ص :2

درسنامه تفسیر ترتیبی (1) - تفسیر سوره بقره

مؤلف: محمدحسین محمدی

ص :3

ص:4

و تربیت طلاب غیر ایرانی را بر عهده دارد، تألیف متون درسی مناسب را سرلوحه تلاش خود قرار داده و تدوین و نشر متون آموزشی در موضوعات گوناگون علوم دینی، حاصل این تلاش است.

«مرکز بین المللی ترجمه و نشر المصطفی

صلی الله علیه و آله » ضمن سپاس و قدردانی از فرزانگانی که در تولید این اثر همفکری و همکاری داشته اند, آن را به عموم اهل اندیشه و فرهنگ تقدیم می کند.

مرکز بین المللی ترجمه و نشر المصطفی صلی الله علیه و آله

ص:6

مذکور به تدوین متون نوین و متناسب با تنوع ملیتی بپردازد.

بزرگان و اندیشمندان حوزوی، به ویژه امام خمینی قدس سره و مقام معظم رهبری(دام ظله) همواره تأکید داشته اند که آموزش های حوزوی با شیوه های جدید و مبتنی بر روش های استنباط فقه جواهری تدوین شود و به سمت شکوفایی حرکت نماید. مقام معظم رهبری(دامت برکاته) در سال هشتاد و شش در جمع روحانیون فرمود: «شتاب علم در این بیست سالی که گذشت یقیناً به مراتب کمتر از شتاب علم و پیشرفت فناوری در بیست سالی است که پیش روی ماست ... در مورد کتاب درسی باید عبارت را آن چنان واضح بیان کنیم که کسی که دنبال فهم مطلب است، بتواند به راحتی آن را بفهمد... البته باید توجه شود که سطح مطلب پایین نیاید».

بحمدالله پس از انقلاب اسلامی ایران، ظرفیت مناسبی در اختیار محیطهای علمی قرار گرفت.

جامعة المصطفی صلی الله علیه و آله العالمیة در پرتو معارف اهل بیت علیهم السلام و به برکت انقلاب شکوهمند اسلامی، به منظور تحول در نظام آموزشی، با بهره گیری از گروه های علمی، آموزشی و پژوهشی و نیز سازماندهی متون درسی و با نگاهی ویژه به اقتضائات خاص منطقه ای و بین المللی این نهاد، تدوین متون درسی متناسب برای نظام آموزشی را از مأموریت های ویژه پژوهشگاه بین المللی المصطفی صلی الله علیه و آله قرار داد.

این پژوهشگاه، تجربه ارزشمندی از تحقیقات تدوین متون را در خود جای داده است و با اتکا به تجربه مجموعه تدوین متون دو سازمان پیشین نهاد - یعنی «مرکز جهانی علوم اسلامی» و «سازمان حوزه ها و مدارس علمیه خارج کشور» - به شکوفایی جدیدی در تولید علم دست یافته است.

چاپ نزدیک به دویست عنوان متن درسی در داخل و خارج از کشور و آماده سازی بیش از دویست متن و جزوه درسی بخشی از فعالیت های علمی در

ص:8

عرصه تدوین متون درسی است که امید است با عنایات الهی و توجهات حضرت ولی عصر عجل الله تعالی فرجه الشریف سهمی کوچک در گسترش فرهنگ و معارف اسلام ناب محمدی صلی الله علیه و آله به شمار آید.

پژوهشگاه بین المللی المصطفی صلی الله علیه و آله با قدردانی از فعالیت های گذشتگان و با هدایت و نظارت مدیریت برنامه ریزی آموزشی و نیز همکاری گروه های علمی پژوهشکده ها، بر آن است که برای تأمین نیازهای آموزشی با معیارهای پیشرفته متون درسی، ادامه دهنده این جریان مبارک باشد.

متن درسی حاضر که با عنوان درسنامه تفسیر ترتیبی(1) نگارش یافته، حاصل تلاش ارزشمند جناب محمّدحسین محمّدی است. از ایشان و دیگر فرزانگانی که در به ثمر رسیدن این اثر نقش داشته اند، صمیمانه سپاسگزاری می شود.

در پایان از بذل توجه خوانندگان و ارسال نظرات علمی برای اصلاح و بازنگری چاپ های جدید قدردانی می گردد.

پژوهشگاه بین المللی المصطفی صلی الله علیه و آله

ص:9

ص:10

اول: ایمان دروغین 47

دوّم: اهل خدعه و نیرنگ 49

سوّم: قلب مریض 50

چهارم: فتنه گری و فسادانگیزی 52

پنجم: نادانی و عدم شعور 53

4. اوصاف منافقان (2) 57

ششم: تحقیر مؤمنان 57

هفتم: جهل و نادانی 58

هشتم: ارتباط با دشمن 59

نهم: مسخره کردن دیگران 60

دهم: حیرت و سرگردانی 61

یازدهم: تجارت زیان آور 62

5. ترسیم حال منافقان 67

دو تشبیه جالب برای ترسیم حال منافقان 67

تشبیه اول 68

نداشتن بصیرت 70

تشبیه دوم 72

رسوا شدن منافقان 73

6. دعوت مردم به عبادت خداوند 77

چنین خدایی را بپرستید 77

آشنایی با نعمت های الهی 79

نعمت زمین و آسمان 79

قرآن، معجزه جاودان 81

ترس از آتش جهنّم 83

7. ویژگی های نعمت های بهشتی 87

اوصاف بهشت 87

ایمان و عمل صالح 89

منظور از «فما فوقها» چیست؟ 91

اهمیت مثال در بیان حقایق 92

8. زیان کاران حقیقی 96

اوصاف فاسقان 96

ص:12

نعمت اسرارآمیز حیات و زندگی 99

تناسخ ارواح 101

نعمت های دیگر خداوند 102

9. انسان، نماینده خدا در زمین 106

منظور از نمایندگی خداوند چیست؟ 107

چرا فرشتگان انسان را خون ریز خواندند؟ 107

آزمایش فرشتگان 109

ناتوانی فرشتگان در برابر آزمایش الهی 111

بیان اسمای الهی توسط حضرت آدم علیه السلام 113

10. حضرت آدم علیه السلام در بهشت 117

سجده فرشتگان در برابر آدم علیه السلام 117

سکونت آدم علیه السلام در بهشت 120

دو پرسش مهم 121

شیطان دشمن دیرینه انسان 124

11. بازگشت حضرت آدم علیه السلام به سوی خدا 130

توبه حضرت آدم علیه السلام 130

معنای توبه الهی 131

فرود حضرت آدم علیه السلام 134

عاقبت تکذیب کنندگان 135

12. دستورات خداوند به بنی اسرائیل (1) 139

عهد و پیمان های خداوند با بنی اسرائیل 139

13. دستورات خداوند به بنی اسرائیل (2) 150

نماز و زکات 150

فراموشی خود 152

دعوت مردم با عمل 152

کمک از نماز و صبر 154

صفات خاشعان 156

14. دستورات خداوند به بنی اسرائیل (3) 160

بنی اسرائیل، نژاد برتر 161

خیال های باطل یهود 162

شفاعت و قرآن 163

ص:13

نجات از چنگال فرعونیان 165

غرق شدن آل فرعون 168

15. توبه بزرگ 172

بزرگ ترین انحراف (گوساله پرستی) 172

عفو الهی 174

تورات و فرقان 176

گناه و توبه عظیم 177

16. تقاضای عجیب بنی اسرائیل 182

تقاضای عجیب 182

رجعت به خاطر شکرگزاری 184

امکان رجعت 185

نعمت های گوناگون در بیابان 186

لجاجت بنی اسرائیل 188

سرپیچی از دستور خداوند 189

17. جوشیدن چشمه آب در بیابان 193

معجزه جوشیدن چشمه آب 193

غذاهای رنگارنگ 196

سرگذشت سلمان فارسی (شأن نزول) 198

صابئان کیستند؟ 200

18. عصیان گران روز شنبه 205

آیات خدا را با قوت بگیرید 205

پیمان شکنی بنی اسرائیل 207

عصیان گران روز شنبه 208

عبرت آموزی 210

19. داستان گاو بنی اسرائیل 213

ماجرای گاو بنی اسرائیل 214

بهانه گیری های بی جا 216

رنگ گاو 217

ایراد دیگر بنی اسرائیل 218

خصوصیات دیگر گاو 219

معرفی قاتل 220

ص:14

نتیجه گیری از داستان 221

قساوت و سنگدلی بنی اسرائیل 222

20. نقشه های یهود 226

انتظارهای بی جا و بی مورد 226

نفاق قوم یهود 228

خداوند عالم به اسرار است 229

اوهام و خیالات یهود 230

21. آرزوهای یهود 236

بلندپروازی های یهود 236

نکات آموزنده داستان 238

خالدین در جهنّم 239

معنای احاطه خطیئة 239

خالدین در بهشت 240

پیمان شکنان یهود 241

میثاق های دیگر خداوند با یهود 243

22. تبعیض در احکام خدا و دلیل آن 246

تبعیض در احکام الهی 247

فروش آخرت به دنیا 248

رسالت پیامبران در اعصار مختلف 250

دل های بی خبر و مستور 251

23. معامله زیان آور 256

به آن چه کافر شدند 257

یهود، گرفتار غضب الهی 259

تعصب های نژادی یهود 260

یهود و گوساله پرستی 262

24. خودپرستی یهود 265

گوساله پرستی بنی اسرائیل 265

خودپرستی یهود 267

انسان، آگاه به اعمال خود 269

یهود، حریص ترین مردم 270

ص:15

25. جبرئیل و میکائیل صلی الله علیه و آله 274

ملت بهانه جو 275

دشمنی با مأموران الهی 277

آشکار بودن آیات الهی 278

یهود پیمان شکن 279

پیامبر صلی الله علیه و آله ، تصدیق کننده تورات 281

26. سلیمان علیه السلام و ساحران بابل 285

سلیمان علیه السلام و ساحران بابل 286

انجام امور، فقط به إذن خدا 288

ثواب و پاداش الهی 289

27. جلوگیری از سوءاستفاده دشمن 293

جلوگیری از سوءاستفاده دشمن 294

کینه توزی یهود 296

هدف از نسخ 297

28. بهانه جویی برخی اصحاب پیامبر صلی الله علیه و آله 302

حاکمیت خداوند 302

بهانه جویی برخی اصحاب پیامبر صلی الله علیه و آله 304

حسودان لجوج 306

رابطه با خدا و مردم 308

29. انحصارطلبان بهشت 312

انحصارطلبان بهشت 312

تسلیم در برابر خدا 314

تضادهای ناشی از انحصارطلبی 316

30. ستمکارترین مردم 320

ستمکارترین مردم 321

مشرق و مغرب، ملک خدا! 324

31. خرافات یهود، نصارا و مشرکان 328

خرافات یهود و نصارا و مشرکان 328

تخلّف ناپذیری وعده الهی 330

چرا خدا با ما سخن نمی گوید؟! 331

مبشّر و منذر 332

ص:16

یهود، همواره لجوج 334

32. امامت، اوج افتخار ابراهیم علیه السلام 338

تأکید مجدد بر ذکر نعمت الهی 340

تنهایی انسان در روز رستاخیز 341

امامت، اوج افتخار ابراهیم علیه السلام 342

33. درخواست های ابراهیم علیه السلام (1) 347

عظمت خانه خدا 347

منظور از طهارت چیست؟ 349

خواسته های ابراهیم علیه السلام 350

ابراهیم و خانه کعبه 352

34. درخواست های ابراهیم علیه السلام (2) 357

درخواست های ابراهیم علیه السلام 357

اهداف بعثت انبیاء علیهم السلام 359

ابراهیم علیه السلام انسان نمونه 360

مقام تسلیم ابراهیم علیه السلام 362

35. وصیت ابراهیم علیه السلام به فرزندان 366

وصیت ابراهیم علیه السلام 366

هر کس مسئول اعمال خویش است 370

36. رنگ خدایی 376

ایمان به تمام انبیاء علیهم السلام 376

هدایت در سایه ایمان 378

رنگ خدایی 379

عمل هر کسی به خودش باز می گردد 381

37. ماجرای تغییر قبله 385

تهمت یهود به ابراهیم و یعقوب 385

عمل امّت های گذشته 387

ماجرای تغییر قبله 388

38. قبله میانه 393

امت وسط و معتدل 394

چرا قبله مسلمانان، قبله میانه است؟ 394

ص:17

گواه بودن امت اسلام 395

همه، رو به سوی کعبه 397

39. عدم رضایت کفار از مسلمانان 402

پیروی نکردن اهل کتاب از قبله 402

شناخت اهل کتاب از پیامبر صلی الله علیه و آله 404

از تردیدکنندگان مباش 406

هر امّتی قبله ای دارد 407

40. اهداف تغییر قبله 412

کعبه، قبله مسلمانان 412

تغییر قبله و اتمام نعمت الهی 414

41. اهداف و برنامه های رسول الله صلی الله علیه و آله 419

برنامه های رسول الله صلی الله علیه و آله 419

فرق میان کتاب و حکمت 421

خدا را یاد کنید 422

استعانت از صبر و نماز 423

شهیدان زنده اند 426

42. جهان، صحنه آزمایش الهی 430

جهان، صحنه آزمایش 430

صابران کیانند؟ 432

صلوات الهی 433

هدف از آزمایش الهی 433

عدم تأثیر اعمال جاهلان در کارهای مثبت 435

کتمان حق، ممنوع! 437

مأیوس نبودن از رحمت حق 439

43. نشانه ها و آیات الهی 443

مرگ در حال کفر 443

لعن چیست؟ 444

خلود در عذاب جهنّم 445

معبود بی شریک 446

نشانه ها و آیات الهی 447

1. آفرینش آسمان و زمین 448

ص:18

2. رفت و آمد شب و روز 448

3. حرکت کشتی ها 449

4. نزول باران از آسمان 449

5. وزش منظم بادها 449

6. ابرهای معلّق میان زمین و آسمان 450

44. گام های شیطان 453

بیزاری پیشوایان کفر از پیروانِ خود! 453

بت پرستان در روز قیامت 456

ای کاش باز می گشتیم! 457

گام های شیطان! 458

45. تقلید کورکورانه 463

شیطان و أمر به فحشا 463

تقلید کورکورانه 465

اصرار بر کفر و گمراهی 466

شکر در مقابل نعمت های الهی 468

حرمت خبائث 469

46. اساس نیکی ها 474

نکوهش مجدّد از کتمان حق 475

از دست دادن مغفرت الهی 476

ایجاد اختلاف در کلام الهی 477

ایمان، ریشه و اساس همه نیکی ها 479

47. قصاص مایه حیات 484

قصاص عادلانه 485

قصاص، مایه حیات جامعه 487

آیا خون مرد رنگین تر است؟ 488

وصیت های شایسته 489

تغییر وصیت، ممنوع است 490

تغییر وصیت در هنگام اضطرار 491

48. روزه, سرچشمه تقوا 495

روزه، سرچشمه تقوا 495

واجب نبودن روزه بر بیمار و مسافر 497

ص:19

روزه و ماه نزول قرآن 499

ویژگی ماه مبارک رمضان 500

سلاح دعا و نیایش 501

49. خطوط اصلی اقتصاد اسلامی 506

زن و مرد, لباس یکدیگرند 506

توسعه ای در حکم روزه 508

خطوط اصلی اقتصاد اسلامی 510

50. تقویم طبیعی خداوند 515

تقویم طبیعی خداوند 516

فرمان جنگ با ستمکاران 519

منابع و مآخذ 525

ص:20

لازم می دانم که بعد از حمد بی کران ایزد منّان و درود و صلوات بر حضرت ختمی مرتبت محمد بن عبداللّه صلی الله علیه و آله و اهل بیت پاک و مطهرش علیهم السلام به ویژه حضرت ولی عصر عجل الله تعالی فرجه الشریف - آن احیاگران و مفسّران حقیقی قرآن - نکاتی را با دانش پژوهان گرامی در میان گذارم.

1. کتاب حاضر در پنجاه درس به تناسب، شصت و چهار ساعت درسی (4واحد) در یک نیم سال تحصیلی تنظیم گردیده است.

2. در تفسیر آیات از منابع تفسیری گوناگون به ویژه تفسیر نمونه استفاده شده است، اما مطالب به سبک جدید و درسنامه تنظیم شده و هم چنین پس از تفسیر هر آیه، پیام های آن با استفاده از تفاسیری مانند: تفسیر نور، تفسیر راهنما، تفسیر مهر و... بیان گردیده تا دانش پژوهان با پیام آیات نیز آشنا شوند؛ البته لازم به ذکر است این پیام ها منحصر به موارد گفته شده نیست و ممکن است پیام های دیگری را نیز بتوان از آیات برداشت نمود.

3. قبل از شروع هر درس، اهداف آموزشی آن ذکر شده تا دانش پژوهان با آمادگی بیشتر مطالب درس را دنبال نمایند.

4. هدف اصلی از تدوین این کتاب آشنایی خوانندگان با روش تفسیر اجتماعی - در قالب تفسیر سوره بقره - و آشنایی با پیام آیات برای پیاده کردن آنها در زندگی می باشد.

5. مناسب است دانش پژوهان با راهنمایی استاد، بخشی از درس را به صورت آزمایشی تدریس نمایند تا با شیوه تدریس تفسیر به صورت عملی آشنا گردند.

6. در پایان هر درس پرسش های مختلفی از درس طرح شده و منابعی نیز جهت مطالعه و تحقیق بیشتر معرفی گردیده است که پاسخ به سؤالات و دقت در آنها، به فراگیری دقیق مطالب کمک زیادی خواهد کرد.

ص:22

چند توصیه را نیز با اساتید محترم در میان می گذارم:

1. درس «تفسیر ترتیبی1» در چهار واحد درسی و در قالب پنجاه درس برای دانش پژوهان دوره کارشناسی ارائه می گردد؛

2. دانش پژوهان، درس حاضر را پس از گذراندن «تفسیر مقدّماتی» در دوره عمومی فرا می گیرند؛ بنابراین لازم است اساتید محترم مطالب را به صورت دقیق مورد بحث قرار داده تا علاقه دانش پژوهان به مباحث قرآنی بیشتر گردد؛

3. توصیه می شود اساتید گران قدر، دانش پژوهان را به پاسخ دادن به پرسش های پایان هر درس ترغیب نمایند تا انگیزه ای برای فراگرفتن دقیق متن توسط طلاب باشد؛

4. با توجه به اهمیّت مطالعه درس در کلاس به وسیله طلاّب، اساتید می توانند بخشی از نمره امتحانی را برای فعالیّت کلاسی و کنفرانس دانش پژوهان قرار دهند؛

5. بخشی از زمان کلاس به بیان نکات تفسیری جدید و پیام های آیه برای پیاده کردن آن در فرایند زندگی فردی و اجتماعی امروز اختصاص یابد؛

6. از بیان مطالب خارج از موضوع درس و یا بالاتر از سطح علمی طلاّب خودداری شود؛

7. دقّت در کیفیت تدریس نباید مانع پیشرفت کمّی درس گردد؛ بنابراین باید سعی شود تا هر روز حدّاقل یک درس ارائه گردد؛

8. چنانچه در پایان ترم بخشی از درس باقی ماند، دانش پژوهان، خود باید مطالب را مطالعه نموده و اشکالات را توسط استاد برطرف نمایند؛

9. در پایان هر درس منابعی جهت مطالعه و تحقیق دانش پژوهان معرفی شده است که شایسته است اساتید محترم، طلاب را به مطالعه منابع یاد شده، راهنمایی نمایند.

ص:23

در پایان ضمن استقبال از تذکرات و پیشنهادات و رهنمودهای سودمند صاحب نظران برای رفع کاستی ها، از کلیه دست اندرکاران که در آفرینش این اثر نقش مهمی ایفا نمودند به ویژه حضرت حجت الاسلام و المسلمین آقای دکتر محمد علی رضایی، مدیر محترم دانشکده قرآن و حدیث مجتمع آموزش عالی امام خمینی رحمه الله ، مدیر محترم برنامه ریزی و تدوین متون درسی حجت الاسلام و المسلمین آقای عزالدین رضانژاد و مدیر کل انتشارات

جامعة المصطفی صلی الله علیه و آله ، حجت الاسلام و المسلمین آقای عرب خراسانی و سایر همکاران محترم، تقدیر و تشکر فراوان دارم.

علیه توکّلت والیه انیب

قم المقدسه، محمدحسین محمدی

89/4/25

ص:24

1. هدایت گر بودن قرآن و تقسیم انسان ها به سه دسته (مؤمنان، کافران و منافقان)؛

2. دعوت مردم به عبادت پروردگار و توحید و شناسایی خداوند، به ویژه از طریق مطالعه در اسرار آفرینش؛

3. بیان اصول عقاید و ادلّه آن؛

4. آیاتی درباره اعجاز قرآن و اهمیت این کتاب آسمانی؛

5. ویژگی های یهود و موضع گیری های آنها در برابر اسلام؛

6. آیاتی درباره احکام، از قبیل نماز، روزه، جهاد، حج و...؛ (1)

7. بیان بعضی از احکام مربوط به خانواده؛

8. بیان بعضی از اوصاف الهی؛

9. بیان داستان های مختلف، از قبیل داستان بنی اسرائیل و موسی علیه السلام ؛ عزیر پیامبر صلی الله علیه و آله و مرگ صد ساله او؛ آدم علیه السلام و فرشتگان؛ ابراهیم علیه السلام و نمرود؛ طالوت و جالوت؛ جنگ بدر و... .

3. امام صادق علیه السلام فرمودند: «کسی که سوره بقره و آل عمران را بخواند، این دو سوره در روز قیامت مانند پاره ای ابر بالای سر او سایه می اندازند». (1)

در این جا توجّه خوانندگان را به این نکته جلب می کنیم که ثواب ها و فضیلت ها و پاداش هایی که برای تلاوت سوره ها و آیات نقل شده اند در صورتی محقق خواهند شد که انسان در سوره و آیات آن تدبّر کرده و آن را مقدمه ای برای عمل به دستورات قرآن قرار دهد.

* * *

1. الم .

می سازد. گواه این تفسیر، حدیثی از امام سجاد علیه السلام می باشد که فرمودند:

«کَذِبَ قریشُ والیهودُ بالقرآنِ وقالوا هذا سِحرٌ مُبینُ: فقال اللهُ: الم * ذلِکَ الْکِتابُ...

أی: یا محمّد صلی الله علیه و آله

!هذا الکتاب الّذی أنزلتُه الیکَ هو الحروفُ المقطّعة الّلتی منها ألف ولام ومیم و هو حروفُ هجائکُم؛ فأتُوا بمِثلِهِ إن کُنتُم صادقین؛ (1)

قریش و یهود به قرآن نسبت ناروا دادند و گفتند: قرآن سحر است، آن را خودش ساخته و به خدا نسبت داده است. خداوند به آنها اعلام فرمود: الم* ذلِکَ الْکِتابُ... ؛ یعنی: ای محمد! کتابی که بر تو فرستادیم از همین حروف مقطّعه و مانند آن است؛ اگر راست می گویید مانند آن را بیاورید».

2. هر کدام از این حروف به اسم و یا صفاتی از صفات خدا اشاره می کنند؛ مانند الف که اشاره به «الله»، «أَحَد»، «اوّل»، «آخر»، «ازلی» و «ابدی»، لام که اشاره به «لطیف» و میم که اشاره به «ملک»، «مجید» و «منّان» دارند.

در روایتی، سفیان ثوری از امام جعفر صادق علیه السلام درباره معنای «الم» سؤال کرده و آن حضرت در پاسخ می فرمایند:

«أمّا «الم» فی أول البقرة فمعناه أنا الله الملک...». (2)

3. حروف مقطّعه از متشابهات قرآن است و فقط خداوند از معنای آن اطلاع دارد.

«إنّ الحروف المفتّحة بها السٌّوَر من المتشابهات الّتی إستأثرالله تعالی بعلمها ولا یعلم تأویلها إلاّ هو». (3)

ص:28

4. این حروف، رموزی بین خدا و پیامبر صلی الله علیه و آله بوده و أفهام عادی به فهم آن راهی ندارد. (1) چنان که در روایتی از امام صادق علیه السلام می خوانیم:

«الم، رمزٌ وإشارةٌ بینه وبین حبیبه محمد صلی الله علیه و آله أرادَ أن لا یطّلع علیه سواهما... ». (2)

عارفان که جام حق نوشیده اند رازها دانسته و پوشیده اند

5. برای ساکت کردن دشمن است؛ زیرا در میان عرب ها این گونه کلمات سابقه نداشت و وقتی آنها این کلمات را از پیامبر صلی الله علیه و آله می شنیدند، ساکت می شدند. (3)

بعد از بیان حروف مقطّعه، خداوند به عظمت این کتاب آسمانی اشاره کرده و می فرماید: این کتابِ با عظمتی است که هیچ شک و تردیدی در آن وجود ندارد؛ زیرا محتوای قرآن آن چنان است که خود شهادت بر حقّانیّت خودش می دهد و گذشت زمان نه تنها از طراوت آن نمی کاهد، بلکه با پیشرفت علوم، اسرار و حقایق آن بیشتر روشن می شود.

* * *

2. ذلِکَ الْکِتابُ لا رَیْبَ فِیهِ هُدیً لِلْمُتَّقِینَ .

آن کتاب با عظمتی است که شک در آن راه ندارد و مایه هدایت پرهیزکاران است.

نخواهد کرد؛ بنابراین، معنای آیه این نیست که هیچ کس در قرآن شک نکرده، بلکه بدین معنا است که شایسته نیست کسی در قرآن شک نماید.

چنان که شهید مطهری می گوید: «ممکن است کسی در قرآن شک کند، ولی تا هنگامی که دور است و همین که به خود قرآن نزدیک شد (قرآن را خواند، فهمید و به آن عمل کرد) دیگر شک نخواهد کرد. آیه می گوید: ای مردمی که در قرآن شک دارید و حق دارید شک داشته باشید؛ زیرا نه در قرآن نظر نموده و از نزدیک آن را مطالعه کرده اید و نه در عمل آزمایش نموده اید! اگر شما به قرآن نزدیک شوید و آن را لمس نمایید، دیگر در اصالت آن تردیدی نخواهید داشت. (1)

دوّم این که قرآن، هدایت گر متقین و مؤمنین است و غیر این افراد را هدایت نمی کند. برای روشن شدن معنای آیه توجّه به دو نکته لازم است:

نخست: چرا در آیه اشاره به دور شده است؟

با توجّه به این که قرآن در دسترس مردم قرار گرفته و باید از اسم اشاره نزدیک استفاده شود، خداوند از اسم اشاره بعید استفاده کرده است، چون گاهی از اسم اشاره بعید برای عظمت یک شئ و یا یک شخص استفاده می شود؛ یعنی مقام آن شئ یا شخص به قدری بالاست که گویی در نقطه دوردستی قرار گرفته است. (2)

دوم: چرا هدایت را مخصوص متّقین قرار داده است؟

قرآن برای هدایت تمام جامعه است، ولی در آیه فوق - که مانند آیاتی از قبیل وَ هُدیً وَ رَحْمَةً وَ بُشْری لِلْمُسْلِمِینَ ، (3)وَ هُدیً وَ بُشْری لِلْمُؤْمِنِینَ 4 و وَ هُدیً

ص:30

وَ مَوْعِظَةٌ لِلْمُتَّقِینَ 1 می باشد - هدایت قرآنی مخصوص متقین معرفی شده است؛ زیرا این موارد در مقام خطاب و انشاء است؛ یعنی همه مردم دنیا مورد خطاب انبیاء علیهم السلام هستند، ولی در مقام عمل و پذیرش، فقط افرادی از گمراهی نجات پیدا خواهند کرد که تسلیم سخن قرآن شوند. به عبارت دیگر، تا مرحله ای از تقوا (تسلیم در مقابل حق و پذیرش آن) در وجود انسان نباشد، محال است که از هدایت کتاب های آسمانی بهره ببرد.

به دیگر سخن: زمینِ شوره زار هرگز گل نمی دهد، اگر چه هزاران بار در آن باران ببارد (1):

باران که در لطافت طبعش خلاف نیست در باغ، لاله روید و در شوره زار خس

پیام های آیه

1. قرآن کتابی با عظمت است؛ (2)

2. قرآن کتابی متقن و منزّه از هرگونه شک و ریب است؛

3. هدف اصلی قرآن هدایت است؛

4. مراتب عالی هدایت قرآن مخصوص متقین است. (3)

* * *

3. اَلَّذِینَ یُؤْمِنُونَ بِالْغَیْبِ وَ یُقِیمُونَ الصَّلاةَ وَ مِمّا رَزَقْناهُمْ یُنْفِقُونَ .

[پرهیزکاران] کسانی هستند که به غیب ایمان می آورند و نماز را برپا می دارند و از تمام نعمت ها و مواهبی که به آنها روزی داده ایم, انفاق می کنند.

ص:31

خداوند همیشه حفظ می کنند. آنها فقط در مقابل خداوند سر تعظیم فرود می آورند و خضوع در برابر بت ها و... در برنامه زندگی آنها وجود ندارد. کسی که در شبانه روز پنج مرتبه در برابر خداوند قرار می گیرد، فکر و عمل او همه خدایی می شود و چنین انسانی چگونه ممکن است بر خلاف خواست او گامی بردارد؟ (1)

2. ایمان از عمل جدا نیست؛ زیرا بعد از مسئله ایمان به خدا، ارتباط با نماز و انفاق را مطرح نموده است. لازمه ایمان عمل به دستورات الهی است؛

3. یک مسلمان، در کنار ارتباط با خدا باید با مردم هم ارتباط داشته باشد؛

4. عمل باید دائمی باشد؛ زیرا فعل مضارع دالّ بر استمرار است؛

5. انفاق باید معتدل باشد؛ زیرا کلمه «من» دلالت بر تبعیض دارد؛

6. انفاق کردن به مردم، منحصر در اموال نیست، بلکه از آن چه خداوند به ما عطا کرده است باید به مردم انفاق کنیم (آیه عام است). (1)

* * *

4. وَ الَّذِینَ یُؤْمِنُونَ بِما أُنْزِلَ إِلَیْکَ وَ ما أُنْزِلَ مِنْ قَبْلِکَ وَ بِالْآخِرَةِ هُمْ یُوقِنُونَ .

و آنان که بر آن چه بر تو نازل شده و آن چه پیش از تو نازل گردیده، ایمان می آورند و به رستاخیز ایمان دارند.

در این آیه شریفه نیز خداوند دو ویژگی دیگر را برای متّقین بیان فرموده است:

کرده اند. خداوند در این آیه می فرماید: اینها بر مسیر هدایت پروردگارشان هستند و در حقیقت، هدایت آنها از سوی خدا تضمین شده است.

تعبیر هُمُ الْمُفْلِحُونَ بیانگر آن است که رستگاری تنها برای مؤمنان می باشد؛ زیرا ضمیر فصل برای تأکید و انحصار آورده می شود. (1)

البته در آیات مختلفی از قرآن، اعمالی که باعث فلاح و رستگاری انسان می شود، بیان شده است. 2

واژه «هدی» در آیه به صورت نکره ذکر شده است؛ یعنی هدایتی که از طرف خداوند به آنها می رسد بسیار عظیم است. 3

پیام های آیه

1. ایمان به خدا و انجام اعمال صالح، انسان را به رستگاری می رساند؛

2. هدایت خاص الهی، برای مؤمنان تضمین شده است؛

3. هدایتگر واقعی خداوند است؛

4. رستگاری فقط برای تقواپیشگان است و دیگران را شامل نخواهد شد.

ص:36

چکیده

1. این سوره اولین سوره ای است که در مدینه بر پیامبر صلی الله علیه و آله نازل گردیده و دارای 286 آیه و 6221 کلمه و 25500 حرف بوده و نام دیگر آن «فسطاط القرآن» و «سنام القرآن» است.

2. سوره بقره درباره توحید و شناسایی خداوند، معاد و جهان پس از مرگ، اعجاز قرآن، بیان اوصاف یهود و منافقان و موضع گیری های آنها در برابر اسلام، تاریخ پیامبران علیهم السلام مخصوصا ابراهیم علیه السلام و موسی علیه السلام و احکامی از قبیل نماز، روزه، جهاد، حج و... می باشد.

3. ثواب ها و فضیلت هایی که برای تلاوت بعضی از سوره ها و آیات نقل شده است، تنها مترتب بر گردش زبان نیست، بلکه خواندن قرآن برای فهمیدن و عمل کردن است و اگر عملی در کار نباشد، آن آثار برای فرد تلاوت کننده نخواهد بود.

4. حروف مقطّعه در 29 سوره از قرآن آمده اند. این حروف جزء کلمات اسرارآمیز قرآن هستند؛ لذا عده ای آن را از متشابهات دانسته یا گفته اند: اینها رموزی بین خدا و پیامبر صلی الله علیه و آله بوده و افهام عادی به فهم آن راهی ندارد.

5. هدایت قرآنی مخصوص متقین است؛ زیرا تا مرحله ای از تقوا در وجود انسان نباشد، محال است که از هدایت کتاب های آسمانی بهره ببرد.

6. «غیب» در اصل به معنای چیزی پوشیده و پنهان است و چون عالم ماورای محسوسات از حس ما پوشیده است، به آن غیب گفته می شود.

7. اعتقاد به رستاخیز باعث آرامش انسان می شود؛ لذا علاوه بر این که انجام مسئولیت هایش رنجی احساس نمی کند بلکه از آن استقبال هم می کند؛ زیرا مطمئن است که پس از مرگ، آثار کوچک ترین اعمال را هم خواهد دید.

ص:37

پرسش ها و تمرین ها

1. محتوای اجمالی سوره مبارکه بقره را بنویسید.

2. مهم ترین دیدگاه ها را در زمینه حروف مقطّعه بیان نمایید.

3. هدایت بر چند گونه است؟ توضیح دهید.

4. با توجّه به این که قرآن هدایت کننده تمام انسان هاست، چرا در آیه شریف، هدایت گری قرآن، تنها به مؤمنان اختصاص پیداکرده است؟

5. منظور از «غیب» در آیه شریفه اَلَّذِینَ یُؤْمِنُونَ بِالْغَیْبِ چیست؟

6. آیه شریفه ذلِکَ الْکِتابُ لا رَیْبَ فِیهِ هُدیً لِلْمُتَّقِینَ دارای چه پیام هایی می باشد؟

7. ویژگی های مؤمنان را با توجه به آیات آن بنویسید.

8. آیه شریفه اَلَّذِینَ یُؤْمِنُونَ بِالْغَیْبِ وَ یُقِیمُونَ الصَّلاةَ وَ مِمّا رَزَقْناهُمْ یُنْفِقُونَ دارای چه پیام هایی می باشد؟

منابع بیشتر جهت تحقیق و پژوهش

1. مجمع البیان، فضل بن حسن الطبرسی؛

2. سفینة البحار، شیخ عباس قمی؛

3. تفسیر راهنما، علی اکبر هاشمی رفسنجانی؛

4. آشنایی با قرآن، مرتضی مطهری، جلد اول؛

5. یکصد و پنجاه موضوع از قرآن کریم، اکبر دهقان.

ص:38

است؛ زیرا آنها آمادگی روحی برای پیروی از حق را در اثر گناه و معصیت از دست داده اند. (1) قلب این افراد مانند زمین شوره زاری است که آب باران - با آن لطافت - در آن بی اثر بوده و حتی باعث روییدن خار و خاشاک خواهد شد. البته این صفت مخصوص کفّار زمان پیامبر صلی الله علیه و آله نیست، بلکه در مقابل انبیای گذشته علیهم السلام نیز برخی از کفار می ایستادند و خطاب به آنها می گفتند:

قالُوا سَواءٌ عَلَیْنا أَ وَعَظْتَ أَمْ لَمْ تَکُنْ مِنَ الْواعِظِینَ . (2)

آنها (قوم عاد) گفتند: برای ما تفاوت نمی کند، چه ما را انذار کنی یا نکنی (بیهوده خود را خسته مکن).

در زندگی روزمرّه ما نیز افرادی هستند که اگرچه اعتراف به گناه کاری خویش دارند - و به همین دلیل از کار خود ناراحت هستند-، ولی به تدریج در اثر تکرار گناه، با آن انس می گیرند. این اگر سبب می شود که آن ناراحتی از بین برود و در مراحل بالاتر کارشان به جایی برسد که نه تنها از ارتکاب گناه ناراحت نمی شوند، بلکه از آن لذّت نیز می برند.

پیام های آیه

1. انذارهای پیامبر صلی الله علیه و آله در منکران و کافران هیچ تأثیری ندارد؛

2. یکی از نشانه های کفر، لجاجت و نپذیرفتن حقیقت است؛

3. اگر زمینه هدایت از بین برود، دیگر راه نجات وجود ندارد؛

4. لجاجت و کفر، انسان را خشک می کند؛ (3)

ص:40

5. انسان در پذیرش حق آزاد است؛

6. یکی از کارهای انبیاء علیهم السلام إنذار است؛

7. نباید از همه مردم انتظار ایمان داشته باشیم.

