رهبر قرآنی

مشخصات کتاب

ناشر، تهیه و تنظیم: مجتمع فرهنگی آموزشی معاونت فرهنگی و اجتماعی سازمان اوقاف و امور خیریه لیتوگرافی،چاپ و صحافی: سازمان چاپ و انتشارات اوقاف

نوبت چاپ: اول/ بهار 1397

شمارگان: 50000 نسخه

قیمت: 5000 تومان غیرقابل فر وش/اهدایی

آدرس مجتمع: قم ، بلوار 15 خرداد، جنب امامزاده شاه سیدعلی

مجتمع فرهنگی آموزشی معاونت فرهنگی اجتماعی سازمان اوقاف و امورخیریه

امورخیریه، معاونت فرهنگی و اجتماعی لوشاتو، سازمان اوقاف و آدرس: تهران، خیابان نوفل

025-38187156 : تلفن

سایت سازمان : www.oghaf.ir

سایت معاونت : www.mfso.ir

سایت مجتمع : www.mfpo.ir

ص: 1

اشاره

ص: 2

ص: 3

فارسی

انس خانوادگی با قرآن .................................8

تحصیلات (قرآنی) .......................................10

سابقه ی مبارزاتی- تفسیری .......................13

روش و گرایش تفسیری ..............................27

سابقه ی پژوهشی- تألیفی ........................29

سابقه ی اجرایی در حوزه ی قرآن کریم ...........37

جایگاه قرآن کریم در اندیشه ی آیت الله العظمی خامنه ای ...............................................45

حسن ختام: مروری بر چند خاطره قرآنی به نقل از استاد سادات فاطمی ..................................50

منابع .......................................................53

ص: 4

العربیة

المقدمة ..................................................55

أسرة القائد والقرآن الکریم ...........................56

الجذور الثوریة والتفسیریة ............................60

منهجه التفسیری ........................................74

الخلفیة البحثیة التألیفیة ................................76

خلفیته التنفیذیة فی المجال القرآنی .................85

مکانة القرآن الکریم فی فکر الأمام السید علی الخامنئی ................................................93

حسن الختام: مرور علی بعض الخواطر القرآنیة نقلا عن الأستاذ (سادات فاطمی)......................... 98

المصادر ..................................................101

ص: 5

فارسی

اشاره

ص: 6

مقدمه

با دقّت در زندگی مقام معظم رهبری مدّظلة، بهره مندی ایشان از قرآن درتمام مراحل زندگی شان به روشنی قابل مشاهده است؛ به طوری که می توان

محوری ترین بعد از ابعاد شخصیتی معظّم را «بعد قرآنی» دانست.

بر این اساس سازمان اوقاف و امورخیریه در آستانه برگزاری سی وپنجمین دوره مسابقات بین المللی قرآن کریم، به منظور آشنایی بیش تر با ابعاد

شخصیت قرآنی معظّم له، در نوشتار حاضر با عنوان رهبر قرآنی به ارائه ی اطلاعاتی پرداخته است که با مطالعه آن، نه تنها از حدود هفت دهه فعالیت قرآنی ایشان اطلاع می یابیم، بلکه منطبق بودن منظومه ی فکری ایشان با قرآن و مبانی اسلامی نیز بر ما روشن می گردد.

به امید آنکه مورداستفاده همگان قرار گیرد.

سازمان اوقاف و امورخیریه

ص: 7

انس خانوادگی با قرآن

ا گر بخواهیم چگونگی آشنایی و ارتباط مقام معظّم رهبری مدّ ظله با قرآن را بررسی و به جایگاه قرآن

در اندیشه و منظومه ی فکری ایشان دست پیدا کنیم، لازم است ابتدا با خانواده ی ایشان آشنا شویم؛

چرا که نهاد خانواده، اساسی ترین بستر تربیت آدمی است و در شکل گیری و تکوین شخصیت افراد،

نقش بسزایی دارد.

سیدعلی حسینی خامنه ای، در فروردین ماه سال 1318 شمسی برابر با 1358 قمری در مشهد

مقدس چشم به جهان گشود. پدرش، سیّد جواد خامنه ای (16 آذر 1274-14 تیر 1365 )، از علما و

مجتهدین عصر خود بود که پس از گذراندن دروس سطح در تبریز و مهاجرت به مشهد و بهره مندی

از محضر اساتید بزرگ آن دیار، در 1345ق به نجف رفت و در زمینه ی فقه و اصول فعالیّت داشت؛

در ادامه نیز از حوزه ی درس میرزا محمدحسین نائینی، سیّد ابوالحسن اصفهانی و آقا ضیاءالدین عراقی کسب فیض کرد و از سه نفر مذکور اجازه ی اجتهاد گرفت.

مادرش، بانو خدیجه میردامادی (1293ش -1368ش)، فرزند آیت الله سیّد هاشم نجف آبادی بود.

سیّد هاشم نجف آبادی پس از ازدواج با بی بی سکینه به مشهد رفت و در این شهر به ارشاد مردم، تفسیر

ص: 8

قرآن کریم و تألیف کتاب روی آورد. او در یکی از شبستان های مسجد گوهرشاد، آیه های قرآن را با مبنا قرار دادن تفسیر مجمع البیان، تفسیر می کرد که با استقبال گروهی از طلاب، فضلا و علاقه مندان روبه رو شد.

خدیجه میردامادی (مادر آیت الله خامنه ای)، بانویی زاهد، متشرّع، آشنا با آیات قرآن، احادیث، تاریخ و ادبیات بود. اندوخته ی علمی ایشان با مطالعه در تفاسیر قرآن و کتب تاریخی چون روضةالصّفا، به جایی رسید که زندگی انبیا، امامان معصوم و شخصیت های قرآنی را در قالب داستان ها و روایت های

شنیدنی برای فرزندانش بازمی گفت؛ قرآن را با صدایی خوش تلاوت می کرد. رهبر معظم انقالب مدّظله دراین باره می فرمایند:

«من اولین نغمه های خوش قرآن را از حنجره ی مادرم شنیدم. ...دور او جمع می شدیم و می نشستیم و ایشان قرآن را با صوتی خیلی شیرین و دل پذیر برای ما می خواند و آیاتی از آن را ترجمه می کرد.»

«من خودم اولین بار، زندگی حضرت موسی، زندگی حضرت ابراهیم و بعضی پیامبران دیگر را از مادرم به این مناسبت شنیدم. قرآن که می خواند، به آیاتی که نام پیامبران در آن است می رسید، بنا می کرد به شرح دادن.»

سیّدعلی خامنه ای باوجود چنین پدر و مادری، از همان کودکی با قرآن آشنا شده و تحت تربیت

قرآنی رشد یافته است که همین امر، سبب انس و ارتباط قوی ایشان با کلام وحی است.

ص: 9

تحصیلات (قرآنی)

ایشان در چهارسالگی تحصیل را از مکتب خانه شروع کرد و در پنج سالگی وارد دبستان شد. او

صدای خوبی داشت و قاری مدرسه شده بود و قرائت او، آوازه ای هرچند محدود پیدا کرده بود.

پدرش برای آشنایی بیش تر پسرانش با قرآن و یادگیری تجوید، از حاج رمضان بنکدار خواست

آنان را آموزش دهد و بعد از او نیز، ملّاعباس، که بزرگ ترین استاد قرائت قرآن مشهد بود، آموزش را برای

آن ها ادامه داد و سیّد علی تمام قواعد تجوید را از او فرا گرفت.

سیّدعلی حسینی خامنه ای از دوازده سالگی،

کلاس درس قرائت قرآن داشتند و از این دوران سیر

ّفعالیّت های قرآنی خود را آغاز کرده است.(1)

ایشان بعدها، از این که در کودکی و نوجوانی به حفظ قرآن نپرداخته ابراز تأسف کرد؛ هرچند در سنین بالا، بخش هایی از این کتاب جاوید را حفظ کرد، همچنان، این که خودش را حافظ قرآن

ص: 10


1- عکسی موجود است که معظّم له پشت آن نوشته اند: « 12 سالگی ، کلاس ششم... روزجمعه پس از پایان جلسه ی قرائت قرآن که استاد آن من بودم و قرّاء آن ، شاگرد مدرسه ای که من دانش آموزان آن بودم .من وچند نفر کلاس ششم آن مدرسه بودیم (ابتدایی ) و دیگران ازکلاس های پایین تر بودند»

نمی داند، جزو تأسف های بزرگ اوست.

سیّدعلی خامنه ای، درس های طلبگی را از کلاس پنجم دبستان شروع کرد. پس از اتمام دوره ی

دبستان، وارد دنیای طلبگی شد و در سال1334ش، در درس خارج فقه آیت الله سیّد محمدهادی میلانی حاضر شد.

پس ازآن، مدّتی در نجف و مدّتی در حوزه ی علمیّه قم از محضر اساتید استفاده کرد و در مدّت اقامت در قم ا کثر وقت خود را به تحقیق، مطالعه و تدریس می گذراند. در 1343 ش به دلیل عارضه ی بینایی پدر و کمک به وی به ضرورت از قم به مشهد بازگشت و بار دیگر در جلسات درس آیت الله میلانی حضور یافت که تا سال 1349ش ادامه داشت.

آیت الله خامنه مدّظله معتقد بودند جلسه قرائت قرآن به تنهایی کافی نیست؛ بلکه باید مقدّمه ای

باشد تا مردم با مفاهیم قرآن آشنا شوند.(1)

ایشان همواره در طول فعالیّت های خود به مقدّم بودن آشنایی

ص: 11


1- بیانات در دیدار کارگزاران و مسئولان نظام و مهمانان کنفرانس وحدت اسلامی به تاریخ 1373.06.04 . رهبر انقلاب می فرمایند: ا گر حکومتی براساس اسلام بود، به این معناست که اسلام مورد عمل قرار گرفته است. اما ا گر اسلام به معنای اعتقاد و عمل افراد در جامعه وجود داشته باشد و حا کمیت دین برقرار نباشد، در چنین جامعه ای قرآن و اسلام مهجور است. مصداق آن در قرآن کریم و در سوره ی فرقان چنین آمده است: و قال است:«وَقَالَ الرَّسُولُ یَا رَبِّ إِنَّ قَوْمِی اتَّخَذُوا هَذَا الْقُرْآنَ مَهْجُورًا » پیغمبر اکرم نزد پروردگار عالم عرض می کند:«یَا رَبِّ إِنَّ قَوْمِی اتَّخَذُوا هَذَا الْقُرْآنَ مَهْجُورًا »هجر قرآن به چه معناست؟بی شک به این معنا نیست که قرآن و اسم قرآن و اسم مسلمانی را به طورکلی از خود دفع کردند. این اتخاذ نیست. «اتَّخَذُوا هَذَا الْقُرْآنَ مَهْجُورًا » ؛ یعنی قرآن رادارند اما همراه باهجر. قرآن هست؛ امّا مهجور است. به این معنا که قرآن در یک جامعه تلاوت شده و احترام اما همراه ظاهری می شود ؛ اما به احکام آن عمل نمی کنند به بهانه ی جدایی دین از سیاست، حکومت را از قرآن سلب می نمایند. اگ قرار بود که اسلام و قرآن حکومت نکنند، پس مبارزات پیغمبر برای چه بود؟ از نگاه ایشان، ایجاد یک نظام مبتنی بر دین، یعنی همان کاری که پیغمبر اکرم(صلّی الله علیه و آله وسلّم ) در آمدن به مدینه و هجرت به مدینه انجام دادند. تا وقتی جامعه ای نباشد، نظامی نباشد، تمرکز اقتداری نباشد که بتواند بر روی همه فعالیت های اجتماعی سایه بیفکند، کارها ضمانتی ندارد. قبل از انقلاب، خیرخواهان و ناصحان معدودی بودنددلشان می سوخت و مردم را نصیحت می کردند؛ موعظه هم بی تأثیر نیست، در ؛ دل اثر می کند؛ اما قابل تحقق عملی نیست؛ چرا؟ چون نظام، نظام غلطی است؛ چون جهت گیری جامعه، جهت گیری ضد عدالت،ضد انصاف، ضد مروت، ضد اخلاق است. جهت گیری مهم است. اصل جهت جهت با تشکیل یک نظام است.

بر انس با قرآن، لزوم تدبر در قرآن و تلاش برای عملیاتی کردن آموزه های قرآن در جامعه تأ کید داشته اند.

ایشان، یعنی «مبارزه» برای تحقّق حکومت قرآنی شکل گرفت.

در ادامه، مروری بر سابقه ی تفسیری و پژوهشی ایشان خواهیم داشت.

ص: 12

سابقه ی مبارزاتی- تفسیری

شروع مبارزات و انتخاب جلسات تفسیر به عنوان یکی از خطوط مبارزه

حضرت آیت الله خامنه ای مدّ ظله از نخستین کسانی بود که با شروع مبارزات در سال 1341 ، به 13

خمینی رحمة الله علیه پیوست و اولین فعالیّت های شان همان تکثیر و پخش اعلامیه های امام بود. در این زمان ها، ابعاد سیاسی امام برای ایشان یکی پس از دیگری رو می شد.

این که بینش سیاسی امام خمینی رحمة الله علیه چگونه ساخته و پرداخته شد؟ چه کسانی بر او تأثیر سیاسی گذاشتند؟ و... سؤالاتی بود که سیّد علی خامنه ای به آن ها می اندیشید.

او به این نتیجه رسید که غیر از تأثیر بسزایی که آیت الله سید حسن مدرس و آیت الله میرزامحمدعلی

شاه آبادی در اندیشه ی آیت الله خمینی گذاشتند، استعداد، هوشمندی و تیزبینی امام در باب مسائل

اجتماعی و فهم عمیق از مسائل اسلامی، او را در جایگاه یک انقلابی بزرگ و دگرگون کننده ای بی بدیل

قرار داده است و البتّه شجاعت امام، که میراثی خانوادگی بود نیز، در این خیزش بسیار مؤثر بوده است.

پس مجموعه ای از دین داری، شجاعت، درک سیاسی و الهام گیری از مرام سیاسی آقایان مدرس

و

ص: 13

شاه آبادی در قیام امام خمینی رحمة الله علیه به چشم می خورد و آیت الله خامنه ای می دید که همه ی این عوامل زیر چتری به نام «انگیزه ی دینی» جمع است.

از سال1342 که مبارزات ملّت ایران به رهبری امام خمینی(رحمة الله علیه) وارد مرحله ی جدیدی شد و پس از سرکوبی این نهضت توسط رژیم طاغوت، جریان های مختلف سیاسی-اجتماعی خط مشی های مختلفی را در پیش گرفتند. آیت الله خامنه ای نیز میان مبارزان بوده و علاوه بر همراهی با دیگر مبارزان، زمینه سازی فکری و اندیشه ای جامعه را نیز منظور نظر قرار داد؛ در این حوزه، یکی از موثّرترین

فعالیّت های شان، برگزاری جلسات تفسیر بود.

آیت الله خامنه ای تلاش کردند تا طرحی برای زیست مؤمنانه در جهان جدید ارائه دهند که تسلیم

تحولات زمانه نیست و راهکارهایی برای مدیریت تحول ارائه می کند. این رویکرد بر پایه ی بازگشت به

قرآن استوار شده و به دنبال «دین داری حدا کثری» است.

شرایط آن زمان، سبب شده بود تمام فعّالیّت های آیت الله خامنه ای و سایر فعّالین ، توسط نیروهای

ساواک تحت نظر باشد؛ به طوری که در تمام سخنرانی های ایشان نیروهای ساوا ک حضور داشتند تا حرف ها را بشنوند و مهم ترین بخش هایش را یادداشت و منعکس کنند؛ به همین دلیل، آیت الله خامنه ای به محدودیت هایی که در ارائه مطالب به مخاطب داشتند، اشاره کرده، فرمودند:

«مطالبی را که فکر می کردم دانستن آن برای نظام و رژیم به شدت مضر است، بدون این که اندک

اشاره ای به دستگاه بکنم، مطرح می کردم. هیچ گوشه و کنایه ای هم مطلقاً به دستگاه نمی زدم.»

بااین حال، گزارش ها و خبرچینی هایی بود که به دستگیری های متعدد آیت الله خامنه ای منجر

ص: 14

می شد؛ ایشان قبل از انقلاب، شش مرتبه توسّط ساوا ک بازداشت شده، به زندان رفتند و بعدازآن نیز، تبعید شدند.

جلسات تفسیر قبل از پیروزی انقالب اسالمی

اشاره

آیت الله خامنه ای قبل از پیروزی انقلاب اسلامی، مجموعاً نُه سری جلسات تفسیری برگزار کردند

که در ادامه به ترتیب زمانی، به شرح این ها می پردازیم:

جلسات پایین خیابان؛ اولین سری تفسیر

شروع جلسات تفسیر آیت الله خامنه ای، از سال1343 بود که جمعی از اهالی «پایین خیابان» از او خواستند تفسیر بگوید و او با شرایطی پذیرفت؛ بنابراین، بعد از آزادی از دومین زندان، به مدّت یک ماه

رمضان در جمعی از کسبه، تاجران مشهد و اندک روحانیون فعال که به امور سیاسی علاقه مند بودند،

تفسیر سوره ی «مائده» گفت که این جلسات به «جلسه ی پایین خیابان» شهرت یافته بود.

جلسات تفسیر در عین تعقیب و گریزها

دغدغه ی نشر و ترویج قرآن موجب شد حتّی در شرایط سخت مبارزات و تعقیب وگریز نیز فرصت های کوتاه پیش آمده را در تفسیر آیات نورانی قرآن صرف کنند؛ در سال 1345 که از مشهد فرار کردند و در تهران به طور ناشناس زندگی می کردند، جمعی از آشنایان، جلسه ای گذاشتند که ایشان، شب های ماه رمضان برای آنان تفسیر می گفتند. آیت الله خامنه ای در وصف این جلسات گفته اند:

ص: 15

«جلسات پرشور و خوبی بود و من سوره ی کهف را برایشان تفسیر کردم.»

تفسیر در مسجد صدیقی ها و مدرسه میرزاجعفر

سومین مرتبه ی دستگیری ایشان در فروردین سال 46 بود که آیت الله خامنه ای، پس از آزادی، در

تهران به ملاقات زندانیان سیاسی رفت. آیت الله خامنه ای از طریق ارتباط با مبارزان در نقاط مختلف،

سعی در تشکّل بخشیدن به مبارزان و مبارزه، تربیت نسل های جدید مبارزان و انقلابیون بر اساس

اندیشه ی اسلامی خصوصاً بین طلاب علوم دینی و دانشجویان، سعی در اخذ مبانی مبارزه از قرآن

و حدیث، مقابله با اندیشه های مادی گرایانه مارکسیستی و لیبرالیستی و امثال آن، به تعمیق اندیشه ی اسلامی و مبارزه در چهارچوب نهضت امام خمینی(رحمة الله علیه) پرداخت و علی رغم مقابله ی رژیم پهلوی به موفّقیّت های زیادی دست یافت.(1)

ایشان بعد از آزادی از سومین زندان، دومین جلسات تفسیر در سال 1347 به درخواست دو یار او

که هردو اهل گناباد، هم محله، هم مدرسه، هم سفره، همراه و هم مباحثه بودند، برگزار شد:

سیدرضا کامیاب و محمدباقر فرزانه، در سفری که همراه آقای خامنه ای بودند، هرچند محدود، با

ابعاد علمی، اجتماعی و سیاسی آیت الله خامنه ای آشنا شده و او را شایسته ی استادی یافته بودند. آن ها هر دو باهم نزد سیّدعلی خامنه ای آمدند و اصرار کردند غیر از درس های معمولی، درس عمومی دیگری شروع کند؛ تفسیر، عقاید، اخلاق.

ص: 16


1- سایت Khamenei.ir . زندگی نامه.

آقای خامنه ای به تفسیر قرآن اعتقاد ویژه ای داشت؛ ازاین رو پس از بازگشت به مشهد، سوره ی مائده،

همچون سال 1343 بستر تفسیر قرآن شد. پنج شنبه ها و جمعه ها حلقه های این درس شکل می گرفت و این جلسات رفته رفته خواهان پیدا کرد و طلبه های زیادی مشتری او شدند و حتّی پس از مدّتی، جوانان دانش آموز، دانشجو و تعدادی از بازاریان نیز از شرکت کنندگان در این جلسات بودند. مکان آن ابتدا در مسجد صدیقی ها در بازار سرشور بود که با فزونی شا گردان، به کتابخانه ی مدرسه ی میرزاجعفر منتقل شد.

این حلقه ی علمی، کوتاهی بار اوّل نبود و سالیانی به درازا کشید؛ امّا درنهایت به دست مأموران امنیتی شکست. متأسفانه نوار آن جلسات از دست رفته و اطلاعی از جزئیات محتوایی آن در اختیار نیست.

ادامه تفسیر مدرسه میرزاجعفر

این زندان های پیاپی، رشته ی زندگی، فعّالیّت آموزشی و برنامه های ریزودرشت معظم له را مدام

پاره می کرد. بعد از پنجمین زندان، می دانست که از هم مسلکانش گرفته تا مأموران خبرچین افتخاری،

اخبار ایشان را به ساوا ک منتقل می کنند و به نظر می رسید بندهای اختناق بیش ازپیش تنگ تر شده

بود، پس مواظب رفتار و گفتارش بود.

آیت الله خامنه ای، بی درنگ بعد از آزادی از پنجمین زندان نیز، در پاییز سال 1350 کلاس های تفسیر خود را در مدرسه ی «میرزاجعفر» مشهد، (دانشگاه رضوی فعلی) شروع کرد و فروردین 1351 بود

که پس از رسیدن خبر تشکیل کلاس های تفسیر ایشان به ساوا ک، خشم مقامات امنیتی برانگیخته شد و ساوا ک دستور داد یکی دو خبرچین دائم در اطراف وی باشند و گفتار و کردارش را گزارش کنند.

ص: 17

در این جلسات سوره های مبارکه مائده، انفال، برائت و آیاتی از سوره مبارکه یونس مورد تفسیر و تبیین قرار گرفت.

شروع جلسات تفسیر مسجد امام حسن(علیه السّلام) مشهد

در پاییز 1351 و ماه رمضان، شمع تفسیر قرآن در مسجد امام حسن(علیه السّلام) روشن شد:

آیت الله خامنه ای با اصرارهای فراوان، پیشنهاد امامت مسجد امام حسن(علیه السّلام) را پذیرفت. رفته رفته سخنرانی های کوتاه او که ایستاده ایراد می شد، مورد استقبال قرار گرفت. تخته سیاهی به مسجد آورد و شروع به ترجمه و شرح معارف دین کرد. دوستداران جلسات تفسیر از همه ی طبقات و اقشار بودند. اینک، شب ها بیرون مسجد پر می شد از دوچرخه ها و موتورسیکلت هایی که صاحبان جوانشان داخل صحن بودند و تعداد جوانان بر موسفیدهای مسجد می چربید. اینان، نشسته و سر بر روی کاغذ، سخنان آیت الله خامنه ای را از ترجمه و شرح قرآن یادداشت می کردند. جلسات تفسیر قرآن در مسجد امام حسن(علیه السّلام) با نظم هفتگی (صبح روزهای جمعه) برگزار می شد و در سال 1352 نیز ادامه داده شد. شروع تفسیر، با ویژگی های قوم یهود بود و مثلاً 18 اسفند 1351، آیه ی 62 سوره ی بقره ترجمه و تفسیر شد. روش آیت الله خامنه ای، بدین صورت بود که با یاد کردن از نمونه هایی از زمان حال، به تفسیر آیات می پرداخت.

در این میان، ساوا ک به دنبال به دست آوردن مدرک برای دستگیری و پیگرد شدید او بود؛

ازاین رو درس تفسیر او را به شدت پیگیری می کرد و نکاتی را که حکایتگر دیدگاه های سیاسی آقای

خامنه ای بود، ثبت و ضبط می نمود.

ص: 18

از طرفی آقای خامنه ای با هر آنچه موجب تعطیلی بی جهت جلسه های تفسیرش می شد، مخالف

بود؛ حتّی ا گر این عامل، صلوات برای مرادش، امام خمینی(رحمة الله علیه) باشد و در یکی از جلسات گفتند:

«از آقایان می خواهم که بگذارند ما کارمان را بکنیم و کار ما را متوقف نکنید. من امروز بیش از هر چیز شناخت قرآن را لازم می دانم و لذا این ضرورت را احساس کرده ام و در حوزه ی علمیّه قم و مشهد گفتم که بیایید دروس فعلی را به مدّت بیست سال متوقف کنیم و به یک باره بپردازیم به قرآن و خودم مدّت شش سال درس تفسیر می گویم و بدین وسیله حوزه تا حدّی به عقیده ی من متقاعد شده. لذا من از آقایان می خواهم که شعار ندهند؛ چون شعار امروزه نه حرف [مفید] است، نه عمل.»

جلسات ادامه داشت و هر جلسه، ادامه ی آیات جلسه قبل از سوره ی بقره ترجمه و تفسیر می شد.

روز بیست وهشتم اردیبهشت 1352، به آیه های 96 تا 98 اختصاص یافته و جلسه ی بعد نیز، به آیات

99 تا 102 سوره ی بقره پرداخته شد. هم زمان، گزارش جلسات توسّط بازیگر مذهبی ساوا ک، تهیّه

می شد. پس از رسیدن این گزارش به سازمان اطلاعات و امنیت مشهد، یکی از مقامات آن سازمان

ادامه ی تشکیل جلسات تفسیر را به مصلحت ندانست و گفت: این جلسات باید تعطیل شود.

جلسات تفسیر تا آیه ی 109 سوره ی بقره ادامه یافت و سپس به سیّدعلی خامنه ای ابلاغ شد که

خود را به ساوا ک معرفی کند. ...اواخر تیرماه بود که ایشان به ساوا ک رفت و پذیرفت که محفل تفسیر خود را در مسجد امام حسن(علیه السّلام)،تعطیل

کند و فقط در آنجا نماز بخواند و بعد از نماز، چند حدیث بیان کند و درس پانزده نفر طلبه را که جنبه تعلیم دارد ادامه دهد.

ص: 19

در آخرین جلسه خطاب به حاضران در مسجد گفت:

«در این هفته، بحث ما در اینجا خاتمه می پذیرد؛ ولی شما از اطراف قرآن پرا کنده نشوید. ...تمام

بدبختی های امروز ما در اثر نداشتن علم قرآن است. قرآن مرهم تمام زخم ها و جراحت ها است...

قرآن را فرابگیرید و بشکافید که قرآن هدفش چیست و منظور نهایی آن چه می باشد.»

جلسات تفسیر مسجد امام حسن(علیه السّلام) تعطیل شد؛ امّا تعطیلی آن ها، مانع از کوشش های تحقیقی او درباره ی قرآن نشده بود و در نخستین ماه های سال 1352 بود که تصمیم خود را برای تألیف دو پژوهش قرآنی(1) به کار بست.

حلقه های تفسیر در مسجد قبله

آیت الله خامنه ای هرگز از پای نمی نشست و هر جلسه را که تعطیل می کردند، جلسه ی دیگری

تشکیل می داد (چرا که او نظام حا کم را از بیخ و بن مردود می دانست و آنچه در اندیشه اش جای

داشت، برپایی نظام اسلامی بود)؛ مثلاً بعد از تعطیلی جلسات تفسیر مسجد امام حسن(علیه السّلام)، او روزهای پنج شنبه و جمعه در مسجد قبله، تفسیر [اصول عقاید] می گفت و حدود یک صد و پنجاه طلبه ی علوم دینی به پای حرف های او می نشستند؛ اما نهایتاً این حلقه های تفسیر نیز در تیرماه 1352 با تهدید ساوا ک تعطیل شد.

ص: 20


1- درقسمت سابقه پژوهشی ، توضیح داده می شود.
برگزاری مجدد تفسیر در مسجد امام حسن(علیه السّلام)

ماه رمضان 1352ش، آیت الله خامنه ای برای این که حساسیت ساوا ک را برنینگیزد، با مشورت

به این نتیجه رسید که پس از نماز ظهر و عصر مسجد امام حسن(علیه السّلام)، آیاتی از قرآن را خوانده و ترجمه کند؛ اگر شد خودش ترجمه نماید و اگر نشد، آیه ها را تعیین کند و جوان های علاقه مند حاضر، ترجمه ی فارسی آن را بخوانند.

آیت الله خامنه ای روزهایی از رمضان را بعد از نماز ظهر و عصر، به ترجمه و شرح آیاتی از سوره ی

آل عمران گذراند؛ در روز دهم رمضان، آیات 130 تا 135 سوره ی اعراف را شرح کرد. او با این توضیح که

هدف من تفسیر نیست، بلکه ترجمه ی آیات است به بازگویی مفهوم حقّ و باطل پرداخت و درباره ی

«سنّت پیشروی حق» و «رکود و جمود باطل» سخن گفت و اشاره می کرد:

«حکومت الهی بالاخره در جریان تاریخ غلبه پیدا خواهد کرد و بر حکومت باطل پیروز خواهد شد.»

او در پایان سخن هایش که شباهتی به ترجمه نداشت و بیش تر شرح و تفسیر آیات شده بود، دو حدیث خواند و حکمی کلی از آن ها به دست آورد که: « مؤمن باید در برابر تندباد حوادث همچون گیاهی سبز، ناشکننده باشد. » روز یازدهم رمضان (هفدهم مهر)، آیات 20 تا 27 سوره ی انفال را ترجمه و تفسیر کرد و در روز سیزدهم رمضان نیز آیاتی از سوره ی صف ترجمه و شرح داده شده بود.

این گفته ها، سبب شد به ساوا ک ابلاغیه ای مبنی بر گردآوری مدارک علیه او به منظور اعمال شدّت عمل بیش تر، اقدام شود. فلذا آخرین سخنان او در مسجد امام حسن(علیه السّلام) در 20 آبان بود که به شرح سوره ی عصر اختصاص یافت.

ص: 21

تفسیر در مسجد کرامت

کمتر از دو ماه، آقای خامنه ای مرکز فعّالیّت های خود را از مسجد امام حسن(علیه السّلام) به مسجد کرامت منتقل کرد. شب جمعه پس از تلاوت قرآن، به ترجمه و تفسیر آن می پرداخت و طبق مشی فکری او، تفاسیر، آمیخته به نکات و موضوعات اجتماعی بود.

اما سخنان او از قرآن، نماز و روایات حتماً به جای باریک رسیده بود که ساوا ک تصمیم گرفت

از ادامه ی مجالس او در مسجد کرامت جلوگیری کند و درنتیجه، آخرین سخنرانی آقای خامنه ای در

مسجد کرامت، هفتم اسفند 1352 بود.

