بسم الله الرّحمن الرّحیم

ص: 2

سیری در عرفان عملی اسلام

مؤلف: علی محمد برنا

ناشر میررضی

ویراستار علمی و ادبی دکتر محمود حکم آبادی

شابک 2-2-98669-600-978

قیمت 10000 تومان

E-mail:Borna12724@yahoo.com

پایگاه اینترنتی:

www.Hajborna.ir

شناسه در تلگرام، ایتا و سروش:

@nedayhosseini

ص: 3

تألیف علی محمد برنا

عضو هیئت علمی دانشگاه آزاد اسلامی واحد تویسرکان

سطح 4 حوزه علمیه قم

استادیار پایه 27

ص: 4

ص: 5

ص: 6

ص: 7

ص: 8

ص: 9

ص: 10

در این نوشتار سعی در بیان مبانی عرفان و سلوک از نظرگاه قرآن و روایات اهل بیت علیهم السلام است و آنچه در این راه ما را کمک می کند، توجه به سلوک عملی عارفانی است که از چشمۀ زلال ولایت سیراب شده اند و در پرتو شعاع آن، چشم دلشان به مشاهدۀ انوار حقیقت روشن شده است و به دور از ابداعات اهل تصوف، تنها با ملازمت شریعت اسلام و سیرۀ ائمۀ معصومین علیهم السلام و التزام به فقه جعفری، قلوبشان پاک شده و جان هایشان سرشار از شوق و محبت دوست و جایگاه اسرار الهی گردیده است.

در هنگام تألیف کتاب، پاره ای از مسائل، ذهنم را مشغول می ساخت و تصمیم مرا در ادامۀ کار سست می کرد؛ لذا به کتاب خدا پناه بردم و از آن نور ساطع طلب راهنمایی نمودم که پاسخ داده شد: «کَذَلِکَ نَقُصُّ عَلَیْکَ مِنْ أَنبَاءِ مَا قَدْ سَبَقَ وَقَدْ آتَیْنَاکَ مِن لَّدُنَّا ذِکْرًا، مَنْ أَعْرَضَ عَنْهُ فَإِنَّهُ یَحْمِلُ یَوْمَ الْقِیَامَةِ وِزْرًا».(1)

از این جهت امیدوار شدم که با عنایت قطب اهل معرفت، حضرت ولی الله الاعظم، حجت بن الحسن المهدی عجل الله تعالی فرجه بر قلم بی مقدار این بی بضاعت کلماتی جاری شود که خشنودی آن بزرگوار را در پی داشته باشد؛ ان شاء الله.

علی محمد برنا

تابستان 1388

تویسرکان

ص: 12

از دیدگاه اسلام، انسان دارای دو جوهر است: اول روح که جوهری نورانی و زنده و لطیف و فعال است و دیگری جسم که جاهل و سنگین و ساکن است و برای هر یک از این دو، نقص و کمالی است. کمال روح وابسته به علم و عمل صحیح است و علمی که موجب کمال و ترقی آدمی از درجه حیوانات به مقام فرشتگان مقرب الهی می شود، معرفت خداوند متعال، آشنایی با صفات و افعال او، شناخت انبیا و ائمه علیهم السلام و قیامت و آشنا شدن با حقیقت روح و نحوۀ به کمال رساندن آن است؛ تا جایی که روح از زندان طبیعت آزاد شود و به مقام روحانیت و جاودانگی برسد.(1)

این کمال فقط از راه ریاضت ها و مجاهدت های شرعی و با توسل به ائمه معصومین علیهم السلام و حکمت صحیح و با شرایط مخصوصی قابل دسترسی است و در عرفان اسلامی از آن بحث می شود.

به راستی ای انسان، تو به سوی خدای خویشتن به سختی در تلاشی و او را ملاقات خواهی کرد.(2)

من که ره بردم به گنج حسن بی پایان دوست

صد گدای همچو خود را بعد از این قارون کنم

حافظ، دیوان، غزلیات، ص 450

ص: 14

زشت پاک می کنند تا غیر خدا را از دل خود بزدایند و با چشم دل حقایق هستی را مشاهده کنند و در فهم حقایق دینی به یقین قلبی برسند. هدف آنها رسیدن به توحید الهی است. این راه، عمیق شدن با بصیرت قلبی در فهم معارف قرآنی و روایات است، نه اینکه راهی مستقل در برابر آنها باشد.

عرفان بالله قلب را محل تجلیات(1) اسماء و صفات حق تعالی می کند و هرگونه زشتی و شرک و نفاق را از قلب می زداید و انسان را از طبیعت جدا می کند تا آدمی با توسل به ولایت امامان معصوم علیهم السلام سیر ملکوتی خود را آغاز و با تجرّد نفس، انوار فیوضات الهی را ملاحظه کند و این راهی است که در روایات و ادعیه بر آن تأکید شده است.

در مناجات شعبانیه آمده:

خدایا به من عطا کن نهایت بریدن به سوی خود را و چشم های دل ما را به نوری که بتواند به تو نگاه کند نورانی کن. تا جایی که چشم های دل ها حجاب های نورانی را بشکافد و به معدن عظمت برسد و ارواح ما به عزت قدس تو تعلق یابد.(2)

پیشوای اهل معرفت، امام علی علیه السلام فرمود: «اگر از حقایق هستی پرده برگیرند، چیزی به علم من افزوده نمی شود».(3) چون این مقامات پس از نجات قلب از وسوسه های شیطانی به دست می آید، پیامبر خدا صلی الله علیه و آله فرمود: «اگر شیطان ها اطراف قلوب فرزندان آدم پرسه نمی زدند، هر آینه آنها ملکوت(4)

آسمان ها را

ص: 16

مشاهده می کردند».(1)

خداوند درباره حضرت ابراهیم علیه السلام می فرماید:

ما ملکوت آسمان ها و زمین را به ابراهیم نمایاندیم تا او از یقین کنندگان باشد.(2)

باید دانست ادراک ملکوت هستی اختصاص به حضرت ابراهیم علیه السلام ندارد و از روایات استفاده می شود که درک این حقیقت با عنایت ائمۀ معصومین علیهم السلام برای سایر مؤمنین نیز ممکن است.

جابر بن یزید جعفی که از اصحاب امام باقر علیه السلام است می گوید: از آن حضرت سؤال کردم: ملکوتی که خداوند به حضرت ابراهیم علیه السلام نشان داده، چه بود؟ جابر می گوید: در این حال من سر خود را پایین انداخته و زمین را نگاه می کردم. امام علیه السلام دست خود را بالا برد و به من فرمود: سرت را بلند کن. من سر خود را بلند کردم، دیدم سقف خانه برداشته شد و چشم من به دیدن نوری درخشان باز شد که چشم را خیره می نمود. امام علیه السلام فرمود: «ابراهیم علیه السلام این چنین ملکوت آسمان و زمین را مشاهده کرد».(3)

این گونه مشاهدات که به عنایت ائمۀ معصومین علیهم السلام برای شاگردان مکتب آنها اتفاق افتاده است، موجبات رشد و تعالی عرفان شیعی را فراهم آورد، تا جایی که به مدد انفاس قدسی اهل بیت عصمت علیهم السلام درهای مکاشفه و شهود بر دل های پاک شیعیان خاص باز شد و با دریافت حقایق توحیدی، عارفان بزرگی مانند سلمان فارسی، کمیل بن زیاد و جابر بن یزید جعفی و در قرون متأخر، افرادی مانند علامه بحرالعلوم، آیت الله قاضی، آیت الله انصاری همدانی(4)،

و استاد ما

ص: 17

حضرت

آیت الله سید حسین یعقوبی قائنی(1)رضوان

الله تعالی علیهم و هزاران انسان کامل دیگر پرورش یافتند و این همان وعدۀ پیامبر صلی الله علیه و آله است که فرمود: «علمای امت من از انبیای بنی اسرائیل افضل هستند».(2)

در عرفان عملی، ابتدای راه، مجاهده با نفس و اصلاح آن است. تزکیۀ نفس، مقدمۀ مشاهدۀ حقیقت است و از این جهت آغاز سیر و سلوک به تربیت اخلاقی شبیه است، ولی در نحوۀ طی نمودن مراحل کمال و مقصد سیر، عرفان با اخلاق تفاوت های بنیادین دارد؛ مقصد اخلاق، تزکیۀ نفس و مقصد اهل سلوک، مقام فنا است.(1) خداوند متعال می فرماید:

کسانی که در راه ما کوشیده اند راه های خود را بر آنان می نمایانیم و همانا خداوند با نیکوکاران است.(2)

چون عمر قابل برگشت نیست لازم است آدمی تنها به علوم و فنون ظاهری اکتفا نکند و لذت های نفسانی او را به خود مشغول نسازد، بلکه با قدرت اندیشه، در بی ثباتی و فنای دنیا بیندیشد و بداند «مرگ بر گردن فرزندان آدم مانند گلوبند بر گردن دخترکان محکم بسته شده و از آن گریزی نیست».(1)

پس بر ما لازم است که به تحصیل علوم الهی و معارف حقیقی که عامل حیات معنوی و سعادت است، همت نماییم و در پرتو آن، جان و قلب خود را روشن کنیم تا به حقیقتی فراتر از معلومات و محفوظات ظاهری دست یابیم؛ و آن معرفت و نوری است که در قلب جلوه می کند و آن را روشن می نماید و بدون سلوک الی الله و تزکیۀ نفس، به دست آوردن این نور امری ناممکن است.

عارف بزرگوار آیت الله قاضی قدس سره شاگردان خود را به مطالعۀ حدیث عنوان بصری سفارش می نموده است تا به این وسیله آنان با مسیر فهم معارف الهی آشنا شوند.

عنوان، دانشمندی از اهل مدینه بود که در نزد یکی از فقهای اهل سنت به نام «مالک»، کسب علم می نمود. او پس از مدتی به خدمت امام صادق علیه السلام شرفیاب شد و به آن حضرت عرض نمود: «می خواهم همچنان که از مالک کسب علم می کردم، از شما نیز بهره ببرم. امام علیه السلام به او فرمود: من مراجعه کنندگان زیادی دارم و با این حال در هر ساعت از شب و روز به گفتن ذکرهایی مشغولم، پس مرا از انجام آن باز مدار و همچنان به نزد مالک رفت وآمد کن و از او کسب علم نما».

دلیل آنکه امام علیه السلام او را نپذیرفت، کمی معرفت او نسبت به مقام امامت بود؛

ص: 21

زیرا او گمان می کرد امام علیه السلام دانشمندی است مانند دیگر دانشمندان؛ درحالی که او حجت خدا و زبان گویای او در میان خلق است و بیان کنندۀ حکمت و آیات الهی است و هیچ فرد دیگری چنین مقامی ندارد.

اما عنوان که همتی بلند داشت و از هوشیاری لازم نیز برخوردار بود، متوجه شد که در عمل و اعتقادات او اشکالاتی وجود دارد که مانع دسترسی او به نور امامت است. او می گوید:

با خود گفتم: اگر امام علیه السلام در من خیری می دید، مرا از آمد و رفت به نزد خود منع نمی کرد. پس به مسجد پیامبر صلی الله علیه و آله رفتم و به او سلام نمودم و از کنار قبر پیامبر صلی الله علیه و آله به سوی روضه(1)

رفتم و در آنجا دو رکعت نماز به جای آوردم و گفتم: خدایا، از تو می خواهم قلب جعفر علیه السلام را با من مهربان کنی. پس دیگر باره که به خدمت آن حضرت رسیدم به من فرمود: علم به آموختن نیست. همانا آن نوری است که واقع می شود در دل کسی که خداوند تبارک و تعالی ارادۀ هدایت او را نماید.

پس اگر طالب علم هستی، در اولین مرحله، در جان خود، حقیقت بندگی را طلب نما و علم را با عمل به آن طلب کن و از خداوند طلب فهم کن تا خداوند به تو بفهماند.

از امام علیه السلام سوال نمودم، حقیقت بندگی چیست؟

امام علیه السلام فرمود: سه چیز است: اینکه بنده در آنچه خداوند به او داده است خود را مالک نبیند؛ زیرا بندگان مالک چیزی نیستند، مال را مال خدا می بینند و آن را در هر جا که خدا به آنها امر نماید مصرف می کنند. و اینکه بنده برای خود تدبیر و مصلحت اندیشی نمی کند و همۀ تلاش او در اموری است که خدا او را به آنها امر نموده و یا از آنها نهی کرده است. پس

ص: 22

چون بنده در آنچه خدا به او داده است، برای خودش مالکیتی قائل نشد، بخشش مال در آنجا که به آن امر نموده، برایش آسان می شود. و چون بنده تدبیر نفس خود را به مدبر آن سپرد، مصیبت های دنیا بر او آسان می شود و هنگامی که بنده به آنچه خداوند او را امر و نهی نموده مشغول شد، دیگر از این دو غافل نمی شود و به خودنمایی و فخر فروختن به مردم نمی پردازد. هنگامی که خدا بنده ای را به این سه چیز گرامی داشت، دنیا و شیطان و خلایق بر او آسان می شوند و دنیا را به جهت زیاده خواهی و فخرفروشی طلب نمی کند و آنچه را در دست مردم است به جهت عزت و برتری جویی نمی خواهد و عمرش را به باطل سپری نمی کند.

این اولین درجۀ پرهیزگاری است. خداوند تبارک می فرماید: «آن سرای آخرت را برای کسانی قرار می دهیم که در زمین ارادۀ بلند منشی ندارند و به دنبال فساد نمی گردند و عاقبت نیک برای اهل تقوا است».(1)

به آن حضرت عرض نمودم: یا اباعبدالله مرا نصیحت کن.

امام صادق علیه السلام فرمود: تو را به نه چیز نصیحت می کنم و این پند است برای کسانی که ارادۀ رفتن به سوی خداوند متعال را دارند. از خدا می خواهم تو را برای عمل به آنها توفیق دهد.

سه مورد از آن نه امر، دربارۀ تربیت نفس است و سه مورد دیگر دربارۀ بردباری و بقیه دربارۀ علم و دانش است. اما آن سه که دربارۀ تربیت نفس است: آنکه مبادا بدون اشتها چیزی را بخوری؛ چراکه در نفس آدمی حماقت و نادانی ایجاد می کند و چیزی نخور مگر هنگامی که گرسنه باشی و هنگام خوردن از مال حلال بخور و ابتدا نام خداوند را بر زبان ببر و سخن رسول خدا صلی الله علیه و آله را به یاد بیاور که فرمود: انسان هیچ ظرفی را بدتر از شکمش پر نکرده است و اگر چاره ای از خوردن نیست، پس یک سوم آن را برای غذا قرار بده و یک سوم

ص: 23

برای آب و یک سوم برای نفس کشیدن.

اما نصیحت های من دربارۀ حلم و بردباری این است: چنانچه کسی به تو گفت: اگر یک کلمه به من بگویی، ده کلمه پاسخ تو را می دهم، تو به او بگو: اگر ده کلمه بگویی، از من یک کلمه نخواهی شنید. و کسی که تو را دشنام داد به او بگو: اگر این سخنان تو صحیح است، خداوند مرا بیامرزد و اگر دروغ است، از خداوند می خواهم تو را بیامرزد. و اگر کسی تو را به بدی وعده داد، تو او را به نصیحت و خیرخواهی وعده بده.

و اما آن سه چیز که دربارۀ علم و دانش است؛ باید از دانشمندان چیزی را که نمی دانی سؤال کنی و بر حذر باش که از آنها چیزی سؤال کنی که آنها را به لغزش بیفکنی یا به جهت امتحان از آنها بپرسی و بر حذر باش از اینکه در راه خدا بر رأی و اندیشه خود اعتماد نمایی و تا جایی که می توانی در همۀ امور احتیاط کن و از فتوا دادن بپرهیز، همان طور که از شیر درنده حذر می کنی و گردن خود را پل عبور دیگران قرار نده.

ای ابا عبدالله، از نزد من برخیز؛ زیرا من تو را نصیحت کردم و ذکر و ورد مرا بر من فاسد مکن؛ زیرا من نگران تلف شدن عمر خود هستم و سلام خداوند بر کسی که از هدایت تبعیت کند.(1)

آیت الله ملکی تبریزی قدس سره دربارۀ اهمیت عرفان عملی و اصلاح نفس می فرماید:

یقین داشته باش که هیچ گاه نمی توانی ظاهر خود را اصلاح نمایی، مگر با اصلاح باطن؛ زیرا سرچشمۀ اعمال انسان قلب است و از همین رو است که از قلب صالح جز عمل صالح و از قلب فاسد جز عمل فاسد برنمی آید؛ بنابراین مهم ترین کارها اصلاح قلب است و قلب از ملکات نفسانی پیشین و خطورات قلبی تأثیر می پذیرد و خطورات قلبی نیز از محسوسات و ملکات نفسانی و خلق و خو سرچشمه می گیرد.

ص: 24

اکنون اگر کسی نتوانست قلب خود را از این راه اصلاح کند، چاره ای جز کوبیدن در لطف و بخشش خدای کریم و رحیم نخواهد داشت. به همین جهت اگر کسی واقعاً بفهمد که نمی تواند نفس و قلب خود را اصلاح نماید و چاره ای جز درخواست رحمت پروردگار خود ندارد و خود را مانند کسی ببیند که در دریای عمیق در حال غرق شدن است و یا در آتش گرفتار شده، خود و دل و عمل و کارش را به خدا بسپارد و به عنایت او خوش بین باشد و بداند حتماً نجات خواهد یافت و سعادتمند شده، به خواسته های خود می رسد؛ زیرا او توانایی است که ناتوان نشده، بخشنده ای است که بخل نورزیده، امینی است که خیانت نمی کند و چه خوب گفته اند: مبارزه با فریب های نفس و شیطان پایان ندارد، مگر اینکه عجز خود را به خوبی درک کرده و صادقانه به خداوند پناه برد.

پس باید عمل خود را به خدا سپرده، باطن روح و قلب و دین و ایمان و عمل خود را به خداوند تسلیم نماییم، که خداوند در حق کسی جفا و خیانت نمی کند.(1)

جدا ماندی از مجمع قدسیان***چرا آخر ای مرغ قدسی مکان

چرا نیستی طالب وصل خویش***چرا مانده ای دور از اصل خویش

گرفتار دام طبیعت شدی*** غریب از دیار حقیقت شدی

فراموش کردی تو عهد الست***به قید طبیعت شدی پای بست

بمانی به چاه طبیعت مدام***همی ترسم ای جان عالی مقام

پر وبال ز آمیزش خاکیان***بر افشان پر ای مرغ قدسی مکان

بپر تا به اوج سرای سرور*** زپا بگسل این دام دار غرور

فدای تو و عهد و پیمان تو***بیا ساقیا من به قربان تو

ص: 25

که ایام دی رفت و آمد بهار***بده ساقی آن بادۀ خوش گوار

فتد بر دلم عکس روحانیان***میی ده که افزایدم عقل و جان

ببینم عیان کرسی و فرش را***بتازم بر اوج فلک رخش را

برون رفتی از حد خود بارها***)نراقی( از این گونه گفتارها

علامه محمد مهدی نراقی

امام علی علیه السلام می فرماید:

عارف کسی است که نفس خود را شناخته و آن را آزاد می کند و از هر آنچه او را از خدا دور کند پاک می گرداند.(1)

سخن امام علی علیه السلام بیانی کامل در تعریف عارف است؛ زیرا تا آدمی با نفس خود آشنا نشود، نمی تواند آن را اصلاح کند و تا نفس اصلاح نشود، از دام طبیعت و شهوت های آن آزاد نمی شود و تا از این دام ها رهایی نیابد، نمی تواند در افق ملکوت به سوی پروردگار خود سیر کند و حقایق ملکوتی را بیابد و لازمۀ این حرکت، پاک شدن از صفات و اعمالی است که خداوند متعال آنها را ناپسند می دارد. همۀ این شرایط در سخن علی علیه السلام بیان شده است. با مدد توسل به ذیل ولایت امامان معصوم علیهم السلام و همت در بندگی خدا، پیمودن این راه ممکن می شود.

در دعای امام سجاد علیه السلام آمده:

خدایا بر محمد و آل او درود فرست و ما را از کسانی قرارده که از کاسۀ صفا نوشیدند؛ پس بر طول بلاهایی که به آنها می رسد صبور شدند و به آنچه از مشاهدۀ حق یافتند، چشمشان روشن شد و دل های آنها در ملکوت حیران گردید و در بین پرده های حجاب جبروت رفت و آمد کردند و ارواح آنان به سایه ساری که خداوند برای مشتاقان در باغ های آسایش و معدن عزت و در جایگاه افراد جاودانه قرار داده است مایل شد. خدایا بر محمد و آل او درود فرست و ما را از کسانی قرار بده که از شکوفه های فهم بهره مند شدند و بلندای پرواز، آنها را به اعلی علیین رسانید؛ پس یاد عظمت تو را در دل های خود رسم نمودند تا آنجا که با زبان های مخفی قلب ها در محراب های قدس، همراه ترس و خشوع و استغفار طولانی با تو مناجات نمودند.(2)

ص: 27

امام صادق علیه السلام در بیان حال عارفان می فرماید:

شخص عارف همراه با خلق است، اما قلب او با خداوند است؛ چنان که اگر به اندازۀ چشم برهم زدنی از خداوند غفلت نماید، از شوق می میرد و عارف، امین امانت های خداوند و گنجینۀ اسرار اوست و معدن نور و دلیل رحمت او بر خلق است و جایگاه علوم الهی و میزان فضل و عدل است. او از اخلاق و آرزوها و دنیا بی نیاز شده است و غیر از خداوند مونسی ندارد. سخن گفتن و اشاره نمودن و نفس کشیدن او به واسطۀ خدا و برای او و از جانب او و همراه با اوست. پس او در باغ های قدس الهی در رفت و آمد است و از لطائف فضل الهی توشه برمی گیرد و برای رسیدن به مقام شامخ انسانیت و معرفت، ریشه ای است که شاخه های آن ایمان است.(1)

ص: 28

شرایط سلوک: اول رفع حجاب هایی است که بین او و خدای متعال مانع می شود و موجب محروم شدن از رحمت و معرفت حق است.

و [ما] فرا روی آنها سدی و پشت سرشان سدی نهادیم و پرده ای بر [چشمان قلب] آنان فروگسترده ایم پس ایشان [حق را] نمی بینند.(1)

حجاب های بین انسان و خدا عبارتند از: شهوت رانی، مال پرستی، مقام طلبی، تقلید کورکورانه و اعتقادات باطل و گناه.

پس لازم است آدمی در فنای دنیا تفکر کند و بداند که مال فقط وسیلۀ گذران زندگی دنیاست، نه هدف زندگی. همچنین لازم است متواضعانه از شهرت طلبی و مقام پرستی دوری کند و از تعصب بیجا و تقلید کورکورانه بپرهیزد و اعتقادات خود را بر دلیل صحیح و تعقل استوار سازد و با توبۀ استوار، از ظلمت گناه خارج شود و حقوق مردم را به آنها بازگرداند و با تصمیم جدی بر ترک گناه و اطاعت خدا و با توسل به معصومین علیهم السلام این حجاب ها را بشکافد؛ زیرا بدون شکافتن آنها درهای حقیقت به روی سالک باز نخواهد شد.

فیض قدس سره می فرماید:

هرگاه حجابی شکافته شود، نوری در قلب سالک زیاد می شود و ایمان، قوی تر و کامل تر می شود، تا جایی که نور گسترش می یابد و همۀ فضای سینۀ سالک را فرا می گیرد و از حقیقت اشیاء آگاه می شود و حقایق غیبی برای او روشن می شود و هر چیزی را در جایگاهش می شناسد و برای او راستی هر آنچه که پیامبران از آن خبر داده اند واضح می شود ... و در قلب او انگیزۀ عمل به دستورات الهی و پرهیز از گناهان ایجاد می شود و نور اخلاق نیک و صفات پسندیده نیز به این اضافه می شود.(2)

ص: 30

هرگاه این شروط را عمل کرد، مانند کسی است که وضو ساخته و خود را برای نمازی که معراج مؤمن است آماده نموده و در این حال محتاج راهنمایی است که او را به سوی خدا هدایت کند.

من همان دم که وضو ساختم از چشمۀ عشق***چار تکبیر زدم یکسره بر هرچه که هست

حافظ، دیوان، غزلیات، ص120

حصار سلوک: در این راه پنج چیز سالک را مواظبت می کند و راهزنان را از او دور می کند و آنها عبارتند از:

صمت وجوع و سهر و عزلت و ذکری بدوام***ناتمامان جهان را بکند کار تمام

اما صمت یا سکوت، عقل را زیاد می کند و زیاد شدن عقل، پرهیزکاری و تقوا را به دنبال دارد و مانع از مشغول شدن قلب به غیر خدا می شود.

اما جوع یا گرسنگی، نرمی دل را به دنبال دارد و قلب را روشن می کند و این کلید کشف حقایق است.

و اما سهر یا شب زنده داری که نتیجۀ خالی ماندن شکم از غذاست، قلب را صاف و نورانی می کند تا جایی که مانند ستاره ای درخشان و آیینه ای بی زنگار می شود.

اما عزلت یا خلوت، آدمی را از مشغول شدن به غیرخدا باز می دارد و گوش و چشم انسان را محافظت می کند تا از ورود اغیار به قلب جلوگیری شود؛ پس لازم است سالک در حد لازم خلوت اختیار کند، همچنان که پیامبر صلی الله علیه و آله چنین کرد؛ تا جایی که خداوند به او فرمود: «ای ردا بر سر کشیده برخیز و [مردم] را بیم ده».(1)

ص: 31

اینها طالب حق را از راهزنان محافظت می کند تا بتواند با یاد خدا به سوی او حرکت کند و به وصال او نائل آید.(1)

وظیفۀ سالک: بر سالک لازم است بعد از معرفت عقائد حقه، در باب توحید و نبوت و ولایت امامان معصوم علیهم السلام و شناخت احکام و فروعات دین، به مجاهدۀ با نفس اقدام کند تا با دفع رذائل اخلاقی و عمل به شریعت الهی و با توسل به ائمۀ معصومین علیهم السلام و متابعت از اولیای حق و با انجام نمازهای واجب و مستحب و مشغول نمودن قلب به ذکر خدا، به جایی برسد که یاد خدا همۀ قلب او را فراگیرد.

حضرت علی علیه السلام در دعای کمیل از خداوند تقاضا می کند:

خدایا ... از تو می خواهم اوقات شب و روز مرا به یاد خود آباد کنی و به خدمتت متصل گردانی و اعمال مرا قبول کنی تا کردار و گفتارم یک جهت و خالص برای تو باشد و احوالم تا ابد به خدمت تو صرف شود ... و دل مرا با محبتت خاضع کن.(2)

افرادی که از طریق ریاضت و مجاهده به سیر و سلوک مشغول می شوند، نوعاً با اذکار و اوراد و اربعین های پی در پی و عبادت های طاقت فرسا و تحمل فشار و مبارزه و مخالفت با نفس، می کوشند با محو نمودن رذایل نفسانی، خود را به صفات حق و اولیاء وی آراسته نمایند.

اما از آنجا که انسان خود را دوست دارد و به تبع آن هر آنچه را که متعلق به اوست نیز دوست دارد، نفس به سادگی تسلیم ارادۀ عقل نگشته، با آن درگیر خواهد شد و برداشتن هر قدمی به خصوص برای نفوس قوی - چنانچه خلاف طبع و نفس باشد -- که معمولاً نیز چنین است - مستلزم مبارزه ها و مجاهده هایی بس عظیم خواهد بود. علاوه بر آن، با محو هر یک از صفات رذیله که توأم با هزاران نوع جان کندن است، گرفتار رذیلۀ دیگر می گردد؛ بخل را از خود دور می کند، دچار ریا می شود، از ریا می گریزد، اسیر عجب می گردد و ... و تا وقتی که نور توحید بر قلب او نتابد، این مشکلات ادامه خواهد داشت؛ زیرا ریشه کن شدن رذایل نفسانی جز با اشراق نور توحید میسر نیست.(1)

ب. راه اهل محبت: «این روش کسانی است که با محبت به سوی خداوند رهسپار می شوند و به نیروی الهی پرواز می کنند. اینان اهل محبت و دوستی خدا بوده اند و در جادۀ محبت گام نهاده اند».(2)

این راه، طریق اهل جذب است(3)

و سالک چون مجذوب محبت الهی شد، سر

ص: 33

از پا نمی شناسد و با شوق تمام رهسپار کوی دوست می شود و خدای خود را عاشقانه عبادت می کند و همین محبت، او را از نافرمانی خدا باز می دارد؛ زیرا آن کسی که خدا را دوست بدارد، جز به رضایت او عمل نمی کند و به غیر راه او نمی رود.

در دعای عرفۀ امام حسین علیه السلام آمده: «خدایا به حقایق اهل قرب مرا زینت ده و از راه اهل جذب به سوی خود ببر».(1)

در این راه چون محبوب، خدای متعال است، نفس بدون کشمکش و درگیری، با اشتیاق و راحتی از همه چیز می گذرد و تسلیم او می شود.

طفیل هستی عشقند آدمی و پری*** ارادتی بنما تا سعادتی ببری

بکوش خواجه و از عشق بی نصیب مباش*** که بنده را نخرد کس به عیب بی هنری

می صبوح و شکر خواب صبحدم تا چند*** به عذر نیم شبی کوش و گریۀ سحر

حافظ، دیوان، غزلیات، ص679

امام صادق علیه السلام فرمود: «خداوند پیامبرش را بر محبتش پرورش داد و سپس به او فرمود: تو بر اخلاق عظیمی هستی».(2)

مصعب بن عُمیر که از اصحاب رسول خدا صلی الله علیه و آله بود، پوست گوسفندی پوشیده بود و به خدمت ایشان آمد. آن حضرت به اصحاب خود فرمود: «به این مردی که خداوند دل او را روشن کرده است بنگرید؛ من خودم او را دیدم که نزد پدر و مادرش زندگی می کرد و او را پاکیزه ترین خوراک ها و نوشیدنی ها می خوراندند، و جامه ای نرم و زیبا بر تن او دیدم که به دویست درهم خریده بود، ولی دوستی خدا و رسولش او را به شکلی که می بینید فرا خوانده است».(3)

ج. معرفت نفس: نفس انسان موجودی مجرد و هم سنخ فرشتگان است؛ لذا یکی از راه های معرفت حق تعالی معرفت نفس است. معرفت به پروردگار از طریق معرفت نفس، دارای کامل ترین نتیجه می باشد و به این جهت در شریعت اسلام بر این راه تأکید بیشتری شده است.

ص: 34

امام علی علیه السلام می فرماید: «هرکس نفس خویش را بشناسد به تحقیق به نهایت هر معرفت و علمی رسیده است».(1)

و همچنین پیامبر صلی الله علیه و آله می فرماید: «هرکس نفس خویش را بشناسد به خدای خود معرفت پیدا نموده».(2)

و در حدیث نبوی آمده است: «هرکس از شما به نفس خویش عارف تر باشد به خدای خویش عارف تر است».(3) راه معرفت نفس در اسلام «سیر انفسی» نامیده می شود و این با مراجعه به نفس انسانی و شناخت خداوند متعال از این راه است؛ زیرا نفس موجودی است غیر مستقل و هستی او وابسته به خالق اوست و شناخت این چنین موجودی جدای از شناخت قیوم و برپا دارندۀ او نیست.(4)

برای آشنایی بیشتر با معرفت نفس توجه به این نکته لازم است که انسان دارای سه عالم است؛ اول «عالم حس و طبیعت»، دوم «عالم خیال و مثال» و سوم «عالم عقل وحقیقت».

عالم حسی انسان عبارت است از بدنش که دارای ماده و صورت است و عالم مثالش عالمی است که حقایق آن، صورت بدون ماده است و عالم عقل عالمی است که حقیقت و نفس در آن بدون ماده و صورت می باشد.

هر یک از این عوالم را لوازم وآثار خاصی است که تا به فعلیت نرسد، آن لوازم

ص: 35

ظهور پیدا نمی کند؛ پس هرکس غرق در عالم طبیعت گردد و آثار عالم طبع در او تحقق یابد، حرکاتش محکوم عالم طبع شده، آثار عالم عقلی در او ضعیف می گردد. به بیان قرآن «از هوای [نفسانی] خود پیروی نموده و زمین گیر شد»(1)

و برای همیشه در زمین است و نمی تواند از عالم طبیعت پرواز کند و موجودی می شود که فقط دارای جنبه حیوانی است، بلکه گمراه تر از حیوان است. در قرآن کریم می خوانیم: «ایشان مانند چهار پایان، بلکه گمراه تر از آنها هستند».(2)

کسی که به عالم عقلی ترقی کند و آثار آن عالم، بر عالم طبیعی و خیالی اش غلبه نماید و در مملکت وجودش عقل حاکم شود، موجودی می گردد روحانی، و در طریق تکامل عقلانی به آنجا می رسد که حقیقتش و نفس و روحش برای او روشن می شود و آن وقت است که همۀ حجاب های ظلمانی، بلکه همه یا اکثر حجاب های نورانی ای که میان او و شناخت خدا -- جل جلاله -- مانع است، برداشته می شود.(3)

ص: 36

«ماکس هورتن تأثیر آراء هندوان و مذاهب برهمائیان را مخصوصاً در سخنان حلاج و بعضی دیگر از متصوفه، چون بایزید و جنید، قوی یافته است».(1)

«فون کرمر» از تأثیر عنصر هندی و بودایی - که به عقیدۀ وی مظهرش جنید و بایزید است - سخن گفته است و عنصر دیگری را هم نشان داده که عبارت است از رهبانیت مسیحی. وی مخصوصاً «حارث محاسبی» و «ذوالنون مصری» را از مظاهر آن بر شمرده است.(2)

البته دربارۀ منشأ پیدایش تصوف در اسلام سخنان زیادی گفته شده است، اما حقیقت آن است که هرچند اندیشه های فلسفی و دینی گوناگون در جریان تصوف و عرفان اسلامی وارد میدان شده است، لیکن این فرض که تصوف و عرفان به ناچار باید یک منشأ غیر اسلامی داشته باشد، امروز دیگر موجه ومعقول نیست؛ زیرا تصوف چونان فکر واحدی نیست که بتوان برای آن یک منشأ قائل شد. بدون دخالت قرآن و روایات، هیچ یک از عقاید و مذاهبی که محققان اروپایی بیان نموده اند قدرت به وجود آوردن چنین مکتبی را ندارند.

اینکه در همۀ جهان گرایش به عرفان و شناخت حقایق از راه باطن وجود دارد و در همۀ فرقه هایی که اعتقاد به خداوند و فرشتگان و معاد دارند، عده ای و تلاش کرده اند از این طریق راهی برای کسب حقایق هستی باز کنند، دلیل منشأ خارجی در عرفان اسلامی نیست. به این جهت باید عرفان اسلامی را در متن اسلام ریشه یابی نمود و بدعت هایی را که بعضی از صوفیان بنیان نهاده اند، به خود آنها نسبت داد.

ب. بعضی از محققان شیعه به شدت با جریان تصوف مخالفت کرده، آن را بدعت در دین و انحراف از حق دانسته اند و عقاید صوفیان را به کفر و زندقه

ص: 38

نسبت داده اند و در اثبات نظر خود به روایاتی از امامان معصوم علیهم السلام نیز استناد کرده اند(1) که به برخی از آنها در همین نوشتار اشاره می شود.

امام رضا علیه السلام فرمود:

هرکس در نزد او نام صوفیه برده شود و با زبان و قلب خود آن را انکار نکند از ما نیست و کسی که آنها را انکار کند گویا پیش روی پیامبر صلی الله علیه و آله با کافران جهاد نموده است.(2)

در روایتی که سند آن صحیح است، از امام رضا علیه السلام نقل شده که آن حضرت فرمود:

مردی از اصحاب امام صادق علیه السلام به آن حضرت عرض نمود: «در این زمان کسانی پیدا شده اند که به آنها صوفیه می گویند؛ دربارۀ آنها چه می گویید؟ امام علیه السلام فرمود: اینان دشمنان ما هستند؛ هرکس به آنها تمایل پیدا کند از آنهاست و با آنان محشور خواهد شد و به زودی گروهی که ادعای محبت ما را دارند پیدا خواهند شد که به آنها مایل می شوند و خود را شبیه آنان می کنند و نام آنها را به خود نسبت می دهند و سخنان آنان را تأویل می کنند. آگاه باشید که هرکس به آنها مایل شود از ما نیست و من از آنها بیزار هستم و هرکس آنها را انکار کند و بر آنها رد نماید مانند کسی است که پیش روی پیامبر صلی الله علیه و آله با کافران جهاد کرده باشد.(3)

برای ریشه یابی علت مخالفت ائمه علیهم السلام با صوفیه لازم است عقائد و اعمال آنها بررسی شود تا دلیل آن روشن گردد.

بعضی از صوفیان در مقابل ائمه علیهم السلام که حجت های خدا بر خلق بوده اند راه

ص: 39

و روشی ابداع کرده بودند و خود را قطب معرفت می پنداشتند و با دعوت مردم به سوی خود، موجب انحراف مسلمانان از راه حق می شدند. در همین راستا پیامبر صلی الله علیه و آله به ابوذر غفاری این نکته را تذکر داده و فرمودند:

در آخر الزمان گروهی پیدا می شوند که در زمستان و تابستان لباس پشمینه می پوشند و این عمل را دلیل برتری خود بر سایر مردم می دانند. اهل آسمان ها ایشان را لعنت می کنند.(1)

همچنین وجود عقائدی مانند حلول و اتحاد در میان صوفیان از عوامل انحراف آنها بوده و به این دلیل ائمه علیهم السلام عقیدۀ آنها را باطل دانسته اند. بعضی از فرقه های اهل تصوف معتقد به حلول بودند و می گفتند خدای متعال در ما و در بدن همۀ عارفان حلول کرده است.(2) این سخنی باطل است؛ زیرا هر حلول کننده ای نیازمند محل است، درحالی که خداوند، واجب الوجود و بی نیاز از هر مکانی است. همچنین صفت حلول را می توان به کسی نسبت داد که محدود باشد و خداوند نامحدود است؛ لذا حلول او در سایر اشیاء محال است و از جهتی دیگر همۀ اشیاء در هستی قائم به او هستند و تصور حلول او - جل و علا - در موجودات فقیری که به خودی خود فاقد هستی هستند، امری ناممکن است.

