ص :2

بسم الله الرحمن الرحیم

ص :3

بداء

تالیف گروه پژوهش و پاسخ به شبهات، عبدالکریم بهبهانی

مترجم گروهی از مترجمان مجمع جهانی اهل بیت (علیهم السلام)

ص :4

ص :5

ص :6

ص :7

ص :8

محوریت ولایت فقیه، افق های سیاسی، اجتماعی و فرهنگی جدیدی را برای انسان های آزاده به ویژه مسلمانان و پیروان و محبّان اهل بیت(علیهم السلام) گشود و توجه بسیاری از نخبگان و مستضعفان جهان را به خود معطوف کرد.

مجمع جهانی اهل بیت(علیهم السلام)، مولود این دگرگونی مبارک است که به ابتکار مقام معظم رهبری حضرت آیت الله العظمی خامنه ای (مد ظلّه العالی) در سال 1369شمسی/ 1990میلادی تأسیس شد و تاکنون خدمات شایانی را در تبلیغ معارف قرآن و اهل بیت(علیهم السلام) و حمایت از پیروان اهل بیت(علیهم السلام) در سراسر جهان انجام داده است.

معاونت امور فرهنگی مجمع جهانی اهل بیت(علیهم السلام) در راستای رسالت خود جهت ارتقای شناخت و آگاهی پیروان اهل بیت(علیهم السلام) در موضوعات ، سطوح، مخاطبان و عرصه های مختلف، در حوزه های تولید کتاب و مجلات به زبان های متعدد و سائر محصولات فرهنگی به فعالیت پرداخته است .

این اثر با هدف معرفی معارف اهل بیت(علیهم السلام) و پاسخ به شبهات مخالفین به ویژه وهابیان و سلفی ها تهیه شده و حاصل تلاش علمی و پژوهشی گروهی از پژوهشگران و نویسندگان فرهیخته و صاحب نظر و ارجمند می باشد.

ص:10

در اینجا بر خود لازم می دانم از دبیرکل محترم مجمع، حضرات اعضای محترم شورای کتاب، مدیران محترم اداره کل پژوهش و

ترجمه، رئیس محترم گروه مطالعات بنیادی، دبیر محترم شورای کتاب و گروه مطالعات بنیادی، مترجمین عزیز و همکاران اداره ی ترجمه تقدیر و تشکر نمایم. همچنین از برادرانی که در ویرایش، تایپ، مقابله، تصحیح، آماده سازی، نشر و چاپ این کتاب تلاش کردند، تشکر می کنم و توفیق همگان را از خداوند متعال مسئلت دارم.

معاونت امور فرهنگی مجمع در راستای تعمیق و پویایی آثار منتشره در حوزه ی معارف اهل بیت(علیهم السلام) در سراسر جهان، از دیدگاه ها و پیشنهادهای اساتید، فرهیخته گان، صاحب نظران و پژوهش گران ارجمند استقبال می کند تا زمینه های بسط و گسترش هرچه بیشتر معارف اهل بیت (علیهم السلام)فراهم گردد.

به امید تعجیل در ظهور و فرج منجی عالم بشریّت حضرت مهدی(عج).

نجف لک زایی

معاون امور فرهنگی

ص:11

ص:12

«همه با هم، به حبل الله چنگ زنید و پراکنده نشوید و یاد بیاورید آن زمانی را که با هم دشمنی می کردید. پس خداوند دل های شما را به هم نزدیک کرد و الفت و برادری بر شما حاکم نمود و (نیز) یاد بیاورید آن زمانی را که شما، در لبۀ پرتگاه آتش قرار داشتید، پس خداوند شما را از آن نجات داد و خداوند این چنین آیات خود را تبیین می کند، شاید به هدایت دست یابید».

و نیز پیامبر اکرم؛ حضرت محمّد بن عبدالله(صلی الله علیه و آله) می فرماید:

«المؤمن للمؤمن کالبنیان یشدّ بعضه بعضاً». (1)

«نسبت فردِ با ایمان با مؤمن دیگر، همانند اجزای یک ساختمانند که هر جزئی از ساختمان، جزء دیگر را نگه داشته و محکم می نماید».

و نیز حضرت امام جعفر صادق(علیه السلام) می فرماید:

«المؤمن أخو المؤمن، کالجسد الواحد، إن اشتکی شیئاً منه وجد ألَم ذلک فی سائر جسده». (2)

«مؤمن برادر مؤمن است ، مانند آنکه یک جسد می باشند؛ اگر عضوی از آن به درد آید، درد و رنج آن به دیگر اعضاء خواهد رسید».

بنابر این تفرقه، کینه توزی، نزاع و خون ریزی، هرگز مشروعیّت و مصونیّت نداشته و از کبائر و زشتی هاست که وجدان و عقل سلیم، آن را بی اساس و بی فرهنگی معرّفی کرده و در دین اسلام هم شدیداً مورد نکوهش و توبیخ قرارگرفته و مرتکب آن را به عذاب الهی، وعده داده است.

