این مجموعه را به محمد مصطفی (صلی الله علیه و آله) صاحب اصلی و گیرنده وحی تقدیم می کنم.

ص:2

(إِنّا أَوْحَیْنا إِلَیْکَ کَما أَوْحَیْنا إِلی نُوحٍ وَ النَّبِیِّینَ مِنْ بَعْدِهِ وَ أَوْحَیْنا إِلی إِبْراهِیمَ وَ إِسْماعِیلَ وَ إِسْحاقَ وَ یَعْقُوبَ وَ الْأَسْباطِ وَ عِیسی وَ أَیُّوبَ وَ یُونُسَ وَ هارُونَ وَ سُلَیْمانَ وَ آتَیْنا داوُدَ زَبُوراً)

نساء، 163

ص:3

ص:4

«جامعة المصطفی (صلی الله علیه و آله) العالمیة» به عنوان بخشی از این مجموعه که رسالت بزرگ تعلیم و تربیت طلاب غیر ایرانی را بر عهده دارد، تألیف متون درسی مناسب آموزشی را سرلوحه تلاش های خود قرار داده و تدوین و نشر متون درسی در موضوعات گوناگون علوم دینی، حاصل این تلاش است.

«مرکز بین المللی ترجمه و نشر المصطفی (صلی الله علیه و آله)» با تقدیر و تشکر از مؤلف محترم و تمام عزیزانی که در تولید این اثر، همکاری و همفکری کرده اند, آن را به جویندگان فرهنگ و اندیشه ناب اسلامی تقدیم می کند.

مرکز بین المللی

ترجمه و نشر المصطفی (صلی الله علیه و آله)

ص:6

سربلندی مادی و معنوی باشند اما آن را در صراطی غیر از حقیقت طلبی، علم اندوزی و حکمت مداری الهی طلب نمایند.

انقلاب سراسر نور اسلامی ایران که داعیه جهانی سازی کلمة الله و برپایی تمدن جهانی اسلام را داشته و فروپاشی و افول تمدن های پوشالی غرب و شرق را به نظاره نشسته است، با اندیشه فقاهتی در اداره حکومت و نظریه مترقی «ولایت فقیه»، طرازی از مسئولیت ها و مأموریت های حوزه های علمیه و روحانیت را عرضه نمود که امید و نشاط را نه تنها در شیعیان و مسلمانان، بلکه در دل تمامی آزادی خواهان و حق طلبان سراسر جهان زنده ساخت. در این راستا، رهبر فرزانه انقلاب (مدظله) با عزمی مصمم و با تمامی توان، همچون پیر و مراد خود خمینی کبیر (ره)، در صحنه حاضر شده و بر خطورت و فوریت حرکت فراگیر و بی وقفه همه توان مندی ها و اراده ها جهت تحقق جنبش نرم افزاری و نهضت تولید علم و تحول در علوم انسانی و نیز یافتن راه های میان بر و دانش فزا در این خصوص، تأکید ورزیده و پیشرفت این مهم را راهبری و رصد می کنند.

جامعة المصطفی (صلی الله علیه و آله) العالمیة ، نمادی درخشان از این رسالت جهانی و همت بین المللی انقلاب اسلامی است که بار مسئولیت تربیت مجتهدان، عالمان، محققان، متخصصان، مدرسان، مبلغان، مترجمان، مربیان و مدیران پارسا، متعهد و زمان شناس را بر دوش داشته و با تبیین، تولید و تعمیق اندیشه

ص:8

دینی و قرآنی و گسترش مبانی و معارف اسلامی، به نشر و ترویج اسلام ناب محمدی (صلی الله علیه و آله) و معارف بلند و تابناک مکتب اهل بیت (علیهم السلام) جامه تحقق می پوشاند.

پژوهشگاه بین المللی المصطفی (صلی الله علیه و آله) نیز که مهمترین و گسترده ترین مجموعه پژوهشی المصطفی (صلی الله علیه و آله) است، بومی سازی و بازتولید اندیشه دینی معاصر متناسب با نیازها و اقتضائات عرصه بین الملل، تبیین، تولید و تعمیق اندیشه دینی، گشودن افق های نوین فکری و معرفتی در دنیای معاصر، پاسخ گویی به مسائل و شبهات فکری و معرفتی مخاطبان و تأمین و تدوین متون و منابع درسی و کمک درسی به ویژه با رویکرد اسلامی سازی علوم و پشتیبانی علمی از فعالیت های سازمانی المصطفی (صلی الله علیه و آله) را از جمله مأموریت ها و تکالیف خود می داند.

اثر علمی پیش روی نیز که به همت مؤلف محترم جناب حجت الاسلام والمسلمین حسین علوی مهر و برای دوره کارشناسی و کارشناسی ارشد رشته علوم قرآن و حدیث تهیه و تدوین شده است، درچارچوب همین اهداف و برنامه های پژوهشگاه و مبتنی بر نیازسنجی های صورت گرفته، تدوین و برای استفاده خوانندگان محترم تقدیم شده است.

در پایان لازم است ضمن ارج نهادن به تلاش های خالصانه مترجم محترم، از کلیه دست اندرکاران محترم آماده سازی و انتشار این اثر ارزشمند، بویژه همکاران محترم مرکز بین المللی نشر و ترجمه المصطفی (صلی الله علیه و آله) و همه عزیزانی که به نحوی در تدوین و انتشار آن نقش داشته اند، قدردانی و تشکر نماییم و از خداوند متعال برای ایشان و همه خادمان عرصه تبلیغ و نشر مفاهیم و معارف دینی، آرزوی بهروزی، موفقیت و سعادت نماییم.

پژوهشگاه بین المللی المصطفی (صلی الله علیه و آله)

ص:9

ص:10

ج) مجیء 52

د) القاء و تلقی 54

3. واژگان دال بر نزول لفظی قرآن 57

الف) قرائت 57

ب) تلاوت 57

ج) ترتیل 58

فصل دوم

امکان و اقسام وحی 63

امکان وحی 64

منکران وحی رسالی 64

1. مشرکان و مخالفان پیامبران الهی 64

2. عقل گرایان 65

3. تجربه گرایان 66

نقد و بررسی دیدگاه ها 67

1. اثبات وجود روح 67

2. برهان فلسفی بر اثبات وجود روح 69

الف) برهان استمرار 69

ب) خودآگاهی انسان 70

3. شواهد علمی و تجربی 71

الف) خواب های راستین 71

ب) اسپری تیسم و ارتباط با ارواح 73

ج) خواب های مغناطیسی (هیپنوتیسم) 74

4. شواهد قرآنی 76

نقدی بر دیدگاه عقل گرایان 77

منشأ انکار وحی 79

اقسام وحی 80

کاربردهای مختلف وحی در قرآن 81

1. وحی به زمین 81

2. وحی به آسمان (القای تکوینی) 82

ص:12

3. وحی به زنبور عسل (الهام غریزی) 83

4. وحی به فرشتگان 84

5. وحی به شیاطین یا القای وسوسه های شیطانی 84

6. وحی به مادر موسی (الهام قلبی) 85

7. وحی به حواریون 86

8. وحی به ائمه (وحی تأییدی یا تسدیدی) 87

9. وحی به معنای اشاره 87

10. وحی رسالی 88

اقسام وحی رسالی 91

1. سخن گفتن مستقیم با خدا 91

2. سخن گفتن خدا با پیامبر از پس پرده 93

3. ارسال فرشته 94

وحی گفتاری و وحی افعالی 96

1. وحی گفتاری (زبانی) 96

2. وحی افعالی 97

فصل سوم

حقیقت و ویژگی های وحی 101

اسرارآمیز بودن 101

رابطه دوسویه (گفت وگو و ارتباط ماورای مادی بین دو ذات متفاوت) 102

وحی، علم حضوری و صیانت از خطا 102

وحی و تعلیم و تعلّم 103

وحی و دریافت قلبی 104

خارج از اختیار بودن 105

ساختار خاص وحی رسالی 106

بررسی پیک وحی در ساختار وحی 107

وحی و جنسیت 108

محتوای مختلف وحی 109

متنوع بودن 112

وحی، برترین منبع معرفت 113

ص:13

منابع معرفت 113

1. حواس و تجربه 113

2. عقل و خرد 113

3. تاریخ 114

4. فطرت (وجدان و شعور باطن) 114

5. کشف و شهود 115

6. وحی 115

فصل چهارم

رابطه وحی با رؤیا 119

جایگاه رؤیا در زندگی انسان 119

رؤیای صادقه، نخستین نشانه نبوت 122

رؤیا و پیامبر اسلام (صلی الله علیه و آله) 123

شباهت های رؤیای صادقه با وحی 129

تفاوت های رؤیای صادقه با وحی 129

فصل پنجم

وحی و تجربه دینی 133

مفهوم شناسی 133

زمینه ها 135

دیدگاه ها 136

1. احساس گرایانه 136

2. ادراک و تجربه حسی 137

3. تجربه دینی امر فرا حسی 138

4. عرفان گرایی 139

قرآن و تجربه دینی 143

1. نبوت، انتخاب و موهبت الهی 143

2. دخالت نداشتن پیامبر در متن قرآن 145

تجربه عرفانی یا دینی (و تفاوت آن با وحی) 147

فصل ششم

وحی در ادیان (یهود و مسیحیت) 153

وحی در اندیشه یهود 154

ص:14

1. واژه شناسی وحی 156

2. اقسام وحی و کلام الهی 156

3. روح خداوند 158

4. روح القدس 158

5. فرشته وحی 159

6. شرایط و حدود وحی و نبوت 160

7. نبوت زن 161

حقیقت وحی از دیدگاه مسیحیت 163

1. کاتولیک (وحی و پیام) 163

2. پروتستان (وحی و فعل) 164

عهد جدید یا کتاب های رسمی مسیحیت و وحی 166

1. انجیل های چهارگانه 168

2. وحیانی بودن عهد جدید 169

فصل هفتم

خطاناپذیری وحی 175

سلامت وحی 176

دلایل سلامت و خطاناپذیری وحی 177

1. دلایل عقلی 177

الف) وحی و علم حضوری 177

ب) قاعده لطف 177

2. دلایل نقلی 179

الف) آیات قرآن 179

ب) روایات 181

3. دیدگاه های دانشمندان اسلامی 182

شبهات سلامت وحی 184

1. داستان ورقة بن نوفل 184

2. افسانه غرانیق (آیات شیطانی) 191

ص:15

فصل هشتم

الهی بودن متن وحی و بررسی شبهات مصادر وحی 209

الهی بودن متن قرآن 211

یگانگی مصدر وحی 216

1. دلایل 216

الف) معجزه بودن قرآن و تحدی 216

ب) امّی بودن پیامبر (صلی الله علیه و آله) 218

ج) تفاوت سخنان پیامبر و قرآن 221

2. شواهد و قرینه ها 222

الف) شواهد و مدعیات کلی 222

یکم) دخالت نداشتن پیامبر در متن قرآن 222

دوم) توبیخ ها و سرزنش ها 227

سوم) پیامبر مفسر قرآن، نه مصدر قرآن 227

چهارم) اعتراف سخن سرایان عرب 228

پنجم) سیره شخصی پیامبر (صلی الله علیه و آله) و قرآن 229

ششم) تأخیر وحی 230

هفتم) واژه قل 231

ب) شواهد الهی بودن الفاظ قرآن 232

یکم) اعجاز در فصاحت و بلاغت 232

دوم) عربی بودن 232

سوم) قرائت 234

چهارم) تلاوت 235

پنجم) ترتیل 236

ششم) کلام الهی 237

هفتم) کتاب 238

بررسی مصادر ادعایی وحی 239

1. اجمالی از شبهات عصر رسالت 240

2. شبهات خاورشناسان 242

الف) منشأ قرآن؛ یهود، نصارا و دیگر ادیان 242

ص:16

ب) محمد، مصدر قرآن 252

ج) نبوغ اجتماعی 261

د) وحی، رهاورد صرع و جنون پیامبر 263

فصل نهم

فترت وحی 273

فترت سه ساله در آغاز بعثت 273

روایات فترت 275

1. روایاتی که مدت نزول قرآن را در مکه هشت سال می داند 281

2. روایاتی که مدت نزول قرآن را در مکه سیزده سال می دانند 281

بررسی مدلول روایات 283

فترت های دیگر وحی 285

1. پیش از سوره ضحی 285

2. پیش از سوره کهف 288

3. سوره مدثر 291

4. در میان سوره مریم 293

امکان انقطاع وحی 294

فصل دهم

وحدت یا تکرار وحی برای هر آیه و سوره و «رابطه آن با نزول قرآن بر هفت حرف» 303

انواع نزول 303

تکرار یا یکبارگی نزول وحی های قرآنی (آیات و سوره ها) 312

1. سوره فاتحه 312

2. آیه 113 سوره توبه 313

3. نزول قرآن بر یک یا هفت حرف 316

احادیث «سبعه احرف» و جایگاه آن 316

1. تناقض روایات اهل سنت با شیعه 323

2. تناقض محتوایی در احادیث سبعة احرف 324

3. نبود دیدگاه واحد در میان اهل سنت در مفاد روایات 325

رابطه قرائات و سبعه احرف 330

فهرست منابع 343

ص:17

ص:18

زمان رسول خدا (صلی الله علیه و آله) نیز مطرح شده است. قرآن کریم با طرح این اشکالات و انکارها، آنها را پاسخ داده است. جایگاه وحی به ویژه وحی قرآنی در آیات، دقیق، باعظمت و مقدس توصیف شده است.

قرآن کریم معجزه جاوید است و از جانب خداوند در فرایند خاصی بر پیامبر خاتم (صلی الله علیه و آله) نازل شده و دیگران را دعوت می کند که اگر در الهی بودن آن تردید دارید، مانند آن حتی به مقدار یک سوره کوچک بیاورید؛ البته تاکنون کسی مانند آن نیاورده است.

این مجموعه به این سؤال پاسخ می دهد که «وحی رسالی و وحی قرآنی و شبهات آن چگونه قابل بررسی است». این مجموعه با اهداف تبیین حقیقت وحی، خطاناپذیری آن، وحیانی بودن قرآن کریم و پاسخ به شبهات درباره وحی نگاشته شده است.

این اثر ده فصل دارد که فصل اول به کلیات و مفاهیم و ساختار معناشناسی وحی در قرآن و فصل دوم به امکان و اقسام وحی می پردازد. در فصل سوم حقیقت و ویژگی های وحی، در فصل چهارم رابطه وحی و رؤیا و در فصل پنجم وحی و تجربه دینی و در فصل ششم وحی در ادیان یهود و مسیحیت، مطرح شده است. فصل هفتم به خطاناپذیری و سلامت وحی و فصل هشتم به الهی بودن متن وحی و بررسی مصادر ادعایی برای قرآن پرداخته شده است. در فصل نهم بحث های مربوط به فترت وحی و در فصل دهم به تکرار یا واحد بودن وحی در مواردی از آیات یا سوره ها پرداخته می شود.

در آخر بر خود لازم می دانم که از همه کسانی که در فرایند تدوین این کتاب همکاری داشته اند از جمله جناب حجة الاسلام و المسلمین رضانژاد،

ص:20

جناب حجة الاسلام و المسلمین دکتر رضایی (مدیر محترم مدرسه عالی قرآن و حدیث) و نیز از ارزیابان محترم جناب حجة الاسلام و المسلمین رستم نژاد و دکتر قیومی و از دیگر کسانی که پی گیر مراحل چاپ و نشر آن بوده اند سپاس گزاری کنم.

و آخر دعوانا الحمدلله رب العالمین

حسین علوی مهر

ص:21

ص:22

بردن آراء انحرافی و شبهات مربوط به آن موضوع است که در این پژوهش تلاش شده است به این سه نکته توجه شود.

وحی رسالی-که همه پیامبران الهی از آن برخوردار بوده اند-در روزگار پیامبران نیز درباره اش تشکیک می شد و به آن هجوم می بردند؛ چه رسد به روزگار ما. امروزه که وحی قرآنی هر روز بیش از پیش در میان بشر نفود می کند کسانی یافت می شوند که درباره آن شبهه می سازند و می پراکنند. گسترش و هجوم شبهه ها علیه قرآن کریم-به ویژه از جانب مستشرقان-برای اثبات بشری بودن آن است. تلاش ها حاکی از آن است که متن را برگرفته از تورات و انجیل کنونی بدانند یا برخی آن را ساخته و پرداخته خود پیامبر یا تجربه وی یا دانشمندان یهود و نصارای عصر پیامبر (صلی الله علیه و آله) بخوانند تا اساس و ساختار دین اسلام را سست و بی پایه معرفی کنند.

بررسی مسئله وحی رسالی به ویژه برترین متن الهی (قرآن) و اثبات وحیانی بودن آن به نسلی که در خطر گرداب جاهلیت جدید و مدرنیزه قرار گرفته از ضروری ترین بحث های مکتبی و اعتقادی جهان امروز است.

پیشینه وحی و نبوت با تمدن بشری هم زمان است؛ چراکه هیچ امتی بی پیامبر نبوده است: (... وَ إِنْ مِنْ أُمَّةٍ إِلاّ خَلا فِیها نَذِیرٌ)؛ 1 «هیچ امتی در گذشته نبوده مگر این که (پیامبری) انذار کننده داشته است».

کاربرد این واژه در متون دینی و غیر دینی پیش از اسلام نشان می دهد که ملت ها و ادیان مختلفی با این کلمه و معنای آن آشنا بوده اند. قرائن فراوانی درباره این مطلب هست که به برخی از آنها اشارت می رود:

ص:24

الف) قرآن کریم وحی را به همه پیامبران الهی نسبت می دهد:

(إِنّا أَوْحَیْنا إِلَیْکَ کَما أَوْحَیْنا إِلی نُوحٍ وَ النَّبِیِّینَ مِنْ بَعْدِهِ وَ أَوْحَیْنا إِلی إِبْراهِیمَ وَ إِسْماعِیلَ وَ إِسْحاقَ وَ یَعْقُوبَ وَ الْأَسْباطِ وَ عِیسی وَ أَیُّوبَ وَ یُونُسَ وَ هارُونَ وَ سُلَیْمانَ وَ آتَیْنا داوُدَ زَبُوراً)؛ 1 ما به تو وحی فرستادیم همان گونه که به نوح و پیامبران بعد از او وحی فرستادیم و نیز به ابراهیم، اسماعیل، اسحاق، یعقوب، اسباط (بنی اسرائیل)، عیسی، ایوب، یونس، هارون و سلیمان وحی کردیم و به داود زبور دادیم.

ب) کاربرد این واژه در سخن ادیبان پیش از اسلام بسیار بوده است که آشنایی کامل عرف آن زمان را با این واژه نشان می دهد.

ج) واژه اوحی (Aohy) در زبان عبری-آرامی به معنای شتاب کردن و وَحی (Wahaya) در زبان حبشی به معنای شناختن و دور زدن آمده است. (1) این دو معنا می فهماند که مفهوم وحی نزد آنها به زبان عربی بسیار نزدیک و قریب المعنی است.

د) وحی باوری به قدمت ادیان آسمانی است. «فرید وجدی» پس از بیان معنای اصطلاحی وحی می نویسد:

وهو بهذا المعنی عام فی أکثر الأدیان لاسیما الادیان الثلاثة الکبری، الیهودیة والمسیحیة والاسلام؛ (2)وحی به معنای اصطلاحی معنای عامی است که در بیشتر ادیان کاربرد دارد؛ به ویژه در ادیان بزرگ سه گانه: یهود، مسیحیت و اسلام.

زرتشتیان به سروش ایزدی و پیام آور الهی اعتقاد داشته اند. در «گاثاما» قدیمی ترن اثر مذهبی ایشان، خبر از آغاز پیامبری زرتشت، آیین راستی او و برخورد با ستم، تباهی، ویرانی و زور وجود دارد. (3)

ص:25

در بسیاری از موارد در عهد عتیق (تورات) از نزول الهام و وحی الهی به «نزول روح خدا» تعبیر شده است. (1) در این حالت روح خدا بر جان نبی می نشیند و او از قوت روح خدا پر می شود و وحی الهی را ابلاغ می کند. (2)

واژه وحی بارها در عهد عتیق آمده است؛ از جمله، سفر اعداد 25 :11-29 و 2 :24 و دوم سموئیل23 :1 و نیز در اصحاح (کتاب زکریا)؛ البته در موارد بسیاری از سخن خدا با تعبیرهای «کلام ربّ» یا «قول پروردگار» نام برده که به اصل وحی اشاره دارد. (3)

ه) در مسیحیت نیز به وحی و تعریف آن اشاره شده است. «جان هیگ» دیدگاه سنتی مذهب کاتولیک رومی و نیز مذهب پروتستان محافظه کار را درباره وحی: مجموعه ای از حقایق اصیل و معتبر الهی می داند که به بشر انتقال یافته است. (4)

دایرة المعارف کاتولیک نیز «وحی را به انتقال برخی حقایق از سوی خداوند متعال تعریف نموده است». (5)

افزون بر آن که کاربرد فراوان این واژه و مشتقاتش در قرآن کریم حاکی از این است که اقوام مختلف آن عصر و اذهان قوم تازی با مفهوم آن مأنوس بوده است؛ چراکه هیچ استنکار و اعتراض و حساسیتی از آنان نرسیده است.

در قرآن کریم به کیفیت، اقسام و گونه های مختلف وحی اشاره شده است.

ص:26

در روایات ائمه معصومین (علیهم السلام) نیز به این مسئله پرداخته شده که از بهترین آنها، این روایتی است از حضرت علی (علیه السلام):

و امّا تفسیر وحی النبوّة و الرسالة فهو قوله تعالی: (إِنّا أَوْحَیْنا إِلَیْکَ کَما أَوْحَیْنا إِلی نُوحٍ وَ النَّبِیِّینَ مِنْ بَعْدِهِ وَ أَوْحَیْنا إِلی إِبْراهِیمَ وَ إِسْماعِیلَ ...) (1) الی آخر الآیة؛ وامّا وحی الالهام فهو قول عَزَّوجَلَّ: (وَ أَوْحی رَبُّکَ إِلَی النَّحْلِ أَنِ اتَّخِذِی مِنَ الْجِبالِ بُیُوتاً وَ مِنَ الشَّجَرِ وَ مِمّا یَعْرِشُونَ ) 2 ومثله (وَ أَوْحَیْنا إِلی أُمِّ مُوسی أَنْ أَرْضِعِیهِ فَإِذا خِفْتِ عَلَیْهِ فَأَلْقِیهِ فِی الْیَمِّ...)؛ 3 وامّا وحی الاشاره فقوله عَزَّوجَلَّ: (فَخَرَجَ عَلی قَوْمِهِ مِنَ الْمِحْرابِ فَأَوْحی إِلَیْهِمْ أَنْ سَبِّحُوا بُکْرَةً وَ عَشِیًّا) 4 ان اشار الیهم کقوله تعالی: (... أَلاّ تُکَلِّمَ النّاسَ ثَلاثَةَ أَیّامٍ إِلاّ رَمْزاً...)؛ 5 وامّا وحی التقدیر فقوله تعالی: (... وَ أَوْحی فِی کُلِّ سَماءٍ أَمْرَها...) 6 (... وَ قَدَّرَ فِیها أَقْواتَها...)؛ 7 وامّا وحی الامر فقوله سبحانه: (وَ إِذْ أَوْحَیْتُ إِلَی الْحَوارِیِّینَ أَنْ آمِنُوا بِی وَ بِرَسُولِی...)؛ 8 وامّا وحی الکذب فقوله عَزَّوجَلَّ: (... شَیاطِینَ الْإِنْسِ وَ الْجِنِّ یُوحِی بَعْضُهُمْ إِلی بَعْضٍ...) 9 الی آخر الآیة؛ وامّا وحی الخبر فقوله سبحانه: (وَ جَعَلْناهُمْ أَئِمَّةً یَهْدُونَ بِأَمْرِنا وَ أَوْحَیْنا إِلَیْهِمْ...). 10 و (2)

ص:27

این روایت اقسام وحی را در قرآن: وحی نبوت و رسالت، وحی الهام (الهام به زنبورعسل و وحی به مادر حضرت موسی (علیه السلام)، اشاره (اشاره به حضرت زکریا (علیه السلام) به قوم خود)، وحی تقدیر (وحی به آسمان)، وحی امر (وحی به حواریون حضرت عیسی (علیه السلام)، وحی کذب (در باره شیاطین) و وحی خبر (وحی به ائمه (علیهم السلام).

با آن که موضوع وحی در متون روایی، کلامی و علوم قرآنی مطرح شده است، چون در هر زمان شکل تازه ای به خود می گیرد و نیاز به بررسی آراء اندیشمندان جدیدتری است و نیز دقت و تعمیق بیشتری را می طلبد، محققان بسیاری به طور مستقل در این عصر به تحقیق و تفحص پرداخته اند که برخی از آنها عبارتند از:

-سید رشید رضا، الوحی المحمدی؛

-محمد حسن ذهبی، الوحی و القرآن الکریم؛

-علامه طباطبایی، وحی یا شعور مرموز الهی؛

-آیة الله جوادی آملی، وحی و رهبری؛

-محمدتقی شریعتی، وحی و نبوت؛

-محمد اقبال لاهوری، احیای فکر دینی در اسلام؛

-محمد عبدالله دراز، حقیقة الوحی؛

-دکتر حسن ضیاء الدین عتر، وحی الله؛

-محمد بلتاجی، مدخل الی الدراسات القرآنیه؛

-دکتر محمدحسین صغیر، دراسات قرآنیه؛

-عبدالسلام مقبل المجیدی، تلقی النبی الفاظ القرآن الکریم؛

-آیة الله شهید مرتضی مطهری، وحی و نبوت (مقدمه ای بر جهان بینی)؛

-ابراهیم امینی، وحی در ادیان آسمانی؛

ص:28

-علیرضا قائمی نیا، وحی و افعال گفتاری؛

-دکتر صبحی الصالح، پژوهشی درباره قرآن و وحی؛

-محمد باقر سعیدی روشن، تحلیل وحی از دیدگاه اسلام و مسیحیت؛

-دکتر ستار جبر حمود الاعرجی، الوحی و دلالاته فی القرآن الکریم و الفکر الاسلامی؛

-دکتر محمود ماضی، الوحی فی المنظور الاستشراقی؛

-مصطفی کریمی، وحی شناسی؛

برانگیختن، الهام و اشاره است، در آیات قرآن وحی به زنبور عسل یعنی الهام. اگر «اوحی لها» به کار برده شد به معنای اوحی إلیها است که یعنی به او امر کرد و فرمان داد. و این که حضرت زکریا به قومش وحی کرد یعنی اشاره کرد و «ایحاء» (باب افعال) به معنای اشاره می آید.

جوهری (نویسنده الصحاح تاج اللغة و صحاح العربیه) به بیشتر معانی گفته شده (الاشاره، الکتابة، الرسالة، الالهام و...) اشاره نموده است و می افزاید: «کل ما القیته إلی غیرک» هر چیزی که به دیگری القاء می کنی آن را «وحی» گویند. و الوَحَی مثل الوغی: الصوت. وَحَی مانند وَغی به معنای صدا است. (1)

لسان العرب به همه معانی گفته شده اشاره نموده است:

الوحی: الاشاره والکتابة والرسالة والالهام والکلام الخفی وکلّ ما القیته إلی غیرک؛ یقال: وحیت إلیه الکلام واوحیت ووحی وحیاً واوحی أیضاً أی کتب. والوحی المکتوب والکتاب أیضاً؛ وحی به معانی اشاره، نوشتن، پیام دادن، الهام، سخن پنهانی، القاء به غیر، و نیز به معنای کتاب و مکتوب (نوشته شده) آمده است و «اوحی» (باب افعال) به معنای وحی (ثلاثی مجرد) می باشد.

ایشان پس از معنای اصطلاحی وحی (وحی رسالی) به برخی از کاربردهای قرآنی آن می پردازد و وحی را به آتش نیز معنا کرده و می افزاید: به پادشاه نیز وحی گفته می شود. او از زبان ثعلبه می نویسد:

به ابن انباری گفتم: وحی چیست؟ قال: المَلِک. فقلت: ولِمَ سمّی الملِک وحی؟ فقال: الوحی النار فکانّه مثل النار ینفع ویضرّ، والوحی: السید من الرجال؛ ایشان گفت: وحی پادشاه است. گفتم چرا به پادشاه وحی گویند؟ گفت: اصل وحی همان آتش است و از آن رو به پادشاه وحی گویند که مانند آتش هم سود می رساند هم ضرر می زند. به مرد بزرگ قبیله نیز وحی می گویند.

ص:30

ایشان معانی دیگری مانند «صدا، صدای پرنده، شتاب و سرعت» نیز برای وحی بیان می کند. (1)

مؤلف القاموس المحیط می نویسد:

الوحی: الاشاره والکتابة والمکتوب والرسالة والالهام والکلام الخفی وکلّما القیته إلی غیرک؛ (2) وحی به معنای «اشاره، نوشتن، نوشته (مقاله، کتاب و...) نامه، الهام، سخن پنهانی و آن چه که به غیر خودت القا می کنی» می باشد.

زبیدی (نویسنده تاج العروس) ضمن بیان همه معانی یاد شده معنای «آتش» را نیز بر آنها افزوده است، (3) ابن اثیر در النهایه نیز اصرار فراوانی بر معنای «سرعت» نموده است. (4)

سایر لغت شناسان نیز مانند راغب در مفردات (5) و ازهری در تهذیب اللغه (6) به برخی یا بیشتر معانی بیان شده اشاراتی نموده اند.

نکته قابل توجه این که برخی از لغت شناسان برای وحی یک معنای اصلی بیان نموده و سایر معانی را به این اصل باز می گردانند. (7)

ص:31

احمد بن فارس بن زکریا (نویسنده مقاییس اللغه) می نویسد:

(و، حاء و یاء) اصل یدل علی القاء علم فی اخفاء او غیره إلی غیرک؛ اصل وحی به معنای افکندن (القاء) علم و دانش به غیر خود می باشد؛ چه این القاء در پنهانی صورت گیرد یا آشکارا.

ایشان پس از بیان معانی دیگر وحی که لغت شناسان بیان کرده اند، می افزاید: «وکل ما فی باب الوحی فراجع إلی هذا الأصل الّذی ذکرناه»؛ (1) همه معانی وحی به همان اصلی برمی گردد که ما ذکر کردیم (القاء علم به غیر).

راغب اصفهانی می نویسد: «اصل الوحی: الاشاره السریعة»؛ (2) اصل وحی اشارۀ سریع می باشد.

زبیدی در تاج العروس به نقل از ابن انباری، اساس وحی را سرّی بودن آن می داند و با اشاره ای به معنای اصطلاحی وحی می نویسد:

سُمّی وحیاً لأن الملَک أسرّه عن الخلق وخصّ به النبی المبعوث إلیه واصل الایحاء ان یسرّ بعضهم إلی بعض کما فی قوله تعالی: (یُوحِی بَعْضُهُمْ إِلی بَعْضٍ زُخْرُفَ الْقَوْلِ غُرُوراً) 3 و هذا اصل الحرف؛ (3) وحی بدین جهت گفته می شود که فرشته آن را از مخلوقات پنهان می کند و این گونه وحی ویژه پیامبری است که به سوی مردم برانگیخته شده است و اصل «ایحاء» القا کردن مطلب مخفی و سری به بعض دیگری است؛ چنان که در گفتار خدای متعال آمده است: بعضی از آنها برای بعضی (برای فریب دادن) سخنان آراسته القا می کنند. و همین معنای اصلی حروف وحی می باشد.

ص:32

ایشان در نقل دیگری از ابواسحاق می نویسد: «اصل وحی در لغت اعلام پنهانی است و به همین جهت الهام را وحی گویند». (1)

مؤلفِ التحقیق فی کلمات القرآن می نویسد:

انّ الأصل الواحد فی المادة هو القاء امر فی باطن غیره؛ اصل یگانه در ماده «وحی» افکندن و القاء امری در باطن و درون چیزی است؛ چه القاء تکوینی باشد یا قلبی؛ چه آن امر علم باشد یا ایمان یا نور یا وسوسه و چه القاکننده فرشته باشد یا انسان یا چیز دیگر؛ چه باواسطه باشد یا بی واسطه. (2)

نتیجه

نکاتی که از بررسی کلمات لغت شناسان استفاده می شود عبارتنداز:

1. وحی در معانی مختلفی به کار رفته است که از جمله می توان به معانی اشاره، اشاره سریع صدا، نوشتن، خط، رسالت و پیام، ذبح کردن، الهام و در دل افکندن، کلام و سخن پنهانی، القا و افکندن مطلبی به دیگری، برانگیختن، سرعت، شتاب و مبادرت به کاری و آتش، اشارت کرد؛ اما همه این ها معنای اصلی و وضعی نیست.

2. معنای اصلی وحی همان سرعت و خفا است و کاربرد وحی در سایر معانی به صورت مشترک معنوی است؛ نه مشترک لفظی.

3. لغت شناسانی مانند نویسنده مقائیس اللغة (احمد بن فارسی بن زکریا)، راغب اصفهانی، مرتضی زبیدی و مصطفوی، تصریح کرده اند که معنای اصلی وحی یک چیز است (سرعت یا خفا) و سایر معانی به آن باز می گردند.

ص:33

4. از بررسی معانی مختلف روشن می شود که دو ویژگی در معنای اصلی وحی دخالت دارد که عبارتنداز:

الف) سرعت (چنان چه راغب در مفردات اشارت نمود)؛

ب) خفا و پنهانی (بسیاری از لغت شناسان از جمله نویسنده التحقیق فی کلمات القرآن آن را قید اصلی می داند).

5. اصل وحی به معنای سرعت و خفا است؛ اما کاربرد آن در معناهای دیگر که بیان شد از نظر لغت-به صورت مشترک معنوی-اشکال ندارد.

6. همان طور که بیشتر لغت شناسان اشاره کردند، افزون بر کاربرد لغوی این واژه، وحی یک معنای اصطلاحی و شرعی نیز دارد و در واقع دو نوع کاربرد برای آن بیان کرده اند:

الف) مفهوم عام لغوی که به تفصیل گذشت؛

ب) مفهوم خاص اصطلاحی و شرعی آن، که قرآن کریم، روایات و متشرعه نیز آن را به کار برده اند و همین معنا شایع ترین معنای به کار رفته در قرآن است که آن را «وحی انبیا»، «وحی تشریعی» یا «وحی رسالی» نیز می گویند.

از نوع ارتباط عادی و سیره و روش معمولی بشر نیست تا عقل عادی انسان بتواند جزئیات آن را درک کرده و از آن تعریفی دقیق ارائه دهد. در هر صورت جهت آشنایی با آن و ویژگی هایش، دانشمندان اسلام (مفسران، متکلمان و لغت شناسان) تعریف هایی ارائه کرده اند که به برخی از آنها اشاره می رود:

شیخ مفید پس از بیان معنای لغوی وحی می نویسد: «در عرف اسلام و شریعت پیامبر (صلی الله علیه و آله) وقتی که وحی به خداوند نسبت داده می شود به پیامبران اختصاص دارد». (1)

طبرسی (ره) در مجمع البیان پس از بیان معنای لغوی وحی می نویسد: «إنّه صار کالعلم فیما یلقیه الملک إلی النبی (صلی الله علیه و آله) من البشر عن الله تعالی»؛ (2) وحی عَلَم شده است در آن چه که فرشته از جانب خدا به پیامبری از جنس بشر القا کند.

این تعریف نقصانی دارد که شامل وحی مستقیم نمی شود بنابراین جامع نیست.

راغب اصفهانی نیز وحی اصطلاحی را چنین بیان می کند: «یقال للکلمة الالهیه التی تلقی إلی انبیائه»؛ (3) به سخن پروردگار که به پیامبرانش القا می شود وحی گفته می شود.

شیخ محمد عبده در رساله توحید می نویسد: «وقد عرّفوه شرعاً بانه اعلام الله تعالی لنبی من انبیائه بحکم شرعی ونحوه»؛ (4) وحی را در دین چنین تعریف کرده اند: اعلام حکم شرعی و مانند آن از جانب پروردگار به پیامبرش.

ص:35

رشید رضا نیز پس از همین تعریف می گوید:

ولی ما چنین تعریف می کنیم: بانّه عرفان یجده الشخص من نفسه مع الیقین بانه من قبل الله بواسطه او بغیر واسطه؛ (1) وحی نوعی شناخت است که شخص در درون خود آن را به یقین می یابد که از جانب خداوند است؛ چه باواسطه باشد یا بی واسطه.

فرید وجدی نیز وحی اصطلاحی را تعلیم الهی برای پیامبرانش می داند که امور دین را به وسیله فرشتگان برای آنان می فرستد و این معنا در بیشتر ادیان عمومیت دارد. (2)

علامه طباطبایی نیز وحی را از لوازم نبوت می داند که نوعی تکلیم الهی است که نبوت بر آن توقف دارد؛ همان طور که خداوند می فرماید: «ای پیامبر! ما به تو وحی کردیم چنان که به پیامبران پیش از تو نیز وحی کرده ایم». (3)

همچنین وی وحی را شعور و درک ویژه ای در باطن پیامبران می داند که درک آن تنها برای افراد خاصی ممکن است که مشمول عنایات الهی قرار گرفته اند. (4)

برخی دیگر نیز این چنین تعریف کرده اند: «کلام الله تعالی المنزل علی نبی من انبیائه»؛ کلام خداوند که بر پیامبری از پیامبرانش نازل شده است. (5)

با توجه به تعاریف گذشته می توان تعریف مرحوم طبرسی را اصلاح کرد و وحی عبارت است از: «ما یلقی عن الله تعالی الی النبی من البشر بواسطة المَلک او بغیر واسطة»

ص:36

نتیجه

از تعاریف گذشته چنین استفاده می شود که:

1. وحی عبارت است از القاء کلام و اعلام پنهانی و سریع در امور دین و شریعت خاصی از جانب خداوند به پیامبران خود.

2. اگر واژه «وحی» به طور مطلق و بدون قرینه به کار برده شود منظور همین معنای اصطلاحی است.

3. بین معنای لغوی و اصطلاحی وحی هماهنگی و مناسبت وجود دارد؛ چراکه در هر دو اعلام و پنهانی و سرعت قید شده است.

4. نسبت میان معنای لغوی و اصطلاحی، عام و خاص مطلق است؛ چراکه وحی در لغت هر نوع اعلام و القا است؛ چه از جانب خداوند یا انسان یا شیطان باشد و چه مطلب وحی شده حق باشد یا باطل و چه کسی که وحی بر او می شود پیامبر باشد یا غیر آن؛ به خلاف معنای اصطلاحی که القاء خاصی (از خداوند به پیامبرش) می باشد.

5. وحی از دیده ها و انظار پنهان و فهم آن جز برای وحی شونده امکان ندارد و میان وحی کننده و وحی شونده رابطه خاصی وجود دارد.

6. وحی پایه هایی متشکل از مبدأ و مصدر وحی، پیک وحی، گیرنده وحی و متن وحی دارد.

7. مبدأ وحی تنها باید خداوند باشد.

8. متن وحی باید از امور حقیقی، معقول و شرعی (امور دین) باشد؛ نه خیالی یا موهون و باطل.

9. گیرنده وحی تنها پیامبران الهی هستند و هر کسی لیاقت ورود به این

ص:37

ساحت مقدس را نداشته؛ زیرا پیامبر افزون بر شایستگی، از فضل الهی بهره مند بوده اند: (ذلِکَ فَضْلُ اللّهِ یُؤْتِیهِ مَنْ یَشاءُ). 1

10. بنابراین چنین مواردی نمی تواند وحی اصطلاحی باشد:

الف) وحی به معنای الهام امور باطل، خیالات و اوهام؛

ب) وحی به غیر پیامبر (امام معصوم و دیگران)؛

ج) مبدأ وحی غیر خداوند باشد؛

د) اگر الهامی آشکارا باشد و همه آن را درک کنند.

مفاهیم و اصطلاحات بسیاری را در این باره می شود بررسید؛ همانند ایمان، کفر، شرک، تقوا و روح که در این جا واژه و اصطلاح وحی را از منظر معناشناسی بررسی می کنیم.

در قرآن کریم افزون بر واژه وحی واژه های دیگری نیز وجود دارد که به نوعی مفهوم وحی را ایفا می کند و این نشان از اهتمام قرآن نسبت به این پدیده و معرفت الهی است که در صدد است رابطه مفهومی بین اجزاء و ساختارمند بودن آن را معرفی کند.

نزدیک ترین واژه ها به مفهوم وحی واژه های «کلام، قول و نزول» است و پس از این ها واژه های «مجیء، قصص، تلقّی و القاء، نبأ، اتیان، قرائت، تلاوت، تعلیم، و الهام» به نوعی مفهوم وحی را می رسانند. این واژه ها را می توان در سه بخش بیان کرد:

-برخی از واژه ها رابطه گفتاری و پیام رسانی بین وحی کننده و گیرنده وحی را بیان می کنند؛ مانند واژه کلام، قول، نبأ و قصص؛

-برخی دیگر از واژه ها فرود آمدن وحی از جانب خداوند را بیان می کند؛ مانند واژه نزول، اتی و مجیء؛

-برخی از دیگر واژه ها بیانگر نزول لفظی آیات قرآن بر پیامبرند؛ مانند واژه های قرائت، تلاوت و ترتیل.

پرسش این است که چرا خداوند متعال در برخی موارد از واژه «کلام» و در برخی دیگر از واژه «قول» و در بعضی موارد از واژه «وحی» یا دیگر واژه ها استفاده می کند؛ با این که معنای مشترک در همه آنها وجود دارد؟

کاربرد واژه های مختلف در یک معنا از این جهت است که نسبت به هر لفظ

ص:39

عنایت ویژه ای است تا انطباق عنایت لفظی با مورد خاص، ظهور بهتری داشته باشد؛ برای مثال در جایی که تعبیر به کلام شده است و خداوند فرموده است: (وَ کَلَّمَ اللّهُ مُوسی تَکْلِیماً) خواسته است هم رابطه گفتاری حضرت موسی (علیه السلام) با خداوند را بیان کند، هم به موسی (علیه السلام) احترام کند و بفهماند که او نسبت به انبیای پیش از خود فضیلتی نیز دارد. هرچند تکلیم با قول هم معنا است، از واژه قول استفاده نشده است و کاربرد واژه قول ناظر به گفت وگو و مذاکره بین دو ذات است و نیز برای جایی که قضا و قدر و حکم و تشریع و امثال آن مراد باشد، تعبیر به «قول» شده است. خداوند می فرماید: (قالَ فَالْحَقُّ وَ الْحَقَّ أَقُولُ ) 1 گفتن در این جا به معنای قضا راندن است.

و همین مفهوم قول در جایی که عنایت الهی به گفتاری که از غیر انبیای الهی پوشیده باشد، از آن به «وحی» تعبیر می شود و بدین جهت خداوند متعال تفهیم به انبیا را-که پنهان از غیر است-وحی می خواند: (إِنّا أَوْحَیْنا إِلَیْکَ کَما أَوْحَیْنا إِلی...).

و هرگاه عنایت به قطعی بودن و شگفت آور بودن سخن باشد از آن با واژه «نبأ» تعبیر می شود؛ چنان چه اگر عنایت به فرود آمدن آیات الهی با ویژگی های خاص آن باشد واژه مجئ یا نزول به کار برده می شود و نیز هرگاه مقصود گویایی مطلب یا خبری پیوسته به شکل داستان باشد از واژه «قصص» (1) استفاده شده است. و واژه تلقی ناظر به دریافت و واژه قرائت و تلاوت الهی توجه به الفاظ و کلماتی است که با نظم و محتوای خاصی ادا می شود.

ص:40

حضرت مریم (علیها السلام): (... قالَ کَذلِکِ اللّهُ یَخْلُقُ ما یَشاءُ...) 1 و ذی القرنین: (... قُلْنا یا ذَا الْقَرْنَیْنِ إِمّا أَنْ تُعَذِّبَ...). 2

-سخن گفتن فرشتگان با حضرت مریم (علیها السلام) (وَ إِذْ قالَتِ الْمَلائِکَةُ یا مَرْیَمُ إِنَّ اللّهَ اصْطَفاکِ وَ طَهَّرَکِ...)، 3 حضرت ابراهیم (علیه السلام): (وَ لَقَدْ جاءَتْ رُسُلُنا إِبْراهِیمَ بِالْبُشْری قالُوا سَلاماً...) 4 و حضرت لوط (علیه السلام): (قالُوا یا لُوطُ إِنّا رُسُلُ رَبِّکَ...). 5

همه این آیات به خوبی و روشنی مفهوم وحی را می رسانند؛ اما عنایت خداوند نسبت به کاربرد این واژه (قول) طرح رابطه گفتاری بین دو ذات متفاوت است.

این دو واژه سخن گفتن خداوند را بیان می کنند که وحی الهی است. چنان که گذشت تفاوت در این است که در هر واژه عنایت خاصی وجود دارد که در واژه دیگر نیست؛ اما این که مفهوم سخن گفتن خداوند و حقیقت تکلیم او چیست، بحث مفصلی دارد که چکیده آن چنین است:

قول و کلام از نظر «عرف عام» عبارت است از: حروف و اصواتی که از متکلم صادر می شود و قائم به متکلم است که در انسان و حیوانات مشابه انسان چنین صوتی با ابزار زبان و حنجره و مانند آن در دهان ایجاد می شود؛ اما در انسان به صورت ایجاد الفاظ و حروف است؛ بر خلاف سایر حیوانات؛ به هر روی کاربرد کلام بر هر دو صحیح است؛ چرا که هدف اصلی صدا و کلام، ابراز «ما فی الضمیر» و سِر درون است که در هر موجودی به اقتضای وجودی و شأن و ظرفیت آنها متفاوت است که در انسان به صورت سخن گفتن است.

بنابراین چنان که فلاسفه گفته اند، «حقیقت کلام و قول، اظهار و ابراز درون و کشف ضمیر است؛ نه ایجاد صوت و لفظ؛ اما در انسان به دلیل ظرفیت وجود خاص و اجتماعی بودن او که نیاز به تفهیم و تفهم دارد به صورت الفاظ و اصواتی است که در دهان پدید می آید و اگر انسانی هیچ گونه ارتباطی با هیچ فردی حتی با اعضای خانواده خود نداشته باشد، چنین فردی بی گمان به کلام و صوت نیاز پیدا نمی کند. دیگر موجودات نیز چنین اند.

بر این اساس هر رفتاری از متکلم که همان اثر سخن گفتن را دارا باشد (اظهار معانی درون و باطن) می شود آن را «کلام» نامید.

پس به فعل هر فاعلی که کشف از ضمیر او می کند و علم یا قدرت یا کمال او را نشان می دهد، می شود نام کلام گذاشت؛ جز این که دلالت الفاظ بر سرائر و

ص:43

ضمائر، اعتباری است و دلالت افعال و آثار بر توانایی و عظمت فاعل تکوینی است. (1)

از این رو می شود به هر چیزی که قدرت الهی را نمایش دهد، کلمه الهی گفت؛ چنان که در قرآن به عیسی (علیه السلام) «کلمة الله » (2) یا هر موجودی در عالم طبیعت به کلمات رب (3) تعبیر شده است؛ چراکه هر آن چه در صفحه عالم امکان قرار دارد چون خبر از کمال و جمال و علم و قدرت مبدأ و خالق آن می دهد به آن کلمات رب گفته می شود.

حکما و فلاسفه گفته اند:

پایه و اساس حقیقت کلام چیزی است که دلالت بر معنای پنهانی و باطنی انسان می کند؛ اما ویژگی های دیگر مانند این که با صوت و لفظ باشد و از طریق حنجره ایجاد شود و بر مقاطع فم متکی باشد، این ها ویژگی هایی است که تابع مصادیق و افراد آن است و در معنای حقیقی کلام، که آن را قوام ببخشد و پایه و اساس آن را تشکیل دهد دخالت ندارد. در نتیجه الفاظ و کلماتی که از انسان صادر می شود و بر ما فی الضمیر دلالت کند کلام است. همان طور که اشاره رسا به معنا و اراده مقصود، کلام است. اشاره با دست به نشستن و ایستادن امر و قول است. (4)

و نیز وجودات خارجی که با تمام وجود حکایت از علّت خود می کنند کلامند.

در نتیجه مجموع عالم امکان و همه عالم هستی که با ایجاد خود به نوعی کمال خداوند را می رسانند کلام خدای سبحان هستند. (5)

ص:44

خلاصه سخن این که کلام و قول را می توان بر دو قسم دانست:

1. تکوینیات: در این قسم، نفس فعل همان قول و کلام خدا است که با «کن» تعبیر می شود؛ یعنی خداوند اراده می کند چیزی را ایجاد کند و او ایجاد می شود. حتی لفظ قول و کلام نیز واسطه نیست تا او ایجاد شود؛ بلکه قول و کلام همان فعل خداوند است که می فرماید: (... إِذا قَضی أَمْراً فَإِنَّما یَقُولُ لَهُ کُنْ فَیَکُونُ)؛ 1 چون اراده چیزی کند به او گوید موجود شو، پس موجود می شود.

به همین جهت همه عالم هستی کلمات خداوند است؛ چنان که خداوند می فرماید: (قُلْ لَوْ کانَ الْبَحْرُ مِداداً لِکَلِماتِ رَبِّی لَنَفِدَ الْبَحْرُ قَبْلَ أَنْ تَنْفَدَ کَلِماتُ رَبِّی...)؛ 2 بگو! اگر دریا برای نوشتن کلمات پروردگار من مرکب شود دریا به پایان می رسد و کلمات پروردگار من به پایان نمی رسد.

2. غیر تکوینیات: در این امور حقیقت قول و کلام همان تفهیم و تفهم و ابراز خواسته های درونی است که گاهی به صورت لفظ و گاهی با اشاره یا به صورت های دیگر می باشد.