* * *

7. خَتَمَ اللّهُ عَلی قُلُوبِهِمْ وَ عَلی سَمْعِهِمْ وَ عَلی أَبْصارِهِمْ غِشاوَةٌ وَ لَهُمْ عَذابٌ عَظِیمٌ .

خدا بر دل ها و گوش های آنها مهر نهاده و بر چشم های آنان پرده افکنده شده و عذاب بزرگی در انتظار آنها است.

زشت و لجاجت و عِناد آنها به مانند پرده ای است که بر روی آن ابزار (چشم، گوش و قلب) کشیده شده است و دیگر راه نجاتی برای آنها نخواهد بود. (1) البتّه انسان اگر به این مرحله نرسیده باشد قابل هدایت است، هر چند که گمراه باشد؛ ولی هنگامی که حس تشخیص را بر اثر اعمال زشت از دست داد، دیگر راه نجاتی برای او نخواهد بود.

بدین جهت است که خداوند این آثار را در لجاجت و عناد و کفر قرار داده است.

دوّم: چرا «قلب» و «بصر» جمع، ولی کلمه «سمع» به صورت مفرد آمده اند؟

مرحوم «شیخ طوسی رحمه الله در تفسیر التبیان می گوید: «سمع» گاهی به عنوان اسم جمع به کار می رود و در اسم جمع معنای جمع افتاده و نیازی به جمع بستن ندارد؛ یا این که کلمه «سمع» می تواند معنای مصدری داشته باشد و مصدر هم برای قلّت و هم برای کثرت - هر دو - به کار می رود و نیازی به جمع بستن نیست. (1)

و شاید بتوان وجه دیگری را نیز بیان نمود و آن این که ادراکات قلبی و مشاهدات انسان نسبت به مسموعات، فوق العاده بیشتر است؛ لذا قلوب و أبصار به صورت جمع، ولی «سمع» به صورت مفرد ذکر شده اند. (2)

پیام های آیه

1. کفر، باعث ندیدن و نشنیدن حقایق می شود؛

2. قلب و گوش و چشم از ابزار مهم شناخت هستند؛

3. کفر، باعث عدم درک صحیح از حقایق می شود؛

4. کفّار در روز قیامت عذاب بزرگی خواهند داشت.

چکیده

1. خداوند انسان ها را به سه دسته تقسیم نموده و برای هریک اوصافی را مطرح کرده است.

قلب کافران مانند زمین شوره زاری است که آب باران در آن بی اثر بوده و

ص:43

حتی باعث روییدن خار و خاشاک خواهد شد.

2. کلمه «طبع» و «ختم» به معنای مهر کردن است و این تعبیر در قرآن برای افراد لجوجی به کار می رود که در اثر گناه زیاد نفوذناپذیر شده و هدایت در مورد آنها هیچ اثری ندارد؛ مانند همان کیسه ای که مهر گردیده است.

3. منظور از مُهر و پرده، «سلب توفیق» است؛ بدین معنا که در اثر گناه و معصیت، خداوند توفیق هدایت را از آنها سلب کرده است.

4. مجازات و کیفرهای الهی همیشه با اعمال انسان ارتباط دارند؛ یعنی نمی توان کسی را به دلیل این که قلباً آدم بدی است کیفر داد، بلکه لازم است او را به طرف حق دعوت نمود و اگر قبول نکرد و آن ناپاکی خود را در عمل منعکس نمود مستحق کیفر خواهد بود.

5. سلب قدرت تشخیص از کفار دلیل بر جبر نخواهد بود؛ زیرا اصرار، لجاجت و تکبر باعث شده است تا قلب آنها مُهر شود. در حقیقت سلب حس تشخیص در آنها معلول علت هایی است که با اختیار خودشان سراغ آن رفته اند؛ بنابراین هیچ جبری در کار نیست.

6. مرحوم شیخ طوسی رحمه الله در تبیان می گوید: «سمع» گاهی به عنوان اسم جمع به کار می رود و در اسم جمع معنای جمع، افتاده است و نیازی به جمع بستن ندارد. یا این که کلمه «سمع» می تواند معنای مصدری داشته باشد و مصدر هم برای کم و زیاد - هر دو - به کار رفته و نیازی به جمع بستن نیست.

ص:44

پرسش ها و تمرین ها

1. اوصاف کافران را از منظر قرآن بنویسید.

2. چرا موعظه در وجود کفّار هیچ اثری را ندارد؟

3. علت مهر شدن قلب و گوش های کافران را به طور مختصر شرح دهید.

4. آیا سلب قدرت تشخیص کافران از طرف خدا دلیل بر جبر نخواهد بود؟ چرا؟ توضیح دهید.

5. چرا «قلب» و «بصر» جمع، ولی کلمه «سمع» به صورت مفرد آمده اند؟

منابع بیشتر جهت تحقیق و پژوهش

1. بحارالانوار، جلد2، محمدباقر مجلسی؛

2. تفسیر تبیان، محمد بن حسن طوسی؛

3. پرتوی از قرآن، محمود طالقانی؛

4. تفسیر القرآن الکریم، محمد ابن ابراهیم صدرالمتألهین (ملاصدرا).

ص:45

ب) ...قاتَلَهُمُ اللّهُ أَنّی یُؤْفَکُونَ . (1)

خداوند آنها را بکشد، چگونه از حق منحرف می شوند؟!

ج) إِنَّ الْمُنافِقِینَ فِی الدَّرْکِ الْأَسْفَلِ مِنَ النّارِ وَ لَنْ تَجِدَ لَهُمْ نَصِیراً . (2)

منافقان در پایین ترین درکات دوزخ قرار دارند و هرگز یاوری برای آنها نخواهی یافت! (بنابراین، از طرح دوستی با دشمنان خدا - که نشانه نفاق است - بپرهیزید!)

در درس گذشته با اوصاف کافران آشنا شدیم و در این درس و درس های بعد، با ویژگی های منافقان آشنا خواهیم شد.

اسلام در یک مقطع زمانی با افرادی روبه رو شد که نه شهامت برای ایمان آوردن داشتند و نه قدرت و جرأت مخالفت با اسلام را؛ قرآن از این افراد به عنوان منافقان یاد می کند. این افراد چنان در صفوف مسلمانان نفوذ کرده بودند که خطر بزرگی برای اسلام محسوب شدند؛ اینان از آن جا که ظاهری اسلامی داشتند، شناخت شان بسیار مشکل بود؛ لذا قرآن برای شناخت منافقان نشانه های دقیقی بیان نموده تا واقعیت این افراد به خوبی مشخص گردد و این آیات شرح فشرده ای پیرامون این افراد می باشد. (3)

اوصاف این گروه عبارتند از:

دارد. با زبان یک چیز می گویند در حالی که در قلب آنها آن واقعیت وجود ندارد و به عبارت دیگر، ایمان آنها دروغین است.

هنگامی که انقلابی بر پایه های حق و عدالت در جامعه رخ دهد، منافع عدّه ای به خطر خواهد افتاد، آنها از راه های مختلفی برای ضربه زدن به آن انقلاب استفاده می کنند و اگر از این راه موفقیتی به دست نیاوردند، روش و تاکتیک خود را تغییر داده و در ظاهر تسلیم می شوند، ولی در واقع مخالف آن بوده و به خاطر این که موضع آنها مشخص نیست بسیار خطرناک هستند.

پس از ورود پیامبر صلی الله علیه و آله به مدینه، زمانی که حکومت اسلامی تشکیل شد، منافع بسیاری از افراد به خطر افتاد، و از طرفی قرار گرفتن در مقابل مسلمانان هیچ فایده ای برای آنها نداشت؛ لذا راه سوّمی را انتخاب کردند و آن این که ظاهرا مسلمان شوند، ولی در باطن نقشه از بین بردن اسلام را طرح ریزی نمایند. (1)

پیام های آیه

1. ایمان، یک امر قلبی است و با زبان گفتن فقط، درست نمی شود؛ (2)

2. منافقان، افرادی دو چهره اند و زبان و دل آنها یکسان نیست؛ (3)

3. ایمان به خدا و قیامت، جزو اصول و از ارکان است؛ (4)

4. بین جسم و روح منافقان هماهنگی وجود ندارد.

ص:48

* * *

9. یُخادِعُونَ اللّهَ وَ الَّذِینَ آمَنُوا وَ ما یَخْدَعُونَ إِلاّ أَنْفُسَهُمْ وَ ما یَشْعُرُونَ .

می خواهند خدا و مومنان را فریب بدهند [ولی] جز خودشان را فریب نمی دهند [اما] نمی فهمند.

تعبیر به «یخادعون» - با توجّه به معنای مخادعه که به معنای نیرنگ از دو طرف است - بیانگر این نکته مهمّ است که منافقان اعتقاد داشتند پیامبر صلی الله علیه و آله یک خدعه گر است و با نیرنگ می خواهد بر مردم حکومت کند؛ لذا باید در مقابل او به خدعه برخاست! ولی آیه مورد بحث این اعتقاد را در هم می شکند و به صراحت بیان می کند که خدعه تنها از جانب خود آنهاست و آثار آن نیز به خودشان برمی گردد؛ اما چون منافقان این مطلب را درک نمی کنند، قرآن درباره آنها می فرماید: آنها افراد بی شعوری هستند.

پیام های آیه

1. منافقان، افرادی خدعه گر و نیرنگ باز هستند؛

2. منافقان با خدا و مؤمنان خدعه و نیرنگ می کنند؛

3. منافقان، اعتقادی به علم گسترده الهی ندارند (چون در صدد فریب او هستند)؛

4. منافقان در حقیقت خودشان را فریب می دهند؛

5. آثار خدعه به خود انسان برمی گردد؛

6. منافقان، افراد نفهم و بی شعوری هستند. (1)

* * *

10. فِی قُلُوبِهِمْ مَرَضٌ فَزادَهُمُ اللّهُ مَرَضاً وَ لَهُمْ عَذابٌ أَلِیمٌ بِما کانُوا یَکْذِبُونَ .

در دل های آنها یک نوع بیماری است، خداوند بر بیماری آنها می افزاید و عذابی دردناک به جهت دروغ هایی که می گویند در انتظار آنها است.

آنها را افزایش می دهد؛ زیرا در نظام آفرینش هر کس در مسیری قرار گرفت و وسایل آن را فراهم ساخت، در همان مسیر هم به جلو می رود.

بیماری منافقان رو به رشد است، مانند سرطان که روز به روز در افراد بیمار افزایش یافته تا صاحبش را از بین ببرد. اما این که افزایش بیماری در منافقان را خداوند به خود نسبت داده به این خاطر است که خداوند این اثر را در کذب و گناه قرار داده است. (1)

هم چنین خداوند برای منافقان در روز قیامت عذاب دردناکی در نظر گرفته است؛ به این علّت که آنها افرادی دروغ گو هستند.

کسی که اضطراب و دلهره دارد از نظر روانی، بیمار است. منافقان از این که نقاب از چهره شان برداشته شده و خداوند آنها را در جامعه رسوا نماید، نگران هستند و این خود، نوعی بیماری روانی است. (2)

پیام های آیه

1. نفاق یک بیماری روحی و قلبی است؛

2. نفاق مانند بیماری سرطان رو به رشد است؛ (3)

3. منافقان در روز قیامت گرفتار عذاب دردناکی خواهند بود؛

4. یکی از کارهای منافقان دروغ گویی است که با آن انس گرفته اند.

* * *

11. وَ إِذا قِیلَ لَهُمْ لا تُفْسِدُوا فِی الْأَرْضِ قالُوا إِنَّما نَحْنُ مُصْلِحُونَ .

ص:51

و هنگامی که به آنها گفته شود در زمین فساد نکنید، می گویند ما فقط اصلاح کننده ایم.

4. منافقان فسادگر، کمترین فسادگری را نیز درباره خویش قبول ندارند؛

5. منافقان فقط خودشان را اصلاح طلب می دانند و دیگران را مفسِد به حساب می آورند.

* * *

12. أَلا إِنَّهُمْ هُمُ الْمُفْسِدُونَ وَ لکِنْ لا یَشْعُرُونَ .

آگاه باشید! اینان همان مفسدانند؛ اما نمی فهمند.

«مفسدون» که از فعل مضارع گرفته شده دریافت؛ زیرا فعل مضارع دلالت بر استمرار دارد)؛

4. منافقان، سرچشمه و منشأ فساد در جامعه هستند؛ (1)

5. منافقان، افراد بی شعور و احمقی هستند.

چکیده

1. اسلام در یک مقطع زمانی با افرادی روبه رو شد که نه شهامت برای ایمان آوردن داشتند و نه قدرت و جرأت مخالفت با اسلام را؛ قرآن از این افراد به عنوان منافقان یاد می کند.

2. یکی از اوصاف منافقان این است که میان روح و جسم آنها هماهنگی وجود ندارد؛ زیرا ظاهر آنها با باطنشان فرق دارد: با زبان خود یک چیز می گویند، در حالی که در قلب آنها آن واقعیت وجود ندارد.

3. تعبیر به «یخادعون» با توجّه به معنای مخادعه که به معنای نیرنگ از دو طرف است، اشاره به این نکته مهمّ دارد که منافقان اعتقاد داشتند پیامبر صلی الله علیه و آله یک خدعه گر است و با نیرنگ می خواهد بر مردم حکومت کند؛ لذا باید در مقابل او به خدعه برخاست!

4. منافقان، افراد بیماری هستند و خداوند نیز مرض آنها را افزایش می دهد؛ زیرا در نظام آفرینش هر کس در مسیری قرار گرفت و وسایل آن را فراهم ساخت، در همان مسیر به پیش خواهد رفت.

5. ویژگی دیگر منافقان آن است که در زمین فساد می کنند، ولی ادعای

ص:54

اصلاح طلبی دارند و می گویند ما در زندگی خود برنامه ای جز اصلاح طلبی نداریم.

6. اصرار و پافشاری منافقان در راه نفاق و ادامه برنامه های زشت، سبب شده تا گمان کنند که برنامه هایشان مفید، سازنده و اصلاح طلبانه است؛ چون همان طور که اشاره نمودیم، اگر گناه از حدّ خود بگذرد، حسّ تشخیص را از انسان می گیرد و فرد گمان می کند کارهایش سازنده است.

ص:55

پرسش ها و تمرین ها

1. چند ویژگی از ویژگی های منافقان را از منظر قرآن شرح دهید.

2. از آیه شریفه وَ مِنَ النّاسِ مَنْ یَقُولُ آمَنّا بِاللّهِ وَ بِالْیَوْمِ... چه پیام هایی را می توان دریافت؟

3. چرا در آیه شریفه تعبیر به «یخادعون»» شده است؟ توضیح دهید.

4. چگونه بیماری منافقان رو به افزایش است؟ در چند سطر بیان کنید.

5. آیه شریفه وَ إِذا قِیلَ لَهُمْ لا تُفْسِدُوا فِی الْأَرْضِ قالُوا... به چه صفتی از صفات منافقان اشاره می کند؟

منابع بیشتر برای تحقیق و پژوهش

1. انوار درخشان، سید محمد حسین حسینی همدانی؛

2. قاموس قرآن، سید علی اکبر قرشی؛

3. آشنایی با قرآن، مرتضی مطهری، جلد اول؛

4. مجمع البحرین، فخرالدین طریحی.

ص:56

ایمان آورده اند افراد سفیه و نادان هستند. آنها خود را عاقل و هوشیار و مؤمنان حق طلب را که با مشاهده آثار حقانیت در دعوت پیامبر صلی الله علیه و آله سر تعظیم فرود آورده اند به سفاهت متّهم می کنند. (1)

6. مسلمانان باید در مقابل منافقان بیدار باشند؛

7. باید با منافقان مقابله به مثل شود؛

8. منافقان افرادی سفیه و کم خرد هستند. (1)

* * *

14. وَ إِذا لَقُوا الَّذِینَ آمَنُوا قالُوا آمَنّا وَ إِذا خَلَوْا إِلی شَیاطِینِهِمْ قالُوا إِنّا مَعَکُمْ إِنَّما نَحْنُ مُسْتَهْزِؤُنَ .

و هنگامی که افراد با ایمان را ملاقات می کنند، می گویند ما ایمان آورده ایم، (ولی) هنگامی که با شیاطین خود خلوت می کنند، می گویند ما با شماییم، آنها را مسخره می کنیم.

16. أُولئِکَ الَّذِینَ اشْتَرَوُا الضَّلالَةَ بِالْهُدی فَما رَبِحَتْ تِجارَتُهُمْ وَ ما کانُوا مُهْتَدِینَ .

آنها کسانی هستند که هدایت را با گمراهی معاوضه کرده اند و [این] تجارت برای آنها سودی نداده و هدایت نیافته اند.

نخواهد بود و این گروه اهل هدایت نیستند.

ممکن است گفته شود: منافقان که هیچ گاه هدایت نشده اند تا آن را با ضلالت عوض کنند، پس چگونه در آیه از تبدیل هدایت به ضلالت سخن به میان آمده است؟

در پاسخ باید گفت: اصل اولی در هر انسان، هدایت است و اگر کسی مطابق با فطرت و اصل اولی خویش قدم بردارد، بدون شک هدایت می یابد واگر هم کسی گمراه می شود، برخلاف طبیعت است. منافقی که گمراهی رااختیار کرده، در واقع آن را با هدایت اولیه، اصلی و فطری معاوضه کرده است. (1)

پیام های آیه

1. دنیا مانند بازار و مردم نیز همانند تاجر هستند؛ (2)

2. تجارت منافقان (خرید ضلالت در مقابل هدایت) فاقد هرگونه منفعت است؛

3. نفاق باعث از دست دادن فطرت می شود؛

4. انسان در انتخاب راه آزاد است (چون تجارت در دنیا آزاد است)؛

5. از دست دادن ایمان، نتیجه اش گمراهی و بدبختی است؛

6. منافقان اهل هدایت نیستند؛ یعنی کارشان به نتیجه نخواهد رسید.

ص:63

چکیده

1. خداوند منافقان را به ایمان دعوت کرده، اما آنها به جای ایمان آوردن، مؤمنان را تحقیر و به خدا چنین پاسخ می دهند: آیا ما مانند افراد نادان که به خدا ایمان آوردند، ایمان بیاوریم؟ در حقیقت منافقان می پندارند کسانی که به خدا ایمان آورده اند افرادی سفیه و نادان هستند.

2. منافقان، خود را عاقل و هوشیار می دانند و مؤمنان و افراد پاکدل و حق طلب را که با مشاهده آثار حقانیت در دعوت پیامبر صلی الله علیه و آله سر تعظیم فرود آورده اند، به سفاهت متّهم می کنند.

3. یکی از کارهای منافقان، مسخره کردن مؤمنان است؛ لذا می گویند: اگر ما در کنار مؤمنان اظهار ایمان می نمودیم، در حقیقت آنها را مسخره می کردیم. ما بر افکار و اعمالشان در دل می خندیدیم، درحالی که دوست و مَحرَم اسرار ما و همه چیز ما شما هستید.

4. خداوند منافقان را مسخره می کند؛ یعنی جزای تمسخر آنها را می دهد؛ بدین صورت که آنان را در طغیانشان نگاه داشته، به طوری که در زندگی خود سرگردان و حیران باقی می مانند.

5. خداوند اهل خدعه و مکر نیست، لکن جزای مکر آنها را می دهد. ممکن است این رها کردن منافقان در حیرت و سرگردانی، همان استهزا و مسخره کردن از جانب خداوند باشد.

6. منافقان کسانی هستند که در بازار دنیا مشغول تجارت شده و هدایت اولیه خود را - که سرمایه الهی و فطرت بود - از دست داده اند و در مقابل گمراهی را خریده اند.

7. منافقان در دنیا سودی نمی برند؛ زیرا سرمایه ای که از دست می دهند (ایمان

ص:64

و فطرت) قابل مقایسه با آن چه تحویل می گیرند (ضلالت) نخواهد بود؛ لذا این گروه اهل هدایت نیستند.

8. اصل اولی در هر انسان، هدایت است و اگر کسی مطابق با فطرت و اصل اولی قدم بردارد، هدایت می یابد و اگر هم گمراه می شود بر خلاف طبیعت است. منافقی که گمراهی را اختیار کرده، در واقع آن را با هدایت اولیه و اصلی معاوضه نموده است.

ص:65

پرسش ها و تمرین ها

1. از آیه سیزدهم سوره بقره چه نکاتی استفاده می شود؟

2. چگونه از آیه چهاردهم می توان دریافت که ایمان منافقان، موقتی است؟

3. وجه تشبیه دنیا را به بازار، با توجه به آیات توضیح دهید.

4. از آیه وَ إِذا لَقُوا الَّذِینَ آمَنُوا قالُوا آمَنّا وَ إِذا خَلَوْا إِلی شَیاطِینِهِمْ قالُوا إِنّا مَعَکُمْ... چه نکاتی استفاده می شود؟

5. آیه اَللّهُ یَسْتَهْزِئُ بِهِمْ وَ یَمُدُّهُمْ فِی طُغْیانِهِمْ یَعْمَهُونَ را تفسیر نمایید.

منابع بیشتر جهت تحقیق و پژوهش

1. التبیان، محمد بن حسن طوسی؛

2. قاموس قرآن، سید علی اکبر قرشی؛

3. سفینة البحار، عباس قمی؛

4. تفسیر سوره حجرات، محسن قرائتی.

ص:66

کند و فهم مطلب برای او آسان تر شود. هدف خداوند از این مَثَل ها، تفکّر و تذکّر و یادآوری است. (1)

در سوره ابراهیم آمده است:

...وَ یَضْرِبُ اللّهُ الْأَمْثالَ لِلنّاسِ لَعَلَّهُمْ یَتَذَکَّرُونَ . (2)

خداوند مثل ها را برای مردم می زند شاید آنها یادآور شوند.

هم چنین در سوره حشر آمده است:

...وَ تِلْکَ الْأَمْثالُ نَضْرِبُها لِلنّاسِ لَعَلَّهُمْ یَتَفَکَّرُونَ . (3)

و این مثل ها را برای مردم می زنیم، شاید آنها اندیشه کنند.

خداوند برای فهم بشر، معقولات را تشبیه به محسوسات می کند تا مطلب برای مردم روشن و واضح شود؛ لذا بعد از بیان صفات و ویژگی های منافقان، دو تشبیه زیبا برای مجسم نمودن حال آنان بیان می فرماید:

افرادی زیرک و باهوش می پندارند و در پرتو این روشنایی ضعیف قصد دارند به زندگی خود ادامه دهند، ولی قرآن پرده از روی نفاقشان برداشته و آنها را رسوا می سازد و این شعله ضعیف به خاموشی می گراید و دروغ شان آشکار می گردد. (1)

از این آیه می توان دریافت که نفاق و دورویی نمی تواند برای مدت طولانی موثّر واقع شود؛ اگر چه ممکن است منافقان به صورت موقّت از این نور استفاده کنند و در میان جامعه مسلمانان حرکت نموده و از رفاقت و دوستی پنهانی با کفّار بهره ببرند, ولی این نور به زودی با طوفان های الهی خاموش خواهد شد و منافقان چنان ضربه ای خواهند خورد که دیگر قدرت حرکت نداشته باشند.

در آیه فوق کلمه «نور» مفرد، ولی کلمه «ظلمات» به صورت جمع آمده است؛ این برای آن است که راه حق و صحیح یکی بیشتر نیست، ولی راه های باطل و انحرافی زیاد است.

شهید مطهّری می گوید: مراد از «نار» و آتش در آیه، همان نقشه های فریب کارانه منافقان است. (2)

پیام های آیه

1. برای بیان حقایق از مثال های گویا و محسوس استفاده کنیم؛ (3)

2. نقشه های منافقان موفق نخواهد بود؛

3. عاقبت منافقان تاریکی و بدبختی است؛ (4)

ص:69

4. تظاهر به ایمان هم دارای منافع است، هر چند زودگذر و ناپایدار است؛

5. نور اسلام فراگیر است، اما نوری (آتشی) که منافقان از آن استفاده می کنند فقط محدوده خاص و کوچکی را روشن می کند؛

6. نفاق باعث سلب شدن دیده بصیرت از انسان می شود؛

7. گمراهی دارای چهره های گوناگون و متفاوت است.

* * *

18. صُمٌّ بُکْمٌ عُمْیٌ فَهُمْ لا یَرْجِعُونَ .

آنها کر، گنگ و کورند؛ بنابراین از راه خطا باز نمی گردند.

هستند. نکته مهم این است که منافقان با اختیار خودشان باعث از دست دادن این ابزار شده اند؛ زیرا ادامه دادن راه اشتباه، نیروی تشخیص را از انسان می گیرد.

از نظر قرآن، بدترین جنبندگان انسان هایی هستند که از ابزار شناختی که خداوند در اختیار آنها قرار داده، استفاده نمی کنند.

إِنَّ شَرَّ الدَّوَابِّ عِنْدَ اللّهِ الصُّمُّ الْبُکْمُ الَّذِینَ لا یَعْقِلُونَ . (1)

بدترین جنبندگان نزد خدا، افراد کر و لالی هستند که اندیشه نمی کنند.

پیام های آیه

1. نفاق انسان را از درک حقایق باز می دارد؛ (2)

2. نفاق باعث می شود که انسان به طرف حق برنگردد؛

3. برای نشان دادن حالات افراد از مثال های روشن و ملموس استفاده نماییم؛ (3)

4. عدم استفاده صحیح از وسایل شناخت، مساوی با فقدان آن است؛ (4) از این رو چون منافقان چشم و گوش دارند، ولی از آن در راه صحیح استفاده نمی کنند به آنها کور و کر اطلاق شده است.

* * *

19. أَوْ کَصَیِّبٍ مِنَ السَّماءِ فِیهِ ظُلُماتٌ وَ رَعْدٌ وَ بَرْقٌ یَجْعَلُونَ أَصابِعَهُمْ فِی آذانِهِمْ مِنَ الصَّواعِقِ حَذَرَ الْمَوْتِ وَ اللّهُ مُحِیطٌ بِالْکافِرِینَ .

یا همچون بارانی که در شب تاریک توأم با رعد و برق و صاعقه [بر سر

ص:71

رهگذرانی] ببارد، آنها از ترس مرگ انگشت در گوش خود می گذارند تا صدای صاعقه را نشنوند، و خداوند به کافران احاطه دارد [و در قبضه قدرت او هستند].

4. سرانجام نفاق، کفر است؛ (1)

5. کافران و منافقان در حیطه قدرت الهی هستند. (2)

* * *

20. یَکادُ الْبَرْقُ یَخْطَفُ أَبْصارَهُمْ کُلَّما أَضاءَ لَهُمْ مَشَوْا فِیهِ وَ إِذا أَظْلَمَ عَلَیْهِمْ قامُوا وَ لَوْ شاءَ اللّهُ لَذَهَبَ بِسَمْعِهِمْ وَ أَبْصارِهِمْ إِنَّ اللّهَ عَلی کُلِّ شَیْ ءٍ قَدِیرٌ .

روشنایی خیره کننده برق، نزدیک است چشم آنها را برباید؛ هر لحظه ای که برق می درخشد [گستره بیابان را] برای آنها روشن می سازد [چند قدمی] در پرتوی آن راه می روند و هنگامی که خاموش می شود توقف می کنند و اگر خدا بخواهد گوش و چشم آنها را از بین می برد؛ خداوند بر همه چیز تواناست.

صاعقه به هر برآمدگی که برخورد می کند آن را از بین می برد و در دل بیابان هیچ برآمدگی جز خود منافق وجود ندارد. منافق مضطرب و پریشان، حیران و سرگردان در بیابان ایستاده است؛ زیرا نه راهی پیداست و نه راهنمایی و نه نوری که در پرتو آن گام بردارد.

آری، منافقان همچون مسافرانی هستند که در مقابل مؤمنان - که چون سیل خروشان به پیش می روند - قرار گرفته و هیچ پناهگاهی ندارند تا از صاعقه های الهی (جهاد مسلمانان و مجازات الهی) در امان بمانند. (1) منافقان زمان پیامبر صلی الله علیه و آله نیز، چنین وضعیتی داشتند, از یک سو در ظلمت کفر و ضلالت بودند و از سوی دیگر باران تند اسلام بر آنها باریدن گرفته بود. آنها همانند کسی که از رعد و برق بترسد، از احکام نورانی اسلام بیمناک بودند و احکام جهاد همچون صاعقه ای بر آنان فرود می آمد. (2)

پیام های آیه

1. منافقان در برابر درخشش اسلام، خود را درمانده می بینند ...یَخْطَفُ أَبْصارَهُمْ... ؛

2. ایمان منافق، موقتی و لحظه ای است؛

3. کار منافقان به نتیجه نخواهد رسید؛

4. خداوند منافقان را رسوا می کند؛

5. خداوند بر هر کاری قادر و تواناست.

ص:74

چکیده

1. یکی از روش های خداوند در تربیت انسان ها، بیان حقایق به وسیله مثال های واضح و روشن است؛ یعنی خداوند برای فهم بشر، معقولات را به محسوسات تشبیه می کند تا مطلب برای مردم روشن و واضح گردد.

2. خداوند منافق را به فردی تشبیه می کند که در بیابان تاریک قرار گرفته و با زحمت زیاد آتشی را برای خود تهیه کرده است تا در سایه نور آن، چند قدمی حرکت کند؛ اما ناگاه بادی سخت می وزد و آن آتش را خاموش می کند و منافق دوباره گرفتار تاریکی ها می شود.

3. نفاق و دورویی نمی تواند اثری طولانی داشته باشد؛ اگر چه ممکن است منافق به صورت موقت از این نور استفاده نموده و میان جامعه، مسلمانان حرکت کند، ولی این نور به زودی با طوفان های الهی خاموش خواهد شد و منافقان چنان ضربه ای خواهند خورد که دیگر قدرت حرکت نداشته باشند.

4. منافقان، افرادی ناشنوا و لال و کور هستند که زبانشان به حرف حق باز نمی شود؛ به عبارت دیگر آنها کسانی هستند که وسایل شناخت (گوش، چشم، زبان) را از دست داده اند.

5. از نظر قرآن، بدترین موجودات انسان هایی هستند که از ابزار شناخت که خداوند در اختیار آنها قرار داده است، استفاده نمی کنند: إِنَّ شَرَّ الدَّوَابِّ عِنْدَ اللّهِ الصُّمُّ الْبُکْمُ الَّذِینَ لا یَعْقِلُونَ .

6. منافقان به کسانی می مانند که در دل بیابان قرار گرفته اند؛ نه کوهی و نه درختی وجود دارد تا آنها را از صاعقه حفظ کند و هر لحظه ممکن است هدف صاعقه قرار گرفته و نابود شوند.

ص:75

پرسش ها و تمرین ها

1. خداوند منافقان را در قرآن به چه چیزی تشبیه نموده است؟

2. از آیه هفدهم چه نکاتی را می توان دریافت؟

3. با این که منافقان گوش، زبان و چشم دارند، چرا در آیه شریف، خداوند آنها را کر، لال و کور معرفی نموده است؟

4. فرق بین رعد و برق با صاعقه چیست؟ توضیح دهید.

منابع بیشتر جهت تحقیق و پژوهش

1. مثال های زیبای قرآن کریم، ناصر مکارم شیرازی؛

2. المفردات فی غریب القرآن، راغب اصفهانی؛

3. مصباح المنیر، احمد بن محمد فیّومی؛

4. تفسیر الصافی، ملامحسن فیض کاشانی؛

5. یکصدوپنجاه موضوع از قرآن کریم، اکبر دهقان.

ص:76

«خلقت» است شروع می نماید؛ زیرا در خلقت انسان، نشانه های قدرت و علم پروردگار کاملاً به چشم می خورد. کسانی هم که در برابر خداوند خاضع نیستند و او را عبادت نمی کنند، غالباً به سبب غفلت از خود و آفرینش خود است. (1)

نکته قابل توجّه این که، در این آیه به نتیجه خداپرستی که همان تقواست اشاره شده است؛ یعنی عبادت خداوند، چیزی به عظمت او اضافه نخواهد کرد، بلکه فایده این عبادت به خود انسان برمی گردد.

پیام های آیه

1. پرستش خداوند انسان را به تقوا می رساند؛ (2)

2. دعوت خداوند عمومی است؛

3. خداوند، ربّ و تربیت کننده انسان ها است؛

4. خداوند، خالق همه انسان های موجود و اجداد آنهاست؛

5. پرستش خداوند، انسان را به تقوا، رشد و کمال می رساند؛ (3)

6. نباید از خطرات غافل بود؛ چون ممکن است در میانه راه تقوا را از دست داده و به هدف نرسیم لَعَلَّکُمْ تَتَّقُونَ .

* * *

22. اَلَّذِی جَعَلَ لَکُمُ الْأَرْضَ فِراشاً وَ السَّماءَ بِناءً وَ أَنْزَلَ مِنَ السَّماءِ ماءً فَأَخْرَجَ بِهِ مِنَ الثَّمَراتِ رِزْقاً لَکُمْ فَلا تَجْعَلُوا لِلّهِ أَنْداداً وَ أَنْتُمْ تَعْلَمُونَ .

آن کس که زمین را بستر شما قرار داد و آسمان (جو زمین) را همچو سقفی بر

ص:78

بالای سر شما، و از آسمان آبی فرو فرستاد و به وسیله آن میوه ها را پرورش داد تا روزی شما باشد، پس برای خدا شریک هایی قرار ندهید، در حالی که می دانید (هیچ یک از این شرکا و بتان، نه شما را آفریده اند و نه شما را روزی می دهند).

1. زمین: خدا زمین را بستر و محل آرامش انسان قرار داده است و با این که زمین با سرعت زیادی می چرخد؛ اما انسان در آرامش کامل به سر می برد؛

2. آسمان: آسمان مانند سقف، بالای سر انسان قرار گرفته است؛

3. باران: خداوندی را عبادت کنید که از آسمان برای شما باران نازل کرده است؛ آبی حیات بخش و زندگی آفرین؛

4. میوه ها: میوه هایی که از آن استفاده می شود، همه را خداوند برای بشر آفریده است.

این نعمت ها از یک سو، مشخص کننده رحمت وسیع و گسترده خداوند بر بندگان بوده و از سوی دیگر بیانگر قدرت خداست که چگونه از آب بی رنگ صدها میوه و دانه های غذایی رنگارنگ با خواصّ مختلف برای انسان ها و جانداران دیگر آفریده است. این یکی از زنده ترین دلایل بر وجود اوست، (1) چنان که سعدی می سراید:

برگ درختان سبز در نظر هوشیار هر ورقش دفتری است معرفت کردگار

در پایان آیه خداوند می فرماید: برای خدایی که این نعمت ها را در اختیار شما قرار داده شریک قرار ندهید؛ در حالی که خودتان می دانید که این خدا شریک ندارد و اگر به وجدان خودتان مراجعه کنید این مطلب را به خوبی درک خواهید کرد.

خط توحید و شرک برای مشرکان نیز به خوبی روشن و آشکار است و آنها نیز می دانند که خداوند شریکی ندارد؛ ولی به دلیل لجاجت و تعصّب، راه شرک را انتخاب کرده اند.

ص:80

پیام های آیه

1. یکی از راه های خداشناسی، ذکر و یادآوری نعمت های خداوند است؛

2. یکی از راه های خداشناسی و استدلال برای آن، استفاده از محسوسات است؛ (1)

3. تمام نعمت ها را خداوند، برای انسان خلق کرده است؛

4. در نظام آفرینش، هماهنگی کامل وجود دارد؛ (2)

5. تحقق اراده و افعال الهی در طبیعت از طریق اسباب و علل طبیعی است؛

6. آفرینش جهان برنامه ریزی شده و هدفدار است؛

7. نظم و هماهنگی در نظام آفرینش نشانه توحید است؛ (3)

8. ریشه خداپرستی در فطرت و وجود انسان قرار دارد. (4)

* * *

23. وَ إِنْ کُنْتُمْ فِی رَیْبٍ مِمّا نَزَّلْنا عَلی عَبْدِنا فَأْتُوا بِسُورَةٍ مِنْ مِثْلِهِ وَ ادْعُوا شُهَداءَکُمْ مِنْ دُونِ اللّهِ إِنْ کُنْتُمْ صادِقِینَ .

اگر درباره آن چه بر بنده خود (پیامبر) نازل کرده ایم شک و تردید دارید [لااقل]، یک سوره همانند آن بیاورید و گواهان خود را به غیر از خدا بر این کار دعوت کنید، اگر راست می گویید.

می باشد، در این آیه خداوند به معجزه جاودان آن حضرت صلی الله علیه و آله «قرآن» اشاره کرده تا هر گونه شک و تردید را نسبت به رسالت پیامبر صلی الله علیه و آله از بین ببرد. بدین ترتیب همه منکران را دعوت به مبارزه و تحدّی نموده است تا عجز آنها دلیلی بر اصالت این وحی آسمانی باشد.

