ص:2

فلسفه اشک

سیدعبدالله حسینی

ص:3

ص:4

و مورد عنایت بنیان گذاران این شجره طیّبه، به ویژه معمار بزرگ انقلاب اسلامی، امام خمینی رحمه الله و مقام معظم رهبری (دام ظله العالی) است.

در این راستا، «جامعة المصطفی صلی الله علیه و آله العالمیة» برای انجام این رسالت خطیر و در مسیر نشر معارف ناب محمّدی صلی الله علیه و آله، «مرکز بین المللی ترجمه و نشر المصطفی صلی الله علیه و آله» را بنیان نهاده است.

نوشتار پیشِرو به همت فاضل ارجمند، جناب آقای سید عبدالله حسینی، برآیندی از این تلاش در به ثمر رساندن گوشه ای از این اهداف متعالیه است.

در پایان، از بزرگوارانی که در نشر این اثر یاریگرمان بوده اند، سپاسگزاریم و چشم به راه نقد و نظر اربابان فضل و معرفت هستیم.

مرکز بین المللی ترجمه و نشر المصطفی صلی الله علیه و آله

ص:6

گریه شفقت 50

گریه تمساح 54

گریه فراق 54

گریه یاد 56

گریه شادی 57

گریه مهر 59

گریه عشق 60

گریه ندامت 62

گریه حسرت 64

گریه خشیت 65

گریه خوب و گریه بد 66

گریه در متون دینی 67

کارکردهای گریه 71

1. ابراز و تأمین خواست و نیاز 72

2. بیان احساسات و ادراک درونی 72

3. تأثیرگذاری و جلب عواطف 72

4. آرام بخشی 73

5. محافظت از خود دربرابر خطرهای احتمالی 73

آثار و فواید گریه 73

آثار روانی گریه 76

آثار معنوی و تربیتی گریه 78

1. نرم دلی و حق پذیری 78

2. بهترین وسیله تقرب به خداوند 79

3. زدودن جرم و گناه 84

آثار اجتماعی گریه 85

1. بستر همدلی و ایجاد ارتباط دورنی 85

2. بهترین وسیله ابراز همدردی 86

اشک در عزای امام حسین علیه السلام 87

علل تشویق به گریه در عزای امام حسین علیه السلام 88

1. تبیین حقیقت عاشورا به عنوان مظهر نبرد حق برضد باطل 88

ص:8

2. تبیین عظمت فاجعه عاشورا 91

3. مبارزه با تحریف قیام امام حسین علیه السلام 93

4. حفظ و گسترش روحیه حق طلبی و ظلم ستیزی 97

کتابنامه 101

ص:9

ص:10

ص:12

تمیزکردن، شست وشوی سطح چشم، ضدعفونی و لغزنده کردن چشم ها و پلک ها برای حرکت آسان، جلوگیری از خشک شدن آنها و بیرون راندن جسم های خارجی و مواد جمع شده در چشم، از وظایف عادی و طبیعی اشک است.

ایجاد سوزش، خارش و قرمزی در چشم ها، احساس درد در چشم ها، حساسیت به نور، ازدست رفتن شفافیت قرنیه، زخم در قرنیه، عفونت های پشت سرهم و شدید، خشکی چشم ها و در نهایت نابینایی از عوامل نبود اشک در چشم است.

قُطر هرکدام از غده های اشکی به اندازه یک بادام و به طول 2 سانتی متر و دارای 12-6 مجرای کوچک است. اشک، از این راه وارد

ص:14

چشم و پلک فوقانی می شود و روزانه حدود دو قاشق کامل چای خوری اشک تولید می کند.

هر پلک زدن در حدود 150-100 میلی ثانیه طول می کشد. با هر بار پلک زدن، اشک از مجاری ترشّحی مکیده شده و وارد فضای داخلی چشم می گردد و سپس به سوی مجرای اشکی بینی - که دو سوراخ بسیار ریز در گوشه داخلی چشم ها است - هدایت و در پایان به کیسه اشک و حفره بینی می ریزد.

بنابراین، هنگام گریه ممکن است دچار آبریزش بینی شویم؛ زیرا در حالت گریه اشک بیشتری ترشح می شود. سرفه شدید، گرفتگی بینی، آلرژی بینی، التهاب یا عفونت بینی و یا چشم و اختلال های عصبی نیز می تواند باعث ریزش اشک از چشم شود.(1)

اشک همیشه جاری است و چشم را مرطوب نگه داشته ترشحات آن از راه مجرایی وارد بینی می شود. افزون بر فعالیت عادی، محرک های درونی و بیرونی متعددی نیز باعث فعالیت بیشتر و شدیدتر این غده می گردد. محرک های بیرونی مانند دود، گردوغبار، بوهای خاص، مواد شیمیایی و محرک های دورنی بی شماری همچون نیاز، ترس، ناز، مهرو شفقت و... چشمه های اشک را طوفانی می کند. در این حالت ها چون اشک چشم شدید و بیشتر از حالت عادی است، از کناره های چشم بر دامن صورت جاری می شود و ما اشک را می بینیم؛ زیرا در حالت ترشح عادی، اشک از مجرای بینی خارج می گردد.

بنابراین اشک، یک کنش طبیعی و یک رفتار جسمانی است.

ص:15

نوع پیشین متفاوت است. اشک احساسی یا اشک گریه حاوی هورمون های پلوراکتین، رشد، آدرنوکور تیکوتروپین، آندروفین و فلز منگنز است.(1)

بنابراین، اشک گریه، اشک خاصّی است و با دو قسم دیگر تفاوت های مهمّی دارد که در ذیل به برخی از آنها اشاره می شود:

این اشک، برخلاف اشک عادی یا اشک پایه، همیشگی نیست.

اشک گریه تا اندازه ای ارادی است و دست کم انسان می تواند جلوی اشکش را بگیرد؛ همچنان که برخی از انسان ها می توانند به صورت ارادی گریه کنند؛ درحالی که دو قسم دیگر اشک غیرارادی است. انسان نمی تواند از جاری شدن اشک عادی که برای شست وشوی چشم است و یا از اشکی که برای محافظت از چشم در برابر محرک های بیرونی ترشح می شود، جلوگیری نماید و یا آن را بدون وجود محرکی جاری کند.

نوع اول و دوم، اشک عادی و تدافعی، عمل فیزیولوژیک و عملکرد طبیعی بدن آدمی است. اشک عادی و اشک تدافعی، هر دو برای محافظت از چشم است اما گریه یا اشک احساسی و عواملی که موجب گریه می شود، ربطی به چشم انسان ندارد. اشک گریه، هیچ سودی برای چشم ندارد و در راستای کار چشم نیست.

این اشک مانند نوع دوم، در اثر محرک ها تولید می شود؛ با این تفاوت که این محرک ها درونی هستند. ترشح غدد اشکی پس از تحریک عواطف و احساسات انسان صورت می گیرد.

اشک گریه بر خلاف دو نوع دیگر، با حالت های خاصی در چهره، صدا و حتی دیگر اعضای انسان همراه است. در واقع اشک یکی از نمودهای گریه است اشک، با ناله و گرفتگی چهره، بغض و... همراه است.

ص:17

ص:18

نخواهد و بارانی نشود، اشک جاری نمی گردد.

بنابراین، در تعریف گریه می توان گفت: گریه ابراز احساس دل با آب دیدگان است.

انسان در حالت غصه، غم، ترس و شادی اشک می ریزد و گریه می کند. بنابراین، گریه پیامد تاثرات قلبی است. دل انسان پس از متاثرشدن، فرمان گریه را به اعضای اصلی چهره، یعنی صورت، گلو، صدا، لب ها و چشم ها صادر می کند. از آنجا که گریه از احساس و عاطفه سرچشمه می گیرد، هرچه عواطف و احساسات فرد قوی تر باشد، توان بیشتری برای گریه کردن دارد. به همین دلیل زن ها توان بیشتری برای گریه کردن دارند.(1)

گریه، واکنش روحی انسان در برابر حالت های خاص است. برخی معتقدند که فیل ها و گوریل ها نیز می توانند گریه کنند؛ امّا برخی دیگر

ص:20

این سخن را رد کرده و گریه را از ویژگی های خاص آدمی و برخاسته از ژرفای وجود آدمی می دانند.(1)

به هرحال اگر در برخی از حیوانات هم چنین چیزی باشد، اشک است نه گریه. بنابراین می توان گفت گریه و خنده یک ویژگی خاص برای انسان، به عنوان موجود برتر است که در حیوانات دیگر وجود ندارد.

گریه، مظهر شدیدترین حالت های احساسی انسان است که از ژرفای وجود انسان سرچشمه می گیرد.

بنابراین، اشک افزون بر دیده، دل را نیز شست وشو می دهد. اگر گرد و خاشاک را از چشم می زداید، گرد و خاشاک دل را نیز می زداید؛ اگر چشم در مایع اشک شناور است، دل هم در اشک شناور است؛ دلی که اشک ندارد، خشک و بی روح است.

اگر محرک های شیمیایی، غُدَد اشکی را فعال می کنند و اشک از چشم جاری می شود، محرک روانی و روحی همچون ناز و نیاز، غم و عشق و شادی و مهر نیز دل را طوفانی می کند.

گریه، سفیر عاطفه و احساس انسان است که از چشمه سار دیده جهان بین او می جوشد؛ دیده ای که انسان بخش عظیمی از احساس و ادراک خود را با چشمانش به دست می آورد و احساس درونی خود را با آب دیده به نمایش می گذارد.

اشک، نماد گریه ای است که دیده به جای دل فریاد می کند. اشک از شگفتی های وجود آدمی است که دل و جان را می سوزاند و خشم را شعله ور می سازد.

ص:21

مولوی بلخی می گوید:

آتشی را شکل آبی داده اند

و اندر آتش چشم ها بگشاده اند

اشک، می تواند چنان بارانی باشد که آتش را خاموش کند.

شناخت اشک و گریه، شناخت ابعاد پوشیده انسان و بیانگر جوهره وجود انسان است؛ اشک تنها، قطرات شور و نمکین نیست؛ بلکه دُر دل آدمی است که در صدف دیدگان او جای گرفته است و با طوفانی شدن دل، صدف دیدگان دهن باز می کند و دُر می افشاند.

پس باید اشک و انسان را شناخت. من، تو و او چه بخواهیم و چه نخواهیم اشک هامان جاری است؛ گاه ز نازو گاه ز نیاز؛ گاه ز شوق و شادی؛ گاه ز ترس و پشیمانی؛ گاه ز دیدن و شنیدن و اگر اهل دل باشیم، گاه از تاملات درونی.

پس باید گریه را بپذیریم و در جایش بگرییم. چونان که خنده را هم باید پذیرفت و در جایش خندید. اگر خنده غم های ما را بیرون می ریزد و دلهای ما را سبک می کند، گریه نیز عقده های ما را می شکند. گاه غم و خیال و وهم چنان دل را می گیرد که دل در خفقان قرار گرفته و تنها راه برون رفت از این خفقان، گریه است.

پس گریه کلید حل مشکل است. ازاین رو، گریه را نباید سطحی تلقی کرد؛ گریه عمیق تر از هر سخنی و دقیق تر از هر کلامی، احساس درونی انسان را بیان می کند.

محتشم کاشانی می گوید:

بر اشک چشم من به حقارت نظر مکن

کاین لعل را به خون جگر پروریده ام

نخستین کاری که همه انسان ها پس از تولد، انجام می دهند، گریه است. این گریه برای دیگران چه لذت بخش است! شاید آخرین کار هر یک از

ص:22

ما هم گریه باشد؛ آن وقت که جهان را با حسرت وداع می کنیم و بازماندگان چه گریه ها می کنند! ازاین رو، نباید گریه را دست کم گرفت. پس بجاست که بگوییم، همان طور که چشم در حصار اشک و اشک نگهدارنده چشم است، دل هم در حصار اشک است وگاه حیات و زندگی هم در حصار اشک. در این دنیا ضعیفان سلاحی قوی تر از اشک ندارند و در آن دنیا همه انسان ها سلاحی جز اشک ندارند. به فرموده پیشوای پرواپیشگان و امام یکتاپرستان، انسان در قیامت سرمایه ای جز امید و سلاحی جز گریه ندارد؛

«... ورأس ماله الرجا وسلاحه البکاء». (1)

دل و دیدگان در آن شناور، بارور و زندگی در آن آب غوطه ور است. اشک آب حیات چشم و دل آدمی است.

مرده دلان صحرادلان اند که در آن سرزمین خشک نه بارانی است و نه لطافت و طراوتی. زنده دلان دریادلان اند، پر از لطافت، حیات، مهر و جنبش و همه اینها به برکت رحمت دل است که چون چشمه سار می جوشد و طراوت می بخشد.

اگر چشمه دل بخشکد، چشمه اشک هم نخواهد جوشید. هرچه دل پر از احساس باشد، چشمه های اشک لبریزتر خواهد بود.

صائب تبریزی می گوید:

دیده زنده دلان اشک فشان می باشد آب از قوت سرچشمه روان می باشد

اشک تنها آب حیات چشم و دل نیست، سلاح چشم و دل نیز هست و چه سلاح قدرتمندی! چشم از ظریف ترین اعضای بدن است که در مسیر بیشترین خطرها قرار دارد و اشک تنها سلاح چشم و دل انسان، نه این دل گوشتی که خون را به بدن می رساند است؛ آن دلی که هم احساسات انسان را مدیریت می کند و هم شریف ترین بخش وجود انسان است که در معرض بیشترین هجوم ها قرار دارد و یکی از مهم ترین ابزار دفاعی و ارتباطی اشک است. بنابراین، اشک نوعی سلاح درونی و بیرونی است که آثار متفاوت جسمی، روحی و مادی دارد. هر کس در مقیاس خود از دو نوع خاص گریه استفاده کرده و بهره می برد و دو گروه هرگز گریه نمی کنند: نخست: کسانی که از چشم بصر محروم شده باشند و چشمی برای گریستن نداشته باشند؛ اینان اشک ندارند امّا گریه دارند.

دوم: کسانی که از چشم بصیرت محروم شده باشند؛ یعنی دلشان

ص:24

مرده و قلبشان سنگ شده باشد، چنین کسانی ممکن است اشک داشته باشند امّا هیچ گریه ای ندارند.

وای بر آنان که آسمانشان خشک و دل هایشان صحرای بی آب و علف است!

کوثر زنده دلی چشم تر مردان است

دل پر آبله دُر و گُهر مردان است(1)

ناپاک است. اگر دل قوی باشد، همه اعضا قوی است و اگر دل ضعیف باشد، همه اعضا ضعیف است. دل مرکز خواست انسان و گریه، فریاد، زبان و بیان دل است.

قطرات اشکی که از چشم ما می ریزد، سفیر دل است که احساسات و عواطف دل ما را بازگو می کند. برای اینکه رابطه گریه و دل را بشناسیم، باید شناخت کوتاهی از دل داشته باشیم که دل چیست و چه می کند؟ دل در زبان فارسی مترادف واژه قلب در زبان عربی است.