نقل قصه است، (1) و به معنای پی جویی نیز می آید. قِصص (به کسر قاف) جمع قصه است؛ (2) به معنای اخبار گذشتگان که بعضی پشت سر بعضی درآید. برخی گویا و روشن بودن معنا و مفهوم را در معنای قصص دخالت داده اند. (3) برخی نیز قصص را خبر، داستان یا حادثه ای می دانند که با واقع مطابق باشد. (4)

خداوند متعال می فرماید: (نَحْنُ نَقُصُّ عَلَیْکَ أَحْسَنَ الْقَصَصِ بِما أَوْحَیْنا إِلَیْکَ هذَا الْقُرْآنَ...)؛ 5 ما بهترین سرگذشت ها را از طریق این قرآن-که بر تو وحی کردیم-بر تو بازمی گوییم.

مرحوم طبرسی می نویسد: «(نَحْنُ نَقُصُّ عَلَیْکَ أَحْسَنَ الْقَصَصِ...) ای: نبیِّن لک أَحسن البیان یا أحسن تبیین وایضاح؛ (5) نیکوترین بیان و روشن ترین مطلب را برای تو بیان می کنیم.

خداوند متعال در ادامه آیه مباهله می فرماید: (إِنَّ هذا لَهُوَ الْقَصَصُ الْحَقُّ...) آن چه ما برای شما (از داستان عیسی (علیه السلام) نقل کردیم حق است و تو باید به این گونه وحی اعتماد داشته باشی؛ زیرا این آیات از جانب خداوند سبحان آمده و وحی شده و جمله بعد: (... وَ ما مِنْ إِلهٍ إِلاَّ اللّهُ...) تأکید بر مطابق با واقع و حق بودن مطالب وحیانی است.

در بسیاری از آیات که با واژه قصص آمده, کلمه حق نیز به کار رفته است. این کلمه بنابر آن چه گذشت (نهفته بودن تطابق با واقع در مفهوم قصص) و بنابر

ص:46

تصریح برخی از مفسران، (1) تأکید و توضیح مفهوم قصه است.

همچنین خداوند می فرماید: (... إِنِ الْحُکْمُ إِلاّ لِلّهِ یَقُصُّ الْحَقَّ...) 2 حکم تنها از آن خداوند است و او است که حق را بیان می کند.

آیات دیگر عبارتند از: اعراف، آیه 7 و 101 و نمل، آیه 76.

درباره مرجع ضمیر «هو» اگرچه اختلاف وجود دارد، از دیدگاه بیشتر مفسران، قرآن کریم است؛ چراکه این کتاب آسمانی معجزه الهی به شمار می رود و بهترین و بزرگ ترین خبرهای پیشینیان در آن آمده است. (1)

آیه سوم سوره تحریم از آیاتی است که در آن واژه نبأ مفهوم وحی را می رساند. توضیح این که پیامبر اسلام به یکی از همسران خود (حفصه) (2) مطلبی را در پرده گفت و خواست آن را فاش نسازد؛ اما او آن را نزد عایشه فاش نمود. خداوند متعال نیز پیامبرش را آگاه کرد. آن حضرت به همسرش (حفصه) گفت که تو اسرار را فاش ساخته ای. حفصه شگفت زده شد و گفت: «من انبأک هذا»؛ چه کسی به تو خبر داد؟ «قالَ: نَبَّأَنِیَ الْعَلِیمُ الْخَبِیرُ»؛ 3 گفت: خدای دانا و آگاه مرا با خبر ساخت.

روشن است که خداوند پیامبر خود را از طریق وحی آگاه نموده است و علت کاربرد واژه نبأ نیز همان مفهوم خبر بودن آن و ویژگی های خاص و نهفته در واژه نبأ است.

همچنین است آیه چهارم سوره قمر.

آیاتی از قرآن کریم که این واژه در آنها به کار رفته به معنای وحی یا قول و کلام است؛ اگرچه در ذات خود نوعی تفاوت با وحی دارد.

خداوند حدود ده مورد از رابطه گفتاری خود با بندگان برگزیده را با این واژه بیان می کند که پیامبران و غیر پیامبران مانند حضرت مریم (علیها السلام) را مورد خطاب قرار داده است.

خداوند متعال می فرماید: (وَ نادَیْناهُ أَنْ یا إِبْراهِیمُ* قَدْ صَدَّقْتَ الرُّؤْیا...)؛ 1 ابراهیم را ندا دادیم، رؤیای خود را حقیقت بخشیدی.

درباره خطاب قرار دادن حضرت موسی (علیه السلام) می فرماید: (وَ نادَیْناهُ مِنْ جانِبِ الطُّورِ الْأَیْمَنِ...)؛ 2 و ما موسی را از جانب راست کوه طور ندا دادیم.

و نیز این آیات: «طه، آیه 11؛ نمل، آیه 8؛ قصص، آیه 30؛ شعراء، آیه 10؛ اعراف، آیه 22 و قصص، آیه 46». گاهی نیز خداوند فرشتگان یا فرشته ای را مأمور سخن گفتن و ندا کردن با بندگان برگزیده خود نموده است.

خداوند متعال در داستان حضرت زکریا (علیه السلام) می فرماید: (فَنادَتْهُ الْمَلائِکَةُ وَ هُوَ قائِمٌ یُصَلِّی فِی الْمِحْرابِ أَنَّ اللّهَ یُبَشِّرُکَ بِیَحْیی...)؛ 3 پس در حالی که وی (زکریا) در محراب خود ایستاده و دعا می کرد فرشتگان او را ندا دردادند که خداوند تو را به ولادت یحیی مژده می دهد. در آیه دیگر درباره حضرت مریم (علیها السلام) خداوند می فرماید: (فَناداها مِنْ تَحْتِها أَلاّ تَحْزَنِی قَدْ جَعَلَ رَبُّکِ تَحْتَکِ سَرِیًّا)؛ 4 فرشته ای از زیر پای او وی را ندا داد که اندوهگین مباش؛ پروردگارت زیر پای تو چشمه آبی پدید آورده است.

ص:49

رابطه وحیانی خداوند متعال یا فرشتگان با برگزیدگان خود در کاربرد واژه ندا در این آیات به روشنی هویدا است؛ زیرا در آن غیر از رابطه گفتاری نوعی اعلام و ابراز نیز وجود دارد.

و این نزول از مرتبه «عنداللهی» به مرتبه الفاظ است تا برای همه مردم فهم پذیر باشد.

ایشان سخن راست و حق فرستادیم و آنها دروغ می گویند.

خداوند در جای دیگر می فرماید: (... وَ قَدْ آتَیْناکَ مِنْ لَدُنّا ذِکْراً)؛ 1 و به تو از جانب خود، قرآن را عطا کردیم. در سوره حجر آیه 64 نیز می فرماید: (وَ أَتَیْناکَ بِالْحَقِّ وَ إِنّا لَصادِقُونَ)؛ ما واقعیت مسلّمی را برای تو آورده ایم و راست می گوییم.

آمدن واژه «اتی» با واژگانی چون ذکر، سبع المثانی و حق، بهترین گواه در ارائه مفهوم وحی و آمدن قرآن از جانب خداوند متعال است.

در جای دیگر خداوند متعال می فرماید: (یا أَیُّهَا النّاسُ قَدْ جاءَتْکُمْ مَوْعِظَةٌ مِنْ رَبِّکُمْ...)؛ 1 ای مردم! برای شما از جانب پروردگارتان اندرزی آمده است.

آیات دیگر که مشابه هستند عبارتند از: یونس، آیه 108، نساء، آیه 174، اعراف، آیه 52 و زخرف، آیه 78.

ب) برخی دیگر از آیات هم به فرستنده و گیرنده وحی اشاره نموده اند:

خداوند متعال می فرماید: (... لَقَدْ جاءَکَ الْحَقُّ مِنْ رَبِّکَ فَلا تَکُونَنَّ مِنَ المُمْتَرِینَ)؛ 2 حق از جانب پروردگارت به سوی تو آمده است و تو هرگز از تردیدکنندگان مباش.

مرحوم طبرسی می فرماید: منظور از حق، قرآن و اسلام می باشد. (1)

بیضاوی در توضیح آیه می نویسد:

حق (آیات الهی) به روشنی به تو رسیده است و هیچ جای شک و تردید با این آیات قطعی و یقینی برای تو نیست و مبادا نسبت به جزم و یقینی که در تو وجود دارد به خود تزلزل راه دهی. (2)

همچنین است مائده، آیه 48 و هود، آیه 120.

روشن است که مفهوم آیات فوق چنان که بیشتر مفسران بدان اشاره کرده اند بر این اساس است که مقصود از حق یا یکی از مصادیق آن قرآن بوده باشد.

ج) برخی دیگر از آیات دلالت دارد که پیامبر اسلام (صلی الله علیه و آله) قرآن را از جانب خداوند برای مردم آورده و بر آنها تلاوت می کند.

خداوند متعال می فرماید: (... قَدْ جاءَکُمُ الرَّسُولُ بِالْحَقِّ مِنْ رَبِّکُمْ...)؛ 5 ای مردم!

ص:53

پیامبر (که انتظارش را می کشیدیم) حق را از جانب پروردگارتان آورد.

و نیز مؤمن، آیه 70، صافات، آیه 37 و صف، آیه 6.

د) برخی دیگر از آیات تنها از آمدن به سوی مردم و تکذیب کافران و مخالفان انبیا سخن می گوید و به آورنده آن اشاره ای ندارد.

خداوند متعال می فرماید: (وَ لَمّا جاءَهُمُ الْحَقُّ قالُوا هذا سِحْرٌ وَ إِنّا بِهِ کافِرُونَ)؛ 1 هنگامی که حق به سراغشان آمد، گفتند: این سحر است و ما نسبت به آن کافریم.

بسیاری از مفسران مفهوم حق را قرآن کریم می دانند.

مرحوم طبرسی می نویسد: «منظور از حق قرآن است». (1)

بیضاوی می نویسد: «کافران قرآن را سحر نامیدند و به آن کفر ورزیدند و پیامبر اسلام (صلی الله علیه و آله) را نیز تحقیر کردند». (2)

آیات دیگر: زمر، آیه 32 و عنکبوت، آیه 68.

در هر حال از آیات به خوبی استفاده می شود که قرآن و حق از جانب پروردگار بر پیامبر اسلام وحی و نازل شده است؛ اگرچه بسیاری ناسپاسند و آیات خداوندی را نمی پذیرند.

تفعیل) به معنای روبه رو کردن، تفهیم و اعطا است. (1)

(وَ إِنَّکَ لَتُلَقَّی الْقُرْآنَ مِنْ لَدُنْ حَکِیمٍ عَلِیمٍ ) 2 تو قرآن را از جانب خدای حکیم و دانا تفهیم می شوی. که آن هم یک نوع روبه رو شدن است. (2) صاحب التحقیق فی کلمات القرآن، روبه رو شدن همراه با ارتباط را در معنای القا و تلقیه مؤثر می داند. (3)

در هر صورت «تلقیه قرآن» در این آیه شریفه همان بخشیده شدن قرآن (4) و تفهیم شدن آن است که ارتباط و روبه رو شدن نیز در آن لحاظ شده است و خداوند تفهیم کننده وحی است و این قسم را القا و تلقیه رحمانی گویند؛ چراکه «القا» را بر چهار قسم دانسته اند:

-القای شیطانی: که خطور اعمال شر یا گناه در قلب انسان است.

-القای نفسانی: و آن خطور بهره ها و حظوظ نفسانی به قلب انسان است؛ بدون آن که باعث گناه یا فساد شود.

-القای روحانی: میل و تمایل قلبی به اعمال خیر؛ مانند اطاعت و عبادات و احسان به دیگران. این قسم را الهام ملکی نیز گویند؛

-القای رحمانی: درخشش نور از افق قلب است که قلب به وسیله نور ایمان و تقوا نورانی می شود.

این آیه شاید اشارت بدین نکته باشد که ای پیامبر گرامی! آیات قرآنی که به قلب تو القا می گردد، القاء رحمانی است؛ نه شیطانی و نفسانی؛ بلکه بالاتر و برتر

ص:55

از القائات ملکی به شمار می رود و این القاء «مِنْ لَدُنْ حَکِیمٍ عَلِیمٍ » از طرف خدای حکیم و دانا است. (1)

خداوند متعال در آیه دیگر می فرماید: (وَ ما کُنْتَ تَرْجُوا أَنْ یُلْقی إِلَیْکَ الْکِتابُ إِلاّ رَحْمَةً مِنْ رَبِّکَ...)؛ 2 و تو هرگز امید نداشتی که این کتاب آسمانی به تو القا گردد؛ ولی رحمت پروردگارت چنین خواست.

خداوند به فرشتگانی سوگند یاد می کند که ذکر و قرآن را به پیامبران و پیامبر اسلام (صلی الله علیه و آله) القا می کنند: (فَالْمُلْقِیاتِ ذِکْراً)؛ سوگند به فرشتگانی که آیات بیدارکننده الهی را القا می کنند!

منظور از ذکر، یا قرآن کریم است که بر پیامبر اسلام قرائت و القا شده است یا مطلق وحی است که بر پیامبران القا شده است. (2)

قوم ثمود که منکر و مخالف حضرت صالح و رسالت او و وحی بودند در اشکالی واهی به پیامبر خود چنین گفتند: (أَ أُلْقِیَ الذِّکْرُ عَلَیْهِ مِنْ بَیْنِنا...)؛ 4 آیا از میان ما تنها بر این مرد (حضرت صالح) وحی نازل شده است؟

اشکال اصلی قوم ثمود این بود که معتقد بودند، بشری مانند آنان ممکن نیست پیامبر باشد و بر او وحی شود و در این آیه ایراد می گیرند که اگر بناست وحی الهی بر انسانی نازل شود، چرا بر صالح نازل شود؛ با این که افرادی معروف تر و ثروتمندتر نیز وجود دارند.

ص:56

به هر روی بنابر بسیاری از آیات یاد شده، قرآن و کتاب بر پیامبر القا و ارائه شده است.

حکم و گاهی با خواندن و تدبر در معنا. تفاوت تلاوت با قرائت در این است که تلاوت به کتاب های آسمانی اختصاص دارد؛ اما قرائت اعم است. (1)

مرحوم طبرسی می نویسد:

تلاوت، همان قرائت است. «تلا» یعنی «قرأ» و هر دو به معنای پیروی کردن از یکدیگر است؛ زیرا بعضی حروف از بعضی دیگر پیروی می کنند. تفاوت در این است که اصل قرائت جمع حروف است و اصل تلاوت پیروی کردن حروف همراه با تعقل، فهم و معرفت. (2)

این واژه در پنج جای قرآن کریم مفهوم وحی را می رساند؛ از جمله این که می فرماید: (تِلْکَ آیاتُ اللّهِ نَتْلُوها عَلَیْکَ بِالْحَقِّ...)؛ 3 این است آیات خدا که به حق بر تو تلاوت می کنیم.

در جای دیگر می فرماید: (ذلِکَ نَتْلُوهُ عَلَیْکَ مِنَ الْآیاتِ وَ الذِّکْرِ الْحَکِیمِ). 4

منظور از تلاوت در «نتلو» همان قرائت و تکلم و وحی بر پیامبر (صلی الله علیه و آله) است که خداوند متعال آیات را کلمه-کلمه و بدون فاصله بر پیامبر خوانده است؛ یا این که جبرئیل به فرمان خداوند این کار را انجام می دهد. (3)

آیات مشابه عبارتند از جاثیه، آیه 6، قصص، آیه 3 و آل عمران، آیه 108.

سخنی پایدار با آسانی و راحتی بیان شود آن را ترتیل گویند. (1) همچنین با دقت و درست ادا کردن کلمات نیز ترتیل است. (2)

واژه «رتلنا» که در قرآن کریم مفهوم قرائت و وحی را می رساند، یک بار آمده است. خداوند متعال درباره شیوه بیان و نزول آیات می فرماید: (... وَ رَتَّلْناهُ تَرْتِیلاً)؛ 3 ما آن را جدا-جدا و پشت سر هم و آرام برای تو بیان کردیم.

مرحوم طبرسی می نویسد: «ای: بیناه تبییناً ورسّلناه ترسیلاً بعضه فی اثر بعض؛ (3) آن را به طور روشن و گویا بیان می کنیم و پشت سر هم می فرستیم».

پیامبر (صلی الله علیه و آله) به ابن عباس فرمود: «وقتی قرآن را قرائت می کنی آن را با ترتیل بخوان». او پرسید: ترتیل چیست؟ حضرت فرمود:

بینه تبیاناً ولاتنثره نثرَ الرَّمل ولاتهذّه هذّالشعر قفوا عند عجائبه وحرّکوا به القلوب ولا یکوننّ همّ احدکم آخر السوره؛ (4) حروف و کلمات آن را به روشنی ادا کن؛ نه همچون ذرات شن آن را پراکنده کن و نه آن را همچون شعر پشت سر هم بخوان. چون به شگفتی های قرآن می رسید توقف کنید و بیندیشید و دل ها را با آن تکان دهید و هرگز نباید همت شما این باشد که به سرعت سوره را به پایان برسانید.

همانند این حدیث در اصول کافی (5) از امام علی (علیه السلام) نیز نقل شده است. در روایت دیگری امام صادق (علیه السلام) می فرماید: «تتمکث فیه وتحسن به صوتک»؛ (6) ترتیل

ص:59

آن است که آیات قرآن را با آرامش و درنگ و صدای زیبا بخوانی.

در هر صورت ترتیل به معنای بیان منظم، زیبا و پایدار است و مفهوم «رتلنا» نیز این است که ما قرآن را به صورتی منظم و جدا جدا-که پایدار است-برای تو بیان کرده ایم. علت کاربرد واژه های قرائت، تلاوت و ترتیل، برخورداری وحی از کلمات، حروف، نظم و ترتیب و جدا جدا کردن یا بیان منظم کلمات و حروف می باشد. این نشان می دهد که قرآن کریم با همین الفاظ کلمه به کلمه و آیه به آیه بر پیامبر خوانده و ارسال شده است؛ نه این که معنا نازل شده باشد و خود پیامبر آن معانی را به الفاظ تبدیل کرده باشد.

ص:60

چکیده فصل اول

وحی اساس دین و رسالت پیامبران الهی است و معرفت دینی را با اندیشه ها و فرهنگ های ساخته بشری جدا و متمایز می کند.

وحی با حیات بشر هم زمان است. ادیان پیش از اسلام با این موضوع آشنا بوده اند، و طبق تصریح قرآن (نساء، آیه 163) به همه پیامبران وحی شده است. به کارگیری این واژه در شعر شاعران پیش از اسلام و نیز کاربرد آن در عهد عتیق و جدید وجود این موضوع را قبل از اسلام نشان می دهد.

وحی در لغت معانی مختلفی دارد؛ از جمله «اشاره سریع، اشاره با رمز، کلام و سخن پنهانی، القا و افکندن مطلبی به دیگری، سرعت و شتاب، اقدام به کاری و نوشتن»؛ البته معنای اصلی آن القاء علم پنهانی به دیگری و اشاره سریع و پنهانی است.

وحی در اصطلاح نیز تعریف های متعددی دارد؛ که در مجموع می شود آن را چنین تعریف کرد: القاء پیام از جانب خداوند متعال به بشری (پیامبر) به واسطه فرشته یا بدون واسطه. این تعریف وحی رسالی است که به شریعت و دین مربوط می شود و از تعریف می توان فهمید که وحی باید دارای مبدأ و فرستنده (خداوند)، گیرنده (پیامبر)، متن (مانند قرآن) و پیک (جبرئیل) باشد؛ البته بدون سه عنصر نخست تحقق نمی یابد؛ ازاین رو ارکان وحی عبارت اند از: فرستنده، گیرنده و متن. نتیجه این که وحی به غیر پیامبران یا پیام های غیر الهی یا الهام به افراد عادی وحی رسالی نیست.

وحی قرآنی ساختار معناشناسی خاصی دارد. واژگان فراوانی در قرآن هست که از نظر معنایی با وحی ارتباط دارند. برخی از این واژگان مانند قول، کلام، قصص و ندا رابطه گفتاری وحی کننده و گیرنده آن را نشان می دهد. برخی دیگر

ص:61

از واژه ها نیز مانند نزول، اتیان و مجیء، نفسانی نبودن وحی را می رساند؛ بنابراین منشأ وحی, درون پیامبران نیست. برخی دیگر از این واژگان نیز مانند تلاوت، قرائت و عربی بودن، نزول لفظی قرآن را از جانب خداوند بیان می کند.

پرسش

1. معانی لغوی وحی چیست و روشن کنید که معنای اصلی آن کدام است؟

2. وحی اصطلاحی را تعریف کنید و ویژگی های آن را توضیح دهید.

3. با نگاه به تعریف وحی، چه عناصری در تعریف آن دخالت دارد و چه مواردی را خارج می کند؟

4. واژهای قول، کلام، قصص و نزول را معنا کنید و توضیح دهید چه ارتباط معنایی با وحی دارند؟

5. واژگان هم معنای وحی را تقسیم بندی کرده و روشن کنید چه ساختار معنایی برای آن قابل تبیین است؟

پژوهش

به تفسیر المیزان (ج2 و3) و دیدگاه های ایزوتسو در کتاب خدا و انسان در قرآن مراجعه کنید و براساس این دو دیدگاه، معناشناسی وحی را در واژه های هم سو بررسی کنید.

ص:62

در طول تاریخ نیز افرادی راست گو در جایگاه پیامبری بوده اند که دین و ادعای خود را با دلایل روشن و معجزات به اثبات رسانده اند و همراهی و همگامی ادعای آنان با معجزات، نشان می دهد که آنان با عالم فرادنیایی ارتباط داشته و از طرف خداوند و از طریق وحی به پیامبری و دین مأمور بوده اند. (1)

برآنیم تا در این فصل موضوع «امکان وحی و دلایل منکران آن را» بررسی کنیم؛ همچنین در ادامه به کاربردهای وحی در قرآن و اقسام آن می پردازیم.

گفتند: این جز بشری مانند شما نیست؛ می خواهد بر شما برتری یابد و اگر خداوند می خواست (پیامبری را بفرستد) فرشته ای را می فرستاد. (1)

قوم صالح و شعیب نیز به پیامبرشان گفتند: (ما أَنْتَ إِلاّ بَشَرٌ مِثْلُنا...)؛ تو فقط بشری همچون مایی. (2)

در جایی دیگر از زبان مخالفان رسالت آمده است: (... لَوْ شاءَ رَبُّنا لَأَنْزَلَ مَلائِکَةً فَإِنّا بِما أُرْسِلْتُمْ بِهِ کافِرُونَ). آنها گفتند: اگر پروردگار ما می خواست فرشتگانی نازل می کرد؛ ازاین رو ما به آن چه شما برانگیخته شده اید, کافریم. (3)

و نیز مخالفان پیامبر اسلام (صلی الله علیه و آله) گفتند: (... ما لِهذَا الرَّسُولِ یَأْکُلُ الطَّعامَ وَ یَمْشِی فِی الْأَسْواقِ...)؛ چرا این پیامبر غذا می خورد و در بازارها راه می رود. (4)

مطابق این آیات تصور باطل مشرکان این است که رسول و پیامبر باید از جنسی دیگر غیر از انسان همچون فرشته باشد. (5)

نمی توانیم چنین ارتباطی داشته باشیم خود دلیل بر عدم امکان وحی است.

این اندیشه در قرآن کریم از جانب برخی منکران معاد مطرح شده است: «کسانی که به لقای ما و معاد ایمان ندارند، گفتند: چرا فرشتگان بر ما نازل نشده است؟ یا چرا ما پروردگارمان را نمی بینیم؟». (1)

طبق این عقیده همان طور که فرشته بر پیامبری نازل می شود باید بر انسان عادی نیز نازل شود؛ در غیر این صورت ادعای وحی دروغ خواهد بود.

پیشگامان دو بعدی بودن وجود انسان بوده اند. افلاطون طرفدار سرسخت «اصالت روح» بوده و نفس را بر بدن مقدم می دانست. (1) ارسطو نیز نخستین فیلسوفی است که درباره نفس؛ جداگانه و به تفصیل سخن گفته است. وی نفس را کمال اول برای جسم و اصل و مبدأ حیات در موجودات زنده می داند. این نفس در نباتات و حیوانات وجود دارد. (2)

دیدگاه ارسطو را دانشمندان بعدی نیز پذیرفتند. ابن سینا پس از اثبات روح، برهان های گوناگونی بر تجرد آن می آورد. (3) ملاصدرا نیز همین نظریه را پذیرفته؛ اگرچه برهان مستقلی را بر آن اقامه می کند. (4) حتی فلاسفه غرب از جمله «رنه دکارت» فرانسوی (پدر فلسفه جدید غرب) و «امانوئل کانت» (فیلسوف مشهور آلمانی) آن را با استدلال و برهان مطرح کرده اند. (5)

ص:68

برای اثبات روح و تجرد آن راه های گوناگونی ارائه شده است؛ از جمله آنها دلایلی است که فلاسفه از جمله شیخ الرئیس بوعلی سینا و ملاصدرا اقامه کرده اند. راه دیگر دلایلی است که با استفاده از رؤیاها و احضار ارواح و خواب های مغناطیسی و همچنین از اعمال مرتاضان و کرامات اولیای خدا و مانند آن اقامه می شود و بعضی از مقدمات آنها برای کسانی که اطلاع مستقیم نداشته باشند باید از راه نقل ثابت شود و این گونه منقولات فراتر از حد تواتر است. (1)

فأنت اذن ثابت مستمرّ لاشک فی ذلک وبدنک واجزائه لیس ثابتاً مستمراً بل هو ابداً فی التحلل والانتقاص؛ تو خود بدون تردید ثابت و مستمر هستی؛ در حالی که بدن و اعضای ظاهری ثابت نیست و همیشه در حال تحلیل و نقصان است. (1)

ملاصدرا نیز به همین دلیل اشاره می کند که انسان در هیچ حالی حتی در حالت خواب یا بی هوشی از ذات خود غافل نیست؛ در حالی که گاهی انسان اعضای بدن خود مانند قلب و مغز را فراموش می کند؛ بنابراین نفس و ذات وجودی از اعضای جسمانی نیست. (1)

ص:72

واقعیاتی که به واسطه خواب های راستین برای انسان به دست می آید از راه حس و عقل عادی به دست نمی آید؛ بلکه به واسطه روح و از طریق خاصی است که دریچه ای از غیب به روی انسان گشوده می شود و ارتباط وحیانی نیز ارتباط جسمانی پیامبران نیست؛ بلکه یک ارتباط روحی است؛ به همین علت در روایات رؤیای صادقه را یک جزء از اجزاء هفتادگانه نبوت برشمرده اند. (1)

-حل مسائل پیچیده ریاضی به وسیله کسانی که هیچ گونه آمادگی برای حل این مسائل نداشته اند؛

-نوشتن مطالبی روی الواحی که داخل صندوقی قرار داده بودند و در آن را بسته و مهر و موم کرده اند؛

-برداشتن اجسامی از زمین به وسیله ارواح، بدون این که کسی به آنها دست بزند؛

-ظاهر شدن ارواح به صورت اشباحی در جلسات (خاص).

این ها مسائلی است که دانشمندان بزرگی مشاهده و به صحت آن اعتراف کرده اند. این نتایج با استفاده از کتاب های عالم پس از مرگ تألیف لئون دنی و اصول روان کاوی تألیف فروید و علی اطلال المذهب المادی گزارش شده است. (1)

شده به کلی از بین نرفته اند؛ بلکه در جایی ذخیره شده اند که قوه ای در حالت عادی مانع از به خاطر آوردن آنها است. این همان «محرک های ناخودآگاه یا ضمیر ناخودآگاه» انسان است. (1)

همچنین می توان درباره اثبات روح از نظر علوم تجربی به تله پاتی (2) (Telepathy) یا اتصال احساساتی و عقلی بین دو نفر بدون آن که از نظر ظاهری و جسمی با هم مرتبط باشند و نیز مسئله تجرید روح اشاره کرد. (3)

بنابراین با وجود این همه شواهد فلسفی و تجربی جایی برای انکار روح باقی نمی ماند و انسان می تواند با این بعد از وجود خود با عالم مجردات ارتباط برقرار کند. در نتیجه پندار مشرکان که به پیامبران خود می گفتند: «شما جز بشری مانند ما نیستید» (4) یا «اگر پیامبری می خواست به سوی ما بیاید باید از جنس فرشتگان باشد» (5) باطل است؛ زیرا تنها جنبه مادی بشر را در نظر دارند. همچنین است پندار اولیه دانشمندان علوم تجربی که اساس و پایه دانش خود را بر تجربه نهادند و آزمایش پذیرها را می پذیرند و غیر آن، مانند روح و مجردات را قبول ندارند. این پندار نیز با پیشرفت دانش روانکاوی و مانند آن باطل و بیهوده شمرده شد.

بنابراین انسان طبق قانون سنخیت با بُعد مادی خود، با عالم ماده در ارتباط است و با روح خود که مجرد است می تواند با عالم مجردات ارتباط برقرار کند و این همان امکان عقلی وحی است.

ص:75

مادی انسان یک نوع خلق است و وجود غیر مادی، خلقتی دیگر. حقیقت انسان به روح او و وجود غیر مادی وی است که به انسان شایستگی می دهد تا با مبدأ اعلی مرتبط شود. فرشتگان بر او سجده کنند، و او برترین موجود و خلیفه خدا باشد. (1)

قرآن ضمن این که بشر را موجودی مادی دانسته، ارتباط وحیانی انسان با خدا را ممکن می داند و می فرماید: (قُلْ إِنَّما أَنَا بَشَرٌ مِثْلُکُمْ یُوحی إِلَیَّ...)؛ 2 ای پیامبر! به آنها بگو من تنها, بشری مانند شمایم؛ اما به من وحی می شود.

ازاین روست که افرادی شایسته برخی مقامات و مسئولیت ها می شوند که نبوت یکی از این مسئولیت هاست.

هرکسی شایستگی رسالت و نبوت را ندارد. از جمله ویژگی های پیامبر, عصمت است که تنها خداوند از آن خبر دارد؛ از این رو در قرآن می فرماید: (... اللّهُ أَعْلَمُ حَیْثُ یَجْعَلُ رِسالَتَهُ...)؛ 1 خداوند می داند رسالتش را کجا قرار دهد.

یا وقتی حضرت ابراهیم (علیه السلام) از خدا می خواهد که فرزندانش دارای مقام پیشوایی امت شوند، خداوند پاسخ می دهد: (... لا یَنالُ عَهْدِی الظّالِمِینَ)؛ 2 عهد و پیمان من برای انتخاب پیشوایی امت به ظالمان نمی رسد.

در نتیجه پیامبران الهی افرادی شایسته اند که از بالاترین نوع عقل، تشخیص، پرهیزکاری و فضائل دیگر برخوردارند.

مطابق روایات پیامبران باید بالاترین نوع بینش و عقل را دارا، و در این ویژگی از دیگران برتر باشند تا خداوند آنان را برگزیند.

در روایتی پیامبر اسلام (صلی الله علیه و آله) فرمود:

ولا بعث اللّه نبیاً ولا رسولاً حتی یستکمل العقل ویکون عقله افضل من جمیع عقول امته؛ (1) خداوند نبی و رسولی را برنمی انگیزد؛ مگر این که عقل او کامل باشد و عقل و بینش او از عقل امتش برتر بوده باشد.

در روایتی دیگر امام حسن عسکری (علیه السلام) می فرماید: «ان اللّه وجد قلب محمد افضل القلوب واوعاها فاختاره لنبوته»؛ (2) خداوند قلب محمد (صلی الله علیه و آله) را برترین و پرگنجایش ترین قلب ها یافت و او را برای نبوت برگزید.

ص:78

جان سخن این که «دیدگاه عقل گرایی محض و تساوی کامل انسان ها در فضیلت ها پذیرفتنی نیست».

دیدگاه تجربه گرایان نیز به طور کلی مردود نیست؛ زیرا جهان هستی دو نوع موجود دارد: محسوس مانند بسیاری از امور طبیعی که مشاهده می شوند و غیر محسوس و غیر مادی مانند خدا، فرشتگان یا پدیده های نامرئی مانند صفات درونی انسان (حب، بغض و...) و هیچ کس به انکار همه این موارد پانمی فشارد؛ افزون بر آن دانش امروزی اموری را به اثبات رسانده که به روح انسان مربوط می شود؛ چیزهایی نامحسوس و تجربه ناپذیر؛ از جمله رؤیای صادقه و خواب مغناطیسی و مسائل روانی که به برخی از موارد آن اشاره شد.

با توجه به اثبات وجود روح برای انسان، فلاسفه اسلامی از جمله شیخ الرئیس ابوعلی سینا (1) و ملاصدرا (2) بر این باورند که انسان باید خود را از لذت جویی، شهوت رانی، وسوسه های شیطانی و تعلقات دنیوی دور سازد؛ سپس با ریاضت نفس، عبادت، ایمان به خدا و معرفت به آن با عالم ملکوت ارتباط بگیرد و حقایق هستی را ببیند. همین حالت در وحی نیز هست؛ اما نبوت و پیامبری به انتخاب الهی نیز نیاز دارد.

غزالی گوید:

منشأ انکار وحی چیزی جز نادانی نیست و منکران برای انکار خود هیچ سندی جز این ندارند که به این مرحله از کمال نرسیده اند و چنین شناختی را به دست نیاورده اند؛ ازاین رو گمان می برند که در واقع نیز چنین چیزی نیست.

نخستین ابزار ادراکی بشر «حس لامسه» است و بی گمان این حس از درک رنگ ها و آوازها ناتوان است و چه بسا کسی که حس بینایی و شنوایی نداشته باشد وجود رنگ در طبیعت و آواز را انکار کند و همچنین است کسی که یکی از حواس را ندارد. پس از مرحله حس مرحله بالاتر (نیروی تشخیص و تمییز) است. در این مرحله نیز شاید مراتب بالاتر را-که مرتبه عقل است-به علت عدم ادراک، انکار کند یا از پذیرفتنش سر بپیچد و آن را بعید شمارد، و اگر کسی به مرحله عقل رسید و ادراک عقلی پیدا کرد، ممکن است مرحله بالاتر از عقل را-که نبوت یا وحی است-نپذیرد؛ این انکار چیزی جز نادانی نیست. (1)

رشید رضا می نویسد:

عارف و عالم، وحی را انکار نمی کند؛ زیرا کسی که خدا را با صفاتش و بشر را نیز با ویژگی ها و احوالاتش بشناسد به یقین می یابد که ارسال رسولان و انزال کتب از آثار صفاتی است که مصادر نظام هستی و مظاهر کمال هستی و اکمال استعدادیش برای عروج متوقف بر آن است. در این صورت ارشاد به وسیله وحی سبب ارتقای هر انسانی در دو رکن وجودی یعنی وجود جسمانی و روحانی می شود. (2)

از آن مربوط به کاربردهای واژگانی وحی است، و وحی های متنوعی مانند «وحی به زمین، وحی به آسمان و وحی به زنبور عسل» را شامل می شود. بخش دیگر مربوط به وحی رسالی است که بیشترین موارد استعمال وحی است و تنها چهل مورد آن درباره وحی به پیامبر اسلام (صلی الله علیه و آله) است. این نوع وحی نیز تقسیماتی دارد که گاهی به طور مستقیم، گاهی از پشت پرده و گاهی به وسیله فرشته تحقق می یابد. در تقسیم دیگری که مرتبط با ادیانی مانند مسیحیت است وحی را به «گفتاری یا زبانی و افعالی» تقسیم کرده اند. همه این تقسیمات را در ادامه بررسی می کنیم:

-فرستادن فرشته وحی: به معنای «ارسل» باشد؛ یعنی خداوند به سوی زمین فرشته می فرستد؛ (1)

-امر: یعنی خداوند به زمین امر کرد. (2)

چون در مفهوم وحی، خفا و پنهانی, نهفته است به نظر می رسد مفهوم اذن و فرمان-که به طور پنهانی به زمین می رسد-مناسب تر باشد.

منظور این است که خداوند در هر آسمانی امر خود را-که حوادث مربوط به زمین است-به اهلش که فرشتگان ساکن در آن هستند، وحی می کند تا هر گروه از فرشتگان به گروه دیگر بدهند تا به زمین برسد. (1)

وحی به معنای خلق و ایجاد به دلیل و قرینه نیاز دارد و این معنا در لغت و عرف، متعارف نیست. (2)

دیدگاه دوم نیز چنین نقد می شود که در صورتی امر به معنای فرمان صحیح است که «اوحی الی کلّ سماء» باشد نه «فِی کُلِّ سَماءٍ» 3 در حالی که موجود مکلف باید در آسمان ها باشد تا به آنها فرمان داده شود و این نیز معلوم نیست. (3)

بر دیدگاه سوم نیز همین اشکال وارد است و ترتیب و تنظیم نیز با معنای وحی سازش ندارد و اساسی ترین اشکال بر دیدگاه آخر این که از سیاق آیات و ضمیر امرها استفاده می شود که سخن درباره حوادث آسمان است؛ نه زمین؛ بنابراین وحی می تواند به معنای القاء مطابق با معنای لغوی آن باشد و امر نیز به معنای ایجاد امور تکوینی مطابق آیه 53 سوره اعراف باشد؛ ازاین روی خداوند در هر آسمانی ایجاد امور تکوینی و آن چه که مورد نیاز بوده را القا کرده است.

عسل الهام کرد که از کوه ها خانه هایی برگزین. وحی در این آیه شریفه به معنای الهام است (1) که خداوند در نفس (2) یا قلب (3) یا فطرت تکوینی (4) زنبور عسل به ودیعه نهاده است. در روایتی نیز از امام باقر (علیه السلام) پرسیده شد معنای (وَ أَوْحی رَبُّکَ إِلَی النَّحْلِ...) چیست؟ حضرت فرمود: منظور الهام است. (5)

اطاعت کنید، مشرک خواهید بود. این آیه و آیه 112 سوره انعام درباره وحی شیاطین است که به معنای القای وسوسه های پنهانی است. (1)

جمله، خبر دادن فرشته (1) به مادر حضرت موسی یا خبر دادن حضرت شعیب (2) یا خبرهای پیامبران گذشته به ایشان. (3) با این حال معنای اول دقیق تر به نظر می رسد.

مِنَ الْمِحْرابِ فَأَوْحی إِلَیْهِمْ أَنْ سَبِّحُوا بُکْرَةً وَ عَشِیًّا)؛ 1 و از محراب عبادت به سوی مردم بیرون آمد و ایشان را با اشاره آگاه کرد که صبح و شام (روز و شب) خدا را تسبیح گویید.

مفسران، وحی را در این آیه به معنای اشاره گرفته اند؛ (1) اگرچه به معنای کتابت و نوشتن نیز نقل شده است؛ یعنی حضرت زکریا روی زمین نوشت. (2)

مرتبط بوده، به گونه ای که میل و اراده آنان در این مسئله هیچ دخالتی نداشته است و چون مبدأ وحی یک چیز بوده وحی در همه انبیا باهم شباهت دارد.

خداوند متعال می فرماید:

(إِنّا أَوْحَیْنا إِلَیْکَ کَما أَوْحَیْنا إِلی نُوحٍ وَ النَّبِیِّینَ مِنْ بَعْدِهِ وَ أَوْحَیْنا إِلی إِبْراهِیمَ وَ إِسْماعِیلَ وَ إِسْحاقَ وَ یَعْقُوبَ وَ الْأَسْباطِ وَ عِیسی وَ أَیُّوبَ وَ یُونُسَ وَ هارُونَ وَ سُلَیْمانَ وَ آتَیْنا داوُدَ زَبُوراً)؛ 1 ما به تو وحی فرستادیم؛ همان گونه که به نوح و پیامبران بعد از او وحی فرستادیم و نیز به ابراهیم و اسماعیل و اسحاق و یعقوب و اسباط و عیسی و ایوب و یونس و هارون و سلیمان وحی نمودیم و به داود زبور دادیم.

در ادامه خداوند می فرماید: «و پیامبرانی که سرگذشت آنها را پیش از این برای تو باز گفته ایم و پیامبرانی که سرگذشت آنان را بیان نکرده ایم». (1)

روشن است که خداوند متعال در این آیه پیامبر را مخاطب قرار داده و بر دیگر پیامبران نیز مقدم داشته (2) که وحی مختص تو نیست و همان طور که به پیامبران گذشته وحی شده به تو نیز وحی می شود و وحی امر تازه ای نیست.

نوح، نخستین پیامبر دارای کتاب و شریعت بود؛ حتی ادامه نسل بشر را نیز به او نسبت می دهند؛ چنان که خداوند متعال می فرماید: (وَ جَعَلْنا ذُرِّیَّتَهُ هُمُ الْباقِینَ). 4 به همه پیامبران پس از نوح نیز وحی شده است: «والنبیین من بعده».

خداوند متعال پس از آن افراد خاصی از پیامبران را نام می برد که به دلیل شئون

ص:89

خاصی که داشتند دارای شهرت و ویژگی های خاصی بوده اند و آنان عبارتند از: ابراهیم، اسحاق، یعقوب، اسباط، عیسی، ایوب، یونس، هارون، سلیمان و داوود.

منظور از «اسباط» جمع «سبط» پیامبران از اولاد یعقوب می باشند. برخی نیز آن را به معنای طوایف بنی اسرائیل می دانند که منظور از اسباط، پیامبرانی هستند که از آن قبایل مبعوث شده اند. (1)

مقدم داشتن حضرت عیسی بر ایوب، یونس، هارون و سلیمان-با این که آنان پیش تر از حضرت عیسی می زیسته اند-شاید بدین جهت باشد که درباره عیسی (علیه السلام) در میان یهود و دیگر ادیان سخن بسیار بوده است و یهود به حضرت عیسی (علیه السلام) و دین او طعن بسیاری می زده اند.

در هر صورت «واو» در این آیه دلالت بر ترتیب نمی کند؛ بلکه اشاره می کند که به همه پیامبران وحی شده است و تنها برخی از آنان را نام می برد.

طبق این آیه می توان پیامبران الهی را سه گروه دانست:

اول: پیامبران صاحب کتاب و شریعت (پیامبران اولوالعزم)؛ مانند نوح، ابراهیم، عیسی و محمد (صلی الله علیه و آله).

دوم: پیامبرانی که کتاب داشته اند؛ بدون این که دین و شریعت خاصی آورده باشند؛ بلکه کتاب آنان مشتمل بر اندرزها، دعاها و مناجات بوده است؛ مانند حضرت داود (علیه السلام) که کتاب زبور را داشت و هم اکنون در ضمن «عهد قدیم» با نام «مزامیر»-اگرچه از تحریف مصون نمانده است-وجود دارد.

سوم: پیامبرانی که نه کتاب داشتند و نه شریعت؛ مانند اسحاق، ایوب، یونس و هارون. به این گروه از پیامبران نیز وحی شده است.

ص:90

حاصل آن که بر همه پیامبران الهی وحی شده است که همان وحی رسالی و نبوی است. این فرستادگان مردم را به ثواب و پاداش های الهی نوید می دادند و از عذاب او می ترساندند. (1) خداوند آنان را برای اتمام حجت بر مردم فرستاد تا سود و زیان و راه های رسیدن به سعادت را به آنان برسانند.

گواه بر این، روایتی است که زراره از امام صادق (علیه السلام) نقل می کند:

به آن حضرت گفتم: حالت غشوه ای که به هنگام وحی بر پیامبر عارض می شد، چگونه بود؟ حضرت فرمود: حالت غشوه وقتی عارض می شد که بین خدا و پیامبر واسطه ای نبود و آن هنگامی بود که خدا بر آن حضرت تجلی می یافت. (1)

در روایت دیگری نیز از هشام بن سالم همین مسئله مطرح می شود و امام صادق (علیه السلام) می فرماید: «حالت اغما در صورتی به وجود می آمد که وحی مستقیم و بی واسطه جبرئیل از جانب خداوند متعال نازل می شد». (2)

گاهی از این قسم وحی به «الهام» نیز تعبیر می شود.

مرحوم طبرسی از «زجاج» نقل می کند که قسم اول تکلیم الهی، «الهام» است که خداوند به رسولش الهام می کند، (3) مفسران دیگری از شیعه و اهل سنت نیز این نوع را به الهام معنا کرده اند (4) و منظور از الهام همان القاء به قلب و وحی مستقیم الهی است که توضیح آن گذشت. (5)

همچنین برخی «رؤیای صادقه» انبیا را از همین قسم دانسته اند؛ مانند دستور خداوند به حضرت ابراهیم در ذبح فرزندش اسماعیل، که خداوند در خواب به حضرت ابراهیم (علیه السلام) وحی کرد. (6)

ص:92

معنای پشت سر نیست؛ بلکه یعنی خارج از چیزی که بر آن چیز احاطه دارد. همان طور که در قرآن آمده است: ( وَ اللّهُ مِنْ وَرائِهِمْ مُحِیطٌ ). (1) و (2)

اما این صوت چگونه بوده است، برخی ایجاد آن را از طریق امواجی دانسته اند که خداوند در فضا ایجاد می کند؛ بی آن که کسی او را مشاهده کند؛ چراکه او دیدنی نیست. (3)

علامه طباطبایی وحی در خواب را از این قسم می داند: «ومن هذا الباب ما اوحی الی الانبیاء فی مناماتهم»؛ از این قسم است آن چه که به انبیا در خواب هایشان وحی می شد. (4)

این که جبرئیل چگونه وحی را بر پیامبر ارائه می کند، صورت های مختلفی بیان شده است:

-گاه فرشته به صورت انسانی زیبا برای پیامبر تمثل می یافت.

روایت است که حارث بن هشام از رسول خدا (صلی الله علیه و آله) پرسید: چگونه وحی بر شما نازل می شود؟ فرمود: «گاهی که وحی می آید هیئتی شبیه صدای زنگ احساس می کنم. وقتی از من جدا می شود آن چه گفته شده را در حافظه نگه می دارم و بر من بسیار حالت سختی است "واحیاناً یتمثل لی الملک رجلاً فیکلّمنی "و گاهی فرشته مانند مردی بر من تمثل می یابد و با من سخن می گوید و آن چه می گوید در قلبم حفظ می کنم». (1)

جبرئیل در بسیاری از موارد بر شمایل «دحیة بن خلیفه کلبی» تمثل می یافت.

-گاهی فرشته، وحی را در قلب پیامبر القا می کرد. حضرت می فرماید: «انّ روح القدس نفث فی روعی»؛ روح القدس در قلبم (فلان معنا را) القا کرده است. (2)

-گاه نیز پیامبر اسلام (صلی الله علیه و آله) جبرئیل را به صورت اصلی خود مشاهده می کرد که در طول عمر پیامبر دو بار صورت گرفته است: یکی در آغاز وحی در غار حرا و دیگر هنگام معراج. (3)

-برخی نیز معتقدند که روح و باطن پیامبر با روح القدس ارتباط برقرار

ص:95

می کند و وحی را دریافت می کند، بوعلی سینا می گوید: «فیکون الموحی الیه یتّصل بالملک بباطنه ویتلقی وحیه بباطنه»؛ (1)پیامبری که به او وحی می شود با روح و باطن خود با فرشته اتصال برقرار می کند و وحی را با باطن خود دریافت می کند.

این وحی در میان یهود (1) درباره عهد عتیق (2) و مسیحیت کاتولیک (3) و مسلمانان رایج است.

چکیده فصل دوم

وحی، ارتباط انسان با خداوند و عالم ماوراء طبیعت است که از مجاری عادی به دست نمی آید و فهم آن نیز بسیار مشکل می نماید؛ به همین جهت عده ای گفته اند که انسان مادی امکان برقراری پیوند با عالم مجرد را ندارد, یا ممکن نیست پیامبران از جنس بشر باشند و وحی مردود است؛ چون به اثبات تجربه و آزمایش در نمی آید.

از دیدگاه قرآن و برهان های فلسفی، انسان علاوه بر جسم، روح مجرد نیز دارد. وحدت شخصیت انسان در طول زندگی و تغییر نیافتن ذات انسان (مَن) و نسبت دادن فعل به ذات نه به اعضا و جوارح، اصیل بودن روح مجرد انسان را نشان می دهد که با آن می توان با عالم غیب ارتباط برقرار کرد. آیاتی از جمله «سجده، 7-9 و مؤمنون 12-14» به بیان وجود روح انسان می پردازد.

این شبهه نیز مردود است که انسان ها با یکدیگر برابرند؛ چرا یکی پیامبر بشود و دیگری نشود؛ زیرا ظرفیت و توانایی انسان ها نسبت به هم تفاوت بسیار دارد و بعضی از بعضی دیگر برترند.

اثبات ضمیر ناخودآگاه در انسان و مباحث روان شناسی در علوم تجربی و هیپنوتیزم یا خواب مغناطیسی و تله پاتی که دانشمندان آن را از طریق تجربه به اثبات رسانده اند-همه حاکی از وجود بُعدی معنوی برای انسان است که می تواند انسان را با عالم مجردات پیوند دهد؛ بنابراین انکار وحی یا در اثر جهل و نادانی است یا بی ایمانی.

وحی در قرآن کاربردهای متفاوتی دارد که یک قسم آن وحی به پیامبران الهی (وحی رسالی) است. کاربردهای دیگر وحی عبارتند از: وحی به زمین، وحی به آسمان، وحی به زنبور عسل، وحی به فرشتگان، وحی شیاطین، وحی به مادر حضرت موسی (علیه السلام)، وحی به ائمه (علیهم السلام) (وحی تأییدی و تسدیدی)، وحی به معنای اشاره.

ص:98

وحی رسالی گاهی به طور مستقیم گاهی از پشت پرده و گاهی باواسطه جبرئیل است؛ همچنین وحی به زبانی یا گفتاری و افعالی تقسیم می شود.

