ص: 2

اللّهمَّ ارْزُقْنیِ التَجافیِ عَنْ دارِالْغُرُورِ

وَ الْاِنابَةِ اِلی دارِالخُلُودِ

وَالْاِسْتِعْدادَ لِلْمَوْتِ

قَبْلَ حُلُولِ الْفَوْتِ(1).

بارخدایا !

دل برکندن از سرای کژمدار

و بازگشت به سوی سرای ماندگار

و آمادگی برای مردن

پیش از فرارسیدن زمان رفتن را روزیم فرما.

ص: 3

سی گام خودسازی: بر پایه دعاهای روزانه ماه مبارک رمضان

پدیدآورنده: محمود صلواتی

نوبت چاپ: اول، بهار 1397

شابک: 8-8-99808-600-978

حروف نگارو صفحه آرا: وجیه عظیما

ناشر: توانمندان ؛ با همکاری انتشارات مبارک

شمارگان: 1000 نسخه قیمت: 000/80 ریال

توانمندان: قم، بلوار محمدامین، خیابان گلستان، کوچه11، پلاک4، دفتر فرهنگ معلولین

تلفن: 32913452-025 فکس: 32913552-025

همراه: 09125520765

www.HandicapCenter.com ,

info@handicapcenter.com

مراکز پخش:

- انتشارات مبارک: قم، خیابان صفائیه، کوچه ممتاز، پلاک75، 37749114-025 09133289053

- اصفهان، بلوار اشرفی اصفهانی، نبش کوچه 47، مجموعه فرهنگی موسی بن جعفر، 33633811-031

ص: 4

گام بیست و یکم: وَرَع (پرهیزگاری) 63

گام بیست و دوم: رضا (چهره گشودگی) 65

گام بیست و سوم: توبه (پیراستن از آلودگی) 68

گام بیست و چهارم: استعاذه (به خدا پناهندگی) 70

گام بیست و پنجم: محبت (مهرورزی) 73

گام بیست و ششم: طمأنینه (آرامش خواهی) 75

گام بیست و هفتم: درک شب قدر (شب ارزش یابی) 78

گام بیست و هشتم: حضور (پرده براندازی و باریابی) 81

گام بیست و نهم: فناء فی اللّه (وارستگی و رهایی) 83

گام سی ام: بقاء باللّه (به خدا جاودانگی) 86

دعاهای روزهای ماه مبارک رمضان.. 89

ص: 6

حجت الاسلام والمسلمین محمود صلواتی پدیدآورنده این کتاب، از پژوهشگران برجسته حوزه علمیه است که کتاب نهج العباده ایشان در دوازدهمین همایش کتاب سال حوزه علمیه قم برگزیده شده است.

جناب آقای صلواتی در این کتاب دعاهای ماه مبارک رمضان را با قلم روان و ادبیات زیبا و آسان توضیح داده و گام هایی را در جهت بهره وری هرچه بیشتر از ماه مبارک رمضان ترسیم نموده تا قشرهای مختلف به ویژه افراد دارای مصائب و مشکلات و حاجتمندان به راحتی از آن بهره ور گردند.

ص: 8

و پاداش شکیبایان به او می بخشد».(1)

اگر در روزه چیزی جز صعود انسان از مرتبه ی حیوانی به مقامات والا و تشبّه به فرشتگان نباشد، همین در فضیلت آن کافی است. روزه مبارزه با نفس و بازداشتن خویش از اشباع غریزه ها و خواسته های نفسانی است و این برخلاف دیگر فرایض، عملی درونی و پنهانی است که کسی جز خدا از آن آگاه نیست. انسان با روزه داری و تحمل گرسنگی، به گونه ای با شیطان به مبارزه برمی خیزد و با پرهیز از خوراک و شهوت ها، راه ورود شیطان را می بندد؛ از این روست که روزه، سپر آتش قلمداد شده است.

ما در این نوشتار با الهام از دعاهای روزانه ی ماه مبارک رمضان، که از مضامین بسیار ژرف و والایی برخوردار است، گام هایی را ترسیم کرده ایم(2)

و با استناد به آیات و روایات و نوشته ها و رهنمودهای علمای اخلاق، به ویژه کتاب منازل السایرین، کتاب صد میدان و دیگر آثار عارف وارسته خواجه عبداللّه انصاری، مطالبی را بازگفته ایم که خوانندگان را برای استفاده ی معنوی هر چه بیشتر از ماه مبارک رمضان یاری می رساند و هر یک از این سی گام، رونده را گام است و یابنده را مقام(3).

بدین امید که مورد استفاده اهل بصیرت و ره جویان

ص: 10

معرفت قرار گیرد و ذخیره ای برای روزی که مال و فرزندان به کار نمی آید باشد.(1)

و ما توفیقی الا باللّه علیه توکلت والیه انیب.

محمود صلواتی

فروردین ماه 1397 ﻫ .ش

ص: 11

ص: 12

خود پاداش آن هستم».(1)

از این روست که روزه موجب صفای دل، پاکی اعضاء و جوارح، آبادانی ظاهر و باطن، زمینه ساز سپاس گزاری از نعمت های خدا و احسان به نیازمندان و بیچارگان است؛ در حقیقت، روزه، در صورتی که به شرایط ظاهری و باطنی آن عمل شود روزه دار را از کژی ها و آلودگی ها می پالاید.(2)

رمضان یک دوره ی کامل خودسازی

بی تردید این که خدای متعال در هر سال یک ماه کامل را به روزه اختصاص داده و از مردم خواسته است که پشت سر هم آن را روزه بدارند، بی حکمت نیست. در واقع هر روز این ماه در برنامه ی خودسازی، از جایگاه ویژه ای برخوردار است. روزه دار با روزه گرفتن هر روز، برای اصلاح نفس، تزکیه ی درون و پالایش کژی های نفسانی، گامی برمی دارد و پله هایی از نردبان تعالی و تکامل را می پیماید که در اینجا ما با الهام از دعاهای روزانه ماه مبارک رمضان به ترسیم آن می پردازیم.

ص: 14

بهره برداری از آن چه باقی مانده، بپاخیزی.

پیر هرات، خواجه عبداللّه انصاری می گوید:

شناخت نعمت های بی کران خداوند با سه چیز حاصل می شود:

1. چراغ عقل را در پیش دیدگان برافروختن

2. نسیم نعمت های خدا را احساس کردن

3. از گرفتاری گرفتاران عبرت گرفتن.

و گناهان را با سه چیز می توان چاره کرد:

1. به این که ذات حق را از همه چیز بزرگ تر دانی

2. نفس اماره را به خوبی بشناسی

3. بیم و اندرزهای خدا را به درستی تصدیق کنی.

و درک نعمت ها جز با سه چیز حاصل نمی شود:

1. دانش آموزی

2. تجربه اندوزی

3. معاشرت و هم نشینی با نیکان.

و ملاک این همه این است که در گام نخست مصمم باشی و خود را از عادت های ناپسند وارهانی.(1)

[ذکر این روز «اللّهمَّ نَبِّهْنیِ عَنْ نَومَةِ الْغافِلِین» است.]

ص: 16

وصول به مقصد حقیقی و اتصاف به صفات الهی.(1)

برخی نیز گفته اند: قُرب عبارتست از انقطاع از ماسوی اللّه (بریدن از آن چه غیر از خداست). قُرب بر دو قسم است: یکی قُرب نوافل، که زوال صفت بشریت است و ظهور صفات الوهیت بر بشر و دیگر قرب فرایض که فنای عبد است از تعلق به همه ی موجودات حتی نفس خود و نماند او را مگر وجود حق.(2)

در قرآن کریم درباره حضرت موسی(ع) آمده است: «وَ نادَیْناهُ مِنْ جانِبِ الطُّورِ الْأَیْمَنِ وَقَرَّبْناهُ نَجِیًّا» «ما او را از وادی طور فراخواندیم و به مقام قرب خود برای شنیدن کلام خویش برگزیدیم.» (مریم:52) و در اینجا بود که مقام ربوبی به حضرت موسی فرمود: «فَاخْلَعْ نَعْلَیْکَ إِنَّکَ بِالْوادِ الْمُقَدَّسِ طُویً»، «کفش هایت را، که رمز وابستگی به دنیاست بکن که تو به جایگاهی مقدس درآمده ای» (طه: 12).

قرب به خدا دارای مراتبی است همان گونه که مولانا می گوید:

قرب نه بالا و پستی جستن است

قرب حق از حبس هستی رستن است

کارگاه قرب حق در نیستی است

غرّة هستی، چه دانی نیست چیست؟

جان به تو نزدیک و تو دوری از او

قرب حق را چون بدانی ای عمو

دان که حق است اقرب از حبل الورید

تو فکندی تیر فکرت را بعید(3)

[ذکر این روز «اللّهمَّ قَرّبنی فیه الی مرضاتک» است.]

ص: 18

آرزوی امنیت کند».