هر دو واژه، هم بر عضوی که در درون قفسه سینه انسان و دیگر پستانداران قرار دارد و خون را به تمام بدن می فرستد و هم به مرکز احساسات، عواطف، خواست و اراده انسانی گفته می شود.

قلب و دل جسمانی مرکز تغذیه و پشتیبانی تن و جسم و ماشین خودکاری است که از اولین روزی که نوزاد وارد این دنیا می شود، شروع به فعالیت می کند و در طول این مدت یکسره در حال تپش است. وقتی مرگ، انسان را به خواب ابدی فرو می برد، این ماشین خودکار از حرکت باز می ایستد. این دل مرکز کشور تَن است و حیات نباتی (رشد و نمو) و حیات حیوانی (حرکت) ما وامدار این دل است. اگر این دل کار نکند، بدن ما رشد نکرده و قادر به هیچ کاری نیست. این دل در بیشتر حیوانات با کارکرد مشابه انسان وجود دارد و همان کاری را که قلب و دل برای ما انجام می دهد، قلب حیوانات دیگر به ویژه پستانداران، برای آنان انجام می دهد.

اما دل غیرجسمانی، دلی است که در حیوانات وجود ندارد. دل غیرجسمانی مرکز عواطف و احساسات انسانی است. خوبی، بدی، شجاعت، زبونی، رأفت و سنگدلی، ایمان و نفاق، تصمیم و تردید،

ص:26

عشق و نفرت، دوستی و دشمنی و... کار این دل است. اگر دل جسمانی مرکز حیات حیوانی و نباتی است، این دل مرکز حیات انسانی و همه ویژگی های خوب و بد انسانی از این دل بر می خیزد. مرکز تصمیم گیری در انسان دل است. هرچه دل بخواهد، انسان همان را انجام می دهد؛ اگر انسان بخواهد تنها به خود نسبت بدهد، به دل خود نسبت می دهد و می گوید: دلم خواست یا دلم می خواهد. دل جسمانی خدمتکار بی مزد و مواجب و زبان بسته و کرولالی است که جز خدمت رسانی به تن و جسم آدمی و تپش و گرمابخشی و نیرودهی به بدن کاری ندارد؛ اما دل غیرجسمانی فرمانروای خودرأی و خودخواه تن و جان آدمی است.

در حدیثی آمده است:

«القلب امیر الجوارح ولاتصدر الا عن رأیه؛ (1) دل امیر اعضاء و جوارح است و هیچ کاری جز با موافقت دل انجام نمی شود». اگر دل بلرزد، چشم نمی بیند، گوش نمی شنود، دست می لرزد و پا می لغزد؛ اگر دل استوار باشد، در زمان خطر، همه اعضاء و جوارح دوچندان و بلکه چندین برابر می تواند کار کند.

بسیارند کسانی که دلباخته اند و همه چیز را از دست داده اند و بسیارند کسانی که دل نباخته اند و همه چیز را نگه داشته اند. از سویی دل، مرکز خواست، احساس و عواطف آدمی است. دل اگر چیزی را بخواهد، عقل نمی تواند جلوی آن را بگیرد و چه بسا عقل چیزی را خواسته و دل، آن را شکسته است. همه حواس انسان، چشم دل است.

دل، مصدرنشین کشور جان و همه اعضاء و جوارح در خدمت اوست.

دل، مرکز عواطف انسان است؛ اگر دل پاک باشد، همه اعضاء پاک و

ص:27

اگر دل ناپاک باشد، همه اعضاء ناپاک است.

بنابر آیات قرآن دل، اصل، امیر، مسئول و حاکم قدرتمند وجود و هستی انسان است.

خدای متعال در قرآن کریم همه صفات خوب و بد انسانی را به قلب او نسبت داده است. قرآن قلب را مرکز ارتباط انسان با جهان غیب می خواند و به همین دلیل قلب را جایگاه نزول فرشته،(1) روح،(2) وحی، سکینه الهی،(3) هدایت الهی(4) و ایمان به خداوند(5) معرفی می کند.

دل را مرکز تعیین ارتباط انسان با دیگران و مرکز تعیین رفتارهای ارزشی و ضدارزشی می خواند و صفاتی چون کینه،(6) خشنودی و خشم،(7) مهر و رأفت،(8) نرم خویی و تندخویی،(9) ترس،(10) طمع،(11) پیوند انسان ها،(12) سبب جدایی انسان ها،(13) را به قلب نسبت می دهد.

قرآن قلب را مرکز تعیین ارتباط و یا عدم ارتباط انسان با دین می داند و از

ص:28

اموری همچون شرح صدر برای اسلام،(1) که زمینه ارتباط با دین و شرح صدر برای کفر که از آن به ختم قلب،(2) طبع قلب،(3) انحراف قلب،(4) نفاق،(5) طمع،(6) قساوت،(7) کوری قلب در اثر عدم تعقل،(8) رین بر قلب، غلف قلب،(9) حجاب و پوشش قلب، زیغ قلب، کوری قلب(10) تعبیر شده است، سخن گفته است.

قرآن، قلب را فاعل فهم و درک و محرّک اصلی در همه افعال انسان می داند و بر همین اساس، اطمینان،(11) تذکر،(12) تفقه و تحقیق،(13) تدبر،(14) غفلت،(15) تصمیم گیری(16) و تردید(17) را به قلب نسبت می دهد.

ص:29

با اینکه در قرآن بسیار از تعقل سخن گفته شده است، ولی عقل به طور مستقل، نه خطاب به تفکر و تعقل و تدبر شده است و نه عدم تفکر استناد به عدم تعقل شده است و نه عقل مدح و یا نکوهش شده است؛ بلکه قلب مورد خطاب و مدح و ذم است. بنابراین، قلب، مرکز تصمیم گیری است و ادراک حواس و عقل، تابع تصمیم قلب است. اگر قلب بسته باشد و نخواهد، نه گوش می شنود، نه چشم می بیند و نه عقل درک می کند. آنچه تصمیم می گیرد که بفهمد یا نفهمد، دل است و فرمان انجام هر کاری به دست اوست. این حقیقت با کمی دقت در رفتار خود انسان هویدا است که ادراک - چه ادراک حسی و چه ادراک عقلی - تابع قلب و دل است. اگر قلب توجه نکند، چشم نمی بیند. در هر ساعت چشم ما رخدادهای بسیاری را می بیند؛ ولی تنها شمار اندکی که قلب به آن توجه داشته است در ذهن ما می ماند. گوش هم هر آن صداهای فراوانی را می شنود اما شمار کمی از آنها را به خاطر می سپارد و عقل نیز بسیاری از اشتباه های روشن را می بیند؛ ولی چون دل به آن توجه ندارد، از خطای آن می گذرد. مطالب بسیاری را می خواند و مرور می کند؛ اما چون علاقه ای به آنها ندارد، آنها را درک نمی کند.

این همان چیزی است که در قرآن از آن به غُلف قلب، رین قلب و ختم و طبع قلب یاد شده است که علاقه نداشتن سدی در راه فهم و درک است. گریه هم یکی از افعال آدمی است که مرکز آن دل آدمی است. تا دل نخواهد گریه جاری نخواهد شد. یکی از مهم ترین کارهای دل، گریه

است؛ گریه، زبان دل است و جالب این است که این زبان را انسان ها بسیار خوب می فهمند.

ص:30

صائب تبریزی می گوید:

گریه ابری است که از دامن دل می خیزد

آه گردیست که از رفتن دل می خیزد(1)

است؛ پس شایسته است که بگرید و نیازش را با اشکش بیاراید.

به هرحال انسان، خالی از نیاز نیست و گاه گریه تنها راه برآوردن نیاز است.

آذری بیگدلی شعر زیبایی دراین باره دارد:

پیرم و عادت طفلان دارم

به من این شوخی طبع ارزانی

گاه از خنده کنم گلریزی

گاه از گریه گلاب افشانی

گر کنم خنده، نه از بی خردی است

ور کنم گریه، نه از نادانی است

اولم خنده ز بی دردی بود

آخرم گریه ز بی درمانی(1)

گریه برای فرد نیازمندعیب نیست، عیب این است که پیش نااهلان گریه کند. شاید به همین دلیل است که در منابع دینی و عرفانی، گریه در پیشگاه حضرت حق نه تنها نکوهیده نیست بلکه مورد ستایش قرار گرفته است.

یکی از مصداق های روشن گریه نیاز، گریه انسان های حاجتمند است که با چشمانی اشک آلود دست دعا به درگاه خدای بی نیاز بر می دارند.

مولوی در شعری گریه نیاز کودکانه و گریه نیاز مستمندانه را زیبا گفته:

تا نگرید ابر، کی خندد چمن

تا نگرید طفل، کی چوشد(2) لبن

طفل یک روزه همی داند طریق

که بگریم تا رسد دایه شفیق

تو نمی دانی که دایه دایگان

کم دهد بی گریه شیر او رایگان

گفت: فلیبکوا کثیرا گوش دار

تا بریزد شیر فضل کردگار(3)

کودک، کبریت دل مادر است. یک قطره اشک، دل را شعله ور می کند. اینجا است که گریه «نیاز» به گریه «ناز» تبدیل می شود و این گریه هم تلخ است و هم شیرین. برای گروهی، نازکردن کودک، نوازش کردن و برای برخی، نازکردن به رنج انداختن است اما به هرحال گریه ناز، سلاح قدرتمندی است. بیشتر انسان ها نازهای کودکانه را می خرند و برآورده می سازند؛ نازها به طور معمول خریدار دارند و نازگر قبل از ناز حس می کند که ناز کارآمد است و ناز می کند و اگر چنین حسی نباشد، ناز نمی کند؛ نه کودک خردسال و نه کودکان کهن سال.

گریه نیاز فراگیرترین گریه ها است و به همین دلیل نمی توان آن را نکوهش کرد؛ بلکه یک ضرورت است؛ ولی گریه های ناز، محدودتر و بیشتر در جمع پیوندهای عاطفی تر دیده می شود.

چه بسیار کودکانی که گریه نیازشان به گریه ناز نرسیده و به گریه ترس منتهی می گردد؛ هرچند اندکی از کودکان شاید هرگز گریه ترس را تجربه نکنند؛ همچنان که برخی از کودکان هرگز گریه ناز را تجربه نمی کنند. گریه ناز را نمی توان تحسین کرد و شاید بتوان گفت گریه های

ناز به دلیل ماهیت خودخواهی و فزون طلبی نکوهش می شود. از سویی گریه ناز پیامدهای منفی اخلاقی دارد؛ زیرا باعث افزایش توقع بیجا و طمع گریه کننده می گردد؛ توقع بیجا و طمع ریشه اصلی بسیاری از رذایل اخلاقی و گرفتاری های فردی و اجتماعی بشر است. در واقع نازگران از سرمایه گرانمایه گریه سوءاستفاده می کنند و گاه در قمارخانه ناز همه را یکجا می بازند.

درمجموع، اشک ناز بهره چندانی از تحسین ندارد اما ابزاری سودمند برای نازگران است.

ص:34

بسیارند کسانی که چشمشان را مشکی از ناز ساخته اند و براساس ضرب المثل معروف «اشکش در مشک اوست» با مشک چشم خود کاسبی می کنند.

که به بدن وارد می شود، پیامی برای مغز ارسال می شود و ما دردهای گوناگونی را احساس می کنیم. درد یک سوزن، با درد یک میخ بسیار متفاوت است.

بنابراین افزون بر مفهوم نفرت انگیز و تلخ درد، واقعیت وجودی درد بسیار ارزشمند است. اگر دردی نباشد و انسان درد جسم خود را حس نکند، انسانی وجود نخواهد داشت.

اگر انسان درد روح و جان و شخصیت خود را درک نکند، شخصیتش با خطرها و آسیب های بسیاری روبه رو خواهد شد و شاید از بین برود. اگر درد نباشد، کافی است انسان، شبی بخوابد و صبح از او چیزی باقی نمانده باشد؛ درندگان و جوندگان و خزندگان دور او جمع شوند و او را به کلی بخورند و او احساس نکند. اگر از خطر و آسیب هایی که بر جسم ما وارد می شود، باخبر نشویم هیچ واکنشی نشان نمی دهیم. بنابراین خدای حکیم، درد، این واقعیت نفرت انگیز زندگی آدمی را بیهوده نیافریده است؛ نیافریده تا کام ما را تلخ کند، آفریده است تا بی مزد و مواجب به ما خدمت کند. درد، یک احساس و ادراک درونی، از وجود آسیبی چه بر جسم انسان

و چه بر جان و شخصیت انسان است. پس درد، احساس و ادراک بسیار ارزشمندی است. اگر کسی آسیب هایی را که به عقیده و شخصیت و آبرو و هویت و منافع او وارد شده است درک نکند، عقیده و شخصیت و آبروی او آسیب خواهد دید و از بین خواهد رفت و اگر در جامعه ای انسان دردمندی نباشد که آسیب های هویت و مصالح یک جامعه را درک کند، آن جامعه با خطرهای بسیاری روبه رو خواهد بود.

درد، آژیر خطری است تا انسان خود را از خطر و ضرر برهاند؛ اما پاسخ این هشدار اشک نیست.

ص:36

البته گاهی اشک، ناگزیر است و بیشتر انسان ها در برابر درد، اشک می ریزند.

می گردد؛ ازاین رو می توان گفت گریه قدری تسکین دهنده است.

2. درد دل یا درد جان: نوعی دیگر از درد است که از صدمه بر دل و جان به وجود می آید.

درد دل، احساس ناخوشایندی است که در دل ایجاد می شود و در واقع واکنش دل در برابر آسیبی است که بر جان انسان وارد می شود. فحش و دشنام، سخریه و زخم زبان، تهمت و افترا، اهانت و از همه مهمتر جفا و ستم و... عواملی هستند که دل انسان را به درد می آورد و گاه اشک انسان را سرازیر می کند. این نوع درد، تنها در انسان وجود دارد. گریه از درد دل نیز همانند گریه از درد جسم، زبان بیان درد برای دیگران است و بیش از درد جسم تسکین دهنده و آرام بخش است. انسان و به ویژه زن ها دردهای دل خود را با اشک برای دیگران بیان می کنند. این نوع گریه اگر بیانگر ضعف انسان باشد، مذموم است. اگر کسی از جفای دیگران بنالد و بگرید، به زنان تشبیه می شود و اگر زنی مقاومت کند، به مردان تشبیه و تحسین می شود. اما این واقعیت انکارناپذیری است که بسیاری از انسان ها در مقابل درد جسم و جان و تن و دل تاب مقاومت ندارند و اشک می ریزند و با گریه کردن تحمل درد را برای خود آسان می کنند. پس گریه و اشک، آرام بخش قدرتمندی است که همه انسان های زخم دیده از آرام بخشی آن آگاهی دارند و بهره می برند.

