3. «یاران «اَسْتْوَت اِرِتَ» پیروزمند بدرآیند; آنان نیک اندیش، نیک گفتار، نیک کردار و نیک دین اند و هرگز سخن دروغ بر زبان نیاورند.»(1)

از موارد یاد شده استفاده می شود که در اوستا، علاوه بر بشارت ظهور مصلح در آخرالزمان، به صفاتی چون پیروزگر بودن موعود، قیام با شمشیر و دارای یارانی با خصال نیک اشاره دارد. برای آگاهی بیش تر، باید به دیگر کتاب های زرتشتیان، که در تفسیر اوستا و تبیین این آیین نوشته شده اند، رجوع کرد; از جمله:

1. در کتاب معروف «زند»(2) پس از ذکر مبارزه ی همیشگی «ایزدان» و «اهریمنان» آمده است:

... آن گاه پیروزی بزرگ از طرف ایزدان ]خداپرستان [می شود و اهریمنان را منقرض می سازند... پس از پیروزی ایزدان و برانداختن تبار اهریمنان، عالم کیهان به سعادت اصل خود رسیده بنی آدم بر تخت نیک بختی خواهند نشست.(3)

در این متن، همانند اوستا به ظهور مصلح آخرالزمان و به ذکر کلی مسئله ی ظهور مصلح موعود اشاره نموده است.

2. جاماسب(4) در کتاب «جاماسب نامه» از زرتشت نقل می کند:

از زمین تا زیان (عرب) از فرزندان هاشم، مردی بزرگ سر و بزرگ تن و بزرگ ساق بیرون آید و بر آیین جد خویش و با سپاه بسیار روی به ایران نهد و آبادانی کند و زمین را پر از داد کند.(5)

این سخن به صراحت اوصاف مصلح موعود را ذکر می کند که اولا، از سرزمین عرب ظهور خواهد کرد; ثانیاً، از اولاد هاشم است; ثالثاً، بر آیین جدّ خویش بوده و در نهایت، با قدرت و به نیروی

ص: 3

قهر، نهضت خود را آغاز خواهد کرد. این اوصاف، همان اوصافی است که در احادیث برای امام مهدی (عج) ذکر شده و منطبق بر آن حضرت است; لذا اگر چه مطالب اوستاو زند تنها به ظهور منجی آخرالزمان اشاره دارند، ولی با توجه به متن جاماسب نامه می توان ادعا نمود که موعود آیین زرتشت، همان موعود دین اسلام است.

... دست حق در آید و جانشین آخر «ممتاطا» ظهور کند و مشرق و مغرب عالم را بگیرد. همه جا و خلایق را هدایت کند.(1)

4. در کتاب زبدة المعارف و ذخیرة الالباب «پاتیکل» - که از بزرگان هندوست - نقل شده که

چون مدت روز تمام شد، دنیای کهنه، نو شود و زنده گردد و صاحب ملک تازه پیدا شود، از فرزندان دو پیشوای بزرگ جهان، یکی ناموس آخرالزمان و دیگری صدیق اکبر، یعنی وصی بزرگ تر که «پشن» نام دارد و نام صاحب آن ملک تازه «راهنما» باشد به حق پادشاه شود و خلیفه «رام»(2) باشد و حکم براند و او را معجزه بسیار باشد. هر که پناه به او برد و دین پدران او اختیار کند، در نزد رام، سرخ روی باشد...(3)

5. در کتاب «باسک» نیز چنین آمده است:

دو دنیا تمام شود به پادشاه عادلی در آخرالزمان که پیشوای فرشتگان و پریان و آدمیان باشد و راستی حق با او باشد و آن چه در دریا و زمین و کوه ها پنهان باشد همه را به دست آورد و از آسمان ها و زمین آن چه باشد خبر می دهد و از او بزرگ تر کسی به دنیا نیاید.(4)

در آیین بودا نیز دوره های متعددی وجود دارد; ولی «مسئله ی انتظار در این آیین مطرح است و شخص مورد انتظار آنها، بودای پنجم است.»(5)

پس آیین های مختلف هندی به ظهور مصلح و منجی در آخرالزمان اعتقاد دارند و هواداران خود را به آن بشارت داده اند که می توان اوصاف ذکر شده برای این مصلح را در موارد زیر خلاصه کرد:

1. در کتاب های آیین های هندی، مصلح موعود بعد از آن که عالم پر از ظلم و فساد شد، آن را پر از عدل و داد خواهد کرد.

2. خداوند از او پشتیبانی و خواسته هایش را اجابت می کند.

3. حکومت او عالم گیر است و همه ی مردم را هدایت خواهد کرد.

4. تمام نعمت های زمین و آسمان را به دست خواهد آورد و در دوران او، همه از نعمت های فراوان الهی برخوردار خواهند بود.

5. از فرزندان دو پیشوای بزرگ جهان است که اولی ناموس آخرالزمان و دومی صدیق اکبر و وصی بزرگ تر ناموس آخرالزمان است.

6. معجزه های بسیار می آورد.

ص: 5

7. نام او «فرخنده»، «خجسته»، «منصور» و... است.

بنابراین، با دقت در اوصاف مصلح موعود در آیین های هندی و بررسی احادیث شیعه و اهل سنت درباره ی امام مهدی (عج) متوجه خواهیم شد که موعود این دو، شباهت های بسیاری به هم دیگر دارند و حتی می توان ادعا کرد که مصلح مورد نظر آیین های هندی، همان مصلح موعود اسلام است; زیرا از دیدگاه اسلام نیز امام مهدی (عج) عالم را پر از عدل و داد خواهد کرد بعد از آن که از ظلم و جور پر شده باشد.

آن حضرت(عج) به قدرت خداوند، همه ی مردم را هدایت می نماید و حکومت عدل خویش را بر عالم می گستراند. وی از فرزندان پیامبر(صلی الله علیه وآله) و امام علی(علیه السلام) است که به هنگام ظهورش زمین و آسمان، خوان نعمت خود را خواهند گسترانید و هر چه از خداوند بخواهد به او داده خواهد شد... .

در کتاب «مزامیر داود» در مورد مصلح آخرالزمان آمده است که «... زیرا که شریران منقطع خواهند شد و اما متوکلان به خداوند، وارث زمین خواهند شد. هان بعد از اندک مدتی شریر نخواهد بود. در مکانش تأمل خواهی کرد و نخواهد بود، امّا حکیمان (صالحان) وارث زمین خواهند شد...; زیرا متبرکان خداوند، وارث زمین خواهند شد; امّا ملعونان وی منقطع خواهند شد.»(1)

خداوند نیز در قرآن به این مطلب اشاره کرده و می فرماید:

(وَ لَقَدْ کَتَبْنا فِی الزَّبُورِ مِنْ بَعْدِ الذِّکْرِ أَنَّ الارْضَ یَرِثُها عِبادِیَ الصّالِحُونَ)(2);

در زبور بعد از ذکر (تورات) نوشتیم بندگان شایسته ام وارث (حکومت) زمین خواهند شد.

در کتاب «حبقوق» بنی نوشته شده:

... و اگر چه تأخیر نماید، برایش منتظر باش بد که جمیع امت ها را نزد خویش جمع می کند و تمامی را برای خویشتن فراهم می کند.(3)

هم چنین در کتاب «اشعیا» - در بحثی که سراسر تشبیه است - می خوانیم:

و نهالی از تنه ی یسی بر آمده، شاخه ای از شاخه هایش قد خواهد کشید... ذلیلان را به عدالت حکم و برای مسکینان زمینی به راستی تنبیه (و مایه بیداری) خواهد بود. کمربند کمرش عدالت و وفانطاق میانش خواهد بود.

گرگ با بره سکونت داشته... و طفل کوچک راعی (شبان) ایشان خواهد بود... و در تمامی کوه مقدس من، هیچ ضرر و فساد نخواهد کرد; زیرا که زمین از دانش خداوند مثل آب هایی که دریا را فرو می گیرند پر خواهد شد.(4)

2. در انجیل لوقا نیز آمده است:

کمرهای خود را بسته و چراغ های خود را افروخته دارید و مانند کسانی باشید که انتظار آقای خود می کشد تا هر وقت بیاید و در را بکوبد، بی درنگ آن را برای او باز کنید.(1)

آنچه از کتاب مقدس (چه عهد عتیق و چه عهد جدید) ذکر شد، همگی دلالت بر ظهور منجی و مصلح آخرالزمان دارند. او با قدرت و عظمت خاصی خواهد آمد و عدالت را بر زمین جاری خواهد ساخت. این دو خصوصیت نشان می دهد که مصلح موعود، انبیای گذشته نبودند; زیرا هیچ کدام از فرستادگان قبلی نتوانستند حکومت الهی را بر سرتاسر زمین گسترش دهند و همه ی آنها - که خاتم آنها حضرت محمد(صلی الله علیه وآله)بود - تحقق فراگیر شدن عدالت الهی را به دوره ی ظهور مصلح آخرالزمان (امام مهدی(عج)) موکول کردند.

مربوط به قیام آن حضرت، وارد شده است، مراجعه کنیم; زیرا قرآن، یعنی ثقل اکبر و مهم ترین منبع اسلامی، در زمینه ی ظهور حضرت قائم (عج) مانند بسیاری زمینه های دیگر، یک بحث کلّی و اصولی دارد و وارد جزئیات مسئله نمی شود.

به تعبیر دیگر، آیات قرآن، خبر از یک حکومت عدل جهانی در سایه ی ایمان می دهد که به دستِ «خلیفة الله» صورت خواهد گرفت. تعیین مصداق این آیات، منوط به رجوع به دریای بی کران علم اهل بیت(علیهم السلام) است.

برخی از علما و محققان، تعداد آیاتی را که درباره ی امام زمان (عج) تفسیر و تأویل شده است، حدود دویست آیه دانسته اند.(1) مرحوم علامه ی مجلسی، بیش تر آن ها را در بحارالأنوار گرد آورده است.(2) و ما در این جا، به ذکر چند آیه و تفسیر و تأویل آن ها از ائمه ی معصوم(علیهم السلام)اکتفا می کنیم:

1. (وَ لَقَدْ کَتَبْنا فِی الزَّبُورِ مِنْ بَعْدِ الذِّکْرِ أَنَّ الارْضَ یَرِثُها عِبادِیَ الصّالِحُونَ * إِنَّ فِی هذا لَبَلاغاً لِقَوْم عابِدِینَ);(3) همانا، بعد از «ذکر (تورات)» در «زبور» نوشتیم: «یقیناً، بندگان شایسته ام وارث (حکومت) زمین خواهند شد. در این، ابلاغ روشنی است برای گروه عبادت کنندگان».

این آیه دلالت می کند که روزی خواهد رسید که صلح و راستی، بر سراسر جهان سایه خواهد افکند و ظلم و بیداد از روی زمین برچیده خواهد شد. چون در زمان هیچ یک از انبیا و امامان قبلی، چنین اتفاقی نیفتاده، بنابراین باید این امر در آینده اتفاق بیفتد. برای این که بدانیم این وعده که در ثقل اکبر داده شده چه وقت و توسّط چه کسی تحقّق خواهد یافت، باید به ثقل اصغر مراجعه کنیم.

مرحوم طبرسی، در تفسیر مجمع البیان می نویسد:

امام باقر(علیه السلام)فرمود: «اینان، اصحاب مهدی در آخرالزمان اند.» مؤیّد آن، روایتی است که خاصّ و عام، از پیامبر خدا روایت کرده اند که: لولم یبق من الدنیا إلا یوم واحد لطول الله ذلک الیوم حتّی یبعثَ رجلا صالحاً من أهل بیتی یملأ الارض قسطاً وعدلا کما ملئت ظلماً و جوراً; اگر فقط یک روز از عمر دنیا باقی مانده باشد، خدا، آن روز را طولانی می کند تا مردی صالح از اهل بیت مبعوث گرداند و زمین را چنان که پر از ظلم و جور شده است، پر از عدل و داد کند.(4)

بنابراین، طبق روایت امام باقر(علیه السلام) و روایت های متعدد دیگر(5)، این وعده ی الهی با ظهور امام مهدی (عج) تحقّق خواهد یافت.

ص: 9

2. (هُوَ الَّذِی أَرْسَلَ رَسُولَهُ بِالْهُدی وَ دِینِ الْحَقِّ لِیُظْهِرَهُ عَلَی الدِّینِ کُلِّهِ وَ لَوْ کَرِهَ الْمُشْرِکُونَ);(1) او، کسی است که رسولش را با هدایت و آیین حق فرستاد تا آن را بر همه ی آیین ها غالب گرداند، هر چند مشرکان کراهت داشته باشند.

قدر مسلّم، وعده ی غالب شدن دین اسلام بر همه ی آیین ها، تاکنون تحقّق نیافته و آیین های دیگری با پیروان فراوان وجود دارند که هنوز نه تنها مغلوب دین حق پیامبر اسلام(صلی الله علیه وآله)نشده اند، بلکه سعی می کنند تا اسلام را از بین ببرند، ولی چون وعده ی الهی حق است، پس باید روزی تحقّق پیدا کند. به همین دلیل، امام باقر(علیه السلام) می فرماید: «این پیروزی، به هنگام قیام مهدی از آل محمد(صلی الله علیه وآله) خواهد بود که احدی در روی زمین باقی نماند، جز آن که به نبوّت محمد(صلی الله علیه وآله)اعتراف کند».ژ(2)

هم چنین طباطبایی نیز در تفسیر المیزان در ذیل این آیه می نویسد:

در تفسیر برهان از صدوق (ره) نقل کرده که وی، به سند خود از ابی بصیر روایت کرده که گفت: امام صادق(علیه السلام) در تفسیر آیه ی (هو الذی ارسل رسوله...)فرمود: به خدا سوگند! هنوز تأویل این آیه نازل نشده و نخواهد شد تا آن که قائم(علیه السلام) خروج کند.

هم چنین در ادامه می نویسد:

معنای این که این آیه درباره ی حضرت مهدی (عج) نازل شده، این است که خروج آن حضرت، تأویل این آیه است... .(3)

3. (الَّذِینَ إِنْ مَکَّنّاهُمْ فِی الارْضِ أَقامُوا الصَّلاةَ وَ آتَوُا الزَّکاةَ وَ أَمَرُوا بِالْمَعْرُوفِ وَ نَهَوْا عَنِ الْمُنْکَرِ وَ لِلّهِ عاقِبَةُ الامُورِ);(4) همان کسانی که هر گاه در زمین به آنان قدرت بخشیدیم، نماز را بر پا می دارند و زکات می دهند و امر به معروف و نهی از منکر می کنند و پایان همه ی کارها از آن خداست.

امام باقر(علیه السلام) فرمود: «این آیه، برای آل محمد(علیهم السلام) است و مهدی و اصحابش را فرمانروای مشارق و مغارب زمین می گرداند و به دست او و یارانش، دین را غالب کرده و بدعت ها و باطل ها را می میراند».(5)

4. (أَمَّنْ یُجِیبُ الْمُضْطَرَّ إِذا دَعاهُ وَ یَکْشِفُ السُّوءَ);(6) کسی که دعای مضطّر را اجابت می کند و گرفتاری او را برطرف می سازد.

از امام صادق(علیه السلام) روایت شده که فرمود:

ص: 10

این آیه، درباره ی قائم آل محمد(علیه السلام) نازل شده است. سوگند به خدا، او، مضطّر است زمانی که در مقام، دو رکعت نماز بگذارد و خدا را بخواند، خدا دعای او را استجابت می کند و رنج او را برطرف می سازد و او را در زمین خلیفه قرار می دهد.(1)

5. امام صادق(علیه السلام) فرمود: «آیه ی (وَ لا یَکُونُوا کَالَّذِینَ أُوتُوا الْکِتابَ مِنْ قَبْلُ فَطالَ عَلَیْهِمُ الامَدُ فَقَسَتْ قُلُوبُهُمْ وَ کَثِیرٌ مِنْهُمْ فاسِقُونَ);(2) درباره ی حضرت قائم(عج) نازل شده است».(3)

6. (وَ نُرِیدُ أَنْ نَمُنَّ عَلَی الَّذِینَ اسْتُضْعِفُوا فِی الارْضِ وَ نَجْعَلَهُمْ أَئِمَّةً وَ نَجْعَلَهُمُ الْوارِثِینَ);(4) اراده می کنیم که بر مستضعفان زمین منّت نهیم و آنان را پیشوایان و وارثان زمین قرار می دهیم.

مؤلف تفسیر گازر در ذیل این آیه می نویسد:

اصحاب ما، روایت کرده اند که این آیه، در شأن امام مهدی (عج) است که خدای تعالی وی و اصحابش را پس از آن که تضعیف کرده باشند ایشان را، بر ایشان منّت نهد. و مراد از زمین، جمله ی روی زمین است. و ایشان را امامان و وارثان گرداند.(5)

در تفسیر جامع نیز گفته شده:

شیبانی، از حضرت باقر(علیه السلام) روایت کرده که فرموده اند: آیه ی (و نرید اَن نَمُنّ...)مخصوص حضرت حجت(علیه السلام)است که در آخر زمان ظاهر شده و کفّار و ستمکاران را که مانند فرعون و هامان هستند، هلاک و به قتل رسانیده و از بین می برند و مالک شرق و غرب جهان شده و پس از آن که جور و ظلم عالم را پر کرده باشد، عدالت مطلقه را اجرا می فرماید.(6)

السلام) امام مهدی (عج) و یاران آن حضرت را مصادیق این آیات و تحقق دهندگان وعده ی الهی، معرّفی می کنند.