دستاورد آقای خامنه ای از تفسیرها و سخنرانی ها در مسجد کرامت، کتاب «گفتاری در باب صبر»

بود که یک سال و نیم پس از آخرین حضور او در مسجد، از خلاصه و پیراسته ی سخنان او در موضوع

«صبر»، منتشر شد.

مشهورترین و مهم ترین جلسات تفسیر

در رمضان 1353ش، آقای خامنه ای ظهرها در مسجد امام حسن(علیه السّلام)، با تفسیر آیاتی از قرآن، مفاهیم حرکت آفرینی از اسلام را برای حاضران بازگو می کرد و از ناراستی های موجود در جامعه پرده برمی داشت. تقابل حکّام و پیامبران، تقابل اسلام با ظلم و بیداد، برابری انسان ها و نبود فاصله ی ارزشی میان غنی و فقیر، مانع تراشی ثروتمندان، اشراف، رهبانان و حا کمان در برابر پیامبران، مبارزه با جهل و بی سوادی ازجمله موضوعاتی بود که با استفاده از آیه های قرآن، ترجمه و تفسیر می شد.

ص: 22

تلقی گزارشگر ساواک از این سخنرانی ها، این بود که «آیت الله خامنه ای، به تشریح اصول انقلابی

قرآن و به طور کنایه در لفّافه به تشویق و تحریک مردم و به پایداری [در برابر] اختلافات طبقاتی و

استثمار و خفقان می پردازد.»

در روزهای 26 و 27 رمضان، درباره ی «ولایت مطلقه ی امام» سخنرانی و ولی خدا را معرفی کرد و شروط او را گفت و نهایتاً از مردم خواست تا فکر کنند، قالب گیری و اندازه گیری و جانشین امام زمان(عجل الله تعالی فرجه الشریف) را انتخاب کنند. این بار سخنان به قدری آشکار بود که گزارشگر ساواک در پایان

گزارش خود می نویسد: «منظور از جانشین امام در این شرایط، خمینی است.»

آیت الله خامنه ای عمیقاً اعتقاد داشت که قرآن، منبعی سرشار، اصیل و سند قاطع و تردیدناپذیر

اسلام، راهگشای مبارزه با بیداد و مبیّن زندگی اجتماعی انسان هاست. بر همین اساس، در سخنرانی ماه مبارک رمضان به طرح اصولی چون ایمان، توحید، نبوت و والیت پرداخت و هریک را در چند جلسه شرح داد.

آیت الله خامنه ای پیش از شروع جلسات، هر بار چکیده ای از مطالب آن جلسه را تکثیر و میان

حاضران توزیع می کرد. اوایل آبان ماه 1353 این چکیده ها را کنار هم قرار داده، ویرایش کرده، با اضافه

کردن مقدمه ای بر آن، کتابی با عنوان «طرح کلی اندیشه ی اسلامی در قرآن» به چاپ رسانید.

جلسات تفسیر تا سال 1356 و قبل از دستگیری و تبعید به ایرانشهر ادامه داشت.

پیروزی انقلاب اسلامی، ایران را به پایگاه مستحکمی برای اندیشه ی حا کمیت دین تبدیل کرد و این پیروزی، اولین و مهم ترین مرحله ی بازسازی امّت قرآن و تمدّن نوین اسلامی است. تحقّق کامل

ص: 23

این تمدّن نوین نیز ممکن نیست مگر آن که «قرآنی شدن» اندیشه و زندگی مسلمانان، به طور نظام مند ازادّعا به عمل برسد.

درواقع آیت الله خامنه ای در تداوم خط فکری امام خمینی(رحمة الله علیه) و دیگر احیا گران فکر اسلامی در دوران معاصر، بر این باور هستند که «اقامه ی دین بتمامه»، یعنی تحقّق همه ی ارکان و اجزای دین، جز از راه حا کمیت ارزش های دینی بر شئون مختلف جامعه ممکن نخواهد شد؛ بنابراین ناگزیر باید دین اقتدار بیابد، فرایند حکمرانی بر پایه و در چارچوب ضوابط دینی باشد و حرکت جامعه، صورت و سیرت دینی پیدا کند که البتّه فارغ از خواست مردم، نه ممکن است و نه مطلوب.

تاریخ اندیشه و جنبش اسلامی در دوره ی معاصر نشان می دهد که به منظور حا کم شدن دین و

قرآنی شدن نظام جامعه، احیای برخی مفاهیم بدفهم شده یا به حاشیه رفته ضرورت داشته است.

جلسات تفسیر بعد از پیروزی انقلاب اسلامی

دوران ریاست جمهوری معظم له

پس از انقلاب نیز در دوره ی ریاست جمهوری ایشان، اردیبهشت ماه 1361 که هنوز کمتر از یک سال از تصدّی ریاست جمهوری توسط آیت الله سیّد علی خامنه ای نگذشته بود، همچون سال های

پیش از انقلاب، درس تفسیر خود را شروع کردند. این بار مخاطبان جلسات، پاسداران نهاد ریاست

جمهوری بوده و جلسه، هفته ای یک بار در نهاد ریاست جمهوری برگزار می شد.

«درس تفسیر از جزء بیست وهفتم آغاز شد. سال های ابتدایی تشکیل حکومت اسلامی در کشور

ص: 24

بود و تبیین مباحث حکومتی اسلام در جامعه، نیاز ضروری داشت. آیت الله خامنه ای، هدف و انگیزه ی خود را از برگزاری این جلسات چنین بیان می کند:

مسئله ی عدالت اجتماعی، مسئله ی حکومت، مسئله ی جهاد در جبهه های جنگ و از این قبیل

مسائل، ده ها مسئله از این قبیل مسائل عمده ی بعد از تشکیل حکومت است. این مسائلی است که در آیات مدنی بیش تر به آن ها پرداخته شده. آیات این جزء به بعد تا جزء سی ام، بیش تر مدنی است که جزء سی ام بیش تر مکّی است و ما دیدیم که اینجاها را هم کمتر تفسیر کردند.(1)

آیت الله خامنه ای که تا پیش از انقلاب یکسر در اندیشه ی برپایی حکومت قرآنی بوده و جزء تا

جزء آن را از آیات قرآن برای شا گردان خویش در مشهد تفسیر کرده است، ا کنون با همان شور انقلابی و مطابق با نیاز زمان، مسائل جامعه اسلامی را پس از برپایی حکومت، تفسیر می کند. ویژگی مهم این درس، تطبیق آن با جریانات و مسائل روز است. از جریانات تاریخی صدر اسلام گرفته تا فتنه لیبرال ها و منافقین و مستکبران جهانی، همه و همه از آیات قرآن استنباط و تفسیر می گردد؛ همچنین مفاهیم استکبار، استضعاف، فتنه، نفاق و نفوذ در آن، سهمی قابل توجّه دارد.

می توان گفت این جلسات، بخش مهم دیگری از مبانی نظری رهبر انقلاب مدّ ظله در موضوعات

مختلف، جهت راهبردی نظام اسلامی در سال های تصدّی ولایت فقیه و رهبری نظام است.»(2)

ص: 25


1- بیانات مقام معظّم رهبری، به تاریخ 17/ 12 / 1361 در درس تفسیر سوره ی مجادله .
2- پایاننامه ی« بررسی روش تفسیری آیت الله العظمی سیدعلی خامنه ای » ؛ خواجه، زهرا؛ دانشگاه علوم و معارف قرآن کریم، دانشکده علوم قرآنی قم؛ شهریور 1394
دوران رهبری معظم له

بعد از شروع رهبری آیت الله خامنه ای مدّ ظله نیز، جلسات تفسیری در حسینیه امام خمینی(رحمة الله علیه) و بیت رهبری برگزار شد که در آنجا تفسیر سوره ی بقره گفته شده است. جزئیات زیادی از این جلسات در دسترس نیست و تنها می توان از محتوای بعضی از جلسات که در سایت Khamenei.ir منتشر شده است، استفاده کرد.متن بیانات مقام معظم رهبری مدّظله در 12 جلسه از دوره، منتشر شده است. از آن ها دریافت می شود که هشتمین جلسه ی این دوره، در 24 مهر 1370 برگزار شده و بیست و هشتمین جلسه ی آن نیز، آخرین جلسه ی منتشر شده است که در تاریخ 1371/3/6 برگزار شده بود.

ص: 26

روش و گرایش تفسیری

«هر یک از مفسران بنا بر سلیقه ی خود، از جنبه ای به تفسیر قرآن مشغول شده اند. روش تفسیری

آیت الله خامنه ای، روش «اجتهادی» یا «جامع» است. روش تفسیری اجتهادی یعنی استنباط و فهم

معارف و احکام قرآن با استفاده از منابع با داشتن صلاحیت مفسّر برای تفسیر؛ پس مفسّری که این

روش را برای تفسیر قرآن برمی گزیند، قاعدتاً باید از همه ی روش های دیگر نیز برای رسیدن به مقصود

خود استفاده کند. علاوه بر روش، انواع گرایش های تفسیری نیز وجود دارد که گرایش تفسیری آیت الله

خامنه ای، گرایش «سیاسی اجتماعی» است. تفسیر قرآن با گرایش اجتماعی به اندیشه های اجتماعی قرآن عنایت خاصی دارد و از منظر اجتماعی به مسائل انسان، هدایت و ارائه پیام قرآنی می پردازد و سعادت فرد را از سعادت جامعه جدا نمی بیند. از طرفی مفسران این گرایش معتقدند که در سایه ی تحولات جدید و به وجود آمدن مشکلات اجتماعی، بهترین راه حل مراجعه به تفسیر قرآن است.»(1)

«امروزه نگاه فراتری در گرایش تفسیری موردتوجه پژوهشگران قرآن قرار گرفته است که از آن به

ص: 27


1- مقاله ی « بررسی روش و گرایش تفسیری مقام معظّم رهبری » ؛ علوم مهر، مروجی طبسی؛ پژوهشنامه علوم و معارف قرآن کریم، زمستان 1389- ش 9، ص 45- 92.

گرایش تفسیری تمدّنی یاد می شود. در این گرایش تفسیری، مفسری که به عرصه تمدّن سازی توجّه دارد به دنبال یافتن مبانی و آموزه های تمدّن ساز در قرآن کریم و ارائه الگوی تمدّنی آن و پیوند آن با عرصه ی عمل در ساختن تمدّن قرآنی است. مطالعه ی آرا و دیدگاه های تفسیر رهبر انقلاب نشان می دهد تفسیر ایشان نمونه ی کاملی از این گرایش در تفسیر است. این نگرش تفسیری به دنبال ارائه ی طرح مناسبی درزمینه ی مهندسی فرهنگی برای ایجاد پیشرفت بوده و به تفسیر تاریخی از قرآن کریم نگاه ویژه ای دارد. مفهوم نظام سازی که در اندیشه و تفسیر ایشان تبلور یافته و نیز توجّه ایشان به مقوله ی تمدّن نوین اسلامی و «سبک زندگی» به عنوان روح تمدّن اسلامی و خصیصه ی ممتاز آن از تمدّن های بشری تمدّن امروز دنیای غرب، خود شاهدی بر این مدعا است .»(1)

ص: 28


1- مقاله ی « نظام سازی در نگاه تفسیری آیت الله خامنه ای مد ظله » ؛ عینی زاده، مؤدب؛ دوفصلنامه ی علمی . پژوهشی «مطالعات قرآن و حدیث»، سال یازدهم، شماره ی اول، پاییز و زمستان 1396 ، پیاپی 21 ، ص 153- 157.

سابقه ی پژوهشی- تألیفی

اشاره

پس از مراسم تحلیف (مهر 1360)، مصاحبه ای با آیت الله خامنه ای توسط صداوسیما انجام شد که از آن می توان دریافت:آشنایی با تفکرات ارزشمندی چون « لزوم تجلّی هویت مسلمانی در ابعاد اجتماعی-سیاسی زندگی»، «اندیشه ی حا کمیت اسلام بر جامعه ی مسلمین »و «عدم تمکین در برابر حکومت های غیردینی» که آرام آرام در گوشه

کنار مجامع روشن بینانه ی دینی و طلبگی مطرح می شد، هرچند در اقلیت بود، از آن چنان قدرتی

برخوردار بود که طلبه ی دغدغه مند و آزاداندیشی چون سیّدعلی را مجذوب خویش سازد.

این تفکر آن چنان سراسر وجود ایشان را فرا گرفته بود که «دفاع از هویت قرآنی اسلام »، به منشأ و

جهت بخش همه ی فعّالیّت های تطبیقی، تألیفی و ترویجی ایشان تبدیل می شود.

علاوه برجلسات تفسیر، یک از فعّالیّت های ایشان در حوزه ی قرآن و تفسیر، تألیف و ترجمه ی

کتب بود که به کتاب های «دو پژوهش قرآنی»، «گفتاری در باب صبر» و «طرح کلی اندیشه ی اسلامی در قرآن» اشاره داشتیم. یکی دیگر از این تلاش ها، «ترجمه کتاب تفسیر فی ضلال؛ نوشته ی سیّدقطب»

ص: 29

می باشد. اخیراً نیز سه کتاب «مروری بر مبانی، روش و قواعد تفسیری»، «تفسیر سوره ی مجادله» و «تفسیر سوره ی برائت» از صوت جلسات گذشته ی آیت الله خامنه ای تهیه شده و توسّط انتشارات

انقلاب اسلامی به چاپ رسیده است. در ادامه به شرح این ها می پردازیم:

تألیف «دو پژوهش قرآنی»

جلسات تفسیر مسجد امام حسن(علیه السّلام) تعطیل شد؛ امّا تعطیلی آن ها، مانع از کوشش های تحقیقی او درباره ی قرآن نشده بود و در نخستین ماه های سال 1352 بود که تصمیم خود را برای تألیف دو پژوهش قرآنی به کار بست. یک پژوهش او، تدوین لغت نامه قرآنی بود و دیگری تهیّه کشف الآیات

فارسی که فارسی زبانان بتوانند به آسانی آیات قرآن را بیابند و ناچار از دانستن ریشه های لغات عربی

نباشند. تدوین کشف الآیات به صورت گروهی انجام می شد و کار ادامه داشت تا مهر 1353 که به شکل

اتفاقی متوجّه شدند دکتر محمود رامیار نیز، در حال اجرای هر دو طرح هستند و حتّی کشف الآیات را به

چاپ رسانده اند؛ فلذا اینجا بود که کار متوقف شد.

کتاب «گفتاری در باب صبر»

در سال 1352، دستاورد آیت الله خامنه ای از تفسیرها و سخنرانی ها در مسجد کرامت، کتاب

«گفتاری در باب صبر» بود که یک سال و نیم پس از آخرین حضور او در مسجد، از خالصه و پیراسته ی

سخنان او در موضوع «صبر»، منتشر شد.

ص: 30

کتاب «طر ح کلی اندیشه ی اسالمی در قرآن»

آیت الله خامنه ای پیش از شروع جلسات مسجد امام حسن(علیه السّلام)، هر بار چکیده ای از مطالب آن جلسه را تکثیر و میان حاضران توزیع می کرد. اوایل آبان ماه 1353 این چکیده ها را کنار هم قرار داده، ویرایش کرد و با اضافه کردن مقدّمه ای بر آن، کتابی با عنوان «طرح کلی اندیشه ی اسلامی در قرآن» به چاپ رسانید. در مقدمه ی کتاب به سه خصوصیت مهم در مباحث اسلامی اشاره داشتند که می تواند نشان دهنده خط فکری ایشان باشد:

1. معارف و دستگاه فکری اسلامی از تجرد و ذهنیت محض، خارج گشته و همچون همه ی مکاتب اجتماعی، ناظر به تکالیف عملی و به ویژه زندگی اجتماعی باشد و هر یک از مباحث نظری، از این دیدگاه که چه طرحی برای زندگی انسان و چه هدفی برای بودن او و چه راهی برای رسیدن به این هدف، ارائه می دهد موردبررسی و تأمل و تحقیق قرار گیرد.

2. مسائل فکری اسلام، به صورت پیوسته و به عنوان اجزای یک واحد موردمطالعه قرار گیرد و هر یک به لحاظ آن که جزئی از مجموعه دین و عنصری از این مرکب و استوانه ای در این بنای استوار است و با دیگر اجزا و عناصر، هماهنگ و مرتبط است و نه جدا و بی ارتباط با دیگر اجزا، بررسی شود تا مجموعاً از شناخت این اصول، طرح کلی و همه جانبه ای از دین به صورت یک ایدئولوژی کامل و بی ابهام و دارای ابعادی متناسب با زندگی چندبُعدی انسان، استنتاج شود.

3. در استنباط و فهم اصول اسلامی، مدارک و متون اساسی دین، اصل و منبع باشد، نه سلیقه ها و

نظرهای شخصی یا اندوخته های ذهن و فکر این وآن... تا حاصل کاوش و تحقیق، به درستی

ص: 31

«اسلامی» باشد و نه هرچه جز آن. برای برآمدن این منظور، قرآن، کامل ترین و موثق ترین سندی

است که می توان به آن متّکی شد که: «باطل را از هیچ سوی بدان راه نیست« (فصلت/42 ) و« در آن، مایه ی روشنگری هر چیز هست.» (نحل/89

) و البتّه در پرتو تدبری ژرف پیما که خود، ما را به آن فرمان داده است.

به علّت وجود چنین دیدگاهی نسبت به معارف اسلامی بود که آیت الله خامنه ای، در جلسات

تفسیر خود، مهم ترین پایه های فکری برای ایجاد یک نظام اسلامی ارائه کرد؛ اسلام و اندیشه ی اسلامی را از خلال آیات قرآن استخراج و بیان می نمود و به تعمیق بنیان های اندیشه ی مبارزه و براندازی حکومت طاغوت می پرداخت به صورتی که شرکت کننده در درس تفسیر او به این نتیجه ضروری و طبیعی می رسید که حکومتی بر پایه ی اسلام و معارف دین باید در کشور تحقّق یابد. یکی از اهداف

اصلی او از تفسیر، انتقال مبانی انقلاب اسلامی به جامعه بود.

کتاب طرح کلی اندیشه ی اسلامی در قرآن، با موضوع ایمان در قرآن، آغاز می شود؛ چرا که قرآن

وعده ی دل نشین خلافت الهی و سیطره ی سیاسی بر جهان و تشکیل جامعه ایده آل اسلامی را به مؤمنانی که عمل شایسته و متناسب را با ایمان قرین سازند، می دهد.

تمرکز محتوا بر «توحید» است؛ چرا که این بینش، زیربنا و قاعده ی اساسی تمام طرح ها و برنامه ها و

افکار عملی و زندگی ساز (ایدئولوژی) در اسلام است.

در انتها، مسئله ی امامت و ولایت در پیوند با توحید قرار می گیرد. مفهوم ولایت را ناظر به «پیوند های

ص: 32

امّت اسلامی با یک کانون» می داند؛ چرا که بینش نوین آورده شده با رسالت پیامبر، تنها وقتی می تواند

زندگی بر اساس آموزه های دین را برای جامعه رقم بزند که نخست در فکر و روان و عمل یک جمع متشکّل، تحقق و عینیت یابد.

از طرفی اهتمام رهبر انقلاب مد ظله به تربیت نیروهای خالص انقلابی را می توان هدف فرعی برگزاری سلسله جلسات درس تفسیر دانست.

ترجمه کتاب «تفسیر فی ضلال»

در کتاب «تفسیر فی ضلال» روش اصلی مؤلف، تقسیم موضوعی آیه هاست تا بدین ترتیب هر

یک از مجموعه ها وحدت موضوعی و هدف معین داشته باشند، سپس مفسّر می کوشد تا آیه ها را با ذوق خاص ادبی، تفسیر و فلسفه ی کلی آیه ها را بدون پرداختن به جزئیات بیان می کند.

آیت الله خامنه ای دو جلد اوّل این مجموعه ی هشت جلدی تفسیر فی ضلال را ترجمه کرده است

(تا آیه ی 182 سوره ی بقره). این ترجمه که در سال های قبل از انقلاب نگاشته شده است (1)، قرار بود در مجموعه ای از ترجمه ی دیگر مجلدات این تفسیر که توسط آقایان دکتر محمد مفتح و حجتی کرمانی به انجام می رسید به چاپ برسد که به دلایلی این کار میسّر نشد. همین حد از ترجمه نیز، بعد از سال 1362 تجدید چاپ نشد. از ویژگی های این اثر، آمیختگی مباحث اعتقادی به مباحث اجتماعی و سیاسی است.

آیت الله خامنه ای در ترجمه ی این اثر، هرجا که لازم دیده است، تعریض ها و نقدهایی به مؤلف

ص: 33


1- احتمالاً ترجمه این کتاب ، در سال 1354 بوده است.

وارد ساخته و اشتباهات و عدم تخصیص وی در حوزه هایی را مشخص کرده و ضمن اشاره به تفاوت

موضع گیری کلامی و فقهی مذهب اهل بیت با مذهب مختار نگارنده، در مواضع کلی اعتقادی و فقهی و سیاسی و اجتماعی و فرهنگی با وی هم صدا شده است.

کتبی که تا اینجا معرفی شد، ازجمله مواردی بودند که آیت الله خامنه ای در همان دوران، به چاپ

رسانیده بودند.

در ادامه، کتبی را معرفی می کنیم که توسّط مجموعه های مسئول، در سال های پس از رهبری

آیت الله خامنه ای مدظله، با توجه به نوارهای موجود از جلسات تفسیر ایشان، تهیّه شده و به چاپ رسیده اند.

ویرایش جدید کتاب «طر ح کلی اندیشه ی اسلامی در قرآن»

کتاب طرح کلی اندیشه اسلامی در قرآن که اولین بار در سال 1392 توسط انتشارات صهبا به چاپ رسید، پیاده شده ی نوارهای ضبط شده ی آن زمان است که پس از کمی بازنگری، یکسان سازی و ویرایش در دسترس عموم قرار گرفت. (تغییرات، بسیار جزئی بوده و محتوا دقیقاً همان محتواست.)

لازم به ذکر است، این کتاب، نسبت به کتابچه ای که قبل از انقلاب به چاپ رسیده بود، بسیار کامل تر

بوده و حجمی چندین برابر دارد. این کتاب، تا کنون چندین مرتبه تجدید چاپ شده و بااینکه بیش از

40 سال از زمان ایراد مطالب آن می گذرد، اما همچنان مورد استقبال مخاطبین قرار دارد.

ص: 34

کتاب «مروری بر مبانی، روش و قواعد تفسیری» در تفسیر سوره ی توبه

در طول دوران قبل از پیروزی انقلاب اسلامی، سوره های مبارک مائده، انفال، توبه و بخشی از سوره ی مبارک یونس موردبحث و تفسیر معظّم له قرار گرفت که از این میان، ا کنون متن درس تفسیر سوره ی مبارک توبه منتشر شده است.

این متن توسط گروه پژوهش موردمطالعه قرار گرفت و روش و قواعد تفسیری مورداستفاده ی معظّم له

در آن استخراج شد که ویراست اول آن در 120 صفحه منتشر گردید.

کتاب «تفسیر سوره ی مجادله»

این کتاب متن ویراسته ی جلسات تفسیر سوره ی مجادله است. این جلسات در دوران مسئولیت

ریاست جمهوری معظّم له در جمع پاسداران و اعضای دفتر ریاست جمهوری در هفت نوبت از هفدهم اردیبهشت تا یازدهم تیرماه 1361 برگزار شده و تمام 22 آیه ی این سوره موردبحث قرار گرفته است. ایشان درباره ی علّت انتخاب این سوره و سوره های بعد که متن آن به زودی منتشر می شود می فرمایند: «علّت این که اینجا را انتخاب کردیم این است که سوره های جزء بیست وهفتم و بیست وهشتم و این حدود، غالباً سوره های مدنی است و از سوره هایی است که در مدینه ی طیبه بر پیغمبر اکرم(صلّی الله علیه و آله وسلّم ) نازل شده و مربوط

است به بعد از تشکیل حکومت اسلامی ؛ یعنی مثل وضع کنونی ما. نوع مطالب و مسائلی که بعد از تشکیل حکومت برای یک جامعه لازم است با نوع مطالب و مسائلی که [مربوط به] حین مبارزه ی مردم برای تشکیل حکومت اسلامی است فرق می کند؛ کمااین که شما در جامعه ی خودمان هم این را مشاهده می کنید.

ص: 35

امروز شما یک مسائلی دارید که این مسائل قبل از بهمن 57 برای شما وجود نداشت، مطرح نبود؛

آن روز مسائلی داشتید که امروز برای شما مطرح نیست؛ مثلاً مسئله ی منافقین و مسئله ی نفاق، مسئله ی عدالت اجتماعی، مسئله ی حکومت، مسئله ی جهاد در جبهه های جنگ و ده ها مسئله از این قبیل، مسائل عمده ی بعد از تشکیل حکومت است و این مسائل همان مسائلی است که در آیات مدنی بیشتر به آن ها پرداخته شده.»

کتاب «تفسیر سوره ی برائت»

«ا کنون اگر بخواهیم جامعه ای که طبق اصول انقلابی به وجود آمده است و قوانین انقلابی بر آن

حا کم شده، باقی باشد و تا قیامت بماند، باید عامل امربه معروف و نهی ازمنکر را در آن زنده کنیم؛ یعنی

همه ی مردم را مسئول نگهداری روح انقلابی جامعه بنماییم و بگوییم: ای مسلمانان و ای مؤمنان!

شمایید که باید تعالیم زنده و کلی و جزئی اسلام را زنده نگه دارید و همه ی شما مسئولید.»

این کتاب که جدید ترین اثر انتشارات انقلاب اسلامی است، از تفاسیری که معظّم له در سال 1351 (از اوایل سال تا بهمن ماه) برای طلاب بیان داشته اند، تهیه شده و فروردین ماه 1397 منتشر شد.

ص: 36

سابقه ی اجرایی در حوزه ی قرآن کریم

اشاره

از مهم ترین و مؤثرترین فعّالیّت های قبل از انقلاب آیت الله خامنه ای، همان برگزاری جلسات تفسیر

بود که جزئیات آن شرح داده شد.

پس از پیروزی انقلاب اسلامی نیز، آیت الله خامنه ای مد ظله دغدغه ی قبل را داشته و علاوه بر این که جلسات تفسیر را ادامه دادند، فعّالیّت هایی چون تأسیس رادیو قرآن، تأسیس شورای عالی قرآن، ایجاد مرکز طبع و نشر قرآن کریم، ارتباطات مردمی، اهدای قرآن به خانواده های شهدا و دیدار مستمر و مؤثر با جامعه قرآنی را داشتند که در ادامه به شرح جزئیات بیش تر می پردازیم:

تأسیس رادیو قرآن

روزنامه ی جمهوری اسلامی در تاریخ 1362/11/24 ، با درج مطلبی، خبر تأسیس رادیو قرآن را داد.

عنوان خبر، جمله ای از ریاست جمهوری اسلامی ایران، آیت الله خامنه ای است که فرمودند:

ص: 37

«یکی از برکات دهه ی فجر امسال، شروع به کار فرستنده ی رادیویی صدای قرآن است.»

این روزنامه در ادامه با ذکر قسمتی از مصاحبه ی مدیر رادیو قرآن، درباره ی تأسیس آن، چنین

آورده است:

«ایده تأسیس چنین رادیویی، از سوی حجت الاسلام خامنه ای به ما پیشنهاد شد.»

فلذا در سال 1362 ، شبکه ی رادیویی قرآن، با پیشنهاد و حمایت حضرت آیت الله خامنه ای به

شبکه های صدای جمهوری اسلامی اضافه شد؛ شبکه ای که هم زمان با ایام دهه ی فجر و با تلاوت

ترتیل سوره ی مبارک حمد و آیات 1 تا 21 سوره مبارک بقره توسّط حضرت آیت الله خامنه ای، آغاز به

کار کرد. این دقّت نظر معظّم له نشان از دید باز و نگاه راهبردی ایشان در توسعه ی زیرساخت های قرآنی ّ جامعه ی اسلامی است. ایشان که در ایام مبارزه، قرآن را محور مبارزه ی خود علیه طاغوت قرار داده

بودند، پس از پیروزی انقلاب هم مسیر پیشرفت و اعتلای کشور را در هرچه بیش تر قرآنی شدن آحاد

جامعه می دیدند. بالتّبع تأسیس یک شبکه ی قرآنی که عموم مردم در سراسر کشور امکان بهره گیری از

آن را دارند، گامی مهم در ترویج فرهنگ قرآنی در جامعه بود.

معظّم له در دیدار با مدیر و کارکنان رادیو قرآن، اهتمام ویژه ای برای پرداختن به قرآن لازم دانسته، می فرمایند:

«...رادیو قرآن یک برنامه ی قرآن نیست این را شما بدانید، رادیو قرآن است. فرق است بین برنامه ای در رادیو و بین رادیویی برای قرآن. این دوتا را باید از همدیگر تفاوت قائل شد و اشتباه ُنباید بشود این دوتا با همدیگر والّا خُب اگر قرار بود که برنامه ی قرآن باشد، خُب انسان صبح یک

ص: 38

ده دقیقه، یک ربعی توی رادیو قرآن هست... لکن این موردنظر نیست.

ما برای پرداختن به قرآن یک اهتمام ویژه لازم داریم در همه ی قسمت ها و من مدّت ها قبل این صحبت را با بعضی از دوستان کردیم که اصلاً یک موسسه ی قرآنی به وجود بیاید. یک کمیته ای، یک سازمانی برای پرداختن به امور قرآن در کشور باید به وجود بیاید که حالا ان شاءالله همت کنند برادرها، بتوانند این کار را راه بیندازند. ما احتیاج به این داریم. شاید ده ها کار در رابطه ی با قرآن لازم است که انجام بگیرد. بعضی از این ها را دولت باید انجام بدهد، بعضی از این ها را علما باید انجام بدهند، بعضی از این ها را آحاد ملّت باید انجام بدهند، بعضی از این ها را قراء، اساتید، مثل شماها باید انجام بدهید و سرجمع کردن این ها، برنامه ریزی کردن این ها، مانع شدن از فراموشی یکی از این ها، این کار یک دستگاه متمرکزی است، که البّته رادیو قرآن به نظر من یکی از اهم این کارهایی است که باید انجام بگیرد.»(1)

تأسیس شورای عالی قرآن

انتخاب تلاوت های اذان گاهی، اذان و نغمات دینی برای پخش در شبکه های صداوسیما تا سال

1370 زیر نظر خود سازمان و کارشناسان آن بود. این موضوع و عدم ورود کارشناسان این فن، موجب

پخش تلاوت های ضعیف و دور از شأن نظام اسلامی بود. معظّم له طی دریافت گزارشی از وضعیت

نابسامان موجود، طی حکمی در تاریخ 1370/7/13 دستور به تشکیل شورایی برای نظارت بر تلاوت ها

ص: 39


1- دیدار با مدیر و کارکنان رادیو قرآن ، به تاریخ 11/ 11/ 1363.