3. درد خردمندی: این نوع از درد در حقیقت درک عالی و دقیق و عمیق انسان های خردمند از آسیب هایی است که شخصیت، هویت فردی و جمعی را با خطر روبه رو کرده است. این درد ممکن است فردی یا اجتماعی باشد و در حوزه های عقیده و ایمان و آبرو و منافع و شخصیت و هویت باشد.

این نوع از درد در حقیقت درک عقلانی ویژه ای است که همه

ص:38

انسان ها ندارند و تنها به آنانی که خردمندانه به زندگی فردی و اجتماعی می نگرند، دردمند گفته می شود. کسانی که نابسامانی ها را بهتر از دیگران درک می کنند و از غفلت دیگران رنج می برند و گاه می گریند.

این نوع درد بسیار ارجمند و مورد تحسین است.

حافظ می گوید:

خوشا نماز و نیاز کسی که از سر درد

به آب دیده و خون جگر طهارت کرد.(1)

وحشی بافقی نیز می گوید:

الهی سینه ای ده آتش افروز

در آن سینه دلی و آن دل همه سوز

هر آن دل را که سوزی نیست دل نیست

دل افسرده غیر آب و گل نیست

دلم پرشعله گردان سینه پر دود

زبانم کن به گفتن آتش آلود

کرامت کن درونی درد پر ورد

دلی در وی درون درد و برون درد(2)

آورده اند که امیرالمومنین وارد بازار بصره شد و به مردم نگریست که غافلانه به خرید و فروش مشغول اند. از غفلت مردم به گریه افتاد و فرمود:

ای بندگان دنیا و نوکران اهل دنیا! وقتی در روز سوگند می خورید و شب در بستر می خوابید و در این مدت از آخرت غافل هستید، پس کی توشه سفر فراهم می کنید و درباره معاد می اندیشید؟(3)

شهید مطهری داشتن درد را یکی از نشانه های انسان کامل می داند.(4) شاید بسیاری دردی ندارند و بی دردی می خواهند و شاید هم بگویند:

دشمن جان من است عقل من و هوش من

کاش گشاده نبود چشم من و گوش من

عاقل مباش تا غم دیوانگان خوری

دیوانه باش تا غم تو عاقلان خورند

دنیای ما از انسان هایی که «اگر دنیا را آب ببرد او را خواب می برد» پر

ص:39

است و چنین افرادی از نظر وجدان بشری منفور هستند.

گریه، برگرفته از درک دقیق و فهم عمیق است و شاید برخی چنین گریه ای را به تمسخر بگیرند اما دوراندیشان و دردمندان به چنین درک و گریه ای خواهند رسید.

مولوی می گوید:

حسرت و زاری که در بیماری است

وقتِ بیماری همه بیداری است

پس بدان این اصل را ای اصل جو

هرکه را درد است او برده است بو

هر که او بیدارتر پر دردتر

هرکه او هشیارتر رخ زردتر

انسانی نیست. افراد بی باک، سنگ دل، بی مروت و بی عاطفه، نه محبت دارند و نه غم و نه گریه و اشک یا چون گاوان کارشان خوردن است و یا چون گرگان کارشان دریدن.

غم با گریه و اشک همراه است؛ به گونه ای که می توان گفت گریه نماد غم است. وقتی انسان گریه کسی را می شنود و یا قطرات اشک کسی را می بیند، اولین چیزی که به ذهن وی می رسد، غم و مصیبت است. حتی گریه برخی از حیوانات مانند فیل نیز گریه غم است.

گریه، یک زبان طبیعی و ابزاری برای نمایاندن غم و اندوه است. گریه آدمی در غم و مصیبت، هم برای ابراز اندوه و غم و هم برای تسکین غم است.

گریه، سوپاپ اطمینان دیگ دل ما است تا غم ها دل ما را ویران نکند؛ گریه در غم، امری فطری و غریزی است؛ به کسی یاد داده نمی شود که در مصیبت گریه کند.

خدای متعال در فطرت آدمی این توانایی را قرار داده است تا با گریه فشار درونی خود را تخلیه کند.

در آیات و روایات به صبر در مصیبت بسیار سفارش شده و صبر از درجات عالی ایمان شمرده شده است.

معنای صبر در مصیبت گریه نکردن نیست بلکه مقصود از صبر در مصیبت، مقاومت و ایستادگی در برابر فشارهای روحی و روانی ناشی از مصیبت است؛ فشاری که گاه باعث گفتار و رفتار غیرمتعادل، غیرمعقول و غیرمنطقی و گاه به کفرگویی می رسد.

در شرح حال ویکتور هوگو نویسنده مشهور فرانسوی که رمان بینوایان او شهرت جهانی دارد، خواندم که وقتی دختر نوجوان و مورد

ص:41

علاقه اش از دنیا می رود، از فرط اندوه به خداوند - نعوذ بالله - بد و بیراه می گوید و خدا را به کینه و دشمنی و... متهم می کند که چرا مرگ را برای دختر او مقدر کرده است. صبر در مفهوم واقعی خود خویشتن داری و مقاومت در برابر فشارهای درونی است.

آخرین فرستاده خدای متعال سخن زیبایی درباره گریه دارد. خدای متعال در آخرین سال های عمر پیامبرش فرزند پسری به او عطا کرد. او را ابراهیم نامید و بعد از چند ماهی ابراهیم درگذشت. مرگ او برای پیامبر سنگین بود. پیامبر در حدود شصت سالگی بود و جز ابراهیم پسری نداشت. در مرگ او اشک بر گونه ها و محاسن مبارکش جاری شد. از عایشه نقل شده است که یکی از یارانش گفت: ای رسول خدا! ما را از گریه منع می کنی اما خود گریه می کنی؟ پیامبر فرمود: این گریه نیست،

این رحمت است و هرکه رحم نکند، به او رحم نمی شود.(1)

ابراهیم در سال 10 هجری درحالی که یک سال و چند ماه از عمر او می گذشت، درگذشت. در آن روز کسوف رخ داد. مردم گمان کردند که کسوف و خورشیدگرفتگی به خاطر مرگ ابراهیم است. وقتی رسول خدا صلی الله علیه و آله این سخن را شنید، غصبناک شد و فرمود: خورشید و قمر از نشانه های خداوند است و برای مرگ و یا زندگی کسی کسوف و خسوف رخ نمی دهد، به مسجد آیید و نماز آیات بخوانید و به خدا پناه ببرید. هنگامی که ابراهیم را دفن می کرد، فرمود: ای ابراهیم! چشم می گرید و دل به درد می آید و برای تو ای ابراهیم غمگینم، ولی سخنی که باعث خشم خدا شود، نمی گویم.(2)

ص:42

گروهی از اهل سنت به برخی از روایات رسیده از پیامبر استناد می کنند و گریه در مصیبت را جایز نمی دانند اما خوشبختانه برخی از علمای اهل سنت این روایات را نقد کرده اند.

نووی شارح صحیح مسلم می نویسد:

روایات فوق از نظر عایشه پذیرفته نشده است. او به راویان آن نسبت فراموشی و اشتباه می دهد؛ زیرا خلیفه دوم و پسرش عبدالله، این روایات را به صورتِ صحیح از پیامبر نگرفته اند.

از ابن عباس هم نقل شده است که:

این روایات سخن خلیفه است نه سخن پیامبر.(1)

افزون بر آن، در روایاتی آمده است که زنان در حضور پیامبر و در مصیبت عزیزانشان گریه می کردند؛ برخی آنها را از این کار باز می داشتند؛ اما پیامبر به زنان اجازه دادند که در مصیبت عزیزانشان گریه کنند و فرمود:

دعهنّ فانّ العین دامع والنفس مصاب والعهد قریب فقولوا ما رضی الله ولاتقولوا الهجر؛(2) زنان را واگذارید، که چشم اشکبار است و دل غمدیده و دوران (همنشینی با عزیز از دست رفته) نزدیک. آنچه رضای خداست بگویید و سخن بیهوده نگویید.

احساسی که در ذهن انسان در برابر واقعیت های بیرونی شکل گرفته است. انسان احساسات درونی خود را با حرکات و سکنات و حالت های چهره و بدن نشان می دهد؛ پس گریه و اشک یکی از نمودهای نمایش احساسات درونی انسان است.

در حالت شکست، بسیاری از انسان ها به گریه و اشک ریختن می پردازند. اشک شکست همانند اشک درد، هم برای جلب عواطف و هم برای تسکین فشار روحی ناشی از شکست است. هرچند این اشک در جلب عواطف، به اندازه اشک ناشی از درد توفیق ندارد ولی در تسکین دهی، اشک شکست بیش از اشک درد آرام بخش است.

ضعف کند و یا در ذاتش ضعف و زبونی نهفته باشد، ترس و هراس بر دل چیره شده و در نتیجه اعضاء وجوارح انسان بلا تکلیف، و اراده و قدرت انسان از کار می افتد و گاهی در چنین حالتی اشک از چشم جاری می گردد.

گریه از ترس، ممکن است انسان را نجات دهد ولی کاخِ شخصیت انسان را ویران می کند. این اشک، زبان و بیان ضعف انسان است که در کودکان و زنان و افراد ضعیف بسیار دیده می شود.

اشک هراس، در واقع آخرین تدبیر و آخرین سلاح دفاعی عاجزان است. اشک هراس ارزشمند نیست اما بی گمان سلاحی تأثیرگذار است.

شاید بسیاری از عاجزان با اشکشان کارهایی را انجام دهند که پهلوانان نتوانند انجام دهند؛ ولی فطرت انسان از آن متنفر است؛ زیرا با عزت، کرامت و شرافت انسان در تضاد است. برای بسیاری، گریه از ترس اجتناب ناپذیر است ولی برای کسانی که ترس را از ضمیر خود دور کرده اند، گریه از ترس معنا ندارد. بنابراین گریه از ترس گریه ای مذموم و ناپسند است. زنان بیش از مردان از این سلاح استفاده می کنند؛ ولی اشک بسیاری از مردان هم در مواقع خطر از دیدگانشان سرازیر می شود. این اشک برای مردان مایه سرافکندگی است و مردان را با زنان در یک ردیف قرار می دهد؛ ولی برای زنان طبیعی پنداشته می شود؛ همان گونه که برای کودکان و ضعیفان طبیعی پنداشته می شود.

در عین حال اگر زن، کودکی و ضعیفی از ترس نگرید، تحسین و تمجید می شود و به دلاور توصیف می گردد.

اشک هراس، بیانگر ناتوانی و شکستن سدهای مقاومت است. پس اشک هراس نشان دهنده خودباختگی و ضعف در استقامت است و تا

ص:45

انسان تاب مقاومت در برابر نیروی مهاجم را دارد، اشک خود را کنترل می کند و زمانی که سد مقاومت فرو می ریزد، اشک سرازیر می شود.

شکست و درماندگی با پذیرش شکست و درماندگی تفاوت دارد؛ گاه شکست و درماندگی هست ولی پذیرش شکست و درماندگی نیست. در چنین مواردی چون علی رغم شکست، پذیرش شکست و درماندگی نیست، اشکی هم به وجود نمی آید. شخص می افتد می میرد ولی شکست را پذیرا نیست.

برای چنین شخصی اشک هراس و درد وجود ندارد. برای کسی که در برابر نیروی مهاجم درونی و یا بیرونی شکست و درماندگی را

نپذیرفته است، اشک هراس و درد معنا ندارد. چنین افرادی کم هستند؛ اما هم از نظر اخلاقی و هم از نظر روحی قهرمان اند؛ شهیدان و اسیران کربلا این گونه بودند. امام حسین علیه السلام و یارانش هرگز نهراسیدند و ازاین رو نگریستند. زینب علیها السلام هم با اینکه زن بود، نهراسید و اشک هراس در وجود او راه نداشت.

اما گاهی شکست نیست، پذیرش شکست و درماندگی است. اشک های هراس از این نوع هستند. پذیرش شکست و درماندگی یک امر روحی و روانی است که انسان در خود توان ایستادن را نمی بیند؛ نیرویش را تحلیل رفته و توانش را به آخررسیده می داند. در چنین جایی راهی جز تسلیم در برابر نیروی مهاجم و پذیرش خواست او نمی بیند. کسی که از ترس گریه می کند، در برابر نیرویی که از او ترسیده تسلیم محض است و هر چه را او بخواهد، انجام می دهد. راز مذموم بودن اشک هراس هم همین است. اشک درد علامت احساس ضعف در برابر نیروی درونی است؛ ولی سدی در برابر اختیار و اراده انسان نیست.

ص:46

بنابراین گریه از درد، یک گام جلوتر از گریه ترس و گریه ترس خط پایان مقاومت است.

و حاکمان محدود نیست. ظلم، زورگویی بالادست بر پایین دست و زبردست بر زیردست است. ظلم، زاده اجتماع است؛ از کوچک ترین واحد اجتماع که خانواده است شروع می گردد و تا بزرگترین واحد آن که در عصر حاضر روابط و مناسبات جهانی است، امتداد دارد.

بنابراین، زورگویی مرد به زن و اهل وعیال و کارفرما به کارمند و کارگر گرفته تا استعمارگری دولت های زورگوی جهانی، مصداق هایی از ظلم هستند. همه ما در زندگی روزمره خود مصادیق بسیاری از ظلم را شاهد هستیم که وجدان ما همه را زشت می شمارد؛ هرچند خواسته های نفسانی، ما را از موضع گیری علنی در برابر همه آنها باز می دارد، اما هیچ

انسانی نه تنها در ضمیر و وجدان خود موضع گیری برضد ظلم را زشت نمی شمارد، بلکه تحسین می کند.

طبیعت و فطرت انسان میل به خوبی و خیر دارد و به همین دلیل از انجام کارهای خیر لذت می برد؛ هرچند عوامل و موانع نفسانی متعددی انسان را از آن فطرت منحرف کند.

عقل، وجدان، دین، ایمان و اخلاق به ما می گوید از ظلم و ستم بپرهیزیم که ستم عاقبت خوشی ندارد.

خدای متعال در قرآن ظلم را عملی زشت برشمرده و فرموده است:

... وَ اللّهُ لا یَهدِی القَومَ الظّالِمِینَ ؛(1) «خداوند، ستمگران را هدایت نمی کند».

... إِنَّهُ لا یُفلِحُ الظّالِمُونَ ؛(2) «بی گمان ستمگران رستگار نمی گردند».

... وَ اللّهُ لا یُحِبُّ الظّالِمِینَ ؛(3) «خداوند، ستمگران را دوست ندارد».

ص:48

در روایات نیز ظلم بسیار نکوهش شده است. از رسول گرامی اسلام صلی الله علیه و آله نقل شده است که فرمود:

«ایاکم والظلم فانه یخرب قلوبکم؛ (1) از ستم دوری کنید که دل های شما را ویران می کند».