در میان معجزات پیامبر صلی الله علیه و آله ، قرآن کریم بزرگ ترین معجزه و برترین سند حقّانیت اوست؛ زیرا کتابی است گویا و جاودان که نیازی به معرفی ندارد. قرآن کتابی فوق افکار بشری است که کسی تاکنون نتوانسته همانند آن بیاورد و اگر دشمنان اسلام - که به دنبال تضعیف مسلمانان هستند - می توانستند چنین کاری را انجام دهند، حتماً انجام می دادند؛ لذا خداوند می فرماید:

«اگر در قرآن شک و شبهه ای دارید، سوره ای (اگرچه کوچک) همانند آن بیاورید».

جمله ...إِنْ کُنْتُمْ صادِقِینَ نیز در حقیقت برای تحریک آنها به قبول این مبارزه آمده است و مفهومش این است که اگر شما از این کار عاجز هستید، دلیل دروغ گویی شماست، پس برای اثبات راستگویی خود بپاخیزید و دست به کار شوید و سوره ای همانند قرآن بیاورید. (1)

پیام های آیه

1. قرآن، معجزه شکست ناپذیر است؛ (2)

2. قرآن، در حقّانیّت خود هیچ شکی ندارد؛

3. قرآن، کتابی است که از سوی خداوند نازل گردیده است؛ (3)

ص:82

4. قرآن، در همان عصر نزول به بخش هایی به نام «سوره» تقسیم شده بود؛ (1)

5. تقسیم بندی قرآن به اجزایی مانند سوره، توقیفی و از سوی خداوند است؛

6. قرآن، کتاب استدلال و برهان است؛

7. قرآن، همه مردم را به مقابله با خود دعوت می کند.

* * *

24. فَإِنْ لَمْ تَفْعَلُوا وَ لَنْ تَفْعَلُوا فَاتَّقُوا النّارَ الَّتِی وَقُودُهَا النّاسُ وَ الْحِجارَةُ أُعِدَّتْ لِلْکافِرِینَ .

اگر این کار را نکردید و هرگز نخواهید کرد، از آتشی بترسید که هیزم آن بدن های مردم [گناه کار] و سنگ ها است که برای کافران مهیا شده است.

2. اشاره به شدّت حرارت آتش جهنم است که سنگ ها در آن به صورت هیزم در می آید.

3. اشاره به سنگ های گوگردی است که حرارت بسیاری دارند.

آن چه با آیات فوق سازگارتر به نظر می رسد، این است که آتش دوزخ از درون خود انسان ها و سنگ ها شعله ور می شود و با توجه به این حقیقت که امروزه ثابت شده است، همه اجسام جهان در درون خود آتشی عظیم و نهفته دارند. درک این معنا مشکل نیست و لزومی ندارد که آن آتش سوزان را شبیه به آتش های معمولی بدانیم. (1)

پیام های آیه

1. انسان ها در همه دوران ها، از ارائه اثری همچون قرآن عاجز و ناتوان هستند؛ (2)

2. وقتی انسان حق را فهمید باید در مقابل آن تسلیم شود؛

3. ناتوانی انسان از آوردن مانند قرآن، خود دلیلی بر آسمانی بودن قرآن و رسالت پیامبر صلی الله علیه و آله است؛ (3)

4. قرآن از آینده خبر می دهد (4) و این خبر غیبی نیز خود، معجزه است؛

5. جهنّم, الآن نیز موجود است؛

6. عاقبت مبارزه با قرآن، شکست و آتش جهنم خواهد بود.

چکیده

1. «فراش» به معنای بستر استراحت است و این واژه علاوه بر مفهوم آرامش

ص:84

به معنای گرم و نرم بودن و در حدّ اعتدال قرار داشتن نیز آمده است؛ چنان که در روایات به این مسئله اشاره شده است.

2. کلمه «سماء» در قرآن به معانی مختلفی آمده است که قدر مشترک همه آنها چیزی است که در جهت فوق قرار گرفته است. مراد از آسمان در این آیه شریفه، جوّ متراکم هواست که از نظر علمی به آن «اتمسفر» گفته می شود.

3. برای خدایی که این نعمت ها را در اختیار شما قرار داده است، شریک قرار ندهید در حالی که انسان خود می داند خداوند شریک ندارد و اگر انسان به وجدان خود مراجعه نماید این مطلب را به خوبی درک خواهد کرد.

4. در میان معجزات پیامبر صلی الله علیه و آله ، قرآن کریم بزرگ ترین معجزه و برترین سند حقانیت اوست؛ زیرا قرآن کتابی است گویا و جاودان و نیازی به معرفی ندارد و خود، مخالفان را دعوت به مبارزه کرده است.

5. کلمه « شهداء» اشاره به گواهانی است که آنها را در نفی رسالت پیامبر صلی الله علیه و آله کمک می کردند.

6. در این که منظور از سنگ ها چیست؟ مفسّران چند احتمال داده اند: 1. منظور بت هایی هستند که از سنگ ها ساخته بودند؛ 2. اشاره به شدّت حرارت آتش جهنم است که سنگ ها در آن به صورت هیزم درمی آید؛ 3. اشاره به سنگ های گوگردی است که حرارت زیادی دارند.

ص:85

پرسش ها و تمرین ها

1. از خطاب ...یا أَیُّهَا النّاسُ... چه نکته ای را می توان دریافت؟

2. از آیه یا أَیُّهَا النّاسُ اعْبُدُوا رَبَّکُمُ الَّذِی خَلَقَکُمْ وَ الَّذِینَ مِنْ قَبْلِکُمْ لَعَلَّکُمْ تَتَّقُونَ چه پیام هایی استفاده می شود؟

3. جمله ...إِنْ کُنْتُمْ صادِقِینَ... در آیه وَ إِنْ کُنْتُمْ فِی رَیْبٍ مِمّا نَزَّلْنا عَلی عَبْدِنا فَأْتُوا بِسُورَةٍ مِنْ مِثْلِهِ وَ ادْعُوا شُهَداءَکُمْ مِنْ دُونِ اللّهِ إِنْ کُنْتُمْ صادِقِینَ به چه مطلبی اشاره دارد؟

4. منظور از سنگ ها در آیه فَاتَّقُوا النّارَ الَّتِی وَقُودُهَا النّاسُ وَ الْحِجارَةُ. .. چیست؟ توضیح دهید و کدام یک از معانی با آیه سازگارتر است؟

منابع بیشتر جهت تحقیق و پژوهش

1. پیام قرآن، جلد 8، ناصر مکارم شیرازی؛

2. علوم قرآنی، محمد هادی معرفت رحمه الله ؛

3. البیان فی تفسیر القرآن، سید ابوالقاسم خویی رحمه الله ؛

4. اعجاز قرآن، سید رضا مؤدب؛

5. راه و راهنماشناسی، محمد تقی مصباح یزدی.

ص:86

عذاب دردناک جهنّم فرمود. در این آیه خداوند به پیامبر صلی الله علیه و آله می فرماید: بشارت بده به کسانی که تسلیم حق گردیده و به دنبال آن عمل صالح انجام دادند، به بهشتی که:

1. از زیر آن نهرها جاری است: می دانیم باغ هایی که آب دائم ندارند، طراوت زیادی نخواهند داشت؛ زیرا طراوت و شادابی برای باغی است که همیشه آبیاری شود.

2. هر نعمت و میوه ای که به آنها داده می شود، می گویند: «این همان میوه ای است که در گذشته به ما روزی داده بودید: کُلَّما رُزِقُوا مِنْها مِنْ ثَمَرَةٍ رِزْقاً قالُوا هذَا الَّذِی رُزِقْنا مِنْ قَبْلُ مفسّران در این قسمت از آیه احتمالاتی را مطرح نمودند که عبارتند از:

نخست: این میوه ها همان میوه هایی هستند که قبلاً در دنیا به آنها داده شده بود، اما وقتی آن را می خورند، متوجّه می شوند که طعم و مزه آنها بسیار متفاوت است.

دوّم: اینها همان میوه هایی است که قبلاً در بهشت خورده بودند، اما وقتی این میوه ها را میل می کنند، می فهمند که لذّت جدیدی دارد.

سوّم: بهشتیان می گویند: این نعمت ها به سبب اعمالی است که قبلاً در دنیا انجام داده بودیم. البتّه می توان گفت: همه این احتمالات صحیح است و آیه شریفه اشاره به همه این مفاهیم و تفاسیر دارد.

3. نعمت های آن همانند هم می باشند: وَ أُتُوا بِهِ مُتَشابِهاً ؛ یعنی همه آنها در طعم و مزه یکسان هستند.

4. دارای ازواج مطهّره است که این أزواج در اختیار زنان و مردان بهشتی قرار می گیرند و از همه آلودگی هایی که ممکن است در این جهان داشته باشند، پاک هستند.

5. جاودانه است تا که بهشتیان نگران خروج از بهشت نباشند. (1)

ص:88

خداوند از این که مثال [به موجودات ظاهرا کوچکی مانند] پشه و حتی بالاتر از آن بزند شرم نمی کند. [در این میان] آنها که ایمان آورده اند می دانند حقیقتی است از طرف پروردگارشان، و اما آنها که راه کفر را پیمودند [این موضوع را بهانه کرده] و می گویند: منظور خداوند از این مثال چه بوده است؟! [آری] خدا جمع زیادی را با آن گمراه و کثیری را هدایت می کند؛ ولی تنها فاسقان را با آن گمراه می سازد.

شأن نزول

جمعی از مفسران در شأن نزول آیه فوق گفته اند:

1. هنگامی که خداوند در آیات گذشته پیرامون منافقان دو مثال بیان کرد، منافقان گفتند: «خداوند برتر و بالاتر از آن است که چنین مثال هایی بزند» و از این راه می خواستند در وحی بودن قرآن اظهار تردید نمایند. در این هنگام آیه فوق نازل شد و به آنها پاسخ گفت.

2. هنگامی که در آیات قرآن مثال هایی درباره «ذُباب» و«عنکبوت» نازل گردید، جمعی از مشرکان این موضوع را بهانه قرار داده و زبان به انتقاد گشودند و گفتند: «این قرآن چگونه وحی آسمانی است که سخن از عنکبوت و مگس می گوید؟» آیه فوق نازل شد و با تعبیراتی زنده و زیبا به آنها جواب داد. (1)

مثال زدن و تشبیه کردن در فهم و حتّی تربیت انسان نقش مهمی دارد؛ برای مثال، خداوند هنگامی که می خواهد ناتوانی بت پرستان را در تکیه گاهی که برای خود انتخاب کرده اند، مجسّم سازد، آنها را تشبیه به عنکبوتی می کند که سست ترین خانه ها را برای خود انتخاب کرده است:

ص:90

مَثَلُ الَّذِینَ اتَّخَذُوا مِنْ دُونِ اللّهِ أَوْلِیاءَ کَمَثَلِ الْعَنْکَبُوتِ اتَّخَذَتْ بَیْتاً وَ إِنَّ أَوْهَنَ الْبُیُوتِ لَبَیْتُ الْعَنْکَبُوتِ لَوْ کانُوا یَعْلَمُونَ . (1)

مثَل آنان که غیر از خدا کسانی را اولیای خود برگزیدند، مثَل عنکبوت است که خانه ای برای خود انتخاب کرده، درحالی که سست ترین خانه ها خانه عنکبوت است، اگر می دانستند!

یکی دیگر از اهداف تمثیل، تعقّل و تفکّر انسان است:

وَ تِلْکَ الْأَمْثالُ نَضْرِبُها لِلنّاسِ وَ ما یَعْقِلُها إِلاَّ الْعالِمُونَ . (2)

و این مثل ها را برای همه مردم می زنیم ولی فقط عالمان آن را می فهمند.

چیزی را اراده کرده است؟ در حالی که خداوند عده ای را به وسیله این مثال ها گمراه می سازد و عده ای را به وسیله این مثال ها هدایت می کند.» البتّه باید بدانیم، کسانی به وسیله این مثال ها گمراه می شوند که درمقابل حق بایستند و راه فسق را در پیش گیرند. اما آنان که این مثال ها را قبول کنند و تسلیم اراده حق شوند، هرگز گمراه نخواهند شد؛ زیرا می دانند مثال هایی که خداوند برای انسان می زند، حق است و او کارهای بیهوده انجام نمی دهد.

2. شرم و حیا نباید انسان را از بیان حقایق باز دارد؛

3. کفر و لجاجت باعث گمراهی و بهانه گیری می شوند؛

4. مؤمنان در برابر خداوند و مثال های او تسلیم هستند؛

5. فسق موجب گمراهی انسان می شود؛

6. واکنش مردم نسبت به مثال های الهی مختلف است؛ عده ای در مقابل آن تسلیم و عده ای نیز نسبت به آن بهانه می گیرند؛

7. به مخلوقات کوچک الهی هم باید توجه داشت و حتی از تأمّل در آفرینش حیوانی همچون پشه هم نباید غافل بود.

چکیده

1. خداوند به پیامبر صلی الله علیه و آله می فرماید: بشارت ده به کسانی که تسلیم حق گردیدند و به دنبال آن عمل صالح انجام دادند، به بهشتی که:

الف) از زیر آن نهرها جاری است؛

ب) میوه هایی که در ظاهر شبیه به میوه های دنیا هستند، ولی طعم و مزه آنها بسیار با این میوه ها تفاوت دارد؛

ج) نعمت های آن همانند هم می باشند: وَ أُتُوا بِهِ مُتَشابِهاً ؛ یعنی همه آنها در طعم و مزه یکسان می باشند؛

د) دارای «ازواج مطهّره» است. این ازواج در اختیار زنان و مردان بهشتی قرار می گیرند که از همه آلودگی هایی که ممکن است در این جهان داشته باشند، پاک هستند؛

) جاودانه است تا بهشتیان نگران خروج از بهشت نباشند: وَ هُمْ فِیها خالِدُونَ .

2. اگر ایمان در جان انسان نفوذ کند، شعاع آن در اعمال انسان اثر می گذارد و عمل او را صالح خواهد کرد.

ص:93

3. مثال زدن اگر در هدایت مردم نقش داشته باشد، خداوند هیچ گونه خجالتی از آن نخواهد داشت؛ اگر چه مثال زدن به پشه ای باشد!

4. امام صادق علیه السلام می فرماید: «خداوند به «پشه» مثال زده است که اگرچه از نظر جسم بسیار کوچک است؛ ولی از نظر ساختمان، همان دستگاه هایی را دارد که بزرگ ترین حیوان خشکی، یعنی «فیل» داراست. به علاوه در «پشه» دو عضو زیادتر هم وجود دارد (شاخک و بال) که در «فیل» وجود ندارد».

ص:94

پرسش ها و تمرین ها

1. در جمله کُلَّما رُزِقُوا مِنْها مِنْ ثَمَرَةٍ رِزْقاً قالُوا هذَا الَّذِی رُزِقْنا مِنْ قَبْلُ از نظر تفسیری چند احتمال داده شده است؟

2. شأن نزول آیه شریفه را به طور خلاصه بنویسید.

3. نقش مثال زدن را در بیان حقایق شرح دهید.

4. در جمله فَما فَوْقَها در آیه شریفه إِنَّ اللّهَ لا یَسْتَحْیِی أَنْ یَضْرِبَ مَثَلاً ما بَعُوضَةً فَما فَوْقَها فَأَمَّا الَّذِینَ آمَنُوا فَیَعْلَمُونَ أَنَّهُ الْحَقُّ چند احتمال داده شده و کدام احتمال مناسب تر است؟

منابع بیشتر جهت تحقیق و پژوهش

1. مثال های زیبای قرآنی، ناصر مکارم شیرازی؛

2. قاموس قرآن، سید علی اکبر قرشی؛

3. تفسیر قمی، علی ابن ابراهیم قمی؛

4. انوار درخشان، سید محمد حسین حسینی همدانی؛

5. آموزش عقاید، جلد 1-2، محمد تقی مصباح یزدی.

ص:95

هر انسانی بر اساس فطرتی که خدا در نهاد او گذاشته، خداشناس می شود- در صورتی که محیط و عوامل دیگر باعث تغییر این فطرت نگردد- و این همان پیمان الهی است و می توان گفت که مراد از این پیمان همان میثاقی است که در «عالم ذرّ»، خداوند از انسان گرفته است: (1)

وَ إِذْ أَخَذَ رَبُّکَ مِنْ بَنِی آدَمَ مِنْ ظُهُورِهِمْ ذُرِّیَّتَهُمْ وَ أَشْهَدَهُمْ عَلی أَنْفُسِهِمْ أَ لَسْتُ بِرَبِّکُمْ قالُوا بَلی شَهِدْنا أَنْ تَقُولُوا یَوْمَ الْقِیامَةِ إِنّا کُنّا عَنْ هذا غافِلِینَ . (2)

و [به خاطر بیاور] زمانی را که پروردگارت از پشت و صلب فرزندان آدم، ذریّه آنها را برگرفت و آنها را گواه بر خویشتن ساخت [و فرمود:] «آیا من پروردگار شما نیستم؟» گفتند: «آری، گواهی می دهیم!» [چنین کرد تا مبادا] روز رستاخیز بگویید: «ما از این، غافل بودیم [و از پیمان فطری توحید بی خبر ماندیم]»!

خداوند در باطن انسان، شعور مخصوص و نیروی ویژه ای قرار داده که به وسیله آن می تواند راه راست را یافته و به دعوت رهبران الهی پاسخ مثبت دهد. قرآن از این فطرت مخصوص تعبیر به عهد خدا و پیمان الهی می کند که در حقیقت یک پیمان تکوینی است. (3) ممکن است گفته شود آیه أَ لَمْ أَعْهَدْ إِلَیْکُمْ یا بَنِی آدَمَ أَنْ لا تَعْبُدُوا الشَّیْطانَ إِنَّهُ لَکُمْ عَدُوٌّ مُبِینٌ * وَ أَنِ اعْبُدُونِی هذا صِراطٌ مُسْتَقِیمٌ 4 به همین نکته اشاره می کند. بعضی از مفسران معاصر نیز پیمان الهی در آیه را همان وحی و کتاب آسمانی و عقل دانسته اند. (4)

ص:97

2. فاسقان کسانی هستند که پیوندهایی را که خداوند دستور به برقراری آن داده است (مانند ارتباط با خویشاوندان), قطع می کنند.

بعضی گفته اند: منظور ارتباط با پیامبر صلی الله علیه و آله و اهل بیت آن حضرت صلی الله علیه و آله است که در برخی روایات به آن اشاره شده است. (1) ولی به نظر می رسد مراد آیه، معنای عام باشد و تمام مصادیق را شامل می شود که یکی از آنها ارتباط با خویشاوندان است که در اسلام اهمیت ویژه ای دارد، تا جایی که پیامبر اسلام صلی الله علیه و آله می فرماید:

«صلة الرّحم تعمر الدّیار و تزید فی الأعمار و إن کان اهلها غیر أخیار ؛ (2) پیوند با خویشاوندان شهرها را آباد و بر عمرها می افزاید، هر چند انجام دهندگان آن از نیکان نباشند».

در روایتی از امام صادق علیه السلام نیز آمده است:

«پیوند خویشاوندی را حتّی با جرعه ای از آب محکم کن و بهترین راه برای خدمت به آنان این است که از تو آزار و مزاحمتی نبینند».

ایشان در کلامی دیگر می فرمایند:

«از معاشرت با کسی که قطع رحم کرده پرهیز کن که قرآن او را ملعون و دور از رحمت خود ساخته است». (3)

در این که مراد از «أَن یُوصلَ» در آیه شریفه چیست، بین مفسّران اختلاف نظر وجود دارد.

3. فاسقان, در روی زمین فساد می کنند.

4. فاسقان زیان کار و خاسر هستند.

ص:98

پیام های آیه

1. پیمان شکنی کار فاسقان است؛ (1)

2. انسان در مقابل خداوند مسئول است؛ زیرا خداوند با ما پیمان بسته است؛

3. انسان باید به عهد و پیمان های الهی وفادار باشد؛

4. نقض عهد و پیمان امری نکوهیده و ناپسند به شمار می رود؛ (2)

5. قطع ارتباط با خویشاوندان و اولیای خدا ممنوع است؛

6. فاسقان را از عهدشکنی و فسادگری آنها، بشناسید؛ (3)

7. فاسقان در خسران و زیان هستند.

* * *

28. کَیْفَ تَکْفُرُونَ بِاللّهِ وَ کُنْتُمْ أَمْواتاً فَأَحْیاکُمْ ثُمَّ یُمِیتُکُمْ ثُمَّ یُحْیِیکُمْ ثُمَّ إِلَیْهِ تُرْجَعُونَ .

چگونه به خداوند کافر می شوید؟ در حالی که اجسام بی روحی بودید و او شما را زنده کرد، سپس شما را می میراند و بار دیگر شما را زنده می کند، سپس به سوی او بازمی گردید [بنابراین نه حیات و زندگی شما، از شماست و نه مردن آن از شماست؛ آن چه دارید از خداست].

1. مرحله ای که انسان به صورت اجزای طبیعی و عناصر گوناگون در طبیعت وجود داشته است؛

2. مرحله ای که خداوند این عناصر را ترکیب کرده و به او روح داده است؛

3. مرحله ای که زندگی و حیات از انسان سلب می شود؛

4. مرحله ای که خداوند دوباره به انسان زندگی می بخشد تا به عرصه محشر قدم بگذارد؛

5. مرحله ای که انسان پس از حساب و کتاب، به بهشت و یا جهنّم می رود و در هر دو صورت به سوی خدا برگشت می نماید. (1)

در این آیه، خداوند انسان را به وجدان خود واگذار می کند و می فرماید: «چگونه به خدا کفرمی ورزید در حالی که به شما نعمت حیات داده است و مجدّداً شما را می میراند و سپس دوباره (در روز قیامت) زنده خواهد کرد تا به سوی خویش برگرداند».

این آیه بیانگر آن است که انسان برای دنیا خلق نشده، بلکه برای رسیدن به «خدا» آفریده شده است.

علامه طباطبایی رحمه الله پیرامون این آیه می فرماید: در آیه دو إماته و دو إحیاء آمده است: (2)

دو إماته

1. قبل از خلقت کُنْتُمْ أَمْواتاً .

2. موت بعد از خلقت ثُمَّ یُمِیتُکُمْ .

ص:100

دو احیاء

1. خلقت اولیه انسان فَأَحْیاکُمْ .

2. حیات بعد از مرگ ثُمَّ یُحْیِیکُمْ .

از جمادی مُردم و نامی شدم وز نما مُردم ز حیوان سر زدم

مُردم از حیوانی و آدم شدم پس چه ترسم؟ کی ز مُردن کم شدم

3. خودشناسی، مقدمه ای برای خداشناسی است؛ (1)

4. هدف از حیات و مرگ، رسیدن به خداوند است؛

5. یکی از راه های موفقیت انسان در تبلیغ و...، استفاده از وجدان است.

* * *

29. هُوَ الَّذِی خَلَقَ لَکُمْ ما فِی الْأَرْضِ جَمِیعاً ثُمَّ اسْتَوی إِلَی السَّماءِ فَسَوّاهُنَّ سَبْعَ سَماواتٍ وَ هُوَ بِکُلِّ شَیْ ءٍ عَلِیمٌ .

او خدایی است که همه آن چه [از نعمت ها] در زمین وجود دارد برای شما آفریده، سپس به آسمان پرداخت و آنها را به صورت هفت آسمان مرتب نمود و او بر همه چیز آگاه است.

صورت هفت آسمان مرتّب نمود. خدایی که نعمت ها را در اختیار بشر قرار داده و آسمان را بدین صورت آفریده، مسلّم است که به همه چیز آگاه و عالم است. او می داند بشر برای تکامل به چه چیزهایی نیاز دارد، او می داند باید آسمان را چگونه خلق نماید و... .

پیام های آیه

1. خداوند هستی را برای انسان آفریده است؛

2. انسان از موجودات دیگر برتر و بالاتر است؛ (1)

3. جهان آفرینش، هدفمند است و بیهوده و باطل نیست؛ (2)

4. آفرینش زمین قبل از آسمان بوده است؛

5. همه چیز در احاطه علم الهی است.

چکیده

1. فاسقان عهد و پیمان الهی را که خداوند در عالم ذرّ با آنها بسته است، نقض نموده و پیوندهایی را که خداوند دستور به برقراری آن (ارتباط) داده است، مانند خانواده، پیامبر صلی الله علیه و آله و... قطع می کنند.

در روایتی از امام صادق علیه السلام آمده است:

2. «پیوند خویشاوندی را حتّی با جرعه ای از آب محکم کن، و بهترین راه برای خدمت به آنان این است که از تو آزار و مزاحمتی نبینند».

3. خداوند در عمق جان و باطن انسان، شعور مخصوص و نیروی ویژه ای قرار داده است که می تواند راه راست را پیدا کند و به دعوت رهبران الهی پاسخ

ص:103

مثبت دهد. قرآن از این فطرت مخصوص تعبیر به «عهد خدا و پیمان الهی» می کند که در حقیقت یک پیمان تکوینی است.

4. بعضی می پندارند که انسان پس از مرگ، بار دیگر به همین زندگی باز می گردد، ولی روح او در جسم دیگر (و نطفه دیگر) حلول کرده و زندگی مجدّدی را در همین دنیا آغاز می کند و این مسئله ممکن است بارها تکرار شود؛ این زندگی تکراری در این جهان را «تناسخ» یا «عود ارواح» می گویند که به عقیده ما دیدگاه صحیحی نیست.

5. خدایی که نعمت ها را در اختیار بشر قرار داده و آسمان را بدین صورت آفریده، بی گمان به همه چیز آگاه و عالم است. او می داند بشر برای تکامل به چه چیزهایی نیاز دارد، او می داند باید آسمان را چگونه خلق نماید.

ص:104

پرسش ها و تمرین ها

1. منظور از عهد و پیمان الهی چیست؟ توضیح دهید.

2. ویژگی های فاسقان را از دیدگاه قرآن توضیح دهید.

3. اهمیت «صله رحم» را از دیدگاه قرآن و روایات شرح دهید.

4. کلام علاّمه را در تفسیر آیه کَیْفَ تَکْفُرُونَ بِاللّهِ وَ کُنْتُمْ أَمْواتاً فَأَحْیاکُمْ ثُمَّ یُمِیتُکُمْ ثُمَّ یُحْیِیکُمْ ثُمَّ إِلَیْهِ تُرْجَعُونَ بنویسید.

5. از آیه هُوَ الَّذِی خَلَقَ لَکُمْ ما فِی الْأَرْضِ جَمِیعاً ... چه نکاتی را می توان دریافت نمود؟

منابع بیشتر جهت تحقیق و پژوهش

1. التبیان، محمد بن حسن طوسی؛

2. تفسیر القرآن الکریم، صدر المتألهین (ملاصدرا)؛

3. سفینة البحار، جلد1، شیخ عباس قمی؛

4. کتاب العین، خلیل بن احمد فراهیدی؛

5. التحقیق فی کلمات القرآن الکریم، حسن مصطفوی.

ص:105

اما این که این گفت وگو به چه کیفیتی بوده، حقیقت آن معلوم نیست، ولی همین قدر می دانیم که خداوند این مطلب را (متناسب با ظرف وجودی آنها) به فرشتگان تفهیم کرده و آنها نیز مطالب خود را بیان کرده اند. (1) باید توجه داشت که این داستان، خیالی یا غیر واقعی نیست، بلکه حقیقتی است که در جهان اتفاق افتاده است، اگر چه ما حقیقت آن را درک ننماییم.

در ذیل این آیه، دو سؤال مهم و اساسی وجود دارد که پاسخ آنها در روشن شدن تفسیر آیه نقش مهمی دارد:

دوّم: ملائکه این مطلب را از کلمه

«فی الارض» متوجّه شدند؛ زیرا می دانستند انسان از خاک آفریده می شود و عالم مادّه به دلیل محدودیتی که دارد، مرکز تزاحم و نزاع است و این امر سبب فساد و درگیری خواهد شد؛

سوّم: پیش گویی فرشتگان از این جهت بوده که آدم علیه السلام ، نخستین مخلوق نبوده است، بلکه پیش از او مخلوقات دیگری وجود داشته که به درگیری و نزاع پرداخته اند و پرونده سوء آنها سبب شده تا فرشتگان این سؤال را از خداوند داشته باشند. همان گونه که بعضی از روایات دلالت بر این نکته دارد. (1)

البته این تفاسیر هیچ کدام با یکدیگر منافات نداشته و ممکن است همه این امور سبب توجّه و سؤال فرشتگان شده باشد؛ لذا خداوند کلام آنها را انکار نفرمود، بلکه اشاره کرد که در کنار این واقعیت، واقعیت های مهم تری درباره انسان و مقام او وجود دارد که فرشتگان از آن آگاه نیستند. (2)

آنها شاید نمی دانستند که از نسل این آدم، پیامبرانی چون محمد صلی الله علیه و آله ، ابراهیم، نوح، موسی و عیسی علیهم السلام و نیز امامانی چون اهل بیت علیهم السلام و بندگان صالح خدا، قدم به عرصه وجود خواهند گذاشت.

پیام های آیه

1. انسان، شایسته دست یابی به مقام خلافت الهی است؛ (3)

2. انسان، والاترین مخلوقات است؛ (4)

ص:108

3. انسان، هم ظرفیت رسیدن به رشد وتکامل و هم ظرفیت فساد و خون ریزی را دارد؛

4. فرشتگان پیش از خلقت انسان آفریده شده اند؛

5. فرشتگان در ابتدا، انسان را شایسته خلافت الهی نمی دانستند؛

6. فرشتگان، کارشان فقط تسبیح و تقدیس است؛

7. عبادت، تنها معیار برتری موجودات نیست، بلکه علم و آگاهی نیز، خود، معیار برتری است؛ (1)

8. علم و آگاهی فرشتگان محدود است؛ (2)

9. فرشتگان، ظرفیّت رشد و تکامل را ندارند.

* * *

31. وَ عَلَّمَ آدَمَ الْأَسْماءَ کُلَّها ثُمَّ عَرَضَهُمْ عَلَی الْمَلائِکَةِ فَقالَ أَنْبِئُونِی بِأَسْماءِ هؤُلاءِ إِنْ کُنْتُمْ صادِقِینَ .

سپس علم اسماء [علم اسرار آفرینش و نام گذاری موجودات] را همگی به آدم آموخت، بعد آنها را به فرشتگان عرضه داشت و فرمود: «اگر راست می گویید اسامی اینها را برشمارید».

استعداد دریافت این اسامی را نداشتند و خودشان نیز به این عجز و ناتوانی اعتراف کردند.

دو سؤال اساسی و مهم

اول: مراد از «الأَسمَاء» در آیه شریفه چیست؟

مفسران احتمالات مختلفی را در این باره بیان نمودند:

1. اسامی و کلمات بدون معنا؛ ولی این احتمال صحیح نیست؛ زیرا این مسئله افتخاری برای آدم محسوب نمی شود؛

2. اعطای معانی، مفاهیم و مسمّای این نام ها به آدم علیه السلام بوده است؛ (1)

3. فلسفه، اسرار، کیفیات و خواص اشیاء؛

4. استعداد نام گذاری برای اشیاء، تا بتواند اشیاء را نام گذاری کند و در موقع احتیاج، با ذکر نام، آنها را بخواند؛

5. نام های رهبران الهی و حجت های خداوند؛ (2)

6. معنای عام و وسیع، که همه موارد (غیر از مورد نخست) را شامل شود.

دوم: مراد از تعلیم در آیه، چه نوع تعلیمی است؟

مراد, تعلیم تکوینی است، نه تشریعی؛ یعنی خداوند علم به اسامی را همراه با خلقت آدم علیه السلام در وجود و ذات او قرار داد. (3) علم به اسماء باید به گونه ای باشد که از حقایق و اعیان، وجودهای آنها را کشف کند، نه صرف نامِ آنها که اهل هر زبانی برای هر چیزی می گذارند. آن مسمّیات که برای آدم علیه السلام معلوم شد، حقایق و موجودات

ص:110

خارجی بوده اند، نه مفاهیم که ظرف وجودشان، تنها ذهن است و نیز موجوداتی بوده اند که در پس پرده غیب، (غیب آسمان ها و زمین) نهان گشته اند. رسوخ در حقیقت آن موجودات غیبی از یک سو، تنها برای موجود زمینی ممکن بوده، نه فرشتگان آسمانی و از سوی دیگر، آن علم در مقام خلیفة اللهی دخالت داشته است.

پیام های آیه

1. انسان برای دریافت همه علوم استعداد دارد؛ (1)

2. خداوند نخستین آموزگار انسان است؛ (2)

3. ظرفیت علمی انسان بیشتر از فرشتگان است؛ (3)

4. فرشتگان مدّعی برتری خود بر انسان بودند؛

5. راز برتری انسان بر فرشتگان، همان علم و آگاهی است؛

6. بیان تفاوت ها و به نمایش گذاشتن آن، یکی از بهترین راه برای روشن کردن افراد است.

* * *

32. قالُوا سُبْحانَکَ لا عِلْمَ لَنا إِلاّ ما عَلَّمْتَنا إِنَّکَ أَنْتَ الْعَلِیمُ الْحَکِیمُ .

فرشتگان عرض کردند: تو منزهی! ما چیزی جز آن چه به ما تعلیم داده ای نمی دانیم؛ تو دانا وحکیمی.

عرضه نمود و فرمود: «ای فرشتگان! آن چه به شما عرضه داشتم برای من بیان نمایید».

فرشتگان که دارای چنان احاطه علمی نبودند در برابر این آزمایش فروماندند و در پاسخ بیان داشتند: «خدایا! تو از هر عیب و آلودگی پاک و منزّه هستی و ما علمی در این زمینه نداریم، مگر آن چه را که تو به ما آموخته ای. تو خود عالم و حکیم هستی». به عبارت دیگر، سؤال ما از جهل ما بوده است و ما از این استعداد و قدرت آدم علیه السلام که عامل امتیاز و برتری او بر ما می باشد، بی خبر بودیم؛ به حقیقت که او شایسته خلافت توست. (1)

پیام های آیه

1. فرشتگان نیز به بعضی از حقایق آگاه نیستند؛

2. دانش فرشتگان نیز از سوی خداوند است؛

3. علم خداوند، ذاتی و علم دیگران از خداوند است (علم آدم و فرشتگان از خداوند است)؛

4. فرشتگان هم به برتری دانش انسان اعتراف دارند؛

5. عذر خواهی از سؤال بی مورد، کاری پسندیده است؛

6. به جهل خود اقرار نماییم؛ (2)

7. کارهای خداوند از روی علم و حکمت است.

* * *

33. قالَ یا آدَمُ أَنْبِئْهُمْ بِأَسْمائِهِمْ فَلَمّا أَنْبَأَهُمْ بِأَسْمائِهِمْ قالَ أَ لَمْ أَقُلْ لَکُمْ إِنِّی أَعْلَمُ غَیْبَ السَّماواتِ وَ الْأَرْضِ وَ أَعْلَمُ ما تُبْدُونَ وَ ما کُنْتُمْ تَکْتُمُونَ .

ص:112

فرمود: «ای آدم! آنها را از اسامی و اسرار این موجودات آگاه کن»؛ هنگامی که آنها را آگاه کرد. خداوند فرمود: «نگفتم من غیب آسمان ها و زمین را می دانم؟ و نیز می دانم آن چه را شما آشکار می کنید یا پنهان می داشتید؟

پیام های آیه

1. ظرفیت علمی انسان، بیش از فرشتگان است؛

2. جهان آفرینش دارای آسمان های متعددی است؛

3. انسان در بعضی موارد آموزگار و معلم فرشتگان است؛

4. به افراد، فرصت شکوفایی بدهید؛

5. علم خداوند نامحدود است؛

6. علم فرشتگان محدود است (بعضی از مطالب حتی از فرشتگان نیز مخفی است)؛

7. هیچ چیز از خداوند پنهان نخواهد بود.

چکیده

1. منظور از خلیفه بودن انسان، جانشین خدا شدن است؛ زیرا سؤالی که فرشتگان می کنند و می گویند: «نسل حضرت آدم علیه السلام ممکن است مبدأ فساد و خونریزی شود، و ما تسبیح و تقدیس تو را می کنیم»، مناسب با همین معناست؛ چرا که نمایندگی خدا با این کارها سازگار نیست (این نظریه از همه بهتر است).

2. بعد از آن که خداوند خلیفه خود، یعنی حضرت آدم علیه السلام را خلق نمود، استعداد فوق العاده ای به او داد و این استعداد را در او به فعلیت رساند. علم اسامی را به او آموخت (در ذات و خلقت او قرار داد)، سپس همان اسامی را به فرشتگان عرضه فرمود، ولی آنها استعداد دریافت این اسامی را نداشتند.

3. مراد از تعلیم الهی، تعلیم تکوینی است، نه تشریعی؛ یعنی خداوند علم به اسامی را همراه با خلقت آدم علیه السلام در وجود و ذات او قرار داد.