و نغمات دینی دادند که شورای عالی قرآن نام گرفت. بخشی از منویات معظّم له در حکم تأسیس بدین

شرح است:

«...با توجّه به اهمیت قرآن مجید و نقش حیات بخش کلام الهی در جامعه اسلامی و نظر به لزوم پخش قرائت صحیح و دل نشین قرآن و سایر نغمات الهی از صداوسیمای جمهوری اسلامی و به منظور سیاست گذاری، نظارت، هدایت و ارتقای برنامه های مربوط به قرائت قرآن، اذان، مناجات، ادعیه و تواشیح، هیئتی تشکیل شده و وظایف مربوط را به عهده بگیرند.»

ایجاد مرکز طبع و نشر قرآن کریم جمهوری اسلامی ایران

یکی از نیازهای ایران اسلامی بعد از انقلاب، برای توسعه ی فرهنگ قرآنی، راه اندازی سازوکار

انتشار قرآنی با نگارش و علامت گذاری صحیح بود. اولین اقدام در ترویج فرهنگ قرآن، در سطح جامعه،

نشر و در دسترس بودن آن بود. در دوره ی طاغوت در مکتب خانه ی شهری مانند مشهد، به دلیل اطمینان از صحت کتابت، قرآن های چاپ بمبئی مورداستفاده بود. معظم له در کتاب شریف «شرح اسم»، ناظر به آن دوران می گویند: «شاید بتوان گفت قرآن های هندی جزو صحیح ترین قرآن ها هستند. قرآن های مصری و هندی هر دو صحیح هستند. برخلاف قرآن های ایرانی که غلط زیادی داشتند.»

در سال 1370 ، معظّم له در دیدار با اعضای سازمان دارالقرآن کریم به اهمیت موضوع نگارش درست لغات رسم( المُصحف) اشاره کردند؛ لکن این موضوع مسکوت ماند تا این که در سال 1373 به

دستور معظم له هیئت امنای طرح «تهیۀ قرآن جمهوری اسلامی ایران» با اهداف زیر تشکیل شد:

ص: 40

1. چاپ و نشر قرآنی مختص نظام جمهوری اسلامی که ضمن صحت کامل، دارای مختصات و ویژگی های ممتاز باشد.

2. تدوین مبانی رسم صحیح و تدوین قرآن امام.

3. ارائه ی الگوی تهیه شده برای نگارش یا چاپ قرآن های آتی و جلوگیری از اغلاط رایج در قرآن های موجود.

4. تداوم مطالعات و تحقیقات درزمینه ی خط، رسم الخط و علوم قرائت و کتابت قرآن.

5. طبع و نشر قرآن به طور مستقیم و غیرمستقیم.

6. نظارت کامل بر کار چاپ قرآن.

از سال 1376 تا سال 1394 این مرکز با همکاری 71 ناشر، بیش از 25 میلیون جلد قرآن به طبع رسانده است. در کنار طبع قرآن، این مرکز به چاپ نهج البالغه، صحیفه ی سجادیه و مفاتیح الجنان

هم اقدام کرده است.

ارتباطات مردمی

مکاتبات مردمی یکی از مواردی است که دغدغه ی آیت الله خامنه ای نسبت به قرآن را نشان می دهد. ایشان صبورانه پاسخ گوی نامه ها بوده و در جواب بسیاری از نامه ها، شاهد توصیه هایی به شرح

زیر هستیم:

ص: 41

«خود را با عبادات و قرآن مأنوس کنید.»

«از مژده ی حفظ قرآن در دل و ذهن شما دانشجوی عزیز خرسند شدم.»

«قدر حفظ قرآن را بدانید.»

«به حفظ قرآن همت بگمارید.»

«با قرآن انس بگیرید و در آن تأمل و تدبر کنید.»

«انس با قرآن را نعمتی بزرگ شمارید.»

اهدای قرآن به خانواده ی شهدا

اهدای قرآن به خانواده های شهدا ازجمله فعّالیّت های معظّم له در زمان ریاست جمهوری بوده

که بعد از رهبری نیز ادامه داده شده است. در انتهای قرآن های اهدایی، دست نوشته ی معظّم له دیده می شود و ایشان می فرمایند:

«بنده شاید حدود 17سال است که این گونه قرآن ها را می نویسم و به منازل شهدا می برم. اسم خودم

را به امیدی کنار اسم شهید می نویسم و به خدای متعال عرض می کنم: المُجالسة مؤثّرة.»(1) َ ُ

عموماً دست نوشته ها با دعا یا توصیه هایی همراه است که ازجمله آن می توان به موارد زیر اشاره کرد:

«خدا توفیق انس با قرآن را به شما مرحمت فرماید ان شاءالله!»

ص: 42


1- بیانات به تاریخ 27/ 2/ 1378

«با قرآن عزیز انس بیابید و در آن تدبر کنید.»(1)

«امید است در پرتو قرآن، خوش بخت و در راه آرمان های قرآنی ثابت قدم باشد ان شاءالله!»(2)

دیدار با جامعه قرآنی

اشاره

در طول سال های پس از پیروزی انقلاب شکوهمند اسلامی، شاهد جلوه هایی دیگری از توجه

معظم له به قرآن هستیم که در ادامه به مواردی اشاره خواهیم داشت:

مسابقات بین المللی قرآن کریم

یکی از باارزش ترین فعالیت های قرآنی پس از پیروزی انقلاب اسلامی، برگزاری مسابقات

بین المللی قرآن کریم در کشور جمهوری اسلامی ایران است. این مسابقات با تدبیر و حمایت مقام

معظم رهبری از سال 1360( 1402 هجری قمری) تا کنون توسط سازمان اوقاف و امورخیریه با شرکت ده ها قاری و حافظ از سراسر جهان اسلام در تهران برگزار می شود.

حضور بی نظیر و همیشگی حضرت آیت الله العظمی خامنه ای مد ظله و بیانات ایشان از اولین دوره

مسابقات تا کنون چه در سمت ریاست جمهوری و چه در دوران زعامت و رهبری معظم له، از بهترین

دستاوردهای این رویداد بزرگ بوده است که به لحاظ توجه دادن جامعه به اهمیت انس با قرآن،

ص: 43


1- دست نوشته ی قرآن اهدایی به فرزند شهید صیاد شیرازی.
2- دست نوشته های قرآنی اهدایی به مناسبت جشن تکلیف آرمیتا رضایی نژاد.

تبیین رابطه انقلاب ایران و قرآن، روشنگری در زمینه دوری جهان اسلام از قرآن و لزوم بازگشت دولت ها

و ملت های مسلمان به معارف حیات بخش آن و بیان توصیه ها به جامعه قرآنی، از اهمیت ویژه ای برخوردار است.

مهم تر آن که این رهنمودها، در حال و آینده می تواند برای گسترش و تعمیم فرهنگ غنی قرآن بسیار راهگشا باشد.

محافل انس با قرآن

دومین جلسه ی دیدار آیت الله خامنه ای با جامعه قرآنی، همان محفل انس با قرآن است که همواره

اولین دیدار آیت الله خامنه ای در ماه مبارک رمضان را به خود اختصاص می دهد. ایشان در ابتدای یکی

از محافل، به این نکته اشاره کرده و فرمودند:

«خداوند متعال را شکرگزاریم که عمر داد و توفیق داد تا بتوانیم امسال هم ماه مبارک رمضان را با

این محفل نورانی آغاز کنیم.«(1)

آیت الله خامنه ای با حضور چندساعتی خود، استماع تلاوت ها و نهایتاً ایراد بیاناتی در حوزه قرآن

کریم، این جلسات را موردتوجه خود قرار می دهند.

ص: 44


1- بیانات در محفل انس با قرآن به تاریخ 8/ 4/ 1393

جایگاه قرآن کریم در اندیشه ی آیت الله العظمی خامنه ای

آیت الله خامنه ای مد ظله به دنبال برپایی حکومتی شایسته در جوامع اسلامی بودند که در تمام

مؤلفه های آن از قرآن کریم استخراج، استنباط و تفسیر گردد.

«حفظ قرآن قدم اوّل است. اولاً حفظ را باید نگه داشت؛ بنابراین حافظ قرآن باید تلاوت کننده ی

مستمر قرآن باشد؛ یعنی مرتباً بایستی قرآن را تلاوت کند؛ والاّ حفظ از دست خواهد رفت. بعد بایستی این حفظ کمک کند به تدبر که این جور هم هست، حفظ حقیقتاً کمک می کند به تدبر. آنجایی که شما قرآن را تکرار می کنید، حافظید و می خوانید، فرصت تدبر و تعمّق در آیات قرآن برای شما پیدا می شود.

البته انس با تفاسیری که مراد از آیه را تبیین می کنند، خیلی لازم است. وقتی حفظ باشد و این

انس با تفسیر هم باشد و تدبر باشد، همان چیزی که انتظارش در جامعه ی ما هست، پیش می آید:

شکوفایی قرآنی. شما تصور کنید در کشور ما 10 میلیون، 15میلیون کسانی باشند از مردان و زنان که این ها با معارف قرآن آشنا باشند، ببینید این چقدر باارزش است. آموزش های قرآنی را، درس های قرآنی را، نصایح قرآنی را، انذارهای قرآنی را، بشارت های قرآنی را در ذهن داشته باشند، آن ها را مرور کنند، آن ها

ص: 45

را بر دل خودشان فرابخوانند؛ اصلاً یک ملت پولادینی به وجود می آید. خوشبختانه زمینه هایش فراهم

است. امروز هم عزم و اراده ی ملت ما عزم پولادینی است؛ امّا آن ساخت قرآنی جامعه، در آن صورت به دست خواهد آمد که ما امیدواریم ان شاءالله این پیش بیاید.»(1)

ایشان در کتاب طرح کلی اشاره داشتند:

«امروز روزی است که به قرآن مراجعه باید بکنیم. شرط اوّلش این است که قرآن را بفهمیم. ...آن

کسانی که راه ها و شیوه ها و روش ها را برای زندگی مردم جعل می کنند و پیشنهاد می کنند، آیا یقین دارند به صحت این راه ها؟ یقین ندارند؛« وَإِنْ هُمْ إِلَّا یَخْرُصُونَ »، با تخمین، با گمان،با فرضیه و تئوری، مردم دنیا را، جامعه های بشری را می خواهند اداره کنند، با تئوری؛ امّا خدا با تئوری کسی را اداره نمی کند؛ با متن واقعیت، باعلم و دانش به معنای واقعی، انسان ها را به راه راست هدایت می کند.«إِنَّ رَبَّکَ هُوَ أَعْلَمُ مَنْ یَضِلُّ عَنْ سَبِیلِهِ »(2)؛ یقینا پروردگار توست داناتر به حال آن کسانی که گمراه می شوند از راه او، «إ وَهُوَ أَعْلَمُ بِالْمُهْتَدِینَ » و او داناتر است به راه یافتگان و هدایت شدگان.»(3)

ّسال 1370 نیز در دیدار با قاریان قرآن به اهمیت و لزوم توجّه به آن در جامعه اشاره کرده، فرمودند:

«...من می گویم که در جامعه، قرآن اصل است. امّت حزب الله باید یواش یواش با قرآن آشنا

بشوند؛ آن طوری که بتوانند مستقیم قرآن را از شماها گوش کنند و بفهمند. شما باید بتوانید در

ص: 46


1- بیانات به تاریخ 11/ 5/ 1390
2- سوره ی مبارک انعام آیه ی 117و 118.
3- طرح کلی اندیشه ی اسلامی در قرآن ؛ جلسه یازدهم.

یک مجلس بالای منبر بروید، آیات قرآن را بخوانید و مردم با شنیدن این آیات اشک بریزند؛ ما این را می خواهیم.»(1)

در سال 1388، در دیدار با بانوان قرآن پژوه اشاره داشتند که مسئولین نظام باید اهداف، خصوصیّات و عملکردشان بر اساس دین باشد و این همان عمل به قرآن است:

«با قرآن باید عجین شد؛ مفاهیم قرآنی مفاهیمی است برای زندگی ؛ فقط معلومات نیست. ...نظام

جمهوری اسلامی، نظام دین مدار، یکی از بزرگ ترین اقلام عمل به قرآن است که این را انقلاب

برای ما تأمین کرد. ...ایجاد یک نظام مبتنی بر دین که مسئولان این نظام، هویتشان، اهدافشان،

خصوصیّاتشان، عملکردشان، ارتباطشان با مردم، عملکردشان برای مردم بر اساس دین باشد –بر

اساس دستور دینی و دستور اسلامی باشد- این همان بزرگ ترین قلم از اقلام عمل به قرآن است؛

...بایستی کارهای اساسی را انجام داد، برای این که محتواها به معنای حقیقی کلمه قرآنی بشود؛

رفتار فردی ما، رفتار مدیریتی ما، رفتارهای سازمانی ما، رفتار ما در آموزش وپرورش - یعنی دستگاه

آموزش وپرورش ما شامل دانشگاه ها و پژوهشگاه ها و حوزه ها و همه جا - رفتار در درون خانواده ی ما، رفتارهای سیاسی ما، رفتار بین المللی ما، همه بر اساس اسلام باشد؛ این کی خواهد شد؟ آن وقتی که ما با مفاهیم قرآن، به درستی آشنا باشیم.»(2)

آیت الله خامنه ای در مراسم اختتامیه مسابقات قرآن سال 1379 اشاره داشتند که مکاتب اجتماعی

دنیا پاسخ گوی نیازهای انسان ها نبوده و قرآن کریم راه صحیح را نشان می دهد:

ص: 47


1- بیانات دردیدار باقاریان قرآن ، به تاریخ 22/ 1/ 1370.
2- بیانات در دیدار جمعی از بانوان قرآن پژوه کشور به تاریخ 28/ 07/ 1388

«امروز مکتب های فلسفی و مکتب های معرفتی دنیا، در کار بشریت درمانده اند. باور کنید مکاتب

اجتماعی دنیا در کار انسان درمانده اند و راه پیدا نمی کنند. آن مارکسیسم بود که آن طور شکست

خورد و نابود شد. مکاتب غربی نیز همین طورند؛ درمانده اند. دلیل درماندگی شان این است که

در غرب علم هست، پول هست، قدرت نظامی هست؛ سعادت نیست؛ سکینه و طمأنینه نیست؛

آرامش معنوی نیست. پس آن نسخه، نسخه ی نا کامی است؛ نسخه ی شکست خورده ای است؛

اما قرآن و آیین اسلام، به انسان ه علم می دهد، هم رفاه می دهد ،هم عزت می دهد، هم سکینه می دهد: «هُوَ الَّذِی أَنْزَلَ السَّکِینَةَ فِی قُلُوبِ الْمُؤْمِنِینَ لِیَزْدَادُوا إِیمَانًا مَعَ إِیمَانِهِمْ »؛ «فَأَنْزَلَ اللَّهُ سَکِینَتَهُ عَلَی رَسُولِهِ وَعَلَی الْمُؤْمِنِینَ وَأَلْزَمَهُمْ کَلِمَةَ التَّقْوَی» . علاوه بر لذّت دنیوی، رفاه مادّ ی و قدرت علمی ، سکینه و طمأنینه می دهد و آرامش

می بخشد و این در تاریخ تجربه شده است؛ امروز هم قابل تجربه شدن است. در ایران اسلامی ، ما یک قدم کوچکش را برداشتیم؛ آثارش را هم مشاهده کردیم؛ برکاتش را هم دیدیم و هرچه جلوتر برویم، بیش تر خواهد شد. امروز علاج امّت اسلامی این است ؛مقدمه و صراط مستقیمش همین قرآن کریم است »(1)

ایشان در دیدار با قاریان قرآن سال 88 نیز، علاج دردها و ضعف های دنیای اسلام را در آیات قرآن

دانسته، فرمودند:

«عزیزان من! بدانید که امروز دنیای اسلام محتاج قرآن است. در مضامین آیات سوره های

آل عمران، بقره، انبیاء و احزاب، مطالبی وجود دارد که امروز علاج دردها و ضعف های دنیای

ص: 48


1- سخنرانی در مراسم اختتامیه ی مسابقات حفظ و قرائت قرآن کریم به تاریخ 09/ 08/ 1379

اسلام است و این هاست که ایمان انسان را عمیق و راسخ می کند؛ معرفت انسان را روشن و آگاهانه

می کند ؛ نیروی حیاتی انسان را به میدان می آورد از آن ها کار می کشد.آن وقت جامعه ای بااین خصوصیّات ، هم ترقی می کند، هم روحیه می گیرد.

وقتی جامعه ای روحیه اش قوی شد،دشمن نمی تواندبه آن زور بگوید... نه دشمنان بیرونی و نه دشمنان درونی (تنبلی وبی عاری و بی کارگی).

این که در روایت دارد: «و رجل قرأ القرآن فوضع دواء القرآن علی داء قلبه » برای این است که قرآن را فقط برای این که اسم ورسم بیابند یا مشغولیتی برای خودشان درست کنند، نخوانند؛

بلکه قرآن را به جهت این که درمان های اصلی از آن است بخوانند. داروی قرآن را روی درد جان

و وجود و باطن خود بگذاریم و با قرآن این دردها را شفا دهیم. این کار، احتیاج دارد به این که فضا

قرآنی شود.»(1)

وجود چنین دیدگاهی نسبت به قرآن کریم سبب شده است آیت الله خامنه ای پس از رهبری نیز،

در بسیاری از بیانات خود به آیات قرآن استناد کرده، نشان دهند مسیر انتخابی برای پیشرفت انقلاب

اسلامی، برگرفته از آیات قرآن کریم و روایات است. به صورت موردی نیز در تمام مباحث منظومه ی

فکری آیت الله خامنه ای، می توان تطبیق اندیشه ی ایشان با قرآن را دریافت که پرداختن به آن بسیار

مفصل بوده و از حوصله ی بحث، خارج است.

در ادامه ، خاطرات یکی از نزدیکان و دوستان ایشان را مرور می کنیم که با بیانی متفاوت، در تأیید

آنچه تابه حال گفتیم، است.

ص: 49


1- بیانات در دیدار قاریان قرآن کریم به تاریخ 06/ 08/ 1382

حسن ختام مروری بر چند خاطره قرآنی به نقل از استاد سادات فاطمی

اشاره

استاد حاج سیّد مرتضی سادات فاطمی، خادم، حافظ و قاری بزرگ قرآن کریم هستند که تقریباً

همه ی ما در گوشه و کنار و از طرق مختلف صدای قرآن و اذان این استاد عظیم الشأن قرآن کریم را، چه

از رادیو و تلویزیون و چه از مناره های بلند مسجد مقدس گوهرشاد، شنیده ایم. ایشان به خاطرات خود با معظم له مختصرا اشاراتی داشتند که در ادامه به مرور آن ها می پردازیم؛چرا که حقیقتاً

هریک از آن ها حاوی نکات ظریف و دقیقی از عظمت علمی و معنوی رهبر معظّم انقلاب(حفظه الله) است.

آرزوی «انس جامعه با قرآن»

سادات فاطمی با اشاره به دغدغه ی قرآنی رهبر معظّم انقلاب مدظله می گوید:

من یک سخنرانی از رهبر معظّم انقلاب سراغ ندارم که در آن اشاره ای به قرآن نداشته نباشند،

ص: 50

حتّی در جمع های غیر قرآنی ایشان مرتّب اشاره به قرآن دارند و حتّی زمانی به من فرمودند: «یکی از

آرزوهای من این است که مردم ما این قدر با قرآن انس بگیرند و قرآن را بفهمند که همان طور که مساجد را پر می کنند و یک منبری برایشان سخنرانی می کند، همان طور هم مساجد را پر کنند و یک قاری برایشان قرآن بخواند.»

وی با بیان این که حضرت آقا همیشه بر امر تلاوت قرآن تأ کید داشتند، ادامه داد: قبل از انقلاب

در مشهد جلسات قرآنی با حضور آیت الله خامنه ای برگزار می شد و به همین منظور مشهد به عنوان پایگاه قاریان قرآن معروف شده است. خود ایشان به بنده توصیه کردند که علاوه بر قرائت اساتیدی نظیر

«منشاوی»، «علی البناء» و «عبدالباسط» به تلاوت و تقلید از مصطفی اسماعیل هم بپردازم.

سادات فاطمی اضافه کرد: در جلسات تفسیر و سخنرانی رهبر معظّم انقلاب در مشهد نیز همیشه

تأ کید ایشان بر این بود که پس از بحث ها و سخنرانی ها تلاوت قرآن با صوت یک قاری برتر انجام شود و این نشان از اهمیّت دادن آیت الله خامنه ای به فعّالیّت های قرآنی است.

تخصص در همه فنون قرآنی

قبل از این که شحات انور به ایران بیاید، آقا در جمعی فرمودند که او موسیقیدان عظیمی است.

ایشان شحات را ندیده بودند؛ اما نوارهایش را گوش داده بودند. بعد از این که برای اولین بار به ایران آمد در مصاحبه اش گفته بود که من دو سال تخصصّی روی موسیقی و نغمات مطالعه کرده ام. آقا صرفاً از خواندنش به این مسئله پی برده بودند. این نشان می دهد که ایشان در همه ی فنون قرآنی متخصص و صاحب نظرند.

ص: 51

شناخت بسیاری از قراء و داشتن نوارهایشان

رادیو قرآن به دستور حضرت آقا راه افتاد، مسئول رادیو قرآن روزی به من می گفت: «یک بار رفته بودم

خدمت آقا، ایشان به بنده فرمودند: «چرا نوارهای «کامل یوسف» را پخش نمی کنید؟!» برای من جای

تعجب بود که آقا کامل یوسف را از کجا می شناسند؟! من (استاد سادات فاطمی) به او گفتم: کجای کاری آقاجان؟! ایشان بسیاری از قرّاء را از قبل از انقلاب می شناختند و نوارهای آن ها را داشته اند.

من خودم قبل از انقلاب، جزء اولین افرادی بودم که به شیوه ی جدید و اصطلاحاً مصری می خواندم، ا گر ده نفر مصری بلد بودند یکی من بودم، امّا مصطفی اسماعیل را نمی شناختم! تا این که آقا یک روز به من گفتند: «حیف نیست شما مصطفی اسماعیل نمی خوانید؟!» نوارهایش را ایشان به من دادند و ازآنجا با او آشنا شدم. آقا واقعاً در همه ی مسائل خبره هستند.

دقت در قرائت و تذکر اشتباهات به قراء

در یک محفل قرآنی خدمت مقام معظّم رهبری بودیم، آقای سعیدیان قاری معروف آیاتی را

تلاوت کردند. رسم است که قاری بعد از تلاوت خدمت حضرت آقا می رود و با ایشان خوش وبش

می کند، آقای سعیدیان که رفتند خدمت آقا، ایشان فرمودند: «شما یک وقف «میم لازم» را عبور کردید!»

آقای سعیدیان بعد از جلسه به بنده گفتند: «به نظرم آقا اشتباه کردند، من خیلی مراقب بودم که در

قرائتم اشتباهی رخ ندهد». گفتم: «امکان ندارد آقا اشتباه کرده باشند، قرآن همراهتان هست؟» در قرآن جیبی شان آیات تلاوت شده را باز کردند، دیدیم که بله، حضرت آقا صحیح فرموده بودند؛ ایشان خیلی

دقیق قرائت آقای سعیدیان را بررسی کرده و اشتباهشان را متذکر شده بودند.

ص: 52

منابع

کتاب «شرح اسم»، زندگی نامه آیت الله سیّدعلی خامنه ای؛ بهبودی، هدایت الله؛ مؤسسه مطالعات و پژوهش های سیاسی.

کتاب «از نیمه خرداد»، طرحی از اندیشه و رهبری حضرت آیت الله خامنه ای؛

غفاری، مصطفی؛ نهضت نرم افزاری، وابسته به انتشارات انقلاب اسلامی.

کتاب «طرح کلی اندیشه ی اسلامی در قرآن»؛ انتشارات صهبا.

مقاله «نظام سازی در نگاه تفسیری آیت الله خامنه ای مد ظله »؛ عینی زاده، مؤدب؛

دوفصلنامه علمی پژوهشی «مطالعات قرآن و حدیث»، سال یازدهم، شماره اوّل، پاییز و زمستان 1396 ، پیاپی 21 ، ص 153-175.

مقاله « بررسی روش و گرایش تفسیری مقام معظم رهبری »؛ علوی مهر، مروجی طبسی؛ پژوهشنامه علوم و معارف قرآن کریم، زمستان 1389 – شماره 9 از ص .45 تا 92 .

پایان نامه «بررسی روش تفسیری آیت الله العظمی سیّدعلی خامنه ای »؛ خواجه، زهرا؛ دانشگاه علوم و معارف قرآن کریم، دانشکده علوم قرآنی قم؛ هریور

1394 .

ص: 53

العر بیة

اشارة

ص: 54

المقدمة

یعکس التأمل فی حیاة القائد امعظم (مدّ ظله العالی) مدی التفاعل والأنس الذی یعیشه سماحته مع القرآن الکریم منذ ریعان شبابه والی یومنا هذا حیث

یعیش العقد السابع من عمره المبارک وبأجمل صورة، یمکن معه القول بأنّ البعد القرآنی یمثل أحد أرکان شخصیته (حفظه الله).

من هنا ارتأت لمنظمة الأوقاف والأمور الخیریة عشیة إقامة مسابقة القرآن الکر یم الدولیة بدورتها الخامسة والثلاثین، تقدیم هذه الورقة تحت عنوان القائد القرآنی لا لتسلیط الأضواء علی الجانب القرآنی فی شخصیة مساحته طیلة سبعة عقود من النشاط القرآنی فحسب، بل لبیان مدی التطابق بین

منظومته الفکریة وقیم ومفاهیم القرآن الکریم وانسجامها مع المبادئ والأسس

الأسلامیة بشکل واضح. أملاً فی الانتهال مهنا.

منظمة الأوقاف والأمور الخیریة

ص: 55

أسرة القائد والقرآن الکریم

إذا أردنا رصد العلاقة بنی السید القائد والقرآن الکریم، وتأثر منظومته الفکریة والقیمیة بمفاهیم الکتاب المجید لابد أولاً من الانطالق من میحطه الأسری؛ باعتبار أن مؤسسة الأسرة هی القاعدة الأساسیة

والرکیزة الأولی لبناء الشخصیة وتحدید معالمها، وللدور المهم الذی تقوم به فی تشکیل معالم أفرادها.

ولد السیّد علی الحسینیّ الخامنئیّ عام 1358ه- ق [1939م] فی مدینة مشهد المقدّسة فی عائلة

عُلمائیّة مخترمة.

والده هو آیة الله الحاج السیّد جواد الخامنئی (1895/12/7 - 1986/7/5 م)، من مجتهدی وعلماء

عصره الموقرین الذین تخرجوا من حاضرة النجف الأشرف التی شدّ الرحال الیها سنة 1345 ه- ق.

بعد فراغه من دراسة السطوح فی تبریز والهجرة إلی مشهد المقدسة، متلمذا فی الفقه والأصول

علی ید کبار أعلام المدرسة النجفیّة حیث حضر دروس کل من المیرزا محمد حسین النائینی، والسیّد

أبو الحسن الأصفهانی وال- آقا ضیاء الدین العراقی، ونال درجة الأجتهاد من الأعلام الثلاثة المذکور ین.

والدته السیّدة خدیجة میردامادی کرمیة آیة الله السیّد هاشم نجف آبادی من علماء «مشهد»المعروفین وکان من المهتمین بالشأن القرآنی وکان له مجلس تفسیر فی أحد أروقة مسجد کوهر شاد.

وضمت حلقة درسه الکثیر من الطلاب والفضلا والشباب من عشّاق المعارف القرآنیة.

ص: 56

وکانت والدته المکرمة السیّدة خدیجة امرأة عفیفة شر یفة عالمة متفقهة، زاهدة، متخلّقة بالأخلاق الألهیّة، وکانت علی معرفة جیدة بآیات الذکر الحکیم والأحادیث الشر یفة والتاریخ وعلوم اللغة والأدب. وکانت رحمها الله تنقل ما تراکم لدیها من إرث معرفی وعلوم تفسیر یة ومعارف تاریخیة استقتها خلال قراءتها لکثیر من المصادر من قبیل کتاب روضة الصفا، عن حیاة الأنبیاء والأئمة المعصومین(علیهم السّلام) ، علی شکل حکا یات وقصص تسردها علی أولادها الصغار، وکانت تتلو القرآن بصوت رخیم، وقد أشار السیّد المرشد إلی هذه الحقیقة قائلا: «إن أوّل ترنیمة قرآنیة طرقت مسامعی کانت بصوت الوالدة التی ما فتأت تتلو القرآن بصوت رخیم.... وکنا نجتمع حولها ونستمع ترانیمها العذبة التی تخترق شغاف القلب، ونصغی لترجمتها لآیات الذکر احکیم».

وأضاف: «کانت الوالدة هی أوّل من فتح لی الآفاق علی حیاة کلّ من النبیّ موسی و إبراهیم وبعض

الأنبیاء(علیهم السّلام) عندما کانت تتلو علینا کتاب الله، فقد کانت تقف عند حیاة هؤلاء العظماء لتشرح لنا أبعادها».

هذه الاجواء المفعمة بتلاوة کتاب الله التی عاشها والداها کانت هی النافذة التی أطل منها السیّد علی الخامنئی علی عالم القرآن الکریم الرحب لینهل من حیاضه و یرتع فی حدائقه الغنّاء و ینمو فی فضائه الطلق، الأمر الذی جعله یعشق القرآن الکریم و یأنس بکلام الوحی حیث کان.

الدراسات القرآنیة

التحق السیّد الخامنئی بالکتاتیب وهو فی الرابعة من عمره. ومع بلوغه الخامسة من عمره التحق

بالمدرسة الابتدائیة، ولأنه کان یتمتع بصوت جمیل و یجید تلاوة کتاب الله اختیر قارئاً لکتاب الله وقد

اشتهرت تلاواته علی نطاق ضیق.

ص: 57

ولتنمیة قدراته هو وأخوته علی تلاوة کتاب الله طلب والده السیّد جواد من الحاج رمضان بنکدار تعلیمهم أصول التلاوة وقواعد التجو ید، تلاه فی المهمة الملا عباس الذی کان یعد حینها من أبرز القراء فی مدینة مشهد المقدسة فکانت حصیلة ذلک أن اجتاز السیّد قواعد التجوید کلها بنجاح.