عدۀ دیگری از صوفیان به اتحاد معتقد بودند و گمان می کردند که خداوند با همۀ عارفان یکی می شود. این گروه حق تعالی را به آتش تشبیه می کنند و می گویند: همان طور که آهن و انگشت به سبب ملاقات و مصاحبت با آتش به آتش تبدیل می شود، عارف نیز به واسطۀ قرب به خدا، خدا می شود.(3)

این سخن نیز باطل است؛ زیرا خداوند، واجب الوجود و انسان ممکن الوجود

ص: 40

است و عقلاً محال است که موجود ممکن، واجب الوجود شود. اعتقاد به اتحاد در عقاید مسیحیان نیز وجود دارد. آنان به تثلیث و اتحاد خداوند با حضرت عیسی علیه السلام معتقدند.(1)

از امام صادق علیه السلام دربارۀ ابوهاشم صوفی سؤال شد. آن حضرت فرمود:

او جداً عقیده ای فاسد دارد و آئینی بنا نهاده که به آن تصوف گفته می شود و آن را وسیله ای برای فرار از عقیدۀ فاسد خود قرار داده است.(2)

تکلیف گریزی نیز در میان برخی از صوفیه شایع بوده و آنها با توجیهات بی اساس در بعضی از مراحل سلوک ازعمل به واجبات الهی و ترک محرمات شانه خالی می کرده اند و با برداشت غلط از سخنان مشایخ صوفیه، این روش ناپسند را توجیه می نمودند.(3)

این گونه عقاید با آیات صریح قرآن ناسازگار است؛ زیرا خداوند به پیامبر صلی الله علیه و آله فرمود:

پروردگارت را پرستش کن تا یقین (مرگ) تو را فرا رسد.(4)

صدرالمتألهین قدس سره دربارۀ علت نگارش کتاب کسر اصنام الجاهلیه می فرماید:

در این زمان دفع شر مدعیان دروغین عرفان را از امور مهم دینی دیدم و وظیفۀ خود دانستم که شبهات این گروه را از طالبان علم دفع کنم و آنها را از شر وسوسۀ ایشان خلاص نمایم. پس با توسل به اولیای الهی تألیف این کتاب را شروع کردم.(5)

ص: 41

او اساس انحراف صوفیان را در دو چیز می داند:

این گروه قبل از محکم نمودن پایه های علمی و اعتقادی خود دربارۀ خداوند و صفات و افعال او و آگاهی به کتب و انبیای الهی و روز قیامت و معرفت نفس و مراتب علم و عمل، مشغول انجام اربعین ها و ریاضت ها می شوند، درحالی که نمی دانند کدام عمل نفس انسان را کامل می کند و او را از مقربین الهی قرار می دهد و با شرایط مجاهده با نفس و ریاضت آشنا نیستند. آنان مردم را به سوی خود دعوت می کنند و موجب گمراهی آنان می شوند.

اعمال فوق العاده ای که از این گروه صادر می شود، از قبیل شعبده و حیله گری است و افراد ناآگاه این کارها را کرامت می پندارند و گمراه می شوند، درحالی که صادر شدن این اعمال از افرادی که اعمال صالح انجام نمی دهند و تهذیب نفس نکرده اند و تابع قوانین و شریعت الهی نیستند بهترین گواه بر دروغ گو بودن آنهاست.(1)

ج. عده ای درباره عرفان راه میانه ای را انتخاب کرده اند و در حالی که عرفان را عین دین نمی دانند، گفته اند: «بعضی از اصول و مسائل تصوف، از قبیل وحدت وجود، ریاضت، فنا، شهود و رمز و راز در معارف، اگر مشروع و مقبول هم باشند، در متن تعالیم دینی قرار ندارد».(2)

اینان تعالیم عرفانی را خلاف دین و شریعت ندانسته اند، ولی گفته اند: «در پذیرش و اجرای این تعالیم باید با احتیاط گام برداشت تا از هدایت و حمایت وحی و دین و پیشوایان معصوم علیهم السلام دور نیفتیم ... با داشتن چنین دیدگاهی، بدون فاصله گرفتن از دین، می توان از نتایج سیر و سلوک نیز بهره مند شد».(3)

ص: 42

این دیدگاه چند اشکال اساسی دارد:

در این دیدگاه، عرفان عین دین دانسته نشده، بلکه نقاط اشتراک و افتراقی بین دین و عرفان فرض شده است و این ناشی از این حقیقت است که این گونه افراد به جای اینکه به روش های صحیح سلوک در قرآن و روایات بپردازند و از سرچشمۀ زلال دین خدا در پی این حقیقت باشند، توجه خود را به کلمات صوفیه معطوف نموده، عرفان را در آنجا جست وجو کرده اند.

اگر بعضی از مسائل عرفان خلاف دین باشد یا در دین اثری از آنها نباشد، داخل نمودن این مسائل در دین بدعت و عمل به آن حرام است و با احتیاط گام برداشتن نیز مشکلی را حل نمی کند.

اسلام شریعتی است کامل. پس از ابلاغ امامت علی علیه السلام به وسیلۀ پیامبر صلی الله علیه و آله در غدیرخم، خداوند فرمود: «امروز دینم را برای شما کامل کردم و نعمتم را بر شما تمام نمودم»؛(1) پس لازم نیست ما بعضی از مبانی عرفان را از خارج دین بگیریم و آن را در هنگام عمل، با احتیاط به دین ضمیمه کنیم، بلکه لازم است با تحقیق در دین الهی، راهی را که خداوند به آن دعوت نموده پیدا کنیم و به آن عمل کنیم تا به کمال انسانی و سعادت اُخروی برسیم.

د. عده ای از محققان معتقدند، عرفان صحیح، باطن شریعت و بر پا دارندۀ جوهر دین است و شریعت اسلام کمترین ذره ای در بیان احکام سعادت و شقاوت ایشان فروگذاری نکرده و هر چیزی را که در سیر الی الله برای سالکان لازم است بیان نموده، خواه آن چیز کم اهمیت باشد، یا مهم و بزرگ.(2)

ص: 43

خداوند متعال می فرماید:

و ما قرآن را بر تو نازل کردیم در حالی که آن بیان کنندۀ هر چیزی است.(1)

پس کمال هر انسان به اندازۀ فهم او از شریعت الهی و عمل به آن است. دستورات شریعت در خصوص امر به تزکیۀ نفس و تدبر در آیات آفاقی و انفسی و امر به معرفت نفس و رفع حجاب ها و قطع تعلقات دنیوی و توجه به معاد و محبت خداوند و اولیای او و اخلاص در عمل، تماماً دستورات سلوک الی الله است و هدف اولیای الهی نیز چیزی غیر از رساندن انسان به حیات پاک انسانی و شایسته شدن او برای معرفت و ملاقات حق تعالی نبوده است و راه آشنایی با حقایق و کسب معارف هیچ گاه از دایرۀ شرع مقدس اسلام بیرون نیست، بلکه اصولاً فلسفۀ وجود شریعت و هدف از ارسال پیامبران، رساندن انسان ها به کمال و درک حقایق و کسب معارف می باشد و راه آن منحصر به عمل کردن به احکام شرع بوده و دسترسی به آن صرفاً از طریق آل محمد علیهم السلام ممکن است و به چیز دیگری نیاز نیست.(2)

خداوند متعال می فرماید:

بگو اگر خدا را دوست می دارید، از من تبعیت کنید تا خداوند شما را دوست بدارد.(3)

ص: 44

مرسل هستند و در میان مؤمنین، بعضی آزمایش شده اند و بعضی نشده اند؟». ابوحمزه گوید: «عرض کردم بلی، فدایت شوم». آنگاه امام علیه السلام فرمود: «آیا دشواری امر ما را نمی بینی؟ خدای تعالی برای آن، ملائکۀ مقرب را اختیار نمود، و از میان انبیا، پیامبران مرسل را و از مؤمنین، مؤمن آزموده شده را برای تحمل آن برگزید».(1)

در این روایت، مؤمنان به دو گروه تقسیم شده اند: گروه اول مؤمنینی هستند که از بوتۀ امتحانات الهی سرافراز بیرون آمده اند و دل های آنان جایگاه اسرار الهی شده و گروه دیگر مؤمنینی هستند که ایمان آنها به درجۀ یقین و مشاهده نرسیده، اما به شریعت الهی مؤمن هستند و با عمل به ظاهر شرع رستگار می شوند.

امام علی علیه السلام دربارۀ سلمان که از تربیت یافتگان مکتب اهل بیت علیهم السلام بود، فرمود:

سلمان علم اولین و آخرین را درک کرد و او دریای عمیق (معرفت) و از ما اهل بیت بود.(2)

برای رسیدن به این گونه کمالات معنوی نیاز به تعلیم و تربیت صحیح است و انبیا و اولیای الهی طبیب نفوس انسان ها و معالجه کنندۀ دل های ایشانند؛ چنان که پزشکان، معالجه کنندۀ امراض جسمی اند و پزشک ماهر انواع مرض ها را می شناسد و به خوبی آن را معالجه می کند، طبیب معنوی نیز مرض روح را می شناسد و آن را معالجه می کند.(3) در این جایگاه، استادی که با تعالیم الهی آشنا است به هرکس دستوری مناسب نفس و حالات و روحیات او می دهد، اما در هر حال، این دستورات و راهنمایی ها در هیچ شرایطی از دایرۀ شرع مقدس بیرون نمی باشند.(4) به این جهت لازم است سالک الی الله خود را خالصانه برای معالجۀ روحانی آماده

ص: 46

کند و نفس خود را تسلیم طبیب معنوی نماید، همان طور که مریض جسمانی برای معالجۀ خود به نسخۀ پزشک عمل می کند و هر داروی تلخی را به امید شفا یافتن می نوشد. بیمار جسمی سختی عمل جراحی را تحمل می کند تا از مرگ نجات یابد و جسم او عافیت پیدا کند؛ سالک هم باید از سختی های راه نهراسد و تلخی ها را شیرین ببیند تا به کمال برسد.

پس بدان که عرفانِ اصیلِ انسان ساز، منطق وحی به نام قرآن کریم است؛ چه اینکه قرآن، صورت کتیبۀ انسان کامل است و آنچه را که امامان معصوم علیهم السلام در بیان این امر فرموده اند، در واقع همۀ آنها تفسیر انفسی قرآن کریم اند. این بزرگواران، معلم بشر و سفرای الهی اند که دستورالعمل انسانیت یعنی قرآن را از جانب حق تعالی به سایر انسان ها القا و تلقین می کنند.(1)

ما در عرفان عملی دستور العملی جز قرآن نداریم و روایات و ادعیه که از اهل بیت عصمت علیهم السلام صادر شده است، همه، رشته هایی هستند که از دریای بی کران قرآن منشعب می شوند. در عرفان نظری و عملی، گفتاری بالاتر و ارزشمندتر از گفتار پیغمبر خاتم صلی الله علیه و آله و امامان معصوم علیهم السلام پیدا نمی کنیم. آنچه را که انسان برای پرورش جان و روان خود در قرب الی الله نیاز دارد، در قرآن و کلام معصومان علیهم السلام نهفته شده است؛ پس در این امر مهم باید به پیامبر صلی الله علیه و آله و امامان علیهم السلام که الگوهای کامل بشریت هستند اقتدا نمود و پیروی از آنها را سرلوحۀ سیر خود قرار داد. خداوند می فرماید:

از برای شما در رسول خدا الگوی نیکویی است برای آن کس که امیدوار به خدا و روز قیامت است و فراوان خدا را یاد می کند.(2)

ص: 47

برای سالک، ملازمت سیرۀ علمی و عملی امامان معصوم علیهم السلام لازم است، تا در دام شیطان ها گرفتار نشود و به سلامت به منزل مقصود برسد. در زیارت جامعۀ کبیرۀ امام هادی علیه السلام آمده:

هرکس بر شما اهل بیت سبقت بگیرد از راه حق خارج شده و هرکس از شما عقب بماند هلاک شده و هرکس همراه شما باشد به مقصد می رسد.(1)

بنابراین هرگاه مسلمانی بخواهد در راه معرفت خداوند متعال قدم گذارد، لازم است به دور از هیاهوی اهل تصوف و به کارگیری سلیقه های مختلف، خود را به قرآن و عترت عرضه کند و از این دو چراغ هدایت بهره گیرد و بداند که در هر عصری امام زمان علیه السلام دعوت کننده به سوی خداوند و تربیت کنندۀ آیات الهی و دوستان اوست. در زیارت آل یاسین آمده است:

سلام بر تو ای دعوت کننده به سوی خدا و پرورش دهندۀ آیات او.(2)

در میان شیعیان، بسیاری از اهل معرفت با همین روش و بدون ورود در سلسله های اهل تصوف و با عمل به فقه و احکام شرع به مقامات عالی عرفان دست یافته اند و خداوند دریچه هایی از حقیقت بر دل های آنها گشوده است. بزرگانی همچون آیت الله سید علی قاضی، میرزا حسینقلی همدانی و آیت الله انصاری همدانی، از نمونه های بارز این افراد می باشند.

ص: 48

امام سجاد علیه السلام در مناجات با خدای متعال عرض می کند:

الهی چه کسی شیرینی محبت تو را چشید و غیر تو را طلب کرد، و چه کسی با قرب تو مأنوس شد و تمنای انتقال از آن حال را نمود؟!(1)

از این روایات برمی آید که برای عمل کنندگان به احکام شریعت، در صورتی که عمل آنها با رعایت شرایط و به نحو کامل انجام شود، بهشت نقد در این دنیا، قبل از نعمت های آخرت حاصل می شود و خورشید معرفت الهی، جان های آنان را در همین دنیای تاریک روشن می کند. آری، صرف عمل به احکام شریعت در صورتی که با تزکیۀ نفس از صفات ناشایست همراه نباشد، یا عمل کننده فقط به سودای ثواب و بدون توجه به حالات و نیازهای معنوی به عمل بپردازد، قطعاً ترقی روحی و حالات معنوی در پی نخواهد داشت.

در خرابات مغان نور خدا می بینم*** این عجب بین که چه نوری ز کجا می بینم

جلوه بر من مفروش ای ملک الحاج که تو***خ-انه می ب--ینی و من خ-انه خدا می بینم

حافظ، دیوان، غزلیات، ص442

در سیر و سلوک دینی توجه به این نکته لازم است که خداوند برای هدایت بشر کتب آسمانی و انبیا را به سوی ایشان فرستاده است و سالک با عمل به دستورات آنها حقایق موجود در دین را به نحو یقینی و کشفی درک می کند. سیر و سلوک هرگز راهی مستقل از شریعت برای درک معارف الهی نیست و اینکه عرفای متشرع در بیان حقایق به آیات و روایت استناد می کنند، دلیل همین ادعا است.

ص: 50

شریعت به حسب باطن است - پاک نمودن قلب از تاریکی ها و تصفیۀ آن ازصفات حیوانی و شهوت و غضب است تا وسوسه های شیطان از قلب دور شود.

حقیقت: یعنی رسیدن به علم از راه کشف یا مشاهده و یافتن، اهل حقیقت کسی است که حالت عبودیت را در خود زنده کند و سعی کند مانند اولیای خدا عبادت خالصانه و مخلصانه داشته باشد و علاوه بر پیروی ظاهری از آنان، در حالات معنوی و درجات یقین شبیه آنان شود؛ چنان که امام رضا علیه السلام فرمود: «هنگام نماز خواندن یکی از امامان علیهم السلام را نصب العین خویش قرار ده».(1)

از آنچه گفته شد معلوم می شود که بر خلاف گمان افرادی که شریعت و طریقت و حقیقت را سه راه مختلف می دانند، این ها مراتبی از یک حقیقت هستند و هدف همۀ آنها رساندن مردم به قرب خدای متعال است و شریعت اسلام هر سه را در بر می گیرد؛ زیرا شریعت آن است که خدا را بندگی کنی و طریقت آن است که او را حاضر در عقیده و اخلاق و رفتار خود بدانی و حقیقت آن است که به چشم دل او را مشاهده کنی و همچنین گفته شده: شریعت به پا داشتن امر خداست و طریقت به پا خواستن به امر اوست و حقیقت آن است که هستی خود را قائم به او ببینی.(2)

پیامبر خدا صلی الله علیه و آله یکی از اصحاب خود به نام حارثه را با حالی متغیر مشاهده نمود؛ از او سؤال کرد: «ای حارثه، چگونه صبح کردی؟». عرض نمود: «صبح کردم در حالی که حقیقتاً مؤمن بودم». پیامبر صلی الله علیه و آله فرمود: «برای هر حقی حقیقتی است، پس حقیقت ایمان تو چیست؟». عرض نمود: از دنیا کناره گرفتم و شب را به بیداری سپری کردم و در گرمای روزها تشنگی کشیدم ... و گویا اهل بهشت را می بینم که در بهشت با هم دیدار می کنند و گویا فریاد اهل دوزخ در آتش را می

ص: 52

شنوم». پیامبر صلی الله علیه و آله فرمود: «این بنده ای است که خداوند دلش را روشن نموده». سپس فرمود: «در دین خود بصیرت یافته ای، به آن ملتزم باش».(1)

ایمان این جوان به غیب، شریعت است و زهد و پارسایی او طریقت و مشهود و وجدانی شدن بهشت و دوزخ و عرش الهی برای او، حقیقت است و شرع مقدس اسلام هر سه را شامل می شود و در این باره خداوند می فرماید:

اگر شما دارای علم الیقین شوید، دوزخ را می بینید و سپس به عین الیقین آن را خواهید دید.(2)

و در جای دیگر می فرماید:

این حق الیقین است.(3)

ص: 53

ص: 54

هیچ دانشی بدون معرفت کامل نمی شود و هیچ عملی بدون او فاسد نمی گردد و با آن آرامش نمی یابد، مگر دل هایی که خداوند با دیدۀ مهربانی و رحمت به آن نگریسته و با چراغ های علم و حکمت آن را روشن ساخته و به بلندای منازل قرب حق و درجات آن رسیده باشد؛ چنان که در قرآن آمده:

خداوند کسانی از شما را که ایمان آورده اند و کسانی را که به آنان علم داده شده به درجاتی بالا می برد.(1)

هر عارفی به اندازۀ معرفتی که به خدای بزرگ دارد از او بیم دارد و او را مراقب خود می بیند و به این جهت پیامبر خدا صلی الله علیه و آله که امام اهل معرفت است، فرمود: «من بیش از همۀ شما از عذاب خدا می ترسم».(2)

پویندۀ راه حق با نور معرفت، آفات راه را تشخیص می دهد و گمراهی هایی را که از شهوات نفسانی ریشه می گیرد باز می شناسد و الهام(3) الهی را از وسوسه های(4)

نفسانی و شیطانی جدا می کند و درمی یابد که چگونه از آفات ارادت و بندگی حق تعالی دوری کند و افکار ناصحیح و غفلت زا را از قلب ریشه کن نماید. خداوند متعال می فرماید:

پس آیا کسی که خداوند سینۀ او را برای پذیرش اسلام گشاده نمود، پس او دارای نوری از جانب پروردگار خویش است.(5)

ص: 56

و می فرماید:

هرکس که خداوند برای او نور قرار نداده، پس او را نوری نیست.(1)

البته معرفتی که در اینجا مورد توجه است غیر از معرفت فطری و ابتدایی است؛ بلکه زمانی که حجاب های ظلمانی و نورانی از قلب عبد برداشته شود، معرفتی بر ذات و اسما و صفات حق تعالی پیدا می کند که آن معرفت از جنس معرفتی که پیش از کشف این حجاب ها داشته، نیست. در حالی که دیگران با استدلال و تدبر در آیات الهی خدا را شناخته و به او ایمان آورده اند، اهل معرفت از اسم گذشته و به حقیقت و معنا می رسند و نور ایمان و یقین، جان های آنها را روشن می کند. آنان نور حق تعالی را در جان خود مشاهده می نمایند و با تمام وجود، این حقیقت را با اشراق و الهام الهی درک می کنند. این همان معنایی است که در حدیث قدسی آمده است:

آسمان و زمین من نمی تواند مرا در خود جای دهد، اما قلب بندۀ مؤمنم مرا در خود جای می دهد.(2)

هیچ نامی بی حقیقت دیده ای*** یا زگاف و لام گل، گل چیده ای

اسم خواندی رو مسمّا را ب-جو*** مه به بالا دان، نه اندر آب جو

گر ز ن-ام و حرف خواهی بگذری*** پاک کن خود را ز خود، هین یکس-ری

همچو آهن ز آهنی بی رنگ شو*** در ریاضت آیینۀ ب-ی زنگ شو

خویش را صافی کن از اوصاف خویش*** تا ببین-ی ذات پاک صاف خویش

بینی اندر دل علوم انبیا*** بی کتاب و بی معید و اوستا

مولوی، مثنوی معنوی، دفتر اوّل، ج1، ص212

ص: 57

از امام سجاد علیه السلام روایت شده است:

هرگاه خداوند نسبت به بنده ای ارادۀ خیر نماید، دو چشم قلبی او را باز می کند تا با آنها غیب را مشاهده نماید.(1)

البته آنچه از معرفت برای مخلوق ممکن است، معرفت به طور اجمالی است، نه تفصیلی؛ زیرا معرفت به کنه ذات خداوند ناممکن است؛ چون ذات اقدس او نامحدود است و کسی را احاطه بر آن ممکن نیست؛ لذا پیامبر اکرم صلی الله علیه و آله فرمود: «خدایا آن چنان که حق معرفت توست تو را نشناختیم».(2)

سوم: «نشناختن امام زمان خود» که انکارکنندگان امامت علی علیه السلام و سایر معصومین علیهم السلام از همین گروه هستند.

پیامبر اکرم صلی الله علیه و آله فرمود:

هرکس بمیرد و امام زمان خود را نشناسد، به مرگ جاهلیت مرده است.(1)

کسانی که قلب های آگاه دارند. این گروه با ترقی از مقام نفس، آینۀ دلشان از زنگار شک و شبهه پاک می شود و با استدلال به آیات الهی و تفکر و تأمل در سخنان حق و با توجه به آیات آفاقی و انفسی به معرفت اسماء و صفات حق تعالی می رسند و علم و قدرت و حکمت او را با عقل خالص می یابند و با استدلال و برهان صحیح به آن ایمان می آورند و با تقوای الهی قلب خود را پاک می کنند و با اخلاص، در انجام اعمال صالح و بندگی خدا می کوشند و با توسل به امامان معصوم علیهم السلام در درجات معرفت بالا می روند. خداوند می فرماید:

به زودی نشانه های خود را در افق ها و جان هایشان به آنها نشان می دهیم تا برایشان روشن شود که او حق است.(2)

کسانی که صاحب روح هستند. این گروه از تجلیات صفات و اسماء گذشته اند و با چشم دل، حق را مشاهده می کنند و به او معرفت شهودی پیدا می کنند.(3)

البته باید توجه داشت که خداوند متعال نامحدود و مجرد است و هرگز در دنیا و آخرت با چشم دیده نمی شود. خداوند متعال می فرماید: «چشم ها او را درک نمی کنند»(4)

ص: 59

و به حضرت موسی علیه السلام فرمود: «هرگز مرا نخواهی دید».(1)

اما هرگاه روح از تعلقات مادی جدا شود و در افق معنویت و قرب الهی سیر کند، نور حق تعالی را با چشم دل مشاهده می کند و این معرفت مخصوص اولیاء الله است. کمال این امر، رسیدن به «مقام فنا» است.

ابابصیر می گوید:

به امام صادق علیه السلام عرض نمودم: «آیا مؤمنین در روز قیامت خداوند را می بینند؟». امام علیه السلام فرمود: «بلی، قبل از روز قیامت نیز او را دیده اند». گفتم: «چه زمانی او را دیده اند؟». فرمود: «هنگامی که خداوند به آنها فرمود: آیا من خدای شما نیستم؟ و آنها پاسخ دادند: بلی».(2) سپس امام مدتی ساکت شد و فرمود: «آیا تو او را در این وقت نمی بینی؟». به امام علیه السلام عرض کردم: «فدایت شوم؛ آیا این سخن را برای دیگران بگویم؟». امام علیه السلام فرمود: «نه؛ زیرا هرگاه این سخن را بازگو کنی، کسی که جاهل به معنای آن است، آن را انکار می کند و گمان می کند این تشبیه خداوند به مخلوقات است؛ حال آنکه چنین تشبیهی کفر است؛ درحالی که مشاهدۀ خداوند با چشم قلب، مانند دیدن با چشم سر نیست و خداوند از آنچه تشبیه کنندگان وصف می کنند بلندمرتبه تر است».(3)

نفس انسان از هر دو جنبه برخوردار است و با جنبۀ دوم از مقام تجرد ربوبی فیض می گیرد و به مرتبۀ خَلق مادی فیض می رساند.(1)

جنبۀ روحانی انسان در روز الست با خدای خود ملاقاتی داشته است که اثر آن ملاقات، معرفت فطری به خداوند متعال است. امام صادق علیه السلام دربارۀ آیۀ شریفۀ «هنگامی که پروردگارت از پشت فرزندان آدم، ذریۀ آنان را گرفت و ایشان را بر خودشان گواه ساخت»(2) فرمود: «آن دیدن خداوند با چشم دل بود، خداوند آن دیدن را از یادشان برد، اما اقرار به توحید را در دل های ایشان ثابت نمود».(3)

این معرفت فطری سرمایۀ حرکت سالک به سوی خداوند متعال است و او در این مسیر با کسب معرفت از معدن فیض، به حق تعالی نزدیک می شود و روح او به نور الهی متصل می گردد و به آنجا می رسد که امام صادق علیه السلام دربارۀ آن فرمود:

اتصال روح مؤمن به روح خدا از اتصال شعاع خورشید به خورشید، استوارتر است.(4)

این اتصال چون همراه با مشاهدۀ قلبی انوار جمال الهی است، آتش عشق را در قلب سالک شعله ور می کند و او را رهسپار کوی دوست می سازد. بندۀ مؤمن در این حال، نه به جهت رسیدن به ثواب، بلکه با محبت و شوق، خدا را می خواند و او را بندگی می کند، و این در حالی است که حجاب های ظلمت از دل او برداشته شده و به حق متصل شده است.

ص: 61

بلبلی برگ گلی خوش رن---گ در منقار داش-ت***واندر آن ب--رگ و نوا خوش ناله های زارداش--ت

گفتمش در عین وصل این ناله و فریاد چیس-ت***گفت م-ا را جلوۀ معشوق در این کار داش--ت

حافظ، دیوان، غزلیات، ص39

در مناجات شعبانیه آمده است:

مرا دلی ده که شوقش او را به تو نزدیک کند و زبانی عطا کن که راستگویی اش به سوی تو بالا رود و نگاهی عنایت کن که حق بینی اش او را به تو نزدیک نماید.(1)

ترقی در این مقام، بنده را تا درجه ای بالا می برد که جز عشق و محبت به خداوند متعال چیزی در قلب او باقی نمی ماند؛ و در این هنگام هیچ لذتی در نزد او گواراتر از هم سخنی با او نیست. در حدیث معراج آمده است که رسول خدا صلی الله علیه و آله به خدای متعال عرض کرد: «پروردگارا، سرآمد عبادت ها چیست؟». خداوند فرمود: «سکوت و روزه». سپس فرمود: «ای احمد، آیا می دانی نتیجۀ روزه چیست؟». عرض کرد: «نه، پروردگارا». فرمود: «نتیجۀ روزه، کم خوردن و کم سخن گفتن است و عبادت دوم، سکوت است و نتیجۀ آن حکمت است و نتیجۀ حکمت، معرفت است و نتیجۀ معرفت، یقین است و هرگاه بنده به مقام یقین رسید، دیگر باکی ندارد در سختی روزگار به سر ببرد یا در راحتی. و این مقام اهل رضا است و هرکس به خشنودی و رضایت من عمل کند او را سه خصلت لازم می شود: شکری به او معرفی می کنم که هیچ گونه جهلی با آن مخلوط نباشد و ذکری که با فراموشی همراه نباشد و محبتی که بر محبت من محبت هیچ مخلوقی

ص: 62

را مقدم نشمارد و چون مرا دوست داشت، من هم او را دوست می دارم و محبوب دیگرانش می کنم و چشم دل او را به تماشای عظمت و جلالم باز می کنم».(1)

پس محبت اهل بیت علیهم السلام تنها راه سالک به سوی خدا است.

همچنین فرمود:

بگو براین (رسالت) پاداشی طلب نمی کنم، مگر اینکه کسی بخواهد به سوی پروردگار خویش راهی بگزیند.(1)

عاشق حق، خلوت با خدا و مناجات با او را دوست دارد، از خواندن آیات قرآن لذت می برد، شب زنده دار و اهل نماز شب است؛ زیرا تاریکی شب باصفاترین اوقات برای جدا شدن از خلق و مناجات با خداست و در این حال، او با تفکر در عظمت و جلال الهی شرارۀ عشق را در وجود خود احساس می کند و دلش مقیم کوی دوست می شود.

در حالات امام مجتبی علیه السلام آمده است:

آن حضرت عابدترین و پارساترین و برترین مردم زمان خود بود. چون به حج می رفت، پیاده و با پای برهنه می رفت و هودج ها در پیش آن حضرت حرکت می کردند. آن حضرت بیست حج به همین شکل به جا آورد. چون یاد مرگ می کرد، می گریست. هنگامی که یادی از برانگیخته شدن و بیرون آمدن از قبر می نمود، می گریست و چون به یاد قرار گرفتن در پیشگاه خداوند می افتاد، فریاد برمی آورد و ازعظمت آن بیهوش می شد. چون در نماز می ایستاد، گوشت بدنش در مقابل پروردگار بزرگش می لرزید. آن هنگام که بهشت و دوزخ را یاد می کرد، مانند شخص مارگزیده به خود می پیچید و از خداوند درخواست بهشت می نمود و از آتش به خدا پناه می برد.(2)

طالب عشق الهی آنچه را از حالات بزرگان دین و ارباب معرفت می شنود و

ص: 64

هرچه دربارۀ ایمان صحیح و کمال انسانی به گوش او می خورد، با حالات خود مقایسه می کند و دائماً تلاش می کند اعمال و رفتار و حالات خود را به اولیای الهی شبیه سازد. خداوند می فرماید:

به تحقیق برای شما در رسول خدا الگوی نیکویی است.(1)

هرگاه انسان در بعضی جهات با اولیای خدا شبیه شد، با آنها سنخیت پیدا می کند و از راه قلب با آنها مرتبط می شود. مرحوم سید کریم کفاش که بارها به خدمت امام زمان عجل الله تعالی فرجه مشرف شده، می گوید: رسول اکرم صلی الله علیه و آله را در خواب دیدم، عرض کردم: یا رسول الله، آرزو دارم فرزندتان، حضرت صاحب الامر عجل الله تعالی فرجه را زیارت کنم. حضرت فرمود: «یک سال صبح و شام برای حسینم گریه کن». و این دستور پیامبر صلی الله علیه و آله برای این بوده است که لااقل از این جهت به امام عجل الله تعالی فرجه مشابهت پیدا کند تا لیاقت تشرف در او حاصل گردد؛ زیرا در زیارت ناحیه آمده است که آن حضرت عجل الله تعالی فرجه خطاب به جد بزرگوارشان عرض می کند: «یا مولای، اگر زمانه مرا به تأخیر انداخت و نبودم تا تو را یاری کنم ... هر صبح و شام برایت گریه می کنم ...». همین مشابهت یک نوع سنخیت بین او و حضرتش عجل الله تعالی فرجه به وجود آورد و او را موفق به تشرف گردانید.(2)

دوست خدا دنیا را حقیر و بی ارزش می داند و در فنای آن تفکر می کند تا محبت دنیا را از دل بیرون کند و در دام شهوات و هوس رانی اسیر نشود. علی علیه السلام که امام اهل معرفت است، خطاب به دنیا می فرمود:

ای دنیا، غیر مرا فریب بده که مرا به تو احتیاجی نیست و سه بار طلاقت داده ام و به سوی تو باز نخواهم گشت.(3)

ص: 65

آنکه اهل محبت خدا باشد، بر اطاعت خدا مواظبت دارد؛ زیرا تنها راه نزدیک شدن به خدا، اطاعت و پرهیز از گناه است. کسی که شیرینی محبت خدا را بچشد، خواستۀ او را برخواستۀ خود مقدم می دارد و از وسوسه های شیطان که دشمن اوست، پیروی نمی کند و خود را غرق شهوات و لذت های زودگذر دنیا نمی نماید.

همچنین امام صادق علیه السلام فرمود: «قلب، حرم خداست پس غیر خدا را در حرم او جای نده».(1)

رواق منظر چشم من آشیانۀ توس--ت***کرم نما و فرود آ که خانه، خانۀ توست

حافظ، دیوان، غزلیات، ص70

باید دانست که میان انسان و خداوند حالت انس و الفت حاصل نمی شود، مگر زمانی که آدمی غیر خدا را رها کند و به غیر او توجهی نداشته باشد و غیر او را طلب نکند. امام علی علیه السلام در این باره می فرماید:

من از کسانی هستم که سرزنش هیچ سرزنش کننده ای در آنها تأثیر نمی کند؛ سیمای آنها سیمای صدیقین است و سخن آنان سخن نیکان؛ شب را شب زنده دارند و در روز منارۀ هدایت خلق هستند؛ به ریسمان قرآن چنگ زده اند و سنت های خداوند و رسول او صلی الله علیه و آله را زنده می کنند؛ تکبر نمی ورزند و گردن کشی نمی کنند؛ گزافه نمی گویند و فساد نمی کنند؛ دل های ایشان در بهشت و بدن های آنها مشغول اطاعت خداوند است.(2)

همچنین فرمود:

اگر اجل معلوم آنها نبود، به اندازۀ چشم برهم زدنی ارواحشان در بدن هایشان آرام نمی گرفت؛ به جهت اشتیاقی که به درک ثواب خدا و ترسی که از عقاب او دارند. خداوند در جان های آنها با عظمت جلوه نموده، پس غیر او در چشم ایشان بی ارزش شده است. گویا بهشت را مشاهده نموده و از نعمت های آن برخوردارند و دوزخ را دیده و در آن معذب اند.(3)

ص: 68

در قرآن کریم «مقربین» به کسانی اطلاق شده که در انجام اطاعت و بندگی خدا از دیگران سبقت گرفته اند:

سبقت گیرندگان مقدم اند. آنها همان مقربان خدا هستند.(1)

پس مقربان همان مؤمنان حقیقی هستند که تکامل آنها در سایۀ علم به خدا و عمل برای او تحقق پیدا می کند و اینان در خیرات پیشگام اند و اهل تقرب و یقین به شمار می آیند و «سپس خداوند سبحان به اولیاء الله وعده داده که پرده از دل های آنها برمی دارد».(2)

قرآن کریم فرموده است:

نه چنین است! در حقیقت کتاب نیکان در مقام علیین است. و تو چه می دانی که مقام علیین چیست؟ کتابی است نوشته شده که مقربان آن را مشاهده خواهند کرد.(3)

«علیون» همان عالم بالاست. خداوند سبحان به بندگان اهل یقین خود ملکوت آسمان ها و زمین را نشان می دهد. خداوند سبحان در آیات ذیل، معانی ملکوت را بیان فرموده است:

چون به چیزی اراده فرماید، به او می گوید باش، پس آن شئ موجود می شود. پس پاک است آن کسی که ملکوت هر چیزی در دست اوست و به سوی او باز گردانیده می شوید.(4)

ص: 69

ملکوت، عالم امر است که همان عالم بالا است و در آنجا هر سبب و علتی فانی در فاعلیت حق تعالی است. کسی که با آن عالم آشنا شود، نحوۀ قیام وجود اشیاء به خدای متعال را درک می کند. در حدیث پیامبر صلی الله علیه و آله آمده:

اگر شیطان ها بر گرد دل های آدمیان نمی چرخیدند، هر آینه ملکوت آسمان ها و زمین را می دیدند.(1)

شاهد این مطلب که خداوند سبحان ملکوت هستی را در دنیا به اهل یقین نشان می دهد این آیۀ شریفه است:

هرگز چنین نیست! اگر علم الیقین داشته باشید، حتماً دوزخ را خواهید دید و سپس آن را قطعاً به عین الیقین درمی یابید.(2)

در سایر آیات و روایات هم از ملاقات خداوند سخن گفته شده است. این همان ملاقات قلبی است که در اصطلاح به آن «لقاءالله» گفته می شود.

در بیان کیفیت لقاء الله و همچنین دربارۀ نحوۀ شناخت صفات خداوند، سه نظریه وجود دارد:

تفسیر این آیات به معنای ظاهری آنها؛ بر این اساس، معنای ملاقات خلق با خدا مانند ملاقات خلق با خلق است. بعضی از اهل سنت و به خصوص وهابی ها به این نظریه معتقدند. این نظریه باطل است؛ زیرا خداوند منزه از جسم و صفات جسمانی است و هرگز نمی شود لقاء الله را این چنین معنا کرد. سایر صفاتی که به خداوند نسبت داده می شود نیز چنین است و باید آنها را با توجه به مجموع آیات و روایات به گونه ای معنا کرد که شایستۀ ذات اقدس خداوند است.

«بن باز» مفتی اعظم عربستان در این خصوص می گوید:

واجب است اقرار به صفات الهی، به همان نحوه ای که در معنای ظاهری آن شایستۀ خداوند است.(1)

اهل سنت بر اساس روایاتی که در کتب خود نقل کرده اند، به دیده شدن خداوند در قیامت معتقد شده اند.(2)

عدم فهم صحیح این گونه روایات و جعلی بودن برخی از آنها سبب شده تا بعضی از اهل سنت خداوند را در صفات، شبیه به مخلوق بدانند و گمان کنند که او در قیامت دیده خواهد شد؛ در حالی که این اعتقاد، مخالف آیات قرآن است که می فرماید: «هیچ چیز مانند او نیست».(3)

بنابراین لازم است صفاتی مانند سمع

ص: 71

و بصر، یا اموری مانند ملاقات با خداوند، بر معنایی تأویل شود که شایستۀ ذات اقدس الهی باشد و با سایر آیات و روایاتی که صفات خدا را بیان می کند، سازگاری داشته باشد؛ زیرا هر کس خدا را شبیه به مخلوق کند، او را محدود نموده و هر کس او را محدود نماید، در واقع نادانسته او را انکار کرده است.

