ص :2

ص :3

ص :4

بازنگری متن ها و شیوه های آموزشی و روزآمد کردن آن ها، به حفظ نشاط علمی مراکز آموزشی کمک می رساند.

حوزه های علوم دینی به برکت «انقلاب شکوهمند اسلامی»، سالیانی است که در اندیشه اصلاح ساختار آموزشی و بازنگریِ متون درسی اند؛ در همین راستا مرکز جهانی علوم اسلامی به عنوان بخشی از این مجموعه که رسالت تعلیم و تربیت طلّاب غیرایرانی را بر عهده دارد، به پی ریزی دفتر برنامه ریزی و تدوین متون درسی اقدام نمود.

این دفتر با ارج نهادن به تلاش های صورت گرفته و خوشه چینی از خرمن دانش عالمان گرانقدر بر آن شد تا با بهره گیری از شیوه های جدیدآموزشی و تازه ترین دستاوردهای علمی، به تهیه متن های آموزشی بپردازد. تدوین و نشر بیش از هشتاد متن درسی در موضوعات گوناگون علوم دینی، حاصل این تلاش است.

نوشتار حاضر که با عنوان منطق ترجمه قرآن به بررسی و تبیین مبانی، قواعد، روش ها، سبک ها، آسیب شناسی ترجمه و شرایط مترجم می پردازد، حاصلِ تلاش علمی و درخورِ تقدیر جناب آقای حجةالاسلام والمسلمین دکتر محمد علی رضائی اصفهانی - دام توفیقه - است که از ایشان و دیگر فرزانگانی که در به ثمر رسیدن این اثر بذل عنایت کرده اند، تشکّر و قدردانی می کنیم.

در پایان، ارباب فضل و معرفت را به یاری خوانده، چشم امید به نقد و نظر آنان دوخته ایم.

مرکز جهانی علوم اسلامی

دفتر برنامه ریزی و تدوین متون درسی

پاییز 1386

ص:6

ص:7

ص:8

ص:9

ص:10

ص:11

ص:12

ص:13

ص:14

ص:15

ص:16

ب) آسیب شناسی روش ها و سبک ها و مبانی و قواعد ترجمه قرآن؛

ج) بررسی سیر تاریخی ترجمه های قرآن و تحلیل روش شناختی و آسیب شناختی آن ها؛

د) سامان دهی روش ها، سبک ها و مبانی و قواعد ترجمه قرآن.

ابتدای هر فصل معرفی شده) در کلاس درس قابل ارائه است؛ بدین گونه دانش پژوهان با منابع مزبور بیشتر آشنا می شوند؛

7. می توان یک جلسه درس را به بازدید از مرکز ترجمه قرآن و کتابخانه غنی آن اختصاص داد؛

8 . چنانچه زمان و ظرفیت اجازه دهد، بخش ملحقات (به ویژه شیوه نامه ترجمه کتاب مقدس) نیز در کلاس قابل طرح می باشد؛

9. الزام دانش پژوهان به مطالعه یکی از ترجمه های قرآن و نقدهای مربوط (حدود 500 مقاله در مورد نقدهای ترجمه در متن معرفی شده است) و سپس ارائه آن در کلاس، به صورت کنفرانس؛

10. تمام دانش پژوهان ملزم شوند که یک سوره کوچک را در ده ترجمه صورت گرفته از قرآن بررسی و نقد نموده و سپس ترجمه ای از خویش ارائه دهند؛

11. دانش پژوهانی که از ملیت های غیرایرانی هستند، ضمن ارائه کنفرانسی درباره ترجمه های موجود قرآن در کشور خود به نقد و بررسی برخی از آن ها بپردازند؛

12. کلاس ترجمه قرآن با رویکرد کارگاه آموزشی برگزار شده، و دانش پژوهان با هدایت و جمع بندی استاد به تفکر و نقد ترجمه ها، روش ها و مبانی آن ها سوق داده شوند؛ به عبارت دیگر: کلاس ترجمه قرآن، تن ها بر محفوظات دانش پژوهان نیفزاید، بلکه منطق ترجمه قرآن را به آن ها بیاموزد، تا در پایان دوره تحصیلی توان تشخیص ترجمه صحیح، نقد ترجمه های دیگران و ارائه ترجمه جدید را داشته باشند.

همچنین مسئول دفتر برنامه ریزی و تدوین متون درسی، حجةالاسلام والمسلمین عزّالدین رضانژاد و همکارانشان که با پی گیری ها و حمایت های خود در به ثمر رسیدن این اثر تلاش و مساعدت نموده اند تشکر می کنم؛ امید است خدای متعال، پاداش کاملی به عزیزان عنایت فرماید.

والحمد للّه ربّ العالمین

محمدعلی رضائی اصفهانی

قم - 1385/4/11

ص:21

صفحه سفید، 22

ص:22

3. «ترجمه»، از ریشه «رجم» کلدانی به معنای افکندن است. (1)در فرهنگ تطبیقی عربی به زبان های سامی و ایرانی آمده است:

«تَرجَم (به زبان دیگری درآوردن): در زبان آرامی و عبری تِرجِم (2) و در زبان سریانی، برابر تَرجِم (3) است». (4)

معنای «بیان و تفسیر» به کار برده اند و به ابن عباس «ترجمان القرآن» گفته شده، همچنین به مفسران قرآن، به طور عموم «ترجمة القرآن» اطلاق شده است؛ (1)6 . برگردان کلامی از لغتی به لغت دیگر، (2) گفتاری یا نوشته ای را، از زبانی به زبانی دیگر برگرداندن و بیان کردن کلامی یا عبارتی را از زبانی به زبان دیگر: (3)در حدیث «هرقل» آمده است که برای فهم معنای نامه پیامبر صلی الله علیه و آله و سلم «دعا بتُرجمانه... ثم قال لتُرجمانه، قل لهم...». (4)و نیز حکایت شده که: «چون رسولان خسرو پرویز با نامه به اذن به خدمت حضرت پیامبر صلی الله علیه و آله و سلم رسیدند، آن حضرت، سلمان فارسی را بخواند تا ترجمان کند.» و یا در این جمله: «عبدالمطلب به کمک «ترجمان» از مقصود ابرهه آگاه می شود، سپس سخنان او را نیز یک «ترجمان» برای ابرهه بازگو می کند». (5)واژه «ترجمه» در اعصار گذشته زبان فارسی به معنای امروزی آن نبوده است، بلکه در قرن چهارم هجری به معنای «شرح و تفسیر و بیان» و شاید «تلخیص» به کار رفته است.

برای مثال در «ترجمه تفسیر طبری» (ترجمه رسمی) مواردی یافت می شود که واژه «ترجمه» به معنای «تفسیر» به کار رفته است و در هیچ جای کتاب ندیده ایم که براستی در معنای «ترجمه» (به مفهوم امروزی آن) به کار رفته باشد؛ در ذیل سوره نحل (1212/7) این عبارت آمده است: «لکن به ترجمه این سوره، این قصه های ایشان، بتمامی گفته آید».

ص:26

پیداست که مراد از «ترجمه» در عبارت مزبور، نه ترجمه، که همان داستان هاست، پس به عبارتی می توان گفت که «ترجمه» به معنای «تفسیر» بوده است نه چیز دیگر.

همچنین، در آغاز قرن پنجم قمری، در «تفسیر کمبریج»، (1) لفظ «تفسیر» به جای «ترجمه» سخت رواج داشت. (2)و در زمان بیهقی (م 470 ق .) لفظ «ترجمه»، گویی میان دو معنای ترجمه از یک سو، و «شرح» و «تفسیر» و یا «گزارش»، از سوی دیگر، در تردد بوده است.

و در نیمه دوم قرن پنجم قمری، کلمه «ترجمه» به سوی معنای امروزی میل پیدا کرد؛ مثلاً: در «قابوس نامه»ی عنصر المعالی (م 462 ق .) کلمه «ترجمه» به این معنای اخیر استعمال شده است.

از قرن ششم قمری در کتاب هایی چون داستان های بید پای «کلیله»ی نصراللّه منشی، «تاریخ طبرستان» ابن اسفندیار و... ، معنای اصلی کلمه، همانا «ترجمه از یک زبان به زبان» دیگر است. (3)

اما بیان معنا با یک لفظ، بعد از اینکه با لفظی دیگر از آن تعبیر شده بود، «تبیین» محض است و ترجمه اصطلاحی نیست. (1)2. برخی از نویسندگان، «ترجمه» را این گونه تعریف کرده اند:

ترجمه در اصطلاح و عرف انتقال معنای کلام از زبانی به زبان دیگر است، با توجه به اینکه جمیع معانی و مقاصد منظور در متن اصلی را متضمن باشد، به حدی که گویی عین کلام را از لغتی به لغت دیگر منتقل کرده اند با علم به اینکه نقل عین کلام از زبانی به زبان دیگر میسّر نیست. (2)3. یوجین نایدا سرپرست ترجمه کتاب مقدس به زبان های دنیا، «ترجمه» را این گونه تعریف کرده است:

ترجمه عبارت است از نزدیک ترین معادل زبان مورد ترجمه، اول از جهت مفهوم و بعد از لحاظ سبک. (3)4.برخی از متخصصان علم ترجمه، همچون nibaR .C ، «ترجمه» را اینگونه تعریف می کنند:

ترجمه را می توان انتقال مفهومی به صورت شفاهی یا کتبی از زبانی به زبان دیگر دانست.

بر اساس این تعریف، باید در ترجمه دو عامل از یکدیگر متمایز شوند:

نخست: معنا یا آنچه در جهان خارج بدان به عنوان نوعی واقعیت اشاره می شود؛

دوم: گوناگونی زبان ها در بیان آن واقعیت. (4)

ص:28

5. برخی دیگر از متخصصان علم ترجمه، مثل آمپاروهورتا دوآلبیر، «ترجمه» را اینگونه تعریف کرده اند:

ترجمه عبارت است از کارهایی که انتقال پیامی را از زبانی به زبان دیگر امکان پذیر می سازد. (1)6. نیومارک «ترجمه» را فن و حرفه ای می داند که طی آن سعی می شود تا یک پیام نوشتاری را در زبانی، با همان پیام در زبان دیگر جایگزین بکنند. (2)7. برخی از صاحب نظران، ترجمه را این گونه تعریف کرده اند:

«ترجمه، عبارت است از برگرداندن متنی از زبانی به زبان دیگر با رعایت مفهوم و محتوای آن متن؛ ترجمه باید منعکس کننده مفهوم و محتوای زبان مبدأ با رعایت آرایش های لفظی و خالی از هر گونه حشو و زوائد، در زبان مقصد باشد؛ بنابراین برای برگرداندن متنی به زبان دیگر، دو عنصر، لازم و ضروری می نماید: نخست:

عنصر ادب و دوم: مایه هنر. (3)

غفلت کرده است. اما در مجموع می توان «ترجمه» را این گونه تعریف نمود:

ترجمه عبارت است از فرآیند انتقال پیام، از زبان مبدأ به زبان مقصد و به عبارت دیگر: برگردان الفاظ متن از زبانی به زبان دیگر، برای رساندن معانی

امّا باید توجه داشته باشیم که ترجمه قرآن و متون مقدس به لحاظ دشواری ها و ویژگی های خاصی که دارد، نیازمند قیود دیگری در تعریف ترجمه است؛ به عبارت دیگر: در ترجمه قرآن، مترجم دارای شرایط و رعایت مبانی و پیش فرض های ترجمه و نیز استفاده از روش و سبک خاصی لازم است؛ ازاین رو می توان ترجمه قرآن را اینگونه تعریف کرد:

فرآیند انتقال پیام از زبان مبدأ به زبان مقصد که توسط مترجم دارای شرایط و بر اساس روش های صحیح ترجمه و با توجه به مبانی استنباط از قرآن صورت می گیرد و می کوشد که تا حد امکان، سبک کلام را به زبان مقصد منتقل سازد.

تذکر: در عصر ما ترجمه قرآن به زبان عربی نیز انجام شده است (1) و گاهی «تفسیر شبّر» و «تفسیر مبین» اثر محمد جواد مغنیه و «تفسیر معین» و «تفسیر جلالین» از مصادیق ترجمه تفسیری شمرده می شود.

اما با توجه به نکته ای که آیة اللّه معرفت در تعریف ترجمه ارائه کردند و در آغاز گفتار گذشت، که تعدد و اختلاف لغت در ترجمه لازم است؛ بنابراین، اگر معنایی به یک لفظ در زبان خاص تعبیر شد سپس همان معنا با لفظ دیگری تعبیر شد، این «تبیین

ص:30

محض» است و ترجمه اصطلاحی نیست؛ بنابراین اینگونه برگردان قرآن به الفاظ عربی نو، نوعی تبیین است، نه ترجمه.

نیست که مانند کشتی و نجّاری با تمرین و شاگردی و مهارت به مرحله پهلوانی و استادکاری برسیم، و از طرف دیگر فقط «هنر» تن ها هم نیست که مانند نقاشی بنشینیم و آرزوها و تخیّلات خود را بر بوم و صفحه نقاشی ترسیم کنیم، و مورد ستایش و تمجید قرار گیریم؛ ترجمه مجموعه ای از هر سه این هاست؛ هم علم است که به آموزش نیاز دارد، و هم فن است که لازمه اش تمرین و مهارت دائم می باشد، و هم هنر است که بی مایه فطیر خواهد بود. (1)پس به نظر می رسد که «ترجمه» دارای سه بُعد است:

1. ترجمه علم و دانش است؛ چرا که همچون علوم دیگر، فرزند عقل و پژوهش است و تمام ارکان علم، مثل موضوع، مسائل، مبانی، قواعد و معیارهای دیگر را دارد؛

2. ترجمه، فن است؛ چرا که همچون فنون دیگر، نیازمند تمرین و مهارت است؛

3. ترجمه، هنر است؛ چون نیازمند ذوق، سلیقه و عاطفه است تا مترجم بتواند ظرایف هنری و سبک و آهنگ کلام را بشناسد و به زبان مقصد انتقال دهد، البته تاحد امکان.

6 . مبانی ادبی ترجمه؛

7. مبانی زبانشناختی ترجمه؛

8 . انتخاب نظر در مورد قواعد ترجمه؛

9. رویکردهای خاص در ترجمه (مثل: لزوم ترجمه همه واژگان متن و عدم لزوم آن و ...).

هر مترجم لازم است که قبل از شروع ترجمه دیدگاه خود را در موارد فوق انتخاب و به صورت واضح اعلام کند، تا اولاً مترجم بتواند ترجمه ای قانونمند، روشمند، سامانمند و ارزشمند ارائه کند و ثانیاً مخاطبان ترجمه آگاه شوند و ترجمه مورد نظر خود را انتخاب کنند و مغبون نشوند؛ و ثالثاً در هنگام نقد و ارزیابی ترجمه، ناقدان ارزیابی صحیحی از ترجمه داشته باشند و نقدهای بی مورد به ترجمه زده نشود.

یادآوری: ما در این نوشتار برآنیم که عناصر فوق را روشن سازیم تا هر مترجم بتواند با انتخاب رویکرد خاص خویش ترجمه ای مناسب ارائه کند.

الف) کتابنامه مهمترین ترجمه های قرآن به زبان های مختلف (در ضمن مبحث تاریخچه ترجمه)؛

ب) کتابشناسی مبانی ترجمه، روش ها و سبک های ترجمه و... که در آغاز مبحث مربوط به آن خواهد آمد؛

ج) کتابشناسی ترجمه قرآن و مقالات منتشر شده در مورد آنکه در پایان کتاب خواهد آمد.

می گویند و یک سوم با زبان های دیگر تکلّم می کنند؛ (1) اما بر اساس جدیدترین تحقیقات زبان شناسان، هم اکنون حدود 6528 زبان در بین ملت های جهان رایج است.

بر اساس آمارهای موجود تا سال 1415 ق . / 1995 م . قرآن کریم به هفتاد زبان، به صورت کامل ترجمه شده است؛ ولی کتاب مقدس (تورات و انجیل) تا سال 1989 م .

به 1928 زبان ترجمه گردیده و هر سال نیز، بیست تا سی زبان به ترجمه های موجود اضافه می شود؛ یعنی: به طور متوسط در طول دو هزار سال تاریخ مسیحیت، هر سال یک ترجمه از انجیل صورت گرفته است؛ ولی در طول هزار و چهارصد سال تاریخ اسلام، هر بیست سال یک ترجمه کامل از قرآن پدید آمده است! (2)بررسی تک تک این ترجمه ها از حوصله نوشتار حاضر خارج است؛ در این فراز به بررسی دو موضوع می پردازیم:

الف) سیر ترجمه های فارسی قرآن (به ترتیب هر قرن)؛

ب) ترجمه های قرآن به زبان های غیر فارسی.

علی النبی صلی الله علیه و آله و سلم . (1)و براساس گزارش عمادالدین اسفراینی:

سلمان فارسی از مصطفی صلی الله علیه و آله و سلم دستوری خواست تا قرآن به پارسی به قوم خویش نویسد، وی دستوری داد؛ چنین گفتند که وی قرآن بنبشت و پارسی آن اندر زیر آن بنبشت، آنگه به آخر آن بنبشت: «هذا القرآن الذی انزل علی محمد:

این است قرآن که فرو فرستیده آمده است بر محمد صلی الله علیه و آله و سلم . (2)البته زرقانی در «مناهل العرفان» این خبر را فاقد سند معتبر دانسته و چند اشکال به آن نموده است (3) که براساس مبنای محال بودن و حرمت ترجمه قرآن استوار است؛ ما مبانی ایشان را در مبحث مبانی وجودی و مبانی فقهی ترجمه قرآن مورد بررسی قرار می دهیم؛ به هر حال این خبر در حد یک گزارش تاریخی از ترجمه قرآن، با توجه به ورود تازه مسلمانان غیر عرب به اسلام ولزوم ترجمه قرآن برای فهم آنان به یک روند طبیعی اشاره می کند که بعید به نظر نمی رسد؛ ولی دلالت بر ترجمه کل قرآن نمی کند، بلکه به سوره حمد یا بخشی از قرآن اشاره دارد که امروزه جز ترجمه [ بِسْمِ اللَّهِ الرَّحْمَنِ الرَّحِیمِ ] چیزی از آن در دست نیست.

برخی از محققان با استناد به این امر که در زمان حضرت رسول صلی الله علیه و آله و سلم هنوز ایرانیان اسلام نیاورده بودند، تا مسئله نیاز فرهنگی و دینی شان برای ترجمه قرآن کریم و مخصوصاً سوره فاتحه پیش آید، در صحت و اصالت این واقعه تشکیک کرده اند؛ اما استاد محمد حمیداللّه با این استدلال، شبهه ها را دفع کرده است:

در روایت، «بلاد فارس» نیامده است، بلکه قوم من الفرس (4) (گروهی یا طایفه ای

ص:37

از ایرانیان [شاید از ایرانیان مقیم یمن])آمده است (1).

برخی مستشرقان، ترجمه سلمان را مربوط به زمان خلفا می دانند و می نویسند:

طبق نظر مذهب صحیح راجع به ترجمه قرآن، در زمان پیامبر صلی الله علیه و آله و سلم به طور یقین، هیچ کس درباره امکان ترجمه قرآن طرحی نیندیشیده است، نه ترجمه کل قرآن و نه ترجمه پاره ای از آن، زیرا قرآن به عنوان قرآنی عربی با زبان عربی مبین و روشن نازل شده است. (2)البته نزول قرآن به زبان عربی و روشن، دلیل آن نمی شود که برای تازه مسلمانان غیرعرب قابل فهم باشد، به هر حال این مطلب طبیعی است که مسلمانان غیرعرب و حتی غیر مسلمانی که می خواستند حقایق اسلام را درک کنند، تقاضای ترجمه و تفسیر آیات قرآن را داشته باشند، این افراد در «مدینه»، «یمن»، «حبشه» و کشورهای همجوار، همچون: روم و ایران و نیز در میان بازرگانان و مسافران وجود داشتند، و طبیعی بود که حداقل ترجمه بخشی از قرآن انجام پذیرد و گزارشات تاریخی در مورد ترجمه سلمان در عصر پیامبر صلی الله علیه و آله و سلم است و ادعای مستشرقان در مورد عصر خلفا، بدون دلیل است.

این ترجمه به دست ما نرسیده است.

قرنهاست که این کتاب، ترجمه تفسیر طبری پنداشته شده؛ اما در واقع این ترجمه فارسی، هیچ شباهتی به تفسیر بزرگ طبری ندارد و می توان آن را «تفسیر نامه فارسی» دستگاه سامانیان نامید که با عنایت به «تفسیر نامه طبری» و البته نه به متابعت از آن، پدید آمده است؛ ولی خود، نگارشی مستقل است که به صورت تحت اللفظی انجام یافته و حدود دوازده قرن، الگوی همه مترجمان پس از خود شده. (1)ایشان همچنین با بیان شواهد تاریخی و مواردی از اختلاف متن ترجمه تفسیر طبری با اصل تفسیر طبری می نویسند: «در مجموع می توان گفت: این اثر نه ترجمه تفسیر طبری و نه کتاب معیّن دیگری است؛ بلکه دو اثر طبری، تاریخ و تفسیر، از منابع اصلی مؤلفان بوده و در عین حال ایشان از کتاب های متعدد دیگری نیز بهره گرفته اند.

نکته مهم دیگر آنکه مؤلفان کتاب، ظاهراً هیچگاه منابع خود را دقیقاً ترجمه نمی کرده اند، بلکه مفهوم روایت یا داستان را گرفته به میل خود بازنویسی می کرده اند». (2)مثال: در داستان «اصحاب کهف» در ترجمه تفسیر طبری داستان «شبان و سگ» آمده است که در اصل تفسیر طبری نیست (3) و نیز در ترجمه تفسیر طبری سوره «نصر» را «مکّی» می شمارد در حالی که در اصل، تفسیر طبری، «مدنی» شمرده است. (4)مثال: [ إِنَّ الَّذِی فَرَضَ عَلَیْکَ الْقُرْءَانَ لَرَآدُّکَ إِلَی مَعَادٍ... ]؛ (5) «حقاً که آنک بفرستاد برتو قرآن، باز برد ترا سوی وعده گاه». (6)

موجود «تفسیر طبری» (که بهتر است آن را ترجمه و تفسیر رسمی بنامیم) دانست. (1)و نیز دکتر بی آزار شیرازی می نویسد: «به احتمال قوی، ترجمه طبری، قدیمی ترین ترجمه موجود است»؛ (2) اما برخی محققان و صاحب نظران ترجمه های دیگری را به عنوان نخستین ترجمه فارسی قرآن معرفی کرده اند.

همانطور که در گزارش ترجمه های قرن سوم گذشت، برخی محققان، «قرآن مترجم آستان قدس رضوی» را کهن ترین ترجمه فارسی می دانستند و نیز برخی ترجمه سورآبادی و «تاج التراجم» اسفراینی را همزمان یا قدیمی تر از ترجمه «تفسیر طبری» دانسته اند. (3)و دکتر پیرسن، احتمال می دهد که ترجمه معروف به «نسخه کمبریج» بعد از ترجمه تفسیر طبری نباشد، و نیز گفته می شود که در واتیکان، ترجمه ای فارسی از قرآن موجود است که به خط لاتین نوشته شده و احتمالاً قدیمی تر از ترجمه طبری است. (4)و نیز استوری مدعی است که نسخه های خطی قدیمی تری از ترجمه طبری وجود دارد، (5) و بر اساس تحقیقات آقای دکتر رجایی بر روی «ترجمه موزون قرآن» کشف شده نزدیک گنبد آرامگاه امام رضا علیه السلام ، تاریخ تحریر آن، اواخر قرن سوم یا اوایل قرن چهارم است؛ بنابراین، ترجمه موزون قبل از ترجمه تفسیر طبری خواهد بود. (6)

ص:42

جمله» و «آزاد»، ترجمه آهنگین فوق را سرآغاز، بلکه عالی ترین نوع روش سوم در زبان فارسی می داند. (1)مثال: [ أَلَآ إِنَّ أَوْلِیَآءَ اللَّهِ لَاخَوْفٌ عَلَیْهِمْ وَ لَاهُمْ یَحْزَنُونَ ]؛ (2)

قومی کز اولیای او باشند ز اندوه و ز بیم، امن باشند

سال 1348 ش . متن آن توسط آقای علی رواقی به خط فارسی کنونی برگردان و تحت عنوان «تفسیر قرآن پاک» منتشر شده است.

از نظر استاد مینوی این ترجمه، متعلق به اواخر قرن چهارم یا اوایل قرن پنجم و از منطقه «خراسان» تا «غزنین» ایران است. (1)ولی دکتر آذرنوش بر این عقیده است که خصوصیات خط و سبک تحریر و املای کلمات، نشان می دهد که پس از سال 450 هجری نوشته شده است. (2)این ترجمه، دارای 54 صفحه از نیمه آیه پنجم تا آخر سوره «شعرا» و از سوره «نمل» تا دوازده آیه و چند کلمه است.

این ترجمه، توسط آقای مایل هروی عکس برداری شده و با مقدمه ای در سال 1351 ش . در کابل به چاپ رسیده است. (3)مثال: [ ...وَ إِن یَأْتُوکُمْ أُسَرَی تُفَدُوهُمْ... ]؛ (4) «چون از شما کسی گرفتار آید به دست دشمنان، مال خویش بدهید و او را بازخرید».

چون در کار ترجمه قرآن به پارسی، تا روزگار مترجم، خلل بسیار وجود داشت، مبادرت به ترجمه ای از قرآن شریف کردم تا از نقص ها و عیوب ترجمه های پیشین مبرّا باشد؛ ترجمه ای که در آن الفاظ پارسی، معنای کامل و دقیق الفاظ تازی را برساند و موافق نظریات مفسّران بر طبق اصول دیانت باشد و از هر گونه تأویلی که موجب تقلیل و تشبیه شود و یا چیزی از مذاهب الحاد را سفیرت دهد، بدور باشد... و به سبب همین ویژگی ها بود که آن را تاج التراجم نامیدم.

از مقدمه فوق استفاده می شود که مترجم به مبانی و اصول ترجمه واقف بوده و مبانی کلامی، ادبی و... خود را قبل از شروع ترجمه، مشخص ساخته است، و این نقطه قوّت، بلکه نقطه عطفی در ترجمه های قرآن به شمار می آید؛ و نیز این کتاب را نخستین تفسیر مستقل فارسی به شمار آورده اند. (1)

در این ترجمه، مترجم بعد از ذکر مشخصات هر سوره، با نثری ساده و روان و جملاتی کوتاه به ترجمه لغت آیات پرداخته و آنگاه آیاتی را که نیاز به توضیح داشته، به طور گسسته تفسیر کرده است؛ همچنین واژه های عربی در آن زیاد به کار رفته، اما این واژه ها، لغاتی هستند که در فارسی جای گرفته اند. و دارای نثری مسجّع همراه با تلمیح به آیات، احادیث و دعاهاست.

مثال: [ بسم اللّه الرحمن الرحیم ] ؛ «ابتدا کردم به نام خدای قادر بر آفرینش خلقان، خواهان روزی دادن خلقان، خواهان آمرزش ایشان». (2)

این ترجمه، تحت عنوان «تفسیر قرآن مجید» (نسخه مخطوط در کتابخانه دانشگاه کمبریج) در سال 1349 ش . با تصحیح دکتر جلال متینی، چاپ شده است؛ متینی معتقد است که تاریخ تالیف آن از نیمه اول قرن پنجم قمری تجاوز نمی کند؛ (1)ولی برخی نویسندگان معتقدند که:

سبک نگارش و سایر مشخصات این ترجمه و تفسیر نشان می دهد که در زمانی نزدیک به زمان ترجمه تفسیر طبری نوشته شده است و «ادوارد براون» نیز آن را تائید و توصیف کرده است. (2)همانطور که در ذیل مبحث قرن چهارم گذشت: برخی محققان همچون دکتر ج.د. پیرسن، احتمال داده اند که ترجمه کمبریج بعد از ترجمه تفسیر طبری نگاشته نشده باشد و اگر این مطلب را بپذیریم اصل این ترجمه، متعلق به قرن چهارم است.

ازاین رو، برخی نویسندگان تصریح کرده اند که «تفسیر قرآن مجید» نسخه کمبریج، بین سده های چهارم و پنجم قمری تدوین شده است؛ (3) و دکتر آذرنوش نیز همین عقیده را تایید نموده و آن را یکی از دل انگیزترین آثار نثر فارسی می داند. (4)فضای عمومی نثر کتاب، مشابه نثر کهن خراسانی است و شیوه کار مولف در ترجمه آیات به صورت مزجی است؛ یعنی: ترجمه آیات با تفسیر در آمیخته است به نمونه ای از این ترجمه توجه کنید:

امام جعفر صادق علیه السلام گوید:

ص:47

«والتین»، یعنی: الحسن بن علی، «والزیتون»، یعنی: الحسین بن علی و «طور سنین»، یعنی: علی بن ابی طالب، و «هذا البلد الامین»، یعنی: فاطمة الزهرا، خدای عز و جلّ حسن را به انجیر مانند کرد، زیرا که انجیر شیرین باشد از اندرون و بیرون و باز حسین را به زیتون مانند کرد، زیرا که زیتون خود با منفعت باشد... . (1)

منتشر شده است مصحح با احتیاط آن را به پایان نیمه اول قرن پنجم نسبت می دهد.

این ترجمه با نسخه کمبریج و قرآن پاک، دارای مشترکاتی است و ترجمه روانی دارد. (1)مثال: [ ...إِمَّآ أَن تُعَذِّبَ وَ إِمَّآ أَن تَتَّخِذَ فِیهِمْ حُسْنًا ]؛ (2) «خواهی مر ایشان را بکش، خواهی برایشان نیکو رو».

در این نسخه، ترجمه آیات، زیر آن ها نوشته شده است. (1)مثال: [ إِنَّا زَیَّنَّا السَّمَآءَ الدُّنْیَا بِزِینَةٍ الْکَوَاکِبِ ]؛ (2) «بدرستی که ما بیاراستیم آسمان نزدیکترین را با آرایش ستارگان».

از جمله در سال 1331ش . به کوشش علی اصغر حکمت در ده جلد چاپ شده و نیز قرآن کریم با ترجمه نوبت اول از «کشف الاسرار» به کوشش سید حسن سادات ناصری در سال 1351ش . و...

در این کتاب، هر آیه، سه نوبت تفسیر شده است که نوبت اول آن، ترجمه قرآن کریم است. و نوبت دوم، تفسیر عادی است و نوبت سوم، مباحث عرفانی آیه است و در نوبت دوم و سوم مطالب گاه به فارسی و گاه به عربی نگاشته شده است.

نثر فارسی ترجمه و تفسیر «کشف الاسرار» شکوهمند، شاعرانه و حکمت آمیز است و تأثیرات واژگان فخیم و شکوهمند آن در ادبیات فارسی و آثار نثر و شعر آن تا عصر حاضر مشهود است، ازاین رو از گنجینه های سخن فارسی به شمار می آید.

مثال: [ فَأَغْوَیْنَکُمْ إِنَّا کُنَّا غَوِینَ ]؛ (1) «ما شما را کژ راه کردیم که خود کژ راه بودیم»؛ (2)[ إِلَّا مَنْ خَطِفَ الْخَطْفَةَ فَأَتْبَعَهُ و شِهَابٌ ثَاقِبٌ ]؛ (3) «مگر که دیوی سخن دزد، سخنی رباید از زبان فریشته، در پی او نشیند شاخی آتشین، درفشان، سوزان». (4)

تهران، در دوازده جلد و نیز به کوشش دکتر یاحقی و دکتر ناصح در سال 1371 ش . در شهر مشهد.

این تفسیر نیز از گنجینه های گرانقدر فارسی بشمار می آید و در دهه های دوم و سوم قرن ششم هجری (پیش از سال 533 ق .) تالیف شده است (1) و حدود ده سال بعد از تفسیر کشف الاسرار، به عنوان دومین تفسیر فارسی نگاشته شد. (2)نثر فارسی ترجمه و تفسیر ابوالفتوح، روان و ساده است؛ اما کلمات عربی در آن بسیار به کار رفته است؛ البته بعضی احتمال داده اند که برخی فقرات ترجمه تحت اللفظی که در کتاب آمده است از مولف نیست؛ (3) بلکه تحت تأثیر ترجمه رسمی نوشته شده است؛ (4) چرا که گاهی تفاوت هایی بین ترجمه های آیات در دوران تفسیر ابوالفتوح با ترجمه آیات در ابتدای آن وجود دارد.

مثال: [ وَلَنَبْلُوَنَّکُم بِشَیْءٍ مِّنَ الْخَوْفِ وَ الْجُوعِ وَ نَقْصٍ مِّنَ الْأَمْوَ لِ وَ الْأَنفُسِ... ]؛ (5)

ترجمه مستقل ابوالفتوح: «و بیازماییم شما را به چیزی از ترس و گرسنگی و کاستنی از مال ها و جانها»

ترجمه درون تفسیر ابوالفتوح: «و ما امتحان کنیم و بیازماییم شما را به چیزی... از ترس و گرسنگی و نقصان مال و تنها».

مثال: [ لَّل-ِن لَّمْ یَنتَهِ الْمُنَفِقُونَ وَ الَّذِینَ فِی قُلُوبِهِم مَّرَضٌ وَ الْمُرْجِفُونَ فِی الْمَدِینَةِ... ]؛ (6)

ترجمه مستقل ابوالفتوح: «اگر نه باز ایستند منافقان و آنان که در دلهاشان بیماری است و ارجاف کنندگان در مدینه».

ص:52

ترجمه رسمی طبری: «اگر باز نه ایستند منافقان و کس ها که اندر دلهاشان بیماری است و ارجاف کنندگان اند اندر مدینه».

عبارات و نحو عربی می باشد. (1)مثال: [ إِیَّاکَ نَعْبُدُ وَ إِیَّاکَ نَسْتَعِینُ ]؛ (2) «ترا بپرستیم و از تو یاری خواهیم، به ما نمای راه راست».

قرن هشتم نگاشته شده است که احتمالاً همین تاریخ، زمان حیات مولف و تدوین کهن ترین نسخه موجود آن است.

این تفسیر به کوشش میرجلال الدین حسینی ارموی (محدث) در سال 1337 ش .

در تهران منتشر شده است.

تفسیر گازر را خلاصه «تفسیر ابوالفتوح رازی» دانسته اند. (1)مثال: [ خَافِضَةٌ رَّافِعَةٌ ]؛ (2) «قومی را خفض کند (و به دوزخ فرو برد) و قومی را رفع کند (و به درجات بهشتی رساند).

