دانشنامه بقیع شریف

ص: 2

ص: 3

www.m-nori.com ; muhamadnori@yahoo.com

تلفن ناشر: 37832198-025

ص: 4

ص: 6

سراسر جهان به مبارزه با سران وهابیت برخاستند و تخریب بقیع را یک حرکت ضد مدنی و اسلامی دانستند اما متأسفانه سران وهابیت تا کنون به افکار عمومی مسلمانان جهان توجهی نکرده اند.

این مجموعه ویژگی ها باعث شده، بقیع منحصر به فرد باشد؛ چرا که در جهان اسلام هیچ جای دیگر چنین امتیازات و ویژگی هایی را ندارد. از این رو پژوهشگران و مؤلفان، به آن پرداخته و مطالب بسیاری درباره بقیع نوشته اند. پژوهش ها و تألیفات بقیعی شامل کتب روایی، سیره نبوی، مدینه شناسی و تاریخ اسلام، سفرنامه ها، خاورمیانه شناسی، علوم قرآنی، ادبیات عرب و فارسی و اردو، کلام، جغرافیا، تراجم و شخصیت شناسی، مزارات و غیره است. هم اکنون مجموعه ای از نوشته ها و منابع درباره بقیع در اختیار هست که حجم آن نسبتاً زیاد است. در حقیقت یک دانش و فرآورده علمی و تاریخی به نام بقیع شناسی یا بقیع پژوهی به عنوان موضوعی میان رشته ای می توان مطرح نمود. رشته هایی مثل تاریخ اسلام؛ تاریخ خاورمیانه، وهابیت شناسی، سلفی گری، شیعه شناسی، ردیه و دفاعیه نگاری ها، کلام و کلام جدید، ادبیات جاهلیت و ادبیات دوره ی اسلامی با بقیع پژوهی ارتباط دارند. زیرا منابعی در این رشته ها هست که بخش یا تمامی آن مرتبط با بقیع است. از نگاه دیگر، ظرفیت علمی، فرهنگی و تاریخی بقیع در حدّی است که می توان درباره آن دانشنامه تألیف کرد. انبوهی و تنوع مطالب و نیز ضرورت تجمیع و طبقه بندی داده ها در مورد بقیع یک ضرورت است.

2. رهبران مسلمان با اطلاع از نخستین اقدامات وهابیون، شروع به مقابله کردند. اولین کاری که انجام دادند، تحریم و تعطیلی حج بود، اقدام دوم، مسلمانان تظاهرات و برپایی جلسات و نشست ها در کشورهای مختلف علیه آل سعود و وهابیون و محکوم کردن تخریب بقیع و خواستار احیاء و بازسازی بقیع شدند. سومین اقدام فشار آوردن بر دولت های ممالک اسلامی، برای فعال شدن سیاست خارجی این دولت ها در مقابله با دولت آل سعود بود. اما این اقدامات با اینکه تأثیر مقطعی داشته ولی تاکنون مواضع آل سعود را تغییر نداده است.

با توجه به اینکه اقدامات مسلمانان نتوانسته، بقیع را احیاء کند، به نظر می رسد تنها راه کار باقی مانده، بسیج افکار عمومی در سراسر جهان است. برای این منظور، نخست باید اذهان نخبگان در سراسر جهان متوجه اهمیت بقیع شوند؛ باید بقیع را به عنوان یک موضوع فرهنگی و تاریخیِ متعلق به همه بشریت مطرح نمود. چون تجربه نشان داده، هرجا از نخبگان غفلت زدایی شده، و آنان متوجه اهمیت موضوعی شده باشند، دیگر اقشار را هم به دنبال خود به میدان آورده و زمینه های تحرک، توسعه و رونق را به وجود می آورند. بسیج افکار عمومی مهم ترین عامل برای ترغیب و تحریک نهادهای بین المللی برای اقدام و جلوگیری از طرح های تخریبی گسترده تر توسط آل سعود است. امّا بسیج نخبگان و افکار عمومی در جهان به دو روش خودجوش یا دستوری امکان پذیر است. در شیوه دستوری، رسانه ها، روزنامه نگاران و گزارشگران بسیج می شوند. اما این شیوه به دلیل سیطره وهابیت بر رسانه هایی مانند الجزیره، العربیه و غیره کارآیی چندانی ندارد. راه کار دیگر اطلاع رسانی و آگاهی دادن به نخبگان از طریق رسانه های غیررسمی مانند کتب مرجع؛ سپس مسأله سازی و برجسته سازی موضوع در اذهان است. برجسته سازی موضوعات مرتبط به بقیع با کمک کارشناسان به راحتی امکان پذیر است. همه جنبه های مهم بقیع را به همین روش می توان با کمک اینترنت به سرعت و ظرف چند ماه برجسته کرد. منظور از برجسته سازی، تحلیل عواقب و پیامدهای اقدامات تخریبی و به عکس، معرفی آثار مثبت در صورت عدم اجرای این اقدامات است. پس از برجسته شدن این جنبه ها نوبت به طرح و درج تحلیل و بررسی های علمی می رسد. به شیوه مقاله نگاری، مصاحبه، گزارش نگاری، انتشار عکس و فیلم و ده ها شیوه اطلاع رسانی و هنری و رسانه ای آن جنبه های بقیع، بررسی و تحلیل می شود.

پس از گذر از این مراحل، خود به خود اذهان نخبگان و فرهیختگان و کارشناسان بسیج می گردد و به اصطلاح افکار عمومی تحریک شده و عکس العمل نشان می دهد. البته انتشار کتاب های مرجع درباره بقیع، مثل دانشنامه، فرهنگ سازی و بسیج افکار عمومی را عمیق تر کرده و زودتر به نتیجه می رساند.

ص: 8

در شرایطی که دولت های اسلامی به دلایل گوناگون، کارآیی خود را در این زمینه از دست داده اند، یا بیشتر به فکر مصالحه های سیاسی بر سر منافع اقتصادی و سیاسی اند؛ چاره دیگری نمی ماند و باید حرکت را از مردم آغاز کرد.

البته پایگاه هایی مثل مراجع تقلید و رهبران معنوی و فکری مسلمانان و شیعیان، نقش مهمی در بسیج افکار عمومی می توانند داشته باشند. تمامی قشرها از بازاریان، معلمین، روحانیون، مبلغین، روزنامه نگاران، کارگران و غیره در بسیج عمومی، باید مشارکت داشته و هر کسی به نوبه خود و متناسب با توانایی و ظرفیت های خود، نقشی و کاری را بر عهده می گیرد. نتیجه اینکه کسانی که سرمایه های عمومی مسلمانان را تخریب یا تاراج کرده اند، یا باید مواضع و خط مشی خود را عوض کنند و یا منزوی شده و پایگاه های خود را از دست می دهند. در هر صورت، اعتبار و مشروعیت و مقبولیت آل سعود در درون جامعه و در سطح بین الملل آسیب جدی می پذیرد.

3. برای بسیج افکار عمومی در سراسر جهان، رسانه های غیروهابی اعم از نشریات، تلویزیون و رادیو، اینترنت، ماهواره و نیز کتابهای مرجع مثل فرهنگ نامه ها، دانشنامه ها، اولین نیاز است. رسانه های ویژه بقیع مثل نشریه هایی که فقط به بقیع بپردازند، مهم تر و کارآمدتر می باشند.

دانشنامه بقیع مثل دیگر رسانه ها به اطلاع رسانی می پردازد؛ گذشته بقیع، آبادانی و عمران آن و سپس تخریب و از بین بردن عمدی بناها و آثار بسیار ارزشمند این سرزمین را به روش مستند نشان می دهد. چون درباره بقیع اطلاع رسانی نشده و جهان اطلاع کافی از بقیع ندارد، تخریب کنندگان هیچ گاه توسط مجامع و نهادهای بین المللی توبیخ نشده اند. با اینکه وظیفه یونسکو حفظ و پاسداری از میراث فرهنگی بشریت است و بقیع مهم ترین جایی است که هزاران نخبه از ادیان یهود، مسیحیت و اسلام در آن آرمیده اند. از اینرو یونسکو و سازمان ملل باید از کشتار مردم، غارت سرمایه های متعلق به انسانیت ممانعت بعمل آورد. حداقل ثبت و حراست معنوی بر عهده آنهاست. در جریان حمله به مدینه، هزاران انسان کشته شدند و خزائنی پر از اشیاء بی نظیر مثل تاج پادشاهی ساسانیان، شمشیر هارون الرشید و هزاران قطعه بی نظیر دیگر به تاراج رفت. این دانشنامه، بقیع را ذیل صدها مدخل معرفی کرده و بسان یک فرهنگ باستانی بزرگ که هزاران جزء دارد، تحولات این اجزاء را به روش تاریخی گزارش و اطلاع رسانی می نماید. این گزارش ها، آینه تمام نمای واقعیت ها و حقایق است.

اسناد و مدارک تحولات را هم تا جایی که امکان داشته، معرفی کرده است. از اینرو نهادهای بین المللی پس از اینگونه اطلاع رسانی ها، عذری ندارند و باید پاسخگویی خواست عمومی جهانیان باشند.

بعضی تصور می کنند وهابیت یکی از مذاهب و فرقه های اسلامی است و باید با پیروان و سران وهابیت مماشات و همزیستی داشت. اما وهابیت مثل بابیت، مقبول اهل سنت و شیعیان نیست. چون دستگاه فکری و عقیدتی خاصی است که به اجماع مسلمانان مطرود است. اما تا کنون درباره اعمال و رفتار وهابیون، اطلاع رسانی عمومی و جامع نبوده است. این دانشنامه برای اولین بار درصدد است با شیوه نوشتاری ساده و روان، اطلاعات مرتبط به بقیع را برای عموم اعمّ از مسلمانان و غیر مسلمانان عرضه کند. اطلاعات پیش از تخریب را از منابع دست اول استخراج و با قلمی همه فهم عرضه نماید. اما اطلاعات پس از تخریب هم تا جایی که امکان داشت، آورده ایم. دسترسی به اسناد و مدارک این دوره، مشکل است. زیرا بسیاری از آنها در اختیار دولت عربستان سعودی و ارگان های دولتی مثل شهرداری و استانداری مدینه است و بخش دیگر آن در آرشیوهای اروپا و امریکا است. اما این دانشنامه چون با هزینه های شخصی تألیف شده، پیدا کردن و خریدن این اسناد و مدارک، نیاز به بودجه فراوان داشت که شرایط مالی یک پژوهشگر اجازه نمی داد. با این حال تا جایی که امکان داشت و مقدور بود، استفاده کردیم.

بعضی می پندارند، دانشنامه هر مقدار متن پر پیچ و خم تر و پر دست اندازتر باشد، علمی تر است، و برعکس هر مقدار ساده تر و دارای متنی قابل فهم تر و آسان تر باشد، از علمیت فاصله دارد. اما برخلاف این پندار، تلاش کرده ایم متنی ساده و همه فهم و به دور از پیچ و خم های مشکل ساز عرضه کنیم، اما در عین ساده نویسی به کیفیت محتوا و اطلاع رسانی مستند اهتمام داشتیم.

ص: 9

4. بقیع صرفاً یک قبرستان نیست بلکه تاریخ چند هزار ساله ملل ساکن در منطقه است. این دانشنامه هم منعکس کننده رخدادها و حوادث تاریخ طولانی بقیع است. از اینرو قلمرو عینی را در سر فصل های ذیل عرضه می کند:

تاریخ تحولات و حوادث؛ جغرافیا؛ علوم قرآنی (قاریان و مفسران مدفون، رخدادهای قرآنی)؛ علوم حدیث؛ ادعیه و زیارت؛ مزارات و بقاع و تذکرةالمقابر؛ فقه و حقوق؛ کلام و عقاید (جریان های افراطی و اعتدال)؛ ادبیات (نثر، شعر، بقیعیات، شاعران مرثیه سرا)؛ ملل و نحل (ردیه و دفاعیه نگاری ها، منازعات، انشعابات فرق)؛ ادیان (یهود، مسیحیت، دیگر ادیان)؛ اقتصادی (ذخائر و گنجینه ها، خسارت های ناشی از تخریب)؛ دوره جاهلیت (ایام بقیع، اشعار دوره قبل از اسلام، معارک)؛ قضاء و جزاء (مجازات مخربین، قتل عام عمومی و مجازات عاملان، تشویق پاسداران میراث انسانی بقیع، مرمت کاران و عمران)؛ همایش ها و نشست های درباره؛ مراکز و مؤسسات و سمن ها؛ بقیع پژوهی؛ خاطره نگاری؛ نشریه ویژه (ایران، امریکا، جهان اسلام؛ اروپا)؛ موزه و موزه داری (اشیاء موزه ای مرتبط به بقیع)؛ هنر (فیلم، نقاشی، عکاسی و عکس و ...)؛ ضریح سازی؛ معماری ساختمان های بقیع؛ اسناد و مدارک مکتوب یا عکسی؛ کتابشناسی آثار؛ نسخه شناسی؛ مقاله شناسی؛ پایان نامه شناسی؛ مرجع نگاری؛ متون و اسناد دیپلماتیک؛ سفرنامه (متون، مسافران)؛ پایگاه های اینترنتی (سایت، وبلاگ، اینترنت)؛ ماهواره (شبکه ها).

مدخل های این دانشنامه که حدود 1700 فقره است به همه محورها و سرفصل های فوق می پردازند.

5.. این دانشنامه به روش اطلاع رسانی تألیف شده است. تلاش شده اطلاعات مرتبط به هر موضوع جمع آوری، پردازش و بازنویسی و نهایتاً در قالب یک مقاله کوتاه عرضه شود.

دانشنامه بقیع متناسب با اهدافی که تعقیب می کرده، اینگونه طراحی شده است:

1- هدف اصلی آن اطلاع رسانی است. یعنی هدف اساسی تولید مقاله با محتوای جدید، نظریه پردازی یا جمع آوری مجموعه ای از مقالات نیست بلکه آگاهی دادن به اقشار مختلف در سراسر جهان درباره ابعاد و تحولات تاریخی بقیع است؛

2- محوریت اوضاع فرهنگی و عقلی کاربران و مخاطبان؛

3- نقد تخریب کنندگان و استدلال برای پیامدهای زیان بار آن؛

4- برجسته سازی و تبیین اهمیت جهانی بقیع؛

5- مستندسازی مطالب و عرضه مطالب همراه با سند آنها.

این پنج متغیر در انتخاب نوع مدل این دانشنامه مؤثر بوده است. اما موانعی هم وجود داشت که باید با درایت و تدبیر، به حلّ و رفع آنها می پرداختیم. از جمله فقدان اصطلاح نامه جامع که مبحث بقیع را پوشش دهد، مانع مؤثری بود. زیرا برای برخی مباحث، اصطلاح خاصی نداشتیم، تا آن را به عنوان مدخل استفاده کنیم. از اینرو نخست باید اصطلاحی ساخته می شد. اما مشکل دیگر اینکه اینگونه اصطلاحات چون جدیداند، تبادر و بسامدی ندارند یا بسامدی و تبادر آنها اندک است.

در شیوه نامه بسیاری از دائرةالمعارف ها آمده که نقل قول مستقیم صحیح نیست. امّا نقل عین آیه، روایت و شعر یا برخی نکات مهم را اجازه می دهند.

اساساً وحی منزل یا حکم فقهی قطعی در باب نقل قول نداریم بلکه نیازهای علمی و اهداف اگر اقتضا کند، عقل هم آوردن نقل قول را جایز می داند. در این دانشنامه، به منظور برجسته سازی اسناد برای تأثیر ژرف تر در دیدگاه کاربران در مواردی مجبور شدیم به نقل پاره هایی از اسناد یا سخن کسی و امثال اینها بپردازیم.

تلاش شده از همه منابع قدیم و جدید استفاده شود زیرا هدف ترویج بقیع است و یکی از روش های ترویج، معرفی مآخذ و مصادر پژوهشی برای محققان و نخبگان است.

متأسفانه متعارف و مرسوم شده که در بسیاری از دائرةالمعارف ها از منابع جدید استفاده و حتی رونویسی می کنند ولی به آنها رفرنس نداده و اسم آنها را در بخش منابع ذکر نمی کنند. این شیوه نوعی بد اخلاقی بیّن است.

ص: 10

روشن است موضوعات جدید و مستحدث که منابع آنها هم جدیداند، در اینگونه موارد فقط از منابع جدید استفاده کردیم. موضوعاتی هم هست که فقط در منابع کهن یافت می شود، اینها را از منابع قدیمی کمک گرفته ایم و مدخل هایی هست که در منابع قدیم و جدید گزارش شده اند، ما هم از هر دو گونه منبع بهره برده ایم.

از اینرو به اقتضای نوع مدخل، منبع گزینش شده هم متفاوت است. البته در مواردی که درصدد نقد منبعی بوده ایم، فقط منبع خاص معرفی شده است.

منابع درباره بقیع بدون هیچ گونه گزینش خاص استفاده شده اند. کتاب های تراجم، قبرخوانی ها، متون تاریخی، کتب مرجع مثل دائرةالمعارف ها و کتابشناسی ها، پایگاه های اینترنتی، سفرنامه ها، نشریات، عکس ها، نقشه ها و دیگر اسناد و خلاصه هر آنچه اندک اطلاعاتی درباره بقیع داشته، در قلمرو قرار گرفته است.

برای دسترسی آسان پژوهشگران، دانشجویان و استادان محترم، اصل متون، منابع، اسناد و تصاویر درباره بقیع هم گردآوری، و در بخش دیگری غیر از متن دانشنامه آمده است. نه تنها کتاب ها و مقالات ویژه بقیع بلکه آثاری که بخشی از آنها درباره بقیع است هم آمده است. مهم اینست که صرفاً اطلاعات خام و فقط متن را نیاورده ایم بلکه متن همراه با توضیحات آمده است. از قدیمی ترین منابع درباره بقیع تا جدیدترین منابع در این بخش آمده اند. این بخش را پرونده علمی بقیع نام نهاده ایم و برای اینکه هزینه کمتر متوجه کاربران گردد و نیز استفاده از آن آسان تر باشد، روی لوح فشرده عرضه شده است. این لوح فشرده همراه متن دانشنامه عرضه می شود. فهرست محتویات لوح فشرده در پایان دانشنامه آمده است.

غیر از متون و اسناد و مدارک مکتوب درباره بقیع، تصاویر و عکس های بقیع را هم در همین لوح فشرده آورده ایم. همه اینها دسترسی پژوهشگران به اطلاعات را آسان تر می نماید.

متون، مدارک و تصاویر عرضه شده در پرونده علمی، مستند و همراه مأخذشناسی است. اگر یک کتاب چند چاپ داشته باشد، در بخش مأخذشناسی، آن چاپ ها معرفی شده اند. اما از هر متن مطالب مرتبط و سودمندتر گزینش شده اند و دیگر مطالب نیامده است. یعنی بی جهت حجم پرونده را افزایش نداده ایم.

در پایان همه کسانی را که در تألیف این دانشنامه مساعدت فرمودند و با تشویق ها، راهنمایی ها، معرفی منابع، دادن برخی منابع و دیگر کارها قدمی در این راه برداشتند، به صاحب و مالک هستی، خداوند لایزال می سپارم؛ زیرا خودم را کمتر دانسته تا به تقدیر از زحمات بزرگ آنان بپردازم. اگر مشکل و کاستی در این اثر هست از آنِ من کمترین است؛ از دیگر سو اینگونه کارها پر هزینه است و می بایست برخی ابعاد را حذف می کردم و اموری هم با بودجه شخصی قابل اجرا نبود. از همراهی های همه اعضای خانواده هم باید تشکر کنم؛ همه تعطیلی ها، رفاه ها و تفریح ها از آنان دریغ شد تا مدیون بقیع نشویم. امید است بزرگان خفته در بقیع به ویژه ائمه بقیع(ع) و حضرت فاطمه زهرا(س) راضی باشند و از اینکه نتوانستیم بهتر عمل کنیم عذر می خواهیم.

مجدداً از همه عواملی که برای به سامان رسیدن این کتاب تلاش کردند تشکر می نمایم؛ اما یاد یکایک آنان هر چند ادب و فرض است امّا چون ممکن نیست، صرف نظر می کنم؛ امیدوارم ائمه بقیع(ع) و مادرشان دختر رسول خدا(ص) به عنوان صاحب این اثر، از آنان راضی باشند.

محمّد نوری

شهریور ماه 1394

ص: 11

می باشد و روی آنها را تخته سنگهایی که با منتهای مهارت به وسیله صفحات زرد رنگ ترصیع شده، پوشانده است. قبور بسیاری از مهاجرین و انصار و صحابه دیگر نیز در بقیع واقع شده و غالب آنها شناخته نیست. در انتهای قبرستان بقیع قبر عثمان بن عفان است که گنبد بزرگی دارد و قبر فاطمه بنت اسد مادر علی بن ابی طالب(ع) در نزدیکی آن است.»

اما آل سعود پس از تخریب بقاع و ساختمان های بقیع، زیر فشار افکار عمومی، فقط چند اقدام جزئی مثل سنگ فرش کردن معبرها و پیاده روها، ساخت سایه بان، ساخت نرده و دیوار در اطراف و افزودن

بر مساحت بقیع انجام داد.

مآخذ

البقیع قصة تدمیر آل سعود للآثار الاسلامیة فی الحجاز، یوسف الهاجری، بیروت، مؤسسة البقیع، 1411ق، ص238؛ تاریخ المدینة المنورة، ابن شبه، به کوشش فهیم محمد شلتوت، چاپ دوم؛ دائرةالمعارف تشیع، ج3، ص384؛ الدرر الثمینة، ابن نجار، به کوشش صلاح الدین بن عباس شکر، مدینه، 2006م؛ سفرنامه ابن بطوطه، ص 113-114؛ عمدة الاخبار فی مدینة الاخیار، احمد عبدالحمید العباس، به کوشش محمد الطیب الانصاری، القاهره، اسعد درابزوئی الحسینی، عدیم تاریخ؛ المدینة بین الماضی و الحاضر، ابراهیم بن علی العیاشی، المدینة المنورة، المکتبة العلمیة، 1392ق/ 1972م، ص316- 318.

ابی طالب، عبدالله بن جعفر، بقعه اسماعیل بن جعفر الصادق، مرقد عاتکه و صفیه، مسجد فاطمه(ع) یا بیت الاحزان، مسجد ابی بن کعب در بقیع، قبر عثمان، خانه امام سجاد و امام صادق(ع)، دار النابغه.

تألیف این کتاب به سال 1370 باز می گردد و به مرور متن و ضمائم آن کامل تر شده است. مؤلف نکات و مطالب جدیدی را که در سفرهای مختلف به دست آورده یا افرادی برای او ارسال کرده اند یا خود از متون تاریخی و جدید برداشت کرده، به کتاب افزوده است.

مأخذ

آثار اسلامی مکه و مدینه، قم، مشعر، ویرایش سوم با تجدیدنظر و اضافات، 1381، 400 ص. چاپ هجدهم، تهران، مشعر، 1391، ص520.

1403ق) در مدینه چشم به جهان گشود. پس از طی مدارج تحصیل، به امور فرهنگی و روزنامه نگاری روی آورد و در چند نشریه از جمله ام القری و المنهل مشغول شد. بیش از سی عنوان کتاب تألیف کرده و از نویسندگان عربستان سعودی است. او چند سال درباره مدینه منوره تحقیقاتی مفصل به روش کتابخانه ای، تاریخی و میدانی داشت؛ سرانجام کتاب آثار المدینة المنورة را تألیف و حدود هشتاد سال قبل آن را برای اولین بار منتشر کرد. در بخش بقیع متذکر نکاتی شده است؛ از جمله اینکه بقیع تنها قبرستان شهر مدینه از دوره رسالت تا کنون بوده است (ص175). و اینکه هنوز کنار درب های بقیع تابلوهایی هست که نشان می دهد دیوارها و درها توسط دولت عثمانی ساخته شده است. نیز نکاتی درباره محدوده بقیع، وضعیت توسعه آن در دوره آل سعود و موقوفه بودن بخش هایی از آن گزارش داده است(ص175-176). اما مؤلف درباره نقش آل سعود در تخریب بقیع ساکت مانده است.

چاپ نخست این اثر در 1353ق توسط المکتبة العلمیة التجاریة (مدینه) و گویا با همکاری چاپخانه الترقی دمشق بوده است. چاپ دوم آن در 1380ق توسط همان ناشر؛ چاپ سوم آن در 1393ق و چاپ آخر در 1420ق منتشر شده است.

این کتاب تأثیر بسیار بر مدینه شناسی و بقیع پژوهی داشته است و منعکس کننده دیدگاه رسمی دولت عربستان سعودی است.

مآخذ

آثار المدینة المنورة، عبدالقدوس انصاری، چاپ سوم، مدینه منوره، المکتبة السلفیة، 1393ق/ 1973م؛ مجله العرب(ریاض)، س8، 1409ق، ص211؛ نشر الریاحین، عاتق بن غیثِ البلادی، مکه مکرمه، دار مکه، 1415ق، ج1، ص390-392.

سپس به معرفی کسانی که در بقیع دفن شده اند می پردازد؛ نخست چهار نفر از ائمه شیعه مدفون در بقیع را نام برده سپس به خویشاوندان رسول خدا مثل همسران و عمه ها می پردازد. جمعاً نام 35 از بزرگان در این کتاب آمده است که در بقیع دفن شده اند.

از نکات مهم کتاب این است که مؤلف معتقد است شهدای أحد در بقیع دفن شده اند و متأسفانه سندی ذکر نکرده است. شاید منظور مؤلف مجروحینی باشد که به پشت جبهه و به شهر مدینه آورده شدند اما پس از مدتی فوت کردند و در بقیع دفن شدند.

مأخذ

آثار مکه و المدینة، سید مرتضی حسینی میلانی، قم، مدین، 1425ق/ 2005م.

آخرین آنها کیست؟ و نیز آمار و تعداد آنان اختلاف است.

نظریات درباره آمار صحابه از 12 هزارتن تا 114 هزار نفر مختلف است. برخی آخرین صحابی وفات یافته را ابوالطفیل عامربن وائل دانسته اند که در 110ق درگذشته است.

اما چند منبع تأکید کرده اند که سهل بن سعد ساعدی آخرین صحابی بوده که در سال 88 تا 91 فوت کرده است. جمع بین این دو قول اینست که منظور مورخانی که سهل را آخرین صحابی دانسته اند، آخرین صحابی که در بقیع دفن شده، می باشد. اما عامربن وائل آخرین صحابی بوده که در سال 110ق فوت نموده و در بقیع دفن نشده است.

ابن زَبْر (درگذشت 379ق) کتابی درباره تاریخ وفات مشاهیر مسلمان نوشته و ذیل سال 88 قمری می نویسد: ابو نعیم اصفهانی معتقد بوده که سهل بن سعدالساعدی در این سال درگذشته است. همو ذیل سال 91ق از قول واقدی و مدائنی سال درگذشت او را 91ق دانسته اند، ولی همه منابع از درگذشت او در مدینه و دفن او در بقیع خبر داده اند.

مآخذ

تاریخ مولدالعلماء و وفیاتهم، محمدبن عبدالله بن زبرالربعی، به کوشش محمدالمصری، الکویت، مرکز المخطوطات و التراث والوثائق، 1410ق/ 1990م، ص 88 - 89؛ دائرةالمعارف تشیع، ج9، ص 444- 445؛ دانشنامه جهان اسلام، ج3، ص 640؛ دانشنامه دانش گستر، ج10، ص 794- 795؛ معجم رجال الحدیث، ابوالقاسم خویی، قم، مؤسسه آل البیت، 1395ق، ج8، ص 354.

جَاءَکمْ مُسْتَجِیرا بِکمْ قَاصِدا إِلَی حَرَمِکمْ مُتَقَرِّبا إِلَی مَقَامِکمْ مُتَوَسِّلا إِلَی اللَّهِ تَعَالَی بِکمْ أَ أَدْخُلُ یا مَوَالِی أَ أَدْخُلُ یا أَوْلِیاءَ اللَّهِ أَ أَدْخُلُ یا مَلائِکةَ اللَّهِ الْمُحْدِقِینَ بِهَذَا الْحَرَمِ الْمُقِیمِینَ بِهَذَا الْمَشْهَدِ.

و بعد از خشوع و رقّت دل داخل می شود، و پای راست را مقدم می دارد، و پس از بسم الله این عبارت را می خواند:

اللَّهُ أَکبَرُ کبِیرا وَ الْحَمْدُ لِلَّهِ کثِیرا وَ سُبْحَانَ اللَّهِ بُکرَةً وَ أَصِیلا وَ الْحَمْدُ لِلَّهِ الْفَرْدِ الصَّمَدِ الْمَاجِدِ الْأَحَدِ الْمُتَفَضِّلِ الْمَنَّانِ الْمُتَطَوِّلِ الْحَنَّانِ الَّذِی مَنَّ بِطَوْلِهِ وَ سَهَّلَ زِیارَةَ سَادَاتِی بِإِحْسَانِهِ وَ لَمْ یجْعَلْنِی عَنْ زِیارَتِهِمْ مَمْنُوعا بَلْ تَطَوَّلَ وَ مَنَحَ.

آنگاه روبروی قبور ائمه بقیع ایستاده و خطاب به آنان با خشوع و خضوع قلبی و احترام کامل به آن بزرگواران سلام می دهد و بر حقانیت آنان با خواندن این جملات شهادت می دهد:

السَّلامُ عَلَیکمْ أَئِمَّةَ الْهُدَی السَّلامُ عَلَیکمْ أَهْلَ التَّقْوَی السَّلامُ عَلَیکمْ أَیهَا الْحُجَجُ عَلَی أَهْلِ الدُّنْیا السَّلامُ عَلَیکمْ أَیهَا الْقُوَّامُ فِی الْبَرِیةِ بِالْقِسْطِ السَّلامُ عَلَیکمْ أَهْلَ الصَّفْوَةِ السَّلامُ عَلَیکمْ آلَ رَسُولِ اللَّهِ السَّلامُ عَلَیکمْ أَهْلَ النَّجْوَی أَشْهَدُ أَنَّکمْ قَدْ بَلَّغْتُمْ وَ نَصَحْتُمْ وَ صَبَرْتُمْ فِی ذَاتِ اللَّهِ وَ کذِّبْتُمْ وَ أُسِی ءَ إِلَیکمْ فَغَفَرْتُمْ وَ أَشْهَدُ أَنَّکمُ الْأَئِمَّةُ الرَّاشِدُونَ الْمُهْتَدُونَ وَ أَنَّ طَاعَتَکمْ مَفْرُوضَةٌ وَ أَنَّ قَوْلَکمُ الصِّدْقُ وَ أَنَّکمْ دَعَوْتُمْ فَلَمْ تُجَابُوا وَ أَمَرْتُمْ فَلَمْ تُطَاعُوا وَ أَنَّکمْ دَعَائِمُ الدِّینِ وَ أَرْکانُ الْأَرْضِ.

لَمْ تَزَالُوا بِعَینِ اللَّهِ ینْسَخُکمْ مِنْ أَصْلابِ کلِّ مُطَهَّرٍ وَ ینْقُلُکمْ مِنْ أَرْحَامِ الْمُطَهَّرَاتِ لَمْ تُدَنِّسْکمُ الْجَاهِلِیةُ الْجَهْلاءُ وَ لَمْ تَشْرَک فِیکمْ فِتَنُ الْأَهْوَاءِ طِبْتُمْ وَ طَابَ مَنْبِتُکمْ مَنَّ بِکمْ عَلَینَا دَیانُ الدِّینِ فَجَعَلَکمْ فِی بُیوتٍ أَذِنَ اللَّهُ أَنْ تُرْفَعَ وَ یذْکرَ فِیهَا اسْمُهُ وَ جَعَلَ صَلاتَنَا عَلَیکمْ رَحْمَةً لَنَا وَ کفَّارَةً لِذُنُوبِنَا إِذِ اخْتَارَکمُ اللَّهُ لَنَا وَ طَیبَ خَلْقَنَا بِمَا مَنَّ عَلَینَا مِنْ وِلایتِکمْ وَ کنَّا عِنْدَهُ مُسَمِّینَ بِعِلْمِکمْ مُعْتَرِفِینَ بِتَصْدِیقِنَا إِیاکمْ وَ هَذَا مَقَامُ مَنْ أَسْرَفَ وَ أَخْطَأَ وَ اسْتَکانَ وَ أَقَرَّ بِمَا جَنَی وَ رَجَا بِمَقَامِهِ الْخَلاصَ وَ أَنْ یسْتَنْقِذَهُ بِکمْ مُسْتَنْقِذُ الْهَلْکی مِنَ الرَّدَی فَکونُوا لِی شُفَعَاءَ، فَقَدْ وَفَدْتُ إِلَیکمْ إِذْ رَغِبَ عَنْکمْ أَهْلُ الدُّنْیا وَ اتَّخَذُوا آیاتِ اللَّهِ هُزُوا وَ اسْتَکبَرُوا عَنْهَا و در اینجا سر بالا کن و بگو یا مَنْ هُوَ قَائِمٌ لا یسْهُو وَ دَائِمٌ لا یلْهُو وَ مُحِیطٌ بِکلِّ شَی ءٍ لَک الْمَنُّ بِمَا وَفَّقْتَنِی وَ عَرَّفْتَنِی بِمَا أَقَمْتَنِی عَلَیهِ إِذْ صَدَّ عَنْهُ عِبَادُک وَ جَهِلُوا مَعْرِفَتَهُ وَ اسْتَخَفُّوا بِحَقِّهِ وَ مَالُوا إِلَی سِوَاهُ فَکانَتِ الْمِنَّةُ مِنْک عَلَی مَعَ أَقْوَامٍ خَصَصْتَهُمْ بِمَا خَصَصْتَنِی بِهِ فَلَک الْحَمْدُ إِذْ کنْتُ عِنْدَک فِی مَقَامِی هَذَا مَذْکورا مَکتُوبا فَلا تَحْرِمْنِی مَا رَجَوْتُ وَ لا تُخَیبْنِی فِیمَا دَعَوْتُ بِحُرْمَةِ مُحَمَّدٍ وَ آلِهِ الطَّاهِرِینَ وَ صَلَّی اللَّهُ عَلَی مُحَمَّدٍ وَ آلِ مُحَمَّدٍ.

سپس راجع به حاجت ها، دعا می نماید.

زائر با اجرای این برنامه ها و آداب، توحید و تقرب را فرا گرفته و با تعالیم الهی بیشتر آشنا شده و خودش را در دریای سعادت و دعوت و محبت به رسول اکرم(ص) و اهل بیت او احساس می کند. از اینرو این زیارت ها، کارگاه آموزشی و تربیتی برای فراگیری آموزه های نبوی و قرآنی است. برخلاف تبلیغات وهابیون که این برنامه ها را شرک یا مروج شرک می دانند، محتوای زیارت ها توحید و تقرب الهی و افزایش ایمان است.

مآخذ

تحفة الزائر، علامه محمدباقر مجلسی، قم، مؤسسه پیام امام هادی(ع)، 1386ش، ص 77-81؛ الدعاء المأثور وآدابه، ابوبکر الطرطوشی الاندلسی، به کوشش محمد رضوان الدایة، بیروت، دار الفکر، 2002م؛ فلسفه زیارت و آیین آن، مرتضی جوادی، قم، اسراء، 1383؛ کامل الزیارات، جعفر بن محمد قولویه، نجف اشرف، مطبعة المرتضویة، 1356ق، ص53.

بسیاری از تحقیقات و تألیفات شده است:

Burton, Richard F, Personal Narrative of a poligrim Al madinah and meccah, Edited by his wife Isabel Burton, London, 1856.

بخشی از این سفرنامه درباره آداب مسلمانان به هنگام زیارت بقیع است. بورتن می نویسد وقتی می خواستم وارد این قبرستان مقدس شوم، نخست پای راست خود را پیش برده به گونه ای که قصد وارد شدن به مسجد را داشته باشم. زائران پیش از وارد شدن برای پرهیز از تشابه به رافضیان، کفش های خود را از پا درآورده و پابرهنه وارد بقیع می شوند. البته یک نکته جالب که بورتن تذکر می دهد اینست که اهالی مدینه با کفش وارد بقیع می شوند لیکن از دیدن ایرانیان که همانند آنان با کفش وارد می شوند بسیار خشمگین می گردند، آنگاه زائران به خواندن دعای متعارف برای مردگان پرداخته؛ سپس دو سوره اخلاص و شهادت را می خوانند. پس از اتمام دعا و قرآن دست های خود را بلند نموده و سوره حمد را قرائت می کنند. سپس دو دست را بر صورت خود می کشند.

اینها بخشی از آداب زائران البته به هنگام ورود به بقیع است. هر کاری که در بقیع اجرا می شود مثل دفن میت آداب خاص خود را دارد که بورتن در سفرنامه اش گزارش داده است. او در بسیاری از موارد به سنت رسول خدا(ص) در بقیع اشاره می کند. مثلاً می گوید وقتی اولین میت یعنی عثمان بن مظعون به دست حضرت دفن شد، دو قطعه سنگ در بالای سر و پایین پا نصب کردند. این را اصطلاحاً مهراس نامیدند.

بدین ترتیب سفرنامه بورتن منبع و مأخذ سودمندی برای شناخت آداب و رسوم مردم تا زمان بورتن یعنی سده 19م در زمینه کفن و دفن اموات و دیگر جنبه های مردگان و قبرستان است.

مآخذ

مکه و مدینه از دیدگاه جهانگردان اروپایی، جعفر الخلیلی، ترجمه محمد رضا فرهنگ، ص 124 و 143؛ موسوعة العتبات المقدسة، جعفر الخلیلی، بیروت، الاعلمی، 1407ق/ 1987م، ج3، ص281.

نیز نک- : بورتن

یعنی ملکوتیان وآسمانی ها را روشن، خوشحال و مسرور می کنند. مدفونین این قبرستان ها مشرک و کافر نبوده بلکه مؤمن و متدین بوده اند و بر اساس برنامه های و آیین آسمانی و الهی عمل می کرده اند.

عسقلان شهری قدیمی در فلسطین است که پیروان ادیان مختلف مثل یهود و مسیحی ها در آنجا حضور داشتند. آرامستان این شهر مشهور بوده است. این شهر بعدها کاملاً ویرانه و تخریب شده البته بر ویرانه های آن شهر المِجْدَل را ساختند. المجدل هم اکنون در 25 کیلومتری غزه است. ولی خبری از قبرستان عسقلان نیست.

در روایت دیگر از قول عایشه چنین آمده که او از رسول خدا نقل می کند: در شبی وقتی همراه حضرت به بقیع رفتم، حضرت فرمود: یا عائشه اما انه لیس بین المشرقین و المغرب مقبرة اکرم علی الله من الذی رایت الا ان تکون مقبرة عسقلان. ؛ قلت ما مقبرة عسقلان؟ قال: رباط للمسلمین قدیمٌ، یبعث الله منها یوم القیامة سبعین الف شهید لکل شهید شفاعةٌ لاهل بیته.

حضرت به عایشه می فرماید در مشرق و مغرب یعنی در تمامی جهان شریف تر و باکرامت تر از بقیع یافت نمی شود مگر قبرستان عسقلان. عایشه می پرسد قبرستان عسقلان چیست؟ حضرت می فرماید محلی قدیمی برای استراحت مسافران مسلمان است. خداوند در قیامت هزار شهید را از اینجا محشور می کند و هر شهید می تواند شفیع خانواده اش باشد و آنها را به بهشت ببرد.

به نظر می رسد وجه شبه و اشتراک این دو قبرستان، حشر هفتاد هزار انسان مقبول از هر دو قبرستان است. روایات دیگر نیز این نکته را تأکید کرده اند. چون عسقلان در فلسطین محل زندگانی پیروان ادیان بوده و قدیمی است و بقیع هم همین ویژگی را دارد.

البته در سندهای هر دو روایت خدشه کرده اند و حدیث شناسان اهل سنت این روایات را معتبر نمی دانند. ولی در قدمت متن و محتوای آنها نقد و جرحی وجود ندارد.

مآخذ

الاحادیث الواردة فی فضائل المدینة المنورة، صالح بن حامد الرفاعی، مدینه، 1418ق، ص613-614؛ تهذیب التهذیب، ابن حجر، عسقلانی،بیروت، دارالکفر، ج9، ص116؛ الدرة الثمینة، ابن نجار، به کوشش صالح جمال، بیروت، دارالکفر، 1391، ص151؛ المجروحین، ابن حبان، به کوشش محمود ابراهیم زاید، حلب، نشر دارالوعی، 1396ق، ج3، ص58؛ معجم بلدان فلسطین، محمد شُرّاب، نشر دارالمأمون للتراث، 1407ق، ص533-534 و 654.

آرامگاه اسماعیل و فاطمیان← فاطمیان و آرامگاه اسماعیل

اسلام آورد و با رسول خدا(ص) بیعت کرد. سپس به مدینه مهاجرت نمود. در عهد نبی مکرم اسلام(ص)، در سال 6ق/ 627م درگذشت و در بقیع به خاک سپرده شد. ولی محل دفن او دقیقاً معلوم نیست چون از قبرهایی است که گویا قبه و بنا برای آن در هیچ دوره ای نساخته اند. مهم آنست که پیش از گذاشتن جسد ام رومان در قبر، رسول اکرم(ص) داخل قبر رفت و برای او دعا نمود. حضرت فقط در قبر پنج نفر داخل شده و به استغفار و نیایش برای میت پرداخته است؛ یکی از آنان ام رومان است.

مآخذ

الاستیعاب فی معرفة الاصحاب، ابن عبدالبر، به کوشش علی محمد البیجاوی، بیروت، دارالجیل، 1412ق/ 1992م، ج4، ص1936؛ الطبقات الکبری، ابن سعد، بیروت، دارصادر، بی تا، ج8، ص276-277؛ موسوعة مکة مکرمة و مدینة المنورة، اشراف احمد زکی یمانی، ج3، ص299؛ وفاء الوفاء باخبار دارالمصطفی، سمهودی، به کوشش قاسم السامرائی، لندن، مؤسسه الفرقان، 1422ق/ 2001م، ج3، ص275.

نیز نک- : ام رومان

زندگان بود بلکه برای اموات هم بهترین مکان به شمار می رفت گفته اند که زمین این خانه را رسول خدا(ص) در اختیار عقیل گذاشته بود، زیرا عقیل مثل دیگر مهاجران در مدینه خانه و مأوی نداشت و رسول خدا زمین هایی در فاصله مسجد النبی و بقیع، تفکیک کرد و در اختیار مهاجرین قرار داد تا آشیانه و خانه ای بسازند.

تا وقتی رسول خدا زنده بود، به آنجا رفت و آمد داشت و این خانه مورد توجه آن حضرت بود. در این باره مدارک و گزارش هایی در کتب تاریخی هست. فاطمه بنت اسد اولین مدفون در این خانه است. او در سال 4ق و بنابر قولی در سال 8ق درگذشت. دفن او در این خانه حتماً با نظر رسول خدا(ص) بوده است. حضرت رسول(ص) زاویه ای از خانه عقیل را برای عبادت و نیایش انتخاب کرده بود. به طوری که فقها، فتوا دادند که نیایش و عبادت در این محل مستحب است.

پس از آن عباس عموی پیامبر در آنجا دفن شد و پس از آنها پیکر پاک و مطهر چهارتن از ائمه هدی(ع) و فرزندان رسول خدا(ص) در این بیت به خاک سپرده شده است. این موضوع از مسلمات تاریخ است و دیده نشده که مورّخ و مدینه شناسی در اصل این مطلب شک و تردید و یا نظر مخالفی داشته باشد، مگر در مورد قبر متعلق به فاطمه که آیا منظور از وی فاطمه بنت اسد است و یا فاطمه دختر گرامی رسول خدا(ص) . البته برخی منابع قدیمی تصریح کرده اند که مقبره فاطمه زهرا(س) در زاویه دارعقیل است و با کوچه 7 زرع فاصله دارد.

عقیل از شخصیت های بسیار مهم در حوادث صدر اسلام است. او تندروی نداشت و در رفتار و عمل اعتدال خاصی داشت. از اینرو جذابیت او موجب شده بود جمعیت زیادی پیرامون او باشند و او مأویٰ و سنگ صبور آنان باشد. به همین دلیل برخی از مخالفین شیعه و اهل بیت تلاش کرده اند شخصیت او را ملکوک سازند.

بدینگونه خانه عقیل آرامگاه بنی هاشم شد تا اجساد مطهر آنان از گزند توطئه ها و حوادث دشمنانشان محفوظ بماند. بی شک رسول خدا(ص) و علی بن ابیطالب(ع) و خود عقیل با تدبیر این تصمیم را اتخاذ کرده اند.

خانه عقیل به عنوان آرامگاه خانوادگی بنی هاشم و اهل بیت(ع)، قرن ها پایگاه و مأویٰ شیعیان بوده است. پس از تخریب هم مظلومیت شیعه را نشان داده و چهره کریه دشمنان اهل بیت(ع) را رسوا کرده است.

مآخذ

الاصابة فی تمییز الصحابة، ابن حجر، به کوشش علی محمد معوض، بیروت، دارالکتب، ج8، ص268؛ بقیع الغرقد، محمدامین امینی، تهران، مشعر، 1427ق، ص290-291؛ تاریخ حرم ائمه بقیع، محمد صادق نجمی، تهران، مشعر، 1391، ص64-66؛ سبل الهدی والرشاد، صالحی شامی، به کوشش عبدالموجود، بیروت، دارالکتب العلمیة، ج3، ص322؛ الطبقات الکبری، ابن سعد، بیروت، دارصادر، ج3، ص431 و ج8، ص109.

نیز نک- : خانه عقیل.

سال 87ق به امارت مدینه و مکه تعیین شد. او در سال 63ق چشم به جهان گشود و در سال 101 در دیر سمعان در حالی که خلیفه مسلمین بود درگذشت.

مآخذ

اخبار المدینة، ابن زباله، به کوشش صلاح عبدالعزیز زین سلامة، مرکز بحوث و دراسات، 2003م، ص207؛ تاریخ امراء المدینة المنورة، عارف احمد عبدالغنی، دمشق، دار کنان، 1996م، ص86-87؛ الدرة الثمینة، ابن نجار، به کوشش صلاح الدین بن عباس شکر، مدینه منوره، مرکز بحوث و دراسات، 1427ق/ 2006م، ص264-265.

وهابیت بودند، آزادی نداشتند. مساجد شیعه را کنائس می نامیدند و آموزش های شیعی را محدود کردند.

در کنفرانس مکه که ابن سعود برای توجیه اقدامات خودش برگزار کرده بود، مولانا محمد علی نماینده هند علت تخریب مقابر و مشاهد بزرگان در مدینه را فقدان آزادی مذاهب دانست و به تحلیل این مسأله پرداخت. این سخنان جو همایش را متشنج کرد، چون اکثر کشورها این نکته را قبول داشتند، فقط نمایندگان رژیم آل سعود زیر بار نمی رفتند. تحلیل عمومی این بود که وهابیون و آل سعود فقط خود را حق و اندیشه و عقاید خودشان را صحیح می دانند و دیگران را کلاً بر باطل می پندارند، از اینرو درصدد تحمیل افکار و عقاید خود به دیگران می باشند. نیز چون فقط برداشت خود را از نصوص، آیات و روایات صحیح می پندارند و بر اساس این اعتقادات حفظ آرامگاه ها و بناها مخالف شرع است، از اینرو اقدام به تخریب آنها کرده اند. در صورتی که اگر به دیگران آزادی می دادند و نمایندگان دیگر مذاهب هم سخن خود را می گفتند، معلوم می شد دیگران سخنان پذیرفتنی تری دارند.

بهرحال آزادی مذهب راهگشای مشکلاتی است که وهابیت در جهان اسلام ایجاد کرده و از سوی دیگر فقدان آزادی موجب بروز ده ها مشکل شده است.

مآخذ

تاریخ بیست ساله ایران، حسین مکی، تهران، نشر ناشر، 1361، ج4، ص99-101؛ الشیعه فی المملکة العربیة السعودیة، حمزة الحسن، بیروت،دارالساقی، 2010م، ج1، ص 230-234.

الفتن، جزء 18، ص14).

معنای این حدیث اینست که امت اسلامی هرگز با حوادث طبیعی مثل سیل و خشکسالی نابود و هلاک نمی شود و خداوند تداوم حیات مسلمانان را به هنگام بروز اینگونه حوادث تضمین کرده است. اما رخدادهای انسانی چون جنگ ها و ستیزهای قومی و ملی یا منازعات مذهبی موجب هلاکت امت اسلامی خواهد شد.

اعلام این آسیب شناسی مهم توسط رسول خدا در مسجد اجابت و در بین طایفه بنومعاویه در سرزمین بقیع نشانگر اهمیت این جایگاه و سرزمین است. نیز به همین دلیل نام این مسجد را اجابت نهاده اند. این روایت با مضامین دیگر هم نقل شده است (نک مدینه شناسی، ج1، ص243-244).

هلاکت از طریق جنگ که در روایت تعبیر به هلاکت با أسهم (تیرها و سرنیزه ها) شده در برخی روایات تفسیر به حرب و هرج و مرج شده که تا قیامت مسلمانان دارای فتنه های جنگی، درگیری و هرج و مرج هستند و آسیب های فراوان از این طریق به جامعه اسلامی وارد می شود (همان).

این عامل مهلک آیا جبراً در جامعه اسلامی هست؟ و مسلمانان مجبور هستند با اختلافات و هرج و مرج و منازعات نابود شوند؟ به نظر می رسد معنا و مفاد این روایت القای جبر و حتمیت بدون تغییر نیست. بلکه مسلمانان با تدبیر و درایت، با تحمل یکدیگر و فرهنگ سازی در زمینه تسامح و تساهل می توانند نزاع ها و جنگ ها را کنار گذشته و در آرامش و رفاه، بهترین جامعه را بسازند. اما متأسفانه گروه ها و عناصری مثل وهابیون با دامن زدن به منازعات بیهوده موجب آسیب های جدی به امت اسلامی شده اند.

اینکه حضرت رسول(ص) در بقیع، به تبیین آسیب های امت اسلامی پرداخته و فتنه و هرج و مرج را مهم تر و مهلک تر معرفی کرده حتماً نظر به رخدادهای قرن چهاردهم و پانزدهم مسلمانان داشته است. بی گمان حضرت درصدد آگاهی دادن به جامعه اسلامی از خطرات عوامل تندرو و مهلکی چون وهابیت بوده است.

مآخذ

صحیح مسلم همراه با شرح نووی، بیروت، 1424ق؛ المدینه بین الماضی والحاضر، ابراهیم العیاشی، مدینه، المکتبة العلمیة، 1392ق، ص319-322؛ مدینه شناسی، سید محمدباقر نجفی، تهران، مشعر، 1392.

جوسازی و تعقیب او را در پی داشت. او به ناچار فرار کرد و در نهایت با پرداخت مبالغ بسیار توانست عربستان را ترک کند.

مآخذ

تاریخ علمی و اجتماعی اصفهان، مصلح الدین مهدوی، اصفهان، 1375، ج3، ص147-148؛ مکارم الآثار، معلم حبیب آبادی، به کوشش محمد علی روضاتی، اصفهان، انجمن کتابخانه ها، ج7، ص2531-2532.

مآخذ

بحار الانوار، علامه محمد باقر مجلسی، بیروت، مؤسسه الوفاء، 1992م؛ بقیع الغرقد، محمد امین امینی، تهران، مشعر، 1428ق؛ تاریخ مدینه دمشق، ابن عساکر، به کوشش علی شیری، دمشق، دار الفکر؛ تفسیر الفرات الکوفی، فرات بن ابراهیم الکوفی، به کوشش محمد الکاظم، تهران، وزارة الثقافة و الارشاد، 1365ش؛ الطبقات الکبری، ابن سعد، به کوشش ریاض عبدالله عبد الهادی، بیروت، دار احیاء التراث العربی، 1995م؛ کشف الغمة، علی بن عیسی الاربلی، بیروت، دار الاضواء، 1420ق؛ کنز العمال، المتقی الهندی، بیروت، مؤسسة الرسالة.

آل احمد طالقانی، سید محمدتقی← طالقانی، سید محمد تقی

آل بلیهد ← عبدالله بن بلیهد

آل عمر بن خطاب، مقبره ← آرامگاه خانوادگی عمر بن خطاب

مسجد علی عریضی، محل سکونت علی بن جعفر برادر امام موسی کاظم(ع) در 6 کیلومتری مدینه.

افزون بر این مساجد و خانه های تاریخی، به دستور سعودی ها و بر پایه آیین وهابیت، همه مقابر بلندتر از سطح زمین و گنبدها و بارگاه ها، همچون بقعه های قبرستان بقیع، ویران شدند. می گویند در حمله دوم به حجاز و پس از تصرف مکه، عبدالعزیز قصد داشت حتی بارگاه منوّر پیامبر را نیز ویران کند؛ اما با شدت یافتن مخالفت ها از این کار منصرف شد.

افراطی گری آل سعود در میان اهل سنت و شیعیان در کشورهای اسلامی موجب نگرانی هایی شد . شیعیان از بی احترامی به امامان مدفون در بقیع بسیار ناراحت شده بودند و موجی از مخالفت ها برانگیخته شد. مفتی مصر از مردم خواست به حج نروند. دولت ایران در 25 اسفند 1304 مسافرت زائران را به حج ممنوع کرد. در دیگر جوامع اسلامی هم همین التهابات کما بیش جریان داشت.

بهرحال آل سعود به عنوان اصلی ترین عامل در انهدام آثار حوادث بقیع همواره حضور داشته است.

خوشبختانه بعضی از پژوهشگران اسناد و مدارک تجاوزها و ظلم های آل سعود بر شیعیان را جمع آوری و با تجزیه و تحلیل آنها، آثاری تألیف و عرضه کرده اند. یکی از منابع جامع، کتاب دو جلدی و قطور به نام الشیعة فی المملکة العربیة السعودیة نوشته حمزه الحسن است. نویسنده به روش تاریخی و علمی از زمان شکل گیری عربستان سعودی یعنی 1913 تا 1991م را هم بررسی کرده است.

مآخذ

اسناد روابط ایران و عربستان سعودی، علی محقق، تهران، وزارت امور خارجه، 1379، ص52-57؛ البقیع قصة تدمیر آل سعود، یوسف الهاجری، مؤسسه البقیع، 1411ق، ص9-110؛ تاریخ آل سعود، ناصر سعود، مکه مکرمة، دار مکه مکرمة، 1404ق، ج1، جم؛ تاریخ المملکة العربیة السعودیة، صلاح الدین مختار، ریاض، دار مکتبة الحیاة، 1390ق، ج1و2، جم؛ دائرةالمعارف بزرگ اسلامی، مقاله آل سعود، ج2، ص1-6؛ سلطان نجد والحجاز و ملک المملکة العربیة السعودیة، عبدالحسین صالح الیوسف، ریاض، 1413ق، جم- ؛ شناخت عربستان سعودی، علی محمدی آشنایی، تهران، مشعر، ص40-60؛ الشیعة فی المملکة العربیة السعودیة، حمزة حسن، بیروت، دارالساقی، 2010م.