جهالت جاهلان و دسیسۀ دسیسه گران و فتنه انگیزان، در طول تاریخ مسلمین، کوشیده است که وحدتِ صفوف و یک پارچگیِ مسلمین، به جنگ و

ص:14

خون ریزی تبدیل شده و کینه و بغض و بد بینی و اتّهام به خروج از دین و ورود در شرک را گسترش دهد. بنابر این بر مسؤلان و رهبران امّت و برآحاد جامعۀ اسلامی، فرض و حتم است که اجازه ندهند چنین فضائی بر جامعه اسلامی حاکم گردد و در نتیجه ذخائر و ثروت های امت اسلام، توسّط مستکبران روزگار و کافران خوش رنگ و نگار و صاحبان تراست ها و کارتل ها به راحتی و سهولت، غارت شود.

ما پیروان اهل بیت(علیهم السلام)، برخود لازم می دانیم جهت وحدت بیشتر مسلمین و زدودن موانع این اتّفاق و انسجام، نسبت های ناروائی که در طول تاریخ، به ویژه در این سال های اخیر، به مکتب اهل بیت(علیهم السلام) و به صورت ناجوانمردانه نسبت داده شده، از خود دورکنیم و با تمام وجود، از این تهمت ها و نسبت ها توسّط تکفیری ها و جریاناتی که آلت دست انگلیسی ها، صهونیست ها، و غارتگران امریکا و ... هستند، اعلان انزجار و تبرّی بجوییم.

از باب نمونه:

1 - ما که کتاب آسمانی مصون از تحریف، یعنی قرآن کریم را تنها کتاب همۀ مسلمین و بدون آن که کم و زیاد شده باشد و عیناً، همان قرآن کریم حضرت خاتم الأنبیاء محمّد مصطفی(صلی الله علیه و آله) و ثقل اکبر و سرتاسر آن را داعیِ توحید و یکتاپرستی می دانیم؛

- ما که بزرگ ترین موفّقیّت پیامبر اکرم(صلی الله علیه و آله) را نفی بتها (اصنام) و نفی عبادت لات و عزّی و اعلان و تحقّق کلمۀ توحید «لا إله إلا الله» می دانیم؛

- ما که خطبه های غرّای توحیدی مولی الموحدین امیر المؤمنین(علیه السلام) را - شبانه روز - در مراکز آموزشی و پژوهشی، دانشگاه ها و حوزه ها و محافل علمی و تربیتی مان به تلاوت و تدریس و استضائه می نشینیم؛

ص:15

- ما که در مساجد و مراکز عبادتی مان ، متون سراسر توحید اهل بیت پیامبر(صلی الله علیه و آله) را همانند دعای کمیل از امام علیّ(علیه السلام)، دعای عرفه از امام حسین(علیه السلام) و دعای ابو حمزه ثمالی از امام سجاد(علیه السلام) و ده ها دعای توحیدی دیگر تلاوت می شود و طنین انداز است:

«... متی غِبْتَ حتّی تَحْتاجَ إلی دلیلٍ یدلُّ علیکَ... عَمِیتْ عینٌ لا تراکَ... ماذا وَجَدَ مَنْ فَقَدَک وَما الّذی فَقَدَ مَنْ وَجَدَک...». (1)

- ما که هزاران اثر معرفتی و توحیدی همچون کتاب توحید شیخ اقدم «صدوق» را داریم، ما که ...

با همۀ این اوصاف، به صورت جاهلانه و مزوّرانه و مزدورانه به هدف بدبین کردن سایر مسلمین ناجوانمردانه به شرک متّهم شده و می شویم!!! (فما لهم کیف یحکمون)؟؟!!.

2 - اعتقاد به امام مهدی(علیه السلام) و مهدویّت، ریشه قرآنی دارد و مذاهب و فرق اسلامی - روی هم رفته - به آن اعتراف دارند تا جائی که انکار آن را موجب قتل منکر آن دانسته اند. (2)

و نیز جایگاه رفیعی از سنّت و معرفت اسلامی را برای آن حضرت ذکر کرده اند و قاطبۀ علمای اهل بیت(علیهم السلام) و بسیاری از علمای مذاهب اسلامی، روایات و احادیث و اخباری که در شأن و ولادت آن حضرت است، مورد تصریح و تصحیح و اعتراف قرارداده اند؛ مانند صاحب سنن ترمذی، قرطبی مالکی، ابوجعفر عقیلی، سیوطی، ابن حجر عسقلانی، حاکم نیشابوری، بیهقی، ابن اثیر، بغوی، ابن قیّم، ذهبی، تفتازانی، ابن کثیر دمشقی، جزری شافعی، عبدالوهّاب شعرانی، متّقی هندی، عبدالباقی زرقانی، سفارینی حنبلی، محمّد امین