از این مطالب که از بزرگان اهل سنّت نقل شد، معلوم می شود که مسئله ی مهدویّت و اعتقاد به ظهور مهدی (عج) جزء عقاید ثابت اهل سنّت و جماعت است و احادیث مربوط به ظهور آن حضرت، در میان آنان، به حدّ تواتر رسیده است.

کتاب های متعدّد و متنوعی درباره ی ظهور آن حضرت از سوی علمای اهل سنّت تألیف شده است به گونه ای که شیخ محمّد ایروانی در کتاب الإمام المهدی می نویسد:

اهل سنّت، کتاب های متعدّدی در گردآوری روایات مربوط به امام مهدی (عج) و این که در آخرالزمان شخصی به اسم مهدی ظهور خواهد کرد، نوشته اند. تا حدّی که من اطلاع دارم، اهل سنّت، بیش از سی کتاب در این باره تألیف کرده اند.(1)

هر چند این مسئله، مورد اتّفاق اهل سنّت و شیعه است، امّا تعداد انگشت شماری از اهل سنّت، احادیث مربوط به امام مهدی (عج) را ضعیف می انگارند. مثلاً، ابن خلدون در تاریخ خود، این احادیث را ضعیف می شمارد(2) و یا رشید رضا (مؤلف تفسیر المنار) در ذیل آیه ی سی و دوم سوره ی توبه، به ضعیف بودن احادیث مربوط به مهدویت اشاره می کند.(3)البتّه، این دو، دلیلی بر ادعای خود نیاورده اند و تنها به مطالبی واهی استناد کرده اند. سخنان آن دو، از سوی دیگر علمای اهل سنّت، به شدت ردّ شده و در تألیفات علمای شیعه نیز به آن دو پاسخ داده شده است.

خود ابن خلدون، در بیان عقیده ی مسلمانان در مورد امام مهدی(علیه السلام)می نویسد:

مشهور بین همه ی اهل اسلام، این است که حتماً، در آخرالزمان، مردی از اهل بیت(علیهم السلام) ظهور می کند که دین را حمایت، و عدل را آشکار می کند و مسلمانان از او پیروی می کنند و او بر ممالک اسلامی استیلا می یابد. آن شخص، مهدی نامیده می شود(4).

بنابراین، ضعیف شمردن احادیث از سوی وی خدشه ای بر اتّفاق نظر اهل سنّت در مورد ظهور مهدی (عج) وارد نمی کند; زیرا، این اعتقاد، ناشی از کثرت احادیثی است که از طرق عامه نقل شده است. ما، در زیر، به ذکر نام برخی از کسانی که این گونه احادیث را در کتاب های خود آورده اند، می پردازیم، هر چند، تقریباً، می توان ادعا کرد که تمام کتاب های معتبر حدیثی اهل سنّت، حدّاقل، چند مورد از احادیث امام مهدی (عج) را ذکر کرده اند:

1. ابن سعد (متوفی 230 ه-);

2. ابن ابی شیبه (متوفی 235 ه-);

3. احمد بن حنبل (متوفی 241 ه-);

ص: 13

4. بخاری (متوفی 273 ه-);

5. مسلم (متوفی 261 ه-);

6. ابن ماجة (متوفی 273);

7. ابوبکر اسکافی (متوفی 273 ه-);

8. ترمذی (متوفی 279 ه-);

9. طبری (متوفی 380);

10. ابن قتیبه دینوری (متوفی 276);

11. بربهاری (متوفی 329);

12. حاکم نیشابوری (متوفی 405);

13. بیهقی (متوفی 458);

14. خطیب بغدادی (متوفی 463);

15. ابن اثیر جزری (متوفی 606).(1)

3. عبدالله بن مسعود از پیامبر(صلی الله علیه وآله) نقل می کند که آن حضرت فرمود:

«لو لم یبق من الدنیا یوم لطول الله ذلک الیوم حتّی یبعثَ فیه رجلا منّی أوْ من أهل بیتی یملا الارض قسطاً وعدلا کما ملئت ظلماً و جوراً;(1)

اگر از دنیا، فقط یک روز باقی بماند، خداوند، آن روز را طولانی می کند تا در آن روز، مردی از من یا از اهل بیت من، مبعوث شود و زمین را پر از قسط و عدل کند، همان گونه که پر از ظلم و جور شده بود».

جابر بن عبدالله از پیامبر(صلی الله علیه وآله) نقل می کند که حضرت عیسی(علیه السلام) به هنگام ظهور مهدی (عج) نزول خواهد کرد.(1) عبدالله بن عمر می گوید: «المهدی الذی ینزل علیه عیسی بن مریم و یصلی خلفه عیسی(علیه السلام);(2) مهدی، کسی است که عیسی بن مریم بر او نزول می کند و پشت سر او نماز می خواند».

این گروه، حدیث «مهدی، از اولاد عباس ابن عبدالمطلب است» را قبول ندارد. ذهبی می گوید:

تفرد به محمّد بن الولید مولی بنی هاشم و کان یضع الحدیث;(3)این حدیث را تنها محمّد بن ولید، آزاد کرده ی بنی هاشم گفته است، و او جاعل حدیث بود.

البته این گروه نیز تولّد حضرت مهدی (عج) و غیبت او را قبول ندارند. ابن حجر ادعا می کند: «همه ی مسلمانان غیر از امامیه، معتقدند که مهدی غیر از حجت (عج) است; چون، غیبت یک شخص، آن هم با این مدّت طولانی، از خوارق عادات است...».(4)

در پاسخ گروه اخیر باید گفت:

اوّلا، روایات نبوی متعدّدی وجود دارد که امامان دوازده گانه را با نام های آنان به طور روشن معرفی کرده اند، پس سخن او، باطل است.

از ابن عباس روایت شده که شخصی یهودی به نام نعثل، نزد رسول خدا(صلی الله علیه وآله) آمد و سؤال های بسیاری را مطرح کرد. او، از اوصیا نیز پرسید. حضرت در پاسخ فرمود: «نخستین وصیّ من علی(علیه السلام) و پس از او، حسن(علیه السلام) و حسین(علیه السلام) و امامان نه گانه از فرزندان اویند». نعثل پرسید: «نام آنان چیست؟». حضرت، نام تک تک امامان را تا امام دوازدهم(عج) شمردند.(5)

هم چنین رسول خدا، در پاسخ جابربن عبدالله انصاری که در مورد ائمه ی بعد از علی(علیه السلام) سوال کرده بود، فرمود: «بعد از علی(علیه السلام)، حسن(علیه السلام) و حسین(علیه السلام)سروران اهل بهشت، امام هستند، سپس سید العابدین در زمان خودش، علی بن حسین(علیه السلام)، سپس محمّد بن علی باقر(علیه السلام). تو، او را خواهی دید. وقتی او را دیدی، سلام مرا برسان. سپس جعفر بن محمّد صادق(علیه السلام)، سپس موسی بن جعفر کاظم(علیه السلام)، سپس علی بن موسی رضا(علیه السلام)، سپس محمّد بن علی جواد(علیه السلام)، سپس علی بن محمّد نقی(علیه السلام)، سپس حسن بن علیّ زکیّ(علیه السلام)،

ص: 16

و پس از او، قائم بالحق مهدی امت من، م ح م د بن حسن صاحب زمان(علیه السلام)امام است. او، زمین را پر از قسط و عدل می کند، همان گونه که پر از ظلم و جور شده است».(1)

ثانیاً، شواهد تاریخی و گزارش های بسیاری وجود دارد که ولادت آن حضرت و ایام کودکی او را نقل کرده اند. برای نمونه، چند مورد از اقوال اهل سنّت نقل می شود:

1. حافظ سلیمان حنفی می گوید:

خبر معلوم نزد محقّقان و موثقان، این است که ولادت قائم (عج) در شب پانزدهم شعبان (255. ق) در شهر سامرا واقع شده است.(2)

2. خواجه محمّد پارسا، در کتاب فصل الخطاب گفته است:

یکی از اهل بیت ابو محمد بن عسکری است که فرزندی جز ابوالقاسم که قائم و حجت و مهدی و صاحب الزمان نامیده می شود، باقی نگذاشت. او، در نیمه ی شعبان سال 255 هجری متولّد شد. مادرش، نرجس نام دارد. او هنگام شهادت پدرش، پنج سال داشت.(3)

3. ابن خلکان در وفیات الأعیان می نویسد:

ابوالقاسم محمّد فرزند حسن عسکری فرزند علی هادی فرزند محمّد جواد.... دوازدهمین امام از ائمه ی دوازده گانه ی شیعه است که به «حجت» معروف است ... ولادت او، روز جمعه، نیمه ی شعبان سال 255 ه-.ق است.(4)

4. ذهبی نیز در سه کتاب از کتاب هایش، به ولادت امام مهدی (عج) اشاره کرده و در کتاب العبر و در حوادث سال 256 ه-. ق می نویسد:

در این سال، محمّدبن حسن بن علی الهادی فرزند محمّدجواد فرزند علی الرضا فرزند موسی الکاظم فرزند جعفر الصادق علوی حسینی، به دنیا آمد. کنیه اش، ابوالقاسم است و رافضیان، او را الخلف الحجة، مهدی، منتظر و صاحب الزمان می نامند. و او، آخرین امام از ائمه ی دوازده گانه است.(5)

5. خیر الدین زرکلی (متوفی 1396 ه-. ق) از علمای معاصر اهل سنّت نیز در کتاب أعلام می نویسد:

او، در سامرا به دنیا آمد و هنگام وفات پدرش، پنج سال داشت و گفته شده که در شب نیمه شعبان سال 255 به دنیا آمده و در سال 265 ه-. ق غایب شده است.(6)

ص: 17

آیة الله العظمی صافی (دام عزه) در کتاب مهدویت، بیش از هفتاد و هفت نفر از علمای اهل سنّت را نام می برد که هر یک، به نحوی، ولادت آن حضرت را بیان کرده اند.(1)

بنابراین، اگر برخی از اهل سنّت می گویند: «حضرت مهدی (عج) به دنیا نیامده است.»، ادعایی بی اساس است که حتّی با گفته ها و نوشته های بزرگان خودشان نیز سازگار نیست.

شاید برخی از اهل سنّت همانند ابن حجر هیثمی، طولانی بودن عمر را دلیل بر عدم ولادت امام مهدی (عج) بدانند، ولی باید گفت، خدایی که قادر است عیسی بن مریم را زنده نگه دارد تا به مهدی (عج) اقتدا کند و یونس را در شکم ماهی محافظت کند و یا به نوح پیامبر، نهصد و پنجاه سال عمر بدهد، آیا قدرت ندارد به مهدی (عج) عمر طولانی عنایت کند؟(2) خود اهل سنت نیز به زنده بودن عیسی، خضر، صالح، و... معتقدند.

نتیجه این که ولادت حضرت مهدی، امری است مسلّم و قطعی و خود اهل سنّت هم به آن واقفند و عوامل و انگیزه های دیگری وجود دارد که نمی گذارد حق را بازگو کنند و حقانیت شیعه و وجود امام زمان (عج) را ثابت کنند.

1. امام مهدی (عج) هم نام رسول خدا(صلی الله علیه وآله) است:

قال النبی(صلی الله علیه وآله): اسمه کاسمی و اسم أبیه کاسم ابنی و هومن ولد بنتی یظهر الله الحق بهم و یخمد الباطل باسیافهم...;(1) اسم او، مانند اسم من است و اسم پدرش، مانند اسم فرزندم است. او، از فرزندان دخترم است. خداوند، به دست آنان، حق را آشکار می کند و با شمشیرهای آنان، باطل را فرسوده می کند....

2. او از اهل بیت پیامبر(صلی الله علیه وآله) و از فرزندان امام حسین(علیه السلام) است:

قال النبی(صلی الله علیه وآله): لاتذهب الدنیا حتّی یقومَ بأمر أُمّتی رجل من ولدالحسین یملأها عدلا کما ملئت ظلماً و جوراً;(2) دنیا به پایان نمی رسد، مگر این که مردی از فرزندان حسین(علیه السلام) برای اصلاح امر امّت من، قیام کند و جهان را پر از عدل کند، همان گونه که پر از ظلم و جور شده بود.

3. امام مهدی (عج) فرزند امام حسن عسکری(علیه السلام) است:

امام حسن عسکری (عج) به نرجس خاتون فرمود:

ستحملین ذکراً و اسمه م ح م د و هو القائم من بعدی; به زودی پسری به دنیا خواهی آورد که اسمش م ح م د است و او بعد از من قائم و امام است.(3)

4. آن حضرت قبل از ظهور به غیبت طولانی می روند:

پیامبر(صلی الله علیه وآله) فرمود: المهدی من ولدی. اسمه اسمی و کنیته کنیتی أَشبه الناس بی خَلْقاً و خُلْقاً. تکون له غیبة و...;(4) مهدی، از فرزندان من است. اسمش، اسم من و کنیه اش، کنیه ی من است. از حیث خلق و خوی و شکل و صورت، شبیه ترین مردم به من است. برای او غیبتی است....

5. به هنگام ظهور، زمین را پر از عدل و داد می کند و حضرت عیسی(علیه السلام)پشت آن حضرت نماز می گذارد:

ابن عباس، از رسول خدا نقل می کند که آن حضرت فرمود: «جانشینان و اوصیای من و حجّت های خداوند بر خلق، بعد از من، دوازده نفرند. اولشان برادرم و آخرشان فرزندم است.»

گفته شد: «یا رسول الله! برادر تو کیست؟». فرمود: «علی بن ابی طالب.» گفته شده: «فرزندت کیست؟». فرمود: «مهدی است که جهان را پر از قسط و عدل می کند، همان گونه که پر از ظلم و جور شود. قسم به آن که مرا مبعوث کرد! اگر از دنیا، فقط یک روز بماند، خداوند آن روز را طولانی کند تا این که در آن روز، فرزندم مهدی ظهور کند و روح الله عیسی بن مریم نزول کند

ص: 19

و پشت سر او نماز بگزارد، و زمین به نور پروردگار او روشن شود و حکومتش شرق و غرب را فراگیرد.(1)

البته موارد و مطالب مشترک احادیث مربوط به امام مهدی (عج) بیش تر از موارد مذکور است، ولی به دلیل طولانی نشدن این بخش و عدم تکرار، به همین اندازه اکتفا می شود.

فراهم نشدن چنین شرایطی، به معنای نارسایی تعالیم الهی نیست; زیرا هدف الهی، فراهم شدن زمینه و شرایط برای حرکت اختیاری انسان و انتخاب اختیاری حق یا باطل از سوی انسان است، نه الزام و اجبار مردم به پذیرفتن دین حق و پیروی از رهبران الهی، آن هم به شیوه ی جبر که هر گونه اختیار را از انسان می گیرد.

به همین دلیل، حضرت محمد(صلی الله علیه وآله) و امامان بعد از آن حضرت که وظیفه ی تاباندن شعاع عدالت بر همه ی جهان و دعوت مردم به اسلام را داشتند، به خاطر فراهم نبودن شرایط و اوضاع روحی و فکری مردم، نتوانستند حکومت عدل فراگیر را در تمام گیتی ایجاد کنند.

براساس روایات و احادیث اسلامی، شرایط پذیرش حکومت عدل جهانی و تحوّل فکری مردم که بستگی به تکامل عقول، صنایع، اخلاق، معنویت، شکوفایی علم و دانش دارد، فقط در عصر ظهور امام عصر (عج) فراهم می شود.

در این قسمت، برای تبیین بیش تر بحث، برخی از روایات را که به بازگویی اوضاع و احوال مردم و جوامع انسانی در عصر ظهور امام مهدی (عج) می پردازند، ذکر می کنیم:

الف) امام باقر(علیه السلام) می فرماید:

إذا قام قائمنا وضع الله یده علی رؤوس العباد فجمع بها عقولهم و کملت به;(1) هنگام ظهور امام زمان (عج) خداوند دست رحمت خود را بر سر تمام بندگانش قرار می دهد و از این طریق، عقل های مردم متمرکز می شود و تکامل پیدا می کند.

یعنی، «امام زمان چون دستورهای اسلامی را به طور کامل اجرا می کند، باعث رشد فکری مردم می شود و هدف پیامبر اکرم(صلی الله علیه وآله) - که به کمال رساندن اخلاق مردم بود - تحقّق می یابد».(2)

مرحوم کلینی در کتاب کافی همین حدیث را نقل کرده، ولی در آنجا به جای کلمه ی «اخلاقهم» کلمه ی «احلامهم» آورده، یعنی عقل های آنها کامل می شود. بدیهی است هر دو معنا می تواند مورد نظر باشد و هیچ تعارضی با همدیگر ندارند.(3)

ب) تحقّق انقلاب جهانی، وسائل و ابزارهایی لازم دارد که بدون تکامل صنایع، امکان پذیر نیست. احادیث، نوید می دهد که در عصر ظهور امام(علیه السلام)صنایع به حدّی تکامل پیدا می کند که جهان، حکم یک شهر را پیدا می کند و افرادی که در خاور زندگی می کنند، کسانی را که در باختر زندگی می کنند، می بینند و سخنان آنان را می شنوند.

امام صادق(علیه السلام) در این مورد می فرماید:

ص: 22

إنَّ المؤمِن فی زمن القائم و هو بالمشرق لیری أخاه بالمغرب و کذا الذی فی المغرب یری أخاه الذی بالمشرق;(1) در زمان قائم (عج) فرد با ایمان که در مشرق زندگی می کند، برادر خود را که در مغرب زندگی می کند، می بیند.