پرسش

1. درباره امکان وقوعی وحی توضیح دهید.

2. منکران و مخالفان وحی کدامند؟

3. امکان وحی را از منظر آیات قرآن به طور خلاصه بیان کنید.

4. از نظر فلاسفه، روح چگونه اثبات پذیر است و می توان به وسیله آن با ماوراء طبیعت ارتباط برقرار کرد؟

5. از نظر علم چگونه اصل وحی در ارتباط با عالم ماوراء طبیعت ممکن است؟

6. چهار قسم از کاربردهای مختلف وحی در قرآن را با مفهوم آنها بیان کنید.

7. اقسام وحی رسالی چیست و رؤیای صادقه از کدام قسم به شمار می آید؟

8. وحی گفتاری و وحی افعالی را توضیح دهید.

پژوهش

درباره ضرورت وجود وحی برای انسان تحقیق کنید و بررسی کنید که با وجود عقل چه نیازی به وحی هست. (بررسی دیدگاه های مختلف).

منابع

1. خواجه نصیرالدین طوسی، شرح تجرید.

2. رشید رضا، الوحی المحمدی.

3. یوسفیان، عقل و وحی.

ص:99

ص:100

طباطبایی آن را شعور مرموز و رازآمیز الهی می داند که درک آن برای سایر افراد امری پنهان است. (1)

حسی و عقلی وجود دارد. بنابراین ادراکات حسی و عقلی خطاپذیرند؛ چون از سنخ مفاهیم اند؛ اما چون ادراکات حضوری از قبیل مفاهیم نیستند از خطا محفوظ و در امان می مانند. در دریافت وحی، چون پیامبر با مفاهیم سر و کار ندارد هیچ گاه دچار خطا نمی شود. (1)

نتیجه این که در وحی از دو جهت خطا نیست:

-علم حضوری است؛

-از سنخ مفاهیم عقلی و حسی نیست.

انوع احساسی است که به بیان درنمی آید و عقل استدلال گر را به آن دسترسی نیست. (1) اگر منظور از تجربه باطنی بودن وحی، همان تجربه دینی است, نقدپذیر خواهد بود. (2)

اسلام (صلی الله علیه و آله) در میان مردم بود. وحی به او می شد؛ ولی کسانی که اطراف او بودند چیزی را درک نمی کردند، شخصی که با او سخن می گفت نمی دیدند و سخنی که به او القا می شد نمی شنیدند. (1)

پیامبران نبوده وگرنه می بایست در زمانی که پیامبر به شدت انتظار پاسخی را می داشت بر او نازل شود.

ج) متن وحی: متن وحی، آیات کلام خداوند و قرآن عربی است که دریافت کننده آن با این متن می تواند همه حقایق و معارفی که در تأمین حیات معقول انسانی مؤثر باشد به وسیله علم حضوری مشاهده کند. (1)

اندیشه های یهود در تلمود و کتاب مقدس آنها است، (1) مخالف آیات قرآن و اتفاق مفسران می باشد.

این آیه اگرچه با تعبیر انذار آمده است، طبق ذیل آن شامل بشارت به بهشت نیز می شود؛ زیرا در ادامه می فرماید: ( فَرِیقٌ فِی الْجَنَّةِ وَ فَرِیقٌ فِی السَّعِیرِ )؛ گروهی در بهشت و گروهی در آتش جهنم هستند.

قرآن یکی از وظایف پیامبر اسلام را این می داند که ( قُلْ إِنَّما أُنْذِرُکُمْ بِالْوَحْیِ...)؛ 1 بگو من شما را فقط به وسیله وحی هشدار می دهم.

آیات مشابه عبارتند از: انعام، آیه 19 و احقاف، آیه 9.

ب) تبلیغ و تلاوت آیات بر مردم: از وظایف دیگر پیامبران الهی تبلیغ و تلاوت آیات خداوند بر مردم می باشد؛ چنان که خداوند متعال می فرماید:

( کَذلِکَ أَرْسَلْناکَ فِی أُمَّةٍ قَدْ خَلَتْ مِنْ قَبْلِها أُمَمٌ لِتَتْلُوَا عَلَیْهِمُ الَّذِی أَوْحَیْنا إِلَیْکَ...)؛ 2 بدین گونه تو را در میان امتی فرستادیم که پیش از آن امت هایی روزگار به سر برده اند تا آن چه را به تو وحی کردیم بر آنان تلاوت کنی.

بهترین تبلیغ رسالت تلاوت وحی بر مردم است. در برخی از آیات، آشکارا به پیامبر فرمان می دهد که وحی را بر مردم تلاوت کن: ( اتْلُ ما أُوحِیَ إِلَیْکَ مِنَ الْکِتابِ...)؛ 3 آن چه از کتاب به سوی تو وحی شده بر مردم تلاوت کن.

و نیز آیه 27 از سوره مبارکه کهف.

ج) به کار انداختن معجزات: یکی از مهم ترین وظایف پیامبران الهی ارائه معجزه است. خداوند متعال نوع معجزه و به کار انداختن معجزات را در برخی آیات به پیامبران وحی کرده است. درباره حضرت نوح (علیه السلام) می فرماید: (فَأَوْحَیْنا إِلَیْهِ أَنِ اصْنَعِ الْفُلْکَ بِأَعْیُنِنا وَ وَحْیِنا...)؛ 4 به او [نوح] وحی کردیم که زیر نظر ما و به وحی ما کشتی را بسازد.

ص:110

همچنین عبور موسی و قومش از رود نیل با کمک عصا, متن وحی است: (وَ لَقَدْ أَوْحَیْنا إِلی مُوسی أَنْ أَسْرِ بِعِبادِی فَاضْرِبْ لَهُمْ طَرِیقاً فِی الْبَحْرِ یَبَساً...)؛ 1 به موسی وحی کردیم که بندگانم را شبانه ببر و و راهی خشک (از طریق اعجاز با زدن عصایت) در دریا برای آنان باز کن.

همچنین است جوشیدن دوازده چشمه با زدن عصا به سنگ که خداوند به موسی وحی می کند: (فَأَوْحَیْنا إِلی مُوسی أَنِ اضْرِبْ بِعَصاکَ الْبَحْرَ...)؛ 2 به موسی وحی کردیم که عصایت را به سنگ بزن. و نیز اعراف، آیات 117و160.

د) خبرهای غیبی: در آیاتی از قرآن کریم خداوند متعال پس از نقل حقیقت یک جریان و داستانی از امت های گذشته یا از پیامبران پیشین، آن را خبرهای غیب می داند که بر پیامبر اسلام وحی کرده است.

قرآن کریم پس از نقل داستان شگفت انگیز حضرت مریم می فرماید: ( ذلِکَ مِنْ أَنْباءِ الْغَیْبِ نُوحِیهِ إِلَیْکَ )؛ (1) ای پیامبر! این از خبرهای غیبی است که به تو وحی می کنیم.

همین سخن را پس از نقل داستان حضرت یوسف (یوسف، آیه 102) و حضرت نوح (هود، آیه 47) مشاهده می کنیم.

قرآن به طور کلی درباره نقل داستان هایی از پیامبران گذشته و غیر آن به وسیله وحی بر پیامبر می فرماید: ( نَحْنُ نَقُصُّ عَلَیْکَ أَحْسَنَ الْقَصَصِ بِما أَوْحَیْنا إِلَیْکَ هذَا الْقُرْآنَ...)؛ 4 ما بهترین سرگذشت ها را از طریق قرآن که به تو وحی کرده ایم، باز می گوییم.

ص:111

گاهی نیز از حال مردم زمان یک پیامبر خبر می دهد: ( وَ أُوحِیَ إِلی نُوحٍ أَنَّهُ لَنْ یُؤْمِنَ مِنْ قَوْمِکَ إِلاّ مَنْ قَدْ آمَنَ...)؛ 1 به نوح وحی شد که جز آنان که تاکنون ایمان آورده اند دیگر هیچ کس از قوم تو ایمان نخواهد آورد.

و) خبر از سنت های الهی: گاهی خداوند با وحی از سنت های تغییرناپذیر اجتماعی خود خبر می دهد. در برخوردها و درگیری های پیامبران الهی با ستم کاران زمان، خداوند به پیامبران خود چنین وعده می دهد: ( فَأَوْحی إِلَیْهِمْ رَبُّهُمْ لَنُهْلِکَنَّ الظّالِمِینَ)؛ 2 پروردگار به پیامبران الهی وحی فرستاد که ما ستم کاران را هلاک می کنیم.

و مانند این آیه است آن جا که خداوند وعده حتمی عذاب را بر مخالفان و تکذیب کنندگان پیامبران خودش قرار داده است: ( إِنّا قَدْ أُوحِیَ إِلَیْنا أَنَّ الْعَذابَ عَلی مَنْ کَذَّبَ وَ تَوَلّی)؛ 3 به ما وحی شده است که عذاب بر کسی است که آیات الهی را تکذیب و از آن سرپیچی کند.

می تواند خواص و لوازم اعراض اشیا را به ما بشناساند؛ اما ممیزات ذاتی و فصل مقوم هر یک از آنها-که حقیقت چیزی را به ما می فهماند-با عقل شناخته نمی شود. (1) دست یابی به حقایق معنوی و عرفانی نیز از توانایی عقل خارج است. (2)

آیات فراوانی به این منبع اشاره کرده اند؛ از جمله بقره، آیه 242، آل عمران، آیه 190؛ همچنین می توان به آیاتی مراجعه کرد که واژه های «فؤاد، قلب و لب» در آن به کار رفته است.

( فَأَلْهَمَها فُجُورَها وَ تَقْواها)؛ سپس فجور و تقوا (شر و خیرش) را به او الهام کرد. برای این منبع معرفتی می توان به آیات دیگر از جمله «روم، آیه 30 و انبیا، آیه 69» مراجعه کرد.

چکیده فصل سوم

وحی ارتباط خاص خداوند با پیامبران الهی است و نوع ارتباط نیز مادی نیست تا چگونگی آن برای ما روشن باشد؛ برای همین وحی از امور سری و اسرارآمیز است. افزون بر آن دو ذات که یکی واجب الوجود و دیگری ممکن الوجود است با هم رابطه گفتاری دارند. وحی بر اساس علم حضوری از جانب خداوند بر پیامبران القا می شود؛ ازاین رو خطا در آن راه ندارد و محتوای آن همیشه همراه با یقین است؛ پس [مانند علم حصولی] قابل تعلیم و تعلّم نیست. وحی با حواس ظاهری درک نمی شود بلکه بر نفس و جان پیامبر که در قرآن با عنوان قلب آمده است-القا می شود و آن نیز هیچ گاه فراموش نمی کند. پیامبران در زمان و محتوای وحی هیچ اختیاری ندارند و نمی توانند زمان و مکان و محتوا را انتخاب کنند.

وحی پایه های اساسی دارد؛ از جمله: «مبدأ فاعلی (یعنی صادرکننده آن خداوند است)، مبدأ قابلی یا گیرنده (قلب پیامبر) و متن وحی» اگر هر کدام از این سه نباشند وحی تحقق نمی یابد؛ افزون بر آن گاهی وحی به وسیله فرشته بر پیامبران نازل می شود. مطابق آیات قرآن پیامبران الهی مَردند و زن نمی تواند پیامبر شود. وحی از نوع برترین منبع معرفتی به حساب می آید.

وحی رسالی یا تشریعی اقسامی دارد که گاهی به طور مستقیم, گاهی به صورت شنیدن صدایی پشت پرده گاه به وسیله جبرئیل فرود می آید. همچنین در تقسیم دیگری وحی را به زبانی یا گفتاری و وحی افعالی تقسیم می کنند.

پرسش

1. آیا دست یابی به ماهیت وحی ممکن است؟ چرا؟

2. رابطه وحی را با علم حصولی و حضوری بیان کنید.

ص:116

3. رابطه وحی با قلب را توضیح دهید.

4. پایه های وحی کدامند و آیا وحی رسالی بدون آنها تحقق می یابد؟

5. وحی از نظر منبع معرفتی چه جایگاهی دارد و بیان کنید چگونه وحی برترین منبع معرفتی است؟

پژوهش

کشف و شهود و الهام و چگونگی تحقق آنها و تفاوت ها و تشابه های آن با وحی را بررسی کنید.

رابطه عقل و وحی و جایگاه آن دو را در نظام هندسه معرفتی تحقیق و بررسی نمایید.

منابع

1 . یوسفیان، عقل و وحی.

2 . جوادی آملی، عقل و وحی.

3. حیدر بن علی آملی، جامع الاسرار و منبع الانوار.

4 . شهاب الدین سهروردی، شرح حکمه الاشراق.

5 . مکارم شیرازی، پیام قرآن (جلد اول).

6 . ابن عربی، فصوص الحکم.

7. جوادی آملی، وحی و نبوت.

ص:117

ص:118

انسان را از صورت به معنا عبور داده و حقایقی را برای او آشکار می سازد. همان طور که در قرآن به برخی از موارد آن از جمله خواب حضرت یوسف (علیه السلام) مبنی بر سجده کردن یازده ستاره و ماه و خورشید که پادشاهی یوسف را نوید می داد و خواب پادشاه مصر (1) و تحقق یافتن هفت سال پرآبی و هفت سال خشک سالی و خواب پیامبر اسلام (صلی الله علیه و آله) درباره ورود به مسجدالحرام پس از سختی های فراوان اشاره شده است. (2)

همچنین خواب می تواند هدایتگر انسان به راه صحیح باشد و اسراری را درک کند که از انسان های دیگر پنهان است. خواب از نظر تأثیرگذاری گاهی جنبه ارشادی دارد و انسان را به مطلوب می رساند و چه بسا باعث می شود انسان راه خیر و نیکی را در زندگی پیش گیرد؛ مثل این که تقوای الهی پیشه کرده از گناهان دوری کند و راه حق را پیش بگیرد.

نکته این که هر خوابی هدایتگر نیست؛ بلکه خوابی می تواند پرده از اسرار غیب بردارد و هدایتگر انسان باشد که با واقعیات بسازد و نشانه های راستی در

ص:120

آن باشد و در اصطلاح «رؤیای صادقه یا خواب راستین» باشد؛ زیرا همه خواب ها این گونه نیست؛ برخی شیطانی و برخی رحمانی و برخی دیگر ویژگی خاص خود را دارند.

پیامبر اسلام (صلی الله علیه و آله) در روایتی می فرماید: «الرؤیا ثلاثة: بشری من الله، تحزین من الشیطان والذی یحدث الانسان نفسه یراه فی منامه». (1)

طبق این روایت خواب سه گونه است: گاهی بشارت از جانب خداست، گاهی اندوهی از شیطان و خوابی که انسان روزمره با نفس خود می گوید و فعالیت روزمرگی خود را در نظر دارد و آن را در خواب می بیند. از این سه قسم تنها رؤیای صادقه بشارت از جانب خداوند و هدایتگر انسان است. رؤیای صادقه می گویند.

برخی نیز چهار قسم برای خواب معرفی کرده اند:

-رؤیای الهی (صادقه)؛

-خواب های شیطانی؛

-خواب بر اساس غلبه اخلاط؛

-خواب بر اساس افکار روزمره.

در میان این اقسام «رؤیای صادقه» با نبوت ارتباط دارد؛ ولی سه نوع دیگر را «اضغاث احلام» یا خواب های پریشان می دانند. (2)

برای رسیدن به رؤیای صادقه-همان طور که در حالت بیداری برای اهل مکاشفه و اهل دل آدابی ذکر شده-آدابی آورده اند که باید آنها را رعایت کرد. عمل پاک، صداقت، طهارت جسم و روح، محاسبه اعمال، قرائت قرآن و برخی ادعیه از جمله این آداب است.

ص:121

وجود دارد؛ همین گونه است مراتب نازل آن در رؤیای صادقه. خواب های راستین نیز مطابق ارزش انسان ها و ارتباط آنان با عالم معنا متفاوت خواهد بود؛ بنابراین رؤیاها مراتب مختلفی در رسیدن به حقایق، ارشاد و هدایت افراد دارند و برخی نازل تر و برخی قوی ترند. (1)

یادآوری می شود که این خواب ها برای هر کسی به دست نمی آیند؛ بلکه افراد با توجه به مراتب ایمانی و درجات معرفتی خود از خواب، هدایت لازم را دریافت می کنند؛ یعنی افرادی که شایستگی خاصی دارند خداوند روزنه هایی برای هدایت آنان می گشاید؛ به همین جهت در روایتی امام صادق (علیه السلام) می فرماید:« رأی المؤمن ورؤیاه فی آخر الزمان علی سبعین جزء من اجزاء النبوّة»؛ (2) رأی و رؤیای مؤمن جزئی از هفتاد جزء نبوت است.

این روایت مؤمن بودن را در رأی و رؤیا اثرگذار و شرط مهمی می داند؛ یعنی استفاده از دیدگاه مؤمن و مشورت با افراد مؤمن مانند خواب او جنبه هدایتی و ارشادی دارد و این تنها به دلیل ویژگی خاص و شایستگی ایمانی او است که خواب و رأی او به حال افراد و جامعه سودمند است.

است و در این باره شک نداشت. روایت معروفی از عایشه نقل شده که نخستین چیزی (نشانه های نبوت) که به انبیا داده می شود در خواب است تا قلب های آنان آماده شود؛ سپس وحی در بیداری بر آنان فرود می آید. (1)

همچنین در روایت معروفی عایشه گوید:

نخستین چیزی که رسول خدا از وحی آغاز کرد رؤیای صالحه (صادقه) در خواب بوده است. این چنین بود که خوابی نمی دید؛ مگر این که مانند سپیده صبح بر او روشن می گشت. پس از آن به خلوت گزینی علاقه مند شد و غار حرا را انتخاب کرد و به دنبال حقیقت و راه مستقیم بود و پس از آن فرشته در غار حرا نزد وی آمد و گفت (اقرأ). (2)

روشن است حرکت پیامبر به سوی غار حرا و خلوت گزینی های وی در آن مکان مطابق خواب هایی است که پیش از این دیده بود و او را به سمت بعثتی بزرگ می کشاند و آماده می کرد.

پیامبر پیش از وحی رسالی در خواب می دید گویا کسی نزد او می آید و او را با عنوان «رسول الله» خطاب می کند:

ان النبی لما اتی له سبع وثلاثون سنة، کان یری فی منامه کانّ آتیاً یأتیه فیقول: یا رسول الله! ومَضَت علیه برهة من الزمن وهو علی ذلک یکتمه واذا هو فی بعض الایام یرعی غنماً لابی طالب فی شعب الجبال إذ رأی شخصاً یقول له: یا رسول الله! فقال له: من أنت؟ قال: أنا جبرئیل ارسلنی الله لیتخذک رسولاً؛ (3)

ص:124

هنگامی که حضرت به 37 سال رسید، در خواب می دید کسی نزد او می گرید و می گوید: ای رسول الله! مدتی گذشت و حضرت آن را پنهان می کرد. زمانی که در کوه ها گوسفندان ابوطالب را می چراند شخصی را دید که او را رسول الله خطاب می کند. حضرت به او فرمود: کیستی؟ او گفت: من جبرئیلم خداوند مرا فرستاده است تا تو را به رسالت برگزیند.

روایت دیگری را امام باقر (علیه السلام) در بیان ویژگی نبی فرموده است:

واما النبی فهو الذی یری فی منامه نحو رؤیا ابراهیم (علیه السلام) ونحو ما کان رأی رسول الله (صلی الله علیه و آله) من اسباب النبوة قبل الوحی حتی اتاه جبرائیل (علیه السلام) من عند الله بالرساله؛ (1) نبی کسی است که مانند ابراهیم در رؤیا ببیند و مانند رسول خدا که قبل از وحی در خواب دید جبرئیل نزد او آمد و از جانب خداوند بشارت نبوت را به او داد.

این روایت نشان می دهد که خواب های پیامبر نقش مهمی در آماده سازی وی برای بزرگ ترین مأموریت الهی (نبوت) داشته تا او را از هر گونه هراس و شک و تردید رهایی بخشد و این وحی و نزول قرآنی نیست؛ اگرچه پس از رسیدن به مقام نبوت نیز ممکن است از طریق خواب مطالبی بر آنان وحی شود؛ همان طور که بر حضرت ابراهیم (علیه السلام) وحی شده است.

باید توجه داشت که رؤیای صادقه اگرچه از حقایقی خبر می دهد، رؤیای پیامبران ویژگی های خاص خود را دارد؛ زیرا حقایق وحیانی در قالب رؤیا بر آنان عرضه می شود؛ از این رو در روایتی امام علی (علیه السلام) می فرماید: «رؤیا الانبیاء وحی»؛ (2) خواب های پیامبران وحی الهی است؛ چراکه مشاعر و قلب آنان همیشه بیدار و آماده دریافت حقایق است؛ حتی اگر در خواب باشند؛ به خلاف انسان های عادی.

ص:125

در روایتی پیامبر اسلام (صلی الله علیه و آله) می فرماید: «انّا معاشر الانبیاء تنام عیوننا ولا تنام قلوبنا»؛ (1) ما پیامبران این گونه ایم که چشممان می خوابد؛ اما دل هایمان نمی خوابد. طبق برخی روایات نیز پیامبر فرمود: «تنام عینای وقلبی یقظان»؛ (2) چشمانم می خوابند؛ اما قلبم بیدار است.

قرآن کریم در حکایت ذبح اسماعیل (علیه السلام) اشاره می کند که حضرت ابراهیم (علیه السلام) از طریق رؤیا دانست باید فرزندش را قربانی کند. حضرت ابراهیم (علیه السلام) رؤیایی را که دیده بود برای فرزندش نقل کرد:

(فَلَمّا بَلَغَ مَعَهُ السَّعْیَ قالَ یا بُنَیَّ إِنِّی أَری فِی الْمَنامِ أَنِّی أَذْبَحُکَ فَانْظُرْ ما ذا تَری قالَ یا أَبَتِ افْعَلْ ما تُؤْمَرُ سَتَجِدُنِی إِنْ شاءَ اللّهُ مِنَ الصّابِرِینَ)؛ 3 چون در کار و کوشش (فرزندش) به پای او رسید (ابراهیم) گفت: ای فرزندم! در خواب دیده ام که تو را ذبح می کنم. نظر تو چیست؟ (اسماعیل) گفت: ای پدر! هر چه مأمور شده ای انجام ده. به خواست خدا مرا از صابران خواهی یافت.

پاسخ اسماعیل (علیه السلام) و اعلام آمادگی وی نشان می دهد که فهمیده است رؤیای پدرش وحی الهی بوده و اجرای آن واجب است؛ به همین دلیل خداوند کار ابراهیم را پس از آماده شدن برای انجام دادن این مأموریت بزرگ تصدیق می کند: (... یا إِبْراهِیمُ* قَدْ صَدَّقْتَ الرُّؤْیا...). 4 این تصدیقِ پیروی و امتثال ابراهیم (علیه السلام) برای همان خوابی است که در واقع به ایشان وحی شده است.

موارد دیگر از خواب های پیامبر که مطابق آیات قرآن است خبرها و محتوای قرآنی است که پیش از نزول آیات از طریق خواب به پیامبر خبر داده شده است؛

ص:126

از جمله آیه (لَقَدْ صَدَقَ اللّهُ رَسُولَهُ الرُّؤْیا بِالْحَقِّ لَتَدْخُلُنَّ الْمَسْجِدَ الْحَرامَ إِنْ شاءَ اللّهُ آمِنِینَ...) 1 است. پیامبر قبل از صلح حدیبیه در خواب دید که با مسلمانان وارد مکه شده اند و این رؤیای صادقه بوده است که خداوند در این آیه به صدق آن گواهی می دهد؛ اما دخول در مکه در سال های بعد (سال هشتم هجری و فتح مکه) اتفاق افتاد؛ نه در همان سال (1) که (صلح حدیبیه) واقع شد.

آیه دیگر (... وَ ما جَعَلْنَا الرُّؤْیَا الَّتِی أَرَیْناکَ إِلاّ فِتْنَةً لِلنّاسِ وَ الشَّجَرَةَ الْمَلْعُونَةَ فِی الْقُرْآنِ وَ نُخَوِّفُهُمْ فَما یَزِیدُهُمْ إِلاّ طُغْیاناً کَبِیراً) 3 است.

درباره این که رؤیا در این آیه چه معنایی دارد اختلاف نظر هست. برخی رؤیا را به معنای خواب ندانسته و آن را به دیدن با چشم واقعی معنا می کنند که منظور همان معراج پیامبر (از مکه به بیت المقدس) است. دیدگاه دیگر این که منظور همان رؤیای داخل شدن به مکه است که در آیه قبل گذشت.

دیدگاه سوم این است که منظور خوابی است که پیامبر دید بوزینه هایی بر منبر او بالا و پایین می روند و پیامبر از این مسئله غمگین شد و طبق روایتی از امام صادق (علیه السلام) منظور از «شجره ملعونه» در آیه, بنی امیه اند. (2)

در هر صورت آن چه از مضمون آیات و شأن نزول ها و دیدگاه های مفسران استفاده می شود این که خود این آیات در خواب وحی نشده؛ بلکه تأیید خوابی است که پیامبر اسلام دیده است؛ چنان که مرحوم طبرسی درباره آیه نخست می نویسد:

وقتی پیامبر در خواب دید که وارد مکه شده, این بشارت را به اصحابش

ص:127

داد و چون مسلمانان نتوانستند همان سال وارد مکه شوند, منافقان سودجویی کرده و علیه پیامبر تبلیغ کردند. خداوند برای صدق گفتار پیامبر آیه 27 سوره فتح را نازل کرد. (1)

به همین دلیل است که برخی از مفسران درباره رؤیا گفته اند که خوابِ تنها برای قطعی بودن وحی کافی نیست؛ از جمله سید مرتضی و شیخ طوسی (ره) شرط کرده اند که رؤیا وقتی به صورت وحی قطعی است که در بیداری نیز بدان امر شده باشد و مسبوق به وحی در بیداری باشد. حتی خواب حضرت ابراهیم (علیه السلام) را نیز به نزول فرشته در بیداری مشروط کرده اند. (2) اما چون همیشه وحی همراه با دلایل روشن و قطعی است، خواب وحیانی پیامبران همراه با قطع و یقین است و آن را بدون شبهه دریافت می کنند. (3)

انس بن مالک درباره سوره کوثر گوید:

روزی رسول خدا (صلی الله علیه و آله) در میان ما بود که به پیامبر حالتی شبیه خواب دست داد؛ سپس سرش را بالا کرد در حالی که لبخند بر لب داشت.

گفتم: ای رسول خدا! چه چیزی تو را خنداند؟ آن حضرت فرمود: در این هنگام سوره ای بر من نازل شد و حضرت سوره کوثر را قرائت کرد. (4)

برخی نیز این را از مواردی دانسته اند که در خواب بر پیامبر نازل شده است؛ اما برخی دیگر آن را نقد و بررسی کرده اند که این همان حالت وحی بوده است یا خوابی بر پیامبر عارض شد؛ سپس سوره کوثر را که پیش از این بر رسول خدا نازل شده بود, قرائت و تفسیر کرد. (5)

ص:128

چکیده فصل چهارم

خواب از نشانه های خدا و آیات الهی است و دریچه ای از عالم غیب را به سوی انسان می گشاید و از نظر تأثیرگذاری گاهی جنبه ارشادی دارد. خواب اقسامی دارد: رؤیای صادقه که پیامبر اسلام (صلی الله علیه و آله) آن را بشارت الهی نامیده است، خواب شیطان و خوابی که بر اثر فعالیت روزمره دیده می شود. از این سه قسم، رؤیای صادقه با نبوت مرتبط است.

طبق روایات، خواب های راستین نخستین جرقه های آمادگی پیامبران برای رسالت است؛ به همین دلیل رؤیای صادقه را جزئی از اجزاء نبوت برشمرده اند.

نخستین چیزی که پیامبر اسلام (صلی الله علیه و آله) از وحی آغاز کرد، رؤیای صادقه بوده است. در برخی روایات خواب پیامبران را وحی معرفی می کند؛ چراکه قلب آنان همیشه بیدار است؛ حتی در زمان خواب. نمونه بارز وحی به وسیله رؤیا در قرآن کریم، خواب حضرت ابراهیم (علیه السلام) درباره ذبح اسماعیل (علیه السلام) است.

برخی از خبرها نیز از طریق رؤیا به پیامبر اسلام (صلی الله علیه و آله) اعلام شده است؛ مانند خواب دیدن برای ورود مسلمانان به مکه که در آیه 27 سوره فتح به آن اشاره شده است.

رؤیای صادقه در برخی امور با وحی شباهت دارد؛ مانند ارتباط با عالم غیب، هدایت و ارشادی بودن، کسب معرفت از طریق روح؛ اما با هم تفاوت هایی نیز دارند؛ از جمله این که وحی همیشه همراه با یقین است و باید اجرا شود؛ اما ممکن است رؤیای صادقه الزام آور نباشد. نیز رؤیای پیامبران وحی به حساب می آید؛ برخلاف رؤیای صادقه ای که افراد معمولی می بینند و نیز داشتن مقام نبوت شرط دست یابی به وحی رسالی است؛ اما در رؤیای صادقه چنین نیست.

ص:130

پرسش

1. نقش رؤیا در زندگی انسان را بیان کنید.

2. اقسام رؤیا کدام است و کدام قسم با نبوت مرتبط است؟

3. شباهت ها و تفاوت های وحی با رؤیای صادقه را تحلیل کنید.

4. رؤیای صادقه در روایات جزئی از اجزاء نبوت یا تعبیرهای مختلفی وارد شده است، علت تفاوت در تعبیرها را بیان کنید.

5. خواب های وحیانی پیامبر را تحلیل نمایید.

پژوهش

ضمن بررسی انواع رؤیا، تحقیقی را درباره رؤیای پیامبران الهی و امامان معصوم (علیهم السلام) و چگونگی وحی در آن حالت را ارائه دهید.

منابع

1. محمدباقر مجلسی، بحارالانوار، ج61.

2. ستار جبر اعرجی، الوحی و دلالته فی القرآن الکریم.

ص:131

ص:132

در غرب تا قرن هفدهم میلادی به همین معنا و معنای برهان از طریق آزمایش و تجربه واقعی به کار رفته است. از آن به بعد معنای مشاهده واقعی اعمال و حوادث که منبع معرفت تلقی می شد و نیز به واقعه ای که شخص از سر می گذراند و نسبت به آن آگاه است به کار رفته است؛ (1) همچنین به معنای احساسات درونی با حالت متأثر شدن از مشاهده یا مشارکت مستقیم یا معرفت عملی آمده است. (2)

واژه «دین» نیز در اصطلاح دانشمندان اسلامی به مجموعه ای از عقاید، اخلاق، قوانین و مقرراتی گفته می شود که پیامبر اسلام (صلی الله علیه و آله) آورده و به مردم رسانده و برای اداره امور جامعه انسانی است. (3) دین از نظر دانشمندان غربی تعاریف گوناگونی دارد؛ اما به معنای اعتقاد به خدایی که با حکمت و اراده خود بر جهان حکم می راند (4) یا خالق هستی است و به انسان ها ماهیت غیرمادی افاضه می کند، گفته می شود. (5)

درباره چیستی و تعریف دقیق تجربه دینی میان دانشمندان غربی اختلاف جدی وجود دارد؛ چون تجربه از یک طرف مبتنی بر ممارست است و از طرف دیگر مشاهده تجربه برای افراد دیگر ممکن نیست. این سبب می شود بیان حقیقی و دقیق آن مشکل یا محال جلوه کند و به تعبیر «پراودفوت» جست وجویی بی نتیجه است؛ (6) با وجود این می شود گفت که تجربه دینی غیر از تجربه های

ص:134

متعارف است؛ از آن جا که برخی نیز وحی را از سنخ تجربه دینی دانسته اند. (1) آنان معتقدند که خداوند یا فعل او یا موجود وابسته به او را درک کرده اند. از نظر آنها مواجهه با خداوند یا حقیقت غایی، جزء جدانشدنی تجربه دینی است.

بشر» نام گرفت و در مسیحیت پروتستان رواج گسترده ای یافت. از این روست که متکلمان مسیحی گذرگاه وحی را تجربه بشر می دانند و معتقدند که می شود وحی را از منظر تجربه بشر معاصر نگریست. (1) این شد که انجیل موجود عین کلام الهی دانسته نمی شود. (2) و (3) و این زمینه دیگری است برای تفسیر وحی به تجربه دینی. شاید بتوان زمینه های ذیل را برای تفسیر وحی به تجربه دینی بیان کرد:

1. تعارض عهدین با مباحث عقلی؛

2. تعارض عهدین با مباحث علمی؛ (4)

3. متناقض بودن با برخی از قوانین بشری؛

4. اعتراف به غیر الهی بودن عهدین و وجود خطاهای فراوان.

عواطف (نه تنها نوعی احساس، بلکه مجموعه پیچیده ای از احساسات) است که حقیقتی مرموز و حتی ناگفتنی و وصف ناشدنی است. (1)

در تحلیل این رویکرد, اشاره می شود که تکیه بر مبدأ فوق طبیعت از نکات مثبت آن به شمار می آید؛ اما برخورداری صاحب تجربه از احساسات و عواطف در تجارب دینی غیر وحیانی تا اندازه ای پذیرفتنی است؛ اما سرایت داده آن به وحی پیامبران اشکال اساسی دارد؛ زیرا بعد خواهیم گفت که نقش پیامبران در وحی نقش قابل و دریافت وحی است و احساسات و عواطف پیامبر (صلی الله علیه و آله) در اصل وحی و دریافت آن هیچ تأثیری ندارد. (2)

این دیدگاه، تجربه دینی را منبعی برای شناخت خداوند دانسته که از نکات مثبت آن می باشد؛ چراکه وحی نیز یکی از مهم ترین منابع شناخت بشری است؛ اما چگونگی این شناخت را که در زمره ادراک حسی می دانند، نقدپذیر است؛ زیرا ادراک حس و احساسات درونی در تجربه دینی دخالت دارد؛ اما وحی از بیرون وجود پیامبران به آنان القا می شود؛ البته ممکن است پیامبر در رویارویی با مقامی مقدس-اعم از خداوند یا فرشته-نوعی ادراک درونی درباره عوالم و وجودهای فراطبیعی به دست آورد که نمونه بارز آن معراج پیامبر اسلام و حوادث آن است, و این می تواند از نوع وحی باشد؛ اما با آن چه تجربه دینی می نامند متفاوت است.

«ویلیام آلستون»، گزاره های صاحبان تجربه مانند عارفان را در این شناخت و تجربه دینی دخیل می داند؛ اما این نوع گزاره ها به وحی-که باید از جانب خداوند پیامی القا شود-ارتباطی ندارد.

در خارج باشد و علت تجربه ما بشود. حال اگر بخواهیم تجارب دینی را حسی بدانیم، باید معتقد باشیم که متعلقات یا علل همه آن تجربه ها در واقع وجود دارند و چون نمی شود به چنین نتیجه ای ملتزم شد، ناچاریم تعریفی جامع و فراگیر برای تجربه دینی ارائه دهیم (1) (تعریف فراطبیعی).

این دیدگاه هرچند هرگونه حس و امر طبیعی را در تجربه دینی مردود دانسته، مبنای آن را آموزه های دین می داند؛ اما یک اشکال اساسی دارد و آن برداشت فاعل و تجربه گر است؛ یعنی اگر فاعل (گزارش دهنده تجربه)، تجربه خود را به علت فراطبیعی مستند بداند، آن تجربه دینی است و اگر به علت فوق طبیعی مستند نداند، دینی نیست؛ در نتیجه همه تجارب دینی، معلول باورها و ذهنیت افراد خواهد بود و معلوم نیست مصداقی برای آنها وجود داشته باشد, و این یک امر روان شناختی است که به ذهنیت افراد مستند می باشد؛ از این رو تجربه دینی واقع نمایی خود را از دست می دهد؛ در حالی که وحی امری واقعی و حقیقی است. (2)

را می شود در آثار نویسندگانی چون «ویلیام جیمز (1842-1910م) ریچارد بل و مونتگمری وات و دورمنگهام» یافت. (1) برخی دانشمندان مسلمان نیز از وحی باعنوان تجربه دینی سخن گفته اند. اقبال لاهوری به شناخت دین با رویکرد تجربی می نگرد. وی با وصف «وحی» به «خودآگاهی باطنی»، هسته مشترک آن را با دیگر تجربه های دینی و باطنی یکی می داند. باور وی چنین است: «پیغمبری را، می توان همچون نوعی از خودآگاهی باطنی تعریف کرد» (2) و نیز تصریح می کند: «تجربه باطنی از لحاظ کیفیت، تفاوتی با تجربه پیغمبرانه ندارد». (3)

«محمد آرکون» ضمن اشاره به تجربی بودن وحی، آن را به تعالیم بودا و کنفسیوس نیز تعمیم می دهد. (4)

برخی دیگر بر تجربی بودن وحی و نبوت تأکید دارند و معتقد به گسترش این تجربه به پس از پیامبرند:

پیامبری... نوعی تجربه و کشف خواهد بود. پیامبر هم انسان است. دین خلاصه و عصاره تجربه های فردی و جمعی او است. اکنون در عصر غیبت پیامبر (صلی الله علیه و آله) هم باید تجربه های درونی و بیرونی او گسترش یابد. (5)

یادآوری:

مجموع این دیدگاه ها به دو بخش کلی تقسیم پذیرند:

-ذات گرایی: همه تجارب دینی اعم از عارفان و پیامبران یک ماهیت دارد و

ص:140

همه آنها از یک گوهرند؛ مانند دیدگاه احساس گرایانه و دیدگاه عرفان گرایی؛

-ساخت گرایی: مانند دیدگاه سوم؛ یعنی نظریه فراحسی بودن تجربه دینی که ماهیت تجربه ها را متفاوت می داند.

نقد و بررسی

با یک بررسی کلی می توان چند اشکال اساسی در یکسان انگاری تجربه دینی و وحی به دست داد:

1. وحی از نظر مسلمانان و قرآن کریم به بیرون از نفس پیامبر (صلی الله علیه و آله) مربوط می شود؛ در حالی که تجربه گرایان دینی تأکید دارند که مؤلفه اساسی تجربه، احساس، ادراک حسی و شهود فرد تجربه گر است.

2. وحی افزون بر آن که مسئله ای فرابشری و غیر عادی است، از نظر قرآن کریم ساختار خاصی دارد؛ خداوند در کلام خود، برای وحی «مبدأ، پیک, گیرنده و متن وحی» بیان کرده است و می فرماید: «ما این چنین قرآنی عربی را به تو [ای پیامبر] وحی کرده ایم.» (1) که در این آیه و آیات 31 سوره فاطر و 3 سوره یوسف، به مبدأ (خداوند) و گیرنده (پیامبر) با تعبیر «ک در إلیک» و متن وحی (کتاب و قرآن عربی) اشاره نموده است. در این آیات نه تنها به متن وحی، بلکه نوع زبان آن (عربی بودن) نیز تصریح می کند و در آیه دیگر می فرماید: «روح الأمین قرآن را بر قلب تو نازل کرده است.» (2) این در حالی است که با نظریه تجربی بودن وحی، مبدأ و پیک (واسطه وحی) حذف خواهد شد؛ با این که مفاهیمی غیر معنای حقیقی خود خواهند یافت؛ مانند این که منظور از فرشته (پیک وحی)، نوعی تخیل ذهنی پیامبر است. (3)

ص:141

3. از دیگر لوازم باطل تجربی بودن وحی، لغو بودن مفاهیمی همچون نزول و عربی بودن متن و الفاظ وحی خواهد بود؛ در حالی که به تصریح قرآن کریم الفاظ آیات به عربی نازل شده است: (إِنّا أَنْزَلْناهُ قُرْآناً عَرَبِیًّا لَعَلَّکُمْ تَعْقِلُونَ). 1 اما در تجربه دینی، همه متن دین از درون یا احساسات و تجربه او برمی خیزد.

4. نکته دیگر این که تحدی و دعوت قرآن به مانند آوردن، تجربی بودن وحی را نفی می کند؛ چرا که لازمه تجربی بودن، یکسان نبودن آیات است (تجربه بیشتر: توانایی بیشتر)؛ در نتیجه فصاحت و بلاغت در آیات و سوره ها باید به تدریج به حد اعجاز رسیده باشد. وحی در آغاز نزول در مکه چون از تجربه کم تری برخوردار بوده، با سخنان ساده و عامیانه بدون برخورداری از اعجاز و اوج فصاحت و بلاغت باید ارائه می شد یا در حد سخنان خوب رایج می بود؛ به گونه ای که هر کسی می توانست مانند آن را بیاورد؛ افزون برآن هرچه از زمان نزول آیات می گذشت، به ویژه در اواخر عمر پیامبر در مدینه، اعجاز آن به ویژه در فصاحت و بلاغت باید به اوج خود می رسید و این جا تحدی معنا پیدا می کرد؛ اما تحدی قرآن تفاوتی میان آیات و سوره های مکی و مدنی و کوچک و بزرگ نمی گذارد؛ زیرا همه ساختار این کتاب انسجام و نظم خاصی دارد که همه را معجزه جاویدان و در حد بالای فصاحت و بلاغت می داند؛ به گونه ای که کسی نمی تواند مانند سوره های قرآن-کوچک باشد یا بزرگ، مکی باشد یا مدنی، آغاز رسالت باشد یا وسط یا آخر آن 2-را بیاورد.

تعریفی که از وحی ارائه شد (آن چه از جانب خداوند بر پیامبری از جنس بشر

ص:142

القا می شود و گاهی به واسطه فرشته است) با آن چه دانشمندان در چیستی تجربه دینی مطرح کرده اند، در چند جنبه جزئی مشابهت دارد که از جمله می توان به ارتباط آن با ماوراء طبیعت و معرفت زایی اشاره کرد؛ اما این دو با هم تفاوت جوهری دارند.

-ما آنان را بر جهانیان برتری دادیم و آنان را برگزیدیم و به راه راست هدایت کردیم: (وَ کلاًّ فَضَّلْنا عَلَی الْعالَمِینَ* ... اجْتَبَیْناهُمْ وَ هَدَیْناهُمْ إِلی صِراطٍ مُسْتَقِیمٍ). 1

- (وَ کَذلِکَ أَوْحَیْنا إِلَیْکَ قُرْآناً عَرَبِیًّا لِتُنْذِرَ أُمَّ الْقُری وَ مَنْ حَوْلَها...)؛ 2 و این گونه قرآنی عربی [فصیح و گویا] را بر تو نازل کردیم تا امّ القری [مکّه] و مردم پیرامون آن را انذار کنی. قرآن کریم در این آیه حتی عربی بودن وحی را از جانب پروردگار می داند.

-پیامبران در واگذاری مقام نبوت به آنان، دخالتی ندارند: (اللّهُ یَصْطَفِی مِنَ الْمَلائِکَةِ رُسُلاً وَ مِنَ النّاسِ...)؛ 3 خداوند از میان فرشتگان رسولانی برمی گزیند و همچنین از مردم.

در تفسیر آمده است که منظور از انتخاب رسول از میان مردم پیامبرانی هستند که برای اصلاح جامعه و خلق از جانب خداوند برگزیده می شوند. (1) علامه طباطبایی بر این باور است که این آیه و آیه پس از آن (هُوَ اجْتَباکُمْ 5...) دلالت دارد که رسالت با انتخاب و گزینش الهی و تعیین فردی انجام خواهد شد که شایستگی آن را داشته باشد. (2)

آیه دیگر (ذلِکَ فَضْلُ اللّهِ یُؤْتِیهِ مَنْ یَشاءُ...) 7 است که نبوت را فضل خداوند وصف می کند که به هرکسی بخواهد عطا می کند.

ص:144

کرده ایم، ببریم. اما سنت الهی همچنان به تغییر نکردن قرآن است و این آیات به روشنی نشان می دهد که پیامبر هیچ گونه دخالت و اجازه تصرفی در متن وحی ندارد. سنت الهی نیز بر حفظ این متن آسمانی است و خود متعهد حفظ آن شده است: (... لا مُبَدِّلَ لِکَلِماتِهِ...). 1 این آیه بر اهمیت حفظ الفاظ و کلمات قرآن کریم تأکید دارد؛ زیرا تنها گزینه و راه رسیدن به معنا و تأویل آن و ادراک عمق مفاهیم، الفاظ و عبارات یک متن است. و اگر این جمله-که منفی است-با آیه دیگر که یک جمله اثباتی است: (إِنّا نَحْنُ نَزَّلْنَا الذِّکْرَ وَ إِنّا لَهُ لَحافِظُونَ ) 2 جمع نماییم قدرت خداوند متعال در حفظ قرآن کریم، روشن می شود.

این پاسخ قرآن کریم به کسانی است که لفظ یا معنا را از جانب خدا ندانسته، بلکه از جانب پیامبر می دانند. در قرآن کریم نکات دیگری نیز در نقد تجربه دینی وجود دارد که به اجمال به آنها اشاره می شود:

الف) سوره نحل، آیه 102: (قُلْ نَزَّلَهُ رُوحُ الْقُدُسِ مِنْ رَبِّکَ بِالْحَقِّ...)؛ بگو این آیات را روح القدس به حق از جانب پروردگار بر تو نازل کرده است. در این آیه شریف، قلب و باطن پیامبر در دریافت وحی، جنبه انفعالی دارد؛ نه فعلی.

ب) سوره احزاب، آیه 2: (وَ اتَّبِعْ ما یُوحی إِلَیْکَ مِنْ رَبِّکَ...)؛ از آن چه پروردگارت بر تو وحی می کند، پیروی کن.

براساس این آیه, پیامبر خود را در موضوع وحی همواره تابع می دانسته؛ نه وحی را تابع خود.

ج) سوره نساء، آیه 113: (... وَ أَنْزَلَ اللّهُ عَلَیْکَ الْکِتابَ وَ الْحِکْمَةَ وَ عَلَّمَکَ ما لَمْ تَکُنْ

ص:146

تَعْلَمُ...)؛ خداوند کتاب و حکمت را بر تو نازل کرده است و چیزهایی را که نمی دانستی به تو یاد داده است.

این آیه، بر این نکته پای می فشارد که خداوند معلم پیامبر بوده و به او حکمت و کتاب را نازل کرده است.

در نتیجه وحی و همه لوازم آن باید از جانب خداوند باشد؛ در حالی که تجربه دینی چنین نیست و عارف یا مدعی نبوت کافی است مطالب و آموزه های خود را به نوعی با معنویت و تجربه پیوند بزند.

چه تا به آن روز از راه دلیل و برهان دانسته بودم، با افاضاتی از راه شهود و عیان آشکارا دیدم و به واقعیت آن ها رسیدم. (1)

علامه حسن زاده آملی درباره امتیاز معرفت عرفانی بر عقلانی می گوید:

فلسفه حرف می آورد و عرفان، سکوت؛ آن، عقل را پر و بال می دهد و این عقل را پر و بال می کند؛ آن نور است و این نار؛ آن درسی بود و این در سینه؛ از آن دلشاد شوی و از این دلدار؛ از آن خداجوی شوی و از این خداخوی؛ آن به خدا کشاند و این به خدا رساند؛ آن راه است و این مقصد؛ آن شجر است و این ثمر؛ آن فقر است و این فخر؛ آن کجا و این کجا؟ (2)

امام خمینی (ره) در رسیدن به مقام بالای عرفانی معتقد است که قلب عارف بعد از آن که از عالم کثرت و ظلمت منحرف شد و خود را به جمیع اخلاق نیک آراست و غبار از روی خود جاروب کرد، حق تعالی به جلوه های مناسب در آن تخیل کند و آن را به خود مشغول و از دیگران منصرف کند، انسان مؤمن در این هنگام به مقام مشاهده نائل شده است. (3)

سهروردی (587ق) نیز در حکمة الاشراق کاهش شاغل های حسی را باعث آگاهی انسان به برخی امور پنهان و اسرار جهان غیب دانسته و گواه این مدعا را، رؤیاهای صادقانه می داند که نمی شود آنها را انکار نمود. (4)

بر همین اساس، برخی تصور کرده اند وحی, نوعی کشف و شهود عرفانی یا تجربه عرفانی است. (5)

ص:148

تعلیم گاهی ربانی و از جانب خداوند است. این تعلیم که از بیرون به انسان داده می شود، همان وحی است (چیزی غیر از آموزش عادی از راه استدلال و عقل). گاهی نیز تعلیم از درون انسان است؛ یعنی از راه تفکر باطنی به انسان داده می شود که این همان علم باطنی است.

ابن عربی، تعلیم های پیامبران الهی را از تعلیم های باطنی جدا نموده و معتقد است که (1) این علم باطنی، اساس نظریه معرفت در عرفان و صوفیه را تشکیل می دهد و ویژه اولیا است که به آنها القا یا از درون به آنها افاضه می شود؛ اما این غیر از علوم انبیا است. او می گوید:

انّ الانبیاء لا تأخذ علومها الّا من الوحی الخاص الالهی فقلوبهم ساذجه عن النظر العقلی لعلمهم بقصور العقل من حیث نظره الفکری عن ادراک الامور علی ماهی علیه؛ (2) انبیا علوم خود را تنها از راه وحی خاص الهی درمی یابند و قلوب آنان از نظریات عقلی خالی است؛ چرا که آنان علم دارند که عقل از جنبه اندیشه و ادراک امور به طور حقیقی و رسیدن به واقع قصور دارد. (3)

به همین جهت ابن عربی تصریح می کند که پس از رحلت رسول خدا (صلی الله علیه و آله) وحی به طور کامل قطع شد و اولیا و اهل معرفت، جز از الهام بهره ای ندارند. ایشان می گوید:

واعلم انّ لنا من الله الالهام لا الوحی؛ فانّ سبیل الوحی قد انقطع بموت رسول الله (صلی الله علیه و آله)؛ بدان برای ما از سوی خدا فقط الهام است؛ نه وحی؛ زیرا راه وحی با مرگ رسول خدا قطع شد. (4)

ص:149

«شبلی نعمانی» در تفاوت معرفت عرفانی و وحی معتقد است:

همان طور که واسطه ادراک از دیدگاه حس، فقط حواس ظاهر است، از دیدگاه متصوفه و عرفا نیز راه واسطه ادراک حقیقی، «حس نهان» است.