در نزد عارفان کمال هوشیاری، هوشیاری دل است و ندیدن چیزی جز محبوب، خواجه عبداللّه در تفسیر آیه شریفه «وابیضّت عیناه» گوید:

خداوند فرمود: چشمان یعقوب در فراق یوسف، سفید شد و نفرمود: کور شد؛ زیرا کوری در حقیقت نابینایی است که دل ها را کور می کند نه دیده ها را، که در عالم عشق، چشم عاشق از دیدن جز معشوق در حجاب باید، که در مذهب دوستی دیگری را دیدن عین شرک است و نفاق. که گفته اند: «رسم عاشق نیست با یک دل دو دل برداشتن»

خدایا در سر گریستنی دارم دراز،

ندانم از حسرت گریم یا از ناز،

گریستن از حسرت نصیب یتیم است

و گریستن شمع بهر ناز!

از ناز گزیستن چون بود؟

این قصه ای است دراز!(1)

[ذکر این روز «ربّ زدنی علما» است.]

ص: 20

و برطرف کردن خصلت های ناپسند و آراسته شدن به اخلاق پسندیده حرکت کند. بنابراین باید توفیق خوب شدن را نیز از خدا خواست و توفیق استمرار خوبی ها را نیز از او انتظار داشت. همواره باید این دعا را زیر لب زمزمه کرد که: خدایا هیچ گاه ما را به خودمان وامگذار و نظر لطف و رحمتت را از ما بر مگیر.

برای استمداد از خدا باید به ریسمان محکم الهی چنگ زد که فرمود: «وَاعْتَصِمُوا بحبلِ اللّه جَمِیعاً» (آل عمران: 103)، «به ریسمان محکم الهی چنگ زنید» و نیز فرمود: «وَاعْتَصِمُوا بِاللّه هُوَ مَوْلاکُمْ» (حج: 78)، «به خدا متوسل شوید که او سرور شماست».

پیر هرات گوید: «پناه جستن، چنگ زدن به ریسمان خدا و پایداری در فرمان برداری است».

پناه جستن بر سه وجه است: پناه جستن عوام، پناه جستن خواص و پناه جستن خواصِ خواص.

پناه جستن عوام؛ تصدیق وعده و وعید، تعظیم امر و نهی و معامله کردن با دیگران بر اساس یقین و انصاف است.

پناه جستن خواص؛ اراده را در اختیار گرفتن، کار خلق به خلق واگذاشتن و تعلقات را فروگذاردن است

و پناه جستن خواصِ خواص؛ تنها خدا را دیدن، به خاطر بزرگی خدا به امر او گردن نهادن و برای نزدیک شدن به او با وی دمساز شدن است.(1)

[ذکر این روز «اللّهمَّ قوّ علی خدمتک جوارحی» است.]

ص: 22

هفت ساعت به وی مهلت می دهد. پس اگر سه مرتبه گفت: «أَسْتَغْفِرُ اللّه الَّذِی لَا إِلَهَ إِلَّا هُوَ الْحَیُّ الْقَیُّومُ و اتوبُ اِلَیه»، بر وی چیزی نوشته نمی شود».(1)

غزالی در کیمیای سعادت ذکر استغفار را برای مبتدیان و ذکر سبحان اللّه را برای منتهیان مناسب دانسته است.(2)

خواجه عبداللّه در صد میدان نخستین میدان را توبه و استغفار و آخرین آن را میدان بقاء دانسته است و این همه را جز به عنایت و یاری خدا میسر نمی داند، او در تفسیر سوره ی قیامت گوید:

دانی که من نه به خود بدین روزم،

و نه به هدایت خود شمع هدایت می افروزم.

از من چه آید؟

و کردار من چه گشاید؟

طاعت من، به توفیق تو!

خدمت من، به هدایت تو!

توبه ی من، به رعایت تو!

شکر من، به انعام تو!

ذکر من، به الهام تو!

همه تویی!

ص: 24

من کیم؟!

اگر فضل تو نباشد، من بر چه ام؟!(1)

[ذکر این روز «استغفراللّه ربّی و اتوب الیه» است.]

ص: 25

ص: 26

می فرماید: «اِنْ یَنْصُرْکُمُ اللّه فَلا غالِبَ لَکُمْ وَإِنْ یَخْذُلْکُمْ فَمَنْ ذَا الَّذی یَنْصُرُکُمْ مِنْ به عدهِ وَعَلَی اللّه فَلْیَتَوَکَّلِ الْمُؤْمِنُونَ».،(1) «اگر به یاری خدا بشتابید، کسی بر شما غالب نمی شود. و اگر خدا شما را به خواری واگذارد، چه کسی است که بتواند شما را یاری رساند و مؤمنان باید بر خدا توکل کنند». و در جای دیگر شیطان مایه ی خواری و گمراهی انسان معرفی شده است: «وکان الشیطان للانسان خذولاً»،(2) «شیطان مایه ی خواری و بدبختی انسان است».

بدترین حالت برای انسان این است که به خاطر آلوده شدن به گناه، خدای متعال او را به حال خود واگذارد. البته گاه این به خود واگذاردن ها زمینه ای برای توبه و تحول و تکامل انسان فراهم می آورد. و این خود یکی از ابزارهای آزمایش الهی و زمینه ای برای بازگشت و توبه و توجه به اوست - که فرمود: انین المذنبین احبّ الیّ من تسبیح المسبحین.

خواجه عبداللّه گوید:

چون موسی از خواست خود که «ارنی» بود دست کشید و به مقام توبه رسید، خدا او را به رسالت مبعوث گردانید و فرمود:

من تو را از یک چیز منع کردم که دیدار بود

و به شرف پیامبری بیاراستم که بر تو هموار بود

پس این نعمت را شکر کن و قدر آن را بدان.(3)

[ذکر این روز «اللّهمّ لاتخذلنی لتعّرض معصیتک» است.]

ص: 28

مرحوم امام خمینی(ره) در کتاب چهل حدیث در شرح حدیث هجدهم می نویسد:

«بدان که تذکر از نتایج تفکر است و لهذا منزل تفکر را مقدم بر منزل تذکّر دانسته اند». جناب خواجه عبداللّه فرماید: «تذکر فوق تفکر است، زیرا این طلب محبوب است و آن حصول مطلوب.» تا انسان به دنبال جستجو است، از مطلوب محجوب است و با وصول مطلوب، از تعب تحصیل فارغ آید. و قوت و کمال تذکر بسته به قوت و کمال تفکر است و آن تفکر که نتیجه اش تذکّر نام معبود است، در میزان سایر اعمال نیاید و با آن ها در فضیلت مقایسه نشود؛ چنان چه در روایات شریفه از عبادت یک سال و شصت سال و هفتاد سال، تفکر یک ساعت را بهتر شمرده اند و چون ثمره ی مهم عبادات حصول تذکر از معبود حق است و این خاصیت از تفکر صحیح بهتر حاصل می شود. پس اگر طالب کمالات صوریّه و معنویه و سالک طریق آخرت و مهاجر الی اللّه هستی، قلب را عادت بده به تذکّر محبوب و دل را عجین کن با یاد حق تعالی».(1)

در باره تذکر روایاتی است که برخی را یادآور می شویم:

1. در کافی به سند صحیح از فضیل بن یسار از امام صادق(ع) روایت شده است که فرمود: «مَا مِنْ مَجْلِسٍ یَجْتَمِعُ فِیهِ أَبْرَارٌ وَفُجَّارٌ فَیَقُومُونَ عَلَی غَیْرِ ذِکْرِ اللّه عَزَّ وَ جَلَّ إِلَّا کَانَ حَسْرَةً عَلَیْهِمْ یَوْمَ الْقِیَامَه»، «هیچ مجلسی نیست که در آن نیکان و بدانی گرد هم آیند، آن گاه بدون ذکر خدا برخیزند مگر آنکه برای آن ها در روز قیامت مایه ی حسرت گردد».

ص: 30

2. باز در کافی به سند خود از امام صادق(ع) روایت است که فرمود: «إنّ اللّه عزوجلّ یقول: من شغل بذکری عن مسألتی أعطیته أفضل ما اعطی من سألنی»، «هر کس به خاطر ذکر من از درخواست از من باز بماند، او را بیشتر از آن چه کسی از من درخواست کرده عطا خواهم کرد».(1)

3. در کتاب عدة الداعی از پیامبر خدا(ص) روایت است که فرمود: «وَاعْلَمُوا أَنَّ خَیْرَ أَعْمَالِکُمْ وَأَزْکَاهَا وَأَرْفَعَهَا فِی دَرَجَاتِکُمْ وَخَیْرَ مَا طَلَعَتْ عَلَیْهِ الشَّمْسُ ذِکْرُ اللّه سُبْحَانَهُ فَإِنَّهُ أَخْبَرَ عَنْ نَفْسِهِ فَقَالَ أَنَا جَلِیسُ مَنْ ذَکَرَنِی...»، «بدانید که بهترین اعمال شما نزد پروردگارتان و پاکیزه ترین و رفیع ترین آن ها و بهترین چیزی که بر آن آفتاب تابیده، یاد خداوند سبحان است چراکه وی از خودش خبر داده و فرموده: من همنشین کسی هستم که یادم باشد».(2)

پیر هرات گوید:

مردم را نور امید در دل تابد و عارف را نور عیان در جان!