وهناک وثیقة تسجّل تصد ی السیّد القائد لتدر یس قواعد التجوید وهو فی سن الثانیة عشرة من عمره، وکانت تلک المرحلة بمثابة الانطلاقة الاولی لنشاطه القرآنی.(1)

ومن الامور التی أسف علیها السیّد القائد أنه لم یشرع فی حفظ القرآن الکریم فی تلک الحلقبة

الزمنیة من عمره الشریف بالرغم من حفظه لبعض أجزاء المصحف المبارک فی سنی عمره اللاحقة،

کما أسف وبشدّه لعدم تمکّنه من حفظ المصحف الشر یف.

بدأ السیّد الخامنئی دراسات العلوم الحوزویة ولم یزل فی الصف الخامس الابتدایئ، وبعد الفراغ من مرحلة الدراسة الابتدائیة دخل عامل الدراسة الحوزویّة متدرجا فیه حتی حضر سنة 1334 ه- ش

[ 11955م] من حضور أبحاث الخارج فی الفقه لایة الله السیّد محمد هادی المیلانی، ثمّ شدّ الرحال

صوب النجف الاشرف لینهل من نمیر أعلامها لفترة قصیرة عاد بعدها للدراسة فی مدینة قم المقدسة

متلمذا علی یدی کبار علمائها، وفی تلک الحقبة أولی اهتماما کبیراً بعالم التحقیق والمطالعة والتدر یس.

ومع حلول العام 1343 ه- ش [1964م] عاد إلی مشهد المقدسة لرعایة والده الذی کان یعانی من

مشکلة فی البصر، فالتحق من جدید بحلقات درس السیّد المیلانی إلی سنة 1349 ه- ش [1970م].

یؤمن آیة الله الخامئنی (مدّ ظله العالی) بعدم کفایة حلقات القراءة ما لم تکن منطلقاً لتعزیز

ص: 58


1- توجد صورة للسید القائد کتب خلفها بخط یده: »العمر 12 سنة، الصف السادس الابتدایئ... الیوم الجمعة بعد . الفراغ من تدر یس قراءة القرآن الکریم وکان القراء من طلاب نفس المدرسة التی أنتمی الیها. وکان الحلضور أنا مع عدد من طلاب الصف السادس الابتدایئ وسائر الحضور من تلامیذ الصفوف الاخری.

المفاهیم القرآنیة فی الوسط الاجتماعی.(1) ولطالما أ کد علی الترکیز علی البعد المعرفی واخلوض فی غمار المعارف القرآنیة وتفعیل مفاهیمه وانزالها إلی الواقع الاجتماعی. وقد انجر به هذا الفهم وتأ کیده الدائم

علی ضرورة ارتباط الشباب بالجانب المفاهیمی للقرآن إلی انطلاقة فصل جدید فی حیاته تمثل بالبعد

الثوری والسعی لتحقیق نظام یقوم علی أسس قرآنیة.

ص: 59


1- قال فی کلمة ألقاها بمناسبة أسبوع الوحدة الاسلامیة فی طهران بتار یخ 17 ربیع األول 1415 هجری. بحضور . رؤساء السلطات الثلاث وعدد من مسؤولی الجمهور یة الاسلامیة، والضیوف المشارکین فی المؤتمر الدولی للوحدة الإسلامیة: إذا کانت الحکومة تستند إلی الإسلام، فمعنی ذلک أن الإسلام یعمل به فیها. لکن حینما یکون الإسلام موجوداً فی المجتمع علی شکل عقائد وأعمال فردیة من دون أن تکون هناک حکومة للدین، فإن القرآن والإسلام یصبحان مهجورین فی ذلک المجتمع. فما معین قول الله عزّوجلّ فی القرآن الکریم فی سورة الفرقان:«وَقَالَ الرَّسُولُ یَا رَبِّ إِنَّ قَوْمِی اتَّخَذُوا هَذَا الْقُرْآنَ مَهْجُورًا »؟«اتَّخَذُوا هَذَا الْقُرْآنَ مَهْجُورًا » لا یعنی أن المسلمین تخلوا عن القرآن و عن الإسلام وأبعدوهما عن حیاتهم من الأساس ، فهذا لیس اتخاذ کما عبر القرآن الکریم:«اتَّخَذُوا هَذَا الْقُرْآنَ مَهْجُورًا » یعنی أن القرآن موجود بین ظهرانیهم لکنه مهجور وبعید عن ساحة الحیاة. فماذا یعنی هذا؟ إنّ هذا ُیعنی أن القرآن یُتلی من قبل أفراد المجتمع، و یحترم فی الظاهر، ولکن لا یُؤخذ بأحکامه وقوانینه. فبحجة فصل الدین عن السیاسة سُلب من القرآن الکریم حقه فی حکم المجتمع. فمعنی هجر القرآن یعنی أن یبقی للقرآن اسم ولکن لاتکون له أیة سلطة فی المجتمع. وعلی هذا فإن أیة بقعة من العالم الإسلامی لا تکون فیها الحکومة للقرآن تعتبر مصداقاً لشکوی النبی(صلّی الله علیه و آله وسلّم ). و یری سماحته أن إقامة نظام یستند ایل الاسس الدینیة تعنی تکرار تجربة النبی الأ کرم(صلّی الله علیه و آله وسلّم ) عند هجرته الی المدینة المنورة، فما لم یکن هناک مجتمع اسلامی لا وجود للنظام الأسلامی، ومع عدم وجود مرکزیة للسلطة یمکن أن یحمی جمیع الأنشطة الاجتماعیة، فالعمل لا یضمن. فقبل جناح الثورة الاسلامیة کان هناک رجال یتحرقون ملا آلت الیه حالة الناس وکانوا یعظون و یظهرون النصح للناس وکان لوعظه اثر ما، لکنه غیر مجدٍ بالکامل ولم یترجم الی الواقع العملی، لماذا؟ لأن النظام هو نظام الباطل؛ لأن توجه المجتمع کان یسیر باتجاه مناهضة العدالة والانصاف وضد املروءة ومعادیا الأخلاقیه. التوجیه مهم. ومبدأ التوجه بتشکیل النظام.

الجذور الثوریة والتفسیریة

الانطالقة الثور یة واعتماد احلقات التفسیر یة کأحد خطوط المواجهة

کان الإمام الخامنئی مدّ ظله من الروّاد الأوائل الذین التحقوا بحرکة الإمام الخمینی عام 1341 ه- ش

[1962 م]، وتمثلت باکورة نشاطه السیاسی بطبع ونشر بیانات الثورة وخطابات الإمام(قدسّ سرّه)، مما ساعد علی تعزیز الوعی لدیه بقیم الثورة وتجلی أبعاد الرؤیة السیاسیة للإمام الخمینی عنده بشکل واضح.

وکان فی غایة الحرص علی فهم کیفیّة تشکّل الوعی الثوری والرؤیة السیاسیة للإمام الخمینی، ومعرفة العوامل والشخصیات التی تأثر بها الإمام الخمینی رحمه الله وغیر ذلک من الاسئلة التی أخذت حیزاً کبیراً من فکر السیّد الخامنئی.

وخلص إیل أنّه بصرف النظر عن التأثیر الکبیر الذی ترکه کلّ من آیة الله السیّد حسن المدرس

وآیة الله المیرزا محمد علی الشاه آبادی علی فکر الإمام الخمینی، فإن مواهبه وذکاءه الحاد ووعیه

الأجتماعی وفهمه العمیق للقضایا الاسلامیة هو ما أدی إلی بناء کیانه وتکامل شخصیته السیاسیة

وجعله فی طلیعة کبار الثوریین، فضلاً عن الشجاعة الفائقة التی تحلی بها الإمام والتی تمثل إرثاً

أسریاً اخذه عن آبائه العظام. لذا، هناک مجموعة من العوامل کالتدین والشجاعة والوعی السیاسی

والإستلهام من الجانب السیاسی لحیاة کل من السیّد حسن المدرسی والشاه آبادی، ساعدت فی

ص: 60

انبثاق البعد الثوری الذی اتصف به الإمام الخمینی (رحمه الله). وکان السیّد الخامنئی یعی کل تلک

العوامل و یضعها تحت مظلة ما یسمّی «بالحافز الد ینی».

مع اطلالة العام 1342ه- ش [1963 م]، دخلت ثورة الشعب الایرانی بقیادة الإمام الخمینی(رحمه الله)

مرحلة جدیدة، وعقیب قمع هذه الحرکة من قبل النظام الشاهنشاهی، انتهجت مختلف التیارات

السیاسیة والاجتماعیة سیاسات مختلفة، وکان السیّد الخامئنی إلی جانب مؤازرته لسائر رجالات

الثورة، قد سار باتجاه تعزیز البعد الثوری لدی الجماهیر متخذا من الحلقات التفسیریة منطلقا لحرکته الثوریة هذه. کما حاول رسم خطة لخلق مجتمع مؤمن لا یرضخ للواقع المزری الذی یعیشه العامل آنذاک، مجتمع قادر علی وضع الحلول الناجعة لإدارة التغییر، و یستند فی نهجه هذا علی العودة إلی القرآن الکریم متبعاً مقولة «الدین بحده الا کثری».

وقد تسببت ظروف ذلک الوقت فی مراقبة جمیع أنشطة آیة الله الخامنئی وغیره من النشطاء من

قبل قوات الأمن (السافاک)، بحیث کان رجالها ومخبروها السریون یحضرون جمیع خطاباته ومجالسه لمراقبة ما یتفوه به سماحته وتدوین کلامه ضمن تقاریر سریّة یرفعونها إلی الجهات الأمنیة العلیا؛ وقد

أشار سماحته إلی تلک القیود المفروضة من قبل السلطات والتضییق عیل حریة التعبیر عن الرأی

والحدیث مع الجماهیر بحریة، وکیف کان یتعامل معها، بقوله:

«کنت لا أتردد فی قول ما أعتقدبأنّه یضر النظام و یؤذی السلطات بشدّة ولکن بلا أدنی تصر یح

ولو بإشارة طفیفة إلی الجهاز الحاکم. بل کنت اجتنب اعتماد أسلوب التلمیح أو الکنایة المشیرة للنظام الحاکم مطلقاً.»

ومع ذلک، ساهمت تقاریر الوشاة والمخبرین فی اعتقال السیّد لأکثر من مرّة، فقد بلغت اعتقالات

السافاک له ست اعتقالات قبل انتصار الثورة، وحکم علیه بالإبعاد إلی مناطق نائیة من إیران.

ص: 61

حلقات التفسیر قبل انتصار الثورة إلاسلامیة

اشارة

بلغت عدد الدورات التفسیر یة التی أقامها السیّد حفظه الله حتی انتصار الثورة الاسلامیة تسع

دورات تفسیریة، نشیر الیها تباعاً:

الحلقات التفسیر یة یف «بایین خیابان»

وهذه هی أولی الدورات التفسیر یة التی قام بها سماحته وذلک فی بدایات سنة 1343 ه- ش

1964 م تلبیة لطلب عدد من سکان حیّ «بایین خیابان» الذین دعوه لإلقاء محاضرات فی التفسیر

فاستجاب لدعوتهم، فشرع بإلقائها بعد إطلاق سراحه من السجن الثانی طیلة شهر رمضان من ذلک

العام، فی حشد من رجال الأعمال، والتجار فی مشهد، وعدد قلیل من رجال الدین النشطین الذین

کانوا مهتمین یف الشؤون السیاسیة، جعل محورها تفسیر «سورة المائدة» وعرفت تلک المحاضرات

حینها باسم «محاضرات بایین شهر».

جلسات التفسیر إبّان المطاردة والتخفی

کان لشغف السیّد بالمعارف والقیم القرآنیة الدور الفاعل فی دفعه لاستغلال أدنی الفرص مهما

قصرت لنشر معارف القرآن وترویج مفاهیمه حتی فی أحلک احالات وفی الظروف الصعبة التی کان

یعیشها رجال الثورة والاضطهاد الذی یتعرضون له، ففی عام 1345 ه- ش [1966 م]، قام بعقد مجموعة

من المحاضرات التفسیر یة التی ألقاها علی بعض المقربین منه عند فراره من أعین السلطات فی مدینة مشهد والاختفاء فی طهران وذلک فی لیالی شهر رمضان الکریم، وقد وصف سماحته تلک الحلقات

ص: 62

التفسیریة بقوله:

«کانت جلسات جیدة ومفعمة بالحیو یة والنشاط وکان محور البحث فیها تفسیر سورة الکهف».

حلقات التفسیر فی مدرسة المیرزا جعفر

فی المرة الثالثة التی تم اعتقاله فی شهر فرودین عام 1346 ه- ش [نیسان 1967 م]. وبعد إطلاق

سراحه قام بزیارة السجناء السیاسیین فی طهران، وقد حاول من خلال الاتصلات مع الثوار فی

مناطق مختلفة من البلاد، لتنظیم شؤون الثوار والثورة، وتدریب أجیال جدیدة من المقاتلین والثوار

علی أساس الفکر الإسلامی، وخاصة بین طلاب الحوزة والطلاب الجامعین محاولا اعتماد مبادئ

النضال المستقاة من القرآن والحد یث، فی مقابل الفکر المارکسی واللیبرالی وغیرها من الاتجاهات

الفکریة، من أجل تعمیق الفکر والنضال الإسلامی فی إطار حرکة الإمام الخمینی. وعلی الرغم من

المواجهة مع نظام بهلوی، فقد حقق الکثیر من النجاحات فی هذا الإطار.(1)

بعد إطلاق سراحه عقد مساحته السلسلة الثالثة من الحلقات التفسیر یة سنة 1347 ه- ش

[1968 م] بطلب من رفیقیه فی الجهاد الکنابادیین وابناء منطقته وزملائه فی الدرس، ومرافقیه فی

السفر، فبعد أن اطلع کل من السیّد رضا کامیاب و محمد باقر فرزانه علی الأبعاد العلمیة والاجتماعیة

والسیاسیة لشخصیة السیّد الخامنئی، وأنه شخصیة علمیة مرموقة جدیر بالتتلمذ علی یدیه طلبا من سماحته وبإلحاح علی عقد دروس خارج الإطار المتعارف فی العرف الحوزوی من قبیل التفسیر

والکلام والأخلاق.

ص: 63


1- موقع Khamenei.ir

ولمّا کان السیّد شدید الرغبة فی المعارف القرآنیة ویؤمن بأولویة تلک المعارف السماویة ، استجاب سماحنه - بعد العودة إلی مدینة مشهد- للطلب معتمدا سورة المائدة محوراً للتفسیر أیضا فکانت حلقات الدرس تعقد فی کل خمیس وجمعة من الأسبوع، ورویدا رویدا ازداد عدد الحضور حتی تمکنت الحلقة من استقطاب عدد من طلاب العلوم الدینیة ، بل حظیت باهتمام عدد من الشباب الجامعیین وعدد من رجال البازار[ السوق]. وکانت انطلاقة تلک الحلقات التفسیریة أولا فی مسجد الصدیقین فی سوق «سرشور»، ومع ازدیاد عدد الحضور ثم الانتقال إلی مکتبة مدرسة میرزا جعفر، وقد امتدت تلک الحلقات لفترة أطول من سابقاتها واستمرت لسنوات عدیدة، إلی أن منعت السلطات الأمنیة من انعقادها، ولسوء الحظ فقدت اشرطة تسجیل تلک الجلسات ولا توجد لدینا أدلی معلومات حول محتویات ما طرح خلالها.

مواصلة سلسلة حلقات تفسیر مدرسة المیر زا جعفر

لعبت سلسلة الاعتقالات المتوالیة والمطاردة المستمرة التی عاشها سماحة الإمام السید علی الخامنئی طیلة حیاته الشریفة دورا بارزا فی الحد من نشاطه والتأثیر علی الأنشطة التعلیمیة والتربویة ، والبرامج الثقافیة التی یقوم بها سماحته، فبعد اعتقاله الخامس وازدیاد نسبة المخبرین والراصدین التحرکاته وأرتفاع منسوب التوتر وتضییق دائرة الخناق، اقتضی الأمر من الثوار الحیطة فی الحرکة والاحتراس فی السلوک والقول.

الا أن سماحة السیّد وبعد إطلاق سراحه الخامس شرع وبلا ادنی تأخیر فی خریف سنة 1350 ه ش [1971م) بمواصلة الحلقات التفسیریة فی« مدرسة المیرزا جعفر» فی مشهد (جامعة الرضوی

ص: 64

الفعلیة)، وقد آثار وصول اخبار دروسه التفسیریة هذه إلی (السافاک) حفیظة السلطات الأمنیة التی سارعت إلی بث بعض عیونها ومخیریها لرصد تحرکاته والإبلاغ عما یدور فی تلک الاجتماعات بشکل دائم. وفی هذه الجلسات ثم تفسیر السور المبارکة التالیة: المائدة الأنفال ، براءة، وآیات من سورة یونس.

بدء الحلقات التفسیر یة فی مسجد الأمام حسن (ع) فی مدینة مشهد

فی خریف عام 1351 ه ش [1972م] ومع حلول شهر رمضان المبارک بزغ نور الحلقات التفسیریة فی مسجد الإمام الحسن (علیه السّلام)

فبعد أن استجاب سماحته وبإلحاح من قبل المؤمنین للتصدی لإمامة الجماعة فی المسجد المذکور، شرع رویدا رویدا بإلقاء الخطب والکلمات القصیرة والتی حظیت بإقبال شدید من قبل المؤمنین، وکان سماحته یقوم بتدوین ترجمة الآیات وشرح الأحادیث والمعارف الدینیة علی لوحة خاصة ثم وضعها فی المسجد، وقد حظیت الجلسات التفسیریة باستقبال منقطع النظیر من قبل طیف الشباب خاصة حیث کانت باحة المسجد تغض بهم وکانوا یدونون ما تجود به قریحة السید، وکانت الجلسات تعقد فی صبیحة أیام الجمعة من کل اسبوع واستمر العمل بها حتی سنة 1352 ه.ش [1973م). وقد تمحور البحث التفسیری حول خصوصیات الشخصیة الیهودیة. وفی 9/ 3/ 1973م تعرض سماحته لتفسیر الآیة 62 من سورة البقرة، وکان أسلوبه حفظه الله یقوم علی تفسیر الآیات من خلال سرد أمثلة من واقعة المعاصر.

وکان رجال (السافاک) یتحیّنون الفرص عسی أن یعثروا علی ذریعة تبرر لهم اعتقاله وإیداعه

ص: 65

السجن ! وکان خیر مکان یمکن من خلاله رصد تحرکه هو تلک الحلقات التفسیریة التی قد یبوح خلالها عن توجهاته السیاسیة وموقفه من السلطات الحاکمة.

ومن ناحیة أخری کان سماحته شدید الحرص علی استمرار تلک الحلقات التفسیریة وکان برفض ما یؤدی إلی توقفها ولو من قبیل القاء شعار محبب إلیه! وقد أشار سماحته إلی تلک الحقیقة فی إحدی حلقات التفسیر قائلا:

«أطلب من السادة أن یسمحوا لنا بالقیام بعملنا ولا یقوموا بما من شأنه تعطیل العمل. فأنا الیوم اعتقد بأن الأولویة للتعرف علی القرآن أکثر من أیّ شیء آخر، ولا زلت أشعر بهذه الضرورة ، ومن هنا قلت للسادة فی کل من حاضرتی مشهد و قم العلمیتین علینا إیقاف الدروس المتعارفة لمدّة عشرین عاما! ولنحدث نهضة قرآنیة کبری، وها أنا أفسر القرآن لمدة ست سنوات وقد آمنت الحوزة العلمیة إلی حد ما بصوابیة ما أدعو إلیه. لذلک أرجوا السادة ألا یرددوا الشعارات ؛ لعدم جدوائیة ذلک الیوم »

وقد استمرت تلک الحلقات حیث وصل یوم 18

/ 5 / 1974 م إلی تفسیر الآیات 96 – 98 وتلاها الحدیث فی الحلقة اللاحقة عن الآیات 99 – 102 من سورة البقرة ، وکان رجال السافاک یواصلون رفع التقاریر والأخبار عما یدور أثنائها وتزوید السلطات الأمنیة بما یجری فیها، الأمر الذی انتهی إلی عدم السماح له باستمرارها لمعارضتها مع مصحلة النظام الشاهنشاهی. حیث استدعی سماحته فی الشهر السابع من عام 1974م من قبل السلطات الأمنیة التی أبلغته ضرورة التوقف عن القاء المحاضرات التفسیریة والاکتفاء بإقامة صلاة الجماعة فی مسجد الإمام الحسن (علیه السّلام) أضافة إلی السماح له بشرح بعض الأحادیث ومواصلة دروسه التی کان یلقیها علی طلاب العلوم الدینیة الذین لم یتجاوز عددهم 15 طالبا.

ص: 66

وقد خاطب سماحته المحاضرین فی الجلسة الأخیرة، قائلا :

أعلن لکم عن توقف الحلقات التفسیریة ، ولکن اطلب منکم ألا تتفرقوا عن القرآن ... فان ما تعیشه من بؤس وتعاسة الیوم هو بسبب الابتعاد عن القرآن وجهلنا بمعارفه وعلومه. فهو البلسم الحجراجنا... إبحثوا عن روح القرآن وأهدافه ».

ولکن بتوقف سلسلة حلقات مسجد الإمام الحسن(علیه السّلام) لم تتوقف مساعی السیّد فی مجال الأبحاث والتحقیقیات القرآنیة حیث اتخذ قراره فی تلک الفترة یتدوین بحثین قرآنیین.(1)

الحلقات التفسیر یة فی مسجد القبلة

لم یستسلم السیّد لضغط السلطات فکان یسعی لاستغلال أدلی القرص لبعث الروح من جدید فی الحلقات التفسیریة لإیمانه المطلق بعدم شرعیة النظام القائم وسعیه الجاد لإقامة نظام إسلامی بنطلق فی مبادئه من القرآن الکریم؛ فبعد أن أصدر السافاک الحکم بإیقاف حلقات مسجد الإمام الحسن (علیه السّلام) ، قرر سماحته عقد حلقات تفسیریة فی الأصول والعقائد یومی الخمیس والجمعة فی مسجد القبلة، کان بحضرها قرابة المائة والخمسین من طلاب العلوم الدینیة، غیر أنها هی الأخری لم تستمر حیث تم إیقافها بعد فترة وجیزة وبتهدید من السلطات الأمنیة (السافاک )

اعادة الحلقات التفسیر یة فی مسجد الأمام الحسن(علیه السّلام)

مع إطلالة شهر رمضان سنة 1352 ه ش، قرر سماحته - ولغرض عدم إثارة رجال الأمن - التشاور

ص: 67


1- تمت الاشارة الیها ضمن البحث عن الخلفیات البحثیة.

مع الاخوة المؤمنین فی آلیة مناسبة لإعادة البحث القرآنی فانتهی الأمر بعد التشاور الی أن یقوم سماحته بعد صلاتی الظهر والعصر بعرض بعض الآیات وترجمتها بنفسه أو إیکال المهمّة إلی الشباب من رواد المسجد لیقوموا بتلاوة ترجمتها الفارسیة.

وهکذا أخذ السیّد بترجمة وشرح بعض الآیات من سورة آل عمران ، وفی الیوم العاشرتعرض للحدیث عن الآیات (130 - 135) من سورة الأعراف، مؤکداً أن غرضه لیس تفسیر الآیات وانما ترجمة الآیات التی تتحدث عن مفهوم الحق والباطل مرکزاً علی سنّة انتشار الحق وجمود الباطل، مشیراً إلی:

«أن الغلبة ستکون فی نهایة المطاف للحکم الالهی وأن الحرکة التاریخیة تسیر باتجاه حقیقة انتصار الحق علی الباطل».

وأشار فی ختام حدیثه الذی هو فی الحقیقة أقرب إلی الشرح والتفسیر منه للترجمة إلی حدیثین شریفین خلص منها إلی أن: «مثل المؤمن کالسنبلة یحرکها الریح فتقوم مرة وتقع أخری ».

وفی الیوم الحادی عشر من رمضان من نفس العام شرع بترجمة وتفسیر الآیات 20 - 27 من سورة الانفال، وفی الیوم الثالث عشر منه تعرض للحدیث عن ترجمة وشرح بعض آیات سورة الصف.

لم یرق ذلک لجهاز السافاک فقرر التضییق علی سماحته حتی انتهی الأمر بالتوقف عن القاء تلک المحاضرات فی مسجد الإمام الحسن (علیه السّلام) یوم 11 / 11 م وکان الحدیث حینها عن سورة العصر.

حلقات التفسیر فی مسجد الکرامة

لم یمرّ علی توقف نشاط السیّد الخامنئی فی مسجد الإمام الحسن (علیه السّلام) شهران حتی انتقل إلی مسجد الکرامة لیعید نشاطه القرآنی هناک حیث یقوم فی کل لیلة جمعة بعد تلاوة الآیات بترجمتها

ص: 68

وتفسیرها معتمدا نفس المنهج الفکری والاسلوب التفسیری ممزوجا ببعض النکات والإشارات والمواضیع الاجتماعیة.

ولکن حدیثه القرآنی والروائی بلغ منعطفا حرجا جداً ما دعا الساقاک إلی إصدار أمرٍ بإیقاف تلک المجالس فکانت آخر حلقاته التفسیریة فی مسجد کرامة یوم 28/ 9 / 1973 م. وکان حصیلة الحلقات التفسیریة التی القاها فی مسجد کرامة کتاب «گفتاری در باب صبر«[ حدیث فی باب الصبر]» صدر بعد عام ونصف من الفراغ من تلک الحلقات.

أشهر وأهم الجلسات التفسیریة

فی شهر رمضان من سنة 1353 ه ش [1974م] ألقی السیّد الخامنئی فی مسجد الإمام الحسن وبعد الفراغ من صلاتی الظهرین سلسلة دروس تفسیریة مرکزاً علی البعد الحرکی فی الاسلام، والإشارة إلی بعض التصورات الاجتماعیة الخاطئة ، ومتعرضا لبعض الموضوعات التی استقاها من آیات الذکر الحکم، من قبیل: الصراع بین الحکّام والأنبیاء، والمواجهة بین الاسلام والظلم، والمساواة بین البشر وانعدام الفوارق القیمیة بین الأغنیاء والفقراء، وتصدّی الأغنیاء والاشراف والرهبان والحکام لحرکة الأنبیاء، إضافة إلی محاربة الجهل والأمیة.

وقد اعتبر رجال السافاک أن « السیّد الخامنئی یتحی منحی ثوریا وأنه بصدد بیان الأسس الثوریة فی القرآن الکریم وأنه یهدف إلی حث الجماهیر علی الصمود أمام الفوارق الطبقیة والاستغلال والظلم والقهر الذی یمارس بحقها».

فی یومی السابع والعشرین والثامن والعشرین من نفس الشهر شرع سماحة بالحدیث عن

ص: 69

« ولایة الإمام المطلقة» مسلطا الأضواء علی خصوصیات ولیّ الله وشروط الولایة، طالبا فی الختام من الجماهیر التأمل فی المعیار الذی من خلاله یتم تشخیش نائب الإمام المنتظران(عجل الله تعالی فرجه الشریف).

ولمّا کان الحدیث واضح المعنی والدلالة فقد رفعت عیون الساقاک تقاریرها الی السلطات العلیا مؤکدین أن السیّد یعنی بنائب الإمام الحجة (علیه السّلام) هو «السیّد الخمینی» .

ومن الملاحظ أن السیّد الخامنئی یعتقد جازماً بأن القرآن الکریم منهل فیاض وسند الاسلام الأصیل الذی لا ریب فیه ، وأنه الوسیلة المثلی لمعالجیة وحل عقدة المواجهة مع الظالمین وإقامة نظام أجتماعی إنسانی متکامل المعالم، ومن هنا حاول تسلیط الأضواء فی محاضراته الرمضانیة علی أصول الدین الاسلامی الحنیف کالتوحید والنبوة والولایة مفصلا الحدیث ومستوعبا لأطراف الموضوع فی أکثر من محاضرة ، وکان حفظه الله یقوم قبل البدء بالمحاضرة اللاحقة باستنساخ خلاصة ما جاء فی سابقتها وتوزیعها علی الحاضرین. وفی أوائل آبان عام 1353 ه. ش [نهایات الشهر العاشر المیلادی سنة 1974) قام بجمع تلک الخلاصات ونشرها تحت عنوان «الخطوط العریضة للفکر الإسلامی فی القرآن »

وأصل سماحنه القاء المحاضرات التفسیریة حتی عام 1356 ه. ش (1977م) حیث اعتقلته سلطات الشاه وتم إبعاده إلی مدینة إیران شهر.

کان أنتصار الثورة الاسلامیة بمثابة الانطلاقة القویة فی تحویل إیران إلی قاعدة محکمة لفکرة حاکمیة الدین، وکانت المرحلة الأولی والمهمّة تتمثل فی إعادة ترکیب الأمة القرآنیة والحضارة الاسلامیة الحدیثة، ولا یتم ذلک التحول الحضاری الکبیر إلاّ من خلال العودة إلی القرآن الکریم وتحوّل الامّة إلی مجتمع قرآنی فی تفکیره وترتیب نظام حیاته.

ص: 70

یعتقد سماحة آیة الله السید علی خامنئی - تبعا للخط الفکری الذی انتهجه الإمام الخمینی( رحمه الله) وسائر رجال النهضة الاسلامیة الآخرین - جازما بأن «إقامة النظام الاسلامی»، أی تحقیق جمیع أرکان ومکونات الدین، لا یتم الا عن طریق سیادة القیم الدینیة علی مختلف الجوانب التی تحکم المجتمع؛ لذلک، ینبغی تعزیز السلطة الدینیة، وإقامة عملیة الحکم استنادا إلی قیم الدین وفی إطار قواعد الأصول السماویة، وتحویل حرکة المجتمع وشکله إلی مجتمع ذی صبغة اسلامیة ، ولکن بشرط أن یحظی ذلک بتأیید شعبی ودعم الجماهیر له وإلا لن یتحقق شیء مما ذکر مع غیاب إرادة الشعب .

یبین تاریخ الفکر والحرکة الإسلامیة المعاصرة أنه ومن أجل تعزیز حاکمیة الدین ونشر القیم القرآنیة فی المجتمع، ینبغی إحیاء بعض المفاهیم التی أسیء فهمها أو تهمیشها.

الحلقات التفسیر یة بعد انتصار الثورة الاسلامیة

إبّان تصدیه لرئاسة الجمهور یة

لم یمض علی تصدیه لرئاسة الجمهوریة (اردیبهشت من عام 1361 ه ش (1982م) أقلّ من عام حتی شرع سماحته بالعودة إلی الدرس التفسیری وإلقاء المحاضرات القرآنیة الأسبوعیة ، وکان الحضور فی هذه المرة رجال الحرس الثوری المسؤولین عن حراسة مکتب رئاسة الجمهوریة! وفد القاها فی المکتب نفسه.

