روزشمار جنگ ایران و عراق : وسعه روابط با قدرت های آسیایی 24 خرداد تا 30 مرداد 1364 جلد 37

ص: 2

تصویر

ص: 3

تصویر

ص: 4

تصویر

ص: 5

تصویر

ص: 6

تصویر

ص: 7

ص: 8

31 تیر 1364........................ 473

1 مرداد 1364....................... 483

2 مرداد 1364....................... 497

3 مرداد 1364....................... 504

4 مرداد 1364....................... 517

5 مرداد 1364....................... 526

6 مرداد 1364....................... 533

7 مرداد 1364....................... 547

8 مرداد 1364....................... 562

9 مرداد 1364....................... 572

10 مرداد 1364.................... 586

11 مرداد 1364.................... 593

12 مرداد 1364.................... 602

13 مرداد 1364.................... 609

14 مرداد 1364.................... 617

15 مرداد 1364.................... 624

16 مرداد 1364.................... 641

17 مرداد 1364.................... 649

18 مرداد 1364.................... 661

19 مرداد 1364.................... 673

20 مرداد 1364.................... 681

21 مرداد 1364.................... 688

22 مرداد 1364.................... 696

23 مرداد 1364.................... 704

24 مرداد 1364.................... 715

25 مرداد 1364.................... 724

26 مرداد 1364.................... 742

27 مرداد 1364.................... 755

28 مرداد 1364.................... 763

29 مرداد 1364.................... 771

30 مرداد 1364.................... 778

گزارش روزشمار: فشرده و اهم مطالب کتاب................................................ 850 -787

فهرست راهنمای موضوعی(اعلام)............................................................ 888 -851

بازدید هیئت ایرانی از یک کارخانه صنعتی ژاپن ........................................ 309

بازدید هیئت ایرانی از نمایشگاه عکس بمباران اتمی هیروشیما ...................... 317

سیدمحمد موسوی خوئینی ها دادستان جدید کل کشور ................................ 375

عده ای از اسیران عراقی عملیات قدس3 .................................................. 378

عملیات قادر - افسران ارتش در اتاق هدایت عملیات ................................ 418

عملیات قادر - حرکت رزمندگان .............................................................. 431

عملیات قادر - انتقال نیرو به منطقه عملیاتی با هلی کوپتر ......................... 431

ورود ناو لجستیکی لاوان به سواحل ایران ................................................ 451

ارتفاعات اشنویه - استراحت رزمندگان در پشت جبهه ............................. 458

ارتفاعات اشنویه - استراحت رزمندگان در پشت جبهه .............................. 468

فرمانده تیپ9 بدر(اسماعیل دقایقی) در منطقه عملیاتی قدس4................... 487

جورج شولتز وزیر خارجه امریکا ............................................................ 524

پشت جبهه عملیات قادر ............................................................................ 551

آقای کروبی نماینده جدید امام در امر حج ................................................. 558

شیخ محمدحسین فضل الله .......................................................................... 581

دیدار شواردنادزه و شولتز وزیران خارجه شوروی و امریکا .................. 589

مصاحبه مطبوعاتی سران تعدادی از گروه های فلسطینی در تهران .......... 613

ملک حسن (شاه مراکش)، شریف الدین پیرزاده (دبیر کنفرانس اسلامی) ..... 644

دیدار سران جبهه نجات فلسطین با نخست وزیر ایران .............................. 646

ملک حسین (شاه اردن)، حسنی مبارک (رئیس جمهور مصر) ..................... 653

طارق عزیز وزیر خارجه عراق................................................................ 668

مصاحبه مطبوعاتی کمال خرازی سرپرست ستاد تبلیغات جنگ .............. 683

مشاجره یاسر عرفات و ولیعهد عربستان در کنفرانس سران عرب .......... 687

آزادی لبنانی های زندان عتلیت اسرائیل .................................................... 701

عملیات عاشورای1 در شاهین دژ و تکاب ................................................. 707

رزمندگان عملیات عاشورای2 (چنگوله) .................................................. 718

عملیات عاشورای2 - رزمندگان مستقر در عقبه ....................................... 719

انتخابات چهارمین دوره ریاست جمهوری - تنوع اقشار رأی دهنده .......... 733

انتخابات ریاست جمهوری - ایلام ............................................................... 735

عملیات عاشورای3 - انتقال اسیران عراقی .............................................. 742

مصاحبه مطبوعاتی میرحسین موسوی نخست وزیر .................................. 769

ص: 12

پیش گفتار

مقدمه

ص: 13

P

* * *

در تهیه کتاب حاضر از نتایج تحقیقات کتابخانه ای ابوالقاسم حبیبی که تدوین اولیه کتاب را به عهده داشته است و همچنین از نتایج تحقیقات میدانی و گزارش های تدوین شدة محققان و راویان مرکز مطالعات و تحقیقات جنگ، از جمله راویان: شهید علی فتحی، شهید محمدرضا ملکی، مجید نداف، مجید مختاری، محسن رخصت طلب، جواد زمان زاده، داود رنجبر، سیدمحمد ساجدی، علی مژدهی و سیدمحمد فاطمی بهره برداری شده است.

در طراحی و تهیه اطلاعات نقشه های کتاب خسرو شاه محمدی و امیرحسین کیهان پناه و در اجرای رایانه ای آن سیدحسین امجد و طاهره محمدی تلاش کرده اند.

مراحل متعدد آماده سازی کتاب با نظارت و مدیریت مهدی انصاری و با همکاری سجاد نخعی و سیدعلی بطحایی (استخراج و تنظیم اعلام)، علی یعقوبی (صفحه آرایی)، الهام رجبی، نفیسه بیابانی و زهرا عینعلی(حروفچینی)، هوشنگ طهماسبی پور، محمد حبیبی و محمود حسینی(نمونه خوانی) صورت گرفته است و منصور کشاورز و محمد بهروزی نظارت بر چاپ و صحافی کتاب را به عهده داشته اند.

مرکز مطالعات و تحقیقات جنگ ضمن تقاضای علّوِ درجات از خداوند متعال برای راویان شهید مرکز، از برادر فاضل و گرانقدر سردار غلامعلی رشید، که با مطالعه کتاب حاضر و با قبول زحمت تأمل کارشناسانه در بخش های نظامی و استراتژیک آن، نکاتی مفید و ضروری را یادآور شدند، تشکر و قدردانی می کند.

مرکز مطالعات و تحقیقات جنگ

1383

ص: 16

رده های مختلفی که از فرماندهی عالی جنگ شروع می شود و به رزمندگان تک ور و نیروهای در خط، ختم می گردد.

به این ترتیب، سطوح مربوطه به ترتیب از کلان تا خرد عبارت است از: تصمیم گیری، سیاست گذاری، برنامه ریزی و مدیریت، بسیج نیروی انسانی و لجستیک، تجهیز، طراحی مانور، فرماندهی و هدایت عملیات و نهایتاً اجرای عملیات آفندی و پدافندی در خطوط نبرد زمینی یا عرصه های هوایی و دریایی.

در کتاب حاضر، از این چارچوب تبعیت شده و با توجه به سطوح تحلیلی یاد شده، روند جنگ در وجوه سیاسی و نظامی در مقطع زمانی 24 خرداد تا 30 مرداد 1364 ترسیم شده است. در نتیجه، خوانندة یک مجموعة تحلیلی و مستند از جنگ در آن مقطع را در اختیار دارد تا متناسب با نیازهای تحقیقاتی خویش، مهم ترین حوادث و مسائل سیاسی، نظامی و اقتصادی مرتبط با جنگ را مورد مطالعه، بررسی و استفاده قرار دهد.

اولین روز کتاب، مقارن با روز قدس و آخرین روز از جنگ شهرها در آن مقطع، است. این یک روز حساس و به یاد ماندنی از روزهای جنگ بود که در واقع یک نقطة مهم تصمیم گیری برای خودی و دشمن به شمار می رفت. در ساعت آخر همان روز عراق اعلام کرد که جنگ شهرها را از صبح روز بعد به مدت دو هفته متوقف می کند تا مردم ایران به دولت شان فشار بیاورند که صلح را بپذیرد. ایران همان شب، یک عملیات به نام "قدس" در هور انجام داد و نتیجة نهایی این که عراق در جنگ روانی بزرگی که به راه انداخته بود، شکست خورد.

پایان کتاب مقارن با یک پیروزی سیاسی برای ایران است: در سرانجام مذاکرات و سایر مباحث دربارة تعیین تکلیف شرکت یا عدم شرکت زائران ایرانی در مراسم حج، دولت عربستان پذیرفت که 150هزار زائر ایرانی به حج اعزام شوند و در آن جا مراسم "برائت" هم انجام بدهند.

فاصلة این دو واقعه را وقایع مهم سیاسی پرکرده است: ربودن یک هواپیمای مسافری خطوط هوایی امریکا (تی.دبلیو.ای.) در فرودگاه بیروت که یکی از طولانی ترین حوادث هواپیماربایی بود و سرانجام با شرط آزادی زندانیان لبنانی از زندان عتلیت اسرائیل، ماجرا پایان یافت. در امریکا واسطه هایی در بالاترین سطوح مقام های سیاسی و امنیتی این کشور، مباحث مبادلة گروگان در برابر سلاح یا چشم انداز بهبود در روابط ایران و امریکا را مطرح کردند، ماجرایی که بعدها در ایران به "ماجرای مک فارلین" و در امریکا به عنوان "ایران کنترا" یا "ایران گیت" موسوم گردید.

سفر آقای هاشمی به لیبی، سوریه، چین و ژاپن در ادامة طراحی سیاست "گشایش دیپلماسی"، تلاش های تازه ای از ایران را نشان می داد. بسیاری از مفسران تحولات تازه ای را

ص: 18

در رفتار سیاسی ایران در عرصة بین المللی، جست وجو و بازگو کردند که برای غلبه بر انزوای نسبی موجود طراحی شده بود و نوعی آشتی ایران با هنجارهای بین المللی و مسئولیت پذیری در خانوادة جهانی را نشان می داد. به خصوص مباحث مربوط به بهبود روابط با کشورهای عضو شورای همکاری خلیج فارس - که به نوعی عقبة سیاسی و تدارکاتی عراق محسوب شدند - بسیار عام و رایج بود. شروع چنین مباحثی مربوط بود به سفر "سعودالفیصل" وزیر خارجة عربستان که در اردیبهشت همان سال (قبل از مقطع زمانی کتاب حاضر) انجام شد. هرچند نوعی بدبینی چاشنی این تفاسیر می شد، به این معنا که چه بسا این گونه تلاش ها صرفاً در رقابت با دیپلماسی فعال عراق و راهی برای غلبه بر محاصرة تسلیحاتی و جهت تأمین نیازهای ادامة جنگ با عراق، باشد. به خصوص برخی اظهارات داخلی همچون اظهارات وزیر سپاه، به این تلقی دامن زد. برگزاری انتخابات چهارمین دورة ریاست جمهوری، از موضوعات مهم داخلی بود که هرچند رقابت چندانی میان نامزدها نبود، اما به دلیل تحرکات ایذایی منافقین (عناصر مجاهدین خلق) و دیگر گروه های محارب علیه انتخابات - که با انفجارهای بی اهمیت و پخش اعلامیه هایی علیه جنگ و انتخابات توأم بود - در مردم انگیزة شرکت در انتخابات تقویت می شد. از سوی دیگر، در آستانة انتخابات، عراق با حمله به جزیرة خارک، در واقع به مهم ترین رکن اقتصادی ایران هجوم برد. حملة هوایی عراق به خارک البته امیدواری بسیاری در دشمنان ایران ایجاد کرد که "صدور نفت ایران متوقف شده و حیات اقتصادی ایران در مخاطرة جدی قرار گرفته است، بنابراین ایران توانایی ادامة جنگ را به زودی از دست خواهد داد و به صلحی که فرمول آن را دشمن می نویسد، تسلیم خواهد شد." اما مشخص گردید که خسارات وارده هرچند سنگین بوده است اما بعضی اسکله ها هنوز قابل بهره برداری است و اسکله های آسیب دیده نیز ترمیم پذیر می باشد.

موضوع صلح و پایان جنگ نیز در این دوره همچنان اهرم فشار شدیدی بود که بر جمهوری اسلامی وارد می گردید. بسیاری از شخصیت ها و سران دولت ها، مجامع منطقه ای و بین المللی و به خصوص دست اندرکاران رسانه های گروهی و تبلیغات جهانی مصرانه موضوع پایان جنگ را با مضمون هایی حاوی سرزنش ایران و تأیید عراق، مطرح می کردند. در مقابل، ایران یک گام در روشن تر کردن مواضع خویش برداشت و شرط محاکمة متجاوز را به جای برکناری صدام، صراحتاً اعلام کرد.

اما در عرصة عملیات زمینی - که در این دوره نیز همچنان مهم ترین محورهای حرکت جمهوری اسلامی در امر جنگ است - تدارک و آماده سازی مقدمات اجرای عملیات بزرگ در فاو، پی گیری می شد و هم زمان با آن، طراحی و اجرای عملیات های محدود پی در پی از جمله چند عملیات موسوم به "قدس" به همت رزمندگان سپاه و دو مرحله از عملیات قادر

ص: 19

(در منطقة سیدکان عراق) به وسیلة ارتش، قابل ذکر است.

تداوم جنگ کشتی ها و مشکلات روزافزون تهیة سلاح و ملزومات جنگ و ادامة درگیری های مسلحانة غرب کشور نیز اعلام حضور بی نتیجة گروه های سلطنت طلب در تهران، دست گیری عناصری از گروه های موسوم به "خلق عرب" در هور در خطوط دفاعی عراق؛ و در عرصه های خارجی، برگزاری کنفرانس سران عرب منجر به محکومیت ایران، پیدایش چشم انداز بهبود در روابط با فرانسه، تجدید رابطه و ایجاد مناسبات حسنه با سودان، تداوم وضعیت نه قهر نه آشتی با شوروی، تجدید حیات "اکو" در تهران، تحرک ایران در سازمان ملل متحد، تداوم حضور در لبنان، افزایش ارتباطات ایران با جناح های مخالف عرفات در مجموعة گرایش های فلسطینی، از دیگر مسائل و موضوعات مرتبط با جنگ، در این کتاب است. علاوه بر این، بررسی موضوعات مربوط به روابط و سیاست خارجی، اقتصاد و اوضاع داخلی عراق، مورد توجه بوده که به تناسب در جای جای کتاب به آن پرداخته شده است.

هر چند همة موضوعات بحث شده در کتاب برای محققان اهمیت و ارزش دارد، اما بعضی موضوعات که اهمیتی خاص دارند، انتخاب و در این جا با توضیح مختصری می آید:

1. جنگ شهرها

2. جنگ نفت کش ها و حمله به مراکز نفتی

3. عملیات در جبهه های زمینی

الف) عملیات در فاو

ب) عملیات در سیدکان

ج) عملیات محدود خودی

د) عملیات محدود دشمن

4. سیاست خارجی با گشایش دیپلماسی

5. سفرهای هاشمی؛ توسعة روابط با قدرت های آسیایی

6. ایران و عربستان؛ چشم انداز بهبود مناسبات

7. ایران و کویت؛ تداوم تیرگی ها

8. ایران و امریکا؛ دشمنی پایدار و ارتباط سرّی

الف) بحران طولانی هواپیماربایی تی. دبلیو. ای.

ب) دو برخورد با مسئله بغرنج ایران

9. ایران و فرانسه؛ گام های لرزان، موانع سخت

10. ایران و عراق؛ جنگ در عرصة تبلیغات و اعتبار (پرستیژ)

11. صلح

ص: 20

1- جنگ شهرها

اولین روز کتاب، اوج مرحلة دوّم جنگ شهرها و البته آخرین روز آن است. عراق در یک جنگ روانی کوشید ابتدا بالاترین میزان هجوم به مناطق مسکونی را در ذهن مردم به نحو وحشت ناکی ترسیم کند و سپس در اوج آن را متوقف مشروط اعلام کند و به این ترتیب، مردم را به صورت عامل فشار علیه نظام و در راستای مقاصد و شروط خویش تحریک و بسیج سازد.

حملة عراق به مناطق مسکونی از همان آغاز جنگ شروع و به تناوب در مناطق مختلف دنبال شده بود، ولی اوایل اسفند 1363 چند روز بعد از آغاز مقابلة ایران، عنوان "جنگ شهرها" به خود گرفت.

اولین مرحلة جنگ شهرها از اوایل اسفند 1363 شروع شد و حدود یک ماه ونیم ادامه یافت و در 17/1/1364 تمام شد. طی این مدت، 29 شهر و چندین روستای ایران 118 بار بمباران شد که حاصل آن، 1227 شهید، 4682 مجروح و خسارات مالی فراوان بود.

مرحلة دوم جنگ شهرها، 5 خرداد 1364 شروع شد و تا 24 همین ماه یعنی تا اولین روز مربوط به مقطع زمانی کتاب حاضر، ادامه یافت.

در این مرحله مناطق مسکونی ایران بیش از یک صد بار مورد اصابت بمب ها و موشک های عراقی قرار گرفت که بیش از 600 شهید و 1300 مجروح به جای گذاشت و خسارات مالی فراوانی در پی آورد. در آخرین روز این مرحله، عراق شهرهای قزوین، اصفهان، کاشان و دو بار تهران را هدف حملة هوایی قرار داد و نیز در ساعت30: 8 صبح، هم زمان 9 شهر (دزفول، نهاوند، رامهرمز، مسجد سلیمان، بروجرد، خرم آباد، کرمان و اسلام آباد) را هدف حملة موشکی قرار داد.

آخرین روز این مرحلة جنگ شهرها، یعنی روز قدس، یک نقطة عطف محسوب می شد: عراق از حدود سه هفته قبل از این روز با تداوم بمباران شهرها و تهدید مکرر به افزایش وسعت آن، کوشیده بود مردم و مسئولان ایران را به انفعال بکشاند و اثر آن را در عدم استقبال مردم از مراسم روز قدس، ظاهر سازد، اما مسئولان ایران مردم را به نوعی رفراندوم در اعلام حمایت از جنگ دعوت کردند، بنابراین حضور یا عدم حضور مردم در روز قدس، معنای خاصی یافت و عراق نیز به همین دلیل بر فشارهای روانی و نظامی خود افزود و مکرراً تهدید می کرد که در روز قدس از سلاح هایی به مراتب مخرب تر و خطرناک تر علیه شهرهای ایران استفاده خواهد کرد.

با این همه، روز قدس (در سال 1364) یک روز استثنایی بود و بیش تر از هر سال مردم برای شرکت در آن هجوم آوردند. در این مراسم حاضران بیش تر از مسئله اسرائیل، مسئله جنگ را مورد توجه قرار دادند و برای تداوم جنگ تا پیروزی و احقاق حقوق جمهوری اسلامی

ص: 21

و تنبیه متجاوز، شعار دادند و قطع نامه خواندند و سخن رانی کردند. در فضای خاص این روز، تهدیدات عراق نتیجه ای معکوس نشان داد و انگیزة فعالیت بیش تری در مردم برانگیخت و عملاً "یک رفراندوم با شکوه" برپا گردید که در آن به ادامة جنگ و مقاومت "آری" گفته شد. بی اعتنایی مردم به تهدیدات و حملات عراق بسیار جالب توجه بود تا جایی که خبرنگار یونایتدپرس نوشت: «حمله هوایی به تهران، گروه هایی را که از قسمت های مختلف شهر گرد آمده و به سوی نماز جمعة دانشگاه تهران راه پیمایی می کردند، فراری نداد!»

در توضیح روند شکل گیری این روز، گفتنی است که اول بار آقای هاشمی دربارة روز قدس مطرح کرد که مردم در این روز خواهند آمد و نظرشان را دربارة جنگ اعلام خواهند کرد. دیگر مسئولان و شخصیت ها هم تأیید و تأکید کردند و با اعلام اصناف و قشرهای دیگر جامعه، به تدریج مسئله شکل یک رفراندوم دربارة جنگ را به خود گرفت.

دربارة این روز و آثار آن، چند روز بعد امام خمینی در دیدار مسئولان با ایشان به مناسبت عیدفطر، با توصیف حماسة روز قدس گفتند: «بعد از این همه تبلیغاتی که کردند، این همه تهدیداتی که کردند، حتی کاخ سفید تهدید کرد ایران را، ملت ایران همة این تهدیدات را توی خیابان ها گذاشت و از رویش عبور کرد.»

هاشمی رفسنجانی نیز در جلسة علنی مجلس، روز قدس را یک سرفصل به حساب آورد که آب پاکی روی دست دشمنان ریخت. وی همچنین در نماز جمعة تهران گفت: «قضیة روز قدس خیلی از مسائل را حل کرد .... همان چند ساعت وقتی (را که مصرف کردید) به اندازه پنجاه لشکر نیرومند در جبهه ها و در کل دنیا اثر داشت. اصلاً همان روز ظهر سرنوشت جنگ روشن شد .... در برخوردهایی که ما بعد از آن با مسئولان دنیا داریم، این مسئله برای ما روشن است.»

در پایان این روز، روش و شیوة جنگ روانی عراق تغییر کرد:

در ساعت30:20 رادیو امریکا اعلام کرد که عراق از صبح فردا به مدت دو هفته مهلت داده است که ایران صلح را به جای جنگ انتخاب کند (تا این ساعت در این گونه رسانه ها، همة خبرها حول بمباران امروز و آثار آن تنظیم شده بود). در این خبر اضافه شده بود: «در صورت ایجاد وضعیت های زیر، مهلت یاد شده در نظر گرفته نخواهد شد. 1- ادامة بمباران شهرهای عراق. 2- حملة زمینی به ای-ن کش-ور.3- تجمع قوای ایران برای تدارک یک حملة دیگر. 4- ابراز سخنانی از سوی مقامات ایرانی مبنی بر رد این اقدام و تشدید جنگ.»

تأکید شده بود که با بروز این وضعیت ها، قبل از موعد ذکر شده، حملات از سرگرفته می شود. یک نکته در این اعلام مهلت، کوشش برای تبلیغ جهت منافقین و بعضی از دیگر محاربان بود با این بیان که این تصمیم به درخواست مخالفان ایرانی اتخاذ شده است تا وقتی برای صلح پدید آید و مردم حاکمان ایران را تحت فشار بگذارند.

ص: 22

در ادامه، از ساعت24 تا ساعت7 بامداد - یعنی تا آخرین ساعات تعیین شده - در چند نوبت علاوه بر تجاوز به حریم هوایی چند شهر غرب کشور از جمله باختران، اسلام آباد غرب را نیز بمباران کرد. عراق می کوشید از موضعی کاملاً برتر مهلت را شروع کند.

وضعیت درست برعکس مقاصد یاد شده شکل گرفت و عراق به کلی در این جنگ روانی شکست خورد: در زمان اعلام خبر مهلت 15 روزه با شروط ذکر شده از جمله توقف عملیات زمینی ایران، نیروهای خودی در آب های هور حرکت خود را شروع کرده بودند تا در مناطقی که جهت هجوم غافل گیرانه به دشمن مشخص شده بود، استقرار یابند. هجومی که قرار بود همان شب انجام شود. آشکارا قابل درک بود که اگر جمهوری اسلامی منفعل شود و بی درنگ عملیات نظامی خود به عراق را قطع کند، ابتکار عمل را همراه با برتری روانی به دشمن داده است، اما در عمل چنین نشد. همان شب (در ساعات آخر شب 24/3/1364) عملیات با نام "قدس 1" به همت رزمندگان سپاه و بسیج مازندران (لشکر25 کربلا) در آب های هور انجام گرفت و نیروهای خودی موفق به تسخیر مناطق جدیدی در هور و چند پاسگاه شدند و در ادامه توانستند پاتک های عراق را خنثی و مواضع به دست آمده را تثبیت کنند.

البته شروع این عملیات قبل از ساعات اعلام شده برای آغاز توقف حملات بود، ولی به دلیل ادامه داشتن آن در چند روز برای تثبیت کامل، و نیز به دلیل شروع آن بعد از پیام صدام، از اهمیت به سزایی در ترویج و اعلام عدم انفعال ایران برخوردار بود.

اقدام دیگر جمهوری اسلامی ایران، شلیک یک موشک زمین به زمین به بغداد بود که حدود دو ساعت قبل از ساعت اعلام شده، به بغداد اصابت کرد و در دفع آثار تبلیغاتی اقدام صدام در داخل عراق، اهمیت داشت. مسئله سوم، گلوله باران برخی شهرهای مرزی عراق بود که تا پایان روز 25/3/1364 ادامه یافت و پس از آن که مشاهده شد عراق اقدامی علیه شهرهای ایران انجام نمی دهد، به دلیل منتفی بودن موضوع مقابله به مثل، نه برمبنای پیام صدام، دستور قطع آن داده شد.

در پاسخ به این اقدامات ایران، به رغم آنچه عراق اعلام کرده بود، حمله ای به شهرهای ایران نشد و به این ترتیب آشکار گردید که عراق در جنگ روانی خود ساخته، کاملاً باخته است.

به قول بی بی سی: «ایران حتی یکی از سه شرط عراق را رعایت نکرد، حمله؛ حملة زمینی آتش توپخانه ]در جبهه ها[ نه روی شهرها، و نیز رد پیشنهاد صلح عراق، اما عراق بمباران را مجدداً شروع نکرد.»

در این حال، "کمال خرازی" مسئول تبلیغات جنگ، اعلام کرد ایران تا آن جا تلافی خواهد کرد که عراق از اعمالش متأسف شود. خبرگزاری فرانسه با عنوان اولین واکنش رسمی ایران، در ادامة این خبر افزود: «کمال خرازی از سازمان های بین المللی خواست به

ص: 23

عراق برای محترم شمردن میثاق های جنگی، فشار آورند. وی گفت قطع حملات مدیون تظاهرات جمعه ]روز قدس[ در تهران است.»

خبرگزاری آلمان غربی نیز گزارش داد: «شواهد محکمی در دست است که نشان می دهد عراقی ها در پایان مهلت دوهفته ای خود، حملات خود به هدف های غیرنظامی ایران را از سر نخواهند گرفت. هم اکنون راه های انتخابی عراق برای آوردن فشار بر ایران برای کشاندن این کشور به پای میز مذاکره، ته کشیده است.»

با این که همه چیز حاکی از انفعال و شکست تبلیغاتی عراق بود، نزدیک شدن اتمام مهلت دو هفته ای عراق پی آمدهایی در برخی مناطق ایران داشت؛ از جمله به گزارش مورخ 7/4/1364 خبرگزاری جمهوری اسلامی از باختران، گروه های مختلف مردم، این شهر را ترک می کنند و همراه خود وسایل زندگی و اقامت موقت را با وسایل نقلیة مختلف به خارج شهر انتقال می دهند. باختران از شهرهایی است که آسیب های فراوانی در جنگ شهرها دیده است.

به رغم وقفه در جنگ شهرها، نماز جمعه در شهر سردشت برگزار نمی شد. خبرگزاری جمهوری اسلامی در گزارشی از این شهر، نوشت: «در این هفته چهارمین هفته است که به علت خروج مردم از شهر سردشت، نماز جمعه در آن برگزار نشده است. به دنبال بمباران های یک ماه اخیر شهرستان سردشت، در حال حاضر شهر تقریباً از مردم بومی خالی است. در حال حاضر در سردشت علاوه بر فرمانداری، چندین ارگان و نهاد انقلابی و اداری و نظامی مستقر است که برای بازسازی منطقه تلاش می کنند.»

هر چند به جز شهرهای مرزی بسیار آسیب پذیر، در اغلب شهرها وضع نسبتاً عادی جریان داشت، اما لحن رسانه های تبلیغاتی عراق هر روز تندتر می شد و پایان مهلت اعلام شده برای قطع حملات هوایی و از سرگیری هرچه شدیدتر بمباران ها، مرتباً در قالب الفاظ تهدیدآمیز تکرار می شد و نگرانی هایی بر می انگیخت. در مقابل، در ایران "ستاد بسیج و پشتیبانی امور پناه گاه ها" در اطلاعیه ای نشانی و اسامی تعدادی از ساختمان های دولتی را که در مواقع لازم به عنوان پناه گاه می توانست مورد استفادة مردم قرار بگیرد، اعلام کرد. وزارت خارجه نیز در پیامی به دبیرکل سازمان ملل، ضرورت اجرای اقدامات این سازمان برای جلوگیری از نقض قوانین و تعهدات بین المللی را یادآور شد و تأکید کرد ایران هیچ گاه در حمله به مناطق مسکونی و تکرار جنگ شهرها پیش قدم نخواهد شد اما مقابله به مثل را حق خود می داند. سرانجام مهلت پانزده روزه به پایان رسید و در 9/4/1364 یک سخن گوی نظامی عراق در بیانیه ای اعلام کرد: «مهلتی را که پرزیدنت صدام حسین اعلام فرموده بودند، اکنون به پایان رسیده و با توجه به موضع رژیم حاکم بر ایران در مدت زمان اعلام شده، اعلان می کنیم که بمباران ها تا تحقق صلح عادلانه مبتنی بر اصول اعلام شده در پیام صدام حسین، از سرگرفته خواهد شد.» اما در عمل، عملیات هوایی روز بعد عراق به بمباران

ص: 24

شهرک "زیوه" در نزدیکی مرز ترکیه و تأسیسات مخابراتی صدا و سیمای جمهوری اسلامی ایران در "نواکره"یِ "کرند" منحصر شد که براثر آن، ساختمان و دکل و دستگاه های مخابراتی صدا و سیما آسیب دید. در گیلان غرب نیز پنج جنگندة عراقی دیوار صوتی را بر فراز این شهر شکستند.

در این حال به مناسبت اخطار عراق که حملات مجدد خود را به غیرنظامیان ایران شروع خواهد کرد، سازمان ملل بیانیه ای انتشار داد که در آن، دبیرکل این سازمان با اظهار نگرانی از خبر اعلامیة حکومت عراق مبنی بر آغاز مجدد حملات خود به مناطق مسکونی ایران، اعلام کرده بود که "این گونه حملات و ضد حملاتی که نتیجة احتمالی آن خواهد بود، برای غیرنظامیان بی گناهی که در حال حاضر مدت هاست رنج سیاسی تحمل می کنند، مرگ و درد و رنج دوباره به ودیعه خواهد آورد."

در پایان بیانیه، دبیرکل بار دیگر با اعلام تمایل خود به همکاری برای خاتمه دادن به جنگ، دو طرف را برای انعقاد یک موافقت نامة عادلانه و شرافت مندانه دعوت کرده بود.

تا فرجام مقطع زمانی کتاب حاضر، با این که پنج عملیات محدود قدس و سه عملیات محدود عاشورا را سپاه و دو عملیات قادر را ارتش علیه عراق انجام داده بودند، اقدام قابل ذکری در خصوص جنگ شهرها صورت نگرفت و تنها رادیو بغداد همچنان با گفتارهای تهدیدآمیز، در ایجاد رعب و نگرانی می کوشید. در این مدت مهم ترین موارد جنگ شهرها، چنین بود:

در 19/4/1364 پادگان پیرانشهر دو بار بمباران شد که آسیب جانی چندانی نداشت. در اولین بمباران، خانه های سازمانی پشت کارخانة قند منطقة "تمرچین" و "حاج عمران" و روستای "والاوان" نیز هدف قرار گرفت.

در 21/4/1364 با آتش پدافند خودی یک هواپیمای عراقی از نوع بمب افکن "سوخو - 22" در ساعت8:20 بامداد در حوالی پیرانشهر سقوط کرد و خلبان آن به اسارت درآمد. عراق با اذعان به سقوط این هواپیما، ایران را مسئول سلامت این خلبان دانست.

در 28/4/1364 وزیر خارجة عراق در نامه ای به دبیرکل سازمان ملل متحد نوشت: «علی رغم تصمیم ماه گذشتة عراق، تهران به جای استفاده از این فرصت برای کاهش درگیری و تهیة مقدمات مناسب برای اعادة صلح، از اظهارات خود در بالاترین سطح مبنی بر اعلام قصدش به ادامة جنگ و رد تمام تلاش های صلح دست برنداشته. در یکی از آخرین وقایع، تلاش مأیوسانه ای انجام داد تا در شمال عراق به خاک این کشور نفوذ کند ]اشاره به عملیات قادر[.»

در 30/4/1364 باز هم رسانه های گروهی بغداد هشدار دادند: «اگر ایران تجاوزات خود را به داخل خاک عراق متوقف نسازد، این کشور نیز بمباران شهرهای ایران را از سر خواهد گرفت.»

ص: 25

در 9/5/1364 در تهران وضعیت قرمز اعلام شد، اما موضوع در این حد بود که «یک فروند هواپیمای "میگ-25" دشمن در ساعت20:29 به حریم هوایی کشور تجاوز کرده و احتمالاً قصد نزدیک شدن به تهران را دارد.» گفتنی است که در خرم آباد و بروجرد دیوار صوتی شکسته شده بود.

در 12/5/1364 سیزده هواپیمای دشمن به منطقة سایت و رادار دزفول حمله کردند که تلفات چندانی نداشت. در این حمله، یکی از هواپیماها سقوط کرد و خلبان آن کشته شد.

به گزارش خبرگزاری جمهوری اسلامی، پس از قطع حملات هوایی عراق به مناطق مسکونی شهرهای کشورمان، این چهارمین جنگندة دشمن بود که با آتش پدافند تقویت شدة رزمندگان اسلام، سرنگون می شد. در این حال، عراق با انتشار بیانیه ای اعتراف کرد که ط-ی درگی-ری های روزشن-ب-ه 12/5/1364 در جبهه های جنگ، یکی از هواپیماهای خود را از دست داده است.»

در 28 و 29/5/1364 دیوار صوتی در آسمان اشنویه و سلماس شکسته شد.

به این ترتیب، در مقطع زمانی کتاب حاضر، عراق در استفاده از اهرم جنگ شهرها، به کلی ناموفق بود، اما با استفاده از حمایت تسلیحاتی و نیز مالی حامیانش، محدودیتی در خصوص تجهیزات احساس نمی کرد و همچنان برتری هوایی مطلقاً از آنِ عراق بود که به جز حمله به مناطق مسکونی، تهدیدات و مشکلات دیگری را نیز علیه ایران ایجاد کرده بود و ایران با تلاش مستمر در خنثی کردن آن می کوشید.

گزارشی - که در روز 5/4/1364 از کتاب حاضر، آمده است - به عنوان نمونه ذکر می شود: «یونایتدپرس گزارش داد با تهدید عراق مبنی بر حمله به خطوط هوایی در داخل خاک ایران، پروازهای بین المللی به ایران به استثنای خط هوایی سوئیس، متوقف شده است، مع هذا سایر خطوط هوایی بین المللی نیز در نظر دارند همانند "سوئیس ایر" عمل کرده و پروازهای خود را از بندرعباس انجام دهند. خطوط هوایی داخلی ایران مسافرین را از سایر نقاط کشور بدون دریافت وجهی به این بندر انتقال می دهند تا بعداً با خط هوایی سوئیس به کشورهای خارجی بروند.»

نمونة دیگر این که در 18/4/1364 هواپیمای حامل وزیر نفت جمهوری اسلامی ایران و همراهان وی را بر فراز مرز هوایی ایران و ترکیه، یک هواپیمای جنگندة عراقی تعقیب کرد که با هشیاری و اقدامات حفاظتی عالی نیروی هوایی خودی، چند لحظه پس از عبور هواپیمای ایرانی از فراز مرز هوایی ایران و ترکیه، حملة جنگندة دشمن به سوی هواپیمای ایرانی با پوشش پدافند دو فروند هواپیمای جنگی "اف - 4" ایران دفع و هواپیمای دشمن ناچار گریخت. وزیر نفت در حال بازگشت از کنفرانس وزیران نفت اوپک در وین، بود.

ص: 26

2- جنگ نفت کش ها و حمله به مراکز نفتی

در حالی که مدت ها از حملات عراق به نفت کش های حامل نفت ایران می گذشت، بعد از عملیات خیبر اولین حملة ایران در چارچوب "مقابله به مثل"، علیه یک نفت کش انجام شد و به این ترتیب عبارت "جنگ نفت کش ها" یا "جنگ کشتی ها" وارد خبرهای جنگ تحمیلی گردید. در مقطع زمانی کتاب حاضر، حملات معدودی به کشتی ها شده است، اما با همان هدف جنگ کشتی ها، یعنی ممانعت و اخلال در صدور نفت ایران، حمله به مراکز نفتی ایران در خلیج فارس قابل توجه بوده است.

در خصوص جنگ نفت کش ها باید یادآور شد که با وجود معدود بودن حملات عراق، این تهاجمات اهمیت خاصی داشته است، زیرا کارایی آخرین تدابیر ایران برای تداوم صدور انتقال نفت را تهدید می کرد. توضیح این که ایران به منظور مقابلة هرچه مؤثرتر با حملات عراق و فراهم آوردن امکانات هرچه بیش تر برای تداوم صدور نفت و ایجاد تسهیلات برای مشتریان نفت خویش، از مدتی قبل با راه اندازی ترمینال جزیرة سیری، نفت خام را خود با سوپرتانکرهای اجاره ای از مسیری که کم تر در معرض حملات عراق بود، به "سیری" منتقل می کرد و در آن جا دور از میدان عمل هواپیماها و موشک های عراقی، نفت را به کشتی های کوچک تر متعلق به مشتریان، تحویل می داد. عراق در مقطع کتاب حاضر دو بار در مسیر خارک به سیری نفت کش های غول پیکر در اجارة ایران را هدف گرفت و چند بار نیز به هدف های ساختگی که ایران تعبیه می کرد، یورش آورد: در 18/4/1364 جنگنده های عراق نفت کش "ام وطن" ترکیه و در اجارة ایران با ظرفیت 393هزار تن را پس از بارگیری از خارک و حرکت به طرف جزیرة سیری، در ساعت6:20 بامداد مورد اصابت موشک قرار دادند. در این باره رویتر اعلام کرد: «این سومین نفت کشی است که در طول سه ماه گذشته در جریان انتقال نفت ایران از جزیرة خارک به ترمینال نفتی جزیرة سیری - که به تازگی در منطقه ای دور از برد هواپیماهای عراقی در جنوب خلیج فارس ایجاد شده - هدف اصابت موشک های عراقی قرار می گیرد.» روز بعد وزارت خارجة ترکیه با انتشار بیانیه ای دارای لحنی بسیار ملایم و بدون اعتراض مشخص به عراق، اعلام کرد دولت ترکیه جهت مقابله با تکرار حمله های مشابه، در چارچوب قوانین و حقوق بین المللی اقدامات لازم را به نحو مقتضی انجام خواهد داد.

این گونه اعتراض عملاً به "تشویق" بیش تر نزدیک بود تا ممانعت، از این رو در 21/4/1364 نیز در همین مسیر، یک نفت کش دیگر ترکیه با گنجایش 392هزارتن به نام "سیحان" هدف حملة جنگنده های عراقی قرار گرفت که بر اثر اصابت موشک، دچار حریق شد.

ایران در مقابله به مثل، کار چندانی نمی توانست انجام بدهد، زیرا صدور نفت عراق از راه دریا و به طور کلی تردد عمدة دریایی، از ابتدای جنگ بر اثر برتری دریایی ایران، متوقف

ص: 27

شده بود، اما با این همه، گزارش هایی از اقدامات ایران آورده می شود:

روز 9/5/1364 سندیکای دریانوردان انگلیس در یک نامه، از دولت خود خواست تا از ایران به دلیل توقیف اخیر کشتی "المحرق" (که چهارتن از افسران انگلیسی در آن بودند)، مطالبة خس-ارت کند. در 9/5/1364 آسوشیتدپرس گزارش داد که هلی کوپترهای ایرانی یک موشک به سوی یک تانکر ثبت شده در انگلیس که نفت گاز عربستان سعودی را حمل می کرده و در بخش مرکزی آب راه خلیج فارس پیش می رفته است، شلیک کرده اند اما این موشک به تانکر اصابت نکرده و دو مایل دورتر منفجر شد ه است. همچنین در 28/5/1364 رادیو امریکا گزارش داد هیئتی از کارشناسان نیروی دریایی امریکا در امور خنثی کردن بمب، به یک نفت کش بلژیکی در آب های خلیج فارس منتقل شده اند تا راکت منفجر نشده ای را در این نفت کش خنثی کنند. این رادیو افزود: «نفت کش بلژیکی روز گذشته درنزدیکی ساحل قطر توسط هواپیمایی که گفته می شود متعلق به ایران بوده، هدف اصابت دو موشک قرار گرفت. یکی از دو موشک بلافاصله منفجر شد ولی موشک دیگر هنوز منفجر نشده است.»

در این دوره برای ایران علاوه بر مقابله به مثل و حتی مهم تر از آن، کاستن از هزینه های سنگین اجارة نف-ت کش های ب-زرگ مسی-ر خ-ارک - سی-ری ب-وده است که به گ-زارش نش-ریة لوی-دز لن-دن (25/3/1364): «ایران هر شش ماه، چهارونیم میلیون دلار کرایه کشتی می پردازد که معادل پول یک نفت کش است.» به این دلیل بود که مجلس شورای اسلامی در جلسة علنی 17/5/1364 ضمن بررسی لایحة یک فوریتی تأمین اعتبار برای هزینه های جانبی خرید فرآورده های نفتی و انتقال نفت خام به خارج و برگشت فرآورده های آن به داخل کشور، خرید هفت فروند کشتی نفت کش جهت انتقال نفت از خارک به سیری را نیز تصویب کرد.

یادآوری می شود که قبل از این، رویتر به نقل از منابع کشتی رانی خلیج فارس خبر داده بود ک-ه " ایران سرگرم مذاکره دربارة خرید تعدادی نفت کش می باشد و این بدین معنی است که دیگر لازم نیست نفت کش های خارجی برای حمل نفت ایران به جزیرة خارک واقع در منطقة جنگ خلیج فارس بروند. این منابع گفتند که ایران درصدد خرید 9 کشتی دست دوم برای انتقال نفت خام از جزیرة خارک به جزیره سیری - که دور از حملات عراق قرار دارد - می باشد.»

چنان که ذکر شد، در دورة کتاب حاضر، در عرصة حیاتی و استراتژیک نفت، مهم تر از جنگ نفت کش ها، موضوع حملة عراق به مهم ترین مراکز و جزایر نفتی ایران یعنی جزیرة خارک، می باشد. در نیمه شب 28/4/1364 صدای چهار انفجار در بوشهر شنیده شد، سپس مشخص گردید که دشمن به جزیرة خارک و میدان نفتی سروش حمله کرده است اما هیچ گونه خسارات و تلفاتی به بار نیامده و راکت های پرتاب شده از جنگنده های دشمن، به میان آب فرود آمده است.

ص: 28

در 5/5/1364 وزیر اطلاعات و فرهنگ عراق "لطیف نصیف جاسم" ادعا کرد: «علی رغم این که عراق قادر است جزیرة خارک را منهدم کند، اما رهبری سیاسی آن بنا به دلایل متعددی از این اقدام خودداری می کنند.» وی افزود: «هنوز وقت آن نرسیده است که جزیرة خارک را منهدم کنیم.» جاسم سپس گفت: «تا کنون علائمی دال بر موفقیت میانجی گری ها و متقاعد ساختن ایران به توقف جنگ، دیده نشده است.»

در 21/5/1364 عراق اعلام کرد که نیروی دریایی این کشور همان روز دو بار به حوزة نفتی "نوروز" در رأس شمالی خلیج فارس حمله کرده و به طور دقیق دو چاه و یک پمپاژ نفت را مورد اصابت قرار داده است. وقوع انفجار در حوزة نفتی نوروز تأیید شد، اما مشخص گردید این حمله خسارت چندانی نداشته است.

سرانجام در 24/5/1364 در ساعت15:15 جزیرة خارک هدف حملة هوایی عراق قرار گرفت و این در حالی بود که ایران آماده می شد تا روز بعد (جمعه) انتخابات ریاست جمهوری دورة چهارم را برگزار کند. در جریان این حمله، پنج تن از کارکنان وزارت نفت مجروح شدند، اسکلة بارگیری "تی" خسارات سنگینی دید و یک نفت کش که در حال بارگیری بود دچار آتش سوزی گردید. بر اساس اعلام ستاد مشترک ارتش، یک فروند از هواپیماهای مهاجم عراقی در این حمله ساقط شد.

در پی این حمله، مسئولان نفتی کشور اعلام کردند که حداکثر تا 48 ساعت آینده بارگیری نفت در اسکلة آسیب دیده جریان خواهد یافت.

از سوی دیگر، عراق یک جشن تبلیغاتی برپا کرد و ضمن آن مدعی شد که نیروی هوایی اش جزیرة خارک را "با خاک یکسان" کرده است! رادیو صوت الجماهیر یک اطلاعیة نظامی در این باره پخش کرد که در آن آمده بود: «امروز یکی از روزهای پرشکوه عراق سرافراز و یکی از روزهای جاوید امت است. جزیرة خارک نابود شد و به ویرانه ای زیر آتش طیراً ابابیل تبدیل شد. اللّه اکبر، اللّه اکبر، اللّه اکبر!» تلویزیون عراق نیز با قطع برنامة عادی خود، حمله به خارک را اعلام کرد و افزود که این حمله "ضربة مهلکی" به توانایی ایران برای ادامة جنگ وارد کرده است.

این حمله علاوه بر رسانه ها و خبرگزاری ها، در محافل سیاسی نیز بازتابی وسیع در پی داشت؛ از جمله این که وزارت خارجة امریکا آشکارا بی تابی نشان می داد که هرچه زودتر نابودی تأسیسات نفتی خارک قطعی شود. آسوشیتدپرس از واشنگتن گزارش داد: «وزارت خارجة امریکا نسبت به صحت گزارش های رسیده از بحرین دربارة حملة عراق به ترمینال خارک اظهار تردید کرد. یک مقام وزارت خارجه - که خواسته است نامش ذکر نشود - اظهار داشت با توجه به استحکام دفاع خارک بعید به نظر می رسد که ترمینال آن منفجر شده باشد. او ضمناً گفت از طرف مقامات امریکایی در خلیج فارس نیز هنوز گزارشی که مؤید

ص: 29

خبرهای رسیده از بحرین باشد، دریافت نشده است و اضافه کرد که بی صبرانه در انتظار رسیدن خبری موثق می باشد.» در این حال، ارتش کویت به حال آماده باش در آمد.

ظهر روز بعد، بازهم چند جنگندة عراقی در آسمان خارک ظاهر گردیدند، اما در مواجهه با پدافند جزیره، بدون هیچ اقدامی متواری شدند.

بازتاب حملة عراق به خارک در آستانة برگزاری انتخابات ریاست جمهوری ایران، بسیار وسیع بود و تحلیل گران و مفسران تا چند روز به تحلیل پی آمدهای این واقعه می پرداختند؛ از جمله: زدن کشتی ها؛ افزایش نرخ بیمه و متعاقباً گران شدن هزینة نفت برای جمهوری اسلامی ایران؛ میزان خسارات خارک و تأثیر آن بر صدور نفت ایران. ولی آن چیزی که در گفتة مفسران بیش تر مورد توجه قرار گرفت و در واقع هشدار داده شد، احتمال عملیات تلافی جویانة ایران علیه کشورهای حامی عراق و کمک کنندگان مالی به این کشور، بود.

اما خبرهای محافل نفتی داخل کشور در روز جمعه 25/5/1364 حاکی از این بود که با وجود خسارات وارده به خارک - که در حدود یک صدمیلیون دلار تخمین زده می شد - بارگیری و صدور نفت از آن از ظهر همان روز (جمعه) مجدداً با استفاده از اسکلة آذرپاد (H) آغاز شده است. یادآوری می شود که اسکلة آذرپاد یا H، چهار سکوی بارگیری داشت که دو اسکلة آن قبلاً بر اثر حملة هوایی عراق از کار افتاده و تنها دو اسکلة آن فعال بود که اختصاص به بارگیری نفت کش های ب-زرگ - از 220هزار تن به بالا - داشت.

آسیب وارده به اسکلة آذرپاد جزئی بود و پس از یک وقفة بیست ساعته، صدور نفت از آن آغاز شد، ولی اسکلة "تی" شامل ده سکوی بارگیری، آسیب جدی دیده بود و تلاش وسیعی برای بازسازی چهار سکوی آن انجام می شد که تا اواخر یکشنبه یا حداکثر دوشنبه، آمادة صدور نفت شوند، اما تعمیر حداقل شش سکوی دیگر این اسکله در آیندة نزدیک متصور نبود. چنان که گفته شد، کل خسارات وارده به خارک را در حدود یک صد میلیون دلار برآورد می کردند.

این حمله - که به گفتة مقام های وزارت نفت، راحت ترین، دقیق ترین و شدیدترین حملة هوایی دشمن به خارک در طول جنگ بوده است - در حوالی زمان تعویض نوبت نگهبانی پدافند انجام گرفته و احتمالاً دشمن با آگاهی زمان حمله را برگزیده بود.

حمله، آتش سوزی نسبتاً وسیعی درپی آورد که مهار آن تا بامداد جمعه (روزبعد) و خاموش کردن آن تا ظهر ادامه یافت. هواپیماهای دشمن به صورت بی سابقه ای در ارتفاع کم پرواز می کرده اند و هیچ یک از عوامل دفاع ضدهوایی آمادگی مقابله با آن ها را نداشتند، چون در حال تعویض نوبت نگهبانی بوده اند.

دربارة آخرین وضعیت نفت کش بزرگ نروژی "توریل" که هنگام هجوم عراق در کنار اسکلة آذرپاد مشغول بارگیری بود و خسارت دید، در این گزارش یادآوری شده است که این

ص: 30

کشتی بارگیری خود را پایان داد و خارک را ترک کرد و با توجه به لزوم تعمیر برای ادامة سفر، در وسط خلیج فارس لنگر انداخت.

موضوع حملة عراق به جزیرة نفتی خارک تا چند روز از عمده ترین محورهای خبری عالم بود. بخش قابل توجهی از این بازتاب وسیع، مربوط به تبعات اقتصادی این حمله بود و بخش های دیگر آن به این مسائل اختصاص داشت: حملة متقابل ایران به تأسیسات نفتی متحدان عراق؛ تأثیر حملة عراق به خارک بر توانایی های جنگی ایران؛ چگونگی خسارات وارده و نکات فنی و نظامی آن.

بعضی از توضیحاتی که در خبرها می آمد، چنان بود که گویا به عراق رهنمود می دهد که نقاط آسیب پذیر ایران کدام اند؛ بعضی دیگر از مطالب نیز آشکار به القاء ناامیدی به ایران، می پرداخت و مبتنی بر تأکید بر ناتوانی روزافزون ایران در مصون نگه داشتن تأسیسات نفتی خویش از حملات عراق بود و این که "تداوم حملات عراق، به قطع شریان حیاتی اقتصاد ایران می انجامد که ناتوانی ایران در ادامة جنگ را نتیجه می دهد."

در 26/5/1364 صدام به 9 خلبانی که در حمله به خارک شرکت داشتند نشان "رافدین" (مدال شجاعت) اعطا کرد و این حمله را "یک پیروزی بزرگ تاریخی" خواند. در این مراسم، صدام حمله به خارک را به مثابة یک پیروزی ملی، در مرکز مهم سخن رانی خویش قرار داد و به تفصیل دربارة اوضاع آن زمان جنگ، به خصوص دربارة "عملیات محدود" - که ایران به عنوان برنامة بین دو عملیات بزرگ آن را با جدیت پی گیری می کرد و نتایج آموزشی، سیاسی و نظامی و ... عدیده ای از آن می گرفت - سخن گفت و وانمود کرد که این یک سیاست و تدبیر شکست خورده است.

در نهایت، تبلیغات وسیع عراق و حامیانش در بزرگ نمایی افراطی حمله به خارک با تأکید بر قطع صدور نفت ایران - که تقریباً به وسیلة همه رسانه های جهانی به آن دامن زده می شد - در عمل به ضرر عراق تمام شد: قطع نشدن صدور نفت ایران، آثار تبلیغی خسارات خارک را نیز زدود.

در 30/5/1364 (آخرین روز کتاب) خبرگزاری فرانسه خبرهای مربوط به جزیرة خارک را چنین گزارش کرد: «طبق اطلاعات دریافت شده به وسیلة شرکت بیمة لویدز لندن، ترمینال خارک که عراق روز پنجشنبه مدعی انهدام آن شده بود، هنوز فعال است. از سوی دیگر، منابع مربوط به اجارة نفت کش ها در لندن اعلام داشتند بارگیری از ترمینال شناور "سیری" واقع در خلیج فارس که به وسیلة خارک تغذیه می شود، همچنان ادامه داد.»

عراق که در این نبرد نیز خود را بازنده می دید، همین روز مجدداً حملاتی را به خارک تدارک دید که بر خلاف حملة پیش، ایران غافل گیر نشد و حملات عراق - که یک بار در ساعت13:15 و یک بار شب هنگام انجام گرفت - شکست خورد و بر اثر اقدامات نیروهای پدافند جزیره، جنگنده های مهاجم گریختند.

ص: 31

3- عملیات در جبهه های زمینی

مهم ترین مسائل مربوط به جنگ و عملیات در جبهه های زمینی، در مقطع زمانی کتاب حاضر در این عناوین می تواند قابل تقسیم بندی باشد:

الف) عملیات بزرگ در منطقه فاو

ب) عملیات در منطقه سیدکان (قادر1و2)

ج) عملیات محدود

د) عملیات محدود دشمن

الف) عملیات بزرگ در فاو

عملیات در فاو - که اقدام محوری و اصلی سپاه را تشکیل می داد - در 23/2/1364 در کنار چند منطقة دیگر به عنوان یک عملیات محدود در جلسات سپاه پیشنهاد شده بود که در ادامة مباحث مشخص شد یک عملیات گسترده خواهد ب-ود. پس از طی م-راحل تصویب ای-ن عملی-ات، سپ-اه از 15/3/1364 فعالیت خویش را به عنوان طراح و مجری آن آغاز کرد و در مقطع زمانی کتاب حاضر، پیش بردن مراحل مقدماتی و آماده سازی جنبه های مختلف عملیات را در دستور کار خود قرار داده بود.

طبق طرح، سپاه در اقدامات خود با دو مسئله ضروری، حیاتی و بسیار مهم روبه رو بود: اولین مسئله، حفاظت بود. ضرورت و اهمیت حفاظت، ناشی از این بود که موفقیت در عملیاتِ به شدت پیچیده و دشوار عبور از اروند و شکستن خطوط چندگانه و انهدام تجهیزات و نیروهای دشمن در شبه جزیرة فاو، تنها در صورت غافل گیری مطلق دشمن امکان پذیر می گردید. مسئله ضروری دیگری نیز وجود داشت: تعدادی از یگان های عملیاتی و پشتیبانی سپاه می بایست در منطقه استقرار می یافتند و نیز جهت آماده سازی زمین منطقه برای اجرای عملیات، اقدامات مهندسی وسیعی لازم بود از قبیل جاده سازی، تسطیح، شن ریزی، ترمیم و تعریض کانا ل ها و نهرهای منشعب از اروند؛ احداث پدها و سنگرها و مراکز توپخانه و دیگر اقدامات. اما این دو مسئله ضروری با هم دیگر در تضاد بودند و سپاه می بایست با تدابیری اقدامات آماده سازی را با رعایت اصول "حفاظتی" در اختفای کامل انجام می داد تا غافل گیری میسر می شد، ولی اختفا و استتار کامل غیرممکن بود از این رو، عملیات وسیع "فریب" و مشابه سازی حضور در مناطق دیگر، نقش تعیین کننده ای می یافت تا دشمن بر اساس مشاهدات و اطلاعات دریافتی خود، قادر به تفکیک مناطق نباشد و روی منطقة خاصی حساس نشود و منطقة عملیاتی اصلی را نتواند تشخیص بدهد.

به همة مسائل ذکرشده، فقدان توان کافی و محدودیت سازمان رزم و توسعه نیافتگی آن را باید افزود؛ موضوعی که پس از ناکامی در عملیات بدر، مورد توجه فرماندهان سپاه قرار گرفته و برای رفع آن اقداماتی هم شروع شده بود، اما معضل همچنان وجود داشت. بنابراین

ص: 32

از همان ابتدای کار، وقتی در 15/3/1364 اولین جلسه فرماندهان سپاه در قرارگاه خاتم برای پی گیری عملیات فاو تشکیل شد، نظر غالب حاضران این بود که با اوضاع فعلی، امکان اجرای عملیات گسترده وجود ندارد و باید توان سپاه را افزود و سازمان را گسترش داد. در فاصلة زمانی لازم برای این کار، عملیات محدود می بایست به دفعات انجام می شد؛ به این ترتیب در کنار موضوع فاو، پی گیری و اجرای عملیات محدود نیز در دستور کار بود.

مجموع این اوضاع و مسائل،پیشرفت کار را با کندی و اخلال هایی توأم می کرد که می بایست گاه به گاه با اتخاذ تدابیر مناسب، مشکلات ایجاد شده رفع می شد. به هر حال، مراحل آمادگی طبق طرح، یکی پس از دیگری با کندی جلو می رفت. چگونگی پیشرفت کار و روند آن، در مقطع زمانی کتاب حاضر به تفصیل در متن کتاب آمده است و در این جا گزیده و فشرده ای از آن می آید:

25/3/1364: موضوع فاو در قرارگاه خاتم پی گیری شد. نکتة مهم، سامان دادن به اقدامات اولیة مهندسی و تحویل خط به نیروهایی با ظاهری همانند نیروهای کمیته، بود تا دشمن از نبودن رزمندگان سپاه پاسداران پی ببرد که عملیاتی در کار نیست و منطقه پدافندی است. همچنین دربارة زمان و نحوة حضور فرماندهان یگان ها در من-طق-ه، ب-حث شد و دی-گر ای-ن که ب-عد از م-اه رم-ضان (از 30/3/1364) مرخصی ها باید لغو گردد.

27/3/1364: در قرارگاه خاتم گزارش داده شد که یک مأمور عراقی که اخیراً در آبادان اسیر شده، مأموریت داشته که بفهمد چه یگانی وارد منطقه شده و کدام یگان در خسروآباد و نیز از آن جا به سمت جنوب (تا مقابل فاو) مستقر شده است. با توجه به این که نیروهای اطلاعات عراق منطقة آبادان یا شاید شلمچه را منطقة عملیات بعدی می دانستند، در جلسه احتمال داده شد شاید حساسیت دشمن ناشی از تحرکات نیروی زمینی ارتش باشد که در شلمچه مأموریت دارد.

29/3/1364: در پی گیری عملیات فاو، از نظر فرماندهان سپاه تحویل خط پدافندی از ارتش به عنوان لازمة هرگونه فعالیت مطرح گردید، اما از سوی دیگر، رعایت حفاظت نیز به عنوان یکی از مهم ترین اصول مدنظر بود و هرگونه تحویل و تحول در خط، علامت سؤالی در ذهن ها ایجاد می کرد. یک راه حل این بود که نیروهای سپاه با ظاهری همانند نیروهای ژاندارمری در خط حضور یابند و حتی از "ژ-3" که سلاح سازمانی ژاندارمری بوده است، استفاده کنند، البته حضور قبلی قرارگاه نوح در منطقه تا اندازه ای به رفع مشکل کمک می کرد.

30/3/1364: در جلسات این روز قرارگاه خاتم، تعدادی از لشکرهای سپاه برای شروع کارهای مقدماتی عملیات بزرگ فاو انتخاب شدند. فرمانده کل سپاه گفت: «در این عملیات بزرگی که در پیش داریم، از همه یگان ها استفاده خواهیم کرد اما آن ها در دو الی سه مرحله توجیه خواهند شد. در مرحلة اول، هفت الی هشت یگان از فردا کارشان را شروع خواهند کرد.»

ص: 33

1/4/1364: مقرر شد نیروهای ژاندارمری مستقر در ساحل اروند، به استعداد دو گردان و دو گروهان مستقل، در اختیار و کنترل سپاه قرار گیرند. انجام دادن اقدامات لازم برای کسب موافقت وزارت کشور را نیز ارتش به عهده گرفت.

4/4/1364: سازمان حفاظت سپاه با ابراز حساسیت ویژه، ضمن ارائه دستورکار حفاظتی خود، توانایی دشمن را بررسی و یادآوری کرد. در این دستور کار، گذشته از حفاظت پرسنل، دربارة مقررات تردد در منطقة فدک و رعایت نکاتی دربارة برخی امور دیگر نیز تأکید شده بود، از جمله: عملیات مهندسی، دکل دیده بانی، مقرهای توپخانه، پدافند، سایت موشکی، ایجاد بیمارستان، انتقال محموله ها، تقسیم حجم ترافیک روی جاده ها، مخابرات.

10/4/1364: در جلسة امروز قرارگاه خاتم، "رحیم صفوی" مسئول واحد عملیات سپاه پاسداران، خطاب به فرماندهان قرارگاه های سپاه گفت: «با وجود این که یک ماه است از طرح عملیات فاو می گذرد و طبق قول فرماندهی کل سپاه این عملیات بایستی دو ماهه انجام شود، مع ذالک تحویل خط، شناسایی های در عمق [و...] انجام نپذیرفته است که این مسئله شوخی بردار نیست.» وی افزود: «نکند این عملیات های محدود که می شود، خود این موجب شود که لشکرهای ما منحرف شوند؛ اصلاً این عملیات ها یک پوشش برای عملیات در فاو است و ما فرع را چسبیدیم و اصل را ول کرده ایم! بابا ما خودمان را که نباید گول بزنیم که! کار اصلی ما در فاو است و عملیات های محدود فریبی برای کار اصلی است.»

در ادامة جلسه، فرماندهان قرارگاه نوح و کربلا، ضمن گزارشی از اقدامات خود در زمینة شناسایی دشمن و کنترل جزر و مد آب، برآورد عملیاتی خود را ارائه دادند و مسئله مانور، نیرو و امکانات مورد نیاز مورد بحث و بررسی قرار گرفت.

23/4/1364: قرارگاه نوح واقع در روستای "مارد" آبادان را هواپیماهای ارتش عراق بمباران کردند که حدود سی تن شهید یا مجروح شدند. قرارگاه نوح یکی از قرارگاه های سپاه است که از مدتی قبل از این تاریخ مأموریت داشت که در اختفای کامل و با رعایت شدیدترین تدابیر حفاظتی، جنوبی ترین قسمت منطقة عملیاتی فاو را برای اجرای عملیات آماده کند. بمباران این قرارگاه نگرانی هایی را درخصوص هشیار شدن دشمن در پی آورد، البته برای این که معلوم می شد دشمن ردپایی یافته بود یا این بمباران عادی بود، می بایست منتظر اقدامات بعدی دشمن بود و تنها این بمباران تعیین کننده نبود.

3/5/1364: یکی از مسائل مهم جلسة این روز در قرارگاه خاتم - که جهت پی گیری اقدامات آماده سازی عملیات فاو تشکیل شده بود - تحویل خطوط پدافندی اروند از ارتش و ژاندارمری به سپاه، بود. یادآوری می شود که تحویل خط پدافندی از 15 خرداد آغاز شده بود و همچنان ادامه داشت.

این در حالی بود که تنها معدودی از فرماندهان یگان هایی که قرار بود در منطقه عمل

ص: 34

کنند، از هدف و منطقة اصلی عملیات آگاهی داشتند.

در این میان طبیعی بود که یگان هایی که اطلاعات کافی نداشتند، حساسیتی در مورد رعایت پوشش و حفاظت اطلاعات نیز نداشته باشند و در تعویض نیرو و ستون کشی و ... اصول و ضوابط مقرر را آن طور که شاید و باید اجرا نکنند. در همین زمینه "احمدسوداگر" مسئول اطلاعات و عملیات قرارگاه نجف، در این جلسه گزارش داد: «ارتش رعایت اصول حفاظتی را نکرده و آن گونه که برای نقل و انتقالات برآورد کرده بودیم، عمل نشد و ترددها تقریباً چهار برابر میزان تعیین شده، افزایش یافت.» از سوی دیگر، شلوغی و سرو صدای ناشی از تخلیة اجباری ژاندارمری و نیز حضور یگان های جدید در منطقة عملیاتی نیز سبب شده بود تا این موضوع جدی شود که آیا اصل غافل گیری رعایت شده یا عملیات به اصطلاح "لو" رفته است. در مجموع در اذهان فرماندهان حاضر در جلسه احساس می شد که خطر از بین رفتن حفاظت وجود دارد و باید با پیش بینی ها و اقداماتی بکوشند تا ذهن دشمن را بار دیگر عادی سازند.

در جلسه همچنین مطرح شد که بخشی از نیروهای ژاندارمری، حاضر به تخلیة منطقه شده اند، اما این کار را بدون رعایت نکات لازم حفاظتی انجام می دهند و برخی دیگر از نیروها اساساً حاضر به تحویل خط به سپاه نیستند و مقاومت می کنند. احمد سوداگر گفت: «این ها پنج سال است در این خط هستند و نمی روند.» علی شمخانی نیز گفت: «شما یک جلسة ناهار بگذارید و بگویید شورای عالی دفاع گفته خط پدافندی سپاه این جا باشد، چون ارتش آتش دارد و نیرو ندارد و سپاه بر عکس است. این خط چون نیرو می خواهد و به آتش احتیاج ندارد، قرار شده ما آن را بپوشانیم.»

12/5/1364: در قرارگاه خاتم الانبیا(ص) توافق شد که به لحاظ رعایت مسائل حفاظتی، خارج کردن مردم در دو مرحله انجام شود: در مرحلة اول که یک ماه بعد اقدام می شود، از شهر آبادان تا اول پیچ بهمن شیر و در مرحلة بعدی که دو ماه بعد خواهد بود، منطقة دوم که در پایین منطقة اول واقع شده است، تخلیه شود. نکتة مهم طرح، این بود که جهت عادی کردن وضعیت منطقه و نیز انحراف ذهن دشمن از تحولاتی که شاهد آن بود، این تصمیم نیز گرفته شد که نه تنها فعلاً از اخراج مردم محلی خودداری شود بلکه حضور آنان را تا حواشی اروندرود نیز گسترش دهند و "خرماچینی" بهانه و عامل و زمینه ساز و پوشش این حضور باشد.

17/5/1364: علاوه بر این امور حفاظت و غافل گیری که با هم مرتبط است، موضوع سومی هم بود: "فریب دشمن" که از مسائل مهم عملیات بود. به عنوان نمونه، طرح پخش سروصدا از طریق بلندگو در همة مناطق، بخشی از برنامة فریب دشمن بود که در این روز فرماندهی در نامه ای آن را به واحد تبلیغات ابلاغ کرد.

ص: 35

23/5/1364: در سیر آماده سازی منطقة عملیاتی فاو، در این روز نیز اقدامات و فعالیت های مهندسی با شدت بیش تر در منطقة هور ادامه یافت. منطقة هور که به عنوان طرح فریب برای عملیات فاو در نظر گرفته شده بود، در صورت ناکامی در این عملیات، منطقة تک اصلی نیز محسوب می شد، بنابراین هور، یک منطقة عملیات یدک نیز به حساب می آمد.

در یک نظر کلی می توان گفت که عملیات در فاو هر چند در مقطع زمانی کتاب حاضر مهم ترین و محور اصلی برنامه های سپاه و جنگ است، اما با توجه به آنچه ذکر شد، تا پایان این دوره، در عمل فعالیت اصلی فرماندهی سپاه و جنگ را تشکیل نمی دهد و در طول این زمان، مقدمات ضروری کار به ناچار با تأنی و کندی پیش می رود تا در آینده زمینة مساعد برای اصلی شدن تحرکات مربوط به عملیات فاو، فراهم گردد.

ب) عملیات در سیدکان

منطقة سیدکان در لابه لای کوهستان هایی واقع شده است که در داخل خاک عراق در نوار مرزی سه کشور ایران، عراق و ترکیه قرار دارد. اهمیت منطقه به دلیل کوهستان های مرتفع آن است که هر یک از نیروهای درگیر، از بالای آن می تواند بر کیلومترها اراضی مسکونی، مزروعی و تأسیسات نظامی کنترل داشته باشد. این منطقه به لحاظ موقعیت خاص خود به منظور اجرای عملیات نامنظم، همواره مورد توجه مخالفان حکومت مرکزی عراق و از قدیم الایام محل فعالیت نیروهای "بارزانی" بوده است و به خصوص اجرای عملیات های چریکی در این منطقه سابقة دیرینه ای داشته است.

در اواخر فروردین 1364 "محسن رضایی" فرمانده کل سپاه، در سفری به این منطقه، دستور تشکیل یک قرارگاه در خط را صادر کرد و نیروهای سپاه به شناسایی و انجام دادن دیگر مقدمات آمادگی یک عملیات پرداختند. در خرداد 1364 تعدادی از افسران ارتش تحت پوشش و از طریق تیپ23 نوهد که مأموریت پشتیبانی و کنترل و هدایت بارزانی ها را به عهده داشت، وارد منطقه گردیدند و فعالیت شناسایی خود را آغاز کردند. به این ترتیب و در ادامة کار، طبعاً و در عمل حاصل کلیة اقداماتی که تا آن زمان سپاه انجام داده بود، در اختیار ارتش قرار گرفت، زیرا قرار بود عملیاتی با فرماندهی نیروی زمینی ارتش در سیدکان انجام شود.

در عمل، پس از مدتی فرماندهان سپاه با مشاهدة روند اقدامات، در مورد موفقیت کار نومید شدند و این نظر که احتمال موفقیت در عملیات در حد چشم گیری ضعیف است به طرق مختلف و با شیوه های گوناگون به وسیلة برادران سپاه اعلام می شد، از جمله در 1/4/1364 "مصطفی ایزدی" فرمانده قرارگاه حمزه سپاه، در نامه ای خطاب به فرمانده کل سپاه، پس از بر شمردن 9 مورد از مشکلات مطروحه، پیشنهاد کرد: «با توجه به لو رفتن

ص: 36

عملیات و مشکلات فوق الذکر، پیشنهاد می شود حرکت فوق چند صباحی به تأخیر بیفتد و با رعایت حفاظت عملیات، اقدام به تک گردد.»

اما در عمل توجهی به این گونه نظرها نمی شد و مراحل مقدماتی آمادگی، هرچند به شکلی ناقص، طی می شد. در آستانة عملیات نیز مجدداً ابراز نگرانی فرماندهان سپاه، البته با رعایت جوانب لازم، وجود داشت، مثلاً وجود نوعی هشیاری در دشمن درخصوص تحرکات نیروهای خودی، موضوع نامة به کلی سری فرمانده قرارگاه حمزه، در تاریخ 21/4/1364 بود که در آن دربارة اقدامات پدافندی دشمن، آمده بود: «دشمن حدود هشت تیپ به منطقه آورده است و مرتب مناطق حساس را بمباران می کند و کلیة مناطق حساس را توسط نیروهای بومی کمین گذاشته است.»

به رغم نظر انتقادی سپاه، به نیرویی که از این نهاد برای کمک به اجرای این عملیات در اختیار نیروی زمینی ارت-ش ق-رارگرفت-ه بود، به تدریج مأموریت اصلی و محوری داده شد،(1) به طوری که در 21/4/1364 (48 ساعت مانده به آغاز عملیات) با توجه به این مأموریت جدید، تغییراتی در طرح مانور عملیات داده شد. بر اساس آخرین طرح، قرار بود تیپ1 لشکر77 با دو گردان یکی جهت اشغال سربله و دیگری به منظور تصرف گوشینه و بعد الحاق در یک نقطه، وارد عمل شود. تیپ ویژة شهدا (از سپاه) نیز در احتیاط تیپ1 لشکر77 [ارتش] بود و می بایست منتظر ادامة تک از طرف گوشینه در مرحلة بعد باشد، اما چون تیپ از گوشینه شناسایی کافی نداشت، تصمیم نهایی این شد که قرارگاه حمزة2 (تیپ ویژة شهدا) در مرحلة اول با یک گردان تک کند و پس از اشتغال ارتفاع گوشینه، در مرحلة دوم نیز جهت ادامة تک آماده شود. اما مأموریت قرارگاه حمزة 3 (تیپ1 لشکر77): در مرحلة اول با یک گردان ارتفاعات سربله را می بایست تصرف می کرد و با گردان دیگر پس از این که حمزة 2 (تیپ ویژة شهدا) ارتفاع گوشینه را تصرف کرد، تثبیت این ارتفاع را به عهده می گرفت.

به رغم اظهارات کاوه که گفت: «ما آماده نیستیم، قرار نبود ما گوشینه را بگیریم؛ ما باید در مرحلة دوم وارد عمل شویم.» این تصمیم اتخاذ گردید و "صیادشیرازی" فرمانده نیروی زمینی ارتش، تأکید کرد که به هر حال در زمان مشخص شده یعنی ساعت22:30 روز 23/4/1364 عملیات شروع خواهد شد و مأموریت تیپ ویژه نیز قطعی است.

ص: 37

با وجود چنین وضعی، با روشن شدن هوا و در پایان شب اول عملیات تقریباً ارتفاع گوشینه - نه به طور کامل - تصرف گردیده بود، اما تثبیت ارتفاع تصرف شده مقدور نشد و عراق با شش پاتک سنگین در طول روز اول آن را پس گرفت. شب دوم مجدداً تیپ ویژه گوشینه را تصرف کرد و باز هم در روز تثبیت و نگه داری آن میسر نشد و دشمن پس از بازپس گیری سربله و از طریق این ارتفاع بازهم گوشینه را پس گرفت.

بدین ترتیب دشمن تا آخر وقت روز دوم (25/4/1364) مسئله دو ارتفاع مهم سربله و گوشنیه را حل و عقبه خود را از خطر دور کرد و در سومین روز متوجه جناح شمالی شد و در ارتفاعات "سراسپندار" تک کرد که نیروهای تیپ1 لشکر23 نوهد را نیز به عقب نشینی واداشت، اما در منطقة میانی، ارتفاعات سرهویز همچنان در دست خودی باقی ماند.

در این حمله که بعد به نام "قادر1" موسوم گردید، تلفات و ضایعات دشمن عبارت بود از: انهدام یک تیپ شامل حدود 700 تا 800 تن و اسارت بیش از 10 تن.

تلفات و ضایعات خودی نیز چنین بود: از تیپ ویژة شهدا در رده مسئولان، یک فرمانده گردان و معاونش، چند فرمانده گروهان و دسته و مسئولان بهداری شهید شدند. از نیروهای تک ور تیپ نیز حدود 114 تن شهید یا مفقود و حدود 200 تن نیز مجروح گردیدند. از یگان های ارتش در طول این مرحله از عملیات حدود 180 تن شهید، مفقود یا اسیر و 450 تن نیز زخمی شدند. همچنین یک هلی کوپتر کبری و دو هلی کوپتر 214 سقوط کرد و چند قبضه توپ 155 و 105 میلی متری نیز منهدم شد.

به تصمیم فرماندهی نیروی زمینی ارتش، تداوم عملیات در این منطقه و شروع مرحلة دوم آن قطعی گردید و در حالی که نیروهای خودی برای تداوم عملیات و اجرای مراحل بعدی عملیات قادر آماده می شدند و طراحی عملیات نیز پایان یافته بود، دشمن در 3/5/1364 به یک تک محدود دست زد و موفق شد روی ارتفاع سرهویز مجدداً مستقر شود. طبیعی بود چنانچه نیروهای خودی موفق به بازپس گیری مجدد سرهویز نمی شدند، طرح مانور موجود دست خوش تغییر می شد، زیرا تصرف ارتفاعات سرهویز هم می بایست به اهداف ضروری این مرحله از عملیات قادر اضافه می شد.

بنابراین، نظر به اینکه پاتک خودی ناموفق ماند و به اهداف این مرحله که تصرف ارتفاعات سربله و سرقله از سراسپندار و نهایتاً ترمیم خط پدافندی از شمال گوشینه تا سراسپندار بود، تصرف سرهویزه هم افزوده شد.

دو روز قبل از شروع عملیات، قرار شد عملیات در سراسپندار صرفاً جنبه ایذایی (و نه تصرف منطقه) داشته باشد، به این ترتیب فقط س-رهویز و سرب-له در اه-داف باق-ی مان-د. ط-رح ن-های-ی در 5/5/1364 به این ترتیب ابلاغ شد که تیپ قدس سپاه سرهویز و سربله را تصرف کند و این دو ارتفاع را پس از تصرف، جهت تثبیت به نیروهایی از لشکر77 و لشکر28

ص: 38

ارتش تحویل دهد تا آن را تحکیم و تثبیت کنند. به این ترتیب، حرکت اصلی و عمده در این مقطع از عملیات نیز به تیپ قدس سپاه واگذار شد، تیپی که اساساً در کردستان و نه در جنگ های برون مرزی، سابقه و تجربه داشت. این در حالی بود که سرهویز نیز در آخرین روزهای آماده شدن این تیپ برای اجرای عملیات، به اهداف افزوده گردید.

در واقع فشار دشمن و ضعف کمی و کیفی نیروهای خودی عملاً به قرارگاه فرماندهی دیکته می کرد که عملیات در گوشنیه و سراسپندار منتفی گردد و به تکمیل خط انتظار که از یال 2002 زیرگوشینه شروع و در ارتفاعات سراسپندار ختم می شد، اکتفا شود، آن هم به این ترتیب که تصرف اهداف این مرحله به عهدة نیروهای سپاه و تحکیم و تثبیت آن بر عهدة نیروهای ارتش گذاشته شود.

در عمل، بخشی از سرهویز تصرف شد ولی بخش عمده ای از آن سقوط نکرد و نیروها با جمع آوری شماری از شهدا و مجروحان در ساعت6 صبح به مواضع خود بازگشتند و تا ساعت9:30 تمام قسمت های سرهویز کاملاً از خودی تخلیه شد و به اشتغال دشمن در آمد. در سربله وضع خودی بهتر بود و بخش عمدة این ارتفاع تصرف شد، اما آن را هم تا ساعت11:30 روز اول عملیات (7/5/1364) دشمن بازپس گرفت.

به اختصار دربارة اجرا و نتایج کلی عملیات "قادر2" می توان گفت که به دو مرحلة هجوم و تصرف (مأموریت نیروهای سپاهی) و تحکیم و تثبیت (مأموریت نیروهای ارتشی) تقسیم پذیر است: مرحلة هجوم و تصرف - که به عهدة تیپ قدس سپاه گذاشته شده بود - ناقص انجام شد و در مرحلة بعد، تحکیم و تثبیت مقدار تصرف شده نیز در عمل ممکن نگردید تا امکان ادامة عملیات و تصرف سایر اهداف نیز باقی بماند.

