کتاب کار دستور زبان فارسی

مشخصات کتاب

سرشناسه:بصیریان ، حمید، 1325 -

عنوان و نام پدیدآور:کتاب کار دستور زبان فارسی/ حمید بصیریان.

مشخصات نشر:قم: مرکز بین المللی ترجمه و نشر المصطفی (ص)، 1390.

مشخصات ظاهری:120 ص.: مصور، جدول.

شابک:978-964-195-362-3

وضعیت فهرست نویسی:فیپا

موضوع:فارسی -- دستور -- راهنمای آموزشی

موضوع:فارسی -- دستور -- آزمون ها و تمرین ها

موضوع:فارسی -- دستور -- پرسش ها و پاسخ ها

رده بندی کنگره:PIR2688/ب65ک2 1390

رده بندی دیویی:4فا5

شماره کتابشناسی ملی:2305369

ص:1

اشاره

سرشناسه: بصیریان، حمید، 1325

عنوان و نام پدیدآور: کتاب کار دستور زبان فارسی/ حمید بصیریان.

مشخصات نشر: قم، مرکز بین المللی ترجمه و نشر المصطفی صلّی الله علیه و آله . 1390

مشخصات ظاهری 120 ص: مصور، جدول.

شابک: 3-362-195-964-978

وضعیت فهرست نویسی: فیپا

موضوع: فارسی - - دستور - - راهنمای آموزشی.

موضوع: فارسی - - دستور - - آزمون ها و تمرین ها.

موضوع: فارسی - - دستور - - پرسش ها و پاسخ ها.

رده بندی کنگره: 2 1390ک 6ب/2688 PIR

رده بندی دیویی: 5فا4

شماره کتاب شناسی ملی: 2305369

کتاب کار دستور زبان فارسی

تألیف: حمید بصیریان

چاپ اول: 1390ش / 1433ق

ناشر: مرکز بین المللی ترجمه و نشر المصطفی صلّی الله علیه و آله

چاپ: زلال کوثر قیمت: 18000 ریال شمارگان: 2000

حق چاپ برای ناشر محفوظ است.

مراکز فروش:

قم، چهارراه شهدا، خیابان حجتیه، فروشگاه مرکز بین المللی ترجمه و نشر المصطفی صلّی الله علیه و آله ؛ تلفکس: 02517730517

قم، بلوار محمد امین صلّی الله علیه و آله، سه راه سالاریه، فروشگاه مرکز بین المللی ترجمه و نشر المصطفی صلّی الله علیه و آله ؛ تلفن: 02512133106 فکس:02512133146

www.eshop.miup.ir www.miup.ir

root@miup.ir E-mail: admin@miup.ir

ص:4

سخن ناشر

تحوّلات اجتماعی و مقتضیات نوپدید دانش ها و پدید آمدن دانش های نوین، نیازهایی را به وجود آورده که پاسخ گویی به آنها، ایجاد رشته های تحصیلی جدید و تربیت نیروهای متخصّص را ضروری می نماید. از این رو کتاب های آموزشی نیز باید با توجه به این دگرگونی ها تألیف شود.

جهانی شدن و گسترش سلطه فرهنگی غرب در سایه رسانه های فرهنگی و ارتباطی، اقتضا دارد که تمام دانش پژوهان و علاقه مندان به این مباحث, با اندیشه های بلند و ارزش های متعالی آشنا شوند, و این مهم با ایجاد رشته های تخصصی و تولید متون جدید و غنی، گسترش دامنه آموزش و تربیت سازمان یافته دانشجویان به سرانجام خواهد رسید.

بالندگی مراکز آموزشی, در گرو نظام آموزشی منسجم، قانونمند و پویاست. هم چنین بازنگری متن ها و شیوه های آموزشی و به روز کردن آنها موجب حفظ نشاط علمی مراکز آموزشی است.