از حضرت امیرالمؤمنین علیه السلام نقل شده است که فرمود:

«الظلم امّالرذائل؛ ستم، مادر همه رذیلت ها است».(2)

هان ای نهاده تیر جفا در کمان حکم

اندیشه کن ز ناوک دل سوز در کمین

گر تیر تو ز جوشن فولاد بگذرد

پیکان آه بگذرد از کوه آهنین(3)

که با فجایع و پشیمانی های بسیاری همراه است، اشک مظلوم نمایی است. اشک دروغین مظلوم نمایی، آتشی است که دامن آدم های بی گناه را می گیرد. اشک دروغین مظلوم نمایی از تلخ ترین مظاهر زندگی اجتماعی است که دل های بسیاری را پرخون، سرهای بسیاری را بر باد، پرده های بسیاری را دریده، دوستی های بسیاری را از بین برده و دشمنی های بسیاری را به وجود آورده و پشیمانی های بسیاری را به بار آورده است.

گریه مظلوم نمایی، ظلم ضعیفان است. ضعیفان هم می توانند ظلم

کنند. در عرف، زنان مظهر گریه مظلوم نمایی هستند. مولوی گریه زن را دام می خواند.

زن چو دید او را که تند و توسن است

گشت گریان، گریه خود دام زن است

البته کودکان و بسیاری از مردان هم از این اشک بی بهره نیستند.

دیگران را همه انسان ها تحسین می نمایند. در حقیقت دلی که از رنج و محنت دیگران منقلب نشود، دل نیست، سنگ است.

شاعری در شعری زیبا می گوید:

«چه دل است این دل من؟

که زیک لرزش اشک

بر رخ رهگذری

یا زنالیدن مادر به فراق پسری

دل من می شکند

چه کنم؟

دلم از سنگ که نیست.

گریه در خلوت دل، ننگ که نیست.

چه دل است این دل من؟

که ز تردی چو یکی ساقه تاک

به شتابی که تگرگ

بشکند ساقه و از هم بِدَرَد پیکر برگ

یا به آسانی یک شاخه گل می شکند.

چه دل است این دل من؟

هر کجا اشک یتیمی رنجور

می چکد بر سر مژگان سیاه

هر کجا چشم زنی غمزده با یاد پسر، مانده به راه

دل من می شکند

چه کنم؟

دلم از سنگ که نیست.

گریه در خلوت دل، ننگ که نیست.

ص:51

چه دل است این دل من؟

در مزاری که زنی ناله کند

در عزای پسرش

با یتیمی که کند گریه به سوگ پدرش

جانم آید به خروش

ور ببینم پَر خونین کبوتر را

یا یکی بچه گنجشک که بشکسته پرش

دل من می شکند

که به حسرت کند از شیشه اشک

به عروسک نگه گاه به گاه

وز دل تنگ کند ناله و آه

دل من می شکند

چه کنم؟

دلم از سنگ که نیست.

گریه در خلوت دل، ننگ که نیست.

ناله پیر زنی غمزده و دست تهی

که ندارد نفسی

ضجه مرغ اسیر

که کند ناله به کُنج قفسی.

هِق هِِق مرد غریبی که بلا دیده بسی

حالت دختر زشتی که ز شرم

رو ندارد به کسی

دل من می شکند

هر کجا در نگه تازه نهالانی خُرد

ص:52

از ستیز پدر و مادر خشم آلود

می وزد بوی «طلاق»

وز پراکندگی عائله ای برخیزد

در سرابانگ فراق

دل من می شکند

چه کنم؟

دلم از سنگ که نیست.

گریه در خلوت دل، ننگ که نیست.

آن زمانی که به دنبال شهید

مادر داغ به دل

سینه می کوبد و می نالد و می گرید زار

همچنان ابر بهار

یا زمانی که نشیند اشک بار

به سر سنگ مزار

وبه فریاد، کند نام پسر را تکرار

دل من می شکند

چه کنم؟

دلم از سنگ که نیست.

گریه در خلوت دل، ننگ که نیست.

چه دل است این دل من؟

دلم از ناله مرغان چمن می شکند

زخیال «غم مردم» دل من می شکند.

دلم از داغ «شهیدان» وطن می شکند.

چه کنم؟

ص:53

دلم از سنگ که نیست.

گریه در خلوت دل، ننگ که نیست.

چه کنم؟

دل من می شکند.(1)

سرزمین های عاطفه و محبت می بارد. هر کجا چمن محبت و دوستی سرسبز باشد، با اشک فراق و جدایی، بارانی می شود. هنگام جدایی بین زن و شوهر، دل داده و دل برده، مادر، پدر و فرزند، برادر و خواهر، دوستان صمیمی، یاران همدل و رهروان و رهبران و هر جا که صمیمیت باشد، با فراق، اشک و گریه پدیدار می شود. این اشک پسندیده است؛ زیرا بیانگر احساس مقدس عاطفه، محبت و دلبستگی است.

شاعران درباره اشک فراق بسیار داد سخن داده و اشعار نابی سروده اند.

سعدی درباره فراق، شعر زیبایی دارد:

بگذار تا بگریم چون ابر در بهاران

کز سنگ ناله خیزد روز وداع یاران

هر کو شراب فرقت روزی چشیده باشد

داند که سخت باشد قطع امیدواران

با ساربان بگویید احوال آب چشمم

تا بر شتر نبندد محمل به روز باران(1)

حافظ هم اشعار زیبایی دراین باره دارد:

هنگام وداع تو زبس گریه که کردم

دور از رخ تو چشم مرا نور نمانده است(2)

همچو حافظ همه شب ناله و زاری کردم

کای دریغا به وداعش نرسیدم و برفت(3)

ای غائب از نظر به خدا می سپارمت

جانم بسوختی و به دل دوست دارمت

می گریم و مرادم از این سیل اشکبار

تخم محبت است که در دل بکارمت(4)

عاطفه و محبت، گوهر دریای دل آدمی است. بنابراین اشک فراق بسیار پسندیده و نشان دهنده اوج عاطفه و محبت و محصول زمین های عاطفی است.

روایت جالبی درباره اشک فراق وجود دارد.

ص:55

محول سیستانی می گوید:

وقتی فرستادگان مأمون برای بردن امام رضا علیه السلام از مدینه به خراسان آمدند، امام رضا علیه السلام وارد مسجد پیامبر شد تا قبر جدش را وداع کند. درحالی که بلند گریه می کرد، چند بار با قبر پیامبر وداع کرد. من جلو رفتم و سلام کردم و ولایت عهدی را به او تهنیت گفتم. فرمود: درگذر از این! من از همسایگی جدم بیرون

می روم و در غربت می میرم.(1)

دو به بلال گفتند: ما از تو می خواهیم هنگام سحر اذن بگویی. بلال بر بام مسجد رفت و چون گفت: «الله اکبر، الله اکبر» مدینه از گریه به خود لرزید، و چون گفت: «اشهد ان لا اله الا الله» شیون اهل مدینه بلند شد و چون گفت: «اشهد ان محمداًَ رسول الله» زنان از خانه ها بیرون ریختند و هیچ روزی مانند آن روز دیده نشد که مردان و زنان، آن گونه گریسته باشند.(1)

امام سجّاد علیه السلام یکی از «بکّائون = بسیار گریه کنندگان» جهان به شمار می رود. آن حضرت همیشه پس از یادآوری حادثه کربلا به گریه می افتاد. هر وقت بر سر سفره افطار می نشست و چشمش به آب می افتاد، به یاد شهدای کربلا می افتاد و اشک امانش نمی داد و می گفت: «هر وقت کشته شدن فرزندان فاطمه را به یاد می آورم، بی اختیار بغض گلویم را می گیرد و اشکم جاری می شود».(2)

شاعری بسیار نغز گفته است:

چون که گل رفت و گلستان شد خراب

بوی گل را از که جوییم؟ از گلاب

چشمش حلقه می زند و یا برادری برادرش را می بیند و یا دوستی بعد از مدت ها دوست عزیزش را می بیند، ممکن است شبنم اشک شادی در چشمانش حلقه زند یا هنگامی که کسی موفقیت بزرگی برای خود و یا فرزند و یا یکی از عزیزانش را شاهد باشد و یا به مقام و موقعیتی دست

یابد و دوستان همدیگر و یا پیر و مرادشان را ببینند، شبنم اشک شادی چشمان آدمی را معطر می کند.

شاید چنین به نظر آید که شایسته نیست شادی را با اشک که نماد گریه و غم است، در هم آمیخت؛ اما این از اختیار انسان بیرون است. فرمان اشک در دست دل است و دل از کسی فرمان نمی برد. افزون بر این، در روایتی، گریه خوشحالی از نعمت خداوند، به منزله شکر آن نعمت معرفی شده است.

حسین بن حمدان می گوید:

در سال 257 قمری بعد از تولّد حضرت مهدی عجل اللّه تعالی فرجه الشریف همراه حسین بن غیاث و حسن بن مسعود و حسبن بن ابراهیم و احمدبن حسان و طالب بن ابراهیم و حسن بن محمد و محجل بن محمد با گروهی نزدیک به هفتاد نفر به سامرا رفتیم و بر سرورمان ابومحمد (امام حسن عسکری علیه السلام) وارد شدیم و پیش از این که سلام کنیم و تهنیت و تبریک بگوییم، گریه امانمان نداد و شروع به گریه کردیم. حضرت فرمود: گریه خوشحالی از نعمت های خداوند و مانند شکر آن نعمت است. گوارای جانتان و روشنی چشمتان باد.(1) همه انسان ها خواستار شادی هستند و برای رسیدن به آن تلاش می کنند.

ناصرخسرو در شعری گفته است:

ص:58

همان بهتر که دائم شاد باشیم

ز هر درد و غمی آزاد باشیم

به خوش رویی و خوشی خویی در ایام

همی رو تا شوی خوش دل در انجام

اگر خوش دل شوی در شادمانی

بماند شادمانی، جاودانی

ولی واقعیت تلخ این است که شادی دنیا دیررس، زودگذر و آمیخته با تلخ کامی ها است.

اگر رسیدن به شادی برای همه آسان می بود، اشک شادی معنا نداشت. اشک شادی محصول حرمان است. بیشتر شادی ها همچون نسیم می آیند و می روند و بقایی ندارند. افزون بر این، شادی های دنیا آمیخته با اندوه و غم است. راحتی دنیا با رنج، شادی با غم، خنده با گریه، جوانی با پیری، پیروزی با شکست و زندگی با مرگ همراه است.

خدای عرش، جهان را چنان نهاد نهاد

که گاه مردم، شادان و گه بُوَد ناشاد

شیخ محمود شبستری می گوید:

که را دیدی توان در جمله عالم

که یک دم شادمانی یافت بی غم

مولوی نیز می گوید:

شادی بی غم در این بازار نیست

گنج بی مار و گل بی خار نیست

راه لذت از درون است نز برون

ابلهی دان جستن از قصر و حصون

بی اشک نیست وگرنه مادر نیست. اشک مادر، نسیم زندگی و زیباترین اشک دنیا است.

اشک مهر، اشک دلبستگی و علاقه مندی است که ناب ترین آن در وجود مادر است؛ هرچند در پدر و دیگر بستگان هم می توان نشان هایی از این اشک را یافت. مهر مادر بستر وجود آدمی است. خدای متعال برای بقاء و استمرار حیات، مهر را آفرید. اگر مهر مادری نبود، نسل بیشتر حیوانات نابود می شد؛ زیرا نوزادان بیشتر حیوانات به مراقبت های بسیار طاقت فرسا نیاز دارند که مادر و پدر این زحمت را بی مزد و بها به دوش می کشند. بنابراین اگر مهر مادری نمی بود، هیچ انسان و یا حیوانی زنده نبود؛ زیرا حیوانات در بقای خود به مهر مادری وابسته اند و در بین موجودات روی زمین، انسان طولانی ترین دوران کودکی و بیشترین نیازمندی به مهر مادری را دارد. بسیاری از موجودات، دوران نوزادی و کودکی و نیازمندیشان به مادر، از چند روز و چند هفته و چند ماه و نهایت دو سه سالی بیشتر نیست؛ اما نوزاد انسان تا بیست سالگی و بلکه بیش از آن به پدر و مادر نیازمند است. بیشترین مراقبت از انسان بر دوش مادر است و این خدای متعال است که این مهر را در دل مادر قرار داده است. اگر این لطف خدای متعال نبود، هیچ کودکی بزرگ نمی شد.

اشک مادری اوج احساس مادرانه را نشان می دهد. اشک مادری زیباترین و باارزش ترین اشک دنیا است.

و به هرجا سرک می کشد؛ به گذشته، به آینده، به ممکن، به ناممکن و از سویی دربندترین مخلوق است. همین دل اگر عاشق شد، اسیر می شود. اگر دل، اسیر چیزی و کسی شد و نتوانست خود را رها کند، عشق پدید آمده است. وقتی دل شیفته کسی شد، از اغیار بریده و از همه چیز می گذرد. تعبیر دل داده و دل برده در مقام عشق، بسیار تعبیر به جایی است. عاشق، دلش را به معشوق می دهد و معشوق، دل عاشق را ربوده و به بند می کشد. عارفان عشق را دو نوع می دانند: عشق زمینی و عشق آسمانی. عشق زمینی، عشق جسمانی و شهوانی است که بین مرد و زن برقرار می شود؛ اما عشق آسمانی یا عشق روحانی، عشق انسان به خدای هستی است. در تعریف و تقسیم عشق گفته اند:

العشق هوا الافراط فی المحبة.... فالمذموم هو العشق الجسمانی والحیوانی والشهوانی والممدوح هو الروحانی الانسانی والنفسانی والاوّل یزول ویفنی بمجرد الوصل والاتّصال والثانی یبقی ویستمر ابدالاباد علی کل حال؛(1) عشق افراط در محبت است. عشق مذموم عشق جسمانی، حیوانی و شهوانی است و عشق پسندیده، عشق روحانی و انسانی و نفسانی است. عشق جسمانی به مجرد وصال از بین می رود و نابود می شود و عشق روحانی تا ابد جاودان و در هر حال باقی است.

عارفان از عشق بسیار سخن گفته اند و عشق روحانی را اساس هستی و هستی را مدیون عشق می دانند.

حافظ می گوید:

طفیل هستی و عشقند آدمی و پری

ارادتی بنما تا سعادتی ببری

گریه عشق از لحظات سوزوگداز عاشقان و عارفان و حالتی است که عاشقان بسیار به آن می نازند.

ص:61

مولوی سخنی زیبا دارد که می گوید:

طفیل هستی و عشقند آدمی و پری

زاشکی که ز چشم عاشقان بیرون شد

بنابراین توبه، دومین کرامتی است که خداوند تنها به انسان ارزانی

داشته است.

توبه، یکی از عالی ترین خصلت های آدمی است. کسی که از پشیمانی به گریه می افتد، برای جبران آن تلاش می کند و در نتیجه به کارهای انسانی روی می آورد.