1404ق) مدیر کل تربیت اسلامی در وزارت معارف؛ سپس وزیر معارف؛ برادرش حسن (1351-1407ق) وزیر معارف؛ محمد بن ابراهیم بن عبداللطیف (1311-1386ق) مؤسس دانشکده های علوم دینی و زبان عربی در ریاض، دارای نقش عمده در تأسیس دانشگاه مدینه منوره، سپس رئیس آن و رئیس آموزش زنان.

«هیئت کبار العلما» بزرگ ترین نهاد تصمیم گیرنده دینی و قضایی است که در سال 1391ق بر پایه فرمان پادشاه تشکیل شد. این هیئت دربردارنده 20 عالم دینی پیرو مذهب حنبلی با قرائت ابن تیمیه و محمد بن عبدالوهاب است که معمولاً افرادی از آل شیخ در آن حضور دارند؛ «ادارة البحوث العلمیة و الافتاء» نیز در سال 1373ق شکل گرفت و شیخ محمد بن ابراهیم آل شیخ به ریاست آن منصوب شد که همزمان مفتی عربستان سعودی و رئیس مرجع قضایی کشور نیز بود. مفتی بزرگ عربستان در حال حاضر شیخ عبدالعزیز بن عبدالله آل شیخ است. آل شیخ در افتاء، امر به معروف و نهی از منکر، خطابه و امامت مساجد بزرگ صاحب منصب بوده اند که برخی از آنها عبارتند از: عبدالعزیز بن عبدالله بن محمد بن عبداللطیف، از اعضای «هیئت کبار العلماء» و خطیب مسجد نمره در روز عرفه؛ عبدالملک بن ابراهیم (1324-1404ق) رئیس هیئت های امر به معروف و نهی از منکر در منطقه غربی (حجاز)؛ عمر بن حسن بن علی آل شیخ (1319-1395ق) رئیس هیئت امر به معروف و نهی از منکر در منطقه شرقی (نجد)؛ عبدالله بن حسن بن حسین آل شیخ (1287-1378ق) رئیس هیئت امر به معروف، ناظر بخش کتاب و مطبوعات داخلی کشور و مشرف بر حرم مکی و طلاب علوم دینی.

از مهم ترین سازمان های مذهبی عربستان «رابطة العالَم الاسلامی» است که آل شیخ در آن نقشی مهم دارند. این سازمان حدود 40 سال پیش با عضویت نمایندگانی از دیگر کشورها شکل گرفت و از قدرتمند ترین سازمان های مذهبی در عربستان به شمار می آید. مقر این سازمان که در زمان ملک فیصل تشکیل شد، در مکه بود؛ اما در سراسر جهان اسلام دفاتری را گشود و محمد بن ابراهیم آل شیخ، ریاست مجلس مؤسسان آن را برعهده گرفت.

وقایع مهمی مثل تخریب بقعه های بقیع که هر کدام چند صد سال قدمت داشت، آن هم به رغم مخالفت همه مسلمانان در سراسر جهان، جز با برنامه ریزی و پشتیبانی تبلیغاتی میسر نبوده است. آل شیخ با تبلیغات وسیع و ترویج مبانی و اصول وهابیت، زمینه های تخریب ها و کشتارها را فراهم می آوردند. پس از تخریب هم با استفاده از احادیث، مباحث کلامی و فقهی به توجیه این اقدامات می پرداختند. در واقع اقدامات فرهنگی آل شیخ در توجیه و دفاع از اقدامات ضد انسانی و ضد دینی آل سعود بسیار مهم تر از خود تخریب ها و کشتارها است.

مآخذ

تاریخ النجد، محمود شکری الآلوسی، دارالمعالی، عمان- اردن، 1419ق؛ تاریخ النجد و دعوة شیخ محمد بن عبدالوهاب، عبدالله فیلیبی، ترجمه: الدیراوی، بیروت، المکتبة الاهلیة؛ جزیرة العرب فی القرن العشرین، حافظ وهبه، قاهره، 1375ق؛ دائرة معارف القرن العشرین، فرید وجدی، بیروت دارالفکر؛ الدرر السنیه، احمد زینی دحلان (درگذشت 1304ق)، استانبول، مکتبة ایشیق، 1396ق؛ السلفیة بین اهل السنة والامامیه، السید محمد الکثیری، بیروت، الغدیر للطباعة والنشر، 1418ق؛ شناخت عربستان سعودی، نمایندگی ولی فقیه در امور حج، تهران، مشعر، 1386ش؛ شناسنامه فرهنگی عربستان سعودی، صباح زنگنه، تهران، راه ابریشم، 1386ش؛ الشیخ محمد بن عبدالوهاب عقیدته السلفیه، احمد بن حجر آل ابوطامی، ریاض، الامانة العامة للاحتفال، 1419ق؛ کشف الارتیاب، سید محسن الامین (درگذشت 1371ق)، به کوشش امین، مکتبة الحریس، 1382ق؛ معجم المؤلفین، عمر کحاله، بیروت، دارالحیاء التراث العربی- مکتبة المثنی.

مشغول شدند و به تدریج با عرب های محلی ازدواج و تعاملات داشتند. اینان خاندان و طایفه بزرگی به نام قبیله طهمازه ایجاد کردند. این قبیله بعداً به چند خاندان منشعب شد. آل هِر یکی از این شاخه ها است. این طایفه از ذریه شیخ احمد فرزند عیسی مشهور به هِر است. این طایفه بعداً در کربلا مقیم شدند و فرزندان آنها با تحصیل در حوزه علمیه نجف اشرف، عالمان و فقیهان بزرگی شدند. یکی از آنها شیخ موسی فرزند شیخ جعفر (1286-1347ق) است. شیخ موسی (درگذشت 1369ق) از ادبا و شعراء مشهور امامیه است. او قصیده معروفی درباره بقیع دارد. این قصیده به عربی و عنوانش «فی البقیع» است:

مصاب دهی الاسلام والشرعة الغرا

فأمست برغم الدین

أعینها عبری

مصاب له شمس العلوم تکورت

وأنجم سعد الدین قد

نثرت نثرا

مصاب له عین النبی بکت دما

وحیدرة والطهر فاطمة

الزهرا

وقامت اصول الدین تنعی فروعه

بحادثة فقماء زلزلت

الغبرا

فأضحت غیون الرشد تهمل بالدما

وأصبح وجه الغی

مبتسماً ثغرا

فهل نابها من فادح الدهر فادح

اسال عقیق الدمع من

مضر الحمرا

وعادت لنا الأیام یوم مذلة

به أصبح الاسلام

منقصماً ظهرا

أجل جل رزء الدهر هدم قبورهم

له انبجست عین الوری

أدمعاً حمرا

أثامن شوال غدوت محرماً

و قد نصبت فیک

المآتم فی الشعری

مآخذ

بقیع الغرقد، محمدامین امینی، تهران، مشعر، 1428ق، ص336 -337؛ دائرةالمعارف تشیع، تهران، 1375، ج1، ص227-228؛ مستدرکات اعیان الشیعه، سیدمحسن امین، به کوشش سید حسن امین، بیروت، دارالتعاریف، ج3، ص263.

1407ق، ج2، ص308-309؛ نزهةالناظرین، سید جعفر مدنی برزنجی، قاهره، 1998م، ص275.

نیز نک- : قبور شناخته شده؛ قبور شناخته شده کنونی

ابن نجار افراد دیگری را نام برده که در مجموع بیشتر از نه تن که خودش تصریح کرده می شود.

این افراد عبارت اند از:

صفیة بنت عبدالمطلب عمة النبی؛ عقیل بن ابی طالب أخی علی(ع)؛ عبدالله بن جعفر الطیار؛ ازواج النبی(ص) هی اربعة قبور؛ عائشه زوجة النبی(ص)؛ زینب بنت جحش؛ ابراهیم بن النبی(ص)؛ عثمان بن مظعون؛ سالم البانکی؛ رملة بنت صخر؛ عبدالرحمن بن عوف؛ فاطمه بنت اسد (الدرة الثمینة، ص450-466)؛

مجموعاً ابن نجار 21 تن را در این فصل نام برده است ولی از اینها، 9 قبر در زمان او (قرن 7ق) معلوم بوده است.

ابن نجار آخرین فصل از کتابش را با این عنوان (فی اعیان من سکن المدینة من الصحابه و من بعدهم) به صحابه ای که حتی برای چند سال، در مدینه اقامت داشته اند، اختصاص داده و اسامی افراد زیادی را معرفی کرده است. این نام ها سرنخ های سودمندی برای شناسایی مدفونین بقیع و اطلاعاتی درباره بقیع است. او این فصل را اینگونه آغاز کرده است: سرشماری و آمارگیری از صحابه و تابعین و مشاهیر که تا امروز (سده 7ق) به مدینه آمده و در این شهر اقامت داشته اند، ممکن نیست. چون افراد زیادی می آمدند ولی بعد از مدتی مهاجرت می کردند، یا افرادی می آمدند و ابتدا قصد ماندن نداشتند ولی سالها اقامت گزیده و همین جا از دنیا رفته اند.

در ادامه ابن نجار می گوید، تلاش می کنم بزرگان و مشاهیری که در مدینه اقامت داشته اند را چه آنهایی که فقط چند سال مقیم بوده یا تا آخر عمر اقامت داشته و همین جا متوفا شده اند، شناسایی و معرفی کنم.

سپس این افراد را در چند دسته معرفی می کند: صحابه خاص، اهل بیت نبی(ص)، کبار صحابه، بزرگان تابعین، مشاهیر بعد از تابعین و اصحاب اخبار.

مأخذ

الدرة الثمینة فی اخبار المدینة، محمد بن محمود مشهور به ابن النجار، به کوشش صلاح الدین بن عباس شکر، مدینه منوره، مرکز بحوث و الدراسات، 2006م، ص450 به بعد.

مآخذ

تاریخ مدینه منوره، ابن شبه، خلاصه و ترجمه حسین صابری، تهران، مشعر، 1391، ص122-125؛ دائرةالمعارف قرآن کریم، قم، مرکز فرهنگ و معارف قرآن، 1382؛ دانشنامه دانش گستر، ج1، ص472؛ الرحلة الحجازیة، اولیا چلبی، ترجمه به عربی احمد المرسی، القاهره، 1999م، ص149-150؛ الطبقات الکبری، ابن سعد، به کوشش محمد عبدالقادر عطا، بیروت، دارالکتب العلمیة، 1418ق، ج1، ص94؛ المغازی، واقدی، تهران، نشر دانش اسلامی، 1405ق، ج1، ص206.

او فرزند آخوند ملامحمد کاظم خراسانی صاحب کفایه الاصول است. در 1292ق در نجف اشرف متولد شد. ملقب به آقا میرزا بود. در نجف اشرف نزد استادان مشهور تحصیل نمود و به مدارج عالی علمی و فقاهت دست یافت. چون پدرش از رهبران مشروطه خواه نجف اشرف بود، او نیز همراه و یاور پدرش بود و در جریان مشروطیت و نیز حوادث انقلاب عراق بسیار فعال بود.

در آستانه تغییر دولت در ایران و بروز حوادث هولناک تخریب بقیع و اماکن و آثار اسلامی توسط وهابیون توسط مجلس شورای ملی به عنوان عضو کمیسیون مربوط انتخاب شد.

این کمیسیون به پیشنهاد مرحوم سید حسن مدرس در 12 خرداد، شامل ده تن از نخبگان برای بررسی حوادث مکه و مدینه توسط مجلس شورای ملی تشکیل شد.

وظیفه این کمیسیون بررسی سیر حوادث و اخبار، کارشناسی امور، انتخاب بهترین راه کار، تصمیم گیری و نیز هماهنگی دستگاه های مرتبط به این مسائل بود. این کمیسیون تا تشکیل کمیسیون 13 نفره به نام کمیسیون حرمین شریفین تداوم داشت، هر هفته سه جلسه در بعدازظهر روزهای فرد تشکیل می داد و به امور مختلف مربوط به بقیع و اقدامات آل سعود و وهابیون رسیدگی می کرد.

میرزا مهدی پس از عمری تلاش و مجاهدت، در 1326ش/ 1364 در شهر مشهد مقدس درگذشت و در دارالسعاده در جوار حرم امام رضا(ع) به خاک سپرده شد.

مآخذ

تاریخ بیست ساله ایران، حسین مکی، تهران، نشر ناشر، 1361، ج4، ص94-97؛ فرهنگ رجال و مشاهیر، ابوالفضل شکوری، قم، نشر عالمه، 1377، ج1، ص175-176.

نیز نک- : کمیسیون دفاع بقیع

آیت اللّه سید ابوالحسن اصفهانی ← سید ابوالحسن اصفهانی

ارتباط داده و تشریح همبستگی و علاقه ی فوق العاده ایرانیان به مکه معظمه که کعبه تمام مسلمانان است، و به مدینه منوره که مرقد حضرت پیغمبر اسلام در آنجاست، [بیان شد که] منظور ما از این تقاضا این نیست که قبور مزار اشخاص گردد، مقصد اصلی آن است که با بنای مختصری در روی قبور مزبور و تشخیص آن ها و ذکر صاحبان قبور از فقدان اثر و مجهول گردیدن صاحبان قبور جلوگیری شود. البته چون فعلاً تاریخ وجود ابنیه بر روی قبور مزبور نزدیک است و بیش از چند سال از ویران شدن آن نگذشته است و قبور مشخص و صاحبان قبور معروف همگان می باشند، ولی به تمادی ایام ممکن است این موضوع از نظرها محو گردد.

در پیرو گزارش شماره 135 محرمانه حجاز مورخه 24/6/1322 راجع به استدعای حضرت آیت الله قمی از پیشگاه اعلی حضرت همایون شاهنشاهی درباره تعمیر ابنیه و بقاع متبرکه مدینه منوره اشعار می دارد:

به طوری که آگهی دارند پس از ورود وهابی ها به مکه و وصول خبر ویران نمودن بعضی از بقاع متبرکه در آن جا در موقعی که هنوز بین سلطان ابن السعود و ملک علی فرزند شریف حسین جنگ ادامه داشت، جناب آقای غفار جلال، وزیر مختار دولت شاهنشاهی در مصر، از طرف دولت شاهنشاهی برای رسیدگی به اوضاع و اجرای مذاکرات لازمه، مأمور مسافرت به حجاز شد، آقای محمدرضا گلستانه مأمور محاسبات این سفارت که به سمت مترجم عربی در مصاحبت جناب آقای جلال به حجاز مسافرت نموده بودند اظهار می دارد، به طوری که در خاطر دارد در آن موقع پس از مذاکرات زیاد در این باب، سلطان ابن السعود از رفتار وهابیان که بعضی از بقاع متبرکه(قبر و خانه ی حضرت خدیجه و غیره) را خراب کرده بودند، عذرخواهی نموده و وعده داده بودند که اگر دولت شاهنشاهی مایل به تعمیر خرابی ها باشد ممانعت ننمایند.

و به قراری که از پرونده امر فهمیده می شود عین مراسلات ابن السعود خطاب به والا حضرت اقدس پهلوی که در آن موقع نیابت سلطنت عظمی را داشتند به پیوست گزارش 230 مورخه 27 آبان ماه 1304 به وزارت امور خارجه فرستاده شده است(رونوشت نامه ی مزبور برای مزید آگهی به پیوست تقدیم می گردد.)

متمنی است با مراجعه به پرونده های موجوده، رونوشتی از مکاتبات نامبرده تهیه و به این سفارشات

ارسال فرمایند تا در صورتی که حقیقتاً مدرک صحیحی راجع به وعده های ملک ابن السعود در دست باشد مورد استفاده قرار دهد. سفیر کبیر

این دو سند بسیار مهم تاریخی مشتمل بر نکات فراوان می باشند. و نشانگر وضعیت آن روزگار و شرایط حاکم بر روابط بین دو کشور و اوضاع و احوال عربستان سعودی است.

مآخذ

اختران قم، ناصرالدین انصاری قمی، قم، دلیل ما، 1388ق، ص361-390؛ تخریب و بازسازی بقیع، سید علی قاضی عسکر، تهران، 1385، ص 149-152؛ مکارم الآثار، معلم حبیب آبادی، اصفهان، نشاط، 1374، ج7، ص2469-2471؛ نقباء البشر، آقا بزرگ تهرانی، نجف اشرف،1371ق، ج2، ص653-655.

آیت اللّه محمد سند ← عمارة قبور النبی و اهل بیته

آیت اللّه ناصر مکارم شیرازی ← مکارم شیرازی، ناصر

آیت اللّه نایینی ← محمد حسین نایینی

آیین کلایی، ابوالقاسم ← مرجانی آیین کلایی، ابوالقاسم

ص: 37

خبر داده که در سال 500ق به قصد حج به مکه رفته است. او در روز عاشورای سال 506ق در مدینه درگذشت و در بقیع به خاک سپرده شد.

مأخذ

التحفة اللطیفة فی تاریخ المدینة الشریفة، شمس الدین محمد سخاوی، مدینه، مرکز بحوث و دراسات المدینة المنورة، 2007م، ج1، ص200- 201.

دیگری از تاریخ زندگی او در دسترس نیست.

مأخذ

التحفة اللطیفه فی تاریخ المدینة الشریفة، شمس الدین محمد سخاوی، مدینه، مرکز بحوث و دراسات المدینه، 2007م، ج1، ص216.

بخشید، جای دادند. این باغ، پیش از آنکه در اختیار پیامبر قرار گیرد، ملک شخصی یهودی به نام مُخَیریق بود، که اسلام را برگزید و در اُحد به شهادت رسید. او باغ مشربه را به پیامبر بخشیده بود.

ابراهیم، فرزند پیامبر اسلام، در ماه ذی حجه سال هشتم به دنیا آمد. هنگام ولادتش جبرئیل نزد پیامبر(ص) آمد و ضمن تبریک گفت: «السَّلامُ عَلَیکَ یا إِبْراهیم».

در هر حال، ابراهیم در میان قبیله بنی مازن و در محلّ مشربه به دنیا آمد و سلمی همسر ابورافع، مامایی او را به عهده داشت. از این رو، نخستین کسی که مژده ولادت ابراهیم را به پیامبر داد ابورافع بود و آن حضرت، غلامی را به عنوان مژدگانی به وی هدیه داد. رسول الله در روز هفتم ولادت ابراهیم گوسفندی عقیقه کرد و شخصی به نام ابوهند، موی سر وی را تراشید و به دستور پیامبر، به وزن آنها، نقره به فقیران داده شد و سپس موها در خاک دفن گردید. در همین روز، پیامبر خدا این فرزند را ابراهیم نامید و فرمود: جبرئیل بر من نازل شد و گفت: «السّلامُ علیکَ یا إِبراهیم» و من هم نام جدم ابراهیم را برای او برگزیدم.

پس از تولد ابراهیم، تعدادی از همسران و یاران پیامبر درخواست کردند که آن حضرت وظیفه پرستاری و شیر دادن به ابراهیم را به ایشان واگذار کند، تا اینکه سرانجام این افتخار نصیب بانویی به نام اُم بُرده، همسر ابویوسف شد. او ابراهیم را به خانه خویش برده و بعد از شیر دادن به ماریه برمی گرداند. گاهی هم پیامبر برای دیدن ابراهیم به خانه امّ بُرده می رفته است. با تولد ابراهیم، سرور و شادمانی، سراسر مدینه را فرا گرفت و همه در شادی پیامبر شرکت کردند و تولد ابراهیم را به یکدیگر تبریک می گفتند. پیامبر خدا(ص) علاقه شدیدی به این فرزند داشت و عاطفه و علاقه مندی خودش را کتمان نمی کرد. پیامبر در هر فرصتی که پیش می آمد، به دیدن ابراهیم رفته، او را روی زانوی خویش گذاشته و غرق بوسه می کرد.

ابراهیم در ذی حجه سال هشتم قمری به دنیا آمده بود و در شانزده ماهگی یعنی در ربیع الاول سال دهم از دنیا رفت. اقوال دیگر هم درباره تاریخ وفات او هست و مدت عمر او را 16، 18 و 22 ماه نیز نوشته اند. به دستور پیامبر(ص) او را در بقیع، کنار قبر عثمان بن مظعون دفن کردند. آن حضرت تأکید کرد که در بهشت برای او مرضعه ای (شیر دهی) است که دوره شیر خوارگی او را تمام خواهد کرد. نیز روایت شده است که آن حضرت چهار تکبیر بر او گفت و بر قبر وی آب پاشید. ابراهیم نخستین کسی بود که رسول اکرم(ص) در بقیع بر قبرش آب پاشید.

مرگ ابراهیم پسر رسول خدا(ص) بر آن حضرت بسیار سنگین و گران بود. مقارن با مرگ او خسوفی رخ داد و این امر باعث شد تا مردم تصور کنند خورشید در مرگ ابراهیم گرفته شده است. از اینرو رسول الله(ص) به شدت با این باورهای خرافی مبارزه کرد و در سخنانی روشنگر خورشید و ماه گرفتگی برای مرگ انسان ها را به شدت مردود دانست و ردّ کرد. این روایات در منابع حدیثی از جمله در کتاب تاریخ المدینة المنوره ابن شبه آمده است. بر مقبره ابراهیم بارگاهی به رنگ سفید ساخته بودند که بعدها توسط وهابیون تخریب شد.

مآخذ

اسد الغابة، ابن اثیر، قم، اسماعیلیان، بی تا، ج1، ص156؛ الاصابة، ابن حجر عسقلانی، بیروت، دار الکتب اللبنانیة، 1415ق، ج4، ص 391؛ بحار الانوار، علامه مجلسی، بیروت، دار العلم، 1987م، ج21، ص183 و ج6، ص 707؛ البدایة و النهایة، ابن کثیر، بیروت، دار الفکر، بی تا، ج5، ص 309و311؛ البقیع فضیلة کل مسلم، لندن، بی تا، ص5-8؛ تاریخ المدینة، قم، دار الفکر، 1480ق، ج1، ص 97؛ تاریخ المدینة المنورة، ابن شبه، ج1، ص98؛ الصحیح، محمد بن اسماعیل بخاری، بیروت، دار الفکر، 1401ق، ص 112؛ الطبقات الکبری، ابن سعد، بیروت، دار صادر، بی تا، ج1، ص 88؛ المبسوط، شمس الدین السرخسی، بیروت، دار المعرفة، بی تا، ص 74؛ مستدرک الوسائل، میرزا حسین نوری طبرسی، قم، مؤسسة آل البیت(ع)، 1408ق، ص 460؛ وفاء الوفاء، سمهودی، بیروت، دار الاضواء، 1386ق، ج3، ص 824-826.

نیز نک- : بقعه البیضاء؛ مخیریق

نام کامل او چنین است: ابراهیم فرزند موسی بن عبدالله بن موسی بن عبدالله بن حسن بن علی بن ابی طالب(ع) مکنی به ابوعمرو. او از شیعیان مبارز در عصر خلافت بنی عباس بود و رنج ها و زندان های فراوانی را تحمل کرد. مهتدی خلیفه عباسی او را در حبس در سال 256ق به شهادت رساند و سپس در بقیع به خاک سپرده شد. ابوالفرح اصفهانی، محمد بن احمد عامل مهتدی در مدینه و والی این شهر را عامل شهادت او می داند (مقاتل الطالبین، ص439).

مآخذ

اعیان الشیعه، سید محسن عاملی، بیروت، 1995م، ج12، ص134؛ مقاتل الطالبین، قم، 1352، ص439؛ المجدی فی انساب الطالبین، ابوالحسن علی بن ابی الغنائم محمدبن علی العلوی العمری، به کوشش احمد مهدوی دامغانی، قم، کتابخانه آیت الله مرعشی نجفی، 1422ق، ص53.

بخشی از این کتاب درباره بقیع است. این بخش شامل اطلاعات سودمندی درباره، مدفونین بقیع و دیگر مسائل مربوط به بقیع است. متن این بخش با عنوان گورستان بقیع در مقالات مستند، در لوح فشرده پیوست آمده است.

مأخذ

مرآة الحرمین، ابراهیم رفعت پاشا، ترجمه فارسی هادی انصاری، تهران، نشر مشعر، 1377، ص13-14 و 477-480.

ابراهیم صندوق دار ← صندوق دار، ابراهیم

گرایش شیعی داشتند، خود را محقّ و صاحب صلاحیت برای خلافت بر جهان اسلام می دانستند و خلفای بغداد را نامشروع تلقی می کردند.

او داماد طلائع بن رُزَیک(درگذشت 556ق) وزیر عاضد آخرین خلیفه فاطمی است. در سال های پایانی عمرش، در مدینه سکونت داشت.

در دوره معز (حکومت 341 تا 364ق) و دوره پسرش عزیز (حکومت 365-386ق) فاطمیان به اوج اقتدار رسیدند. مکه و مدینه را هم زیر سلطه گرفتند و اقدامات بسیار عمرانی، امنیتی و غیره در اماکن و شهرهای مقدس اجرا کردند. ابن ابی هیجاء امیر فاطمی علاقه خاصی به حرمین شریفین داشت. پس از چند سال کار در مدینه وصیت کرد که بعد از مرگ در بقیع دفن شود. علاوه بر دفن، بقعه و آرامگاهی بر مزارش ساختند که به بقعه ابن ابی هیجاء مشهور بود. این بقعه در نزدیکی بقعه های عباس و ائمه(ع) بود.

ابن ابی الهیجاء در سال 546ق مرقد اسماعیل فرزند امام صادق(ع) را تجدید بنا کرد. نیز باغ مجاور حرم اسماعیل را خرید و وقف این حرم کرد تا توسعه آن امکان پذیر شود. سمهودی گزارش داده که در وسط درِ میانی و آخری مرقد اسماعیل، قطعه سنگی نصب شده و در آن نوشته شده، باغ موجود در سمت غربی این حرم را حسین بن ابی الهیجاء به این حرم وقف نمود.

یکی از علل موفقیت فاطمیان مصر در مدینه و آبادانی بقیع، تبعیت و هماهنگی آل مهنا به عنوان حاکمان مدینه با فاطمیان بود. به طوری که برخی آل مهنا را دست نشانده فاطمیان می دانند.

مآخذ

آثار اسلامی مکه و مدینه، رسول جعفریان، تهران، مشعر، 1391، ص351؛ تاریخ حرم ائمه بقیع، محمد صادق نجمی، تهران، مشعر، 1380، ص303؛ دانشنامه دانش گستر، ج1، ص586-587؛ صبح الاعشی، قلقشندی، به کوشش زکار، دمشق، وزارة الثقافة، 1980م، ج4، ص307؛ قاموس الحرمین، محمدرضا نعمتی، قم، مشعر، 1376، ص190؛ وفاء الوفاء، سمهودی، ج3، ص920؛ وفاء الوفاء، سمهودی، به کوشش محمد عبدالحمید، ج2، ص138، ج3، ص43 و 103.

وفاء الوفاء نقل کرده است. اما علت مشهور شدن، ابن زباله به عنوان نخستین مورخ و مؤلف تاریخ مدینه چیست؟ در پاسخ باید گفت سمهودی در کتابش وفاء الوفاء پیشگام بودن او را مطرح کرد و نوشت ابن زباله اولین مورخ و مؤلف در این رشته است. اگر چه کتاب ابن زباله در آتش سوزی مسجد النبی سوخت و از بین رفت ولی بسیاری از مطالب آن را سمهودی در کتابش آورده است، به طوری که مستشرق آلمانی، وستنفلد این مطالب را گردآوری کرد و کتاب مستقلی به نام تاریخ المدینة یا اخبار المدینة ساخت.

مآخذ

التحفة اللطیفة، ج3، ص35؛ تهذیب التهذیب، ج6، ص351؛ «معجم ما الّف عن المدینة المنورة»، عبدالرزاق بن فراج الصاعدی، مجله العرب، س31، 1416ق، ص49 به بعد.

نیز نک- : بقیع پژوهی؛ کتاب شناسی ها

ابن ابی قیس ← حویطب بن عبدالعزی

ابن ابی وقاص ← سعد بن ابی وقاص

ابن اسود ← مقداد بن اسود

ابن اسود بن حرام ← زید بن سهل

استادان برجسته به تکمیل علوم پرداخت. چند بار به حج رفت و بالاخره در ذی القعده 863 ق در مدینه درگذشت و در بقیع به خاک سپرده شد.

مأخذ

معجم المؤلفین، عمر رضا کحاله، بیروت، داراحیاء الکتب، ج11، ص243.

ابن القصبیّ ← سخاوی، محمد بن احمد

روایات چنین است: ابوموسی اشعری از پیامبر(ص) نقل کرده که می فرماید: در خواب دیدم که از مکه به زمینی پر از نخل مهاجرت کرده ام.

ابن نجار دوره ی پایانی عمر خود را در بغداد به تدریس و تألیف گذراند و پس از تأسیس مدرسه ی مستنصریه (631ق) به تدریس در آنجا گمارده شد. سرانجام وی در 643ق در بغداد از دنیا رفت و در گورستان باب الحرب دفن شد.

چند کتاب از او بر جای مانده است؛ ولی مهم ترین کتاب او الدرة الثمینة فی تاریخ المدینة است. ابن نجار آن را به درخواست برخی طالبان علم در مدینه به رشته ی تحریر درآورده است. این کتاب همراه جلد دوم شفاء الغرام فاسی در قاهره در 1376ق/ 1956م به چاپ رسیده است. سپس صلاح الدین بن عباس شکر به تحقیق و تصحیح این اثر پرداخت و در 1427ق/ 2006م آن را منتشر کرد. نیز ابوالعباس غراض ذیلی بر آن نوشته است. این کتاب به روش برخی مورخین به تاریخ سیاسی- اجتماعی مدینه نمی پردازد، بلکه در هجده فصل به بررسی ابعاد و جوانب مدینه النبی(ص) می پردازد. این هجده فصل عبارت اند از: اسماء مدینه و ساکنان نخستین آن، فتح مدینه، هجرت رسول اکرم(ص) و اصحاب ایشان به مدینه، فضایل مدینه، حدود و مرزهای حرم آن، وادی عقیق، چاه های مدینه، کوه احد و شهدای احد، مهاجرت بنی نفیس از مدینه، حفر خندق اطراف مدینه، قتل بنی قریظه، مسجد النبی(ص)، دیگر مساجد در مدینه، مسجد ضرار و انهدام آن، رحلت رسول الله و یارانش، فضیلت زیارت مقبره رسول اکرم(ص)، بقیع و فضیلت آن، بزرگان و مشاهیر ساکن در مدینه.

دو فصل«بقیع و فضیلت آن» و زیارت روضه ی رسول اکرم(ص) در بخش بقیع شناسی کتاب او، قابل توجه است، چون روایات و مطالبی در این دو فصل آمده که کاملاً با دیدگاه های وهابیون در دوره جدید معارض است. با توجه به اینکه ابن نجار یکی از کارشناسان خبره در حدیث و علوم حدیث است و کتاب او از آثار کهن در این زمینه می باشد، لازم است وهابیون بر اساس چنین منابعی به تصحیح باورها و رفتارهای خود بپردازند. دیدگاه های ابن نجار در زمینه بقیع در مقاله ی «ذکر البقیع و فضله» آمده است و تمامی این فصل عیناً نقل شده است.

مآخذ

الانساب، عبدالکریم بن محمد سمعان، بیروت، 1408ق؛ لتکملة لوفیات النقلة، عبدالعظیم منذری، به کوشش بشار عواد معروف، بیروت، 1405ق، ج2، ص319؛ دائرةالمعارف بزرگ اسلامی، ج5، ص36-37؛ الدرة الثمینة فی اخبار المدینة، ابن النجار، به کوشش صلاح الدین بن عباس شکر، مدینه النبی(ص)، مرکز بحوث و دراسات المدینة المنورة، 1427ق/ 2006م؛ الدرة الثمینة همراه شفاء الغراء فاسی، قاهره، 1376ق/ 1956م؛ سید اعلام النبلاء، محمد بن احمد ذهبی، به کوشش بشار عواد معروف و محیی هلال سرحان، بیروت، 1405ق، ج23، ص133-134؛ معجم الادباء، یاقوت حموی، بیوت، داراحیاء التراث الغربی، ج19، ص49؛ مقدمه صلاح الدین بن عباس شکر بر الدرة الثمینة، مدینة، 1427ق.

نیز نک- : احادیث بقیع

او از مبلغین سلفی گری واز پیروان این تیمیه و از یاران و خواص اصحابش بود.

مآخذ

البدایة و النهایة، ابن کثیر، به کوشش علی شیری، بیروت، داراحیاء التراث العربی، 1998م، ج14، ص127؛ بقیع الغرقد، محمدامین امینی، تهران، مشعر، 1428ق، 208.

ابن الهدم ← کلثوم بن الهدم

ابن باز ← بن باز، عبدالعزیز بن عبدالله

ابن بطوطه گزارش مهم و سودمندی از مدینه و بقیع دارد که در مقاله «سفرنامه ابن بطوطه» آمده است.

گزارش ابن بطوطه از بقیع بر اساس ترجمه محمدعلی موحد حدود یک صفحه است. موحد در مقدمه متذکر شده که فقط متن اصلی را ترجمه کرده و از ترجمه اضافات ابن جزی (کاتب ابن البطوطه) خودداری نموده است. یعنی ابتدا متن چهار جلدی یا پنج جلدی را در یک جلد خلاصه نموده و سپس ترجمه کرده است. گویا همین روش را پرفسور گیپ در ترجمه انگلیسی داشته است. بهرحال اظهارنظرهای ابن بطوطه درباره بقیع بر اساس خلاصه و ترجمه محمدعلی موحد سامان دهی شده است، هر چند سایر توضیحات چاپ کامل تر نیز ارزش تاریخی و علمی خاص خود را دارد.

مآخذ

ابن بطوطة و رحلة، شاکر خصباک، بیروت، دارالآداب، بی تا؛ ادب الرحلات الاندلسیة و المغربیة، نوال عبدالرحمن الشوابکة، عمان (اردن)، وزارة الثقافة، 2008م، ص 66-68؛ ادب الرحلة فی التراث العربی، فؤاد قندیل، القاهره، مکتبةالدار العربیة الکتاب، 2002، ص 488-527؛ دانشنامه دانش گستر، ج1، ص 665؛ دائرةالمعارف بزرگ اسلامی، ج3، ص 120-126؛ رحلة ابن بطوطة، بیروت، دار بیروت للطباعة و النشر، 1405ق/ 1985م، ص 124-127؛ سفرنامه ابن بطوطه، ترجمه محمدعلی موحد، تهران، بنگاه کتابهای جیبی، 1337، ص 113-114؛ مقدمه محمدعلی موحد بر سفرنامه، تهران، 1337.

نیز نک- : سفرنامه ابن بطوطه

ابن بکار ← اخبار المدینة

ابن بلیهد ← عبدالله بن بلیهد

می داند؛ به استثنای وقتی که می خواهد به آنها سلام کند. به نظر او هنگام دعا برای میت، مسلمان باید رو به قبله بایستد. او معتقد است نماز خواندن در کنار قبر میت حرام و بدعت است. نشستن نزدیک قبور اولیا و بزرگان، مسح و بوسیدن قبور آنان حرام و ممنوع است. از اینرو احادیث دال بر مشروعیت و استحباب زیارت قبر رسول خدا و دیگر بزرگان دین، همه را دروغ و مطرود می داند. او نوحه سرایی بر سر قبور، اظهار ندبه و ناراحتی و گریه و زاری را هم حرام و شرک می داند.

ابن تیمیه همچنین ساخت و ساز بر قبور را شرک و نوعی بت پرستی دانسته و تعظیم قبور را آیین مشرکان و کار اهل کتاب می داند. او تکلیف مسلمانان را منهدم ساختن بقعه ها و آرامگاه ها می داند. از نظر او حتی خواندن نماز در کنار قبور خواه به قصد تبرک یا بدون قصد جایز نیست. او مفصلاً درباره زیارت و مقابر و بقعه ها، سخن گفته و آرایی مطرح کرده و در بین فقها و متکلمان مسلمان، بیشترین تحلیل ها و تفسیرها و نظریه پردازی ها را در زمینه زیارت مقابر دارد. از اینرو اگر ابن تیمیه را فقیه مقابر یا کارشناس فقه زیارت بدانیم غلو نکرده ایم.

در زمینه توسل، شفاعت، استشفاء، تبرک و دیگر معتقدات شیعیان هم نقدهای جدی دارد و اینها را کلاً طردّ و نفی کرده است.

چند قرن بعد محمد بن عبدالوهاب(درگذشت 1206ق) و وهابیون و آل سعود با تکیه بر همین آراء، بقیع را تخریب کنند، به آرامگاه رسول خدا(ص) تعرض نموده و حتی قصد تخریب آنجا را داشته باشند و به بقعه های ائمه شیعیان در نجف اشرف و کربلا تعرض نمایند. حتی در سال های اخیر بقعه ها و آرامگاه های بزرگان در لیبی، افغانستان، پاکستان و دیگر نقاط جهان از تعرض آنان مصون نبوده و نیست. این بذر را ابن تیمیه کاشت و طی چندین قرن، دیگران آن را آبیاری

کردند و در سینه ها و قلوب برخی مسلمانان رشد و نمو کرد و امروزه به صورت یک آفت مهلک در حال آسیب رساندن است. فقط در یک مورد یعنی در یورش وهابیون به حرم حسینی(ع) در سال 1211ق، بیش از 5000 مسلمان شهید شدند. البته تا کنون ده ها اثر از سوی بزرگان اهل سنت و نیز شیعیان در نقد و ردّ آراء ابن تیمیه تألیف و عرضه شده است؛ مثل الحقایق الجلیة فی الردّ علی ابن تیمیة از شهاب الدین بن جهبل؛ الدرة المضیئة فی الردّ علی ابن تیمیة از تقی الدین سبکی شافعی(درگذشت 756ق)؛ المقالة المرضیة فی الردّ علی ابن تیمیة از محمد بن ابی بکر اخنائی مالکی(درگذشت 763ق).

مآخذ

ابن تیمیه حیاته عقائده، صائب عبدالحمید، قم، الغدیر، 1414ق، ج14، ص511؛ الاعلام، خیرالدین زرکلی، بیروت، دارالعلم للملایین، 1997م، بیروت، دار صادر، ج2، ص79 و جم؛ البدایة والنهایة، ابن کثیر، بیروت، مکتبة المعارف، بی تا، ج14،ص12؛ تبصرة الاحکام فی الاصول الاقضیة و مناهج الاحکام، ابراهیم فرحون، قاهره، 1406ق، ص 634؛ الجواب الباهر فی زوار المقابر، ابن تیمیة، به کوشش سلیمان ضیع، قاهره، السلفیة، جم؛ الحقایق الجلیة فی الردّ علی ابن تیمیة، شهاب الدین بن جهبل، به کوشش طه الدسوقی، 198م، جم؛ السلفیة، سید محمد کثیری، بیروت، الغدیر، 1418ق، جم؛ سیر اعلام النبلاء، الذهبی، به کوشش جمعی از پژوهشگران، بیروت، الرسالة، 1413ق، ج3، ص354؛ کتاب الزیارة، ابن تیمیة، بیروت، دارو مکتبة الحیاة، بی تا، جم؛ کشف الارتیاب، سید محسن امین، بیروت، دارالکتب الاسلامی، بی تا، جم؛ مجموعة الرسائل الکبری، ابن تیمیه، بیروت، دار احیاء، بی تا، جم؛ مجموعة الفتایا، ابن تیمیه، به کوشش عبدالرحمن، بی جا، بی تا، ج3، ص157-191و ج24، ص356-357؛ الملل و النحل، جعفر سبحانی، قم، مؤسسه امام صادق، ج8، ص413 به بعد؛ منهاج السنة النبویة، ابن تیمیة، به کوشش محمدشاد، بی تا، مؤسسه قرطبه، 1406ق، جم؛ منهج شیخ الاسلام ابن تیمیة، سعید عبدالعظیم، اسکندریه، دارالایمان، بی تا، ص188-189؛ وفیات الاعیان، ابن خلکان، به کوشش احسان عباس، بیروت، دار صادر، ج4، ص386-387؛ الوهابیة بین المبانی الفکریة و النتایج العملیة، جعفر سبحانی، قم، امام صادق(ع)، 1427ق، ص181-183؛ الوهابیة فی المیزان، جعفر سبحانی، قم، امام صادق(ع)، 1427ق، جم.

ص: 50

گونه ای بود که پیامبر از عالم ماده چیزی را نمی دید.

اینکه جبرئیل، به پیامبر وعده حضور در بقیع را جهت رؤیت صورت واقعیش می دهد و نیز جبرئیل در بقیع حاضر می شود و رخ می نماید و نظیر این موارد را گویای فضل، عظمت و جایگاه بلند بقیع دانسته اند.

مآخذ

الاعلام، زرکلی، بیروت، 1986، ج1، ص 292؛ تاریخ بغداد، خطیب بغدادی، ج6، ص 345؛ تهذیب التهذیب، ابن حجر عقلانی، به کوشش صدقی جمیل العطار، دمشق، دارالکفر، بی تا، ج1، ص236-238؛ مسند ام المؤمنین عائشه، ابن راهویه، مکتبة الایمان، 1410ق، ج2، ص 491.

صلاح عبد العزیز زین سلامة خبر ندارد. او کتاب تاریخ المدینة ابن زباله را با این مشخصات و بر اساس قطعات موجود در منابع مختلف یعنی کتب ابن شبّه، سمهودی و دیگران بازسازی و با این مشخصات منتشر نمود:

اخبار المدینة، ابن زباله، به کوشش صلاح عبدالعزیز زین سلامة، مدینه، مرکز بحوث و دراسات، 1424ق/ 2003م، نیز کتاب تاریخ المدینة المنوره ابن شَبَّه غیر از چاپ شلتوت مجدداً بر اساس منابع بیشتر توسط علی محمد دندل و یاسین سعد الدین بیان آماده، چاپ و در دمشق، 1416ق منتشر شد. برخی مشکلات چاپ شلتوت در این چاپ مرتفع شده است. به عبارت دیگر دسترسی به اطلاعات مفقود شده ابن زباله در چاپ جدید بهتر شده است.

بروکلمان درباره ابن زباله چنین اظهار نظر کرده است: محمد بن الحسین ابن زباله اول کسی است که درباره تاریخ مدینه کتاب نوشت. او از شاگردان مالک بن انس است. کتاب تاریخ المدینه را در صفر 199 سپتامبر تا اکتبر 814 به پایان رساند. اما اکنون چیزی از آن در دسترس نیست. (اظهارنظر بروکلمان بر اساس الفهرست ابن ندیم ص108؛ کشف الظنون، 1/90 (رقم 228) و ص144 (رقم 2302 از چاپ اول).

همچنین ووستنفلد با استخراج قطعات کتاب زباله از کتاب سمهودی، تاریخ المدینه را بازسازی کرد و با این مشخصات منتشر نمود:

Geschichte der Stadt medina, im Auszug aus dem Arab.des samhudi, Gottinger, Abh. GWIX, l864s.6.

مآخذ

«ابن زباله نخستین بقیع پژوه»، محمد نوری، بقیع نامه، فروردین 1393، ص25-30؛ اخبار المدینة، ابن زباله، به کوشش صلاح عبد العزیز زین سلامة، مدینه، مرکز بحوث و دراسات،1424ق/ 2003م؛ تاریخ الادب العربی، کارل بروکلمان، ترجمه محمود فهمی حجازی و دیگران، قاهره، الهیئة المصریة العامة للکتاب، 1993م، ج3- 4، ص25؛ تاریخ المدینة المنورة، ابن شَبَّه، به کوشش علی محمد دندل و یاسین سعد الدین بیان، دمشق، 1416ق؛ تاریخ نگارش های عربی، فؤاد سزگین، ترجمه مؤسسه نشر فهرستگان، 1380،ج1 (علوم قرآنی، حدیث، تاریخ، فقه) عقاید و تصوف، ص488؛ الفهرست للندیم، به کوشش رضا تجدد، تهران، 1350، ص121؛ منابع تاریخ اسلام، رسول جعفریان، قم، انصاریان، 1376، ص136.

ابن زَبْر (یا زُبَر) ← درگذشت نامه، کتابی از ابن زبر

فن به شمار می آید. ابن سعد اکثر اطلاعات خود را از محمد بن عمر واقدی دریافت کرده و شرح حال سه هزار نفر از صحابه و تابعین و خلفای سلف را نوشته است. از اینرو منبع سودمندی است برای اینکه معلوم شود چه افرادی در بقیع دفن شده اند. نیز یک فصل مستقل درباره بقیع، با این عنوان: خروج رسول الله(ص) الی بقیع واستغفاره لاهله والشهداء دارد. این فصل شامل هشت حدیث و بیانگر سیره رسول الله درباره بقیع است. نیز در دیگر فصول و ابواب کتاب او خفتگان در بقیع معرفی شده اند. برای نمونه در بخش بنات رسول الله(ص) یا عمات یا ازواج رسول الله(ص) تمامی افراد و احادیث آنان را آورده و افراد مدفون در بقیع را معرفی کرده است.

مآخذ

«بقیع تجلی غربت»، اندیشه صادق، بهار 1380، ص 134؛ تهذیب التهذیب، ابن حجرعسقلانی، به کوشش صدقی جمیل العطارف دمشق، دارالکفر، بی تا، ج7، ص170؛ دانشنامه دانش گستر، ج1، ص 683-684 و ج11، ص 110-111؛ الطبقات الکبری، ابن سعد، بیروت، دار احیاء التراث العربی، 1417ق، ج1، ص 351-352؛ مقدمه الطبقات الکبری، ترجمة المؤلف، ج1، ص 10-16.

نیز نک- : الطبقات الکبری

ابن سعود، عبدالعزیز ← عبدالعزیز بن عبدالرحمن

ابیاتی از وی که در تاریخ بغداد آمده، بیانگر رواج بحث ها و جدلهای کلامی است که در زمان او بر سر مسأله خلق قرآن درگرفته بود. این بحث ها و مناقشات که گاه به حوادث خونین نیز منجر می شد، در عهد مأمون خلیفه عباسی به اوج خود رسید. ابن شبّه که گویا در باب خلق قرآن با عقیده معتزله مخالف بود، عاقبت در این کشمکش ها گرفتار آمد و یک بار در سامرا به علت آنکه قرآن را قدیم دانسته بود، به سختی مورد تهاجم قرار گرفت. به دنبال آن عده ای او را تکفیر کردند و بسیاری از مؤلفاتش را نابود ساختند و از این رو مدتی منزوی و خانه نشین شد.

پسر او ابوطاهر احمد نیز راوی و شاعر بود و چند بیت از اشعار او در الفهرست آمده است. وی ده سال بعد از مرگ پدر درگذشت. تنها اثری که از ابن شبّه به ما رسیده کتاب تاریخ المدینة المنورة است که مؤلف در آن به روش محدثان، ضمن نقل بیش از 5000 حدیث، به ذکر اخبار و وقایع پرداخته است. این اثر از نظر موضوع به سه بخش عمده تقسیم می گردد: بخش اول که حدود 654 صفحه از کتاب را دربر می گیرد به زندگی و سیره رسول اکرم(ص) از هجرت تا رحلت اختصاص دارد.

بخش دوم شامل شرح زندگانی عمر، خلیفه دوم، از زمان عهده دار شدن خلافت تا هنگام مرگ اوست. در بخش سوم شرح زندگانی عثمان، خلیفه سوم، چگونگی جمع آوری و کتابت قرآن، اغتشاشات دوران او که به کشته شدنش انجامید و موضع گیری علی(ع) و عایشه در قبال این حوادث بیان شده است.

این اثر یکی از کتاب های نزدیک به دوره رسالت و خلفای راشدین است و معمولاً به یک تا سه واسطه اخبار و اطلاعات سودمندی درباره رخدادهای مرتبط به شهر مدینه و نیز مسائل و حوادث بقیع را آورده است، لذا اطلاعات دست اول را می توان در این اثر سراغ گرفت.

در کتاب او درباره خود بقیع و تاریخ تحولات آن، دفن فرزندان و اصحاب پیامبر در بقیع و مقابر آن و بالاخره فضائل و محاسن بقیع اطلاعات خوبی عرضه شده است. با تلاش های ابن شبّه، توجه و اهتمام علمی به بقیع به عنوان یک موضوع مهم و قابل توجه شکل جدی به خود گرفت و پس از او تحقیقات درباره بقیع گسترش یافت. البته بقیع پژوهی ابن شبّه تابع مکتب ابن زباله است و او در نگارش تاریخ المدینة المنورة از تاریخ مدینه ابن زباله تأثیر پذیرفته است، اما کتاب ابن زباله به دست ما نرسیده و فقط بخش هایی از آن در وفاء الوفاء سمهودی بر جای مانده است. وستنفلد پژوهشگر آلمانی، آن قطعات را در کتابی با عنوان تاریخ المدینة ابن زباله بازسازی و منتشر کرده است.

کتاب ابن شبه شامل سه بخش مهم دوره رسول خدا(ص)، دوره عمر و دوره عثمان است. متأسفانه هر سه بخش ناقص است و ریختگی دارد، با این حال اطلاعات بسیار خوبی می دهد. او در بخش رسول خدا(ص) درباره بقیع آگاهی های سودمندی ارائه داده است.

این منبع کهن ترین کتاب برای تحقیقات بقیع پژوهی است. این اثر در 1399ق/ 1979م در جدّه به کوشش فهیم محمد شلتوت در چهار جلد و در دمشق به کوشش علی محمد دندل و یاسین سعدالدین بیان در 1416ق/ 1995م، به چاپ رسیده است. چاپ شلتوت به شیوه عکسی در قم توسط انتشارات دارالفکر به سال 1410ق منتشر شد. ابن شبّه تحقیقات مفصلی درباره مدینه و بقیع داشته و کتاب های دیگری مثل امراء مدینه نوشته که به دست ما نرسیده است.

ابن شبّه بنا به قول مرزبانی تقریباً نود ساله بود که در سامرا درگذشت. ابن ندیم تاریخ وفات او را در 262ق دانسته است.

مآخذ

اخبار ابی تمام، محمد بن یحیی مدولی، به کوشش خلیل محمودی عساکر و دیگران، بیروت، المکتب التجاری، ص25-26؛ تاریخ ادبیات عرب، بلاشر، ترجمه آذرتاش آذرنوش، تهران، 1363، ج1، ص 174و178و183؛ تاریخ بغداد،

ص: 56

خطیب بغدادی، قاهره، 1349ق، ج11، ص209؛ تاریخ المدینة المنورة، ابن شبه، به کوشش علی محمد دندل و یاسین سعدالدین بیان، دمشق، 1416ق؛ تاریخ المدینة المنورة، ابن شبه، به کوشش فهیم محمد شلتوت، جده، 1399ق، جم-؛ تاریخ مدینه منوره، تلخیص و ترجمه حسین صابری، تهران، مشعر، 1391، جم-؛ الجرح و التعدیل، ابن ابی حاتم، حیدرآباد دکن، 1372ق، ج3، ص116؛ دائرةالمعارف بزرگ اسلامی، ج4، ص67-68؛ منابع تاریخ اسلام، رسول جعفریان، قم، انصاریان، 1376، ص136-138.

نیز نک- : تاریخ مدینه منوره

العربی، ج1، ص618؛ بحار الانوار، المجلسی (درگذشت 1110ق)، بیروت، دارالحیاء التراث العربی، ج1، ص25؛ دائرةالمعارف بزرگ اسلامی، مقاله ابن شدقم، ج4، ص78-79؛ الذریعة الی تصانیف الشیعه، آقابزرگ تهرانی (درگذشت 1389ق)، بیروت، دارالاضواء، 1403ق، ج5، ص224، ج20، ص353؛ ج12، ص76، ج21،ص10، ج9، ص741؛ ریاض العلماء، میرزا عبدالله الافندی، به کوشش الحسینی، قم، مطبعة الخیام، 1401ق، ج1، ص248-249؛ طبقات اعلام الشیعه، آغابزرگ تهرانی، به کوشش منزوی، قم، مؤسسه اسماعیلیان، ج2، ص52-54؛ کشف الحجب والاستار، السید اعجاز حسین، قم، مکتبة النجفی، 1409ق، ص305؛ معجم المؤلفین، عمر کحاله، بیروت، دارالحیاء التراث العربی، ج3، ص251؛ معجم رجال الحدیث، الخویی، بیروت، 1409ق، ج6، ص31؛ موسوعة طبقات الفقهاء، باشراف جعفر سبحانی، قم، مؤسسة الامام الصادق(ع)، 1420ق، ج10، ص76-77؛

Asocio-intellectual history of the Isna `Ashari Shi`ism in India, A. RizviCanberra, 1986. P. 284.

تألیفات فراوانی دارد از جمله فضائل ام المؤمنین خدیجه و اتحاف الزائر و اطراف المقیم للسائر فی زیارة النبی. کتاب الزائر او بخشی درباره بقیع دارد و در آن احادیث درباره سیره رسول خدا(ص) و مرتبط با بقیع را آورده است. این کتاب به کوشش مصطفی عمار مُنلا تصحیح و در مدینه، مرکز بحوث و دراسات منتشر گردیده، از منابع قدیمی درباره مسائل مدینه و بقیع است و از این جهت اهمیت دارد. بخش مربوط به بقیع مستقلاً زیر عنوان اتحاف الزائر در این مجموعه آمده است.

روش مؤلف مثل دیگر محدثین، آوردن احادیث ذیل هر فصل است. البته تلاش می کند، سند روایت را به طور کامل ذکر کند و هیچ حلقه ای مفقود نشود، نیز گاه به توضیح پاره ای از اصطلاحات یا شخصیت ها می پردازد.

مآخذ

الاعلام، زرکلی، بیروت، دارالعلم للملایین، 1986م، ج4، ص11؛ فوات الوفیات، ج1، ص275؛ مقدمه اتحاف الزائر، مدینه، مرکز بحوث و دراسات، 2005م/ 1426ق، ص7-43.

ابن عمران زهری، عبدالعزیز ← ابن ابی ثابت

ابن عمرو بن حزام ← جابر بن عبدالله

ابن عمرو بن نفیل ← ابوالأعور

ابن عوف ← عبدالرحمن بن عوف

ابن ماجه در 273ق در قزوین درگذشت و در همانجا به خاک سپرده شد. تا مدتها مزارش شناخته شده و محل زیارت مردم بود؛ اما اکنون اطلاعی از محل مقبره اش نداریم.