حوزه های علوم دینی به برکت انقلاب شکوهمند اسلامی، سالیانی است که در اندیشه اصلاح ساختار آموزشی و بازنگری متون درسی اند. «جامعة المصطفی صلّی الله علیه و آله العالمیة» به عنوان بخشی از این مجموعه که رسالت بزرگ تعلیم و تربیت طلاب غیر ایرانی را بر عهده دارد، تألیف متون درسی مناسب آموزشی را سرلوحه تلاش های خود قرار داده و تدوین و نشر متون درسی در موضوعات گوناگون علوم دینی، حاصل این تلاش است.

ص:5

فهرست

مقدمه ..... 9

1. واحدهای جمله ..... 11

2. جمله ..... 21

تمرین جمله: ..... 21

جمله و اجزای آن: ..... 26

جمله های استثنایی و...: ..... 37

3. گروه فعلی ..... 51

گروه فعلی (1) ..... 51

شناخت بن و شناسه ..... 51

گروه فعلی (2) ..... 53

فعل گذشته ..... 53

گروه فعلی (3) ..... 60

فعل حال و آینده ..... 60

گروه فعلی (4) ..... 66

حال، آینده و سببی ..... 66

گروه فعلی(5) ..... 70

گذر/ ناگذر، معلوم/ مجهول، وجه ..... 70

گروه فعلی (6) ..... 78

ساختمان فعل: فعل های کمکی و... ..... 78

4. گروه اسمی ..... 83

گروه اسمی (1) ..... 83

وابسته پذیری: وابسته های پیشین ..... 83

گروه اسمی (2) ..... 89

وابسته پذیری: وابسته های پسین ..... 89

ص:7

مقدمه

آموزش از سه فرایند یاد دهی، یادگیری و تغییر رفتار، یا تربیت تشکیل شده است که دانش پژوه در این فرایندها نقش اصلی را ایفا می کند. در آموزش های نوین، استاد و وسایل آموزشی، همه کمکی هستند برای شرکت فعالانه ی دانش پژوهان در امور آموزشی، تا فرایند یاد دهی به خوبی انجام گرفته و به یادگیری پایدار منجر شود.

یکی از فرایندهای مهم در آموزش های نوین، تغییررفتار یا تربیت است که اگر دومرحله ی یاد دهی و یادگیری، به تغییر رفتار منجر نشوند، چنین آموزشی ارزش علمی نخواهد داشت. برای مثال: اگر کسی کتاب قوانین راهنمایی و رانندگی را به خوبی بیاموزد و در امتحان نظری آن با بهترین نمره، موفق شود و اجزای ماشین: فرمان، ترمز، گاز، دنده ها و... را هم به خوبی بشناسد، امّا نتواند ماشین براند، این آموزش هیچ ارزش کاربردی نداشته و به این فرد راننده نمی گویند. چون چنین شخصی، علاوه برآموزش های نظری، باید مدّتی رانندگی کند، تا آن چه آموخته است به تغییر رفتار او منجر شود. پس برای این که آموزشی به یادگیری و سپس تغییر رفتار و تربیت بیانجامد، باید دانش جو به عنوان محور اصلی فرایند آموزشی، فعّالانه در تمام مراحل آموزشی شرکت کند. به این منظور لازم است تا روش آموزشی به گونه ای طراحی شود که دانش پژوه در آن فعّالانه شرکت داشته باشد.

در آموزش های نوین در کنار کتاب آموزش نظری، کتاب تمرین به شیوه ای علمی تدوین می شود تا فراگیر به گونه ای فعّال تر درگیر فرایند آموزشی شده و به طور نامحسوس یادگیری او به تغییر رفتار و تربیت منجر شود. در راستای تحقق این هدف