در حدیث دیگر، مطلب به طور روشن تر بیان شده است:

إنّ قائمنا اذا قام مدّ الله لشیعتنا فی أسماعهم و ابصارهم حتّی لایکونَ بینهم و بین القائم بریدٌ، یکلّمهم فیسمعون و ینظرون إلیه و هو فی مکانه;(2) آن گاه که قائم ما قیام می کند، خداوند، به دیدگان و گوش های پیروان ما، قدرت می بخشد تا آن جا که میان آنان و رهبرشان، فاصله ای باقی نمی ماند. او، با آنان سخن می گوید و سخنان او را می شنوند و به او می نگرند، در حالی که او در جای خود قرار دارد.

شاید وجود رسانه های ارتباطی مانند رادیو، تلویزیون، تلفن، اینترنت، ماهواره، ... که باعث شده اند تا عصر حاضر را عصر رسانه ها و ارتباطات جمعی بنامند، در فهم این حدیث و دیگر احادیث مربوط به این موضوع، ما را یاری کند و ما بتوانیم همین ها را یکی از شرایط ظهور امام مهدی (عج) به شمار آوریم.

ج) انسان ها، در صورت تجربه کردن حکومت های مختلف و روش های گوناگون اجتماعی به نکات ضعف و قوت هر حکومت و نظام سیاسی و اجتماعی پی می برند. برای همین، خداوند، این فرصت را به آنان می دهد تا با انتخاب و اختیار خود، نظام های سیاسی و اجتماعی مختلف را بیازمایند تا با شناخت کامل از ضعف و نارسایی آن نظام ها، حجت الهی بر آنان تمام شود و آمادگی لازم را برای پذیرش نظام سیاسی و اجتماعی الهی که امام زمان (عج) آن را برپا خواهد کرد، داشته باشند.

امام باقر(علیه السلام) در روایتی می فرماید:

دولتنا آخر الدُّول ولن یبقی أهل بیت لهم دولة إلاّ ملکوا قبلنا لئلاّ یقولوا إذا رأوا سیرتنا: «إذا ملکنا سرنا مثل سیرةَ هولاء.»: و هو قول الله عزّوجل: (و العاقبة للمتقین);(3) حکومت ما، آخرین حکومت است و هیچ خاندانی که قدرت حکومت دارند، نمی ماند، مگر این که قبل از ما به حکومت می رسند. این، از آن رو است که بعداً، هنگامی که روش و سیره ی ما را دیدند، نگویند: «اگر ما هم به حکومت می رسیدیم، مانند آنان رفتار می کردیم.»! و این، قول خداوند است که می فرماید: (و العاقبه للمتقین).(4)

ص: 23

در پایان، ذکر این نکته لازم است که خداوند، با آن که قادر مطلق است، حکیم نیز هست، به همین دلیل کارها را با اسبابش انجام می دهد. امام صادق(علیه السلام) می فرماید:

أبی الله أن یجریَ الأشیاء إلاّ بالاسباب فَجَعل لکل سبب شرحاً و جعل لکلّ شرح علماً و جعل لکل علمِ باباً ناطقاً عرفه من عرفه و جهله من جهله. ذلک رسول الله(صلی الله علیه وآله)و نحن;(1) خداوند از این که کارها را بدون اسباب انجام دهد، ابا دارد; به همین خاطر برای هر سببی شرحی قرار داده و برای هر شرحی علمی قرار داده و برای هر علمی باب ناطقی قرار داده که هر کس بخواهد می شناسد و هر کس خود را به نادانی بزند، نمی شناسد و آن باب ناطق رسول خدا(صلی الله علیه وآله) و ما هستیم.

نتیجه این که چون برپا شدن حکومت عدل و فراگیر گشتن حکومت الهی، مستلزم آمادگی انسان است، خداوند، فراهم شدن این بستر را به صورت طبیعی انجام می دهد و اگر یک باره بخواهد چنین شرایطی را آماده کند، مستلزم جبر و الزام انسان خواهد شد و مجبور کردن انسان، با عدل الهی سازگار نیست. و این آمادگی در زمان رسول خدا(صلی الله علیه وآله) و امامان معصوم قبلی، تحقّق نیافت و طبق روایات، این شرایط تحول، فقط در عصر ظهور امام عصر (عج) فراهم می شود و همه ی مردم، انقلاب بزرگ مهدی (عج) را می پذیرند و از حکومت عدلش بهره می گیرند.

خرج، فملاها قسطاً وعدلا;(1) برای ابو محمد فرزندی به دنیا آمد که نامش را محمد گذاشت. او را روز سوم، به یاران خویش نشان داد و فرمود: «بعد از من، او، صاحب شما است. او، جانشین من است. او، همان قائم است که همه انتظارش را می کشند. پس هر گاه زمین پر از جور و ظلم شد، ظهور می کند و زمین را پر از قسط و عدل می کند.

قول چهارم; برخی، مانند علی بن عیسی اربلی(1) و ابن اَبی الثلج بغدادی(2)، تاریخ ولادت امام مهدی (عج) را سال 258 ه- ق ذکر کرده اند.

همان گونه که از شهید اوّل نقل شد، مکان ولادت آن حضرت، شهر سامراء است(3) که در نزدیکی شهر بغداد قرار دارد. این شهر، بعد از شهادت امام رضا(علیه السلام) در دوره ی حکومت معتصم عباسی بنا گردید.

ج: در دعای ندبه به آن حضرت «یا ابن طه و المحکمات» خطاب می کنیم.

امام صادق(علیه السلام) می فرماید:

و امّا طه فاسمٌ من اسماء النبی(صلی الله علیه وآله)و معناه: یا طالب الحق الهادی إلیه;(1) و امّا طه، پس اسمی است از اسم های پیامبر(صلی الله علیه وآله) و معنی آن، این است: ای طالب حق که راهنمای به آن هستی.

مرحوم فیض کاشانی، در تفسیر آیه ی (هُوَ الَّذِی أَنْزَلَ عَلَیْکَ الْکِتابَ مِنْهُ آیاتٌ مُحْکَماتٌ)،(2) نقل می کند که امام صادق(علیه السلام) می فرماید: «انّ المحکمات أمیرالمؤمنین و الائمه(علیهم السلام);(3) محکمات، امیرمومنان و ائمه(علیهم السلام) هستند.». البته، منظور، مصداقی از مصادیق آیات محکمات است. به همین دلیل، در دعای ندبه، به حضرت مهدی(علیه السلام) «یا ابن طه و المحکمات» خطاب می شود.

در نهایت، باید توجّه داشت که هر یک از کلماتی که در دعای ندبه مطرح شده است، یقیناً، ارتباطی با مقام امام زمان(علیه السلام) داشته و ریشه در عقاید و معارف اسلامی دارد.

است و جانشینی که مورد امید و انتظار است، م ح م د بن حسن بن علی بن محمد بن علی بن موسی است».

2. دسته ی دوم، روایاتی هستند که نه تنها نام خاص امام مهدی (عج) را به صورت صریح ذکر نکرده اند، بلکه از ذکر نام خاص آن حضرت، به شدّت نهی کرده اند:

عن موسی به جعفر(علیه السلام) أنّه قال عند ذکر القائم(علیه السلام): «یخفی علی الناس ولادته ولایحل لهم تسمیتهُ حتّی یظهره الله عزّوجل فیملاَ به الارض قسطاً وعدلا کما ملئت جوراً و ظلماً;(1) ولادت او، از مردم پوشیده خواهد بود و بر آنان جایز نیست که نام او را ذکر کنند تا این که خداوند او را ظاهر کند و زمین را پر از قسط و عدل کند، آن گونه که پر از جور و ظلم شده بود».

هم چنین در یکی از توقیع های امام زمان (عج) آمده است: «هر کس در بین مردم، اسم خاص مرا ذکر کند، بر او لعنت خدا باد».(2)

در برخی از این احادیث، علت این نهی نیز ذکر شده است:

1. نام امام مهدی (عج) ودیعه ای الهی است و پیامبر(صلی الله علیه وآله) اجازه ی ذکر آن را نداده اند.(3)

2. شما را از تصریح به اسم آن حضرت نهی کرده ایم تا اسمش بر دشمنان ما مخفی بماند و آنان او را نشناسند.(4)

علمای شیعه نیز با توجّه به احادیث نهی، از ذکر اسم خاص آن حضرت، پرهیز کرده اند، ولی در مورد زمان و مدّت این نهی، اختلاف دارند و به دو گروه تقسیم می شوند:

بزرگانی چون شیخ صدوق، شیخ مفید، علامه ی مجلسی، و... فتوا به منع ذکر نام امام مهدی (عج) تا زمان ظهور آن حضرت داده اند و از تخصیص این احادیث به دوره ی غیبت صغرا، پرهیز کرده اند. علامه ی مجلسی در بحارالأنوار بعد از ذکر برخی از احادیث نهی، می نویسد: «این احادیث، تصریح دارد در ردّ سخن کسانی که نهی از ذکر نام خاص را مختص زمان غیبت صغرا می دانند».(5)

عدّه ای دیگر از علما، از احادیث نهی، چنین استنباط کرده اند که علّت این نهی، تقیه و خوف از دشمن بود. پس اگر تقیه یا خوف نباشد، ذکر نام خاصّ امام مهدی (عج) هیچ منعی ندارد. مؤلف کشف الغّمة می نویسد:

ص: 28

عجیب است که شیخ طبرسی و شیخ مفید می گویند: «ذکر اسم و کنیه آن حضرت (عج) جایز نیست» و بعد می گویند: «اسمش، اسم پیامبر(صلی الله علیه وآله) و کنیه اش، کنیه ی پیامبر(صلی الله علیه وآله) است» و گمان می کنند که اسم و کنیه ی آن حضرت را ذکر نکرده اند! آن چه به نظر می آید، این است که منع، به خاطر تقیه و در زمان خوف بر آن حضرت و... بود و الان، چنین نیست...(1)

با توجّه به مطالب یاد شده و در جمع بندی آنها می توان گفت:

اوّلا، در همه ی احادیث، تقیه و ترس از دشمن، علّت نهی از ذکر نبوده و حضرت علی(علیه السلام)اسم خاص امام مهدی(علیه السلام) را ودیعه ای الهی می دانند و می فرمایند: «پیامبر(صلی الله علیه وآله) اجازه ی ذکر آن را نداده اند».

ثانیاً، حمل تمام احادیث منع بر زمان تقیّه و ترس از دشمن، با توجه به تعداد زیاد آن احادیث، و نیز تصریح امام کاظم(علیه السلام) به عدم ذکر نام خاص امام مهدی (عج) تا زمان ظهور، کمی مشکل می نماید. اگر این احادیث، حرمت ذکر اسم خاص امام مهدی (عج) را تا زمان ظهور ثابت نکنند، حدّاقل، کراهت شدید آن را اثبات می کنند.

مرحوم آیة الله محسن امین، در جمع میان اخبار نهی و تسمیه می نویسد: تصریح به اسم خاص، مطلقاً مکروه است، ولی ذکر نام خاص آن حضرت، صراحتاً یا با کنایه، در زمان خوف، حرام است.(2)

بنابراین، شایسته است که با توجّه به تصریح احادیث نهی، ما نیز از ذکر اسم خاص امام زمان (عج) پرهیز کنیم و از القاب آن حضرت، برای ذکر یاد و نام وی استفاده کنیم.

مردم هموار کنند و از آن جا که همواره در طول تاریخ، مدعیان دروغین نبوّت و امامت، واقعیّت را بر مردم مشتبه می کردند و مردم را به گمراهی و ضلالت می کشاندند، لازم است که راهی برای شناخت امام و حجّت، قرار داده شود. این راه و علامت، همان است که در اصطلاح متکلمان، «معجزه» و در اصطلاح قرآن، «بیّنه» و «آیه» نامیده می شود. خداوند می فرماید:

(لَقَدْ أَرْسَلْنا رُسُلَنا بِالْبَیِّناتِ وَ أَنْزَلْنا مَعَهُمُ الْکِتابَ وَ الْمِیزانَ لِیَقُومَ النّاسُ بِالْقِسْطِ...);(1) ما، رسولان خود را با دلائل روشن (معجزه) فرستادیم و با آنان، کتاب و میزان نازل کردیم تا مردم قیام به عدالت کنند.

در روایتی از امام صادق(علیه السلام) درباره ی علت اعطای معجزه از سوی خداوند، سوال شد. حضرت، در جواب فرمودند:

معجزه، علامتی است از طرف خداوند که آن را فقط به انبیا و رسل و امامان اعطا می کند تا صدق آنان از دورغ دروغگو شناخته شود.(2)

حال، با توجّه به این که جمیع مسلمانان، به جواز کرامت اولیای خدا عقیده دارند - چنان که تفتازانی می گوید: «جمهور مسلمانان، به جواز کرامت اولیای خدا معتقد هستند(3)» - پس انجام دادن معجزات و کرامات از سوی امامان معصوم(علیهم السلام) - و از جمله امام زمان (عج) - که حجت های خداوند بر روی زمین و وارثان زمین هستند، امر عجیبی نیست. با مراجعه به کتاب های تاریخی و روایی و ورق زدن صفحات آن، مشاهده می کنیم که معجزات و کرامات فراوانی از سوی آنان به وقوع پیوسته است.

بعد از این مقدمه باید گفت، معجزات آن حضرت، دو دسته است:

چنین معجزه ای، در مورد حضرت موسی(علیه السلام) هم بیان شده است. در مادر او، یوکابد، هیچ آثار حملی ظاهر نبود(1) و تا روزی که موسی(علیه السلام) به دنیا آمد، کسی نفهمید که او حامله است.

مدّتی در عراق بودم تا این که فرستاده ای از جانب امام زمان (عج) آمد و مشخصّات مال و محلّ مخفی کردن آن را گفت و حتّی بعضی از مشخّصاتی را که خودم هم نمی دانستم، بیان کرد و من هم مال را به او دادم.(1)

3. حذیفه از رسول خدا(صلی الله علیه وآله) روایت کرده است که «مهدی (عج) مردی از فرزندان من است. چهره ی آن حضرت، مانند ماه درخشان است. رخسار او، گندم گون و جسم و قامت وی رشید است....».(1)

4. هیثم بن عبدالرحمان از علی(علیه السلام) روایت کرده است که «مهدی (عج) از اهل بیت نبی(صلی الله علیه وآله) است. او، برای مدّتی، به بیت المقدس هجرت می کند. محاسن او پر پشت، چشمانش سیاه، دندان هایش سفید و براق است، و در صورتش خال بزرگی نمایان است و در کتف او علامت پیامبر(صلی الله علیه وآله) است».(2)

5. امام باقر(علیه السلام) در ذکر شمائل امام مهدی (عج) بیان می دارد: «رنگ چهره اش به سرخی می گراید. چشمانش در چهره، فرو رفته، ابروانش برجسته و میان دو شانه اش پهن است...».(3)

از مجموع این احادیث و برخی دیگر از روایات، می توان برخی از خصوصیّات جسمانی آن حضرت را به هنگام ظهور، چنین بیان کرد:

1. همانند جوانی میان سال خواهد بود.

2. متوسط القامه و جسم و قامت وی رشید خواهد بود.

3. خوش صورت و خوش مو است.

4. محاسن وی پرپشت است.

5. رنگ چهره اش، سفید متمایل به سرخی است.

6. میانِ شانه هایش پهن است.

7. خالی شبیه خال پیامبر(صلی الله علیه وآله) دارد.

و... .

امام صادق(علیه السلام)می فرماید: «قائم(علیه السلام) قیام می کند، در حالی که بیعت هیچ کس را بر گردن ندارد».(1)

2. آن حضرت، در قضاوت، از علم الهی استفاده کرده و نیازی به بیّنه و شاهد ندارد و همانند حضرت داوود(علیه السلام) و سلیمان(علیه السلام) قضاوت خواهد کرد. امام باقر(علیه السلام) می فرماید: «سپس امام مهدی (عج) به منادی، امر خواهد کرد تا ندا دهد که این مهدی است و همانند قضاوت داوود(علیه السلام) و سلیمان(علیه السلام)قضاوت می کند و در این امر بیّنه ای نمی خواهد».(2)

3. هر چند برخی از پیامبران و امامان، تشکیل حکومت دادند، ولی حکومت آنان فراگیر نبود، بلکه محدود به مناطق خاص و قسمت هایی از سرزمین های عالم خاکی می شد، امّا امام مهدی حکومتی فراگیر تشکیل می دهد که تمام کره ی خاکی را در بر می گیرد. پیامبر اسلام(صلی الله علیه وآله)در این مورد می فرماید: «... حکومت امام مهدی(علیه السلام) غرب و شرق را فرا می گیرد».(3)

4. حکومت حضرت مهدی (عج) حکومت عدل و داد است و جهان را پر از عدل و داد خواهد کرد. تقریباً، در اکثر احادیث مربوط به امام زمان(علیه السلام)آمده است که خداوند به وسیله ی آن حضرت، جهان را پر از عدل و قسط خواهد کرد.(4)

5. چون حکومت امام زمان، حکومت عدل است، همه از حکومت آن حضرت راضی خواهند بود. پیامبر(صلی الله علیه وآله) می فرماید: «در خلافت مهدی(علیه السلام)اهل زمین و اهل آسمان راضی خواهند بود».(5)

ج: کلمه ی «غیبت» مصدر است و اگر از فعل معلوم باشد، به معنای «پنهان شدن»، «دور شدن»، «ضد حضور» است و اگر از فعل متعدی باشد، به معنای «آشکار کردن عیب دیگری» خواهد بود. معنای اخیر، در علم اخلاق، کاربرد دارد. آن چه در این بحث مورد نظر است، معنای نخست، یعنی ضد حضور و پنهان شدن است. در اصطلاح شیعه ی امامیه، «غیبت»، بیش تر در مورد دوره ای به کار می رود که با وفات امام حسن عسکری و نهان شدن امام مهدی (عج) آغاز شد و تاکنون نیز ادامه دارد. به همین خاطر، علمای شیعه، تاریخ اسلام را از این دیدگاه، به دو عصر حضور و عصر غیبت تقسیم می کنند و خود عصر غیبت نیز به دو دوره ی غیبت صغرا و غیبت کبرا تقسیم می شود.