ص:16

سویدی، شوکانی، مؤمن شبلنجی، قنوجی بخاری، کتانی مالکی، خضر مصری، غماری شافعی، ناصر الدین البانی، ابواعلی مودودی، کمال الدین ابن طلحه شافعی، یاقوت حموی، ابو نعیم اصفهانی، ابن جوزی حنبلی، گنجی شافعی، جوینی شافعی، ابن علی شافعی همدانی، حمد الله مستوفی، ابن شحنۀ حلبی حنفی، خواجه پارسا حنفی، ابن صبّاغ مالکی، سراج رفاعی، ابن طولون دمشقی، ابو عبّاس قرمانی حنفی، ابن عامر شبراوی، ساباط قاضی حنفی، قندوزی حنفی، حمزاوی شافعی مصری، زرکلی سلفی، یونس سامرایی، احمد طوسی بلاذری، ابن شاکر بدری شافعی، عبدالکریم یمانی، صبان شافعی، ابن عماد دمشقی حنبلی و غیر اینان... .

وارونه نشان دادن حقایق، تحریف و سیاه نمایی در زمینۀ اعتقادات و معارف حقّه اهل بیت(علیهم السلام) توسّط دشمنان و بقاء بر میت های آکلة الاکباد و آنان که گوینده «لااله الاّ الله و محمّدٌ رسول الله» و معتقدان معاد و محشر و اهل قبله و قرآن را همانند گوسفند سر می برند و جهت جلب رضایت سردمداران کفر و غاصبان قدس، همه گونه خوش خدمتی دارند و در تمام دوران ننگین رژیم جعلی و سفّاک صهیونیستی، در حمایت از مظلومین فلسطین، و مقدسات مسلمین حتی یک فشنگ و یا تیری رها نکرده اند، امّا هر روز شاهد آنیم که دسته دسته اهل قبله و توحید و بعثت و معاد را با کمال شقاوت و بی رحمی، قطعه قطعه و به آتش می کشند و فتنه و تفرقه را بین امّت اسلام می گسترانند.

لازم به تذکر است: این دو مورد به عنوان نمونه بود و گرنه مسلمانان هر روزه شاهد نشر و بسط صدها مورد دیگر با هزاران سایت و کتاب و مقالات و نرم افزار، توسّط این مجموعۀ فاقد عاطفه و رحم و متحجّر و تکفیری با هدف شوم تفرقه افکنی و جنگ و جدال در امّت اسلامی می باشند، فإلی الله المشتکی.

در هر صورت، ما به عنوان این که به حفظ وحدت مسلمین و قطع ید اجانب از بلاد اسلامی و زدودن اتّهامات و افتراءات از مکتب اسلام و معارف اهل بیت(علیهم السلام) مکلّفیم، بر خود واجب می دانیم جهت زایل کردن بدبینی از ذهنیتی که اینان در بین عموم مسلمین با دروغ، نفاق، افتراء و بهتان ساخته اند، اقدام نماییم و انزجار و بی زاری خود را از این تفرقه افکنان و جنگ افروزان وابسته به استکبار و کفر جهانی، اعلان نماییم.

ص:18

مجموعۀ «فی رحاب اهل البیت(علیهم السلام)» (1)حدود چهارده سال پیش، جهت زدودن این ذهنیت و زدودن برخی از موانع وحدت، در معاونت امور فرهنگی مجمع جهانی اهل بیت علیهم السلام و با کمک، مساعدت و همکاری گروهی از فضلا و محققین (2)، طرّاحی و سپس مورد تنظیم و تدوین قرار گرفت.

بحمدالله به سرعت و به طور گسترده و چشمگیر، مورد استقبال محافل علمی و پژوهشی و علاقه مندان و دوستداران وحدت مسلمین، قرار گرفت.

شخصیت های علمی و دست اندرکاران نشر و قلم و گروه های محاوره و مناظره، در همان زمان تدوین و نشر، پیشنهاد ترجمه ی این مجموعه را به زبان های زنده دنیا دادند که بحمدالله ترجمۀ فارسی آن توسّط ادارۀ ترجمۀ

ص:19

معاونت امور فرهنگی، آماده گردید و اینک مورد بررسی مجدّد و ویراستاری قرار گرفت و تقدیم علاقه مندان می شود.

امید است که این تلاش و جهاد فرهنگی، مورد قبول پروردگار متعال و عنایت حضرت بقیة الله الأعظم(علیه السلام) قرار گرفته باشد.

گروه مطالعات بنیادی

ابوالفضل اسلامی (علی)

1392/8/28

ص:20

آیا امکان دارد که آنها را از هم جدا سازیم به این شکل که: عوض شدن وتغییر از جهل گذشته وعلم فعلی، برگرفته نشده باشد؟.