ریزند اشک ندامت مقصران

جانا مگر تو چشم نداری؟ ببار اشک

روزی شمار تا نشوی از خجالت آب

بشمار جرم خویش و به زاری ببار اشک(1)

انسان در حالت پشیمانی و گریه ندامت، بیش از هر حالت دیگری، برای انجام رفتار اخلاقی و پسندیده آمادگی دارد. در این حالت وجدان او بیدار و راه او به خدا بسیار نزدیک است.

ندامت چنان که گفته شد، از ویژگی های انسان و عنایت ویژه و توفیق خداوند برای انسان است تا در سراشیبی سقوط و هلاکت قرار نگیرد.

کسی که توفیق ندامت یابد، از حسرت و هلاکت نجات یافته و کسی که خطایی کرده، شایسته است پیش از اینکه نوبت حسرت رسد، اشک ندامت ریزد و توبه کند؛ چه خطایی که در برابر خدا انجام داده است و چه خطایی که در مقابل بندگان او انجام داده است.

امام سجاد علیه السلام فرمود:

«من کانت له خطیئة فلیبک قبل ان لاینفع البکاء؛ کسی که جرمی دارد، سزا است گریه کند، پیش از آنکه گریه او را سودی ندهد».

دلا بسوز که سوز تو کارها بکند

نیاز نیمه شبی و دفع صد بلا بکند ندامت، بیداری دل است؛ تا دل بیدار نشد، انسان در خواب غفلت است و چشم دل انسان غافل کور است و اشکی ندارد.

ص:63

اشک ندامت برای بیان پشیمانی و اظهار نداشتن عذر قابل پذیرش است. اگر اشک ندامت از دیدگان انسان جاری شود، جرم و شرمساری را شسته و با خود می برد و سیاهی چهره را به سفیدی تبدیل می کند. اشک توبه وسیله نجات انسان از هلاکت است.

افزون بر این گریه و اشک ندامت، تسکین بخش وجدان آدمی است. انسان وقتی مرتکب خطا و جرم و گناهی می شود، نزد وجدانش شرمنده و مورد ملامت است و شلاق وجدان او را مدام رنج می دهد اما اشک ندامت او را از این رنج می رهاند.

دو فرزندم رفته اند و با حسین علیه السلام شهید شده اند.(1)

در روایت دیگری آمده است:

بعد از شهادت امام حسین علیه السلام بشربن غالب از حسرت اینکه توفیق یاری امام حسین علیه السلام را نداشته است، خود را روی قبر حسین علیه السلام انداخته و به خاک می مالید.(2)

گریه حسرت، سخت تر از گریه ندامت است؛ در ندامت راه باز و در حسرت راه بسته است؛ گریه ندامت گریه عزم و گریه حسرت اغلب گریه یأس است.

خوشا انسانی که از روی ندامت گریه کند، نه از روی حسرت.

انسان بهاری است و دیو و دَد از آن فراری اند.

به آب دیده چون جنت توان یافت

روان شو چیز دیگر را چه پایی؟

که آب چشم با خون شهیدان

برابر می رود اندر روایی(1)

در کار و تفریح و حتی افراط در عبادت هم آفت به شمار می رود.

افراط در گریه نیروهای جسمانی و روحی انسان را از بین می برد. انسان باید احساسات و عواطف خود را در چهارچوب منطقی و عقلایی نشان بدهد. عشق، نفرت، خشم، محبت، گریه و خنده اگر از حد معمول بگذرد، آفت است.

سومین ملاک گریه، پیامدها و نتایج آن است. هر عملی - با توجه به شرائط زمانی و مکانی - نتایج و آثار متفاوتی دارد که براساس این آثار و نتایج ارزش آن کار مشخص می شود.

ممکن است گریه در جایی آثار و نتایج منفی و درعین حال در جایی دیگر، نتیجه مثبت داشته باشد؛ مثلا گریه در مقابل دشمن، ضعف و زبونی شمرده می شود و مذموم است، درحالی که گریه در جمع دوستان، به عنوان یک عامل دوستی به شمار می رود.

نعمت ارزانی داشت؛ از فرزندان آدم و از کسانی بودند که همراه نوح [بر کشتی] سوار کردیم و از فرزندان ابراهیم و اسرائیل و از کسانی بودند که [آنان را] هدایت نمودیم و برگزیدیم؛ [و] هرگاه آیات [خدای] رحمن بر ایشان خوانده می شد، سجده کنان و گریان به خاک می افتادند».

مورد دیگر در سوره اسرا و درباره مومنانی است که تحت تاثیر آیات الهی به سجده و گریه می افتادند:

قُل آمِنُوا بِهِ أَو لا تُؤمِنُوا إِنَّ الَّذِینَ أُوتُوا العِلمَ مِن قَبلِهِ إِذا یُتلی عَلَیهِم یَخِرُّونَ لِلأَذقانِ سُجَّداً * وَ یَقُولُونَ سُبحانَ رَبِّنا إِن کانَ وَعدُ رَبِّنا لَمَفعُولاً * وَ یَخِرُّونَ لِلأَذقانِ یَبکُونَ وَ یَزِیدُهُم خُشُوعاً ؛(1) «بگو به این [قرآن] ایمان بیاورید یا نیاورید [بدانید] کسانی که پیش از [نزول] آن دانش داده شده اند، چون این کتاب بر آنان خوانده شود، سجده کنان به روی می افتند و می گویند: منزّه است پروردگار ما، که وعده پروردگار ما به طور قطع انجام شدنی است. و بر زمین می افتند و می گریند و بر فروتنی آنان می افزاید».

مورد سوم درباره تعدادی از مومنان مسیحی است که تحت تاثیر سخنان پیامبر چشم هاشان پر از اشک شده بود و خداوند برای این کارشان بهشت را به آنها وعده داده است؛ درعین حالی که یهودیان، نکوهش شده اند.

وَ إِذا سَمِعُوا ما أُنزِلَ إِلَی الرَّسُولِ تَری أَعیُنَهُم تَفِیضُ مِنَ الدَّمعِ مِمّا عَرَفُوا مِنَ الحَقِّ یَقُولُونَ رَبَّنا آمَنّا فَاکتُبنا مَعَ الشّاهِدِینَ ؛(2) «و چون آنچه را به سوی این پیامبر نازل شده، بشنوند، می بینی بر اثر آن حقیقتی که شناخته اند، اشک از چشم هایشان سرازیر می شود؛ می گویند: پروردگارا! ما ایمان

ص:68

آوریدیم؛ پس ما را در این زمره گواهان بنویس».

در روایات هم، گریه ندامت و گریه خشیت بزرگ شمرده شده اند.

از رسول خدا صلی الله علیه و آله روایت شده است:

«مَن بَکَی عَلَی ذَنبِهِ حَتَّی تَسِیلَ دُمُوعُهُ عَلَی لِحیَتِهِ حَرَّمَ اللَّهُ دِیبَاجَة وجهِهِ عَلَی النَّارِ؛ (1) هر کس برای گناهش گریه کند تا که اشکش بر ریشش جاری شود، خداوند نرمی چهره اش را بر آتش حرام می کند».

در روایتی از پیامبر اکرم نقل شده است:

«البکاء من خشیة الله مفتاح الرحمة، وعلامة القبول، وباب الاجابة؛ (2) گریه از خشیت خداوند، کلید رحمت و علامت قبول [عبادت] و باب اجابت است».

«عن أبی عبد الله علیه السلام قال: مامن شئ إلا وله کیل ووزن إلا الدموع فان القطرة منها تطفئ بحاراً من نار وإذا اغرورقت العین بمائها لم یرهق وجهه قتر ولا ذلة فإذا فاضت حرمه الله علی النار ولو أن باکیا بکی فی أمة لرحموا؛ (3) امام صادق علیه السلام فرمود: [ارزش] هر چیزی به پیمانه آن است؛ مگر اشک که قطره ای از آن دریایی از آتش را خاموش می کند؛ وقتی چشمی پراشک می گردد، آن چهره، خواری و ذلت نمی بیند. وقتی اشک چشم جاری می شود، خداوند آتش را بر او حرام می کند و اگر چشمی بر امتی بگرید، مورد رحمت قرار می گیرند».

امام صادق علیه السلام از رسول خدا صلی الله علیه و آله روایت کرده است که فرمود:

«أَتَی شَبَاباً مِنَ الأَنصَارِ فَقَالَ إِنِّی أُرِیدُ أَن أَقرَأَ عَلَیکُم فَمَن بَکَی فَلَهُ الجَنَّة فَقَرَأَ

ص:69

آخِرَ الزُّمَرِ وَ سِیقَ الَّذِینَ کَفَرُوا إِلی جَهَنَّمَ زُمَراً

إِلَی آخِرِ السُّورَة فَبَکَی القَومُ جَمِیعاً إِلَّا شَابّاً فَقَالَ یَا رَسُولَ اللَّهِ قَد تَبَاکَیتُ فَمَا قَطَرَت عَینِی قَالَ إِنِّی مُعِیدٌ عَلَیکُم فَمَن تَبَاکَی فَلَهُ الجَنَّة قَالَ فَأَعَادَ عَلَیهِم فَبَکَی القَومُ وَتَبَاکَی الفَتَی فَدَخَلُوا الجَنَّة جَمِیعاً؛ (1) رسول خدا صلی الله علیه و آله جوانی از مردم مدینه را دید و فرمود: من برای شما قرآن می خوانم، هر کدام از شما را که گریه گرفت، پاداش او بهشت است. رسول خدا صلی الله علیه و آله آیه آخر سوره زمر را قرائت کرد: وَ سِیقَ الَّذِینَ کَفَرُوا إِلی جَهَنَّمَ زُمَراً... همه گریه کردند؛ مگر یک جوان. وی به رسول خدا گفت: یا رسول الله صلی الله علیه و آله! من کوشش کردم که گریه کنم اما چشم من پراشک نشد. رسول خدا صلی الله علیه و آله فرمود: من دوباره برای شما می خوانم؛ هر کس که خود را به شکل گریه کننده در آورد، پاداش او بهشت است. پس دوباره قرائت فرمود، همه گریه کردند و آن جوان هم خود را به شکل گریه کننده در آورد و همه مستحق دخول در بهشت شدند».

در روایت دیگری از امام صادق علیه السلام آمده است:

«مَا مِن شَیءٍ إِلَّا وَلَهُ کَیلٌ وَوَزنٌ إِلَّا الدُّمُوعُ فَإِنَّ القَطرَه تُطفِئُ بِحَاراً مِن نَارٍ فَإِذَا اغرَورَقَتِ العَینُ بِمَائِهَا لَم یَرهَق وَجهاً قَتَرٌ وَلَا ذِلَّه فَإِذَا فَاضَت حَرَّمَهُ اللَّهُ عَلَی النَّارِ وَلَو أَنَّ بَاکِیاً بَکَی فِی أُمَّه لَرُحِمُوا؛(2) هر چیزی اندازه و وزنی دارد، (یعنی ارزشش به تناسب اندازه و وزن آن است) مگر گریه، که یک قطره از گریه، دریایی از آتش را خاموش می کند. وقتی چشمی پراشک می گردد، صورت را غبار اندوه و ذلت نمی گیرد و وقتی اشکش را جاری می کند، خداوند آن را بر آتش حرام می کند. اگر کسی برای امتی گریه کند، به آن امت هم رحم می شود».

ص:70

در روایت دیگری آمده است که امام صادق علیه السلام به ابوبصیر فرمود:

«إن خفت أمرا یکون أو حاجة تریدها فابدأ بالله فمجده وأثن علیه کما هو أهله وصل علی النبی وآله وتباکی ولو مثل رأس الذباب إن أبی کان یقول [إن] أقرب ما یکون العبد من الرب وهو ساجد یبکی؛ (1) اگر از چیزی می ترسیدی و یا حاجتی داشتی، پس خداوند را تمجید کن و او را حمد و ثنا بگو آن گونه که شایسته است و بعد بر محمد و آلش درود بفرست و بعد خود را به گریه بینداز حتی اگر به اندازه سر پشه ای گریه کنی. پدرم می گفت: نزدیک ترین حالت بنده به خدا زمانی است که در سجده است و گریه می کند».

در روایتی در فقه الرضا علیه السلام آمده است:

خوشابه حال بنده ای که سکوتش تفکر، نگاهش عبرت و کلامش ذکر باشد و خانه اش به اندازه او و بر لغزش هایش گریه کند و مردم از دست و زبان او در امان باشند.(2)

البته این تأثیرهایی که برای گریه بیان شده است، گریه هایی است که در عملکرد فرد تاثیر داشته باشد و تنها اشک خالی نباشد.

از سید العابدین علی ابن الحسین علیه السلام روایت شده است:

خوف آن نیست که گریه کند و اشکش جاری گردد، مادام که تقوایی که او را از محارم الهی باز دارد، نداشته باشد. و گرنه چنین خوفی، خوفی کاذب است.(3)

انسان برای آنها گریه می کند. اگر از جانب انسان که عامل و فاعل گریه است بنگریم، انگیزه است؛ اما اگر خود گریه را در نظر بگیریم که برای چه هدف و مقصودی انجام شده است، واژه کارکرد گریه رساتر است و چون در این نوشتار خود گریه مورد توجه است، از اصطلاح کارکرد استفاده شده است.

گریه پنج کارکرد دارد که با توجه به نوع گریه اهمیت هر یک از این کارکردها متفاوت است:

و گریه نیز برای انسان فایده های دارد که در بخش های گذشته به بخشی از فواید اشک و گریه اشاره شد. مقصود از اثرهای گریه با توجه به انگیزه ها و اهداف آن، آثاری است که بعد از گریه، در گریه کننده به وجود می آید؛ زیرا انگیزه ها و اهداف، قبل از انجام یک عمل مورد توجه قرار می گیرند با این تفاوت که انگیزه، در نفس عمل، خود را نشان می دهد و اهداف، اموری هستند که عمل، در پی تحقق آن است و ممکن است آن عمل، این اهداف را محقق سازد یا نسازد. ولی آثار، اموری است که بعد از عمل پدید می آید و ممکن است به طور مستقل مورد نظر فاعل نباشد. البته طبیعی است که برخی از آثار، از اهداف و یا انگیزه های یک عمل باشد؛ آثار می تواند مثبت و یا منفی باشد، مقصود ما در اینجا آثار مثبت گریه است که می توان آن را «فواید گریه» نامید.

مزمن در فرد بوده و این فرد بایستی مورد درمان قرار گیرد. اما گریه های منطقی و عقلایی آثار و فوائد جسمانی دارد.

تحقیقات پزشکی و روانشناسی نشان می دهد که اشک و گریه، آثار و فایده های جسمی متعددی دارد.

1. براساس تحقیقات و پژوهش های علمی، هنگامی که دچار فشار روحی و هیجانی می شویم، مغز و بدن ما شروع به تولید ترکیب های شیمیایی و هورمون های خاصی می کند. گریه کردن کمک می کند تا این ترکیب های شیمیایی اضافی از بدن خارج گردد.

2. اشک های احساسی یا همان گریه، مواد سمی ای را که در پی هیجان های عاطفی در خون جریان پیدا می کند، از بدن دور می کند.