به اعتقاد ایشان، این ادراک ویژه انبیا نیست؛ بلکه برای اولیا و اصفیا نیز حاصل می شود؛ لیکن به لحاظ فرق, ادراک، اولیا را الهام و ادراک انبیا را وحی نام نهند. (1)

حاصل آن که مقصود از تجربه یا شهود تهذیب نفس انسان از حجاب های مادی و تکامل آن با عالم معنویت و قدسی است که صاحب آن می تواند با عالم غیب و جلوه های الهی ارتباط برقرار کند. این مسئله اگرچه شاید همسان با چیزی باشد که امروزه نام تجربه دینی و معنویات برآن می گذاریم, با وحی تفاوت اساسی دارد.

ص:150

چکیده فصل پنجم

مسئله وحی و تفسیر آن به تجربه دینی از مباحث مهم فلسفه دین است. بشر از دیرباز به ارتباط معنوی توجه کرده است. امروزه تجربه دینی به معنای احساسات درونی و عواطف به کار می رود؛ اما شلایر ماخر آن را احساس اتکاء مطلق و یکپارچه به مبدأ یا قدرتی ورای طبیعت می داند. ویلیام آلستون آن را نوعی ادراک حسی برای شناخت و معرفت خدا بر اساس گزاره های صاحبان تجربه می داند و پراودفوت تجربه دینی را-به علت این که امری درونی است-قابل تعریف نمی داند. این نوع برداشت از وحی صحیح نیست؛ زیرا وحی ارتباط خاص خداوند با پیامبر از جنس بشر است که گاهی پیام را به واسطه جبرئیل بر پیامبرش می فرستد و از درون خود پیامبر سرچشمه نمی گیرد؛ حتی پیامبران در مسئله وحی اختیاری ندارند و انتخاب پیامبران تنها از جانب خداوند متعال و موهبتی است.

اگرچه این معنا ممکن است با شهود عرفانی یا تجربه عرفانی مناسبت داشته باشد، تجربه عرفانی با وحی تفاوت های اساسی دارد؛ زیرا عرفان و شهود از درون شخص برخاسته است؛ اما وحی از بیرون وجود انسان یعنی از خداوند بر انسان نازل می شود و این دو با هم یکی نیستند. حتی عارفانی مانند ابن عربی تصریح دارند که آن چه ما به دست آورده ایم با آن چه پیامبران دارند تفاوت ماهوی دارد.

پرسش ها

1. تجربه دینی را معنا کنید و زمینه های آن را توضیح دهید.

2. سه دیدگاه مهم در تجربه دینی را بیان کنید.

ص:151

3. دیدگاه ویلیام آلستون چه شباهت ها و تفاوت هایی با وحی دارد؟

4. تجربه دینی را در یک تحلیل کلی بررسی کنید.

5. تجربه دینی از منظر قرآن چگونه قابل تحلیل است؟

6. آیا کشف و شهودِ (تجربه) عرفانی با وحی همسانند؟

پژوهش

1. قبض و بسط تجربه دینی و وحی را تحلیل و بررسی کنید.

2. بررسی کنید که آیا تجربه دینی همان مکاشفه عرفانی است و چگونه می توان آن را با وحی مقایسه نمود؟

منابع

1. محمد تقی فعالی، تجربه دینی و مکاشفه عرفانی.

2. علیرضا قائمی نیا، تجربه دینی وگوهر دین.

3. استیس، عرفان و فلسفه.

4. عبدالکریم سروش، بسط تجربه دینی.

5. پراودفوت، تجربه دینی.

6. فصل نامه دفتر همکاری حوزه و دانشگاه ویژه تجربه دینی، ش38، بهار83.

ص:152

ویژگی های خاص وحی در ادیان یهود و مسیحیت با اندیشه های دین اسلام متفاوت است که از این پس به بررسی وحی در این دو دین می پردازیم.

خدا را بشنود، باید به سراغ آن برود. (1) نمونه کامل آن «ده فرمان» یا احکام عشره یا ده دستور است. (2)

اما این که چگونه سخن خدا است به دو کیفیت بیان شده است:

-از طریق نیابت: سخنان پیامبران به نیابت از خدا است. آنان هر چه می گویند از آن خدا است و اینان نایب خداوند بر روی زمین هستند و نبی چیزی جز زبان گویای کلام الهی نیست؛ (3)

-از طریق تملک: خداوند سخنان پیامبران را با تأیید به تملک خود در می آورد؛ در این صورت گویا همان سخن خدا است.

دو . متکلمان معاصر معتقدند که سال ها پس از موسی (علیه السلام) روایت های آن حضرت و سرگذشت بنی اسرائیل را شفاهی به یکدیگر منتقل می کردند؛ سپس این سخنان در مجموعه هایی گرد آمده و حدود قرن پنجم پیش از میلاد در یک کتاب تدوین شده است. و بخش اندکی از آن پیام مستقیم خدا است. (4)

دیدگاه بسیار افراطی دیگری نیز در تلمود مشاهده می شود که تورات دو هزار سال پیش از خلقت جهان به وجود آمده و خداوند هر روز چند ساعتی را به خواندن آن می گذراند. (5)

در هر صورت در تورات و تلمود که مهم ترین کتب یهود به شمار می رود در موضوعات مربوط به وحی، از اصل وحی و کلام خداوند، روح خدا، روح

ص:155

القدس، فرشته وحی و شرایط نبی و نزول وحی مطالبی بیان شده است که در این جا به برخی از آنها اشارت می رود.

[نیز] پیش از بیرون آمدن تقدیس می شود. (1) روح خدا به وسیله نبی متکلم شده و کلام او بر زبان نبی جاری می گردد؛ (2) در این حال نبی چیزی جز یک دهان بازگوینده کلام الهی نیست. (3)

دو . گاهی وحی به واسطه فرشته پیغام آور ابلاغ می گردد؛ مانند نزول فرشته بر ابراهیم (علیه السلام) (4) و دانیال نبی (علیه السلام). (5)

سه . گاهی نیز وحی در رؤیا بر پیامبر (صلی الله علیه و آله) ابلاغ می شود.

رؤیا یکی از راه های وحی است که خداوند به پیامبرانش پیام فرستاده است. اصطلاح بیننده خواب یا « Kolem » درباره نبی به کار رفته است. خداوند بر پیامبرانی در عالم خواب ظاهر شده و با ایشان سخن گفته است. (6)

از جمله بر حضرت یعقوب (علیه السلام)؛ (7) همچنین خداوند در رؤیا بر ابیملک ظاهر شد که ساره را به ابراهیم (علیه السلام) رد کند. (8) خداوند شب هنگام در رؤیا با سموئیل سخن گفت. (9) هزقیال و عاموس در رؤیا نبوت خود را دریافتند. (10) همچنین تلمود, رؤیا را یک شصتم نبوت دانسته است. (11)

ص:157

می شود که آگاهی از امور، پیش بینی ها و حلول در پیامبران با روح القدس انجام می گیرد. (1) و (2)

ابراهیم (علیه السلام) نیز رفت. وی خواست او را از آتش نجات دهد؛ (1) همچنین او کسی است که تعبیر خواب را به دانیال نبی آموخت. (2)

بر این اساس تربیت نفس و آمادگی شخص، حصول و وصول نبوت را میسر می سازد. در تلمود شرایط دیگری نیز افزوده شده است:

ذات قدوس مبارک نور جلال الهی «شیخنا» خود را فرود نمی آورد؛ مگر بر شخص دلیر و عاقل و ثروتمند و دانا و فروتن و بلند اندام. (1)

در نتیجه ویژگی های: « حد اعلای آمادگی، تجهیز عقلانی و فکری، زیرکی و چابکی، پاکی و پرهیزکاری، فروتنی و پارسایی، شجاعت، ثروت، دانایی و بلند اندامی» از شرایط وحی و نبوت است.

ابن میمون (1200م) ثروتمند را به کسی تفسیر می کند که به قسمت خود راضی باشد. شجاع و دلیر را به شخصی تفسیر می کند که بر نفس اماره مسلط باشد. خوش اندامی و بلندی نیز موجب جلب انوار الهی و مایه افتخار خداوند است. (2)

همچنین در عهد جدید به هنگام ظهور مسیح از «حنّا» دختر فنوئیل (1) و چهار دختر فیلیپس مبشر نیز به نبوت آنان یادآوری شده است. (2)

بررسی

-بر اساس تورات، پیامبر خدا می تواند وحی و پیام الهی را نقض کند یا تغییر دهد؛ (3) در حالی که بر اساس قرآن، پیامبر نمی تواند هیچ گونه تصرفی در وحی داشته باشد. تنها او امین و ابلاغ کننده وحی به مردم است (ر. ک: سوره یونس، 15 و الحاقه، 44-46).

-بر اساس تورات و تلمود خداوند در خواب یا در بیداری قابلیت ملاقات و ظهور را دارد (4) چنان چه بر حضرت یعقوب (علیه السلام) (5) و دیگر پیامبران ظاهر شده است؛ در حالی که بر اساس قرآن آیه 143 سوره اعراف این اندیشه باطل است.

-شرایطی که در تلمود یا عهد عتیق برای نبوت بیان شده، از نظر عقلی قابل خدشه است؛ زیرا ثروت و بلند قد بودن و مانند آن هیچ دلیلی بر برتری شخص نسبت به دیگران نیست؛ اگرچه در تلمود توجیهاتی برای این واژه ها بیان شده است.

-بر اساس تورات و تلمود نبوت زن و وحی رسالی بر زنان امری قابل پذیرش است؛ در حالی که مطابق قرآن نبوت زن و وحی رسالی تنها برای مردان است؛ از جمله می توان به سوره نحل آیه 43 و آیه هفتم سوره انبیا اشاره نمود؛ اما وحی غیر رسالی و ارتباط با فرشتگان الهی و روح القدس برای زنانی از جمله مریم، در سوره

ص:162

مریم آیات 18-25 و ساره در سوره هود آیه 71 اشاره شده است.

-این که کلمات و آیات تورات و اسفار آن وحی الهی است، تردید وجود دارد و تنها با توجیهاتی آن را سخن خداوند قلمداد کرده اند؛ در حالی که همه الفاظ و معانی قرآن در همه سوره ها و آیات سخن خداوند است و پیامبر هیچ دخالتی در الفاظ آن ندارد و هیچ آیه ای از قرآن ساخته پیامبر اسلام (صلی الله علیه و آله) نیست.

-تورات، ساحت مقدس انبیا از جمله حضرت لوط (علیه السلام)، داود و سلیمان را از فساد پاک نمی داند و آنان را به اعمال فاسدی متهم نموده است؛ در حالی که بر اساس قرآن همه پیامبران الهی معصوم اند و هرگونه گناه و آلودگی به ساحت مقدس آنان راه ندارد. در این باره می شود به کتاب های متعددی از جمله به بخش اعجاز کتاب البیان اثر آیة الله خویی و به کتاب مقایسه ای میان تورات، انجیل، قرآن و علم از موریس بوکای مراجعه نمود.

دائرة المعارف کاتولیک ها وحی را این طور تعریف کرده است: «وحی انتقال برخی حقایق از جانب خداوند به موجودات عاقل از طریق وسائطی است که فراسوی جریان معمولی طبیعت قرار دارد». (1)

این نظر دیدگاه غالب قرون وسطا و برداشت متفکرانی چون «توماس آکویناس» و دیگران بوده است و امروزه نیز صورت های سنّتی تر مذهب کاتولیک رومی (Roman catholicism) و شاخه ای از پروتستان ها (محافظه کاران) هم آن را می پذیرند. (2)

بررسی

اگر تجلّی وحی در هر دو دیدگاه همان است که در انجیل ها به وقوع پیوسته؛ باید گفت که به اعتقاد بسیاری از متکلمان مسیحی به ویژه نوخواهان و تجددطلبان «متون مقدس» به ویژه «عهد جدید» تنها نوشته ای بشری است؛ (1) نه وحی مستقیم خداوند به انسان. از نظر اینان کتاب مقدس یک کتاب الهام یافته نیست؛ هر چند که الهام بخش است (2) و از این لحاظ همانند دیگر آثار بزرگی است که آراء و اندیشه های ژرفی را بیان می دارد. (3) بسیاری از نوخواهان مسیحی نیز به این نتیجه رسیده اند که کتاب مقدس ارزش دینی اندک دارد. از دیگر سو لیبرال ها (طرفداران الهیات اعتدالی) با مسلم انگاشتن این که کتاب مقدس وحی منزل مستقیم نیست و به دست انسان کتابت شده است، آن را با علاقه می خواندند و گنجینه ای از تعالیم و بصائر دینی می شمردند. بعضی از آنان به جای انکار مفهوم وحی از آن تعبیر تازه ای می کردند:

خداوند وحی فرستاده است؛ ولی نه با املای یک کتاب معصوم (مصون از تحریف و خطا)؛ بلکه با حضور خویش در حیات مسیح و سایر پیامبران و بنی اسرائیل. در این صورت کتاب مقدس وحی مستقیم نیست؛ بلکه گواهی انسانی بر بازتاب وحی در آینه احوال و تجارب بشری است. (4)

خود نویسندگان این وقایع نیز بیش از این ادعا نمی کنند که گزارش های غیر مستقیم از بینش دینی یک قوم است و نویسندگان عهد جدید همگی تصریح دارند که این نوشته ها حاصل تلاش های شخصی ایشان برای تقریر تاریخ زندگی

ص:165

مسیح و شاگردان اوست. این صراحت در کلام «لوقای طبیب» به خوبی معلوم می گردد. او دوست نزدیک پولس است و وقتی اقدام به نوشتن کتابش کرد که انجیل های متعددی نوشته شده بود و با انجیل «مَرقُس» و منابع کار «متا» آشنایی کامل داشت. او می خواست داستان زندگی عیسی را به گونه ای کامل تر از دیگران بنویسد و از طرز نوشته او روشن می شود که دیگران هم مانند او افرادی معمولی بودند که دانسته های خود را می نوشتند؛ نه وحی منزل را. چهارمین انجیل نیز منسوب به «یوحنا» است که درباره شخصیت وی اختلاف وجود دارد. (1)

در نتیجه, این کتاب ها که به «انجیل ها» معروفند, ساخته و پرداخته بشر خواهد بود؛ پس چگونه کتاب مقدسی که بشر در آن دست برده, می تواند رابطه خدا به زبان و کلام را بیان کند؛ افزون بر آن که حضور فعلی خداوند باعنوان وحی، موهومی ساختگی بیش نیست. برای بررسی بیشتر, به معرفی عهد جدید و برخی مباحث مربوط به وحی اشاره می شود.

کتاب های رسمی مسیحی را در فارسی «انگلیول» (1) و در عربی «انجیل» (2) و جمع آن را «اناجیل» گویند که اصل آن از یونانی Euagheloin گرفته شده و در لاتین به آن اوانجلیون Evangeloin به معنای مژده، بشارت و خبر خوش می گویند. (3)

کلیسا از میان کتب انجیل تنها چهار انجیل را برگزیده و قانونی می داند؛ زیرا عدد چهار برای آنان مقدس و رمزی عرفانی است. (4)

کتاب مقدس شامل عهد قدیم و عهد جدید است. مسیحیان هر دو را باور دارند؛ اما کتاب های مسیحیت با عهد جدید شناخته می شود. آنان عهد جدید را به چهار موضوع تقسیم می کنند:

1. اناجیل چهارگانه: انجیل متا، مرقس، لوقا و یوحنا؛

2. اعمال رسولان: مشتمل بر یک کتاب در شرح حال رسولان؛

3. نامه های رسولان: داری 13 نامه؛ (5)

4. مکاشفه یوحنا.

ص:167

«یوحنای پیر یا شیخ یا یوحنای قدیم نامی» (1) است. تاریخ نگارش آن را بین 170 تا 175 میلادی دانسته اند.

خود مسیحیت و کلیسا معتقد است که هیچ کدام از انجیل ها به دست عیسی یا به دستور ایشان نگاشته نشده و آن چه را ما امروزه با نام انجیل عیسی می شناسیم شاگردان یا پیروان معنوی حضرت مسیح در مدتی حدود دو قرن نوشته اند و همان وحی نازل شده به حضرت عیسی نیست. درباره زندگی حضرت عیسی و سخنان وی کتاب هایی مشابهی نوشته اند که به یقین ممکن نیست در طول تاریخ از دست کاری های نسخه برداران مصون باشد. به هرحال آن چه امروزه وجود دارد و سند مسیحیت به شمار می آید از نظر وحیانی بودن با تناقضات و ابهاماتی همراه است.

هر نویسنده ای روش عقلانی مخصوص به خود دارد؛ اما مفاهیم و معانی از سرچشمه وحی است؛ بدین معنا که وحی املا و کلمات خدا نیست یا گزاره های لفظی و کلمه به کلمه از جانب خدا نیست؛ بلکه معانی در ذهن و نفس نویسنده می نشیند و به یاری خدا برای آن معانی، قالب کلام مناسب برگزیده می شود؛ ازاین رو مفسر مسیحی دامنه گسترده ای دارد؛ اما همه این معانی درباره مسیح و پسر خدا است که متجسد شده است. (1)

این دیدگاه در وحی مسیحی شامل هر دو کتاب عهد قدیم و جدید می شود.

بررسی

1. بر اساس دیدگاه روشن و نیز تاریخ مسیحیت هیچ یک از انجیل ها وحی الهی از جانب خداوند به حضرت عیسی (علیه السلام) نیست و همه آنها، ده ها سال بعد از حضرت عیسی (علیه السلام) به نگارش درآمده اند.

2. طبق این نظریه و نیز مطابق دیدگاه متکلمان جدید مسیحیت، عهد جدید مصون از خطا نیست؛ زیرا وحی منزل نبوده و محتوای آن بر بشری بودن آن گواهی می دهد و تحریف و خطا و انحراف در آن آشکار است.

3. مهم ترین نظریه مسیحیت، تجلی و تجسم خداوند در عیسی مسیح (علیه السلام) است که این نظریه همان تشبیه و تجسیم خداوند را به دنبال دارد و از نظر قرآن کریم به طور کلی مردود می باشد.

4. وحی بنا به دیدگاه پروتستان یک اندیشه ساختگی است و نتیجه آن حضور و تجلی خداوند و نیز حضور خداوند در حوادث و وقایع برای نجات بشر است که باز به تجسیم و تشبیه می انجامد.

ص:170

5. یکی از بزرگ ترین خطای مسیحیت توجیه متون مقدس و مؤلفان آن است که اگرچه کلمات از خدا نیست، روح القدس راهنمای هر مؤلف خواهد شد و مفاهیم و معانی که در ذهن می نشیند از سرچشمه وحی برگزیده شده اند و خداوند آنها را پذیرفته است. این سخن نه تنها پذیرفته نیست؛ بلکه قابل تعمیم به هر کتابی است و هر مؤلفی می تواند چنین ادعایی بکند.

6. با مراجعه به عهد جدید به ویژه بخش هایی از انجیل های متا، مرقس و لوقا که بسیاری از فصول و بخش های آن مشترک است، در چند فصل به شرح زندگانی حضرت عیسی (علیه السلام) یعنی تولد، کودکی و چگونگی پرورش و آماده شدن حضرت عیسی (علیه السلام) برای رسالت پرداخته شده است، (1) و این به کتابی تاریخی می ماند؛ نه یک کتاب آسمانی.

7. در کتاب مقدس موهومات و خرافاتی به چشم می خورد که شایسته تدوین بشری نیست؛ چه برسد به الهی بودن آن از جمله نسبت شراب خواری به انبیا، کشتی گرفتن یعقوب با خدا و....

8. امام رضا (علیه السلام) در مناظره با جاثلیق به مفقودشدن انجیل اصلی و اختلافات در انجیل های موجود و بشری بودن چهار انجیل-که به دست افراد پس از حضرت عیسی (علیه السلام) به نگارش درآمده-تصریح می کند و آن را برای جاثلیق به اثبات می رساند. (2)

ص:171

چکیده فصل ششم

اعتقاد به وحی در همه ادیان آسمانی سابقه داشته است. زرتشتیان، یهودیان و مسیحیان اصل وحی را پذیرفته و در کتاب های مقدس آنها از وحی سخن به میان آمده است.

در مهم ترین منبع دینی یهود (عهد عتیق) از کتاب مقدس و تلمود، مباحثی درباره وحی و ویژگی های آن آمده است؛ همچنین در میان دانشمندان یهود، الهی بودن تورات و دیگر کتب عهد عتیق اختلاف هست. برخی آن را کلام و الهام الهی می دانند، یا بدین معنا که پیامبران را نایب خداوند و سخنان آنان را سخن الهی می دانند, یا این که خداوند سخنان پیامبران را به تأیید و تملک خود درمی آورد. برخی دیگر بر این باورند که این کتب سال ها پس از موسی (علیه السلام) نگاشته شده و الهی نیستند.

به هر روی در این دو کتاب، اصل وحی و کلام پروردگار و گفت وگو میان خدا با پیامبرانی مانند نوح (علیه السلام) و موسی (علیه السلام) مطالبی بیان شده است. این کتاب ها اقسام وحی-که شامل سخن گفتن مستقیم خدا با پیامبران یا به وسیله فرشته یا ابلاغ وحی در رؤیا است-را نیز پذیرفته اند.

همچنین سخنانی درباره فرشته وحی به نام جبرئیل و نزول آن بر موسی (علیه السلام) مطرح شده است. برای کسی که می خواهد پیامبر شود و وحی را دریافت کند شرایطی وجود دارد؛ از جمله «حد اعلای آمادگی، تجهیز عقلانی و فکری، زیرکی و چابکی و پاکی و پرهیزکاری و فروتنی و پارسایی». این شرایط انسان را دارای «روح القدس» می کند. تلمود نیز «شجاعت، ثروتمندی، دانایی و بلند اندامی» را از شرایط نبوت دانسته است.

ص:172

همچنین از منظر یهود، پیامبری ویژه مردان نیست و زنانی مانند مریم، ساره، حنّا و... پیامبر بوده اند. بسیاری از این مطالب با آموزه های قرآن سازش ندارد و پذیرفتنی نیست.

وحی از دیدگاه مسیحیت نیز در دو اندیشه قابل بررسی است: کاتولیک که نگاهی سنتی و پیام آوری به وحی دارد و پروتستان که وحی را تجلی و حضور خدا در حوادث می داند.

متکلمان مسیحی کتاب های رسمی عهد جدید (انجیل های چهارگانه لوقا، مرقس، یوحنا و متا) را کلام خدا نمی دانند و همه را نوشته های اشخاص پس از حضرت مسیح (علیه السلام) می دانند که احتمال خطا در آن وجود دارد.

مسیحیت برای توجیه مقدس بودن کتب خود این ابتکار عقیدتی را مطرح می کند که هر مؤلفی کتابی تألیف می کند در هدایت «روح القدس» خواهد بود و مفاهیم و معنای آن از وحی سرچشمه می گیرد؛ اگرچه عین کلمات خدا نباشد.

پرسش

1. درباره چگونگی انتساب کتب عهد عتیق به خداوند چه دیدگاه هایی وجود دارد؟ آن را توضیح دهید.

2. اقسام وحی و کلام الهی در عهد عتیق کدام است؟ برای هر کدام مثال بزنید.

3. روح و روح القدس را در تورات و عهد عتیق توضیح دهید.

4. بر اساس تلمود و تورات فرشته وحی کیست و چه ویژگی هایی دارد؟

5. چهار نقد اساسی بر اندیشه یهود در مسئله وحی را بیان کنید.

6. وحی در اندیشه کاتولیک، چه نوع وحیی است؟ آن را تعریف و بررسی کنید.

7. وحی را از نظر مذهب پروتستان بیان و بررسی نمایید؟

ص:173

8. کتب مسیحیان کدام است؟ مهم ترین آنها همراه با مؤلفانشان را معرفی کنید.

9. مسیحیان برای وحیانی بودن اناجیل خود چه توجیهی بیان کرده اند؟

10. مهم ترین اشکال این اندیشه مسیحیت در چیست؟

11. چهار اشکال اساسی بر مسیحیت را در مسئله وحی و نبوت بیان کنید.

12. تعریف پروتستان و کاتولیک از وحی را بررسی نمایید.

پژوهش

1. وحیانی بودن متن عهد عتیق و جدید را بررسی کنید و آن را با قرآن مقایسه نمایید.

2. اشکالات محتوایی عهدین را از نظر قداست بررسی کنید.

منابع

1. ایان باربور، علم و دین، ترجمه بهاءالدین خرمشاهی؛

2. جان هیک، فلسفه دین؛

3. محمود رامیار، بخشی از نبوت اسرائیلی و مسیحی؛

4. توماس میشل، کلام مسیحی، ترجمه حسین توفیقی؛

5. کتاب مقدس؛

6. محمدجواد بلاغی، الهدی الی دین المصطفی؛

7. سید ابوالقاسم خویی، البیان؛

8. موریس بوکای، مقایسه ای میان تورات، انجیل، قرآن و علم.

ص:174

وحی و تعبیرش در یک واقعه رخ می دهد. از این نظر اعتنای خداوند این نبوده است که یک کتاب معصوم املا کند یا تعالیم تخطی ناپذیری القا کند؛ بلکه به منصه ظهور آوردن وقایعی در حیات افراد و جوامع بوده است. خود کتاب مقدس سراپا یک مکتوب بشری است که حکایتگر این وقایع وحیانی است. (1)

مستشرقان این شبهه را به قرآن مسلمانان نیز سرایت داده اند.

وات می نویسد:

گفتن این که محمد در عقاید خود یک دل و راست گو بوده، دلیل آن نیست که معتقدات وی همه درست بوده است. ممکن است کسی در موضوعی یک دل باشد؛ ولی اشتباه کند. برای نویسندگان مغرب زمین چندان دشوار نیست که نشان دهند محمد ممکن است اشتباهاتی کرده باشد. (2)

چرایی خطا و اشتباه در مطالب وحیانی کتاب مقدس بر اساس تفسیر خاص آنها از وحی است؛ زیرا آنان تجلی ذات اقدس الهی در عیسی (علیه السلام) را مصداق وحی دانسته یا آن را تجربه بشری می دانند. (3)

دلایل عقلی و نقلی فراوانی وجود دارد که دیدگاه قائلین به خطای در وحی و برخی خاورشناسان را نقد کرده اند که در این جا به آنها اشاره می شود:

واجب است اسبابی را برای بندگانش فراهم کند تا آنان را به اطاعت خود نزدیک و از معصیت و سرپیچی دور کند. این وجوب برخاسته از حکمت الهی، اقتضا می کند که خداوند همه مقدمات آن را فراهم آورد؛ در غیر این صورت «نقض غرض» از تکلیف لازم می آید. بعثت انبیا و فرستادن شرایع جهت هدایت بندگان، اموری هستند که زمینه اطاعت و بندگی را ایجاد می کند و باعث سعادت آنها می شود.

مطابق این قاعده باید شریعت و قوانین آن حفظ شود و خداوند آن را از هرگونه دستبرد حفظ کند؛ چرا که ذره ای باطل نباید بر دین و شریعت بنشیند. قاعده لطف با آیات قرآن هماهنگ بوده وآیات فراوانی ثابت می کند که دین حق-که زمینه هدایت بندگان است-جاودان و پیروز است:

- (بَلْ نَقْذِفُ بِالْحَقِّ عَلَی الْباطِلِ فَیَدْمَغُهُ فَإِذا هُوَ زاهِقٌ...)؛ 1 بلکه ما حق را بر سر باطل می کوبیم تا آن را هلاک سازد و باطل این گونه، محو و نابود می شود.

- (إِنّا لَنَنْصُرُ رُسُلَنا وَ الَّذِینَ آمَنُوا فِی الْحَیاةِ الدُّنْیا...)؛ 2 ما به یقین پیامبران خود و کسانی را که ایمان آورده اند در زندگی دنیا (و در آخرت)... یاری می دهیم.

(وَ لَقَدْ سَبَقَتْ کَلِمَتُنا لِعِبادِنَا الْمُرْسَلِینَ* إِنَّهُمْ لَهُمُ الْمَنْصُورُونَ* وَ إِنَّ جُنْدَنا لَهُمُ الْغالِبُونَ)؛ 3 وعده قطعی ما برای بندگان فرستاده ما از پیش مسلم شده که آنان یاری شده گانند و لشکر ما پیروزند.

در هر صورت طبق وعده الهی چون رسالت پیامبران الهی حق و با مبدأ اعلی مرتبط است بر دیگران برتری داشته و از جانب خدا یاری می شوند و بر باطل پیروزند. (1)

ص:178

به عزت تو سوگند! که همه را فریب می دهم؛ مگر بندگان پاکدل تو را.

- (إِنَّ عِبادِی لَیْسَ لَکَ عَلَیْهِمْ سُلْطانٌ...)؛ 1 تو (شیطان) هرگز سلطه ای بر بندگان من نخواهی یافت.

- (وَ ما یَنْطِقُ عَنِ الْهَوی* إِنْ هُوَ إِلاّ وَحْیٌ یُوحی* عَلَّمَهُ شَدِیدُ الْقُوی)؛ 2 و هرگز از روی هوای نفس سخن نمی گوید. آن چه می گوید چیزی نیست جز وحی که بر او نازل شده. آن کس که قدرت عظیمی دارد او را تعلیم داده است.

قرآن کریم درباره خطاناپذیری وحی می فرماید:

(عالِمُ الْغَیْبِ فَلا یُظْهِرُ عَلی غَیْبِهِ أَحَداً* إِلاّ مَنِ ارْتَضی مِنْ رَسُولٍ فَإِنَّهُ یَسْلُکُ مِنْ بَیْنِ یَدَیْهِ وَ مِنْ خَلْفِهِ رَصَداً* لِیَعْلَمَ أَنْ قَدْ أَبْلَغُوا رِسالاتِ رَبِّهِمْ وَ أَحاطَ بِما لَدَیْهِمْ وَ أَحْصی کُلَّ شَیْ ءٍ عَدَداً)؛ 3 دانای غیب اوست و کسی را بر اسرار غیب خود آگاه نمی سازد؛ مگر آن را که به پیامبری برگزیده؛ زیرا پیش روی و از پشت سرش نگهبانانی گسیل می دارد تا معلوم کند که پیام های پروردگارشان را رسانده اند و خدا آن چه را در نزد ایشان است به دانش فراگرفته و همه چیز را به عدد برشمرده است.

خداوند برای پیامبران «رَصَد» و نگهبانانی قرار می دهد که از پیش روی و پشت سر میان رسول خدا و مردمی که پیامبر به سوی آنها فرستاده شده نگهبانان و فرشتگانی برای حفظ پیام و وحی قرار داده است.

علامه طباطبایی (ره) می فرماید:

آیه دلالت دارد که وحی الهی از منبع صدور گرفته تا ابلاغ به مردم مصون از خطا و اشتباه باشد. پیامبر در تلقی وحی تا ابلاغ به مردم از تصرف شیطان مصونیت دارد. (1)

ص:180

در آیه دیگر با صراحت هرگونه دخالت شیطان در پیام های الهی و وحی را مردود می داند و می فرماید:

(وَ ما أَرْسَلْنا مِنْ قَبْلِکَ مِنْ رَسُولٍ وَ لا نَبِیٍّ إِلاّ إِذا تَمَنّی أَلْقَی الشَّیْطانُ فِی أُمْنِیَّتِهِ فَیَنْسَخُ اللّهُ ما یُلْقِی الشَّیْطانُ ثُمَّ یُحْکِمُ اللّهُ آیاتِهِ...)؛ 1 و پیش از تو هیچ فرستاده و پیامبری نفرستادیم؛ مگر آن که چون [آیات را] بر می خواند و آرزوی گرویدن مردم می کرد، شیطان در خواندن یا آرزوی او اخلال می کرد؛ پس خداوند آن چه را شیطان بیفکند از بین می برد و آن گاه آیات خویش را استوار می کند.

تمنی چه به معنای آرزوی قلبی باشد یا تلاوت، (1) اگر پیامبر آرزوی ایمان آوردن مردم کند یا آیاتی را تلاوت کند و شیطان بخواهد در تلاوت او چیزی القا کند (مانند این که مردم هنگام تلاوت آیات صوت و سفیر و سر و صدا کنند) خداوند آن را از بین می برد و اگر پیامبر آرزوی قلبی به چیزی داشته باشد، مثل این که دینش پیروز شود و مردم به دین او ایمان بیاورند و شیطان در درون مردم القای وسوسه کند که به طرف چنین پیامبری نروید و نیز ظالمان و مفسدان علیه آن پیامبر کاری کنند تا آیات الهی یا دین را تضعیف کنند و از بین ببرند، خداوند آن وسوسه و فساد و کید را باطل می کند و آیات خودش را در جامعه مستحکم می کند.

چگونه رسول خدا نمی ترسید که آن چه از جانب خدا بر او نازل شده از القائات شیطان باشد؟ امام فرمود: وقتی خداوند شخصی را به رسالت برگزیند، آرامش و وقار را بر او نازل می کند؛ پس آن چه از جانب خدا بر او نازل می شود و مشاهده می کند، همانند چیزهایی است که با چشم می بینید.

در روایت دیگری از امام صادق (علیه السلام) سؤال شد: «کیف علمت الرّسل انّها رسل؟ قال: کُشف عنهم الغطاء»؛ (1) چگونه پیامبران علم پیدا می کردند که فرستاده خدایند؟ حضرت فرمود: پرده ها از آنان کنار رفته و حقایق را می بینند.

محمد بن مسلم از امام صادق (علیه السلام) چنین نقل می کند: «ما علم رسول الله (صلی الله علیه و آله) ان جبرئیل من قبل الله الّا بالتّوفیق»؛ (2) رسول خدا تنها با توفیق الهی می دانست که جبرئیل از جانب خداوند بر وی نازل شده است.

در روایت دیگری امام صادق (علیه السلام) فرمود:

محال است خداوند حق را باطل معرفی کند. محال است خداوند حق را در قلب مؤمن باطل قرار دهد که تردیدی در آن نداشته باشد. محال است که خداوند باطل را در قلب کافر مخالف حق قرار دهد که تردیدی در آن نداشته باشد و اگر این چنین نباشد، حق از باطل تشخیص داده نمی شود. (3)

شیخ مفید (ره) می نویسد:

پیامبر چون معجزه داشت می فهمید سخنی که بر قلب او نازل می شود کلام خدا است و از جانب شیطان نیست. درباره قرآن نیز چون معجزه بود، پیامبر می فهمید از جانب خدا نازل شده و کلام او است؛ چنان که حضرت موسی (علیه السلام) با معجزاتی مانند «ید بیضا و اژدها شدن عصا» یقین پیدا کرد که سخن گفتن از میان درخت از جانب خداوند بوده است. (1)

زرقانی می نویسد:

وقتی که وحی بر پیامبر نازل شد، مطالب القا شده را در درون خود می یافت و آثار آن را به خوبی درک کرد و آن را در قلب خود حاضر می دید؛ به گونه ای که در صفحه قلبش نگاشته شده است. (2)

قاضی عیاض می گوید:

ممکن نیست شیطان در صورت فرشته بر پیامبر ظاهر شود و امر را بر او مشتبه گرداند؛ نه در آغاز رسالت و نه پس از آن. همچنین رسول خدا (صلی الله علیه و آله) تردید ندارد که آن چه نزد او آمده فرشته و فرستاده حقیقی خداوند است و این را یا با علم آشکار و روشن می داند که خداوند برای او ایجاد می کند یا خداوند دلیلی آشکار برای پیامبر ظاهر می سازد تا نعمت و کلمه پروردگار تمام شود. (3)

آیة الله معرفت می نویسد:

پیامبر وقتی برانگیخته می شود باید با «علم الیقین» بلکه «عین الیقین» امر وحی را دریافت کند، هیچ تردید و اضطرابی نداشته باشد و با حالتی یقینی و اطمینان خاطر-که عنایت و لطف خاص خداوند است-مورد توجه قرار گیرد و منصور و مؤید از جانب او باشد؛ به ویژه در آغاز بعثت که بزرگ ترین

ص:183

ناموس جهان هستی یعنی جبرئیل به سراغ او می آید. او حقیقتی است که پیامبر آن را بالعیان مشاهده می کند و این موقعیتی است که سزاوار نیست پیامبر به خود تزلزل راه دهد یا در جایگاه خود لغزش پیدا کند و بترسد؛ چراکه خداوند می فرماید: (... إِنِّی لا یَخافُ لَدَیَّ الْمُرْسَلُونَ). 1

مدتی در همین حال ماند؛ به گونه ای که می خواست خود را از کوه پرت کند. خدیجه همسر پیامبر که از تأخیر او نگران شده بود, کسی را به دنبال او فرستاد تا او را در غار بیابد؛ اما او پیامبر را نیافت. سپس، آن صورت محو شد. پیامبر به خود آمد و با حالتی هولناک و لرزان که گویا تب دارد و می خواهد به خدیجه پناهنده شود, به خانه آمد. گفت: ای خدیجه! چرا من این چنین هستم؟! جریان را به خدیجه گفت که شاید من اشتباه کرده باشم و من به سبب عارضه ای که پیش آمده, به خودم مشکوکم؛ از آن چه می ترسیدم بر سرم آمد؛ پیوسته در این اندیشه بودم که مبادا دیوانه شوم؛ اما اکنون دچار آن شده ام.

خدیجه, همسر وفادار آن حضرت با نگاهی مشفقانه گفت: هرگز! ای پسر عموی من! بر تو بشارت باد و ثابت قدم باش. خداوند هرگز تو را خوار نمی کند. سوگند به کسی که جان خدیجه در دست اوست! من امید آن دارم که تو پیامبر این امت باشی؛ چراکه تو صله رحم به جای می آوری، سخن راست می گویی، میهمان را گرامی می داری و بر سختی ها چیره می شوی و هرگز ناروا و فحشا از تو سر نزده است. خدیجه این چنین او را آرامش بخشید؛ سپس به پیامبر گفت: ای پسر عم! آیا می خواهی به آن چه واقع شده و آن کسی که به سراغ تو آمده مرا آگاه کنی؟ حضرت فرمود: آری. خدیجه گفت: اگر [بازهم] او به سراغ تو بیاید مرا خبر می کنی؟ در همین هنگام فرشته وحی فرود آمد. حضرت فرمود: این همان فرشته ای است که به سراغ من آمد. خدیجه نیز او را دید.

خدیجه در آخرین لحظات حضور فرشته گفت: ای پسر عم! آیا او را می بینی؟ پیامبر فرمود: نه! گفت: ای پسر عم! بشارت باد و ثابت قدم باش. به خدا سوگند! او فرشته است و شیطان نیست. سپس خدیجه برای این که این تجربه را به خوبی به اثبات برساند, نزد پسرعمش ورقه بن نوفل-که مسیحی و قاری کتب آنها بود-رفت (1) و جریان را به ورقه گفت. ورقه گفت: قدوس, قدوس. اگر آن چه تو می گویی راست باشد، همان پیک حق و

ص:185

ناموس اکبر است که بر موسی (علیه السلام) نازل شد و به سراغ محمد (صلی الله علیه و آله) نیز آمده است؛ پس به محمد بگو ثابت و استوار باشد که پیامبر این امت است و من دوست دارم ایام نبوتش را درک کنم و به او ایمان آورده، او را یاری رسانم.

خدیجه (علیها السلام) نزد پیامبر (علیه السلام) بازگشت و گفتار ورقه را به ایشان گفت. در این هنگام پیامبر با گفتار ورقه آرامش یافت؛ اضطراب و نگرانیش رفت و یقین کرد که پیامبر خداست. (1)

چگونه پیامبری که به مدارج عالی کمال صعود کرده و از مدت ها پیش نوید نبوت را در خود احساس کرده، حقیقت نبوت را در آغاز وحی-که مهم ترین زمان بعثت است-درک نکند و به خود شک کند و نگران باشد و خود را به جنون و کهانت متهم کند؛ سپس با تجربه یک زن و پرسش یک مرد که اندک سوادی دارد (2) و تأکید وی، این نگرانی رفع شده و او به نبوت خود اطمینان پیدا کند که پیامبر است؟!

این افسانه ساختگی در متون اسلامی وارد شده و مخالفان و خاورشناسان آن را دستاویز قرار داده اند.

به همین علت «امیل دورمنگام» معتقد است که پیامبر با ورقه بن نوفل ملاقات داشته و اصول دین خود را از وی گرفته است. از مستشرقان معاصر «مونتگمری وات» نیز همین نظریه را پذیرفته است. افزون بر آن، وات در امی بودن پیامبر تشکیک کرده؛ چرا که وی از ورقه بن نوفل تأثیر علمی گرفته است.

او یکی از مهم ترین منابع وحی را برای پیامبر، ارتباط وی با ورقه در زمان خدیجه می داند. وی می نویسد:

خدیجه دختر عموی ورقه بن نوفل و ورقه مردی باایمان و پیرو آیین

ص:186

مسیحیت بوده است و بدون تردید خدیجه از ورقه تأثیر گرفته و محمد نیز از آرا و اندیشه های او چیزهایی برداشت کرده است. (1)

نویسنده آمریکایی، «واشنگتن اروینگ» معتقد است که امراض روحی و جسمی و قدرت طلبی و وحدت گرایی موجب شد تا پیامبر چنین ادعایی کند؛ به ویژه که خدیجه و ورقة بن نوفل او را تشجیع کردند.

«ماکسیم رودنسن» گفته است: «پیامبر قبل از اطمینان به درستی وحی، مدت طولانی شک داشت که آیا این وحی است یا نه؟». (2)

نقد و بررسی

الف) ناسازگاری با مبانی دین

1. از بحث های گذشته روشن شد که در بعثت و نبوت, خطا وجود ندارد؛ بلکه وحی, امری یقینی همراه با علم حضوری است. شک و تردیدی در آن راه ندارد و اثبات نبوت یک پیامبر به تأیید یا آرامش خاطر هیچ کسی جز خداوند متعال نیاز ندارد. فرستاده خدا بیش از هر کس دیگر از نبوت خود آگاه است؛ چراکه نبوت با برهان و دلیل روشن همراه است. مرحوم طبرسی می نویسد:

خداوند به رسولش وحی نمی کند, جز با برهان های روشن و نشانه های آشکار که دلالت می کند آن چه وحی شده, تنها از جانب خداست و به هیچ چیز دیگر نیاز ندارد. هرگز ترسانده نمی شود و نمی هراسد و به خود نمی لرزد. (3)

ص:187

نبوت به گونه ای است که همه پرده های شک و تردید کنار می رود. از امام صادق (علیه السلام) پرسیدند: «کیف علمت الرسل انّها رسل؟ قال: کشف عنهم الغطاء»؛ پرده ها کنار می رود و همه حقایق آشکار می شود و به خوبی و بدون تردید پیامبران می دانند که فرستاده الهی هستند.

در نتیجه, این داستان با مبانی نبوت و وحی-که علم الیقینی است-سازگاری ندارد.

2. چگونه پیامبر از نبوت خویش آگاهی ندارد و خود را دیوانه بخواند, در حالی که طبق روایاتی که گذشت، (1) رسول خدا (صلی الله علیه و آله) سه سال پیش از بعثت و نزول آیات، نخستین نشانه های نبوت را مشاهده می کرد و بر همین اساس در غار حرا مشغول تفکر در اسرار آفرینش و خالق خود می شده است؟!

3. مطابق روایات، عقل پیامبر برترین عقل هاست و در میان مردم کسی از نظر عقل کامل تر و بالاتر از او نیست. در روایتی پیامبر (صلی الله علیه و آله) فرمود: «ولا بعث الله نبیاً ولا رسولاً حتی یستکمل العقل ویکون عقله افضل من جمیع عقول امته». (2)

چگونه کسی که عقل و درک و فهمش از همه امت بالاتر است, اما برای اطمینان خاطر در یک مسئله الهی و غیبی که کسی دیگر اطلاع چندانی ندارد, به فردی مراجعه کند که قاری کتب تحریف شده تورات و انجیل بوده است؟!

4. از نظر عقلی, آن پیامبری می تواند دیگران را با وحی الهی در مسیر هدایت و کمال قرار دهد که خود از هرگونه خطا و اشتباه در دریافت وحی، مصون و ایمن باشد؛ از این رو داستان ورقة بن نوفل با مبانی عقلی در مسئله

ص:188

عصمت رسولان در کسب وحی، سازگاری ندارد.

5. روایات صحیحه فراوانی هست که بیان می کنند خداوند در شبانه روز فرشته ای بر رسول اکرم (صلی الله علیه و آله) گمارده بود تا ایشان را به کمالات انسانی رهنمون شود. از آن جمله روایتی است از حضرت امیرمؤمنان (علیه السلام) درباره حضرت رسول (صلی الله علیه و آله) که می فرماید:

ولقد قرن الله به من لدن کان فطیماً اعظم ملک من ملائکته یسلک به طریق المکارم ومحاسن اخلاق العالم لیله و نهاره. (1) از همان زمان که رسول خدا را از شیر گرفتند، خداوند بزرگ ترین فرشته از فرشتگان خویش را مأمور ساخت تا شب و روز وی را به راه های بزرگواری و درستی و اخلاق نیک سوق دهد.

ب) بررسی سندی و تناقضات محتوایی

اشکال های دیگری نیز بر خود داستان وارد شده که عبارتند از:

یک . سند نقل این داستان به شخصی که خودش ماجرا را مشاهده کرده باشد, نمی رسد.

سند حدیث طبق نقل طبری در تاریخ این است:

حدّثنا ابن حمید قال: حدّثنا سلمه عن محمد بن اسحاق قال: حدّثنی وهب بن کیسان مولی آل الزّبیر قال: سمعت عبدالله بن الزّبیر وهو یقول لعبید بن عمیر قتادة لیثی.

سپس حدیث را از عبدالله بن زبیر برای عبید نقل می کند. ناقل (عبدالله بن زبیر) در آن وقت نبوده است؛ پس به طریق اولی سایر افراد در سلسله سند شاهد ماجرا نبوده اند. (2)

ص:189

دو . اختلاف نقل هایی که در این داستان دیده می شود، خود گواه بر ساختگی و جعلی بودن آن می باشد؛ چنان که در یکی از نقل ها آمده است که خدیجه خود به تنهایی نزد ورقه رفت. و در نقلی دیگر آمده است که پیامبر را با خود برد. در سومی آمده که ورقه پیامبر را در حال طواف دیده و در نقل چهارم می گوید ابوبکر بر خدیجه وارد شد و گفت: محمد را نزد ورقه روانه ساز.

این اختلاف متن ها به اندازه ای است که هر کسی متحیر می ماند کدام را باور کند. از سوی دیگر, این اختلاف ها به گونه ای است که نمی توان بین آن ها سازش ایجاد کرد.

سه . در متن بیشتر نقل های این داستان، افزون بر آن که نبوت پیامبر را نوید داده، در ادامه گفته های ورقة بن نوفل آمده است که هرگاه دوران بعثت او را درک کنم، به او ایمان آورده، او را یاری خواهم کرد؛ در صورتی که اکثر مورخان گفته اند که او پس از بعثت نیز زنده بود؛ ولی ایمان نیاورد و از دنیا رفت. این نشان دهنده تعارض بین دو دسته از اخبار و ساختگی بودن داستان می باشد.

در متن بیشتر نقل ها علاوه بر آن که نبوت پیامبر را نوید داده، آمده است: «ولئن ادرکتُ ذلک لا نصرنک نصراً یعلمه الله» یا «فان یبعث وانا حی فساعزره و انصره و اؤمن به»؛ هرگاه دوران بعثت را درک کنم, به او ایمان آورده و او را یاری خواهم کرد.

محمد بن اسحاق, سیره نگار معروف نیز اشعاری از ورقه می آورد که کاشف از ایمان استوار وی به مقام رسالت است؛ (1) غافل از آن که ورقه تا ظهور دعوت، زنده بود؛ ولی هرگز به دین مبین اسلام مشرف نگردید. در حدیث ابن عباس آمده است: «فمات ورقة علی نصرانیته».

ص:190

«برهان الدین حلبی» در کتاب السیرة النبویة آورده که ورقة بن نوفل چهار سال پیش از بعثت بدرود حیات گفت و از کتابالامتاع ابن جوزی آورده که او آخرین کسی است که در دوران «فترت» (سه سال نخست نبوت) درگذشت؛ در حالی که اسلام نیاورده بود. از ابن عباس نقل می کند: «انّه مات علی نصرانیته». (1)

ابن عساکر نویسنده تاریخ دمشق می گوید: «ولا أعرف احداً قال انّه اسلم»؛ (2)کسی را نمی شناسم که گفته باشد ورقه اسلام آورده است.

ابن حجر از تاریخ ابن بکار آورده است: «روزی ورقه از کنار بلال حبشی عبور می کرد؛ در حالی که قریش او را شکنجه می دادند و او پیوسته می گفت: احد احد». ابن حجر گوید: «پس او تا زمان ظهور دعوت, زنده بود؛ ولی چرا اسلام نیاورد؟!» (3)

این ها خود دلیل بر تعارض این دو دسته از اخبار و ساختگی بودن داستان است. به هر حال شیوع این گونه داستان ها و مفاسد مترتب بر آنها یکی از دستاوردهای مبارک تمسک به غیر اهل بیت (علیهم السلام) در نقل روایات و فهم صحیح اسلام می باشد. (4)

نقل شده است که شیطان در آیات وحی نفوذ کرده و خود دست آویزی برای معاندان دین اسلام شده است.