نسبت به عنصر اوّل (جهل گذشته) باید گفت که: این عنصر با توحید سازگار نیست وهیچ مسلمانی نسبت جهل به خدای سبحان را نمی پذیرد و نیازی به بیان آیات وروایات در این مورد نیست.

نسبت به عنصر دوّم نیز گفتنی است که: اگر «عوض شدن» لازمۀ ذاتی وجود جهل گذشته وعارض شدن علم فعلی باشد، در این صورت هم، با توحید سازگاری ندارد و همان گونه که جهل با توحید ناسازگاراست، هر عوض شدن وتغییر ناشی از جهل نیز با توحید ناسازگار می باشد. واگر عوض شدن، لازمۀ ذاتی جهل گذشته وعارض شدن علم فعلی وبر گرفته از آن جهل نباشد وتنها از عوامل دیگری گرفته شده باشد، در این صورت با توحید ناسازگار نخواهد بود.

پس عوض گشتن رأی ونظر، از لوازم ذاتی آشکار شدن علم و از بین رفتن «جهل» است وبنابر این فرض، همان گونه که نسبت دادن «جهل» به خدای تعالی ممکن نیست، نسبت دادن «عوض شدن رأی ونظر» به خدای سبحان نیز ممکن نمی باشد.

اصولاً نسبت دادن خود مفهوم رأی ونظر به خدای سبحان، ممکن نیست تا چه رسد به عوض شدن وتغییر آن؛ چرا که این مفهوم وابسته

ص:22

به مفهوم به دست آوردن وکسب کردن علم است وعلم الهی به دست آوردنی وکسب کردنی نیست تا گفته شود این نظر ورأی خداوند است بلکه تنها علم ذاتی است که به ذات باری تعالی وابسته است.

بعد از روشن شدن پرسش، در صدد هستیم با مراجعه به قرآن، به دست آوریم که آیا در آن، آیه ای یافت می شود که تغییر وجا به جایی در یکی از دستورها، یا یکی از ابعاد را به خدای سبحان نسبت داده باشد؟

برخی در مقام پاسخ بر آمده و با عجله گفته اند: طبق آیات شریفۀ ...وَلَن تَجِدَ لِسُنَّتِ اللَّهِ تَحْوِیلا... (1) و ...وَلَن تَجِدَ لِسُنَّةِ اللَّهِ تَبْدِیلا... (2)، قرآن کریم هرگونه تغییر وجا به جایی را از خدای سبحان مردود دانسته است.

ولی این پاسخ، کافی نیست؛ چرا که حقیقت قرآن بر گرفته از تمام قرآن است؛ هر مسأله ای که تنها از یک بُعد معین گرفته شده باشد، فقط نیمی از حقیقت آن را به تصویر کشیده است. این جواب هم نیمی از حقیقت را بیان می کند؛ چون تنها از یک بعد قرآن کریم بر گرفته شده است؛ حال آن که قرآن کریم، بعد دیگری دارد که تغییر وجا به جایی را به خدای سبحان نسبت داده است :

ص:23

یمْحُو اللّهُ مَا یشَاء وَیثْبِتُ وَعِندَهُ أُمُّ الْکِتَابِ (1)«خدا هر چه را بخواهد محو و هر چه را بخواهد اثبات می کند و امّ الکتاب (لوح محفوظ) نزد او است.» ونیز:

...إِنَّ اللّهَ لاَ یغَیرُ مَا بِقَوْمٍ حَتَّی یغَیرُواْ مَا بِأَنْفُسِهِمْ.... (2)

«خداوند سرنوشت هیچ قوم (وملّتی) را تغییر نمی دهد، مگر آن که آنان آنچه را در خودشان است، تغییر دهند».

پس آیۀ اوّل دلالت دارد که خداوند، محو واثبات می کند و آن کنایه از تغییر وجا به جایی است، ولی آیۀ دوّم صریحاً می فرماید: هنگامی که مردم خودشان خواستار تغییر آن باشند، خداوند حال آنان را تغییر می دهد، پس وضعیت اقتصادی وسیاسی مردم، از مقدّرات الهی است که اگر مردم خواستار تغییر آن باشند، قابل تغییر است. همچنین وضعیت فرهنگی، از شرک به ایمان و از گمراهی به هدایت، قابل تغییر است.

پس دوگونه تغییر داریم:

1- تقدیر الهی برای حالات مردم در طاعت.

2- تقدیر الهی برای حالات مردم در معصیت.

اگر مردم، «طاعت» را بپذیرند، تقدیر اوّل بر ایشان جاری می گردد واگر «معصیت» را بپذیرند، تقدیر دوّم برای آنان اجرا می

ص:24

شود. آنچه در برخی از آیات، در مورد تأثیر بعضی از اعمال در روزی، سرنوشتها وآزمایشها بیان شده از این قبیل است.