ج) عملیات محدود

تا احراز شرایط اجرای عملیات بزرگ که قرار بود در فاو انجام شود، به دلایل متعدد، انجام دادن عملیات محدود در دستور کار قرار داشت که در جلسات سپاه از آن به عنوان "طبل جنگ و مارش نظامی" یاد می شد. در اولین روزهای مربوط به زمان کتاب حاضر در یک جلسة مهم سپاه جایگاه عملیات محدود در جنگ چنین ترسیم شد:

«سپاه سه برنامه اصولی را در دستور کار خود دارد:

1- عملیات محدود.

2- عملیات مهم یا محدود و مهم یک مقدار بزرگ.

3- عملیات های گسترده و بزرگ که باید برای انجام دادن آن ها خود را آماده کند.

عملیات محدود، شیپور جنگ است، باید مرتب در نواختن باشد. بعد بیرونی [آثار بیرونی عملیات محدود این است که] فی المثل این که ما جنگ را گرم نگه داریم، مقاومت مان را نگه داریم. البته توی این عملیات های محدود، حتماً برادران ما باید اسیر بگیرند، اسیر گرفتن

ص: 39

و نشان دادن و مصاحبه کردن با این ها تأثیر مطلوبی دارد. هدف دیگر [بعد درونی] ایجاد کردن روحیه بیش تری برای مردم، رزمندگان و ساختن تیپ و لشکرهاست. تیپ و لشکری که عملیات نمی کند، توانش فرسوده می شود، مرتب وضع روحی اش را از دست می دهد؛ در نبرد است که می توانیم توان رزمی خود را بالا ببریم. پس یکی از خطوط کاری ما، انجام عملیات محدود است.»

همچنین گفته شد:

«دشمن مجبور است در طول 1000 کیلومتر مرز خودش را فعال کند، اما نمی تواند اقدام کند چرا که منتظر عملیات اصلی ما می باشد. اگر نیروهایی که از خط آزاد کرده و به عنوان احتیاط قوی و متمرکز در دستش نگه داشته در خط نیاورد، عملیات محدود ما همه اش موفق می شود و اگر در خط بیاورد، درعملیات اصلی عقب می ماند. در مجموع، یکی از اهداف عملیات محدود، فشار استراتژیک بر دشمن است» و نیز:«عملیات محدود وقتی انجام می شود، عملیات شما نیز با این ها قاطی است، یعنی دشمن می بیند شما در 30 منطقه تحرک دارید در 30 منطقه حمله می کنید؛ آن موقع عملیات مهم شما در آن مناطق گم خواهد شد؛ تا وقتی فکر می کند این هم یک عملیات محدود باشد، حساسیتش را از دست می دهد.»

تأمین کادر مورد نیاز برای کسب توانایی جهت اجرای عملیات مؤثر و تعیین کننده علیه دشمن نیز از جمله اهداف عملیات محدود ذکر می شد:

«هنگامی که فرمان بسیج عمومی داده شود، باید لشکر سپاه از لحاظ کادر، توانایی جذب چهل گردان نیرو را داشته باشد. ما باید لشکرهایمان را تبدیل به سپاه کنیم تا بتوانیم از چند نقطه علیه دشمن عملیات گسترده انجام دهیم.»

علاوه بر عملیات محدود، بر عملیات نفوذی و گشتی - رزمی نیز تأکید می شد. بنابراین چند نوع عملیات در دستور کار بود: نفوذی، محدود، گشتی - رزمی، گسترده. در این باره توضیح داده می شد: «عملیاتی که با نیروی کم تر از یک گردان انجام می شود، عملیات گشتی - رزمی است. عملیاتی که در حد سه گردان باشد، عملیات نفوذی است. و عملیاتی که در حد یک یا حداکثر سه لشکر باشد، عملیات محدود است. عملیات گشتی این است که با یک گروهان می روید دو الی سه کمین را می زنید و بر می گردید. عملیات نفوذی یعنی این که با یک نیروی مثلاً سه گردان به دشمن حمله می کنید و بعد از واردساختن تلفات و گرفتن اسیر از دشمن، بر می گردید. عملیات محدود این است که علاوه بر انهدام نیروی دشمن، قصد هست که اگر بتوانید زمین را نیز حفظ کنید و نگه دارید. در عملیات محدود ما به دنبال زمین هم هستیم.»

در عمل، سپاه پنج عملیات محدود با نام "قدس" و سه عملیات با نام "عاشورا" انجام داد. عملیات لشکر ثارالله و تیپ المهدی در جزایر قطعه و سهیل واقع در غرب اروند و نیز

ص: 40

عملیات تیپ72 محرم در پاسگاه زید، از جمله عملیات های محدودی بود که در مراحلی از کار، متوقف و منتفی گردید.

سلسله عملیات های قدس با عملیات "قدس1" از غروب روز قدس (24/3/1364 اولین روز کتاب حاضر) شروع شد که به خصوص با اوضاع خاص جنگ روانی صدام در پوشش مهلت دو هفته ای توقف جنگ شهرها برای تحمیل آتش بس به ایران، اهمیت مضاعفی یافت. این عملیات در هور با تصرف پاسگاه های ابوذکر و ابولیله و با ترمیم خط قبلی خودی در ترابه و در جهت نزدیک شدن به جادة بصره - العماره، به همت لشکر25 کربلا انجام گرفت. سپس همین لشکر عملیات قدس2 را در منطقة شمال البیضه در هور (6/4/1364) انجام داد. دیگر عملیات های قدس نیز بدین ترتیب انجام شد: عملیات قدس3 در محور "دهلران" ایران - "طیب" عراق (20/4/1364) به وسیلة لشکر19 فجر؛ عملیات قدس4 در منطقة دریاچة ام النعاج در هور (3/5/1364) به وسیلة تیپ9 بدر (متشکل از مجاهدان عراقی با فرماندهی سپاه)؛ عملیات قدس 5 در پاسگاه الیج در هور (15/5/1364) به وسیلة تیپ18 الغدیر (همراه با عملیات تأمینی و جنبی تیپ15 امام حسن). در مجموع، اجرای عملیات های قدس، موفقیت چشم گیری در محدودة اهداف عملیات محدود، محسوب می گردید.

مطابق گزارش آقای هاشمی در پایان جلسة شورای عالی دفاع مورخ 17/5/1364، در این پنج عملیات مجموعاً 2333 اسیر گرفته شد، حدود3000 تن از نیروهای دشمن کشته یا مجروح شدند و 350 کیلومترمربع از اراضی دارای اهمیت سوق الجیشی آزاد گردید و مقادیر قابل توجهی تجهیزات جنگی نیز به غنیمت گرفته شد.

مجموعه عملیات های عاشورا نیز بدین ترتیب انجام شد: "عاشورای1" در تکاب و صائین دژ علیه ضدانقلاب محلی (21/5/1364) به وسیلة نیروهای رزمندة خودی مستقر در منطقه و پیش مرگان کرد مسلمان. "عاشورای2" در محور چنگوله (24/5/1364) به کوشش تیپ10 سیدالشهدا.

حملات ایران که مرتباً در جبهه های زمینی تداوم داشت, نه تنها نیروهای پدافند و دیگر نظامیان عراق را در انفعال و انتظار دائمی نگاه داشته بود, بلکه مسئولان سیاسی و نیز شخص رئیس جمهور عراق را پیوسته در نوعی آماده باش قرار داده بود. بخشی از یک گزارش دربارة رابطه مصر و عراق که در 24/5/1364 از رادیو اسرائیل پخش شد, تأییدی بر این مطلب است. در این گزارش آمده است: «پرزیدنت صدام حسین گفت جنگ با جمهوری اسلامی ایران فرصت مسافرت به مصر را از وی سلب کرده است. رئیس جمهور عراق که با خبرنگار هفته نامة مصری "آخر الساعه" مصاحبه می کرد, متذکر شد که در حال و هوای جنگ به خود اجازه نمی دهد تا از کشورش خارج شود, ولی بسیار علاقه دارد که از کشور مصر بازدید کند.»

ص: 41

د) عملیات محدود دشمن

واکنش عراق نیز در برابر تحرکات دائمی اما محدود ایران, اجرای پاره ای تحرکات و عملیات های محدود بود, اما دست آوردی نداشت و نتوانست عراق را از انفعال و انتظار خارج کند. مهم ترین عملیات های محدود عراق عبارت است از:

در 6/4/1364 ارتش عراق با اجرای آتش تهیه در جزیرة مجنون جنوبی, از سه سمت (شرقی, شمالی, غربی) پیشروی کرد و با اشغال حدود 1100 متر از خط خودی, 12 تا 14 تن را نیز اسیر کرد.

مبادرت دشمن به تک محدود در جزیرة مجنون و هم زمانی آن با اجرای عملیات های محدود خودی خاصه در هور, خود به خود آن را در تبلیغات دشمن از اهمیت ویژه ای برخوردار می کرد. با این تصرف در جزیرة جنوبی, اولین گام های دشمن در پس زدن و بیرون راندن نیروهای خودی از هور و ممانعت از گرفتن هرگونه سرپل به وسیلة رزمندگان جهت تهاجمات آینده, برداشته شد.

در 11/4/1364 نیز عراق در هورالهویزه به اجرای تک محدود پرداخت و کوشید پد خندق را از نیروهای خودی بازپس گیرد. در این عملیات ابتدا آتش تهیة سنگین روبه روی مواضع خودی اجرا شد, سپس نیروهای پیادة عراقی با قایق هایی که بعضاً مجهز به دوشکای چهارلول بودند, به سمت مواضع خودی در روی پد خندق شروع به پیشروی کردند و کوشیدند از بریدگی عرض جادة خندق عبور کنند. لشکر14 امام حسین(ع) در دفاع از پد, در یک درگیری شدید تن به تن توانست مانع موفقیت دومین تک محدود عراق در این منطقه بشود. پیروزی در این قدم دوم می توانست روحیة مضاعفی برای نیروهای عراقی باشد که در هور مرتباً دست به عملیات محدود بزنند و مانع اجرای برنامه های خودی بشوند, اما چنین نشد و دشمن با به جای گذاشتن سه قایق, عقب نشست.

به جز هور, عراق در منطقة سومار (در ارتفاع 402, گیسکه) و در منطقة "نهر عنبر" مقابل پاسگاه شرهانی نیز از 17 تا 20/4/1364 چند عملیات محدود انجام داد و مناطقی را اشغال کرد که بخش عمدة این مناطق مجدداً در پاتک های خودی (تا 1/5/1364) آزاد شد.

در 25/4/1364 دشمن با شش قایق, هر کدام به استعداد ده نیروی مسلح به "دوشکا", تیربار "گرینف" و "آر.پی.جی7", از جنوب برکة "مختار" (در هورالهویزه) به مواضع خودی حمله کرد که با واکنش مناسب مدافعان (از سپاه), ناموفق ماند. در ساعت23 نیز دشمن با اجرای آتش سنگین روی سنگرهای شمارة 3 و 4 در ضلع غربی جزیرة مجنون و اعزام گروه گشتی - رزمی به طرف نیروهای مدافع (از ارتش), پس از عبور از میدان های مین، قصد تصرف سنگر شمارة 4 را داشتند که با آتش انبوه نیروهای خودی از نفوذ آنان جلوگیری شد.

در مجموع, برعکس ایران, عراق از تحرکات محدود خود, نتیجه ای مطلوب نگرفت و این گونه حرکات برای عراق, چه از لحاظ نظامی, چه در جنبه های روانی و تبلیغاتی, موفقیتی به بار نیاورد.

ص: 42

4- سیاست خارجی: گشایش دیپلماسی

در تاریخ 30/3/1364 خبرگزاری فرانسه در تفسیر سخنان هاشمی رفسنجانی که روز پیش از آن در جمع سفیران خارجی در تهران گفته شده بود, گزارش داد: «این خط مشی استثنایی نمایندة آیت الله خمینی در شورای عالی دفاع - که اولین اقدام از این نوع از زمان آغاز جنگ می باشد - خطاب به تمام دولت ها اعلام شده است. از سوی محافل دیپلماتیک این خط مشی جدید همچنین به عنوان نقطة گشایش برای گفت وگو با جامعة بین المللی محسوب شده است.»

آنچه از قول خبرگزاری فرانسه آمد, برداشت تقریباً عام است از سخنان آقای هاشمی رفسنجانی که در دیدار با نمایندگان کشورهای خارجی در ایران با وضوح تمام، تمایل و آمادگی ایران را برای پایان دادن به جنگ اعلام کرد، البته وی بر شرط توجه به حداقل حقوق و خواسته های مشروح و معقول جمهوری اسلامی نیز تأکید کرد.

در آن دیدار، آقای هاشمی با اشاره به تأکید شماری از کشورها بر "ضرورت ارجاع مسئله جنگ به یک دادگاه بین المللی"، گفت: «ما از تشکیل دادگاه ابایی نداریم، اما تفاوت نظر ما با این فکر در این است که یک بخش از مطلب که متجاوز بودن رژیم عراق است، روشن است و ابتدا دولت ها و جوامع این را باید بپذیرند و این قسمت نباید به دادگاه ارجاع شود؛ دادگاه برای تعیین کیفر باید تشکیل شود. و این که کیفر متجاوز چه باید بشود، نظر ما روشن است ولی آن نظر روشن را به دادگاه تحمیل نمی کنیم و از نظر ما شکی نیست که مسئول این همه خون و خسارت، کم ترین کیفرش آن است که در مورد باند هیتلر دنیا قبول کرد.»

در پایان این دیدار، آقای هاشمی پیام خود برای دولت های خارجی را به نمایندگان سیاسی آنان در تهران تسلیم کرد و از این نمایندگان خواست نظر رهبران ودولت های متبوع خود را به طور رسمی اعلام کنند. در این پیام از جمله آمده است: «جلب اعتماد ملت ایران و تحقق صلح پایدار در این است که دولت ها و جوامع بین المللی به حقایق اعتراف کنند، در چنین صورتی امکان تشکیل یک محکمة بین المللی برای محاکمة رژیم بعث عراق به عنوان آغازگر جنگ، به وجود آمده و راه ختم جنگ را هموار خواهد ساخت. در صورت ادامة اظهارات گمراه کنندة رسانه های جمعی استکباری و سکوت غیرمسئولانة دولت ها و جوامع بین المللی بی طرف، راهی جز ادامة دفاع برای تأمین شرایط و حقوق عادلانة خود در پیش پای ملت مظلوم ایران نخواهد بود. ما از حمله به غیرنظامیان و مناطق مسکونی و کاربرد اسلحة شیمیایی و حمله به کشتی های تجاری و تهدید خطوط هوایی به شدت متنفریم، ولی در صورت اقدام دشمن، به ناچار در حد بازداشتن طرف مقابل، به مقابله به مثل اقدام می کنیم و از دولت ها و مجامع بین المللی انتظار داریم که با وارد کردن فشار لازم، مانع این گونه

ص: 43

شرارت های صدام شوند و با سکوت و احیاناً تمجیدهای نابه جا، متخلف را تشویق ننمایند.»

مطلب مربوط به "گشایش دیپلماسی" تنها در تفسیر خبرگزاری فرانسه به نقل از آقای هاشمی اعلام نشد، دو روز بعد از اظهارات آقای هاشمی، در سمینار سفیران و کارداران جمهوری اسلامی ایران در کشورهای امریکا و اروپا، وقتی کلیاتی از دیپلماسی جمهوری اسلامی ایران در میان مسائل جهانی و نیز برخی مسائل داخلی مورد بررسی و تبادل نظر و تبیین قرار گرفت، رئیس جمهوری (آیت اللّه خامنه ای) در بخشی از سخنان خود در این سمینار، به توضیح سیاست جدید "گشایش دیپلماسی" پرداخت و گفت: «اول این که شعارهای ما به حق است و تا شعارهای ما شناخته نشود، انتظار پشتیبانی نمی توانیم داشته باشیم. دوم این که ما در جهان روابط سودمند برقرار کردیم؛ اگر این روابط نباشد، تأثیرات ارتباط هم وجود نخواهد داشت. ثالثاً ما سیاست گشایش دیپلماسی را دنبال کردیم که از موفقیت های دیگر ماست.»

سپس نخست وزیر (میرحسین موسوی) نیز گفت: «ایستادن روی اصول و پیوند عمیق با ملت ها و گسترش هرچه بیش تر روابط با کشورهایی که مطامع استعماری در پیش ندارند، راهی است که باید با دقت و وسواس در آن پیش برویم.»

در بازتاب سخنان ریاست جمهوری و نخست وزیر، روزنامة "واشنگتن پست" در تفسیری گفته های مقام های ایرانی را به منزلة تمایل ایران به گشودن درهای روابط دیپلماتیک با کشورهای مختلف جهان دانست. واشنگتن پست همچنین متذکر شد که اشاراتی دال بر تمایل به "مصالحه با شیاطین روزهای اول انقلاب همچون فرانسه، امریکا و شوروی" از جانب مقام های ایران به عمل آمده است. این روزنامه سپس افزود: «مفسرین معتقدند که جهت گیری نوین دیپلماسی ایران در جهت برقراری و ارتباط با دیگر کشورها و حضور در محافل بین المللی، بیش تر در ارتباط با چگونگی موفقیت ایران در جنگ ایران و عراق و مشکلاتی که ایران در تهیة تسلیحات نظامی و وسایل یدکی مورد نیاز خود دارد، می باشد.»

نحوة بازتاب "گشایش سیاسی" در داخل کشور نیز در خور توجه است؛ جایی که نمی بایست در ارادة جنگی عامه خللی ایجاد می شد، زیرا بسیج عمومی را مختل می کرد. در این باره توجیهات و توضیحاتی درمجامع مختلف داده می شد. وزیر سپاه پاسداران انقلاب اسلامی "محسن رفیق دوست"، در سمینار فرماندهان مستقر در فرودگاه گفت: «صدام با کار سیاسی ساقط نمی شود، بلکه تنها عملیات نظامی گسترده است که جنگ را با پیروزی و سقوط صدام به پایان خواهد برد و سفرهای اخیر تغییری در سیاست جنگی ما نخواهد داشت. این سفرها در واقع برای تبیین مواضع و سیاست های ما بوده است. از آن جا که زمینه ای در دنیا برای پذیرش افکار ما به وجود آمده و ما از آن استفاده های سیاسی و تبلیغی بسیاری برده و می بریم.»

ص: 44

یادآوری می شود تحرک چشم گیر سیاست خارجی جمهوری اسلامی ایران در مقطع زمانی کتاب، هر چند از دوره های قبل پایه گذاری و برنامه ریزی شده بود، اما با چهار سفر آقای هاشمی رفسنجانی به لیبی، سوریه, چین و ژاپن و در کنار آن، اتخاذ و اعلام مواضع جدید در جهت کاهش تنش با حامیان عراق و به خصوص با اعلام مواضع جدید در امر صلح، به اجرا در آمد. به این ترتیب، کتاب در بخش سیاسی، روایت دوره ای پس از تحرکات دیپلماتیک است که هم در تقویت جایگاه ایران در منطقه و جهان، هم به خصوص در کاهش فشارهای همه جانبه بر ایران و تعدیل شدت حمایت بی قید و شرط از عراق، آثار آن مشهود بوده است.

در این مقدمه، برخی موضوعات مربوط به سیاست خارجی انتخاب و به اختصار بررسی شده است و خوانندة طالب تکمیل و تفصیل را به جست وجوی موضوعی در متن روزشمار ارجاع می دهیم.

5- سفرهای هاشمی؛ توسعة روابط با قدرت های آسیایی

آقای هاشمی رفسنجانی در مقطع زمانی این کتاب، رئیس مجلس شورای اسلامی و نمایندة امام در شورای عالی دفاع بود، اما این عناوین برای توضیح جایگاه وی کافی نیست. وی در واقع فرمانده عالی جنگ بود و پس از امام دومین شخصیت تعیین کننده و ترسیم کنندة روند دیپلماسی و جنگ محسوب می شد، از این رو عمدة ابتکارات و تحرکات ایران در این کتاب به حضور و رفتار وی مربوط می گردد. هاشمی به ترتیب به لیبی، سوریه، چین و ژاپن سفر کرد؛ هرچند سفر به لیبی و سوریه اهمیت خاص خود را دارد، اما ویژگی مهم متمایز کنندة این دوره از دوره های دیگر، همان اقدام توسعة روابط با قدرت های آسیایی (چین و ژاپن) است. خود وی بعد از این سفرها، دلیل اصلی سفر اخیر خود به کشورهای لیبی، سوریه، چین و ژاپن را تحرک بخشیدن به سیاست خارجی کشور در هنگام جنگ روانی سیاسی عراق برای انزوای ایران، اعلام کرد و افزود: «این سفرها با دعوت از سوی این کشورها بوده است. دعوت از سوی لیبی و سوریه طبیعی است، اما دعوت چین و ژاپن مسئله جدیدی است.» وی اهدافی برای این سفرها برشمرد و افزود: «آنچه که مهم است، یک حرکت خارجی برای تحرک بخشیدن به سیاست خارجی بود. با مشورت از خدمت امام و با تصمیمی که در خدمت رئیس جمهوری و نخست وزیر و رئیس دیوان عالی کشور به عمل آمد، وقت مناسب سفر معین شد.»

در این جا هر یک از سفرهای چهارگانه، بررسی می شود:

الف) سفر به لیبی

آن ویژگی که سفر به لیبی را از دیگر سفرها متمایز می کرد، وضعیت خاصی بود که این سفر را هرچه بیش تر و به نحو حساسی در ارتباط با عراق قرار می داد. ماجرا مربوط به سفر

ص: 45

وزیر خارجة لیبی به بغداد است که ناگهان چند روز به زمان تعیین شده برای سفر هاشمی به لیبی، انجام شد. این ماجرا وضعیتی بغرنج، غیرمنتظره همراه با بلاتکلیفی پیش روی مسئولان ایرانی قرار داد، تا جایی که محسن رضایی در یک جمع محدود گفت: «در شرای-طی که آقای هاش-می می خواه-د به لیب-ی ب-رود، ام-روز (27/3/1364) وزیر خارجة لیبی به عراق رفت! معلوم نیست آقای هاشمی برود لیبی یا نه.» وی افزود: «رفیق دوست هم در سفر لیبی موفق به ملاقات قذافی نشده بود.»

رایزنی های مجدد مسئولان و از جمله اقدام به کسب تکلیف مجدد از امام خمینی، نشانة اهمیت موضوع بود. برگزاری سفر با توجه به نوع برخورد لیبی، صحیح به نظر نمی رسید، از طرفی، لغو سفر نیز مصلحت تشخیص داده نمی شد، زیرا با سفر اردیبهشت ماه "سعودالفیصل" وزیر خارجة سعودی به تهران و نمایان شدن چشم انداز بهبود نسبی روابط ایران و سعودی و به خصوص با توجه به سفر بعد به چین و ژاپن، نوعی عدم موازنه در سیاست خارجی ایران را نشان می داد که مطلوب سران نظام نبود و می بایست در مجموعه سفرها، "جایگاه دوستان وابسته به بلوک شرق" نیز لحاظ می شد. مهم تر این که لغو سفر، لیبی را بیش تر به عراق نزدیک می کرد و ادعای مقام های عراق مبنی بر مقابلة فارس ها با عرب ها را هرچه بیش تر واقعی جلوه می داد. در عمل، دیدار سرد وزیران خارجة لیبی و عراق، تصمیم گیری را آسان کرد و سفر هاشمی به لیبی طبق برنامه انجام شد. وقتی "عبدالسلام تریکی" وارد بغداد شد و در فرودگاه مورد استقبال "طارق عزیز" قرار گرفت، به نظر می رسید که اولین دیدار یک لیبیایی پس از پنج سال از عراق، منشاء تحولات بسیاری خواهد شد، ولی طارق عزیز روی چندان خوشی نشان نداد و حتی رادیو بغداد برنامة ضدلیبیایی خود را - که پانزده دقیقه در روز پخش می شد - نه تنها حذف نکرد بلکه هم زمان با ملاقات تریکی و طارق عزیز، با تأکید صریح بر "لزوم سرنگونی قذافی"، پخش گردید. شخص طارق عزیز نیز سیاست های معمر قذافی را با تندی و به نحوی اهانت آمیز مورد انتقاد قرار داد؛ نتیجه این شد که متقابلاً در همان دیدار اولیه، تریکی نیز با حمایت آشکار از ایران، اعلام کرد که جنگ بین ایران و عراق را عراقی ها آغاز کرده اند. بدین ترتیب سفر یک روزة وزیر خارجة لیبی به بغداد بدون این که نشانه ای از بهبود روابط دو کشور برجای گذارد، پایان یافت و روز بعد (30/3/1364) هاشمی رفسنجانی وارد لیبی شد.

در پایان دیدار رسمی چهار روزة آقای هاشمی رفسنجانی از لیبی - که طی آن، وی با "معمر قذافی" رهبر و "عبدالسلام جلود" نخست وزیر لیبی ملاقات و از جمله دربارة جنگ ایران و عراق گفت وگو کردند - بیانیة مشترکی هم زمان در تهران و طرابلس انتشار یافت که در آن علاوه بر مواردی علیه هم پیمانی مصر و عراق، آمده بود:

«جماهیری لیبی با قدرت در کنار جمهوری اسلامی ایران در راه رویارویی با جنگ

ص: 46

تحمیل شده بر آن توسط صدام و رژیم فاشیستی بعث در عراق که به دستور امپریالیزم امریکا و ارتجاع عرب و صهیونیزم تحمیل گردیده، ایستاده است.

طرفین تشکیل یک کمیتة مشترک سیاسی نظامی به ریاست وزرای خارجة دو کشور را اعلام می دارند. دو طرف کلیة توطئه هایی را که علیه موجودیت و انقلاب فلسطین طرح ریزی و اجرا می شود، محکوم می کنند. طرفین تعهد کامل خود را نسبت به فعالیت در راه آزادی تمام سرزمین فلسطین و از بین بردن موجودیت صهیونیستی در مبارزه با آن - که مبارزه وجود است و نه مبارزه حدود - اعلام داشتند.

طرفین تصمیم خود را مبنی بر تشکیل ارتش قدس جهت آزادی فلسطین و ایجاد رابطة انقلابی اسلامی جهان، اعلام می دارند.»

این بیانیه بازتاب وسیعی داشت و با عنوان "بیانیة استراتژیک" و نیز "پیمان استراتژیک" در رسانه های گروهی از آن یاد می شد.

در این سفر همچنین شمشیری به عنوان سمبل مبارزات رهایی بخش لیبی به رئیس مجلس شورای اسلامی اهدا شد و آقای هاشمی رفسنجانی با تشکر از "پذیرایی گرم و صمیمانة کشور دوست و برادر: لیبی" گفت: «امیدوارم که این شمشیر هیچ وقت به نیام نرود تا این که سرزمین مقدس قدس شریف را آزاد کنیم.»

این سفر بیش از هر کشور دیگر، عراق را متضرر ساخت و به واکنش واداشت. متحدان عراق درخصوص مهم ترین پی آمد رسمی این سفر یعنی صدور بیانیة مشترک که حاوی بندهایی چون "تشکیل کمیتة مشترک سیاسی، نظامی و یا مقابله علیه هم پیمانی مصر و عراق" بود، واکنش های تندی نشان دادند تا جایی که انعقاد این معاهده را سبب فراهم آمدن انشعاب در اتحاد اعراب، هدف قراردادن شورای همکاری خلیج فارس و نظایر آن تفسیر کردند و با ابراز تنفر، این عهدنامه را مضر به حال خود و کل اعراب خواندند.

از جمله پی آمدهای صدور این بیانیه، می توان به سفر رئیس پارلمان مراکش به عراق (در 3/4/1364) و اعلام حمایت مراکش از عراق در جنگ و نیز سفر "طه یاسین رمضان" معاون نخست وزیر عراق به مصر (در 4/4/1364) اشاره کرد. یادآوری می شود که عراق از سال 1356 در تقبیح سفر سادات به بیت المقدس و دیدار وی با "مناخیم بگین" نخست وزیر اسرائیل، مانند کشورهای سوریه، الجزایر، یمن جنوبی و لیبی با مصر قطع ارتباط کرده بود، بنابراین، سفر طارق عزیز به مصر در جهت تقویت جبهة کشورهای مصر، اردن، عربستان در مقابل کشورهایی چون لیبی، سوریه و ایران مورد توجه قرار گرفت. نشریة "لوموند" در این باره نوشت: «طارق عزیز هنگام سفر به مصر اعلام کرد لیبی باید به خاطر تحویل موشک های اسکاد به ایران، تنبیه شود.» پی آمد دیگر این که سفر شصت تن از اعضای کنگرة لیبی به مراکش در همین روز به تعویق افتاد. این سفر جهت تحکیم وحدت دو کشور

ص: 47

(لیبی و مراکش)، از یک سال پیش زمینه سازی شده بود و قرار بود در 5/4/1364 انجام شود. در پی تعویق این سفر، اجلاس مشترک پارلمانی بین دو کشور نیز که قرار بود در همین سفر انجام شود، به تعویق افتاد.

اما مهم ترین پی آمد، مربوط به خود عراق بود: در 5/4/1364 عراق رسماً قطع کامل مناسبات دیپلماتیک خود با لیبی را اعلام کرد. این درحالی بود که کم تر از ده روز پیش از آن، بغداد میزبان وزیرخارجة لیبی بود.

سخن گوی وزارت خارجة عراق بیانیة مشترک ایران و لیبی را "پیمان استراتژیک میان ایران و لیبی" اعلام کرد، لیکن هیچ اشاره ای به مفاد بیانیه نکرد که در آن به صهیونیزم و امپریالیزم امریکا به شدت حمله شده بود.

لیبی نیز در واکنش با صدور بیانیه ای خواستار اخراج عراق از اتحادیة عرب و از سازمان کنفرانس اسلامی شد. در این بیانیه، کمیتة مردمی روابط خارجی لیبی، حکومت عراق را به دلیل برقراری روابط دیپلماتیک با مصر، به تخطی مداوم از قطع نامه های اجلاس سران عرب و اتخاذ مواضعی خصمانه علیه خواسته های ملت های عرب و مسلمان متهم کرد. اقدام عراق به قطع روابط دیپلماتیک خود با لیبی، انعکاس گسترده ای در پی داشت و بسیاری از محافل دیپلماتیک، خبرگزاری ها و مطبوعات این اقدام عراق را با نتایج سفر آقای هاشمی به لیبی کاملاً مرتبط دانستند. خبرگزاری یوگسلاوی دربارة قطع روابط عراق با لیبی نوشت:

«آنچه که کاسة صبر عراق را لب ریز کرد، آشکارا دیدار اخیر "هاشمی رفسنجانی" رئیس مجلس ایران و امضای یک پیمان "وحدت استراتژیک" میان ایران و لیبی است. از سوی دیگر، رژیم عراق هم زمان با قطع روابط خود با لیبی - که یکی از اعضای جبهه پایداری است - به طور اصولی موافقت خود را با تشکیل یک کمیسیون مشترک به منظور همکاری با رژیم مصر که قرارداد کمپ دیوید را با اسرائیل به امضاء رسانده است، اعلام کرد.»

خبرگزاری فرانسه نیز از بغداد گزارش داد: «در بغداد رسماً اعلام شد سفرای کشورهای عربی مقیم بغداد جهت مطلع شدن از وسعت بیانیة مشترک ایران و لیبی مورخ 22 ژوئن (اول تیرماه)، به وزارت امورخارجة عراق احضار شدند.... یک سخن گوی وزارت امورخارجه اعلام کرد که رؤسای هیئت های سیاسی عرب از محتوای این بیانیه به ویژه در مورد آنچه که به حمایت کامل لیبی از ایران در جنگ خلیج فارس و همچنین تشکیل یک کمیسیون سیاسی نظامی مشترک مربوط است، مطلع گشتند. سخن گوی مزبور همچنین اظهار داشت که رؤسای هیئت های دیپلماتیک عرب مأمور شدند که پیرامون موضوع مزبور پیام هایی از سوی "طارق عزیز" معاون نخست وزیر و وزیر خارجة عراق، به وزارت امورخارجة کشورشان تسلیم نمایند. ناظران در بغداد معتقدند که این اقدام آغاز یک حرکت دیپلماتیک از سوی عراق نزد کشورهای عرب اسلامی است که به منظور ایجاد یک اجتماع عرب در قبال پیمان

ص: 48

استراتژیک میان لیبی و ایران انجام می گیرد.»

گفتنی است که در ایران از قطع روابط سیاسی عراق با لیبی، آشکارا استقبال شد و در پی آمد این اعلام رسمی، آقای "هاشمی رفسنجانی"، دکتر "ولایتی" وزیر امورخارجه، و سخن گوی این وزارت خانه در بیانیه های جداگانه ای خواستار پیوند هرچه بیش تر کشورهای پیش رو شدند.

اما سرانجام بر اثر ادامة فشارهای روزافزون کشورهای عربی و وسعت بازتاب منفی بیانیة مشترک ایران و لیبی در خبرگزاری ها با عنوان "انعقاد یک پیمان استراتژیک بین ایران و لیبی" و نیز در پی موضع گیری های متفاوت محافل و مطبوعات منطقه و کشورهای عربی در برابر این بیانیه، لیبی که خود را با یک تدارک گسترده جهت به انزوا راندنش روبه رو می دید، در تاریخ 8/4/1364 از طریق خبرگزاری "جانا" (خبرگزاری لیبی) اعلام کرد که پیمان با ایران در راستای آزادسازی قدس و اتحاد جهان اسلام بسته شده و هدفی دیگر ندارد. خبرگزاری فرانسه در این خصوص گزارش داد: «جانا ضمن توضیح تصمیمات اتخاذ شده در دیدار اخیر حجت الاسلام هاشمی رفسنجانی از طرابلس، خاطرنشان کرد که لیبی هیچ معاهده ای با ایران منعقد نکرده است. مفسر سیاسی خبرگزاری جانا تأکید کرد که متن امضا شده تنها صورت جلسه ای است که در جریان آن، دو انقلاب لیبی و ایران پیمان استراتژیک خود را برای آزادی بیت المقدس و وحدت جهان اسلام مورد تأکید قرار دادند. وی افزود در مورد جنگ ایران و عراق، پیشنهادهایی از سوی لیبی در مورد پایان بخشیدن به این جنگ، به ایران ارائه شده است.»

خبرگزاری فرانسه افزود که "جانا" در سوم تیرماه با انتشار یک اطلاعیه، انعقاد یک پیمان استراتژیک میان لیبی و ایران و همچنین تشکیل یک "ارتش بیت المقدس" برای آزادی فلسطین و یک انجمن انقلابی اسلامی جهانی را اعلام کرده بود.

در تاریخ 12/4/1364 "طارق عزیز" معاون نخست وزیر و وزیر امورخارجة عراق، با پیامی از صدام حسین به "رباط" رفت و با شاه حسن دیدار کرد، سپس اجلاس مشترک پارلمان های مراکش و لیبی که از 5/4/1364 به تعویق افتاده بود، در 16/4/1364 برگزار شد و با صدور قطع نامه ای در مورد مسائل خاورمیانه و افریقا، به کار خود پایان داد، در حالی که گفته می شد رفع تعویق اجلاس، بر اثر این توضیح لیبی بوده که صدور بیانیة مشترکش با ایران، جهت آزادسازی قدس و اتحاد جهان اسلام بوده است. در هر حال یک روز پس از این اجلاس (17/4/1364)، "شاه حسن دوم" پادشاه مراکش، اعراب را به پشتیبانی از عراق در مقابله با "تجاوز ایران" دعوت کرد و سپس افزود: «آن کسی که می گوید عراق را در این جنگ به حال خود واگذارید، این حقیقت را نمی داند که جسم عرب یکی است و امت عرب، امت واحدی است و قابل تفکیک نیست.»

ص: 49

به این ترتیب، لیبی ماجرا را به این جمع بندی رساند، تا به گونه ای از زمینه های کینه توزی عراق بکاهد و با دوری گزیدن از یک انزوای سیاسی، خود را از یک مخمصة احتمالی برهاند و پیمان استراتژیک بین خود و ایران را صرفاً در اهداف دوردستی چون "آزادسازی قدس" و نیز کلیاتی چون "وحدت جهان اسلام"، خلاصه کند.

اما با این همه، از نظر ایران سفر در هر دو جنبة "جنگ ایران و عراق" و نیز صحنة درگیری های لبنان، دست آوردهای بسیار مثبتی داشت. آقای هاشمی رفسنجانی پس از بازگشت از سفر لیبی گفت: «هرگونه حمایتی که ما از آن ها تقاضا داشتیم و امکاناتی که آن ها در اختیارشان بود، از ما دریغ نکردند.»

وی همچنین با اشاره به جنگ اردوگاه های فلسطین گفت: «مسائلی نیز در رابطه با لبنان و اصل همکاری جبهة پایداری و همکاری سوریه و لیبی مطرح شد، چرا که اخیراً به نظر می رسید در لبنان توطئه ای علیه دوستی این دو کشور در جریان اردوگاه ها در شرف وقوع بود که این مسئله در این سفر مورد تأیید قرار گرفت و همکاری های بهتری پایه ریزی شد.»

سفرهای بعدی هیئت های مختلف ایرانی، از جمله سفر هیئتی از مجلس اعلای انقلاب اسلامی عراق از ایران به لیبی نیز نشانة تعمیق جدی روابط ایران و لیبی بود که طبعاً در جنگ دیپلماتیک با عراق، خود پیوندی محسوب می گردید.

ملاقات هیئت مجلس اعلای انقلاب اسلامی عراق در جماهیری لیبی با سرهنگ معمر قذافی و سرگرد جلود به طور جداگانه، می توانست نشانة اهمیتی باشد که لیبی برای تغییر و تحولات عراق و مجلس اعلا قائل است و نیز علامت آن بود که لیبی در مورد حضور مجلس اعلا در آیندة عراق، با ایران به نوعی توافق رسیده و حداقل تفاهم در این باره حاصل شده است، هرچند نهایتاً به جز تأکید مجدد بر ضرورت تشکیل جبهة مخالفان صدام، نتیجه ای مشخص اعلام نگردید.

پس از بازگشت هیئت مجلس اعلا - که پس از لیبی به سوریه هم رفته بود - آقای هاشمی آن را مورد حمایت و تشویق قرار داد و گفت: «مجلس اعلا به عنوان یک مجموعة منسجم از نیروهای مؤمن و مسلمان، تأثیر فراوانی در صحنه دارد.» اما با این حال، وی افزود: «این مجموعه باید در جهت بسیج ملت عراق به تلاش های خود بیفزاید.» هاشمی در خاتمه گفت: «همکاری سوریه و لیبی با نیروهای در صحنة عراق، مورد قدردانی مسئولین جمهوری اسلامی ایران است.»

یادآوری می شود از میان جریان ها و گروه های مخالف حکومت عراق، ایران جریان موسوم به مجلس اعلای انقلاب اسلامی عراق را به عنوان جریان مطلوب برگزیده است و به تقویت آن می کوشد. اعزام هیئت این مجلس به لیبی و سوریه نیز در همین چارچوب و برای تقویت و تثبیت آن به عنوان یک جریان قدرت مند بوده است. در همین چارچوب است که

ص: 50

نیروی عملیاتی چون "تیپ بدر" که فرماندهی آن از سپاه و کادرها و نیروهای آن عراقی هستند نیز به این مجلس وابسته گردیده است تا در کنار قدرت سیاسی، قدرت نظامی نیز بتواند کسب کند و در درازمدت بتواند آلترناتیوی برای دولت بعثی عراق باشد. گفتنی است که سوریه و لیبی نیز آلترناتیوهای دیگری برای صدام در نظر دارند که طبعاً به گرایش های ملی و غیرمذهبی وابسته اند.

ب) سفر به سوریه

در 2/4/1364 آقای هاشمی در رأس هیئتی به دعوت "حافظ اسد" رئیس جمهور سوریه، وارد دمشق شد. حافظ اسد روز پیش از آن (1/4/1364) پس از ترک مسکو، از آقای هاشمی رفسنجانی رئیس مجلس شورای اسلامی و هیئت همراهش که در لیبی به سر می برد، جهت دیدار رسمی از سوریه دعوت کرده بود.

در 4/4/1364 مفسران و تحلیل گران عمدتاً سفر رئیس مجلس شورای اسلامی به لیبی و سوریه را تلاش آقای رفسنجانی جهت نزدیک کردن هرچه بیش تر مواضع سه کشور ایران، سوریه و لیبی در مقابل هرگونه تلاشی که تحت عنوان "هم بستگی اعراب" به منظور ایجاد شکاف و نیز جلب حمایت سوریه و لیبی در جنگ، خرید تسلیحات از جمله ضدهوایی، موشک های اسکاد بی و ... جهت مقابله با حملات هوایی و موشکی عراق و نیز متقابلاً زدن شهرهای عراق، حل جنگ اردوگاه های فلسطینیان، و ... مورد تجزیه و تحلیل قراردادند، ولی در سفر به سوریه علاوه بر موارد ذکر شده، محور عمدة بحث، تبادل نظر دربارة مسئله گروگان گیری هواپیمای "تی.دبلیو.ای." بوده است.

در توضیح بیش تر رابطة ایران و سوریه می توان به موضوع فروش ارزان نفت و نیز تحویل مجانی آن به سوریه اشاره کرد که در جلسة علنی 15/5/1364 به تصویب مجلس شورای اسلامی رسید. به موجب این قانون، به وزارت نفت اجازه داده شد که به مدت یک سال مقدار یک میلیون تن نفت خام سبک ایران را مجانی در اختیار دولت سوریه قرار دهد. همچنین تا مقدار پنج میلیون تن نفت خام سبک ایران را با تخفیف 5/2 دلار در هر بشکه طبق ضوابط وزارت نفت، به سوریه بفروشد. آقای "دری نجف آبادی" مخبر کمیسیون برنامه و بودجه، در این مورد چنین توضیح داد: «در طول این پنج شش سال گذشته همواره یکی از تقریباً نزدیک ترین دوستان مان در منطقه، جمهوری عربی سوریه بوده است. سوریه از نزدیک ترین کشورهای عربی است که با ما هم فکری و همکاری داشته است؛ هم در مبارزه با اسرائیل و هم در مبارزه با عراق، هم در مورد همکاری و هم فکری در لبنان و در نجات لبنان و در حمایت از حزب اللّه لبنان. سوریه همواره از مواضع ما در جنگ دفاع کرده است و با قطع خط لولة نفتی عراق که از سوریه عبور می کرده، در حقیقت سالی شاید سیصد میلیون دلار به منافع سوریه ضرر خورده است.»

ص: 51

ج) سفر به چین

سفر رسمی آقای هاشمی رفسنجانی رئیس مجلس شورای اسلامی به چین، اولین سفر یک مقام بلندپایة ایرانی پس از پیروزی انقلاب اسلامی به این کشور بود که از مدت ها پیش از آن، در صدر اخبار رسانه های داخلی و خارجی قرار گرفته و از زوایای مختلف مورد ارزیابی محافل دیپلماتیک و مفسران و تحلیل گران واقع شده بود. اهمیت این سفر چندان بود که حساسیت شدیدی را در سطح نظام بین المللی برانگیخته بود و جهت اطلاع از نتایج این سفر، کشورهای ذی نفع و نیز کشورهایی که به گونه ای این ارتباط را با منافع ملی خود مرتبط می دیدند، مسائل مطروحه را پی گیری می کردند؛ مسائلی که منابع رسمی و غیررسمی به آن اشاره می کردند و در چند محور انعکاس داشت:

- فروش تسلیحات چینی به ایران

- منافع استراتژیک چین در خاورمیانه

- بی طرفی چین در جنگ ایران و عراق

- حل مسئله جنگ از طریق دیپلماتیک (بعضاً موضوع اصلی این سفر قلمداد می شد)

در مراحل بعد از نظر اهمیت، به این مسائل نیز توجه می شد:

- جلوگیری از نفوذ شوروی در خاورمیانه

- هماهنگی با جمهوری اسلامی ایران در مورد افغانستان جهت خروج نیروهای شوروی از افغانستان و حمایت و پشتیبانی از انقلابیون این کشور

در هر صورت، آقای هاشمی روز 6/4/1364 در رأس یک هیئت بلندپایه سیاسی اقتصادی وارد پکن شد. بنا به گزارش های رسمی، در اولین دوره مذاکرات آقای هاشمی رفسنجانی و "زائوزیانگ" نخست وزیر چین، درخصوص مسائل مورد علاقه و روابط دو جانبه و همچنین توسعة مناسبات دوستی و همکاری های دو کشور، یانگ با تجلیل و استقبال از موضع دولت جمهوری اسلامی ایران مبنی بر عدم تعهد و مبارزه علیه سلطة خارجی، گفت: «چین و ایران در پیروی از سیاست خارجی مستقل و مبارزه علیه سلطه ابرقدرت ها، وجوه مشترک بسیار مهمی دارند که این وجوه پایه و اساس برقراری روابط و پیشرفت مناسبات دوستی و همکاری دو کشور را تشکیل می دهد.» آقای هاشمی نیز در سخنانی با تأکید بر توسعة روابط دوستانه بین ایران و چین، گفت: «هر دو کشور در بسیاری از مسائل بین المللی دارای مواضع مشترک هستند.»

اما به عقیدة ناظران خارجی، این سفر جنبه های قابل ملاحظه تری داشته است، از جمله: «ایران به وضوح مایل است که از انزوای فعلی درآید و هر کجا که ممکن است، دوستی بیابد؛ مخصوصاً اگر این دوستان حاضر به فروش اسلحه به ایران باشند. امری شایع است که چین با انعقاد یک قرارداد قابل ملاحظه، به ایران اسلحه خواهد فروخت و علت سفر رفسنجانی به پکن همین بوده

ص: 52

است، البته چین رسماً بارها انعقاد چنین موافقت نامه ای را با ایران، تکذیب کرده است.»

نیز: «ایران برای نبردهای آتی خود احتیاج به سلاح و حمایت سیاسی دارد و برای کسب این دو مسئله است که رئیس زیرک مجلس ایران به پکن رفته است و برای همین دو مسئله است که پس از ناامیدی های فراوان، روابط با سرهنگ قذافی بالاخره محکم شده است.»

همچنین: «ایران سعی دارد وجهة بین المللی خود را بهبود بخشد و در این راه تا آن جا پیش می رود که شرایط خود را برای پایان جنگ، با آن که تغییر نمی دهد، ولی به شکل دیگری در آورد.»

اما حساس ترین و برجسته ترین موضوعات در تحلیل ها، روی دریافت تسلیحات لازم برای مقابله با برتری هوایی عراق در جنگ شهرها و جنگ کشتی ها، متمرکز بود. البته واضح است که وقتی چنین معاملاتی در حد به کلی سری باقی می ماند، انعکاس آن نیز از حد تحلیل و احتمال فراتر نمی رفت و شکل خبر رسمی نمی یافت، به خصوص که دوطرف مذاکره، این معامله را تکذیب می کردند. آقای هاشمی با این استدلال که سیستم دفاعی کشور ایران، غربی است، این گونه معاملات را منتفی می دانست و چین نیز به عنوان کشوری دوست با دو کشور متخاصم، قضیه را رد می کرد.

با وجود آنچه ذکر شد، باید یادآوری کرد مسئله تسلیحات به دلیل آن که طبعاً یک مسئله به کلی سری بود، در محافل مختلف با استفاده از قرائن مورد بحث قرار می گرفت و به دلیل اتکا به اطلاعات غیرقابل تأیید، مطالبی گفته می شد که بعضاً کاملاً متفاوت با خبرهای رسمی بودند. مثالی از حساسیت مطلب این که در خبرها آمد: «آنچه نخست وزیر ترکیه را به سفر چین کشاند، عمدتاً مربوط به این مسئله می باشد.»

اظهارات "تورگوت اوزال" نخست وزیر ترکیه که از چین دیدن می کرد، خودبه خود مؤید چنین حساسیتی بود. اوزال در یک کنفرانس مطبوعاتی (در 11/4/1364) اعلام کرد که رهبران چین به وی گفته اند که قصد ندارند سلاح در اختیار ایران بگذارند.

برخی از مطبوعات غربی نیز این مطلب را ترویج می کردند، با این استدلال که "ماه هاست که چین سعی در گسترش روابطش با کشورهای منطقة خلیج فارس دارد" و "ایران مجبور است در بازار بین المللی با سختی زیاد تسلیحات جنگی خود را مهیا سازد."

اما رویتر گزارش داد: «چین خواهان آن است که به ایران - که شدیداً نیازمند تجهیزات نظامی است - اسلحه بفروشد، اما هرگونه تجارت از طریق یک کشور ثالث و احتمالاً کره شمالی انجام خواهد گرفت.»

روزنامة انگلیسی "دیلی تلگراف" نیز با احتیاط نوشت: «بنا به گزارش های تأیید نشده، پکن موافقت کرده به مدت دو سال تجهیزات مورد نیاز ایران شامل میگ های روس-ی "19 - اس"، تانک های "تی-54" و موشک های زمین به زمین را تهیه کند.» این روزنامه افزود که

ص: 53

گزارش ها تأکید دارند که چین به منظور کاستن از میزان آسیب پذیری تهران در مقابل حملات هوایی عراق، سلاح های ضدهواپیما به ایران می فروشد.

در محافل داخلی نیز تحلیل ها، خبرهای غیررسمی و شایعات، نقل قول های ناموثق و یا موثق حاکی از محوریت تسلیحات در سفر به چین به علاوة اهداف دیپلماتیک، بود. در واقع این سفر را می توان به نوعی اتخاذ استراتژی "بهره برداری از قدرت سوم برای مقابله با فشارهای دو ابرقدرت" قلمداد کرد.

در هرحال، گذشته از مسائل غیررسمی، در پایان سه روز دیدار رسمی و مذاکرات آقای هاشمی با رهبران پکن، ایران و جمهوری خلق چین روز 9/4/1364 یک تفاهم نامة توسعة همکاری های اقتصادی، بازرگانی امضا کردند. بنا به اظهار مقام های رسمی ایران، به دنبال امضای این تفاهم نامه، دو طرف در خصوص همکاری های مشترک درازمدت مانند سدسازی، بندرسازی، صنایع سبک و ماهی گیری ابراز علاقه کرده بودند و توافق شده بود که دربارة قراردادهای اجرایی مربوط به آن نیز اندکی بعد، مذاکره شود.

د) سفر به ژاپن

در آستانة سفر آقای هاشمی به ژاپن و مقارن با ورود وی به چین، سخن گوی رسمی وزارت خارجة ژاپن اعلام کرد: «ژاپن به ایران اسلحه نمی فروشد و به هنگام سفر آقای هاشمی رفسنجانی رئیس مجلس ایران به ژاپن در هفتة آینده، موضع خود را در قبال جنگ ایران و عراق به طور کامل تشریح خواهد کرد.» وی به خبرنگاران خارجی گفت: «ما هنوز دستور کار برای مذاکرات رفسنجانی با رهبران ژاپن را تکمیل نکرده ایم.» اما افزود: «مسئله جنگ احتمالاً در مذاکرات مطرح خواهد شد.»

این اظهارات، برخلاف اظهارات سفر چین، واقعی تلقی می شد و اساساً اهداف سفر به ژاپن کاملاً متفاوت با سفر چین بود، هرچند هر دوی این کشورها به عنوان قدرت های آسیایی وجه اشتراک داشتند و توسعة روابط با آن ها از این لحاظ، اهداف مشابهی هم می توانست داشته باشد.

در هر صورت، آقای هاشمی صبح روز 10/4/1364 از جمهوری خلق چین وارد توکیو شد. وی بلافاصله پس از مراسم استقبال رسمی، اولین دور مذاکرات خود را با "یاساهیرو ناکازونه" نخست وزیر ژاپن، در کاخ "آکاساکا" محل اقامت خود، آغاز کرد.

آقای هاشمی در دیدار با اعضای انجمن دوستی پارلمانی ایران و ژاپن نیز با اشاره به مطامع استعماری ابرقدرت ها در ایران، از ژاپن به عنوان کشوری که در پی منافع استعماری نیست، نام برد و خاطرنشان ساخت که همکاری بین ایران و ژاپن که یکی مواد خام فراوان دارد و دیگری صنعت پیشرفته، می تواند برای پیشرفت آسیا و احیای عظمت این دو کشور در دنیا، بسیار مفید و مؤثر باشد.

رادیو ژاپن با اشاره به ورود هیئت ایرانی به خاک این کشور، اعلام کرد: «هنری کیسینجر

ص: 54

وزیر خارجة اسبق امریکا که در ژاپن به سر می برد، امروز با وزیرخارجة ژاپن دیدار و گفت وگو کرده است.» روزنامة "تایمز" چاپ لندن نیز به نقل از خبرنگار خود در توکیو، نوشت: «ورود آقای هاشمی رفسنجانی به ژاپن - که اولین سفر وی به یک کشور پیشرفتة غربی است - در ماه های اخیر بهترین فرصت برای قانع کردن ایران به ترک شرایط افراطی خود برای پایان دادن به جنگ می باشد. ژاپن به طور مکرر گفته است نقش میانجی گری ندارد، ولی این کشور به عنوان یک پیک دیپلماتیک موفق بوده است چون تنها کشور غربی است که به تهران و بغداد دسترسی دارد.» این روزنامه افزود: «ژاپن احتمالاً تنها منبع تکنولوژی مدرن و سرمایه گذاری برای ایران است و به همین دلیل ایران می خواهد روابط خوب خود با این کشور را ادامه دهد. هفتة گذشته شرکت نیسان اعلام کرد برای تولید جیپ و وانت با ایران به توافق رسیده است.»

در مجموع بررسی مهم ترین اظهارات و تحلیل ها نشان می دهد که بعد از بحث کلی تحرکات دیپلماتیک ایران برای خروج از انزوا و بهبود روابط خارجی خود، مسئله جنگ یکی از مهم ترین محورهایی بود که در بازتاب سفر آقای هاشمی به ژاپن مطرح می شد و موضوع مهم بعدی، نوع رابطة ایران و امریکا بود.

موضوعات دیگری نیز مطرح بود، از جمله، بحث دربارة نحوة ادامة پروژة عظیم و نیمه کارة پتروشیمی در ایران در حالی که ژاپن در عمل به تعهداتش در این باره سر باز می زد. این موضوع در دومین ملاقات "ناکازونه" نخست وزیر ژاپن با آقای هاشمی مطرح شد. روزنامة ژاپنی "آساهی شیمبون" دربارة این ملاقات نوشت: «رئیس مجلس ایران پذیرفت که ادامة جنگ ایران و عراق در روابط ایران با ژاپن مشکل ایجاد می کند و اضافه نمود که به نظر می رسد بخش خصوصی ژاپن به خاطر عدم ثبات در خاورمیانه، محتاط بوده و به علاوه، ژاپن در زمینة عدم خرید نفت از ایران توسط بعضی از کشورهای دیگر صادر کنندة نفت، تحت فشار قرار دارد.»

روزنامة انگلیسی زبان "ژاپن تایمز" نیز نوشت: «رفسنجانی در این ملاقات خواستار افزایش تدریجی خرید نفت ایران به وسیله ژاپن شد و گفت که ایران نیز در مقابل، واردات خود از ژاپن را افزایش خواهد داد و به کمپانی های این کشور اجازه خواهد داد تا بیش تر در پروژه های توسعة ایران شرکت کنند.» به نوشتة این روزنامه، ناکازونه در پاسخ گفته بود که ژاپن همة کوشش خود را به کار خواهد برد تا خرید نفت و حجم تجارت با ایران را افزایش دهد. این روزنامه در عین حال به نقل از یک مقام بلندپایة دولت ژاپن گفت که ناکازونه تعهدی برای خرید نفت از ایران نکرد.

به نظر غالب تحلیل گران، عمده ترین موضوع در بررسی این سفرها، همان "گشایش دیپلماسی" بود که در "محورهای جدید سیاست خارجی ایران" اعلام شده بود و برای پیش برد آن کوشش می شد.

ص: 55

آقای هاشمی نیز در بازگشت از سفرهای منطقه ای و آسیایی خود، در جلسة علنی 16/4/1364 مجلس شورای اسلامی سفر به کشورهای چین و ژاپن را "آغاز حرکت جدید در سیاست خارجی و روابط بین المللی در خارج از مرزهای مان" توصیف کرد.

در پایان و حاشیة مبحث سفرهای آقای هاشمی این نکته قابل یادآوری است که افکار عمومی کشورهای عربی و اسلامی نیز از مهم ترین موضوعات در طراحی سیاست خارجی ایران محسوب می شد، از همین رو بود که در ملاقات سفیران و کارداران جمهوری اسلامی ایران در کشورهای اروپایی و امریکایی با آقای هاشمی (6/5/1364)، وی تأکید کرد که انقلاب ایران بایستی در جهان یک انقلاب اسلامی معرفی و مطرح شود، نه یک انقلاب شیعی. هاشمی در این خصوص به درگیری های صفوی - عثمانی اشاره کرد که گریبان اروپایی ها را از چنگ قدرت عثمانی رهانید. وی گفت: «انقلاب، اسلامی است و اگر اسم شیعی روی آن می گذاریم، به خاطر آن است که رهبرش شیعه بوده و مردمی که بیش تر آمدند [در صحنة انقلاب] شیعه بودند، والا همان اسلام است.

انقلاب، اسلامی است و شیعه نیست؛ متن اسلام این را می خواهد و شیعه هم مدعی سنن اسلام است و نباید انقلاب به نام شیعه تمام شود. [...] اگر انقلاب به عنوان اسلام در دنیا مطرح شود، می تواند پایدار بماند، چون با یک میلیارد و اندی مسلمان و این همه امکانات، اگر انقلاب به یک مذهب محدود شود، در دنیا پای مال خواهد شد و نمی گذارند که پا برجا بماند.»

6- ایران و عربستان؛ چشم انداز بهبود مناسبات

در اولین روز مربوط به کتاب حاضر، بیش از یک ماه از سفر "سعودالفیصل" وزیر خارجة عربستان به ایران گذشته است، اما تأثیر آن سفر، روح غالب بر تحلیل های مربوط بر روابط ایران و سعودی در مقطع زمانی کتاب حاضر است. به نظر بعضی تحلیل گران منطقه، سفر سعودالفیصل به ایران، بخشی از یک طرح سعودی به منظور گشودن کانال های تماس مستقیم با ایران جهت کشاندن حکومت ایران به پای میزه مذاکره در زمانی مناسب و شرایطی هموار، بوده است. سعودی ها همچنین درصدد بوده اند از کشیده شدن جنگ به دیگر کشورهای خلیج فارس جلوگیری کنند.

به گمان برخی ناظران، این دیدار محرمانه برای بغداد غیرمنتظره نبوده است. آن ها افزودند: «نمی توان بر جنگ تأثیر گذاشت، مگر با وجود کانال های باز تماس و مذاکره با طرفین درگیر نزاع.»

به گزارش نشریة "القبس"، بعد از سفر سعودالفیصل به تهران، مهم ترین گام بعدی عربستان، عدم مشارکت سعودالفیصل در دیدارهای کمیتة هفت جانبه بوده است. ایران با شدت با فعالیت ها و تماس های کمیتة هفت جانبة عرب مقابله می کرد، خصوصاً این که این فعالیت ها شامل درخواست از کشورهای بزرگ برای محاصرة کامل ایران از لحاظ ارسال

ص: 56

اسلحه و تجهیزات جنگی می شد.

شاید بتوان نظر برخی تحلیل گران را در مقطع زمانی مربوط به کتاب حاضر، صائب دانست که می گفتند (8/4/1364): «محافل دیپلماتیک عربی همه منتظرند که در ماه های آینده، تماس های میان عربستان سعودی و ایران بیش تر شود. این تماس ها از جانب کشورهای عضو شورای همکاری خلیج فارس شدیداً مورد پشتیبانی قرار خواهد گرفت و بغداد یا باید در مقابل این توازن جدید - که شاید به یک میانجی گری مفید منجر شود - یک موضع معقول اتخاذ کند و یا باید یک موضع بی اعتمادی فزاینده بگیرد، در این صورت موجب خواهد شد سعودی ها برای رها کردن صدام حسین دلایل کافی در اختیار داشته باشند.»

در همین حال، در محافل خصوصی، بعضی حتی پا را از این فراتر گذاشته و چشم انداز خاصی در مناسبات بین ایران و کشورهای عربی حامی عراق ترسیم کردند که با روابط و مناسبات جاری این کشورها با عراق به کلّی متفاوت بود، از جمله یک دیپلمات ارشد سوریه در ژاپن، در یک محفل خصوصی گفته بود که یکی از دوستان ژاپنی وی گفته است: «نظر "موساد" [سازمان جاسوسی اسرائیل] اخیراً بر این است که رؤسای کشورهای خلیج فارس حاضرند سر صدام را در سینی طلایی تقدیم خمینی نمایند و در مقابل آن برای منطقه صلح به دست بیاورند.» این دیپلمات سوری افزوده بود که از آن جایی که این منبع مطلع ژاپنی دو روز قبلش با آقای "میاکه" مدیر کل وزارت خارجة ژاپن جلسه داشته بود و از بازگشت آقای "میاکه" هم از سفر اسرائیل دو هفته بیش تر نمی گذشت، منبع این خبر ممکن است آقای "میاکه" به نقل از اسرائیلی ها، بوده باشد.

در سطوح آشکار نیز - که اندکی تعدیل شده بود - چنین نظرهایی وجود داشت، مثلاً ماه نامة "عربیا" چاپ لندن، نوشت: «با انجام گرفتن تماس های دیپلماتیک اخیر بین جمهوری اسلامی ایران و عربستان سعودی، همراه با دل سردی کشورهای حوزة خلیج فارس از بغداد، به نظر می آید شمارش معکوس علیه صدام حسین آغاز شده است. ناظرین منطقه عقیده دارند به احتمال زیاد انفجار دو بمب در ریاض هنگام سفر وزیر خارجة عربستان به ایران و سوء قصد به جان امیر کویت، به دستور رژیم عراق انجام گرفته تا به این وسیله جمهوری اسلامی ایران را به صدور ترور متهم کند و از ایجاد روابط دوستانه میان ایران و شیخ نشین های منطقه جلوگیری نماید. این حرکت بغداد باعث خواهد شد که کشورهای منطقه نسبت به رژیم عراق بدبین شوند که کاهش کمک این کشورها به عراق از 500هزار بشکه نفت در روز به 250هزار بشکه منعکس کنندة این مطلب می باشد. از سوی دیگر، اگر اخراج 13 عامل عراقی از بحرین حقیقت داشته باشد، ثابت می شود که استراتژی حکم رانان عراقی، خود ویرانگرانه است و کشورهای منطقه را به سوی روابط دوستانه تر با ایران سوق خواهد داد.»

اما در عمل و به دور از نتایجی افراطی شبیه آنچه به نقل از اسرائیلی ها ذکر شد، در روند

ص: 57

دو ماهة مورد بررسی (در این کتاب) و در کاهش قیمت نفت ایران و در جنگ قیمت ها، عربستان نقشی مخالف ایران داشت و هم او بود که پیروز شد، اما با این همه، دو نشانة مهم برای تأیید این موضوع وجود داشت که چشم انداز بهبود مناسبات دو کشور امیدوار کننده بود. یک نشانه، نوع برخورد سعودی در مجامع کشورهای شورای همکاری خلیج فارس در خصوص جنگ تحمیلی بود که کینه توزی های رایج تعدیل شده بود، هرچند ابراز دوستی ها با بی اعتنایی به مواضع ایران همراه بود؛ مثلاً در 20/4/1364 شاه زاده "سعودالفیصل" وزیر امورخارجة عربستان، در پایان مذاکرات دو روزة شورای همکاری خلیج فارس گفت که مطمئن است جنگ پنج ساله بین ایران و عراق به زودی پایان خواهد یافت. صرف نظر از این که طرح این گونه مسائل خود نوعی فشار بر ایران جهت پذیرش صلح بوده است، اما در مجموع از فروکش کردن عداوت ها و جایگزینی خوش بینی ها حکایت می کرد، تا جایی که مفسر رادیو بی بی سی در تفسیری، از خوش بینی بیش از حد عربستان در مورد پایان یافتن جنگ در جو نامساعد کنونی، ابراز تعجب کرد.

نشانة دوم، مسئله حج بود. هرچند مراسم برائت، در اولین روز کتاب بعدی روزشمار جنگ برپا می شد، اما مقدمات آن و توافق غیرعلنی ایران و سعودی دربارة برگزاری این مراسم، در مقطع کتاب حاضر است.

البته سعودی ها ابتدا برخلاف توافقات قبلی در سفر سعودالفیصل به تهران، حتی دربارة تعداد زائران ایرانی نیز تفاهم نشان نمی دادند و نیز با برگزاری مراسم حج همراه با ویژگی "برائت" که به وسیلة ایران طرح و اجرا می شد، سخت مخالفت می کردند، ولی در ادامه، موضوع شکل دیگری گرفت و در هر دو مورد نظر ایران پذیرفته شد. نظر به اهمیت موضوع، مرور مختصری (تفصیل آن درکتاب آمده است) در این باره می شود.

در 16/4/1364 آیت اللّه "صانعی" دادستان کل کشور، از امام درخواست کرد که به واسطة شدت تراکم کار و خستگی، با کناره گیری ایشان از مسئولیت دادستانی کل کشور موافقت شود. پذیرش این استعفا و انتصاب آقای موسوی خوئینی ها به سمت دادستان کل کشور، بازتاب هایی گسترده در رسانه های گروهی جهان داشت، از جمله: «این انتصاب به طور مؤثری خوئینی ها را از صحنة رقابت ریاست جمهوری - که زمان زیادی به انتخابات آن باقی نمانده - حذف خواهد کرد.» نقطة توجه دیگر این بود که تحلیل می شد این اقدام همچنین برای اجتناب از به خطر افتادن تمایل اخیر ایران به نوعی پرهیز از رادیکالیسم و عادی ساختن روابط خود با امریکا، اتخاذ شده است. موضوع دیگری نیز مطرح می شد که مربوط به بحث حج بود و آن این که بر اثر این انتصاب و حذف نقش خوئینی ها در امر حج، «ماه آینده حجاج ایرانی در مراسم حج کم تر از سال های گذشته باعث زحمت رهبران عربستان خواهند بود.»

در 25/4/1364 (حدود 10 روز بعد) امام خمینی در دیدار با رئیس و نمایندگان مجلس

ص: 58

خبرگان دو مسئله مهم نظام و کشور را به صراحت مورد بحث و تأکید قراردادند: مسئله اول در مورد حفاظت شخصیت ها و نوع زندگی آنان بود که تبدیل حفاظت به تشریفات و رشد تجمل گرایی از میان رفتن ساده زیستی و در پی آن بدبینی مردم و در نتیجه تضعیف نظام، می تواند نگران کننده باشد. مسئله دوم، تبعات برکناری آقای موسوی خوئینی از امر حج بود که در محافل سیاسی خارجی به نوعی تغییر سیاست ایران در قبال حج، تلقی می شد.

امام خمینی در مورد دومین مسئله ذکر شده، بعد از توضیحات مبسوطی دربارة آقایان خوئینی ها و کروبی و امر حج، در آخر تأکید کردند: «ما باید همان طور که سابق عمل کرده ایم، به حج برویم و همان طور که سابق تظاهرات و راه پیمایی کردند، عمل کنیم و با تغییر آقای موسوی خوئینی، سیاست ما تغییر نکرده است.» با وجود دقت امام در توضیح جزئیات و توضیحات ضروریی در پاسخ به جنبه های مختلف تغییرات حاصله، این سخنان در نگاه ناظران خارجی می توانست اظهاراتی با "مصرف داخلی" تلقی شود، آنچه مشخص می کرد که واقعاً سیاست ایران در امر حج تغییر یافته یا خیر، نحوة اقدام و رفتار مسئولان امر حج بود.

رایزنی های وزارت خارجه و تلاش های مقام های رسمی جمهوری اسلامی ایران جهت گشایش اعزام زائران خانة خدا به مکه، براساس توافقات قبلی به میزان 150هزار تن ادامه یافت، اما تحرکات عربستان سعودی نیز بر مبنای جلوگیری از تکرار وقایع سال گذشته در حج و کاهش اعزام حجاج ایرانی از 150هزار به 100هزار تن، همچنان ادامه داشت. در این مقدمه، فشردة ماجرا - که در نهایت به پیروزی ایران انجامید و می تواند نمایشی از روند اجرایی مربوط به حج باشد - آورده می شود:

در 3/5/1364 حجت الاسلام "امام جمارانی" سرپرست سازمان حج و زیارت و اوقاف و امور خیریه، با ذکر این که در سفر وزیر خارجة عربستان به ایران و ملاقات وی با دکتر ولایتی و آقای هاشمی رفسنجانی، مسئله خاتمه یافته و اعزام 150هزار تن تثبیت شده بود، افزود: «اگر چنانچه دولت سعودی نخواهد ما را تحمل کند، ما [به مکه] نمی رویم و هر پی آمدی داشته باشد، مسئول عواقبش دولت سعودی خواهد بود.»

همچنین رادیو اسرائیل، رادیو بغداد، رادیو کویت، رادیو بی بی سی و روزنامة "القبس" در 3/5/1364 مطالبی را که در بازتاب های فوق در مورد سفر حجاج ایران، اقدامات و ...، آمده است، مطرح کردند.

در 6/5/1364 "محمدعلی بشارتی" قائم مقام وزارت امورخارجه، اعلام کرد: «بالاخره با مساعی فراوان مقامات تصمیم گیرنده در امر حج و در پی ملاقات ها بسیار فشرده و طولانی مقامات ایرانی با مقامات سعودی، بالاخره مقامات عربستان با گشاده رویی با مسئله مسافرت 150هزار زائر ایرانی به بیت اللّه الحرام موافقت کردند.» وی در ادامه جای تردید باقی گذاشت: «البته مذاکرات کماکان ادامه دارد و طبیعی است که در این زمینه مسئولین مصمم تر شدة

ص: 59

کشورمان نتایج نهایی را به اطلاع امت حزب اللّه خواهد رساند.»

تزلزلی که در سخنان بشارتی ملاحظه شد، در سخنان دیگر مسئولان هم بود. آشکار بود که توافق قطعی حاصل نشده و چانه زنی ها ادامه دارد، هرچند جنبه های امیدواری قابل توجه است. به عنوان مثال در 11/5/1364 آقای رفسنجانی گفت: «الحمداللّه بالاخره آن طور که جمهوری اسلامی ایران و رهبر عزیزمان مایل بودند، عربستان قبول کرد.» ولی در ادامه افزود: «ما امیدواریم خداوند به بعضی از متصدیان کشور میزبان [عربستان] ما هم شعور بدهد که مواظب باشند کار زشتی نکنند که اسباب دردسر بشود و روابط ما را تلخ و تیره کند. ما برای آن ها خطری نیستیم؛ علیه اسرائیل و امریکا حرف زدن چیزی است که آن ها هم باید بزنند و آن ها هم باید با ما شریک باشند. ان شاءاللّه مردم خود سعودی هم همراه زائران ما در این تظاهرات شرکت خواهند کرد.»

در 18/5/1364 منابع خبری بیگانه گزارش دادند: «نخستین راه پیمایی سیاسی زائران ایران امروز در شهر مذهبی مدینه برگزار شد. نیروهای امنیتی عربستان سعودی از دخالت در این راه پیمایی خودداری ورزیدند و انتظار می رود در ظرف هفته هایی که تا پایان حج باقی مانده، تظاهرات متعدد دیگری نیز صورت گیرد.»

در 22/5/1364 به گزارش خبرنگاران ایرانی اعزامی به مدینه: «صدها تن از جانبازان انقلاب صبح امروز طی تظاهراتی به راه پیمایی از کنار "مسجدالنبی" پرداختند. راه پیمایان در حالی که پلاکاردهایی حمل می کردند، شعارهای "الموت لامریکا، الموت لاسرائیل" سر می دادند. این تظاهرات مورد توجه و همراهی گروه هایی از مهمانان و زائران کشورهای خارجی شد.»

در 25/5/1364 امام خمینی خطاب به حجاج بیت اللّه الحرام پیامی فرستادند که در بخشی از این پیام مفصل آمده بود: «خورشید تابان اسلام بزرگ در شرق و غرب عالم نورافشانی می نماید و ندای ابراهیمی(ع) و محمدی(ص) در گوشه و کنار گیتی طنین افکنده و جان و دل مسلمانان جهان را روح بخشنده و فریاد وحدت بین طوایف مسلمین از هر فرقه و مستضعفان و مظلومان از هر امت در سراسر جهان زلزله افکنده و کاخ آمال ستمگران و جهان خواران در شرف انهدام و فرو ریختن است، گویی دولت مستضعفین نزدیک و وعدة حق تعالی قریب الوقوع است.»

در 27/5/1364 "امیر نایف" وزیر کشور عربستان، در مصاحبه ای مطبوعاتی به تفصیل دربارة مسائل مختلف حج سخن گفت، از جمله: «اسلام دین کاملی است که تمام امور از جمله سیاست در آن وجود دارد ولی می بایست بین این موضوع که اسلام را وسیله ای در خدمت سیاست یا سیاست را وسیله ای در خدمت اسلام قرار دهیم، فرق قائل شویم.» وی افزود: «ما می گوییم می بایست همه چیز، از جمله سیاست را در خدمت اسلام قرار دهیم و این مفهوم صحیح اسلامی از این جریان است. ما در عربستان امکان ندارد که اسلام ودین را

ص: 60

از سیاست جدا کنیم؛ سیاست جزئی از کل اسلام ولی اسلام کل قضیه است.»

در 28/5/1364 در آستانة برگزاری راه پیمایی بزرگ "برائت از مشرکین"، "امیر نایف" در گفت وگویی با خبرنگاران داخلی این کشور، با تأکید بر لزوم ایجاد امنیت هرچه بیش تر برای حجاج در عربستان سعودی، گفتة رادیو ایران مبنی بر هماهنگی با عربستان سعودی جهت تظاهرات در مکة معظمه را نفی کرد و گفت "تاکنون" هیچ گونه هماهنگی با مسئولان کشور عربستان نشده است. این در حالی بود که حدود 160هزار زائر ایرانی در مراسم حج و در مکه به سر می بردند و چگونگی برگزاری مراسم "برائت" در حج یکی از موضوعات مهم موجود میان دولت های ایران و سعودی بود. آن روزها و در آستانة برگزاری این مراسم - که ایران مصرانه در صدد اجرای آن بود - مقام های سعودی در این باره مذاکراتی را با مقام های ایرانی انجام می دادند. مهم ترین موضوعات در پیام های فهد و پاسخ وزارت خارجة ایران بود. اهمیت و حساسیت موضوع سبب شده بود که در این اوقات، "فهد" پادشاه عربستان، خود مستقیماً طرف دهندة پیام و گیرندة پاسخ آن باشد، نه وزارت خارجه و یا وزارت حج عربستان. فهد در اولین پیام های خویش گفته بود: «بنا به اطلاعات موثق، تظاهرات حجاج ایرانی در روز جمعه 7 ماه ذیحجه (به تاریخ عربستان) انجام خواهد گرفت. قرار است [یک] هزار سپاهی با لباس عربی در حالی که پلاکاردهایی در دست دارند، پیشاپیش تظاهرکنندگان حرکت کنند و دولت عربستان برای جلوگیری از ذهنیت غلط دیگران[که عربستانی ها در تظاهرات شرکت دارند] خود را مجاز به بازداشت آنان می داند.» این امر را طرف ایرانی قویاً تکذیب کرد و گفته شد: «اطلاعات شما غلط است ولی محتمل است تعدادی از ایرانیان به دلیل خنکی لباس عربی، ملبس به آن باشند، همان گونه که دیگر ملت ها نیز می پوشند.» و مجدداً تاکید بر برگزاری تظاهرات آرام شد.

در پیام بعدی، فهد مخالفت خود را با برگزاری تظاهرات به صراحت اعلام کرد و اجرای آن را ناممکن دانسته بود، زیرا مغایر با حاکمیت عربستان بر مملکت خویش است و این که تظاهرات روز جمعه شلوغ ترین وضعیت را دارد. در پاسخ ایران تاکید شد: «دو تظاهرات، یکی در مدینه و یکی در مکه خواسته بودیم. تظاهرات آرام مدینه نشان داد که می توان تظاهرات آرامی در مکه نیز داشت و تأکید ما بر حفظ آرامش است که تظاهرات مدینه بهترین دلیل عینی است و توصیه ما بر این است که در مکه نیز این چنین شود، در غیر این صورت بر روابط روبه گسترش بین دو کشور تأثیر منفی می گذارد.» فهد در پیام بعدی با اظهار این که چون روز جمعه، روز عید است و سه میلیون خارجی در آن روز در مکه اند و امکان تحرک برای 160 هزار تظاهرکنندة ایرانی نیست، پیشنهاد داده بود که تعداد به سی و یا حداکثر چهل هزار تن برسد، یا تظاهرات بعد از حج انجام شود که "تظاهرات در چنین وضعیتی و با خیابان های تنگ مکه، خطرها و زیان هایی متوجه ایرانیان و غیر ایرانیان خواهد کرد." در

ص: 61

پاسخ اظهار شد که تقلیل عدد به دلیل این که تظاهرات مردمی است و کم و زیاد کردنش ممکن نیست، رد می شود و موکول شدن تظاهرات به بعد از حج نیز چون عمل عبادی است، نمی تواند پذیرفته شود. سپس مجدداً بر همکاری در اجرای تظاهرات آرام در مکه تأکید شد.