3. اشک های احساسی، میزان منگنز بدن را کاهش می دهد و این مواد معدنی بر روی خُلق وخوی انسان تاثیر مستقیم می گذارد. غلظت منگنز اشک احساسی (یا همان گریه)، 30 برابر بیشتر از منگنز موجود در سرم خون است. اشک احساسی نسبت به اشک پایه و رفلکس حاوی 24 درصد پروتئین آلبومین بیشتر است.

4. گریه، مانند ادرار و تعریق، مواد سمی و محصولات اضافی را از بدن خارج می سازد.

5. گریه، یک مکانیسم رایگان، طبیعی و قدرتمند برای کنارآمدن با درد، هیجان و اندوه است.

6. هورمون هایی که پس از هیجان در بدن انباشته می شوند باعث تضعیف سیستم ایمنی و دیگر فرایندهای بیولوژیکی بدن می شوند. اشک احساسی، همانند دریچه اطمینان برای قلب عمل می کند. تأثیر گریه در پایین آوردن فشار خون و افزایش میزان ایمنی بدن ثابت شده است.(1)

ص:75

7. ترکیباتی که در زمان هیجان در بدن جمع می شود، با اشک خارج می گردد. همین امر موجب کاهش استرس می گردد؛ این ترکیبات از آندروفین(1) که در کنترل درد موثر است، پرولاکتین که در تنظیم و تولید شیر نقش دارد و آدرنوکورتیکو تروپین که یک نشانه مهم استرس است، تشکیل شده است. سرکوب گریه و جلوگیری از ریزش اشک باعث افزایش استرس می گردد.(2)

روانی دارای نوعی ترکیب بنام «کاتکولامین» است که دارای عمل و اثر سمپا تومیتیک تغییرات شیمیایی مغزی است. باقی ماندن این ماده در بدن باعث بروز بعضی از ناراحتی های عصبی و فیزیکی می شود. به آن گروه از افراد که در زمان غم، مانع گریه کردن دیگران می شوند، باید گفت به خاطر سلامت انسان ها نباید مانع گریستن آنها شد؛ چراکه سلامتی روح و روان و در نتیجه ثبات رفتاری، بستگی به تخلیه روحی دارد. به ویژه وقتی که انسان مرتکب گناه یا خطایی شده، احساس عذاب وجدان می کند و گریه، تا حدی از این احساس می کاهد؛ یعنی می توان گفت گریه بر هر درد بی درمان دواست.(1)

3. گریه، در آزادسازی آندروفین ها به جریان خون کمک می کند. آندروفین ها ترکیباتی شیمیایی هستند که باعث بهبود خُلق وخو و تسکین درد می شود.

4. گریه در کاهش و جلوگیری از بیماری های مرتبط با استرس موثر است.

5. خنده و گریه دو ابزار کارآمد در کاهش استرس و رهایی از احساسات منفی به شمار می روند.

6. هنگامی که گریه سرکوب می شود، هیجان ها رها نمی شوند و ویژگی های شخصیتی مخرب همچون پرخاشگری بروز می کنند. انسان ها پس از گریه کردن از نظر جسمی و روانی احساس بهتری دارند و در واقع سبک و خالی می شوند.

7. گریه، ابزاری مناسب برای برقراری ارتباط و زبانی جهانی برای درخواست کمک و حمایت اجتماعی است.(2)

ص:77

رفتار وجدانی و اخلاقی بیش از هر زمان دیگر نزدیک است.

هدف از اعمال عبادی و دستورهای خداوند این است که انسانیت انسان به کمال برسد یعنی رفتار انسان بر طبق فطرت انسان یا همان وجدان انسانی باشد نه بر طبق ویژگی هایی مانند طمع، حسد، خشم و کینه. گریه، وجدان انسان را بیدار می کند و انسان می تواند در حالت گریه به ویژه گریه ناشی از ندامت، حسرت، مهر، شفقت و خشیت، وجدان را در درون خود احساس کند. انسان با شرافت، انسانی است که اعمالش از روی وجدان باشد و یا دست کم خلاف وجدان نباشد.

یکی از اهداف مهم ادیان الهی این است که رفتارهای انسان را اخلاقی و ضابطه مند نماید. هر چیزی که انسان را به وجدان و رفتار اخلاقی نزدیک کند، مطلوب است و تردیدی نیست که گریه ناشی از مهر، ندامت، حسرت و خشیت، انسان را به وجدان و رفتار اخلاقی بسیار نزدیک می کند. به عنوان مثال، حالت تأثر انسان از صحنه ای در یک داوری عادلانه و در به وجود آمدن رفتارهای وجدانی و اخلاقی بسیار مؤثر است. به همین دلیل در روایات اهل بیت علیهم السلام به گریه بر امام حسین علیه السلام و مظلومیت اهل بیت علیهم السلام سفارش شده و برای آن، وعده ثواب داده شده است. چنین گریه هایی از نشانه های سلامت روح است. گریه، علامت صفای قلب، پذیرش حق و نشانه وجدان است.

«ان اقرب مایکون العبد من الرب عزوجل وهو ساجد باکٍ؛ (1) نزدیک ترین حالت بنده به پروردگار، زمانی است که او در سجده و در حال گریه است».

در روایت دیگری به نقل از امام باقر علیه السلام آمده است که گریه و اشک محبوب ترین چیزی است که باعث نزدیکی انسان به خداوند می شود:

«عن أبی جعفر علیه السلام قال: فیما ناجی به الله موسی علیه السلام علی الطور أن یا موسی ابلغ قومک انه ما یتقرب إلی المتقربون بمثل البکاء من خشیتی وما تعبد إلی المتعبدون بمثل الورع عن محارمی ولا تزین لی المتزینون بمثل الزهد فی الدنیا عما بهم الغنی عنه. قال: فقال موسی علیه السلام یا أکرم الاکرمین فماذا اثبتهم علی ذلک؟ فقال یا موسی أما المتقربون إلی بالبکاء من خشیتی فهم فی الرفیق الاعلی لا یشارکهم فیه أحد، واما المتعبدون إلی بالورع من محارمی فان افتش الناس علی اعمالهم ولا افتشهم حیاء منهم، واما المتقربون إلی بالزهد فی الدنیا فانی أمنحهم الجنة بحذافیرها یتبوؤا منها حیث شاء؛ (2) خداوند به حضرت موسی علیه السلام وحی کرد: ای موسی! به قومت بگو که هیچ کسی مثل کسی که از خشیت من به گریه افتاده است، به من تقرب نجسته است و هیچ بنده ای مثل کسی که خود را از محرمات من دور نگه داشته است، مرا بندگی نکرده است و هیچ کسی همانند کسی که با زهد و بی اعتنایی به دنیا در آنچه به آن نیاز ندارند، خود را برای من زینت نداده است. موسی گفت: ای بخشنده ترین بخشندگان به آنان برای این کارشان چه پاداشی می دهی؟ گفت: ای موسی! آنان که با گریه از خشیت من به من تقرب جویند، در برترین جای بهشت اند و کسی با

ص:80

آنان شریک نیست؛ آنان که با دوری از محرمات مرا بندگی کنند، من در روز قیامت از مردم بازخواست خواهم کرد و از آنان بازخواست نخواهم کرد و اما آنان که با زهد [بی اعتنایی به دنیا] به من نزدیک شوند، من بهشت را با همه امکانات به آنان هدیه می کنم تا هرچه بخواهد».

در روایت دیگری آمده است که چشم گریان از خوف خدا در قیامت نخواهد گریست:

«قال رسول الله صلی الله علیه و آله کل عین باکیة یوم القیامه إلا ثلاثة أعین، عین بکت من خشیة الله وعین باتت ساهرة فی سبیل الله وعین غضت عن محارم الله، وقال صلی الله علیه و آله طوبی لصورة نظر الله إلیها تبکی علی ذنب من خشیة الله لم یطلع علی ذلک الذنب غیره؛ (1) امام صادق علیه السلام از امام باقر علیه السلام و او از رسول خدا صلی الله علیه و آله نقل می کند که فرمود: در روز قیامت همه چشم ها گریان است مگر سه چشم؛ چشمی که از خشیت خدای گریه کرده باشد؛ چشمی که در راه خدا بی خوابی کشیده باشد و چشمی که از دیدن محرمات الهی بسته شده باشد. و فرمود: خوشابه حال چهره ای که خدا در او بنگرد درحالی که او برای گناهش که جز خدای از آن خبر ندارد از خشیت خدا گریه کرده باشد».

به همین دلیل گریه بهترین وسیله نزدیک شدن به درگاه الهی است.

در روایات به گریه در نماز بسیار توصیه شده است؛ با اینکه هر عمل دیگری که در حین نماز انجام شود، باعث بطلان نماز می شود، اما گریه از خوف خدا، نه تنها باعث بطلان نماز نیست، بلکه بسیار مطلوب است.

در روایتی آمده است:

«عن سعد بیاع السابری قال: قلت لابی عبد الله علیه السلام أیتباکی الرجل فی

ص:81

الصلاة؟ فقال: بخٍ بخٍ ولو مثل رأس الذباب؛ (1) سعد بیاع سابری می گوید: به امام صادق علیه السلام گفتم: آیا شخص می تواند در نماز بگرید؟ فرمود: مرحبا مرحبا! حتی اگر به اندازه بال پشه باشد. [بتواند بگرید]».

در روایتی دیگر، نعمان بن عبدالسلام از ابوحنیفه فقیه معروف و پیشوای حنفی ها نقل می کند که می گفت:

«عن النعمان عن عبد السلام عن أبی حنیفة قال: سألت أبا عبد الله علیه السلام عن البکاء فی الصلاة أیقطع الصلاة؟ قال ان بکی لذکر جنة أو نار فذلک هو أفضل الاعمال فی الصلاة، وإن کان ذکر میتا له فصلاته فاسدة؛ (2) از ابا عبدالله علیه السلام (امام صادق علیه السلام) از گریه پرسیدم که آیا نماز را قطع [باطل] می کند یا نه؟ گفت: اگر به یاد بهشت گریسته، این بهترین اعمال در نماز است و اگر یاد از مرده ای است، نمازش باطل است».

یکی از وصیت های نبی اکرم صلی الله علیه و آله به حضرت علی علیه السلام گریه از خشیت الهی است. این وصیت هرچند خطاب به حضرت علی علیه السلام است اما در حقیقت نسخه هدایت برای همه بشریت است.

متن و ترجمه این وصیت را حُسن ختام بحث انواع اشک و گریه قرار می دهیم.

«عن معاویة بن عمار قال سمعت أباعبدالله علیه السلام یقول کان فی وصیة النبی صلی الله علیه و آله لعلی علیه السلام ان قال: یا علی! أوصیک فی نفسک بخصال فاحفظها عنی ثم قال: اللهم أعنه، اما الاولی؛ فالصدق و لا تخرجن فیک کذبه أبداً. والثانیة؛ الورع ولا تجترئ علی خیانة ابداً. والثالثة؛ الخوف من الله عن ذکره کأنک تراه. الرابعة؛ کثرة البکاء من خشیة الله یبنی بک بکل دمعة ألف بیت فی

ص:82

الجنة. الخامسة: بذلک مالک ودمک دون دینک. والسادسة الاخذ بسنّتی فی صلاتی وصومی وصدقتی أما الصلاة فالخمسون رکعة وأما الصیام فثلاثة أیام فی الشهر: الخمیس من أوّله والاربعاء فی وسطه والخمیس فی آخره واما الصدقة فجهدک حتی تقول قد أسرفت ولم تسرف، وعلیک بصلاة اللیل وعلیک بصلاة اللیل وعلیک بصلاة الزّوال وعلیک بصلاة الزّوال وعلیک بصلاة الزّوال وعلیک بتلاوة القرآن علی کل حال وعلیک برفع یدیک فی صلاتک وتقلیبها وعلیک بالسواک عندکل وضوء وعلیک بمحاسن الاخلاق فارکبها ومساوی الاخلاق فاجتنبها فإن لا تفعل فلا تلومنّ الا نفسک؛ (1) ای علی! تو را به کارهایی سفارش می کنم که آن را از من به یاد داشته باش. خدایا! علی را در این کار یاری کن.

اول: راستی در گفتار است، نباید دروغ از دهانت بر آید؛

دوم: پرهیزگاری است، هرگز برای خیانت کردن جرئت نداشته باش.

سوم: خوف از خداوند - که یادش پرعظمت باد - است آن چنان که گویی تو را می بیند.

چهارم: بسیارگریه کردن از خشیت الهی است که به هر قطره اشک، هزار خانه در بهشت برای او ساخته می شود.

پنجم: دادن مال و جان در راه دین است.

ششم: عمل به سیره من در نماز و روزه و صدقه است که پنجاه رکعت نماز در روز [هفده رکعت نماز واجب و دو برابر آن نماز نافله و مستحبی] سه روز روزه در هر ماه، پنجشنبه اول و آخر ماه و چهارشنبه وسط هر ماه و اهتمام به صدقه دادن به گونه ای که گمان کنی اسراف کرده ای ولی اسراف نکرده باشی.

ص:83

بر تو باد به نماز شب، بر تو باد نماز ظهر، بر تو باد به نماز ظهر، بر تو باد به نماز ظهر، و بر تو باد به خواندن قرآن در هر حال و بر تو باد به بلندکردن دست ها در نماز و گرداندن آنها و بر تو باد به مسواک زدن در هر وضو و بر تو باد به کسب فضایل اخلاقی و ترک رذایل اخلاقی که اگر چنین نکنی کسی جز خودت را نباید ملامت کنی».

در روایت دیگری از امام صادق علیه السلام آمده است که آن حضرت به دعاکردن به صورتی که موجب رقت قلب و گریه شود و نیز تباکی (خود را به شکل گریه درآوردن) توصیه کرده است.(1)

از امام صادق علیه السلام روایت شده است:

«مَا مِن شَیءٍ إِلَّا وَلَهُ کَیلٌ وَوَزنٌ إِلَّا الدُّمُوعُ فَإِنَّ القَطرَة تُطفِئُ بِحَاراً مِن نَارٍ فَإِذَا اغرَورَقَتِ العَینُ بِمَائِهَا لَم یَرهَق وَجهاً قَتَرٌ وَلَا ذِلَّه فَإِذَا فَاضَت حَرَّمَهُ اللَّهُ عَلَی النَّارِ وَلَو أَنَّ بَاکِیاً بَکَی فِی أُمَّة لَرُحِمُوا؛ (1) هر چیزی اندازه و وزنی دارد، (یعنی ارزشش به تناسب اندازه و وزن آن است) مگر گریه، که یک قطره از گریه، دریایی از آتش را خاموش می کند و اگر یک نفر برای امتی گریه کند آن امت مورد رحم قرار می گیرد».