مآخذ

احیاء علوم الدین، ابو حامد غزالی، به کوشش احمد عنایة و احمد زهوة، بیروت، دارالکتاب العربی، 2005م، 1305-306؛ الاعلام، زرکلی، بیروت، دار العلم للملایین، 1986م، ج7، ص 144؛ دائرةالمعارف بزرگ اسلامی، مقاله ابن ماجه، ج4، ص556-561؛ السنن، ابن ماجه، بیروت، دار الفکر، بی تا، ج1، ص 90.

مآخذ

انساب الاشراف، بلاذری،به کوشش سهیل ذکار، بیروت،دارالکفر، 1417ق، ج11، ص218-233؛ بحار الانوار، محمدباقر مجلسی، بیروت، دار الطباعة للنشر، 1987م، ج45، ص 285؛ دائرةالمعارف بزرگ اسلامی، مقاله ابن مسعود، ج4، ص613-618؛ دائرةالمعارف تشیع، ج1، ص363؛ رسائل المرتضی، الشریف المرتضی، به کوشش سیدمهدی رجایی، قم، دار القرآن، بی تا، ج2، ص202؛ «عبدالله بن مسعود»، محمد سلیمان، شخصیات من الحرمین الشریفین، به کوشش مرکز تحقیقات حج، تهران، مشعر، 1390، ص25-50؛ فتوح البلدان، بلاذری، بیروت، دار العلم، 1987م، ج4، ص302؛ مناقب آل علی بن ابی طالب، ابن شهر آشوب، نجف اشرف، المکتبة الحیدریة، 1376ق، ج1، ص321؛ المنتظم، ابن جوزی، به کوشش محمد عبدالقادر و دیگران، بیروت، دارالکتب العلمیة، 1412ق، ج15، ص59.

بازگشت. مدتی در مکه ماند و به مدینه رفت و مجاور شد. بالاخره در 878ق در مدینه درگذشت و در بقیع به خاک سپرده شد.

او علاوه بر علوم قرآن و حدیث در شعر و ادبیات دستی داشت و ابیاتی از او مانده است. نیز در حساب، منطق و هیئت صاحب نظر بود و آثاری مکتوب از او به یادگار مانده است.

مأخذ

التحفة اللطیفة فی تاریخ المدینة الشریفة، شمس الدین محمد سخاوی، مدینه، مرکز بحوث و دراسات المدینة المنورة، 2007م، ج1، ص462- 465.

محمد بن اسحاق بن ایوب از او روایت نقل کرده اند. رجالیون او را صدوق، مشهور و ثقه توصیف کرده اند. او مؤلف چند کتاب است.

در سال 284 ق در مدینه درگذشت و گویا در بقیع به خاک سپرده شده است.

مأخذ

التحفة اللطیفة فی تاریخ المدینة الشریفة، شمس الدین محمد سخاوی، مدینه، مرکز بحوث و دراسات المدینة المنورة، 2007م، ج1، ص207.

ابو سعید خدری، زیارت نامه ← زیارت، متون

ابو شُریح الخُزاعی ← خویلد بن عمرو

ابو شُریح الکعبی الخُزاعی ← کعب بن عمرو

محلی نهاد و وقف استفاده عمومی برای مردم نمود. افراد بسیاری از دور و نزدیک برای مطالعه این آثار می آمدند.

ابن حبان در صحیح خود، به فضیلت و اهمیت بقیع اشاره کرده و حدیثی اینگونه آورده است: «أخبرنا الحسن بن سفیان قال: حدثنا قتیبة بن سعید قال: أخبرنا إسماعیل بن جعفر عن شریک بن أبی نمر عن عطاء بن یسار عن عائشة أنّها قالت: کان رسول الله صلی الله علیه [وآله] و سلّم یخرج من آخر اللیل إلی البقیع فیقول: السَّلامُ عَلَیکُمْ دَارَ قَومٍ مؤْمِنینَ... اللهُمَّ اغْفِرْ لأَهْلِ بَقِیعِ الغَرْقَدِ». حسن بن سفیان بر ما نقل کرده، گفت: قتیبة بن سعید در روایتی گوید: اسماعیل بن جعفر از شریک بن ابی نمر، از عطاء بن یسار و او از عایشه نقل کرده که: هر شب نوبت حضور پیامبر(ص) در خانه او بود، آن حضرت در اواخر شب راهی بقیع می شد و می فرمود: سلام و درود بر شما، خانه قوم مؤمن، خدایا اهل بقیع غرقد را بیامرز.

نیز چند اثر تراجمی و رجالی مثل الثقات؛ المجروحین من المحدثین و الضعفاء و المتروکین و مشاهیر علماء امصار دارد. او در این آثار محدثین، اصحاب و تابعین مدفون در بقیع را معرفی کرده است. از جمله در کتاب مشاهیر علماء امصار، یک بخش درباره عالمان و صحابه ساکن مدینه منوره دارد و به معرفی زندگی نامه، خدمات و آثار آنان می پردازد.

مآخذ

الاحسان بترتیب صحیح ابن حبان، کمال یوسف الحوت، بیروت، 1407ق؛ الاعلام، زرکلی، بیروت، دار العلم للملایین، 1986م، ج6، ص78؛ تذکرة الحفاظ، ج3، ص125؛ الثقات، ابن حبان، به کوشش سید عزیز بیک و دیگران، حیدرآباد دکن، 1393-1403ق؛ الصحیح، ابن حبان، به کوشش امیر علاءالدین، بی جا، 1414ق، ص 444؛ المجروحین من المحدثین و الضعفاء و المتروکین، ابن حبان، به کوشش محمود ابراهیم زاید، حلب، 1396ق؛ مشاهیر علماء امصار، ابن حبان، به کوشش م. فلا یشهامر، قاهره، 1959م؛ دائرةالمعارف بزرگ اسلامی، ج3، ص 303-305.

ابوخیثمه ← مالک بن قیس

مآخذ

دائرةالمعارف بزرگ اسلامی، ج1، ص 548-549؛ الطبقات الکبری، ابن سعد، به کوشش احسان عباس، بیروت، دار صادر، بی تا؛ فروغ ابدیت، جعفر سبحانی، قم، انتشارات اسلامی، 1363، ص 218؛ معجم رجال الحدیث، ابوالقاسم خویی، بیروت، 1403ق؛ وفیات الاعیان، ابن خلکان، بیروت، ماده ابورافع.

ابوزَعْنَه ← کعب بن عمرو

سکون)، منسوب به خُدره، مکانی در شبه جزیره عربستان (احتمالاً در محدوده یثرب) است. او در سال دهم پیش از هجرت در یثرب متولد شد. از راویان رسول اکرم(ص) و امام علی(ع) و امام حسن(ع) و امام حسین(ع) بود. او بسیار علاقه مند و معتقد به اهل بیت و حضرت زهرا و امام علی(ع) و دیگر ائمه(ع) بود. در بسیاری از غزوات همراه پیامبر اکرم(ص) بوده، به هنگام جنگ احد سیزده ساله بود که پدرش او را برای شرکت در جنگ خدمت حضرت معرفی کرد، اما پیامبر(ص) به دلیل خردسالی وی را معاف کرد و نپذیرفت. نیز از یاران خاص حضرت علی(ع) است که در زمان خلافت امام علی(ع)، فعالانه در کنار حضرت بود و در جنگ های صفین و نهروان شرکت داشت.

در سال 74ق درگذشت و در بقیع دفن شد. نیز گفته اند که در سال 64ق یعنی یک سال پس از واقعه ی حره درگذشت. ابن عساکر گزارش کرده که ابوسعید خدری به پسرش گفت مرا به بقیع ببر و در مکانی که کسی دفن نشده بود، هرگاه مرگ به سراغم آمد، مرا همان جا دفن کن. البته مزاری به نام او در استانبول شهرت دارد. احتمالاً چون در سلک عرفا و زهاد بوده، چنین مکانی را برای تکریم او برپا کرده اند.

ابو سعید به زهد و پارسایی و نیز فقاهت و دانش مشهور بود و از چهره های جذاب و مقبول جامعه مدنی و مدینه الرسول به شمار می آمد. در منابع اهل سنت از او به احترام یاد شده و او را امام مجاهد و مفتی مدینه لقب داده اند.

مآخذ

اختیار معرفة الرجال، الکشی، تهران، امیر کبیر، 1359ش، ص201؛ اسد الغابة، ابن اثیر، تهران، اسماعیلیان، 1382ش، ص 289؛ تاریخ مدینة دمشق، علی بن الحسین هبةالله، ج20، ص397؛ حلیة الاولیاء، ابو نعیم اصفهانی، قاهره، 1351-1357ق، ج1، ص369-371؛ دائرةالمعارف بزرگ اسلامی، ج 5، ص544-545؛ المدینة بین الماضی و الحاضر، ابراهیم بن علی العباس، مدینه منوره، 1392ق، ص137؛ وفاء الوفاء، سمهودی، به کوشش محمد نظام الدین الفتیح، مدینه منوره،2008م، ج3، ص236-237.

مآخذ

«خفتگان بر بقیع»، علی اکبر نوایی، میقات حج، ش66، زمستان 1387؛ اسدالغابه، ابن اثیر، قاهره، 1280ق، ج4، ص460؛ بقیع الغرقد، محمدامین الامینی، تهران، نشر مشعر، 1428ق، ص213؛ تاریخ حرم ائمه بقیع، محمدصادق نجمی، تهران، مشعر، 1391؛ التحفة اللطیفة، شمس الدین محمد سخاوی، مدینه، 2007م؛ تاریخ مدینه منوره، ابن شبه، ترجمه حسین صابری، تهران، مشعر، 1391، ص131؛ تاریخ مولد العلماء و وفیاتهم، ابن زُبَر، به کوشش محمد المصری، الکویت، 1410ق، ص43؛ دائرةالمعارف بزرگ اسلامی، ج5، ص558؛ الروضة المستطابة، به کوشش عادل عبدالمنعم ابوالعباس، مدینه، مکتبة الثقافة، بی تا، ص50؛ الطبقات الکبری، ابن سعد، بیروت، داراحیاء التراث العربی 1416ق/ 1995م، ج 8و7، ص 481-485.

دارالقلم، ص44؛ الطبقات الکبری، ابن سعد، بیروت، دارصادر، بی تا، ج5، ص155-157؛ مشاهیر علماء الامصار، ابن حبان، به کوشش فلایشهامر، قاهره/1379ق، ص64.

ابوسلمه بن عبدالاسد ← عبدالله بن عبدالاسد

و حاشیه ای که بجیرمی با عنوان تحفة الحبیب بر آن افزوده است، از منابع مهم فقه شافعی به شمار می روند. این دو متن توأماً در بولاق(1284ق) چاپ شده است.

چون ابوشجاع مقدمات سکرات را احساس کرد، خواست تا او را به مسجد رسول(ص) ببرند، پس در روضه ی شریف به پا ایستاد، و با اشاره به تربت آن حضرت، طلب آمرزش و استغفار کرد و در حالی که به گناهان خود اذعان داشت، خواهان رحمت و عفو بود و می گفت:

ای پیغمبر خدا، خداوند در وحی آسمانی به تو فرموده: اگر امت پس از آنکه بر خویشتن ستم کرده باشند به نزد تو بیایند، و آمرزش جویند، و پیغمبر برای آنان استغفار کند، هر آینه توبه آنان را خداوند مهربان خواهد پذیرفت. اینک ای رسول خدای، من به نزد تو آمده ام در حالی که بر گناهان خویش اذعان دارم و از تو امید شفاعت می برم. او پس از بازگشت از زیارت مرقد نبوی، در بستر بیماری رحلت نمود، او را در بقیع در نزدیکی مزار ابراهیم(ع) ابن رسول الله(ص) بخاک سپردند.

ابوشجاع از شخصیت بزرگ و از مشاهیر جهان اسلام در سده پنجم قمری بود و دفن امثال او در بقیع به اهمیت این محل می افزاید.

مآخذ

الاعلام، زرکلی، ج1، ص116؛ البلدان، یاقوت حموی، ج3، ص598-599؛ دائرةالمعارف بزرگ اسلامی، ج5، ص594-595؛ دولة السلاجقه، علی محمد الصلابی، بیروت، 1428ق، ص218؛ الذریعه، آقا بزرگ تهرانی، بیروت، 1403ق، ج24، ص410؛ سیراعلام النبلاء، ذهبی، به کوشش شعیب الارنؤوط، بیروت، 1406ق، ج18، ص616 و 19، ص27-28؛ طبقات الشافعیة، ابن قاضی شبهه، حیدر آباد دکن، 1399ق، ج2، ص30؛ فتح الغریب المجیب، ابن قاسم غزی، بغداد، مکتبة المثنی، ص3؛ کشف الظنون، حاجی خلیفه، ج2، ص1625؛ الکنی و الاقاب، عباس قمی، تهران، 1368، ج1، ص96 و ج17، ص1؛ المنتظم، ابن جوزی، حیدر آباد دکن، 1358ق، ج7، ص71؛ نامه دانشوران ناصری، جمعی از فضلاء، قم، دارالفکر، ج5، ص72.

تیراندازان زبردست ایشان به شمار می رفت. از آن جا که بانگی مهیب داشت، پیامبر(ص) نهیب او را بسیار کارآمد می دانست. وی در حجةالوادع حضور داشت و موی تراشیده رسول خدا را برای تبرک برگرفت.

اخلاقیات مطلوب مثل انفاق و صدقه دادن از او نقل شده است. او در پی نزول آیه 92 آل عمران/3: «لَن تَنالوا البِرَّ حَتّی تُنفِقوا مِمّا تُحِبّونَ...» نخلستانی آباد را که روبه روی مسجدالنبی داشت، به پیامبر واگذاشت و سپس به پیشنهاد ایشان، آن را برای خویشانش وقف کرد.

به دلیل مهمان نوازی این آیه درباره او نازل شده: «... ویؤثِرونَ عَلَی اَنفُسِهِم ولَو کانَ بِهِم خَصاصَةٌ ومَن یوقَ شُحَّ نَفسِهِ فَاُولئک هُمُ المُفلِحون...» (حشر/59، 9) و مسلمانانی را که در عین نیازمندی، دیگران را بر خود مقدم می دارند و از حرص و بخل دوری می ورزند، از رستگاران شمرده است. البته عبدالله بن مسعود نزول این آیه و رویداد پیش گفته را با شرحی بیشتر درباره امام علی(ع) دانسته است.

وی از گورکنان مدینه و عهده دار اجرای کفن و دفن اموات در بقیع بود. و پس از رحلت پیامبر(ص) قبر ایشان را کند و لحد را آماده ساخت. وی در زمان رسول خدا(ص) و پس از آن بسیار روزه می گرفت و از راویان احادیث پیامبر(ص) بود.

برخی درگذشت ابوطلحه را به سال 34ق در 70 سالگی در مدینه دانسته و گفته اند: عثمان بن عفان بر جنازه اش نماز گزارد. امّا بصریان معتقدند که در سفری دریایی در کشتی درگذشته و پس از هفت روز در جزیره ای مدفون شده است. وفات او را در سال های 32، 33، 34 و 51ق نیز گفته اند. ابوزُرعه دمشقی وفات او را در شام دانسته است.

مآخذ

الاستیعاب، ابن عبدالبر، به کوشش علی محمد البجاوی، بیروت، دار الجیل، 1412ق، ج2، ص552 و ج3، ص1034؛ اسدالغابه، ابن اثیر، بیروت، دارالکتاب العربی، ج3، ص180 و ج2، ص180 و ج5،ص234-235؛ الاعلام، زرکلی(م. 1396ق)، بیروت،دارالعلم للملایین، 1989م، ج3، ص33؛ انساب الاشراف، البلاذری، به کوشش سهیل زکار و ریاض زرکلی، بیروت، دارالکفر، 1417، ج1، ص573؛ الثقات، ابن حبان، الکتب الثقافیه، 1393م، ج2، ص158؛ دائرةالمعارف بزرگ اسلامی، ج5، ص650-651؛ الدر المنثور، السیوطی، بیروت، دار المعرفه، ج6، ص195؛ روض الجنان و روح الجنان، ابوالفتوح الرازی، به کوشش یاحقی و ناصح، مشهد، آستان قدس رضوی، 1375ش، ج4، ص427؛ الصافی، الفیض الکاشانی به کوشش اعلمی، تهران، صدرا، 1415ق، ج5، ص157؛ الطبقات الکبری، ابن سعد، بیروت، دار المعرفه،ج5، ص286؛ قاموس الرجال، محمدتقی التستری، النشر الاسلامی، 1415ق، ج4، ص552؛ المعارف، ابن قتیبه، به کوشش ثروت عکاشه، قاهره، دارالمعارف، ص271؛ مناقب آل ابی طالب، به کوشش گروهی از اساتید، نجف، المکتبة الحیدریه، 1276ق، ج1، ص337-348.

ابوطلحه قیس بن عاصم ← قیس بن عاصم منقری

ابوعبدالرحمان ← سهل بن ابی حثمه

شکستند. پیامبر میان او و خنیس بن حذافة سهمی، پیمان اخوت و برادری بست.

سریه ای در مدینه به نام «سریة قتل کعب بن اشرف» روی داد. این سریه در ماه ربیع الاول سال سوم هجرت، برای قتل کعب بن اشرف ترتیب داده شد.

کعب، شاعر بود و پیامبر و اصحابش را هجو می کرد و در اشعار خود کافران قریش را بر ضدّ مسلمانان برمی انگیخت. هنگامی که پیامبر به مدینه آمد، مردم مدینه ترکیبی از گروه های مختلف بودند. طوایف اوس و خزرج بیشترین جمعیت مسلمانان را تشکیل می دادند. طوایف دیگر (یهودیان و مشرکان) با این دو طایفه هم پیمان بودند. مشرکان و یهودیان مدینه پیامبر و اصحاب آن حضرت را به شدت آزار می دادند و خداوند متعال پیامبر خود و مسلمانان را فرمان به شکیبایی و گذشت می داد تا اینکه در مورد آنان آیه 186 آل عمران، نازل شد.

ابوعبس، صحابی پاکباخته پیامبر(ص) تا زمان خلافت عثمان در مدینه روزگار گذراند، او در سال 34ق در دوره خلافت عثمان، بدرود حیات گفت و در بقیع دفن گردید. به هنگام وفات هفتاد ساله بود و نماز میت او توسط عثمان خلیفه سوم برگزار شد.

مآخذ

البدایة و النهایة، ابن کثیر، بیروت، دار الفکر، 1407ق، ج4، ص50؛ تاریخ مولد العلماء و وفیاتهم، ابن زبر الریعی، به کوشش محمد المصری، الکویت، 1410ق/ 1990م، ص51؛ الطبقات الکبری، ابن سعد، به کوشش ریاض عبدالله عبدالهادی، بیروت، دار الحیاء التراث العربی، 1996م، ج3 و 4، ص237-238؛ الطبقات الکبری، ابن سعد، القاهره، مرکز الدراسات مصر، 1976م، ج3، ص616؛ عیون الأثر فی فنون المغازی و الشمائل، ابوالفتح محمد سید الناس، بیروت، دار القلم، 1404ق، ج1، ص 348.

ابوعلی قیس بن عاصم ← قیس بن عاصم مِنقری

فراغت یافت، ابوقتادة انصاری، با شصت یا هفتاد نفر از اصحاب رسول الله، به مدینه مراجعت نمود. ابوقتاده به محض ورود به مدینه، به دیدار عایشه شتافت و گفت و گوهایی میان آنان انجام گرفت. در پایان، عایشه گفت: ای ابوقتاده، نباید چیزی مانع آن شود که من سخن حقّی را درباره علی بن ابی طالب بگویم و آن این است که از پیامبر خدا شنیدم درباره علی فرمود:

«تفترق أمّتی علی فرقتین، تمرق بینهما فرقة محلّقون رئوسهم مخفّون شواربهم. یقرئون القرآن لاتتجاوز تراقیهم، یقتلهم أحبّ النّاس إلی وأحبّهم إلی الله تعالی».

امّتم به دو گروه تقسیم می شوند؛ گروهی از دین خارج می شوند، سرهایشان را می تراشند، شارب های خود را کوتاه می کنند، قرآن تلاوت می کنند ولی از حنجره شان تجاوز نمی کند. این گروه را کسانی می کشند که نزد من و خداوند محبوبترین بندگان خدایند.

چون عایشه اقرار به حقانیت علی(ع) کرد، ابوقتاده گفت: حال که می دانی علی محبوبترین آفریده خدا در نزد پیامبر و خداوند است اکنون چرا با او به مخالفت برخاسته ای؟ اما عایشه از پاسخ طفره رفت.

ابوقتاده در سال 48 یا 50 یا 54ق، پس از خلافت امیر مؤمنان و دوران امامت امام مجتبی(ع) در مدینه از دنیا رفت و در بقیع دفن گردید.

مآخذ

اسد الغابة، ابن اثیر، بیروت، دار احیاء التراث العربی، 1970م، ج1، ص120؛ انساب الاشراف، بلاذری، به کوشش محمد باقر محمودی، بیروت، 1394ق؛ دائرةالمعارف بزرگ اسلامی، ج6، ص185؛ الطبقات الکبری، ابن سعد، لیدن، 1904- 1918م.

ابوقیس ← کلثوم بن هدم

نام او؛ بدین صورت که هر راوی نامی برایش بیان کرده تا شبهه ای پیش نیاید که چرا این همه روایت به وسیله او نقل شده، تا در نتیجه، روایات وی، موهون و سست جلوه نکند. اما ابوهریره، نامی بود که پیامبر بر او نهاد.

ابوهریره در دو سال آخر عمر شریف پیامبر(ص) اسلام آورد. او در سال هشتم قمری همراه طایفه اشعری - که ابوموسی اشعری هم جزو ایشان بود - به مدینه مهاجرت کردند و در خیبر، هنگامی که قلعه فتح شد و غنایم جنگی جمع آوری و آماده تقسیم گردید، به پیامبر ایمان آورده، مسلمان شدند. ابوهریره آنگاه که چشمش به غنایم افتاد، از پیامبر(ص) تقاضای سهم کرد.

به نقل از بسیاری مورّخان، ابوهریره بعد از مسلمانی، مدتی در صفّه زندگی می کرد و همراه صفه نشینان بود. هنگام مسلمان شدنش سی ساله بود و حرص فراوانی در شنیدن سخنان پیامبر(ص) داشت.

با اینکه ابوهریره در سال هشتم قمری، مسلمانی برگزید و کمتر از دو سال در خدمت پیامبر(ص) بود، اما به حدّی روایت از آن حضرت نقل کرده که این کثرت نقل، او را در معرض اتهام قرار داده و بسیاری از مورخان و اهل حدیث، حتی از اهل سنت، در صحّت همه روایات او تردید دارند. تا آنجا که این قضیه، حتی مورد اعتراض عمر و عثمان قرار گرفت. علی(ع) هم او را به دلیل نقل این همه روایت نکوهش کرد.

پیامبر خدا(ص) پس از بازگشت از جِعرانه، علاء حضرمی را با جمعی، از جمله ابوهریره به بحرین، نزد منذر بن ساوی فرستاد و آنان منذر را به اسلام دعوت کردند. او اسلام آورده و در مسلمانی استواری گزید. همه بستگان منذر هم مسلمانی را برگزیدند. مسیحیان هم به دادن جزیه راضی شدند. علاء به ابوهریره گفت: پیامبر به من در حق تو سفارش کرد، بگو چه کاری از من برای تو ساخته است؟ ابوهریره گفت: مرا مؤذن خود قرار ده. ابوهریره مؤذن او شد و همچنان در بحرین بود تا اینکه علاء فوت کرد. عمر او را به حکومت بحرین برگزید، ولی پس از چندی مطالبی که با امانتداری وی سازش نداشت به عمر گزارش شد، لذا او را عزل نمود و عثمان بن ابی العاص را به جایش منصوب کرد.

پس از مراجعت از بحرین معلوم شد که ابوهریره چهارصد هزار دینار با خود آورده است.

ابوهریره به دلیل فضایل برجسته ای که در علی(ع) سراغ داشت، به ایشان علاقمند بود و آن حضرت را دوست می داشت و لذا حدیث غدیر را به طور مفصل نقل کرده و در مواقف مختلفی که از وی راجع به ماجرای غدیر پرسش کرده اند، کلّیت ماجرا را توضیح داده و خبر ائمه اثناعشر را با نام هر یک از امامان، از قول پیامبر خدا نقل کرده است. اما هنگامی که دوران معاویه رسید و حاکمیت به دست او افتاد و بخشش های هدفمند و سیاسی او آغاز شد، ابوهریره به سمت معاویه گرایش یافت، زمینه را برای تثبیت حاکمیت وی مهیا ساخت و اخباری را درباره او جعل و وضع کرد. در هر حال، ابوهریره به فرزندان ابوالعاص خدمات فراوان می کرده است.

ابوهریره، در وادی عقیق، یکی از ییلاق های مدینه قصری داشت و در آن درگذشت. فرزندان عثمان او را از قصرش به مدینه حمل کرده، ولید بن عتبة بن ابی سفیان امیر مدینه بر او نماز گذاشت و در بقیع به خاک سپرده شد. وفات ابوهریره در سال 57 یا 58ق رخ داد، که در این سال، سنش به 78 می رسید.

مآخذ

ابوهریرة، سید عبدالحسین شرف الدین، قم، انصاریان، بی تا، جم-؛ الاستیعاب فی معرفة الصحابة، عبدالبر اندلسی، بیروت، دار الجیل، 1412ق، جم-؛ الاصابة فی تمییز الصحابة، ابن حجر عسقلانی، بیروت، دار الجیل، 1992م، ج3، ص37؛ پیغمبر و یاران، محمدعلی عالمی، قم، چاپخانه علمیه قم، 1386ق،

ج1، ص 156و161؛ دانشنامه سیره نبوی، ج1، ص 558-561؛ الروضة المستطابة، به کوشش عادل عبدالمنعم ابوالعباس، مدینه، مکتبة الثقافة، بی تا، ص66-67؛ شرح نهج البلاغه، ابن ابی الحدید، بیروت، دار احیاء التراث العربی، 1987م، ج4، ص302.

نیز نک- : اهمیت ابوهریره

ص: 73

وهابیون در کتب خود، ساختن بنا بر قبر را بر اساس اینکه نوعی شرک است یا مشابه کارهای یهود و نصاری می باشد، حرام دانسته و معتقدند امت مسلمان بر این حرمت و انجام ندادن این فعل اجماع دارند. اما در مقابل وهابیون عالمان شیعه و سنی این ادعا را صحیح ندانسته و معتقدند که سیره عملی تمامی مسلمانان از تمامی مذاهب اسلامی و در طول تاریخ اسلام نشان می دهد که بر روی قبور صحابه، تابعین، علما و صالحان گنبد و بنا وجود داشته است و این حقیقت بیانگر اجماع عملی مسلمانان بر جواز ساختن گنبد و بنا بر روی قبور می باشد. زیرا اسلام احترام به انسان اعم از زنده و مرده را لازم شمرده و یک نوع احترام اینست که مقابر مسلمانان با ساختن بنا زیباسازی شود. ولی وهابیون با رها کردن قبور یا صرفاً یک قطعه سنگ بالای سر مزار نهادن، بدترین بی احترامی را به اموات مسلمانان عملی نموده اند.

خود وهابیون مانند محمد بن اسماعیل صنعانی به وجود سیره مسلمانان بر احترام به مردگان و مقابر مسلمانان و ساختن بنا اعتراف کرده و به ساختن گنبد، قبه، بارگاه و بنا بر روی قبور در تمامی سرزمین های اسلامی اقرار دارد و می گوید این سنت شرق و غرب کشورهای اسلامی را فرا گرفته است.

واقعیت این است که هیچ شهری از شهرهای مسلمانان خالی از گنبد و قبه نیست. در اکثر مساجد مسلمانان قبرهایی وجود دارد. هیچ عاقلی نمی پذیرد که ساختن قبه و گنبد و بنا بر روی قبور ممنوع و حرام باشد. قریب به اتفاق علمای اسلام در برابر این رسم، دست کم سکوت کرده و مردم را از چنین اموری منع نکرده اند؛ چون چنین عملی نوعی احترام به مردگان مسلمان است.

از مجموع آرای وهابیون این نکته را به راحتی می توان استفاده کرد که بر تحریم ساختن گنبد و بنا بر روی قبور ادعای اجماع کرده اند و در نقطه مقابل نه تنها این اجماع را درست نمی دانند بلکه کسانی مثل صنعانی به وجود سیره عملی تمامی مسلمانان از همه طبقات و در طول تاریخ اسلام و در تمامی کشورها و شهرهای اسلامی بر جواز این عمل اعتراف کرده و سکوت عالمان، قضات، مفتیان، مدرسان، اولیا، عرفا، امرا و حاکمان نیز مؤید این سیره و صحت این عمل است. در واقع اجماع و اتفاقی قوی تر و کامل تر از سیره عملی مسلمانان و متشرعین در طول تاریخ وجود ندارد و با وجود چنین سیره عملی، سخن از اجماع از سوی وهابیون، ادعایی گزاف و بیهوده است.

مآخذ

زادالمعانی فی هدی خیر العباد، ابن قیم جوزیه، مکه مکرمه، 1419ق، ج3، ص436؛ شناخت وهابیت، نجم الدین طبسی، قم، دلیل ما، 1391، ص761-762؛ مجموعة الفتاوی، ابن تیمیه، به کوشش عامر جزار و انور باز، بیروت، دارالوفاء، 1421ق، ج27، ص81.

بر منابع اهل سنت کتابی جامع تر ولی در چارچوب تفکرات و باورهای مورد قبول سلفی ها و وهابیون عرضه کند. از اینرو مثلاً در روایاتی که برای محاسن و فضایل بقیع آورده هیچ اشاره ای به بقعه ها و مقابر حسن بن علی(ع)، امام جعفر صادق(ع) و امام زین العابدین(ع) نکرده است. این کتاب شامل سه باب است: احادیث کلی مربوط به فضایل مدینه، احادیث فضائل مسجد نبوی، احادیث مرتبط با فضایل اماکن دیگر مدینه منوره.

ذیل باب سوم یک فصل به احادیث درباره محاسن و فضایل بقیع اختصاص داده است. این فضل شامل 16 حدیث نبوی درباره استغفار، مأموریت پیامبر(ص) در بقیع، طلب رحمت الهی، مقایسه بقیع با عسقلان و زیارت بقیع است. احادیث مربوط به تسویه قبور، ساخت بقعه و بنا روی قبور بقیع، توسل و شفاعت از قبور و مانند اینها در این مجموعه آورده نشده است. احتمالاً مؤلف این موارد را جزء محاسن بقیع نمی دانسته است.

مأخذ

الاحادیث الواردة فی فضائل المدینة، صالح بن حامد بن سعید الرفاعی، المدینة المنورة، دار الخضیری، 1418ق، مقدمه و ص596-614.

وهابیت برای توجیه اقدامات مردود و باطل خودشان در بقیع یعنی تخریب اماکن و مزارات آنجا، به چهار گونه روایت استناد کرده اند: روایت تسویه؛ روایت تشبیه به یهود و نصارا؛ روایت بناسازی؛ روایت مسجد.

در مقابل علمای مسلمانان استدلال ها و استنادهای آنان را باطل و ناپسند دانسته و اعلام کرده اند تخریب بقیع هیچ سند شرعی و دلیل روایی یا قرآنی ندارد. اینک گزارشی اجمالی از مستندات وهابیون و نقدهای مخالفان آنان عرضه می شود.

ابن الهیاج الاسدی از علی بن ابی طالب(ع) چنین نقل کرده است: الا ابعثک علی ما بعثنی علیه رسول الله(ص) أن لا تدع تمثالاً الا طمسته و لا قبراً مشرفاً الاسویته. یعنی علی(ع) خطاب به ابوهیاج اسدی می فرماید: همانطور که رسول خدا(ص) به من مأموریت داد، به تو مأموریت می دهم که تمثال (نماد بت پرستی و شرک) نمی یابی مگر آن را نابود کنی، و قبر برجسته نمی یابی مگر آن را مسطح نمایی.

این روایت به نام حدیث تسویه معروف است و یکی از ادله مهم وهابیون دال بر ضرورت تخریب قبور و آرامگاه ها می باشد. فقها و علمای حدیث از دو جهت محتوایی و سندی، نقدهای اساسی بر این حدیث نوشته اند. از نظر سند، ناقلانی که در سلسله اسناد آن هستند، تضعیف شده اند. برای نمونه، وکیع بن جراح رُواسی نیشابوری (129-196ق) از ناقلان این حدیث است و در کارنامه اش شراب خواری و قول به حلیت نبیذ (نوعی شراب) هست. ناقل دیگر سفیان بن سلیمان ثوری (97-161ق) است که او را مُدَلِّس، یعنی از کذابین و فریبکاران دانسته اند. نیز درباره دیگر ناقلان یعنی حبیب بن ابی ثابت تابعی و ابو وائل شقیق بن سلمه هم دیدگاه های منفی در بین علمای سنی و شیعه هست. اما مهم تر اینکه از نظر محتوایی، مفاد این روایت با مدعای وهابیون تناسب ندارد، چون کلیدواژه های این روایت در باب قبر عبارت اند از: مشرف، تسویه.

مشرف یعنی بالا آمده از سطح زمین و در شرح آن گفته شده در بین عرب جاهلی و یهود و نصارا رسم بوده که قبور را به صور «کوهان شتر» یا «گرده ماهی» و به اصطلاح مُسَنَم می ساختند. برخی مسلمانان هم این سنت را اجرا می کردند. ولی رسول الله می فرمود: قبور مسنم و به شکل کمر ماهی یا کوهان شتر نباشد بلکه اولاً صاف و ثانیاً اندکی از زمین بالا آمده باشد نه خیلی. کلمه تسویه هم به معنای مسطح سازی است.

اما مدعای وهابیون حرمت بناسازی و ساختمان سازی بر قبور است. اگر قبری در یک اطاق باشد ولی به شکل کوهان شتر نباشد، از نظر این روایت صحیح است؛ ولی به نظر وهابیون باز هم مشروع نیست.

روایت تشبیه به یهود و نصاری: روایاتی هست که عمل یهود و نصارا در مسجد قرار دادن قبور انبیاءشان را محکوم کرده و لذا مسلمانانی هم که چنین رفتارهایی انجام می دهند، محکوم می باشند. جندب می گوید از رسول خدا(ص) شنیدم که می فرمود: انّی ابرأ الی الله ... ألا وإنّ من کان قبلکم کانوا یتخذون قبور انبیائهم و صالحیهم مساجد، ألا فلا تتخذوا القبور مساجد، إنّی انهاکم عن ذلک (صحیح مسلم، ج1، ص198). یعنی پناه می برم به خدا... کسانی قبل از شما بودند و عادت داشتند قبور صالحین و انبیاء خودشان را عبادتگاه قرار می دادند. آگاه باشید که مبادا قبور را پرستشگاه کنید. من شما را از چنین رفتاری نهی می کنم.

مهم اینست که پرستش قبور حرام است ولی اگر بر قبری جهت تکریم و احترام، زیباسازی و بناسازی شود، دلیلی بر حرمت آن نداریم. چنانکه مقابر بزرگان اسلام مثل نبی اسلام و ائمه زیباسازی شده اند و بناهای زیبا و مجلل بر مزار آنها ساخته اند و سالها و قرن ها کسی اعتراض نکرد ولی از سده 12 و 13ق که وهابیون پیدا شدند، معتقد شدند اینها حرام است. مثلاً آستان مقدس امام رضا(ع) و ساختمان باشکوه آن قطعاً برای تکریم است و هرگز برای عبادت و پرستش امام نیست.

ص: 78

هیچ یک از زائران برای پرستش امام رضا(ع) به آستان قدس رضوی نمی روند بلکه برای پرستش خداوند و احترام به امام رضا(ع) و اینکه او یکی از مبلغان دین اسلام است، بدانجا می روند.

دسته سوم روایاتی است که ساختن بنا بر قبور را به ادعای وهابیون تحریم کرده است. آنان معتقدند بناهایی که قبلاً ساخته شده، بر اساس همین روایات باید تخریب شوند. برای نمونه جابر بن عبدالله انصاری از رسول خدا(ص) نقل کرده است: نهی رسول الله(ص) ان یجصص القبر و ان یعقد علیه و ان یبنی علیه (المستدرک علی الصحیحین، حاکم نیشابوری، ج1، ص384؛ سنن ابن ماجد، ج1، ص498).

و بالاخره دسته چهارم روایاتی است که از مسجد قرار دادن قبور نهی کرده و وهابیون معتقدند ساختن بقعه و آرامگاه و برپا کردن نماز و اجرای عبادت در آنجا مصداق «اتخاذ مسجد» و حرام است. از اینرو برای پیشگیری از چنین افعال حرامی، زمینه های آن را باید از بین برد. نتیجه گیری آنان در مورد بقیع این بود که بقعه ها و ساختمان هایی که روی مقابر ساخته شده باید تخریب می شد.

بیهقی در السنن الکبری(جلد 5)، مسلم در الجامع الصحیح(ج1) بابی در به نام «نهی اتخاذ قبور مساجداً» و نیز مانند آن در مجموعه های روایی دیگر آورده اند. اما علمای شیعه و اکثر فقیهان اهل سنت و مخالف وهابیت، این ادله را برای اجرای تخریب بقیع و دیگر اماکن نارسا و غیر مکفی دانسته اند و به تفصیل دیدگاه وهابیون را نقادی کرده اند.

حدیث شناسان از نظر سند و جرح و تعدیل اسناد این روایات و منابع را به تفصیل بررسی کرده و آنها را از این نظر ضعیف دانسته اند. دوم از نظر محتوایی و مفهومی، بی تردید منظور رسول خدا(ص) عبادت و پرستش قبر یا ساختن بنایی روی مزار و قبر تا در آنجا به پرستش قبر بپردازند، بوده است. اما در فرهنگ و تاریخ اسلام چنین هدفی وجود نداشت. در دوره رسالت، در منظر و مرآی رسول خدا(ص) بعضی از اموات در خانه و در اتاق شخصی خودشان دفن می شدند و در هیچ جا، رسول اکرم(ص) نهی نفرمود.

مآخذ

الجامع الصحیح (صحیح مسلم)، بیروت، 1377ق، ج1، همان ابواب؛ السنن ابن ماجد قزوینی، به کوشش محمد فؤاد عبدالباقی، بیروت، دار الفکر، 1406ق، همان ابواب. السنن الکبری، بیهقی شافعی، بیروت، دارالفکر، 1419ق، همان ابواب؛ شناخت وهابیت، نجم الدین طبسی، قم، دلیل ما، 1391، فصل ششم: بنایی بر قبور؛ الجامع الصحیح (سنن ترمذی)، محمد بن عیسی ترمذی، به کوشش احمد محمد شاکر، بیروت، دار احیاء التراث العربی، بی تا، باب البناء علی المقابر و باب اتخاذ القبور مساجداً؛ المستدرک علی الصحیحین، حاکم نیشابوری، به کوشش مصطفی عبدالقادر عطا، بیروت، دارالکتب، 1422ق؛ الوهابیة فی المیزان، جعفر سبحانی، قم، مؤسسه امام صادق(ع)، 1434ق/ 1391ش، جم-.

احادیث زیارت ← زیارت در منابع اهل سنت

نهادهای یهود، روحانیت و علمای دینی یهود یعنی احبار می باشد. اگر اسناد حضور این نهاد را تأیید کند، به دلالت التزامی به حضور یهود پی خواهیم بُرد.

طبق برخی از منابع، حضور آنان در مدینه را به عصر حضرت موسی(ع) یعنی حدود دوازده قرن قبل از میلاد برمی گردد. وقتی سپاه بنی اسرائیل برای دفع هجوم عَمالیقِ حجاز، به آن جا رفته بود، پس از پیروزی در آن منطقه ماندگار شد. اما بعضی دیگر این گزارش را نادرست می دانند.

گزارش های دیگر، اقامت آنان را به دوران حضرت داود و سلیمان(ع) در سده های 9 تا 10ق. م یا قرن ششم پیش از میلاد، هم زمان با حمله بُختُ النَّصْر، پادشاه بابل، به فلسطین و نابودی اورشلیم و اسارت بسیاری از ساکنان آن دانسته اند. بر این اساس، گروهی از یهودیان و احبار برای نجات جان خویش به حجاز آمده، در یثرب ساکن شدند. بیشتر مورخان آغاز سکونت یهودیان در حجاز را سال 70م و هم زمان با حمله تیتوس، امپراطور روم، به شهر بیت المقدس دانسته اند. در این زمان، گروهی از یهودیان و دانشوران آنان که بعدها قبایل اصلی یهود را در مدینه شکل داده اند، با فرار از چنگ ارتش روم، در حجاز ساکن شدند.

به نظر مورخ یهودی ولف سان(1)

و نیز موشه گیل(2)

باور به علائم مذکور در تورات برای پیامبر خاتم(ص) و اینکه پیامبری با مشخصات خاص خواهد آمد و انطباق آنها با محمد(ص) و تعیین یثرب به عنوان محل ظهور آن حضرت، نقش مهمی در جذب یهودیان به سفر یثرب و سکونت در این منطقه داشت.

رویکرد اسلام و قرآن در برابر احبار و یهود نشانگر اینست که، اینان در مدینه حضوری جدی و مؤثر داشته اند. قرآن کریم در آیات مکی مرتبط با اهل کتاب، بر نقاط مشترک و یگانگی منبع و هدف کتاب های آسمانی تأکید می کند. این بیان در مسیر همدلی میان پیروان ادیان آسمانی در برابر مشرکان بود. این آیات با این بیان که رسالت محمدی مؤید و مکمل رسالت پیامبران پیامبران پیشین است، همه اهل کتاب را به پیروی از قرآن و اسلام دعوت و به آنان یادآوری می کنند که نشانه ها و ویژگی های محمد(ص) در کتاب های خود آنان یافت می شود.

در آغاز یهود و علمای آنان در کنار مسلمانان همزیستی مسالمت آمیزی داشتند و رویارویی و برخورد مستقیم میان احبار و پیامبر(ص) در دوران مکه و سال های نخست مهاجرت به مدینه گزارش نشده است. البته بعدها مشرکین و منافقین، یهود را تحریک کردند و برخی تنش ها و درگیری ها پیش آمد.

وقتی دانشمندان حقانیت پیام الهی را دیدند، بسیاری از آنان اسلام را پذیرفتند. و بعضی هم راه عناد و انکار را پیش گرفتند. برخی از احبار با پی بردن به صداقت پیامبر گرامی(ص) در ادعای نبوت و سازگاری نشانه های پیامبر موعود در تورات با ایشان، به وی ایمان آوردند. از این میان، برجسته ترین افراد، عبدالله بن سلام، مُخَیریق و زید بن سَعنه بودند. حُصَین بن سلام یا عبدالله بن سلام نخستین دانشمند یهودی بود که در مدینه به پیامبر(ص) ایمان آورد و رسول خدا(ص) نام او را عبدالله نهاد. همین آرامش و فضای بدون کینه و عناد، بسیاری از یهودیان را جذب کرد تا به مدینه آمده و در آنجا مقیم شوند.

در سده های نخست اسلامی روابط و مناسبات مسلمانان با یهودیان مثل امروزه پیچیده و کینه توزانه نبوده است. در متون روایی هست که برخی امامان با یهودیان به گفت و گو و مباحثه می نشستند. این نشست ها فقط با حضور دانشمندان یهود یا احبار امکان پذیر بود. بهرحال احبار به عنوان یک قشر از جامعه یهود و یک نهاد ریشه دار و مؤثر در بین یهودیان آن دوره، حضور یهودیان را در شهر یثرب تثبیت کرده اند.

در منابع روایی، گزارش هایی درباره گفت وگوهای اعتقادی برخی از احبار با علی(ع) آمده است. بعضی از متفکران یهود پس از آن که پاسخ پرسش های خود را از خلیفه اول نگرفتند، در راه بازگشت با امام علی(ع) دیدار

ص: 80

کردند و درباره مکان خداوند از وی پرسیدند. امام خداوند را آفریدگار مکان و ظرف موجودات دانست و خود ذات الهی را فاقد ظرف و مکان و بزرگ تر از آن شمرد. آن گاه پرسید: اگر برای این سخن، دلیل و گواهی از کتاب خودتان بیاورم، مسلمان می شوید؟ سپس امام به گزارش برخی از کتاب های آنان اشاره کرد که روزی چند فرشته از جهت های گوناگون نزد موسی(ع) آمدند و همگی گفتند که از نزد خدا آمده اند. دانشمند یهودی پس از گواهی دادن به درستی این سخن، مسلمان شد. نیز برخی گزارش ها گویای اینست که حضرت علی(ع) در سال های سکوت و خانه نشینی برای کارفرمای یهودی کار می کرد و دستمزد دریافت می کرد. بهرحال یهود و یهودیان در دوره ای که اسلام ظهور کرد مثل امروز یک تابو نبودند و پیروان ادیان در کنار هم در مدینه به صورت مسالمت آمیز زندگی می کردند. بهرحال حضور یهود در مدینه حتی ارتباطات آنان در دهه های اول پس از بعثت، دلیل و سند مهمی بر اینست که آنان اموات خود را در بقیع یا مجاور آن دفن می کرده اند و از اینرو بقیع، آرامگاهی فرادینی بوده است.

مآخذ

الاحتجاج، ابومنصور الطبرسی، به کوشش سید محمد باقر، دار النعمان، 1386ق، ج1، ص312-313؛ الارشاد، المفید، به کوشش آل البیت(ع)، بیروت، دار المفید، 1414ق، ج1، ص201-202؛ الاعلاق النفیسه، احمد بن عمر، بیروت، دار صادر، 1892م، ص60؛ الاغانی، ابوالفرج الاصفهانی، به کوشش علی مهنّا و سمیر جابر، بیروت، دار الفکر، ج22، ص111-113؛ امتاع الاسماع، المقریزی، به کوشش محمد عبدالحمید، بیروت، دار الکتب العلمیه، 1420ق، ج3، ص355؛ الامثال، ناصر مکارم الشیرازی، قم، مدرسة الامام علی بن ابی طالب(ع)، 1421ق، ج1، ص312-313؛ البدایة و النهایه، ابن کثیر، به کوشش علی شیری، بیروت، دار احیاء، التراث العربی، 1408ق، ج2، ص47 و 327؛ تاج العروس، الزبیدی، به کوشش علی شیری، بیروت، دار الفکر، 1414ق، ج6، ص229؛ تاریخ مدینة دمشق، ابن عساکر، به کوشش علی شیری، بیروت، دار الفکر، 1415ق، ج29، ص111؛ تاریخ المدینة المنوره، ابن شبّة النمیری، به کوشش شلتوت، قم، دار الفکر، 1410ق، جم- ؛ تاریخ الیهود فی بلاد العرب، اسرائیل والفنسون، قاهره، مطبعة الاعتماد، 1927م، ص9؛ الطبقات الکبری، ابن سعد، بیروت، دار صادر، ج1، ص159؛ العین، خلیل، به کوشش المخزومی و السامرائی، دار الهجره، 1409ق، واژه حبر؛ لسان العرب، ابن منظور، قم، ادب الحوزه، 1405ق، ج4، ص157؛ مجمع البحرین، الطریحی، به کوشش الحسینی، تهران، فرهنگ اسلامی، 1408ق، واژه حبر؛ مجمع البیان، الطبرسی، به کوشش گروهی از علما، بیروت، اعلمی، 1415ق، ج1، ص113و 270 و 319 و ج6، ص313؛ مختار الصحاح، محمد بن عبدالقادر الرازی، به کوشش احمد شمس الدین، بیروت، دار الکتب العلمیه، 1415ق، ص71؛ مدینة یثرب قبل الاسلام، یاسین غضبان، بیروت، الرساله، 1413ق، ص63-66 و 75-81؛ المستوطنات الیهودیة علی عهد الرسول(ص)، احمد علی المجدوب، قاهره، الدار المصریة اللبنانیه، 1417ق، ص36؛ واژه های دخیل در قرآن مجید، آرتور جفری، ترجمه: بدره ای، توس، 1372ش، ص105-106.

مآخذ

تاریخ بیست ساله ایران، حسین مکی، تهران، نشر ناشر، 1361، ج4، ص94؛ دانشنامه دانش گستر، ج2، ص28-29؛ فرهنگ رجال و مشاهیر، ابوالفضل شکوری، قم، نشر عالم، 1377، ج1، ص235-236.

و 240 و 259 و 261 و 282 به بقیع می پردازد. عنوان های نسخه چاپی فراهم آمده مصحح است و تنها در چند مورد، مؤلف برای مطالب خود عناوینی برگزیده است. محتوای کتاب را به پنج بخش «مغرب تا عثمانی»، «حضور در پایتخت عثمانی»، «سفر حج»، «بازگشت از حجاز و سفر به فلسطین»، و «بازگشت به مغرب» می توان قسمت کرد.

نویسنده پس از انجام این سفر و مأموریت به فاس بازگشت و با اجازه پادشاه به شهر خود مکناس رفت. او در شوال 1202ق به مکناس رسید و این اثر را در یک ماه و نیم پاکنویس کرد. پایان بخش این سفرنامه، نامه هایی است که بین نویسنده و دوست فرهیخته اش ابوعبدالله محمد بن محمد بیجری مکناسی رد و بدل شده است. از این سفرنامه دو نسخه در الخزانة الحسنیه در رباط یافت می شود. محمد بوکبوط نسخه کامل تر را مبنای تصحیح خود قرار داده و مقدمه ای عالمانه و نیز فهرست های راهنما به آن افزوده است. این کتاب جایزه ابن بطوطه را دریافت نمود، از اینرو بخشی در معرفی این جایزه و برندگان آن، ضمیمه کتاب شده است. این کتاب را نخستین بار انتشارات دارالسویدی للنشر و التوزیع در ابوظبی و نیز المؤسسة العربیة اللدراسات و النشر المرکز الرئیسی در بیروت به سال 2003م در 421 صفحه، در قطع وزیری و در مجموعه موسوعة رحلات الحج به چاپ رسانده اند.

مآخذ

«الکاتب الوزیر محمد بن عثمان المکناسی»، مجله معهد المخطوطات، ج7، ج2، ص65؛ اتحاف اعلام الناس، عبدالرحمن بن زیدان، به کوشش التازی، دارالبیضاء، 1410ق، ج3، ص167 و ج4، ص159-163؛ احراز المعلی و الرقیب، مکناسی، به کوشش محمد بوکبوط، ابوظبی، دارالسویدی و بیروت، المؤسسة العربیة و عمان، دارالفارس، 2003م، مقدمه و جم- ؛ الاستقصاء لاخبار دول المغرب الاقصی، احمد بن خالد الناصری، به کوشش الناصری، وزارة الثقافة، 2001م، ج7، ص76؛ تاریخ مکه، احمد السباعی، مکه نادی مکة الثقافی، 1404ق، ص440 و 448؛ «رحلة المکناسی و چند سفرنامه حج و حجاز»، رسول جعفریان، میقات حج، ص164-166؛ المغارب فی العهد العثمانی، به کوشش عبدالرحمن، رباط کلیة الآداب، 1995م، ص39.

نیز نک- : رحلة المکناسی؛ مکناسی

شهرت وی موجب بود تا بسیاری بخواهند با او ملاقات نمایند، حتی فتحعلی شاه قاجار برای دیدار با او نامه ای به حاکم یزد نوشت و از وی خواست تا زمینه سفر احسایی را به پایتخت فراهم سازد. شیخ احمد در پی اصرار شاه راهی تهران و با استقبال گرم او روبه رو شد، اما اقامت در تهران را نپذیرفت و مجدداً به یزد بازگشت.

احسایی در سال 1229ق به قصد زیارت عتبات مقدسه، یزد را ترک گفت و در راه با استقبال مردم اصفهان و کرمانشاه روبه رو شد. او درخواست محمد علی میرزا، فرزند فتحعلی شاه، را برای اقامت در کرمانشاه پذیرفت. اقامت او در این شهر حدود 10 سال طول کشید؛ سپس به سال 1232ق همراه فرزندش شیخ عبدالله و جمعی از یاران عازم حج شد.

وی آثار فراوانی تألیف کرد؛ از او افزون بر 138 اثر در موضوعات مختلف بر جای مانده است. این آثار در 31 مجلد چاپ و منتشر شده است. ده جلد از آن در دست نیست. نام آورترین آثار او عبارت اند از: شرح الزیارة الجامعة الکبیره، شرح العرشیه، شرح المشاعر و کتاب جوامع الکلم.

حضور احسایی در ایران مخالفت هایی نیز در پی داشت. از جمله می توان به مخالفت برخی از روحانیون و نخبگان قزوین در سفر زیارتی او به مشهد اشاره کرد. ملا محمد تقی بَرَغانی (درگذشت1263ق)، معروف به شهید ثالث، شیخ احمد احسایی را تکفیر نمود. این تکفیر در پی گفت و گوی علمی میان آن دو بر سر معاد جسمانی و قانع نشدن برغانی از پاسخ های او صورت گرفت. انتشار این فتوا در میان حوزویان و فقیران کربلا موجب تشدید حملات علیه او شد. او برای اصلاح اوضاع و آرام ساختن حوزه ها فراوان کوشید؛ ولی این تلاش ها نتیجه نداد و وی از ماندن در کربلا منصرف شد. و پس از فروختن خانه و اثاث منزل، همراه خانواده اش برای زیارت خانه خدا و حرم پیامبر(ص) از راه صحرای شام به سوی حجاز حرکت کرد.

اما در دمشق بیمار شد و با شدت یافتن بیماری اش در نزدیکی مدینه، در محلی به نام هدیه در روز یکشنبه 21 ذیقعده سال 1241ق درگذشت. پسرش شیخ حسن بر جنازه او نماز گزارد و او را به مدینه برد و در قبرستان بقیع، پشت دیوار بقعه ائمه بقیع از سوی جنوب و زیر ناودان محراب در برابر بیت الاحزان به خاک سپرد. برخی زائران مانند فرهاد میرزا معتمد الدوله(درگذشت 1305ق) در سفرنامه های خود درباره آرامگاه وی مطالبی نوشته اند. تا پیش از تخریب بقاع متبرک بقیع به دست وهابیون، قبر احسایی مشخص و بر آن نرده ای از آهن و سنگ لوحی بوده است. درپی وفات وی در جاهایی از سرزمین های اسلامی، مراسمی برگزار شد. از جمله شیخ محمد ابراهیم کلباسی(درگذشت 1262ق) سه روز پیاپی برای او در اصفهان مجلس ختم برپا کرد.