شرع سماحة الإمام الخامنئی بتفسیر الجزء السابع والعشرین من القرآن الکریم، حیث کانت السنوات الأولی لتشکیل الدولة الإسلامیة فی إیران، وکانت الحاجة ماسّة وضروریة لشرح وتبیین قضایا الحکم الإسلامی وأصوله فی المجتمع. وقد عبّر آیة الله الخامنئی عن هدفه وحافزه لعقد هذه

ص: 71

الاجتماعات بقوله:

«العدالة الاجتماعیة، والحکومة، والجهاد والمواجهة فی ساحات المعارک وما إلی ذلک من عشرات القضایا الرئیسیة بعد تشکیل الدولة، تمثل أهم القضایا التی یتمّ التعامل معها بعد انتصار الثورة الاسلامیة، ونشاهد المزید من الاشارة الیها فی الآیات المدنیة، وإن آیات الجزء السابع والعشرین وما یلیه من الأجزاء أغلبها آیات مدنیة الا الجزء الثلاثین الذی یغلب علیه الطابع المکی، مضافا إلی عدم تسلیط الأضواء بشکل وافی علی تلک السور والآبات» (1)

عاد سماحة آیة الله الخامنئی، الذی کان قبل انتصار الثورة أحد أعمدة فکرة إقامة الحکومة القرآنیة ، والذی عاش القرآن مفسراً لأجزائه وآیاته فی مدینة مشهد، الآن وبنفس الشغف الثوری وما یتوافق مع الحاجات المعاصرة ومعالجة قضایا المجتمع الإسلامی قرآنیاً، ومن السمات المهمة لهذه الدروس هو تکیفها مع اتجاهات وقضایا الواقع الراهن، مسلطاً الأضواء علی التیارات التاریخیة فی صدر الاسلام مرورا بفتنة اللیبرالیین والمنافقین والمستکبرین و برؤیة قرآنیة تستقی أحکامها من آیات الذکر العزیز.

ویمکن القول بأن هذه المحاضرات تمثل جزءاً مهما آخرللأسس النظریة لقائد الثورة الإسلامیة فی مختلف الأمور والتوجه الاستراتیجی للنظام الإسلامی خلال سنوات تصدیه لولایة الفقیه وقیادة النظام.(2)

ص: 72


1- 7/ 3/ 1982 کلمة القائد الأعلی أثناء تفسیره السورة المجادلة.
2- أطروحة: « بررسی روش تفسیری آیت الله العظمی سید علی خامنه ای = دراسة المنهج التفسیری لآیة الله السیدعلی الخامنئی"، للطالبة الخواجة زهراء: جامعة العلوم والعراق القرآنیة: قم، شهریور 1394 ش [2015م).
مرحلة التصدی للقیادة

لم یتوقف سماحته عن الاعتناء بالشأن القرآنی بعد تسنمه لمنصب القیادة حیث واصل عقد الجلسات التفسیریة فی کل من حسینیة الإمام الخمینی (رحمة الله عیه) وبینه شارحاً ومفسراً لسورة البقرة . لم نملک الکثیر من تفاصیل تلک الجلسات باستثناء بعض ما نشر منها فی موقع « Khamenei. ir » وقد تمّ تحویل نصها الکامل إلی اثنتی عشرة حلقة مدونة من تلک الحلقات التفسیریة ، یستفاد منها أن الحلقة الثامنة منها أقیمت بتاریخ [ 16/ 10/ 1991 م]

، وقد انتهت تلک السلسلة عند الجلسة الثامنة والعشرین وبتاریخ [ 27/ 5/ 1992م].

ص: 73

منهجه التفسیری

لکل مفسر منهجه الخاص ورؤیته التفسیریة التی تنسجم مع شخصیته العلمیة والأهداف التی یروم الوصول الیها من وراء العملیة التفسیریة، ولم یکن السیّد الخامنئی مستثنی عن هذه القاعدة ، فالرجل صاحب منهج تفسیری «أجتهادی» أو «جامع». ونعنی بالمنهج الاجتهادی ذلک المنهج القائم علی استنباط وفهم المعارف وأحکام القرآن اعتماداً علی مجموعة من المصادر فضلا عن مؤهلات المفسّر العلمیة؛ لذلک، یجب علی المفسّر الذی یختار هذه الطریقة التفسیر القرآن، أن یستفید من جمیع المناهج التفسیریة الأخری لتحقیق غرضه. فضلاً عن المنهج، هناک أیضًا عدد من الاتجاهات التفسیریّة ویعتبر اتجاه آیة الله الخامنئی التفسیری من قبیل الاتجاه «السیاسی الاجتماعی»، وهذا الاتجاه التفسیری یولی أهمیة خاصة للبعد الاجتماعی القرآنی ویرصد قضایا الإنسان من الزاویة الاجتماعیة ، مرکزاً علی البعد الارشادی و بیان رسالة القرآن ، مع عدم الفصل بین سعادة الفرد وسعادة المجتمع، من ناحیة أخری، یعتقد مفسروا هذا الاتجاه بأنه وفی ضوء التطورات الجدیدة وظهور المشاکل الاجتماعیة ، یعدّ الرجوع إلی القرآن الکریم من أفضل السبل وأنجع الطرق لمعالجة المشاکل» (1)

ص: 74


1- مقالة تحت عنوان: «بررسی روش و گرایش تفسیری مقام معظم رهبری= المنهج والاتجاه التفسیری للسیدالخامتی»: علوی مهر، مروجی طبسی؛ پژوهشنامه علوم و معارف قرآن کریم، شتاء 1389 – ش9، ص 45 -92.

وتشهد الساحة العلمیة الیوم میلا تفسیریاً جدیداً لدی الباحثین والمحققین القرآنیین یمکن وصفه بالمیل «الحضاری»، یحاول من خلاله المفسّر طرح رؤیة حضاریة من خلال رصد المبانی والأسس الحضاریة المستقاة من القرآن الکریم، وعرض نمط حضاری قرآنی وربطه بمجال العمل فی بناء الحضارة القرآنیة ، وتظهر دراسة آراء وتوجهات السیّد القائد التفسیریة أنّه یمثل نموذجا رائعا فی هذا الاتجاه التفسیری، وتهدف هذه الرؤیة التفسیریة إلی تقدیم تصمیم مناسب فی مجال الهندسة الثقافیة للنهضة وتتوفر علی نظرة خاصّة للتفسیر التاریخی للقرآن الکریم. والشاهد علی هذا الادعاء ، مفهوم بناء النظام المتبلور فی أفکاره وجهوده التفسیریة، وکذلک اهتمامه بالبعد الحضاری الإسلامی الحدیث و «نمط الحیاة» کروح للحضارة الإسلامیة وسمّة خاصة تمیزها عن الحضارات والمدنیات البشریة الحدیثة للعالم الغربی.

ص: 75

الخلفیة البحثیة التألیفیة

اشارة

بعد أداء سماحة الإمام السید علی الخامنئی القسم الدستوری فی شهر مهر سنة 1360 (أکتوبر 1981م)، أجرت مؤسسة الإذاعة والتلفزیون فی الجمهوریة الإسلامیة الإیرانیة لقاء مع سماحنه و بحمل اللقاء جملة قضایا یمکن أن نستشف منها ما یلی: التعرّف علی الأفکار القیمة من قبیل «لزوم أن تنجلی الهویة الإسلامیة فی الأبعاد الاجتماعیة والسیاسیة للحیاة » ، وکذا نظریة حاکمیة الإسلام علی المجتمع الإسلامی» و «عدم الخضوع مقابل الحکومات اللادینیة ». وقد طرحت هذه الأفکار رویدا رویدا فی المحافل الواعیة دینیا وکذا فی المحافل الحوزویة، فرغم أن هذا الخطاب کان خطاب الأقلیة إلّا أن هکذا خطاب أمتاز بقوة وصلابة کبیرة استطاعت استقطاب السید علی الخامنئی المطالب الحوزوی الذی یعیش هاجس الأمة ویؤمن بالفکر الحر.

لقد غمر هذا الفکر السید علی الی درجة تحول فیها «الدفاع عن الهویة القرآنیة للإسلام، إلی قاعدة توجه جمیع نشاطاته تطبیقیّا، وتألیفیّا، وترویحیاً» ففضلا عن جلسات التفسیر التی کان یقیمها کانت هناک نشاطات أخری فی مجال القرآن والتفسیر، تمثلت فی التألیف والترجمة. ومن الکتب التی

ص: 76

أقدم سماحته علی تألیفها کتاب « بحثان قرآنیان»(1)، وکتاب «حدیث فی باب الصبر»(2) و» مشروع الفکر الإسلامی فی القرآن الکریم»(3)، کما کان لسماحته تراث أخر فی مجال التفسیر ومنه «ترجمة کتاب تفسیر فی ظلال القرآن الکریم تألیف السید قطب ). کما صدر عن سماحته ثلاثة کتب أخری هی: «إطلالة علی المبانی والمناهج والقواعد التفسیریة »(4)، «تفسیر سورة المجادلة» و «تفسیر سورة براءة» وقد تمّ إعدادها من خلال الجلسات التی کان سماحته بحاضر خلالها وطبعت من قبل «انتشارات انقلاب إسلامی» وسنتناول فیما یلی الحدیث عن هذه المؤلفات والتراجم:

تألیف کتاب «بحثان قرآنیان»

تألیف کتاب «بحثان قرآنیان»(5)

توقفت جلسات التفسیر التی کان الامام الخامنئی یحاضر خلالها فی مسجد الامام الحسن (علیه السّلام)، لکن تعطیلها لم یمنع جهود سماحته التحقیقیة فی مجال القرآن الکریم. ففی الأشهر الأولی من سنة 1352 ه ش (ربیع سنة 1973) عزم سماحته علی تألیف کتاب «بحثان قرآنیان»، کان الأول تدوین قاموس قرآنی فیما کان الثانی إعداد کتاب کشف الآیات باللغة الفارسیة ، وهو کتاب یتیح للناطقین باللغة الفارسیة الاستعانة به بسهولة لاکتشاف المفردة التی یرومون الوصول الیها دون الحاجة إلی تحمّل مشقة التعرف علی الجذر العربی.

ص: 77


1- دو پژوهش قرآنی
2- گفتاری درباب صبر
3- طرح کلّی اندیشه ی اسلامی در قرآن
4- مروری بر مبانی ، روش قواعد تفسیری
5- دو پژوهش قرآنی

عمل سماحة السید مع مجموعة من الباحثین بشکل جماعی علی هذا المشروع واستمر العمل فیه إلی شهر مهر سنة 1353 [خریف 1974]، إذ فوجئوا بأن الدکتور محمود رامیار کان یعمل علی نفس المشروعین ، بل وطبع کتاب کشف الآیات. هنالک اضطروا إلی إیقاف المشروع.

کتاب «حدیث فی باب الصبر»

کتاب «حدیث فی باب الصبره (1)

فی سنة 1352 کان نتاج سماحة آیة الله السید الخامنئی من دروس تفسیره وخطاباته فی مسجد الکرامة (مشهد) کتاب « حدیث فی باب الصبر، وقد صدر هذا الکتاب بعد عام ونصف من حضور سماحته فی هذا المسجد، فقد مثل الکتاب خلاصة ونبذة من محاضراته التی تحدث فیها عن الصبر.

کتاب مشر وع الفکر الأسلامی فی القرآن الکریم کتاب مشر وع الفکر الأسلامی فی القرآن الکریم 2

کتاب مشروع الفکر الإسلامی فی القرآن الکریم(2)

دأب سماحة الإمام الخامنئی علی تدوین مقتطفات من البحث الذی کان یودّ الحدیث عنه قام یعمد الی استنساخه وتوزیعه علی الحضور فی مسجد الإمام الحسن (علیه السّلام) بدایة کل جلسة تفسیر یروم إلقائها.

وفی بدایة شهر آبان سنة 1352 ه ش[ شتاء سنة 1974م) جمع سماحته المقتطفات التی أشرنا إلیها، وعمل علی تصحیحها وإضافة مقدمة لها لتکون کتابا تحت عنوان مشروع الفکر الإسلامی فی القرآن.

ص: 78


1- گفتاری درباب صبر
2- طرح کلّی اندیشه ی اسلامی در قرآن وقد ترجم الکتاب إلی العربیة الدکتور محمد علی آذرشب.

وفی مقدمة الکتاب تحدث عن ثلاث خصوصیات مهمة فی المباحث الإسلامیة تمثل الخطّ الفکری لسماحة الإمام الخامنئی وتتلخّص فیما یلی:

الأول - الخروج من الإطار الذهنی المحض، والتوجه إلی المنظومة الإسلامیة باعتبارها مدرسة أجتماعیة بتعیّن فیها المسیر العملی للأفراد، وخاصة فی حیاتهم الاجتماعیة، والتأکید فی الدراسات النظریة علی مشروع الإسلام الحیاة البشر وعلی أهداف الإنسان والمجتمع فی الحیاة، والطریق الذی یحقق هذه الأهداف.

الثانی - دراسة المسائل الفکریة فی الإسلام بصورة مترابطة وبشکل أجزاء من منظومة واحدة ، أی أن کل عنصر فیها هو جزء من هذا الترکیب، وغصن من هذه الدوحة، ولبنة فی هذا البناء الشامخ، و لا ینفصل بعضها عن بعض، لکن یتبلور المشروع الکامل الشامل للدین، باعتباره مدرسة فکریة کاملة خالیة من أی إبهام، وذات أبعاد متناسبة مع حیاة الإنسان بمختلف جوانبها.

الثالث - هی أن فهم الإسلام ومبادئه لابد أن یستند إلی النصوص الأساس فی الدین ومبادئه الا أن ینطلق هذا الفهم من الأذواق والآراء الشخصیة أو من الخلفیات الفکریة والذهنیة لهذا وذاک ، کی نطمئن إلی أن نتیجة دراستنا «إسلامیة» حقّا، لا شیئاً آخر، ولا شک أن القرآن الکریم یحقق هذا الهدف باعتباره أکمل حقیقة وأهمها: «لا یأتیه الباطل من بین یدیه ولا من خلفه»، وهو «تبیانا لکل شیءٍ»، وطبعا فی إطار تدیر عمیق أمرنا به القرآن .

ولأن سماحته کان یتمتع بهکذا رؤیة بالنسبة للمعارف الإسلامیة فی جلساته التفسیریة فقد طرح خلالها أهم الأسس الفکریة لإیجاد نظام إسلامی. وکان یبیّن الإسلام وفکره من خلال ما یستوحیه من الآیات القرآنیة، وکان سماحة الإمام الخامنئی یعمد إلی تعمیق أسس الفکر المواجه والداعی

ص: 79

إلی إسقاط الحکومات الطاغوتیّة بشکل یبعث فی نفس الحضور الوصول إلی النتیجة الضروریة والطبیعیة التی تؤمن بأن الحکومة التی ینبغی أن تقوم فی البلد ینبغی أن تکون علی أساس الإسلام والمعارف الدینیة.

لقد کانت إحدی أهدافه الأساسیة من التفسیر هی نقل أسس الثورة الإسلامیة إلی المجتمع.

یفتتح کتاب مشروع الفکر الإسلامی فی القرآن الکریم بحثه موضوع الإیمان فی القرآن الکریم ، ذلک لأن القرآن کان قد وعد المؤمنین الذین آمنوا وعملوا الصالحات الخلافة الإلهیة وبسط السلطة علی جمیع المعمورة وتشکیل مجتمع إسلامی مثالی. لقد تمرکز البحث علی التوحید لأن هذه الرؤیة تمثل

الأساس والقاعدة الرصینة لجمیع الرؤی والبرامج والأفکار العلمیة التی تصنع الحیاة ( الأیدلوجیة) فی الإسلام.

وفی الختام تکون هناک ملاقحة وتلائم بین الإمامة والولایة من جانب والتوحید من جانب آخر، إذ یری أن مفهوم الولایة ناظر به «الارتباط بین الأمة الإسلامیة مع مرکز واحد، ذلک لأن الرؤیة الحدیثة التی جائت مع رسالة النبی لا یمکنها أن تصنع حیاة متقوّمة علی التعالیم الدینیة للمجتمع إلا إذا تحققت أولا من خلال فکرونفس وعمل مجتمع منظم. هذا من جانب ومن جانب آخر فإن اهتمام سماحة قائد الثورة الإسلامیة (مدّظله العالی) بتربیة نخب خالصة للثورة یمثل الهدف الفرعی لسلسلة جلسات التفسیر التی کان یعمد القیام بها.

ترجمة کتاب تفسیر فی ظلال القرآن

انتهج مؤلف «تفسیر فی ظلال القرآن» کمنهج رئیسی لمؤلفه التقسیم الموضوعی للآیات لیکون

ص: 80

لکل مجموعة وحدة موضوعیة وهدفا معینا، وقد سعی المفسر الی تفسیر الآیات وفق ذوق أدبی خاص دون خوض فی الجزئیات.

ترجم سماحة الإمام الخامنئی المجلدین الأول والثانی من تفسیر فی ظلال القران الذی یقع فی 8 مجلدات (إلی الآیة 182 من سورة البقرة) وکان سماحته قد ترجم هذا المقدار من التفسیر فی السنوات التی سبقت أنتصار الثورة الإسلامیة .(1) وکان من المقرر أن یطیع هذا التفسیر بعد أن ترفق إلیه تراجم المجلدات الأخری، وکان من المقرر أن یطبع هذا التفسیر بعد أن ترفق إلیه تراجم المجلدات الأخری ، التی کان من المقرر أن تتم من قبل السادة الدکتور [الشهید] محمد مفتح والشیخ حجتی کرمانی ، لکن هذا لم یتحقق لبعض الأسباب. ولم تجدد طباعة هذا المقدار من الکتاب منذ سنة 1362 ه ش [1983م)، ومن خصائص هذا الأثره تمازج المباحث العقائدیة مع المباحث الاجتماعیة والسیاسیة . والملاحظ أن سماحة آیة الله الخامنئی کان یورد إشکالاته ونقوده علی المؤلف أینما وجد إشکالا فی طرحه وکان یبین خلال الترجمة الإشکالات التی وقع فیها المؤلف. وکان یشیر الی بعض نقاط الخلل فی طرحه وعدم تخصصه فی بعض المجالات، وکان یشیر الی الرأی المخالف الذی تتبناه مدرسة أهل البیت (علیهم السّلام) فی مقابل ما یطرحه المؤلف من آراء توافق مذهبه. لکن سماحة السید کان یوافقه فی الخطوط العامة العقائدیة والفقهیة والسیاسیة والاجتماعیة والثقافیة .

إن جمیع الکتب التی تم التعرض لها فیما مضی هی مؤلفات سماحة آیة الله الخامنئی التی طبعت فی تلک الأیام (قبل انتصار الثورة الإسلامیة.

ص: 81


1- یحتمل أن أن تکون ترجمة هذا الکتاب فی سنة 1354354 ه ش [1975]

ومواصلة لهذا البحث سنقوم بالتعریف بالکتب التی صدرت عن سماحة الإمام الخامنئی الله بعد تسنمه القیادة حیث تم جمعها من أشرطة التسجیل المتوفرة لدیه وتم طبعها ونشرها.

إعادة تصحیح وصیاغة کتاب «مشر وع الفکر الإلسلامی فی القرآن الکر یم»

طبع کتاب مشروع الفکر الإسلامی فی القرآن الکریم أول مرة سنة 1392 ه ش (2003 م ) من قبل انتشارات صهبا قد جمعت مادة الکتاب من خلال تحویل مادة الأشرطة الصوتیة إلی الورق ومن ثم طباعتها. وقد تم اصلاح القلیل من مادتها، کما تم توحید وتصحیح النصّ لیقدّم الی القارئ الکریم (بذکر

أن حجم التغییرات التی أجریت علی الکتاب کانت جزئیة ولم یتغیر شیء من محتواه العلمی)، ویختلف الکتاب الجدید عن الکتاب السابق بحجمه الذی تضاعف لعدة أضعاف، وقد أعید طبعه عدة مرات.

یذکر أنه ورغم مرور أربعین سنة علی فترة القاء نصوصه، إلا أنّ الطلب لازال مستمرا علی اقتناء الکتاب

کتاب «إطلالة علی امبانی والمناهج والقواعد التفسیر یة» فی سورة التوبة

خلال فترة ما قبل انتصار الثورة الإسلامیة بحث سماحة الإمام الخامنئی (مدّ ظله العالی) فی تفسیر السور المبارکة التالیة: المائدة، الأنفال، التوبة، وبعض آیات سورة یونس. وقد صدر کتاب تفسیره لسورة التوبة ، طالعت لجنة البحوثّ نصّ الکتاب وتم استخراج المناهج والقواعد التفسیریة التی اعتمدها سماحته وصدرت طبعة النسخة الأولی من تصحیح هذا الکتاب (120 صفحة)

کتاب تفسیر سورة المجادلة

یتناول هذا الکتاب النص المصحح لجلسات تفسیر سورة المجادلة . وقد ألقیت هذه المحاضرات

ص: 82

التی کانت النواة لمادة الکتاب إیان رئاسة سماحة الإمام الخامنئی للجمهوریة الإسلامیة ، حین ألقاها علی أعشاء حمایته من الحرس الثوری وأعضاء مکتب رئاسة الجمهوریة خلال سبعة جلسات بدأها یوم 7 / 5 / 1385م وأنتهی منها یوم 2/ 7/ 1382 م وقد تناول فی تلک الجلسات البحث فی جمیع آیات هذه السورة والسور التی تلتها. وأشار سماحته إلی سبب اختیار هذه السور والسور التی تلتها بما یلی:

« إن سبب اختیار هذه السور والسور التی تلتها هی کون السور التی وردت فی الجزء السابع والعشرین والثامن والعشرین فی الغالب سور مدنیة. والسور المدنیة ، سور نزلت علی النبی الأکرم (صلّی الله علیه و آله وسلّم ) فی طیبة وتناولت عادة تشکیل الحکومة الإسلامیة ! حیث یشبه الوضع ما نعیشه حالیا، وهذه البحوث تعتبر أمور ضروریة لتدبیر شؤون المجتمع الإسلامی ، وتختلف هذه البحوث مع فترة النضال الشعبی الهادف الی تشکیل الحکومة الإسلامیة ، وهی وقائع تشاهدونها فی مجتمعنا بالذات.

إنکم تلاحظون مسائل لم تکن مطروحة قبل شباط من سنة 1979م، فلقد کانت لدیکم مسائل آنذاک وهی لیست مطروحة فی یومنا هذا. فعلی سبیل المثال هناک واقع المنافقین والنفاق، وکذا واقع العدالة الاجتماعیة، وحقیقة الحکم، والجهاد فی جبهات الحرب والعشرات من هذه الوقائع .

إن هذه الأمور هی ما نجد لها مصادیق فی الآیات المدنیة التی تطرقت لمثل هذه الأحداث »

کتاب تفسیر سورة البراءة

«إذا ما أردنا أن یستقیم مجتمع طبقاً لمعطیات الأسس الثوریة ولیستمر قائما إلی یوم القیامة ، فإن

ص: 83

علینا أن نحیی فیه شعیرة الأمر بالمعروف والنهی عن المنکر، أی نعتبر جمیع الناس مسؤولین عن بث الروح الثوریة فی المجتمع ولنخاطبهم بالقول: أیها المسلمون !، أیها المؤمنون!، إن علیکم مسؤولیة المحافظة علی تعالیم الإسلام الحیّة جزئیة کانت أم شاملة . إنکم جمیعا مسؤولون »

والکتاب أعلاه الذی یمثل واحدا من سلسلة التفاسیر التی اقتبست من محاضرات سماحة الإمام الخامنئی التی ألقاها سماحته بدایة سنة 1351 ه ش [نهایة آذار 1972م) علی مسامع الطلاب واستمرت إلی شهر بهمن سنة 1352 ه ش (شباط 1974م). وقد طبع وصدر فی نیسان من سنة 2018 م.

ص: 84

خلفیته التنفیذیة فی المجال القرآنی

اشارة

تعدّ جلسات التفسیر التی مرّ ذکرها إحدی أهم النشاطات وأکثرها تأثیرا لسماحة آیة الله السید الخامنئی قبل الثورة الإسلامیة ، وقد استمرت هذه الخصلة عند سماحة الإمام السید الخامنئی (مدّ ظله العالی) بعد انتصار الثورة الاسلامیة حیث واصل سماحته إقامة هذه الجلسات التفسیریة، فضلا عن جملة نشاطات ذات صبغة قرآنیة من قبیل: تأسیس إذاعة القرآن الکریم، وتشیید المجلس الأعلی للقرآن الکریم، وإنشاء مراکز طباعة ونشر القرآن الکریم، والعلاقات العامة، وإهداء المصاحف إلی عوائل الشهداء، ولقاءاته المستمرة بنشطاء المؤسسات ذات الصبغة القرآنیة .

تأسیس إذاعة القرآن الکر یم

أعلنت صحیفة «جمهوری اسلامی» بتاریخ 13

/ 2 / 1984 م عن تأسیس إذاعة القرآن الکریم ، وکان عنوان الخبر تصریح الرئیس الجمهوریة الإسلامیة سماحة آیة الله السید علی الخامنئی:

«إن من برکات عشرة الفجر علینا فی هذا العام انطلاق إذاعة القرآن الکریم» واستمرارا لتغطیتها الخبر أعلاه وفی لقاء جمعها مع مدیر إذاعة القرآن الکریم حول تأسیس مثل

ص: 85

هذه الإذاعة قال مدیر إذاعة القرآن الکریم :

«لقد اقترح سماحة حجة الإسلام الخامنئی علینا تأسیس هذه الإذاعة »

لذلک وفی سنة 1362 هش (1984 م ] تم إضافة إذاعة القرآن الکریم إلی بقیة إذاعات الجمهوریة الإسلامیة، بعد اقتراح ودعم من قبل سماحة آیة الله السید الخامنئی. حیث بدأت هذه الإذاعة بثها أیام انتصار الثورة الإسلامیة وبتلاوة مبارکة من سورة الحمد والآیات 1 - 21 من سورة البقرة بصوت سماحة آیة الله السید علی الخامنئی. وتدل هذه الدقة فی الرأی من قبل سماحته علی وعیه المنفتح ورؤیته الاستراتیجیة فی توسعة وتطویر الأسس القرآنیة فی المجتمع الإسلامی، وکما اعتقد سماحه

قبل انتصار الثورة الإسلامیة بأن القرآن الکریم یمثل محورا للنضال ضد الطاغوت، فقد کان بری بعد انتصار الثورة الإسلامیة أن تطوّر وازدهار البلد یکمن فی تحویل المجتمع إلی مجتمع قرآنی . وبناء علی

هذا تم تأسیس اذاعة قرآنیة یکون باستطاعة عامة أبناء الشعب الإیرانی وفی جمیع أنحاء الجمهوریة الاسلامیة الاستماع إلیها. وتعدّ هذه الخطوة مهمة جدا لترویج الثقافة القرآنیة فی المجتمع.

وفی لقاء جمعه مع مدیر وموظفی إذاعة القرآن الکریم رأی سماحته وجود ضرورة بالغة للاهتمام بالقرآن قائلا:

...لیست إذاعة القرآن برنامجا قرآنیة محضة! علیکم أن تعلموا ذلک، فهناک فرق بین برنامج إذاعی وبین إذاعة القرآن الکریم، فینبغی أن نمیز بین هاتین المفردتین. ولا ینبغی أن نخطئ فی تعاملنا مع هذین الواقعین. فلو کانت القضیة واحدة لکان من الطبیعی الاکتفاء بسماع تلاوة قرآنیة تبث لربع ساعة أو عشرة دقائق من قبل القنوات الأخری صباح کل یوم. لا شک لیس الهدف هذا؟

ص: 86

«هناک حاجة کبیرة فی جمیع الأقسام لدخول الغمار القرآنی، ولقد ناقشت منذ زمن قدیم مع بعض الأصدقاء إیجاد مؤسسة قرآنیة، أو لجنة، أو منظمة للشأن القرآنی. الیوم حلّ الوقت الذی ینبغی علی الأخوة العمل علی تأسیس مثل هذه المؤسسة فنحن بحاجة إلیها. وقد تکون هناک حاجة لعشرات الأعمال فیما یخص الشأن القرآنی. فعلی الحکومة أن تتحمل جزأ من هذا المشروع، وجزء منه یتحمله العلماء، وهکذا عامة أبناء الأمة وقراءها وأساتذتهاء أمثالکم أنتم، ولعل من أهم الجهود التی ینبغی أن تقع علی عاتق هذه المؤسسة العمل علی منهجة الأعمال وتجمیع ما یحقق آلیاتها ومواجهة حالة نسیانها والغفلة عنها، فهذه الأمور بحاجة إلی

جهاز مرکزی یتبنی هذا الأمر، ومن الطبیعی أن تکون إذاعة القرآن الکریم إحدی أهم الأعمال التی ینبغی أن یؤسس لها .»(1)

تأسیس المجلس الأعلی للقرآن الکر یم

لقد عملت قنوات الإذاعة والتلفزیون وخبرائها علی اختیار التلاوات القرآنیة التی تسبق الأذان ، أو تلاوة الأذان بالذات أو النغمات الدینیة التی تبثها قنوات الإذاعة والتلفزیون الی سنة 1370 ه ش ( 1991م). وقد ساهم هذا الموضوع فی بث تلاوات بمستوی ضعیف لا تتلائم مع شأن النظام الإسلامی خصوصا مع عدم تدخّل المختصین فی الشأن القرآنی فی هکذا اختیارات. لذلک وبعد وصول تقاریر تشیر الی الوضع المربک فی إدارة هذه القضیة أصدر سماحته حکما فی 5/ 10/ 1991 م حکما بتأسیس مجلس أعلی للإشراف علی التلاوات والنغمات الدینیة أطلق علیه «المجلس الأعلی للقرآن الکریم » .

ص: 87


1- لقاء مع مدیر وموظفی إذاعة القرآن الکریم 13/ 2/ 1984 م

وقد حدد سماحته بعض ما یروم إلیه فی حکم التأسیس وذلک من خلال جملة أمور:

«... مع ملاحظة الأهمیة البالغة التی یمتاز بها القرآن المجید، وکذا الدور الحیوی الذی یلعبه فی المجتمع الإسلامی، ونظرا للزوم بثّ تلاوات ونغمات الهیة تمتاز بصحة التجوید وجمالیة الأداء من قبل مؤسسة الإذاعة والتلفزیون فی الجمهوریة الإسلامیة. فقد تم التأسیس لهیئة تتحمل جملة مهام منها تقنین منهجی، وإشراف وهدایة، ورفع المستوی البرامج الخاصة بتلاوة القرآن والأذان، والمناجاة والأدعیة والتواشیح .»