در ادامه، روز 29/3/1364 کاردار سعودی در تهران به وزارت خارجه فرا خوانده شده و به عنوان مثبت ترین قدم در راه برگزاری تظاهرات از طرف ما، تأکید شد که حجاج ایرانی یداً و زباناً به هیچ وجه معترض مسئولان و مردم عربستان نخواهند شد و مهم تر این که به وی اعلام شد تظاهرات در روز پنجشنبه (31/5/1364) و نه جمعه انجام خواهد شد. این تعهد و تاکید سبب شد که مسئله نگرانی اعلام شدة سعودی ها دربارة مشکلات تظاهرات در روز جمعه، منتفی گردد و نرمی پیام بعدی فهد نیز حاکی از همین امر بود. سرانجام باید به آخرین پیام فهد اشاره کرد که روز بعد (30/5/1364، آخرین روز کتاب حاضر) به وسیلة کاردار عربستان سعودی در تهران، به مدیرکل مربوطه در وزارت خارجه تسلیم شد و تلویحاً حاوی پذیرش تظاهرات بود. در این پیام آمده بود: «بنا به اطلاعات موثقی که دریافت داشته ایم، تعدادی از حجاج افریقایی و عرب به تظاهرات خواهند پیوست و این بنا به تشویق مسئولین بعثة حج ایرانی انجام گرفته است و با توجه به این که این، آشوب را زیاد خواهد کرد که به ایرانیان نسبت داده خواهد شد که به مصلحت شان نیست، لذا درخواست داریم که از این امر که موجب پیچیدگی امر خواهد شد، جلوگیری شود.»

در پاسخ به این پیام، گفته شد: «عمل تظاهرات مردمی است و دولت دخالتی در آن ندارد، مضافاً این که ما نیروی امنیتی نداریم که در حاشیة تظاهرات بگذاریم تا کسی را مانع شوند و یا کسی را به اجبار به درون جمعیت بیاورند. ما مجدداً تأکید می کنیم که مأمورین امنیتی عربستان دیدگان شان را فروبندند تا تظاهرات مکه به آرامی انجام گیرد، همان گونه که در مدینه انجام شد.»

در این روز (30/5/1364) دولت عربستان سعودی علاوه بر پذیرش تلویحی برگزاری تظاهرات ایرانیان در مکه و اجرای مراسم "برائت، انعطاف دیگری در مقابل ایرا نشان داد و با اع-زام زائران افغانی از ایران به حج موافقت کرد و به این مسئله - که نزدیک بود به یک محور مناقشة جدی تبدیل شود - پایان داد. بدین ترتیب کاردار عربستان سعودی در تهران اطلاع داد که با عزیمت یک هزار حاجی افغانی موافقت شده است و آنان میهمان دولت عربستان خواهند بود. درخصوص چگونگی پرواز آنان نیز گفته شد که "این دستور فهد است و تسهیلات پروازی فراهم خواهد شد." البته به نظر ناظران ایرانی، طبق قاعده روز جمعه فرودگاه جده بسته می شد و هدف از "میهمان شدن" کنترل بیش تر آنان بوده است.

یادآوری می شود که اعزام حاجیان افغانی از ایران با مسائلی همراه شده بود که می توانست وضعیت حساس آن زمان در روابط میان سعودی و ایران را به تنش های پیش بینی نشدة

ص: 62

غیرضروری دچار کند. ماجرا به این ترتیب بود که اندک مدتی قبل از تفاهم آخرین روز، "علی الشاعر" وزیر تبلیغات (اطلاعات) عربستان - که در جمع هیئت حاکمة سعودی نقش مثبتی در بهبود روابط بین دو کشور ایفا کرده بود - ضمن تماس با مسئولان ذی ربط ایرانی، در حالی که به شدت عصبانی بوده، گفته بود: «ایرنا(خبرگزاری

جمهوری اسلامی) بیانیه ای تحت عنوان "جبهة آزادی بخش عربستان" در رابطه با ویزای افاغنه منتشر ساخته است و شدیداً به دولت عربستان تحت عنوان "رژیم حاکم بر عربستان" حمله نموده و گفته است این رژیم مرتجع امپریالیستی به مسلمانان ویزا نداده و باید این سرزمین مقدس را از لوث این کفار پاک کرد.» الشاعر افزوده بود: «وجود سازمانی به نام جبهة آزادی بخش عربستان دروغ محض و افترا است و در شرایطی که 150هزار زائر ایرانی در این کشور حضور دارند، چه طرز برخوردی است! من کسی هستم که یک سریال تلویزیونی را به خاطر حمله به فارس ها متوقف کردم و در این جا اعلام می نمایم که اگر به گونة مناسب این مسئله حل نشود، فردا با تمام خبرگزاری ها مصاحبه نموده و مسائل بسیاری را مطرح خواهم نمود.»

در نهایت، هم موضوع مهم "برائت"، هم دیگر موضوعاتی که نمونه ای از آن ذکر شد، به نفع ایران حل و فصل شد.

در آخر یادآوری یک نکتة مهم، ضروری است و آن این که حامیان عراق در امر حج، بسیار کوشیدند عربستان را علیه مراسم برائت و ایران تحریک کنند، از جمله روزنامه کویتی السیاسه در سرمقاله خود با عنوان "ایرانی از مراسم حج چه می خواهد" نوشت: «اگر ایرانی اعتقاد دارد که مراسم حج باید به جایی برای فحش دادن به کشورهایی که با آن اختلاف دارد، تبدیل شود، در مقابل، این کشورها حق دارند حجاج ایرانی فحش دهنده را مهار کنند و سیلی آنان را با دو سیلی پاسخ دهند.» در این سرمقاله از مقام های سعودی خواسته شده بود که تدابیر لازم را جهت سرکوب هرگونه تظاهرات و یا تحرک سیاسی حجاج ایرانی اتخاذ کند.

البته این واکنش عجیب نبود، زیرا موفقیت ایران در امر حج، یک برتری و یک پیروزی شایان توجه در عرصة جهان اسلام و حتی در سطح روابط بین الملل محسوب می شد و این به معنای شکست دیگری برای عراق بود، به همین دلیل از توسعة مناسبات ایران و عربستان و حل تدریجی مشکلات میان دو کشور، در برخی محافل و رسانه ها چشم اندازی روشن ترسیم می شد و تأثیر چنین امری را تضعیف عراق و تقویت ایران در جنگ می دانستند و حتی بعضاً با صراحت ایران و عربستان را در معادلات جدید سیاست و قدرت منطقه، دو محور اصلی می خواندند و حکومت عراق را "روبه انزوا" توصیف می کردند.

در مجموع می توان گفت با این که عربستان همچنان متحد عراق در جنگ با ایران بود، اما روند بهبود مناسبات چنان بود که در مقطع زمانی این کتاب، ایران به پیروزی هایی مهم در این عرصه دست یافت.

ص: 63

7- ایران و کویت؛ تداوم تیرگی ها

به عکس روابط ایران و عربستان، درخصوص رابطة ایران و کویت، کتاب در چشم اندازی تیره و تار شروع می شود و در همان چشم انداز هم پایان می یابد. در اولین روز کتاب، اظهارات "ابراهیم الصیخی" معاون دبیرکل شورای همکاری خلیج ف-ارس ک-ه گفت: «اق-دام تب-ه ک-ارانه علی-ه جان امی-ر کوی-ت [در 4/3/1364] نیمة اوج گیری مستمر جنگ ایران و عراق است و ممکن است یکی از بازتاب های وضعیت کنونی جهان عرب یا یک توطئه باشد.» خود نمایان گر این تیرگی است، البته روزنامة "واشنگتن پست" دربارة ترور امیر کویت در همین روز نوشت: «بعضی مردم کویت این اقدام را مرتبط با جمهوری اسلامی و شیعیان کویت دانسته و بعضی هم کار عراق می دانند، چون عراق به خاک کویت چشم دارد.»

ولی در سطح تبلیغات عام و به خصوص مطبوعات کویت حد و مرزی برای دشمنی با ایران و حمایت از عراق وجود ندارد. همین روز نشریة "الرأی العام" نیز نوشت: «مرزی بین کویت و عراق وجود ندارد؛ ما به عراق کمک کرده ایم و باز هم کمک خواهیم کرد. موشک ایران در بغداد فرود می آید، ترکش های آن در کویت، قاهره و ریاض و حتی رباط فرود می آید.»

الرأی العام چند روز بعد باز هم نوشت: «ایران تنها در جبهة عراق نمی جنگد، بلکه از طریق سفارت خانه ها و مؤسسات خود در سراسر جهان جنگ به راه انداخته است. [...] ایران دیپلمات های کویتی را در خارج تهدید و ترور کرده است، در کویت، عربستان و برخی از کشورهای خلیج فارس بمب منفجر کرده است و هواپیماهای کویت را ربوده است. [...] حمله به جان امیر کویت نیز در رأس این اقدامات بوده است. [...] واجب قومی اعراب، اعلام جهاد علیه ایران می باشد.» برخی مطبوعات عربی حتی پیش بینی کرده بودند که ایران ممکن است در حال بررسی پیاده کردن نیرو در کویت به منظور تصرف دو جزیرة استراتژیک "وربه" و "بوبیان" در بخش شمالی خلیج فارس (نزدیک فاو) باشد و توصیه می کردند که "به نفع کویت خواهد بود که به منظور خنثی کردن هرگونه حملة ایران، به عراق اجازة دست رسی به این جزایر را بدهد".

در همین ایام کشتی تجارتی "المحرّق" متعلق به شرکت "عرب یونایتد شیپینگ" با پرچم کویت که مشکوک به حمل محموله برای عراق بود، در آب های عمان در شرق تنگة هرمز به وسیلة یک ناوشکن نیروی دریایی جمهوری اسلامی ایران شناسایی و به آب های ایران هدایت شد. این کشتی وادار شد در اسکلة شهید "رجایی" بندرعباس پهلو بگیرد. بعد از سه هفته، در 21/4/1364 جمهوری اسلامی ایران این کشتی کویتی را پس از تخلیة کامل محمولة نظامی (که متعلق به عراق بود) آزاد کرد. علاوه بر اعتراض کویت - که ایران پاسخی مستدل و مستند به قوانین جهانی به آن داد - عراق نیز از تبلیغات در این باره غافل نبود: حدود یک هفته بعد از توقیف این کشتی، عراق در اطلاعیه ای نظامی اعلام کرد که به یک

ص: 64

هدف بزرگ دریایی ایران حمله کرده است. یک سخن گوی رسمی حکومت عراق در این باره گفت که عراق به منظور نشان دادن واکنش در برابر کشتی ربایی دولت ایران، این حمله را انجام داده است. اما در گزارش رسیده به دفتر مقر فرماندهی کل سپاه، دربارة این حادثه چنین آمده است: «یکی از کشتی هایی که قبلاً مورد اصابت قرار گرفته بود و از آن به عنوان یک هدف کاذب استفاده می کردند، مورد اصابت واقع شده است.»

در هر حال، پافشاری ایران بر استفاده از حقوق قانونی خویش در ممانعت از ارسال دریایی ملزومات نظامی به عراق، زمینة دیگری بود که تیرگی روابط ایران و کویت را نشان می داد. نماد دیگر این تیرگی، اخراج ایرانیان مقیم کویت بود که افرادی غیرسیاسی بودند و سال ها در کویت به کارهای مختلف اشتغال داشتند. در طول مدت کتاب حاضر چند بار ایرانیان در گروه های حدود دویست نفری با وضعی توهین آمیز پس از ضبط اموال شان، اخراج می شدند.

در پی تشدید اقدامات خصمانة مقام های دولت کویت علیه اتباع ایرانی مقیم این کشور و ضبط بی دلیل اموال آنان به وسیلة مأموران کویتی، در 17/4/1364 سفارت جمهوری اسلامی ایران در کویت یادداشتی به وزارت خارجة این کشور فرستاد که در آن به این رفتارهای ناشایست اعتراض کرده بود. سفارت جمهوری اسلامی در این یادداشت با یادآوری مقررات و قوانین بین المللی در مورد رفتار با اتباع خارجی، بر لزوم رعایت این مقررات و قوانین در خصوص احترام به حقوق و شرافت انسانی اتباع کشورهای بیگانه به ویژه برادران مسلمان و همسایه، تأکید کرده بود.

در این یادداشت همچنین آمده بود: «آزار و اذیت، شکنجه و بی خانمان کردن ایرانیان نجیبی که سالیان دراز در عمران و آبادانی کویت تلاش کرده اند، روز به روز شدت می یابد و این در حالی است که مزدوران حزب بعث عراق از هیچ اقدام تروریستی و خراب کارانه در دیگر کشورهای حوزة خلیج فارس فروگذار نمی کنند و اقدام به ترور ناجوانمردانه امیر کویت می نماید.»

در ادامه تأکید شده بود: «چنانچه دولت کویت به هر دلیلی تصمیم به اخراج برخی از ایرانیان گرفته است، اجرای اصول و مقررات شناخته شده در این باره مورد توقع بوده و فرصتی داده شود تا این گونه افراد به امور مالی و زندگی شخصی خود رسیدگی کنند.»

در این حال، آسوشیتدپرس از نوعی واکنش "القیسی" یک نمایندة مجلس کویت، در این باره خبرداد. وی گفته بود: «اگر وزارت کشور کویت برای جلوگیری از تروریسم، افراد مظنون را اخراج می کند، بهتر است طرف داران اسرائیل را بیرون کند زیرا ما در حال جنگ با اسرائیل هستیم و ورود هر یهودی به کویت، تهدیدی برای کشور [کویت] محسوب می شود.»

در موضوع اخراج ایرانیان از کویت، حکومت عراق آتش افروز اصلی بود. شخص صدام در دیدار با هیئت های کویتی که در عراق به دیدار وی می رفتند، کینه توزی و اخراج ایرانیان از

ص: 65

کویت و دیگر سرزمین های عربی را شدیداً ترویج و تئوریزه می کرد، فی المثل در 8/5/1364 مطبوعات و رادیو تلویزیون کویت سخنان روز گذشتة صدام را که در جمع اتحادیة آموزگاران کویتی (بازدید کننده از عراق) ایراد شده بود، وسیعاً منعکس کردند. روزنامه های این روز کویت سخنان صدام در خصوص لزوم اخراج افراد بی طرف از کویت و سایر کشورهای عرب خلیج فارس را به صورت تیتر در آورده و نوشته بودند: «صدام خواستار پاک سازی کشورهای عربی حوزة خلیج [فارس] از دشمن شد.»

برخی دیگر از مطبوعات کویت با تیترهای بزرگ نوشته بودند: «صدام اعلام کرد هر کسی در کویت زندگی می کند و در کنار این کشور نمی ایستد، کویت را ترک کند.» رادیو تلویزیون رسمی کویت نیز این اظهارات را در بخش های خبری خود پخش می کرد.

در 20/4/1364 حادثه ای رخ داد که روابط ایران و کویت را وارد پیچیدگی جدیدی کرد و آغاز مناقشات سیاسی و تبلیغاتی تازه ای شد. در این روز دو انفجار در دو رستوران کویت رخ داد که روزنامة فرانسوی "لوکوتیدین دوپاری" تلفات آن را 11 کشته و 89 مجروح اعلام کرد. این روزنامه همچنین این اقدام را در "چارچوب یک استراتژی که از سوی تهران هدایت و رهبری می شود"، قلمداد کرد. تلویزیون فرانسه نیز در گزارشی دربارة این سوء قصدها در کویت، از تلفات 11 کشته و 89 زخمی یاد کرد و "افراطیون ایرانی" را به عنوان عاملان این انفجارات، متهم کرد گزارش گر این تلویزیون مدعی شد که از نظر هواداران ایران، امیر کویت یکی از افرادی است که باید به قتل برسد.

از سوی دیگر، یک فرد ناشناس که خود را منسوب به سازمان "بریگادهای عرب" می خواند، در تماس تلفنی با دفتر خبرگزاری فرانسه در پاریس، مسئولیت این انفجارها را عهده دار شد. این سازمان تا آن زمان مسئولیت سوء قصد علیه دیپلمات های اردنی و امارات عربی متحده در اروپا و هند را نیز به عهده گرفته بود.

اما قضیه به سادگی آنچه ذکر شد بازتاب نیافت و عرصة وسیعی از حدس ها و برخوردها را گشود. در هر کدام از سه کشور عراق، ایران و کویت اظهارات متفاوتی ابراز می شد. در ایران نظیر تعدادی از رسانه های جهان، عراق عامل قضیه معرفی می شد که اهدافی چون فشار بر کویت برای گرفتن امتیاز بیش تر و نیز تخریب وجة ایران در افکار عمومی را دنبال می کرد. شواهد عدیده ای در تأیید این نظر وجود داشت و نوع رفتار عراق با کشورهایی مشابه کویت از جمله بحرین نیز مؤید آن بود. در عراق، ایران عامل اصلی معرفی می شد و همین انفجارها هم دلیلی بر تسریع در اخراج ایرانیان "دشمن اعراب" ذکر می شد. در کویت فضای تبلیغاتی مطرح در افکار عمومی، بر اثر نفوذ شدید عراق در رسانه های گروهی و بر بیش تر سران کویت، علیه ایران بود، اما در سطوح نخبگان و محافل رسمی، احتمال دخالت گروه های فلسطینی و سوری نیز مطرح بود.

ص: 66

برخی دیپلمات های کویت می گفتند امکان دارد این انفجارها با درخواست اخیر پارلمان این کشور در مورد قطع کمک به کشورهای هم مرز با اسرائیل، در ارتباط باشد. به گفتة آنان، به عهده گرفتن مسئولیت این انفجارها به وسیلة اتحادیة بریگاد های انقلابی عرب، ممکن است انگیزة اقدام را آشکار نماید. امری که این احتمال را تقویت می کرد این موضوع بود که قرار بود مجلس کویت در جلسة دو روز بعد از انفجار (22/4/1364)، پیشنهاد برخی نمایندگان در جهت تعلیق کمک 341 میلیون دلاری سالانه (تقویت اعراب) به سوریه، اردن و سازمان آزادی بخش فلسطین را بررسی کند.

در عمل با توجه به بمب گذاری اخیر، جلسة مجلس به صورت محرمانه برگزار شد و خبری دربارة مباحث آن منتشر نگردید به جز این که شیخ "صباح الاحمد" قائم مقام نخست وزیر کویت، در سخنانی کوتاه گفته بود که تروریزم نخواهد توانست به سیاست های مستقل کویت لطمه بزند. "رشیدالراشد" وزیر کشور کویت نیز گزارشی از انفجارها ارائه داده بود. در نهایت مقام های رسمی کویت از اظهار نظر رسمی در این باره خودداری کردند و معرفی دقیق و رسمی عامل انفجارات، عملاً مسکوت ماند.

تیرگی روابط ایران و کویت تا پایان دورة کتاب حاضر ادامه یافت. ذکر مطلبی از روزنام-ة کی-هان 28/5/1364 نوع رابطه در روزهای پایانی دورة مورد بررسی ما را نشان می دهد. کیهان تفسیر مفصلی بر سخنان وزیر کشور کویت نوشته بود که در آن با ذکر شواهد و ادله و با استناد به گزارش های رسانه های غربی و اظهارات مقام های برخی نهادهای دولتی که به طور تلویحی عراق را در انفجارات و خراب کاری ها در منطقه - از جمله در کویت - دخیل می دانستند، آمده بود: «اظهارات دیروز وزیر کشور کویت نشان می دهد که دولت کویت قصد ندارد سیاست خود را در زمینة خراب کاری های ماه های اخیر تغییر دهد. امروز دیگر بسیاری از حقایق پیرامون انفجارها و عملیات خراب کاری در کشورهای حوزة خلیج فارس و از جمله کویت روشن شده است.

دولت کویت قصد ندارد بگوید سوء قصدی که علیه جان امیر این کشور صورت گرفت، توسط عراقی ها برنامه ریزی و انجام شده بود. وزیر کشور کویت در پاسخ سؤال خبرنگار اردنی "الیوم" می گوید "هنوز زمان اعلام نتایج تحقیقات مناسب نیست" و اضافه می کند که "دست یک کشور در پشت این ماجرا است"، اما آن کشور را نام نمی برد، چرا؟ دولت مردان کویت از چه می ترسند؟ اگر هراس شان از این است که رژیم بغداد ممکن است با اعلام نتایج دولت کویت دربارة خراب کاری های اخیر، عصبانی شود و مثلاً دست به خرابکاری های تازه بزند، از کجا که نگفتن و اعلام نکردن، موجب توقف اقدامات بغداد باشد؟»

در ادامة این تفسیر، با اشاره به بخشی دیگر از اظهارات وزیر کشور کویت در مورد برنامه های بعدی شورای همکاری برای مقابله با تروریسم، نوشته شده بود: «برای مقابله با تروریسم دولتی، گام اول این است که دولت ها خود دست به این عمل نزنند. شما که با

ص: 67

مردم کویت و بیگانگان مقیم آن، کاری می کنید که اسرائیلی ها با فلسطینی ها کردند، چه طور می توانید در تقبیح این موضوع سخن بگویید! دسته دسته ایرانی ها را شبانه از کاشانه شان در کویت بیرون می کشید، به حبس می برید و پس از ماه ها شکنجه و تضییق، با بدترین شکل بیرون شان می کنید! شما که خود می گویید در زندان های تان از چوب و فلک استفاده می کنید و علی رغم همة کنترل ها و اعمال روش های پلیسی اطلاعاتی اخیر، فاش شد پنج نفر ایرانی در زندان های شما جان سپرده اند!....

دیگر نمی شود در عمل جنایت کرد و در حرف از ارزش ها و آرمان های مقدس دفاع کرد؛ یا باید تروریست بود و یا باید با آن مقابله کرد، راه دیگری وجود ندارد. نفع همة مردم منطقه و نیز نفع دولت کویت در این است که عملاً علیه تروریسم دولتی یا غیردولتی، اقدام کنند.

در واقع برای سران دولت کویت در هر شرایطی و مستقل از نوع رفتار و خواسته های رژیم عراق و مستقل از نوع روش و رفتار ایران در قبال کویت، حمایت شدید و همه جانبه از عراق، به صورت اصلی غیرقابل خدشه وجود داشته است، گویا دست قدرت مندی چنین نقشی را برای دولت کویت ترسیم کرده است که قابل تغییر نیست. مشابه این رفتار را در کشورهای مشابه شاهد بوده ایم؛ مورد زیر یک نمونه و شاهد است که در حاشیة بحث روابط ایران و کویت و در پایان ذکر می شود:

در حالی که هنوز ماجرای دست گیری 13 تن از عراقی ها به اتهام بمب گذاری در بحرین هم زمان با سف-ر "سع-ودالفیصل" به تهران، ب-رای نسب-ت دادن آن به ای-ران، در مطب-وعات ب-ازگو می ش-ود، در 10/5/1364 شیخ "خلیفه بن سلمان" نخست وزیر بحرین، در مصاحبه با "اخبارالخلیج" اظهار داشت: «عراق جزء لاینفک امت عربی است و امنیت آن، بخشی از امنیت اعراب است. بنابراین بر همة ما لازم است تا به عنوان امت عرب از آن کشور پشتیبانی کنیم و خطرها را از آن رفع کنیم تا امنیت سرزمین عراق تضمین شود.» وی همچنین گفت: «برادران ما در عراق همیشه به کوشش های صلح پاسخ مثبت داده اند، اما از تشویق رهبران ایران به پذیرش صلح خودداری نخواهیم کرد.»

8- ایران و امریکا: دشمنی پایدار و ارتباط سری

دشمنی امریکا با ایران که قبل از شروع دورة کتاب حاضر با اقداماتی چون عملیات استانچ،(1) مستقیماً توانایی ایران در جنگ تحمیلی را هدف قرار می داد،(2)* در دورة کتاب حاضر تداوم یافت. عموم خبرها و تحلیل های این دوره، از جمله حوادثی چون بحران هفده روزة ربوده

ص: 68

شدن هواپیمای مسافری خطوط هوایی امریکا (T.W.A) نشان می داد که دشمنی دیرینة امریکا و جمهوری اسلامی ایران تا چه اندازه عمیق و جدی است. اما در عین حال، در همین دوره یک ارتباط "به کلی سری" بین ایران و امریکا پایه گذاری شد که بعدها به یک معاهدة پنهانی عجیب و نادر بین این دو دولت دشمن، انجامید. این ماجرا - که بعد از افشای آن، در ایران به ماجرای "مک فارلین" و در امریکا به "ایران گیت" شهرت یافت - فرجامی جز افزایش کینه بین امریکا و ایران نداشت، در شروع نیز مقارن با زمانی پایه گذاری شد که ریگان ایران را یکی از اعضای مؤثر "کنفدراسیون جنایت" لقب می داد. در مجموع، در مورد ویژگی رابطة ایران و امریکا در دورة این کتاب می توان گفت: "دشمنی دو کشور بسیار جدی است، اما ایران برای امریکا حریفی قدرت مند و بسیار با اهمیت بوده است؛ برای امریکا این میدان مبارزه، میدانی یک طرفه با غالب و مغلوبی از قبل مشخص شده، نیست و ورود و هرگونه حرکت در این میدان با بغرنجی های عدیده ای همراه می شود."

امریکا حتی سلاح های قبلاً خریداری شدة ایران را تحویل نمی داد، بنابراین، ایران، سلاح های ضروری را از طریق دولت ها و اشخاص واسطه، طبعاً با قیمتی گران تر، تهیه می کرد. از پاییز 1364 امریکایی ها فشار تحریم تسلیحاتی علیه ایران را تشدید کردند، به این ترتیب که با اقدامات اطلاعاتی وسیع، فروشنده ها و واسطه ها را شناسایی می کردند و اگر اتباع امریکا بودند، آن ها را دست گیری و محاکمه می کردند و اگر امریکایی نبودند، با انواع تدابیر به مقابله با معاملة آن ها با ایران، می پرداختند و مزاحمت جدی ایجاد می کردند. این باعث می شد که ایران با مشکلات بیش تری مواجه شود و با زمان طولانی تر، هزینة بیش تر و بعضاً با کیفیت نازل تری، ملزومات ضروری خود را تهیه کند. این اقدامات تحت عنوان "عملیات استانچ" توسط امریکایی ها طراحی و از زمان یادشده اجرای آن شروع شد.

برای احراز دقیق این امر، جست وجوی موضوعی رابطة ایران و امریکا در متن کتاب ضروری است، اما شرح مختصری که در این مقدمه می آید نیز گویای مسئله است. این شرح با دو عنوان "بحران طولانی هواپیماربایی" و "دو برخورد با مسئله بغرنج ایران"، عرضه می شود.

الف) بحران طولانی هواپیماربایی

در همان اولین روز شروع این دوره (24/3/1364) - یعنی روز قدس - و اوج جنگ روانی و فشارهای مربوط به حملات عراق به مناطق مسکونی ایران (جنگ شهرها)، یک هواپیمای مسافربری خطوط هوایی امریکا (T.W.A) در مسیر آتن به رم، ربوده و در فرودگاه بیروت فرود آورده شد. روز بعد، وقتی این هواپیما به سوی منطقة خلیج فارس حرکت داده شد، ایران اعلام کرد همة فرودگاه های کشور به روی این هواپیما بسته است و به آن اجازة فرود نخواهد داد. این در حالی بود که رسانه های جهانی، ربودن هواپیما را مرتبط با ایران

ص: 69

می دانستند و در پی آن، احتمال حملة نظامی امریکا به ایران نیز مطرح می گردید. هواپیما مجدداً به فرودگاه بیروت بازگشت و چند سازمان مختلف و مجهول الهویه مسئولیت ربودن آن را پذیرفتند، اما سپس مشخص گردید که آنان از شیعیان لبنان هستند و آزادی مسلمانان لبنانی در بند اسرائیل در زندان عتلیت، خواستة اصلی آنان اعلام گردید.

هرچند سازمان هایی چون جهاد اسلامی، حزب اللّه، امل، مسئولیت این هواپیماربایی را پذیرفتند، اما علاوه بر خواستة اعلام شده، آنچه در حول قضیه و حوادث مرتبط با آن جریان یافت، این بود که بافت و ترکیب اصلی هواپیماربایان را گروهای لبنانی شیعة مبارز هوادار ایران، تشکیل می دهد. در سومین روز این هواپیماربایی، گزارشی خواندنی از خبرنگاران محلی منتشر شد که در آن آمده بود: «هواپیماربایان با دوستان و اعضای خانواده های خود که در حومة جنوب بیروت در نزدیک فرودگاه بین المللی زندگی می کنند، دیدار کردند. دیشب هواپیماربایان سرحال بودند و گاهی هم با چریک های امل که در برج کنترل فرودگاه مستقر شده اند، شوخی می کردند. یکی از آن ها از این که به موقع شامش را نداده اند، گله کرد و گفت: در این فاصله می توانستم به خانه ام بروم و برای همة کسانی که در هواپیما هستند، غذا تهیه کنم.»

منابع اسرائیلی با صراحت بیش تر از سایر منابع، ایران را درگیر قضیه وانمود می کردند. روزنامة "هاآرتص" نوشت: «سفارت ایران در سوریه در عملیات تروریستی شیعیان در لبنان، مغز متفکر است و فعالیت های گروه های افراطی شیعه در لبنان توسط این سفارت خانه هدایت و سازمان دهی می شود و این گروه ها از کمک فکری، اسلحه، مهمات، کمک مالی و حمایت های لجستیکی سفارت ایران در دمشق بهره مند می باشند. سوریه در جریان امور است و نسبت به دخالت های بیش از حد ایران در لبنان نظر مساعدی ندارد و حتی سعی کرده است در این زمینه با ایران به توافق برسد.»

بحران هواپیماربایی ت-ی.دبلیو.ای.، ت-ا آزادی گ-روگ-ان های امریکایی هواپیما، نزدی-ک به س-ه هفته (19روز) طول کشید. در هفتة نخست، موضع گیری های مسئولان امریکایی درخصوص چگونگی برخورد با این بحران، بعضاً کاملاً متضاد بود. مشخص بود که مسئولان امریکایی سردرگم هستند و در اقدام علیه ایران توافق و جمع بندی مشخصی ندارند و نتوانسته اند راهی بیابند که منافع اقدامات تند علیه ایران بر مضار آن ترجیح داشته باشد؛ از سویی، سخن از نفی هرگونه سازش بود و احتمال اقدام نظامی و سرکوب مطرح می شد و از سوی دیگر، در تلویح، احتمال بررسی آزادی زندانیان مسلمان لبنانی از زندان اسرائیل در برابر رهایی گروگان های امریکایی، به عنوان فرضی قابل قبول عنوان می گردید:

هنری کیسینجر: ولو حوادث ناگواری رخ دهد، هیچ مذاکره ای مستقیم یا غیرمستقیم با هواپیماربایان نباید انجام گیرد. آنچه رسانه هایی از قول منابع ناشناس عنوان می کنند: "در صورت آزادی زندانیان شعیه از جانب اسرائیل، امریکا انتقاد نخواهد کرد" و یا این که "امریکا

ص: 70

از اسرائیل خواهد خواست پس از آزادی گروگان ها، زندانیان مزبور را آزاد کند"، غلط است؛ در هر دو حال، تروریست ها پیروز خواهند بود و باز هم در جهان علیه امریکایی ها اقدام خواهند کرد. حتی پس از خاتمة بحران، حتماً علیه عاملان، اقدام تلافی جویانه ص-ورت گی-رد ول-و به گ-روگ-ان ها آسیب-ی هم نرس-انده باش-ند (27/3/1364).

"کاسپار واین برگر" وزیر جنگ امریکا، در مصاحبه با تلویزیون .A.B.C در پاسخ به خبرنگار این تلویزیون که گفت "جرج شولتز" وزیر خارجة امریکا و "مک فارلین" مشاور امنیت ملی رئیس جمهور این کشور، اخیراً اخطار کرده اند که چنانچه گروه مسئول هواپیماربایی به ایران ربط پیدا کند، امریکا علیه ایران دست به اقدام تلافی جویانه خواهد زد، گفت: «من در این مورد نمی توانم چیزی را پیش بینی کنم، ولی پس از این که ما مطالعات بیش تری در مورد حامیان هواپیماربایان کسب کردیم، دقیقاً بر طبق سیاست ریگان مبنی بر حمل-ه به کشورهای ح-امی ت-روریس-ت ها، تصمی-م گی-ری خواهد شد.» (27/3/1364)

"ب-رایان جنکینز" کارشناس مس-ائل تروریست-ی در مؤسسة تحقی-قات ژوئ-ند از شب-کة تل-ویزی-ونی .M.B.A : «نسبت دادن هواپیما دزدی و ارتب-اط هواپی-ماربایان با دول-ت ای-ران ک-ار مشکل-ی است.» (28/3/1364)

رئیس مطال-عات خاورمیانه در دانشگاه "جان هاپکینز"، فواد عجمی: «شیعیان لبنان از انقلاب ایران اله-ام می گیرند، ول-ی شواه-دی مب-نی بر ارتب-اط هواپی-ما دزدان ب-ا دول-ت ای-ران در دست نیست.» (28/3/1364)

"جرج کرک" نویسندة مجله تایم: «اق-دام-ات متقابل امریکا در خاورمیانه میزان خشونت در منطقه را بالا خواه-د برد، ولی دست ن-زدن به اق-دام-ات متقاب-ل نیز خط-رات زی-ادی در بر خواه-د داش-ت.» (28/3/1364)

رئیس اسبق سازمان سیا: «چنانچه ما از طریق اطلاعات جاسوسی خود دخالت ایران در این واقعه را تشخیص دهیم، من موافقم که همین فردا تمام بنادر ایران را مین گذاری کنیم.» (28/3/1364)

معاون اسبق وزارت خارجة امریکا در امور سیاسی، "لارنس ایگل برگر": «من صد در صد از عملیات تلافی جویانه علیه عاملین هواپیماربایی حمایت می کنم.» (28/3/1364)

"باب کوپرمن" متخصص تروریسم در امریکا: «چنانچه دولت امریکا تصمیم بر حمله به دولت دیگری مثل ایران را بگیرد و به جزیرة خارک یا یک اردوگاه تسلیحاتی حمله کند، این برانگیزندة حرکت تشکیلاتی طرف داران آیت اللّه خمینی در داخل امریکا خواهد شد و احتمالاً مشکلات زیادی را هم ایجاد خواهد کرد، ولی این به هیچ وجه نباید منجر به عدم انجام حملة تلافی جویانه علیه تروریسم گردد.» (28/3/1364)

سخن گوی کاخ سفید: «تجربة اسرائیل در لبنان در ظرف سه سال گذشته نشان داده

ص: 71

است که اقدام تلافی جویانة نظامی می تواند نامؤثر باشد و حتی گروه های شیعة افراطی را جهت انجام اقدامات تلافی جویانه مصمم تر کند. اضافه بر این، امریکا باید که اثرات هرگونه اقدامات نظامی بر روی هم پیمانان عرب و به خصوص شیخ نشین های نفت خیز عرب آسیب پذیر را بررسی نماید.»(28/3/1364)

ریگان در یک مصاحبة مطبوعاتی تأکید کرد: «ایالات متحده هرگز به تروریست ها امتیازی نخواهد داد، هرگز از یک دولت خارجی هم نخواهد خواست که امتیازی به تروریست ها بدهد؛ امریکا هم زمان در پی دادن امتیازی است که حتی المقدور حفظ ظاهر هم بشود.»

شیمون پرز: «امریکا به اسرائیل اطلاع داده که صلیب سرخ می تواند در این مورد [آزادی شیعیان در بند اسرائیل] با دولت اسرائیل تماس بگیرد.» پرز افزود: «اگر صلیب سرخ در این رابطه با ما تماس بگیرد، ما پذیرای آنان بوده و به سخنان آنان گوش خواهیم داد.» (28/3/1364)

ملاحظه می شود که سردرگمی ها تا آخرین روز هفته ادامه دارد؛ ابهام چندان است که روزنامة "نیویورک تایمز" نوشت: «مقامات رسمی دولت ریگان اعلام داشته اند که امیدوارند ماجرای هواپیماربایی اخیر به یک ماجرای گروگان گیری طولانی مانند بحران ایران [لانه جاسوسی امریکا] تبدیل نشود.»

در آخر هفتة اول امکان تحقق خواسته های هواپیماربایان بیش تر مورد توجه قرار گرفت و توجیه می شد. یک مقام رسمی کاخ سفید گفت: «تفاوت هایی میان دو بحران دیده می شود و تفاوت عمده این است: انجام خواستة ایرانیان که شامل بازگرداندن شاه [بود] غیرممکن بوده و حال آن که موارد درخواست اخیر هواپیماربایان مبنی بر آزاد ساختن 700 زندانی شیعه چندان مشکل نمی باشد.» اما یک مسئله مهم برای امریکایی ها، یافتن میانجی مناسب بود که به مسئولیت پذیری اش بتوانند اعتماد کنند. به اعتقاد مفسر نیویورک تایمز: «مشکل کنونی همانند ماجرای ایران [لانه جاسوسی] یافتن کسی است که بتوان با وی مذاکره نمود. در بحران گروگان گیری ایران، امریکا به سراغ میانه روها و نخست وزیر وقت "بازرگان" و "یزدی" رفت، به امید آن که آن ها به افراطیون که سفارت را در کنترل دارند، دستور آزادسازی سفارت را بدهند، اما در ظرف چند روز بازرگان و یزدی ناچار به استعفا شدند و در بحران اخیر نیز امریکا نمی تواند به سراغ "امین جمیل" رئیس جمهور [لبنان] برود، چرا که یک مسیحی است.» (29/3/1364)

در هفتة دوم مشکل میانجی حل شد و "نبیه بری" به عنوان فردی که هم با سوریه ارتباط داشت، هم از قدرت در هر حال شیعی "امل" بهره می برد و هم تا حدی مورد اطمینان امریکا بود، مورد توجه قرار گرفت. در اولین روز هفتة دوم (31/3/1364) رادیو بی بی سی خبر داد: «نبیه بری رهبر گروه عمدة شیعیان "امل" نقش میانجی گری را به عهده گرفته و از

ص: 72

طرف امریکا در قبال تضمین جان گروگان ها، مسئول شناخته شده است.» برخی مفسران در این انتخاب تردید داشتند، فی المثل با این استدلال: «درخصوص میزان واقعی اقتدار وی در میان افراطیون طرف دار خودش تردید هست، بنابراین، نمی توان نقش حقیقی وی را در تعیین سرنوشت گروگان ها تضمین نمود.»

یا: «وی در جنبش امل فعال مایشاء نیست، رقبا و مخالفانی دارد؛ در گروه های متعدد افراطی شیعه که در بعلبک و محلات جنوبی و فقیرنشین بیروت سنگر گرفته اند نیز نفوذی ندارد. شیعیان افراطی لبنان خواهان یک کشور اسلامی به نمونة ایران هستند و آن را دنبال می کنند.»

با شروع هفتة دوم، گزارش ها پررنگ تر بودن نقش ایران را تأکید می کردند، به عنوان مثال، خبرگزاری فرانسه آخرین وضعیت حاکم بر فرودگاه بیروت در 31/3/1364 را چنین گزارش داد: «بعدازظهر امروز حدود دو هزار نفر شیعه و حزب اللّه لبنانی (بنیادگرایان اسلامی طرف دار ایران) در فرودگاه بیروت و در یک صد متری هواپیمای ربوده شدة "تی.دبلیو.ای" دست به تظاهرات زدند. در همین حال، عده ای زن در حالی که چادر به سر داشتند به طور جمعی شعارهای "مرگ بر امریکا، مرگ بر اسرائیل، خمینی رهبر ماست" و "پیش به سوی بیت المقدس" را تکرار می کردند.

یک رباینده که برای حاضران سخن رانی می کرد، گفت: "ما خواستار یک راه حل مسالمت آمیز هستیم بدون این که خون امریکایی ها به زمین بریزد، لیکن ما از خواسته های خود که یکی از آن ها آزادی لبنانی های در بند در فلسطین اشغالی است، صرف نظر نخواهیم کرد".

شیخ ظهیر گینجه" عضو اتحادیة علمای مسلمان لبنان نیز سخن رانی کرد. وی گفت: ریگان بداند هر یک از ما در لبنان یک بمب زنده هستیم و تا موقعی که جنوب لبنان در اشغال نیروهای صهیونیستی است، آمادة انفجار در برابر دشمن هستیم.»

در ادامة گزارش آمده است: «عده ای از جوانان ضمن این که مشت های خود را گره کرده و لبخند بر لب داشتند، شعار "اللّه اکبر" را تکرار می کردند. جمعیت پس از استماع نیم ساعت سخن رانی و به آتش کشیدن پرچم امریکا، متفرق شدند. مردان با اتوبوس و سواری که عکس های "امام خمینی" و آرم "حزب اللّه" بر آن ها نصب بود، محل را ترک کردند و زنان با پای پیاده در حالی که به زبان فارسی شعار می دادند، از آن جا دور شدند. یک شعار پارچه ای نیز در این میان به چشم می خورد که بر روی آن نوشته شده بود: "به زودی یک طبس تازه در لبنان" که کنایه به ماجرای حملة نیروهای امریکایی به طبس در سال 1980 برای آزاد ساختن گروگان های امریکایی از تهران بود.»

به این ترتیب، هرچند دخالت ایران در شروع ماجرا همچنان در ابهام بود و مدرک و استدلال قانع کننده در این باره ارائه نمی شد، اما نفوذ و قدرت ایران در محیط ماجرا به نحوی آشکار بود که در ختم ماجرا، دخالت ایران یک ضرورت قطعی به نظر می رسید، از

ص: 73

همین رو وقتی آقای هاشمی در سوریه برای دومین بار با "حافظ اسد" رئیس جمهور این کشور ملاقات و گفت وگو کرد، در اکثر رسانه های خارجی سفر رئیس مجلس شورای اسلامی به سوریه، حول محور آزادسازی گروگان های "تی.دبلیو.ای." تحلیل و بررسی می شد؛ از جمله بی بی سی خبر داد: «به دنبال پیام های مکرر "رونالد ریگان" رئیس جمهوری امریکا به "حافظ اسد" رئیس جمهوری سوریه، دولت دست به کار شده است تا شاید راه حل برای این مسئله پیدا کند. این موضوع احتمالاً یکی از موارد گفت وگو بین رهبران سوریه و ایران خواهد بود. گزارش شده است که پرزیدنت "اسد" رئیس جمهوری سوریه، سعی دارد از نفوذ هاشمی در حزب اللّه، استفاده کند.»

"لوماتن" نشریة چاپ پاریس نیز نوشت: «اخبار پشت پرده حاکی از آن است که رئیس جمهوری ایالات متحدة امریکا از حافظ اسد خواسته است با اتخاذ تصمیمات مشترک با حکومت آیت اللّه خمینی، به مسئله گروگان گیری چهل مسافر امریکایی هواپیمای تی.دبلیو.ای. خاتمه دهد. بر اساس اطلاعات به دست آمده، به دنبال تقاضای ریگان از حافظ اسد بود که هاشمی رفسنجانی رئیس مجلس شورای اسلامی در دمشق مذاکراتی را با مقامات درجه اول سوریه انجام داد.» اما آقای هاشمی در همین روز در محل سفارت ایران در دمشق، در یک مصاحبة مطبوعاتی صراحتاً بهترین راه حل برای حل بحران را، آزاد شدن شیعیان در بند اسرائیل اعلام کرد و هرگونه اعمال زور و لج بازی را در برابر کسانی که جهت به دست آوردن حق خود حاضر به شهادت می باشند، ناممکن خواند. هاشمی رفسنجانی همچنین در برابر تهدیدات امریکا، مواضع سرسختانه و بازدارندة ایران را یک بار دیگر اعلام کرد.

در این مصاحبه، خبرنگار ام.بی.سی. پرسید: «آیا احتمال می دهید که امریکا دست به اقدام نظامی بزند؟» هاشمی پاسخ داد: «من فکر نمی کنم امریکا آن قدر نادان باشد، اما اگر امریکا بخواهد از این ماجرا بهانه ای بسازد و با ایران وارد جنگ شود، تجربه های گذشته نشان می دهد که مقابلة نظامی با ایران به سود امریکا نیست. وقتی امریکا دست نشانده هایی مانند صدام در اختیار دارد، دیگر نیازی به درگیری مستقیم ندارد.» وی سپس تأکید کرد: «البته اگر ما مستقیماً با امریکا وارد جنگ شویم، خیلی بهتر است زیرا ارتش عراق مجموعه ای از نیروهای مسلمان است و اگر امریکا دست به این ماجراجویی بزند، سرنوشت دردناک تر از انفجار سفارت امریکا در بیروت در سراسر جهان در انتظار امریکا خواهد بود، اگرچه ما ترجیح می دهیم که چنین حوادثی صورت نگیرد.»

روز بعد (4/4/1364) ریگان در واکنشی خشمگینانه، تهدید کرد که چنانچه تلاش دیپلماتیک برای آزادی گروگان های امریکایی، در چند روز آینده مفید واقع نشود، لبنان را محاصره خواهد کرد و اقدام های دیگری نیز برای مجازات این کشور انجام خواهد داد.

البته بعد از آن، سخن گوی کاخ سفید اعلام کرد: «از جمله اقداماتی که تحت بررسی

ص: 74

دولت ریگان قرار دارد، محاصرة نظامی لبنان برای جلوگیری از رسیدن کالاها و خدمات به این کشور است و ریگان نیز فقط عملیات قهرآمیز را برای نجات جان گروگان ها منتفی دانسته است، هرچند که الزاماً شامل سایر راه های نظامی نمی شود.»

در عمل وقتی هاشمی نیز شرط آزادی زندانیان لبنانی را غیرقابل معامله اعلام کرد, مشخص گردید که نهایتاً راه حلی به جز پذیرش این شرط جدی برای امریکایی ها نیست, اما می خواستند به مصالحه ای غیرمستقیم که موجب تحقیر امریکا و اسرائیل نگردد, دست یابند.

ضرورت آزادی زندانیان وقتی کاملاً مشخص شد که امری اجتناب ناپذیر است و بدون تحقق این شرط از هیچ کس کاری بر نمی آید که حافظ اسد نیز شرط پذیرش میانجی گری خود را به پذیرش آزادی همة زندانیان عتلیت منوط کرد. این البته در اخبار غیر رسمی منتشر گردید.

در مقابل, امریکایی ها همچنان برخوردهای دوگانة خود را ادامه دادند. در 5/4/1364 "لاری اسپیکس" سخن گوی کاخ سفید, اعلام کرد امریکا قصد دارد به سوریه و ایران فشار بیاورد تا گروگان های این ماجرا آزاد شوند. همچنین "ری کلاین" از کارشناسان امنیتی امریکا و معاون پیشین سازمان اطلاعات و جاسوسی امریکا (سیا), گفت تردیدی ندارد که حکومت اسلامی ایران و حکومت حزب بعث سوریه مسئول ربوده شدن هواپیمای امریکایی و در گروگان نگه داشتن 39 مسافر آن می باشند, وی با تأکید بر این که ایران و سوریه با گروه تروریستی حزب الله لبنان روابط نزدیک دارند و این گروه مسئول ربودن هواپیمای تی.دبلیو.ای. می باشد، هشدار داد که به صلاح دولت سوریه است که ماجرای گروگان گیری هرچه زودتر پایان یابد, زیرا ادامة این ماجرا موجب بازگشت حضور نظامی امریکا به لبنان خواهد شد و این امر به هدف سوریه که تسلط بر لبنان می باشد, لطمه خواهد زد.

در آخرین روز هفتة دوم همچنان بحران ربودن هواپیمای امریکایی در بیروت, حل نشده بود, در حالی که امریکا از توان هر شخصیت و کشور و سازمان که مناسب می دید, جهت حل این ماجرا کمک گرفته بود, ولی با همة تلاش های دیپلماتیک و اعمال فشارهای سیاسی و نیز تهدید و ارعاب علیه ربایندگان و حامیان آن ها, کاری از پیش نبرده بود. هفتة دوم این بحران با بروز نگرانی جدیدی پایان یافت: «اگر اوضاع به همین ترتیب جلو برود و از نبیه بری و سوریه در میانجی گری کاری بر نیاید, ممکن است حزب الله و ایران توازن قدرت را به نفع خود بر هم زنند, زیرا دست اندرکاران این واقعه عملاً در جنگ قدرتی در خاورمیانه شرکت دارند, لذا به احتمال قوی این حادثه می تواند بر سرنوشت لبنان, شکل دولت و ترکیب نیروها و گروه های مسلمان در منطقه تأثیر گذارد.» مفسران یادآوری می کردند: «اگرچه در اصل افراطیون حزب الله - که قبل از آن که به لبنان وفادار باشند, از انقلاب اسلامی به رهبری امام خمینی پیروی می کردند - هواپیمای امریکایی را ربوده اند, ولی نبیه بری - که در جنوب لبنان و مناطق اطراف فرودگاه قدرت بسیاری دارد - مذاکره با دو طرف ماجرا را به عهده گرفته است و

ص: 75

از سوی دیگر, سوریه - که نفوذش در تحولات لبنان کم تأثیر نبود - به کمک نبیه بری آمده و اینک دوشادوش هم پیمانش شوروی و همچنین ایالات متحده, همگی با خطرهای بزرگی که از کنترل درآمدن بحران ممکن است به وجود آید, آگاه اند لذا عدم موفقیت آن ها در این میدان, توازن قدرت را به نفع افراطیان حزب الله بر هم خواهد زد.»

این نگرانی بسیار جدی تر از آن بود که در تفاسیر رسمی عنوان می شد, از این رو, از اولین روزهای هفتة سوم امیدواری ها به سرعت پررنگ تر شد و هم زمان فضای خبری جدیدی شکل گرفت که برخلاف فضای خبری روزهای قبل که در آن, تحلیل ها پیرامون دخالت ایران در ماجرا, می چرخید, ورود نبیه بری در معرکه و نیز اقدامات سوریه، محورهای اصلی گردش خبرها و تبلیغات ماجرا شد.

آشکار بود که قضایا در جهتی می رود که ایران, فرعی و حتی محو شود و در نهایت سوریه و نبیه بری و نه ایران به عنوان محور اصلی حل قضیه, امکان بهره برداری از این حادثه را نصیب خود کنند. در دومین روز هفتة سوم (8/4/1364) یونایتدپرس از بیت المقدس گزارش داد: «"شیمون پرز" نخست وزیر اسرائیل, ضمن پافشاری در این باره که اسرائیل در هیچ گونه توافقی در مورد آزادسازی گروگان های امریکایی در لبنان مداخله ندارد, گفت: عزیمت گروگان ها از بیروت به دمشق, موانع را از سر راه رهایی 735 شیعة لبنانی که در اسرائیل هستند, برخواهد داشت.»

"جرج شولتز" وزیر خارجة امریکا نیز گفت: «هیچ رابطه ای بین آزادی امریکاییان و آزادی آتی بیش از 700 زندانی لبنانی از زندان عتلیت اسرائیل وجود ندارد.» اما سپس افزود که "اسحاق رابین" وزیر دفاع اسرائیل, گفته است این لبنانی ها برای مدت کوتاهی بازداشت شده اند و اسرائیل در نظر دارد آن ها را آزاد سازد.

ماجرای گروگان گیری هواپیمای امریکایی (تی.دبلیو.ای.) که در تاریخ 24/3/1364 مصادف با روز جهانی قدس شروع شد و بحرانی را در امریکا و نظام بین المللی و منطقه ای ایجاد کرد, سرانجام پس از نوزده روز (10/4/1364) با پرواز هواپیمای حامل 39 گروگان امریکایی (یکی از چهل مسافر امریکایی در طول حادثه کشته شده بود) از دمشق به مقصد پایگاه هوایی امریکا در نزدیکی "فرانکفورت" آلمان غربی, خاتمه یافت در حالی که دولت سوریه به عنوان طرف رسمی امریکا و عامل اصلی آزادی گروگان ها, در سطح اخبار جهانی مطرح بود. اما بعد از گذشت چند روز در بعضی از محافل خبری و سیاسی مطالبی در این باره مطرح می گردید که متفاوت با روند ظاهری آزادی گروگان ها توسط سوریه بود؛ بعضی از این اخبار, در مطبوعات معتبر دنیا البته به صورت اخباری غیر رسمی انعکاس می یافت که مخاطبان خاص خود را داشت؛ از جمله در بررسی چگونگی حل بحران هواپیماربایی در بیروت و عوامل مؤثر در آن, روزنامة "واشنگتن پست" - که تریبون بخشی از

ص: 76

نخبگان امریکا بوده است - در مورخ 14/4/1364 به نقل از مقام های امریکایی نوشت: «رئیس مجلس ایران نقش عمده ای در آزادسازی 39 تن امریکایی گروگان هواپیمای ربوده شدة تی.دبلیو.ای. ایفا کرده است. اکبر هاشمی رفسنج-انی - ک-ه در مطبوعات ایران به عنوان کاندیدای احتمالی در انتخابات آیندة رئیس جمهوری از وی یاد شده - هنگام دیدار از دمشق در اولین مرحله از سفر حسن نیت که وجهة بین المللی جدیدی برای ایران بود, برای آزادی گروگان ها پافشاری کرد. رفسنجانی چندین عضو گروه شیعة افراطی حزب الله و دیگر رهبران شیعه را فرا خواند و به گفتة یک مقام امریکایی, گفت وگوهای دشواری را برای رهایی گروگان ها با آن ها انجام داد. این مقام امریکایی گفت: "من تصور نمی کنم آن ها (دولت ایران) قبل از جریان هواپیماربایی از آن اطلاع داشتند." وی ضمن ابراز این مطالب که این زمان دشواری برای رفسنجانی بود, افزود: ایران در صدد خروج از انزوای دیپلماتیک و ارائه یک وجهه "میانه" در سطح جهانی بود.»

ب) دو برخورد با مسئله بغرنج ایران

به جز ماجرای هواپیماربایی, ارتباط ایران و امریکا تحت شعاع دو موضوع مهم دیگر نیز بود: "تروریسم" و تبادل سلاح در برابر "گروگان".

امریکا از سویی دشمنی با ایران را در قالب مبارزه با تروریسم توجیه و تبلیغ می کرد و از سوی دیگر در پی یافتن راه های مناسب برای نزدیک شدن به ایران بود. شاید مطلب مندرج در روزنامة "واشنگتن پست" توضیحی بر این دوگانگی باشد. این روزنامه - که بازگو کنندة مواضع بخشی از نخبگان امریکا بوده است - در 3/4/1364 نوشت: «در اسلام سیاست و مذهب از یک دیگر جدایی ندارند. در آخرین سال های قرن بیستم بنیادگرایی اسلامی که ایران موعظه گر آن است, به صورت قدرت مندترین عامل نارضایتی و انقلاب در خاورمیانه در آمده است. این نیرو در ماجرای ربودن هواپیمای تی.دبلیو.ای., حمله به مقر تفنگ داران امریکایی یا حمله به سفارت امریکا در بیروت و حمله به محل هیئت امریکایی در کویت طی 26 ماه گذشته جلوه نموده است.

دشمن امریکا یک جنبش مذهبی است که سربازانش از یک کشور با فرقة خاص نیامده اند, با این همه, کشور ایران منزل گاه اقداماتی است که ایالات متحده را چنین آشفته کرده است. دولت ریگان باید با احتیاط بسیار سه راه حل را مورد نظر قرار دهد: استفاده از نیروی نظامی و اعمال تحریم های اقتصادی و یا ایجاد روابط حسنه. ایجاد روابط حسنه نمی تواند سریع یا آسان باشد, به ویژه در کشوری که انتخابات ریاست جمهوری هر چهارسال یک بار تجدید می شود. ثمرات چنین اقدامی نیز در دوران ریاست جمهوری پرزیدنت "ریگان" و احتمالاً در طول حیات آیت الله خمینی آشکار نخواهد شد, اما این نمی تواند به معنای آن باشد که ایالات متحده نباید زمینة قبلی را در این مورد فراهم سازد.» واشنگتن پست سپس

ص: 77

از قول کارشناسان مسائل ایران افزوده است: «ایران در صدد است به انزوای خویش پایان بخشد. در سال جاری پیوندهای اقتصادی ایران به اروپا به میزان قبل از انقلاب رسیده است و در پشت پرده, ایران تماس هایی را با کشورهای غربی و رقبای اسلامی اش از جمله عربستان سعودی آغاز کرده است.»

از سوی دیگر, ایران نیز با سیاست جدید "گشایش دیپلماسی", در کنار تداوم مواضع ضد امریکایی و اقدامات مربوطه - که بسیار جدی هم بود - نوعی چشم انداز امیدوار کننده (البته در درازمدت) در سخنان برخی مسئولانش ترسیم می شد که مورد توجه مفسران قرار می گرفت؛ از جمله هنگامی که (در 8/4/1364) رئیس مجلس شورای اسلامی در مورد طرق برطرف کردن خصومت ایران و امریکا و نیز در پاسخ به این پرسش که "آیا امریکا تا ابد "شیطان بزرگ" خواهد ماند؟" گفت: «این مسئله متوجه خود امریکاست؛ این امریکا است که باید خود را اصلاح کند هرچند که زمانی طولانی را می طلبد.» مفسر خبرگزاری آلمان در این باره چنین اعلام مواضع کرد: «اظهارات مذکور از سوی آقای هاشمی رفسنجانی برخلاف موضع گیری های گذشته که امریکا به عنوان "شیطان بزرگ" مورد تقبیح و سرزنش قلمداد می کرد, لحنی ملایم به خود گرفته تا جایی که قطع روابط دیپلماتیک با امریکا را موقتی خواند.»

در بازتاب جهانی سفر آقای هاشمی به ژاپن نیز در کنار مسئله جنگ, یک مسئله مورد توجه دیگر, مسئله رابطه ایران و امریکا بود که مطرح می شد؛ از جمله در مصاحبة آقای هاشمی با یک نشریة معتبر ژاپنی در توکیو وی تأکید کرد: «ما مصمم نیستیم که روابط دیپلماتیک مان برای همیشه قطع باشد, اما از سر گرفتن این روابط با دولت کنونی امریکا دشوار خواهد بود.» وی افزود: «این ایران نبود که روابط دیپلماتیک با امریکا را قطع کرد؛ امریکا باید در این امر پیش قدم شود و به خاطر اشتباه کارهایی که در گذشته مرتکب شده, ندامت و پشیمانی نشان دهد.»

اما امریکا نه تنها پشیمانی نشان نمی داد بلکه در همة عرصه ها علیه ایران فعالانه دشمنی می کرد و صراحتاً تأکید می کرد که این دشمنی تا زمانی که جنگ خلیج فارس همراه با پشتیبانی مستمر ایران از "تروریست ها" ادامه یابد, ادامه خواهد یافت. (5/4/1364)

تروریسم مهم ترین بهانه, عامل و محمل اعلام و تأکید دشمنی دولت مردان امریکا با ایران بود که در هر فرصت مقتضی همراه با نام یا بدون نام ایران, بر ضرورت برخورد با آن تأکید می شد؛ از جمله پس از تحقیر شدید و شکست و تسلیم امریکا در برخورد با ماجرای هواپیماربایی تی.دبلیو.ای. (آزادی زندانیان شیعة لبنانی طرف دار ایران در زندان عتلیت) در یک واکنش آشکار عصبی, "ریگان" رئیس جمهوری امریکا, دقایقی پس از آن که هواپیمای حامل گروگان ها دمشق را به قصد آلمان ترک کرد, به پرخاش و تهدید علیه تروریسم پرداخت. وی گفت: «امریکا می تواند به دلیل آزادی گروگان های امریکایی از قید اسارت

ص: 78

17روزه شان سپاس گزار باشد, لکن اکنون زمان جشن گرفتن نیست.» وی وعده داد که علیه تروریسم در لبنان و در هر جای دیگر جهان به مقابله برخیزد. ریگان خطاب به عوامل ربودن هواپیمای امریکایی گفت: «تروریست ها! آگاه باشید ما علیه شما در لبنان و هرجای دیگر جهان خواهیم جنگید؛ ما علیه حملات بزدلانة شما علیه مردم خود به مقابله برخواهیم خواست. امریکا به تروریست ها نه پاداش و نه تضمین داده و نه با آن ها مصالحه می کند. کشورهایی که از تروریست ها حمایت می کنند, ثبات و مردم خود را به مخاطره می افکنند.» ریگان خاطرنشان ساخت که هنوز هفت امریکایی در لبنان به اسارت مانده اند و قاتلان یکی از مسافران هواپیما, مجازات خود را ندیده اند. به رغم این اظهارات و تهدیدات, فردای آن روز(11/4/1364) "جرج بوش" معاون رئیس جمهور امریکا, اعلام کرد که ماجرای گروگان گیری اخیر هیچ گونه تغییری در سیاست امریکا در خاورمیانه پدید نخواهد آورد. وی با اعتراف به مشکلات مبارزه با تروریسم، گفت: «مبارزه علیه یک چیز نامرئی، دشوار است و گاهی احساس می کنم باید به جنگ سایه ها برویم.» این در حالی بود که در همین روز سازمان جهاد اسلامی به دولت امریکا علیه هرگونه اقدام انتقام جویانة امریکایی ها یا اسرائیلی ها در پی ماجرای هواپیماربایی، هشدار داد و یادآور شد که با این که در این ماجرا دخالت نداشته، اما نمی تواند در برابر تهدیدهای امریکا علیه مردم دست روی دست بگذارد. این سازمان سپس افزود: «اگر ریگان و دارو دسته اش از این نمایش ها و خودنمایی های مضحک دست برنداشته و به پشتیبانی از اسرائیل ادامه دهند، ما به منافع امریکا در سراسر جهان ضربه خواهیم زد.»

فردای آن روز یعنی دو روز بعد از آزادی گروگان های هواپیماربایی (12/4/1364) و اظهارات شدید ریگان, یک جلسة بسیار مهم در کاخ سفید برگزار شد؛ موضوع به کلی خارج از روند رابطة ایران و امریکا بود اما در چارچوب "برخورد دوگانة" سابق الذکر قرار داشت؛ جلسه ای که شروع یک ارتباط سری میان برخی مسئولان امریکایی و ایرانی بود. در این جلسه "دیوید کیمچه" مدیرکل وزارت خارجة اسرائیل, در کاخ سفید با "رابرت مک فارلین" مشاور امنیت ملی رئیس جمهور امریکا, ملاقات کرد تا وی را از سخنان فردی به نام "قربانی فر" دربارة نظر ایرانیان در خصوص اسرائیلی ها, آگاه کند. وی همچنین دربارة نظر دولت امریکا در خصوص آغاز یک مذاکرات سیاسی با مقام های رسمی ایران, پرسید. در این ملاقات, آقای قربانی فر به عنوان شخصی که روابط حسنه با مقام های ایرانی دارد, معرفی شد. گفتنی است که سازمان اطلاعات مرکزی امریکا (سیا) از قبل قربانی فر را می شناخت و سابقة تماس با وی داشت. دیوید کیمچه براساس آنچه از قربانی فر شنیده بود, به مک فارلین گفت: «به نظر ایرانیان, امریکاییان باید حسن نیت خود را نشان دهند تا ایران بتواند از نفوذ خود بر حزب الله جهت آزادی گروگان ها در بیروت, استفاده کند.» وی همچنین گفت:

ص: 79

«ایرانیان نهایتاً به چیزی برای نشان دادن و علاقه به گفت وگو نیازمندند و این چیز احتمالاً اسلحه می تواند باشد.» مک فارلین بعدها به هیئت امریکایی بررسی کنندة این ماجرا (یعنی گروه "تاور") گفت که رئیس جمهور امریکا به این پیشنهاد علاقه و توجه نشان داد و اعتقاد داشت که امریکا باید از این امر بهره برداری کند.

هم زمان با این جلسه, در همین روز, با دیدار از انگلستان سفر "جرج بوش" معاون رئیس جمهوری امریکا به هفت کشور صنعتی اروپا پایان یافت. دست یابی به راه حلی جهت مقابله با تروریسم و تعیین یک استراتژی مشترک در این خصوص, یکی از اهداف این سفر بود.

"تاچر" نخست وزیر انگلیس, گفت: «مقامات هفت کشور عضو اجلاس سران اقتصادی [یعنی امریکا, انگلیس, کانادا, فرانسه, آلمان فدرال, ایتالیا و ژاپن] هفتة آینده در بن گردهم خواهند آمد تا یک استراتژی مشترک را برای مبارزه با تروریسم طرح ریزی کنند.» بوش نیز به خبرنگاران گفت که امر مبارزه با تروریسم بین المللی از عهدة هیچ کشوری به تنهایی ساخته نیست.

چند روز بعد هم در ادامة موضع گیری های ضدتروریستی امریکا, ریگان در یکی از تندترین سخن رانی های خویش, از اتحادیه یا "کنفدراسیون جنایت کاران" با ترکیبی از ایران, لیبی, کره شمالی, کوبا و نیکاراگوئه سخن گفت که "در جنگ علیه امریکا شرکت دارند و امریکا آن را تحمل نخواهند کرد". وی روز 17/4/1364 در جمع انجمن وکلای امریکا, کشورهای ایران, لیبی, کره شمالی, کوبا و نیکاراگوئه را متهم کرد که ترکیب تازة جنایی در سطح جهان تشکیل داده اند و در ابراز تنفر تعصب آمیز دربارة امریکا, هم سو هستند. وی همچنین تأکید کرد: «روابط نزدیک شوروی با تقریباً تمامی کشورهای تروریستی نیز نباید نادیده گرفته شود.»

ریگان از حقوق دانان امریکایی خواست که برای دست یابی به یک چارچوب تازه در امریکا و در سطح بین المللی جهت مقابله با تروریسم, بکوشند. وی افزود: «به طور خلاصه آن ها می خواهند ما را مجبور به عقب نشینی و تغییر مواضع کرده و ما را به امریکایی قلعه نشین تبدیل کنند, بلکه هدف واقعی آن ها بیرون راندن امریکا از صحنة جهان است.»

ریگان سپس گفت: «انتظار می رود در حدود یک هزار اعمال تروریستی در سال 1985 به وقوع بپیوندد و این چیزی است که ما با آن مواجه خواهیم شد, مگر این که تمامی کشورهای متمدن جهان در جهت پایان بخشیدن به این حمله علیه بشریت, با هم متحد شوند.» وی اعلام کرد: «تنها در سال 1983, سازمان اطلاعات مرکزی امریکا (سیا) دخالت ایران در 57 فقره حملات تروریستی را یا به طور قطع و یقین تأیید کرده و یا مدرکی بسیار قوی دال بر دخالت ایران به دست آورده است. اکثر این حملات در لبنان صورت گرفت, اما فعالیت تروریستی توسط کسانی که هوادار ایران هستند, در سراسر اروپا افزایش یافته است. ... ما شواهدی در دست داریم که حاکی از ارتباط عوامل لیبیایی با حداقل 25 حادثه در سال گذشته است.»

ص: 80

ریگان افزود: «تاریخ, آلوده به بقایای رژیم هایی است که به اشتباه قدرت و اراده مردم امریکا را کم تر از واقعیت آن ارزیابی کرده است و بنابراین، مردم امریکا حاضر نیستند و تکرار می کنم حاضر نیستند و تکرار می کنم حاضر نیستند که ارعاب ترور و اقدامات صریح جنگی علیه این کشور و مردمش را تحمل کنند و ما به ویژه این تهاجمات از سوی کشورهای قانون شکن را که تحت حمایت مجموعه ای افراد ناجور، احمق و جنایت کاران ناپاک قرار گرفته، تحمل نخواهیم کرد. این کشورهای تروریستی در حال حاضر درگیر جنگ بر علیه دولت و مردم امریکا هستند و بر طبق قانون بین المللی، هر کشوری که قربانی اقدامات جنگی است، حق دارد از خود دفاع کند.» یادآوری می شود ریگان سوریه را در لیست "اتحادیة جنایت" خود قرار نداد.

در واکنش به اظهارات بی سابقة ریگان، کشورهای مورد هجوم قرار گرفته هر یک به نحوی به پاسخ گویی پرداختند. مفسر خبرگزاری شوروی(تاس) - که مواضع دولت این کشور را منعکس می ک-رد - نوشت: «این واشنگتن است که پیوسته به تروریسم دولتی در سطوح بین المللی متوسل می شود. رئیس جمهوری امریکا به همة کشورها و ملت هایی که در راه استقلال و آزادی سیاسی اقتصادی خود مبارزه می کنند, برچسب تروریسم بین المللی می زند!»

رادیو لیبی اعلام کرد: «لیبی و چهار کشور دیگری که "رونالد ریگان" رئیس جمهوری امریکا از آن ها به عنوان کشورهای تروریستی نام برد, تنها کشورهایی هستند که با سیاست امریکا دایر بر بلعیدن جهان, مقابله می کنند.»

"میگل دسکوتو" وزیر خارجة نیکاراگوئه نیز در اعتراض به تروریسم دولتی ریگان و کمک مالی آن به ضدانقلابیون نیکاراگوئه, اعلام اعتصاب غذا کرد. دسکوتو - که کشیش است - گفت: از "دانیل اورتگا" رئیس جمهوری نیکاراگوئه, خواسته است با مرخصی موقت وی از مقام دولتی موافقت کند تا اعتصاب غذای خود را دنبال کند.

امروز وزیر امورخارجة ایران به وزیر خارجة نیکاراگوئه که در حال اعتصاب غذا به سر می برد, پیامی فرستاد که در آن آمده است: «این جانب اقدام جناب عالی را وسیله ای جهت افشای توطئه های امریکا و بالا بردن آگاهی های توده های محروم منطقه دانسته و این حرکت انقلابی کلیسای کاتولیک را تحسین می کنم.»

علاوه بر این, در داخل امریکا نیز در مخالفت تلویحی با سخنان ریگان, آن جا که مرتبط با ایران است, برخی واکنش ها بروز کرد؛ از جمله روز بعد از سخنرانی ریگان, روزنامة معتبر "هرالد تریبون" از دولت امریکا خواست تا از تیرگی روابطش با ایران بکاهد. این روزنامه با اشاره به این که ایران جسورانه ثابت کرده است که با پشت سر گذاشتن مخاطرات قبلی, تهدید شدن از سوی گروه های چپ و راست و زخم خوردن از جنگ پنج ساله با عراق و مورد دشمن واقع شدن به دلیل سیاست هایش, ماندنی و پابرجاست, نوشت: «برای پایان دادن به جنگ شیعیان علیه

ص: 81

امریکا, دولت ریگان چاره ای جز کاهش تیرگی روابط با ایران ندارد و امریکا باید درصدد یافتن امکانات مناسب برای نزدیک شدن دوباره به ایران باشد. انقلاب اسلامی ایران سرابی نیست که با سر به نیست کردن بعضی از ملاهای افراطی یا فعال بتوان آن را از بین برد. اغلب ناظران مسائل خاورمیانه متفق القول اند که علی رغم مشکلاتی که ایران دارد, "خمینی گری" و یا حکومت بر اصل اسلام, یقیناً باعث بقای آیت الله روح الله خمینی خواهد بود.»

در 22/4/1364 ارتباط سری از نوعی دیگر تکرار شد: یک پیک مخصوص پیامی را به "رابرت مک فارلین" مشاور امنیت ملی ریگان تسلیم کرد که در آن آمده بود: «یک دلال اسلحه به نام "منوچهر قربانی فر" و یک ایرانی دیگر همراه وی, با کسانی در ایران مرتبط اند که می توانند آزادی هفت امریکایی گروگان در بیروت را به دست آورند، ولی در مقابل خواستار دریافت 100 موشک "تاو" هستند.» این می توانست بخشی از پیشنهاد بزرگ تر آغاز گفت وگوی خصوصی دربارة مناسبات ایران و امریکا باشد. مک فارلین بلافاصله به اتفاق "دونالد ریگان" رئیس کارکنان کاخ سفید، با رونالد ریگان رئیس جمهور - که چند روز از عمل جراحی سرطان وی می گذشت - در بیمارستان ملاقات و حدود 20 تا 25 دقیقه در این مورد با او صحبت کردند.

رئیس جمهور امریکا بعد از سؤالاتی در این باره، گفت: «خوب، ادامه بدهید و این راه را باز کنید.»

دقیقاً فردای همین روز انفجار بسیار شدیدی دفتر شرکت هواپیمایی "پان آمرکن" در شهر "کراچی" پاکستان را با خاک یکسان کرد. پلیس این شهر مدعی شد که این انفجار را گروه های طرف دار امام خمینی انجام داده اند. در این ارتباط تعدادی از ایرانیان و اتباع کشورهای خاورمیانه مورد بازجویی قرار گرفتند. خبرگزاری ها گزارش دادند که پلیس طرف داران امام خمینی در پاکستان را مورد بازجویی قرار می دهد تا رابطة این بمب گذاری ها و درگیری اخیر (پلیس - شیعیان) در "کویته" را کشف کند.

روز بعد (24/4/1364) هم یک انفجار دیگر علیه امریکاییان رخ داد: یک بمب در برابر کانون فرهنگی ایالات متحده در "لاهور" منفجر شد. مسئولیت این بمب گذاری را هم کسی به عهده نگرفت، دست گیری های پی در پی ایرانیان هم نتیجه ای در بر نداشت و هیچ گاه پلیس پاکستان نتوانست مدرکی بیابد و تکذیب ایران را مبنی بر عدم دخالت در این انفجارها، دچار خدشه کند.

در همین روز (24/4/1364) حدود ده هزار حقوق دان امریکایی با افتتاح بزرگ ترین کنفرانس خود در لندن به سخنان "مارگارت تاچر" نخست وزیر انگلیس که خواستار اقدام بی رحمانه برای باقی نگذاردن هیچ گونه پناه گاه یا راه گریز برای تروریست های بین المللی بود، گوش فرا دادند. تاچر گفت: «پیام ما از بریتانیا به او [ریگان] این است که "زود خوب شو، خوب استراحت کن آقای رئیس جمهور، ما می خواهیم تو مناسب تر و قوی تر از همیشه برگردی.»

ص: 82

کمی دورتر از محل کنفرانس، انفجار یک لامپ قوی موجب اضطراب شدید و هجوم پلیس به محل شد. یادآوری می شود "والتر ماندیل" معاون پیشین رئیس جمهور امریکا، "ویلیام وبستر" رئیس اف.بی.ای.، همچنین رئیس پلیس لندن ریاست این کنفرانس در مورد همکاری علیه تروریسم بین المللی را بر عهده داشتند.

خبرگزاری فرانسه گزارش داد: «اسرائیل قصد دارد هفتة آینده یک صد زندانی لبنانی را که در اردوگاه "عتلیت" در شمال سرزمین های اشغالی زندانی هستند، آزاد کند. پس از آزادی این 100 زندانی، 330 زندانی دیگر در اردوگاه عتلیت می مانند که در آیندة نزدیک آزاد خواهند شد.»

یادآوری می شود اسرائیل سیصد زندانی لبنانی را نیز پس از آزادی گروگان های امریکایی هواپیمای "تی.دبلیو.ای." در بیروت، در دوازدهم تیرماه آزاد کرده بود.

"جیمی کارتر" رئیس جمهوری سابق امریکا، در جریان گفت وگو با مقام های ترکیه خواستار میانجی گری آنکارا بین تهران و واشنگتن شد.

"جرج شولتز" وزیر امورخارجة امریکا، با اعلام آمادگی امریکا جهت مقابله به مثل علیه "تروریسم بین المللی"، خطاب به کمیتة امور بین الملل مجلس نمایندگان امریکا گفت: «ایالات متحده آماده است تا اقدامات خود را به مرحلة اجرا درآورد، ولی باید مراقب باشیم که این عملیات حتماً مؤثر واقع شود.» شولتز در تأیید لایحة پیشنهادی وزارت خارجه مبنی بر اختصاص چهار میلیارد دلار برای ایمن سازی سفارت خانه های امریکا در خارج صحبت می کرد. وی در مورد این سؤال نمایندگان مجلس که "در مورد ماجرای گروگان گیری تی.دبلیو.ای. چه کاری انجام شده است؟" گفت: «در این جا هیچ کس وجود ندارد که مانند من مصمم به انجام اقدامات قاطع از هر نوع ممکن، باشد ولی این اقدامات باید حتماً مؤثر واقع شود، لذا من اذعان می دارم که این اقدامات انجام خواهد شد، اما ما باید به مردم دنیا نشان دهیم که وقتی ما شروع به کاری می کنیم، آن را درست و مؤثر انجام خواهیم داد. ما در تلاش خود مصمم هستیم ولی من فکر می کنم علی رغم مصمم بودن، باید برای پی آمدهای اقدامات خود نیز آمادگی داشته باشیم.»

در 9/5/1364 روزنامة امریکایی "نیویورک تایمز" گزارشی دربارة سرنوشت هفت گروگان امریکایی در لبنان، نوشت که در آن تصریح شده بود: «ربایندگان شدیداً تحت نفوذ ایران قرار دارند.»

در 10/5/1365 "کنفرانس امنیت و همکاری اروپا" در هلسینکی پایتخت فنلاند به پایان رسید. در این کنفرانس مسئله نقض حقوق بشر در شوروی و اروپای شرقی و نیز وضع حقوق بشر در ایران مورد توجه قرار گرفت. رادیو امریکا در بازتابی از این کنفرانس، با اشاره به نقض حقوق بشر در بلوک شرق و شوروی، دربارة ایران افزود: «چندی پیش وزیر امورخارجة امریکا "جرج شولتز" ضمن اشاره به اختناق وحشتناکی که دولت ایران دربارة

ص: 83

اقلیت های مذهبی به ویژه بهائیان اعمال می کند، حکومت آیت اللّه خمینی را طاغوتی در تاریخ اسلام توصیف کرد.»

در 15/5/1364 با حضور "رونالد ریگان" رئیس جمهوری امریکا، "مک فارلین" مشاور امنیت ملی رئیس جمهور، "جرج شولتز" وزیر خارجه، "کاسپار واین برگر" وزیر دفاع، "دونالد ریگان" رئیس کارکنان کاخ سفید، "جان پویند کستر" قائم مقام شورای امنیت ملی و "جالن مک ماوون" از سازمان سیا، جلسه ای در کاخ سفید تشکیل شد. در این جلسه مک فارلین حمل پنهانی اسلحه به ایران را پیشنهاد کرد؛ شولتز و واین برگر مخالفت اما بقیة اعضا موافقت خود را اعلام کردند.(1)

نهایتاً تصمیم گرفته شد که واسطه ها و دلالانی که قبلاً از آن ها نام برده شده بود (قربانی فر و ...) مقادیر محدودی اسلحه با قید این که موازنة نظامی موجود بین ایران و عراق را بر هم نزند، در ازای آزادی گروگان های امریکایی به ایران تحویل دهند.