ص:9

در کنار کتاب دستور زبان فارسی، کتاب تمرین تدوین شد تا همه ی دانش پژوهان، به ویژه دانش جویان غیرفارسی زبان، بتوانند از مزیت کامل آموزش دستور بهره مند شده و سه مرحله ی این فرایند آموزشی، یعنی: یاد دهی، یادگیری و تغییر رفتار کامل گردد. برای انجام تمرین ها نیازی به حل جزء به جزء همه ی تمرین ها نیست، بلکه می توان بعضی از آن ها را به صورت انتخابی حل نمود؛ از درست یا نادرست بودن پاسخ هایی نیز، نباید نگران بود پس از دقّت کامل در درس استاد و مطالعه ی کتاب دستور به حل تمرین بپردازید. پاسخ ها را در کلاس درس ارائه کنید تا از درستی و نادرستی آن ها آگاه شوید. حل نادرست بعضی از تمرین ها، خود عامل مهمّی در کاربردی شدن دستوراست، به شرط آن که در کلاس و در حضور استاد مطرح شوند و اشکالات تمرین ها برطرف گردد.

از نگاه نگارنده، پرداختن به «کتاب کار دستور زبان فارسی»، اگر اهمیتی افزون از «کتاب دستور» نداشته باشد، به اندازه ی آن ارزشمند است. استادان محترم می توانند از کتاب کار به عنوان نمونه ی سؤال امتحانی نیز، استفاده کنند.

من الله التوفیق و علیه التکلان

حمید بصیریان

ص:10

گروه:

واژه:

تکواژ:

واج:

3- 1. یادت هست که پارسال ساعتم را گم کردم؟

جمله ی مستقل:

جمله ی ساده:

گروه:

واژه:

واج:

ص:13

-چهار گزینه های واحدهای زبان:

8. کدام گزینه جمله مرکب نیست؟

الف) این درختان شجاعی که در جهنم کویر می رویند، برگ و باری ندارند و گلی نمی افشانند.

ب) عقاب ها پرندگان بلند پروازی هستند و همواره آشیانه ی خود را بر بلندی کوه ها می سازند.

ج) مردم ایران به فریاد آمدند و به حکومت ظالمانه ی پادشاهی اعتراض کردند تا عدالت برقرار شود.

د) پدرم که به حج رفته بودند، امروز به سلامت برگشتند.

9. کدام گزینه، جمله ی ساده نیست؟

الف) برف کوه، هنوز آب نشده است؛ به آب چشمه دست نمی توان برد.

ب) عصر، پس از مدت ها رفتم مدرسه و کلاس ها را تعطیل کردم.

ج) پنج ساله بود که صورت های روحانی و اشکال غیبی در پیش نظرش پدیدار می شد.

د) اقبال لاهوری، عیب و بیماری مغرب زمین را به خوبی می شناخت.

10 - جمله ی: «پلِ چوبی روی رودخانه ی نزدیکِ جنگل، خراب شده است». چند واژه دارد؟

الف) 10 واژه ج) 9 واژه

ب) 14 واژه د) 8 واژه

11. فعل «می خواستند بروند» چند واج دارد؟

الف) 15 واج ج) 17 واج

ب) 16 واج د) 18 واج

12 - فعل «می خواستند بروند» چند تکواژ دارد؟

الف) 4 تکواژ ج) 6 تکواژ

ب) 5 تکواژ د) 7 تکواژ

ص:17

13. ........... کوچک ترین واحد صوتی زبان است که معنایی ندارد؛ اما تفاوت معنایی ایجاد می کند.

الف) واج ج) تکواژ

ب) حرف د) هجا

14. تعداد «واج های فارسی» عبارت است از:

الف) 23 واج ج) 33 واج

ب) 29 واج د) 32 واج

15. تعداد حروف فارسی عبارت است از:

الف) 33 حرف ج) 23 حرف

ب) 32 حرف د) 29 حرف

16. در واژه ی «گلستان»، «ستان» عبارت است از:

الف) تکواژ آزاد ج) تکواژ قاموسی

ب) تکواژ وابسته د) تکواژ دستوری

17. کدام گزینه دستگاه هجایی فارسی را نشان می دهد؟

الف) CV ، CVVC ، CCV ج) CVV ، VC ، CVCC

ب) CVC ، CV ، CVCC د) VVC ، VCV ، VC

18. گروه اسمی « این کالسکه ی خراب شده ی شما» چند تکواژ و کلمه ی «کالسکه» چند واج دارد؟

الف) 7 تکواژ - 27 واج ج) 9 تکواژ - 29 واج

ب) 8 تکواژ - 25 واج د) 10 تکواژ - 30 واج

19. تکواژهای............... کاربرد و معنای مستقل دارند.

الف) وابسته ج) اشتقاقی

ب) آزاد د) صرفی

20. تعداد واج در کدام گزینه بیشتر است؟

الف) آسمان ج) زمین

ب) ماه د) خورشید

ص:18

21. عبارت زیر را بخوانید و سپس گروه های فعلی، اسمی و قیدی را جداگانه در جدول زیر بنویسید:

«با آرنجم یکی زدم به پهلویش که ساکت شد و بعد مدیر به فرّاش گفت: «دست نگه دار»! و بعد پاهایمان را که باز کردند زنگ را زدند و صف ها راه افتادند به سمت کلاس ها و ما بلند شدیم و من همین که کف پایم را گذاشتم زمین، چنان سوخت که انگار آن را روی آتش گذاشته بودند».

«آل احمد، پنج داستان»

ص:19

2-جمله

تمرین جمله:

1. جمله های زیر را در جدول قرار دهید و نهاد و گزاره ی آن ها را مشخص نمایید.

- معلم کلاس سوم و چهارم ابتدایی من، برایم نامه ای نوشته بود.

- به توصیه ی معلم قدیم خود، روزی به زیر زمین معبد پانتئون رفتم.

- مکّه یک کوه تاریخی دارد.

- این کوه از جمود خارج شده بود.

- و روحی تازه پیدا کرده بود.

- محمد صلّی الله علیه و آله در ماه رمضان، شب های پی در پی در آن جا می ماند.

ص:21

- کسی که علی علیه السلام را الگوی زندگی خود قرار می دهد، می کوشد تا ویژگی های او را داشته باشد.

- آهنگ آن دارم که به دیار پدری خود سفر کنم.

- امام صادق علیه السلام می فرماید:

«سزاوار است کسی که کار خیری را اراده کرده، در عمل به آن شتاب کند».

- اگر کسی کتابی را از کتابخانه گرفت و گم کرد، چه کند؟

- از خدا می خواهم که مردم کشور ما را یاری کند.

- وقتی که نامه رسان درِ خانه ی ما را زد، بسیار خوشحال شدم.

4. جمله های ساده زیر را مانند نمونه، زیر نمودار درختی بنویسید:

- جمله ی ساده، یک فعل دارد.

ص:23

5. در جمله های زیر، کدام گزینه نهاد است؟

- حضرت محمد صلّی الله علیه و آله می دانست حق با او است.

الف) حق ب) حضرت محمد صلّی الله علیه و آله ج) می دانست د) او

- حضرت محمد صلّی الله علیه و آله از ناسزاها و دشمنی های مردم نادان نترسیدند.

الف) ناسزاها ب) دشمنی ج) حضرت محمد صلّی الله علیه و آله د) مردم نادان

- ابوعلی سینا از پنج سالگی شروع به درس خواندن کرد.

الف) درس ب) پنج سالگی ج) خواندن د) ابو علی سینا

- رانندگان قطار، با نور مشعل، متوجه خطر می شوند.

الف) رانندگان قطار ب) نور مشعل ج) متوجه د) خطر

6. در جمله های زیر، کدام گزینه گزاره است؟

- بسیاری از شاعران فارسی زبان با موسیقی آشنا بوده اند.