إنشاء مرا کز طباعة ونشر القرآن الکر یم فی الجمهور یة الأسلامیة الأیرانیة

کان من جملة متطلبات إیران الإسلامیة بعد الثورة العمل علی إیجاد آلیات مناسبة لإصدار وطباعة مصحف یمتاز بعلائم صحیحة ، وذلک لترویج الثقافة القرآنیة، فکان أوّل السبل لهذا التوجه وترویج الثقافة القرآنیة نشره وترویجه فی المجتمع. ففی زمن الطاغوت (أیام الشاه) کانت المصاحف المطبوعة فی مدینة بومبای الهندیة والتی یطمئن لصحتها، هی الرائجة علی صعید مدارس تعلیم القرآن التقلیدیة (المکاتیب) فی المدن الإیرانیة کمدینة مشهد ، وقد تحدث سماحة الإمام السید علی الخامنئی فی کتاب «شرح الاسم» فی إشارة إلی تلک الفترة بما یلی: یمکننا الادعاء أن المصاحف الهندیة تعتبر من أصحّ المصاحف، فالمصاحف المصریة والهندیة صحیحتی الضبط، لکن المصاحف الإیرانیة کانت تحتوی أغلاط کثیرة آنذاک.

وفی سنة 1370ه ش [ 1991م] أشار سماحته وفی لقاء جمعه مع أعضاء مؤسسة دار القرآن الکریم إلی أهمیة موضوع رسم المصحف. غیر أن الموضوع لم یباشر فیه حتی سنة 1373 ه ش

ص: 88

(1994م) حیث ثم تأسیس هیئة أمناء مشروع «إعداد مصحف الجمهوریة الإسلامیة الإیرانیة » التحقیق مایلی :

1- طباعة ونشر مصحف مختص بنظام الجمهوریة الإسلامیة یمتاز بالصحة الکاملة، ویتمتع

بخصائص ممتازة.

2- تدوین مبانی الرسم الصحیح وتدوین قرآن الإمام . ٣- تقدیم النموذج المعدّ لتدوینه أو طباعة مصاحف مستقبلیة، وتجنّب الأخطاء فی المصاحف المتعارفة.

4- استمرار الدراسات والتحقیقات فی مجال الخط ورسمه وعلم القراءة وکتابة القرآن .

5- طبع و نشر القرآن الکریم بشکل مباشر وغیر مباشر.

٦- الإشراف الکامل علی طباعة القرآن الکریم.

وقد عمل هذا المرکز من سنة 1376 ه. ش [1997م) إلی سنة 1394 ه ش [2015م) وبمساعدة 71 ناشرا علی طبع 25 ملیون مصحف. کما عمد المرکز الی طباعة کتاب نهج البلاغة، والصحیفة السجادیة ومفاتیح الجنان .

العلاقات الشعبیة

تعتبر المراسلات الشعبیة إحدی المواضیع التی مثلت هاجسا قرآنیا لسماحة آیة الله السید علی الخامنئی. وکان سماحته یجیب علی الکثیر من رسائل المواطنین، ومن جملة ما أجابهم علیه ما یلی:

« آنسوا أنفسکم مع العبادة، ومع القرآن الکریم. »

ص: 89

«سررت للخبر السار الذی سمعته منکم أیها الطالب الجامعی العزیز، وأنت تحدث قلبک وذهنک بحفظ القرآن ،»

«أدرکوا قدر حفظکم للقرآن»

«إجهدوا فی حفظ القرآن الکریم »

«واستأنسوا بالقرآن الکریم وتأملوا وتدبّروا فیه»

« عظموا نعمة الأنس بالقرآن»

اهداء المصحف الشر یف إلی عوائل الشهداء

من جملة النشاطات التی أهتم بها سماحته أثناء فترة رئاسته للجمهوریة واستمرت بعد تسلمه

المنصب القیادة إهداء المصحف الشریف الی عوائل الشهداء. وکان یدوّن بخط یده فی ذیل المصحف. ویقول:

«لقد دأبت انا العبد منذ سبع عشرة سنة علی تدوین هذه الکتابة وإرسالها إلی أسر الشهداء ، وکنت أدون إسمی إلی جانب اسم الشهید وأناجی ربی: [رباء ]«المجالسة مؤثرة »(1)

وکانت غالبیة المدونات التی یکتبها سماحته مرفقة بدعاء أو إرشاد ومن جملتها یمکن الإشارة الی عبارات من قبیل:

«وفقکم الله للأنس بالقرآن، إن شاء الله »

«استأنسوا بالقرآن العزیز وتدبّروا فیه»؟ (2)

ص: 90


1- 19/ 3/ 1999م
2- من تهمیشة قرآنیة لسماحته قدمها الی أین الشهید صیاد شیرازی.

«أملی أن یسعدکم الله تحت ظلال القرآن، وأن تستقیموا فی طریق المثل القرآنیة».(1)

اللقاء مع الشرائح القرآنیة

لاحظنا خلال السنوات التی تلت انتصار الثورة الإسلامیة المبارکة نماذج أخری من اهتمام سماحة الإمام الخامنتی بالقرآن الکریم وسنتناول فیما یلی بعض هذه الاهتمامات:

المسابقات الدولیة للقرآن الکر یم

إن من أکثر النشاطات القرآنیة قیمة هی إقامة المسابقات الدولیة للقرآن الکریم بعد انتصار الثورة الإسلامیة وعلی أرض الجمهوریة الإسلامیة الإیرانیة، وهی المسابقات التی انطلقت فی أول دورة لها رو سنة 1402 هجری قمری ولا زالت تقام بمشارکة عشرات القراء والحفّاظ من جمیع أنحاء العالم الإسلامی فی طهران وتشرف علی إقامتها منظمة الأوقاف والأمور الخیریة الإیرانیة .

وقد مثلت خطابات سماحة آیة الله العظمی السید علی الخامنئی مدّ ظله منذ أول مسابقة أقیمت وإلی یومنا هذا سواء التی کان فیها رئیسا للجمهوریة أو فی زمن قیادته إحدی أفضل تحف هذا الحدث الکبیر، کما ونالت أهمیة کبیرة لما فیها من توجیه للمجتمع الإسلامی نحو أهمیة الأنس مع القرآن، وتبیین علاقة الثورة الإسلامیة فی إیران والقرآن الکریم، وتوعیة الأمة فیما یخص أبتعادها عن القرآن وضرورة عودة الحکومات والشعوب إلیه. ولعل الأهم من هذا هو إمکانیة أن تکون هذه الخطابات والإرشادات نافذة لتعمیق وتعمیم ثقافة القرآن الکریم الغنیة فی زماننا الحالی أوفی المستقبل.

ص: 91


1- تهمیشة علی القرآن الذی أهداه آرمیتا رضائی نجاد بمناسبة بلوغها السن الشرعی.

محافل الأنس مع القرآن الکر یم

هناک جلسة أخری یجتمع فیها سماحة آیة الله السید الخامنئی مع شریحة القرآنیین، ویطلق علیها محفل الأنس مع القرآن، ویمثل لقائه هذا أول لقاء یجمعه فی شهر رمضان المبارک عادة مع محفل الأنس مع القرآن الکریم، وقد تحدث سماحته فی واحدة من هذه المحافل قائلا: «نشکر الله الذی منحنا عمرا ووفقنا لنبدأ شهر رمضان المبارک بلقاء مع هذا المحفل النورانی... (1)

وقد دأب سماحة آیة الله السید الخامنئی علی حضور متواصل فی هذه المحافل التی تستمر لعدة ساعات، یستمع خلالها إلی التلاوات التی تلقی ثم یختم حضوره وأهتمامه بهذا المحفل من خلال و کلمة قرآنیة بتحف بها الحضور.

ص: 92


1- 30/ 7/ 2014

مکانة القرآن الکریم فی فکر الأمام السید علی الخامنئی

اشارة

لقد کان همّ سماحة آیة الله العظمی السید علی الخامنئی إقامة حکومة صالحة فی المجتمعات الإنسانیة یتم التأسیس لها وتکوین قوامها عبر الاستنباط من القرآن الکریم وتفسیره .

«الخطوة الأولی هی حفظ القرآن الکریم. ینبغی أن نبقی الحفظ أولاً، لذلک ینبغی علی حافظ القرآن الکریم أن یتلو القرآن الکریم باستمرار، وإلاّ زالت عنه ملکة الحفظ، وفی مرحلة أخری ینبغی أن بودی الحفظ به الی التدبّر فی القرآن الکریم، وهو امر واقع، فالحفظ یساعد علی التدبر حقّا. فما دامکم تکررون تلاوة القرآن، لأنکم من حفظته وتقرأونه ، ستسنح لکم الفرصة بالتدبر والتعمق فی آیاته»

طبعا من الضروری جدا الأنس بالتفاسیر التی تبین مراد الآیة، فحین یمتزج الحفظ وهذا الأنس بالتفاسیر مع التدبّر، سیحدث ما نرجوه لمجتمعنا: الانفتاح علی القرآن. تصوروا کم هی قیمة الحالة التی نجد خلالها فی بلدنا عشرة ملایین، أو خمسة عشر ملیون شخصاً، رجالاً ونساءً من استرشدوا بمعارف القرآن الکریم وتعرفوا علیه، فأودعوا فی أذهانهم دروس القرآن ونصائحه و إنذاره وبشاراته ، وکرروها، وتاجوا بها قلوبهم، فهکذا أمة ستکون لا شکّ أمة صُلیة. ولحسن الحظ فإن أرضیة هذا الأمر جاهزة، فعزم وإرادة أمتنا عزم صُلب الیوم. لکن الإعداد القرآن للمجتمع هذا لا یتحقق الا بهذا

ص: 93

الشکل ونحن نأمل أن یحدث هذا بمشیئة الله .(1)

وقد أشار سماحته فی کتاب «طرح کلّی» إلی هذا قائلا

« الیوم هو الیوم الذی ینبغی أن نعود فیه الی القرآن الکریم. وشرط العودة الأول أن نفهم القرآن الکریم ... فهل تیقّن أولئک الذین أسسوا طرقا ومناهج ومسالک للناس وأقترحوها لهم ! إن هذه الطرق کانت طرقا صحیحة؟ ... إنهم غیر متیقنین بذلک« وَإِنْ هُمْ إِلَّا یَخْرُصُونَ » ، إنهم یریدون إدارة العالم، والمجتمعات البشریة من خلال نظریات تخمینیة ، وظنیة وتصورات وفرضیّات، لکن الله تعالی لا یدیر حیاة أحدٍ بنظریات، بل حسب حقیقة وواقع، ووفق علم بمعناه الواقعی، إنه یرشد الناس إلی الطریق القویم «إِنَّ رَبَّکَ هُوَ أَعْلَمُ مَنْ یَضِلُّ عَنْ سَبِیلِهِ »،(2) « وَهُوَ أَعْلَمُ بِالْمُهْتَدِینَ »(3)

وفی سنة 1370ه ش [ (1991م) وفی لقاء جمع سماحته مع قرّاء القرآن الکریم أشار إلی ضرورة وأهمیة الاهتمام بالقرآن فی المجتمع قائلاً:

«...أعتقد أن القرآن أصل فی المجتمع، علی أمة حزب الله أن تتعرف شیئاً فشیئاً علی القرآن ، وذلک حین تستمع الیکم الناس بشکل مباشر حین ترتقون المنبر وتتلون آیات الله بحیث تنهمر دموع الناس حین استماعهم لتلاوتکم، هذا ما آمله متکم .»(4)

ص: 94


1- 2/ 8/ 2011
2- سورة الأنعام، الآیة 117 - 118.
3- الأطروحة العامة للفکر الإسلامی فی القرآن، الجلسة الحادیة عشرة
4- فی لقاء جمعه مع القراء 11 / 4/ 1991م

وفی سنة 1388 ه ش (2009 م)، وفی لقاء جمعه مع السیدات الباحثات القرآنیات أشار إلی ضرورة أن تکون خصائص وسلوک مسؤولی النظام متوافقة مع الدین وهو تجسید للعمل بالقرآن:

لا ینبغی أن ننصهر فی القرآن الکریم. فالمفاهیم القرآنیة لیست مجرد معلومات بل هی مفاهیم من أجل الحیاة ... إن نظام الجمهوریة الإسلامیة نظام قائم وفق محوریة الدین، وإن من أهم نماذجه العمل بالقرآن الکریم، أمر أمنته لنا ثورتنا. فإیجاد نظام یستند إلی الدین تکون أهداف المسؤولین فیه وخصوصیاتهم وأدائهم وارتباطهم مع الناس وأدائهم للناس منقومة علی الدین- أی وفق أسس دینیة وأسس إسلامیّة - إن هذا یمثل أکبر نموذج من نماذج العمل بالقرآن، ... ینبغی أن تؤدی الأعمال الأساسیة ، وذلک لتتحول المحتویات قرآنیة بما للکلمة من معنی، سلوکنا الفردی سلوکنا الإداری، سلوکنا المؤسساتی ، سلوکنا فی التربیة والتعلیم- أی مؤسسة التربیة والتعلیم التی تتضمن الجامعات ومراکز البحوث، والحوزات [العلمیة ] وجمیع الکیانات -وهکذا سلوکنا فی داخل أسرنا، وسلوکنا السیاسی، وسلوکنا الدولی، ینبغی أن یکون قائماً علی أساس الإسلام. لکن متی سیتحقق کل هذا؟ سیتحقق حین نتعرف بشکل صحیح علی مفاهیم القرآن الکریم »(1)

وأشار سماحة آیة الله الخامنئی إلی المدارس الاجتماعیة وأنها لا یمکن أن تلبی احتیاجات البشریة، وأن القرآن الکریم هو الذی یدل علی الطریق القویم وذلک فی مراسم اختتام المسابقات القرآنیة سنة 1379 ه ش (2000م) قائلا:

«لقد عجزت المدارس الفلسفیة والمعرفیة العالمیة عن ادراک واقع البشریة ! صدقونی، فالمدارس

ص: 95


1- من حدیث له فی مجموعة من السیدات الیاحثات فی الشأن القرآنی، 20 / 10/ 2009م

الاجتماعیة فی عالمنا المعاصر عاجزة عن أن تدرک واقع الإنسان أو أن تجد طریقا لخلاصه . فالمارکسیة تلک انکسرت ثم انهارت، فیما تلاقی المدارس الغربیة المشکلة نفسها. ولعل سبب عجزهم هو فقدان السعادة رغم کل ما توفر لهم من علم ومال وقوة عسکریة ، إنهم یفتقدون إلی الهناء المعنوی، لقد کانت نسختهم نسخة بائسة ، إنها نسخة منکسرة، لکن القرآن والدین الإسلامی یمنح الإنسان العلم والرفاه والعزة والسکینة، لکن القرآن والدین الاسلامی یمنح الإنسان العلم والرفاه والعزة ، ««هُوَ الَّذِی أَنْزَلَ السَّکِینَةَ فِی قُلُوبِ الْمُؤْمِنِینَ لِیَزْدَادُوا إِیمَانًا مَعَ إِیمَانِهِمْ»؛ «« فَأَنْزَلَ اللَّهُ سَکِینَتَهُ عَلَی رَسُولِهِ وَعَلَی الْمُؤْمِنِینَ وَأَلْزَمَهُمْ کَلِمَةَ التَّقْوَی » ففضلا عن اللذة الدنیویة ، والرفاه المادی والقدرة العلمیة یمنحهم السکینة والطمأنینة. وقد جرب هذا تاریخیا والیوم یمکن تجربته ، ففی إیران تحرکنا خطوة قصیرة فی هذا الإطار، وقد شاهدنا آثارها و برکاتها، فکلما نسیرالی الأمام ستزداد هذه الخطوة ! إن السبیل إلی علاج الأمة الاسلامیة تکمن فی هذا الواقع، فمقدمة وطریق تحقق هذا یکمن فی القرآن الکریم »(1)

واعتبر سماحته فی لقاء مع قرّآء القرآن الکریم سنة 1388 هش [2009 م ) أن علاج ما تشکوا منه الأمة الإسلامیة من وهن وضعف هو آیات القرآن الکریم:

أعزائی ! اعلموا أن العالم الاسلامی بحاجة إلی القرآن الکریم. حیث نجد أن بلسم ما تشکوا منه الأمة الإسلامیة من وهن وضعف یتأتی من خلال مضامین آیات من سورة آل عمران والبقرة والأنبیاء والأحزاب. فهذه الأمور هی من تعمّق وترسخ إیمان الإنسان وتضئ معرفته وتجعلها

ص: 96


1- الکلمة الختامیة لمسابقات حفظ وتلاوة القرآن الکریم 29 / 2000م

معرفة واعیة، إنها تأخذ بقوی الإنسان الحیویة نحو المیدان وتستثمرها بشکل فاعل. وفی مثل هذا الواقع یتطور مجتمع یمتاز بمثل هذه الخصائص ویزداد صلابة، وإذا ما قویت روح مجتمع فلن یکون باستطاعة عدو أن یفرض علیه إرادته أو یقهره... ولا فرق فی هذا بین العدو الخارجی والعدو الداخلی (کالکسل والهوان والعجز) فقد ورد فی روایة : «و رجل قرأ القرآن فوضع دواء القرآن علی داء قلبه ، وذلک لأنه تلی القرآن لا لیبلغ مکانة ما أو لیحصل علی عمل ما، بل یقرأه لیجد فیه الشفاء الأصیل لجمیع أمراضه.

الننتهل من القران الکریم فنجعله دواءً لسقم نفوسنا ووجودنا وبواطننا، ولنشفی بالقرآن أوجاعنا تلک. إن هذا بحاجة إلی أن یکون الواقع واقعا قرآنیا.(1)

ساهمت هکذا رؤیة حول القرآن الکریم فی أن یستند سماحة آیة الله الخامنئی بعد قیادنة وفی کثیر من کلماته وخطاباته إلی آیات القرآن الکریم، لیظهر أن المسیرة المختارة لتطویر الثورة الإسلامیة یستند إلی القرآن الکریم والروایات. کما نجد تطبیقا للقضیة المذکورة فی باقی مباحث منظومة الإمام الخامنئی الفکریة ، حیث یمکن أن نستنتج تطبیقا لأفکار سماحته مع القرآن الکریم. ولعل الخوض فیه یحتاج تفصیلا کبیرا وهو ما لا یتحمله موضوعنا هذا.

وفیما یلی نورد مذاکرات لأحد أصدقاء سماحة القائد والمقربین منه والتی تحدث فیها ببیان مختلف تأییداً لما ذکرنا.

ص: 97


1- من من کلمة له بحضور قراء القرآن الکره 22 / 10 / 2003

حسن الختام مرور علی بعض الخواطر القرآنیة

اشارة

یعدّ الأستاذ الحاج السیّد مرتضی سادات فاطمی، خادم، وحافظ و قارئ من کبار القراء، ولا شک أن الأغلب الأعم منا قد سمع صوته یصدح بتلاوة القرآن الکریم، أو الأذان من خلال منابر مختلفة

من قبیل الاذاعة والتلفزیون أو المذیاع أو منارة المسجد المقدس المعروف ب «کوهرشاد»، وقد تحدث فی بعض مذکراته التی عاشها مع سماحة القائد والتی سنتحدث عنها فیما یأتی، والخواطر تمثل واقعا ملفتاً ودقیقا یمثل نموذجا للعظمة العلمیة والمعنویة التی یمتاز بها سماحة القائد المعظم حفظه الله.

أمنیة «أنس المجتمع مع القرآن»

وفی إشارة إلی الاستشعارات القرآنیة التی تراود سماحة الإمام الخامنئی (مدّ ظله العالی) بقول السید سادات فاطمی : لم أعهد خطایا واحدا لسماحة قائد الثورة الإسلامیة لم یشر فیه إلی القرآن الکریم ، فحتی حین یخطب فی فئات غیر قرانیة لا یدع کلامه خالیا من الإشارات القرآنیة. وقد أخبرنی یوما قائلا: أمنیتی أن تبلغ حالة الأنس بالقرآن الکریم وفهمه بین أبناء شعبنا بحیث تغص المساجد

ص: 98

بالمنصتین إلی القرآن الکریم کما تغضّ بالحضور حین یرتقی المتبر خطیب.

وفی إشارة إلی حثّ سماحة السید القائد علی تلاوة القرآن الکریم أضاف السید سادات فاطمی: لقد کنا نقیم جلسات قرآنیة فی مدینة مشهد بحضور سماحة آیة الله السید الخامنئی، ولهذا کان یطلق علی مشهد عنوان قاعدة قراء القرآن، وقد أوصانی سماحته أن أتلو مقلداً القارئ الأستاذ مصطفی اسماعیل فضلا عن تقلید تلاوة أساتذة من قبیل «المنشاوی» و «علی البناء» و «عبد الباسط ».

وکان سماحته یؤکد دائما علی ضرورة أن یتلو قارئ ممیز ومشهور القرآن الکریم بعد جلساته التفسیریة وخطاباته، وهذا بحدّ ذاته دلیل علی مدی الأهمیة التی یولیها سماحة آیة الله الخامنئی للنشاطات القرآنیة .

التخصص فی جمیع الفنون القرآنیة

قبل مجی الأستاذ شحات أنور إلی إیران کان سماحة السید قد تحدث فی جمع قائلا: إن الشحات موسیقار کبیر، هذا بالرغم من أن سماحته لم یلتقی الشحات فیما قبل، لکنه کان یستمع لمقاطع من تلاواته تم تسجیلها علی أشرطة التسجیل. وحین زار الشحات إیران لأول مرة تحدث فی لقاء مع الإعلامیین عن سنتین من الدراسة التخصصیة للموسیقی والأنغام. فیما علم السید الخامنئی هذا من سماع محض لتلاوته، وهذا یدل علی تخصص وخیرویّة سماحة الإمام الخامنئی فی جمیع الفنون القرآنیة .

معرفته بالکثیر من القراء واقتناء أشرطة تسجیل لتلاواتهم

لقد بدأت إذاعة القرآن الکریم بثها بأمر من سماحة القائد، وقد أخبرنی مسؤول إذاعة القرآن

ص: 99

الکریم قائلا: لقد ذهبنا یوما عند سماحة السید [الخامنئی] فسألنی قائلا لماذا لا تبثون تسجیلات ل «کامل یوسف»؟! وکان عجیبا بالنسبة لی معرفة السید بکامل یوسف! فقلت له: وأین أنت من معرفته بهذا؟ إن سماحته یعرف الکثیر من القرّاء قبل انتصار الثورة الإسلامیة وکان یقتنی تسجیلاتهم.

لقد کنت من أوائل من قرأ بالطریقة الجدیدة أو المعروفة بالطریقة المصریة فلو کان هناک عشرة فی إیران یجیدون الطریقة المصریة کنت أنا أحدهم، لکنی لم أکن أعرف القارئ مصطفی إسماعیل؟ حتی التقیت بوما سماحة السید فقال لی: من المؤسف أنّک لا تقرأ بطریقة مصطفی اسماعیل؟ ثم قدم فی مجموعة من تسجیلاته ، ومن هنا تعرفت علی الاستاذ مصطفی إسماعیل. وللتاریخ أقول: إن سماحة السید خبیر فی جمیع المسائل.

الدقة فی القراءة وتذکیر بأخطاء بعض القرآء

کنا یوما فی محفل قرآنی بحضور سماحة القائد المفدی، وکان السید سعیدیان وهو قارئ معروف یتلو آیات من الذکر الحکیم، وکان من المتعارف بیننا أن القارئ ما أن یتم تلاوته حتی پذهب فی خدمة سماحة السید القائد ویکون بینهم تبادل للکلام. وحین ذهب السید سعیدیان عند سماحته خاطبه قائلا: لقد تجاوزت وقفا لازما (میم لازم )! وحین ختمت الجلسة قال لی السید سعیدیان: « أتصور أن سماحة السید قد أخطأ، لأنی کنت حذرا جدا کی لا أقع فی الخطأ، فأجبته «لیس من الممکن أن یقع السید فی الخطأ! فهل معک مصحف؟ » فأخرج مصحفاً صغیرا کان یحمله معه ورجع الی الآیات التی کان یتلوها فوجدنا أن الإشکال الذی أورده سماحته کان إشکالا صحیحاً. نعم، لقد دقق السید الخامنئی بشکل ملفت فی قراءة السید سعیدیان ومن ثم ذکرّه بخطئه.

ص: 100

المصادر :

کتاب «شرح أسم»، ترجمة حیاة آیة الله السیّد علی الخامنئی؛ بهبودی، هدایت الله ؟ [إصدار] مؤسسة مطالعات و پژوهش های سیاسی.

کتاب از نیمه خرداد (من منتصف خرداد)، طرحی از اندیشه و رهبری حضرت آیت الله خامنه ی [نموذج من فکر وقیادة سماحة آیة الله السید الخامنئی] ؛ غفّاری، مصطفی؛ [إصدار ]نهضت نرم افزاری ، التابعة ل انتشارات انقلاب اسلامی.

کتاب طرح کلّی اندیشه اسلامی در قرآن (مشروع الفکر الإسلامی فی القرآن )؛ انتشارات صهباء.

مقالة نظام سازی در نگاه تفسیری آیت الله خامنه ای مدّظله [صناعة الأنظمة من منظار تفسیری لآیة الله الخامنئی] ؛ تألیف عینی زاده، مؤدب؛ دوفصلنامه علمی پژوهشی [فصلینیة العلمیة والبحثیة ] مطالعات قرآن و حدیث، السیة الحادیة عشرة ، العدد الأوّل، خریف وشتاء سنة 1396 ه ش ، پیاپی 21، ص 153 - 175 .

مقاله بررسی روش و گرایش تفسیری مقام معظّم رهبری [بحث فی منهجیة ورأی سماحة القائد فی مجال التفسیر ]؛ علوی مهر، مروجی طبسی؛ پژوهشنامه (مرکز بحوث العلوم و معارف القرآن الکریم، شتاء سنة 1389 – العدد9 و من ص 45 والی 92 رسالة جامعیة تحت عنوان « بررسی روش تفسیری آیت الله العظمی سید علی خامنه ای [المنهجیة التفسیریة لسماحة آیة الله العظمی السید علی الخامنتی ]؛ خواجه، زهراء جامعة علوم و معارف القرآن الکریم ، جامعة العلوم قرآنیة قم؛ شهریور 1394

ص: 101

ص: 102

References

Books

Sharh Ism - A Biography of Sayyid Ali Khamenei, Behbudi, Hidayatallah, Muassesah Mutali’at wa Pajuhish ha Siyasi.

Az Nime Khordad - Tarhi az Andishe wa Rahbari Hazrat Ayatollah Sayyid Ali Khamenei, Ghaffari, Musthapha, Nahzat Naram Afzari affliated to Inqilab Islami Publica- tions.

Tarh Kulli Andishe ye Islami dar Qur’an, Sahba Publica- tions.

Articles

Nizamsazi dar Nighah Tafsiri Ayatollah Khamenei, Ayni- Zadeh, Muaddab, Bi-annual academic journal “Mutali’at Qur’an and Hadith”, year 11, vol. 1, Autumn/Winter

2017, pgs. 153-175. Barrasi Ravish wa Girayish Tafsiri Maqam Mu’azam

Rahbari, Alawi-Mehr, Murawwaji Tabasi, Research Journal Ulum wa Ma’rif Qur’an Karim, Winter 2009, vol. 9, pgs. 45-92.

Dissertations

Barrasi Ravish Tafsiri Ayatollah al-Uzma Sayyid Ali Khamenei, Khawajah, Zehra, Danishghah Ulum wa Ma’rif Qur’an Karim, Danis

ص: 103

him. Sayyid Khamenei is truly well-informed in most issues.

Concentration on the Recital and Correcting the Mistakes of the Reciter

I was present with Ayatollah Khamenei during one Qur’an recital circle when Mr. Saidiyan, a well-known reciter, recited a couple of

verses. So when Mr. Saidiyan went to see Sayyid, as it is custom- ary that after the recitation the reciter greets him, he said to him,

”You missed a particular pause in your recitation!” After the circle, Mr. Saidiyan told me, “I think the Sayyid may have made a mis- 65 take, I was very thorough in my recitation and find it very hard to believe that I made a mistake.” I said to him, “It is not possible for

the Sayyid to make a mistake, do you have a Holy Qur’an on you?” He brought out his pocket Holy Qur’an and opened it on the recited

verses; we saw that Sayyid Khamenei was correct and that he had analyzed the recitation of Mr. Saidiyan very accurately and pointed

out his mistake.

ص: 104

After arriving in Iran for the first time, Shahat said in an interview that he had studied melody and music specifically for two years. Just from listening to him Sayyid Khamenei was able to understand this issue. This indicates that he has proficiency and expertise in all of the Qur’anic skills.

Being familiar with most of the Reciters and having their Re- cordings

Radio Qur’an was established by Ayatollah Khamenei and man- 64 ager of the station one day said to me, ‘Once when I went to visit

Sayyid and he said to me, “Why do you not broadcast the record- ings of Kamal Yusuf?” This caught me by surprise as I wondered

from where he heard about Kamal Yusuf?’ I i.e. Saadat Fatimi said to him, “Don’t be surprised my dear friend! Even before the victory

of the Islamic revolution he was familiar with many of the Qur’an reciters and owned their recitation recordings.”’ ‘I was one of the first people before the revolution who would re-

cite in the new, Egyptian way. If only ten people knew the Egyptian method, I was one of them. However, I was not aware of Musthapha Ismael. Until one day Sayyid said to me, “Is it not unfortunate that you do not read like Musthapha Ismael?” He then gave me the au- dios of this reciter and it was from then that I became familiar with

ص: 105

interested in the Holy Qur’an, he would make numerous references. He even once said to me, “One of my wishes is that our people get

so attached to the Holy Qur’an and understand it so well that they fill the masjids in order to listen to the recitation of a Qur’an reciter

the same they fill it when an orator delivers a speech for them.”’ In explaining how Sayyid Khamenei always emphasized the na-

ture of recitation said, ‘Before the victory of the Islamic Revolution, Qur’an recital circles were held in Mashhad in his presence and it

was because of this that Mashhad became known as the capital of Qur’an reciters. He advised me that in addition to using the recita-

63 tions of teachers such as Minshawi, Ali al-Banai and Abdul Basit, the recitation of Musthapha Ismael should also be used and followed.’ Saadat Fatimi then added,

‘In his speeches and commentary classes in Mashhad, the Su- preme Leader would always have a good Qur’an reciter recite before his classes and speeches. This shows the importance that he gave to Qur’anic activities.’