امروز همه با جهان مشغولند،

و او با آن یکی

و فردا همه غرق نعیمند

و او همچنان با آن یکی!(3)

[ذکر این روز «اللّهمّ ارزقنی فیه ذکرک بدوامه» است.]

ص: 31

مورد احسان و مهربانی قرار گیرد و بدترین خانه های شما خانه ای است که در آن با یتیمی بدرفتاری شود».

در قرآن نیز آیاتی در این مورد آمده است: «فامّا الیتیم فلا تقهر و اما السائل فلا تنهر و اما بنعمة ربک فحدث» (ضحی:11)، «پس یتیم را میازارش و سائل را مران از خویش و از نعمت پروردگارت فراوان گوی.» در جای دیگر فرماید «وفی اموالهم حق معلوم للسائل والمحروم» (معارج:25)، «در اموالشان حقی است معلوم برای افراد نیازمند و محروم». اما مرتبه ی والای ایثار آن جاست که در شأن اهل بیت فرمود: «وَیُطْعِمُونَ الطَّعامَ عَلی حُبِّهِ مِسْکیناً وَیَتیماً وَأَسیراً، إِنَّما نُطْعِمُکُمْ لِوَجْهِ اللّه لا نُریدُ مِنْکُمْ جَزاءً وَلا شُکُوراً» (انسان:8)، «و طعام را، با آن که دوستش دارند، به بینوا و یتیم و اسیر خورانند و گویند ما شما را برای خدا اطعام کرده ایم و از شما سپاس گزاری و پاداشی نمی خواهیم».

خواجه عبداللّه مسؤلیت پذیری را شاخه ای از جوانمردی می داند و گوید:

خداوند کرامت بی نهایت بر اصحاب کهف نهاد، که آنان را جوانمرد خواند، همان گونه که ابراهیم خلیل و یوسف صدیق را جوانمرد خواند.

الهی!

نصیب من بیچاره از این کار، همه درد است،

مبارک باد که این درد مرا سخت درد است!

بیچاره آن کس که از این درد فرد است،

هر که بدین درد ننازد، حقأ که ناجوانمرد است!(1)

[ذکر این روز « اللّهمَّ ارْزُقْنِی فِیهِ رَحْمَةَ الْأَیْتَامِ » است.]

ص: 33

پس عملی را نجات بخش خود ندانی و گناهی را تباه کننده خود مشماری و سببی را به انجام رساننده ی کارهای خود مپنداری.

درجه ی سوم آن که در هر کار خدا را به تنهایی بینی. که حرکت و سکون به فرمان اوست و پراکندگی و ناپراکندگی تنها در اختیار اوست».(1)

[ذکر این روز «افوض امری الی اللّه» است.]

ص: 35

توکل بر سه وجه است:

در درجه ی نخست در پی کار رفتن و از اسباب استفاده کردن است؛ با نیتی که انسان را به کار مشغول سازد، خلق را بهره دهد و درخواست های نابه جا را واگذارد.

درجه ی دوم توکل، کنار گذاردن طلب، چشم پوشی از سبب، و فارغ ساختن اوقات خود برای انجام واجبات است.

درجه سوم، درک حقیقت توکل است که انسان را از علت توکل رها سازد و آن این که بداند مالکیت حق تعالی بر اشیاء مالکیت عزت است؛ هیچ چیز را در مالکیت وی انبازی نیست تا وی را شریک خود سازد و کارهایش را به وی واگذارد. هر چه هست از اوست، به اوست و برای اوست».(1)

الهی!

دانی چرا شادم، چون به خواست خود به دام تو افتادم!

الهی!

تو خواستی، نه اینکه من خواستم،

دوست بر بالین دیدم چو برخاستم!(2)

[ذکر این روز «لاحول ولاقوة الا باللّه» است.]

ص: 37

پیشگاه خدا چگونه است، باید ببیند جایگاه خدا نزد وی به هنگام گناه چگونه است».

و در جای دیگر فرماید:

«مَا أَعْظَمَ وِزْرَ مَنْ طَلَبَ رِضَی الْمَخْلُوقِینَ بِسَخَطِ الْخَالِقِ»،(1) «هیچ گناهی بزرگ تر از این نیست که بنده ای رضایت آفریدگان را با خشم آفریدگاربه دست آرد».

در فرهنگ قرآن به گناه گریزی و پلیدی ستیزی «تبتّل» گفته می شود. تبتّل بریدن از بهره ها و چشم داشت های جهان است؛ در قرآن کریم آمده است: «واذکر اسْمَ رَبِّکَ وَتَبَتَّلْ إِلَیْهِ تَبْتِیلًا»، «خدای خویش را یاد کن و از کارهای بازگسستنی به سوی او باز گسل». (مزمل:8)

تبتّل - از همه چیز جز یاد دوست بریدن- از مقامات روندگان است که در سلوک الی اللّه به آن می رسند و تا آن جا پیش می روند که بهشت با همه ی نهرها و درختان، در جمال خیال آنان نیاید. دوزخ با همه ی غل ها و زنجیرها از سوز سینه ی آنان بلرزد و افعی حرص دنیا، هرگز زیان به روزگار خوش آنان نرساند و خاری از بیشه ی حسد و کبر، دامن آنان را نگیرد. گردی از بیابان نفس اماره بر گوشه ی ردای آنان ننشیند و دودی از هاویه ی هوا به دیده ی دل آنان نرسد. به چشم عبرت به مردم نگرند، به زبان شفقت با دیگران سخن گویند و از سر الفت مهر آنان را به دل گیرند.

در کتاب صد میدان درباره «تبتّل» آمده است:

ص: 39

«میدان بیست و ششم تبتّل است؛ از میدان اخلاص میدان تبتّل زاید؛ قوله تعالی: «وتبتل الیه تبتیلاً». تبتّل [بریدن و] بازگشتن است و آن از سه چیز است به سه چیز: از دوزخ به بهشت، از دنیا به آخرت و از خود به حق.

از دوزخ به بهشت رسیدن سه چیز است: از حرام به حلال پیوستن، از کینه و عداوت به نصیحت بازگشتن و از دلیری به پرهیزگاری گشتن.

از دنیا به آخرت آمدن سه چیز است: از حرص به قناعت آمدن، از علایق به فراغت آمدن و از اشتغال به انابت آمدن.

از خود به حق گشتن سه چیز است: از ادّعا به نیاز آمدن، از لجاج به تسلیم آمدن و از اختیار به تفویض آمدن».(1)

[ذکر این روز «یا ملجأ العاصین» است.]

ص: 40

از امام باقر(ع) نیز روایت است که فرمود: «مَا عُبِدَ اللّه بشَیْ ءٌ أَفْضَلُ مِنْ عِفَّة بَطْنٍ وَفَرْجٍ»،(1)

«خداوند به چیزی بهتر از پاکداشت شکم و فرج عبادت نشده است».

و این همه فرع بر این است که انسان خود بخواهد و بر پیشرفت خویش استقامت ورزد و تسلیم دستورات خداوند باشد.

پیر هرات گوید:

هر که از در تسلیم در آید بدو سه چیز دهند:

1. شربتی که دل وی از معرفت زنده گردد.

2. شرنگی که نفس اماره را بکشد.

3. شرابی که جانش سرمست شود.

با یکی حلاوت طاعت یابد.

با دیگری از معصیت بگریزد.

با سومی به روح مناجات رسد.

آنگاه در گرفتاری ای افتد که از آن رهایی نتوان،

و همه زندگی را نهد بر سر آن!(2)

[ذکر این روز «اللّهمّ زیّنی بالستر والعفاف» است.]

ص: 42

گفته اند: صبر عابدان در مقام خدمت بر امید ثواب است.

صبر عارفان در مقام حرمت بر آرزوی وصال است.

صبر دوستداران و عاشقان در حال مشاهدت در وقت تجلی است».

و در کتاب صد میدان گوید:

«میدان هفتم صبر است قوله تعالی «وان تصبروا خیر لکم».

صبر را سه رکن است:

یکی بر بلا که «اصبروا» آن است.

دیگری از معصیت که «صابروا» آن است. سیم بر طاعت که «ورابطوا» آن است.

صبر بر بلا، با «دوست داری» توان و از آن سه چیز زاید:

یکتایی دل، باریکی علم و نور فراست.

صبر بر معصیت به «ترس» توان و از آن سه چیز زاید:

الهام دل ها، قبول دعا و نور عصمت.

و صبر بر طاعت با «امید» توان

و از آن سه چیز زاید: بازداشت بلا، روزی ناپیدا و گراییدن به نیکی ها».(1)

[ذکر این روز «ربنا افرغ علینا صبرا» است.]

ص: 44

أَخْطَأْنا»،(1)

«پروردگارا، اگر از روی خطا یا به اشتباه خطایی مرتکب شدیم مگیر بر ما».

پیر هرات گوید:

مراقبه دوام ملاحظه است مقصود را و آن بر سه درجه است:

درجه نخستین، مراقبه ی حق است در راه نوردیدنی پیوسته به سویش؛ میان بزرگداشتی که دلبسته ات کند، نزدیکی ای که بر گیردت، و شادمانی ای که برانگیزدت.