ص: 84

نکتة مهم این تصمیم گیری این بود که سلاح ها می بایست از کانال اسرائیل برای ایران ارسال می شد، به این ترتیب که ابتدا اسرائیل تعدادی موشک "تاو" یا "هاوک" برای ایران بفرستد و امریکا بی درنگ همان تعداد سلاح را به اسرائیل بدهد. نکتة دیگر این که ریگان ابراز تمایل کرده بود که این مقدمه ای برای انجام دادن مذاکرات سیاسی با ایران باشد؛ مک فارلین نیز با این قید که هدف از این اقدام یک برنامة سیاسی است، نه مبادلة سلاح با گروگان، ماجرا را به شورای امنیت ملی گزارش کرد.

از روز بعد از همین جلسه، از رادیو امریکا به مدت سه روز برنامه ای پخش شد که در ضدیت با ایران و در جهت تشدید فشار تسلیحاتی بر آن، تنظیم شده بود.

یادآوری می شود که در ادامه و در چارچوب "عملیات استانچ"، مرتباً اخباری دائر بر حمل قاچاق اسلحة امریکایی به ایران و دست گیری عناصری از دست اندرکاران قاچاق اسلحه، انتشار می یافت که در مطبوعات امریکا با جنجال فراوان همراه بود، از جمله نشریة "لوس آنجلس تایمز" گزارش مفصل و مبسوطی با عنوان "ایران در جست وجوی میلیاردها دلار اسلحه" منتشر کرد. این نشریه - که مدعی بود این گزارش حاصل تحقیقات و بازرسی های اقتصادی که تا کنون آشکار شده است، می باشد - در گزارش خود به چگونگی نفوذ ایران در مراکز تسلیحاتی امریکا و نیز برقراری ارتباط با عناصر و مقام های رسمی این کشور، اشاره کرده بود.

رادیو صدای امریکا گزارش لوس آنجلس تایمز را به لحاظ اهمیت آن، در سه قسمت، پی درپی از 16 تا 18/5/1364 پخش کرد.

هرچند سه موضوع "هواپیماربایی در خطوط هوایی امریکا"، "تروریسم" و "تبادل سلاح در برابر گروگان" بحث انگیزترین موضوعات در تشریح رابطة ایران و امریکا در دورة کتاب حاضر است، اما موضوعاتی خارج از آن نیز هست که اهمیت بسیاری دارد؛ به عنوان نمونه به یک گزارش رادیو امریکا در 29/4/1364 اشاره می شود که در بخشی از آن به نقل از روزنامة "واشنگتن پست" آمده بود:

«در دوماه گذشته امریکا و عمان به انجام گفت وگوهای بسیار حساس در زمینة افزایش میزان کنترل عمان بر چگونگی دست یابی به پایگاه های هوایی و تأسیسات نظامی در عمان، سرگرم بوده اند. پایگاه های مورد بحث از نظر کارآیی عملیات نیروهای فرماندهی مرکزی امریکا در خلیج فارس - که بیش تر به نیروهای واکنش سریع شهرت دارد - بسیار با اهمیت تلقی می شود.

پیمان عمان در امریکا در سال 1980 امضا شد و اینک به منظور تمدید برای یک دورة پنج سالة دیگر، مورد بررسی قرار دارد با این تفاوت که عمان خواستار تعیین دقیق تر دو طرف و توصیف دقیق تر شرایط پیمان است. عمان تنها کشور عرب بود که با امضای یک پیمان رسمی برای [واگذاری استفاده] از تأسیسات نظامی به نیروهای امریکا، موافقت کرد.

ص: 85

اینک عمان ضمن درخواست اعمال کنترل بیش تر، به امریکا خاطرنشان کرده است که اجازه نخواهد داد از تأسیسات نظامی آن کشور برای حمله به هدف های واقع در درون مرزهای ایران استفاده شود.

پنج سال قبل برای عملیات نافرجام آزادی بخش گروگان های امریکایی در تهران، خاک عمان مورد استفاده قرار گرفت؛ بعد از انجام عملیات مزبور، دولت عمان نسبت به استفاده از یکی از پایگاه های آن کشور بدون اجازة قبلی انتقاد کرد. مقامات امریکایی نسبت به این که در مورد کسب اجازه برای انجام عملیات، توافقی با دولت عمان وجود دارد یا خیر، اظهار نظر نکرده اند.»

به این ترتیب، بررسی اجمالی در دورة کتاب حاضر نشان می دهد که امریکا دشمنی با ایران را بسیار عمیق و جدی می دانسته و علیه ایران بسیار کوشا بوده است، اما در عین حال به دلیل اهمیت نقش ایران و نوع تحرکات آن، نوعی انفعال در حرکات امریکا محسوس بود، چندان که در برخورد با ایران، ابتکار عمل و رفتاری سنجیده نداشت.

عمده ترین امیدواری امریکا متوجه آینده بود که شاید در موازنة موجود، تحولاتی به سودش واقع شود.

9- ایران و فرانسه: گام های لرزان، موانع سخت

فرانسه از مهم ترین و مؤثرترین حامیان عراق در جنگ علیه ایران به شمار می رفت. این تأثیر در جنبه های مختلف سیاسی و نظامی به شدت آشکار بود. فرانسه در ابراز دشمنی با ایران نیز از بسیاری از کشورهای حامی عراق متمایز بود و نخبگان فرانسوی صراحتاً کینه توزی بنیانی و اساسی با ایران نشان می دادند. در اولین روزهای کتاب حاضر (31/3/1364) "ریموندبار" نخست وزیر اسبق فرانسه، در مصاحبه ای با نشریة "سیاست بین المللی" چاپ پاریس، در پاسخ به این سؤال که "چه کسی مسئول جنگ خلیج می باشد؟" گفت: «این عراق است که به ایران حمله نموده و فکر نمی کنم که این تصمیم عاقلانه بوده باشد.» از وی سؤال شد: «با این حال، شما فکر می کنید که دنیای غرب حق دارد که از رژیم بغداد حمایت کند؟» ریموندبار: «کاملاً، زیرا پیروزی به رژیم خمینی آن چنان پرستیژی خواهد داد که می تواند انقلاب فرهنگی خود را صادر نموده و کشورهای خلیج را متزلزل نماید.»

به رغم آنچه ذکر شد، در ادامة سیاست "گشایش دیپلماسی" ایران، تلاش هایی برای بهبود روابط و حداقل کاستن از تیرگی شدید آن، در همان شروع دورة کتاب حاضر در جریان بود، اما اوضاع به دلیل نگرش خاص فرانسه به ایران و عراق، بغرنج تر از آن بود که در کوتاه مدت تحولی را بتوان انتظار داشت. تحلیل گران معترف بودند: «پاریس امیدوار است که توازن قوا(ی موجود) میان ایران و عراق را ادامه دهد و در عین حال، روابط خود با تهران را بهبود بخشد و این کار مشکلی است، زیرا پاریس امیدوار است در همان حال از توسعة انقلاب

ص: 86

اسلامی امام خمینی جلوگیری کند.» در هر حال، ایران می کوشید ضمن تأکید و تبیین حقوق و خواسته های مشروع خود، راه بهبود وضعیت را باز بگذارد. در 14/4/1364 آقای رفسنجانی ضمن یک مصاحبه، در پاسخ به سؤال خبرنگار تلویزیون فرانسه در مورد روابط ایران و فرانسه، با اشاره به حمایت های همه جانبة فرانسه از حکومت عراق، اعلام کرد: «فرانسه در این زمینه حتی تا جایی جلو رفته که به رژیم عراق هواپیما قرض داده و موشک های پیشرفته در اختیار او می گذارد. به علاوه، فرانسه در زمینة اقتصادی به ما خیانت کرده است و هنوز مبلغی را که رژیم سابق برای ساختمان مرکز اتمی به کشور شما [فرانسه] قرض داده، به ما پس نداده است و این شایستة کشور بزرگی همچون فرانسه نیست. تنها کاری را که فرانسه علیه ما نکرده، اعلان جنگ رسمی است. نتیجتاً در زمینة بهبود روابط، این فرانسه است که بایستی اولین گام ها را بردارد و ما نیز به نوبة خود در این رابطه آمادگی داریم.»

در 29/4/1364 نیز "ولایتی" وزیر خارجة ایران، در مورد رابطه با فرانسه گفت: «فرانسه در ارزیابی از انقلاب اسلامی و میزان مشارکت مردم و نیز در محاسبات خود در توانایی های عناصر ضدانقلاب، اشتباه می کند و متأسفانه هنوز هم آگاهی لازم برای فرانسه حاصل نشده است و در مذاکراتی که مسئولین فرانسوی با مقامات جمهوری اسلامی داشته اند، همواره به بهبود روابط اظهار تمایل کرده اند و پاسخ ما هم مثبت بوده است، اما در عمل گام های چندان مؤثری برنداشته اند. به نظر می رسد که شاید کسانی که از طرف فرانسه برای حسن روابط اظهاراتی کرده اند، اختیارات چندانی نداشته اند. شرایط ما برای بهبود روابط، روشن است؛ بارها گفته ایم و این شرایط بسیار هم منطقی و معقول است: بازپرداخت وام توقیف شدة ما، عدم کمک به ضدانقلاب، مورد سوم، کمک فرانسه به عراق است. ... البته آن ها گام های مثبت هرچند محدود، برداشته اند.»

اظهارات مسئولان ایرانی نشان می داد که سفر آن اواخر یک هیئت بلندپایة ایرانی که برای گفت وگو دربارة چگونگی بهبود روابط دوجانبه و حل و فصل مشکلات مالی بین دو کشور به پاریس رفته بود، نتیجة چندان مثبتی نداشته بود. یادآوری می شود که مشکل مالی بین ایران و فرانسه (وام یک میلیاردی ایران و بهرة متعلقه تأخیر چندسالة آن) از زمان پیروزی انقلاب ایران در سال 1979 وجود داشته است. در واقع مطلوب فرانسه این بود که بدون آن که در جنگ و مسائل مالی توجه چندانی به حقوق ایران بکند، نوعی بهبود رابطة امتیازآور را از نظر دور ندارد، از جمله به حل مسئله گروگان های فرانسوی در لبنان می اندیشید.

برخی مطبوعات خبر دادند که به رغم دو دلی های دولت فرانسه، موضوع سفر "رولان دوما" وزیر خارجة فرانسه به تهران، ممکن است به طور جدی مطرح شود. دو دلی دولت فرانسه ناشی از این بود که مقام های این کشور وحشت داشتند که سفر دوما به تهران

ص: 87

به عنوان تغییر موضع فرانسه در قبال جنگ خلیج فارس و عدم حمایت از عراق تلقی شود. از سوی دیگر، دولت فرانسه مایل بود مطمئن شود که این سفر حتماً به بهبود روابط با ایران خواهد انجامید و این می توانست به آزادی چهار گروگان فرانسوی در بیروت، کمک کند.

در عین حال، هم زمان، خبرگزاری کویت از پاریس گزارش داد که وزارت خارجة فرانسه در "واکنشی ملایم" برخی گزارش های خارجی و محلی مبنی بر این را که "رولان دوما" (وزیر امورخارجة فرانسه) در صدد است برای بهبود روابط بین تهران و پاریس، در آیندة نزدیک به تهران بیاید، تکذیب کرده است.

مواضع و اظهارات علنی بعدی فرانسوی ها غالباً حاکی از عدم تغییر مهمی در روند روابط گذشته، بود. در 6/5/1364 در یک مصاحبه با تلویزیون بغداد، "ژاک شیراک" نخست وزیر اسبق فرانسه، یک بار دیگر بر مواضع خصمانة فرانسویان در برابر ایران و حمایت شدید از عراق تأکید کرد، با این همه، شایعات و اخبار پراکنده و برخی گزارش های تأیید نشدة غیررسمی در مطبوعات فرانسه و منطقه، گویای آن بود که همچنان امیدهایی کم رنگ وجود دارد؛ به عنوان مثال: در 14/5/1364 مجلة "المستقبل" چاپ فرانسه، در ستون "اخبار ویژه" - که مخصوص درج اخبار غیر رسمی حساس (اعم از تأیید شده و نشده) است - نوشت: «منابع آگاه در پاریس می گویند ایران و فرانسه جهت حل مشکلات مالی به توافق رسیدند. این منابع گفتند یک میلیارد دلاری را که زمان شاه [مخلوع] به یکی از شرکت های فرانسوی قرض داده شده بود، اکنون پس از دو سال مذاکره، فرانسه حاضر شده این قرض را به اضافة بهرة آن به صورت معاملات تجاری و اقتصادی و اقساط، به ایران پرداخت نماید.»

خبرهای جدی تری نیز بود که فضای خاص قطع نشدن روند جدید و بقای امیدواری را نشان می داد؛ مثلاً "ژان پرن" کاردار سفارت فرانسه در تهران, علناً اعلام و تأکید می کرد: «با روی کار آمدن آقای رولان دوما به عنوان وزیر خارجه, جو جدیدی در روابط میان دولت سوسیالیست "فرانسوا میتران" و نظام اسلامی در ایران, به وجود آمده است.»

در اواخر دورة کتاب حاضر, حادثه ای رخ داد که می توانست این امیدواری ها را دست خوش آشفتگی کند؛ حادثه ای که مشخص نبود چه حد مربوط به مخالفان بهبود روابط فرانسه با ایران بود و تا چه حد مرتبط به اقدامات امریکا و اسرائیل که سفارت ایران در سوریه را مرکز مهم تأثیرگذار در تحرکات انقلابیون و حزب الله لبنان می دانستند. در 27/5/1364 در دمشق, در دفتر کار یک مقام امنیتی سوریه, با حضور سفیر ایران در دمشق, یک بستة پستی انفجاری که برای سفارت جمهوری اسلامی ایران در دمشق ارسال شده بود, مورد بررسی قرار گرفت. در این جلسه یک متخصص ایرانی انفجار و یک متخصص سوری نیز شرکت داشتند. بسته سه روز پیش با پست هوایی به مقصد سفارت ایران, از فرانسه آمده بود ولی در ادارة پست به وسیلة دستگاه جدیدی که پس از انفجار قبلی سفارت

ص: 88

جمهوری اسلامی ایران در دمشق, (1) خریداری شده بود و با آن همة بسته های پستی سفارت خانه ها کنترل می شد, کشف شده بود. به نظر کارشناسان سوری, در ارسال این بسته - که تمبر پست فرانسه را نداشت اما مهر گمرک هوایی فرودگاه فرانسه بر آن بود - احتمالاً دولت فرانسه نیز دست داشته است. متخصص ایرانی حاضر در جلسه نیز گزارش داد این بسته - که حدود چهارصد گرم وزن داشت - برنامة انفجاری دو زمانه داشته است.

نتیجة گفت وگوی مقام های سوری و ایرانی حاضر در جلسه این شد که در خصوص دخالت مقام های کشور فرانسه در این ماجرا, از سفارت این کشور در سوریه توضیح خواسته شود. یادآوری می شود که این دومین محمولة پستی انفجاری بود که ظرف یک هفته برای سفارت خانه های جمهوری اسلامی ایران ارسال می شد. محمولة اول در دست وابستة نظامی سفارت جمهوری اسلامی ایران در آلمان منفجر گردید, ولی آسیب چندانی به وی نرساند. صرف نظر از حادثه فوق نیز در سراسر دورة کتاب حاضر گام هایی که در زمینة بهبود ارتباط ایران و فرانسه برداشته می شد, با موانعی روبه رو بوده است؛ در واقع این گام ها لرزان تر از آن بود که بتوان با آن از موانع بسیار سخت موجود گذشت. حاصل دیپلماسی ایران بیش تر در جنبة ممانعت از تعمیق و گسترش بیش تر دشمنی ایران و فرانسه قابل مشاهده بوده است, هرچند در زمینة بهبود روابط نیز نتایجی, هرچند جزئی, به بار آورد.

10- ایران و عراق: جنگ در عرصة تبلیغات و اعتبار (پرستیژ)

نظیر دوره های قبل از کتاب حاضر نیز عرصة تبلیغات, برای جمهوری اسلامی ایران, عرصه ای نابرابر و ناعادلانه بوده است.

یک گزارش رادیو بی.بی.سی (در 1/4/1364) به خودی خود گویای این وضعیت نابرابر است: «هیچ کشوری در جهان بیش تر از ایران با تبلیغات رادیویی مخالفان خود مواجه نیست. حداقل دوازده ایستگاه در عراق, دو ایستگاه در مصر, یک ایستگاه در شوروی, یک ایستگاه در افغانستان و حداقل یک ایستگاه در کردستان مستقر می باشد. تعداد مشابهی ایستگاه رادیویی فارسی نیز به صورت علنی تبلیغ می کنند و محتوای آن ها تقریباً مشابه است. صدای امریکا, رادیو کلن, رادیو مونت کارلو و رادیو اسرائیل سعی می کنند چهرة بی طرفانه از خود نشان بدهند, ولی همیشه موفق نمی شوند و گاهی به سطح سخنان تند و تیز رادیو بغداد تنزل می کنند.»

ص: 89

می توان گفت این یک اعتراف است که از رادیو بی.بی.سی پخش شد که البته در کنار ده ها گفتار تبلیغاتی ضد ایران این رادیو, به واقع یک استثنا محسوب می شد.

باوجود دوستانی اندک آن هم متزلزل, در مقابل دشمنان بی شمار, خودبه خود وضع طبیعی این بود که در عرصة تبلیغات و جنگ روانی, جمهوری اسلامی ایران یک بازندة مطلق باشد, اما مرور این موضوع در زمان مربوط به کتاب حاضر, نشان می دهد که چنین نبوده است.

در این عرصه از رویارویی های ایران و عراق, در همان روزهای اول این دوره, یک ضربة شدید بر عراق وارد آمد و آن اعلام پناهنده شدن دبیر ویژة امنیت ملی صدام, خانم "خالده عبدالقهار عبدالرحمن" بود که به اتفاق شوهر و چهار فرزندش به ایران پناهنده شد. وی یکی از استادان دانشگاه "قصر" و دبیر ویژة امور امنیت ملی صدام و از دوستان بسیار نزدیک "نوال" خواهر صدام بود, شوهرش نیز مسئول امور امنیت "بارزان" برادر صدام و شریک بازرگانی و تجاری خانوادة صدام بوده است. به گفتة خانم خالده, یکی از دلایل پناهندگی وی و خانواده اش, نگرانی عمیق صدام از آگاهی او از مسائل امنیتی پشت پرده در قصر بوده است که به نظر وی, سرانجام به اعدام او و خانواده اش ختم می شد.

وی در ادامه به فساد و فسق و فجور حاکم در قصر صدام و نحوة شهادت "بنت الهدی" خواهر آیت الله صدر، اشاره کرد. در واکنش به پناهنده شدن خانم خالده به ایران - که اقامت وی و مصاحبه های مکررش را به دنبال داشت - تا آخر دورة این کتاب, عراق موفق به تلافی نشد, هرچند پس از گذشت بیش از یک ماه از این ماجرا, پناهندگانی از ایران به عراق رفتند که در مقایسه با خالده عبدالقهار, ارزش تبلیغاتی و روانی و سیاسی نداشتند. ماجرا به این ترتیب بود که در 30/4/1364 یک سخن گوی نظامی عراق اعلام کرد: «سه تن از خدمة هلی کوپتر دشمن [ایرانی] به نیروهای مسلح عراق پناهنده شده اند و خلبان هلی کوپتر پیامی به هم قطاران خود در داخل ارتش ایران ارسال داشتند که تنها از دو کلمه تشکیل شده, ولی معنی و مفهومی عمیق دارد. در این پیام آمده است: دخیلک صدام: پناه به تو صدام.»

رادیو صوت الجماهیر عراق که در ساعت21:30 آن روز (30/4/1364) این خبر را اعلام کرد, افزود: «رهبر ما - حفظ الله - پناه گاه رحیم و یاری دهندة کلیه مظلومان و ستم دیدگان در جهان خواهد ماند.»

در ایران تأیید شد که یک هلی کوپتر شنوک پس از پرواز از مراغه در استان آذربایجان شرقی, از طریق منطقة پیرانشهر و حاجی عمران به عراق رفته است. این هلی کوپتر شنوک را خلبان آن ربود و به همراه دو دستیار خود به عراق برد.

در عراق این سه تن در یک مصاحبة تلویزیونی ظاهر شدند و با طرح مسائلی چون "وخیم بودن اوضاع اقتصادی, گرانی و ... , به تبلیغ علیه نظام جمهوری اسلامی پرداختند و اعلام

ص: 90

کردند که مردم خواستار پایان یافتن جنگ هستند. یک تن از این سه نفر با چهره ای ناراحت در مصاحبه حاضر شده بود که نشان می داد با اجبار به همراه دو تن دیگر در این فرار شرکت داشته است. در هر حال, به رغم سروصدای بسیار, واضح و آشکار بود که این ضربة تبلیغاتی قابل مقایسه با ضربة پناهندگی خانم خالده به ایران, نیست.

در بخش دیگر این عرصه, عراق به دلیل عمق و میزان زشتی ها و ضایعات طبیعی و ذاتی حکومت خود است که با وجود داشتن انبوه امکانات متنوع, در برابر ایران شکست می خورد. استفادة عراق از سلاح شیمیایی, نمونة قابل ذکر این بخش است. اعزام مجروحان جنگی و اسیران بیمار آزاد شدة ایرانی - که از شکنجه های دوران اسارت و نیز از آثار مخرب سلاح های شیمیایی عراق رنج می بردند - به خارج از کشور که امکان معالجة آنان در داخل نبود, خود به خود نوعی افشاگری قطعی و مؤثر علیه جنایات ج-نگی حکومت ع-راق محسوب می شد که این حکومت قادر به مقابله آن نبود. تنها نمونه ای از این م-جروحان که در بیمارست-ان "سنت الی-زابت" ش-هر "کلین-گهاوزن" آلم-ان بست-ری ب-ودن-د, در 8/5/1364 مورد بازدید خبرنگاران خبرگزاری آلمان و رویتر قرار گرفت. پروفسور "نصرت فیروزیان" پزشک ایرانی تبار تبعة آلمان - که رئیس بخش خون و غدد این بیمارستان بوده است و معالجة ده بیمار ایرانی بستری شده در این بیمارستان را به عهده داشت - گفت سه تن از اینان که بر اثر گازهای شیمیایی دچار بیماری های ریوی و تنفسی شده اند, هیچ امیدی به بهبود ندارند.

در واقع جنایات شیمیایی عراق, امری واضح و قطعی محسوب می شد, از جمله به گزارش رویتر، یک مؤسسة بین المللی تحقیقات صلح مستقر در سوئد, اعلام کرده بود که "در مورد این که عراق در جنگ با ایران از تسلیحات شیمیایی استفاده کرده, هیچ تردیدی وجود ندارد. "

رویتر افزود: «این سازمان مستقل برای چیزی که آن را "عکس العمل سکوت در قبال نقض آشکار قوانین بین المللی" نامیده, جامعة بین المللی به خصوص امریکا و شوروی را مورد انتقاد قرار داد.»

اما با تمام آنچه ذکر شد, حامیان عراق نه تنها به استفادة عراق از سلاح های شیمیایی اعتراض نکردند, بلکه با اقدامات خود, حاکمان این کشور را تشویق نیز می کردند.

نامة 26/3/1364 "رجایی خراسانی" نمایندة دائمی جمهوری اسلامی ایران در سازمان ملل متحد, به دبیرکل این سازمان, حاوی انتقاد از کوتاهی این سازمان در برخورد با تخلفات عراق بود. آقای رجایی هشدار داده بود که کوتاهی در این باره ممکن است به اقدامات تلافی جویانة ناخواسته ای بینجامد که مورد رضایت هیچ کس نیست. در این نامه آخرین موارد استفادة عراق از سلاح شیمیایی گزارش شده بود.

آشکارتر از برخورد تشویق آمیز سازمان ملل, نوع برخورد امریکا با پدیدة سلاح شیمیایی

ص: 91

بود. در حالی که عراق آزادی عمل کامل در استفادة تهاجمی از این سلاح داشت, ایران از تهیه ابزار دفاع علیه چنین سلاحی, منع می شد!

به گزارش خبرگزاری ها از جمله آسوشیتدپرس, دادگاه فدرال امریکا در 5/4/1364 مردی را به دلیل شرکت در یک تلاش نافرجام جهت صدور لباس ضد سلاح شیمیایی به ایران, به دو سال زندان محکوم کرد. مقام های دولتی امریکا گفتند که وی (جان دید) یکی از سه شهروند امریکایی بوده است که "رنه شولر" 53 ساله - که یک سوئیسی تبار مقیم برزیل بود - او را استخدام کرده تا نزدیک به چهارصد هزار لباس لاستیکی, دست کش, چکمه و ماسک ضدگاز شیمیایی را به یک خریدار ایرانی (که تاکنون هویتش معلوم نشده است) تحویل دهد.

در این جنبه از جنگ تبلیغات و اعتبار, به رغم کوشش جهانی ضد ایران, به دلیل تفاوت آشکار ماهیت و اقدامات حکومت های عراق و ایران, برتری با ایران بوده است.

جنبه دیگری از این عرصه مربوط به اوضاع داخلی دو کشور از نظر رعایت یا عدم رعایت حقوق بشر, سرکوب یا احترام به آزادی ها, نوع برخورد با مخالفان و امثال این موارد, بوده است. در دورة کتاب حاضر, به رغم تمایل شدید امریکا و دیگر حامیان عراق به مذمت ایران, مورد قابل توجهی علیه ایران از جوسازی ها بیرون نیامد. عمده ترین موضوع, مربوط به رد صلاحیت مهندس بازرگان در نامزدی وی برای چهارمین دورة انتخاب ریاست جمهوری بود. دیگر گزارش ها بیش تر به بهانه جویی های مرتبط به خستگی مردم از جنگ و بی اعتنایی حکومت ایران به پدافند هوایی شهرها و امثال آن مربوط می شد. اما در دو ماه مورد بررسی این کتاب, عراق در این زمینه نی-ز - با همة لاپوشانی ها و اختناق خبری شدید در این کشور - مغلوب و محکوم افکار عمومی جهان بود. البته با توجه به سرمایه گذاری وسیع و حمایت بی دریغ قدرت ها و ابرقدرت ها, تأثیرات مزبور, طبعاً آنی بود و جنبة تهدیدکننده ای علیه عراق نمی یافت که حامیان عراق را مجبور به تعدیل مواضع خود کند.

در 6/5/1364 سازمان بین المللی حقوق بشر - که مرکز آن در پاریس است - در نامه ای به "صدام حسین" رئیس جمهور عراق, نمونه های متعددی از بی رحمی های حکومت وی علیه مخالفان - از جمله نقض حقوق بشر در مورد خانوادة حکیم - را همراه با توجیه هایی گوش زد کرد و ضمن پیشنهادهایی, هشدار داد که در صورت عمل نکردن صدام به این پیشنهادها, حکومت عراق از افکار عمومی جهان مصون نخواهد ماند.

در این نامه - که نشانی کامل فرستنده و گیرنده را داشت و متن آن به عنوان یک سند رسمی انتشار یافت - آمده بود: «در تاریخ 10/5/1983 بازداشت 90 تن از افراد خانوادة حکیم به وسیلة عمال شما به مرحله اجرا در آمده است, سپس شش تن از شخصیت ها در تاریخ 13/5/1983 به جوخة اعدام سپرده شدند و پس از آن در تاریخ 5/3/1985 ده تن دیگر از آنان اعدام شدند و سرنوشت دیگر افراد این خاندان که تا کنون در بازداشت می باشند, مبهم است و خطر جدی

ص: 92

آن ها را تهدید می کند و طبق اطلاع واصله, در هیچ دادگاهی محاکمه نشده اند بلکه هیچ اتهامی به ایشان نسبت داده نشده است؛ در واقع تمام این افراد به عنوان گروگان گرفته شده اند.»

در 21/5/1364 نیز رادیو بی.بی.سی گزارش داد که سازمان عفو بین الملل یا "امنستی اینترنشنال" در جزوه ای - که یکی دو روز پیش منتشر کرده - نگرانی خود را در خصوص ادامة شکنجه در زندان های عراق ابراز کرده است.

انتشار این جزوه, با اقدام حکومت عراق به تأیید اعدام نوزده تن به جرم خراب کاری و حمل اسلحه, مصادف بود. در مقدمة جزوه با اشاره به گزارش قبلی این سازمان دربارة نادیده گرفتن حقوق بشر در عراق, آمده بود: «در این گزارش 30 نوع شکنجه که گفته می شود در عراق به کار می رود, به تفصیل نام برده شده, از جمله: بستن دست و پای متهم به یک میلة آهنی و برگرداندن او روی شعلة آتش؛ یا قرار دادن سر متهم در یک جعبة فلزی و عبور تشعشعات ماوراء بنفش از آن و در نتیجه سوزاندن چشم های او؛ و یا آن که بستن دست و پای متهم به چند چرخ و حرکت دادن هم زمان آن ها به شکلی که اجزا بدن متهم از یک دیگر جدا شود! در این گزارش به استناد اظهارات چند شاهد عینی, به اعمال شکنجه در زندان های عراق در فاصلة سال های 1982 تا 1984, اشاره می شود.»

از میان معدود گزارش هایی که در آن ها اوضاع عراق ترسیم شده بود, سفرنامة چند خبرنگار سوئیسی که از بغداد بازگشته بودند, شایان توجه است. در این سفرنامه - که 3/4/1364 انتشار یافت - آمده است: «اولین چیزی که در عراق انسان را تکان می دهد, تصاویر صدام حسین است که در همه جا حضور دارد؛ هرجا که باشید, همیشه یک صدام حسین دارد به شما نگاه می کند! بسیاری از عراقی ها تصاویر وی را بر در ورودی خانه های شان می آویزند و با این اقدام, امنیت خود و خانوادة خود را تضمین می کنند. همچنین می دانند که خبرچین ها و مأموران پلیسی امنیتی در همه جا حضور دارند. احتمالاً دقت زیادی به عمل می آید که شایعات منتشره راجع به دخمه های وحشت, به بیرون درز کند, زیرا بدون شک رهبران کشور برآن اند که مردم را در حالت هراس دائم نگاه دارند.

عاقلانه آن است که در جهت کاهش شور و اشتیاق ساده لوحانه نسبت به رهبر بزرگ - که کودکان آن را در مدرسه آموخته و به خانه می آورند - تلاش صورت نگیرد, زیرا والدین خوب می دانند که یک چنین تحسین و تمجید علنی باعث می شود که از فرزندان آن ها مراقبت و حمایت بیش تری به عمل آید و این نوعی اطمینان خاطر است در برابر این ترس که آنان یک روز با رفتن به درون دخمه ها و سرداب ها, از نظر ناپدید خواهند شد. برای حفظ اشتیاق فرزندان, بزرگ سالان اشتیاق خود را ظاهر می سازند و یا تظاهر به آن می کنند و تلگرام های تبریکی را که انتظار آن می رود, ارسال می دارند و به طور کلی در برنامة کیش شخصیت [پرستش شخصیت صدام] شرکت می جویند.»

ص: 93

اما مهم ترین شکست عراق در عرصة تبلیغات و اعتبار, از دست دادن مجدد ریاست اجلاس غیرمتعهدها بود که در دورة مورد نظر, اتفاق افتاد.

خبرگزاری فرانسه در 6/5/1364 از بغداد گزارش داد: «عراق انصراف خود را از پذیرش هشتمین اجلاس سران کشورهای غیرمتعهد که برای سال 1986 پیش بینی شده, اعلام کرد.» سخن گوی وزارت خارجة عراق ضمن اعلام این خبر تصریح کرد که عراق انتخاب کشوری را که باید میزبان اجلاس سران باشد، به عهدة دفتر هماهنگی جنبش عدم تعهد می گذارد. انصراف اجباری عراق از پذیرش هشتمین اجلاس سران کشورهای غیر متعهد، یک پیروزی برای جمهوری اسلامی ایران در عرصة نظام بین الملل بود.

منابع دیپلماتیک گفتند: «گرچه رژیم عراق در یک بیانیة رسمی - که وزارت خارجة این کشور آن را انتشار داد - علت انصراف خود را ناتوانی اش در انجام مسئولیت های مربوط به برگزاری این کنفرانس اعلام داشته است, لکن علت اصلی این تصمیم, هراس مسئولان عراقی از تحمل شکست سیاسی بزرگ دیگری همانند آنچه در سال 1982 متوجه این رژیم شد, بوده است.»

یادآوری می شود, در حالی که قرار بود عراق ریاست اجلاس هفتم که در سپتامبر 1982 برگزار می شد را عهده دار باشد, روز پنجم سپتامبر 1981 [14 شهریور 1360] ایران و سوریه رسماً خواستار تغییر محل کنفرانس هفتم سران غیرمتعهدها از بغداد, شدند. کوشش مستمر ایران حدود یک سال بعد نتیجه داد و حتی پیشنهاد عراق برای میزبانی کنفرانس وزیران خارجه - قبل از اجلاس سران - هم مورد قبول قرار نگرفت. سرانجام در سپتامبر 1982 "فیدل کاسترو" طی نامه ای اعلام کرد که اجلاس بعدی سران در "دهلی نو" (هفتم مارس 1982) تشکیل خواهد شد.

عدم موفقیت عراق در برگزاری اجلاس هشتم غیرمتعهدها را در چارچوب دیپلماسی و مناسبات بین المللی می باید ارزیابی کرد, اما چون طرف مقابل, ایران بود, خودبه خود بخشی از عرصة جنگ برای اعتبار و تبلیغات نیز محسوب می گردید که عراق در آن شکست خورد.

در جهت تقویت جبهة عراق در جنگ تبلیغاتی این دوره, بسیاری از حامیان صدام به شکلی افراطی وارد عرصه شدند, مثلاً شاه حسن پادشاه مراکش, اعراب را به پشتیبانی از عراق در برابر "تجاوز ایران" دعوت کرد و افزود: «آن که می گوید عراق را در این جنگ به حال خود واگذارید, این حقیقت را نمی داند که جسم عرب یکی است و امت عرب امت واحدی است و قابل تفکیک نیست (18/4/1364).» علاوه بر این, در این عرصه, شخص صدام نیز بسیار کوشید و چندین سخن رانی و مصاحبة مفصل از وی در رسانه های عراق و کشورهایی چون کویت انتشار می یافت, اما این اقدام مستقیم نیز بعضاً به ضد تبلیغات تبدیل می شد؛ از جمله در 6/5/1364 صدام در مصاحبه ای با روزنامة کویتی "السیاسه" در

ص: 94

مورد شرکت خود در کنفرانس سران عرب, گفت که چنانچه اوضاع عراق در جبهه های جنگ اجازه دهد, در اجلاس سران عرب در مغرب شرکت خواهد کرد. صدام در پاسخ به این سؤال که "آیا غیبت وی به علت شرکت در کنفرانس سران، موجب بروز نگرانی شدید بر سرنوشت عراق نخواهد شد"، گفت: «کسی که بر عراق در غیاب صدام حسین نگران باشد شخص صدام حسین را کوچک شمرده است. اگر سیستم حکومت عراق صرفاً یک سیستم اداری بود, بروز نگرانی از دور بودن صدام از مسند قدرت, یک امر طبیعی بود ولی سیستم در عراق یک سیستم برنامه ریزی شده است.»

در عمل, وقتی صدام در آخرین ساعات, سفر به "دارالبیضاء" مراکش را لغو کرد, مشخص گردید که آن نگرانی جدی بوده است. بعداً منابع مخالف حکومت عراق گزارش دادند که در روز 13/5/1364 یک کودتا علیه صدام در عراق کشف شده بود. این کودتا را سرلشکر ستاد "طه الشکرچی" - یکی از فرماندهان سرشناس و عالی رتبة ارتش عراق - قصد داشته بود هنگام شرکت صدام در کنفرانس سران عرب در دارالبیضاء, انجام دهد, ولی چند ساعت قبل از اجرا, کشف و سبب لغو سفر صدام به کنفرانس گردید. این سرلشکر نیز که از عناصر مورد اطمینان صدام محسوب می گردید, به اتفاق عده ای از همراهان اعدام شد.

11- صلح

یکی از مهم ترین دست آویزهای حامیان عراق در توجیه اقدامات ضدایرانی خویش, همواره موضوع تداوم جنگ و عدم پذیرش صلح به وسیلة ایران در جنگ تحمیلی, بوده است. در دورة کتاب حاضر نیز چنین فضایی ادامه داشت اما از همان ابتدای دوره, یک ابتکار عمل از ایران, سبب کاهش نسبی فشارهای وارده گردید.

در 26/3/1364 آقای هاشمی در مصاحبه با تلویزیون ژاپن, آخرین مواضع ایران را در برخی زمینه های سیاست خارجی و نیز جنگ تحمیلی اعلام کرد. مهم ترین اظهارات وی در مورد اکتفای ایران به محاکمة صدام به عنوان متجاوز بود و این که نتیجة محاکمه هرچه باشد, ایران آن را می پذیرد. هاشمی در واقع در توضیح شرط برکناری صدام, شرط محاکمه را جایگزین کرد.

وی در پاسخ به خبرنگار ژاپن که منظور ایران از شرط سقوط صدام را پرسیده بود, چنین توضیح داد: «حقوقی برای ما مقرر است که باید تأمین شود؛ اگر آن را به سقوط صدام تعبیر کنیم, منظور ما محاکمة صدام به عنوان متجاوز است. ما می گوییم که بیایند چنین آدمی را محاکمه بکنند, البته معتقدیم که هر دادگاه, هرچقدر ضعیف هم تشکیل بشود, صدام را به پرداخت غرامت و خسارت ها و محکومیت های اخلاقی و انسانی محکوم خواهد کرد. طبعاً چنین کسی استحقاق حکومت بر ملت را ندارد و طبیعی است که به این جا ختم می شود که ما حکم محکمه را, هرچه باشد, می پذیریم.»

ص: 95

ایران به همین پیام نیز اکتفا نکرد؛ در 29/3/1364 آقای هاشمی با نمایندگان کشورهای خارجی در ایران دیدار کرد و مجدداً شرایط جدید ایران و نیز خطوط اصلی "گشایش دیپلماسی" را توضیح داد و تأکید کرد: «اگر مردم به ادامة جنگ مایل نبودند, ما به هر قیمتی جنگ را تمام می کردیم, ولی شما [در روز قدس و موارد دیگر] شاهد بودید که مردم چگونه برای تحقق شرایط ایران, اعلام وفاداری می کردند. اگر قدرت کافی نداشتیم, تکلیف هم نداشتیم. اگر راه معقولی هم از طرف دولت ها و مجامع مطرح شده بود, آن را به طور جدی مورد مطالعه قرار می دادیم, ولی شکی نداریم اگر در شرایط کنونی, آتش بس برقرار شود, ریشة این عداوت و خصومت که وجود دارد, تقویت می شود و شاخه های آن در آینده خواهد رویید.»

آقای هاشمی در آخر, پیامی جهت دولت های خارجی به نمایندگان آن ها در تهران تسلیم کرد و از آنان خواست نظر دولت های متبوع خود را به طور رسمی اعلام کنند. در این پیام ضمن ابراز تنفر از جنگ و خون ریزی,(1) آمادگی ایران برای همکاری در جهت اجرای مقررات پذیرفته شدة بین المللی و تأمین شرایط تحقق عدالت و کیفر متجاوز, اعلام شده است و همچنین شروع جنگ به وسیلة عراق و مراحل و زوایای مختلف تجاوز و این که هنوز بخشی از ایران در اشغال عراق است, توضیح داده شد و مجدداً تأکید گردید: «تحقق صلح پایدار در این است که دولت ها و جوامع بین المللی به حقایق اعتراف کنند, در این صورت امکان تشکیل یک محکمة بین المللی برای محاکمة رژیم بعث عراق به عنوان آغازگر جنگ, به وجود آمده و راه ختم جنگ را هموار خواهد ساخت.» در آخر امکان گسترش جنگ به کشورهای مجاور در صورت تأیید تجاوزگری عراق, نادرست خوانده شد و به حفظ آرامش و اطمینان در روابط میان دولت های کشورهای منطقه, اطمینان داده شده است.

به این ترتیب, ایران آشکارا انعطاف نشان می داد که اگر کسانی از حامیان صدام و قدرت های جهانی و سازمان های جهانی و بین المللی واقعاً تمایلی به صلح دارند, این مواضع را بهانه کنند و با لحاظ کردن لااقل بخشی از حقوق ایران, به چانه زنی تعدیل شرایط جدید ایران بپردازند, اما در عمل چنین نشد و به دلیل این که این بار چرخة صلح با ابتکار ایران به

ص: 96

چرخش در آمده بود, این تعدیل ایران, پاسخ درخور نیافت هرچند به کلی بی تأثیر هم نبود و چنان که ذکر شد, حداقل از فشارهای شدید وارده به ایران تحت عنوان صلح, تا حدی کاست و نیز مستمسکی شد که پاره ای نرمش ها و انعطاف ها در جبهة حامیان عراق, قابل توجیه بشود.

مرور زیر مهم ترین بازتاب های ابتکار ایران را نشان میدهد, البته در مقایسه با فشارهای وارد شده بر ایران جهت پذیرش صلح, گامی مثبت بود ولی هیچ یک قابلیت ایجاد تحرک جدیدی در امر صلح را نداشت و تحرکی که تداوم آن حتی چشم اندازی از حصول صلح با حداقل حقوق ایران را بتواند ایجاد کند, پدید نیامد.

رادیو عربستان سعودی خاطرنشان کرد: «ایران ممکن است از برخی شرایط قبلی برای آغاز مذاکرات صل-ح, انص-راف حاصل کن-د و این احتم-ال هست که گش-ایشی در ای-ن مورد حاصل شود.» (30/3/1364)

یکی از مقام های سوئیسی (سوئیس حافظ منافع امریکا در ایران بوده است) در ملاقات با یکی از مسئولان وزارت خارجة ایران گفته بود: «من می توانم اگر هدف شما را بفهمم, کار کنم. دولت من می تواند مذاکرات محرمانه ای را مانند افغانستان, لبنان و [...] در سوئیس ترتیب دهد. [...] ما حاضریم این مذاکرات در حال آرامش انجام شود. ما حاضریم هر کاری را انجام دهیم بدون تبلیغات و سر و صدا, در هر سطحی که ممکن است. می گوییم مثلاً مذاکرات الجزایر و نمی گوییم ملاقات بین صدام و آقای خامنه ای؛ این جا دو ملت وجود دارند و در آرزوی صلح هستند و ممکن است قبل از سقوط و بعد از سقوط صدام بنشینند و با هم صحبت کنند. من نمی گویم چه کسی, ولی می گویم دو ملت. من سعی می کنم تعادلی بین موقعیت اروپا و شما برقرار کنم.»(4/4/1364)

در مراسم نماز عید فطر که در الجزایر با حضور "شاذلی بن جدید" رئیس جمهور و اعضای سیاسی هیئت دولت الجزایر برگزار گردید, شیخ "احمد حمانی" رئیس مجلس عالی اسلامی الجزایر, ایران و عراق را به یک نحو مورد شماتت قرار داد. سفیر جمهوری اسلامی ایران در جمع نمایندگان عربستان, امارات, سوریه و م-وریتانی به وی گفت: «شما بدون توج-ه به ع-دالت اسلامی, ظالم و مظلوم را در کنار هم گذاردید و با یک حکم, مهاجم و مدافع را مساوی دانستید و حتی آیة کریمة قرآن را که صراحتاً دستور می دهد ب-ا مهاج-م و متعدی بجنگی-د تا ریش-ه های فتن-ه از بین ب-رود, نادی-ده گرفتی-د!»(30/3/1364)

سفیر هند در یک کشور خارجی در جریان برگزاری یک میهمانی "دیپلماتیک", به سفیر جمهوری اسلامی ایران گفت:

«هم اکنون دربارة مسئله جنگ با دیگر همکاران صحبت می کردیم و نظر همگی این است که ما به عمق جنایت آگاه ایم, لیکن ایران موضعی در قبال جنگ اتخاذ کرده که قابل

ص: 97

قبول هیچ یک از کشورهای دنیا نیست و درست است که صدام چهرة انسانی خود را در جهان از دس-ت داده, لیکن هی-چ کشوری نمی توان-د از سقوط حکومت قانونی کش-ور دیگر پشتیبانی کن-د. در این س-ه سال (پس از آزادس-ازی خرمشه-ر) ش-ما با هوس سرنگون-ی ص-دام, او را قوی تر و خودت-ان را ضعی-ف کرده اید.» (4/4/1364)

ریگان نیز تأکید کرد که منافع اقتصادی امریکا و متحدان اروپایی اش ایجاب می کند که این جنگ فوراً پایان یابد (5/4/1364).

در آستانة سفر آقای هاشمی به ژاپن, "شینتارو آبه" وزیر خارجة ژاپن, گفت کشورش یک طرح پیشنهادی برای پایان دادن به جنگ ایران و عراق ارائه داده است. به گفتة وی, بر اساس این طرح, از ایران و عراق خواسته شده است تا از بندرهای خود جهت صدور نفت بدون هرگونه خطر حمله ای از سوی طرف دیگر, استفاده کنند. همچنین برطبق این طرح, خواسته شده که از حمله به نفت کش ها و شهرهای مسکونی و نیز استفاده از سلاح های شیمیایی, خودداری شود. وی افزود که این طرح, نخستین گام برای رسیدن به راه حل کامل در جنگ ایران و عراق است و به زودی از عربستان سعودی و سوریه و اردن دیدن می کند تا از کمک آنان برخوردار شود و ایران و عراق را در خصوص پذیرش طرح ژاپن, متقاعد سازد.(9/4/1364)

به گزارش رادیو بی بی سی, آقای هاشمی رفسنجانی در ملاقات با وزیر خارجة ژاپن, با رد به بحث گذاشته شدن موضوع جنگ ایران و عراق در شورای امنیت سازمان ملل, مجدداً تأکید کرده بود که دولت ایران با مذاکرات مربوط به ایجاد مصالحه در چارچوب شورای امنیت, مخالف است, زیرا شورای امنیت همواره جانب عراق را گرفته است. به گفتة یکی از مقام های وزارت خارجة ژاپن, آقای هاشمی رفسنجانی این اظهارات را در یک گردهم آیی با آقای "آبه" وزیر خارجة ژاپن, مطرح کرده است. این مقام افزود که آقای رفسنجانی و آقای "آبه" موضوع جنگ چهارسالة ایران و عراق را با صراحت به بحث گذاشته اند, اما به تقاضای ایران, جریان مذاکرات محرمانه باقی خواهد ماند. (11/4/1364)

"راشد عبدالعزیز راشد" وزیر مشاور در امور خارجه کویت, در اجلاس افتتاحیة شورای وزیران شش کشور عضو شورای همکاری که در عربستان تشکیل شد, گفته بود که جنگ ایران و عراق مهم ترین موضوعی است که در برابر کشورهای منطقه قرار دارد. وی همچنین اعلام کرد که کشورهای عضو این شورای همکاری, هماهنگ با دیگر محافل در جهت دست یابی به یک راه حل برای پایان دادن به جنگ, تلاش می کنند. (17/4/1364)

"شریف الدین پیرزاده" دبیرکل سازمان کنفرانس اسلامی نیز در مصاحبه ای گفته بود که کمیتة صلح وابسته به این سازمان برای متوقف کردن جنگ ایران و عراق و حل و فصل منازعات دو کشور از راه های مسالمت آمیز, در ماه سپتامبر در جده تشکیل جلسه خواهد داد

ص: 98

تا دربارة امکانات جدید برای حل منازعات, گفت وگو کند. (17/4/1364)

"اوزال" نخست وزیر ترکیه, گفت که کشورش صلاحیت میانجی گری بین دو کشور در حال جنگ و پایان دادن به نزاع میان آن دو را دارد, زیرا روابط خوبی با آن ها دارد. وی در عین حال مواضع مثبت عراق در قبال ابتکار عمل های صلح جویانه جهت پایان دادن به جنگ را ستود. (17/4/1364)

"سعودالفیصل" وزیر امورخارجة عربستان, در پایان مذاکرات دو روزة وزیران خارجة کشورهای عضو شورای همکاری اعلام کرد که مطمئن است جنگ پنج سالة بین ایران و عراق به زودی پایان خواهد یافت. اما رادیو بی بی سی در تفسیری, از خوش بینی بیش از حد عربستان در مورد پایان یافتن جنگ در جو نامساعد کنونی, ابراز تعجب کرد. (20/4/1364)

یک مقام ابوظبی در گفت وگو با یک دیپلمات ایرانی: «همان طوری که ایران رأی دادگاه را می پذیرد, خوب است موضوع تعیین متجاوز را هم به دادگاه محول کند که دادگاه حتماً صدام را متجاوز می داند.» وی افزود: «پیش بینی می شود که پس از خاتمة جنگ, صدام یک سال بیش تر دوام نیاورد, زیرا نمی تواند پاسخ گوی این همه قتل و خسارت باشد؛ یعنی جنگ موجب شده که صدام باقی بماند و این برخلاف تحلیل ایران است.» سخنان این مقام ابوظبی به دنبال برگزاری اجلاس وزیران شورای همکاری در عربستان - که در دستور کار آن جنگ و نتایج دیدار سعودالفیصل به تهران قرار داشت - بیان شده بود. ضمناً مقام های سعودی - از جمله "سعودالفیصل" - و همچنین مقام های کویتی در دیدار خود با هیئت ایرانی, متجاوز شناختن عراق را نپذیرفتند. (25/4/1364)

از سوی دیگر, "طارق عزیز" وزیر امورخارجة عراق, وارد اردن شد. هرچند این دیدار, آشکارا به منظور ملاقات و مذاکره با "شینتارو آبه" وزیر امورخارجة ژاپن, دربارة روند صلح انجام گرفته بود, اما رسانه های عراقی می کوشیدند دلیل عمدة سفر را به گفت وگو با مقام های اردن دربارة مسائل منطقه ای, و ملاقات با آبه را نیز به درخواست وی و نه طارق عزیز, مرتبط کنند.

رادیو امریکا به نقل از وزیر امورخارجة اردن گفت: «آبه با این هدف به خاورمیانه (اردن, سوریه و عربستان) سفر کرده است که بداند آیا دو کشور ایران و عراق میانجی گری ژاپن را برای پایان دادن به جنگ و برقراری صلح در منطقة خلیج فارس, می پذیرند یا خیر؟» (26/4/1364)

وزیر خارجة ژاپن در مذاکرات خود در دمشق گفت: «ژاپن متقاعد شده است که تا هنگامی که ایران خواستار برکناری صدام حسین از مقام ریاست جمهوری عراق است, جنگ خلیج فارس ادامه خواهد یافت.» وی از سوریه نیز خواست تا با است-فاده از روابط و اتحاد خود با ایران, به این بحران پایان دهد. (28/4/1364)

"آبه" وزیر خارجة ژاپن, در دیدار پایانی خود از سه کشور خاورمیانه ای در عربستان, در

ص: 99

سخنانی در خصوص دست یابی به یک پایان سریع برای جنگ ایران و عراق اظهار بدبینی کرد. سخنان آبه حاکی از این واقعیت بود که ایشان در نزدیک کردن دیدگاه های دو طرف منازعه, به هر علتی که باشد, ناتوان بوده است. وی در عربستان به همتای سعودی خود گفته بود که رئیس مجلس ایران در سفر اخیرش به ژاپن, هیچ پیشنهاد تازه ای در مورد پایان دادن به جنگ, ارائه نداده است.

در عین حال آبه افزوده بود: «دولت ایران از ژاپن خواسته که این مطلب را به گوش کشورهای حوزة خلیج فارس برساند که ایران اصولاً خواستار حفظ روابط دوستانه با آن ها می باشد.»

وزیر خارجة عربستان هم متقابلاً اظهار عقیده کرده بود که پایان بخشیدن به جنگ ایران و عراق کار مشکلی است, اما عربستان همچنان به تماس های خود با ایران جهت کمک به پایان جنگ و برقراری صلح در منطقة خلیج فارس ادامه خواهد داد.(29/4/1364)

"یاسر عرفات" در مصاحبه با روزنامة مصری "الاهرام": «اگر یک نیروی نظامی اسلامی کار جداسازی نیروهای متخاصم ایران و عراق را بنا به درخواست یکی از طرف های درگیر (ایران و عراق) به عهده گیرد, جنگ فوراً متوقف خواهد شد.» وی مدعی بود که پس از این که کنفرانس اسلامی در مورد ایجاد آتش بس جزئی در مورد خارک و بندر بصره توافقی کسب کرده و به پایان یافتن جنگ نزدیک شده بود, دخالت "حافظ اسد" رئیس جمهوری سوریه، این توافق را با شکست روبه رو ساخته و در نتیجه, جنگ بین عراق و ایران همچنان ادامه یافته است.(3/5/1364)

مفسر بخش شرقی رادیو بی بی سی: «دولت ایران نتوانسته یک استراتژی نظامی را که بتواند منجر به سرنگونی دول-ت کشور همسای-ه [عراق] شود, تهیه و تدوین نماید. دولت ایران در عین حال شرایطی را برای پایان جن-گ پیشن-هاد می کند که مصالح-ه و سازش دربارة آن ها بسی-ار دشوار است.» (10/5/1365)

جیووانی پادولینی وزیر دفاع ایتالیا: «ادامة جنگ ایران و عراق موجب نگرانی عمیق کشورهای اروپای غربی می باشد.» وی افزود: «آنچه بیش تر موجب نگرانی می شود آن است که سازمان ملل نیز دیگر برای پایان بخشیدن به این جنگ دخالت نمی کند.» (10/5/1364)

معاون وزارت اطلاعات امارات عربی متحده در ملاقات با یکی از نمایندگان سیاسی جمهوری اسلامی ایران گفت که قبلاً شنیده است ایران با تشکیل دادگاه بین المللی از طریق سازمان ملل برای تعیین متجاوز و صدور رأی جهت مجازات, موافق است ولیکن اخیراً از شیخ زاید شنیده است ایران با تشکیل دادگاه اسلامی موافق است و رأی آن را می پذیرد, به شرط این که دست اندرکاران از قبل اعلام کنند صدام متجاوز است. وی گفت: «هیچ کشوری به خصوص از دول منطقه, اقدام به چنین موضع گیری نخواهد کرد, زیرا بلافاصله از جانب عراق مورد تقبیح و فشار واقع خواهد شد و کشورهای منطقه به این امر که منجر به وخیم تر

ص: 100

شدن اوضاع خواهد شد, متمایل نیستند. علاوه بر این, امارات در موضع گیری ها 50% جانب ایران و 50% جانب عراق را می گیرد تا تعادل برقرار شود.»

وی افزود: «من معتقدم همان طور که ایران رأی دادگاه را می پذیرد, تعیین متجاوز را هم به دادگاه محول کند؛ دادگاه حتماً متجاوز بودن صدام را تأیید می کند که در این صورت, وی را مجبور به قبول رأی دادگاه می کند. لیکن امکان این که ایران به عنوان مسئول ادامة جنگ قلمداد شود, وجود دارد.»

سفیر امارات متحده در لندن در یک گفت وگوی خصوصی گفت: که اگر جمهوری اسلامی ایران ادامه جنگ را مصلحت نمی بیند, مستقیماً دست به کار نشود و با رهبران کشورها و سازمان ملل تماس نگیرد, بلکه مراتب به وی اطلاع داده شود تا او به نحو مقتضی مراتب را با شیخ "زاید" حاکم امارات, "فهد" شاه عربستان و "حافظ اسد" و رهبران و علمای شیعة امارات, کویت, سعودی, عراق, سوریه, پاکستان و هند در میان گذارد سپس آن ها اعلام می کنند که هیئتی از علمای شیعة کشورهای مختلف جهان برای متوقف کردن جنگ عازم تهران و بغداد شوند. (25/5/1364)

صدام: «رژیم ایران نمی تواند از این جنگ حاصلی به دست آورد, اما مقامات ایرانی حقایق را نمی بینند. مثل حال این ها مانند برخی زنان زیبای مغرور است که فاقد وقار مطلوب هستند به طوری که شروط غیرممکن را قرار می دهند؛ می خواهند که مرد چنین رنگی و چنین شکلی و چنین مالی داشته باشد و اکثر این نوع از زنان بدون ازدواج باقی می مانند. این رژیم از چهار شرطی بحث می کند که در کسی که با آن ازدواج می کند, نمی یابد. این چنین می آیند و شروطی را بر عراق تحمیل می کنند, انگار در بغداد نشسته اند! و ان شاءالله به زودی روزی خواهد آمد که حمایت شده های شان را از دست می دهند, زیرا که حتی در صفوف مردان دینی در داخل ایران آدم خوب پیدا می شود. روزی خواهد آمد که آن ها در آن نخواهند توانست حتی ریش خود را بتراشند و هرکدام از آن ها در دست صدتن از ایرانی ها قرار خواهند گرفت.» صدام سپس شخص امام خمینی را موضوع گفته های اهانت آمیز قرار داد. (26/5/1364)

در مجموع می توان گفت به دنبال تحرکات سیاسی و برخورد فعال تر جمهوری اسلامی ایران در صحنة دیپلماسی منطقة خلیج فارس, کشورهای حاشیة این منطقه و در رأس آن ها عربستان سعودی کوشیدند در حمایت های بی حد و حصر خود از صدام, تعادلی را به وجود آورند و در مناسبات خود با جمهوری اسلامی ایران نیز دست به تغییراتی بزنند. این موضوع در حالی صورت می گرفت که پیوندهای محور اردن, قاهره, بغداد استحکام بیش تری می یافت و نزدیکی های چشم گیری را نشان می داد.

مواضع ایران در مشی شورای همکاری نیز تأثیر گذاشت و اظهار نظرهایی که از پاره ای از

ص: 101

اعضای این کشورها دربارة مسئله صلح و پیشنهادهای چگونگی وصول به آن, درج می شد, نمی توانست بی رابطه با نظر کلی این شورا باشد.

در مورد دیگر حامیان عراق نیز چنان که ذکر شد و در بخش روابط با امریکا نیز آمده است, در این دوره شاهد کاهش فشارهای آن ها در خصوص تحمیل صلح به ایران هستیم و یکی از دلایلی که شخص صدام با ادبیات خاص جاهلی خودش, شخصاً به میدان تبلیغات صلح آمد, اتفاقاً همین کارایی نسبی اقدامات و مواضع یاد شدة ایران بود.

ص: 102

خسارات بی سابقه بوده است.»(1)

خبرگزاری فرانسه: «بامداد امروز (جمعه) نخستین حمله عراق به تهران انجام گرفت. دومین حمله هوایی به تهران در روز قدس در ساعت11:07 به وقوع پیوست و از سوی شکاری های ایران با شکست مواجه شد. هیچ آماده باشی اعلام نشد و دفاع ضدهوایی وارد عمل نگردید، با این حال چندین صدای انفجار در نمازجمعه - که در آن لحظه در دانشگاه تهران در حال برگزاری بود - شنیده شده است.»(2)

یونایتدپرس: «حمله هوایی به تهران، گروه های ایرانی را که در روز بزرگ داشت قدس از قسمت های مختلف شهر گرد آمده و برای نمازجمعه به سوی دانشگاه تهران راه پیمایی می کردند، فراری نداد.»(3)

2

به رغم جنگ های روانی و تهدیداتی که عراق از چندین روز قبل شروع کرده و به شدت به آن دامن زده است، مردم سراسر کشور از نخستین ساعات صبح امروز (آخرین جمعه ماه رمضان) مراسم روز قدس را وسیع تر و با شکوه تر از سال های قبل برپا کردند.(4) "الله اکبر، خمینی رهبر"؛ "جنگ جنگ تا پیروزی"؛ "مرگ بر امریکا، مرگ بر اسرائیل"، از جمله شعارهای فراگیر و عام تظاهرات بود که مردم در پاسخ به دعوت امام خمینی و آقای هاشمی رفسنجانی (که عملاً مسئولیت جانشینی امام در امر فرماندهی عالی جنگ را بر عهده دارد) با قوت و جدیت سر می دادند. حملات ظالمانة هوایی و موشکی عراق بسیاری را به خاک و خون کشید، اما نتوانست از حضور پرشور انبوه مردم در خیابان ها بکاهد. این پاسخ مثبت و گسترده به دعوت رهبر و آقای هاشمی، نمایان گر اراده جنگ در مردم و تصمیم آنها به پشتیبانی از رزمندگان برای رسیدن به اهداف اعلام شدة جمهوری اسلامی ایران است. مردم با سردادن آن شعارها در واقع مواضع خود را در برابر فشارهای سیاسی و نظامی بین المللی علیه جمهوری اسلامی ایران - که به منظور تحمیل صلح ناعادلانه انجام می شود - ابراز و اعلام می کردند. در این باره خبرنگاران خبرگزاری جمهوری اسلامی چنین گزارش کرده اند:

«به رغم آغاز حملات هوایی و موشکی دشمن از صبح دیروز (24/3/1364) به شهرهای کشورمان، امت شهیدپرور و مقاوم در حالی که در میان خاک و خون، صدای انفجارهای موشکی و راکت های دشمن را با فریادهای "جنگ، جنگ تا پیروزی" خاموش کرده بودند، یک بار دیگر عملاً اعلام کردند که هرگز تن به سازش و صلح تحمیلی نداده و بمباران ها و موشک باران های دشمن هیچ گونه تأثیری در اراده خلل ناپذیر آن ها ندارد ...»(5)

ص: 104

تصویر

تصویر

تصویر

تهران - 24/3/1364

تنوع چشمگیر شرکت کنندگان در مراسم روز قدس؛ مردم و مسئولان

ص: 105

این خبرگزاری همچنین درخصوص گستردگی حضور مردم در تظاهرات تهران، نوشته است: «حضور مردم تهران در مراسم راه پیمایی این شهر بسیار چشم گیرتر از گذشته و یادآور راه پیمایی های چند میلیونی مردم تهران در اوایل انقلاب بود. انبوه جمعیت تظاهرکننده جمعاً در طول 35 کیلومتر از خیابان های اصلی و عریض تهران التهاب عجیبی ایجاد می کرد ... چند صدهزار تن از مردم تهران که در این تظاهرات شرکت کرده بودند موفق به پیوستن به صفوف نمازگزاران نشدند. کارشناسان، این تظاهرات را به لحاظ تعداد جمعیت شرکت کننده، بی سابقه ترین تظاهرات در طول انقلاب اسلامی ارزیابی کردند.»(1)

خبرنگار خبرگزاری جمهوری اسلامی با تأکید درباره حضور محرومان جنوب شهر تهران (با ذکر نام مناطق)، افزوده است: «اهالی مسلمان این مناطق محروم - که عمدتاً کفن بر تن داشتند - با شور و شوق وصف ناپذیری در صفوف منظم به راه پیمایی پرداختند. حضور گسترده خواهران کفن پوش که [پلاکاردهایی با] شعارهای "حسین، حسین شعار ماست، شهادت افتخار ماست"، با خود حمل می کردند، هم دوش با برادران هم رزم خود جلوة خاصی به این راه پیمایی پرشکوه داده بود ... حضور کودکانی که خود را به کسوت چریک های فلسطینی درآورده بودند نیز جلب توجه می نمود.»(2)

یک خبرنگار این خبرگزاری با اشاره به این که طیفی وسیع از موتورسواران کفن پوش و... تا مسئولان اجرایی و نمایندگان مجلس شورای اسلامی در میان راه پیمایان حضور داشتند، در مورد تأثیر پیروزی جنگ در نظام منطقه ای، گزارش داد: «روز قدس سال 64 با اعلام اراده و عزم راسخ ملت ایران برای ادامه جنگ تا سرنگونی صدام و دار و دسته او پیوند خورده است؛ همان گونه که آرمان قدس نیز وابسته به پیروزی ملت ما در این جنگ می باشد.»(3)

پس از قرائت قطع نامه راه پیمایی(4)- که با تکبیرهای مردم تأیید می شد - آقای "ولایتی" وزیر امور خارجه، با توجه به حمایت مردم از استمرار جنگ تا پیروزی نهایی، در برابر نظام بین المللی و منطقه ای چنین موضع گیری کرد: «ما اعلام می کنیم که به نبرد خودمان تا پیروزی نهایی و سرنگونی حکومت جبار عراق ادامه می دهیم. استقبال عظیم و پر شور امت حزب الله از روز جهانی قدس و روند حمایت مردم از استمرار جنگ تا پیروزی نهایی، نشان دهندة این واقعیت است که در سرزمین ما جنگ با عراق و آزادی فلسطین همچنان که رهبر کبیر انقلاب فرمودند به یک دیگر گره خورده و راه قدس از کربلا می گذرد.»(5)

ص: 106

تصویر

تصویر

تصویر

تهران - 24/3/1364

کودکان, زنان و مردان کفن پوش در راه پیمایی روز قدس

ص: 107

3

خطیب نمازجمعه امروز (روز قدس) آقای هاشمی رفسنجانی بود که با توجه به مسئولیت وی در امر جنگ، با حضور و اظهارات شدیداللحن وی، خود به خود یک اعلام موضع جدی و رسمی و قاطعانه درباره جنگ و تداوم آن صورت گرفت.

قبل از خطبه ها و اعلام مواضع نظام به وسیله امام جمعه، مواضع مردم درباره جنگ با شعارهایی و به نحوی پر هیجان اعلام شد: "مرگ بر امریکا، مرگ بر اسرائیل"؛ "حزب الله حزب الله پیش مرگ روح الله"؛ "ما زاده مکتب عاشوراییم، عازم قدس از راه کربلاییم"؛ "خدایا خدایا تا انقلاب مهدی، خمینی را نگه دار"؛ "ما نمازجمعه را بهر شهادت آمدیم"؛ "حسین حسین شعار ماست، شهادت افتخار ماست" و "جنگ جنگ تا پیروزی".

شعارهایی این چنین در حالی که عراق از صبح امروز شهرهای کشور را هدف حملات هوایی و موشکی گرفته است، موجب گردید تا سخنان فرمانده عالی جنگ و رئیس مجلس شورای اسلامی و نماینده امام در شورای عالی دفاع، به صورت اظهاراتی بدون پشتوانه جلوه نکند و آشکار شد که مردم و مسئولان در فضایی مشترک، درباره جنگ می اندیشند و رفتار می کنند. آقای هاشمی در واکنش به شعارهای مردم، گفت: «با توجه به تمامی خطراتی که متوجه شماست، این گونه اجتماعات بیش از هر چیز گویای مسائل است و این درخواست های شما بدون جواب نخواهد ماند.»(1)

آقای هاشمی رفسنجانی در خطبه های نمازجمعه، منشأ دو بحران منطقه یعنی اسرائیل و جنگ تحمیلی را یکی دانست: «اصل انگیزه ای که اسرائیل را در منطقه به وجود آورد، همان انگیزه، جنگ تحمیلی را به وجود آورده و همان انگیزه هایی که اسرائیل را حمایت می کند، همان انگیزه هاست که جنگ را به این صورت که وجود دارد، هدایت می کند و نمی خواهند بگذارند که ملت ایران به اهدافش برسد و تا چه اندازه در این راه موفق شوند، این بحث دیگری است.» وی افزود: «معلوم گردید که دنیا بدون خاورمیانه نمی تواند به حیات صنعتی خود ادامه دهد. یک استراتژی مشخص شد و آن این که در این منطقة دنیا کانون هایی به وجود آید که مانع استقلال و عظمت منطقه باشد؛ منطقه ای که اسلام در آن هست. همه این حوادث که می بینید از این مسئله سرچشمه می گیرد که طوری این منطقه اداره شود که مواد خام و نیروی انسانی، بازار و آراء بین المللی آن همیشه قبول آن هایی باشد که بدون این منطقه نمی توانند به آن رفاه مادی که تحصیل کرده اند و سلطه ای که به دست آورده اند، ادامه دهند.»(2)

آقای هاشمی در خطبه دوم گفت: «راه سرمایه داری و سوسیالیسم، راه های عام دنیا و ملی گرایی و ناسیونالیسم جغرافیایی، نژادی و قومی و ... راه های محدود در دنیا است و جایگاه یک راه مذهبی و دینی که در تمامی سطوح زندگی مردم مطرح باشد، خالی است و

ص: 108

نه شرق و نه غرب و نه ارتجاع این راه را که به عنوان یک مکتب بخواهد حاکم باشد، نمی پذیرد. یکی از اهداف [طراحان] جنگ در درجه اول، نابودی این راه بود که با شکست روبه رو شده و در درجه دوم، تضعیف جمهوری اسلامی می باشد که این هم شکست خورد، هر چند که به لحاظ مادی تا حدودی موفق بودند (هزینه سنگین پنج ساله جنگ ...) ولی به لحاظ سیاسی، معنوی و اتحاد و انسجام و همچنین روحیه حماسی مردم، با عدم موفقیت روبه رو شده و شکست خوردند.

می خواهند آن روح حماسی مردم، شجاعت بی نظیر، اتحاد و انسجام مردم، ضعف جریان های موذی سیاسی داخلی و همه این ها را که در سایه این حرکت جهادگرانه به دست آمده است، از مردم بگیرند؛ راه این هم، آتش بس بی موقع است و هیچ راهی غیر از آتش بس بی موقع، ندارد.

من شکی ندارم که دولت های بزرگ دنیا مایل نیستند بین ما و مردم عراق صفا و صمیمیت حاکم باشد؛ من یک ذره شک ندارم؛ نه امریکایی ها نه روس ها و نه انگلیسی ها؛ هیچ مایل نیستند؛ به نفع همه آن هاست که این جا ما دعوا کنیم، منتهی این دعوا به پیروزی اسلام ختم نشود. آتش بسی که این ها دنبال آن هستند، مثل آتش بس هایی است که در جنگ های مردم فلسطین با اسرائیل تعقیب می کردند. تحقق چنین آتش بسی با توجه به کمک های همه جانبه به عراق، منجر به تحکیم نظام جدید شده و سپس به بهانه هایی مجدداً آتش جنگ را شعله ور می نمایند. از جهت دیگر، خاموش شدن جنگ موجب خواهد شد تا مردم به زندگی روزمره روآورده و همچون فلسطین در جنگ با اسرائیل از شور و هیجان که افتاد، دوباره تدبیری اتخاذ کنند جهت راه اندازی مجدد جنگ؛ فی المثل ایجاد حادثه ای برای شیخ بحرین و متعاقباً حمایت بغداد از او و یا زدن کشتی،گروگان گرفتن و یا ترور یک امریکایی، ربودن یک هواپیما که می تواند دست آویزی برای شروع مجدد جنگ باشد.

آن ها تحقیقاً دنبال این هستند تا داستان اسرائیل را تکرار کنند و حزب بعث عراق این آمادگی را دارد تا نقش صهیونیسم را در منطقه بازی کند. هدف این است که با فشار روی مردم، نگذارند که مردم تداوم جنگ و انقلاب را حفظ بکنند، چرا که با سازمان ملل، میانجی گری ها، کنفرانس اسلامی، غیرمتعهدها، کشورهای عربی و ... نتوانستند ما را خام کنند.»

وی در ادامه به هم سویی و هماهنگی خبرنگاران و رسانه های گروهی خارجی با اهداف یاد شده اشاره کرد و راه پیمایی روز قدس را نشانه ای بر تحلیل نادرست آن ها از اوضاع داخلی ایران دانست و افزود: «امروز این حرکتی که ملت ما در روز جهانی قدس انجام داده است، اگر بناست که درس بدهد، خیلی درس است ... این مردمی که ما شناختیم، تا آن روزی که رهبر این انقلاب و این قیام تشخیص بدهد که ما باید در جنگ باشیم، این مردم در میدان

ص: 109

می مانند حتی بسیاری از آن هایی که شما الآن خیال می کنید این ها الآن بی تفاوت هستند و کاری ندارند، اهل زندگی هستند، این ها در شرایطی بی تفاوت هستند که انقلاب در خطر نباشد، این ها اگر دیدند واقعاً جامعه، انقلاب و کشورشان در خطر است، همان ها می آیند و تفنگ می گیرند.»

آقای هاشمی رفسنجانی با بیان این که "هدف بزرگ، بهای گزاف می خواهد همچنان که راه انبیا چنین بوده"، گفت: «کار بزرگی که شما انتخاب کردید، راه عظیمی که انتخاب کردید، این طور چیزها را دارد. این را بدانید، شما اگر در صدد آزاد کردن ایران تنها هم بودید، این مشکلات را داشت، شما امروز در صدد آزاد کردن اسلام اید؛ شما امروز رسالتی را به دوش گرفتید که همه انبیا تاریخ داشتند ... راه انبیا همیشه با خون و خطر توأم بوده است...»

وی سپس با اشاره به سابقه مبارزاتی مسئولان کشور در زمان محمدرضاشاه و تداوم بخشیدن به آن در اوضاع کنونی به صورت حضور در منطقه جنگی و نیز این که از نیروی شهادت طلب جمهوری اسلامی ایران، اگر استفاده بهینه شود، قادر است دنیا را اصلاح کند، گفت:

«ما مسئولان کشور آن روزی که عَلَم مبارزه با محمدرضاشاه پهلوی و امریکا را این جا برداشتیم، خودمان را آماده کرده بودیم که هر چه زودتر داریم می میریم؛ عمر ما باید یک سال باشد، دو سال باشد. از آن تاریخ به بعد ما به قول دوستان علی ابن ابی طالب(ع) چوب دارمان را الآن سی، چهل سال است به دوش مان گرفتیم و فکر هم نمی کنیم که حالا که به حکومت رسیدیم، دیگر باید همیشه حاکم بمانیم. ما فکر نمی کنیم که الآن بعد از این همه مرارتی که خلق ما کشیده برای این است که ما الآن حاکم باشیم، ما فرض می کنیم همان مبارز 25 سال پیش هستیم که در زندان های ساواک شکنجه می شدیم و این روحیه بر اکثر مسئولان کشور امروز حاکم است. آن روزی که لازم بشود خود ما با همین تفنگ مان در خطوط مقدم جبهه به طرف بغداد و سپس به طرف فلسطین حرکت خواهیم کرد و من می دانم و معتقدم با این مقدار نیروی مسلمان شهادت طلبی که در این کشور امروز وجود دارد، اگر ما عُرضه درست به کار بردن این نیرو را داشته باشیم، می شود دنیا را با این نیرو به اصلاح کشاند و ما مطمئن هستیم که با ادامه این راه می توانیم در درجه اول خاورمیانه را و کشورهای اسلامی و فلسطینی را از شر این دشمنان خون خوارمان نجات بدهیم؛ البته مقاومت می خواهد.»(1)

4

به رغم حضور گسترده مردم در سراسر کشور در مراسم "روز جهانی قدس" و با وجود وضوح این امر که هدف اصلی این حضور، تأکید بر تداوم اراده مبارزه و دفاع بوده است، برخی خبرگزاری ها بدون توجه به این نکته، یا با کم رنگ کردن آن، گزارش های خود را

ص: 110

تصویر

تصویر

تهران - 24/3/1364

مهاجران و مجاهدان عراقی و افغانی در راه پیمایی روز قدس

ص: 111

منعکس کردند و بعضاً اخبار خود را صرفاً به بمباران شهرهای ایران به وسیله هواپیماهای عراق، اختصاص دادند. در این باره سیمای جمهوری اسلامی ایران با احتمال عدم انعکاس واقعی مراسم روز جهانی قدس به وسیلة شبکه های تلویزیونی، اعلام کرد: «نفوذ صهیونیزم در شبکه های خبر و تلویزیونی بین المللی، باعث ایجاد این باور شده که احتمالاً این شبکه [تشکیلات صهیونیست ها در جهان] از پخش فیلم تظاهرات چند میلیونی مردم تهران در جهان جلوگیری به عمل خواهد آورد، لذا ما طی یک ضرب الاجل اعلام می کنیم هر شبکه که مایل باشد می تواند برای دریافت یک نسخه از فیلم تظاهرات عظیم دیروز مردم تهران، با ما تماس بگیرد.»(1)

خبرگزاری جمهوری اسلامی نیز گزارش داد که رادیو دولتی لندن در بخش فارسی امروز صبح خود هیچ اشاره ای به اخبار مربوط به ایران و جنگ تحمیلی نکرد.(2) رادیو کلن و رادیو امریکا نیز تنها به اعلام بمباران امروز شهرهای ایران و این که راه پیمایی به منظور برگزاری روز جهانی قدس و حمایت از جنگ بوده است، بسنده کردند، بدون اشاره به شمار انبوه راه پیمایان.(3) رسانه های همگانی کویت(4) و پاکستان(5)هم خبری در این مورد منتشر نساختند.