بعضی به تنزیه صرف معتقدند. این گروه منتهای معرفت را در پاک دانستن خداوند از هر عیب و نقص و کاستی می دانند و معتقدند که به هیچ وجه نمی توان خدا را شناخت(1)

و معرفت خدا را فقط در حد شناخت صفات و مظاهر حق محدود می دانند؛ به این جهت، آیات و روایات لقاء الله را به مرگ یا ملاقات ثواب و عقاب در آخرت یا ملاقات پیامبر صلی الله علیه و آله و ائمه علیهم السلام تأویل می کنند.

این دیدگاه هرچند بیان کنندۀ مراتبی از حقیقت است، اما باید توجه داشت که بدون درک صحیح توحید و معرفت قلبی، عبادت حق تعالی ممکن نیست؛ زیرا آدمی زمانی می تواند خدا را عبادت کند که او را بشناسد و به او توجه کند. این معرفت و توجه، از سویدای فطرت او سرچشمه می گیرد و با سیر الی الله کامل می شود و در روایات نیز بر آن تأکید شده است.

امام صادق علیه السلام در ضمن حدیثی طولانی به یکی از اصحاب خود به نام سدیر فرمود: «هرکس گمان برد که خدا را با توهم قلب ها (تصور) می شناسد مشرک است، و هرکس گمان برد که خدا را با اسم می شناسد، نه با مسمّا (آنکه اسم برای اوست)، به طعن خود اقرار نموده است؛ زیرا اسم امری حادث است [پس او خدا را حادث فرض کرده]، و هرکس گمان برد که اسم و مسمّا را با هم می پرستد، برای خدا شریک قرار داده است، و هرکس گمان برد که خدا را از راه توصیف شناخته و می پرستد، بدون اینکه خود مسمّا را یافته و درک کرده باشد، کار را به غایب

ص: 72

برگردانیده است [و خدا غایب نیست]، و هرکس گمان برد که صفت و موصوف را با هم می پرستد، توحید را ابطال کرده؛ زیرا صفت غیر از موصوف است، و هرکس گمان برد که موصوف را به صفت نسبت داده و پرستش کند، بزرگ را کوچک شمرده و خدا را در جایی که شایسته است قرار نداده».

سدیر می گوید به حضرت عرض شد: پس راه توحید چگونه است؟ فرمود: «این نوع بحث ممکن است و راه رهایی از این بن بست موجود است (یعنی مانعی از معرفت حقیقی نیست) چون عین و ذات آنکه شاهد و حاضر است، پیش از صفتش شناخته می شود و صفت غایب پیش از خودش شناخته می شود». گفته شد: چگونه عین شاهد پیش از صفتش شناخته می شود؟ فرمود: «به این نحو که او را بشناسی و علم او را بیابی و خودت را با او بشناسی، نه اینکه خودت را با خودت و از پیش خودت شناخته باشی، و بدانی که هرچه در توست از خدا و به واسطۀ خدا است؛ چنان که برادران یوسف وقتی که یوسف را شناختند به وی گفتند: تو همان یوسفی؟ گفت: من یوسفم، و این برادر من است. آنان یوسف را با عین و ذاتش شناختند، نه با غیرش و نه از پیش خود، و با فکر و توصیف ذهنی خود».(1)

اما اینکه در بعضی از روایات ملاقات با خداوند متعال تأویل به مرگ شده است به آن علت است که در هنگام مرگ حجاب ها کنار می رود و آدمی حقانیت خداوند و وعده های او را درک می کند و تأویل ملاقات خدا به ملاقات پیامبر صلی الله علیه و آله و ائمه علیهم السلام در بعضی از روایات به معنای ملاقات جنبۀ نورانیت و حقیقت باطنی آن بزرگواران است که این، حقیقتاً مرحله ای از ملاقات با حق تعالی است؛ زیرا آنان تجلی اسماء و صفات اویند و به این جهت خداوند فرمود: «کسانی که با تو بیعت می کنند، همانا با خدا بیعت می نمایند».(2)

ص: 73

نظریۀ صحیح و کامل دربارۀ معنای لقاء الله این است که باید میان روایاتی که به تنزیه خداوند امر نموده و از تشبیه به مخلوق نهی کرده و اخباری که معرفت را ممکن دانسته و وصول به حق تعالی را بشارت داده اند، جمع کرد، به این نحوه که می گوییم: مقصود روایاتی که خداوند را منزه از ملاقات و دیدن دانسته اند این است که نمی توان خداوند را با چشم ظاهر مشاهده کرد یا او را به خلق تشبیه نمود؛ زیرا معرفت به نهایت ذات اقدس الهی محال است و کسی نمی تواند به آن احاطه پیدا کند. و مقصود آیات و روایاتی که وصول به معرفت خداوند را ممکن دانسته اند، معرفت اجمالی خداوند و معرفت اسماء و صفات الهی و تجلی مراتب ذات و اسماء و صفات حق تعالی است؛ البته تا آن حد که برای مخلوقات امکان دارد.

در بیان معنای لفظ «لقاء»، توجه به این نکته نیز لازم است که این لفظ برای بیان روح ملاقات وضع شده است، بدون آنکه خصوصیتی از ملاقات در آن دخالت داشته باشد؛ بنابراین ملاقات جسم با جسم و ملاقات روح با روح، از مصداق های آن است. ملاقات در هر معنایی با معنای دیگر حقیقتاً ملاقات است، ولی هر کدام به گونه ای است که لایق حال ملاقات کننده و ملاقات شونده باشد. پس می توان گفت که در معنای ملاقاتِ ممکن الوجود با خداوندِ جلیل، روح ملاقات حقیقتاً وجود دارد، ولی نحوۀ آن شایستۀ همین ملاقات است و آن عبارت است از همان معنایی که در دعاها و روایات از آن به الفاظ «وصول»، «زیارت»، «نظر بر وجه خداوند»، «دیدن قلب» و «تعلق روح» تعبیر شده است و از ضد آن به «فراق» و «دوری» و «محروم ماندن» تعبیر نموده اند.(1)

در تفسیر «قد قامت الصلاة» از امیرالمومنین علیه السلام روایت شده است که فرمود: «یعنی نزدیک شد وقت زیارت».(2)

ص: 74

در بعضی از دعاهای پیامبر صلی الله علیه و آله می خوانیم: «بار الها، لذت نگاه به وجه تو را طلب می کنم».(1)

امام علی علیه السلام فرمود: «چشم ها نمی توانند خداوند را مشاهده کنند، اما دل ها با حقیقت ایمان او را می بینند».(2)

چون نفس سالک در هجرت به سوی خداوند با عقیده و عمل صحیح، صفا و جلا یافت، نور یقین بر قلب او اشراق می شود و آنچه را با علم و استدلال به دست آورده، به معرفت یقینی تبدیل می شود و این بالاترین فضائل اخلاقی است و کیمیایی است که بعضی از عارفان کامل با صبر و استقامت زیاد به آن می رسند و از آن بهره می گیرند.

پیامبر صلی الله علیه و آله فرمود:

کمترین چیزی که به شما داده شده، یقین و پایداری در صبر است.(1)

یقین دارای مراتبی است:

علم الیقین: اعتقاد ثابت و مطابق با واقعی است که از استدلال حاصل می شود؛ مثل اینکه با دیدن دود به وجود آتش یقین پیدا کنیم.

عین الیقین: مشاهدۀ حقیقت با چشم دل و فهم باطنی است؛ مثل کسی که با دیدن آتش، یقین به آن پیدا می کند. این مقام با تجرد کامل نفس از طبیعت ایجاد می شود.

حق الیقین: این مقام، زمانی برای سالک حاصل می شود که بین او و خداوند متعال ارتباطی معنوی ایجاد شود، به گونه ای که هستی خود را از خداوند متعال و در ارتباط با او ببیند و با تیزبینی باطنی، دائماً جوشش انوار و آثار را از جانب خداوند متعال مشاهده نماید؛ مانند کسی که داخل آتش شود و با احساسِ حرارتِ آن، یقین به آتش پیدا کند. این مقام برای عارفان کاملی که غرق در دریای محبت و انس با خداوند هستند، ایجاد می شود. آنان هستی خود و سایر موجودات را ترشحی از فیض اقدس الهی می بینند. آنها صدیقینی هستند که با چشم باطن، انوار جمال و جلال الهی را مشاهده می کنند.(2)

پیامبر صلی الله علیه و آله در دعای احتجاب بیان نمود:

خدایا آنان با هوشیاری درونی تو را می شناسند، درحالی که تو در نهان پرده های غیب جا داری.(3)

ص: 76

رسیدن به این مقام نیازمند مجاهدات نفسانی سخت، ترک عادات عامۀ مردم، ریشه کن نمودن شهوات، قطع وسوسه های نفسانی و افکار شیطانی، پاک نمودن نفس از آلودگی های عالم طبیعت و پیراسته شدن از تعلقات مادی است.

دوش وقت سح-ر از غصه نجاتم دادند***و اندر آن ظلمت شب آب حیاتم دادند

بی خود از شعشع--ۀ پرتو ذاتم کردند***ب-اده از ج-ام تجلّی صفاتم دادند

چه مبارک سحری بود و چه فرخنده شبی***آن شب قدر که این ت-ازه براتم دادند

بعد از این روی من وآینۀ وصف جمال***که در آنجا خبر از ج-لوۀ ذاتم دادند

من اگر کامروا گشتم و خوش دل چه عجب***مستحق بودم و اینها به زکاتم دادند

حافظ، دیوان، غزلیات، ص219

نهایی سالک به سوی خداوند متعال، انوار حقیقت بر جان او طلوع می کند و در پرتو شعاع آن نور، استقلال وجودی سالک فانی می شود و دیگر برای خویش، غیر از هستیِ تعلقی به خداوند، هیچ هستی دیگری نمی بیند. آخرین حجاب ها که هستی اوست، از میان برداشته می شود و روح او به معدن عظمت الهی متصل می گردد.

امام موسی بن جعفر علیه السلام می فرماید:

بین خدا و خلق او حجابی غیر از خلقش نیست.(1)

فقیر و خسته به درگاهت آمدم رحمی***که جز ولای توام نیست هیچ دست--اویز

میان عاشق ومعشوق هیچ حایل نیست***توخود حجاب خودی حافظ از میان برخیز

حافظ، دیوان، غزلیات، ص254

فنا دارای سه مرتبه است:

فناء افعالی: یعنی آشکار شدن فاعل بودن خدای متعال برای بنده، به گونه ای که غیر او هیچ صاحب عمل و صاحب اختیاری را نبیند. اول چیزی که از عبد فانی می شود، افعال عبد است که در فعل خداوند فانی می گردد. کمترینِ آن، بنا بر آنچه علما گفته اند، شش چیز است: مرگ، زندگی، مرض، صحت، فقر و ثروت؛ به این نحوه که عبد همۀ این امور را از خداوند سبحان می بیند؛ مثل کسی که حرکتی را مشاهده می کند، اما حرکت دهنده را نمی بیند، ولی می داند که آن محرک وجود دارد. پس در این مقام، خداوند سبحان به انجام افعال عبد قیام می کند و فعل

ص: 78

عبد، فعل خداوند سبحان می گردد.(1)

این مطلب در کتاب کافی و توحید در ضمن روایت امام صادق علیه السلام بیان شده است. امام صادق علیه السلام آیۀ «و چون ما را به خشم آوردند از آنها انتقام گرفتیم»(2) را این چنین تفسیر فرمودند:

خداوند تبارک و تعالی مانند ما متأسف نمی شود، بلکه او برای خود اولیائی خلق نموده که آنها خشمگین یا خشنود می شوند و آنان مخصوص خدا و تحت تدبیر او هستند؛ پس خداوند خشنودی آنها را خشنودی خود و ناخشنودی آنها را ناخشنودی خود قرار داده است؛ زیرا اینها را دعوت کنندگان به سوی خود و دلیل هستی و آثار خود قرار داده است و به این جهت چنین مقامی را پیدا کرده اند. اصولاً خشم و خشنودی، آن چنان که بر مخلوق عارض می شود، بر ذات خداوند عارض نمی شود.(3)

پیامبر اسلام صلی الله علیه و آله در همین راستا به دختر بزرگوارش، حضرت فاطمه سلام الله علیها فرمود:

ای فاطمه، خداوند تبارک و تعالی با غضب تو خشمگین می شود و با خشنودی تو راضی می شود.(4)

فناء صفاتی: یعنی عبد هر صفتی را قائم به حق بیابد. پس از فانی شدن افعال عبد، خداوند سبحان صفات آنها را فانی می سازد. «اصول این اوصاف چنان که از اخبار اهل بیت علیهم السلام به دست می آید پنج مورد است: حیات، علم، قدرت، سمع و بصر».(5)

خداوند متعال در این پنج مورد، به جای آنها قیام می کند و امور آنها را بر عهده می گیرد. در کتاب کافی از امام صادق علیه السلام نقل شده است که خداوند جل جلاله فرمود:

ص: 79

بندۀ من به هیچ وسیله ای به من نزدیک نمی شود که آن در نزد من محبوب تر از اعمالی باشد که بر او واجب نموده ام و همانا بنده به وسیلۀ نوافل به من نزدیک می شود تا محبوب من گردد و چون او محبوب من شد، من گوش او هستم که با آن می شنود و چشم اویم که با آن می بیند و زبان اویم که با آن سخن می گوید و دست اویم که با آن حمله می کند؛ اگر مرا بخواند اجابتش می کنم و اگر از من بخواهد به او می دهم.(1)

فناء ذاتی: فناء ذاتی آن است که عبد می یابد که «هست حقیقی» فقط خداوند است و جهان، سراسر «نمود» و جلوۀ اسماء و صفات اوست. در فنای ذاتی، عبد، ذاتی را جز ذات اقدس اله نمی بیند؛ نه خود را می بیند، نه صفت خود را، نه فعل خود را و نه دیدن و عرفان خود را و نه خلوص و اخلاص خود را.

علامه طباطبایی قدس سره دربارۀ فنای ذات می فرماید:

این حقیقتی است که خداوند برای پیامبرش، حضرت محمد صلی الله علیه و آله قرار داده است و پاکان از اهل بیت آن حضرت، در این حقیقت به او پیوسته اند و خاصان امت پیامبر صلی الله علیه و آله نیز به آنها ملحق می شوند؛ زیرا در روایات زیادی بیان شده است که خداوند متعال شیعیان را در قیامت به درجات اهل بیت علیهم السلام ملحق می کند.(2)

عکس روی ت-و چو در آینۀ جام افتاد*** عارف ازخندۀ می در طمع خام افتاد

حسن روی تو به یک جلوه که در آینه کرد***این همه نقش در آیینۀ اوهام افتاد

حافظ، دیوان، غزلیات، ص268

ص: 80

فنای ذاتی عبد به معنای نابودی او نیست؛ زیرا نابودی و نیستی و زوال، نقص است؛ در حالی که عالی ترین درجۀ ولایت انسانی، همان فنای ذاتی است.

خداوند می فرماید:

ما سرپرستی شما را در زندگی دنیا و آخرت بر عهده داریم.(1)

و می فرماید:

ای مؤمنان، خدا و رسول او را اجابت کنید هنگامی که می خواند شما را به سوی آنچه که شما را زنده می کند.(2)

آری، اگر نفس انسان تعلقات مادی از قبیل وابستگی به مال و مقام و هوس رانی، شهوت رانی و خودخواهی و خودنمایی را کنار گذاشت و از خودبینی به خدابینی رسید و تمام اعمال و خواسته های او برای خدا شد، نفس او محل تجلی اسماء و صفات الهی می گردد و زندگی او نیز به تبع نفس به حیات روحانی و نورانی و وسیع و ابدی و ثابت تبدیل می شود و درحالی که صفات الهی در وجود او ظاهر است، باقی بالله شده، از فیوضات الهی و تجلیات غیبی او را بهره مند می گردد.

علی علیه السلام فرمود:

خداوند برای مخلوقاتش تجلی نمود، بدون آنکه دیده شود.(3)

در این حال، بنده تحت تدبیر الهی و عنایات خاصۀ او در مراحل قرب پیشرفت می کند و با تدبیر الهی از تدبیر خود بی نیاز می شود و خداوند که ولی اوست، هرچه را مصلحت او بداند به جای او اختیار می کند.

در دعای عرفه می خوانیم:

خداوندا به تدبیر خودت مرا از تدبیرم، و به اختیارت مرا از اختیارم بی نیاز کن.(4)

ص: 82

هله نومید نباش-ی که تو ر ا یار براند***گرت ام-روز براند نه که فردات بخ-واند

هله قصاب به خن-جر چو سر میش ببرد*** نهلد کش-تۀ خود را کُشد آنگاه کِش--اند

چو دم میش نماند ز دم خویش کندش پر*** تو ببین کین دم یزدان به کجاهات رساند

همگی ملک سلیمان به یکی مور ببخشد*** بده-د هر دو جهان را و دلی را نرم--اند

مولوی، دیوان شمس، غزلیات، ج2، ص129

ص: 83

ص: 84

بگو من بشری هستم مانند شما، اما به من وحی می شود. همانا خدای شما خدایی یکتا است؛ پس هر کس امیدوار ملاقات پرورگار خویش است باید عمل صالح انجام دهد و در عبادت پروردگارش هیچ کس را شریک قرار ندهد.(1)

پیامبر اکرم صلی الله علیه و آله فرمود:

نخستین چیزی که خداوند خلق نمود، نور من بود.(1)

آن نور مقدس، محل تجلّی صفات کمال خدای متعال و آیینۀ تمام نمای حقیقت است و این کمالات، پس از آن حضرت صلی الله علیه و آله در وجود امامان معصوم علیهم السلام که اوصیا و جانشینان اویند جلوه گر است.

امام زمان عجل الله تعالی فرجه در دعای ماه رجب می فرماید:

آنان را معدن های کلماتت و پایه های توحید خود و نشانه هایت قرار دادی ... بین تو و آن فرقی نیست، مگر اینکه ایشان بندگان تو و مخلوق تو هستند.(2)

عارف بزرگوار، سید حیدر آملی، می فرماید: «ولایت مطلقه اصالتاً مخصوص پیامبر اکرم صلی الله علیه و آله است و از او به علی علیه السلام به ارث می رسد و بعد از آن حضرت، فقط مخصوص فرزندان معصوم اوست که از ناحیه خداوند امامت آنها بیان شده است»؛(3) زیرا بنا بر آنچه در آیۀ مباهله(4) آمده است، امام علی علیه السلام به منزلۀ جان پیامبر صلی الله علیه و آله است و سایر امامان معصوم علیهم السلام شعاع نور آن دو بزرگوار هستند. در روایات نیز بر این حقیقت تأکید شده است.

ص: 87

پیامبر صلی الله علیه و آله فرمود:

من و علی یک نور هستیم.(1)

همچنین فرمود:

خداوند روح من و روح علی بن ابی طالب را هزار سال قبل از همه خلق نمود.(2)

امام صادق علیه السلام فرمود:

ما در ابتدای خلقت دوازده نور در اطراف عرش خدا بودیم. اولین ما محمد صلی الله علیه و آله است و وسط ما محمد صلی الله علیه و آله و آخر ما محمد صلی الله علیه و آله است.(3)

چون مقام ولایت مطلقه بعد از پیامبر صلی الله علیه و آله مخصوص امام معصوم است، «قطب» فقط امام معصوم است. مرحوم آملی قدس سره در این باره می گوید:

قطب و معصوم یا قطب و امام دو لفظ مترادف هستند که بر شخص واحدی صدق می کنند و او خلیفۀ خدای متعال در روی زمین (ولی عصر عجل الله تعالی فرجه ) است.(4)

امام علی علیه السلام در این باره فرمود:

زمین هیچ گاه از حجتی از جانب خدا که دلیل های او را بیان کند خالی نمی شود. او یا ظاهر و شناخته شده است و یا ترسان و پنهان، تا حجت ها و دلایل الهی باطل نگردد.(5)

ص: 88

امام واسطه ای است که دائماً از حق تعالی کسب فیض می کند و سایر انسان ها با اتصال معنوی به امام می توانند از آن فیوضات بهره ببرند.

امام صادق علیه السلام فرمود:

در هر شب جمعه، رسول خدا صلی الله علیه و آله به سوی عرش خدا می رود و سایر ائمه نیز با او هستند و ما نیز همراه آنها می رویم و ارواح ما به سوی بدن هایمان باز نمی گردد، مگر با علمی که به دست آورده است. و اگر این نبود، آنچه (از علم) در نزد ما است پایان می یافت.(1)

این مقام که مخصوص امامان معصوم علیهم السلام است، موهبتی الهی است و بی آنکه تدریجاً از راه سعی و کوشش تحصیل شود، تنها به واسطۀ لیاقت ذاتی و استعداد فطری حاصل می شود. به عبارت دیگر، این موهبت، از راه اختصاص الهی و اختیار ربانی به آنها داده می شود و تلاش انسانی در رسیدن به آن تأثیری ندارد.(2) به این جهت، خداوند متعال حضرت ابراهیم علیه السلام را به مقام امامت منصوب نمود و دربارۀ او فرمود: «من تو را به امامت مردم منصوب می کنم».(3)

مقام امامت جایگاهی است انتصابی و خداوند بر اساس علم و حکمت مطلق خود او کسی را در این جایگاه منصوب می کند و علم و دانایی بشر در حدی نیست که بتواند کمال چنین انسان هایی را درک کند و آنها را در چنین جایگاهی قرار دهد.

از همین رو، معرفت امام معصوم از ارکان کمال و سلوک الی الله است و بدون شناخت صحیح امام، حرکت به سوی خدا محال است. شیعیان و اهل سنت نقل کرده اند که پیامبر صلی الله علیه و آله فرمود:

ص: 90

هرکس بمیرد و امام زمان خود را نشناسد، به مرگ جاهلیت مرده است.(1)

در روایت دیگری که آن را نیز شیعیان و اهل سنت، نقل نموده اند، آمده است که پیامبر اکرم صلی الله علیه و آله فرمود:

همانا بر امت من همان خواهد گذشت که در بنی اسرائیل اتفاق افتاده است. یهودیان به هفتاد و یک گروه و مسیحیان به هفتاد و دو گروه تقسیم شدند و به زودی امت من به هفتاد و سه گروه تقسیم خواهند شد و به غیر از یک گروه، سایرین در آتش دوزخ خواهند بود.(2)

از این روایات معلوم می شود همۀ فرقه های مسلمانان از هدایت پیامبر صلی الله علیه و آله پیروی نمی کنند و تفرقۀ موجود در بین آنها نتیجۀ بدعت هایی است که پس از پیامبر صلی الله علیه و آله به سبب انحراف از اسلام واقعی، در میان مسلمانان ایجاد شده است. گروه رستگاران کسانی هستند که راه و روش آنها بر اساس قرآن و دستورات پیامبر صلی الله علیه و آله باشد و خودشان چیزی را به اسلام اضافه نکرده و بدعتی را در آن ایجاد ننموده باشند و امامت کسی را پذیرفته باشند که خدا و رسول او این مقام را به او اختصاص داده باشد. تنها گروهی که امامت را بنا بر سفارش پیامبر صلی الله علیه و آله به انتصاب الهی می دانند و از پیش خود کسی را امام قرار نداده اند، شیعیان اهل بیت علیهم السلام هستند؛ بنابراین روشن می شود که ایشان، همان رستگارانند. از روایات دیگری که شیعیان و اهل سنت نقل کرده اند نیز همین حقیقت استفاده می شود.

پیامبر صلی الله علیه و آله فرمود:

مَثَل اهل بیت من مَثَل کشتی نوح است؛ هرکس در آن سوار شد، نجات یافته و هرکس از آن باز ماند، هلاک شده است.(3)

ص: 91

همچنین فرمود:

انی تارک فیکم الثقلین اولهما کتاب الله ... و اهل بیتی.(1)

شیعیان تنها گروهی هستند که به این فرمایش های رسول خدا صلی الله علیه و آله عمل کرده اند و معارف دین را از اهل بیت علیهم السلام گرفته اند. سایر مسلمانان نه در مسائل فقهی و نه در مسائل اعتقادی، پیرو اهل بیت علیهم السلام نیستند و این مسئله برای هیچ یک از اهل تحقیق پوشیده نیست.

«الحافظ الموفق» که از علمای حنفی مذهب است، از پیامبر صلی الله علیه و آله نقل می کند که آن حضرت فرمود:

قسم به آن خدایی که جان من به دست اوست، رستگاران، علی علیه السلام و شیعیان او هستند.(2)

دولت از مرغ همایون طلب و سایۀ ***ز آنکه با زاغ و زغن شهپر دولت نبود

حافظ، دیوان، غزلیات، ص186

سلام بر تو ای دعوت کننده به سوی خدا و ای تربیت کنندۀ آیات او.(1)

امام هادی علیه السلام در زیارت جامعۀ کبیره فرمود:

هر کس خدا را اراده نماید، از شما (اهل بیت) شروع می کند و هر کس اهل توحید شود، آن حقیقت را از شما دریافت می کند.(2)

عارف بزرگوار، سید حیدر آملی قدس سره می فرماید:

معرفتی وجود ندارد که از امامان علیهم السلام سرچشمه نگرفته باشد، سرّی وجود ندارد که آنان معدن آن سِر نبوده باشند. امامان رؤسای شریعت، اهل طریقت و اقطاب اساطین حقیقت اند.(3)

حقیقت توحید فقط از ناحیۀ اهل بیت پیامبر صلی الله علیه و آله که «ثقل اصغر» هستند، بیان شده و هرکس از آنان دور شود، از آن حقیقت بی بهره می ماند.

ابن ابی الحدید معتزلی می گوید:

آگاه باشید که اگر علوم امام علی علیه السلام در بیان حقیقت توحید نباشد، علم توحید مانند دخترکی عشوه گر، فقط گول زننده خواهد بود و یا مانند سرزمینی است که کافران آن را غارت کرده باشند.(4)

خداوند متعال امر فرموده است:

به سوی او وسیله بجویید.(5)

ص: 93

پیامبر خدا صلی الله علیه و آله در بیان معنای «وسیله» فرمود:

ائمه از فرزندان حسین علیه السلام ریسمان های محکم الهی هستند و ایشان وسیله به سوی خداوند عز و جل می باشند.(1)

تو دستگیر شو ای خضر پی خجسته که من***پیاده می روم و همرهان سوارانند

حافظ، دیوان، غزلیات، ص270

پس سالک راه حق باید ائمه علیهم السلام را وسیلۀ کسب معرفت الهی قرار دهد و با توسل به آنها حرکت کند تا از خطر مبتلا شدن به اوهام و وسوسه های نفسانی در امان بماند؛ «زیرا یکی از خطرات درخواست مستقیم از خدای متعال برای کسانی که در مرحلۀ سیر در عالم نفس اند، این است که گاهی خود نفس تجلی کرده و امر بر انسان مشتبه می شود؛ چون در واقع انسان می خواهد از نفس خود عبور کند و همین باعث ایجاد اشکال می گردد؛ یعنی از آنجا که واسطه ای در کار نیست و انسان خودش می خواهد توجه پیدا کند، ممکن است خود بر خود تجلی نماید، لکن اگر با توسل به اهل بیت عصمت علیهم السلام و یا یکی از شیعیان خاص آنها حرکت کند، این گرفتاری برای او پیش نمی آید و این یکی از محاسن بزرگ و از ادلۀ مهم ضرورت توسل به آن بزرگواران است».(2)

خدای متعال، بلندمرتبه تر و بالاتر از این است که مخلوقش به خودی خود به او راهی داشته باشد، لکن او - جل و علا - از راه لطف و کرم، افرادی را برگزیده و آنها را آیات و مظاهر اسماء و مجرای صفات کمال خود قرار داده تا مردم از این طریق بتوانند او را بخوانند و از او استمداد کرده، به او راه پیدا کنند. این خود مهم ترین نوع شفاعت است که ضرورت آن در همه جا و برای همه اجتناب ناپذیر است؛

ص: 94

حتی خود آن بزرگواران نیز در بعضی از حالاتشان در مقام درخواست و طلب از درگاه ایزد منان، واسطه و شفیع می برده اند.(1)

در حدیثی وارد شده است که پیامبر اکرم صلی الله علیه و آله در مقام دعا برای مولا امیرالمؤمنین علیه السلام به نماز ایستاد و هنگام دعا عرض کرد: «بار الها به حق علی در نزد تو، علی را بیامرز». وقتی حضرت امیر علیه السلام علت این گونه دعا کردن را سؤال می کند، در جواب می فرمایند: «آیا کسی در نزد او (خدا) گرامی تر از تو هست تا من او را در نزد خدا شفیع قرار دهم؟».(2)

چنان که بیان شد، خداوند به وسیلۀ تجلیات در مظاهر و جلوه گاه های هستی وجود شناخته می شود و کامل ترین آئینۀ خدا نما که محل تجلی اسماء و صفات الهی است، نفس شریف امام علیه السلام است، وگرنه ذات خدای متعال را اگر تا ابد هم در جست وجویش باشی، هیچ نخواهی یافت؛ زیرا او ذاتی نامحدود و فراتر از زمان و مکان است و علم و معرفت هیچ کس بر او - جل و علا - احاطه پیدا نمی کند. پس شناخت و معرفت مقام نورانیت ائمه علیهم السلام شناخت خداوند است. علی علیه السلام فرمود:

هرکس مرا به نورانیت بشناسد، خداوند را شناخته است.(3)

البته «باید توجه داشت که اینها هیچ یک بدان معنا نیست که انسان نمی تواند به خداوند متعال معرفت پیدا کند، بلکه غرض از خلقت این است که انسان با توحید آشنا شود و ثمرۀ آفرینش انسان، رسیدن به توحید است و هدف اصلی ائمۀ اطهار علیهم السلام نیز همین معنا بوده است. آنها دعوت به توحید می کرده اند

ص: 95

و انسان به برکت ولایت به خدای متعال معرفت پیدا می کند، امام صادق علیه السلام فرمود: «به واسطۀ ما خداوند شناخته می شود ... و اگر ما نبودیم خداوند عبادت نمی شد»(1) و انسان با چشم ولایت، خدا را می بیند، نه ولی را».(2)

از این رو سالکان راه حق، کمال خود را مدیون ایمان به ولایت اهل بیت علیهم السلام می دانند و معتقدند که آب حیات معرفت از کوثر آنان جاری می شود و جان تشنۀ اهل نیاز را سیراب می کند.

آنان که خاک را به نظر کیمیا کنند***آیا بود که گوشۀ چشمی به ما کنند

حافظ، دیوان، غزلیات، ص128

حضرت آیت الله سید علی قاضی قدس سره سالیان زیادی را در سیر الی الله سپری نمود تا حضرت ابوالفضل العباس علیه السلام با آب حیات، جان او را سیراب نمودند. او شب های جمعه از نجف به کربلا می رفت. ابتدا به زیارت حضرت اباعبدالله الحسین علیه السلام مشرف می شد و نماز مغرب را در حرم حسینی علیه السلام به جا می آورد و بعد نماز عشا را در حرم حضرت عباس علیه السلام اقامه می نمود. یک بار که به عزم حرم حسینی در خیابان عباسیۀ کربلا قدم برمی داشت با خود می اندیشید که چهل سال است در سلوک الی الله قدم برمی دارد، اما چیزی از عالم معنا برایش ظهور نکرده است. در این حال سیدِ ترک زبانی که ظاهراً مجنون بود به سوی او دوید و گفت: «سید علی، سید علی، امروز مرجع اولیا در تمام دنیا حضرت ابوالفضل علیه السلام است». مرحوم قاضی قدس سره به طرف حرم حضرت عباس علیه السلام می رود و همین که وارد رواق مطهر می شود، حال توحید به ایشان دست می دهد و تا ده دقیقه باقی می ماند. سپس به حرم حضرت سیدالشهداء علیه السلام مشرف می گردد.

ص: 96

درحالی که دست های خود را به ضریح مقدس گذاشته بود، آن حال قدری قوی تر می شود و تا یک ساعت باقی می ماند و از آن به بعد متناوباً و سپس به نحو دائم، این حال برای ایشان باقی بوده است.(1)

مرحوم قاضی قدس سره در این باره می گوید: «آنچه را که می خواستم، تماماً به دست آوردم و امام حسین علیه السلام در را به رویم گشود، ابن فارض یک قصیدۀ تائیه برای استادش گفته، من هم یک قصیدۀ تائیه برای امام حسین علیه السلام گفته ام، نمره یک؛ که کار مرا ایشان درست کرد و دَرِ غیب را به نحو اَتّم برایم باز کرد».(2)

شاه شمشاد ق-دان خس-رو شیرین ده-نان***که به مژگان شکند قلب همه صف شکنان

مست بگذشت ونظر بر من درویش انداخت***گفت ای چشم وچراغ همه شیرین سخنان

تا کی از سیم و زرت کیسه تهی خواهد بود***بندۀ من ش-و و ب-رخور ز همه سیم تنان

کمتر از دزه نیی، پست مشو مهر بورز***تا به خلوت گه خورشید رسی چرخ زنان

با صب--ا در چمن لاله سحر می گفتم***که شهیدان که اند این همه خونین کفنان

دامن دوست به دست آر و ز دشم-ن بگسل***م-رد یزدان ش-و و فارغ گ-ذر از اه-رمنان

حافظ، دیوان، غزلیات، صص537-538

ص: 97

استاد، قدرت تشخیص مکاشفات و تجلیاتی را که برای سالک اتفاق می افتد دارد و می داند کدام مکاشفه، رحمانی و کدام شیطانی و کدام صفاتی یا ذاتی است؛ لذا می تواند سالک را در عبور از مراحل مختلف سلوک کمک کند. به این جهت، یافتن استادی که واقعاً قدرت راهنمایی سالک را داشته باشد، بسیار با اهمیت است. آیت الله قاضی قدس سره در این باره می فرماید:

کسی که طالب سیر و سلوک شده، اگر برای پیدا کردن استاد، نصف عمر خود را در جست وجو بگذراند، ارزش دارد و آنکه به استاد رسید، نصف راه را طی کرده است.

شخصی به خدمت ایشان نامه فرستاد که «من در ریاضت بودم و بعد حالت تجرد برای من پیش آمد و مشاهده کردم که از بدن خویش بیرون آمدم؛ در همین حال چند فرشته آمدند و اطراف مرا گرفتند. یکی گفت که باید گوشش را برید، دیگری گفت: باید دستش را برید. و از این مطالب بیان شد».

مرحوم آیت الله قاضی قدس سره پاسخ دادند: «این شخص ریاضت های باطل انجام داده و بسیار نادان است».

استاد واقعی، درونش به نور پروردگار روشن است، راه رفته است و به نور حق می نگرد، نفسانیت و انانیت در وجودش مرده است و مردم را به خدا دعوت می کند، خود عامل به حرف هایش است و تا آخر از جاده شرع و طریقۀ اهل بیت معصومین علیهم السلام به هیچ بهانه ای خارج نمی شود.(1)

همنشینی با دوستان خدا و انسان های کامل اثر زیادی در اصلاح نفس و ترقی انسان دارد؛ همچنان که همنشینی با اهل دنیا و شهوت پرستان، آدمی را به سقوط و تباهی می کشاند. اهل معرفت گفته اند: «همنشینی دانا بهتر از صد سال،

ص: 102

بلکه هزار سال ریاضت و مجاهده است».(1)

بسیاری از اهل معرفت پس از سال ها ریاضت به وصال یکی از دوستان خدا رسیده ا ند و به مدد انفاس قدسی او، به مقام توحید واصل شده اند و کمال سعادت خود را به دست آورده اند.

فیض قدس سره می فرماید:

هر طالب حقیقی که خداوند به او ارادۀ خیر نماید، برای او استادی که از راه [رسیدن به حق] آگاه است، قرار می دهد تا تربیت او را در راه حقّ بر عهده گیرد؛ وگرنه راه برای او طولانی می شود و کارش دشوار می شود و در این راه گام هایش می لرزد و هرچه تلاش کند، نمی تواند عادت های [ناپسند] خود را ترک کند.(2)

دیدم به خواب دوش که به دستم پیاله بود***تعبیر رفت و کار به دول-ت حواله بود

چل سال رنج و غصه کشیدیم و ع---اقبت***تدبیر ما به دست شراب دو ساله بود

حافظ، دیوان، غزلیات، ص221

ای بس--ا ابلیس آدم رو که هست پس به هر دست---ی نباید داد دست

مولوی، مثنوی، دفتر اول، ج1، ص21

برای آشنا شدن با صفات اولیای الهی که استادان حقیقیِ این راه هستند، بعضی از صفاتی که ارباب معرفت برای استاد لازم دانسته اند بیان می شود تا با توجه به این صفات، راهبر از راهزن بازشناخته شود و سالک بتواند راهنمای شایسته را تشخیص دهد و به او دست ارادت دهد.

مجذوب حق بودن: استاد باید مجذوب حق باشد.(1) جذبۀ عنایت خداوند متعال است که بنده را جذب می کند و به سوی خود می برد. این از طرف خداوند متعال است و آنچه از ناحیۀ بنده است، میل، ارادت، محبت و عشق است. در جذبۀ حق، توجه بنده به خداوند متعال آن قدر زیاد می شود که سالک یک باره دل در گرو عشق او می نهد و ما سوی الله را ترک می کند و نهایت این حال، تجلی ذاتی خداوند متعال بر قلب سالک است. در این مقام، نفس سالک، فانی و محو شده و آثار خودستایی و خودبینی و خودنمایی به کلی از صفحۀ قلب او پاک می گردد و راهی برای استفادۀ شخصی و دعوت به نفس و غرض های نفسانی یا علاقه به خود و آثار نفس باقی نمی ماند.(2) کسی که به این مقام نرسیده باشد، قابلیت استاد شدن را ندارد و نمی توان به او اقتدا کرد.

مکاشفات و خبر دادن از امور غیبی و انجام کرامات و امور فوق العاده، هیچ یک دلیل حقانیت فرد نیست؛ زیرا این امور می تواند از آثار قوت نفس باشد و افرادی که اهل قرب الهی نیستند می توانند با انجام ریاضت های نفسانی این گونه امور را انجام دهند و افراد ساده لوح را در دام خود گرفتار کنند.

ص: 104

اعتقادات صحیح: استاد باید از اعتقاد صحیح در اصول و فروع دین برخوردار باشد و باید به ولایت اهل بیت پیامبر صلی الله علیه و آله و ائمۀ اثناعشر علیهم السلام معتقد باشد؛ وگرنه اهل بدعت است و کسی که اهل بدعت باشد نمی تواند کسی را نجات دهد؛ بلکه باعث گمراهی و مایۀ هلاکت است.(1)

آگاهی به احکام: استاد یا باید مجتهد در احکام و فروع دین باشد یا با تقلید صحیح آنها را بداند و بهتر است که مجتهد باشد؛ زیرا کسی که به دین خدا عالم نباشد، نمی تواند راهنمای خلق به سوی خدا باشد و مدعیان دروغین کسانی هستند که بدون بهره بردن از نور دانش، گروهی را به خود جذب می کنند و معصیت خدا را در نزد آنها آسان جلوه می دهند؛ در حالی که گناهان، حجاب های ظلمت هستند و قلب آلوده به گناه راهی به سوی خدا ندارد.