مسلمانان در این مطالب، اختلافی ندارند. تنها در معنای لغوی بداء - که ناسازگار با توحید است - اختلاف وجود دارد. گفتنی است که بداء نسبت دادن جهل به خدای سبحان نیست بلکه به این معناست که خداوند به دلیل خاصّی برای بنده اش چیزی را مقدّر می فرماید، سپس طبق دلیل دیگری، تقدیرش را عوض می کند ونتیجۀ آن عمل خاصّی است که از بنده صادر شده است. ودر هر دو صورت، این تغییر وتبدیل، وابسته به علم گذشتۀ خداوند است.

حال اگر مخالفان از این معنا آگاه باشند، خواهند دانست که آن، مورد اتّفاق همۀ مسلمانان است واختلاف، تنها لفظی می باشد.

در این زمینه علاّمه سید عبد الحسین شرف الدین گفته است:

«دعوای بین ما واهل سنّت در مورد این مسأله لفظی است... اگر آنان در اختلاف دربارۀ این مسأله پافشاری کنند وبه دلیل اطلاق لفظ بداء آن را جایز ندانند؛ ما در مقابل حکم آنان، سر فرود می آوریم. اسم آن را هر طور که می پسندند، عوض کنند، و در مورد برادران مؤمن شان از خدا بترسند» (1).

شیخ مفید(رحمه الله) نیز می گوید: «در مورد اطلاق لفظ بداء (گفتنی است که) من باشنیدن از آنها که واسطۀ بین بندگان وخدا هستند،

ص:25

بدان رسیدم و اگر چیزی در این مورد از ایشان نمی رسید، آن را صحیح نمی دانستم؛ همان گونه که اگر ایشان نگفته بودند که خدا غضبناک می شود، خشنود می گردد، دوست می دارد وتعجّب می کند، هرگز آن را برای خدای سبحان جایز نمی دانستم، ولی از زمانی که آن را از ایشان شنیدم طبق یک سری معانی - که عقل از درک آنها ابا ندارد - به آن رسیدم. بین من و همۀ مسلمانان در این مورد اختلافی نیست وکسی که با آنها اختلاف دارد، تنها در لفظ اختلاف دارد؛ نه غیر آن ودلیل خود را در مورد اطلاق آن با چیزی توضیح دادم، که کلام در برابر آن، کم وکوتاه است. آنچه بیان شد تمام مذهب امامیه است وهر کس که از نظر مذهبی از آن فاصله بگیرد، تنها آنچه را که در اسم آن وجود دارد، منکر شده است، نه معنای آن را» (1).

امام صادق(علیه السلام) در تفسیر آیۀ شریفۀ :یمْحُو اللّهُ مَا یشَاء وَیثْبِتُ وَعِندَهُ أُمُّ الْکِتَابِ فرموده است:

«هرآنچه خدا آن را بخواهد، قبل از آن که آن را انجام دهد در (خزانۀ) علمش وجود دارد، هیچ چیزی برای او آشکار نمی شود؛ مگر آن که در (خزانۀ) علمش بوده است. برای خدا چیزی از روی جهل، آشکار نمی شود» (2).

ص:26

ونیزفرموده است:

«هر کس اعتقاد دارد، چیزی که برای خدای عزّوجلّ آشکار می شود، در گذشته آن را نمی دانسته، از او بیزاری بجویید» (1).

تغییر قبله از مسجد الاقصی به سمت کعبۀ معظّمه) ثابت می باشد وهیچ یک از مسلمانان در آن مخالفتی نکرده اند وهیچ یک از آنان، آن را مخالف علم ازلی خدای تعالی ومستلزم ثبوت جهل گذشتۀ او ندانسته اند. بداء نیز تغییری در احکام تکوین است، بدون این که جهل گذشتۀ خدا لازم آید وبدون این که مخالف علم ازلی خدای سبحان باشد.

حال اگر کسی بر « بداء» اشکال کند، اشکال او بر «نسخ» نیز وارد می شود، وآنچه در پاسخ به اشکالات نسخ داده اند، می توان همۀ آن را - بدون این که کوچکترین فرقی بین آن دو باشد - در مورد بداء بیان کرد.

در این صورت، اشکال بر بداء، تکرار همان اشکالی است که یهودیان در مورد نسخ در تشریع گفته اند (آنها نسخ را باطل ونسبتش را به خدای سبحان، غیر ممکن می دانند). در این جا همان پاسخی که دانشمندان اسلام در مورد این اشکال بیان داشته وامکان نسخ در تشریع را ثابت نموده اند - بدون این که اشکالی در مقام مقدّس ربوبی پیش آید - می توان همان را در مورد نسخ در عالم تکوین وتدبیر نیز بیان کرد.

پدر ومادر، عقوق آنان، انفاق بر مستمندان وجلوگیری از آن، صلۀ رحم وقطع رحم و... در روزی وبرکت وطول عمر وخوشبختی، مؤثّر هستند.