مثال: [ وَ ءَاتَی الْمَالَ عَلَی حُبِّهِ ی ذَوِی الْقُرْبَی وَ الْیَتَمَی وَ الْمَسَکِینَ وَ ابْنَ السَّبِیلِ وَ السَّآ ل ِلِینَ وَ فِی الرِّقَابِ... ]؛ (1) «وبدهند مال خود را بر دوستیِ حق تعالی... خویشان درویش را و بی پدران را... و محتاجان را... و راه گذریان را... و درویشان خواهنده را... و در بهای بندگان را (کذا)...».

در این عصر نیز، چند ترجمه گزارش شده است:

مثال: [ بِسْمِ اللَّهِ الرَّحْمَنِ الرَّحِیم ِأ الم أ ذَ لِکَ الْکِتَبُ لَارَیْبَ فِیهِ هُدًی لِّلْمُتَّقِینَ أ الَّذِینَ یُؤْمِنُونَ بِالْغَیْبِ وَیُقِیمُونَ الصَّلَوةَ وَ مِمَّا رَزَقْنَهُمْ یُنفِقُونَ ]؛ (1) «به نام خدای بخشاینده مهربان، این کتاب هیچ شبهه نیست در این، رهنماست پرهیزکاران را، آنانکه ایمان می آرند به نادیده و بر پا می دارند نماز را و از آنچه ایشان را روزی داده ایم خرج می کنند».

فارسی تاجیکی (بدخشان، پنجاب، کابل)، فارسی کهن و فارسی میانه:

ردیف نام ترجمه فارسی قرآن نام مترجم محل چاپ تاریخ ترجمه1ترجمه تفسیری طبری علمای ماوراء النهرتهران، انتشارات توس قرن 4 هجری2ترجمه تفسیری پاک ناشناس تهران، بنیاد فرهنگ ایران قرن 4 هجری3تفسیر قرآن مجید، کمبریج ناشناس تهران، بنیاد فرهنگ ایران قرن 4 هجری4ترجمه ای آهنگین از دو جزء قرآن مجیدناشناس تهران، بنیاد فرهنگ ایران قرن 4 هجری5ترجمه آستان قدس رضوی ناشناس قرن 4 هجری6ترجمه تفسیری سور آبادی ناشناس تهران، بنیاد فرهنگ ایران قرن 5 هجری7ترجمه تفسیری تاج التراجم اسفراینی مشهد،بنیاد پژوهش های اسلامی قرن 5 هجری 8 ترجمه تفسیری نسفی ابوحفص نجم الدین تهران، بنیاد فرهنگ ایران قرن 5 هجری 9 ترجمه تفسیری ناشناخته ناشناس تهران، بنیاد فرهنگ ایران قرن 5 هجری10 ترجمه تفسیری شنقشی ناشناس تهران، بنیاد فرهنگ ایران قرن 5 هجری 11 تفسیر ابوالفتوح رازی ابوالفتوح رازی تهران، سازمان جاویدان قرن 6 هجری 12 کشف الاسرار و عدة الابرار میبدی تهران، دانشگاه تهران قرن 6 هجری 13 ترجمه و تفسیر مواهب علیه یا حسینی ملاحسین کاشفی لاهور، مکتبة صباقرن 9 هجری14ت رجمه مخدوم نوح مخدوم لطف اللّه هندقرن 10 هجری15 ترجمة الخواص زواره ای خطی قرن 10 هجری 16 منهج الصادقین ملافتح اللّه کاشانی تهران، 1281قرن 10 هجری 17 فتح الرحمن بترجمان القرآن شاه ولی اللّه محدث دهلی قرن 12 هجری18 ترجمه استرآبادی حسینی کرد محلی تهران، 1283قرن 13 هجری 19 موعود الرحمن فی ترجمان القرآن حسین خوانساری بمبئی 1893 م قرن 13 هجری20 ترجمه فارسی افغانی محمود الحسن دیوبندی لاهور، دارالعروبة للدعوة1982 م

ص:65

ردیف نام ترجمه نام مترجم ناشر و محل انتشارتاریخ چاپ تاریخ ترجمه29ترجمه و تفسیر عاملی ابراهیم عاملی مشهدی مشهد، باستان1345 ش.قرن 14 هجری30ترجمه و تفسیر جامع سید ابراهیم بروجردی تهران1340 ش.قرن 14 هجری31ترجمه و تفسیر احسن الحدیث سید علی اکبر قرشی تهران، بنیاد بعثت1371 ش.قرن 14 هجری32القرآن الکریم حاج محمود یاسری تهران، اسلامیه1372 ش.قرن 14 هجری33قرآن مجیدکاظم پور جوادی تهران، بنیاد دانشنامه اسلام1372 ش.قرن 14 هجری34قرآن مجیدابوالقاسم امامی قم، اسوه1377 ش.قرن 14 هجری35ترجمه قرآن - تفسیر کلامی قرآن محمدحسین روحانی تهران، انتشارات توس1370 ش.قرن 14 هجری36قرآن مجیدعلی اصغر حلبی تهران، انتشارات اساطیر1380 ش.قرن 14 هجری37القرآن الکریم ترجمه مهدی الاهی قمشه ای،ویرایش حسین استاد ولی تهران، انتشارات دارالکتب الاسلامیة1377 ش.قرن 14 هجری38قرآن کریم مسعود انصاری خوشابرتهران، انتشارات فرزان روز1377 ش.قرن 14 هجری39ترجمه قرآن عبدالحسین معادیخواه ذرّه1379 ش.40ترجمه قرآن حسن نفیسی 41 قرآن مبین علی اکبر طاهری قزوینی تهران، انتشارات قلم1380 ش.قرن 14 هجری42قرآن مجیدحسین انصاریان قم، چاپخانه بزرگ قرآن1383 ش.قرن 14 هجری43کلمة اللّه العلیامحمدرضا قبادی آدینه وندقم، انتشارات اسوه1377 ش.قرن 14 هجری44قرآن الکریم علی اکبر سروری تهران، انتشارات جمهوری(اسدی)1377 ش.قرن 14 هجری45القرآن الکریم سیدکاظم ارفع تهران، انتشارات فیض کاشانی1381 ش.قرن 14 هجری46القرآن الکریم علی مشکینی قم، الهادی1380 ش.قرن 14 هجری 47 قرآن حکیم (ترجمه فارسی و انگلیسی)طاهره صفارزاده تهران، فرهنگ1380 ش.قرن 14 هجری 48 قرآن حکیم سید جلال الدین مجتبوی، ویرایش حسین استاد ولی تهران، انتشارات حکمت1371 ش.قرن 14 هجری49ترجمه قرآن ونکات نحوی قرآن حکیم اصغر برزی تهران، بنیاد قرآن 1382 ش.قرن 14 هجری 50 قرآن حکیم سید مهدی دادور (آیت اللهی) تهران، انتشارات جهان آرا1381 ش.قرن 14 هجری51ترجمه قرآن احمد کاویان پوراقبال1372 ش.قرن 14 هجری 52 ترجمه منظوم امید مجد کتیبه1376 ش.قرن 14 هجری53ترجمه قرآن سید محمد باقر موسوی همدانی دفتر انتشارات اسلامی1363 ش.قرن 14 هجری54ترجمه قرآن محمود اشرفی جاویدان1373 ش.قرن 14 هجری55ترجمه قرآن مصطفی خرم دل احسان1371 ش.قرن 14 هجری56ترجمه قرآن طاهره صفارزداده هنر بیداری1373 ش.قرن 14 هجری57ترجمه قرآن شهرام هدایت صالحی1361 ش.قرن 14 هجری

ص:67

ردیف نام ترجمه نام مترجم ناشر و محل انتشارتاریخ چاپ تاریخ ترجمه58ترجمه قرآن اکبر ایران پناه سازمان پژوهش1363 ش.قرن 14 هجری59ترجمه قرآن محمدکاظم صفری یاسین1378 ش.قرن 14 هجری60ترجمه قرآن اصغر برزی بنیاد قرآن1382 ش.قرن 14 هجری61ترجمه قرآن محمد شائق فؤاد1380 ش.قرن 14 هجری

ترجمه ها را یادآور می شویم. (1)

شماره سال و محل چاپ زبان مترجم 187920 م. بمبئی گجراتی عبدالقادر بن لقمان 188221 م. پاریس پرتقالی-188422 م. بمبئی تامیل حبیب محمد القاهری188623 م. چارویا نترابنگالی گیریش چاندرا سن189524 م. بلگراد صرب و کرواتی لیو بیبراتیچ 189725 م. کانپور سانسکریت-190626 م. لاگوس یوروبام. س. کول191027 م. ورنا ارمنی ابراهام امیر چانجانز 191128 م. لاهور بلوچی حضور بخش مولانا 191229 م. سرنوتی بوکا ویارو مانیایی سیلوسترو اوکتاویان ایزوپسکول 191530 م. راجپور هندی احمد شاه مسیحی191631 م. لاهور براهوی محمد عمر دینپوری 191932 م. کپنهاک، دانمارکی پدرسن 192033 م. -ژاپنی کن ایچی ساکاموتو 192334 م. لندن سواحلی گادفری دیل 192335 م. قاهره مالی عبدالرؤوف بن شیخ علی فنسوری جاوی 192536 م. پراگ چک ایگناک وزلی192737 م. پکن چینی تی ژنگ لی192838 م. باندونک اندونزیایی احمد حسن193039 م. روستچوک بلغاری استفان، استفان یاسکولف توموف 193840 م. مدراس تلوگو چیلکوری نارایانا رائو 194241 م. تامپر فنلاندی آهسن بوره 196042 م. -آفریکانس اسماعیل عبدالرزاق شیخ صالح دین196743 م. جوگ جاکارتا جاوه ای کیایی بیشری196944 م. کپنهاگ اسپرانتو ایتالو (احمد عبدالهادی) چیوسی196945 م. بانکوک تایلندی اسماعیل بن یحیی 197046 م. گوهاتی آسامی محمد صابر علی (یا صادر علی؟)197047 م. کیام کولام کولام مالایالام موتانیسریل م کایاکوتی197148 م. بغداد کردی محمدی کویی گالی زاده197149 م. سئول کره ای یونگ، سون کیم

ص:70

197150 م. باندونگ سوندانی قمرالدین، صالح دهلان، یوس روسامسی 197251 م. آدیس آبابا امهری-197352 م. بمبئی مراتی محمد یعقوب خان 197853 م. بنگلور کنادا-197954 م. بیروت هوسا ابوبکر محمد گمی 198055 م. اسلونروژی آینربرگ 198056 م. برمه برمه ای-

شماره سال و محل چاپ زبان مترجم188920 م. کونمینگ چینی مالیان یووان190221 م. مسکوروسی آگافنگل یقیموویچ کریمسکی190222 م. فیلیپویولیس بلغاری نیکولا لیتزا 190623 م. برلن امهری الکاتاجه 191224 م. ورنا ارمنی اگوپ کوربتیان 191325 م. میلان ایتالیایی-191526 م. بوداپست مجاری اندره گرسون 192127 م. کپنهاگ دانمارکی فرانتس پتر ویلیام بوهل 192128 م. پلوئشت آلبانیایی قفززی ایلومیتکو 192529 م. منچستر سریانی ا. مینگانا192630 م. فورت دی کاک اندونزیایی جماین عبدالمراد 192731 م. سارایووصرب و کرواتی شکریه الاگیچ 194432 م. حیدر آباد تلوگو محمد قاسم خان194633 م. لندن اسپرانتو کولین (قاسم اسماعیل) اوانس 194834 م. تل اویو عبری جوئل ریولین 194935 م. باندونگ سوندانی-195036 م. زنگبار سواحلی عبداللّه صالح الفارسی195237 م. اسلونروژی ویلهلم شنک195538 م. راسپور هندی ابومحمد، امام الدین رامنگری، افضل حسین، پندت کیلاشنات برهاپاست 195839 م. سولو جاوه ای منور جلیل191640 م. کولمبو سینهالی ویکر ماسینگ، لافیر، عبدالحمید عالم نوری196441 م. سنگاپور مالی عبداللّه محمد با سمیه 196642 م. پرتوریا آفریکانس-197043 م. ماکاسار بوگینی عبدالرحمن دائنگ...197244 م. کوژیکود مالایالام عبداللّه اسحاق علی197345 م. -گجراتی دیپک بار دولیکار197746 م. بمبئی مراتی محمد یوسف عطار197747 م. لیسبون پرتقالی سلیمان ولی محمد197848 م. هولی کردی حسین شیخ سعدی اربیلی 197949 م. مراوی مرانائو احمد د. الونتو197950 م. بیروت هوسا ابوبکر محمود گمی

ص:72

ردیف زبان ترجمه های کامل پاره ها و گزینش ها کثیر الانتشار 17 بنگالی 9539 [گیریش چاندراسن]: 187 بوگینی 1901 پرتقالی 38 بنتودو کاسترو: 202 پشتو 2314 مراد علی: 214 پنجابی 4515 محمد حبیب اللّه: 226 تامیل 312 علامه، عبدالحمید بقوی: 235 تای 242 ترکی 197107 محمد تفسیری عینتابی دباغ زاده: 11حسن بصری چانتای: 10 اسماعیل فرح: 8فکری یاووز: 257 تلوگو 74 کائو چیلکوری نارایانا: 262 جاوه ای 27041 چک04 الوین ریچارد نیکل: 282 چینی 614 تزو، چوشیه: 295 دانمارکی 25 عبدالسلام صادق مادسن: 303 روسی 316 نیکولایف: 5سیمیو نویچ سابلوکف: 314 رومانیایی 32001 ژاپنی 09 یاسوناری - اوساموایکدا: 2توشیهیکو ایزوتسو: 2کن، ایچی ساکاموتو: 332 سانسکریت 34002 سریانی 35010 سندی 2524 تاج محمود امروتی: 366 سواحلی 105 عبداللّه صالح الفارسی: 3712 سوئدی 44 کارل ویلهلم زترستن: 382 سوندانی 39051 سینهالی 40020 صرب و کروآتی 611 محمد پانجا، جمال الدین چائو شویچ: 416 عبری 24 جوزف جوئل ریولین: 3

ص:74

ردیف زبان ترجمه های کامل پاره ها و گزینش ها کثیرالانتشار 42 فارسی 65107 شاه ولی اللّه دهلوی: 34 کمال الدین، حسین بن علی واعظ کاشفی: 4319 فرانسه 21116 کازیمیرسکی: 29آندره دوریه: 22ماواری: 4421 فنلاندی 03 جوسی آرو، ارماس سالونن، کنوت، تالکویست: 452 کرئول 46010 کردی 47022 کره ای 48001 کشمیری 49002 کنادا 5001 گجراتی 211 احمد بهایی سلیمان جمعانی: 512 لاتین 285 رابرتوس کتننسیس، هرمانوس دالماتا: 523 لوگاندا 53001 لهستانی 54051 ماکاساری 55020 مالایالام 56031 مالی 3714 احمد حسن: 576 مجاری 58022 مراتی 59012 مرانائو 60010 نروژی 61011 هلندی 126 گلازه ماکر: 8کاتیسر: 626 هندی 63036 هوسا 64011 یوروبا 04م. س. کول: 652 یونانی 18 پنتاکی: 6تذکر: در سال 2005 م. قرآن به زبان بوسنیایی نیز ترجمه شده است، این ترجمه توسط دکتر انس کاریچ رئیس دانشکده اسلامی سارایوو انجام شده و با تهذیب

ص:75

جالبی منتشر شده است. نگارنده؛ این ترجمه را از نزدیک در بوسنی مشاهده نمودم.

فهرست ترجمه های قرآن به زبان های مختلف که در ایران (کتابخانه مرکز ترجمه قرآن قم) موجود است، در بخش ضمائم خواهد آمد.

در قرن های پنجم تا نهم هجری نگارش یافته اند؛ (1) این ترجمه ها بر دو گونه اند:

1. ترجمه های حرفی و تحت اللفظی، بدون تفسیر و توضیح؛

2. ترجمه های تفسیری، اعم از مختصر و طولانی.

نکته قابل توجه در ترجمه های اولیه ترکی این است که به نسبت زیادی عاری از اصطلاحات عربی است و مترجمان، معانی و مفاهیم اصطلاحات را با جمله ها و ترکیب کلمات بیان کرده اند؛ زیرا نمی توانستند معادل آن ها چیزی بگذارند و شاید هم به این نکته توجه داشتند که کلمات محدود بشری نمی تواند جایگزین کلمات و اصطلاحات نامحدود قرآن گردد؛ اما در ترجمه های متأخر می بینیم که بسیاری از اصطلاحات قرآنی، وارد زبان ترکی شده که قبلاً ترک ها با آن ها آشنایی نداشتند؛ از نظر اسلوب، ترجمه های حرفی و تحت اللفظی، ترتیب جمله بندی ترکی را ندارد؛ بلکه مانند ترجمه های قدیم فارسی، به ترتیبِ جمله بندی قرآن است.

حرکت ترجمه قرآن، همچنان به کندی ادامه می یابد و در نیمه قرن بیستم میلادی به طور چشمگیری فزونی می گیرد. (2)

ص:77

همان گونه که از طرف مترجم درک می گردد آورده شود، سپس در داخل پرانتز و یا در شرح ویژه ای معنای آن تفسیر گردد.

تذکر 2: در سال های اخیر ترجمه ترکی «المیزان» و ترجمه آذری «تفسیر نمونه» انجام گرفته است و مترجمان «مرکز ترجمه قرآن به زبان های غیرفارسی» در قم، مشغول ترجمه قرآن به زبان ترکی هستند.

ردیف نام مترجم تاریخ چاپ محل چاپ ناشر تعداد چاپ توضیحات

11 قرآن کریمن ترکچه آنلای 63-1962م.استانبول روزنامه ملیت2 بار ترجمه ای بدون متن قرآنی است مقتبس از ترجمه های عمر رضا دوغرول، حسن بصری و دیگران که در سال 1980م. تجدید چاپ شده است.

12عمر خسوحی بیلمن66-1962م.استانبول بیلمن؟ این اثر تفسیری، در هشت جلد وزیری، از سوی انتشارات حضور در استانبول نیز چاپ شده است.

13قرآن کریمن ترکچه آنلای 1969م.استانبول روزنامه2 بار این ترجمه، بدون متن قرآنی بوده و روزنامه ینی استانبول ینی استانبول آن را بمناسبت ماه مبارک رمضان، جهت هدیه به خوانندگان خود چاپ نموده است و در سال1972 تجدید چاپ شده.

14آ. فکری یاوز 70-1969م. استانبول سونمز6 بار این ترجمه در سال های 72، 73، 74، 76 و 1981م. تجدید چاپ شده است.

15عبداللّه عاطف توزونر 1970 م.استانبول چلتوت 3 بار ترجمۀ مذکور در سال های 73 و 1982م.تجدید شده است.

16سلیمان آتش 1975 م.استانبول یوکسل؟ این ترجمه بدون متن قرآنی بوده بعد با متن آن در دهه 80 و 90 به طور مکرر چاپ شده است.

17عبداللّه آیدین 1975م. استانبول آیدین؟ این ترجمه، در دهۀ 80 و یا 90 تجدید چاپ شده است.

18محمد بن حمزه 1976م. استانبول وزارت فرهنگ؟ این ترجمه، در 827ق.باحروف عربی نگارش شده است این اثر را وزارتخانۀ فرهنگ، ظاهراً برای گسترش زبان ترکی در دو جلد منتشر کرده است.

19 ضیاء کازجی و نجیب 1977م.استانبول چاغره3 بار این ترجمه،بدون متن قرآنی درسال 79 و1993م. تجدید تایلان چاپ شده است.

20م.امین ساراچ و...79-1970م.استانبول حکمت؟ برگردان تفسیر «فی ضلال القرآن» سید قطب، درشانزده جلد می باشد که مکرر تجدید چاپ شده است.

21م.کاظم اوزترک80-1974م. آنکاراآی یلدیز؟ در سه جلد رقعی با متن قرآنی که نسخه ای از این تفسیر در «مرکز» موجود نیست.

ردیف نام مترجم تاریخ چاپ محل چاپ ناشر تعداد چاپ توضیحات

5علی یولاچ 1983 م.استانبول بریم2 بار این ترجمه، بر اساس آرای تفسیری حمدی یازر و حسن بصری تهیه و در سال های 85 و 1993 م. با متن قرآن و بدون آن نیز چاپ شده است.

6انور باینان1984 م.استانبول باینان؟ این ترجمه، با توضیحاتی در یک جلد رحلی محدب با متن قرآن چاپ شده است.

7علی ارسلان 1987 م.استانبول ارسلان؟ اثر تفسیری است با متن قرآن در شانزده جلد وزیری

8بدرالدین سامینی اونال 1987 م.استانبول شن یلدیز؟ بخش عمده این ترجمه، اقتباس ازترجمۀ آیین نامی اسعدی می باشد که ازروی نسخه ویرایش 1957م اخذ شده است.

9علی اوزک و...1987 م.حجازوزارت3 بار این ترجمه، باتصحیح جدید درسال 1993م توسطسازمان اموردینی دیانت چاپ شد که در 94 نیز، توسط روزنامه صالح در استانبول در تیراژ هفتصد هزار نسخه منتشر شده است.

10شهر آریار سوی و...1987 م.استانبول شفق2 بار این ترجمه در 1995م. تجدید چاپ شده است.

11سلیمان آتش 1988 م استانبول نبی افق؟ تفسیر دوازده جلدی با متن قرآن کریم می باشد.

12عثمان کسکی اوغلو 1988 م.استانبول أرن؟ این ترجمه بدون متن قرآن می باشد.

13احسان آتاسوی1989 م.استانبول بنی آسبا3 بار این ترجمه، براساس آرای تفسیری سعید نورسی «نورحبان» نگارش یافته و در سال های 94 و 97 بدون تغییری در متن ترجمه با عنوان اسماعیل موتو منتشر شده است.

14حسن تحسین فیضلی1989 م. آنکارا الف؟ این ترجمه با متن قرآن می باشد.

15بکیر صداق1989 م.استانبول اتوگن؟ برعکس ترجمه های دیگر، متن قرآنی این ترجمه از سمت چپ به راست قرار گرفته است.

ردیف نام مترجم تاریخ چاپ محل چاپ ناشر تعداد چاپ توضیحات

8 طلعت کوج یغبت 1993 م.آنکارا قلیچ؟

9 محمود جانتاش 1993 م.استانبول جانتاش؟ تفسیر هفت جلدی از قرآن با متن آن.

10 مصطفی وارلی 94-1992م.استانبول اسماء؟ ترجمه این اثر در 1992 م. به اتمام رسیده است.

11 عبدالوهاب اوزترک 1994 م.آنکارا أمک؟

12 حسین آتای 1994م. آنکارا K.E.S ؟ این ترجمه، غیر از ترجمه ای است که باهمکاری «یاشار کوتلو آی» انجام داده است.

13مصطفی حزمتلی 1995م.آنکارا بیرلشیک 3 بار این ترجمه بدون متن قرآنی است و در سال های 96 و 1997 تجدید چاپ شده است و در لغتنامه آن برخی از مفاهیم قرآنی درست ترجمه نشده است.

14نظمی نظامی سکاللی 1995م.آنکارا آی یلدیز؟ در این ترجمه برخی از مفاهیم قرآنی وارونه نشان داده اوغلو شده است.

15جاهد کویتاک 1996م.استانبول اشارت؟ این اثر تفسیری سه جلدی، برگردان «پیام قرآن» محمد و احمد آرترک است.

16آی کوت دوغان و...1996 م.استانبول بیرلشیک؟ معانی القرآن سید ابوا علی مودودی است که همراه بامتن انگلیسی در سه جلد وزیری منتشر شده است.

17کریم آی تکین و...1996م.استانبول حصار؟ ترجمه نه جلدی تفسیر طبری می باشد.

18بکیر کارنگا و...1996م.استانبول داراند عوه؟ ترجمه شانزده جلدی که تفسیر ابن کثیر می باشد که همراه با متن است.

19ضیاء یلماز و...؟استانبول مکتوب؟ همراه با متن قرآن، ترجمۀ ده جلدی «ابن التفاسیر» می باشد.

20جلال یلدرم؟ ازمیر آنادولو؟ اثر تفسیری در چهارده جلد می باشد.

21جمعی از مترجمین؟ استانبول دام لا3 بار همراه با متن قرآنی ترجمۀ مختصر«تفسیر روح البیان» بروسوی است که محمد علی صابونی آن را اختصار کرده در سال 1997م. چاپ سوم آن در ده جلد منتشر شده است.

22علیرضا کانتای؟استانبول آنس فاتح؟ ترجمه سه جلدی تفسیر حلابین است.

و محمد تاتو

23احمد اسرار 1997 م.استانبول بنگیسو1 بار ترجمه هفت جلدی «تفیسر القرآن» سید ابو الاعلی مودودی است که از زبان اردو برگردانده شده است.

24ندیم یلماز 1997م. استانبول حصار؟

25محمد بایداش 1997 م.استانبول اکین؟ ترجمه هفت جلدی «تفسیر الحدیث» می باشد.

26یعقوب ججک 1997م.استانبول ایک1 بار این ترجمه اثر علی اوزک و همکاران اوست و با انجام اصطلاحاتی چاپ شده است.

27 احمد وارول 1997م. استانبول ماذو؟ این ترجمه، بدون متن قرآنی می باشد.

28شعیان پریش 1998 م.استانبول اتک بهار1 بار این ترجمه، بدون متن قرآنی می باشد.

ص:84

ترجمه ای دیگر که اخیراً نویسنده به آن دست یافته، ترجمه ای است تحت عنوان HAPOK که مترجم آن uupathemmoK .U ، آن را در «اتحاد دارالفنون» و «انستیتو علمی شوروی سابق» ترجمه نموده و در سال 1963 م. در مسکو چاپ و منتشر شده است.

10 naroK الکساندر )rednaskelA( vokroroB مسکو1963 م.

از نظر استاد سید علی احسن، مدیر کل سابق «آکادمی بنگلادش»، علت تأخیر در ترجمه قرآن این بوده که زبان عربی و فارسی و زبان اردو زبان رسمی و فرهنگی قبل از انقلاب ملی بنگلادش بوده و با افزایش حرکات ملی گرایی، ترجمه قرآن به زبان های ملی شروع شده است. (1)

ردیف نام ترجمه نام مترجم نام ناشرمحل نشرتاریخ چاپ5التحریر فی اصول التفسیرسید احمد خان علیگر1880 م.6ترجمه قرآن شریف محمدحسین قلی خان چاپ حسینی لکهنو1885 م.7ترجمه خلاصة المنهج به امر مولانا محمد حسین لکهنو1885 م.8تفسیر اکسیر اعظم محمد احتشام الدین چاپ فولکیشوارلکهنو1895 م.9اردو القرآن بآیات الفرقان عبداللّه چاکر علوی چاپ هندوستان استیم لاهور1908 م.10کنزالایمان فی ترجمان القرآن احمد رضا خان برلوی چاپ نعیمی مردآباد1912 م.11تفسیر واضح البیان عبدالمجید علامه چاپ رساله پیشوادهلی1930 م.12ترجمة القرآن یاسین حکیم شاه چاپ دین محمدی لاهور1935 م.13تفهیم القرآن ابوالاعلی مودودی چاپ تعمیر انسانیت لاهور1951 م.14مفهوم القرآن غلام احمد پرویزچاپ میزان لاهور1961 م.15ترجمه مجمع البیان دکتر سید محمد حبیب-کراچی -تذکر: اخیراً تعداد زیادی (حدود 200) ترجمه کامل و ناقص قرآن به زبان اردو در کتابخانه «مرکز ترجمه قرآن به زبان های غیرفارسی» در «قم» جمع آوری شده است.

برمه ای همراه با متن قرآن از حاجی نورالدین معروف به حاجی لو در سال 1938م.

منتشر شده که اکنون نسخه ای از آن در کتابخانه بریتانیا موجود است. (1)بوتو نخست وزیر اندونزی در سال 1955م. اجرای طرحی را برای ترجمه قرآن به زبان اندونزیایی آغاز کرد.

دو ترجمه به زبان «تایلندی» یکی همراه با متن قرآن در سال های 1968 - 1971م.

انجام گرفته است که هم اکنون در کتابخانه «دیسن» دانشگاه «کُرنل» نگاهداری می شود. (2)

لیوچی» (1) ترجمه شد و به دنبال وی «شیخ مافوشو» (2) ترجمه بیست جزء را تکمیل کرد. و اولین ترجمه ای که به طبع رسید در سال 1889م. توسط «مالیان یوان» (3) در کونمینگ (4) بود؛ در سال 1927 لی تی ژنگ (5) به ترجمه کامل چینی قرآن پرداخت و این ترجمه از روی ترجمه ژاپنی «کاموتوکی نی چی» (6) و آن نیز از روی ترجمه انگلیسی «رود ول» (7) انجام گرفته بود. (8)

«کیو»ی ژاپن است؛ وی با تخصص در مطالعات اسلامی، علم زبانشناسی و معناشناسی و ادبیات عرب و فارسی دو جلد کتاب در زمینه معنی شناسی و کلمات کلیدی و کانونی قرآن نگاشته که تحت عنوان «خدا و انسان در قرآن» و «مفاهیم اخلاقی - دینی در قرآن» به فارسی ترجمه شده است.

همانطور که اکمل الدین احسان اوغلی می نویسد: «ترجمه های معانی قرآن کریم به بعضی از زبان های مسلمانان در افریقا و آسیا به منظور کمک به مبشران مسیحی و فعالیت های تبلیغی شان بوده است».

در قاره آفریقا به جز زبان عربی، پنج زبان محلی آفریقایی وجود دارند که عبارتند از: زبان های «سواحلی»، «یوربا»، «گاندا»، «امهری» و «الهوسا».

اولین ترجمه ای که برای قرآن در این قاره صورت گرفت، توسط یک مبشر مسیحی به نام گادفری دیل (1) به زبان «سواحلی» بود که در سال 1923م. توسط «جمعیت پیشرو معارف مسیحیت» در «لندن» چاپ شد؛ این ترجمه، پایه ای برای کمک به معلمان و مبلغان مسیحی در جهت شناخت نقاط قوت در اسلام بود تا افریقایی مسیحی با استفاده از آن به تقویت خود در برابر مسلمانان بپردازد. (2)

در سال 1594م. ترجمه هنکلمان (1) و در سال 1598م. ترجمه ماراتچی (2) با ردیّه هایی که داشت انتشار یافت. (3)مشهورترین ترجمه لاتینی قرآن، ترجمه لودویکو ماراتچی و پاپ اینوکنتیوس یازدهم است که با متن عربی و توضیحات فراوان و رساله ای که در 1691 م. در ردّ دین اسلام چاپ شده بود، در سال 1698 م. (1110 ه .) در اروپا به چاپ رسید. (4)سرانجام، همانطور که پروفسور حمیداللّه می نویسد: ترجمه لاتینی رابرت کتونی (5) آغازگر ترجمه قرآن در اروپا گشت و به دنبال آن مسلمانان و غیرمسلمانان، قرآن را به دیگر زبان های اروپایی ترجمه کردند. (6)

در خلال سال های 1252 - 1284 میلادی ابراهام طلیطلی به دستور آلفونس دهم به ترجمه هفتاد سوره قرآن به زبان «اسپانیایی» پرداخت که این ترجمه زمینه ساز ترجمه قرآن به زبان «فرانسه» توسط بونا ونتورا (1) گردید.

اولین ترجمه کامل قرآن به زبان «اسپانیایی»، توسط جوزه گاربر دو روبلس (2) بود که در سال 1844 م. در مادرید پایتخت اسپانیا به طبع رسید (3). (4)

ردیف نام ترجمه نام مترجم نام ناشر محل نشر تعداد تاریخ نشر 11 naroC lE ovarB aicraG lanoicaN مکزیکو سیتی 19722 م.12 naroK alboN aL olatI ,issuhC مجهول کپنهاگ 19702 م.13 naroC lE oiluJ setroC lanoicaN مادرید 16792 م.14 naroC lE .V nauJ .rD anapsE ne oserpmI بارسلون 19802 م.

دارای هشتاد صفحه مقدمه و 496 صفحه متن و 240 صفحه یادداشت و چهل صفحه فهرست می باشد و آخرین چاپ آن در سال 1990 م. صورت گرفته است.

براساس گزارش «صبری انوشه»، وابسته فرهنگی جمهوری اسلامی در رم: از کتابخانه های ایتالیا، تاکنون قرآن، بیست بار به زبان ایتالیایی ترجمه شده است؛ هیچ یک از این ترجمه ها زیر نظر محققان مسلمان صورت نگرفته است و هر کدام اشکالاتی دارد که علت آن، علاوه بر برداشت های شخصی، عدم تسلط و آگاهی مترجمان ایتالیایی از علوم و معارف اسلامی و زبان عربی است.

گرچه از روی بعضی اسناد موجود در کتابخانه های ایتالیا می توان گفت:

قدیمی ترین ترجمه قرآن در ایتالیا ترجمه دانشمند ونیزی آندرئا آریوابنه با نام مستعار «موچینیکو» است که ابتدا در سال 1543 م. در شهر بال سوئیس و بعد در 1547 م. در شهر ونیز چاپ شد؛ اما پدر ریکولدو دامونته کروچه (1) اولین ایتالیایی بود که در وادی ترجمه قرآن گام برداشت و آن را به زبان لاتینی ترجمه کرد؛ وی راهبی از فرقه دومینیکن بود که در اواخر قرن سیزدهم میلادی به تبریز و بغداد سفر کرد؛ او دین اسلام را بهتر از «مارکوپولو» می شناخت و زبان عربی و علوم اسلامی را در مدارس بغداد فرا گرفت.

در سال 1847 م. وینچنتنرو کالتزا (2) ترجمه ای از قرآن را در شهر «تورینو» به چاپ رساند و در سال 1882 م. قرآنی که جووانی پانتزری (3) آن را ترجمه کرده بود در شهر «میلان» چاپ شد. (4)

ص:101

با مرگ سختی از دنیا خواهد رفت، (1) اما علی رغم این شایعه در سال های 1623، 1659 و 1664م. ترجمه فوق تجدید چاپ یافت. (2)در سال 1807م. «ژوزف فن هامر» (3) ترجمه جدید و منظوم قرآن را به آلمانی در وین منتشر ساخت (4) و تاکنون 43 نوع ترجمه قرآن به زبان آلمانی کشف شده که پروفسور حمیداللّه (5)، عصمت بینارق و خالدارن (6) آن ها را جمع آوری و فهرستشان را منتشر کرده اند.