در این منابع آمده است که پیامبر در میان مشرکان در کنار کعبه در آرزوی همبستگی میان خود و قریش بود و از جدایی با خویشان در نگرانی به سر می برد تا این که سوره نجم نازل شد. رسول خدا (صلی الله علیه و آله) در هنگام خواندن سوره نجم (در برابر مشرکان) وقتی به آیه (أَ فَرَأَیْتُمُ اللاّتَ وَ الْعُزّی* وَ مَناةَ الثّالِثَةَ الْأُخْری ) (آیه 19و20) رسید، شیطان دو جمله را بر زبان پیامبر (صلی الله علیه و آله) جاری ساخت؛ بدون آن که حضرت متوجه شود: تلک الغرانیق العلی وان شفاعتهن لترتجی (آنها پرندگان زیبای بلندمقامی هستند که امید شفاعت آنها می رود) سپس حضرت سوره را ادامه داد تا کامل شد.

در این هنگام مشرکان با شنیدن این دو جمله، شاد گشته و گفتند: محمد تاکنون نام خدایان ما را به نیکی نبرده است! در این هنگام رسول خدا (صلی الله علیه و آله) سجده کرد و آنها نیز سجده کردند. این خبر به حبشه رسید و مسلمانانی که بدان جا مهاجرت کرده بودند از این خبر خشنود شدند و به امید زندگی مسالمت آمیز به مکه بازگشتند. شب هنگام که پیامبر به خانه بازگشت، جبرئیل فرود آمد و از وی خواست تا سوره را بخواند. وقتی پیامبر به آن عبارت رسید، ناگهان جبرئیل وی را توبیخ کرد که ساکت باش! این چه گفتاری است؟ این دو جمله از شیطان بوده و من آنها را برای تو نیاورده ام. حضرت بسیار ناراحت شد که شگفتا! من بر خدا دروغ بسته ام و چیزی گفته ام که خداوند نگفته است. چه بدبختی بزرگی! در همین باره آیه 73 تا 75 از سوره اسرا نازل شده:

(وَ إِنْ کادُوا لَیَفْتِنُونَکَ عَنِ الَّذِی أَوْحَیْنا إِلَیْکَ لِتَفْتَرِیَ عَلَیْنا غَیْرَهُ وَ إِذاً لاَتَّخَذُوکَ خَلِیلاً* وَ لَوْ لا أَنْ ثَبَّتْناکَ لَقَدْ کِدْتَ تَرْکَنُ إِلَیْهِمْ شَیْئاً قَلِیلاً* إِذاً لَأَذَقْناکَ ضِعْفَ الْحَیاةِ وَ ضِعْفَ الْمَماتِ ثُمَّ لا تَجِدُ لَکَ عَلَیْنا نَصِیراً)؛ نزدیک بود آنها تو را با وسوسه خود, از

ص:192

آن چه بر تو وحی کرده ایم، بفریبند تا غیر آن را به ما نسبت دهی و در آن صورت تو را به دوستی خود برگزینند-و اگر ما تو را ثابت قدم نمی ساختیم نزدیک بود اندکی به آنان تمایل یابی-اگر چنین می کردی ما دو برابر مجازات مشرکان در زندگی دنیا و دو برابر بعد از مرگ به تو می چشاندیم، سپس در برابر ما یاوری برای خود نمی یافتی.

با نزول این آیات، حزن و اندوه رسول خدا بیشتر شد و پیوسته در ناراحتی بود تا این که آیه 52 سوره حج نازل شد: (وَ ما أَرْسَلْنا مِنْ قَبْلِکَ مِنْ رَسُولٍ وَ لا نَبِیٍّ إِلاّ إِذا تَمَنّی أَلْقَی الشَّیْطانُ فِی أُمْنِیَّتِهِ فَیَنْسَخُ اللّهُ ما یُلْقِی الشَّیْطانُ ثُمَّ یُحْکِمُ اللّهُ آیاتِهِ وَ اللّهُ عَلِیمٌ حَکِیمٌ).

با نزول این آیه خاطر پیامبر آسوده گشت و اندوه ایشان برطرف شد. (1)

این افسانه ساختگی که متأسفانه در منابع اهل سنت آمده، باعث شد مخالفان اسلام و برخی از خاورشناسان، به ویژه امروزه آن را دست آویز قرار داده و با ممکن دانستن دخالت شیطان در وحی، آن را سست و بی ارزش معرفی کنند.

یوسف درّه الحداد (کشیش مسیحی لبنانی) بر این باور است که قصه غرانیق گویای آن است که چه بسا قرآن مصدر شیطانی داشته باشد. او با استناد به آیاتی از قرآن می نویسد: آیات قرآن گویای آن است که شیطان دخالت هایی در جریان وحی داشته است:

(فَإِذا قَرَأْتَ الْقُرْآنَ فَاسْتَعِذْ بِاللّهِ مِنَ الشَّیْطانِ الرَّجِیمِ). این استعاذه برای چیست؟ آیا شیطان در هنگام قرائت کلام الله سلطه دارد؟ یا سلطه ای بر فساد وحی؟ از سوره حج آیه 52 برمی آید که چنین است: (وَ ما أَرْسَلْنا مِنْ قَبْلِکَ مِنْ رَسُولٍ وَ لا نَبِیٍّ إِلاّ إِذا تَمَنّی أَلْقَی الشَّیْطانُ فِی أُمْنِیَّتِهِ...).

ص:193

و از آیه 97 مؤمنون برمی آید که پیامبر از حضور شیطان در اضطراب بوده است: (وَ قُلْ رَبِّ أَعُوذُ بِکَ مِنْ هَمَزاتِ الشَّیاطِینِ* وَ أَعُوذُ بِکَ رَبِّ أَنْ یَحْضُرُونِ ) و چون شیطان در قرائت وحی سایر انبیا دخالت داشته، آیه 52 سوره حج آمد و این خود یک سنت الهی است که از پیش هم جاری بوده است: (سُنَّةَ مَنْ قَدْ أَرْسَلْنا قَبْلَکَ مِنْ رُسُلِنا وَ لا تَجِدُ لِسُنَّتِنا تَحْوِیلاً) . (1) و (2)

دخالت شیطان در پروسه وحی, امری واقعی است و هدف آزمودن انسان هاست و این امری بس غریب است و چنین چیزی در کتاب مقدس دیده نمی شود که شیطان قادر بر افساد وحی باشد و خدا نیز این کار را امکان پذیر کند تا بندگان را بیازماید. (3)

نقد و بررسی

این داستان ساختگی طبق سند طبری از محمد بن کعب، محمد بن قیس، سعید بن جبیر و ابن عباس نقل شده است. متأسفانه طبری آن را نقد و بررسی نکرده؛ چنان که در موارد فراوانی, از جمله اسرائیلیات نیز چنین است. (4) شاید تصور کرده که صحیح است؛ از این رو فخر رازی از برخی نقل می کند که هرچه طبری در این باره نقل کرده، باطل و بی ریشه است. (5)

ص:194

افزون بر رد نزدیک به همه دانشمندان اسلامی، این افسانه هم از نظر سند و هم از نظر محتوا اشکالات فراوانی دارد.

سلسله سند حدیث به صحابی که بتواند از رسول خدا (صلی الله علیه و آله) نقل کند، متصل نیست و همه افراد از تابعانند که در زمان نزول نبوده اند و حیات رسول خدا (صلی الله علیه و آله) را درک نکرده اند؛ البته ابن عباس اگرچه از صحابه است، در آن زمان هنوز به دنیا نیامده بود و سه سال قبل از هجرت به دنیا آمد؛ بنابراین سند روایت-حتی به فرض درستی آن-به کسی نمی رسد که شاهد قصه باشد. (1)

الف) دیدگاه های دانشمندان

سید مرتضی (ره) می نویسد: «افزون بر آن که طعن فراوان و اشکالات فراوان در متن حدیث وجود دارد، این حدیث نزد اصحاب ضعیف است». (2)

بیضاوی پس از نقل این افسانه می گوید: «وهو مردود عند المحققین». (3)

ابن عطیه از بزرگانی از دانشمندن و متکلمان می نویسد: «هذا لا یجوز علی النّبی وهو المعصوم فی التّبلیغ». (4)

ابن کثیر پس از نقل های مختلف، همه آنها را ضعیف یا مرسل می داند و می نویسد: «کلّها مرسلات ومنقطعات». (5)

ابن حجر که خود یکی از ناقلان این افسانه است می نویسد:

ص:195

وجمیع الطرق إلی هذه القصه-سوی طریق ابن جبیر-اما ضعیف (یکون الراوی غیر موثوق به او مرمیاً بالوضع والکذب) او منقطع (ای کانت حلقه الوصل بین الراوی الاول والراوی الاخیر مفقوده؛ (1) طریق ابن جبیر-که از تابعان است و اگرچه خود او موثق است-در این روایت ضعیف یا مرسل است. (2)

جلال الدین سیوطی نیز طریق این افسانه را ضعیف و استنادناپذیر می داند. (3)

فخر رازی از «احمد بن حسین بیهقی» از علمای شافعی که معروف به دقت و نقد حدیث است، نقل می کند که این حدیث ثابت نیست و راویان آن خدشه پذیرند و بر آنها طعن زده اند. (4)

علامه طباطبایی می نویسد:

دلایل قطعی که عصمت پیامبر (صلی الله علیه و آله) را ثابت می کند، متن این حدیث را (با فرض صحت) تکذیب می کند و واجب است که جنبه قداست پیامبر (صلی الله علیه و آله) را منزه از این رذائل و ضعف هایی بدانیم که کرامت انبیا را خدشه دار می کند. (5)

استاد مکارم شیرازی مضمون حدیث را نقل و نقد کرده است. او می نویسد:

اوّلاً: به گفته محققان، راویان این حدیث افراد ضعیف و غیر موثقند و صدور آن از ابن عباس نیز به هیچ وجه معلوم نیست و به گفته محمد بن اسحاق, این حدیث از مجعولات زنادقه است و او کتابی در این باره نگاشته است.

ثانیاً: احادیث متعددی در مورد نزول سوره نجم و سپس سجده کردن پیامبر و مسلمانان در کتب مختلف نقل شده و در هیچ یک از این احادیث، سخنی از افسانه غرانیق نیست و این نشان می دهد که این جمله بعداً بر آن افزوده شده است. (6)

ص:196

از مجموع بحث به خوبی روشن می شود که افسانه غرانیق ساخته و پرداخته دشمنان ناشی و مخالفانِ بی خبر است که برای تضعیف موقعیت قرآن و پیامبر (صلی الله علیه و آله) چنین روایت بی اساسی را جعلَ کرده اند.

از این رو همه محققان اسلامی اعم از شیعه و اهل تسنن این حدیث را قویاً نفی و تضعیف کرده اند و به جعل جاعلین نسبت داده اند. (1)

استاد معرفت می نویسد:

فالراویه من جمیع وجوهها غیر موصوله الاسناد إلی شهود القصه. لو صحت الواقعه وقواعد فنّ التمحیض فی اسناد الروایات تأبی جواز الاحتجاج بمثل هذا الحدیث المرسل. (2)

افزون بر مطالب فوق، این حدیث از چند جهت قابل نقد است:

-از نظر محتوا، با آیات دیگر همین سوره منافات دارد؛

-با مقام عصمت پیامبران منافات دارد؛

-با محتوا و مضامین آیات دیگر در سوره های دیگر قرآن نیز سازش ندارد.

ب) ناسازگاری محتوای حدیث با سوره نجم

آغاز سوره نجم هرگونه انحراف در گفتار و کردار را از پیامبر نفی می کند و نیز هر گونه سخن گفتن از روی هوای نفس را منتفی دانسته، همه سخنان آن حضرت را وحی و از سوی خداوند متعال می داند: (وَ النَّجْمِ إِذا هَوی* ما ضَلَّ صاحِبُکُمْ وَ ما غَوی* وَ ما یَنْطِقُ عَنِ الْهَوی). 3

ص:197

اگر سخنان پیامبر منسوب به شیطان باشد، با (إِنْ هُوَ إِلاّ وَحْیٌ یُوحی ) منافات دارد و آغاز سوره نجم را تکذیب می کند.

در ادامه نیز می فرماید: (فَأَوْحی إِلی عَبْدِهِ ما أَوْحی* ما کَذَبَ الْفُؤادُ ما رَأی)؛ 1 خداوند آن چه را وحی کردنی بود به بنده اش وحی کرده است و قلب پیامبر در آن چه دید، حقیقت بوده و هرگز دروغ نمی گفت.

بنابراین هرآن چه از وحی باشد، خداوند آن را وحی کرده است و شیطان در وحی دخالتی نخواهد داشت.

محتوای افسانه غرانیق، ستایش بت ها است و خداوند متعال در ادامه این سوره بت ها را سرزنش می کند. این ها بت های سه گانه ای است که مشرکان عرب، آن ها را با سنگ و چوب ساخته و پرستیده است و نام های آنها را مشرکان و پدرانشان گذاشته اند: (إِنْ هِیَ إِلاّ أَسْماءٌ سَمَّیْتُمُوها أَنْتُمْ وَ آباؤُکُمْ ما أَنْزَلَ اللّهُ بِها مِنْ سُلْطانٍ...)؛ 2 نام های بی محتوا و بی مسما که بر آنها گذاشته اید هرگز خداوند دلیل و جهتی بر آنان نازل نکرده است.

این اعتقادات شما مشرکان فرضیاتی بی پایه است؛ نه دلیل از عقل بر آن دارید و نه دلیلی از طریق وحی الهی و چیزی جز یک مشت اوهام و خرافات و الفاظ توخالی نیست.

چگونه پیامبر بت ها (ابزارهای شرک) را می ستاید؛ در حالی که اساس قرآن بر توحید و نابودی شرک است. در سوره نجم هر گونه شفاعت فرشتگان را-که مقامی ارجمند نیز دارند-سودمند نمی داند؛ جز به اجازه پروردگار. وقتی شفاعت فرشتگان

ص:198

سودی ندارد، چگونه با جمله دروغین و ساختگی «وانّ شفاعتهن لترتجی» شفاعت بتها ثابت باشد؟ خداوند می فرماید: (وَ کَمْ مِنْ مَلَکٍ فِی السَّماواتِ لا تُغْنِی شَفاعَتُهُمْ شَیْئاً...)؛ 1 چه بسیار فرشتگان آسمان ها که شفاعت آنها سودی نمی بخشد.

ج) ناسازگاری با مقام عصمت

دلایل کافی و اجماع امت اسلامی بر عصمت رسول خدا (صلی الله علیه و آله) در جای خود ثابت شده است و دخالت شیطان در آیات قرآن و وارد کردن جمله ای در قرآن که از قرآن نیست، با عصمت پیامبر در تبلیغ و ادای رسالت منافات دارد و شیطان راهی به شئون این عصمت الهی ندارد. طبق سوره جن آیات 27 و 28 خداوند متعال به طور کامل آن را حفظ و حراست نموده تا زمانی که به دست مردم برسد و انبیا در آن تصرف نمی کنند.

د) ناسازگاری افسانه غرانیق با دیگر مضامین قرآن

مطابق سوره های دیگر قرآن، شیطان نمی تواند بر مؤمنان حقیقی و کسانی که بر خدا توکل می کنند چیره شود و در آنان نفوذ کند: ( إِنَّهُ لَیْسَ لَهُ سُلْطانٌ عَلَی الَّذِینَ آمَنُوا وَ عَلی رَبِّهِمْ یَتَوَکَّلُونَ)؛ 2 چراکه شیطان بر کسانی که ایمان دارند و بر پروردگارشان توکل می کنند تسلطی ندارد.

دخالت شیطان و ایجاد دو جمله در وحی نوعی سلطنت و چیرگی بر پیامبر است؛ در حالی که هرگونه چیرگی و تسلط شیطان بر پیامبر منتفی است.

در آیه دیگر می فرماید: ( إِنَّ عِبادِی لَیْسَ لَکَ عَلَیْهِمْ سُلْطانٌ وَ کَفی بِرَبِّکَ وَکِیلاً )؛ (1) تو

ص:199

(شیطان) هرگز سلطه ای بر بندگان من نخواهی یافت و آنها هیچ گاه به دام تو گرفتار نمی شوند. همین قدر کافی است که پروردگارت حافظ و وکیل آنها باشد.

خداوند متعال همان طور که قرآن را بر قلب مبارک پیامبر نازل کرده است، وعده حفظ و نگهبانی از هر نوع تصرفی نیز داده است و تضمین کرده که خود آن را محافظت کند: (إِنّا نَحْنُ نَزَّلْنَا الذِّکْرَ وَ إِنّا لَهُ لَحافِظُونَ). 1

این در حالی است که افسانه غرانیق توانایی دستبرد و تصرف در قرآن را با بحث های باطل انحرافی تجویز می کند.

از طرف دیگر خداوند وعده داده است که پیامبرانِ خود را یاری کند و پیروزی و غلبه با آنان است و اگر شیطان بخواهد هرگونه تصرفی در شریعت و پیام های الهی کند، این تصرف، ضعیف و نابود شده است:

(إِنّا لَنَنْصُرُ رُسُلَنا وَ الَّذِینَ آمَنُوا فِی الْحَیاةِ الدُّنْیا وَ یَوْمَ یَقُومُ الْأَشْهادُ)؛ 2 ما به یقین پیامبران خود و کسانی را که ایمان آورده اند، در زندگی دنیا و روزی که گواهان به پا می خیزند یاری می دهیم.

(کَتَبَ اللّهُ لَأَغْلِبَنَّ أَنَا وَ رُسُلِی إِنَّ اللّهَ قَوِیٌّ عَزِیزٌ)؛ 3 خداوند چنین مقرر داشته که من و رسولانم پیروز می شویم؛ چراکه خداوند قوی و شکست ناپذیر است.

(وَ لَقَدْ سَبَقَتْ کَلِمَتُنا لِعِبادِنَا الْمُرْسَلِینَ* إِنَّهُمْ لَهُمُ الْمَنْصُورُونَ* وَ إِنَّ جُنْدَنا لَهُمُ الْغالِبُونَ)؛ 4 وعده قطعی ما برای بندگان فرستاده ما از پیش مسلّم شده-که آنان یاری شده گانند و لشکر ما پیروزند.

ص:200

از طرف دیگر خداوند می فرماید: (... إِنَّ کَیْدَ الشَّیْطانِ کانَ ضَعِیفاً)؛ 1 نقشه شیطان (همانند قدرتش) سست و ضعیف است.

نتیجه این که اساس وحی و نزول آیات قرآن در حفاظت الهی است و خداوند با همه قدرت، آن را و پیامبرانش را محافظت نموده است و شیطان نمی تواند در آن هیچ گونه دخل و تصرفی کند.

افسانه غرانیق در تطبیق با اساس دین و اندیشه های مشرکان اشکالاتی دارد که به برخی از آن ها اشاره می شود:

یک . اگر این افسانه واقعیت می داشت، مشرکان و دشمنان در عصر پیامبر به آن تمسک جسته و آن را رواج می دادند تا مسلمانان از دین و ایمان خود برگردند؛ چنان که این قضیه در جریان معراج و در تغییر قبله رخ داده است.

دو . اساس قرآن، توحید و دعوت به یگانه پرستی و نفی هرگونه شرک و ابزار آن است تا جایی که بت ها هیزم جهنم خواهند بود. چنین آموزه های اساسی چگونه با ستایش بزرگ ترین بت های عرب و مصادیق بارز شرک سازش دارد؟ حتی در همین سوره نجم، آیات قبل از (أَ فَرَأَیْتُمُ اللاّتَ وَ الْعُزّی... ) سخن از وحی الهی است و آیات بعد از توحید حقیقی و مالکیت خداوند متعال و هدایت الهی و اعراض از مشرکان سخن می گویند. همچنین است سوره های قبل و بعد به ویژه سوره نحل که هرگونه حیات و درک و شعور را از بت ها نفی می کند:

(وَ الَّذِینَ یَدْعُونَ مِنْ دُونِ اللّهِ لا یَخْلُقُونَ شَیْئاً وَ هُمْ یُخْلَقُونَ* أَمْواتٌ غَیْرُ أَحْیاءٍ وَ ما یَشْعُرُونَ أَیّانَ یُبْعَثُونَ* إِلهُکُمْ إِلهٌ واحِدٌ فَالَّذِینَ لا یُؤْمِنُونَ بِالْآخِرَةِ قُلُوبُهُمْ مُنْکِرَةٌ وَ هُمْ مُسْتَکْبِرُونَ)؛ 2 معبودهایی را که غیر از خدا می خوانند چیزی را خلق

ص:201

نمی کنند؛ بلکه خودشان هم مخلوقند. آنها مردگانی هستند که هرگز استعداد حیات ندارند و نمی دانند در چه زمانی محشور می شوند. معبود شما خداوند یگانه است.

سه . جمله گفته شده (غرانیق) از دو حالت خارج نیست؛ یا گفتار پیامبر است یا گفتار شیطان. همان طور که در روایات نقل شده، هر دو حالت باطل است.

حالت اول بدین جهت باطل است که در موارد فراوانی، قرآن آشکارا می گوید که پیامبر مالک هیچ چیزی نیست و اگر خداوند نخواهد هیچ چیز را تلاوت نمی کند: (قُلْ لَوْ شاءَ اللّهُ ما تَلَوْتُهُ عَلَیْکُمْ...)؛ 1 بگو اگر خدا می خواست من این آیات را بر شما نمی خواندم.

بلکه بالاتر از این، اگر او بر خدا دروغ ببندد و آیه ای را بسازد، خداوند رگ گردن او را قطع خواهد کرد:

(وَ لَوْ تَقَوَّلَ عَلَیْنا بَعْضَ الْأَقاوِیلِ* لَأَخَذْنا مِنْهُ بِالْیَمِینِ* ثُمَّ لَقَطَعْنا مِنْهُ الْوَتِینَ* فَما مِنْکُمْ مِنْ أَحَدٍ عَنْهُ حاجِزِینَ)؛ 2 اگر او سخنی دروغ بر ما می بست، ما او را با قدرت می گرفتیم؛ سپس رگ قلبش را قطع می کردیم، و هیچ کس از شما نمی توانست مانع مجازات او شود.

خداوند نیز پیامبر را این گونه امتحان نمی کند که شیطان را در وحی و رسالت پیامبر نفوذ دهد؛ چراکه اساس وحی با خطا و فساد از بین می رود و نقض غرض الهی لازم می آید.

احتمال دوم (گفتار شیطان) نیز باطل است؛ چراکه شیطان از ساحت قدسی قرآن کریم رانده شده است و به همین جهت نخستین سخن قاری هنگام قرائت

ص:202

قرآن «اعوذ بالله من الشّیطان الرّجیم» است و شیطان هیچ گونه توانایی دخل و تصرفی در آیات ندارد: «شیاطین و جنیان هرگز این آیات را نازل نکردند. و برای آنها سزاوار نیست و قدرت ندارند». (1)

بنابراین در محضر پیامبر و قرآن کریم، شیطان نمی تواند دخالت و تصرف کند؛ (2) اما آیاتی که یوسف درة الحداد مطرح کرده است که شیطان می تواند در وحی وسوسه و تصرف کند در بحث خطاناپذیری وحی گذشت که شیطان نمی تواند هیچ گونه تصرف و دخالتی در وحی داشته باشد. افزون بر آن، آیه شریفه 52 سوره حج که به آن استدلال کرده است، نه تنها به دخالت شیطان بر فرایند وحی دلالتی ندارد؛ بلکه متن آن بر عصمت پیامبران نیز دلالت می کند. خداوند می فرماید:

(وَ ما أَرْسَلْنا مِنْ قَبْلِکَ مِنْ رَسُولٍ وَ لا نَبِیٍّ إِلاّ إِذا تَمَنّی أَلْقَی الشَّیْطانُ فِی أُمْنِیَّتِهِ فَیَنْسَخُ اللّهُ ما یُلْقِی الشَّیْطانُ ثُمَّ یُحْکِمُ اللّهُ آیاتِهِ وَ اللّهُ عَلِیمٌ حَکِیمٌ)؛ هیچ پیامبری را پیش از تو نفرستادیم؛ مگر این که هرگاه آرزو می کرد (اهدافش را پیش ببرد) شیطان در آن القائاتی می کرد؛ اما خداوند القائات شیطان را از بین می برد؛ سپس آیات خود را استحکام می بخشد.

تمنّی به دو معنا آمده است:

-درخواست کردن چیزی که انسان آن را دوست دارد؛ ممکن باشد یا ممتنع؛ مانند آرزوی فقیر که ثروتمند شود یا بی فرزند که دارای فرزند شود و مانند آرزوی عمر طولانی یا نمردن, و اصل آن به معنای تقدیر است؛

-قرائت و تلاوت: تمنّیت الکتاب, یعنی قرأته.

ص:203

در هر صورت طبق هر کدام از دو معنا، آیه شریفه هیچ ربطی به تصرف و دخالت شیطان در رسول خدا یا متن وحی ندارد؛ چراکه طبق معنای اول، آرزوی قلبی پیامبر این است که دینش بر سایرین برتری یابد و مردم دین اسلام را بپذیرند؛ اما شیطان با وسوسه کردن مردم در آرزوی به حق پیامبر دخالت کرده، مردم را نسبت به پذیرش دین سست و نیز ستم کاران و مفسدان را برای فساد کردن و کم رنگ کردن تلاش های هر رسول و نبی تهییج می کند؛ اما خداوند متعال این وسوسه و القائات شیطانی را از بین می برد.

طبق معنای دوم نیز اگر تمنی به معنای قرائت و تلاوت باشد، یعنی وقتی رسول خدا-یا هر پیامبر دیگر-آیات خدا را قرائت کند، شیطان در دل مردم وسوسه می کند تا در آیات خدا با پیامبر به مجادله برخیزند و با فساد در ایمان آنها خلل ایجاد کند. در این صورت خداوند القائات و وسوسه های شیطان را باطل می کند و به پیامبر توفیقاتی می دهد تا آن شبهاتو [وسوسه ها] از بین بروند. (1)

مانند این که کفار و مشرکان (شیطان صفتان) افزون بر آن که مردم را دعوت می کردند تا به آیات قرآن گوش فرا ندهند، در بین سخنان خود حرف هایی برای فریفتن مردم القا می کردند که هنگام تلاوت قرآن، شما لغو بگویید تا آیات تأثیر نداشته باشد. در آیه 26 سوره فصلت می خوانیم: (وَ قالَ الَّذِینَ کَفَرُوا لا تَسْمَعُوا لِهذَا الْقُرْآنِ وَ الْغَوْا فِیهِ لَعَلَّکُمْ تَغْلِبُونَ)؛ کافران گفتند: گوش به این قرآن ندهید و به هنگام تلاوت قرآن، سخنان لغو و بیهوده بگویید تا پیروز شوید.

در هر صورت بنابر هر دو معنا، آیه هیچ ربطی به نفوذ و تسلط شیطان بر پیامبر، وحی و آیات قرآن ندارد؛ بلکه دلالت می کند که خداوند هر گونه دخالتی

ص:204

از شیطان را باطل و نسخ می کند؛ چراکه حرف «فا» در «فینسخ» اشاره به ترتیب بدون فاصله دارد؛ یعنی وقتی شیطان القائات خود را وارد می کند, بی درنگ خداوند آنها را نسخ و زائل می کند. گواه بر این مطلب آیه 74 سوره اسرا است که می فرماید: (وَ لَوْ لا أَنْ ثَبَّتْناکَ لَقَدْ کِدْتَ تَرْکَنُ إِلَیْهِمْ شَیْئاً قَلِیلاً)؛ اگر ما تو را ثابت قدم نمی ساختیم و در پناه مقام عصمت از انحراف مصون نبودی، نزدیک بود کمی به آنها تمایل پیدا کنی.

این بیان، در ادامه آیاتی است که نشان می دهد کفار و مشرکان سعی داشتند با وسوسه های خود پیامبر را از وحی آسمانی منحرف کنند؛ ولی خداوند هرگز به آنها اجازه نداد تا با وسوسه های خود چنین موفقیتی به دست آورند.

شاهد دوم بر این بیان، آیه 113 سوره نسا است که می فرماید:

(وَ لَوْ لا فَضْلُ اللّهِ عَلَیْکَ وَ رَحْمَتُهُ لَهَمَّتْ طائِفَةٌ مِنْهُمْ أَنْ یُضِلُّوکَ وَ ما یُضِلُّونَ إِلاّ أَنْفُسَهُمْ وَ ما یَضُرُّونَکَ مِنْ شَیْ ءٍ...)؛ اگر فضل و رحمت الهی بر تو نبود، گروهی از آنان تصمیم داشتند تو را گمراه سازند؛ اما آنها جز خودشان را گمراه نمی سازند و هیچ گونه زیانی به تو نمی رسانند.

همه این ها روشن می سازد که خداوند با تأییدات و امدادهای خود هرگز نمی گذارد وسوسه های شیاطین جنی و انسی در پیامبر اسلام نفوذ کند و او را از هرگونه انحراف نیز مصون نگه داشته است.

ص:205

چکیده فصل هفتم

برخلاف متکلمان مسیحی بنا به نظر مسلمانان در وحی و متن قرآن خطا وجود ندارد؛ زیرا وحی بر جان پیامبر نازل می شود و پیامبر آن را با علم حضوری و یقین کامل دریافت می کند و دریافت وحی از طریق مفاهیم یا ادراکات حسی و عقلی نیست تا خطا در آن راه پیدا کند. دلیل دیگر قاعده لطف است، که لطف خداوند اقتضا می کند شریعت را صحیح و دور از هرگونه دستبرد به مردم برساند و نباید ذره ای باطل بر آن بنشیند.

افزون بر این دو دلیل، آیاتی از جمله «42 فصلت؛ اسراء، 65 و جن، 26 و 27» دلالت می کند که در وحی هیچ گونه خطایی وجود ندارد و به طور کامل از دستبرد شیطان حفظ شده است. روایات متعددی نیز در این زمینه از امامان معصوم (علیهم السلام) رسیده است که دلالت می کند وحی همیشه همراه با یقین است و پیامبران به طور قطع متوجه می شوند وحی دریافت شده از جانب خداوند است و از اساس خداوند پیامبران را محافظت می کند. در نتیجه داستان ورقة بن نوفل که پیامبر با اضطراب نزد او رفته است و او خبر به نبوت و وحی محمد (صلی الله علیه و آله) داده, باطل می باشد. افسانه غرانیق نیز-که دلالت بر نفوذ شیطان در پیامبر و وحی می کند-به طور کامل مردود و از نظر سند مخدوش است و از نظر محتوا با آیات دیگر قرآن و عصمت انبیا سازش ندارد.

در نتیجه پیامبر و وحی همیشه از زمان صدور آن، از جانب خداوند تا زمانی که به دست پیامبر می رسد و تا زمانی که به مردم ابلاغ می شود و حتی بعد از آن, همه در محافظت الهی قرار دارد و همین فلسفه هدایت گری حقیقی خواهد بود.

ص:206

پرسش

1. دیدگاه برخی از مستشرقین را درباره خطاپذیری کتب آسمانی بیان کنید.

2. دو دلیل عقلی بر خطاناپذیری وحی بنویسید.

3. آیات قرآن چگونه بر خطاناپذیری وحی دلالت دارند.

4. آیه 52 سوره حج بر چه چیزی دلالت می کند؟ آیا می توان از آن بر نفوذ شیطان استفاده کرد؟ شبهه درباره آیه را همراه با پاسخ آن بیان کنید.

5. سه دلیل روایی را بر سلامت وحی توضیح دهید.

6. افسانه ورقه بن نوفل را از نظر سند و محتوا بررسی کنید.

7. افسانه غرانیق چیست؟ محتوای آن را با محتوای سوره نجم بررسی کنید.

8. افسانه غرانیق را از نظر سند و دلالت تاریخی آن نقد نمایید.

9. آیا شیطان می تواند در وحی و نبوت نفوذ کند؟ برخی از آیات آن را تحلیل کنید.

پژوهش

درباره دیدگاه های چند تن از مستشرقان-از جمله گلدزیهر. درة الحداد و وات-درباره نفوذ شیطان و خطای در وحی و نبوت همراه با دلایل و پاسخ آنها پژوهشی ارائه نمایید.

منابع

1 . گلدزیهر، العقیده والشریعه ؛

2 . یوسف دره الحداد، دروس قرآنیه ؛

3 . لیدن، دائره المعارف قرآن ؛

4 . ریچارد بل، مقدمه ای برترجمه قرآن ، ترجمه خرمشاهی .

ص:207

ص:208

(شَرَعَ لَکُمْ مِنَ الدِّینِ ما وَصّی بِهِ نُوحاً وَ الَّذِی أَوْحَیْنا إِلَیْکَ وَ ما وَصَّیْنا بِهِ إِبْراهِیمَ وَ مُوسی وَ عِیسی أَنْ أَقِیمُوا الدِّینَ وَ لا تَتَفَرَّقُوا فِیهِ...)؛ 1 آیین را برای دین شما تشریع کرد که به نوح توصیه کرده بود و آن چه را بر تو وحی فرستادیم و به ابراهیم و موسی و عیسی سفارش نمودیم این بود که دین را برپا دارید و در آن تفرقه ایجاد نکنید.

با توجه به آیه (إِنَّ الدِّینَ عِنْدَ اللّهِ الْإِسْلامُ...) 2 و آیات دیگر از جمله آل عمران، آیه 85، بقره، آیه 135 و 136 روشن می شود که خداوند دارای یک دین و آیین به نام اسلام است و آن تسلیم در برابر خدا و پرستش خالصانه اوست. (1)

نکته دوم : درباره الهی بودن کتاب مقدسِ موجود، دیدگاه های متفاوتی وجود دارد. دیدگاه غالب یهودیان قدیم و مسیحیان این است که عهد عتیق الهام الهی است؛ اما الهام بودن بدین معنا نیست (2) که همه الفاظ و کلمه به کلمه آن از جانب خداوند بر پیامبران نازل شده باشد؛ بلکه سخن خدابودن یا از طریق نیابت است که پیامبران نایب خدا روی زمین هستند و به نیابت از او سخن می گویند یا از طریق تملک است که خداوند سخنان پیامبران را به تملک خود درمی آورد. (3)

عهد جدید که چهار انجیل (انجیل متا، یوحنا، مرقس و لوقا) دارد نیز به اعتقاد مسیحیت، نوشته نویسندگان مخصوص به خود است که متا، یوحنا، مرقس و لوقا نویسندگان انجیل های چهارگانه هستند و به اعتقاد متکلمان جدید مسیحی، الفاظ آن از جانب خداوند نیست و هیچ ضمانتی برای معصوم بودن محتوای آن

ص:210

وجود ندارد؛ (1) اما اگر الهی بودن آن را مطرح می کنند بدین معنا نیست که الفاظ آن از جانب خداوند باشد؛ بلکه روح القدس راهنمای هر مؤلف خواهد شد و مفاهیم و معانی که در ذهن او می نشیند از سرچشمه وحی برگرفته شده و به تأیید خدا رسیده و خداوند آنها را پذیرفته است. (2)

قدسی وجود دارد؟ و از اساس، امتیاز آن بر سایر کتب آسمانی در همین نکته نهفته است. این مسئله از جانب مسلمانان امری روشن و قطعی است؛ اما از جانب غیر مسلمان خیر. تعارض اندیشه های دو دیدگاه موافق و مخالف نیز-یعنی اتفاق اندیشمندان اسلامی با آن چه که در صدر اسلام از مخالفان و آن چه که امروزه از جانب خاورشناسان مطرح می شود-ثمرات و نتایجی در پی دارد که برای جهانیان و پیروان همه ادیان قابل ملاحظه است.

ساختار قرآن کریم از چند جهت قابل بحث و بررسی است:

-وحیانیت واژگان، ترکیب آنها همراه با معانی و محتوای آنها؛

-وحیانیت نظم آیات در ضمن سوره ها؛

-الهی بودن نظم و ترتیب سوره های قرآن کریم. (1)

از میان این سه جهت آن چه در وحیانیت متن و ساختار قرآن کریم اهمیت دارد و آن را ضروری می کند، اثبات الهی بودن الفاظ، ترکیب آیات قرآن کریم همراه با معانی و محتوای آنها است.

درباره نظم آیات نیز باید گفت که آن چه از چگونگی قرار گرفتن آیات در ضمن سوره ها و از مجموع اسناد و مدارک و روایات استفاده می شود این است که ترتیب آیات در قالب سوره ها حساب شده و بر اساس حکمت و فرمان رسول خدا (صلی الله علیه و آله) بوده است و رأی و اجتهاد صحابه در ترتیب موجود آیات حتی آیات به ظاهر ناسخ و منسوخ (2) هیچ گونه دخالتی نداشته است. بنابراین نظم و چینش آیات از طرف خداوند با دستور پیامبر بوده و توقیفی است و باید آن را

ص:212

تعبّداً پذیرفت؛ چراکه هر سوره با فرود آمدن (بِسْمِ اللّهِ الرَّحْمنِ الرَّحِیمِ ) آغاز می شد و آیات در آن ثبت می گردید تا اینکه «بسم الله» دیگری نازل می گشت. امام صادق (علیه السلام) می فرماید: «پایان یک سوره با نزول (بِسْمِ اللّهِ الرَّحْمنِ الرَّحِیمِ ) به منزله ابتدای سوره ای دیگر شناخته می شد». (1) در موارد فراوانی نیز رسول خدا (صلی الله علیه و آله) با اشاره جبرئیل به کاتبان وحی دستور می داد فلان آیه را در فلان موضع قرار دهند. (2) و پیامبر نیز به کاتبان وحی دستور می داد همین کار را انجام دهند.

نظم و ترتیب سوره های قرآن کریم نیز مورد اختلاف دانشمندان اسلامی است که برخی آن را توقیفی و از طریق وحی الهی می دانند و برخی آن را بر اساس اجتهاد صحابه دانسته و عده ای دیگر تفصیل قائل شده اند؛ بدین معنا که نظم و ترتیب بخشی از سوره ها وحیانی و توقیفی و بخشی دیگر اجتهادی می باشد. جایگاه این بحث جمع قرآن است که می توان به منابع ویژه مربوط به آن مراجعه نمود. (3)

در هر صورت آن چه ضرورت دارد اثبات الهی بودن الفاظ قرآن کریم و ترکیب آنها است.

سیوطی در الاتقان درباره این که چه چیزی بر پیامبر نازل شده است سه دیدگاه را مطرح می کند:

الف) لفظ و معنا هر دو از جانب خداوند نازل شده است؛

ب) جبرئیل معانی را بر پیامبر القا می کرده است و پیامبر آن معانی را در قالب الفاظ عرب قرار می داد؛

ص:213

ج) جبرئیل معنا را بر پیامبر القا می کرد و با این الفاظ به لغت عرب تعبیر می نمود و اهل آسمان آن را به زبان عربی می خواندند و بعد همان طور نازل می گشت. (1)

مسلمانان در این باره معتقدند همان گونه که معانی قرآن از جانب خداوند متعال است الفاظ و پوشاندن لباس لفظ به معنا و مفاهیم و چگونگی ترکیب و نظم این الفاظ نیز از خداوند متعال است؛ نه پیامبر و نه جبرئیل امین. جبرئیل تنها امین وحی و وظیفه او پیام رسانی و پیامبر نیز، وظیفه اش رسالت و ابلاغ پیام خداوند بر بشر است.

در نتیجه این احتمال که «الفاظ و تنظیم عبارات قرآن وحیانی نباشد؛ بلکه تنها معانی قرآن از جانب خداوند با واسطه جبرئیل بر قلب پیامبر (صلی الله علیه و آله) نازل می شد و آن حضرت خود آنها را در قالب الفاظ در آورده است» باطل و بی اساس است. (2)

ص:214

آثار و نتایج

از نظر علمی با اثبات یگانگی مصدر قرآن یعنی الهی بودن متن آیات نتایج ارزشمندی برای قرآن کریم به دست می آید:

-قدسی و ماورایی بودن؛

-واقع نمایی و حقیقت پردازی؛

-حجیت سند و ارزش و اعتبار والای آن؛

-مصونیت از خطا؛

-حکیمانگی محتوا و الفاظ؛

-هدایت گری.

اما با شبهات خاورشناسان مبنی بر مصادر دیگر برای قرآن کریم، نتایجی گمراه کننده مانند همسویی و یکسانی قرآن کریم با دیگر کتاب های آسمانی، بشری بودن آن، خطاپذیری و مانند آن به دست می آید.

ص:215

تا این عصر هنوز کسی نتوانسته است سوره ای مانند یا برتر از قرآن کریم بیاورد تا با قرآن مقابله و معارضه کند؛ در این باره آیاتی وجود دارد که آنها را آیات تحدی می نامند. برخی از آنها عبارتند از:

- (قُلْ لَئِنِ اجْتَمَعَتِ الْإِنْسُ وَ الْجِنُّ عَلی أَنْ یَأْتُوا بِمِثْلِ هذَا الْقُرْآنِ لا یَأْتُونَ بِمِثْلِهِ وَ لَوْ کانَ بَعْضُهُمْ لِبَعْضٍ ظَهِیراً)؛ 1

- (أَمْ یَقُولُونَ افْتَراهُ قُلْ فَأْتُوا بِعَشْرِ سُوَرٍ مِثْلِهِ مُفْتَرَیاتٍ وَ ادْعُوا مَنِ اسْتَطَعْتُمْ مِنْ دُونِ اللّهِ إِنْ کُنْتُمْ صادِقِینَ)؛ 2

- (وَ إِنْ کُنْتُمْ فِی رَیْبٍ مِمّا نَزَّلْنا عَلی عَبْدِنا فَأْتُوا بِسُورَةٍ مِنْ مِثْلِهِ وَ ادْعُوا شُهَداءَکُمْ مِنْ دُونِ اللّهِ إِنْ کُنْتُمْ صادِقِینَ). 3

این آیات آشکارا مخالفان را به همانند آوردن فرا می خواند؛ این گونه که پیامبر با اعتراف خود شما نزد کسی درس نخوانده و علمی را فرا نگرفته؛ اما کتابی آورده که بالاترین فصاحت و بلاغت را دارد؛ در حالی که شما فصیحان و بلیغانی دارید که درس خوانده اند و سخنانی فصیح گفته اند؛ اما هیچ کدام از آن سخن ها به پایه آیات قرآن نمی رسد؛ پس شما ای فصیحان و بلیغان عرب! اگر می گویید این قرآن بشری است، همه انسان ها را دعوت کنید تا دست به دست هم داده و یکدیگر را یاری کنند تا مانند این قرآن حتی مانند یک سوره کوچک که محمد (صلی الله علیه و آله) آورده بیاورند؛ ولی آنها هرچه تلاش کردند به درماندگی و ناتوانی خود بیشتر پی بردند و این عجز، بهترین دلیل است که قرآن بشری نیست؛ بلکه از جانب خدا است.

اعجاز قرآن ابعاد مختلفی دارد که حدود سی وجه برای آن برشمرده اند؛ از جمله

ص:217

«اعجاز بیانی، اعجاز تشریعی، اعجاز در اخبار غیبی، اعجاز علمی و اعجاز در معارف».

یکی از مهم ترین وجوه اعجاز که مفسران بر آن هم نظرند اعجاز در فصاحت و بلاغت و الفاظ و تنظیم عبارات است؛ یعنی همان ترکیب و قالب هایی که گوینده برای ادای مقصود خویش به کار می برد؛ بنابراین مفاد آیات تحدی این است که اگر تردید دارید که این الفاظ و عبارات و ترکیب و قالب ها از سوی خداوند است، در مقام معارضه و اثبات ادعای خود الفاظ و عبارات دیگری شبیه همین ها بیاورید؛ اما آنها از آوردن مانند آن ناتوان مانده اند و همین بزرگ ترین دلیل است که الفاظ و عبارات از سوی خداوند متعال نازل شده است و ساخته و پرداخته فکر و اندیشه هیچ بشری حتی رسول خدا (صلی الله علیه و آله) نیز نیست. (1)

از همان صدر اسلام افرادی مانند عبداللّه بن مقفع، متنّبی (احمد بن حسین)، مسیلمه کذاب، ابوالعلاء معرّی و آن چه که به تازگی در شبکه های اینترنت به طرفداری از مسیحیت ساخته اند و قصد معارضه با قرآن داشته اند هیچ کدام نتوانسته اند با قرآن معارضه کنند؛ بلکه با آوردن جملاتی مبتذل و مسخره، خود را رسوا نموده و نه تنها آسیبی به قرآن نرساندند؛ بلکه برتری قرآن و اعجاز آن را بیش از پیش به اثبات رسانده اند.

آن حضرت درس ناخوانده و استاد ندیده است و با هیچ نوشته و دفتر و کتابی نیز آشنا نبوده است.

احدی از مورخان مسلمان و غیرمسلمان ادعا نکرده است که محمد (صلی الله علیه و آله) در دوران کودکی یا جوانی و حتی قبل از رسالت-چه برسد به دوران پیری و-خواندن و نوشتن آموخته است یا این که موردی را بیابند که یک سطر خوانده یا کلمه ای نوشته باشد؛ چراکه به طور کلی عرب آن زمان مردمی بی سواد بودند و افراد با سواد انگشت شمار، انگشت نما و معروف بودند؛ به طوری که می گویند در همه شهر مکه بیش از هفده نفر خواندن و نوشتن نمی نداشتند؛ زیرا خواندن و نوشتن در آن زمان برای عرب ها (1) ارزش نداشت. ممکن نیست کسی در آن محیط بر این فن آگاه بوده باشد؛ اما مردم از آن بی اطلاع بوده و تاریخ نیز درباره آن سکوت کرده باشد.

حتی خاورشناسان که به طور معمول با دیده انتقاد به تاریخ اسلام و پیامبر می نگرند کوچک ترین سابقه و گواهی بر خواندن و نوشتن پیامبر نیافته و اعتراف کرده اند که او مردی درس نخوانده بوده است. افرادی مانند «ویل دورانت، (2) گوستاولوبون، (3) کونستان وژریل گیورگیو، (4) توماس کارلایل، (5) و جان دیون پورت» (6) به این مطلب تصریح نموده و حتی برخی از خاورشناسان از جمله «ماسینیون» مؤلف کتاب سلمان پاک داستان «بحیرای راهب» را افسانه می پندارد و نمی پذیرد

ص:219

که در همین برخورد کوتاه چیزی از او، آموخته باشد. (1)

قرآن کریم نیز پیامبر اسلام (صلی الله علیه و آله) را امی معرفی می کند: (الَّذِینَ یَتَّبِعُونَ الرَّسُولَ النَّبِیَّ الْأُمِّیَّ...)؛ 2 [پرهیزکاران] کسانی هستند که از رسول نبی امی پیروی می کنند.

درباره مفهوم «امی» چند دیدگاه وجود دارد:

-نه می نویسد و نه می خواند؛

-منسوب به امت است؛ چرا که امت عرب، خواندن و نوشتن را خوب نمی دانسته است؛

-منسوب به امّ به معنای مادر است؛ یعنی بر همان گونه ای است که از مادر زاییده شده و نوشتن را نمی دانست. (2)

-منسوب به امّ القری یعنی شهر مکه است.

اما هر دیدگاه پذیرفته شود این مفهومِ گویا را دارد که خواندن و نوشتن را نیاموخته است. روایتی از ابن عباس نقل شده است که «کان نبیکم (صلی الله علیه و آله) امّیاً لایکتب ولایقرأ». (3)

در آیه ای دیگر خداوند متعال می فرماید:

(وَ ما کُنْتَ تَتْلُوا مِنْ قَبْلِهِ مِنْ کِتابٍ وَ لا تَخُطُّهُ بِیَمِینِکَ إِذاً لاَرْتابَ الْمُبْطِلُونَ)؛ 5 تو هرگز پیش از این کتابی نمی خواندی و با دست خود چیزی نمی نوشتی. مبادا کسانی که در صدد (تکذیب و) ابطال سخنان تو هستند شک و تردید کنند.

ص:220

علامه طباطبایی (ره) این آیه را که مربوط به پیامبر (صلی الله علیه و آله) است، برای اثبات وحیانیت نص و قرآن کریم می داند و می فرماید:

معنای آیه چنین است که پیش از نزول قرآن عادت نداشته ای کتابی را بخوانی یا بنویسی؛ چراکه خواندن و نوشتن را نمی دانستی و امّی بوده ای و اگر غیر این می بود، مخالفان تو که درصدد ابطال حق هستند، آن [قرآن] را بی تردید باطل اعلام می کردند؛ اما تو خواندن و نوشتن نمی دانستی و خود را بر این حالت حفظ کرده ای و عرب نیز تو را با این ویژگی می شناسند؛ چراکه با آنها معاشرت و رفت و آمد داشته ای. در این صورت است که دیگر تردیدی به خود راه نمی دهند که این قرآن (نازل شده)، از جانب خداوند متعال و کلام او است و بافته های خودت یا تلفیقی از کتاب های آسمانی گذشتگان و قصه های آنان و غیره نیست تا مبطلان و کفار در آن تردید داشته باشند و برای پذیرش آن عذری آورند. (1)

با توجه به این ویژگی پیامبر چگونه می توان باور کرد که شخصی درس نخوانده و استاد و مکتب ندیده با نیروی خودش کتابی بیاورد و همه جهان بشر را به مقابله دعوت کند و همگان از آوردن مثل آن عاجز شوند. آیا این دلیل نمی شود که نیروی تو از قدرت بی پایان پروردگار مدد می گیرد و این کتاب وحی آسمانی است که از ناحیه او بر تو القا شده است. (2)

کاستن یا افزایش یک حرف چه حرف ربط یا غیر آن را برنمی تابد و مفهوم آن به طور کامل تغییر می کند و به همین جهت از اعجاز برخوردار است و قابلیت تحدی را دارد. این غیر از سخنان خود آن حضرت است که اسلوب دیگری دارد و حتی بسیاری از احادیث نقل شده از آن حضرت نقل به معنا می باشد و اگر آیات قرآن هم از خود پیامبر می بود باید دارای یک سیاق و اسلوب باشد و هر دو از اعجاز برخوردار باشند. افزون بر آن پدیده جعل و روایات ساختگی پرشماری را که به پیامبر نسبت داده اند نشان می دهد که همانندسازی در روایات آن حضرت ممکن است؛ اما مانند قرآن را آوردن خیر. اگر سخنان پیامبر را نیز کنار آیه ای قرار دهیم، از هم باز شناخته می شوند.