چنان که از روایات بر می آید و عملا نیز واقع شده، امام مهدی (عج) دو غیبت دارد که یکی طولانی تر از دیگری است. غیبت کوتاه را غیبت صغرا، و غیبت طولانی را که بعد از غیبت صغرا آغاز شده و هنوز نیز ادامه دارد، غیبت کبرا گویند.

غیبت صغرا; این غیبت از سال دویست و شصت هجری (سال شهادت امام حسن(علیه السلام)) آغاز شد و تا سال سیصد و بیست و نه (سال وفات آخرین نایب خاص امام) یعنی حدود شصت و نه سال طول کشید. در این مدت، گرچه امام (عج) از نظرها پنهان بود، لکن این غیبت، عام و فراگیر نبود، و کسانی بودند که با امام زمان (عج) در تماس باشند. اینان به «نایبان خاص» امام(علیه السلام) مشهور شده اند. مردم، در کارهای خود به این نوّاب مراجعه می کردند و نامه ها و نیازمندی ها را به واسطه ی این افراد خاص به محضر حضرت می فرستادند و پاسخ را دریافت می داشتند و احیاناً بعضی نیز با واسطه ی نواب خاص، به محضر امام(علیه السلام) شرفیات می شدند.

می توان دلایل عمده ی شکل گیری غیبت صغرا قبل از غیبت کبرا را در دو مورد ذیل خلاصه کرد:

1. غیبت صغرا که همراه با ارتباط نایبان خاص و برخی از شیعیان با امام مهدی (عج) بود، موجب تثبیت مسئله ی ولادت و حیات حضرت مهدی شد و از بروز برخی از انحرافات و شبهات جلوگیری کرد.

2. غیبت صغرا، دوران آماده سازی شیعیان برای شروع غیبت کبرا بود و شیعیان، در این مدّت، خود را با دوره ی عدم حضور امام(علیه السلام) هماهنگ کردند. اگر غیبت صغرا نبود و غیبت کبرا به یک باره اتّفاق می افتاد، موجب ایجاد مشکلات متعدّد و بروز انحراف برخی از افکار می شد.

غیبت کبرا; این غیبت از سال سیصد و بیست و نه (ه- ق) یعنی به هنگام پایان نیابت چهارمین نایب خاص، شروع شد و تا زمان ظهور آن حضرت ادامه خواهد داشت. این، همان غیبتی است که آزمایش سخت بشری در آن نهفته است.(1)

ص: 35

پیامبر اسلام(صلی الله علیه وآله) و ائمه ی هدی(علیه السلام) در روایات متعدّدی از این دو غیبت خبر داده اند. امام صادق(علیه السلام) می فرماید:

قائم را دو غیبت خواهد بود: یکی طولانی و دیگری کوتاه. در غیبت نخست، شیعیان خاص، جایش را می دانند، ولی در دومی، جز خواص دوستان دینی او، کسی از جایش اطلاع ندارد.(1)

با این توضیح، نتیجه گرفته می شود که غیبت صغرا یا همان غیبت کوتاه، مقدّمه ای برای غیبت کبرا و بزرگ بوده است. به طور خلاصه، تفاوت این دو غیبت، عبارت است از:

1. غیبت صغرا، محدود و کوتاه بود، در حالی که غیبت کبرا طولانی و مدّت آن نامعلوم است.

2. در غیبت صغرا، اشخاصی به عنوان نائب خاص، معرّفی و آنان واسطه ی مردم و امام به حساب می آمدند، در حالی که در غیبت کبرا نواب عام، با ملاک های مشخّص، وجود دارند و امکان تماس با آن حضرت کم تر و محدودتر از غیبت صغرا است.

متوکّل، یکی از خلفای عباسی، رسماً، اظهار انزجار از ذریّه ی علی(علیه السلام)و علویان می کرد. آل ابی طالب، در زمان او، مصائبی را متحمّل شدند که در عهد هیچ یک از خلفای ستمگر پیشین ندیده بودند!

وی، به حاکم خود در مصر، فرمان داد با علویان، بر اساس قواعد زیر برخورد کند:

یک. به هیچ یک از علویان ملکی داده نشود.

دو. به هیچ یک از علویان جواز داشتن بیش از یک برده داده نشود.

سه. اگر دعوایی ما بین یک علوی و غیر علوی صورت گرفت، قاضی نخست به سخن غیرعلوی گوش فرا دهد و پس از آن بدون گفت گو با علوی، آن را بپذیرد.(1)

متوکّل، زیارت قبر امام حسین(علیه السلام) را ممنوع کرده بود. او قبر آن حضرت را به آب بست، لیکن آب به گرد قبر حلقه زد و آن جا را فرا نگرفت. از آن پس، آن جا «حائر» نامیده شد(2). او، هر کس را که منسوب به علی(علیه السلام) یا از دوستداران آن حضرت بود، نابود می کرد و اموالش را مصادره می کرد.(3)

دیگر خلفای عباسی نیز علاوه بر ظلم های فراوان به علویان و شیعیان، اقدام به ریختن خون ائمه(علیهم السلام) می کردند. با درک چنین شرایط و اوضاعی، ضرورت غیبت امام زمان (عج) ملموس تر می شود.

نداشت. به همین دلیل، حکمت الهی، اقتضا می کرد که امام مهدی (عج) غیبت کند تا زمانی که آمادگی لازم و بستر مناسب برای هدایت در جامعه ی انسانی به وجود آید.

بنابراین، نقش امام، حفظ دین و احکام الهی است و این نقش، از سوی امام در هر زمانی ایفا می شود، حال، امام حاضر باشد یا غائب.

هم چنین از امام سجاد(علیه السلام) نقل شده است که درباره ی فوائد وجود ائمه(علیهم السلام) فرمود:

در پرتو وجود ما است که خداوند، آسمان را از فروپاشی، زمین را از لرزش و سلب آرامش ساکنانش، نگه می دارد; به واسطه ی ما است که خداوند باران نازل می کند و رحمت خود را می گستراند و برکات و نعمت های زمین را بیرون می آورد. و اگر از ما، کسی در زمین نباشد، زمین، اهل خود را فرو می برد.(1)

طبق این حدیث، امامان، علاوه بر نقش تشریعی، نقش تکوینی دارند و در صورت غیبت، هر چند نقش تشریعی آنان در پس پرده می ماند، امّا آنان به نقش تکوینی خود عمل می کنند و وجودشان باعث استمرار حیات و زندگی و اتمام حجّت الهی بر روی زمین می شود. امام صادق(علیه السلام) در بیان ضرورت وجود امام بر روی زمین، می فرماید:

اگر زمین، بدون وجود امام بماند، ساکنان خود را در کام خود فرو می برد.(2)

بنابراین، نقش تکوینی امام، منحصر در حضور نیست و در دوره ی غیبت نیز این تأثیر ادامه دارد و ساکنان زمین از وجود امام بهره مند می شوند.

با بررسی این احادیث، می توان نتیجه گرفت که وجود امام بر روی زمین، فوائد زیر را دارد و فرقی نمی کند که حضور امام به صورت آشکار باشد یا به صورت پنهانی و مستور:

1. وجود امام، موجب ارتباط میان خالق و مخلوق و زنده بودن حجّت ها و دلائل الهی در جامعه ی انسانی می شود.

2. وجود امام، امن و امان برای مردم است و خداوند، به خاطر آنان، زمین و آسمان را از فروپاشیدن باز می دارد.

3. وجود امام در زمین، موجب فرستاده شدن نعمت های الهی می شود.

4. وجود امام، موجب امیدواری مؤمنان برای تحقّق عدل الهی بر جوامع انسانی می شود.

5. وجود امام در حیات انسان، دو نقش تشریعی و تکوینی دارد. در زمان غیبت، نقش تشریعی او در پس پرده، مستور می ماند، امّا نقش تکوینی او، موجب استمرار و ادامه ی حیات می شود.

ج: بعد از تولّد حضرت مهدی (عج) و قبل از وفات امام حسن عسکری(علیه السلام)برخی از اصحاب و شیعیان خاص، هنگام تشرّف به خدمت امام حسن عسکری(علیه السلام) به ملاقات امام مهدی (عج) رسیده اند. در این میان، ملاقات سعد بن عبدالله اشعری با حضرت مهدی(علیه السلام)و سؤالات وی از آن حضرت در حضور امام حسن عسکری(علیه السلام) معروف است.(1)

دومین ملاقات، مربوط به دیدار چهل نفر از اصحاب امام حسن عسکری(علیه السلام) با امام مهدی (عج) است که تفصیل آن را حسن بن ایوب بن نوح چنین بیان می دارد:

ما برای پرسش درباره ی امام بعدی، به حضور امام حسن عسکری(علیه السلام)رسیدیم. در مجلس آن حضرت، چهل نفر حضور داشتند. عثمان بن سعید عَمری، - که بعدها از نایبان خاص امام زمان(علیه السلام) شد - به پاخاست و عرض کرد: «می خواهم از موضوعی سؤال کنم که درباره ی آن، از من داناتری.». امام(علیه السلام) فرمود: «بنشین.». عثمان با ناراحتی خواست از مجلس خارج شود. حضرت(علیه السلام)فرمود: «هیچ کس از مجلس بیرون نرود.». کسی بیرون نرفت و مدّتی گذشت. در این هنگام، امام(علیه السلام) عثمان را صدا کرد. او به پاخاست. حضرت فرمود: «می خواهید به شما بگویم که برای چه به این جا آمده اید؟». همه گفتند: «بفرمایید.». فرمود: «برای این به این جا آمده اید که از حجّت و امام پس از من بپرسید.».

گفتند: «بلی». در این هنگام، پسری نورانی، مانند پاره ی ماه که شبیه ترین مردم به امام حسن عسکری(علیه السلام) بود، وارد مجلس شد. حضرت، با اشاره، به او فرمود: «این، امام شما بعد از من و جانشین من در میان شما است. فرمان او را اطاعت کنید و پس از من اختلاف نکنید که در این صورت، هلاک می شوید و دینتان تباه می گردد....».(2)

«نسیم»، خادم امام حسن عسکری(علیه السلام) نقل می کند که یک شب بعد از تولّد صاحب الأمر(علیه السلام) نزد ایشان رفتم. ناگهان، نزد ایشان عطسه کردم. حضرت فرمود: «یرحمک الله.». نسیم می گوید: «من، خوش حال شدم.». حضرت (عج) فرمود: «آیا از فوائد عطسه، به تو خبر بدهم؟». گفتم: «آری.». فرمود: «عطسه، سه روز، امان از مرگ است.».(3)

بعد از شهادت امام حسن عسکری(علیه السلام) و آغاز غیبت صغرا نیز این دیدارها ادامه داشت و علاوه بر نایبان خاصّ آن حضرت که دائماً با ایشان ارتباط داشتند و به ملاقات آن حضرت می رسیدند، عدّه ی کثیری غیر از نایبان خاصّ نیز به دیدار آن حضرت رسیده اند. این ملاقات ها، تا آغاز غیبت کبرا ادامه داشته است.

ص: 40

مرحوم علامه ی مجلسی در کتاب بحارالأنوار، جلد پنجاه و دوم، روایات مختلف و فراوانی را از کسانی که به حضور امام زمان (عج) رسیده و آن حضرت را ملاقات کرده اند، نقل کرده است. در این جا، به ذکر چند نمونه اکتفا می شود:

1. طریف می گوید: خدمت صاحب الزمان (عج) رسیدم... حضرت فرمود: «آیا مرا می شناسی؟». گفتم: «آری.». فرمود: «من کیستم؟». گفتم: «شما، مولای من و فرزند مولای من هستید.». فرمود: «این را از تو سوال نکردم.». گفتم: «فدایت شوم! خودتان توضیح دهید.». فرمود: «من، خاتم اوصیا هستم و به دست من خداوند، بلا را از اهل من و شیعه ی من دفع می کند.».(1)

2. حمیری می گوید: از محمّد بن عثمان عمری سوال کردم: «آیا صاحب الزمان را دیده ای؟». او گفت: «آری و آخرین دیدار من با ایشان، در بیت الله الحرام بود. آن حضرت فرمود: «اللهم! اَنجزلی ما وَعَدْتَنی; خدایا! به جاآور آن چه را که به من وعده داده ای.».(2)

3. ابراهیم بن ادریس می گوید: «امام زمان(علیه السلام) را در حالی که بزرگ شده بود - یعنی بعد از وفات امام حسن عسکری - ملاقات کردم و دست و صورتش را بوسیدم.».(3)

با توجّه به این روایت و مانند آن، زندگی حضرت مهدی(علیه السلام) در دوران غیبت، به شکل طبیعی صورت می گیرد و حتّی مردم عادی نیز به دیدار او توفیق می یابند، امّا از شناخت او ناتوان اند.

با این تفسیر، غیبت آن بزرگوار، فقط به عنوان «حجاب معرفت» و «مانع شناخت»، مطرح می شود که آن هم بر دیده و دل مردم کشیده شده است، نه بر وجود شریف او و بدین ترتیب می توان گفت، هر گاه آن حجاب و مانع، از چشم و دیده ی مردم برداشته شود، او را خواهند دید و خواهند شناخت.

است، دیدن با چشم سر است. اگر نبینند، باور نمی کنند. دلشان از امامی که نمی بینند، متأثر نمی شود و چون «دل» متأثر نشد، عمل شان رنگ تبعیت از امام نمی گیرد.

برای مؤمنان، آن چه اهمّیّت دارد، دیدن با چشم دل است و چون با چشم دل، امام معصوم خویش را می بینند، ایمان می آورند و رفتار و گفتارشان رنگ ولایت می گیرد و اگر چه او را با چشم سر نتوانند ببینند.

ج: از آن جا که مدّت سفارت محمّد بن عثمان به زمان وفات پدر بزرگوارش عثمان بن سعید، مربوط است، لازم است به اقوالی که در تاریخ وفات عثمان بن سعید، وارد شده است، اشاره کنیم:

1. بعضی، تاریخ وفات عثمان بن سعید را دو سال و نیم پس از آغاز غیبت صغرا می دانند، یعنی نیمه ی دوم سال دویست و شصت و سه ه- ق. اگر او در این سال وفات کرده باشد، دوران نیابت فرزندش محمّد بن عثمان، چهل و یک سال و نیم یا چهل و دو سال و نیم می شود.(1)

2. برخی، تاریخ وفات عثمان بن سعید را سال دویست و شصت و پنج (ه- ق) می دانند که اگر این تاریخ درست باشد، مدّت نیابت فرزندش محمّد بن عثمان، جمعاً چهل سال می شود.(2)

3. برخی دیگر، احتمال داده اند که وفات نخستین سفیر، بین سال های دویست و شصت ه- ق تا دویست و شصت و هفت ه- ق رخ داده است. اگر وفات او را سال دویست و شصت و هفت ه- ق بدانیم، مدّت نیابت وی، سی و هشت سال می شود.

4. برخی، تاریخ وفات نخستین سفیر امام را سال دویست و هشتاد ه- ق می دانند. بنابراین، دوران سفارت فرزندش محمّد بن عثمان، جمعاً بیست و پنج سال می شود.(3)

شرایطی که از سوی ائمه(علیهم السلام) برای نایبان عام ذکر شده، عبارت است از این که آنان باید از راویان احادیث اهل بیت(علیهم السلام)، فقیه، با تقوا، مطیع اوامر الهی، حافظ دین، مخالف با هواهای نفسانی و... باشند.

این شرایط، در روایات مختلفی بیان شده است:

1. امام صادق(علیه السلام) به عمر بن حنظله می فرماید: «مَنْ کان منکم مِمَّن روی حدیثنا و نظر فی حلالنا و حرامنا و عَرَف أحکامنا فَارْضوا به حکماً; فأنّی قد جعلته علیکم حاکماً;(1) هر کس از شما، حدیث ما را روایت کند و در حلال و حرام ما نظر افکند، و احکام ما را شناخته باشد، او را به عنوان حاکم قبول کنید; زیرا من، او را حاکم بر شما قرار دادم.».

2. امام صادق(علیه السلام) در حدیث دیگری می فرماید: «... فأمّا مَنْ کان من الفقهاء صائناً لنَفسه، حافظاً لدینه، مخالفاً علی هواه، مطیعاً لأمر مولاه، فللعوام أن یقلدوه;(2) ... امّا هر کدام از فقها که نگهدار نفس خود و حافظ دینش باشد و با هواهای نفسانی مخالفت کرده، مطیع اوامر الهی باشد، عوام باید از او تقلید کنند...».

3. امام مهدی (عج) نیز در پاسخ به سؤالی که از آن حضرت در مورد تکلیف شیعه در دوران غیبت، شده بود، می فرماید: «امّا الحوادث الواقعة فارجعوا فیها إلی رواة حدیثنا; فأنّهم حجّتی علیکم و أنا حجة الله(3)...; امّا در حوادثی که رخ می دهد، به راویان احادیث ما مراجعه کنید. آنان، حجّت من بر شما هستند و من حجت خدا هستم...».