4. وقتی فرشتگان به جهل خود اقرار نمودند، خداوند خطاب به حضرت آدم علیه السلام فرمود: «ای آدم! آن اسامی را که به تو تعلیم دادم برای فرشتگان

ص:114

بازگوکن». حضرت آدم علیه السلام لب به سخن گشود و تمام اسامی را برای فرشتگان بیان فرمود.

5. ممکن است منظور از کتمان، آن چیزی باشد که فرشتگان آن را پنهان می داشتند؛ یعنی تصوّر می کردند که باز هم خودشان سزاوارتر و شایسته تر برای نمایندگی خداوند هستند، ولی این مسئله را کتمان می کردند.

ص:115

پرسش ها و تمرین ها

1. منظور از خلیفه و نمایندگی خداوند چیست؟ احتمالات مختلف آن را بیان کنید. به نظر شما کدام احتمال صحیح تر است؟

2. فرشتگان از کجا متوجّه شدند که انسان خون ریزی می کند؟

3. مراد از «الأَسمَاءَ» در آیه شریفه وَ عَلَّمَ آدَمَ الْأَسْماءَ کُلَّها . چیست؟

4. مراد از «تعلیم» در آیه، چه نوع تعلیمی است؟ توضیح دهید.

5. فرشتگان، چه چیزی را از خداوند پنهان می کردند؟ نظر مؤلف «تفسیر نمونه»، در این باره چیست؟

منابع بیشتر جهت تحقیق و پژوهش

1. منشور جاوید، جعفر سبحانی؛

2. پیام قرآن، ناصر مکارم شیرازی؛

3. راه و راهنماشناسی، محمد تقی مصباح یزدی؛

4. نورالثقلین، علی بن جمعه الحویزی.

ص:116

فرشتگان بعد از دستور خداوند به سجده رفتند مگر ابلیس (1) که سجده نکرد و از دستور خداوند سرپیچی نمود؛ (2) لذا به خاطر استکباری که در وجود او بود، (3) از کافران گشت.

امام سجاد علیه السلام در روایتی فرمودند:

« فأوّل ما عصی الله به الکِبر وهی معصیة إبلیس، حین أبی واستکبر وکان من الکافرین؛ (4)نخستین چیزی که خداوند به وسیله آن معصیت گردید، کبر بود که همان معصیت إبلیس بود، زمانی که استکبار نمود و از سجده ابا کرد و از کافران گشت».

سجده فرشتگان دلیل برتری انسان نسبت به آنهاست؛ بدین معنا که انسان دارای یک ویژگی بود که فرشتگان فاقد آن بوده اند:

در آدم بود نوری از وجودش و گر نه کی مَلَک کردی سجودش

ص:118

گرچه در آغاز به نظر می آید که مسئله سجده بر حضرت آدم علیه السلام بعد از آزمایش فرشتگان و تعلیم اسماء بوده است، ولی دقّت در آیات دیگر نشان می دهد که این موضوع بلافاصله پس از آفرینش انسان و تکامل خلقت او و قبل از آزمایش فرشتگان رخ داده است. (1)

در سوره حجر آمده است:

فَإِذا سَوَّیْتُهُ وَ نَفَخْتُ فِیهِ مِنْ رُوحِی فَقَعُوا لَهُ ساجِدِینَ ؛ (2)

هنگامی که آفرینش آدم را نظام بخشیدم و از روح خودم در آن دمیدم، برای او سجده کنید.

دلیل دیگر این که اگر دستور سجده پس از روشن شدن مقام حضرت آدم علیه السلام بود، چندان افتخاری برای فرشتگان محسوب نمی شد؛ زیرا در آن هنگام مقام حضرت آدم علیه السلام برای همه آنها روشن شده بود.

برای روشن تر شدن تفسیر آیه باید به دو سؤال زیر پاسخ گفت:

1. مراد از سجده چیست؟

در پاسخ باید گفت که: برای «سجده» دو معنا گفته شده است؛

نخست: سجده اصطلاحی و معروف که همان «عبادت» است؛

دوم: سجده به معنای تواضع؛ چنان که ممکن است در آیه شریف، سجده به معنای «تواضع» مراد باشد. (3)

2. چگونه فرشتگان بر انسان سجده کردند؟

ص:119

جواب: مسلّم است که سجده بر غیر خدا حرام است، ولی در جایی که به دستور خود خداوند باشد، مانعی ندارد؛ دیگر آن که مراد از سجده در این جا، سجده معروف نبوده است، بلکه به همان معنای تواضع است که در لغت هم به آن اشاره شد و در این صورت نیز حرام نیست.

پیام های آیه

1. مقام انسان بالاتر از فرشتگان است؛

2. فرشتگان، مطیع کامل خداوند هستند؛

3. ابلیس نیز در برابر آدم، مأمور به سجده می گردد؛

4. ابلیس از فرمان الهی سرپیچی کرده است؛

5. تکبّر و غرور، انسان را به کفر می کشاند؛ (1)

6. آن چه مهم است لیاقت و شایستگی است، نه سابقه. (2)

* * *

35. وَ قُلْنا یا آدَمُ اسْکُنْ أَنْتَ وَ زَوْجُکَ الْجَنَّةَ وَ کُلا مِنْها رَغَداً حَیْثُ شِئْتُما وَ لا تَقْرَبا هذِهِ الشَّجَرَةَ فَتَکُونا مِنَ الظّالِمِینَ .

و گفتیم ای آدم! تو با همسرت در بهشت سکونت کن، و از [نعمت های] آن گوارا هرچه می خواهید بخورید [اما] نزدیک این درخت نشوید که از ستمگران خواهید شد.

آدم علیه السلام دستور می دهد که با همسرش داخل بهشت شده، آن جا سکونت گزینند و از نعمت های آن استفاده کنند و هرچه بخواهند بخورند، ولی به این درخت نزدیک نشوند.

از آیات می توان دریافت که حضرت آدم علیه السلام برای زندگی در روی زمین آفریده شده بود، ولی در آغاز، خداوند او را در یکی از باغ های این جهان جای داد؛ محیطی که برای او هیچ ناراحتی وجود نداشت.

شاید علّت این امر، آن بوده است که حضرت آدم علیه السلام با زندگی کردن در زمین هیچ آشنایی نداشت و تحمّل زحمت های آن بدون مقدّمه، برای او مشکل بود و باید تعلیمات لازم را در آن باغ ببیند و بداند که زندگی در روی زمین همراه با تکالیف است. هم چنین بداند هر چند آزاد آفریده شده، ولی این آزادی، مطلق نیست و نیز چنان نیست که اگر لغزشی از او سرزد، درهای سعادت به روی او بسته است. (1)

هیچ خستگی و تعبی در آن جا به آنها نمی رسد، و هیچ گاه از آن اخراج نمی شوند!

و در جای دیگر می فرماید:

یُبَشِّرُهُمْ رَبُّهُمْ بِرَحْمَةٍ مِنْهُ وَ رِضْوانٍ وَ جَنّاتٍ لَهُمْ فِیها نَعِیمٌ مُقِیمٌ . (1)

پروردگارشان آنها را به رحمتی از سوی خود، و رضایت (خویش)، و باغ هایی از بهشت بشارت می دهد که در آن، نعمت های جاودانه دارند.

2. روایات زیادی وجود دارد که می فرماید: منظور از بهشتی که حضرت آدم علیه السلام و حوا در آن ساکن شدند، باغ دنیایی بوده است. از امام صادق علیه السلام راجع به بهشت آدم علیه السلام سؤال کردند، آن حضرت در پاسخ فرمودند:

«جنّة من جنّات الدّنیا یطلع فیها الشّمس والقمر ولوکان من جنّات الآخرة ما خرج منها أبدا؛ (2)باغی از باغ های دنیا بوده است که خورشید و ماه در آن طلوع می کرده و اگر این بهشت آخرت بود، هرگز از آن خارج نمی گشت».

3. بهشت موعود جای تکلیف نیست، درحالی که می بینیم به حضرت آدم علیه السلام تکلیف شده است.

4. بهشت موعود در مقابل عمل است و هنوز حضرت آدم علیه السلام عملی را انجام نداده است.

البته باید توجه داشت که این باغ در روی زمین نبوده، بلکه در کرات دیگر بوده است؛ زیرا از آیات قرآن استفاده می شود که در آن جا برای حضرت آدم علیه السلام گرسنگی و مشقات دیگر نبوده است. قرآن در این باره می فرماید:

ص:122

إِنَّ لَکَ أَلاّ تَجُوعَ فِیها وَ لا تَعْری* وَ أَنَّکَ لا تَظْمَؤُا فِیها وَ لا تَضْحی . (1)

[امّا تو در بهشت راحت هستی! و مزیّتش] برای تو این است که در آن گرسنه و برهنه نخواهی شد و در آن تشنه نمی شوی، و حرارت آفتاب آزارت نمی دهد!

در حالی که زندگی در زمین همراه با مشکلات و گرسنگی و تشنگی است.

دوم: منظور از «شجره» در آیه چیست؟

مفسران احتمالات زیادی داده اند؛ بعضی آن را زندگی دنیا و زحمت های آن دانسته اند. (2)

فیلسوف معروف «ملاصدرا»، آن را درخت طبیعت می داند (3) و بعضی هم درخت حسد و بعضی دیگر بوته گندم دانسته اند. (4) عده ای نیز به پیروی از «تورات» آن را به درخت علم و معرفت تفسیر کرده اند. (5) در روایتی از علی علیه السلام نقل شده است که درخت کافور بوده است. (6) البته باید توجه داشت که این درخت، خوراکی نبوده است؛ زیرا همان گونه که در سوره طه آمده است، گرسنگی و تشنگی در آن باغ برای آدم وجود نداشت.

ص:123

پیام های آیه

1. سکونت آدم و همسرش در بهشت، پس از سجده فرشتگان بوده است؛ (1)

2. نباید به گناه نزدیک شد؛

3. انسان نیازمند به قانون و هدایت از سوی حق است؛

4. انسان موجودی مختار و آزاد است و می تواند از دستورات تخّلف نماید؛

5. تخلّف از دستور خداوند ظلم محسوب می شود؛ (2)

6. احترام به قانون لازم و ضروری است؛ زیرا باید به نواهی و دستورات الهی عمل گردد؛ (3)

7. قبل از این که جامعه را از کارهای فاسد نهی کنیم، باید راه های درست را برای آن مشخص کنیم.

* * *

36. فَأَزَلَّهُمَا الشَّیْطانُ عَنْها فَأَخْرَجَهُما مِمّا کانا فِیهِ وَ قُلْنَا اهْبِطُوا بَعْضُکُمْ لِبَعْضٍ عَدُوٌّ وَ لَکُمْ فِی الْأَرْضِ مُسْتَقَرٌّ وَ مَتاعٌ إِلی حِینٍ .

پس شیطان موجب لغزش آنها شد و آنان را از آن چه در آن بودند (بهشت) خارج ساخت و [در این هنگام] به آنها گفتیم: همگی [به زمین] فرود آیید در حالی که بعضی دشمن دیگری خواهید بود و برای شما تا مدت معینی در زمین قرارگاه و وسیله بهره برداری است.

آن درخت ممنوع - دید، ولی شیطان که سوگند یاد کرده بود دست از گمراه کردن حضرت آدم علیه السلام و فرزندانش برندارد به وسوسه گری مشغول شد و حضرت آدم علیه السلام و حوّا را به لغزش انداخت و از آن چه در آن بودند (بهشت) بیرون کرد.

قرآن می فرماید: «به آنها دستور دادیم که به زمین فرود آیید، در حالی که دشمن یکدیگر خواهید بود (حضرت آدم علیه السلام و حوّا از یک سو و شیطان از سوی دیگر)» و به آنها فرمود: «برای شما تا مدّت معینی در روی زمین قرارگاه و وسیله بهره برداری است».

شیطان به حضرت آدم علیه السلام اطمینان داد که اگر از آن درخت بخورد او و همسرش، فرشتگانی خواهند شد که جاویدان در بهشت زندگی خواهند کرد؛ حتّی او قسم یاد کرد که من خیرخواه شما هستم: (1)

فَوَسْوَسَ لَهُمَا الشَّیْطانُ لِیُبْدِیَ لَهُما ما وُورِیَ عَنْهُما مِنْ سَوْآتِهِما وَ قالَ ما نَهاکُما رَبُّکُما عَنْ هذِهِ الشَّجَرَةِ إِلاّ أَنْ تَکُونا مَلَکَیْنِ أَوْ تَکُونا مِنَ الْخالِدِینَ * وَ قاسَمَهُما إِنِّی لَکُما لَمِنَ النّاصِحِینَ . (2)

سپس شیطان آن دو را وسوسه کرد تا آن چه را از اندامشان پنهان بود، آشکار سازد و گفت: «پروردگارتان شما را از این درخت نهی نکرده، مگر به خاطر این که [اگر از آن بخورید] فرشته خواهید شد یا جاودانه (در بهشت) خواهید ماند!» و برای آنها سوگند یاد کرد که من برای شما از خیرخواهانم.

سؤال: گناه حضرت آدم علیه السلام چگونه با عصمت سازگار است؟

چند پاسخ به این پرسش می توان داد:

ص:125

1. آن چه حضرت آدم علیه السلام انجام داد «ترک أولی» بود؛ به عبارت دیگر گناه بر دو قسم است:

نخست: گناه مطلق؛ گناهی است که از هر کس سر بزند گناه است، مانند شرک، کفر و...؛

دوّم: گناه نسبی؛ بدین معنا که گاه انجام بعضی از اعمال مباح برای بعضی از افراد شایسته نیست و آنها باید از آن چشم پوشی کنند و به کاری مهم تر بپردازند، در غیر این صورت ترک أولی کرده اند. آن چه حضرت آدم علیه السلام انجام داد گناه نسبی بود؛ یعنی حضرت آدم علیه السلام نیز سزاوار بود به آن درخت نزدیک نشود.

2. نهی خداوند، نهی ارشادی است؛ یعنی خداوند آدم علیه السلام را از خاصیت تکوینی آن درخت آگاه کرد که اگر نزدیک آن شوند به رنج و سختی دچار خواهند شد. (1) مانند دستور پزشک که می گوید: این غذا را نخور که بیمار می شوی، خداوند نیز به حضرت آدم علیه السلام فرمود: اگر نزدیک این درخت شوی از بهشت بیرون خواهی رفت و به درد و رنج مبتلا خواهی شد.

3. نهی در این مورد، آزمایشی بود؛ با توجه به این که حضرت آدم علیه السلام برای زندگی در زمین آفریده شده بود، نه در بهشت و دوران توقف او در بهشت یک دوران آزمایشی بوده، نه دوران تکلیف؛ لذا اوامر و نواهی خداوند در آن جا تنها برای آشنا ساختن حضرت آدم علیه السلام به مسائل آینده در زمینه واجب و حرام بوده است. (2)

پیام های آیه

1. شیطان، انسان را به گناه و معصیت ترغیب می نماید؛

ص:126

2. شیطان، مانع انسان از ورود به بهشت می شود؛

3. انسان موجودی اغواپذیر است؛

4. شیطان انسان دشمن یکدیگر هستند؛ (1)

5. پیروی از شیطان باعث سقوط انسان می شود؛ (2)

6. در بین انسان، نزاع، خصومت و عداوت وجود دارد؛

7. زندگی انسان در روی زمین، موقتی است. (3)

چکیده

1. خداوند به فرشتگان دستور داد که در مقابل حضرت آدم علیه السلام سجده کنند و به امر الهی تمام فرشتگان به سجده رفتند، مگر ابلیس که از دستور خداوند سرپیچی کرد و به دلیل استکباری که در وجود او بود، حضرت آدم علیه السلام را سجده نکرد و از زمره کافران گردید.

2. گرچه در آغاز به نظر می رسد مسئله سجده بر حضرت آدم علیه السلام بعد از آزمایش فرشتگان و تعلیم اسماء بوده است، ولی دقّت در آیاتِ دیگر نشان می دهد که این موضوع بلافاصله بعد از آفرینش انسان و تکامل خلقت او و قبل از آزمایش فرشتگان بوده است.

3. ممکن است در آیه شریف، سجده به معنای «تواضع» باشد و ممکن است منظور، سجده اصطلاحی باشد؛ ولی چون به دستور خود خداوند بوده، حرام نیست.

ص:127

4. بعد از این ماجرا و ماجرای آزمایش فرشتگان، خداوند به حضرت آدم علیه السلام دستور می دهد که با همسرش داخل بهشت شوند و آن جا سکونت کنند و از نعمت های آن بهشت بهره برند، ولی نزدیک به درخت منهیّه نشوند.

5. روایات زیادی بیانگر آن است که منظور از بهشتی که حضرت آدم علیه السلام و حوا در آن ساکن شدند، باغی دنیایی بوده است. از جمله در روایتی از امام صادق علیه السلام راجع به بهشت حضرت آدم علیه السلام سؤال کردند و آن حضرت پاسخ فرمودند.

6. آن چه حضرت آدم علیه السلام انجام داد «ترک أولی» بود و به عبارت دیگر، گناه نسبی بوده است؛ بدین معنا که گاهی انجام بعضی از اعمال مباح، برای بعضی از افراد، شایسته نیست و آنها باید از این اعمال چشم پوشی کنند و به کاری مهم تر بپردازند؛ در غیر این صورت ترک أولی کرده اند.

ص:128

پرسش ها و تمرین ها

1. مراد از سجده در آیه وَ إِذْ قُلْنا لِلْمَلائِکَةِ اسْجُدُوا لِآدَمَ چیست؟ توضیح دهید.

2. بهشتی که در آیه وَ قُلْنا یا آدَمُ اسْکُنْ أَنْتَ وَ زَوْجُکَ الْجَنَّةَ آمده است کدام بهشت بوده است؟ چرا؟

3. اگر انبیاء علیهم السلام معصوم هستند، چگونه در آیه شریفه به حضرت آدم علیه السلام نسبت لغزش و گناه داده شده است؟

4. از آیه شریفه: وَ قُلْنا یا آدَمُ اسْکُنْ أَنْتَ وَ زَوْجُکَ الْجَنَّةَ وَ کُلا مِنْها رَغَداً حَیْثُ شِئْتُما وَ لا تَقْرَبا هذِهِ الشَّجَرَةَ فَتَکُونا مِنَ الظّالِمِینَ چه پیام هایی را می توان دریافت نمود؟

منابع بیشتر جهت تحقیق و پژوهش

1. راه و راهنماشناسی، محمد تقی مصباح یزدی؛

2. التحقیق فی کلمات القرآن الکریم، حسن مصطفوی؛

3. بحارالانوار، جلدهای 11 و30 و83، محمدباقر مجلسی رحمه الله ؛

4. پیام قرآن، ناصر مکارم شیرازی.

ص:129

«آدم از پروردگار خود کلماتی را دریافت کرد و با آن کلمات توبه نمود و خداوند نیز توبه او را پذیرفت؛ زیرا خداوند توبه پذیر و مهربان است». (1)

دوم: بعضی گفته اند منظور از کلمات این دعاها بوده اند:

-

اللهم لا إله إلاّ أنت سبحانک و بحمدک ربّ أنّی ظلمت نفسی، فاغفر لی، إنّک خیر الغافرین؛

-

اللهمّ لا إله إلاّ أنت سبحانک وبحمدک ربّ أنّی ظلمت نفسی فارحمنی، إنّک خیر الراحمین؛

-

اللهمّ لا إله إلاّ أنت سبحانک وبحمدک ربّ أنّی ظلمت نفسی، فتب علی إنّک أنت التوّاب الرّحیم.

سوم: مقصود از این کلمات، تعلیم اسماء بهترین مخلوقات، یعنی محمد صلی الله علیه و آله ، علی، فاطمه، حسن و حسین علیهم السلام بوده که روایات متعددی در این باره از اهل بیت علیهم السلام وارد شده است. (1) البته با توجه به این که خداوند حضرت مسیح علیه السلام و تمام موجودات را به عنوان «کلمة الله» معرفی کرده است، بعید به نظر نمی رسد؛ (2) آن جا که می فرماید:

قُلْ لَوْ کانَ الْبَحْرُ مِداداً لِکَلِماتِ رَبِّی لَنَفِدَ الْبَحْرُ قَبْلَ أَنْ تَنْفَدَ کَلِماتُ رَبِّی وَ لَوْ جِئْنا بِمِثْلِهِ مَدَداً . (3)

بگو: «اگر دریاها برای [نوشتن] کلمات پروردگارم مرکّب شود، دریاها پایان می گیرد، پیش از آن که کلمات پروردگارم پایان یابد، هر چند همانند آن (دریاها) را کمک آن قرار دهیم!»

و در جای دیگر می فرماید:

ص:132

إِذْ قالَتِ الْمَلائِکَةُ یا مَرْیَمُ إِنَّ اللّهَ یُبَشِّرُکِ بِکَلِمَةٍ مِنْهُ اسْمُهُ الْمَسِیحُ عِیسَی ابْنُ مَرْیَمَ وَجِیهاً فِی الدُّنْیا وَ الْآخِرَةِ وَ مِنَ الْمُقَرَّبِینَ . (1)

[به یاد آورید] هنگامی را که فرشتگان گفتند: «ای مریم! خداوند تو را به کلمه ای [وجود با عظمتی] از طرف خودش بشارت می دهد که نامش «مسیح، عیسی پسر مریم» است در حالی که در این جهان و جهان دیگر، صاحب شخصیّت خواهد بود و از مقرّبان [الهی] است.

پیام های آیه

1. کلماتی که خداوند به آدم علیه السلام تلقین نمود، بسیار با ارزش بوده اند (نکره آوردن آن دلالت بر عظمت دارد)؛

2. راه توبه را باید از خداوند آموخت؛ (2)

3. خداوند توبه پذیر و مهربان است؛

4. راه توبه همیشه باز است.

* * *

38. قُلْنَا اهْبِطُوا مِنْها جَمِیعاً فَإِمّا یَأْتِیَنَّکُمْ مِنِّی هُدیً فَمَنْ تَبِعَ هُدایَ فَلا خَوْفٌ عَلَیْهِمْ وَ لا هُمْ یَحْزَنُونَ .

گفتیم همگی از آن [به زمین] فرود آیید. هرگاه هدایتی از طرف من برای شما آمد کسانی که از آن پیروی کنند نه ترسی بر آنهاست و نه غمگین می شوند.

ص:133

پیام های آیه

1. نافرمانی از دستورات الهی، مانع ورود انسان به بهشت است؛

2. گاهی عمل انسان در نسل انسان اثر می گذارد؛

3. آثار وضعی گناه با توبه برطرف نمی شود؛ (1)

4. هدایت گران (اولیاء) باید از سوی خدا معین شوند؛

5. برای رسیدن به سعادت، نیاز به هدایت الهی است؛

6. هدایت یافتگان، هیچ هراس و اندوهی ندارند.

* * *

39. وَ الَّذِینَ کَفَرُوا وَ کَذَّبُوا بِآیاتِنا أُولئِکَ أَصْحابُ النّارِ هُمْ فِیها خالِدُونَ .

و کسانی که کافر شوند و آیات ما را تکذیب کنند، اهل دوزخ اند و همیشه در آن خواهند بود.

پیام های آیه

1. بشارت و انذار، هر دو لازم است؛

2. بعضی از اعمال، باعث خلود در آتش می شود (مثل تکذیب آیات الهی)؛

3. انبیاء علیهم السلام و هدایت گران الهی، آیات و نشانه های خدا هستند.

چکیده

1. پس از ماجرای خروج آدم علیه السلام از بهشت، آن حضرت متوجه شد که به خود ستم کرده و از آن محیط آرام، بر اثر فریب شیطان بیرون رانده شده است؛ از این رو به فکر جبران اشتباه خویش افتاد و با جان دل متوجّه پروردگار گردید.

2. «توبه» در اصطلاح قرآن به معنای «بازگشت از گناه» است و این در صورتی است که به انسان گناه کار نسبت داده شود؛ ولی اگر توبه به خدا نسبت داده شود، به معنای «بازگشت به رحمت» خواهد بود.

3. کلماتی که خداوند به حضرت آدم علیه السلام القاء کرد جملاتی بودند که در سوره اعراف به آن اشاره شده است. گروهی بر این عقیده اند که مقصود از اسماء، محمد صلی الله علیه و آله ، علی، فاطمه، حسن و حسین علیهم السلام هستند که روایات متعددی در این باره از اهل بیت علیهم السلام وارد شده است.

4. وقتی توبه حضرت آدم علیه السلام پذیرفته شد، به آدم و حوا علیهما السلام و نسل آنها خطاب شد که از بهشت فرود آیید و سرانجام آنها از آن باغ خارج شدند.

5. علّت و فلسفه تکرار

« اهبِطوا » شاید از این جهت باشد که حضرت آدم علیه السلام تصور نکند که بعد از توبه، «هبوط» او به زمین منتفی شده است و در بهشت خواهد ماند، یا از این جهت که حضرت آدم علیه السلام از اول برای زندگی در زمین آفریده شده بود، یا بدین سبب که «هبوط» اثر وضعی عمل او بوده است و این اثر وضعی با توبه دگرگون نمی شود.

ص:136

6. کسانی که کفر ورزیده و آیات الهی (انبیاء علیهم السلام ) را تکذیب کنند، یاران آتش جهنّم بوده و در آن جاودانه خواهند بود.

7. تکذیب آیات الهی در اثر گناه و معصیت صورت می گیرد و به عبارت دیگر، نتیجه گناه، تکذیب آیات و نشانه های الهی است و نتیجه تکذیب هم، خلود در آتش دوزخ است.

ص:137

پرسش ها و تمرین ها

1. منظور از «کلمات» در آیه فَتَلَقّی آدَمُ مِنْ رَبِّهِ کَلِماتٍ چیست؟ توضیح دهید.

2. توبه را معنا نموده و توبه الهی را توضیح دهید.

3. با این که حضرت آدم علیه السلام و حوا دو نفر بوده اند چرا کلمه «اهبطوا» به صورت جمع آمده است؟

4. علت و فلسفه تکرار «اِهْبِطُوا» در آیه 36 و 38 چیست؟

5. از آیه شریفه قُلْنَا اهْبِطُوا مِنْها جَمِیعاً فَإِمّا یَأْتِیَنَّکُمْ مِنِّی هُدیً فَمَنْ تَبِعَ هُدایَ فَلا خَوْفٌ عَلَیْهِمْ وَ لا هُمْ یَحْزَنُونَ چه نکاتی را می توان دریافت؟

منابع بیشتر جهت تحقیق و پژوهش

1. بحارالانوار، جلدهای6 و 11، محمدباقر مجلسی رحمه الله ؛

2. المیزان، جلد1، محمد حسین طباطبایی رحمه الله ؛

3. تفسیر منهج الصادقین، جلد1، ملا فتح الله کاشانی؛

4. التبیان فی تفسیر القرآن، جلد1، محمد بن حسن الطوسی.

ص:138

دور شدن از بهشت و سعادت و گرفتاری در رنج و درد است و آنها که فرمان پروردگار را بدون اعتنا به وسوسه های شیطان ادامه دهند، آسوده از درد و رنج خواهند زیست. (1)

از این آیه تا حدود شصت آیه بعد، موضوع سخن تغییر کرده و خداوند خطاب به یهودیان زمان پیامبر صلی الله علیه و آله نعمت هایی را که به آنها داده، متذکّر شده و از آنها می خواهد که به یاد این نعمت ها بوده و میثاق هایی را که با خدا بسته اند فراموش نکنند. (2)

از آن جایی که داستان نجات بنی اسرائیل از چنگال فرعون و خلافت آنها در زمین و سپس فراموش کردن پیمان الهی و گرفتار شدن آنها در رنج و بدبختی، شباهت زیادی به داستان حضرت آدم علیه السلام دارد، خداوند در آیات مورد بحث و آیات بعد، فرازهای مختلفی از زندگی بنی اسرائیل و سرنوشت آنها را بیان می کند. (3)

در این آیه شریف، خداوند متعال برای بنی اسرائیل، سه دستور مهم و اساسی را بیان می کند:

نخست: نعمت هایی را که به شما داده ام، یاد نمایید؛

دوم: به عهد و پیمان من وفا کنید که اگر به عهد و پیمان من عمل نمودید، من نیز به عهد و پیمان شما وفادار خواهم بود؛

سوم: فقط از من بترسید.

جمله «تنها از من بترسید» تأکیدی بر این است که در راه وفای به عهد الهی

ص:140

و اطاعت از فرمان او، از هیچ کس نباید بیم داشت. این انحصار از مقدم شدن کلمه «ایای» بر«فارهبون» فهمیده می شود.

به این نکته باید توجه داشت که یاد نعمت های خداوند، انسان را به معرفت او دعوت می کند و حس شکرگزاری را در انسان برمی انگیزد. سپس توجه به این نکته که این نعمت ها بدون قید و شرط نیستند و در کنار آن خداوند از انسان عهد و پیمانی گرفته و انسان را متوجه تکالیف و مسئولیت هایش می کند و نترسیدن از هیچ کس و هیچ مقامی در راه انجام وظیفه، سبب می شود که انسان همه موانع را در این راه از پیش پای خود برداشته و به عهدهایش وفا کند. (1)

عهد و پیمان هایی که خداوند با بنی اسرائیل بسته است، در سوره بقره, آیات 83 و84 و هم چنین در سوره مائده, آیه 12 مطرح شده اند.

وَ إِذْ أَخَذْنا مِیثاقَ بَنِی إِسْرائِیلَ لا تَعْبُدُونَ إِلاَّ اللّهَ وَ بِالْوالِدَیْنِ إِحْساناً وَ ذِی الْقُرْبی وَ الْیَتامی وَ الْمَساکِینِ وَ قُولُوا لِلنّاسِ حُسْناً وَ أَقِیمُوا الصَّلاةَ وَ آتُوا الزَّکاةَ ثُمَّ تَوَلَّیْتُمْ إِلاّ قَلِیلاً مِنْکُمْ وَ أَنْتُمْ مُعْرِضُونَ ؛ (2)

[به یاد آورید] زمانی را که از بنی اسرائیل پیمان گرفتیم که جز خداوند یگانه را پرستش نکنید و به پدر و مادر و نزدیکان و یتیمان و بینوایان نیکی کنید و به مردم نیک بگویید، نماز را برپا دارید و زکات بدهید. سپس [با این که پیمان بسته بودید] همه شما - جز عده کمی - سرپیچی کردید و [از وفای به پیمان خود] روی گردان شدید.

(به یاد آورید) زمانی را که از بنی اسرائیل پیمان گرفتیم که:

ص:141

1. جز خداوند یگانه را پرستش نکنید؛

2. نسبت به پدر و مادر نیکی کنید؛

3. نسبت به یتیمان نیکی کنید؛

4. نسبت به بینوایان نیکی کنید؛

5. به مردم سخن نیک بگویید؛

6. نماز را بر پا دارید؛

7. زکات بدهید.

وَ إِذْ أَخَذْنا مِیثاقَکُمْ لا تَسْفِکُونَ دِماءَکُمْ وَ لا تُخْرِجُونَ أَنْفُسَکُمْ مِنْ دِیارِکُمْ ثُمَّ أَقْرَرْتُمْ وَ أَنْتُمْ تَشْهَدُونَ . (1)

و هنگامی را که از شما پیمان گرفتیم که خون یکدیگر را نریزید و یکدیگر را از سرزمین خود، بیرون نکنید. سپس شما اقرار کردید [و بر این پیمان] گواه بودید.

8. خون یکدیگر را نریزید؛

9. یکدیگر را از سرزمین خود بیرون نکنید و شما اقرار کردید [و بر این پیمان] گواه بودید:

وَ لَقَدْ أَخَذَ اللّهُ مِیثاقَ بَنِی إِسْرائِیلَ وَ بَعَثْنا مِنْهُمُ اثْنَیْ عَشَرَ نَقِیباً وَ قالَ اللّهُ إِنِّی مَعَکُمْ لَئِنْ أَقَمْتُمُ الصَّلاةَ وَ آتَیْتُمُ الزَّکاةَ وَ آمَنْتُمْ بِرُسُلِی وَ عَزَّرْتُمُوهُمْ وَ أَقْرَضْتُمُ اللّهَ قَرْضاً حَسَناً لَأُکَفِّرَنَّ عَنْکُمْ سَیِّئاتِکُمْ وَ لَأُدْخِلَنَّکُمْ جَنّاتٍ تَجْرِی مِنْ تَحْتِهَا الْأَنْهارُ فَمَنْ کَفَرَ بَعْدَ ذلِکَ مِنْکُمْ فَقَدْ ضَلَّ سَواءَ السَّبِیلِ . (2)

خدا از بنی اسرائیل پیمان گرفت. و از آنها، دوازده نقیب [سرپرست] برانگیختیم. و خداوند [به آنها] گفت: «من با شما هستم! اگر نماز را برپا دارید و

ص:142

زکات را بپردازید و به رسولان من ایمان بیاورید و آنها را یاری کنید و به خدا قرض الحسنه بدهید [در راه او، به نیازمندان کمک کنید]، گناهان شما را می پوشانم [می بخشم] و شما را در باغ هایی از بهشت که نهرها از زیر درختانش جاری است، وارد می کنم. اما هرکس از شما بعد از این کافر شود، از راه راست منحرف گردیده است.

10. به رسولان من ایمان بیاورید؛

11. رسولان مرا یاری دهید؛

12. به خدا قرض الحسنه بدهید.

چرا به یهودیان «بنی اسرائیل» می گویند؟

«اسرائیل» یکی از نام های یعقوب علیه السلام (پدر یوسف علیه السلام ) است. درباره نام گذاری یعقوب علیه السلام به این نام، مورخان غیر مسلمان مطالبی گفته اند که با خرافات آمیخته است، (1) ولی مرحوم طبرسی در مجمع البیان, در این باره می گوید:

اسرائیل همان یعقوب علیه السلام فرزند اسحاق علیه السلام پسر ابراهیم علیه السلام است و «إسر» به معنای «عبد» و «ئیل» به معنای «الله» است و این کلمه مجموعاً معنای «عبدالله» را می دهد. (2)

پیام های آیه

1. قوم بنی اسرائیل موظف به پیروی از قرآن و پیامبر صلی الله علیه و آله بودند؛ (3)

ص:143

2. باید یاد نعمت های الهی باشیم؛

3. خداوند با انسان عهد و پیمان بسته است؛

4. وفا به عهد و پیمان الهی واجب است؛ (1)

5. وفای خداوند به عهد خویش، مشروط به پای بندی انسان به عهد الهی است؛

6. در اجرای فرمان الهی، فقط باید از خداوند هراس داشت.

* * *

41. وَ آمِنُوا بِما أَنْزَلْتُ مُصَدِّقاً لِما مَعَکُمْ وَ لا تَکُونُوا أَوَّلَ کافِرٍ بِهِ وَ لا تَشْتَرُوا بِآیاتِی ثَمَناً قَلِیلاً وَ إِیّایَ فَاتَّقُونِ .

و به آن چه نازل کرده ام (قرآن) ایمان بیاورید که نشانه های آن با آن چه در کتاب های شما است کاملاً مطابقت دارد و نخستین کافر به آن نباشید و آیات مرا به بهای ناچیزی نفروشید [به خاطر درآمدی مختصر، نشانه های قرآن و پیامبر اسلام را که در کتب شما موجود است پنهان نکنید] و تنها از من [ومخالفت دستور من] بترسید [نه از مردم].

شأن نزول

درباره این آیه شریفه مفسران شأن نزولی را نقل کرده اند که: علمای یهود از قبیل کعب ابن اشرف و...، در هر سال مجالس مهمانی با شکوهی را برگزار می کردند و اگر اوصاف پیامبر صلی الله علیه و آله را - که در «تورات» آمده بود - برای مردم یهود می گفتند، دیگر این مجالس را از دست می دادند؛ لذا برای این که این منافع مادی را از دست ندهند، اوصاف پیامبر صلی الله علیه و آله را که در تورات آمده بود، کتمان می کردند.

ص:144

به خاطر این کار, آیه شریفه نازل شد و فرمود: «ای علمای یهود! اوصاف پیامبر صلی الله علیه و آله را به بهایی ناچیز نفروشید و آنها را برای مردم بیان کنید». (1)

چهار دستور دیگر به بنی اسرائیل

در این آیه شریفه نیز خداوند دستوراتی را به قوم بنی اسرائیل و علمای آنها داده است که عبارتند از:

چهارم: به قرآن که مصدّق تورات است، ایمان بیاورید؛

پنجم: در ردیف اول کافران قرار نگیرید:

اگر مشرکان و بت پرستان کافر شوند، زیاد عجیب نیست، ولی انکار و کفر شما عجیب است؛ زیرا شما هم از مشرکان با اطلاع تر بوده و هم اهل کتاب هستید و در کتاب های آسمانی شما درباره ظهور پیامبر صلی الله علیه و آله بشارت هایی داده شده است؛

ششم: آیات (نشانه های) مرا به بهایی ناچیز نفروشید؛

هفتم: فقط از من بترسید و جانب تقوا را رعایت نمایید.