پیامبر وحی شد: (وَ إِنَّکَ لَتُلَقَّی الْقُرْآنَ مِنْ لَدُنْ حَکِیمٍ عَلِیمٍ)؛ 1 به یقین این قرآن از سوی حکیم و دانایی بر تو القا می شود.

از طرفی پیامبر اسلام (صلی الله علیه و آله) هیچ نقش و دخالتی در متن وحی و الفاظ آن نداشته و پس از نزول نیز امکان هیچ گونه تغییر و تجدید نظری برای او فراهم نبود.

مشرکان از پیامبر اسلام (صلی الله علیه و آله) تقاضا کردند:

(ائْتِ بِقُرْآنٍ غَیْرِ هذا أَوْ بَدِّلْهُ قُلْ ما یَکُونُ لِی أَنْ أُبَدِّلَهُ مِنْ تِلْقاءِ نَفْسِی إِنْ أَتَّبِعُ إِلاّ ما یُوحی إِلَیَّ إِنِّی أَخافُ إِنْ عَصَیْتُ رَبِّی عَذابَ یَوْمٍ عَظِیمٍ)؛ 2 قرآنی جز این بیاور یا آن را (به شکل دیگری) دگرگون کن. [در پاسخ به آنها] بگو: مرا نرسد که آن را از پیش خود دگرگون کنم. من پیروی نمی کنم، مگر آن چه را که به من وحی شده است. من اگر پروردگارم را [به دگرگون ساختن قرآن] نافرمانی کنم از عذاب روزی بزرگ می ترسم.

در تعابیر دیگر قرآنی، خداوند متعال، پیامبر (صلی الله علیه و آله) را در صورت هرگونه تغییر قرآن، تهدید به خواری و مرگ تهدید می کند و می فرماید: (وَ لَوْ تَقَوَّلَ عَلَیْنا بَعْضَ الْأَقاوِیلِ* لَأَخَذْنا مِنْهُ بِالْیَمِینِ* ثُمَّ لَقَطَعْنا مِنْهُ الْوَتِینَ)؛ 3 و اگر وی برخی سخنان ما را می بافت هر آینه او را به دست راست [کنایه از قوت و توانایی خداوند] می گرفتیم سپس رگ قلبش را می بریدیم.

تنها خداوند متعال است که می تواند در آیات قرآن تصرف کند: (وَ لَئِنْ شِئْنا لَنَذْهَبَنَّ بِالَّذِی أَوْحَیْنا إِلَیْکَ...)؛ 4 و اگر بخواهیم می توانیم آن چه را به تو وحی کرده ایم، ببریم. با این حال سنت الهی همچنان به تغییرناپذیری آیات قرآن است

ص:223

و این آیات به روشنی نشان می دهد که پیامبر هیچ گونه دخالت و اجازه ای برای تصرف در متن وحی ندارد. و حتی نمی تواند کلمات قرآن کریم را تغییر دهد یا تبدیل کند و خداوند نیز اگرچه توانایی تغییر و از بین بردن را دارد، سنت الهی بر حفظ این متن آسمانی است و خود متعهد حفظ آن شده است: (... لا مُبَدِّلَ لِکَلِماتِهِ...). 1

این آیه بر اهمیت حفظ الفاظ و کلمات قرآن کریم تأکید دارد؛ زیرا تنها گزینه و راه رسیدن به معنا و تأویل آن و ادراک عمق مفاهیم، الفاظ و عبارات یک متن است. در واقع آیه خبر از امری واقعی می دهد که خداوند آن را مقرر نموده است. اگر این جمله منفی را با آیه دیگر که یک جمله اثباتی است (إِنّا نَحْنُ نَزَّلْنَا الذِّکْرَ وَ إِنّا لَهُ لَحافِظُونَ ) 2 جمع نماییم قدرت خداوند متعال را در حفظ قرآن کریم بدون ذره ای تغییر یا شائبه عارض شدن تحولی-چه اشتباهی یا عمدی-روشن می کند.

این پاسخ قرآن کریم به کسانی است که لفظ یا معنا را از جانب خدا نمی دانند و این شبهه در عصر نزول مطرح بوده است و امروزه نیز بسیاری از مستشرقان، افزون بر مصدر خارجی-همچون یهود و نصارا که برای قرآن قائلند-به مصدریت خود پیامبر نیز اشاره دارند. آنان می گویند:

محمد، قرآن را با بیان و اسلوب خاص خود القا کرد و سپس آن را به خدایش نسبت داد تا هاله ای از قدسیت بر آن بپوشاند و از این طریق، احترام و اعتماد مردم را جلب کرده و به اهداف دنیوی خود برای سلطه بر آنان و سیادت و زعامت و حاکمیت دست یابد. وی در این مسیر، از قوه ذکاوت و فراست و فطانت و عمق تأملاتش بهره جسته و با ضمیمه کردن برخی اخبار غیبی و حقایق علمی، قرآن موجود را عرضه کرد. (1)

ص:224

یوسف درّه الحداد، (کشیش اسلام شناس معاصر) در کتاب خود به پیامبر نسبت می دهد که پس از بازگشت از طائف، به علت دشواری وضعیت برای خود و پیروانش، مجبور شد بعضی آیات را به تعابیر و آیاتی دیگر تبدیل کند؛ از این رو پیروان او و نیز مشرکان متوجه این تغییر موضع شدند و این امر به ارتداد و یأس برخی از پیروان او انجامید. و هجرت به مدینه نیز در حقیقت برای مقابله با وضعیت جدیدی بود که برای محمد پدید آمد. و این که در سوره عنکبوت در اواخر دوران مکه، آیه 1-3: (أَ حَسِبَ النّاسُ أَنْ یُتْرَکُوا أَنْ یَقُولُوا آمَنّا وَ هُمْ لا یُفْتَنُونَ ) در همین باره است. و آیات 98-100 و 52 و 106-109 سوره نحل و همین طور 29 و 33 و 40 و 41 سوره رعد، ناظر به این ماجرا است. (1)

مخالفان پیامبر اسلام (صلی الله علیه و آله) در عصر نزول برای تضعیف قرآن کریم و بشری جلوه دادن آن، آیات قرآن را الهی نمی دانستند و به گونه های مختلف به طرح شبهه می پرداختند که آن چه پیامبر می گوید دروغ است و از جانب خداوند نیست؛ بلکه ساخته و پرداخته بشر است و افرادی را نیز مانند «بلعام» که شغلش شمشیرسازی و نصرانی و اهل روم بوده است یا «عایش» غلام حویطب که صاحب کتاب هایی بوده و بعد مسلمان شد، یا «سلمان فارسی» (2) که به ادیان گذشته آگاه بوده، به مردم معرفی می کردند که پیامبر اسلام (صلی الله علیه و آله) مطالب خود را از آن ها می گیرد.

خداوند متعال می فرماید: (وَ لَقَدْ نَعْلَمُ أَنَّهُمْ یَقُولُونَ إِنَّما یُعَلِّمُهُ بَشَرٌ لِسانُ الَّذِی یُلْحِدُونَ إِلَیْهِ أَعْجَمِیٌّ وَ هذا لِسانٌ عَرَبِیٌّ مُبِینٌ)؛ 3 و ما می دانیم که آنان می گویند: «همانا [این قرآن را] آدمی به او می آموزد. زبانِ کسی که این را به او نسبت می دهند

ص:225

گنگ و نارسا است و این-زبان قرآن-زبان تازی روشن است.

آیه شریفه، پاسخ یکی از اشکالات مخالفان قرآن کریم است که می گفتند: پیامبر اسلام (صلی الله علیه و آله) این آیات را از جانب شخصی آموخته است و برای مردم بیان می کند. گویا پیامبر اسلام (صلی الله علیه و آله) فردی را که سخن گفتن او فصیح نبوده است، ولی به معارف ادیان و داستان های انبیای پیشین آشنایی داشته ملاقات نموده (1) و این آیات از جانب او است و پیامبر آنها را به خداوند نسبت می دهد و افترا می بندد.

علامه طباطبایی بر این باور است که قرآن کریم دو پاسخ به این اشکال می دهد تا اساس شبهه از بین برود:

یک . اگر منظور اشکال کنندگان این است که الفاظ قرآن را از آن شخص می گیرد این شخصی که شما او را معلم پیامبر می دانید، اعجمی است و فصیح سخن نمی گوید؛ حال آن که پیامبر اسلام (صلی الله علیه و آله) آیاتی را که مطرح می کند فصیح و در حد اعجاز است.

دو . و اگر منظور این باشد که معانی این آیات از جانب آن شخص است و پیامبر آنها را در قالب الفاظ می ریزد، پاسخ این است که مطالب آیات قرآن پر از معارف حقیقی است که پیامبر اسلام (صلی الله علیه و آله) با جان و دل به آنها ایمان دارد و کسی که مؤمن به خدا و آیات او است به کسی افترا و دروغ نمی بندد و افترا و دروغ کار کسانی است که به آیات خدا ایمان ندارند و دروغ می گویند. (إِنَّما یَفْتَرِی الْکَذِبَ الَّذِینَ لا یُؤْمِنُونَ بِآیاتِ اللّهِ وَ أُولئِکَ هُمُ الْکاذِبُونَ)؛ در نتیجه نه الفاظ از دیگران است که معانی در قالب همان الفاظ ظهور کند و نه معانی از دیگران است تا پیامبر اسلام (صلی الله علیه و آله) آن ها را در قالب الفاظ بریزد و بر خدا دروغ ببندد. (2)

ص:226

قرآن را فرستادیم تا برای مردم آن چه را بر آنها نازل شده است روشن کنی (و تفسیر نمایی).

این آیه یکی از دلایل مفسر بودن قرآن کریم است. خداوند درباره معلم قرآن بودن پیامبر، چنین می فرماید: (هُوَ الَّذِی بَعَثَ فِی الْأُمِّیِّینَ رَسُولاً مِنْهُمْ یَتْلُوا عَلَیْهِمْ آیاتِهِ وَ یُزَکِّیهِمْ وَ یُعَلِّمُهُمُ الْکِتابَ وَ الْحِکْمَةَ...)؛ 1 اوست خداوندی که در میان قومی امّی پیامبری از میان خودشان برانگیخت تا آیات را بر آنان تلاوت کند، پاکیزه شان سازد و کتاب (قرآن) و حکمت را به آنان بیاموزد.

پیامبر فرستاده ای است که آیات خدا را باید به طور کامل و صحیح به مردم برساند: (... فَاعْلَمُوا أَنَّما عَلی رَسُولِنَا الْبَلاغُ الْمُبِینُ)؛ 2 بدانید که وظیفه فرستاده ما پیام رسانی آشکار است. (ما عَلَی الرَّسُولِ إِلاَّ الْبَلاغُ وَ اللّهُ یَعْلَمُ ما تُبْدُونَ وَ ما تَکْتُمُونَ ) 3 جز پیام رسانی چیزی بر فرستاده خدا نیست. و خداوند می داند آن چه را آشکار و یا پنهان می کنید. آیات دیگر: رعد، آیه 14؛ آل عمران، آیه 20؛ نحل، آیه 35 و 82.

این آیات نشان می دهد که پیامبر نمی تواند منشأ و نازل کننده و مصدر وحی باشد؛ بلکه او گیرنده، مفسر و پیام رسان الهی است.

در آخرین تلاش و مبارزه فکری خود به دلیل شگفتی بیش از حد قرآن کریم آن را «سحر» نامیدند. (1)

ولید بن مغیره اندیشمند عرب در مکه که او را «ریحانه القریش» می نامیدند پس از این که آیات سوره سجده را شنید به سوی قبیله بنی مخزوم رفت و گفت: به خدا سوگند! کلامی را از محمد شنیدم که نه کلام انسان است و نه کلام جن؛ ولی کلامی است که بر همه کلام ها برتری دارد. (2)

این اعتراف از جانب مخالفان سرسخت دین اسلام، بهترین دلیل است که این آیات با همین ترکیب الفاظ و حروف، بالاترین کلام است و نه می تواند از بشر باشد و نه از جن و پریان.

مرحوم شبّر همچنین در ذیل آیه نهم از سوره کهف می نویسد: «آیه نشان می دهد که مدتی وحی بر پیامبر اسلام (صلی الله علیه و آله) قطع می گشت و وی هیچ اختیاری از خود نداشت». (1) افزون بر آن نه تنها پیامبران بلکه فرشتگان نزول وحی نیز از خود اختیاری ندارند و همه به فرمان الهی وحی را نازل می کنند. اگر مدتی نزول وحی قطع شده یا طولانی می شود یا پیامبر همچنان در انتظار می ماند، بدون آن که بداند چه مدت این انتظار طولانی می شود، نشان می دهد که وحی تنها از جانب خداوند متعال است. در قرآن کریم موارد دیگری از جمله، «صلح حدیبیه» (سوره فتح، آیه 10) و «حکم ظهار» (مجادله، آیه 2 تا 4) وجود دارد که با استفاده از تاریخ و شأن نزول آن نشان می دهد وحی تأخیر داشته و پیامبر از تأخیر آن نگران بوده است که حکم الهی و نزول آیات قرآن مدتی به طول می انجامید. (2)

این آیات با صراحت بیان می دارد که قرآن به صورت عربی نازل شده است و روشن است که عربی بودن, لباس لفظ است؛ نه معنا. توضیح این که: عربی بودن به دو مفهوم (1) آمده است:

-منظور زبان عربی و لهجه و لغات عرب باشد؛

-مقصود از عربی، بیان روشن و فصیح باشد.

اگرچه این دو معنا با هم تنافی ندارند، قریب به اتفاق ارباب لغت و مفسران (2) تعبیر به «عربی» را به معنای زبان و لغت عرب دانسته اند.

آیه شریفه و آیه دیگر که می فرماید: (وَ الْکِتابِ الْمُبِینِ* إِنّا جَعَلْناهُ قُرْآناً عَرَبِیًّا لَعَلَّکُمْ تَعْقِلُونَ ) 3 بیانگر این نکته است که این کتاب که مشتمل بر آیاتی است در مرحله نزول، به آن لباس عربی پوشاندیم و به آن آراستیم تا در خور تعقل تو و امت تو باشد و اگر در مرحله نزول وحی به قالب این الفاظ درنمی آمد یا اگر در می آمد و پوششی عربی نداشت، قوم تو به اسرار آیات آن پی نمی بردند و فقط از آنِ فهم تو می شد؛ چون وحی و تعلیمش به تو اختصاص داشت.

و این خود دلالت می کند بر این که الفاظ کتاب عزیز به سبب این که تنها و تنها وحی است و نیز به دلیل این که عربی است، توانسته اسرار آیات و حقایق و معارف الهی را ضبط و حفظ کند؛ به عبارت دیگر دو چیز در حفظ و ضبط آیات الهی دخالت دارد:

-وحی از مقوله لفظ است و اگر معانی الفاظ به تنهایی وحی می شد و الفاظ

ص:233

آن از رسول خدا (صلی الله علیه و آله)، مانند احادیث قدسی می بود، آن اسرار حفظ نمی شد.

-اگر به زبان عربی نازل نمی شد یا اگر می شد و رسول خدا (صلی الله علیه و آله) آن را به لغت دیگر ترجمه می کرد پاره ای از آن اسرار بر عقول مردم مخفی می ماند و دست تعقل و فهم بشر به آن ها نمی رسید. (1)

از این بیان استفاده می شود که اسرار قرآن کریم در صورتی حفظ می شود، که الفاظ از جانب خداوند و به زبان عربی نیز باشد.

آشکاری برای شما آمده است. و آیات فراوان دیگر؛ از جمله هود، آیه 1، آل عمران، آیه 3 و 7، نساء، آیه 105 و انعام، آیه 92.

شبهات حول القرآن و تنفیدها از غازی عنایت و قضایا قرآنیه از فضل حسن عباس از آن جمله اند.

به همین جهت شبهات مخالفانِ وحیانی بودن قرآن کریم در دو قسمت قابل بحث و بررسی است. شبهات عصر رسالت و شبهات خاورشناسان معاصر.

این جا دو شبهه علیه قرآن مطرح شده است: این که قرآن افترا و بافته خود محمد (صلی الله علیه و آله) است و گروهی نیز محمد را بر این کار یاری کرده اند.

آیات دیگر: (أَمْ یَقُولُونَ افْتَراهُ بَلْ هُوَ الْحَقُّ مِنْ رَبِّکَ ) 1 و کفار با صراحت می گفتند: (قالُوا إِنَّما أَنْتَ مُفْتَرٍ). 2

اساطیر: (وَ قالُوا أَساطِیرُ الْأَوَّلِینَ اکْتَتَبَها فَهِیَ تُمْلی عَلَیْهِ بُکْرَةً وَ أَصِیلاً)؛ 3 گفتند افسانه های پیشینیان است که او آنها را رونویسی کرده، هر بامداد و شبانگاه بر او خوانده می شود (و اکتتبها می تواند به این معنا باشد که برای او می نویسند؛ زیرا خود نمی تواند بنویسد). و نیز انفال، 31؛ نحل، 24؛ نمل، 68 و قلم، 15).

سحر: (وَ قالَ الَّذِینَ کَفَرُوا لِلْحَقِّ لَمّا جاءَهُمْ إِنْ هذا إِلاّ سِحْرٌ مُبِینٌ)؛ 4 و کسانی که کافر شدند درباره حق هنگامی که به ایشان آمد، گفتند: این نیست مگر جادویی هویدا. و نیز صافات، آیه 15؛ احقاف، آیه 7؛ قمر، آیه 2؛ صف، آیه 6 و مدثر، آیه 24.

طبق این آیات کفار و مشرکان می گویند آیاتی که محمد (صلی الله علیه و آله) آورده یا دروغ به خدا می بندد و خودش درست کرده یا افسانه ها و قصه های ساختگی گذشتگان است یا سحر و جادوی محمد (صلی الله علیه و آله) است. خداوند بسیار کوتاه به آنان پاسخ داده است؛ برای نمونه در پاسخ افترا و اساطیر بودن قرآن کریم، در آغاز بی اساس بودن شبهه را مطرح نموده که (... فَقَدْ جاؤُ ظُلْماً وَ زُوراً)؛ 5 به راستی که [با این گفتار خود] ستم و دروغی ناروا و بی دلیل پیش آوردند. و نیز پاسخ می دهد که

ص:241

(قُلْ أَنْزَلَهُ الَّذِی یَعْلَمُ السِّرَّ فِی السَّماواتِ وَ الْأَرْضِ إِنَّهُ کانَ غَفُوراً رَحِیماً)؛ 1 بگو این قرآن را (اگر آن را افسانه و دروغ خواندند) کسی فرو فرستاده است که راز نهان را در آسمان ها و زمین می داند. او همواره آمرزگار و مهربان است.

در پاسخ اتهام سحر نیز می فرماید: «(من اگر دروغ گویم خود گرفتار عذاب می شوم) جز وحی الهی از چیزی پیروی نمی کنم». (1)

او در فصل هشتم کتابش (فصل محتوای قرآن و مصادر آن) قرآن را در به کارگیری برخی الفاظ و صفاتی همچون «الرحمن» از مذهب مانوی متأثر دانسته است. (1) او همچنین در فصل نهم (فصل قصص) مدعی است که قصص قرآنی بیش از مصادر مکتوب، بر مصادر شَفَوی متکی بوده است. (2) همچنین وی، اصل قرآن را متأثر از لغت سریانی دانسته است. (3)

«بروکلمان» و «تور أندریه» اسلوب قرآنی را متأثر از مبشران مسیحی جنوب عربستان دانسته اند و لغت سوره را نیز لغتی عبری (عبرانی جدید) قلمداد کرده اند؛ (4) همچنین «بیرنات هیللر»، مستشرق مجاری (م 1943م) نیز در بحثی با عنوان «عناصر یهودی در مصطلحات قرآن» که در سال 1928م منتشر شده است، سعی بر اثبات تأثیرپذیری قرآن از یهود دارد؛ (5) چنان که «وزف هورفیش» (1931م) نیز مقاله ای با عنوان «اسماء اعلام یهودی در قرآن» دارد که در سال 1925م منتشر شده است. (6) «ونز برو (اسلام شناس معاصر) نیز افزون بر تأکید بر تکون تدریجی قرآن طی دو قرن، آن را متأثر از سنت یهودی معرفی کرده است. (7) برخی دیگر از آنان، پیامبر را از حنیفان و ادیان گذشته تأثیرپذیر دانسته اند و حتی برخی، عمر

ص:243

بن خطاب را تعلیم دهنده به آن جناب معرفی کرده اند. (1)

برخی از مستشرقان، شعائر اسلام را-که بخش عمده ای از آن در قرآن آمده-حاصل ابداعات خاصه و تأثیرات متنوع صحابه از جاهلیت، یهود، نصرانیت، فارس ها، و... دانسته اند. (2) برخی نیز در حالت تردید بین این مدعا سیر کرده اند که قرآن یا حاصل اختراع پیامبر یا اقتباس از غیر است. (3) برخی تأثیرپذیری پیامبر را از ورقة بن نوفل درست می دانند و جریان «فترت وحی» را ناشی از وفات ورقه دانسته اند. به جز وی از بحیرای راهب، یا غلامی رومی که در مکه صنعت گری می کرد (حدّاد رومی) را نام برده اند. (4)

چنان که گذشت، وجود برخی الفاظ غیر عربی در قرآن، به اتهام یاد شده بیشتر دامن زده است. (5)

«آندره ناتان شورقی» (مترجم یهودی قرآن) از جمله کسانی است که در بسیاری موارد سعی کرده برای واژگان قرآنی، ریشه های عبری و یهودی بتراشد. (6)

چنان که تشابه مضامین برخی آیات قرآن مانند علق، آیه 1؛ مزمل، آیه 8 و

ص:244

انسان، آیه 25، با آیات عهدین نیز به این شبهه بیشتر دامن می زند؛ (1) مانند اشعیا، باب 12، آیه 14 و مزامیر، مزمور 116، آیه 13 و 17.

«تئودور نولد» که (2) قرآن را برگفته از متون کهن دانسته است؛ دلیل او تنها همگونی آموزه های قرآن با دیگر کتب است؛ چراکه داستان ها و حکمت های قرآن همان است که در کتب یهود و اناجیل و حتی در آموزه های زردشت و برهما آمده است؛ از جمله داستان معراج، نعمت های اخروی، جهنم، صراط، آغاز با بسمله، نمازهای پنج گانه و دیگر احکام عبادی؛ نیز گواهی هر پیامبر به پیامبر بعدی که همه و همه برگرفته از متون کهن است که نزد عرب شناخته شده بود.

ویل دورانت در تاریخ خود یادآور می شود که دین اسلام در بعضی موارد به آیین یهود شباهت دارد. قرآن از یک سو به ستایش دین یهود می پردازد و از سوی دیگر آن را نکوهش می کند؛ اما در زمینه مفاهیمی چون توحید، نبوت، ایمان، توبه، روز حساب و بهشت و دوزخ از تعلیمات موسی متأثر است... مراسم دینی آیین یهود به نام شمایسرائیل (هان گوش کن اسرائیل!) که تأکیدی است بر یکتایی خدا، در دین اسلام به صورت لا إِلهَ إِلاَّ اللّهُ درآمده است. عبارت «بِسْمِ اللّهِ الرَّحْمنِ الرَّحِیمِ» انعکاسی از یکی از عبادات مکرر صفت رحمان است که در باره یهود به کار می رود. صفات و اصطلاحاتی که در تلمود آمده اند همواره مسلمین از آن استفاد کرده اند. همین امر افرادی را بر آن داشته است که تصور کنند محمد (صلی الله علیه و آله) منابع دین یهود را می شناخته است. (3)

ص:245

استاد معرفت، خاورشناسان دیگری مانند «تسدال، ماسیه، آندریه، لامنز و گلدزیهر» را نیز بر همین عقیده می داند. (1)

تشابه موجود بین قصص قرآنی و قصه های کتاب مقدس نیز زمینه دیگری برای طرح اتهام یاد شده است. «فیلیپ» مدعی است که «می توان گفت تا حدی همه قصص تاریخی در قرآن، در تورات نظیر و نمونه دارد؛ جز برخی قصص عربی خالص که ناظر به عاد و ثمود و لقمان و اصحاب فیل و... است». (2)

مستشرق دیگری به نام «جویتی»، قصص را کم و بیش مطابق با تورات دانسته، ضمن آن که معتقد است در قرآن، بعضی حقائق مربوط به انبیا، آمیختگی دارد. او گفته که چه بسا این ناشی از تصور وی مبنی بر بهترین و آخرین نبی بودن او باشد. و قصه اش شامل برخی از انبیاء بنی اسرائیل می شود؛ نظیر قصه نوح و کشتی آن، ابراهیم و همسرش، موسی و معجزاتش، داود و سلیمان و پادشاهی و حکمتی که خداوند به این دو داده است؛ ضمن آن که از ذکر بسیاری از انبیا و ملوک برجسته یهودی غافل شده است. (3)

مسئله تأثیرپذیری از عهدین تا آن جا پیش رفت که برخی از مستشرقان در ابتدا سعی داشتند عهدین را مصادر اصلی قرآن بدانند؛ از این رو اقوامی همچون عاد و ثمود که در عهدین نیستند را منکر شدند؛ اما پس از آن که نام آن ها را در تاریخ بطلمیوس یافتند، و اسم عاد را مقرون به اسم ارم در کتب یونانی (اکرانیت، Akranitac )دیدند, و باستان شناسی به نام «موزیل تشیکی» (مؤلف

ص:246

کتاب الحجاز الشمالی) در مدین، معبدی یافت که در آن به زبان نبطی و یونانی اشاره به قبائل ثمود شده است، سعی کردند مصادری غیر از عهدین نیز برای قرآن تصور کنند. (1)

برخی از آنان همچون «کایتانی» کوشیده اند تأثیرپذیری پیامبر از اهل کتاب در تبیین تاریخ امم پیشین را اثبات کنند و به حضرت تهمت بزنند که به نوعی تحریف نیز دست زده و سعی کرده تاریخ یهود قدیم را به گونه ای دیگر عرضه کند؛ از این رو پس از به دست آوردن فتوحات، کسانی همچون ابن عباس موفق شدند برتری تمدن مسیحی، و عیوب فراوان عقیده جدیدی را که ضمن آن، پیامبر خواسته بود تاریخ یهود قدیم را بر اساس آن بنا نهد، دریابند؛ از این رو، ابن عباس سعی داشت که این عیوب را جبران کند. (2)

زمینه دیگر اتهام مستشرقان بر تأثیرپذیری پیامبر از اهل کتاب در آوردن قرآن این است که ذکر اهل کتاب در آیات مدنی، به دلیل تأثیرپذیری پیامبر از آنان بوده، از این رو چون اهل کتاب در مکه نبودند نامی نیز از آنان در قرآن نیست. (3)

یوسف درة الحداد، نظر جدیدی مطرح ساخته؛ بدین صورت که برای قرآن مصدر اولی و مصادر ثانوی فرض کرده است. وی می گوید:

اولین مصدر برای قرآن خداوند است که مبدأ هر چیزی است و این، عقیده ای ایمانی نزد مسلمانان است و کلام و جدالی در آن نیست؛ اما این عقیده،

ص:247

بحث از مصادر ثانویه درباره قرآن را منع نمی کند. مصادری که پیامبر به سبب حضورش در آن محیط خاص، به طرق مختلف تحت تأثیر آن ها بوده است. (1)

ایشان مهم ترین مصدر قرآن را کتاب مقدس به ویژه تورات می داند و آیاتی از خود قرآن را گواه می آورد؛ از جمله:

- (إِنَّ هذا لَفِی الصُّحُفِ الْأُولی* صُحُفِ إِبْراهِیمَ وَ مُوسی)؛ 2 بی تردید این معنا در صحیفه های گذشته هست؛ صحیفه های ابراهیم و موسی.

- (أَمْ لَمْ یُنَبَّأْ بِما فِی صُحُفِ مُوسی* وَ إِبْراهِیمَ الَّذِی وَفّی* أَلاّ تَزِرُ وازِرَةٌ وِزْرَ أُخْری)؛ 3 آیا به آن چه در صحیفه های موسی آمده خبر نیافته است؛ و نیز همان ابراهیمی که وفا کرد که هیچ بردارنده ای بار گناه دیگری را برنمی دارد.

- (وَ إِنَّهُ لَفِی زُبُرِ الْأَوَّلِینَ* أَ وَ لَمْ یَکُنْ لَهُمْ آیَةً أَنْ یَعْلَمَهُ عُلَماءُ بَنِی إِسْرائِیلَ)؛ 4 این در نوشته های پیشینیان هست. آیا برای ایشان این خود دلیل روشنی نیست که عالمان بنی اسرائیل از آن اطلاع دارند؟

درة الحداد می گوید:

آیه نخست محمّد (صلی الله علیه و آله)، نشان از سازگاری قرآن او با زبرالأولین (متون پیشینیان) دارد و آیه دوم او دانشمندان بنی اسرائیل را بر تطبیق، گواه می گیرد؛ اما چه ارتباطی است میان قرآن و یافته شدن آن در زبرالأولین؟ این راز محمد (صلی الله علیه و آله) است؛ زیرا آیه های او در زبرالأولین با زبان غیر عربی نازل شده که آن ها نمی دانند؛ پس عالمان بنی اسرائیل به محمّد (صلی الله علیه و آله) رسانده اند و او نیز با زبان عربی آشکار، مردم را بدان بیم داده است.

ص:248

پس اصل قرآن در متون پیشینیان نازل شده بود و این ارتباط میان قرآن و کتاب های منبعِ آن را می رساند که زبرالأولین، یعنی صحیفه ها و کتاب های پیشینیان.

نیز آیه (وَ مِنْ قَبْلِهِ کِتابُ مُوسی إِماماً وَ رَحْمَةً وَ هذا کِتابٌ مُصَدِّقٌ لِساناً عَرَبِیًّا) 1 به صراحت می گوید او بر کتاب موسی شاگردی کرده و آن را در قالب زبان عربی ریخته است. در نتیجه قرآن، نسخه عربی برگردان از کتاب اصلی (تورات) است. منظور از تفصیل در آیه (کِتابٌ فُصِّلَتْ آیاتُهُ قُرْآناً عَرَبِیًّا...) 2 نیز یعنی برگردان عربی از متن اصلی غیر عربی است. (1)

نقد و بررسی

مصدر بودن یهود و نصارا و سایر ادیان برای متن قرآن کریم پذیرفتنی نیست و افزون بر دلایل گذشته که الهی بودن قرآن را ثابت می کرد می توان به دلایل و شواهد دیگری نیز اشاره نمود:

چنان چه پیش از این گذشت محمد (صلی الله علیه و آله) شخصی امّی (درس نخوانده) و به گواهی تاریخ و قومش، در وطن و مسافرت هیچ آموزگاری نداشته و مطالب قرآن را از کسی نیاموخته است.

عهد قدیم در زمان رسول خدا (صلی الله علیه و آله) به اعتراف خود مستشرقان تا آن زمان به زبان عربی ترجمه نشده و منابع تورات که در دست رهبانان بوده است به زبان غیر عربی بوده است و نخستین ترجمه اسفار تورات که به زبان عربی شده در اوائل خلافت عباسیان بوده است. (2)

ص:249

اگر آموزگاران و افرادی از یهود و نصارا وجود می داشت که عرب ها می توانستند نزد آنها آموزش ببینند به یقین نخبگان و افراد متفکری در میان عرب و قریش وجود داشتند تا آنها نیز مانند محمد (صلی الله علیه و آله) سخنانی را بیاورند و به جهانیان عرضه بدارند و شگفتی جهانیان را برانگیزند؛ در حالی که افرادی را که مخالفان آموزگار پیامبر می دانند, مانند «بلعام» یا «عایش» یا «سلمان فارسی» (1) مطابق شأن نزول ذیل آیه 103 سوره نحل در تفاسیر مجمع البیان، ابن کثیر، نمونه و... نطق به عربی را به خوبی نمی دانستند؛ چه برسد به این که فصیح ترین و بالاترین سخن عربی را بر زبان بیاورند.

اگر محمد (صلی الله علیه و آله) این قرآن را از اهل کتاب گرفته بود بر اساس دشمنی که اهل کتاب با آن حضرت داشتند توطئه های فراوانی علیه آن حضرت نموده و از هیچ کاری برای تضعیف دین اسلام کوتاهی نمی کردند و آن را منتشر نموده و چنین افرادی را معرفی می کردند و می گفتند که این قرآن را از ما آموخته است یا از کتاب های ما گرفته و بر شما قرائت می کند؛ در سخن های فراوان آنها چنین چیزی وجود ندارد.

اگرچه قرآن کریم داستان هایی دارد که در تورات و انجیل نیز آمده است، داستان های قرآنی تفاوت جوهری و اساسی با دیگر کتب آسمانی دارد؛ از جمله داستان آفرینش آدم (علیه السلام)، توفان نوح (علیه السلام)، غرق شدن فرعون و نجات قوم موسی (علیه السلام) و چند داستان دیگر.

موریس بوکای در رد نظریه شباهت داستان آفرینش قرآن با تورات می نویسد: من معتقدم که این نظریه اشتباه است که داستان آفرینش قرآن به

ص:250

تورات بسیار نزدیک است؛ بلکه اختلافات آشکاری در این دو کتاب وجود دارد که قابل مقایسه با یکدیگر نیستند. (1)

همچنین ایشان مطرح می کند که توفان نوح (علیه السلام) در تورات یک توفان جهانی برای عقاب همه انسان های کافر است؛ در حالی که قرآن کریم توفان را برای مجازات عده ای محدود مطرح کرده است. (2)

در داستان غرق شدن فرعون نیز تفاوت های اساسی بین سفر هجرت در تورات و بین آیات قرآن کریم مشاهده می شود؛ از جمله نجات بدن فرعون است (3) که قرآن می فرماید: (فَالْیَوْمَ نُنَجِّیکَ بِبَدَنِکَ لِتَکُونَ لِمَنْ خَلْفَکَ آیَةً...). 4

افزون بر آن، معرفی پیامبران در قرآن با نوعی نزاهت، صفات و اخلاق بسیار والا، به دور از گناه و همراه با عصمت بیان شده است؛ در حالی که در کتب عهدین به پیامبران از جمله حضرت داود، سلیمان، لوط (علیهم السلام) و برخی دیگر گناهان بسیار زشت و کردارهای ناپسند نسبت داده شده است که شایسته آنان نیست. (4)

بسیاری از داستان هایی که در قرآن کریم مطرح شده در تورات و انجیل یافت

ص:251

نمی شود؛ از جمله آنها داستان هود (علیه السلام)، صالح (علیه السلام) و شعیب (علیه السلام) است و اگر پیامبر (صلی الله علیه و آله) قرآن را از اهل کتاب آموخته بود این اضافات را در کتاب خود مطرح نمی نمود. (1)

قرآن کریم به دست برد و تحریف کتب تورات و انجیل اشاره نموده است که دانشمندان آنها به تحریف کتاب خود می پردازند. (2)

و اگر پیامبر مطالب خود را از آنها نقل کرده باشد بدین معناست که مطالب خود را از کتاب های تحریف شده و ضعیف گرفته است.

گذاشته اند. این چه بسا روش دو هدف اساسی را در پی داشت: از محتوای قرآن آگاه می شدند و غرض خود (مخالفت با الهی بودن قرآن را پی ریزی می کردند.

از میان آنها مش شود افرادی را برشمرد؛ از جمله «الکساندر راس» در سال 1649میلادی عنوان ترجمه خود را با نام «قرآن محمد (صلی الله علیه و آله)» منتشر کرد؛ جرج سیل که از مترجمان نامی است، ترجمه خود را در سال 1974 میلادی منتشر کرد. و آن را «قرآن معروف به قرآن محمد (صلی الله علیه و آله)» نام نهاد. همچنین است ترجمه «رودول» در سال 1861میلادی و ترجمه «اِن. جی داود» در سال 1965 که محمد (صلی الله علیه و آله) را نویسنده ای زیرک و قرآن را غیر الهی دانسته اند. (1)

نقد و بررسی

انتخاب نام های گفته شده برای ترجمه های خود، نشان از این نکته دارد که اینان قرآن را کتاب آسمانی نمی دانند؛ بلکه این کتاب از جانب محمد (صلی الله علیه و آله) آمده است.

این موارد چیزی جز انکار صریح و بدون دلیل بوت پیامبر (صلی الله علیه و آله) و وحیانیت قرآن کریم نیست و تنها ادعاهای بی اساسی است که امروزه هیچ پژوهشگری در بطلان آن تردید ندارد. این اتهامات نخ نما شده نه تنها اسلام را تضعیف نمی کند؛ بلکه روز به روز برحقانیت قرآن می افزاید تا جایی که محققان منصف همچون دکتر موریس بوکای (محقق فرانسوی) با مطالعه قرآن به این نتیجه رسیده اند که تنها کتابی که می شود آن را به خدا نسبت داد کتاب آسمانی مسلمانان است، وی با انتقاد از محققان مسیحی و کلیسا می گوید: «ناگزیر باید تصدیق کرد که این داده های اخیر اسلام عموماً در کشورهای غربی ما ناشناخته اند هستند». (2)

ص:253

وی فرایند تبلیغی مسیحیت بر ضد اسلام را بسیار جاهلانه می داند و ضمن بیان تفاوت های فراوان بین کتاب مقدس و قرآن می نویسد: «تفاوت اساسی دیگر بین کتاب مقدس مسیحیت و اسلام این است که مسیحیت فاقد یک متن وحی تثبیت شده هم زمان است؛ در صورتی که اسلام دارای چنین متنی می باشد». (1)

وی باور دارد که هیچ یک از مطالبی که در قرآن آمده است از نظر علمی انکارپذیر نیست؛ (2) زیرا نمی شود پذیرفت که وحی خداوندی بتواند امر نادرستی را بیان کند و این به خلاف کتاب مقدس است. (3) مارگولیوس (4) استاد دانشگاه آکسفورد (1858-1940م) می نویسد:

قرآن قطعاً مقام بزرگی در بین کتاب های این جهان دارد. هر چند تازه ترین و آخرین کتاب الهی است، تأثیری که بر روی توده های بشریت بخشید، با سایر آنها که عمر طولانی تری دارند قیاس شدنی نیست. (5)

همچنین در این زمینه کافی است به دیدگاه های دانشمندان بزرگ غربی از جمله پروفسور آرتور آربری (Artur Gan Arberi) دانشمند انگلیسی (1969م) هربرت جورج ولز (H.G. Wells) محقق انگلیسی، دکتر ماردریس (Dr Mardrice) دانشمند فرانسوی، آلبرت اینشتاین (Albert Einstein) بزرگ متفکر و فیزیکدان آلمانی (1879-1955م) مراجعه نمود. (6)

ص:254

افزون برآن، دلایل گذشته، ازجمله امی بودن پیامبر، معجزه بودن قرآن و این که هیچ بشری نمی تواند مانند آن را بیاورد این شبهه را باطل می کند خواهد آمد.

دوم) وحی نفسانی

گروه دیگر وحی را از نظر روان شناسی بررسی کرده اند و حالت های نفسانی و درونی پیامبر یا شخصیت باطنی وی را عامل وحی قرآن دانسته اند. خلوت گزینی های پیامبر (صلی الله علیه و آله) و حضور وی در غار حرا را نیز مهم ترین نشانه آن دانسته اند اینها معتقدند که روح انسان جلوه ای از روح خدا است؛ از این رو وحی چیزی نیست جز همان شخصیت باطنی انسان و آگاهی یابی او در برهه ای از زمان نسبت به پیامی که زمینه ساز رشد و تعالی جامعه بشری است. (1)

ادوارد مونته (2) و امیل درمنگهام (3) از خاورشناسانی اند که بر این موضوع تأکید بسیار دارند.

ادوارد مونته دانشمند فرانسوی در مقدمه اش بر ترجمه قرآن کریم (چاپ 1929) می گوید: «محمد (صلی الله علیه و آله) همانند پیامبران بنی اسراییل، پیامبری راستگو بود و به وی نیز همانند آنان الهام نفسی می شد». (4)

درمنگهام نیز با تفصیل بیشتری معتقد است که در جهان هستی امور غیبی وجود دارد و انسان ها اگر چشم و گوش باز کنند می توانند با آنها مرتبط شوند، و چشم و گوش مردم عادی آن را نمی بیند و نمی شنود؛ اما محمد (صلی الله علیه و آله) گمان

ص:255

می کند می بیند و می شنود. آیا این امور ماوراء طبیعی جز قلب خالص و درون پاک و قلبی پر از ایمان می خواهد؟ (1)

ایشان می افزاید:

چون سال 610 میلادی شد حالت درونی شدید و خاصی برای محمد (صلی الله علیه و آله) پیش آمد. وی به نادرستی باورهای قومش پی برد و می دانست برای رهایی انسان ها از گمراهی، پیامبری برانگیخته می شود و با خود اندیشید که وقت آن است که خداوند بار دیگر بر انسان ها رحمت آورد و برای نجات آنها از بدبختی، وحی بفرستد. وی آرامش درونی خود را در غار حراء یافت و به آن جا پناه برد و هر روز حالت درونی او شدیدتر و عمیق تر می شد و روح خود را با روزه گرفتن و بیداری و اندیشه صیقل می داد. وی شب و روز خواب و بیداری را فراموش کرده بود و گویا صداهایی از میان سنگ های صحرا می شنید که به رسالت او بشارت می داد و ایمان داشت تا روزی که در غار حرا در خواب بود فرشته ای نزد او آمد و گفت: بخوان. پاسخ داد: نمی توانم و این آغاز وحی و نبوت بود. (2)

گلدزیهر (3) نیز تأکید نموده که محمد (صلی الله علیه و آله) شخصیتی با استعداد و پاک بود که بر او وحی نفسی می شد و در واقع دریافتی از خودش به او افاضه می شد. (4)

افرادی مانند تورآندریه (5) و گیب (6) نیز به این دیدگاه معتقدند. (7)

ریچارد بل (8) نیز الفاظ و کلمات قرآن را از ناحیه خداوند ندانسته و آن را

ص:256

محصول «مفهوم سازی و تعبیرهای ابتکاری» پیامبر از تجربه روانی و حالات شخصی می داند. (1)

نقد و بررسی

یکم) انتساب وحی به شخصیت باطنی پیامبر (صلی الله علیه و آله) در واقع نوعی کشف و شهود و در نهایت نوعی الهام درونی است. به این نوع دریافت ها در اصطلاح عرفانی، وحی گفته نمی شود؛ بلکه این را «الهام» یا «علم باطنی» می نامند (2) یا به اصطلاح نوپدید همان تجربه عرفانی است؛ نه وحی. وحی پیامبران، وحی خاص الهی است که از بیرون شخصیت باطنی، بر آنان القا می شود و ویژگی های خاص خود مانند یقینی بودن، خطاناپذیر بودن و مکلف به تبلیغ بودن را دارد؛ به خلاف الهام و کشف و شهود.

از طرفی دیگر دریافت های باطنی ممکن است برای افراد بسیاری حاصل شود؛ به خلاف وحی رسالی که تنها ویژه پیامبران و افراد برگزیده از جانب خداوند است.

غزالی می گوید:

وحی رسالی بالاترین مرتبه را در میان علوم بشری دارد که کسی غیر از انبیا نمی تواند آن را داشته باشد؛ چراکه بدون واسطه از خداوند متعال گرفته شده و ارث ویژه انبیای الهی است که باب آن با خاتم پیامبران [محمد (صلی الله علیه و آله)] بسته شده است. (3)

دوم) انتساب قرآن به شخص پیامبر مبتنی بر این است که یا خود پیامبر چنین ادعا کرده باشد یا او «العیاذ بالله» دروغ گو باشد.

ص:257

هیچ مدرکی نیست که پیامبر قرآن را از خود بداند. نه سخنی از پیامبر در این باره آمده و نه آیات قرآن این مسئله را تأیید می کند؛ بلکه آیات قرآن خلاف این مطالب را به اثبات می رسانند؛ زیرا آیات بیان گر این نکته است که ما قرآن را بر تو ای محمد (صلی الله علیه و آله) نازل کرده ایم یا ما این کتاب را به وسیله فرشته وحی بر تو نازل کرده ایم. این آیات به ما می فهماند که همه آیات قرآن از جانب خدا است. آیات آن نیز در دلایل شواهد الهی بودن متن قرآن گذشت. افزون بر آن، شخصیت پیامبر در میان همه عرب آن زمان شناخته شده بود. حتی مخالفان آن حضرت و بسیاری از مردم مکه با وجود دشمنی که با آن حضرت داشتند او را راست گو و امین می دانستند و صفات برجسته دیگری مانند جود، سخاوت و شجاعت را در او دیده بودند و واجب است که یک پیامبر بالاترین صفات ارزشی مانند کمال عقل، ذکاوت، صداقت، امانت، زیرکی و... داشته باشد. (1) پیامبران گذشته و کتب آسمانی پیشین از جمله عهدین نیز بشارت به وجود پیامبری که مطابق با صفات محمد (صلی الله علیه و آله) است، داده اند. نکاتی که به اجمال بیان می شود عبارتنداز:

-اُمی بودن

پیامبر شخصی امی و درس نخوانده بوده. نه شاعر بود و نه سخنوری مانند ولید که از سخنوران فصیح و بلیغ عرب بود.

-راست گویی

راست گویی پیامبر اعظم (صلی الله علیه و آله) دلیل دیگری بر الهی بودن قرآن است.

بهترین دلیل گواهی و شهادت دشمن سرسخت رسول خدا (صلی الله علیه و آله) (ابوسفیان)

ص:258

بر راست گویی، عدم تکبر و بیان فضائل آن حضرت است. ابوسفیان در ملاقاتی که با امپراتور روم داشته است هرقل (امپراتور روم) از او پرسید: آیا پیش از رسالت متهم به دروغ گویی بوده است؟ ابوسفیان گفت: خیر. هرقل پس از پرسش ها و پاسخ های فراوانی در آخر گفت: همه این ها نشانه های پیامبری است. سپس گفت: به خدا سوگند! می دانم او پیامبر است؛ ولی از مملکتم می ترسم. اگر نمی ترسیدم از او پیروی می کردم. (1)

نضر بن حارث به قریش اعلان کرد: «لقد کان محمد اصدقکم حدیثاً و اعظمکم امانةً». (2)

-اخبار پیامبران گذشته

در میان بسیاری از پیروان ادیان معروف بوده است که پیامبری با ویژگی هایی خواهد آمد و بسیاری از افراد منتظر ظهور یک پیامبر بوده اند؛ از جمله آنها سلمان فارسی است که به سراغ عالمان بسیاری از نصارا رفت و در آخرین خبری که به او دادند انتظار پیامبری در سرزمین عرب بوده است؛ ازاین رو به همین جهت به آن سرزمین مسافرت نمود. (3)

همچنین است داستان معروف نجاشی که برخی از مسلمانان به حبشه مهاجرت نموده و او رسالت پیامبر را تصدیق نمود. (4)

-بشارت عهدین

گستر نشانه های نبوت پیامبر اسلام (صلی الله علیه و آله) در عهد قدیم و جدید حتی برای

ص:259

طرفداران این دو دین نیز انکار پذیر نیست. افزون بر تصریح به ویژگی های پیامبر در کتاب تورات و انجیل آمده است که پس از ابراهیم پیامبری نمی آید؛ مگر از فرزندان ابراهیم (اسماعیل و اسحاق) از فرزندان اسماعیل نیز پس از حضرت عیسی تاکنون کسی که ادعای نبوت کرده باشد جز پیامبر اسلام نیز نیامده است. در اینجا تنها به برخی از آدرس ها و منابع اشارت می رود (1):

ص:260

انجیل: یوحنا 19/1-27، یوحنا 37/7-43، یوحنا 15/14-17، یوحنا 26/15 و 27، یوحنا 13/16 و 14 و... . (1)

سوم) سرزنش پیامبر در آیات

در قرآن موارد وجود دارد که حاکی از عتاب و سرزنش پیامبر اسلام (صلی الله علیه و آله) در برخی حوادث دارد، حوادثی بوده است که نشان می دهند خداوند متعال پیامبرش را محافظت نموده و برخی از تصمیمات آن حضرت را مورد توبیخ قرار داده است. از جمله: آیات سوره تحریم/1-7، اذن به برخی بر عدم حضور در جنگ: توبه/43 و نیز داستان ابن امّ مکتوم در سورۀ عبس/1-5 و نیز انعام/52، اسراء/73، 74 و 75 و....

چگونه شخصیتی که در برخی موارد مورد سرزنش قرار می گیرد خود آورنده همان آیات می تواند باشد. (2)

لازم به یادآوری است که در قرآن کریم آیات فراوانی نیز وجود دارد که بیان کننده بالاترین ارزش ها برای شخصیت پیامبر است.