عقل: عقل عبارت است از مجموعه علومی که چون جمع می شود، عقل نامیده می شود؛(2) به این جهت است که عقل، انسان را به بندگی خدا فرامی خواند و راه آن را برای انسان نمایان می کند و او را از معصیت خدا دور می کند و با تیزبینی خود وسوسه های شیطان را آشکار می سازد و از سقوط سالک در دام نفس و شیطان جلوگیری می نماید.

امام کاظم علیه السلام به نقل از پدران بزرگوارش، از امام علی علیه السلام روایت می کند که امیرالمؤمنین علیه السلام فرمود:

عقل هیچ مردی کامل نیست تا چند صفت در او باشد؛ از کفر و شر او در امان باشند و به هدایت و خیر او امیدوار باشند، زیادی مالش بخشیده شود و سخن زیادی نگوید، بهره اش از دنیا به اندازه خوراک روزانه باشد، در تمام عمرش از علم سیر نگردد، گمنام و زیردست بودن در خشنودی خدا را بر

ص: 105

عزت با غیر خدا ترجیح دهد، فروتنی در نزد او پسندیده تر از بلند مرتبه بودن باشد، اندک خوبی دیگران را زیاد بشمارد و خوبی بسیار خود را اندک انگارد، همه مردم را از خود خوب تر ببیند و خود را از آنان بدتر ببیند. و این است تمام امر دین.(1)

و آن حضرت علیه السلام فرمود:

عاقل دروغ نمی گوید، هرچند مطابق هوای نفس او باشد ... هر چیزی را نشانی است و نشان عقل، اندیشیدن است و نشان اندیشه، سکوت. و در جهل تو همین بس که مرتکب چیزی شوی که از آن نهی شده ای.(2)

سخاوت: سخاوت استاد موجب می شود که در مقام رفع نیاز شاگردان باشد و آنها با آسودگی وظایف خود را انجام دهند.

امام رضا علیه السلام فرمود:

انسان سخاوتمند به خدا و به بهشت و به مردم نزدیک است و بخیل از خدا و بهشت و مردم دور است.(3)

شجاعت: در راه سلوک مشکلات فراوانی است که استاد باید با قوت قلب آن را تحمل کند تا در پیمودن منازل موفق شود و از دیگران دستگیری نماید.

ای که از کوچۀ معشوقۀ ما می گذری***بر حذر باش که سر می شکند دیوارش

حافظ، دیوان، غزلیات، ص379

عفت: استاد کسی است که به کلی محبت دنیا را از دل بیرون کرده باشد و از هر جهت پاکدامن باشد تا آنگاه که مردم او را بر مال و ناموس خود امین دانستند، خیانت نکند.

ص: 106

امام باقر علیه السلام فرمود:

هیچ عبادتی برتر از عفت شکم و پاکدامنی [در شهوات] نیست.(1)

علو همت: استاد باید به دنیا و اهل آن، بلکه به آخرت و لذت های آن توجه نکند؛ چون آن کس که در جمع نمودن دنیا تلاش می کند دوستدار آن می شود و محبت دنیا اساس تمام لغزش ها است، و آنکه به جهت لذت های آخرت، خدا را عبادت کند تاجر است و دل در گرو محبت خدا ندارد.(2)

خداوند متعال به داوود علیه السلام فرمود:

اولیای مرا با اندیشۀ دنیا چه کار؟! که اندیشۀ دنیا شیرینی مناجات مرا از دل هایشان می برد. ای داوود، آنچه از دوستانم می پسندم، این است که روحانی باشند و غم دنیا نداشته باشند.(3)

پیامبر صلی الله علیه و آله فرمود: «بهشت به سلمان مشتاق تر است تا سلمان به بهشت»؛(4)

زیرا سلمان در جنت وصل و بهشت معنوی است و آن که شیرینی وصال حق را یافت، به غیر او توجهی ندارد. در توضیح بهشت معنوی روایت شده: «خدا را بهشتی است که حور و قصور و شیر و عسل در آن نیست، بلکه پروردگار ما با خنده و تبسم در آنجا تجلی می کند».(5)

یار با ماست چه حاجت که زیادت طلبیم***دولت صحبت آن مونس جان ما را بس

از در خویش خدایا به بهشتم مفرست***که سرکوی تو از کون و مکان ما را بس

حافظ، دیوان، غزلیات، ص358

ص: 107

در سخنان سید العارفین و امام الموحدین، علی علیه السلام آمده:

خدایا، من تو را به جهت ترس از دوزخ و شوق بهشت عبادت نکردم، بلکه ترا شایستۀ این مقام یافتم و تو را عبادت نمودم.(1)

مهربان بودن: مهربان کسی است که رفتار و گفتار او موجب نجات و سعادت مردم شود. مهربانی برای اهل علم، نصیحت نمودن دیگران است و مهربانی برای اهل قدرت، مراعات ادب از سوی آنان با دیگران است.

استاد نباید خارج از استعداد و حوصلۀ شاگرد تکلیفی به او واگذار کند تا موجب بی رغبتی و سستی شاگرد و روگردانی او نشود و نباید از احوال دین و دنیای شاگرد خود غافل باشد و باید در هر یک از این امور او را کمک کند.(2)

خداوند متعال دربارۀ پیامبرش صلی الله علیه و آله می فرماید:

به تحقیق به سوی شما پیامبری از خودتان آمد که روی گرداندن شما از حق بر او دشوار است و بر [هدایت] شما حریص است و با مؤمنین رئوف و مهربان است.(3)

حلم: استادِ راهِ خدا باید بردبار و صبور باشد و زود خشمگین نشود و اطرافیان را آزار ندهد.

امام صادق علیه السلام فرمود:

امامت و رهبری شایسته کسی نیست، مگر مردی که سه خصلت در او جمع باشد: پروایی که او را از گناه بازدارد، حلمی که بدان خشم خود را مهار کند،

ص: 108

فرمانروایی بر رعیت، به گونه ای که برای آنها مانند پدر مهربان باشد.(1)

در سخنی دیگر، امام صادق علیه السلام از قول پیامبر اکرم صلی الله علیه و آله فرمود:

آیا می خواهید شما را به بهترین خوبی های دنیا وآخرت خبر دهم؟ گذشت از آنکه به تو ستم کرده، پیوند با کسی که از تو بریده، نیکی به کسی که به تو بدی نموده و بخشش به کسی که تو را محروم نموده است.(2)

حسن خلق: استاد باید خلق نیکو داشته باشد تا شاگرد را با درشت خویی نرنجاند و شاگرد نیز از وی کسب اخلاق حسنه نماید و آیینۀ افعال استاد باشد؛ چنان که گفته اند: «جمال ولایت پیران را در آیینۀ احوال مریدان می توان مشاهده کرد».

پیامبر خدا صلی الله علیه و آله فرمود:

بیشترین چیزی که مردم بدان سبب، داخل بهشت می شوند، تقوا و خوش خلقی است.(3)

در سخن دیگری امام رضا علیه السلام از پیامبر صلی الله علیه و آله نقل نمود:

بر شما باد به خوش خلقی که خوش خلقی در بهشت است و از بدخلقی بپرهیزید که بدخلقی در آتش است.(4)

ای عزیز، اعمال و اخلاق تو در عالم قبر مونس توست و در برزخ و در محشر همراه تو خواهد بود. پس برای دنیایت به اندازه ای کار کن که در آن می مانی و برای آخرت به اندازه ای که نیازمندی و برای آتش دوزخ به اندازۀ صبری که بر آن داری.

ص: 109

هر عملی - چه خوب و چه بد - در نفس اثر می گذارد و موجب سعادت یا شقاوت انسان می شود. اینجاست که سِرّ این آیه فاش می شود که فرمود:

هر کس به سنگینی ذره ای خوبی کند، آن را می بیند و هر کس به سنگینی ذره ای بدی کند، آن را می بیند.(1)

ایثار: استاد باید اهل ایثار باشد تا مصالح شاگرد را بر مصالح خود ترجیح دهد و این صفت نهایت سخاوت و کرامت انسانی است.

کرم: استاد باید اهل کرم باشد تا در بخشش حال و معنا دریغ نورزد. کرم، جامع همۀ صفات خوب است. کریم باکی ندارد که چه چیزی را به چه کسی می بخشد. اگر حاجتی را نزد غیر او ببرند ناراحت می شود و به هنگام بخشش بیشتر از آنچه از او انتظار می رود، می بخشد و نیازمند را بی نیاز می کند، بدون آنکه به آبروی او لطمه ای وارد شود. چون وعده دهد، وفای به عهد می کند و چون بر او جفا شود و بر انتقام قدرت یابد، عفو می کند و جفاکار را از آوردن واسطه و شفیع بی نیاز می کند.

امام حسن علیه السلام فرمود:

کرم، نیکی کردنِ بدون چشم داشت و بخشش بیش از درخواست است.(2)

توکل: باید در استاد نیروی توکل بر خداوند وجود داشته باشد تا شاگرد را از ترس معیشت و مخارج زندگی رد نکند. اهل توکل کسی است که بداند که خلق نه می توانند به کسی خیر رسانند و نه می توانند از کسی رفع شر نمایند؛ ضرر و نفعی به دست آنها نیست و همۀ خیرات از جانب خداوند متعال و به دست اوست.

امام صادق علیه السلام فرمود: «چیزی نیست مگر آنکه حد و مرزی دارد». راوی

ص: 110

می گوید پرسیدم: «فدایت شوم، مرز توکل چیست؟». فرمود: «یقین». گفتم: «مرز یقین چیست؟» فرمود: «اینکه همراه با خدا از چیزی نترسی».(1)

تسلیم: استاد باید تسلیم امر خداوند باشد، تا هر که را خداوند متعال خواهد، به راه معرفت درآورد و هر که را نخواهد، از این راه منصرف کند. به آمدن مردم دل، خوش نکند و از رفتن و پشت کردن آنها در راه خود سست نگردد؛ بلکه در جمیع حالات تسلیم امر خدا باشد.

خداوند خطاب به پیامبر صلی الله علیه و آله فرمود:

همانا تو هر که را دوست داری هدایت نمی کنی، لکن خداوند هر که را بخواهد هدایت می کند.(2)

وقار: استاد باید با وقار باشد تا بر او گستاخ نشوند و از مدد و یاری باطنی او محروم نمانند؛ زیرا گستاخی نسبت به استاد، شاگرد را از فیض حق محروم می کند.(3)

اهل معرفت این را سِرّ عظیمی می دانند. از اینجاست که گفته اند: «در تعظیم استاد سعی کن، بیش از آنکه در تعظیم پدر و مادر سعی می کنی».

امام علی علیه السلام دربارۀ انسان باتقوا می فرماید:

در امور اضطراب انگیز باوقار و در مشکلات و سختی ها صبور است.(4)

فتوت: در نزد اهل معرفت عبارت است از ظهور نور فطرت انسانی و استیلای آن بر ظلمت نفسانی تا همۀ فضایل اخلاقی برای او ملکه شود و هنگام بازگشت به سوی خداوند، با نفسی پاک او را ملاقات کند.

ص: 111

ثبات قدم: استاد باید در کارها ثابت قدم باشد و هرگاه انجام کاری را اراده کرد، با قدرت تمام به آن بپردازد و نسبت به شاگرد خود وفادار و نیکوعهد باشد تا حق او را ضایع نکند و همت او را سست نگرداند.

امام صادق علیه السلام فرمود:

زیبنده است که در مؤمن هشت خصلت باشد: در طوفان های زندگی متین، در بلا بی نهایت صابر و در آسایش بی نهایت شاکر است، به آنچه خدا روزی اش کرده قانع است، به دشمنان ستم نکند و به دوستان جفا نورزد، بدنش از او در زحمت باشد و مردم از او در آسایش باشند. همانا علم دوست مؤمن است و بردباری وزیر او، صبر امیر لشکر او، مدارا برادر او و نرم خویی پدر اوست.(1)

هیبت: استاد باید باهیبت باشد تا شاگردان در حضور و غیبت او ادب را رعایت کنند و از هیبت او در نفس آنها شکستگی و آرامش پیدا شود.(2)

چون استادی دارای این صفات شد، می تواند شاگرد لایق و سخت کوش را در اندک زمانی به مقصد برساند.

البته لازم است شاگرد نیز سعی کند که خود را به تمام صفاتی که دربارۀ استاد گفته شد، آراسته کند تا قلب او آمادۀ پذیرش فیوضات الهی شود. شاگرد حقیقی کسی است که آئینۀ دل او محل تجلی صفات اخلاقی استاد و جان او محل تجلی کمالات او باشد.

ص: 112

8. راه آشنا شدن با استاد

کسی که طالب استاد راه معرفت است باید ویژگی هایی را که برای استاد ذکر شد در نظر داشته باشد و بدون تحقیق و تأمّل به کسی دست ارادت ندهد؛ زیرا پویندۀ راه حق در سلوک الی الله به استاد دل می بندد و قلب خود را در اختیار او می گذارد. پیدا کردن استاد واجد شرایط، رکن اصلی سلوک است و اشتباه در این مسئله زیان های جبران ناپذیری را به دنبال خواهد داشت. چه بسیار انسان های ساده لوح که در این راه اسیر راهزنان شده اند و دین و دنیای خود را از دست داده اند.

باید توجه داشت که اولیای خدا نوعاً از دیدۀ مردم پنهان و ناشناخته هستند؛ بنابراین لازم است که سالک برای پیدا نمودن استاد، به حضرت ولی عصر عجل الله تعالی فرجه توسل نماید و از آن حضرت برای رسیدن به عالِمی صالح و استفاده از نور علم و ایمان او کمک بگیرد؛ وگرنه با اعتماد به فهم قاصر خود، مقصود حاصل نمی شود. لذا عرفای شیعه سعی می کردند از این راه با «اولیاء الله» آشنا شوند و از انفاس قدسی آنها بهره ببرند.

دربارۀ اساتید آیت الله قاضی قدس سره آمده است که ایشان شاگرد مرحوم آقا سید احمد کربلایی قدس سره بوده و او شاگرد ملا حسین قلی همدانی قدس سره و او شاگرد آقا سید علی شوشتری قدس سره و مرحوم شوشتری نیز شاگرد ملا محمد علی جولا بوده است.(1)

ملا محمد علی جولا قدس سره در بیان حال خود می فرماید: در نزدیک مغازۀ بافندگی من در شهر دزفول، خانۀ مجللی بود، مربوط به یکی از اعیان که چند نفر سرباز از آن مواظبت می کردند و در میان آنها یک سرباز لاغراندام بود. یک وقت پیش من آمد و گفت: تو برای تهیۀ نان خود چه می کنی؟ گفتم: اول سال به اندازۀ روزی چهار دانه

ص: 113

نان جو که مصرف روزانۀ من است، می خرم و آرد می کنم و هر روز می دهم مقداری از آن را طبخ کنند.

گفت: ممکن است من هم پول بدهم که همان مقدار برای من تهیه کنی؟ قبول کردم و او هر روز می آمد و چهار دانه نان جو از من می گرفت؛ تا آنکه یک روز ظهر نیامد. قدری طول کشید، رفتم از رفقای او حالش را پرسیدم؛ گفتند: امروز کسالت پیدا کرده و در مسجد خوابیده است. به آن مسجد رفتم و او را دیدم. چون احوال اورا پرسیدم، گفت: من امروز فلان ساعت از دنیا می روم و کفن من در فلان جاست. تو در دکان مواظب باش، هرکس آمد و تو را طلبید، او را اطاعت کن و هرچه از جو پیش تو مانده، خودت بردار.

آمدم در دکان؛ چند ساعتی که از شب گذشت، کسی آمد و مرا صدا زد. برخاستم و با او به مسجد آمدم. دیدم آن سرباز از دنیا رفته است. بنا بر امر آن فرد، سرباز را برداشتیم و به بیرون شهر، نزد چشمۀ آبی آوردیم. دستور دادند او را غسل و کفن کردیم و چون از غسل و کفن او فارغ شدیم و او را دفن نمودیم، ایشان رفتند. من هم بی آنکه سؤالی از ایشان بنمایم به مغازۀ خود بازگشتم. پس از گذشت تقریباً یک ماه، یک شب دیدم کسی مرا صدا می زند. در را گشودم. فرمود: تو را طلبیده اند.

من بر خاستم و با ایشان به صحرا آمدم. مردانی بزرگوار در جلسه ای، دور یکدیگر نشسته بودند. به قدری آن صحرا روشن بود که به وصف نمی آمد. پس آن آقایی که میان آنها از همه محترم تر بود، به من فرمودند: می خواهم به جهت خدمتی که به آن سرباز کردی و در تهیۀ نان، او را کمک نمودی، تو را به جای او نصب کنم. من چون متوجه واقع مطلب نبودم، عرض کردم: من کجا از عهده سربازی بر می آیم؟! سربازی که کار مهمی نیست، خیلی ترقی کند، منصب سلطانی پیدا می کند. فرمود: امر چنان نیست که تو گمان می کنی.

پس آن شیخی که با او آمده بود، فرمود: این بزرگوار حضرت صاحب الامر

ص: 114

صلوات الله علیه می باشند. پس من عرض کردم: سمعاً و طاعةً. فرمودند: تو را به جای او گماشتم. به جای خود باش که هر موقع به تو فرمان دادیم، انجام دهی.(1)

مرحوم سید علی شوشتری قدس سره که نام او در سلسلۀ اساتید آیت الله قاضی ذکر شد، در محضر همین محمدعلی جولا قدس سره تربیت شد و به مقامات عالی معرفت نائل آمد. او در جریان قضاوتی با ملا محمدعلی آشنا می شود. مرحوم جولا به سید می گوید: اگر می خواهی به مقامات سیر و سلوک برسی، دست از قضاوت بردار و به نجف برو و این دستورات را عمل کن. بعد از مدتی من می آیم و دستورات بعدی را برای تو می گویم.

سید قضاوت را رها می کند و به نجف می رود و با اینکه مجتهد مسلّمی بود، به احترام شیخ انصاری، در درس شیخ شرکت می کند و سیر و سلوک عرفانی را در نجف آغاز می کند و به مقامات بالای عرفان می رسد، تا جایی که مرحوم شیخ مرتضی انصاری به شاگردانش توصیه می کرده که چهارشنبۀ آخر هفته در درس اخلاق سید شرکت کنند. مقامات سید به جایی می رسد که مرحوم شیخ، او را وصی خودش قرار می دهد. بعد هم ملا محمد جولا به نجف می آید و دستورات دیگری به سید می دهد و می گوید: من به شوشتر برمی گردم و همان جا از دنیا خواهم رفت.

ملا محمدعلی جولا قدس سره به شوشتر برمی گردد و از دنیا می رود و او را در کنار مزار همان سرباز گمنام دفن می کنند. قبر محمدعلی جولا و آن سرباز، هر دو در محلی به نام «مسجد کج بافان» در شهر دزفول است.

خلاصه آنکه مرحوم سید علی شوشتری، شاگرد ملا محمد علی جولا بود که مستقیم با حضرت ولی عصر عجل الله تعالی فرجه ارتباط داشته است.

ص: 115

سید علی شوشتری این مقام را به ملا حسین قلی همدانی منتقل می کند. ملاحسین قلی همدانی در مسائل فقه و اصول شاگرد شیخ انصاری بوده است و ظاهراً بعد از وفات شیخ انصاری تصمیم می گیرد که مباحث درس خارج فقه و اصول شیخ و تقریراتش را بنویسد. سید به او می گوید: این زحمت را نکش، دیگران به این کار مشغول می شوند. تو کار مهم تری داری. و او را به ادامه دادن بحث های عرفان عملی توصیه می کند.

این برای همۀ مردم و خصوصاً اهل علم یک درس مهم است که سر سلسلۀ مشایخ جناب سید علی قاضی طباطبایی؟ره؟ در نهایت به یک بافنده می رسد که سواد نداشته و به واجباتش عمل می کرده و از محرّمات الهی پرهیز می نموده و در اثر عمل به واجبات و ترک محرّمات به آن مقامات رسیده است. بعضی سؤال می کنند که چه کنیم تا بعضی مقامات عرفانی را کسب کنیم.

اولین گام همین است و شاید آخرین گام هم همین باشد. کسی که این راه را استمرار دهد، توفیقات بعدی هم نصیبش می شود. البته این مناسک عرفانی در عرفان عملی، با سلسله مشایخی که در صوفیه مطرح است بسیار تفاوت دارد.(1)

امام باقر علیه السلام فرمود:

یک بار نشستن با کسی که به دیانت و هدایت او اعتماد دارم، در جان من مطمئن تر از عمل یک سال است.(1)

بعضی از اهل معرفت در ضرورت پیروی از استاد به این سخن امام علی علیه السلام استناد کرده اند که فرمود:

خدا رحمت کند کسی را که حکمتی را بشنود و آن را به خوبی فرا گیرد و به سوی راه هدایت خوانده شود و به آن نزدیک گردد و به دامن هدایت کننده ای چنگ بزند تا نجات یابد.(2)

ابن میثم در شرح نهج البلاغه می گوید:

منظور امام علیه السلام این است که در پیمودن راه خدا به استاد و مرشدِ عالمی اقتدا کند تا نجات خود را به سبب او حاصل نماید و امام علی علیه السلام لفظ «دامن» را برای اثر استاد و روش های او به استعاره آورده است و جهت شباهت آنها این است که ذهن شاگرد در تنگناها و تاریکی های راه خدای متعال، همراه روش استاد خود است تا به آن سبب نجات یابد؛ همان گونه که رونده در راه تاریک، در آن راه قدم نمی گذارد، مگر با دست زدن به دامن کسی که قبلاً آن راه را رفته باشد، تا از راهنمایی او استفاده ببرد و در تاریکی های آن راه از خطر گمراهی رهایی یابد.(3)

افرادی از اهل تصوف که معتقد به «حلول» یا «اتحاد» شده اند و آنها که «مباحی مذهبی» را پیشۀ خود ساخته، انجام هر عملی را برای خود حلال دانسته اند، کسانی هستند که به تنهایی در این راه قدم نهاده اند و در لغزشگاه های آن سقوط کرده اند

ص: 99

و دین خود را ازدست داده اند. این افراد چون اهل بدعت و پیروی از شهوات اند و استاد راه حقیقت را نشناخته اند، به شبهات مبتلا شده و به هلاکت افتاده اند.

تو چون موری و این راهی است همچون موی بت رویان***مرو زینهار بر تقلید و بر تخمین و بر عمیاء

به صاحب دولتی پیوند اگر تو زندگی خواهی***که از یک چاکر عیسی چنین معروف شد یلدا(1)

البته در شریعت اسلام و سنت پیامبر صلی الله علیه و آله و امامان معصوم علیهم السلام دستوراتی که برای سعادت انسان لازم بوده، بیان شده است و نقش استاد آن است که مانند پزشک، پس از تشخیص مرض، داروی مناسب و مورد نیاز مریض را تجویز می کند و او را در رسیدن به عافیت کمک می نماید؛ زیرا هر دستورالعملی برای هر مریضی شفابخش نیست و هر مرضی - چه جسمی و چه روحی - داروی مناسب با خود را طلب می کند؛ لذا هرگاه کسی در روایات اهل بیت علیهم السلام دقت کند، درمی یابد که آنان برای همۀ مردم یکسان سخن نمی گفتند؛ بلکه با توجه به حال مخاطبان و فرا خور فهم آنان با آنها سخن می گفتند. پیامبر صلی الله علیه و آله فرمود:

ما گروه پیامبران مأموریم که به اندازۀ عقل مردم با آنها سخن بگوییم.(2)

انبیا و ائمه علیهم السلام در زمان حضور خود این گونه قلب های آماده را هدایت می کردند و آنها را به کمال روحی و انسانی خود می رساندند، اما در زمان غیبت امام معصوم علیه السلام این امر مهم بر عهدۀ عالمانی است که مؤیّد به تأییدات الهی باشند و با اشراف معنوی و تیزبینی برخاسته از نور علم و ایمان بتوانند درد مخاطب را بشناسند و داروی آن را از داروخانۀ شریعت الهی تجویز کنند؛ به

ص: 100

این جهت، در روایات، عالمان دینی در زمان غیبت «سرپرستان ایتام آل محمد» خوانده شده اند.(1) البته بسی واضح است که هر دانشمندی صلاحیت انجام این کار را ندارد، بلکه اینان کسانی هستند که با معارف دینی آشنا بوده، به آنها عمل کرده و به کمال انسانی رسیده اند و خداوند چشمه های حکمت را از دل های پاک آنان بر زبان هایشان جاری می کند و به وسیلۀ آنها سرگشتگان عالم طبیعت را به عالم معنویت راهنمایی می نماید.

اینها سخنان اهل عرفان را به زبان، جاری می کنند؛ در حالی که نه صاحب علم الیقین هستند و نه دارای آرامش نفس، و نه به مرتبه ای از ذوق عرفانی و حقایق ایمانی رسیده اند و به احوال مبدأ و معاد، عالم اند. از علم نفس و معرفت آن خبر ندارند و از تاریکی وهم و خیال خارج نشده اند و به فضای وسیع و عالم نورانی عقل راه نیافته اند. از آنچه بر قلوب سالکان وارد می شود اطلاعی ندارند. خود را به اهل عرفان و حکمت شبیه می سازند؛ درحالی که از کمالات آنها بی بهره اند .

پس هرکس خود را مرشد مردم بداند و خود را شبیه اهل حال و کمال کند، درحالی که در شهوات و لذات مادی، مانند سایر مردم عمل کند و آنها را در غفلت و جهلشان محکم نماید، او منافق و دشمن خدا و رسول او و ائمۀ معصومین علیهم السلام است. اکثر کسانی که در خانقاه ها می نشینند و برای خود شهرت و مقامی در میان مردم کسب می کنند و همچنین آنان که علوم الهی را وسیلۀ کسب دنیا قرار می دهند، از همین گروه اند.(1)

نقد صوفی نه همه صافی و بی غش باشد ***ای بسا خرقه که مستوجب آتش باشد

خوش بود گر محک تجربه آید به میان***تا سیه روی شود هر که در او غش باشد

حافظ، دیوان، غزلیات، ص302

باید توجه داشت که اولیای خدا که اهل عرفان حقیقی هستند، گنج هایی پنهان اند که دنیاپرستان و شهوت پرستان راهی به شناخت آنان ندارند و در رسیدن به مقام آنها طمع نمی کنند. مرتبۀ آنها بلندتر از این است که فهم مردم عادی به آن برسد؛ پس ایشان در حجاب عزّتِ حق تعالی پنهان اند و در زیر قبای کبریایی او از فهم اشرار و اهل فساد دور؛ و درحالی که غرق در عبادت خدا و قرب او هستند، تمام موجودات به خدمت آنها کمر بسته اند؛ زیرا اینان

ص: 117

هدف اصلی خلقت و میوۀ باغ آفرینش اند و سایر موجودات زمینۀ رسیدن آنها را به این کمال را فراهم می کنند و ایشان را در تحصیل معرفت و شهود حق یاری می نمایند.

می کردند: «لا الهَ إلّا اللهُ وَحدَهُ لا شَریکَ لَهُ، لَهُ المُلکُ وَلَهُ الحَمدُ وَهُوَ عَلی کُلِّ شَیءٍ قَدیرٍ» و «أَعُوذُ بِاللهِ السَّمیعِ العَلیمِ مِن هَمَزاتِ الشَّیاطینَ وَأَعُوذَ بِکَ رَبّی مِن أَن یَحضُرونِ إِنَّ اللهَ هُوَ السَّمیعُ العَلیمُ».(1)

یکی از شاگردان آقای قاضی می گوید:

وقتی که بنده خدمت ایشان مشرف شدم فرمودند: هر حقی که هر کس بر گردن تو دارد باید ادا کنی. خدمت ایشان عرض کردم: مدتی قبل در بین شاگردهایم که نزد بنده درس طلبگی می خواندند، یکی خوب درس نمی خواند. بنده ایشان را تنبیه کردم. در تربیت او اذن ولی او را هم داشتم. در ضمن اینجا هم نیست که از او طلب رضایت کنم. فرمودند: هیچ راهی نداری، باید پیدایش کنی. گفتم: آدرس ندارم. گفتند: باید پیدا کنی. آقای قاضی فرمودند: هر حقی که بر گردنت باشد، تا ادا نکنی، باب روحانیت، باب قرب، باب معرفت باز شدنی نیست. یعنی اینها همه مال حضرت احدیت است و حضرت احدیت رضایت خود را در راضی شدن مردم قرار داده است.(2)

حضرت آیت الله قاضی قدس سره به یکی از شاگردان خود چنین می نویسد:

قبل از هر چیز بر ما واجب و لازم است که با شرایط لازم و نمازهای مخصوص، توبه نماییم، سپس از گناهان کبیره و صغیره به قدر توان دوری نماییم، سپس شب جمعه - با روز شنبه - نماز توبه بخوانید ... سپس به مراقبه صغری (یعنی محاسبه نفس به جهت صدور گناه و خطا) و مراقبه کبری (یعنی دوام ذکر و توجه به خداوند و دوری از غفلت و محاسبه و معاقبه نفس به آنچه شایسته و لازم است) ... سپس به دل هایتان توجه نمایید و مرض هایی را که در اثر گناه در آن ایجاد شده به وسیلۀ استغفار مداوا کنید.(3)

ص: 119

عیب های بزرگتان را کوچک و کم نمایید، از هتک حرمت ها دوری کنید. کجاست امید نجات برای قلبی که در آن شک و شبهه وارد شده و گرفتار شده است، چه برسد به اینکه راه پارسایان در پیش گیرد و با نیکوکاران از آب روان و گوارا بنوشد ... شما را سفارش می کنم به اینکه نمازهایتان را در بهترین و با فضیلت ترین اوقات آنها به جا بیاورید و آن نمازها با نوافل، پنجاه و یک رکعت است؛ پس اگر نتوانستید، چهل و چهار رکعت بخوانید و اگر مشغله های دنیوی نگذاشت، حداقل نماز اوابین(1) (اهل توبه) را بخوانید.

اما نماز شب، پس هیچ چاره و گریزی برای مؤمنین از آن نیست و مایۀ تعجب است برای کسی که می خواهد به کمال دست یابد، درحالی که برای نماز شب قیام نمی کند و من نشنیدم که احدی بتواند به آن مقامات دست یابد، مگر به وسیلۀ نماز شب. بر شما باد به قرائت قرآن کریم در شب، با صدای زیبا و غم انگیز، که آن نوشیدنی و شراب مؤمنان است.

بر شما باد به التزام به وردهای معمول که در دسترس هر یک از شماست ... و همین طور رفتن به مساجد؛ همانا مؤمن در مسجد مانند ماهی در آب است و بعد از نمازهای واجب، تسبیح حضرت فاطمۀ زهرا سلام الله علیها ترک نشود. همانا آن از ذکر کبیر به شمار می آید و حداقل در هر مجلسی یک دور ذکر شود.

از آن چیزها که بسیار لازم و با اهمیت است، دعا برای فرج حضرت حجت صلوات الله علیه در قنوت نماز وتر است؛ بلکه در هر روز، در همۀ دعاها.

قرائت زیارت جامعه در هر روز جمعه. مقصودم همان زیارت جامعۀ معروف است. تلاوت قرآن هم کمتر از یک جزء نباشد.

زیاد به زیارت و دیدار برادران نیک سیرت بروید؛ چراکه آنها برادران شما در پیمودن راه، و رفیق مشکلات هستند.

ص: 120

آیت الله قاضی قدس سره در جایی دیگر می فرماید:

تمام این خرابی ها و از آن جمله، وسواس و عدم طمأنینه از غفلت سرچشمه می گیرد. و غفلت کمتر مرتبه اش، غفلت از اوامر الهیه است و مراتب دارد که ان شاء الله به آنها نمی رسید. و سبب تمام غفلت ها، غفلت از مرگ است و خیال ماندن در دنیا؛ پس اگر می خواهید از جمیع ترس و هراس و وسواس ایمن باشید، دائماً در فکر مرگ و آماده شدن برای لقاء الله تعالی باشید و این است جوهر گران بها و کلید سعادت دنیا و آخرت؛ پس فکر و ملاحظه نمایید چه چیزها شما را از او مانع و مشغول می کند. وسوسه را بر خود راه ندهید، عجله نکنید، رفق را شعار خود نمایید. و تمام راه سعادت، توسل به ائمه اطهار علیهم السلام و توجه تام به مبدأ است. «چون که صد آید، نود هم پیش ماست». ما با دراویش و طریق آنها کاری نداریم، طریقه، طریقۀ علما و فقها است، همراه با صدق و صفا؛ بلی، هم صحبت هم لازم است.

در تعزیه داری و زیارت حضرت سیدالشهدا علیه السلام کوتاهی نکنید و روضۀ هفتگی، ولو دو سه نفر باشند، اسباب گشایش امور است و اگر کسی اول تا آخر عمرش را در خدمت آن بزرگوار، از تعزیت و زیارت و نظایر آنها صرف نماید، هرگز حق آن بزرگوار ادا نخواهد شد. و اگر روضۀ هفتگی ممکن نشد، دهۀ اول محرم ترک نشود.

اطاعت والدین و حسن خلق، ملازمت صدق، موافقت ظاهر با باطن و ترک خدعه و حیله و تقدم در سلام و نیکویی کردن با هر نیکوکار و بدکار، مگر در جایی که خدا نهی کرده و امثال اینها را مواظبت نمائید. الله، الله، الله، که دل هیچ کسی را نرنجانید!

تا توانی دلی به دست آور***دل شکستن هنر نمی باشد.(1)

ص: 121

ص: 122

عبادتی که مبنای آن معرفت و ریاضت شرعی باشد، سه هدف را دنبال می کند:

ترک توجه به غیر خدا و زهد حقیقی و پرهیز از افکار متفرقه ای که بر قلب وارد می شود. اینها آدمی را کمک می کند که قلب را از غیر خدا خالی نماید.

امام صادق علیه السلام فرمود:

خداوند نعمتی بالاتر از این به بندۀ خود عطا نفرموده است که در قلب بنده غیر از خدا چیزی نباشد.(1)

به کار گرفتن قوای روح و بدن، در مسیری که آدمی به آن جهت خلق شده است، تا جایی که قلب از دنیا و شهوات آن جدا شود و مجذوب خدا گردد. شنیدن موعظه و نصیحت عالمان الهی، آدمی را در این راه کمک می کند؛ زیرا سخنی که از روح پاک و لطیف صادر شود، دیگران را به سوی خدا حرکت می دهد.

پاک کردن قلب و باطن برای پذیرفتن تجلیات حق، به گونه ای که روح آیینه صفت، به خدا توجه کند و از جلوۀ نورانی آن بهره مند شود. آنچه در این مرحله آدمی را کمک می کند، فکر لطیف و عشق پاک است.

کسی که در عبادات شرعی کوتاهی می کند و به گناه آلوده می شود نمی تواند به عبادت اهل حکمت بپردازد و اگر وارد این مرحله شود، گمراه می شود و گرفتار عقایدی مانند حلول و اتحاد می گردد و دیگران را نیز گمراه خواهدکرد.(2)

پیامبر اسلام صلی الله علیه و آله فرمود:

هرکس بدون علم به عمل بپردازد، آنچه را فاسد می کند، بیشتر از چیزی است که اصلاح می کند.(3)

ص: 124

«مستحبات» اعمالی هستند که در رسیدن به قرب خداوند آدمی را یاری می کنند و مهم ترین آنها نافله نمازهای پنج گانه است.

ترک «مکروهات» به نفس صفایی می دهد که رغبتش به انجام گناه کم می شود و از وسوسه های شیطان در امان می ماند.

«اعمال مباح» در کمال یا سقوط معنوی انسان تأثیری ندارد؛ البته سالک باید از فرو رفتن در لذت های مباح دوری کند تا نفس او به لذات مادی اکتفا نکند و شوق پرواز به سوی ملکوت در او قدرت یابد.

چگونه طوف کنم در فضای عالم قدس***چو در سراچۀ ترکیب تخته بند تنم

حافظ، دیوان، غزلیات، ص433

و با تمسک به احادیثی مانند این و زیر پا نهادن معارف قطعی دین خدا، عبادات واجب را ترک کرده اند و با جمع شدن در حلقه های ذکر، به جای پرداختن به ذکر حقیقی، با خواندن اشعار عاشقانه و ترسیم جمال معشوق، مرض های قلبی مریدان و شهوات پنهان آنها را تحریک می کنند و گمان می کنند که این گونه اعمال، عبادت خداست.

آیا این سخن خداوند را نشنیده اند که فرمود: «گمراهان از شاعران پیروی می کنند»،(1)

همچنین این کلام را که: «ما به او شعر تعلیم ننموده ایم و برای او شایسته نیست»؟(2)

عقلشان با آنان سخن می گوید، از نور بیداری چشم و گوش و دل خویش چراغی برگرفته اند، ایام الله را تذکر می دهند و دیگران را از مقام و موقعیت پروردگار می ترسانند. آنان به منزلۀ راهنمایان در بیابان های بی کران هستند. هر که راه پسندیده اعتدال را پیش گیرد به رستگاری مژده اش دهند و هر که به طرف راست یا چپ منحرف شود روشش را نکوهش کنند و از هلاکت بیمش دهند. پس اینان در تاریکی، چراغ فروزان و در شبهه ها راهنمایند.(1)

پرداختن به شهوات و فرو رفتن در محبت دنیا قلب را از خداوند غافل می کند و این غفلت، حیات معنوی قلب را نابود می کند. فرد غافل بی توجه به خداوند، هدف خلقت خود را فراموش نموده و فقط مانند حیوانات به بهره بردن از لذت های مادی می پردازد؛ به این جهت خداوند متعال می فرماید:

و مانند کسانی نباشید که خدا را فراموش کردند و خداوند خویشتنِ آنها را از یادشان برد.(2)

همچنین می فرماید:

دل هایی دارند که با آن [حقیقتی را] درک نمی کنند و چشمانی دارند که با آن نمی بینند و گوش هایی دارند که با آن نمی شنوند. آنان مانند چهارپایان، بلکه گمراه ترند. آنها همان غافلان اند.(3)

اما هرکس با یاد خدا دل را از غفلت صیقلی دهد، خداوند درهای فهم و حکمت را بر روی او می گشاید و در نهان قلب او با او سخن می گوید. از بسیاری افراد مطمئن شنیده شده که در نتیجۀ مداومت بر ذکر خدای متعال، صدای کسی

ص: 128

را که با آنان سخن می گوید، می شنوند، اما کسی را نمی بینند و بسا که بر آنها قرآن خوانده می شود و کلماتی به گوششان می خورد که پاره ای را فهمیده و پاره ای را نمی فهمند.

