ص :2

در دری: (مجموعه سروده های شاعران پارسی گوی خراسان بزرگ درباره) «حادثه عاشورا»...

سیدحسن احمدی نژاد بلخی بلخابی

ص :3

ص:4

دین، مهم و مورد عنایت بنیان گذاران این شجره طیّبه، به ویژه معمار بزرگ انقلاب اسلامی، امام خمینی و مقام معظم رهبری دام ظله العالی است.

در این راستا، «جامعة المصطفی صلی الله علیه و آله العالمیة» برای انجام این رسالت خطیر و در مسیر نشر معارف ناب محمّدی صلی الله علیه و آله، «مرکز بین المللی ترجمه و نشر المصطفی صلی الله علیه و آله» را بنیان نهاده است.

نوشتار پیشِرو به همت فاضل ارجمند،

جناب آقای سید حسن احمدی نژاد بلخی بلخابی ، برآیندی از این تلاش در به ثمر رساندن گوشه ای از این اهداف متعالیه است.

در پایان، از بزرگوارانی که در نشر این اثر یاریگرمان بوده اند، سپاسگزاریم و چشم به راه نقد و نظر اربابان فضل و معرفت هستیم.

مرکز بین المللی ترجمه و نشر المصطفی صلی الله علیه و آله

ص:6

2. ناصر خسرو قبادیانی (394-481 ق) 33

حلقِ حسینِ تشنه 35

آل رسول 35

3. سنائی غزنوی (437-525 ق) 36

حبذا کربلا 38

شهر کوفه 39

کشتگان چون حسین 40

4. امیر معزی نیشابوری (518-512 ق) 41

5. ادیب صابر ترمذی (521-555 ق) 41

میراث حسین 42

6. احمد جامی (م 536 ق) 42

خاک نعلین حسین 43

7. میر عبدالواسع جبلی (م 555 ق) 43

آل حسین 44

8. انوری ابیوردی (م 540 یا 585 ق) 45

نفرین آل یزید 45

9. ظهیر فاریابی (م 598 ق) 46

تا کربلا 46

10. سید حسن غزنوی (م 557 ق) 47

لاله غرقه به خون 47

11. اثیرالدین آخسیکتی فرغانی (قرن 6 ق) 48

خون حسین 48

دفتر دوم: شاعران قرن 7 تا 11 هجری 49

1. عطار نیشابوری (513-627 ق) 49

آفتاب خانقین 49

آسمان معرفت 50

2. جلال الدین مولوی بلخی (604-672 ق) 51

قصه عاشورا در حلب 52

شهیدان 52

3. بهاءالدین محمد (فرزند مولانا معروف به سلطان ولد) (672-712 ق) 53

ص:8

حسین و حسن 53

4. سیف فرغانی (750-749 ق) 54

ای قوم در این عزا بگریید 54

خون حسین 55

5. شرف الدین رامی (795-776 ق) 56

دشت کربلا 56

6. خیالی بخارایی (حدود قرن 8 ق) 57

شهیدان کربلا 57

7. محمدبن حسام خوسفی هروی (م 857 ق) 58

مبتلای حسین 59

روضه مظلوم کربلا 60

8. عبدالرحمن جامی (817-898 ق) 60

جامی گدای حضرتِ او باش 61

9. هلالی جغتایی (مقتول 936 ق) 62

... اندر مقام حسنین 62

10. خواندمیر بلخی (م 941 ق) 63

خون شفق 64

11. کمال الدین حسن خوارزمی (840-958 ق) 65

باغ رضوان 66

12. ملا محمد فضولی (1483-1556 م) 66

سلامنامه کربلا 67

دفتر سوم: شاعران قرن 11 تا 13 هجری 69

1. نظیری نیشابوری (م 1021 ق) 69

حق، مشهد حسین 69

سجاده خونین 70

داغ حسن و حسین 71

2. مؤذن خراسانی (1052-1077 ق) 71

خاک پای حسین 72

3. ملا فرخ حسین هروی (1012-1081 ق) 72

در وصف حسن و حسین 73

ص:9

4. شفیعا هروی (996-1081 ق) 73

ترکیب بند در مرثیه سید الشهدا 74

5. میرزا غلام حسین ثاقب (م 1122 ق) 76

هلال محرّم 76

6. محمد ابراهیم جوهری مروزی (م 1253 ق) 77

شاه تشنه لب 77

عرصه کربلا 77

7. غالب دهلوی (1212-1285 ق) 78

علم شاه 79

8. ذکا (م 1290 ش) 79

سرور شهیدان 80

ای ز هجر تو 80

9. میرزا عبدالغفار بیدار (م 1290 مشهد) 80

گوشواره عرش 81

10. واصل (1244-1309 ق) 81

دشت بلا 81

ای فلک 82

11. غلام محمدخان طرزی (1245-1318 ق) 82

12. صبوری خراسانی (حدود 1259-1322 ق) 83

الا یا خیمگی 83

13. حفیظالله قطره (1261-1333 ش) 85

آزادی نخل برومند 85

دانش سرای مکتب اولاد آدم 86

14. شهید میرعلی اصغر شعاع (1288-1336 ش) 86

علی اکبر 87

15. اقبال لاهوری (1289-1353 ق) 87

در معنی حریت اسلامی و سرّ حادثه کربلا 88

جاویدنامه امام حسین 89

16. مولوی عبداله عیشی (1300-1373 ق) 90

ولوله جنون 91

ص:10

17. اختر طوسی (1268-1333 ق) 91

در مصیبت اباعبدالله 91

در فخرکردن یزید 92

دفتر چهارم: شاعران قرن 14 و 15 هجری 93

1. کفاش هروی (م 1326 ش) 93

ثنای حسین 93

2. علامه بلخی (1295-1347 ش) 94

رهبر آزادی 94

3. میرمحمدحسن شامل (1239-1319 ق) 95

گریه ایام محرم 95

4. سردار خوشدل (قرن 14 ق) 96

فلسفه کربلا 96

5. سید کاظم بلبل (1324-1334 ق) 96

چشم روزگار 97

یا عباس 97

ثنای حسین 97

6. طالب قندهاری (م 1365 ق) 98

خرابه شام 98

حامی دین 99

دفتر پنجم: شاعران گمنام و معاصر افغانستان 101

1. مخلص (؟) 101

سودای حسین 101

2. ملا آقا بابای نقاش (؟) 102

ولوله جنون 102

3. علی عسکر (؟) 103

دیوان حق 103

4. میرزا محمد قاسم شقایق (؟) 104

دو ماه عزا 104

5. صغیر (؟) 104

کعبه از کرب وبلا کسب شرف می کند 104

ص:11

6. طاهر (؟) 105

سرمنزل عشق 105

7. شباب (؟) 105

ارکان ایمان 105

8. تابع (؟) 106

علمدار حسین 106

9. مولانا محمد اسدالله نصرت اندخویی (؟) 106

ظلم یزید 106

10. عبداله خادم هروی (؟) 107

افکار حسین 107

11. بیانی (؟) 108

دلبر آزادی 108

کتابنامه 109

ص:12

وَ ما عَلَّمْناهُ الشِّعْرَ وَ ما یَنْبَغِی لَهُ إِنْ هُوَ إِلاّ ذِکْرٌ وَ قُرْآنٌ مُبِینٌ1

اگر بگویید پس شعر به معنای کلام موزون از کجا آمده است؟ در جواب می گوییم: بنابر تحقیقات برخی از خاورشناسان و مستشرقین شعر به این معنا از لغت عبری «شیر» گرفته شده است؛ زیرا این کلمه در زبان عبری به معنای ترانه و لحن مقدس است و همانند تسبیح و تهلیل است و دلیل آنان نیز این است که فعل ماضی «شَعَرَ» در زبان و ادبیات عرب در هیچ جا به معنی سرودن قصیده و بیت نیامده است. به هر صورت این واژه از واژگانی است که وارد زبان عربی شده است. برخی از شاعران عرب در آن زمان، خود از قوم یهود بودند که به زبان عربی شعر می گفتند مانند «سموأل» که از شاعران عرب زبان یهود در عصر جاهلیت بود.(1)

جمله های موزون و مقفّی در قرآن کریم وجود دارد که با اوزان عروض مطابقت کامل دارند، ولی شعر نیستند. با این وجود، شعر می تواند از

عناصر زیر تشکیل شده باشد:

قوه احساس، شناسایی اعیان موجودات، معرفت به مظاهر طبیعت، مطالعه در نفس و روح و روابط بین طبیعت و اعیان موجودات با نفس و روح آدمی(1) با این تعریف، شعر از طیف سخن و لفظ نیست؛ بلکه از مقوله کیف و جوهر است که در نفس انسان نهفته البته با مراتبی که میان انسان و نفوس است.

برخی ریشه واژه شعر را «شَعر» یعنی «مو» می دانند که به سخن ظریف و لطیف اطلاق می گردد و برخی بر این باورند که شعر از ماده «شعور» است که نگارنده هم بیشتر به این معنا متمایل است.

به هر طریق می توان معنایی را که در باب شعر گفته شده جمع کرد و گفت: مراد همه از شعر، سخن دقیق و احساس لطیفی است که در برخی از موارد معجزه می کند.

جرجی زیدان در

آداب اللغة العربیة می نویسد:

کلمه شاعر در میان عرب جاهلیت لقبی بود که به شخص نابغه

داده می شد.(1)

پس از اسلام نیز افتخار به وجود شاعر در میان قبایل عرب همچنان باقی بود. آورده اند:

زمانی که کُمیت هنوز طفل بود، عموی کُمیت اسدی کوفی ریاست قوم خویش را داشت. روزی از کُمیت کودک پرسید: چرا شعر نمی گویی؟ کمیت گفت: نمی توانم! عمویش او را در آب فرو برد وگفت: ترا از آب بیرون نمی آورم مگر اینکه شعر بگوئی بدینسان کمیت اولین قصیده خویش را با این مطلع آغاز کرد:

طربتُ وما شوقاً الی البیض اطرب ولا لعباً منی و ذوالشیب یلعب

آنگاه به عمویش گفت: حالا رفته عشیره را خبر کن تا بیایند و شعر مرا بشنوند. همو بود که کمیت بعدها از مفاخر شعر حماسی اهل بیت علیهم السلام گردید.(2)

قرآنی فرا روی نهاده به قرائت مشغول است، سلام کردم پرسید: از کجائی؟ گفتم: از بغداد. گفت: از گفتارشان چیزی به یاد داری؟

گفتم: آری! این شعر را خواندم:

رایتک تبنی دائماً فی قطیعتی ولو کنت ذاحرم لهدمت ما تبنی(1)

دیدم قرآن را بر هم نهاد و های های بگریست تا اینکه از آب دیده اش محاسن و جامه اش تر شد. من از زیادی گریه اش متاثر شدم؛ ولی چیزی نگفتم. پس از تسکین گفت: ای فرزند من! تو اهل این شهر را ملامت می کنی که می گویند: ابویعقوب یوسف بن حسین بی دین است در صورتی که حق با آنهاست من از وقت نماز صبح تا این دم اینجا نشسته ام و قرآن می خوانم حتی یک قطره اشک هم از چشم من نیامد؛ اما حالا با این یک بیت شعر که تو برایم خواندی، قیامتم برپا شد.(2)

تاثیر شعر در نفوس به حدی است که... ابن المبارک با چند بیت ابن علّیه را بگریه درآورد و از شغل قضا باز داشت.(3) دو بیت خنظله بادغیسی احمدبن عبدالله خجستانی که مردی خر بنده بود، بامارت خراسان رسانید.(4) مامون خلیفه عباسی با خواندن دو بیت که مردی با زغال بر دیوار قصرش نوشت و سرتاپای آن دو بیت ناسزا به مامون و آرزوی خراب شدن قصرش بود، چنان تحت تاثیر قرار گرفت که هزار دینار به آن مرد داد و گفت: تا قصر ما آباد است هر ساله بیا هزار دینار بگیر.(5)

تاثیر شعر چنان نافذ و عمیق است که وقتی بر لوح دلها با دست قبول خاطر نوشته شد، با هیچ آبی نمی توان آن را شست و محو کرد.