رادیو بی.بی.سی. در بخش فارسی خود با زیرکی خاصی در مورد آمار جمعیت گفت: «گفته می شود امروز در تهران صدها هزار نفر برای شرکت در تظاهرات گرد آمدند.»(6) همین رادیو در بخش عربی خود تعداد شرکت کنندگان در این راه پیمایی را به "هزاران تن" کاهش داد.(7)

در این حال، برخی منابع جنبه هایی از اخبار مربوط به این روز را منعکس کردند که در این میان گزارش خبرگزاری فرانسه نسبت به دیگر منابع کامل تر است: «از چندین روز پیش از این تظاهرات - که مقامات و گروه های سیاسی بسیج بسیار وسیعی را فراهم آورده بودند - رادیو بغداد به زبان فارسی برای ایجاد وحشت، ضمن خواستن از سکنه تهران به ترک شهر، آن ها را تهدید می کند که به کمک سلاح های جدید و با وسعتی غیرقابل مقایسه در طول پنج سال جنگ، اقدام به بمباران خواهد کرد. علی رغم کلیه این تهدیدها که هر نیم ساعت با لحنی دراماتیک تکرار می شوند، زندگی در تهران کاملاً روال عادی داشته است و تمامی بخش های زندگی اقتصادی به گونه ای عادی در حرکت است. برخی از گروه های مخالف - که رهبران آن ها در اروپا در تبعید به سر می برند - از اهالی خواسته اند که شهر را ترک نمایند. ... شاپور بختیار ... حتی مردم را به اعتصاب عمومی دعوت کرد، اما این درخواست در ایران بدون انعکاس بوده است.»(8)

این خبرگزاری شرکت کنندگان در راه پیمایی را "چندین میلیون تن" برآورد کرده و افزوده است که آنان به درخواست امام خمینی به سمت دانشگاه تهران تظاهرات کردند و در

ص: 112

این مکان و اطراف آن گرد آمدند. به گزارش خبرگزاری فرانسه، گستردگی این تظاهرات فقط با تجمع های عظیم اوایل انقلاب قابل مقایسه می باشد.(1)

مفسر خبرگزاری فرانسه در مورد حملات هوایی امروز عراق افزود: «بمباران در حالی انجام می گیرد که در تمام کشور مردم برای نشان دادن پایداری شان در مقابل تهاجم عراق، به مناسبت روز قدس در تظاهرات شرکت کردند.(2) هیچ آماده باشی اعلام نشد و دفاع ضدهوایی وارد عمل نگردید با این حال چندین صدای انفجار - که در آن لحظه نمازجمعه در دانشگاه تهران بود - شنیده شده است در دانشگاه تهران یک جمعیت عظیم در یک راه پیمایی حمایت از جنگ، در قبال این انفجارها واکنشی [هراس آلود] نشان نداد و صدای انفجارها با شعارهای تظاهرکنندگان پوشیده شد.»(3)

در گزارش این خبرگزاری همچنین آمده است: «شاهدان موثق در تماس با خبرگزاری فرانسه اظهار داشتند که یکی از آن بمب ها که 500 کیلوگرم وزن داشته است در یکی از خیابان های بزرگ تهران فرود آمد. در این حمله صدایی به جز شکسته شدن دیوار صوتی شنیده نشد. در این حال تظاهرکنندگان - که بسیار متعدد می باشند - در حال گردآمدن برای حرکت به سوی دانشگاه هستند. تظاهرکنندگان نوارهایی سرخ رنگ و سبز بر روی پیشانی دارند که بر روی آن ها نوشته است: جنگ تا آزادی قدس.»(4)

خبرگزاری یونایتدپرس با اشاره به این که حمله هوایی عراق، شرکت کنندگان در راه پیمایی را فرار نداد، گزارش داده است: «مردمی که از حاشیه تهران به شهر وارد می شدند با یک پوستر بزرگ که در آن بشارت داده شده بود که اسرائیل باید نابود شود، مورد استقبال قرار می گرفتند ... [این حرکت] تنها یک تلاش برای افزایش حمایت از آرمان فلسطین نبود، بلکه هدف آن همچنین حفظ حمایت عمومی از ادامه جنگ علیه عراق بود. دیپلمات ها گفتند سیاست ایران مبنی بر ممنوعیت اجازه ورود به روزنامه نگاران خارجی، به طور موقت لغو شده این خود تلاشی است تا به جامعه بین المللی نشان داده شود که در عزم ایران برای ادامه جنگ بر اثر حملات هوایی عراق خللی به وجود نیاورده است.»(5)

روزنامه "دیلی تلگراف" نیز نوشته است: «این تظاهرات مبین عمق حمایت مردم از سیاست "جنگ جنگ تا پیروزیِ" دولت می باشد.»(6)

در گزارش خبرگزاری "تانیوگ" در خصوص حملات دشمن و روحیه مردم تهران آمده است: «براساس قضاوتی که از تظاهرات عمده حمایت از جنگ برمی آید، حوادث تخریبی، روحیه مبارزه جویانه اکثریت مردم تهران را تغییر نداده است. اعضای حزب الله در تظاهرات روز جمعه ثابت کردند که حد و مرزی برای وفاداری به رهبرشان وجود ندارد.»(7)

خبرگزاری آلمان غربی نیز از بغداد گزارش داد: «این راه پیمایی در اصل از سوی امام خمینی به منظور تأکید بر تعهد ایران به انهدام اسرائیل، درخواست شده بود اما قضیه از

ص: 113

سوی بنیادگرایان سرسخت - سپاهیان انقلاب - به عنوان تظاهرات حاکی از اصرار مردم ایران بر ادامه جنگ 56 ماهه با عراق تا سرنگونی دولت کنونی بغداد، اعلام شد.»(1)

رادیو امریکا اعلام کرد: «حملات امروز عراق هم زمان با برگزاری مراسمی که رژیم جمهوری اسلامی ایران "روز قدس" می نامد، صورت گرفت. این مراسم با راه پیمایی و تظاهراتی علیه اسرائیل و همچنین به نشانه جانب داری از ادامه جنگ با عراق تا سرنگونی صدام حسین رئیس جمهور عراق، همراه بود.»

در گزارش رادیو اسرائیل نیز آمده است: «برای نخستین بار از هنگام آغاز جنگ شهرها بین ایران و عراق، هواپیماهای عراقی امروز در صدد برآمدند شهر قم را هنگام تظاهراتی که در حمایت از ادامه جنگ و تحت شعار روز جهانی قدس به عمل می آید، بمباران کنند.» این رادیو بدون اشاره به تعداد شرکت کنندگان در این راه پیمایی، افزود: «در نمازجمعه امروز تهران که تحت شعار "جنگ جنگ تا پیروزی" و [با حمایت از] روز جهانی قدس برگزار گردید، حجت الاسلام هاشمی رفسنجانی دوباره تأکید کرد که رژیم مصمم است جنگ را تا کسب پیروزی نهایی ادامه دهد.»(2)

5

پس از گذشت حدود سه هفته از حملات مداوم هوایی و موشکی عراق به شهرهای ایران و در پی تهدید های مکرر عراق مبنی بر "تشدید نابودکنندة" حملات در روز جمعه (روز قدس) و پس از بی اثر ماندن این تهدیدها با حضور عجیب مردم در مراسم امروز، عراق در خصوص جنگ شهرها و جنگ روانی به ابتکار دیگری دست زده است. در این باره رادیو امریکا امشب در برنامه ساعت20:30 خود خبر داد: «دولت عراق امروز در پی حملات هوایی و موشکی خود به شهرهای ایران اعلام داشت از فردا تا دو هفته حمله به شهرهای ایران را متوقف خواهد ساخت تا به ایرانیان فرصت دهد دولت ایران را برای پایان دادن به جنگ تحت فشار بگذارند. در پاریس "مسعود رجوی" رهبر سازمان چپ گرای "مجاهدین خلق" گفت وی از عراق درخواست کرد که حمله به شهرهای ایران را متوقف سازد.»(3)

گفتنی است که قبل از این ساعت، در اخبار رادیوهای بیگانه از چنین گزارشی خبری نبود و فقط حملات امروز عراق به شهرهای ایران، انعکاس داده می شد.

خبرگزاری فرانسه در این باره از بغداد گزارش داد: «صدام حسین اعلام کرد که عراق از ساعت8:30 بامداد شنبه بمباران ایران را به مدت دو هفته به حال تعلیق درخواهد آورد. با وجود این، وی افزود اگر ایران به بمباران شهرهای عراق ادامه دهد یا علیه این کشور دست به حمله زند یا به تجمع قوا برای یک تهاجم دیگر ادامه دهد یا اگر مقامات ایرانی سخنانی مبنی بر رد این اقدام ابراز کنند و جنگ را تشدید کنند، عراق قبل از پایان موعد مقرر، حملات خود را از سرخواهد گرفت. وی طی پیامی برای مردم ایران خاطرنشان کرد که این

ص: 114

تصمیم - که به درخواست مخالفین ایرانی اتخاذ شده - برای آن است تا فرصتی پدید آورد که مقامات ایرانی به صلح فکر کنند و مردم ایران برای پایان دادن به جنگ، این مقامات را تحت فشار قرار دهند.»(1)

6

به رغم تهدید عراق که اگر ایران در زمان آتش بس دو هفته ای جنگ شهرها، عملیاتی علیه عراق انجام دهد، حملات هوایی و موشکی خود را از سرخواهد گرفت، یک عملیات زمینی در چارچوب برنامه های موجود سپاه در دست اجرا است.

براساس این برنامه ریزی، سپاه تا احراز توان لازم و کسب آمادگی برای انجام دادن عملیات گسترده آتی - که فعلاً در حد کلیات اجرای عملیاتی در فاو مطرح است - به عملیات محدود خواهد پرداخت.(2) بر این اساس و طبق برنامه از قبل تعیین شده، بعدازظهر امروز حدود 90 قایق حامل نیروهای لشکر25 کربلا (سپاه) برای انجام دادن یک عملیات محدود با نام "قدس1" در آب های هور شروع به پیشروی کردند تا تلاش چند ماهه لشکر برای تحقق اهداف تعیین شده را، به نتیجه برسانند.(3)* منطقه عملیاتی واقع در منطقه عمومی "شرق دجله" تا ساحل، قسمتی از هورالهویزه در شمال منطقه عملیاتی خیبر و بدر در حد فاصل پاسگاه "شط علی" و "طَبُرْ" در نظر گرفته شده است. از سمت غرب تا حدود روستاهای "الزجیه" و "الحسان"، از سمت جنوب تا روستای "البیضه" و از سمت شمال تا پاسگاه "ترابه"، محدودة این عملیات است.(4)

در عملیات، چهار هدف مجزا مشخص شده است: پاسگاه ابوذکر، روستای ابولیله، برکه مختار، کمین دژبانی (عقبه دشمن).(5) استعداد نیروی خودی در این عملیات، پنج گردان منها (حدود 9 گروهان) است و در طرح ریزی ها به تناسب مأموریت محوله برای بعضی گروهان ها و دسته های عملیاتی، تیم های غواص به استعداد هر تیم پنج نفر در نظر گرفته شده است.(6) در مقابل نیروهای خودی، "تیپ2 حطین" و عناصری از تیپ های 506 و 114 و لشکر25 ارتش عراق پدافند منطقه را بر عهده دارند.(7)

قبل از غروب آفتاب عموم نیروها در پنج محور تعیین شده (آبراه های صف، خیطه، معارج، اعظم، نهروان) به وسیله 90 بلم و چینگو،(8)** پیشروی خود را شروع کردند. طبق طرح مانور، زمان شروع عملیات ساعت21 درنظر گرفته شده و همة گردان ها باید تا این ساعت در

ص: 115

حداقل فاصله با دشمن مستقر شوند و اعلام آمادگی کنند تا با اعلام رمز تعیین شده، درگیری در محورها، هم زمان شروع شود. در عمل به جز یک محور (خیطه)، در کلیه محورها عبور از موانع و سیم های خاردار بدون مشکل خاصی انجام شده و نیروها به تدریج براساس شناسایی قبلی، در نزدیکی دشمن استقرار می یابند تا اعلام آمادگی کنند. در محور خیطه کمین جدید دشمن در آب راه اصلی این محور موجب توقف نیروها شده که باید ابتدا این مسئله به نحوی حل شود.

در این میان یک مشکل خارج از تصور، نزدیک است که شروع عملیات را با وجود استقرار و آمادگی نیروها، دچار اخلال کند. ماجرا این است که فرمانده لشکر برای هدایت بهتر عملیات و داشتن تسلط و دید کافی، قرارگاه تاکتیکی لشکر را روی دکل دیده بانی 15 متری "لحوگ" ساخته است. برگه حاوی کد مخابراتی عملیات ناگهان بر اثر وزش باد از این مقر فرماندهی به داخل نیزار افتاده و ناپدید شده است.

دقایقی قبل از ساعت21، دشمن طبق برنامه قبلی با خمپاره منور شلیک می کند و نیزار را نیز به گلوله بسته است. نیروها کف بلم ها خوابیده اند تا رمز عملیات اعلام و درگیری آغاز شود. ساعت نزدیک 21 است که کد مخابراتی فرمانده با تلاش فراوان پس از 30 دقیقه جست و جو از لابه لای نی زارها در آب پیدا می شود. در این زمان تقریباً همة گردان ها اعلام آمادگی کرده اند.

ساعت21 عملیات با رمز "یا محمدرسول الله"(ص) در همة محورها آغاز می شود.

در محور روستای ابولیله، ابتدا غواص ها روی ساحل وارد عمل می شوند و با پرتاب نارنجک به داخل سنگر عراقی ها و عمل نکردن نارنجک، جنگ تن به تن شروع می شود. با جلب توجه دشمن به غواص ها، نیروهای بلم سوار از فرصت استفاده می کنند و در ساحل روستا پیاده می شوند و به دشمن یورش می برند. آنان با انهدام یک سنگر کمین - که دیشب ساخته شده بود - به سوی روستای ابولیله پیش می روند. رزمندگان در حین پاک سازی منطقه، عده ای از افراد دشمن را به اسارت درآورده اند.

در محور دیگر، نیروهای تأمین که خود را به 100، 150 متری دشمن رسانده اند، با دستور فرماندهی به اجرای آتش می پردازند و معبری به عرض حداقل 10 متر جهت عبور نیروهای عمل کننده روی پاسگاه "ابوذکر"، می گشایند. سپس نیروهای بلم سوار بی درنگ در ساحل پیاده می شوند و با اندک درگیری، پاسگاه را تصرف می کنند.

در هدف دیگر یعنی برکه مختار، نیروهای خودی از دو محور به آن حمله می کنند، ولی با اجرای آتش روی کمین های دشمن، متقابلاً با آتش شدید کمین ها روبه رو می شوند و ناچار عقب می آیند و در این مرحله به محاصره برکه بسنده می کنند. دقایقی بعد با رسیدن توپ 105 میلی متری و کاتیوشا، نیروهای خودی به اجرای آتش روی جاده بغداد - بصره می پردازند که تردد در این جاده مختل می شود.

ص: 116

تصویر

ص: 117

در مجموع تا نیمه شب، مأموریت خودی در روستای ابولیله و پاسگاه ابوذکر و تعدادی از کمین های مورد نظر دشمن، با موفقیت پایان می یابد و تنها در برکه مختار که دشمن در محاصره نیروهای خودی هست، درگیری از این ساعت به بعد نیز ادامه دارد.(1)

7

بامداد امروز یک هواپیمای امریکایی مربوط به خطوط هوایی تی.دبلیو.ای. (T.W.A) در مسیر آتن - رم ربوده شد و در ساعت11:50 به وقت محلی در فرودگاه بیروت فرود آمد. یک شخص ناشناس که خود را عنصر "سازمان جهاد اسلامی" معرفی می کرد در یک تماس تلفنی با خبرگزاری ها اعلام کرد که این عملیات برای آن است که ثابت شود مسلمانان توانایی وارد آوردن ضرباتی بر امپریالیسم امریکا را دارند. وی افزود: «این عملیات ضمن هماهنگی با تمام سازمان های اسلامی وابسته، انجام گرفته است و دوستان ما که در داخل هواپیما هستند، از آزادی عمل کامل برخوردار بوده و دیگر تحت کنترل رهبری مرکزی نمی باشند و خواسته هایی را که میل دارند، مطرح می کنند.» این هواپیما پس از سوخت گیری، فرودگاه بیروت را به مقصد الجزایر ترک کرد.(2)

به گزارش آسوشیتدپرس، هواپیما ربایان در حالی که به سوی الجزایر پرواز می کردند خواستار آزادسازی اعراب از زندان های اسرائیل و انتقال آن ها به بندر "صیدا" در جنوب لبنان شدند. هواپیماربایان پیش از پرواز به الجزایر، گروهی زن و کودک را در بیروت آزاد کردند.(3)

از سوی دیگر، در مطبوعات اعلام شد که سازمان جهاد اسلامی در بیانیه ای با اعلام این که هواپیما را فردی بی هویت که خود را به سازمان جهاد اسلامی منتسب کرده، ربوده است، دخالت این سازمان را تکذیب و تأکید کرد: «ما نسبت به عواقب کشاندن نام سازمان خود در عملیات هواپیماربایی هشدار می دهیم.»(4) آسوشیتدپرس از بیروت گزارش داد: «یکی از هواپیماربایان ظاهراً بی خبر از ادعای قبلی (جهاد اسلامی) بیانیه ای را خواند که به گفته وی به امضای سازمان مستضعفین جهان رسیده است. منابع سیاسی گفتند استفاده از کلمه مستضعف در نام این سازمان بیان گر ارتباط آن با مسلمانان شیعه است. هواپیماربایان در بیانیه خود، علیه شاه اردن، "یاسرعرفات" رئیس ساف و رهبران اعراب سنت گرا که به امریکا نفت می دهند و پول های شان را در بانک های امریکایی نگه می دارند، مطالبی عنوان کرده اند.»(5)

درباره هویت ربایندگان این هواپیما، رادیو اسرائیل نیز گزارش داد: «یک سازمان زیرزمینی شیعه که خود را "فدائیان امام حسین" می داند، مسئولیت ربودن هواپیمای مسافربری امریکا را به عهده گرفت ... هواپیمای شرکت امریکایی تی.دبلیو.ای. پیش از ظهر امروز مدت کوتاهی پس از آن که از فرودگاه آتن پرواز کرد، ربوده شد. این هواپیما با 145نفر مسافر و 8 نفر خدمه از قاهره ره سپار رم بود.»(6)

ص: 118

تصویر

هواپیماربایی در خطوط هوایی امریکا (T.W.A) - 24/3/1364

آغاز طولانی ترین ماجرای هواپیما ربایی جهان بعد از هواپیماربایی خطوط هوایی العال (اسرائیل) در سال 1968

8

"ابراهیم الصیخی" معاون دبیرکل شورای همکاری خلیج فارس، گفت: «اقدام تبهکارانه علیه جان امیر کویت (در 4/3/1364) نتیجه اوج گیری مستمر جنگ ایران و عراق است و ممکن است یکی از بازتاب های وضعیت کنونی جهان عرب یا یک توطئه بین المللی باشد.» وی با اعلام این که در صورت خاتمه نیافتن جنگ، واکنش های مخاطره آمیز بیش تری در منطقه روی خواهد داد، افزود: «نشانه امیدوارکننده ای برای خاتمه جنگ [ایران و عراق] مشهود است.»(1)

در مورد سوء قصد به جان امیرکویت، روزنامه "واشنگتن پست" نوشته است: «مردم کویت بعضاً این اقدام را مرتبط با جمهوری اسلامی ایران و شیعیان کویت می دانند. از طرف دیگر، چون عراق همیشه نسبت به خاک کویت چشم طمع داشته است، بعضاً این حرکت را در ارتباط با رژیم صدام می دانند.»(2) روزنامه کویتی "الرأی العام" با توجه به خواسته های برخی اتباع عراقی مخالف حکومت صدام که در برابر سفارت کویت در دمشق به تظاهرات پرداخته و خواستار قطع کمک های کویت به عراق شده بودند، نوشت: «ما به عراق کمک کرده و در آینده نیز کمک خواهیم کرد. ... اگر چه قبلاً بر سر مرزهای دو کشور اختلافاتی داشتیم ولی هم اکنون دیگر چیزی به نام مرز میان عراق و کویت وجود ندارد، زیرا مرزهای عراق مرزهای کویت و سایر کشورهای عربی به شمار می رود.» این نشریه همچنین به خطر جمهوری اسلامی در منطقه، اشاره کرد: «سقوط صدام منجر به سقوط تمام رژیم های کشورهای منطقه و حتی رژیم های کشورهای دور از جبهه های جنگ خواهد شد؛ در این صورت، دوران استعماری جدیدی در منطقه به مراتب بدتر از استعمار قدیم آغاز می شود. ترکش های موشکی که از سوی ایران به پایتخت عراق پرتاب می شود و در قلب بغداد منفجر می گردد، در کویت و قاهره و ریاض و حتی رباط سقوط می کند.» در پایان این مقاله به طور

ص: 119

تلویحی جمهوری اسلامی ایران در ماجرای تحصن و تظاهرات در برابر سفارت کویت در دمشق دخیل دانسته شده است.(1)

9

"آساهی" روزنامه پر تیراژ معتبر ژاپن، امروز ضمن تفسیری درباره جنگ و اوضاع اقتصادی ایران، به سیاست دوگانه فرانسه همچنین به سیاست های شوروی در قبال ایران پرداخته است: «پاریس امیدوار است که توازن قوا میان ایران و عراق را ادامه داده و در عین حال روابط خود با تهران را بهبود بخشد. بهبود روابط با ایران، هدف دیپلماتیک مشکلی برای فرانسه خواهد بود زیرا پاریس امیدوار است در همان حال از توسعه انقلاب اسلامی امام خمینی جلوگیری کند.»

در این مقاله همچنین آمده است: «شوروی سیاست انتظار را در پیش دارد. شوروی بیش تر می خواهد امریکا را از آب های خلیج فارس براند تا آن که بخواهد به آب های گرم دست یابد. حمایت ایران از چریک های افغانی، شوروی را تحریک می کند. شوروی امیدوار است تعادل میان ایران و عراق را حفظ کند و منتظر دوران پس از [امام]خمینی است.»(2)

10

امروز یک بسته پستی مشکوک که از کشور فرانسه به آدرس دادستانی شیراز ارسال شده بود، به دلیل نبودن دادستان، به اداره پست برگشت داده شد. این بسته را در ساختمان اداره پست و تلگراف، واحد "خنثی سازی" کمیته انقلاب اسلامی بازرسی کرد و یک بمب میکروسوئیچی تعبیه شده در داخل آن را خنثی کرد.(3)

¯¯¯

ضمیمه گزارش 1: جنگ شهر ها

درباره جنگ شهرها و سوابق آن، در یک فصل نامة مرکز مطالعات و تحقیقات جنگ، تحقیق مبسوطی درج شده است که خلاصه برخی قسمت های آن چنین است:

اصطلاح "جنگ شهرها" به منظور بیان حمله هوایی به مناطق مسکونی، به مفهوم خاص کلمه به اسفندماه 1363 (فوریه 1984) برمی گردد و از این زمان است که اصطلاح جنگ شهرها به سر زبان ها می افتد، اما این که کدام یک از دو طرف درگیر جنگ یا مجامع و دول دیگر برای اولین بار این اصطلاح را به کار گرفتند، جای تردید است.

پس از گذشت 41 ماه از جنگ که عراق با به کارگیری 120 موشک زمین به زمین "اسکاد - بی" و "فراگ" ساخت شوروی به کشتار 4600 نفر غیرنظامی و مجروح کردن 22000 تن دیگر دست زده بود،(4) نشر اخباری مبنی بر تحویل موشک های "اس.اس - 21" روسی به عراق (که برد آن ها سه تا چهار

ص: 120

برابر موشک های اسکاد - بی می باشد) نگرانی جدیدی ایجاد می کرد. همچنین نشر اخباری مبنی بر وقوع بمباران آتی و حتمی یازده شهر ایران در اوایل دهه دوم بهمن 63 (اوایل فوریه 1984)، آقای "خامنه ای" رئیس جمهور در 17 بهمن 1363 (6 فوریه 1984) اعلام کرد: «از این پس در قبال هر حمله به مردم کشورمان، به همان گونه پاسخ خواهیم گفت و چنانچه صدام حسین تهدیدات خود را به اجرا درآورد، قطعاًً شهرهای خانقین، بصره، و مندلی را بمباران خواهیم کرد. ما صادقانه مراتب تأسف خود را به اطلاع مردم این سه شهر می رسانیم و از آنان می خواهیم که به فوریت شهرهای مزبور را ترک نمایند.»

علی رغم هشدار فوق، در 22 بهمن 1363 (11 فوریه 1984) پنج موشک زمین به زمین اسک-اد - بی در مناطق مسکونی شهر دزفول فرود آمد و باعث ویرانی حدود 100 منزل مسکونی و آسیب دیدن 400 منزل دیگر، یک بیمارستان و یک دبستان گردید و صدها تن کشته یا مجروح شدند که بسیاری از آن ها از کودکان بودند. در مقابل، ایران همان روز چندین بار از طریق صدا و سیمای جمهوری اسلامی ایران به مردم بصره، مندلی و خانقین پیام داد که به فوریت این سه شهر را ترک گویند. ساعت حمله، شش صبح فردای همان روز اعلام گردید.

به این ترتیب در روز 23 بهمن 1363 آتش بارهای ایران برای مقابله به مثل و در جهت بازدارندگی وارد عمل شدند و اهداف تعیین شده در این شهرها را مورد حمله قرار دادند. البته عراق باز هم فردای همان روز با شش موشک شهرهای اندیمشک، مسجد سلیمان و بهبهان را هدف قرار داد و هواپیماهای جنگنده عراق نیز شهرهای ایلام، اسلام آباد، گیلان غرب، آبادان و خرمشهر را بمباران کردند که حاصل این بمباران ها، یکی از سنگین ترین تلفات مناطق غیرنظامی در طول جنگ بود. ایران نیز در مقابل، عراق را به بمباران کلیه شهرهای این کشور به جز چهار شهر مقدس کربلا، نجف اشرف، کاظمین، و سامره، تهدید کرد و در نتیجه، دو روز بعد (26/11/1363) جنگنده های ایران وارد عمل شدند و برای نخستین بار پس از چهار سال و نیم صبر و بردباری، به بمباران چندین شهر عراق پرداختند و بدین سان و از این زمان به بعد بود که اصطلاح "جنگ شهرها" جایگزین عباراتی چون "حملات هوایی" و "موشکی" و یا "بمباران های هوایی" شد.

به این ترتیب، حمله به مناطق مسکونی که به وسیله عراق در چارچوب یک استراتژی جنگی با هدف جنگ روانی و فشار بر مردم ایران از مدت ها قبل دنبال شده بود، اوائل اسفندماه 1363 چند روز بعد از آغاز مقابله به مثل جنگ هوایی به وسیله ایران، عنوان "جنگ شهرها" گرفت که از این تاریخ به بعد به صورت جنگی که دو طرف در حال جنگ در آن شرکت دارند، درآمد.

این مرحله از جنگ شهرها از اوایل اسفند 1363 آغاز شد و تا 17 فروردین 1364 یعنی حدود یک ماه و نیم ادامه یافت. در این مدت 29 شهر و چندین روستای ایران 118 بار مورد اصابت بمب ها و موشک های عراق قرار گرفت و حاصل آن، 1227 نفر شهید و 4682 نفر مجروح و خسارات مالی فراوان بود. در مرحله دوم جنگ شهرها که از 5 خرداد تا 24 خرداد 1364 (امروز) ادامه یافته، مناطق مسکونی ایران بیش از 100 بار مورد اصابت (بمب ها و موشک های عراقی) قرار گرفت که تلفاتی حدود 600 شهید و بیش از 1300 نفر مجروح و نیز خسارات فراوان مالی به بار آورد.

موارد زیر از جمله اهداف و مقاصد عراق در جنگ شهرها شمرده می شود:

1- تضعیف اراده نبرد در مردم و مسئولان ایران.

2- تلاش در جهت درگیر ساختن و تشویق افزایش زمینه های مداخله دیگر کشورها با نمایش وسعت دامنه جنگ.

3- تلاش در جهت خنثی کردن اثر عملیات ایران در جبهه های زمینی و جبران انفعال و ناتوانی شکست عراق در جنگ زمینی.

4- کاهش توان اقتصادی ایران.

5 - تلاش در جهت وادار کردن ایران به مذاکره برای پایان دادن به جنگ بدون احقاق حقوق ایران.

ص: 121

6- کاهش اعزام و کند کردن حرکت نیروهای مردمی به سوی جبهه های جنگ.

7- تشدید جنبه فرسایشی جنگ.(1)

ضمیمه اول گزارش 2: تشدید فشارهای سیاسی و نظامی برای به سازش کشاندن ایران

امسال روز جهانی قدس در حالی برگزار شد که جمهوری اسلامی ایران در سطوح مختلف منطقه و نظام بین المللی با فشارهای شدید سیاسی مواجه است تا به صلحی بدون احقاق حقوق مورد نظر ایران تن دهد. در داخل هم برخی گروه های ذی نفوذ، فشار و متخاصم نیز که در مورد جنگ عملاً هم سو با جریان اول رفتار می کنند، می کوشند در همین جهت افکار عمومی را تحت تأثیر قرار دهند و چنانچه موفق شوند، اراده جنگی را در عموم تضعیف کنند؛ فی المثل پخش اعلامیه به وسیله چریک های فدایی خلق اکثریت(2) و یا گفت وگوی تلفنی مهندس بازرگان با خبرنگار نشریه "کریستین ساینس مانیتور" که در 21/3/1364 از رادیو امریکا پخش شد و مواضع صلح خواهانه وی را اعلام کرد.(3)

به موازات شدت یافتن این فشارها، به خصوص بعد از عملیات بدر، فشارهای نظامی وسیع و متنوع عراق، همچون جنگ شهرها، حمله به کشتی های تجاری و حمله به خارک، استفاده از سلاح های شیمیایی بدون هراس از ممنوعیت آن و محکومیت در مجامع و نظام بین المللی، ابعاد گسترده تری به خود گرفته است. در این حال، کمک های تسلیحاتی قدرت های بزرگ به این کشور نیز هر روز وسعت بیش تری می یابد.

آقای هاشمی رفسنجانی در واکنشی، در دیدار با گروهی از رزمندگان (در تاریخ 14/2/1364) به این فشارهای سیاسی نظامی اشاره کرد و گفت: «امروز یک فشار همگانی از طرف دشمنان اسلام و یک تهاجم وسیع آغاز شده تا با هماهنگ کردن امکانات خود، صدام را نجات دهند. این مقدار فشار در تاریخ جنگ بی سابقه است. این فشارها از لحاظ نظامی نیست بلکه بیش تر از لحاظ سیاسی است. از لحاظ نظامی همین شرارت های حمله به شهرها و تهدید خطوط هوایی غیرنظامی بود که معلوم شد که کارساز نیست و اثر معکوس دارد؛ اکنون تهدیدها و تلاش های پی گیر سیاسی، پشتوانه تهدیدها و شرارت های نظامی است تا نگذارند جنگ به نتیجه خود برسد.»(4)

وی در تاریخ 17/3/1364 نیز در خصوص جریانات محارب و مخالف جنگ موضع گیری کرد: «دشمنان ما انصافاً خیلی شرور و خبیث هستند. آن ها پس از یأس و سرخوردگی از ترور، تبدیل به ستون پنجم صدام شده اند.» آقای هاشمی همچنین به واکنش دلیرانه مردم در مقابل تهاجم هوایی و موشکی عراق که در نیمه شب ها جهت ایجاد رعب و وحشت و تحریکات عصبی در مردم انجام می شود، اشاره کرد و گفت: «ان شاء الله هفته آینده در روز قدس خواهیم دید که مردم ان شاءالله خواهند آمد که به دشمنان نشان بدهند که این ترفند ها و این کارهایی که می کنند، این ها بر یک جامعه توحیدی و انقلابی مسلمان نمی تواند تأثیر شکننده داشته باشد. این ملت خود را برای تحمل مشکلات آماده کرده است. ما این روزها مهم ترین حملات مردم را در مشکل ترین شرایط می بینیم؛ یعنی وقتی که خطر بمباران هوایی بیش تر می شود، مردم بیش تر به هیجان می آیند و حضور بیش تری را در انقلاب عرضه می کنند. این آزمایش (حضور در راه پیمایی روز جهانی قدس) هم، برای دنیا پرارزش است که یک بار دیگر بفهمد که در ایران چه خبر است و هم برای خود ما با ارزش است که ما بفهمیم ملت مان در صحنه هست و پشتوانه بسیار خوبی است برای رزمندگان ما که بدانند تنها نیستند و این ملت عظیم همراه آن ها تا همه جا با آن ها ایستاده است.»(5)

به این ترتیب مراسم روز قدس، آزمونی برای سنجش وجود و تداوم اراده جنگی مردم، قرار داده شد که برخی مطبوعات آن را به نوعی رفراندوم درباره جنگ تعبیر کردند؛ از جمله روزنامه اطلاعات به همین مناسبت مصاحبه ای با آقای "خامنه ای" رئیس جمهور و رئیس شورای عالی دفاع ترتیب داد و نظر ایشان را در این باره جویا شد که ایشان پاسخ داد: «این بسیار دعوت خوبی بود، زیرا که به مردم فرصت خواهد داد که حرف دل را در باب مسئله ای که این همه در دنیا محل بحث و جدال است، با عمل آشکار

ص: 122

کنند.» وی افزود: «همان طور که جنگ را برای آن که ما را خسته کنند، به ما تحمیل کردند تا ما را بشکنند اما نشکستیم، حالا هم با فشارهای گوناگون سیاسی و رذالت های مختلف چه عملی و چه قولی می خواهند مردم را وادار کنند که از حقوق مشروع خود صرف نظر کنند و جنگ را با سرنوشتی که دشمنان ما برایش در نظر گرفته اند، به پایان برسانند.»(1) ایشان همچنین در خطبه های نمازجمعه (17/3/1364) گفت: «مردم ما در روز قدس به دنیایی که می خواهد مردم ما را به سازش بکشاند، "نه" خواهد گفت. روز قدس، روز مقاومت مردم ما در مقابل زورگویی ها خواهد بود.»(2)

آیت الله "صانعی" امام جمعه موقت قم نیز در خطبه های نمازجمعه قم تأکید کرد: «این وظیفه است که در روز جهانی قدس و روز پشتیبانی از جنگ شرکت کنیم و بار دیگر توطئه های دشمن را به خودش برگردانیم.»(3)

آیت الله "منتظری" نیز در دیدار با اعضای یک هیئت اعزامی به لبنان، ضمن اشاره به توطئه های امریکا و اسرائیل در منطقه، گفت: «مراسم روز قدس را باید در داخل و خارج کشور هر چه باشکوه تر برگزار کنیم و به دنیا نشان دهیم که اولاً قدس یک مسئله اسلامی است و مربوط به تمام مسلمانان است و ثانیاً به دشمنان اسلام و انقلاب بفهمانیم ملت فداکار ما این همه گرفتاری و مصیبت ها که از ناحیه جنگ تحمیلی به او وارد شده، با این حال همچنان در صحنه است و از انقلاب کشورش در برابر توطئه ها و فشارهای سیاسی و نظامی و روحی و حمله های هوایی و موشکی دشمنان اسلام، دفاع و مقاومت می کند و هرگز راضی نیست با چنین دشمنی وحشی و خون خوار، صلح و مذاکره کند.»(4)

گذشته از این، اصناف و قشرهای مردم و نهادها، ارگان ها و دستجات با انتشار بیانیه هایی - که درخلال 18/3/1364 تا 24/3/1364 در مطبوعات درج شد - پشتیبانی خود از شرکت در روز قدس را که تحت عنوان "رفراندوم" مطرح شده است، اعلام کردند، این در حالی است که حکومت عراق مصرانه در راه شدت بخشیدن به یک جنگ روانی مبنی بر تشدید جنگ شهرها - مشخصاًً در مورد روز قدس - مرتباً با تأکید بر آغاز وحشتناک ترین هجوم ها و به بیان های مختلف، مردم ایران را تهدید می کند.

ضمیمه دوم گزارش2: قطع نامه روزجهانی قدس

خلاصه مضمون مواد 14 گانه قطع نامه روز جهانی قدس (24 رمضان 1405/24 خرداد 1364):

1- اعلام پای بندی به ره نمودهای حضرت امام، آیت الله منتظری و حمایت از روحانیت متعهد و مبارز.

2- اشاره به تحریک ابرقدرت ها برای آغاز جنگ و تأکید بر دفاع مقدس امت با ندای الهی "جنگ جنگ تا رفع فتنه در عالم".

3- تأکید بر استقامت در برابر حکومت متجاوز عراق تا پیروزی نهایی و سرنگونی حکام خون خوار عراق و نصب العین قرار دادن آیات قرآنی و سیره پیامبر اکرم(ص) و ائمه معصومین(ع).

4- حمایت از رزمندگان جان برکف سپاه توحید.

5- اعلام حمایت از عمل مقابله به مثل در برابر جنایات عراق در بمباران مناطق مسکونی تا سقوط حکومت عراق.

6- اعلام تأکید بر ضرورت خاموش کردن نغمه های صلح طلبی با شعار "جنگ جنگ تا پیروزی".

7- هشدار به کشورهای منطقه و غیره خصوصاًً فرانسه و شوروی در حمایت از عراق.

8- دعوت از ارتشیان و مردم تحت ستم عراق جهت برقراری نظام عدل جمهوری اسلامی در عراق.

9- اعلام و تأکید بر این که امریکا - شیطان بزرگ - عامل همه بدبختی ها در جهان بوده و امت شهیدپرور در مقابل آن با عزمی راسخ تا رهایی مستضعفان جهان به نبرد ادامه خواهد داد.

10- حمایت از مبارزات آزادی خواهانه ملت های تحت ستم به ویژه حرکت های اسلامی مردم افغانستان، لبنان و فلسطین.

11- نجات بیت المقدس اولین قبله مسلمانان جهان.

ص: 123

12- تأکید بر آزادی قدس شریف از چنگال صهیونیست ها به عنوان یکی از اساسی ترین آرمان های انقلاب اسلامی؛ اعلام حمایت از مردم فلسطین و محکوم کردن حرکت سازش کارانه ای که با الهام از شیطان بزرگ و به وسیلة ایادی آن در منطقه انجام می پذیرد.

13- اعلام ضرورت ارج نهادن به حرکت الهی مردم مظلوم و مسلمان لبنان در مبارزه با حکومت اشغال گر قدس و تأکید بر اتحاد نیروهای اسلامی در لبنان که رمز موفقیت است.

14- حمایت از مسئولان خدمت گزار دولت جمهوری اسلامی ایران در تحقق بخشیدن به اهداف و آرمان های انقلاب اسلامی خصوصاً در مقابله با حکومت جنایت کار بغداد.(1)

ضمیمه اول گزارش 6 : طراحی عملیات های محدود

در توضیح موضوع "عملیات محدود"، بخشی از یک گزارش که در سال 1364 تهیه و ارائه شده است، نقل می شود:

در پی دعوت فرماندهی سپاه از کلیه فرماندهان و عناصر قرارگاه ها جهت ارائه طرح های ادامه جنگ پس از عملیات بدر، در تاریخ 23/2/1364 چند عملیات محدود به عنوان پیشنهاد مطرح گردید.

اجرای عملیات محدود در منطقه عمومی فاو، یکی از پیشنهادهای فوق الذکر بود که به دلایلی از جمله اهمیت سیاسی و نظامی منطقه مزبور، بیش تر مورد توجه فرماندهی سپاه قرار گرفت؛ بنابراین، جلسه فرماندهان سپاه در روز 2/3/1364 مجدداً تشکیل گردید. در طول جلسه محاسن و ارزش های سیاسی و نظامی منطقه بررسی شد و برادران به نتایج جدیدی مبنی برگسترده بودن عملیات رسیدند و موضوع را به عنوان نتیجه بحث و نشان دادن محدود نبودن این عملیات، به فرماندهی کل سپاه ارائه دادند.

طرح ابتدایی فاو می توانست تا اندازه ای اهداف سیاسی و نظامی را در استراتژی مورد نظر مسئولین جمهوری اسلامی ایران تأمین نماید و از طرفی در راستای استراتژی مورد نظر سپاه نیز قرار داشت، از این رو مورد موافقت فرماندهی کل سپاه و بلافاصله مورد موافقت آقایان هاشمی و خامنه ای نیز قرار گرفت.(2)

ص: 124

به دنبال پیشنهاد سپاه و تصویب اجرای عملیات در فاو توسط آقای هاشمی، سپاه از تاریخ 15/3/1364 فعالیت خود را با حضور علی شمخانی و رحیم صفوی در قرارگاه خاتم (جنوب) آغاز کرد. و از 18/3/1364 با حضور محسن رضایی و غلامعلی رشید در این قرارگاه کار طرح ریزی این عملیات فعال تر شد. در عین حال در کنار پی گیری مقدمات اجرای عملیات در فاو، موضوعاتی از قبیل اجرای عملیات محدود نیز در دستور کار قرار داشت.

برادران حاضر در جلسه اعتقاد داشتند که با اوضاع فعلی امکان ادامه جنگ به سبک سابق وجود ندارد و قبل از دست زدن به عملیات های گسترده ای همچون گذشته، باید توان را افزایش و سازمان رزم را گسترش داد.(1) اما در فاصله زمانی لازم برای این منظور، وقفه ای در جنگ ایجاد خواهد شد که با اجرای عملیات های محدود - که در حد توان فعلی باشد - بایستی این خلأ را پر کنند، لذا افزایش توان (شامل امکانات و به خصوص سازمان رزم) اصل قرار گرفته و در کنار آن اجرای عملیات های محدود، به عنوان یک امر مقطعی مطرح گردید.(2)

ضمیمه دوم گزارش 6: آماده سازی مقدمات عملیات قدس1

در توضیح اهداف عملیات قدس1 و سابقه آن و اقداماتی که برای آماده ساختن مقدمات این عملیات انجام شد، فشرده ای از اهم مطالب آورده می شود:

در طرح ریزی و بررسی مانور عملیات بدر، پیش بینی شده بود که لشکر25 کربلا که از قبل جهت پدافند و حفظ دست آوردهای عملیات خیبر در هور استقرار داشت، تحت نظارت و هدایت قرارگاه نجف2، پس از تصرف پاسگاه های دشمن در شمال البیضه، هرچه بیش تر به جاده بصره - العماره نزدیک

ص: 125

شود و با آتش خود، اقدامات دشمن جهت اجرای پاتک را خنثی سازد. به سبب عدم موفقیت لشکر25 کربلا در رسیدن به کل اهداف خود در عملیات بدر (به عللی که در گزارش این عملیات آمده است)، این لشکر نتوانست آتش مؤثری روی جاده بریزد.

از سوی دیگر، عمده ترین هدف عملیات بدر، قطع جاده استراتژیک بصره - العماره بود که با ناکامی در این عملیات، هور و جاده همچنان اهمیت استراتژیک خود را در جنگ حفظ کرده بودند. رسیدن به این اهداف - که نیاز به زمان، آمادگی امکانات و ... ایجاد زمینه ای مطلوب برای انجام دادن عملیات مجدد داشت - در اوضاع آن زمان، مقدور نبود، لذا به عنوان اولین حرکت، حضور بیش تر در هور و هرچه نزدیک تر شدن به جاده بصره - العماره در دستور کار قرار گرفت. مؤثرترین اقدام و بهترین محور برای نزدیک تر شدن به مقصود، تصرف پاسگاه های ابوذکر و ابولیله دانسته شد که جاپای مناسبی جهت ادامه عملیات و نیز سکوی آتش جهت مسدود کردن جاده باشد. مضافاً این که خط پدافندی "ترابه" می بایست ترمیم می شد که اجرای عملیاتی در این منطقه می توانست علاوه بر نزدیک ساختن خط پدافندی به دجله و اجرای آتش روی جاده، خطی مستحکم و منظم و به هم پیوسته به وجود آورد. مأموریت اجرای این تدابیر به لشکر25 کربلا سپرده شد که پس از عملیات بدر همچنان در منطقه باقی مانده بود.(1)

پس از ابلاغ مأموریت به این لشکر، کار شناسایی بی درنگ شروع شد و بی وقفه ادامه یافت. تیم های شناسایی به طور مرتب و موفق به شناسایی می رفتند تا این که اقدام جدیدی از دشمن این برنامه را دچار اختلال کرد؛ به این ترتیب که از ساعت21 به فاصله تقریبی ساعتی یک بار سلاح های سبک و نیمه سنگین دشمن به طور غیرمنتظره ای به اجرای آتش (بدون هدف) می پرداختند. با وضعیت جدید، نیروهای شناسایی موظف به استفاده از لباس غواصی شدند تا هنگام اجرای آتش دشمن، با استفاده از نی، زیر آب بروند و مأموریت خود را ادامه بدهند. در هر حال شناسایی ها پی گیرانه ادامه یافت تا جایی که برخی مأموریت های شناسایی هشت شبانه روز به طول انجامید.

در مجموع، شناسایی منطقه در حدود دو ماه به طول انجامید. در این مدت حوادث فراوانی رخ داد که به نقل از گزارش راوی مرکز در عملیات قدس2، به برخی از آن ها اشاره می شود:

1- گم شدن در هور برای عناصر شناسایی (در اوایل کار) امر غیرمنتظره ای نبود؛ تنها شنا کردن و در صورت خستگی مفرط، خواباندن نی ها و استراحت روی آن ها بارها اتفاق افتاده بود. برادر بشارت - که بعداً شهید شد - از قبل از عملیات بدر به مرخصی نرفته بود؛ او مرتب داوطلبانه به شناسایی می رفت و رکورد شناسایی و رکورد گم شدن در هور و ماندن در آب را شکسته بود. وی حداقل 40 مرتبه به مأموریت شناسایی رفته و بارها گم شده بود. یک بار بیش از 65 ساعت (نزدیک به سه شبانه روز) در هور سرگردان شده و بالاخره شناکنان برگشته بود.(2)

2- در یکی از شب ها سه غواص با یک بلم به شناسایی رفتند. یک نفر در نقطه ای دور از آتش دشمن در لابه لای نی زار در بلم به انتظار ایستاد و دو غواص دیگر در آب به طرف پاسگاه ابوذکر حرکت کردند. آن ها پس از عبور از سه ردیف سیم خاردار، با مانع سیم خاردار حلقوی مواجه شدند. در فاصله کم تر از صدمتری دشمن ناگهان تیراندازی کور دشمن به اطراف و روی مرداب شروع شد. برادران به زیر آب رفتند اما پس از مدتی با تداوم رگبار دشمن یکی از برادران غواص هدف گلوله قرار گرفت و شهید شد و پیکر وی به سیم خاردار حلقوی گیر کرد. تلاش برادر دیگر برای عقب بردن وی به جایی نرسید لذا او را لابه لای نی زار مخفی کرد و با دست خود آب های خون آلود را پخش کرد و به بلم نزد برادر سوم بازگشت که به اتفاق به عقب برگشتند. فردای آن روز با امکانات بیش تر از قبیل سیم چین و طناب و غیره با یک نفر دیگر به آن محل رفتند. خوش بختانه دشمن در طول 14 ساعت متوجه آن برادر شهید نشده بود و برادران توانستند همرزم شهید خود را به عقب منتقل نمایند.(3)

3- یکی از غواص ها در یک شناسایی جهت نزدیک تر شدن به دشمن از بلم جدا شد. وی برای انجام دادن این مأموریت و سپس بازگشت به لشکر، 54 ساعت شنا کرد. این برادر که کاملاً از پای درآمده بود

ص: 126

فوراً تحت مداوا قرار گفت.(1)

"مرتضی قربانی" فرمانده لشکر25 کربلا، در خصوص نتایج نهایی اقدامات یاد شده، گفته است: «به تمامی آب راه های کوچک و بزرگ دست رسی پیدا کردیم و همه نیروهای مسئول و معاونین گردان به شناسایی رفتند به طوری که برای عملیات احساس کردیم خیلی راه کارها و معبر آماده داریم و لذا از بسیاری از آن ها استفاده نکردیم. در اکثر این شناسایی ها تا فاصله 5 متری و 10 متری و حتی تا فاصله یک متری دشمن می رفتند و برمی گشتند و هیچ کدام از شناسایی ها لو نرفت و ما کاملاً راضی بودیم.»(2)

پس از این که شناسایی ها به نتایج مطلوبی رسید و آموزش و اجرای مانورهای مشابه عملیات و نیز استقرار نیروها در خط انجام شد، منطقه عملیاتی به دو محور طبر و شط علی تقسیم شد و مأموریت هر گردان یا گروهان در قالب طرح مانور لشکر مشخص گردید، سپس واحدهای پشتیبانی کننده اعم از پدافند هوایی، توپخانه، ادوات، بهداری، امکانات دریایی و ... با انتقال امکانات به "پای کار"، اعلام آمادگی کردند. نکته دیگر این که قرار بود عملیات شب جمعه 24/3/1364 انجام شود و نیروهای خودی با این عملیات به استقبال روز قدس بروند، اما به دلایلی - از جمله آماده نشدن امکانات دریایی لازم - عملیات یک روز به تأخیر افتاد. مرتضی قربانی در این باره گفت: «امکانات دریایی 10 روز قبل از عملیات رسید و اگر زودتر می رسید حتماً زودتر عمل می کردیم»، وی - که از این خبر راضی به نظر می رسید - افزود: «البته عقب افتادن عملیات هم تقدیر الهی بود چون همان روز قدس نیروهای پاسگاه و روستا تعویض شدند و ما همان شب با نیروی جدید درگیر شدیم که با همان شلیک اول یا کشته شدند و یا اسیر شدند و هیچ مقاومت نکردند و تأخیر در عملیات را لطف الهی می دانم.»(3)

نکته دیگر این که با این تأخیر خود به خود عملیات در زمانی انجام شد که تاکتیک جنگ روانی عراق را بی اثر ساخت. با اجرای این عملیات در ساعاتی پس از اعلام آتش بس مشروط جنگ شهرها - که عراق از موضع قدرت و برای در اختیار گرفتن ابتکار عمل برنامه ریزی کرده بود - تأثیر تبلیغاتی و روانی این آتش بس خنثی شد و جمهوری اسلامی ایران در جنگ جاری، پس از پیروزی در راه پیمایی روز قدس، پیروزی دیگری نیز در این جنگ روانی به دست آورد.

ص: 127

ص: 128

تجمع کرده بودند(1)- عبارت بودند از: علی شمخانی "قائم مقام فرمانده سپاه"، "رحیم صفوی" مسئول طرح و عملیات قرارگاه خاتم، "غلام حسین بشردوست" فرمانده قرارگاه کربلا، "عزیز جعفری" جانشین فرمانده قرارگاه کربلا، "محمد باقری" مسئول اطلاعات قرارگاه خاتم، "شوشتری" جانشین قرارگاه سلمان، "جعفر اسدی" جانشین قرارگاه نوح.

در ابتدای جلسه جانشین قرارگاه نوح پیشنهادهای خود را در مورد اقدامات لازم در منطقه واگذاری به این قرارگاه در جبهه آبادان، مطرح کرد؛ از جمله: دو جداره کردن خاکریز جاده آبادان در امتداد اروند و افزایش ارتفاع آن، تعریض و افزایش ارتفاع آن جاده، آسفالت کردن جاده ها، استتار یکی از پل های روی "بهمن شیر" که در دید دشمن است و ساختن تعدادی اسکله روی نهرها. وی در ادامه سخنان خود گفت: «از جهت کار اطلاعات هنوز به این جمع بندی نرسیده ایم که به واحدها ابلاغ کنیم که کارهای شان را شروع کنند یا خیر. قرارگاه ها در حال احداث دکل و کارهای شناسایی هستند و برای ادامه کار باید به تیپ ها و لشکرها ی عمل کننده بگوییم فعالیت شناسایی خود را آغاز کنند. و جهت ابلاغ به یگان های تحت امر منتظر دستور هستیم.»

"بشردوست" فرمانده قرارگاه کربلا، گفت: «ما روی طرح مانور و خط حدی که باید به یگان ها واگذار گردد، بحث کرده ایم و پیشنهاد می کنیم که فعلاً بیش از دو قرارگاه در خط نباشد و پس از این که خط دشمن شکسته شد، قرارگاه سوم از ما عبور کند و به جلو برود. این پیشنهاد به این خاطر است که ساحل خودی در منطقه قرارگاه کربلا عموماً باتلاقی است و همین موضوع باعث شده که نتوانیم سنگرهای آتش ایجاد کنیم. عرض منطقه ما ]قرارگاه کربلا[ با این خط حدی که واگذار شده، بسیار محدود است و قابل گنجایش توپ ها و خمپاره هایی که باید آن جا قرار دهیم، نیست. البته ما طبق همین خط حد واگذار شدة کنونی، طرح مانور برای سه یگان را آماده کرده ایم.» وی افزود: «باید کار احداث جاده های داخل نخلستان و نیز احداث اسکله را شروع کنیم. باید به خشک کردن زمین منطقه هم بپردازیم و نیز با مهار بعضی از نهرها می توانیم کنترل آب را در دست خودمان بگیریم. این ها هم محاسبه های اولیه است که برای انجام ]دادن[ آن نیاز به اجازه فرماندهی داریم.»

"اسدی" جانشین قرارگاه نوح اعلام کرد که این قرارگاه جهت اجرای مأموریت محوله، به چهار یگان نیاز دارد و علاوه بر آن باید هنگام تحویل گرفتن خط از ژاندارمری، نیروها را با پوشش کمیته(2)* وارد منطقه کرد تا عملیات لو نرود. وی همچنین پیشنهاد کرد که کلیه

ص: 130

نقل و انتقالات اعم از نیروی انسانی، توپ های 105، 122 و 155 میلی متری کششی، با کانکس ها و کمپرسی های سرپوشیده انجام پذیرد تا رعایت نکات حفاظتی شده باشد.

"باقری" مسئول اطلاعات قرارگاه خاتم، با توجه به اطلاعات به دست آمده از یک اسیر عراقی، گزارش داد: «دشمن جاده های منطقه فاو را به دلیل آب گیربودن، تا ارتفاع دو متری سطح زمین بلند احداث کرده است. در منطقه خورعبدالله اقداماتی از جمله استقرار 10 دستگاه تانک، 6 قبضه توپ، احداث دکل های دیده بانی، استقرار 25 دستگاه تانک صورت داده است. در کل منطقه نیز انجام ]دادن[ یک سری پروازهای شناسایی و عملیاتی توسط هلی کوپتر از ام القصر و نیز تعبیه سنگرهای کمین در جلو دکل های موجود، به منظور دفاع از منطقه تدبیر نموده است. شهر فاو دارای چهار اسکله اصلی نفت و یک سری خطوط لوله می باشد که در حال حاضر نفت کش های سبک در آن جا بارگیری می شوند.»

در ادامه جلسه، "شوشتری" جانشین قرارگاه سلمان، با اشاره به اجرای عملیات محدود قدس1 در منطقه هور به وسیله یگان های این قرارگاه، درخواست کرد که جهت پدافند هرچه بهتر از منطقه و نیز بستن جاده مواصلاتی دشمن(بزرگ راه بصره - العماره)، حرکت یگان های این قرارگاه تا "الحسان" ادامه یابد.

تصویر

عملیات قدس1 - هورالهویزه - 25/3/1364

تعدادی از فرماندهان سپاه در ایستگاه صلواتی که با پل های خیبری ساخته شده است.

از راست: نورعلی شوشتری، ...، سید مهدی مبلغ، ...، علی شمخانی، ...، عبداللهی

ص: 131

سپس "شمخانی" قائم مقام سپاه، به فرماندهان قرارگاه ها دستور داد که هر چه زودتر به مقرهای خود بروند و همة فرماندهان یگان ها را جهت حضور فعال در منطقه فرا خوانند، همچنین قرارگاه سلمان علاوه بر توجیه مسئول اطلاعات عملیات و مسئولان تعدادی از یگان های اصلی خود، تیم هایی را هم به قرارگاه کربلا مأمور کند.(1) وی در پایان اعلام کرد که همه فرماندهان قرارگاه ها و یگان ها باید از روز دوشنبه (27/3/1364) در منطقه حضور یابند و مرخصی های بعد از ماه مبارک رمضان (30/3/1364) نیز لغو می شود. شمخانی سپس از قرارگاه کربلا خواست دو تا سه یگان خود را توجیه کند و خط تعیین شده را به آن ها تحویل دهد. در این مورد "عزیز جعفری" جانشین قرارگاه کربلا، گفت: «واگذاری خط زود است و باید بیش تر بحث شود تا ناچار نشویم خط حدها را تعویض کنیم.» مع ذالک شمخانی خواستار توجیه یگان ها شد.(2)

13

در حالی که چند ساعت بیش تر به آغاز آنچه عراق "یک مهلت دو هفته ای توقف مشروط جنگ شهرها" اعلام کرده باقی نمانده بود، ایران یک موشک زمین به زمین به بغداد شلیک کرد. علاوه براین، رزمندگان از شب گذشته در نزدیکی اتوبان بصره - بغداد عملیاتی را شروع کرده اند که در مجموع اقداماتی مؤثر جهت زدودن آثار روانی - تبلیغاتی اعلام آتش بس مشروط عراق، محسوب می شود.

به نوشته مطبوعات ایران، این اقدام به تلافی حملات موشکی، هوایی و توپخانه متجاوزان بعثی در روز جمعه علیه راه پیمایان روز قدس، انجام شده است. روزنامه اطلاعات در این باره گزارش داد:«یگان موشکی سپاه پاسداران ساعت5 بامداد امروز یک بار دیگر بغداد پایتخت عراق را به لرزه درآورد و هدف یک فروند موشک زمین به زمین قرار داد.»(3)

این موشک در نزدیکی هتل "مریدیان" - مجلل ترین هتل بغداد - منفجر شده است.(4) رادیو بی.بی.سی. نیز تأکید کرد که این واقعه تنها چند ساعت قبل از آغاز یک توقف دو هفته ای در حملات عراق به شهرهای ایران، روی داد.(5) به گزارش "داگلاس رابرت" خبرنگار رادیو امریکا، ابتدا ایران از شلیک یک موشک دوربرد به سوی بغداد به تلافی حملات پیشین عراق به شهرهای ایران، خبر داد و اندکی بعد انفجار بزرگی در پایتخت عراق به وقوع پیوست.(6)

آسوشیتدپرس نیز از بغداد گزارش داد: «لحظاتی پس از این که سکنه چهار میلیون نفری این شهرها با صدای کر کننده انفجار، در رخت خواب خود تکان خوردند ستونی از دود سیاه رنگ در مرکز پایتخت عراق به هوا برخاست. انفجار به قدری قوی بود که تا یک کیلومتری پنجره ها را در هم فرو ریخت. طی سه ماه گذشته این دوازدهمین ضربه موشکی گزارش شده ایران علیه بغداد است.»(7)

در این حال از ساعت24 شب گذشته تا 7 بامداد امروز هواپیماهای عراقی در سه نوبت

ص: 132

حریم هوایی چند شهر غرب کشور از جمله باختران و اسلام آباد غرب را مورد تجاوز قرار دادند. این هواپیماها در دو نوبت چند راکت در حوالی شهر اسلام آباد غرب فرو ریختند که در نتیجه دو تن شهید و هشت تن مجروح شدند. همچنین در بمباران فرودگاه اسلام آباد غرب، به یک هواپیمای سمپاش (از ناحیه بال) و یک تانکر محتوی 10 تن سم، آسیب کلی وارد آمد. به این ترتیب عراق تا آخرین لحظات باقی مانده از زمان قبل از مهلت اعلام شده، به بمباران شهرها ادامه داد و به این طریق کوشید از موضعی کاملاً برتر و در نقش یک تصمیم گیرنده دارای ابتکار و آزادی عمل مطلق، طرح خود را عملی سازد.(1)

از سوی دیگر، به گزارش ستاد سپاه منطقه2 نجف اشرف، بعدازظهر امروز مواضع نظامیان عراق در شهر حلبچه و مراکز مهم این شهر چند ساعت هدف آتش توپخانه سپاهیان اسلام بود که خسارت فراوانی به آن وارد شد.(2)

در مورد آتش بس دو هفته ای در جنگ شهرها که عراق اعلام کرده، یونایتدپرس به نقل از دیپلمات ها گزارش داد: «این حرکت صدام به مثابه پذیرش این امر است که افزایش فشار نظامی، رهبران ایران را به نرم کردن شرایط خود در مورد پایان دادن به جنگ ترغیب نکرده است، اما به نظر می رسدکه این حرکت از تشنج در تهران کاسته است ... در ماه مارس عراق اعلام کرده بودکه دیگر با آتش بس محدود موافقت نخواهد کرد، زیرا این آتش بس ها نتوانسته اند تعدیلی در موضع ایران ایجاد کنند.»(3)

یک مفسر بی.بی.سی. نیز گفت: «تصمیم صدام برای متوقف کردن حملات، احتمالاً به دلیل پایان یافتن مهمات و به ویژه موشک هایی است که عراق با آن شهرهای ایران را هدف قرار می دهد و بغداد برای تأمین آن ها نیاز به زمان دارد. دلیل دیگری که می تواند صدام را به این کار واداشته باشد این است که ادامه و استمرار حمله به شهرهای ایران می تواند باعث شود ایرانی ها به این حملات عادت کنند و طبیعی است که در صورتی که این حملات برای مردم عادی شود دیگر تأثیر خود را از دست خواهد داد. بنابراین عراق تصمیم گرفته است حملات را برای مدت کوتاهی متوقف کند و سپس بدون مقدمه حملات را از سر بگیرد تا از نظر روانی تأثیر حملات حفظ شود. موفقیت این استراتژی یعنی حمله به مناطق غیرنظامی و کشتار مردم به منظور شوراندن آنان علیه دولت، قابل تردید است.»(4)

در این حال به گزارش خبرگزاری جمهوری اسلامی، همة رادیوهای بیگانه در خصوص راه پیمایی عظیم روز قدس به طور هماهنگ سکوت کرده اند و محور اخبار بامدادی امروز خود را تلاش به اصطلاح "صلح آمیز صدام" قراردادند و آن را در صدر اخبار خود آوردند. همچنین این نکته در خبرهای رادیوهای بیگانه قابل توجه است که اکثر این رادیوها با تأکید بر این که پیشنهاد صدام حسین به دنبال گسترده ترین عملیات عراق علیه شهرهای ایران، مطرح شده است، کوشیدند تا وانمود کنند که حکومت صدام موضع تازه را در نهایت قدرت اتخاذ کرده است.(5)

ص: 133

14

یک بولتن داخلی سپاه، براساس آنچه روی تلکس خبرگزاری جمهوری اسلامی آمده است گزارشی از شروع تا ختم دور اخیر جنگ شهرها تهیه کرده که طبق این جمع بندی، حملات هوایی و موشکی عراق به مناطق مسکونی ایران در 20 روز اخیر (5/3 تا 24/3/1364) و نتایج کلی آن، چنین است:

«جمعاً 185 حمله به 24 شهر صورت گرفت که از این تعداد، 17 حمله موشکی بوده و طی آن 25 فروند موشک به شهرها اصابت کرده است. آمار کل شهدا 600 نفر و مجروحین 1520 نفر بوده است. البته آمار فوق شامل بمباران نخجیر ایلام که حدود 500 نفر شهید و مجروح داشته است، نمی شود. همچنین تخریب 170 منزل و 100 باب مغازه نیز از جمله آثار این حملات می باشد. در همین مدت 8 موشک به باختران اصابت کرد و 20 بار تهران مورد تجاوز هوایی قرار گرفته است.»(1)

15

بخش فارسی رادیو بغداد صبح امروز متن کامل پیام صدام رئیس حکومت عراق درباره توقف دو هفته ای جنگ شهرها را پخش کرد. در این پیام که با عبارات "بسم الله الرحمن الرحیم. چهارمین پیام به خلق های ایران: با سلام به تمام کسانی که به صلح و آشتی ایمان دارند" شروع شده، آمده است:

«صلحی را که ما می خواهیم همان صلحی است که بر پایه روابط ملت ها و حکومت های جهان استوار می گردد و بر قوانین بین المللی و سازمان های جهانی تکیه دارد. اگر در واقع حکام ایران می توانند ثابت کنند که یکی از مسئولین عراق برخلاف این اصول از ابتدای جنگ تاکنون و حتی پیش از آن چیزی گفته باشد، بفرمایید و آن را اعلام دارند، ولی برعکس، رهبرانی که شما گرفتار دام آن ها شده اید چیزهایی را می گویند که مخالف تمام این اصول و موازین است؛ چیزهایی را می گویند که هم شما خلق های ایران تمام آن ها را می شنوید و می بینید و هم ملت عراق آن ها را می شنود و می بیند. حکام شما خواستار اشغال عراق و تغییر رژیم حکومتی آن و به بردگی کشاندن ملت آزاده عراق می باشند.

آن ها تصور کردند که می توانند رژیم های منطقه را ساقط نمایند و این کشورها را به سرزمین های ایران ملحق سازند. و این سرآغاز تجاوزی بود که باعث شعله ور گشتن جنگ فیمابین ایران و عراق در طول پنج سال شد. یکی از ساده ترین وظایف رهبری آن است که پای بند به اصول باشد و از مستلزمات پای بندی به اصول این است که مجریان مقتضیات و امکانات را در نظر بگیرند و چنانچه کسی چنین نکند، از پای بند بودن به اصول منحرف شده است و یکی از اساسی ترین ارکان رهبری را از دست داده است.

ملت عراق پیروز است چون خدا با اوست و خداوند تجاوز و تجاوزگران را دوست نمی دارد،

ص: 134

برای این که تأکید می نماییم که هدف ما از بمباران ایران در عمق اراضی آن برای اذیت و آزار رساندن زیان های جانی و بی احترامی به شخصیت و استقلال ایرانیان نیست، بلکه یکی از وسایل پایان دادن به جنگ و پیش آوردن موقعیت مناسب در ایام مبارک عید رمضان است. ما از تاریخ ساعت8 صبح روز شنبه مصادف با 15/6/1985 میلادی الی 30/6/1985 از انجام هرگونه حملات هوایی به هدف های منتخب در داخل شهرها در اهداف ایران خودداری خواهیم کرد. توقف در انجام حملات هوایی به خاطر دادن فرصت مناسب جدیدی است به رهبران ایران تا در مورد برقراری صلح بیندیشند. همچنین قصد این است فرصت جدیدی به شما مردم ایران داده باشیم که برای پایان دادن به جنگ و برقراری صلح و آشتی، به حکام ایران فشار وارد آورید که این خود لبیک گفتن به ندای اپوزیسیون ایرانی است که طرف دار برقراری صلح و آشتی میان دو کشور می باشند و آنان از ما خواسته اند که در این ایام عید از انجام حملات هوایی خودداری نماییم. باشد که فرصتی مناسب جهت پشتیبانی از صلح و آشتی داده شده باشد. پایه های این فرمول عملی را که جهت پایان بخشیدن به جنگ در نظر داریم به شرح زیر است:

1- آتش بس کامل در خشکی و هوا و دریا.

2- عقب نشینی نیروهای دو طرف به مرزهای بین المللی.

3- مبادله کامل اسرای جنگی طرفین.

4- شروع مذاکرات مستقیم به منظور رسیدن به موافقت نامه صلح و حسن هم جواری بین ایران و عراق که بر اساس احترام به حاکمیت ملی و عدم مداخله در شئون یک دیگر استوار باشد. البته ما مانعی نمی بینیم در این که طرف سومی که بی طرف باشد تماس های مقدماتی برای صلح انجام دهد.

5- این اصول که ذکر شد همگی به هم مرتبط می باشند آن چنان که نقض یکی از آن ها به مثابه نقض تمام اصول است و بایستی به صورت گام های عملی و زمان بندی شده دقیق صورت پذیرد، به طوری که دست خوش امیال و شانه خالی کردن از زیر بار آن نشود.

6- طبیعی است بر طرفین ایران و عراق واجب است که عناصر مثبتی در ایجاد امنیت و استقرار صلح در منطقه باشند، چرا که این صلح یک صلح همیشگی است و نباید به صورت یک صلح موقت که موقعیت زمانی آن را به وجود آورده است، تلقی شود.

این پیشنهادی است که ما به شما ارائه دادیم و بر مبنای آن همان طوری که وعده دادیم دست از انجام حملات خود بر می داریم و باشد که این فرصت به شما امکان دهد که بیش تر بر حکام ایران فشار آورید که به پایان دادن به جنگ و برقراری صلح کمک کند.

در حالات زیر ما ناچار خواهیم شد قبل از پایان یافتن مهلت مقرر، حملات خود را از سربگیریم:

1- چنانچه حکام ایران به گلوله باران های خود علیه شهرها و روستاهای ما ادامه دهند.

ص: 135

2- در صورتی که حمله ای علیه سرزمین ما صورت پذیرد.

3- در صورتی که اعلامیه یا بیاناتی از سوی حکم روایان ایران مبنی بر مخالفت با پیشنهادات ما ابراز یا صادر شود یا تحریک و تهدیدی مبنی بر ادامه جنگ و کشتار از آن ها سربزند.

4- چنانچه تجمع نیروها به منظور حمله ای به سرزمین ما و نیروهای ما در شهرهای ایران مشاهده شود.

در چنین حالاتی ما ناگزیر خواهیم بود حملات و ضربات کوبنده خود را هرچه شدیدتر قبل از پایان مهلت مقرر - که در بالا اشاره گردید - از سرگرفته و درس عبرتی به جنگ افروزان بدهیم.

چنانچه رهبران شما باز هم بر شعله ورماندن جنگ و ادامه کشت و کشتار و تهدید اصرار داشتند و حاضر نشدند به این پیشنهاد ما روی موافق نشان دهند، آن وقت ما برای دفاع از ملت و حاکمیت ملی خود ناچاریم با تمام وسایل و امکانات به حملات هوایی خود علیه هدف های منتخب با شدت هرچه بیش تر ادامه دهیم و هشدار دهنده معذور است. والسلام علیکم و رحمه الله و برکاته. "صدام حسین" رئیس جمهوری عراق. بغداد، 25 رمضان 1405 / 14 ژوئن 1985.»(1)

16

"طارق عزیز" وزیر خارجه عراق، پیش از ظهر امروز برای اجرای یک مأموریت بسیار محرمانه و فوری به قاهره رفت. رادیو اسرائیل رویدادهای اخیر جنگ ایران و عراق را علت اساسی مسافرت ناگهانی طارق عزیز ذکر کرده است.(2) طارق عزیز شام گاه امروز پس از ملاقات با "حسنی مبارک" رئیس جمهور حکومت مصر و تسلیم پیام صدام به وی، قاهره را ترک کرد. وی قبل از عزیمت از قاهره گفت که مصر و عراق در مورد جنگ ایران و عراق نظرهای مشترک دارند. طارق عزیز تصریح کرد که قاهره همچنان به حمایت خود از موضع عراق در جنگ خلیج فارس ادامه می دهد.(3)

به نوشته روزنامه سوری "البعث"، طارق عزیز در سفر خود به مصر در جست وجوی حمایت نظامی مصر از عراق در جنگ با ایران و شرکت در از بین بردن آرمان فلسطین بوده است.(4)

17

در پی اعلام مواضع مسئولان و مردم در راه پیمایی روز قدس مبنی بر تداوم جنگ تا پیروزی - که هم پاسخی است منفی به تلاش هایی که برای تحمیل صلح انجام می گیرد و اخیراً تشدید شده، هم تأکیدی است بر بی اثر بودن فشار نظامی عراق (جنگ شهرها) که به منظور کشاندن ایران از موضع ضعف به پای میز مذاکره، وارد می آید - امروز روزنامه "الاتحاد" چاپ امارات از تحرکی دیگر برای برقراری صلح خبر داد: «کمیته حسن نیت کنفرانس اسلامیِ مأمور رسیدگی به مناقشات عراق و ایران، هشتمین اجلاسیه خود را در سطح رؤسای کشورهای عضو در اوایل ماه آینده مسیحی (اواسط تیرماه) در جده برگزار خواهد کرد. در اجلاسیه مذکور نتایج تماس های اخیر کشورهای عربی منطقه با دو کشور

ص: 136

متخاصم، تحولات اخیر در مواضع دو کشور و همچنین تلاش های اخیر دبیرکل سازمان ملل مورد بحث و بررسی قرار خواهد گرفت. همچنین پیرامون امکان اعزام نیروهای نظامی از سوی کشورهای اسلامی به منظور جداسازی نیروهای در حال جنگ دو کشور در صورت توافق طرفین، بحث و تبادل نظر خواهد شد. رؤسای کشورهای گامبیا، سنگال، گینه، ترکیه، پاکستان، بنگلادش، مالزی و نیز یاسرعرفات در این اجلاسیه شرکت دارند.»(1)

18

نشریه "لویدز" لندن گزارش داد که ایران قصد دارد به جای نفت کش سیوند - که به وسیله موشک های عراقی از کار افتاده است - نفت کشی عظیم را به کارگیرد و این در حالی است که ایران در هر شش ماه برای کرایه کشتی، 5/4 میلیون دلار، تقریباً معادل قیمت یک نفت کش، پول پرداخت می کند. به نوشته این نشریه، ایران هیچ عجله ای در خرید نفت کش ندارد زیرا در انتظار کاهش قیمت نفت کش است.(2)

19

ایران اعلام کرد که در یک اقدام پیش گیرانه، کلیه فرودگاه های خود را به روی هواپیمای ربوده شده امریکایی "تی.دبلیو.ای" بسته است. یک مقام آگاه در سازمان هواپیمایی کشوری در تماس با خبرگزاری جمهوری اسلامی گفت: «این تصمیم با توجه به این که گفته می شود هواپیمای مزبور فرودگاه بیروت را به سوی منطقه خلیج فارس ترک کرده، اتخاذ شده است.» وی تأکید کرد که به هواپیمای ربوده شده مطلقاً اجازه فرود در هیچ یک از فرودگاه های کشور داده نخواهد شد.(3)

به گزارش خبرگزاری جمهوری اسلامی از واشنگتن، شبکه های رادیو تلویزیونی امریکا مکرر و تقریباً لحظه به لحظه در گزارش های خود، ربوده شدن این هواپیما را با هیجان خاص و بسیار غیرعادی، اقدامی وحشت ناک و تروریستی می خوانند و "تروریست های شیعه"یِ عضو گروه جهاد اسلامی را مسئول آن معرفی می کنند. همچنین با تأکید بر ارتباط این گروه با ایران حمله نظامی به اهداف مورد نظر دولت ریگان در ایران، را یک واکنش احتمالی این دولت می دانند.(4)

تلویزیون لندن نیز در اخبار خود، این گروگان گیری را بزرگ ترین بحران امریکا در برابر تروریسم نامید و ربایندگان را غیر مستقیم به ایران ربط داد.(5)

20

در ادامه تاکتیک ارسال بمب های پستی برای شخصیت های جمهوری اسلامی، از فرانسه یک بسته پستی حامل مواد منفجره رسید که بر آن، نام گیرنده "نمازی" وزیر اقتصاد و دارایی و نام فرستنده آقای "فاضل هرندی" نوشته شده بود. این بسته در میان دیگر بسته های پستی در اداره پست تهران منفجر شد و یکی از کارکنان این اداره را مجروح کرد. اضافه می شود که چندین بسته پستی مواد منفجره از مبدأ فرانسه با ذکر همان نام به عنوان فرستنده برای افراد مختلفی از جمله آقایان هاشمی رفسنجانی، خلخالی، صفایی و لاجوردی

ص: 137

به تهران پست شده بود که نیروهای انتظامی آن ها را کشف و خنثی کردند.(1)

21

در ادامه جنگ روانی جدید عراق با اعلام مهلت و توقف دو هفته ای جنگ شهرها، رادیو صوت الجماهیر گزارش داد که "عبدالرحمن قاسملو" رئیس حزب دمکرات کردستان ایران، در نامه ای به صدام حسین خواستار پایان بخشیدن به جنگ شهرها به مناسبت عید فطر شده است. در این نامه آمده است: «حزب دمکرات کردستان ایران صلح بین ملت ها را تأیید و سیاست تجاوزکارانه رژیم خمینی را تقبیح می نماید. حزب، ادامه جنگ بین دو دوست همسایه را خسارت و ضرر به ملت های دو کشور می پندارد به همین جهت آیت الله خمینی و دار و دسته او را که بر ادامه جنگ اصرار می ورزند و موضع یکدنده شخصی خمینی از مخالفت با تمامی پیشنهادات صلح را یک جنایت بزرگ در حق ملت های ایران و عراق می داند. جناب ریاست جمهور عراق، من از سوی ملت کردستان ایران و صلح و دوستی میان ملت ها از شما خواستار پایان بخشیدن به جنگ شهرها به مناسبت فرا رسیدن عیدفطر می باشم.»(2)

رادیو بی.بی.سی. نیز در تفسیری دربارة تأثیر حملات هوایی و موشکی عراق بر مردم ایران، گفت: «صدام حسین به دستگاه رهبری ایران مهلتی داد تا پیشنهادات صلح او را بررسی کند ... "مسعود رجوی" مسئول شورای ملی مقاومت،(3) از مردم ایران خواسته است که اعتراض خود را علیه جنگ در دو هفته آینده تشدید کنند. مسعود رجوی می گوید تصمیم عراق مبنی بر به تعویق انداختن بمباران ها، پاسخی بوده است به تلگرامی که او برای صدام حسین فرستاده است.»(4)

همین رادیو چند ساعت بعد در برنامه ای با عنوان "دو ساعت"، گزارش داد: «اولین نشانه از این که عراق بار دیگر قصد دارد حملات هوایی ]علیه شهرهای ایران[ را به حالت تعلیق درآورد، همان گونه که قبلاً در پانزده ماه پیش صورت گرفت، از پاریس آمد جایی که رهبر مقاومت مجاهدین - مسعود رجوی - اعلام کرد که وی از عراق خواسته است که این بمباران ها را متوقف سازد.» مجری برنامه بی.بی.سی. سپس گفت: «اکنون من از وی پرسیدم آیا او چنین زد و بندهای دیپلماتیک با عراق، کشوری که غیرنظامیان ایران را کشته است را توجیه می کند؟»(5)* رجوی - که تلفنی با این رادیو مصاحبه می کرد - گفت: «تمامی آن ها

ص: 138

می دانند که ما همیشه با هرگونه حمله به جمعیت بی دفاع غیرنظامی و مردم بی گناه در هر کشور مخالفت ورزیده ایم.» در این لحظه مجری اظهارات رجوی را قطع کرد و گفت برای کسب راه نمایی بیش تر با "گوردون آدامز" کارشناس سرویس شرقی بی.بی.سی. تماس گرفته و از وی درباره رابطه میان مسعود رجوی و صدام حسین در عراق پرسیده و آدامز پاسخ داده است: «این رابطه به ماه فوریه سال گذشته [1984] باز می گردد. نکته جالب این که در آن هنگام عراقی ها گفتند که به دلیل درخواست مسعود رجوی آن ها تصمیم به متوقف ساختن بمباران گرفته اند و در این مناسبت جدید هنوز عراق نگفته است که به درخواست رجوی تصمیم به توقف مجدد حملات می گیرد ... به نظر می رسد که شواهد اخیر نشان می دهد که مجاهدین علی رغم این که دارای باندهای کوچک وفادار در سراسر ایران هستند، دیگر گروه عمده مخالف نیستند که بتوان در داخل کشور روی آن ها حساب کرد.»(1)

روزنامه "لوموند" نیز با طرح این سؤال که "اگر دو ماه پیش، بمباران های عراق علیه پایتخت ایران قطع نمی شد، چه روی می داد؟" نوشت: «آیا همان گونه که اپوزیسیون می گوید، این امر موجب قیام عمومی و یا بروز اغتشاشات می گردد؟ مقامات دولتی با خشنودی و خوش بینی می گویند که برای مقابله با این نوع واکنش های عاطفی تجربه کافی دارند و مردم بالاخره گناه را به گردن پرتاب کنندگان بمب ها خواهند انداخت ... در حال حاضر هیچ نیرویی متشکل از اپوزیسیون در داخل ایران وجود ندارد که بتواند نارضایی مردم را به مجرایی هدایت کند که رژیم را در تنگنا قرار دهد.»(2)

22

به رغم عمومیت بازتاب ها و تفسیرهای منفی دربارة جنگ، در گزارش بعضی از رسانه ها که با افکار عمومی در روز جهانی قدس در ایران مواجه شده اند، این موضوع که مردم کماکان به انقلاب و نظام وفادارند، انعکاس یافته است. در این باره خبرگزاری تانیوگ نوشته است: «براساس قضاوتی که از تظاهرات عمده حمایت از جنگ - که دیروز ]روز جهانی قدس[ برگزار شد - برمی آید، حوادث تخریبی، روحیه مبارزه جویانه اکثریت مردم ایران را تغییر نداده است. اعضای حزب الله در تظاهرات روز جمعه ثابت کردند که حد و مرزی برای وفاداری به رهبرشان وجود ندارد و آن ها آماده اند هر زمان که از آن ها درخواست شود، دست به جان فشانی بزنند.»(3)

از سوی دیگر، آقای هاشمی رفسنجانی در جلسه علنی مجلس دربارة آثار راه پیمایی روز قدس و تلاش تبلیغاتی رسانه های گروهی غربی و نیز گروه های محارب گفت: «به حق باید راه پیمایی روز قدس را به عنوان یکی از حوادث مهم تاریخی به حساب آوریم و می توانیم این را با توجه به حضور بی سابقه کمی و کیفی و در نظر گرفتن شرایطی که حاکم بر کشور بود، به عنوان یک سرفصل تاریخی و نقطه عطفی در حوادث مهم جهانی قلمداد کنیم. آنچه

ص: 139

که انسان از مجموعه حوادث احساس می کند، توطئة حساب شدة همگانی علیه جمهوری اسلامی ایران طراحی شده بود که پای ابرقدرت غرب و شرق، ارتجاع منطقه و عوامل شان و اسرائیل، همه در کار بود. همة ابزاری که لازم بود برای ارعاب مردم ما و دور کردن مردم ما از صحنه، به کار گرفته شد و این ها از هیچ چیز دریغ نکردند. ]مردم با حضورشان[ آب پاکی ریختند روی دست همه دشمنان انقلاب.