از ترجمه های دیگر، ترجمه لودویگ اولمان با تصحیح و حواشی ل.و. وینتر است. redanroK گفته شده که ویراستار این اثر صهیونیست بوده و در ترجمه تحریفاتی انجام داده است.

از دیگر ترجمه های معروف، ترجمه رودی پارت است؛ (7) «رودی پارت» دانشمند آلمانی که زندگی علمی خود را وقف قرآن کرد به ترجمه قرآن مبادرت ورزید و ترجمه وی از معتبرترین ترجمه های آلمانی به شمار می رود. وی با تسلط به زبان عربی، ظرافت های زبان عربی را در ترجمه حفظ کرده و از تفاسیر «طبری»، «زمخشری» و «بیضاوی» بهره جسته است.

ص:103

راس (1) در سال 1668م. و ترجمه های هلندی به قلم گلازه ماکر، در سال 1689 م. و ترجمه آلمانی به قلم لانگه در سال 1782 - 1783 م. و ترجمه روسی به قلم پوستنیکوف و وریووکین گردید. (2)ترجمه فرانسوی دیگر از کلود ساواری (3) در سال 1750 - 1788 م. در پاریس انتشار یافت؛ این ترجمه مبتنی بر ترجمه های ماراتچی و سیل بود و چندان مزیتی بر ترجمه دوریه نداشت.

از پرتیراژ ترین ترجمه های مشهور فرانسوی ترجمه کازیمیرسکی است که از سال 1840 تا 1974 م. بیش از بیست و هشت بار تجدید چاپ شده است؛ (4) سایر ترجمه ها را در جدول صفحه بعد از نظر می گذرانید.

جدیدترین ترجمه قرآن به زبان فرانسه توسط ژاک برک عضو فرهنگستان زبان عربی مصر و استاد برجسته کالج فرانسه و نویسنده و جامعه شناس صورت گرفته که سال ها عهده دار مشاغل سیاسی و فرهنگی کشورهای عربی، مخصوصاً مصر بوده و به ادبیات عرب کاملاً آشناست؛ این ترجمه، از عربی، با حواشی و مقدمه تحلیلی در سال 1990 م. در 840 صفحه توسط انتشارات «سندباد پاریس» چاپ شده است: (5) - (6)

ص:105

مترجم که از مبلغان مسیحی است، در مقدمه اش خطاب به خوانندگان مسیحی غرض خود را از ترجمه، چنین بیان می کند: «برای برخورد و مقابله با دشمنان، بایستی آن ها را شخصاً شناسایی کرد.» و در پایان، با خصومت و دشمنی ضد اسلامی می افزاید: «اخطار و اعلام خطر به کسانی که می خواهند قرآن را بخوانند و یا بدانند که چه خطراتی متوجه آنان خواهد بود»:

زویمر (1) که این ترجمه را نقد و بررسی کرده تأکید می کند که «راس» به طور کلی با زبان عربی آشنایی کامل نداشته و زبان فرانسه اش نیز از کیفیت خوبی برخوردار نبوده است و در نتیجه ترجمه «راس» ترجمه ای است ناقص و نارسا. (2)دوم: ترجمه جورج سیل؛ بعد از ترجمه الکساندر راس از سوی مسیحیان و چاپ های مکرر آن تا سال 1806م، در سال 1734م. / 1147 ه .ش. در لندن ترجمه تازه ای از قرآن به زبان انگلیسی به قلم جورج سیل (3) انتشار یافت که مدت ها در اروپا به عنوان ترجمه خوبی از قرآن رواج داشت و تاکنون بارها تجدید چاپ شده (4) و به زبان های آلمانی و فرانسوی نیز ترجمه گردیده است. (5)این ترجمه که از اصل عربی صورت گرفته و با پانویس هایی از تفسیر «جلالین» و «انوارالتنزیل» بیضاوی همراه بود، دو قرن در کشورهای انگلیسی زبان رونق و رواج داشت. مقدمه معروف او که به عقیده نالینو (6) مبتنی بر نوشته های ماراتچی و ادوارد

ص:107

پوکاک اکبر (1) بود، به چندین زبان اروپایی ترجمه شد و حتی مبلغان «پروتستان» در مصر آن را به عربی ترجمه کردند. (2)دکتر رامیار می نویسد: ترجمه «سیل» تاکنون بیش از سی و پنج بار چاپ شده است؛ (3) ولی نویسندگان «الببلیوغرافیا العالمیة لترجمات معانی القرآن الکریم»، تعداد چاپ های این ترجمه را صدو پنج بار ذکر کرده اند. (4)انتشار ترجمه سیل و مقدمه معروفش در اروپا و امریکا، تبلیغات ضد اسلامی را کنار زد و مردم را بر آن داشت که به درک صحیح اسلام و قرآن بپردازند، چنانکه در فرانسه تحصیلکردگان و به خصوص ولتر آشنایی خود را با قرآن و اسلام مرهون ترجمه و بحث مقدماتی سیل می دانند. (5)جورج سیل در مقدمه خود چهره مغرضانه مترجمان پیشین را آشکار ساخت و اعلام داشت:

در قرون متمادی اطلاعاتی که اروپاییان از اسلام و قرآن گرفته بودند، از مجرای متعصبان مسیحی بود که با کینه توزی و افترا، محسنات مسلمانان را در بوته فراموشی گذاشته بودند و در ذکر معایب، کاهی را کوهی جلوه می دادند؛ آن ها اوضاع جهان در عصر بعثت را فراموش کرده بودند که پر از شرک و بت پرستی بود و محمد صلی الله علیه و آله و سلم دینی معنوی در آسیا ایجاد کرد که مسیحیت را تحت تأثیر قرار داد؛ علت اصلی پیشرفت اسلام، سادگی و بی پیرایگی عقاید اسلامی است و این عامل بیشتر از شمشیر و جنگ موثر بود، به دلیل اینکه ترک ها و مغول ها وقتی همه جا را فتح کردند، در مقابل عقیده اسلامی مغلوب شدند و خود اسلام را

ص:108

پذیرفتند و مروج احکام اسلام گشتند و قرن های متمادی، «قرآن» کتاب مقدس ایرانیان، ترکان و قسمت اعظم هندیان و حتی مردم چین و افریقا گردید؛ بنابراین شایسته است که این کتاب در اروپا به دقت خوانده و نکات باریک آن فهمیده شود؛ زیرا منافع اجتماعی آن شامل یک دسته معین نیست؛ بلکه از آنِ تمام دنیاست. (1)وی در قسمت دیگر مقدمه اش می افزاید:

اعتقاد من بر این است که هیچ کس نمی تواند منکر عادلانه بودن قوانین اسلام شود، بلکه قوانین و شریعت محمدی، آنقدر منطقی است که من به خود اجازه نداده ام در هیچ موردی، از الفاظ و عبارات نامناسب که بسیاری در نوشته های خود علیه مسلمانان به کار برده اند، استفاده کنم، بلکه خود را ملزم کرده ام که خردمندانه، نکات شایسته را مورد تحسین قرار دهم.

سوم: ترجمه رادول؛ در سال 1861م. ترجمه قرآن توسط رادول (2) انجام گرفت؛ این ترجمه از سال 1861 تا سال 1978 میلادی بیش از سی و دو بار در «لندن»، «نیویورک» و «تورنتو» تجدید چاپ شده است. (3)رادول در مقدمه خود «حضرت محمد» صلی الله علیه و آله و سلم را تهیه کننده قرآن دانسته که از کتاب های «موسی»، «عیسی» و «زرتشت» استفاده نموده است؛ او به سایر مبلغان مسیحی نصیحت می کند که چگونه برای پیشرفت خود عمل کنند؛ (4) این ترجمه، علی رغم چاپ های متعدد، دارای اشتباهات فراوان است؛ به عنوان نمونه، آیه [ فَصَلِ ّ لِرَبِّکَ وَ انْحَرْ ] را در سوره «کوثر» چنین ترجمه کرده است: «پس دعا

ص:109

کنید خداوند را و بکشید قربانیان را (1)». (2)چهارم: ترجمه محمد مارمادوک پیکتال؛ یکی از بهترین ترجمه های قرآن به انگلیسی، ترجمه «محمد مارمادوک پیکتال» است، به دلیل اینکه زبان اصلی و مادریش انگلیسی بوده و از نظر روانی و تطبیق الفاظ با معانی از کیفیت بسیار بالایی برخوردار است و از آنجا که مسلمانی معتقد بود و در خلال ترجمه با علما و دانشمندان «الازهر» مصر به بحث و گفتگو و تبادل نظر می پرداخت، اعتماد مسلمانان و غیرمسلمانان را نسبت به ترجمه خود جلب کرده است.

وی در سال 1917م. مسلمان شد و نام «محمد» را برای خود برگزید و بزودی به عنوان رهبر مسلمانان انگلیس انتخاب شد و در یکی از مساجد لندن به امامت جماعت منصوب گردید.

او که اعتقاد داشت قرآن نمی تواند به زبان دیگری ترجمه شود، ترجمه خود را «معنی و مفهوم قرآن مجید» نامید (3) و نخستین بار آن را در سال 1930م. در لندن به چاپ رساند؛ این ترجمه تا سال 1977م. بیش از بیست و دو بار تجدید چاپ شده است. (4)پنجم: ترجمه و تفسیر یوسفعلی طبق روایات اهل سنت؛ موفق ترین ترجمه انگلیسی، ترجمه و تفسیر علی عبداللّه یوسف است که نخستین بار در سال 1943م.

ص:110

در «لاهور» چاپ گردید و تاکنون بیش از سی و پنج بار تجدید چاپ شده است.

در این ترجمه، از زبان انگلیسی با برجستگی و شیوایی خاصی استفاده شده و در مقایسه با دیگر ترجمه ها یکی از درخشان ترین آثار به شمار می رود.

یادداشت ها و پانویس های فراوان ضمیمه، بیانگر مراتب علمی وسیع مترجم به زبان روز است. (1)وی راجع به ترجمه اش می نویسد:

در ترجمه، من خود دیدگاه خاصی ندارم؛ بلکه آنچه را از مفسران دریافت داشته ام، دنبال کرده ام و در هر کجا که با نظریات گوناگون مفسران روبرو شده ام، آنچه را به نظر معقول تر رسیده است، برگزیده ام و در هر قسمت که سوال برانگیز بوده یا ترجمه تحت اللفظی وافی به مقصود و بیانگر روح قرآن نبوده است، کوشیده ام تا در پانویس آن ها را توضیح دهم. (2)موفقیت این ترجمه تفسیری، نشان دهنده آن است که ترجمه های تحت اللفظی هرگز وافی و قانع کننده برای خوانندگان نبوده اند.

ششم: ترجمه و تفسیر میر احمدعلی، طبق روایات اهل بیت علیهم السلام ؛ مترجم که خود را از فرزندان امام «زین العابدین» علیه السلام امام چهارم شیعیان معرفی می کند، انگیزه اش را در ترجمه قرآن به زبان انگلیسی، همراه با یادداشت های کوتاه، استفاده از تفسیر ائمه معصومین علیه السلام از قرآن می داند؛ وی گذشته از تحصیلات دانشگاهی، از حوزه های علمیه استفاده کرده و در قم با «آیةاللّه العظمی بروجردی» و در لبنان با «آیةاللّه سید عبدالحسین شرف الدین» و در نجف با آیات عظام «حکیم»، «خوئی»، «شاهرودی» و

ص:111

«میلانی» دیدار کرده و از آنان اجازه روایت حدیث گرفته و در مقدمه خود، فتاوی مراجع بزرگ شیعه را مبنی بر صیانت قرآن از تحریف عیناً نقل کرده است.

هفتم: ترجمه عده ای از علما و دانشمندان شیعه و سنی به انگلیسی غیرکلاسیک، زیر نظر «محمودی. زاید» به چاپ رسیده است.

هشتم: ترجمه انگلیسی قرآن، توسط طاهره صفارزاده که در ایران چاپ شده است. ترجمه دیگری به انگلیسی توسط «قرائی» در مرکز ترجمه قرآن به زبان های غیرفارسی، انجام شده و منتشر شده است که به عنوان کتاب برتر سال حوزه علمیه قم در سال 1383 ش. شناخته شد.

وی مدت بیست و سه سال مدام به هنگام فجر، قرآن را می خوانده و در معانی آن تدبر می کرده است؛ در بخش دیگر مقدمه، بحث زبانشناختی دقیقی درباره ساختار زبان عربی در مقایسه با زبان انگلیسی مطرح می کند و درباره رعایت سبک در نثر ترجمه می نویسد:

این ترجمه بر حسب اقتضای متن اصلی عربی یا به نثرهای عادی و یا به شعر آزاد و موزون انجام گرفته است... اگر ترجمه من حسنی داشته باشد، صرفاً در این است که برای مردم مسلمان جوان امریکا و کانادا در عهد نوجوانیشان می تواند نثری بی تصنّع و بی تکلّف باشد. (1)«حاج تعلیم علی» دو کتاب دیگر نیز دارد که ترجمه منتخباتی از قرآن برای مردم آمریکا و کاناداست: یکی را خود به تن هایی (2) ترجمه کرده است و دیگری را به اتفاق شخصی به نام «محمد خورشید احمد». (3)

مترجم، یک یهودیِ عراقی است و هدفش نشان دادن تأثیر نفوذ مذاهب کلیمی و مسیحی در حضرت محمد صلی الله علیه و آله و سلم است؛ وی ترتیب سوره ها را مورد انتقاد قرار داده و اشتباهات فاحشی در ترجمه مرتکب شده است؛ به عنوان نمونه: در سوره اعراف (آیه 31) «یا بنی آدم» را به «ای فرزندان خدا» ترجمه کرده است. (1)2. ترجمه هارون بن شمس؛ این ترجمه توسط هارون بن شمس به انگلیسی انجام گرفته و در سال 1979م. توسط «مسادا» در اسرائیل (فلسطین اشغالی) چاپ شده است؛ براساس مقدمه این کتاب، مترجم یک یهودی است که از روسیه به فلسطین اشغالی مهاجرت کرده و دارای دکترا در ادبیات است او چندین کتاب درباره احکام اسلام نوشته و ابتدا قرآن را به زبان عبری و بعد به انگلیسی ترجمه کرده است.

روش وی فراهم کردن یادداشت های تطبیقی بین قرآن و تورات است؛ به استناد آیه 94 سوره «یونس» که می فرماید: [ فَإِن کُنتَ فِی شَکٍّ مِّمَّآ أَنزَلْنَآ إِلَیْکَ فَسَْلِ الَّذِینَ یَقْرَءُونَ الْکِتَبَ مِن قَبْلِکَ... ].

وی به جای [ ...الَّذِینَ یَقْرَءُونَ الْکِتَبَ... ] در ترجمه، «بنی اسرائیل» را می گذارد و نتیجه می گیرد که من به عنوان یکی از فرزندان اسرائیل این توصیه قرآن را بکرّات به کار بسته ام و قانون تلمود را در این ترجمه اجرا کرده ام که می گوید: تورات به زبان انسان سخن می گوید و هر کس آیه ای را تحت اللفظی ترجمه کند گمراه کننده است؛ به عنوان نمونه، او مدعی کشف معنای جدیدی برای «فرعون ذوالاوتاد» می شود؛ به نظر وی «ذوالاوتاد» باید به مفهوم «ذوالاهرام» گرفته شود نه چهار میخ، یا برای «رحیم» معنای عشق و محبت را پیشنهاد می کند و به جای «شجر» در آیه پنجم سوره «الرحمن» [ والنجم و الشجر] ، «السحر» را به معنای «ستاره صبح» مناسب می انگارد. (2)

ص:114

3. ترجمه محمد اسد؛ سرانجام، در ترجمه های اسرائیلی، مانند ترجمه های مسیحی به دنبال ترجمه تهاجمی توسط ن. ج. داود در سال 1936م. و ترجمه معتدل و به جویی، توسط هارون بن شمس در 1979م. قرآن کریم، غالب و پیروز می شود و نویسنده و مترجم دانشمندِ کلیمی را مسلمان می کند و او نام «محمد اسد» را برای خود بر می گزیند و ترجمه تفسیری قرآن را در 1005 صفحه ارائه می دهد و به جای «قرآن محمد» یا «ترجمه قرآن» نام آن را «پیام قرآن» می گذارد.

این کتاب در سال 1980م. توسط «دارالاندلس» در «جبل الطارق» به چاپ می رسید؛ کسانی که این ترجمه را نقد و بررسی کرده اند، اظهار می دارند که وی نظریات غیرمعمولی درباره بعضی مسائل مانند «نسخ» و «تاریخ پیامبران» ارائه کرده و از پذیرفتن برخی از معانیِ تحت اللفظی سر باز زده است. (1)

11 naruQ yloH ehT شیرعلی suigileR latneirO ehT ربو پاکستان19556 م.12 naruQ yloH ehT میر احمدعلی محمد خلیل شیرازی کراچی19643 م.13 naruQ eht fo egasseM ehT هاشم امیرعلی توکیو1974 م.14 naruQ ehT rikahS .H .M knaB bibaH کراچی19683 م.15 naruQ ehT diyaZ .Y .M aruohC laaD بیروت1985 م.

ص:116

صفحه سفید، 118

ص:118

قواعد و شرایطی که معتبر می داند یا نمی داند، همگی به ترجمه یک اثر شکل و جهت می دهند؛ ازاین رو لازم است تا مترجم، مواضع خود را در «نظریه ترجمه» روشن سازد؛ لیکن در این میان، «اصول و مبانی ترجمه قرآن» از اهمیت و اولویّت برخوردار است؛ چرا که: از نظر منطقی و طبیعی، مبانی ترجمه، بر مباحث دیگر مقدم است و ثانیاً: مبانی ترجمه، جهت کلی ترجمه و مترجم را روشن می سازد و می تواند در روش ها و سبک های ترجمه و نیز تعیین شرایط مترجم تأثیر گذار باشد؛ ازاین رو، این مبحث را مقدم داشتیم؛ البته «مبانی ترجمه قرآن» به اقسام متعددی تقسیم می شود که در ادامه ذکر می شوند.

النهر مطرح بوده است؛ (1) ولی عنوان خاص «مبانی ترجمه قرآن» عنوانی نوین در بین مسلمانان است؛ البته، قبلاً کتاب هایی با عنوان «مبانی ترجمه» به بررسی ترجمه به معنای عام پرداخته اند؛ همچون: «اصول و مبانی ترجمه» اثر طاهره صفار زاده.

در خصوص «مبانی ترجمه قرآن» می توان از کتاب ها و مقالات زیر یاد کرد:

1. «قرآن ناطق»، جلد اول، اثر دکتر عبدالکریم بی آزار شیرازی، 1376 ش؛ ایشان در مقدمه طولانی این کتاب (حدود 400 صفحه) مبانی علمی ترجمه و تفسیر قرآن را مورد بررسی قرار داده است؛ البته در این میان، مباحث متعدد دیگری نیز مطرح شده است؛

2. «تاریخ و مبانی ترجمه قرآن»، پایان نامه دکتر، عبدالکریم بی آزار شیرازی، دانشگاه آزاد اسلامی تهران، مطالب این کتاب به صورت کامل در جلد اول «قرآن ناطق» ایشان آمده است؛

3. «یادگار نامه فیض الاسلام» (جستارهای علمی و پژوهشی در باب ترجمانی متون مقدس)، به اهتمام دانشگاه آزاد اسلامی واحد خمینی شهر، مرکز تحقیقات رایانه ای حوزه علمیه اصفهان، 1383ش؛ این کتاب نفیس، مجموعه مقالات همایش مرحوم فیض الاسلام است که با عنوان «ترجمان متون مقدس» انجام شد، که برخی از مقالات، روش ها و مبانی ترجمه قرآن را مورد بررسی قرار داده اند؛

4. «اصول و مبانی ترجمه قرآن»، علی نجار، 1381 ش؛ در این کتاب، دلایل موافقان ترجمه قرآن و شرایط مترجم و ترجمه و علوم پیش نیاز آن ها به صورت مختصر بیان شده و به برخی از اصول و مبانی ترجمه، مثل مبحث ترادف، تطور لغت، مبانی کلامی، مبانی فقهی اشاره شده است؛

5 . «آسیب شناسی ترجمه فارسی قرآن کریم در واژه و ساختار»، اثر امیر مسعود

ص:121

صفری، پایان نامه کارشناسی ارشد دانشگاه امام صادق علیه السلام ، 1380 ش؛ در این پایان نامه، برخی از مبانی ترجمه قرآن به صورت پراکنده مورد بحث قرار گرفته است؛

6 . «بررسی ترجمه قرآن کریم»، سهراب مروتی، پایان نامه کارشناسی ارشد دانشگاه تهران، 1371 ش؛ در این پایان نامه، نیز برخی مبانی ترجمه قرآن به صورت پراکنده آمده است؛

7. «مجله ترجمان وحی»، ش 1، مقاله: «لزوم رعایت مبانی کلامی در ترجمه قرآن مجید»، نوشته یعقوب جعفری؛

8 . «مناهل العرفان فی علوم القرآن»، جلد دوم، زرقانی؛

9. «التفسیر و المفسرون»، جلد اول، دکتر ذهبی؛

10. «التفسیر و المفسرون فی ثوبه القشیب»، جلد اول، آیة اللّه محمد هادی معرفت؛

11. «البیان فی تفسیر القرآن»، آیة اللّه خویی رحمه الله ؛

12. «قرآن کریم با ترجمه و توضیحات، قطع رحلی»، بهاء الدین خرمشاهی (پی نوشتها)؛

13. «حدث الاحداث، فی الاسلام اقدام علی ترجمة القرآن»، شیخ محمد سلیمان؛

14. «مجلة الازهر»، ش 7، «ترجمة القرآن و نصوص العلماء»، شیخ محمد شلتوت؛

15. «رسالة القرآن و الترجمة»، استاد عبدالرحیم؛

16. «الادلة العلمیة، فی جواز ترجمة القرآن الی اللغات الاجنبیة»، محمد فرید وجدی؛

17. «تفسیر المنار»، ج 9 (ص 320 به بعد) محمد رشید رضا.

پیرامون ترجمه قرآن برخی نویسندگان، دلایلی برای عدم جواز ترجمه قرآن آورده اند و مسئله «امکان ترجمه» (1) را با «جواز شرعی» با هم بحث کرده اند؛ (2) ولی به

ص:122

نظر می رسد که این دو مطلب از هم جدا است؛ یعنی: «اثبات امکان ترجمه قرآن»، مقدم بر «جواز شرعی آن» است؛ ازاین رو، ما مبحث امکان ترجمه را مقدم می داریم و تحت عنوان مبنای وجودی ترجمه قرآن مورد بررسی قرار می دهیم و بعد از اثبات امکان ترجمه، مسئله جواز شرعی ترجمه قرآن را با مبانی فقهی ترجمه مورد بررسی قرار خواهیم داد:

...ترجمه، برگردان و جایگزین ساختن کلام بشری به جای کلام الاهی همان اندازه غیر ممکن است که جایگزین کردن بشر به جای خدا و دست و پای مصنوعی بجای دست و پای طبیعی. (1)فخر رازی به آیه مزبور برای عدم جواز قرائت ترجمه قرآن در نماز استدلال می کند که: اگر کلام منظوم به فارسی، مثل قرآن بود، کلام خدا تکذیب می شد. (2)سیوطی (م 911 ق.) نیز قرائت قرآن به زبان عجمی را مطلقاً جایز نمی داند؛ خواه عربی را خوب بداند یا نه، چه در نماز و چه در غیر نماز... و دلیل منع، آن است که اعجاز قرآن از بین می رود. (3)فغّال که یکی از علمای شافعی است نیز گفته است: «قرائت به فارسی تصور نمی شود»؛ به او گفته شد: بنابراین کسی نمی تواند قرآن را تفسیر کند، وی پاسخ داد:

«چنین نیست؛ چون در تفسیر جایز است قسمتی از منظور خداوند را آورد و از قسمت دیگر عاجز باشد؛ ولی اگر بخواهد آن را به فارسی بخواند، ممکن نیست تمام مقصود را ادا کند؛ زیرا ترجمه بدل کردن لفظی به لفظ دیگر است که به جای آن بنشیند و این کار امکان ندارد، برخلاف تفسیر». (4)همچنین در این رابطه کلام مشابهی را از زرکشی (م 745 ق.) و سکاکی نقل کرده و بدان ها استدلال کرده اند؛ (5)2. قرآن کریم، اسمی است شامل نظم و معنا و اگر ترجمه شود، نظم آن از بین می رود و این تعریف بر آن صادق نباشد؛ (6)

ص:124

3. ترجمه حرفی قرآن که مطابق اصل باشد، امکان پذیر نیست و حتی ترجمه معنوی که عبارت است از فهم مترجم از قرآن یا تفاسیر، قرآن نیست؛ (1)4. ترجمه ناپذیری قرآن از جهت محتوا؛ به اعتراف دانشمندان اهل ادب و مترجمان زبردست، زبان عربیِ فصیحِ قرآنی، بهترین قالب موجود در دنیاست که می تواند واجد همه شرایط باشد و هیچ زبان دیگری نمی تواند چنین محتوایی عظیم را در قالب خود جای دهد؛ (2)5 . ترجمه قرآن ممکن نیست؛ چرا که قرآن معجزه صدق پیامبر صلی الله علیه و آله و سلم است و برای هدایت مردم آمده است و ترجمه نمی تواند این اهداف را به انجام برساند؛ (3)6 . ترجمه قرآن، نمی تواند آیت و نشانه خدا و مصدّق کتاب های پیشین و پیامبر صلی الله علیه و آله و سلم به طور کامل باشد؛ در حالی که از آیه 16 سوره «احقاف» چنین مطلبی استفاده می شود؛ (4)7. ترجمه قرآن، نمی تواند جامع و حاوی فشرده مطالب کتاب های پیشین باشد؛ در حالی که از آیه 76 سوره «نمل» چنین مطلبی استفاده می شود؛ (5)8 . ترجمه قرآن از جهت نفوذ و جاذبه به پای قرآن نمی رسد؛ (6)9. قرآن، منبع استنباط احکام است و برخی احکام از معانی صریح و اولیه و برخی از محتوا و معانی ثانوی آیات استنباط می شود؛ ولی در ترجمه، بسیاری از این ریزه کاری های آیات از بین می رود؛ ازاین رو، ترجمه نمی تواند منبع استنباط احکام باشد؛ (7)

ص:125

10. قرآن، کتاب روح و نور است (نساء/ 174) و این دو ترجمه پذیر نیستند، بلکه ترجمه آن را تباه می سازد؛ (1)11. ترجمه ناپذیری قرآن، به خاطر وجود متشابهات و باطن؛ قرآن دارای آیات متشابه (2) و ظاهر و باطن است که جز خدا و کسی که به او علم الکتاب داده شده، آن ها را نمی دانند، ازاین رو، قرآن قابل ترجمه نیست؛ (3)12. عربی بودن قرآن، مانع ترجمه آن است؛ شاطبی (م 790 ق.) مفسّر و فقیه مالکی معتقد است که زبان عربی از نظر الفاظ دلالت کننده بر معانی، دارای دو جهت است: نخست: الفاظ و عبارات مطلقی است که بر معانی مطلق دلالت می کنند، که این «دلالت اصلی» است و دوم، از جهت الفاظ و عبارات مفیدی است که دلالت بر معانی استخدام شده دارد که این «دلالت تبعی» است.

ترجمه دلالت های تابعی در هیچ کلام عربی به کلام غیر عربی امکان پذیر نیست؛ چه رسد به ترجمه قرآن و نقل آن به غیر عربی، مگر اینکه فرض شود هر دو زبان در استعمال الفاظ برای معانی اصلی و تبعی یکسان باشند و بدیهی است که اثبات چنین امری دشوار است.

البته دلایل دیگری نیز بر ترجمه ناپذیری قرآن آورده شده است، همچون: اشتمال قرآن بر ضرب المثلها، جهت زمینه سازی برای خردورزی، و نیز اعتراف بسیاری از دانشمندان و مترجمان قرآن، مانند پیکتال، پروفسور آربری، ایزیستو، دکتر حاج تعلیم علی، دکتر پاینده و احمد آرام. (4)

ص:126

محتوای قرآن را به زبان دیگر منتقل می کند و یا نظم قرآن را حفظ می کند، همانطور که تفسیر نیز این ادعا را ندارد؛ پس این مطلب مانع ترجمه نسبی نمی شود؛

5 . ترجمه قرآن، مدعی نیست که آیت و نشانه خداست و یا مصدّق کامل کتاب های پیشین و جامع و حاوی فشرده مطالب کتاب های پیشین است؛ بلکه ترجمه، پیام قرآن را به صورتی ناقص و نسبی به زبان دوم منتقل می کند و اگر کسی بخواهد به آیات و محتوای کامل قرآن دست یابد، لازم است به اصل قرآن یا تفاسیر مراجعه کند؛

6 . مسلم است که ترجمه از لحاظ نفوذ و جاذبه به پای قرآن نمی رسد و نمی تواند منبع استنباط احکام به صورت کامل بوده و نور و روح بودن قرآن را به صورت کامل نمایش دهد؛ اما این مطالب مانع «ترجمه نسبی» قرآن نمی شود، که اگر نمی توانیم همه دریا را درک کنیم اما می توان آب دریا را چشید (1) و شعاعی از نور قرآن را به مردم دنیا از طریق زبان های دیگر رساند؛

7. قرآن، دارای آیات متشابه و باطن است و ممکن است در ترجمه، تمام آیات متشابه روشن نشود و باطن ها بیان نگردند که به طور طبیعی همین گونه است و حتی تفاسیر قرآن نیز، ادعا نمی کنند که تمام تشابه ها را رفع کرده و باطن ها را بیان کرده اند؛ ولی این مطلب، مانع تفسیر و «ترجمه نسبی» قرآن نمی شود؛ چرا که اساساً ترجمه برای برگردان الفاظ از یک زبان به زبان دیگر است و مترجم تلاش می کند با رعایت مبانی کلامی، تفسیری و... که در ادامه بحث می آید، مقداری از متشابهات را برای مخاطب واضح کند، اگر چه برخی متشابهات باقی بماند؛ و اصولاً در متن فعلی قرآن نیز، متشابهات برطرف نشده و بطون آن روشن نشده اند، بلکه رفع تشابه و فهم بطون

ص:129

نیز به تلاش فکری و استفاده از آیات دیگر قرآن و احادیث اهل بیت علیهم السلام بستگی دارد و در ترجمه نیز همینگونه است؛ بنابراین وجود متشابهات و بطون قرآن، مانع «ترجمه نسبی» آن نیست؛

8 . اینکه کلام عرب دارای دلالت اصلی و تبعی است، مطلب حقّی است و در تمام زبان ها معمولاً همینگونه است؛ اما اینکه زبان عربی به خاطر این ویژگی، قابل ترجمه نیست، ادعای بدون دلیل است؛ چرا که اولاً: هر روز می بینیم که سخنان و کتاب های عربی از جمله قرآن، ترجمه می شوند؛ البته «ترجمه نسبی» و ثانیاً: «این مطلب اگر صحیح باشد، در مورد همه زبان ها صادق است و هیچ زبانی قابل ترجمه نخواهد بود، چون در آن ها معانی تبعی وجود دارد؛

9. بسیاری از مترجمان قرآن، اعتراف کرده اند که قرآن، ترجمه ناپذیر است؛ اما با این حال اقدام به ترجمه قرآن کرده اند، این مطلب نشان می دهد که مقصود آنان این است که ترجمه کامل و مطلق که جایگزین قرآن باشد ممکن نیست؛ اما ترجمه نسبی ممکن است؛ همانطور که خودشان توانسته اند این مهم را به انجام برسانند برای مثال، آقای دکتر پاینده، مترجم محترم قرآن نوشته اند:

ترجمانی قرآن چنان که باید، محال است و گفتار ربّ ِ جلیل را در عبارت بنده ذلیل ریختن، دریا به کوزه پیمودن است؛ مترجم دقیق و نکته سنج اگرش توفیق الاهی رهنمون شود، بیشتر از این نتواند که مشتی از خرمن، هدیه دوستان کند. (1)

برخی حکایت کرده اند که ابوحنیفه بعداً از این فتوای خود برگشت. (1)گزارش بعدی از علمای ماوراء النهر است که در مقدمه ترجمه «تفسیر طبری»، که بین سال های 350 - 365 ق. نوشته شده است، آمده است:

و این کتاب تفسیرِ بزرگ است از روایت محمد بن جریر طبری رحمه الله ، ترجمه کرده به زبان پارسی و دری است و این کتاب را بیاوردند از بغداد، چهل مصحف بود به زبان تازی و به اسنادهای دراز... بیاوردند سوی منصور بن نوح... پس دشوار آمد بر او خواندن این کتاب... و چنان خواست که آن را ترجمه کنند به زبان پارسی، پس علمای ماوراءالنهر را گرد کرد و از ایشان فتوا کرد که: روا باشد که ما این کتاب را به زبان فارسی گردانیم؟ گفتند: روا باشد خواندن و نبشتن تفسیر قرآن به پارسی مر آن کس را که او تازی نداند از قول خدای عزّ و جلّ که گفت: [ وَ مَآ أَرْسَلْنَا مِن رَّسُولٍ إِلَّا بِلِسَانِ قَوْمِهِ ی... ]. (2)، (3)

از این گزارشات تاریخی روشن می شود که ذهنیت مردم در قرن دوم تا چهارم هجری، عدم جواز ترجمه و تفسیر قرآن به زبان غیر عربی بوده است و یا حداقل، شبهه قوی در برابر جواز آن وجود داشته است، بطوری که برای ترجمه تفسیر نیز از علما کسب فتوا می کردند و این در حالی است که در عصر پیامبر صلی الله علیه و آله و سلم و اوایل اسلام چنین ذهنیتی وجود نداشته است؛ چرا که بر اساس گزارشات تاریخی هنگامی که «اهل فارس» از سلمان فارسی صحابی بزرگ پیامبر اسلام صلی الله علیه و آله و سلم خواستند که سوره «فاتحه الکتاب» را برای آن ها به فارسی ترجمه کند، سلمان پاسخ مثبت داد و بعد سلمان همین ترجمه را به پیامبر اسلام صلی الله علیه و آله و سلم نشان داد. (4)

ص:132

اما آنچه مهم است، دلایل موافقان و مخالفان جواز شرعی ترجمه قرآن است که در بین فق های شیعه و اهل سنت موافقان و مخالفان متعددی را برانگیخته است، که در ضمن بحث به آن ها اشاره می کنیم.