مولوی شعری زیبا دراین باره دارد که می گوید:

به آب دیده چون جنّت توان یافت

روان شو چیز دیگر را چه پایی؟

که آب چشم با خون شهیدان

برابر می رود اندر روایی(2)

گریه نه تنها نزد خداوند بلکه نزد انسان ها نیز جرم و گناه را می زداید. وقتی عذرخواهی همراه با گریه و اشک باشد، بیش از هر چیز دیگری مؤثر است.

می شود؛ اما بی گمان، هیچ وسیله ای به اندازه اشک، توان ایجاد همدلی و ارتباط درونی را ندارد. یک قطره اشک کافی است تا میلیون ها انسان را متاثر و متحد کند. زمانی که یک قطره اشک بر گونه روان می شود، موجی از خشم یا مهر و یا شفقت را ایجاد می کند.

گریه فریاد دل است؛ فریادی که گوش جان می شنود و در رساندن صدای کمک خواهی و استغاثه، بی نهایت کارساز است. اگر کسی سخن بگوید، بخندد، بخوابد، نجوا کند و یا هرکار دیگری انجام دهد، به اندازه گریه کردن نمی تواند عواطف دیگران را به خود جلب کند. این نشان می دهد که بین دل انسان ها پیوندهای عمیقی وجود دارد؛ به همین دلیل گاهی شیادان، برای جلب عواطف دیگران از گریه استفاده می کنند.

سعدی می گوید:

بنی آدم اعضای یکدیگرند

که در آفرینش ز یک گوهرند

چو عضوی بدرد آورد روزگار

دگر عضوها را نماند قرار

تو کز محنت دیگران بی غمی

نشاید که نامت نهند آدمی

دل صاف و پاک و وجدان بیدار همچون آیینه ای است که نور را می تاباند تا همه از آن بهره مند شوند، رنج و اندوه دیگران را نیز می تاباند تا همه از آن متأثر شوند:

زخیال «غم مردم» دل من می شکند.(1)

گفت: حسین بن علی گفت: «من کشته اشکم. هیچ مومنی مرا یاد نمی کند مگر اینکه اشکش جاری می شود».(1)

در روایت سوم که در کتاب ثواب الاعمال شیخ صدوق نقل شده است از تباکی هم سخن رفته است اما با تردید.

از امام صادق علیه السلام روایت شده است که فرمود:

هرکس یک بیت شعر برای امام حسین علیه السلام بسراید و گریه کند و ده نفر را بگریاند، پاداش او و آنها بهشت است و هرکه یک بیت شعر درباره حسین علیه السلام بسراید و گریه کند و نه نفر را بگریاند، پاداش او و آنها بهشت است. امام در ادامه فرمود: هر که بیتی بسراید و گریه کند و گمان می کنم که گفت: خود را به حالت گریه [تباکی] در آورد، پاداش او بهشت است.(2)

گریه برای شهیدان کربلا، از آنجا که بالاترین همدردی قلبی با شهیدان راه فضلیت است، عملی صالح و مورد رضای خدا است. و خدا هر عمل صالحی را که رضایش در آن باشد، بی پاداش نمی گذارد.

کرد و تا پایان تاریخ ادامه دارد؛ نبردی که در یک طرف آن زورگویان، حاکمان، جباران، جانیان و خیانت کاران و در طرف دیگر پیامبران، حکیمان، صالحان، حق طلبان، عدالت خواهان و شهیدان قرار دارند. در کربلا، در یک طرف رفتار اخلاقی، وجدانی، انسانی، ایمانی و قرآنی و در طرف دیگر رفتار حیوانی و شیطانی بود. جنگ امام حسین علیه السلام و یزید، جنگ بر سر آب، خاک، نان و کرسی نبود؛ جنگ فضیلت و رذیلت بود. اگر به کربلا به دقت بنگریم، در یاران امام حسین علیه السلام همه فضایل را می بینیم. عالی ترین فضایل عرفانی و اخلاقی همچون اسلام (تسلیم در برابر امر ولی خدا)، ایمان، یقین، اخلاص، توحید، توکل، تفویض، تسلیم، رضا و فناء فی الله، جهاد با نفس و امربه معروف و نهی ازمنکر را می بینیم. در سپاه یزید، اوصاف ضد آن را می بینیم. عاشورا رویارویی بی نظیر زشتی ها و خوبی ها است؛ یک طرف وفا است در بالاترین درجه و یک طرف بی وفایی است در بالاترین درجه؛ یک طرف جوانمردی است در عالی ترین شکل و یک طرف بی مروتی است در بالاترین درجه؛ یک طرف شهامت است در عالی ترین درجه که از مرگ هم هراسی ندارد و یک طرف ترسی است که به شرکت در جنایت و کشتن دیگران حتی کشتن خود می انجامد؛ یک طرف ایمان به خدا است در عالی ترین مرتبه و یک طرف بی ایمانی است در بالاترین درجه؛ یک طرف عزت طلبی است در عالی ترین شکل که مرگ را بر ذلت ترجیح می دهد و یک طرف ذلت پذیری است در بالاترین درجه؛ یک طرف شادمانی است با اینکه مرگ را در پیش رو دارد و یک طرف پشیمانی است با اینکه پیروز است؛ یک طرف آزادگی است در عالی ترین صورت و یک طرف ذلت است در زشت ترین صورت؛ یک طرف تقوا است در عالی ترین

ص:89

درجه و یک طرف فسق و جرم و جنایت است در بالاترین مرتبه؛ یک طرف فداکاری و ایثار است در عالی ترین شکل و یک طرف خودخواهی است در بالاترین درجه؛ یک طرف حق خواهی است در آشکارترین چهره؛ یک طرف حق کُشی است در پیداترین چهره؛ یک طرف دین محوری است در عالی ترین شکل و یک طرف دنیامحوری است در زشت ترین چهره؛ یک طرف اطاعت از خدا و رسول است و یک طرف اطاعت از شیطان و طاغوت؛ یک طرف ایمان به خدا و ترس از خدا است و یک طرف اطمینان به طاغوت و ترس از طاغوت؛ یک طرف باور به بهشت و دوزخ است و یک طرف تردید در بهشت و دوزخ؛ یک طرف پایبندی به ارزشهای انسانی است و یک طرف زیر پانهادن ارزش های انسانی؛ یک طرف تمام خوبی های دنیا صف کشیده اند و یک طرف تمام زشتی های دنیا صف کشیده اند؛ یک طرف تمام خوبی ها است و یک طرف تمام زشتی ها.

عاشورا تنها، رویارویی خوبی ها و زشتی ها نیست؛ رویارویی انسان هایی در اوج انسانیت است در برابر انسانهایی در اوج پستی. هر انسان باوجدانی وقتی به یاران و دشمنان امام، به کاری که امام و یارانش انجام داده اند، و به رفتاری که دشمنانشان با آنها داشته اند، بنگرد تردید نخواهد کرد که امام حسین علیه السلام و یارانش سمبل ارزش های انسانی هستند. کربلا و عاشورای امام حسین علیه السلام تابلویی از همه خوبی ها و کربلا و عاشورای ابن زیاد و عمرسعد، تابلویی از همه زشتی ها و پلیدی ها است.

یکی از اصلی ترین اهداف تشویق به گریه برای امام حسین علیه السلام، آگاهی از هدف حرکت امام است؛ زیرا کربلا نماد تقابل حق و باطل و

ص:90

نزاع هابیلی و قابیلی و گریه و گریاندن و تباکی درحقیقت همراهی و هم نوایی با حق و حق خواهان و عدالت طلبان و اعلام نفرت و انزجار از باطل و ستم ستمگران است و این معنای واقعی تولا و تبرا است که از دستورات مهم قرآن و از اصول عقاید اسلامی است. تولا به معنای دوست داشتن خداوند و دوست داران خدا و خداخواهان و تبرا به معنای دشمنی با دشمنان خدا است. انسان در حالت گریه و تأثر قلبی، به عمل به دستورها و وجدان و رفتارهای اخلاقی توجه خاص دارد. توجه به این هدف در زیارت نامه ها به خوبی مشاهده می شود. در زیارت وارث، امام حسین علیه السلام وارث انبیاء از آدم تا حضرت خاتم معرفی شده است. شعارهای «کل یوم عاشوا وکل ارض کربلا» و نیز «یالیتنا کنا معک فنفوذ معک فوزا عظیما» و شعارهای همانند آن، در این راستا و هر تبلیغی که بتواند رقت قلب و گریه ایجاد کند، بالاترین تأثیر را خواهد داشت.

کردن (بریدن اعضاء)، زیرا سرهای شهدای کربلا را بریدند و بر بدن هایشان اسب تاختند. اگر چنین کاری امروزه در هرکجای دنیا اتفاق بیفتد، باعث خشم جامعه جهانی و نفرت و انزجار از آن خواهد شد؛ درحالی که فاجعه عاشورا فراتر از هر فاجعه و مصیبت دیگری است. واقعه سوزناک کربلا، در تاریخ بشر بی نظیر است. در فاجعه کربلا تعدادی از پاک ترین صحابه پیامبر خدا صلی الله علیه و آله و حسین بن علی علیه السلام که هم از صحابه و هم نوه پیامبر اکرم صلی الله علیه و آله بود، به صورت بسیار فجیعی کشته شدند و جوانان خاندان رسول الله صلی الله علیه و آله قتل عام و سرهایشان از بدن جدا و بر بدن هایشان اسب تاخته شد. اهل بیت آخرین فرستاده خداوند به اسارت در آمدند، شهر به شهر گردانده شده و به همراه سرهای شهدای کربلا برای ابن زیاد و یزید پیشکش شدند.

زنان و کودکان خاندان رسول الله صلی الله علیه و آله که به بدترین شکل به اسارت درآمده بودند، برای خوشنودی یزید در شهرها گردانده شده و سپس به شام فرستاده شدند.

ابوریحان بیرونی می نویسد:

با امام حسین علیه السلام و یارانش چنان رفتار شد که مانند آن، در هیچ جامعه ای، با مردم شرور هم نشد. مانند کشتن با تشنگی و شمشیر و سوزاندن و بریدن سرها و اسب دواندن بر جسدها.(1)

بسی خون کرده اند اهل ملامت

ولی این خون نخُسبد تا قیامت

هر آن خونی که بر روی زمانه است

برفت از چشم و این خون جاودانه است(2)

روایتی از امام رضا علیه السلام درباره مصیبت روز عاشورا و تشویق به گریه در مصیبت امام حسین علیه السلام نقل شده است که هم عظمت این حادثه و

ص:92

هم انگیزه و علت تشویق به گریه درباره امام حسین علیه السلام را بیان می کند. امام رضا علیه السلام فرمود:

ماه محرم ماهی بود که حتی عرب جاهلی قبل از اسلام هم جنگ را در آن حرام می شمرد و در این ماه، خون ما را حلال شمردند و حرمت ما را شکستند؛ کودکان و زنان ما را به اسارت بردند؛ پس از غارت هرچه در آن بود، بر خیمه های ما آتش انداختند و در رفتار با ما هیچ حرمتی برای رسول الله صلی الله علیه و آله نگذاشتند؛ روز کشته شدن امام حسین علیه السلام زخم های ما را تازه و چشم های ما را پر از اشک کرد و عزیز ما را ذلیل. سرزمین کربلا برای ما اندوه و بلا و ماتم را به ارث گذاشته است. آری! بر چون حسینی باید گریه کنندگان گریه کنند که گریه بر امام حسین علیه السلام سبب ریزش و بخشش گناهان بزرگ می شود. پدرم - که درود خدا بر او باد - هر وقت ماه محرم داخل می شد، خندان دیده نمی شد، اندوهگین می شد تا روز دهم و روز دهم روز اندوه و مصیبت و غم او بود و می گفت: این روز، روزی است که امام حسین علیه السلام در آن کشته شد و باز می فرمود: هر کس در امروز دست از کار بکشد، خداوند حوائج او را در دنیا و آخرت برآورده می کند و هرکه روز عاشورا را روز سرور و جشن قرار دهد، او را در روز قیامت با یزید و ابن زیاد و عمربن سعد - که لعنت خداوند بر آنها باد - محشور می گرداند و او را به پایین ترین درجه جهنم واصلش کند.(1)

شکار مردم ساخته بودند. امام حسین علیه السلام برای اصلاح حکومت و امت و احیای اصول قرآنی و سنت نبوی صلی الله علیه و آله قیام کرد.

خلافت و حکومت اسلامی که میراث پیامبر بود، به سلطنت تبدیل شده بود و خلافت یزید که سلطنت موروثی، هیچ مبنای شرعی نداشت.(1) قیام امام حسین علیه السلام آخرین فرصت اصلاح امت در حیات آخرین اصحاب باقی مانده پیامبر صلی الله علیه و آله و تابعان پرهیزگار بود. متاسفانه به این مطلب بسیار کم توجه شده است که قیام عاشورا تنها، قیام امام حسین علیه السلام نیست، بلکه قیام اصحاب پرهیزگار رسول خدا صلی الله علیه و آله و تابعان است. یکی از تحریف های قیام امام حسین علیه السلام، این است که حرکت امام حسین علیه السلام را حرکت شخصی او و شیعیان کوفه قلمداد می کنند؛ درحالی که واقعیت این گونه نیست. یاران امام حسین علیه السلام از اصحاب پیامبر صلی الله علیه و آله، تابعان پرهیزگار و قاریان قرآن و پهلوانان اسلام بوده اند. سلیمان بن صرد که در کوفه مردم را به یاری امام حسین علیه السلام دعوت کرد، از اصحاب پیامبر صلی الله علیه و آله بود.

ص:94

قیام امام حسین علیه السلام مظهر حق طلبی، دعوت به قرآن و بازگشت به سنت نبوی صلی الله علیه و آله بود. بنی امیه که با حیله و نیرنگ و شمشیر، حکومت را به چنگ آورده بودند، حکوت را ملک شخصی خود می دانستند. تبدیل خلافت وحکومت اسلامی به سلطنت، انحراف بزرگی بود که یاران و خاندان پیامبر صلی الله علیه و آله در مقابل آن ایستادند ولی به دلیل سستی مسلمانان شکست خوردند و با خشونت و قساوت از طرف بنی امیه سرکوب شدند. شهادت امام حسین علیه السلام و یارانش و اسارت خاندان پیامبر صلی الله علیه و آله باعث رسوایی یزید و بنی امیه شد و علامت سوال بزرگی را در مقابل مسلمانان و دولت اموی گذاشت. بنی امیه برای قانع کردن مسلمانان، اقدام به تحریف حرکت امام حسین علیه السلام کردند.

نخست برای نامشروع و غیرموجه جلوه دادن قیام امام، آن را خروج و شورش در برابر حکومت اسلامی و ایجاد تفرقه در امت معرفی کردند. این فرآیند در سخنان برادر حاکم اموی مکه در گفت وگو با امام در هنگام خروج ایشان از مکه و نیز گفت وگوی عبیدالله بن زیاد با مسلم بن عقیل به خوبی دیده شده است. در قرن دوم و معاصر قیام های زیدی، برخی از طرفداران بنی امیه تلاش های موذیانه ای را برای القاء این شبهه که قیام امام، مصداق القاء نفس به هلاکت است، شروع کردند.