استکبار شرق و غرب و ارتجاع و اسرائیل و صهیونیسم و ضدانقلاب داخلی از چپ شان و راست شان، منافق شان، مارکسیست شان، سلطنت طلب شان، لیبرال های خودی نمای شان، همه این ها را اصلاً به یک افتضاحی کشاندند که رشته های همه این چند روزشان را - که خیلی هم رویش کار کرده بودند - همه را پنبه کردند.»(1)

ص: 140

از نیروهای خودی 40 تن شهید، 30 تن مجروح و 3 تن مفقود شدند. از تجهیزات خودی یک قبضه توپ 106 با قایق آن و یک قایق دوشکا منهدم شد و به چند قایق دیگر هم بر اثر اصابت ترکش آسیب قابل ترمیم وارد آمد.(1)

24

به گزارش قرارگاه خاتم الانبیا(ص)، نیروهایی از لشکر30 گرگان و تیپ1 لشکر88 تحت امر لشکر30، در محورهای منطقه ماماخلان، چمپاله، دوکان، و بانی بنوک(از جبهه شمال غرب) اقدام به یک عملیات انهدامی و ایذایی کردند. در این عملیات حدود 150 تن از نیروهای دشمن کشته یا زخمی شدند و 50 سنگر اجتماعی و انبار مهمات و قبضه هایی از توپخانه و تعدادی خودرو سبک و سنگین آن ها منهدم گردید.(2)

به گزارش رکن2 لشکر30 گرگان، این عملیات در ساعت24 با نام "صبر3" و با رمز "یا مولای متقیان ادرکنی" به منظور انهدام پایگاه های دشمن انجام شده است.(3)

25

یکی از پایگاه های سپاه مستقر در روستای "رشده" واقع در 7 کیلومتری مریوان مورد هجوم ضدانقلاب قرار گرفت. مهاجمان که قبلاً این پایگاه و میزان توانایی و پشتیبانی آن را شناسایی کرده بودند با ابتکار عمل و برتری پایگاه را به تصرف درآوردند. از این حمله، 12 شهید - که همگی مثله شده بودند - و6 مجروح بر جای ماند و 2 تن نیز اسیر شدند.(4)

همچنین در یکی از خیابان های سقز چند پاسدار وظیفه مورد هجوم قرار گرفتند و براثر انفجار یک نارنجک که به سوی شان پرتاب شده بود، 3 تن از آنان مجروح شدند.(5)

26

امروز هواپیماهای عراقی وارد حریم هوایی شهرهای باختران و اسلام آباد غرب شدند(6) اما هیچ حمله هوایی و موشکی صورت نگرفت. به این ترتیب عراق برخلاف آنچه اعلام کرده بود، شروط اعلام شده خویش را نقض کرد و جنگ شهرها را ادامه نداد. در واقع با این نحوه پایان جنگ شهرها، موضع برتری که عراق به آن نیاز داشت و به آن تظاهر می کرد به شدت متزلزل شده است. در این باره یک مفسر بی.بی.سی. گفت: «ایران حداقل یکی از سه شرطی که عراق در هنگام اعلام تضمینش مبنی بر متوقف ساختن بمباران شهرهای ایران ذکر کرد را هم رعایت نکرده است. نیروهای ایران به خاک عراق تجاوز کرده اند، شهرهای عراق زیر آتش توپخانه قرار گرفته و پیشنهاد صلح عراق مشخصاً از طرف رهبران ایران رد شده است. عراق تهدید کرده بود که اگر شرایطی که این کشور پیشنهاد کرده، رعایت نشود، بمباران ها را بلافاصله شروع خواهد کرد ولی تاکنون این کار را نکرده است.»(7)

درباره واکنش ایران در خصوص احتمال آغاز مجدد جنگ شهرها به وسیلة عراق،

ص: 142

خبرگزاری فرانسه گزارش داد: «"کمال خرازی" مدیریت ستاد عالی اطلاعات جنگ،(1) امروز هشدار داد ایران با حداکثر نیرو به هر گونه از سرگیری بمباران شهرها توسط عراق پاسخ خواهد داد. آقای خرازی اولین عکس العمل رسمی اظهار شده در تهران از آغاز اجرای قطع دو هفته ای جنگ شهرها که عراق تصمیم آن را اتخاذ کرده، اعلام نمود که ایران تا آن جا تلافی خواهد کرد که عراق از اعمالش متأسف شود. وی از سازمان های بین المللی خواست تا به عراق برای محترم شمردن میثاق های جنگی فشار آورند. وی اظهار عقیده کرد این قطع حملات به شهرها توسط عراق مدیون اهمیت تظاهرات جمعه در تهران است که طی آن مردم نشان دادند که از مقاومت در مقابل تجاوز عراق حمایت می کنند.»(2)

در مورد واکنش کشورهای منطقه درخصوص اعلام توقف جنگ شهرها، خبرگزاری قطر گزارش داد: «روزنامه های کشورهای حوزه خلیج فارس امروز ضمن تجلیل از اقدام عراق در متوقف ساختن حمله به شهرهای ایران، ابراز امیدواری کردند که این اقدام به متوقف شدن سیل خون ریزی و پایان گرفتن این جنگ طولانی منجر گردد.»(3) درباره انگیزه عراق در اعلام توقف جنگ شهرها رادیو بی.بی.سی. نیز به نقل از هفته نامه "ساندی تایمز" گفت:«صدام حسین هدفش این است که مردم ]ایران[ را به واکنش عمومی برانگیزد چنان که هم در برابر آیت الله خمینی بایستند و هم موقعیت مقامات را متزلزل کنند و در نتیجه ایران راه صلح در پیش گیرد.»(4)

27

روزنامه "کریستین ساینس مانیتور" چاپ امریکا، در شماره امروز خود خبر داد که مهندس مهدی بازرگان در تماسی با این روزنامه مواضع خود را در مورد مخالفت با ادامه جنگ، مطرح کرده است. در گزارش این روزنامه دربارة جنگ ایران و عراق آمده است: «تا کنون مخالفت با جنگ، در تهران فقط به طور خصوصی ابراز می شد، اما اکنون یکی از بنیان گذاران رژیم جمهوری اسلامی - مهدی بازرگان - آشکارا مخالفت خود را بیان می دارد. مهدی بازرگان طی یک تماس تلفنی به خبرنگار ما گفت: "اکثریت مردم از جنگ خسته و بیزار شده اند و من معتقدم تعدادی از رهبران کشور از واقعیت آگاه اند و با من هم عقیده هستند که ما باید برای صلحی شرافت مندانه با عراقی ها کوشش کنیم. اما آن ها جرأت آن را ندارند که این حرف را آشکارا بگویند".»

گزارش گر این روزنامه در پایان نوع مخالفت های بختیار و بازرگان با نظام

ص: 143

جمهوری اسلامی ایران را با هم مقایسه کرده است: «بازرگان نه با حکومت ملایان بلکه فقط با سیاست های دولت مخالف است، در حالی که بختیار از بازگشت سلطنت مشروطه به ایران حمایت می کند.»(1)

28

حضور عجیب و تحسین برانگیز مردم در اوضاع به شدت مبهم و تهدیدآمیز روز قدس - که برای جهان غیرمنتظره بود - علاوه بر بازتاب وسیع خارجی، در مباحث محافل داخلی نیز دامنة گسترده ای یافته است؛ از جمله در جلسه امروز مجلس شورای اسلامی، دو تن از سخن رانان پیش از دستور و نیز رئیس مجلس به ایراد سخنانی در مورد این راه پیمایی پرداختند.

"مرتضی رضوی" نماینده تبریز، به عنوان سخن ران قبل از دستور گفت: «ملتی که با این فداکاری، با این ایثارگری که می آید در مقابل تمامی تحلیل ها و تبلیغات سوء ده ها رادیوی خارجی این گونه می ایستد و همة ادعاهای دشمنان داخلی و خارجی را پاسخ می گوید، حجت را بر ما، مخصوصاً بر ما مجلسی ها تمام می کند که در تصویب قوانین، لایحه و طرح مان طوری نشود که به نفع فراریان سرمایه دار کله گنده بوده باشد یا به نفع ارباب ظالم بوده باشد. این مسئولیتی که قبلاً داشتیم با این حرکت عظیم روز قدس سنگین تر و عظیم تر شده است.»

"سیدابوالقاسم موسوی دامغانی" نماینده رامهرمز نیز به عنوان دیگر سخن ران قبل از دستور گفت: «مسئولان جمهوری اسلامی، همة آن کسانی که به یک نحوی در تشکیلات جمهوری اسلامی نقش دارند باید توجه بکنند که ملت ایران پس از گذشتن پنج سال از جنگ و یکی دو سه سال جنگ شهرها و جنایات جنگی صدام، این چنین در صحنه حضور پیدا کرد، حجت خودش را بر ما تمام کرد. امروز نوبت مسئولین است که پای به پای این ملت ما به پیش بتازیم تا ان شاء الله به پیروزی قطعی و نهایی برسیم.»

سپس "هاشمی رفسنجانی" رئیس مجلس، گفت: «به حق باید راه پیمایی روز قدس و روز جمعه گذشته را ما به عنوان یکی از حوادث مهم تاریخی به حساب بیاوریم. آنچه که انسان از مجموعه حوادث احساس می کند این است که یک توطئه حساب شده همگانی علیه جمهوری اسلامی طراحی شده بود که پایِ ابرقدرت غرب و شرق و ارتجاع منطقه و عوامل شان و اسرائیل، همه در کار بود. همة ابزاری که لازم بود برای ارعاب مردم ما و دور کردن مردم ما از صحنه به کار گرفته شد و از هیچ چیز این ها دریغ نکردند ]به اضافة[ سکوت بی سابقه مجامع جهانی و مراکز خبری دنیا از این همه جنایت و تأییدهای ضمنی و بزرگ کردن حوادث در مسیر منافع بعث عراق.» آقای هاشمی در آخر از حضور مردم در روز قدس در آن اوضاع تهدیدآمیز، نتیجه گیری کرد: «اگر دشمنان اسلام یک ذره شعور داشته باشند، به قول همان مخبرهای غربی دیگر حماقت است که باز هم به فکر باشند که به این ملت ضربه بزنند.»(2)

ص: 144

29

آقای هاشمی رفسنجانی - که بعد از امام، در عمل، شخصیت اصلی جمهوری اسلامی در سیاست خارجی و فرماندهی عالی جنگ محسوب می شود - امروز در مصاحبه با تلویزیون ژاپن آخرین مواضع ایران را در برخی زمینه های سیاست خارجی و نیز دربارة جنگ تشریح کرد. مهم ترین اظهارات وی در مورد اکتفای ایران به محاکمه صدام به عنوان متجاوز بود و این که "نتیجه محکمه هرچه باشد، ما می پذیریم".

در این گفت وگو خبرنگار تلویزیون ژاپن با اشاره به بهبود روابط ایران و اتحاد جماهیر شوروی و نیز تعویق تشکیل کمیته مشترک برای همکاری های اقتصادی که دلالت بر وجود اختلاف نظرهای بین دو کشور دارد، پرسشی را با توجه به عواملی که مانع بهبود روابط است، مطرح کرد. آقای رفسنجانی عدم تمایل ایران در تیره شدن روابط بین دو کشور را با توجه به داشتن همسایه ای نیرومند، هزاران کیلومتر منافع مشترک، رودخانه های مشترک، سد مشترک، احداث نیروگاه و کارخانه، طرق مواصلاتی و مبادلات تجاری و فنی، متذکر شد و موارد اختلافی بین ایران و شوروی را چنین برشمرد: حضور نظامی شوروی در افغانستان، حمایت شوروی از عراق و ارسال تسلیحات پیشرفته چون "میگ25" به این کشور و نیز حمایت از حزب توده. وی افزود: «این مسئله آخری [حزب توده] با توجه به عدم اجازه دخالت کشورهای خارجی در ایران و با دست گیری آن ها و انحلال این حزب و محاکمه آن ها حل شد ولی دو مورد قبلی (افغانستان و عراق) حل نشده است که البته نمی تواند مانع بهبود روابط دو کشور باشد و لذا جهت بهتر شدن روابط مان تلاش می کنیم.»(1)

آقای هاشمی در پاسخ به این پرسش خبرنگار که عراق تهدید کرده است تا زمان پذیرش صلح کامل توسط ایران به حملات علیه شهرها ادامه دهد، گفت: «فکر می کنم حل اساسی جنگ در جبهه زمینی است و در مورد مقابله به مثل به لحاظ انسانی و اسلامی محدودیت داریم و این موجب می شود تا در جبهه سرعت عمل بیش تری به خرج دهیم و در صورت عادی بودن وضعیت، صبر می کنیم تا این که زمینه یک انقلاب در عراق فراهم شود و آن موقع جهت نجات عراق حمله می کنیم.»(2)

وی سپس دربارة میزان خسارات به جزیره خارک و مجتمع پتروشیمی ایران و ژاپن گفت: «خسارات چندانی وجود نداشته است و این جزیره با همان ظرفیت بالایی که داشته الآن هم آماده صدور نفت هست ولی ما نیاز به آن ظرفیت بالا نداریم، از طرف دیگر، دفاع ما در آن جا قوی است و صدماتی هم که به مجتمع پتروشیمی وارد شده است غیرقابل جبران نبوده است.»(3)

در مورد قراردادهای عراق با ترکیه و عربستان جهت ایجاد خطوط جدید انتقال نفت که عراق را قادر می سازد در چند سال آینده بیش از سه میلیون بشکه نفت در روز صادر کند و

ص: 145

این امر امتیاز بزرگی برای این کشور است و بر ادامه جنگ تأثیر خواهد داشت، گفت: «در حال حاضر عراقی ها به اندازه سهمیه ای که در اوپک دارند، نفت صادر می کنند و اگر خودشان کم تر هم صادر بکنند، کویت و عربستان سعودی به نیابت از عراق نفت می فروشند. ما فکر نمی کنیم حتی اگر لوله جدیدی دست عراق بیفتد، عراق بتواند نفت بیش تری را صادر بکند مگر این که بخواهد مقررات اوپک را زیر پا بگذارد، البته حزب بعث عراق تابع مقررات نیست ولی ما هم نخواهیم گذاشت و از قدرت مان استفاده می کنیم و جلو صدور بی حساب نفت را می گیریم چون صدور بی حساب نفت به معنی از هم پاشیدن اوپک و به هم خوردن بازار است، طبعاً در آن صورت کشورهای منطقه از ما حمایت خواهند کرد.» وی افزود: «ما همین الآن می گوییم که اگر روزی این لوله ها تکمیل بشود و بخواهد از سهمیه اش تجاوز بکند، تحقیقاً جلو این لوله ها را می بندیم و آن کشورهایی را هم که اجازه می دهند بی حساب نفت صادر بشود با آن ها هم برخورد غیردوستانه ای خواهیم داشت.»

آقای هاشمی در ادامه اعلام کرد: «ایران الآن تکنولوژی ساخت موشک را دارد و فرمول سوخت موشک و مخازن تحت فشار زیاد را - که از عناصر مهم هستند - و نیز سیستم هدایت و به دست آوردن آلیاژهای لازم برای پرواز موشک ها را توانستیم حل بکنیم و خوش بختانه این موشک ها کاملاً ایرانی است یعنی ما از طریق تعمیر موشک های پیشرفته ای که در اختیار داشتیم، نتایج خوبی به دست آوردیم و در آینده نوع جدیدی را خواهیم دید. تحقیقاً ما متکی به یک نوع موشک نخواهیم بود. ما از همین حالا اعلام می کنیم که به عنوان یک قدرت موشکی نه در سطح ابرقدرت ها بلکه در سطح کشورهای رده دوم و سوم، در منطقه حضور داریم. البته لزومی ندارد که دنیا از قدرت ما بترسد؛ اگر ما از موشک استفاده بکنیم فقط به عنوان قدرت دفاعی و بازدارندگی است.»

مهم ترین اظهارات آقای هاشمی در توضیح شرط سقوط صدام عنوان شد که آن را به محاکمه صدام تنزل داد. وی در پاسخ به این پرسش خبرنگار که "نظر ایران از شرط سقوط صدام جهت دست یابی به صلح و نیز راجع به آتش بس در جنگ شهرها چیست؟" چنین توضیح داد:

«ما آتش بس در مورد شهرها را می پذیریم. به طور کلی در زدن شهرها یا تعرضی به خطوط دریایی یا هوایی یا استفاده از سلاح شیمیایی و به طور کلی در موارد تخلف از موازین بین المللی جنگ، در هر موردش اگر ما اقدامی می کنیم جنبه مقابله به مثل دارد و آمادگی داریم به محض این که عراقی ها دست از تخلف شان بردارند، آتش بس در این گونه موارد را بپذیریم ولی در مورد اصل جنگ نه، از شرایط خودمان هیچ گونه عدول نخواهیم کرد. شرایطی را که، مطرح کردیم، شرایط عادلانه ای است. ما با موازین بین المللی حرف می زنیم ... آن ها بسیاری از مردم غیرنظامی را در ابتدای جنگ اسیر کردند ... قرارداد الجزایر

ص: 146

را در تلویزیون پاره کردند ... مردم غیرنظامی را بمباران می کنند ... از سلاح شیمیایی استفاده می کنند، تمام موازین را زیر پا می گذارند، خوب طبیعی است که ما نمی توانیم با چنین همسایه ای در صلح باشیم، چرا که حقوقی برای ما مقرر است که باید تأمین بشود. اگر آن را به سقوط صدام تعبیر می کنیم، توضیح دادیم که منظور ما محاکمه صدام به عنوان متجاوز است. ما می گوییم که بیایند چنین آدمی را محاکمه بکنند، البته معتقدیم که هر دادگاه هر چند که ضعیف هم تشکیل بشود، صدام را به پرداخت غرائم و خسارات و محکومیت های اخلاقی و انسانی محکوم خواهد کرد... طبعاً چنین کسی استحقاق حکومت بر ملت را ندارد و طبیعی است که به این جا ختم می شود که ما حکم محکمه را هر چه باشد، می پذیریم.»(1)

30

نمایندة دائمی جمهوری اسلامی ایران در سازمان ملل متحد، (سعید رجایی خراسانی) در نامه ای خطاب به دبیرکل این سازمان با ذکر موارد تخلف عراق، لزوم رعایت پروتکل ژنو مبنی بر ممنوعیت استفاده از سلاح های شیمیایی و نیز وظایف دبیرکل سازمان ملل متحد را در این باره یادآور شد و خواستار رسیدگی جدی گردید. در این نامه همچنین یادآوری شده است که کوتاهی سازمان ملل در این باره می تواند بر اقدامات تلافی جویانه ناخواسته ای بینجامد که مورد رضایت هیچ کس نیست. نامه چنین است:

«بنا به اطلاع دولت متبوعم، احتراماً توجه جناب عالی را به نکات ذیل جلب می نمایم: در تاریخ 7 می 1985 [17/2/1364] رژیم جنایت کار عراق در ادامه جنگ شیمیایی خود علیه نیروهای جمهوری اسلامی ایران، شمال شرقی بصره را با گلوله های توپ شیمیایی گلوله باران کرد که در نتیجه آن چند نفر از مردم مجروح شدند. بعثیان عراق به جنگ شیمیایی خود ادامه دادند تا آن جایی که در روز بعد، مورخ 8 می، منطقه کناره واقع در جنوب غربی سردشت را هدف گلوله های شیمیایی قرار دادند.

علی رغم این حقیقت که رژیم جنایت کار عراق مکرراً به خاطر استفاده از تسلیحات شیمیایی علیه نیروهای جمهوری اسلامی ایران و علی رغم فشارهای سیاسی بین المللی وارده، به همین خاطر محکوم شده است، حکام عراق هنوز پروتکل 1925 ژنو مبنی بر ممنوعیت استفاده از عوامل شیمیایی در جنگ را آشکارا نقض می نمایند بنابراین از جناب عالی درخواست می گردد با اقدامات لازم به استفاده عراق از سلاح های شیمیایی پایان دهید تا از احتمال اقدامات تلافی جویانه ناخواسته جلوگیری شود. این گام از سوی جناب عالی امیدی تازه به اعتبار و اقتدار این سازمان بین المللی خواهد بخشید.»(2)

31

شیخ "صباح" امیر کویت، در ملاقات با یک هیئت اعزامی از ایران که اخیراً به کشورهای

ص: 147

منطقه خلیج فارس سفرهایی داشته، گفته است که صدام در تلاش برای رسیدن به توافق هایی با شوروی دربارة جنگ است.(1) روزنامه "ملیت" چاپ ترکیه نیز امروز نوشت، اتحاد جماهیر شوروی که با عراق قرارداد دوستی امضا کرده است، برای جلوگیری از اقدامات سوریه و کمونیست های عراقی تلاشی از خود نشان نمی دهد. به نوشته این روزنامه، کمونیست های عراقی و سوری همکاری نزدیک با هم دارند و با کمک کردها خواستار افزایش فشار بر صدام حسین هستند. آن ها معتقدند جنگ ایران و عراق در سال جدید وارد مرحله حساسی خواهد شد و صدام قدرت خود را از دست خواهد داد. در این روزنامه همچنین آمده است: «در اوایل ماه مه آخرین محموله سلاح شوروی متشکل از موشک های سام 7، کلاشینکف، تیربار و مسلسل دوشکا از راه سوریه و ایران برای کردها فرستاده شده است.»(2)

32

"طه یاسین رمضان" معاون اول نخست وزیر عراق، در یک اقدام تبلیغاتیِ نمایش قدرت اعلام کرد کشورش دیگر تمایلی به استفاده از خط لوله مسدود خود در سوریه، ندارد و حتی پس از پایان جنگ با ایران، قرارداد این خط لوله را لغو شده محسوب می کند و توسعه تسهیلات جایگزین این خط لوله بدین معناست که عراق در عمل نیز پس از پایان جنگ با ایران به خط لوله سوریه نیاز نخواهد داشت. وی افزود که قرار است خط لوله نفتی جدید عراق از طریق عربستان در دهم شهریور آینده بهره برداری شود و با وجود خط لوله دیگری که از طریق ترکیه قرار است از اواخر سال 1986 شروع به کار کند، صدور نفت عراق از طریق کانال های امن و خارج از تأثیرات جنگ تضمین خواهد شد.(3)

33

روزنامه ژاپنی "نیهون کیزایی" در گزارشی دربارة تشکیل نیروهای واکنش سریع توسط کشورهای شورای همکاری خلیج فارس در قبال ادامه کمک های مالی اقتصادی به عراق، نوشته است: «کشورهای شورای همکاری خلیج فارس به تدریج به این فکر می کنند که عاقلانه تر خواهد بود آن ها جای کمک به عراق در جنگ با ایران، سیستم دفاعی مشترک خود را تقویت نمایند ... کشورهای حوزه جنوبی خلیج فارس از ابتدای جنگ تا کنون حدود 45 میلیارد دلار به عراق در جنگ علیه صدور انقلاب اسلامی، کمک کرده اند. این کمک ها از نظر این کشورها بهای تضمین امنیت آن ها بوده است، اما با طولانی شدن جنگ و وضعیت مالی دشوار ناشی از کاهش درآمد نفتی، این کشورها فکر می کنند که کمک به عراق بار سنگینی به دوش آن هاست، در حالی که تشکیل نیروهای واکنش سریع این شورا برای آن ها شش میلیارد دلار هزینه داشته است.» این روزنامه به نقل از یک کارشناس نظامی غرب افزوده است: «آشکار است که نیروی واکنش سریع شورای همکاری قدرت کافی برای مقابله

ص: 148

مستقیم با ایران را ندارد.» نیهون کیزایی در خاتمه پیش بینی کرده است: «تشکیل نیروی واکنش سریع، به طور غیرمستقیم بیان گر آن است که وضعیت خلیج فارس از یک مقابله دو طرفه ایران در مقابل عراق و شورای همکاری، به یک مقابله سه طرفه ایران، عراق و شورای همکاری تغییر می یابد.»(1)

34

دربارة ماجرای اخیر ربودن یک هواپیمای امریکایی، خبرنگار خبرگزاری فرانسه از بیروت گزارش داد: «امروز یک گروه از حزب الله لبنان برای همکاری با چریک های امل وارد فرودگاه بیروت شده اند.»(2)

همچنین خبرنگاران محلی ضمن مطرح کردن دیدار هواپیماربایان با دوستان و اعضای خانواده های خود که در حومه جنوب بیروت در نزدیکی فرودگاه بین المللی پایتخت لبنان زندگی می کنند، گزارش دادند: «دیشب هواپیماربایان سرحال بودند و گاهی هم با چریک های امل - که در برج کنترل فرودگاه مستقر شده اند - شوخی می کردند. یکی از آن ها از این که به موقع شامش را به هواپیما نمی بردند، شکایت کرد و گفت: "در فاصله این مدت می توانستم به خانه ام بروم و برای همه کسانی که در هواپیما هستند، غذا تهیه کنم".»(3)

از سوی دیگر، در پاسخ به اظهارات برخی مقام های رسمی و نیمه رسمی امریکا و تهدیدات آن ها علیه ایران - که برخی اروپاییان نیز آن را تکرار می کنند - سخن گوی وزارت امور خارجه ایران هرگونه دخالت ایران را در ربودن هواپیمای امریکایی تکذیب کرد و آن را هیاهوی تبلیغاتی امریکا در واکنش به تظاهرات گسترده ملت مسلمان ایران و دیگر مسلمانان جهان برای حمایت از ادامه نبرد تا پیروزی نهایی، دانست.(4) خبرگزاری یونایتدپرس نیز به نقل از سخن گوی وزارت خارجه ایران انتشار گزارش هایی مبنی بر دست داشتن ایران در ربودن هواپیمای امریکایی را زمینه سازی حمله امریکا به ایران اعلام کرد.(5)

در این حال "جیم آندرسن" خبرنگار دیپلماتیک خبرگزاری یونایتدپرس، در گزارشی دربارة هواپیمای ربوده شدة امریکایی، به مقایسه بین این ماجرا و گروگان گیری امریکاییان در تهران (در سال 1358) پرداخت و نوشت: «از نظر درماندگی و سرخوردگی که دولت امریکا به خصوص در روزهای نخست بحران گروگان گیری در ایران با آن مواجه بود، می توان این دو حادثه را با هم مقایسه کرد ولی مشکل بزرگ اینک در این است که هیچ کس نمی داند این هواپیماربایان چه کسانی هستند، هیچ دلیل و مدرکی هم در دست نیست که ارتباط آن را با یک دولت خاصی ثابت کند. کسی نمی داند آیا آن ها یک گروه بزرگ تر شیعه و یا حتی نماینده ایران هستند یا خیر.»(6)

ص: 149

ص: 150

از سپاه، گفت: «مسئله واگذاری گردان های سپاه به ارتش یک آزمایش است و حضرت امام قبلاً دستوری در ارتباط با همکاری (با ارتش) صادر نکرده بودند و این اولین دستور است که ایشان صادر کرده اند و این مسئله در تاریخ نوشته خواهد شد و خدا هم آن را ثبت می کند. برادران باید توجه داشته باشند که علاوه بر این که امام چنین تکلیفی را بر عهده سپاه گذاشته اند، آبروی سپاه نیز مطرح می باشد، زیرا نیروی زمینی ارتش می گوید سپاه به ما نیرو نمی دهد. و از طرفی هم دارند به سپاه فشار می آورند که شما نمی خواهید بجنگید. و تمام توانی را هم که در طول این پنج، شش سال جنگ، سپاه به دست آورده است، دارد از دست می دهد. روی همین حساب است که ما این مسئله را پی گیری می کنیم.»

شمخانی در ادامه افزود: «امام کتباً دستور داده اند که سپاه پاسداران انقلاب اسلامی موظف است نیازمندی های ارتش را تأمین نماید و نیروهایی که به ارتش واگذار می شوند باید تابع مقررات انضباطی ارتش باشند. ارتش عدم انجام عملیات خود را در نبود نیرو دانسته است و می گوید سپاه نیرو بدهد تا ما بتوانیم عملیات کنیم. ما باید نیرو در اختیار ارتش بگذاریم خواه آن ها عملیات بکنند یا نکنند. اگر عملیات نمی کنند، این مسئولین مملکت هستند که باید تصمیم خود را بگیرند و اگر عملیات می کنند، خوب ما باید نیروی خود را بدهیم.»(1)

36

در جلسه امروز سپاه در قرارگاه خاتم الانبیا(ص)، ضمن بررسی مسائل کلی عملیات آتی (فاو)، مسئله تلقی دشمن از وضعیت خودی نیز مورد بحث قرار گرفت. آقای شمخانی گفت: «دشمن در منطقه اروند حساسیت پیدا کرده است. اسیری که اخیراً در شهر آبادان گرفتیم، مأموریت داشته که بفهمد چه یگانی وارد منطقه شده و در حال حاضر کدام یگان در خسروآباد و نیز از خسروآباد به پایین مستقر شده است.» وی افزود: «اطلاعات عراق منطقه آبادان را منطقه عملیات ما تصور می کند و شاید هم منطقه عملیاتی شلمچه را که ارتش در آن حضور دارد، می خواهد پی گیری کند.»

در ادامه بحث، گزارش هایی مبنی بر احداث پل روی بهمن شیر و نقل و انتقالات سنگین ارتش در جاده خرمشهر و جادة خسروآباد ارائه شد که نشان می داد ظاهراً حساسیت دشمن بایستی از تحرکات نیروی زمینی ارتش - که هم زمان با عملیات سپاه در فاو، در شلمچه مأموریت دارد - ناشی شده باشد.(2)

37

یک فروند هلی کوپتر عراق که برای شناسایی وارد منطقه عملیاتی قدس1 شده بود، با آتش پدافند هوایی ایران در اطراف روستای "البیضه" سقوط کرد. این آخرین پرواز مؤثر دشمن در این منطقه بود.(3)

ص: 152

38

جنگ شهرها هر چند فروکش کرده، همچنان خبرساز است. امروز فرماندهی ارتش عراق در اطلاعیه نظامی شماره 1868 خود اعلام کرد که ایران شهر مندلی و اطراف آن و شهرک های "طویله" و "خرمال" را با توپخانة سنگین گلوله باران کرده است.(1)

39

چند فرد مسلح در حمله به پایگاه بسیج شهرستان "تاکستان" قزوین، همة افراد این پایگاه را - که شش بسیجی بودند - به شهادت رساندند و پس از جمع آوری سلاح ها و مهمات موجود، با یک دستگاه خودرو پایگاه گریختند و سپس در همان نزدیکی خودرو را با مقداری از سلاح ها و مهمات رها ساختند.(2) در گزارش های بعدی مشخص شد که شهادت شش بسیجی این پایگاه هنگام صرف سحری ماه رمضان و به کمک یکی دیگر از اعضای پایگاه - که عنصر نفوذی گروه های محارب بوده - انجام شده است.(3)

در یک جنایت دیگر، دو تن از عناصر سازمان مجاهدین خلق، "فرید کریمی" دبیر مرکز تربیت معلم شهید باقری را با پنج گلوله در مقابل منزلش به شهادت رساندند. قاتلان ساعتی قبل از قتل، در تماسی با فرید (برادر "فواد کریمی" نماینده اهواز در مجلس شورای اسلامی) خود را حامل کتابی از طرف یکی از دوستان وی در خارج از کشور، معرفی کرده بودند.(4)

40

آقای "میرحسین موسوی "نخست وزیر، در سخنانی در جمع مردم جنوب شهر تهران در مسجدالشهدا واقع در نازی آباد، حملات هوایی عراق به مناطق مسکونی کشور را یک جنگ روانی خواند که با توافق بین المللی قدرت های سلطه گر صورت گرفته است. وی افزود:

«در آغاز این توطئه بزرگ، هجومی همه جانبه از سوی محافل خبری دنیای استکبار علیه مردم ما شروع شد که بر عکس حرکت های قبلی عمدتاً خصلت روانی و روحی داشت و هدف آن ها شکستن روحیه مقاومت مردم بود که بر پایه تحلیل ایادی داخلی آن ها در داخل کشور صورت می گرفت. در این راستا کلیه خبرهای منتشره در رسانه های استکبار جهانی درباره روحیات مردم، وضعیت سیاسی ]و[ اقتصادی کشور حتی بحث های بودجه کشور در مجلس شورای اسلامی را به سمتی سوق دادند که گویا یک نارضایتی حقیقی در مردم در حال رشد کردن است و براساس آن حتی قبل از آن که شورای به اصطلاح فرماندهی رژیم بغداد اعلام آغاز جنگ شهرها به بهانه واهی شرکت ایران در سوءقصد به جان امیرکویت را بنماید، حملاتی از سوی صدامیان بر علیه شهرهای مان در اهواز، گیلان غرب و ارومیه شروع شده بود و درست در این موقع رادیوهای بیگانه با تلاش زیاد بحث ضرورت صلح و سازش را مطرح می کنند و با شدت زیاد به آن ادامه می دهند. گروهک های چپ و راست نیز به کمک آن ها شتافته و در داخل به این مسائل دامن می زنند و حتی قبل از راه پیمایی روز قدس

ص: 153

اعلامیه دادند که دولت جمهوری اسلامی با زور سرنیزه عده ای را از دهات اطراف به تهران آورده که شعار بدهند ... آن ها هنوز پیوستگی مردم به حکومت را احساس نمی کنند ... قدرت دولت متأثر از قدرت مردم است و اگر حضور مردم نباشد، یقیناً دولت نمی تواند در مقابل توطئه های بزرگ دشمنان مقاومت کند و درست به همین دلیل که قدرت مردم مسلمان را درک نمی کنند، این سیلی محکم را در روز قدس می خورند.

وقتی منافقین و لیبرال ها در کنار کشورهای ارتجاعی منطقه و ابرقدرت ها شعار صلح می دهند، بلافاصله با توجه به این طیف هماهنگ باید به ذهن ما بیاید که کشانده شدن به این صلح تحمیلی چه نفعی را برای ما خواهد داشت و دشمنان چه منافعی را در آن دنبال می کنند؟ البته مردم هوشیار ما با آن راه پیمایی عظیم و گسترده، تمام حساب های آن ها را در هم ریختند و بسیار آگاه تر و پرشورتر از آن بودند که تحلیل گران شرق و غرب فکر می کنند. بنابراین آن ها چطور می توانند تابیدن نور ایمان را در دل انسان ها حدس بزنند.

مسئله، اعتقاد مردم به اسلام است که باعث می شود از جان خود برای تثبیت این نظام مایه بگذارند و از طرف دیگر، آن ها جدایی بین خود و رهبری احساس نمی کنند زیرا رهبری بیش ترین اعتقاد را به مردم دارد و این را در مواقع گوناگون آشکار کرده است.»(1)

41

آقای "محسن رضایی" فرمانده سپاه پاسداران، در یک سخن رانی در سمنان با تشریح ضرورت آماده بودن مردم برای یک جنگ درازمدت، گفت: «دنیا دارد با ما بازی می کند؛ یک بار کار سیاسی می کند، یک بار فشار می آورد. در حال حاضر و در شرایطی که آقای هاشمی رفسنجانی می خواست به لیبی برود، وزیر خارجه لیبی [امروز] به عراق رفت و طبعاً الآن معلوم نیست که آقای هاشمی به لیبی خواهد رفت یا نه. حاج محسن رفیق دوست (وزیر سپاه پاسداران) در سفر به لیبی موفق نشده بود با قذافی ملاقات کند. مسئولین لیبیایی به وی گفته بودند تا آقای هاشمی به لیبی نیاید، ما تصمیمی نمی گیریم. الآن هم آقای هاشمی تصمیم گرفت به لیبی برود که وزیر خارجه لیبی به عراق رفت.»(2)

42

نشریه "لارپو بلیکا" چاپ ایتالیا، در مقاله ای با اشاره به موضوعاتی چون رابطة دست خوش تناقض ایران با سوریه و لیبی، وضع تسلیحاتی ایران در ارتباط با این دو کشور را بررسی کرده و سفر آتی هاشمی رفسنجانی به چین را نیز با تهیه سلاح مرتبط دانسته است. در این مقاله آمده است: «ایران سلاح هایی را که دقیقاً سوریه و لیبی به ایران فروخته اند قدیمی و گاهی هم فاقد کارآیی می داند. به علاوه لیبی از قرار معلوم از تحویل بیش از 20 فروند از موشک های "اسکود" که تاکنون به ایران ارسال شده، امتناع ورزیده است. همچنین هر دو کشور سوریه و لیبی با توسعه طلبی انقلاب اسلامی در عراق و حوزه خلیج فارس مخالف

ص: 154

هستند. از طرف دیگر، در لبنان استراتژی سه کشور مذکور با هم در تناقض می باشد، همان طور که نبرد اردوگاه ها - که در بیروت جریان دارد - این مسئله را به اثبات رسانیده است. کشور سوریه از شیعیان سازمان "امل" حمایت می کند و هدفش ایجاد هم زیستی مسالمت آمیز بین همة گروه های لبنانی تحت حمایت و نظارت خود می باشد، در حالی که لیبی از فلسطینی ها و سنی مذهب ها حمایت و جانب داری می کند و مایل است لبنان بار دیگر به صورت یک دژ چریک های مخالف اسرائیل درآید، و سرانجام ایران از حزب الله حمایت می کند ضمن این که فاصله خود را از آن ها به طور یکسان حفظ کرده و هدفش استقرار یک جمهوری اسلامی در لبنان است.

ایران به دلیل عدم همکاری سوریه و لیبی جهت تأمین تسلیحاتی این کشور، ناچار شده است که به چین روی بیاورد. فقدان همکاری کامل لیبی و سوریه در تأمین مایحتاج جنگی ایران، کاسة صبر ایران را لب ریز کرده و موجب گردیده که این کشور برای تأمین سلاح های مورد نیاز خود در وهله اول به چین و سپس به سایر کشورهای غیرمتعهد متوسل شود.»(1)

لارپوبلیکا سپس هدف سفر آقای "هاشمی رفسنجانی" رئیس مجلس شورای اسلامی، به چین را نیز "معامله تسلیحاتی" تفسیر کرده و افزوده که ایران اخیراً با سوریه و لیبی وارد یک قرارداد تسلیحاتی سنگین شده است: «سفر "رفسنجانی" رئیس مجلس شورای اسلامی - که مقام نمایندگی امام خمینی و سخن گوی شورای عالی دفاع نیز به عهده او است - در ماه آینده به چین در این چارچوب قرار خواهد گرفت. اخیراً دو کشور مذکور (سوریه و لیبی) قرارداد بسیار عظیم تجاری به ارزش 6/1 میلیارد دلار برای تولید و تحویل هواپیماهای شکاری، تانک و توپخانه سنگین، موشک های زمین به هوا و موشک انداز، با ایران به امضاء رسانیده اند.»(2)

43

در ادامه فعالیت های اقتصادی عراق، به گزارش رادیو صوت الجماهیر، شب گذشته "صبحی یاسین" وزیر صنایع این کشور، همچنین معاون و رئیس هیئت عراقی در کمیته مشترک همکاری عراق و شوروی ویژة همکاری اقتصادی، علمی و فنی، در کرملین با آقایان "ایوان ار خیپوف" معاون اول نخست وزیر شوروی، و "یاکوف ریاپو" معاون نخست وزیر این کشور، جداگانه گفت وگو کردند. به گزارش این رادیو، یاسین از نتایج مذاکرات ابراز رضایت کرد. آقایان ارخیپوف و یاکوف نیز تصمیم شوروی جهت تقویت همکاری با عراق و پاسخ مثبت عراق به پیام های بین المللی جهت پایان دادن به جنگ و حل مناقشات از راه مسالمت آمیز را ستودند.(3)

همچنین "قاسم احمدنقی" وزیر نفت عراق، به منظور مذاکره در مورد طرح احداث یک خط لوله جدید بین ترکیه و عراق، وارد آنکارا شد. به گزارش بی.بی.سی. قرار است احداث این خط لوله در سال آینده پایان یابد. چند شرکت از بریتانیا، امریکا، آلمان غربی، کره جنوبی و ترکیه

ص: 155

برای ساختن این خط لوله با یک دیگر به رقابت خواهند پرداخت. این دومین خط لوله است که چاه های نفت شمال عراق را به بندر "یومورتالیک" در ترکیه متصل می کند.(1)

این در حالی است که "ادریس بارزانی" رهبر حزب دمکرات کردستان عراق - که به گزارش خبرگزاری فرانسه مورد حمایت ایران است - هشدار داده که نیروهای وی به طرح های اقتصادی و نظامی خارجی در شمال عراق حمله خواهند کرد و کارکنان خارجی مستقر در مکان اجرای این طرح ها را ربوده یا به قتل خواهند رساند.(2)

44

به گزارش خبرگزاری فرانسه، منابع موثق اعلام کرده اند که ارتش ترکیه - که از تابستان گذشته مبارزه با جدایی طلبان کرد در جنوب شرقی این کشور را تشدید کرده است - در روزهای اخیر تعداد نیروهای خود را در استان های مرزی اش با ایران و عراق افزوده است. طبق این گزارش، عده ای از ناظران سیاسی و دیپلماتیک در آنکارا معتقدند که استقرار این نیروهای جدید می تواند پیش درآمدی برای مداخله ارتش ترکیه علیه شورشیان کرد عراق باشد. خبرگزاری فرانسه افزوده است که کردهای مخالف حکومت بغداد از چند هفته پیش امکان انجام شدن یک عملیات مشترک ارتش ترکیه و عراق علیه اردوگاه های حزب دمکراتیک کردستان عراق به رهبری برادران بارزانی را مطرح کرده اند.(3)

رادیو امریکا نیز گفت: «ترکیه جمع آوری نیروهایش جهت یک اقدام مشترک با عراق به منظور قلع و قمع کردهای مخالف را آغاز کرده است. نیروهای ترکیه احتمالاً با موافقت دولت عراق وارد مناطقی از خاک عراق می شوند که کردهای مخالف ترکیه در آن نواحی مستقر هستند.»(4)

45

در مقابله با تهدیدات امریکا علیه ربایندگان هواپیما و حامیان آن ها، تحرکاتی از گروه های دخیل در این ماجرا گزارش شده است. آسوشیتدپرس از بیروت خبر داد که "نبیه بری" رهبر شبه نظامیان امل، گفته است که حداقل 30 گروگان امریکایی از هواپیمای ربوده شده "ترانس ورلد ایر لاینز (T.W.A)" به نقطه ای دیگر منتقل شده اند تا امکان هرگونه اقدامی در مورد رهایی آن ها منتفی شود.(5) رادیوی صدای مسیحیان لبنان در این خصوص گفت: «گروگان ها به گروه های سه تا چهار نفره تقسیم شده اند و در مواضع متعلق به گروه شبه نظامیان امل به سر می برند.»(6) به گفته رادیو اسرائیل نیز گروه هایی از حزب الله (شیعه) جهت کمک کردن به جنبش امل در مقابله با هر رویدادی از قبیل دخالت نظامی امریکا و اسرائیل برای آزادی مسافران هواپیمای ربوده شده، خودشان را به فرودگاه بیروت رسانده اند.(7)

در این میان مطرح شدن شخص نبیه بری به وسیلة محافل مختلف به عنوان فردی ذی نفوذ و مؤثر در این حادثه، قابل توجه است و در این که وی بتواند کمکی به امریکا در حل این بحران بکند، امیدواری هایی ابراز می شود. سخن گوی کاخ سفید (لاری اسپیکس) دربارة تماس تلفنی

ص: 156

امروز مک فارلین با نبیه بری جهت ختم این ماجرا، گفت: «رابرت مک فارلین مشاور "ریگان" (رئیس جمهور امریکا) در امور مربوط به امنیت ملی، طی تماسی تلفنی با "نبیه بری" رهبر جنبش امل، گفته است که وی امکانات لازم برای پایان دادن به هواپیماربایی را دارد.»(1)

46

در اظهارات بعضی از کارشناسان امریکایی، بر سازش ناپذیری و برخورد محکم با هواپیماربایان و پرهیز از هر گونه مذاکره با آن ها تأکید می شود؛ از جمله "هنری کیسینجر" وزیر خارجه اسبق امریکا - که به گزارش خبرگزاری جمهوری اسلامی، مشاور غیررسمی ریگان در امور امنیت ملی می باشد - در مصاحبه ای با شبکه تلویزیونی ای.بی.سی. تأکید کرد که هیچ گونه مذاکره ای نباید با هواپیماربایان انجام گیرد ولو حوادث ناگواری هم رخ بدهد. وی همچنین بر اجرای عملیات تلافی جویانه تأکید کرد: «سیاست فعلی دولت ریگان سیاست درستی است و باید پی گیری شود. ولی آنچه رسانه های گروهی به نقل از منابع ناشناسی مطرح می کنند مبنی بر این که "در صورت آزاد کردن زندانیان شیعه از جانب اسرائیل، امریکا از آن ها انتقاد نخواهد کرد" یا این که "امریکا از اسرائیل خواهد خواست که زندانیان شیعه را پس از آزادی گروگان ها، آزاد نماید تا بدین ترتیب تسلیم خواسته های هواپیماربایان نشده باشد"، موضع بسیار غلطی است و ما نباید خودمان را فریب دهیم زیرا در هر دو صورت هواپیماربایان پیروز خواهند بود و این گونه اعمال تروریستی بر علیه دیگر امریکایی ها در سرتاسر جهان دوباره انجام خواهد شد ... تنها یک موضع را باید در مقابل هواپیماربایان اتخاذ کرد و آن عدم مذاکره به شکل مستقیم یا غیرمستقیم است ... هیچ گونه مذاکره ای نباید با هواپیماربایان انجام گیرد هر چند هم که مسئله تا این حد دردناک باشد و ثانیاً پس از خاتمه این بحران، حتماً بر علیه عاملین هواپیماربایی عملیاتی تلافی جویانه انجام گیرد و حتی اگر هیچ گونه آسیبی به گروگان ها وارد نیاید.»(2)

47

تهدیدات مقام های امریکایی علیه ایران در مورد هواپیماربایی اخیر در بیروت، با ابراز تردیدهایی توأم شده است؛ سخنان "کاسپار واینبرگر" وزیر جنگ امریکا، در مصاحبه با شبکه تلویزیون ای.بی.سی. حاکی از چنین وضعی است. خبرنگار این شبکه به وی گفت: «"جرج شولتز" وزیر خارجه و "رابرت مک فارلین" مشاور امنیت ملی، اخیراً اخطار کرده اند که چنانچه گروه مسئول هواپیماربایی به ایران ربط پیدا کند، امریکا بر علیه ایران دست به اقدام تلافی جویانه خواهد زد."» واینبرگر: «من در این مورد نمی توانم چیزی را پیش بینی کنم ولی پس از این که ما اطلاعات بیش تری در مورد حامیان و هم دستان هواپیماربایان کسب کردیم، دقیقاً بر طبق سیاست پرزیدنت ریگان مبنی بر حمله به کشورهای حامی تروریست ها، تصمیم گیری خواهد شد.»(3)

ص: 157

در این حال، بی.بی.سی. مواضع صریح ایران در برابر این گونه تهدیدات را چنین بیان کرده: «رئیس مجلس شورای اسلامی ایران - آقای "هاشمی رفسنجانی" - هشدار داد که اگر امریکا چنان که گزارش شده است تهدید خود را عملی و یکی از بنادر ایران را بمباران کند، ایران کلیه بنادر خلیج فارس را خواهد بست.»(1)

از سوی دیگر، در برخی موارد مطبوعات غربی نکاتی را در جهت تبرئه ایران یادآوری می کنند؛ از جمله روزنامه انگلیسی "دیلی تلگراف" درباره اعلام تصمیم ایران در بستن فرودگاه های خود به روی هواپیمای ربوده شده امریکایی، نوشته است: «این ادعای ایران با عکس العمل این کشور در دسامبر گذشته (آذر 1363) در مورد یک فروند هواپیمای کویتی که افراطیون شیعه آن را وادار به فرود اجباری در تهران کرده و دو مسافر امریکایی آن را به قتل رساندند، کاملاً در تضاد است. در آن زمان گزارش شد هواپیمای کویتی سرانجام به تصرف نیروهای امنیتی ایران درآمده است. اما موضع گیری ایران در قبال هواپیماربایان مورد انتقاد شدید قرار گرفت. موضع گیری کنونی ایران نسبت به هواپیماربایی اخیر نمایان گر تلاش های مصرانه این کشور در تصفیه شهرت خود می باشد. وجود حالت سکون در جنگ 57 ماهه خلیج ]فارس[ یکی از دلایل اقدام ایران در یافتن دوست و همراه می باشد اما در عین حال این کشور به خرید سلاح و مهمات برای سربازان و تأمین وسایل یدکی برای تجهیزات خود نیاز دارد.»(2)

یک مفسر رادیو بی.بی.سی. نیز در این باره گفت: «این تصمیم ایران و موضع دوستانه تر ایران نسبت به کشورهای خلیج فارس، نشان دهنده آن است که احتمالاً مقامات واقع بین کادر رهبری ایران اکنون می توانند در تعیین سیاست خارجی ایران نقش مؤثرتری داشته باشند.»(3)

48

نشریه امریکایی "هرالدتریبیون" در مقاله ای دربارة وضع کنونی جنگ ایران و عراق، نوشته است: «ایران دارای انباری تقریباً بی پایان از مردان جوان است اما رهبران آن درک کرده اند که بدن های جوانان متعصب نمی تواند رقیبی برای تانک ها، هواپیما، هلی کوپترهای توپ دار و برخی اوقات گازهای سمی عراق باشد. درک این مطلب - که به قیمت جان در حدود 200 هزار نفر در طول سه سال گذشته تمام شده است - باعث گردید که استراتژی نظامی ایران به طور کلی تغییر کند ... زمینه برای میانجی گری فراهم است. در طول سال گذشته هر دو کشور ایران و عراق حسن نظر "خاویر پرزدکوئیار" دبیرکل سازمان ملل را به خود جلب کرده اند.

رئیس مجلس ایران می گوید که ایران اکنون مصمم است با حداقل تلفات ممکن، به پیروزی دست یابد ... ایران همچنان ممکن است گاه به گاه به تاکتیک های موج انسانی متوسل شود اما دیگر رویای دست یابی به یک پیروزی قاطع را در سر نمی پروراند و در عوض به طرز غیرمعمولی به انجام ] دادن[ گفت وگو علاقه نشان می دهد؛ برای مثال از وزیر خارجه عربستان سعودی پذیرایی کرد که اولین دیدار یک مقام عالی رتبه سعودی از ایران از زمان

ص: 158

پیروزی انقلاب در سال 1979 است.

ایران که مایل نیست با دشمن منفور خود صلح کند، همچنان با بعد نظامی جنگ مشغول است و در حالی که فریاد از ادامه جنگ می دهد، در خفا درصدد اتخاذ شیوه هایی برای محدود کردن جنگ و تلفات خود است. اما موضع عراق تقریباً متضاد موضع ایران است. عراق در حالی که با فریاد بلند خواستار برقراری صلح می شود، به موازات آن جنگ را از لحاظ نظامی تشدید کرده و امیدوار است از این طریق ایران را به پای میز محاکمه بکشاند.»(1)

49

دبیر ویژة امور امنیت ملی صدام، خانم "خالده عبدالقهار عبدالرحمن" که اخیراً به اتفاق شوهر و چهار فرزندش به ایران پناهنده شده است، در یک گفت وگوی مطبوعاتی شرکت کرد. وی با اشاره به این که یکی از استادان دانشگاه "قصر" و دبیر ویژة امور امنیت ملی صدام و از دوستان بسیار نزدیک "نوال" خواهر صدام است و شوهرش نیز مسئول امور امنیت "بارزان" برادر صدام و شریک بازرگانی و تجارتی خانواده صدام بوده است، از جمله دلایل مهم پناهندگی خود و خانواده اش را نگرانی عمیق صدام از او به عنوان دختر یک روحانی و نیز آگاهی اش از مسائل امنیتی پشت پرده در قصر، برشمرد که به نظر وی به اعدام او و خانواده اش می انجامید. وی سپس با توجه به فساد و فسق و فجور حاکم در قصر صدام، گفت: «برادران صدام به نام های "بارزان"، "شمبادی" و "وطبان" در حال حاضر با تمام وحشتی که صدام از آن ها دارد و آن ها از صدام، بسیاری از امور خارجی و داخلی از جمله ورود مشروبات الکلی و سایر وسایل فساد در جامعه را بر عهده دارند و بارها مرا به عنوان شریک وادار ساختند که چک و سفتة سفید امضا کنم.»

خالده دربارة چگونگی ارتباط بین امریکا و عراق توسط شاه حسین اردنی، گفت: «شاه حسین یکی از حلقه هایی بود که زنجیر نوکری صدام به امریکا را وصل کرد. تقریباً از شش ماه قبل از حمله به جمهوری اسلامی ایران، کلیه برنامه های تسلیحاتی، هزینه ها، تبلیغات و سایر امکانات جنگ آماده شده بود و ملک حسین - کسی که در تلویزیون عراق گفت: "من اولین سرباز این جنگ خواهم بود." - امروز بعد از صدام منفورترین فرد در میان مردم عراق به شمار می رود. در حالی که رابطه میان اردن و عراق قبل از شروع جنگ تیره بود تا جایی که صدام سه بار تصمیم گرفت که با ریختن سم در دوغ و ماست، شاه حسین را مسموم کند و از این موضوع غیر از من، بارزان و ارشد - برادران صدام - نیز اطلاع داشتند.»(2)

دبیر ویژه امور امنیت ملی صدام دربارة شهادت "بنت الهدی" خواهر آیت الله سیدمحمدباقر صدر، گفت: «در خانه "نوال" خواهر صدام، بودم که ارشد برادر صدام آمد و گفت که فردا آن خانم شیعه را می آورند. یکی از کسانی که بنت الهدی را به قصر آورد، "عزیز" نام دارد. این شخص شهید بنت الهدی را شدیداً مضروب کرده بود به طوری که خون از سر و صورتش

ص: 159

جاری بود. در قصر، شهید بنت الهدی را به اتاق "صباح میرزا" منشی اول صدام، بردند. شخصی به نام "حسین" از شهید بنت الهدی سؤال می کرد و او را مضروب می ساخت و زمانی که حسین کتک می زد، بنت الهدی یک آیه شریفه خواند که این بود: "ما یفتح الله للناس من رحمه فلا ممسک لها"(1) بعد صدام آمد و گفت: "شما از این کارتان چه فایده ای می برید؟" شهید بنت الهدی آیه دیگری از قرآن مجید را تلاوت کرد که صدام سخت عصبانی شد و شهید را زد و گفت این را ببرید. و بعد به زندان بردند و شهید کردند.»(2)

ص: 160

سوریه از ایران، بسیار تیره شده است.(1) در پنج سال اخیر این اولین دیدار یک مقام لیبیایی از عراق است.(2) تریکی هنگام ورود به بغداد گفت که "جنگ کنونی بین ایران و عراق را عراقی ها آغاز کرده اند" و بدین ترتیب در این باره از ایران حمایت کرد. یک مفسر رادیو کلن در ادامة این خبر گفت: «از این رو می توان نتیجه گرفت که لیبی در عین حالی که ظاهراً دارد روابط خود را با عراق به حال عادی و دوستانه بازمی گرداند، نمی خواهد ایران را هم خیلی از خود برنجاند و مایل است در عین نزدیکی با عراق، با ایران هم روابط عادی خود را حفظ کند.»(3)

به گزارش خبرگزاری آلمان غربی، انگیزه لیبی هرچه باشد خواه میانجی گری صلح بین ایران و عراق، خواه بر اثر حوادث بیروت - که در آن، نیروهای شبه نظامی جنبش امل (مورد حمایت سوریه) با نیروهای فلسطینیِ مورد حمایت لیبی درگیر می باشند - عراق چندان روی خوشی به این روابط مجدد دیپلماتیک بین دو کشور نشان نداده - به طوری که رادیو بغداد که روزانه 15 دقیقه برنامه ضد لیبیایی دارد، هم زمان با ملاقات تریکی با طارق عزیز، خواهان سرنگونی "معمرقذافی" رهبر لیبی، شده است.(4)

این خبرگزاری افزوده است که هر چند لیبی در ایجاد برقراری روابط پا پیش گذاشت لکن همان طور که از قرائن و شواهد برمی آید، این سفر دست آوردی را به ارمغان نیاورد به طوری که وزیر خارجه لیبی بدون این که نشانه ای مبنی بر بهبود روابط با عراق مشاهده کند، به دیدار یک روزه خود از بغداد پایان داد.(5)

خبرگزاری یوگسلاوی از بغداد در گزارشی با اشاره به این که پیش از ورود تریکی به پایتخت عراق هیچ گونه اعلامیه ای در این کشور دربارة سفر وی انتشار نیافته بود، اعلام کرد: «وزیر خارجه لیبی در حالی وارد بغداد می شود که گزارش هایی حاکی از احتمال تصمیم "قذافی" رهبر لیبی برای میانجی گری در جنگ ایران و عراق، انتشار می یابد.» این خبرگزاری سپس به تلاش لیبی جهت میانجی گری در جنگ ایران و عراق اشاره کرد و در مورد روابط حسنه بین ایران و لیبی و نیز تمایل عراق به بهبود روابط با لیبی گزارش داد: «محافل دیپلماتیک در بغداد چشم اندازهای کنونی تلاش لیبی را به عنوان یک میانجی مورد قبول هر دو طرف، روشن می بینند زیرا روابط لیبی و ایران حسنه است و اواخر سال گذشته بغداد به بهبود روابط با طرابلس اظهار تمایل کرده بود.» در این گزارش همچنین به حوادث بیروت پرداخته شده و به نقل از همان محافل آمده است که در این اواخر روابط لیبی با سوریه به سردی گراییده است و علت آن، پشتیبانی سوریه از نیروهایی است که برای پایان دادن به حضور فلسطینی ها در لبنان مبارزه می کنند.(6)

52

یک مؤسسه بین المللی تحقیقات صلح مستقر در سوئد، گزارش داد که در خصوص

ص: 162

استفادة عراق از تسلیحات شیمیایی در جنگ با ایران، هیچ تردیدی نیست. این گزارش در سال نامه "تسلیحات جهان و خلع سلاح" - که متعلق به همان مؤسسه است و امروز در سوئد منتشر گردید - آمده و افزوده است: «نقض معاهدات بین المللی در مورد محدودیت اقدامات نظامی، مسئله چندان مهمی نمی باشد و این امر نحوة کنترل تسلیحات را نه تنها در زمینه تسلیحات شیمیایی بلکه در تمامی زمینه ها ضعیف می کند.» طبق این گزارش، شواهدی هست مبنی بر این که قریب پانزده کشور جهان در حال حاضر تسلیحات شیمیایی دارند. گزارش این مؤسسه (سازمان) را رویتر مخابره کرده و افزوده است: «این سازمان مستقل برای چیزی که آن را "عکس العمل سکوت در قبال نقض آشکار قوانین بین المللی نامیده"، جامعه بین المللی به خصوص امریکا و شوروی را مورد انتقاد قرار داد.»(1)

53

دربارة تلاش ایران و عراق برای دست یابی به سلاح های جدید، همچنان مطالبی در مطبوعات و خبرگزاری ها مشاهده می شود: نشریه "ژون آفریک": «عراقی ها با یک مؤسسه در شیلی به نام "کاردوئن" وارد مذاکره شده اند تا نسبت به تأسیس کارخانه ای برای ساختن یک نوع بمب خوشه ای در عراق، اقدام نمایند.»(2)

خبرگزاری جمهوری اسلامی: «رژیم عراق اخیراً تقاضای خرید 120 فروند از هواپیماهای "پوکارا" را به آرژانتین داده است. پیش بینی می شود که رژیم عراق جهت "پشتیبانی نزدیک در عملیات زمینی" از این هواپیما استفاده کند.»(3)

یونایتدپرس: «دیپلمات ها و تحلیل گران نظامی گفتند ایران در صدد دست یابی به سیستم های دفاعی جهت حفاظت از شهرهای خود در قبال حملات هوایی آتی عراق است. در این ارتباط، ایران با کشورهای چین و شوروی، فرانسه و لیبی وارد مذاکره شده است.»(4)

54

برخی مفسران در رسانه های جهان صراحتاً یا تلویحاً از شکست عراق در جنگ شهرها خبر می دهند، از جمله بنابر یک گزارش مخابره شده از ژاپن، دو کارشناس امریکایی مسائل خاورمیانه ابراز عقیده کرده اند که استراتژی عراق برای کشاندن ایران به پای میز مذاکره، با شکست مواجه شده است. "جی.ای.بیل" استاد دانشگاه تگزاس و "ام فیلد" یک محقق مسائل خاورمیانه - که برای ایراد سخن رانی هایی دربارة مسائل منطقه خاورمیانه، در ژاپن به سر می برند - در مصاحبه ای با روزنامه "نیهون کیزایی" گفته اند که استراتژی عراق در حمله به شهرهای بزرگ ایران آثار روانی داشته ولی نتیجه مورد نظر را به عراق نداده است. بیل افزوده است: «حملات عراق به مراکز فرهنگی ایران در اصفهان و تهران در واقع موضع ایران را سخت تر کرده و رهبران ایران اعلام کردند که اگر لازم باشد بیست سال دیگر نیز این جنگ را ادامه خواهند داد. به عقیده آن ها عراق هیچ نشانی برای پیروزی در جنگ ندارد، در

ص: 163

حالی که ایران ممکن است برنده شود.»(1)

در مورد شکست عراق در جنگ شهرها، خبرگزاری آلمان غربی نیز در تفسیری نوشته است: «جنگ شهرها - مانند سلفش جنگ نفت کش ها - نتوانسته است تعادل قوا را به نفع هیچ یک از طرفین تغییر دهد و شواهد محکمی در دست است که نشان می دهد عراقی ها در پایان مهلت دوهفته ای خود برای توقف حملات که 30 ژوئن (9 تیر) تعیین شده است، حملات خود به هدف های غیرنظامی ایران را از سر نخواهد گرفت. یک دیپلمات عرب به طور خصوصی گفت که در جنگ شهرها عراقی ها به اندازة ایرانی ها آسیب دیدند. هم اکنون راه های انتخابی عراق برای وارد آوردن فشار بر ایران برای کشاندن این کشور به پای میز مذاکره، ته کشیده است و ایران ظاهراً عقیدة تهاجمات انبوه به امید دست یافتن به پیروزی های تعیین کننده در میدان جنگ را رها کرده است.»(2)

55

موضوع ربوده شدن هواپیمای خطوط هوایی .T.W.A متعلق به امریکا همچنان در محافل خبری در جنبه های مختلفی پی گیری می شود؛ از جمله، اظهار نظرها و موضع گیری ها در خصوص چگونگی برخورد با قضیه هواپیماربایی و یا کشورهای حمایت کنندة آن ها، در سطح وسیعی (اعم از شخصیت های حقیقی و حقوقی و رسانه های گروهی...) انجام می گیرد؛ موضع گیری هایی که بعضاً کاملاً متضاد نیز می باشد. در این میان آنچه مشخص است این که مسئولان امریکایی در اقدام علیه ایران توافق و جمع بندی مشخصی ندارند و نتوانسته اند راهی بیابند که منافع اقدامات تند علیه ایران بر مضار آن ترجیح داشته باشد.

سخن گوی کاخ سفید اقدام تلافی جویانه علیه ربایندگان را مخاطره آمیز دانسته است: «تجربه اسرائیل در لبنان در ظرف سه سال گذشته نشان داده است که اقدام تلافی جویانه نظامی می تواند نامؤثر بوده باشد و حتی گروه های شیعه افراطی را جهت انجام اقدامات تلافی جویانه مصمم تر کند. اضافه بر این امریکا باید که آثار هرگونه اقدام نظامی را روی هم پیمانان عرب خود و به خصوص شیخ نشین های نفت خیز عرب آسیب پذیر، بررسی نماید.»(3)

بر خلاف این اظهارنظر، رئیس اسبق سازمان سیا با دخالت نظامی موافق است: «چنانچه ما از طریق اطلاعات جاسوسی خود دخالت ایران در این واقعه را تشخیص دهیم، من موافقم که همین فردا تمام بنادر ایران را مین گذاری کنیم یا دیگر عملیات نظامی غیرکشنده بر علیه این کشور انجام دهیم.»(4)

معاون اسبق وزارت خارجه امریکا در امور سیاسی (لارنس ایگل برگر) در این باره گفت: «من صد در صد از عملیات تلافی جویانه علیه عاملین هواپیماربایی حمایت می کنم.»(5) "باب کوپرمن" متخصص امریکایی "تروریزم" نیز گفت: «چنانچه دولت امریکا تصمیم بر حمله به دولت دیگری مثل ایران را بگیرد و به جزیرة خارک یا یک اردوگاه تسلیحاتی حمله

ص: 164

کند، این برانگیزنده حرکت تشکیلاتی طرف داران آیت الله خمینی در داخل امریکا خواهد شد و احتمالاً مشکلات زیادی را هم ایجاد خواهد کرد، ولی این به هیچ وجه نباید منجر به عدم انجام حمله تلافی جویانه علیه تروریسم گردد.»(1)

رادیو امریکا نیز در ساعت20:30 امروز نظر کارشناسان امریکایی درباره مقابله با ربایندگان هواپیمای این کشور را چنین بیان کرد. «"برایان جنکینز" کارشناس مسائل تروریستی در موسسه تحقیقاتی ژوئند، در مصاحبه ای - که از شبکه تلویزیونی ام.بی.ای. پخش شد - گفت: "نسبت دادن هواپیما دزدی و ارتباط دادن هواپیماربایان با دولت ایران کار مشکلی است". وی گفت: "تروریزم گسترده ای که از جانب دولت ها حمایت می شود، علیه امریکا در خاورمیانه وارد عمل شده است. امریکا باید فراسوی استراتژی دفاعی اش گام نهاده و با تروریزم تحت الحمایه دولت ها مبارزه کند". رئیس مطالعات خاورمیانه در دانشگاه جان هاپکینز - فؤاد عجمی - می گوید: "شیعیان لبنان از انقلاب ایران الهام می گیرند ولی شواهدی مبنی بر ارتباط هواپیما دزدان با دولت ایران در دست نیست."

این رادیو به نقل از "جورج کرک" نویسنده مجله "تایم" نیز گفت: «اقدامات متقابل امریکا در خاورمیانه میزان خشونت در منطقه را بالا خواهد برد ولی دست نزدن به اقدامات متقابل نیز خطرات زیادی در بر خواهد داشت.» کرک افزوده است: «یک تلفن کنندة ناشناس در بیروت به روزنامه نگاران غربی گفته هواپیماربایی نشان داد که جهاد اسلامی می تواند هر وقت که بخواهد به امپریالیسم امریکا حمله کند.»(2)

محافل شوروی نیز پس از چند روز سکوت، اعلام موضع کردند: «امریکا از ربوده شدن یک هواپیما به عنوان بهانه ای برای آوردن کشتی های جنگی به خاورمیانه و افزایش تشنج در منطقه، استفاده می کند.» رویتر این خبر را مخابره کرده و افزوده است:

«منابع دولت امریکا می گویند ناو هواپیمابر "نیمیتس" و نیروی ضد چریکی "دلتا" به دریای مدیترانه منتقل شده اند لیکن واشنگتن در مقابل شایعه مربوط به این که امریکا اقدام نظامی برای آزاد ساختن گروگان ها را طرح ریزی می کند، هشدار داده است.»(3)

56

در پی درخواست ربایندگان هواپیمای امریکایی T.W.A. مبنی بر آزادی زندانیان شیعه در بند اسرائیل در قبال گروگان های این هواپیما، رایزنی هایی را بازی گران رسمی و ذی نفوذ در این مسئله انجام داده اند و خبرهایی در این باره در محافل سیاسی و مطبوعاتی انتشار یافته است. گزارش روزنامه های متعلق به شیعیان حاکی است که "نبیه بری" روز دوشنبه (27/3/1364) با "رابرت مک فارلین" مشاور ریگان در امور امنیت ملی، ملاقات کرده است. لکن امروز هیچ گونه گزارشی دربارة اقدامات تازه جهت بر طرف ساختن بن بست مذاکره با رهبر شبه نظامیان امل، انتشار نیافته است.

ص: 165

از سوی دیگر، خبرگزاری فرانسه از واشنگتن گزارش داد: «"برنارد کلب" سخن گوی وزارت خارجه امریکا، در گفت وگو با خبرنگاران تأکید کرد نقش نبیه بری در آغاز ماجرای ربوده شدن بوئینگ 727 شرکت هواپیمایی امریکا هنوز به درستی روشن نشده و در هر حال رهبر جنبش امل را نمی توان یک واسطه ساده در این ماجرا دانست. وی گفت نبیه بری مسئولیت سرنوشت گروگان ها را برعهده گرفته و این مسئله او را در وضع خاصی قرار داده است. وزارت امور خارجه امریکا اضافه کرد که ایالات متحده با نبیه بری تماس گرفته است زیرا او علاوه بر مسئولیت هایش در رأس جنبش امل، پست وزارت دادگستری لبنان را نیز بر عهده دارد.»

خبرگزاری فرانسه همچنین گزارش داد که ریگان در یک مصاحبه مطبوعاتی تأکید کرده است که ایالات متحده هرگز به تروریست ها امتیازی نخواهد داد و از کسانی که چهل امریکایی را در بیروت به گروگان گرفته اند درخواست کرده که بدون قید و شرط آن ها را آزاد کنند. ریگان سپس تأکید کرده است که دولت امریکا هرگز از یک دولت خارجی هم نخواهد خواست که امتیازاتی به تروریست ها بدهد. از سوی دیگر "شیمون پرز" نخست وزیر حکومت صهیونیستی اسرائیل، امروز گفته که امریکا به اسرائیل اطلاع داده است که صلیب سرخ می تواند در مورد آزادی شیعیان در بند اسرائیل، با دولت اسرائیل تماس بگیرد. پرز افزوده است: «اگر صلیب سرخ در این رابطه با ما تماس بگی-رد، ما پذیرای آنان بوده و به سخنان آن-ان گوش خواهیم داد.»(1)

در این حال "رابرت فیسک" خبرنگار روزنامه "تایمز"، در مورد نفوذ کشورهای ثالث در شیعیان لبنان و ربایندگان هواپیما گفت: «ربوده شدن یک هواپیمای اردنی و یک هواپیمای امریکایی ظرف یک هفته به دست افراطیون شیعه از یک سو نتیجه اقدامات همه جانبه سوریه، ایران و لیبی در مقابله با نفوذ امریکا در منطقه خاورمیانه است و از سوی دیگر، نشان دهنده این است که شبه نظامیان شیعه لبنان که در آغاز از حمایت سوریه برخوردار بودند، اکنون تاحدودی مستقل از آن کشور عمل می کنند و در نتیجه حتی موضع خود سوریه را به خطر انداخته اند.»(2)

57

امروز بیانیه شدیداللحنی از حزب توده در رادیو مسکو قرائت شد. چنین اقدامی از رادیو مسکو در آستانه سفر رئیس مجلس شورای اسلامی به چین و ژاپن می تواند به معنای ابراز نارضایتی مسکو از این سفر و غیرحسنه بودن روابط ایران و شوروی باشد. به رغم واضح بودن جرم حزب توده در تشکیل سازمان نظامی مخفی و وابستگی رسمی این حزب به کشور بیگانه و نیز اغماض قابل توجه نظام در مجازات رهبران و کادرهای این حزب، در این بیانیه چنین آمده است:

ص: 166

«خطر مرگ جان ده ها تن از اعضای حزب توده ایران را تهدید می کند. از زندان ها اخبار بسیار نگران کننده ای می رسد. اعضای حزب توده ایران در شرایط فوق العاده دشواری حبس می شوند. مقامات قضایی و کارکنان ارگان های سرکوب گر رفتار هرچه خشن تری را با آن ها در پیش گرفته اند. بسیاری از رفقای ما را به سلول های انفرادی افکنده اند. وضع جسمانی اکثریت آن ها فوق العاده وخیم است. برخی از رفقای ما زیر شکنجه به شهادت رسیده اند. همانند سابق، محاکمات غیرعلنی اعضای حزب توده ایران ادامه دارد. ده ها تن از اعضای حزب توده به جرم دفاع از آزادی، استقلال، عدالت اجتماعی و صلح و دفاع از منافع زحمت کشان مخفیانه به اعدام محکوم شده اند. کمیته مرکزی حزب توده ایران دادگاه بین المللی حقوق دانان دمکرات کمیسیون حقوق بشر سازمان ملل متحد و تمامی کسانی را که آرمان های آزادی و دمکراسی برای شان گرامی است، فرا می خواند که مساعی خویش را برای نجات جان اعضای زندانی حزب توده ایران افزایش دهند.»(1)

58

در جلسه امروز مجلس شورای اسلامی کلیات لایحه وضع خدمتی داوطلبان غیرنظامی که در مناطق عملیاتی با نیروهای مسلح همکاری می کنند با اصلاحاتی به تصویب رسید. در توضیح این لایحه، مخبر کمیسیون دفاع (آقای اکرمی) گفت: «در هنگام عملیات، ما افرادی داریم که گاهی به صورت موقت یک ماه یا دو ماه همکاری می کنند، از قبیل آشپز و غیره و یا افرادی هستند که مخصوصاً در مناطق مرزی با سپاه و ارتش همکاری می کنند. درباره وضعیت این ها قبلاً لایحه ای به تصویب سه کمیسیون - طبق اصل 85 رسیده بود - که الآن مدت آن تمام شده است و لذا برای ادامه آن، این لایحه آمده است که تا هنگامی که جنگ وجود دارد و نیروهای مسلح نیاز به همکاری این گونه نیروهای انسانی دارند، به مفاد این لایحه عمل شود.» وی گفت علاوه بر موارد لایحه قبلی، یکی دو مورد هم از قبیل توجه به وضعیت اسیران و مفقودالاثرهای این گونه نیروها، به لایحه اضافه شده است.» آقای علوی تبار هم به عنوان موافق اشاره کرد: «همان طوری که ارتش برای وراث مستمری گیرها کارهایی انجام می دهد، در مورد این نیروها هم همان خدمات را ارائه کند، چون در حقیقت این ها سربازانی هستند غیررسمی.»(2) موافق دیگر (آقای رزاقی) به فرق این نیروهای داوطلب با بسیج پرداخت: «گاهی ضرورت یک موقعیت جغرافیایی و ضرورت یک مقطع جنگی و یا ضرورت یک عملیات پیش می آید که از این نیروها چند ماه تا چند سال استفاده شود ... اصلاً وضعیت خدمتی این ها جوری نیست که در چارت نظامی بسیج بگنجد ... به اضافه این که با دست اندرکاران سپاه که مسئولیت بسیج را هم به عهده دارند صحبت شده و خود آن ها هم موافق اند که وضعیت این ها جدای از بسیج باشد.»(3) در خاتمه، پس از بحث و بررسی و اظهارنظرهای موافق و مخالف، این لایحه با اکثریت آرا به تصویب رسید.(4)

ص: 167

ص: 168

مسئله تحویل گرفتن خط پدافندی منطقه عملیات آتی از "برادران ارتش" نیز از مباحث جلسات امروز قرارگاه خاتم سپاه بود. گفتنی است که بعد از توجیه کلی فرماندهان سپاه، آنان تحویل گرفتن خط پدافندی از ارتش را لازمة هرگونه فعالیتی می دانستند، امّا امر حفاظت نیز به عنوان یکی از مهم ترین اصول مدنظر بود و بحث دربارة هرگونه تحویل و تحول در خط، توأم با پرسشی در خصوص لو نرفتن عملیات آینده بود. در اوضاع کنونی، قرارگاه نوح از سپاه، ناو تیپ کوثر را روبه روی "رأس البیشه" مستقر کرده بود و به جز این، پدافند حاشیه اروند به عهدة دو گردان ژاندارمری به اضافة تیپ4 از لشکر21 حمزه بود. بنابراین سپاه از قرارگاه کربلا - عامل ارتباط با قرارگاه مقدم نیروی زمینی ارتش در جنوب - خواسته بود که چگونگی تحویل خط پدافندی از ارتش را پی گیری کند. "بشردوست" فرمانده این قرارگاه، گزارشی از روند کار و چگونگی مذاکرات و جلساتی که با سرهنگ "صیادشیرازی" و سرهنگ "سلیمانجاه" داشته است، ارائه کرد و افزود: «قرار شد که ما در هور بمانیم؛ جزیره شمالی به طور مشترک پدافند شود و جزیره جنوبی همچنان در دست شان باقی خواهد ماند. و نیز قرار شد از شمال آب گرفتگی پاسگاه "بوبیان"، منطقه را تا فاو تحویل بگیریم اما مشکل این جاست که آن ها در شلمچه عملیات دارند و به همین دلیل پیشنهاد می کردند که منطقه شلمچه در اختیارشان بماند.»(1)

چنان که ذکر شد، تحویل گرفتن خط از نیروهای ارتش، به هر حال حفاظت عملیات را دچار مشکل می کرد، لذا تأکید شد که نیروهای سپاه با ظاهری همانند نیروهای ژاندارمری در خط حضور یابند و حتی از ژ-3 به عنوان سلاح سازمانی استفاده کنند، البته مستقر بودن قرارگاه نوح در منطقه، تا اندازه ای به رفع مشکل کمک می کرد. گذشته از صرف زمان هم تا رسیدن به توافق میان ارتش و سپاه، هم تا فرا رسیدن زمان مناسب برای عملی شدن توافقات، تحویل و تحول خطوط پدافندی نیز مدتی طولانی را طبعاً صرف می کرد.(2)

مبحث دیگر، اهمیت و ضرورت اجرای تک پشتیبانی به وسیلة یگان های سپاه بود. این مسئله و از طرفی مخالفت با سه قرارگاهی بودن عملیات اصلی و همچنین مشغله قرارگاه نجف در غرب، مباحث دیگری را پیش آورد. پیشنهاد فرمانده کل سپاه این بود: «جنوب شرق فاو را به قرارگاه نوح و شمال غرب آن را به قرارگاه کربلا بدهیم و قرارگاه سلمان را با لشکر نصر و تیپ های امام رضا و سیدالشهدا به اضافه سه لشکر از ارتش بگذاریم برای تصرف سرپل جزیره مینو(3) که شروع به کار کنند.»(4)

با تأکید بر این که این مباحث، در جلسات آتی تا حصول نتایج قطعی پی گیری و دنبال خواهد شد، جلسات امروز به پایان رسید.