این دوره هستند; البته، معلوم است که برخی از کمالات و مقامات ائمه ی معصوم(علیهم السلام)قائم به نفس قدسی آنان است، مانند ولایت تکوینی و علم غیب و... این نوع مقامات، نه نیابت بردار است و نه نیاز به این است که در زمان غیبت، در این مناصب هم نیابتی باشد، امّا مناصب دیگر، از قبیل فتوا و بیان احکام الهی و منصب قضا و فصل خصومت و زعامت و رهبری جامعه و اداره ی امور مملکت اسلامی، قطعاً، از وظایف نایب عام امام زمان(علیه السلام)به شمار می آید. بنابراین، می توان گفت، اساسی ترین و مهم ترین ویژگی نایبان عام، جانشینی پیامبر(صلی الله علیه وآله) و ائمه ی اطهار(علیهم السلام) است، بدین معنا که چون نایب عام، قائم مقام امام است، پس خود به خود، همه ی رسالت ها و وظایف اجتماعی آنان به وی منتقل می شود. امام صادق(علیه السلام)در این مورد می فرماید: «علماء، وارثان انبیایند. این وراثت، برای درهم و دینار نیست، بلکه علم را به ارث گذاشته اند. پس کسی که از آن علم بگیرد، بهره ی فراوانی نصیبش خواهد شد».(1)

به صورت خلاصه می توان گفت، اهم وظایف نایبان عام، عبارت است از:

امکان پذیر نخواهد بود و حکومت اسلامی، در صورتی اسلامی خواهد بود که حاکم و رهبر آن حکومت، از میان فقهای شایسته و واجد شرایط تعیین گردد. امام حسین(علیه السلام) می فرماید: «مجاری الامور و الاحکام علی أیدی العلماء بالله الامناء علی حلاله و حرامه;(1) جریان امور و احکام، باید به دست علمای دانا به خدا و امنای بر حلال و حرام خدا باشد».

در غیبت کبرا خداوند حکیم، امّت اسلامی را به حال خود رها نکرده و آنان را بدون تکلیف نگذاشته است. این نایبان عام هستند که وظیفه ی اداره و سرپرستی امّت اسلامی را بر عهده دارند و باید به این کار ادامه دهند تا آن را به صاحب الامر(علیه السلام) تحویل دهند.

أفضل أعمال أُمتی انتظار الفرج من الله عزّوجل;(1) برترین اَعمال امّت من، انتظار فرج (حضرت مهدی) از نزد خداوند عزوجل است.

آن چه از احادیث مذکور استفاده می شود، این است که ما، در عین عمل به تکالیف دینی خود، همیشه باید منتظر ظهور امام زمان(علیه السلام) باشیم و از رحمت واسعه ی الهی ناامید و مأیوس نگردیم. همین انتظار، خود، وظیفه ای است مستقل که دوره ی غیبت را به دوره ی تلاش برای رسیدن به دوره ی حکومت سراسر عدل امام مهدی (عج) تبدیل می کند و ضعف و سستی و ناامیدی را از جامعه ی اسلامی دور می سازد.

بنابراین، انتظار فرج، چشمْ داشت به گشایش امور از سوی خداوند است. این چشمْ داشت، هر چند فرج است، لکن طبق روایات اهل بیت(علیهم السلام)فرج اصلی در زمان ظهور امام زمان(علیه السلام)خواهد بود.

آیات قرآن، در جهت عکس برداشت بالاست; زیرا از آیات استفاده می شود که ظهور مهدی (عج) حلقه ای است از حلقه های مبارزه ی اهل حق با اهل باطل که به پیروزی نهایی اهل حق منتهی می شود; چنان که خداوند می فرماید:

(... فَإِنَّ حِزْبَ اللّهِ هُمُ الْغالِبُونَ);(1) حزب و جمعیّت خداوند، پیروز است.

و درباره ی شکست و نابودی حزب شیطان می فرماید:

(... أَلا إِنَّ حِزْبَ الشَّیْطانِ هُمُ الْخاسِرُونَ);(2) بدانید حزب شیطان زیانکاران اند.

سهیم بودن یک فرد در پیروزی حزب خداوند، موقوف به این است که آن فرد، عملا، در گروه حق و حزب خداوند باشد. خداوند می فرماید: (... فَاسْتَبِقُوا الْخَیْراتِ أَیْنَ ما تَکُونُوا یَأْتِ بِکُمُ اللّهُ جَمِیعاً...);(3) در نیکی ها و اعمال خیر، بر یکدیگر سبقت جویید. هر جا باشید، خداوند، همه ی شما را حاضر می کند...».

وقتی از امام کاظم(علیه السلام) درباره ی این آیه سؤال می شود، آن حضرت می فرماید: «ذلک والله أنْ لوقد قام قائمنا یجمع الله إلیه شیعتنا من جمیع البلدان;(4) قسم به خدا! وقتی قائم ما(علیه السلام)قیام کند، خداوند، شیعیان ما را از همه ی شهرها، دور او جمع می کند.».

پس، عمل به نیکی و خوبی و سبقت گرفتن، شرط شیعه بودن است و چنین شیعه ای می تواند جزء یاران امام مهدی (عج) باشد، نه آن که گناهکار است و برای هیچ کار نیکی تلاش نمی کند.

بنابراین، مهدی موعود، مظهر نویدی است که به اهل ایمان و صاحبان عمل صالح داده شده است و مظهر پیروزی نهایی اهل ایمان بر حزب شیطان می باشد.

رسول خدا(صلی الله علیه وآله) خطاب به اصحاب خود فرمود:

... شما، اصحاب من هستید، لکن برادران من، مردمی هستند که در آخرالزمان می آیند، آنان، به نبوّت و دین من ایمان می آورند، با آن که مرا ندیده اند. هر یک از آنان، اعتقاد و دین خویش را با هر سختی نگاه می دارد، چنان که گویی درخت خار مغیلان را در شب با دست، پوست می کند یا آتش پردوام چوب تاغ را در دست نگاه می دارد. آن مؤمنان، مشعل های فروزان اند در تاریکی ها. خداوند، آنان را از آشوب های تیره و تار (آخرالزمان) نجات خواهد داد.(5)

طبق این حدیث، هر چند داشتن ایمان و عمل به احکام اسلام در دوره ی آخرالزمان، مشکل و سخت است، ولی تنها همین افراد هستند که به دلیل حفظ دین و ایمان خود و عمل به صالحات، برادران

ص: 54

پیامبر(صلی الله علیه وآله) هستند و به هنگام ظهور امام(علیه السلام) به یاری او خواهند شتافت، نه آنان که با ترویج گناه و اشاعه ی فساد، ناخواسته، به گروه شیطان پیوسته اند.

مقدمه ای برای ایجاد محبّت بیش تر به امام زمان (عج) باشد، انجام دادن آن، وظیفه خواهد بود و به فرمان صریح آن بزرگوار، برعهده ی شیعیان قرار گرفته است.

بنابراین، اگر ما به تکالیف شرعی خود عمل کنیم و به وظایفی که از سوی ائمه(علیهم السلام) برای شیعیان در دوره ی ظهور توصیه شده، عمل کنیم، از دوستداران واقعی آن حضرت خواهیم بود.

هر چند در صفحات قبلی، به برخی از وظایف منتظران امام مهدی (عج) اشاره شد، ولی در این قسمت، برای شناخت هر چه بهتر راه های دوستی امام زمان(علیه السلام) فهرستوار، به برخی از آن وظایف اشاره می شود:

1. کسب معرفت و شناخت نسبت به امام زمان(علیه السلام).

2. مأیوس نشدن در دوره ی غیبت.

3. دعا کردن برای امام زمان(علیه السلام) بویژه دعا برای تعجیل فرج آن حضرت.

4. تلاش برای فراهم ساختن زمینه ی ظهور.

5. تهذیب نفس و تقوا پیشگی و پرهیز از گناه.

6. دعا برای سلامتی امام زمان(علیه السلام).

برخی دانشمندان اسلامی، نزدیک به هشتاد وظیفه برای منتظران ذکر کرده اند.(1)

هم چنین حضرت علی(علیه السلام) می فرماید: «الدعا مفتاح الرحمة و مصباح الظلمة;(1) دعا، کلید رحمت و چراغ تاریکی است.».

دعا کردن، به دو گونه می تواند باشد:

الف) انسان فقط برای خود دعا کند.

ب) انسان برای دیگران دعا کند. این نوع دعا کردن، در اسلام، بسیار سفارش شده است. امام صادق(علیه السلام) می فرماید: «هر کس، ابتدا، به چهل نفر از برادران (دینی) خود دعا کند، سپس برای خودش دعا کند، آن دعا، در مورد آن چهل نفر و خودش، مستجاب می شود.».(2)

بنابراین، اولا، دعا کردن برای دیگران، فضیلت بیش تری دارد و سود آن به خود ما برمی گردد. پس اگر برای سلامت امام زمان(علیه السلام) دعا کنیم، در حقیقت، آن دعا، در حق ما نیز قبول می شود. در حدیثی از امام کاظم(علیه السلام)نقل شده که آن حضرت می فرماید: «إنّ مَنْ دعا لأخیه بظهر الغیب نودی من العرش و لک مئة ألف ضعف;(3) هر کس در نهان، برادر (دینی) خود را دعا کند، از عرش ندا می آید که برای تو، صد هزار برابر باد.».

در روایات آمده است که اگر به برادر مومن خود دعا کنی، ملائکه ی آسمان، همان دعا را در حق خودت آمین می گویند.(4) بنابراین، دعا برای سلامت آن عبد صالح و انسان کامل، موجب می شود تا دعا کننده، مشمول دعای خیر فرشتگان گردد.

نیز اگر فردی متوجّه شود که دیگری برای او دعا کرده و از درگاه الهی رفع مشکلاتش را خواسته، او نیز در پاسخ چنین خواهد کرد. پس با دعا برای آن حضرت، می توان اطمینان یافت که مشمول دعای خیر ولی الله الاعظم (عج) خواهیم شد.

ثانیاً، در روایت، ترک کردن دعا به دلیل اتکا به قضا و قدر، مذموم شمرده شده است. امام صادق(علیه السلام) می فرماید: «ادع الله عزّوجلّ و لاتقل إنَّ الأمر قد فُرغ منه; خداوند را بخوان و نگو که این کار مفروع عنه است.».(5)

زراره، در ذیل این حدیث می گوید: «منظور از این حدیث، این است که ایمان تو به قضا و قدر، مانع از دعا کردن نشود.».(6)

ص: 57

بنابراین، به دلیل این که خداوند، امام مهدی(علیه السلام) را حفظ می کند، نباید از دعا کردن برای سلامتی آن حضرت، دست برداریم، چون، این امر، تکلیف ما را ساقط نمی کند و ما، همیشه، مأمور به دعا کردن هستیم.

ثالثاً، یکی از راه های ابراز دوستی و ارادت نسبت به محبوب، دعا برای سلامتی او است. این ابراز دوستی، انسان را به محبوب نزدیک تر می گرداند تا جایی که برای رسیدن به او، سر از پا نمی شناسد. دعا برای وجود مقدّس حضرت حجّت(علیه السلام) نوعی اظهار مودّت و موجب افزایش محبّت و اشتیاق فرد نسبت به آن محبوب دل ها است که به تدریج، وی را به کانون حرارت آن خورشید عالم افروز و انوار روشنی بخش او نزدیک تر می گرداند.

س: شرط عالم گیر شدن ظلم و فساد به عنوان نشانه ای برای ظهور امام زمان (عج) با وظیفه ی امر به معروف و نهی از منکر چگونه سازگار است؟

ج: در پاسخ به این سؤال، باید گفت، هیچ تعارضی میان امر به معروف و شیوع ظلم در آخرالزمان وجود ندارد; زیرا:

اوّلا، همان گونه که در کتاب های کلامی و اعتقادی توضیح داده شده، دین اسلام، آخرین دین و برنامه برای هدایت انسان ها است که از سوی خداوند و توسط پیامبر اسلام(صلی الله علیه وآله) ابلاغ شده است و تا روز قیامت ادامه خواهد یافت. رسول اکرم(صلی الله علیه وآله) فرمود: «أیّها الناس حلالی حلال إلی یوم القیامة و حرامی حرام إلی یوم القیامة ألا و قد بیّنهما الله عزّوجل فی الکتاب و بیّنتهما لکم فی سنتی و سیرتی...;(1) ای مردم! آن چه حلال کرده ام، حلال است تا روز قیامت و آن چه حرام کرده ام، حرام است تا روز قیامت. این دو را خداوند در کتاب (قرآن) بیان داشته و من نیز برای شما در سنّت و سیره ی خودم تبیین کرده ام.».

طبق فرمایش پیامبر(صلی الله علیه وآله) احکام اسلامی تا روز قیامت به قوّت خود باقی است و غیبت امام(علیه السلام) موجب سقوط تکالیف شرعی نمی شود و همان گونه که می دانیم، امر به معرف و نهی از منکر نیز یکی از احکام مهم دین اسلام است که در قرآن و احادیث سفارش بسیار به آن شده است. خداوند می فرماید:

(وَ لْتَکُنْ مِنْکُمْ أُمَّةٌ یَدْعُونَ إِلَی الْخَیْرِ وَ یَأْمُرُونَ بِالْمَعْرُوفِ وَ یَنْهَوْنَ عَنِ الْمُنْکَرِ وَ أُولئِکَ هُمُ الْمُفْلِحُونَ);(2) باید از میان شما، جمعی دعوت به نیکی و امر به معروف و نهی از منکر کنند و آنان، همان رستگاران اند.

ص: 58

امام صادق(علیه السلام) می فرماید:

ای مردم! امر به معروف و نهی از منکر کنید. همانا، امر به معروف و نهی از منکر، اجل را نزدیک نمی کند و رزق را دور نمی سازد.(1)

امر به معروف و نهی از منکر، یکی از واجبات دینی است که ما مکلّف به انجام دادن آن هستیم و از نظر عقلی، هیچ ملازمه ای میان فراگیر شدن فساد و ظلم در آخرالزمان و سقوط تکلیف وجود ندارد. در روایاتی که خبر از فراگیر شدن ظلم و جور در آخرالزمان داده اند، هیچ اشاره ای به سقوط تکلیف نشده و تک تک ما، مکلّف به اجرای احکام الهی هستیم، هر چند دیگران از این کار کوتاهی کنند.

ثانیاً، این که در احادیث گفته شده، امام مهدی(علیه السلام) به هنگام فراگیر شدن ظلم و جور، ظهور می کنند، به این معنا نیست که در آن زمان، هیچ شخص و گروه سالم و متّقی پیدا نخواهد شد، بلکه برعکس، در بسیاری از احادیث ذکر شده که به هنگام ظهور، شیعیانی راستین و متّقی خواهند بود که به یاری امام مهدی (عج) خواهند شتافت. امام کاظم(علیه السلام) می فرماید: «لو قد قام قائمنا یجمع الله إلیه

شیعتنا من جمیع البلدان;(2) هنگامی که قائم ما قیام کند، خداوند، شیعیان ما را از تمام شهرها به دور آن حضرت جمع خواهد کرد.».

شکّی نیست که این روایات، حاکی از این است که شیعه، به هنگام طلوع دولت کریمه ی حضرت مهدی(علیه السلام) حضور دارد و نباید به خود سستی راه بدهد، بلکه باید به کمک آن حضرت بشتابد. حال، اگر ما شیعیان، دارای قدرتی متشکّل و نیرومند و با ساز و برگ باشیم و سپاه و ارتشی مجهّز و مؤمن و نیروهای مردمی وسیع و کارآمدی داشته باشیم و در هنگام ظهور، همه ی این امکانات را در اختیار حکومت حضرت مهدی (عج) قرار دهیم، قطعاً، بهتر به یاری آن حضرت شتافته ایم.

بنابراین، تشکیل حکومت اسلامی، امر به معروف و نهی از منکر و تربیّت فرزندان و سایر افراد جامعه ی اسلامی منافاتی با ظهور آن حضرت نخواهد داشت.

س: در روایتی، گفته شده، هر پرچمی قبل از قیام حضرت مهدی (عج) برافراشته شود، طاغوت است. آیا این روایت، با حقّانیّت انقلاب اسلامی، سازگار است؟

ج: در مورد این که «آیا قیام و انقلاب قبل از قیام حضرت مهدی (عج) صحیح و مشروع است یا نه؟»، دو نظریه ی متفاوت وجود دارد. تعداد اندکی، هر قیام و نهضتی قبل از ظهور امام مهدی (عج) را جایز نمی دانند و عدّه فراوانی، قیام علیه ستمگران در عصر غیبت را نه تنها جایز، بلکه واجب، و سکوت و خانه نشینی را خیانت به اسلام و مسلمانان می دانند. به همین دلیل، بررسی دیدگاه دو طرف

ص: 59

و ارزیابی دلائل آنان، امری ضروری به نظر می رسد; زیرا، هر دو گروه، سخن از اسلام می گویند و مدّعی هستند که نظر آنان موافق با شرع مقدس اسلام است.

صحیح دانست، لکن در مورد حاکم عادل و نه حاکمی مانند یزید بن معاویه; زیرا، ما، نه تنها اطاعت این گونه رهبران را واجب نمی دانیم، بلکه مخالفت و تبری از او را نیز واجب می شماریم و در مورد روایات فوق می گوییم:

اوّلا، کسی که به تاریخ حدیث آشنا باشد و از چگونگی برخورد خلفای سه گانه و حکّام بنی امیه با احادیث و راویان حدیث آگاه باشد، می داند که این روایات، جعلی و ساخته و پرداخته ی جاعلان حدیث در دستگاه های خلفای بنی امیّه است. این روایات، برای حفظ حکومت جبّاران و توجیه ستم آنان ساخته شده است. تاریخ اسلام، از این کذب ها، فراوان دیده است.(1)

ثانیاً، این حکم که اطاعت از حاکم ستمگر واجب است و در نتیجه، مخالفت و قیام علیه او ناروا است، برخلاف صریح قرآن است. خداوند می فرماید:

(یا أَیُّهَا النَّبِیُّ اتَّقِ اللّهَ وَ لا تُطِعِ الْکافِرِینَ وَ الْمُنافِقِینَ إِنَّ اللّهَ کانَ عَلِیماً حَکِیماً);(2) ای پیامبر! تقوای الهی پیشه کن و از کافران و منافقان اطاعت مکن که خداوند عالم و حکیم است.