قرآن کریم، این مسائل را بارها یاد آورشده وسنّت هم آن را تأیید کرده است.

خداوند می فرماید:

...إِنَّ اللّهَ لاَ یغَیرُ مَا بِقَوْمٍ حَتَّی یغَیرُواْ مَا بِأَنْفُسِهِمْ... (1).

«خداوند سرنوشت هیچ قوم (وملّتی) را تغییر نمی دهد، مگر آن که آنان آنچه را در خودشان است، تغییر دهند.»

منکران بداء باید بدانند که نتیجۀ انکار آن، انکار این گونه حقایق روشن است واگر به آن ایمان داشته باشند، همان چیزی است که امامیه نام آن را «بداء»گذاشته اند.

و روشن شدن چیزی نیست که از خدا مخفی بوده باشد بلکه تمام کارهایی که در آفرینش برای او آشکار شده پیش از آن که به وجود آید، همیشه برای او معلوم بوده است» (1).

شیخ طوسی(رحمه الله) می گوید:

«حقیقت بداء در لغت، آشکار شدن است و به همین دلیل می گویند: بدا لنا سور المدینه؛ یعنی: دیوار شهر برای ما آشکار شد و: بدا لنا وجه الرأی؛ یعنی: دلیل نظریه برای ما آشکار شد. و در صورتی که این لفظ به خدا نسبت داده شود ، باید گفت که نسبت دادن قسمتی از آن به خدا جایز است وقسمتی از آن جایز نیست؛ اما آنچه جایز است آن است که: خود نسخ را برساند و نسبت دادن آن به خدا یک نوع توسعه در معناست. وهر آنچه از امام صادق(علیه السلام) وامام باقر(علیه السلام) روایت شده که شامل نسبت دادن بداء به خدای تعالی می باشد، به این معناست، نه معنایی که نسبت دادن آن به خداوند، جایز نیست (مثل تحصیل علمی که قبلاً آن را نداشته است).

و دلیل اطلاق این لفظ بر خدای متعال تشبیه است؛ یعنی آنچه دلالت بر نسخ دارد وبه وسیلۀ آن برای مکلّفان، چیزی آشکار می شود که سابقاً آشکار نبود وعلمی از آن را به دست آنان می دهد که قبلاً به دست آنان نرسیده بوده آن را «بداء» نام نهاده اند (2).

ص:30

سید عبد الله شبر می نویسد:

«بداء دارای معانیی است که (نسبت دادن) بعضی از آن معانی به خداوند جایز است و برخی جایز نیست. بداء با فتحه ومد می باشد وبیشترین چیزی که در لغت به آن اطلاق شده، آشکار شدن چیزی بعد از پنهانی آن وبه دست آوردن علم بعد از جهل است. وهمۀ امّت - جز تعدادی غیر قابل توجّه - بر ممنوع بودن (نسبت) آن به خداوند اتّفاق نظر دارند. وهر کس آن را به شیعۀ امامیه نسبت دهد، بر آنان دروغ بسته است وشیعیان امامیه از آن بیزارند» (1).

سید شرف الدین موسوی می گوید:

«خلاصۀ آنچه شیعه در این مورد می گوید این است که: خداوند از بیماری می کاهد وگاهی بر آن می افزاید، وهمین طور است، اجل (مرگ)، سلامتی، بیماری، خوشبختی، بدبختی، سختیها، مصیبتها، ایمان و کفر و دیگر چیزهایی که آیۀ شریفۀ: یمْحُو اللّهُ مَا یشَاء وَیثْبِتُ وَعِندَهُ أُمُّ الْکِتَابِ (2)شامل آن می شود. آنچه (گفته شد) همان مذهب عمر بن خطّاب، ابن مسعود، ابی وائل وقتاده است وجابر آن را از رسول خدا(صلی الله علیه و آله) روایت نموده است.

بسیاری از گذشتکان دعا نموده ودر پیشگاه خدا تضرّع می کردند که آنان را از سعادتمندان قرار دهد و این (مطلب) در دعاهای ائمۀ ما به تواتر رسیده است. در روایات زیادی وارد شده است که صدقه

ص:31

دادن، نیکی به پدر ومادر و انجام (کارهای) نیک، شقاوت را به سعادت تبدیل می کند و بر طول عمر می افزاید.

ابن عبّاس گفته است:

«دوری کردن از مقدّرات، سودی ندارد، ولی خدا به وسیلۀ دعا آنچه از مقدّرات را بخواهد محو می کند واین همان بداء است که شیعه بدان اعتقاد دارد. شیعیان آن را به علّت مشابهت - مجازاً - بداء نامیده اند، پس دعوای بین ما واهل سنّت، لفظی است، وبداء به آن معنایی که شیعه می گوید وما بیان داشتیم، مورد اعتقاد همۀ مسلمانان است» (1).