واجب و لازم است؛ زیرا تبلیغ دین و دعوت اسلام به آن بستگی دارد. (1)آیةاللّه خوئی قدس سره نیز در این مورد می نویسند:

خداوند، پیامبرش را برای هدایت مردم فرستاد و او را به وسیله قرآن، پیروز گردانید، قرآنی که... تعالیمش عام و هدایتش جهان شمول است و ازاین رو واجب است که هر کس قرآن را بفهمد تا به وسیله آن، هدایت یابد و شکی نیست که ترجمه به این مهم کمک می کند... (2)و حتی دکتر ذهبی که از مخالفان ترجمه حرفی (تحت اللفظی) قرآن بود، ترجمه تفسیری قرآن را نوعی تفسیر می داند و آن را واجب می شمرد و می نویسد:

والترجمة التفسیریة: تفسیر القرآن بغیر لغته، فکانت ایضاً من الامور التی فرضت علی الامة؛ بل هی آکد لما یترتب علیها من المصالح المهمة لتبلیغ معانی القرآن و ایصال هدایته الی المسلمین و غیر المسلمین. (3)با این همه برخی از معاصران در این دلیل خدشه کرده و برای نمونه، می نویسند:

«نکته قابل ذکر در نقد ادلّه قایلان به وجوب ترجمه، این است که ادلّه وجوب ترجمه، تنها لزوم عقلی ترجمه به عنوان مقدمه وظیفه شرعی، چون: تبلیغ، هدایت و فهم را اثبات می کند و در علم اصول، به ویژه در میان متأخران از اصولیان، ثابت شده که مقدمه واجب، واجب شرعی نیست و وجوب عقلی دارد؛ اگر نگوییم که ترجمه، تنها راه انحصاری نیست و راه ها و روش های دیگری برای تبلیغ و هدایت وجود دارد». (4)البته، موافقان ترجمه قرآن در صدد اثبات اصل جواز ترجمه هستند، در برابر کسانی که ترجمه را غیر جایز می دانند؛ بنابراین حداقل جواز ترجمه، اثبات می شود و وجوب عقلی آن در شرایط خاص با قاعده «کلّما حکم به العقل، حکم به الشرع» می تواند به صورت وجوب شرعی درآید.

ص:134

طبیعی است که مسلمانان نیز از همین شیوه استفاده کنند؛ (1) و همانطور که گذشت: بر اساس نقل های مکرر تاریخی، «سلمان فارسی» سوره حمد را برای خواندن در نماز به فارسی ترجمه کرد و آن را به پیامبر نشان داد. (2)هر چند که عمل سلمان در مورد ترجمه قرآن در نماز بود (و این مطلبی است که شرایط و بحث ویژه ای دارد) ولی همین عمل سلمان که در محضر پیامبر صلی الله علیه و آله و سلم انجام گرفته و مورد انکار و منع ایشان قرار نگرفته است دلیل جواز شرعی ترجمه قرآن است.

البته زرقانی در «مناهل العرفان» در مورد صحت این حدیث تردید می کند و آن را مضطرب و مجهول الاصل می داند؛ (3) ولی شاید بتوانیم بگوییم که سیره مسلمانان بر ترجمه قرآن، خبر «سلمان» را به ذهن نزدیک و تقویت می کند.

ترجمه تفسیری بدان استدلال کرد؛ (1) بنابراین، همانطور که تفسیر قرآن جایز است و فی الجمله مورد انکار علمای اسلام قرار نگرفته، ترجمه نیز جایز می باشد، چون ترجمه، همان تفسیر است.

البته این دلیل، مورد انکار ذهبی و زرقانی قرار گرفته است و چند تفاوت بین ترجمه و تفسیر بیان کرده اند؛ (2) ما مطالب آنان را در دلایل مخالفان جواز شرعیِ ترجمه، نقل و نقد می کنیم.

البته شاید بتوانیم بگوییم که این دلیل در حقیقت به همان دلیل اول، یعنی: جهانی بودن پیام اسلام باز می گردد؛

4. ترجمه کتاب مقدس در عصر پیامبر صلی الله علیه و آله و سلم ؛ (1) البته ممکن است گفته شود که جواز ترجمه کتاب مقدس، ملازمه ای با جواز ترجمه قرآن ندارد؛

5 . ترجمه قرآن به زبان «سنسکریت»، که راجا رائک مهروق امیر منطقه «رور» هندوستان در سال 230 ق. از «عبداللّه بن عمر بن عبدالعزیز» نماینده خلیفه در منطقه درخواست کرد تا قرآن را به زبان سنسکریت تفسیر کند و عبداللّه بن عمر به یکی از علمای عراقی که زبان مردم را خوب می دانست دستور داد تا قرآن را تفسیر کند و در سال 270 ق. حداقل سوره «یس» ترجمه شد؛ (2) البته ممکن است گفته شود که این مطلب در مورد تفسیر قرآن است و عمل نماینده خلیفه، دلیل بر جواز شرعی نمی شود، مگر آنکه آن را جزیی از سیره مسلمانان به شمار آوریم؛

6 . ترجمه قرآن، یکی از ضرورت های دعوت دینی است که بر عهده همه مسلمانان است تا ندای اسلام را به گوش جهانیان برسانند؛ (3) البته به نظر می رسد این مطلب اخیر به همان دلیل اول، یعنی: جهان شمولی پیام اسلام و مقدمات آن باز می گردد؛

7. برای مللی همچون: مردم ژاپن و اروپا که کلمه ای عربی نمی دانند، چاپ و نشر قرآن عربی بدون ترجمه، فایده ای ندارد؛

ص:138

8 . در برابر ترجمه های دارای غلط و مغرضانه که توسط یهود و نصاری از قرآن می شود، باید ترجمه ای صحیح و مورد اعتماد از سوی مراکز اسلامی ارائه گردد؛ (1)9. فتاوای علمای اسلام بر جواز ترجمه قرآن: بسیاری از عالمان و مراجع تقلید و پیشوایان دینی شیعه و اهل سنت به جواز شرعی ترجمه فتوا داده اند از جمله: مرحوم آیة اللّه کاشف الغطاء، همانطور که گذشت؛ (2) مرحوم آیة اللّه میلانی نیز، در تقریظ خود بر ترجمه تفسیری «میراحمد علی» به زبان انگلیسی بر لزوم ترجمه، تاکید می کند. (3)مرحوم آیةاللّه خوئی، در نامه خود به «میر احمدعلی»، از ترجمه تفسیری او به زبان انگلیسی تقدیر کردند (4) و همانطور که گذشت در کتاب البیان، ترجمه قرآن را ضروری دانستند. (5)برخی از مراجع تقلید و علمای اسلام نیز، خود، اقدام به ترجمه قرآن کرده اند از جمله: امام خمینی قدس سره در ضمن کتاب های فارسی خود برخی آیات را ترجمه کرده اند (6)و آیةاللّه مکارم شیرازی و آیة اللّه مشکینی نیز ترجمه مستقلی نشر داده اند.

در میان اهل سنت، از ابوحنیفه جواز ترجمه قرآن حکایت شده (7) (که گذشت) و نیز از مطالبی که ذیل آیه 5 / ابراهیم، حکایت شده، استفاده می شود که خواجه عبداللّه انصاری (8)، زمخشری (9)، بیضاوی (10) و برسوی (11) نیز، جواز ترجمه قرآن را پذیرفته اند؛ اگر چه مقصود برخی از آن ها، نوعی تفسیر یا ترجمه تفسیری بوده است. (12)«شیخ الازهر» مصطفی مراغی نیز، در سال 1355ق. به صورت صریح، فتوا به

ص:139

جواز ترجمه قرآن داده است؛ اگر چه ترجمه قرآن، را نمی توان قرآن نامید. (1)علمای زیادی از الازهر در این فتوا، با شیخ مصطفی مراغی، همراهی کرده اند. (2)

همچنین در «ترکیه»، که در عصر «سلاطین عثمانی»، ترجمه قرآن به زبان ترکی ممنوع بود، بعد از تشکیل جمهوری و اعلام قانون اساسی جدید (1908 م.) مترجمان ترک به ترجمه قرآن پرداختند و در زمان «مصطفی کمال پاشا» (آتاتورک) خط قرآن به لاتین تغییر یافت و حتی «اذان» را به ترکی اعلام می کردند. (1)در ادامه همین حرکتها، توسط برخی از مترجمان هندی، قرآن به زبان انگلیسی ترجمه شد که دارای غلطهایی بود، نسخه هایی از آن به مصر ارسال شد؛ این حرکت های استعماری که برای بیگانه کردن مسلمانان با اسلام و قرآن صورت می گرفت واکنش هایی را در جهان اسلام به دنبال داشت؛ ازاین رو شیخ «الازهر» به منع ترجمه انگلیسی یاد شده فتوا داد و حکومت مصر از ورود این ترجمه به کشور جلوگیری کرد؛ (2) همچنین به فتوای علمای لبنان از ورود ترجمه مزبور به این کشور نیز جلوگیری شد. (3)شیخ محمد «رشید رضا» در پاسخ شیخ احسن شاه افندی احمد، مقاله ای مفصل در مجله «المنار» نوشت و فتوا به ممنوعیت ترجمه لفظی قرآن داد. (4) و «شیخ محمد عبده» که از شیوخ محترم «الازهر» بود، فتوا به منع ترجمه قرآن داد و حکم به وجوب مصادره قرآن های مشتمل بر ترجمه حرفی داد، هر چند که با آن ترجمه تفسیری باشد. (5)سپس دولت مصر در سال 1936م. در مصوبه ای اعلام کرد که ترجمه رسمی قرآن، به وسیله علمای «الازهر» و حمایت وزارت فرهنگ صورت گیرد و این کار در

ص:141

دانشکده «الشریعة» الازهر صورت گرفت؛ ولی با مخالفت شدید «جمعیت المحامین الشرعیین» روبرو شد و مخالفان و موافقان، مقالات متعددی نوشتند و دلایل زیادی اقامه کردند. (1)بنابراین در مقدمه، ترجمه صورت گرفته در «الازهر» اعلام شد که «قرآن غیر قابل ترجمه است»، ازاین رو، آن ترجمه مزبور را «معنا و مفاد قرآن» نامیدند که امروزه آن را با عنوان «ترجمه معنوی پیکتال، زیر نظر علمای الازهر» می شناسیم. (2)مهمترین دلایل مخالفان جواز شرعی ترجمه، عبارتند از:

1. زبان عربی، شعار اسلام و مسلمانان است؛ (3)2. در آیات متعدد قرآن، بر عربی بودن آن تاکید شده است (4) و ذکر عربی بودن قرآن لغو نیست؛ بلکه به این خاطر است که به ما بفهماند که از عربی بودن قرآن محافظت شود (5) و در حدیثی از پیامبر صلی الله علیه و آله و سلم حکایت شده است که: «تعلّموا القرآن بعربیة: قرآن را به عربی بیاموزید»؛ (6) و در حدیثی از امام صادق علیه السلام نقل شده است: «تعلّموا العربیة، فانها کلام اللّه الذی کلّم به خلقه و نطق به للماضین.» (7) بنابراین، مسئله تعلیم عربی برای قرائت و فهم قرآن مورد تشویق و تاکید قرار گرفته است؛ بلکه خدا نخواسته است که قرآن به عجمی نازل شود، همانطور که در آیات قرآن اشاره شده است؛ (8) پس کس دیگری هم حق ندارد آن را به عجمی ترجمه کند؛

ص:142

3. قرآن کریم، اسمی است شامل نظم و معنا، و اگر ترجمه شود، نظم آن از بین می رود و این تعریف بر آن صادق نباشد؛ (1)4. ترجمه قرآن، برای دین، زبان و میهن اسلامی زیانبخش است؛ (2)5 . ترجمه حرفی قرآن (تحت اللفظی) که مطابق اصل باشد، امکان پذیر نیست و حتی ترجمه معنوی که عبارت است از فهم مترجم از قرآن یا تفاسیر، قرآن نیست؛ (3)6 . ترجمه قرآن، تفسیر قرآن نیست، ازاین رو نمی توان گفت که همانند تفسیر جایز است؛ ذهبی، ترجمه قرآن را به دو قسم «ترجمه حرفی» (تحت اللفظی) و «ترجمه معنوی» (تفسیری) تقسیم می کند و «ترجمه تفسیری» را نوعی از تفسیر می داند که جایز است؛ اما «ترجمه حرفی» را در مورد قرآن جایز نمی داند و در این مورد می نویسد:

ترجمه تحت اللفظی یا حرفی، بر فرض جواز آن، از قبیل تفسیر قرآن به غیر عربی نیست؛ زیرا ترجمه حرفی یا تحت اللفظی، عبارت است از هیکل ناقص و ناتمامی برای قرآن، و این نوع ترجمه، چیزی بر آن مترتب نیست، جز تبدیل لفظی به لفظ دیگر که برای ادای پاره ای از معانی به جای آن می نشیند در این ترجمه ها چیزی از کشف و بیان و یا شرح دلالات و یا بیان مجمل و تقیید مطلق و استنباط احکام و توجیه معانی و سایر امور که تفسیر متعارف مشتمل بر آن هاست، وجود ندارد. (4)زرقانی که صریحاً سخن از حرمت ترجمه قرآن می گوید، (5) چهار فرق بین ترجمه و

ص:143

تفسیر بیان می کند که عبارتند از:

نخست: سبک ترجمه، سبکی است مستغنی از متن اصلی، بلکه جایگزین آن، برخلاف تفسیر؛

دوم: استطراد در ترجمه جایز نیست؛ اما در تفسیر، بسیار متداول است؛

سوم: ترجمه، عرفاً مدعی وفاداری به تمام معانی و مقاصد اصل است و تفسیر کارش توضیح پاره ای از مفاهیم است؛

چهارم: ترجمه از نظر عرف، متضمّن ادعای اطمینان به خوانندگان است که تمام معانی و مقاصد برگردان شده، مدلول اصل و مراد صاحب کتاب است؛ اما تفسیر این چنین نیست؛ چون گاهی به خاطر ضعف دلیل، اظهار عدم اطمینان می کند. (1)البته برخی دلایل دیگر نیز، برای ممنوعیت شرعی ترجمه در کتاب ها نوشته شده است (مثل اعجاز، محتوا، جامعیت نفوذ و جاذبه، نور و روح بودن قرآن)، (2) که این دلایل، ناظر به عدم امکان ترجمه قرآن است و ما آن ها را در مبانی وجودی ترجمه مورد بررسی قرار دادیم.

برخی دیگر از دلایلی که برای عدم جواز شرعی ترجمه قرآن آورده شده است، ناظر به عدم جواز ترجمه سوره حمد در نماز و خواندن نماز به فارسی است (3) که یک بحث فقهی صرف بوده و از حوصله این نوشتار خارج است.

اگر در سیر تاریخی و دلایل مخالفان ترجمه قرآن دقت کنیم، بخوبی در می یابیم که بین سه موضوع خلط شده است:

نخست: جواز شرعی ترجمه قرآن، با امکان ترجمه قرآن؛

دوم: جواز شرعی ترجمه قرآن در غیر نماز با جواز شرعی خواندن ترجمه قرآن در نماز؛

سوم: اصل جواز ترجمه قرآن با عدم جواز نوع خاص ترجمه (مثل ترجمه تحت اللفظی).

البته ما تلاش کردیم که دو مورد از موارد فوق را در بخش مربوط به دلایل از همدیگر جدا سازیم؛ اما با دقت بیشتر در دلایل مخالفان جواز شرعی ترجمه، می توان گفت که:

نخست: اینکه زبان عربی، زبان اسلام، قرآن و مسلمانان است مطلب صحیحی است که باید مورد توجه قرار گیرد و توطئه های استعمارگران در این مورد خنثی شود و همه مسلمانان در گسترش زبان عربی بکوشند؛ اما این موضوع مانع ترجمه قرآن نمی شود، چون سوء استفاده برخی افراد از یک شیوه صحیح، موجب ممنوعیت و محکومیت آن شیوه نمی شود؛ بلکه باید جلوی سوء استفاده را گرفت؛ آری اگر کسی بخواهد زبان عربی را بیاموزد، یکی از بهترین راه های آن، آموزش زبان عربی به وسیله کلمات قرآن است که لازمه آن، ترجمه این کتاب بزرگ است.

علاوه بر اینکه اگر موانعی برای آموزش زبان عربی بود، نباید ملت ها از هدایت قرآن محروم شوند و همانطور که بیان شد: برخی علمای اسلام، ترجمه قرآن را برای کسانی که توانایی ترجمه دارند واجب می دانند.

بنابراین، اگر نکات فوق را در نظر بگیریم، ترجمه قرآن برای دین، زبان عربی و میهن اسلامی زیانبخش نخواهد بود.

دوم: مترجمان قرآن بدنبال «ترجمه نسبی» آن هستند، نه «ترجمه مطلق» و نهایی، به عبارت دیگر: هیچ مترجمی مدعی نیست که ترجمه او، قرآن تازه ای به زبان

ص:145

دیگری است و می توان نام «قرآن» بر آن نهاد.

سوم: ترجمه قرآن به معنای نفی عربی بودن قرآن نیست و با آیات و روایاتی که بر عربی بودن قرآن تاکید دارند منافات ندارد؛ چون این ها دلالت بر ممنوعیت ترجمه ندارند، آری، قرآن عربی است، اما ترویج آن به زبان های دیگر لازم است و آیه ای که به عجمی نبودن قرآن اشاره دارد در مقابل مخالفان لجوج است که اگر قرآن به زبانی غیر عربی هم نازل می شد لجاجت می کردند؛ بنابراین؛ این دلالتی بر ممنوعیت ترجمه قرآن ندارد.

چهارم: ترجمه قرآن به سه روش «کلمه به کلمه» (حرفی)، «جمله به جمله» (هسته به هسته) «آزاد» (تفسیری) صورت می گیرد و هر کدام موفقیت های نسبی در پیام رسانی دارند، همانطور که هر کدام کاربردهای خاص خود را دارد؛ (1) البته هیچکدام ازاین روشها، قرآن جدیدی به زبان دوم پدید نمی آورند و هیچ مترجمی نیز، مدعی این مطلب نیست؛ در ضمن، هر مترجمی ممکن است یکی ازاین روش ها را با توجه به مخاطب و هدف خود انتخاب کند و یا به برخی از روش ها انتقاد داشته باشد و یا یک روش خاص را صحیح نداند؛ ولی این مطلب موجب ممنوعیت و محکومیت اصل ترجمه نمی شود.

پنجم: همانطور که گذشت، ترجمه قرآن با تفسیر قرآن تفاوت هایی دارد، از جمله اینکه ترجمه، مختصرتر و مشکل تر از تفسیر است و تفسیر می تواند به زبان عربی و غیر عربی باشد؛ اما ترجمه معمولاً به زبان های غیر عربی است؛ اما این تفاوت ها نمی تواند موجب اختلاف در حکم آن ها باشد، بلکه به هر حال، ترجمه، خلاصه تفسیر است و هر دو در صدد پیام رسانی هستند (البته با تفاوتی که در درجه پیام رسانی دارند) و همانطور که تفسیر جایز است ترجمه نیز جایز است.

ص:146

با توجه به آنچه گذشت کلام دکتر ذهبی، نیز قابل پاسخ است، چرا که حاصل سخن دکتر ذهبی، ردّ یک روش خاص در ترجمه (روش تحت اللفظی) است و این موجب ابطال و ردّ همه روش های ترجمه (مثل روش ترجمه تفسیری و روش جمله به جمله) نمی شود؛ هر چند که اشکال ایشان به روش «تحت اللفظی» نیز، به وسیله اضافه کردن مطالب در پرانتزها قابل رفع است و اتفاقاً روش تحت اللفظیِ ترجمه از بهترین شیوه ها برای آموزش ترجمه قرآن به غیر عربهاست.

اما اصل کلام زرقانی در مورد تفاوت داشتن ترجمه و تفسیر صحیح است (همانطور که گذشت) ولی ما، در مبحث مبانی وجودی و امکان ترجمه، بیان کردیم که «ترجمه جایگزین» محال است؛ اما ترجمه های قرآن، هیچکدام ادعای جایگزینی و آوردن قرآن جدید و مستغنی کردن مردم از قرآن حاضر را ندارند و اینگونه توهمات در اثر برخوردهای سیاسی استعمارگران در قرن بیستم با ترجمه قرآن به وجود آمد.

در مورد استطراد در ترجمه نیز، می توان با اضافه کردن پاره ای از مطالب در پرانتز موارد لازم را اضافه کرد یا نکات تفسیری را به صورت کوتاه در پاورقی بیان نمود؛ همانطور که بسیاری از مترجمان این کار را انجام می دهند؛ اما در مورد ادعای اطمینان ترجمه های قرآن، روشن است که هیچ ترجمه ای، نه ترجمه قرآن، نه غیر قرآن، نمی تواند مدعی شود که تمام مطالب متن اصلی را منعکس کرده و به خواننده اطمینان دهد، بلکه ترجمه، امری نسبی است که مثل تفسیر، می ت00واند بخشی از پیام را منعکس سازد.

مجموع، اطمینان حاصل می شود که منع شرعی برای ترجمه قرآن وجود ندارد، بلکه با توجه به جهانشمول بودن قرآن و مقدمه بودن ترجمه برای هدایت غیر عرب ها و سیره مسلمانان، ترجمه قرآن جایز است؛ بلکه در بعضی موارد ضروری، برای برخی از افراد، واجب کفایی می شود.

را ترجمه کند که با مبانی فقهی پنج گانه معارض نباشد؛ اما گاهی مترجم قرآن، هنگامی که به ترجمه آیات الاحکام می رسد، ناچار است بر اساس مبنای فقهی یکی از مذاهب، ترجمه خود را سامان دهد که در این گونه از موارد ناچار است تلاش نماید تا بر اساس اجتهاد فقهی و استنباط تفسیری خویش، نظر حق را پیدا کرده و براساس آن قرآن را ترجمه نماید.

مثال: [ یَأَیُّهَا الَّذِینَ ءَامَنُوا إِذَا قُمْتُمْ إِلَی الصَّلَوةِ فَاغْسِلُوا وُجُوهَکُمْ وَأَیْدِیَکُمْ إِلَی الْمَرَافِقِ وَامْسَحُوا بِرُءُوسِکُمْ وَأَرْجُلَکُمْ إِلَی الْکَعْبَیْنِ... ]؛ (1)

دهلوی: «ای مسلمانان! چون برخیزید به سوی نماز پس بشویید روی خود را و دست های خود را تا آرنج و مسح کنید سرخود را و بشویید پاهای خود را تا شتا لنگ...»؛

مکارم: «ای کسانی که ایمان آورده اید! هنگامی که به نماز می ایستید، صورت و دست ها را تا آرنج بشویید؛ و سر و پاها را تا مفصل [برآمدگی پشت پا] مسح کنید...».

بررسی: وقتی این دو ترجمه را با یکدیگر مقایسه می کنیم، می بینیم که هر کدام از دو مترجم، بر اساس مذهب فقهی خویش، جمله [ ...وَأَرْجُلَکُمْ إِلَی الْکَعْبَیْنِ... ] را ترجمه کرده اند؛ چرا که در بین گروهی از اهل سنت، شستن پاها در وضو لازم است؛ ازاین رو «محدث دهلوی» آن را به «و بشویید پاهای خود را تا شتالنگ» معنا کرد و عطف به جمله [ ...وَأَیْدِیَکُمْ إِلَی الْمَرَافِقِ... ] گرفت تا با مذهب خود موافق باشد.

اما آیةاللّه «مکارم شیرازی» آن جمله را به «مسح کنید» معنا کرد و عطف بر [ ...وَامْسَحُوا بِرُءُوسِکُمْ... ] گرفت که البته، ظاهر آیه شریفه نیز، همین معنای دوم است؛ چرا که جمله عاطف و معطوف در کنار هم هستند و [ ارجل ] عطف بر محل [ رؤس ] شده، ازاین رو منصوب گشته و اگر آن را عطف بر [ ایدیکم ] بگیریم، بین جمله عاطف

ص:149

و معطوف، یک جمله فاصله می افتد. (1)مثال دیگر: [ یَأَیُّهَا الَّذِینَ ءَامَنُوا إِنَّمَا الْمُشْرِکُونَ نَجَسٌ... ]؛ (2)

ترجمه جمعی: «ای کسانی که ایمان آورده اید! تنها مشرکان پلیدند...»؛ (3)مکارم: «ای کسانی که ایمان آورده اید! مشرکان ناپاکند...»؛

فیض الاسلام: «ای کسانی که (به خدا و رسول) ایمان آورده و گرویده اید! جز این نیست که مشرکین (آنان که مسلمان نیستند، یعنی: کفار و ناگرویدگان به خدا و رسول) نجس (العین) و پلیدند، (مانند خوک و سگ یعنی: شخص ایشان نجس است؛ چنانکه ظاهر آیه و بسیاری از روایات بر آن دلالت دارد، بنابراین، اگر مسلمانی با دست تر با کافری مصافحه نموده و دست در دست یکدیگر نهند واجب است که دست خود را بشوید و پاک گرداند و یا مانند شخص جنب و کسی که منی از او خارج شده و ناپاک گشته، نجس الحکم و ناپاکند؛ چنانکه ظاهر دسته ای از روایات بر آن دلالت دارد).

بررسی: واژه «نَجَس» در لغت به دو معنا به کار می رود؛ اول: «نجاست حسّی» (مثل نجاست خون و سگ) و دوم: «نجاست معنوی» که همان پلیدی است که با بصیرت فهم می شود و در آیه شریفه، معنای دوم مراد است. (4)به عبارت دیگر: «نَجِس» و «نَجَس» متفاوت است و در این آیه واژه نَجَس به کار رفته است که مصدر است و دلالت بر مبالغه می کند، مثل «زید عدل»، یعنی: «زید ذو عدل» و مقصود معنای لغوی نجاست است نه معنای نجاست شرعی. (5)

ص:150

فقیهان، براساس دلایلی که از سنت به دست آنان رسیده است، (1) در مورد «نجاست کافر» اختلاف نظر دارند؛ برخی، آن ها را «نجس العین» می دانند؛ ولی برخی، آنان را نجس العین نمی دانند؛ بلکه نجاست آنان را همان پلیدی اعتقادی و... می دانند. (2)مرحوم فیض الاسلام، آیه فوق را بر اساس دیدگاه اول، ترجمه کرده و شرحی مفصل ارائه کرده است (چرا که ترجمه فیض الاسلام، ترجمه تفسیری است)؛ ولی برخی دیگر از مترجمان، این واژه را به معنای «پلید» ترجمه کرده اند؛ چرا که نجاست کافر را قبول نداشته یا دلالت آیه را بر مطلب نپذیرفته اند. (3)

و نظر اخیرش با نظر دو شاگردش موافق بوده است؛ (1) البته «آلوسی» (2)، «زرکشی» (3) و «سیوطی» (4) نیز رجوع ابوحنیفه از فتوای خود را تأیید کرده اند.

اما به بقیه فق های اهل سنت، نسبت داده اند که اگر کسی سوره فاتحه را در نماز نخواند، نمازش باطل است (5) و در این مورد به روایت علی علیه السلام از پیامبر صلی الله علیه و آله و سلم استدلال کرده اند که حکایت شده: «در نمازی که در آن امّ الکتاب قرائت نشود، آن نماز ناقص و نارساست». (6)در فق های شیعه ادعای اتفاق شده است که: «خواندن ترجمه قرآن در نماز جایز نیست» (7) و در این رابطه به دلایل قرآنی و احادیث پیامبر صلی الله علیه و آله و سلم و اجماع و دلیل عقل استدلال نموده اند (8) و این مطلب، مورد تأیید علمای بزرگ شیعه، همچون: شیخ طوسی (9) (م 413 ق.)، محقق حلّی (10) (م 676ق.)، علامه حلّی (11) (قرن هفتم)، محقق کرکی (12) (م 940ق.) و محمدحسن نجفی «صاحب جواهر» (13) (م 1266 ق.) و سیدمحمد کاظم یزدی (قرن سیزدهم) در «عروةالوثقی» است؛ در کتاب اخیر که با حواشی علمای

ص:152

متأخر و معاصر شیعه از جمله امام خمینی رحمه الله نشر یافته، تأکید شده است که ترجمه قرائت حمد و سوره در نماز جایز نیست، بلکه واجب است که نمازگزار آن ها را فراگیرد و در صورت تنگی وقت نماز، به تعداد آیات سوره فاتحه، از سایر سوره های قرآن بخواند و اگر آن ها را نیز نمی داند به همان مقدار تسبیح، تکبیر و ذکر بگوید. (1)ب) جواز لمس ترجمه قرآن برای کسی که طهارت (وضو یا غسل) ندارد:

در این مورد فقها تصریح می کنند که «ترجمه قرآن، خودِ قرآن به شمار نمی آید، چون قرآن مشتمل بر الفاظ مخصوص است، ازاین رو اگر چه لمس خط قرآن برای کسی که وضو ندارد جایز نیست، اما لمس ترجمه آن برای او جایز است. (2)و نیز برخی مفسران و فق های صاحب نظر شیعه می نویسند: «از نظر فقها - مخصوصاً فق های امامیه - هیچ یک از احکام شرعی قرآن بر ترجمه آن جاری نیست.

البته، ترجمه قرآن از جهت انتساب آن به قرآن، مانند سایر تفاسیر محترم خواهد بود؛ ولی نه به مثابه خود قرآن». (3)

باید انجام شود؟ (1)پاسخ پرسش نخست: در مورد قرآن سه موضوع تصور می شود:

الف) مکتوب و نوشته قرآن که به صورت کتاب در اختیار ماست؛

ب) آنچه پیامبر صلی الله علیه و آله و سلم از جبرئیل دریافت کرده و به طور شفاهی برای یاران خود بازگو نموده و به صورت متواتر به ما رسیده است؛ یعنی: حافظان قرآن و مسلمانان در طول اعصار، آن نسل به نسل حکایت کرده اند؛

ج) قرائت های مختلف قرآن که در طول اعصار بر اساس اختلاف قاریان (به خاطر نقل یا اجتهادات شخصی یا اختلاف لهجه یا (2)...) بوجود آمده است.

در حقیقت، آنچه که قرآن است، همان قسمت «ب» (قرآن شفاهی) است که پیامبر صلی الله علیه و آله و سلم بازگو کرده و به صورت متواتر به ما رسیده است؛ اما نوشته های قرآن، حاکی از خودِ آیات قرآن است و قرائت ها نیز غیر از قرآن است، که لازم است اعتبار آن ها به صورت تک تک مورد بررسی قرار گیرد.

به خاطر اعتبار ذاتی این قرائت است، بلکه به خاطر آن است که این قرائت در غالب موارد با قرائت متواتر مسلمانان همخوان بوده است.

ترجمه کرده است: «پادشاه روز جزاست» که می تواند به قرائت «مَلِک» اشاره داشته باشد.

نمی شود و مبنای ترجمه و تفسیر قرآن قرار نمی گیرد؛ همانطور که شیخ طوسی قدس سره در مورد تفسیر قرآن بدین مطلب تصریح کرده است. (1)مثال: [ فَإِنْ عُثِرَ عَلَی أَنَّهُمَا اسْتَحَقَّآ إِثْمًا فََاخَرَانِ یَقُومَانِ مَقَامَهُمَا مِنَ الَّذِینَ اسْتَحَقَّ عَلَیْهِمُ الْأَوْلَیَنِ فَیُقْسِمَانِ بِاللَّهِ لَشَهَدَتُنَآ أَحَقُّ مِن شَهَدَتِهِمَا وَمَا اعْتَدَیْنَآ إِنَّآ إِذًا لَّمِنَ الظَّلِمِینَ ]؛ (2)

علامه طباطبائی رحمه الله در مورد این آیه می نویسند: مفسران در ترکیب این آیه وجوه زیادی ذکر کرده اند که اگر برخی در همدیگر ضرب شوند به دویست صورت می رسند؛ از زجّاج نقل شده که این آیه، مشکل ترین آیه قرآن از جهت ترکیب است؛ ولی علامه با توجه به ظاهر سیاق آیه ترکیب آیه، را انتخاب می کند و به احتمالات مفسران و ادیبان توجه نمی کند، چرا که ذکر احتمالات زیاد جز ابهام و حیرت نمی افزاید. (3)

گوناگون، دچار فرسایش و دگرگونی یا محدودیت گشته، یا مفاهیم دیگری را در خود پذیرا شده و یا از مفهوم اصلی خود دور شده اند، مانند کلمه «صدقه» (به معنای انفاق و زکات). (1)اما برخی از مترجمان، تصریح کرده اند که از کتاب های لغت جدید، معنای واژگان عربی را به دست آورده اند؛ مثلاً: واژه «رحمن» به معنای «بخشاینده» و «رحیم» به معنای «بخشنده» را از «فرهنگ تازی به فارسی»، اثر فروزانفر اخذ کرده اند. (2) و این مطلب، گاهی، موجب لغزش در ترجمه می شود.