الف) بسیاری از شاعران فارسی زبان

ب) با موسیقی آشنا بوده اند

ج) شاعران فارسی زبان

د) شاعران فارسی زبان با موسیقی آشنا بوده اند

- کار امروز را به فردا مینداز.

الف) کار امروز

ب) به فردا مینداز

ج) را به فردا مینداز

د) کار امروز را به فردا مینداز

- من او را فاضلی یافتم سخت تمام.

الف) من او را فاضلی یافتم

ب) او را فاضلی یافتم سخت تمام

ج) فاضلی یافتم سخت تمام

د) یافتم سخت تمام

ص:25

-جمله و اجزای آن:

1. حکایت زیر را بخوانید؛ سپس جمله های آن را در جدول بنویسید و تعیین کنید که چند جزئی اند:

روزی یکی نزد شیخ [ابو سعید] آمد و گفت: «ای شیخ! آمده ام تا از اسرار حق چیزی به من بنمایی». شیخ گفت: «بازگرد تا فردا». آن مرد بازگشت؛ شیخ فرمود تا آن روز موشی گرفتند و در صندوقچه ای کردند و سر آن را محکم بستند. روز دیگر آن مرد باز آمد و گفت: «ای شیخ! آن چه وعده کرده ای بگو». شیخ فرمود تا آن صندوقچه را به وی دادند و گفت: «زینهار تا سر آن صندوقچه را باز کنی». مرد، صندوقچه را گرفت و به خانه رفت و در اندیشه فرو رفت که آیا در این صندوقچه چه سرّ است؟ هر چند صبر کرد، نتوانست؛ سر آن را باز کرد و موش بیرون جست و برفت. مرد پیش شیخ آمد و گفت: «ای شیخ! من از تو سرّ خدای تعالی، طلب کردم، تو موشی به من دادی؟».

شیخ گفت: «ای مرد! ما موشی در صندوقچه به تو دادیم تو نتوانستی پنهان کنی سرّ خدای را با تو بگوییم، چگونه نگاه خواهی داشت».

ص:26

2. جاهای خالی را با گزینه ی صحیح پر کنید:

جمله ی مستقل یک فعلی را.............. و چند فعلی را............. می نامیم.

الف) جمله ی ساده، جمله ی مرکب ب) جمله ی وابسته، جمله ی هسته

3. کدام گزینه دو جمله ی مستقل است؟

الف) نکشته ای و نه خسته بر جای نهاده ای

ب) به خانه برگشته است و او را دیده

ج) چه بهتر که شما این کار را بر عهده بگیرید

د) که تو را این گونه آشفته حال کرده است

4. کدام یک از گزینه های زیر جمله ی مستقل مرکب است؟

الف) دارند از این جا می روند

ب) می خواهند از این جا بروند

ج) داشتند از این جا می رفتند که ما را دیدند

د) از این جا خواهند رفت

5. کدام گزینه درست است؟

الف) جمله، دارای دو بخش نهاد و گزاره است

ب) مهمترین جزء گزاره، مفعول است

6. کلمه ای که درباره ی آن خبری می دهیم ........................... نام دارد.

الف) فعل ب) مفعول ج) نهاد

7. در جمله ی «هرکاری که با نام خدا شروع نکنیم، ابتراست».

شناسه ها عبارتند از:

الف) *، یم ب) یم، *

8. نام دیگر ........................... نهاد پیوسته است.

الف) شناس ب) شناسه

9. شخص و شمار فعل را تعیین می کند و قابل حذف نیست:

الف) نهاد جدا ب) نهاد پیوسته

ص:28

11. برای هر یک از جمله های زیر مفعول مناسب انتخاب و جمله ها را تکمیل کنید:

12. سه جمله ی دو جزئی بنویسید:

الف) ....................

ب) ......................

ج) .......................

13. سه جمله ی سه جزئی با مفعول بنویسید:

الف) ...........................

ب) .............................

ج) .............................

ص:30

14. سه جمله ی سه جزئی با مسند بنویسید:

الف) ......................................................................