این چنین خداوند اهل ذکر را تا رسیدن به سعادت ابدی و بهشت جاودان هدایت می کند؛ درحالی که اهل غفلت بی بهره از این حقایق، مانند چهارپایان به لذت های مادی دنیا دل خوش کرده اند و عمر عزیز خود را به بیهودگی صرف می کنند و در پایان عمر بهره ای غیر از حسرت ابدی و شقاوت همیشگی برای آنها نخواهد بود.

خداوند می فرماید:

همانا کسانی که پرهیزگارند چون وسوسه ای از جانب شیطان بر ایشان رسد [خدا را] به یاد آورند و ناگاه بینا شوند.(1)

امام سجاد علیه السلام به خدای متعال عرض می کند:

الهی چه کسی شیرینی محبت تو را چشید و غیر تو را طلب کرد؟!(1)

همان طور که مادران با تلقین و تکرار سخن، گفتن را به کودکان خود می آموزند، پویندۀ راه حق نیز باید با مداومت بر ذکر لفظی و قلبی تلاش کند که ذکر به قلب برسد و همۀ آن را فرا گیرد و این حال در نزد اهل معرفت «سلطان ذکر» نامیده می شود. مراد از سلطان ذکر آن است که چندان ذکر را بر دل بگوید که ذکر غالب آید و ذاکر را برباید و او غرق در ذکر شده، از خود بی خود گردد.(1)

پیامبر خدا صلی الله علیه و آله در هنگام سجده عرض می نمود:

خدایا، سراپای وجود و خیالم برای تو سجده نموده و قلبم به تو ایمان آورده است.(2)

در این حال چون آدمی واقعاً ذاکر است و ذکر، واسطۀ بین او و خداست، قلب با خدای خود آشنا می شود و با فاصله گرفتن از کثرت، با حقیقت توحید آشنا می شود و ظهور هستی حق تعالی را در همۀ اشیاء درمی یابد.

در دعای عرفۀ امام حسین علیه السلام آمده:

خدایا، تو در هر چیز خود را به من معرفی نمودی، پس تو را در هر چیز، ظاهر دیدم.(3)

ج. ذاکر باید دائماً با وضو باشد؛ زیرا وضو اسلحۀ مومن است و نورانیت آن، شیاطین را از قلب دور می کند. پیامبر صلی الله علیه و آله به اَنَس بن مالک فرمود:

ای انس بسیار با وضو باش تا عمرت طولانی شود. و اگر توانی شب و روز بر طهارت باشی، چنین کن که اگر بر این حالت بمیری، شهید خواهی مرد.(4)

ص: 133

د. ذاکر نیازمند توبۀ حقیقی است؛ زیرا ذکر همراه با معصیت تأثیر چندانی در قلب نمی گذارد. عارف بزرگوار، ملا حسینقلی همدانی قدس سره می فرماید:

آنچه این ضعیف از عقل و نقل استفاده نمودم این است که مهم ترین کارها برای طالب قرب، جد و سعی تمام در ترک معصیت است و تا این خدمت را انجام ندهی، ذکرت و فکرت به حال قلب فایده نخواهد داشت.(1)

ه- . ذاکر سعی کند در هنگام ذکر با ادب و تواضع رو به قبله بنشیند و متوجه باشد که با چه کسی سخن می گوید و شرایط ادب را نسبت به او به جا آورد.

سالک علاوه بر عمل به احکام ظاهری نماز، با اسرار آن نیز آشنا باشد تا هنگام به جا آوردن این فریضۀ حق، با توجه به آنها راهی به سوی خدای خود باز کند.

چون نماز شامل مقدمات و اجزا و تعقیبات است، دانستن صفت هر یک و انجام آنها با خشوع و آرامش و اخلاص، امری لازم است. در اینجا به بعضی از آنها اشاره می کنیم.

خلوت دل نیست جای صحبت اضداد ***دیو چو بیرون رود فرشته در آید

حافظ، دیوان، غزلیات، ص153

2. قبله: یکی از واجبات نماز مراعات جهت قبله است. نمازگزار باید به این حقیقت معرفت داشته باشد که همۀ مکان ها نسبت به حق تعالی و احاطۀ او یکسان است و در این معنا جهات مختلف تفاوتی با هم ندارند،(1)

ولی خدا به اقتضای لطف خود بدن های ما را با توجه به سوی خود شرافت داده است؛ همچنان که این شرافت را برای دل های ما قرارداده است؛ به این جهت خانۀ خود را در این جهان به ما معرفی نمود تا در ظاهر و باطن و با بدن و قلب به او توجه کنیم. تمام دستورهایی که در ظاهر شریعت برای نماز بیان شده، برای رسیدن به توجه قلبی است. شاید مهم ترین مسئله ای که در حکمت رو به کعبه نمودن وجود دارد این است که هرگاه اعضای بدن به یک جهت خاص متوجه شد، قلب هم آرامش بیشتری پیدا می کند و بیشتر متوجه حق تعالی می شود.

امام صادق علیه السلام فرمود:

هرگاه رو به قبله ایستادی، از دنیا و آنچه که در دنیا است و از خلق و آنچه که مردمان بدان مشغول هستند، مأیوس شو و دست بشوی و قلبت را از هر

چه که تو را از یاد خدا مشغول می دارد خالی کن و در نهان وجودت عظمت خدا را مشاهده کن و ایستادنت را در پیشگاه پروردگار به یاد بیاور؛ آنجا که خداوند دربارۀ آن می فرماید: «آنجاست که هرکس هر آنچه را که از پیش فرستاده است بیازماید و همه به سوی خدا که به حقیقت، مولای ایشان است بازگردانده شوند(2)».(3)

ص: 136

3. مکان نمازگزار: مکان نمازگزار باید حلال باشد. نماز خواندن در مکان غصبی باطل است و بهترین مکان ها برای نماز مسجد الحرام است. پیامبر صلی الله علیه و آله فرمود:

هر رکعت نماز در مسجد من، ثواب هزار رکعت نماز در سایر مساجد را دارد و نماز در مسجد الحرام، هر رکعتش ثواب هزار رکعت نمازی را دارد که در مسجد من خوانده شود.(1)

امام باقر علیه السلام به ابوحمزۀ ثمالی فرمود:

برترین مساجد چهار مسجد هستند؛ مسجد الحرام، مسجد رسول خدا صلی الله علیه و آله ، مسجد بیت المقدس و مسجد کوفه. ای ابو حمزه، خواندن نماز در مسجد کوفه معادل یک حج است و نماز مستحب در آن، معادل یک عمره.(2)

بعد از اینها، نماز خواندن در سایر مساجد دارای فضیلت است و شایسته نیست که انسان بدون عذر، نماز در مسجد را ترک کند. از امام صادق علیه السلام روایت شده که فرمود:

بعضی از مردم در زمان رسول خدا صلی الله علیه و آله در رفتن به مسجد سستی می کردند؛ پیامبر صلی الله علیه و آله فرمود: نزدیک است امر کنیم تا بر در خانۀ کسانی که نماز خواندن در مسجد را ترک می کنند هیزم بگذارند و بر آن آتش بیفروزند تا خانه هایشان برایشان بسوزد.(3)

هنگامی که آهنگ مسجد می نمایی و قصد حضور در خانۀ خدا را می کنی، به اندازۀ توانت در شناخت آدابِ حضور بکوش؛ زیرا هرچه معرفتت بیشتر باشد، عملت با ارز ش تر است و مراعات ادب سبب تقرب بنده به خداوند متعال می شود و قبولی عمل را به دنبال خواهد داشت.

ص: 137

بی معرفت مباش که در من یزید عشق***اهل ن-ظر معامله ب--ا آشنا کنن-د

حافظ، دیوان، غزلیات، ص128

امام صادق علیه السلام در بیان حالات امام سجاد علیه السلام فرمود: پدرم می فرمود:

پدرم می فرمود که علی بن الحسین علیه السلام هر گاه برای نماز به پا می خاست، آن چنان بود که گویا شاخۀ درختی است که جز آنچه که باد حرکت دهد حرکتی از خود ندارد.(1)

روایت شده که روزی در حال نماز، حالت غشوه به آن حضرت دست داد. چون به هوش آمد، از این حالت سؤال شد. آن حضرت فرمود: پیوسته آیه ای از قرآن را این آیه (ایاک نعبد و ایاک نستعین) را بر قلبم می گذرانیدم تا آنگاه که آن آیه را از گوینده اش شنیدم. در این هنگام بود که جسم توانایی مشاهدۀ قدرت او را نداشت.(2)

اهل معرفت برای کامل شدن حضور قلب و معنویت نماز، شش چیز را لازم دانسته اند: حضور قلب، تفهیم، تعظیم و هیبت، رجا و حیا.

در اینجا به معنای این امور و راه رسیدن به هر یک اشاره می کنیم:

حضور قلب: یعنی توجه قلب، هنگام به جای آوردن نماز؛ به این معنا که هنگام نماز به چیزی به غیر از نماز و انجام افعال و اذکار آن توجه نداشته باشد و افکار پراکنده را از قلب و ذهن خود دور کند و بهترین و کامل ترین نوع حضور قلب این است که قلب او هنگام انجام هر یک از افعال و اذکار نماز، متوجه همان فعل و ذکر باشد و در این حال مراعات حضور پروردگارش را بنماید و متوجه باشد که این اعمال را در حضور او انجام میدهد و او به همۀ حالاتش آگاه است و او را می بیند. پیامبر صلی الله علیه و آله به ابوذر فرمود:

خدا را چنان عبادت کن که گویا او را می بینی؛ پس اگر تو او را نمی بینی، همانا او تو را می بیند.(1)

تفهیم: یعنی فهمیدن معنای افعال و اذکار نماز به این گونه که نمازگزار معنا و مقصود هر یک از افعال و اذکار نماز را بداند و هر یک از آنها را با توجه به معنای آن انجام دهد. در ابتدا لازم است آن معنا را اجمالاً در نظر بگیرد و در حالی که فکرش متوجه حقیقت آن عمل یا ذکر است، آن را انجام دهد. این مسئلۀ مهمی است؛ زیرا به این وسیله است که نورانیت نماز در قلب انسان تأثیر می گذارد و آدمی، اهل تفکر در اسرار بزرگ الهی میشود و قلب او دگرگون شده، از پستی عالم طبیعت ترقی می کند و به ملکوت اعلی میرسد. در این حالت قلب آمادۀ دریافت حقایق الهی و اسرار هستی میشود و چنین نمازی آدمی را از انجام فحشا و منکرات باز میدارد و او را به کمال انسانی میرساند. پیامبر صلی الله علیه و آله فرمود:

ص: 140

هرکس نمازش او را از فحشا و منکر نهی نکند، غیر از دوری از خدا چیزی برای او زیاد نمیکند.(1)

سبب فهم معنای افعال و اذکار نماز، علاوه برحضور قلب، ادامۀ فکر و وادار نمودن ذهن به درک معانی آنهاست؛ پس هرکس زیاد به یاد خدا باشد و ذهن و فکر خود را با آن صفا بخشد، خداوند دریچۀ فهم قلب او را باز می کند و حقایقی را درک می نماید که لذت و صفای آن وصف ناپذیراست؛ ازاین رو پیامبر صلی الله علیه و آله فرمود: «روشنی چشم من نماز است».(2)

تعظیم: یعنی تواضع در مقابل خداوند متعال و شناخت عظمت او. هرگاه نمازگزار به همان درجه از فهم که بیان شد، برسد قطعاً عظمت خدای متعال را درک نموده، در مقابل او تعظیم می کند؛ زیرا تعظیم حالتی است که منشأ آن، علم به عظمت ذات حق تعالی و حضور او در همه جا و قدرت او بر انجام همۀ کارهاست.(3)

هرگاه بند ه ای در نمازش به عظمت آن کس که با او سخن می گوید، پی ببرد و حضور او را دریابد و بداند که او می تواند عمل او را با فضل و کرمش قبول کند و به این وسیله بندۀ خود را تا اعلی علّیّین بالا ببرد یا با عدل خود با او رفتار کند و نماز او را به جهت نداشتن شرایط کمال نپذیرد و او را از بارگاه لطف خود محجوب نماید و به عذاب خود گرفتار کند، خود را در مقامی بس خطیر خواهد دید و از ترس سقوط، بر خود بیمناک خواهد شد. منشأ این ترس، تعظیم ذات اقدس حق است و مراعات هیبت الهی را به دنبال خواهد داشت.

سبب تعظیم، شناخت عظمت ذات اقدس الهی و جلال و بزرگواری او و توجه به

ص: 141

بی ارزشی دنیا و پستی نفس است. در این حال، بنده باید بداند که او در تسخیر خداوند متعال و تحت تدبیر اوست و هیچ گاه از او بی نیاز نیست و نفع و ضرر و مرگ و زندگی و برانگیخته شدن او در قیامت، همگی به دست خداست. اگر این امور را درک کرد، قلب او در مقابل حق تعالی خاضع و خاشع می شود.

اما منشأ پیدایش هیبت در قلب، علم به عظمت خداوند و توجه به گناهانی است که آدمی مرتکب آنها شده و همچنین تأمّل در عذاب ها و بلاهایی است که اهل معصیت و مشرکان به آن مبتلا شده اند، و نیز توجه به اینکه او دشمن ستمکاران است و فرار از حکومت او برای کسی ممکن نیست.

منشأ رجا یا امیدواری نیز معرفت به لطف خداوند و فضل و عنایت او در معامله با بندگان است و اینکه گناهان ما هیچ ضرری به او نمی زند و او در هر حال، بنده را از مأیوس شدن نهی کرده و او را امر نموده که به رحمت او امیدوار باشد.

هیبت: یعنی بیم از بزرگی و عظمت خداوند متعال. در شرایطی که نمازگزار عمل خود را شایستۀ قبول الهی نمی بیند و درک می کند که عمل او هر چند با شرایط کمال انجام پذیرد، به هیچ وجه شایستگی ذات اقدس خداوند را ندارد، بر خود بیمناک می شود و قلب او با شکستگی و فقر، از خداوند تقاضای پذیرفتن این عمل را می کند.

امام سجاد علیه السلام در مناجات با خدا عرض نمود:

خدایا، آیا با زبانِ ناتوانم تو را شکر گویم یا با نهایت تلاشم تو را از خود راضی کنم؟ پروردگارا، زبان من در مقام شکرگزاری تو چه ارزشی دارد؟ و عمل من در مقابل نعمت ها و نیکی های تو چه بهایی دارد؟ ... مولایم، من به سوی تو راغب هستم و از تو بیمناکم و به بخشش تو امیدوارم.(1)

ص: 142

رجا و حیا: یعنی امیدواری به بخشش خداوند و حیا از او. هرگاه نمازگزار رفتار خداوند متعال با بندگانش را به یاد آورد که در مقابل نافرمانی بندگان به آنها وعدۀ آمرزش داده است و بسیاری از گناهان آنان را نادیده می گیرد و با رحمت خود با آنها برخورد می کند، قلبش امیدوار به رحمت حق می شود و در این حال از اینکه نعمت های او را با گناه و ناسپاسی پاسخ داده، اظهار شرمساری و حیا می کند.

سیاه نامه تر از خود کسی نمی بینم***چگونه چون قلمم دود دل به سر نرود

حافظ، دیوان، غزلیات، ص188

منشأ حیا و شرمساری آن است که بنده بداند به هیچ وجه نمی تواند حق عبادت خدا را به جا آورد و از به جای آوردن حق او عاجز است و اگر به عیب های نفس خود توجه نماید و کمی اخلاص و علم خود را به یاد آورد و تمایلش به دنیا و لذت های گذرای آن را متذکر شود و گناهان خود را فراموش نکند، حالت شرمساری او بیشتر می شود و خود را فقیر رحمت حق می یابد و در این حال، درهای رحمت الهی بر او باز خواهد شد.

زاهد غرور داشت سلامت نبرد راه***رند از ره نیاز به دار السلام رف--ت

حافظ، دیوان، غزلیات، ص85

همت: یعنی همت بنده حرکت به سوی خدا باشد و در بندگی او کوتاهی نکند و غیر او را طلب ننماید و این مهم ترین سبب حضور قلب در نماز است؛ زیرا قلب تابع همت است و اگر انسان برای چیزی اهمیت قائل شود، قلب نیز به آن مشغول می شود. زمانی همتِ قلب صرف نماز می شود که ایمان به خداوند و وعده های او داشته باشد و بداند سرای آخرت، ارزشمند و جاودانی است و دنیا فانی و گذرا و بی ارزش است؛ هم چنین بداند که بدون حضور قلب، مقامات عالی معنوی در دنیا و آخرت برای کسی حاصل نمی شود.

ص: 143

آن نمازی که معراج مؤمن است و او را به خداوند نزدیک می کند، نمازی است که آدمی بداند در آن چه می گوید و با چه کسی سخن می گوید. پس اگر طالب حضور قلب هستی، در تقویت ایمان خود کوشش کن و در امر مرگ و آخرت و فنای دنیا بیشتر تأمل نما تا ریشۀ محبت دنیا از قلب خارج شود و نفس وسوسه گر، تو را از یاد پروردگار غافل نکند.

از ره مرو به عشوۀ دنیا که این عجوز***مکاره می نشیند و محتاله می رود

حافظ، دیوان، غزلیات، ص238

به هر اندازه یقین انسان به خداوند و وعده های او بیشتر شود، خضوع قلب در مقابل حق تعالی بیشتر می شود؛ تا جایی که در هنگام نماز غیر خدا را فراموش می کند و تمام قلب او متوجه خداوند متعال می شود. یکی از همسران پیامبر صلی الله علیه و آله گفته است:

آن حضرت با ما سخن می گفت و ما با او سخن می گفتیم؛ پس چون وقت نماز می شد، گویا او ما را نمی شناخت و ما هم او را نمی شناختیم.(1)

با توجه به آنچه بیان شد، لازم است آدمی سعی نماید تا در هنگام نماز، خطورات قلبی را رفع نماید. هر چند که رفع آنها مشکل تر از آن است که بیان شد و درمان این بیماری دشوار است، اما این خطورات ملازم با محبت و وابستگی های دنیایی است و بعضی از این امور برای ادامۀ زندگی انسان ضروری است و ترک نمودنش جایز نیست و برای حفظ نفس و نوع انسان از اعراض و امراضی که ملازم با عالم طبیعت است نیز ضروری است. همین وابستگی هاست که شدت می یابد و انسان را به انحراف می کشاند و به همین خاطر است که هیچ کس نمی تواند از آن خلاص شود. برای رفع این امور، مجاهده ای بس بزرگ لازم است و باید به خدا

ص: 144

پناه برد و تمنای خود را برای رفع این مشکل بر او عرضه داشت تا اینکه او با اسباب غیبیه و تابش سلطان معرفت بر قلب، این مشکل را حل کند و خواطر و اشتغالات دنیایی را از دل آدمی رفع نماید؛ به گونه ای که قلب تنها متوجه خدا باشد و هرچه غیر او را فراموش نماید و حتی خودش را هم از یاد ببرد.(1)

روی بنما و وجود خودم از یاد ببر***خرمن سوختگان را همه گو باد ببر

حافظ، دیوان، غزلیات، ص330

آرامش و وقار و بیم و امید، عظمت خداوند متعال را به یاد بیاورد و بداند که بنده شایستۀ چنین احترامی نیست و خداوند با لطف خود او را به این میهمانی دعوت نموده است.

در حالات امام سجاد علیه السلام آمده است که هرگاه وضو می گرفت، رنگ چهراش زرد می شد. به ایشان گفته می شد: چه چیزی بر شما عارض شده است؟ پاسخ می فرمود: آیا می دانید که برای ایستادن در مقابل او آماده می شوم؟(1)

نیت: بعد از اینکه آدمی در مقابل خداوند متعال ایستاد و با یاد عظمت و کبریایی او، قلب خود را از دیگران خالی نمود و متوجه او شد، باید نیت کند که برای به جای آوردن امر او نماز می گزارد و قصد او امید ثواب الهی و ترس از عقاب او و طلب نزدیکی به خدا می باشد؛ پس در این هنگام گناهانش را به یاد بیاورد و در قلب خود مناجات با پروردگار را بزرگ بداند و توجه کند که با چه کسی سخن می گوید و چگونه سخن می گوید. در این هنگام شایسته است که پیشانی اش از خجالت به عرق بنشیند و اعضای بدنش از هیبت خداوند متعال به لرزه درآید و رنگ صورتش از ترس زرد شود.(2)

امام صادق علیه السلام فرمود:

عمل خالص آن است که از غیر خداوند عز و جل انتظار ستایش نداشته باشی؛ و نیت برتر از عمل است.(3)

بدان که خواستگاه نیت، قلب است؛ پس نیت هر کسی به مقدار معرفت باطنی و صفای قلبی اوست و صاحب نیتِ خالص کسی است که نفس و

ص: 146

خواستۀ او مقهور عظمت خداوند باشد؛ به این جهت، خداوند متعال فرمود: «هرکس بر اساس نیت خود عمل می کند».(1)

تکبیر: معنای تکبیر این است که خدای سبحان بزرگ تر از آن است که به وصف درآید یا با حواس درک شود یا با مردم مقایسه گردد.

از امام صادق علیه السلام روایت شده:

هرگاه تکبیر گفتی، آنچه را بین آسمان های بلند و زمین است در مقابل بزرگی خدا کوچک بدان؛ پس خدای متعال هرگاه به قلب بنده ای که تکبیر می گوید توجه کند و در قلب او مانعی از حقیقت تکبیر بیاید به او می گوید: «ای دروغ گو، آیا با من نیرنگ می کنی؟ قسم به عزت و جلالم، تو را از شیرینی ذکرم محروم می کنم و از نزدیک شدن به خود بازمی دارم».(2)

قرائت: هنگام گفتن «بسم الله الرحمن الرحیم» نیت کن مبارک شدن قرائت را با نام خدا و بدان که معنای آن این است که همۀ امور به دست خداست و مقصود از اسم در اینجا، مسمّای «ذات اقدس الهی» است و چون همۀ امور به دست اوست، پس بگو: «الحمدلله»؛ یعنی تشکر و سپاس مخصوص اوست؛ زیرا تمامی نعمت ها از اوست. پس اگر کسی نعمتی را از غیر خدا ببیند یا از کسی مستقلاً تشکر کند، بدون اینکه او را مسخّر قدرت خداوند بداند، به همان اندازه که به غیر خدا توجه نموده، حمدش ناقص است.

هنگام گفتن «الرحمن الرحیم»، در قلب خود به یاد لطف های گوناگون خدا باش تا رحمتش برای تو معلوم شود و به او امیدوار باش و سپس در هنگام گفتن «مالک یوم الدین»، در قلب خود او را با عظمت و ترس یادکن؛ اما تعظیم

ص: 147

او، به جهت اینکه هیچ مُلکی نیست مگر برای او، و اما ترس، به جهت هراس روز قیامت و حسابرسی اعمالت که خدا مالک آن روز است.

هنگام گفتن «ایاک نعبد» تجدید اخلاص کن و ناتوانی و نیاز خود را به یاد آور و در هنگام گفتن «ایاک نستعین» از هر توان و قدرتی که مستقل از او بدانی، بیزاری بجوی؛ زیرا تو نمی توانی خدا را اطاعت کنی، مگر به کمک او؛ از این رو از برای او بر تو منت است. اوست که تو را به اطاعتش موفق نموده و به عبادت خود واداشته است و از اهل مناجاتش قرارت داده و اگر از این توفیق محرومت می کرد، از کسانی بودی که همراه با شیطان از درگاهش رانده می شدی.

هنگامی که به خدا پناه بردی و «بسم الله» گفتی و ثنای الهی به جای آوردی و به درگاه او اظهار نیاز نمودی و فقط از او کمک خواستی، خواستۀ خود را مشخص کن و نخواه، مگر مهم ترین آن را و بگو: «اهدنا الصراط المستقیم»؛ یعنی ما را به راه مستقیمی که ما را به نزدیکی تو و خشنودی تو می رساند راهنمایی کن. سپس این خواسته را با تفصیل و تأکید بیان کن و کسانی را که نعمت هدایت به آنها رسیده، مانند انبیا و صدیقین و شهدا و صالحین، شاهد خود قرار بده، نه کسانی مانند کفار و کینه توزان و یهودیان و مسیحیان و صابئین که مورد غضب خدا قرار گرفته اند.(1)

بدان که فهم معنای نماز و بهره بردن از نورانیت آن، به اندازۀ درجات فهم انسان و زیادی علم و صفای قلب اوست و نماز، کلید گنج دل های اهل معرفت است. خداوند با همین کلمات بر بندگان خود تجلی میکند و با همین کلمات است که آنها از نور جمال و جلال حق بهره میبرند. امام موسی بن جعفر علیه السلام فرمود:

ص: 148

درجات بهشت به اندازۀ آیات قرآن است و به آدمی گفته میشود: قرآن بخوان و بالا برو. سپس میخواند و بالا میرود.(1)

رکوع: شایسته است که نمازگزار هنگام رکوع و سجده، بزرگی و عظمت خداوند متعال را به یاد بیاورد و درحالی که از عذاب او به عفوش پناه می برد، دست خود را بالا برده، از سنت پیامبر صلی الله علیه و آله تبعیت کند و سپس با انجام رکوع، برای خداوند متعال مراتب تواضع را به جای آورد و سعی کند قلب خود را نرم نماید و خشوع مجدد به جای آورد و در حالی که پستی مقام خود را به یاد میآورد و عزت و بلند مرتبه بودن او را احساس میکند، با زبان قلب، خود را یاری نماید و به عظمت خدای خود که از هر عظیمی، عظیم تر است، شهادت بدهد(2)

و بگوید: «سبحان ربی العظیم و بحمده».

پس در رکوع بگو: «خدایا، برای تو رکوع کردم و برای تو خشوع نمودم و در برابر تو تسلیم شدم و به تو ایمان آوردم و بر تو توکل نمودم و مغز و عصبم و استخوانم و آنچه از من بر روی زمین است، برای خدای جهانیان خشوع نمود». و بهتر آن است که سه مرتبه یا پنج مرتبه «سبحان ربی العظیم و بحمده» بگویی و هفت مرتبه گفتن بهتر است.

میر من خوش می روی کاندر سر و پا میرمت***خوش خرامان شو که پیش قد رعنا میرمت

خوش خرامان میروی چشم بد از روی تو دور***دارم اندر سر خیال آنکه در پا میرمت

حافظ، دیوان، غزلیات، ص 134 (نشر جمهور)

ص: 149

پس از این، در حالی که امیدواری که رحمت خدا شامل حالت بشود، سر از رکوع بردار و امیدواری خود به عنایت خداوند متعال را تجدید کن و بگو: «سمع الله لمن حمده»؛ یعنی خداوند اجابت کند کسی را که شکر او را به جای آورده است.

سجده: پس از سر برداشتن از رکوع، تکبیر میگویی و او را از اینکه برایش شریکی باشد بزرگ تر میدانی. پس گویا آنگاه که قرب و نزدیکی به خدا برایت حاصل شد، انوار جمال احدیت بر تو تجلی میکند و در قبال این تجلی، وجود همۀ خلق فانی میگردد، پس خدایت را بزرگ تر و برتر از این میدانی که در کمالی از کمالات برایش شریکی باشد و در مقابل عظمت او به خاک می افتی و از جمیع آنچه که غیر از اوست روی میگردانی و او را از جمیع نقایصی که در تضاد با کمالات او به وهم میآید، مبرا میدانی؛ حتی در وجود حقیقی، شریکی برای او نخواهی دید.(1) و در این حال مانند کسی باش که متواضع در برابر خدا و ذلیل در پیشگاه اوست و میداند که خداوند او را از خاکی که مردمان بر آن پای مینهند، آفریده و از نطفه ای که همه آن را نجس میشمارند، خلق کرده است.

حقیقت سجده سبب نزدیک شدن قلب به خدا و دوری از غیر اوست. مگر نمی بینی که چون آدمی به سجده میرود، به همه چیز پشت میکند و آنچه دیده میشود از نظر او پنهان میگردد؟ پس در باطن نیز سجده کننده باید به غیر خدای متعال پشت کند و غیر او را فراموش نماید و چون سجده، صورت فنای بنده است، پیشانی خود را که عزیزترین اعضای بدن اوست بر پست ترین اشیاء که خاک است مینهد و در آن حال خدا را به نام اعلی و برترش میخواند و میگوید: «سبحان ربی الاعلی و بحمده».

ص: 150

از این رو پیامبر صلی الله علیه و آله فرمود:

خداوند زمین را برای من مسجد و پاک قرار داده است؛ پس هرجا باشم از خاک آن تیمم میکنم و بر آن نماز میگزارم.(1)

و امام رضا علیه السلام فرمود:

نزدیک ترین حال بنده به خدا زمانی است که او در سجده است.(2)

از امام علی علیه السلام دربارۀ معنای سجده به این مضمون روایت شده که تأویل سجدۀ اول آن است که انسان را از خاک خلق نموده است؛ یعنی از زمین. تأویل اینکه سر از سجده بلند میکنی آن است که ما را از آن خارج نموده است. معنای سجدۀ دوم این است که ما را به آن بازمیگرداند و معنای سر برداشتن از سجدۀ دوم این است که بار دیگر ما را از آن خارج خواهد کرد.(3)

عارف بزرگوار، آیت الله ملکی میفرماید:

مرا شیخی بود جلیل القدر، عارف، کامل، عامل - قدس الله تربته - که نظیر او در این مراتب کسی را ندیدم. از او دربارۀ عملی سؤال نمودم که در اصلاح دل و جلب معارف مؤثر باشد و به تجربه هم آن اثر ثابت شده باشد. او گفت: عملی مؤثرتر از این دو که میگویم، ندیدم: یکی مداومت بر سجدۀ طولانی در هر شب و روز یک مرتبه، که در آن گفته میشود: «لا الهَ الا انتَ سُبْحانَکَ إنّی کُنْتُ مِنَ الظّالِمینَ».(4)

این ذکر را درحالی به زبان آورد که خود را در

ص: 151

زندان طبیعت زندانی ببیند و قید و بندها را برای خود فراهم آورده و خود را در این زندان محبوس نموده. اعتراف کند و خود را نسبت به خود ظالم و ستمکار بداند، نه خدا را؛ و دیگر، صد مرتبه سورۀ قدر در هر شب جمعه و عصر جمعه.(1)

تشهد: پس از انجام این افعال دقیق و اسرار عمیق که فواید بسیاری دربردارد، چون برای تشهد نشستی، از اینکه مبادا جمیع آنچه که کردهای با شرایط صحیح انجام نداده باشی، بیمناک باش؛ به گونهای که ترس و حیا سراسر وجودت را فراگیرد؛ لذا چنین احساس نما که از این همه فواید و آثاری که برای این اعمال بیان شده، بهره ای نگرفته ای، مگر اینکه ذات اقدس حق به رحمت خود آن را تدارک کند و به فضل خود این اعمال ناقص تو را بپذیرد. لذا دیگر باره به مبدأ امر و اصل دین برگرد و حال که چیز دیگری در دست نداری، به «کلمۀ توحید» چنگ بزن و در قلعه و دژی که هرکس در آن وارد شود در امان خواهد بود، درآی و به وحدانیت پروردگار گواهی ده و رسول بزرگوار و نبیّ عظیم الشأن را در آن مجلس حاضر بدان و بر عبودیت و رسالت او گواهی ده و بر او و آل او درود بفرست که با تکرار شهادتین، عهدت را با خدا تجدید می کنی؛ چراکه این عمل، پایه و اساس مراتب عبادت و اولین وسیلۀ تقرب به خداست. سپس با درود بر رسول خدا و آل او، امید این را داشته باش که آن حضرت پاسخ صلوات تو را بگوید و بر تو صلوات بفرستد؛ که اگر یک مرتبه مورد صلوات و درود آن حضرت قرار بگیری، برای همیشه رستگار خواهی شد.(2)

امام صادق علیه السلام فرمود:

تشهد، ثنا گفتن خداوند است؛ پس چنان که در ظاهر، بندگی او را اظهار

ص: 152

می کنی در باطن هم بندۀ او باش و عمل خود را با خضوع و خشوع همراه کن و با صفای باطن آنچه را که بر زبان می آوری تصدیق نما؛ چراکه او تو را بنده آفریده و به تو دستور داده است که با قلب و زبان و جوارح و اعضایت بندۀ او باشی و عبودیت و بندگی ات را برای او بر ربوبیتش محقق سازی و بدانی که زمام همۀ موجودات عالم به دست اوست و برای آنها حتی یک لحظه هم جز به قدرت و مشیت او وجودی نیست و جملگی از اینکه بدون اذن و ارادۀ او در ملک و مملکت او کمترین کاری انجام دهند، عاجزند.(1)

اینکه امام علیه السلام فرمود: «بندگی او را بر ربوبیتش محقق ساز»(2)

از این روست که زمانی با اعتقاد به ربوبیت خداوند، عبودیت و بندگی او محقق می شود که بنده در مقابل او تسلیم مطلق باشد و به دست آوردن این حقایق به آن است که بنده در عالم وجود جز خدا مؤثری نبیند و در عالم هستی فاعلی غیر از او مشاهده نکند و در نتیجه، از همه جدا شود و به او بپیوندد و فقط از او امید خیر داشته باشد و به غیر او چشم طمع نداشته باشد و حتی برای خود هیچ توانی مستقل از قدرت الهی نبیند تا توحید عملی او به کمال برسد و در شهادت به یکتایی خداوند صادق باشد. اما کسی که خیر را تنها در مال و ثروت و امثال آن می بیند و عطاکننده و مانعی جز مردم نمی شناسد، حرکتش با توحید و یکتاپرستی در تضاد است؛ هرچند که بر زبان خود کلمۀ توحید را جاری کند.

واجب دیگر تشهد، صلوات فرستادن بر پیامبر صلی الله علیه و آله و اهل بیت اوست. لازم است که صلوات بر پیامبر صلی الله علیه و آله به نمازی که برای خدا به جای آورده می شود متصل باشد و اطاعت او با اطاعت پروردگار همراه باشد؛ همچنان که خداوند فرمود:

ص: 153

خدا را اطاعت کنید و رسول خدا و اولی الامر از خودتان را اطاعت کنید.(1)

همان طور که در روایات مختلف بیان شده، بی شک اولی الامر باید صاحب مقام عصمت باشد؛ زیرا کسی که معصوم نیست نمی تواند اطاعتش مانند اطاعت خدا و پیامبر به نحو مطلق واجب باشد. این رمز صلوات فرستادن بر پیامبر صلی الله علیه و آله و اهل بیت او، بعد از شهادت به توحید است؛ زیرا پس از ذات اقدس حق، ولی نعمت خداوند بر بندگان و واسطه فیض او و خلیفۀ او و جنب الله و باب الله و وجه الله،(2)

حضرت محمد صلی الله علیه و آله است. پس از آن حضرت صلی الله علیه و آله نیز خلفای معصوم آن بزرگوار، یعنی علی علیه السلام و یازده فرزند آن حضرت صاحب این جایگاه می باشند.

امام صادق علیه السلام فرمود:

هرگاه نام پیامبر صلی الله علیه و آله برده شد، بسیار صلوات فرستید؛ به درستی که هرکس یک بار بر پیامبر صلی الله علیه و آله صلوات فرستد، خداوند در هزار صف از ملائکه هزار بار بر او درود می فرستد و موجودی از آفریده ها باقی نمی ماند، مگر اینکه به خاطر صلوات خدا و ملائکه، بر آن بنده درود می فرستد.(3)

پس آن کس که این روایت را بشنود و به اجر و پاداشی که در آن بیان شده رغبت نکند، جاهل و مغروری است که خدا و رسول و اهل بیت علیهم السلام از او بیزارند.

ص: 154

سلام: هنگامی که از تشهد فارغ شدی، خود را در محضر پیامبر صلی الله علیه و آله و فرشتگان مقرب الهی حاضر ببین و بگو: «السلام علیک ایها النبی و رحمة الله و برکاته». سپس پیامبر صلی الله علیه و آله و بقیۀ انبیا و ائمه علیهم السلام و فرشتگان مقربی را که اعمال تو را حفظ می کنند حاضر ببین و بگو: «السلام علیکم و رحمة الله و برکاته». و بدون اینکه مخاطب را حاضر بینی، به او سلام نکن؛ که عملت بیهوده و بازیچه خواهد بود.(1)

تعقیبات نماز: تعقیبات نماز از امور مهمی است که موجب کامل شدن نماز می شود و در این مورد دعاها و اذکار زیادی در روایات آمده که در کتاب مفاتیح الجنان و سایر کتب ادعیه بیان شده است. از جملۀ آنها صلوات فرستادن بعد از سه تکبیر آخر نماز و دعا برای فرج امام زمان عجل الله تعالی فرجه و دعا برای پدر و مادر و استاد و سایر مؤمنین است. از بهترین تعقیبات، تسبیح حضرت زهرا سلام الله علیها است و آن سی و چهار مرتبه الله اکبر و سی و سه مرتبه الحمد لله و سی و سه مرتبه سبحان الله است.

امام صادق علیه السلام فرمود:

تسبیح فاطمه سلام الله علیها بعد از هر نماز واجبی در هر روز، در نزد من محبوب تر از به جا آوردن هزار رکعت نماز در هر روز است.(2)

ص: 155

ص: 156

امام علی علیه السلام می فرماید:

خدا را در جهاد با نفس های خود به یاد بیاورید که نفس از هر دشمنی برای شما دشمن تر است؛ پس خداوند تبارک و تعالی [از قول یوسف علیه السلام ] می فرماید: «همانا نفس بسیار امر به بدی می کند، مگر آنجا که پروردگارم رحم کند».(1)

و اول گناهان، تصدیق نفس و تکیه بر هواهای نفسانی است.(2)

جهان معاصر شاهد انواع تجاوزات، جنگ ها، بی عدالتی ها، اضطراب ها و افسردگی ها است و منشأ همۀ این امور، طغیان شهوات و پیروی از زیاده خواهی نفس است. تا عقل سرکشی نفس را کنترل نکند، آدمی در دنیا و آخرت روی سعادت را نخواهد دید. خداوند متعال می فرماید:

هرکس از مقام پروردگار خویش بترسد و نفس را از هوا[های نفسانی] نهی کند، جایگاه او بهشت است.(3)

این حالت نفس مؤمن است که در دنیا او را بر انجام معصیت و کندی در اطاعت خداوند سرزنش می کند و در روز قیامت به حال او نافع است.(1)

آرامش او به واسطۀ خداوند اوست و راضی به رضای اوست و خویشتن را بندۀ او می بیند و برای خویش در جلب خیر و دفع شر و ضرر، استقلالی نمی بیند.