باید یکسان ترجمه نمود؟ یا براساس علم «وجوه» و «نظائر» و کتاب هایی که در این زمینه نوشته شده اند. (1) یک واژه را در کاربردهای متعدد، به معانی متفاوتی باید معنا کرد؟ برای مثال: در ترجمه جمعی قرآن، این مطلب مورد توجه قرار گرفته و موارد زیر پیشنهاد و عمل شده است:

1-4. واژه های «بوراً» و «بوار» اگر در مورد انسان ها باشد به معنای «هلاکت» ترجمه شده است، (مثل فرقان / 18)؛ و اگر در مورد تجارت باشد به معنای «کسادی» ترجمه شده است، (مانند فاطر / 29)؛

2-4. واژه «تلاوت» از ریشه «تلی» به معنای «از پی درآمدن» است ازاین رو به «خواندن و پیروی کردن» ترجمه شده است، (مثل بقره / 121)؛ البته، گاهی که «پیروی» مصداق نداشته، به معنای «خواندن» ترجمه شده است، (مانند بقره / 252)؛

3-4. واژه «جهل» اگر در مقابل علم باشد به معنای «ناآگاه» ترجمه شده است، (مانند بقره / 273، الجاهل: (افراد) ناآگاه)؛ و اگر در مقابل عقل باشد به معنای «نادان» ترجمه شده است که بار منفی دارد، (مثل فرقان / 63، الجاهلون: نادانان)؛

4-4. واژه «حرّمنا» اگر حکم شرعی «تحریم» باشد به معنای «حرام» ترجمه شده است، (مثل نساء / 160، حرّمنا: حرام کردیم)؛ و اگر در مورد ممنوعیت تکوینی و یا شخصی باشد، به «ممنوع کردن» ترجمه شده است؛ (مانند آل عمران / 93: جز آنچه را پیش از فرستادن تورات، اسرائیل (یعقوب) بر خویش ممنوع کرده بود)؛

5-4. در تعبیر «الحیوة الدنیا»، چون «الدنیا» صفت «الحیوة» است باید به صورت صفت و موصوف معنا شود، ازاین رو «زندگی پست (دنیا)» ترجمه شده است و در صورتی که حالت مضاف و مضاف الیه داشته باشند (حیوة الدنیا) به معنای «زندگی دنیا»؛ ولی تمام موارد در قرآن، حالت صفت و موصوف دارند، (مانند طه / 72 و...)؛

ص:159

6-4. واژه، «الذّل» اگر دارای بار مثبت باشد به معنای «فروتنی» است، (مثل اسراء / 24، جناح الذل: بال فروتنی)؛ و اگر دارای بار منفی باشد به معنای «خواری» است (مانند اسراء / 111، الذل: خواری)؛

7-4. واژه «رؤیت» اگر به معنای دیدن با چشم باشد به معنای نظر کردن و دیدن است، مانند نحل / 48 [ أَوَ لَمْ یَرَوْا إِلَی مَا خَلَقَ اللَّهُ... ] ؛ «آیا نظر نکرده اند»؛ و اگر به معنای دیدن با دل و عقل باشد، به معنای «اطلاع یافتن» است. مانند انعام / 6: [ أَلَمْ یَرَوْا کَمْ أَهْلَکْنَا مِن قَبْلِهِم مِّن قَرْنٍ... ] ؛ «آیا اطلاع نیافته اند»؛

8-4. واژه «شراء» و «اشتراء» اگر خرید و فروش کالا به کالا باشد به معنای «مبادله» است، (مثل: بقره / 86)؛ ولی اگر کالا در برابر بهای آن باشد به معنای فروش است، مانند نحل/ 95: [ وَلَا تَشْتَرُوا بِعَهْدِ اللَّهِ ثَمَنًا قَلِیلاً... ] ؛ «و پیمان الاهی را به بهای اندکی نفروشید»؛

9-4. واژه «الصور» اگر صور اوّل باشد به معنای «شیپور» است، (مثل انعام / 73)؛ و اگر صور دوم باشد به معنای «شیپور (رستاخیز)» است، (مانند ق / 20)؛

10-4. واژه «الضراء» اگر به همراه «بأساء» باشد، به معنای «زیان (جسمی)» است، (مثل بقره / 177)؛ و اگر همراه با «السّراء» باشد، به معنای «سختی (و ناراحتی)» است، (مانند آل عمران / 134)؛ چرا که «بأساء» به معنای سختی است و قرینه مقابله در این دو معنا رعایت شده است؛

11-4. واژه «ظنّ» اگر همراه با «أنّ یا أنْ» باشد به معنای «علم» است، (مثل توبه / 118: [ ...وَ ظَنُّواْ أَن... ] ؛ «دانستند» و بقره / 46)؛ و اگر همراه «إن» باشد به معنای «پندار» (مانند اسراء / 52) و به معنای «گمان» می باشد (بقره / 230)؛ (1)12-4. واژه «افتراء» به معنای «تهمت زدن» و «دروغ بستن» بر دیگری است؛ ولی

ص:160

در موارد مختلف، ترجمه خاصی لازم است ازاین رو اگر در مورد «شرکاء» باشد، به معنای «نسبت دادن» ترجمه شده است، مثل انعام / 24: [ ...کَانُوا یَفْتَرُونَ ] ؛ «همواره (بر خدا شریک) می بستند»؛ و در مورد «معبود» به معنای «به دروغ ساختن» ترجمه شده است؛ مانند اعراف / 53، [ ...مَّا کَانُوا یَفْتَرُونَ ] ؛ «آنچه را همواره (از معبودها) به دروغ می ساختند»؛ مثال دیگر آل عمران / 94: [ فَمَنِ افْتَرَی عَلَی اللَّهِ الْکَذِبَ... ] ؛ «و کسانی که بعد از این بر خدا دروغ بندند»؛

13-4. واژه «قتال» اگر همراه «فی سبیله» باشد به معنای «جنگ» است؛ مثل آل عمران / 13: [ ...تُقَتِلُ فِی سَبِیلِ اللَّهِ... ] ؛ «در راه خدا جنگ می کرد»؛ و اگر همراه «فی سبیله» نباشد به معنای «پیکار» است؛ مانند بقره / 217: [ ...وَلَا یَزَالُونَ یُقَتِلُونَکُمْ... ] ؛ «پیوسته با شما پیکار می کنند»؛

14-4. واژه «انتصار» اگر با «مِن» متعدی شود، به معنای «انتقم» است، و اگر با «علی» متعدی شود به معنای «استظهر» است و اگر بدون این دو باشد به معنای «غلب» و «فاز» و «امتنع من الظالمین»؛ است. ازاین رو به چند صورت ترجمه شده است:

مثال: [ ...وَلَوْ یَشَآءُ اللَّهُ لَانتَصَرَ مِنْهُمْ... ]؛ (1) «اگر (بر فرض) خدا می خواست حتماً از آنان انتقام می گرفت»؛

[ وَ لَمَنِ انتَصَرَ بَعْدَ ظُلْمِهِ ی... ]؛ (2) «هر کس بعد از ستم (دیدگی)اش یاری جوید (تا آن را دفع کند)؛

15-4. واژه «هلک» اگر برای مردم باشد به معنای «هلاکت» است، مثل: اعراف / 164: [ مهلکهم ] ؛ «هلاک کننده ایشان»؛ و اگر برای آبادی ها و شهرها باشد به معنای «نابودی» است؛ (مانند انعام / 131: [ ...مُهْلِکَ الْقُرَی... ] ؛ «نابود کننده (مردم) آبادیها»)؛

16-4. واژه «زکات» گاهی به معنای «بخشش های مستحبی» است، (که بیشتر در سوره های مکی اینگونه است) و گاهی به معنای «مالیات خاص اسلامی» است؛

ص:161

ازاین رو، به دو صورت ترجمه شد:

مثال: [ ...وَ ءَاتُوا الزَّکَوةَ... ]؛ (1) «و [مالیات] زکات را بپردازید»؛

مثال: [ وَ الَّذِینَ هُمْ لِلزَّکَوةِ فَعِلُونَ ]؛ (2) «کسانی که آنان [بخشش] زکات را [پرداخت [ کننده اند»؛

17-4. واژه «غنی» معمولاً به معنای «بی نیاز» ترجمه می شود، که یک معنای منفی است، در حالی که معنای آن مثبت است ازاین رو در این ترجمه به معنای «توانگر» آمد و «غنی عن» به معنای «دفع عن» است که در این ترجمه رعایت شد؛

مثال: [ ...لَن تُغْنِیَ عَنْهُمْ أَمْوَ لُهُمْ وَلَآ أَوْلَدُهُم... ]؛ (3) «اموالشان و فرزندانشان، هیچ چیزی از [مجازات] خدا را از آنان دفع نخواهد کرد»؛

البته گاهی نیز واژه های قرآن در معنا، شبیه هم هستند؛ ولی تفاوت های تفسیری و ریشه ای دارند که در این موارد نیز لازم است در معنای واژه، انتخاب مبنا صورت گیرد؛ پیرامون این موضوع، در مبحث «ترادف»، سخن خواهیم گفت.

الفاظی که در قرآن کریم مترادف به نظر می رسند هر یک حامل خصوصیات ویژه ای است که ترادف را از آن ها سلب می کند؛ با عنایت به این نکته که الفاظ قرآن با خصیصه اعجاز توأم هستند؛ به عبارت دیگر: به جای لغتی که در قرآن کریم، مرادف با لغت دیگر به نظر می رسد، محال است لغت دیگری به کار رفته باشد.

در قرآن کریم، واژه های «خالق، باری و فاطر» در جایگاه های مختلفی آمده که نمی توان خصوصیات مفاهیم آن ها را با تعبیر کلمه «آفریدگار» به کار برد. (1)در این مورد، در ترجمه جمعی قرآن توجه شده و موارد زیر پیشنهاد و عمل شده است:

1-5. واژه «قد» و «لقد» هر دو برای تاکید است؛ ازاین رو آن ها را به معنای «بیقین» آورده ایم؛ ولی گاهی برای تاکید بر تحقّق مطلب است، که در معنای «تحقق بخشید» و با تاکید خفیف «که» متبلور می شود:

مثال: [ ...قَدْ جَعَلَهَا رَبِّی حَقًّا... ]؛ (2) «که پروردگارم آن را تحقق بخشید»؛

2-5. دو واژه «اثم» و «ذنب» را معمولاً به معنای گناه ترجمه می کنند؛ ولی ما با توجه به ریشه لغوی آن ها به معنی های متفاوت ترجمه کرده ایم؛ یعنی «اثم»: گناه و «ذنب»: پیامد (گناه)؛

3-5. بین واژه «واحد و احد» تفاوت گذاشته شده، و در مواردی که هر دو صفت خداست واژه «واحد» به معنای «یگانه»، مثل بقره / 163 و واژه «أحد» به معنای «یکتا» ترجمه شده است (مثل توحید / 1)؛

4-5. [ اولو القربی ] به معنای «نزدیکان» ترجمه شده است، (مثل نساء / 8)؛ [ اولو الارحام ] به معنای «خویشاوندان» ترجمه شده است، (مثل انفال / 75) تا بین این دو واژه تفاوت در ترجمه باشد؛

ص:163

5-5. چهار واژه قریب المعنی «خوف»، «خشی»، «حذر» و «رعب» هر یک به ترتیب به معنای «ترس»، «هراس»، «بیم» و «وحشت» ترجمه شده اند، مثل مائده / 23:

[ یخافون ] ؛ «می ترسیدند» و رعد / 21: [ یخشون ] ؛ «می هراسند» و بقره / 19: [ حذر الموت ] ؛ «از بیم مرگ» و کهف / 18: [ رعباً ] ؛ «وحشت»؛

6-5. واژه های «طائفه»، «قوم» و «فریق» هر یک به معنای خاصی می باشند؛

7-5. سه واژه «عالمون»، «ذی علم» و «علماء» به ترتیب به معنای: «دانایان»، «دانشمند» و «دانشوران» ترجمه شده اند تا بین ترجمه آن ها تفاوت گذاشته شود، (مثل عنکبوت / 43، یوسف / 68 و فاطر / 28)؛

8-5. واژه «کوکب» به معنای «سیاره» است، (مثل انعام / 76)؛

واژه «نجم» به معنای «ستاره» است، (مثل انعام / 97)؛

9-5. واژگان «کانَّه» به معنای «چنانکه گویی» و «کَاَن» به معنای «گویا» و «کاَنّ» به معنای: «گویی که» ترجمه شده اند، تا تفاوت ترجمه آن ها رعایت شود؛

10-5. واژه «مکر» در مورد خدا به معنای «ترفند» ترجمه شده است، مثل آل عمران / 54، [ مَکَراللّه ] ؛ «خدا ترفند کرد»؛ و در بقیه موارد به معنای «فریبکاری» است، مانند آل عمران54/، [ مکروا ] ؛ «فریبکاری کردند»؛

این تفاوت معنا، به خاطر رعایت حرمت الاهی و دوری از بار منفی کلمه «فریب» در فارسی است.

زیبایی های قرآن را به تصویر می کشد.

برای مثال: آیه [ إِیَّاکَ نَعْبُدُ وَ إِیَّاکَ نَسْتَعِینُ ] (1) و نیز در آیه: [ ...أَلَا بِذِکْرِ اللَّهِ تَطْمَل-ِنُّ الْقُلُوبُ ] (2) و مانند آن ها با قاعده بلاغی «تقدیم ما حقّه التاخیر یفید الحصر» معنای جدیدی پیدا می کند؛ یعنی: هنگامی که «ایاک» که مفعول «نعبد» است و به طور طبیعی می باید بعد از فعل آید؛ ولی قبل از فعل آمده موجب انحصار در کلام می شود؛ ازاین رو، در ترجمه، واژه «فقط» می آوریم و می نویسیم: «فقط تو را می پرستیم و تنها از تو یاری می جوییم».

ترجمه قرآن حذف می کنند و معتقدند که اختلاف زبان عربی با فارسی (و مانند آن) مستلزم حذف و اضافه برخی واژگان است؛ (1) اما برخی دیگر بر این باورند که لازم است همه جزئیات ترجمه شوند؛ (2) چرا که این مطلب لازمه دقت در ترجمه است؛ و گروه سومی از صاحب نظران، حذف موارد جزیی را در ترجمه، به صورت مشروط می پذیرند؛ یعنی: اگر معادل کلام به نوعی در کلام گنجانده شود، حذف آن جایز است و اضافه کردن مطالبی که در انتقال پیام نقش دارد نیز جایز است؛ البته در صورتی که با استفاده از علائمی همچون پرانتز و... روشن شود. (3)مثال: [ اللَّهُ لَآإِلَهَ إِلَّا هُوَ الْحَیُّ الْقَیُّومُ ]؛ (4)

مکارم شیرازی: «معبودی جز خداوند یگانه زنده و پایدار و نگهدارنده نیست»؛ (5)خرمشاهی: «خداوند است آنکه جز او خدایی نیست و زنده پاینده است». (6)در هر دو ترجمه واژه «و» اضافه شده است و داخل پرانتز هم قرار نگرفته است.

مثال دیگر: [ أُوْلَل-ِکَ عَلَی هُدًی مِّن رَّبِّهِمْ وَ أُوْلَل-ِکَ هُمُ الْمُفْلِحُونَ ]؛ (7)

مکارم: «آنان بر طریق هدایت پروردگارشانند و آنان رستگارانند»؛

خرمشاهی: «اینان از جانب پروردگارشان از هدایتی برخوردارند و هم اینانند که رستگارند».

در ترجمه اول، واژه «مِن» در جمله نخست و نیز واژه «هم» در جمله دوم ترجمه نشد؛ و در ترجمه دوم، واژه «هم» ترجمه نشد، ولی معادلی برای تاکید «هم اینانند» آورده شد.

در اینجا توجه به دو مطلب لازم است:

ص:168

نخست اینکه: دیدگاه نخست برای روش ترجمه آزاد و تفسیری مناسب است و دیدگاه دوم برای روش های ترجمه تحت اللفظی و هسته به هسته (جمله به جمله) مناسب است و دیدگاه سوم، معتدل و قابل قبول به نظر می رسد.

دوم اینکه: گاهی به برخی از واژه ها، به ویژه حروف می رسیم که معادلی در زبان دوم برای آن ها یافت نشده یا بسختی یافت می شود و ترجمه با اقتضائات زبان دوم ناسازگار گردد که گاهی به این ها واژگان ترجمه ناشدنی می گویند؛ برای مثال، در پایان اولین ترجمه جمعی قرآن کریم از نگارنده و اساتید همکار، لیست واژگان ترجمه ناشده، اینگونه آمده است:

ردیف نام سوره شماره آیه واژه معناناشده متن آیه19 نحل 125 ضمیر «هی»وَجَادِلْهُم بِالَّتِی هیَ أَحْسَنُ20 اسراء 79 فاءوَ مِنَ اللّیل فتَهَجَّد21 طه87 ضمیر «نا»وَلکِنَّا حُمِّلْنَا أَوْزَاراً...22 طه130 فاءوَمِنْ آنایَ اللَّیْلِ فَسَبِّحْ...23 انبیاء 74 ضمیر «ه»وَلُوطاً آتَیْنَاهُ24 انبیاء 83 ضمیر «ی»أنّ-ی مسّنی الضّرّ25 انبیاء 97 هی فَإِذا هیَ شَاخِصَةٌ26 حج40 ضمیر «هم»وَلَوْلاَ دَفْعُ اللَّهِ النَّاسَ بَعْضَهُم بِبَعْضٍ27 نور31 ضمیر «هنّ»أَوْ مَا مَلَکَتْ أَیْمَانهِنّ28 نور35 ضمیر «هاء»کَأَنَّهَا کَوْکَبٌ دُرِّیٌّ29 نور41 له أَنَّ اللَّهَ یُسَبِّحُ لَهُ مَن فِی السَّماوَاتِ وَالْأَرْضِ30 نمل6ضمیر «ک»وانّک لَتُلَقّی31 عنکبوت 56 فاءفَایّای فَ-اعبدُونِ32 یس12 ضمیر «ه»وَکُلَّ شَیْءٍ أَحْصَیْنَاهُ فِی إِمَامٍ مُبِینٍ33 زمر66 فاءبَلِ اللّه فَ-اعْبُد34 غافر 8واورَبَّنَا وَأَدْخِلْهُمْ جَنَّاتِ عَدْنٍ الَّتِی...35 غافر 21 ضمیر «هم»کَانُوا هُمْ أَشَدَّ قُوَّةً وَآثَاراً36 فصّلت 53 ضمیر «ه»أَنَّهُ عَلَی کُلِّ شَیْءٍ شَهِیدٌ37 محمّد(صلی الله علیه و آله) 35 ضمیر «کم»وَلَن یتِرَکُمْ أَعْمَالَکُمْ38 ذاریات 48 ضمیر «ها»وَالأَرْضَ فَرَشْنَاهَا39 قمر24 ضمیر «ه»فَقَالُوا أَبَشَراً مِنَّا وَاحِداً نَتَّبِعُهُ40 قمر49 ضمیر «ه»إِنَّا کُلَّ شَیْءٍ خَلَقْنهُ بِقَدَرٍ41 الرحمن 7ضمیر «ها»وَالسَّماءَ رَفَعَهَا....42 الرحمن 10 ضمیر «ها»وَالأَرْضَ وَضَعَهَا43 مدثّر 3فاءوَرَبَّکَ فَکَبِّرْ44 مدثّر 4فاءوَثِیَابَکَ فَطَهِّرْ45 مدثّر 5فاءوَالرُّجْزَ فَ-اهْجُرْ46 مدثّر 7فاءوَلِرَبِّکَ فَ-اصْبِرْ

ص:170

ردیف نام سوره شماره آیه واژه معناناشده متن آیه47نبأ29 ضمیر «ه»وَکُلَّ شَیءٍ أَحْصَیْنَاهُ48 نازعات 30 ضمیر «ها»وَالأَرْضَ بَعْدَ ذلِکَ دَحَاهَا49 نازعات 32 ضمیر «ها»وَالْجِبَالَ أَرْسَاهَا50 انشراح 8فاءوَإِلَی رَبِّکَ فَارْغَب51 توحید 1هوقُلْ هُوَ اللَّهُ أَحَدٌ

پشت سر هم بر آن ها نازل کردیم] طوفان، ملخ و آفت گیاهی و...»؛

خرمشاهی: «آنگاه بر سر آنان [بلای] طوفان، ملخ و شپش و...».

رعایت کرد؛ بدون آنکه به سلاست کلام ضربه ای وارد شود، در این موارد مانعی از آن نیست، بلکه رعایت تطابق ترجمه با متن اصلی لازم است؛

ج) عبارات وصفی که با «الذین» شروع می شود را می توان به دو صورت ترجمه کرد:

نخست آنکه طبق لفظ به صورت عبارت و جمله معنا کنیم و دوم آنکه به صورت کلمه ای معنا کنیم به عنوان مثال:

الذین آمنوا: کسانی که ایمان آوردند (مومنان)؛

الذین کفروا: کسانی که کفر ورزیدند (کافران)؛

الذین فی قلوبهم مرض: کسانی که در دلهایشان بیماری است (بیمار دلان)؛

الذین اوتوا الکتاب: کسانی که کتاب به آنان داده شده است (اهل کتاب).

د) در زبان عربی، ساختار جمله اینگونه است:

فعل +فاعل +مفعول: [ خَتَمَ اللَّهُ عَلَی قُلُوبِهِمْ... ]؛ (1) اما در زبان فارسی ترکیب جمله اینگونه است:

فاعل +مفعول +فعل: خدا بر دل های آنان مهر نهاد.

معمولاً ساختار جمله در ترجمه تحت اللفظی از نوع عربی پیروی می کند و در ترجمه جمله به جمله یا ترجمه آزاد تفسیری از نوع فارسی پیروی می کند.

تفسیر قرآن، بیان معانی آیات و کشف مقاصد و مدلول های آن ها است (1) و ترجمه هم، به دنبال همین اهداف است؛ یعنی: می خواهد پیام قرآن را به زبانی دیگر منتقل کند که این پیام در حقیقت،همان معانی آیات و مقاصد گوینده است؛ لیکن ترجمه و تفسیر، دو تفاوت با همدیگر دارند:

اول آنکه: ترجمه با روش تحت اللفظی و ترجمه جمله به جمله، و حتی در روش ترجمه آزاد تفسیری، (2) مختصرتر از تفسیر قرآن است؛ ازاین رو، ترجمه قرآن مشکل تر از تفسیر است؛ چون می خواهد مطالب زیادی را در کلمات کمتری برای مخاطب بیان کند.

و دوم آنکه: تفسیر می تواند به زبان عربی یا زبان های دیگر باشد؛ اما ترجمه، غالباً به زبان غیر عربی است. (3)با توجه به مطالب فوق، روشن می شود که ترجمه، نوعی تفسیر است، پس لازم است که همه شرایط در ترجمه نیز رعایت شود؛ مثلاً: مترجم قرآن، همان شرایط مفسّر را دارا باشد؛ (4) همانطور که لازم است مبانی و اصول تفسیر نیز، در ترجمه رعایت شود، از جمله:

ص:174

و تفسیر به رأی به شمار می آید و از اعتبار ساقط است و سزاوار نیست که مترجم و مفسّر به آن تکیه کنند». (1)البته ایشان به لزوم استفاده از منابع «نقلی» (ظهور قرآن و روایات) و «عقلی» توجه داشته اند؛ ولی به منبع علوم تجربی قطعی اشاره نکرده اند. (2)یادآوری: از همین مطلب روشن می شود که اگر تفسیر یا ترجمه قرآن مخالف قرآن، سنت قطعی یا برهان عقلی یا علوم تجربی قطعی باشد معتبر نخواهد بود؛ چرا که این ها قراین معتبر درون متنی و برون متنی برای تفسیر و ترجمه قرآن هستند و تفسیر و ترجمه ای که با آن ها مخالف باشد، مخالف قراین علمی و غیر معتبر می شود.

همانطور که تفسیر به رأی ممنوع است ترجمه به رأی نیز ممنوع است و مشمول روایات حرمت تفسیر به رأی می شود؛ چرا که مترجم و مفسر هر دو مضمون آیه را بیان کرده و به خدا نسبت می دهند و اگر این نسبت براساس قراین نقلی، عقلی و علمیِ قطعی نباشد، نسبت دروغ و تهمت بر خداست از اینجا نیز ثابت می شود که مترجم قرآن باید شرایط مفسر را داشته باشد و در ترجمه تحمیل نظر بر قرآن نکند؛ بلکه با توجه به تفسیر آیه که از قراین معتبر عقلی و نقلی بدست می آورد به ترجمه بپردازد.

روشن است که اگر کسی این مبانی را نپذیرد تفسیر و ترجمه او رنگ دیگری به خود می گیرد و گرفتار لغزش های متعدد می شود که تفسیر و ترجمه او را غیر معتبر می سازد.

اللفظی قرآن - گسسته شوند»؛ (1) سپس شواهد زیادی از علمای شیعه و سنی برای پیوستگی آیات می آورد و به تأثیر اندیشه اشاعره و اخباری ها در ترجمه و تفسیر گسسته قرآن اشاره می کند؛ (2) وی در ادامه فرمولی برای کشف ارتباط آیات ارائه می کند که عبارت است از: «توجه به ترتیب و یکپارچگی آیات هر سوره؛ توجه به مطلع و پایان هر سوره و کشف محور یا محورهای سوره؛ توجه به فضای تاریخی سوره و موارد و مصادر آیات؛ توجه به تأویل آیات و سبب آن». (3)علاوه بر توجه به اهداف قرآن، لازم است به اهداف سوره ها نیز در تفسیر و ترجمه توجه شود؛ چرا که گاهی هدف یک سوره به معنای آیات آن جهت خاصی می دهد.

علامه طباطبائی قدس سره به این مطلب توجه کرده و معتقد است: اینکه خدا نام «سوره» را در قرآن آورده، نشانگر آن است که هر دسته از کلام الاهی که به نام سوره نامیده می شود دارای نوعی وحدت تالیف و همبستگی است که در پاره ای از یک سوره یا میان یک سوره و سوره دیگر یافت نمی شود و از اینجا در می یابیم که اهداف و مقاصد هر سوره با سوره دیگر متفاوت است.... که سوره به انجام نمی رسد، مگر به تمامی آن. (4)در مورد اهداف سوره های قرآن، کتاب های متعددی نوشته شده است از جمله:

«اهداف و مقاصد سوره های قرآن»، اثر دکتر شحاته که دو جلد آن توسط «دکتر سید محمد باقر حجتی» به فارسی ترجمه شده است و نیز «گامی به سوی تفسیر موضوعی سوره های قرآن کریم»، اثر محمد غزالی، ترجمه آن توسط علی اصغر محمدی صورت گرفته؛ همچنین کتاب «سیمای سوره های قرآن» از نگارنده.

پروفسور ایزوتسو نیز در مبحث «کلمات محوری قرآن» در حقیقت بر همین مطلب تاکید می کند: کلمات محوری، کلماتی هستند که آیات و موضوعات گوناگون

ص:179

سوره را به یکدیگر مربوط می سازند؛ وی سپس از واژه «تقوی» به عنوان محور سوره بقره یاد می کند. (1)بی آزار شیرازی نیز یادآورد شده است:

«کشف و توجه به کلمات محوری به مترجم و مفسّر کمک خواهد کرد که به ارتباط آیات و ترجمه و تفسیر پیوسته دست یابد»؛ (2)

باشد؛ بلکه برهان عقلی، قرینه تفسیر آیه است.

بنابراین، آنچه که در مبحث عقاید با دلایل عقلی قطعی ثابت شود، یا براساس محکمات کتاب و سنت اثبات گردد، از مبانی کلامی تفسیر به شمار می آید و تفسیر قرآن، نمی تواند مخالف آن ها باشد، وگرنه، منتهی به انحراف عقیدتی می شود و از آنجا که ترجمه، خلاصه تفسیر است، رعایت آن مبانی در ترجمه نیز لازم است.

البته رعایت مبانی کلامی، در ترجمه و تفسیر آیات متشابه قرآن، نقش مهمی دارد که در ادامه بحث روشن می شود.

برخی صاحبنظران نیز با تاکید بر کاستن واسطه میان خواننده ترجمه و قرآن، بر طرف کردن مشکل آیات متشابه را ضروری می دانند؛ یعنی: مترجم نمی تواند و نباید از باورهای پذیرفته شده دینی دست برداشته و باید قرآن را مطابق اصول مسلم دین اسلام ترجمه کند و حتی مترجمان غیرمسلمان نیز، باید باورهای مسلم اسلامی را رعایت کنند (تا ترجمه صحیحی به دست آید و مقصود خدا روشن شود) در غیر این صورت، ترجمه، بدآموزی داشته و ممکن است خواننده آن، گرفتار باورهای نادرستی شود؛ (1) ولی در مقابل، برخی نیز تاکید دارند که آیات متشابه و همچنین بخش هایی از قرآن کریم که فهم آن دشوار است باید همان گونه ترجمه شوند، تا آیینه وار، اصل قرآن با همه چگونگیهایش منعکس شود و ترجمه تا حد ممکن بیشترین شباهت را با اصل قرآن داشته باشد؛ مترجم نباید بنابر مشرب کلامی خویش از الفاظی، خاص در ترجمه استفاده کند تا آیه، موافق آن مذهب معنا بدهد؛ چون

ص:181

خواننده باید از طریق ترجمه، نخست با اصل قرآن کریم ارتباط برقرار کند، نه با تفسیر و برداشت مترجم. (1)البته اینکه ترجمه نباید با تفسیر و مبانی کلامی خاص مترجم مخلوط شود، چون رهزن می شود؛ ولی رعایت قطعی و اصول مسلم اعتقادی که از خود قرآن و عقل به دست می آید لازم است، به عبارت دیگر: ارجاع متشابهات به محکمات، برای فهم مقصود قرآن، ضروری است و برای جلوگیری از خلط ترجمه و تفسیر و مبانی کلامی، می توان از گیومه یا پرانتز استفاده کرد و تأثیرات را به حداقل کاهش داد.

از جمله «مبانی کلامی تفسیر» می توان به این موارد اشاره کرد:

مسئله تشبیه و تجسیم؛ صفات خبری؛ رؤیت خدا؛ عصمت پیامبران؛ تعریف ایمان؛ جبر و تفویض و خلق اعمال؛ احباط و تکفیر و خلود در جهنّم (2) که به برخی مثال ها پیرامون آن ها اشاره می کنیم:

معادل فارسی آن را می توان کنایه از یک معنای درست گرفت، ترجمه آن، به معنای ظاهری، اشکالی ندارد مانند [ یَدُ اللَّهِ فَوْقَ أَیْدِیهِمْ... ]؛ (1) که ترجمه «دست خدا بالای دست های آن هاست» عیبی ندارد؛ چون این تعبیر در فارسی هم کنایه از قدرت است؛ ولی اگر چنین معادلی در فارسی پیدا نشد، باید به گونه ای ترجمه شود که بدآموز و گمراه کننده نباشد. (2)مثال دیگر: [ وُجُوهٌ یَوْمَل-ِذٍ نَّاضِرَةٌ أ إِلَی رَبِّهَا نَاظِرَةٌ ]؛ (3)

دهلوی: «یک باره روی ها آن روز تازه باشند، به سوی پروردگار خود نظر کننده باشند»؛

معزی: «... به سوی پروردگار خویش نگران»؛

فولادوند: «... به پروردگارش می نگرد»؛

شعرانی: «... به سوی پروردگارش نگرنده»؛

مکارم: «[آری] در آن روز صورت هایی شاداب و مسرور است و به پروردگارش می نگرد»؛

مجتبوی: «آن روز چهره هایی تازه و خرم است، که [پاداش] پروردگار خویش را چشم می دارند»؛

الاهی قمشه ای: «... و به چشم قلب جمال حق را مشاهده می کنند»؛

سراج: «... به سوی [پاداش] پروردگار خود نگران است».

دیدن او را با چشم سر محال می داند؛ بنابراین در ترجمه واژه «ناظره»، از معادل «به چشم قلب جمال حق را مشاهده می کنند» و یا با اضافه «[پاداش] پروردگار خویش را چشم می دارند» استفاده شده است؛

دوم: براساس جواز رؤیت خدا در رستاخیز ترجمه شده است؛ یعنی: کسانی همچون محدث دهلوی «ناظره» را به معنای «نظر کننده» ترجمه کرده اند؛ البته برخی نیز با استفاده از واژه «نگران» که هم به معنای «نگریستن» و هم به معنای «ناراحت» و «منتظر می آید» (1) دو پهلو سخن گفته اند و حال بودن «ناظره» را به صورت ادیبانه ای رسانده اند و یا به نوعی اشاره به معنای سومی برای آیه نموده اند.

مثال دیگر: [ یَوْمَ یُکْشَفُ عَن سَاقٍ وَ یُدْعَوْنَ إِلَی السُّجُودِ فَلَا یَسْتَطِیعُونَ ]؛ (2)

دهلوی: «روزی که جامه برداشته شود از ساق و خوانده شود ایشان را به سوی سجده، پس نه توانند».

این ترجمه، در عربستان سعودی توسط دکتر عبدالغفور عبدالحق بلوچ و شیخ محمدعلی داری بازبینی و اصلاح شده است و با مقدمه دکتر عبداللّه بن المحسن الترکی چاپ شده است، در این بازبینی ذیل آیه فوق، پاورقی زیر اضافه شده است:

در صحیحین است و لفظ حدیث از بخاری است که ابوسعید خدری رضی الله عنه روایت می کند از رسول اللّه صلی الله علیه و آله و سلم که شنید او را که می فرمودند: که روز قیامت ظاهر نماید پروردگار ما ساق خود را پس سجده کنان افتند تمام اهل ایمان از مرد و زن و... . (3)تذکر: جالب است که این پاورقی که در متن اصلی وجود ندارد، بدون امضای مصحّحان آمده و اضافه شده است و شگفت اینکه این روایت دلالت بر «تجسیم» دارد.

ص:184

همین آیه را برخی مترجمان، به صورت دیگر ترجمه کرده اند و گاهی معنای کنایی آن را ظاهر ساخته اند:

مجتبوی: «در روزی که کار (بر کافران) سخت و دشوار شود...»؛

آیتی: «روزی که آن واقعه عظیم پدیدار شود و...»؛

مکارم: «به خاطر بیاورید روزی را که ساق پاها از وحشت برهنه می گردد و...»؛

خرمشاهی: «روزی که هنگامه بالا گیرد، و...».

و مثال دیگر: [ ...یَدُ اللَّهِ فَوْقَ أَیْدِیهِمْ... ]؛ (1) است که در ترجمه های مختلف، قابل بررسی است.

تذکر: بحث «مجاز» و کاربردهای آن در تفسیر نیز می تواند در موارد فوق کارساز باشد؛ یعنی: اگر مبحث مجاز را در قرآن روا بدانیم، برخی آیات مثل [ جاء ربک ] و مانند آن، قابل توجیه است؛ اما اگر مجاز را روا ندانیم و ظواهر آیات را اخذ کنیم با مشکل روبرو می شویم.

روشن می شود که مقصود از آیات فوق (که ظاهر آن ها بر جبر دلالت داشت) مجبور بودن انسان نیست؛ پس لازم است که با اضافه کردن مطالب تفسیری، مقصود خدا در این موارد روشن شود.

قبول مفسران و مترجمان شیعه است، در این موارد لازم است که آیات مربوطه، به صورتی ترجمه شوند که منافی مبانی فوق نباشند. (البته در صورتی که حقانیّت مبنای اعتقادی مورد نظر با دلایل محکم قرآنی، حدیثی یا عقلی اثبات شده باشد).