ثالثاً، روایات بسیاری از پیامبر(صلی الله علیه وآله) و اهل بیت(علیهم السلام) به دست ما رسیده که به مبارزه و مقاومت در برابر این گونه از حکومت ها، فرمان می دهد.

1. پیامبر اسلام(صلی الله علیه وآله) فرمود: «پس از من، فرمانروایانی بر سر کار می آیند، هر کس در جرگه ی آنان وارد شود و دروغ آنان را تصدیق کند و بر ستم آنان کمک کند، از من نیست و من از او نیستم و هرگز در حوض (کوثر) بر من وارد نشود».(3)

2. رسول خدا(صلی الله علیه وآله) فرمود: «هر کس برای خدمت سلطانی، تازیانه ای به کمر بندد، آن تازیانه، در روز رستاخیز، به صورت اژدهایی ظاهر می شود که در آتش دوزخ بر او مسلط می گردد».(4)

3. پیامبر اسلام(صلی الله علیه وآله) فرمود: روز رستاخیز، منادی ندا می کند: «دستیاران کجایند؟ حتّی کسی که مَرکب ادوات آنان را فراهم ساخته یا سرکیسه ای را برای آنان بسته یا قلمی را تراشیده، او را با ستمگران محشور کنید.».(5)

بنابراین، احادیثی که از سوی اهل سنّت در مورد اطاعت از حاکم ظالم و ستمگر نقل شده و قیام علیه چنین حاکمی را حرام دانسته، علاوه بر این که از حیث علم حدیث، مردود است، از حیث مخالفت با قرآن مجید و روایات صحیح پیامبر(صلی الله علیه وآله) نیر مردود است.

دلیل این گروه، روایاتی است که از ظاهر آن چنین استفاده می شود که هر قیامی قبل از حضرت مهدی (عج) باطل و محکوم به شکست است; زیرا، رهبران قیام، طاغوت و منحرف از طریق اسلام است:

عن ابی بصیر، عن ابی عبدالله(علیه السلام): کل رایة ترفَع قَبل قیام القائم فصاحبها طاغوت یعُبد من دون الله عزّوجل;(1) هر پرچمی قبل از قیام حضرت مهدی(علیه السلام)برافراشته شود، صاحب آن، طاغوت است و اطاعت او، خروج از اطاعت خداست; زیرا، اطاعت افراد، از غیر طریق الهی است.

در بررسی این گونه روایات می توان گفت:

اوّلا، از دید ائمه ی معصوم(علیهم السلام) قیام علیه حاکمان وقت، دو گونه است:

1. قیامی که برای احیای حق ائمه ی معصوم(علیهم السلام) صورت می گیرد.

2. قیامی که برای رسیدن به اهداف دنیوی و شخصی صورت می گیرد.

برای توضیح بیش تر، به نقل حدیثی از امام رضا(علیه السلام)پرداخته می شود:

مؤلّف عیون اخبار رضا(علیه السلام) از محمّد بن یزید نحوی و او هم از ابن ابی عیدون و وی نیز از پدرش نقل می کند که هنگامی که زید بن موسی بن جعفر(علیه السلام) را نزد مأمون آوردند - البته بعد از آن که این شخص، پیش تر، در بصره قیام کرده و خانه های بنی عباس را به آتش کشیده بود - مأمون، جرم او را به علی بن موسی(علیه السلام) بخشید و به امام(علیه السلام) گفت: «پیش از آن که برادر تو قیام کند و آن چه را که کرد، انجام دهد، زید بن علی هم قیام کرد و کشته شد. اگر مقام و منزلت تو نبود، برادر تو را هم می کشتم، چرا که آن چه او انجام داده، کوچک نیست.».

امام رضا(علیه السلام) فرمود: برادرم زید را با زید بن علی مقایسه نکن; چرا که زید بن علی، از علمای آل محمد(صلی الله علیه وآله) بود و به خاطر خداوند غضب کرد و با دشمنان خدا جنگید تا این که در راه معبود کشته شد. پدرم موسی بن جعفر(علیه السلام) به من می گفت که از پدرش جعفر بن محمد(علیه السلام)شنیده که آن حضرت می فرمود: «خداوند، عمویم زید را رحمت کند. او، مردم را به رضای آل محمد دعوت می کرد و اگر پیروز می شد، به آن چه که مردم را به سوی آن خوانده بود، وفا می کرد.».(2)

بنابراین، امام رضا(علیه السلام) میان قیام زید النار و قیام زید شهید، فرق می گذارند و قیام زید شهید را به دلیل آن که برای احیای حق ائمه ی معصوم(علیهم السلام) بود، تأیید می کنند.

امام صادق(علیه السلام) می فرماید:

ص: 62

لا تقولوا خرج زید فإنّ زیداً کان عالماً و کان صدوقاً و لم یدعکم إلی نفسه إنّما دعا الی الرضا من آل محمد...; نگویید زید خروج کرده! چون، زید عالم و صادق بود و شما را به سوی خود فرا نمی خواند، بلکه شما را به سوی رضای آل محمد، دعوت می کرد... .(1)

بنابراین، قیامی باطل است که برای اهداف شخصی و غیر دینی باشد، امّا قیامی که برای ولایت و امامت اهل بیت(علیهم السلام) و برای ادامه ی راه آنان باشد، باطل نیست، بلکه عین حق و حقّانیّت است.

ثانیاً، روایاتی که قیام قبل از قیام مهدی (عج) را باطل می دانند با روایات دیگری که خبر از قیام های بعد داده و آن ها را تأیید می کنند، تعارض پیدا می کنند. امام موسی کاظم(علیه السلام) در روایتی می فرماید:

رجل من أهل قم یدعوا الناس إلی الحق یجتمع معه قوم کزبر الحدید لاتزلّهم الریاح العواصف و لایملّون من الحرب و لایجنبون و علی الله یتوکّلون و العاقبة للمتقین;(2) مردی از اهل قم، مردم را به حق فرا می خواند. مردمی دور او جمع می شوند که ماننده پاره های آهن هستند که بادهای سهمگین آنان را نمی لرزاند و از جنگ نمی هراسند و خسته نمی شوند و بر خداوند توکّل می کنند. عاقبت، از آن کسانی است که اهل تقوا باشند.

بنابراین، اگر قیامی برای احیای حق و در راه خدا باشد، نه تنها باطل نیست، بلکه مورد تأیید ائمه(علیهم السلام) نیز هست. و روایاتی که مخالفان ذکر کرده اند، تنها قیام هایی را شامل می شود که برای منافع شخصی و غیر دینی صورت می گیرد.

ثالثاً، اگر روایاتی را که مخالفان ذکر کرده اند، تمام قیام ها، اعم از حق و غیر حق را، شامل شود، در آن صورت، با آیات و روایاتی که به وجوب امر به معروف و نهی از منکر تأکید کرده اند، تعارض پیدا می کند; زیرا، امر به معروف، مراتبی دارد که بالاترین مرتبه ی آن، قیام علیه ستمگران است.

پس معلوم می شود که منظور روایات مورد استدلال مخالفان، تمام قیام ها نیست، بلکه تنها قیام های غیر الهی را شامل می شود، قیام هایی که با ظاهری دینی و همراه با فریب مردم صورت می گیرد تا سردمداران آن قیام را به حکومت برساند و منافع دنیوی را نصیب آنان کند.

ج: به حوادثی که قبل از ظهور اتفاق می افتد، از دو جهت می توان نگریست: از یک دید، این حوادث، نشانه های نزدیک شدن ظهور امام مهدی (عج) هستند و از نگاه دیگر، برخی از این حوادث، زمینه ساز ظهور امام (عج) است. بنابراین، در تعریف این دو اصطلاح، شاید بتوان گفت:

علائم ظهور، حوادثی است که بعد از شروع غیبت و قبل از آغاز ظهور، اتّفاق می افتد و وقوع آن ها در احادیث پیامبر(صلی الله علیه وآله) و امامان ذکر شده است. ولو این که آن حوادث، رابطه ی مستقیمی با ظهور امام زمان (عج) نداشته باشد.

شرایط ظهور، حوادثی است که نزدیک ظهور امام زمان (عج) واقع می شود و زمینه ی ظهور را آماده می سازد و رابطه ی مستقیمی با ظهور امام زمان (عج) دارد. در احادیث، آمده که این حوادث، حتماً واقع خواهد شد.

بنابراین، از دید علم منطق، رابطه ی میان علائم ظهور و شرایط ظهور، عموم و خصوص مطلق است; زیرا، هر شرط ظهوری، علامت ظهور هست، ولی هر علامت ظهوری، شرط ظهور نیست.

بعد از ذکر تعاریف فوق، برای روشن شدن موضوع بحث، برای هر کدام از این موارد، مثالی از احادیث ائمه ی طاهر(علیهم السلام) ذکر می شود.

ندارند و همه ی این وقایع، نشان از آماده شدن جهان برای ورود به عصری جدید و آغاز دورانی سرنوشت ساز دارد، و شرایط ظهور، عبارت است از مواردی که مردم باید برای تحقّق و تعجیل ظهور امام زمان (عج) انجام دهند و در آن موارد تلاش کنند.

در توقیع شریفی که از ناحیه ی مقدس امام زمان (عج) به شیخ مفید صادر گردیده، اَعمال ناشایست و گناهانی که از شیعیان سر می زند، یکی از اسباب طولانی شدن غیبت و دوری شیعیان از توفیق دیدار، شمرده شده است.(1)

بنابراین، اگر شیعیان، در تهذیب نفس کوشش کرده و از گناهان دوری کنند، یکی از علل طولانی شدن غیبت را از بین برده به تعجیل ظهور کمک کرده اند.

نتیجه این که هر دو تعریف فوق که برای علائم و شرایط ظهور گفته شد، از یک لحاظ، صحیح و از لحاظ دیگر، نواقصی دارد و شاید بهترین تعریف، جمع بین این دو تعریف باشد.

درباره ی قیامت از تو سؤال می کنند که کی فرا می رسد. بگو: «علمش فقط نزد پروردگار من است و هیچ کس جز او (نمی تواند وقت آن را آشکار سازد). در آسمان ها و زمین، سنگین (و بسیار پراهمّیّت) است... و نیز خداوند می فرماید: (یَسْتَعْجِلُ بِهَا الَّذِینَ لایُؤْمِنُونَ بِها وَ الَّذِینَ آمَنُوا مُشْفِقُونَ مِنْها وَ یَعْلَمُونَ أَنَّهَا الْحَقُّ أَلا إِنَّ الَّذِینَ یُمارُونَ فِی السّاعَةِ لَفِی ضَلال بَعِید);(1) کسانی که به روز رستاخیز ایمان ندارند، درباره ی آن شتاب می کنند، ولی آنان که ایمان آورده اند، پیوسته، از آن هراسانند و می دانند آن حق است. آگاه باشید! آنان که در روز رستاخیز تردید می کنند، در گمراهی عمیقی هستند.

مفضل بن عمر می گوید: پرسیدم: «معنای مجادله در مورد ساعه چیست؟». امام فرمود: «کی متولّد شده؟ چه کسی او را دیده؟ او کجا است؟ کی ظاهر می شود؟ این پرسش ها و مجادله ها، از شتاب در امر خدا، تردید در حکم خدا، مداخله در قدرت خدا، سرچشمه می گیرد. چنین اشخاصی در دنیا، زیان کار هستند و گروه کافران در آخرت بازگشت بسیار بدی دارند... .(2)

اسحاق بن یعقوب، نامه ای به توسط محمّد بن عثمان عمری خدمت امام زمان(علیه السلام) فرستاد و سؤالاتی کرد. امام، در فرازی از پاسخ در مورد وقت ظهور فرمود: «و أمّا ظهور الفرج فإنّه إلی الله تعالی ذکره و کذب الوقاتون; ظهور فرج، به فرمان خدای متعال وابسته است و تعیین کنندگان وقت، دروغ گویانند».(3)

بنابراین، علم به وقت ظهور امام زمان (عج) از اسرار خداوند است که آن را برای بندگان خویش بیان نکرده و پیشوایان معصوم(علیهم السلام) تعیین وقت برای ظهور امام مهدی (عج) را به هیچ وجه جایز نشمرده اند و آن را از اسرار الهی دانسته اند، ولی علاماتی را ذکر فرموده اند که چون آن علائم واقع شد، نزدیک بودن ظهور را نوید می دهد.

1. علائم خاص; این علامت ها، خاص و مختص وجود پر برکت حضرت صاحب الامر(علیه السلام)است و حضرت بدان وسیله می داند که خداوند او را اذن و اجازه ی ظهور داده است.

در روایتی طولانی، ابی بن کعب از پیامبر اکرم(صلی الله علیه وآله) درباره ی علامت های ظهور امام مهدی(علیه السلام) سؤال می کند. آن حضرت می فرماید:

او «امام مهدی (عج)» پرچمی دارد که چون وقت ظهورش فرا رسد، خود به خود باز می شود و خدای تعالی آن را به سخن می آورد و عرض می کند: «یا ولی الله فاقتل اعداء الله; ای ولیّ خدا! دشمنان خدا را بکش!». و این دو علامت است: اوّلی باز شدن پرچم، دومی، صدایی است که از پرچم بر می آید.

و نیز او شمشیری دارد که در غلاف است و چون هنگام ظهور حضرتش فرا رسد از غلاف بیرون می آید و خداوند آن را به سخن می آورد و صدا می زند: «اخرج یا ولیّ الله! فلایحل لک أنْ تقعَد فی أعداء الله; ای ولیّ خدا! قیام کن که دیگر جای درنگ نیست و نشستن برای تو روا نیست که از دشمنان خدا دست برداری». پس حضرت خروج می کند و قیام می کند و دشمنان خدا را هر کجا که بیابد به قتل می رساند... .(1)

2. علائم عام; علائم عام، علامت هایی هستند که جنبه ی عمومی دارد و برای مردم ظاهر خواهد شد و هر کس از عوام و خواص، در طول زندگی خود، برخی از آن ها را خواهد دید. این علامت ها بسیارند. در این جا به برخی از مهم ترین آن ها اشاره می شود:

1. خروج سفیانی.

2. گرفتن خورشید در نیمه ی ماه مبارک رمضان.

3. گرفتن قرص ماه در آخر ماه مبارک برخلاف عادت.

4. فرو رفتن زمین «بیداء» که سرزمینی است میان مکه و مدینه.

5. فرو رفتن زمین یا جمعیتی در مشرق.

6. توقّف خورشید از آغاز ظهر تا وسطِ وقت عصر.

7. طلوع خورشید از مغرب.

8. کشته شدن نفس زکیه که سیّدی است هاشمی در پشت کوفه - یعنی: نجف - با هفتاد نفر از صالحان.

9. خراب شدن دیوار مسجد کوفه.

10. نمایان شدن پرچم های سیاه از طرف خراسان.

11. خروج یمانی از طرف یمن.

ص: 67

12. فرود آمدن ترک ها در جزیره (شمال عراق کنونی).

13. ورود رومیان در رمله (منطقه ای در اردن کنونی).

14. پیدا شدن سرخی شدید در آسمان که در اطراف آن پراکنده شود.

15. پیدایش آتش در طول مشرق که تا سه روز یا هفت روز در هوا بماند.

16. عرب ها استقلال پیدا کنند و کشورگشایی کنند و از زیر بار و نفوذ دیگران بیرون روند.

17. اهل مصر، فرمانروای خود را بکشند.

18. شام خراب شود و سه پرچم در آن جا پدیدار گردد.

19. رودخانه ی فرات طغیان کند یا شکافته شود، به حدّی که آب در کوچه های کوفه داخل شود.

20. پلی در بغداد در کنار محله (کرخ) ساخته شود.

21. ترسی عمومی و مرگی سریع و همگانی، همه ی اهل عراق و مردم بغداد را فرا گیرد که قرار و آرام یا راه فرار نداشته باشند.

22. صدایی از آسمان بلند شود که همه ی مردم روی زمین آن را به زبان خود بشنوند.(1)

علامت ها و نشانه های دیگری نیز هست که در کتاب های مبسوط، مانند بحارالأنوار، (جلد پنجاه و دوم) ذکر شده است و ما، در این قسمت، به برخی از این احادیث که شامل چندین علامت است، اشاره می کنیم.