یهودیان، آیات خدا را به بهای اندکی می فروختند و به جهت این منافع اندک همه چیز را به فراموشی می سپردند. کسانی هم که تا آن روز از منتظران قیام پیامبر صلی الله علیه و آله بودند، هنگامی که منافع خود را در خطر دیدند، این بشارت ها را انکار کرده و آیات تورات را تحریف نمودند؛ زیرا در صورت آشنایی مردم با حقیقت، ریاست آنها از بین می رفت.

پیام های آیه

1. خداوند بنی اسرائیل را دعوت به تصدیق قرآن نموده است؛

ص:145

2. نازل کننده قرآن، خداوند است؛ (1)

3. قرآن، مصدّق تورات و کتاب های آسمانی گذشته است؛

4. بنی اسرائیل در کفر ورزیدن به قرآن از دیگران پیش تاز بوده اند؛

5. انکار و کفر به قرآن از سوی یهودیان، به خاطر رسیدن به متاع دنیا بوده است؛

6. دنیا و مادیّات در مقابل حق، قلیل و ناچیز می باشند؛

7. فقط باید از خدا ترسید و تقوای او را رعایت کرد.

* * *

42. وَ لا تَلْبِسُوا الْحَقَّ بِالْباطِلِ وَ تَکْتُمُوا الْحَقَّ وَ أَنْتُمْ تَعْلَمُونَ .

و حق را با باطل نیامیزید و حقیقت را با آن که می دانید کتمان نکنید.

دو دستور دیگر

در ادامه دستوراتی که خداوند به قوم بنی اسرائیل (به خصوص علما و دانشمندان) داده بود، در این آیه شریفه نیز دستورات دیگری را خطاب به آنها بیان می فرماید:

هشتم: حق را با باطل نپوشانید؛

قوم بنی اسرائیل حق را به وسیله باطل می پوشاندند تا مبادا منافع خود را از دست بدهند؛ لذا قرآن خطاب به آنان کرده و آنها را از این کار منع می نماید.

نهم: حق را کتمان نکنید؛ قرآن می فرماید: حق را باید برای مردم بیان کنید، اگر چه گفتن حق به ضرر و زیان شما باشد. و این کتمان حق، زمانی بدتر است که انسان حقیقت را نیز بداند؛ لذا خداوند در پایان آیه می فرماید: شما واقعیت را می دانید، ولی آن را کتمان می نمایید؛ یعنی قوم بنی اسرائیل در حالی که حق را می دانستند آن را کتمان می کردند.

ص:146

پیام های آیه

1. نباید چهره حق را تغییر داد و آن را با یکدیگر مخلوط نمود؛ (1)

2. کتمان کردن حق, ممنوع است؛ (2)

3. یهودیان افرادی هستند که واقعیت را کتمان می کنند؛

4. کتاب های آسمانی گذشته، در بر دارنده بشارت به حقانیت قرآن بوده است؛

5. برای بیدار کردن مردم، از وجدان آنها استفاده کنید.

چکیده

1. در جهان همیشه دو نیروی مختلف (حق و باطل) در برابر هم قرار دارند؛ کسی که تابع شیطان شود سرانجامش گرفتاری در رنج و درد است و آنها که مطیع فرمان پروردگار باشند، آسوده از درد و رنج خواهند زیست.

2. از آن جا که داستان نجات بنی اسرائیل و خلافت آنها در زمین و سپس فراموش کردن پیمان الهی و گرفتار شدن آنها، شباهت زیادی به داستان حضرت آدم علیه السلام دارد، خداوند فرازهای مختلفی از زندگی بنی اسرائیل و سرنوشت آنها را برای ما بیان می کند.

3. یاد نعمت های خداوند انسان را به معرفت او دعوت کرده و حس شکرگزاری را در انسان برمی انگیزد. سپس با توجه دادن به این نکته که نعمت ها بدون قید و شرط نیستند، انسان را به تکالیف و مسئولیت هایش هدایت می کند؛ لازمه انجام صحیح این وظایف، نترس بودن است که سبب می شود انسان همه موانع را در این راه از پیش پای خود برداشته و به عهدهای خود وفا نماید.

ص:147

4. «اسرائیل» یکی از نام های حضرت یعقوب علیه السلام پدر حضرت یوسف علیه السلام است و حضرت یعقوب علیه السلام نیز فرزند حضرت اسحاق علیه السلام پسر حضرت ابراهیم علیه السلام است. «إسر» به معنای «عبد» و «ئیل» به معنای «الله» است و این کلمه در مجموع به معنای «عبدالله» است.

5. انکار و کفر یهودیان عجیب است؛ زیرا اینها هم از مشرکان بااطلاع تر بوده و هم اهل کتاب هستند و در کتاب های آسمانی آنان درباره ظهور پیامبر صلی الله علیه و آله بشارت هایی وجود داشت.

6. یهودیان آیات خدا را به بهای اندکی می فروختند و به جهت این منافع اندک، همه چیز را به فراموشی می سپردند. کسانی هم که منتظران قیام پیامبر صلی الله علیه و آله بودند، هنگامی که منافع خود را در خطر دیدند، این بشارت ها را انکار و «تورات» را تحریف نمودند؛ زیرا در صورت آشنایی مردم با حقیقت، ریاست آنها از بین می رفت.

ص:148

پرسش ها و تمرین ها

1. ارتباط داستان حضرت آدم علیه السلام را با داستان بنی اسرائیل توضیح دهید.

2. چند نمونه از پیمان هایی خداوند با بنی اسرائیل را با توجه به آیات آن توضیح دهید.

3. چرا «یهودیان» صفات پیامبر صلی الله علیه و آله را - که در «تورات» آمده بود - کتمان می کردند؟

4. چرا به یهودیان «بنی اسرائیل» گفته می شود؟

منابع بیشتر جهت تحقیق و پژوهش

1. تفسیر صافی، جلد 1، فیض کاشانی؛

2. تفسیر نورالثقلین، علی بن جمعة الحویزی؛

3. المیزان فی تفسیر القرآن، محمد حسین الطباطبایی؛

4. البرهان فی تفسیر القرآن، سید هاشم البحرانی.

ص:149

توجه قلبی و تأثیر نماز در روح و قلب انسان است. (1)

یازدهم: زکات را پرداخت کنید: یعنی با مردم و جامعه خود ارتباط داشته باشید، فقیران و مساکین را فراموش نکنید و آنها را یاری نمایید؛ پرداخت زکات نوعی ارتباط با بینوایان و پیوند فرد با جامعه انسانی است که این امر باعث آبادانی شهرها و رفع فقر از جامعه انسانی خواهد شد.

دوازدهم: همراه با راکعان رکوع کنید؛

در این جا ممکن است سؤالی به ذهن انسان بیاید و آن این که نماز خود دارای رکوع است، پس چرا امر به رکوع را در ذیل آیه آورده است؟ تعبیر یاد شده شاید اشاره به این نکته باشد که نماز یهودیان رکوع نداشته و نمازِ مسلمانان است که یکی از ارکانِ آن رکوع است. به همین دلیل آنها را به نمازی مانند نماز مسلمانان دعوت کرده است. (2)

پیام های آیه

1. بنی اسرائیل نیز مکلّف به برپایی نماز بوده اند؛

2. نماز را باید زنده نگاه داریم؛

3. لازم است نماز به صورت دسته جمعی و جماعت خوانده شود؛

4. هم خود و هم دیگران را به نماز وادار کنیم؛

5. با مردم باید ارتباط داشته باشیم و به فقرا و مستمندان رسیدگی کنیم؛

6. اقامه نماز باید همراه با دیگران صورت گیرد. (3)

* * *

ص:151

44. أَ تَأْمُرُونَ النّاسَ بِالْبِرِّ وَ تَنْسَوْنَ أَنْفُسَکُمْ وَ أَنْتُمْ تَتْلُونَ الْکِتابَ أَ فَلا تَعْقِلُونَ .

آیا مردم را به نیکی [و ایمان به پیامبری که صفات او آشکار در تورات آمده] دعوت می کنید؟ اما خودتان را فراموش می نمایید؟ با این که شما خودتان کتاب [آسمانی] را می خوانید، آیا هیچ فکر نمی کنید؟

«کونوا دعاة النّاس بغیر السنتکم ؛ مردم را با عمل خود به نیکی ها دعوت کنید، نه با زبان خود». (1)

سعدیا گر چه سخن گو و مصالح دانی ز عمل کار برآید به سخن دانی نیست

تأثیر عمیق «دعوت عملی» از آن جهت است که وقتی شنونده بداند که گوینده از دل سخن می گوید و به گفته خود ایمان دارد، گوش جان خود را به روی سخنان او می گشاید و آن گاه که سخن از دل برآید بر دل هم خواهد نشست. (2)

بزرگی سراسر به گفتار نیست دو صد گفته، چون نیم کردار نیست

در روایت آمده است: یکی از کسانی که در روز قیامت عذابش از همه شدیدتر است کسی است که به عدالت سخن گوید، ولی خود به غیر آن عمل کند. (3)

نکته مهم این که، اگر چه این آیه در مورد یهودیان و علمای آنها نازل شده است، اما مفهوم آیه عام است و شامل همه علما (حتی علمای اسلام) می شود.

عالمی را که گفتار باشد و بس هر چه گوید نگیرد اندر کس

عالم آنکس بود که بد نکند نه بگوید به خلق و خود نکند

پیام های آیه

1. مسئولیت عالم بیشتر است؛

2. انسان نباید خودش را فراموش کند؛

3. خواندن و تلاوت کتاب آسمانی به تنهایی کافی نیست، بلکه مهم عمل به آن است؛

4. عمل نکردن به محتوای کتاب آسمانی (دستورات الهی) از نشانه های بی خردی است.

* * *

ص:153

45. وَ اسْتَعِینُوا بِالصَّبْرِ وَ الصَّلاةِ وَ إِنَّها لَکَبِیرَةٌ إِلاّ عَلَی الْخاشِعِینَ .

از صبر و نماز یاری جویید [و با استقامت و کنترل هوس های درونی و توجه به پروردگار نیرو بگیرید] و این کار جز برای خاشعان، گَران است.

هنگامی که با غمی از غم های دنیا روبه رو می شوید، وضو گرفته، به مسجدبروید و نماز بخوانید و دعا کنید؛ زیرا خداوند دستور داده است: وَ اسْتَعِینُوا بِالصَّبْرِ وَ الصَّلاةِ . (1)

در احادیث اسلامی نیز می خوانیم:

کان علی علیه السلام

إذا أهاله أمر فزع، قام إلی الصلاة، ثم تلی هذه الآیة: وَ اسْتَعِینُوا بِالصَّبْرِ وَ الصَّلاةِ .. (2)

این دستور، موضوعی شگفت نیست؛ زیرا انسان هنگام مقابله با حوادث سخت، نیاز به تکیه گاهی دارد که نامحدود و بی انتها باشد. نماز او را با چنین مبدئی پیوند می دهد که با اتکای به آن می تواند روحیه ای مطمئن و آرام داشته و مشکلات را در هم بشکند.

در پایان آیه خداوند می فرماید: نماز فقط برخاشعان سنگین نیست، ولی کسانی که خشوع ندارند و وجودشان را کِبر و غرور گرفته است، نماز خواندن برای آنها مشکل و سخت است.

پیام های آیه

1. در مشکلات باید از صبر (روزه) و نماز کمک بگیریم؛

2. نماز و روزه در موفقیت انسان بسیار موثّر است؛

3. سنگین بودن نماز برای انسان دلیل بر کبر و غرور انسان است. (3)

* * *

ص:155

46. الَّذِینَ یَظُنُّونَ أَنَّهُمْ مُلاقُوا رَبِّهِمْ وَ أَنَّهُمْ إِلَیْهِ راجِعُونَ .

آنها که ایمان دارند خدای خود را ملاقات می کنند و به سوی او باز می گردند.

دل ها با حقیقت ایمان، او را درک می کنند». (1)

2. خاشعان کسانی هستند که یقین دارند به سوی او برمی گردند و زندگی آنها در دنیا به صورت موقّت است. در ذیل آیه، خداوند متعال پایان زندگی انسان را به سوی خودش دانسته است.

پیام های آیه

1. اعتقاد به روز قیامت (و حتّی ظنّ به روز قیامت) باعث خشوع انسان می شود؛

2. انسان در روز قیامت با جزا، پاداش و نعمت های الهی یا با خود خدا (به معنای خودش) ملاقات می کند؛

3. بازگشت همه انسان ها به سوی خداوند است.

چکیده

1. مراد از إقامه نماز این است که آن را با آداب و شرایط خاص خود به جای آورند و نماز را در جامعه، زنده نگاه دارند و خود و دیگران را به اقامه نماز فرابخوانند.

2. پرداخت زکات نوعی ارتباط با بینوایان و پیوند فرد با جامعه انسانی است؛ این امر باعث آبادانی شهرها و رفع فقر از جامعه انسانی خواهد شد.

3. برنامه اساسی علما و دعوت کنندگان به سوی حق, تبلیغ با عمل است؛ همان گونه که امام صادق علیه السلام فرمودند: «مردم را با عمل خود به نیکی ها دعوت کنید، نه با زبان خود».

4. قرآن برای این که انسان بتواند بر امیال و خواسته های نفسانی خود پیروز شود، می فرماید: «برای پیروزی بر مشکلات، از نماز و صبر کمک بگیرید تا بتوانید بر هواهای نفسانی خود غلبه کنید».

ص:157

5. در برخی روایات نقل شده است که امام صادق علیه السلام فرمودند: «زمانی که پیامبر صلی الله علیه و آله و علی علیه السلام با مشکلی مواجه می شدند از نماز و روزه کمک می گرفتند و سپس این آیه را تلاوت نمودند».

6. مراد از «لقاءالله» حضور در صحنه قیامت و مشاهده آثار و جزا و پاداش و نعمت های الهی است؛ یا مقصود, شهود باطنی و قلبی می باشد؛ یعنی با چشم دل و حقیقی خدا را دیدن؛ همان گونه که از علی علیه السلام روایت شده که آن حضرت فرمودند: «چیزی که نمی بینم پرستش نمی کنم.» سپس فرمود: «چشم های ظاهری او را مشاهده نمی کنند، ولی دل ها با حقیقت ایمان, او را درک می کنند».

ص:158

پرسش ها و تمرین ها

1. با این که در صدر آیه وَ أَقِیمُوا الصَّلاةَ وَ آتُوا الزَّکاةَ وَ ارْکَعُوا مَعَ الرّاکِعِینَ امر به نماز شده است و نماز خود دارای رکوع است، چرا در ذیل آیه امر به رکوع گردیده است؟

2. دعوت عملی چه تأثیری در دیگران دارد؟ توضیح دهید.

3. خاشعان چه کسانی هستند و چه اوصافی دارند؟

4. از آیه شریفه الَّذِینَ یَظُنُّونَ أَنَّهُمْ مُلاقُوا رَبِّهِمْ وَ أَنَّهُمْ إِلَیْهِ راجِعُونَ چه نکاتی استفاده می شود؟

منابع بیشتر جهت تحقیق و پژوهش

1. شأن نزول آیات، محمد جعفر اسلامی؛

2. اسباب النزول، واحدی نیشابوری؛

3. المفردات فی غریب القرآن، راغب اصفهانی؛

4. مجمع البحرین، فخرالدین طریحی؛

5. مصباح المنیر، احمد بن محمد فیّومی.

ص:159

پیامبر اسلام صلی الله علیه و آله فرمودند: حضرت مریم علیها السلام بهترین زنان عالم در زمان خود بوده است، اما حضرت زهرا علیها السلام سیده زنان عالم تا روز قیامت است.

پیام های آیه

1. بنی اسرائیل نیز مخاطب قرآن و موظف به پیروی از آن هستند؛ (1)

2. به یاد نعمت های الهی باشیم؛ (2)

3. فضیلت دادن امت به دست خداست؛ (3)

4. نعمت ها از طرف خداوند است.

* * *

48. وَ اتَّقُوا یَوْماً لا تَجْزِی نَفْسٌ عَنْ نَفْسٍ شَیْئاً وَ لا یُقْبَلُ مِنْها شَفاعَةٌ وَ لا یُؤْخَذُ مِنْها عَدْلٌ وَ لا هُمْ یُنْصَرُونَ .

و از آن روز بترسید که کسی جای دیگری مجازات نمی شود و نه شفاعت پذیرفته می شود و نه غرامت و بدل قبول خواهد شد و نه یاری می شوند.

2. شفاعتی پذیرفته نمی شود؛

3. غرامت و بدل قبول نمی شود؛

4. هیچ کس یاری نمی شود.

این آیه، خط بطلانی بر خیال های باطل یهود می کشد؛ زیرا آنها معتقد بودند که چون نیاکان و اجدادشان از پیامبران خدا بودند، آنها را شفاعت می کنند یا می توانند برای گناهان خود فدیه یا بَدَل تهیه نمایند؛ همان گونه که در این جهان متوسّل به رشوه می شدند. (1)

شفاعت در واقع یک مکتب عالی و تربیتی و نیز وسیله اصلاح افراد گناه کار است. این نوع از شفاعت، در عالم تکوین نیز وجود دارد؛ بدین معنا که نیروهای قوی تر جهان به نیروهای ضعیف تر ضمیمه شده و آنها را در مسیر هدف های سازنده به پیش می برند. آفتاب می تابد و باران می بارد و بذرها را در دل زمین آماده می سازد تا استعدادهای درونی خود را به کار گیرند و بذر از دل خاک سر برآورد و... . (1)

تمام ایرادهایی که به مسئله شفاعت شده است، مربوط به معنای نخست می باشد.

«شفاعت» از جمله مسائل مهم این آیه شریفه است که مورد بحث قرار گرفته و عده ای از مسلمانان منکر آن شده و عده ای نیز آن را پذیرفته اند. ظاهر آیه این است که شفاعتی در روز قیامت وجود ندارد؛ اما از آیات دیگر مانند, آیة الکرسی و... می توان دریافت که در روز قیامت، شفاعت وجود دارد. از جمع بین آیات شفاعت این نکته به دست می آید که در روز رستاخیز هیچ کس حق شفاعت ندارد، مگر آن که خداوند - تبارک و تعالی - اجازه داده باشد. پس این آیه شریف، شفاعت را به طور مطلق نفی نمی کند، بلکه شفاعت بدون اذن خدا را نفی می کند. (2)

پیام های آیه

1. روز قیامت، روز تنهایی و بی یاوری است؛ (3)

2. در روز قیامت، کسی عذاب دیگری را به عهده نمی گیرد؛

3. در روز قیامت، منکران قرآن و کافران هیچ راه نجاتی ندارند؛

ص:164

4. در روز قیامت، هیچ کس دیگری را یاری نخواهد کرد؛

5. گناه کردن به خیال پذیرش شفاعت یا... از خیال های باطل است؛ (1)

6. در برابر خرافات و اوهام باید ایستادگی کرد؛ (2)

7. در مورد رستاخیز، امیدهای واهی را کنار بگذارید و به افراد و اموال خود دل نبندید؛ (3)

8. روز قیامت دارای ویژگی های خاصی است و با دنیا قابل مقایسه نیست.

* * *

49. وَ إِذْ نَجَّیْناکُمْ مِنْ آلِ فِرْعَوْنَ یَسُومُونَکُمْ سُوءَ الْعَذابِ یُذَبِّحُونَ أَبْناءَکُمْ وَ یَسْتَحْیُونَ نِساءَکُمْ وَ فِی ذلِکُمْ بَلاءٌ مِنْ رَبِّکُمْ عَظِیمٌ .

و [نیز به خاطر بیاورید] آن زمان که شما را از چنگال فرعونیان رهایی بخشیدیم که همواره شما را به شدیدترین وجهی آزار می دادند؛ پسران شما را سر می بریدند و زنان شما را [برای کنیزی] زنده نگه می داشتند و در این، آزمایش سختی از سوی پروردگار برای شما بود.

بنی اسرائیل در مصر، قومی بیگانه بودند و پس از آمدن حضرت یوسف علیه السلام به مصر، به وجود آمده بودند؛ [لذا قبطی ها که ساکنان اصلی مصر بودند همیشه به آنها با دیده حقارت نگریسته و از آنها بیگاری می کشیدند و کارهای سخت را به دوش آنها می انداختند. چون قوم بنی اسرائیل خود را نژاد برتر می دانست، فرعون از قدرت گرفتن آنها در هراس بود و لذا برای از بین بردن آنها و نابودی نسل آنها دستور داده بود تمام نوزادهای بنی اسرائیل تحت کنترل شدید باشند و پسران آنها را می کشت و دختران آنها را باقی می گذاشت تا به عنوان خدمت کار برای قبطیان کار کنند]. (1)

در آیات قبل، خداوند خطاب به بنی اسرائیل فرمود: «نعمت های مرا به یاد آورید». در این آیه شریفه و آیات بعد، خداوند متعال نعمت هایی را که در اختیار قوم بنی اسرائیل قرار داده، برای آنها بازگو نموده و می فرماید: «به یاد آورید آن زمانی که شما را از دست فرعونیان نجات دادم؛ کسانی که شما را مورد بدترین شکنجه ها قرار می دادند, فرزندان پسر شما را ذبح می کردند، ولی دختران و زنان شما را باقی می گذاشتند و این آزمایشی بزرگ از سوی پروردگارتان بود».

آنها با چشم خود می دیدند که پسران بی گناهشان را سربریده و دختران را به کنیزی می برند و خود نیز تحت شکنجه بودند؛ چنان که در سوره ابراهیم به آن اشاره شده است:

وَ إِذْ قالَ مُوسی لِقَوْمِهِ اذْکُرُوا نِعْمَةَ اللّهِ عَلَیْکُمْ إِذْ أَنْجاکُمْ مِنْ آلِ فِرْعَوْنَ یَسُومُونَکُمْ سُوءَ الْعَذابِ وَ یُذَبِّحُونَ أَبْناءَکُمْ وَ یَسْتَحْیُونَ نِساءَکُمْ وَ فِی ذلِکُمْ بَلاءٌ مِنْ رَبِّکُمْ عَظِیمٌ . (2)

ص:166

و [به خاطر بیاور] هنگامی را که موسی به قومش گفت: «نعمت خدا را بر خود به یاد داشته باشید، زمانی که شما را از [چنگال] آل فرعون رهایی بخشید! همان ها که شما را به بدترین وجهی عذاب می کردند: پسرانتان را سر می بریدند و زنانتان را [برای خدمت کاری] زنده می گذاشتند و در این، آزمایش بزرگی از سوی پروردگارتان برای شما بود!

در مورد واژه «بَلاءٌ» مفسّران احتمالات دیگری نیز بیان کرده اند:

1. مراد از «بَلاءٌ»، مجازات است؛ زیرا بنی اسرائیل نعمت فراوانی داشتند، ولی کفران نعمت کرده و خداوند آنها را مجازات نمود؛

2. مراد از کلمه «بَلاءٌ»، نعمت است؛ زیرا نجات از دست فرعون، نعمتی بزرگ محسوب می شود.

پیام های آیه

1. قوم بنی اسرائیل همیشه در چنگال فرعون گرفتار بودند؛ (1)

2. نجات به دست خدا است؛ نَجَّیْناکُمْ ؛

3. خداوند با ارسال پیامبران، انسان ها را از دست طاغوت نجات می دهد؛

4. بیان سختی های گذشته، نعمت آزادی را بیشتر روشن می کند؛

5. گاهی سختی ها و مشکلات نوعی آزمایش هستند (در صورتی که «بلاء» به معنای آزمایش باشد)؛

6. معمولاً دشمنان برای به ذلّت کشیدن جامعه، نیروهای کارآمد را حذف می کنند.

ص:167

* * *

50. وَ إِذْ فَرَقْنا بِکُمُ الْبَحْرَ فَأَنْجَیْناکُمْ وَ أَغْرَقْنا آلَ فِرْعَوْنَ وَ أَنْتُمْ تَنْظُرُونَ .

و [به خاطر آورید] هنگامی که دریا را برای شما شکافتیم و شما را نجات دادیم و فرعونیان را غرق ساختیم و شما تماشا می کردید.

پیام های آیه

1. خداوند، حاکم بر عوامل طبیعی است؛ (1)

2. پایان شب سیه سفید است؛ (خداوند دریا را برای بنی اسرائیل شکافت و سرانجام پس از مشکلات فراوان، آنها را نجات داد)؛

3. نجات مسلمانان و هلاکت دشمنان به دست خداست؛ (2)

4. انتقام از ستمگر در حضور ستمدیده أمری مطلوب و شایسته است.

چکیده

1. یادآوری نعمت های الهی باعث می شود که انسان شکر آن نعمت ها را انجام دهد و کفران نعمت نکند.

2. از دیدگاه قرآن، ملت اسلام بهترین امت ها بوده و قوم بنی اسرائیل در زمان خودشان قوم برتر بوده اند، نه این که آنان بر تمام اقوام، حتی مسلمان ها برتری داشته باشند.

3. یهودیان معتقد بودند که چون نیاکان و اجدادشان از پیامبران خدا بودند، آنها را شفاعت کرده یا می توانند برای گناهان خود فدیه و یا بَدَل تهیه نمایند، همان گونه که در این جهان متوسّل به رشوه می شدند. قرآن این مسئله را به شدّت ردّ می کند.

4. منظور از «شفاعت» به معنای صحیح این است که شخص موجباتی را فراهم کند که از یک وضعیت نامطلوب بیرون آمده و به وسیله ارتباط با «شفیع»، خود را در وضع مطلوب قرار دهد تا شایسته بخشودگی شود. ایمان به این نوع از شفاعت,

ص:169

در واقع یک مکتب عالی و تربیتی و وسیله اصلاح افراد گناه کار است.

5. در روایات آمده است: زمانی که حضرت موسی علیه السلام با قوم خود به دریای نیل رسیدند خداوند دریا را برای آنها شکافت و آنها به راحتی از رود نیل گذشتند؛ اما زمانی که فرعون و لشکریانش در رود نیل قرار گرفتند، خداوند دریا را به یکدیگر پیوند داد و فرعون و لشکریانش را غرق نمود و قوم بنی اسرائیل را از دست آنها نجات داد؛ درحالی که قوم بنی اسرائیل غرق شدن فرعون را با چشم خود می دیدند.

ص:170

پرسش ها و تمرین ها

1. منظور از برتری دادن قوم بنی اسرائیل بر دیگران چیست؟ آیا این همان ادعایی نیست که امروزه یهودیان مطرح می کنند؟ توضیح دهید.

2. چند ویژگی از ویژگی های روز قیامت که در آیه 48 به آن اشاره شده است را بنویسید.

3. «شفاعت» را در لغت و اصطلاح معنا نمایید.

4. بعضی از آیات منکر شفاعت و بعضی دیگر آن را اثبات می نماید؛ راه جمع بین این دو دسته آیات چگونه است؟

منابع بیشتر جهت تحقیق و پژوهش

1. بحارالانوار، جلدهای7 و 29، محمدباقر مجلسی رحمه الله ؛

2. التحقیق - فی کلمات القرآن الکریم، سید حسن المصطفوی؛

3. المیزان فی تفسیر القرآن، محمد حسین الطباطبایی؛

4. پیام قرآن، ناصر مکارم شیرازی؛

5. منشور جاوید، جعفر سبحانی.

ص:171

فَأَخْرَجَ لَهُمْ عِجْلاً جَسَداً لَهُ خُوارٌ فَقالُوا هذا إِلهُکُمْ وَ إِلهُ مُوسی فَنَسِیَ ؛ (1)

و برای آنان مجسّمه گوساله ای که صدایی همچون صدای گوساله [واقعی] داشت پدید آورد و [به یکدیگر] گفتند: «این خدای شما و خدای موسی است!» و او فراموش کرد [پیمانی را که با خدا بسته بود]!

بدین ترتیب، قوم بنی اسرائیل از اصل توحید منحرف شده و به شرک و گوساله پرستی روی آوردند.

البته در ابتدا موسی علیه السلام مأمور گردید برای گرفتن الواح (تورات) سی شب در کوه طور به مناجات بپردازد، ولی خداوند برای آزمایش مردم، ده شب به شب های گذشته اضافه فرمود.

وَ واعَدْنا مُوسی ثَلاثِینَ لَیْلَةً وَ أَتْمَمْناها بِعَشْرٍ فَتَمَّ مِیقاتُ رَبِّهِ أَرْبَعِینَ لَیْلَةً وَ قالَ مُوسی لِأَخِیهِ هارُونَ اخْلُفْنِی فِی قَوْمِی وَ أَصْلِحْ وَ لا تَتَّبِعْ سَبِیلَ الْمُفْسِدِینَ . (2)

و ما با موسی، سی شب وعده گذاشتیم، سپس آن را با ده شب [دیگر] تکمیل نمودیم؛ به این ترتیب، میعاد پروردگارش [با او]، چهل شب تمام شد. و موسی به برادرش هارون گفت: «جانشین من در میان قومم باش. و [آنها] را اصلاح کن! و از روش مفسدان، پیروی نکن!

اکثریت بنی اسرائیل به سامری پیوستند و هارون علیه السلام هر چه سعی کرد آنها را از این انحراف بزرگ بازگرداند، موفق نشد و کار به جایی رسید که حتّی خواستند خود هارون را بکشند. (3)

وقتی حضرت موسی علیه السلام برگشت، دید قوم او گوساله پرست شده اند؛ او بسیار

ص:173

ناراحت شد و از برادرش هارون علیه السلام سؤال کرد: این چه وضعی است؟ حضرت هارون علیه السلام جواب داد: «من به آنها گفتم، ولی گوش ندادند و حتی مرا تهدید به قتل کرده و به راه خود ادامه دادند».

از آنجایی که پرستش غیرخدا شرک است، خداوند در پایان آیه، گوساله پرستی را نوعی ظلم دانسته و به بنی اسرائیل خطاب می فرماید: «شما با این کار به خود ظلم کردید».

پیام های آیه

1. مناجات با پروردگار در شب، دارای اهمیتی خاص است؛ (1)

2. در زمانی که رهبر نیست، باید مواظب باشیم تا فرصت طلبان سوء استفاده نکنند؛

3. دوری رهبر، زمینه ای برای گمراهی و فساد است؛

4. شرک، نوعی ظلم و ستم به خویشتن است. (2)

* * *

52. ثُمَّ عَفَوْنا عَنْکُمْ مِنْ بَعْدِ ذلِکَ لَعَلَّکُمْ تَشْکُرُونَ .

سپس شما را بعد از آن بخشیدیم، شاید شکر این نعمت را به جا آورید.

است که، خداوند در سوره نساء می فرماید:

إِنَّ اللّهَ لا یَغْفِرُ أَنْ یُشْرَکَ بِهِ وَ یَغْفِرُ ما دُونَ ذلِکَ لِمَنْ یَشاءُ وَ مَنْ یُشْرِکْ بِاللّهِ فَقَدِ افْتَری إِثْماً عَظِیماً . (1)

خداوند [هرگز] شرک را نمی بخشد! و پایین تر از آن را برای هر کس [بخواهد و شایسته بداند] می بخشد. و آن کسی که برای خدا، شریکی قرار دهد، گناه بزرگی مرتکب شده است.

إِنَّ اللّهَ لا یَغْفِرُ أَنْ یُشْرَکَ بِهِ وَ یَغْفِرُ ما دُونَ ذلِکَ لِمَنْ یَشاءُ وَ مَنْ یُشْرِکْ بِاللّهِ فَقَدْ ضَلَّ ضَلالاً بَعِیداً . (2)

خداوند، شرک به او را نمی آمرزد [ولی] کمتر از آن را برای هر کس بخواهد [و شایسته بداند] می آمرزد. و هر کس برای خدا همتایی قرار دهد، در گمراهی دوری افتاده است.

از دو آیه مذکور استفاده می شود که شرک قابل بخشش نیست؛ پس چگونه قوم بنی اسرائیل که راه شرک را در پیش گرفتند مورد عفو و رحمت الهی قرار می گیرند؟

در پاسخ باید گفت: بنی اسرائیل پیش از مرگ، اشتباه خودشان را فهمیدند و توبه کردند؛ خداوند نیز آنها را بخشید. آیاتی هم که می گویند شرک، قابل عفو نیست، در جایی است که انسان توبه نکرده باشد و با همان حالت شرک از دنیا برود.

پیام های آیه

1. خداوند آمرزنده و مهربان است و گناه کاران را در صورت توبه، مورد بخشش خود قرار می دهد؛

ص:175

2. شرک در دنیا قابل جبران است؛

3. بخشش گناه، مقدمه ای برای شکر الهی است؛ (1)

4. باید از خداوند در مقابل بخشیدن گناهان سپاس گزاری کرد.

* * *

53. وَ إِذْ آتَیْنا مُوسَی الْکِتابَ وَ الْفُرْقانَ لَعَلَّکُمْ تَهْتَدُونَ .

و [نیز به خاطر بیاورید] هنگامی را که به موسی کتاب وسیله تشخیص حق از باطل را دادیم تا هدایت شوید.

می توان دریافت که هدف از انزال کتاب های آسمانی و معجزات انبیاء علیهم السلام هدایت بشر است.

پیام های آیه

1. کتاب های آسمانی گذشته نیز از طرف خداوند است؛

2. کتاب های آسمانی، جداکننده حق از باطل اند (در صورتی که فرقان به معنای تورات باشد)؛

3. هدف از انزال کتاب های آسمانی هدایت بشر است؛

4. هدایت باید از طرف خداوند صورت بگیرد.

* * *

54. وَ إِذْ قالَ مُوسی لِقَوْمِهِ یا قَوْمِ إِنَّکُمْ ظَلَمْتُمْ أَنْفُسَکُمْ بِاتِّخاذِکُمُ الْعِجْلَ فَتُوبُوا إِلی بارِئِکُمْ فَاقْتُلُوا أَنْفُسَکُمْ ذلِکُمْ خَیْرٌ لَکُمْ عِنْدَ بارِئِکُمْ فَتابَ عَلَیْکُمْ إِنَّهُ هُوَ التَّوّابُ الرَّحِیمُ .

و [به یاد آورید] زمانی را که موسی به قوم خود گفت: ای قوم! شما با انتخاب گوساله به خود ستم کردید، توبه کنید و به سوی خالق خود بازگردید و خود را به قتل برسانید؛ این کار برای شما در پیش گاه پروردگارتان بهتر است؛» سپس خداوند توبه شما را پذیرفت؛ زیرا او تواب و رحیم است.

آنها را نصیحت و موعظه نمود. بدین ترتیب عده ای از بنی اسرائیل از خواب غفلت بیدار شده و قرار شد توبه نمایند؛ لذا موسی علیه السلام به قوم خود دستور داد در یک شب تاریک، کسانی که گوساله پرستی کرده بودند غسل نموده و کفن پوشیده و شروع به شمشیر زدن مقابل یکدیگر نمایند و این در حقیقت توبه ای بود که می بایست انجام می دادند.

ممکن است سؤال شود: چرا خداوند با آن که مهربان و رحیم است، به قوم بنی اسرائیل دستور فرمود برای توبه کردن یکدیگر را بکشند؟ دقت در عمل بنی اسرائیل، پاسخی کاملاً روشن به این پرسش خواهد بود؛ زیرا انحراف از توحید، گناهی بزرگ است و باید توبه ای که در مقابل آن انجام می شود نیز بزرگ باشد. از طرفی، با این کارِ بنی اسرائیل ممکن بود آیین حضرت موسی علیه السلام به خطر بیفتد؛ لذا باید در مقابل این عمل، قاطعانه ایستاد تا نسل آینده دچار این انحراف بزرگ نگردند. (1)

پیام های آیه

1. شرک و انحراف از توحید، گناهی بزرگ است؛ (2)

2. انبیاء علیهم السلام باید گمراهی و انحراف مردم را به آنها گوشزد کنند؛

3. گناه شرک در صورت توبه در دنیا قابل بخشش است؛

4. حکم مرتد فطری، قتل است؛ (3)

5. مرگ همراه با رحمت الهی، بهتر از زندگی در شرک است؛

ص:178

6. خداوند, توبه پذیر و مهربان است؛

7. اجرای حدود و احکام الهی باید با مهربانی همراه باشد.

چکیده

1. بزرگ ترین انحراف بنی اسرائیل در طول تاریخ این بود که آنها از اصل توحید منحرف و به شرک و گوساله پرستی روی آوردند؛ چراکه شخصی به نام سامری، بنی اسرائیل را به گوساله پرستی دعوت کرد و اکثریت بنی اسرائیل به او پیوستند.

2. از آیات استفاده می شود در صورتی که در دنیا از شرک توبه نکند، قابل بخشش نیست؛ ولی اگر انسان قبل از مرگ به اشتباه خود پی ببرد و توبه کند خداوند او را می بخشد. آیاتی هم که می گویند «شرک قابل عفو نیست» مربوط به جایی است که انسان بدون توبه، با همان حالت شرک از دنیا برود.