آیۀ شریفۀ «در بهشت من داخل شو»(1) تعیین جایگاه نفس مطمئنه است. در این آیه، خداوند متعال بهشت را به ذات اقدس خود نسبت داده است و این به جهت بیان تشریف خاص است و در هیچ جای دیگرِ قرآن، خداوند تعالی بهشت را به نفس اقدس خود نسبت نداده است.(2)

در کتاب کافی از سدیر نقل شده:

از امام صادق علیه السلام سؤال نمودم: فدایت شوم، آیا مؤمن از قبض روح شدن کراهت دارد؟ امام علیه السلام فرمود: «نه به خدا سوگند؛ هنگامی که فرشتۀ مرگ برای قبض روح او می آید، ناراحتی می کند. در این هنگام فرشتۀ مرگ به او می گوید: ای دوست خدا، ناراحتی نکن. قسم به خدایی که محمد صلی الله علیه و آله را مبعوث نموده است، من نسبت به تو خوش رفتار و مهربان تر از پدرت هستم، اگر در نزد تو حاضر بود. چشم خود را باز کن و نگاه کن».

امام علیه السلام فرمود: «در این حال او رسول خدا صلی الله علیه و آله و امیرالمؤمنین و فاطمه و حسن و حسین و امامان از نسل پیامبر علیهم السلام را می بیند؛ پس به او گفته می شود: این رسول خدا صلی الله علیه و آله و امیرالمؤمنین و فاطمه و حسن و حسین و ائمه علیهم السلام و رفیقان تو هستند».

امام علیه السلام فرمود: «در این حال چشم خود را باز می کند؛ پس منادی از جانب پروردگار عزت او را ندا می دهد: «ای نفس مطمئنه به آل محمد و اهل بیت او، بازگرد به سوی پروردگار خود؛ در حالی که آسوده خاطر به ولایت آل محمد علیهم السلام شده ای و به ثواب الهی اختصاص یافته ای. پس داخل در

ص: 160

بندگان من، یعنی محمد صلی الله علیه و آله و اهل بیت او شو و داخل در بهشت من شو». پس هیچ چیز در نزد او محبوب تر از بیرون آمدن روحش و ملحق شدن به منادی نیست».(1)

صاحب نفس مطمئنه، دنیا را جایگاهی گذرا می داند و هرچه از ثروت یا فقر و نفع و ضرر به او می رسد، امتحان پروردگار می بیند؛ لذا زیادی نعمت موجب طغیان و سرکشی او نمی شود و در فساد و برتری جویی و تکبر داخل نمی شود و فقر و گرفتاری ها، او را به کفر و ناسپاسی وادار نمی کند؛ بلکه او را در مقام بندگی خدا قرار می دهد و با افراط یا تفریط از راه مستقیم الهی منحرف نمی گردد.(2)

از آن جهت نفس مطمئنه توصیف به راضیه شده است که اطمینان او به پروردگارش، او را راضی به مقدرات تکوینی و احکام تشریعی خداوند نموده است؛ پس هیچ اتفاقی او را ناسپاس نمی کند و هیچ معصیتی او را از مسیر بندگی خداوند خارج نمی سازد. هنگامی که بنده راضی به رضای خدا شد، او نیز از بنده راضی می شود؛ زیرا تنها چیزی که موجب خشم خداوند بر بندگان می شود، معصیت و خارج شدن آنها از بندگی اوست؛ پس تا زمانی که بنده در مقام بندگی خدا قرار داشته باشد، خشنودی او را به همراه دارد و ازاین رو خداوند نفس مطمئنه را ابتدا به صفت «راضیه» و سپس به صفت «مرضیه» توصیف نموده است و خطاب به او می فرماید:

پس در میان بندگانم داخل شو.(3)

این آیۀ شریفه دلالت می کند که صاحب نفس مطمئنه حائز مقام بندگی خداست و برای خود هستی مستقلی نمی بیند و به آنچه حق است و از جانب

ص: 161

خداوند آمده، راضی شده است؛ پس هستی خود و صفات و افعال خود را در تملک پروردگارش می یابد و در قضا و قدر و امر و نهی، تنها، تابع ارادۀ خداوند متعال است و این معنای عبودیتِ تمام عیار است.

هرگاه نفس انسان از هدف خلقت خود غافل شود و همراه با جدا شدن از انگیزه های نفسانی و دنیایی، به کسب علم و عمل به آن نپردازد، به این مقام نمی رسد؛ هرچند که اطاعت های ظاهری را انجام دهد و انسانی نیکوکار باشد؛ بنابراین افرادی از مؤمنین که در اندیشۀ رسیدن به مال و مقام دنیا هستند و در دقایق توحید فکر نمی کنند و در مقام یافتن عیب های نفسانی خود و برطرف کردن آنها نیستند، به معرفت شهودی نمی رسند.

بعضی از افراد در نکات توحیدی تفکر و دقت می کنند و علم آن را فرامی گیرند، اما چون قلب به سبب شهوت و غفلت در حجاب است، نمی توانند آنچه را دانسته اند، شهود کنند و اعتقاد آنها در حد معلومات ذهنی باقی می ماند. همچنین کسانی که اصول فکری خود را از راه تقلید به دست می آورند و خود، اهل تفکر و تعقل صحیح نیستند، به مقام شهود نمی رسند.(1)

به این جهت، خداوند متعال می فرماید:

به تحقیق هرکس نفس خود را تزکیه نمود، رستگار شد و هرکس آن را پوشانید، ضرر کرد.(2)

هستی را درک کند؛ چون قلب انسان مانند ظرف است که هرگاه پر از آب شود، دیگر هوا در آن داخل نمی شود.(1)

به خالی نمودن نفس از صفات زشت «تخلیه» گفته می شود.

شناخت فضائل اخلاقی؛ پس از «تخلیۀ» نفس باید آن را به صفات پسندیده آراسته نمود. اهل معرفت به این مرحله «تحلیه» می گویند. قلب با کسب این صفات به خداوند متعال نزدیک تر می شود و سعادت خود را به دست می آورد. کسی که با این صفات به عبادت و بندگی خداوند مشغول شود، در افق معنویت، گوی سبقت را از فرشتگان الهی می رباید و قلب او جایگاه اسرار الهی می شود.

او را به چشم پ--اک توان دید چون هلال***هر دیده جای جلوۀ آن ماه پاره نیست

حافظ، دیوان، غزلیات، ص69

پیامبر اکرم صلی الله علیه و آله در بیان هدف بعثت خود فرمود:

من مبعوث شدم تا خصلت های بزرگ انسانی را به کمال برسانم.(2)

امام صادق علیه السلام فرمود:

ما کسی را که عاقل و فهیم و فقیه و حلیم و اهل مدارا و صبور و راست گو و باوفا باشد دوست داریم و خداوند عز و جل پیامبرانش را به اخلاق پسندیده مخصوص نمود؛ پس هرکس این صفات را در خود یافت، خدا را سپاس می گوید و هرکس آنها را در خود نیافت، به درگاه خدا ناله کند و از او بخواهد که این صفات را به او عنایت کند.

راوی می گوید: از آن حضرت سؤال نمودم: فدایت شوم، آنها چه صفاتی هستند؟ امام علیه السلام فرمود:

ص: 164

پرهیزکاری، قناعت، صبر، شکر، بردباری، حیا، سخاوت، شجاعت، غیرت، نیکی به دیگران، راست گویی و ادای امانت.(1)

پس هرگاه نفس از صفات زشت خالی و به صفات نیک آراسته شود، تزکیه شده، آمادۀ «سیر الی الله» می گردد.

در طریق عشق بازی امن وآسایش بلاست*** ریش باد آن دل که با درد تو خواهد مرهمی

اهل کام و ناز را در کوی رندی راه نیست ***رهروی باید جهان سوزی نه خامی بی غمی

آدمی در عالم خاکی نمی آید به دست ***ع-المی دیگر بباید ساخت وز نو آدمی

حافظ، دیوان، غزلیات، ص 675

توجه به این نکته لازم است که نفس زمانی به طور کامل تزکیه می شود که نور توحید برای او جلوه کند و این نیازمند برخورداری قلب از ولایت علی علیه السلام و دیگر امامان معصوم علیهم السلام است؛ زیرا آنان راهنمایان خلق به سوی خدا و دلیل های آشکار اویند و عنایات خداوند به واسطۀ آنان به خلق می رسد. در زیارت جامعه کبیره آمده:

آنچه از ولایت شما به ما اختصاص داده شده، موجب پاکی خلقت ما و پاک شدن نفس های ما و تزکیۀ ماست.(2)

در اصطلاح عرفان، مقصود از ریاضت، منع نمودن نفس از پیروی شهوت و غضب است.(1) با ریاضت های شرعی مانند نماز و روزه و شب زنده داری و پرهیز از گناه و شهوت و غفلت، نفس از دام شهوت وغضب رها می شود و آمادۀ فهم حقیقت می گردد. اهل حکمت و عرفان به کسی که نفس را تزکیه نکرده، اجازۀ سؤال از دقایق علم توحید و طلب مکاشفه را نمی دادند. امام علی علیه السلام می فرماید:

همانا نفس خود را با تقوا ریاضت می دهم تا در روزِ بزرگ ترین ترس ها (قیامت) ایمنی یابد و در لغزش، گام های آن ثابت بماند. من اگر می خواستم می توانستم از عسل پاک و مغز گندم و بافته های ابریشم برای خود غذا و لباس فراهم آورم. هیهات که هوای نفس بر من چیره گردد!(2)

شست و شویی کن و آنگه به خرابات خرام***تا ن--گردد ز تو این دیر خراب آلوده

پاک و صافی شو و از چاه طبیعت به در آی***که صفایی ندهد آب تراب آلوده

حافظ، دیوان، غزلیات، ص583

اسلام است. شریعت اسلام در مقام های گونان، کامل ترین دستورات را بیان نموده است؛ یعنی در عقائد حقه و معارف الهیه، توصیف و تنزیه حق، معاد و کیفیت آن، علم به ملائکه، توصیف و تنزیه انبیا علیهم السلام - که عمده و اصل شرایع است - و نیز در صفات پسندیده و اصلاح نفس و اخلاق فاضلۀ مربوط به اعمال فردی، اجتماعی، سیاسی، مدنی و غیر آن.(1)

بنابراین لازم است که سالک، به احکام شریعت عالم باشد تا در ریاضت، دستورات شرع مقدس اسلام را سرلوحۀ اعمال خود قرار دهد و متوجه باشد که طریقت بدون شریعت هیچ نتیجه ای را به دنبال ندارد؛ زیرا دستوراتی که در شرع وارد شده، بر اساس علم و حکمت الهی است و دربردارندۀ حقایقی است که نتیجۀ مراعات آنها سعادت ابدی انسان است و غلفت از آنها موجب شقاوت و زیان ابدی است؛ از این رو لازم است که سالک با اطلاع از تعالیم دینی و شناخت واجبات و محرمات و گناهان صغیره و کبیره، در مراعات آنها کمال جدیت را داشته باشد. پیامبر اسلام صلی الله علیه و آله به اسامة بن زید فرمود: «ای اسامه، بر تو باد به پیروی از راه حق و پرهیز از اینکه به جهت شگفتی و شکوفایی زیبایی های دنیا و تازگی نعمت های آن و شادی زودگذر و زندگی ناپایدار آن، راهی غیر از راه حق را بپویی».

اسامه گفت: «ای رسول خدا، آسان ترین وسیله ای که این راه با آن پیموده می شود، چیست؟».

فرمود: شب زنده داری همیشگی، تشنگی در گرما و خودداری از شهوت ها و ترک پیروی از کشش های نفسانی و پرهیز از کسانی که به دنیا دل بسته اند.ای اسامه، بر تو باد به روزه که تو را به خداوند نزدیک می کند و هیچ چیز در نزد

ص: 167

خداوند خوشبوتر از بوی دهان روزه دار نیست ... و بر تو باد به سجده کردن که آن نزدیک ترین حالات بنده به خداوند است ... و بر تو باد به نماز خواندن که آن برترین اعمال بندگان است؛ زیرا نماز راز دین و ستون و اوج بلندی آن است و بر حذر باش که کاری کنی که گرفتار نفرین بندگان خدا شوی ... آگاه باش که قیامت برپا نمی شود تا مردم چنان از حقایق فاصله بگیرند که اهل اطاعت خدا را دشمن دارند و کسانی را که خدا را نافرمانی می کنند، دوست بدارند.(1)

هر که از شرعت برون ره می دهد ***ره گذارت بر س---ر چه می دهد

زینهار ای سرد طالب زینهار***کز شریعت دست و دل کوته مدار

نیست بیرون از شریعت این کنوز ***از قلندر صورتان مشنو رم-وز

یکی از بهترین راه های شناخت مدعیان دروغین عرفان، پایبند نبودن آنها به احکام شریعت است. اینان با توجیهات بی اساس، مریدان را به شریعت بی رغبت می کنند و با تحقیر عالمان دینی، راه بازگشت به حق را بر مریدان می بندند و دائماً با آرزوهای باطل، آنان را به کج راهه ها می کشانند و بدون داشتن دلیل یا برهانی محکم از جانب خدا و رسول، با تأویل بی اساس آیات قرآن و سخنان معصومین علیهم السلام کفر و الحاد را به جای توحید و ایمان، در اندیشۀ افراد کم اطلاع جای می دهند و چنین وانمود می کنند که باطن شریعت غیر از ظاهر آن است؛ در حالی که این امری محال است؛ زیرا خداوند مردم را به ظاهر و باطن دین دعوت نموده است و اگر ظاهر دین با باطن آن متفاوت باشد، لازمۀ آن گمراه کردن مردم است.

همانا عرفان، فهمیدنِ ظاهر دین با مشاهدۀ قلبی است؛ به این معنا که در سلوک الی الله، معارف دینی با چشم قلب مشاهده می شود و انسان با حقایق

ص: 168

باطنی آنها آشنا می گردد. ظاهر دین مانند توصیف شیرینی عسل و خواص آن است و باطن دین مانند خوردن عسل و یافتن شیرینی آن با ذائقه و بهره بردن از خواص آن و شفا یافتن از این غذای مبارک است. در ظاهر دین سخن از ملکوت هستی و توصیف آن است و عرفان و باطن دین، مشاهدۀ همان ملکوت با چشم دل است. ظاهر دین سخن از ذکر خداست و باطن دین انس گرفتن با ذکر و یافتن شیرینی آن است. ظاهر دین سخن از توحید و یگانگی خداست و باطن دین مشاهدۀ قیومیت ذات اقدس الهی است؛ به گونه ای که سالک تمامی هستی را قائم به حق می بیند و خود و هر موجودی را در همۀ حالات، فقیر محض او می یابد. پس تفاوت ظاهر و باطن دین در دانستن و یافتن است؛ از این رو در تمام مراحل سلوک، مراعات شریعت بر همگان لازم است و خدای متعال پیامبر خود را به این حقیقت امر نمود:

خدای خود را عبادت کن تا یقین (مرگ) تو فرا رسد.(1)

اگر کسی در حالات ائمه علیهم السلام و اصحاب خاص آنان و عارفان راستین و عالمان حقیقی دقت کند، درمی یابد که هرچه آنها به خداوند نزدیک تر می شدند، ادب و بندگی و تواضع و محبت و اخلاص و سوز و گداز و خوف و امید آنان بیشتر می شد و در هیچ حالی از حالات، از کوچک ترین اوامر شریعت سرپیچی نمی کردند و به آمال و آرزوهای واهی دل نمی بستند؛ زیرا می دانستند که هر انسانی در گرو اعمال خود است. امام علی علیه السلام فرمود:

از اعتماد بر آرزوها بپرهیز که آن سرمایۀ احمقان است.(2)

ص: 169

هدف خود قرار می دهند و با قدم نهادن در این راه با بعضی از معارف نفسانی آشنا می شوند، ولی چون از معرفت خالق نفس غافل اند، به معرفت کامل نمی رسند و فقط با وجود و آثار نفس آشنا می شوند؛ مانند بوداییان و بسیاری از دراویش و صوفیه. این افراد می توانند با خبر دادن از ضمائر دیگران و بیان مطالبی که به نظر عجیب و فوق العاده می آید، افکار مردم را متوجه خود کنند و برای دنیای خود نام و نانی به دست بیاورند، اما از قرب خدای متعال بهره ای ندارند.

گروه دیگر کسانی هستند که معرفت نفس را راه رسیدن به معرفت خداوند متعال قرار می دهند و این روشی است که در دین خدا فی الجمله پسندیده شده و مورد تأیید است.(1)

در این روش چون نفس - که نزدیک ترین آیات الهی به خداست - به عنوان نشانه ای از نشانه های خداوند متعال مورد توجه و شناخت قرار می گیرد، معرفت نفس راهی برای رسیدن به معرفت خداوند متعال است «و همانا منتهی به سوی پروردگار تو است».(2)

این گروه چون هدفی غیر از معرفت خداوند متعال و کسب خشنودی او ندارند، از جادۀ مستقیم شریعت الهی که به پیمودن آن امر شده، خارج نمی شوند.

آنچه را پیامبر برای شما آورده است بگیرید و از آنچه شما را نهی نموده اجتناب کنید.(3)

از مسائلی که بعضی از صوفیه برای توجیه ریاضت های باطل خود به آن تمسّک می کنند، مسئلۀ «استحسان» است.

استحسان استحباب امری و اختیار رسمی است که صوفیان آن را به اجتهاد

ص: 171

خود، جهت صلاح حال طالبان وضع کرده اند، بی آنکه دلیلی واضح و برهانی لایح از سنت بر آن مشاهده شود.(1)

این مسئله چنان که از ظاهر آن پیداست، بدعت در دین به حساب می آید. پیامبر صلی الله علیه و آله فرموده:

هر بدعتی گمراهی است و هر گمراهی ای در آتش دوزخ جا دارد.(2)

از دیگر بدعت های اهل تصوف، روی گردانی از مساجد و ورود به خانقاه هاست. در کتاب مصباح الهدایه آمده است:

و چون در خانقاه روند، اول، آن مقام را دو رکعت نماز گزارند.(3)

این در حالی است که نماز تحیت برای مسجد خوانده می شود و در شریعت دلیلی برای انجام نماز تحیت در خانقاه وجود ندارد.

به طور کلی، بدعت در افکار و اعمال صوفیان به وفور یافت می شود، تا جایی که علامه طباطبایی قدس سره می فرماید:

هر یک از مشایخ طریقت، آنچه را از آداب و رسوم صلاح دیده، به برنامۀ سیر و سلوک اضافه نموده و به مریدان خود دستور داده است و تدریجاً برنامۀ وسیع و مستقلی به وجود آمده است؛ مانند مراسم سرسپردگی، تلقین ذکر، خرقه، استعمال موسیقی و غنا و وجد در موقع ذکر. و گاهی در بعضی از سلسله ها کار به جایی کشیده که شریعت در سویی قرار گرفته و طریقت در سوی دیگر، و طرفداران این روش عملاً به باطنیه ملحق شده اند؛ ولی با ملاحظۀ موازین نظری شیعه، به آنچه از مدارک اصلی اسلام (کتاب و سنت)

ص: 172

می توان استفاده نمود، خلاف این است و هرگز ممکن نیست بیانات دینی به این حقیقت راهنمایی نکند یا در روشن کردن برخی از برنامه های آن اهمال ورزد یا درمورد کسی - هرکس باشد - از واجبات و محرمات خود صرف نظر نماید.(1)

اعمال آنها رسیدگی خواهد کرد و می دانند که بدون مراقبت از نفس هرگز رستگار نخواهند شد؛ بنابراین لازم است سالک دائماً شش مسئله را مراعات کند: مشارطه، مراقبه، محاسبه، معاقبه، مجاهده و معاتبه.

بهشت تقسیم کنند، نعمت های آن برای آنها تلخ می شود. این ساعتی است که در آن خدا را معصیت کرده است. سپس برای او خزانۀ دیگری گشوده می شود و آن را خالی می یابد و در آن، چیز خوشحال کننده یا ناراحت کننده نمی یابد و این ساعتی است که در آن خوابیده و یا مشغول کارهای مباح دنیایی شده است و او از بی نتیجه ماندن عمر متأسف می شود؛ زیرا می توانست آن را پر از حسناتی کند که قابل وصف نیست. و این همان حقیقتی است که خداوند دربارۀ آن فرموده: «آن، روز مغبون شدن است»(1)،(2)

در مراقبه، قلب دائماً توجه دارد که خداوند او را می بیند و مراقب اوست و او از نهان انسان و اعمال او آگاه است؛ لذا مراعات خداوند متعال را می نماید و همت و خواست خود را متوجه او می کند و اگر این حالت برای او به یقین تبدیل شود، از مقربین درگاه خدا خواهد شد. بر اساس درجات یقین، مراقبه دو صورت دارد.(1)

مراقبۀ صدیقین: آنها کسانی هستند که دل هایشان غرق در ملاحظۀ جلال و عظمت خداوند متعال است و هیبت الهی بر قلوب آنها مسلط شده و به جهت تعظیم و بزرگداشت خدا، مراقب او هستند. آنان مجالی برای توجه به غیر ندارند و اعضا و جوارح آنها به غیر از امر حق، عمل دیگری حتی مباحات را انجام نمی دهد و چون فکر و ذکری غیر از یاد خدا برای آنها باقی نمانده، دائماً در مسیر مستقیم حق تعالی ثابت قدم هستند.

امام علی علیه السلام از پیامبر خدا صلی الله علیه و آله روایت نمود که:

خداوند عز و جل فرمود: «همانا کرامت (یا فرمود دوستی) من ثابت است برای کسی که مرا در نظر گیرد و به جهت جلالت من، با دیگران دوستی کند؛ چهره های ایشان در قیامت از نور درخشان است و بر منبرهایی از نور جای دارند و لباس های سبزی دربرمی کنند».

عرض شد: «ای رسول خدا، اینان چه کسانی هستند؟». فرمود: «گروهی هستند که نه پیامبرند و نه شهید، ولی چون به خاطر جلال خدا با هم دوستی کردند، بدون حساب داخل بهشت می شوند».(2)

مستم کن آن چنان که ندانم ز بی خودی***در عرصۀ خیال که آمد کدام رفت

حافظ، دیوان، غزلیات، ص85

ص: 176

در حالات حضرت موسی علیه السلام آمده است:

پس از بازگشت از کوه طور آن چنان غرق در عظمت خداوند متعال بود که چهل روز سخن کسی را نمی شنید.(1)

امام حسین علیه السلام دربارۀ دختر بزرگوارش، حضرت سکینه سلام الله علیها فرمود:

حال غالب بر سکینه چنین است که با تمام وجود محو جمال ازلی خدای تعالی است.(2)

مراقبۀ پرهیزکاران: اینان گروهی هستند که خدای متعال را بر ظاهر و باطن خود آگاه می یابند و چون این حال بر آنها غالب شده، دل هایشان بر حالت اعتدال و میانه روی ثابت است و اعمال خود را با مراقبه انجام می دهند و از هر کاری که در قیامت موجب رسوایی آنان باشد خودداری می کنند؛ زیرا در دنیا خدا را شاهد و ناظر اعمال خود می یابند و البته در قیامت او را این چنین خواهند یافت. و هرکس در این درجه باشد، دائماً مراقب اعمال و افکار و نیات خود است؛ پس اگر عملی را موافق با خشنودی خدا یافت، آن را انجام می دهد و اگر آن را شیطانی یافت، از آن دوری می کند و از پروردگار خود شرم می کند و اگر در جایی از هوای نفس پیروی کرد، سریعاً از آن توبه می کند و نفس خود را سرزنش می نماید و هرگاه در صحیح بودن آن عمل، شک داشته باشد، در انجام آن توقف می نماید تا حقیقت آن روشن شود.

امام علی علیه السلام می فرماید:

هوای نفس شریک کوری است و توقف به هنگام حیرت، از نشانه های توفیق است.(3)

ص: 177

کسی که اهل مراقبه است باید نسبت به حلال و حرام آگاه باشد و با آداب و روش پیامبر صلی الله علیه و آله و ائمۀ معصومین علیهم السلام آشنا باشد تا در انجام هر عملی آنها را سر لوحۀ عمل خود قرار دهد. اهل معرفت در این باره به تفصیل در کتاب های خود سخن گفته اند.(1)

خود رسیدگی کرد و متوجه شد که گناهی مرتکب شده است، باید نفس را رها نکند و به سرزنش آن بپردازد و قبل از آنکه به عذاب الهی گرفتار شود یا گناه صفحۀ قلب او را کاملاً تاریک کند، از آن توبه نماید و نفس را به عبادت خدا وادار نماید؛ زیرا انجام پی درپی گناه، زشتی آن را در نزد آدمی از بین می برد و موجب تسلط شیطان بر قلب می شود.

یکی از اصحاب پیامبر صلی الله علیه و آله می گوید:

مردی لباس خود را از بدن بیرون آورده بود و روی ریگ های داغ می غلطید و خطاب به خود می گفت: ای نفس، شب ها را به غفلت می گذرانی و روزِ خود را به غفلت و بطالت سپری می کنی. حرارت این ریگ ها را احساس کن و بدان که عذاب آخرت دردناک تر است. در این حال، پیامبر صلی الله علیه و آله که در سایۀ درختی بود، او را دید و به سوی او آمد. آن مرد عرض نمود: نفس بر من غالب شده است.

پیامبر صلی الله علیه و آله فرمود: اگر غیر از این کار چاره ای نداشتی، آگاه باش که درهای آسمان برای تو گشوده شد و خدای عز و جل به واسطۀ تو بر فرشتگان مباهات نمود.(1)

امام علی علیه السلام به بعضی از اصحاب خود فرمود:

من اصحاب محمد صلی الله علیه و آله را دیده ام، اما هیچ کدام از شما را همانند آنان نمی نگرم. آنها صبح می کردند، در حالی که موهای ژولیده و چهره های غبار آلوده داشتند. شب را تا صبح در حال سجده و قیام به عبادت می گذراندند و پیشانی و گونه های صورت را در پیشگاه خدا بر خاک می ساییدند. با یاد معاد چنان ناآرام بودند که گویا بر روی آتش ایستاده اند. بر پیشانی آنها از سجده های طولانی، پینه بسته بود. اگر نام خدا برده می شد، چنان می گریستند که گریبان های آنها تر می شد و چون درخت در روز تندباد می لرزیدند، از کیفری که از آن بیم داشتند یا برای پاداشی که به آن امیدوار بودند.(1)

پس باید نفس را نصیحت کنی و به او بفهمانی که او در گرو اعمالش است و غیر از نتیجۀ تلاش خود، در آخرت بهرۀ دیگری برای او نیست و تباه کردن عمر در آرزوهای باطل، نتیجه ای جز خسران ابدی به دنبال نخواهد داشت.

شب تاریک و بیم موج و گردابی چنین هایل***کجا دانن-د حال ما سبکب-اران ساحل ها

حافظ، دیوان، غزلیات، ص1

ص: 181

ص: 182

خود را در دنیا و آخرت مشاهده خواهد کرد، تا سالک موفق به انجام اعمال صالح نشود، به هیچ یک از حالات معنوی نخواهد رسید؛ همان طور که اضطراب و یأس و ناامیدی حالاتی است که نتیجۀ گناهان و تاریک شدن قلب آدمی است.(1)

خداوند می فرماید:

هرکس به سنگینی ذره ای عمل خیر انجام دهد آن را می بیند و هرکس به سنگینی ذره ای عمل شر انجام دهد آن را می بیند.(2)

خداوند می فرماید:

ای مؤمنان، به سوی خدا توبۀ محکم نمایید تا خداوند گناهان شما را محو نماید.(1)

امام رضا علیه السلام فرمود:

مؤمن کسی است که چون نیکی کند، شادمان شود و چون گناه کند، آمرزش طلبد.(2)

امام سجاد علیه السلام در مناجات با خدای متعال عرض می کند:

الهی اگر ندامت از گناه توبه است، من از همه پشیمان ترم و اگر ترک گناه بازگشت به سوی تو است، من اول کسی هستم که به سوی تو بازمی گردم.(1)

تو به تقصیرخود افتادی از این در محروم***از که می نالی و فریاد چرا می داری

حافظ، دیوان، غزلیات، ص621

برای کامل شدن توبه، لازم است آدمی پس از پشیمان شدن از گناه، کارهای واجبی را که از او فوت شده به جا آورد و اگر از مردم حقی در نزد اوست به آنان بازگرداند.

شخصی در حضور حضرت علی علیه السلام بدون توجه به شرایط توبه گفت: «استغفر الله». امام علیه السلام فرمود:

مادرت بر تو بگرید! می دانی معنای استغفار چیست؟ استغفار درجۀ والامقامان است و دارای شش معنا است:

اول، پشیمانی از آنچه گذشته؛ دوم، تصمیم به بازنگشتن به گناه؛ سوم، پرداخت حقوق مردم، چنان که هنگام ملاقات خداوند بر عهدۀ تو حقی نباشد؛ چهارم، واجباتی را که ضایع کرده ای به جا آوری؛ پنجم، گوشتی که از حرام بر اندام تو روییده، با اندوه فراوان آب کنی، چنان که پوستت به استخوان چسبیده، گوشت تازه بروید؛ ششم، رنج اطاعت را به تن بچشانی، چنان که شیرینی گناه را به او چشانده بودی؛ پس آن گاه بگویی: استغفر الله.(2)

ص: 186

و نیز می فرماید:

همانا خداوند توبه کنندگان و اهل پاکی را دوست دارد.(1)

امام صادق علیه السلام فرمود: «هنگامی که بنده ای از روی اخلاص توبۀ محکم کند، خداوند گناهانش را می پوشاند». گفته شد: «چگونه بر او می پوشاند؟».

فرمود: «گناهان او را از یاد دو فرشته ای که اعمال او را می نویسند، می برد و به اعضا و جوارح و مکان های روی زمین وحی می کند که گناهان او را بپوشانند؛ پس در حالی خدا را ملاقات می کند که هیچ چیز بر گناهان او شهادت نمی دهد».(2)

پس ای عزیز، بدان که خداوند به لطف خویش تو را از خاک خلق نمود و با مهربانی تمام تو را به سوی خود خواند و چون معصیتش کردی، دَرِ توبه را به روی تو باز کرد تا تو در دام اهریمن گرفتار نشوی و نفس خود را هلاک نکنی؛ پس ندای او را اجابت کن و خود را در دامان پر مهر او بینداز و بدان که آن کس که تو را خلق کرده است، از هرکسی بیشتر تو را دوست دارد و هرگز تو را فراموش نخواهد کرد؛ مگر اینکه تو با بی مهری رشتۀ محبت او را پاره کنی و هیچ گاه او را اجابت نکنی.

به وقت گل شدم از توبۀ شراب خجل***که کس مباد ز کردار ناصواب خجل

بود که یار ن-رنجد ز ما به خلق کریم***که از سؤال ملولیم و از ج-واب خجل

حافظ، دیوان، غزلیات، ص404

توبۀ پیامبران آن است که در باطن و اندرونشان خلجانی پیدا شود و از آن توبه کنند.

خداوند متعال دربارۀ حضرت موسی علیه السلام می فرماید:

چون عصای خود را دید که مانند اژدهایی به جنبش درآمده، رو به فرار نهاد و دیگر عقب خود را نگاه نکرد. [ندا آمد:] ای موسی، نترس که پیامبران در حضور من نمی ترسند، مگر کسی که ظلم کند و سپس تبدیل به خوبی نماید بعد از بدی؛ پس همانا من بسیار آمرزنده و مهربانم.(1)

و توبۀ اولیا از خطورات قلبی است و توبۀ اصفیا از گشایشی است که برایشان می شود؛ زیرا مبتلا شدن، بزرگ ترین عامل تصفیۀ نفس انسان است و چون ابتلای اولیا رفع شود، از آن رو که مبادا گشایش و آسایش، خار راه تصفیه و وصول به مقام اصفیا باشد، توبه می کنند. و توبۀ خواص، از مشغول شدن به غیر خداست و توبۀ عوام از گناهان است.(2)

خواهد آمد و برای هر اندوهی گشایشی است، مگر اندوه دوزخ؛ پس هرگاه گناهی مرتکب شدی، به سرعت عمل صالحی انجام ده.(1)

محمد بن مسلم گوید: امام باقر علیه السلام فرمود: «ای محمد بن مسلم، هرگاه مؤمن از گناه خود توبه کند، آمرزیده می شود؛ پس باید بعد از توبه و آمرزش، انجام اعمال نیک را از سر بگیرد. به خدا قسم که توبه فقط برای اهل ایمان است».

عرض نمودم: «اگر بعد از توبه و استغفار دوباره گناه کند و بعد از آن توبه نماید [چه می شود]؟».

فرمود: «ای محمد بن مسلم، آیا گمان می کنی چون بندۀ مؤمن از گناه خود پشیمان شود و استغفار کند، خداوند توبه اش را نمی پذیرد؟».

عرض کردم: «حتی اگر بارها گناه کند و بعد توبه و استغفار نماید؟».

امام علیه السلام فرمود: «هر زمان، مؤمن با استغفار و توبه به سوی خدا برگردد، خدای متعال با آمرزش به سوی او بازخواهد گشت و همانا خداوند بسیار آمرزنده و مهربان است و توبۀ بندگان را می پذیرد و گناهان را عفو می کند. بر حذر باش که مؤمنین را از رحمت خدا مأیوس نکنی».(2)

معلوم نیست و نهایت آن پرهیز از هر چیزی است که قلب را از خدا غافل می کند.(1)

اهل ورع و تقوا کسی است که مرتکب معصیت نمی شود و از انجام امور ناشایست دوری می کند. انجام حسنات و ریاضت نفس، بدون پرهیز از معاصی موجب کمال انسان نمی شود؛ زیرا کسی که عبادتی را انجام می دهد، در واقع بنای خیری را ساخته و چون مرتکب معصیت می شود، گویا همان بنا را ویران می کند؛ پس بنای معرفت زمانی به کمال می رسد و انسان را به قرب خدا می رساند که اطاعت همراه با ترک معصیت باشد و تقوا همراه با ورع باشد و این بزرگ ترین وسیلۀ نجات و تنها نردبان سعادت انسان است.

امام باقر علیه السلام فرمود:

از شیعیان ما نیست، کسی که اهل تقوا و اطاعت خدا نباشد؛ پس از خدا پروا کنید و برای رسیدن به نعمت هایی که در نزد خداست، او را عبادت نمایید؛ که بین خدا و هیچ کس خویشاوندی نیست. پسندیده ترین بندگان در نزد خدا باتقواترین و داناترین آنها به اطاعت خداست.(2)

ورع صدیقین: این گروه از هر عملی که برای خدا نباشد پرهیز می کنند و به غیر از خشنودی خدا و نیت تقوا و عبادت، عملی را انجام نمی دهند؛ هر چند آن عمل حلال باشد و ترس از وقوع در حرام و شبهه نیز در آن نباشد.

صدیقین با فهم حقیقت توحید، شهوات را زیر پا می گذارند و مقصد آنها فقط خدای متعال است و هرچه را در جهت قرب خدا نباشد، بر خود حرام می کنند. خداوند می فرماید:

بگو الله، و دیگران را رها کن.(1)

امام صادق علیه السلام فرمود:

تقوا سه وجه دارد: تقوا به جهت ترس از آتش و عذاب، و آن ترک حرام و تقوای عام است؛ و تقوای از خدا، و آن ترک شبهات است تا چه رسد به محرمات، و آن تقوای خاص است؛ و تقوای برای خدا، و آن ترک حلال است، تا چه رسد به شبهات.(2)

اوقات خوش آن بود که با دوست به سر رفت ***باقی همه بی حاصلی و بی خبری بود

هر گنج سعادت که خدا داد به حافظ***از یمن دعای شب و ورد سحری بود

حافظ، دیوان، غزلیات، ص136

انسان زاهد تمایلی به دنیا ندارد و بیش از مقدار لازم به امور دنیایی مشغول نمی شود و به عبارتی دیگر، زهد، روی گرداندن از کالای زندگی دنیا و زیبایی های آن و اموال و مقامات آن است. هر آنچه با مرگ از بین رود، در نزد زاهد بی ارزش است و به آن اعتنا نمی کند.

درجۀ بالای زهد، رها کردن غیر خدا و توجه کامل به خداوند است و کسی که هر آنچه غیر خداست، حتی بهشت را رها می کند و غیر خدا را دوست ندارد، زاهد مطلق است. پس کسی که برای رسیدن به نعمت های بهشت یا ترس دوزخ بهره های دنیایی را ترک کند، زاهد است، اما درجۀ زهد او پایین تر است و کسی که بعضی از بهره های دنیا را ترک کند و بعضی را ترک نکند، زاهد مطلق نیست؛ مانند کسی که مال را رها کرده و به مقام پرستی روی آورده یا کسی که پرخوری را رها کرده و به تجملات دنیا مشغول شده است.(1)

همایی چون تو عالی قدر، حرص استخوان تا کی***دریغ آن سایۀ همت که بر ن-ااه-ل افکندی

حافظ، دیوان، غزلیات، ص663

زاهد می تواند دنیا و لذات آن را به چنگ بیاورد، اما آن را به خاطر بی ارزشی دنیا و شوق وصال خداوند ترک می کند.

امام علی علیه السلام فرمود:

خداوند در جان های ایشان با عظمت جلوه نمود و به این جهت، غیر خدا در چشم های آنان بی ارزش شد.(2)

کسی که دنیا را به جهتی غیر از خشنودی خدا ترک می کند، زاهد نیست؛ زیرا

ص: 193

بعضی از مردم دنیا را به جهت مشهور شدن در زهد و خودنمایی و ریا یا به خاطر تنبلی رها می کنند. همچنین زهد به معنای فقر و زاهد به معنای فقیر نیست؛ بلکه زاهد هر چند از نعمت های دنیا برخوردار باشد، میل به حرام و معصیت خدا پیدا نمی کند و چون هر نعمتی را از خدا می بیند، بر آن نعمت اعتماد نمی کند؛ بلکه دائماً خود را محتاج و فقیر او می بیند.