1. امام صادق(علیه السلام) فرمود: «پنج اتّفاق قبل از ظهور قائم(علیه السلام) اتفاق می افتد: قیام یمانی; خروج سفیانی; منادی که از آسمان ندا می کند; فرو رفتن زمین در بیداء; کشته شدن نَفْسِ زکیه.».(2)

2. از امام باقر(علیه السلام) نقل شده است: «... در آخرالزمان، نشانه هایی هست. از آن جمله است: دابّه الارض; دجّال; نزول حضرت عیسی; طلوع خورشید از مغرب».(3)

3. در حدیثی طولانی، صعصعة بن صوحان از امیرالمؤمنین علی(علیه السلام)در مورد خروج دجّال که از علائم ظهور امام مهدی (عج) است، می پرسد. آن حضرت می فرماید: «... علامت خروج دجال، این است که نماز را سبک شمارند و امانت را ضایع کنند و دروغ را حلال بدانند و ربا بخورند و رشوه بگیرند و ساختمان ها را بلند سازند و دین را به دنیا بفروشند و سفیهان را به کار گیرند و با زنان مشورت کنند و قطع رحم کنند و از هواهای نفسانی تبعیت کنند و خون ریزی را سبک شمارند و حلم، ضعف شمرده شود و ظلم، فخر باشد و حاکمان، فاجر و وزیران، ظالم باشند و عارفان ضعیف و

ص: 68

قاریان، فاسق باشند و شهادت دروغ آشکار شود و فسق و فجور و بهتان و گناه و طغیان علنی شود و قرآن ها، تزیین شود و مساجد آراسته گردد و مناره ها مرتفع شود.... زنان با شوهران خود به خاطر حرص دنیوی، در تجارت شریک شوند و...».(1)

بنابراین، علامت ها و نشانه های فراوانی برای ظهور امام زمان(علیه السلام)وجود دارد که مردم با دیدن آن ها به ظهور امام زمان (عج) پی خواهند برد، لکن باید توجّه داشت که برخی از این علائم، نشانه ی نزدیکی ظهور است و برخی دیگر، نشانه ی وقوع ظهور. به عنوان مثال علامت هایی که حضرت علی(علیه السلام) در این حدیث بیان داشتند، نشانه های نزدیک شدن ظهور است، امّا خروج سفیانی، متّصل به ظهور امام زمان (عج) است و او با آن حضرت جنگ خواهد کرد. امام صادق(علیه السلام) می فرماید: «... زمانی که سفیانی مالک مناطق پنج گانه ی شام: (دمشق، حمص، فلسطین، اردن، قنسرین) شد، در آن زمان، متوقع فرج باشید...».(2)

مرزهای ملّی و کاسته شدن از حاکمیّت دولت می شود. عنصر اصلی و اساسی در این پدیده، شرکت های بزرگ چند ملّیّتی و فرا ملّیّتی است.(1)

3. جهانی شدن، از پیامدهای سر برآوردن دولت های نیرومند ملّی و عالی ترین مرحله ی روابط سلطه گری و سلطه پذیری امپریالیستی است. جهانی شدن، اوج پیروزی سرمایه داران جهانی در عالم است و از بطن دولت ملّی که همچنان به تولید خود، در درون و بیرون مرزهایش، یک سان ادامه می دهد، زاده شده است.(2)

4. جهانی شدن، رقابت بی قید و شرط در سطح جهانی است. این رقابت، برای کشورهای غنی، درآمد بیش تر و برای کشورهای فقیر، فقر بیش تر می آورد.(3)

5. عصر جهانی شدن، عصر تحوّل عمیق سرمایه داری برای همه ی انسان ها است که در سایه ی چیرگی و رهبری کشورهای مرکز و نیز در سایه ی حاکمیّت نظام جهانی، مبادله ای نامتوازن و ناهمگون صورت می پذیرد.(4)

بعد از این مقدمه، باید گفت، اگر نظر به زمینه های مثبت ظهور حضرت مهدی (عج) - که استاد مطهری، به انتظار سازنده تعبیر نموده است(5) - ، باشد، یعنی مؤمنین تلاش کنند که همه چیز جهانی شود تا حضرت سریع تر ظهور کند. باید گفت در تعریف های پنج گانه، غیر از تعریف اوّل، چنین بار مثبتی مشاهده نمی شود و قابل توصیه به مؤمنان نیست; چون، به ضرر جامعه ی بشری است; زیرا، جهانی شدن، یعنی سر فرود آوردن در مقابل قدرت های مالی و سست شدن حاکمیّت ها و قرار گرفتن همه چیز در اختیار شرکت های چند ملّیّتی و فرا ملّیّتی (تعریف دوم) و نهایتاً سر فرود آوردن جهان در برابر قدرت های جهانی بازار، و سلطه گری و سلطه پذیری امپریالیستی و پیروزی سرمایه داران (تعریف سوم) که برای کشور غنی، درآمد بیش تر و برای کشورهای فقیر، فقر بیش تری می آورد (تعریف چهارم); چون، مبادله، یک مبادله ی نامتوازن و ناهمگون است (تعریف پنجم). این است که عدّه ای جهانی شدن را مساوی با آمریکایی شدن دانسته اند.(6)

بنابراین، طبق چهار تعریف اخیر، جهانی شدن، باری مثبت در زمینه ی ظهور امام زمان (عج) ندارد، امّا طبق تعریف نخست، هر چند بار منفی نمایانی در آن مشاهده نمی شود، لکن بار مثبت آن هم

ص: 70

خیلی مشهود نیست و باید با احتیاط برخورد کنیم و خیلی نمی شود مؤمنان را تشویق کرد که در جهانی شدن اقتصاد بکوشند.

از این گذشته ما، نیازی به چنین توصیّه ای نداریم; چون، وظیفه ی اصلی ما، در این زمان، خودسازی و دیگرسازی روحی جامعه است، نه اقتصادی. هر چند آن هم باید انجام شود; زیرا، جهانی شدن به معنای درست و صحیح (نه تعریف های موجود) آن است که در زمان حضرت مهدی (عج) انجام می گیرد و می توان تحت عنوان «امام مهدی و اصلاحات اقتصادی و اجرای عدالت» به آن اشاره کرد. عناوینی در روایات آمده، چنین است:

1. فقر زدایی عمومی.(1)

2. سازندگی گسترده و از بین رفتن خرابی ها.(2)

3. پرداخت وام ها و تحت پوشش قرار گرفتن خانواده های بی سرپرست و آزادی بردگان.(3)

4. استخراج گنج ها و تقسیم مال ها میان همه ی مردم.(4)

5. بخشش گسترده، به اندازه ای که شخص بتواند حمل کند.(5)

6. گسترده شدن خوان حکمت و ثروت.(6)

7. مبارزه با ثروت اندوزی و مصرف گنج ها در راه مصالح مردم.(7)

8. عدالت جهانی(8) و اجرای آن درباره ی نیکان و بدان.(9)

9. بازپس گیری حقوق تا آن جا رسد که اگر در بُن دندان انسانی، حق دیگری باشد، باز پس گرفته می شود.(10)

امّا اگر مراد، جنبه ی منفی زمینه های ظهور حضرت در جهانی شدن اقتصاد باشد - که اکثریت تعریف ها، نشانه ی بار منفی جهانی شدن بود - می شود آن را تحت عنوان بعضی از علائم ظهور، مثل زیاد شدن رشوه خواری و تقلب و تسلّط بیگانگان و کافران و اهل باطل و چیره شدن آنان بر مسلمانان و دنیازدگی و خودباختگی مسلمانان و... گنجانید.

ص: 71

خلاصه، این که برای ظهور حضرت، علائمی مانند زیاد شدن ظلم و گناه و سلطه ی بیگانگان و... و حوادثی مانند ظهور سفیانی، سیّد حسنی، ... بیان شده است و عمده وظیفه ی ما، در زمان غیبت، خودسازی و دیگرسازی و انتظار سازنده است.

لشکری و کشوری آن حضرت هستند، در میان رکن و مقام، با آن حضرت بیعت می کنند. آن گاه، تعداد دَه هزار نفر تکمیل می شود و وجود مقدّس حضرت بقیة الله (عج) با سپاه دَه هزار نفری، از مکّه حرکت می کنند و به اصلاح جهان می پردازند.(1)

مفضّل از حضرت صادق(علیه السلام) می پرسد: «ای آقای من! حضرت مهدی (عج) از کجا و چه گونه ظهور می کند؟». حضرت فرمودند: «ای مفضل! او به تنهایی ظهور می کند و به تنهایی کنار کعبه می آید و به تنهایی شب را در آن جا می گذراند.».(2)

در روایت دیگری می فرماید:

چون مهدی به در آید، به مسجدالحرام رود. رو به کعبه و پشت به مقام ابراهیم بایستد. دو رکعت نماز گزارد. آن گاه فریاد برآورد: ای مردمان! منم یادگار امام و یادگار نوح و یادگار ابراهیم و یادگار اسماعیل. منم یادگار موسی و عیسی و محمد... منم صاحب قرآن و زنده کننده ی سنّت... .(3)

بنابراین، به نظر می رسد نام «قرقسیا» تنها اسم محلّی است که برخی از علائم ظهور در آن اتّفاق می افتد و در کتاب ها، بیش از این اشاره نشده است.

آفریقایی و آسیایی، به این نتیجه رسیدند که برای نفوذ در کشورهای اسلامی، چاره ای جز ایجاد اختلاف های دینی ندارند.

همفر (جاسوس انگلیسی) به هنگام توضیح موادّ موافقت نامه ی مقامات بلندپایه ی وزارت مستعمرات بریتانیا برای شکست و نابودی اسلام، به چهارده بند از آن اشاره می کند. در بند ششم چنین آمده است:

تبلیغ عقاید و مذاهب من درآوردی و ساختگی در مناطق اسلامی با برنامه ریزی آگاهانه و منظّم به گونه ای که تبلیغ پس از ارزیابی زمینه های مساعد فکری در اقشار مردم صورت گیرد... و اختلافات و منازعات شدیدی بین این فرقه ها بر پا گردد تا بدان جا که هر فرقه ای خود رامسلمان واقعی و دیگران را مرتد و کافر و واجب القتل پندارد.(1)

استعمار غرب، روش های گوناگونی را برای تحقق این اهداف، درپیش گرفت. یکی از آن ها، روشی بود که در یک برهه از زمان، مبارزان مسلمان برای مبارزه با استعمار از آن استفاده کرده بودند. آن روش، ادّعای مهدویّت از سوی برخی از مسلمانان آفریقا بود. استعمار می خواست از این حربه، برای شکست خود اسلام استفاده کند.

استعمار انگلیس، طعم مبارزه با مهدی سودانی یا متمهدی سودانی را - که با ادّعای مهدویّت، عدّه ای را به دور خود گرد آورد و جنگ های بسیاری با دولت مصر و حتّی انگلیس کرد(2) - به یاد داشت و حتّی در نهایت، از این حرکت نیز برای رسیدن به اهداف خود استفاده کرد و با تشویق عدّه ای برای ادّعای مهدویّت، ایجاد تفرقه میان مسلمانان را آغاز کرد.

در کتاب ادیان و مهدویّت،

از حدود چهل و شش نفر نام برده شده است که مدّعی مهدویّت شده اند.(3) هر چند تعداد مدّعیان مهدویّت، بیش از این مقدار است، ولی باید دانست که اوج این ادّعاها، در دوره ی استعمار بوده است. مؤلّف کتاب مذکور، در ادامه می نویسد:

اشخاص دیگری مدّعی مهدویّت شدند که سیاست خارجی، آن ها را تحریک نمود وگرنه فرومایگی آن ها مانند آفتاب آشکار شد. مانند سیّد علی محمد باب، میرزا یحیی ازل، حسین علی عبدالبهاء، یوسف خواجه کاشغری که گفت من امام زمان هستم و پیشوای تراکمه گردید و بیست و نه هزار ترکمن را در کنار رود گرگان با قشون ایران مصاف داده و نظایر بسیار در اطراف جهان از آن ها دیده شده است.(4)

استعمار، در هندوستان نیز احمدخان قادیانی را به این ادّعا برانگیخت و فرقه قادیانیّه را ایجاد کرد. این فرقه، بعدها، به دو فرقه تقسیم شدند و هم اکنون نیز در پاکستان به حیات خود ادامه می دهد.(5)

ص: 76

وجود خدا و نبوّت انبیا و مهدویّت شویم. از این رو، دانایان و اهل تشخیص، از پیامبران درخواست معجزه می کردند. به همین دلیل مشاهده می کنیم که برای شناخت امام بعدی، امام هر عصری، برای اصحاب خود، علائمی از امام پسین را نشان می دادند تا در مسئله، شکی باقی نماند و آنان بتوانند امام بعد را به صورت واضح، شناسایی کنند.

امام باقر(علیه السلام) در تفسیر آیه ی (وَ قاتِلُوهُمْ حَتّی لا تَکُونَ فِتْنَةٌ وَ یَکُونَ الدِّینُ کُلُّهُ لِلّهِ);(1) می فرماید:

تأویل این آیه، هنوز نیامده است... پس زمانی که تأویل آن فرا رسد، مشرکان کشته می شوند، مگر آن که موحّد شوند و شرکی باقی نماند.(2)

و در حدیث دیگری می فرماید:

با مشرکان جنگ می کنند تا این که موحّد شوند و شریکی برای خدا قرار ندهند. چنان (امنیتی حاصل) می شود که پیر زن کهنسال، از مشرق به مغرب می رود، بدون آن که کسی جلوی او را بگیرد.(3)

امام صادق(علیه السلام) می فرماید:

إذا قام القائم لایبقی أرض إلاّ نودی فیها شهاده أنْ لا إله إلاّ الله و أنّ محمّداً رسول الله;(4) زمانی که قائم(علیه السلام) قیام کند، هیچ سرزمینی نمی ماند، مگر این که ندای شهادتین (لا إله إلاّ الله و محمّد رسول الله) در آن طنین اندازد.

می توان ادعا کرد که جمله ی «یملا الارضَ قسطاً وعدلا کما ملئت ظلماً و جوراً» که در اکثر احادیث ذکر شده، هم تواتر لفظی دارد و هم تواتر معنوی.

پیامبر(صلی الله علیه وآله) می فرماید:

قیامت بر پا نمی شود، مگر این که مردی از اهل بیت من که اسمش شبیه اسم من است، حاکم شود و زمین را پر از عدل و قسط کند، همان گونه که پر از ظلم و جور شده بود.(1)

از امیرالمؤمنین(علیه السلام) نقل شده که فرمود:

...هنگامی که قائم ما قیام کند، آسمان، باران خود را فرو خواهد ریخت و زمین، گیاهان خود را خواهد رویانید... به گونه ای که زن، میان عراق و شام راه خواهد رفت و همه جا بر روی گیاه پا خواهد گذاشت... .(1)

بیش از دَه برابر آن چه را از زمان خلقت تا زمان قیام آن حضرت از علم به دست آورده بودند، به دست خواهند آورد.

در روایت دیگری امام باقر(علیه السلام) می فرماید:

هنگامی که قائم ما قیام کند، دست خود را بر روی سر بندگان خواهد گذاشت و بدین وسیله، عقل های آنان جمع می شود و اخلاقشان کامل می شود.(1)

از مجموع احادیث، استنباط می شود که در دوره ی حکومت امام مهدی (عج) تمام ایده آل ها و آرزوهای به حقّی که انسان ممکن است بر آن ها دست بیازد، تحقّق خواهد یافت و از نظر علمی، اخلاقی، اقتصادی، امنیتی، ... به کمال مطلوب خود، خواهد رسید.

طبق این حدیث، افرادی که در مقابل حضرت مهدی(علیه السلام) می ایستند، می دانند که او مهدی و فرزند فاطمه (س) است، ولی از قبول دین حق سر بر می تابند و بدین ترتیب، آگاهانه، با آن حضرت مخالفت می کنند و حضرت به جنگ با آنان می پردازد و آنان را قلع و قمع می کند.

این جنگ، به این دلیل است که این اشخاص، با این که حق را می شناسند، ولی از آن پیروی نمی کنند و می خواهند مانع از اجرای حق و عدالت در جامعه ی انسانی باشند و از آن جا که وجود چنین کسانی، مانع از گسترش عدالت و موجب سلب اختیار و انتخاب دیگر افراد جامعه که می خواهند حق را انتخاب کنند، می شود، پس باید از میان بروند تا ریشه ی فساد و موانع شناخت حق از باطل از بین برود.

همان طوری که از احادیث استفاده می شود، عملکرد ایشان، یعنی رفتار قاطعانه و قدرت شمشیر حضرت، می تواند یکی از عواملی باشد که در پیاده کردن اسلام در جهان نقش خواهد داشت، ولی عوامل دیگری مانند آمادگی جهانی، سلاح مدرن، سلاح علم، انتخاب کارگزاران لایق، ... نیز نقش عمده ای خواهد داشت که به اختصار به ذکر هر کدام پرداخته می شود:

ج: در گفتار پیشوایان معصوم(علیهم السلام) جنگ های پس از ظهور مهدی (عج) و فتوحات، به قدرت فردی و انسانی و نیروهایی نسبت داده شده است که از سراسر جهان به یاری حضرت می شتابند، ولی پیروز شدن بر تمام جهان با توجّه به پیشرفت علم و صنایع جنگی قبل از ظهور، کاری است بس دشوار که علاوه بر قدرت فردی و زمینه های اجتماعی عصر قیام، به امدادهای غیبی و الهی نیز نیازمند است.

در این جا، مناسب است که نقش عوامل پیروزی انقلاب بزرگ جهانی حضرت مهدی (عج) را با استفاده از احادیث و روایات، به طور اختصار مورد بررسی قرار دهیم:

یا أیّها الناس! إنّا نستنصر الله و مَنْ أجابنا من الناس;(1) ای مردمان! ما، از خدا یاری می طلبیم و از هر کسی از مردم که دعوت ما را بپذیرد و در صف یاران ما در آید....

إنّا نستنصر الله الیومَ و کلَّ سلیم;(2) ما، امروز، از خدا یاری می طلبیم و از هر مسلمانی که در جهان هست.

باز در حدیث می خوانیم:

هنگامی که قائم قیام کند، خداوند، شیعیان را از همه ی شهرها نزد او گرد می آورد.(3)

از امام باقر(علیه السلام) نیز روایت شده است که بانوان نیز در این قیام بزرگ مشارکت دارند.