ص:17

جلال و جبروت سلطان محمود غزنوی محتاج به بیان نیست، ولی

بااین حال نتوانست هجویه فردوسی شاعر شیعی دربار خود را تحمل کند. او حکم کرد: در هر جای مملکت فردوسی را دستگیر کنند.

ازاین رو، فردوسی از غزنه گریخت؛ اما اشعار وی که ورد زبان خاص و عام شد، چنانکه امروز نسخه هایی از شاهنامه در دنیا موجود است.

آری! سروده هایی که از دیرباز از شاعران عرب و عجم در مدح و منقبت و رثای اهل بیت علیهم السلام به ویژه واقعه کربلا گفته شده است، چقدر در نفوس و اذهان رخنه کرده، جهانی را به ماتم نشانده، اقوامی را به تفکر و حیرت واداشته و اگر نبود اشعار شاعرانی چون رودکی وکسائی، سنایی و مولانا، محتشم کاشانی و... حماسه کربلا به این حد رنگ ابدیت و نفوذ در قلوب، عدالت خواهی در جوامع اسلامی وحتی غیراسلامی پیدا نمی کرد. البته می دانید که این اثر از ویژگی های شعر متعهد و انقلابی است وگرنه، آثار بدیع و ارزشمندی از فقیهان و فلاسفه و سایرین باقی مانده است؛ اما به دلیل اینکه فاقد روح هنر و حماسه است، توفیق چندانی در تسخیر نفوس پیدا نکرد.

رخداد مهمّ و شگرف تاریخی و آثاری که بر آنها مترتّب است، خلاصه

کرد؛ دو رخدادی که از دیر باز به شیعه هویت بخشیده است.

اگر شعر عصر جاهلی در تفاخرهای ملّی و قومی و یا قبیله یی و نژادی و یا در عشرت طلبی ها و زن بارگی ها و بی بند و باری ها خلاصه می شود، شعر متعهّد شیعی به دنبال کشف گستره های فکری و تسخیر قلل رفیع عاطفی است که جای پای هیچ رهنوردی را تجربه نکرده باشد و در این رهگذر، با عبور از تنگناهای خطیر خطرخیز، گام در اقالیم پر رمز و رازی می گذارد که از حال و هوای خاصّی برخوردار است؛ اقالیم بکر و دست نخورده یی که ما را سرانجام با غدیر و عاشورا پیوند می دهد و ره آوردی که از این سفر معنوی نصیب شاعر شیعی می گردد، شور و حال وصف ناپذیری است که او را در آفرینش آثاری ماندگار مدد می رساند.

برای پی بردن به ادبیات شیعه به ویژه شعر متعهد شیعی، کافی است که به استناد منابع و مآخذ مهمّ روائی وتاریخی، چند صحنه را به عنوان نمونه برای شیفتگان معارف اسلامی مجسّم کرد. پیش از آنکه به این مقوله بپردازیم باید از پشتوانه شعر متعهّد شیعی سخن به میان آوریم که ارتباطی تنگاتنگ با ادبیات دینی دارد.

پشتوانه های اصلی شعر متعهّد دینی، جهات معنوی وابعاد روحانی موجود در سیره اهل بیت علیهم السلام ومکارم اخلاقی ومعارف ارزشمندی است که در گفتار وکردار رهبران دینی سراغ داریم، و نیز عنایت خاصّی است که حضرات ائمّه اطهار علیهم السلام به شعرای متعهّد مذهبی داشته و آنان را مورد تفقّد کریمانه خود قرار می دادند. از اینها که بگذریم، باید از اقبال مستمّر مخاطبانی یاد کرد که همیشه شیفتگی خود را نسبت به آثار منظوم دینی ابراز کرده اند و شاعران متعهّد دینی را مورد تکریم و ستایش خود قرار داده اند.

ص:19

تا حساب شعر ارزشمند دینی را از حساب شعر ضدّ ارزشی عصر جاهلی جدا سازند.

چه بی انصافند کسانی که وقتی خود را در حضور اهل هنر و شعر احساس می کنند، با تلاوت این آیه کریمه آب پاکی برروی دست همه می ریزند! و ناآگاهانه خود را در برابر رسول خدا صلی الله علیه و آله قرار می دهند! و به زعم خود فاتحه هنر و احساس را می خوانند!

پس به این نتیجه می رسیم که پیامبر گرامی اسلام صلی الله علیه و آله، بارها شاعران زمان خود را به سرودن اشعار با این ویژگی ها ستوده است:

1. با شعر خود، دشمن را در معرض هجو قرار دهید، براستی که مؤمن با جان و مال خود جهاد می کند؛(1)

2. سوگند به آن خدایی که جانم در دست اوست، شما (شاعران) با اشعاری که می سازید، گویی سینه دشمن را نشانه می روید؛(2)

3. مشرکان را هجو کن و تا زمانی که سرگرم هجو آنان هستی، روح القُدُس (= جبرئیل) با توست.(3)

چنانچه در این چند فراز می بینید، سرودن شعر هدف مند از نظر رسول گرامی اسلام صلی الله علیه و آله به منزله جهاد با جان در راه خدا و همانند تیری است که برضد دشمن به کار گرفته می شود و این اختصاص به زمان رسول خدا صلی الله علیه و آله ندارد و سروده های یک شاعر متعهّد در هر زمانی باید امان دشمن را بگیرد و با سلاح شعر - که مؤثرترین سلاح هاست - با دشمن بستیزد. متاسفانه هرچه از عصر رسول الله صلی الله علیه و آله فاصله می گیریم شعر و شاعری بیشتر جنبه مداحی برای به دست آوردن نان و نام و رسیدن به منافع دنیوی پیدا می کند.

ص:21

شعر ماندگار دعبل با این بیت شروع می گردد:

مَدارِسُ آیاتٍ خَلَت مِن تِلاوةٍ وَمَنزِلُ وَحی مُقفَر العَرَصاتِ

نوشته اند: هنگامی که دعبل به این بیت رسید:

اِذا وُتِروا مَدّوا الی واتِریهُم اَکُفّاً عَنِ الاَوتار مُنقَبِضاتِ

امام علیه السلام آن قدر گریستند که از هوش رفتند. وقتی دعبل این بیت را برای بار دوم قرائت کرد، باز همان حالت به حضرت دست داد و هنگامی که شعر دعبل به پایان رسید، امام علیه السلام به او فرمود:

احسنت! احسنت! احسنت! و سپس ده هزار درهم و اشیاء قیمتی فراوانی به او کرامت کردند، و چون دعبل از آن حضرت تقاضا کرد که لباسی از لباس های خود را به او کرم کنند تا درکفن خود بگذارد، امام به اندرون رفتند و یکی از لباس های خود را آورده و به او عطا فرمودند.

نوشته اند: امام علی بن موسی الرّضا علیه السلام دو بیت در همان وزن و قافیه شعر دعبل، مرتجلاً انشاد فرمودند و از او خواستند تا آن را به شعر خود بیفزاید:

وَقَبرُ بَطُوسٍ یالَها مِن مُصیبتهٍ اَلَحَّتَ بِها الاَ حشاء بالزَّفَراتِ

الی الحَشرِ حَتّی یبعَثَ اللهُ قائِماً یفرِّجُ عَنَّا الهَمَّ وَالکَرُباتِ

و زمانی که دعبل به این بیت رسید که حاکی از بشارت ظهور قائم آل محمّد، حضرت ولی عصر عجل الله تعالی فرجه الشری ف را به همراه داشت:

خُروجِ امامٍ لامحالةَ واقِعٌ یقُومُ عَلَی اسمِ اللهِ وَالبَرَکاتِ

امام علیه السلام به او فرمود:

ای دعبل! روح القُدُس (جبرئیل) از زبان تو سخن گفت، آیا تو این امام را می شناسی؟!(1)

ماجرای به سرقت رفتن لباسی که امام علیه السلام به دعبل خزاعی عطا

ص:24

فرموده بودند، در قم و تقسیم آن در میان اهالی این شهر! شرح مفصّلی دارد که از حوصله این مقال بیرون است.

کمیت اسدی ها هم به جرم دفاع از حریم ولایت به شهادت می رسند؛ فرزدق ها نیز با اشعار بلندی که در مدح و منقبت امام زین العابدین علیه السلام و سایر ائمّه هدی می سرودند چنان (هشام) ها را بر سر خشم می آوردند که دستور می دادند آنان را دربند کشند و شکنجه کنند و صدها صحنه رقّت بار دیگری که در تاریخ کهن ادبیات شیعی ترسیم گردیده است....

در اینجا لازم می بینم از سخنوران توانای پارسی سرای خراسان زمین که با استفاده از سرچشمه زلال معارف اسلامی، با محوریت اهل بیت علیهم السلام آثار ماندگاری از خود به یادگار نهاده اند، نامی برده شود؛ سخنوران توانایی چون:

حکیم ابوالقاسم فردوسی، حکیم نظامی گنجوی، کسایی مروزی، ناصر خسرو قبادیانی، سنایی غزنوی، امامی هروی، لطف الله نیشابوری، شرف الدّین یزدی، خواجه عصمت الله بخارائی، آذری اسفراینی، اوحدی سبزواری، امیر علی شیر نوائی، اهلی شیرازی، خواجه ثنائی مشهدی، محمّد اقدسی سبزواری، نظیری نیشابوری، حاج محمّد خان قدسی مشهدی، ناظم هروی، هلای جغتائی، ملک الشّعرای صبوری خراسانی، اختر طوسی، ادیب نیشابوری و سایر شاعران گمنامی که در حوزه خراسان بزرگ می زیسته اند مانند: عبدالقهار عاصی کابلی، غلام محمد طرزی قندهاری، سید اسماعیل بلخی و... نام برد که این دفتر ویژه شاعران عاشورایی این خطه از سرزمین بزرگ اسلام است که هم اکنون به چندین کشور تقسیم شده است.