امام صادق علیه السلام فرمود:

زهد در دنیا به معنای ضایع کردن مال و حرام نمودن حلال نیست؛ بلکه زهد در دنیا به این معنا است که به آنچه در نزد خداست مطمئن تر باشی تا به آنچه در دست تو است.(1)

در این آیۀ شریفه، خداوند زهد را به اهل دانش نسبت داده است و این نهایت مدح زهد است؛ زیرا تا کسی بی ارزشی دنیا را درک نکند و غبار محبت شهوات از قلب او دور نشود و از عالم طبیعت دل نکند، اهل زهد نخواهد شد.

جمال یار ندارد نقاب و پرده ولی***غب-ار ره بنشان تا نظر توانی کرد

تو کز سرای طبیعت نمی روی بیرون***کجا به کوی طریقت گذر توان-ی کرد

حافظ، دیوان، غزلیات، ص156

پیامبر خدا صلی الله علیه و آله فرمود:

هرکس برای او انجام عمل زشتی یا شهوتی ممکن شود و به جهت ترس [از خدا] از انجام آن چشم پوشی کند، خداوند او را بر آتش دوزخ حرام می کند ... و هرکس دنیا و آخرت بر او عرضه شود و دنیا را بر آخرت ترجیح دهد، روز قیامت خدا را ملاقات می کند در حالی که حسنه ای که به وسیلۀ آن از آتش دور شود ندارد و هرکس آخرت را بگیرد و دنیا را ترک کند، خدا از او راضی می شود و گناهان او را می بخشد.(1)

در نظر او پست و کم ارزش شود و زاهد در دنیا شود. این نوع از زهد، در واقع فروختن دنیا به آخرت است.

بالاترین درجۀ زهد این است که نفس با نور معرفت، بی ارزشی دنیا را درک کند و بداند که دنیا کالایی ناپایدار و بی ارزش است و حجاب بین او و خداست؛ پس به لذت های دنیا با چشم دشمنی نگرد و به آن، رغبتی نشان ندهد. امام علی علیه السلام خطاب به دنیا می فرمود:

ای دنیا، غیر من را فریفتۀ خود کن؛ زیرا من به تو احتیاجی ندارم و تو را سه بار طلاق داده ام و به سوی تو باز نخواهم گشت. عمر، کوتاه و ارزش تو کم و آرزوی تو پست است. آه از کمی توشه و طولانی بودن راه آخرت و دوری سفر و عظمت روز قیامت!(1)

همچنین برای زهد به نسبت آنچه زاهد ترک می کند، پنج درجه بیان شده است:

زهد در حرام؛ و آن ترک محرماتی است که در شریعت اسلام بیان شده است.

ترک شبهاتی که احتمال حرام بودن آنها وجود دارد.

زهد در آنچه به آن احتیاجی نیست. در این مقام، زاهد از هر چیز زائد، هر چند حلال، اجتناب می کند و در خوردن و پوشیدن و مسکن و ازدواج به قدر ضرورت اکتفا می کند و عمر خود را صرف جمع مال و مقام دنیا نمی کند.

امام علی علیه السلام فرمود:

ای مردم، زهد آن است که آرزوهای خود را کوتاه و از نعمت های الهی سپاس گزاری کنید و از محرمات بپرهیزید.(2)

ص: 196

زهد با ترک همۀ خواسته ها و بهره های نفسانی. در این جایگاه، آدمی حتی به قدر ضرورت نیز به دنیا نمی پردازد و بیش از آنچه او را زنده نگه می دارد از دنیا بهره نمی گیرد و همۀ اموری را که از شهوت و غضب و کبر و ریاست طلبی و مال و مقام سرچشمه می گیرد، ترک می کند. امام صادق علیه السلام در این باره فرمود:

زهد آن است که حلال دنیا را به جهت ترس از حساب آن (در قیامت) ترک کند و حرام آن را به جهت ترس از عذاب آن ترک کند.(1)

و امام علی علیه السلام فرمود:

همۀ زهد بین دو کلمه از قرآن است که خدای سبحان می فرماید: «تا بر آنچه از دست شما می رود اندوهگین نشوید و به آنچه به شما داده شده خوشحال نگردید».(2) پس هر کس بر آنچه که گذشته اندوهگین نشود و به آنچه که به او داده شده، خوشحال نگردد، به تحقیق هر دو طرف زهد را گرفته است.(3)

آخرین درجۀ زهد آن است که زاهد با قلب خود از هر آنچه غیر خداست روی گرداند و هیچ عملی جز به جهت بندگی خدا از او صادر نشود و در خوراک و پوشاک، به اندازۀ ضرورت اکتفا کند. از جمع نمودن مال و مقام دنیا به کلی صرف نظر کند و در دل خود جز سودای وصال محبوب نپروراند.

امام صادق علیه السلام فرمود:

زهد آن است که هر آنچه تو را از یاد خدا بازدارد ترک کنی.(4)

سایه طوبی و دلجویی حور و لب حوض ***به ه-وای سر کوی تو برف--ت از یادم

ص: 197

نیست بر لوح دلم جز الف قامت دوست***چه کنم حرف دگ-ر یاد نداد است-ادم

حافظ، دیوان، غزلیات، ص478

بعضی از فقرا علاقه ای به مال اندوزی ندارند و از انباشته کردن مال اکراه دارند و از آن فرار می کنند. به این افراد «زاهد» گفته می شود.

هرگاه زاهد به جهت ترس از عذاب آخرت از دنیا روی بگرداند و به آن دست اندازی نکند و فقر را برگزیند، به آن، «فقر خائفین» گفته می شود و اگر به جهت ثواب و نعمت های بهشتی از آن روی بگرداند، به آن، «فقر امیدواران» می گویند و اگر انتخاب فقر به جهت توجه به خداوند متعال باشد، به گونه ای که یاد خدا تمام وجود او را فرا بگیرد و او را از دیگران غافل کند و توجهی به نعمت های دنیایی و آخرتی و ثواب و عذاب نداشته باشد، به آن، «فقر عارفان» می گویند.(1)

چنین فردی از داشتن دنیا خوشحال نمی شود و از نداشتن آن اندوهگین نمی گردد و برای او فرقی نمی کند که مال دنیا در دست او باشد یا در دست دیگران؛ زیرا او هر مالی را در خزانۀ خدا می بیند و می داند که مالک حقیقی تمام اشیاء، خداوند متعال است و آنچه در دست دیگران است بی اعتبار و ناپایدار است.

این مقام برتر از مقام اهل زهد است؛ زیرا قلب زاهد مشغول فرار از دنیا است و او کینۀ دنیا را در دل دارد، اما دل اهل معرفت توجهی به غیر خدا ندارد و در همۀ حالات، غرق در توجه و تذکر به محبوب است و خود را از غیر او بی نیاز می بیند.

خوشا آن دم کز استغنای مست-ی***فراغت باشد از شاه و وزیرم

حافظ، دیوان، غزلیات، ص509

هستی ندارند و در برابر مشکلات از خود صبر و استقامت نشان نمی دهند، در مشکلات شکسته شده، به ناسپاسی مبتلا می شوند یا برای رسیدن به مال، مرتکب کارهای زشت می شوند؛ لذا این گونه فقر در اسلام مذمت شده و باید از آن فرار کرد و به خدا پناه برد.

امام علی علیه السلام می فرماید:

هرکس مبتلای به فقر شود، به چهار خصلت مبتلا می شود: ضعف در یقین، نقص در عقل، رقت در دین و کم شدن حیا؛ پس به خدا پناه می بریم از فقر.(1)

و پیامبر اسلام صلی الله علیه و آله فرمود:

نزدیک است که فقر موجب کفر شود.(2)

این گونه فقر ریشه در بی عدالتی اجتماعی یا تنبلی و ضایع کردن مال در راه های باطل دارد؛ از این رو بر حکومت ها لازم است که با ایجاد زمینۀ عدالت و تقسیم صحیح امکانات عمومی و بیت المال، زمینۀ فقر را از بین ببرند. بعضی از افراد با اسراف نمودن و صرف مال در اعتیاد و شهوات یا سپردن مال خود به افراد نالایق، به استقبال فقر می روند و خود را به زحمت و هلاکت می اندازند؛ از این رو لازم است آدمی قدر نعمت های خدا را بداند و با شکرگزاری و استفادۀ صحیح از آنها وسیلۀ جلب نعمت را فراهم کند و بداند که غرق شدن در گناهان و ناسپاسی، فقر و زوال نعمت را به دنبال دارد.

اما بعضی از انواع فقر در روایات ستوده شده است و آن فقری است که زمینه ساز کمال و ترقی روحی سالک است. بسیاری از اهل کمال به جهت پرداختن به مسائل معنوی و بی توجهی به دنیا و فاصله گرفتن از مراکز قدرت و ثروت، بهرۀ چندانی

ص: 200

از دنیا نداشته اند. این افراد در واقع با خواست خود فقر را بر ثروت ترجیح می دهند و از دنیا به اندکِ آن اکتفا می کنند و دل های آنان هرگز به واسطۀ فقر، شکسته و پریشان نمی شود؛ بلکه فقر، نردبان کمالات آنهاست.

علامه طباطبایی قدس سره می گوید:

زمانی که از شدت فقر در مضیقه بودم، رفتم تا از استاد خود، آیت الله قاضی؟ره؟ پولی قرض کنم تا بعد، از ایران برایم پول بفرستند، اما وقتی آنجا رسیدم، دیدم یکی از پسران ایشان هم آمده و از او برای قابله پول می خواهد و او جیب های خالی اش را نشان می دهد و می گوید: «ندارم» و با همۀ این احوال یک ذره از توکل و تسلیم و تفویض و توحیدش خارج نمی شد.(1)

فقیری بر رسول خدا صلی الله علیه و آله وارد شد، در حالی که در نزد پیامبر صلی الله علیه و آله چیزی نبود که به او بدهد؛ پیامبر صلی الله علیه و آله دربارۀ او فرمود: «اگر نور این فقیر در بین همه اهل زمین تقسیم شود، همه را فرا می گیرد».(2)

امام باقر علیه السلام فرمود:

هنگامی که روز قیامت می شود، خداوند منادی را ندا می دهد که از جانب او ندا دهد: کجایند فقیران؟ تعداد زیادی از مردم بلند می شوند؛ پس به آنها می گوید: بندگان من! پاسخ می د هند: بلی، پروردگار ما.

خداوند می فرماید: من به جهت بی ارزش بودنتان، شما را مبتلای به فقر نکردم، لکن شما را برای مانند این روز برگزیدم؛ پس به چهره های مردم بنگرید و از جانب من به هر کسی که به شما نیکی نموده، بهشت را پاداش دهید.(3)

ص: 201

آیت الله قاضی قدس سره می فرمود:

برزخ من در دنیا فقر است و دیگر در برزخ مشکلی ندارم ... این فقر من از همان جاست که روزی در بازار با آیت الله سید ابوالحسن اصفهانی برخورد کردم و به او گفتم: در آینده مرجعیت تام از آن شماست. در آن موقع ما را فراموش مکن و هنوز که هنوز است دارم کتک همان حرف را می خورم ... وقتی چیزی ندارم احساس نیاز بیشتری به خدا می کنم و التماسم به خدا بیشتر است و خدا هم به من توجه بیشتری دارد.(1)

گنج زر گر نبود کنج قناعت باقی است***آنکه آن داد به شاهان، به گدایان این داد

حافظ، دیوان، غزلیات، ص130

هرکس از مقام پروردگار خویش بترسد و نفس خود را از پیروی هوا و هوس باز دارد، جایگاهش در بهشت است.(1)

بیشتر صفات اهل ایمان ریشه در صبر و مقاومت در برابر خواسته های نفسانی دارد و بدون صبر و پایداری، کنترل نفس زیاده خواه برای انسان ممکن نیست. اگر نفس آدمی افسار صبر و پایداری عقل را پاره کند، او را به فساد و تباهی خواهد کشاند.

نبرد بین عقل و نفس، در معرکۀ قلب آدمی دائماً در جریان است. عقل آدمی را به سوی خدا دعوت می کند و نفس به نمایندگی از شیاطین، او را به زشتی ها و گناهان و زیاده طلبی دعوت می کند. در این میان، اگر آدمی با صبر و استقامت، نیروی عقل را تقویت کند، فرشتۀ عقل، دیو شهوت را رام می کند و قلب با نور معرفت، مسیر خود را به سوی سعادت می پیماید و نفس اماره کم کم به نفس مطمئنه تبدیل می شود و در این جایگاه، نبرد با پیروزی مطلق عقل پایان می پذیرد و سالک، داخل در صدیقین و بندگان صالح خدا می شود و خداوند از پس پرده های جمال به او خطاب می کند: «ای نفس آرام و مطمئن، بازگرد به سوی خدای خود».(2)

اما اگر آدمی در تهاجم شهوات نفسانی از خود بی صبری نشان دهد و به طمع لذت های دنیایی، جانب خدا را فرو گذارد، سپاه شیطان قلب را تصرف می کند و نفس ملکوتی که امانت خدا در نزد اوست، اسیر شیطان می شود و چون به گناه و فساد آلوده می شود، از اهل جهنم می گردد. خداوند دربارۀ اینان می فرماید:

حکم حتمی من آن است که دوزخ را از جنیان و انسان ها پرکنم.(3)

ص: 204

و اگر نزاع بین عقل و نفس ادامه پیدا کند و گاهی عقل غالب شود و زمانی دیگر، نفس شیطانی غلبه کند و انسان را وادار به گناه نماید، حالت مجاهده تا پیروزی قطعی یکی از آنها ادامه پیدا می کند. خداوند متعال در این باره می فرماید:

اینان عمل پسندیده را با بعضی از اعمال زشت مخلوط کرده اند و امید است که خدا توبۀ آنها را بپذیرد. همانا خدا بسیار بخشنده و مهربان است. (1)

نمی توانی، در صبر بر آنچه ناپسند می داری، خیر زیادی قرار داده شده است.(1)

دوستان خدا از سختی هایی که به تقدیر الهی به آنها می رسد، نه تنها ناراحت نمی شوند، بلکه آنچه را از محبوب می رسد با جان و دل قبول می کنند و از توجهی که خداوند متعال به آنها دارد لذت می برند و دائماً شوق آنها به وصال محبوب بیشتر می شود. آنان تمام این سختی ها را امتحان و ابتلاء الهی می دانند و با خشنودی بر آن صبر می کنند. این صبر عارفان است.

کمان ابروی ما را گ-و ب---زن ت-یر***که پیش دست و بازویت ب-میرم

حافظ، دیوان، غزلیات، ص422

در احوالات جابر بن عبد الله انصاری آمده که امام باقر علیه السلام او را در حال پیری و مریضی ملاقات نمود و از او سؤال کرد: حال تو چگونه است؟

عرض نمود: در حالی هستم که فقر در نزد من محبوب تر از ثروت و مرض، محبوب تر از سلامتی و مرگ، محبوب تر از زندگی است.

امام علیه السلام فرمود: اما ما اهل بیت، آنچه از فقر یا بی نیازی و مرض یا سلامتی و مرگ یا زندگی، از جانب خدا بر ما وارد شود، در نزد ما محبوب تر است.

جابر از جای خود برخاست و میان دو چشم آن حضرت را بوسید و گفت: پیامبر خدا صلی الله علیه و آله راست گفت هنگامی که به من فرمود: «ای جابر، به زودی یکی از فرزندان مرا که همنام من است خواهی یافت که علوم را می شکافد».(2)

ردیف مقربان الهی جای می گیرد و به او نزدیک می شود. خداوند متعال بسیاری از درجات خیرات را در صبر و پایداری قرار داده است و در بسیاری از آیات قرآن، صبر کنندگان را ستایش نموده است:

و ما آنان را امامانی قرار دادیم که به امر ما هدایت می کنند، هنگامی که صبر پیشه نمودند.(1)

همانا صابران را به بهتر از آنچه عمل کرده اند پاداش خواهیم داد.(2)

صبر پیشه کنید، همانا خدا با صابران است.(3)

پیامبر خدا صلی الله علیه و آله فرمود:

صبر نصف ایمان است.(4)

امام باقر علیه السلام فرمود:

بهشت با سختی ها و صبر پیچیده شده است؛ پس هرکس بر سختی های دنیا صبر کند، وارد بهشت می شود و دوزخ پیچیده به لذت ها و شهوت هاست؛ پس هرکس نفس خود را مشغول لذت ها و شهوت های دنیا کند، وارد دوزخ می شود.(5)

تفکر و تأمّل در فضیلتِ صبر و ثمرات آن در دنیا و آخرت و اینکه ثوابی که صابران در مصیبت ها به دست می آورند، به مراتب بیش از آن چیزی است که از دست داده اند؛ زیرا آنچه از دست می رود، امور فانی و ناپایدار دنیا است و آنچه به واسطۀ صبر به دست می آید، ثواب همیشگی آخرت و قرب حق تعالی است.

هنگام سختی ها توجه به این نکته لازم است که هیچ مشکلی در دنیا پایدار نیست و به زودی پایان خواهد یافت؛ به این جهت، اهل معرفت گفته اند: «در هنگام سختی یا شادی، به زیارت اهل قبور بروید تا بدانید نه سختی دنیا باقی می ماند و نه شادی آن».

انسان باید بداند بی صبری و ناسپاسی در مصیبت های دنیا غیر از ضایع کردن دین و از بین بردن پاداش مصیبت هیچ نتیجه ای ندارد؛ زیرا مقدرات عالم در اختیار ما نیست؛ لذا باید با علم و حکمت، خود را به پیشامدهای زندگی راضی کند و بداند آنچه بر او می گذرد یا نتیجۀ اعمال خود اوست یا خداوند می خواهد به این وسیله، به او پاداش دهد و او را تربیت نموده، به سعادت برساند.

امام علی علیه السلام می فرماید:

اگر صبر کنی، تقدیرات الهی بر تو جاری می شود و به تو پاداش داده می شود و اگر بی صبری کنی، تقدیرات بر تو جاری می شود و گناه ناسپاسی برای تو باقی می ماند.(1)

چو قسم--ت ازل---ی بی حض-ور ما کردند***گر اندکی نه به وفق رضاس-ت خرده مگیر

حافظ، دیوان، غزلیات، ص336

با تحمل مشکلات و سختی ها و با مجاهده و ریاضت، روح انسان قدرت می یابد و می تواند با غلبه بر نفس، در سیر ملکوتی موفق شود؛ ازاین رو خداوند

ص: 208

مؤمنان را به اعمالی مانند روزه گرفتن و دوری از لذت ها و شهوات افراطی امر نموده تا در قلب آنها صفت تقوا ایجاد شود و با روحی بزرگ، وسوسه های شیطانی را از خود دفع کنند و در افق معنویت پرواز نمایند.

خدای تعالی می فرماید:

بر شما روزه نوشته شده، چنان که بر امت های قبل از شما نوشته شده بود، به آن امید که شما اهل تقوا شوید.(1)

رشتۀ صبرم به مقراض غمت ببریده شد***همچنان در آتش مهر تو سوزانم چو شمع

گر کمیت اشک گلگونم نبودی گرم رو ***کی شدی روشن به گیتی راز پنهانم چو شمع

حافظ، دیوان، غزلیات، ص390

صفت زمانی در عبد حاصل می شود که به طور قطعی معتقد باشد که هیچ فاعل حقیقی ای غیر خدا وجود ندارد و هیچ توانی خارج از قدرت او در عالم هستی تأثیرگذار نیست و او قادر است که با علم و قدرت خود، امور بندگانش را کفایت نماید.

پس چون بنده دانست که بالاتر از قدرت خداوند متعال قدرتی وجود ندارد و بالاتر از علم و عنایت او، علم و عنایتی نیست، از روی حقیقت ایمان و یقین بر او توکل می کند و امور خود را به او واگذار می نماید و به دیگران توجهی نمی کند؛ اما انسانی که یقین او به خدا ضعیف است یا قلب او مریض و بی ایمان است، به اوهام بی اساس مبتلا می شود و گمان می کند که با توان و دانش خود یا با تکیه به دیگران می تواند به خواسته های خود برسد؛ در حالی که این توهم سرابی بیش نیست و هیچ گاه او را به مقصد نهایی نمی رساند. خداوند متعال می فرماید:

مَثَل کسانی که غیر خدا را اولیای خود قرار می دهند، مَثَل عنکبوتی است که برای خود خانه ای برمی گزیند و همانا سست ترین خانه ها، خانۀ عنکبوت است، اگر بدانند.(1)

دیگران خیری برساند یا از آنها ضرری را دفع کند. در قرآن و روایات، بر توکل بسیار تأکید شده و به مؤمنین امر شده که در امور خود بر خدا توکل کنند.

بر خدا توکل کنید، اگر مؤمن هستید.(1)

هرکس بر خدا توکل کند، خداوند او را کافی است.(2)

پیامبر خدا صلی الله علیه و آله فرمود:

هر کس از مخلوق قطع امید کند و به خدا پناه ببرد، خداوند هر سختی ای را برای او کفایت می کند و از جهتی که گمان نمی برد، روزی او را می دهد و هر کس از خدا جدا شود و به دنیا و اسباب مادی اعتماد کند، خداوند او را به آن واگذار می کند.(3)

امام صادق علیه السلام فرمود:

هر کس موفق به دعا شود، خداوند او را اجابت می کند و هر کس موفق به شکرگزاری شود، خداوند به او فزونی بخشد و هر کس موفق به توکل شود، خداوند امر او را کفایت می کند.(4)

تدبیر و اختیار، به انجام امور خود بپردازد و در آنها از خدا یاری طلب کند.

درجۀ دوم توکل آن است که حال عبد نسبت به خداوند متعال مانند حال کودک با مادرش باشد؛ چنان که کودک غیر از مادر خود کسی را نمی شناسد و جز به او پناه نمی برد و به غیر او اعتماد ندارد و در هر حال دامان او را می گیرد و به او پناه می برد. عبد در این حال توجهی به توکل خود ندارد؛ بلکه همۀ توجه او به خدای متعال است و غیر او را در دل راه نمی دهد و دائماً با دعا و تضرع، دست به سوی او دارد و فقط از او مدد می طلبد.

عالی ترین درجۀ توکل آن است که عبد، خود را در مقابل خدا مانند مرده ای بداند که بر سنگ غسال خانه قرار دارد و همۀ حرکات خود را به قدرت ازلی و تحت تدبیر حق تعالی ببیند؛ در این حال گاهی بنده در طلب خواسته های خود به درگاه خداوند دعا و تضرع می کند و گاهی به جهت اعتمادی که به خدا دارد، حتی دست از دعا باز می دارد و فقط به عنایت حق دل خوش می کند؛ چنان که در حالات حضرت ابراهیم علیه السلام بیان شده است که هنگامی که می خواستند او را در آتش بیندازند، جبرئیل به او گفت: از خدا بخواه تا تو را نجات دهد. او گفت: علم او به حال من، از درخواست من کفایت می کند.(1)

این مرتبه از توکل، مقام صدیقین است و صاحب این مقام چون مبهوت عظمت حق تعالی است و به غیر او توجهی ندارد، از همه چیز، حتی از درخواست و دعا باز می ماند.

البته باید توجه داشت که توکل به معنای ترک سعی و تلاش نیست؛ بلکه آدمی وظیفه دارد در حد توان خود تلاش کند و از عقل و تدبیری که خدا به او داده، استفاده کند و در همین حال بداند که غیر از آنچه خدا می خواهد واقع نمی شود و بدون کمک او هیچ کاری به انجام نمی رسد و بر سعی و دانش خود تکیه نکند،

ص: 212

هر چند اینها وسیله ای برای رسیدن به هدف است و بدون آنها نتیجه ای به دست نمی آید.

تکیه بر تقوا و دانش در طریقت کافریست***راهرو گر ص-د هنر دارد توکل بایدش

حافظ، دیوان، غزلیات، ص363

در این حال، همه چیز بر وفق رضایت اوست و به این جهت، قلب او فارغ از هر اندیشه ای به بندگی خدا مشغول می شود و در آخرت نیز به واسطۀ خشنودی او رستگار می گردد.

من و مقام رضا بعد از این و شکر رقیب***که دل به درد تو خو کرد ترک درمان گفت

حافظ، دیوان، غزلیات، ص94

خداوند متعال دربارۀ مؤمنین می فرماید:

خداوند از ایشان راضی شده و آنها هم از او راضی شده اند.(1)

پیامبر خدا ازعده ای از اصحاب خود پرسید: «علامت ایمان شما چیست؟». گفتند: «بر بلا صبر می کنیم و هنگام راحتی شکر می گزاریم و به قضای الهی راضی هستیم». پیامبر صلی الله علیه و آله فرمود: «به خدای کعبه، اینها مؤمن هستند».(2)

بالاترین درجۀ یقین، کم ترین درجۀ رضا است.(1)

همچنین فرمود:

هرگاه خداوند بنده ای را دوست بدارد، او را مبتلا می کند؛ پس اگر صبر کرد، او را از بین سایر بندگان انتخاب می کند و اگر راضی شد، او را برمی گزیند.(2)

همچنین بیان شده که از نتایج رضایت عبد به تقدیرات الهی، راضی شدن خدا از اوست و این بالاترین درجۀ سعادت انسان است و در بهشت هیچ مقامی بالاتر از آن نیست. خداوند متعال می فرماید:

خداوند زنان و مردان مؤمن را عمارت هایی نیکو در بهشت عدن وعده داده است و برتر از هر چیز، خشنودی خدا از آنهاست و آن رستگاری عظیم است.(3)

پس خداوند آنها را در بهشت عدن ساکن می کند و بر آنان سلام می کند «سلام، سخنی از پروردگار مهربان است»(4) و خشنودی خود را به آنها اعلام می نماید.

خشنودی خدا از بنده به این معنا است که او را دوست دارد و این سبب می شود که بندۀ مؤمن دائماً درحال بهره بردن از تجلی حق و تماشای وجه کریم او، در نهایتِ معنای ملاقات و مشاهده باشد و بالاتر از این در بهشت مقامی نیست و اهل بهشت این جایگاه را نهایت آرزوها و آخرین هدف خود می دانند.(5)

ص: 215

بالاترین مصداق اهل رضا، حضرت امام حسین علیه السلام است. چون آن حضرت می خواست ازمدینه خارج شود، به او گفتند: از رفتن به عراق چشم پوشی کن. فرمود: «خداوند خواسته که مرا کشته ببیند».

هنگامی که به او گفتند پس زنان و فرزندانت را در مدینه بگذار، فرمود: «خداوند خواسته که آنها را اسیر ببیند».(1) و چون در روز عاشورا اصحاب و برادرانش شهید می شدند، با صبر و بردباری بدن خون آلودشان را به خیمۀ شهدا بازمی گرداند و چون نالۀ غریبی خواهر بزرگوارش، زینب کبری سلام الله علیها را شنید، فرمود: «خواهرعزیزم، با یاد خدا خود را دلداری بده و به قضای الهی راضی شو».(2) و چون در کنار کشتۀ فرزندنش، علی اکبر علیه السلام آمد، با مهربانی تمام سر او را در دامن گرفت و در حالی که ازصورت و دندان های او خون را پاک می کرد، فرمود: «فرزندم تو از ناراحتی و غصه و سختی های دنیا آسوده شدی و به سوی روح و ریحان رفتی و پدرت تنها ماند و چه زود به تو خواهد پیوست».(3)

آن هنگام که گلوی پارۀ فرزندش، علی اصغر علیه السلام را دید، فرمود: «آنچه در پیش چشمان خدا بر من وارد می شود، تحملش برایم آسان است».(4)

عصر عاشورا هنگامی که با بدن پاره پاره در میان گودی قتلگاه روی خاک افتاده بود و خون از چشمه های زرهش جاری بود، صورت خود را روی خاک نهاد و به خدای خود عرض نمود: «بر قضای تو صبر می کنم ای پروردگاری که غیر تو خدایی نیست».(5)

ص: 216

و چون قاتل بر سینۀ مبارک آن حضرت نشست و خواست سر از بدن مبارکش جدا کند و ملاقات پروردگار خویش را نزدیک دید، خندۀ جانانه ای کرد و فرمود: «آیا مرا می کشی و نمی دانی من کیستم؟».(1) در این هنگام فرشتگان آسمان به خروش آمدند و از صبر آن حضرت تعجب نمودند و خداوند آن حضرت را مخاطب ساخت:(2) «ای نفس مطمئن، بازگرد به سوی خدای خود، در حالی که راضی و پسندیده شده ای؛ پس در بندگانم داخل شو و در بهشت من در آی».(3)

اشتیاق لقاء محبوب است.(1) خداوند متعال دل دوستان و برگزیدگان خود را از توجه به دنیا و شهوات آن و نهان وجود آنها را از توجه به دیگران پاک گردانیده و آنها را برای اقامت در سرای عزت خود خالص نموده است؛ آنگاه با اسماء و صفات خود بر آنان جلوه نموده و وجود آنان را با نور خود روشن ساخته است و سپس از درخشش جمال خود پرده برداشته و با آتش محبت، دل ایشان را سوزانده است و با نهایت جلالش از آن محجوب شده و آنان در کبریا و عظمت او حیران شده اند.

هرگاه خواسته اند نهایت جلال او را ملاحظه کنند، عقل و بصیرتشان مدهوش شده و هرگاه طوفان ناامیدی به آنها هجوم آورده است، از پس پرده های جمال، ایشان را ندا داده است: «ای که با جهل و عجله مأیوس از رسیدن به حقی، صبر کن!». پس در این حال دل مشتاقان با بیم و امید، غرق دریای محبت او شده و در آتش محبت او می سوزند.

محبت خداوند متعال بالاترین مقام اهل معرفت است و همۀ مقامات، مانند شوق و انس و رضا که بعد از این برای بندگان حاصل می شود، از برکات محبت است. اعمالی مانند توبه و صبر و زهد و غیر آن نیز مقدمۀ رسیدن به محبت هستند.(2)

مرا م-ی بینی و هر دم زیادت می کنی دردم***ترا می بینم و میلم زیادت می شود ه-ر دم

به سامانم نمی پرسی نمی دانم چه س-ر داری***به درمانم نمی کوشی نمی دانی مگر دردم

ندارم دستت ازدامن به جز در خاک وآن دم هم***که بر خاکم روان کردی بگیرد دامنت گردم

ص: 218

فرو رفت از غم عشقت دمم، دم می دهی تا کی***دمار از من ب-رآوردی نمی گویی ب-رآوردم

حافظ، دیوان، غزلیات، ص505

تو نزدیک می کند و اینکه تو از هر آنچه غیر توست در نزد من محبوب تر باشی و محبتت را راهنمای من به سوی خشنودی ات قرار دهی و شوق مرا به خودت، وسیلۀ دوری من از گناهت بگردانی.(1)

پس هرگاه آدمی اینها را دوست داشته باشد، در حقیقت خالق آن را نیز دوست دارد و به این جهت تذکر به نعمت های الهی محبت خدا را در دل ایجاد می کند.

خداوند متعال به داوود علیه السلام وحی نمود:

نعمت ها و الطاف مرا به بندگانم تذکر ده؛ پس ایشان غیر از نیکی و خوبی از من نخواهند دید.(1)

انسان به شدت، مشتاق زیبایی و نیکی وکمال است و هرجا اثری از اینها ببیند به آنجا دل می بندد و شیفتۀ آن می شود؛ حال آنکه هر زیبایی و کمالی که در این عالم وجود دارد، ناقص و ظاهری است و باید دانست که جمال معنوی، از جمال ظاهری بسیار کامل تر و جذاب تر است. حقیقت جمال معنوی، وجود واجب و کمال علم و قدرت و احاطۀ او بر ماسوی است. این جمال فقط برای خداوند متعال است و آنچه از جمال در دیگران دیده می شود، بهره ای از جمال ازلی اوست و هر کمالی، فرع کمال مطلق اوست.

باده خاک آلودتان مجنون کند***صاف اگر باشد ندانم چون کند(2)

نفس ناطقۀ انسانی مجرّد و از عالم ملکوت است و دارای مناسبت و ارتباطی حقیقی با خالق خود می باشد و جلوه ای از جمال الهی است که خداوند دربارۀ او فرمود: «بگو روح از امر پروردگار من است».(3)

به همین مناسبت، خداوند متعال از میان تمام موجودات، انسان را شایستۀخلافت خود دانسته و به او فرمود: «من در زمین خلیفه ای قرار می دهم».(4) به همین جهت، نفس آدمی از دیگران جدا می شود و به خدای خود رو می آورد و در هنگام سختی ها و بلاها به او توجه می کند و از

ص: 221

او یاری می طلبد و این مناسبت پنهان به نحو کامل ظاهر نمی شود، مگر با مواظبت بر نوافل و انجام واجبات.(1) از این راه، جلوۀ جمال حق با چشم دل مشاهده می شود و شعلۀ محبت او دل های اهل ایمان را فرا می گیرد؛ تا جایی که در دل ایشان غیر از محبت حق تعالی محبتی باقی نمی ماند و این مقام، فقط برای اولیای الهی قابل دسترسی است و دیگران راهی به این مقام ندارند. در دعای عرفۀ امام حسین علیه السلام آمده:

بارالها، تویی که محبت دیگران را از قلب دوستانت زدودی تا غیر از تو را دوست نداشته باشند و به غیر تو پناه نیاورند.(2)

امام صادق علیه السلام در بیان این حقیقت فرمود:

قلب، حرم خدا است؛ پس در حرم خدا غیر او را ساکن نکن.(3)

امام علی علیه السلام در دعای کمیل چنین مناجات می کند:

خدایا، قلب مرا سرشار از محبت خود کن.(4)

چنان پر شد فضای سینه از دوس-ت ***که فکر خویش گم شد از ضمیرم

قدح پرکن که من در دولت عشق ***جوان بخت جهانم گر چه پیرم

حافظ، دیوان، غزلیات، صص509-510

ص: 222

و اما هرکس از مقام پروردگار خویش بترسد و نفس خود را از پیروی هوای نفسانی نهی کند، جایگاه او بهشت است.(1)

خود آگاه تر شود، خوف او زیادتر می شود؛ زیرا ادراک قدرت و عظمت بی پایان خداوند و علم به قدرت و عزت بی پایان او موجب اضطراب و خوف اهل معرفت می شود.

البته ادراک کامل صفات جمال و جلال بی منتهای الهی برای کسی ممکن نیست، بلکه قلوب شایسته به قدر استعداد و توان خود می توانند از آن بهره ببرند، وگرنه اگر ذره ای از حقیقت صفات او برای قوی ترین عقل ها و بالاترین دل ها ظاهر شود، درخشش نور جمال الهی، آنان را می سوزاند و اجزاء آنها را متفرق می کند و اگر بعضی از حجاب های حق کنار رود، نفوس را فانی می کند و دل ها را پاره می نماید؛ چنان که آنگاه که نور حق تعالی از پس حجاب بر کوه طور تجلی نمود، «آن را متلاشی کرد و موسی مدهوش شد».(1) پس عقل های کامل و ارواح قدسی فقط می توانند نامحدود بودن صفات او را تصور کنند و به میزان بهره ای که از درک و فهم این حقیقت دارند، معرفتشان به حق تعالی بیشتر است و از او بیشتر می ترسند و در این باره خداوند متعال فرمود:

همانا از بندگانش، فقط دانایان از او می ترسند.(2)

پیامبر خدا صلی الله علیه و آله که در قرب و معرفت، از همۀ خلق سبقت گرفته است، فرمود:

من بیشتر از همۀ شما از عذاب خدا عز و جل ترسانم.(3)

در حالات حضرت علی علیه السلام نوشته شده که آن حضرت شب ها بسیار از ترس خدا مدهوش می شد و این به جهت کمال معرفت آن حضرت به خداوند متعال بوده است؛ زیرا معرفت کامل، دل را می سوزاند و تأثیر سوزش قلب بر بدن، در ناله و گریه و

ص: 225

مدهوش شدن، ظاهر می شود؛ همچنین اعضاء و جوارح را از ارتکاب گناه بازمی دارد و آنها را به انجام اطاعت خدا وادار می نماید و سبب می شود که آدمی تقصیرهایی را که در محضر او انجام داده است تدارک نماید. کسی که در ترک معصیت و انجام اطاعت تلاشی نمی کند، بهره ای ازخوف ندارد و به این جهت گفته شده:

اهل خوف کسی نیست که گریه کند و اشک چشمش را پاک کند؛ بلکه او کسی است که اعمالی را که در آن ترس از مؤاخذه وجود دارد، ترک کند.(1)

پس هر کس از خدا بترسد، شیرینی گناه در نزد او تلخ می شود؛ چنان که از عسل مسموم پرهیز می کند و در شیرینی آن رغبت نمی نماید. چنین کسی دائماً مشغول مجاهده با نفس و مراقبه و محاسبه می شود، تا ریشۀ صفات زشت از قلبش کنده شود و نفس او تزکیه گردد.

خوف عارفان: خوف این گروه از آن است که مبادا از خدای خود محجوب شوند و از وصال او محروم بمانند. در دعای کمیل آمده است:

خدای من، گیرم که بر عذاب تو صبر نمودم، چگونه بر فراقت صبر کنم؟(1)

اما شدیدترین خوف اهل معرفت، ترس از بدفرجامی است؛ زیرا انسان نمی داند آیا تا آخر عمر بر مسیر مستقیم باقی خواهد ماند یا وسوسه های شیطان او را از راه راست منحرف خواهد کرد؛ پس لازم است سالک به خدای خود توکل کند و از او بخواهد که عاقبت او را ختم به خیر کند.

امام صادق علیه السلام فرمود:

گاهی سعادتمندان را در راه شقاوتمندان می برند تا جایی که مردم می گویند: «این فرد چقدر شبیه اهل شقاوت است!»، ولی در نهایت، سعادت او را فرا می گیرد. و گاهی اهل شقاوت را در راه سعادت می برند تا جایی که مردم می گویند: «چقدر سعادتمند است!» و حتی او را از اهل سعادت می پندارند و سپس شقاوت او را فرا می گیرد. همانا هرکس خداوند او را از اهل سعادت قرار داده باشد، عاقبت کارش به سعادت ختم می شود، هرچند از عمر دنیا بیش از فاصلۀ دوشیدن شتری باقی نمانده باشد.(2)

متعال و به دست آوردن این امور با ذکر همیشگی و مداومت بر فکر و در گرو ریشه کن نمودن محبت دنیا از قلب است و بهترین عامل ریشه کن شدن آن، آتش خوف عذاب الهی است؛ پس خوف آتشی است که شهوات را می سوزاند و ارزش آن به قدر سوختن شهوات و خودداری از معصیت و انجام اطاعت خداست.