3. بعضی گفته اند: «فرقان، اشاره به همان تورات است» که در این صورت معنای آیه چنین می شود: «ما به حضرت موسی علیه السلام کتابی دادیم که فارق بین حق و باطل است». هم چنین ممکن است فرقان اشاره به معجزات نه گانه حضرت موسی علیه السلام باشد که در سوره های مختلف قرآن به آن اشاره شده است.

4. نعمت های الهی منحصر به نعمت های مادی نیستند؛ بلکه نعمت های معنوی، مانند ارسال رسل و انزال کتب را نیز شامل می شود. از ذیل آیه شریفه نیز می توان دریافت که هدف از انزال کتاب های آسمانی و معجزات انبیاء علیهم السلام هدایت بشر است.

5. به دلیل گناه بزرگی که بنی اسرائیل انجام داده بودند، توبه آنها بسیار سخت بود. در روایات آمده است که موسی علیه السلام به کسانی که گوساله پرستی

ص:179

کرده بودند دستور داد غسل کنند و کفن بپوشند و شروع به شمشیر زدن مقابل یکدیگر نمایند. این در حقیقت توبه ای بود که می بایست انجام دهند؛ زیرا انحراف از توحید، گناهی بزرگ است و باید توبه ای که در مقابل آن انجام می شود نیز بزرگ باشد.

ص:180

پرسش ها و تمرین ها

1. چه کسی بنی اسرائیل را پس از رفتن حضرت موسی علیه السلام به کوه طور، به انحراف کشاند؟ چگونه؟ توضیح دهید.

2. در بعضی از آیات آمده است که شرک قابل بخشش نیست؛ پس چگونه خداوند در این آیه بنی اسرائیل را مورد عفو قرار داد؟

3. مراد از «فرقان» چیست؟ توضیح دهید.

4. با این که خداوند رحیم است، چگونه به بنی اسرائیل دستور کشتن یکدیگر را داده است؟

منابع بیشتر جهت تحقیق و پژوهش

1. بحارالانوار، جلدهای 13 و 31 و 37 و 42، محمدباقر مجلسی؛

2. البیان فی تفسیر القرآن، سید ابوالقاسم خویی رحمه الله ؛

3. گناهان کبیره، دستغیب شیرازی؛

4. خداشناسی، محمد تقی مصباح یزدی.

ص:181

موسی علیه السلام را دیده اند تقاضایی نابخردانه است؛ لذا گستاخی آنها موجب عذاب الهی گردید و صاعقه ای از آسمان، آنان را دربرگرفت.

از آیات قرآن چنین استفاده می شود که قوم حضرت موسی علیه السلام دو دسته شدند:

دسته اول: عده ای که همراه حضرت موسی علیه السلام آمدند (هفتاد نفر) تا مناجات موسی علیه السلام را بشنوند:

وَ اخْتارَ مُوسی قَوْمَهُ سَبْعِینَ رَجُلاً لِمِیقاتِنا فَلَمّا أَخَذَتْهُمُ الرَّجْفَةُ قالَ رَبِّ لَوْ شِئْتَ أَهْلَکْتَهُمْ مِنْ قَبْلُ وَ إِیّایَ أَ تُهْلِکُنا بِما فَعَلَ السُّفَهاءُ مِنّا إِنْ هِیَ إِلاّ فِتْنَتُکَ تُضِلُّ بِها مَنْ تَشاءُ وَ تَهْدِی مَنْ تَشاءُ أَنْتَ وَلِیُّنا فَاغْفِرْ لَنا وَ ارْحَمْنا وَ أَنْتَ خَیْرُ الْغافِرِینَ . (1)

موسی از قوم خود، هفتاد تن از مردان را برای میعادگاه ما برگزید و هنگامی که زمین لرزه آنها را فرا گرفت [و هلاک شدند] گفت: «پروردگارا! اگر می خواستی، می توانستی آنها و مرا پیش از این نیز هلاک کنی! آیا ما را به آن چه سفیهانمان انجام داده اند، [مجازات و] هلاک می کنی؟! این، جز آزمایش تو، چیز دیگر نیست که هر کس را بخواهی [و مستحق بدانی]، به وسیله آن گمراه می سازی و هر کس را بخواهی [و شایسته ببینی]، هدایت می کنی! تو ولی مایی؛ پس ما را بیامرز و بر ما رحم کن و تو بهترین آمرزندگانی!»

دسته دوم: عده ای که نزد حضرت هارون علیه السلام در میان قوم خود باقی ماندند.

اما هر دو دسته گمراه شدند؛ زیرا کسانی که همراه حضرت موسی علیه السلام به کوه طور رفته بودند از حضرت موسی علیه السلام خواستند که خدا را به صورت علنی به آنها نشان دهد. در این هنگام عذاب الهی به صورت صاعقه ای با کوه برخورد کرد؛ به طوری که برق خیره کننده و صدای رُعب انگیز و زلزله همراه آن، چنان همگان را در وحشت فرو برد که بی جان روی زمین افتادند.

ص:183

فروغ حُسنِ رویت کی تواند دید هر بیدل دلی چون کوه می خواهد که برتابد تجلّی را

تعداد زیادی از دسته دوم نیز که با حضرت هارون علیه السلام مانده بودند، سراغ گوساله پرستی رفتند و منحرف شدند. پیام های آیه

1. از عاقبت لجاجت و توقعات بی جا باید بترسیم.

2. قوم بنی اسرائیل قومی لج باز بودند که قصد ایمان آوردن به موسی علیه السلام را نداشتند.

3. دیدن خداوند با چشم ظاهری امکان پذیر نیست. (1)

4. برای گروهی منطق و استدلال کافی است، ولی برای عده ای دیگر قهر و عذاب لازم است. (2)

* * *

56. ثُمَّ بَعَثْناکُمْ مِنْ بَعْدِ مَوْتِکُمْ لَعَلَّکُمْ تَشْکُرُونَ .

سپس شما را بعد از مرگتان حیات بخشیدیم، شاید شکر نعمت او را به جای آورید.

و به دنیا برگرداندیم تا شاید روحیه شکرگزاری در آنها زنده شود و شکر خداوند را به جا آورند.

2. فلسفه بعضی از تلخی ها و عذاب های دنیوی، پیدا شدن روحیه شکرگزاری در انسان است.

* * *

57. وَ ظَلَّلْنا عَلَیْکُمُ الْغَمامَ وَ أَنْزَلْنا عَلَیْکُمُ الْمَنَّ وَ السَّلْوی کُلُوا مِنْ طَیِّباتِ ما رَزَقْناکُمْ وَ ما ظَلَمُونا وَ لکِنْ کانُوا أَنْفُسَهُمْ یَظْلِمُونَ .

و ابر را بر شما سایبان ساختیم و با «مَنَّ» [شیره مخصوص و لذیذ درختان] و

« سلْوَی » [مرغان مخصوص، شبیه کبوتر] از شما پذیرایی به عمل آوردیم [و گفتیم] از نعمت های پاکیزه ای که به شما روزی دادیم بخورید. [ولی شما کفران کردید] آنها به ما ستم نکردند، بلکه به خود ستم می نمودند.

بمانند. گروهی از آنها از کار خود سخت پشیمان شدند و به درگاه خدا روی آوردند و خداوند بار دیگر بنی اسرائیل را مشمول نعمت های خود قرار داد. (1)

رهروان این بیابان خشک و سوزان، آن هم برای مدتی طولانی، نیاز به غذای کافی دارند. این مشکل را خداوند برای آنها حل کرد و «منّ» و «سلْوَی» (2) را در اختیار آنان قرار داد، ولی به جای شکرگزاری از این نعمت ها، ناسپاسی کردند. خداوند می فرماید: «آنها به ما ظلم نکردند، بلکه به خودشان ستم کردند».

در معنای «مَنَّ» و

« سلْوَی » (3) مفسران چند احتمال داده اند:

احتمالات مختلف درباره معنای «مَنَّ»:

1. شیره درخت؛

2. مطلق نعمت هایی که به بنی اسرائیل داده شده بود؛

3. نوعی عسل طبیعی بوده است.

احتمالات مختلف درباره معنای

« سلْوَی » :

1. نوعی عسل؛

2. نعمت هایی که باعث آرامش بنی اسرائیل شده است؛

3. نوعی پرنده مخصوص که شبیه کبوتر بوده است. (4)

پیام های آیه

1. خداوند در همه جا می تواند به فریاد انسان برسد؛

ص:187

2. جهان هستی در اختیار خداوند و اراده اوست؛ (1)

3. طیّبات روزی خداوند تبارک و تعالی هستند؛

4. باید از خوردن چیزهای ناپاک و غیرطیب دوری نمود؛

5. تخلّف از دستورات الهی، ظلم به نفس است؛ (2)

6. قوم بنی اسرائیل همیشه مرتکب فساد و ظلم می شوند.

* * *

58. وَ إِذْ قُلْنَا ادْخُلُوا هذِهِ الْقَرْیَةَ فَکُلُوا مِنْها حَیْثُ شِئْتُمْ رَغَداً وَ ادْخُلُوا الْبابَ سُجَّداً وَ قُولُوا حِطَّةٌ نَغْفِرْ لَکُمْ خَطایاکُمْ وَ سَنَزِیدُ الْمُحْسِنِینَ .

و [به خاطر بیاورید] زمانی را که گفتیم به این قریه [بیت المقدس] وارد شوید و از نعمت های فراوان آن هر چه می خواهید بخورید، و از در [معبد بیت المقدس] با خضوع و خشوع وارد گردید و بگویید: «خداوندا! گناهان ما را بریز تا ما شما را بیامرزیم و به نیکوکاران پاداش بیشتری نیز خواهیم داد».

شوید با حالت تعظیم و خضوع داخل شوید و کلمه «حِطّه» (گناهان ما را بریز) را بر زبان جاری سازید که در این صورت گناهان شما بخشیده خواهد شد و کسانی که نیکوکار باشند، علاوه بر مغفرت، بیشتر نیز به آنها خواهیم بخشید. شاید به همین مناسبت است که یکی از درهای بیت المقدس را به باب «حطّه» نام گذاری کرده اند.

پیام های آیه

1. بعضی از مکان ها احترام خاصی دارند؛

2. برای استغفار از گناهان باید بر اساس دستور خداوند عمل نمود؛

3. پیش از درخواست انجام تکلیف از مردم، باید مسائل رفاهی و معیشت آنان را تدارک دید؛

4. طلب آمرزش از شما و مغفرت و بخشش از خداوند است؛

5. استغفار، برای گناه کاران باعث مغفرت و برای غیر آنها باعث ترفیع درجه می شود. (1)

* * *

59. فَبَدَّلَ الَّذِینَ ظَلَمُوا قَوْلاً غَیْرَ الَّذِی قِیلَ لَهُمْ فَأَنْزَلْنا عَلَی الَّذِینَ ظَلَمُوا رِجْزاً مِنَ السَّماءِ بِما کانُوا یَفْسُقُونَ .

اما افراد ستمگر این سخن را تغییر دادند [و به جای آن جمله استهزاءآمیزی می گفتند]؛ لذا ما بر ستمگران در برابر این نافرمانی، عذابی از آسمان فرستادیم.

جاری سازند تا مورد مغفرت و آمرزش الهی قرار گیرند؛ اما در این آیه می فرماید: قوم بنی اسرائیل از دستور خداوند سرپیچی کردند و کلام الهی را تغییر دادند و به جای آن کلمه «حنطه»، یعنی «گندم» را بر زبانشان جاری ساختند. (1)

سپس خداوند می فرماید: کسانی که این کلمه را تغییر دادند به عذاب آسمانی مبتلا ساختیم؛ چنان که در روایات آمده است، قوم بنی اسرائیل بعد از آن به بیماری طاعون گرفتار شدند.

یکی از عوارض دردناک طاعون آن است که مبتلایان به آن گرفتار اضطراب و بی نظمی در سخن گفتن و راه رفتن می شوند که با معنای ریشه کلمه «رِجْز» نیز کاملاً متناسب است. در فراز پایانی آیه، خداوند به علت عذاب آنها اشاره فرموده و می فرماید: علت عذاب، فسق آنها بوده است؛ این بدان معناست که اگر کسی کلام الهی را تغییر دهد، فاسق خواهد شد. (2)

پیام های آیه

1. تغییر دادن احکام الهی ظلم است (3) و کسانی که کلام الهی را تغییر می دهند ظالم هستند!

2. تغییر احکام باعث نزول عذاب الهی می شود؛

3. کیفر و عذاب بعضی از گناهان در همین دنیا ظاهر می شود؛

4. همه را نباید به یک چشم نگریست؛

5. ظلم، باعث فسق انسان می شود.

ص:190

چکیده

1. حضرت موسی از قوم خود، هفتاد تن از مردان را برای میعادگاه برگزید؛ ولی آنان از موسی درخواست کردند که خدا را به صورت علنی به آنها نشان دهد! در این هنگام صاعقه ای فرود آمده و به کوه برخورد کرد. برق خیره کننده و صدای رُعب انگیز و زلزله همراه آن، همگان را در وحشت فروبرد که بی جان روی زمین افتادند.

2. آیات قرآن به روشنی دلالت بر امکان رجعت (برگشتن انسان به دنیا بعد از مرگ) و وقوع آن دارد؛ اما عده ای از اهل سنت مانند آلوسی این آیات را توجیه کرده و می گویند: «موت» در این آیات به معنای بی هوشی است.

3. به دلیل مخالفت بنی اسرائیل با موسی چنین مقرر شد که بنی اسرائیل مدت چهل سال در بیابان (صحرای سینا) سرگردان بمانند. اگرچه خداوند «منّ» و «سلوی» را به عنوان غذا در اختیار آنها قرار داد، ولی آنها به جای شکرگزاری از این نعمت ها، ناسپاسی کردند.

4. در زمان ورود بنی اسرائیل به بیت المقدس قرار شد با حالت تعظیم و خضوع وارد شوند و کلمه «حطّه» (گناهان ما را بریز) را بر زبان جاری سازند، ولی بازهم قوم بنی اسرائیل از دستور خداوند سرپیچی کردند و کلام الهی را تغییر داده، به جای آن کلمه «حنطه» یعنی گندم را بر زبانشان جاری ساختند؛ لذا خداوند آنها را به عذاب آسمانی مبتلا ساخت. در روایات آمده است که قوم بنی اسرائیل بعد از آن به بیماری طاعون گرفتار شدند.

5. تغییر دادن احکام الهی ظلم است و کسانی که کلام الهی را تغییر می دهند، ظالم هستند. هم چنین تغییر احکام الهی باعث نزول عذاب الهی می شود؛

6. بعضی از گناهان در همین دنیا عذابش ظاهر می شود؛ همان گونه که خداوند قوم بنی اسرائیل را به سبب گناه، به بیماری طاعون مبتلا ساخت.

ص:191

پرسش ها و تمرین ها

1. درخواست بنی اسرائیل از حضرت موسی علیه السلام در کوه طور چه بود؟ و عاقبت آن چه شد؟

2. چگونگی دلالت آیه ثُمَّ بَعَثْناکُمْ مِنْ بَعْدِ مَوْتِکُمْ لَعَلَّکُمْ تَشْکُرُونَ را بر امکان رجعت بنویسید.

3. منظور از «منّ» و «سلوی» چیست؟ توضیح دهید.

4. دستور خداوند به بنی اسرائیل هنگام ورود به بیت المقدس چه بود؟ و آنها چه عکس العملی از خود نشان دادند؟

5. از آیه فَبَدَّلَ الَّذِینَ ظَلَمُوا قَوْلاً غَیْرَ الَّذِی قِیلَ لَهُمْ فَأَنْزَلْنا عَلَی الَّذِینَ ظَلَمُوا رِجْزاً مِنَ السَّماءِ بِما کانُوا یَفْسُقُونَ چه پیام هایی استفاده می شود؟

منابع بیشتر جهت تحقیق و پژوهش

1. بحارالانوار، جلدهای11 و 13، محمدباقر مجلسی رحمه الله ؛

2. مفاتیح الغیب، جلد 1و2، فخر رازی؛

3. نورالثقلین، جلد1، علی بن جمعه الحویزی؛

4. البرهان فی تفسیر القرآن، سید هاشم البحرانی؛

5. تفسیر الصافی، فیض کاشانی.

ص:192

این داستان برای این است که نوعی تسلّی برای پیامبر صلی الله علیه و آله باشد که آن حضرت بداند یهودیان از نسل همان افرادی هستند که با موسی علیه السلام چنین عمل کردند. (1) آنها که از تشنگی رنج می بردند نزد پیامبرشان (حضرت موسی علیه السلام ) آمدند و از او درخواست آب کردند. به دنبال درخواست مردم، موسی علیه السلام از خداوند برای قومش درخواست آب کرد. خداوند خطاب به موسی علیه السلام فرمود: عصایت را به سنگ بزن. وقتی حضرت موسی علیه السلام عصایش را به سنگ زد، دوازده چشمه از سنگ بیرون آمد و هر قبیله ای از یکی از چشمه ها استفاده می کردند؛ چنان که هر قبیله چشمه خود را می شناخت. خداوند به بنی اسرائیل فرمود: از نعمت های الهی بخورید و از آبی که خداوند به عنوان روزی در اختیارتان قرار داده بنوشید، اما دنبال فساد و گناه نروید و از نعمت های من در راه فساد استفاده نکنید.

عدّه ای از مفسران گفته اند: سنگی که از آن دوازده چشمه بیرون آمد سنگی بوده است که قوم بنی اسرائیل هر کجا می رفتند آن را با خود حمل می کردند و زمانی که نیاز به آب پیدا می نمودند حضرت موسی علیه السلام عصایش را به آن سنگ می زد و چشمه های آب از سنگ بیرون می آمد. این احتمال با ظاهر آیه سازگاری ندارد. عدّه ای نیز گفته اند: این سنگ، صخره ای بود در منطقه ای کوهستانی که مُشرِف بر آن بیابان قرار داشت. تعبیر به «إنبجست» که در سوره اعراف (آیه 160) آمده است، نشان می دهد که در ابتدا آب به صورت کم از آن سنگ بیرون آمده و سپس زیاد شده است. (2)

پیام های آیه

1. انبیاء علیهم السلام دارای معجزه هستند؛

ص:194

2. خداوند دعای انبیاء علیهم السلام را اجابت می نماید؛

3. باید از بروز اختلاف در میان مردم و جامعه جلوگیری کرد (هدف از این تقسیم بندی، جلوگیری از اختلاف بوده است)؛

4. جیره بندی و تقسیم ارزاق در شرایط کمبود، ضروری است؛ (1)

5. در موقع کمبود آب و یا نعمت الهی باید به درگاه خدا دعا و از او طلب نعمت نمود؛

6. از نعمت های الهی نباید در راه فساد و گناه استفاده کرد؛

7. برای جلوگیری از فساد باید نعمت های الهی را برای مردم بیان کنیم.

* * *

61. وَ إِذْ قُلْتُمْ یا مُوسی لَنْ نَصْبِرَ عَلی طَعامٍ واحِدٍ فَادْعُ لَنا رَبَّکَ یُخْرِجْ لَنا مِمّا تُنْبِتُ الْأَرْضُ مِنْ بَقْلِها وَ قِثّائِها وَ فُومِها وَ عَدَسِها وَ بَصَلِها قالَ أَ تَسْتَبْدِلُونَ الَّذِی هُوَ أَدْنی بِالَّذِی هُوَ خَیْرٌ اهْبِطُوا مِصْراً فَإِنَّ لَکُمْ ما سَأَلْتُمْ وَ ضُرِبَتْ عَلَیْهِمُ الذِّلَّةُ وَ الْمَسْکَنَةُ وَ باؤُ بِغَضَبٍ مِنَ اللّهِ ذلِکَ بِأَنَّهُمْ کانُوا یَکْفُرُونَ بِآیاتِ اللّهِ وَ یَقْتُلُونَ النَّبِیِّینَ بِغَیْرِ الْحَقِّ ذلِکَ بِما عَصَوْا وَ کانُوا یَعْتَدُونَ .

و [نیز به خاطر آورید] زمانی را که گفتید: «ای موسی! هرگز حاضر نیستیم به یک نوع غذا اکتفا کنیم، از خدای خود بخواه که از آن چه از زمین می روید از سبزیجات، خیار، سیر، عدس و پیاز برای ما برویاند»، موسی گفت: «آیا غذای پست تر انتخاب می نمایید [اکنون که چنین است بکوشید از این بیابان] وارد شهری شوید، زیرا هر چه خواستید در آن جا است». خداوند [مهر] ذلت و نیاز بر پیشانی آنها زد و مجدداً گرفتار غضب خداوند شدند؛ چرا که آنها نسبت به

ص:195

آیات الهی کفر ورزیدند و پیامبران را به ناحق می کشتند. اینها به خاطر آن بود که گناه کار و متجاوز و سرکش بودند.

3. انبیای الهی علیهم السلام را به ناحق (1) به قتل می رساندند؛ (2)

4. از حق خودشان تجاوز می کردند. (3)

پیام های آیه

1. از تنوع طلبی در جایی که منافات با آزادی انسان داشته باشد باید پرهیز کرد؛ (4)

2. بنی اسرائیل افرادی تنوع طلب، بهانه جو، ناسپاس و تجاوزگرند؛ (5)

3. قوم یهود، قومی خوار، پست و ذلیل هستند؛

4. ذلت و بدبختی انسان در سایه کفر و قتل دیگران - به ناحق - عصیان، گناه و نیز تجاوز از حق است؛

5. بی صبری، باعث محروم شدن از نعمت های معنوی الهی می شود؛

6. راضی بودن به آن چه خداوند مقدّر فرموده, به مصلحت انسان است؛

7. انکار آیات الهی، زمینه ای برای خشم و غضب الهی است؛

8. خداوند مسائل و منافع انسان ها را بهتر از خودشان می داند.

* * *

ص:197

62. إِنَّ الَّذِینَ آمَنُوا وَ الَّذِینَ هادُوا وَ النَّصاری وَ الصّابِئِینَ مَنْ آمَنَ بِاللّهِ وَ الْیَوْمِ الْآخِرِ وَ عَمِلَ صالِحاً فَلَهُمْ أَجْرُهُمْ عِنْدَ رَبِّهِمْ وَ لا خَوْفٌ عَلَیْهِمْ وَ لا هُمْ یَحْزَنُونَ .

کسانی که [به پیامبر اسلام] ایمان آورده اند، و یهود و نصارا و صابئان [پیروان یحیی یا نوح یا ابراهیم] آنها که ایمان به خدا و روز رستاخیز آورده اند و عمل صالح انجام داده اند پاداششان نزد پروردگارشان مسلم است و هیچ گونه ترس و غمی برای آنها نیست [و هر کدام از پیروان ادیان که در عصر و زمان خود بر طبق وظایف و فرمان الهی عمل کرده اند مأجور و رستگار هستند].

بود، ولی طاقت نیاورده و به تنهایی حرکت کرد.

در دیر موصل، سلمان بسیار عبادت می کرد و راهبی که سرپرست دیر بود او را از عبادت زیاد برحذر داشت... . عالم دیر پس از مدتی به سوی بیت المقدس حرکت کرد و سلمان را نیز با خود برد و در آن جا به سلمان دستور داد تا در جلسه درس علمای مسیحی حضور یابد. روزی عالِم دیر، سلمان را محزون یافت، علت را جویا شد؛ سلمان در پاسخ گفت: تمام خوبی ها نصیب گذشتگان شده که در خدمت پیامبران خدا علیهم السلام بوده اند. عالم دیر به او بشارت داد که: «در همین ایام در میان ملت عرب پیامبری ظهور خواهد کرد که از تمام انبیاء علیهم السلام برتر است» و بعد به نشانه های پیامبر اسلام صلی الله علیه و آله اشاره کرد.

هنگام ظهور پیامبر اسلام صلی الله علیه و آله ، سلمان خبردار شد و خودش را خدمت پیامبر صلی الله علیه و آله رسانید و بعد از شناخت و مطابقت علامت هایی که عالم دیر به آنها اشاره کرده بود به پیامبر صلی الله علیه و آله ایمان آورد.

این جا بود که آیه مورد بحث بر پیامبر صلی الله علیه و آله نازل گردید و اعلام داشت: آنها که پیامبر اسلام صلی الله علیه و آله را درک کرده و به او ایمان آوردند و کسانی که در سابق با توجه به اعتقاداتی که داشتند به خدا و روز قیامت ایمان آورده اند مانند یهودیان و مسیحیان و صابئان که در زمان پیامبرشان می زیسته و اعمال صالح نیز انجام داده اند و در همان زمان هم از دنیا رفته و عصر پیامبر صلی الله علیه و آله را درک نکردند؛ این گروه اهل بهشت خواهند بود و هیچ خوف و حزنی هم نخواهند داشت. (1)

در واقع این آیه، ردّ ادعای واهی یهود و بنی اسرائیل است که دین خود را برتر دانسته و پیروان ادیان دیگر را گمراه می خواندند و در حقیقت به آنها گوشزد

ص:199

می کند که فرقی بین ادیان الهی نیست و دیگر این که انتساب به یک دین باعث نجات انسان نمی شود، بلکه باید این اعتقاد همراه با عمل صالح باشد. (1)

5. به نظر می رسد «صابئان» پیروان یکی از پیامبران الهی هستند؛ اگر چه در تعیین پیامبری که آنها خود را وابسته به آن می دانند اختلاف است، ولی جمعیت آنها بسیار کم است و رو به انقراض می باشند.

6. ابواسحاق زجاج می گوید: «صابئین» در قرآن, به معنای خارج شدن از دینی به دین دیگر است. (1)

7. فخر رازی آورده است: «صابئین» قومی هستند که می گویند: «مدبّر و خالق این عالم ستارگان هفت گانه هستند». بنابراین آنها ستارگان را می پرستیدند و چون خداوند حضرت ابراهیم علیه السلام را مبعوث فرمود، مردم بر دین صابئین بودند و ابراهیم علیه السلام به حادث بودن ستارگان استدلال نمود. (2) او در جای دیگر می گوید:

«صابئین» از «صبأ» مشتق شده که به معنای خروج از دینی به دین دیگر است و عرب ها پیامبر اسلام را صابئی نامیدند؛ زیرا او دینی بر خلاف ادیان آنها آورده بود. (3)

گفته شده هم اکنون هم نزدیک به پنج هزار نفر از آنها در «خوزستان» به سر می برند. (4)

نکته دیگری که در آیه شریفه ذکر شده، این است که در کنار ایمان، به عمل صالح نیز اشاره شده است؛ یعنی ایمان باید همراه با عمل صالح باشد، وگرنه ایمان بدون عمل ارزشی نخواهد داشت.

پیام های آیه

1. ادیان آسمانی در اصول با هم شریک هستند؛

ص:201

2. آن چه باعث نجات انسان می شود ایمان، همراه با عمل صالح است؛

3. ادیان سابق (قبل از اسلام) اگر به دین خود عمل کرده و عمل صالح انجام داده باشند، اهل بهشت هستند؛

4. رسیدن به پاداش های الهی در سایه ایمان و عمل صالح است.

چکیده

1. قوم بنی اسرائیل نزد پیامبرشان حضرت موسی علیه السلام آمده و از او درخواست آب کردند. موسی نیز از خداوند برای قومش آب خواست و خداوند خطاب به موسی فرمود: «عصایت را به سنگ بزن» وقتی موسی علیه السلام عصای خود را به سنگ زد، دوازده چشمه از سنگ بیرون جوشید و هر قبیله ای از یک چشمه استفاده می کرد.

2. تعبیر به «إنبجست» - که در سوره اعراف آیه 160 آمده است - نشان می دهد که در ابتدا آب، به صورت کم از آن سنگ بیرون آمده و سپس زیاد شده است.

3. بنی اسرائیل به یک نوع غذا

( مَنَّ و سلْوَی ) اکتفا نکردند و از موسی علیه السلام خواستند تا از خدای خود درخواست کند که غذاهای دیگری از قبیل سبزیجات، خیار (خیار چنبر)، عدس، سیر و پیاز را در اختیار آنها قرار دهد. حضرت موسی علیه السلام نیز به آنها فرمود: «آیا شما غذاهای پست تر را در مقابل آن چه بهتر است انتخاب می کنید؟»

4. قوم بنی اسرائیل قومی بودند که به آیات الهی کفر ورزیده و انبیای الهی علیهم السلام را به قتل می رساندند. آنان گناه و عصیان نموده و از حق خود تجاوز می کردند.

5. «صابئان» دارای عقاید مختلفی بودند که در بعضی از کتاب ها به آن اشاره گردیده است. فیّومی می گوید: «صابئان» طایفه ای بودند که از دین خارج شدند و به دین دیگری ایمان آوردند. راغب نیز می گوید: «صابئان جمعیتی از پیروان

ص:202

حضرت نوح علیه السلام بودند و ذکر این گروه در میان مؤمنان و ادیان الهی، مؤید این مطلب است و این که عده ای می گویند صابئان ستاره پرست و یا مشرک بوده اند صحیح به نظر نمی رسد».

6. در کنار ایمان، به عمل صالح نیز اشاره شده است؛ یعنی ایمان باید همراه با عمل صالح باشد، وگرنه ایمان بدون عمل، ارزشی نخواهد داشت.

ص:203

پرسش ها و تمرین ها

1. سنگی که حضرت موسی علیه السلام عصای خود را به آن زد، چه سنگی بوده است؟ توضیح دهید.

2. قوم بنی اسرائیل از حضرت موسی علیه السلام درخواست چه نوع غذاهایی را داشتند و خداوند درجواب آنها چه فرمود؟

3. چرا قوم بنی اسرائیل گرفتار غضب الهی شدند؟

4. عقاید «صابئان» را به صورت مختصر شرح دهید.

منابع بیشتر جهت تحقیق و پژوهش

1. الملل و النحل، محمد بن عبدالکریم الشهرستانی؛

2. الملل و النحل، جعفر سبحانی؛

3. روح المعانی، جلدهای 1و2، محمود الآلوسی البغدادی؛

4. آشنایی با ادیان، حسین توفیقی.

ص:204

بنابراین به آنها خطاب شد که آن چه را به شما داده شده محکم بگیرید و به خاطر داشته باشید، شاید به تقوای الهی برسید؛ اما قوم بنی اسرائیل پیمان حق را شنیدند و باز هم عصیان نموده و به دستورات حضرت موسی علیه السلام عمل نکردند. (1)

در سوره «اعراف» نیز به داستان قرار گرفتن کوه در بالای سر بنی اسرائیل اشاره شده است:

وَ إِذْ نَتَقْنَا الْجَبَلَ فَوْقَهُمْ کَأَنَّهُ ظُلَّةٌ وَ ظَنُّوا أَنَّهُ واقِعٌ بِهِمْ خُذُوا ما آتَیْناکُمْ بِقُوَّةٍ وَ اذْکُرُوا ما فِیهِ لَعَلَّکُمْ تَتَّقُونَ . (2)

و [نیز به خاطر بیاور] هنگامی که کوه را همچون سایبانی بر فراز آنها بلند کردیم، آن چنان که گمان کردند بر آنان فرود می آمد (و در همین حال، از آنها پیمان گرفتیم و گفتیم:) آن چه را [از احکام و دستورها] به شما داده ایم، با قوّت [و جدیت] بگیرید! و آن چه در آن است، به یاد داشته باشید، [و عمل کنید] تا پرهیزکار شوید!

هنگامی که حضرت موسی علیه السلام از کوه طور بازگشت و تورات را همراه خود آورد، یهود به بهانه این که تکالیف مشکلی برای آنها آورده است، نافرمانی کردند؛ لذا خداوند فرشتگان را مأمور کرد تا قطعه عظیمی از کوه طور را بالای سر آنها قرار دهند. (3)

در روایتی از امام صادق علیه السلام آمده است که مراد از «قوّت»، هم قوت و قدرت بدنی و هم قدرت قلبی است. (4)

ص:206

در این که منظور از کلمه «طور» در آیه چیست، دو احتمال وجود دارد:

1. مطلق کوه مراد باشد؛ 2. کوهی که محل وحی بر موسی علیه السلام بوده است. (1)

پیام های آیه

1. احکام و آیات الهی را باید با قدرت گرفت؛

2. بعضی اوقات انجام تهدید برای اجرای احکام الهی لازم است؛

3. یادآوری احکام الهی زمینه ای برای رسیدن به تقواست. (2)

* * *

64. ثُمَّ تَوَلَّیْتُمْ مِنْ بَعْدِ ذلِکَ فَلَوْ لا فَضْلُ اللّهِ عَلَیْکُمْ وَ رَحْمَتُهُ لَکُنْتُمْ مِنَ الْخاسِرِینَ .

سپس شما بعد از این جریان روی گردان شدید و اگر فضل و رحمت خداوند بر شما نبود از زیان کاران بودید.

2. گاهی خداوند با متخلفان، با فضل و رحمت خود برخورد می کند؛

3. شکستن پیمان های الهی موجب زیان کارشدن انسان است؛

4. گناه کاران نباید از رحمت و فضل الهی ناامید باشند؛

5. اگر لطف و رحمت و فضل الهی نباشد، انسان زیان کار می شود.

* * *

65. وَ لَقَدْ عَلِمْتُمُ الَّذِینَ اعْتَدَوْا مِنْکُمْ فِی السَّبْتِ فَقُلْنا لَهُمْ کُونُوا قِرَدَةً خاسِئِینَ .

به طور قطع حال کسانی را از شما که در روز شنبه نافرمانی و گناه کردند، دانستید. ما به آنها گفتیم به صورت بوزینه های طرد شده ای درآیید.

و میمون درآوردیم. (1) درباره معنای «مسخ» در آیه شریفه دو احتمال داده شده است:

نخست: مسخ به معنای تغییر چهره ظاهری آنها و تبدیل شدن جسم آنها به صورت میمون و بوزینه بوده است. چنان که از ظاهر بعضی از روایات می توان دریافت، آنها سه روز پس از مسخ شدن زنده ماندند و سپس از بین رفتند. (2) هم چنین در روایتی از امام رضا علیه السلام ، دوازده نوع حیوان که اول به صورت انسان بوده و بعد مسخ شده اند نام برده شده است. (3) در روایتی از امام صادق علیه السلام نیز از مسخ شدن بعضی از بنی اسرائیل به صورت مارماهی، میمون، خوک و حیوانات دیگر سخن به میان آمده است. (4)

دوم: مسخ به معنای مسخ باطنی و روحی؛ یعنی روحیه آنها به صورت بوزینه درآمد، نه آن که چهره آنها تغییر کرده باشد. (5)

نکته دیگر در آیه شریفه آن است که کلمه «قُلْنَا» و «کُونُوا»، اشاره به سرعت عمل می باشد.

پیام های آیه

1. از چیزهایی که می دانیم باید عبرت بگیریم؛ (6)

ص:209

2. چون یهود چهره حق را عوض کردند، خداوند چهره آنها را تغییر داد؛ بنابراین اگر کسی حق را تغییر دهد خداوند او را عذاب خواهد کرد؛

3. با اراده الهی همه چیز تحقق پیدا خواهد کرد.

* * *

66. فَجَعَلْناها نَکالاً لِما بَیْنَ یَدَیْها وَ ما خَلْفَها وَ مَوْعِظَةً لِلْمُتَّقِینَ .

ما این جریان را مجازات و درس عبرتی برای مردم آن زمان و کسانی که بعد از آنان آمدند، و نیز پند و اندرزی برای پرهیزکاران قرار دادیم.

پیام های آیه

1. تاریخ و سرگذشت امت های گذشته، درس عبرتی برای انسان است؛

2. اهل تقوا باید از وقایع تاریخی عبرت بگیرند؛

3. مجازات های الهی هم نوعی درس است؛

4. امت های گنه کار، گرفتار کیفرهای دنیوی نیز خواهند شد.

چکیده

1. قوم بنی اسرائیل به دلیل عدم رعایت پیمان های الهی دچار عذاب شدند، به طوری که کوه طور (مطلق جبل) بالای سر آنها قرار گرفت تا شاید از عذاب الهی بترسند و به خدا ایمان آورند. آنها اگرچه پیمان حق را شنیدند، اما باز هم عصیان کردند و به دستورات حضرت موسی علیه السلام عمل ننمودند.

2. عصیان گری در قوم بنی اسرائیل بسیار زیاد بود و به راحتی از دستورات الهی تخلف می کردند. آنها با این که خداوند آنها دستور داده بود در روز شنبه ماهی گیری نکنند، این دستور الهی را با حیله و نیرنگ زیر پا گذاشتند و ماهی ها را به سوی حوضچه هایی که درست کرده بودند هدایت می کردند و روز بعد ماهی ها را صید می کردند.

3. ممکن است «مسخ» به معنای تغییر چهره ظاهری آنها و تبدیل شدن جسم آنها به صورت میمون و بوزینه باشد و نیز ممکن است به معنای مسخ باطنی و روحی باشد؛ یعنی روحیه آنها به صورت بوزینه درآمد، نه آن که چهره آنها تغییر کرده باشد.