درجه دوم، توجه به این نکته است که حق مراقب توست، با فروگذاشتن معارضه و دوری جستن از اعتراض و شکستن حریم گناه.

درجه سوم، مراقبه ازل است، با مطالعه پیشگامی در برافراشتن پرچم یکتایی؛ مراقبه ظهور اشارات تنهائی و نفخه های جاودانی، و مراقبه رهایی از بندهای دیده بانی.(2)

و در کتاب صد میدان گوید:

«میدان پنجاه و سیم مراقبت است. از میدان طمأنینه میدان مراقبت زاید. مراقبت به کوشیدن است و آن سه چیز است:

مراقبت خدمت، مراقبت زمان و مراقبت سِرّ.

مراقبت خدمت به سه چیز توان یافت: بزرگ آمدن فرمان، آگاهی از سنتِ [پروردگار جهانیان] و شناختن ریا [عمل کردن برای این و آن].

مراقبت زبان به سه چیز توان: بر فنای شهوات، صفای خطرات و غلبه محبت.

ص: 46

مراقبت سِرّ به سه چیز توان: به گم شدن از گیتی، رها شدن از خودپرستی و دل بریدن از وابستگی».(1)

[ذکر این روز «اللّهمّ تجعلنا غرضأ للبلایا والافات» است.]

ص: 47

گشودگی عطا نکردیم و بار سنگینت را از تو باز ننهادیم؟».

و این گشودگی سینه بود که پیامبر را دریادل کرد و رحمةللعالمین و صاحب اخلاق پسندیده شد که فرمود: «وَإِنَّکَ لَعَلی خُلُقٍ عَظیمٍ».

پیر طریقت را از انفاس نیک بختان و بدبختان پرسیدند، گفت:

نَفس بدبخت، دود چراغی است کشته،

در خانه ای تنگ و در بسته،

و نفس نیک بخت، چشمه ای است روان

آراسته به گلهایی الوان.

الهی!

به بهشت و حور چه نیازم؟

اگر مرا سینه ای گشوده دهی، از آن سینه بهشتی سازم.(1)

[ذکر این روز «رب اشرح لی صدری» است.]

ص: 49

از ابن عباس نیز روایت است که گفت: «قیل یا رسول اللّه: ایّ الجلساء خیر؟ قال: من تذکرکم اللّه رؤیته، ویزید فی علمکم منطقه، ویرغبکم فی الاخرة عمله»، «به پیامبر خدا(ص) گفته شد کدام یک از دوستان بهترین اند؟ فرمود: کسی که دیدارش شما را به یاد خدا بیندازد، گفتارش دانش شما را بیفزاید و کردارش شما را به آخرت تشویق کند».(1)

در قرآن کریم خداوند متعال پیامبرش را از این که با دیگر مردم با مهر و محبت رفتار می کند و با آنان مشورت می کند، مورد تقدیر قرار می دهد و می فرماید: «فبما رحمة من اللّه لنت لهم ولو کنت فظّاً غلیظ القلب لا نفضَوا من حولک فاعف عنهم واستغفر لهم وشاورهم فی الامر»،(2)

«به لطف خدا با آنان نرم خو شدی و اگر درشت خو و سخت دل بودی از پیرامونت پراکنده می شدند. پس آنان را ببخشای و برای شان آمرزش بخواه و در کار با آنان مشورت نما».

و بهترین رفیق و زیباترین دوست برای انسان رفاقت و دوستی با خداوند است. پیر عارفان در تفسیر عرفانی آیه 31 سوره یوسف «فلما سمعت بمکرهن ارسلت الهنّ...» گوید:

چون عزیز مصر در کار یوسف برفت، و داستان عشق او همه ی ولایات را گرفت، زبان طاعنان بر او دراز شد، زنان مصر تیر ملامت بر او می انداختند، و او خود را تسلی می داد که معشوق خوب روی به ملامت می ارزد. که گفته اند: آن کس که بار ملامت نکشد عاشق کی بود؟!

ص: 51

زلیخا که این سخنان شنید آنان را فرا خواند تا معشوقش را بدانان بنمایاند، تا بدانند!

و زنان چون جمال یوسف را دیدند، همه از دهشت فرو افتادند و به جای ترنج دستانشان را بریدند، و همگی گفتند: این بشر نیست، این فرشته است!(1)

الهی!

تو دوستان را به لطف آشکار گشتی،

قومی را به شراب انس، مستان کردی،

قومی را به دریای دهشت غرقه ساختی،

ندا از نزدیک شنواندی و دور را نشان دادی!

رهی را باز خواندی و خود نهان گشتی!

برایشان به عظمت جلوه گری کردی و خود را در پرده نهان کردی!

تا آن جوانمردان را در وادی دهشت و بی طاقتی سرگردان کردی!

به راستی این چیست که با آن بیچارگان کردی؟!

دلیل آن گمشدگان تویی!

دست گیر آن غرق شدگان تویی!

دیت آن کشتگان تویی!(2)

[ذکر این روز «اللّهمّ وفقنی لمرافقة الابرار» است.]

ص: 52

از عمل صالح نیز سخن گفته است چرا که ایمان بدون عمل صالح سودی ندارد؛ در سوره عصر می خوانیم: «والعصر انّ الانسان لفی خسر، الاَ الذین آمنوا وعملوا الصالحات وتواصوا بالحق وتواصوا بالصبر».(1) در این جا ایمان و عمل صالح در کنار یکدیگر آمده و سفارش به حق و صبر مورد تأکید قرار گرفته است. همین طور در این آیه: «الذین آمنوا وعملوا الصالحات اولئک اصحاب الجنة هم فیهاخالدون»،(2) «کسانی که به خدا گرویده و کارهای شایسته انجام داده اند، اینان اهل بهشتند و در آن جاودانه اند».

عمل صالح هم باید از «حسن فعلی» برخوردار باشد و هم از «حسن فاعلی». یعنی هم کار، خوب باشد و هم انجام دهنده از انجام آن، اهدافی نیکو را دنبال کند؛ اگر کسی پل و مدرسه و دانشگاه می سازد اما به خاطر ریا و خودنمایی و سوءاستفاده های دیگر، این عمل، عمل صالح نیست؛ شاید کسانی که خلوص نیت را شرط قبولی اعمال می دانند به همین نکته نظر دارند.

برای یافتن عمل صالح باید تلاش کرد و به جستجو پرداخت، اگر طلب در سالک شدت گیرد یاری خدا نیز به یاریش می شتابد و عمل صالح را در هر زمان بدو می نمایاند. و الذین جاهدوا فینا لنهدینهم سبلنا.

پیر هرات در تفسیر عرفانی آیه شریفه «اذقال موسی لاهله امکثوا انّی آنست ناراً لعلکم تصطلون» گوید:

ص: 54

آتش نشانه ی جود است و دلیل سخاء، بادیه نشین آتش افروزد تا بدان میهمان گیرد؛ هیچ کس به آتش مهمانی چون موسی نیافت و هیچ کس به آتش میزبانی چون خدا ندید! موسی آتش می جست که خانه افروزد، آتشی جست که جان و دل سوزد!(1)

[ذکر این روز «اللّهمّ اهدنی لصالح الاعمال» است.]

ص: 55

مقام جمع غایت مقامات سالکان و بر ساحل دریای توحید است».(1)

ذکر این روز «لا اله الا اللّه» است و این شعارِ توحید است که «هیچ خدایی به جز خدای یکتا نیست» و این گواهی، هم به زبان است، هم به دل و هم با هر یک از اندام های بدن.

پیر هرات گوید:

«بدان که کلمه توحید مایه ی دین است و حصار امان و شعار اهل ایمان و مفتاح جنان؛

بی گفتن این کلمه، نه اسلام است و نه سلام؛ بی پذیرفتن آن نه ایمان است و نه امان.

تا به زبان این کلمه را نگویی، در دنیا سلامت نیست؛

تا به دل نپذیری، در عقبی کرامت نیست.

هر که در حمایت این کلمه ی بزرگوار آمد،

در سراپرده ی امان خدای قهار آمد».(2)

[ذکر این روز «لا اله الا للّه» است.]

ص: 57

خوف و رجا زندگی کند.

پیر هرات در کتاب صد میدان گوید:

«میدان چهل و سوم رجا است. از میدان فرار، میدان رجا زاید. قوله تعالی: «یحذرالاخرة، ویرجوا رحمة ربه». رجاء امید است و یقین را دو پَر است: یکی «ترس» و دیگری «امید».

مرغ ایمان را دو پَر «خوف» و «رجا»ست

مرغ را بی پَر پرانیدن خطاست(1)

و در تفسیر سوره اعراف گوید:

هرکس را امیدی است و امید عارف دیدار،

عارف را بی دیدار، نه به مزد حاجت است، نه به بهشت کار.

همگان بر زندگانی عاشقند و مرگ برایشان دشوار.

عارف به مرگ محتاج است؛ به امید دیدار.

گوش، از لذت سماع برخوردار. لب، حق مهر را وام گذار.

دیده، آراسته ی روز دیدار.

جان، از شراب وصال بس خمار!(2)

[ذکر این روز «یا هادِیاً اِلَی الْحَقِّ الْمُبینِ» است.]