شیخ آقا بزرگ تهرانی می نویسد:

«معنای بداء در لغت، آشکار شدن نظریه ای است که سابقاً نبوده است وصحیح دانستن چیزی است که قبلاً معلوم نبوده وبعد معلوم شده است. این معنا برای همۀ انسانها امکان پذیر است ولی نسبت به خدای تعالی محال است؛ چرا که مستلزم پیدایش این نظریه است که او اوّل بدان جاهل و یا از انجام آن ناتوان بوده است! حال آن که خدای تعالی از هر دوی آنها منزّه است.

پس بداء در اعتقاد امامیه بدان معناست که باید همۀ مسلمانان به آن اعتقاد داشته باشند؛ چرا که در مقابل یهودیانی هستند که می گویند: خدای تعالی از کارها فارغ شد ودیگر برای او امر جدیدی رخ نمی دهد

ص:32

و می گویند: یدُ اللّهِ مَغْلُولَةٌ! (1)ویا (در مقابل) کسانی (اند که از سخنان یهودیان پیروی نموده ومعتقد شده اند که: خدای تعالی همۀ موجودات را به وجود آورد ویک دفعه آنها را ایجاد نمود... پس بعد از ایجاد ابتدایی، دیگر چیزی از او پیدایش نمی یابد ویا (در مقابل) کسانی (اند که به عقول ونفوس فلکی معتقدند ومی گویند: خدای تعالی عقل اوّل را آفرید وسپس از حوزۀ ملکیت خود خارج ساخت و عقول دیگر در آن تصرّف می نمایند، پس بر هر مسلمانی بایسته است که این سخنان را (از ساحت خدای تعالی) پیراسته سازد وبه آیۀ شریفۀ ...کُلَّ یوْمٍ هُوَ فِی شَأْنٍ (2)معتقد باشد) (3).

افکار و اندیشه ها از جهتی بر اساس پایه های علمی و دلایل منطقی آن و از جهت دیگر بر اساس فایده وثمرۀ آن سنجیده می شود.

در مورد موضوع بداء، گاهی با حالت سؤال می پرسند: اگر دورۀ آفرینش (وتصمیم) اوّل به واقع نمی رسد ودر نهایت، لغو می شود، پس خبر دادن از آن، چه فایده ای دارد؟! در این صورت نتیجۀ اعتقاد به بداء چیست؟

پاسخ این است که: اعتقاد به بداء از دو نظر دارای اهمّیت است:

1- از نظر عقیدتی.

2- از نظر تربیتی.

آنان خدا را از ملکش عزل می دانند وحوادث را به خودشان نسبت می دهند، نه خدای عزّ وجلّ» (1).

از این گفتار روشن می شود که سفارشهای فراوان ائمّه(علیهم السلام) بر بداء، به خاطر این است که هر اندیشه ای که قدرت خدا وخواست او را در حد ومرز خاصّی محدود می سازد، باطل نموده وثابت بکند که قدرت الهی از هر جهت، حقیقتی مطلق است، حتّی از جهت تقدیری که خود خدای تعالی آن را در عالم تکوین، خلقت، تدبیر و ربوبیت مقدّر می فرماید. تقدیر الهی نسبت به این مقدّرات، او را در مقابل آن بی اراده وبی اختیار نمی کند.

همچنین آنان در ضمن بیان تقدیر الهی - که لوح محفوظ و تغییر ناپذیر در بارۀ آن وجود دارد - ، بداء را مطرح کرده اند و بدین گونه بر اراده واختیار انسان و لوح محو و اثبات که خدای سبحان آن را ازآغاز به تبع اعمال دنیوی انسان مقدّر فرموده - تاکید نموده اند.

گویا اعتقاد به بدا برای تکمیل نمودن اعتقاد به «قضا وقدر» است تا زیاده گویی وافراط را از عقیدۀ قضا وقدر بر طرف سازد و به معنای این نباشد که اختیارات را از خدای سبحان وانسان برگیرد. باید عقیده به قضا وقدر را به وسیلۀ بداء تکمیل نمود. بداء تأکیدی

ص:35

است بر این که تقدیر به مرزی نمی رسد که اختیار را از خدا وانسان سلب نماید.

از لوازم توبه اعتقاد به این است که قلم خدای سبحان، هنوز در لوح محو و اثبات خشک نشده است و او می تواند آنچه را بخواهد محو، یا اثبات کند. وبر اساس آنچه بنده خود را به مکارم اخلاق واعمال شایسته می آراید ویا دست به اعمال ناشایست می زند، هر که را بخواهد، خوشبخت وهر که را بخواهد، بدبخت می کند.