ص:211

پرسش ها و تمرین ها

1. از آیه وَ إِذْ أَخَذْنا مِیثاقَکُمْ وَ رَفَعْنا فَوْقَکُمُ الطُّورَ خُذُوا ما آتَیْناکُمْ بِقُوَّةٍ وَ اذْکُرُوا ما فِیهِ لَعَلَّکُمْ تَتَّقُونَ چه نکاتی را می توان دریافت؟

2. داستان عصیان گران روز شنبه را به طور مختصر بنویسید.

3. مسخ بر چند قسم است؟ و در آیه فَقُلْنا لَهُمْ کُونُوا قِرَدَةً خاسِئِینَ کدام قسم مراد است؟

4. منظور از جمله بَیْنَ یَدَیْها وَ ما خَلْفَها در آیه فَجَعَلْناها نَکالاً لِما بَیْنَ یَدَیْها وَ ما خَلْفَها وَ مَوْعِظَةً لِلْمُتَّقِینَ چیست؟

5. ماجرای گاو بنی اسرائیل را به صورت خلاصه شرح دهید.

منابع بیشتر جهت تحقیق و پژوهش

1. البرهان فی تفسیر القرآن، جلد1، سید هاشم البحرانی؛

2. بررسی عقائد و ادیان، مصطفی نورانی؛

3. آشنایی با ادیان (یهودیت)، عبدالرحیم سلیمانی اردستانی؛

4. مفردات راغب، راغب الاصفهانی؛

5. کتاب العین، خلیل ابن احمد فراهیدی.

ص:212

2. قوم بنی اسرائیل، قوم بی ادب، بهانه جو، (1) بی شعور و لجوج هستند؛

3. با سؤالات بی جا کار را بر خود مشکل نکنیم؛

4. تأخیر در امر الهی صحیح نیست، بلکه باید آن را با سرعت انجام داد.

* * *

68. قالُوا ادْعُ لَنا رَبَّکَ یُبَیِّنْ لَنا ما هِیَ قالَ إِنَّهُ یَقُولُ إِنَّها بَقَرَةٌ لا فارِضٌ وَ لا بِکْرٌ عَوانٌ بَیْنَ ذلِکَ فَافْعَلُوا ما تُؤْمَرُونَ .

گفتند: «پس از خدای خود بخواه که برای ما روشن کند این ماده گاو چگونه باشد؟». گفت: خداوند می فرماید: «ماده گاوی که نه پیر و از کار افتاده، و نه بکر و جوان، باشد، بلکه میان این دو باشد» آن چه به شما دستور داده شده (هر چه زودتر) انجام دهید.

عده ای برای قضاوت نزد پیامبرشان حضرت موسی علیه السلام آمدند، و چون حل این مسئله از طریق عادی ممکن نبود، قرار شد گاوی را ذبح کرده و استخوان آن را به بدن مقتول بزنند تا زنده شود و خودش قاتل را معرفی کند؛ اما قوم یهود در مقابل این حکم الهی ایستادند و به موسی علیه السلام گفتند: «آیا ما را مسخره می کنی؟»؛ حضرت موسی علیه السلام در پاسخ آنها فرمود: «به خدا پناه می برم از این که از انسان های جاهل باشم»؛ یعنی مسخره کردن دیگران از ویژگی های انسان جاهل است و من از آنان نیستم. (1)

از این آیه شریفه می توان دریافت که عده ای قاتل را می شناختند، ولی برای آن که هویّت او مشخص نشود، شروع به بهانه گیری نمودند که در آیات بعد، خداوند به ایرادهای آنها اشاره فرموده است.

پیام های آیه

1. اگر احکام الهی با سلیقه و ذوق ما سازگاری نداشت آن را انکار نکنیم؛ (2)

2. مسخره کردن دیگران کار انسان های جاهل است؛

3. پیامبران الهی علیهم السلام از کارهای جاهلانه منزّه و پاک هستند؛

4. قوم بنی اسرائیل انسان هایی بی ادب و جسور بودند؛

5. قوم بنی اسرائیل انبیاء علیهم السلام را به دروغ گویی متّهم می ساختند؛

6. گاهی از مواقع، انبیاء علیهم السلام از راه اعجاز، مسائل را حل می کردند.

* * *

69. قالُوا ادْعُ لَنا رَبَّکَ یُبَیِّنْ لَنا ما لَوْنُها قالَ إِنَّهُ یَقُولُ إِنَّها بَقَرَةٌ صَفْراءُ فاقِعٌ لَوْنُها تَسُرُّ النّاظِرِینَ .

ص:215

گفتند: «از پروردگار خود بخواه که برای ما روشن سازد چه رنگی داشته باشد؟» گفت: «خداوند می گوید: گاوی باشد زرد یک دست که رنگ آن بینندگان را شاد و مسرور سازد!»

و [به خاطر آورید] هنگامی را که فردی را به قتل رساندید، سپس درباره [قاتل] او به نزاع پرداختید و خداوند آن چه را مخفی داشته بودید آشکار می سازد.

به زیر می افتد [اما دل های شما نه از خوف خدا می تپد و نه سرچشمه علم و دانش و عواطف انسانی است] و خداوند از اعمال شما غافل نیست.

2. گناه، معصیت و لجاجت در مقابل أوامر الهی، باعث قساوت قلب انسان می گردد؛

3. قساوت قلب انسان، گاهی به جایی می رسد که از سنگ بدتر می شود؛

4. جمادات نیز دارای شعور و آگاهی هستند؛ (1)

5. خداوند از اعمال انسان غافل نیست.

چکیده

1. یک نفر از بنی اسرائیل به طور مرموزی کشته شد و قاتل او مشخص نبود؛ از آن جا که حل این مسئله به روش عادی ممکن نبود، قرار شد گاوی را ذبح کنند و استخوان آن را به بدن مقتول بزنند تا زنده شده و خودش قاتل را معرفی کند؛ اما قوم بنی اسرائیل در مقابل این حکم الهی ایستادند و شروع به بهانه گیری کردند.

2. جمله «از خدایت بخواه» که در خواسته های آنها چندین بار تکرار شده است، دلالت بر نوعی بی ادبی دارد؛ زیرا آنها تعبیر به «ربّک» می کنند، نه «ربّنا»؛ مگر خدای حضرت موسی علیه السلام از خدای آنها جدا بوده است!؟

3. یکی دیگر از سؤال های بی مورد بنی اسرائیل این بود که به حضرت موسی علیه السلام گفتند: «از خدای خود بخواه تا برای ما روشن کند که رنگ این گاو چگونه باشد». حضرت موسی علیه السلام نیز فرمودند: «این گاو باید رنگی خالص و یک دست داشته باشد؛ یعنی هیچ رنگ دیگری در آن وجود نداشته باشد».

4. پس از مشخص شدن خصوصیات و اوصاف گاو، قوم بنی اسرائیل خطاب به حضرت موسی علیه السلام گفتند: «اکنون دیگر حق را برای ما آوردی.» سپس آن گاو را ذبح نمودند، در حالی که تمایل به کشتن آن نداشتند.

ص:223

5. انسان باید از برنامه های خود درست و به موقع استفاده کند تا بتواند از آن نتیجه بگیرد؛ لذا خداوند در پایان داستان بنی اسرائیل، نتیجه گیری کرده و می فرماید: «این چنین خداوند مردگان را در روز قیامت زنده می کند تا بندگان را بیدار کرده و آیات و نشانه های خود را به آنها نشان دهد تا در آن تفکّر و تعقّل نمایند».

6. قوم بنی اسرائیل به جای آن که در اثر دیدن نشانه ها و آیات الهی بیدار شوند و از این همه آیات درس بگیرند، قساوت قلب پیدا کردند و قلب آنها مانند سنگ سخت شد، بلکه از سنگ هم محکم تر گردید.

7. از این جمله که بعضی از سنگ ها از خوف و خشیت الهی فرو می ریزند, می توان دریافت که موجودات دارای شعور و آگاهی هستند.

8. این که خداوند می فرماید: خداوند از کارهای انسان غافل نیست، خود تهدیدی برای تمام کسانی است که درصدد مخالفت أوامر الهی باشند.

ص:224

پرسش ها و تمرین ها

1. چند صفت از اوصاف و ویژگی های گاو بنی اسرائیل را با توجه به آیات آن شرح دهید.

2. از آیه کَذلِکَ یُحْیِ اللّهُ الْمَوْتی وَ یُرِیکُمْ آیاتِهِ لَعَلَّکُمْ تَعْقِلُونَ چگونه امکان و وقوع رجعت استفاده می شود؟

3. از داستان گاو بنی اسرائیل چه نتیجه ای گرفته می شود؟

4. خداوند در آیه وَ إِنَّ مِنَ الْحِجارَةِ لَما یَتَفَجَّرُ مِنْهُ الْأَنْهارُ وَ إِنَّ مِنْها لَما یَشَّقَّقُ فَیَخْرُجُ مِنْهُ الْماءُ وَ إِنَّ مِنْها لَما یَهْبِطُ مِنْ خَشْیَةِ اللّهِ وَ مَا اللّهُ بِغافِلٍ عَمّا تَعْمَلُونَ سنگ ها را به چند دسته تقسیم کرده است؟

منابع بیشتر جهت تحقیق و پژوهش

1. تفسیر کوثر، جلد1، یعقوب جعفری؛

2. قاموس قرآن، سید علی اکبر قرشی؛

3. مفاتیح الغیب، جلد1، فخر رازی؛

4. روح المعانی، جلد1، محمود الآلوسی البغدادی.

ص:225

کلام الهی را می شنیدند و پس از فهم و درک، آن را تحریف می نمودند. بنابراین چگونه شما از آنها انتظار ایمان دارید؟ اگر می بینید آنها تسلیم بیانات پیامبر صلی الله علیه و آله و قرآن نمی شوند، نگران نباشید. اینها فرزندان همان کسانی هستند که به عنوان برگزیدگان قوم همراه حضرت موسی علیه السلام به کوه طور رفتند و سخنان خدا را شنیدند، ولی هنگام برگشت آن را تحریف نمودند.

هم چنین از جمله قَدْ کانَ فَرِیقٌ مِنْهُمْ استفاده می شود که همه آنها اهل تحریف نبودند، بلکه این عمل، تنها کار گروهی بوده که شاید اکثریت یهودیان را تشکیل می دادند. (1)

پیام های آیه

1. از دانشمندان تحریف گر نباید انتظار ایمان داشته باشیم؛ (2)

2. نباید همه را با یک چشم نگاه کرد (باید خوبان جامعه را هم در نظر داشت)؛

3. عالمان یهود، تورات را مورد تحریف معنوی قرار می دادند؛ (3)

4. تحریف از جانب علما و دانشمندان صورت می گیرد؛

5. قوم یهود، قومی هستند که واقعیت را تغییر داده و آن را تحریف می کنند؛

6. تحریف واقعیت، نشانه عدم ایمان به خداوند است؛

7. خطر علما از دیگران بیشتر است.

* * *

76. وَ إِذا لَقُوا الَّذِینَ آمَنُوا قالُوا آمَنّا وَ إِذا خَلا بَعْضُهُمْ إِلی بَعْضٍ قالُوا أَ تُحَدِّثُونَهُمْ بِما فَتَحَ اللّهُ عَلَیْکُمْ لِیُحَاجُّوکُمْ بِهِ عِنْدَ رَبِّکُمْ أَ فَلا تَعْقِلُونَ .

ص:227

و هنگامی که مؤمنان را ملاقات می کنند، می گویند «ایمان آوردیم»، ولی هنگامی که با هم خلوت می کنند [بعضی به بعضی دیگر اعتراض می کنند و] می گویند: «چرا مطالبی را که خداوند [درباره صفات پیامبر صلی الله علیه و آله برای شما بیان کرد به مسلمانان بازگو می کنید تا روز رستاخیز] در پیشگاه خدا بر ضد شما به آن استدلال کنند؟ آیا نمی فهمید؟».

از این آیه هم چنین می توان دریافت که ایمانِ این گروه منافق درباره خدا آن قدر ضعیف بوده است که او را همچون انسان های عادی به حساب می آوردند و تصوّر کردند که اگر حقیقتی را از خدا کتمان کنند از خداوند نیز مخفی خواهد ماند. (1)

پیام های آیه

1. یکی از اوصاف یهود نفاق است؛ (2)

2. اوصاف پیامبر صلی الله علیه و آله در «تورات» موجود بوده است؛

3. عده ای کتمان حق را نشانه خرد و عقل می دانند؛ این نکته در صورتی قابل قبول است که مخاطب، یهودیان باشند؛

4. علمای یهود بر حق بودن اسلام یقین داشتند؛

5. بزرگان یهود به قیامت و معاد اعتقاد داشته اند.

* * *

77. أَ وَ لا یَعْلَمُونَ أَنَّ اللّهَ یَعْلَمُ ما یُسِرُّونَ وَ ما یُعْلِنُونَ .

آیا اینها نمی دانند خداوند از اسرار درون و برون آنها آگاه است؟

چگونه این کار را انجام می دهند؟ درحالی که خداوند اعمال آنها را زیر نظر دارد و گفت وگوهای آنها را می شنود. بنابراین هیچ چیز از خداوند مخفی نخواهد بود.

پیام های آیه

1. خداوند در قرآن، علمای یهود را به خاطر محدود دانستن علم الهی سرزنش و مذمت کرده است؛ (1)

2. یهودیان، فاقد معرفت و شناخت لازم، نسبت به خداوند بودند؛

3. خداوند، عالم به غیب و شهود است؛ بنابراین مراقب اعمال خود باشیم. (2)

* * *

78. وَ مِنْهُمْ أُمِّیُّونَ لا یَعْلَمُونَ الْکِتابَ إِلاّ أَمانِیَّ وَ إِنْ هُمْ إِلاّ یَظُنُّونَ .

و پاره ای از آنها عوامانی هستند که کتاب خدا را جز یک مشت خیالات و آرزوها نمی دانند و تنها به پندارهایشان دل بسته اند.

نخست: کسانی که معلومات متوسطی داشته و مطالبی از «تورات» بلد بودند، ولی روحیه لجاجت نداشتند و گاه مطالب تورات را هم در اختیار مسلمانان قرار می دادند؛

دوم: عوام و بی سوادان؛ که مطالبی از تورات حفظ کرده و آن را به خاطر آرزوهای واهی و بیهوده تلاوت می کردند, اگر چه معنای آن را نمی فهمیدند. بخشی از آرزوهای آنها عبارت بود از:

1. بهشت را مختص به خودشان می دانستند؛

2. عقیده داشتند که اگر هم در روز قیامت، خداوند آنها را به جهنم ببرد، چند روزی بیشتر در آن نخواهند بود؛

3. خودشان را فرزندان خداوند می پنداشتند؛

4. خود را از دیگران برتر و والاتر حساب می کردند؛

با توجه به این آمال، خداوند در پایان آیه می فرماید: هیچ یک از آن آرزوها واقعیت ندارند و اینها تنها ظن و گمان آنان است؛

سوّم: علما و دانشمندان؛ که به خوبی «تورات» را می فهمیدند، ولی به خاطر منافع شخصی خود، بعضی از مطالب آن را کتمان می کردند.

پیام های آیه

1. بی سوادی، زمینه ساز آرزواندیشی است؛ (1)

2. در عقاید، نباید از اوهام و خیالات پیروی کرد؛

3. یهودیان زمان بعثت، متشکّل از عالمانی معاند و عوامی ناآگاه و بی سواد بودند که از کتاب آسمانی خود «تورات» خودشان نیز اطلاعی نداشتند؛ (2)

ص:231

4. یهود، خود را نژاد برتر می پندارند.

* * *

79. فَوَیْلٌ لِلَّذِینَ یَکْتُبُونَ الْکِتابَ بِأَیْدِیهِمْ ثُمَّ یَقُولُونَ هذا مِنْ عِنْدِ اللّهِ لِیَشْتَرُوا بِهِ ثَمَناً قَلِیلاً فَوَیْلٌ لَهُمْ مِمّا کَتَبَتْ أَیْدِیهِمْ وَ وَیْلٌ لَهُمْ مِمّا یَکْسِبُونَ .

وای بر آنها که مطالبی با دست خود می نویسند، سپس می گویند: از طرف خدا است، تا به بهای اندکی آن را بفروشند! وای بر آنها از آن چه با دست خود نوشتند و وای بر آنها از آن چه از این راه به دست می آورند؟

شأن نزول

چنان چه گفته شد، جمعی از دانشمندان یهود، اوصافی را که برای پیامبر صلی الله علیه و آله در «تورات» آمده بود، می دانستند؛ بنابراین هنگامی که پیامبر صلی الله علیه و آله ظهور کرد و اوصاف او را مطابق با آن چه در تورات آمده بود دیدند، ترسیدند که در صورت روشن شدن این واقعیت، منافع آنها در خطر قرار گیرد؛ این چنین بود که به خاطر حفظ آن منافع که از عوام به آنها می رسید، این اوصاف را در «تورات» تحریف کرده و آن را تغییر دادند. آنان حتّی به جای آن اوصاف واقعی که در «تورات» آمده بود، اوصافی بر ضدّ آن نوشتند... . (1)

در این آیه، خداوند روی سخن خود را خطاب به دانشمندان یهود نموده و درباره آنها می فرماید: وای به حال افرادی که با دستان خودشان مطالبی را می نویسند و آن را به خداوند تبارک و تعالی نسبت می دهند تا بدین وسیله منافع خود را حفظ نمایند.

ص:232

در ادامه آیه نیز خداوند می فرماید: وای بر آنها از آن چیزهایی که می نوشتند و وای بر آنها از آن منافعی که از این راه کسب می نمودند.

پیام های آیه

1. خطر علمای منحرف بسیار بیشتر از دیگران است؛

2. یکی از انگیزه های تحریف در کلام الهی، منافع شخصی، از قبیل حفظ مقام، ریاست، پول، دنیا و... است؛

3. پول و منافع مادّی دنیا در مقابل حقیقت، ثمن قلیل و بی ارزشی است؛

4. انگیزه بدعت گذاران در دین، جلب منافع مادّی است؛

5. بدترین درآمد و کسب ها، درآمدی است که از راه دین فروشی به دست آید؛

6. شدیدترین عذاب ها از آن کسانی است که به اعتقادات مردم خیانت کنند. (1)

چکیده

1. مسلمانان نباید انتظار داشته باشند که قوم یهود و بنی اسرائیل ایمان بیاورند؛ زیرا این گروه کسانی هستند که کلام الهی را می شنیدند و پس از فهم و درک، آن را تحریف می نمودند؛ بنابراین چگونه باید از آنها انتظار ایمان داشت؟

2. «امّیون» جمع «امی» در این جا به معنای درس ناخوانده است؛ یعنی به همان حالتی که از مادر متولد شده اند باقی مانده و مکتب و استادی ندیده است. «أمانی» جمع «أمنیه» به معنای آرزوست.

3. بعضی از یهودیان با خیال های باطل و آرزوهای خود زندگی می کردند. به طور مثال آنها بهشت را مختص به خودشان می دانستند و عقیده داشتند که در

ص:233

روز قیامت خداوند اگر آنها را به جهنم ببرد، چند روزی بیشتر در آن نخواهند ماند. آنان خود را فرزندان خداوند دانسته و از دیگران برتر و والاتر می پنداشتند.

4. جمعی از دانشمندان یهود، از اوصافی که برای پیامبر صلی الله علیه و آله در «تورات» آمده بود، آگاه بودند. این گروه هنگامی که پیامبر صلی الله علیه و آله ظهور کرد و ترسیدند که در صورت روشن شدن این واقعیت، منافع آنها در خطر قرار گیرد؛ لذا برای حفظ این منافع، اوصاف پیامبر را در تورات تغییر داده و حتّی به جای آن اوصافی بر ضدّ آن نوشتند.

5. بعد از آن که خداوند درباره عوام و بی سوادان یهود فرمود که آنها از ظن و گمان خود پیروی می کنند، به دسته دوم از یهود (دانشمندان) پرداخته و درباره آنها می فرماید: وای به حال آن افرادی که با دستان خود مطالبی را می نویسند و آن را به خداوند تبارک و تعالی نسبت می دهند تا بدین وسیله منافع خود را حفظ کنند.

ص:234

پرسش ها و تمرین ها

1. شأن نزول آیه أَ فَتَطْمَعُونَ أَنْ یُؤْمِنُوا لَکُمْ وَ قَدْ کانَ فَرِیقٌ مِنْهُمْ یَسْمَعُونَ کَلامَ اللّهِ ثُمَّ یُحَرِّفُونَهُ مِنْ بَعْدِ ما عَقَلُوهُ وَ هُمْ یَعْلَمُونَ را به طور مختصر شرح دهید و نکاتی که از این آیه استفاده می شود را بنویسید.

2. آیه شریفه أَ وَ لا یَعْلَمُونَ أَنَّ اللّهَ یَعْلَمُ ما یُسِرُّونَ وَ ما یُعْلِنُونَ را با توجه به آیه قبل از آن تفسیر نمایید.

3. از آیه وَ مِنْهُمْ أُمِّیُّونَ لا یَعْلَمُونَ الْکِتابَ إِلاّ أَمانِیَّ وَ إِنْ هُمْ إِلاّ یَظُنُّونَ استفاده می شود که یهودیان دو دسته بوده اند، آن دو دسته کدامند؟ توضیح دهید.

4. از آیه شریفه فَوَیْلٌ لِلَّذِینَ یَکْتُبُونَ الْکِتابَ بِأَیْدِیهِمْ ثُمَّ یَقُولُونَ هذا مِنْ عِنْدِ اللّهِ لِیَشْتَرُوا بِهِ ثَمَناً قَلِیلاً فَوَیْلٌ لَهُمْ مِمّا کَتَبَتْ أَیْدِیهِمْ وَ وَیْلٌ لَهُمْ مِمّا یَکْسِبُونَ چه پیام هایی را می توان استفاده نمود؟

منابع بیشتر جهت تحقیق و پژوهش

1. مجمع البیان فی تفسیر القرآن، فضل بن حسن الطبرسی؛

2. معجم المقائیس اللّغة، احمد بن فارس؛

3. البرهان فی تفسیر القرآن، سید هاشم البحرانی؛

4. اصول الکافی، محمد بن یعقوب الکلینی.

ص:235

روزی بیشتر نخواهد بود و سرانجام به بهشت خواهند رفت. (1) در این که مراد از چند روز معین «ایامٌ معدودة» در آیه چیست، دو احتمال وجود دارد:

1. همان أیّامی است که حضرت موسی علیه السلام برای گرفتن الواح و مناجات به کوه طور رفته بودند و شخصی به نام سامری، قوم یهود را منحرف و آنها را به گوساله پرستی واداشت؛

2. منظور، روزهای کم و قلیل باشد.

اعتقاد به این برتری، یکی از دلایل روشن خودخواهی و خودپرستی این گروه است. این امتیازطلبی با هیچ منطقی سازگار نیست؛ زیرا هیچ تفاوتی در میان انسان ها از نظر کیفر و پاداش اعمال وجود ندارد. از این رو خداوند در ادامه، خطاب به آنها می فرماید: این سخن شما از دو حال خارج نیست: یا باید عهد و پیمان خاصی از خدا در این زمینه گرفته باشید (که نگرفته اید) یا این که دروغ و تهمتی را به خدا نسبت می دهید. (2)

پیام های آیه

1. نژادپرستی ممنوع است؛ (3)

2. یهودیان قومی نژادپرست هستند؛ (4)

3. یهودیان، معاد و آتش دوزخ را قبول داشتند؛

4. همه افراد در برابر قانون الهی مساوی اند؛ (5)

ص:237

5. خداوند با فرد خاصی در مورد بهشت و جهنم پیمان نبسته است؛

6. در مقابل انحرافات جامعه باید ایستادگی کرد.

پیام های آیه

1. کیفر و پاداش، براساس اعمال است، نه آرزوها؛

2. اگر گناه سراسر وجود انسان را فراگیرد، دیگر انسان اهل نجات نیست؛

3. گناهانی کیفر دارند که از روی اختیار و عمد انجام شوند؛

4. بعضی از اعمال، باعث خلود در جهنم خواهد شد.

* * *

82. وَ الَّذِینَ آمَنُوا وَ عَمِلُوا الصّالِحاتِ أُولئِکَ أَصْحابُ الْجَنَّةِ هُمْ فِیها خالِدُونَ .

و آنها که ایمان آورده اند و اعمال صالح انجام داده اند، اهل بهشت اند و همیشه در آن خواهند ماند.

3. برای رسیدن به سعادت، انجام اعمال صالح لازم است، نه یک عمل صالح؛

4. اعمال صالح، باعث خلود در بهشت می شوند.

* * *

83. وَ إِذْ أَخَذْنا مِیثاقَ بَنِی إِسْرائِیلَ لا تَعْبُدُونَ إِلاَّ اللّهَ وَ بِالْوالِدَیْنِ إِحْساناً وَ ذِی الْقُرْبی وَ الْیَتامی وَ الْمَساکِینِ وَ قُولُوا لِلنّاسِ حُسْناً وَ أَقِیمُوا الصَّلاةَ وَ آتُوا الزَّکاةَ ثُمَّ تَوَلَّیْتُمْ إِلاّ قَلِیلاً مِنْکُمْ وَ أَنْتُمْ مُعْرِضُونَ .

[و به یاد آورید] زمانی را که از بنی اسرائیل پیمان گرفتیم که جز خداوند یگانه را پرستش نکنید و نسبت به پدر و مادر و نزدیکان و یتیمان و بینوایان نیکی کنید و به مردم سخن نیک بگویید، نماز را بر پا دارید و زکات بدهید. سپس [از این که پیمان بسته بودید] همه شما جز عده کمی سرپیچی کردید [و از وفای به پیمان خود] روی گردان شدید.

پنجم: نیکی به مستمندان؛

ششم: نیکو سخن گفتن با مردم؛

هفتم: به پا داشتن نماز؛

هشتم: پرداخت زکات و حق محرومان؛

خداوند در پایان آیه یادآور می شود که گروه کمی به این پیمان وفادار ماندند و بیشتر مردم از اجرای آن سرپیچی نمودند. (1)

پیام های آیه

1. خداوند با انسان پیمان بسته است؛

2. مهم ترین میثاق، همان میثاق در توحید عبادت است؛

3. با مردم باید برخورد خوب داشته باشیم؛

4. به پدر و مادر احترام بگذاریم؛

5. به مستمندان رسیدگی کنیم؛

6. بستگان را فراموش نکنیم؛

7. ارتباط با خدا و جامعه را فراموش نکنیم.

* * *

84. وَ إِذْ أَخَذْنا مِیثاقَکُمْ لا تَسْفِکُونَ دِماءَکُمْ وَ لا تُخْرِجُونَ أَنْفُسَکُمْ مِنْ دِیارِکُمْ ثُمَّ أَقْرَرْتُمْ وَ أَنْتُمْ تَشْهَدُونَ .

و هنگامی را که از شما پیمان گرفتیم که خون یکدیگر را نریزید و یکدیگر را از سرزمین خود بیرون نکنید و شما اقرار کردید [و بر این پیمان] گواه بودید.

ص:242

میان انسان ها از نظر کیفر و پاداش اعمال وجود ندارد.

3. از واژه «کسب» استفاده می شود که انسان در صورتی در جهنم، جاودان خواهد بود که گناه را از روی اختیار و اراده انجام داده باشد، اما اگر بدون اراده و اختیار گناهی را انجام دهد اهل دوزخ نیست.

4. منظور از «خَطِیئَتُهُ» گناه کبیره و گناهانی است که از روی عمد انجام می گیرد و بر قلب و جان انسان تأثیر می گذارد و تمام وجود انسان را به رنگ خود درمی آورد.

5. گناهان کوچک اگرچه در آغاز یک عمل است، ولی در اثر تکرار، تبدیل به سرشت انسان شده و با ادامه و اصرار، شکل ملکه به خود می گیرند و در این هنگام هیچ موعظه ای در وجود انسان اثر نمی گذارد.

6. افرادی که دارای ایمان و عمل صالح هستند، به بهشت موعود وارد شده و در آن جاودانه خواهند بود. ولی باید توجه داشت که برای ورود و خلود در بهشت، یک عمل صالح کفایت نمی کند، بلکه باید ایمان انسان همراه با اعمال صالحه باشد.

7. خداوند با قوم بنی اسرائیل عهد و پیمان بسته است؛ ولی گروه اندکی به این پیمان وفادار ماندند و بیشتر آنها از این پیمان ها سرپیچی نمودند.

ص:244

پرسش ها و تمرین ها

1. چند نمونه از ادعاها و بلند پروازی های یهود را نام ببرید.

2. نکات آموزنده داستان بنی اسرائیل را به صورت مختصر بیان نمایید.

3. منظور از «خطیئه» در آیه بَلی مَنْ کَسَبَ سَیِّئَةً وَ أَحاطَتْ بِهِ خَطِیئَتُهُ فَأُولئِکَ أَصْحابُ النّارِ هُمْ فِیها خالِدُونَ چه نوع گناهانی است؟ توضیح دهید.

4. پیمان هایی را که خداوند با بنی اسرائیل بسته بود، با توجه به آیات آن نام ببرید.

منابع بیشتر جهت تحقیق و پژوهش

1. بحارالانوار، محمدباقر مجلسی رحمه الله ؛

2. تفسیر القرآن الکریم، محمد بن ابراهیم شیرازی (صدرالمتألهین)؛

3. آموزش عقاید، محمد تقی مصباح یزدی؛

4. المیزان فی تفسیر القرآن، محمد حسین الطباطبایی رحمه الله .

ص:245

می آورید و به بعضی کافر می شوید؟! برای کسی که این عمل [تبعیض در میان قوانین و احکام خدا] را انجام دهد، جز رسوایی در این جهان و بازگشت به شدیدترین عذاب ها در روز رستاخیز، چیز دیگری نخواهد بود و خداوند از اعمال شما غافل نیست.

«خداوند از کارهایی که انجام می دهید, غافل نیست و تمام اعمال شما را زیر نظر دارد». (1)

پیام های آیه

1. کشتن دیگران، کشتنِ خود انسان است (ظلم به دیگران، ظلم به خود است)؛

2. کمک کردن به دیگران در گناه و معصیت, حرام است؛

3. همان طور که کفر به تمام آیات حرام است، کفر به بعضی از آنها نیز حرام است؛

4. مخالفت با دستورات الهی باعث خواری و ذلت انسان در دنیا می شود؛

5. مخالفت با دستورهای الهی باعث شدیدترین عذاب ها در آخرت خواهد بود؛

6. عذاب های اخروی دارای مراتب مختلف است؛ (2)

7. خداوند از اعمال انسان غافل نیست و آنها را زیر نظر دارد.

* * *

86. أُولئِکَ الَّذِینَ اشْتَرَوُا الْحَیاةَ الدُّنْیا بِالْآخِرَةِ فَلا یُخَفَّفُ عَنْهُمُ الْعَذابُ وَ لا هُمْ یُنْصَرُونَ .

اینها همان کسانی هستند که آخرت را به زندگی دنیا فروخته اند؛ لذا در مجازات آنها تخفیف داده نمی شود و کسی آنها را یاری نخواهد کرد.

می ورزیدند، این گروه را شامل کسانی می دانند که زندگانی آخرت را داده و در مقابل، دنیا و منافع مادّی را تحویل گرفته اند؛ به عبارت دیگر این گروه زندگی و منافع مادّی را بر آخرت مقدم داشتند.

در ادامه آیه خداوند می فرماید: در عذاب این گروه تخفیف داده نمی شود و مورد رحمت و نصرت پروردگار قرار نمی گیرند؛ یعنی اینها در عذاب ابدی گرفتار خواهند بود و کسی آنها را یاری نخواهد کرد. (1)

پیام های آیه

1. انسان در انتخاب راه آزاد است (اشترَوُا: خرید و فروش آزادانه انجام می پذیرد)؛

2. کسانی که دین فروشی کنند در عذاب ابدی خواهند بود؛

3. یهودیان برای رسیدن به منافع دنیوی، آخرت را از دست داده اند؛

4. خداوند کسانی را که دین فروشی کنند یاری و نصرت نخواهد کرد.

* * *

87. وَ لَقَدْ آتَیْنا مُوسَی الْکِتابَ وَ قَفَّیْنا مِنْ بَعْدِهِ بِالرُّسُلِ وَ آتَیْنا عِیسَی ابْنَ مَرْیَمَ الْبَیِّناتِ وَ أَیَّدْناهُ بِرُوحِ الْقُدُسِ أَ فَکُلَّما جاءَکُمْ رَسُولٌ بِما لا تَهْوی أَنْفُسُکُمُ اسْتَکْبَرْتُمْ فَفَرِیقاً کَذَّبْتُمْ وَ فَرِیقاً تَقْتُلُونَ .

ما به موسی کتاب [تورات] دادیم، و بعد از او پیامبرانی پشت سر یکدیگر فرستادیم و به عیسی بن مریم علیه السلام دلایل روشن بخشیدیم و او را به وسیله روح القدس تأیید نمودیم. آیا هر زمانی پیامبری بر خلاف هوای نفس شما آمد، در برابر او تکبر کردید [و از ایمان آوردن به او خودداری نمودید و به این قناعت نکردید، بلکه] عده ای را تکذیب نموده، جمعی را به قتل رساندید؟!

ص:249

معیار ایمان و تسلیم در برابر حق، جایی نمایان می شود که خلاف میل و هوای نفس انسان باشد، وگرنه هواپرستان بی ایمان نیز، نسبت به احکامی که مطابق با میل و منافع آنها باشد، تسلیم هستند. (1)

پیام های آیه

1. خداوند در هر زمانی حجت هایی را برای مردم می فرستد؛

2. انبیاء علیهم السلام همیشه مطابق با میل انسان رفتار نمی کنند و نباید این کار را انجام بدهند؛ (2)

3. انبیاء علیهم السلام همیشه همراه با معجزه هستند؛

4. عیسی علیه السلام زاده مریم است، نه فرزند خدا, چنان که مسیحیان اعتقاد دارند؛ (3)

5. خداوند یاور انبیاء علیهم السلام است و آنها را به وسیله ملائکه، کتب آسمانی و نیروهای غیبی کمک می کند؛

6. انبیاء علیهم السلام همیشه در جامعه مخالفانی داشته اند.

* * *

88. وَ قالُوا قُلُوبُنا غُلْفٌ بَلْ لَعَنَهُمُ اللّهُ بِکُفْرِهِمْ فَقَلِیلاً ما یُؤْمِنُونَ .

[و آنها از روی استهزاء] گفتند: دل های ما در غلاف است! [و ما از گفته تو چیزی نمی فهمیم؛ آری همین طور است] خداوند آنها را به سبب کفرشان از رحمت خود دور ساخته [به همین دلیل چیزی را درک نمی کنند] و کمتر ایمان می آورند.

دستورات الهی این است که قلب های ما در غلاف (پوشش) قرار گرفته است و چیزی نمی فهمیم». خداوند تبارک و تعالی در جواب آنها می فرماید: این گروه مورد لعن و نفرین خدا قرار گرفتند و به دلیل آن که راه کفر را در پیش گرفتند، توفیق ایمان پیدا نکرده اند؛ از این رو خداوند در پایان آیه می فرماید: فَقَلِیلاً ما یُؤْمِنُونَ ؛ یعنی تعداد بسیار کمی از بنی اسرائیل ایمان می آورند.

در تفسیر جمله فَقَلِیلاً ما یُؤْمِنُونَ دو احتمال می توان مطرح نمود:

نخست: این جمله درباره یهودیانی باشد که پیامبران علیهم السلام را تکذیب یا به قتل می رساندند؛

دوم: ممکن است درباره یهودیان زمان پیامبر صلی الله علیه و آله باشد که در برابر سخنان او یک روش لجوجانه به خود می گرفتند و در برابر تبلیغات پیامبر صلی الله علیه و آله ایستادگی به خرج می دادند، و هر زمانی بهانه ای برای شانه خالی کردن از زیربار دعوت پیامبر صلی الله علیه و آله می تراشیدند که در این آیه به یکی از سخنان آنها اشاره کرده است که می گفتند: دل های ما در حجاب و غلاف است و آن چه بر ما می خوانی، نمی فهمیم! قرآن نیز این سخن آنها را تأیید نموده و می فرماید: حرف آنها درست است؛ زیرا به واسطه گناه و کفر، قلب آنها در غلاف قرار گرفته است (1):

وَ قَوْلِهِمْ قُلُوبُنا غُلْفٌ بَلْ طَبَعَ اللّهُ عَلَیْها بِکُفْرِهِمْ فَلا یُؤْمِنُونَ إِلاّ قَلِیلاً . (2)

و به خاطر این که [از روی استهزا] می گفتند: «بر دل های ما پرده افکنده شده و سخنان پیامبر را درک نمی کنیم! [رانده درگاه خدا شدند] آری، خداوند به علّت

ص:252

کفرشان، بر دل های آنها مهر زده که جز عده کمی [که راه حق می پویند و لجاجت ندارند] ایمان نمی آورند».