در اینجا ذکر این نکته ضروری است که بسیاری از مفاخر ادبی شیعه به خاطر شرایط نامساعد محیطی و جوّ فشار و ارعاب و تهدید، در (تقیه) بسر می بردند و از اظهار مذهب واقعی خود معذور بوده اند. ازاین رو،

ص:26

برخی از آنان مذهب خود را پنهان می داشتند و آنان که تن به تقیه نمی دادند همانند هلالی جغتائی به جرم شیعه بودن سر می باختند! ولی از لابه لای آثاری که از آنان به جای مانده است، می توان ارادت و اخلاص عمیق آنان را به ساحت مقدّس اهل بیت عصمت علیهم السلام به روشنی مشاهده کرد.

مطهر او ابراز می دارد. هر چند امروزه دیوان کامل شعر این شاعر از بین رفته است؛ اما چند بیتی از آن باقی مانده است که سراسر لطف و ارادت وی نسبت به خاندان عصمت و طهارت علیهم السلام است و....

دست از جهان بشویم، عزّ و شرف نجویم مدح و غزل نگویم، مقتل کنم تقاضا

میراث مصطفی را، فرزند مرتضی را مقتول کربلا را، تازه کنم تولا(1)

یادآوری: روی سخن نگارنده، شاعران خراسان زمین است نه همدان، تهران، بغداد و....

حسن آسا به دستش کاسه زهر حسین آسا به دشت کربلایی

به هرحال قرن چهارم هجری، قرنی است که در سرزمین خراسان شاعران به شکلی رسمی وآشکارا به سرودن اشعاری در مقام و منقبت شهدای کربلا می پردازند؛ به گونه ای که همین امر باعث پررنگ و پرمعنی شدن شعر شاعرانی چون ناصر خسرو... در این وادی می شود.

قرن پنجم هجری سرآغاز بسیاری از حرکات به ظاهر مخفی اما سازنده است؛ چراکه به خاطر سخت گیری های حاکمانی چون سلطان محمود غزنوی و دسیسه های خلفای عباسی، فضای ترس و وحشت بر همه جا سایه افکنده و این وحشت با کشته شدن حسنک وزیر در زمان حکومت سلطان مسعود غزنوی به اوج خود می رسد؛ اما با پایان این رخدادها در گوشه وکنار بلاد اسلامی حکومت هایی شکل می گیرد که بسیاری از آنها ریشه در اندیشه های شیعی دارند. پس روشن و مبرهن است که در پی این حرکات الهام گرفته از مکتب شیعه مسئله کربلا و واقعه سال 61 هجری به اشکال گوناگونی بیان می شود که بی شک اثرات شگرفی در جامعه اسلامی آن زمان و حتی پس از آن نیز داشته است. از

ص:28

میان شاعران قرن پنجم هجری، «ناصر خسرو قبادیانی بلخی» چون یک انقلابی مخالف دستگاه حکومت جبار سر برمی آورد و شعر را در خدمت عقاید و اعتقادات خویش قرار می دهد. او در این میان از شعر شاعرانی چون «ناصر خسرو» الهام می گیرد؛ او همچون دیگر شاعران شیعه مذهب به واقعه کربلا و شهادت مظلومانه امام حسین علیه السلام و یاران وفادارش نگاهی جدی دارد. وی می گوید:

هیچ شنودی که به آن رسول رنج و بلا چند رسید از دهاش

دفتر پیش آر و بخوان حال آنک شهره از او شد به جهان کربلاش(1)

و یا در جای دیگری با کنایه از واقعه کربلا، مصایب روزگار را این چنین یادآور می شود:

من از خون حسین پرغم و دردم شاد چگونه کند خون رزانم(2)

این فریادهای عدالت خواهانه سال ها ادامه می یابد تا اینکه در قرن ششم هجری شعر حال و هوای دیگری پیدا می کند و با روی کار آمدن شاعران بزرگ و آگاهی چون «سنایی غزنوی» شعر فارسی رنگ و بویی عرفانی به خود می گیرد. چنانچه این شوریده غزنین در میان قصاید پر مغز، غزلیات پرشور و مثنوی های عارفانه خویش بارها به عناوین گوناگونی واقعه کربلا را یادآور می شود و هم زمان با آن نتایج خاص و مورد نظر خود را می گیرد:

سر بر آر از گلشن تحقیق تار در کوی دین کشتگان زنده بینی، انجمن در انجمن

بنابر آنچه گفته شد، یادواره واقعه کربلا و شهدای طف در هرجا و هر زمانی به وسیله شاعران داربردوش آزاده ای ادامه می یابد و آن سال که

ص:29

در قرن هفتم و هشتم هجری نیز شاعرانی انقلابی و پرجوش و خروش چون «صیف فرغانی» در کنار اعتراض به وضعیت جامعه آن زمان بارها از امام حسین علیه السلام و مظلومیت ایشان سخن به میان می آورد:

ای قوم در این عزا بگریید بر کشته کربلا بگریید

با این دل مرده خنده تا چند؟ امروز در این عزا بگریید(1)

این روش تا امروز ادامه دارد؛ همچنان شاعران سترگی در حوزه خراسان بزرگ مانند بلخ، بخارا، سمرقند، هرات، غزنی، کابل، تخار، طالقان، قندهار، فرغانه، خجند، جوزجان و... مسافر دیار قبله اند، کماکان زنگ جرس کاروانیان که آهنگ کربلا دارند بگوش می رسد و تا قیام قیامت این جاده کماکان پررهرو از حرکت باز نخواهد ایستاد به هر تقدیر:

این حسین کیست که عالم همه دیوانه اوست این چه شمعی است که جان ها همه پروانه اوست

والسلام علیکم 1390/3/7

ص:30

زیرا وصف های جاندار و روشن او از طبیعت در زمره بهترین شعرهای قرن چهارم است و افزون بر توصیفات و مدایح، مواعظ و حکمت را هم در شعر پارسی به کمال رساند و مقدمات ظهور شاعرانی چون ناصر خسرو را فراهم ساخت. سال درگذشت کسایی به درستی معلوم نیست. آنچه مسلّم است وی تا سال 391 ق زنده بوده و پنجاه سال داشته است.

اینک سوگنامه او در اندوه شهید کربلا را می خوانیم:

صفین و بدر و خندق، حجت گرفته با حق خیل یزید احمق، یک یک به خونش کوشا

پاکیزه آل یاسین، گمراه و زار و مسکین وان کینه های پیشین، آن روز گشته پیدا

آن پنج ماهه کودک، باری چه کرد ویحک کز پای تا به تارک، مجروح شد مفاجا

بی چاره شهربانو، مصقول کرده زانو بی جاده گشته لؤلؤ، بر درد ناشکیبا

آن زینب غریوان، اندر میان دیوان آل زیاد و مروان، نظّاره گشته عمدا

مؤمن چنین تمنّی، هرگز کند؟ نگو، نی! چونین نکرد مانی، نه هیچ گبر و ترسا

آن بی وفا و غافل، غرّه شده به باطل ابلیس وار و جاهل، کرده به کفر مبدا

رفت و گذاشت کیهان، دید آن بزرگ برهان وین رازهای پنهان، پیدا کنند فردا

تخم جهان بی بر، این است و زین فزون تر کهتر عدوی مهتر، نادان عدوی دانا

بر مقتل ای «کسایی»، برهان همی نمایی گر هم بر این بپایی، بی خار گشت خرما

مؤمن درم پذیرد، تا شمع دین بمیرد ترسا به زر بگیرد، سم خر مسیحا

تا زنده ای چنین کن، دل های ما حزین کن پیوسته آفرین کن، بر اهل بیتِ زهرا

همو نیز در طعن اموی ها و عباسی ها سروده است

سیصد و هفتاد سال از وقت پیغمبر گذشت سیر شد منبر زنام و خوی سکین و تکین

منبری کآلوده گشت از پای مروان و یزید حق صادق کی شناسد و آن زین العابدین

مرتضی و آل با ما چه کردند از جفا یا چه خلعت یافتیم از معتصم یا مستعین

کان همه مقتول و مسمومند و مجروح از جهان وین همه میمون و منصورند امیر الفاسقین

ای «کسائی» هیچ مندیش از نواصب وز عدو تا چنین گویی مناقب دل چرا داری حزین(1)

استاد ذبیح الله صفا در بیان ارزش اشعار او می نویسد:

ناصر خسرو درباری نیست و یا اگر وقتی چنین بوده اثری از اشعار آن دوره او به دست ما نرسیده است. او جزو قدیم ترین کسانی است که مثنوی های کاملی در بیان حکم و مواعظ ساخته اند و قصاید او هم هیچ گاه از این افکار دور نیست. وی به قول خود دُرّ قیمتی لفظ «دری» را در پای خوکان نمی ریخت و چون از دنیا و اهل دنیا منقطع شده و چنگ در دامان والای علی علیه السلام و آل او زده بود، به دیناری نظری نداشت و بااین حال حاجتی به ستایش «خوکان» احساس نمی کرد.

من آنم که در پای خوکان نریزم مر این قیمتی دُرّ لفظ دری را(1)

دامنه اختلافات مذهبی در این دوره چنان گسترش یافته بود که از عوام غوغا به خواص کشیده بود و نه تنها علماء، بل شعرای زمان هم در این گونه تعصبات شرکت می جستند و به اظهار عقاید مذهبی خود یا هجو و انتقاد مخالفان مذهبی مبادرت می کردند و حتی گاه تهمت های مذهبی را وسیله انتقام قرار می داده اند و حال آنکه غالب آنان به بی دینی و خلاعت مشهور بوده اند.