یکی از صاحبنظران در این مورد می نویسد: «اگر از همان آغاز، اختلافات فکری و عقیدتی میان مسلمانان به وجود نیامده بود و این مکتب های کلامی تأسیس نشده بود و قرون بعدی اسلامی هم مانند عصر پیامبر صلی الله علیه و آله و سلم خالی از هر گونه اختلافات مذهبی و عقیدتی بود، مناسب این بود که در ترجمه اینگونه آیات، همان حالت کلی حفظ شود و بدآموزی نداشت؛ ولی چه باید کرد که ما در مقابل یک عمل انجام شده قرار گرفته ایم و امکان ندارد که خود را از آن دور کنیم و اگر اصول و مبانی پذیرفته شده و مسلّم خود را در ترجمه رعایت نکنیم خواننده را آزاد گذاشته ایم که اعتقادات باطل و غیر قابل قبولی داشته باشد». (1)برای مثال: اینگونه عقاید در آیه «اکمال» (مائده / 3)، «بلاغ» (مائده / 67) و آیه «ولایت» (مائده / 55) می تواند تأثیر گذار باشد و در ترجمه های مختلف، قابل بررسی است.

مثال: [ ...الْیَوْمَ أَکْمَلْتُ لَکُمْ دِینَکُمْ وَأَتْمَمْتُ عَلَیْکُمْ نِعْمَتِی وَرَضِیتُ لَکُمُ الْإِسْلَمَ دِینًا... ]؛ (2)الاهی قمشه ای: «امروز، کافران از اینکه به دین شما دستبرد زنند و اختلافی رسانند طمع بریدند پس شما از آنان بیمناک نباشید و از من بترسید؛ امروز (بعقیده امامیه و برخی اهل سنت، روز غدیر خم و خلافت علی علیه السلام مراد است) دین شما را به حد کمال رسانیدم و...»؛

فیض الاسلام: «امروز، اکنون پس از بیان احکام و راه حق یافتن کفار و... امروز هجدهم ذی الحجه سال دهم هجرت هنگامی که رسول خدا صلی الله علیه و آله و سلم از حجةالوداع

ص:188

آخرین حج باز می گشت در غدیر خم...»؛

محدث دهلوی: «امروز، ناامید شدند کافران از دین شما، پس مترسید از ایشان و بترسید از من، کامل کردم برای شما دین شما را و تمام کردم بر شما نعمت خود را و اختیار کردم اسلام را دین برای شما پس...».

زبان ها ارتباط شناختاری و انتقال پیام است. (1)نکته دیگر اینکه: ممکن است زبان، یک متن چند لایه و چند ساحتی باشد، همانطور که این مطلب در مورد برخی اشعار حافظ و آیات قرآن نیز، به چشم می آید.

به هر حال، مقصود از «زبان» در اینجا شیوه بیان مطالب و ویژگی ها و عناصر زبانشناسی قرآن است که برخی از آن ویژگی ها و عناصر، در مبانی ادبی، مبانی کلامی و مبانی تفسیری بیان شد.

به هر حال، زبان قرآن، دارای ویژگی هایی است که انتخاب تئوری زبانشناختی و اتخاذ مبنا در مورد آن ها لازم است، چونکه نقشی زیر بنایی در تفسیر و ترجمه قرآن دارد؛ برخی از این ویژگی ها عبارتند از:

معادل داشته باشیم؛ ولی اگر زبان قرآن را فنی و علمی بدانیم، پذیرش تغییرات مشکل است؛ برای مثال در زبان عرف فارسی می توان کلمه «زودپز» را بجای کلمه «فشارپذیر» (1) به کاربرد با آنکه تکیه یکی بر مکانیسم عمل و تکیه دیگری بر نتیجه عمل است. (2)البته در مورد قرآن، می توان گفت: زبان عرف خاص است، اما وقتی قرآن در مورد احکام و قوانین شرعی مثل ارث، قصاص، ازدواج، طلاق، عبادات و مالیات: خمس و زکات و... سخن می گوید، با زبان فنی و علمی دقیق، مطالب را بیان می کند که تسامحات عرفی در آن ها راه ندارد، بلکه مضرّ است.

بنابراین، مترجم لازم است به این نکته زبانشناختیِ قرآن توجه کند که گرچه زبان قرآن زبان عرف خاص است، اما گاهی با زبان فنی و علمی دقیق سخن گفته و دقت در ترجمه را می طلبد.

مثال: [ ...فَإِن کُنَّ نِسَآءً فَوْقَ اثْنَتَیْنِ فَلَهُنَّ ثُلُثَا مَا تَرَکَ وَإِن کَانَتْ وَ حِدَةً فَلَهَا النِّصْفُ... ]؛ (3)

مکارم: «و اگر فرزندان شما (دو دختر و) بیش از دو دختر باشند، دو سوم میراث از آنِ آن هاست و اگر یکی باشد نیمی (از میراث) از آن اوست».

ترجمه جمعی: «و اگر آن (وارث) آن دخترانی (دو یا) بیش از دو باشند، پس دو سوم میراث، فقط برای آنان است، و اگر (وارث) یک [دختر] باشد، پس نیمی (از میراث) فقط برای اوست».

توجه به این نکته لازم است که در این آیات، «تقدیم ماحقه التاخیر» موجب «حصر» شده که مورد غفلت برخی مترجمان واقع شده است.

ص:192

توجه کرده اند و اخیراً این پدیده، مورد توجه زبانشناسان و نشانه شناسان بزرگ قرار گرفته است، از جمله پروفسور توشیهیکو ایزوتسو مترجم ژاپنی قرآن و استاد دانشگاه مک گیل کانادا، تحقیق مفصلی در این مورد انجام داد، که تحت عنوان «خدا و انسان در قرآن» با ترجمه احمد آرام چاپ شده است، و نیز دکتر بی آزار شیرازی در جلد اول «قرآن ناطق» این مسئله را مورد تاکید قرار داده و توجه به این کلمات را از شرایط مترجم قرآن شمرده است. (1)پروفسور «ایزوتسو» واژگان این بحث را اینگونه تعریف می کند:

کلمات کلیدی: کلماتی که نقشی واقعاً قطعی در ساختن جهان بینی تصوری قرآن دارند، به نام کلمات یا اصطلاحات کلیدی قرآن می نامیم؛ از قبیل کلمات: اللّه، اسلام، پایمان، کافر، نبی و رسول. (2)مثال:

1. واژه «کفر» در اصل به معنای «پوشاندن» است؛

2. این واژه به معنای «انسان های ناسپاس» به کار رفته است، چون چشم خود را در برابر نعمت ها می بندند، این معنای کفر در برابر «شکر» است؛

3. واژه «کفر» تحت تأثیر واژه «ایمان» و در ارتباط با کلمه «اللّه» قرار می گیرد و معنای ناسپاسی به عنایت الاهی پیدا می کند (این مرحله نخست گسترش معنایی این کلمه در قرآن است)؛

4. واژه «کفر»، کم کم در قرآن به معنای نفی ایمان و ناباوری نزدیک می شود و دیگر ضد شکر نیست، بلکه ضد «آمن» است و کافر در برابر مومن قرار می گیرد (مرحله دوم گسترش معنایی کفر در قرآن).

ص:194

5 . واژه «کفر»، تحت تأثیر مرادفاتی همچون «شرک» و لوازم آن واقع شده و پیروی از گمان، ضلالت، ظلم، و پیروی هوی، کبر و طغیان و ریشخند وحی و رسالت و انکار اصول سه گانه اسلام و ترک دستورات الاهی، جزو مفاهیم اخلاقی آن می شود.

پروفسور ایزوتسو بر آن است که: با توجه به حوزه وسیع معنایی این واژه، بخوبی می توان دریافت که ترجمه این نوع کلمات به هیچ زبانی امکان پذیر نیست و واژه هایی همچون ناسپاسی، ناباوری، حق پوشی، (1) ناگرویدن (2) در فارسی یا « reveilebnU » (3) در انگلیسی هر کدام جزء کوچک و محدودی از مفاهیم وسیع و پهناور این کلمه در قرآن هستند.

این نوع کلمات و اصطلاحات کلیدی را مانند کلمات اصطلاحی هر علم و مکتبی، باید همچنان محفوظ نگاه داشت و در آغاز یا پایان، تحت عنوان فرهنگ اصطلاحات (گلاسری) مفاهیم آن ها را به طور فشرده توضیح داد. (4)

مورد توجه قرار دهیم، عدّه ای از کلمات کلیدی را همچون دانه های خوشه، پیرامون آن مشاهده می کنیم. که روی هم رفته، یک حوزه و محوّطه تصوری را در داخل کلّ واژگان قرآنی تشکیل داده اند که برخی از این کلمات مانند «شکر»، «اسلام»، «تصدیق» و «اللّه»، در «جهت مثبت» و برخی کلمات، همچون: «کفر»، «تکذیب»، «عصیان» و «نفاق»، در «جهت منفی» پیرامون کلمه محوری «ایمان» قرار می گیرند. (1)

آن تکیه شده و با تمام موضوعات مورد بحث سوره، کاملاً در ارتباط است.

کشف و توجه به کلمات محوری به مترجم و مفسّر کمک خواهد کرد که به ارتباط آیات و ترجمه و تفسیر پیوسته دست یابد. (1)

معنایی «واجب الوجود» بودن (خودآی) را می رساند؛ اما ابعاد معنایی دیگر «اللّه» را نمی رساند. (1)توجه به کلمات محوری نیز لازم است و این مطلب در راستای فهم درست هدف قرآن و اهداف سوره ها قرار می گیرد که در مبحث مبانی تفسیری ترجمه قرآن بیان خواهد شد.

در حالی که این جمله ضرب المثلی متداول بین بنی اسرائیل بود که هرگاه شخصی بسیار پاکی را مورد خطاب قرار می دادند، به او می گفتند: «یا اخت هارون»؛ یعنی: «ای پاکیزه همچون خواهر هارون!».

این نکته در حدیثی از پیامبر صلی الله علیه و آله و سلم نیز حکایت شده و در برخی تفاسیر نیز بدان تصریح شده است؛ (1)همچنین در مورد تعبیراتی همچون [ ضرب فی الارض ] ؛ (بقره / 173 و نساء / 94) که به معنای «مسافرت» است و نیز تعبیر [ ماملکت ایمانهم ] ؛ (مومنون / 6 و...) که به معنای «کنیزان» است؛ چنانچه مترجم قرآن به این عناصر عرفی و عقلاییِ زبان قرآن توجه نکند، همچون مستشرقان مزبور دچار خطا خواهد شد.

واژه های فارسی و... تغییر می کند؛ بنابراین؛ نخست اینکه: نمی توان از مترجمان قبلی تقلید کرد و همان واژه ها را بدون بررسی معانی جدید دوباره به کار برد دوم اینکه:

روشن می شود که ما در هر عصری، نیاز به ترجمه جدیدی از قرآن داریم، تا براساس واژه های جدید و مناسب فهم مخاطب و نسل جوان ترجمه صورت گیرد.

مثال: [ ...وَإِن کُنتُم مَّرْضَی أَوْ عَلَی سَفَرٍ أَوْجَآءَ أَحَدٌ مِّنکُم مِّنَ الْغَآ ل ِطِ أَوْ لَمَسْتُمُ النِّسَآءَ فَلَمْ تَجِدُوا مَآءً فَتَیَمَّمُوا صَعِیدًا طَیِّبًا... ]؛ (1)

مکارم: «واگر بیمار یا مسافر باشید، یا یکی از شما از محل پستی آمده [قضای حاجت کرده]، یا با زنان تماس گرفته (وآمیزش جنسی کرده اید) و آب (برای غسل یا وضو) نیابید، با خاک پاکی تیمّم کنید»؛

جمعی (2): «و اگر بیمارید یا در مسافرتید [و] یا یکی از شما، از مکان پستِ (دستشویی) آمد، یا با زنان تماس (جنسی) داشتید و آبی (برای وضو یا غسل) نیافتید، پس بر زمین پاک [نیکو] تیمّم کنید».

واژه «الغائط» به معنای مکان پست وکنایه از دستشویی است که بر اثر اشمئزاز معنا و سرایت آن به لفظ در طول زمان این واژه در فارسی تغییر کرده است از جمله: بیت الخلاء، مستراح، مکان قضای حاجت، دستشویی، توالت، سرویس بهداشتی و... که لازم است هر مترجم با توجه به واژه متداول در عصر خویش ترجمه کند، تا مخاطب، مراد آیه را متوجه شود.

انتخاب مبنا در این زمینه، سبک های ترجمه را به وجود می آورد که در مبحث روش ها و سبک های ترجمه، این مطلب توضیح داده می شود.

باید به آن ها پایبند باشد؛ در مبحث روش ها و سبک های ترجمه، این مطلب توضیح داده می شود؛

2. انتخاب روش صحیح تفسیری: در تفسیر قرآن لازم است که بر اساس روش صحیح و معتبر، مثل روش «تفسیر قرآن به قرآن»، روش «تفسیر روایی»، روش «تفسیر عقلی»، روش «تفسیر علمی» (علوم تجربی قطعی) و روش «تفسیر اشاری صحیح» (باطنی معتبر)، تفسیر صورت گیرد؛ (1) و از آنجا که ترجمه قرآن، خلاصه تفسیر است، لازم است که همین مبنای روش شناختی در آن، مورد توجه قرار گرفته و رعایت شود؛

3. پرهیز از پیشداوری: تفسیر و ترجمه قرآن، باید از پیشداوری های غیر ضروری و غیر صحیح به دور باشد؛ یعنی: مفسر و مترجم، به صورت داوری منصف به محضر قرآن بروند تا حقیقت را دریابند و تا حد امکان خود را از پیش فرض ها و تحمیل نظرات بر قرآن دور سازند؛ چونکه این مطلب، منتهی به تفسیر به رأی می شود. (2)این موضوع، یکی از مبانی روش شناختی ترجمه قرآن است؛ همانطور که از مبانی تفسیری ترجمه محسوب می شود.

ص:202

رعایت نکردن این ضوابط در ترجمه قرآن، آن را غیر معتبر می سازد؛ چرا که اگر مترجم دارای شرایط نباشد، مثلاً: شرایط مفسّر قرآن را نداشته باشد، تفسیر و ترجمه را بدون علم و تخصص انجام خواهد داد و این یکی از مصادیق تفسیر به رأی بوده و حرام و ممنوع است و همین گونه اگر کسی مبانی و اصول ترجمه را رعایت نکند، در اکثر موارد دچار ترجمه به رأی خواهد شد.

البته ممکن است بگوییم: هر چند که همه مترجمان نیکوست که ضوابط فوق را در ترجمه رعایت کنند؛ اما تأثیر خاص این ضوابط، مخصوص ترجمه قرآن است؛ یعنی: ممکن است کسی ترجمه به رأی را در مورد آثار افلاطون انجام دهد و موجب بی اعتبار شدن ترجمه خویش گردد و کاری غیر اخلاقی به شمار آید؛ اما این مطلب حرام شرعی به شمار نیاید، لکن در ترجمه قرآن، ترجمه به رأی، همچون تفسیر به رأی، حرام است، چون نسبت دادن چیزی به خدا و نوعی افترا محسوب می شود.

می توان به دو زبان سخن گفت:

نخست: زبان ثقیل، مشکل و پیچیده، همراه با اصطلاحات فنی و علمی؛

دوم: زبان ساده، روان و سلیس که برای مخاطب سهل الوصول و خوشایند بوده و بتواند در کوتاه ترین زمان، براحتی پیام کلام را درک کند.

روشن است که ترجمه باید علمی، استوار و صحیح باشد؛ ولی این مطالب با رعایت سادگی و روانی و سلاست منافات ندارد.

آیة اللّه مکارم شیرازی در پی نوشت ترجمه خود، بر روان، گویا و در عین حال دقیق و محکم بودن ترجمه پافشاری نموده و یادآور می شود که در ترجمه قرآن از زبان روزمره توده مردم استفاده کرده است. (1)دکتر بی آزار شیرازی نیز «روان بودن» را لازمه هر ترجمه می شمارد؛ (2) برخی نویسندگان هم نوشته اند: «از به کارگیری اصطلاحات علمی و فنی در ترجمه قرآن باید پرهیز کرد؛ زیرا ترجمه برای عموم است»؛

تذکر 1: در مورد تعارض «سلاست» با «دقت» در ترجمه، در «مبانی ادبی ترجمه»، مطالبی بیان شده است.

تذکر 2: به کار بردن اصطلاحات علمی و فنی در ترجمه، برای مخاطبان عام، مناسب نیست؛ اما اگر سبک ترجمه، سبک فنی و علمی باشد، مثلاً: ترجمه برای متخصصین خاص (در آیات پزشکی، کیهان شناسی، فقهی) انجام گیرد، در این موارد، استفاده از اصطلاحات فنی، بدون اشکال، بلکه لازم است؛ (3) البته مناسب است در

ص:207

ابتدای ترجمه، این مطلب گوشزد شود.

و نیز هیئت علمای «الازهر» در مورد ترجمه قرآن تاکید کردند: «تا آنجا که ممکن است تفسیر (ترجمه تفسیری) خالی از اصطلاحات و مباحث علمی باشد، مگر آنچه را که فهم آیه می طلبد». (1)

توسط مترجم است.

درج نشدن این علایم موجب لغزش در فهم ترجمه یا ابهام آن می شود، ازاین رو ضرورت ویرایش ترجمه روشن تر می شود.

مثال: [ ...قُلْ قِتَالٌ فِیهِ کَبِیرٌ وَصَدٌّ عَن سَبِیلِ اللَّهِ... ]؛ (1)

فولادوند: «بگو: کارزار در آن، گناهی بزرگ و [بازداشتن از] راه خدا».

در این ترجمه، واژه «گناهی» اضافه مترجم است که لازم است داخل پرانتز قرار گیرد؛ ولی قرار نگرفته است و واژه «بازداشتن»، معادل «صدّ» است که در متن آیه است و لازم است بیرون از کروشه باشد.

مثال دیگر: [ ...الَّذِینَ کَفَرُوا سَوَآءٌ عَلَیْهِمْ ءَأَنذَرْتَهُمْ أَمْ لَمْ تُنذِرْهُمْ لَایُؤْمِنُونَ ]؛ (2)

فولادوند: «در حقیقت، کسانی که کفر ورزیدند - چه بیمشان دهی، چه بیمشان ندهی - برایشان یکسان است؛ [آن ها] نخواهند گروید».

در این ترجمه، جمله «چه بیمشان دهی و چه بیمشان ندهی» به عنوان جمله معترضه آمده است، در حالی که جزء اصلی جمله است.

مثال دیگر: [ خَتَمَ اللَّهُ عَلَی قُلُوبِهِمْ وَ عَلَی سَمْعِهِمْ وَ عَلَی أَبْصَرِهِمْ غِشَوَةٌ... ]؛ (3)

معزّی: «مهر نهاد خدا بردلهاشان و بر گوش ایشان و بردیدگان ایشان پرده ای».

در این ترجمه، لازم بود که بعد از «بر گوش ایشان» ویرگول آید، سپس جمله «و بر دیدگان ایشان پرده ای» قرار گیرد تا معلوم شود که پرده، مربوط به چشم ها است.

از طرف دیگر، زیاده روی در استفاده از علایم نگارشی نیز، گاهی خسته کننده است و لزومی ندارد:

مثال: [ إِنَّ عِدَّةَ الشُّهُورِ عِندَ اللَّهِ اثْنَا عَشَرَ شَهْرًا فِی کِتَبِ اللَّهِ یَوْمَ خَلَقَ السَّمَوَ تِ وَالأَْرْضَ مِنْهَآ أَرْبَعَةٌ حُرُمٌ... ]؛ (4)

ص:210

فولادوند: «در حقیقت، شماره ماه ها نزد خدا، از روزی که آسمانها و زمین را آفریده، در کتاب [علم] خدا، دوازده ماه است، از این [دوازده ماه]، چهارماه، [ماه] حرام است».

در این ترجمه که بخشی از آیه است، علامت «کاما و کاما نقطه» هفت بار تکرار شده است که لزومی ندارد.

یکی از نقدهایی که معمولاً در مورد ترجمه ها وجود دارد عدم رعایت این قاعده است.

بنابراین در ترکیب ها و جمله ها و کلمات مشابه، لازم است که از قبل، معادل یابی دقیق انجام شود و براساس آن سراسر ترجمه، یکدست انجام شده و یکسان سازی شود.

مثال: واژه «انّ» در فارسی حدود دوازده معادل دارد: «همانا، بدرستی، براستی، در حقیقت، در واقع، بتحقیق، هرآینه، قطعاً، حتماً، بی شک، بی تردید و البته».

مترجم قرآن وظیفه دارد که از قبل، معادل «انّ» را انتخاب کند یا اگر براساس کاربردهای مختلف آن چند معادل انتخاب می کند، اعلام نماید تا نظم همگونی کلمات و آیات در ترجمه منعکس و روشن شود.

برای مثال: انّ +لام تاکید: «قطعاً» (مثل هود / 9 و 10) و لام تاکید: «حتماً» (مثل هود / 118).

برخی نویسندگان با طرح «یکسانی و هماهنگی ترجمه قرآن»، ابعاد آن را اینگونه بر شمرده اند:

الف) یکسانی در ترجمه اسم ها و فعل ها (مثل حکیم، حلیم، غفور...)؛

ب) یکسانی در ترجمه حروف (مثل من بعضیه، کم استفهامی، لام جحود و...)؛

ج) یکسانی در ترجمه تعبیرها و ترکیب های مشابه (مثل متاع الحیوة الدنیا...)؛

د) یکسانی در ترجمه جملات مشابه (مثل ثم استوی علی العرش و...)؛

ه ) یکسانی در ترجمه آیات مشابه (مثل فبای آلاء ربکما تکذبان...)؛

و) یکسانی در ترجمه ساخت های نحوی قرآن (مثل مفعول له، جمله حالیه و...)؛

ز) یکسانی در ترجمه الگوهای بیانی (مثل هل عسیتم - ها انتم هؤلاء...)؛

ح) یکسانی در تقدیرهای مترجم و ویرایش و نثر ترجمه. (1)مثال: [ ...وَ لَاتُخَطِبْنِی فِی الَّذِینَ ظَلَمُوا إِنَّهُم مُّغْرَقُونَ ] ؛

ص:212

این آیه، در ترجمه الاهی قمشه ای چند گونه ترجمه شده است؛

«و درباره ستمکاران که البته باید غرق شوند دیگر سخن مگوی»؛ (هود / 37)

«و به شفاعت ستمکاران (حتی فرزند نااهلت) با من سخن مگو (و تقاضایی مکن) که البته آن ها باید همه غرق شوند»؛ (مومنون / 27).

مثال دیگر: [ بالبینات و الزّبر ] ؛ در ترجمه شاه ولی اللّه محدث دهلوی چند گونه ترجمه شده است:

«حجت ها و صحیفه ها» - (آل عمران / 184)؛

«دلایل و کتابها» - (نحل / 44)؛

«نشانه های واضح و نامه های الاهی» - (فاطر / 25).

تذکر: البته در مورد معادل یابی لازم است به وجوه و نظایر و مترادف ها توجه ویژه شود که در مبحث مبانی ترجمه قرآن (بحث مبانی ادبی ترجمه) این مطلب توضیح داده شد.

ترجمه جمعی، از «فرورفتگان (در باطل)» و آیة اللّه مکارم شیرازی از «اهل باطل» و فولادوند از «هرزه درایان» استفاده کرده اند.

ج) نثر معیار، که واژگان آن رسا، استوار و قابل فهم برای عموم مردم است؛ یعنی:

نثری که در کتاب های معتبر و متون علمی (بدون لحاظ اصطلاحات فنی) به کار می رود.

در ترجمه قرآن، نثر قسم سوم مطلوب است تا مخاطب برای فهم آن دچار مشکل نشود و ترجمه گرفتار ابتذال و عوام زدگی نگردد؛ به عبارت دیگر: در ترجمه قرآن نباید از لغات غیر مشهور، مشکل و عامیانه بهره جست؛ البته رعایت این ضابطه و قاعده در سراسر متن ترجمه دشوار است؛ اما لازم است مترجم قرآن، حداکثر تلاش خود را بنماید.

آیة اللّه مکارم شیرازی در مورد نثر مورد استفاده خویش در ترجمه می نویسند:

(این ترجمه) از نوع ترجمه به زبان توده مردم است و به همین دلیل در بسیاری از موارد، الفاظ عربی که آمیخته به زبان فارسی شده و جزیی از آن گردیده و کاملاً مأنوس است به جای واژه های فارسی «سره»ی نامأنوس نشسته است؛ زیرا هدف «لسان قوم» بوده که قرآن بر آن تاکید دارد، نه «لسان ادبای قوم» و مقصود اصلی هم معانی است نه ارائه یک متن ادیبانه». (1)البته، مقصود ایشان از زبان قوم و زبان توده مردم، نثر عامیانه نیست؛ بلکه مقصود ایشان همان «نثر معیار» است؛ ازاین رو در ترجمه نیز، همین راه را پیموده اند.

تذکر: در زبان معیار فارسی، برخی واژگان عربی وجود دارد که در طول اعصار به کار رفته و بومی شده اند و معنای آن نزد مردم واضح بوده و امروزه جزئی از زبان فارسی به شمار می آیند که گاهی معادل یابی برای آن ها دشوار و نامأنوس می شود؛ مثل واژه های «ایمان، زکات، خُمس، مومن، کافر، منافق و...» که هر کدام بار معنایی خاص خود را دارند.

ص:214

اما گاهی برخی واژه های عربی در زبان فارسی به کار می رود که معنای آن نزد مردم واضح نیست و نیاز به ترجمه دارد؛ مثل واژه «تقوا» که مفهوم اجمالی آن را مردم متوجه می شوند؛ اما مفسران و مترجمان نیز در مورد معنای آن اختلاف نظر دارند؛ ازاین رو، به معنای «پرهیز»، «ترس»، «خودنگهداری» و... آورده اند؛ پس لازم است که مترجم موضع خود و معنای کلمه را روشن سازد و معادل فارسی مأنوس آن را به کار ببرد. (1)مثال: [ ...هُدًی لِّلْمُتَّقِینَ ]؛ (2)

دهلوی: «رهنماست پرهیزکاران را»؛

خواجوی: «راهنمای تقوی پیشگانست»؛

فارسی: «هدایت است برای پرهیزکاران»؛

مکارم: «مایه هدایت پرهیزکاران است»؛

جمعی: «راهنمای پارسایانِ (خودنگهدار) است».

مثال دیگر: [ ...حَتَّی یَتَبَیَّنَ لَکُمُ الْخَیْطُ الْأَبْیَضُ مِنَ الْخَیْطِ الْأَسْوَدِ مِنَ الْفَجْرِ... ]؛ (1)

بهبودی: «تا آن لحظه که نخ سفید در اثر روشنایی نور فجر از نخ سیاه ممتاز شود».

در این ترجمه، مترجم گمان کرده است که «خیط» به معنای حقیقی خود یعنی «نخ» است در حالی که معنای کنایی آن مقصود است؛ یعنی: رشته سفید بامداد از رشته سیاه (شب) بر شما نمودار گردد.

فارسی «صاحب اختیار» آمده و در ترجمه محدث دهلوی معادل «خداوند» آورده شده است. در حالی که خود واژه «مالک» در فارسی امروز رساترین معادل «مالک» در زبان عربی است و کاملاً در فارسی بومی شده است.

د) روانی کلام؛ یعنی: ترجمه، زبانی ساده، روشن و طبیعی داشته باشد و فاقد جملات و تعبیراتی باشد که با معیارهای زبان مقصد نامأنوس هستند؛

ه ) انتقال روح متن مبدأ، متن در مَثَل، همچون جنگل است؛ درختان نباید مانع از آن شوند که مترجم جنگل را نبیند، مترجم باید روح اثر را درک نماید... و هم پیام و هم منظور نویسنده را انتقال دهد. (1)آیة اللّه معرفت در مورد ترجمه معتقد است که ترجمه باید تمام ابعاد معنای کلام و دقایق آن را بیان کند و می نویسند:

یجب فی الترجمة ان تکون وافیة بتمام ابعاد المعنی المراد من الاصل، حتی فی نکاته و دقائقه الکلامیة ذات الصلة باصل المراد، کنایةً او تعریضاً او تحزّناً او تحسّراً او تعجیزاً، و نحو ذلک من انحاء الکلام المختلف فی الایفاء و البیان، و المختلف فی الاسلوب و النظم و غیر ذلک مما هو معروف. (2)مثال: [ إِذَا الشَّمْسُ کُوِّرَتْ أ وَ إِذَا النُّجُومُ انکَدَرَتْ أ وَ إِذَا الْجِبَالُ سُیِّرَتْ أ وَ إِذَا الْعِشَارُ عُطِّلَتْ أ وَ إِذَا الْوُحُوشُ حُشِرَتْ أ وَ إِذَا الْبِحَارُ سُجِّرَتْ أ وَ إِذَا النُّفُوسُ زُوِّجَتْ ]؛ (3)

فولادوند: «آنگاه که خورشید به هم در پیچد، و آنگه که ستارگان همی تیره شوند، و آنگاه که کوه ها به رفتار آیند، وقتی شتران ماده وانهاده شوند، و آنگه که وحوش را همی گرد آرند، دریاها آنگه که جوشان گردند، و آنگاه که جان ها به هم درپیوندند».

تذکر: در این ترجمه، مترجم تلاش کرده تا وزن و قافیه همه آیات همسان باشد همانطور که متن آیات سوره تکویر اینگونه است.

مثال دیگر: [ ذُقْ إِنَّکَ أَنتَ الْعَزِیزُ الْکَرِیمُ ]؛ (4) است که بار عاطفی سرزنش دوزخیان را دارد؛ ولی در ظاهر (بدون لحاظ سیاق آیات قبل) مدح مخاطب است؛ مترجم لازم

ص:218

است در این گونه موارد به نوعی بار عاطفی جمله را در ترجمه منعکس سازد و بیان کند که این جمله کنایه آمیز است. (1)بررسی: انتقال سبک بیان و بار عاطفی جملات، نه تنها برای تأثیرگذاری، که برای فهم مطلب نیز موثر است؛ ولی توجه به دو نکته لازم است، نخست آنکه: در برخی موارد نمی توان تمام بار عاطفی و سبک بیان را به زبان مقصد منتقل کرد، پس این مطلب امری نسبی است.

ودوم آنکه: این قاعده ترجمه در حقیقت به مبحث یکی از سبک های ترجمه باز می گردد که در جای خود بیان شد و نیز به شرایط مترجم (یعنی: هنرمندی و هنرنمایی مترجم) باز می گردد که به عنوان شرط کمال، بیان گردید.

گسسته به ترجمه و تفسیر پیوسته» را مطرح کرده اند و بر ترجمه تفسیر طبری، اشکال می کند که چرا ترجمه آیات را به صورت گسسته آورده است؛ مثل جمله هایی که ربطی به همدیگر ندارد (1) و نیز ظهور اشاعره و اخباری ها را از عوامل گسسته شدن ترجمه و تفسیرهای قرآن برمی شمارد. (2)دکتر محمد عبداللّه دراز نیز، قرآن را به تابلوی نقاشی نفیسی تشبیه می کند که «اگر نظرمان را به جزء کوچکی از آن محدود کنیم، جز رنگ های متنوع در کنار هم نمی یابیم، بلکه باید به عقب برگردیم تا میدان دیدمان وسیع شود و این تابلوی زیبا و بدیع را یکجا و یکپارچه ببینیم». (3)و آیة اللّه خوئی رحمه الله پیوستگی آیات را به مرواریدهایی تشبیه می کند که به رشته نظم درآمده است. (4)و از نظر امام خمینی رحمه الله حتی «بسم اللّه» هر سوره بر حسب مسلک اهل معرفت، متعلق به خود آن سوره است.... و به حسب هر سوره ای که متعلق بسم اللّه در لفظ و مظهر آن در معنا است، معنای بسم اللّه مختلف می شود». (5)علامه طباطبائی رحمه الله نیز در مورد پیوستگی آیات بر آن است که: «باید تمامی آیات متناسب با آن (آیه) را مورد توجه قرار داد و در آن به تحقیق و اجتهاد پرداخت». (6)و فخر رازی نیز، معتقد است که «اکثر لطایف قرآن در ترتیب و روابط آیات نهفته است». (7)و شهید صدر نیز معتقد است که «باید تفسیر از بریده و گسسته به حالت پیوسته

ص:220

تحوّل یابد» و روش تفسیر موضوعی را موجب شکوفا شدن تفسیر می داند و تفسیر بریده و تجزیه ای را موجب رکود اندیشه اسلامی در زمینه قرآنی می داند (برخلاف علم فقه که روش موضوعی موجب بالندگی آن شده است). (1)

ترجمه و توضیح به همان حالت ابهام ترجمه شود». (1)ازاین رو می بینیم که در ترجمه: «خواجوی، فارسی، مجتبوی، پورجوادی، مصباح زاده، سراج، دهلوی، یاسری، آیتی، فولادوند، شعرانی و خرمشاهی»، حروف «الم» در اول سوره «بقره» ترجمه نشده اند.

در مورد حروف مقطعّه قرآن، بیش از ده دیدگاه وجود دارد که برخی آن را حروف اسرارآمیز و برخی از متشابهات می دانند و برخی نیز، حروف ساده معمولی می انگارند که در راستای هماوردطلبی قرآن در اعجاز آورده شده است. (2)به هر حال، این حروف، چه اسرارآمیز باشند یا حروفی معمولی به همان صورتِ حرفی در ترجمه منعکس می شود؛ اما دلیلی بر ترجمه نکردن کلمات متشابه قرآن نداریم؛ یعنی: اگر مترجم بتواند براساس تفسیر آیه به معنای نزدیک آن، یا معادل متشابهی در فارسی دست یابد و آن را با توضیح مختصری در پرانتز روشن تر سازد، مانعی از ترجمه نیست؛ چون وی معنای نسبی را ترجمه می کند؛ اما اگر نتواند چنین معادلی بیابد، حق با استاد معرفت خواهد بود.

«لازم است متن ترجمه شده قرآن، کنار متن عربی قرار گیرد تا مراجعه کننده در صورت مواجه شدن با اشکال، بدان مراجعه کنند و این توهم پیش نیاید که ترجمه می تواند جای قرآن را بگیرد». (1)

«هیئت علمای الازهر» نیز، اعلام کرده اند که: مترجم باید «عرضه کننده نظریات علمی و تجربی، مانند تفسیر علمی رعد و برق و یا نظریه ستاره شناسان در تفسیر آیات مربوط نباشد؛ بلکه آیه را به آنچه لفظ عربی بر آن دلالت دارد تفسیر (ترجمه تفسیری) نماید و موضع عبرت و هدایت در آن آشکار گردد؛ اگر نیاز به توسعه در تحقیق پاره ای از مسائل بود، هیأتِ مذکور آن را در حاشیه تفسیر قرار دهد». (1)

ذکر گردید.