Expertise in all Qur’anic Fields

Before Shahat Anwar arrived in Iran, Sayyid Khamenei said in a gathering that he was a remarkable musician, even though he had never met him and only knew of him from his audio recordings.

ص: 106

A Good Ending: Quoting a few Qur’anic Accounts as narrated by Saadat Fatimi

Point

Hajj Sayyid Murtadha Saadat Fatimi, the great teacher, servant,62 memorizer and renowned reciter of the Holy Qur’an is someone

whose Azan and Qur’an recitation in one way or another has reached the ears of nearly everyone; be it via the radio or television, or the minarets of the Ghoharshad Masjid. What follows are brief accounts of his with Sayyid Khamenei, as every one of them contain subtle

and precise points which enhance the spiritual and intellectual posi- tion of the Supreme Leader.

The Wish for the Society’s Affinity with the Holy Qur’an

While indicating the Qur’anic zeal of Sayyid Khamenei, Saadat Fatimi recalls, ‘I do not know of any speech in which he failed to re-

fer to the Holy Qur’an, even when speaking to people who were not

ص: 107

Quranic Leader order to find the proper solution from it. Place the ointment of

the Holy Qur’an upon the ailments of your soul, existence and being and by it cure yourselves. This notion requires that the environment becomes a Qur’anic one.’(1) The existence of this outlook concerning the Holy Qur’an in the

thought of Ayatollah Khamenei resulted in him referring to the vers- es of the Holy Qur’an in many of his statements after becoming the

Supreme Leader. This is a clear sign that the path chosen by him to progress the Islamic revolution is one identified by the Holy Qur’an

and Prophetic tradition. 61 Instances can also be found where his entire thought process can

be conformed to that of the Holy Qur’an; however, that is a very de- tailed discussion that is beyond the scope of the present discussion. In the next section, accounts of one of his close associates and friends are narrated. They aim to serve as a confirmation of what

has been mentioned previously.

ص: 108


1- 23/10/2003, statement in a meeting with Qur’an reciters

we move forward the more we will acquire. Today the cure for the Islamic nations is this; the start and straight path is the

Holy Qur’an.’(1) In a meeting with reciters of the Holy Qur’an in 2003, he again

stressed on the Holy Qur’an being the solution for the hardships and weaknesses of the Muslim World and said, ’My dears! Know that today the Islamic World is in need of the

Holy Qur’an. The verses of Surah Ale al-Imran, Surah Baqa- rah, Surah Anbiyah and Surah Ahzab contain solutions to the problems that are currently being faced in the Muslim world

60 and it is this that makes the belief of an individual firm and strong; enlightens his knowledge and foresight; brings his life

force into the arena and uses it. It is at that time that the so- ciety, with the above characteristics, moves forward and also

gains motivation. When the will of the society becomes strong, no enemy can force themselves on it; not external ones or in-

ternal ones such as lethargy, laziness and idleness. We have in a tradition that the one who recites the Holy Qur’an places the

cure of the Holy Qur’an upon the ailment of his heart, for it is in this way that we do not only recite the Holy Qur’an in order to achieve fame or to pass the time, but rather to read it in

ص: 109


1- 30/10/2000, speech at the closing ceremony of the International Qur’an Com- petition

, ‘Today philosophical and intellectual schools of thought of the world have stagnated in dealing with humanity. Believe me that the social theories of this world are null when it

comes to dealing with man and will never find solutions. Was it not Marxism that was defeated and destroyed? The western

theories will meet the same end. The reason for their stagna- tion is that even though in the West they have information, money and a powerful system, they do not have prosperity,

tranquility and peace of mind and heart. So their prescrip- tion is an invalid prescription; a damaged one. However, the 59

Qur’an and the religion of Islam gives people knowledge, sustenance, honor and tranquility. ”It is He who sends down tranquility into the hearts of the faithful that they may en-

hance their faith;’(1)’”Allah sent down his tranquility upon His

Prophet and upon the faithful and made them abide by the word of Godwariness.’(2) In addition to the pleasures of this world, physical wealth and power of knowledge, Islam also provides tranquility and peace that has been experienced dur- ing the course of history. It can also be experienced now. In the Islamic Republic of Iran we have taken a small step to-

wards this; its effects and bounties can be seen and the more

ص: 110


1- 48:4
2- 48:26

of this revolution. Creating a system which is based on reli- gion and in which the identity, goals, characteristics, actions and interactions - with the people – of the officials are based

on religion is one of the greatest anifestations of acting on the Holy Qur’an. We should engage in Qur’anic construction and we should carry out the main tasks in this framework so

that our build up will be Qur’anic in the real sense of the word and so that our individual, managerial, organizational, political

and international behavior and our behavior in the educational system - including universities, research centers, Islamic sem- 58

inaries and all other educational centers - and inside the fam- ily will be based on Islam. When will this be achieved? It will

be achieved when we become familiar with Qur’anic concepts in a correct way. This is something that can be achieved with

this great Qur’anic movement - whether launched by women or men. This is the direction which Qur’anic research should

move towards.’(1) During the closing ceremony of the International Qur’an Competi- tion in 2000, Sayyid Khamenei stressed that the social theories of

the World were not the solution for people’s needs and that rather it is the Holy Qur’an which shows the correct path,

ص: 111


1- 20/10/2009

who stray from His way, “and, ”He knows best those who are guided

who stray from His way, “and, ”He knows best those who are guided.’ (1). (2)

In 1991, in a meeting with Qur’an reciters, he stressed upon the need for the society to give importance to the Holy Qur’an, he said,

‘I am of the opinion that the Holy Qur’an must be the core of societies. A divine community must eventually become con- versant in the Holy Qur’an in such a way that when they hear

the recitation of it from you they understand it immediately. You must be able to climb atop the pulpit in a gathering and people must shed tears when you recite the verses of the Holy

Qur’an; this is what we want.’(3) 57

In a meeting with female Qur’an researchers in 2009, he indi- cated that the officials of the system must make their goals, char-

acteristics and decisions based on religion, which the very essence of acting of the Holy Qur’an, ‘The society must become molded with the Holy Qur’an, its concepts are not merely information but are concepts for daily

life. The system of the Islamic Republic is a religious system of which one of its greatest pillars is the practical implementa-

tion of the Holy Qur’an, which has ensured the safeguarding

ص: 112


1- 6:117
2- Tarh Kulli Andishe ye Islami, Lecture Eleven
3- 11/04/1991, in a meeting with Qur’an reciters

this is what is wanted and expected from our societies; it is then that the ”Blossoming of the Holy Qur’an” occurs. Imag- ine if in our country we had 10 million, 15 million people, men

and women, who were competent in the knowledge of the Holy Qur’an, how great that would be! They will always have the teachings and advices of the Holy Qur’an constantly fol-

lowing through their hearts and minds; this will create a firm nation. Fortunately, the potential for this exists. Today the will and resolution of our nation is for this strength and it is in this

way that that Qur’anic society will come into existence and we 56 hope, God-willing, that this is the case.’ (1) He then mentions in the book Tarh Kulli: ‘It is essential that today we refer to the Holy Qur’an. The first

condition of this, however, is that we must understand it. Do we have certainty that those ways, means and methods that have produced and recommended for the lives of people are

the correct ones? We do not, ”and they do nothing but sur- mise.” They wish to manage the livelihood of the people and the society with estimates, theories and hypotheses. However, Allah (swt) manages the affairs without anyone’s theory; he guides people to the right course with a divine text, with true

and real knowledge, ”Indeed your Lord knows best those

ص: 113


1- 2011/08/02

Quranic Leader The position of the Holy Qur’an in the Thought of Ayatollah Khamenei

Point

Ayatollah Khamenei was always focused on the establishment of Islamic societies whose complete structure was founded on the

teachings of the Holy Qur’an. 55

‘The first step is to protect the Holy Qur’an; firstly the Holy Qur’an must be protected, therefore a protector of the Holy

Qur’an must be one who recites it continuously, otherwise this

protection of it will be lost. Secondly, this protection of it must lead one to pondering upon the Holy Qur’an, as in reality this

is the case. In that manner that you repeatedly recite and repeat from memory the verses of the Holy Qur’an grants you an opportunity to think and concentrate on it.’ ‘However, an attachment to the relevant commentaries that

have been written on a particular verse is also very necessary. When the Holy Qur’an is protected and an attachment is also

gained with its commentaries, in addition to concentration,

ص: 114

‘We thank Allah (swt) for giving us the opportunity and privi- lege to begin the Month of Ramadhan of this year with this blessed Qur’an circle.’(1) Ayatollah Khamenei was present in this gathering for a few hours,

listening to the recitations of the Holy Qur’an and then at the end he delivered a speech on the topic of the Holy Qur’an and in this way

it shows the importance he gives to these gatherings and circles. 54

ص: 115


1- 29/06/2014 Statement at the Qur’an Circle

since 1981 and is hosted by the Awqaf and Welfare Organization of Iran in Tehran. It is attended by many reciters and memorizers of

the Holy Qur’an from all around the World.

From its very onset this competition, Sayyid Khamenei, be it in the capacity as president or even as the Supreme Leader, has made

use of this great opportunity to deliver statements in order to at- tract the society towards the importance of gaining affinity with the Holy Qur’an and to elaborate on the link between the Holy Qur’an and the Islamic Revolution. He has brought to the fore the distance of the Islamic world from the Holy Qur’an and the necessity of Mus- 53

lim nations and communities to return to the teachings of this divine book as well as giving advice to Qur’anic institutes. Of more importance is that this guidance can, now and in the fu- ture, be very influential in opening up ways to expand and establish

the rich culture of the Holy Qur’an.

Quran Circles

The second meeting of Sayyid Khamenei with the Qur’anic So- ciety was this very Qur’an circle which followed on from the first

one which was always held during the Month of Ramadhan. At the beginning of one of these circles, he made reference to the follow-

ing point,

ص: 116

I say to Allah (swt), “What beautiful company.” (1) Usually his note was accompanied with a supplication or some

advice, below are a couple of examples:

‘May Allah (swt) bless you with affinity towards the Holy Qur’an’ ‘Gain an attachment to the Holy Qur’an and ponder upon it’(2)

‘It is hoped that within the rays of the Holy Qur’an, you will

find success and may you remain firm upon its ideals.’(3)

Visitation of Qur’anic Institutes

52 Throughout the years following the victory of the Islamic revolu- tion, other facets of his attention to the Holy Qur’an have come to the fore of which are as follows:

International Qur’an Competitions

One of the most praiseworthy Qur’anic activities that occurs in the Islamic Republic of Iran is the organizing and holding of an

international Qur’an competition. This competition has been held

ص: 117


1- 17/05/1999
2- The note written in the Holy Qur’an given to the child of Martyr Sayyad Shirazi
3- The note written in the Holy Qur’an gifted to Armita Rida Nejad at her coming of age ceremony

Nahj al-Balagha, Sahifah al-Sajjadiyyah and Mafatih al-Jinan.

Public Relations

The correspondence of the people is another instance where the zeal of Sayyid Khamenei can be seen. In replying to letters, some of the advices that he has given are as follows:

‘Acquaint yourself with acts of worship and the Holy Qur’an.’ ‘My dear students! Your memorization of the Holy Qur’an has

made me very happy.’ ‘Know the true value of memorizing the Holy Qur’an.’ 51 ‘Put effort into memorizing the Holy Qur’an.’ ‘Acquaint yourself with the Holy Qur’an and ponder upon it.’

‘Count the affinity with the Holy Qur’an as a great blessing.’

Gifting Qur’ans to the Families of the Martyrs

One of the activities of Sayyid Khamenei during his presidency was gifting copies of the Qur’ans to the families of the martyrs. This activity continued even after him becoming the Supreme Leader. At the end of the gifted Qur’ans, he would write a note saying,

‘I have been writing in Qur’ans like this for nearly seventeen years and taking them to the homes of the martyrs. With the hope of writing my name next to the name of the martyr and

ص: 118

tended to until 1993, by order of Sayyid Khamenei, a board of trust- ees for the project of acquiring a Qur’an for the Islamic Republic of

Iran was formed with the following goals:

In 1991, in a meeting with members of the Dar al-Qur’an Karim Organization, he mentioned the importance of having a correct

script for the Holy Qur’an. However, this subject remained unat- tended to until 1993, by order of Sayyid Khamenei, a board of trust-

ees for the project of acquiring a Qur’an for the Islamic Republic of Iran was formed with the following goals: 1. The printing and publishing of a Qur’an specifically for the Islamic 50 Republic of Iran that in addition to its correctness should also possess defining qualities 2. Compiling the fundamentals for a correct script 3. Presenting a prototype to be followed in future publications of the

Holy Qur’an and to prevent the existent common mistakes from occurring

4. Constantly reading and researching in the fields of script, script technique, science of recitation and writing of the Holy Qur’an

5. Directly and indirectly publishing and distributing the Holy Qur’an 6. Completely overseeing all publications of the Holy Qur’an

This institute, from 1997 up until 2015, in partnership with 71 publishers, has printed over 25 million copies of the Holy Qur’an.

Furthermore, this institute is also responsible for the printing of

ص: 119

of Iran Broadcasting Corp., it was decided that a council be formed to take responsibility for the policy-making, overseeing, guidance

and advancement of programs related to the Holy Qur’an, Azan, supplications and religious melodies.

Establishing the Center for the Publication and Distribution of the Holy Qur’an of the Islamic Republic of Iran

One of the pressing needs of the Islamic Republic after the victory of the Islamic revolution and in order to expand the culture of the Holy Qur’an was to create a means for the publication of Qur’ans 49 with correct script and diacritics. The first step in promoting the

culture of the Qur’an was to publish and make it available. During the era of the oppressive regime, Qur’ans from Mumbai were used

in the public schools, due to the certainty in their correctness. In his biography titled Sharh Ism, Sayyid Khamenei says the following

regarding that era, ‘It can be said that the Qur’ans which came from India were one of the most correct. Qur’ans from India and Egypt

were correct. In contrast, the Qur’ans that were published in Iran were very erroneous.’

In 1991, in a meeting with members of the Dar al-Qur’an Karim Organization, he mentioned the importance of having a correct script for the Holy Qur’an. However, this subject remained unat-

ص: 120

the responsibility of the reciters, teachers and the likes of you. The coming together of them all, their planning, becoming negligent of

one of them etc. is all the work of a central structure of which, in my opinion, Radio Qur’an is one of these important activities that must be established.’(1)

Forming the Supreme Council of the Holy Qur’an

Until 1991, the recitations of the Azan and other religious re- cordings which were broadcasted were chosen by the personnel of

48 the relevant broadcasting station. This led to weak and unworthy recitations being broadcasted at times by the personnel, this was

due to the lack of experience and knowledge about this subject.. After receiving reports on the then unorganized conditions, Sayyid

Khamenei issued an order on the 8th of October 1991 for the for- mation of a council to oversee to recitations and recordings. This

council was given the name, ‘The Supreme Council for the Holy Qur’an’ (Shura A’li Qur’an). Some of the reasons why he formed

this council are as follows, ‘By paying attention to the importance of the Holy Qur’an, the positive effect it has on the Islamic society and

then with the necessity to broadcast correct and enjoyable Qur’anic recitations and other religious recordings from the Islamic Republic

ص: 121


1- Meeting with officials from Radio Qur’an (31/01/1985)

of a Qur’anic radio station which could be accessed by the general public throughout the country was a great step towards promoting

Qur’anic culture amongst the society.

When he met the manager and workers of this station, he stressed upon the importance of focusing on the Holy Qur’an and said, ‘You

must know that the Radio Qur’an is not merely a Qur’an program, but a Qur’an Radio. There is a difference between a program on the

radio and Qur’anic radio. You must accept the difference between the two and you must not make the mistake of thinking that they

are one and the same; even though it is good for it to be a Qur’an 47 program, it is good for a person to listen to the Qur’an for ten min-

utes in the morning or to play the Qur’an for fifteen minutes, how- ever, this is not what is intended.’ ‘In order to work with the Holy Qur’an, a special effort is needed

from us in all areas and I have spoken to some of my colleagues a while back in this regard, that at least let us establish one Qur’anic

institute, a committee or an organization in the country that will focus on the teachings of the Holy Qur’an that, God-willing, if the

brothers put in the effort in order that this can be set in motion. We need this, maybe we need tens of activities related to the Holy

Qur’an that must be done. Some of these are the responsibility of the government, some are the responsibility of the scholars; some

are the responsibility of the individuals of this nation; some are

ص: 122

Founding of Radio Qur’an

The Islamic Republic Newspaper reported that the founding of Ra- dio Qur’an was done on the 13th of February 1984. The headline of

the report was a statement from the president of the time, Sayyid Khamenei which read, ‘One of the blessings of this Ten days of Fajr

was the beginning of the Radio Qur’an broadcast.’ The report then continues, by mentioning a part of an interview

that was conducted with the manager of Radio Qur’an about its founding, ‘The idea to create such a radio station was recommend- 46 ed to us by Sayyid Khamenei.’ As a result, in 1984, with the recommendation and support of Ayatollah Khamenei, Radio Qur’an was added to the broadcast list of the Islamic Republic of Iran Broadcaster. This station’s opening co-

incided with the Days of Fajr and began with the recitation of Surah Hamd and verses 1-21 of Surah Baqarah by Ayatollah Khamenei.

This careful attention to detail of the Leader showed his fore- sight is expanding the foundations of the Holy Qur’an in the Islamic

society. During the days of resistance he made the Holy Qur’an the axis of his resistance against the tyrannical system; after the

victory of the Islamic revolution he also saw the advancement of society and progress of the country, and the more Qur’an orien-

tated the individuals of society became. So naturally, the founding

ص: 123

Accomplishments in the Field of the Holy Qur’an

Point

One of the most important and effective activity that Sayyid Khamenei performed before the victory of the Islamic Revolution

were these very commentary gatherings and sessions as mentioned 45 above.

After the victory of the Islamic revolution, Ayatollah Khamenei still maintained his previous motivation and in addition to continu- ing his commentary classes and sessions, he accomplished the fol- lowing with regards to the Holy Qur’an: Founding of Radio Qur’an,

forming the Supreme Council of the Qur’an, establishing the Cen- ter for the Publication and Distribution of the Holy Qur’an, Public

Relations , gifting Holy Qur’ans to the families of the martyrs and regular visitations to Qur’anic institutes. Below is a brief synopsis of

these activities.

ص: 124

a government and it is in the Madani Surahs that these issues are discussed more frequently.‘

Tafsir Surah ye Bara’at

‘If we want this society that is based on the revolutionary prin- ciples and which follows the revolutionary path to remain until the

Day of Judgment, we must enliven the action of enjoining good and forbidding evil within it; meaning that every individual within the

society is responsible for its protection and we say, “O Muslims! O 44 Believers! It is you who must keep the general and specific teach-

ings of Islam alive! You are all responsible for it.’” This book is the newest work of the Inqilab Islami Publishers. It contains the commentary of Sayyid Khamenei which he delivered to

seminary students from mid-1972 until about February 1973; it was published in April 2018.

ص: 125

Tafsir Surah ye Mujadalah

This book is the edited version of his classes on Surah Mujadalah. These classes were held during his time as president and were de-

livered to the officials and workers of the presidency. They were delivered in seven sittings from the 7th of May until the 2nd of

June 1982. In these sessions all twenty-two verses of this Surah were discussed and commentated on. In explaining why he chose

this Surah and the one’s that followed, he said, ‘The reason for me choosing this specific place is because the Surahs that appear in the

28th and 29th part of the Holy Qur’an are usually Madani Surahs 43 i.e. they are those Surahs which were revealed to the Holy Prophet (sawa) in Madina and concern the establishment of an Islamic gov- ernment, like our current predicament. The types of issues and cir- cumstances that are relevant to a society after the formation of an Islamic government are very different to those that related to them during the era of resistance and before its formation; just as you are seeing currently within our own society. Today you are witnessing a matter that before February 1979 was non-existent; not mentioned. In those days you had issues that today are not relevant to you. For example, the issues of hypocrisy

and hypocrites, social justice, government, Jihad and tens of other issues like this that only become relevant after the establishment of

ص: 126

Revised Edition of Tarh Kulli Andishe ye Islami dar Qur’an

This book was published for the first time by Sahba Publications in 2012. The contents are the transcripts of the audio recordings

of those classes that after being reviewed, codified and edited was made available to the public. It must be noted that this book, in comparison to the one that was published before the victory of the Islamic revolution is more complete and has far greater contents. This book has been repub- lished on numerous occasions and even though these speeches

42 were given nearly forty years ago, they are still sought after by many readers.

Maruri bar Mabani, Ravish va Qawaid Tafsiri dar Tafsir Surah Tawbah

During the period before the victory of the Islamic revolution, Sayyid Khamenei commentated and discussed Surah Maidah, Surah Infal, Surah Tawbah and parts of Surah Yunus. From amongst these lessons, it was the commentary on Surah Tawbah that was pub-

lished. The contents of this book was researched and analyzed by a group of scholars, who extracted from it the methodology and prin- ciples of commentary that Sayyid Khamenei used and was printed

in another book consisting of around 120 pages.

ص: 127

volume book i.e. until verse 182 of Surah Baqarah. This translation was translated sometime before the victory of the Islamic revolu- tion and it was supposed to be published together with the other

translated volumes of this commentary that was completed by Dr. Muhammad Mufattih and Hujjati Kermani, but this was not feasible

due to some reasons. This translation was not republished after 1984. One of the merits of this work was the overlapping of theolog-

ical discussions with those of a socio-political nature. In this trans- lation, wherever he saw it necessary, Ayatollah Khamenei would

comment and critique the author and would show the differences in 41 the jurisprudential and theological standpoints of the Shia with that of the author’s school of thought. However, he was in agreement on its general standpoints on theology, jurisprudence, politics, society

and culture. The books that have been introduced above are some mere ex-

amples that Sayyid Khamenei managed to publish during that pe- riod.

In the next section, books of his that were compiled by differ- ent organizations by using the audio recordings of his classes and

published after he became the Supreme Leader will be introduced.

ص: 128

worldview which is the foundation and key principle in all plans, projects, practical thought and ideology of Islam. In the final segment of the book, the issue of Imamate and Divine

Authority (Wilayah) is attached to the principle of Tawhid. He views the concept of Wilayah as being the attached to the Islamic Nation

with one unified law; as it is only possible for that new worldview, as brought by the Holy Prophet (sawa), to base the lifestyle of the

community on religious teachings when initially, it was previously present and realized in the thoughts, habits and actions of a formed

group. 40 Nevertheless, it can also be assumed that the holding of these

classes was to develop a pure revolutionary force as a secondary objective.

Translation of Tafsir fi Zilal

The main method that the author used in this book was to divide the topics of the verses so that in this way he was able to place

them under a single topic heading and give them a specific objec- tive. The author then made efforts to commentate on the verses

with a specific grammatical view and explain the general philosophy of the verse without going into their specifics. Sayyid Khamenei translated the first two volumes of this eight

ص: 129

behind,(1) ‘We have sent down the Book to you as a clarification of all things.’(2) However, it has also commanded us to ponder deeply upon its teachings. Therefore, it is because of the existence of such an attitude to-

wards Islam and its teachings that allowed Sayyid Khamenei to present core values for the establishment of an Islamic system in

his commentary lessons. He would extract and explain Islam and Islamic thought from the verses of the Holy Qur’an and expound

on the fundamental principles of revolutionary thought and abol- ishment of tyrannical systems. He presented these ideas during

39 his commentary classes in such a manner that the audience them- selves, naturally, reached the conclusion that it was necessary to

establish a system based upon Islam and its teaching within the country; as one of his main goals for these classes was to transfer

the principles of Islamic revolution to the people and society. This book begins with the chapter of ‘Belief (Iman) in the Holy Qur’an,’ as the Holy Qur’an promises the establishment of divine

law and the dominance of its governance over the world; the for- mation of an ideal Islamic society, to those believers who perform

worthy actions based on belief and iman.

The contents are centered on Tawhid or monotheism, as it is this

ص: 130


1- 41:42
2- 16:89

other social school of thought; they focus upon practical respon- sibilities and specifically social interactions. So all theoretical dis-

cussions which are presented in this school of thought, be they intended to order man’s life or to provide a goal for it or to provide

a method of achieving that goal, must be analyzed, critiqued and researched.

2. The issues concerning Islamic ideals must be looked at as being a part of a larger unified corpus. So every element that is seen to

be a part of religion and a pillar of this firm structure must be in conformity and related to the other elements and not something 38

that is alien to it; it is in this way that Islamic issues need to be researched so that a complete and all-encompassing understand-

ing of the principles and fundamentals of religion can be acquired in the form of a comprehensive ideology, that is germane to all

dimensions of human life.

3. In proving and understanding the principles of Islam, the origi- nal sources must be the point of reference - rather than the

likes and opinions or mental constructs of any person. -until re- search and investigation becomes truly Islamic, without parts of

research taken and used. In order to fulfill this objective, the Holy Qur’an is the most perfect and complete source that we can

rely upon. ‘Falsehood cannot approach it, from before it nor from

ص: 131

when by chance they realized that Dr. Mahmoud Ramyaar was also busy compiling both the above mentioned projects and had already published a Farsi Index of the Holy Qur’an and therefore it was be-

cause of this that their work was brought to a halt.

Guftari Dar Bab Sabr

In 1974, his speeches and talks on the commentary of the Holy Qur’an that were delivered at the Karamat Masjid were published

as a book titled, ‘Guftari dar Bab Sabr.’ This book was then abridged and revised eighteen months after the last talk in the masjid and 37 was published with the title “Sabr”

Tarh Kulli Andushe ye Islami Dar Qur’an

Before every commentary session at the Imam Hasan (as) Mas- jid, Sayyid Khamenei would give those present a summary of his

discussion. At the beginning of November 1974, these summaries were collected, edited, given an introduction and published as a book

titled, ‘Tarh Kulli Andishe ye Islami dar Qur’an.’ In the introduction to the book, three important points regarding Islamic discussions

are mentioned. These points also indicate the line of thought taken by Sayyid Khamenei.

1. Islamic ideals are not merely intellectual concepts, but like any

ص: 132

sessions and lectures, was the authoring and translating of books focused on this subject. ‘Doh Pajuhish ye Qurani,’ Guftari dar Bab

Sabr’ and ‘Tarh Kulli Andishe ye Islami dar Qur’an,’ are an example of his writings. Another one of these efforts included the transla- tion of the book Tafsir fi Zilal al-Quran of Sayyid Qutb from Arabic to Farsi. Recently, three other books namely, ‘Maruri bar Mabani,

Rawish wa Qawaid Tafsiri,’ ‘Tafsir Surah ye Mujadalah’ and ‘Tafsir Surah ye Bara’at’ have been scripted from the audios pertaining to

these particular sessions and have been published by Inqilab Islami Publications. What follows is a synopsis of the above titles. 36

Doh Pajuhesh ye Qur’ani

The canceling of the commentary sessions at the Imam Hasan (as) Masjid did not demotivate nor dissuade Sayyid Khamenei from

pursuing research on the Holy Qur’an, and it was in this regard that at the beginning of 1973 he made the decision to write two re-

searches on the Holy Qur’an. One of these researches was to com- pile a lexicon on the Holy Qur’an and the second was to write a Farsi

index on the verses of the Holy Qur’an in order for Farsi speaking individuals to find particular verses in the Holy Qur’an easily without

having to know the root Arabic words. The Verse Index was being compiled by a group of people and continued until October 1974,

ص: 133

Writings and Researches

After his inauguration ceremony in October 1981, Sayyid Khame- nei had an interview with the Iranian Broadcasting Corporation from

which the following can be understood from it, ‘Having an under- 35 standing of noteworthy thoughts such as the necessity to manifest

a Muslim identity in the socio-political sphere’; ‘the ideals of Islamic governance over the Muslim society’ and ‘the non-surrender in the

face of non-religious government.’ These thoughts slowly found their way into the settings of the seminary students and religious

folk, even though they were very few. However, they were so pro- found that any motivated and free-thinking seminarian would be- come engrossed with Sayyid Ali Khamenei.

This thought and ideal encapsulated his very essence to such an extent that it directed his entire academic and research activities

into defending the Qur’anic Identity of Islam.

Another of his Qur’anic activities, in addition to his commentary

ص: 134

and lifestyle being the heart of it, coupled with its superior quali- ties over the current modern western civilization, are proofs to this

claim. (1)

ص: 135


1- Nizamsazi dar Nighah Tafsiri Ayatollah Khamenei, Ayni-Zadeh, Muaddab, Bi-annual academic journal “Mutali’at Qur’an and Hadith”, year 11, vol. 1, Autumn/Winter 2017, pgs. 153-175.

is not separated from the success of the society i.e. the success of the individual is dependent on the success of the society and vice

versa. Furthermore, those who follow this type of commentary trend believe that the best solution to the changes and problems that oc-

cur in a society is referring to the exegeses of the Holy Qur’an. (1) Today a broader type of outlook has caught the attention of re- searchers in connection with the commentary of the Holy Qur’an, which is known as a civilizational outlook. In this commentary out-

look, the commentator pays attention to the fields of creating a 33 civilization by searching for the principles and teachings of the Holy

Qur’an in this regard and presents examples of a Qur’anic civiliza- tion together with ways of how to practically bring it about. By examining the opinions and views of Sayyid Khamenei, it

becomes clear that he is a perfect example of this type of outlook. This outlook aims to present an acceptable blueprint in the field of

cultural engineering in order to create advancement; this outlook pays careful attention to the historical exegesis of the Holy Qur’an. The concept of systemization that exists in his thought and com-

mentary; his attention to the subject of a new Islamic civilization

ص: 136


1- Barrasi Ravish wa Girayish Tafsiri Maqam Mu’azam Rahbari, Alawi-Mehr, Mu- rawwaji Tabasi, Research Journal Ulum wa Ma’rif Qur’an Karim, Winter 2009, vol. 9, pgs. 45-92.