پیام های آیه

1. خداوند هرگز بدون علت، انسان را از رحمت خویش دور نمی سازد؛

2. کفر (گناه) باعث می شود که قلب انسان در غلاف قرار بگیرد؛

3. تعداد بسیار کمی از قوم یهود به حق ایمان می آورند.

چکیده

1. در (تورات) آمده بود که اگر یک یهودی اسیر می شد یهودیان دیگر باید آن را هر طوری که می توانستند از راه فدیه و... آزادکنند. قوم یهود به این حکم عمل می کردند، ولی بعضی احکام تورات مانند عدم کشتن و عدم تبعید یکدیگر را زیر پا می گذاشتند و به آن کفر می ورزیدند.

2. یهودیان کسانی هستند که زندگانی آخرت را داده و در مقابل، دنیا و منافع مادّی را تحویل گرفته اند. به عبارت دیگر، این گروه زندگی و منافع مادّی را بر آخرت مقدم داشتند؛ لذا در عذاب این گروه تخفیف داده نمی شود و مورد رحمت و نصرت پروردگار قرار نمی گیرند.

3. در تاریخ آمده است که بعد از حضرت موسی علیه السلام ، یازده الی دوازده پیامبر آمده اند که عبارتند از: یوشع بن نون، طالب بن یحنا، حزقیل، الیاس، الیسع، ذوالکفل، داود، اشموئیل، سلیمان، یونس، زکریا، یحیی علیهم السلام .

4. درباره معنای روح القدس مفسّران سه احتمال داده اند: نخست: انجیل؛ دوم: نیروهای غیبی؛ سوم: جبرئیل علیه السلام و از میان این سه احتمال، احتمال دوم و سوم مناسب تر است.

ص:253

5. بنی اسرائیل از روی استهزاء به موسی علیه السلام گفتند: «علت مخالفت ما با دستورات الهی این است که قلب های ما در غلاف (پوشش) قرار گرفته است و چیزی نمی فهمیم».

6. یهودیانی که پیمان الهی را نقض کردند و راه کفر را در پیش گرفتند، مورد لعن و نفرین خداوند قرار گرفته و کسانی که رحمت خدا شامل حال آنها نگردد، توفیق ایمان نیز نخواهند یافت.

ص:254

پرسش ها و تمرین ها

1. احتمالاتی که مفسران در باره کلمه روح القدس در آیه وَ لَقَدْ آتَیْنا مُوسَی الْکِتابَ وَ قَفَّیْنا مِنْ بَعْدِهِ بِالرُّسُلِ وَ آتَیْنا عِیسَی ابْنَ مَرْیَمَ الْبَیِّناتِ وَ أَیَّدْناهُ بِرُوحِ الْقُدُسِ . داده اند را نام ببرید و از میان این احتمالات کدام یک مناسب تر است؟

2. آیه شریفه وَ قالُوا قُلُوبُنا غُلْفٌ بَلْ لَعَنَهُمُ اللّهُ بِکُفْرِهِمْ فَقَلِیلاً ما یُؤْمِنُونَ درباره کدام دسته از یهودیان نازل شده است؟

3. از آیه أُولئِکَ الَّذِینَ اشْتَرَوُا الْحَیاةَ الدُّنْیا بِالْآخِرَةِ فَلا یُخَفَّفُ عَنْهُمُ الْعَذابُ وَ لا هُمْ یُنْصَرُونَ چه نکات و پیام هایی را می توان دریافت؟

منابع بیشتر جهت تحقیق و پژوهش

1. تفسیر کوثر، یعقوب جعفری؛

2. معاد در قرآن، سید محمد حسین حسینی تهرانی؛

3. راه و راهنماشناسی، محمد تقی مصباح یزدی؛

4. پیام قرآن، جلد8، مکارم شیرازی.

ص:255

اکرم صلی الله علیه و آله پرداختند که در این هنگام به کوهی به نام «حدّاد» رسیدند. پس گفتند: «حدّاد همان احد است»؛ لذا در همان جا توقف کرده و هر گروه در جایی مسکن گزیدند.

آنها در آن ناحیه که نزدیک مدینه بود، ماندند و اموال فراوانی کسب نمودند. این خبر به گوش سلطانی بنام «تُبَّع» رسید. او با آنها جنگید. یهود به قلعه های خویش پناهنده شدند؛ وی آنها را پس از محاصره، امان داد و پس از آن که به حضور سلطان رسیدند، تبّع گفت: «من این ناحیه را پسندیده ام و در آن خواهم ماند.» آنها در پاسخ وی گفتند: «این سرزمین, هجرت گاه پیامبری است که جز او کسی نمی تواند به عنوان ریاست در این جا بماند».

«تُبَّع» گفت: «بنابراین من یک نفر از خاندانم را در این جا قرار خواهم داد تا زمانی که پیامبر موعود صلی الله علیه و آله بیاید، او را یاری کند.» لذا او دو قبیله معروف به اوس و خزرج را در آن مکان ساکن نمود. این دو قبیله، هنگامی که جمعیت فراوانی یافتند، دست تجاوز به اموال یهود دراز نمودند. یهودیان به آنها می گفتند: «زمانی که محمّد صلی الله علیه و آله مبعوث گردد، شما را از سرزمین ما بیرون خواهد کرد!». هنگامی که محمد صلی الله علیه و آله مبعوث شد، «اوس» و «خزرج» - که به انصار معروف شدند - به او ایمان آوردند، ولی یهودیان وی را انکار نمودند و این است معنای آیه وَ کانُوا مِنْ قَبْلُ یَسْتَفْتِحُونَ عَلَی الَّذِینَ کَفَرُوا . (1)

خدا صلی الله علیه و آله ، در سرزمین مدینه سکنی گزیده و با بی صبری در انتظار ظهور آن حضرت بودند؛ ولی هنگامی که از سوی خداوند، قرآن - که موافق نشانه هایی بود که با خود داشتند - به آنها رسید، با این که پیش از این جریان، مژده ظهور این پیامبر صلی الله علیه و آله را می دادند و با ظهور آن حضرت, امید فتح بر دشمنان داشتند، نسبت به او کافر شدند.

آری، گاهی انسان عاشقانه به دنبال حقیقتی می رود، ولی هنگامی که به آن دست یافته و آن را مخالف با منافع شخصی خود می بیند، بر اثر هواپرستی به آن پشت پا می زند و آن را وداع می گوید، بلکه گاه به مخالفت با آن برمی خیزد. (1)

پیام های آیه

1. سخنان درست دیگران را باید تصدیق کرد؛

2. به هر استقبالی اعتماد نکنیم (یهودیان در انتظار پیامبر صلی الله علیه و آله بودند، ولی در عمل کفر پیدا کردند)؛

3. اهل کتاب، پیامبر اسلام صلی الله علیه و آله را کاملاً می شناختند و از آمدن او اطلاع داشتند؛

4. انقلابی بودن مهم نیست، بلکه انقلابی ماندن مهم است. (2)

* * *

90. بِئْسَمَا اشْتَرَوْا بِهِ أَنْفُسَهُمْ أَنْ یَکْفُرُوا بِما أَنْزَلَ اللّهُ بَغْیاً أَنْ یُنَزِّلَ اللّهُ مِنْ فَضْلِهِ عَلی مَنْ یَشاءُ مِنْ عِبادِهِ فَباؤُ بِغَضَبٍ عَلی غَضَبٍ وَ لِلْکافِرِینَ عَذابٌ مُهِینٌ .

آنها در مقابل بهای بدی، خود را فروختند و به ناروا، به آیاتی که خدا فرستاده بود کافر شدند و معترض بودند که چرا خداوند به فضل خویش، بر هر کس از

ص:258

بندگانش بخواهد، آیات خود را نازل می کند؟! از این رو، به خشمی بعد از خشمی [از سوی خدا] گرفتار شدند و برای کافران مجازاتی خوارکننده است.

2. کفر اهل کتاب نسبت به قرآن، از روی ظلم و ستم بوده است و آنها حقیقت را می دانستند؛

3. نارضایتی انسان، اثری در حکمت ها و الطاف الهی ندارد؛

4. کفر به آیات الهی باعث برانگیخته شدن خشم خداوند می گردد؛

5. برای کافران، عذاب خوارکننده ای وجود خواهد داشت.

* * *

91. وَ إِذا قِیلَ لَهُمْ آمِنُوا بِما أَنْزَلَ اللّهُ قالُوا نُؤْمِنُ بِما أُنْزِلَ عَلَیْنا وَ یَکْفُرُونَ بِما وَراءَهُ وَ هُوَ الْحَقُّ مُصَدِّقاً لِما مَعَهُمْ قُلْ فَلِمَ تَقْتُلُونَ أَنْبِیاءَ اللّهِ مِنْ قَبْلُ إِنْ کُنْتُمْ مُؤْمِنِینَ .

و هنگامی که به آنها گفته شود: «به آن چه خداوند نازل فرموده، ایمان بیاورید!» می گویند: «ما به چیزی ایمان می آوریم که بر خود ما نازل شده است.» و به غیر آن، کافر می شوند؛ در حالی که حق است و آیاتی را که بر آنها نازل شده، تصدیق می کند. بگو: «اگر [راست می گویید و به آیاتی که بر خودتان نازل شده] ایمان دارید، پس چرا پیامبران خدا را پیش از این به قتل می رساندید»؟!

«قرآن»، بلکه تنها جنبه های نژادی و منافع خویش را در نظر می گرفتند. پس از آن خداوند پرده از روی دروغ آنان برداشته و می گوید: اگر بهانه ایمان نیاوردن شما این است که محمد صلی الله علیه و آله از شما نیست، پس چرا به پیامبران خودتان در گذشته ایمان نیاوردید؟ پس چرا آنها را کشتید اگر راست می گویید؟!

به عبارت دیگر اگر پذیرش دستورات الهی مشروط به این باشد که بر خود ما نازل گردد، این در حقیقت شرک است، نه ایمان، کفر است، نه اسلام و قبول چنین دستوراتی هرگز دلیل بر ایمان نخواهد بود. (1)

پیام های آیه

1. پیامبر صلی الله علیه و آله یهودیان را نیز دعوت به اسلام کرده است؛ (2)

2. نژاد و قومیت، ملاک حق و باطل نیست (یهودیان می گفتند: ما به پیامبری ایمان می آوریم که از خودمان باشد)؛ (3)

3. یهودیان در واقع احکام «تورات» را نیز قبول نداشتند؛

4. یهودیان عصر بعثت، آسمانی بودن قرآن را قبول داشته اند (4) و فقط ایراد آنها این بود که چرا بر فردی از بنی اسرائیل نازل نشده است؛

5. انحصارطلبی ممنوع است (آنها خیال می کردند نبوّت باید در انحصار قوم یهود باشد).

* * *

92. وَ لَقَدْ جاءَکُمْ مُوسی بِالْبَیِّناتِ ثُمَّ اتَّخَذْتُمُ الْعِجْلَ مِنْ بَعْدِهِ وَ أَنْتُمْ ظالِمُونَ .

ص:261

و [نیز] موسی آن همه معجزات را برای شما آورد و شما پس از [غیبت] او، گوساله را انتخاب کردید، درحالی که ستمگر بودید.

چکیده

1. یهود در کتاب های خویش دیده بود که هجرت گاه پیامبر اسلام صلی الله علیه و آله بین کوه «عیر» و کوه «احد» خواهد بود؛ از این رو برای رسیدن به این مکان, از سرزمین خویش بیرون آمدند و به جست وجوی سرزمین مهاجرت رسول اکرم صلی الله علیه و آله پرداختند. آنان در این میان به کوهی بنام «حدّاد» رسیده، گفتند: «حداد» همان «احد» است و در همان جا متفرق شدند و هر گروهی در محلی مسکن گزیدند.

2. یهودیان با عشق و علاقه مخصوصی به رسول خدا صلی الله علیه و آله ، در سرزمین مدینه ساکن شده و با بی صبری در انتظار ظهور آن حضرت بودند؛ ولی هنگامی که از سوی خداوند, قرآن برای آنها نازل شد - که موافق نشانه هایی بود که یهود با خود داشتند - نسبت به او کافر شدند.

3. منظور از جمله فَباؤُ بِغَضَبٍ عَلی غَضَبٍ این است که: بنی اسرائیل زمانی که در بیابان سینا بودند گرفتار غضب الهی شده و دیگر بار نیز به سبب کشتن پیامبران، مورد خشم قرار گرفتند. با این حال بازماندگان آنها پس از ظهور پیامبر صلی الله علیه و آله نیز همان روش نیاکان خود را ادامه دادند و در برابر آن حضرت صلی الله علیه و آله به مبارزه پرداختند و این سبب شد که غضب تازه ای آنها را فرا گیرد.

4. یهودیان می گفتند: ما به چیزی ایمان می آوریم که بر خود ما نازل شده باشد، نه بر اقوام دیگر. آنها نه به «انجیل» ایمان آوردند و نه به «قرآن», بلکه تنها جنبه های نژادی و منافع خویش را در نظر می گرفتند؛ در حالی که اگر پذیرش دستورات الهی مشروط به این باشد که بر خود ما نازل گردد، این در حقیقت شرک است، نه ایمان، و کفر است، نه اسلام؛ پذیرفتن چنین دستوراتی نیز هرگز دلیل ایمان نخواهد بود.

ص:263

پرسش ها و تمرین ها

1. شأن نزول آیه وَ لَمّا جاءَهُمْ کِتابٌ مِنْ عِنْدِ اللّهِ مُصَدِّقٌ لِما مَعَهُمْ وَ کانُوا مِنْ قَبْلُ یَسْتَفْتِحُونَ عَلَی الَّذِینَ کَفَرُوا فَلَمّا جاءَهُمْ ما عَرَفُوا کَفَرُوا بِهِ فَلَعْنَةُ اللّهِ عَلَی الْکافِرِینَ را به اختصار بنویسید.

2. منظور از جمله فَباؤُ بِغَضَبٍ عَلی غَضَبٍ چیست؟ شرح دهید.

3. از آیه وَ لَقَدْ جاءَکُمْ مُوسی بِالْبَیِّناتِ ثُمَّ اتَّخَذْتُمُ الْعِجْلَ مِنْ بَعْدِهِ وَ أَنْتُمْ ظالِمُونَ چه نکات و پیام هایی استفاده می شود؟

منابع بیشتر جهت تحقیق و پژوهش

1. شناخت ادیان، جلد 1و2، گروه عقاید، واحد تألیف و ترجمه کتاب های درسی؛

2. یهودیت، عبدالرحیم سلیمانی اردستانی؛

3. تفسیر فخر رازی (مفاتیح الغیب)، جلد اول؛

4. البرهان فی تفسیر القرآن، سید هاشم بحرانی.

ص:264

مجدداً به قرار گرفتن کوه طور در بالای سر یهودیان اشاره نموده (1) و می فرماید: «ما از شما پیمان گرفتیم و کوه طور را بالای سرتان قرار دادیم و به شما گفتیم دستورات ما را محکم بگیرید و درست بشنوید؛ اما آنها گفتند: «شنیدیم ولی مخالفت کردیم».

آری؛ دل های آنها به سبب کفرشان، با محبت گوساله آبیاری شده و شرک و دنیاپرستی - که نمونه آن عشق به گوساله طلایی سامری بود - در تار و پود قلبشان نفوذ کرده و در سراسر وجودشان ریشه دوانده بود. آنان به همین دلیل خدا را فراموش کرده بودند.

شگفتا! این چگونه ایمانی است که هم با کشتن پیامبران خدا علیهم السلام سازگار است، هم گوساله پرستی را اجازه می دهد و هم میثاق های محکم الهی را به دست فراموشی می سپرد؟! اگر شما مؤمنید ایمانتان بد دستوراتی به شما می دهد. (2)

کلمه «اشراب» با توجه به مفردات راغب، دو معنا دارد:

نخست: اگر از باب «اشربت البعیر» باشد، به این معناست که دو ریسمان را به گردن شتر بستم. بنابراین معنای جمله بالا چنین است: «ریسمانی محکم از علاقه و محبت، قلب آنها را با گوساله ارتباط داده بود».

دوم: اگر از ماده «إشراب» به معنای آبیاری کردن باشد، در این صورت کلمه «حب» در تقدیر خواهد بود و معنای جمله چنین است: «بنی اسرائیل، قلوب خود را با محبت گوساله سامری آبیاری کردند».

ص:266

از تعبیر فوق نکته دیگری را نیز می توان دریافت و آن این که نباید از این کارهای نادرست بنی اسرائیل تعجب کرد؛ زیرا این اعمال، محصول سرزمین قلب آنهاست که با آبِ شرک آبیاری شده و چنین سرزمینی که با چنان آبی سیراب شود، محصولی جز خیانت و قتل پیامبران علیهم السلام و گناه و ظلم نخواهد داشت. (1)

پیام های آیه

1. گاهی برای ابلاغ پیام، تهدید لازم است؛

2. دریافت احکام الهی نیاز به قوت و قدرت دارد؛ (2)

3. عشق و علاقه مفرط خطرناک است؛ زیرا زمانی بنی اسرائیل حاضر به پذیرش حقایق نشدند که دل هایشان از محبت به گوساله پر شده بود.

* * *

94. قُلْ إِنْ کانَتْ لَکُمُ الدّارُ الْآخِرَةُ عِنْدَ اللّهِ خالِصَةً مِنْ دُونِ النّاسِ فَتَمَنَّوُا الْمَوْتَ إِنْ کُنْتُمْ صادِقِینَ .

بگو: «اگر [آن چنان که مدعی هستید] سرای دیگر در نزد خدا، مخصوص شماست، نه سایر مردم، پس اگر راست می گویید آرزوی مرگ کنید!».

وَ قالُوا لَنْ یَدْخُلَ الْجَنَّةَ إِلاّ مَنْ کانَ هُوداً أَوْ نَصاری . (1)

و آتش جهنم با آنها چندان کاری ندارد!

وَ قالُوا لَنْ تَمَسَّنَا النّارُ إِلاّ أَیّاماً مَعْدُودَةً . (2)

آنها فرزندان خدا و دوستان خاص او هستند.

نَحْنُ أَبْناءُ اللّهِ وَ أَحِبّاؤُهُ . (3)

این پندارهای موهوم از یک سو آنها را به ظلم و جنایت و گناه و طغیان دعوت می کرد و از سوی دیگر به کِبر و خودپسندی و خودبرتر بینی وامی داشت.

خداوند در آیات فوق به آنها پاسخ داده و می گوید:

اگر (آن چنان که شما مدّعی هستید) سرای آخرت نزد خدا مخصوص شما است، نه سایر مردم، پس اگر راست می گویید آرزوی مرگ کنید. آیا میل ندارید به جوار رحمت خدا پناه برید و نعمت های بی پایان بهشت در اختیار شما باشد؟ آیا دوست، آرزوی دیدن محبوب خود را ندارد؟!

یهودیان با گفتن این سخنان می خواستند مسلمانان را نسبت به آئین شان دلسرد کنند، ولی قرآن پرده از روی دروغ و تزویر آنان برمی دارد؛ زیرا آنها به هیچ وجه حاضر به ترک زندگی دنیا نیستند و این خود دلیل محکمی بر کذب آنها است. به راستی اگر انسان چنان ایمانی به سرای آخرت داشته باشد، پس چرا این اندازه به زندگی این جهان دل می بندد و برای وصول به آن مرتکب هزار گونه جنایت شود؟ (4)

ص:268

پیام های آیه

1. در برابر موهومات باید با صراحت برخورد کرد؛ (1)

2. قوم یهود، قومی نژادپرست بوده و خود را برتر از دیگران می دانند؛ (2)

3. وجدان، بهترین قاضی است؛

4. اشتیاق به مرگ، وسیله ای برای شناخت حقایق از موهومات است؛

5. آخرت مخصوص گروه خاصی نیست.

* * *

95. وَ لَنْ یَتَمَنَّوْهُ أَبَداً بِما قَدَّمَتْ أَیْدِیهِمْ وَ اللّهُ عَلِیمٌ بِالظّالِمِینَ .

ولی آنها به خاطر اعمال بدی که پیش از خود فرستاده اند، هرگز آرزوی مرگ نخواهند کرد و خداوند از ستمگران آگاه است.

پیام های آیه

1. خیانت کار، همواره هراسناک است؛ (1)

2. قوم یهود هیچ گاه به سراغ مرگ نمی رود؛

3. اعمال انسان قبل از او به پیشگاه خداوند می رسد؛

4. خود انسان می داند چه اعمالی انجام داده است (اگر می دانستید اعمالتان خوب است، آرزوی مرگ می کردید)؛

5. خداوند به اعمال انسان آگاه است؛

6. مدعیان دروغ گو افراد ظالمی هستند.

* * *

96. وَ لَتَجِدَنَّهُمْ أَحْرَصَ النّاسِ عَلی حَیاةٍ وَ مِنَ الَّذِینَ أَشْرَکُوا یَوَدُّ أَحَدُهُمْ لَوْ یُعَمَّرُ أَلْفَ سَنَةٍ وَ ما هُوَ بِمُزَحْزِحِهِ مِنَ الْعَذابِ أَنْ یُعَمَّرَ وَ اللّهُ بَصِیرٌ بِما یَعْمَلُونَ .

و آنها را حریص ترین مردم - حتی حریص تر از مشرکان - بر زندگی [این دنیا، واندوختن ثروت] خواهی یافت [تا آن جا] که هر یک از آنها آرزو دارد هزار سال عمر به او داده شود! در حالی که این عمر طولانی، او را از کیفر (الهی) باز نخواهد داشت. و خداوند به اعمال آنها بیناست.

دنیا، حریص در انحصارطلبی. آنها چنان به دنیا علاقه دارند که هر کدامشان دوست دارد هزار سال عمر کند، ولی این عمر طولانی، آنها را از عذاب خداوند باز نخواهد داشت. اگر آنها گمان کنند که خداوند از اعمالشان آگاه نیست، اشتباه می کنند، خداوند نسبت به اعمال آنها بصیر و بیناست.

پیام های آیه

1. یهودیان حریص ترین مردم نسبت به زندگی مادّی هستند؛ (1)

2. مشرکان اگر چه نسبت به دنیا حرص دارند، ولی حرص یهود بیشتر از آنهاست؛

3. عمر طولانی، انسان را از عذاب أخروی نجات نمی دهد. آن چه مهم است قرب به خداوند است؛

4. خداوند به اعمال انسان آگاه و بصیر است.

چکیده

1. دل های یهودیان به سبب کفرشان، با محبت گوساله آبیاری شده بود. آری، شرک و دنیاپرستی که نمونه آن عشق به گوساله طلایی سامری بود در تار و پود قلبشان نفوذ کرده بود و در سراسر وجودشان ریشه دوانده بود. به همین دلیل بود که خدا را فراموش کرده بودند.

2. کلمه «إشراب» همان گونه که از مفردات راغب بر می آید دارای دو معناست:

نخست: اگر از باب «اشربت البعیر» باشد، به معنای «ریسمان را به گردن شتر بستم» می باشد. بنابراین معنای جمله این می شود که «ریسمانی محکم از علاقه و محبت، قلب آنها را با گوساله ارتباط داده بود».

ص:271

دوم: اگر از ماده «إشراب» به معنای آبیاری کردن باشد، در این صورت کلمه «حب» در تقدیر خواهد بود و معنای جمله چنین است: «بنی اسرائیل قلوب خود را با محبت گوساله سامری آبیاری کردند».

3. از تاریخ زندگی یهود چنین برمی آید که آنها خود را یک نژاد برتر دانسته و معتقد بودند که گل سرسبد جامعه انسانیت هستند، بهشت به خاطر آنها آفریده شده! و آنان فرزندان خدا و دوستان خاص او هستند.

4. یهودیان می دانستند که در پرونده اعمالشان چه نقطه های سیاه و تاریکی وجود دارد. آنها از اعمال زشت و ننگین خود مطّلع بودند و خدا نیز از اعمال این ستمگران آگاه است. بنابراین سرای آخرت برای آنها سرای عذاب، شکنجه و رسوایی است و به همین دلیل خواهان آن نیستند.

5. یهودیان، حریص ترین مردم بر زندگی دنیا هستند و حتی از مشرکان نسبت به دنیا حریص ترند: حریص در اندوختن مال و ثروت، حریص در قبضه کردن دنیا و حریص در انحصارطلبی. آنها چنان علاقه به دنیا دارند که هر یک از آنان دوست دارد تا هزار سال عمر کند. درحالی که این عمر طولانی آنها را از عذاب خداوند باز نخواهد داشت.

ص:272

پرسش ها و تمرین ها

1. مراد از عبارت وَ أُشْرِبُوا فِی قُلُوبِهِمُ الْعِجْلَ چیست؟ شرح دهید.

2. آیه وَ لَنْ یَتَمَنَّوْهُ أَبَداً بِما قَدَّمَتْ أَیْدِیهِمْ وَ اللّهُ عَلِیمٌ بِالظّالِمِینَ را به اختصار تفسیر نمایید.

3. ازآیه وَ لَتَجِدَنَّهُمْ أَحْرَصَ النّاسِ عَلی حَیاةٍ وَ مِنَ الَّذِینَ أَشْرَکُوا یَوَدُّ أَحَدُهُمْ لَوْ یُعَمَّرُ أَلْفَ سَنَةٍ وَ ما هُوَ بِمُزَحْزِحِهِ مِنَ الْعَذابِ أَنْ یُعَمَّرَ وَ اللّهُ بَصِیرٌ بِما یَعْمَلُونَ چه نکاتی را می توان دریافت؟

منابع بیشتر جهت مطالعه و تحقیق

1. المیزان فی تفسیر القرآن، محمد حسین طباطبایی رحمه الله ؛

2. دراسات فی الیهودیّه و المسیحیّه و ادیان الهند، دکتر محمد ضیاء الرحمن الاعظمی؛

3. تاریخ جامع ادیان، جان بایر ناس، ترجمه علی اصغر حکمت؛

4. نور الثقلین، علی بن جمعه الحویزی.

ص:273

حضرت کردند و نشانه هایی را که گواه نبوت و رسالت بود، جست وجو نمودند. از جمله گفتند: «ای محمد صلی الله علیه و آله ! خواب تو چگونه است؟ زیرا به ما اطلاعاتی درباره خواب پیامبر موعود صلی الله علیه و آله داده شده است». آن حضرت فرمود:

« تنام عینای و قلبی یقظان!: چشم من به خواب می رود، اما قلبم بیدار است». گفتند: «راست گفتی ای محمد صلی الله علیه و آله !» پس از سؤالات متعدد دیگر، بن صوریا گفت: «یک سؤال باقی مانده که اگر آن را صحیح جواب دهی به تو ایمان می آوریم و از تو پیروی خواهیم کرد؛ نام آن فرشته ای که بر تو نازل می شود، چیست؟» فرمود: «جبرئیل علیه السلام است».

ابن صوریا گفت: «او دشمن ماست، دستورهای مشکل درباره جهاد و جنگ می آورد، اما میکائیل علیه السلام همیشه دستورهای ساده و راحت آورده؛ اگر فرشته وحی تو میکائیل علیه السلام بود به تو ایمان می آوردیم»! (1)

«هر کس دشمن جبرئیل علیه السلام باشد (در حقیقت دشمن خداست)؛ چرا که او به فرمان خدا قرآن را بر قلب تو نازل کرده است.» در حقیقت در این آیه، سه پاسخ ارائه شده است:

نخست: جبرئیل علیه السلام چیزی از نزد خود نمی آورد؛

دوم: نشانه صدق پیامبر صلی الله علیه و آله در کتاب های پیشین وجود دارد؛ چرا که اوصاف آن حضرت صلی الله علیه و آله مطابق نشانه های تورات است؛

سوم: این که محتوای آن، خود دلیل بر اصالت و حقانیت آن می باشد. (1)

پیام های آیه

1. گاهی لجاجت و عناد انسان به قدری زیاد می شود که به فرشتگان نیز سرایت می کند؛

2. دفاع از افراد پاک لازم است (خداوند در مقابل تهمت ها از جبرئیل علیه السلام حمایت می کند)؛

3. قرآن، تصدیق کننده «تورات» واقعی است؛

4. قرآن، هدایت گر اهل ایمان است؛

5. تأیید «تورات» از سوی قرآن، دلیلی بر بی جا بودن دشمنی یهود با جبرئیل علیه السلام است (2) (جبرئیل علیه السلام کتابی آورده که تصدیق کننده تورات است، پس چرا با او دشمنی می کنید؟)؛

6. خداوند به مؤمنان بشارت داده است.

* * *

ص:276

98. مَنْ کانَ عَدُوًّا لِلّهِ وَ مَلائِکَتِهِ وَ رُسُلِهِ وَ جِبْرِیلَ وَ مِیکالَ فَإِنَّ اللّهَ عَدُوٌّ لِلْکافِرِینَ .

کسی که دشمن خدا و فرشتگان و رسولان او و جبرئیل و میکائیل باشد [کافر است و] خداوند دشمن کافران است.

پیام های آیه

1. ایمان به همه مقدّسات لازم است؛ (1)

2. خداوند دشمن کسانی است که با پیامبران و فرشتگان او دشمن هستند؛ (2)

3. فرشتگان نزد خداوند دارای مقام و ارزش هستند؛

4. دشمنی با اولیای خدا (رسولان و فرشتگان)، کفر است؛

5. بین انبیاء علیهم السلام و فرشتگان، تضادّی وجود ندارد.

* * *

99. وَ لَقَدْ أَنْزَلْنا إِلَیْکَ آیاتٍ بَیِّناتٍ وَ ما یَکْفُرُ بِها إِلاَّ الْفاسِقُونَ .

ما نشانه های روشنی برای تو فرستادیم و جز فاسقان کسی به آنها کفر نمی ورزد.

شأن نزول

در مورد این آیه، شأن نزولی از ابن عباس نقل شده است: «عبدالله ابن صوریا» از روی لجاج و عناد به پیامبر اسلام صلی الله علیه و آله گفت: «تو چیزی که برای ما مفهوم باشد، نیاورده ای و خداوند نشانه روشنی بر تو نازل نکرده تا ما از تو تبعیت کنیم.» این جا بود که آیه فوق نازل شد و صریحاً به او پاسخ گفت. (3)

می کنند در حقیقت، پی به حقّانیّت دعوت او برده و به جهت اغراض خاصی به مخالفت برخاسته اند.

تفکّر در آیات قرآن برای هر انسان پاکدل و حق جویی، روشن کننده راه است. با مطالعه این آیات می توان به صدق دعوت پیامبر اسلام صلی الله علیه و آله و عظمت قرآن پی برد؛ ولی این حقیقت را تنها کسانی درک می کنند که قلب آنها بر اثر گناه تاریک نشده باشد. بنابراین جای تعجب نیست که فاسقان و آلودگان به گناه و آنها که از اطاعت فرمان خدا سر باز زده اند هرگز به آن ایمان نیاورند. (1)

پیام های آیه

1. خداوند انبیاء علیهم السلام را با نشانه های روشن می فرستد؛

2. فسق و گناه زمینه کفر به آیات الهی را فراهم می کند؛ (2)

3. انکار قرآن و پیامبر صلی الله علیه و آله ، کفر است.

* * *

100. أَ وَ کُلَّما عاهَدُوا عَهْداً نَبَذَهُ فَرِیقٌ مِنْهُمْ بَلْ أَکْثَرُهُمْ لا یُؤْمِنُونَ .

و آیا چنین نیست که هر بار آنها [یهود] پیمانی [با خدا و پیامبر] بستند، جمعی آن را دور افکندند [و مخالفت کردند.] آری، بیشتر آنان ایمان نمی آورند.

آنان پیمانی گرفته می شد با آن مخالفت می کردند.

خداوند از آنها در کوه طور پیمان گرفت که به فرمان های «تورات» عمل کنند، ولی سرانجام این پیمان را شکستند و فرمان خدا را زیر پا گذاشتند. هم چنین از آنها پیمان گرفته بود که به پیامبر موعود صلی الله علیه و آله که بشارت آمدنش در «تورات» داده شده بود، ایمان بیاورند که به این پیمان نیز عمل نکردند.

یهود «بنی نضیر» و «بنی قریظه» نیز هنگام ورود پیامبر اسلام صلی الله علیه و آله به مدینه با او پیمان بستند که به دشمنانش کمک نکنند، ولی عاقبت این پیمان را شکستند و در جنگ احزاب، با مشرکان مکه بر ضد اسلام همکاری کردند.

اساساً این شیوه دیرینه اکثریت یهود است که به عهد خویش پایبند نیستند. هم اکنون نیز به روشنی می بینیم که هرگاه منافع صهیونیست ها و اسرائیل غاصب به خطر بیفتد، تمام عهدنامه های خصوصی و جهانی را زیر پا گذارده و با بهانه های واهی همه را به دست فراموشی می سپارند. (1)

پیام های آیه

1. خداوند با قوم یهود، عهد و پیمان بسته بود؛

2. قوم یهود، عهدشکن هستند؛

3. عهدشکنان، مورد توبیخ خداوند هستند؛

4. همه را نباید با یک چشم نگاه کرد؛ چون در بین افراد بد، گاهی افراد خوب هم پیدا می شوند؛

5. اکثریت یهود به پیامبران علیهم السلام و کتاب های آسمانی ایمان ندارند.

* * *

ص:280

101. وَ لَمّا جاءَهُمْ رَسُولٌ مِنْ عِنْدِ اللّهِ مُصَدِّقٌ لِما مَعَهُمْ نَبَذَ فَرِیقٌ مِنَ الَّذِینَ أُوتُوا الْکِتابَ کِتابَ اللّهِ وَراءَ ظُهُورِهِمْ کَأَنَّهُمْ لا یَعْلَمُونَ .

و هنگامی که فرستاده ای از سوی خدا به سراغشان آمد، و با نشانه هایی که نزد آنها بود مطابقت داشت، جمعی از آنان که به آنها کتاب [آسمانی] داده شده بود، کتاب خدا را پشت سر افکندند، گویی هیچ از آن خبر ندارند!!

2. یهودیان نیز موظّف هستند به پیامبر اسلام صلی الله علیه و آله ایمان بیاورند؛

3. علم به تنهایی کافی نیست، بلکه ایمان لازم است؛

4. دانشمندی که به علم خود عمل نکند مانند جاهلان است؛ (1)

5. این آیه نیز پیامبر صلی الله علیه و آله را تصدیق کننده «تورات» می داند؛

6. این آیه دلالت دارد که همه را نباید با یک چشم نگریست؛

7. بین شعار تا عمل فاصله است؛ زیرا این افراد پیش از ظهور پیامبر صلی الله علیه و آله می گفتند: «اگر آن حضرت صلی الله علیه و آله بیاید به او ایمان خواهند آورد»، ولی هنگامی که آن حضرت صلی الله علیه و آله ظهور کرد، در صف مخالفان قرار گرفتند. (2)

چکیده

1. یهود به بهانه این که جبرئیل علیه السلام فرشته وحی پیامبر است و تکالیف سنگین خدا را ابلاغ می کند، از ایمان آوردن به پیامبر خودداری کردند و گفتند: «اگر فرشته وحی میکائیل علیه السلام بود، ایمان می آوردیم؟»

2. خداوند می فرماید: «دشمنی با مأموران الهی موجب کفر است و هر کسی که دشمنی با آنها داشته باشد، کافر است و خداوند نیز دشمن کافران است».

3. در منابع یهود نیز از «جبرئیل» علیه السلام و «میکائیل» علیه السلام سخن به میان آمده است، از جمله در کتاب دانیال، «جبرئیل» علیه السلام مغلوب کننده رئیس شیاطین و «میکائیل» علیه السلام حامی قوم اسرائیل معرفی شده است.

4. تفکّر در آیات قرآن برای هر انسان پاکدل و حق جویی، روشن کننده راه هاست. با مطالعه این آیات می توان به صدق دعوت پیامبر اسلام صلی الله علیه و آله و

ص:282

عظمت قرآن پی برد. اما این حقیقت را تنها کسانی درک می کنند که قلب شان بر اثر گناه تاریک نشده باشد. بنابراین جای تعجب نیست که فاسقان و آلودگان به گناه و آنها که از اطاعت فرمان خدا سر باز زده اند، هرگز به آن ایمان نمی آورند.

5. خداوند از یهودیان در کوه طور پیمان گرفت که به فرمان های تورات عمل کنند؛ ولی سرانجام این پیمان را شکستند و فرمان او را زیر پا گذاشتند. هم چنین از آنها پیمان گرفته شده بود که به پیامبر موعود صلی الله علیه و آله که بشارت آمدنش در «تورات» داده شده بود ایمان بیاورند که به این پیمان نیز عمل نکردند.

6. علمای یهود، مردم را به آمدن پیامبر صلی الله علیه و آله بشارت می دادند و نشانه ها و مشخصات او را برمی شمردند، اما هنگامی که به رسالت مبعوث گشت چنان از محتویات «تورات» رخ برتافتند که گویی هرگز آن را ندیده و نخوانده بودند.