اختلافات او با برخی از علما و متکلمان شیعه در موضوعات معاد جسمانی، معراج جسمانی، نقش امام در آفرینش و حیات هورقلیایی امام بوده است. احسایی با افکارش، انشعاب جدیدی در شیعه به وجود آورد و شیخیه به عنوان یک فرقه بر اساس افکار او پدید آمد که بعدها برخی از آنان بابی، ازلی و... شدند.

مآخذ

اعیان الشیعه، سید محسن الامین(م. 1371ق)، به کوشش حسن الامین، بیروت، دارالتعارف، ج2، ص591-593؛ الذریعة الی تصانیف الشیعه، آقابزرگ تهرانی، بیروت، دارالاضواء، 1403ق، ج1، ص188؛ رساله شرح احوال شیخ اجل احمد احسائی، شیخ احمد احسائی، ص3-5 و 18؛ 20-22 و 28؛ روضات الجنات فی احوال العلماء السادات، محمد باقر موسوی خوانساری(م. 1313ق)، تهران، مکتبة اسماعیلیان، 1390ق، ج1، ص94 و 220؛ ریحانة الادب، محمد علی مدرس تبریزی، تهران، خیام، 1374ش، ج1، ص78؛ سفرنامه میرزا محمد حسین حسینی فراهانی، فراهانی، به کوشش مسعود گلزاری، تهران، فردوسی، 1362ش، ص231؛ شهداء الفضیله، عبدالحسین بن احمد الامینی التبریزی، قم، دارالشهاب؛ شیخ احمد احسایی، مرتضی مدرسی چهاردهی، تهران، بنگاه مطبوعاتی علمی، 1334ق، ص32؛ الشیخیة نشأتها و تطورها و مصادر دراستها، محمد حسن آل طالقانی، بیروت، آمال للمطبوعات، 1420ق، ص251-273؛ شیخیگری بابیگری از نظر فلسفه، تاریخ و اجتماع، مرتضی مدرسی چهاردهی، ص21 و 38-39 و 52-55؛ قصص العلماء، میرزا محمد تنکابنی، بیروت، دارالمحجه، 1414ق، ص43-44؛ 51 و 288-304.

ص: 84

پایان نامه زیر نظر دکتر ابراهیم العاقب احمد بوده است. بعداً این پایان نامه با این مشخصات منتشر شده است:

احکام و خصائص الحرمین المکی و المدنی فی الفقه الاسلامی: دراسة مقارنة، علی احمد یحیی القاعدی، دو جلد، بیروت، مؤسسه الریان، 1429ق/ 2008م.

نویسنده در فصل آخر، یک مبحث مستقل به بقیع اختصاص داده است. مؤلف نخست آرای فقه شافعی را مطرح می کند. فقیهان شافعی رفتن روزانه به بقیع و زیارت قبور را مستحب می دانند. اما رفتن به بقیع در روزه جمعه را مستحب مؤکد می دانند. ایشان استغفار برای اموات، دعا برای مردگان، خواندن نماز و زیارت قبور در بقیع را نیز مستحب می دانند.

مؤلف سپس چند روایت از رسول خدا(ص) درباره فضائل بقیع آورده است. در یک روایت هست که عائشه از قول رسول خدا می گوید: جبرئیل آمد و به من امر کرد که برای اهل بقیع استغفار کنم(ان ربک یأمرک ان تأتی اهل البقیع فتستغفر لهم).

اما احادیثی که زیارت قبور را نهی کرده، مربوط به اوائل ظهور اسلام است ولی پس از اینکه اسلام و عقاید الهی در ضمائر آنها سیطره یافت، خداوند رسول خدا(ص) را مأمور به زیارت بقیع و قبور مردگان و استغفار برای آنان نمود.

مأخذ

احکام و خصائص احکام، بیروت، 1429ق، ج2، ص893-895.

در مدینه درگذشت و در بقیع به خاک سپرده شد.

مأخذ

التحفة اللطیفة فی تاریخ المدینة الشریفة، شمس الدین محمد سخاوی، مدینه، مرکز بحوث و دراسات المدینة المنورة، 2007م، ج1، ص345- 348.

احمد بن محمد البناء ← بناء، احمد بن محمد

احمد بن محمد القشاشی ← قشاشی، احمد بن محمد

وستنفلد را تکمیل کرد. چون وستنفلد پاره های کتاب ابن زباله را فقط از کتاب سمهودی استخراج کرده بود اما صلاح سلامه همه آثار پس از ابن زباله را جستجو کرد و تمامی پاره های آن را یافت و کتاب نسبتاً کاملی ساخت. این پایان نامه برای دریافت مدرک کارشناسی ارشد با مشخصات زیر عرضه شد:

اخبار المدینة النبویة من تاریخ ابن زبالة، جمع النصوص ودراسة المنهج، رسالة ماجستیر، مکة مکرمة، جامعه ام القری، 1421ق/ 2000م.

در مرحله بعد مرکز بحوث و دراسات المدینة المنورة در سال 1424ق این پایان نامه را با مقدمه ای از رئیس آن مرکز به نام عبدالباسط بدر با مشخصات زیر منتشر کرد:

اخبار المدینة، ابن زبالة، به کوشش صلاح عبدالعزیز زین سلامة، مقدمه عبدالباسط بدر، مدینه منوره، مرکز بحوث و دراسات المدینة المنورة، 1424ق/ 2003م، ص205-210.

این کتاب نخستین اثر مستقل درباره مدینه و نخستین پژوهش درباره بقیع است؛ از این جهت اهمیت فراوان دارد. بخش درباره بقیع آن در مقاله ای مستقل با عنوان «اخبار بقیع» نقل شده است. نیز در مقاله دیگری به نام «پاره های اخبار المدینه» به معرفی منابعی که این کتاب از آنها استخراج شده، پرداخته ایم.

مآخذ

تاریخ الادب العربی، کارل بروکلمان، ترجمه به عربی محمود فهمی حجازی و دیگران، قاهره، الهیئة المصریة العامة للکتاب، 1992، ج3 و 4، ص25؛ موسوعة مکة مکرمة و مدینة المنورة، اشراف احمد زکی یمانی، لندن، مؤسسه الفرقان، ج2، ص197-198؛ منابع مذکور در متن.

نیز نک- : پاره های اخبار المدینة

اخبار المدینه ← تاریخ مدینه منوره

زبیر بن عوام صحابی رسول خدا(ص) است. او در 172 ق در شهر مدینه چشم به جهان گشود. در 256 ق در مکه درگذشت و در قبرستان حَجون مکه به خاک سپرده شد. او از استادانی چون ابن زباله، سفیان بن عیینه و ابوالحسن مدائنی استفاده کرد. آثار فراوانی در زمینه تاریخ و جغرافیا به او منسوب است ولی در برخی فهارس قدیمی مثل فهرست ابن ندیم از اخبار المدینه یاد نشده است. از اینرو برخی در انتساب این اثر به زبیر تشکیک کرده اند، اما منابع بعدی از او منقولات فراوانی دارند؛ برای مثال فیروزآبادی در کتاب المغانم المطابة فی معالم المرطابَة فراوان از زبیر نقل کرده است. بسیاری از این منقولات درباره بقیع است. از اینرو می توان آرا و گزارش های زبیر را درکتاب های پس از او مطالعه کرد و به واقعیت ها دست یافت.

فؤاد سزگین هم معتقد است که او کتابی به نام اخبار المدینه داشته ولی قطعات آن در الاصابه ابن حجر قابل مطالعه است.

سزگین بیش از سی عنوان منبع درباره او معرفی کرده که نشانگر اهمیت شخصیت و تاریخنگاری او است.

مآخذ

الاصابة، ابن حجر، قاهره، 1429ق، ج3، ص471 و ج4، ص278- 279؛ تاریخ الادب العربی، فؤاد سرگین، تعریب محمود فهمی حجازی، قم، کتابخانه مرعشی، 1412ق، ج1 ق2، ص147- 148؛ الدرة الثمینة، ابن النجار، مدینه، 1427ق، جم- ؛ عمدة الاخبار، عباسی، مدینه، مکتبة العلمیة، جم- ؛ الفهرست، ابن ندیم، به کوشش رضا تجدد، تهران، ص123؛ معجم البلدان، حموی، بیروت، 1399ق، جم- ؛ معجم ما استعجم، عبدالله الکبری، بیروت، 1418ق، جم- ؛ معجم ما الف عن المدینة، عبدالرزاق الصاعدی، جده، 1417ق، ص26؛ المغانم المطابة، فیروزآبادی، ریاض، 1389ق، جم- .

ص23- 24 و 35 و جاهای دیگر؛ سیر اعلام النبلاء، ذهبی، بیروت، الرسالة، 1413ق، ج20، ص204- 205؛ شذرات الذهب، ابن عماد، به کوشش الارنؤوط، بیروت، دار ابن کثیر، 1406ق، ج6، ص175؛ وفاء الوفاء، السمهودی، به کوشش السامرائی، لندن، مؤسسه الفرقان، 1422ق، جم- .

اخبار مدینه، ترجمه خلاصة الوفاء ← خلاصة الوفاء

ص36؛ سنن ترمذی، به کوشش عبدالوهاب عبداللطیف، بیروت، دار الفکر، ج3، ص3؛ شرح نهج البلاغه، ابن ابی الحدید، بیروت، دار احیاء، ج4، ص 73؛ المسند، احمد بن حنبل، بیروت، بی نا، ج13، ص191.

نیروها در تخریب بقیع یا حمله به شهرها و اماکن مقدس دیگر را تأیید می کند. مسئولیت آموزش دینی اخوان بر عهده شیخ عبدالله بن محمد (از بازماندگان محمد بن عبدالوهاب) بود و او جزوه هایی بر اساس آثار و تفکرات ابن تیمیه، محمد بن عبدالوهاب و دیگر رهبران عقیدتی- فکری وهابیت تدوین و در اختیار اخوان می گذاشت. از اینرو اخوان کاملاً آمادگی هر کاری را داشتند، زیرا زیارت حتی صحابه در بقیع را ارتداد و کفر و شرک می دانستند. اخوان به تدریج تبدیل به یک نگرش و جریان فکری و اجتماعی در جامعه عربستان شد. البته همگی وحدت فکری و اتحاد رویه نداشتند و بین آنها اختلاف بود. مهم آنست که این جریان نوآوری های تمدنی و تکنولوژیکی مثل برق و ماشین سواری را حرام می دانست و تا حدی پیش رفتند که مؤسس اخوان یعنی ابن سعود عبدالعزیز پادشاه مقتدر عربستان را محکوم کردند و از او اطاعت نمی کردند. تا اینکه پس از حمله اخوان به پاسگاه های عراقی در 1346ق/ 1927م دولت عربستان مجبور شد آنان را رام و مطیع نماید. از اینرو بخشی از آنان را وارد ارتش کرد و بخشی به عنوان سازمان امر به معروف تشکل پیدا کردند. بخش دیگر از نیروهای اخوانی به خارج از کشور، در افغانستان، چچن و دیگر مناطق مورد نیاز به کار گرفته شدند. از اینرو این طرز فکر با تغییرات . گاه تعدیلات در القاعده، تداوم یافته است.

هم اکنون یکی از شعبه های فکر و اجتماعی وهابیت به نام اخوانیه شهرت دارد. یعنی وهابیت به شاخه های قبطیه، نوسلفیه، لیبرال ها و ملکیه و نیز اخوانیه تقسیم شده است.

مآخذ

تاریخ الدول الاسلامیة و معجم الاسر الحاکمة، احمد سعید سلیمان، مصر، 1969م، ج1، ص 225؛ تاریخ حرم ائمه بقیع، محمد صادق نجمی، قم، مؤسسه المعارف الاسلامیة، 1429ق، ص41؛ تاریخ عرب در قرون جدید، و. لوتسکی، ترجمه پرویز بابایی، تهران، 1356، 534-537؛ تاریخ معاصر کشورهای عربی، فرهنگستان علوم شوروی، ترجمه محمدحسین شهری، تهران، 1361، ج1، ص 259-260؛ «جریان های درون وهابیت»، سید مهدی علیزاده موسوی، سراج منیر، سال اول، ش4، زمستان 1390، ص 171-196؛ خلاصة الکلام فی بیان امراء البلد الحرام، احمد زینی دحلان، القاهره، 1305ق، ص278؛ دانشنامه ایران و اسلام، تهران، 1360، ج10، ص1347؛ دائرةالمعارف بزرگ اسلامی، ج2، ص30-31؛ الشیعه فی المملکة العربیة السعودیة، حمزة حسن، بیروت، دارالساقی، 2010م، ج2، ص145- 160؛ کشف الارتیاب، سید محسن الامین، بیروت، مکتبة الحرمین، 1382ق، ص55.

هدم آن واجب است. نیز تقدیم نذور برای قبور حرام است.

3. توسل و استشفا به رسول خدا و یا به نام حسن و حسین شرک و فاعل آن مشرک است. از اینرو کشتن و ریختن خونش و نیز مصادره اموالش و زنانش مباح و حلال است. شیعیان به عنوان مرتکب توسل و استشفا چنین وضعیتی دارند (ج2، ص152- 153).

آل سعود و رهبران دولت سعودی نیز هر چند همین باورها و عقاید را دارند ولی مصالح سیاسی مانع اجرای این وظایف است ولی اخوان چنین ملاحظاتی نداشتند و با شیعه عناد و جدال جدی داشتند.

اخوان موظف شده بودند، شیعیان را هر چند با استفاده از قوه قهریه اجبار نمایند که وهابیت را پذیرفته و از تشیع بازگردند؛ به شعائر اهل سنت و وهابیون ملتزم باشند و در مساجد وهابیون پشت سر ائمه جماعت وهابی نماز برپا دارند. شیعیان حق استفاده از سیگار و تنباکو حتی در خانه های خود را ندارند، حق برپایی هیچ اجتماع دینی را ندارند و اگر چنین مجالسی برپا کنند کشته می شوند. (ص157).

موارد فراوانی گزارش شده که شیعیان به اندک بهانه ای مثل پوشیدن لباس غیرضخیم توسط جوان شیعه، دفاع از امام جماعت و زعیمشان در مقابل اهانت اخوانی ها، به حبس، قتل، مصادره اموال و شکنجه محکوم شده اند (ص167- 180).

خلاصه اخوان با حداکثر خشونت و تعصب دینی با شیعیان رفتار کرده اند.

حمزه حسن در فصل دیگر (تدمیر الآثار التاریخیه) به نقش اخوان در انهدام و تخریب اماکن مذهبی و تاریخی شیعیان در بقیع و غیربقیع پرداخته است. او حوادث بقیع را به ترتیب سنوات به تفصیل گزارش کرده است (ج2، ص227- 255). مهم اینست که مؤلف بر اساس اسناد مهم چند کشور به ارائه گزارش و تحلیل و بررسی اقدام کرده است.

مأخذ

الشیعة فی المملکة العربیة السعودیة، حمزة حسن، بیروت، دارالساقی، 2010م، ج2، ص 143-189.

«إنّ من کان قلکم کانوا یتخذون القبور مساجد، فلاتتخذوا القبور مساجد، فإنّی أنهاکم عن ذلک»، «لعنة الله علی الیهود و النصاری اتخذوا قبور انبیائهم مساجد» و «لعن الله زوارات القبور و المتخذین علیها المساجد و السرج» (مجموعه الفتاوی، ابن تیمیة، ج2، ص81) چنین عملی را حرام و بدعت دانسته و به تخریب این مکان ها فتوا داده است.

ابن قیم جوزیه شاگرد و تربیت شده مکتب ابن تیمیّه، بناها و گنبدهای ساخته شد بر روی قبور بزرگان دین را مواضع و مکانهای شرک و طاغوت و از شعائر و نشانه های کفر و شرک و از بزرگترین امور منکر دانسته؛ و قبور ائمه(ع) را به بت های لات، عزی و منات تشبیه کرده است. او مدعی است این قبور در مشاهد شریفه پرستش و عبادت می شوند؛ از اینرو برای تخریب آنها، فتوا صادر کرده است. (زادالمعاد، ابن قیم جوزیه، ج3، ص436)

جبرتی یکی دیگر از وهابیان، ساختن قبه و بارگاه بر روی قبور انبیا و اولیا را از مصادیق تعظیم قبور و بدعت دانسته است. او معتقد است ساختن بنا و بارگاه بر روی قبور در زمان پیامبر اکرم(ص)، صحابه و تابعین مرسوم نبوده و از بدعت های مسلمانان به شمار می رود.

او قبور انبیا و اولیا را به بت های مشرکان و یهود و نصارا تشبیه کرده و مسلمانان را نیز بت پرست معرفی می کند و فتوای تخریب بناها و بارگاه ها و گنبدهای ساخته شده بر روی قبور انبیا و اولیا را به جمع کثیری از علما نسبت می دهد. (عجائب الآثار، عبدالرحمن بن حسن الجبرتی (1167- 1237ق)، ج2، ص590)

کتب کلامی و فقهی و مذهبی وهابیون پر است از چنین نکات و مباحثی و خلاصه اینکه چون ساختن بنا بر روی مقابر را به ادله روایی و اجماع جایز و مشروع نمی دانند، تخریب آن را واجب دانسته و رأی به تخریب بقیع دادند. یعنی ادله ای که به آنها تمسک شده عبارت اند از:

1- اجماع

2- روایت ابی الهیاج اسدی مشهور به روایت تسویه قبور

3- روایت جابر بن عبدالله انصاری مشهور به روایت نهی از ساخت بنا بر قبر.

4- روایت جندب مشهور به حدیث منع اتخاذ قبور به عنوان مسجد.

5- روایت عایشه مبنی بر لعن یهود و نصارا از سوی پیامبر(ص) به دلیل مسجد سازی بر قبور.

6- روایت لعن زوار قبور

7- بدعت و عدم سابقه در دوره اول تاریخ اسلام

8- روایت دال بر شرک دانستن هر نوع توسل، استغاثه، تبرّک جستن، استمداد، بوسیدن به دلیل اینکه این مواردی نوعی عبادت و پرستش است.

این ادله توسط عالمان شیعه و حتی دانشمندان اهل سنت به تفصیل بررسی و رد شده است. در این دانشنامه هم به لحاظ اهمیت این مبحث، برای هر یک از ادله هشتگانه وهابیون، یک مقاله مستقل اختصاص یافته است.

اما اجمالاً می توان گفت، نجم الدین طبسی در کتاب شناخت وهابیت، جعفر سبحانی در التوحید والشرک فی القرآن؛ ابوحامد بن مرزوق در التوسل بالنبی، احمد بن زینی اعلان در فتنة الوهابیة؛ جمیل صدقی زهاوی در الفجر الصادق فی الردّ علی منکری التوسل والکرامات، سید محسن امین عاملی در کشف الارتیاب به شبهات و هشت محور مزبور به تفصیل پاسخ مستدل گفته و این موارد را صرفاً شبهات و نه استدلال دانسته اند.

نیز حمزة الحسن به معرفی مستنداتی را که وهابیون به هنگام تخریب اماکن مقدس به ویژه بقیع به آنها استناد کرده پرداخته و حواشی حوادث را هم بررسی نموده است.

مآخذ

زادالمعانی فی هدی خیر العباد، ابن قیم جوزیه، مکه مکرمه، 1419ق، ج3، ص436؛ شناخت وهابیت، نجم الدین طبسی، قم، دلیل ما، 1391، ص755 به بعد؛ الشیعة فی المملکة العربیة السعودیة، حمزة الحسن، بیروت، دارالساقی، 2010م، ج2، ص 227-256؛ مجموعة الفتاوی، ابن تیمیه، به کوشش عامر جزار و انور باز، بیروت، دارالوفاء، 1421ق، ج27، ص81.

نیز نک- : توجیه تخریب بقیع

ص: 94

نمودند. او در هنگام رحلت، 75 سال سن داشت.

مآخذ

«خفتگان بقیع»، علی اکبر نوایی، میقات حج، ش 66، زمستان 1387، ص 121-122؛ دائرةالمعارف بزرگ اسلامی، ج8، ص 85-87؛ سیر اعلام النبلاء، ذهبی، به کوشش شعیب ارنوؤط و دیگران، بیروت، 1405ق؛ شواهد التنزیل، حاکم حسکانی، بیروت، مؤسسة الطبع و النشر، 1990م، ص 287-288؛ الطبقات الکبری، ابن سعد، بیروت، دار صادر، بی تا؛ الفتوح، ابن اعثم کوفی، حیدرآباد دکن، 1388ق؛ فروغ ابدیت، جعفر سبحانی، قم، چاپخانه دفتر تبلیغات اسلامی، 1362، ص 486؛ منهاج السنة النبویة، ابن تیمیه، قاهره، 1322ق.

بسیاری از فقیهان اهل سنت بر اساس سیره رسول خدا (ص) و امر خداوند، «اعمال بقیعیه» را مستحب دانسته اند. رسول خدا (ص) در هر زمان که فرصتی داشت یا حادثه ای بروز می کرد به بقیع می رفت. دعا می خواند، برای اموات طلب مغفرت می نمود، نماز بر پا می نمود؛ گاه به مراسم کفن و دفن اموات جدید می پرداخت. مجموعه کارها و اقوال حضرت در بقیع که به سیره بقیعیه حضرت مشهور است در بسیاری از منابع تاریخی و روایی گزارش شده است.

اما بنابر نقل قول عایشه از حضرت رسول (ص) جبرئیل نزد حضرت آمده و امر خداوند مبنی بر اینکه به بقیع برود و استغفار نماید را به ایشان ابلاغ می نماید. (قال رسول الله: لقد اتانی جبرئیل، فقال: ان ربک یأمرک ان تأتی اهل البقیع فتستغفر لهم).

امر خداوند که توسط جبرئیل ابلاغ شده و سیره رسول خدا (ص) مبنای حکم فقها دال بر استحباب رفتن به بقیع و طلب غفران است. در روایت ابومویهَبِه هم پیامبر(ص) از امر الهی به او برای رفتن به بقیع سخن گفته است. غیر از احادیث، آیات قرآن هم دال بر استحباب زیارت هست؛ البته زیارت مکه نه زیارت بقیع. جعفر سبحانی این آیات را معرفی کرده است(کتاب شفاعت و زیارت، ص125-127). تقی الدین سبکی شافعی از فقهای شافعی سده 8ق، در نقد آرای ابن تیمیه در زمینه زیارت قبور و زیارت مرقد نبوی کتاب شفاء السقام فی زیارت خیر الانام را نوشت.

فقهای شافعی و بعد از آن فقیهان حنفی اتفاق نظر بر استحباب رفتن به بقیع و انجام دعا، نیایش، استغفار و طلب رحمت و امثال اینها را دارند و نظریه فقهی مخالفی در بین آنان نیست. امّا فقیهان حنبلی و سلفی و بعداً وهابیون چون اساساً اهتمام به اموات را نوعی شرک می دانند، از اینرو رفتن به بقیع، قرائت ادعیه و به ویژه استشفا، شفاعت، توسل و زیارت را مکروه یا حرام می پندارند. البته تمامی حنابله با زیارت مخالفت ندارند؛ برای نمونه ابن قدامه حنبلی در المغنی، استحباب زیارت مرقد نبوی را قبول کرده است(ج33، ص588-589). فقیهانی که گرایش وهابی دارند زیارت را شرک دانسته و حتی از گفتن السلام علیک ایها النبی بر سر مرقد نبوی پرهیز دارند(توحید و شرک، ص164-165). البته اینگونه نیست که همه وهابیون فتوا به تحریم زیارت یا همه زیارت ها داده باشند. عبدالعزیز بن باز فقیه و مفتی مهم عربستان را سراغ داریم که بر استحباب زیارت مرقد نبوی فتوا داد(شفاعت و زیارت، ص139-140).

مآخذ

احکام و خصائص الحرمین، علی احمد یحیی القاعدی، بیروت، مؤسسة الریان، 2008م، ج2، ص895؛ توحید و شرک در نگاه شیعه و وهابیت، احمد عابدی، تهران، مشعر، 1391، ص164-165؛ شفاعت و زیارت، جعفر سبحانی، تهران، کانون اندیشه جوان، 1387، ص117 به بعد؛ صحیح مسلم، مسلم بن حسین قشیری، بیروت، دارالکفر، 1978م، ج7، ص40؛ فتح الباری فی شرح صحیح البخاری، احمد بن علی عسقلانی، بیروت، دارالکفر، بی تا، ج1، ص125؛ المجموع شرح المهذب، محیی الدین بن شرف النووی، بیروت، دارالکفر، 1344ق، ج8، ص275؛ المغنی ویلیه الشرح الکبیر، موفق الدین ابن قدامه و شمس الدین ابن قدامه مقدسی، بیروت، دارالکتاب العربی، بی تا، ج33، ص588-590.

نقلی این حکم و روایاتی که از رسول اکرم(ص) منقول است را فقها بررسی کرده اند.

فقهای امامیه گاه نه تنها استحباب اکید آن را مطرح نموده اند بلکه آن را از ضروریات این مذهب شمرده اند. اما برخی از اهل سنت قائل به استحباب آن برای مردان و حرمت آن برای زنان شده اند. ولی فقیهان امامیه چنین تفکیکی ندانسته اند. البته ادله و مدارک زیارت رسول اکرم(ص) از اموات و قبور بقیع یا مقابر شهدای احد و نیز تصریحات آن حضرت آنقدر زیاد است که بسیاری از عالمان اهل سنت را وادار کرده که حکم بر استحباب نمایند.

مآخذ

الأجوبة النجفیة، هادی کاشف الغطاء، قم، بوستان کتاب، 1429ق، ص63 به بعد؛ بقیع الغرقد، محمدامین الامینی، تهران، دار مشعر، 1428ق، ص 59-66؛ تذکرة الفقهاء، علامه حلی، قم، مؤسسه آل البیت، ج1، ص 53؛ ج2، ص 100؛ جواهر الکلام، محمدحسن نجفی، طهران، دارالکتب الاسلامیة، ج4، ص 300و321؛ دانشنامه جهان اسلام، ج3، ص 640؛ مستند الشیعة فی احکام الشریعة، احمد بن محمدمهدی النراقی، قم، مؤسسه آل البیت، ج3، ص 284و270.

باشد قطعاً سزاوار استغفار می باشند.

مآخذ

التعریف بما آنست دارالهجرة، المطری، مدینه منوره، المکتبة العلمیة، 1372ق، ص41؛ آثار اسلامی مکه و مدینه، رسول جعفریان، تهران، مشعر، 1378، ص328؛ الاحادیث الواردة فی فضائل المدینة، صالح بن حامد بن سعید الرفاعی، مدینه منوره، دارالخضیری، 1418ق، ص596- 615.

ترک مکه نمود. یعنی یکی از شش یا هفت نفر بیعت کننده در عقبه اول و یکی از دوازده نفر در عقبه دوم و یکی از هفتاد نفر در عقبه سوم بود. اینان را نقیب می نامیدند زیرا نماینده انصار برای بیعت با حضرت بودند. او از طایفه خزرج و ملقب به قدیم الاسلام و نقیب قبیله خودش بود. برخی منابع قدیمی سال وفات او را در سال نخست و برخی در سال دوم قمری ثبت کرده اند. رسول اکرم(ص) او را در بقیع دفن نمود. از اینرو اولین کسی از انصار بود که در بقیع دفن شد. پس از دفن اسعد بن زراره پیامبر(ص) دستور داد بقیع را از بوته های خار پاکسازی و زیباسازی کنند و این مکان را برای دفن اموات مسلمانان اختصاص داد.

گزارش ابن زبر: ابوامامة اسعد بن زرارة بن عُدس نخستین کسی است که در سال اول قمری در بقیع دفن شد. اما نکات مهمی در اینجا قابل تأمل است. ابن زبْر در سال اول قمری (سنة إحدی) ابتدا می نویسد: فیها مات ابوأمامة اسعد بن زرارة بن عُدس فی شوال ودفن بالبقیع. در سطر بعد می نویسد: فیها قدم رسول الله(ص) المدینة یوم الاثنین اثنی عشرة لیلة خلت من شهر ربیع الاول.

ربیع الاول ماه سوم و شوال ماه نهم از ماه های قمری است. یعنی شوال از نظر ترتیب ماه های قمری بعد از ربیع است. به عبارت دیگر حادثه نخست در سال اول قمری، و هجرت رسول اکرم(ص) به مدینه در ماه ربیع، سپس حادثه بعدی یعنی مرگ اسعد بن زرارة در ماه شوال بوده است. اما چرا مؤلف (ابن زبْر) اول مرگ اسعد را گزارش کرده، سپس به سراغ هجرت و ورود رسول اکرم(ص) به مدینه رفته است؟

با اینکه علی القاعده باید حوادث هر سال را به ترتیب تاریخ وقوع آنها ثبت و گزارش می کرده است. چون سبک و ساختار کتاب او کُرنولوژیک است.

آخرین حادثه سال اول قمری یعنی رحلت اولین مسلمان در مدینه را اینگونه گزارش کرده است: اول من مات من المسلمین بالمدینة صاحب منزل رسول الله(ص) ابوقیس کلثوم بن الهَدْم ثم من بعده ابوامامة اسعد بن زراره. یعنی اولین مسلمانی که در مدینه در سال نخست قمری فوت کرد، صاحب خانه ای است که رسول الله به هنگام ورود به مدینه در جریان هجرت به آن خانه وارد شد. یعنی پیامبر(ص) از مسیر مکه به طرف مدینه نخست، به قباء رسید. در قبا به خانه ابوقیس کلثوم بن الهَدْم وارد شد و حدود ده روز در آنجا اقامت داشت. سپس به مدینه رفت و به خانه ابوایوب خالد بن زید النجاری وارد شد.

یک نکته دیگر اینکه ابن زبر، پس از گزارش فوت ابوقیس کلثوم در مدینه به عنوان نخستین مسلمان در سال نخست، نگفته او در کجا دفن شد. آیا در بقیع دفن شد یا در یکی از قبرستان قدیمی شهر یثرب دفن شد.

مآخذ

اخبار مدینه ترجمه خلاصة الوفاء، سمهوی، به کوشش سید کمال حاج سید جوادی، تهران، مشعر، 1376، ص291؛ اسد الغابة فی معرفة الصحابة، ابن اثیر جزری، قاهره، المطبعة الوهبیة، 1386ق، ج1، ص86-87؛ الاصابة فی تمییز الصحابة، ابن حجر عسقلانی، قاهره، 1323ق، ج1، ص50؛ تاریخ مولد العلما و وفیاتهم، ابی سلیمان محمد بن عبدالله بن زُبَر الربعی، به کوشش محمد المصری، الکویت، مرکز المخطوطات والتراث والوثائق، 1410ق، ص 27؛ دائرةالمعارف تشیع، تهران، 1371، ج3، ص383؛ الروضة المستطابة، به کوشش عادل عبدالمنعم ابوالعباس، مدینه، مکتبة الثقافة، بی تا، ص33.

(گاه او را اعرج نامیده اند یعنی دارای پای ناتوان) و دیگری عبدالله افطح. اسماعیل، آگاه به علوم بسیاری بود که از محضر پدرش فرا گرفته بود، به همین دلیل گروهی به باطل گمان بردند که پس از امام صادق(ع) او امام شیعیان است، در حالی که تعیین دوازده امام توسط خداوند بوده و ملاک هایی که انسان ها مشخص می کنند، کافی و صحیح نیست.

اسماعیلیه یا باطنیه که از فرق منشعب از شیعه می باشند، حدود قرن دوم قمری از اثنی عشریه جدا شدند. انشعاب این فرقه بر سر امامت اسماعیل بن جعفر(ع) بود؛ و در دوره های بعد، ملل و نحل نویسانی چون حسین بن موسی نوبختی نام «اسماعیلیان» را بر آنها نهادند.

متون تاریخی و منابع فرقه اسماعیلیه، دارای تشتت و پراکندگی به گونه ای است که نمی توان به آنها اعتماد کرد. اسماعیلیه را عقیده بر آن است که بعد از امام جعفر صادق(ع) چون پسرش اسماعیل بزرگترین فرزند آن حضرت است، امامت اختصاصاً به او منتقل شده و او آخرین امام و حجت خدا است امام صادق(ع) پیوسته با عقاید آنان به مخالفت پرداخت و به امامت فرزند گرامی اش، موسی بن جعفر(ع) تصریح کرد.

متأسفانه دسیسه های تاریخی سبب شد که برخی از راویان آن دوره، با جعل احادیثی، نصّی جعلی را بر امامت وی از ناحیه امام صادق(ع) نقل نمایند؛ از جمله راویان کاذب در این مورد، می توان به جعفر بن منصور الیمن اشاره کرد که بدون ذکر سلسله راویان، احادیث غیر مشهوری را درباره امامت اسماعیل و نصّ بر وی آورده است. البته در احادیث ساختگی مربوط به اسماعیل، اضطراب وجود دارد و از نظر تاریخی مشخص است که هیچگونه اعتمادی بر آنها نیست که به دلایل چندی در این باب می توان اشاره داشت: اسماعیل در زمان حیات امام صادق(ع) درگذشت و آن حضرت امامت وی را آشکارا رد می کرد و این دلیل بر این است که آن حضرت، او را امام بعد از خود معرفی نکرده اند. در این زمینه می توان به حدیث منقول از فیض بن مختار اشاره کرد. و بنابراین، فرقه اسماعیلیه مبارکیه قائل به امامت فرزند او محمد بن اسماعیل، به عنوان امام هفتم و آخرین حجت الهی بوده اند.

از جمله مسائلی که درباره اسماعیل از منابع امامیه برمی آید این است که وی با همه جایگاه والایی که داشته گاه از خود رفتارهایی بروز می داده که شایستگی نداشته و با شأن رفیع و ویژه و آمیخته با رازهای مهم تناسب نداشته؛ یعنی برخی از پرسش ها را به درستی نمی توانسته پاسخ دهد و از اسرار غیبی اطلاعی نداشته است.

امام صادق(ع) پس از مرگ اسماعیل، هنگامی که وی را در کفن نهادند، به بسیاری از شیعیان امر فرمودند که بروند کفن را بگشایند و ببینند که اسماعیل وفات یافته و از دنیا رفته، تا برای همه معلوم گردد که اسماعیل حجت خدا نبوده است. بنابراین، امامت به وی منتقل نشده، به دلیل اینکه هر امامی باید نص بر امامت امام بعدی داشته باشد و اموری که حضرت انجام دادند، برای توجه دادن شیعه به این حقیقت بوده که وی امام شیعیان نمی باشد. زرارة بن اعین می گوید: امام صادق(ع) به من فرمود:

زراره برو و داود رقّی، حمران بن اعین و ابوبصیر را باخبر کن تا بیایند. در همین حال، مفضل بن عمر نیز وارد شد. من رفتم و نامبردگان را خبر کردم. به تدریج افراد دیگری وارد منزل شدند تا اینکه به سی نفر رسیدیم. امام(ع) خطاب به داود رقّی فرمودند: «پارچه را از صورت اسماعیل کنار بزن. داود پارچه را کنار زد. امام(ع) از وی پرسیدند: داود، اسماعیل زنده است یا مرده؟ داود عرض کرد: مولای من او مرده است. امام از فرد فرد حاضران در مجلس خواست همین کار را انجام دهند و همه آنان نیز پاسخشان این بود که اسماعیل از دنیا رفته است. امام در پایان فرمود: خدایا گواه باش. سپس دستور دادند که او را غسل دهند و حنوط کنند و در کفن بپیچند. آنگاه امام به مفضل فرمود: کفن را از صورت اسماعیل کنار بزن. او چنین کرد. حضرت پرسیدند: زنده است یا مرده؟ مفضل گفت: مرده

ص: 102

است. حضرت فرمودند: خدایا گواه باش. پس از اینکه جنازه را در قبر نهادند. امام دوباره همین سئوال را از همه پرسیدند و همه پاسخ دادند او مرده است. امام فرمود: خدایا شاهد باش، شما نیز گواه باشید کسانی که دنبال باطل هستند، به زودی شک و شبهه می کنند و می خواهند نور خدا را با دهن هایشان خاموش سازند.

وقتی اسماعیل دفن شد، امام از حاضران در تشییع پرسیدند: مرده ای که غسل و کفن شد و در این قبر به خاک سپرده شده کیست؟ همه گفتند: اسماعیل. امام گفت: خدایا گواه باش!

آن حضرت همه این کارها را به این جهت انجام دادند که منحرفان و مدعیان امامت برای اسماعیل، یقین یابند که وی از دنیا رفته و پس از او جریان انحرافی خود و عقاید باطلشان را ترویج ننمایند و فسادگری نکنند.

امام صادق(ع) به فرزندش اسماعیل به شدت علاقه داشت و در فراق ایشان فراوان می گریست. اسماعیل با اهل خویش در منطقه عُریض مدینه زندگی می کرد. پس از درگذشت مردم تابوت او را به سوی شهر مدینه حمل کردند و در بقیع یا در مجاورت بقیع به خاک سپردند. درباره تاریخ درگذشت اسماعیل هم اختلاف است و از 133ق تا چند سال نوشته اند (دائرة المعارف بزرگ اسلامی، ج8، ص648). به هنگام مرگ اسماعیل، پدر بزرگوارش امام صادق(ع) در قید حیات بود تا اینکه در سال 143ق، درگذشت و در بقیع دفن کردند.

مقبره اسماعیل دارای گنبد و بارگاه و بقعه بوده است. در مقاله «مرقد و بقعه اسماعیل» به این جنبه او پرداخته ایم.

بر اساس یک گزارش، در دوره متأخر به دلیل تغییر و تحولات در دیوارها و اطراف بقیع، قبر اسماعیل خارج از بقیع یعنی سمت مقابل درِ کنونی بقیع و مقابل قبور ائمه قرار گرفت. این مقبره در سال 1395ق بر اثر توسعه مجدد، تخریب شد. ولی گفته می شد چون جنازه او صحیح و سالم بود به ناچار وی را درون بقیع، در مجاورت قبور شهدای حرّه و احد مدفون ساختند.

مآخذ

«اسماعیل بن جعفر»، مسعود حبیبی مظاهری، دائرةالمعارف بزرگ اسلامی، ج8، ص 647-651؛ «اسماعیلیه»، فرهاد دفتری، دائرةالمعارف بزرگ اسلامی، ج8، ص 681-702؛ اعلام الوری باعلام الهدی، طبرسی، قم، مؤسسه اهل البیت، 1417ق، ص284؛ بحار الانوار، علامه مجلسی، بیروت، دار الکتب العلمیة، 1987م، ج48، ص14؛ تاریخ اجتماعی ایران، تهران، نشر کسری، 1368ش، ص126؛ تاریخ و عقاید اسماعیلیة، میثم تارم، کرمان، مرکز کرمان شناسی، 1381ش، ص40 به بعد؛ عمدة الطالب فی انساب آل ابی طالب، احمد بن علی بن مهنا، تهران، ستاره، 1383ش، ص233؛ کمال الدین، صدوق، قم، مؤسسه النشر الاسلامی، 1363ش، ص 68-69؛ مناقب آل ابی طالب، ابن شهر آشوب، نجف اشرف، مطبعة حیدریة، 1956م، ص 229.

نیز نک- : مشهد کبیر؛ مرقد اسماعیل

اسماعیل، زیارت نامه ← زیارت، متون

محرمانه سفارت ایران در جده در 23 اردیبهشت 1331 در موضوع کمک ایرانیان برای تعمیر قبور است. سند پنجم نظریه کارشناسی سفارت خانه های ایران در قاهره، کراچی و جده در خصوص تعمیر قبور بقیع به درخواست وزیر امور خارجه مورخه 23 دی ماه 1332 است. سند ششم گزارش سفارت ایران در جده به تاریخ 21 مهرماه 1341 است. سند هفتم توصیه اداره اول سیاسی وزارت امور خارجه برای مقامات مسئول مذاکره با عربستان در زمینه بقیع است. این کتاب شامل چهار فصل است و فصل چهارم تماماً درباره بقیع می باشد. اما فصول دیگر فقط متضمن مباحث پراکنده درباره بقیع است.

مأخذ

اسناد روابط ایران و عربستان سعودی، علی محقق، تهران، مرکز اسناد و تاریخ دیپلماسی، 1379، ص 249- 261.

عالم زاده، وقف میراث جاویدان، ش3، پاییز 1372، ص44- 45؛ وقف کارآمد، محمد نوری و سید مصطفی مطبعه چی، تهران، 1392، ص50-55؛

الاسواف، بقیع ← بقیع الاسواف

شیعه امامیه تا اسماعیلیه، زیدیه و غیره در بین آنان طرفدار داشت. یکی از خدمات عقیدتی و فرهنگی اشراف در منطقه این بود که شیعه را در لایه های اجتماعی نهادینه کردند به طوری که هم اکنون پس از چند قرن تبلیغات و فشارهای سنگین وهابیت، هنوز جامعه شیعی مدینه، پایدار و مستحکم است.

خط مشی اشراف با دولت های منطقه و همسایگان در هر دوره متفاوت است. در دوره فاطمیان آنان با سران فاطمیان ارتباطات فرهنگی، داد و ستد اقتصادی و روابط مذهبی داشتند. اشراف به مصر می رفتند، در الازهر تحصیل می کردند و از امکانات مالی و اقتصادی فاطمیان برای توسعه مدینه و عمران بقیع استفاده می کردند اما چون در همین دوره دولت ایران سنی مذهب بود، با ایران روابط خاصی نداشتند. برعکس در دوره صفویه، مسافرت و جهانگردی و رابطه فرهنگی و اقتصادی آنان با ایران توسعه یافت. اشراف کاروان های زیارتی به مشهد و قم اعزام می کردند، در مدارس علمی ایران تحصیل و از امکانات اقتصادی ایران برای توسعه بقیع استفاده می کردند و در عوض امیران ایرانی و درباری ها و خانواده های آنان می توانستند پس از فوت در بقیع دفن شوند. حتی در دوره ایلخانی و امیرچوپان چنین روابطی وجود داشت.

امیرالامرای ایلخانان در مدینه کارهایی انجام داد، برای زایران مدینه و بقیع حمام ساخت و مدرسه ای به نام چوپانیه دایر کرد. در عوض پس از مرگ در بقیع به خاک سپرده شد.

اشراف قسمتی از بقیع را به اموات خود و خانواده های خودشان اختصاص داده بودند. این قسمت در کنار دیوار غربی بقیع و دارای سقف بود. به زبان محلی به آن فسقیه یا طاجن می گفتند. اما در تخریب های بقیع توسط وهابیون، این قسمت هم از بین رفت.

از نظر نسب شناسی، هم اکنون تیره هایی از حسینی ها در مدینه باقی مانده اند. اینان به نام های حسینیه، شداقمه، شیاهین، العلی، شهیل، آل عساف، آل زهیر و آل مبارک شناخته می شوند. گاه با نام های منسوب به ائمه(ع) نام گذاری شده اند. یک خاندان از شاخه های حسینیه، جعافره یعنی از نسل امام جعفر صادق(ع) و منسوب به امام موسی کاظم(ع) اند. از نظر جغرافیای شهری، در دهه های اخیر، ساختار شهری مدرن همه مناسبات پیشین را بر هم زده است ولی هنوز خانواده ها و طایفه هایی از شیعیان در مناطق عوالی، مشربه ام ابراهیم و قربان زندگی می کنند.

درباره شیعیان مدینه و اشراف حسینی تحقیقاتی منتشر شده ولی هنوز جای کار و تحقیق بیشتر هست. کتابهای مستقل و تک نگاشته هایی درباره این اشراف مدینه نوشته اند. برخی از آنها را خود مورخین و دانشمندان اشراف مدینه نوشته اند، چون از اشراف دانشمندانی برخاستند؛ از جمله: سید مهنا بن سنان بن عبدالوهاب، قاضی نجم الدین نویسنده کتاب المسائل المهنائیه، سید بدرالدین حسن، سید حسن بن علی مشهور به ابن شدقم، سید احمد بن سعد بن علی بن شدقم نقیب (درگذشت 988ق) و حسین بن یحیی حربی قاضی مدینه. برخی از تک نگاشته های درباره آنان عبارت اند از: النخبة الثمینة فی نسب اشراف المدینه از سید علی بن علی نقیب شدقمی و تحفة الریاض فی انساب الاشراف المدینه از سید ضامن بن شدقم حسینی.

مآخذ

اطلس شیعه، رسول جعفریان، سازمان جغرافیایی نیروهای مسلح، 1387ش، ص415- 417؛ اعیان الشیعه، سید محسن الامین (درگذشت 1371ق)، به کوشش حسن الامین، بیروت، دار التعارف، ج1، ص208؛ بغیة الراغبین، سید عبدالحسین شرف الدین، بیروت، الدار الاسلامیه، 1411ق، ج2، ص197- 198؛ تاریخ امراء المدینه، عارف عبدالغنی، دمشق، دار کنان، ص134؛ تاریخ المدارس الوقفیه، طارق بن عبدالله، مدینه، الجامعة الاسلامیه، 1423ق، ص484؛ تاریخ المدینة المنوره، ابن فرحون (درگذشت 769ق)، به کوشش شکری، بیروت، دار الارقم، ص195؛تحفة الازهار و زلال الانهار، ضامن بن شدقم الحسینی (درگذشت 1090ق)،

ص: 106

به کوشش الجبوری، تهران، میراث، 1420ق، ج1، ص506 و 509، ج2، ص400 و 450 و ص336- 339؛ التحفة اللطیفة فی تاریخ المدینه، شمس الدین السخاوی (درگذشت 902ق)، بیروت، دار الکتب العلمیه، 1414ق، ج1، ص56- 57 و 297 و 381 و ج2، ص378 و 399؛ تحفة المحبین و الاصحاب، عبدالرحمن الانصاری (درگذشت 1195ق)، به کوشش العرویسی، تونس، المکتبة العتیقه، 1390ق، ص56؛ الشیعة فی المدینة المنوره، عبدالرحیم بن حسن بن محمد حربی، سید الشهداء 1422ق، ص27 و 170؛ عمدة الطالب، ابن عنبة (درگذشت 828ق)، به کوشش آل الطالقانی، نجف، المکتبة الحیدریه، 1380ق، ص335 و 337- 338؛ المدینة المنورة فی العصر المملوکی، عبدالرحمن مدیرس، ریاض، مرکز الملک فیصل، 1422ق، ص196- 197؛ مرآة الحرمین، ابراهیم رفعت پاشا (درگذشت 1353ق)، قم، المطبعة العلمیه، 1344ق، ج1، ص260؛ المغانم المطابه، محمد الفیروزآبادی (درگذشت 817ق)، المدینه، مرکز بحوث و دراسات، 1423ق، ج3، ص1311 و 1184و 1208؛ موسوعة مکة المکرمة و المدینة المنوره، احمد زکی یمانی، مصر، مؤسسة الفرقان، 1429ق، ج1، ص134 و 139 و ص158- 159 و ج2، ص588؛ النجوم الزاهره، ابن تغری بردی الاتابکی (درگذشت 874ق)، مصر، وزارة الثقافة و الارشاد القومی، ج9، ص272- 273.

این نوشته بسیار اصولی و دارای نکات کارشناسی شده است تا آنجا که می توان گفت در تاریخ حوادث عربستان و تخریب های وهابیت هیچ اطلاعیه ای به اندازه آن جذاب و دقیق نبوده است. نویسنده اطلاعیه اینگونه آغاز می کند: «به اهالی مملکت و عموم مسلمین اعلام می شود: تعدیات و تجاوزاتی که نسبت به عالم دیانت و عقاید و فرق مسلمین از مدتی قبل طایفه وهابیه بعمل آورده اند و هتک حرمتی که نسبت به حرمین شریفین که قبله و معبد کافه مؤمنین و مرکز اتحاد روحانی تمام مسلمین است، مرتکب شده اند عموم مسلمین را مضطرب و نگران ساخته است و جسارتی که از طرف آنها نسبت به بقاع متبرکه ی بزرگان دین در بقیع به ظهور رسیده و قاطبه مؤمنین را متأثر و سوگوار نموده است معلوم خاطر عموم اهلی مملکت می باشد.»

در ادامه از تلاش های دولت ایران می گوید و اینکه دولت سعودی همواره قول داده ولی عمل نکرده است. در این باره اینگونه نوشته است: «دولت ایران از بدو تجاوزات این طایفه همیشه بر اینگونه عملیات که مخالف آداب و حیثیات دیانتی و مناقض با اصول تمدن است اعتراضات شدیده نموده تا اینکه از طرف عبدالعزیز ابن سعود رئیس آن طایفه ابراز مواعیدی شد که اینگونه فجایع و تجاوزات که بی احترامی صریح به عقاید و شعائر ملی عالم اسلام است، ارتکاب و تکرار نشود.»

سطر سطر این اطلاعیه دارای تعابیر مهم و کلیدی است و عجب اینکه تا کنون کتاب، مقالات و یا پایان نامه درباره آن ننوشته اند. شاید مهم ترین علت آن بدبینی و سوء ظن به دولت رضاشاه و همه عوامل آن است. در حالی که ممکن است در هر دولت، کارهای خوب و اساسی و انسان های با وجدان پیدا شوند.

و اما در پایان آن اطلاعیه چنین نوشته است: «بنابراین، از تمام ملل اسلامیه تقاضا می شود که در یک مجمع عمومی بزرگ اسلامی، مقدّرات حرمین شریفین را حل و تسویه نمایند و قوانین و نظاماتی وضع گردد که تمام مسلمانان بر طبق عقاید مختصه ی خود، بتوانند آزادانه از برکات روحانی و فیوض آسمانی اماکن مقدسه ی مکه ی معظمه و مدینه ی طیبه برخوردار و متمتع شوند و این سرچشمه فیض و سعادت الهی، تمام طوایف مسلمانان عالم را بدون تبعیض و استثنا سیراب سازد.

امیدواریم که ملل و دول اسلامی، این تقاضای دینی و ملی را به سمع قبول اجابت کرده و راضی نشوند بیش از این بر مقدسات ملی و شعایر مذهبی آنان لطمه وارد آید» (1 تیرماه 1305، حسن ب یوسف رئیس الوزرا)

منظور از حسن بن یوسف همان میرزا حسن خان مستوفی الممالک است که مدتی نخست وزیری رضاشاه را بر عهده داشت. گاه نام او را به اشتباه حسین بن یوسف ثبت کرده اند (تخریب و بازسازی، ص75).

نقد و داوری نویسنده کتاب تخریب و بازسازی، آقای قاضی عسکر درباره این اطلاعات اینگونه است: پس از صدور این اطلاعیه متأسفانه هیچ گونه حرکت جدّی در جهان اسلام برای وارد کردن سعودیان در پذیرش ترمیم قبور و حفظ آثار تخریب شده صورت نپذیرفت. در نتیجه فشار دولت سعودی بر شیعیان افزایش یافته به شکلی که در شب هفتم محرم 1347ق (1306ش) شرطه های سعودی آنان را غارت کردند. نیز به روش اهانت و زجر شکنجه، سخت گیری و زندان با حجاج ایرانی برخورد کردند.

کنسولگری ایران در جده در 9 محرم 1347 یعنی 2 روز پس از حادثه در گزارشی به برخی سخت گیری های دولت سعودی اشاره کرده است. این گزارش با امضاء وکیل جنرال قونسولگری جده، محمدعلی لاری است.

عجیب است که در این داوری به قوت های این متن سرتاسر حُسن و جذابیت و مواضع اصولی آن نپرداخته و برای ملکوک کردن این حرکت اساسی به سراغ عدم تأثیر آن در دیگر ملل رفته اند! آیا سزاوار نبود این اطلاعیه را

ص: 108

منصفانه معرفی می کردند و به مواضع درست مندرج در آن می پرداختند؟

مآخذ

اسناد و روابط ایران و عربستان سعودی، علی محقق، ص 67-70؛ تاریخ بیست ساله ایران، حسین مکی، تهران، نشر ناشر، 1361، ج4، ص97- 99؛ تخریب و بازسازی بقیع، سید علی قاضی عسکر، ص 73-75؛ مستند اسامی مشاهیر و مؤلفان، مدخل یوسف، حسن.

همین زمان است که وی همراه مهد علیا از عتبات عازم مکه شد و این سفرنامه محصول آن سفر است. این سفر در سال 1263 به انجام رسید.

میرزا علی خان در بازگشت نیز به تبریز رفت و پس از مرگ محمدشاه، و زمانی که دست مهد علیا بازتر شد، به خدمت وی درآمد و به عنوان مأمور وصول مالیات گیلان منصوب گشت.

میرزا علی خان بار دیگر در سال 1275 از همه پست ها معزول گردید و مغضوب دربار شد ولی مجدداً با حمایت مهد علیا در سال 1276 به حکومت خوزستان و لرستان رسید. وی در سال 1279 ملقب به اعتمادالسلطنه شده و طی سالهای بعد، افزون بر آنکه سمت وزارت عدلیه را داشت، اداره امور حکومتی همدان و برخی از نقاط دیگر نیز به وی واگذار گردید.

یکی از برگهای سیاه زندگی وی، که آن نیز بیش از همه به دلیل ارتباطش با مهد علیا بود، نقش وی در کشتن امیر کبیر است. زمانی که در سال 1268 امیر کبیر از صدارت عزل و به کاشان تبعید شد، حکم قتل او را در حالت مستی از ناصرالدین شاه گرفتند و اعتماد السلطنه مأمور قتل گردید. وی به سرعت عازم کاشان شد و آن را اجرا کرد. همین خوش خدمتی او سبب شد تا میرزا آقا خان نوری لقب حاجب الدوله را به وی دهد. میرزا علی خان اعتمادالسلطنه در اوّل ربیع الاول سال 1284 درگذشت.

او به هنگام سفر مکه در 1263ق گزارش مشاهدات خود را می نوشت و آن را به صورت سفرنامه مکه تألیف و عرضه کرد. بخشی از آن درباره بقیع است.

مآخذ

زندگی نامه میرزا تقی خان امیر کبیر، حسین کلی، تهران، ص 519-521؛ سفرنامه های مکه قاجاری، به کوشش رسول جعفریان، تهران، 1389، ج1، ص 665-666.

نیز نک- : سفرنامه حج میرزا علی خان

اعلم، مظفر ← مظفر اعلم

افجه ای، سید مهدی ← سید مهدی افجه ای

دفن او را در بقیع به خاک سپردند. به هنگام وفات 101 سال یا بیشتر داشت. از اینرو او را شیخ صالح معمر خوانده اند. یاقوت بن عبدالله خزانه دار، اقبال را به عنوان متولی مشیخة حرم نبوی منصوب کرده بود.

مأخذ

التحفة اللطیفة فی تاریخ المدینة الشریفة، شمس الدین محمد سخاوی، مدینه، مرکز بحوث و دراسات المدینة المنورة، 2007م، ج2، ص74.