آیات فراوانی از قرآن کریم که دخالت پیامبر را در وحی به طور کامل نفی می کند از جمله: یونس/15 و نیز آیه 103 و 104 سورۀ نحل و آیات فراوان دیگر که بیش از این در دلایل وحانیت نص گذشت

«توماس کارلایل»، (1) «مونتگمری وات» (2) و «ریچارد بل» (3) ازاین افرادند. این گروه بیان کرده اند که محمد (صلی الله علیه و آله) از اوضاع و احوال مردم زمان خود بسیار آگاه بود و آن چه را مردم از آن رنج می بردند، می دانست و از نبوغش استفاده کرد (4) و مطالبی را آورد که مردم پذیرفتند؛ برای نمونه (5) مردم که از بی عدالتی رنج می بردند، او در کتابش روی عدالت تأکید فراوان نمود؛ چند خدایی زندگی مردم را پوشش داده و امری نامطلوب بود، او توحید را مطرح کرد؛ جنگ های قبیله ای باعث شد کودکان بسیاری یتیم شوند او در کتاب خود و گفتار و رفتارش یتیم را تکریم کرد و تأکید می کرد که با یتیمان خوش رفتاری کنند.

در همین جهت برخی، پیامبر را سیاست مدار نابغه، (6) یا شخصی فریب کار یا قدرت طلب معرفی کرده اند؛ چنان که «مویر» رسالت پیامبر (صلی الله علیه و آله) را به دو دوره مکی و مدنی تقسیم نموده و صداقت پیامبر (صلی الله علیه و آله) را در دوره مکی تأیید نموده و دوره مدنی را دوره ای غیر صادقانه می داند که ناشی از کسب قدرت او است و هر قدرتی فسادآور است. (7)

نقد و بررسی

بدون تردید پیامبر اسلام (صلی الله علیه و آله) و سایر پیامبران الهی نبوغ داشتند و مطابق روایات عقل های آنان کامل ترین عقل ها بوده است؛ اما میان آن چه پیامبران

ص:262

آورده اند با آن چه که نابغه ها ارائه کرده اند تفاوت اساسی وجود دارد:

1. دریافت پیامبران از نوع علم حضوری است و قابل تعلیم و تعلم و انتقال به غیر نیست و از سنخ فکر و دانش حصولی و مفاهیم ذهنی و تصورات و تصدیقات نیست؛ بر خلاف آن چه که نوابغ به دست آورده اند یا ارائه کرده اند که از سنخ فکر و دانش حصولی و مربوط به مفاهیم ذهنی و تصورات و تصدیقاتی است که به دست آورده اند.

2. پیامبران الهی در همه امور زندگی مردم نقش آفرین بوده اند؛ زیرا با قلب و روح مردم سر و کار داشته و با فطرت انسان با مردم سخن گفته اند؛ ولی نوابغ تنها در جنبه های خاصی نفوذ و نقش آفرینی داشته اند؛ همان طور که بسیاری از آنان نظیر ارسطو، افلاطون، بوعلی سینا و فارابی تنها به یک بعد از ابعاد زندگی بشر یا تنها در مجامع علمی دارای نقش و نفوذ بوده اند.

3. محتوای رسالت پیامبران الهی به ویژه محتوای رسالت پیامبر اسلام (صلی الله علیه و آله) و کتاب قرآن، محتوایی جامع و کامل و مربوط به ابعاد مختلف جهان هستی و انسان است و یک نابغه نمی تواند در همه این زمینه ها نبوغ و سخن هماهنگ داشته باشد.

4. سیاست مداران و نوابغ همواره ایده هایی آورده اند که در دوران های بعد ایده ها و آراء برتر و تازه تری آمده و چه بسا آراء گذشته را نقض کرده اند، بر خلاف پیامبران الهی که همواره یکدیگر را تأیید و اصول آموزه های آنان یکسان می باشد.

تلاوت می کرد؛ به گمان آن که بر او از جانب پروردگارش وحی شده است. (1) و یا حالت غش همان حالت هیستری است. (2)

به باور این ها محمد (صلی الله علیه و آله) هنگام پدید آمدن این حالت، مردم و اطرافیان را ترک می کرد. برای مدت طولانی به غار می رفت. (3) با خدا سخن می گفت و عرق سنگینی در جبینش احساس می کرد که همگی نشانۀ بیماری «صرع» بود. آنان از این حالت به «هیستری» و «هیجان عصبی» تعبیر می کنند که از مزاج عصبی شدید و عواطف بیش از حد سرچشمه می گیرد. (4) به نظر این گروه حضرت محمد (صلی الله علیه و آله) گاه به درجه ای می رسید که روز و شب را احساس نمی کرد. (5) بر اثر این نیروی جسمانی رنگ چهره اش تغییر می کرد. (6)

«سان پدرو» و برخی دیگر از مستشرقان تلاش کرده اند حقیقت وحی الهی را به بیماری صرع پیامبر اسلام (صلی الله علیه و آله) تفسیر نمایند. (7)

نولدکه (از مستشرقان معروف) می گوید: «پیامبر دچار بیماری صرع بود و زمانی که دچار این بیماری می شد، سخنانی بر زبان جاری می کرد که کاتبان وحی آنها را به جای وحی می نوشتند.» (8)

ص:264

وی در تعارض با گفته های پیشین خود احتمال بیماری صرع او را رد می کند و بر آن است که «محمد دستخوش هیجانات و عواطف زورآور بوده است که سرانجام او را به جایی می رساند که باور کند با غیب ارتباط دارد». (1)

«الویز اشپرنگر» ادعا می کند که حضرت دچار بیماری غش و حملۀ هیستری هم بوده است. (2)

گوستاو ویل نیز بر آن بود اثبات کند که حضرت گرفتار صرع بوده است.

نقد و بررسی

این دیدگاه مشابه آن چیزی است که مخالفان زمان پیامبر و یا حتی پیامبران پیشین مطرح کرده اند (ذاریات،52 و قلم،3)

1. این تحلیل و تفسیر از وحی-که پیامبر دارای بیماری صرع یا جن زدگی و مجنون است-درست نیست؛ زیرا هیچ دلیل و شاهدی از نظر تاریخی بر وجود صرع یا بیماری روانی در حضرت محمد (صلی الله علیه و آله) در دست نیست. (3) به همین دلیل حتی برخی دانشمندان غربی اتهام بیماری صرع را مردود دانسته اند؛ از جمله عبارت اند از:

- امیل درمنگهام: او معتقد است «کسانی که فرضیه وجود بیماری صرع را ارائه داده اند با توجه به امور نفسانی متمردین این عصر این سخن را گفته اند و از زندگی زیر خیمه غفلت کردند که بدون شک برای بقا و فرمان روایی بر عرب متعصب مردی صادق و زیرک لازم است و محمد (صلی الله علیه و آله) قبل از بعثت، زندگی

ص:265

منظمی داشت و بعد از آن نیز چنین بود و تنها در حالات وحی تغییری بر او دست می داد». (1)

-جان دیون پورت: او می گوید: «این که همواره گفته اند محمد (صلی الله علیه و آله) تحت تأثیر صرع واقع می شد از گفته های ناهنجار یونانی هاست که خواسته اند با تهمت تأثیر عوارض چنان مرضی بر تبلیغ کنندۀ عقیدۀ تازه و بدیع، لکه ای وارد کنند و خصوصیات اخلاقی او را مورد انزجار و نفرت جهان مسیحیت قرار دهند». (2)

2. ادعای مستشرقان با روایات هم خوانی ندارد و دچار اشتباه شده اند. نولدکه، برای اثبات ادعای خود درباره بیماری پیامبر (صلی الله علیه و آله) به چند کتاب معتبر اهل سنّت از جمله سیره ابن هشام استناد کرده است؛ اما هنگامی که به این منابع مراجعه می کنیم، می بینیم ماجرا مربوط به جنگ بدر است؛ پیامبر (صلی الله علیه و آله) به قصد نا امن کردن مسیر تجارت مشرکان، نه برای جنگ با آنان از مدینه خارج شده بود. زمانی که ابوجهل با هزار نفر، پیامبر (صلی الله علیه و آله) و یارانش را که 313 نفر بودند محاصره کرد، پیامبر (صلی الله علیه و آله) طی مذاکره ای که با ابوجهل انجام داد فرمود: ما برای جنگ با شما نیامده ایم. بگذارید به مدینه برگردیم. اما ابوجهل نپذیرفت. پیامبر پس از چند ساعت تلاش در هوای گرم خسته شده بود و برای مدت کوتاهی زیر سایبانی به خواب رفت «فَخَفَقَ خَفقةً»؛ چرت مختصری زد. بیدار که شد فرمود: «جبرئیل آمد و وعده پیروزی داد. نولدکه، عبارت «فَخَفَقَ خَفقةً» را به معنای «غش» گرفته و وحی را هذیان شمرده است. (3)

3. حالت غش که به آن حضرت دست می داد، (4) تنها در هنگام وحی مستقیم

ص:266

و بی واسطه و به علت سنگینی آن امر به پیامبر (صلی الله علیه و آله) دست می داده است. (1) و این تنها یک قسم ازاقسام وحی است. این حالت هیچ شباهتی به آثار صرع نداشته است؛ چون چنین فردی رفتاری نامتعادل از خود نشان می دهد و پس از بهبودی از آن چه کرده بی اطلاع است؛ به خلاف پیامبر (صلی الله علیه و آله) که پس از وحی، همه آن را حفظ بود و به همه جزئیات آن آگاهی کامل داشته است.

4. لازمه رهبری صحیح و موفقیت در پیشبرد هدف ها، سلامت جسم و روان است که همواره این ویژگی در انبیای الهی دیده می شود طبق روایات، عقل آنان بالاترین عقل ها است. از این گذشته اگر حالت وحی همان حالت صرع بوده است چرا این حالت فقط به هنگام نزول آیات الهی برای پیامبر (صلی الله علیه و آله) پیش می آمده؛ نه در مواقع دیگر؟ افزون بر آن چرا قبل از بعثت وجود چنین بیماری را برای پیامبر گزارش نکرده اند؟

5. بیماری صرع سیستم عصبی را به هم می ریزد و ضعف و ناتوانی می آورد. چگونه می تواند فردی را به درجه رسالت و رهبری برساند؟ یا حتی می تواند فردی را در بالاترین حد فصاحت و بلاغت قرار دهد که جهان را شگفت زده نماید؟ یا حتی از او یک انسان قانون گذار و صاحب شریعت بسازد؟ آیا این بیماری می تواند کسی را در جایگاه رفیع و بلندی قرار دهد که در طول قرن ها با عظمت و جلال ظاهر شود و درقلب میلیون ها انسان نفوذ کند؟

ص:267

چکیده فصل هشتم

ادیان آسمانی همه از یک منبع سرچشمه می گیرند و مبدأ همه آنها خداوند است. درباره الهی بودن کتاب مقدس یهود و مسیح پیش از این گذشت که اختلاف وجود دارد. مبدأ و مصدر قرآن کریم یعنی واژه ها، جمله ها، ترکیب آنها و آیات خداوند متعال است و مسلمانان در این باره هم نظرند. مهم ترین دلیل آن تحدّی، امی بودن پیامبر و تفاوت سخنان پیامبر با قرآن است که اگر کسی ادعا می کند قرآن از جانب غیر خدا است اگر می تواند در حد یک سوره کوچک مانند آن بیاورد. شواهد و قرائنی نیز در خود قرآن وجود دارد؛ از جمله این که، پیامبر در این متن هیچ دخالتی ندارد (یونس، آیه 15 و نحل، آیه 103). قرآن پیامبر را مفسّر و مبین آیات معرفی می کند نه مصدر آن (نحل، آیه 44). سخن سرایان عرب نیز اعتراف کرده اند که برتر از آن سخنی نیست. سیره شخصی و حوادث مهم زندگی پیامبر در قرآن نیامده است. در تاریخ نزول آیات گاهی وحی به تأخیر می افتاد و اگر از جانب خود پیامبر باشد نباید به تأخیر بیفتند.

الفاظ قرآن نیز از جانب خداوند است؛ زیرا افزون بر معجزه بودن کلمات و جملات، قرآن به لغت و زبان عربی بر پیامبر نازل شده است (یوسف، آیه 2). قرآن از جانب خداوند و جبرئیل بر پیامبر قرائت و تلاوت شده است و قرآن, کتاب و کلام الهی معرفی شده است.

مصادری که مخالفان و مستشرقان ادعا کرده اند، مانند دانشمندان یهود و نصارا سخنان آنان مردود است؛ زیرا پیامبر نزد کسی از آنان درس نخوانده و امی است. عهد قدیم در زمان پیامبر به عربی ترجمه نشده بود. آموزگارانی که ادعا شده است، خود فصاحت و بلاغت لازم را نداشته اند و مطالب قرآن از جمله

ص:268

داستان های آن با داستان های تورات و انجیل تفاوت جوهری دارد. از طرف دیگر قرآن ادعا می کند که تورات و انجیل تحریف شده است. چگونه خود از همان ها مطالبی را بگیرد؟

محمد (صلی الله علیه و آله) نیز خود نمی تواند آورنده قرآن باشد؛ زیرا هیچ مدرکی وجود ندارد که پیامبر چنین ادعا کرده باشد؛ بلکه عکس آن ادعا شده است. همه افراد مکه محمد (صلی الله علیه و آله) را به راستی، درستی و امانت داری می شناسند، کتاب های آسمانی پیشین نیز از این موضوع خبر داده اند.

در نتیجه این کتاب آسمانی حتی الفاظ و واژه های آن همه از جانب خداوند متعال است.

پرسش

1. درباره الهی بودن عهدین، چگونگی صدور و منبع آن را توضیح دهید.

2. دو دلیل و چهار شاهد بر الهی بودن قرآن کریم بیان کنید.

3. امی بودن پیامبر به چه معنا است و چه احتمالاتی در معنای امی بودن آن حضرت (صلی الله علیه و آله) وجود دارد و چگونه می تواند دلیل بر الهی بودن قرآن باشد؟

4. از آیه 103 و 104 سوره نحل (وَ لَقَدْ نَعْلَمُ أَنَّهُمْ یَقُولُونَ إِنَّما یُعَلِّمُهُ بَشَرٌ...) چه نکته هایی درباره مصدر اصلی قرآن استفاده می شود؟ طبق دیدگاه علامه طباطبایی آن را توضیح دهید.

5. درباره دخالت نداشتن پیامبر در متن قرآن توضیح دهید.

6. مواردی از تأخیر وحی را بیان کنید و توضیح دهید که چگونه بر الهی بودن متن قرآن دلالت می کند؟

7. چهار دلیل بر الهی بودن الفاظ قرآن بیان کنید.

ص:269

8. منظور از عربی بودن در آیاتی نظیر (إِنّا جَعَلْناهُ قُرْآناً عَرَبِیًّا...) چیست؟ آن را بیان کنید.

9. مشرکان صدر اسلام درباره منبع و مصدر اصلی متن قرآن چه نظری داشته اند. آن را به طور خلاصه و مطابق با آیات قرآن بنویسید.

10. مستشرقان درباره مصدر قرآن چه نظراتی را مطرح کرده اند؟ برخی دیدگاه های آنها را بنویسید. (چهار دیدگاه همراه با نام آنها)

11. آیا متن کتب یهود و نصارا و نیز دانشمندان آنها ممکن است مصدر قرآن باشد؟ آن را بررسی کنید و پاسخ دهید.

12. آیا ممکن است محمد (صلی الله علیه و آله) خود، مصدر قرآن باشد؟ این نظریه را نقد و بررسی نمایید.

13. دیدگاه تئودور نولدکه و یوسف درة الحداد را درباره مصادر وحی بیان نموده آن را نقد و بررسی نمایید.

14. واژه «قل» و «قرائت» چگونه بر نزول قرآن از جانب خداوند دلالت می کند؟ آن را توضیح دهید.

پژوهش

«بررسی تطبیقی»

درباره الفاظ کتاب مقدس به ویژه تورات و انجیل و الهی بودن یا نبودن آن پژوهشی ارائه دهید و آن را با الهی بودن متن قرآن تطبیق نمایید.

منابع

1. میکائیلیان، الهیات مسیحی ؛

ص:270

2. رامیار، بخشی از نبوت اسرائیلی و مسیحی ؛

3. سلیمانی، کتاب مقدس ؛

4. توماس میشل، کلام مسیحی، ترجمه حسین توفیقی؛

5. ایان باربور، علم و دین، ترجمه خرمشاهی؛

6. مایکل پترسون و دیگران، عقل و اعتقاد دینی.

ص:271

ص:272

دسته ای دیگر از روایات مدت نزول وحی را در مکه ده سال و در مدینه نیز ده سال دانسته اند؛ در این صورت اگر پیامبر (صلی الله علیه و آله) در چهل سالگی مبعوث شده باشد، سه سال فترت وحی بوده است و در مدت بیست سال نیز قرآن نازل شده است: ده سال در مکه و ده سال در مدینه. البته دسته ای دیگر نیز از روایات وجود دارد که مدت زمان نزول وحی را در مکه هشت سال می داند.

بر اساس این روایات, دیدگاه ها نیز درباره فترت وحی متفاوت شده است. در هر صورت مقریزی مدت فترت وحی را سه روز یا پانزده روز، یا چهل روز یا حدود دو سال و یا حدود دو سال و نیم به صورت مختلف بیان می کند. (1)

یعقوبی نیز تصریح دارد که سوره مدّثر بعد از آیات سوره اقرأ (علق) در روز دوم بعثت نازل شده است؛ بنابراین انقطاع وحی پس از نزول این سوره خواهد بود. (2)

ابوعبدالله زنجانی بر این باور است که پس از نزول آیه (اقْرَأْ بِاسْمِ رَبِّکَ الَّذِی خَلَقَ...) در مدت سه سال قرآن نازل نشد و این مدت را «فترت وحی» می نامند؛ پس از آن قرآن به تدریج نازل گردید. (3)

استاد معرفت نیز می فرماید:

آغاز وحی رسالی «بعثت» در 27 رجب، سیزده سال پیش از هجرت (609م) بود؛ ولی نزول قرآن در مقام کتاب آسمانی سه سال تأخیر داشت. این سه سال را به نام «فترت» می خوانند. پیامبر در این مدت دعوت را سری انجام می داد تا آیه (فَاصْدَعْ بِما تُؤْمَرُ...) نازل شد و دستور اعلان عمومی دعوت را دریافت کرد. (4)

بر این اساس قرآن در مدت بیست سال نازل شده است.

ص:274

ایشان در جای دیگر می نویسد: «مدت نزول تدریجی قرآن بیست سال است. نزول قرآن سه سال بعد از بعثت آغاز و تا آخرین سال حیات پیامبر (صلی الله علیه و آله) ادامه داشت». (1)

این که چرا دوران فترت و قطع وحی, بی درنگ پس از اولین وحی پیش آمد, از نظر برخی چنین توجیه می شود که نگرانی پیامبر (صلی الله علیه و آله) از میان برود و شوقش افزون گردد و انسش بیشتر و آماده تر باشد تا وحی را دریافت کند. (2)

3. عکرمه (107ق) از قول ابن عباس می گوید: «پیامبر (صلی الله علیه و آله) چهل و سه ساله بود که قرآن بر او نازل شد و آن حضرت ده سال در مکه بود». (1)

4. عکرمه در روایت دیگری از ابن عباس نقل می کند که «قرآن در شب قدر یک باره به آسمان دنیا نازل شد؛ سپس در بیست سال نزول یافت». (2)

5. ضحاک بن مزاحم از ابن عباس نزول تدریجی قرآن را توسط جبرئیل بر پیامبر (صلی الله علیه و آله) بیست سال بیان کرده است. (3)

6. عامر بن شراحیل شعبی (م 20-109ق) از فقهای تابعین گوید:

پیامبر (صلی الله علیه و آله) چهل ساله بود که به نبوت رسید؛ آن گاه اسرافیل (علیه السلام) سه سال قرین نبوتش شده و به وی کلمه و چیز دیگر می آموخت؛ ولی به زبان خود قرآن بر او نازل نمی کرد؛ پس از سه سال جبرئیل قرین نبوتش گردید و به زبان خود ده سال در مکه و ده سال در مدینه قرآن را بر او نازل کرد. (4)

7. یحیی بن جعده (م حدود 110ق) گوید:

فرستاده خدا (صلی الله علیه و آله) به فاطمه (علیها السلام) فرمود: هیچ پیامبری مبعوث نشد؛ مگر آن که کسی که پس از او به نبوت رسید, به [مدت] نیمی از عمر نبوت او بوده است. عیسی (علیه السلام) برای چهل سال و من برای بیست سال مبعوث شدم. (5)

8. معمر ازدی (96-154ق) از حسن بصری (20-110 ق) نقل می کند که وی گفته است: «میان آغاز و پایان نزول قرآن حدود بیست سال بود». (6)

ص:276

9. عایشه (م 57 ق) در روایتی گوید: «رسول خدا (صلی الله علیه و آله) در چهل سالگی مبعوث شد، ده سال در مکه و ده سال در مدینه ماند و در شصت سالگی وفات کرد». (1)

10. در روایت دیگر ابوسلمه گوید: «عایشه و ابن عباس به من خبر دادند که رسول خدا (صلی الله علیه و آله) ده سال در مکه و ده سال در مدینه ماند و قرآن بر او نازل می شد». (2)

11. سعید بن مسیب (م 94 ق) از فقهای تابعین گوید: «پیامبر (صلی الله علیه و آله) در چهل و سه سالگی قرآن بر او نازل شد و او ده سال در مکه و ده سال در مدینه ماند و شصت و سه ساله بود که وفات کرد». (3)

12. ربیعه بن ابی عبدالرحمن (م 136 ق) گوید:

من از انس (م 92 ق) شنیدم که می گفت: رسول خدا (صلی الله علیه و آله) در چهل سالگی مبعوث شد و او ده سال در مکه و ده سال در مدینه ماند و خدا در شصت سالگی جان مبارکش را بگرفت؛ در حالی که در سر و ریش او بیست موی سفید بیش نبود. (4)

مدلول این روایات این است که مدت نزول قرآن بر پیامبر (صلی الله علیه و آله) بیست سال بوده است: ده سال در مکه و ده سال در مدینه؛ همچنین بیشتر آنها سن پیامبر (صلی الله علیه و آله) را شصت سال و در برخی از آنها شصت و سه سال بیان کرده اند.

در برخی از آنها نیز مانند سخن عایشه بعثت را چهل سالگی و در روایت سعید بن مسیب آغاز نزول را چهل و سه سالگی بیان کرده اند.

ص:277

نقد و بررسی

این روایات از جنبه های مختلف قابل نقد و بررسی است:

1. تناقض در زمان نزول قرآن بر پیامبر (صلی الله علیه و آله) و تفاوت سن ایشان. در روایت عکرمه و سعید بن مسیب نزول قرآن را چهل و سه سالگی و در روایت ربیعه و عایشه زمان بعثت را چهل سالگی گفته اند.

همچنین در روایت عایشه و ربیعه بن ابی عبدالرحمن سن پیامبر (صلی الله علیه و آله) را شصت سالگی و در روایت سعید بن مسیب سن آن حضرت را 63 سالگی بیان کرده است.

2. تناقض این روایات با روایاتی که نزول قرآن در مکه را سیزده سال دانسته و سن پیامبر (صلی الله علیه و آله) را شصت و سه ساله بیان می کند و روایات آن خواهد آمد.

3. در برخی روایات، راوی از تابعانی است که سالیانی پس از رحلت پیامبر (صلی الله علیه و آله) به دنیا آمده است و از صحابی آن حضرت نیز نقل نکرده است؛ از جمله روایت حسن بصری، روایت یحیی بن جعده و روایت سعید بن مسیب؛ بنابراین روایات از نظر سند قابل اعتماد نیستند.

4. طرفداران نظریه فترت بر این باورند، که پس از سه سال دعوت عمومی پیامبر (صلی الله علیه و آله) مطابق آیه شریفه (فَاصْدَعْ بِما تُؤْمَرُ...)؛ 1 به آن چه امر شده ای آشکار کن. آغاز نزول قرآن بوده است. و این آیه در سوره حجر می باشد و سوره حجر در سال چهارم بعثت نازل شده و مطابق ترتیب نزول، پنجاه و چهارمین (1) سوره می باشد.

ص:278

اگر فترت را بپذیریم لازمه اش آن است که در طول سه سال هیچ سوره ای نازل نشده است و تنها در سال چهارم، پنجاه و سه سوره نازل شده باشد و کسی به آن ملتزم نخواهد شد.

افزون بر آن کمی پیش از اعلان دعوت عمومی، از جانب خداوند، دستور رسید: (وَ أَنْذِرْ عَشِیرَتَکَ الْأَقْرَبِینَ ) 1 نزدیکان خویش را بیم ده و به اسلام دعوت کن. این آیه در سوره شعرا است و سوره شعرا مطابق ترتیب نزول یا سوره چهل و پنجم یا چهل و ششم یا چهل و هفتم می باشد؛ یعنی بیش از پنج سوره قبل از حجر و تا قبل از شعرا نیز حدود 45 سوره نازل گشته است؛ (1) پس در این مدت سه سال، بی گمان سوره هایی نازل شده است.

5. قبل از آشکار شدن دعوت علنی، غیر از حضرت خدیجه (علیها السلام)، امام علی (علیه السلام) و زید بن حارث، افراد بسیاری از جمله حمزه عموی پیامبر (صلی الله علیه و آله) (مطابق یک روایت) و نیز زبیر، عمار، خبّاب بن ارت، سعید بن زید، سعد بن ابی وقاص، صهیب بن سنان و جمعی دیگر به پیامبر (صلی الله علیه و آله) ایمان آورده بودند. (2) آیا این افراد باید از محتوای دعوت پیامبر آگاهی می داشتند یا باید کورکورانه دعوت آن حضرت را می پذیرفتند؟ بنابراین باید سوره ها و آیاتی نازل شده باشد تا محتوای دین پیامبر (صلی الله علیه و آله) را به این افراد اعلام کند.

6. افزون بر آن محتوای سوره های مدّثر و مزّمل که طبق ترتیب منقول از ابن

ص:279

عباس سومین و چهارمین (1) سوره نازل شده است با آغاز جریان نبوت و نگرانی اولیه آن حضرت در برخورد با مسئله بعثت سازش دارد؛ زیرا روایات ذیل آغاز آن وارد شده که پیامبر (صلی الله علیه و آله) پس از نزول از غار حرا به خانه خود آمد و چون نیاز به آرامش داشت دثار و لباسی را به دور خود پیچیده بود و به آن حضرت (یا أَیُّهَا الْمُزَّمِّلُ ) و (یا أَیُّهَا الْمُدَّثِّرُ) خطاب شد. (2)

7. اشکال دیگر از نظر عقلی این که قطع ارتباط پیامبر با وحی، قطع ارتباط با خداست و معقول نیست که در آغاز بعثت، اصل نبوت به وی اعلام شود و پس از آن تا مدت سه سال چنین شخصیتی رها گردد؛ در حالی که او به پشتیبانی، آرامش روحی، معرفت بیش از پیش و قوت قلب نیاز دارد. چگونه معقول است که چنین پیامبری به حال خود رها شود و آیه ای بر او نازل نگردد.

8. افزون بر آن چه آمد مجموعه روایات نقل شده به فرض صحت سند و محتوا با دو گروه دیگر از روایات مربوط به آغاز نزول و آغاز بعثت پیامبر (صلی الله علیه و آله) و نیز حضور وی در مکه و مدینه تعارض دارد؛ زیرا در گروهی از روایات مدت نزول وحی در مکه را هشت سال (3) و گروهی دیگر از روایات مدت نزول وحی بر پیامبر (صلی الله علیه و آله) را در مکه سیزده سال بیان کرده است. (4)

در نتیجه پذیرش قطع وحی در مدت سه سال بسیار مشکل می نماید؛ به ویژه آن که دو گروه دیگر از روایات با روایات مطرح شده تعارض دارند. در این جا به بررسی این دو گروه از روایات می پردازیم:

ص:280

قبض رسول الله (صلی الله علیه و آله) وهو ابن ثلاث وستین فی سنة عشر من الهجرة فکان مقامه بمکه اربعین سنة ثمّ نزل علیه الوحی فی تمام الاربعین وکان بمکه ثلاث عشرة سنة ثم هاجر إلی المدینة؛ (1) رسول خدا در 63 سالگی در سال دهم هجرت رحلت کرد، اقامت او در مکه در چهل سالگی بود که به او وحی شد و پس از آن سیزده سال در مکه بود و سپس به مدینه مهاجرت کرد.

دو . مفضل بن عمر (م 148ق) گوید:

امام صادق (علیه السلام) فرمود: ای مفضل! قرآن در بیست و سه سال نازل شد، خداوند می فرماید: (شَهْرُ رَمَضانَ الَّذِی أُنْزِلَ فِیهِ الْقُرْآنُ ) 2 و می فرماید (إِنّا أَنْزَلْناهُ فِی لَیْلَةٍ مُبارَکَةٍ ) 3 و نیز می فرماید: (... لَوْ لا نُزِّلَ عَلَیْهِ الْقُرْآنُ جُمْلَةً واحِدَةً کَذلِکَ لِنُثَبِّتَ بِهِ فُؤادَکَ وَ رَتَّلْناهُ تَرْتِیلاً). 4 به امام (علیه السلام) عرض کردم، مولایم! این تنزیلی است که خدا آن را در کتاب خود متذکر شده است (ما قرآن را در یک شب و در ماه رمضان نازل کرده ایم.) حال چگونه وحی در 23 سال پدید آمده است؟ فرمود: آری ای مفضل! خدا قرآن را در ماه رمضان (به پیامبر (صلی الله علیه و آله) عطا کرد؛ ولی او آن را جز در وقت ضروری ابلاغ نمی کرد. (2)

سه . عمرو بن دینار (م، حدود150 ق) گوید: ابن عباس گفته است: «رسول خدا (صلی الله علیه و آله) در مکه سیزده سال ماند و در 63 سالگی وفات کرد». (3)

چهار . ابوجمره ضبعی (4) (ت 128ق) گوید:

ص:282

ابن عباس می گوید: فرستاده خدا (صلی الله علیه و آله) در چهل سالگی مبعوث شد و سیزده سال در مکه ماند که به او وحی می شد و در مدینه ده سال [بماند] و 63 ساله بود که وفات کرد. (1)

پنج . عکرمه (ت 107ق) گوید:

همو گفت: پیامبر (صلی الله علیه و آله) چهل ساله بود که [قرآن] بر او نزول یافت. او سیزده سال در مکه و ده سال در مدینه بود و 63 ساله بود که وفات کرد. (2)

شش . عبیدالله حلبی (3) (115ق) گوید:

همو گفت: فرستاده خدا (صلی الله علیه و آله)، پس از آن که از سوی خدای تبارک و تعالی [به او] وحی شد، سیزده سال در مکه ماند. در سه سال آن پنهان و ترسان بود و [دعوتش را] آشکار نمی ساخت؛ تا آن که خدا به او فرمان داد، آن چه را که بدان فرمان داده شد، آشکار سازد. در این هنگام بود که دعوت را آشکار ساخت. (4)

بنابراین سه سال دعوت مخفیانه پیامبر در مدت این سیزده سال وجود داشته و سوره هایی نیز در مدت این سه سال نازل شده است. پس از آن پیامبر اسلام (صلی الله علیه و آله) با نزول آیه (وَ أَنْذِرْ عَشِیرَتَکَ الْأَقْرَبِینَ ) 1 مأمور به دعوت رسمی خویشاوندان می شود و پس از آن با نزول آیه (فَاصْدَعْ بِما تُؤْمَرُ...)؛ 2 مأمور می شود که دعوت خود را علنی کند.

این دیدگاه غیر از آن که با روایات گذشته تطبیق می کند، مطابق روایات دیگری نیز هست؛ از جمله این که امام صادق (علیه السلام) فرمود:

مکث رسول الله (صلی الله علیه و آله) بمکه بعد ما جاء الوحی عن الله تبارک و تعالی ثلاث عشرة سنة، منها ثلاث سنین مختفیاً خائفاً لایظهر امره حتی امره الله ان یصدع بما امر به فاظهر حینئذٍ الدعوة؛ (1) پس از این که وحی از جانب خداوند بر پیامبر نازل شد رسول خدا سیزده سال در مکه توقف کرد که سه سال آن دعوت مخفیانه داشت و امر خود را آشکار نمی کرد تا این که خداوند به او فرمان داد دعوتش را آشکار کند و از همان زمان مردم را (علنی) به اسلام دعوت نمود.

بنابراین لازم نیست که فترت در مدت سه سال را با محذورات عقلی و روایی که دارد، بپذیریم؛ اما می توان فترت را در مدت های کوتاه تری که در فواصل مختلف وحی و برخی از مقاطع نزول وحی بوده است پذیرفت و این یک امر طبیعی است که در برخی مواقع، در مدت کوتاهی وحی بر پیامبر نازل نشود؛ اما وحی به معنای قطع ارتباط کامل آن هم در مدت سه سال قابل پذیرش نیست.

ص:284

این روایت اتهام نوعی جنون به پیامبر (صلی الله علیه و آله) را (العیاذ بالله) القا می کند؛ افزون بر آن که نبوت همیشه همراه با یقین است و هرگاه وحی بر پیامبری القا می شود او به یقین درمی یابد که از جانب خداوند است و این که شخص دیگری مانند ورقة بن نوفل به آن حضرت اعلام کند که او پیامبر است مقام نبوت را زیر سؤال می برد. (1)

علی بن ابراهیم قمی از ابی الجارود از امام باقر (علیه السلام) نیز روایتی مرسل نقل می کند:

جبرئیل مدتی بر پیامبر (صلی الله علیه و آله) نازل نشد و این بعد از نزول آیات نخستین سوره علق بود؛ سپس وحی قطع شد. خدیجه (علیها السلام) گفت: می بینم خداوند تو را رها کرده که جبرئیل را به سوی تو نفرستاده است. در این موقع وحی آسمانی فرود آمد که ( ما وَدَّعَکَ رَبُّکَ وَ ما قَلی ). (2) و (3)

این در حالی است که روایات ابی الجارود قابل خدشه است چراکه ایشان رئیس فرقه جارودیه زیدیه است و انحراف فکری دارد.

در روایتی از ابن عباس آمده است که وحی مدتی قطع شد و [جبرئیل] مدت پانزده روز نزد پیامبر (صلی الله علیه و آله) نیامد. مشرکان گفتند: «قلّاه الله و ودّعه»؛ خداوند بر او به شدت غضب کرده و او را رها نموده است. در این جا سوره والضحی (ما وَدَّعَکَ رَبُّکَ وَ ما قَلی) نازل شد. (4)

قرطبی در نقل دیگر از بخاری به طور مرسل از جندب بن سفیان نقل می کند:

پیامبر (صلی الله علیه و آله) شکوه ای کرد که دو یا سه شب است به استراحت می گذراند. زنی (همسر ابولهب و خواهر ابوسفیان) نزد وی آمد و گفت: ای محمد! من

ص:286

می بینم (امید دارم) که شیطانت (کنایه از جبرئیل) تو را واگذاشته است. مدت دو یا سه شب است قرین و همراهت را نمی بینم. در این هنگام خداوند آیه نازل فرمود که (وَ الضُّحی* وَ اللَّیْلِ إِذا سَجی* ما وَدَّعَکَ رَبُّکَ وَ ما قَلی). 1

در برخی دیگر از نقل ها آمده است که «خوله» خادمه پیامبر (صلی الله علیه و آله) گفته است:

سگی داخل خانه شد و زیر تخت پیامبر (صلی الله علیه و آله) رفت و در همان جا مُرد. پیامبر (صلی الله علیه و آله) چند روزی درنگ نموده و وحی بر او نازل نشد. پیامبر به خوله گفت: ای خوله! چه اتفاقی در خانه من افتاده است؟ چرا جبرئیل نزد من نمی آید؟ خوله گفت: اگر اجازه بفرمایی خانه را جارو کنم. پس از جارو کردن زیر تخت، سگ مرده ای را یافت، آن را گرفته و به پشت دیوارهای خانه انداخت... پس از آن جبرئیل بر پیامبر (صلی الله علیه و آله) نازل شد و پیامبر با حالت لرزش به من گفت: «دثّرینی» در این هنگام بود که سوره ضحی نازل شد. (1)

ابن زید (م182ق) گوید:

سگی در خانه رسول خدا (صلی الله علیه و آله) بود. وقتی جبرئیل نازل شد، فرستاده خدا او را به سبب دیر آمدن سرزنش کرد. جبرئیل عرض کرد: آیا نمی دانی در خانه ای که سگ یا تصویر باشد، داخل نمی شوم؟ (2)

زید بن ارقم (م66 ق) نیز گوید:

وقتی (تَبَّتْ یَدا أَبِی لَهَبٍ وَ تَبَّ...) نازل شد، به همسر ابولهب گفتند: محمد (صلی الله علیه و آله) از تو بدگویی کرده است. آن گاه او به نزد رسول خدا (صلی الله علیه و آله)-که در میان جمعیت نشسته بود-آمد و گفت: ای محمد! چرا از من بدگویی می کنی؟ فرمود: سوگند به خدا! من از تو بدگویی نکردم؛ جز خدا کسی از تو بدگویی نکرده است. گفت: آیا مرا دیده ای که هیزم بر دوش بگیرم یا دیده ای که در گردنم ریسمانی از لیف خرما باشد؟ سپس رفت. پس از آن

ص:287

رسول خدا (صلی الله علیه و آله) روزهایی درنگ کرد. و [جبرئیل] مدتی بر پیامبر (صلی الله علیه و آله) نازل نمی شد، آن گاه همسر ابولهب نزد آن حضرت آمد و گفت: می بینم، رفیقت تو را رها کرده و بر تو خشم گرفته است. در این جا خداوند (وَ الضُّحی* وَ اللَّیْلِ إِذا سَجی* ما وَدَّعَکَ رَبُّکَ وَ ما قَلی ) را نازل کرد. (1)

این دو روایت و نیز روایت خوله به فرض صحت سند با اشکالاتی روبه رو است؛ از جمله این که نام خوله و حسن و حسین (علیهما السلام) با مدنی بودن سوره تناسب دارد؛ در حالی که سوره «ضحی» در مکه، آن هم در آغاز بعثت بر پیامبر (صلی الله علیه و آله) نازل شده است. افزون بر آن، این که حسن و حسین (علیهما السلام) سگی داشته باشند و آن را در خانه رسول خدا (صلی الله علیه و آله) بیاورند، هرگز زیبنده خاندان رسالت نیست. نکته دیگر این که در روایت زید بن ارقم علت نازل شدن جبرئیل بر پیامبر (صلی الله علیه و آله) بیان نشده است.

افزون بر آن در مدت انقطاع وحی نیز اختلاف فراوان وجود دارد: برخی روایات دو شب، ابن جریح آن را دوازده روز، ابن عباس پانزده روز، برخی دیگر پانزده روز و مقاتل آن را چهل روز بیان کرده است. (2)

بعد از این پرسش ها بوده است، که مدت پانزده شب یا چهل روز وحی به تأخیر افتاد، تا پاسخ این پرسش ها بیاید؛ سپس پاسخ آنها در قالب سوره «کهف» نازل شد.

ابوبصیر گوید: امام صادق (علیه السلام) فرمود:

سبب نزول سوره «کهف» چنین بوده است که قریش سه نفر به نام «نضر بن حارث بن کلده و عقبة بن ابی معیط و عاص بن وائل سهمی» را به نجران فرستادند. آنها می خواستند از دانشمندان یهود و نصارا مسائلی را آموخته تا از رسول خدا (صلی الله علیه و آله) بپرسند و او را در دعوتش بیازمایند. آنها نزد دانشمندان یهود رفته و از آنها پرسیدند که چه کنند؟ آنها گفتند: از او سه مسئله بپرسید. اگر به گونه ای که ما آگاهی داریم، پاسخ داد، او راست گوست؛ سپس از او درباره یک مسئله دیگر بپرسید، اگر مدعی بود که می داند، دروغ گوست. آنها پرسیدند: آن سه مسئله چیست؟ پاسخ دادند: از او درباره جوانانی که در روزگار پیشین بودند و از شهر خود بیرون رفته و در غاری پنهان شده و خوابیدند، بپرسید که چه مدت در خواب به سر بردند؟ و چند نفر بودند؟ و چه چیز به همراه داشتند؟ و سرگذشتشان چگونه بود؟

از او درباره موسی (علیه السلام) در زمانی که خداوند-عزوجل-به او امر کرد که به دنبال آن دانشمند رفته و از او دانشی بیاموزد، بپرسید که او چه کسی بود؟ و چگونه وی به دنبال او رفته؟ و داستانش چگونه بود؟

از او درباره آن جهانگردی که مغرب و مشرق خورشید را گشت تا به سد یأجوج و مأجوج رسید، بپرسید که او چه کسی بود؟ و چه سرگذشتی داشت؟ دانشمندان یهود سرگذشت هر سه مسئله را برای آنها بیان و املا کرده و به آنها گفتند: اگر او به گونه ای که ما بر شما املا کردیم پاسخ داد، راست گوست و اگر برخلاف آن پاسخ داد، او را راست گو نشمارید.

آنها پرسیدند: مسئله چهارم چیست؟ گفتند: از او بپرسید که رستاخیز چه زمانی برپا می شود؟ اگر او مدعی بود می داند، دروغ گوست؛ زیرا برپایی

ص:289

رستاخیز را جز خدای تبارک و تعالی نمی داند. آنها به مکه بازگشتند و به نزد ابوطالب آمده، گفتند: ای ابوطالب! اگر برادرزاده ات می پندارد که خبر آسمان به نزد او می آید، ما از او درباره مسائلی می پرسیم. اگر درباره آنها به ما پاسخ داد می دانیم که او راست گوست؛ ولی اگر به ما پاسخ نداد، می دانیم که دروغ گوست.

ابوطالب گفت: از او درباره آن چه به نظرتان می آید بپرسید. آنها از آن حضرت درباره آن سه مسئله پرسیدند. فرستاده خدا (صلی الله علیه و آله) فرمود: فردا به شما خبر می دهم؛ ولی «ان شاءالله» نگفت. آن گاه وحی چهل روز متوقف شد تا آن که پیامبر (صلی الله علیه و آله) اندوهگین شد و یارانش به تردید افتادند. قریش شاد شدند و او را مسخره نموده و آزار دادند و ابوطالب (نیز) اندوهگین شد. وقتی چهل روز گذشت، سوره «کهف» بر آن حضرت نازل شد. رسول خدا (صلی الله علیه و آله) به جبرئیل (علیه السلام) عرض کرد، دیر کردی؟ پاسخ داد: ما جز با اذن خدای متعال فرود نمی آییم.

سعید بن جبیر و عکرمه مشابه این روایت را از ابن عباس، نقل می کنند:

از جانب مشرکان قریش دو نفر به نام نضر بن حرث بن کلدة و عقبة بن ابی معیط نزد علمای یهود در مدینه رفتند. آنها گفتند: از او سه چیز بپرسید: داستان جوانان غار (اصحاب کهف)، جهان گردی (ذوالقرنین) که مغرب و مشرق زمین را گشت و روح. آنها پس از بازگشت به مکه نزد پیامبر (صلی الله علیه و آله) رفتند و مسائل را پرسیدند. پیامبر (صلی الله علیه و آله) فرمود: فردا به شما خبر می دهم؛ ولی ان شاءالله نگفت. آنها رفتند و پیامبر (صلی الله علیه و آله) پانزده شب منتظر ماند. خداوند درباره آن مسائل وحی نفرستاد و جبرئیل نیز نیامد. اهل مکه سخنان طعن آمیز زدند. این مطلب بر پیامبر (صلی الله علیه و آله) سخت آمد. پس از آن جبرئیل (علیه السلام) از جانب خداوند نازل شد و سوره کهف را آورد و درباره روح نیز آیه (وَ یَسْئَلُونَکَ عَنِ الرُّوحِ ) نازل شد (1) [اگرچه این آیه در سوره کهف نیست و در سوره اسرا می باشد].

ص:290

طبق این دو روایت و مانند آن، مدت چهل یا پانزده شبانه روز وحی بر پیامبر (صلی الله علیه و آله) قطع شده است.

اشکال این روایات تفاوت مدت تأخیر یا انقطاع وحی می باشد. اشکال دیگر این که در روایت نخست افراد فرستاده شده نزد دانشمندان یهود سه نفر و در روایت ابن عباس دو نفرند. نیز پرسش های روایت نخست، داستان اصحاب کهف، موسی (علیه السلام) و خضر (علیه السلام) و ذوالقرنین و زمان قیامت بوده؛ اما در روایت ابن عباس داستان اصحاب کهف، ذوالقرنین و مسئله روح بوده است.

این تفاوت ها بر فرض صحت سند باعث می شود اعتماد نسبت به محتوای آنها کم شود. در هر صورت اگر انقطاع وحی به معنای تأخیر طبیعی آن باشد تا این که از جانب خداوند پاسخ برسد، اشکالی ندارد.

نگریستم، دیدم جبرئیل بر تختی در آسمان قرار گرفته است. [لرزشی به من دست داد] و گفتم: مرا بپوشانید؛ سپس آبی به روی من ریختند. پس از آن خداوند (یا أَیُّهَا الْمُدَّثِّرُ) را نازل کرد. (1)

برخی گفته اند پس از نزول این سوره وحی قطع شده است.

نیز ابوسلمة بن عبدالرحمن از جابر بن عبدالله انصاری نقل می کند که رسول خدا (صلی الله علیه و آله) در حالی که از فترت وحی سخن می گفت فرمود: «وقتی من در بازگشت از حراء قدم می زدم، صدایی از آسمان شنیدم. سرم را بلند کردم، آن گاه فرشته ای را دیدم که در «حراء» به نزد من آمده بود. دیدم بر تختی در میان آسمان و زمین نشسته است. من از ترس او از جا کنده شدم و به نزد اهلم رفتم. گفتم: مرا بپوشانید؛ سپس آنها مرا پوشاندند. آن گاه (یا أَیُّهَا الْمُدَّثِّرُ* قُمْ فَأَنْذِرْ) نازل شد». (2) و برخی افزوده اند: پس از آن وحی پی در پی آمد. (3)

اما همان طور که مشاهده می شود این روایات به فرض صحت سندهای آن محتوای آنها درباره فترت وحی سخن نمی گویند و تنها درباره اولین سوره نازل شده، سخن می گویند که آن نیز مورد اختلاف است؛ چراکه طبق قول مشهور نخستین سوره نازل شده همان سوره علق است؛ مگر این که قائل به فترت شویم که پس از دوران طولانی فترت (سه سال) و انقطاع وحی این سوره نازل شده باشد. (4)

این نیز پذیرفتنی نیست؛ زیرا در روایت هیچ تصریحی به انقطاع وحی آن هم در مدت طولانی نشده است. تنها سخن راوی است که رسول خدا (صلی الله علیه و آله) درباره

ص:292

فترت وحی سخن می گفت؛ اما این که در این باره چه گفته است و مدت فترت چقدر بوده است، هیچ نشانه ای در روایت نیست.

این در حالی است که برای نزول سوره مدّثر اسباب نزول دیگری نیز نقل شده است که هیچ ارتباطی به فترت وحی ندارد. (1)

همچنین وی ذیل آیه مذکور از ابن عباس نقل می کند که پیامبر (صلی الله علیه و آله) به جبرئیل فرمود: چه چیزی تو را منع می کند که بیش از پیش به زیارت ما بیایی؟ آیه (وَ ما نَتَنَزَّلُ إِلاّ بِأَمْرِ رَبِّکَ...) نازل شد و در ذیل جمله (... ما کانَ رَبُّکَ نَسِیًّا) آمده است که: ای پیامبر! حتی اگر وحی به تأخیر افتد خداوند تو را فراموش نمی کند. (1)

افراد دیگری مانند انس (م 92 ق) و سدّی (م 127 ق) نیز فترت وحی را پس از مدتی درباره آیه مذکور بیان کرده اند. (2)

ظاهر این روایات نشان می دهد که وحی مدتی قطع شد تا این که آیه 64 سوره مریم نازل گردید و علت آن را بیان نمود؛ اما در هیچ جای روایات اشاره نشده است که در میان سوره مریم وحی قطع گردید و شاید از نزول آیه 64 و بیان علت تأخیرِ آمدن جبرئیل، استنباط شده باشد که قطع وحی در میان سوره مریم بوده است؛ اما روایتی که طبرسی نقل می کند و به بسیاری از تابعین نیز نسبت می دهد علت قطع وحی همان پرسش های مربوط به سوره کهف بوده است. و سوره مریم طبق ترتیب نزول، سوره چهل و چهارم و سوره کهف، سوره شصت و نهم می باشد و بین این حدود 24 سوره نازل شده است. (3)

نقد و بررسی

انقطاع وحی از دو جهت بررسی می شود: ثبوت (امکان عقلی) و اثبات.

یافتن وحی، امری نادرست و نامعقول می باشد؛ چراکه پس از انتخاب نبی از سوی خداوندی که حکیم و علام الغیوب و از همه اسرار آفرینش آگاه است: (یَعْلَمُ السِّرَّ فِی السَّماواتِ وَ الْأَرْضِ ) پیامبری را برای هدایت امتش برگزیده که دینش جاودانه و جهانی و خاتم پیامبران نیز می باشد: (ما کانَ مُحَمَّدٌ أَبا أَحَدٍ مِنْ رِجالِکُمْ وَ لکِنْ رَسُولَ اللّهِ وَ خاتَمَ النَّبِیِّینَ...) و چنین رسالتی در طول حیات پیامبر بر پایه وحی و استمرار آن مبتنی است, نباید فرد دیگری برتر از او برای این امر مهم باشد؛ پس این وحی باید ادامه پیدا کند تا کامل و تمام شود (الْیَوْمَ أَکْمَلْتُ لَکُمْ دِینَکُمْ وَ أَتْمَمْتُ عَلَیْکُمْ نِعْمَتِی وَ رَضِیتُ لَکُمُ الْإِسْلامَ دِیناً).