در گام دوم بنی امیه برای توجیه جنایاتی که مرتکب شده بودند، کوشیدند تا ابن زیاد را مقصر معرفی کنند و سپس با ساخت روایاتی، شهادت امام حسین علیه السلام را تقدیر لایتغیر الهی معرفی کنند.

دقت در گزارش محمدبن سعد در الطبقات الکبری به خوبی این تلاش های مذبوحانه بنی امیه را نشان می دهد.

در گام سوم، بنی امیه برای زدودن خاطره عاشورا از ذهن امت،

ص:95

روایاتی را در مبارک و مقدس بودن و عیدبودن روز عاشورا ساختند. خلفای بنی امیه عاشورا را بزرگترین پیروزی خود می دانستند؛ زیرا خطرناک ترین رقیب آنان در این روز کشته شده بود و معتقد بودند که بزرگترین دشمن خود را در کربلا به زانو درآورده بودند و می خواستند این پیروزی را جاودانه سازند و از طرفی با توجه به عمق جنایتی که مرتکب شده بودند، حادثه عاشورا سرآغاز نابودی بنی امیه بود. بنی امیه به خوبی می دانستند که هر نسل از مسلمانان اگر به حقیقت ماجرای عاشورا پی ببرند، در کفر بنی امیه تردید نخواهند کرد به همین دلیل تلاش کردند تا حرکت امام حسین علیه السلام را شورش در برابر امیرالمؤمنین و حکومت اسلامی!، پراکندگی جماعت، دنیاطلبی و فریفته شدن به قدرت تفسیر کنند و از سویی با ساخت روایاتی روز عاشورا را عید اعلام کنند.

امام صادق علیه السلام فرمود:

عبدالله بن فضل هاشمی می گوید: از امام پرسیدم که چرا عامه روز عاشورا را روز برکت نامیده اند؟

فرمود: چون حسین کشته شد، مردم برای تقرب به شام و یزید، اخباری را ساختند و از یزید اموالی را جایزه گرفتند؛ آنها گفتند روز عاشورا روز برکت است، تا مردم را از ناله و گریه و مصیبت و اندوه در این روز باز دارند و به سرور و تبرک وادارند.(1)

بنی امیه می خواستند نام و یاد امام حسین علیه السلام را از ذهن مسلمانان پاک کنند. امامان شیعه با تشویق به زیارت قبر امام حسین علیه السلام و گریه بر او، نام و یاد امام حسین علیه السلام را در تاریخ و فرهنگ و ذهن جامعه جاودانه کرده و اهداف بنی امیه را ناکام گذاشتند. فاجعه کربلا از زمانی که با دل و اشک و گریه پیوند خورد، از صفحات تاریخ به صفحات فرهنگ و ذهن امت اسلامی منتقل و جاودانه شد.

ص:96

شاعر می گوید:

آن چنان کز برگ گل، عطر و گلاب آید برون

تا که نامت می برم از دیده آب آید برون

تا نسوزد دل، نریزد اشک و خون از دیده ها

آتشی باید که خوناب کباب آید برون

و از زمانی که حادثه کربلا با دل ها پیوند خورد، از فراموشی نجات یافت.

بنی امیه و به ویژه بنی عباس، رهبری سیاسی و دینی را از ائمه علیهم السلام گرفته بودند و مسلمانان در امور سیاسی، از حاکمان و از امور دینی، از عالمان درباری، پیروی می کردند.

بنی امیه و بنی عباس تفکر و فعالیت سیاسی و عدالت خواهانه و هواخواهی از اهل بیت علیهم السلام را بر نمی تافتند.

حجاج، یکی از ستمگران بی نظیر تاریخ،(1) در دشمنی با تشیع بی نظیر بود. شیعیان را به جرم دوستی حسن و حسین علیهما السلام می کشت.

شعبی، محدث معروف - که خود از مخالفان جدی شیعه و از همکاران بنی امیه بود - می گوید:

در عید قربان در «واسط» بودم که حجاج خطبه غرّایی خواند و بعد از آن مرا نزد خود خواست و گفت: امروز عید قربان است و می خواهم پیرمردی از مردم عراق را قربانی کنم! بعد یحیی بن یعمر - شاگرد ابوالاسود و از کسانی که قرآن را اعراب گذاری کرده است - را آوردند. حجاج به او گفت: تویی که می گویی حسن و حسین ذریه رسول خدا هستند؟ اگر نتوانی از قرآن این ادعایت را ثابت کنی تورا می کشم. یحیی به آیه ای از قرآن که عیسی را ذریه ابراهیم خوانده است - با اینکه عیسی پدری نداشت و از طرف مادر از نسل ابراهیم بود - استناد کرد و جانش را نجات داد.(2)

در دوره بنی عباس هم - بعد از قیام نفس زکیه - فشار بر شیعیان و علویان افزایش یافت. در سال 145 قمری پس از گذشت نه سال از

ص:98

حکومت منصور، محمد و ابراهیم فرزندان عبد الله بن حسن بن حسن علیه السلام قیام کردند. منصور این دو و بسیاری از نوادگان امام حسن علیه السلام را به شکل فجیعی به شهادت رساند و علویان را نیز دربند کشید. این روند در حکومت مهدی عباسی (169-158) و هادی عباسی (پانزده ماه) ادامه یافت. در دوره حکومت هادی، اسحاق بن عیسی - یکی از نوادگان عمربن خطاب - حاکم مدینه شد. او بر خاندان ابوطالب بسیار سخت می گرفت و در سخت گیری زیاده روی می کرد. او فرمان داده بود که آل ابوطالب همه روزه به حضورش برسند و هریک از آنان ضامن دیگری باشد. اگر کسی حضور نیافت، ضامنش در اختیار حکومت باشد.(1)

دوران حکومت هارون الرشید (170-193) از سخت ترین دوران ها برای علویان و شیعیان و عدالت خواهان بود. هرچند در دوره مأمون از این فشارها کاسته شد اما در دوره متوکل این فشارها دوباره افزایش یافت. او در سال 236 قبر امام حسین علیه السلام را که الهام بخش قیام بود، ویران کرد دستور داد محل قبر را شخم بزند و آب بر آن جاری کنند(2) تا کسی جای آن را نداند و به زیارت آن نرود و از حرکت او الهام نگیرد. وی امام هادی علیه السلام را از مدینه احضار و در پادگان نظامی «سامرا» جای داد و هفتاد نفر از علویان را نیز از مصر به سامرا فراخواند.(3) در این دوره فشار بر علویان به گونه ای بود که مردم از داشتن رابطه با علویان بیم داشتند.(4)

ص:99

ابن سکّیت، دانشمند نحوی معروف عرب و معلم خصوصی فرزندان متوکل، تنها به جُرم دوستی حسن و حسین به شکل وحشیانه ای به قتل رسید؛ زیرا او حاضر نشده بود که فرزندان متوکل را برتر از حسن و حسین علیهما السلام بداند.(1)

در بغداد و در زمان متوکل، نصربن علی یکی از محدثان اهل سنت، حدیث معروفی از رسول خدا صلی الله علیه و آله نقل کرده بود که متوکل دستور داد تا او را هزار تازیانه بزنند. متن حدیث این گونه بود:

«من أحبنی وأحب هذین وأباهما وأمهما کان معی فی درجتی یوم القیامة؛ (2) هر که من و این دو (حسن و حسین) و پدر و مادر این دو را دوست داشته باشد، با من و در درجه من در بهشت خواهد بود».

در چنین شرایطی که هیچ گونه فعالیت و مبارزه با ظلم و ستم ممکن نبود و از طرفی بنی عباس هرگونه مخالفت با خلیفه را با حربه دینی، ناموجه جلوه می داد، زنده نگهداشتن یاد امام حسین علیه السلام و تشویق به گریه برای امام حسین علیه السلام، زنده نگهداشتن چراغ ظلم ستیزی و عدالت خواهی بود؛ زیرا امام حسین علیه السلام مظهر عدالت طلبی و ظلم ستیزی، و قیام او الهام بخش عدالت خواهان بود.

پیوند کربلا و عاشورا با اشک، پیوند امام حسین علیه السلام با دل آدمی بود. دل، مفتی شهر وجود است؛ اگر بین دل و چیزی پیوند ایجاد شود، این پیوند جاودانه خواهد شد.

امام خمینی رحمه الله دراین باره می گوید:

مسئله، مسئله تباکی نیست. مسئله، مسئله سیاسی است که ائمه ما با همان دید الهی که داشتند، می خواستند که این ملت ها را با هم بسیج کنند و یکپارچه کنند از راه های مختلف تا آسیب پذیر نباشد.(3)

ص:100

10. ترجمة ریحانة رسول الله صلی الله علیه و آله الإمام الحسین علیه السلام من تاریخ مدینه دمشق، مجمع إحیاء الثقافة الاسلامیة، چاپ دوم [بی جا] 1414 ق.

11. ابن قولویه، کامل الزیارات، تحقیق علامه امینی، نجف مطبعة مرتضویة، چاپ اول 1356 ق.

12. ابن کثیر الدمشقی، ابی الفداء اسماعیل، البدایة والنهایة، دار إحیاء التراث العربی چاپ اول 1408 ق/ 1988 م.

13. اصفهانی، ابوالفرج، مقاتل الطالبیین، قم، دارالکتاب للطباعة والنشر - 1385 ق / 1965 م.

14. مقاتل الطالبیین (فرزندان ابوطالب) ترجمه: جواد فاضل، انتشارات علمی، تهران 1339 ش.

15. امام خمینی، روح الله، صحیفه نور، موسسه نشر آثار امام خمینی.

16. امین، محسن، أعیان الشیعة، بیروت، دارالتعارف، [بی تا].

17. بغدادی، خطیب، ابوبکر احمدبن علی، تاریخ بغداد، بیروت، دارالکتاب العربی، [بی تا].

18. بیرونی، ابوریحان، الاثار الباقیة عن القرون الخالیة، تحقیق و تعلیق: پرویز اذکائی، چاپ اول، تهران، مرکز نشر میراث مکتوب، 1380.

19. ترکیب اشک انسان چیست؟ http://www.Daneshju.ir.

20. حافظ، دیوان حافظ، نشر شقایق تهران، چاپ دوم 1378 ش.

21. حر عاملی، وسائل الشیعة، 29 جلد، مؤسسه آل البیت علیهم السلام قم، 1409 ق.

22. دهخدا، علی اکبر، لغت نامه دهخدا، چاپ دانشگاه تهران.

23. ذهبی، أبو عبد الله شمس الدین محمد، تاریخ الاسلام ووفیات الأعیان والمشاهیر، چاپ اول، دار الکتاب العربی، بیروت 1990 م.

24. سعدی، شیخ مصلح الدین، کلیات سعدی شیرازی، انتشارات امیرکبیر، تهران 1363 ش.

25. سهیلی، مهدی، مجموعه شعر «چه کنم؟ دلم از سنگ که نیست»، نشر پوپک و کتابخانه سنایی چاپ سوم 1365.

26. سیوطی جلال الدین، تاریخ الخلفاء، چاپ اول، عالم الکتب للطباعة والنشر والتوزیع، بیروت 1423 ق.

27. شیخ بهایی، کلیات، انتشارات محمودی، به کوشش غلامحسین جواهری.

ص:102

28. صدوق، محمدبن علی، علل الشرایع، تحقیق: سید محمدصادق بحرالعلوم، (نجف، مکتبة الحیدریة، 1385 ق/ 1966 م.

29. عیون اخبار الرضا (تهران، انتشارات اعلمی، بی تا).

30. من لایحضره الفقیه، تصحیح علی اکبر الغفاری، چاپ دوم: قم، انتشارات جامعه مدرسین حوزه علمیه قم.

31. الامالی، چاپ اول: مؤسسه بعثت قم، 1417 ق.

32. الخصال، ص 302.

33. طبری، ابی جعفر محمدبن جریر، تاریخ الامم والملوک، بیروت، مؤسسة الاعلمی، [بی تا].

34. طریحی، فخرالدین، المنتخب، بیروت، موسسة الاعلمی [بی تا].

35. طوسی، ابوجعفر محمدبن حسن، الامالی، مؤسسة [بی جا] بعثت [بی تا].

36. الاستبصار.

37. عسکری، ابوهلال، الأوائل، دارالبشیر، للثقافة، طنطا، 1408 ق.

38. فیض کاشانی، کلیات فیض کاشانی، انتشارات جاویدان، 1354 ش.

39. فلسفه فرایند اشک و تأثیرات گریه کردن،

http://www.DaneshDanesh_tizhooshan.mihanlog.com

40. فواید گریه http : //www.khabaronlin.ir.news خبرگزاری مهر با اندکی تلخیص.

41. کلینی، الکافی، 8 جلد، دارالکتب الإسلامیة تهران، 1365 ش.

42. گریه کنید تا سالم باشید. http :madreseha.com1/1 .

43. گریه کنید تا اضطرابتان کم می شود. http ://www. Iran4me.com.

44. مجلسی، مولی الشیخ محمد باقر، بحارالأنوار الجامعة لدرر أخبار الائمة الاطهار، بیروت، مؤسسة الوفاء، چاپ دوم 1403 ق - 1983 م.

45. مسعودی، علی بن الحسین علیه السلام، مروج الذهب ومعادن الجوهر، ترجمه ابوالقاسم پاینده، چاپ پنجم، انتشارات علمی و فرهنگی، تهران 1374 ش.

46. مطهری، مرتضی، حماسه حسینی، انتشارات صدرا، تهران 1361.

47. معین، دکتر محمد، فرهنگ فارسی (معین).

48. مغربی قاضی نعمان بن محمد تمیمی، شرح الاخبار فی فضائل الائمة الاطهار، قم، مؤسسة النشر الاسلامی [بی تا].

ص:103

49. مولوی، جلال الدین، کلیات شمس تبریزی، سازمان انتشارات جاویدان، چاپ هشتم 1368.

50. مثنوی معنوی (دفتر ششم)، نسخه الکترونیکی مرکز کامپیوتری علوم اسلام.

51. نسائی، السنن، بیروت، دارالفکر، چاپ اول 1348 ق.

52. نوری، میرزا حسین، مستدرک الوسائل، چاپ دوم، مؤسسه آل البیت علیهم السلام لاحیاء التراث 1408 ق/ 1988 م.

53. نیشابوری، فرید الدین عطار، خسرونامه، تصحیح احمد سهیلی خوانساری (تهران، انتشارا زوّار، 1355).

54. نووی، صحیح المسلم بشرح النووی، چاپ دوم، دارالکتب العربی، بیروت 1407 ق.

55. یعقوبی، أحمدبن ابی یعقوب، تاریخ الیعقوبی، مؤسسه نشر فرهنگ اهل بیت علیهم السلام، بی تا، بی جا.

56. Http ://www.3.Sampad.ir 57. http ://naznazi.wordpress.com.

ص:104