تذکر: همانطور که در مبانی ترجمه ومبحث سوم (جداسازی توضیحات از متن ترجمه) یادآوری شد، مترجم لازم است تلاش کند تا تأثیر مباحث کلامی و تفسیری و غیره را در ترجمه به حداقل برساند و نیز از خلط ترجمه با تفسیر و توضیحات جلوگیری کند.

ص:225

قاعده عقلایی آن است که هر کس می خواهد کاری انجام دهد، ضروری است آمادگی ها و شرایط لازم برای انجام آن کار را داشته باشد؛ مترجم قرآن نیز از این قاعده مستثنی نیست؛ اما مترجم قرآن، دارای دوجنبه است جنبه مترجم بودن و جنبه ترجمه کردن قرآن، که هر کدام، دارای مقدمات، لوازم و شرایط ویژه است؛ یعنی:

مترجم قرآن، لازم است «شرایط عام مترجم» را دارا باشد، همانطور که ضروری است «شرایط ویژه خاص ترجمه قرآن» را نیز دارا باشد:

ازاین رو برخی صاحب نظران از این شرط این گونه تعبیر کرده اند: «تسلّط به زبان و ادبیات سرزمین مادری و ظرایف و ریزه کاری های آن». (1)و در مورد ترجمه قرآن، آگاهی از ادبیات عرب: صرف، نحو، معانی و بیان لازم است، همانطور که تسلّط نسبی بر ادبیات زبانِ مقصد، مثلاً: زبان فارسی، برای مترجم فارسی زبان - لازم است.

مبحث مبانی ترجمه قرآن بیان کردیم؛

دوم: پیشفرض های غیر ضروری، مثل پیشفرض های فلسفی، سیاسی، اجتماعی و دیدگاه های شخصی که هر مترجم دارد؛ اما دخالت آن ها در متن نه تنها مفید نیست، بلکه گاهی زیان آور و رهزن است.

برای مثال: کسی که طرفدار مکتب جبر انسان است، اگر این دیدگاه خود را در ترجمه قرآن اعمال کند و یا کسی که طرفدار اختیار و آزادی مطلق انسان است؛ اگر دیدگاه خود را در ترجمه اعمال کند، موجب می شود که برخی آیات از ترجمه واقعی خود دور شوند و ترجمه برای خواننده رهزن شود.

البته جلوگیری از رسوخ پیشفرض ها و دیدگاه های مترجم در ترجمه بسیار مشکل است، بلکه جلوگیری کامل از آن ها محال عادی می نماید؛ ولی مترجم می تواند با دقت بیشتر، تأثیر این عناصر را در ترجمه به حداقل برساند.

آیة اللّه معرفت - مفسّر گرانقدر قرآن - در این مورد می نویسند:

مترجم باید خود را از هر گونه خواسته های درونی که ساخته محیط یا باورهای تقلیدی اوست، آزاد ساخته، صرفاً درصدد فهم مفاد آیات بدون هر گونه آرایه باشد. (1)

تنها باید محتوای آشکار پیام را بفهمد، بلکه... ظرایفی را که از حیث سبک (رنگ و بوی) پیام را تعیین کرده است تشخیص دهد». (1)ترجمه با روش ها و سبک های مختلف انجام می گیرد، برای مثال: ترجمه قرآن با روش تحت اللفظی، هسته به هسته، آزاد تفسیری می تواند انجام شود و نیز سبک های مختلفی در ترجمه وجود دارد؛ مترجم لازم است قبل از شروع ترجمه، روش ها و سبک ها را بشناسد و روش و سبک خود را مشخص سازد و در آن مسیر حرکت کند و گرنه، ترجمه او، ناهمگون و مضطرب می شود و گرفتار لغزش های روش شناختی می گردد.

آیةاللّه مشکینی نیز، در پایان ترجمه خویش در شرایط مترجم، به نوعی همین مطلب را یاد آور شده اند که: «از لوازم موفقیت مترجم، تأمل در ترجمه های انجام شده توسط دیگر مترجمان محترم است... و باید از تجربه های آنان استفاده کرد». (1)

جملات بدست می آید.

مثال دیگر: [ ذُقْ إِنَّکَ أَنتَ الْعَزِیزُ الْکَرِیمُ ]؛ (1)

فولادوند: «بچش که تو همان ارجمند بزرگواری!»؛

مکارم: «(به او گفته می شود:) بچش که (به پندار خود) بسیار قدرتمند و محترم بودی!»؛

جمعی: «(به کنایه به او گویند:) بچش که تنها تو شکست ناپذیر [و] ارجمندی!»

از آنجا که آیه فوق بعد از آیات مربوط به عذاب دوزخیان است، از سیاق آن استفاده می شود که بار عاطفی جمله، معطوف به سرزنش دوزخیان است که ترجمه جمعی و آیة اللّه مکارم شیرازی به این نکته توجه کرده و آن را منعکس نموده اند.

مثال دیگر: [ ...وَ مَا یَشْعُرُونَ ]؛ (2) [ ...وَ لَکِن لَّاتَشْعُرُونَ ]؛ (3)

مکارم: «(امّا) نمی فهمند؛ ولی شما نمی فهمید؛

فولادوند: «و نمی فهمند؛ ولی شما نمی دانید».

واژه «یشعرون» از ماده «شعر» به معنای «مو» است و هنگامی که چیزی دقیق و از مو باریک تر باشد از این تعبیر استفاده می شود؛ (4) پس معنای آن «شما نمی دانید» (لاتعلمون) نیست. همانطور که معنای آن «نمی فهمند» نیز نیست؛ چرا که واژه اخیر بار منفی عاطفی در فارسی دارد؛ یعنی: نوعی توهین به مخاطب به شمار می آید ازاین رو بهتر است ترجمه شود: «ولی (با دقت حسّی) متوجه نمی شوید».

البته این مطلب در ترجمه قرآن و مراجعه به کتاب های لغت، از اهمیت بیشتری برخوردار است، به طوری که برخی مترجمان، فریب ظاهر برخی واژه های به ظاهر آسان و روشن را می خورند و به منابع لغوی برای درک معانی واژه ها و ریشه یابی آن ها مراجعه نمی کنند و در نتیجه گرفتار لغزش می شوند. (1)مثال: [ وَ کَذَ لِکَ أَنزَلْنَهُ قُرْءَانًا عَرَبِیًّا... ]؛ (2)

فولادوند: «و این گونه آن را [به صورت] قرآنی عربی نازل کردیم»؛

مکارم: «و این گونه آن را قرآنی عربی [فصیح و گویا] نازل کردیم».

واژه «عربی» در زبان عرب به معنای «فصیح و روشن و گویا» (3) است؛ اما در عرف فارسی به معنای زبان و لغت عربی است؛ مترجم دوم به این مطلب توجه کرده؛ اما مترجم نخست براساس ذهنیت خویش ترجمه کرده و یا اصلاً ترجمه نکرده است.

همچنین، واژه «رشید» توسط آقای فولادوند به معنای «بردبارِ فرزانه» (هود/ 87) و به معنای «عقل رس» (هود/ 78) ترجمه شده است، در حالی که این ذهنیت فارسی زبانان از واژه «رشید» است و در زبان عربی، واژه «رشید» به معنای «هدایت به سوی خیر و صلاح» در برابر گمراهی است. (4)7. آشنایی با ضرب المثلها، هرگاه مترجم، دست اندرکار ترجمه متون ادبی باشد.

تذکر: این شرط می تواند به آگاهی از موضوع ترجمه باز گردد.

8 . دانستن اصطلاحات و لغات مربوط در مورد ترجمه های علمی

تذکر: این شرط به مبحث آگاهی از موضوع ترجمه باز می گردد.

9. آشنایی با فرهنگ، آداب، تاریخ، جغرافیای مربوط به مردمی که به آن زبان

ص:234

بیگانه، سخن می گویند

10. آشنایی با سبک شناسی و نقد اصول کلام و جز آن

تذکر: این شرط نیز با مبحث روشمندی مترجم در ارتباط است.

11. آشنایی با علوم جنبی، نظیر جامعه شناسی، روانشناسی (1)تذکر: شاید این شرط برای مخاطب شناسی لازم باشد؛ ولی حداقل آن کافی است.

12. استاد محمد عبدالغنی حسن در کتاب «فن ترجمه در ادبیات عربی» شرایط دیگری نیز برای مترجم از دیدگاه های مختلف به صورت مفصل آورده است، از جمله «قدرت بیان، تخصص در ترجمه، شناخت موضوع، آشنایی و تسلّط، انعکاس روح و احساس مؤلّف در ترجمه، رام کردن زبان، رعایت اسلوب و تسلّط بر زبانی که به آن ترجمه می شود. (2)

الف) آگاهی از «ادبیات عرب»، برای فهم ظاهر کلام الاهی در قرآن؛

ب) آگاهی از «سنت پیامبر صلی الله علیه و آله و سلم و اهل بیت علیهم السلام » و علوم مرتبط آن، مثل «رجال»، «درایة» و «فقه الحدیث»، برای به دست آوردن قراین نقلی در ترجمه و تفسیر آیات؛

ج) آگاهی از «برهان ها و حکم ها و قراین عقلی» برای تفسیر و ترجمه آیاتِ متناسب با آن ها؛

د) آگاهی از «علوم قرآن»، برای تشخیص آیات «مکی و مدنی، ناسخ و منسوخ، محکم و متشابه و...»؛

ه ) آگاهی از «شأن نزول آیات»، برای فهم قراین تاریخی و جغرافیایی که در تفسیر و ترجمه آیه تأثیر دارد؛

و) آگاهی از «علوم تجربی» برای فهم آیاتی که دربردارنده اشارات علمی هستند؛ البته با رعایت شرایط خاص تفسیر علمی و به دور از تحمیل نظریه های علمی بر قرآن؛

ز) آگاهی از علم «اصول الفقه»، برای به دست آوردن قواعد عرفی و عقلایی محاوره در فهم آیات؛

ح) آگاهی از علم «فقه»، برای فهم و ترجمه و تفسیر آیات الاحکام؛

ط) آگاهی از «تاریخ قبل از اسلام» (تاریخ جاهلیت) و «تاریخ اسلام»، برای به دست آوردن قراین تاریخی که در فهم آیات تأثیر دارد؛

ی) مراجعه به «تفاسیر گذشتگان» برای بدست آوردن قراین و دیدگاه های مفسران در تفسیر آیه؛

ک) آگاهی از «تاریخ ادیان و کتاب مقدس» (تورات، انجیل و ملحقات آن ها) برای فهم انحرافات آن ها و به دست آوردن قراین لازم در اشارات آیات قرآن به یهود و مسیحیت و ادیان دیگر، (بدون اینکه در وادی اسرائیلیان بلغزد؛ بلکه این شرط، برای

ص:236

شناخت احادیث اسرائیلی لازم است). (1)تذکر 1: شاید بتوان برخی از موارد فوق را به آگاهی مترجم از زبان مبدأ و موضوع ترجمه بازگرداند؛ ولی از آنجا که این موارد، جزئی از شرایط مفسر و مترجم نیز هستند در اینجا به یکباره آنان را از نظر گذراندیم.

تذکر 2: روشن است که وجود هر یک از موارد فوق در مترجم، در ترجمه او تأثیر مثبت دارد و فقدان هر یک از شرایط مزبور تأثیر منفی در ترجمه بر جا خواهد گذاشت؛ (2) بلکه ترجمه قرآن، بدون داشتن این موارد، منتهی به ترجمه به رأی می شود که نوعی تفسیر به رأی است؛ چون این، همان اقدام به ترجمه و تفسیر قرآن، بدون علم و بدون توجه به قراین عقلی و نقلی خواهد بود که از مصادیق بارز تفسیر به رأی است. (3)برخی از صاحبنظران به صورت پراکنده به شرط فوق و موارد آن اشاره کرده اند که در ذیل می آید:

آیةاللّه خوئی در مورد شرایط ترجمه قرآن می نویسند:

«در ترجمه قرآن، فهمیدن قرآن، شرط است و فهم آن، منحصر در امور سه گانه زیر است:

1. مفهوم لفظی که عرب فصیح از ظاهر آن می فهمد؛ 2. حکم عقل و فطرت سالم؛ 3. تفسیری که از معصوم رسیده است». (4)

ص:237

همچنین آیةاللّه معرفت، در مورد شرایط مترجم می نویسد:

باید دانش دینی مترجم در حدی باشد که بتواند قبل از ترجمه هر آیه ای به تفاسیر معتبر مراجعه کند و به آنچه خود در آغاز از آیه استنباط می کند اکتفا نکند. (1)ایشان در جای دیگر بر احاطه مترجم بر زبان مبدأ و مقصد و نکات بلاغی آن ها و معرفت بر سطح علمی کلام اصلی و قدرت بر انتقال پیام تأکید می کند و می نویسند:

و من ثمّ یجب ان تتوفّر فی المترجم صلاحیة هذا الشأن بالاحاطة الکاملة علی مزایا اللغتین الکلامیة، واقفاً علی اسرار البلاغة و البیان فی کلتا اللغتین، عالماً بمواضع نظرات صاحب المقال الاصل، عارفاً بالمستوی العلمی الذی حواه الکلام الاصل، قادراً علی افراغ تمام المعنی و کماله - بممیّزاته و دقائقه - فی قالب آخر یحاکیه و یماثله جهد الامکان. (2)در همین رابطه هیأتی از علمای «الازهر» به ریاست مفتی بزرگ مصر که با محوریّت ترجمه قرآن تشکیل شد، با مورد تأیید قراردادن روش ترجمه تفسیری، دستورالعملی را صادر نمود که در بخشی از آن آمده است:

1. اسباب النزول را بعد از بحث از صحت آن ذکر کنند وبرای فهم آیه از آن کمک بگیرند؛

2. اول هر سوره نوشته شود که آن سوره مکّی است یا مدنی، یا چه آیه ای در آن سوره مکی و چه آیه ای مدنی است؛

3. تا آنجا که ممکن است تفسیر (ترجمه تفسیری) خالی از اصطلاحات و مباحث علمی باشد، مگر آنچه را که فهم آیه می طلبد. (3)همچنین یکی از نویسندگان معاصر، پیرامون شرایط مترجم می نویسد: «با توجه

ص:238

به اینکه ترجمه از تفسیر مشکل تر است، مترجم قرآن کریم باید صاحب بینش تفسیری، مخصوصاً تفسیر المیزان و سایر تفاسیر باشد که بتواند قبل از ترجمه هر آیه ای، به تفاسیر معتبر مراجعه کند و به آنچه خود در آغاز از آیه استنباط می کند اکتفا [ن ] کند». (1)و در جای دیگر، علم اشتقاق، صرف، نحو، علوم بلاغی، علم قرائات، علم کلام، علم اصول الفقه، علم اسباب النزول و قصص، علم ناسخ و منسوخ، علم تفسیر، علم الدرایة و فقه الحدیث، تاریخ و آگاهی از علم فقه و سایر علوم جنبی را از پیش نیازهای ترجمه برمی شمارد. (2)آیةاللّه مشکینی نیز، در موخره ترجمه قرآن خویش، به شرایط مترجم پرداخته و آن ها را اینگونه برمی شمارد:

1. اطلاع وسیع و لازم از ادبیات زبان عربی که زبان مبدأ است؛ یعنی: لغت، صرف ونحو، معانی و بیان و بدیع و سایر علوم ادبی آن زبان؛

2. اطلاع وسیع و لازم از زبان مقصد و تسلّط لازم بر ادبیات آن زبان؛

3. آگاهی از معانی و مفاهیم آیات و سوره ها به گونه ای که معنا و مراد آیه را در حدود برخی تفاسیر بداند؛ زیرا صرف برگرداندن لغتی به لغت دیگر با عدم توجه به مقصود، کافی نیست، بلکه سبب خطا و اشتباه می گردد؛

4. بهره مندی قابل توجه از علم فقه و احکام شرعی؛ زیرا قریب پانصد آیه از آیات درباره احکام شرعی فرعی است؛

5 . آشنایی تا حد وسیعی به اخبار و احادیث اهل بیت علیهم السلام که در شرح و تفسیر اطلاق و تقیید و تعمیم و تخصیص آیات الاهی وارد شده...؛

6 . از لوازم موفقیت مترجم، تامل در ترجمه های انجام شده توسط دیگر مترجمان محترم است. (3)

ص:239

مترجم باید به اخلاق، آداب و احکام الاهی پایبند بوده و به لطف و عنایت الاهی امیدوار باشد. (1)تذکر: البته رعایت این شروط، برای مترجم قرآن، سزاوار است؛ ولی شرط تحقق ترجمه قرآن نیست؛ بلکه شرط کمال ترجمه است.

اینان برآنند که: «ترجمه بی غلط یک رؤیاست» (1)؛ هیچ کس به تن هایی از عهده ترجمه قرآن بر نمی آید و ترجمه آکادمیک از قرآن یک ضرورت است؛ (2) چرا که ترجمه قرآن نیاز به آشنایی با بیست نوع دانش و فن دارد که هر کدام از آن ها از عهده یک فرد برنمی آید و نیاز به کار گروه های سه تا پنج نفره، با تخصص هایی به شرح زیر دارد:

1) گروه سرپرست؛ 2) گروه مشاوران؛ 3) گروه علوم وفنون قرآنی؛ 4) گروه تاریخ صدر اسلام؛ 5) گروه صرف ونحو و اشتقاق؛ 6) گروه لغت و مفردات قرآن؛ 7) گروه کتابشناسی قرآن؛ 8) گروه متخصص حدیث؛ 9) گروه متخصص در زبان و ادبیات عرب؛ 10) گروه متخصص در زبان و ادبیات فارسی؛ 11) گروه متخصص در ترجمه و زبانشناسی؛ 12) گروه متخصص در فقه مذاهب اسلامی؛ 13) گروه متخصص در علم کلام؛ 14) گروه متخصص در تفسیر؛ 15) گروه متخصص در کتاب مقدس؛ 16) گروه ویراستاران ترجمه های قرآن؛ 17) گروه مقابله گران با چند ترجمه منتخب؛ 18) گروه تهیه و تدوین؛ 19) گروه آماده سازی ترجمه نهایی برای تولید؛ 20) گروه های متخصص در علوم طبیعی، طب القرآن، طب روحانی قرآن، باستانشناسی قرآن، جامعه شناسی قرآن، سنن تاریخی قرآن، جغرافیای تاریخی قرآن و سبکشناسی قرآن؛ 21) گروه متخصص در اصول فقه مذاهب مختلف اسلامی؛ 22) گروه متخصص در زبان های دیگر (از جمله انگلیسی، فرانسه، آلمانی، روسی) برای مقابله ترجمه نهایی؛ 23) گروه پنجاه نفری از خوانندگان پیشتاز. (3)

ص:243

اینک ما در این مبحث به بررسی نقش علوم مختلف مترجم در ترجمه قرآن می پردازیم و با بیان مثال های متعدد، تأثیر آن علوم را در ترجمه های موجود نمایان می سازیم.

البته ما زحمات همه مترجمان قرآن را ارج می نهیم و به آنان درود می فرستیم و در این نوشتار بر آن نیستیم که به شخص یا ترجمه ای خاص خرده بگیریم؛ بلکه هدف ما بررسی کلی این مسئله است و اگر از ترجمه یامترجم خاصی نام برده می شود، فقط از باب مثال است.

سپس چهار گواه نمی آورند، هشتاد تازیانه به آنان بزنید و هیچگاه شهادتی از آن ها نپذیرید، و اینانند که خود فاسقند».

واژه «المحصنات» در اصل از ماده «الحصن» به معنای «حفظ» است و در مورد زنان عفیف یا شوهردار به کار می رود، به خاطر آنکه به وسیله عفت یا شوهر حفظ می شوند و اختصاصی به زنان شوهر دار ندارد؛ بلی اکثراً به زنان آزاد عفیف گفته می شود. (1)نکته ای که در این ترجمه وجود دارد آن است که مترجم محترم به نکته فقهی آیه توجه نکرده است که مسئله «شوهردار بودن» و «شوهر نداشتن» در مسئله «قذف» و حدّ آن تأثیری ندارد.

یعنی: اگر کسی به زن (یا حتی مرد) پاکدامنی نسبت زنا بدهد، چه همسر داشته باشد یا نداشته باشد، تهمت زننده باید چهار شاهد بیاورد و گرنه هشتاد تازیانه به او زده خواهد شد.

برای روشن شدن مطلب به این بخش از تحریر الوسیله امام خمینی قدس سره توجه کنید:

یشترط فی المقذوف، الاحصان، و هو فی المقام، عبارة عن البلوغ و العقل و الحریة و الاسلام والعفة؛ فمن استکملها، وجب الحد بقذفه و من فقدها او فقد بعضها فلاحد علی قاذفه؛ (2) در کسی که نسبت زنا به او داده شده، شرط است که «مُحصن» باشد، و مقصود در اینجا آن است که آن شخص بالغ، عاقل، آزاد، مسلمان و با عفت باشد؛ پس اگر همه این موارد در او جمع بود، به تهمت زننده (و نسبت زنا دهنده) حد (هشتاد ضربه تازیانه) جاری می شود و اگر کسی این شرایط یا یکی از آن ها را نداشت،

ص:246

پس حدّی بر تهمت زننده جاری نمی شود.

برخی از مفسران گفته اند که اجماع بر آن است که مرد بودن شخصی که به او تهمت زده اند، شرط نیست؛ (1) یعنی: اگر کسی به مرد یا زن (همسردار یا بدون همسر) تهمت زنا بزند بر او حدّ جاری می شود.

2. استاد فولادوند در ترجمه آیه 236 سوره «بقره» می نویسند:

[ لَّاجُنَاحَ عَلَیْکُمْ إِن طَلَّقْتُمُ النِّسَآءَ مَا لَمْ تَمَسُّوهُنَّ أَوْ تَفْرِضُوا لَهُنَّ فَرِیضَةً وَمَتِّعُوهُنَّ عَلَی الْمُوسِعِ قَدَرُهُ و وَعَلَی الْمُقْتِرِ قَدَرُهُ و مَتَعَا م بِالْمَعْرُوفِ حَقًّا عَلَی الْمُحْسِنِینَ ]؛

«اگر زنان را، مادامی که با آنان نزدیکی نکرده یا بر ایشان مهری معیّن نکرده اید، طلاق گویید، بر شما گناهی نیست و آنان را به طور پسندیده، به نوعی بهره مند کنید - توانگر به اندازه [توان] خود، و تنگدست به اندازه [وسع] خود؛ [این کاری است] شایسته نیکوکاران».

ایشان همچنین در ترجمه آیه 241 بقره می نویسد:

[ وَلِلْمُطَلَّقَتِ مَتَعُ م بِالْمَعْرُوفِ حَقًّا عَلَی الْمُتَّقِینَ ]؛

«و فرض است بر مردان پرهیزگار که زنان طلاق داده شده را به شایستگی، چیزی دهند».

موضوع آیه اول زنی است که به عقد دیگری درآمده است، ولی هنوز عمل زناشویی انجام نگرفته مهریه ای نیز برای او مشخص نشده، با طلاق از شوهرش جدا می شود.

در این صورت آیه مزبور دستور می دهد که شوهر، متاعی (هدیه ای) به آن زن بدهد؛ این هدیه، الزامی بوده و جانشین مهریه او می شود؛ چرا که مقدار مهریه او مشخص نبوده است.

ص:247

تعبیر «حقاً علی المحسنین» اشاره به آن دارد که این هدیه دادن باید با روح نیکوکاری و مسالمت همراه باشد؛ ولی بدان معنا نیست که حکم مزبور جنبه الزامی ندارد؛ بلکه جمله مزبور برای تحریک احساسات خیرخواهانه افراد در انجام وظیفه است؛

برخی مفسران قرآن و مراجع تقلید شیعه نیز به این مطلب تصریح کرده اند. (1)اما در آیه 241 سوره «بقره»، دستور می دهد: به زنان طلاق داده شده، هدیه ای و متاعی بدهید و این حقی بر مردان پارسا و باتقواست و این حکم، مستحب است؛ یعنی: مردانی که زنان خود را (بعد از تعیین مهر و انجام عمل زناشویی) طلاق داده اند، علاوه بر حقوق واجب آنان، هدیه ای نیز به آنان بدهند تا از انتقامجویی و ابراز کینه جلوگیری شود.

برخی مفسران قرآن که فقیه نیز هستند به این مطلب تصریح کرده اند؛ (2) این در حالی است که مترجم محترم (استاد فولادوند) در مورد آیه 241 سوره بقره که بر اساس آن، حکم «هدیه دادن» مستحب است، از تعبیر «فرض است» استفاده کرده که دلالت بر وجوب می کند؛ اما در آیه 236 سوره بقره که حکم هدیه دادن واجب است از تعبیر «فرض است» استفاده نکرده اند!

3. استاد فولادوند در ترجمه آیه 233 سوره بقره می نویسد:

[ وَالْوَ لِدَ تُ یُرْضِعْنَ أَوْلَدَهُنَّ حَوْلَیْنِ کَامِلَیْنِ لِمَنْ أَرَادَ أَن یُتِمَّ الرَّضَاعَةَ... ]؛

«و مادران [باید] فرزندان خود را دو سال تمام شیر دهند [این حکم] برای کسی است که بخواهد دوران شیرخوارگی را تکمیل کند».

در قرآن کریم بر شیردادن مادران به کودکانشان تاکید شده و گفته شده است که آنان

ص:248

می توانند تا دو سال به کودکان خود شیر دهند، البته مدت دو سال شیر دادن، واجب نیست؛ بلکه دو سال، برای کسانی است که بخواهند دوران شیرخوارگی کودک خود را کامل کنند.

این نکته، هم از خود آیه مزبور استفاده می شود که می فرماید: [ ...لِمَنْ أَرَادَ أَن یُتِمَّ الرَّضَاعَةَ... ] ؛ «برای کسانی که بخواهند دوران شیرخوارگی را تکمیل کنند». و هم از روایات اهل بیت علیهم السلام که حدّاقل مدت شیرخوارگی را بیست و یک ماه تعیین کرده اند (1)و مفسران قرآن نیز به این نکته تصریح کرده اند؛ (2) حتی در احادیث ذکر شده است که این شیردادن حق مادران است؛ اما زنان آزاد بر این کار مجبور نمی شوند؛ (3) اما عجیب این است که مترجم محترم (استاد فولادوند) در ترجمه آیه فوق از واژه [باید] استفاده کرده است که در مورد احکام به معنای واجب بودن است.

از افراد به استخراج علوم از قرآن یا تحمیل نظریه های علمی بر قرآن کریم پرداخته اند که کار صحیحی نیست؛ ولی استخدام علوم در فهم آیات قرآن و تفسیر آن (به صورت معتدل و با استفاده از علوم قطعی) کاری صحیح و لازم است. (1)اکنون ما با بیان برخی از مثال ها روشن می کنیم که عدم آگاهی یا عدم توجه برخی از مترجمین به علوم تجربی، چگونه سبب شده است تا لغزش هایی در ترجمه قرآن صورت گیرد.

1. در ترجمه استاد فولادوند (2) مربوط به آیه 37 سوره «قیامت» آمده است:

[ أَلَمْ یَکُ نُطْفَةً مِّن مَّنِیٍ ّ یُمْنَی ] ؛ «مگر او [قبلاً] نطفه ای نبود که [در رحم] ریخته می شود؟!».

در تفسیر نمونه نیز، مشابه همین مطلب آمده است: «آیا از نطفه ای که در رحم می ریزید، آگاهید». (3)در این ترجمه و تفسیر بیان شده که نطفه مرد در رحم زن ریخته می شود؛ در حالی که این مطلب از نظر علوم پزشکی خطاست.

اکنون به توضیح این مطلب توجه فرمایید:

گاهی به نطفه مرد (اسپرماتوزوئید) «کرمک» نیز گفته می شود؛ این اسپرم ها در طول مجاری منی ساز بیضه که چندین متر طول دارد ساخته و پرداخته شده و به تدریج برای خروج تکامل می یابند.

طول «اسپرمها» 10 - 100 مو (هر مو یک میلیونم متر) بوده و دارای سر و گردن و یک دم بسیار متحرک هستند که با آن در هر ثانیه می توانند 14 - 23 میکرن حرکت کنند.

کرمک ها (اسپرمها) در مهبل زن ریخته می شوند؛ به عبارت دیگر: آن ها به وسیله جهش های مخصوص آلت به طرف دهانه رحم پرتاب می شوند؛ کرمک ها با مقداری از ترشحات (مذی - وذی، ترشحات غده های پرستات و غدد داخلی) در مهبل می مانند و بخش زیادی از آن ها از طریق مخاط مهبل جذب شده وارد دستگاه گردش خون گردیده و طراوت و تازگی خاصی به زن می دهند؛ بسیاری از کرمک ها نیز به طرف سوراخ بسیار تنگ دهانه رحم هجوم می آورند؛ این سوراخ که به اندازه چشم سوزنی است همیشه مملو از ترشحی است که اجازه ورود بسیاری از جنبندگان و موجودات ذره بینی را به رحم نمی دهد؛ ولی نسبت به کرمک ها خاصیت «شیموتاکسیِ» مثبت، از طرف مهبل و منفی، از داخل رحم دارد؛ یعنی وقتی کرمک ها در مهبل هستند آن ها را به داخل رحم می کشاند و هنگامی که در رحم هستند آن ها را از خود دور می سازد.

«رحم» که پشت مثانه راست روده قرار گرفته، جسمی است گوشتی و توخالی تقریباً به اندازه یک گردو، یک سوراخ از جلو دارد که به «مهبل» باز می شود و دو سوراخ در دو زاویه فوقانی، طرفی که به لوله های رحم باز می گردد؛ لوله های رحم 10

ص:251

- 14 سانتی متر طول دارند و سر تقریباً آزادشان مجاور تخمدانهاست؛ اسپرم ها از رحم به طرف لوله حرکت کرده و با سرعت 11 میلی متر در ساعت، در مدت 4 ساعت به تخمک (که در لوله رحم قرار گرفته است) می رسند. (1)تنها سیصد تا پانصد عدد از اسپرم هایی که همراه با مایع لزج از مجرای تناسلی مرد خارج شده و در مجرای تناسلی (مهبل) زن ریخته می شوند به ناحیه باروری می رسند. و از این میان فقط یکی از آن ها برای باروری مورد نیاز است؛ اسپرماتوزوئیدها به سرعت از مهبل وارد زهدان و متعاقباً وارد لوله های زهدانی می گردند. (2)دکتر دیاب و قرقوز این جریان را اینگونه تشریح می کنند:

«کاروان داماد (اسپرمها) مسابقه هیجان انگیزی است که بین حدود پانصد میلیون «اسپرماتوزوئید» برگزار می گردد؛ این مسابقه از مهبل زن شروع و با رسیدن اسپرم ها به تخمک (اوولِ زن) ختم نمی شود؛ بلکه با شکافتن جداره شفاف تخمک به وسیله یکی از اسپرم ها به پایان می رسد؛ زیرا ممکن است ده ها اسپرم به تخمک برسند، ولی تنها یکی از آن ها موفق به عبور از دیواره تخمک گردد». (3)مسئله قابل توجهی که به هنگام رها شدن تخمک به چشم می خورد مایع شفاف و چسبنده ای است با خاصیت قلیایی که در دهانه رحم ظاهر می شود و فقط به مدت دو روز باقی می یابد؛ این ماده، نطفه ها را جذب کرده و آن ها را قادر می سازد براحتی از لوله رحم گذشته و در مسابقه هیجان انگیز رسیدن به تخمک شرکت کنند. (4)در «تفسیر نمونه» نیز، زیر آیه 58 سوره «واقعه» مشابه همین مطالب علمی درج

ص:252

شده است. (1) «عبدالرزاق نوفل» نیز با ذکر آیات 5 و 6 سوره «طارق» مشابه همین مطالب علمی را در مورد منی و اسپرم ذکر می کند. (2)

حال آمیزش با زنان خارج می شود و پس از ریختن منی در مهبل (مجرای تناسلی) اسپرم ها با تلاش فراوان و با کمک مایعی که از دهانه رحم ترشح می شود از لوله رحم عبور می کنند تا به تخمک برسند و پس از لقاح برای لانه گزینی به دیواره رحم بروند.

در حالی که این مطالب به معنای ریخته شدن منی مرد داخل رحم زن نیست و در ضمن همیشه هم منی مرد داخل مجرای زنان ریخته نمی شود؛ بنابراین با توجه به آنچه ذکر گردید ترجمه و تفسیر فوق صحیح بنظر نمی رسد.

تذکر: در ضمن ترجمه استاد فولادوند کلمه «منی» ترجمه نشده است (مگر او نطفه ای از منی نبود که ریخته می شود؟).

2. در ترجمه استاد فولادوند از آیه 5 تا 7 سوره «طارق» آمده است:

[ فَلْیَنظُرِ الْإِنسَنُ مِمَّ خُلِقَ أ خُلِقَ مِن مَّآءٍ دَافِقٍ أ یَخْرُجُ مِن م بَیْنِ الصُّلْبِ وَالتَّرَآ ل ِبِ ]؛

«پس انسان باید بنگرد که از چه آفریده شده است؟ از آب جهنده ای خلق شده است [که] از صُلب مرد و میان استخوان های سینه زن بیرون می آید».

این ترجمه و امثال آن، موجب ابهام در معنای آیه و ناسازگاری معنای آن با یافته های علوم پزشکی شده است؛ ازاین رو، برخی افراد مثل دکتر «بوکای» با اشاره به ترجمه آیات فوق به «پشت مرد و سینه زن»، صریحاً می نویسد: «این ترجمه ها نوعی تعبیر هستند و بعلاوه به ندرت قابل فهم می باشند». (1)در حالی که اگرمعنای آیه را دقیقاً بررسی کرده و با علوم تجربی مقایسه کنیم، متوجه می شویم که قرآن نه تنها سخنی مخالف علم پزشکی نگفته است؛ بلکه اشاراتی علمی همراه با رعایت ادب در گفتار، بیان کرده است.

اکنون به بررسی سه واژه کلیدی این آیه، یعنی: «ماء دافق»، «صلب» و «ترائب» می پردازیم تا مطلب روشن شود:

ص:254

با توجه به مسائل علمی فوق، می توان احتمال نخست را پذیرفت که مراد از «ماء دافق» همان منی مرد است که با جهش بیرون می آید؛ رویکرد مزبور با ظهور آیه نیز سازگار است و این بدان جهت است که مایعی که از زنان خارج می شود (اوول) فاقد جهش بوده و هنگام حرکت به سوی رحم نیز، به کندی حرکت می کند.