ص: 59

شگفتم از کسی که مرگ را باور دارد، چگونه شادی می کند؛ تقدیر و اندازه گیری خدا را باور دارد، چگونه غم ناک می شود؛ دنیا و دگرگونی آن را می داند، چگونه بدان دل می بندد».

فیض کاشانی گوید:

آن دل که تویی در وی، غم خانه چرا باشد

چون گشت ستون مسند حنّانه چرا باشد

غم خانه دلی باشد، کان بی خبر است از تو

چون جای تو باشد دل، غم خانه چرا باشد

بیگانه کسی باشد، کاو با تو نباشد یار

آن کس که تواش یاری، بیگانه چرا باشد

واژه «سکینه» در آیه 238 سوره بقره، آیه 26 سوره فتح و آیه 30 سوره توبه آمده است و با واژه وقار ارتباطی تنگاتنگ دارد.

پیر هرات، در تفسیر عرفانی آیه 36 سوره فتح می نویسد:

«سکینه، آرامشی است که خداوند به فضل خود در دل دوستانش می افکند و آرامش دل ها را در دو چیز می نهد: یکی در خدمت و دیگری در یقین.

آرامش در خدمت به سه چیز است: 1. عمل به احکام شرع، تا به اندک توانگر شود، 2. اعتماد به اصل دین، تا از وسوسه ی شیطان در امان باشد و 3. در کار دین خلق را فراموش کند، تا از ریا آزاد شود. آرامش در یقین نیز به سه چیز است: 1. به هرچه روزی شود، راضی باشد، تا از سنگینی بار بیاساید، 2. زیان را یکسان بیند، تا از بیم فارغ شود 3. امور خود را به خدا واگذارد، تا از علاقه ها رهایی یابد.

نشانه رسیدن به سکینه و آرامش این است که آدمی بخشنده و

ص: 61

بخشاینده شود. بخشایشی که همه ی دنیا را به کافری بخشد و بر او منت ننهد؛ و بخششی که همه ی نعمت دنیا را به مؤمنی بخشد و اگر بپذیرد، ممنون او باشد».(1)

[ذکر این روز «یا مُنْزِلَ السَّکینَةِ فی قُلُوبِ الْمُؤْمِنینَ» است.]

ص: 62

ناشایسته و خاطره های شوریده.

ورع از ناپسندیده به سه چیز توان: 1. دریغ داشتن خود از نکوهش، 2. نگاه داشتن دین خود از کاهش 3. باز داشتن دل از آلایش.

ورع از افزونی به سه چیز توان: 1. درازی حساب و میزان،2. شماتت خصمان 3. غبن از وارثان.

ورع از خاطره های شوریده به سه چیز توان: 1. به تدبر قرآن، 2. به زیارت گورستان 3. به تفکر در حکمت حکیمان».(1)

[ذکر این روز «اعوذباللّه من الشیطان الرجیم» است.]

ص: 64

چهره گشادگی و خرسندی به آن چه خدا برای انسان مقدر کرده، از چیزهایی است که مورد رضای خداوند است. در روایت است: «من لم یرض بقضایی. ... فلیطلب ربّا سوایی»،(1) «هر کس به قضای من رضایت ندهد، پروردگاری جز من را جستجو کند».

فراق و وصل چه باشد رضای دوست طلب

که حیف باشد از او غیر او تمنایی(2)

پیر هرات در کتاب صد میدان گوید:

«میدان بیست و سوم رضاست. قوله تعالی: «رضی اللّه عنهم ورضوا عنه»،(3) «خدا از آنان خشنود است و آنان از او خشنود». رضا خشنودی است و بسندکاری. و آن سه چیز است: به دین وی چنان که فرستاده راضی باشی، به روزی خود و دیگران چنان که مقرر کرده راضی باشی و به مولای خود به جای هرچه از اوست راضی باشی».(4)

جانی است مرا به عشق تو خورده رقم

خواهی اش به شادی کش و خواهیش به غم(5)

و هم او در تفسیر عرفانی آیه شریفه فلما اسلما و تلّه للجبین (صافات/103) در بیان قربانی اسماعیل توسط ابراهیم (علیهما السلام) گوید:

من چه دانستم، که این دود، آتش داغ است!

ص: 66

من پنداشتم که هر جا آتشی است چراغ است!

من چه دانستم که در دوستی کشته را جایگاه است،

و قاضی خصم را پناه است!

من چه دانستم که حیرت را به وصال تو طریق است،

و ترا آن بیش جوید، که در تو غریق است.(1)

الهی!

چگونه یادت کنم، که خود همه یادم!

من خرمن نشان خود را، همه بر باد دادم!

[ذکر این روز «اللّهمّ وفّقنی لموجبات مرضاتک» است.]

ص: 67

میانجی پذیرش و شرط قبولی عمل و سرِّ همه شادی ها.

ارکان توبه سه چیز است. پشیمانی در دل، پوزش خواهی به زبان و بریدن از بدی و بَدان.

و اقسام توبه سه است: توبه ی مطیع، توبه ی عاصی و توبه ی عارف. توبه ی مطیع از بسیار دیدن طاعت است، توبه ی عاصی از اندک دیدن معصیت و توبه ی عارف از نسیان است و منت.

بسیار دیدن طاعت را سه نشان است: یکی خود را به کردار خود ناجی دیدن، دیگر مقّصران را به چشم خواری نگریستن و سه دیگر عیب کردار خود باز ناجستن.

و اندک دیدن معصیت را سه نشان است: یکی خود را مستحق آمرزش دیدن، دیگر بر اصرار آرام گرفتن و سه دیگر با بَدان الفت داشتن. نسیان و منت را سه نشان است: چشم احتقار از خود بر گرفتن، حال خود را قیمت نهادن و از شادی آشنایی فرو ایستادن».(1)

[ذکر این روز «استغفر اللّه ربّی واتوب الیه» است.]

ص: 69

اول دست در توحید زدن که «فقد استمسک بالعروة الوثقی»(1) است. دوم به قرآن چنگ زدن که «حبل اللّه» است: «واعتصموا بحبل اللّه جمیعأ»(2) و سوم دست به حق در زدن که «و من یعتصم باللّه»(3)

است».(4)

«الهی! تو مؤمنان را پناهی، قاصدان را بر سر راهی».(5)

«و در منزل و مقام رغبت زیر آیه ی شریفه «و زکریا اذ نادی ربّه ربّ لاتذرنی فردأ وانت خیرالوارثین. فاستجبناله ووهبناله یحیی واصلحنا له زوجه انهم کانوا یسارعون فی الخیرات ویدعوننا رغباً ورهباً وکانوالنا خاشعین»،(6) نویسد:

«یادکن زکریا را که خدا را فرا خواند و گفت خدایا! مرا تنها و بی فرزند مگذار و تو بهترین وارثانی. پس ندای او را اجابت کردیم و یحیی را به او دادیم و همسر او را زاینده کردیم. چون آن ها در کارهای نیک شتابان بودند و ما را از روی بیم و امید می خواندند و برای ما فروتن بودند.» به مذاق عارفان معنی آیه این است: خداوندا، پرده عصمت از من باز مگیر و مرا بر یادکرد خود می دار و از خود به دیگران مشغول مدار.

خداوند بندگان را بنواخت تا بشناختند. توفیق داد تا پرستیدند. تلقین کرد تا بخواستند. دل آن ها را معدن نور کرد تا دوست داشتند. خدایی که بی رشوت دوست دارد، بی منت عطا دهد و بی وسیلت

ص: 71

گرامی گرداند. هر که نیاز بدو برد، توانگرش سازد. هر که ناز بدو کند، عزیزش دارد. اگر سال ها بنده گناه کند و گوید: توبه! گوید: پذیرفتم».(1)

[ذکر این روز «اعوذباللّه من الشیطان الرجیم» است.]

ص: 72

حقیقت دوستی، به غیر نپرداختن!»(1)

«اول دوستی داغ است و آخر آن چراغ. اول دوستی اضطرار است و میانه آن انتظار و آخر آن دیدار!»(2)

در جای دیگر گوید:

«همه دوستی میان دو تن باشد. سه دیگر در نگنجد. در این دوستی همه تویی، من در نگنجم».(3)

و به راستی در وادی دوستی جای اغیار نیست، عاشق جز به معشوق نیندیشد و جز وصل و دیدار او نخواهد و در این راه دیگر خود را نمی بیند.

پیر هرات در مناجات نامه ای گوید:

«الهی! ار زبان محبت خاموش است، حالش همه زبان است!

و رجان بر سر دوستی کرد. چون دوست به جای جان است!

غرق شده، آب نبیند، که گرفتار آن است!

به روز چراغ نیفروزند، که روز چراغ جهان است!»(4)

[ذکر این روز «اللّهم اجعلنی محبّاً لاولیائک ومعادیاً لاعدائک» است.]

ص: 74

فرمود: «اوفوا به عهدی اوف بعهدکم»،(1) «شما به پیمانتان با من وفا کنید، من نیز به پیمانم با شما وفا خواهم کرد».