His Methodology of Commentary

Point

Every commentator of the Holy Qur’an indulges in its commen- tary based upon a personal approach. The approach and method of

32 Sayyid Khamenei is a deductive (Ijtihadi) or comprehensive man- ner. An ijtihadi approach to the commentary of the Holy Qur’an is

the extraction and understanding of Qur’anic principles and laws by making use of original sources and having the ability to do so ad-

equately. Therefore, if a commentator of the Holy Qur’an wishes to choose this method of commentary, he must, technically, have the

ability to use all other methods of commentary in order to achieve the required conclusion. In addition to methodology, there also exist

different types of outlooks in the commentary of the Holy Qur’an. The commentary outlook of Sayyid Khamenei is socio-political. This

type of outlook that delves into the social ideals of the Holy Qur’an requires a special type of attention as it views matters such as hu-

mankind, guidance and presents the message of the Holy Qur’an from a social viewpoint. In this outlook the success of the individual

ص: 137

It can be said that these classes identified other important ele- ments of the Leader’s political thought in the directing of the Islam-

ic system in differing arenas during his era of being the Supreme Leader.(1)

The Era after becoming the Supreme Leader

After becoming the Supreme Leader of the Islamic Republic of Iran, Sayyid Khamenei held commentary classes at the Husayni-

yyah of Imam Khomeini (ra) and at his administration offices. Dur- ing these sessions Surah Baqarah was commentated on. A large 31 portion of these sessions contents are not available and that which is, approximately twelve sessions, have been published and can be found at the website Khamenei.ir. It can be understood from these published statements of the Leader that the eighth session of this

series was held on the 12th of October 1991 and the last one that was published was held on the 27th of May 1992.

ص: 138


1- Barrasi Ravish Tafsiri Ayatollah al-Uzma Sayyid Ali Khamenei, Khawajah, Zeh- ra, Danishghah Ulum wa Ma’rif Qur’an Karim, Danishkhadeh Ulum Qur’ani, Qum, September 2015

‘The issues of social justice, government, Jihad and many oth- er issues like these become the focus after the establishment of a government. So as these issues are mostly discussed

within the Madani verses of the Holy Qur’an, the verses of this th part (28) until the 30 part are mainly Madani, whereas the verses in the 30th part are mainly Makki; we also noticed that this section of the Holy Qur’an was one of those places that was rarely commentated on.’(1) Before the victory of the Islamic revolution, Sayyid Khamenei was one of those in the forefront in trying to establish a Qur’anic gov- 30 ernment and expounded on all segments of it from the Holy Qur’an

to his students in Mashhad. Now with that revolutionary fervor and needs of the time, he would commentate on matters relevant to the

Islamic society after the establishment of an Islamic government. One of the most important features of these classes was the con- forming of it with contemporary issues and problems of the society. He would analyze and extract trends from the Holy Qur’an dealing

with the early history of Islam, as well as the sedition of the liberals, hypocrites and the arrogant individuals of the world; in addition,

concepts such as imperialism, oppression, sedition, hypocrisy and infiltration consumed a great portion of these classes.

ص: 139


1- Statement made on the 7th of May 1982 during his commentary class on Surah Mujadalah

wards these ideals; however, this is not possible or desirable unless achieved by the society itself. Nevertheless, contemporary history of Islamic thought and resis- tance have shown that when religion intends to rule and the system of society aims to become Qur’anic, reviving some of the concepts results in them being extremely misunderstood or at times it is nec- essary to leave them on the peripheries.

Commentary Gatherings after the Victory of

Commentary Gatherings after the Victory of

the Islamic Revolution 29 During the Period of his Presidency Even after the victory of the Islamic revolution and during the period of his presidency, Sayyid Khamenei, just as he did prior to the victory of the revolution, began to hold lessons on the commen- tary of the Holy Qur’an. In March 1982, which was less than a year since he had taken office, he began holding weekly classes at the Presidential Administration Building, especially for the guards of the administration. These classes started from the 28th part of the Holy Qur’an and as they took place during the early days of the Islamic government in Iran, it was necessary to present discussions based around Is- lamic governance to the people. In describing his reasons and moti- vations for holding these classes, Sayyid Khamenei says,

ص: 140

would explain each of these subjects over a number of sessions. Before his talks, Sayyid Khamenei would always print and distrib-

ute the summary of his speech to those who were in attendance. At the beginning of November 1974, these summaries were collected, edited, had an introduction written for them and printed as a book

titled, ‘Tarh Kulli Andishe ye Islami dar Qur’an.’

These sessions continued until 1977and ended when Sayyid Khamenei was arrested and exiled to Iran Shahr. The victory of the Islamic Revolution changed Iran into a firm

base for the ideals of a religious government. This victory was also 28 the first and most important step in creating a Qur’anic society and a new Islamic civilization. The realization of this new Islamic civili- zation would also not be possible unless the thought and lifestyles

of the Muslims became one with the Qur’an in a systematic way and moved from mere slogans to actions. In reality, Sayyid Khamenei is the extension of the thought and

ideals of Imam Khomeini (ra) and other contemporary revivalists of Islamic thought who believed that it is not possible to establish

Islam in its entirety except through the governance and rule of reli- gious values over all aspects of societal life. Therefore, it is essential that religion must have authority; the governmental process must be based on and be within the framework of religious legislation

and the movement of the society must, in form and action, be to-

ص: 141

barriers placed in the way of the Prophets by the wealthy, social elite, clergy and rulers and the stances against illiteracy and igno-

rance were just some of the topics that were mentioned in these gatherings using the verses of the Holy Qur’an. The SAVAK reporter’s interpretation of these speeches was the

following, ‘Ayatollah Khamenei is describing fundamental revolu- tionary Qur’anic concepts and in an elusive way is motivating and

encouraging people to stand against social elitism, exploitation and political stifling.’

On the 26th and 27th of Ramadhan, he gave a speech on the 27 complete authority of the Imam and introduced to the audience the

concept of the divine representative of Allah (swt) with all its condi- tions and requested from them to think and make a measured and

calculated decision on who the representative of the Twelfth Imam (as) is. This speech of his was so clear that the SAVAK reporter

wrote at the end of his report, “Who is meant by the representative of the Twelfth Imam (as) in this era is Khomeini.” Ayatollah Khamenei had an ingrained belief that the Qur’an was

the complete and perfect source of Islam in which there is no doubt and was also the guide towards resistance against oppression and

solution to man’s social endeavors. Because of this, during the Month of Ramadhan he would present speeches on fundamentals

such as belief, monotheism, prophet-hood and divine authority; he

ص: 142

Qur’an, he would translate and commentate on it. This commentary followed the same pattern of him explaining the verses of the Holy

Qur’an by using contemporary matters and social issues. However, his activities in this masjid must have caught the atten-

tion of SAVAK, as they decided to bring these discussions to a close. His final talk at the Karamat Masjid was on the 26th of February

1974. The notes and talks of Sayyid Khamenei from these commen- tary sessions were collected in a book titled “Guftari dar Bab Sabr”

(Speeches on Patience).This book was then abridged and revised 26 eighteen months after the last talk in the masjid and was published

with the title “Sabr” (Patience).

The most Well Known and Important Commentary Gathering

In September 1974, which coincided with the Month of Rama- dan, Sayyid Khamenei would deliver talks on the Holy Qur’an in the

Imam Hasan (as) Masjid during the afternoons. In these talks he would mention revolutionizing concepts and remove the blinds from

the corruption that was found in society to those who were present. The confrontation of the Prophets with the rulers; the opposition of

Islam with oppression and tyranny; the equality of people and that wealth and poverty is not a legitimate criterion of superiority; the

ص: 143

and spoke about the ‘advancement and coming to the fore of truth’ and the ‘eventual stagnation and destruction of falsehood’. He said in this regard, “Throughout the course of history, the divine rule has always

found a way to become dominant and gain victory over cor- rupt rule.”

At the end of his talks, which were more explanatory than just translation, he would narrate two traditions from which the follow-

ing general rule can be extracted: ‘A believer in the face of stormy circumstances must be like a firm branch.’ 25

On the eleventh of Ramadhan (9th of October), he translated and commentated on verses 20 -27 of Surah Infal, whereas on the thir- teenth of Ramadhan he decided to discuss verses from Surah Saff. These talks lead to SAVAK releasing an official order centered on

gathering evidence against him in order to prosecute; so his last talk occurred on the 11th of November and was dedicated to the

commentary of Surah Asr.

Commentary Sessions at the Karamat Masjid

After less than two months, Sayyid Khamenei transferred his ac- tivity headquarters from the Imam Hasan (as) Masjid to the Kara-

mat Masjid. On Thursday nights, after the recitation of the Holy

ص: 144

and in his thought it was essential to establish an Islamic system of governance. An example of this is that when his classes at the

Imam Hasan (as) Masjid were canceled, he began holding commen- tary classes in the Qibla Masjid on Thursday and Fridays in which he discussed the fundamentals of belief. These lessons were attended by over 150 seminary students; however, after threats from SAVAK,

these gatherings were also eventually canceled in June 1973.

Re-initiating the Lessons at the Imam Hasan (as) Masjid

24 In the Month of Ramadhan of the same year, after seeking ad- vice and with the intention of not creating suspicion within SAVAK, Sayyid Khamenei decided that after performing the Midday Prayer in the Imam Hasan (as) Masjid, he would recite verses from the Holy Quran and then translate them. He also at times would allow the youth who were present an opportunity to translate the selected

verses into Farsi is they wished. During these gatherings he would translate and commentate on verses from Surah Al-Imran; however on the 10th of Ramadhan he commentated on verses 130-135 from Surah A’raf. He protected

himself by saying that the goal of the sessions was to only translate the verses of the Holy Qur’an and was not a commentary; it was

in this way that he re-iterated the concepts of truth and falsehood

ص: 145

prayers and content himself with explaining Prophetic sayings after the prayer in the Imam Hasan (as) Masjid. He was also allowed to

continue his seminary classes that he had containing some fifteen students.

During his final session, he said to those who were present, ‘In this week, our discussions will come to an end. However,

you should not separate from the Holy Qur’an…all our strug- gles today are because we do not possess sufficient knowl-

edge of the Holy Qur’an. The Holy Qur’an is the cure of all our ailments. Look at the Qur’an in a detailed and in-depth man- 23

ner so that you can know its goal and final purpose.’ The cancellation of his sessions on the commentary of the Holy Qur’an at the Imam Hasan (as) Masjid did not however stop him from continuing his research into the Holy Qur’an and during the first months of 1974 he made it his mission to author two research-

es about the Holy Qur’an.(1)

Commentary Gatherings at the Qibla Masjid

Sayyid Khamenei was never stagnant. Whenever a gathering would be canceled, he would merely organize another one, as he

viewed the system of governance to be illegitimate from its roots

ص: 146


1- These will be discussed in a later section dealing with his writings.

Mashhad that let us stop our current program for a period of twenty years and all at once focus solely on the Holy Qur’an. I have been giving lessons on the commentary of the Holy Qur’an for nearly six years and in this way the seminaries have been slightly persuaded towards my beliefs. So I humbly request from the management that they do not just merely

give slogans, as they are not beneficial or practical.’ The lessons continued in a systematic way with each session

dealing with a verse from Surah Baqarah. In each session a set of verses would be translated into Farsi for the audience and then

22 commentated on. The commentary of verses 96 and 98 were spe- cifically commentated on, on the 18th of March 1973 and the next session focused on verses 99 to 102 of the above mentioned Surah.

During this time, the reports of these sessions were sent to SAVAK by spies, who portrayed themselves as being religious, and were

present in these sessions. After these reports were received by the SAVAK branch of Mashhad, one of the officials posted there saw

no benefit in these gatherings for the system and ordered them to be canceled. These sessions continued until they reached the

th 109 verse. Sayyid Khamenei was then ordered to present himself to SAVAK,

which he did in July of that year and accepted their request to can- cel his commentary classes and to only perform the congregational

ص: 147

They would sit with their gaze fixed upon sheets of paper on which they would take notes from the Qur’anic lessons of Sayyid Khame-

nei. The commentary classes at the Imam Hasan (as) Masjid were scheduled to be held once a week on Friday mornings. This sched-

ule continued until 1973. The commentary began on the topic of ‘the characteristics of the Jews,’ on approximately the 9th of March

1973 with the 62nd verse from Surah Baqarah. The methodology of Sayyid Khamenei during these sessions was to comment on the

verses of the Holy Qur’an using examples from contemporary times. It was during this time that SAVAK sought an excuse to arrest 21

and prosecute him, so in order to find one; they closely followed his commentary classes and would note down and record anything that

exhibited his political views. However, Sayyid Khamenei was extremely opposed to anything

which would cause these gatherings to be unnecessarily canceled or postponed, even if that reason was a salutation gathering for his

leader Imam Khomeini (ra). It is reported that he said in one of his sessions:

‘I sincerely request from the management to allow me to continue my activities and not cause them to be delayed or postponed. I believe that the most important element that is required in the current environment is the understanding of the Holy Qur’an. I have also told the seminaries of Qum and

ص: 148

these classes, SAVAK officials ordered that he must always be ac- companied by one or two of their personnel, who would report back

to them about his speeches and activities. In these sessions Surah Maidah, Surah Infal, Surah Bara’at and verses from Surah Yunus

were discussed and commentated on.

The Imam Hasan (as) Masjid (Mashhad)

In the autumn of 1972, in the Month of Ramadhan, the lessons on 20 the commentary of the Holy Qur’an became a reality in the Imam Hasan (as) Masjid. It was after great insistence that Ayatollah Khamenei accepted the recommendation of becoming the congregational prayer leader (imam) at the Imam Hasan (as) Masjid. Gradually his short talks started to become very popular. A blackboard was even brought

into the masjid in order for him to begin teaching and explaining the concepts of religion. People from all walks of life and social strata would participate in his commentary classes. However, it was the youth who were the most attracted to these classes, as they would fill the outside of the masjid with their bicycles and motorcycles, whilst being inside

listening to the extent that they outnumbered the older generation.

ص: 149

and partake in these commentary gatherings. These gatherings were firstly held in Masjid Sadiqiha, which was located in the Sar

Shur Bazaar; however, because of the vast number of participants that these gatherings attracted, it had to be moved to the School

of Mirza Ja’far. This series of lessons, unlike the previous one, was not short lived and went on for a longer period of time. They were

eventually brought to a close by members of the security forces and unfortunately also the recordings of those gatherings have been

lost and so the contents and material of those gatherings are not known. 19

The School of Mirza Ja’far Commentary Continued

The constant arrests severely disrupted his social and academ- ic programs; after the fifth arrest he became certain that from

amongst his associates there were some who were hired to spy on him and report about his activities to SAVAK. Hence, it was in this

way that the restrictions on him became even tighter, which forced him to pay closer attention towards his speech and actions. After being released for the fifth time in the autumn of 1971, he immediately resumed his commentary classes in the School of Mirza Ja’far, Mashhad, which has now become the Razavi University.

However, in April of the following year, after becoming aware of

ص: 150

ism and Liberalism and as a result illustrated the depths of Islamic Thought and guided the resistance within the framework that was

set up by Imam Khomeini (ra) and in spite of the opposition faced from the Pahlavi regime, he managed to achieve great successes

with his endeavors. After being released from prison for the third time, his second

commentary series took shape in 1968 at the request of two of his companions who were both from Gunabad and happened to have a

lot in common in addition to history together.

They were Sayyid Rida Kamyab and Muhammad Baqir Farzaneh. 18

During their travels with Sayyid Khamenei, even though very short, they became acquainted with his knowledge and social-political thought and found him a person worthy of learning from. They both

approached Sayyid Khamenei and insisted that he began a general class, other than the usual classes, on topics such as commentary

of the Holy Qur’an, theology or ethics.

As he had a special fondness to the commentary of the Holy Qur’an, on his return to Mashhad he began giving commentary on

Surah Ma’idah, just as he did in 1964.

These classes would take place on a Thursday and Friday and as time went on they became more and more popular. It reached a

stage that pupils, university students and even some businessmen would join the large number of seminary students who would attend

ص: 151

sistance - lead to every opportunity which presented itself being used to commentate on the Holy Qur’an. When Sayyid Khamenei

fled to Tehran from Mashhad in 1965, he lived in such a way that would make him unrecognizable. However, a few of his associates arranged a program in order for him to deliver nightly lessons on the commentary of the Holy Qur’an. These lessons occurred in the

Month of Ramadhan. Sayyid Khamenei describes these sessions as follows:

“These were lively and great sessions, in them I commentated on Surah Kahf for my audience.” 17

The Masjid Sadiqiha and School of Mirza Ja’far Commentary Classes

When Sayyid Khamenei was freed after being arrested for the third time in 1967, he took it upon himself to visit the political pris-

oners who were being held in Tehran. Through his links with revo- lutionaries in different cities, he tried to shape the resistance and

activists, and to train a new generation of revolutionaries, espe- cially from amongst the seminary and university students, which

was based upon Islamic thought. He also made great efforts to try and extract the fundamentals of resistance from the Qur’an and

Prophetic traditions as a counter to the materialistic ideals of Marx-

ص: 152

Gathering on the Commentary of the Holy Qur’an before the Victory of the Islamic Revolution

Ayatollah Khamenei held a total of nine series on the commen- tary of the Holy Qur’an before the victory of the Islamic Revolution.

What follows is a chronological explanation of those gatherings.

The First Commentary Series at Payin Khayaban

Ayatollah Sayyid Ali Khamenei began his lessons on the com- 16 mentary of the Holy Qur’an in the year 1964 at the request of some

of the residents of Payin Khayaban, which he accepted under cer- tain conditions. Accordingly, after being released from prison for the second time, he presented his lessons on the commentary on Surah Ma’idah during an entire Month of Ramadhan in the presence

of Mashhad’s traders and businessmen. These gatherings were also attended by a small group of scholars who had an interest in politi-

cal issues and would become more famously known as the “Payin Khayaban Gatherings.”

Commentary Whilst Being Pursued

The pressing need to spread and propagate the teachings of the Holy Qur’an - even during the most difficult conditions of the re-

ص: 153

these constant changes. It was this idea that was strengthened on the basis of returning to the Holy Qur’an and resulted in what was

known as the “Peak of Piety”. These activities of Sayyid Khamenei and those of the other activ- ists were all being monitored by the SAVAK and as a result of the prevailing conditions of that time; all of his speeches and gather- ings were attended by members of SAVAK who would then make a report concerning that particular speech. It was because of this that Sayyid Khamenei in explaining the restrictions he had in presenting

his material to his audience has said: 15

“Material that I thought would be detrimental to the regime and system would be presented without making any reference to the

actual system. Also the system was never insinuated or hinted at in anyway.”

In this manner, because of the all the spying and snitching, Sayyid Khamenei was detained on numerous occasions. Before the victory

of the Islamic Revolution, he was arrested no less than six times by SAVAK and placed in prison; he was also eventually exiled.

ص: 154

on the political thought of the Imam, factors such as the Imam’s wisdom and foresight regarding social issues and his deep under-

standing of Islamic teachings placed him at the forefront of a great and unprecedented revolution. In addition to this, the bravery of the Imam, which he inherited as a family trait was also very significant in this historic movement. The collective of the Imam’s religious- ness, piety, bravery, political insight and inspiration from the politi- cal thoughts of Ayatollahs Mudarris and Shah Abadi were all visible within his movement and it was in this regard that Sayyid Khamenei

saw that all of these factors were gathered together under a banner 14 known as “Religious Motivation”. When the revolution, under the leadership of Imam Khomeini, en-

tered a new stage in the 1963 and after the attempted quashing of it by the despotic regime, different socio-political movements chose to take diverse paths. As being part of the revolutionaries, Sayyid Khamenei, as well as joining in the activities of the other revolution- aries, also decided to take it upon himself to lay the foundations of the society’s ideology and thought, and it was with this in mind that one of his most effective revolutionary activities was the holding of

gatherings dealing with the commentary of the Holy Qur’an. He made great efforts to try and propose a means of living a pi- ous life in the modern world that would not surrender to the ever changing times. He sought to present ways to counter and manage

ص: 155

Exegetical Resistance Activities

The beginning of resistance and choosing commentary gather- ings as one form of it

13 When the resistance movements began in 1962, Ayatollah Khame- nei was one of the first people to align themselves with Imam Kho-

meini (ra) and one of his first activities was the reproduction and propagation of the Imam’s statements. It was during this period

that the political dimensions of Imam’s personality began to reveal themselves to Ayatollah Khamenei. With this association with the Imam, many questions arose for

example: how was this political insight of Imam Khomeini formed and applied? Who was it that influenced this political thought of the

Imam? And other such questions to occupy his mind. After pondering on the above questions, he reached the conclu- sion that other than the immense influence that Ayatollah Sayyid

Hasan Muddarris and Ayatollah Mirza Muhammad Shah Abadi had

ص: 156

During his Qur’anic activities he would always stress on Qur’anic awareness being a prerequisite in order to gain an affinity and at-

tachment with it. He would also emphasize the necessity of ponder- ing on the Holy Qur’an and making efforts to establish the teachings

of the Holy Qur’an in society. This yearning of his to make the youth acquainted and attached to the Holy Qur’an led to a new chapter in

his activities i.e. “Resistance,” in order to cement and form a gov- ernment based on Qur’anic principles. What follows is a synopsis of his exegetical and research activi- ties. 12

 and therefore nothing is guaranteed. Before the victory of the Islamic Revolu-

tion there were very few well-wishers, they would advise the people while their hearts grieved. Their actions and advices were not ineffective, for every advice affects the heart, but is failed to turn into action. Why? Because the system was an incorrect system, because the direction of the society was towards injustice, inequity, cowardice and immorality. Direction is very impor- tant. The source of any direction begins with the establishment of a system.’

ص: 157

er that these classes be a preliminary in order for people to become

aware of the concepts of the Holy Qur’an. (1)

ص: 158


1- 26/08/1994 - In a speech given in the presence of government officials and guests of the Islamic Unity Conference, Sayyid Ali Khamenei said, ‘If a govern- ment is based upon the foundations of Islam, it would mean that Islam has been applied in a practical manner; however, if Islam only means to have belief and only concerns itself with the actions of the individual within the society and the rule of religion is not established; in such a society Islam and the Qur’an are abandoned. A referent of this appears in the Holy Qur’an. In Surah Furqan the following verse appears, “And the Apostle will say, “’O my Lord! Indeed my people have consigned this Qur’an to oblivion.”’” It is the 11 Holy Prophet (sawa) who is saying this to Allah (swt), but what does consign- ment to oblivion mean? For surely it does not mean that the Holy Qur’an, its name and the name of the Muslims would be completely erased. This is not what this consignment means! Rather consigning this Qur’an into oblivion or that it is abandoned means that the Quran exists but is abandoned; it is with us but consigned to oblivion. It means that the Qur’an is recited in a society and has outward respect and reverence; however its ordainments are not fol- lowed and with the excuse of separating politics from religion, government is negated from the Qur’an. If Islam and the Qur’an were not meant to rule and lead, then what was the purpose of the Holy Prophet’s (sawa) struggle? From his viewpoint, the creation and establishment of a system based on religion is that very action that the Holy Prophet (sawa) did when he migrated from Makkah to Madina. Till there is no society, there is no system as there is no central authority which can overview the activities of the society

One of his biggest regrets is that he did not partake in the memo- rization of the Holy Qur’an during his youth; even though in his

later years he was able to memorize parts of the Holy Qur’an, but because he does not see himself as being a memorizer (hafiz) of

the Holy Qur’an it has led to becoming one of his great disappoint- ments.

Sayyid Ali Khamenei began his seminary studies while he was in Grade five. After completing primary school he then entered the

seminary full-time and was present in the advanced jurisprudential classes of Ayatollah Sayyid Muhammad Hadi Milani in the year 1956.

10 He then spent some time in the seminaries of Najaf and Qum and benefitted greatly from the teachers present there. However, while

he was in Qum, he spent most of his time reading, researching and teaching. In 1965, because of an eye ailment that had affected his

father, it was necessary for him to return to Mashhad from Qum in order to assist his father and it was because of this that he once

again found himself present in the classes of Sayyid Milani. He con- tinued attending these classes until 1971. With regards to Qur’an classes, Sayyid Khamenei believes that

merely holding classesto teach recitation is not sufficient, but rath-  class of which I was the teacher and reciter. The students were from the same school as me, some were from Grade 6, whereas the others were from lower

grades.’

ص: 159

Qur’anic Education

Sayyid Khamenei began nursery at the age of four and at the age of five he entered into primary school. Sayyid Khamenei possessed

a good recitation and soon became the school’s Qur’an reciter and as a result his recitation found fame even if it was within small vi- 9

cinity. His father, in order to make his sons more familiar with the Holy Qur’an and to learn the rules of Tajwid, requested Hajj Ramadan

Bankdar to teach them. After learning from Hajj Bankdar, Sayyid Ali continued his studies under Mullah Abbas, who was the most renowned teacher of Qur’an recitation in Mashhad at the time, and learned the rules of Tajwid from him.

At the age of twelve, Sayyid Ali Khamenei himself began teaching classes on the recitation of the Holy Qur’an and it was from this time

that his progressive Qur’anic activities began.(1)

ص: 160


1- A picture exists on which Sayyid Khamenei wrote on the back of it, ‘12 years old, Grade 6, Friday after the completion of the Qur’an recitation

the names of the Prophets it was her habit was to give an explanation.’ ‘In this way I also heard the stories of Prophet Musa (as),

Prophet Ibrahim (as) and other Prophets for the first time from my mother; as when she recited verses that contained the names of the Prophets it was her habit was to give an

explanation.’ Hence, it was because of having such parents that Sayyid Ali Khamenei from a very young age became acquainted with the Holy Qur’an and was nurtured within its teachings. Therefore, it is this 8

very point that created in him a strong affinity and attachment to- wards the Divine Revelation.

ص: 161

His mother was Khadija Mirdamadi (b. 1914 – d. 1989). She wasthe daughter of Ayatollah Sayyid Hashim Najaf Abadi. After his mar-

riage to Bibi Sakina, he went to the city of Mashhad and it was in this city that he partook in guiding the people, explaining the Holy

Qur’an and authoring books. During one of his summers in Mash- had, he held discourses on the exegesis of the Holy Qur’an, based

upon the exegesis Majma al-Bayan in the Ghoharshad Masjid which was well attended by students and non-students alike.

Khadija Mirdamadi was a pious, religious and devout lady who was also very knowledgeable with regards to the Holy Qur’an, Pro- 7

phetic traditions (hadith), history and literature. Her knowledge, by reading exegeses of the Holy Qur’an and history books such as

Rawdah al-Saffah, reached such a level that she was able to narrate the stories of the Prophets, Imams and Qur’anic personalities to

her children in an attractive and story-like way. Her recitation of the Holy Qur’an was exceptional. Sayyid Khamenei in this regard says, ‘The first beautiful recitation of the Holy Qur’an that I heard came from my mother. We would gather and sit around her,

while she recited the Holy Qur’an in a very sweet and melodi- ous manner and would then also translate the verses for us.’

‘In this way I also heard the stories of Prophet Musa (as), Prophet Ibrahim (as) and other Prophets for the first time from my mother; as when she recited verses that contained

ص: 162

A Qur’anic Household

If we wish to understand and examine how Sayyid Khamenei gained an affinity with the Holy Qur’an and its impact and posi-

tion concerning his thought, it is necessary for us to firstly become 6 more aware of his family, as it is the family structure which plays

the greatest role in the upbringing of a person and the forming and materializing of his personality. Ayatollah Sayyid Ali Khamenei was born on the 16th of July 1939 into a religious family in the holy city of Mashhad. His father Sayyid Jawad Khamenei (d. 1986) was from amongst the scholars and ju- rists of his time. After completing his intermediary in Tabriz, Sayyid Jawad benefitted from many great scholars in the city of Mashhad. He then migrated to Najaf, Iraq in 1345/1926 and was active in the areas of jurisprudence and its principles. He attended and benefited

greatly from the classes of Mirza Muhammad Husayn Na’ini, Sayyid Abu al-Hasan Isfahani and Agha Zia al-Din Iraqi; he also gained

permission of ijtihad from the three mentioned scholars.

ص: 163

introduction

By paying close attention to the lifestyle of the Leader of the Islamic Republic of Iran, Sayyid Ali Khamenei, it is clear that the Holy Qur’an

has great influence in all aspects of his life. This influence is so significant that it can be said that the most critical and important

dimension of his personality is that ‘Qur’anic dimension’ that he possesses.

Therefore, it was with the intention of becoming further ac- quainted with the dimensions of his Qur’anic personality that

the Department of Cultural and Social Affairs of the Awqaf and Welfare Organization have organized the 35th Interna- tional Qur’an Competition. This present booklet which you

have in your hands titled “A Qur’anic Leader,” aims to present information about the Leader’s Qur’anic activities over the past seven decades; in addition, it also tries to clarify for us the con- formity of his thought with the Qur’an and fundamental Islamic principles.

We hope that this humble effort is of benefit to all Awqaf and Welfare Organization

ص: 164

ص: 165

English

Contents

A Qur’anic Household 6

Qur’anic Education 9

Exegetical Resistance Activities 13

His Methodology of Commentary 32

Writings and Researches 35

Accomplishments in the Field of the Holy Qur’an 45 The position of the Holy Qur’an

in the Thought of Ayatollah Khamenei 55

A Good Ending: Quoting a few Qur’anic Accounts as narrated by Saadat Fatimi 62

References 66

ص: 166

ص: 167

In the Name of Allah,

the All-beneficent, the All-merciful

ص: 168

درباره مركز

بسمه تعالی
جَاهِدُواْ بِأَمْوَالِكُمْ وَأَنفُسِكُمْ فِي سَبِيلِ اللّهِ ذَلِكُمْ خَيْرٌ لَّكُمْ إِن كُنتُمْ تَعْلَمُونَ
با اموال و جان های خود، در راه خدا جهاد نمایید، این برای شما بهتر است اگر بدانید.
(توبه : 41)
چند سالی است كه مركز تحقيقات رايانه‌ای قائمیه موفق به توليد نرم‌افزارهای تلفن همراه، كتاب‌خانه‌های ديجيتالی و عرضه آن به صورت رایگان شده است. اين مركز كاملا مردمی بوده و با هدايا و نذورات و موقوفات و تخصيص سهم مبارك امام عليه السلام پشتيباني مي‌شود. براي خدمت رسانی بيشتر شما هم می توانيد در هر كجا كه هستيد به جمع افراد خیرانديش مركز بپيونديد.
آیا می‌دانید هر پولی لایق خرج شدن در راه اهلبیت علیهم السلام نیست؟
و هر شخصی این توفیق را نخواهد داشت؟
به شما تبریک میگوییم.
شماره کارت :
6104-3388-0008-7732
شماره حساب بانک ملت :
9586839652
شماره حساب شبا :
IR390120020000009586839652
به نام : ( موسسه تحقیقات رایانه ای قائمیه)
مبالغ هدیه خود را واریز نمایید.
آدرس دفتر مرکزی:
اصفهان -خیابان عبدالرزاق - بازارچه حاج محمد جعفر آباده ای - کوچه شهید محمد حسن توکلی -پلاک 129/34- طبقه اول
وب سایت: www.ghbook.ir
ایمیل: Info@ghbook.ir
تلفن دفتر مرکزی: 03134490125
دفتر تهران: 88318722 ـ 021
بازرگانی و فروش: 09132000109
امور کاربران: 09132000109