ص: 170

60

بامداد امروز عده ای از رزمندگان تحت فرماندهی قرارگاه نجف، در منطقه ای از قصرشیرین یک عملیات نفوذی انجام دادند. در این عملیات که بیش از دو ساعت طول کشید (3:55 تا 6:20 بامداد) یک گردان از تیپ423 از لشکر21 ارتش عراق مستقر در این منطقه متلاشی گردید و چهار دستگاه تانک، یک آتش بار توپخانه و بخشی از مواضع و امکانات دشمن منهدم شد. نیروهای عمل کننده پس از انهدام دشمن، به مواضع قبلی خود بازگشتند.(1) در پی این عملیات، رادیو امریکا گفت: «عراق اعلام کرد نیروهایش حملات مرزی قوای ایران را خنثی کرده اند به گفته مقام های عراقی، در این حملات تلفات سنگینی به نیروهای ایرانی وارد شده است، اما به تلفات عراق اشاره ای نگردید.»(2)

61

یک سخن گوی ستاد تبلیغات جنگ اعلام کرد که ایران پس از پاسخ به آخرین حملات جنایت آمیز عراق در روز جهانی قدس به شهرهای ایران، به هیچ یک از شهرهای عراق حمله نکرده است.(3) همچنین در پی اقدامات ایران برای افشای جنایات عراق در حملات هوایی به مناطق مسکونی ایران، امروز بعدازظهر تعدادی از کارشناسان سازمان ملل از اردوگاه هایی پناهندگان و مهاجران کرد عراقی دیدن کردند؛ از جمله اردوگاه "زیوه" که در 19/3/1364 به وسیلة هواپیماهای عراقی بمباران شده است.(4)

از سوی دیگر، در حالی که کارشناسان سازمان ملل جهت بازدید اردوگاه های بمباران شده در حملات عراق، در ایران به سر می برند، عراق تهدید کرد که بمباران شهرها را این بار با استفاده از سلاح های مخرب تر از گذشته، از سر خواهد گرفت. رادیو بغداد این تهدیدات را چنین ابلاغ کرد:

«ما با صدای رسا به آن ها و یاران هم پالکی ایشان می گوییم بکوشید طریق منطق را بپذیرید، شاید دیگر هرگز پیام و هشداری برایشان نفرستیم و بعید است از سوی عراق فرصت دیگری در کار باشد. بعد از پانزده روز آنچه در شهرهای شما به صورت جدی روان حرکت می کند، سرب گداخته است و خون است و دود است و آتش. جنایت کارانی که در صدد توطئه هستند تا فرصت صلح را مثل گذشته خنثی نمایند، هرگز دل شان به حال مردم ایران و عراق نمی سوزد. بعد از اتمام این مهلت، جنگ افزاری که به میدان این نبرد کشانده می شود تاکنون مورد استفاده قرار نگرفته است.»(5)

در این حال، خبرگزاری جمهوری اسلامی گزارش داد: «با فرا رسیدن عیدسعید فطر بازار شایعات ضدانقلاب در مورد حملات هوایی دشمن مجدداً رونق گرفته است و بعضی از شهروندان طی تماس تلفنی با خبرگزاری، صحت و سقم آن را جویا شدند. مثلاً شایع شد که رژیم عراق هشدار داده است امشب شهرها را مورد حمله هوایی قرار خواهد داد. به نظر می رسد دشمن و ضدانقلابیون داخلی - که همواره نقش ستون پنجم را در میهن اسلامی مان

ص: 171

بازی می کنند - در تلاش اند تا روز عیدفطر را که طبعاً برگزاری نماز آن اجتماع پرشکوهی را به همراه خواهد داشت، تحت الشعاع قرار دهند و با وحشت انداختن در میان مردم، آن ها را مجبور کنند با استفاده از دو روز تعطیلی که در پیش است، شهرها را تخلیه نمایند.»(1)

62

در جلسه عصر امروز هیئت دولت، سیاست خارجی جمهوری اسلامی ایران در قبال کشورهایی که در جنگ به عراق کمک می کنند، مورد بحث و بررسی قرار گرفت. در این جلسه، نخست وزیر با اشاره به این که احتمال شرارت مجدد صدام (بمباران شهرها) هست، گفت: «همان طوری که مردم با شعارهای شان نشان دادند، سیاست ما در قبال جنگ شهرها، تسلیم نیست. آمادگی، انسجام و مقاومت مردم بیش تر شده است و اگر صدام بخواهد تحریکات خود را آغاز کند، دلیلی برای توقف آتش خودمان بر روی شهرهای عراق نخواهیم داشت.»(2)

63

آقای هاشمی رفسنجانی - که در مقام جانشینی امام در فرماندهی عالی جنگ قرار دارد - عصر امروز در دیدار با نمایندگان کشورهای خارجی در ایران، با وضوح تمام، تمایل و آمادگی ایران را برای پایان دادن به جنگ اعلام کرد، اما بر شرط توجه به حداقل حقوق و خواسته های مشروع و معقول جمهوری اسلامی نیز تأکید کرد.

وی با اشاره به ویرانی های وارد آمده به ایران بر اثر تجاوز ارتش عراق و نیز با یادآوری تخلفات متعدد این کشور در جنگ - از جمله حمله به چاه های نفت و کشتی ها و به کارگیری سلاح های شیمیایی و ... - گفت: «ما با چنین دشمنی چه باید بکنیم؟ اگر مردم به ادامه جنگ مایل نبودند، ما به هر قیمتی که شده جنگ را تمام می کردیم اما شما شاهد بودید که مردم ما چگونه برای تحقق شرایط اعلام شده، آماده فداکاری هستند. و اگر قدرت کافی نیز نداشتیم، فکر می کردیم که از ما کاری ساخته نیست، پس تکلیفی هم نداریم. و اگر راه معقولی هم از طرف دولت ها و مجامع مطرح شده بود، ما آن را به طور جدی مورد مطالعه قرار می دادیم ولی شکی نداریم که اگر در این شرایط آتش بس برقرار شود، ریشه این عداوت و خصومت که وجود دارد، تقویت می شود و شاخه های آن در آینده خواهد رویید.»

آقای هاشمی همچنین با اشاره به مواضع گروهی از کشورهای خارجی در مورد جنگ مبنی بر ارجاع آن به دادگاه بین المللی، گفت: «ما از تشکیل دادگاه ابایی نداریم اما تفاوت نظر ما با این فکر در این است که یک بخش از مطلب که متجاوز بودن رژیم عراق است، روشن است و ابتدا دولت ها و جوامع این را باید بپذیرند و این قسمت نباید به دادگاه ارجاع شود؛ دادگاه برای تعیین کیفر باید تشکیل شود. و این که کیفر متجاوز چه باید بشود، نظر ما روشن است ولی آن نظر روشن را به دادگاه تحمیل نمی کنیم و از نظر ما شکی نیست که مسئول این همه خون و خسارت کم ترین کیفرش آن است که در مورد باند هیتلر دنیا قبول

ص: 172

کرد. اگر اصل متجاوز بودن و مقصر بودن رژیم عراق را دنیا بپذیرد، تکلیف آن دادگاه نیز روشن است، ملت ما هم با اطمینان می تواند به این دادگاه مراجعه کند و اگر چنین پیشنهادی پذیرفته نشود، راه ما دیگر روشن است.»

وی در ادامه سخنان خود با اشاره به ادعاهای غرب مبنی بر دخالت جمهوری اسلامی ایران در هواپیماربایی اخیر، تأکید کرد: «لحن شدید و ارعاب غرب در مورد جریان هواپیمای ربوده شده امریکایی نه تنها نتیجه مطلوبی برای تهدیدکننده ندارد، بلکه نتیجه معکوس نیز برای آن در پی خواهد داشت.»

در پایان این دیدار آقای هاشمی پیامی برای دولت های خارجی به نمایندگان سیاسی آنان در تهران تسلیم کرد و از این نمایندگان خواست نظر رهبران و دولت های متبوع خود را به طور رسمی ارائه کنند. نکات برجستة این پیام به این ترتیب می باشد:

- شرکت گستردة مردم ایران در راه پیمایی روز قدس دلیل محکم حمایت اکثریت نزدیک به تمام ملت ایران از مواضع رهبری و نظام جمهوری اسلامی ایران و ادامه دفاع در جنگ تحمیلی است.

- پنجاه و شش ماه جنگ تحمیلی و مشکلات فراوان ناشی از آن، مردم ایران را برای نیل به اهداف انقلاب و ادامه دفاع مصمم تر ساخته است.

- ابراز تنفر جمهوری اسلامی ایران از جنگ و خون ریزی و اعلام آمادگی برای همکاری در جهت اجرای مقررات پذیرفته شدة بین المللی و تأمین شرایطِ تحقق عدالت و کیفر متجاوز.

- تأکید بر این که عراق آغازگر جنگ است.

- رد ادعای عراق مبنی بر عقب نشینی به مرزهای بین المللی و اعلام این که برخی مناطق ایران از جمله نفت شهر همچنان در اشغال عراق می باشد.

- جلب اعتماد ملت ایران و تحقق صلح پایدار در این است که دولت ها و جوامع بین المللی به حقایق اعتراف کنند، در چنین صورتی امکان تشکیل یک محکمه بین المللی برای محاکمه سران حکومت بعث عراق به عنوان آغازگر جنگ، به وجود آمده و راه ختم جنگ را هموار خواهد ساخت.

- در صورت ادامه اظهارات گمراه کنندة رسانه های جمعی استکباری و سکوت غیرمسئولانة دولت ها و جوامع بین المللی بی طرف، راهی جز ادامة دفاع برای تأمین شرایط و حقوق عادلانه خود در پیش پای ملت مظلوم ایران نخواهد بود.

- تصور این که پذیرش حق و عدالت و کیفر دادن به متجاوزان عراقی باعث گسترش جنگ یا آشوب به کشورهای مجاور می شود، درست نیست بلکه ما اطمینان می دهیم که چنین وضعی باعث آرامش و اطمینان و روابط دوستی بین کشورهای منطقه خواهد شد.

- فکر تحمیل یک آتش بس بدون توجه به ریشه های نزاع، چاره ساز و راه تأمین صلح نیست.

ص: 173

- ما از حمله به غیرنظامیان و مناطق مسکونی و کاربرد اسلحه شیمیایی و حمله به کشتی های تجارتی و تهدید خطوط هوایی به شدت متنفریم ولی در صورت اقدام دشمن، به ناچار در حد بازداشتن طرف مقابل به مقابله به مثل اقدام می کنیم و از دولت ها و مجامع بین المللی انتظار داریم که با وارد کردن فشار لازم مانع این گونه شرارت های صدام شوند و با سکوت و احیاناً تمجیدهای نابه جا، متخلف را تشویق ننمایند.(1)

64

روزنامه "اطلاعات" امروز مصاحبه ای از آقای "غلامحسین جمی" نمایندة امام و امام جمعه آبادان، درج کرده است. وی در مصاحبه با خبرنگار اعزامی این روزنامه به آبادان، نقش اعراب خوزستان در جنگ تحمیلی را - که تاکنون کم تر بدان پرداخته شده - بازگو کرده است. آقای جمی از ابتدای جنگ تاکنون آبادان را که زیر شدیدترین و سنگین ترین تهاجمات هوایی، موشکی، شیمیایی، ... و توپخانه ای دشمن قرار داشته، ترک نکرده و زندگی جنگی او و خانواده اش موجب شگفتی خبرنگاران اعزامی شده است. آثار جنگ در جای جای منزل سادة وی نقش بسته، امّا در کنار رزمندگان به مثابه الگویی از یک روحانی مبارز، ایستاده است.

در گزارش آمده است:

«حوالی ظهر روز سه شنبه هفتم خرداد 1364 به دیدار حجت الاسلام غلامحسین جمی نمایندة امام و امام جمعه می رویم. در یک دقیقه ای که جلو در ورودی به انتظار ایستاده ایم، زخم 32 ترکش خمپاره و گلولة توپ را برسطح آهنی در ورودی شمارش می کنیم و همچنان حیرت زده به گوشه و کنار سطح در چشم دوخته ایم که برادری ما را به درون راهنمایی می کند.

عمق خطری که هر لحظه جان حجت الاسلام جمی و همراهان ایشان را تهدید می کند، در جای جای منزل، خیابان و پیاده روِ مقابل خانه به وضوح آشکار است و این فضای آسیب دیده و آسیب پذیر، به سختی انسان را تکان می دهد. عرق ریزان وارد اتاق ساده و محقری می شویم که حاج آقا حضور دارند و اولین جمله ای که بر لب می آورند، معذرت خواهی از قطع برق و گرمای بیش از حد است و این که در چنین شرایطی پذیرای ما شده اند! از چنین خانه و چنین شخصیت والامقامی است که بسیار بسیار رزمندگان مستقر در جبهه های جنوب، نیرو

و نشاط می گیرند و حتی در همین شرایط برای رفع اشکالات فقهی خود به ایشان رجوع می کنند و ما شاهد بودیم که رزمندگان مستقر در خرمشهر نیز تلفنی دربارة اشکالات شرعی و فقهی از ایشان راهنمایی می خواستند.»

از جمله محورهای این مصاحبه، بررسی وضع مردم عرب خوزستان بود. امام جمعه آبادان در این باره گفت:

«قبل از انقلاب یک حالتی برای مردم عرب و عجم خوزستان به وجود آورده بودند که آن ها تصور کنند تفاوتی بین آن ها وجود دارد و هر کدام با چشم حقارت به دیگری نگاه

ص: 174

می کرد، حتی در ضرب المثل ها هم این حالت رسوخ یافته بود و برادران عرب و عجم روی آن حساسیت نشان می دادند. از چنین حساسیت هایی - که ریشه های استعماری دارد - صدام دیوانه هم، اکنون علیه سوریه و لیبی و رهبران آن ها استفاده می کند. تا وقتی در این خصوص کار فرهنگی و توجیهی سالمی صورت نگیرد، باید روی این مسائل دقت کنید. باید بدانید که برادران عرب در این خصوص حساس هستند. دشمن هم سعی دارد این جنگ را جنگ عرب و عجم قلمداد کند و اگر هم وطنان عرب ما از نکته ای ناراحت شوند، دشمن از آن بهره برداری می کند. باید توجه داشت که اعراب خوزستان جمعیت نسبتاً زیادی هستند که اگر فعالیت فرهنگی درستی بین آنان صورت بگیرد، چون روح سلحشوری و عرق دینی دارند، مدافع انقلاب اسلامی خواهند بود.

طبق فرهنگ اسلام حتی به غیرمسلمان در داخل مملکت اسلامی باید رسیدگی شود و فرهنگ ما در این خصوص غنی و جامع است و باید آن را نشر داد. روزنامه ها می توانند فصلی باز کنند برای پرداختن و شرح تاریخی فداکاری های عرب خوزستان در راه اسلام و دفاع از ایران و طی این نوشته ها، سوابق ممتد مبارزة آن ها با استعمار برای عموم مردم ایران تشریح گردد. بسیاری از طوایف و قبایل عرب خوزستان سوابق ارزنده ای در مبارزه با استعمار انگلیس دارند. یک مبارز و یک چهرة برجسته ای در این منطقه زندگی می کرده که خانه اش سنگر مدافعان اسلام و مبارزان با استعمار بوده و او با شهامت به آن ها پناه می داده. فضیلت مهمان نوازی، احترام به کسی که به آن ها وارد می شود، کمک آن ها به مظلوم و به کسی که به آن ها پناه ببرد، همه از خصوصیات بارز اعراب خوزستان است. حالت عفو و گذشت در این جا تا حدی است که اگر بچه یک عرب را کشته باشی و برای معذرت خواهی پیش خانواده اش بروی، آن ها عفو می کنند.

در جنگ تحمیلی، اعراب خوزستان فداکاری های ارزش مندی از خود بروز دادند که تا حال کم تر دیده ام در جایی به آن پرداخته باشند. می دانید که بار سنگین جنگ بیش تر از همه جا روی دوش مردم خوزستان است؛ عراق همان دقایق اول شروع جنگ، با دفاع جانانة اعراب خوزستان از انقلاب اسلامی ایران مواجه شد و می توانم بگویم یکی از دلایل عدم موفقیت عراق در خوزستان، ایثارگری همین برادران عرب بود. همین را در روزنامه منعکس کنید. شهیدان آن ها را به مردم ایران معرفی کنید. این ها آن قدر نقاط مثبت برای ایران و انقلاب اسلامی دارند که سال ها می توانید ستون های مختلفی را از بزرگی ها و ویژگی های آنان پر کنید. مؤسسه اطلاعات می تواند یک هیئتی را یک تیم ویژه ای را مخصوص شناسایی خصوصیات بارز اقوام ایرانی بکند. بروید به سراغ حس دینی این اقوام تا از نزدیک ببینید این ها چقدر به نماز و روزه و عفت زن ها و عقاید اسلامی پای بند هستند. از آن طرف هم مسئله شیطنت های استعمار را برای این ها بازگو کنید و هدف های شوم استعمار برای دامن

ص: 175

زدن به مسائل قومی را به طور دقیق برای شان موشکافی کنید. خود پیغمبر اسلام(ص) عرب بودند؛ حضرت امام از فرزندان پیغمبر هستند. روزنامه باید خیلی روی این مسائل کار کند و اتفاقاً حضور شما در خوزستان می تواند مقدمه ای برای پی گیری و طرح سالم این مسائل باشد. بروید خدماتی را که این ها به انقلاب کرده اند، پیدا کنید. این کار هم باید به تدریج صورت بگیرد و همان هیئتی که گفتم، می تواند با حوصله روی این مسئله کار کند.»

"ویژگی های یک روزنامه مطلوب" نیز از جمله مباحث بود؛ در این باره آقای جمی گفت: «بایستی روزنامه یک حالتی داشته باشد که جامع متفرقان باشد؛ محوری باشد که در جامعه بی طرفی اش ثابت باشد و به هیچ گروهی و به هیچ دسته ای چسبیده نشود تا تمام مردم با نظرهای مختلفی که دارند، روزنامه تکیه گاه شان باشد. یعنی روزنامه خط مشی اش طوری باشد که تکیه گاه تمام مردمان با حسن نیت باشد، مثلاً الآن در ایران، ما وقتی تقسیم بکنیم، یک عده ای هستند که ضدانقلاب اند - که روشن است و کاری به آن ها نداریم و روزنامه باید با آن ها مخالف باشد - ولی جمع کثیری که باقی می مانند، آن ها موافق انقلاب اند؛ در بین همین ها ممکن است سلیقه های مختلف وجود داشته باشد، همه انقلابی اند، همه خط امامی هستند، همه در راه هستند ولی دارای سلیقه های مختلفی می باشند. روزنامه باید طوری قدم بردارد که تمام این ها یعنی دارندگان سلیقه های مختلف، به روزنامه اعتماد داشته باشند و روزنامه به همه آن ها بتواند جهت بدهد. یعنی در واقع روزنامه باید بشود عامل وحدت و باز کند فرهنگ را برای همة این صاحبان سلیقه، به خصوص در بعد سیاسی که می دانید ما امروز با هجوم همة سیاست های استعماری روبه رو و مبتلا هستیم.»

در آخر گزارش، خبرنگار روزنامه افزوده است:

«نیم ساعت بعد از این ملاقات در حالی که هنوز در آبادان به سر می بریم شاهد بمباران سنگین شهر آبادان به وسیله سه فروند هواپیمای دشمن هستیم که در این بمباران تعداد زیادی از خانه های احمدآباد در طول مسافت حدود یک کیلومتر ویران می شود و عده ای شهید و مجروح می گردند. ما در فاصله بیست متری تا مسیر انفجار بمب ها قرار داریم و تمامی وسایل مغازه ای که به داخل آن ها پناه برده ایم از دو طرف قفسه های داخل مغازه به سر و روی مان می ریزد و تمام شیشه ها خرد می شود. بمباران حدود نیم دقیقه به طول می انجامد و 9 بمب هر کدام به فاصله چند ثانیه در محله احمدآباد منفجر می شود. تا نیم ساعت بعد به جز دود سیاه رنگی که از انفجار بمب ها ناشی شده و با گرد و خاک شدید همراه است و دید چشم را تا دو متری محدود کرده است، چیزی دیده نمی شود. بوی باروت سراسر خیابان را پر کرده و آن ها به زیر سقف ها پناه برده اند و ترکش یا موج انفجار به آن ها صدمه زده، یکی یکی دور هم جمع می شوند و خبرنگار آبادان که همراه مان است می گوید با وجود این که از اول جنگ در آبادان به سر می برده، هیچ وقت شاهد چنین حمله سنگینی

ص: 176

به شهر نبوده است. بطری های نوشابه که از قفسه های مغازه به پایین افتاده و در هم شکسته است لباس های مان را خیس می کند و گل و لای از داخل مغازه به داخل جوی کنار جاریست ... با مشورت با خبرنگار و ساکنان محل، چون احتمال می دهند که حمله مجددی صورت بگیرد، ناچار به ترک فوری شهر می شویم در حالی که هنوز دیدن محوطه بمباران شده به علت تاریکی هوای ناشی از انفجار بمب ها و گرد و خاک شدید، میسر نیست و مقدار زیادی آجر و خاک و وسایل مردم سطح خیابان ها را پوشانده است. حجت الاسلام جمی - که خانه اش را باید زیارت گاه شهر آبادان بنامیم و خود نیز توفیق زیارتش را یافته ایم - از آغاز جنگ تا امروز در چنین شرایطی زندگی می کند. گفته می شود که پنج سال است علاوه بر روزهای عملیات، در ساعات مختلف روز به طور وقفه ناپذیر انفجار یک گلوله توپ یا خمپاره یا کاتیوشا، بخشی از شهر را ویران می کند. ...»(1)

65

انعکاس وسیع ماجرای ربوده شدن هواپیمای خطوط هوایی امریکا (تی.دبلیو.ای.) در رسانه ها همچنان ادامه دارد و در برخی تحلیل های منتشر شده، این حادثه با گروگان گیری سال 1980 در ایران (ماجرای لانه جاسوسی) مقایسه شده است؛ به عنوان مثال روزنامه امریکایی "نیویورک تایمز" با اشاره به این که مقا م های رسمی دولت ریگان اعلام کرده اند که امیدوارند ماجرای هواپیماربایی اخیر به یک ماجرای گروگان گیری طولانی مانند بحران ایران (لانه جاسوسی امریکا) تبدیل نشود، نوشته است:

«یک مقام رسمی کاخ سفید گفت که تفاوت هایی میان دو بحران دیده می شود و تفاوت عمده این است: انجام خواسته ایرانیان که شامل بازگرداندن شاه می شد، غیرممکن بوده و حال آن که موارد درخواست اخیر هواپیماربایان مبنی بر آزاد ساختن 700 زندانی شیعه، چندان مشکل نمی باشد...»

این روزنامه افزوده است: «عامل دیگری که مقامات رسمی را نگران ساخته، این است که دولت ریگان مدت ها در رابطه با چگونگی برخورد با تروریست، ادعاها نموده ولی در عمل، بازمانده است. علاوه بر ریگان، جورج شولتز وزیر امور خارجه امریکا و رابرت مک فارلین مشاور امنیت ملی امریکا قول دادند، در صورتی که اتفاقی برای گروگان ها بیفتد، عکس العمل قاطعی از امریکا نشان داده خواهد شد. ولی تاکنون هیچ اقدام تلافی جویانه علیه حملات تروریستی که علیه امریکا صورت گرفته، به وقوع نپیوسته است.»

به اعتقاد مفسر این روزنامه، مشکل کنونی همانند ماجرای اشغال لانه جاسوسی امریکا در تهران، یافتن کسی است که بتوان با وی مذاکره نمود: «در بحران گروگان گیری ایران، امریکا به سراغ میانه روها و نخست وزیر وقت "بازرگان" و "یزدی" رفت به امید آن که آن ها به افراطیون که سفارت را در کنترل داشتند، دستور آزادسازی سفارت را بدهند اما در ظرف

ص: 177

چند روز بازرگان و یزدی ناچار به استعفا شدند و در بحران اخیر نیز امریکا نمی تواند به سراغ "امین جمیل" رئیس جمهور [لبنان] برود، چرا که یک مسیحی است و روز گذشته مک فارلین در تماس تلفنی با "نبیه بری" از وی خواست که ترتیب آزادی گروگان ها را بدهد و به امریکا و اسرائیل در رابطه با آزادی شیعیان در کوتاه مدت، اعتماد داشته باشد.»

به گزارش خبرگزاری جمهوری اسلامی از واشنگتن، مطبوعات امریکا در چند روزی که از ماجرای هواپیماربایی می گذرد، در مقالات و گزارش های مفصلی به مسئله پرداخته اند؛ در این میان معرفی چهره نبیه بری و خط سیاسی او و خوش بینی مقام های امریکایی به وی به عنوان یک شخص میانه رو، از سوی دیگر، احتمال شکست و عدم موفقیت وی در کنار آمدن با افراطیان شیعه، از موضوعاتی است که به تفصیل و تکرار در گزارش ها و مقالات روزنامه های امریکایی آمده است.(1)

66

روزنامه آرژانتینی "امسبینوفاینانیوز" در گزارشی با عنوان "برای حفظ بازرگانی با ایران، هواپیماهای جنگی به عراق فروخته نخواهد شد"، با اشاره به ورشکستگی کارخانة تولید هواپیمای "پوکارا" به علت عدم صدور این هواپیما به خارج از کشور، نوشته است: «دولت آرژانتین ترجیح می دهد بازار 500 میلیون دلاری مواد غذایی آرژانتین را با عدم فروش هواپیماهای "پوکارا" به عراق، حفظ نماید.»

یادآوری می شود که کارخانه پوکارا به علت عدم فروش صادراتی هواپیماهای نظامی خود، با ورشکستگی مواجه شده است. اخیراً عراق به عنوان تنها خریدار این هواپیماها، پیشنهادهایی به این کارخانه داده بود که با خودداری ایران از خرید مواد غذایی آرژانتین، این پیشنهاد و قرارداد بی نتیجه ماند.(2)

ص: 178

ببریم. پس یکی از خطوط کاری ما، انجام [دادن] عملیات محدود است.»(1)

در ادامه همچنین تأکید شد: «برادران باید خودشان را با جنگ درازمدت تطبیق دهند و در این زمینه باید روی آموزش فرماندهی دسته، گروهان و گردان تأکید شود. ما در این عملیات بزرگی که در پیش داریم، از همه یگان ها استفاده خواهیم کرد اما آن ها در دو الی سه مرحله توجیه خواهند شد؛ در مرحله اول، 7 الی 8 یگان از فردا کارشان را شروع خواهند کرد.» (صلوات حضار).(2)

در جلسه دیگری که با حضور فرمانده کل سپاه، فرماندهان قرارگاه ها و برخی لشکرها که در مرحله اول لازم بود توجیه شوند، تشکیل گردید، پس از بررسی طرح مانور عملیات در منطقه فاو، اعلام شد که عملیات اصلی در امتداد کارخانه نمک صورت خواهد گرفت و به عنوان پشتیبانی نیز در جنوب جزیره مینو تک می شود ... همچنین به خصوص برای نبرد در این منطقه، بر لزوم قاطعیت و ارادة جنگیدن تأکید شد و یادآوری گردید: «کوچک ترین تردید در دل برادران، باید از بین برود چون موجب عدم موفقیت خواهد شد. باید کار را به صورت جدی شروع کنیم.» در پایان جلسه، پس از بحث های اولیه طرح مانور، فرمانده کل سپاه بر رعایت دستورالعمل های حفاظتی به شدت تأکید کرد.(3)

68

در اجرای سیاست های تعیین شده برای اجرای عملیات محدود، انهدامی و ایذایی، امروز تیپ9 بدر (سپاه) که از مجاهدین عراقی تشکیل شده است - یک عملیات نفوذی انجام داد. شناسایی های لازم قبلاً در شمال هور انجام شده بود. این عملیات با شش قایق پارویی، سه قایق مجهز به تیربار دوشکا و یک قایق پلامین - که در هر شناور سه نیروی تک ور حمل می گردید - با هدف انهدام تعدادی از کمین های دشمن در هور، صورت گرفت و در آن، نیروهای خودی موفق شدند علاوه بر تحقق هدف، 7 قبضه اسلحه کلاشینکف، شش قایق و سه دستگاه بی سیم از دشمن به غنیمت بگیرند.(4)

69

در کردستان، امروز نیروهای خودی در برخورد با ضدانقلابیون، ضایعات سنگینی دیدند. در روستای "نشکاش" مریوان، نیروهای خودی در کمین عوامل کومه له گرفتار شدند و در نتیجه، هشت تن شهید و چهار تن مجروح شدند. همچنین اسلحه و مهمات و یک دستگاه بی سیم آنان به غنیمت رفت و پنج دستگاه خودرو نیز به آتش کشیده شد.(5)

امروز همچنین نیروهای خودی جهت بازپس گیری پایگاه "تاژیان" (در محور بانه، نزدیک سورکوه) از ضدانقلابیون، به این پایگاه حمله کردند و در آن مستقر شدند، لیکن ساعاتی بعد پایگاه زیر آتش شدید خمپاره های ضدانقلابیون وابسته به گروه های دمکرات و راه کارگر، قرار گرفت و نهایتاً پس از یک درگیری شدید، بر اثر کمبود مهمات و نیز ناهماهنگی در استقرار و

ص: 180

پشتیبانی نیروها، پایگاه مجدداً سقوط کرد و نیروهای خودی با تحمل 42 شهید، 17 مجروح و 19 اسیر عقب نشینی کردند و تنها 9 تن خود را سالم به پایگاه های مجاور رساندند.

یادآوری می شود حدود یک سال پیش تصمیم گرفته شد که پایگاه تاژیان با هماهنگی سپاه و ارتش مورد حمله قرارگیرد ولی با فرارسیدن فصل سرما و برچیده شدن این پایگاه، عملیات به تأخیر افتاد. سپ-س روز 19/3/1364 در جلسه ای، بازپس گیری این منطقه از دست ضدانقلابیون، با هماهنگی مسئولان سپاه و ارتش در دستور کار قرار گرفت. همچنین در نظر گرفته شد تا مسئولان تیپ "نوهد" با مسئولان پایگاه "آرمرده" و گروه ضربت - که آشنایی کامل به منطقه دارند - هماهنگ شوند. این تصمیم در ابلاغیه ای به گردان قدس و گردان 172 مستقر در آرمرده اعلام شد. از سوی دیگر، این اطلاعات نیز وجود داشت که تعداد ضدانقلابیون (وابسته به گروه های دمکرات، راه کارگر، ارتش آزادی بخش) براساس اطلاعات موجود، بین 80 تا 400 نفر می باشند، از این رو درخواست شد که عملیات تا آمادگی نیروهای جندالله سپاه و گردان حضرت رسول(ص) به تعویق افتد، ولی این درخواست با مخالفت مسئولان تیپ نوهد روبه رو گردید. آن ها اظهار داشتند طبق دستور باید عملیات صورت گیرد و نهایتاً در ساعت3 بامداد امروز نیروهای خودی عملیات را انجام دادند. که نتیجه نهایی آن ذکر گردید.(1)

70

اداره کل اطلاعات کردستان هشدار داد که مأموران امنیتی عراق توسط عوامل ناشناس، یک دست لباس مخصوص را که در آستین آن مواد منفجره جاسازی شده است، برای هدیه به مسئولان جمهوری اسلامی وارد ایران کرده اند. این لباس پس از پوشیدن منفجر خواهد شد.(2)

71

در چارچوب تحرک دیپلماتیک ایران، آقای هاشمی رفسنجانی در رأس هیئتی عالی رتبه،(3) عصر امروز برای یک دیدار رسمی وارد لیبی شد.(4) وی دربارة اهداف این سفر گفت: «مسائل لبنان که به نظر می رسد توطئه ای علیه جهان اسلام و کشورهای مترقی عرب باشد و نیز مسائل منطقه در گفت وگو با رهبر لیبی مورد بحث قرار خواهد گرفت.»(5) اما روزنامة ژاپنی "ماینجی شیمبون" ضمن درج خبر این سفر، نوشته است: «به نظر می رسد انجام ناگهانی این سفر درست قبل از دیدار وی [آقای هاشمی] از چین و ژاپن، می بایست از فوریت برخوردار باشد. گفته می شود هدف اصلی از سفر به لیبی، دریافت سلاح از جمله موشک های زمین به زمین است.»(6)

ص: 181

خبرگزاری فرانسه نیز در گزارش خود یادآوری کرد: «ناظران خاطرنشان می سازند این سفر - که سفر یک شخصیت سیاسی و مذهبی طراز اول ایران می باشد - پس از سفر وزیر خارجه لیبی به بغداد، صورت می گیرد.»(1)

این خبرگزاری سخنان روز 29/3/1364 آقای هاشمی در جمع سفیران خارجی در تهران را چنین تفسیر کرد: «این خط مشی استثنایی نمایندة آیت الله خمینی در شورای عالی دفاع - که اولین اقدام از این نوع از زمان آغاز جنگ می باشد - خطاب به تمام دولت ها اعلام شده است ... از سوی محافل دیپلماتیک این خط مشی جدید همچنین به عنوان نقطه گشایشی برای گفت وگو با جامعه بین المللی محسوب شده است.»(2)

72

امام خمینی در دیدار مسئولان با ایشان به مناسبت عیدفطر، با توصیف حماسه روز قدس ضمن اشاره به دفاعی بودن جنگ از طرف ایران و با ابراز تأسف از وقوع جنگ شهرها که ایران را با اکراه مجبور به مقابله به مثل کرده است، بر ارادة مقاومت و تداوم جنگ دفاعی تأکید کردند:

«تظاهرات [روز قدس] به طوری بود که سابقه نداشت و این از هنر اسلام است و هنر ملت ایران. هنر اسلام، که بعد از این همه فشارها و بعد از این همه ارعاب ها و بعد از این همه تهدیدها و بعد از این همه تبلیغات، بعد از چندین سال زحمت و جور، زحمت و اذیت، یک دفعه تمام ایران در یک روز برای یک دعوت یک فرد - فرد عزیز - این طور در خیابان ها ریختند. این از طرفی هنر اسلام است؛ اسلام این طور مردم را متحول کرده است که ترس را از دل ها برده است و جان ها را الهی کرده است و روح ها را روحانی کرده است که بچه های کوچک شان را می آورند کفن می پوشانند و می گویند برای شهادت آمدیم. این در تاریخ دنیا هیچ سابقه ندارد، تمام تاریخ دنیا را شما بگردید، این را پیدا نمی کنید که با این وضع، با این کیفیت، با این ارعاب و ترساندن های مردم و با این بمباران کردن مناطق - حتی تهران - این طور مردم بریزند بیرون که نتواند دیگر کسی بگوید که مردم جنگ نمی خواهند. مردم جنگ نمی خواهند، اما دفاع دارند. این "جنگ، جنگ تا پیروزی" که مردم می گویند، این جنگ دفاعی است، والا ابتدائاً که اگر این مسائل نبود، ایران به هیچ جا نظر نداشت، الآن هم ندارد. ...

بعد از این همه تبلیغاتی که کردند، این همه تهدیداتی که کردند، حتی کاخ سفید تهدید کرد ایران را، ملت ایران همه این تهدیدات را توی خیابان ها گذاشت و از رویش عبور کرد.

این ها خیال می کردند که اختلاف می توانند ایجاد کنند در ایران؛ هی دامن زدند به این که هی اختلاف است! هی اختلاف است! سران با هم اختلاف دارند! ... اختلافی که آن ها خیال می کردند، ما که می دانستیم نیست قضیه چیزی، لکن آن ها می خواستند با همین کلمه، "اختلاف" درست کنند. تبلیغ به "اختلاف"، خیال می کردند اختلاف درست می کند؛ تبلیغ به این که "مردم دیگر خسته شدند از جنگ"، این خستگی ایجاد می کند؟ روز قدس یک دفعه

ص: 182

سیلی زد به صورت همه شان و تحلیل علمی یی که ملت ایران کرد، تمام تحلیل های آنها را نقش به آب کرد. این هنر اسلام است از یک طرف و هنر ملت ایران است از طرف دیگر.

در روز قدس که همه شاهد بودید و سفرایی هم که گفتند امروز هستند این جا، آن ها هم شاهد بودند. روز قدس یک مطلبی نبود که در مخیله امثال کارتر و امثال رؤسای جمهور امریکا - چه حالا و چه سابق - وارد بشود. آن ها خیال می کردند که - از بس به آن ها اشتباهی فهمانده بودند - خیال می کردند که ایران دیگر خسته شده است؛ این قدر به مردم فشار آمده، خانه ها بر روی شان خراب شده است، آواره شده اند، این ها دیگر از میدان در رفته اند، بنابراین، می شود زود قضایا را ختم کرد! یک دفعه چشم باز کردند و ایران را دیدند که یک پارچه قیام است و یک پارچه جنگ خواهی؛ یعنی مدافع ...

این ها خیال می کردند که حالا دیگر چند تا بمب بیندازند به شهرهای ایران، ایران از میدان در می رود! این ها هزاران بمب انداختند، بمباران کردند، همه مناطق طرف های مرز را بمباران کردند و شهرهای بزرگ ما را هم بمباران کردند. و روز قدس آن طور جمعیت و فریاد بود که به گفته بعض از مخبرین، "صدای توپ ها را مردم دیگر نمی شنیدند، صدای بمب ها را دیگر مردم نمی شنیدند"! فریاد مردم غلبه کرده بود! این فریاد از قلب مؤمن است و این فریادی که از قلب مؤمن است، بر همه چیز غلبه می کند، بر کاخ سفید هم غلبه کرده است و موج این ایمان در سرتاسر دنیا این موج رفته است و دنیا دارد از زیر بار این ظلم هایی که در طول تاریخ بر آن شده است، از زیر این بار دارد درمی آید؛ همه جا نغمه این است که "ظلم نه!" دست توانای ملت ها، ابرقدرت ها را به جای خودشان نشانده و می نشاند. ملت های مستضعف در هر جای جهان رو به بیداری هستند، ...

ان شاءالله خداوند به همه ملت - ملت های اسلامی - قدرت ایمان عنایت کند و قدرت ایمان ملت را روزافزون کند. امیدواریم که این شرارت ها، از آن دست بردارند تا ملت به کار خودشان مشغول بشوند و ما، هم از شرارت های آن ها ناراحت هستیم و هم از مقابله به مثل، از هر دو ناراحت هستیم. و من امیدوارم که قطع بشود این امور.»(1)

73

قشرهای مختلف مردم به مناسبت فرا رسیدن عید سعید فطر با آیت الله منتظری دیدار کردند. به نوشته روزنامه اطلاعات، ایشان در این دیدار با اشاره به راه پیمایی سراسری در روز جهانی قدس، گفت: «پس از مقاومت مردم در مقاطع مختلف انقلاب و رزمندگان ما در جبهه ها، ابرقدرت های شرق و غرب - که فعلاً صدام را مأمور شکست دادن انقلاب اسلامی کردند - با یک برنامه ریزی دقیق و حساب شده توطئه حمله موشکی و هوایی به شهرهای بزرگ مرزی ایران را به اجرا درآوردند و پیش بینی آنان - که متکی به گزارش های مغرضانه و تحلیل های خیالی منافقین و دیگران بود - این بود که با حمله به شهرها و مردم بی دفاع،

ص: 183

توان ملت از دست می رود و به زودی تسلیم خواسته های دشمنان اسلام و صدام می شوند. و این راه پیمایی - که در حقیقت تأیید مجدد نهضت بر نظام و انقلاب و مقام رهبری بود - مشت محکمی به دشمنان اسلام زد و این توطئة بزرگ ابرقدرت ها و مزدوران شان از جمله صدام را شکست داد. بنابراین مسئولین محترم کشور باید قدر و منزلت این مردم فداکار و همیشه در صحنه را بدانند و خود را مجهز برای خدمت به آنان و رفع نیازهای شان بنمایند و اگر ضعفی یا کم کاری یا سوء مدیریت و خطایی در جایی هست، این راه پیمایی عظیم را سرپوشی روی زخم ها و خطاهای خود نگذاریم و خیال نکنیم ملت این زخم ها و خطاها را متوجه نمی شود. ملت ما از آن جا که به اسلام و انقلاب و نظام جمهوری اسلامی و رهبری معظم انقلاب - مدظله - معتقد و پای بند است و از طرفی با ظلم و جنایات ابرقدرت ها و عمال آنان و صهیونیسم جهانی و اشغال بیت المقدس مخالف است، هرگاه خطری را از ناحیه شرق یا غرب متوجه مقدسات خود دید، به خیابان ها می ریزد و با تمام توان و قدرت مثل روزهای اول انقلاب از اسلام و انقلاب دفاع و حمایت می نماید و مخالفت خود را با جنایت ها و خائنان ابراز می دارد و این معنا ایجاب می کند که ما و مسئولین بیش از پیش در فکر خدمت به این ملت باشیم و کاری کنیم که ارگان ها و سازمان های اداری و انقلابی کشور مردم را حتی المقدور راضی کنند و از تضییع وقت مراجعین و حواله آن ها به این اداره و آن اداره برای یک کار جزیی - که متأسفانه معمول شده است - جلوگیری کنیم.»(1)

74

جنبه ای از پی آمدهای جنگ شهرها، لطمات و صدمات وارد بر اماکن فرهنگی و تاریخی است که قاعدتاً سازمان هایی چون "یونسکو" باید آن را مورد توجه قرار دهند و برای آن چاره ای بیندیشند و لااقل نگرانی و حساسیت خود را اظهار کنند، اما در این باره شورای اجرایی یونسکو در اجلاس خود با تصویب قطع نامه ای، فقط با اظهار نگرانی کلی از ادامه جنگ ایران و عراق، دو کشور را به صلح و حفظ اموال فرهنگی در زمان جنگ براساس کنوانسیون لاهه، دعوت کرده است! نمایندة ثابت جمهوری اسلامی ایران در یونسکو، پس از تصویب این قطع نامه، در سخن رانی خود در حضور اعضای شورای اجرایی یونسکو، گفت: «اگر چه دعوت شما به صلح و حفظ اموال فرهنگی - که قطعاً با نیت خیرخواهانه ای مطرح گشته - در زبان سیاسی قابل درک است، ولی براساس حقیقت و عدالت و آنچه که واقعاً بر ما گذشته، تأییدی بر تجاوزات تجاوزگر می باشد ... ما معتقدیم تا متجاوز محکوم نشود و عدالت در جهان برقرار نشود، صلح معنا ندارد ... البته تأکید می شود که دولت جمهوری اسلامی ایران همان گونه که بارها اعلام نموده، آمادگی کامل دارد تا با مدیر کل یونسکو در زمینه حفاظت اموال فرهنگی همکاری نماید.»(2)

از سوی دیگر، درباره جنبه ای دیگر از پی آمدهای جنگ شهرها، رادیو امریکا گزارش داد

ص: 184

که اتحاد جماهیر شوروی به دلیل حمله های هوایی عراق، حدود هشتصد تن از تکنیسین های خود را از محل اجرای طرح های اقتصادی در ایران، فرا می خواند. خروج تکنیسین های شوروی در مارس (اسفند ماه) گذشته و پس از آغاز بمباران شروع شد. با این حال ایران دادن ویزای خروج به صدها نفر از اتباع شوروی را به تأخیر انداخته است، زیرا به گفته دیپلمات ها، معتقد است که حضور آن ها از حمله های عراق جلوگیری می کند.»(1)

75

در پی اظهارات اخیر آقای هاشمی مبنی بر این که ایران طالب صلح با لحاظ کردن حداقل حقوق خود است، خبرگزاری آلمان غربی در گزارشی از تهران به نقل از رادیو دولتی عربستان، اعلام کرده که کشورهای بی طرف تولیدکننده نفت در منطقه خلیج فارس، برای خاتمه بخشیدن به جنگ ایران و عراق، دست به تلاش های جدیدی زده اند. خبرگزاری آلمان غربی افزوده است: «رادیو دولتی عربستان سعودی طی تفسیری گفته است هیچ گونه ارتباطی بین این تلاش های جدید کشورهای بی طرف تولیدکننده با درخواست ایران مبنی بر تشکیل دادگاه بین المللی جنگ وجود ندارد. ولی رادیو عربستان سعودی خاطرنشان کرده است که اظهارات هاشمی رفسنجانی نشان دهنده آن است که ایران ممکن است مایل باشد که از برخی از شرایط قبلی که برای آغاز مذاکرات صلح تعیین کرده است، انصراف حاصل کند و این احتمال هست که گشایشی در این مورد حاصل شود.»(2)

76

روزنامه کویتی "القبس" ضمن تفسیری در خصوص سفر "سعودالفیصل" وزیر خارجه عربستان سعودی به ایران، به بررسی وضع جدید جنگ و صلح، رابطة ایران با کشورهای خلیج فارس و تلاش های سعودی در این زمینه، پرداخته و در مجموع نتیجه گرفته است که شرط ایران برای نزدیکی به کشورهای خلیج، که دوری آن ها از عراق است، قابل قبول نمی باشد. در تفسیر این روزنامه آمده است: «علی رغم این که امیر سعودالفیصل در جریان دیدار سه روزه خود مذاکراتی با مقامات برجسته ایران از رئیس جمهوری "سیدعلی خامنه ای" و رئیس مجلس شورا "هاشمی رفسنجانی" و نخست وزیر "میرحسین موسوی" گرفته تا وزیر امورخارجه "ولایتی"، انجام داد، ناظران دریافتند که موضع آنان در جنگ با عراق تغییر نکرده است تا آن جا که ولایتی در حضور امیر سعودالفیصل گفت ایران تصمیم گرفته است که به مبارزه خود بر علیه عراق ادامه دهد و این به قول او [آقای ولایتی] به نفع کشورهای منطقه است.»(3)

القبس سپس افزوده است: «منابع دیپلماتیک عرب - که اطلاعات موثقی دارند - فاش کردند که این دیدار بخشی از یک طرح سعودی به منظور گشودن کانال های تماس مستقیم با ایران جهت کشاندن رژیم ایران به پای میز مذاکره در زمانی مناسب و شرایطی هموار

ص: 185

می باشد. سعودی ها همچنین در این دیدار، با آگاهی از عدم توقف جنگ، در صدد هستند از طریق مذاکره علنی و سطحی عالی با تهران از گسترش این جنگ و کشیده شدن آن به دیگر کشورهای خلیج فارس جلوگیری کنند. به عقیده این منابع، موضع عربستان با مواضع کشورهای منطقه که به گونه ای با تحولات جنگ در رابطه هستند، برخورد پیدا می کند، مع ذالک به گمان ناظران، این دیدار محصول یک سری تماس های محرمانه مداوم با مشارکت طرف های عربی و خلیجی و نیز عربستان سعودی بوده است که برای بغداد نیز غیرمنتظره نبوده است.»(1)

به نوشته القبس، منابع آگاه عرب با اشاره به غیرقابل تحمل بودن استمرار جنگ برای کشورهای خلیج فارس و نیز تأثیر آن بر همة کشورهای منطقه، حمایت کشورهای عضو شورای همکاری خلیج فارس از تلاش های میانجی گری سوریه، الجزایر، کشورهای غیرمتعهد، سازمان کنفرانس اسلامی یا دبیرکل سازمان ملل برای پایان دادن به جنگ را یادآوری کرده اند و نتیجه گرفته اند که تمامی این تلاش با شکست روبه رو شده و لذا به عقیده مقام های عربستان، امکان ندارد کشورهای خلیج فارس میدان را در برابر هر احتمالی خالی و باز بگذارند.

در ادامة این تفسیر آمده است: «به رغم این که کشورهای عضو شورای همکاری خلیج فارس از جنگ ایران و عراق متأثر هستند، ولی تأثیر عملی بر این روند که به تحولی قطعی منجر شود، روشن نیست. در هر حال به گفته مفسرین عرب، تجربه نشان داده است نمی توان بر جریان جنگ تأثیر گذاشت، مگر با وجود کانال های باز تماس و مذاکره با طرفین درگیر نزاع.

مفسر القبس به نقل از منابع آگاه عرب، افزوده است: «مقامات سعودی و به همراه آنان دیگر مقامات خلیج[فارس]، گرایش برجسته ای را در ایران و در داخل خود رهبری می بینند که از متوقف شدن جنگ و پایان یافتن آن در صورت فراهم شدن تضمین ها و شرایط ضروری این امر، حمایت می کنند.»(2)

همان منابع با اشاره به این که مهم ترین گام عربستان عدم مشارکت سعودالفیصل در دیدارهای کمیته هفت جانبه بوده است، افزوده اند: «این کمیته ... طی دو ماه گذشته از پاریس و لندن دیدار کرده است و قصد دارد در آینده ای نزدیک از واشنگتن و مسکو نیز دیدن کند ... هدف از این دیدارها راضی کردن پنج عضو دائمی شورای امنیت سازمان ملل برای بنیان نهادن یک طرح صلح عربی به منظور پایان دادن به جنگ ایران و عراق است. طبیعتاً ایران با شدت با فعالیت ها و تماس های کمیتة هفت جانبة عرب مقابله می کند و خصوصاً این که این فعالیت ها شامل درخواست از کشورهای بزرگ برای محاصرة کامل ایران از لحاظ ارسال اسلحه و تجهیزات جنگی می شود.»(3)

القبس در پایان به نقل از منابع آگاه عربی و اروپایی نوشته است:

«اگر گرایشی در رهبری ایران وجود دارد که از متوقف شدن جنگ حمایت می کند و به

ص: 186

باز شدن درها در برابر کشورهای خلیج[فارس] با کشورهای اروپایی خوش آمد می گوید، در مقابل گرایشی قوی از مدت ها پیش وجود دارد که تلاش می کند در یک معامله سیاسی با کشورهای خلیج[فارس]، عراق را از این کشورها جدا کند. نقطه نظر این گرایش ایرانی این است که می توان و لازم است که بین ایران و کشورهای عضو شورای همکاری روابط همکاری متقابل برقرار کرد، اما بر این اساس که این کشورها جنگ با عراق را جنگ خود به حساب نیاورند ... در نتیجه لازم می شود که در برابر بهبود روابط با رژیم تهران، حمایت از عراق متوقف شود و طبیعتاً این نوع تلاش ایران شکست خورده است و کشورهای خلیج[فارس] بارها تغییر دادن موضع اصلی و اساسی خود را به عنوان شرط بهبود روابط با تهران، رد کرده اند.»(1)

77

در حالی که بخش های وسیعی از مناطق مسکونی ایران هدف حملات عراق بوده است و ایران تا مدت ها از عمل متقابل پرهیز می کرد، در مراسم نماز عید فطر در الجزایر با حضور "شاذلی بن جدید" و اعضای سیاسی و هیئت دولت، "شیخ احمد حمانی" رئیس مجلس عالی اسلامی الجزایر، دو طرف را به یک نحو به باد شماتت گرفت. وی در خطبه به جنگ ایران و عراق پرداخت و گفت: «متأسفانه زعمای دو کشور این گفتة رسول اکرم(ص) را فراموش کرده اند که در جنگ بین مسلمین، قاتل و مقتول هر دو در آتش اند.» در پایان این مراسم، سفیر جمهوری اسلامی ایران، در جمع نمایندگان عربستان، امارات، سوریه و موریتانی به وی گفت: «شما یک مسئله کلی را بدون توجه به عدالت اسلامی مطرح کردید که فرصت روشن کردن ذهن شنوندگان شما برای ما میسر نیست. شما ظالم و مظلوم را در کنار هم گذاردید و با یک حکم، مهاجم و مدافع را مساوی دانستید و حتی آیه کریمه قرآن را که صراحتاً دستور می دهد با مهاجم و متعدی بجنگید تا ریشه های فتنه از بین برود، نادیده گرفتید!»(2)

78

ماجرای ربوده شدن هواپیمای "تی.دبلیو.ای" در فردای روز جهانی قدس (24/3/1364) به دست شیعیان لبنان و نقش ایران در این حادثه، همچنان در سطح وسیعی از رسانه های جهان بازتاب دارد و مورد بررسی و تحلیل قرار می گیرد؛ از جمله روزنامة اسرائیلی "هاآرتص" امروز از قول یک تحلیل گر نظامی موضوع را به دخالت سفارت ایران در سوریه و نقش جهت دهندة آن در گروه های شیعی لبنان مرتبط کرد:

«سفارت ایران در سوریه در عملیات تروریستی شیعیان در لبنان مغز متفکر است و فعالیت های گروه های افراطی شیعه در لبنان توسط این سفارت خانه هدایت و سازمان دهی می شود و این گروه ها از کمک فکری، اسلحه، مهمات، کمک مالی و حمایت های لجستیکی سفارت ایران در دمشق بهره مند می باشند.» "ریف شیف" تحلیل گر نظامی این روزنامه سپس

ص: 187

نوشته است: «سوریه در جریان امور است و نسبت به دخالت های بیش از حد ایران در لبنان نظر مساعدی ندارد و حتی سعی کرده است در این زمینه با ایران به توافق برسد.»(1)

همچنین به گزارش رادیو امریکا، یک مفسر مسائل سیاسی روزنامة "کریستین ساینس مانیتور" در مقاله ای درباره ارتباط سازمان جهاد اسلامی با جمهوری اسلامی ایران، نوشته است:

«اقدام های تروریستی این سازمان اسلامی شیعة قشری گرا (سازمان جهاد اسلامی) آشکارا انجام می گیرد و به نظر می آید که جدیدترین اقدامش ربودن یک هواپیمای شرکت تی.دبلیو.ای. باشد. در این رویداد نشانه های عملیات سازمان جهاد اسلامی به چشم می خورد.» نویسندة این تفسیر افزوده است:

«بی تردید نفوذ جمهوری اسلامی ایران از طریق نیروی 650 نفری از پاسداران انقلاب - که در منطقه درة "بقاع" لبنان مستقر ساخته - یکی از انگیزه های اصلی تندروی های شیعیان آن سرزمین است ... دولت امریکا ایران را مسئول مستقیم اقدام های سازمان جهاد اسلامی می داند ...»(2)

روزنامه "الرأی العام" چاپ کویت نیز نوشته:

«ایران تنها در جبهه عراق نمی جنگد بلکه از طریق سفارت خانه ها و مؤسسات خود در سراسر جهان از اسپانیا گرفته تا هند و پاکستان و کشورهای اروپایی جنگی به راه انداخته است ... ایران دیپلمات های کویتی را در خارج تهدید و ترور کرده است. در کویت، عربستان و برخی از کشورهای خلیج فارس بمب منفجر کرده است و هواپیمای کویت را ربوده است. ... حمله به جان امیر کویت نیز در رأس این اقدامات بوده است.» این روزنامه در سرمقاله خود - که ظاهراً به وسیلة یک عضو حزب بعث عراق تنظیم شده است - آورده است: «ایران عملیات تروریستی خود را در زیر پوشش گروه های "ابونضال"، "امل" و "الجهاد" انجام می دهد. ... ایران کشورهای عضو شورای همکاری را از طریق بمب، تپانچه های مجهز به صدا خفه کن و اتومبیل های حاوی مواد منفجره به خاطر غرور این کشورها، می ترساند.» الرأی العام در پایان نتیجه گرفته است: «واجب قومی اعراب، اعلام جهاد علیه ایران می باشد.»(3)

79

تعدادی از هواداران "سازمان مجاهدین خلق ایران" (منافقین) در سال گرد 30 خرداد، در شهرهای واشنگتن، لندن، بن، استکهلم و مادرید علیه جمهوری اسلامی ایران تظاهرات کردند.(4)

در این حال، نشریه "مجاهد" ارگان این سازمان، اعلام کرده است:«220 نفر از اعضای پارلمان اروپا در بیانیه ای ضمن مخالفت با جنگ، از سازمان مجاهدین و شورای ملی مقاومت حمایت کردند. در این بیانیه - که در حکم قطع نامه مصوبه سیاسی پارلمان اروپا خواهد بود - به کشورهای عضو این پارلمان گفته شده که مفاد این مصوبه را رعایت کنند.»(5)

از سوی دیگر، بخش انگلیسی رادیو بی.بی.سی. به مناسبت سال گرد 30 خرداد،

ص: 188

مصاحبه ای با یک کارشناس مسائل ایران ترتیب داده که وی در آن گفته است: «شواهد اخیر نشان می دهد مجاهدین با آن که هنوز دارای دستجات کوچک و سرسپرده در ایران هستند، دیگر یک گروه مخالف معتبر که بشود در داخل روی آن حساب کرد، نیستند.»(1)

80

گروهی تحت عنوان "کمیته فرانسوی اقدام در جهت صلح بین ایران و عراق" با انتشار یک آگهی تبلیغاتی در شماره عصر امروز روزنامه "لوموند"، موجودیت خود را اعلام کرد. این کمیته در آگهی خود نوشته که به دعوت گروهی از روشن فکران که تحت نام "نهضت ایرانی برای صلح بین ایران و عراق" گرد آمده اند، تأسیس می گردد. در این آگهی - که تعدادی از شخصیت های فرهنگی، علمی، سیاسی و هنری معروف فرانسوی آن را امضا کرده اند - با اشاره به این که ادامة جنگ بین ایران و عراق قابل توجیه نیست، از دو کشور خواسته شده است که هر چه زودتر به این درگیری خاتمه دهند. سپس اعلام شده که کمیته های مشابهی نیز در دیگر کشورها یا تشکیل گردیده و یا در حال تشکیل می باشد. این کمیتة فرانسوی همچنین از خوانندگان لوموند خواسته است تا امضاهای خود مبنی بر حمایت از این کمیته را به آدرس "نادر نادرپور" (شاعر ایرانی فراری) در پاریس بفرستند.(2)

ضمیمه گزارش71: سفر هیئت ایرانی به لیبی

سردار غلامعلی رشید هنگام مطالعه متن کتاب (پیش از انتشار)، ذیل این گزارش نوشته است: «چهار تن از مسئولان نظامی نیز در این هیئت حضور داشتند: رفیق دوست (وزیر سپاه)، غلامعلی رشید (مسئول عملیات سپاه) حسن مقدم (مسئول یگان موشکی سپاه) و سرهنگ غفراللهی (از نیروی زمینی ارتش).»

سردار رشید همچنین دو برگ از یادداشت های خود دربارة این سفر را برای این مرکز ارسال کرده است.

یادداشت اول:

«سفر به لیبی: عید فطر رمضان سال 1405 - 30 خرداد 1364

از دو روز قبل (28/3/64) به پیشنهاد برادر رسول زاده، برادر محسن پذیرفتند که به همراه آقای هاشمی رئیس مجلس شورای اسلامی، و وزیر سپاه پاسداران آقای رفیق دوست، من و برادر مقدم مسئول توپخانه و موشک ها از سپاه پاسداران به کشور لیبی سفر کنیم. من تاکنون به کشور لیبی نرفته ام ولی سال قبل در زمستان بود که هیئتی نظامی از لیبی را در قرارگاه خاتم الانبیاء(ص) ملاقات کردم. آنها به دیدن از جبهه های جنگ تحمیلی آمده بودند و ابتدا من در قرارگاه خاتم پس از خیر مقدم، مدت 3 ساعت در مورد نبرد چهار و نیم ساله به تفصیل برای آنها از روی نقشه و کالک توضیحاتی دادم.»

یادداشت دوم:

«نمایندگان مجلس را معرفی کرد. ما به ردیف ایستاده بودیم در زیر چادر و پشت سر قذافی و بعضی ها که فکر نمی کردند اهل معرفی هستند، از چادر و از صف خارج می شدند. من هم فکر نمی کردم، ولی آقای هاشمی صدایم زد و گفت: آقای رشید کو؟ و بلافاصله چون چشمش به من افتاد، به قذافی گفت: آقای رشید یکی از فرماندهان سپاه ما هستند و ایشان در جنگ مکرراً صدام را اذیت کرده است. قذافی و من به همدیگر قدری به حالت تشکر نگاه کردیم و برادری نیز در بغل دست قذافی بود که ترجمه می کرد به عربی و... معرفی افراد تمام شد. آقای هاشمی و 7 نفر در آنجا نشستند و ما بیرون آمدیم.»

ص: 189

ص: 190

از پیام صدام، از اهمیت به سزایی در اعلام تصمیم جمهوری اسلامی ایران مبنی بر عدم انفعال برخوردار بود.

اقدام دیگر جمهوری اسلامی ایران، پرتاب یک موشک زمین به زمین به بغداد بود که حدود دو ساعت قبل از ساعت اعلام شده، به بغداد اصابت کرده و در دفع آثار تبلیغاتی اقدام صدام در داخل عراق، دارای اهمیت بود. مسئله سوم، گلوله باران برخی شهرهای مرزی عراق بود که تا پایان روز 25/3/1364 ادامه یافت و پس از آن که مشاهده شد عراق اقدامی علیه شهرهای ایران در عمل و نه بر مبنای پیام صدام، انجام نداده است، دستور قطع آن داده شد.»(1)

83

آقای "هاشمی رفسنجانی" رئیس مجلس شورای اسلامی، در دومین روز از سفر رسمی خود به لیبی ظهر امروز وارد شهر "بنغازی" شد و مورد استقبال سرهنگ "قذافی" رهبر جماهیری لیبی، قرار گرفت. در این دیدار، سرهنگ قذافی گفت: «ما به انقلاب اسلامی ایران با دیدة احترام می نگریم زیرا یک انقلاب مردمی است که رژیم شاه را ساقط کرد و اکنون موضعی صریح علیه امپریالیسم و صهیونیسم و ارتجاع دارد.» قذافی با اشاره به جنگ ایران و عراق افزود: «ما به خاطر جنگی که به شما تحمیل شده، بسیار متأسفیم ولی امیدواریم شما این را به حساب صدام و رژیم او بگذارید و تصور نکنید برادران عرب با ایران می جنگند. البته مرتجعین تلاش می کنند این جنگ را در جهت اجرای یک طرح امریکایی - اسرائیلی به جنگ عربی - فارسی تبدیل کنند، ولی ما با قرار گرفتن در کنار شما، علیه این طرح مبارزه کردیم و معتقدیم این جنگی بین نیروهای انقلاب و نیروهای ارتجاع است و ما علیه صدام و مرتجعین منطقه با شما هستیم.» سپس آقای هاشمی با اشاره به حمایت لیبی از ایران در جنگ تحمیلی، گفت: «ما در این جنگ خودمان را با شما در یک جبهه می دانیم. ما تصور داریم این جنگ را تا ساقط کردن رژیم بعث عراق، ادامه دهیم.»(2)

84

دربارة مقدورات دفاع موشکی و منابع تسلیحاتی ایران، نشریه "فارین ریپورت" نوشته است: «سوریه یک سکوی پرتاب موشک های ضدهوایی ساخت شوروی را در ماه گذشته در بخش نظامی فرودگاه تهران نصب کرد. این موشک ها که احتمالاً از نوع "سام6 - اس" است، می تواند هواپیماهای عراقی "میگ 23- ب" را هدف قرار دهد. در روز سوم ماه ژوئن یکی از این موشک ها شلیک و به یک هواپیمای عراقی که احتمالاً در بخش عراقی مرز مورد اصابت قرار گرفت، آسیب رساند.»(3) همچنین نشریه "المجله" وابسته به حکومت عربستان سعودی، نوشته است: «لیبی ها تعداد محدودی از موشک های قدیمی زمین به زمین "اسکاد" که کار آماده ساختن و استقرار آن 18 ساعت به طول می انجامد را به ایران تحویل داده اند. سوریه نیز موشک های قدیمی زمین به هوا به ایران داده است که برخی از آن ها در خود تهران سقوط کرد.»(4)

ص: 192

85

دربارة تحرکات نظامی ایران و عملیاتی که در پیش دارد، مجله عربی زبان "الوطن العربی" چاپ پاریس، با قید "احتمال" پیش بینی کرد: «ایران ممکن است در حال بررسی پیاده کردن نیرو در کویت به منظور تصرف دو جزیرة استراتژیک در بخش شمالی خلیج (جزایر وربه و بوبیان که همجوار فاو است) باشد.» این مجله سپس توصیه کرده است: «به نفع کویت خواهد بود که به منظور خنثی کردن هرگونه حملة ایران، به عراق اجازه دست رسی به این جزیره را بدهد.»(1)

86

"ریموند بار" نخست وزیر اسبق فرانسه، در مصاحبه ای با نشریه "سیاست بین المللی" چاپ پاریس، در پاسخ به این پرسش که "چه کسی مسئول جنگ خلیج می باشد"؟ گفته است: «این عراق است که به ایران حمله نموده و فکر نمی کنم که این تصمیم عاقلانه بوده باشد.» از وی سؤال شده: «با این حال، شما فکر می کنید که دنیای غرب حق دارد که از رژیم بغداد حمایت کند؟» ریموندبار: «کاملاً، زیرا پیروزی به رژیم خمینی آن چنان پرستیژی خواهد داد که می تواند انقلاب فرهنگی خود را صادر نموده و کشورهای خلیج را متزلزل نماید.» پرسش دیگر اینکه صرف نظر از جنبه منفی خمینیسم، شما فکر نمی کنید که به نفع دنیای غرب خواهد بود که روابطش با ایران را حفظ نموده و اهرم هایی را در آن جا داشته باشد؟ ریموندبار: «من با این عقیده موافقم. هرگز نباید یک کشور را به دست شیطان هایش رها نموده و آن را در انزوا و خارج از میدان روابط دیپلماتیک و اقتصادی قرار داد به خصوص هنگامی که این کشور در منطقه ای قرار دارد که "به حساب" آورده می شود.»

وی سپس بنیادگرایی شیعه را خطر اصلی در منطقه خلیج فارس معرفی کرده و افزوده است: «روسیه همچون امریکا سعی دارد در این منطقه نفوذ داشته باشد و هر یک از دو ابرقدرت می توانند روی کشورهای دوست حساب نمایند، اما روسیه طی سال های اخیر طرز برخورد کاملاً محتاطی را اتخاذ نموده است.»(2)

دربارة رفتار سیاسی فرانسه با ایران و عراق، یک روزنامه نگار فرانسوی نیز گفته است: «فرانسه نمی خواهد ایران سقوط کند؛ ایران کشور مهمی در خاورمیانه است و پاریس امیدوار است که توازن قوا میان ایران و عراق را ادامه داده و در عین حال روابط خود با تهران را بهبود بخشد. بهبود روابط با ایران، هدف دیپلماتیک مشکلی برای فرانسه خواهد بود زیرا پاریس امیدوار است در همان حال از توسعه انقلاب اسلامی امام خمینی جلوگیری نماید.»(3)

87

در خصوص اوضاع اقتصادی عراق، هفته نامه انگلیسی "اکونومیست" نوشته است: «تحمل سنگین بار جنگ، عراق را از پای افکنده است در حالی که هیچ نشانه ای از پایان این جنگ - که تمامی ذخیره نقدی آن کشور را از بین برده است - مشهود نیست، بغداد تلاش

ص: 193

می کند که مهلت بازپرداخت بدهی های سال 1983 خود را که تا سال 1985 تمدید شده بود، بار دیگر تمدید کند. مجموع بدهی های عراق به کشورهای خارجی، در حدود چهل میلیارد دلار می باشد ولی لااقل دو سوم این وام ها از کشورهای عربی بوده است و بازپرداخت آن از طریق فروش نفت عراق که توسط عربستان سعودی و کویت انجام گرفته است، تأمین می شود. بدهی های تجارتی عراق هم در حدود ده میلیارد دلار برآورد می شود؛ به این ترتیب رژیم صدام حسین حدود پنجاه میلیارد دلار مقروض است. ناظران اقتصادی غرب معتقدند که حتی بدون درنظر گرفتن وام های سال جاری، پیش بینی می شود که در سال 1986 سخت ترین سال ها از نظر پرداخت وام برای عراق باشد.»(1)

در این باره روزنامه سوئدی "داگنزنیهتر" نیز نوشته است: «صادرات نفت عراق طی پنج سال جنگ با ایران به طور بسیار عجیبی کاهش یافته و هم زمان با آن، کلیه درآمدهای نفتی عراق صرف هزینه های جنگی می گردد. پس از بسته شدن خط انتقال نفت عراق توسط سوریه و همچنین بسته شدن بنادر این کشور به دست ایران، در حال حاضر تنها راه صادرات نفتی عراق از طریق ترکیه می باشد و این در حالی است که خط انتقال نفت از طریق بندر عقبه (خط لوله عربستان) هنوز آماده نشده است. بدین جهت عراق برای انتقال دویست هزار بشکه نفت تصمیم گرفته است کامیون های نفت کش را جایگزین خ-ط لوله انتق-ال نفت س-ازد.»(2)

عراق که می کوشد نفت خود را از طریق عربستان به وسیله خط لوله صادر کند، برای اجرای دومین مرحله از کارهای ساختمانی این خط با یک کنسرسیوم ژاپنی قراردادی امضا کرده است. در دومین مرحله از این طرح، نصب یک خط لوله به طول 960 کیلومتر به موازات خط لوله سعودی پیش بینی شده است که به نفت خام عراق اختصاص خواهد یافت. احداث این خط لوله تا سال 1986 به طول خواهد انجامید.(3)

88

به نظر تحلیل گران، ماجرای هواپیماربایی در بیروت، وارد مراحل تازه ای شده و در واقع آزادسازی زندانیان شیعه از زندان اسرائیل بسیار جدی تر شده است. در امریکا، "لاری اسپیکس" سخن گوی کاخ سفید، یک گزارش روزنامة "نیویورک تایمز" درباره این قضیه را رد کرده است. در این گزارش آمده بود که امریکا به چند دولت دوست خود (سوئیس، اتریش و سوئد) وعده داده است که اگر چهل گروگان امریکایی را بدون قید و شرط، هواپیماربایان آزاد کنند، تل آویو نیز 766 زندانی شیعه را آزاد خواهد کرد. اما اسپیکس گفته است: «احتمال دارد در صورت آزادی گروگان ها، اسرائیل هم خود زندانیان را آزاد کند ... تنها موردی که امریکا با کشورهای دیگر در تماس است، اعمال نفوذ بر نبیه بری است.»

در این اظهارات بر خلاف گذشته نوعی نرمش و انعطاف در مقابل خواسته های هواپیماربایان نشان داده شده است.

ص: 194

تصویر

اظهارات مقام های اسرائیلی نیز در جهت تقویت این برداشت است؛ از جمله "اسحق شامیر" (وزیر خارجه اسرائیل) گفته است: «اگر شرایط در جنوب لبنان به ما اجازه دهد، به آزاد کردن زندانیان ادامه خواهیم داد، اما این ربطی به هواپیماربایی اخیر ندارد.» "شیمون پرز" نخست وزیر این حکومت نیز گفته است: «مشکل بزرگ اسرائیل آن است که چگونه بازداشت شدگان را که پس از عقب نشینی نیروها از لبنان به این جا آورده شدند، آزاد کند که این طور تلقی نشود که نوعی سازش با هواپیمارباها صورت می گیرد.»(1)

از سوی دیگر، پافشاری ربایندگان بر آزادی زندانیان شیعی در اسرائیل، همچنان با تأکید ادامه دارد. در این باره خبرگزاری فرانسه آخرین وضعیت حاکم بر فرودگاه بیروت را چنین گزارش کرده است:

«بعدازظهر امروز حدود دو هزار نفر افراد شیعه و حزب الله لبنانی (بنیادگرایان اسلامی طرف دار ایران) در فرودگاه بیروت و در یک صد متری هواپیمای ربوده شده "تی.دبلیو.ای." دست به تظاهرات زدند. سه تن از ربایندگان در حالی که چهرة خود را پوشانده بودند بر روی پلکان هواپیما آمدند تا برای تظاهرکنندگان نطقی ایراد کنند. در همین حال چند شیخ با عباهای خرمایی و عمامه سفید رنگ به بالای پلکان هواپیما رفتند و یکی از ربایندگان با بلندگوی دستی برای تظاهرکنندگان سخن رانی کرد. وی درحالی که فریاد می کشید اعلام داشت: "ما آن مردم مستضعفی هستیم که ابرقدرت های زمین را شکست دادند. ما موفق شده ایم آن کسانی را که در تحت پوشش نیروهای چند ملیتی می خواستند ما را زیر سلطه بکشند، بیرون بریزیم. "در همین حال عده ای از زنان در حالی که چادر به سر داشتند به طور جمعی شعارهای "مرگ بر امریکا"، "مرگ بر اسرائیل"، "خمینی رهبر ماست" و "پیش به سوی بیت المقدس" را تکرار می کردند. رباینده سپس اضافه کرد: "ما خواستار یک راه حل مسالمت آمیز هستیم بدون این که خون امریکایی ها به زمین بریزد، لیکن ما از خواسته های خود که یکی از آن ها آزادی لبنانی های در بند در فلسطین اشغالی است، صرف نظر نخواهیم کرد."

"شیخ ظهیر کینجه" عضو اتحادیه علمای مسلمان لبنان نیز طی اظهاراتی خطاب به تظاهرکنندگان - که در میان آنان عده ای اعضا جنبش امل دیده می شدند - اعلام داشت: "ریگان بداند لبنان یک نارنجک نیست؛ هر یک از ما در لبنان یک بمب زنده هستیم و تا

ص: 195

موقعی که جنوب لبنان در اشغال نیروهای صهیونیستی است، آمادة انفجار در برابر دشمن هستیم. "از سوی دیگر، عده ای از جوانان ضمن این که مشت های خود را گره کرده و لبخند بر لب داشتند، شعار "الله اکبر" را تکرار می کردند.

این جمعیت پس از استماع نیم ساعت سخن رانی و به آتش کشیدن پرچم امریکا، متفرق شد. مردان با اتوبوس و سواری در حالی که عکس های "امام خمینی" و آرم "حزب الله" بر آن ها نصب بود، محل را ترک کردند و زنان با پای پیاده در حالی که به زبان فارسی شعار می دادند، از آن جا دور شدند.