عموم مردم بوده و از ثروت های عمومی است، از اینرو کسی حق ندارد آن ها را تخریب کند، مگر در شرایط استثنایی و به دستور حاکم شرع. از اینرو فتاوای فقیهان وهابی که مردم را مجاز دانسته اند که در تخریب و انهدام این اماکن کوشا باشند، با هیچ یک از مبانی شرعی سازگار نیست. جنبه مهم دیگر، درآمدزایی و تأثیر اقتصادی آن در جامعه اسلامی است. میلیون ها جهان گرد و زایر در سال از این اماکن بازدید کرده و ثمره ی اقتصادی آن نصیب عموم مردم خواهد شد و موجبات رفاه و فقر زدایی را فراهم می آورد.

سوم اینکه، این اماکن موجب آبرو و ازدیاد حیثیت مسلمانان است، چون یکی از شاخص های سنجش عزت و آبرومندی، داشتن آثار و اماکن فرهنگی بیشتر است. هر جامعه و هر فرهنگی، بناهای بیشتر داشته باشد، نشانگر اینست که شخصیت های فرهیخته، عالم و دانشمند بیشتر دارد و جذابیت و مقبولیت این فرهنگ در جهان بیشتر بوده است. اما فقدان این اماکن نشانه ضعف و ذلت فرهنگی و تاریخی جامعه و فرهنگ است.

چهارم اینکه هر یک از بناهای تاریخی، ارزش هنری و معماری آن به اندازه ای بالا است که قیمت معینی برای آن نمی توان در نظر گرفت. تصور بفرمایید که ساختمان هایی گرد مرقد و آستان مقدس امام رضا(ع) در مشهد که از شاهکارهای معماری است، چقدر قیمت دارد؟ کارشناسان حتماً خواهند گفت بیش از هزاران میلیارد دلار ارزش مالی آن است. بقاع و عتبات بقیع هم ارزش بی بدیلی داشته است و تخریب آنها در واقع هدر دادن ثروت و میراث عظیم مسلمانان است.

این دلایل که نیاز به برهان های پیچیده فلسفی ندارد و به راحتی قابل فهم است، اثبات می کند که اولاً ساخت بناها بر مقابر بزرگان لازم است؛ ثانیاً نگهداری و تعمیر آنها هم ضروری تر است.

اما اینکه وهابیان استدلال می کنند که بنای بر قبور موجب شرک می شود؛ اولاً وقوع تاریخی ندارد و در طول تاریخ اسلام هیچ مورخی یا سندی آن را تأیید نکرده است؛ ثانیاٌ مدرک قرآنی و روایی دال بر آن نداریم، بلکه مدارکی که هست خلاف آن را ثابت می کند.

مآخذ

آیه 21 سوره کهف؛ الاجوبة النجفیة، هادی کاشف الغطاء، ص39 به بعد؛ بحار الانوار، علامه مجلسی، تهران، مکتبة الاسلامیة، ج100، ص120؛ زاد المعاد فی هدی خیر العباد، ابن قیم جوزیه، قاهره، 1324ق، ص661؛ المیزان فی تفسیر المیزان، علامه سید محمدحسین طباطبایی، قم، 1388.

عموی پیامبر اکرم(ص) و فاطمه بنت اسد همسر ابوطالب و مادر گرامی علی(ع).

از همه مهمّ تر چهار امام شیعیان که از اشرف سادات و مشاهیر اهل بیت اند در بقیع دفن شده اند.

مآخذ

البقیع قضیة کل مسلم، لجنة احیاء ذکری البقیع، لندن، بی تا، ص 5-9؛ تاریخ حرم ائمه بقیع، محمد صادق نجمی، تهران، مشعر، 1391، جم- ؛ الطبقات الکبری، ابن سعد، بیروت، دار احیاء التراث العربی، 1995م، ج8، ص252 به بعد.

مآخذ

ام البنین، ام زینب الکتبی، نجف اشرف، المکتبة الحیدریة؛ ام البنین(ع) در آینه شعر، به کوشش محمد خرّم فر، مقدمه علی اکبر مهدی پور، قم، دلیل ما، 1391؛ ام البنین: النجم الساطع فی مدینة النبی الامین، علی ربانی خلخالی، ترجمه سید علی جمال حسینی، قم، دارالکتاب، 1418ق؛ تاریخ آثار اسلامی مکه و مدینه، اصغر قائدان، تهران، مشعر، 1382، ص364؛ تاریخ آثار اسلامی مکه و مدینه، رسول جعفریان، تهران، مشعر، 1387، ص349؛ تاریخ حرم ائمه بقیع، محمد صادق نجمی، تهران، مشعر، 1391؛ تاریخ طبری، به کوشش محمد ابوالفضل، بیروت، دار احیاء التراث العربی؛ التعریف بما انسب، محمدبن احمد المطری، مدینة، المکتبه العلمیة، 1372ق، ص 43؛ دانشنامه دانش گستر، ج3، ص 21؛ مجلة میقات حج، شماره 89، بهار 1376، ص 92-93.

ام المؤمنین ← همسران رسول خدا

ام المؤمنین ام سلمه ← هند بنت ابی امیه

ام المصطفی(ص) ← آمنه

شمار زنان شایسته و دیندار، راویان حدیث و صحابه رسول خدا(ص) ثبت کرده اند. نیز برخی آیات درباره او نازل شده است (مجمع البیان، ج9، ص132).

مآخذ

الاصابة، ابن حجر عسقلان، به کوشش علی معوض، بیروت، 1415ق؛ تاریخ الصحابه، ابن حبان، به کوشش الضناوی، بیروت، 1408ق، ص275؛ تاریخ المدینة، ابن شبه، به کوشش شلتوت، قم، دارالفکر، 1410ق؛ تفسیر ماوردی، بیروت، دار الکتب العلمیة، 1412ق، ج5، ص279- 280؛ الروضة المستطابة، به کوشش عادل عبدالمنعم ابوالعباس، مدینه، مکتبة الثقافة، بی تا، ص79؛ الطبقات الکبری، ابن سعد، بیروت، داراحیاء التراث العربی 1417ق، ج8و7، ص387؛ مجمع البیان، طبرسی، بیروت، دار المعرفة، 1406ق.

ام سلمه ← هند بنت ابی أمیه

برخی دیگر او را دخترخوانده رسول اکرم(ص) دانسته اند. ام کلثوم و زینب و رقیه در کنار هم، در ضلع غربی بقیع و نزدیک باب البقیع دفن شده اند.

ابن سعد او را دختر رسول اکرم(ص) و خدیجه بنت خویلد دانسته است. ام کلثوم نخست با عتیبة بن ابی لهب بن عبدالمطلب، قبل از اسلام ازدواج کرد. پس از نزول آیه «تبت یدا ابی لهب»، از عتیبه طلاق گرفت و دعوت اسلام را پذیرفت. همراه با مسلمانان به مدینه مهاجرت کرد. پس از درگذشت رقیه بنت رسول الله(ص) و همسر عثمان بن عفان، او با ام کلثوم در سال سوم قمری ازدواج کرد.

هنگامی که ام کلثوم در سال 9ق در بیست و چند سالگی وفات یافت، رسول اکرم به او نماز خواند، و کنار خواهرش رقیه مدفون شد. وی را اسماء بنت عمیس غسل داده و علی(ع) و فضل بن عباس او را در قبر نهادند. درباره علت فوت او گزارش هایی هست. برخی علت مرگ او را زدن او توسط عثمان به دلیل همکاری او با سپاه اسلام و کشف مخفی گاه دشمنان مسلمانان دانسته اند (بحار الانوار، ج20، ص145 و ج22، ص161). در دعای ماه رمضان چنین آمده است: اللهم صلّ علی ام کلثوم بنت نبیک و ... (مصباح المتهجد، ص622).

برخی منابع متعلق به سده 11ق، از بقعه ای که سلطان سلیمان قانونی بزرگترین پادشاه عثمانی برای ام کلثوم، عایشه و رقیه ساخت خبر داده اند. اولیا چلبی در سفر به بقیع، این آرامگاه را مشاهده و در سفرنامه خود گزارش کرده است.

مآخذ

الاستیعاب فی معرفة الاصحاب، ابن عبدالبر، ج4، ص487؛ بحار الانوار، علامه مجلسی، بیروت، 1403؛ تاریخ و آثار مکه و مدینه، اصغر قائدان، تهران، مشعر، 1382، ص359؛ الرحلة الحجازیة، اولیا چلبی، تعریب احمد المرسی، القاهرة، 1999م، ص150؛ الروضة المستطابة، به کوشش عادل ابوالمنعم ابوالعباس، مدینه، مکتبة الثقافة، بی تا، ص72؛ الطبقات الکبری، ابن سعد، بیروت، دار احیاء التراث العربی، 1995م، ج7 و 8، ص262.

مشروطه، نخستین امام جمعه تهران است، نیز سمت های دیگری در دولت انقلاب داشت.

او به دلیل شاگردی آخوند طرفدار جدی مشروطیت بود و در 1326ق از نجف به تهران رفت تا در استقرار و تحقق اهداف مشروطیت بکوشد. منابع تاریخ مشروطیت، گزارش مفصلی از تلاش ها و فعالیت های او را منتشر کرده اند. او در جریان تخریب بقیع به دست وهابیون، از رجال و روحانیون فعال در اعتراض به وهابیون و آل سعود بود. نیز برای بازسازی بقیع بسیار می کوشید. پس از انتشار اخبار تخریب و انهدام بقعه های ائمه بقیع(ع)، تجمعی از بازاریان و کسبه و برخی علما و ائمه جماعت، در خانه امام جمعه تهران روز چهارشنبه یازدهم خرداد 1304 تشکیل شد. نخست امام جمعه تهران خطاب به حضار چنین گفت:

«اخباری از آقایان علمای نجف اشرف رسیده و مضمون آن این است: «قاضی القضات وهابی ها حکم داده است به هدم بقاع ائمه هدی(ع) و محققاً مشغول بع عملیات شده اند، زاید بر این خبر نرسیده است که نتیجه چه شده است». من در صحت و سقم قضیه صحبت نمی کنم ولی می دانید که این امر در صورتی که حقیقت داشته باشد یک امری است بزرگ که از واقعه ای که در سنه 61ق [عاشورا] واقع شده الی زمانناهذا هیچ وقعه مثل این واقعه در اسلام واقع نگردیده، این قضیه علاوه بر اینکه هتک شعایر اسلام را نموده، موجب انهدام اسلام و زوال اسلام خواهد بود. این امر راجع است به عموم مسلمین خصوصاً علمای اعلام که باید از برای جلوگیری از وقوع یک واقعه بدتر از این فکر علاجی بنمایند. من تعجب دارم که یک واقعه کمتر از این سابقاً در ایران پیدا میشد عموم ایرانیان آنچه لازمه دیانتشان بود عمل می کردند. نمیدانم چه شده است که بعد از ورود خبر این قضیه تا به حال از طرف مسلمین اقداماتی نشده! استدعا دارم از عموم آقایان و سایر طبقات که حاضر در این مجلس هستیم، نشسته در این باب فکر بنماییم و آنچه به نظر آقایان می رسد اظهار دارند تا اقدام جدی بشود.»

بالاخره او در 1326ش درگذشت و در جنوب تهران به خاک سپرده شد.

مآخذ

تاریخ بیست ساله ایران، حسین مکی، تهران، نشر ناشر، 1361، ج4، ص93- 94 و 88؛ ؛فرهنگ رجال و مشاهیر، ابوالفضل شکوری، قم، انتشارات عالمه، 1377، ج2، ص67.

مردم و مسئولین را در جریان حوادث گذاشت.

تلاش های خود برای اینکه مراجع فعال شوند و اطلاعیه بدهند را گزارش داد و تلگراف آیت الله نایینی و آیت الله سید ابوالحسن اصفهانی خطاب او و متن این تلگراف را به جراید داد. او اعلام نمود که از مراجع و علمای اعلام خواسته شده تا در این باره جلسات داشته باشند و اقدامات عاجل و تدبیر فرمایند. امام جمعه خویی که به دلیل شغل و جایگاه اجتماعی اش، نماینده مراجع و علمای نجف و قم به عنوان ناظر بر جریان قانونگذاری در مجلس شورای ملی بود، طبعاً چنین اقدامات و فعالیت هایی را سازماندهی می کرد. البته شغل او نیز اقتضای همکاری و مشارکت با رهبران و روحانیون و مراجع را داشت.

امام جمعه خویی در هشتاد و هشت سالگی در تهران درگذشت، جنازه او به نجف منتقل و در آنجا به خاک سپرده شد.

مآخذ

تاریخ بیست ساله ایران، حسین مکی، تهران، نشر ناشر، 1361، ج4، ص88؛ تاریخ مشروطیت ایران، احمد کسروی، تهران، امیرکبیر، بی تا، چاپ چهارم، ص190-191؛ دائرةالمعارف تشیع، ج2، ص390؛ دائرةالمعارف فارسی، عبدالحسین مصاحب، ج1، ص234؛ فرهنگ رجال و مشاهیر تاریخ معاصر ایران، ابوالفضل شکوری، قم، انتشارات عالمه، 1377، ج2، ص69.

امام حسن مجتبی(ع) ← حسن مجتبی(ع)

هم مانع دفن موالی شما در بقیع می شویم. حضرت از یکی از شاگردانش به نام محمد بن الحباب که اصالتاً در کوفه بود، خواست تا بر او نماز گذارد (اختیار معرفة الرجال،ج2، ص683؛ بحار الانوار، ج66، ص298 و ج79، ص26؛ معجم الرجال، ج21، ص240).

این گزارش که به صورت روایت در برخی کتب حدیثی آمده، گویای چند نکته است:

1- ائمه(ع) به دفن اموات در بقیع اهتمام داشتند.

2- ائمه(ع) و رهبران دینی تلاش می کرد، اموات مسلمانان به بهترین روش ممکن دفن شوند و مسلمانان در تشییع آنها حاضر شوند.

3- اهالی مدینه گاه مانع دفن اموات غیر مدنی ها می شدند. یعنی خود را صاحب بقیع می پنداشتند. در روایت دیگر هست که محمد بن الولید می گوید نزد مقبره یونس بن یعقوب ایستاده بودم، مدیر بقیع آمد و سؤال کرد این قبر کیست؟ امام رضا(ع) به من سفارش کرده که این قبر را چهل ماه یا چهل روز آب پاشی کنم. (بحار الانوار، ج66، ص298).

مآخذ

اختیار معرفة الرجال (رجال الکشی)، محمد بن عمر الکشی، تهذیب و شرح شیخ طوسی، قم، مؤسسه آل البیت؛ بحار الانوار، محمد باقر مجلسی، بیروت، مؤسسه الوفاء، 1996م؛ معجم الرجال الشیعة، سید ابوالقاسم خویی، قم، مؤسسه آل البیت(ع)، 1428ق.

اطمینان معرفی نموده اند اما به دلیل شیعه بودن نتوانسته اند تحملش کنند و تهمتی به او زده اند. اگر اهل سنت می خواستند احادیث امثال ابان را از کتاب هایشان حذف کنند، عمده فرهنگ پیامبر(ص) از کتاب هایشان حذف می شد و بسیار و شاید اکثر احادیث را از دست می دادند. از اینرو از یک سو شخصیت ها را تأیید ضمنی کرده ولی چون نمی توانستند صد در صد آنان را قبول کنند، به تهمت زدن به ایشان روی آورده اند.

خطیب بغدادی در کتاب تاریخ بغداد می نویسد: اگر ما احادیث اهل بیت و شاگردان اهل بیت را کنار بگذاریم، کتاب هایمان خراب می شود. کتاب، اصولاً فصول و ابوابی دارد، ما با احادیث شاگردان اهل بیت و شاگردان امام صادق(ع) کتاب هایمان را تبویب و فصل بندی کرده ایم، حال اگر احادیث اهل بیت و شیعه را از کتاب هایمان بیرون بگذاریم تمام فصل بندی و ساختار و شیرازه کتاب هایمان به هم می خورد.

شاید بتوان گفت تحقیقی ترین کتاب درباره آن حضرت را در دوره معاصر، عبدالحلیم الجندی تألیف کرده است. این اثر در چند کشور و نیز در ایران چاپ شده و نویسنده بر اساس متون و آرای عالمان اهل سنت ابعاد و شخصیت و آثار امام جعفر صادق(ع) را کاوش و بررسی کرده است. نیز همایشی درباره امام صادق(ع) با حضور عالمان سنی و شیعه در 1388 در کابل برپا شد. دیدگاه های عالمان سنی درباره حضرت و نیز گزارش این همایش در کتابی با عنوان امام جعفر صادق(ع) منتشر شده است.

بنابراین منابع اهل سنت، پر از احادیث امام باقر(ع)، امام صادق(ع) و به طور کلی اهل بیت و شاگردان این امامان - مخصوصاً شاگردان امام صادق(ع) - است. به همین دلیل است که مذهب اهل بیت را به نام «جعفری» نامیدند؛ چون بیشترین استفاده را همگان و بویژه شیعیان از امام جعفرصادق(ع) داشتند.

بنابراین این امامان مورد اعتماد و احترام دانشمندان اهل سنت بوده اند. حتی مقابر آنان نیز در بقیع زیارتگاه اهل سنت بوده است. اما وهابیون این عرف و سنت دیرینه مسلمانان را شکستند و با بی احترامی به تخریب بقاع آنان اقدام کردند.

مآخذ

الامام جعفر الصادق، عبدالحلیم الجندی، به کوشش احمد جاسم المالکی، تهران، المجمع العالمی للتقریب بین المذاهب الاسلامیة، 2006م؛ «علت نامیدن تشیع به مذهب جعفری»، علی اسلامی، گنجینه، ش 31، مهر 1388، ص 36-37.

نیز نک- : اهمیت امام صادق(ع)؛ جعفر الصادق(ع)

امام مالک ← مالک بن انس

مردمان بود. از خوف خدا بسیار می گریست و هنگام بروز مشکلات اهل بیت را جمع می کرد و با هم به ذکر و استغاثه می پرداختند. قسمت عمده درآمد ملک خود را در راه خدا انفاق می فرمود و خود مانند غلامانش در مزرعه کار می کرد. در زهد و فضل و تقوی و آشنایی با رموز قرآن و سنت و تفسیر و احکام شرع سرآمد همگان و ضرب المثل بود. دوره امامتش با حکومت پنج تن از خلفای اموی هم زمان بود. در امامت وی، انقلاب ها و شورش هایی در سرزمین های اسلامی در اثر ستم های بنی امیه و بروز اختلاف در داخل خاندان اموی، دستگاه خلافت را مشغول و تا اندازه ای از تعرّض به اهل بیت دور کرد. این شرایط، مردم و به ویژه شیعیان را برای فراگرفتن احکام الهی و شریعت به سوی مدینه و حضور امام باقر(ع) سوق داد. نیز برای آن حضرت فرصتی در نشر معارف اسلامی فراهم آورد؛ بطوری که برای هیچ یک از پیشوایان گذشته چنین شرایطی فراهم نشده بود. از این رو، دوره زندگی امام بیشتر در شهر مدینه به نشر معارف اسلامی و ارشاد شیعیان و تربیت شاگردان گذشت. در این دوره، به سبب آنکه منع نگارش حدیث در زمان عمر بن عبدالعزیز لغو شده بود، فقه و حدیث رونق گرفت و دانش امام باقر(ع) و نیز فرزندش امام صادق(ع)، بر همگان آشکار شد و اصول و مبانی کلام، فقه و دیگر معارف دینی شیعه، تدوین و توسط راویان و شاگردان ایشان به عالم اسلامی پراکنده شد. بدین وسیله فقهای بزرگی در مدینه ظهور کردند. بسیاری از مجتهدان و مؤسسان مذاهب فقهی دیگر نیز از امام باقر(ع) بهره برده اند، و به همین سبب بود که به لقب باقر یا باقرالعلوم (به معنای شکافنده دانش ها) مشهور شد. در کتب رجال شیعه، نام های راویان امام باقر(ع) ثبت شده، و از جمله شیخ طوسی نام 466 تن از آنها را برشمرده است. از معروف ترین راویان آن حضرت می توان از جابر بن یزید، ابان بن تغلب، ابوحمزه ثمالی، حمران بن اعین، محمد بن مسلم ثقفی، زرارة بن اعین، معروف بن خربوذ، برید العجلی، ابوبصیر اسدی، و فضیل بن یسار نام برد. آنچه از امام باقر(ع) روایت شده است، فصول عمده فقه تشیع را تشکیل می دهد و در همه زمینه های علوم اسلامی، اعم از تفسیر و علوم قرآنی، فقه، کلام، اخلاق، تاریخ، سیره و جهان شناسی است. همچنین، تعداد زیادی روایت نیز از حضرت باقر(ع) نقل شده که وی به واسطه پدرانش از پیامبر(ص) نقل کرده است. اغلب روایات منقول از امام باقر(ع) در کتب اهل سنّت از این قبیل است. وی در مسائل سیاسی بر اساس ملاک ها و مبانی خود موضع گیری می کرد و در برخورد با مسائل اجتماعی و سیاسی، به ارشاد پیروان و گاهی سران حکومت می پرداخت.

ابن شهر آشوب در مناقب نام بزرگانی را که از امام پنجم روایت حدیث کرده اند چنین آورده است: از صحابه جابر بن عبدالله، از تابعین جابر جعفی و کیان سختیانی صوفی، از فقهای بزرگ ابن مبارک و اوزاعی و زهری و مالک بن انس و ابوحنیفه و شافعی و زیاد بن منذر نهدی، از مصنفین طبری و بلاذری و سلامی و خطیب بغدادی.

احادیثی که از ابوجعفر(ع) روایت شده فصول عمده فقه تشیع را تشکیل می دهد. علی بن عیسی اربلی در کتاب کشف الغمه و ابن طلحه در مطالب السوؤل و سبط ابن جوزی در تذکرة الائمة و سایر محدثین اهل سنت از عبدالله بن عطاء مکی روایت کرده اند که گفته است: علما را نزد هیچ کس کوچک تر از آن ندیدم که در محضر ابوجعفر محمد بن علی(ع) دیدم. حکم بن عیینه با مقامی که بین علما داشت در برابر او چون کودکی ابجدخوان می نمود. احتجاج آن حضرت با خوارج، صوفیان، فقها و راهبان مسیحی و با هشام بن عبدالملک و جواب های مستحکمی که به هریک می داده در کتب سیره مسطور است. علاوه بر احادیث و رساله های آن حضرت که در اوج فصاحت است، به عبری و سریانی نیز واقف بوده و نمونه اشعار و کلمات قصارش در تحف العقول؛ امالی سید مرتضی؛ حلیة الاولیاء و سایر کتب حدیث و تاریخ ثبت است. به قول ابن الندیم در الفهرست امام باقر کتابی در تفسیر تصنیف نموده که ابو جارود زیدی آن را روایت کرده و ابوبصیر یحیی بن قاسم السدی و علی بن ابراهیم بن هاشم در تفسیر خود نقل کرده اند. کلینی در روضه کافی دو رساله از امام را که خطاب به سعد الخیر اموی است

ص: 121

درج نموده است. ابن الندیم تألیف کتابی را به نام هدایة به ابوجعفر محمد بن علی نسبت داده که ظاهراً تألیف امام پنجم(ع) است.

خلاصه اینکه آن حضرت در علوم مختلف سرآمد همگان بوده و بر همه دانشمندان برتری و تفوق داشت. او در سال 114یا 117ق به دستور هشام بن عبد الملک به شهادت رسید و در بقیع در کنار دیگر ائمه(ع) دفن شد.

مآخذ

آثار اسلامی مکه و مدینه، رسول جعفریان، تهران، مشعر، 1391، ص356؛ الاعلام، زرکلی، بیروت، 1947م، ج7، ص153؛ اعیان الشیعة، سیدمحسن امین، ج1؛ تاریخ التراث العربی، سزگین، قم، کتابخانه نجفی، 1418ق، مجلد1، جلد2، ص134؛ حلیة الاولیاء، ابو نعیم اصفهانی، بیروت، 1425ق، ج3، ص92 و 180؛ دائرةالمعارف تشیع، ج2، ص 356-357؛ الذریعة، آقابزرگ طهرانی، ج1، ص315؛ وفیات الاعیان، ابن خلکان، به کوشش احسان عباس، بیروت، دار صادر، بی تا، ج4، ص174.

امت اسلامی، عوامل هلاکت ← آسیب شناسی امت اسلامی

امر الهی ← مأموریت برای استغفار

امر به زیارت در اهل سنت ← زیارت در منابع اهل سنت

محل مورد نظر نوعی بی احترامی به رسول خدا بود، از اینرو منصرف شدند و جسد او را به بقیع بردند.

مآخذ

تاریخ ابن الوردی، بیروت، دارالکتب العلمیة، 1417، ج2، ص281؛ تاریخ حبیب السیر، غیاث الدین خواندمیر، تهران، خیام، 1362، ج3، ص213؛ تاریخ گزیده، حمدالله مستوفی، به کوشش عبدالحسین نوایی، تهران، 1362، ص621؛ تاریخ مغول، عباس اقبال آشتیانی، تهران، 1341، ص339؛ دائرةالمعارف بزرگ اسلامی، ج19، ص401-407؛ دانشنامه جهان اسلام، ج12، ص155-159؛ دانشنامه دانش گستر، ج13، ص111 و ج7، ص77؛ ذیل جوامع التاریخ رشیدی، عبدالله حافظ ابرو، به کوشش خانبابا بیانی، تهران، 1350، ص179؛ سفرنامه ابن بطوطه، ترجمه محمدعلی موحد، تهران، 1337، ص221-222؛ مجمع الانساب، محمد شبانکاره ای، به کوشش هاشم محدث، تهران، 1363، ص285؛ مطلع السعدین، عبدالرزاق سمرقندی، تهران، طهوری، 1353، ص78.

امین حسینی ← سید امین حسینی

بود. در زمینه نویسندگی و پژوهش، آثار متعددی بر جای نهاده است، نیز در عرصه اصلاحات مذهبی و مبارزه با بدعت ها و خرافات در فرهنگ عمومی مسلمانان پرتلاش بود. اما یکی از جنبه های چشمگیر زندگی و فعالیت های او مبارزه با وهابیت و افشای تخریب آثار مذهبی توسط آل سعود به ویژه تخریب بقیع بود. در نقد و ردّ وهابیت چند اثر جامع و جذاب و تأثیر گذار نوشت. مهم ترین کتابی که در رد وهابیت و افشای کار های مخالف شرع آنان نوشت، تاریخ الوهابیة یا کشف الارتیاب فی أتباع محمد بن عبدالوهاب است.

مرحوم امین در مقدمه می نویسد: استیلای وهابیون نجد و حجاز بر حرمین شریفین موجب تضعیف شوکت اسلام شده است. چون آنان مزارات مسلمین را منهدم کرده، قبر ائمه اهل البیت(ع) و ضریح های آنان را در بقیع تخریب کرده و حتی مقابر پدر و مادر رسول اکرم را هم تخریب کرده اند. او برای آگاه نمودن مسلمانان این کتاب را تألیف کرده است. کتاب دیگری به نام العقود الدریة فی رد شبهات الوهابیة نوشت. این اثر در قالب شعر و نظم است. گویی بخشی از کتاب پیشین را به شعر درآورده است. این قصیده شامل 406 بیت در ردّ وهابیت است. امّا کتاب کشف الارتیاب نخست در سال 1346ق چاپ شد. پس از آن چندین بار در کشورهای اسلامی تجدید چاپ شده است. نیز چندین ترجمه به زبان های مختلف دارد. از جمله این ترجمه ها منتشر شده است:

- ترجمه کشف الارتباب فی اتباع محمد بن عبدالوهاب، ترجمه علی اکبر تهرانی، تهران، بی نا، بی تا.

فراسوی پرده ها، ترجمه کشف الارتیاب، ترجمه فشرده ای از حسن افتخارزاده، تهران، کتابخانه بزرگ اسلامی، بی تا.

- تاریخچه، نقد و بررسی وهابی ها، ترجمه سید ابراهیم سید علوی، چاپ نخست، 1357، چاپ سوم: تهران، امیرکبیر، 1367.

در سال 1355ق، عبدالله علی قصیمی ردّی زیر عنوان الصراع بین الاسلام و الوثنیة بر آن نوشت.

مآخذ

دایرة المعارف بزرگ اسلامی، ج10، ص279-280؛ دایرةالمعارف تشیع، ج2، ص 529-533؛ دانشنامه دانش گستر، ج3، ص 120-121؛ ملاحق اعیان الشیعه، سید محسن امین، بیروت، دارالتعارف للمطبوعات، 1993م (شامل تاریخ الوهابیة یا کشف الارتیاب و العقود الدریة).

امین الدوله، علی اصغر ← سفرنامه امین الدوله

اناطولی، علما ← علمای روم

گزارشهایی موجود است، از جمله گزارش مفصلی از اقدامات تخریبی وهابیون توسط حمزة الحسن عرضه شده است. او در کتابش: الشیعة فی المملکة العربیة السعودیة چند فصل به تخریب اماکن تاریخی، نابودی ثروت عمومی شیعیان و بی احترامی وهابیون به اصحاب رسول خدا در بقیع اختصاص داده، به ویژه با تکیه بر منابع معتبر در فصل ششم، اقدامات وهابیون را مرحله به مرحله در بقیع توضیح داده است (ج2، ص227- 256).

عبدالعزیز یک تشکل از وهابی های ثابت قدم و تند رو به نام «اخوان التوحید» تأسیس کرده بود. اینان وظیفه رهبری و مدیریت برخورد با مردم طرفدار بقعه ها و مزارات و نیز تخریب اماکن و آثار زیارتی را بر عهده داشتند.

به ظاهر اقدامات تخریبی وهابیون مبتنی بر فتاوای شرعی بوده که علما و فقهای وهابی بیان کرده بودند. آیت الله شیخ هادی کاشف الغطاء این فتاوا را جمع آوری و به تفصیل به همه آنها پاسخ علمی و فقیهانه داده است (الاجوبة النجفیة، ص31-34 و 150-152).

مآخذ

الاجوبة النجفیة عن الفتاوی الوهابیة، هادی کاشف الغطاء، قم، بوستان کتاب، 1387، جم- ؛ تخریب و بازسازی بقیع، سیدعلی قاضی عسکر، تهران، مشعر، 1385، ص41 به بعد؛ الشیعة فی المملکة العربیة السعودیة، حمزة الحسن، بیروت، دارالساقی، 2010م، ج2، ص145-256.

استادان بنام فرا گرفت. برخی آثار او در کاخ های ترکیه هنوز تماشا کننده و جذابیت دارد. با ارتباط با امیران عثمانی، به دربار عثمانی راه یافت. سلطان عثمانی مراد چهارم او را عزیز می داشت، حتی همراه سلطان در لشکرکشی ها شرکت داشت. وی به سفر و سیاحت علاقه خاص داشت، به همین سبب او را جزء سیاحان بزرگ جهان چون ابن بطوطه شمرده اند. حدود چهل سال در سرزمین های عثمانی مثل شامات، بین النهرین، حجاز، آفریقا و سودان سیاحت داشت و سفرنامه حجیمی در ده جلد به نام سیاحت نامه تألیف کرد.

روش او در سفرنامه نویسی، علاوه بر مشاهدات میدانی و محلی و اخذ نظریات مردم هر منطقه و نخبگان، چنین بود که به آرا و گزارش های مورخین و سیاحان پیشین هم توجه داشت و در هر بخش از مطالب کسانی مثل ابن بطوطه استفاده کرده است. از اینرو سفرنامه او تا کنون در شمار منابع مرجع برای پژوهشگران بوده و به همین دلیل، در سال های 1314ق به بعد بارها در استانبول منتشر شده است. نیز چند گزیده از آن چاپ شده است.

خلاصه جلد نخست با عنوان منتخبات اولیا چلبی در 1262ق/ 1846م در استانبول منتشر شد. بخش مربوط به دیاربکر با عنوان اولیا چلبی در دیاربکر (لیدن، 1988م)؛ گزارش اولیا چلبی درباره بیتلیس با عنوان اولیا چلبی در بیتلیس (لیدن، 1990م) و گزارش او درباره مکه، مدینه و حج توسط دکتر الصفصافی احمد المرسی در قاهره به عربی ترجمه شد و با این مشخصات منتشر شد: الرحلة الحجازیة، اولیا چلبی، القاهرة، دارالآفاق العربیة، 1999م، ص300.

اولیا چلبی در سفرش به مدینه، از قبرستان بقیع بازدید کرده و گزارش نسبتاً جامعی عرضه نموده است. این قسمت از سفرنامه با عنوان «الرحلة البقیعیة» عیناً در مقالات مستند در لوح فشرده پیوست آمده است.

چلبی گزارش خود درباره بقیع را اینگونه آغاز می کند: به هنگام رفتن به بقیع، زایران ابتدا وضو گرفته و وقتی به آستانه بقیع می رسند، اینگونه زمزمه می کنند:

السلام علیکم یا ایها المؤمنون. سپس سوره تکاثر را قرائت می کنند. آنگاه با زیارت مقبره عثمان و ام سلمه سیر خود را شروع می کنند.

پس از آنها به سراغ بقعه های چهار امام شیعیان رفته و به نیکی از آنها یاد کرده است. محتوای سفرنامه چلبی درباره بقیع در مقاله «زیارت اولیا چلبی از بقیع» آمده است. تاریخ وفات او دقیقاً معلوم نیست ولی با توجه به قرائن، 1093ق/ 1682م به عنوان سال وفاتش به دست می آید.

مآخذ

دائرةالمعارف بزرگ اسلامی، تهران، 1380، ج10، ص452-453؛ الرحلة الحجازیة، اولیا چلبی، تعریف الصفصانی احمد المرسی، القاهرة، دارالآفاق العربیة، 1999م، ص53-61 و 149-153؛ عثمانلی مؤلفلری، محمد طاهر بروسه لی، استانبول 1341ق، ج3، ص15-16.

نیز نک- : زیارت اولیا چلبی اولین مدفون در بقیع

اولین مدفون در بقیع، اختلاف بین مهاجر و انصار درباره نخستین فرد دفن شده در بقیع.

مهاجرین و انصار بر سر بسیاری از مسائل دینی و موضوعات تاریخی اختلاف داشتند؛ از جمله درباره اولین کسی که در بقیع دفن شده، همواره نزاع هایی بین آنان تداوم داشته است. چون این موضوع را امتیاز و مزیت ویژه ای برای خود می دانستند.

مهاجرین، نخستین مدفون بقیع را عثمان بن مظعون می دانند ولی انصار اولین صحابی مدفون را اسعد بن زراره می دانند. به احتمال بسیار، هر دو نظر صحیح است. یعنی اولین مدفون از مهاجرین، عثمان و اولین انصاری مدفون اسعد بوده است.

مآخذ

تاریخ المدینة المنورة، عمر بن شبه، به کوشش فهیم محمد شلتوت، قم، 1410ق/ 1990م، ج1، ص 96؛ دائرةالمعارف بزرگ اسلامی، ج12، ص 392؛ الطبقات الکبری، محمد بن سعد، بیروت، دار صادر، ج3، ص612.

ص: 128

مدفونین بقیع می فرمود:

«السَّلام عَلَیکُم دارَ قَوم مُؤمِنِین، و إنّا أن شاءَ الله بِکُم لاحِقُون، اَللّهمَّ اغفّر لِأَهلِ بَقیعِ الغَرقَد. اَلّلهُمَ لا تحرمنا أَجرَهُم وَ لاتفتنّا بعدهم. اللّهُمَّ اغفِر لَنا و لَهُم».

رسول خدا نام «اهل القبور من المؤمنین والمسلمین» یا «دار قوم مؤمنین» را در جایی دیگر به کار نبرده است. از اینرو بقیع برایش بسیار محترم بوده که آنجا را اینگونه نامیده است.

مآخذ

آثار اسلامی مکه و مدینه، رسول جعفریان، تهران، مشعر، 1378، ص328؛ التعریف بما آنست دارالهجرة، المطری، مدینه منوره، المکتبة العلمیة، 1372ق، ص41؛ الکافی، ثقة الاسلام کلینی، به کوشش علی اکبر غفاری، تهران، دارالکتب الاسلامیة، ج4، ص559؛ نزهة الناظرین، سید جعفر بن اسماعیل مدنی برزنجی، قاهره، 1998م، ص279-280.

اهل المقابر

اهل المقابر، توصیف بقیع و اموات بقیع.

رسول خدا(ص) گاه به جای بقیع می فرماید السلام علیکم یا اهل المقابر و در ادامه وضعیت اموات بقیع را گوارا و راحت و سعادتمندانه می شمارد.(لیهنئ لکم ما اصبحتم فیه مما اصبح الناس فیه). یعنی شما اموات بقیع نسبت به دیگر مردم و دیگر اموات وضعیت بهتری دارید.

محدثین و کسانی که به بقیع پرداخته اند این روایت را جزء شرافت و اهمیت بقیع دانسته و ذیل سرفصل فضایل بقیع آورده اند.

این روایت توسط ابو مویهبه مولی رسول الله(ص) نقل شده است. او می گوید رسول خدا(ص) مرا در نیمه شب خواست. وقتی آمدم، حضرت فرمود: مأمور شده ام برای اهل بقیع استغفار کنم ، با من بیا(یا ابا مویهبه انی قد امرت ان استغفر لاهل البقیع فانطلق معی)، وقتی حضرت میان قبور رسید، توقف کرد و خطاب به اموات فرمود: السلام علیکم یا اهل المقابر... ثم استغفر لاهل البقیع.

این روایت توسط اکثر مجامع روایی اهل سنت مثل صحاح سته و سنن دارمی نقل شده است و رجالیون و محدثین بزرگ اهل سنت مثل ابن عبدالبر آن را حسن و قابل اعتماد دانسته اند.

مآخذ

الاحادیث الواردة فی فضائل البقیع، صالح بن حامد بن سعید الرفاعی، مدینه منوره، دار الخضیری، 1418ق، ص599؛ الاصابة فی تمییز الصحابة، ابن حجر عسقلانی، به کوشش علی محمد البجاوی، قاهره، دار نهضة مصر، 1392ق، ج7، ص394؛ الثقات، ابن حبان، هند، مجلس دائرةالمعارف العثمانیه، 1393ق، ج5، ص135 و ج7، ص36 و 49.

بقیع رفته و مبعوث می شوم. متن این روایت که شامل واژه اهل بقیع است چنین است: قال: انا اول من تنشق الارض عنده فاکون اول من یُبعَث، فاخرج انا و ابوبکر و عمر الی اهل البقیع.

برخی از حدیث پژوهان اهل سنت مثل ابن حبان سند این روایت را معتبر ندانسته و نوشته اند: هذا الحدیث ضعیف جداً بهذا الاسناد لایعتبر به (الاحادیث الواردة، ص611).

مآخذ

الاحادیث الواردة فی فضائل المدینة المنورة، صالح بن حامد بن سعید الرفاعی، مدینه منوره، دار الخضیری، 1418ق، ص604 و 611؛ احکام الجنائز و بدعها، محمد ناصر الدین الالبانی، بیروت، المکتب الاسلامی، 1388ق، ص197؛ الدرة الثمنیة فی اخبار المدینة، ابن نجار، به کوشش صالح حبان، بیروت، درالفکر، 1391ق، ص151؛ الطبقات الکبری، ابن سعد، بیروت، دارصادر، بی تا، ج2، ص204-205؛ المجروحین، ابن حبان بستی، به کوشش محمد ابراهیم زاید، حلب، النشر دارالوعی، 1396ق، ج2، ص102؛ الموطأ، مالک بن انس، به کوشش محمد فؤاد عبدالباقی، بیروت، دار احیاء التراث، ج1، ص28.

هر دو در اوایل قرن هفتم قمری می زیستند، از وجود چنین بقعه ای در این تاریخ سخن گفته و آن را تأیید نموده اند. ولی با توجه به شهرت خلیفه سوم ممکن است چند دهه یا سده پیش از سده هفتم قمری این بقعه احداث شده باشد.

ابن جبیر (درگذشت 614ق) در سفرنامه اش آورده: «وفی آخر البقیع قبر عثمان وعلیه قبّة صغیرة مختصرة»؛ قبر عثمان در آخر بقیع واقع شده و در روی آن قبه کوچک و بنای مختصری وجود دارد. به سال بعد ابن نجار (درگذشت 643ق) می گوید: «وقبر عثمان - رضی الله عنه - وعلیه قبة عالیة»؛ قبر عثمان دارای گنبدی بلند است. همین می تواند نشانگر ساخت و سازهای متعدد نیز باشد.

برخورداری قبر عثمان از بقعه، در طول تاریخ ادامه داشته تا در سال 1344 مانند دیگر آثار و بقاع به وسیله وهابیان منهدم گردیده است.

و لذا سمهودی (متوفای 911ق) قبه عثمان را به عنوان «قبه ای بزرگ» معرفی می کند و آن را عالیة البناء می داند. مشابه همین جمله را صاحب کتاب عمدة الاخبار فی مدینة المختار، که تقریباً یک قرن پس از سمهودی می زیسته، به کار برده است.

از گفتار نایب الصدر شیرازی و رفعت پاشا که در آخرین دهه های قبل از انهدام بقیع به حج مشرف شده اند چنین برمی آید که در زمان آنها نیز این بقعه با همین مشخصات، که پیشتر گذشت، موجود بوده است.

بقعه امام مالک و نافع: مرقد امام مالک، که یکی از پیشوایان چهارگانه اهل سنت و رئیس مذهب مالکیه است، بقعه ای داشته و نیز گنبد منتسب به نافع مولا ابن عمر یا نافع یکی از قاریان معروف هفتگانه در آنجا بوده است. منابع مدینه شناسی، سفرنامه ها و متون تاریخی تأیید می کنند که ساخت بقعه امام مالک به قبل از قرن هفتم منتهی می شود و کیفیت آن قبل از این تاریخ معلوم نیست ولی ساختمان قبر منتسب به نافع در حدود قرن نهم قمری بنا شده است و قبل از این تاریخ از بقعه ای به نام وی سخن به میان نیامده است.

ابن جبیر (متوفای 614ق) می گوید: «قبر مالک بن أنس الامام المدنی - رضی الله عنه - وعلیه قبة صغیرة مختصرة البناء».

سمهودی (درگذشت 911ق) هر دو بقعه را با این بیان معرفی نموده است: «ومنها مشهد الامام ابی عبدالله مالک بن انس الاصبحی علیه قبة صغیرة والی جانبه فی المشرق والشام قبة لطیفه ایضاً لم یتعرض لذکرها المطری ومن بعده، فیحتمل أن تکون حادثة ویقال ان بها نافعاً مولا ابن عمر».

صاحب عمده الاخبار نیز یک قرن پس از سمهودی هر دو بقعه را مانند وی معرفی می کند.

در مرآت الحرمین می گوید: «وقبة الامام ابی عبدالله مالک بن انس الاصبحی امام دارالهجره وقبة نافع شیخ القراء».

نایب الصدر شیرازی دو قبه را وصل به یکدیگر دانسته و وجود آنها را تأیید می کند.

در نقشه های موجود و با وضع فعلی بقیع که دیگر چندان اثری از قبور باقی نمانده است، هر دو قبر در کنار هم قرار دارد و در کنار هم معرفی می شود؛ مثلاً سید احمد آل یاسین نقشه فعلی بقیع را در کتاب خود آورده و چنین توضیح می دهد: «قبر الامام مالک بن انس وقبر نافع مولا عبدالله بن عمر شیخ القراء».

مآخذ

اسد الغابه، ج3، ص387؛ تاریخ مدینه، ابن زباله به نقل وفاء الوفا، ج3، ص 894-914 و 919-920؛ «بقعة حلیمه سعدیه و صفیه محمد رسول خدا»، محمدصادق نجمی، میقات حج، ص 93-96؛ تاریخ المعالم المدینة المنوره، ص245؛ الدره الشحینه فی اخبار المدینه، ص156؛ رحله ابن جبیر، ص144؛ سفرنامه نایب الصدر شیرازی، ص230؛ عمدة الاخبار، ص156؛ مرآت الحرمین، ج1، ص 144و326 و 426.

حضرت را پیش از بقیه به سوی خود جلب کرده بود و به همین دو جهت عده ای از شیعیان امام صادق گمان می کردند پس از آن بزرگوار، امامت به وی منتقل خواهد شد ولی او در حال حیات پدر بزرگوارش در عُریض (روستایی سرسبز بین مدینه و اُحد) از دنیا رفت و تابوتش بر روی دوش مردم به مدینه منتقل و در کنار بقیع دفن گردید.

روایت شده است که امام صادق(ع) در مرگ این فرزند بی تابی بسیار می نمود و به شدت اندوهگین بود؛ به طوری که در پیشاپیش جنازه اش، با پای برهنه و بدون عبا حرکت می کرد و به هنگام تشییع دستور داد چندین بار تابوت را بر زمین نهادند و کفن از صورت فرزندش کنار زد و صورتش را تماشا نمود. منظور آن حضرت از این عمل این بود که مرگ اسماعیل بر همگان معلوم شود و برای کسی در مرگ وی شک و شبهه ای باقی نماند و این فکر که شاید او امام پس از پدرش باشد، به کلی از ذهن ها زدوده شود. از این رو پس از مرگ اسماعیل - رحمة الله علیه - کسانی که گمان می کردند او در آینده به مقام امامت خواهد رسید، به اشتباه خود پی بردند و از عقیده خویش برگشتند ولی تعداد اندکی از کسانی که در مناطق دور زندگی می کردند و با شخص امام و اصحاب آن حضرت رابطه نداشتند در عقیده خویش مبنی بر زنده بودن اسماعیل و امامت وی بعد از امام صادق باقی ماندند.

پیدایش مذهب اسماعیلیه: پس از شهادت امام صادق(ع) گروهی از همان افراد، راه حقیقت را دریافتند و از عقیده به حیات و امامت اسماعیل منصرف و به امام حضرت موسی بن جعفر(ع) معتقد گردیدند و در این عقیده نماند مگر تعدادی اندک و نادر که آنان هم به دو گروه تقسیم شدند؛ گروهی وفات اسماعیل را پذیرفتند لیکن بر این عقیده بودند که بهرحال او شایسته امامت بود نه برادران دیگرش و پس از مرگ او و مرگ پدرش، این مقام به فرزند او «محمّد بن اسماعیل» منتقل می شود نه برادرش «موسی بن جعفر» بنابراین به امامت «محمّد بن اسماعیل» معتقد گردیدند.

امّا بعضی از آنها در عقیده به حیات اسماعیل ثابت و پابرجا ماندند، و این هر دو گروه را اسماعیلیه می گویند.

لازم به ذکر است با توجه به اینکه در زمان فوت مرحوم شیخ مفید (درگذشت 413ق) و همچنین در زمان مرحوم طبرسی (قرن ششم قمری)، به ترتیب بیش از یک قرن و دو قرن و نیم از تأسیس حکومت و سلطنت فاطمی ها که از پیروان اسماعیلیه بودند، در مصر و افریقا می گذشت، سلطه آنان در بخشی کشورهای اسلامی از نظر قدرت و اعمال قوانین اسلامی گسترده بود. بنابراین گفتار این دو بزرگوار که در آن زمان اسماعیلیه را فرقه ای کوچک و غیر قابل ذکر معرفی نموده اند، جای ابهام و محل بحث و تحقیق است که آیا فاطمیان در آن دوران، به عنوان اسماعیلیه معروف نبودند؟ و این انتساب و اشتهار بعدها به وجود آمده است و یا مسأله دیگری است؛ زیرا نمی توان گفتار عالم شخصیتی بزرگ مانند شیخ مفید را ساده تلقی نمود و از کنار آن گذشت.

بهرحال، مذهب اسماعیلیه نیز مانند بیشتر مذاهب دیگر در طول تاریخ، فراز و نشیب هایی را پشت سر گذاشته است و امروز در تعدادی از کشورها به خصوص در هندوستان گروهی از این مذهب پیروی می کنند و به نام اسماعیلیه معروفند. در لبنان نیز طایفه دروزیه خود را منتسب به اسماعیلیه می دانند.

مآخذ

الارشاد، شیخ مفید، قم، بصیرتی، ص 285؛ اعلام الوری، طبرسی، تهران، اسلامیه، ص 38؛ «بقعه اسماعیل فرزند امام صادق(ع)»، محمدصادق نجمی، میقات حج، ص 75 - 76.

برخی موقعیت تاریخی حضرت را اینگونه تحلیل می کنند: چون اواخر دوران بنی امیه، دوران ضعف و انحطاط این سلسله بود و اوایل دوران بنی عباس هم آنها هنوز قوی نشده بودند و ابتدای کارشان بود، در این فاصله امام جعفر صادق(ع) از فرصت استفاده کرد و به ترویج گسترده معارف الهی پرداخت، لذا مذهب شیعه به نام مذهب جعفری نام گرفت. ولی برخی دیگر این تحلیل را صحیح نمی دانند چون بنی امیه حتی در دوران امام باقر(ع) و امام صادق(ع) قوی بودند. آنها تا اواخر عمرشان، کار را با خشونت، استبداد، ظلم ودیکتاتوری پیش بردند؛ یعنی ضعف آنچنانی پیدا نکردند.

تحلیل دیگر اینگونه بیان شده است: از زمان خلیفه اول «ابوبکر» به بعد، کتابت، تدوین و حتی بیان احادیث پیامبر(ص) ممنوع شد. این سیاست خلیفه در حکومت های خلفای دیگر تا زمان عمر بن عبدالعزیز همچنان ادامه پیدا کرد و هیچ کس اجازه نداشت سنت پیامبر را بنویسد یا نقل کند.

بهرحال این خط مشی شناخته شده مکتب خلفا بود که احادیث پیامبر را ننویسند، نقل نکنند و ترویج ندهند. این سیاست در دورانی طولانی، تا زمان عمر بن عبدالعزیز (درگذشت 99ق) ادامه داشت. حتی عبدالله بن عمر به عنوان یک شخصیت مهمّ و مشهور به لب هایش اشاره کرد و گفت: «سالیانی بر ما گذشت در حالی که اجازه نداشتیم یک کلمه از حدیث و سنت پیامبر سخن بگوییم».

این سیاست و خط مشی پیامد کلانی داشت که به نظر ابن حجر عسقلانی حدود 120 سال و به نظر غزالی حدود 140 سال تدوین سنت ممنوع بود.

بعد از اینکه عمر بن عبدالعزیز این ممنوعیت را لغو کرد و به سرتاسر کشور اسلامی بخشنامه کرد که نوشتن سنت جایز و مباح است، دنیای اهل سنت به فکر افتادند که چه کار کنند؟ می خواستند سنت پیامبر(ص) را نقل کنند و بنویسند اما کسانی در بین آنها نبودند که حامل این سنت باشند. اصحاب پیامبر از دنیا رفته و نسلشان منقرض شده بود. عده ای از آنها شهید شده بودند و جمع کثیری هم به مرگ طبیعی مرده بودند. اینجا بود که دو راه برای بیان و نقل حدیث تصور می شد و عملی بود:

1. راه جعل حدیث یا حدیث سازی: خلفا کسانی مثل ابوهریره را تقویت کردند تا احادیثی را جعل کنند ولی این روش هم چندان موفق نبود.

2. راه اخذ حدیث از اهل بیت پیامبر(ص): راه دومی که می شد حدیث پیامبر(ص) را به دست آورد راه اهل بیت پیامبر(ص) بود. اما علی بن ابی طالب و فاطمه زهرا(ع) درگذشته بودند؛ حسنین و امام سجاد(ع) هم با آن حوادث که برایشان پیش آمد به شهادت رسیده بودند. حال، درست در زمان امام محمدباقر(ع) و بیشتر در زمان امام جعفرصادق(ع) حدیث نویسی و نقل حدیث مجاز و مباح شده است.

چنین بود که این دو امام از این فرصت استفاده مناسبی کردند؛ و حدود 40 سال به تربیت شاگرد و ترویج و ثبت حقایق اقدام نمودند.

امام باقر(ع) و امام صادق(ع) - به خصوص امام صادق(ع) - بارها فرمودند: «حدیث ما حدیث پیامبر و سنت پیامبر است». بسیاری از رهبران اهل سنت پای درس امام صادق(ع) بودند؛ بسیاری از ادبا، محدثین و مفسرین از ملل و مذاهب و فرقه های مختلف از درس امام صادق(ع) استفاده کردند. این کار در زمان امیرالمؤمنین(ع) یا امام حسن مجتبی(ع) مجاز نبود؛ اما در زمان امام صادق(ع) در مساجد این عبارت بسیار شنیده می شد: «حدّثنی جعفر بن محمد؛ یعنی جعفر صادق این حدیث را فرمود».

به همین دلیل تشیع را جعفری نامیده اند؛ زیرا تدوین سنت در زمان امام باقر(ع) و به خصوص امام صادق(ع) مجاز شد. در این دوره صحابه رسول خدا(ص) هم نبودند تا اهل سنت احادیث را از آنان فرا گیرند. از اینرو آنان به سراغ این دو امام و

ص: 134

بویژه امام جعفرصادق(ع) آمدند و ایشان هم از این فرصت بهترین و بیشترین استفاده را کردند.

مآخذ

الامام الصادق(ع) و المذاهب الاربعة، اسد حیدر، بیروت، دارالکتاب العربی، 1390ق؛ «علت نامیدن تشیع به مذهب جعفری»، علی اسلامی، گنجینه، ش31، مهر 1388، ص 36-37.

معرض نقدهای فراوان قرار داده است.

پس از پیامبر(ص)، از خلیفه اول به بعد، تدوین سنت و حدیث عملاً ممنوع شد و دستگاه خلافت طی بخش نامه ای تدوین و نشر حدیث را غیر مجاز اعلام نمود. از طرف دیگر کسانی مثل ابوهریره هزاران حدیث جعلی را ترویج کرده بودند.

ابوهریره از حدیث سازان معروف است که 5374 حدیث از منابع برادران اهل سنت ما از ایشان نقل شده است. 5374 حدیث یعنی مجموع احادیث نقل شده از چهار خلیفه ابوبکر، عمر، عثمان و علی بن ابی طالب(ع) و زوجات نه گانه پیامبر(ص) و تمام بنی هاشم و عشیره پیامبر همه یک طرف، و احادیث ابوهریره یک طرف دیگر، در حالی که ابوبکر - طبق آنچه که برادران اهل سنت می گویند - 23 سال با پیامبر بوده و ابوهریره فقط 21 ماه با پیامبر بوده است. در حالی که ابوهریره 5374 حدیث از پیامبر نقل کرده، ابوبکر فقط 142 حدیث نقل کرده است. بنابراین از اینجا پیداست که ابوهریره بیشتر این احادیث را وضع و جعل کرده است و دلیل بی اعتمادی شیعیان و محققان اهل سنت نسبت به او همین است.

مآخذ

«علت نامیدن تشیع به مذهب جعفری»، علی اسلامی، گنجینه، ش31، مهر 1388، ص 36- 37؛ علم الحدیث، کاظم مدیر شانه چی، قم، 1362، ص18-20.