بعضی از شاعران علی الخصوص ناصر خسرو قبادیانی شعر را وسیله قاطعی برای اثبات بیان عقاید مذهبی و تبلیغات دینی قرار داده و عده ای دیگر ضمن نعت خدا و پیامبر صلی الله علیه و آله و اصحاب، اثبات عقاید مذهبی خود را وجهه همت ساخته اند و این نیست مگر نتیجه غلبه عواطف دینی بر عواطف دیگر در این عهد و رواج مناقشات مذهبی».(2)

اینک دو نمونه از اشعار او را درباره حادثه طف می خوانیم که مطلع اولین شعر وی با اظهار لعن و برائت از بت پرستان و بت تراشی آغاز می شود و در دومین شعر، خود از بی اعتباری و فناپذیری جهان و جهانیان، آغاز سخن می کند:

ص:34

چون و چرا بیش نداند جزآنک بر نرسد خلق به چون و چراش

دهر همی گوید ک «ای مردمان رفتنیم من» به زبان شماش

طاعت دارید رسولانش را تکیه مدارید چنین بر قضاش

عقل عطائی ست شما را ازو سخت شریف ست و بزرگ این عطاش

آنکه چنین داند دادن عطا هیچ قیاسی نپذیرد سخاش

هرکه رود بر ره خرم بهشت بی شک جز عقل نباشد عصاش

جز که به نیروی عطای خدای گفت نداند بسزا کس ثناش

معذرت حجت مظلوم را رد مکن یا رب و بشنو دعاش

ای شده مر طبع تو را بنده شعر طبع تو افزوده جمال و بهاش

شعر شدی گر بشنیدی زشرم شعر تو بر پشت «کسائی» کساش(1)

در ذیل ابیاتی مربوط به حضرت سیدالشهداء علیه السلامرا که حاوی مدح و مراثی آن حضرت است، می آوریم:

در مناقب و شهادت حضرت حسین بن علی علیه السلام

پسر مرتضی امیر حسین که چون اویی نبود در کونین

مشرب دین اصالت نسبش منصب دین نزاهت ادبش

اصل او در زمین علیین فرع او اندر آسمان یقین

اصل و فرعش همه وفا و عطا عفو و خشمش همه سکون و رضا

خلق او همچو خلق پاک پدر خلق او همچو خلق پیغمبر

مصطفی مرو را کشیده به دوش مرتضی پروریده در آغوش

بر رخش انس یافته زهرا کرده بر جانش سال و ماه، دعا

به سر و روی و سینه در دیدار راست مانند احمد مختار

دُری از بحر مصطفی بوده صدفش پشت مرتضی بوده

عقل در بند عهد و پیمانش بوده جبریل مهد جنبانش

دشمنان قصد جان او کردند تا دمار از تنش برآوردند

عمر و عاص از فساد رأیی زد شرع را خیره پشت پایی زد

بر یزید پلید بیعت کرد تا که از خاندان بر آرد گرد

شرم و آزرم جملگی بگذاشت جمعی از دشمنان بر او بگماشت

تا مر او را به نامه و به حیل از مدینه کشند در منهل

«کربلا» چون مقام و منزل ساخت ناگه آل زیاد بر وی تاخت

راه آب فرات بر بستند دل او زان عنا و غم خستند

شمر و عبدالله زیاد لعین روحشان جفت باد با نفرین

برکشیدند تیغ، بی آزرم نز خدا ترس و نه ز مردم شرم

سرش از تن به تیغ ببریدند و اندر آن فعل، سود می دیدند

تنش از تیغ خصم پاره شده آل مروان بر او نظاره شده

ص:37

به دمشق اندرون، یزید پلید منتظر بود تا سرش برسید

پیش بنهاد و شادمانی کرد تکیه بر دنیی و امانی کرد

بیتی از قول خویش املا کرد کین دیرینه جست و انها کرد

دست شومش بر آن لب و دندان زد قضیب از نشاط و لب خندان

کین آبا بتوخته ز «حسین» خواسته کینه های بدر و حنین

شهربانو و «زینب» گریان مانده در فعل ناکسان حیران

سر برهنه بر اشتر و پالان پیش ایشان ز درد دل نالان

علی الاصغر(1) ایستاده بپای و آن سگان ظلم را بداده رضای

بر جفا کرده آن سگان اصرار رفته از حقد بر ره انکار

هیچ ناورده در ره بیداد مصطفی را و مرتضی را یاد

یکسو انداخته مجامله را زشت کرده ره معامله را

کرده دوزخ برای خویش معد بوالحکم(2) را گزیده بر احمد

راه آزرم و شرم بر بسته عهد و پیمان شرع بشکسته(3)

آل یاسین بداده یکسر جان عاجز و خوار و بی کس و عطشان

مصطفی جامه جمله بدریده علی از دیده خون بباریده

فاطمه روی را خراشیده خون بباریده بی حد از دیده

حسن از زخم کرده سینه کبود زینب از دیده ها برانده دو رود

شهربانوی پیرگشته حزین علی الاصغر آن دو رخ پرچین

عالمی بر جفا دلیر شده رو به مرده شرزه شیر شده

کافرانی در اول پیکار شده از زخم ذوالفقار فگار

همه را بر دل از علی صد داغ شده یکسر قرین طاغی و باغ

کین دل بازخواسته ز حسین شده قانع بدین شماتت و شین

هرکه بدگوی آن سگان باشد دان که او شاه آن جهان شد

باد بر دوستان او رحمت باد بر دشمنان او لعنت(1)

سنایی ماجرای کربلا را با نقل حکایتی دلنشین از زنی از خاندان رسول علیهم السلام که در کوفه می زیسته به پایان می برد. این پیر زن هر روز دست کودکان یتیم خود را گرفته و برون شهر می برد و به آنان توصیه می کرد: نسیم کربلا را پیش از آنکه وارد شهر شود و از تنفس مردمان کوفی آلوده گردد، دریابید و روح و روان خود را با بوی مشهد مقدس حسین علیه السلام تازه و معطر سازید:

آمدی از میان شهر برون دیده از ظلم ظالمان پر خون

بر ره کربلا بایستادی برکشیدی ز درد دل بادی

گفتی اطفال را همی بویید وین نکو باد را بینبویید

بیشتر زانکه در شود در شهر برگزید از نسیم مشهد بهر

شود از هر دماغی آلوده باد چون گشت شهر پیموده

حظ ازین باز جمله بردارید سوی نا اهل و خصم مگذارید(1)

چرخ گردان این رسن را می رساند تا به چاه گر همی صحرات باید چنگ درزن در رسن

گرد سم اسب سلطان شریعت سرمه کن تا شود نور الهی با دو چشمت مقترن

گر عروس شرع را از رخ براندازی نقاب بی خطا گردد خطا و بی خطر گردد ختن

سنّی دین دار شو تا زنده مانی زانک هست هرچه جز دین مردگی و هرچه جز سنت حزن

مژه در چشم «سنائی» چون سنانی باد تیز گر «سنائی» زندگی خواهد زمانی بی سنن

با سخن های «سنائی» خاصه در زهد و مثل فخر دارد خاک بلخ امروز بر بحر عدن(1)

ترمذ بود. ادیب در زمان سلجوقیان می زیسته و در خراسان نشو و نما یافته است. در غزل سرایی مهارت بسیار داشت. بزرگانی مانند عبدالواسع جبلی و رشیدالدین و طواط، انوری و سوزنی سمرقندی وی را به استادی ستوده اند. از خصوصیات مهم شعر او سادگی و روانی آن است.

ادیب صابر در پایان عمر به خورازم رفت و قصایدی در مدح علاء الدولة اتز خوارزمشاه سرود و در همان شهر در نتیجه رقابتی که میان اتز و سنجر وجود داشت به فرمان سلطان در جیحون غرق شد. دیوان شعری از او در شش هزار بیت باقی مانده است.(1) ازجمله ابیاتی درباره خاطره جانسوز سال 61 هجری است که می خوانیم:

مشایخ صوفیه ایران در دوران سلجوقیان است. وی متولد نامق از توابع کاشمر و متوفی در قصبه معدآباد جام بود.

او از بیست و دو سالگی به کسوت تصوف درآمد و به ارشاد مردم پرداخت و 12 سال ریاضت کشید. وی با غزالی، عدی بن سافر، عین القضاة همدانی و سنایی معاصر بود. به شهرهای خراسان سفر کرد و در نهایت در تربت جام وفات یافت.

مقامات ژنده پیل، انیس التائبین، سراج السائرین، فتوح القلوب و دیوان شعر(1) از تالیفات اوست.

احمد جامی در ابیاتی نسبت به آل علی علیهم السلام اظهار ارادت کرده و اعتقادات خود را به عنوان سنی دوازده امامی بیان کرده است:

بزرگ پارسی و تازی گوی هرات در نیمه اول قرن ششم و از بنیان گذاران سبک نو شعر فارسی در آن عصر است. وی از سادات هاشمی و از خاندان بدیع الزمان فریدالدین ابوالفضائل عبدالواسع ابن عبدالجامع بن عمربن ربیع الجبلی الهروی الادیب است که در بیتی به سیادت خود چنین اشاره کرده است:

عزیز کرده پروردگار جدّ منست چرا به چشم شما من چو خاک ره خوارم

نکرد باید با من به قصد جباری که من ز نسل رسول خدای جبارم

رسول در دو جهان ز آن کسی بیازارد که او هر آینه گردد بگرد آزارم(1)

در اشعار دیگری نیز خود را از خاندان اهل بیت عترت و طهارت معرفی می کند:

زخاندان قدیم من و شما دانید که واجب است مراعات خاندان قدیم

ز روزگار عزیز شما طمع دارم که داد من بستاند ز روزگار لئیم

از آن قبل به شما کردم التجابه جهان که مهتران بزرگید و خواجگان قدیم

از دیوان وی تنها به این چندبیت برخوردم که در آن از امام علی علیه السلام و فرزندش حسین علیه السلام نام برده شده بود:

او به ناحق حق داماد پیمبر بگرفت پسر او سر فرزند پیمبر ببرید

بر چنین شخص کسی لعنت و نفرین نکند؟ لعنة الله یزیداً و علی آل یزید(1)

بلبلان آیات قرآنی تلاوت می کنند پا منه در بستر گل ای نسیم بی ادب

ای «ظهیر» از گور نقبی می زنم تا کربلا می روم گریان به پابوس حسین تشنه لب

دختر دوشیزه گل بکر می ماند به شاخ رسم عصمت یاد گیر از عندلیبان عرب

کربلای عشقم و می دانم از جور فلک نیست آبی نزد این مهجور تشنه لب

پرده دل را به تار زلف او بستم «ظهیر» کیست غیر از عشق او ناخن زن ساز طرب(1)

گفتم از کوی تو در غربت روم گفتا نعم گفتمش آیم به طوف آستانت گفت لا

بس که چشم غم سرشکم با بلا آمیخته است خاک من دارد شرف مانند خاک کربلا

مشکن از نخوت دل روشندلان خاک را گر بخاک آلوده گردد بشکند قدر طلا

با وجود معصیت نومید نتوان شد «ظهیر» رحمتش عام است و محفوظم که آیم در بلا(2)

خورشید بختتان ز قضا گشت منکسف گردون جاهتان ز امل ماند در غبار...(1)