صاحب نفس مطمئنه هیچ گاه در نتیجه بخش بودن عبادت و تلاش خود تردید نخواهد کرد. پیر هرات در تفسیر عرفانی آیه شریفه «الذین آمنوا وتطمئن قلوبهم بذکراللّه الا بذکراللّه تطمئن القلوب»(2) گوید:

«به زبان اشارت این آیه از دو کس خبر می دهد: یکی مرید و دیگری مراد. یکی کسی که اوقات خویش به ذکر زبان مستغرق دارد، گهی نماز کند، گهی تسبیح گوید، گهی قرآن خواند، و آن دیگری که مانند غریق در دریای بی کران ذکر حق را با جان می نوازد. این یک در راه دین است رونده، و در بند ذکر خویش درمانده و آن یک بر بساط قرب از مردم و اسباب دنیوی ربوده شده و به جذبه ی الهی ویژه گشته. آن را گویند ذکر نگه دار! و این را گویند: ذکر را گوش دار! گروهی در آرزوی بهشتند و گروهی بهشت در انتظار آن هاست. که مصطفی فرمود: بهشت به چهار گروه اشتیاق دارد: روزه داران رمضان، خوانندگان قرآن، نگاه دارندگان زبان و سیر کنندگان گرسنگان».(3)

البته عارفان وارسته ای که پیروان راستین مولا امیر مؤمنان علی(ع) هستند، خدا را به طمع بهشت یا ترس از دوزخ عبادت نمی کنند، بلکه چون او را شایسته عبادت یافته اند می پرستند؛ زبان حال اینان این مناجات پیر هرات است که گوید:

«الهی! هر کس را امیدی است و امید عارف دیدار.

ص: 76

عارف را بی دیدار، نه به مزد حاجت است نه به بهشت کار.

همگان در زندگانی عاشقند و مرگ برایشان دشوار؛

عارف به مرگ محتاج است به امید دیدار».(1)

[ذکر این روز «شکراً للّه» است.]

ص: 77

نوزدهم، بیست و یکم، بیست و سوم، بیست و هفتم و شب آخر ماه مبارک می دانند. بیش از این که بدانیم شب قدر کدام یک از این شب هاست، باید به این بیندیشیم که شب قدر را چگونه درک کنیم و چگونه به این فیض عظیم نایل شویم. ممکن است سالیان درازی بر برخی بگذرد و آنان شب قدری در زندگی شان نداشته باشند و تنبّه و تحوّلی در ایشان به وجود نیاید. ممکن است برخی افراد هم در طول زندگی، بارها و بارها به درک شب قدر نایل شده و با فرشتگان هم آغوش شوند. شب قدر در شب های سال ناپیداست، این آدمی است که باید شب قدرش را مشخص کند و به درک این فیض عظیم نایل شود. البته این زمینه در ماه مبارک رمضان به ویژه در دهه آخر آن فراهم تر است و سفره ضیافت الهی گسترده تر. خوشا به حال کسانی که از این سفره متنعّم می شوند. هر شب، شبِ قدر است اگر قدر بدانی؛ «و طوبی لاصحاب النعیم نعیمهم». هرگز مباد که فرصت ها را از کف دهیم و از این چند روز عمر به ویژه روزها و شب های پربرکت ماه مبارک رمضان استفاده نکنیم.

منقول است که امام زین العابدین(ع) در شب بیست و هفتم رمضان، از آغاز شب تا پایان، پیوسته این دعا را می خواند:

اللّهمَّ ارْزُقْنیِ التَجافیِ عَنْ دارِالْغُرُورِ

وَ الْاِنابَةِ اِلی دارِالخُلُودِ

وَالْاِسْتِعْدادَ لِلْمَوْتِ

قَبْلَ حُلُولِ الْفَوْتِ.(1)

ص: 79

بارخدایا!

دل برکندن از سرای کژمدار

و بازگشت به سوی سرای ماندگار

و آمادگی برای مردن

پیش از فرارسیدن زمان رفتن را روزیم فرما.

اوقات خوش آن بود که با دوست به سر شد

باقی همه بی حاصلی و بی خبری بود

پیر هرات در میدان غیرت از کتاب صد میدان گوید:

«غیرت رشک بردن به چیزی است که چیزی جایگزین آن نیست و آن «عمر» است و «دل» و «وقت». عمر، دکان است و خِرَد، پیرایه و دین، سرمایه و مؤمن، بازرگان. آن چه از عمر گذشت، تاوانی است نادرمان. و آن نَفَس که در آنیم، یا تحفه است یا داغ؛ و آن چه از عمر مانده است یا زهر است یا تریاق.

دل، خزینه ی مردان است و شیطان، دشمن؛ و مراقبت، قفل، و مؤمن، محتاج؛ هر چه از نَفَس می کاهد، در دل می افزاید، و هر چه بر دنیا می افزاید، از قیمت می کاهد. وقت مرد، ساعت غیبت مرد است از خود. وقت بر خداوندِ وقت، گران تر است از دو جهان».(1)

[ذکر این روز «اللّهمّ ارزقنی فیه فضل لیلة القدر» است.]

ص: 80

مشاهده؛ برافتادن حجاب است به یکباره؛ و آن برتر است از مکاشفه؛ زیرا مکاشفه از جمله نعمت هاست و چیزی از خطوط ترسیمی در آن باقی است اما مشاهده، دیدار عین و ذات است و آن راسه درجه است:

مشاهده «معرفت» که فراتر از علم است، مشاهده «معاینه» که ریسمان ها را می گسلد و زبان اشاره را لال می سازد، و مشاهده «جمع» که سالک را به خود می کشد و بر دریای وجود می راند.(1)

وهم او در مناجاتی گوید:

الهی! تو آنی که نور تجلی، بر دل های دوستان تابان کردی،

چشمه های مهر، در سرهایشان روان کردی

و آن دل ها را آیینه خود، و محل صفا کردی

تو در آن پیدا!

و به پیدایی خود در آن، دو گیتی ناپیدا کردی

ای نور دیده آشنایان،

و سوز سینه دوستان،

و سرور نزدیکان،

همه تو بودی و تویی،

نه دوری، تا جویند.

نه غایبی، تا پرسند.

نه تو را جز به تو یابند!(2)

[ذکر این روز «یاحیّ و یاقیوم» است.]

ص: 82

سالکان الی اللّه خود را از بند و زنجیرها و وابستگی های دنیایی می رهانند و چون قطره ای متصل شده بر دریا به دریای بی کران رحمت خداوندی می پیوندند و از قید ما و منی می رهند. سالک آنگاه که از خواب غفلت بیدار می شود و قدم در راه سلوک معنوی می گذارد، در هر گام چند صفت از صفات بشری را فرو می نهد تا آن که از وی هیچ نماند و به مقام فنا دست یابد و از اینجاست که سیر فی اللّه که بقاء بااللّه است آغاز می گردد.

پیر هرات در میدان شصت و چهارم از کتاب صد میدان گوید:

از میدان جمع میدان انقطاع زاید. قوله تعالی«انّی مهاجر الی ربی».

انقطاع، از غیر حق بریدن و به حق پیوستن است.

منقطعان با حق سه مردند:

یکی به «عذر»، دیگری به «جهد» سیم به «کلّ»

منقطع به عذر را سه نشان است:

نفسِ مرده؛ دل زنده؛ زبان گشاده.

منقطع به جهد را سه نشان است:

تن در سعی ؛ زبان در ذکر؛ عمر در جهد.

منقطع به کل را سه نشان است:

با خلق به رعایت ؛ با خود بیگانه؛ از تعلق آسوده.

و با زبان مناجات گوید:

الهی!

تا آموختنی را آموختم

آموخته را جمله بسوختم

ص: 84

اندوخته را برانداختم

و انداخته را بیندوختم

نیست را بفروختم

تا هست را بیفروختم.(1)

[ذکر این روز «کل شیئ هالک الا وجهه» است.]

ص: 85

پیر هرات گوید: الهی!

آب عنایت تو به سنگ رسید.

سنگ بار گرفت.

سنگ درخت رویانید،

درخت میوه و بار گرفت.

درختی که: بارش همه شادی،

طعمش همه انس،

بویش همه آزادی؛

درختی که بیخ آن در زمین وفا

شاخ آن بر هوای رضا

میوه آن معرفت و صفا

و حاصل آن دیدار و لقاست.(1)

سخن را با این مناجات کوتاه پیر هرات به پایان می بریم که فرمود:

الهی!

هر چه مرا از دنیا نصیب است به کافران ده!

و آنچه مرا از عقبی نصیب است به مؤمنان ده!

مرا در این جهان، یاد و نام تو بس،

و در آن جهان دیدار و سلام تو بس.(2)

[ذکر این روز «انا للّه وانا الیه راجعون» است.]

ص: 87

ص: 88

أَدَاءَ شُکْرِکَ بکرمک، واحفظنی فیه بحفظک و سترک یا أبصر الناظرین.

بار خدایا! در این ماه برای برپا داشتن فرمانت یاریم رسان، و شیرینی یادت را به من چشان، بر به جای آوردن سپاست به کرمت آماده ام فرما، و به نگهداری و پرده پوشیت نگهداریم نما، ای بیناترین بینایان.