یک شعار پارچه ای نیز در این میان به چشم می خورد که بر روی آن نوشته شده بود: "به زودی یک طبس تازه در لبنان" که کنایه ای به ماجرای حملة نیروهای امریکایی به طبس در سال 1980 برای آزاد ساختن گروگان های امریکایی از تهران، بود.»(1)

89

در ادامه ماجرای ربوده شدن هواپیمای امریکایی و مطرح شدن استفاده از نبیه بری برای رسیدن به یک راه حل، امروز خبرگزاری فرانسه از بیروت گزارش داد: «نبیه بری رهبر جنبش شیعه امل، تصمیم گرفت "جیمی پالمر" یکی دیگر از مسافران گروگان هواپیمای "ترانس ورلد ایرلاینز" را که از بیماری قلب رنج می برد، آزاد کند. تاریخ و ساعت آزاد شدن این فرد اعلام نشده است. طی چهار روز این چهارمین حادثه است که توجه روزنامه نگاران را جلب می کند. شنبه "دمیس روسوس" خوانندة یونانی، به همراه دو دوستش که امریکایی بودند، آزاد شدند. یک یونانی نیز در نزدیکی خانة نبیه بری آزاد شد. چهارشنبه یک اکیپ تلویزیونی امریکا از خدمة هواپیما در خود آن فیلم برداری کردند. پنجشنبه پنج تن از گروگان ها در سالن فرودگاه در یک کنفرانس مطبوعاتی که توسط جنبش امل ترتیب داده شده بود، شرکت کردند. از منابع نزدیک به جنبش امل کسب اطلاع شد که نبیه بری پیشنهاد میانجی گری سوئیس و اتریش را پذیرفته و اعلام داشته اکنون نوبت امریکا و رژیم صهیونیستی است که از آن ها پیروی کنند.»(2)

رادیو بی.بی.سی. نیز ضمن تحلیلی از گروگان گیری هواپیمای امریکایی، دربارة نقش نبیه بری (رهبر جنبش امل) در این ماجرا گفته است:

«نبیه بری رهبر گروه عمدة شیعیان امل، نقش میانجی را به عهده گرفته و از طرف امریکا در قبال تضمین جان گروگان ها مسئول شناخته شده است، مع ذالک با وجود آن که وی عضو کابینه لبنان است، در باب میزان واقعی اقتدار وی در میان افراطیون طرف دار خودش تردید وجود دارد و به همین جهت نمی توان نقش حقیقی وی را در تعیین سرنوشت گروگان ها تضمین نمود ... در حال حاضر امریکا نبیه بری را تحت هر گونه فشاری که ازدستش برمی آید گذاشته است. امریکا همچنین به احتمالی اسرائیل را نیز به زیر منگنه

ص: 196

گذارده تا از موضع عمومی سرسخت خود دست بردارد، ولی نکته این جاست که هر چه بحران موجود طولانی تر شود، کاسة صبر افکار عمومی امریکا لب ریزتر می شود و از همین رو احتمال تضعیف موضع رونالد ریگان نیز افزون می گردد؛ موضعی که هویت خود را بیش از هر چیز مرهون قدرت مداری صریح او می داند.»(1)

یک مفسر رادیو کلن هم نقش نبیه بری در حل این گروگان گیری را بررسی کرده است: «این موضوع خاطرات گروگان گیری تهران در سال 1979 را زنده می سازد، زیرا در لبنان نیز مانند تهران سیاست مداران به ظاهر آراسته نقش عروسک هایی را بازی می کنند که به وسیله دیگران بر روی صحنه هدایت شده و به حرکت درمی آیند، به ویژه نبیه بری رهبر شبه نظامیان شیعه امل که در یک آن دو لباس را بر تن پوشیده دارد که یکی وی را به عنوان وساطت گر مذاکرات معرفی می کند و دیگری نمودی است برای هم قصد شدن بری با تروریست ها ... این که تا چه حد نبیه بری به نام وزیر دادگستری دولتی که در حقیقت در لبنان وجود خارجی ندارد، می تواند در معمای گروگان گیری مسافران هواپیمای امریکایی تی.دبلیو.ای. کمک نماید، امری است که به خوبی می توان از گفته هایش استنتاج کرد. بری در ارتباط با مسئله گروگان گیری خاطر نشان ساخته است که اگر من در کار مبادله گروگان ها با شیعیان بازداشت شده در اسرائیل موفق شدم که چه بهتر، در غیر این صورت خداحافظی می کنم و خودم را از ماجرا کنار می کشم بدون آن که دستم را به گناهی آلوده کرده باشم.»(2)

این رادیو در گزارشی دیگر به عدم نفوذ نبیه بری در شیعیان تندرو که خواهان یک کشور اسلامی هستند، اشاره کرد: «چهارمین شب از ماجرای هواپیماربایی در بیروت بود که نبیه بری رهبر سازمان شیعه امل و وزیر دادگستری کنونی لبنان، ماهیت خود را نشان داد: بدون توجه به قتل بی رحمانه یک سرباز جوان نیروی دریایی امریکا توسط شیعیان عضو سازمان امل، بری خود را بدون هر گونه قید و شرطی در پشت خواسته های هواپیماربایان قرار داد و تصریح کرد که چنانچه اسرائیل هفتصد شیعه لبنانی را که آن کشور در بازداشت گاه "اتلیت"(عتلیت)(3) در شمال حیفا زندانی کرده است، آزاد نکند، مسافرین و خدمه هواپیمای امریکایی ربوده شده همچنان در اسارت خواهند ماند ... وی در جنبش امل "فعال ما یشاء" نیست، رقبا و مخالفینی دارد و در گروه های متعدد افراطی شیعه که در بعلبک و محلات جنوبی و فقیرنشین بیروت سنگر گرفته اند نیز نفوذی ن-دارد. شیعی-ان اف-راطی لبنان خواه-ان یک کشور اسلامی به نمونه ایران بوده و آن را دنبال می کنند. ...»(4)

ص: 197

ص: 198

همچنین در مورد مأموریت لشکر7 ولی عصر(عج) برای انجام دادن یک عملیات در منطقه چزابه، این لشکر اعلام کرد که برای شناسایی منطقة واگذار شده، حداقل یک ماه زمان می خواهد.(1)

91

امروز در غرب کشور مرحله دوم عملیات "انصارالله" به پایان رسید(2) اما مراحل دیگری از این عملیات علیه نیروهای ضدانقلابی مسلح منطقه (حزب دمکرات، کومه له و...) و جهت آزادسازی و پاک سازی مناطق آلوده و توسعه امنیت کردستان و استقرار پایگاه های خودی، ادامه خواهد داشت. مرحله اول این عملیات از 21 تا 27 خرداد طول کشید و مرحله دوم آن از 27 خرداد شروع شد که امروز پایان یافت. در این عملیات، نیروهای خودی با تحمل 18 شهید و 39 مجروح، موفق شدند جمعاً 24 پایگاه جدید برای سپاه و ژاندارمری در منطقه تأسیس کنند. از دشمن نیز 36 تن کشته، 42 تن زخمی و 4 تن اسیر شدند. هم زمان با این عملیات، تعدادی از افراد وابسته به ضدانقلاب خود را تسلیم نیروهای اسلام کردند.(3)

92

در ادامه مباحث و پی گیری های مربوط به عملیات آتی ارتش در سیدکان، یک نکته قابل ملاحظه، پیشنهاد تعویق عملیات در این منطقه است(4)* که برخی از فرماندهان سپاه مطرح کرده اند. این پیشنهاد که "با توجه به وضعیت نیروهای خودی و دشمن، احتمال موفقیت در عملیات بسیار ضعیف است"، به طرق مختلف و با شیوه های گوناگون اعلام می شود؛ از جمله، امروز "محمدرضا شمس" (نقدی) از فرماندهان قرارگاه رمضان، در نامه ای لزوم لغو عملیات را متذکر شد و ضمن آن تأکید کرد که با انجام دادن عملیات و عدم موفقیت در آن، مهم ترین راه کارهای جنگ نامنظم مسدود و یا لااقل محدود می گردد. در این نامه - که برای فرمانده کل سپاه ارسال گردیده - آمده است:

«بدین وسیله به اطلاع می رساند که طرح عملیاتی روی منطقه سیدکان، برای دشمن لو رفته است فلذا با توجه به این که انجام این عملیات صرفاً در صورت غافل گیری دشمن می توانست نتایج خوبی داشته باشد و همان طور که قبلاً هم خدمت تان عرض کردیم، انجام ضعیف این عملیات یا انجام آن در شرایطی که دشمن آگاه گردیده باشد، خود ضربه اساسی به جنگ خواهد بود، چرا که با تشکیل خط منظم در این منطقه، مهم ترین راه کارهای جنگ نامنظم مسدود یا لااقل محدود می گردد، خواهش مند است طرح انجام عملیات را فعلاً تعطیل نمایید.»

در ادامه نامه ضمن اشاره به قرائن موجود که بیان گر آگاهی دشمن از عملیات است و با

ص: 200

تأکید بر شواهدی که نمایان گر هشیاری دشمن می باشد، افزوده شده است:

«مجدداً درخواست می نماییم همان طور که در جلسه با حضور شما (فرماندهی کل سپاه) مطرح کردیم و گفتیم که در صورت عمل ضعیف، بهتر است عمل نشود، اجرای این طرح را متوقف نمایند و صرفاً به تقویت مرزی به ویژه در ارتفاعات کلاشین و کارگزین - که حالا خالی از نیروهای خودی بوده و دشمن با یک حرکت می تواند خود را روی آن ها بکشد - اکتفا نمایید.»

"مصطفی ایزدی" فرمانده قرارگاه حمزه سپاه نیز در نامه ای پس از برشمردن 9 مورد از مشکلات مطروحه، به فرماندهی سپاه نوشته است:

«با توجه به لورفتن عملیات و مشکلات فوق الذکر، پیشنهاد می شود حرکت فوق چند صباحی به تأخیر بیفتد و با رعایت حفاظت عملیات، اقدام به تک گردد.»(1)

93

تصویر

در ادامه فعالیت های ضدانقلاب، ساعت13:25 امروز بمبی در خیابان "جهان پناه" تهران (منشعب در خیابان 17 شهریور) منفجر شد که بر اثر آن، 11 تن مجروح شدند و به هفت خودرو و 16 باب مغازه خساراتی وارد آمد.

عاملان این انفجار که دو زن بودند، شناسایی و دست گیر شدند. با وقوع انفجار، کسبه و اهالی محل به گمان این که شهر هدف حمله هوایی قرار گرفته به خیابان ریختند و پس از آگاهی از ماجرا، به سردادن شعار علیه امریکا و منافقین پرداختند.(2)

ص: 201

94

با این که جنگ شهرها، بدون دست آورد قابل توجهی برای عراق و نیز با برتری محسوس ایران در بعد روانی، در این مرحله، فروکش کرده است، هنوز در مطبوعات غربی ادامه گزارش هایی که برای زمان بمباران ها تهیه شده است، درج و همان مقاصد تبلیغاتی دنبال می شود؛ به عنوان نمونه، در شماره مورخ 22 ژوئن 1985 (1/4/1364) مجله "اکونومیست" چاپ لندن، مقاله ای با عنوان "تأثیر تخریبی بمب ها در روحیه مردم" به قلم خبرنگار این مجله در تهران، درج شده است. در این گزارش ضمن شرح اوضاع دشوار ناشی از حملات هوایی عراق و اعتراف به مقاومت مردم و مسئولان ایران، کوشش شده که برای فرجام کار، روزنة امیدواری باز نگذارد. در این گزارش، با این که در تاریخی پس از وقوع حادثة روز قدس چاپ شده، چنین آمده است:

«سرانجام در مردم ایران نیز علائم خستگی ناشی از جنگ با عراق ظاهر شد. در حالی که هواپیماهای عراقی از پایان ماه مه دو بار در شب و گاهی هم در روز به تهران حمله هوایی می کنند، این شهر با وخیم ترین حملات هوایی مواجه است. این موضوع باعث هراس و دلهرة آمیخته با خون و تأثر شده است. هزاران ایرانی شب هنگام به منظور گذارندن شبی ناراحت کننده در خارج از منزل، شهر خود را به مقصد روستا های اطراف ترک می کنند. هرگونه اعتمادی به توانایی رژیم در دفاع از پایتخت یا سایر شهرهای ایران که در برد هواپیماهای پیشرفته عراق قرار دارند، از بین رفته است. جت های عراق در ارتفاع سی هزار پایی در امنیت کامل بر فراز تهران جولان می دهند؛ برد ضدهوایی های ایران تنها تا ارتفاعی معادل نصف این مسافت می باشد.»

در آخر مقاله آمده است: «به نظر می رسد خستگی ایرانیان از جنگ، تغییری در نظرات رژیم نسبت به مبارزه ایجاد نمی کند. در اتحاد و همبستگی دولت ظاهراً شکافی ایجاد نشده و هنوز میل به پیروزی کامل، هدف اصلی آن را تشکیل می دهد. اما حتی برای ایرانیانی که زمانی انقلابی بودند نیز تطبیق شرایط سخت کنونی با آن خوش بختی و سعادت که ملاها قول آن را داده بودند، مشکل است. این رهایی از قید اغفال و گمراهی می تواند احتمالاً به درخواست همگانی صلح منجر شود.»(1)

95

به گزارش سرویس مونیتورینگ (شنود رادیویی) بی.بی.سی.، هیچ کشوری در جهان بیش تر از ایران با تبلیغات رادیویی مخالفان خود مواجه نیست: «حداقل دوازده ایستگاه در عراق، دو ایستگاه در مصر، یک ایستگاه در شوروی، یک ایستگاه در افغانستان و حداقل یک ایستگاه در کردستان مستقر می باشد. "واهه پطروسیان" خبرنگار امور ایران در مجله هفتگی "میدل ایست اکونومیک دایجست"، طی مقاله ای در شماره 22 ژوئن (یک تیرماه) این مجله می نویسد: تعداد مشابهی ایستگاه رادیویی [در برنامه ای] فارسی نیز به صورت علنی تبلیغ می کنند و محتوای آن ها تقریباً مشابه [رادیوهای مخالفان] است.

ص: 202

به نوشته پطروسیان، صدها هزار ایرانی به این رادیوها گوش می دهند خصوصاً طبقه متوسط طرف دار غرب و مخالفین دولت؛ مسئولین کنجکاو دولت و طرف داران انقلاب نیز جز شنوندگان این رادیوها به حساب می آیند. یکی از برنامه های اصلی این رادیوها، آهنگ های غربی می باشد چون این نوع آهنگ ها در ایران ممنوع هستند. به گفته پطروسیان، نحوه تبلیغات این رادیوها با یک دیگر فرق می کند: بعضی از آن ها زیرک و بعضی ناپخته هستند. بعضی نیز در میان این دو.

پطروسیان اضافه می کند که صدای امریکا، رادیو کلن، رادیو مونت کارلو و رادیو اسرائیل سعی می کنند چهره بی طرفانه از خود نشان بدهند ولی همیشه موفق نمی شوند و گاهی به سطح سخنان تند و تیز رادیو بغداد تنزل می کنند. بی.بی.سی. در میان رادیوهای رسمی بیش ترین احترام را دارا می باشد، ولی طبقه متوسط مردم نسبت به آن اعتراض دارند چون بیش از حد بی طرف می باشد، در نتیجه، رادیو اسرائیل نسبت به بقیه از محبوبیت بیش تری برخوردار است. "صدای ملی ایران" متعلق به حزب توده می باشد که از باکو پخش می شود و "صدای آزاد ایران" و "رادیو ایران" هر دو از بغداد پخش می شوند و سلطنت طلب می باشند این سه رادیو در میان رادیوهای مخفی اشتهار بیش تری دارند.

در ادامه این مقاله، پطروسیان از "صدای مجاهد" و "صدای کردستان" ایران نام برده و افزوده است: گمان می رود این دو مشترکاً از امکانات یک ایستگاه در عراق استفاده می کنند. "صدای انقلابیون" ایران گمان می رود در ارتباط با کردها باشد. همچنین "صدای انقلاب اهواز" از عراق و "صدای آزادی" از مصر پخش می شوند. تازه ترین امواج مخفی در ایران، "رادیو صدای حزب کمونیست ایران" و "صدای فدایی" می باشد. "صدای حزب کمونیست ایران" تبلیغات مائوئیستی پخش می کند و صدای فدایی، سخن گوی گروه مارکسیستی "فدائیان خلق" است.

ایران در مقابل این تبلیغات، به گسترش امکانات موج کوتاه خود مشغول می باشد و برنامه هایی به عربی، انگلیسی و سایر زبان ها به سمت کشورهای اسلامی از جمله مناطق مسلمان نشین شوروی پخش می کند. به مردم ایران مکرراً گفته شده است که به رادیوهای ضدانقلاب گوش ندهند. اما در مواقع دیگر، مسئولین وسعت تبلیغات علیه جمهوری اسلامی ایران را شاهدی بر اهمیت انقلاب اسلامی و ترسی که در جهان القا کرده، می دانند.»(1)

96

در پی جست وجوی راه حل هایی که برای حل مشکل تغذیه و به طور کلی بودجه سپاه - که ناشی از اوضاع اقتصادی کشور می باشد - و نیز با پیش بینی وخیم شدن اوضاع بر اثر تداوم حملات دشمن به خارک، ایجاد تشکیلاتی در زمینه تولید کشاورزی و دام پروری به منظور خودکفا کردن سپاه، مورد نظر قرار گرفته است. در این خصوص، امروز مسئول مهندسی قرارگاه خاتم الانبیاء(ص)، به دستور فرماندهی کل سپاه مأموریت یافت تا برای راه اندازی این تشکیلات، بررسی و مطالعات لازم را شروع کند.(2)

ص: 203

¯¯¯

ضمیمه گزارش90: سابقه و اهداف عملیات در "ام النعاج"

به عنوان

سابقه کار و اهداف عملیات محدود در "ام النعاج"، گفتنی است که پس از عملیات بدر، "تیپ9 بدر" با گذاشتن کمین هایی در مناطق مالت الهویه ... و دریاچه ام النعاج واقع در هور، به فعالیت پرداخته و یک خط پدافندی تشکیل داده بود. به هنگامی که عملیات "قدس1" در شرف انجام بود (20/3/1364)، در جلسة قرارگاه خاتم اجرای یک عملیات محدود در این منطقه نیز مورد تصویب قرار گرفت و این تیپ که با استعداد چهار گردان بنابر وضعیت، در این منطقه پدافند می کرد، با توجه به شناسایی و اطلاعاتی که تا آن زمان کسب کرده بود، کار تکمیل شناسایی و آمادگی برای اجرای یک عملیات محدود در ام النعاج را آغاز کرد.(1) نظیر اهداف کلی هر عملیات محدود، می توان اهم اهداف این عملیات را چنین برشمرد:

الف) انهدام نیروی دشمن. ب) آزادسازی بیش از 150 کیلومترمربع از دریاچه ام النعاج و در نتیجه تسلط بر قسمتی دیگر از هور. ج) گرفتن جای پایی جهت گسترش عملیات. د) گرفتن جناحی از دشمن و نزدیک شدن به قسمتی دیگر از خشکی های عراق... .(2)

دربارة یگان عمل کننده (تیپ9 بدر) به دلیل هویت خاصی که آن را از دیگر یگان های سپاه متمایز می کند، در این جا معرفی اجمالی آن ضروری است. البته آنچه می آید، شرحی از وضع این یگان از بدو تشکیل تا مقطع زمانی عملیات در ام النعاج است و خلاصه ای است از آنچه راوی مرکز - که در تیپ9 بدر به هنگام اقدامات آمادگی و اجرای این عملیات، حضور داشته - تهیه کرده است.:(3) که در ضمیمه اول گزارش 376, در صفحه 494 همین کتاب درج شده است, علاقه مندان آن را مطالعه نمایند.

ضمیمه گزارش91: گزارشی از عملیات انصارالله علیه گروه های ضد انقلاب کردستان

براساس یک گزارش داخلی که برای فرماندهی کل سپاه تهیه شده، دربارة عملیات "انصارالله" چنین آمده است:

عملیات انصارالله در کردستان ایران با مرکزیت قرارگاه شهید "شهرام فر" (سپاه ناحیه کردستان) صورت گرفت تا اهداف زیر تحقق یابد:

1- انهدام نیروهای کومه له، جلوگیری از نفوذ دشمن (نیروهای محارب کرد) بین پایگاه های موجود در سطح منطقه. 2- ایجاد پاسگاه های مناسب جهت برقراری امنیت در منطقه کردستان. 3- انهدام نیرو از سازمان کومه له. 4- ناامن کردن منطقه سارال، سرشیو، خورخوره برای دشمن و ایجاد زمینه مناسب جهت کارهای عمرانی، فرهنگی، اقتصادی. 5- به وجود آوردن زمینة بسیج و تسلیح مردم مناطق مذکور.

علاوه بر این، در جنوب کردستان بالاخص منطقه سارال، سازمان کومه له از قدرت سیاسی نظامی برتری نسبت به دمکرات برخوردار بوده است که در پی درگیری های فی مابین، علی رغم تلفات سنگین، کومه له توانسته بود به میزان قابل ملاحظه ای به نیروهای حزب دمکرات غلبه یابد، بنابراین، انجام عملیات از سوی رزمندگان اسلام علاوه بر این که موجب برقراری توازن بین کومه له و دمکرات در جنوب منطقه می گردید و مآلاً درگیری های فوق را افزایش می داد.

در این عملیات، انهدام و از هم پاشیدگی 70% مجموع نیروهای سازمان کردستان حزب کمونیست ایران (کومه له) جزء اهداف اصلی و در دستور کار قرار داشت. کومه له تقریباً تمام نیروهای موجود جنوب و مرکز کردستان خود را در این منطقه جمع آوری کرده بود. این نفرات که از 400 نفر تجاوز نمی کند، در هفت گردان نظامی سازمان دهی شده و در منطقه عملیاتی انصارالله به فعالیت هایی چون ترور، تخریب، انفجار، کمین و مین گذاری اقدام می کردند.

براساس طرح، نیروهای خودی با استعداد 14 گردان و 7 گروهان تحت فرماندهی قرارگاه و زیر نظر قرارگاه مرکزی شهید شهرام فر و با بهره گیری از دو فروند هلی کوپتر "کبری" و دو فروند هلی کوپتر "214" جهت تخلیه مجروحین طی دو مرحله، اقدام به عملیات کردند. در مرحله اول که از تاریخ 21/3/1364 (در

ص: 204

بعضی محورها) شروع شد، رزمندگان اسلام روستاهای ول، قوریچه، کلیگران و عیوله، ابدالصمدی و هوار گرمه و ارتفاعات شمالی آن را بدون درگیری تحت کنترل خود درآورده و پس از پاک سازی، پاسگاه های مورد نیاز را نیز دائر کردند. همچنین با توجه به این که دشمن روستای نرگسله را شب قبل از عملیات تخلیه کرده بود، این روستا به دست نیروهای خودی افتاد و مقرهایی نیز در آن ایجاد گردید.

در این مرحله از عملیات انصارالله، طی یک سلسله درگیری بین نیروهای خودی و دشمن، ده روستای دیگر پاک سازی و 30 نفر از برادران بسیج بومی که چندی پیش توسط کومه له در روستای غیبی سور خلع سلاح و به اسارت برده شده بودند، آزاد شدند. با تداوم عملیات، تعدادی دیگر از روستاها از جمله قره بقره، قامیشاه و حاجی همدان، پاک سازی شدند و ارتباط خودی با منطقة واقع در عمق عملیات یعنی خورخوره - سوته، برقرار گردید و پس از چند سال این محور بازگشایی شد. ضمناً سه نفر از نیروهای حزب منحله دمکرات نیز به اسارت درآمدند. در مرحله دوم عملیات - که در فاصله27/3 تا 1/4/1364 به وقوع پیوست - طی یک برخورد شدید با نیروهایی از کومه له که 150 نفر تخمین زده می شدند، روستاهای گاوکج علیا و جفرخانی پاک سازی گردید و دو مقر در آن احداث شد.

نیروهای خودی همچنین با نیروهایی از دو هیز "افشار" و "دیواند ره" از حزب دمکرات، درگیر شدند و با استفاده از آتش توپخانه و هلی کوپتر، تلفاتی را به دشمن وارد آوردند و پس از پاک سازی تعدادی روستای دیگر، سه مقر در منطقه خورخوره دائر نمودند و تعدادی روستا را نیز بدون درگیری تحت کنترل خود درآوردند.(1)

ضمیمه گزارش92: وضعیت منطقه عملیاتی سیدکان (قادر)

خبرگزاری جمهوری اسلامی از ارومیه دربارة منطقه عملیاتی سیدکان چنین گزارش داده است:

«این منطقه (سیدکان) شبیه مثلثی است که در چندکیلومتری شمال منطقه عملیاتی مرز ترکیه و عراق، در شرق آن، نوار مرزی ایران و عراق قرار گرفته که دو ضلع به حساب می آید و قاعدة آن را چند رشته رودخانة کوچک و قسمتی از آن را جادة آسفالتة پیرانشهر به اربیل تشکیل می دهد.

منطقه مزبور در لابه لای کوهستان هایی واقع شده است که در داخل خاک عراق در نوار مرزی سه کشور ایران، عراق و ترکیه قرار دارد. از سوی نیروهای ایران ده ها پایگاه برون مرزی احداث شده است که در این عملیات در تدارک و تأمین نیروهای پیشرو نقش حساسی را ایفا می کنند.

اهمیت منطقه به خاطر کوهستان های مرتفع آن است که هر یک از نیروهای درگیر، از بالای آن می تواند بر کیلومتر ها اراضی مسکونی مزروعی و تأسیسات نظامی کنترل داشته باشد.»(2)

همچنین دربارة عملیات سیدکان و سابقه آن، در یک گزارش که مرکز مطالعات و تحقیقات جنگ برای فرماندهی سپاه تهیه کرده، آمده است:

منطقة عملیات سیدکان در منتهی الیه شمال شرقی خاک عراق در مجاورت و هم مرز دو کشور ایران و ترکیه است که به لحاظ وضعیت خاص زمین و ارتفاعات و درجة حرارت هوا و ... ، به نوبه خود منحصر به فرد می باشد.

جمعیت شهر سیدکان 10 هزار نفر و شهر دیانا بالغ بر 50 هزار نفر می باشد. شهر اشنویه و ارتفاعات کلاشین متعلق به جمهوری اسلامی ایران در شمال پیرانشهر و جادة حاجی عمران در شرق و جنوب شرقی منطقة عملیاتی سیدکان قرار دارند که به لحاظ موقعیت خاص خود، به منظور انجام عملیات های نامنظم همواره مورد توجه مخالفان حکومت مرکزی عراق بوده و برای اجرای عملیات های گسترده حائز اهمیت می باشد.

از مدت ها قبل، رژیم بعثی عراق برای کنترل هر چه بیش تر منطقه و غلبه بر مخالفان خود، نسبت به تخریب روستاهای منطقه و اسکان اجباری اهالی این روستاها در اردوگاه های حاشیه شهر سیدکان و دیانا، اقدام کرده است. قطع ارتباط مسلمانان کرد عراق با جمهوری اسلامی ایران، صرفه جویی نیروی انسانی ارتش

ص: 205

عراق در گماردن نیرو و امکانات در منطقه، از جمله اهداف این سیاست بود که به شدت اعمال گردید.

منطقة سیدکان از قدیم الایام محل فعالیت نیروهای بارزانی بوده و خاصه انجام عملیات های چریکی در این منطقه سابقة دیرینه ای داشته است. البته کردهای عراقی دیگری نیز در منطقه فعالیت دارند، ولی بارزانی ها در این منطقه نفوذ بیش تری داشته و قوی ترین آن محسوب می شوند. بعد از عملیات "والفجر2" ضدانقلابیون ایران نیز به سوی این منطقه گریختند و هر یک با دائر نمودن مقر و پایگاه جدیدی در این منطقه، تا مدتی به ادامة فعالیت پرداختند.

می توان گفت کلیه اقداماتی که رژیم عراق در زمینه کنترل این منطقه انجام داده است، از قبیل خودمختاری به طوایف یا بسیج نیروهای جاش و ... ، ناموفق و این منطقه تقریباً از کنترل نظامی رژیم بعثی عراق خارج بوده است، به همین دلیل، نیروهای بارزانی و عناصر رزمی سپاه به راحتی تا عمق خاک عراق نفوذ می کرده اند.

تا قبل از عملیات والفجر2، منطقة عملیات برای نیروهای خودی از نظر ارزش نظامی چندان شناخته شده نبود و با توجه به عدم حضور ارتش در منطقه و حضور سپاه در اشنویه - یعنی در فاصله ای حدود 50 کیلومتری مرز - نسبت به جزئیات منطقه، شناسایی مطلوبی در دست رس نبود و صرفاً اطلاعات و آگاهی های خودی به وجود شهری به نام سیدکان و پی جویی مبارزات گروه های کرد عراق از طریق قرارگاه رمضان، محدود بود.

هم زمان با حضور ضدانقلاب و ویژگی های تازه ای که این منطقه پس از عملیات والفجر2 پیدا کرد، رفته رفته برای مسئولین قرارگاه حمزه سیدالشهدا(ع) اهمیت منطقه از نقطه نظر اشغال بخش وسیعی از خاک دشمن نیز روشن تر گردید و از آن زمان به بعد، نیروهای اطلاعاتی قرارگاه حمزه با تحمل مشقات و سختی های فراوان به شناسایی منطقه پرداختند.

با توجه به این که انجام فعالیت های نظامی - اطلاعاتی در مناطق مرزی کردنشین مستلزم رعایت حداکثر نکات حفاظتی است و خصلت های جاسوسی در این نقاط سابقه و قوت زیادی دارد، شروع و ادامه فعالیت سپاه از حالت نیمه مخفی و نیمه آشکار برخوردار بود.

ابتکار و اصرار قرارگاه حمزه برای انجام عملیات در مرزهای کردستان علیه بعثیون و همچنین آلودگی منطقه سیدکان - که مأمن و پناه گاه جدیدی برای ضدانقلاب شده بود و تعقیب و انهدام آن ها جزو وظایف اصلی این قرارگاه به حساب می آمد - موجب شد تا قرارگاه حمزه در مرداد 1363 پس از طرح پیشنهاد عملیات در این محور با جلب نظر فرماندهی کل سپاه، به طور جدی تر خود را برای عملیات آماده سازد.

پس از احداث جاده و قطعی شدن عملیات، تعدادی از فرماندهان عملیاتی سپاه از جمله برادران شهید "باکری" (فرمانده لشکر عاشورا)، شهید "زین الدین" (فرمانده لشکر علی ابن ابیطالب(ع)) و "اسدی" (فرمانده تیپ المهدی) و ...، برای کسب شناخت بیش تر و تجزیه و تحلیل منطقه، از طرف محور ارتفاعات بربزین و گلاله به شناسایی پرداختند لکن با توجه به اشکالاتی - از جمله نبود عقبه و جادة مناسب، فرارسیدن عملیات بدر و برخورد با فصل زمستان - کلیه فعالیت ها به جز جاده سازی متوقف گردید. در اواخر فروردین ماه 1364 برادر "محسن رضایی" طی سفری به منطقه، دستور تشکیل یک قرارگاه در خط را صادر می نماید تا پس از شناسایی جزئی تر، نیروهای سپاه تک خود را آغاز نمایند.

این یادآوری لازم است که پس از عملیات بدر، مسئولین جنگ برای رفع برخی مشکلات، مصلحت دانستند که هر یک از دو تشکیلات ارتش و سپاه مستقلاً به تعدادی عملیات پردازند. سلسله عملیات های قدس توسط سپاه و ظفر توسط ارتش، از جمله پی آمدهای این خط مشی و تصمیم شورای عالی دفاع بود. عملیات در این منطقه را نیز سپاه با مسئولیت خویش برنامه ریزی کرد و به تمهیداتی جهت انجام عملیات نیز پرداخته بود و به ویژه علاوه بر پیشنهادهای قبلی قرارگاه حمزه سپاه، برادر محسن رضایی نیز طی نامه ای به آقای هاشمی رفسنجانی، این منطقه را به اضافه مناطق دیگر برای انجام عملیات

ص: 206

محدود پیشنهاد نموده بود و به طور مشابه قرارگاه رمضان نیز ضمن ارائه گزارشی از فعالیت های انجام شده در منطقه سیدکان، نامه دیگری جهت تصویب به ایشان ارسال داشت. علی رغم این همه، به یک باره با اعمال نظر شورای عالی دفاع، این منطقه برای عملیات به ارتش واگذار گردید. آقای هاشمی رفسنجانی در توضیح این امر چنین گفت:

«آقای رضایی آمد این جا و گفتند این منطقه 60 گردان نیرو لازم دارد. با توجه به این که با این استعداد ما عملیات مفیدتری برای سپاه در نظر داریم و این ها از کار اصلی شان هم خواهند ماند و با توجه به این که ارتش هم آمد گفت: «من با همین وضع عمل می کنم.» و گفتند [برای کمک، از سپاه] همان تیپ ویژه شهدا کافی است گفتیم ارتش بیاید عمل بکند. گفتیم اگر بناست عملیات بشود، ارتش بکند، سپاه تازه نفس بماند. این را ترجیح دادیم.»

پیرو تصمیمات فوق، در خرداد 1364 تعدادی از افسران ارتش تحت پوشش و از طریق لشکر23 نوهد - که مأموریت پشتیبانی و کنترل و هدایت بارزانی ها را به عهده داشت - وارد منطقه گردیدند و فعالیت شناسایی خود را آغاز کردند. به این ترتیب و در ادامه کار، طبعاً و در عمل، ماحصل کلیه اقداماتی که تاکنون توسط سپاه انجام شده بود، در اختیار ارتش قرار گرفت و این در نزد مسئولان قرارگاه حمزه سپاه باعث بروز ابهامات و سؤالاتی گردید. در این مورد برادر "صالحی" از طرح و عملیات قرارگاه حمزه، می گوید:

«در مورخه 16/3/1364 جهت بازدید از پیشرفت کار مهندسی، در جاده "بیمضرته" رفته بودیم که برادران اطلاع دادند امروز صبح در حدود 10 دستگاه خودرو حامل مسعود بارزانی، سرهنگ هاشمی و ... از طریق جاده بیمضرته - که جدیداً پس از یک ماه تلاش بازسازی شده بود - به روستای لولان رفته و روی ارتفاع گردشوان، از منطقه شناسایی نمودند. ما از مسئولین پرسیدیم علت چیست. گفتند که بعد از عملیات بدر، برادران ارتش آمده این منطقه را دیده و با آماده بودن منطقه (کشیده شدن جاده توسط سپاه، نبودن دشمن در منطقه)، تصمیم گرفته اند که عملیات انجام دهند و تأیید مسئولین را نیز در این زمینه گرفته بودند.»

برادر ایزدی فرمانده قرارگاه حمزه سپاه نیز در این باره می گوید:

«در منطقه سیدکان دو سال است که کار می کنیم در بعد شناسایی مرتباً، ... بعد هم داشتیم آماده می شدیم که گفتند این کار به عهده ارتش است و ارتش انجام بدهد.»

در آغاز فعالیت ارتش، فرماندهی منطقه به عهده لشکر23 نوهد گذاشته شد ... تعدادی از یگان های دیگر نیز به لشکر23 - که قرار بود به عنوان یک قرارگاه اصلی عمل نماید - مأمور گردید، از جمله تیپ ویژه شهدا از سپاه، یک تیپ از لشکر77 خراسان و یگان هایی از لشکر28 سنندج ... (1)

نهایتاً علی رغم سپری شدن مدتی از واگذاری منطقه عملیاتی سیدکان به ارتش، بنابر عللی از جمله دلائلی که برادر شمس و نیز برادر ایزدی طی نامه هایی جداگانه به اطلاع فرماندهی سپاه رساندند (در متن گزارش آمده است)، مسئولان قرارگاه اصلی سپاه در منطقه (حمزه) عدم اجرای عملیات یا تعویق آن را پیشنهاد می کنند.(2)

ص: 207

ص: 208

تعدادی زخمی شدند و 2 تن به اسارت نیروهای خودی درآمدند. همچنین در درگیری با ضدانقلاب در حوالی پیرانشهر (پایگاه سیلو)، بیست تن از نیروهای خودی شهید و 2 تن نیز مجروح شدند.(1)

101

خبرنگار کیهان از شیراز خبر داد که یک تیم ترور وابسته به سازمان مجاهدین خلق - که در باختران چند عملیات ترور انجام داده و سپس به شیراز آمده بودند - در این شهر شناسایی و دست گیر شدند. از جمله برنامه های این تیم، انفجار دفتر اتحادیه انجمن های اسلامی دانشگاه ها در شیراز بوده است.(2)

102

در پایان دیدار رسمی چهار روزة آقای هاشمی رفسنجانی و هیئت همراه وی از لیبی، بیانیة مشترکی دربارة نتایج این سفر و نیز دست آوردهای آن، هم زمان در تهران و طرابلس انتشار یافت. در این بیانیه آمده است:

«جماهیری لیبی با قدرت در کنار جمهوری اسلامی ایران در راه رویارویی با جنگ تحمیل شده بر آن توسط صدام و رژیم فاشیستی بعث در عراق که به دستور امپریالیزم امریکا و ارتجاع عرب و صهیونیزم تحمیل گردیده، ایستاده است.

طرفین تشکیل یک کمیتة مشترک سیاسی نظامی به ریاست وزرای خارجه دو کشور را اعلام داشتند. دو طرف بر ایستادگی علیه صهیونیزم و امپریالیزم امریکا و ارتجاع دست نشانده، تأکید نموده و بر تصمیم خود مبنی بر گسترش رویارویی با تمام توطئه هایی که علیه دنیای اسلام طرح ریزی شده، صحه گذاشتند.

طرفین بر یاری رساندن به انقلاب های مردمی و به خصوص اسلامی و ایستادن در کنار مسلمان های مستضعف تا تحقق پیروزی و برپایی حاکمیت مردمی و تسلط مردم بر سرنوشت خویش و رهایی نهایی از همة انواع زورگویی و بهره کشی و تصمیم بر از سرگیری نقش فرهنگی اسلام و مسلمانان، تأکید نمودند.

انقلاب اسلامی ایران بر جانب داری خود از جمهوری عربی لیبی در مقابل هرگونه تجاوز، تأکید می نماید و طرفین نسبت به اقدامات تحریک آمیز مبارزه جویی های امپریالیزم امریکا و رژیم های مرتجع وابسته به آن علیه جمهوری لیبی و امنیت و ثبات آن، هشدار می دهند. و جمهوری اسلامی ایران پشتیبانی خویش را از جمهوری لیبی در زمینه مبارزة این کشور در جهت تأمین حق خود در دفاع از خلیج "سرت" به عنوان جزء لایتجزی آب های ساحلی لیبی، اعلام می دارد.

دو طرف کلیة توطئه هایی را که علیه موجودیت و انقلاب فلسطین طرح ریزی و اجرا می شود - از جمله مرحله ای که هم اکنون در لبنان در دست اجراست و طی آن به

ص: 210

اردوگاه های فلسطینی ضربه وارد می شود - محکوم می کنند و این اعمال را اجرای توطئه امپریالیزم و صهیونیزم تلقی نموده و مرتکبین آن را دست نشانده امپریالیزم و صهیونیزم می دانند. به علاوه این عمل توطئه ای علیه انقلاب اسلامی در ایران و انقلاب اول سپتامبر لیبی و همچنین توطئه ای علیه مقاومت مسلحانة فلسطین و نیروهای انقلابی و اسلامی به شمار می رود. طرفین عقیده دارند که شیعه از این عمل مبری بوده و از مسلمانان شیعه مذهب دعوت می کنند که فرصت را از دست دشمنان اسلام گرفته و فتنه را به شکست کشانده و فراهم کنندگان آن را سرجای خویش بنشانند. ...

طرفین تعهد کامل خود را نسبت به فعالیت در راه آزادی تمام سرزمین فلسطین و از بین بردن موجودیت صهیونیستی در مبارزه با آن - که مبارزة وجود است و نه مبارزه حدود - اعلام داشتند و بر حمایت و پشتیبانی از جبهة نجات فلسطین در مقابله با هرگونه تلاشی جهت انجام مذاکرات مستقیم و یا غیرمستقیم و یا صلح و شناسایی رژیم صهیونیستی و همچنین مقاومت در برابر طرح های تسلیم طلبانه و توطئه آمیز که توسط رژیم های خائن و دست نشاندة مصر، عراق، اردن و جناح تسلیم گرای فلسطین اجرا می شود، تأکید می ورزند.

طرفین تصمیم خود را مبنی بر تشکیل ارتش قدس جهت آزادی فلسطین و ایجاد رابطة انقلابی اسلامی جهان اعلام می دارند.

دو طرف هرگونه تلاشی جهت کاستن از قیمت نفت را حتی اگر مسئله به کاهش سطح تولید منجر شود، مردود می دانند و از سازمان کشورهای صادرکنندة نفت می خواهند که قیمت های خود را ثابت نگه داشته و به عنوان یک نیروی تعادل و حفاظت منافع اعضا بر منافع ملت های جهان سوم، توجه داشته باشند.

طرفین تأیید خود را نسبت به حکومت قانونی وحدت ملی "چاد" و نیز مبارزه ملت چاد در راه تحقق آشتی ملی، ابراز می دارند.

دو طرف اقدامات نژادپرستانة رژیم "پرتوریا" را محکوم و بر جانب داری خویش از سازمان "سواپو" - که در راه استقلال نامیبیا مبارزه می کنند - تأکید می ورزند.»(1)

یادآوری می شود که در این سفر، "عبدالسلام جلود" نخست وزیر لیبی - که ضیافت شامی را به افتخار رئیس مجلس شورای اسلامی و هیئت همراه در محل اقامت ایشان در طرابلس ترتیب داده بود - با اشاره به هم پیمان بودن لیبی با انقلاب ایران، گفت: «ما خوش حالیم که با این انقلاب هم پیمانیم و دیدیم که اسلام انقلابی در لیبی، لبنان، ایران و در همة کشورهای این منطقه اوج گرفت و حرکت انقلاب اسلامی در همه جا به اوج خود خواهد رسید... از همة مبارزان در همه جای دنیا پشتیبانی و حمایت می کنیم و ما در کنار این انقلاب و انقلابیون مسلمان هستیم.»(2)

وی سپس در مورد نتایج مذاکرات ایران و لیبی گفت: «ما در همة موضوعات توافق نظر

ص: 211

داریم و با اتحاد و اتفاق کشورهای لیبی و ایران، تمام توطئه ها در منطقة لبنان را خنثی خواهیم ساخت و نخواهیم گذاشت آرمان فلسطین از بین برود و اشخاصی نظیر یاسرعرفات و صدام و مبارک بتوانند آرمان فلسطین را پای مال کنند. ... گفت وگوهای ما بسیار سازنده و موفق بوده است و نقش انقلاب ما در مقابل دشمن مشترک را افزایش داده است.»

آقای "هاشمی رفسنجانی" رئیس مجلس شورای اسلامی نیز در مورد مراودات و روابط دیپلماتیک که در جهت تحکیم مناسبات دو کشور است، گفت: «متشکرم از رهبر انقلاب لیبی جناب "معمرقذافی" و آقای جلود و مسئولان دیگر که با دعوت من و همراهان من وسیله ای فراهم کردند تا گامی مؤثر در جهت تحکیم دو انقلاب و حمایت از جریان های سالم انقلابی اسلامی و مستضعفان برداریم. همان طور که آقای جلود اشاره کردند، برادران لیبیایی ما از انقلاب ایران از اول پشتیبانی کرده اند و آن روزهایی که ما در زندان های رژیم شاه بودیم از ما حمایت کردند و در کنار انقلاب اسلامی ایران ایستاده اند و همیشه بهای لازم برای همکاری را پرداخته اند ... باید پذیرفت که انقلاب اسلامی ایران عصر جدیدی در حیات مسلمان ها و کل جهان ایجاد کرده است.»(1)

وی سپس به حرکت انقلابیون لبنان و نقش آن ها در اخراج نیروهای بیگانه از این کشور با حرکت های شهادت طلبانه، اشاره کرد و افزود: «دیگر آن زمان گذشته است که اسرائیلی ها بیایند جنوب لبنان و هزاران مسلمان را ببرند و زندانی کنند، اما چند نفر انقلابی که چندین نفر امریکایی را به خاطر آزاد کردن دوستان خود از زندان های صهیونیست ها می گیرند، تروریست بخوانند. الآن مسلمان های دنیا به این نقطه رسیده اند که اگر امریکا، انگلیس، فرانسه و ایتالیا بخواهند در لبنان دخالت نموده و نیرو پیاده کنند، آن ها در ماشین های پر از مواد منفجره می نشینند و شما دیدید که چگونه نیروهای اشغال گر را از لبنان بیرون کردند؛ کاری که در تاریخ پنج قرن اخیر سابقه نداشت.»(2)

در ادامه، رئیس مجلس شورای اسلامی با تأکید بر این که حضور مردم در راه پیمایی روز جهانی قدس یک حماسه تاریخی و توصیف ناپذیر است، گفت: «قدرت روحیه مسلمان ها آن قدر بالا رفته که صحنه ای که ما روز جمعه گذشته، روز جهانی قدس، در تهران داشتیم به عنوان یک حماسه تاریخی و سرفصل تاریخی در تاریخ اسلام ثبت شده است ... شاید برای شما مشکل باشد باور کنید در شرایطی که از صبح تا ظهر روزی چند مرتبه هواپیماهای عراقی تهران را بمباران کردند، پنج میلیون زن و مرد روزه دار در فضای باز در خیابان آن چنان فریاد می کشیدند که حتی صدای شکستن دیوار صوتی و انفجار بمب را نمی شنیدند ... »(3)

در پایان سفر رسمی آقای هاشمی رفسنجانی به لیبی، شمشیری به عنوان سمبل مبارزات رهایی بخش به وی اهدا شد، آقای هاشمی رفسنجانی نیز با تشکر از "پذیرایی گرم و صمیمانة

ص: 212

کشور دوست و برادر لیبی"، گفت: «امیدوارم که این شمشیر هیچ وقت به نیام نرود تا این که سرزمین مقدس قدس شریف را آزاد کنیم.»(1)

از سوی دیگر، دکتر "تریکی" دبیر کمیته مردمی روابط خارجی لیبی، در یک کنفرانس مطبوعاتی اعلام کرد: «در جریان دیدار برادر هاشمی رفسنجانی از لیبی، اوضاع لبنان و حملاتی که از سوی نبیه بری به منظور نابودی اردوگاه های فلسطینی انجام می گیرد، مورد بحث و بررسی قرار گرفته است.» وی به هم سویی نظرگاه جماهیری لیبی و ایران اشاره کرد و افزود: «ایران تأکید کرده گروه نبیه بری هیچ گونه ارتباطی به شیعه ندارد و عملکرد این گروه، طرح امپریالیسم صهیونیسم، در جهت نابودی آرمان ملت فلسطین صورت می گیرد ... لیبی و ایران جریانات کنونی علیه فلسطینیان را محکوم کردند.»(2) دبیر کمیته روابط خارجی لیبی سپس گفت: «رئیس مجلس شورای اسلامی ایران نیز نبیه بری را به بازرگان ایران تشبیه نمود.»(3)

در واکنش به این سفر، رادیو اسرائیل با اشاره به برگزاری ضیافت شام عبدالسلام جلود - مرد شماره 2 لیبی - و به رغم تأکید وی مبنی بر دست یابی به توافق در مورد کلیه موضوعات مطرح شده با رئیس مجلس شورای اسلامی، کوشید این سفر را ناموفق نشان دهد: «ناظران سیاسی این جملة "توافق های اصولی نسبت به همه نقطه نظرهای طرفین" را نشانة وجود اختلاف نظرهایی بین دو رژیم به ویژه دربارة مسائل مربوط لبنان می دانند. گزارش های قبلی حاکی از آن بود که لیبی به علت مناسبات نزدیکی که با سازمان سنی "مرابطون" در لبنان دارد، از سرکوبی آن ها توسط سازمان های شیعة بیروت که از جانب حکومت اسلامی ایران حمایت می شوند، خشمگین است، با این همه و از مطالبی که توسط خبرگزاری های دولتی لیبی و ایران انتشار یافت چنین برمی آید که مقامات دو کشور پیرامون مسائل لبنان به توافق های اصولی رسیده اند.»(4)

یادآوری می شود جمله مورد استناد رادیو اسرائیل، از گزارش خبرنگار اعزامی واحد مرکزی خبر ایران به لیبی استخراج شده و مستمسک نتیجه گیری این رادیو گردیده است. وی گزارش داده بود که در ملاقات جلود و هاشمی، مسائل به تفصیل مورد بحث و بررسی قرار گرفت و توافق های اصولی در خصوص همة نقطه نظرهای دو طرف به دست آمده است.(5)

103

امروز آقای هاشمی رفسنجانی و هیئت همراه به دعوت "حافظ اسد" رئیس جمهور سوریه، وارد دمشق شدند. حافظ اسد روز گذشته (1/4/1364) پس از ترک مسکو، از آقای هاشمی و هیئت همراهش - که در لیبی به سر می بردند - جهت دیدار رسمی از سوریه دعوت کرده بود.(6) آقای هاشمی پس از ورود به دمشق، در مورد اهداف سفرش به سوریه گفت: «این سفر به منظور بحث و بررسی در مسائل منطقه می باشد و من فکر می کنم مسائل لبنان و

ص: 213

کشورهای عضو جبهة پایداری و تهاجمی که امریکا و صهیونیست ها شروع کرده اند، از مسائل مورد بحث خواهد بود.» وی افزود که در دیدارهای خود با مقام های سوری، دربارة اتخاذ مواضع مشترک در خصوص مسائل جنگ تحمیلی و اوضاع احتمالی آینده، مذاکره خواهند کرد. از سوی دیگر، حافظ اسد نیز در دیدار با آقای هاشمی رفسنجانی و هیئت همراه، با قدردانی از جایگاه ویژة انقلاب اسلامی ایران در مقابله با امپریالیسم و صهیونیسم و نیز تأثیرات بین المللی پیروزی انقلاب اسلامی ایران، گفت: «یکی از دست آوردهای انقلاب اسلامی این است که ایران را از پایگاه ارتجاع خارج کرده و به پایگاه اسلام و حامی مستضعفین جهان تبدیل نمود.»(1)

دیدار آقای هاشمی رفسنجانی از لیبی و سوریه، بازتاب هایی در رسانه های خارجی داشته است؛ از جمله رادیو اسرائیل در این باره در تفسیری گفت: «رئیس مجلس و نمایندة آیت الله خمینی در شورای عالی دفاع، یک روز پس از بازگشت رئیس جمهوری سوریه از مسکو، به دمشق می آید و ناظران عقیده دارند که وی از پرزیدنت حافظ اسد پیرامون پی آمدهای دیدار او از شوروی و مذاکراتی که با سران کرملین به عمل آورده، اطلاعاتی کسب خواهد کرد.»(2)

یونایتدپرس نیز به نقل از منابع متعدد، به ابعاد گوناگون مباحث مطرح شده در مذاکرات ایران، لیبی و سوریه، پرداخت و نوشت: «هدف از این مذاکرات، تبادل نظر میان مقامات ایرانی و سوری در مورد احتمال جدا شدن لیبی از جناح رادیکال عرب می باشد. از جمله مسائل دیگری که احتمالاً مطرح خواهد شد، مسئله لبنان، جنگ 57 ماهه ایران و عراق و گرایش لیبی به سمت عراق می باشد.»(3)

این خبرگزاری سپس با اشاره به دیدار ناگهانی "عبدالسلام تریکی" وزیرخارجه لیبی، از بغداد در هفته گذشته - که موجب شگفت زدگی مقامات ایرانی شده است - به نقل از دیپلمات های مقیم طرابلس نوشت: «اوایل سال جاری لیبی پیشنهادی به عراق ارائه داد مبنی بر این که لیبی حمایت خود از ایران را قطع کند و در قبال آن، عراق مخالفان لیبی در بغداد را دست گیر کند.»(4) یونایتدپرس سپس افزوده که یک منبع مطلع نتیجه گرفته که سفر آقای هاشمی رفسنجانی، تلاش جهت نزدیک کردن روابط میان سوریه، ایران و لیبی به منظور مقابله با هرگونه تلاشی که به نام همبستگی اعراب درصدد شکاف انداختن میان این همبستگی است، می باشد.(5) این خبرگزاری همچنین به نقل از همین منابع نوشته است: «سوریه اکراه داشته است که دربارة تلاش جمهوری اسلامی برای تهیه سلاح های ضدهوایی جهت دفاع از شهرهای خود از جمله تهران در مقابل حملات هواپیماهای عراقی و نیز موشک های زمین به زمین که بتواند بغداد را مورد حمله قرار دهد، با هیئت ایرانی گفت وگو کند ... مقامات سوریه در سفر قبلی (اوایل ماه جاری) به "رفیق دوست" وزیر سپاه پاسداران گوشزد کردند که در مورد نیازهای تسلیحاتی ایران با اسد گفت و گو نکند. ولی همین منابع

ص: 214

افزودند که حمایت سوریه از ایران در جنگ، همچنان پابرجاست. دیپلمات ها در تهران گفتند سوریه سلاح های سبک و مهمات به ایران می دهد ولی از ارسال سلاح های سنگین خودداری می کند.»

یونایتدپرس دربارة لبنان نیز نوشته است: «منابع مذکور افزودند سوریه از افزایش نفوذ گروه های رادیکال اسلامی مورد حمایت ایران در لبنان و نیز مخالفت ایران با "نبیه بری" رهبر شیعیان لبنان، نگران است.»(1)

ص: 215

هستند، امکانات در آن ها متمرکز است، امکانات زیادی دست آنان است، وقتی امکانات قوی و متمرکز دست این هاست، آمادگی دارند که اگر از یک جا ما همه نیروهای مان را یک جا وارد عمل کنیم، آن ها نیز به صورت تمرکزی با ما برخورد می کنند. حالا اگر ما آمدیم در 7 جا با این ها برخورد کردیم، آن موقع دشمن می ماند، یا باید صبر کند، منتظر حمله بزرگ ما بماند که غافل گیر نشود، یا باید بیاید این نیروهایش را تجزیه کند و بفرستد سراغ این حملات کوچک ما. وقتی نیروهایش را تجزیه کند باید امکانات را نیز تجزیه نماید و در مجموع، جهت گیری و یک تغییر اساسی در سازمان رزم دشمن به وجود خواهد آمد، مجبور می شود گردان های اصلی اش را در خط بکشد.

دشمن مجبور است در طول [یک] هزار کیلومتر مرز، خودش را فعال کند، اما نمی تواند فعال شود، چرا که منتظر عملیات اصلی ما می باشد. اگر نیروهایی که آزاد کرده از خط ... و به عنوان احتیاط قوی و متمرکز در دستش نگه داشته اگر نخواهد بیاورد در خط، عملیات محدود ما همه اش موفق می شود و اگر در خط بیاورد، ممکن است فکر کند ما در آینده عملیاتی انجام دهیم، آن موقع نیرویی که رفته در خط تا بخواهد مجدداً صرفه جویی در قوا بکند و بیاورد با عملیات اصلی مقابله کند، عقب می ماند. در مجموع، یکی از اهداف عملیات محدود، فشار استراتژیک بر دشمن است.»

البته اهداف نظامی دیگری نیز از جمله انهدام نیروی دشمن مد نظر بود ولی یکی از هدف های عمده، "فریب دادن دشمن" اعلام شد. برادر محسن رضایی در مورد نقش عملیات های محدود در فریب دادن و غافل گیر کردن دشمن هنگام اجرای عملیات های اصلی، گفت:

«عملیات محدود وقتی انجام می شود، عملیات مهم شما نیز با این ها قاطی است یعنی دشمن می بیند شما در سی منطقه تحرک دارید، در سی منطقه حمله می کنید، آن موقع عملیات مهم شما در آن مناطق گم خواهد شد؛ تا وقتی فکر می کند... این هم یک عملیات محدود باشد... حساسیتش را از دست می دهد.»

فرمانده کل سپاه سپس عملیات های گشتی رزمی، نفوذی و محدود را تشریح کرد:

«عملیاتی که کم تر از یک گردان باشد، عملیات گشتی رزمی است؛ عملیاتی که در حد سه گردان باشد، عملیات نفوذی است و عملیاتی که در حد یک یا حداکثر سه لشکر باشد، عملیات محدود است.

عملیات گشتی این است که با یک گروهان می روید دو الی سه کمین را می زنید و بر می گردید.

عملیات نفوذی یعنی این که با یک نیرویی مثلا سه گردان به دشمن حمله می کنید و بعد از وارد ساختن تلفات و گرفتن اسیر از دشمن، برمی گردید. عملیات محدود این است که

ص: 217

علاوه بر انهدام نیروی دشمن، قصد هست که اگر بتوانید زمین را نیز حفظ کنید و نگه دارید؛ در عملیات محدود ما به دنبال زمین هم هستیم.»(1)

وی همچنین دربارة تأمین کادر مورد نیاز برای کسب توانایی جهت اجرای عملیات مؤثر و تعیین کننده علیه دشمن - که از مباحث مهم جلسات خاتم می باشد - گفت:

«هنگامی که فرمان بسیج عمومی داده شود، باید هر لشکرِ سپاه از لحاظ کادر، توانایی جذب چهل گردان نیرو را داشته باشد. ما باید لشکرهای مان را تبدیل به سپاه کنیم تا بتوانیم از چند نقطه علیه دشمن عملیات گسترده انجام دهیم.»

جانشین فرمانده سپاه (علی شمخانی) دربارة همین موضوع بحث را ادامه داد و لزوم بالا بردن توان کل تشکیلات سراسری سپاه در بُعد نظامی را یادآور شد. وی کلیات یک "طرح نوبه ای" را برای شرکت ادواری و مرتب کلیة نیروهای سپاه در جنگ، ارائه کرد و افزود: «باید همة پرسنل سپاه به جنگ بیایند و چنان آمادگی پیدا شود که هر زمان تمام پرسنل سپاه را فرا خواندیم، بسیج شوند.»(2)

105

رادیو بغداد در گزارشی تهدیدآمیز با هدف القاء حقانیت عراق در جنگ شهرها، فهرستی از حملات ایران (از 24/3/1364 تا امروز) را برشمرد:

1- گلوله باران دو شهر بصره و خانقین در 14 ژوئن 1985 (24/3/1364).

2- گلوله باران دو شهر خانقین و مندلی و دو قصبة چومان و شاندری در 15 ژوئن 1985 (25 خرداد 1364).

3- پرتاب یک موشک در ساعت5:45 بامداد روز 15 ژوئن 1985.

4- گلوله باران شهرها و قصبه های زرباطیه، شهابی، مندلی، خورمال، حلبچه، سیدصادق و روستای رستم بیک در 16 ژوئن (26 خرداد 1364):

5- گلوله باران حومه های شهر مندلی و دو قصبه طویله و خورمال در 17 ژوئن 1985 (27خرداد 1364).

6- گلوله باران شهرستان ابوالخصیب و بخشداری شهابی در 18 ژوئن 1985 (28 خرداد 1364).

7- گلوله باران شهرستان خورمال و شهر زرباطیه با توپخانة سنگین در 20 ژوئن 1985 (30 خرداد 1364).

8- گلوله باران بخشداری شهابی در 21 ژوئن 1985 (31 خرداد 1364).

9- گلوله باران قصبه شاندری با توپخانة سنگین در 22 ژوئن 1985 (1 تیر 1364).

10- گلوله باران حومه های شهر مندلی با توپخانه در 22 ژوئن 1985 (1 تیر 1364).

11- گلوله باران حومه های شهر بصره با توپخانة سنگین در 23 ژوئن 1985 (2 تیر 1364).(3)

گویندة این رادیو در ادامه خطاب به ملت ایران افزود: «رژیم ایران از هر اقدامی به خاطر

ص: 218

گسترش دامنة جنگ و وادار نمودن عراق به عدم پای بندی به توقف بمباران شهرهای ایران، ابایی ندارد اما در این رابطه تأکید می نماییم که رژیم ایران در برابر شما و در پیشگاه افکار عمومی جهان مسئول پی آمد اعمال تجاوزکارانة خود خواهد بود.»(1)

106

کشتی کویتی "المحرق" که چند روز قبل به وسیلة نیروی دریایی ارتش جمهوری اسلامی در آب های خلیج فارس توقیف و به بندری در استان هرمزگان منتقل شده بود، همچنان در این بندر نگه داری می شود.(2) خبرگزاری جمهوری اسلامی کسب اطلاع کرده که محمولة این کشتی جزء سلاح های نظامی نیست اما وسایلی را شامل می شود که کاربرد نظامی دارد.(3) از آن جا که تعدادی از خدمة کشتی هویت انگلیسی دارند، وزارت امور خارجه انگلستان اعلام کرد که لندن با ایران و کویت برای آزادی این عده در تماس است.(4) وزارت خارجه کویت نیز اعلام کرد تماس هایی در سطح بالا با تهران برقرار کرده است.(5)

107

حملات موسوم به "جنگ نفت کش ها" موجب شده است تا بعضاً کشورهای صنعتی که به نوعی از این حملات زیان دیده اند، جهت حل مشکل تردد و نیز حل مشکل هزینة شرکت های بیمه و صاحبان کشتی ها در منطقه، دست به تهیة سیستم ضد موشکی برای پدافند از کشتی ها بزنند. در این باره نشریة نیوزویک چاپ سوئیس، نوشته است:

«شرکت "فیلیپس الکترونیکِ" هلند یک سیستم ارزان قیمت ضد موشک را به بازار عرضه می کند که قادر است مشکل پر خرج شرکت های بیمه و صاحبان کشتی هایی که در منطقة جنگ زدة خلیج[فارس] در رفت و آمد هستند را حل نماید. این دستگاه مرکب است از رادار زود هشدار دهنده و یک پرتاب کننده که نوارهای فلزی ظریف و نازکی را شلیک می کند که موشک های در حال حرکت را از مسیر هدف شان منحرف می سازد. شرکت "لویدزِ" لندن این دستگاه را در کنفرانسی که هفتة گذشته در یونان برگزار کرد، به معرض نمایش گذاشت و به صاحبان کشتی ها پیشنهاد کرد در صورتی که آن ها از این دستگاه استفاده کنند، این شرکت وجه بیمة کم تری را برای آن ها قائل خواهد شد.(6)

108

مجلة "الطلیعه الاسلام" چاپ لندن، به نقل از منابع آگاه در آفریقای جنوبی اعلام کرد: «رژیم عراق اخیراً یک قرارداد مهم نظامی با رژیم نژادپرست آفریقای جنوبی امضا کرده است که به موجب آن، آفریقای جنوبی سلاح هایی به ارزش پانصد میلیون دلار به عراق می فروشد و در مقابل از این کشور نفت وارد می کند.» این مجله افزوده است: «رژیم عراق یک صد توپ هویتزر سنگین از نوع "جی-5" کالیبر 155 میلی متری ساخت یکی از کارخانه های دولتی آفریقای جنوبی خریداری کرده و این توپ های سنگین به وسیله چند کشتی وارد بندر

ص: 219

اردنی "عقبه" شده و قرار است از طریق زمین وارد عراق شود.» درپایان گزارش آمده است که این قرارداد مخالف قوانین و مقررات سازمان ملل در مورد ممنوعیت برقراری روابط اقتصادی با حکومت نژادپرست آفریقای جنوبی است.(1)

109

آقای "هاشمی رفسنجانی" رئیس مجلس شورای اسلامی، در دومین روز دیدار خود از سوریه برای بار دوم با "حافظ اسد" رئیس جمهور این کشور، ملاقات و گفت وگو کرد. روزنامه های داخلی از کلیات این گفت وگو خبر دادند: «در این ملاقات مذاکرات دور اول ادامه یافت و در زمینة اوضاع جاری منطقه از نقطه نظر دو کشور سوریه و جمهوری اسلامی ایران و همچنین روابط دوجانبه بحث و تبادل نظر شد.»(2)

اما در اکثر رسانه های خارجی سفر رئیس مجلس شورای اسلامی به سوریه حول محور آزادسازی گروگان های هواپیمای ربوده شدة تی.دبلیو.ای. تحلیل و بررسی شده است. قبل از این نیز خبرگزاری "تانیوگ" گزارش داده بود که سوریه از ایران خواسته است تا با استفاده از نفوذ خود در نیروهای حزب الله، جهاد اسلامی و امل و همچنین نیروهای سپاه پاسداران مستقر در لبنان، به آزاد ساختن گروگان ها کمک کند.(3) موارد دیگری از قبیل "تسلیحات" نیز در رسانه های خارجی مطرح شده است. در این جا به دو نمونة خبری از رادیو اسرائیل و بی.بی.سی. اشاره می شود.

رادیو اسرائیل در تفسیری، دربارة اهداف سفر آقای هاشمی به لیبی و سوریه گفته است: «... مثلث ایران، لیبی، سوریه سه موضوع اساسی مورد توافق و شاید اختلاف نظر است: جنگ ایران و عراق، جنگ شیعه و فلسطین در لبنان و روند صلح خاورمیانه. پیرامون جنگ نخست، از قرائن چنین برمی آید که حجت الاسلام رفسنجانی سران حکومت لیبی را به لزوم ادامة نبرد متقاعد ساخته است، زیرا در بیانیة مشترکی که دیشب در تریپولی انتشار یافت، لیبی برای نخستین بار در ظرف یک سال اخیر از حکومت ایران در ادامة جنگ حمایت کرد و حکومت عراق را مورد حمله قرار داد. در این رهگذر، متقاعد ساختن سوریه به لزوم ادامة جنگ نیز ضرورتی ندارد، زیرا هیچ کشوری همانند رژیم حزب بعث دمشق خواهان ادامة سرکوبی سران حزب بعث بغداد نیست.

مسئلة رژیم تهران در این زمینه، متقاعد ساختن لیبی و سوریه به ادامة اعطای موشک های زمین به زمین و حادتر و فوری تر از آن، اعطای یک شبکة موشکی پدافند هوایی است. حکومت اسلامی ایران از یک سو به دریافت تعداد تازه ای موشک های "اسکاد - بی" نیاز دارد تا بتواند حملات گستردة هواپیماهای عراقی، بمباران های هوایی و موشک اندازی های آن کشور را علیه شهرهای ایران تلافی کند، زیرا به احتمال قوی همة موشک هایی که لیبی و سوریه در گذشته به تهران فرستاده اند، به سوی بغداد پرتاب گردیده

ص: 220

و انبار خالی شده است ولی به موازات این سلاح تلافی جویانه، حکومت اسلامی ایران به موشک های زمین به هوا نیازمند است تا حریم هوایی تهران را در برابر ادامة حملات هوایی عراق مسدود سازد...

پرسش آن است که آیا نمایندة آیت الله خمینی در شورای عالی دفاع طی دیدار از لیبی و سوریه موفق شد سران آن دو کشور را به اعطای موشک های بیش تر و شبکة پدافند هوایی متقاعد سازد یا نه؟ بی تردید در این زمینه اتحاد شوروی سر نخ را به دست دارد و این پرسش مطرح می گردد که چگونه دولت مسکو می تواند به ارسال اسلحه و ساز برگ جنگی برای حکومت اسلامی ایران از طریق سوریه و لیبی و به منظور طولانی تر ساختن جنگ، ادامه دهد بی آن که به مناسبات دوستانة آن کشور با عراق لطمه ای وارد شود و پیمان دوستی و همکاری مسکو با بغداد به قوت خود باقی بماند و رژیم صدام حسین دربست به دامان ایالات متحده نیفتد.

به علت ضیق وقت و برای خودداری از اطالة کلام از پرداختن به ناخرسندی های متقابل سه رژیم که در رابطه با نبرد شیعه و فلسطین در بیروت و سرکوبی سازمان سنی "مرابطون" در لبنان به وجود آمد، می گذریم و به هدف سوم از مسافرت حجت الاسلام رفسنجانی به لیبی و سوریه می پردازیم که بی تردید هدف آن، به بن بست کشاندن روند صلح اردن و فلسطینی ها با اسرائیل می باشد. حکومت اسلامی ایران بارها کوشیده است برای اجرای هدف های بیان شدة خویش علیه اسرائیل، جبهة متحدی با شرکت چند کشور تندرو عربی منطقه به وجود آورد.»(1)

هم زمان با سفر آقای هاشمی به سوریه، رادیو بی.بی.سی. نیز در گفتاری پس از این که افراد مسلحی را که از هواپیمای ربوده شدة امریکایی محافظت می کنند، عناصر سازمان امل و جنبش حزب الله لبنان معرفی کرد و با اشاره به این که این دو سازمان روابط نزدیکی با سوریه و ایران دارند، چنین به تفسیر پرداخت: «به دنبال پیام های مکرر "رونالد ریگان" رئیس جمهور امریکا به "حافظ اسد" رئیس جمهور سوریه، دولت سوریه دست به کار شده است تا شاید راه حلی برای این مسئله پیدا کند. این موضوع احتمالاً یکی از موارد گفت وگو بین رهبران سوریه و حجت الاسلام هاشمی رفسنجانی رئیس مجلس ایران - که به سوریه رفته است - خواهد بود. گزارش شده است که پرزیدنت اسد رئیس جمهوری سوریه، سعی دارد از نفوذ او در حزب الله در شرق لبنان که گفته می شود برخی گروگان های امریکایی را پس از حادثة هواپیماربایی در اسارت خود دارند، استفاده کند. از طرفی سفر هاشمی رفسنجانی می تواند انگیزه دیگری هم داشته باشد. دورة اخیر حملات پی گیرانة عراق به شهرهای ایران نشان داد که تهران فاقد هواپیماهای اکتشافی، سلاح های ضد هوایی و موشک های دوربرد کافی است.»(2)

ص: 221

110

آقای هاشمی رفسنجانی امروز در محل سفارت جمهوری اسلامی ایران در دمشق در یک مصاحبه مطبوعاتی و رادیو تلویزیونی به سؤالات خبرنگاران خارجی و داخلی مقیم دمشق، در مورد مسائل مربوط به منطقه و موضع جمهوری اسلامی ایران در مورد جنگ تحمیلی، روابط با سوریه و لیبی، مسائل مربوط به فلسطین و لبنان پاسخ گفت. وی در مورد هواپیماربایی اخیر خاطرنشان ساخت: «ما با عملیاتی که در میان بی گناهان ایجاد وحشت کند، مخالفیم و باید این گونه عملیات را محکوم کرد، اما نمی توان عملیات ستم دیدگان را محکوم کرد و دربارة عملیات دیگران سکوت کرد.»(1)

آقای هاشمی هواپیماربایی را واکنشی در مقابل انفجارات جنوب لبنان به دست صهیونیست ها، دانست و افزود: «نباید میان هواپیماربایی و انفجار مسجد در جنوب لبنان به دست نیروهای صهیونیست که در آن ها افراد بی گناه قربانی شدند یا حوادث اخیر طرابلس، فاصله دید. سرنخ اکثر ترورها و انفجارها که علیه ملت ها صورت می گیرد، در امریکا و فرانسه می باشد. اگر ما فقط فلسطینی ها یا لبنانی ها که همه چیز آن ها را گرفته اند و خانة آن ها را اشغال کردند و به بهانه این که هواپیما ربوده اند، محکوم کنیم اما آن هایی را که در مسجد جنوب لبنان بمب منفجر می کنند و بدترین نوع تروریسم را دنبال می کنند، نادیده بگیریم، این خیانت است. ما نباید میان این دو فاصله بگذاریم ... اگر این مسئله از ریشه حل و فصل شود، این گونه حوادث کم تر اتفاق می افتد.»(2) وی با توجه دادن به این که "طبیعی است ضعفا تا وقتی که سازمان های بین المللی به فریاد آن ها گوش نکنند، به هرگونه اقدامی دست می زنند"، بر عدم اطلاع ایران از هویت ربایندگان و هواپیماربایی اخیر، تأکید کرد و افزود که ایران چنانچه مطلع بود، از این ع-مل جلوگیری می کرد.(3)

رئیس مجلس شورای اسلامی در مورد ارتباط ایران با هواپیماربایان گفت: «باید بگویم که هر حادثه ای که به دست مسلمانان [اتفاق] می افتد، امریکا ایران را متهم می کند زیرا ایران را معادل اسلام می داند. ما هیچ گونه ارتباطی با هواپیماربایان نداریم."(4)

آقای هاشمی سپس تأکید کرد: «در صورتی که قرار باشد ایران ربوده شدن هواپیمای امریکایی را محکوم کند، باید قبلاً اقداماتی را که امریکا و اسرائیل در جنوب لبنان، بیروت و طرابلس انجام داده اند، محکوم کند.» وی بهترین راه برای حل بحران را آزاد شدن شیعیان در بند اسرائیل اعلام کرد و هرگونه اعمال زور و لج بازی را در برابر کسانی که جهت به دست آوردن جق خود حاضر به شهادت می باشند، ناممکن دانست.(5)

رئیس مجلس شورای اسلامی همچنین خاطرنشان کرد: «در این جریان دو طرف وجود دارد: خانوادة شیعیان بازداشت شده در اسرائیل از یک سو و اسرائیل و امریکا از سوی دیگر و اگر دو طرف چنین مداخله ای را بپذیرند، برای چه ما باید با آن مخالفت کنیم؟(6) از

ص: 222

طرفی اگر طرف اول از سوریه بخواهد در این قضیه میانجی گری کند، چرا ما مخالفت کنیم؟»(1) وی سپس در مورد میانجی گری سوریه در حل و فصل این قضیه گفت: «راه ریشه ای باید برای این گونه کارها اندیشید."(2)

در ادامه مصاحبه آقای هاشمی در مورد این سؤال خبرنگار ام.بی.سی. که "با توجه به بن بست موجود در قضیه هواپیمای ربوده شدة امریکایی، آیا احتمال می دهید که امریکا دست به اقدام نظامی بزند؟" گفت: «من فکر نمی کنم امریکا آن قدر نادان باشد، اما اگر امریکا بخواهد از این ماجرا بهانه ای بسازد و با ایران وارد جنگ شود، تجربه های گذشته نشان می دهد که مقابلة نظامی با ایران به سود امریکا نیست. وقتی امریکا دست نشانده هایی مانند صدام در اختیار دارد دیگر نیاز به درگیری مستقیم ندارد. البته اگرما مستقیماً با امریکا وارد جنگ شویم خیلی بهتر است زیرا ارتش عراق مجموعه ای از نیروهای مسلمان است و اگر امریکا دست به این ماجراجویی بزند سرنوشت دردناک تر از انفجار سفارت امریکا در بیروت در سراسر جهان در انتظار امریکا خواهد بود، اگر چه ما ترجیح می دهیم که چنین حوادثی صورت نگیرد.»(3)

وی در خاتمه در مورد واکنش ایران در برابر بمباران مجدد شهرها به وسیلة عراق و با توجه به خواستة مردم در راهپیمایی روز جهانی قدس مبنی بر سرنگونی نظام حاکم بر عراق و عدم سازش با این نظام، گفت: «ما هیچ راهی جز ادامه جنگ تا سرنگونی رژیم صدام نداریم تا مردم عراق حاکم بر سرنوشت خودشان شوند. مردم ما در تظاهرات میلیونی روز قدس این حرکت را خواستار شدند و ما نمی توانیم در این زمینه کوچک ترین نرمشی داشته باشیم. اگر بخواهیم در این زمینه سازش کاری کنیم و شعار روز قدس را نادیده بگیریم، در این صورت باید جای خود را به دیگران بسپاریم.»(4)

111

از زمان ربوده شدن هواپیمای امریکایی تی.دبلیو.ای. تا کنون، همة رسانه های داخلی و خارجی، سازمان ها و نهادهای بین المللی به بحث دربارة آن پرداخته اند و روزی نبوده است که این مسئله به نوعی در سرلوحة اخبار و یا تحلیل ها و بررسی های کارشناسان امور سیاسی نیامده باشد، حتی سفر رئیس مجلس شورای اسلامی ایران به سوریه نیز تحت شعاع این جریان قرار گرفته و در تحلیل ها بخش عمده ای از این سفر در ارتباط با همین ماجرا دانسته شده است. در هر صورت، مرور بسیار اجمالی خبرها، بخشی دیگر از مسائل چهار روز اخیر مرتبط با هواپیماربایی را نشان می دهد:

روزنامه کویتی "القبس" در گزارشی در 31/3/1364 نوشت که شوروی به سوریه توصیه کرده تا از نفوذ خود در جنبش امل جهت پایان بخشیدن به غائلة هواپیماربایی خاتمه دهد، چرا که امریکا و اسرائیل در تدارک انجام دادن یک عملیات گستردة نظامی در لبنان هستند.(5)

ص: 223

نبیه بری در تاریخ 1/4/1364 در مورد حملة احتمالی امریکا به لبنان، واکنش نشان داده و این مسئله را به ضرر مسافران هواپیمای تی.دبلیو.ای. و منافع امریکا در منطقه دانسته است.(1) حزب الله لبنان نیز با اعلام آماده باش نظامی، از همة کسانی که توانایی به دست گرفتن اسلحه را دارند خواست تا جهت مقابله با امریکا و اسرائیل خود را آماده کنند. در این خصوص "سیدحسین موسوی" رئیس جنبش امل اسلامی، در سخنانی از مسلمانان منطقه خواست که کلیه توان و نیروی خود را در راه مقابله با کفر، شیطان بزرگ و اسرائیل به کار گیرند.(2) همچنین "شیخ صبحی طفیلی" از علمای حزب الله، در سخنانی رویارویی با امریکا را حالتی استثنایی و غیر مقطعی خوانده و افزوده است: «این امر [رویارویی با امریکا] از عمق استراتژی اسلامی و ایمان ما به اعمال سیاسی سرچشمه می گیرد و از آن جا که امریکا اوج کفر را متجلی ساخته، هرگز نمی تواند مورد قبول ایمان قرار گیرد.»(3)

این در حالی است که منابع امریکایی از پیوستن یک نیروی دریایی مرکب از 1800 تفنگ دار به نیروی ضربتی امریکا به فرماندهی ناو هواپیمابر "نیمیتس" در نزدیکی سواحل لبنان، خبر داده اند.(4) از سوی دیگر، به رغم صف آرایی امریکا در مقابل شیعیان لبنان در بحران کنونی، نوعی انعطاف پذیری در مقابل خواسته های ربایندگان هواپیمای تی.دبلیو.ای به چشم می خورد.

ژنرال "ساگر" رئیس پیشین سازمان جاسوسی نظامی اسرائیل، در تاریخ 1/4/1364 تنها راه خروج امریکا از بن بست کنونی را آزاد شدن زندانیان زندان "اتلیت" خواند و افزود: «در نهایت، اسرائیل به منظور فراهم کردن زمینة آزادی گروگان های امریکایی بوئینگ تی.دبلیو.ای. چاره ای جز آزاد کردن مسلمانان زندانی در زندان اتلیت در نزدیکی حیفا ندارد.»(5)

"جورج شولتز" وزیر امور خارجة امریکا، با توجه به گفتة مقام های اسرائیلی (2/4/1364) مبنی بر آزاد کردن 31 تن از مسلمانان لبنان، گفت: «چنانچه تصمیم اسرائیل دایر بر آزادی 31 زندانی لبنانی موجب آزادی گروگان ها در بیروت گردد، این امر امریکاییان را خشنود خواهد ساخت.» ولی هم او هم "رونالد ریگان" رئیس جمهور امریکا، وجود ارتباطی بین این اقدام اسرائیل با حل و فصل جامع این بحران را منتفی شمردند. ریگان با انکار ربط آزادی زندانیان با گروگان ها، گفت: «این اقدام اسرائیل ربطی به گروگان های امریکایی ندارد.»(6)

روزنامة "النهار چاپ" بیروت، در مورد خاتمه دادن به بحران گروگان گیری از طرحی چهار ماده ای خبر داد که حاصل تلاش دیپلماتیک اتریش، لبنان، سوئیس، سوریه و امریکا است:

1- آزادی گروگان ها. 2- اقدام امریکا به محکوم کردن نقض قوانین بین المللی اعم از هواپیماربایی و به اسارت گرفتن شماری از لبنانی ها به دست نیروهای اسرائیل. 3- مذاکرات صلیب سرخ با اسرائیل برای آزادی زندانیان لبنانی. 4- تدابیر امنیتی شدیدتر در فرودگاه بین المللی بیروت.

ص: 224

گفتنی است که سخن گوی وزارت امور خارجه امریکا اعلام کرده که مقام های کشورش از چنین توافقی بی اطلاع اند.(1)

با همة آنچه ذکر شد، امروز پس از آزادی 31 تن از زندانیان جنوب لبنان �