* **

لاله غرقه به خون همچو حسین سوسن زنده نفس همچو حسن

چاک زد غنچه گریبان صد جای از بدی عهد گل تر دامن...(2)

هر آن خونی که بر روی زمانه است برفت از چشم و این خون جاودانه است

چو ذاتش آفتاب جاودان بود زخون او شفق باقی از آن بود

چو آن خورشید دین شد ناپدیدار در آن خون، چرخ می گردد چو پرگار(1)

ابیات زیر که نشانگر عمق اخلاص و ارادت عطار به خاندان رسالت است، از «مصیبت نامه» او نقل می شود:

کجایید ای در زندان شکسته بداده وامداران را رهایی

کجایید ای در مخزن گشاده کجایید ای نوای بی نوایی...(1)

تو خلاصه جهانی تو از آن سر نهانی به لب و دهان جانی چو ز نور حق مزیدی

تو بیا که عقل و جانی تو بیا که بحر و کانی جز تو نداند این را تو خدای را سزیدی...(1)

* **

ریحان و گل شود ز حسین خلیل خود بر من اگر چه آمد این حادثه چو نار

از نار بدتر است چنین حادثه یقین زان سان که گفته اند که النار لا که عار...(2)

تا روح که متصل به جسم است از تن نشود جدا بگریید

در گریه سخن نکو نیاید من می گویم شما بگریید

بر دُنییی کم بقا بخندید بر عالم پر عنا بگریید

بسیار درو نمی توان بود بر اندکی بقا بگریید

بر جور و جفای آن جماعت یک دم ز سر صفا بگریید

اشک از پی چیست تا بریزید چشم از پی چیست تا بگریید

در گریه به صد زبان بنالید در پرده به صد نوا بگریید

تا شسته شود کدورت از دل یک دم ز سر صفا بگریید

نسیان گنه صواب نَبْوَد کردید بسی خطا بگریید

وز بهر نزول غیث رحمت چون ابرگه دعا بگریید(1)

گل شکفد در بهار، سرخ ز خون حسین سبزه بر آید ز خاک، سبز به زهر حسن

چون ز گلستان دین، بلبل و طوطی شدند منبر و محراب شد، منزل زاغ و زغن(1)

دین چو به دنیا فروخت، شد لقب او حمار کو ز خری می خرید، تره به سلوی و من

آنکه ز نقصان براند، تیغ بر اهل کمال بود به جسمش برص، بود به چشمش وسن

روح پیمبر کشید، عترت خود را به خلد در خور ایشان نبود، سجن سرای شجن

هرچه از این ابتلاست، از طرف ما بلاست ورنه بر ایشان عطاست، از طرف ذوالمنن

از غم شاه عرب، خاطر من گوئیا موی سر زنگی است، شیفته و پر شکن

لیک به رغم حسود، می دهم لطف او خمر محبت به رطل، نقل قناعت به من

تا تن خود سوختم، ز آتش ایشان نشد دل به بلا مبتلای، جان به عنا مرتهن

نیست ره آورد من، جز غم آل رسول بار خدایا به حشر، زرد مکن روی من

یا رب بر نام خویش، ختم کن و در نورد نامه ناصر که هست، نام تو ختمِ سخن(2)

نقش هفت اقلیم در فرش بساطش روشن است فرش نتوان گفتنش کایینه گیتی نماست

طشت مهر از روی دلگرمی است در وی عودسوز ورنه این دود از کجا بَر شُد که می گویی سماست

کعبه اصل است این عالی سرای سالخورد کاندرو آسوده سبط خواجه هر دو سراست

آدم نسل ولی الله حسین ابن علی آنکه او عِرق اصیل اهل بیت مصطفاست

مِهر برج عصمت است و قرة العین بتول شمع قصر ملّت است و نور چشم انبیاست...(1)

آن سروری که بابِ شهیدانِ کربلاست دامادِ احمد و پسر عمّ مصطفاست

با خاکِ پاش نسبت مشک ختا خطاست دست بریده را ز دم لطف او شفاست

گر قاضی ممالک دین خوانمش رواست چون پیشوای شرع پس از مصطفی علی ست

آن سالکی که از پی مردان راه خویش در راه دین بباخت همه مال و جاه خویش

اهل گنه ز شرم رسوم تباه خویش ز آن برده اند سوی جنابش پناه خویش 3

کاین زمره را به وقت حساب گناه خویش فریادرس شفیع امم مرتضی علی ست

سلطان ملک فقر و شهنشاه محتشم حاضر جواب درس سلونی شه امم

روشن ز عکس خاطرش آیینه قدم لطفش دوای درد اسیران مستهم [متهم]

لب تشنگانِ بادیه شوق را چه غم مجموع را چو ساقی روز جزا علی ست(1)

متبرک و ماندگار ساخته است. واقعه کربلا و شهادت امام حسین علیه السلام در شعر او جایگاه ویژه ای دارد. از آثار بر جای مانده ابن حسام دیوان اشعار و خاوران نامه را که بالغ بر 22 هزار بیت است، می توان نام برد.

محمدبن حسام در سال 875 هجری درگذشت و مقبره اش در خوسف زیارتگاه شیفتگان اهل بیت علیهم السلام است.

اینک نمونه ای از سروده های وی را درباره قافله سالار عشق حضرت امام حسین علیه السلام می خوانیم:(1)

غبار گرد مناهی به دامنش نرسید ز عصمت گهر پاک پارسای حسین

سحاب، قطره باران، حسین سر بخشید عطای ابر کجا و کجا عطای حسین

اگر رضای خدا و رسول می طلبی متاب روی ارادت تو از رضای حسین(1)

به باغ منقبت آل مصطفی امروز منم چو بلبل خوشخوان سخن سرای حسین

خموش ابن حسام این سخن نه لایق توست ستایش تو کجا و کجا ثنای حسین

مهیمنا به دعایی که خواند پیغمبر که یاد کرد در او صفوت و صفای حسین

کز آفتاب قیامت مرا پناهی ده به زیر سایه دامن کش لوای حسین(2)

هجری در خرجرد جام (خراسان) متولد شد. در جوانی همراه پدرش از جام به هرات رفت و چندی در مدرسه نظامیه هرات ساکن شد و در همان زمان به شاعری آغاز کرد. در ایام تحصیل علوم رایج زمان خود مجذوب طریقه تصوف شد و در حلقه مریدان سعدالدین محمد کاشغری عارف مشهور درآمد و جانشین بهاءالدین نقشبند متوفی به سال 860 هجری گردید. وی در کنار تحصیل صرف و نحو و اصول و حدیث و قرائت و تفسیر و منطق مشّائی و حکمت اشراق و طبیعیات و ریاضیات، رموز تصوف را نیز فراگرفت و با گذشت زمان یکی از چهره های بسیار درخشان ادب و فرهنگ و عرفان مشرق زمین شد. مرگ او به سال 898 هجری در هرات اتفاق افتاد و در همان شهر در کنار مزار سعدالدین محمد کاشغری به خاک سپرده شد. قبرش در حال حاضر معروف به تخت مزار است. مهم ترین آثار او عبارت است از: نفحات الانس، هفت اورنگ، بهارستان، لوایح و أشعة اللمعات.

در مثنوی هفت اورنگ، ابیاتی در وصف سید الشهداء علیه السلام دارد که می خوانیم:

میوه باغ احمد مختار لاله راغِ حیدر کرّار

قرة العین سید الشهدا است غنچه شاخِ دوحه زهراس(1)

او در سفری که به نجف و کربلا داشته این گونه پرده از دل بر می آورد. محبت و علاقه خود را به صراحت به خاندان پیامبر به ویژه امام حسین علیه السلام اعلام می دارد:

خدام مرقدش به سرم گر نهند پای حقا که بگذرد سرم از فرق فرقدین

آن را که بر عذار بود جعد مشکبار از موی مستعار چه حاجت به زیب و زین

«جامی» گدای حضرت او باش تا شود با راحت وصال مبدل عذاب بین

میران ز دیده اشک در مشرب کریم باشد قضای حاجت سائل ادای دین(1)

هر دو شه یک بساط، هر دو دُر یک صدف هر دو مه یک فلک، هر دو گل یک چمن

شیفته باغ آن غنچه خضرا لباس سوخته داغ این لاله خونین کفن

بنده هندوی آن افسر ترک و ختا صید سگ کوی این آهوی دشت ختن

سر علم عهد آن بیضه بیضا فروغ مهره کش مهد این زهره زهرا بدن

والد ایشان قریش، مولد ایشان حجاز منبع ایشان فرات، معدن ایشان عدن

ناقه ایشان حلیم، چون دل سلمی سلیم مهره دل در مهار، رشته جان در رسن

خارخور و بارکش، نرم رو و سخت کوش گرگ در و شیرگیر، کرگدن پیل تن

لعل تر از جُلش حضرت سلمان فارس شانه کش کاکلش، حضرت ویس قرن

زهره جبینان ظهور، کرده ز کوهان او همچو طلوع سهیل، از سر کوه یمن

صحن چراگاه او، خاک رفیعی، که هست خار و خس آن زمین، رشک گل نسترن

کاش! ز خاک هرات، بر لب آب فرات بختی بخت افکند، رخت من و بخت من

یا فکند بر سرم، سایه همای حجاز تا شود این استخوان، طعمه زاغ و زغن

ماه جمال حسن، گفت و کمال حسین نظم هلالی گرفت، حسن کلام حسن

رفته فروغ بصر، مرده چراغ نظر کرده دلم را حزین، گوشه بیت الحزن

چشم و چراغ منید، گر نظری افکنید باز شود این چراغ، در نظرم شعله زن

چند بود در بلا، خاطر من مبتلا؟ چند بود در محن، سینه من ممتحن؟

نفس دغل از درون، گام نه و دام نه دیو دنی از برون، راهزن و چاه کن

رشته جان تاب زد، آتش دل سر کشید شمع صفت سوختم، مردم ازین سوختن

برفکنم جامه را، درشکنم خامه را ختم کنم بر دعا، مهر نهم بر دهن

ظل شما بسته ام، نور شما برده ام تا فکند ظل و نور، بر دل و جانم علن

جان شما غرق نور، نور شما در حضور تا فتد از ابر فیض، سایه بخار و سمن(1)

وزارت سلطان محمود میرزا پسر ابوسعید گورکانی را داشت. مادرش دختر میرخواند صاحب کتاب روضة الصفاست.

خواندمیر از رجال اواخر عهد تیموری است که تألیفات زیادی به نثر از خود بر جای گذاشته است. او چند سالی از دوران حکومت صفویان را هم در قید حیات بود و احوال شاه اسماعیل را در کتاب خود آورده است. خواندمیر سرانجام در سال 941 درگذشت و در فینه به خاک سپرده شد.