دعای روز پنجم

اللّهمَّ اجْعَلْنِی فِیهِ مِنَ الْمُسْتَغْفِرِینَ، وَاجْعَلْنِی فِیهِ مِنْ عِبَادِکَ الصَّالِحِینَ الْقَانِتِینَ، وَاجْعَلْنِی فِیهِ مِنْ أَوْلِیَائِکَ الْمُتَّقِینَ، بِرَأْفَتِکَ یَا أَرْحَمَ الرَّاحِمِینَ.

بارخدایا! در این ماه از آمرزش خواهان قرارم ده، و از بندگان شایسته ات که سر به فرمانبرداریت فرود آورده، و مرا از مقربان درگاهت گردان، به مهربانیت ای مهربانترین مهربانان.

دعای روز ششم

اللّهمَّ لا تَخْذُلْنی فیهِ لِتَعَرُّضِ مَعْصِیَتِکَ، وَلاتَضْرِبْنی بِسِیاطِ نَقِمَتِکَ، وَزَحْزِحْنی فیهِ مِنْ مُوجِباتِ سَخَطِکَ، بِمَنِّکَ وَاَیادیکَ یا مُنْتَهی رَغْبَةِ الرّاغِبینَ.

بار خدایا! در این ماه بخاطر نافرمانیت خوارم مگردان، و با تازیانه عذابت مجازاتم مکن، و از آنچه خشمت را بر می انگیزد دورم گردان، به احسان و نعمت بخشیت ای منتهای اشتیاق مشتاقان.

دعای روز هفتم

اللّهمَّ أَعِنِّی فِیهِ عَلَی صِیَامِهِ وَ قِیَامِهِ، وَاجْنُبْنِی فِیهِ مِنْ هَفَوَاتِهِ وَآثَامِهِ، وَارْزُقْنِی فِیهِ ذِکْرَکَ وَشُکْرَکَ بِدَوَامِهِ، بِتَوْفِیقِکَ یَا هادی المضلَّین.

بار خدایا! در این ماه بر روزه و نماز یاریم فرما، و از خطاها و گناهان دورم نما، و یاد مداومت را روزیم فرما، به توفیق و عنایتت ای راهنمای گمراهان.

دعای روز هشتم

اللّهمَّ ارْزُقْنِی فِیهِ رَحْمَةَ الْأَیْتَامِ، وَإِطْعَامَ الطَّعَامِ، وَإِفْشَاءَ السَّلَامِ، وَمُجَانَبَةَ اللِّئَامِ، وَصُحْبَةَ الْکِرَامِ، بِطَوْلِکَ یَا مَلْجَأَ الْآمِلِینَ.

بار خدایا! در این ماه، مهرورزی بر یتیمان، طعام دادن به گرسنگان،

ص: 90

آشکار کردن سلام، و همنشینی با بزرگواران گرام را روزیم فرما، به گشاده دستیت ای پناه آرزومندان.

دعای روز نهم

اللّهمَّ اجْعَلْ لِی فِیهِ نَصِیباً مِنْ رَحْمَتِکَ الْوَاسِعَةِ، وَاهْدِنِی فِیهِ لِبَرَاهِینِکَ السَّاطِعَةِ، وَخُذْ بِنَاصِیَتِی إِلَی مَرْضَاتِکَ الْجَامِعَةِ، بِمَحَبَّتِکَ یَا أَمَلَ الْمُشْتَاقِینَ.

بار خدایا! در این ماه از رحمت گسترده ات برایم بهره ای مقرر فرما، و با دلایل روشنگرت هدایتم نما، و به خرسندی همه جانبه ات راهی برایم گشا، به حق محبتت ای امید مشتاقان.

دعای روز دهم

اَللّهمَّ اجْعَلْنی فیهِ مِنَ الْمُتَوَکِّلینَ عَلَیْکَ، وَاجْعَلْنی فیهِ مِنَ الْفاَّئِزینَ لَدَیْکَ، وَاجْعَلْنی فیهِ مِنَ الْمُقَرَّبینَ اِلَیْکَ، بِاِحْسانِکَ یا غایَةَ الطّالِبینَ.

بار خدایا! در این ماه از توکل کنندگان بر خودت، از سعادتمندان پیشگاهت، و از مقربان درگاهت قرارم ده، به گشاده دستیت ای منتهای درخواستِ درخواست کنندگان.

دعای روز یازدهم

اللّهمَّ حَبِّبْ اِلَیَّ فیهِ الاِحْسانَ، وَکَرِّهْ اِلَیَّ فیهِ الْفُسُوقَ وَالْعِصْیانَ، وَحَرِّمْ عَلَیَّ فیهِ السَّخَطَ وَالنّیرانَ، بِعَوْنِکَ یا غِیاثَ الْمُسْتَغیثینَ.

بارخدایا! در این ماه به گشاده دستی علاقمندم ساز، و تبهکاری و نافرمانی را از نظرم انداز، و خشم و آتشت را بر من چیره مساز، به یاریت ای فریادرسِ فریادرس خواهان.

دعای روز دوازدهم

اللّهمَّ زَیِّنّی فیهِ بِالسَّتْرِ وَالْعَفافِ، وَاسْتُرْنی فیهِ بِلِباسِ الْقُنُوعِ وَالْکِفافِ، وَاحْمِلْنی فیهِ عَلَی الْعَدْلِ وَالاِنْصافِ، وَامِنّی فیهِ مِنْ کُلِّ ما اَخافُ، بِعِصْمَتِکَ یا عِصْمَةَ الْخاَّئِفینَ.

بارخدایا! در این ماه به حیا و پاکدامنی بیارایم، و به لباس قناعت و کفاف

ص: 91

بپوشانم، و به دادگری و انصاف بکشانم، و از آنچه می ترسم ایمن سازم، به نگهداریت ای نگهدارِ خدا ترسان.

دعای روز سیزدهم

اللّهمَّ طَهِّرْنِی فِیهِ مِنَ الدَّنَسِ وَالْأَقْذَارِ، وَصَبِّرْنِی فِیهِ عَلَی کَائِنَاتِ الْأَقْدَارِ، وَوَفِّقْنِی فِیهِ عَلَی الْتُّقَی وَصُحْبَةِ الْأَبْرَارِ، بِعِزَّتِکَ یَا قُرَّةَ عَیْنِ الْمَسَاکِینِ.

بار خدایا! در این ماه از پلیدی و آلودگی ها پاکیزه ام دار، و برای آنچه برایم مقدر فرموده ای بر من شکیبایی فروبار، و به پرهیزگاری و همنشینی با نیکان مرا وادار، به یاریت ای روشنی دیده بینوایان.

دعای روز چهاردهم

اللّهمَّ لا تُؤ اخِذْنی فیهِ بِالْعَثَراتِ، وَاَقِلْنی فیهِ مِنَ الْخَطایا وَالْهَفَواتِ، وَلا تَجْعَلْنی فیهِ غَرَضاً لِلْبَلایا وَالاْفاتِ، بِعِزَّتِکَ یا عِزَّ الْمُسْلِمینَ.

بارخدایا! مرا به لغزشهایم مگیر، و از خطاها و گناهانم دیده برگیر، و مرا به تیر بلاها و آفت ها نشانه مگیر، به عزتت ای عزت بخش مسلمانان.

دعای روز پانزدهم

اللّهمَّ ارْزُقْنی فیهِ طاعَةَ الْخاشِعینَ، وَاشْرَحْ فیهِ صَدْری بِاِنابَةِ الْمُخْبِتینَ، بِاَمانِکَ یا اَمانَ الْخاَّئِفینَ.

بارخدایا! در این ماه طاعت بندگان فروتنت را بهره ام فرما، و سینه ام را به بازگشت توبه کنندگان گشودگی عطا نما، به امان بخشیت ای امان بخش دلهای ترسناکان.

دعای روز شانزدهم

اَللّهمَّ وَفِّقْنی فیهِ لِمُوافَقَةِ الاْبْرارِ، وَجَنِّبْنی فیهِ مُرافَقَةَ الاْشْرارِ، وَآوِنی فیهِ بِرَحْمَتِکَ اِلی دارِ الْقَرار،ِ بِاِلهِیَّتِکَ یا اِلهَ الْعالَمینَ.

بارخدایا! در این ماه مرا به همنشینی با نیکان موفق ساز، و از رفاقت با بدان بدارم باز، و در سرای جاویدان به رحمتت با بهشتیان نما دمساز، به حق خداییت ای معبود جهانیان.

ص: 92

دعای روز هفدهم

اللّهمَّ اهْدِنی فیهِ لِصالِحِ الاْعْمالِ، وَاقْضِ لی فیهِ الْحَواَّئِجَ وَالاْمالَ، یا مَنْ لا یَحْتاجُ اِلَی التَّفْسیرِ وَالسُّؤ الِ، یا عالِماً بِما فی صُدُورِ الْعالَمینَ، صَلِّ عَلی مُحَمَّدٍ وَالِهِ الطّاهِرینَ.

بارخدایا! در این ماه راهنماییم کن به کارهای شایسته، و حاجت ها و آرزوهایم را نما برآورده، ای آنکه به توضیح و پرسش آفریدگان نیازمند نمی باشی، ای آنکه بدانچه در دلهای جهانیان است آگاهی، درود فرست بر محمد و خاندانش که پاک اند و پاکیزه.