نیز نک- : ابوهریره دوسی

ایازخان قشقایی← آزادی در زیارت

سه به تدریج منسوخ و متروک شدند. شخص رسول خدا در متروک شدن این سه، نقش اساسی داشتند.

مآخذ

الاستیعاب فی معرفة الاصحاب، ابن عبدالله، به کوشش علی محمد معوض، بیروت، 1415ق، ج3، ص85؛ اسد الغابة فی معرفة الصحابة، ابن اثیر جزری، تهران، مکتبة اسماعیلیة، ج3، ص387؛ تاریخ المدینة المنورة، ابن شبه، به کوشش فهیم شلتوت، بیروت،1410ق، ج1، ص96؛ تاریخ حرم ائمه بقیع، محمد صادق نجمی، تهران، مشعر، 1391، ص58.

رسول خدا(ص) در این حدیث شفاعت و گواهی بر مسلمانان را در قیامت بر عهده گرفته است.

اما دو بیت مذبور بر اساس گزارش سخاوی، روی چند قبر در بقیع نوشته شده است. ایمن علاقه خاص به رسول خدا و حرم نبوی داشت به طوری که پس از چند سال مجاورت تصمیم گرفت به تونس بازگردد اما مجدداً منصرف و تا آخر عمر در حرم نبوی مجاورت داشت و خودش را عاشق النبی می نامید. همیشه در صف اول نماز جماعت حرم حضور داشت. در مدرسه شهابیه سکونت داشت و در همین مدرسه از دنیا رفت و در بقیع به خاک سپرده شد. سخاوی برخی از اشعار او را در کتاب خود آورده است.

مأخذ

التحفة اللطیفة فی تاریخ المدینة الشریفة، شمس الدین محمد سخاوی، مدینه، مرکز بحوث و دراسات المدینة المنورة، 2007م، ج2، ص99-105.

جلب توجه مردم و نمازگزاران به شخصیت های صاحب قبر به جای خداوند است و این نوعی شرک می باشد. از طرف دیگر در نصوص شرعی، شرک تقبیح شده است. اما فقیهان شیعه استدلال کرده اند که اولاً عبادت کنندگان در بناهای قبور به جای خداپرستی و توحید، به شخصیت پرستی روی نیاورده اند، بلکه برعکس از طریق توصیه ها و سفارش های شخصیت صاحب قبر، ایمان آنان به خداوند تقویت شده و خداگرایی و خداپرستی آنان افزایش یافته است. این اختلاف با بررسی میدانی در یک یا چند شهر به راحتی قابل پیگیری است و نیازی به منازعات طولانی در طول چند قرن نیست، مثلاً به راحتی می توان دید و فهمید که از میان میلیونها زایر امام حسین(ع) یا امام رضا(ع) در هر سال نه تنها یکی هم قایل به الوهیت یا راقیت و خالقیت آنها نبوده بلکه همه آنها را بنده خدا و تابع قوانین الهی دانسته و داعی به سوی او می دانند.

فقیهان وهابی، ساختن هر نوع بنایی را بر مقابر حرام دانسته و تخریب آن را هم واجب دانسته اند؛ اما در مقابل آنان، فقیهان دیگر مذاهب با استشهاداتی به قرآن و سنت بقعه سازی را مشروع می دانند؛ زیرا این بناها موجب جذب مردم به عبادت و دعا و توحید و خداپرستی می گردد.

برای نمونه، استشهاد به آیات اصحاب کهف کرده اند: قالَ الَّذِینَ غَلَبُوا عَلی أَمْرِهِمْ لَنَتَّخِذَنَّ عَلَیهِمْ مَسْجِداً (سوره کهف، آیه 21) مؤمنان راستین که بر امر اصحاب کهف آگاهی یافتند و آن را سند زنده ای برای اثبات معاد جسمانی به مفهوم حقیقی اش دیدند، پس از مرگ آنان گفتند: «ما بر روی قبر آنها مسجد و ساختمانی بنا می کنیم تا مردم هرگز یاد آنها را از خاطره ها نبرند و در نیل به کمال اعتقادی و انسانی خود، آنها را الگو و سرمشق خویش قرار دهند».

چون عده ای درباره مدفن آنها نزاع کردند که چه کنیم؟ گروهی گفتند بر روی قبر آنها بنایی بسازیم. گروه دیگر که در این کار پیروز شده بودند گفتند مدفن آنان را مسجد می سازیم. قرآن کریم هر دو نظریه را مطرح می کند بدون آنکه از کار آنها انتقاد کند و یا لحن اعتراض آمیزی نسبت به نظر آنها داشته باشد. همین که قرآن جریان را نقل کرده و با آن مخالفت نکرده، یعنی درست بودن آن عمل را امضا فرموده است.

نیز خداوند درباره حضرت ابراهیم فرموده است: «وَاتَّخِذُوا مِن مَّقامِ إِبْراهیمَ مُصَلّی» از مقام ابراهیم عبادتگاهی برگیرید. خداوند امر کرد که بر محل استقرار حضرت ابراهیم(ع)، در آنجا که ایستاد و به کمک حضرت اسماعیل(ع) کعبه را بنیان نهاد، بنایی ساخته شود. نام آن را مقام ابراهیم گذاردند تا یاد آن پیامبر الهی زنده بماند. چون خداوند امر کرده، پس این کار نه تنها شرک نیست بلکه جلوه ای از توحید عبادی و عین اطاعت از خدای سبحان است.

پس اولاً خداوند با این که بر مزار اهل ایمان مسجدی ساخته شود تا او را عبادت کنند موضع مخالفی ندارد و آن را عملی شرک آلود نمی داند. ثانیاً ساختن مسجد بر مزار اولیای الهی، عملی بوده که در امت های پیشین نیز رایج بوده و تکریم خوبان و عبادت رحمان شمرده می شده است.

نیز دفن شدن پیکر پاک رسول خدا(ص) در داخل خانه خویش و در زیر سقف، دلیل روشن و مصداق عینی بر این واقعیت است که در اسلام، وجودِ بنا در روی قبر شخصیت های معنوی، عملی مُستَحسن و مورد تأیید بوده است و این حقیقت را درباره قبور انبیای گذشته نیز می توان دید؛ مانند قبر حضرت ابراهیم، اسحاق و یعقوب(ع) و قبور همسرانشان در شهر الخلیل؛ شهری که به یاد و به نام حضرت ابراهیم(ع) «خلیل» نام گرفت. این شهر در 25 کیلومتری بیت المقدس واقع شده و نام اصلی آن حبرون یا حَبْری است. و مانند قبر حضرت داود و سلیمان(ع) در «بیت لحم» و قبور و آثار سایر انبیا در بیت المقدس و شامات که در طول قرن های متمادی، قبل و بعد از اسلام، از استحکام و زیبایی بنا و ساختمان برخوردار بوده اند.

خلیفه دوم در جریان فتح بیت المقدس، نه تنها بر این

ص: 140

مقابر و آثار متعرض نگردید، بلکه با نماز گزاردن در این بقاع و امکنه، وجود آنها را عملاً تأیید کرد. همچنین رفتار و روش علما و پیشوایان اسلام نیز در طول تاریخ، همین رویه بوده است.

در مقابل این سیره و رویه، فقیهان سلفیه، ضرورت تخریب ساختمان های مقابر را مطرح کردند و در قرون بعد فقیهان وهابی این دیدگاه را ترویج نمودند. مهم ترین دلیل آنان اینست که مردم نمازگزار و عبادت کننده در ساختمان قبور متوجه شخصیت مثلاً حضرت محمد(ص) می شوند و از خداوند غفلت می کنند و این به شرک منتهی می گردد، حال آنکه برگزاری نمازهای جمعه و جماعت باشکوه کامل در آنجا از قدیم این بهانه را بکلی ردّ می کند.

از سوی دیگر ابن قیم جوزی از شاگردان ابن تیمیه در کتاب زاد المعاد فی هدی خیر العباد، درباره علت تخریب نکردن بناهای پیشین بر مقابر چنین فتوا داده است: «یجبُ هَدمُ المَشاهِدِ الّتی بُنِیتِ علی القُبورِ ولایجوزُ إبقاءُها بَعدَ القُدرة علی هَدمِها وإبطالِها یوماً واحِدا» ویران کردن نشانی که روی قبور ساخته شده، واجب است و پس از رسیدن به قدرت باید منهدم و ویران شود و باقی گذاشتن آن حتی برای یک روز هم جایز نیست.

ابن قیم وجوب تخریب بارگاه مقابر را منوط به قدرت داشتن نموده است. وهابیت با همین توجیه، هنوز مزار پیامبر اکرم(ص) و بسیاری از مشاهد دیگر را تخریب نکرده است؛ چون قدرت لازم برای انجام این کار را ندارد، زیرا از جهان اسلام و از شیعیان اهل تسنن می ترسند وگرنه طبق این فتوی، ابایی از تخریب ندارند.

مآخذ

الاجوبة النجفیة، هادی کاشف الغطاء، قم، بوستان کتاب، 1429ق، ص31 به بعد؛ تاریخ ابوالفداء، بیروت، مکتبة المعارف، ج7، ص 58؛ تاریخ طبری، بیروت، اعلمی، [بی تا]، ج3، ص 405؛ زاد المعاد فی هدی خیر العباد، ابن قیم جوزی، قاهره، 1324ق، ص661؛ المیزان فی تفسیر قرآن، قم، دفتر انتشارات اسلامی، 1388، ذیل کهف، آیه 21؛ وفاء الوفاء، سمهودی، بیروت، دار احیاء التراث العربی، 1995م.

کاسته می شد و برخی اقدامات و منع ها برداشته می شده است. بهرحال ورود و خروج و باز و بسته بودن درهای بقیع در دوره جدید جدی تر رعایت می شده است؛ با اینکه هر چند سال یکبار تغییراتی داشته است.

در دوره عثمانی و حتی تا سه دهه قبل یک شغل به نام بوابین در مدینه بود که حراست، کنترل زایران و باز و بستن درها را بر عهده داشتند. بعداً این وظیفه بر عهده شرطه و نیروی انتظامی سعودی واگذار شد. البته در کنار نیروی انتظامی مأمورین ارشاد و امر به معروف هم حضور دارند و به گمان خود حاجیان مسلمان را که بسیاری از آنها از علما و از بهترین موحدان و مجاهدان هستند، از شرک باز می دارند!

مآخذ

صور من الحیاة الاجتماعیة بالمدینة المنورة، یاسین احمد یاسین الخیاری، مدینه منوره، 1413ق/ 1993م، ص120-125 و ص99-102؛ المدینة بین الحاضر و الماضی، ابراهیم بن علی العیاشی، المدینة المنورة، المکتبة العلمیة، 1972م، ص168؛ میقات حج، شماره های مختلف.

بازاریان و کسبه تهران، تجمع ← تجمع بازاریان و کسبه تهران

اولیای دولت سعودی برای ساختن دیواری با پنجره های آهنی، گرد محوطه مدفن مطهر ائمه هدی موافقت کنند حداقل محوطه ای به وسعت 120 متر مربع با سایه بانی ساخته شود تا قبور ائمه(ع) تکریم شده و محترم شمرده شود. مظفر اعلم به عنوان سفیر ایران در جده در ششم آذرماه 1330 از مدینه و بقیع بازدید کرده و گزارش مفصل چند صفحه ای برای مقامات ایران ارسال نموده است.

امّا به رغم مذاکرات چندساله نمایندگان ایران با مسئولین و مقامات عربستان سعودی از رده های مختلف، بازسازی به هیچ وجه نه تنها اجرا نشد بلکه چند سال بعد، رسانه های عربستان از قول مقامات این کشور، چنین تصمیمی را کاملاً منکر شده و بازسازی را تکذیب کردند. با اینکه امیر فیصل نایب السلطنه حجاز و امیر عبدالله فرزند ایشان قول داده بودند؛ حتی به شهرداری مدینه ظاهراً دستور داده بودند که به مقابر ائمه شیعیان رسیدگی ویژه کند. گاهی امیر مدینه هم قول مساعدت می داده ولی هیچگاه اقدام عملی صورت نمی گرفته است.

بهرحال تلاش عالمان و بزرگان شیعه و پیروان اهل بیت(ع) از یک سو و کوشش های نمایندگان و مدیران دستگاه دیپلماتیک ایران و همچنین تلاش های برخی از مقامات اهل سنت برای بازسازی بقیع تاکنون با اینکه پیوسته ادامه داشته ولی عملاً اجرا نشده است. این موضوع بارها در گفتگوهای سیاسی سران دو کشور ایران و عربستان مطرح شده است، لیکن متأسفانه تا این زمان، آنگونه که باید تأثیری، در پی نداشته و وهابیان همچنان نسبت به عقاید خویش اصرار ورزیده، بر اقدامات تخریبی شان افزوده اند. تا آن جا که در یکی دو سال اخیر، باگذاشتن در فلزی جلو پله ها، از رفتن بانوان به قسمت فوقانی و مقابل در ورودی بقیع و پشت پنجره های آن جلوگیری می کنند و با استقرار نیروهای نظامی در قسمت تحتانی مقابل بقیع، مانع از نشستن و زیارت نامه خواندن زایران می شوند.

از سوی دیگر با گماردن تعدادی نیروهای خاص در کنار قبور بقیع، با الفاظ و عبارات و بیانات خارج از ادب و نزاکت، زایران را مورد توهین و استهزا قرار می دهند و این خود وسیله ای برای افزایش بغض و ناراحتی کسانی است که با تأسی به پیامبرخدا(ص) به زیارت قبرستان بقیع می روند تا با چهره های برجسته صدر اسلام آشنا شده و از آرمیدگان ممتاز بقیع الگو بگیرند.

مآخذ

اسناد روابط ایران و عربستان سعودی، علی محقق، تهران، مرکز اسناد و تاریخ دیپلماسی، 1379، ص247 به بعد؛ تخریب و بازسازی بقیع به روایت اسناد، سید علی قاضی عسکر، تهران، 1385، ص 85و159؛ الشیعة فی المملکة العربیة السعودیة، حمزة الحسن، بیروت، دارالساقی، 2010، ج2، ص227-256؛ مجله بقیع، سال3، ش35 فروردین 1368، ص8-10؛ همان، ش36، اردیبهشت 1368، ص14-15.

بانوی اصفهانی ← شهربانو بیگم

بجلی، یونس بن یعقوب ← یونس بن یعقوب بجلی دهنی

بخارایی، رحمت اللّه بن ملا عاشورا ← رحمت الله بن ملا عاشور بخارایی

دولتی، در قلمرو مأموریت خود به اطلاع آقایان علمای اعلام هر نقطه، به تمام ادارات دولتی و عمومی مردم، این تصمیم را ابلاغ و روز شنبه شانزدهم صفر 1344 (برابر 15 شهریور 1304) را روز تعطیل و عزاداری اعلام نمایند.

مأخذ

تخریب و بازسازی بقیع، سیدعلی قاضی عسکر، تهران، مشعر، 1385، ص50.

بدر، عبد الباسط ← التاریخ الشامل

روایات در تاریخ وفات براء بن معرور گوناگون است؛ برخی وفات او را یک ماه پیش از هجرت دانسته اند. این روایات با روایات متواتر دیگری که وفات وی را در چهار ماه نخست هجرت دانسته، متناقض است و ظهور بیشتر روایات، حاکی از آن است که براء در چهار ماه نخست هجرت پیامبر(ص) در مدینه از دنیا رفته است. علامه مجلسی، بر همین قول است.

پس از وفات براء پیامبر خدا(ص) بر جنازه او نماز گزاردند و سپس در بقیع به خاک سپرده شد.

پیامبر خدا(ص) چون از تجهیز و تکفین براء بن معرور فارغ شدند و در مجلس عزا نشستند، فرمودند: شما ای بازماندگان و اولیای براء، به تبریک سزاوارترید تا تسلیت؛ زیرا برای براء در حجاب های آسمان، قبه ای بر پا شد تا روحش به آسمان عروج کند. روح او را به بهشت بردند و همه خازنان بهشتی، روحش را دریافت نمودند.

مآخذ

الغدیر، عبدالحسین امینی، بیروت، دارالکتاب، 1967م، ج7، ص 262؛ الامام علی(ع)، احمد الرحمانی الهمدانی، تهران، انتشارات منیر، 1377ش، ص774؛ الطبقات الکبری، ابن سعد، بیروت، دارالعلم، 1987م، ج3، ص88؛ العدد القویة، ابن مطهر حلّی (علی بن یوسف)، قم، کتابخانه آیت الله مرعشی، 1408ق، ص 119؛ نفس الرحمان فی فضائل سلمان، به کوشش جواد قیومی، قم، 1369ش، ص 75.

برادران یکتا پرستی ← اخوان توحید

براوستانی، مجدالملک ← مجدالملک قمی

و اطراف آن از جمله قبرستان بقیع نوشت.

کتاب نزهة الناظرین اولین بار در سال 1303ق توسط المطبعة الامیریة در مکه منتشر شد. بار دوم در سال 1332ق توسط المطبعة الجمالیة در مصر منتشر شد. همین چاپ در بیروت توسط دارصعب به روش عکس برداری برای بار سوم چاپ شد.

به دلیل اینکه همه این چاپ ها مشکلاتی داشت و نسخه های آن در بازار هم به اتمام رسیده بود، احمد سعید بن سلم به تحقیق آن پرداخت. این تحقیق توسط مکتبة بن سلم (مدینه منوره) و مکتبة الرفاعی(قاهره) در سال 1418ق/ 1998م منتشر شد. بخشی از آن درباره بقیع است.

مأخذ

نزهة الناظرین فی تاریخ مسجد سیدالاولین و الآخرین، جعفر بن السید اسماعیل البرزنجی، به کوشش احمد بن سعید بن سلم، مدینه منوره و قاهره، مکتبة بن سلم و مکتبة الرفاعی، 1418ق/ 1998م.

شاه قاجار دستور تبعید ملامحمد صالح و دو برادرش شهید ثالث و ملاعلی برغانی را صادر و آنها را به عراق تبعید کرد. برغانی از عراق راهی حجاز گشت و در مکه مکرمه مقیم شد. او مذهب خود را پوشیده می داشت و عهده دار تدریس فقه جعفری و معارف اهل بیت(ع) به نحوی که هماهنگ با یکی از مذاهب اربعه بود گردید. وی در مکه و مدینه آثار خیری از خود باقی گذاشته است، از جمله تجدید بنای عمارت ابو منصور خمارتاش بن عبدالله قزوینی (درگذشت ح 510ق) که وقف اقامت حجاج اهل قزوین بود. وی مجدداً به عراق بازگشت و در کربلا و نجف به تدریس و فتوی اشتغال یافت. در این هنگام شیخ جعفر کاشف الغطاء عازم ایران شد و با توجه به روابط صمیمانه ای که با خاندان برغانیها داشت، مقرر شد که تابستان را در قریه برغان بگذراند. از طرفی چون از اختلافات حاد و دشمنی برغانیها با فتحعلیشاه قاجار مسبوق بود آنها را با خود به ایران آورد و نزد فتحعلیشاه قاجار برایشان شفاعت کرد و شاه قاجار وساطت شیخ جعفر کبیر را در قبال این شرط پذیرفت که آنان در دارالخلافه تهران اقامت گزینند.

ملامحمد صالح اقداماتی وسیع و تعمیراتی اساسی در بقیع انجام داد. چون بقیع به دستور آل سعود در 1221ق تخریب و غارت شده و بقعه ها و ساختمان ها را کاملاً تخریب کرده بودند. برغانی 50 سال بعد از این حادثه یعنی در 1271ق فوت کرد. بنابراین شاهد تخریب گسترده بقیع بود و تلاش بسیار نمود و با کمک خیرین و نیکوکاران بقعه ها را بازسازی کرد. پسرش حسن برغانی صالحی (یا حائری) درگذشت (1281ق) راه پدر را ادامه داد و کارهای نیمه کاره پدرش در مرمت و بازسازی بقیع را تداوم بخشید تا آنجا که در مدینه توسط متعصبین وهابی به شهادت رسید و در بقیع به خاک سپرده شد.

برغانی آثار و تألیفات فراوانی به یادگار گذاشته است. غیر از رساله عملیه و آثار فقهی و کلامی و تفسیری، چند جلد کتاب درباره ائمه(ع) دارد که نشانگر شناخت و عشق او به امامت شیعی است. کنز الواعظین فی احوال الائمه الاطهار (چهار جلد)؛ کنز المواعظ؛ کنز الباکین؛ کنز المصائب (مقتل)؛ کنز البکاء (مقتل). بدینگونه ترویج فرهنگ ائمه(ع) و ایجاد معرفت و علاقه نسبت به امامان شیعه و احیای آثار ایشان و بقیع در رأس برنامه های او بود.

مآخذ

اعیان الشیعه، سید محسن امین، دارالتعارف، ج3، ص402؛ دائرةالمعارف تشیع، ج3، ص384 و 182- 184 و ج1، ص151؛ الکرام البرره، آقا بزرگ تهرانی، ج1، ص327؛ مستدرکات اعیان الشیعه، سید محسن امین، ج2، ص304.

برکیارق، پادشاه سلجوقی ← مجدالملک قمی

برکة بنت ثعلبه ← ام ایمن

بروجردی، محمدعلی ← بزم غریب

بریر بن عشرقه ← ابوهریره دوسی

آن نیز به دست داده که جالب توجه است. آشکار است که مؤلف اندیشه تاریخی دارد و اطلاعات جغرافیایی و به خصوص درک او از موقعیت های جغرافیایی جالب توجه است. این سفرنامه را محمدمهدی معراجی بر اساس دو نسخه زیر آماده چاپ کرده است:

نسخه نخست متعلق به کتابخانه علامه طباطبایی شیراز است که استاد سید عبدالعزیز طباطبائی فهرست آن را در دفتر نخست میراث اسلامی ایران چاپ کرد.

نسخه دوم، شخصی است و از شیراز به کتابخانه آستان قدس هدیه شد. سید تقی اردلان از مدیران کتابخانه آستان قدس آن را در اختیار مصحح قرار داده است. نویسنده گزارش مفصلی از بقیع آورده است.

مآخذ

سفرنامه های مکه قاجاری، به کوشش رسول جعفریان، تهران، 1389، ج1، ص 575-576؛ میراث اسلامی ایران، به کوشش رسول جعفریان، قم، کتابخانه آیت الله نجفی، ج1، ص 25-28.

در سال 697ق/ 1297م وقف فقرا، زایرین و سیرآب کردن حیوانات نمود. او سه سال بعد فوت نمود.

این باغ تا سده چهاردهم قمری (بیستم میلادی) سرسبز و قابل استفاده بوده است. در این زمان، علی حافظ تمامی مشخصات باغ و دو چاه را گزارش نموده است.

این گزارش گویای این نکات است: در کنار باغ بُصَّه، قطعه زمینی وقفی به نام النشیر است و هر دو یعنی بُصَّه و نشیر در اختیار اداره اوقات مسجدالنبی(ص) است. مستأجر این دو، کشاورزی به نام حسن منصور لؤلؤ همراه با خانواده اش به کاشت و برداشت محصول مشغول اند. برای چاه کوچک تلمبه نصب کرده اند و با آن آب را به سطح زمین آورده و آبیاری می نمایند.

باغ بُصَّه و زمین کشاورزی النشیر در چند دهه قبل توسط اداره اوقاف مسجدالنبی تبدیل به مجتمع بزرگ تجاری، اداری و مسکونی در چهارده طبقه شد. این مجتمع دارای هشت برج، 200 واحد تجاری و 64 آپارتمان مسکونی است.

دولت آل سعود و مدیران وهابی این دولت متعصب، تمامی آثار مهم مدینه و مکه را به همین روش تبدیل به مجتمع هایی از آهن و بتن و مواد ساختمانی کرده و گویا اراده جدی دارند که هیچ اثری از دوره رسالت یا دوره های بعدی باقی نگذارند. در صورتی که بستان بُصَّه و چاه های آب آن که پیامبر به آنجا می آمده، روایات و خاطراتی از آن حضرت درباره بازگو شده، نیز خاطراتی از صحابه و مشاهیر مسلمان در دوره های بعدی در این مکان وجود دارد که باید آنها را حفظ می کردند. آنان بایستی مثل دیگر کشورها و ملت های متمدن حداقل مثلاً پانصد متر از این باغ را با سازه های قدیمی بازسازی می کردند و با نصب تابلو زایران را با تاریخ، فرهنگ و خاطرات آنجا آشنا می کردند و چند هزار متر بقیه را برج سازی می کردند. همانگونه که در کشورهای عربی در کنار هر برج یا هر مجتمع تجاری یا مسکونی یا اداری، مسجدی احداث شده، همین طرح را در مورد آثار باستانی و مکان هایی که دارای خاطرات مذهبی است می توانستند اجرا کنند. اما متأسفانه به دلیل عناد و لجبازی یا به هر دلیل دیگر، عزم جدی دارند تمامی نهادها و آثارها را از بین ببرند، در حالی که سازمان ها و نهادهای بین الملل مثل یونسکو هم هرگز مانع نشده اند.

مآخذ

اثر الوقف الاسلامی فی الحیاة العلمیة بالمدینة المنورة، سحر بنت عبدالثمن الصدیقی، مدینه، مرکز دراسات و بحوث، 2003م، ص243؛ التعریف بما آنست الهجرة من معالم دارالهجرة، المطری، به کوشش سلیمان الرحیلی، الریاض، دارة الملک عبدالعزیز، 1426ق، ص153-154؛ الدرة الثمینة فی اخبار المدینة، ابن النجار، به کوشش صلاح الدین بن عباس شکر، مدینه، مرکز بحوث و دراسات، 2006م، ص177-178؛ فصول من تاریخ المدینة المنورة، علی حافظ، جده، شرکة المدینة الطباعة و النشر، بی تا، ص171-172؛ المعالم الاثیرة فی السنة والسیرة، محمد محمد شراب، دمشق، دارالعلم، بی تا، ص49؛ المغانم المطابة فی معالم طابة، محمد بن یعقوب فیروزآبادی، مدینه، مرکز بحوث و دراسات المدینة المنورة، 2002م، ج2، ص589 و 620-621؛ المناسک و اماکن طرق الحج و معالم الجزیره، حمد الجاسر، الریاض، دارالیامه، 1401ق، ص399؛ وفاءالوفاء، السمهودی، به کوشش قاسم السامرائی، لندن، مؤسسه الفرقان، 2001م، ج2، ص357.

مآخذ

صور من الحیاة الاجتماعیة بالمدینة المنورة منذ بدایة القرن الرابع الهجری و حتی العقد الثامن منه، احمد یاسین الخیاری، به کوشش عبیدالله محمد امین کردی، مدینه، 1415ق/ 1995م، ص156-157؛ موسوعة مکة المکرمة والمدینة المنورة، ج5، ص140.

بسملة

بسملة، تفسیر آیه ای مهم و کلیدی توسط علی بن ابی طالب(ع) در بقیع.

ابن عباس پسر عموی رسول خدا(ص) نقل می کند: در شبی مهتابی بعد از عشاء همراه علی بن ابیطالب(ع) به بقیع رفتیم. طبق این نقل، در آنجا آن حضرت به ابن عباس می فرماید قرآن قرائت کن. و او با بسم الله شروع می کند.

آنگاه حضرت درباره تفسیر و اسرار باء اول بسم الله شروع به سخن کرد و تا صبح به بیان مطالب ادامه داد.

این روایت در مستدرک سفینه البحار (ج1، ص269) و ینابیع المودة (ج1، ص214 و ج3، ص211) آمده است. از این روایت می توان استنباط کرد که شخصیت های صدر اسلام بخشی از اوقات فراغت یا مباحثات علمی خود را در بقیع برگزار می کرده اند. لذا از این نظر هم بقیع از مکان های عمومی مهمّ و دارای کاربرد و نیز تأثیرات فرهنگی و اجتماعی بوده است.

مآخذ

مستدرک سفینة البحار، علی نمازی، قم، مؤسسة النشر الاسلامی، 1410ق؛ ینابیع المودة لذوی القربی، سلیمان بن ابراهیم القندوزی الحنفی، به کوشش سید علی اشرف حسینی، تهران، دار الاسوة، 1374ش.

آن، در غزوه های فراوانی بر یهود چیره شد، بر آنان سنگین آمد، از این رو زنی یهودی به نام زینب، دختر حارث، برادرزاده مرحب، برای گرفتن انتقام قتل مرحب خیبری، در ماجرای فتح خیبر، تصمیم گرفت به گونه ای پیامبر را به قتل برساند و به ایشان سم بخوراند، بنابراین، پرسید: پیامبر از اعضای گوسفند، کدام عضو را بیشتر از همه دوست می دارند؟ گفتند: پیامبر دست گوسفند را دوست دارد. به این جهت، گوسفندی را ذبح کرده و همه آن را کباب کرد و در اعضای آن، به خصوص دست هایش سمّی قرار داد و خدمت پیامبر خدا(ص) آورد. پیامبر لقمه ای از آن غذا در دهن گذاشتند و بی درنگ از دهن بیرون آورده، فرمودند: دست نگهدارید که این غذا، خودش می گوید من مسموم هستم. همه یاران دست کشیدند ولی بشر بن براء ابن معرور قبل آن، لقمه ای را فرو برده بود که همین لقمه بشدت در وجود او اثر گذاشت و همانجا از دنیا رفت. او در واقع، توسط زنی یهودی، که بر اساس تحریک دیگر یهودیان در آن غذا سم ریخته بود به شهادت رسید.

البته در سندهای مورد اعتماد تاریخی آمده است که پیامبر خدا، گرچه از غذا نخورد، اما همان لقمه ای را که در دهان خویش گذاشت، اثر سم در وجود مبارکش باقی ماند و گاهی در وجود آن گرامی اثر می گذاشت و حال ایشان را منقلب می ساخت. به همین جهت بسیاری از مورّخان عقیده دارند که پیامبر(ص) در اثر همان سم زن یهودی، به شهادت رسیده اند و بیماری آخرین ایشان اثر سم آن زن یهودی بوده که در خیبر به پیامبر داده شده است.

در کتب تاریخی آمده که پیامبر خدا(ص)، پس از شهادت بِشر، دستور داد زن یهودی را آوردند و دستور داد تا او را به سزای عملش برسانند.

پیامبر خدا(ص) بشر بن براء بن معرور را در بقیع دفن کرد و خود، شخصاً بر جنازه اش نماز گزارد.

مآخذ

الانتصار: اهم مناظرات الشیعة، العاملی، بیروت، دار السیرة، 1421ق، 487 ص؛ «خفتگان در بقیع»، علی اکبر نوایی، میقات حج، ش 69، پاییز 1388، ص 79-83؛ هجرة النبی(ص) الی المدینة، قم، مرکز المصطفی، 1378ش، ص100.

بُطحان، بقیع ← بقیع بُطحان

همه قبور در مدینه منور از زمان دور زایل و نابود شد؛ چون مردم در این جاها غلو می کردند.

در این پاورقی مصحح دو دروغ بزرگ هست: مردم از زمان دور مثلاً قرن 9ق هیچگاه قبه ها را تخریب نکرده اند. دوم هیچ گزارشی نیست که مردم در آرامگاه ها غلو می کرده اند. سخاوی ذیل حسن عجمی می نویسد: او خادم قبه حمزه عموی رسول خدا و مردی صالح و عابد در شب و اهل کارهای نیک از بزرگان و نیکوکاران عجم، مجاور در مدینه بوده است. پس از برادرش او مسئول خدمت در آرامگاه حمزه شد (ج2، ص333- 334).

مصحح وهابی باز هم در پاورقی با ناراحتی تمام می نویسد: این قبه (یعنی قبه حمزه) و تمامی آرامگاهها در بقیع و در جاهای دیگر بحمدالله نابود شده است (ص333، پاورقی4).

سخاوی چند جا از قبه عثمان بن عفان سخن به میان آورده است. ذیل عباس بن محمد شافعی می نویسد او در سال 864ق درگذشت و در بقیع نزدیک قبه عثمان به خاک سپرده شد (ج4، ص425- 427).

در هر جا سخاوی از قبه و ساختمان و بنا بر قبور سخنی به میان آورده و البته آن را مشروع دانسته، هم سازندگان و هم خادمان را ستوده و مدح کرده است، مصحح با لحن تند به مخالفت برخاسته و آن را نکوهش کرده است. گویا وهابیت بیشتر و بهتر از همه مسلمانان در طول تاریخ می فهمند.

مأخذ

التحفة اللطیفة فی تاریخ المدینة الشریفة، شمس الدین محمد سخاوی، مدینه، مرکز بحوث و دراسات المدینة المنورة، 2007م، ج2، ص333- 334 و 383- 384 و ج4، ص425- 427.

این آرامگاه یا بقعه دارای گنبد و بارگاه یا قبه هم بود. این قبه را یکی از امرای ایوبی در سال 601ق بر آرامگاه و مقبره او ساخت.

مآخذ

التعریف بما آنست، محمد بن احمد المطری، مدینه، 1372ق، ص43؛ الدرة الثمین فی معالم دارالرسول الامین، غالی محمد امین الشنقیطی، جده، دارالقبله، 1992، ص263؛ معجم معالم الحجاز، عاتق بن غیث البلادی، مکه، دارمکه، 1978م، ج3، ص16؛ نزهة الناظرین، جعفر بن اسماعیل البرزنجی، قاهره، 1998، ص274.

بقعه فاطمه بنت اسد ← قبه فاطمه بنت اسد

بقیع اسواف رفته بودم. مردم پرنده ای را گرفته بودند اما با ورود زید، پرنده را در دست من گذاشته و فرار کردند. زید فریاد برآورد، ای بی مادرها آیا نمی دانید رسول الله اینگونه امور را در اینجا حرام کرده است؟

سمهودی به مسجد کوچکی اشاره می کند که در یکی از راه های بقیع اسواف مستقر است. دقیقاً چند گامی بعد از بقیع اسواف قرار دارد.

بهرحال بقیع الاسواف اصطلاحی است که برای قسمتی از قبرستان بقیع به کار می رفته است. این قسمت مشمول حرم مدینه بود. و نیز موقوفه یا صدقه زیدبن ثابت بوده است.

مآخذ

لسان العرب، ابن منظور، قاهره، دارالکتاب المصری، ص2153؛ معجم البدان، یاقوت حموی، بیروت، دارصادر، 1996م، ص191؛ موسوعة مکه مکرمة و المدینه المنورة، ج5، ص128؛ وفاء الوفاء، سمهودی، به کوشش قاسم سامرایی، لندن، مؤسسه فرقان، 1432ق/ 2001م، ص 208.

بقیع امویان ← بقیع بنی امیه

است. پس از فوت، آنان در بقیع دفن می شدند. از اینرو بقیع شامل مجموعه ای از بزرگان و نامداران مسلمان شده بود. در قرون بعد، منازعات بین جریان ها و شخصیت ها بالا گرفت؛ سیطره وهابیت بر بقیع و تخریب اماکن مقدسه درون آن؛ مبارزه مسلمانان در سراسر جهان با سران وهابیت در مخالفت با تخریب بقیع خود بعد دیگری است که بر اهمیت آن می افزاید. یک بعد مهم دیگر بقیع، ادبیات بقیعی درباره تخریب آن است و اینکه شاعران درباره بقیع فراوان سروده اند. جنبه شیعی بقیع هم یک موضوع مورد توجه در جهان اسلام است؛ بالاخره هشتمین خصوصیت و ویژگی بقیع استفاده سیاسی یا علاقه ذاتی حاکمان و دولت ها در طول تاریخ نسبت به بقیع است.

این هشت ویژگی باعث شده، بقیع منحصر به فرد باشد و در جهان اسلام هیچ جای دیگر چنین ویژگی هایی ندارد. بقیع ظرفیت لازم برای اجرای تحقیقات تاریخی، جامعه شناسی، مردم شناسی، دین شناسی و غیره توسط پژوهشگران و مؤلفان را دارد. و می توان مقالات و کتب فراوانی درباره این موضوع نوشت. هم اکنون تحقیقات و منابع درباره بقیع از نظر کمی و کیفی مطلوب نیست. اما این موضوع بالقوه ظرفیت تبدیل به یک رشته پژوهش ها به نام بقیع شناسی یا بقیع پژوهی را دارد. که موضوعی میان رشته ای است. رشته هایی مثل تاریخ خاورمیانه، وهابیت شناسی، سلفی گری، شیعه و ردیه ها و دفاعیه های شیعی، کلام و کلام جدید، ادبیات جاهلیت، ادبیات دوره اسلامی و تاریخ محلی مدینه با بقیع پژوهی می توانند ارتباط داشته باشند و منابعی در این رشته ها هست که بخشی از آن یا کل آن مرتبط به بقیع است.

متأسفانه فقدان یا کمبود منابع مرجع در زمینه بقیع موجب تقلیل تحقیقات در این باره شده است. لازم است مأخذشناسی،نسخه شناسی،شخصیت شناسی، دائرة المعارف، دانشنامه ها و فرهنگنامه های متنوع درباره بقیع منتشر گردد. لاجرم اینها بستری برای توسعه بقیع پژوهی فراهم می آورند.

بنابراین ما دوگونه منبع درباره بقیع داریم: یکی منابعی که تماماً درباره بقیع است؛ دوم منابعی که بخشی از آن درباره بقیع است ولی اصل آن مربوط به رشته ای دیگر است.

آثار اختصاصی نگارش یافته درباره بقیع شامل مقاله و کتاب است و از آن جمله است: البقیع قصة تدمیر آل سعود للآثار الاسلامیة، نوشته یوسف هاجری (بیروت، 1411ق/ 1990م)؛ قبور ائمه البقیع قبل تهدیمها، اثر عبدالحسین حیدری موسوی (بیروت، 1420ق/ 1999م)، و البقیع الغرقد، از محمد حسینی شیرازی (بیروت، 1420ق/ 1999م).

اما از آثار مرتبط یا متضمن بقیع نباید غافل شد. یعنی منابعی هست که در رشته هایی مثل تاریخ، مأخذشناسی و جغرافیا تدوین شده ولی ضمناً به بقیع هم پرداخته اند. برخی از رشته های مهم درباره بقیع را معرفی می کنم:

بر اساس گفته مرحوم امین، نخستین نقد وهابیت کتاب منهج الرشاد لمن اراد السداد از جعفر کاشف الغطا است. آثار دیگری به زبان اردو مثل جنت البقیع و زبان های دیگر در جهان درباره بقیع منتشر شده است.

چند مأخذشناسی درباره وهابیت منتشر شده است؛ از جمله «معجم ما الّفه علما الامة الاسلامیة للردّ علی خرافات الدعوة الوهابیة» از السید عبدالله محمدعلی (مجله تراثنا، عدد 17، سال 4، شوال 1409). این مأخذشناسی شامل منابع در نقد و ردّ وهابیت تا 1405ق است. این کتابشناسی به صورت کتاب هم منتشر شده است. جدیداً کتابشناسی کامل تر با معرفی حدود دو هزار منبع با عنوان کتابشناسی نقد وهابیت، منتشر شده است. علاوه بر آن، چند تن از علمای اسلامی درباره ادعاهای وهابیان نسبت به تخریب قبور، و از جمله بقیع، کتاب هایی نوشتند که از آن جمله است: کشف الارتیاب نوشته سیدمحسن امین عاملی؛ دعوی الهدی الی الدرع فی الافعال والتقوی، نوشته محمدجواد بلاغی.

هنوز مهم ترین منبع برای شناخت بقیع، سفرنامه ها است. حجاج و زایران حرمین که بخشی از سفرنامه خود را به خاطرات و مشاهداتشان از بقیع اختصاص داده اند،

ص: 157

فراوانند نیز مأخذشناسی هایی منتشر شده که به معرفی آثار درباره مدینه منوره یا عربستان سعودی درباره صحابه می پردازند. منابع معرفی شده در این فهرست ها کتب مربوط به بقیع را هم معرفی کرده اند.

از قدیم کتاب هایی درباره تاریخ مدینه یا تاریخ شبه جزیره عربستان تألیف و عرضه شده است. این منابع معمولاً به بقیع هم پرداخته اند. برای نمونه اخبار المدینه از این زباله مهم است. همچنین در رشته های شیعه شناسی، وهابیت شناسی، جغرافیا، منابع مرتبط به بقیع یافت می شود.

مآخذ

البقیع قضیة کل مسلم، لندن، لجنة احیاء ذکری البقیع، بی تا، ص 5-21؛ دائرةالمعارف بزرگ اسلامی، تهران، 1374، ج12، ص 393؛ دائرة المعارف الاسلامیة الشیعیة، حسن الامین، بیروت، دار التعارف للمطبوعات، 1997م/ 1418م، ج5، ص208- 212.

نیز نک- : کتابشناسی بقیع؛ نخستین کتاب درباره بقیع؛ ابن ابی ثابت؛ اخبار المدینه

بقیع الحاقی ← بقیع بنی امیه

تأکید دارد که در زمان جاهلیت و در دوره اسلامی هیچ بازاری در بقیع الغرقد نبوده است.

اما بقیع المصلی در جای سوق المدینه قرار گرفته و این دو یکی هستند. البته نام گذاری آن به بقیع المصلی، مربوط به دوره اسلامی و نزدیکی به مسجد المصلی است. بعداً مسجد المصلی، مسجد الغمامه نامیده شد. این مسجد در جنوب غربی مسجد نبوی قرار دارد و نیم کیلومتر از باب السلام فاصله دارد.

بنابراین بقیع الخیل یا بقیع المصلی، سوق البقیع هم نامیده می شده است. سمهودی، یاقوت و فیروزآبادی اتفاق نظر دارند که بقیع الخیل در جوار خانه زیدبن ثابت بوده است. این خانه در شمال مسجد المصلی مستقر بود ولی با توسعه بازار در دوره هشام بن عبدالملک، خانه ضمیمه بازار شد.

بهرحال بقیع الخیل، بقیع المصلی و سوق البقیع، سه نام برای یک محل می باشند. این محل در سوق المدینة، در غرب مسجد النبی و شمال مسجد الغمامه مستقر بوده است. البته پس از تشکیل دولت آل سعود و در دوره ملک فهد بن عبدالعزیز این محل ضمیمه مسجد النبی (ص) شد و کتابخانه ملک عبدالعزیز را در محل آن احداث کردند.

مهم تر اینکه بقیع الخیل یا بقیع المصلی یا سوق البقیع ربطی به قبرستان بقیع یا بقیع الغرقد ندارد.

مآخذ

تاریخ المدینة المنوره، ابن شبّه، به کوشش فهیم شلتوت، مدینه منوره، بی تا، ج1، ص306؛ تاریخ مدینة المنوره، ابن شبّه، ترجمه حسین صابری، تهران، مشعر ، چاپ چهارم، 1391، ص294-296؛ المساجد الاثریة فی المدینة المنورة، محمد الیاس عبدالغنی، مدینه، مطابع الرشید، 1421ق/ 2000م، ص232؛ معجم البلدان، یاقوت حموی، بیروت، دارصادر، 1995م، ج2، ص413؛ المغانم المطالبة فی معالم طابة، به کوشش حمد الجاسر، ریاض، دار الیمامه، 1389ق/ 1969م، ص62؛ موسوعة مکة المکرمة و المدینة المنورة، ج5، ص129-130؛ وفاء الوفاء، سمهودی، به کوشش قاسم سامرایی، لندن، مؤسسه الفرقان، 1422ق/ 2001م، ج3، ص83 و90-91 و85؛ ج4، ص 169و273.

مدینه از بقیع الزبیر عبور می کردند و به بقیع الغرقد می رسیدند. بقیع الزبیر در اختیار زبیر بن عوام و خانه او و اقوامش بود. او خانه هایی را نیز در آنجا احداث کرد، همچنین خانه های عروة، منذر بن ذبیر، مصعب بن زبیر، آل عکاشه بن مصعب و آل عبدالله بن زبیر در آنجا واقع بود. در واقع زبیر زمین های این محله را قطعه بندی کرد و در اختیار فرزندان و خویشاوندانش گذاشت؛ یا خانه هایی را ساخت و به آنان واگذار کرد. اما پیامبر اکرم(ص) وقتی به بقیع الزبیر آمد و آنجا را برای احداث بازار مدینه مناسب دید، از زبیر خواست تا زمین هایی را به بازار اختصاص دهد. این فرمان اجرا شد و سوق المدینه احداث شد.

از منظر دیگر بقیع الزبیر در جوار منازل بنی مبذول (رستمیه) قرار داشت. اما با توسعه حرم نبوی، بقیع الزبیر، قسمتی از میدان جلوی مسجد نبوی در سمت شرق و جنوب شرقی شد. هم اکنون بقیع الزبیر را می توان بین باب بقیع، باب جبرئیل، باب مکه البلاط شرقی و دیوار شرقی تعیین حدود کرد. سعودی ها البته همه خانه های زبیری ها و ساختمان های قدیمی را تخریب کرده اند. فقط مسجد بقیع الزبیر را بازسازی کرده اند و الآن موجود است. برخلاف تصور برخی که بقیع الزبیر را بخشی از بقیع الغرقد دانسته اند، بقیع الزبیر فقط در همسایگی قبرستان بقیع و معبری برای رفتن اهالی مدینه به سوی قبرستان بقیع بوده است.

ابن شبه چنین گزارش کرده که زیبر، قطعه زمین مزبور را از پیامبر درخواست کرد و پیامبر به او اقطاع نمود. و از همین روی این زمین «بقیع زبیر» نام گرفت. در اینجا سرای هایی چند از آنِ زبیر است. سرای عروة بن زبیر، و این همان است که مجزره در آن واقع است. سپس در پشت این سرا در سمت شرق سرای منذر بن زبیر است که تا کوچه عروه ادامه دارد و بنی محمد بن فلیح بن منذر در آن سکونت دارند. سرای مُصْعب بن زبیر در همین جاست، و آن همان سرایی است که چون به سوی بنی مازن می روید در سمت چپ شما و در کنار سرای حجاره قرار می گیرد. این سرا امروز در دست بنی مُصْعب است. سرای آل عکاشة بن مصعب بن زبیر نیز در همین جاست. این سرا در مدخل کوچه ای است که مکتب خانه ای که از مجاورت آن به سمت - خانه های نفیس بن محمد [یعنی وابسته بنی معلی در بنی زریق و در محله های انصار] می روید در آن واقع شده است. سرای آل عبدالله بن زبیر هم در اینجاست، و صدیق بن موسی زبیری در همین سرا بود و دیرهای این سرا نیز از آن بنی منذر است و خانه ابوعود زبیری و فرزندش هم در این سرای است. سپس به سرای عبدالله برمی خوریم که تا سرای اسماء دختر ابوبکر (همسر زبیر) ادامه دارد. خانه نافع بن ثابت بن عبدالله بن زبیر که در بالای آن یک دوراهی قرار دارد، در همین سرای است. همه اینها وقف زبیر بن عوام بر فرزندان خویش بوده است.

زبیر همچنین سرای عروه و سرای عمرو را ساخت و این دو را که در «خوخة القواریر» با هم مجاور می شود، جدا جدا بر عروه و عمرو و فرزندانشان وقف کرد.

مآخذ

تاج العروس من جواهر القاموس، زبیدی، بیروت، دار الحیاء التراث العربی، 1385ق، ج2، ص349؛ تاریخ مدینه منوره، ابن شبه، ترجمه حسین صابری، تهران، ص 276؛ المدینة المنورة بین الماضی والحاضر، ابراهیم العباس، مدینه، مکتبة الثقافة، 1994م، ص180-182؛ موسوعة مکة المکرمة و المدینة المنورة، ج5، ص129-133؛ وفاء الوفاء، سمهودی، به کوشش قاسم سامرائی، لندن، مؤسسه فرقان، 2001م، ج4، ص 169-170.

آل سعود، یوسف الهاجری، ترجمه محمد محمدرضایی، مقدمه حسن الصفار، قم، نشر بقیع، 175 ص.

اما متن عربی با این مشخصات منتشر شده است: البقیع: قصة تدمیر آل سعود للآثار الاسلامیة فی الحجاز، بیروت، مؤسسه البقیع لاحیاء التراث، 1411ق.

نویسنده در 1410ق این تألیف را در سه فصل و یک ضمیمه به پایان رسانده است. فصل نخست درباره تعریف و توصیف بقیع از نظر پژوهشگران و دانشمندان است. فصل دوم درباره جریان آل سعود و تلاش آنان برای تخریب بقیع است. فصل سوم به واکنشهای مسلمانان در سراسر جهان در اعتراض به تخریب وهابیون می پردازد.

مترجم فارسی محمد محمد رضایی (متولد 1339) علاوه بر تحصیلات حوزوی، دارای مدرک دکترا در رشته کلام و فلسفه اسلامی در سال 1378 است.

مأخذ

بقیع: سرگذشت ویرانی آثار اسلامی، یوسف الهاجری، ترجمه محمد محمدرضایی، قم، نشر بقیع، 1370.

سعد، بیروت، 1995، ج8، ص 263-266؛ فصول من تاریخ المدینة، علی حافظ، جده، شرکةالمدینة المنورة، 1405ق/ 1986م، ص170؛ مرآت الحرمین، ابراهیم رفعت پاشا، القاهره، دارالکتب المصریة، 1344ق، ج1، ص426.

معرفی کرده است، پس چگونه است که آثار باقیمانده از رسول اکرم و ائمه معصومان نمی تواند وسیله ای برای هدایت مردم باشد؟! امروزه در دنیا، اهرام مصر- که نشانه هایی از فراعنه است- حفظ می شود یا مسجد اصحاب کهف، امّا آثار پیامبر اسلام این گونه تخریب می گردد! مؤلف اضافه می کند که این مکانها دارای آثار معنوی است و دلیل آن هم این است که وقتی پیراهن یوسف، باعث شفای یعقوب شد این مکانها که محل حضور پیامبر اسلام و روابط با جبرئیل بوده است نمی تواند اثر معنوی بر افراد داشته باشد؟!

مسلمانان در طول تاریخ این مکانها را برای استفاده از کرامتها و آثار معنوی آنان حفظ کرده اند و از جمله این آثار، قبرستان بقیع است که جسد چهارتن از اولاد معصوم رسول گرامی اسلام(ص) و دیگر اولاد آن حضرت و اصحاب و زوجات ایشان در این قبرستان است و تمام اینها، باعث آثاری حقیقی بر زندگی مسلمانان شده و می شود.

در فصل یازدهم، مؤلف به بررسی مقابر بقیع قبل از تخریب آنها می پردازد و می گوید امامان 4گانه در یک حرم و قبه واحد بوده اند و در هنگام زیارت این بزرگواران، حضرت زهرا(س) نیز زیارت می شده است از آنجا که احتمال دفن شدن آن حضرت در این مکان می رود و همچنین در همین قبّه، مدفن عباسی عموی پیامبر اسلام(ص) قرار داشته است و به فاصله اندکی از این قبّه، مکانی بوده است که شامل بیت الاحزان حضرت زهرا(س) بوده که ایشان در این مکان بر مصیبت فوت پدر گرامیشان گریه کرده است. همچنین مقابر بسیار دیگری از جمله مقابر همسران پیامبر و اولاد آن حضرت و مقبره حلیمه سعدیه و فاطمه بنت اسد- مادر امیرالمؤمنین(ع) و قبّه امّ البنین- همسر حضرت علی(ع) – و مقبره عمه های رسول اکرم و قبّه جابر بن عبدالله انصاری و بسیاری مقابر دیگر بوده که همگی به دست وهابیان تخریب شده است.

مأخذ

بقیع الغرقد، سید محمد حسینی شیرازی، بیروت، مرکز الرسول الاعظم، چاپ اول، 1420ق/ 1999م، ص21-33.

عثمان، روحاء، حش کوکب، صوران، قبه بیت الاحزان، قبه عباس، مسجد، مقبره بنی هاشم.

حوادث بقیع: نزول آیه، یوم البقیع، نکبة الیهود و ... .

شعر عربی درباره بقیع: ابیات رثائی، ام کلثوم، حسان بن ثابت، شریف رضی و ... .

مأخذ

بقیع الغرقد فی دراسة شاملة، محمد امین امینی، تهران، مشعر، 1428ق.

بقیع الغرقد کتابی نوشته حسن صالحی برغانی (1310-1401ق) ← بقیع بنی امیه

البقیع فی التاریخ، کتابی به زبان عربی درباره تاریخ تحولات این قبرستان.

کریم المنفی از نویسندگان عراقی و مقیم نجف اشرف است. او کتابی درباره بقیع نوشت و نام آن را البقیع فی التاریخ گذاشت. این کتاب دارای این مباحث است: نام گذاری بقیع، مساحت بقیع قبل و بعد از توسعه، احادیث درباره زیارت مقابر، مشروعیت زیارت مزارات بقیع، فضایل، تحولات تاریخی، ساختمان سازی بر روی مقبره ها و مشروعیت آن، فجایع وهابیون و آل سعود در تخریب بقیع، مزار حضرت زهرا(ع).

نخستین بار این کتاب در نجف اشرف منتشر شد و دومین بار در بیروت به سال 2009م چاپ شد. این اثر در زمره معدود کتب مستقل درباره بقیع در دوره جدید است.

مأخذ

البقیع فی التاریخ، کریم المنفی، چاپ اول: نجف اشرف؛ چاپ دوم: بیروت، دارالبدیل للطباعة والنشر، 1430ق/ 2009م.

نویسندگان کمتر از شرایط کنونی بقیع گزارش داده اند. آیا در حال حاضر در آنجا اموات دفن می شوند؟ برخی از محققین ایرانی در این باره گزارش هایی داده اند ولی منبعی ذکر نکرده اند و نمی دانیم این اطلاعات را از کجا آورده اند. گویا هیچگاه بقیع به عنوان یک قبرستان تعطیل نشده و مسلمانان همواره، اموات خود را در آنجا به خاک می سپارند. هم اکنون بسیاری از مسلمانان مدینه، ترجیح می دهند پس از مرگ در بقیع دفن شوند. هنوز قبرستان عمومی شهر مدینه است. البته آمار مردگانی که هر روز دفن می شوند و ملیت آنان در جایی اعلام نشده است.

معمولاً پس از نماز جماعت در مسجد النبی، مؤذن این جمله را تکرار می کند: «الصلاة علی المیت» و مردم را به اقامه نماز بر میت یا میت هایی که برای دفن آورده اند، دعوت می کند. پس از اتمام نماز، جنازه ها را به سوی قبرستان بقیع می برند. تشییع و دفن اموات در بقیع مبتنی بر آداب و رسوم و نیز احکام خاصی است. درهای بقیع فقط برای تشییع جنازه ها و بردن آنها به داخل باز می شود و در بقیه ساعات بسته است. در برخی دوره ها سه ساعت در روز باز می شده است. در این ساعات فقط مردان حق دارند به داخل بروند و فقط در پیاده روها تردد نمایند. قبور هم علامت و نشانه خاصی ندارند و فقط از طریق گفته های مردم تشخیص داده می شوند.