مشیت الهی، گزافه ای نیست که تابع دلیل حکیمانه ای نباشد بلکه اگر بنده توبه کند و واجبات را بجا آورد و به حقایق الهی، چنگ زند، از صفوف اشقیا خارج وبه شمار سعادتمندان می پیوندد... در پرتو آنچه گذشت، می توان سخن ائمّه(علیهم السلام) را فهمید که می فرمایند:

خدا به هیچ چیزی همانند بداء پرسش نشده است (1) و : خدای عزّوجلّ به هیچ چیزی همانند بداء بزرگ داشته نشده است. (2)

و: خدا هیچ پیغمبری را بر نگزید مگر آن که در او سه صفت باشد: اقرار به بندگی وراندن شریکان واین که خدا هر آنچه بخواهد مقدم می دارد وهر آنچه بخواهد به تأخیر می اندازد» (3).

1- اعتقاد به بداء منجر به سرزدن کارهای بیهوده از سوی خدای تعالی می شود؛ چون با توجّه به این که خداوند می داند در آیندۀ نزدیک، از طرف او تغییر وبداء پیش می آید، خبر دادن از حالت اوّل بیهوده خواهد بود؟

پاسخ: فرض بیهودگی در صورتی است که هدف ومنفعت مورد نظری، برای خبر دادن از حالت اوّل تصوّر نکنیم واثبات این فرض ممکن نیست، پس ممکن است در این خبر دادن، هدف ومنفعت بزرگی وجود داشته باشد که به خود بنده بر گردد.

2- اگر پیامبر یا امام از چیزی خبر دهند، سپس در تحقّق آن چیز، بداء پیش آید، باید خبر اوّل به مصدری نسبت داده شود، حال، سؤال این است که پیامبر یا امام، در خبر دادن به چه منبع و مصدری تکیه دارند؟

پاسخ: جواب این سؤال نیاز به بیان یک مثال دارد: شخصی سمّ مهلکی می خورد که قطعاً به مرگ او منجر خواهد شد؛ چنانچه شما این حادثه را مشاهده کنید، از فرا رسیدن مرگ او بعد از چند ساعت، خبر می دهید؛ این خبر دادن، به مقتضای نوشیدن «سمّ مهلک»، خبر صادقی است واگر به علّت پیدایش مانعی، او نمیرد (مثل حاضر شدن پزشکی که وی را کاملاً معالجه کند)، این خبر دادن، دروغ نخواهد بود واز خبرهای بدون دلیل، شمرده نمی شود. خبرهای آسمانی نیز که از واقع شدن برخی امور در آینده خبر می دهند، این چنین هستند؛ چرا که آنها به علّت مقتضی آن حادثه - که

ص:38

مشروط به نرسیدن مانع است - دائمی اند واز این پاسخ - جز بی اطّلاعی پیامبر (صلی الله علیه و آله) یا امام از رسیدن مانع در آینده - هیچ اشکالی به وجود نمی آید، پس گفتنی است که خدای تعالی، پیامبر (صلی الله علیه و آله) را از علّت حادثه با خبر ساخته، ولی خواسته است او را از رسیدن مانع - که در آینده برای بندگان پیش خواهد آمد - با خبر نسازد.

3 - پیدایش بداء، منجر به این می شود که پیامبر یا امام، در معرض اتّهام به دروغ قرار گیرند.

پاسخ:

گناه متّهم کردن پیامبر یا امام به دروغگویی، بر عهدۀ گویندۀ آن است؛ اگر اتّهام از سوی کافر باشد که این مطلب در قبال نپذیرفتن ایمان به توحید ونبوّت ومعاد، از آنان بعید نیست واگر از مؤمنی سرزده که فرض این است که ایمانش، او را از این عمل باز می دارد واگر او را باز نمی دارد، آن هم دلیل بر ضعف ایمان اوست.

آنچه مهم است این که بداء دلیل منطقی برای متّهم نمودن به دروغ نیست بلکه بسیاری از حالات بداء نوعی تصدیق است، مثل قصّۀ ابراهیم (علیه السلام) که مأمور به سر بریدن فرزندش شده بود، دستور جدید (برای قربانی کردن قوچ)، خود تصدیق دستور اوّل به سر بریدن اسماعیل(علیه السلام) را می رساند. حال اگر خبر اوّل صادق نبود، قربانی کردن گوسفند نیز به جای او«فدا» محسوب نمی شود؛ چرا که «فدا» به معنای «بدل وعوض» می باشد.

ص:39

کسی که به این شکل از بداء معتقد نباشد، در واقع قدرت وارادۀ مطلق خداوند را محدود ساخته است و قرآن کریم در ضمن بر شمردن برخی از عقاید یهود، به آن اشاره فرموده است: وَقَالَتِ الْیهُودُ یدُ اللّهِ مَغْلُولَةٌ غُلَّتْ أَیدِیهِمْ (1)این دیدگاه در عقاید برخی از فرقه های اسلامی غیر امامیه نیز رخنه کرده است.

ص:41