دعای روز هیجدهم

اللّهمَّ نَبِّهْنی فیهِ لِبَرَکاتِ اَسْحارِهِ، وَنَوِّرْ فیهِ قَلْبی بِضیاَّءِ اَنْوارِهِ، وَخُذْ بِکُلِّ اَعْضاَّئی اِلیَ اتِّباعِ اثارِهِ، بِنُورِکَ یا مُنَوِّرَ قُلُوبِ الْعارِفینَ.

بارخدایا! در این ماه آگاهم ساز از برکت سحرهایش، و دلم را نورانی گردان از پرتو انوار تابانش، و تمام اعضای پیکرم را وادار به پیروی از آثارش، به نور خودت ای روشنی بخش دلهای عارفان.

دعای روز نوزدهم

اللّهمَّ وَفِّرْ فیهِ حَظّی مِنْ بَرَکاتِهِ، وَسَهِّلْ سَبیلی اِلی خَیْراتِهِ، وَلا تَحْرِمْنی قَبُولَ حَسَناتِهِ، یا هادِیاً اِلَی الْحَقِّ الْمُبینِ.

بارخدایا! از برکت های این ماه بهره ام را افزون گردان، و راهم را به سوی نیکی هایش نما آسان، و مرا از دریافت نیکی هایش محروم مگردان، ای راهنمای خلق به سوی حقیقتِ نمایان.

دعای روز بیستم

اللّهمَّ افْتَحْ لی فیهِ اَبْوابَ الْجِنانِ، وَاَغْلِقْ عَنّی فیهِ اَبْوابَ النّیرانِ، وَوَفِّقْنی فیهِ لِتِلاوَة الْقُرْانِ، یا مُنْزِلَ السَّکینَةِ فی قُلُوبِ الْمُؤْمِنینَ.

بارخدایا! در این ماه درهای بهشت را به رویم بگشا، و بر رویم ببند درهای دوزخ را، و بر تلاوت قرآن موفقم فرما، ای فرود آورنده آرامش در دلهای مؤمنان.

ص: 93

دعای روز بیست و یکم

اللّهمَّ اجْعَلْ لی فیهِ اِلی مَرْضاتِکَ دَلیلاً، وَلا تَجْعَلْ لِلشَّیْطانِ فیهِ عَلَیَّ سَبیلاً، وَاجْعَلِ الْجَنَّةَ لی مَنْزِلاً وَمَقیلاً، یا قاضِیَ حَواَّئِجِ الطّالِبینَ.

بارخدایا! در این ماه برایم به سوی خشنودیت راهنمایی نه، و شیطان را بر من سلطه مده، و بهشت را منزل و استراحتگاهم قرار ده، ای برآورنده حاجت های مشتاقان.

دعای روز بیست و دوم

اللّهمَّ افْتَحْ لی فیهِ اَبْوابَ فَضْلِکَ، وَاَنْزِلْ عَلَیَّ فیهِ بَرَکاتِکَ، وَوَفِّقْنی فیهِ لِمُوجِباتِ مَرْضاتِکَ، وَاَسْکِنّی فیهِ بُحْبُوحاتِ جَنّاتِکَ، یا مُجیبَ دَعْوَةِ الْمُضْطَرّینَ.

بار خدایا! در این ماه درهای فضل و کرمت را به رویم بگشا، و برکاتت را بر من نازل فرما، و مرا بدانچه موجب خرسندی توست موفق نما، و در میانه های بهشتت بده مأوا، ای اجابت کننده درخواست های بیچارگان.

دعای روز بیست و سوم

اللّهمَّ اغْسِلْنی فیهِ مِنَ الذُّنُوبِ، وَطَهِّرْنی فیهِ مِنَ الْعُیُوبِ، وَامْتَحِنْ قَلْبی فیهِ بِتَقْوَی الْقُلُوبِ، یا مُقیلَ عَثَراتِ الْمُذْنِبینَ.

بارخدایا! در این ماه از گناهان بپالایم، و از هر عیب بپیرایم، دلم را بدانچه نشانه پرهیزگاری دلهاست امتحان گردان، ای آمرزنده لغزشهای گنهگاران.

دعای روز بیست و چهارم

اللّهمَّ اِنّی اَسْئَلُکَ فیهِ ما یُرْضیکَ، وَاَعُوذُ بِکَ مِمّا یُؤْذیکَ، وَاَسْئَلُکَ التَّوْفیقَ فیهِ لاِنْ اُطیعَکَ وَلا اَعْصِیَکَ، یا جَوادَ السّاَّئِلینَ.

بارخدایا! در این ماه آنچه را مورد خشنودی توست از تو می خواهم، و از آنچه تو را می آزارد پناه به تو می برم، و توفیق اطاعت و ترک معصیتت را از تو می خواهم، ای بخشنده درخواست کنندگان.

ص: 94

دعای روز بیست و پنجم

اللّهمَّ اجْعَلْنی فیهِ مُحِبَّاً لاِوْلِیاَّئِکَ، وَمُعادِیاً لاِعْداَّئِکَ، مُسْتَنّاً بِسُنَّةِ خاتِمِ اَنْبِیاَّئِکَ، یا عاصِمَ قُلُوبِ النَّبِیّینَ.

بارخدایا! در این روز مرا دوستدار دوستان، و دشمن دشمنانت، و پیرو روش پایان بخش پیامبرانت گردان، ای نگهدارنده دلهای پیامبران.

دعای روز بیست و ششم

اللّهمَّ اجْعَلْ سَعْیی فیهِ مَشْکُورا، وَذَنْبی فیهِ مَغْفُورا، وَعَمَلی فیهِ مَقْبُولاً، وَعَیْبی فیهِ مَسْتُوراً، یا اَسْمَعَ السّامِعینَ.

بارخدایا! در این روز کوششم را قدردانی شده، گناهم را آمرزیده، عملم را پذیرفته، و عیبم را پوشیده گردان، ای شنواترین شنوایان.

دعای روز بیست وهفتم

اللّهمَّ ارْزُقْنی فیهِ فَضْلَ لَیْلَةِ الْقَدْرِ، وَصَیِّرْ اُمُوری فیهِ مِنَ الْعُسْرِ اِلَی الْیُسْرِ، وَاقْبَلْ مَعاذیری وَحُطَّ عَنّیِ الذَّنْبَ وَالْوِزْرَ، یا رَؤُفاً بِعِبادِهِ الصّالِحینَ.

بارخدایا! در این روز فضیلت شب قدر را بهره ام گردان، و کارهای سخت و دشوارم را نما آسان، عذرم را بپذیر و گناهانم را بریز، ای با بندگان شایسته خویش مهربان.

دعای روز بیست و هشتم

اللّهمَّ وَفِّرْحَظّیِ فِیهِ مِنَ النَّوافِلِ، وَاَکْرِمْنیِ فِیهِ بِاِحْضارِ الْمَسائِلِ، وَقَرَّبْ فِیهِ وَسِیلَتیِ اِلَیْکَ مِنْ بَیْنِ الْوَسائِلِ، یامَنْ لایَشْغَلُهُ اِلْحاحُ الْمُلِحِّینَ.

بارخدایا! در این روز بهره ام را از مستحبات بیفزا، و با فراهم آمدن درخواست ها بر من کرم فرما، و از میان دیگر وسایل وسیله ام را به سوی خود نزدیک نما، ای آن که سرگرمش نمی سازد اصرار اصرارکنندگان.

دعای روز بیست ونهم

اللّهمَّ غَشِّنیِ فِیهِ بِالرَّحْمَةِ، وَارْزُقْنیِ فِیهِ التِّوْفِیقَ وَالْعِصْمَةَ، وَ طَهِّرْ قَلْبیِ مِنْ غَیاهِبِ التُّهَمَةِ، یا رَحِیماً بِعِبادِهِ الْمُؤْمِنِینَ.

ص: 95

بارخدایا! در این روز مرا به رحمت خود پوشان، و توفیق طاعت و خودداری از گناه را بهره ام گردان، و دلم را پاک ساز از تهمت زدن به این و آن، ای مهرورز به بندگان با ایمان.

دعای روز سی ام

اللّهمَّ اجْعَلْ صِیامِی فِیهِ بِالشُّکْرِ وَالْقَبُولِ، عَلی ما تَرْضاهُ وَیَرْضاهُ الرَّسُولُ، مُحْکَمَةً فُرُوعُهُ بِالْاُصُولِ، بِحَقِّ سَیِّدِنا مُحَمَّدٍ وَالِهِ الطاهِریْنَ، وَالْحَمْدُللّه رَبِّ الْعالَمینَ.

بارخدایا! در این ماه روزه ام را آن گونه قرار ده که مورد سپاس و مقبول درگاهت افتد، به گونه ای که مورد پسند تو و پسند پیامبرت باشد، و فرعش بر پایه اصلش استواری یابد، به حق سرور ما محمد و خاندان پاکیزه اش و سپاس ویژه خداست پروردگار جهانیان.

ص: 96