اما در احادیث مأثور از رسول اکرم(ص) هست که ایشان مکرر به بقیع می رفت و از عایشه نقل شده که حضرت هر شب به زیارت قبور بقیع می رفت. این سیره با رویه حاکمان کشور عربستان سعودی در تعارض است. چون اینان اجازه نمی دهند زایران هر روز به زیارت بپردازند یا مکرر به زیارت قبور بروند.

حتماً اسناد و مدارک فراوان در شهرداری و استانداری شهر مدینه درباره وضعیت کنونی بقیع هست. اما متأسفانه تاکنون تحقیقی جامع و علمی در این باره منتشر نشده است. فقط یکی از شهرداران مدینه به نام علی حافظ کتابی درباره مدینه و بقیع تألیف و منتشر کرده اطلاعات سودمندی در آن آمده است ولی کامل و جامع نیست. اگر بقیع در کشورهای پیشرفته قرار داشت به عنوان یک محل جهانگردی روی آن کار می شد و به روش های مختلف به تبلیغ آن اقدام می کردند و بالاخره حیثیتی برای مسلمانان و سرمایه ای برای جهان اسلام بود. اما متأسفانه تفکرات ارتجاعی مانع بهره برداری از بقیع در شرایط کنونی است.

مآخذ

«بقیع تجلی غربت»، اندیشه صادق، بهار 1380، ص134؛ «بقیع در گذر زمان»، محمدامین پورامینی، افق حوزه، ش 226؛ البقیع قضیة کل مسلم، لندن، بی تا، ص 21-25؛ البقیع، یوسف الهاجری، بیروت، 1411ق، جم- ؛ الطبقات الکبری، ابن سعد، بیروت، دار احیاء التراث العربی، بی تا، ج1، ص352؛ فصول من تاریخ المدینة، علی حافظ، مدینه، 1996.

همایش دانشگاه استراسبورگ درباره امام صادق(ع)؛ همایش احیای قبور بقیع؛ کنفرانس الهام از اندیشه های ائمه بقیع(ع)؛ شبکه جهانی بقیع؛ مؤسسة البقیع لاحیاء التراث؛ مجله بقیع؛ اسناد و مدارک بقیع؛ گزارش کتب درباره بقیع؛ تصاویر بقیع.

مآخذ

بقیع نامه، شماره یکم، تابستان 1394.

بقیع، یوم ← یوم البقیع

بقیعیات ← شعر بقیع

مذهب حنبلی و وهابیت نقش مؤثری ایفا کرد. فراوان به مردم احسان می کرد و همین اخلاق او موجب می شد تا مردم به حرفش گوش داده و به رأی او احترام می گذاشتند.

بنا بر نظر آنان، بن باز بر رعایت مجالست با صالحین و علمای ربانی و احترام و ادب به آنها؛ رهایی از اخلاق های ناپسند و گناهان؛ مداومت به مطالعه سیره سلف صالح و شناختن حیات علمی و اجتماعی آنان تأکید می کرد.

ویژگی های اجتماعی و فرهنگی: وی مجتهد در فقه مذهب احمد بن حنبل و متخصص در آرای شیخ الاسلام ابن تیمیه است. نیز در علوم شرعی دیگر مثل تفسیر قرآن، علوم حدیث و تاریخ تبحر داشت. از سوی دیگر با اقشار مختلف مردم رابطه داشت و به مشکلات مردم اهتمام داشت. به رغم نابینایی، حافظه قوی و قدرت فهم زیاد داشت. از اینرو در تألیف، افتاء و ارشاد و تبلیغ موفق بود.

تألیفات: بن باز در ضمن تدریس و تصدی مشاغل حکومتی و علمی خود مقالات و کتبی را هم به چاپ رسانیده است که اهم کتب او عبارتند از: الفواید الجلیة فی المباحث الفرضیة؛ تحقیق و توضیح مسائل زیادی از حج و عمره و زیارت به نام توضیح المناسک؛ دو رساله موجز در زکات و صیام؛ العقیدة الصحیحة و ما یضادها؛ وجوب العمل بسنن الرسول و کفر من انکرها؛ الدعوة الی الله و اخلاق الدعاه؛ وجوب تحکیم شرع الله و نبذ ما خالفه؛ الشیخ محمد بن عبدالوهاب دعوته و سیرته؛ حاشیة مفیدة علی فتح الباری؛ اقامة البراهین علی حکم من استغاث بغیر الله أو صدق الکهنة؛ الجهاد فی سبیل الله؛ الدرس المهمة لعامة الامة؛ فتاوی تتعلق باحکام الحج و العمرة و الزیارة؛ وجوب لزوم السنة و الحذر من البدعة؛ تحفه الاخیار ببیان جملة نافعة مما ورد فی الکتاب و السنة الصحیحة من الادعیة و الاذکار.

نکته قابل توجه این است که کلیه فتاوا و آثار و کتب وی در سی جلد با عنوان مجموعه فتاوا و مقالات متنوعة جمع آوری و منتشر شده است.

مسئولیت ها: او دارای مسئولیت ها و مناصب حکومتی مختلفی بوده است که برخی از آنان عبارت اند از: 1. قضاوت در منطقه «الخرج» به مدت 14 سال و چند ماه بین سالهای 1357 تا 1371ق؛ 2. تدریس در دانشکده و آکادمی علوم ریاض از سال 1372ق تا سال 1380ق در علوم فقه، توحید و حدیث؛ 3. نایب رئیس دانشگاه اسلامی مدینه منوره از سال 1381ق تا سال 1390ق؛ 4. ریاست دانشگاه اسلامی مدینه از سال 1390ق تا 1395ق؛ 5. رئیس کل ادارات پژوهشهای علمی و فتوا و تبلیغ و ارشاد؛ 6. مفتی اعظم عربستان؛ 7. رئیس هیئت کبار العلماء؛ 8. ریاست مجمع فقهی اسلامی.

دیدگاه های سلفی: سخت گیری های دولت عربستان در چند دهه اخیر به خاطر فشارهای کسانی مثل بن باز بوده است. زیرا بن باز در کتاب فتاوی تتعلق باحکام حج والزیارة و نیز در کتاب اقامة البراهین علی حکم من استفتائات بغیر الله صریحاً زیارت مسلمانان به هنگام ورود به بقعه های حضرت رسول یا حضرت علی(ع) و دیگر ائمه(ع) را و نیز توسل و استغاثه را حرام و شرک دانسته است.

او به عنوان مفتی کشور عربستان سعودی، زیارت پیامبر اکرم(ص) را مطرود و شرک می دانست و بر این باور بود، که مقبره رسول اکرم(ص) را باید از مسجدش جدا و تفکیک کرد. او معتقد بود، مادامی که قبر و بنا و گنبد بر مقبره رسول اکرم(ص) است، به زیارت آن نمی روم؛ چون نوعی بت و شرک است.

مآخذ

دیدگاه های سلفی بن باز، ابراهیم قاسمی، پایان نامه کارشناسی ارشد رشته مذاهب اسلامی، دانشگاه ادیان و مذاهب؛ فاجعة البقیع، جلال معاش، بیروت، دار العلوم، 1427ق/ 2006م، ص 58؛ www.binbaz.com

مشهور دمیاط مصر بود. در دمیاط متولد و در همانجا رشد یافت و مدارج علمی را پشت سر گذاشت. از نظر فکری و معنوی به نقشبندیه گرایش داشت. در بین علوم دینی به قرآن و در بین علوم قرآن به قرائت بیشتر علاقه داشت. از اینرو او را عالم به قرائات نامیده اند.

برای کسب علوم بیشتر، مسافرت هایی به قاهره، یمن و حجاز داشت اما اکثر عمرش در دمیاط اقامت داشت. در سفری به مکه، در 1117ق در مدینه درگذشت و در بقیع به خاک سپرده شد.

مآخذ

الاعلام، زرکلی، بیروت، 1998م، ج1، ص240؛ بقیع الغرقد، محمد امین امینی، تهران، دار مشعر، 1428ق، ص215- 216.

بناء سازی بر قبر ← بارگاه سازی

بنات رسول اکرم(ص) ← دختران رسول اکرم(ص)

بنات نبی(ص)، زیارت نامه ← زیارت، متون

بنای بارگاه در مصادر شرعی← بارگاه سازی

بنو معاویه

بنی سلمه و بنی حرام دفن می کردند. اما با ورود حضرت رسول(ص) به یثرب و تغییر نام آن به مدینه النبی و نیز تحول در ساختار شهری، جمعیتی، فرهنگی، افزایش جمعیت و نیاز به قبرستان جدید،

زمین بایر و خارستان بقیع برای دفن اموات مردم این شهر اختصاص یافت و توسط رسول اکرم(ص) وقف شد. پس از افتتاح بقیع، گورستان بنی حرام و بنی سلمه از رونق افتاد و به فراموشی سپرده شد.

مآخذ

تاریخ المدینة المنورة، عمر بن شبّه، قم، دار الفکر، 1410ق/ 1368؛ سفر به بیت عتیق، محسن احمدوند، قم، 1386، ص 361-362؛ مجمع البحرین، فخرالدین طریحی، به کوشش سیداحمد حسینی، تهران، مرتضوی، 1362ش؛ النهایة، ابن اثیر، قم، اسماعیلیان، 1364ش؛ وفاء الوفاء، سمهودی، به کوشش محمد محیی الدین عبدالحمید، بیروت، دار الحیاء التراث العربی، 1401ق.

بررسی بود. نیز سال هایی از عمرش به عنوان کنسول انگلستان در برزیل و سوریه اشتغال داشت.

بهرحال او یکی از خاورشناسان پرکار و فعال و دارای تألیفات متعدد مانند ترجمه گزیده ای از گلستان شیخ سعدی به زبان انگلیسی است.

Tales from the Gulistan, or Rose- garden of Sheikh sa'di of Shiraz. Translated by Sir R.F.Burton and illustrated by John Kettelwell, London: P.Allan and Company, Limited, 1928.

او حدود سی زبان محلی آسیایی و آفریقایی می دانست و حدود پنجاه اثر تألیفی یا ترجمه ای دارد. پس از وفات در 1890م در کنیسه ی مورتلاک در غرب لندن به خاک سپرده شد.

مآخذ

الاعلام، خیرالدین زرکلی، بیروت، 1980م؛ السید ریتشارد برتون، و. دودج، لندن، 1907م؛ سیرة الرائد السید ریتشارد برتون، ایزابل برتون، 2جلد، لندن، 1893م؛ فرهنگ خاورشناسان، زیر نظر پرویز مشکین نژاد، تهران، پژوهشگاه علوم انسانی و مطالعات فرهنگی، 1381، ج2، ص 217-218؛ المستشرقون، نجیب العقیقی، قاهره، 1965م، ج2، ص 486-487؛ موسوعة مکة المکرمة والمدینة المنورة، اشراف احمد زکی یمانی، لندن، مقاله بورتون، رحلة بیرتون الی مصر والحجاز؛ Britannica Cocise Encylopedia

نیز نک- : دورنمای بقیع؛ آداب زیارت از نگاه بورتن

بورخارت در روز 18 تموز سال 1814م وارد جدّه شد و سپس برای دیدار با محمدعلی پاشا به طائف عزیمت نمود و از آنجا به قصد حج به مکه رفت. از نوشته های او برمی آید که محمدعلی پاشا نسبت به مسلمان بودن او تردید داشته ولی در عین حال به او اجازه ی رفتن به مکه و انجام حج را داده است. بورخارت پس از انجام مناسک حج در مکه به سوی مدینه رهسپار گردید و در بامداد روز 28 ژانویه سال 1915 م وارد شهر مدینه شد. او فاصله ی دو شهر را در 13 روز طی نمود و از قضا در مدینه به مرض مالاریا گرفتار آمد و این بیماری آن قدر نیروی او را فرسوده نمود که از زندگانی مأیوس گردید و تصور نمود در مدینه مرده و همانجا دفن خواهد گردید، لیکن او به رغم ناتوانی و مرض توانست مشاهدات بسیاری از وضعیت شهر مدینه داشته باشد و تمام آن را به تفصیل در چندین فصل از سفرنامه ی خود آورده و از جمله فصلی را به گزارش بقیع اختصاص داده است.

او در مدینه بود که طوسون پاشا پس از سرکوبی وهابیان و تار و مار آنها شهر را در اشغال خود داشت. به سبب جنگ، بدویان و شتردارانی که مسؤولیت حمل خوراک و آذوقه ی شهر را به عهده داشته گریخته و در نتیجه کمبود خوراکی در شهر محسوس بود. بورخارت علاوه بر این از بدی هوا و طعم مشمئزکننده آب نوشیدنی شهر سخن می گوید.

بورخارت در بخش دیگری به توصیف موقعیت طبیعی شهر می پردازد و چنین می نویسد: شهر دارای برج و باروی مستحکمی است؛ به گونه ای که آن را در برابر هجوم مصون می دارد، از این رو شهر یکی از پایگاه های مستحکم حجاز به شمار می رود. این بارو نخستین بار در سال 360ق بنا گردید و پس از این تاریخ چندین بار ترمیم و بازسازی شد بویژه در سال 900ق، لیکن برج و باروی شهر در وضعیت کنونی آن(آغاز قرن نوزدهم) توسط سلیمان قانونی در سال های پایانی قرن شانزدهم به وجود آمد، البته خندق گرداگرد بارو در سال 751م کنده شده است. شهر سه دروازه ی زیبا دارد: دروازه ی مصری در سمت جنوب، (این دروازه و دروازه ی باب الفتوح در قاهره زیباترین دروازه هایی است که بورخارت در مشرق زمین دیده است). دروازه شامی در سمت شمال و دروازه ی جمعه در سمت مشرق.

وی علاوه بر اینها از درها و دروازه های دیگر سخن به میان آورده و اطلاعات سودمندی عرضه کرده است.

در ادامه، بورخارت به وضعیت ساختمان ها در مدینه و روش معماری آنها و مهم تر از آن به مقایسه این سبک معماری با دیگر شهرهای جهان اسلام مثل سوریه می پردازد.

او خیابان ها و کوچه ها را گویا چند بار با دقت بررسی کرده و اطلاعات میدانی و دقیق راجع به آنها عرضه کرده است؛ اطلاعاتی که در هیچ منبع دیگر یافت نمی شود. او راجع به همه ی جاهای مدینه به ویژه حرم نبوی و بخش های مختلف آن گزارش داده است. نیز به بقیع پرداخته و گزارش جالبی عرضه کرده است. گزارش او از بقیع در مقاله «گزارش بورخارت» به طور کامل آمده است.

مأخذ

مکه و مدینه از دیدگاه جهانگردان اروپایی، جعفرالخلیلی، ترجمه محمدرضا فرهنگ، ص 105 به بعد.

نیز نک- : گزارش بورخارت

البوطی، محمد سعید رمضان

البوطی، محمد سعید رمضان، از دانشمندان اهل سنت و مخالف اقدامات وهابیون به ویژه تخریب بقیع.

او در روستای جیلکا در غرب آناتولی در 1308ش/ 1929م متولد شد. تبارش اصالتاً کرد از ترکیه است. خانواده اش در زمان آتاتورک یعنی به سال 1933م به دمشق مهاجرت کردند. پس از تحصیلات ابتدایی، به معهد التوجیه الاسلامی رفت. سپس در سال 1957م به قاهره و الازهر رفت تا تحصیلات اسلامی و دانشگاهی را تکمیل کند. بالاخره در سال 1965م دکترا در رشته اصول شریعت اسلامی از الازهر دریافت کرد.

او سال ها در دانشگاه دمشق تدریس نمود و در چندین

ص: 171

مؤسسه علمی عضویت داشت. ده ها عنوان کتاب تألیف کرد و اسلام معتدل و عاری از افراط گرایی و تفریط را نمایندگی و تبلیغ می کرد. از اینرو با وهابیت خشن و تندرو مخالف بود. او در مقدمه کتاب نصیحة لاخواننا علماء نجد از رهبران سعودی و سران وهابیت انتقاد می کند که چرا آثار متصل به زمان حضرت رسول(ص) را پاکسازی و تخریب می کنند؟ چرا مسلمانان را از زیارت بقیع منع می کنند. تبرک به آثار و امکنه مقدس دینی مشروع است و اقدامات آنان مثل تخریب و نابودی بئر ذی طوی، دار ارقم و غیره بدعت و نامشروع است.

این مقدمه طولانی است و تماماً نقد و ردّ اقدامات وهابیت می باشد. او در 1392ش در مسجد الایمان در دمشق به شهادت رسید.

مآخذ

فاجعة البقیع، جلال معاش، بیروت، 2006م، ص 110- 115؛ نصیحة لاخواننا علماء نجد، یوسف بن هاشم الرفاعی، مقدمه محمد سعید رمضان البوطی، دمشق، دار اقرأ، 2010م، جم- .

بهبودی، هدایت اللّه ← سفر به قبله

سال 1342ش درگذشت، جسد او را به نجف اشرف بردند و در آنجا دفن کردند.

مآخذ

تاریخ بیست ساله ایران، حسین مکی، تهران، نشر ناشر، 1361، ج4، ص88 و 94؛ دانشنامه جهان اسلام، زیر نظر غلامعلی حداد عادل، ج4، ص764-767؛ فرهنگ رجال و مشاهیر، ابوالفضل شکوری، قم، نشر عالم، 1379، ج2، ص464-465؛

Encyclopedia Iranica,

"Behbahani, mohammad"

مرجانی در هر فصل روایاتی از رسول خدا(ص) آورده است. در فصل زیارت، سنت حضرت را به مسلمانان معرفی کرده تا الگویی عملی برای همگان باشد. نیز به دفن امام حسن(ع) به وصیت خودش در کنار حضرت زهرا(س) (ص482) پرداخته است. او احتمال دفن حضرت زهرا را در بقیع قوی می داند(ص484).

این کتاب از مصادر و منابع مرجع در مدینه پژوهی است و پژوهشگران در قرون مختلف از آن فراوان استفاده کرده اند.

مآخذ

الاعلام، زرکلی، ج4، ص125؛ ایضاح المکنون، اسماعیل پاشا بغدادی، بیروت، داراحیاء، التراث العربی، ج1، ص217؛ کشف الظنون، حاجی خلیفه، بیروت، دارالکتب العلمیة، 1413ق، ج1، ص302 و 395 و ج2، ص1237؛ «مخطوطات المدینة المنورة فی الخزانة الهاشمیة الخاصة»، مصطفی عمارمنلا، مجله مرکز بحوث و دراسات المدینة المنورة، ش4، ص102؛ معجم المؤلفین، عمر کحاله، بیروت، داراحیاء التراث العربی، ج6، ص130؛ موسوعة مکة المکرمة و المدینة المنورة، زیر نظر احمد زکی یمانی، لندن، مؤسسه الفرقان، 2011م، ج5، ص469-472؛ هدیة العارفین، اسماعیل پاشا، بیروت، داراحیاء التراث العربی، ج1، ص463.

در اینکه این محل از ابتدا داخل بقیع بوده یا بعداً ضمیمه بقیع شده اختلاف است. محل آن را در سمت جنوبی و در مجاورت حرم ائمه اهل بیت(ع) دانسته اند. اما در سال های اخیر، محلی به نام بیت الاحزان گویا برای عوام فریبی در خارج بقیع، معروف گردید. نیز در کشورهایی مثل ایران و شهر قم جاهایی به نام بیت الاحزان در یادآوری مصایب حضرت زهرا بنا شد.

بر اساس برخی گزارش ها، بیت الأحزان در اندازه یک اتاق توسط حضرت علی(ع) ساخته شد. برخی گزارش های دیگر می گوید بیت الاحزان، در زمان حسین بن علی(ع) به شکل چادر و خیمه و بدون ساختمان بوده است. بعدها در محل چادر ساختمان احداث کرده بودند. البته آنجا به هنگام تخریب توسط سعودی ها دارای ساختمان کامل با تزئینات و حتی گنبد و گلدسته بوده است.

بیت الأحزان در اصطلاح عامه، گاهی به «مسجد فاطمه» و گاهی با هر دو نام و گاهی نیز به «قبة الحزن» نامیده شده و طبعاً نویسندگان نیز از هر سه نام مصطلح، استفاده نموده اند. با اینکه در تألیفات مدینه شناسان، مانند اخبار مدینه ابن نجّار (درگذشت 643ق) و وفاء الوفا از سمهودی (درگذشت911ق) و عمدة الاخبار از احمد بن عبدالحمید عباسی (درگذشت قرن دهم قمری) که همه مساجد موجود در داخل و خارج مدینه را معرفی نموده اند، از مسجدی به نام فاطمه ذکری به میان نیامده؛ اما ابوحامد غزالی (450-505ق) تصریح می کند که مسجد فاطمه در بقیع است و نماز خواندن در آنجا مستحب است. وجه جمع این دو دیدگاه اینست که بیت الاحزان یا بیت الحزن بعدها و به ویژه در قرون بعد به مسجد فاطمه تغییر نام داده است.

اما اگر گزارش ابوحامد غزالی(450-505ق) را صحیح بدانیم معلوم می شود در سده پنجم مکان در بقیع به نام «مسجد فاطمه» وجود داشته است. برخی احتمال داده اند محل دفن آن حضرت هم در بیت الاحزان باشد. چون فقط یک محل منسوب به حضرت زهرا است از اینرو باید قبر ایشان با بیت الاحزاب و نیز مسجد ایشان یکی باشند.

بهرحال بیت الأحزان در طول تاریخ برای شیعیان اهمیت خاصی داشته است. آنان عادت داشتند که در آنجا چند رکعت نماز به جا آورده و سپس به یاد حضرت زهرا به مرثیه خوانی می پرداختند. این رویه تا 1344ق یعنی سال بعد از تخریب بیت الأحزان تداوم داشت. ولی این محل نیز چون ده ها بنای مذهبی و تاریخی دیگر توسط آل سعود ویران شد.

در برخی منابع جدید گزارش ها و تحلیل هایی هست که با مستندات تاریخی شیعیان تناسب و هماهنگی ندارد. مثلاً اصغر قائدان در کتاب خود با عنوان تاریخ و آثار اسلامی مکه و مدینه (تهران، 1382)، گزارشی درباره بیت الاحزان (ص 372) آورده که حتی با مطالب مندرج در خود آن کتاب تناقض دارد.

این ساختمان در جریان تخریب اول بقیع مشهور به «نکبة اولی» در سال 1221ق توسط وهابیون و آل سعود تخریب شد. سپس به اصرار علما و مراجع و مردم در سال 1233ق به فرمان سلطان محمود عثمانی بازسازی شد (مرآة الحرمین، ص478؛ تاریخ حرم ائمه، ص96). اما در جریان تخریب گسترده و دوم مشهور به نکبة ثانی در سال 1344 کاملاً تخریب شد و هیچ اثر و نشانی از آن باقی نگذاشتند (دائرة المعارف بزرگ اسلامی، ج82، ص393).

عالمان شیعه کتاب هایی با عنوان بیت الاحزان درباره ماتمسرای حضرت زهرا(ع) نوشته اند: شیخ عباس قمی(درگذشت 1359) کتاب بیت الاحزان فی مصائب سیدة النسوان و عبدالخالق عبدالرحیم یزدی (درگذشت 1268) کتاب بیت الاحزان فی مصائب سادات الزمان الخمسة الطاهرة من ولد عدنان را نوشت.

مآخذ

احیاء علوم الدین، ابو حامد غزالی، قاهره، ج1، ص260؛ «بیت الأحزان» محمدصادق نجمی، میقات حج، ش2،

ص: 175

ص121-130؛ تاریخ آثار اسلامی مکه و مدینه، اصغر قائدان، تهران، مشعر، 1382، ص 371-372؛ تاریخ حرم ائمه بقیع، محمد صادق نجمی، تهران، مشعر، 1380، ص96؛ تاریخ المدینة المنورة، ابن شبه نمیری، به کوشش محمد شلتوت، عربستان سعودی، 1399ق؛ دائرة المعارف بزرگ اسلامی، زیر نظر سید کاظم موسوی بجنوردی، ج 12، ص393؛ دانشنامه جهان اسلام، ج5، ص78؛ الذریعه، آقا بزرگ طهرانی، قم، اسماعیلیان، ج3، ص185؛ سفرنامه حاج علی خان اعتماد السلطنة، به کوشش قاضی عسکر، تهران، مشعر، 1379، ص121؛ سفرنامه عصمت السلطنه، سفرنامه های حج قاجاری، به کوشش رسول جعفریان، تهران، نشر علم، 1389، ج4، ص366-368؛ مرآة الحرمین، ابراهیم رفعت پاشا، ترجمه انصاری، تهران، مشعر، 1377، ص478.

نیز نک- : عالمان و بیت الأحزان؛ حدیث بیت الحزان؛ تخریب بیت الأحزان، قبه الحزن

ائمه(ع) بقیع، مقابل بیت الاحزان، در محلی به نام بیت الزهرا(س) است (بقیع الغرقد، ص111).

مآخذ

الاجتهاد و النص، سید شرف الدین موسوی، به کوشش ابو مجتبی، قم، نشر ابو مجتبی، 1404ق؛ بقیع الغرقد، محمد امین امینی، تهران، مشعر، 1428ق؛ بیت الاحزان، شیخ عباس قمی، قم، دار الحلة.

شد. اما نکته مهم اینست که بقیع مثل برخی قبرستان های امروزی فقط محل دفن قبور نبوده بلکه مجتمعی از خانه های مردم و مقابر خانوادگی هم بوده است. یعنی وقتی مردم به اهمیت بقیع پی بردند، هر کس قسمتی از آن را تصرف کرد و چهار دیواری ساخت؛ البته بعضی هم نساختند. بسیاری از اموات در همین چهار دیواری و خانه ها دفن می شدند و بنابراین از آغاز دارای سقف و ستون و بنا بوده اند و این سیره ای متداول و طبیعی به شمار می رفته است.

مآخذ

آثار مکه و المدینة، سید مرتضی حسینی میلانی، تهران، مدین، 2005م، جم-؛ بیوت الصحابه حول المسجد النبوی، محمد الیاس عبدالغنی، مدینه منوره، فهرست مکتبة الملک فهد الوطینة، چاپ چهارم، 1420ق/ 1999م، ص165 به بعد.

نیز نک- : قبه سعد بن ابی وقاص؛ قبه عالیه، قبه عثمان بن عفان؛ الرحلة الحجازیة

بعدی، مثل ابن شبّه از او تبعیت کرده و مکتب او را تکامل بخشیدند. با اینکه اصل کتاب ابن زباله هنوز کشف نشده و در اختیار نیست، مرویات و پاره های منقول در منابع تاریخی گویای ابتکار، حسن سلیقه و دقت او است.

مآخذ

اخبار المدینة، محمد بن الحسن ابن الزبالة، به کوشش صلاح عبدالعزیز زین سلامه، مقدمه عبدالباسط بدر، مدینه منوره، مرکز بحوث و دراسات المدینة المنورة، 1424ق/ 2003م، مقدمه و ص205-210؛ تاریخ المدینة المنوره، ابن زباله، به کوشش وستفلد، 1281ق/ 1864م، مقدمه؛ موسوعة مکة مکرمة و مدینة المنورة، اشراف احمد زکی یمانی، لندن، مؤسسه فرقان، ج2، ص197-198.

نیز نک- : اخبار المدینة؛ ابن زباله، اخبار المدینة ابن زباله، مأخذشناسی

بررسی پیامدهای تخریب بقیع و سایر بقاع متبرکه و آثار فرهنگی مذاهب در ایجاد فاصله میان امت اسلامی؛ ایجاد مسئولیت و توانمندسازی در نهادهای سیاسی و فرهنگی داخلی و خارجی؛ بررسی و امکان سنجی نحوه پیگیری امر بازسازی بقیع از منظر حقوقی؛ بررسی آراء و نظرات مخالفین بازسازی بقیع به جهت اهمیت نوع تلقی ایشان از منظر تشیع؛ بازشناسی نقش زیارت از منظر رسول اکرم(ص) و ائمه معصومین(ع) و فرق و مذاهب اسلامی، امکان سنجی تعامل با آل سعود و وهابیت در جهت بازسازی بقیع. پایگاه بقیع دارای دوازده بخش اصلی است که عبارتند از: بقیع و مراجع عظام، برنامه های بازسازی بقیع؛ بقیع و هنرمندان؛ بقیع به روایت تاریخ؛ بقیع در آینه رسانه ها؛ بقیع و وهابیت؛ اشعار بقیع؛ شبکه ویدیویی بقیع؛ پاسخ به شبهات؛ شبکه وبلاگ دهی بقیع؛ نظرسنجی های پایگاه بقیع و خبرنگاران افتخاری بقیع.

مآخذ

«پایگاه خبری تحلیلی بقیع»، بقیع نامه، ش1 و 2، بهار و تابستان 1393، ص64؛ پایگاه خبری تحلیلی بقیع (www.baghi.ir)

پرسش و پاسخ در باب مشروعیت تخریب بقیع

پرسش و پاسخ در باب مشروعیت تخریب بقیع، سؤال سلیمان بن بلیهد برای کسب مجوز برای تخریب بقعه ها و قبور بقیع.

یکی از اعتقادات وهابیون تخریب بناهایی است که روی قبور ساخته شده است. این فتوا را ابن القیم جوزیه اینگونه بیان کرده است: یجب هدم المشاهد التی بنیت علی القبور و لا یجوز ابقاءها بعد القدرة علی هدمها و ابطالها یوماً واحداً (زاد المعاد، ص41).

یعنی ویران کردن ساختمان هایی که روی قبور ساخته شده واجب است. ابقای آنها حتی برای یک روز در هنگامی که قدرت بر ویران کردن باشد، جایز نیست.

وقتی آل سعود و وهابیون بر حاکمیت حجاز مسلط شدند، درصدد برآمدند تا این دیدگاه را اجرا کنند و تمامی آرامگاه ها را از بین ببرند. اما از سوی دیگر مردم، چنین رویه ای را نمی پذیرفتند. از اینرو در سال 1344 وقتی آل سعود برای انهدام بقعه های بقیع تصمیم گرفت برای توجیه مردم قاضی قضات نجد، سلیمان بن بلیهد را به مدینه اعزام کند. او با سخنرانی و گفتگو با بزرگان و صاحبان نفوذ اجتماعی برای مساعد کردن شرایط اجتماعی تلاش فراوان کرد. از جمله سؤال و جواب هایی در نشریه ام القری (مکه) منتشر کرد. پرسش سلیمان بن بلیهد و پاسخ علمای مدینه سند مهمی در تاریخ تخریب بقیع است و به همین دلیل در اینجا نقل می شود که پژوهشگران بتوانند به راحتی استفاده نمایند. اما متن پرسش اینگونه است:

« ما قول علماء المدینة المنورة زادهم الله فهما وعلماً فی البناء علی القبور واتخاذها مساجد هل هو جائز اولا و اذا کان غیر جائز بل ممنوع منهیّ عنه نهیاً شدیداً فهل یجب هدمها ومنع الصلاة عندها ام لا ؟ واذا کان البناء فی مسبلة کالبقیع وهو مانع من الانتفاع بالمقدار المبنیّ علیه فهل هو غصب، یجب رفعه لما فیه من ظلم المستحقین ومنعهم استحقاقهم أم لا ؟ » (ام القری، شوال 1344).

«علمای مدینه منوره که خدا فهم و دانش آنان را روز افزون سازد، درباره ساختن بنا بر قبور و مسجد قرار دادن آن آیا جایز می دانند یا نه و اگر جایز نیست بلکه بشدت ممنوع می باشد، آیا تخریب و ویران کردن و جلوگیری از گزاردن نماز در کنار آن، لازم و واجب است یا نه؟ اگر در یک زمین وقفی مانند بقیع که ساختمان بر روی قبور، مانع از استفاده از قسمت هایی است که روی آن قرار گرفته است، آیا این کار، غصب قسمتی از وقف نیست که هر چه زودتر باید رفع گردد تا ظلمی که بر مستحق شده است، از بین برود؟».

به دلیل جو خفقان و رعبی که وجود داشت و علما از جانشان هراس داشتند، از اینرو پاسخی به نام علمای مدینه در همان نشریه منتشر شد و علما هم هیچ مخالفتی نکردند:

ص: 181

«امّا البناءُ علَی القُبورِ وفَهَو ممنوعٌ اجماعاً لصحّة الأحادیث الواردِة فی مَنعِه ولَهِذا افْتی کثیرٌ من العلماءِ بِوجوبِ هدْمِه مُسْتَندین بِحدیثِ علی رضِی اللَّه عنها انه قال لابی الهیاج اَلا ابْعَثُکَ عَلی ما بعثَنی عَلیهِ رسولُ الله(ص) اَن لا تَدَعْ تِمثالاً اِلاَّ طَمَسْتَه ولا قَبراً مُشرِفاً الا سَوَّیتَه.»

«یعنی بنا بر قبور به طور اتفاق ممنوع است، به گواهی احادیثی که بر ممنوعیت آن دلالت می کند، از این جهت گروهی بر تخریب و ویران کردن آن فتوا داده اند و در این مطلب به حدیثی که ابی الهیاج از علی – رضی الله- نقل کرده است، استناد می جویند؛ علی به او گفت: من تو را بر کاری مبعوث می کنم که رسول خدا مرا برای آن برانگیخت؛ هیچ تصویری را نمی بینی مگر اینکه آن را محو کن و قبری را مشاهده نمی کنی مگر اینکه آن را مساوی کن».

این پرسش و پاسخ اولین بار در نشریه ام القری (مکه، شوال 1344) درج شد ولی بعداً در منابع متعدد آمده است.

مآخذ

اغاثة اللهفان، ابن قیم جوزیه، به کوشش محمد حامد الفقی، قاهره، 1357ق، ج1، ص185- 186؛ تاریخ و نقد وهابیت: ترجمه کشف الارتیاب، سید محسن امین، ترجمه علی اکبر فائزی پور، قم، مطبوعات دینی، 1387، ص514- 516؛ دیار خاطره ها، امرالله نصیری، قم، انتشارات اسلامی، 1380، ص32- 34؛ زاد المعاد فی هدی خیر العباد، ابن قیم جوزیه، به کوشش ارنؤوط، بیروت، 1402ق، ص41؛ نشریه ام القری (مکه)، شوال 1344، ص1.

پنجه افشار، عبدالحسین ← عبدالحسین خان میرپنجه افشار

کتابخانه آیت الله مرعشی نجفی، 1375؛ تاریخ عضدی، میرزا احمدخان عضدالدوله، به کوشش عبدالحسین نوایی، تهران، نشر علم، 1376؛ خلاصة التواریخ، قاضی احمد قمی، تصحیح احسان اشراقی، تهران، 1359؛ سفرنامه امین الدولة، میرزا علی خان امین الدولة، به کوشش اسلام کاظمیه، تهران، توس، 1354؛ سفرنامه حسام السلطنة، به کوشش رسول جعفریان، تهران، نشر مشعر، 1374؛ «سفرنامه کازرونی»، ملاابراهیم کازرونی، به کوشش رسول جعفریان، میراث اسلامی ایران، دفتر 5، قم، کتابخانه مرعشی، 1376.

نیز نک- : بواب

مدینه که اکثر آنها پس از درگذشت علی القاعده در بقیع دفن می شدند، دارای قطعه مشخص یا قبرهای گروهی یا خانوادگی در کنار هم نیستند. فقط قطعه شهدای حره و قبور ائمه(ع) معروف است. با توجه به اینکه مسلمانان تقدس و احترام خاصی برای بقیع قائل بودند و دفن اموات را در بقیع به هر جای دیگر ترجیح می دادند، از اینرو قطعاً تابعینی که در مدینه از دنیا می رفتند در بقیع دفن می شدند ولی تا کنون اسنادی یافت نشده که تابعین در جاهای خاصی از بقیع دفن شده باشند. آمار مدفونین تابعین در بقیع هم تا کنون مشخص نشده است. با اینکه بر اساس منابع و اسناد موجود می توان به آمارهایی دست یافت و تعداد آنان را با ضریب خطای اندک معلوم نمود. یهودیان قبرستان های بیت المقدس را که از نظر زمانی قدیمی تر از بقیع است، چند دهه کاوش و بررسی کردند و به اطلاعات سودمندی دست یافتند. متأسفانه دولت عربستان سعودی به دلیل تفکرات وهابی تا کنون مانع اجرای چنین تحقیقاتی بوده و زمینه های آن را هم از بین برده است.

آنچه مسلم است و شواهد تاریخی مؤید آن می باشد اینست که تابعین مدینه که بسیاری از آنان در بقیع دفن شده اند، در گسترش علوم حدیث، ثبت و توسعه نگارش سیره نبوی و تأسیس علوم اسلامی و گسترش آنها مؤثر بوده اند. در رأس آنان ائمه(ع) شیعه و شاگردان آنها و آثارشان مثل صحیفه سجادیه قرار دارد. در مرحله بعد کسانی مثل ابان بن عثمان بن عفان، حسن بصری، محمد بن شهاب زُهری، نافع از قاریان هفتگانه (درگذشت 120ق) و عروة بن زبیر فعالیت های چشمگیر داشته اند.

مآخذ

التحفة اللطیفة، شمس الدین سخاوی، بیروت، دار الکتب العلمیة، 1414ق، ج1، ص50؛ دانشنامه حج و حرمین شریفین، قم، پژوهشکده حج و زیارت، 1392، مقاله تابعین؛ الدرة الثمینة فی اخبار المدینة، ابن نجار، به کوشش شکری، بیروت، دار الارقم، ص166؛ رحلة ابن بطوطة، به کوشش التازی، الرباط، 143ق، ج3، ص52- 53؛ الصحیح مسلم، بیروت، دار الفکر، 1984م، ج7، ص189؛ الطبقات الکبری، ابن سعد، بیروت، دار احیاء التراث العربی، 1995، ج 5 و 6، ص1- 308؛ وفاء الوفاء، سمهودی، به کوشش خالد عبد الغنی، بیروت، دار الکتب العلمیة، 2006م، ج1، ص102.

تابنده، سلطان حسین ← خاطرات سلطان حسین تابنده گنابادی

زیارت اهل بقیع رفته است. پیامبر(ص) هنگامی که از تعقیب عایشه آگاه شد فرمود: تو گمان می کنی به تو ظلم خواهم کرد، خیر، من از سوی خدا مأمور شده ام که برای اهل بقیع استغفار کنم.

در کتب زیارات و ادعیه آمده است که هنگام زیارت بقیع به سبب قداست آن مکان که روزی قدم های مبارک پیامبر(ص) بر آن نهاده شده و بهترین اولیای خدا در آن مدفونند، با پاهای برهنه وارد شوید. رسول خدا(ص) فرموده اند: کسی که در مقبره ما (بقیع) مدفون گردد از شفاعت من برخوردار خواهد شد؛ لذا شایسته است بر کسانی که مورد شفاعت رسول خدا(ص) قرار خواهند گرفت، کمال احترام و خضوع رعایت شود.

مآخذ

تاریخ المدینة، ابن شبه، ج1، ص90 و 92؛ تاریخ و آثار اسلامی مکه و مدینه، اصغر قائدان، تهران، مشعر، 1382، ص354- 355؛ جمع الفوائد، محمد بن سلیمان، ج1، ص566؛ سنن ابن ماجه، ج1، ص493؛ سنن نسائی، ج4، ص91؛ صحیح مسلم، ج4، ص40؛ طبقات الکبری، ابن سعد، ج2، ص203؛ فروع کافی، کلینی، ج4، ص559؛ وفاء الوفا باخبار دار المصطفی، سمهودی، ج3، ص 888 و916.

نیز نک- : آثار تربیتی

اطلاعات تاریخی سودمندی است. تاج المفرق (یعنی تاج سر) به کوشش حسن السائح در دو جلد در مغرب منتشر شده است.

مأخذ

تاج المفرق فی تحلیة علماء المشرق، خالد بن عیسی بلوی، رباط، 1987م، مقدمه و ج1، جم- .

تاریخ ابن زباله ← اخبار المدینة

از جمله شاعران بقیع علامه سیدرضا هندی است که پس از هدم قبور بقیع، از مدینه منوره دیدار داشته و قصیده ای مرثیه وار سروده است. همچنین شیخ موسی آل هر و شیخ حسن سبتی و شیخ عبدالکریم ممتن قصایدی در سوگ ویرانی قبور بقیع سروده اند. این مصیبت و فاجعه عظمی، جهان تشیع را وادار به اعتراضات شدید و ابراز تنفر از تصرفات وحشیانه آل سعود و ویرانی عتبات مقدسه شیعه در بقیع نمود و این قیام و جنبش اجتماعی شیعیان جهان مخصوصاً ایران و عراق ارکان دولت جدیدالتأسیس سعودی را لرزاند. ملک عبدالعزیز آل سعود که مصمم بود قبه خضراء و روضه مطهر نبوی را نیز ویران کند، پس از این جنبش عظیم که مسلمانان جهان، مخصوصاً ایران و در جهان تسنن مصر بانگ اعتراض بلند نمودند، سرانجام وی ناگزیر شد دست از نیت شوم خود بردارد. شرح این حوادث و نمونه های فراوانی از اشعار شعرای شیعه را شیخ حسن صالحی (م 1401ق) در کتابی تحت عنوان البقیع جمع نموده است. نویسندگان و محققانی که پس از حمله دوم وهابیه از مدینه دیار کرده اند این شهر را به «شهر زلزله زده» وصف نموده اند. در سال 1371ق کنگره اسلامی (مؤتمر عالم الاسلامی) در کراچی تشکیل شد که شیخ محمدحسین آل کاشف الغطاء و مفتی اعظم فلسطین حاج سیدامین حسینی و سید محمدتقی طالقانی از طرف آیت الله بروجردی در آن شرکت داشتند. بر اثر فشار دیپلماتیک دولت ایران جهت تعمیر بقاع متبرکه بقیع که اسناد آن در بایگانی وزارت خارجه ایران محفوظ است، سعود بن عبدالعزیز رسماً قول داده بود قبور ائمه را در بقیع تعمیر نماید. در سال 1374ق نیز راهروهای بقیع که منتهی به بقعه حضرت فاطمه زهرا(س) و ائمه اطهار(ع) می شد به دستور وی اسفالت شد و درب کوچکی برای رفت و آمد زایران شیعه گشودند که در ساعات معین از روز باز بود. در سال 1385ق بر اثر اصرار دولت ایران دروازه ای بزرگ برای بقیع باز کردند تا زوار به راحتی اعتاب مقدسه بقیع را زیارت کنند. ولی علی رغم فشار شیعیان جهان و مخصوصاً دولت ایران جهت ایجاد تسهیلات و عمارت و یا سایبان و سرپناه بر قبور ائمه اطهار بقیع و تمام مواعید، دولت سعودی هنوز هیچگونه عملی انجام نداده است و قبور ائمه اطهار بقیع بدون سقف و سایه بان و تأسیسات لازم است و به صورت ویرانه ای زیر باد و باران و آفتاب افتاده است.

مآخذ

بقیع سرگذشت اسفبار، یوسف هاجری، ترجمه محمد محمدرضایی، قم، نشر بقیع، [بی تا]؛ البقیع قضیة کل مسلم، لندن، بی تا، ص 5-12؛ تخریب و بازسازی بقیع، سیدعلی قاضی عسکر، تهران، مشعر، 1385؛ دانشنامه جهان اسلام، ج2، ص 640-641؛ دائرةالمعارف بزرگ اسلامی، ج12، ص 394-396؛ کشف الارتیاب، سیدمحسن امین عاملی، تهران، المکتبة الاسلامیة الکبری، بی تا.

پس از مقدمه طولانی درباره معارف حج و نکاتی که حجاج باید بدانند، او به معرفی شهر مکه و خانه خدا پرداخته است. آنگاه به مدینه پرداخته، ابتدا تاریخ تحولات عمومی این شهر، سپس آب و هوا، جمعیت، فضایل، هجرت مسلمانان به این شهر، حد و حدود حرم، معرفی جوانب مختلف مسجد و روضه نبوی را تحلیل و گزارش می کند.

عمادزاده با بررسی رحلت حضرت فاطمه و دفن آن حضرت، به بقیع هم پرداخته است (ص391). مؤلف شواهد تاریخی و اخبار معتبر بسیاری را دالّ بر دفن حضرت فاطمه در بقیع می داند (ص390). دو نظر دیگر هم آورده که یکی آرامگاه را پایین حجره پیغمبر می داند و نظر دوم، بین منبر و قبر مبارک رسول خدا(ص) را محل مرقد دانسته است.

وی پس از چند صفحه درباره محل دفن حضرت زهرا(س)، فصلی با عنوان جنت البقیع نوشته است. ابتدا نام بقیع و ویژگی های کلی آن، سپس مقابر مهم در بقیع را توضیح داده و آنگاه فضایل بقیع را گزارش می کند. در ادامه آرامگاه های ائمه(ع) را توضیح می دهد.

این کتاب بارها چاپ شده است. چاپ نخست آن در 1327ش توسط انتشارات مکتب قرآن و عترت در قطع وزیری و در 444صفحه منتشر شد. پس از آن هم چندبار دیگر منتشر شده. اما چاپ 1354 دارای اضافات و ویرایش جدید در 430 و 18 صفحه است.

مأخذ

تاریخ جغرافیایی مکه معظمه و مدینه طیبة، حسین عمادزاده، تهران، مکتب قرآن و عترت، 1354، جم- .

نیز به ترکی استانبولی، اردو و انگلیسی در حال ترجمه است. بخش هایی از این اثر مثل بخشی درباره حمزه، مستقلاً هم منتشر شده است.

مآخذ

تاریخ حرم ائمه بقیع(ع)، تهران، مشعر، 1391، جم- و مقدمه؛ سایت خانه کتاب در اینترنت.

لازم توضیحات و گزارش های کوتاه هم دارد. درباره وضعیت قدیمی بقیع که خارج از دیوارهای مدینه و در وسط باغات مستقر بود و وضعیت بعدی آن گزارش هایی دارد. البته امروز بقیع یعنی بقیع الغرقد که قبرستان قدیمی و محل دفن بزرگانی از اصحاب و خاندان پیامبر(ص) است.

در مدینه چهار بقیع بود به نام بقیع خبخبه، بقیع بطحان، بقیع المصلی، و بقیع الغرقد. این بقیع که امروز محل بحث است بقیع غرقد است که دارای فضیلت بسیاری است و پیامبر(ص) بارها به زیارت آن می رفتند. در این قبرستان بزرگان و افراد مشهوری دفن شدند، از جمله قبر دختران، همسران، اهل بیت پیامبر(ص)، قبر عقیل بن ابی طالب و بزرگانی که در اطراف ایشان دفن هستند، قبر مالک بن انس، عثمان بن عفان، شهدای حرّه، ابی سعید خدری، عثمان بن مظعون، اسماعیل بن صادق(ص) و عمه های پیامبر(ص) است.

در آخر کتاب زیارتنامه مشهوری درباره زیارت اموات این قبرستان را آوردند. در عکس ها، عکس حرم پیامبر(ص) و بقیع از دوره های دورتر تا کنون را در تمام صفحه های کتاب گنجانده است.

مأخذ

تاریخچه مختصر بقیع، هلال محمد شعبان، ترجمه خلیل احمد سرور، بی نا، بی جا، ص2009.

مؤلف تاریخ المدینة المنورة به روش محدثان، ضمن نقل بیش از 5 هزار حدیث، به ذکر اخبار و وقایع پرداخته است. این اثر از نظر موضوع به 3 بخش عمده تقسیم می گردد: بخش اول که حدود 654 صفحه از کتاب را در بر می گیرد به زندگی و سیره رسول اکرم(ص) از هجرت تا رحلت اختصاص دارد که ضمن آن مؤلف به شرح جنگها، ذکر بعضی از احکام، قصص، مساجد، قبور، کوهها، دره ها و قناتها نیز پرداخته است.

بخش دوم شامل شرح زندگانی عمر، خلیفه دوم، از زمان عهده دار شدن خلافت تا هنگام مرگ اوست و در خلال آن برخی سیاستها و تغییرات انجام شده توسط وی نیز شرح داده شده است. در بخش سوم شرح زندگانی عثمان، خلیفه سوم، چگونگی جمع آوری و کتابت قرآن، اغتشاشات دوران او که به کشته شدنش انجامید و موضع علی(ع) و عایشه در قبال این حوادث بیان شده است. روشن نیست که چرا وی به شرح زندگی ابوبکر، خلیفه اول، و علی (ع) نپرداخته است، آیا در این باب کتاب جداگانه ای نوشته بوده که از دست رفته است یا کوتاهی مدت خلافت آن دو، موجب فروگذاشتن این بخش شده است؟

ابن شبّه در کتاب تاریخ المدینة المنورة، اطلاعات مهمی درباره بقیع آورده است. او روایات فراوانی در توصیف و بیان محاسن و فضایل بقیع و اقوال و دیدگاه های عالمان قرون نخستین اسلامی را در چند فصل مطرح نموده است. وی بر اساس آن روایات بقیع را دارای مکانت، شرافت و جایگاهی بس ممتاز و رفیع دانسته است.

مؤلف روایاتی درباره بقیع از پیامبر خدا(ص) درباره برانگیخته شدن هفتاد هزار نفر از این قبرستان که صورتشان مانند ماه شب چهارده است و اهل تملّق و چاپلوسی نبوده و فال بد نمی زنند و بر خدای خویش توکل می نمایند آورده است.

دیگران این روایت نبوی را به این صورت هم روایت کرده اند: مصعب بن زبیر از سمت بقیع وارد مدینه شد و پسر رأس الجالوت، عالِم یهودی همراهی اش می کرد. مصعب می گوید: تا رأس الجالوت مقبره بقیع را دید، گفت: همان است، همان است. مصعب از او پرسید: چه کسی را می گویی؟ گفت: خصوصیات این مقبره را دیده ایم که در تورات آمده است، بین دو حرّه، مقبره ای است که پر از نخل است که عنوانش را چنین گفته است: (چون مردگان را به خود می گیرد و حفظشان می نماید)، خداوند از این قبرستان برمی انگیزد، هفتاد هزار نفر را که صورتشان همچون ماه شب چهارده است.

نیز از ابورافع غلام پیامبر(ص) نقل می کند که: پیامبر خدا(ص) به بقیع رفته، ایستاد و برای اهل آن دعا و استغفار کرد.

در جای دیگر از سنت پیامبر که همواره به بقیع می رفت و برای اهل آن دعا و استغفار می کرد، یاد می کند. وی تأکید می کند که بقیع پر از بزرگان و سروران امت است، که بر قبور آنها بارگاه هایی بنا شده است.

اینها نمونه هایی از مرویات ابن شبّه درباره فضایل و محاسن بقیع است. متن گزارش ابن شبّه درباره بقیع در مقاله قبور صحابه، فرزندان رسول خدا و قبرستان بقیع بدون کم و زیاد آمده است. کتاب تاریخ المدینة المنورة به زبان عربی است. نخست به کوشش فهیم محمد شلتوت در چهار جلد در سال 1399ق/ 1979م در جده منتشر شد. همین چاپ در ایران، قم، توسط انتشارات دار الفکر در 1367 افست گردید. نیز متن عربی توسط دو تن از استادان در سوریه به نام های علی محمد دندل و یاسین سعدالدین بیان، تصحیح و در دمشق در 1995م/ 1416ق منتشر گردید. گزیده ای از این چاپ توسط حسین صابری در تهران، 1380 منتشر شد.

مآخذ

الاعلام، زرکلی، بیروت، دار العلم للملایین، 1986م، ج5، ص 47-48؛ تاریخ المدینة المنورة، عمر بن شَبَّه، قم، دار الفکر، 1368، ص 86 و 93-94؛ تهذیب التهذیب، ج7، ص 460.

نیز نک- : ابن شَبَّه

ص: 194

- التحفة اللطیفة فی تاریخ المدینة المنورة، شمس الدین محمد بن عبدالرحمن سخاوی (831-902ق)

- تحقیق النصرة بتلخیص معالم دارالهجرة، ابوبکر حسین بن عمر قرشی مراغی (727-816ق)

- التعریف بما آنست الهجرة من معالم دارالهجرة، محمد بن احمد مطری (671-741ق)

- فصول من تاریخ المدینة المنوره، علی حافظ

- کتاب فی تاریخ المدینة، جعفر حسین بن یحیی حسین (درگذشت 1342ق)

- کتاب فی تاریخ المدینة، ابن فرحون (درگذشت 799ق)

- کتاب فی تاریخ المدینة، مراکشی (789-823ق)

- المدینة بین الحاضر و الماضی، ابراهیم بن علی العیاشی

- المدینة المنورة فی التاریخ، عبدالسلام هاشم حافظ

- المدینة و اخبارها، عبیدالله بن ابی سعید الوراق (197-274ق)

- النزهة الثمینة فی اخبار المدینة، محب الدین بغدادی

- وفاء الوفاء باخبار دارالمصطفی، علی بن احمد سمهودی (911ق)

- خلاصة الاخبار فی تاریخ المدینة، محمد عاشق حنفی

- الخلاصة فی تاریخ المدینة، عمر الحافظ الرومی

- خلاصة الوفاء باخبار دارالمصطفی، سمهودی (911ق)

- الدرة الثمینة فی اخبار المدینة، محب الدین محمد بن محمود معروف به ابن نجار (643ق)

منابع معرفی شده مزبور گزیده ای از آثار است و کتب در این زمینه بسیار زیاد است. این منابع تماماً در زمینه تاریخ عمومی مدینه یا تاریخ عام محلی مدینه است. دیگر اینکه این آثار تمامی ادوار تاریخ را مورد توجه قرار می دهند نه اینکه فقط یک دوره خاص را گزارش کرده باشند، زیرا کتابهایی هست که فقط دوره جاهلیت مدینه را گزارش نموده است ولی آثار فوق تمامی ادوار از ابتدا تا عصر مؤلف را تحلیل و گزارش کرده است.

منابع درباره تاریخ مدینه و به تبع آن بقیع در چند دسته و رده تقسیم و تفکیک شده اند مثل:

- تاریخ عام محلی

- تاریخ شخصیت ها

- تاریخ دینی و مذهبی

- تاریخ و جغرافیای انسانی

- تاریخ و جغرافیای طبیعی

- تاریخ عمران و معماری و آثار باستانی

- تاریخ فرهنگی

- تاریخ تعلیم و تربیت

منابعی که در اینجا معرفی شد فقط از شاخه نخست است. ولی در هر یک از شاخه ها منابع فراوان تألیف و عرضه شده است. به دلیل کثرت و فراوانی منابع درباره تحولات تاریخی این شهر، چند کتابشناسی و اطلاع رسانی و مجموعه در این زمینه عرضه شده است. برخی از آنها عبارت اند از:

- تواریخ المدینة المنورة و مورخوها، حمد الحاسر

- تواریخ المدینة المنورة و مورخوها، عبید مدنی

- معجم ما الف عن المدینة المنورة، عبدالرازق بن فراج صاعدی

- المؤلفات العربیة عن المدینة، صالح العلی

در مقدمه معجم ما الف عن المدینة، آقای الصاعدی تمامی آثار مرجع را در این زمینه معرفی کرده است.