هر کس با خداوند متعال انس گرفت، مالک قلبش می شود و به مقام رضا می رسد و با چشم دل، جمال حق را مشاهده می کند و دیگر در قلب او مجالی برای خوف باقی نمی ماند و خوف او تبدیل به امن می شود.(1) در قرآن مجید آمده است:

برای ایشان امنیت است و ایشان هدایت یافتگان هستند.(2)

امام صادق علیه السلام فرمود:

مؤمن بین دوخوف است: ترس از گناهی که از او سر زده و نمی داند خدا دربارۀ او چه کرده است، و عمری که باقی مانده و نمی داند در چه مهلکه ای خواهد افتاد. پس مؤمن ترسان است و چیزی به غیر از ترس او را اصلاح نمی کند.(3)

توجه به این نکته لازم است که خوف تا جایی پسندیده است که مانع از ارتکاب معصیت شود، وگرنه مأیوس شدن از رحمت خدا، بدترین گناهان است و آدمی در هیچ حال، هرچند گناهان زیادی داشته باشد، نباید از رحمت خدا مأیوس شود؛ زیرا خداوند متعال بسیار آمرزنده و مهربان است. او می فرماید:

به غیر از گمراهان، کدام کس از رحمت خدا ناامید می شود؟(4)

ص: 228

هست امیدم که علی رغم عدو روز جزا***فیض عفوش ننهد بار گنه بر دوشم

حافظ، دیوان، غزلیات، ص483

دست از طلب ندارم تا کام من برآید***یا تن رسد به جانان یا جان ز تن برآید

حافظ، دیوان، غزلیات، ص199

در دعای امام سجاد علیه السلام آمده:

آقای من، چگونه از نزد تو ناامید و محروم بازگردم، در حالی که امید من آن است که با رحمت خود مرا نجات دهی؟! آقای من، هرگز با گمان خوبی که به تو دارم از تو مأیوس نمی شوم؛ پس امید راستینی را که در میان امیدواران به تو دارم، باطل نکن.(1)

انسان های صاحب دل می دانند که دنیا مزرعۀ آخرت است و قلب، زمین آن مزرعه است و ایمان بذری است که در آن کاشته می شود و اطاعت خدا شخم زدن زمین است و پاک کردن دل و تزکیۀ نفس، مانند نهرهایی است که در این زمین کشیده می شود و در آن، آب جاری می شود؛ اما قلبِ آلوده به محبت دنیا مانند زمینی است که بذر در آن رشد نمی کند. پس مؤمن در قلب خود تخم ایمان می کارد و با مجاهدۀ نفس، آن را از صفات زشت خالی می کند و مانند کشاورزی که در زمین پاک تخم کاشته است و منتظر باران رحمت الهی است، انتظار رحمت حق را می کشد و از فضل او استمداد می طلبد تا او را به منزل مقصود برساند.

فیض روح القدس ار باز مدد فرماید***دیگران هم بکنند آنچه مسیحا می کرد

حافظ، دیوان، غزلیات، ص 241

رجاء کاذب یا امید دروغین: آن است که آدمی در اطاعت خداوند متعال قدمی برندارد و از گناهان توبه نکند و قلب خود را ازصفات زشت پاک نکند و در این حال امیدوار باشد که با فضل خدا در درجات قرب او بالا رود و وارد بهشت شود.

ص: 230

پیامبر خدا صلی الله علیه و آله فرمود:

احمق ترین مردم کسی است که از خواسته های نفسانی خود پیروی کند و دراین حال ازخداوند آرزوی بهشت داشته باشد.(1)

شخصی به امام صادق علیه السلام عرض نمود: «گروهی ازدوستان شما خود را آلوده به گناهان می کنند و می گویند: ما امیدوار هستیم». امام علیه السلام فرمود: «دروغ می گویند. اینها ازدوستان ما نیستند. اینها گروهی هستند که آرزوهای باطل برآنها مسلّط شده؛ زیرا هر گاه کسی امیدوار به چیزی باشد، برای آن عمل می کند و هر کس از چیزی بترسد، از آن فرار می کند».(2)

همچنین آن حضرت علیه السلام فرمود:

مؤمن به ایمان صحیح نمی رسد، مگر آنگاه که از خدا بترسد و به او امیدوار باشد و هیچ کس در حال خوف و رجا نیست، مگر اینکه برای رسیدن به آنچه بدان امیدوار است، عمل کند و از آنچه می ترسد، فرار نماید.(3)

امام صادق علیه السلام فرمود:

خوش گمانی به خدا آن است که به غیر او امیدوار نباشی و جز گناهت از چیز دیگری نترسی.(1)

امام باقر علیه السلام از رسول خدا صلی الله علیه و آله روایت نمود که آن حضرت فرمود:

خدا - تبارک و تعالی - فرمود: اهل عمل برای رسیدن به پاداش من بر عمل خود اعتماد نکنند؛ زیرا اگر آنها تلاش کنند و خود را در عبادت من به زحمت بیندازند، نمی توانند حق مرا ادا کنند و به نهایت بندگی من نمی رسند و به آن وسیله نمی توانند به کرامت و نعمت های من در بهشت و درجات بلند در همسایگی من برسند، ولی به رحمت من اعتماد کنند و به فضل من امیدوار باشند و با خوش گمانی نسبت به من، بر من اعتماد نمایند، که در این هنگام رحمتم آنها را شامل می شود و خشنودیم به آنها می رسد و بخششم بر آنان لباس عفو را می پوشاند. پس همانا من خدای رحمان و رحیم هستم و به این نام نامیده شده ام.(2)

شوق به محبوبی تعلق می گیرد که به جهتی درک شده و آدمی به او معرفت پیدا کرده باشد، اما این ادراک ناقص باشد؛ مثلاً کسی که یک لحظه معشوقش را دیده و خیال او در دلش باقی است، مشتاق وصال اوست، اما اگر خیال او از ذهن و قلب محو شود، دیگر برای او شوقی باقی نمی ماند. و کسی که معشوق را از دور می بیند و او را از وصال او منع می کنند، مشتاق از بین رفتن مانع و بی پرده دیدن معشوق و وصال اوست. دربارۀ خداوند متعال نیز امر چنین است.

شوق بنده به خدای متعال به دو جهت است:

آنچه از امور الهی برای اهل معرفت روشن می شود، هرچند در نهایتِ روشنی است، اما از پس حجابی رقیق است و کامل و واضح نیست؛ بلکه همراه با بعضی از تخیلات و مشغله های دنیایی است و کمال وضوح و روشنی این حقیقت، با مشاهده و کمال تجلی حق ممکن است و درک این حقیقت فقط در آخرت امکان پذیر است و نهایت خواست عارفان بالله، رسیدن به این جایگاه و ملاقات با پروردگارشان می باشد.

امام علی علیه السلام دربارۀ خواستۀ حضرت موسی علیه السلام که عرض نمود: «خدایا خود را به من بنمایان تا تو را ببینم»،(1)

فرمود: «خداوند به او فرمود: هرگز مرا در دنیا نخواهی دید تا بمیری و در آخرت مرا ببینی».(2)

خداوند متعال در دنیا دیده نمی شود و قرآن در این باره صریحاً گفته است: «چشم ها او را درک نمی کنند»،(3) اما در آخرت نیز با چشم دیده نخواهد شد، ولی قلوب دوستان خدا در آخرت تیزبین می شود و حجاب های بین عبد و خداوند متعال برداشته می شود و ملاقات کامل در آن جایگاه انجام خواهد شد. پیامبر صلی الله علیه و آله فرمود:

ص: 233

هرکس ملاقات خدا را دوست بدارد، خداوند نیز ملاقات او را دوست می دارد و هرکس ملاقات خدا را ناخوشایند بدارد، خداوند نیز ملاقات او را ناخوشایند می دارد.(1)

خرم آن روز کزین منزل ویران بروم***راحت جان طلبم و از پی ج-ان-ان بروم

گر چه دانم که به جایی نبرد راه غریب***من به بوی سر آن زلف پریش--ان بروم

حافظ، دیوان، غزلیات، ص435

معارف الهی بی نهایت و پایان ناپذیر است و فقط بعضی از آنها برای عبد روشن می شود و بی نهایت از آن ناشناخته و مبهم باقی می ماند و عارف می داند که این حقایق ناشناخته، حقیقتاً موجود است و می داند آنچه از علوم برای او ناشناخته باقی مانده، بیشتر از یافته های اوست؛ پس دائماً مشتاق رسیدن به اصل و سرچشمۀ معرفت است.(2)

در آخرت نیز هرچند ملاقات حق تعالی به نحوی که گفته شد، حاصل می شود، اما چون درجات قرب خداوند بی نهایت است، اهل معرفت در آن سرا نیز مشتاق کمال ملاقات و معرفت هستند و خداوند متعال در آنجا دائماً نعمت های خود را بر آنان زیاد می کند و حقیقت توحید را بر ایشان واضح تر می نماید؛ پس مؤمن اصل نور معرفت را از دنیا با خود می برد و در آنجا خداوند این نور را برای او کامل می کند. در قرآن آمده است:

در آن روز نور آنها در پیش رو و سمت راست ایشان حرکت می کند و آنها می گویند: خدایا نور ما را برای ما کامل کن.(3)

ص: 234

کسی که در دنیا مشتاق ملاقات حق تعالی نیست و کسب ایمان و معرفت ننموده و نفاق در دل او ریشه دوانده است، در آخرت نوری ندارد و راه به جایی نمی برد. خداوند متعال می فرماید:

در آن روز زنان و مردان منافق به اهل ایمان گویند: به ما اجازه دهید از نور شما بهره ببریم، گفته می شود: به عقب خود (دنیا) بازگردید و از آنجا نور طلب کنید.(1)

در روایت پیامبر صلی الله علیه و آله آمده است:

چون موسی شتابان به میقات پروردگارش رفت و عرض نمود: «به سوی تو شتافتم تا از من راضی شوی»،(2) به جهت وعده ملاقاتی که او با پرودگارش داشت، چهل روز غذایی نخورد و چیزی ننوشید و نخوابید و میل به چیزی نداشت.(3)

ثمرات وصال محبوب است؛ از این رو هنگامی که از یکی از اهل معرفت سؤال کردند که آیا تو از اهل شوق هستی؟ پاسخ داد: نه؛ شوق به سوی غایب است، پس اگر غایب حاضر شود، مشتاق چه کسی شوم؟

کسی که حالت انس بر او غالب است، طالب خلوت و تنهایی با خدای متعال است؛ زیرا هر کس با خدا انس گرفت، از غیر او دل می کند و از هرچه مانع انس او باشد، فرار می کند و هنگامی که با مردم هم نشین می شود، جسم او در میان مردم است، اما قلب او با خداوند متعال مأنوس است.

امام علی علیه السلام دربارۀ رهبران الهی می فرماید:

روح یقین را دریافته اند و آنچه را خوشگذران ها دشوار می شمارند، آنان آسان گرفته اند و با آنچه که ناآگاهان از آن هراس داشتند، انس گرفتند. در دنیا با بدن هایی زندگی می کنند که ارواحشان به جهان بالا پیوند خورده است. آنان جانشینان خدا در روی زمین و دعوت کنندگان مردم به دین خدایند. آه چه سخت مشتاق دیدارشان هستم!(1)

همچنین از آن حضرت علیه السلام دربارۀ انس با خداوند متعال آمده:

بارالها، تو از هرکس با دوستانت مأنوس تری ... دل های ایشان شیفتۀ توست و اگر تنهایی آنها را به وحشت افکنده، یاد تو با آنها مأنوس می شود.(2)

هزار جهد بکردم که یار من باشی***مراد بخش دل بی قرار من باشی

چراغ دیدۀ شب زنده دار من گردی***انیس خاطر امیدوار من باشی

حافظ، دیوان، غزلیات، ص 697

ص: 236

زیرا در این مقام، به کارگرفتن قوای بدن، مانع از ملاحظۀ جمال مطلق نمیشود و سعادتی که برای دیگران در آخرت حاصل میشود، برای او در همین جا، به قدر ممکن حاصل می گردد.

امروز در آن کوش که بینا باشی***حیران جمال آن دلآرا باش-ی

شرمت بادا چو کودکان در شب عید***تا چند در انتظار فردا باشی(1)

مقدمۀ رسیدن به این مقام است. این همان عشقی است که اهل ذوق و عرفان در تمجید و ثنای آن، سخن ها به نظم و نثر گفته اند.

با تمام این اوصاف، معرفتی که آدمی در دنیا به خداوند متعال پیدا می کند، خالی از موانع عالم طبیعت نیست و مشاهدۀ او از پس حجاب های مختلف است، اما همین معرفت، سرمایه ای است که مؤمن همراه خود از دنیا می برد و در آخرت به اندازۀ بهره ای که از این معرفت و صفا و جلا دارد، از آن نور، برای قلب او کشف میشود.

پس تفاوت مشاهدۀ حقیقت در دنیا و آخرت، به میزان کشف همین حقیقت است. خداوند متعال می فرماید:

در آن روز صورت هایی شاداب و مسرور است و به پروردگارش می نگرد.(1)

اما کسی که در دنیا معرفت کسب نکند، در آخرت نیز بهره ای از مشاهده ندارد. خداوند دربارۀ این گروه می فرماید:

ایشان در آن روز از خدای خود محجوب هستند.(2)

حجاب این گروه، جهل و شرک و اعمال زشت و نیت های پلید آنهاست که آیینۀ قلب را کدر و چشم دل را کور می کند و آنها را از لذت مشاهده و ملاقات رحمت الهی محروم می نماید.(3)

ج. راه های رسیدن به مقام مشاهده

آماده شدن برای مشاهده و لقا وابسته به دو امر است:

ص: 240

پاک کردن آیینۀ دل از اشتغال به دنیا و وابستگی به آن و بریدن از خلق و پیوستن به خداوند متعال به وسیلۀ فکر و ذکر و خارج کردن محبت غیر خدا از قلب؛ زیرا خداوند برای هیچ کس بیش از یک قلب قرار نداده است و محبت کامل آن است که آدمی با تمام قلب، خدای خود را دوست بدارد و مادامی که او متوجه غیر خدا باشد، مقداری از قلبش مشغول به آن است و به اندازۀ همین اشتغال، محبت خدا در دل او کم می شود، مگر آنکه توجهش به غیر خدا از آن رو باشد که آنها مخلوق خداوند متعال و مظهر اسمی از اسماء او هستند. در مناجات شعبانیه آمده است:

تا تو را بشناسیم و از غیر تو منحرف شویم.(1)

تحصیل معرفت و تقوای الهی و مسلط نمودن آن بر قلب. قطع علاقه از غیر خداوند متعال، مانند آماده کردن زمین گیاهان هرز و سایر آفات است و معرفت خداوند مانند بذری است که در دل کاشته میشود تا از آن میوۀ محبت به دست آید. راه رسیدن به این معرفت، معرفت نفس و شناخت حق تعالی با خود اوست. در چنین مقامی خداوند متعال با خود او شناخته می شود و غیر خدا به واسطۀ او شناخته می شود؛ از آن جهت که همۀ موجودات تجلیات اویند. حضرت علی علیه السلام بیان نمود:

ای که با ذاتش بر خودش راهنمایی می کند.(2)

توجه به این نکته لازم است که آنچه از مشاهده و ملاقات حق تعالی گفته شد، فقط مشاهده و ملاقات قلبی است؛ وگرنه خداوند متعال در دنیا و آخرت هرگز با چشم دیده نمی شود؛ زیرا هرچه با چشم دیده شود، باید محدود و دارای

ص: 241

اجزاء مادی باشد و خداوند متعال منزه از شبیه شدن به مخلوقات است.

چیزی را می گویند که در دل هایشان نیست و خداوند به آنچه پنهان است، داناتر است.(1)»(2)

صاحب مقام یقین، در همۀ حالات، نسبت به خدای سبحان متواضع است و از او می ترسد و در نهان و آشکار به ادای وظیفۀ بندگی مشغول می شود و دائماً سعی می کند واجبات و مستحباتی را که به آن امر شده، انجام دهد و با تمام وجود متوجه آنها باشد و در مقابل خداوند متعال اظهار ذلت می کند و از غیر او رو برمی گرداند و قلب خود را از غیر او فارغ می کند و فکر و اندیشه اش را صرف ذات اقدس او می نماید و در محبت و انس او غرق می شود. دلیل این حالات آن است که صاحب مقام یقین، اهل معرفت خداست و عظمت و قدرت او را می شناسد و می داند که خداوند متعال شاهد اعمال و رفتار اوست و از نهان قلب و اندیشۀ او آگاه است.(3)

خداوند می فرماید:

هر کس به سنگینی ذره ای عمل خیر انجام دهد، آن را می بیند و هر کس به سنگینی ذره ای بدی انجام دهد، آن را می بیند.(4)

پس صاحب یقین، در مقام شهود حق است و خود را در نزد او حاضر می یابد و لحظه ای از حیا و خجالت و اشتغال به وظیفۀ بندگی و ادب، کوتاهی نمی کند و تلاش می کند که باطن خود را از زشتی ها پاک کند و آن را به اخلاق نیک آراسته نماید؛ زیرا کسی که یقین دارد خداوند متعال شاهد اعمال ظاهری و باطنی اوست و پاداش عمل او را خواهد داد، همیشه در مقام انجام اوامر الهی و دوری از

ص: 244

معصیت خواهد بود و کسی که یقین دارد همۀ نعمت هایی که در دست اوست از خداوند متعال است و در دامان رحمت او پرورش یافته است، دائماً از تقصیر خود شرمسار است و به سپاس گزاری از او می پردازد.

کسی که یقین دارد خداوند متعال در سرای آخرت به مؤمنین سرور و شادی عطا خواهد نمود و آنها را در بهشتی ساکن می کند که نه چشم، مانند آن را دیده و نه گوش، مانند آن را شنیده و نه وصفِ آن در خیال کسی گنجیده است، امیدوار می شود که خداوند سبحان در حق او نیز چنین عطایی نماید و او را در بهشت خود داخل کند.

کسی که یقین دارد همۀ کارها به دست خداوند سبحان است و هر کاری در عالم، به حکمت و مصلحت او انجام می پذیرد و عنایت ازلی او نظام سراسر خیر را در عالم پدید آورده، دائماً درمقام صبر و تسلیم است و به قضای الهی راضی می شود.

کسی که یقین دارد مرگ در کمین اوست، دائماً محزون خواهد بود. امام صادق علیه السلام فرمود:

تعجب می کنم از کسی که به مرگ یقین دارد، چگونه خوشحال می شود و کسی که به قدر یقین دارد، چگونه اندوهگین می شود؟! و تعجب می کنم از کسی که یقین به دنیا و دگرگونی آن با اهلش دارد، چگونه به دنیا اعتماد می کند؟!(1)

کسی که یقین به عظمت خداوند متعال و غلبۀ قدرت او دارد، دائماً در مقام هیبت و ترس است؛ چنان که در حالات پیامبر اکرم صلی الله علیه و آله که برترین انبیاست آمده: بسیار از خدا می ترسید و در برابر او متواضع بود و آن چنان با تواضع راه می رفت که گویا می خواست به زمین بیفتد.

ص: 245

کسی که یقین به کمالات بی نهایت خداوند متعال دارد، دائماً در مقام شوق و محبت اوست.(1)

یکی ازعلائم یقین آن است که دعای صاحب یقین مستجاب می شود و بر انجام کرامات و کارهای فوق العاده قدرت می یابد؛ زیرا به هر اندازه یقین زیادتر شود، تجرد نفس بیشتر شده، می تواند با خواست خدای متعال در کائنات تصرف کند.

امام صادق علیه السلام فرمود:

یقین، بنده را به حالی ارزشمند و مقامی عجیب می رساند. خبر داد رسول خدا صلی الله علیه و آله از عظمت مقام یقین، در هنگامی که در نزد ایشان از عیسی بن مریم علیه السلام صحبت شد، که بر روی آب راه می رفته است؛ فرمود: اگر یقین او بیشتر می شد، هر آینه بر هوا راه می رفت.(2)

البته توجه به این نکته لازم است که انجام هر کار فوق العاده ای دلیل بر یقین و قرب نیست؛ زیرا بسیاری از این گونه امور، نتیجۀ ریاضت نفس یا آشنایی با خواص اذکار و ادعیه است و حتی بعضی از مرتاض های هندی، کارهای عجیب و خارق العادۀ زیادی انجام می دهند؛ درحالی که از ایمان به خدا بهره ای ندارند.

حق الیقین: این مقام، زمانی برای سالک حاصل می شود که بین او و خداوند متعال به گونه ای ارتباط معنوی ایجاد شود که هستی خود را از خداوند متعال و در ارتباط با او ببیند و با تیزبینی باطنی، دائماً جوشش انوار و آثار را از جانب او مشاهده نماید؛ مانند کسی که داخل آتش شود و با احساس حرارت آن، یقین به آتش پیدا کند و این مقام برای عارفان کاملی که غرق در دریای محبت و انس با خداوند هستند ایجاد می شود. این گروه، هستی خود و سایر موجودات را ترشحی از فیض اقدس الهی می بینند. اینان صدیقینی هستند که با چشم باطن، انوار جمال و جلال الهی را مشاهده می کنند.(1)

پیامبر صلی الله علیه و آله در دعای احتجاب چنین مناجات می کند:

خدایا آنان با هوشیاری دل، تو را می شناسند؛ درحالی که تو در نهان پرده های غیب جای داری.(2)

بعد از این مقام، مرتبۀ حقیقت حق الیقین و فناء فی الله است که در این مقام، عارف با مقام قیومیت حق تعالی آشنا می شود و برای خود و هیچ موجود دیگری، هستی مستقلی نمی بیند.

بدون شک رسیدن به یقینِ حقیقی، بدون نورانیت قلب و خالی شدن آن از تاریکی اوهام و شک امکان پذیر نیست و با مجرد فکر و استدلال نمی توان به این مقام رسید؛ بلکه درک این مقام، محتاج ریاضت و مجاهده با نفس و پاک کردن قلب از صفات زشت و ترک گناهان و رها کردن شهوات است تا روح آدمی مجرد شود و حقیقت بر او آشکار گردد و حقایق اشیاء هستی در عقل او منعکس شود؛ از این رو برای رسیدن به یقین چند شرط بیان شده است:

ص: 247

نفس ناقص نباشد؛ یعنی مانند نفوس کودکان نباشد؛ زیرا نفس کودک هنوز در حدی نیست که علوم برای او واضح شود.

پاک شدن نفس از کدورات عالم طبیعت و ناپاکی گناهان و عادت های غلط و شهوات ناپاک؛ این امور به جهت پاک شدن و صیقلی یافتن آیینۀ قلب است.

توجه دادن فکر به مطلوب حقیقی، به گونه ای که تمام همت انسان رسیدن به حق تعالی باشد و اندیشۀ معاش و دنیا، قلب او را به خود مشغول نکند.

خالی نمودن نفس از تعصب های باطل و تقلید کورکورانه از دیگران، و این به منزلۀ برداشتن حجاب ها از قلب است.

رسیدن به مطلوب با فراهم آوردن مقدمات لازم، به گونه ای که نفس انسان محجوب نباشد تا حقایق یقینی بر او افاضه شود و دانای به حقیقت همۀ اشیاء گردد؛ زیرا نفس، جوهری ملکوتی و حقیقتی الهی است و با فطرت اولیۀ خود، توانایی شناخت حقایق را دارد و به همین دلیل بود که او از همۀ مخلوقات سبقت گرفت و قابلیت حمل امانتی را پیدا کرد که آسمان ها و زمین نتوانستند آن را حمل کنند(1) و این امانت، معرفت و توحید و ولایت است و برای این معرفت هیچ محدودیتی نیست و نفس انسان در هیچ حدی از معرفت توقف نمی کند و دائماً در قرب حق تعالی شاداب و سرمست از تجلیات او خواهد بود.(2)

ص: 248

غیر خدا فارغ شود، و در صفای باطن کوشش به عمل آید و دنیای گذرا و فانی رها شده، به آخرت که سرای جاودانه است توجه شود. سالک این طریق، باید قبل از فرا رسیدن مرگ، خود را برای آخرت آماده سازد و نفس را از صفات زشت خالی کند و به صفات پسندیده، آراسته گرداند. او باید از احکام شریعت اسلام پیروی نموده، خود را به آداب آن بیاراید و تقوای الهی را پیشه کرده، سختی های این راه را تحمل نماید. بعد از این امور، ملازمت ذکر خدا لازم است؛ تا قلب نورانیت پیدا کند و از وسوسه های شیطانی خالی شود و دیگر به فکر شهوات دنیا و جمع مال و کسب مقام نباشد و همۀ همت او در بندگی خدا و کسب خشنودی حق تعالی و رسیدن به قرب او باشد.

آن کس که به قرب خدای متعال می رسد، دو صفت در قلب او ظاهر می شود:

اول اینکه محبت خدا و دوستی اولیای او را در قلب خود مشاهده می کند و عظمت او را می یابد و دوم اینکه با اخلاص کامل به عبادت او مشغول می شود. در این حال، با درخشش انوار جمال و جلال، حقایق الهی برای او روشن می شود و از اهل یقین می گردد. در همۀ مراحل، توسل به ساحت مقدس امام زمان عجل الله تعالی فرجه دستگیر سالک می شود و هم نشینی با دوستان خدا، روشنی چشم اوست.

الحمد للّه ربّ العالمین

ص: 250

انصاری، خواجه عبدالله؛ منازل السائرین، شرح عبدالرزاق کاشانی، نگارش علی شیروانی؛ تهران: الزهراء، 1373.

بحرانی، ابن میثم؛ شرح نهج البلاغة؛ دفتر نشر کتاب، چاپ دوّم، 1362.

بحرانی، عبدالله؛ العوالم الامام الحسین علیه السلام ؛ بی جا، بی نا، بی تا.

برقی، احمد بن محمد؛ المحاسن؛ تصحیح سید جلال الدین حسینی؛ تهران: دار الکتب الاسلامیة، بی تا.

بهاری، شیخ محمد؛ تذکرة المتقین؛ انتشارات نهاوندی، چاپ دوّم، 1376.

ثقفی، ابراهیم بن محمد؛ الغارات؛ تحقیق سید جلال الدین محدث؛ انتشارات بهمن، بی تا.

جزایری، سید نعمت الله؛ نور البراهین؛ قم: جامعۀ مدرسین، چاپ اول، 1417.

جندی، مؤید الدین؛ شرح فصوص الحکم؛ بی جا، بی نا، بی تا.

جلابی هجویری، علی بن عثمان؛ کشف الحجوب؛ محمد عباسی؛ تهران: انتشارات امیرکبیر، بی تا.

حافظ ، محمّد شمس الدین؛ دیوان حافظ؛ به اهتمام سید محمدرضا جلالی و نذیر احمد؛ تهران: چاپ نهم، انتشارات امیر کبیر، 1381.

حاکم نیشابوری محمد؛ المستدرک علی الصحیحین؛ بیروت: دار المعرفة، 1406.

حسن، عبدالله؛ مناظرات فی الامامة؛ قم: انتشارات مهر، 1415.

حسن زاده آملی، حسن؛ انسان در عرف عرفان؛ تهران: انتشارات سروش، 1377.

-----------------------------؛ درآسمان معرفت؛ تنظیم محمد بدیعی؛ قم: انتشارات تشیع، ویرایش دوم، 1375.

حرانی، ابن شعبه؛ تحف العقول؛ تصحیح علی اکبر غفاری، قم: جامعۀ مدرسین، 1363.

الحرّ العاملی؛ وسائل الشیعة؛ قم: موسسة آل البیت، 1414.

----------------؛ الجواهر السنیة؛ نجف: النعمان، 1964.

----------------؛ الجواهر السنیة، قم: مطبعة المنیر، بی تا.

حلی، ابن فهد؛ عدة الداعی؛ تصحیح احمد موحدی؛ قم: مکتبة الوجدانی، بی تا.

ص: 252

حلی، حسن بن سلیمان؛ مختصر بصائر الدرجات؛ نجف: المطبعة الحیدریة، چاپ اوّل، 1370.

حمیری، عبدالله بن جعفر؛ قرب الاسناد؛ قم: موسسة آل البیت، 1413.

الخزاز القمی؛ کفایة الاثر؛ تحقیق عبد اللطیف حسینی کوه کمری؛ قم: انتشارات بیدار، 1401.

خمینی، سید روح الله؛ چهل حدیث؛ تهران: موسسۀ تنظیم و نشر آثار، چاپ سوم، 1372.

خوارزمی، الحافظ الموفق؛ المناقب؛ تحقیق مالک محمودی؛ قم: موسسة النشر الاسلامی، چاپ دوم، 1411.

دهخدا، علی اکبر؛ لغت نامه؛ دانشکده ادبیات و علوم انسانی، 1339.

دینانی، ابراهیم؛ روزنامه همشهری؛ مورخ 13/1/83.

راوندی، قطب الدین؛ الدعوات؛ قم: مدرسة الامام المهدی، 1401.

راوندی، فضل الله؛ کتاب النوادر؛ تحقیق سعید رضا علی عسگری؛ قم: دارالحدیث، چاپ اول، 1377.

رحمانی؛ الامام علی علیه السلام ؛ تهران: المنبر، چاپ اول، 1417.

زرین کوب، عبدالحسین؛ ارزش میراث صوفیه؛ تهران: انتشارات امیرکبیر، بی تا.

سجادی، سید جعفر؛ فرهنگ اصطلاحات و تعبیرات عرفانی؛ تهران: کتابخانه طهوری، چاپ چهارم، 1387.

شریفی، شیخ محمود؛ کلمات الامام الحسین علیه السلام ؛ قم: دار المعروف، چاپ سوم، 1416.

شهید ثانی، زین الدین بن علی؛ مسکّن الفؤاد؛ قم: انتشارات مهر، 1407.

شیرازی، صدر الدین؛ کسر اصنام الجاهلیة؛ تحقیق محسن جهانگیری؛ تهران: بنیاد حکمت اسلامی، 1381.

صدوق، محمد بن علی؛ الامالی؛ قم: موسسة البعثة، چاپ اول، 1417.

-----------------------------؛ التوحید؛ تصحیح سید هاشم حسینی؛ قم: جامعۀ مدرسین، بی تا.

-----------------------------؛ من لایحضره الفقیه؛ تصحیح علی اکبر غفاری، قم: جامعۀ مدرسین، 1387.

-----------------------------؛ علل الشرایع؛ نجف: المطبعة الحیدریة، 1385.

ص: 253

-----------------------------؛ عیون اخبارالرضا علیه السلام ؛ تحقیق حسین اعلمی، بیروت: موسسة اعلمی، چاپ اول، 1404.

-----------------------------؛ صفات الشیعة؛ تهران: انتشارات عابدی، بی تا.

طباطبایی، سید محمدحسین؛ شیعه در اسلام؛ قم: جامعۀ مدرسین، 1376.

------------------------------------؛ رسالة الولایة، ترجمه صادق حسن زاده؛ قم: انتشارات هجرت، بی تا.

------------------------------------؛ المیزان؛ بیروت: انتشارات اعلمی، بی تا.

طباطبایی، سید مهدی بحرالعلوم؛ رسالة فی السیر و السلوک؛ شرح سید حسن مصطفوی؛ تهران: امیرکبیر، بی تا.

طبرسی، احمد بن عبدالله؛ ذخایر العقبی؛ قاهره: مکتبة القدسی، 1356.

طبرسی، احمد بن علی؛ الاحتجاج؛ تحقیق سید محمدباقر خراسانی؛ منشورات دار النعمان، بی تا.

طبرسی، حسن بن فضل؛ مکارم الاخلاق، منشورات رضی، بی تا.

طبرسی، علی؛ مشکاة الانوار؛ نجف: المکتبة الحیدریة، 1385.

طوسی، ابوجعفر محمد بن الحسن؛ الاقتصاد، قم: مطبعة الخیام، 1400.

---------------------------------------------؛ تهذیب الاحکام؛ دار الکتب الاسلامیة، بی تا.

طوسی، نصیر الدین؛ اوصاف الاشراف؛ تهران: وزارت ارشاد، 1369.

طبرانی، سلیمان بن احمد؛ المعجم الصغیر؛ بیروت: دار الکتب العلمیة، بی تا.

عبد الرحیم بن عبد الکریم؛ منتهی الارب؛ انتشارات کتابخانه سنایی، بی تا.

عسکری، نجم الدین؛ مقام الامام علی علیه السلام ؛ نجف: الاداب النحف، چاپ چهارم، بی تا.

عطاردی، عزیز الله؛ مسند الامام الرضا علیه السلام ؛ مشهد: آستان قدس رضوی، 1406.

عین القضات، عبد الله بن محمد؛ تمهیدات؛ تحقیق عفیر عسیران؛ تهران: منوچهری، 1370.

فتنی، محمد بن طاهر؛ تذکرة الموضوعات؛ بی جا، بی نا، بی تا.

فیض کاشانی، مولی محمدمحسن؛ المحجة البیضاء؛ تصحیح علی اکبر غفاری، قم: جامعۀ مدرسین، 1363.

ص: 254

-------------------------------------------؛ علم الیقین؛ محسن بیدارفر، قم: منشورات بیدار، چاپ دوّم، 1384.

قاضی، سید محمد حسن؛ آیت الحق؛ انتشارات حکمت، بی تا.

قمی، شیخ عباس؛ مفاتیح الجنان؛ قم: افق فردا، چاپ 27، 1385.

----------------------؛ منتهی الآمال؛ قم: انتشارات هجرت، چاپ چهارم، 1378.

الصفار القمی، محمد بن الحسن؛ بصائر الدرجات؛ تصحیح میرزا محسن کوچه باغی؛ تهران: مطعبة الاحمدی، ١٣6٢.

کاشانی، محمود بن علی؛ مصباح الهدایة؛ تصحیح جلال الدین همایی؛ تهران: بی نا، 1367.

کلینی، محمد بن یعقوب؛ الکافی، علی اکبر غفاری؛ تهران: دار الکتب الاسلامیة، چاپ سوم، 1388.

کورانی، علی؛ الوهابیة و التوحید؛ انتشارات دار السیرة، بی تا.

لیثی، کافی الدین علی بن محمد؛ عیون الحکم المواعظ؛ تحقیق حسین بیرجندی؛ قم: دارالحدیث، چاپ اوّل، ١٣٧6.

متقی هندی، علی؛ کنز العمال؛ تحقیق بکری حیانی؛ بیروت: موسسة الرسالة، 1409.

مجلسی، محمد باقر؛ بحار الانوار؛ بیروت: موسسة الوفاء، چاپ دوم، 1403.

محمودی، محمدباقر؛ نهج السعادة؛ بیروت: دار المعارف، چاپ اول، 1369.

مسلم نیشابوری؛ صحیح مسلم؛ بیروت: دار الفکر، بی تا.

مطهری، مرتضی؛ آشنایی با علوم اسلامی؛ قم: انتشارات صدرا، ویرایش دوم، 1366.

مغربی، قاضی نعمان؛ دعائم الاسلام؛ تحقیق آصف بن علی، مصر: دار المعارف، 1383.

مفید، محمد بن محمد؛ الارشاد؛ دار المفید، بی تا.

------------------------------؛ الامالی؛ تحقیق علی اکبر غفاری، قم: جامعۀ مدرسین، 1403.

مقدس اردبیلی، احمد؛ حدیقة الشیعة؛ تصحیح صادق حسن زاده؛ قم: موسسۀ انصار، 1377.

مقرم، سید عبد الرازق؛ زندگی حضرت سکینه سلام الله علیها ؛ ترجمۀ حسن طاری؛ تهران: میقات، چاپ اول، 1406.

ص: 255

ملکی تبریزی، میرزا جواد؛ المراقبات، ترجمۀ ابراهیم محدث؛ انتشارات اخلاق، 1375.

--------------------------------؛ اسرار الصلاة؛ ترجمۀ رضا رجب زاده؛ تهران: انتشارات پیام آزادی، 1372.

---------------------------------؛ رسالۀ لقاء الله؛ قم: انتشارات آل علی، 1380.

مولوی، جلال الدین؛ مثنوی معنوی؛ تصحیح نیکلسون؛ تهران: ققنوس، چاپ چهارم، 1376.

-------------------------؛ کلیات شمس؛ تصحیح بدیع الزمان فروزانفر؛ دانشگاه تهران، چاپ اول، 1337.

نخعی، ابراهیم بن محمد؛ الغارات؛ تحقیق سید جلال الدین محدث؛ بی جا، بی نا، بی تا.

نراقی، ملا مهدی؛ جامع السعادات؛ تصحیح سید محمد کلانتری؛ قم: انتشارات اسماعیلیان، 1383.

نوری، میرزا حسین؛ مستدرک الوسایل؛ بیروت: موسسة آل البیت علیهم السلام، 1408.

نهاوندی، علی اکبر؛ العبقری الحسان؛ تهران: کتاب فروشی دبستانی، بی تا.

نیکلسون؛ عرفان عارفان مسلمان؛ ترجمۀ اسدالله آزاد؛ دانشگاه فردوسی، 1372.

ویژه نامۀ همایش چهره های درخشان عرفان، نکوداشت آیت الله قاضی قدس سره؛ 1382.

همایی، جلال الدین؛ مولوی نامه؛ تهران: هما، چاپ نهم، 1376.

همدانی، عبدالصمد؛ بحر المعارف؛ ترجمۀ حسین استاد ولی؛ تهران: انتشارات حکمت، 1412. هیئت تحریریه شمس الشموس، عطش، تهران: موسسۀ فرهنگی مطالعاتی شمس الشموس، چاپ سوم، 1383.

هیثمی، نور الدین؛ مجمع الزوائد؛ بیروت: دار الکتب العلمیة، 1408 .

------------------------؛ بغیة الباحث؛ دار الطلائع، بی تا.

یثربی، سید یحیی؛ عرفان نظری؛ قم: دفتر تبلیغات اسلامی، بی تا.

-----------------------؛ عرفان عملی در اسلام؛ قم: دفتر نشر معارف، چاپ اول، 1383.

یعقوبی، سید حسین؛ سفینة الصادقین؛ قم: انتشارات گنج معرفت، 1384.

ص: 256