خلاصة الاخبار، اخبار الاخیار، منتخب تاریخ وصاف، مکارم الاخلاق، مآثر الملوک، دستور الوزراء و کتاب حبیب السیر از آثار اوست.

مهم ترین کتاب خواندمیر حبیب السیر نام دارد که شامل تاریخ عمومی جهان از آغاز آفرینش تا سال 930 هجری یعنی سال های پایان عمر مؤلف کتاب است. این کتاب از جامعیت و روانی نثر و اطلاعات سودمند، به ویژه آگاهی های مربوط به دوران سلطنت سلطان حسین بایقرا و آغاز روی کار آمدن صفویان و همچنین از اطلاعات مفیدی درباره رجال علم و ادب و سلاطین و وزراء برخوردار است.(1)

اینک نمونه ای از شعر او درباره امام حسین علیه السلام، پاره تن رسول خدا صلی الله علیه و آله را می خوانیم:

خون شفق از دیده فرو ریخت سپهر چون دید به دشت کربلا حال حسین

***

افسوس ز قامت همایون حسین صد حیف از آن عارض گلگون حسین

دردا که ز جور دشمن و خون حسین آمیخت به خاک کربلا خون حسین

***

ای بوده مدام در تمنّای حسین این مژده شنو ز جدّ والای حسین

فردوس بود جای احبای حسین دوزخ باشد مقام اعدای حسین

***

ای معشر انبیا هوادار حسین وی زمره اصفیا مددکار حسین

در آتش خشم ایزدی سوخته گشت هر کس که نمود قصد آزار حسین

***

پیر گردون زین مصیبت جامه جان چاک زد خسرو انجم کلاه سروری بر خاک زد

قامت گردون دو تا شد چهره مه شد سیاه برق این آتش مگر بر قبه افلاک زد(1)

فی رموز الدقایق (مثنوی عرفانی در شرح مثنوی مولوی)، ینبوع الاسرار فی نصایح الابرار (در افلاک)، مقصد الاقصی فی ترجمه المستقصی، دیوان قصاید و غزلیات که به اشتباه به حسین بن منصور حلّاج نسبت داده می شود.(1)

از اشعار او درباره قافله سالار کربلا:

به دست نیامد؛ در نتیجه برمی آید که وی از شاعران ترک زبان دیار خراسان بوده و در عزلت و گوشه نشینی و قناعت بسنده کرده و تنها دلباخته مجموعه اندیشه های عرفانی بوده که در جای جای مقدمه دیوان به خوبی به چشم می خورد:

الهی به حرمت معصومان اهل بیت علیهم السلام که این چند بیت پراکنده را جهت اقامت خود از گِل رسوایی و سنگ ندامت برآورده بنا کردم و در اندود و آرایش آن خون ها خوردم... از مقیمان کنار چشمه حیوان مپرس / محنت و اندوه مجنون بیابان گرد را نیست بی دردان عالم را ز درمان خبر دردمندان اینک می دانند قدر درد را نه پایمال جمعی کن که به چند بیت رکیک که آلت جراری خود کرده و مهزل محافل ساخته افتخار کنند....(1)

به هر صورت وی از شاعران سخن دان عصر خود بوده و در ابیات وی لطایفی بس دقیق دیده می شود. او که شیفته آل علی علیه السلام و دیوانه کوی حضرات معصوم علیهم السلام بوده، مدتی در آستانه ائمه در عراق می زیسته که در کربلا به آستان بوسی قافله سالار نینوا رسیده است. وی سلامنامه ای دارد که در ذیل می خوانیم:

چرخ خاک کربلا را ساخت از خون تو گِل کرد تدبیر نیاز آن گل برای کربلا

جای آن باشد که گر بویند آید بوی خون تا بنای دهر باشد از بنای کربلا

سرو را با یاد لب های به خون آلوده ات خوردن خون است کارم چون گیای کربلا

اجر من این بس گر میرم شود سر منزلم خاک پاک جانفزای دلگشای کربلا

کربلا خوان عطای توست گردون دم به دم می رساند بر همه عالم صلای کربلا

هر که می آید به قدر سعی و استعداد خود بهره ای می گیرد از بحر عطای کربلا

نیست سبحه اینکه بر دست ما را بلکه هست دانه چندی ز درّ بی بهای کربلا

یا شهید کربلا از من عنایت کم مکن چون تو شاه کربلایی من گدای کربلا

در دلم دردی ست استیلای بیم معصیت شربتی می خواهم از دارالشفای کربلا

روزگاری شد که مأوای فضولی کربلاست نیست او را میل مأوایی ورای کربلا

هست امیدم که هرگز برنگردد تا ابد روی ما از کعبه حاجت روای کربلا

همچو سعی مروه لطف حق نبخشد اجرها سعی ما را در زمین پر صفای کربلا(1)

ص:68

حق ز اولیا مقام ذبیح الله اش داد در قبضه مشیت خویشش عنان نهاد

حلقی که بوسه گاه نبی بود ظلم عهد شمشیر زهر داده امت بر آن نهاد

ذبح عظیم اشاره به قتل حسین بود منت که بر خلیل خدای جهان نهاد

گرچه به صدق وعده براهیم را ستود یک از حسین شرط وفا در میان نهاد

دادش مقام صبر و رضا تا شهید شد با نفس مطمئنه قدم در جهان نهاد

می راند در بلا و محن نفس جاهدش تا روح پای بر زبر آسمان نهاد

شد حاصلش عذوبت روح از عذاب تن جانش عزیز گشت چو تن در هوان نهاد

حق مشهد حسین محل شهود ساخت فردوس در مکاره و رنج جهان نهاد

ابن زیاد سگ به صلاح یزید شوم شمشیر جور و کین به صف خاندان نهاد

شط فرات راند ز طوفان کربلا وان گه سر حسین به خوان روان نهاد

وی قصیده ای در منقبت امام مجتبی و سیدالشهدا علیهما السلام دارد که در نوع خود بی بدیل است:

بر زمین افتاده چون نور مه آن گردون جناب مانده همچون دیده بی مردمک خالی رکاب

دیده پوشیدند چون دیدند خالی صدر زین مانده مسند بی جم و افتاده از خاتم نگین

ابر ماتم خیمه زد در گلشن آل عبا آشکارا شد ز جوش گریه طوفان از زمین

عرصه شد بر عالم ایجاد تنگ از موج خون شد سواد رود نیل از پرسش چشم آستین

همچو مجمر رخنه صد جا داد بر خود آسمان تا نریزد از هم ارکانش ز آه اتشین

چون نباشد آدم از روی ملایک شرمسار کز بنی آدم پدید آمد خطایی اینچنین

حُله بر تن چاک زد زهرا به رسم حوریان دشت ماتم شد به رنگ کربلا خلد برین

طوبی آب از ریشه بید مویه می خورد تا درین ماتم تواند زد سر خود بر زمین

در عزای خانه زاد خویشتن بیت الحرام از لباس اهل ماتم برنیاید تا قیام

بس که می جوشند در بامش تمام قدسیان گشته خون از ناودان کعبه چون مژگان روان

نغمه شیون کند ساز از حسینی در حجاز در مقام این شعله ابراهیم را تا سوخت جان

حلقه در بس که کار سیل غم بالا گرفت حلقه چشم است پنداری به ماتم خون فشان

بر رخ باب الصفا وا شد دَرِ ظلمت چو دید خانه خواه خویش بر خوان شهادت میهمان

شد دلی پر خون ز موج گریه قندیل حرم بس که می بارد سرشک از دیده اهل جهان

از صفا و مروه بطحا را به کف باشد دو سنگ می زند بر سینه از داغ غم لب تشنگان

زمزم از گرد کدورت خاک بر سر می کند مانده بر جای خود از حیرت نمی گردد روان

پرده ظلمت شد آخر جوشن بادام چشم سوخت از بس در عزایش روغن بادام چشم

صبح هر روز از صف مشرق برافروزد لوا یا فلک بندد به مرگ خرمی نخل عزا

می نماید از شفق هر روز قرص آفتاب یا سر شاه شهیدان است در طشت طلا

سرنگون از موج خون شد خیمه آل رسول یا فتاده نوح را کشتی به گرداب بلا

گردباد از تربت لب تشنگان گردد عَلَم یا ز حسرت خاک بر سر می کند آب بقا

از پی خورشید تابان در شفق زد غوطه شام یا به خون آلوده گیسوی شهید کربلا

هر شب از انجم شود چشم ملایک اشکبار یا ازین غم بر تن افلاک باشد داغ ها

ص:75

در تن گردون الف داغی است مد کهکشان یا گریبانی است چاک از ماتم آل عبا

چون اثر اهل جهان را دل در آتش زین عزاست سینه ها از جوش این ماتم زمین کربلاست

چند باشد ای فلک بنیاد دوران برقرار خانه دین شد خراب از گردشت شرمی بدار

چند صحبت بر جراحت ها نمک پاشی کند چند سازی تازه داغ خلق را ای روزگار

عرصه جولان سیلاب فنا کن خاک را چند گرد فتنه برخیزد ازین مشت غبار

مجلس افروز شبستان عدم کن مهر را چون چراغ کشته در بیرون این بزمش گذار

سفره شطرنج انجم را بپاش از یکدگر دور ریز این استخوان پوسیده ها را از کنار

از مه و صبح است چون آماده کافور و کفن تا به کی داری بنات النعش را در زیر بار

اهل دنیا را به مرگ زندگی بنشان به خاک پس قیامت را به تکبیر فنا کن آشکار

تا برافرازد علم تیغ مکافات از نیام گل کند از آتش دوزخ صلای انتقام(1)

رسیده ماه محرّم ز خلد حضرت زهرا رود به کرببلا قدی چون هلال شده خم

لباس تعزیه در بر نموده ختم رسولان ز آه و ناله شرر می زند به عالم و آدم...(1)

بر خاک ریخت آب رخ خویش و کس نریخت آبی به حلق تشنه سقای کربلا

چشم سپهر تار شد آن دم که شد بلند دود از زمین حادثه افزای کربلا

ام المصیبه دختر خیر البشر کجاست؟ تا بنگرد مصیبت عظمای کربلا

بر دامن کرم نرسد روز انتقام دستی که شد بلند به یغمای کربلا

آل علی چو شکوه از اعدا نکنند اعدا چگونه عذر خطای چنین کنند(1)

مرگ وی سال 1285 هجری در دهلی اتفاق افتاد و در بقعه نظام الدین اولیا به خاک سپرده شد.(1)

از وی سروده هایی درباره حادثه جانکاه کربلا باقی مانده که در ذیل به ذکر نمونه ای از آن بسنده می کنیم:

زیارتی که به مکه، مدینه، نجف اشرف، و کاظمین داشته افکار خود را به نظم در آورد. کتاب شعر او بنام «خزینة الدُرر» در 988 صفحه به چاپ

رسیده است. اینک نمونه ای از مرثیه های وی را می خوانیم:

خراسانی حاج سید فضل الله و شیخ محمد علی بیرجندی آموخت. در سال های انقلاب به ایران مهاجرت کرد و سال ها شمع حلقه مرثیه سرایان مهاجر در مشهد مقدس بود. در ذیل نمونه ای از سروده های وی را می خوانیم:

ندانستم کجا افتاده دستش لیک دانستم که بیرق از کف ساقی عباس جوان گم شد

چنان زد قحط آب اندر نهان اهل بیت آتش که در چشم یتیمان گوهر آب روان گم شد

به دشت کوفه هر خاری که سر بیرون کشید از گل به پای زخمدار عابدین ناتوان گم شد

کند گر شهربانو تا قیامت گریه حق دارد که روزی همچو اصغر طفلک شیرین زبان گم شد

نشان داغ قاسم گم نگردد از دلم یا رب در آن ساعت که برگوید ز «واصل» آن شان گم شد(1)

وی غزل صائب تبریزی در وصف زینب کبری سلام الله علیها و حادثه کربلا را تضمین کرده است:

گفت زینب ناله ام گردون پر از اختر کند چون به یاد آشیان مرغم صفیری بر کند

بسمل کرب وبلا از تاب سوز تشنگی دانه را سازد سپند و دام را مجمر کند

زخم قاسم ساخت چون بال سمند تیغ را خون گرم او نمی دانم چه با بستر کند

گفت کلثوم ار نگریم زیر گردون باک نیست شعله ام ضبط نفس از تنگی مجمر کند

جای خون شاه دین از خاک سر زد آفتاب پرتو این می دهان شیشه را خاور کند

گفت زینب شهپر روح الامین سوزد ز غم آه گرمم گر گذاری بر صف محشر کند

سرو گلزار نبی را چون فکند از پای چرخ دانه امید ما از خاک چون سر بر کند

گر ندارد درد اهل بیت طرزی در جگر شمع خاکستر چرا در انجمن بر سر کند(1)

اگر این کاروان است از حسین فرزند پیغمبر

چرا او را اجل منزل به منزل پیشباز آید

الا یا خیمگی، خرگاه عزت بر سر پا کن

که ناموس خدا زینب ز راهی بس دراز آید

به وقت بازگشت شام یا رب چون بود حالش

بهین دخت علی کامروز اندر مهد ناز آید

فلک گسترده خوانی، آب و نانش خون و لخت دل

عراقی مهیمان دار است و مهمان از حجاز آید

به روی میهمانان حجازی آب و نان بستند

که دیده میزبان هرگز چنین مهمان نواز آید؟

بنازم مقتدایی که در محراب شمشیرش

ز خون سر وضو سازد چو هنگام نماز آید

یزید از زاده خیرالبشر بیعت طمع دارد

چگونه طاعت جبریل با ابلیس ساز آید؟

سلیمان هیچ کس دیده مطیع اهرمن گردد؟

حقیقت کس شنیده زیر فرمان مجاز آید؟

معاذ الله مطیع کفر هرگز دین نخواهد

شد

و گر باید شدن مقتول، این هرگز نخواهد شد

***

از آن بیعت که دشمن خواست اولاد پیمبر را

همان خوشتر که بنهادند گردن تیغ و خنجر را

اسیر بیعت دونان شدن آن مشکلی باشد

که آسان می کند بر دل اسیری های خواهر را

چه تلخی هاست در تمکین نا اهلان که چون شکر

گوارا می کند در کام جان مرگ برادر را

کنار آب جان دادن لب خشکیده آسان تر

که دیدن تر دماغ از می یزید شوم کافر را

سر غیرت فرو نارند مردان پیش نامردان

اگرچه از قفا از تن جدا سازند آن سر را

زهی مردان که اندر بیعت فرزند پیغمبر

گر افتد دستشان از تن دهند آن دست دیگر را

زهی اصحاب با همت که پیش نیزه و خنجر

بر اندازند از تن جوشن و از فرق مغفر را

نهنگانی که بهر تشنه کامان تا برند آبی

شکافند از دم شمشیر دریاهای لشکر را

نخوردند آب و جان دادند پهلوی فرات آخر

بنوشیدند از جام فنا آب حیات آخر را

* **

فلک با عترت خیرالبشر لختی مدارا کن

مدارا کن به آل الله و شرم از روی زهرا کن

ره شام است در پیش و هزاران محنت اندر پی

به اهل البیت رحمی ای فلک در کوه و صحرا کن

شب ار طفلی ز روی ناقه بر روی زمین افتد

به آرامی بگیرش دست و بیرون خارش از پا کن(1)

ص:84

1336 ق در زندان دهمزنگ کابل درحالی که سرش بر دامن علامه شهید سید اسماعیل بلخی بود، شربت شهادت نوشید.(1)

از جمله سروده های حماسی وی این ابیات است:

داشت. سرانجام پس از عمری تلاش در راه احیاء عظمت اسلام در شبه قاره هند به دیدار حق شتافت. از او آثار زیادی باقی مانده است از جمله دیوان اشعار فارسی وی که در بیدارگری مسلمانان سهم بسزای دارد. درباره قیام امام حسین علیه السلام اشعار بس بلندی دارد که در این دفتر می خوانیم:(1)

چون خلافت رشته از قرآن گسیخت حریت را زهر اندر کام ریخت

خاست آن سر جلوه خیر الامم چون سحاب قبله باران در قدم

بر زمین کربلا بارید و رفت لاله در ویرانه ها کارید و رفت

تا قیامت قطع استبداد کرد موج خون او چمن ایجاد کرد

بهر حق در خاک و خون گردیده است پس بنای لا اله(1) گردیده است

مدعایش سلطنت بودی اگر خود نکردی با چنین سامان سفر

دشمنان چون ریگ صحرا لاتعد دوستان او به یزدان هم عدد

سر ابراهیم و اسماعیل بود یعنی آن اجمال را تفصیل بود

عزم او چون کوهساران استوار پایدار و تند سیر و کامکار

تیغ بهر عزت دین است و بس مقصد او حفظ آیین است و بس

ماسوی الله را مسلمان بنده نیست پیش فرعونی سرش افکنده نیست

خون او تفسیر این اسرار کرد ملت خوابیده را بیدار کرد

تیغ لا چون از میان بیرون کشید از رگ ارباب باطل خون کشید

نقش الا الله بر صحرا نوشت سطر عنوان نجات ما نوشت

رمز قرآن از حسین آموختیم زآتش او شعله ها اندوختیم

شوکت شام و فر بغداد رفت سطوت غرناطه هم از یاد رفت

تار ما از زخمه اش لرزان هنوز تازه از تکبیر او ایمان هنوز

از صبا ای پیک دورافتادگان اشک ما بر خاک پاک او رسان(2)

حرف و صوتم خام و فکرم نا تمام کی توان گفتن حدیث آن مقام

نوریان از جلوه های او بصیر زنده و دانا و گویا و خبیر

قصری از فیروزه دیوار و درش آسمان نیل گون اندر برش(1)

* **

وان دگر مولای ابرار جهان قوت بازوی احرار جهان

در نوای زندگی سوز از حسین اهل حق حریت آموز از حسین

* **

تا حسینی شاخ تو بار آورد موسم پیشین به گلزار آورد...

* **

بر سر کفر و دین فشان، رحمت عام خویش را بند نقاب برگشا، ماه تمام خویش را

ریگ عراق منتظر، کشت حجاز تشنه کام خون حسین بازده، کوفه و شام خویش را...(2)

دو دست از بدنت ساربان به تیغ ستم نمود از پی یک بند زیر جامه جدا

برید به جهالت انگشت بهر خاتم و هیچ نه از رسول خدا شرم کرد و نه ز خدا

ز بعد کشتن تو خون تازه می بارید ز آسمان به زمین تا چهل صباح و مسا

ز اهل بیت تو از جور اشقیا بگذشت ز فرش از زیر عرش بانگ واویلا

بنالد «اختر طوسی» به ماتمت امروز به آن امید که گردی شفیع او فردا

به روی پرچم آزادگان بود منقوش شکوه عشق ز یاران با وفای حسین

به زیر بار گنه جان اگر دهد کفاش چه غم که بر دل او هست نقش پای حسین(1)

با جوهر استعداد بر نور قدم مظهر شش ماهه علی اصغر آن گوهر آزادی

شه بر سر دوشش برد تا محفل حق یعنی اصغر تو بگو تکبیر بر منبر آزادی

القصه از آن آزاد هر لحظه در آن وادی اسپند جگر می سوخت در مجمر آزادی

آزادی مطلق گشت آن گاه که زینب دید افتاده تن مجروح از مصدر آزادی

آغشته به خاک و خون چون دید در آن گرما افتاد و بغل بگرفت آن پیکر آزادی

زد بوسه به حلقومش با اشک روان می گفت رفتیم ز پابوست ای مفخر آزادی!

نه جامه تو را در بر نه بر سر من معجر کین هر دو ضرورت نیست در کشور آزادی

عابد به غل و زنجیر ما قید اسیر شمر سهمیه خود بردیم زین محضر آزادی

در کوفه به نوک نی منشور و مدلل گشت خاکستر آزادی زیب سرآزادی

از جوشش خون اوست در آب و گل «بلخی» شور و شر آزادی تا محشر آزادی(1)

گناه را خوار مشمارید که از یک ترک اولی ای ز باغ روضه رضوان برون کردند آدم را

اگر در محشر لبت خندان بود چون گل به غفلت مگذران بی گریه ایام محرم را

بیاد از تشنگی های طفلان حسین یادآور ز ابر دیده جاری کن به رخ سیلاب ماتم را

فغان کن از جفای ساربان اهرمن طینت که از کلک سلیمان زمان بگرفت خاتم را

به چشم شاه مظلومان جهان تاریک شد آن دم که از دوش علمدارش بیفکندند پرچم را...(1)

بلبل، در رجب 1334 قمری در سنگلاخ دیده به جهان گشود. 12 ساله بود که پدرش سیدگل شاه به وسیله دژخیم زمان (عبدالرحمن) به شهادت رسید. پس از آن، بلبل به ایران سفر کرد و مدت 14 سال در حوزه علمیه مشهد کسب فیض کرد و پنج سال دیگر در نجف تحصیل کرد. سال 1329 به کابل بازگشت و محافل مذهبی دایر کرد. سرانجام پس از عمری تلاش فرهنگی، در 61 سالگی دار فانی را وداع گفت. از وی دیوانی باقی مانده است که به پاره ای از اشعار عاشورایی آن بسنده می شود:

به بال علم و عمل مرغ دل کند پرواز اگر دمی بزند بال در هوای حسین

مریض عشق طبیب هزار بیمار است به شرط آنکه بود عاشق لقای حسین...(1)

ظلم یزید دون ستمکار تا به کی

آخر بگو که این همه آزار تا به کی

ترسم که اشک در غم ما پرده در شود

او ضمن بیان حوادث کربلا اشاره به اوضاع نابه سامان وقت کشور دارد:

ص:100

سه کس آن شب که رسیدند اسیران در شام خواب ناکرده و در فکر جداگانه فتاد

اول از شادی بسیار نخوابید یزید همه شب در پی آلایش و سامانه فتاد

شمر در فکرزر و جایزه هم خواب نکرد جام می در لب و در گردش پیمانه فتاد(1)

در عین بیخودی که نسیم صبا درید چشمم مگر دریچه جنت گشاده دید

از بس شمیم عنبر سارا همی وزید رفتم به کربلا به سر قبر هر شهید

دیدم که تربت شهدا مشک و عنبر است(1)

سرهای آن گروه شقاوت پیشه را با تیغ بی دریغ نکردی ز تن جدا؟

آری! در آنچه حکم قضا و قدر بود با هیچ بنده چاره نباشد به جز رضا

ظلم یزید را چو دلم یاد می کند بی اختیار ناله و فریاد می کند

لعنت بر آن یزید که بیم از خدا نکرد از روح پرفتوح پیمبر حیا نکرد

لعنت بر آن که پیرو آن نابکار شد امید از شفاعت روز جزا نکرد

لعنت بر آن که مانع نهر فرات شد با قطره آب رسم مروت به جا نکرد

صد بار برتر ز کفار این گروه کافر گهی به حق کسی این جفا نکرد

ظلم یزید را چو دلم یاد می کند بی اختیار ناله و فریاد می کند

مسلمین را اینچنین درس شهادت داد و رفت تا ابد بادا همانا گرم بازار حسین

«خادم» هر کس ادعای دین و آزادی کند پیروی باید کند از راه و رفتار حسین(1)

14. بهاء الدین محمد بلخی، مولوی دیگر، کتابخانه ابن سینا، بهار 1363.

15. ترمذی، صابر، دیوان ادیب، محمد علی ناصح، موسسه مطبوعاتی عالی علمی [بی تا].

16. تفضلی، احمد، تاریخ ادبیات ایران پیش از اسلام، چاپخانه تک، 1378.

17. جامی، دیوان، میراث مکتوب، نشر مطالعات ایرانی، 1378.

18. جبلی، عبدالواسع، دیوان، به اهتمام ذبیح اله صفا، امیر کبیر، تهران چا 3، 1361.

19. جعفریان، رسول، دنباله جستجو در تاریخ تشیع در ایران، انصاریان، 1374.

20. جنّاتی حسین، فلسفه قیام سیدالشهدا علیه السلام، چاپ قدس، 1370.

21. جودی، کلیات جودی، کتابفروشی اسلامیه، تهران، 1364.

22. حافظی، محسن، مجموعه شرار آتش دل، انتشارات سلسله، 1383.

23. حافظی، محسن، مجموعه شعر داغستان عطش، انتشارات علامه، پائیز، 1381.

24. حجازی، سید علی رضا، حسین بن علی علیه السلام در آینه شعر از آغاز تا پایان قرن 13 قمری، پائیز 1369.

25. خادم، عبدالله، نمونه اشعار، چاپ پاکستان، 1380.

26. خزانه دارلو، محمد علی، منظومه های فارسی، انتشارات روزنه، زمستان، 1375.

27. خسرونامه، به تصحیح احمد سهیلی خوانساری، چاپ زوار، تهران،] بی تا [

28. خواجه عبدالله انصاری، رحیم فضلی، انتشارات مجرد، چاپ 3، 1382.

29. خوسفی، دیوان محمد بن حسام.

30. دائرة المعارف (افغانستان)، مطبعه دولتی کابل،.

31. درخشان، مهدی، اشعار حکیم کسایی مروزی، دانشگاه تهران، 1367.

32. دره صوفی، شاکر، دیوان خطی.

33. رامی، شرف الدین محمدبن حسن، انیس العشاق، رساله بدایع الصناعی اشعار و غزلیات و... به اهتمام محسن کیانی، انتشارات روزنه، 1376.

34. رستاخیز، سید عباس، منتخب الاشعار فی مناقب الأبرار، نشر عرفان، چاپ اول، 1382.

35. رومی، احمد، دقایق الطریق، باهتمام محسن کیانی، روزنه، 1378.

36. رونی، دیوان ابوالفرج، مهدوی دامغانی، کتابفروشی باستان مشهد، دی ماه 1347.

37. ریاضی هدی، سید محمد حسن، گنجینه مرثیه سرایان افغانستان 1، سازمان فرهنگ و ارتباطات، تهران، [بی تا].

ص:110

38. ریاضی، حشمت الله، از رابعه تا پروین، چاپ غزال، 1380.

39. سعیدی جرغی، احمد، جایگاه اهل بیت علیهم السلام در افغانستان، وحدت مشهد، 1386.

40. سمرقندی سوزنی، دیوان، امیرکبیر، 1338 ج 2 ص 958 غزل 2076.

41. سمیعی، کیوان، تحقیقات ادبی، کتابفروشی زوار، چاپ، 1361.

42. سنائی غزنوی، حدیقة الحقیقة وشریعة العراقیة، با مقدمه و تصحیح محمد روشن، انتشارات نگاه، تهران 1377.

43. سنائی غزنوی، گزیده اشعار، محمد حسین نهضت، انتشارات بیهقی بلخ، میزان، 1356.

44. سنائی، دیوان حکیم ابوالمجد مجدودبن آدم سنائی غزنوی، به اهتمام، مدرس رضوی.

45. شعار، دکتر جعفر، گزیده اشعار ناصر خسرو، انتشارات علمی

46. صفا، دکتر ذبیح الله، دیوان سیف فرغانی (ج 1)، انتشارات دانشگاه تهران، فروردین، 1344 و چاپ 1364.

47. صفا، ذبیح الله، گنج سخن، شاعران بزرگ پارسی گوی و منتخب آثار آنان، نشر ابن سینا، تهران، اسفند، 1339.

48. غزنوی، اسود، دیوان، به اهتمام عبدالواحد مسعودی، چاپخانه بهار، 1381.

49. غزنوی، سنایی، حدیقة الحقیقة، مدرس رضوی، دانشگاه تهران، بهمن، 1359.

50. فاریابی، ظهیر، دیوان، هاشم رضا، انتشارات کاوه [بی تا].

51. فضولی، دیوان فارسی فضولی، به اهتمام حسبیه مازی اوغلو، دبیرخانه کنگره بزرگداشت حکیم محمد فضولی، وزارت فرهنگ و ارشاد اسلامی، 1374.

52. قبادیانی بلخی، ناصر خسرو، دیوان، انتشارات نگاه، تهران، 1373.

53. قبادیانی بلخی، ناصر خسرو، دیوان، انتشارات نگاه، تهران، 1373.

54. قندهاری، محمد حسین، کربلا، چاپ امیرالمومنین [بی نا]، [بی تا].

55. کریمی نژاد، محمد، نغمه بلبلان عجم، انتشارات نوید شیراز، چاپ اول، 1380.

56. کزازی، میرجلال الدین، رخسار صبح، کتاب ماد، چاپ سوم، 1374.

57. گ - ل - تیگو، پارسی سرایان کشمیر، انجمن ایران و هند، تهران، 1342.

58. گلچین معانی، احمد، تاریخ تذکره های فارسی (1 و 2)، دانشگاه تهران، 1350.

59. گیسو دراز چشتی، سیدمحمدحسین، دیوان صدرالدین ابوالفتح، حیدرآباد دکن، وال 1360.

60. مجموعه شعر داغ تشنگی، کنگره بین المللی امام ره، موسسه تنظیم و نشر، 1374.

ص:111

61. مدرسی، محمد تقی، دیوان سید حسن غزنوی، انتشارات اساطیر، 1362.

62. مرتضوی، سید علی، اهل بیت علیهم السلام درآینه اشعار فارسی افغانستان در دو قرن اخیر، (پایان نامه) جامعة المصطفی العالمیه صلی الله علیه و آله، آبان، 1386.

63. مردانی، نصر الله، ستیغ سخن، معرفی کوتاهی از حدود دو هزار شاعر...، چاپ سمت، 1371.

64. مسعود سعد سلمان، دیوان، رشید یاسمی، کتابفروشی ادب، تیرماه، 1318.

65. مشفق، عباس کاشانی، تجلی عشق در حماسه عاشورا، محمود شاهرخی، انتشارات اسوه، زمستان 1387.

66. مصفا، مظاهر، دیوان نظیری نیشابوری، امیرکبیر و زوار، خرداد، 1340.

67. مولوی بلخی، کلیات دیوان شمس (مطابق نسخه تصحیح شده استاد بدیع الزمان فروزان فر، انتشارات بهزاد چاپ اول، 1378.

68. میرزا معتمد الدولة، قمقام زخار، انشارات کتابچی، 1379.

69. میرزا ملا احمد، یاد یار مهربان از وار رودان تا هند، انتشارات طوس، 1380.

70. ناصر خسرو، دیوان، با مقدمه سید حسن تقی زاده، نشر آزاد مهر، 1381.

71. نجیب مایل هروی، مجموعه رسائل فارسی (دفتر پنجم، آستان قدس رضوی) 1388.

72. نیشابوری، عطار، الهی نامه، انتشارات زوار، تهران، 1351.

73. الهامی، داوود، امامان اهل بیت علیهم السلام، مکتب اسلام، 1377.

74. هدایت، رضا قلی خان، تذکرة ریاض العارفین [بی نا]، [بی تا].

75. هروی، میر حسین، طرب المجالس، سید علی رضا مجتهد زاده، دانشگاه مشهد، [بی تا].

76. هروی، ناصر، دیوان کفاش، فیروزیان مشهد، 137.

77. هلالی جغتانی، دیوان، به اهتمام سید نفیسی، کتابخانه سنائی، تهران 1377.

78. واصل، دیوان واصل کابلی.

79. وزارت فرهنگ و اطلاعات، تجلی عشق در ادب فارسی، 1371.

80. وصال نورانی، مصیبت نامه عطار، کتابفروشی زوار، تهران، 1349.

81. وطواط، کتاب بلخی، حدایق السحر فی دقایق الشعر، رشید الدین محمد عمری، عباس اقبال آشتیانی، کتابخانه طهوری و سنائی، بهمن، 1362.

ص:112