مآخذ

الذریعة الی تصانیف الشیعة، آقا بزرگ تهرانی، بیروت، 1983م، جم-؛ «معجم ما الف عن المدینة المنورة»، عبدالرزاق بن فراج الصاعدی، مجله العرب، سال 31، 1416ق، ص49-79 و ص343-360 و ص453-474؛ معجم المطبوعات العربیة و المعربة، یوسف الیان سرکیس، القاهرة، 1928م، جم- .

ص: 197

وهابیون تلاش کرده اند ادله و شواهد مختلفی برای حرمت ارتفاع قبر و نیز ساخت بنا و گنبد و بارگاه بر قبور ارائه کنند؛ از جمله گفته اند هر کس حق دارد به اندازه بدنش از قبرستان عمومی جا اشغال نماید و اشغال جای بیشتر تجاوز به حقوق و حریم دیگران است. ثانیاً صحیح نیست یک نفر مثلاً یکصد یا یک هزار متر زمین اشغال کند و فرد دیگر یکی دو مترمربع جا داشته باشد و این خلاف عدالت و مروت است.

وهابیون به ویژه فقیهان وهابی گاه این استدلال را به این صورت مطرح کرده اند: زمین بقیع توسط رسول اکرم(ص) وقف شد و به دلیل موقوفه بودن، نمی توان بیش از حد متعارف و منصوص در وقفنامه از آن استفاده شخصی نمود. به همین دلیل وجود بارگاه، بقعه ها و ساختمان های حرم ائمه(ع) را مخالف وقفیت بقیع دانسته و تخریب آن را جایز دانسته اند.

اما عالمان دیگر مذاهب در پاسخ چنین گفته اند: در صدر اسلام، معمولاً بزرگان و افراد متشخص در خانه یا اتاقی خصوصی و یا جایی که تعلق به خودشان داشت، دفن می شدند. چنانکه پیامبر اکرم(ص) در حجره خویش مدفون گشتند، و عباس عموی پیامبر و فاطمه بنت اسد در خانه عقیل بن ابی طالب دفن گردیدند، آنگاه بعد از ایشان امام حسن مجتبی(ع) و به مرور زمان سه امام دیگر به آن وجود پاک پیوستند. البته با گسترش بقیع، این خانه هم در قلمرو بقیع گرفت. بنابراین می بینیم که مکان دفن این عزیزان منزل خصوصی خودشان یا خویشاوندانشان است و دفن در این منازل، تجاوز به حقوق دیگران نیست و ادعای وقف عام بودن آن محدوده ها، بهانه ای واهی است.

هم اکنون هم برخی از مردم وصیت می کنند در خانه و بیت خود دفن شوند. به عنوان مثال آیت الله سیدمحمّد روحانی که در دهه هشتاد شمسی در قم رحلت یافت، در قم در خانه شخصی خود دفن شد. مقبره های خصوصی بسیاری نیز از دیرباز معمولاً ملک شخصی یا خانوادگی صاحبان قبور بوده و در همه جا هست.

مآخذ

البقیع قضیة کل مسلم، لندن، بی تا؛ تخریب و بازسازی بقیع، سیدعلی قاضی عسگر، تهران، مشعر، 1385؛ کشف الارتیاب، سیدمحسن امین عاملی، تهران، المکتبة الاسلامیة الکبری، بی تا؛ موسوعة الوقف فی الفقه الاسلامی، یعقوب جعفری، تهران، 1347ق، ج10، ص 202و236.

پی گیری کرده و راه درست را انتخاب کنند.

پس از او سید محمد بهبهانی از روحانیون مشهور تهران سخنرانی کرد و خواستار تداوم آنگونه جلسات شد.

مأخذ

تاریخ بیست ساله ایران، حسین مکی، تهران، نشر ناشر، 1361، ج4، ص93 -94.

مشروعیت آل سعود در اداره حرمیت را نفی کرده و ضمناً خواستار عدم همکاری و نرفتن به حج در زمان سلطه چنین دولت نامشروعی شده است.

بهرحال بحث نرفتن حجاج به مکه و مدینه و تحریم سفر به حرمین تا چند سال داغ بود ولی به تدریج افول کرده و دولت ها یکی بعد از دیگری آل سعود را به رسمیت شناخته و باب همکاری و تعامل را با آن گشودند.

آیت الله سید محسن امین در کتاب کشف الارتیاب، فصلی با عنوان «انقطاع الحج من مصر و الشام و العراق بعد نکبة البقیع» باز کرده و به طور مبسوط به شرح وقایع تحریم حج در کشورهای اسلامی پرداخته است.

مآخذ

تخریب و بازسازی بقیع، سیدعلی قاضی عسکر، تهران، مشعر، 1385، ص 71-11؛ الشیعة فی المملکة السعودیة، حمزة الحسن، بیروت، 2010م، ج2، ص 231؛ ملاحق اعیان الشیعة: تاریخ الوهابیة، بیروت، دارالتعارف، 1413، ص 37-38.

نیز نک- : تعطیلی حج

آنان پرداخته است. مطالب دیگر مقدمه عبارت اند از: مقایسه سفر معنوی و سفر زمینی، انواع معرفت، آثار معنوی و اسرار اعمال حج.

سپس وارد متن شده و به گزارش سفری می پردازد که از پنج شنبه سوم شوال سال 1305 با رفتن به طرف شمال ایران آغاز شد. نایب الصدر از طریق منجیل، رشت و انزلی به آستارا و از آنجا به تفلیس و باطوم و از طریق دریای سیاه به استانبول می رود. در اینجا مفصل به جامعه، تاریخ و فرهنگ مردم استانبول پرداخته است. در ادامه به ازمیر و اسکندریه و سپس قاهره می رود. آنگاه از طریق کانال سوئز وارد دریای سرخ شده و به سوی جده رفته است. تا بالاخره در 16 ذی القعده 1305 به جده رسیده است. پس از اعمال حج، اول محرم 1306 به سوی مدینه منوره به راه می افتد و روز تاسوعا به مدینه می رسد. از اینجا به بعد اطلاعات سودمندی از بقیع عرضه کرده است و اطلاعاتی که تازگی دارد. از جمله درباره بنای بقیع می نویسد: «و اصل بقعه را مجدالملک، ابوالفضل اسعد بن محمد موسی البراوستانی القمی که وزیر سلطان برکیارق بن ملکشاه بوده، ساخته. و این اوقات جناب امین التجار حاجی عبدالحسین در مرمّت موفق شده اند. خداوند توفیق بدهد کسانی را که سعی نمایند و صحنی بسازند.

خاطرات و مشاهدات او از بقیع مفصل است و در مقاله «قبرستان بقیع در سال 1305- 1306ق» عیناً آمده است. اما غیر از پرداختن به مباحث و مسائل ریز و درشت بقیع و مدینه منوره، چون گرایش مؤلف اخلاقی و عرفانی است، این نگاه جذابیت و حلاوت ویژه ای به متن سفرنامه داده است. وی وضعیت بقعه ائمه و دیگر آرامگاه ها و شخصیت های مدفون را نیز گزارش نموده و بقیع را شامل دو منطقه دانسته است؛ یکی نزدیک بقعه ائمه(ع) و دیگری نزدیک دروازه شهر. (ص475-486).

این سفر پنج ماه (شوال 1305 تا صفر 1306ق) طول کشیده و پس از اجرای مناسک حج از راه دریا به بمبئی هندوستان و سپس به ایران آمده است. مؤلف برای هر روز گزارشی نوشته و آخرین گزارش او به تاریخ 16 ربیع الاول 1306ق است، اما گزارش مسیر بازگشت را در این سفرنامه نیاورده است. زیرا قبلاً همین سفر را داشته و در آثار دیگر گزارش آن را نوشته است.

اما این سفرنامه نخستین بار به سال 1306ق در بمبئی به روش چاپ سنگی به کوشش میرزا محمد شیرازی ملک الکتاب منتشر شد (پنجاه سفرنامه، ج5، ص307). بار دیگر در سال 1313ق با تقریظ محمد حسین ذکاء الملک فروغی و با نظارت مؤلف به صورت گراور و بدون هیچ تغییری از چاپ سنگی قبل منتشر شد. نیز «چاپ 1306» به صورت افست در 1362 توسط نشر بابک در تهران منتشر شده است. البته با مقدمه ای کوتاه با امضای «م. ب» و فهرست پایانی راهنما و با غلط فراوان منتشر شده است. مجدداً در 1383 با عنوان سفرنامه مکه توسط نشر پانیذ و ویرایش آقای هارون وهومن مجدداً منتشر شد. همین تصحیح بار دیگر در کتاب سفرنامه های خطی فارسی (تهران، نشر اختر، 1388) درج شده است. این چاپ مستقل و دارای برخی اشکالات است (آینه پژوهش، ش122). مقاله ای درباره این چاپ و مقایسه آن با دیگر چاپ ها با عنوان «شاهکاری از احیای متون: داستان یک عقب گرد» در مجله آینه پژوهش (ش122) منتشر شده است. همچنین رسول جعفریان، این سفرنامه را بر اساس چاپ سنگی بمبئی آماده کرده و در مجموعه سفرنامه های مکه قاجاری (ج5، تهران، نشر علم، 1389) آورده است.

بنابراین این سفرنامه تا کنون پنج بار در طی حدود دوازده دهه منتشر شده است. یعنی به رغم مشکلات در چاپ کتب و فقدان وسایل مدرن هر دو دهه و نیم یک بار منتشر شده و این حاکی از استقبال عمومی از این کتاب و نشانه اهمیت آن است.

ص: 202

مآخذ

آینه پژوهش، ش122؛ سفرنامه های خطی فارسی، جمعی از مؤلفین، تهران، اختران، 1388؛ تحفة الحرمین و سعادة الدارین، محمد معصوم نایب الصدر شیرازی، تهران، بابک، 1362؛ پنجاه سفرنامه حج، به کوشش رسول جعفریان، تهران، نشر علم، 1389، ج5، ص 302-306؛ سفرنامه مکه، محمد معصوم نایب الصدر شیرازی، تهران، نشر پانیذ، 1383.

نیز نک- : محمد معصوم نایب الصدر شیرازی

توسط جمعی از محققین در مؤسسه پیام امام هادی(ع) تصحیح و با این مشخصات چاپ شده است: تحفة الزایر، قم، مؤسسه پیام امام هادی(ع)، 1386.

بخش هایی از این کتاب درباره بقیع است: باب دوم (در فضیلت و کیفیت زیارت ائمه بقیع). این باب شامل این مباحث است: کیفیت زیارت حضرت رسول اکرم(ص) و آداب آن؛ کیفیت زیارت حضرت فاطمه(س)؛ زیارت ائمه بقیع(ع)؛ زیارت دیگر عتبات و اماکن زیارتی مثل مقبره حضرت حمزه و دیگر اماکن و بقاع در بقیع.

مآخذ

اندیشه سیاسی علامه مجلسی، ابوالفضل سلطان محمدی، قم، بوستان کتاب؛ تحفة الزایر، قم، 1386ش؛ زندگی نامه علامه مجلسی، سید مصلح الدین مهدوی، تهران، سازمان چاپ و انتشارات، 1378؛ موسوعة زیارات المعصومین(ع)، مؤسسه امام هادی(ع)، قم، 1426ق/ 1384ش.

نیز نک- : فضیلت زیارت ائمه بقیع؛ آداب زیارت ائمه بقیع؛ زیارت صحابه

منفی و تخریبی داشته معرفی کند.

رویه و شیوه کارش در التحفه مثل فرهنگنامه های امروزی، معرفی شخصیت با حداقل کلمات است. از اینرو بعد از نام، کنیه و لقب، اطلاعات عمومی درباره زندگی مثل شغل، خانواده، خدمات، مناصب و آثار آن شخصیت ارائه می کند. اگر اطلاع موثقی از محل دفن داشته، پس از تاریخ وفات از دفن در بقیع یا جاهای دیگر یاد کرده است. بدین ترتیب در کتاب او کمتر از یک دهم افراد مدفون در بقیع معرفی شده اند.

کتاب التحفه بر اساس نسخه مصری شامل نام های الف تا میم (محمد بن مبارک) است. اما نسخه کامل یا بخش دوم که از حرف میم تا یاء را شامل است در کتابخانه توبقای ترکیه نگهداری می شود. گویا این نسخه هم در مرکز بحوث و دراسات المدینة در حال تصحیح و انتشار است.

این اثر نخستین بار به تصحیح محمد حامد الفقی و به کوشش السید اسعد طرابزونی، در سال 957ق در سه جلد در قاهره منتشر شد. بعد از چند دهه چاپ منقح تری توسط پژوهشگران مرکز بحوث و دراسات المدینة المنوره آماده و در سال 2008م در 6 جلد منتشر شد.

سخاوی در سال 902م در مدینه درگذشت و در بقیع به خاک سپرده شد (مقدمه التحفة، صص). او از شخصیت های مشهوری است که ده ها شاگرد تربیت کرد و حدود 200 تا 270 عنوان کتاب تألیف کرده است.

مآخذ

«الامام السخاوی و کتاب التحفه»، مجله المدینة المنورة، ش23، ص43؛ التحفة اللطیفة فی تاریخ المدینة المنورة، شمس الدین محمد سخاوی، مدینه، مرکز بحوث و دراسات المدینة المنورة، 1429ق/ 2008م، مقدمه و جم- ؛ دانشنامه حج و حرمین شریفین، مدخل التحفة اللطیفة؛ «القسم الناقص من کتاب التحفة اللطیفة»، مجلة المدینة المنورة، ش30، 1430ق، ص92؛ مؤلفات السخاوی، مشهور سلمان و احمد الشقیرات، قاهره، دار ابن حرم، 1419ق، ص66؛ المدینة المنورة فی آثار المؤلفین، عبدالله بن عبد الرحیم عسیلان، نشر مؤلف، 1997م، ص51؛ معجم المطبوعات العربیة فی المملکة العربیة السعودیة، علی جواد الطاهر، ریاض، دار الیمامه، 1997م، ص40 و 426.

نیز نک- : سخاوی، محمد بن عبد الرحمن

تحفة النظار فی غرائب ← سفرنامه ابن بطوطه

اما فصولی که به بقیع پرداخته یا مرتبط به بقیع است عبارت اند از: مشروعیت زیارت (ص368-352)، شرافت و فضیلت بقیع و فضل زیارت بقیع (ص452-463)، مقبره های صحابه در بقیع، مقبره بنی سلمه و فضل آن(ص464)؛ ساختمان و گنبد آرامگاه های ائمه بقیع(ص459). مؤلف معتقد به مشروعیت زیارت، توسل و شفاعت است (ص368-392 و 416-432).

این کتاب اولین بار در سال 1374ق در مصر منتشر شد. برای بار دوم با تصحیح عبدالجواد اصعمی در مدینه توسط دار المکتبة العلمیة منتشر گردید. برای بار سوم با تصحیح ابویعقوب نشأت در 1430ق در قاهره توسط دارالفلاح منتشر شده این چاپ گاه صبغه و رویکرد انتقادی پیدا کرده است.

مآخذ

الاعلام، زرکلی، بیروت، دارالعلم للملایین، 1997، ج2، ص63؛ تحقیق النصرة، به کوشش ابویعقوب نشأت کمال، الفیوم، دارالفلاح، 2009م، مقدمه.

نیز نک- : المراغی، ابوبکر بن الحسین

و بارگاه ائمه(ع) در داخل بقیع بود که حتی دیوارها و صندوق و ضریحی که روی این قبور شریف بود به کلی منهدم گردید و از این حرم و قبور، به جز قطعه سنگ هایی که در اطراف قبور نصب کردند، اثر و علامتی باقی نماند و این اقدام دقیقاً در هشتم شوال 1344ق انجام گرفت و به کارگرانی که این عمل ننگین را انجام دادند، مبلغ هزار ریال مجیدی دست مزد پرداخت گردید.

سپس گنبدهای متعلق به عبدالله و آمنه، والدین رسول خدا(ص) و حرم همسران و دختران آن حضرت و حرم جناب ابراهیم فرزند گرامی پیامبر و گنبد متعلق به عثمان بن عفان و اسماعیل فرزند امام صادق و گنبد امام مالک و سایر مقابر در بقیع و بیرون آن منهدم و با خاک یکسان گردید.

تنها حرم مطهر پیامبر(ص) آن هم در اثر ترس از قیام مسلمانان جهان از تعرض و تخریب مصون ماند که اگر این ترس نبود حرم پیامبر اسلام بر اساس عقیده وهابیان و به جرم احترام و تعلّق خاطر شدیدتر مسلمانان نسبت بدان، قبل از سایر بقاع مورد تعرض و تخریب خشن تری قرار می گرفت.

امّا، چون نتوانستند متعرض حرم شریف رسول خدا(ص) شوند، چاره را در این دیدند که با گماردن مأمورین بی ادب و خشن و گاهی چوب به دست از نزدیک شدن زایرین به این حرم و از بوسیدن و دست زدن به آن جلوگیری به عمل آورند و به عقیده خود بدین وسیله مانع وقوع این اعمال حرام و کفرگونه و شرک آلود شوند.

چون خبر هولناک ویرانی بقاع و هتک حرمت نسبت به حرم شریف ائمه بقیع در کشورهای اسلامی انتشار یافت، مسلمانان آن را مصیبتی عظیم و حادثه ای بس بزرگ نسبت به مقدسات جهان اسلام تلقی نمودند. تلگراف های اعتراض از سوی علما و مراجع و شخصیت های سیاسی و دینی از عراق، مصر، ایران، هند، ترکیه و سایر کشورها به سوی حاکمان حجاز سرازیر گردید. مجالس درس در حوزه های علمیه و نمازهای جماعت در مساجد تعطیل شد و مراسم عزاداری به عنوان اعتراض و سوگواری تشکیل گردید.

تخریب بقعه ها، آرامگاه ها و اماکن دینی توسط وهابیون دارای ابعاد بسیار است اما سه جنبه آن از دیگر مسائل مهم تر و اساسی تر است: مبانی عقیدتی و فکری؛ آمار بالای اماکن تخریب شده و شدت آن؛ عکس العمل و شدت تأسف مسلمانان و بازتاب تخریب ها.

مآخذ

تاریخ حرم ائمه بقیع، محمد صادق نجمی، تهران، مشعر، 1391، ص50- 51؛ تخریب و بازسازی بقیع، سید علی قاضی عسکر، تهران، مشعر، 1385، جم- ؛ کشف الارتیاب، سید محسن امین، قم، دار الکتاب اسلامی، 1995م، جم- .

پروژه شرکت کرده باشند، چرا که این بر خلاف باورهای اساسی آنان است، اما رُتر مستشرق اروپایی و ورنر اند بر این باور هستند که شیعیان و نخاوله در تخریب بقیع در سال 1343ق/ 1925م نقش اساسی داشتند (جامعه شیعه، ص78). البته رژیم سعودی با تبلیغات وسیع، استفاده از سخنرانان مؤثر در روحیه و افکار مردم و از طرف دیگر ایجاد فضای رعب و ترس، شیعیان را به انفعال کشانده بود. از سوی دیگر رهبران شیعه در نجف اشرف، قم و دیگر مناطق اطلاعات دقیق و به روز از اهداف و طرح های آل سعود نداشتند و به موقع اقدام نکردند. در شرایطی که آل سعود و وهابیون با روش های گوناگون مثل سوء استفاده از فقر نخاوله و شیعیان مدینه و کمک مالی به آنها با وعده و وعید به آنان تلاش می کرد، هیچ فتوا یا اظهار نظری از رهبران شیعه به چشم نمی خورد. مثلاً مراجع وقت فتوا ندادند که همکاری با آل سعود و عوامل این رژیم حرام است. به همین دلیل متأسفانه در برخی منابع ثبت است که پروژه تخریب بقیع تا حدودی به دست شیعیان عملی شده است. هدف آل سعود این بود که این طرح ننگین را به دست شیعیان اجرا کند یا لااقل به نام شیعیان ثبت نماید. با اینکه هیچ شیعه ای و معتقد به تشیعی اگر اندک آگاهی می داشت؛ زیر بار این عمل نمی رفت و انتساب این عمل به شیعیان دروغ محض است، ولی دستگاه تبلیغاتی آل سعود به گونه ای عمل کرده که هیچ منع و ردع و مخالفتی از سوی شیعیان مدینه یا رهبران شیعه در عربستان مشاهده نمی شود. در اینجا منظور ما مخالفت در ظرف چند ماه اجرای طرح است ولی البته مخالفت پس از تخریب فراوان وجود داشت.

مآخذ

تاریخ بیست ساله ایران، حسین مکی، تهران، نشر ناشر، 1361، ج4، ص88-95؛ تاریخچه و نقد و بررسی عقاید و اعمال وهابی ها، سید محسن امین، ترجمه سید ابراهیم سید علوی، تهران، امیرکبیر، 1391، ص76-77 و 337؛ جامعه شیعه نخاوله در مدینه منوره، ورنر اند، ترجمه رسول جعفریان، قم، دلیل ما، 1379، ص78-79.

علامه سید عبدالحسین شرف الدین(1290-1377ق) نیز بیت الأحزان را پنج سال قبل از تخریب، زیارت کرده و در کتاب خود النص و الاجتهاد گزارشی عرضه نموده است. گفتار او چنین است:

«... سپس علی بن ابی طالب در بقیع محلی را آماده ساخت که فاطمه زهرا برای گریه کردن، بدانجا می آمد و بیت الأحزان نامیده می شد و شیعیان در طول تاریخ این بیت را همانند مشاهد و حرم های مقدس زیارت می نمودند تا اینکه در سال 1344ق، ملک عبدالعزیز بر سرزمین حجاز مسلط و با دستور وی براساس پیروی اش از وهابیگری، منهدم گردید و در سال 1339ق که خداوند توفیق سفر حج و زیارت پیامبر و مشاهد اهل بیتش در بقیع را بر من عنایت فرمود، بیت الأحزان را زیارت کردم».

هرچند این اثر مهم و تاریخی دینی تخریب شده ولی گزارش های شاهدان عینی از سیر حوادث و ثبت مکتوب آنها در منابع، همیشه خاطره و یاد این واقعه را زنده نگه داشته است.

مآخذ

خاطرات مکه، سید احمد هدایتی، تهران، چاپخانه حیدری، ص129؛ مرآت الحرمین، ابراهیم رفعت پاشا، قم، 1365، ج1، ص429؛ النص و الاجتهاد، علامه سید عبدالحسین شرف الدینی، به کوشش ابو مجتبی، قم، ص 302.

به زبان فارسی به موضوع تخریب بقیع پرداخته و نیز بازسازی بقیع را بررسی کرده است. مهم تر اینکه بر اساس اسناد و مدارک به داوری پرداخته است.

این کتاب با عنوان تخریب و بازسازی بقیع به روایت اسناد در تهران، 1385، منتشر شده و تا سال 1392 بیش از شش چاپ داشته است.

این کتاب دارای این مباحث است: مدفون شدگان بقیع، تخریب آثار و علل آن، عکس العمل های جهانی به تخریب بقیع، سخنرانی مرحوم مدرس در مجلس، نامه ها و تلگراف های علما و مراجع، واکنش سردار سید، کنگره خلافت، تسلط عبدالعزیز بر حجاز، مأموریت هویدا از سوی شاه ایران برای بازسازی، نامه مرحوم حکیم، نامه سید هبةالدین شهرستانی، نامه وزیر دربار، نامه سید ابراهیم شهرستانی و نتایج نامه نگاری ها.

با توجه به اینکه در سال های اخیر، تحقیقات گسترده و اساسی درباره تخریب بقیع منتشر شده و محققان متغیرهای متنوعی را در این باره بررسی کرده اند، لازم است این کتاب هم در ویرایش جدید، عمیق تر به مسائل و رخدادها بپردازد.

در آرشیوهای جهانی، اسناد مهمی درباره بقیع و تخریب آن هست. مؤلف دستش باز است و توانایی دستیابی به این اسناد را دارد. لازم است در چاپ های بعدی از این استفاده شود.

مآخذ

البقیع: قصة تدمیر آل سعود للآثار الاسلامیة فی الحجاز، یوسف الهاجری، بیروت، 1411ق، جم-؛ تخریب و بازسازی بقیع به روایت اسناد، سید علی قاضی عسکر، تهران، مشعر، 1385، جم-، چاپ ششم، تهران، 1391؛ الشیعة فی مملکة العربیة السعودیة، حمزه حسن، بیروت، دارالساقی، 2010م، ج2، ص145-160؛ میقات حج، ش46، زمستان 1382، ص 79-90.

نیز نک- : قاضی عسکر، سید علی

تخریب های اخیر و واکنش مسلمانان ← واکنش مسلمانان نسبت به تخریب های اخیر

تدمیر آل سعود للآثار الاسلامیة ← بقیع: سرگذشت ویرانی ها (کتاب)

گسترده و جدّی است. سوم آنکه وی تا آنجا که مؤلف این سطور می داند تنها سفرنامه ای است از سفر کسی که به هر دلیل دیر به حج رسیده و مجبور شده است قریب یک سال را در مدینه و مکه سپری کند تا موسم حج جدید فرا رسد. زندگی یک شیعه فرهیخته هندی و شاهزاده فضای خاصی را در این سفرنامه پدید آورده است.

این که حافظ کربلایی ما چرا به عراق می آید طبیعی است، زیرا شیعیان هند حتی بیش از شیعیان ایرانی بر این باورند که اگر یک سفر به این سوی می آیند، همزمان زیارت عتبات و حج را با هم انجام دهند.

بدون شک، حافظ محمد، نویسنده این اثر، سفرنامه اش را به صورت روزانه یا به قول خودش «روزنامچه یوم به یوم» نوشته است. جزئیاتی که وی در این سفرنامه به دست داده و ثبت حرکات روزانه مؤلف، حاکی از این واقعیت است. اما حدس می توان زد که کتاب را پس از بازگشت از سفر تدوین نهایی کرده و بعد از یک مرور، مطالبی بر آن افزوده است. وی با اینکه چند ماه در مدینه سکونت داشته متأسفانه اطلاعات زیاد و معتنابه عرضه نکرده است.

البته بخش مربوط به سخت گیری های وهابیون و قتل و غارت اموال حجاج عجم قابل توجه است(ص83 به بعد). این بخش عیناً و بدون کم و کاست در مقاله مصائب حجاج و زیارت بقیع آمده تا استفاده از آن برای پژوهشگران راحت باشد.

مآخذ

تذکرة الطریق فی مصائب حجاج بیت الله العتیق، حافظ محمد عبدالحسین کربلائی کرناتکی هندی، به کوشش رسول جعفریان و اسرا دوغان، تهران، نشر مورخ، 1386، جم-؛ دائرة المعارف بزرگ اسلامی، تهران، 1372، ج1، ص296؛ الذریعة، آقابزرگ تهرانی، قم، اسماعیلیان، ج1، ص450، ج2، ص 458 و ج4، ص39؛ سفرنامه های مکه قاجاری، به کوشش رسول جعفریان و اسرا دوغان، تهران، نشر علم، 1389، ج1، ص 250-251.

نیز نک- : محمد عبدالحسین کربلایی کرناتکی

کتب مطالبی یافت می شود. دو عنوان از مهم ترین منابعی که اطلاعاتی درباره دفن اموات در بقیع عرضه کرده عبارت اند از: التحفة اللطیفة فی تاریخ المدینة الشریفة، شمس الدین محمد سخاوی (831-902ق)؛ 6جلد، مدینه، مرکز بحوث و دراسات المدینه، 2007م. در این کتاب اطلاعات 4000 شخصیت آمده است و حدود 150 شخصیت را متذکر شده که در بقیع دفن شده اند. بقیع الغرقد، محمدامین الامینی، تهران، دار مشعر، 1428ق، جم-.

که بسیاری از شخصیت های مدفون در بقیع را معرفی کرده است.

مآخذ

آثار اسلامی مکه و مدینه، رسول جعفریان، تهران، مشعر، 1391، ص353-354؛ بقیع الغرقد، محمد امین امینی، تهران، 1428ق، جم-؛ التحفة اللطیفة، سخاوی، مدینه، مرکز بحوث و دراسات، 2007م، جم- ؛ مروج الذهب، مسعودی، ترجمه ابوالقاسم پاینده، تهران، 1375، ج2، ص288.

تربت فاطمه دختر رسول خدا(ص) ← شیعه و مدفن حضرت فاطمه(ع)

ترجمه خلاصة الوفاء ← خلاصة الوفاء

است. بر این اساس آنان تخریب ضریح و گنبد و بارگاه امامان شیعه را هم واجب دانسته اند؛ و هر اندازه قدرت داشتند، بناهای روی قبور را تخریب کرده اند.

عالمان شیعه مبانی و ادله این دیدگاه را به دقت نقد کرده اند و مقالات و کتب فراوان در ردّ این نوع برداشت ها نوشته اند.

مآخذ

الاصول من الکافی، محمد بن یعقوب کلینی، به کوشش علی اکبر غفاری، تهران، دار الکتب الاسلامیة، 1375ش؛ شناخت وهابیت، نجم الدین طبسی، قم، دلیل ما، 1391، ص755-815؛ کشف الارتیاب، سیدمحسن امین عاملی، تهران، المکتبة الاسلامیة الکبری، بی تا.

نیز نک- : ادله وهابیون بر تخریب بقیع؛ روایت تسویه قبور

تشرف به مکه معظمه، مهدی قلی خان هدایت، به کوشش محمد دبیرسیاقی، تهران، 1368، مقدمه و جم-؛ سفرنامه های حج قاجاری، به کوشش رسول جعفریان، تهران، 1389، ج7، ص385 به بعد؛ وزیران علوم و معارف و فرهنگ ایران، اقبال یغمایی، تهران، نشر دانشگاهی، 1375، ص53-68.

تشییع جنازه ← آداب تشییع جنازه

بقیع در مجموع سه بار بازسازی و تعمیر اساسی شد: بار اول توسط سلطان محمد غزنوی در سده پنجم قمری؛ بار دوم توسط خلیفه عباسی المستنصر بالله در سال 619ق، بار سوم در سده 13ق توسط عثمانیها.

آل سعود در حمله به مدینه و بقیع در 1221ق، بسیاری از اماکن مدینه و بقیع را تخریب کردند اما عثمانی ها در جنگ 1227ق، مدینه را پس گرفتند و بازسازی کردند ولی در 1344ق مجدداً به دست سعودی ها افتاد و کاملاً تخریب شد.

مآخذ

البقیع: قصة تدمیر آل سعود للآثار الاسلامیة، یوسف الهاجری، بیروت، 1411ق، جم-؛ تخریب و بازسازی بقیع، سید علی قاضی عسکر، تهران، مشعر، 1391، جم-؛ الشیعة فی مملکة العربیة السعودیة، حمزه حسن، بیروت، 2010م، ج2، ص145 به بعد؛ «فاجعه بقیع»، محمد ابراهیم فلاحی، اخبار شیعیان، ش47، بهار 1388، ص38.

مآخذ

ماهنامه اخبار شیعیان، ص 19-20؛ خبرگزاری ابنا؛ نقش سلفیه تکفیری در گسترش جنگ مذهبی در سوریه، جمعی از نویسندگان، قم، دارالاعلام، بی تا، جم- .

پیام فرستادند. حتی یکی از کارگزاران دیپلماسی ایران با رسانه های عراق به گفتگو نشست.

رهبران وهابیت متوجه شدند که بقیع مجدداً ساخته خواهد شد، از اینرو با فشار بر دولت آل سعود، آنان را وادار به تکذیب کردند. این حادثها ی بسیار مهم بویژه در تاریخ بقیع است.

متن تکذیبیه در تاریخ 27 آوریل 1952 مطابق با اردیبهشت ماه 1331 در روزنامه شماره 1171 روزنامه البلاد سعودی (چاپ مکه مکرمه) منتشر گردید. متن عربی این تکذیب چنین است:

انتشرت بعض الصحف العراقیة واذاعت بأنّ جلالة الملک المعظم قد وافق علی اشادة قبور ائمة البقیع و أنّه قد بوشر فعلاً بالبناء فیها ذلک بناء علی المساعی التی بذلها محمد حسین کاشف الغطاء بواسطة سید العراقین الذی سافرمن النجف الی الحجاز مزوّدا بتوصیات الشیخ کاشف الغطاء و الحکومة العربیة السعودیة، إذ تکذّب هذا الخبر تکذیباً قاطعاً تؤکد بأنّها لاتوافق علی أمر یخالف الدین الإسلامی الحنیف و أوامر الرسول(ص) و ما کان علیه السلف الصالح.

ترجمه فارسی این متن چنین است:

تعمیر قبور ائمه بقیع: بعضی از روزنامه های عراق انتشار و شهرت داده اند که اعلی حضرت با تعمیر قبور ائمه بقیع موافقت کرده اند و از هم اکنون کار تعمیر و ساختمان آغاز گردیده است و این را نتیجه ی فعالیت های محمدحسین کاشف الغطاء به توسط سید العراقین که به سفارش های شیخ کاشف الغطاء از نجف به حجاز آمده بوده است دانسته اند. دولت عربی سعودی در حالی که این خبر را جداً تکذیب می نماید، تأکید می کند که هرگز با امری که مخالف دین حنیف اسلام و دستورهای حضرت پیغمبر(ص) و طریقه ی سلف صالح است موافقت نمی کند.

مأخذ

تخریب و بازسازی بقیع به روایت اسناد، سید علی قاضی عسکر، تهران، 1385، ص 132-133.

در سال 1343ق/ 1925م برخی آثار تخریب شد و دست اندازی های به بقیع نمودند و در واکنش به آن مردم مسلمان در کشورهای مختلف اعتراض هایی داشتند. رژیم آل سعود مدتی طرح های تخریب و نابودی بقیع را مسکوت گذاشت ولی مجدداً در هشتم شوال 1344 (1305ش) تهاجم وسیعی به بقیع می شود و ظرف حدود دو ماه بقیع کاملاً تخریب و تمامی ساختمان ها نابود می گردد. خبرها با فاصله زمانی به ایران و عتبات و حوزه های علمیه عراق می رسد. به طوری که 37 روز بعد (یعنی در 15 ذی القعده 1344) امام جمعه خویی از رجال سیاسی – مذهبی ساکن تهران در مصاحبه ای اخباری اعلام می نماید و پرده از فجایع شنیع مدینه بر می دارد و از علما و مراجع شیعه استمداد می نماید.

از اینرو دو تن از مراجع مهم و مشهور شیعیان که ساکن نجف بودند به نام های آیت الله سید ابوالحسن اصفهانی و آیت الله محمد حسین نایینی اطلاعیه زیر را به صورت تلگراف صادر می نمایند:

حجت الاسلام امام جمعه خوئی تهران: قاضی وهابی به هدم قبه و ضرایح مقدسه ائمه بقیع حکم داده 8 شوال مشغول تخریب، مِن بعد معلوم نیست چه شده با حکومت مطلقه چنین زنادقه وحشی به حرمین اگر از دولت علیه و حکومت اسلامیه علاج عاجل نشود علی الاسلام السلام.

الاحقر ابوالحسن موسوی اصفهانی- الاحقر محمد حسین نائینی

ایشان همین تلگراف را برای حجت الاسلام سید محمد بهبهانی هم مخابره می کنند.

چند نکته در این پیام کوتاه به عنوان مهم ترین اطلاعیه مرجعیت شیعه، وجود دارد. اول اینکه هدم و نابودی قبه و آرامگاه های بقیع را منتسب به قاضی وهابی کرده است. با اینکه کل نظام آل سعود و رهبران وهابیت مسئول این اقدام بودند. دوم اینکه می فرمایند هشتم شوال مشغول بوده ولی از حوادث بعد از آن، اظهار بی اطلاعی می کنند. اگر این پیام در 15 ذیقعده باشد معنای آن اینست که ایشان مدت 37 روز از فاجعه خبر نداشتند. با اینکه مرجعیت شیعه به عنوان مهم ترین نهاد مذهبی می توانست چند تن را به عنوان نماینده به مدینه اعزام کند و به سرعت گزارشی تهیه و برای مراجع عظام بیاورند. سوم اینکه از حکومت آل سعود به مطلقه و زنادقه وحشی یاد می کند. واژه مطلقه یا مستبده از کلمات خاص مرحوم نایینی است و آن را در تنبیه الامه نیز مکرر به کار برده است. در واقع مشکل اساسی را متوجه نظام سیاسی می کند. این نکته حاکی از درایت مراجع عظام دارد. نکته چهارم از دولت ایران با وصف دولت علیه و حکومت اسلامیه یاد می کند و فقط از این دولت راه کار و علاج عاجل می طلبند. تجربه تاریخی در یک سده اخیر نشان داد که دولت های کشورهای اسلامی ظرفیت و توانایی حلّ مشکل بقیع و مهم تر وهابیت را ندارند و دل بستن به این دولت ها، کاری عبث است.

مآخذ

تاریخ بیست ساله ایران، حسین مکی، تهران، نشر ناشر، 1361، ج4، ص88-89؛ جامعه شیعه نخاوله، ورنر اند، ترجمه رسول جعفریان، قم، دلیل ما، 1379، ص78-79.

المدینه یعنی ساکن مدینه مشهور شدند. غیر از تلمسانی گاه به نام أصبحی هم خوانده می شوند.

تلمسانی در فقه مالکی و نحو تبحر بسیار داشت. در 743ق متولد شد و در 809ق در مدینه درگذشت و در بقیع به خاک سپرده شد.

او شاگردانی مثل ابن ابی السُوس (محمد بن ابی بکر) تربیت کرد.

مأخذ

التحفة اللطیفة فی تاریخ المدینة الشریفة، شمس الدین محمد سخاوی، مدینه، مرکز بحوث و دراسات المدینة المنورة، 2007م، ج6، ص105.

بر خلاف احادیث و ضوابط مطرح شده در سنت نبوی است؛ 3- اعمال عبادی که توسط برخی مسلمانان در آرامگاه ها اجرا می شد، بدعت آمیز و شرک بوده است؛ 4- بقیع در وسط شهر مدینه قرار گرفته و برای عمران شهری باید تخریب می شد؛ 5- برای رونق صنعت گردشگری باید تخریب و بازسازی می شد.

این پنج دلیل مهم ترین توجیهاتی است که در طول 217 سال بیان کرده اند. در اواخر سال 1217ق، طائف توسط وهابیون اشغال شد و اولین تعرضات به مکه و مدینه آغاز گردید. در سال 1218ق، مکه را کاملاً اشغال کردند و در سال 1221ق پس از تکمیل تصرفات خود در مدینه، بقیع را تخریب نمودند. از اولین تعرضات در 1217ق تاکنون 217 سال می گذرد و توجیهاتی که در این مدت بیان شده توسط عالمان مسلمانان پاسخ گفته شده است.

مآخذ

پایگاه اطلاع رسانی العالم، ذی الحجه 1434؛ تاریخچه نقد و بررسی عقاید و اعمال وهابی ها، سید محسن الامین، ترجمه سید ابراهیم سید علوی، تهران، امیرکبیر، 1391، جم- ؛ تخریب و بازسازی بقیع به روایت اسناد، سیدعلی قاضی عسکر، تهران، 1391، ص 41-145؛ السعودیون والحل الاسلامی، محمد جلال کشک، بیروت، 2016م، جم- ؛ الشیعة فی المملکة العربیة السعودیة، حمزة الحسن، بیروت، 2010م، ج2، ص 230-256؛ فاجعه بقیع، جلال معاش، بیروت، مؤسسة الامامة، 2006م، ص 75-129.

نیز نک- : ادله تخریب بقیع

زیاد، همه چیز را غارت می کنند. این کشتار به حدی وحشیانه بوده که در صحن مقدس، خون کشته شدگان روان گشته و حجره های صحن از اجسادکشتگان پر شده بود (مسیر طالبی، ص408).

وهابی ها در سال 1342ق به شهر مدینه حمله نمودند و بعد از کشتن مسلمین این شهر، وارد مدینه شده، تمام قبه های پاک امامان معصوم(ع) و خاندان رسول الله(ص) را به کمک حامیان استعمارگران غربی خود و دیگر کینه توزان، منهدم کرده و قبرها را با خاک یکسان نمودند.

آنان حتی زمین قبرستان را که از سنگ، فرش شده بود، زیر و رو نموده، آن را به سنگ پاره و خاک و غبار تبدیل نمودند. تمام جواهرات و فرش های گران قیمت را که در ضریح ها و شبستانهای مقدس بود به سرقت و یغما بردند و به اموال آل سعود ضمیمه کردند (تاریخ المملکة السعودیة، ج2، ص381-382).

وهابیان از یک طرف مدعی ترویج توحیداند و از طرف دیگر به نابودی مظاهر توحید و کشتار موحدان و تخریب اماکن مقدس و به سرقت بردن آثار تاریخی اسلام و اموال مردم و ایجاد فتنه، ارعاب و فساد در بین مسلمین، می پردازند.

آیت الله سید محسن امین معتقد است وهابیون بر این باوراند که عموم مسلمانان پس از ایمان به کفر برگشته و از توحید به شرک برگشته اند. از اینرو جنگ با آنان واجب و ریختن خون آنان و تصرف اموالشان بر مسلمانان واقعی یا همان وهابیون حلال است (کشف الارتباب، ص127).

نتیجه اینکه شعارهای وهابیون که اساس آن ضدیت با شرک و مبارزه با ظلم و بی عدالتی و توحیدگرایی است و نیز شعار اصلاح طلبی و ترویج اسلام اصیلی را جهان و جهان اسلام بود در عمل آزموده شد و معلوم شد که تمامی این شعارها پوچ و توخالی است.

مآخذ

تاریخ المملکة السعودیة، صلاح الدین مختار، بیروت، بی نا، بی تا، ج1، ص73 و ج2، ص381-382؛ عنوان المجد فی التاریخ النجد، عثمان بن عبدالله، ریاض، مکتبه الریاض الحدیثة، 1398ق، ج1، ص121؛ کالبد شکافی عقاید وهابیت، رحمت الله ضیایی، قم، مشعر، 1391، ص160-162؛ کشف الارتیاب، سید محسن امین عاملی، قم، دارالکتاب الاسلامی، 1995م، ص127؛ مسیر طالبی، میرزا ابی طالب اصفهانی، تهران، علمی و فرهنگی، 1383، ص408.

چنین گفته است که برادرم و او هم از جدش نقل کرده است که کعب الاحبار گفته است من در کتاب خدا یافته ام که قبرستان در غرب مدینه در کنار رودخانه است که از آن هفتاد هزار نفر در روز قیامت بدون حساب برانگیخته خواهند شد. اباسعید مقبری به پسرش سعید گفته است: اگر از دنیا رفتم من را در مقبره بنی سلمه همان مقبره ای که اوصافش را از کعب شنیدم دفن کنید.

در قاموس کتاب مقدس از مستر هاکس کلیدواژه های بقیع، مدینه و یثرب دیده نمی شود اما ابن نجار (مدینه شناس مشهور از سده 6 و 7ق) از قول کعب الاحبار، روحانی یهودی (درگذشت 32ق)، کفته را معادل بقیع دانسته و معتقد است در تورات کفته آمده است (الدرر، ص450).

مآخذ

البقیع قصه تدمیر آل سعود للآثار الاسلامیة فی الحجاز، یوسف الهاجری، بیروت، مؤسسة البقیع، 1411ق، ص 238؛ تاریخ المدینة المنورة، ابن شبه، به کوشش فهیم محمد شلتوت، چاپ دوم؛ الدرر الثمینة، ابن نجار، به کوشش صلاح الدین بن عباس شکر، مدینه، 2006م؛ عمدة الاخبار فی مدینة الاخیار، احمد عبدالحمید العباس، به کوشش محمد الطیب الانصاری، القاهره، اسعد درابزوئی الحسینی، عدیم تاریخ.

نیز نک- : کعب الاحبار، کفته.

بودند. خادم الحرمین با این درخواست موافقت کرد و بقیع در جهت جنوب و شرق توسعه قابل توجهی پیدا کرد (بیوت الصحابه، ص169).

به نظر می رسد دو نویسنده مزبور توسعه را فقط گسترش کمی و افزایش مساحت تصور کرده اند در حالی که امروزه توسعه فرهنگی و گسترش سازه ها و ساختمان ها مهم تر است. متأسفانه آل سعود تمامی آثار هنری و تاریخی بقیع را منهدم و آنجا را تبدیل به خاکستان و زمینی ساده نموده است. یعنی رفتار این رژیم کاملاً تخریبی و ضد توسعه بوده است.

مآخذ

بیوت الصحابه، محمد الیاس عبد الغنی، مدینه، فهرست مکتبة فهد الوطنیة، چاپ چهارم، 1999م/ 1420ق؛ فصول من تاریخ المدینة المنورة، علی حافظ، جده، شرکة المدینة للطباعة و النشر، 1417ق/ 1996م.

توکل

توکل، اتکال و اتکای اهل بقیع به خداوند.

یکی از فضایل بقیع در برخی روایات اعتماد و توکل خفتگان در بقیع بر خداوند شمرده شده است. جابر بن عبدالله صحابی مشهور رسول خدا(ص) از آن حضرت چنین نقل کرده است: یبعث من هذه المقبرة مائة الفٍ... وعلی ربهم یتوکلون (الاحادیث الواردة، ص607). در قیامت از قبرستان بقیع یکصد هزار تن بپا می خیزند در حال که بر پروردگارشان توکل دارند.

نیز محمد بن المنکدر از حضرت نقل کرده که: یحشر من البقیع سبعون الفاً علی صورة القمر... وعلی ربهم یتوکلون (همان).

این دو روایت هر چند از نظر سند و وجود ابن زباله در طریق هر دو و کاذب بودن او موجب ضعف آنهاست؛ اما محتوا و مفاد این روایات در روایات صحیح و حسن و معتبر دیگر تأیید شده است. کلاً روایاتی که می گوید اهل بقیع بدون حساب داخل بهشت می شوند، یا روایاتی که بر شفاعت و گواهی داشتن اهل بقیع تأکید دارند، همه اینها ویژگی و فضیلت توکل را هم در ضمن دارند. به عبارت دیگر داخل بهشت شدن دلالت التزامی بر توکل اهل بقیع دارند.

مآخذ

الاحادیث الواردة فی فضائل المدینة المنورة، صالح بن حامد الرفاعی، مدینه، 1418ق، ص607؛ تاریخ المدینة، به کوشش شلوت، قاهره، 1387ق، ج1، ص93.

همواره به انتشار فضایل علی و زهرا و اهل بیت(ع) می پرداخت. به همین دلیل حجاج بن یوسف ثقفی، هنگامی که بر مدینه مسلّط شد، جابر و گروهی دیگر را به جرم طرفدارای از علی(ع) و انتشار فضایل آنها دستگیر کرد و مورد آزار و شکنجه قرار داد.

هنگامی که عبدالله بن زبیر در مقابل عبدالملک مروان به دعوی خلافت برخاست، عبدالملک، خلیفه مروانی، حجّاج بن یوسف را برای دستگیری وی به مکه فرستاد. عبدالله به خانه کعبه پناه برد. حَجّاج خانه را آتش زد. پس از غلبه بر ابن زبیر، حکومت مکه و مدینه بر او مسلّم شد. پس از آنکه مسجد را از سنگ ها و خون ها پاک کرد، به مدینه رفت و یک ماه یا بیشتر در این شهر توقّف کرد. مردم مدینه را به جرم کشتن عثمان، با انواع شکنجه ها آزار داد. از جمله با مهر فلزّی گداخته، دست جابر بن عبدالله انصاری، آن صحابی بزرگ و یار باوفای پیامبر اسلام را مهر زد.

جابر بن عبدالله انصاری، افتخارات بسیاری کسب کرد و نامش در تاریخ اسلام بلندآوازه و ماندگار شد. او از شدت ضعف و در اثر کهولت سن، در سال 77 یا 74ق دار فانی را وداع کرد و ابان بن عثمان به عنوان امیر مدینه بر او نماز گزارد. عمر او را هفتاد و چند یا نود و چهار سال نوشته اند. جابر بن عبدالله انصاری در بقیع به خاک سپرده شد و قبر پاکش، طبق نقل های تاریخی، در ضلع شرقی بقیع است. لیکن حوادث و ماجراهای فراوانی سبب ناپیدایی قبر آن بزرگوار گردید.

درباره مدفن جابر اقوال و روایات دیگر هم هست. ابن شبه از فلیح بن محمد یمانی نقل کرده که مقبره جابر در غرب مدینه منوره در کنار مسیل قرار دارد. نیز ابن شبّه از ابوغسان روایت کرده که مرقدش در غرب مدینه در مسیر سیل و در مکانی است که هفتاد هزار نفر در قیامت از آنجا مبعوث شده و بدون حساب به بهشت می روند. روایاتی هم مدفن جابر را قبرستان بنی سلمه دانسته که در غرب مدینه بوده است. اما نظریه ای که مدفن او را بقیع می داند قوی تر و مستندتر است. مهم اینست که بقیع در شرق مدینه است ولی قبرستان بنی سلمه یا روایات دیگر مدفن جابر را در کنار مسیل دانسته اند و اینها در غرب مدینه استقرار دارند.

مآخذ

الغدیر، عبدالحسین الامینی، تهران، ج9، ص 98-100؛ بحار الانوار، علامه محمدباقر مجلسی، بیروت، دار العلم، 1987م، ج41، ص302 و ج16، ص 31؛ پیغمبر و یاران، محمدعلی عالمی، تهران، افتخاریان، 1346، ج2، ص 114-115؛ جابر بن عبدالله الانصاری، حسین الواثقی، قم، بوستان کتاب، 1431ق، ص114-115؛ الروضة المستطابة، به کوشش عادل عبدالمنعم ابوالعباس، مدینه، مکتبة الثقافۀ، بی تا، ص37-38؛ کتاب سلیم بن قیس الهلالی، به کوشش محمدباقر الانصاری، قم، بی نا، بی تا، ص186.

شریف الدین از بقیع هم سخن گفته و درباره گنبد و بارگاه امامان بقیع توصیفات مطلوبی دارد. از ائمه بقیع با وصف امامان معصوم یاد می کند. از ضریح و ساختمان آرامگاه ائمه بقیع یاد کرده و متذکر شده مقبره چهار امام در یک ضریح بوده و قبر عباس بن عبد المطلب در ضریح دیگر قرار دارد. نیز از زیارت قبور عثمان بن عفان، عایشه همسر رسول خدا(ص) و فاطمه بنت اسد هم یاد کرده است.

این سفرنامه نخست در مجله پیام بهارستان (سال4، ش13، پاییز 1390، ص11- 88) منتشر شد. گزارشی از آن به قلم علی صدرایی و محمود کریمیان با عنوان «حج عاشقان» با چکیده ای از سفرنامه در مجله میقات حج (ش74، ص59- 71) منتشر شد. نیز مقاله بلندی درباره مطالب دیگر این سفرنامه و غیر از بقیع در دانشنامه حج و حرمین شریفین آمده است.

مآخذ

تاریخ نظم و نثر در ایران، سعید نفیسی، تهران، فروغی، 1363، ج8، ص242- 243؛ تذکرة الشعراء، مطربی سمرقندی، تهران، آیینه میراث، 1382، ص649- 650؛ «حج عاشقان»، محمود کریمیان، علی صدرایی، میقات حج، ش74، ص59- 71؛ دانشنامه جهان اسلام، ویراسته حداد عادل، تهران، 1378؛ دانشنامه حج و حرمین شریفین، قم، پژوهشکده حج و زیارت، 1392، مدخل جاده العاشقین؛ طرائق الحقایق، محمد معصوم شیرازی، تهران، سنایی، ج2، ص334- 345؛ فهرستواره کتاب های فارسی، احمد منزوی، تهران، دائرةالمعارف بزرگ اسلامی، 1382، ج3، ص2094.

وضعیت و محل بقیع در قرون نخست اسلامی اینگونه بود: در ضلع های شمال، جنوب و شرق بقیع، مزارع و باغات قرار داشتند. در غرب، حارة الاغوات و بعد از آن مسجد النبی بود. یعنی حارة الاغوات بین بقیع و مسجد النبی قرار داشت. در مدینه چند منطقه به نام حاره یا حره هست. حاره به زمین مسطحی گفته می شد که معمولاً به دلیل سنگلاخی یا ریگزار بودن، قابل کشاورزی نبود. حاره ها بر حسب نام صاحب یا طایفه ای که در آن ساکن بودند نام گذاری می شد. در حارة الاغوات، به ندرت خانه و ساختمان هایی پیدا می شد اما در عصر رسالت و در دوره خلفای تمامی حارة الاغوات ساخته شد؛ اعم از مسکن، بازار و محل کسب و کار، مدرسه و مسجد. از اینرو بین بقیع و مسجد النبی را ساختمان ها پوشانده بود. اما در یک قرن اخیر به تدریج تمامی ساختمان ها تخریب و حیاط بزرگی با همه سازه های مورد نیاز زایران مثل وضوخانه ساخته شد تا زوار به راحتی به عبادت بپردازند. بنابراین با اجرای طرح توسعه اطراف حرم نبوی، غرب بقیع متصل به مسجد النبی شد؛ البته با فاصله صحن بزرگ.

اما هم اکنون در اطراف بقیع، خیابان احداث کرده اند. نام های این خیابان ها اینگونه است: ستین، عبدالعزیز، ابوذر، باب العوالی.

شرق بقیع باغی به نام خضراء ابان بن عثمان قرار داشت و خارج از بقیع بود؛ در همین ضلع، قبرستان یهود به نام حش کوکب بود. طرفداران عثمان بن عفان و بنی امیه پس از دفن عثمان در حش کوکب، خضراء را هم خریدند و به حش کوکب ضمیمه کردند. به تدریج با دفن اموات حش کوکب به قسمت های دیگر بقیع وصل شد. اما بین آنها معبر و کوچه بود.

مأخذ

بقیع الغرقد، محمد انور البکری و حاتم عمر طه، مدینه منوره، مکتبة الحلبی، 2004م، ص21.

مآخذ

صور من الحیاة الاجتماعیة بالمدینة المنورة، جده، 1413ق، ص64؛ فرهنگ بزرگ جامع نوین، احمد سیاح، تهران، بی تا، ج1، جنن و جبن؛ لغت نامه دهخدا، تهران، ج5، ماده جنانه و جنان و ماده جبانه.

الجَبجَبَه ← بقیع الخَبجَبَه