بنابراین قطع وحی با فرضیه مذکور معقول نیست و شخص دیگری نیز شایستگی این امر را ندارد تا به او واگذار شود؛ اما در صورتی که انقطاع به معنای تمام و پایان یافتن وحی نباشد؛ بلکه بدین معنا باشد که در مدت خاص و زمان معینی وحی نازل نشده است، این در طول حیات پیامبر (صلی الله علیه و آله) یک امر عادی و معمولی بوده است. گاهی وحی یک روز یا دو روز یا بیشتر و کم تر تأخیر داشته است و این همان فلسفه نزول تدریجی وحی خواهد بود که بر اساس مصالح و مفاسد، نیازها، حوادث و جریانات در مقاطع و موقعیت های مختلف نازل می شده است؛ چنان که قرآن کریم می فرماید: (وَ قُرْآناً فَرَقْناهُ لِتَقْرَأَهُ عَلَی النّاسِ عَلی مُکْثٍ...)؛ 1 و قرآنی را پراکنده کردیم (آیاتش را از هم جدا کردیم) تا آن را با درنگ بر مردم بخوانی.

این مدت را «فاصله زمانی میان دو نزول» می نامیم؛ نه انقطاع وحی؛ در نتیجه هیچ ضرورتی نداشته است که هر روز یا شب و روز پی در پی وحی بر پیامبر (صلی الله علیه و آله) نازل شود؛ بلکه باید گفت که چنین نبوده است که هر روز یا هر هفته

ص:295

و یا حتی هر ماه یک سوره ای نازل شده باشد و در این حال به جهت آن که چند روزی در وحی قرآن تأخیری به وجود آمده خبر آن به گوش مردم برسد و آن را در تاریخ گزارش کنند؛ بلکه فترت یک ماهه یا چند ماهه در وحی قرآن امری طبیعی بوده است. (1)

آیة الله سبحانی می نویسد:

آن چه واقعیت داشته تدریجی بودن نزول وحی بوده است؛ نه انقطاع وحی و راوی خبر، میان این دو فرق نگذاشته است.

این حقیقت در صورتی به خوبی تجلی می کند که بدانیم فاصله میان نزول دو وحی از چهار روز کم تر و از چهل روز بیشتر نبوده است و یک چنین فاصله ای در آغاز کار که هنوز حادثه ای پیش نیامده امری طبیعی است و در تفاسیر مدت این انقطاع یا به تعبیر صحیح، فاصله میان دو نزول را 4، 12، 15، 19، 25 و دست بالا چهل روز نوشته اند. (2)

اما در بررسی علت انقطاع این وحی (به فرض این که انقطاع بنامیم) با توجه به روایات نقل شده-بر فرض صحت سند آنها-به علت معقول و قابل پذیرشی برنمی خوریم؛ چراکه:

یک . وجود توله سگ مرده در زیر تخت پیامبر (صلی الله علیه و آله) (در جریان نزول سوره ضحی افزون بر آن که این علت با علت های دیگر سازش ندارد، معقول نیست سگی مرده که بوی تعفن آن همه جا را خواهد گرفت در درون خانه کوچک پیامبر باشد و کسی از آن اطلاع نیابد. (3) افزون بر آن که در این علت آمده است که

ص:296

پیامبر علت انقطاع وحی را نمی دانست تا این که خوله، آن حضرت را متوجه چنین علتی کرد و گفت اجازه بدهید خانه را جارو کنم که پس از جارو کردن، توله سگ را زیر تخت می یابد و آن را پشت دیوار خانه می اندازد و پس از آن جبرئیل نازل می شود. این خود ضعف نبوت یک پیامبر است؛ چراکه یک کنیز که از نظر شخصیتی (علمی، تقوا، نظافت و...) به حد پیامبر نمی رسد چگونه فردی عادی به پیامبر علت انقطاع وحی را خبر دهد.

دو . در برخی از روایات دیگر، خدیجه به نوعی حضرت را مذمت یا متهم می کند که خداوند تو را رها کرده است. چگونه خدیجه، همسرش را متهم کند در حالی که این هسمر باوفا پیرو کامل آن حضرت و نیز ارادت و اخلاص به همه معنا به گفتارهای پیامبرش داشته است.

سه . برخی از روایات علت تأخیر آن را پرسش یهود از پیامبر درباره ذوالقرنین، اصحاب کهف و حقیقت روح دانسته اند، (1) اگر این علت تأخیر باشد هیچ ربطی به سوره ضحی ندارد؛ بلکه مربوط به سال هفتم بعثت است؛ نه آغاز نزول یا پس از دعوت های خویشاوندان یا دعوت عمومی. (2) چنین تحلیلی نیز نمی تواند علت انقطاع وحی باشد؛ چراکه در آغاز وحی مهم ترین دغدغه رسول خدا و آیات قرآن اثبات توحید، معاد، نبوت و اصول دین است که لازمه آن نفی شرک و بت پرستی خواهد بود؛ در حالی که این مباحث جزئی با تذکرات رسول خدا و تأکید سنت آن حضرت جریان پذیری دارد.

افزون بر آن که اختلاف شدیدی که در زمان انقطاع وحی وجود دارد خود

ص:297

موجب اضطراب این مسئله است. این روایات با یکدیگر تعارض دارند و قابل جمع نیستند و سند کاملی برای آنها اثبات شدنی نیست که بتوان جمع مفهومی کرد.

نتیجه

در هر صورت اگر فترت وحی به معنای فاصله میان دو نزول باشد، پذیرفتنی است. و از مجموع روایات نقل شده می شود استفاده کرد که در برخی مقاطع، نزول تأخیری و انقطاعی وجود داشته است؛ اما ممکن است مدت آن تا چهل روز طول بکشد و این همان فاصله میان دو نزول است.

افزون بر آن مطابق آیات قرآن اصل نزول وحی و زمان آن در اختیار پیامبر (صلی الله علیه و آله) نیست تا آن حضرت بتواند زمان خاصی را برای نازل شدن تعیین کند که می توان به آیه پانزدهم سوره یونس و آیاتی که پیامبر (صلی الله علیه و آله) خود را تابع وحی می داند (... إِنْ أَتَّبِعُ إِلاّ ما یُوحی إِلَیَّ...) اشاره نمود.

ص:298

چکیده فصل نهم

فترت به معنای سستی و کاهش یافتن است؛ اما در اصطلاح به معنای قطع رشته اتصال وحی در زمان یا زمان های خاصی می باشد. درباره فترت نخستین وحی که پس از اعلان بعثت رخ داده است اختلاف وجود دارد. روایات ناهمگون این اختلاف را پدید آورده اند. برخی از آنها زمان نزول قرآن را در مکه ده سال، دسته ای دیگر نزول قرآن را در مکه سیزده سال و دسته دیگر نزول قرآن را در مکه هشت سال می داند.

با روایات دسته نخست ثابت می شود که پیامبر از زمان بعثت، سه سال وحی بر او نازل نشده است؛ زیرا سیزده سال پس از بعثت در مکه حضور داشته و تنها ده سال آن قرآن نازل شده است و ده سال نیز در مدینه که در مجموع قرآن در مدت بیست سال نازل شده است؛ اما بنابر این که سند این روایات صحیح باشد از نظر محتوا مشکلاتی دارند و در تناقض گویی آشکار به سر می برند. برخی از آنها سن پیامبر را شصت سال می دانند و با دو گروه دیگر از روایات نیز تعارض دارند. یکی از لوازم پذیرش آنها این است که پس از سه سال قطع بودن وحی در سال چهارم، 53 سوره نازل شده است؛ چیزی که کسی باور ندارد.

روایاتی نیز که نزول قرآن را در مکه هشت سال می داند، مخالف قول مشهور است و با روایات دیگر نیز در تعارض خواهد بود. دسته سوم نیز که نزول قرآن را سیزده سال در مکه می داند و ده سال در مدینه با سن پیامبر سازگار است و اشکالات کم تری نسبت به روایات دیگر دارد؛ در نتیجه لزومی ندارد که فترت در سه سال واقع شده باشد؛ اگرچه ممکن است در میان فواصل مختلف وحی و برخی از مقاطع نزول، فترتی کوتاه مدت تا حدود چهل روز واقع شده باشد که این در فواصل نزول امری طبیعی است.

ص:299

فترت های دیگری نیز مطرح شده؛ از جمله این که پیش از نزول سوره «ضحی» چهل روز وحی قطع شد تا این که معلوم شد توله سگی در خانه پیامبر (صلی الله علیه و آله) مرده است و پس از آن وحی نازل گردید. همچنین پس از چند شبانه روز وحی قطع شد. به رسول خدا (صلی الله علیه و آله) گفتند خدایت تو را رها کرده است، پس از آن سوره «ضحی» نازل شد که (ما وَدَّعَکَ رَبُّکَ وَ ما قَلی...).

این روایات نیز مشکلاتی دارند که نمی توان محتوای آنها را تأیید نمود؛ همچنین روایاتی درباره قطع وحی پیش از سوره کهف، پس از نزول سوره «مدّثر» و در میان سوره مریم وارد شده است که این روایات همواره مشکلات خاص خود را از نظر سند و محتوا دارد.

در هر صورت امکان انقطاع وحی به معنای پایان یافتن وحی، معقول نیست؛ اما به معنای تأخیر و فاصله افتادن بین دو نزول امکان دارد؛ هرچند که تکیه بر روایات برای اثبات این موضوع کار دشواری است.

پرسش

1. فترت را در لغت و اصطلاح تعریف کنید.

2. دیدگاه آیة الله معرفت و ابوعبدالله زنجانی را درباره فترت وحی در آغاز بعثت بیان کنید.

3. مدلول روایات مربوط به نزول وحی در مکه در مدت ده سال را توضیح دهید.

4. روایات مربوط به ده سال نزول وحی در مکه را بررسی نموده و چهار اشکال آن را بیان نمایید.

5. روایات مربوط به نزول وحی در مکه در مدت هشت سال را بیان و نقد و بررسی نمایید.

ص:300

6. مدلول روایاتی که نزول وحی را در مکه به مدت سیزده سال می دانند بررسی نمایید.

7. فترت های دیگر وحی غیر از آغاز بعثت کدامند؟ آنها را بیان کنید.

8. روایت خوله و ابن زید که فترت وحی را پیش از نزول سوره ضحی نقل کرده اند بیان و بررسی نمایید.

9. مسئله فترت پیش از سوره کهف و روایات آن را بیان و بررسی نمایید.

10. انقطاع وحی را درباره سوره مدثر بیان نموده و آن را بررسی نمایید.

11. انقطاع وحی در میان سوره مریم و آیه مربوط به آن را توضیح دهید.

12. فترت وحی از نظر ثبوتی (امکان عقلی) و اثباتی آیا پذیرفتنی است؟ توضیح دهید.

13. نتیجه بحث فترت را بیان کنید.

پژوهش

1. دیدگاه های مفسران از زمان شیخ طوسی (م 460 ق) تا قرن دهم را درباره فترت وحی بررسی کنید.

2. دیدگاه های مفسران و دانشمندان علوم قرآنی از قرن دهم به بعد و معاصر را درباره فترت بررسی کنید.

منابع

1. سیوطی، الاتقان فی علوم القرآن.

2. نکونام، تاریخ گذاری قرآن.

3. ابوعبدالله زنجانی، تاریخ القرآن .

ص:301

ص:302

دیگری نزول تدریجی که آیات قرآن در طول 20 یا 22 سال مطابق با حوادث و وقایع نازل شده است.

نزول تدریجی از نظر آیات و روایات و دیدگاه های دانشمندان اسلامی قطعی است و آیات 32 سوره فرقان و 106 سوره اسرا بر آن دلالت می کند؛ ولی آیا نزول دفعی وجود داشته است یا خیر؟ و در صورت وجود، مفهومش چیست و چگونه بوده است؟ دیدگاه های مختلفی دراین باره وجود دارد که بدان اشاره می رود:

الف) بسیاری از مفسران که نزول دفعی را پذیرفته اند عبارتند از: ابن عباس، (1) سعید بن جبیر، (2) شیخ صدوق، (3) طبرسی، (4) زرکشی، (5) جلال الدین سیوطی، (6) ابوالفتوح رازی، (7) باقلانی، (8) ابن حجر، (9) ابن کثیر دمشقی، (10) آلوسی، (11) فیض کاشانی، (12) علامه طباطبایی، (13) ابوعبدالله زنجانی، (14) ناصر مکارم شیرازی، (15) سید

ص:304

محمدباقر صدر، (1) سید محمدباقر حکیم و (2) دکتر محمدحسین صغیر. (3) و (4)

این عده درباره چگونگی نزول قرآن از آسمان دنیا دیدگاه های مختلفی ارائه کرده اند. علت اختلاف دیدگاه ها، روایاتی است که مضامین متفاوتی دارند. شیخ صدوق (ره) بر این باور است که همه قرآن در آسمان چهارم بر «بیت المعمور» نازل شد. پس از آن در مدت بیست سال به تدریج از بیت العمور بر قلب پیامبر نازل گشت و منظور از آن، علم پیامبر به محتوای کلی قرآن است. (5) برخی دیگر مانند فیض کاشانی نزول همه قرآن را از آسمان به بیت المعمور دانسته؛ اما بیت المعمور را قلب پیامبر می دانند؛ همان طور که از آیه (نَزَلَ بِهِ الرُّوحُ الْأَمِینُ* عَلی قَلْبِکَ...) 6 استفاده می شود؛ سپس خداوند در مدت بیست سال به تدریج از قلب و باطن آن حضرت بر ظاهر زبانش جاری می ساخت و این وقتی بود که جبرئیل وحی می آورد و الفاظ قرآن را بر پیامبر قرائت می کرد. (6)

ترمذی نقل کرده است که قرآن در آسمان دنیا در «بیت العزه» قرار داده شده است. (7) برخی دیگر نزول دفعی را به معنای نزول روح قرآن-که اهداف عالی قرآن و جنبه های کلی دارد-دانسته که این اهداف عالی بر قلب پاک پیامبر تجلی یافته است. (8)

ص:305

برخی دیگر همچون علامه طباطبایی باور دارند که قرآن دو وجود دارد: یکی حقیقت و اصل کتاب بدون تفصیل و اجزا که جایگاه آن در لوح محفوظ است و دیگری کتاب تفصیلی که دارای اجزاء و سوره ها است که به الفاظ عربی نازل شده است و این قرآن به منزله لباس است برای اصل و حقیقت قرآن که در لوح محفوظ قرار دارد. قرآن در شب قدر در ماه رمضان با وجود اصلی خود (حقیقت کتاب آسمانی) یکپارچه بر قلب پیامبر نازل شده است و پیامبر به همه مفاهیم کلی آن نیز آگاه گردید؛ پس از آن به تفصیل و به تدریج در قالب الفاظ، آیات و سوره ها بر قلب پیامبر نازل شد. (1)

دلایلی که طرفداران این دیدگاه بیان کرده اند، آیاتی از قرآن است؛ از جمله (إِنّا أَنْزَلْناهُ فِی لَیْلَةِ الْقَدْرِ), 2 (إِنّا أَنْزَلْناهُ فِی لَیْلَةٍ مُبارَکَةٍ...)، 3 (شَهْرُ رَمَضانَ الَّذِی أُنْزِلَ فِیهِ الْقُرْآنُ...) 4 بنابر این که ضمیر «انزلناه» به همه قرآن برگردد.

مجموع این آیات بیان می کند که کل قرآن در شب قدر-که در ماه رمضان است-نازل شده است.

و این همان نزول دفعی است؛ افزون بر آن روایاتی نیز وجود دارد که این دیدگاه را تأیید می کند؛ از جمله روایتی که امام صادق (علیه السلام) در ذیل آیه 185 سوره بقره می فرماید: «همه قرآن در ماه رمضان بر بیت المعمور نازل شد؛ سپس در طول بیست سال به تدریج بر پیامبر نازل گردید». (2)

ص:306

روایاتی نیز مشابه آن از ابن عباس نقل شده است که دیدگاه گفته شده را تأیید می کند، سعید بن جبیر از ابن عباس نقل می کند که همه قرآن در شب قدر بر آسمان دنیا نازل شد؛ ولی پس از آن به تدریج در حوادث خاصی آیاتی نازل می گشت. (1) در برخی روایات نیز آمده است که از آن پس جبرئیل قرآن را قسمت-قسمت و در پنج یا ده آیه یا کم تر یا بیشتر و حتی به صورت یک آیه در مدت 23 سال فرستاد. (2)

مشابه آن روایات دیگری از جمله روایت عکرمه از ابن عباس است. برخی نیز به تعبیر «انزال» در آیات مربوط به نزول قرآن استدلال کرده اند که ظاهرِ کاربرد واژه انزال در «انزلناه» برای نزول دفعی و ظاهر واژه تنزیل در مانند (... نَزَّلْناهُ تَنْزِیلاً) 3 برای نزول تدریجی است. (3)

ب) دیدگاه دیگر درباره نزول دفعی قرآن در شب قدر این است که قرآن در شب قدر بر آسمان دنیا نازل شده است؛ ولی هر شب قدر آن چه که خداوند در طول سال آن را مقدر کرده است و به آن نیاز بوده است یک جا نازل می کند و پس از آن به تدریج در طول سال (طی روزها و ماه ها طبق حوادث) آیات را بر قلب پیامبر نازل می کرد و همه سال این مسئله در شب قدر تکرار می گشت. این دیدگاه از مقاتل و همچنین از سدی (از مفسران تابعی) نقل شده و به ابن عباس نیز نسبت داده اند. (4)

دلایل این دیدگاه همان آیاتی است که برای دیدگاه قبل گذشت؛ به همین

ص:307

جهت فخر رازی ضمن پذیرش نزول دفعی در انتخاب یکی از دو دیدگاه فوق توقف می کند و می گوید:

هر دو دیدگاه محتمل است؛ زیرا شاید منظور از ماه رمضان ماه معینی باشد و ممکن است نوع ماه اراده شده باشد یعنی در هر سال در ماه رمضان آیات مربوط به یک سال نازل شده است. (1)

افزون بر آن سدی از ابن عباس نقل می کند که «در نزول دفعی در شب قدر به اندازه نیازهای یک سال قرآن نازل می شود». (2)

ج) دیدگاه دیگر این است که قرآن تنها یک نزول دارد و آن نزول تدریجی است و نزول دفعی وجود ندارد و آیاتی که مربوط به نزول قرآن در شب قدر است (قدر، آیه 2 و بقره، آیه 185) مربوط به نزول دفعی نیست؛ زیرا ضمیر «انزلناه» به همه قرآن برنمی گردد؛ (3) بلکه منظور آغاز نزول قرآن است که در شب قدر در ماه رمضان واقع شده است. این دیدگاه از شعبی، (4) شیخ مفید، (5) سید مرتضی، (6) زمخشری، (7) بیضاوی، (8) قرطبی، (9) ابن شهر آشوب، (10) شیخ محمد عبده، (11)

ص:308

مراغی، (1) ابن عاشور (2) و محمد هادی معرفت (3) نقل شده است. دلایل این گروه این است که قرآن آشکارا نزول قرآن در ماه رمضان و شب قدر را اعلام کرده است و نزول تدریجی از تصریح آیات فهمیده می شود (فرقان، آیه 32 و اسراء، آیه 106) و نزول قرآن بر بیت المعمور و مانند آن مفهوم روشنی ندارد و فایده ای نیز برای مردم نخواهد داشت. (4) روایاتی نقل شده نیز بنا به نظر شیخ مفید (5) و سید مرتضی (6) خبر واحد است، که علم آور نخواهد بود.

مشکل اساسی این نظریه این است که کسانی که زمان بعثت را در ماه رمضان نمی دانند باید میان زمان بعثت-که معروف است نخستین آیات سوره علق نازل شده است-با زمان نزول قرآن تفاوت قائل شوند؛ در حالی که شیعه اتفاق نظر دارد که پیامبر در 27 رجب به رسالت برانگیخته شد؛ به همین جهت برخی معتقدند با آنان که پیامبر در 27 رجب مبعوث شد, نزول قرآن سه سال بعد در ماه رمضان انجام گرفت. (7)

و حال آن که درباره آیات آغازین سوره علق که به طور مسلم هم زمان با بعثت نازل شده است، یا باید بگوییم اول جزء قرآن نبوده است و بعد به قرآن ملحق شده است یا دو بار نازل شده و یک بار در قرآن ثبت شده است؛ اما کسی این گفتار را نمی پذیرد.

ص:309

آیاتی دلالت دارد که پیامبر نسبت به محتوای آیات بیش از نزول آگاهی داشته است؛ از جمله این که می فرماید: (... وَ لا تَعْجَلْ بِالْقُرْآنِ مِنْ قَبْلِ أَنْ یُقْضی إِلَیْکَ وَحْیُهُ...). (طور، 114)

علامه طباطبایی می فرماید: این آیه تأیید کننده نزول دفعی قرآن کریم است؛ چراکه قرآن غیر از نزول تدریجی نزول دیگری داشته که پیامبر از محتوای آیات با خبر بوده و اگر پیامبر علم پیشین به قرآن نمی داشت، شتاب در درخواست چیزی که تاکنون نازل نشده مفهومی نخواهد داشت.

همچنین مفاد برخی آیات اشاره دارد که قرآن دارای دو ویژگی پیوسته و مرتبط با هم است: یکی اجمال و دیگری تفصیل (إحکام و تفصیل). خداوند می فرماید: (... کِتابٌ أُحْکِمَتْ آیاتُهُ ثُمَّ فُصِّلَتْ مِنْ لَدُنْ حَکِیمٍ خَبِیرٍ)؛ 1 این کتابی است که آیاتش دارای ویژگی إِحکام, سپس از جانب خداوند حکیم و خبیر تفصیل داده شده است. (وَ لَقَدْ جِئْناهُمْ بِکِتابٍ فَصَّلْناهُ عَلی عِلْمٍ...)؛ 2 کتابی برای مردم آورده ایم که آن را بر اساس علم (الهی) تفصیل کرده ایم. در آیه ای دیگر تفصیل را این چنین بیان می کند: (إِنّا جَعَلْناهُ قُرْآناً عَرَبِیًّا لَعَلَّکُمْ تَعْقِلُونَ)؛ 3 ما قرآن را به عربی نازل کردیم شاید شما تعقل و اندیشه کنید.

و آیات نزول قرآن در ماه رمضان مانند (إِنّا أَنْزَلْناهُ فِی لَیْلَةِ الْقَدْرِ) و آیه (شَهْرُ رَمَضانَ الَّذِی أُنْزِلَ فِیهِ الْقُرْآنُ...) نیز بیان گر این نکته است که همه قرآن در ماه رمضان نازل شده است؛ زیرا ضمیر «أَنْزَلْناهُ فِی لَیْلَةِ الْقَدْرِ» به همه قرآن برمی گردد که در شب قدر نازل شده است. منظور از قرآن کتاب آسمانی است. روایاتی نیز

ص:310

وجود دارد که قرآن غیر از نزول تدریجی نزول دفعی نیز دارد؛ بنابراین نزول اجمالی و دفعی ممکن است دارای ویژگی های ذیل باشد:

-نزول اجمالی و دفعی یکی از مهم ترین فواید را برای پیامبر داشته است و آن همان علم پیشین حضرت (1) به قرآن کریم و زمینه ساز نزول تفصیلی و تدریجی است تا بعد آن را برای مردم به تفصیل بخواند.

-معارف در نزول اجمالی به صورت کلی است، و عام و خاص، مطلق و مقید، ناسخ و منسوخ در آن وجود ندارد و این موارد از لوازم نزول تفصیلی و تدریجی است.

-طبق گفته شیخ صدوق علم پیامبر به معارف لازم نیست تفصیلی و به همه جزئیات باشد و ایشان می گوید: «ان اللّه اعطی نبیه العلم جملة»؛ (2) خداوند به پیامبرش علم قرآن را به طور کلی آموخت.

-تعبیر به بیت المعمور یا بیت العزة در روایات که اشاره به نزول دفعی دارد اشاره به مفهوم کنایی است که قرآن دارای نوع خاصی از نزول بوده است. (3)

نتیجه

با توجه به مطالب گذشته و دیدگاه های مطرح شده, بحث انواع نزول قرآن به ویژه دیدگاه نزول دفعی و تدریجی هیچ ارتباطی به تعدد و تکرار وحی ندارد تا ثابت کند قرآن موجود چند بار بر پیامبر نازل شده است یا آیات و سوره های آن چند بار بر پیامبر وحی شده باشد.

ص:311

نازل شده و بار دوم بر وجوه (قرائت) مانند «مالک و مَلِک، سراط و صراط و امثال آن» نازل شده باشد. (1)

این پاسخ مبتنی بر پذیرش روایات نزول قرآن بر هفت حرف یا هفت قرائت است که بحث درباره محتوای آن بسیار پیچیده و از نظر سند نیز اشکالات بسیاری به آن شده است. (2)

به همین جهت نزول دوباره «سوره حمد» صحیح نیست و شاید منظور این باشد که جبرئیل افزون بر آغاز بعثت-که سوره حمد را نازل کرده-بار دیگر در مدینه، هنگام تغییر قبله نازل شده و به رسول خدا (صلی الله علیه و آله) خبر داده که سوره فاتحه، از واجبات مهم در نماز است؛ همچنان که در مکه بوده است. و برخی گمان کرده اند، سوره حمد بار دیگر نازل شده یا قرائت دیگری بر آن حضرت خوانده است که در مکه نخوانده بود و این همان توهم دوباره نزول است. (3)

ازاین رو بسیاری از مفسران آن را نقل نکرده اند یا چنین مضمونی را با تعبیر «قیل» (4) یا «یقال» (5) و مانند آن آورده اند.

برخی برای این آیه نیز دو نزول قائل شده اند. (1) نزول دوباره این آیه نیز مبتنی بر روایتی است که در برخی منابع اهل سنت نقل شده است و به نوعی روایت در صدد اثبات شرک برای ابوطالب و عبدالمطلب است (2) که پیامبر هنگام وفات ابوطالب بر بالین وی حاضر شد ولااله الااللّه را به وی تلقین نمود؛ اما او گفت: من بر دین عبدالمطلب هستم. پیامبر نیز فرمود: من برای تو استغفار می کنم و از خداوند می خواهم تو را ببخشد. این جا آیه نازل شد که «پیامبر و مؤمنان نباید برای مشرکان هرچند خویشاوند باشند، طلب آمرزش کنند». (3)

بررسی

این دیدگاه نیز به دلایلی پذیرفته نیست؛ زیرا:

یک: ابوطالب در سال دهم بعثت (عام الحزن) در مکه از دنیا رفته است؛ در حالی که سوره توبه از سوره های مدنی است که در اواخر عمر پیامبر و اواخر حضور آن حضرت (سال نهم هجری) در مدینه نازل شده است و هیچ ارتباطی با هم ندارند؛ از این رو قریب به اتفاق مفسران درباره مکی بودن این آیه سخنی نگفته اند. (4)

ص:314

دو: دانشمندان شیعی و حتی اهل سنت با دلایل فراوانی ثابت کرده اند که همه اجداد پیامبر اسلام و نیاکان وی موحد بوده اند؛ نه مشرک. (1)

سه: ابوطالب بزرگ ترین مدافع و یاور پیامبر بود. از جمله آنها حمایت بی نظیر ابوطالب از پیامبر در هنگامی است که مسلمانان در محاصره اقتصادی و سیاسی در شعب ابوطالب قرار داشتند. (2)

دلایل روشن و فراوانی ثابت می کند که ابوطالب موحد و خداپرست بوده است؛ از جمله آنها اشعار بی نظیر ابوطالب در ستایش عظمت پیامبر و دین اوست که به طور مفصل در کتاب ارزشمند الغدیر از علامه امینی آمده است. (3)

موارد دیگری که ادعا شده، نزول آن تکرار شده است عبارتند از:

آیه 85 سوره اسراء: (وَ یَسْئَلُونَکَ عَنِ الرُّوحِ...)، آیه 114 از سوره هود: (وَ أَقِمِ الصَّلاةَ طَرَفَیِ النَّهارِ...)، 4 سوره توحید، اول سوره روم و اواخر سوره نحل. (4)

مدعیان برای اثبات تکرار نزول این موارد هیچ دلیل روشنی بیان نکرده اند و روایتی نیز در تعدد نزول آنها نقل نشده است و تنها حاصل استنباطهای شخصی برخی است؛ برای نمونه درباره آیه 114 سوره هود تنها احتمال داده اند که چنین

ص:315

باشد. درباره تکرار سوره توحید تنها به محتوای سوره توحید استدلال شده است که از یک طرف پاسخی است به مشرکان مکه، در مقابل بت پرستی و تفکرات باطل آنها نسبت به صفات خداوند و از طرف دیگر پاسخی است به اهل کتاب در مدینه. این تحلیل باعث شده است که برخی تصور کنند سوره توحید یک بار در مکه و بار دیگر در مدینه نازل شده است.

اما حدیث نزول قرآن بر هفت حرف از نظر محتوایی از مشکل ترین احادیث وارد شده در باب های نزول می باشد؛ چراکه معنای آن روشن نیست و به همین جهت دانشمندان در معنای حدیث اختلاف فراوان دارند که این اختلاف در محتوا تا چهل قول می رسد.

افزون بر آن، این حدیث از نظر مضمون نیز متفاوت وارد شده است. در برخی از آنها نزول قرآن بر هفت قرائت و در برخی دیگر نزول قرآن بر هفت حرف آمده است. (1)

این روایات در صحاح شش گانه و بسیاری از مسانید آمده است که از جمله می توان به صحیح بخاری، صحیح مسلم، سنن ترمذی، سنن نسایی، سنن ابی داود، و مسند احمد بن حنبل و موطأ اشاره کرد.

یکی از مهم ترین منابعی که بیش از دیگران تلاش نموده آن روایات را جمع آورد، تفسیر جامع البیان از محمد بن جریر طبری (معروف به تفسیر طبری) است. ایشان حدود پانزده روایت در مقدمه تفسیر خود در این باره می آورد. (2)

همان طور که گفته شد احادیث «سبعه احرف» با دو مضمون هفت قرائت و هفت حرف آمده است.

از این احادیث برخی مانند سیوطی در الاتقان استفاده کرده اند که قرآن چند بار نازل شده است. (3) در هر صورت پیش از بررسی روایات، مهم ترین آنها نقل می شود.

الف) طبری از یونس و ابی کریب و آن دو از ابن شهاب و او نیز از ابن عباس نقل نموده است که رسول خدا (صلی الله علیه و آله) فرمود:

ص:317

أقرأنی جبرئیل علی حرف فراجعته فلم أزل أستزیده فیزیدنی حتی انتهی الی سبعة أحرف؛ جبرئیل قرآن را برایم با یک حرف خواند (به من آموخت). من از او خواستم برایم اضافه کند او هم اضافه کرد و پیوسته از او می خواستم بیفزاید و او اضافه می کرد تا به هفت حرف رسید.

این حدیث را مسلم نیز از حرمله و او از ابن وهب و وی از یونس (1) نقل کرده؛ همچنین بخاری با سند دیگری این روایت (2) و همین مضمون را از ابن برقی به اسناد خود از ابن عباس نقل کرده است.

ب) طبری از ابوکریب با سند خود از عبدالرحمن بن ابی لیلی از جدش از ابی بن کعب نقل کرده که گفت:

در مسجد بودم. مردی وارد مسجد شد و به نماز ایستاد و نماز را با قرائتی خواند که من آن قرائت را نپسندیدم؛ سپس مرد دیگری وارد گردید و نماز را با قرائتی غیر از قرائت اولی به جای آورد. هر سه با هم به محضر رسول خدا (صلی الله علیه و آله) وارد شدیم. من به رسول خدا (صلی الله علیه و آله) عرضه داشتم: یا رسول الله (صلی الله علیه و آله)! این مرد وارد مسجد شد و نمازش را با قرانتی خواند که خوشایند من نبود؛ سپس این مرد وارد شد و نمازش را با قرائتی غیر از قرائتی اولی خواند. رسول خدا (صلی الله علیه و آله) دستور دادند هر دوی آنان همان طور که خوانده بودند قرائت کنند و پس از رسول خدا (صلی الله علیه و آله) هر دو را ستود. این پاسخ موجب شد دچار تزلزل و تردید و تکذیب شوم؛ ولی نه همانند تکذیب دوران جاهلیت. وقتی که رسول خدا (صلی الله علیه و آله) ناراحتی مرا دید بر سینه من زد که عرق خجالت سراپای وجودم را فرا گرفت و گویا از شدت ترس، خدا را (با چشم دل) دیدم. سپس فرمود: ابی به من فرمان داده شده که قرآن را به یک

ص:318

حرف (یک روش) بخوانم. درخواست کردم که بر امتم آسان کند. دفعه دوم نیز همان دستور تکرار شد. (1) من درخواست نمودم بر امتم آسان کند. «فردّ علی الثالثه ان أقرأ علی سبعة احرف» نوبت سوم به من فرمان داده شد که قرآن را بر هفت حرف و شیوه بخوانم، و به من گفته شد در برابر هر نوبت دعایی که کردی و درخواستی که نمودی یک دعا از تو مستجاب می شود. پس من گفتم: خدایا! امت مرا ببخشای. خدایا! امت مرا ببخشای. دعای سوم را نیز برای روزی نگه داشتم که در آن روز همه به دعای من نیازمندند. حتی ابراهیم (علیه السلام). (2)

این روایت را مسلم (3) نیز با طبری از ابوکریب به سند دیگری-با تفاوت اندکی-نقل کرده اند.

ج) طبری از ابوکریب با اسنادش از عبدالرحمن بن ابی بکره و او از پدرش نقل می کند که، رسول خدا (صلی الله علیه و آله) فرمود:

جبرئیل گفت: قرآن را به یک طریق (شیوه) بخوان. میکائیل گفت: برایش درخواست اضافه کن. جبرئیل گفت: بر دو حرف (دو شیوه) بخوان تا آن که به شش یا هفت شیوه و حرف رسید-تردید از ابوکریب است-؛ سپس گفت: هریک از این شیوه ها و روش ها کفایت می کند؛ به شرط آن که آیه عذاب را به رحمت ختم نکنی یا آیه رحمت را به عذاب مبدل نسازی، و این مانند این است که بگویی «هَلُمَّ وتعال»؛ پیش آی و بیا (که در معنا یکسانند).

د) طبری از احمد بن منصور با اسناد خود از عبداللّه بن طلحه از پدرش از جدّش چنین نقل نموده است:

ص:319

مردی نزد عمر بن الخطاب قرآن خواند. عمر بر وی اعتراض کرد. آن مرد گفت: من در حضور رسول خدا (صلی الله علیه و آله) قرآن را با این قرائت خواندم هیچ اعتراضی بر من ننمود. آن گاه هر دو، جهت داوری به محضر رسول خدا (صلی الله علیه و آله) شرفیاب شدند. آن مرد عرضه داشت: یا رسول اللّه (صلی الله علیه و آله)! آیا شما فلان آیه و فلان آیه را این چنین به من نیاموختید؟ حضرت فرمود: آری! در سینه عمر ناراحتی شدیدی حاصل شد (شک و تردید در گفته پیامبر اکرم (صلی الله علیه و آله) پیدا کرد). آن حضرت که آثار شک و تردید را در چهره عمر مشاهده فرمود، دست مبارک خویش را بر سینه عمر زد و سه مرتبه فرمود: «ابعد شیطانا»؛ شیطان را از خود دور کن. سپس آن حضرت فرمود: ای عمر! همه قرائت های قرآن یکسان است؛ مگر آن که آیه رحمت را به عذاب و آیه عذاب را به رحمت مبدل سازی.

طبری داستان دیگری را نیز که شبیه همین داستان است از یونس بن عبدالاعلی با اسنادش از عمر بن الخطاب، و داستانی را که با هشام بن حکیم اتفاق افتاده، نقل می کند و همچنین بخاری و مسلم و ترمذی قصه عمر با هشام بن حکیم را با اسناد دیگری و مختصر اختلافی در الفاظ نقل نموده اند. (1)

ه) همچنین طبری از محمد بن المثنی با اسنادش از ابن ابی لیلی، از ابی بن کعب چنین نقل کرده است:

روزی پیامبر اکرم (صلی الله علیه و آله) نزد برکه آب بنی غفار بودند، که جبرئیل بر وی نازل شد و گفت: خداوند به تو فرمان می دهد که قرآن را به امت خود با یک حرف و یک شیوه آموزش دهی. رسول خدا (صلی الله علیه و آله) فرمود: از خدا تقاضای خوشی (دنیا و آخرت) و عفو و اغماض دارم؛ زیرا امت من طاقت اجرای

ص:320

این فرمان را ندارند. جبرئیل دفعه دوم فرود آمد و گفت: خداوند به تو دستور می دهد که قرآن را به امت خود به دو حرف و دو طریق آموزش دهی. رسول خدا (صلی الله علیه و آله) فرمود: از خدا تقاضای خوشی (دنیا و آخرت) و عفو و اغماض دارم؛ زیرا امت من طاقت اجرای این فرمان را ندارند. آن گاه نوبت سوم، جبرئیل فرود آمد و گفت: خداوند به تو فرمان می دهد که قرآن را به امتت با سه حرف و سه طریق و شیوه آموزش دهی. باز رسول خدا (صلی الله علیه و آله) فرمود: از خدا تقاضای خوشی (دنیا و آخرت) و عفو و اغماض دارم؛ چون امتم طاقت اجرای این فرمان را ندارند؛ سپس جبرئیل برای چهارمین دفعه آمد و گفت: «اِنّ اللّه یأمرک ان تقرئ امّتک القرآن علی سبعة احرف فایما حرف قرأوا علیه فقد أصابوا»؛ خداوند به تو فرمان می دهد که برای امتت قرآن را با هفت حرف (شیوه) قرائت کنی. پس با هریک از این هفت حرف (سبک) قرآن را بخوانند کفایت می کند و درست است.

این روایت را مسلم نیز در صحیح خود آورده است. (1) طبری نیز شبیه همین حدیث را از ابوکریب با اسنادش از ابن ابی لیلی از ابی بن کعب، و همچنین قسمتی از این روایت را با مختصر تفاوتی از احمد بن محمد طوسی با اسنادش از ابن ابی لیلی از ابی بن کعب نقل کرده است و از طریق محمد بن المثنی با اسنادش از ابی بن کعب نیز نقل شده است.

و) طبری از ابوکریب با اسناد خود از زر، و او از ابی نقل نموده است که «رسول خدا (صلی الله علیه و آله) جبرئیل را نزد «احجار المراء» (نام منطقه ای است) ملاقات نمود. آن حضرت فرمود: من بر امتی امی و بی سواد مبعوث گردیده ام، که در میان آنان نوجوانان و نوکر و پیرمرد فرتوت و پیرزن وجود دارد. جبرئیل گفت: پس قرآن را با هفت حرف (شیوه) بخوانند». (2)

ص:321

ز) طبری از عمرو بن عثمان عثمانی با اسناد خود از مقبری، و او از ابوهریره نقل می کند که گفت:

رسول خدا (صلی الله علیه و آله) فرمود: «انّ هذا القرآن انزل علی سبعة احرف»؛ این قرآن بر هفت حرف نازل شده، پس می توانید آن را با هریک از این حروف هفت گانه بخوانید و ایرادی بر شما نیست. تنها دقت کنید که آیه رحمت را به عذاب یا آیه عذاب را به رحمت تغییر ندهید.

ح) طبری نیز از عبید بن اسباط با اسناد خود از ابوسلمه و او از ابوهریره نقل نموده است که «قال رسول الله (صلی الله علیه و آله): انزل القرآن علی سبعة احرف، علیم، حکیم، غفور، رحیم»؛ قرآن با هفت حرف نازل گردیده است: علیم، حکیم، غفور و رحیم. همچنین طبری از ابوکریب با اسناد خود و او از ابوسلمه و او از ابوهریره مثل این روایت را نقل کرده است.

ط) طبری نیز از سعید بن یحیی با اسنادش از عاصم و او از زر، و او از عبداللّه بن مسعود نقل کرده است که گفت: ما در عدد آیات یکی از سوره های قرآن بحث و اختلاف کردیم که آیا 35 آیه است یا 36 آیه؟ همگی به محضر رسول خدا (صلی الله علیه و آله) شرفیات شدیم. دیدیم با علی بن ابی طالب (علیه السلام) مشغول سخنان سرّی و مخفیانه است. گفتیم: یا رسول اللّه (صلی الله علیه و آله)! ما در قرائت قرآن اختلاف پیدا کرده ایم. ابن مسعود می گوید: چهره رسول الله (صلی الله علیه و آله) (از شدت غضب) سرخ گردید و فرمود: همانا ملت های گذشته در اثر اختلافی که در میانشان پدید آمد هلاک شدند. آن گاه مطلبی را مخفیانه به علی بن ابی طالب (علیه السلام) فرمود. علی (علیه السلام) به ما فرمود: رسول الله (صلی الله علیه و آله) به شما فرمان می دهد قرآن را آن چنان که به شما آموخته اند بخوانید. (1)

ص:322

در مقابل این روایات از اهل سنت روایاتی از شیعه وارد شده است که تنها نزول قرآن را بر یک حرف تأیید می کند:

صحیحه زرارة از امام باقر (علیه السلام). حضرت فرمود: «اِنّ القرآن واحد نزل من عند واحد ولکن الاختلاف یجئ من قبل الرواة»؛ (1) قرآن یکی است و از جانب خداوند واحد نازل شده است؛ اما اختلاف را راویان پدید می آورند.

فضیل بن یسار در روایت دیگر از امام صادق (علیه السلام) می پرسد که مردم می گویند: «انّ القرآن نزل علی سبعة احرف. فقال ابوعبدالله (علیه السلام): کذبوا-اعداءاللّه-ولکنه نزل علی حرف واحد من عند الواحد»؛ (2) قرآن بر هفت حرف نازل شده است. فرمود: دروغ می گویند، دشمنان خدا! قرآن بر یک حرف از جانب خداوند یکتا نازل شده است.

نقد و بررسی

در یک نقد و بررسی کلی می شود به چند نکته اساسی اشاره نمود:

دیگر از روایات نیز آمده است که ابی در مسجد بود؛ بعد دو نفر وارد شدند و قرآن را برخلاف قرائت ابی خواندند و اختلاف دیگری نیز در این روایات وجود دارد و آن در پاسخ پیامبر اکرم (صلی الله علیه و آله) به ابی و دیگر اختلافات موجود است.

د) از موارد تناقض عدم تناسب میان سؤال و جواب در روایت ابن مسعود است. که حضرت علی (علیه السلام) فرمود: رسول خدا (صلی الله علیه و آله) به شما فرمان می دهد: «قرآن را همان طور که فرا گرفته اید بخوانید»؛ زیرا هیچ گونه ارتباطی با اختلاف آنان در عدد آیه های یکی از سوره های قرآن، که آیا 35 آیه است یا 36 آیه، ندارد و او هیچ یک از دو عدد 35 آیه یا 36 آیه را ثابت نمی کند. اضافه بر همه اشکالات گذشته از اساس نازل شدن قرآن با حروف هفت گانه، هیچ معنای معقول و محصلی ندارد و کسی که در این روایات دقت کند معنای صحیحی به دست نخواهد آورد. (1)

زرکشی نیز به نقل از ابوحاتم بستی می گوید: «درباره روایات یاد شده، سی و پنج قول ذکر شده». (1) سیوطی نیز اختلاف آرا را تا چهل قول رسانده است (2) اختلاف اقوال و آراء، به اندازه ای فراوانی یافت که فهم اصل روایت را مشکل کرد؛ به طوری که زرقانی در این باره می گوید: «بحثی پرلغزش و هولناک شده است؛ زیرا کثرت آرا بر چهره حقیقت، سایه و حجاب افکنده است». (3)

برخی از دانشمندان اهل سنت نیز، سبعه احرف را به هر معنا که باشد، به زمان خاصی مرتبط دانسته و معتقدند که قرآن بر «حرف واحد» باقی مانده. (4) طحاوی از علمای قرن چهارم، روایات یاد شده را مشکل می داند و می گوید: «احرف سبعه مربوط به زمان خاصی بوده که ضرورت اقتضای آن را داشته است و پس از رفع ضرورت، حکم آن نیز برطرف شده و اکنون، قرآن بر «حرف واحد» قرائت می شود». (5) گروهی دیگر نیز معتقدند که «سبعه احرف»، به زمان خاصی اختصاص ندارد و قرآن برای همیشه بر هفت حرف است؛ گرچه منظور از سبعه احرف، قرائات سبعه هم نیست. (6)

روایات سبعه احرف که اغلب در مصادر روایی اهل سنت آمده، (7) به دو گروه قابل تقسیم است: روایات «دال بر نزول قرآن بر هفت حرف» و روایات «دال بر قرائت قرآن بر هفت حرف». راویانی که در طبقه صحابه، همچون خلیفه دوم،

ص:326

ابی هریرة و ابی بن کعب آنها را نقل می کنند (1) و اهم آنها روایتی است که بیانگر اختلاف خلیفه دوم با هشام در قرائت سوره فرقان است. هنگامی که در ظاهر، هر یک قرائت خود را بر پیامبر (صلی الله علیه و آله) عرضه می کنند، پیامبر (صلی الله علیه و آله) قرائت هر دو نفر را صحیح می داند و به هر کدام می فرماید: «کذلک انزلت» و سپس می فرماید: «ان هذا القرآن انزل علی سبعه أحرف». (2)

درباره مفاد روایت یاد شده، دیدگاه های متناقضی وجود دارد؛ مانند آن که عدد سبعه، عدد کثرت است (3) یا عدد سبعه، حکایت از هفت وجه درباره قرآن دارد که پیامبر (صلی الله علیه و آله) آنها را مرحله به مرحله، درخواست فرمود. (4) در باره معانی سبعه احرف، هم وجوهی، مانند شکل های هفت گانه در کلام، معانی متفاوت، لهجه های هفت گانه، لغات هفت گانه و قرائات هفت گانه مطرح شده که هیچ یک معتبر و مستند نیست؛ (5) زیرا روایات «سبعه احرف» از نظر متنی با یک دیگر تعارض دارند و در صورت صحت سند، شاید مربوط به لهجه ها باشد. (6) آیة الله خویی پس از بررسی مفصل، این روایات را نادرست می داند و معتقد است که چون آنها بر معنای صحیحی، قابل برگشت نیست، لازم است آن روایات طرد شوند. (7) افزون

ص:327

بر آن هیچ رابطه روشنی، در صورت صحت آنها با قرائات سبع، ثابت نشده است؛ مگر آن که بر زبان عوام، چنین امری رایج گردیده است. (1)

حدیث سبعه احرف در نزد محدثان شیعه، دلالتی بر الفاظ قرآن نداشته و اندک روایتی هم که در مصادر شیعه، نقل شده مرتبط با وجوه معنایی قرآن است؛ زیرا صدوق، نقل می کند که حضرت صادق (علیه السلام) فرمود: «أنّ القرآن نزل علی سبعة أحرف وأدنی ما للامام أن یفتی علی سبعة وجوه»؛ قرآن بر هفت حرف نازل شده و کم ترین وجه برای امام این است که بر هفت وجه فتوا دهد. (2) حسن بن صفار هم از امام باقر (علیه السلام) نقل می کند که حضرت فرمود: «تفسیر القرآن علی سبعة أحرف»؛ تفسیر قرآن بر هفت حرف است. (3)

نتیجه

با توجه به مشکلات روایات نزول قرآن بر هفت حرف روشن می شود که ممکن نیست قرآن هفت بار بر هفت حرف نازل شده باشد و نزول قرآن با «حروف هفت گانه» معنا و مفهوم صحیحی ندارد؛ از این رو چنین روایاتی را باید کنار گذاشت؛ به ویژه آن که روایاتی از امام باقر (علیه السلام) بر دروغ بودن آن ها دلالت می کند و قرآن بر یک حرف نازل شده و همه اختلافاتی که وجود دارد از طرف راویان و قاریان (و اجتهاد آنها) است. (4)

دلالت این روایات بر نزول قرآن بر هفت یا چند قرائت نیز صحیح نیست؛ زیرا پیامبر در زمان خودش قرآن را بر چند قرائت نخوانده است و تواتر قرائات

ص:328

نیز ثابت نشده است؛ بنابراین قرائت قرآن، واحد است و همان قرائتی است که از پیامبر (صلی الله علیه و آله) نقل شده و در بین عموم مسلمین به «قرائة العامة» یا «عامة القرآن» که قرائت مشهور است شهرت دارد و مصحف نگاران به هنگام نگارش کلمات قرآن، بر طبق «قرائت عامه» عمل نموده اند (1) و قاریان نیز نخست به آموزش آن اهتمام ورزیده اند. در شرح حال قاریان نیز آمده است که آنان با اختلاف قرائات، آشنا می شده اند و در آغاز، فراگیری قرائت رایج و عامه را لازم می دانسته اند. (2) مسلمانان نیز به هنگام نماز و قرائت قرآن و تصحیف آن، از «قرائت عامه» رویگردان نبوده اند؛ (3) بنابراین لازم است قرائت عامه و رایج-که همان قرائت واحد است-مبنای تفسیر آیات قرار بگیرد؛ مهم ترین مستند این دیدگاه نیز، دو روایت معتبر از امام باقر و امام صادق (علیهما السلام) است که متن آن گذشت.

طبری که خود بزرگ ترین ناقل این احادیث است، با پذیرش نازل شدن قرآن بر هفت حرف معتقد است که حروف هفت گانه ای که قرآن به آنها نازل شده است, همان زبان های هفت گانه در یک حرف و یک کلمه با اختلاف لفظ و اتحاد معناست؛ مانند: «هَلُمّ، اقبِل، تعالَ، إلی قَصدی، نحوی وقُربی» و امثال آن که واژگان در آن به گونه هایی از تلفظ متفاوتند و اتحاد معنایی با هم دارند؛ هرچند که زبان ها در بیان آن با هم متفاوتند. (4) وی در توضیح می گوید: ما مدعی نیستیم که این ها [حروف] امروزه وجود ندارد؛ بلکه گفتیم معنای سخن پیامبر (صلی الله علیه و آله) که