آن حضرت فرمود: «سیصد و سیزده تن نزد او آیند که با آنان پنجاه زن نیز هست. این جماعت، در مکه گرد آیند».(4)

این ها، نخستین گروه از یاران مهدی است. سپس دسته دسته مردمانی که جزء یاران او خواهند بود، از زن و مرد، به آنان خواهند پیوست.

بنابراین، در پیروزی انقلاب جهانی حضرت مهدی (عج) نیروهای مردمی و قدرت فردی و انسانی، نقش عمده ای خواهند داشت.

ج) امدادهای غیبی در انقلاب جهانی مهدی (عج);(5) نقش امدادهای غیبی در پیروزی حکومت جهانی مهدی (عج) قابل توجّه است. حضرت، با انجام دادن معجزاتی، مشکلات را از سر راه برمی دارد و با رعب و ترسی که خداوند در دل دشمن ایجاد می کند و با ملائکه ای که به یاری آن حضرت می فرستد، موجبات پیروزی آن حضرت فراهم می شود. در برخی از روایات نیز از نیروهایی سخن گفته شده که دارای خصوصیّات فرشتگان هستند و منتظر ظهور حضرتند تا او را یاری کنند و از تابوت حضرت موسی(علیه السلام)... نیز به عنوان وسیله ای دیگر برای نصرت و یاری حضرت مهدی (عج) نام برده شده است:

1. رعب و ترس; امام صادق(علیه السلام) می فرماید:

قائم ما اهل بیت، با ترس و رعب یاری می شود.(6)

هم چنین می فرماید:

خداوند، حضرت قائم (عج) را به سه لشکر یاری می دهد: فرشتگان; مومنان; رعب.(7)

ص: 86

از این روایات و احادیث دیگر نیز استفاده می شود که دشمن، از حرکت لشکریان حضرت مهدی (عج) چنان وحشت زده می شود که وقتی لشکریان حضرت می خواهد از جای حرکت کند، کسی جرأت شورش علیه آن ها را ندارد.

2. فرشتگان و جنّیان; حضرت علی(علیه السلام) می فرماید: «خداوند، حضرت مهدی (عج) را با فرشتگان و جن و شیعیان مخلص، یاری می کند».(1)

امام باقر(علیه السلام) می فرماید: «فرشتگانی که در جنگ بدر به پیامبر(صلی الله علیه وآله)یاری دادند، هنوز به آسمان بازنگشته اند تا این که حضرت صاحب الأمر را یاری رسانند. تعدادشان، پنج هزار فرشته است.».(2)

3. فرشتگان زمین; محمّد بن مسلم می گوید: از امام صادق(علیه السلام)درباره ی میراث علم و اندازه ی آن پرسیدم: حضرت پاسخ داد:

خداوند، در شرق و غرب عالم، دو شهر دارد که در آن گروهی سکونت دارند و هر چند وقت یک بار با آنان دیدار می کنم و آنان از ظهور قائم می پرسند. گروهی از آنان، از روزی که به انتظار قائم (عج) بوده اند، سلاح خود را به زمین نمی گذارند. آنان، از خداوند می خواهند که حضرت را به آنان بنمایاند. در هنگامی که امام مهدی قیام می کند، آنان، همراه او می باشند... اجتماع آنان، متشکل از پیرو جوان است. این گروه، از اندیشه و دستورهای امام آگاه هستند و آن را اجرا می کنند. حضرت، این سپاهیان را به جنگ هند، دیلم، روم، بربر، فارس، جابرسا، جابلقا - که دو شهر در شرق و غرب است - می فرستد. تمام پیروان ادیان را به اسلام، یکتاپرستی و ولایت ائمه(علیهم السلام) دعوت می کنند که در صورت اجابت، مردم رهایی می یابند و اگر تخلّف کردند، به قتل می رسانند که در تمام شرق و غرب عالم، همگان، ایمان می آوردند.(3)

4. تابوت موسی; هنگام ظهور ولی عصر (عج) حضرت عیسی(علیه السلام)فرود می آید و کتاب ها را از انطاکیه گردآوری می کند. خداوند بر روی او از چهره ی «ارم ذات العماد» پرده برمی دارد و کاخی را که حضرت سلیمان پیش از مرگش ساخت، آشکار می سازد و حضرت دارایی های کاخ را گرد می آورد و آن را میان مسلمانان تقسیم می کند و تابوتی را که خداوند به «ادبیا» دستور انداختن آن را در دریای طبرستان داده بود، خارج می سازد. در آن تابوت، آن چه را که خاندان موسی و هارون به یادگار گذاشته اند، فرود می آید... آن گاه به کمک آن تابوت، شهرها را می گشاید. همان گونه که پیش از او نیز چنین کردند.(4)

ص: 87

اوّلا، امام(علیه السلام) بر اساس علم لدّنی، قادر به تکلم با هر زبانی است. مباحثه و محاجّه ی امام رضا(علیه السلام) با سران علمای ادیان و مذاهب مختلف، مؤیّد این مطلب است; زیرا، امام رضا(علیه السلام) با جاثلیق به زبان خودش و با هربذ اکبر به زبان او و با نسناس رومی به زبان خودش و... صحبت کردند(1)و همین مطلب باعث رسوایی مأمون عباسی گردید.

از طرف دیگر، می دانیم که ائمه(علیهم السلام) از نور واحدند و وجود کمالی در یکی از آنان، حکایت از وجود همان کمال در دیگر ائمه است. از این جهت، امام زمان(علیه السلام) که خاتم الأوصیاء و الأولیاء است، قهراً، توانایی سخن گفتن و تکلّم به هر زبانی را خواهد داشت. در روایت می فرماید: امام زمان(علیه السلام) بعد از معرفی خود برای مردم، به خواندن کتب آسمانی می پردازد.(2)

ثانیّاً، امام(علیه السلام) از وسائل و اسباب عادی برای پیشبرد اهداف الهی خویش استفاده خواهند کرد و لذا می توان گفت، اگر چه زبان رسمی امام(علیه السلام) عربی - که همان زبان قرآن است - خواهد بود، امّا این زبان، در آن واحد، به وسیله ی دستگاه های ترجمه یا مترجمان، به زبان های مختلف مردم دنیا، ترجمه خواهد شد و در نتیجه، همه ی اقوام و ملل، مخاطب سخنان امام خواهند بود.

می کشد تا نیروی ده هزار نفری از یارانش جمع شوند.(1) و بعد از تکمیل این نیروها، مکّه را به قصد مدینه، ترک می کند و بعد از رسیدن به مدینه، اقدامات اصلاحی خود را در مدینه شروع می کند و بعد به سوی مرکز حکومت خود، عراق و کوفه، حرکت می کند(2) و بعد از اقدامات و گسترش چشم گیر کوفه، برای مقابله با بساط «سفیانی» با لشکری شکوه مند، وارد فلسطین می شود و سرزمین بیت المقدس را از دست ظالمان پس می گیرد و صلح و آزادی بر سراسر جهان سایه می افکند و بعد از آن مرحله، دوران دوم قیام اصلاحی خود را که همان تشکیل و اداره ی حکومت جهانی است، آغاز می کند و آرامش جهان را ارمغان می آورد.

بدون هیچ شکی، همه ی این اقدامات، نیازمند زمان است و با توجّه به این که برنامه های اصلاحی آن حضرت تا آخر عمر شریفش ادامه خواهد داشت و از آن جا که درباره ی عمر شریف آن حضرت، اختلاف وجود دارد، پس در این که چه قدر طول می کشد تا جهان کاملا اصلاح بشود نیز اختلاف هست.

توجّه به آن ها، باید جزئیات آن را طبق نیازمندی های اعصار و قرون و جوامع مختلف، به دست فقهای اسلامی تعیین کرد.(1)

در مسیر طبیعی بشر، با توجّه به اعصار و جوامع مختلف، نیازمندی های انسان به موارد جدید و تازه، بیش تر می شود و این تغییر و تحوّل، اختصاص به زمان خاصّی ندارد، بلکه به خاطر رشد علم و آگاهی مردم در زمان ظهور امام زمان (عج) این نیازمندی ها، بیش تر می شود و نیاز به اجتهاد را شدّت می بخشد; هر چند کیفیت و نحوه ی اجتهاد نیز به دلیل تغییر شرایط عوض خواهد شد و با اجتهاد مصطلح فرق خواهد داشت.

شاید در این جا گفته شود: «امام زمان (عج) تمام مسائل را خودشان پاسخ می دهند و نیاز به اجتهاد مجتهدان نیست.». در پاسخ باید گفت، این چنین نیست که تمام مسائل را خود امام زمان (عج) پاسخ دهند و نیاز به اجتهاد مجتهدان نباشد. زیرا، با گسترش جمعیّت و مسائل جدید، به واسطه ی پیشرفت علم و صنعت و خواست های متفاوت بشری لازم نیست امام زمان (عج) در همه ی منازعات و مرافعات شرکت کند، بلکه مثل سیره ی رسول اکرم(صلی الله علیه وآله)برای هر کشور و شهر و قومی، نماینده خواهد فرستاد تا با علم و استنباط از قرآن و سنّت، راه گشای مشکلات دینی و دنیایی مردم باشند.

دلیل نقلی; کسانی که با تاریخ فقه اسلامی آشنایی دارند، می دانند که اجتهاد، حتّی در زمان خود پیامبر گرامی و سایر پیشوایان دینی نیز بوده است، چه رسد به زمان های بعد. البته باید توجّه داشت که اجتهاد در آن زمان با زمان ما فرق بسیار دارد. اجتهاد در آن زمان، بسیار ساده و کم زحمت بوده است; زیرا، در آن عصر، قرائنی که می توانست فهم احادیث را آسان کند، فراوان بود، امّا هر چه از آن زمان فاصله می گیریم، بر اثر اختلاف نظر و نیز مشکوک بودن حال برخی از راویان، اجتهاد، جنبه ی خفی به خود گرفته و نیاز امّت اسلامی به اجتهاد، زیادتر و دایره ی آن وسیع تر می گردد.(2)

برای این که بدانیم اجتهاد در میان یاران پیامبر اکرم(صلی الله علیه وآله) وجود داشته، کافی است از میان روایات، به مفاد دو روایت توجّه کنیم:

1. هنگامی که معاذ بن جبل از طرف رسول گرامی(صلی الله علیه وآله) به یمن می رفت، آن حضرت به او فرمودند: «در مواردی که می خواهی داوری کنی، از چه مدارکی استفاده می کنی؟». گفت: «ازآیات.». پیامبر فرمود: «اگر درباره ی موردی که می خواهی قضاوت کنی، آیه ای که خصوص حکم آن مورد را بیان کرده باشد، نیافتی، چه می کنی؟». گفت: «از احادیثی که از شما شنیده باشم.». پیامبر(صلی الله علیه وآله) فرمود: اگر حدیثی که خصوص حکم آن مورد را بیان کرده باشد نیافتی چه می کنی؟ گفت: «اجتهاد می کنم.». (یعنی از کلیات و قواعدی که از آیات قرآن و روایات شما در

ص: 92

دست دارم، حکم آن مورد مخصوص را استنباط می کنم) رسول خدا(صلی الله علیه وآله)خوش حال شدند و فرمودند: «سپاس خدا را که فرستاده ی پیامبر خود را به راهی موفّق داشت که آن راه، مورد رضایت پیامبر است».(1)

2. امام باقر(علیه السلام) به ابان بن تغلب - که یکی از یاران فقیه و دانشمند آن حضرت بوده - فرمود: «ابان! در مسجد مدینه بنشین و فتوا بده. من دوست دارم که افرادی مثل تو، در بین دوستان و شیعیانم باشند».(2)

واضح است که منظور از فتوا، این نیست که فقط به نقل روایت اکتفا شود، بلکه مقصود این است که در هر مورد که آیه یا روایت در خصوص آن مورد وارد شده است، طبق آن آیه یا روایت، فتوا داده شود و در مواردی که آیه یا روایت در خصوص آن ها وارد نشده است، از آیات و روایات کلی و قواعد عامه ای که از امام(علیه السلام) صادر شده است، حکم آن مورد، استنباط و استفاده شود. ائمه(علیهم السلام) فرموده اند: «علینا القاء الاصول و علیکم التفریع».(3)

کوتاه سخن این که با استفاده از دلائل عقلی و نقلی، چنین استنباط می شود که اجتهاد، نه تنها در زمان ظهور امام زمان (عج) تعطیل نمی شود، بلکه به واسطه ی رشد علوم و تعالی مردم و ابداع و اختراعات جدید، نیاز به تطبیق فروع بر اصول، بیش تر می شود و جایگاه اجتهاد، نمود خاصی به خود می گیرد و طبیعی است که اجتهاد در آن زمان با اجتهاد مصطلح امروزی تفاوت هایی خواهد داشت.

دسته ی نخست، افرادی هستند که قبل از ظهور ایشان، زندگی می کرده اند و از دنیا رفته اند و هنگام ظهور حضرتش، به اذن الهی، زنده می شوند و رجعت خواهند کرد. به عنوان نمونه، می توان از سلمان فارسی و ابودجانه انصاری و مقداد و مالک اشتر نخعی نام برد.(1)

دسته ی دوم، افرادی هستند که در زمان ظهور زندگی می کنند و در کوران حوادث، آبدیده می شوند و امتحان خود را پس می دهند و مراحل کمال را طی می کنند و شایستگی لازم را برای یاری آن حضرت در خود ایجاد می کنند. در روایات اسلامی، نام بعضی از افراد و سرزمین هایی که این افراد از آن جا به یاری امام زمان (عج) برخواهند خواست، ذکر شده است. از کشور ایران، نام شهرهایی مانند قم، خراسان، طالقان، شهر ری، در روایات ذکر شده است. نیز نقل شده است که از شیراز، سه نفر به نام حفضل و یعقوب و علی، و از اصفهان، چهار نفر به نام موسی و علی و عبدالله و غلفان، به یاری حضرتش برمی خیزند.(2)

البته، ذکر نام افراد یا سرزمین هایی که محلّ تولّد و زندگی برخی یاران آن حضرت است، مربوط به علم ازلی خداوند متعال است که از لسان معصومان(علیهم السلام) بیان شده است. این موضوع، منافاتی با اختیار و انتخاب آن افراد در کسب کمالات که به سبب آن، شایستگی حضور در رکاب آن حضرت را پیدا می کنند، ندارد. در حقیقت، این نوع علم، مانند سایر موارد علم ازلی خداوند متعال در مورد همه ی حوادث و پیشامدها، از ازل تا ابد خواهد بود.

تمام سخنان ایشان را مورد استناد قرار داد، امّا به هر حال، ایشان، در کتاب فتوحات مکیّه(1)، درباره ی امام زمان (عج) سخنانی دارد که طبق اعتقادات شیعه است. مثلا می گوید:

بدانید که باید مهدی موعود اسلام ظهور کند تا دنیا را پر از عدل و داد کند، از آن پس که پر از ظلم و ستم شده باشد. اگر یک روز از عمر دنیا نمانده باشد، خداوند، آن روز را چندان طولانی کند تا آن خلیفه بیاید. او، از عترت پیامبر اسلام و از فرزندان فاطمه است. جدّش، حسین بن علی ابن ابی طالب(علیه السلام) و پدرش امام حسن عسکری(علیه السلام) پسر امام علی النقی(علیه السلام) و نامش نام پیامبر است. مسلمانان، هنگام ظهورش، در بین رکن و مقام، با وی بیعت خواهند کرد.

بنابراین، آن چه را در این کتاب با قرآن و روایات و اعتقادات مذهبی شیعه مطابقت دارد، می پذیریم و مطالبی که با قرآن و روایات و عقاید حقّه ی شیعه مخالفت داشته باشد، مردود می شماریم.

باز از پیامبر اسلام(صلی الله علیه وآله) نقل شده که فرمود: «از ذرّیه ی من، مهدی (عج) وقتی قیام کند، حضرت عیسی برای نصرت او می آید و در پشت سراو نماز می خواند».(1)

با توجّه به این که در آن زمان، حجّت خداوند در میان مخلوقات عالم، حضرت مهدی (عج) است، بر همه واجب است که از او پیروی کنند، نه از کس دیگر. شاهد بر این، بیانی است که مرحوم طبرسی در تفسیر مجمع البیان فرموده اند. «حضرت عیسی(علیه السلام) در وقت خروج حضرت مهدی (عج) نزول می کند و در این زمان، همه ی ملل، ملّت واحده که همان ملت اسلام حنیف و دین ابراهیم است، می گردند.»(2)

بنابراین، تفاوتی میان دعوت این دو بزرگوار نیست. علاوه بر آن که امامت و رهبری امّت، بر عهده ی حضرت مهدی (عج) است و حضرت عیسی(علیه السلام) با آن حضرت، همراه و همگام خواهد بود و برای برپایی حکومت دینی، به دعوت و ارشاد مردم می پردازند.

امام رضا(علیه السلام) بر روی پاهای مبارک خود ایستاد و سر نازنین خود را به سوی زمین خم کرد، سپس کف دست راست خود را بر سرگذاشت و فرمود:

اَللهم عَجِّلْ فَرَجَهُ و سَهِّل مَخْرَجَهُ و انصرنا به نصراً عزیزاً;(1)خداوندا! در ظهورش شتاب کن و راه ظهورش را آسان گردان و ما را به وسیله ی او، نصرتی عزیز فرما.

با توجّه به این روایت و این که سیره ی اهل بیت(علیهم السلام) نیز مانند گفتار آنان، قابل تبعیّت است، می شود استفاده کرد که این عمل، یک نوع عمل مستحبی است.