بنابراین دیدگاه دوّم در مورد «ماء دافق» (آب مشترک زن ومرد) صحیح به نظر نمی رسد: واحتمال سوّم نیز مدافعی ندارد؛ پس اساساً منتفی است.

جنسی تلاقی می کنند و اگر بخواهیم منطقه صلب را که مسئول این عصب دهی می باشد مشخص کنیم، می گوییم که این منطقه در محدوده ای بین مهره دوازدهم پشتی و مهره اوّل و دوّم کمری و دوّم، سوّم و چهارم خاجی قرار دارد. (1)ج) برخی نیز، مراد از «صلب» احتمال داده اند که کل تنه بدن انسان که بین استخوان سینه و پشت واقع می شود باشد؛ (2)د) برخی نیز، احتمال داده اند که مراد، «محل خروج منی» مرد باشد (3) و در راستای همین معنا دکتر پاک نژاد «صلب» را به معنای «دستگاه نطفه ساز» مردانه می داند؛ (4)ه ) برخی از لغت شناسان نیز احتمال داده اند که مقصود از صلب استخوان مرد باشد؛ (5)و) همچنین گروهی از لغویین احتمال داده اند که مقصود، مطلق «قوت و شدت» است. (6)ز) برخی از لغویین نیز احتمال داده اند که مقصود، مبدأ پیدایش منی، یعنی:

«دستگاه گوارش» است. (7)

باشد؛ چرا که منی صرفاً با شدت بیرون نمی آید؛ بلکه یکی از مصادیق آن اشیای محکم هستند و در بدن مرد، پشت او را «صلب» می گویند؛ چون بسیار شدید، محکم و قوی است.

وامّا معنای سوّم (ج) که کل بدن مرد مراد باشد، اگر بگوییم از مجموع تعبیر «صلب» و «ترائب» این نکته برداشت می شود چیزی است که در پایان بحث به آن اشاره می کنیم و آن را با معنای دوّم جمع می بندیم؛ ولی اگر از کلمه «صلب» کل بدن مرد مراد باشد، قابل قبول نیست؛ چون لازم است که «ترائب» نیز «زن» معنا شود و منی از بدن این دو خارج نمی شود؛ بلکه تنها از بدن مرد خارج می شود.

وامّا معنای چهارم (د) که مقصود «محل دستگاه نطفه ساز» مرد باشد نیز قابل قبول نیست؛ چرا که منی از بین آن و همچنین از «ترائب» خارج نمی شود؛ بلکه از داخل دستگاه نطفه ساز خارج می شود؛ مگر آنکه بگوییم: کلمه «بین» به معنای «داخل» است که در این صورت، خلاف ظاهر معنای لفظ را گرفته ایم.

در مورد معنای پنجم (ه ) یعنی: «استخوان مرد»، اگر منظور استخوان پشت مرد باشد اشکالی ندارد و الاّ کلمه «صلب» به معنای مطلق استخوان نمی آید.

امّا در مورد معانی هفتم (ز) یعنی: «دستگاه گوارش»، اگر مقصود، استفاده از کل عبارت [ ...مِن م بَیْنِ الصُّلْبِ وَالتَّرَآ ل ِبِ ] باشد، ممکن است به صورت کنایی در بعضی موارد احتمال داده شود؛ امّا اگر بخواهیم از خود لفظ «صلب» چنین معنایی را برداشت کنیم، صحیح نیست؛ چون چنین معنا و استعمالی در مورد واژه «صلب» مشاهده شده است.

الف) استخوان ترقوه زن (1) (ترائب از ریشه تراب است و از آنجا که استخوان سینه زن نرم است و آسان حرکت می کند؛ ازاین رو، ترائب گفته شده است)؛

ب) بین دو سینه زن؛ (2)ج) بین دو کتف و سر؛ (3)د) استخوان سینه و گلوگاه؛ (4)ه ) عصاره قلب؛ (5)و) دست، چشم، پا و... (6) (سرتا سر بدن)؛

ز) محل خروج اوول زن. (7)دکتر پاک نژاد نیز، در همین راستا می نویسد:

چاره ای جز این نداریم که «صلب» را دستگاه نطفه ساز مردانه وترائب را دستگاه نطفه ساز زنانه بدانیم.

وی سپس این مطلب را در انطباق با ظاهر آیه، این گونه توجیه می کند که:

وقتی به کتب لغت مراجعه نموده و محل آن ها را قسمت پشتی وقدامی ستون فقرات، یعنی: جای اولیه ای که بیضه و رحم قرار می گیرند بدانیم (قبل از شش ماهگی جنین تخم و تخمدان، هر دو در پشت قرار دارند و پس از شش ماهگی در جنس نر هر دو به پایین کشیده شده و در پوسته بیضه قرار می گیرند و به وضع عادی در می آیند و در جنس ماده نیز، مختصر جابجا شده و در دو طرف پهلو محاذی لوله های رحم جایگزین می شوند)، می توان آیه قرآن را به ترتیب زیر،

ص:259

مراحل آفرینش خلقت آدمی دانست:

از آب دافق کنار و اطراف نخاع خلقت شد؛ در «صلب» و «ترائب» دو قسمت وابسته به بیضه و رحم جای داشت؛ سپس از مجرا و گذرگاه، که بیضه و تخمدان باشد گذشت...؛ ناگفته نماند: چون متاستازهای سرطان بیضه، در وهله اوّل، اطراف ستون فقرات تظاهر می کند، ممکن است به زودی اعلام دارند که بین مایع اطراف نخاع و مایع موجود در مجاری منی ساز بیضه، ارتباط مسلم و قطعی برقرار است. (1) ح) بین نخاع و سینه هر شخص. (2) ط) «ترائب» به چیزهای جفت ومساوی در بدن انسان گفته می شود و ازاین رو به انگشتان دست و دو استخوان ران پای انسان نیز ترائب می گویند (یعنی:

منطقه ای که آلت تناسلی مرد در آن قسمت واقع شده است)؛ (3)در همین راستا، دکتر «دیاب» و دکتر «قرقوز» نیز پس از نقل معانی مفسرین می نویسند:

اکنون که عرصه معنا تا این حد گسترده است، ما معنایی را بر می گزینیم که با حقایق علمی نیز موافقت دارد؛ یعنی: «ترائب» را عبارت از استخوان های میان هر دو پا فرض می کنیم. (4)استاد آیةاللّه معرفت نیز همین معنا را پذیرفته اند. (5)

ص:260

سوّم: جنین از رحم زن خارج می شود که میان پشت و قسمت جلوی بدن او قرار می گیرد؛ (1) این احتمال هم ضعیف است؛ چون در معنای کلمه «صلب»، پشت زن گفته نشده بود؛

چهارم: «صلب» مظهر محکمی و سختی و خشن بودن مرد است و «ترائب» مظهر لطافت زن است؛ پس مراد «اسپرم مرد» و «اوول زن» است؛ (2) این احتمال هم ضعیف است، چرا که معنای آیه، مجازی می شود؛ علاوه بر آن، قبلاً بیان شد که «اوول» زن حرکتی کُند دارد؛

پنجم: آبی که از بین دستگاه نطفه ساز مرد و دستگاه زن خارج می شود؛ یعنی:

همان معنایی که دکتر «پاک نژاد» در مورد صلب و ترائب پذیرفتند؛ امّا این احتمال نیز قابل قبول نیست؛ چون منی از داخل دستگاه نطفه ساز مرد خارج می شود؛ نه از بین دو دستگاه نطفه ساز مرد و زن و بر همین اساس است که خود ایشان هم مجبور شده است این معنا را توجیهی بعید کند؛

ششم: منی مرد از بین پشت وپیش روی او خارج می شود؛ این معنا مورد پذیرش برخی مفسران واقع شده (3) و شواهدی برای آن اقامه گردیده است؛ از جمله آنکه:

عمده ترین عامل پیدایش منی «نخاع شوکی» است که در پشت مرد واقع است و سپس قلب و کبد است که یکی زیر استخوان های سینه و دیگری در میان این دو قرار دارد و همین سبب شده که تعبیر [ ...مِن م بَیْنِ الصُّلْبِ وَالتَّرَآ ل ِبِ ] برای آن انتخاب شود. (4)پس می توان گفت که نطفه مرد از میان پشت و روی او خارج می شود و از طرف دیگر در هنگام خروج منی، هیجان تمام بدن را فرا می گیرد و بعد از آن تمام بدن سست می شود و ازاین رو برخی گفته اند در حقیقت منی از تمام بدن خارج می شود؛ (5)

ص:262

هفتم: آب منی از بین پشت و دو استخوان پا (محل آلت تناسلی) خارج می شود؛ این معنا موافق معنای اخیر در کلمه ترائب است که شواهد متعددی از لغت و تفسیر به همراه داشت و مورد پذیرش برخی پزشکان نیز بود؛ چرا که با رویکرد علمی پزشکی سازگار است.

آیة اللّه معرفت نیز معنای مزبور را می پذیرند و از قول دکتر «کنعان الجائی» نیز همین را ذکر می کنند. (1)«دیاب» و «قرقوز» در این زمینه می نویسند: «ماء دافق همان آب مرد، یعنی: منی است که از میان صلب و ترائب (استخوان پاها) او خارج می شود... تمام نقاط و مجاری عبور منی از نظر کالبدشکافی در محدوده «صلب» و «ترائب» قرار دارند غدد کیسه ای پشت «پروستات» (که ترشحات آن ها قسمتی از منی را تشکیل می دهد) نیز در محدوده «صلب» و «ترائب» قرار گرفته اند».

سپس با اشاره به غدد کیسه ای ترشح کننده منی و وظایف آن ها می نویسند:

این دو، غده های ترشح کننده هستند که ترشحات آن ها بخشی از مایع منی را تشکیل می دهد؛ ترشحات این غدد به رنگ زرد بوده و از نظر «فرکتوز» بسیار غنی است؛ همچنین این غدد در عمل جهشی منی به خارج و به صورت دفعات بر اثر انقباض عضلات آن ها نقش بسیار مهمی ایفا می کنند.

پس می توان گفت: منی از میان «صلب» مرد، به عنوان یک مرکز عصبی - تناسلیِ امر کننده و «ترائب» او به عنوان رشته های عصبی مأمور به اجرا، خارج می شود و در واقع خروج منی با همراهی و هماهنگی کامل بین آمر و مأمور انجام می پذیرد و این مسئله از نظر علمی نیز به اثبات رسیده است.

با توجه به توضیحات فوق، هیچ اشکالی در این مسئله باقی نمی ماند که قرآن، این موضوع را به گونه ای اعجازآمیز و به صورت موعظه بیان فرموده است. (2)

ص:263

لغزش هایی در ترجمه می گردند؛ اکنون به چند نمونه از این لغزش ها اشاره می کنیم:

1. استاد فولادوند در ترجمه آیه 119 سوره «هود» می نویسد:

[ إِلَّا مَن رَّحِمَ رَبُّکَ وَ لِذَ لِکَ خَلَقَهُمْ وَ تَمَّتْ کَلِمَةُ رَبِّکَ لَأَمْلَأَنَّ جَهَنَّمَ مِنَ الْجِنَّةِ وَ النَّاسِ أَجْمَعِینَ ]؛

مگر کسانی که پروردگار توبه آنان رحم کرده و برای همین آنان را آفریده است؛ وعده پروردگارت [چنین] تحقق پذیرفته است [که:] «البته جهنّم را از جن و انس یکسره پُر خواهم کرد».

«سپس به تو وحی کردیم که پاکدلانه از آیین ابراهیم پیروی کن، که از مشرکین نبود».

در این ترجمه «حنیفاً» حال از ضمیر «اتبع» گرفته شده است در حالی که حال از ابراهیم است؛ (1) یعنی: آیه باید اینگونه ترجمه می شد:

«سپس به سوی تو وحی کردیم که از آیین ابراهیم پیروی کن، در حالی که حق گرا (پاکدل) بود و از مشرکان نبود».

4. استاد فولادوند در ترجمه آیه 74 سوره «انبیاء» می نویسند:

[ ...إِنَّهُمْ کَانُوا قَوْمَ سَوْءٍ فَسِقِینَ ]؛

«به راستی آن ها گروه بد و منحرفی بودند.»

استاد خرمشاهی نیز می نویسند: «که آنان مردمی پلید و نافرمان بودند».

در این ترجمه که بیان شد، واژه «فاسقین» را با واو، به «سوء» عطف کرده اند در حالی که «واو» داخل پرانتز قرار نگرفته است؛ یعنی: «فاسقین» را مضاف الیهِ بعد از مضاف الیه گرفته اند.

در حالی که واژه «قوم» در این آیه، به واژه سوء اضافه شده است: «قوم بد» و واژه «فاسقین» صفت «قوم» است؛ یعنی: این آیه باید لااقل اینگونه ترجمه می شد:

«چرا که آنان گروهی بد [کار و] نافرمانبردار بودند».

یا اینچنین معنا شود که دقیق تر خواهد بود: «چرا که آن ها گروه بدی هستند که نافرمانبردارند».

5 . ضمیر فصل در اکثر ترجمه های قرآن معنا نمی شود:

مثال: در ترجمه آیه 12 سوره «بقره» می خوانیم:

[ أَلَآ إِنَّهُمْ هُمُ الْمُفْسِدُونَ وَ لَکِن لَّایَشْعُرُونَ ]؛

فولادوند: «بهوش باشید که آنان فساد گرانند، لیکن نمی فهمند»؛

ص:266

خرمشاهی: «بدانید که ایشان اهل فسادند».

و گاهی نیز به عنوان «حصر» معنا می شود:

مثال: در آیه 104 سوره «آل عمران» در «تفسیر نمونه» می خوانیم:

[ ...وَأُوْلَل-ِکَ هُمُ الْمُفْلِحُونَ ]؛

«تنها آنان رستگارانند»؛

ولی همین مفسر محترم در ترجمه آیه به عنوان «تاکید» آورده و می فرماید:

«آن ها همان رستگارانند»؛

و گاهی به عنوان «تاکید» معنا می شود:

همانطور که استاد «فولادوند» به عنوان «تاکید» در آیه 104 سوره «آل عمران» می نویسند: «آنان همان رستگارانند».

یعنی: در آیه 11 سوره «بقره» که منافقان ادعا می کنند: «تنها آنان اصلاح گرند و دیگران را فسادگر می خوانند»؛ خداوند به آنان پاسخ می دهد و اعلام می کند که: «تنها آنان فسادگرند»؛ یعنی: در میان این دو گروه (مومنان و منافقان) فساد منحصر به گروه دوم است؛ یعنی: «حصر نسبی» است نه «حصر مطلق» که بگوییم در میان جهانیان فقط این منافقان فاسقند؛ (چون بسیاری از کافران نیز فاسق هستند).

6 . فعل معلوم و مجهول

در ترجمه استاد فولادوند در ذیل آیه 83 سوره «مومنون» می خوانیم:

[ لَقَدْ وُعِدْنَا نَحْنُ وَ ءَابَآؤُنَا هَذَا مِن قَبْلُ إِنْ هَذَآ إِلآَّ أَسَطِیرُ الْأَوَّلِینَ ]؛

«درست همین را قبلاً به ما و پدرانمان وعده دادند؛ این جز افسانه های پیشینیان [چیزی] نیست».

در این آیه، فعل «وُعدنا» که مجهول است اینگونه ترجمه شد: «وعده دادند»؛ یعنی:

به صورت سوم شخص معلوم غایب معنا شده است؛ در حالی که باید اینگونه ترجمه می شد: «ما و پدرانمان وعده داده شدیم». (1)در ترجمه دیگری در مورد آیه 25 سوره «اعراف» می خوانیم:

[ قَالَ فِیهَا تَحْیَوْنَ وَفِیهَا تَمُوتُونَ وَمِنْهَا تُخْرَجُونَ ]؛

«فرمود: در آن [زمین] زنده می شوید؛ و در آن می میرید و (در رستاخیز) از آن خارج خواهید شد». (2)ملاحظه می کنید که «تُخرَجون» فعل مجهول است در حالی که معلوم معنا شده

ص:268

است؛ یعنی: گفته اند: «از آن خارج خواهید شد»؛ ولی معنای صحیح آن است که ترجمه کنند: «از آن بیرون آورده می شوید».

ب) همانند بودن آسمان ها (کرات آسمانی) و زمین در معلّق و شناور بودن در فضا؛ (1)ج) همانند بودن آسمان ها و زمین، در ملکوتی بودن؛

یعنی: خدا آسمان ( مقام قرب، حضور و ملکوت) را آفرید و از زمین چیزی شبیه آسمان آفرید؛ یعنی انسانی را خلق کرد که مرکب از ماده زمینی و روح ملکوتی آسمانی است. (2)جالب توجه آنکه در قرآن، واژه هفت آسمان تکرار شده است؛ اما واژه هفت زمین نداریم و تنها آیه ای که ممکن است اشاره به هفت زمین داشته باشد (بنابراین احتمال اول) همین آیه است و در اینجا هم احتمال هست که هفت اقلیم یا هفت قطعه زمین مقصود باشد؛ همانطور که از واژه «الارضین» در «نهج البلاغه» اراده شده است. (3)بنابراین می بینیم که مترجم طوری آیه را ترجمه کرده که با یکی از احتمالات تفسیری سازگار و بقیه را نفی می کند، در حالی که اگر اینگونه ترجمه می کرد:

«خدا همان کسی است که هفت آسمان را آفرید، و از زمین، همانند آن ها را»، هم با ظاهر آیه سازگارتر بود و هم با تفسیرهای مختلف آیه انطباق داشت.

2. در ترجمه «تفسیر نمونه» با اینکه این ترجمه بر یک تفسیر مبتنی است؛ اما گاهی تعارض بین ترجمه و تفسیر به چشم می خورد؛ یعنی: مفسران گرامی در تفسیر یک معنا را برگزیده و گفته اند؛ ولی در ترجمه، معنای دیگری را ابراز کرده اند:

در آیه 127 سوره «نساء» می خوانیم:

[ ...وَتَرْغَبُونَ أَن تَنکِحُوهُنَّ... ]؛

ترجمه: «و می خواهید با آن ها ازدواج کنید»؛

تفسیر نمونه: «و نمی خواهید با آن ها ازدواج کنید». (4)

ص:270

در آیه 41 سوره «آل عمران»:

[ ...وَسَبِّحْ بِالْعَشِیِ ّ وَالْإِبْکَرِ ]؛

ترجمه: «و به هنگام صبح و شام، او را تسبیح بگو»؛

تفسیر نمونه: «عشی به معنای عصر آمده است». (1)و نیز در آیه 36 سوره «نور» واژه «غُدُوا» در ترجمه، به معنای «شام» و در تفسیر به معنای «عصر» آمده است. (2)در آیه 22 سوره «حجر»: [ وَ أَرْسَلْنَا الرِّیَحَ لَوَ قِحَ... ]؛

ترجمه: «و ما بادها را برای بارور ساختن (ابرها و گیاهان) فرستادیم»

تفسیر نمونه: «آیه، اشاره به لقاح ابرها دارد و نمی توان آن را اشاره به لقاح گیاهان دانست». (3)3. واژه «قرض» در آیه 245 سوره «بقره»، توسط استاد «فولادوند» اینگونه ترجمه شده است:

[ مَّن ذَا الَّذِی یُقْرِضُ اللَّهَ قَرْضًا حَسَنًا... ]؛

«کیست آن کس که به [بندگان] خدا وام نیکویی دهد».

ملاحظه می کنیم که واژه «قرض» در این آیه به معنای «وام» به مردم معنا شده است؛ در حالی که واژه «قرض» در آیه مزبور به معنای «انفاق در راه خدا» است (4) و اگر به عنوان «قرض» آمده، نوعی کنایه یا مجاز گویی است و گرنه وام به خدایی که مالک همه چیز است، معنا ندارد؛ وام به بندگان هم منظور نیست.

این مطلب هم ناشی از این است که مترجم محترم از شباهت لفظ «قرض» در

ص:271

فارسی و عربی، پنداشته اند که در این آیه نیز «قرض» به معنای «وام» است؛ این همان خطای ذهنی مشهوری است که در بین بسیاری از مردم متداول است به گونه ای که آیه مزبور را به عنوان نماد «قرض الحسنه» قرار می دهند؛ حال آنکه طبق مفاد تفسیر این آیه به معنای «انفاق و بخشش در راه خدا» است و واژه «وام» به عنوان «دِیْن» در قرآن آمده است. (1)ازاین رو آیةاللّه مکارم شیرازی آیه مزبور را اینگونه ترجمه کرده اند:

«کیست که به خدا "قرض الحسنه ای" دهد (از اموالی که خدا به او بخشیده انفاق کند)...».

مثال دیگر:

[ وَأَعِدُّواْ لَهُم مَّا اسْتَطَعْتُم مِّن قُوَّةٍ وَمِن رِّبَاطِ الْخَیْلِ... ]؛ (2)

حلبی: «و برای آن ها (مجاهدان مسلمان) آنچه می توانید نیرو و اسبان بسته آماده کنید»؛

در این ترجمه، ضمیر «لهم» به مجاهدان مسلمان برگشته، در حالی که مقصود در این آیه کافران هستند.

ازاین رو آیة اللّه مکارم شیرازی که به تفسیر آیه توجه داشته اینگونه ترجمه کرده است:

«هر نیرویی در قدرت دارید، برای مقابله با آن ها [دشمنان] آماده سازید و...».

اینک به چند مثال در این مورد توجه کنید:

1. در ترجمه استاد فولادوند پیرامون آیه 133 سوره «آل عمران» می خوانیم:

[ وَسَارِعُوا إِلَی مَغْفِرَةٍ مِّن رَّبِّکُمْ وَجَنَّةٍ عَرْضُهَا السَّمَوَ تُ وَالْأَرْضُ... ]؛

«و برای نیل به آمرزشی از پروردگار خود، و بهشتی که پهنایش [به قدر] آسمان ها و زمین است...».

در این ترجمه، واژه «عرض» به معنای «پهنا» آمده است؛ حال آنکه واژه مزبور در این آیه به معنای «وسعت» است؛ ولی در فارسی واژه «عرض» به همان معنای «پهنا» می آید که در برابر «درازا» (طول) است.

این خطا به خاطر اشتراک لفظی بروز کرده است؛ مترجم محترم پنداشته اند که واژه «عرض» در فارسی و در این آیه به یک معناست، در حالی که معنای آن ها متفاوت است.

این مطلبی است که برخی لغویین بر آن اصرار کرده اند؛ چون اصلاً بهشت آخرت، حدّ و اندازه مادی ندارد که عرض در برابر طول مراد باشد. (1)2. در ترجمه های متعدد قرآن، ذیل آیه 133 سوره «اعراف» و 14 سوره «عنکبوت» واژه «طوفان» به معنای «طوفان» ترجمه شده است. (2)در حالی که این واژه در عربی به معنای حادثه ای است که انسان را احاطه می کند وغالباً در «سیل» به کار می رود که در این دو مورد نیز به معنای «سیلاب» آمده است. (3)اما واژه «طوفان» در فارسی به معنای «تندباد» است؛ یعنی: مخاطبِ ترجمه قرآن، به جای فهم معنای «سیلاب»، معنای «تندباد» را می فهمد.

این خطای مترجمان محترم به خاطر اشتباهات واژه طوفان در فارسی و عربی و

ص:273

همچنین خطای مشهور و متداول است که معمولاً تحت عنوان «طوفان نوح» به کار می رود؛

در حالی که عذاب قوم نوح، سیلابی بود که خدا فرستاد و آنان را غرق نمود.

اگر مترجمان محترم به تفسیر یا لغت مراجعه می کردند دچار این خطا نمی شدند.

3. استاد فولادوند آیه 60 سوره توبه را اینگونه ترجمه می کنند:

[ إِنَّمَا الصَّدَقَتُ لِلْفُقَرَآءِ وَ... ]؛

«صدقات، تنها به تهیدستان و...».

مقصود از واژه «صدقات» در این آیه، «زکات» است (1) و آیه، موارد مصرف آن را بیان می کند؛

در حالی که واژه «صدقات» در فارسی متداول به معنای «انفاق های مستحبی» است که مردم به فقرا می دهند.

استفاده این واژه، سبب می شود که خواننده ترجمه، معنای فارسی «صدقه» را بفهمد در حالی که معنای «زکات» مقصود بوده است.

ازاین رو، مفسر گرانقدر آیة اللّه مکارم شیرازی این واژه را در آیه مزبور به معنای «زکاتها» معنا کرده است.

4. واژه «رشید» در ترجمه های قرآن، اینگونه معنا شده است:

[ ...أَلَیْسَ مِنکُمْ رَجُلٌ رَّشِیدٌ ]؛ (2)

فولادوند: «آیا در میان شما آدمی عقل رس پیدا نمی شود؟»؛

آیةاللّه مکارم: «آیا در میان شما یک مرد فهمیده و آگاه وجود ندارد؟!»؛

[ ...إِنَّکَ لَأَنتَ الْحَلِیمُ الرَّشِیدُ ]؛ (3)

فولادوند: «راستی که تو بردبار فرزانه ای»؛

ص:274

آیةاللّه مکارم: «تو که مرد بردبار و فهمیده ای هستی!»؛

[ ...وَ مَآ أَمْرُ فِرْعَوْنَ بِرَشِیدٍ ]؛ (1)

فولادوند: «و فرمان فرعون صواب نبود»؛

آیةاللّه مکارم: «در حالی که فرمان فرعون مایه رشد و نجات نبود»؛

واژه «رشید» در اصل به معنای هدایت به سوی خیر و صلاح است و در برابر «گمراهی» قرار می گیرد؛ این واژه شامل هدایت در امور دنیوی و اخروی می شود. (2)یعنی: ترجمه فارسی آن نزدیک به معنای «هدایتگر» می شود؛ در حالی که این واژه در فارسی در مورد افراد عاقل، فهمیده، آگاه و فرزانه به کار می رود.

شباهت این دو لفظ، سبب شده است تا مترجمان، در ترجمه قرآن، لفظ «رشید» را اینگونه معنا کنند؛ یعنی: به نوعی، معنای متبادر فارسی لفظ «رشید» جانشین معنای عربی آن شده است.

البته نمونه های دیگری نیز در این مورد وجود دارد که در آن ها شباهت معنای فارسی و عربی، مترجمان را دچار خطا کرده است که می توان با جستجو در ترجمه ها و لغت نامه ها بدان ها پی برد.

ص:275

صفحه سفید، 278

ص:278

رساندن معانی است» (1) که برخی آن را «علم» و برخی دیگر «هنر» و برخی «فن» دانسته اند؛ (2)ب) روش: مقصود از روش، مولفه های تأثیرگذار در فرایند ترجمه هستند؛ مثل نوع گزینش و چینش واژه ها و جمله ها که نتیجه آن، گونه خاصی از ترجمه را بوجود می آورد؛ (3)ج) سبک: منظور از سبک ترجمه، عوامل تأثیرگذار در ترجمه، همچون: هدف مترجم، گرایش کلامی، نوع مخاطب، زبان ترجمه و آهنگ آن است که به ترجمه، رنگ ویژه ای می دهد و البته هر سبک ترجمه می تواند در قالب یکی از روش های ترجمه تبلور یابد؛

د) قرآن: مقصود کتاب الاهی مسلمانان است که در این نوشتار، محور اصلی است؛ اما مباحث روش شناختی ترجمه، فراگیرتر از چارچوب قرآن خواهند بود.

قرآن، از سابقه ای طولانی برخوردار نیست؛ هر چند که اشاراتی به این مبحث در برخی کتاب ها و ترجمه ها شده است؛ امّا به طور مستقل کمتر به مبحث روش شناسی ترجمه قرآن پرداخته اند، (1) که از این میان به برخی از مهمترین منابع و پژوهشگران اشاره می کنیم:

1. شیخ محمد بهاءالدین عاملی (م 1031 ق.) از «صفوی» نقل می کند که ترجمه دو روش دارد:

نخست: روش یوحنّا بن بطریق و ابن الناعمة الحمصّی که لفظ به لفظ ترجمه شود؛

دوم: روش حنین بن اسحاق و الجوهری، که تمام جمله را در ذهن تصور کند، سپس آن را به جمله ای مطابق آن از زبان دیگر ترجمه کند.

سپس ایشان به روش اول چند اشکال کرده و روش دوم را می پسندد. (2)2. آیةاللّه مکارم شیرازی، در پی نوشت ترجمه قرآن خویش، روش های ترجمه قرآن را به سه شیوه تقسیم کرده است: ترجمه تحت اللفظی، ترجمه آزاد، ترجمه هسته به هسته (ترجمه جمله به جمله) و در نهایت، روش سوم را می پسندد و در ترجمه خویش از همین شیوه استفاده کرده است. (3)3. آیةاللّه معرفت، در کتاب «التفسیر والمفسرون» (چاپ 1418 ق.) روش های ترجمه را به سه اسلوب تقسیم می کند: «ترجمه حرفی» (تحت اللفظی) - «ترجمه معنوی» (آزاد) - «ترجمه تفسیری» (همراه با شرح)؛ سپس ایشان ترجمه نوع نخست را غیر موّفق می داند و ترجمه نوع سوم را نزدیک تر به تفسیر می انگارد و ترجمه نوع دوم را معقول می شمارد. (4)

ص:281

4. آقای محمد عبدالغنی حسن، در «کتاب فن ترجمه در ادبیات عرب» از آقای «زیّات» نقل می کند که: وی علاوه بر دو روش «یوحنا بن بطریق» و «حنین بن اسحاق» در ترجمه، روش سومی را پیشنهاد می کند که در ترجمه های خود نیز از همان روش پیروی کرده است که تلفیقی است از این دو روش و از محاسن هر دو برخوردار است؛ بلکه دارای مزیّت انتقال همان احساس و درک عاطفی ای است که نویسنده و شاعر اصلی از آن برخوردار بوده (و در ترجمه منعکس می شود).

ایشان روش خود را اینگونه تشریح می کند:

در مرحله نخست، متن را دقیقاً با همان ترتیبی که در زبان اصلی آمده است به عربی برمی گردانم؛

در مرحله دوم، بر اساس قوانین صرف و نحو ادبیات عربی، جمله سازی می کنم؛

در مرحله سوم، روح و احساس مولف را در متن عربی منعکس می سازم. (1)5 . دکتر ذهبی، در کتاب «التفسیر والمفسرون»، ترجمه را به دو روش تقسیم می کند:

الف) ترجمه حرفی که همان ترجمه تحت اللفظی است؛

ب) ترجمه تفسیری. (2)6 . دکتر عقیقی بخشایشی، در کتاب «طبقات مفسران شیعه» (چاپ 1371 ش.)، بحث مبسوطی در مورد ترجمه قرآن دارد و در آن، روش های ترجمه قرآن را به دو نوع تقسیم می کند: ترجمه «کلمه به کلمه» (یا تحت اللفظی) و «ترجمه آزاد»، و نوع نخست را بازگو کننده معانی پرمحتوای قرآن نمی دانند و احتیاط می کنند که از نوع دوم ترجمه در قرآن استفاده شود. (3)7. آقای بی آزار شیرازی در کتاب «قرآن ناطق» (چاپ 1376 ش.)، روش های

ص:282

ترجمه قرآن را به نه شیوه، تقسیم می کند: «ترجمه لغوی» یا ترجمان القرآن، «ترجمه تحت اللفظی»، «ترجمه حرفی و معنوی» یا ترجمه امین، «ترجمه ادبی»، «ترجمه منظوم قرآن»، «ترجمه آوایی»، «ترجمه و حواشی»، «ترجمه آزاد» یا خلاصة التفاسیر - «ترجمه پیوسته، تفسیری و آوایی»، که در نهایت روش اخیر را می پسندد. (1)البته با تأمل در روش های یاد شده ممکن است بتوان برخی روش ها را در یکدیگر ادغام یا تقسیم بندی دیگری ارائه کرد که در ادامه به بررسی روش های یاد شده خواهیم پرداخت.

8 . آقای علی نجار در کتاب «اصول و مبانی ترجمه قرآن» (چاپ 1381 ش.)، روش های ترجمه قرآن را به سه نوع تقسیم می کند: ترجمه تحت اللفظی، ترجمه آزاد - ترجمه تفسیری، سپس نوع اخیر را می پسندد.

البته، مقصود ایشان از ترجمه تفسیری همان ترجمه جمله به جمله است که در ادامه خواهد آمد. (2)

الف: روش نخست، یعنی: «کلمه به کلمه» یا تحت اللفظی، همان روش یوحنا بن بطریق و ابن الناعمة الحمصّی است که شیخ محمد بهاءالدین عاملی نقل می کرد و همان «روش حرفی» است که «آیةاللّه معرفت» نوشته اند و همان روش «تحت اللفظی» است که آیةاللّه مکارم شیرازی، دکتر بی آزار شیرازی و دکتر عقیقی بخشایشی و نجار از آن یاد کرده اند.

ب: روش دوم، یعنی: روش «جمله به جمله» همان روش حنین بن اسحاق و الجوهری است که مرحوم «عاملی» نقل کرده و آیةاللّه مکارم شیرازی از آن، تحت عنوان «روش هسته به هسته» یاد نمودند؛ ولی آیة اللّه معرفت و دکتر عقیقی بخشایشی از آن، تحت عنوان «ترجمه معنوی» یا آزاد یاد کردند؛ همچنین دکتر عبد الکریم شیرازی از آن، تحت عنوان «ترجمه حرفی و معنوی» یا «ترجمه امین» یاد کرد و آقای علی نجار از آن تحت عنوان «ترجمه تفسیری» یاد نمود.

ج: روش سوم، یعنی: روش «ترجمه تفسیری» (ترجمه، همراه با نکات تفسیری روشنگر معنا) شیوه ای است که آیةاللّه مکارم شیرازی و آقای نجار از آن تحت عنوان ترجمه آزاد یاد می کند و آیةاللّه معرفت از آن، تحت عنوان ترجمه تفسیری، (همراه با شرح) یاد کرده و دکتر بی آزار شیرازی از آن تحت عنوان «ترجمه آزاد یا خلاصة التفاسیر» یاد می کند و گاهی از آن با عنوان «نقل به معنا» یاد می شود؛ (1) با این همه شیخ عاملی و دکتر عقیقی بخشایشی از آن ذکری به میان نمی آورند.

البته می توان در مورد این نامگذاری ها و دلایل آن انتقاد کرد؛ ولی از آنجا که دانش ترجمه در این دوره هنوز دانشی جوان بوده، سخنان این دانشوران، گام های نخستین این راه تلقی می شود، چرا که هنوز فضای روش مطلوب ترجمه روشن نشده بود؛ ازاین رو، شاید انتقاد جدّی سزاوار و وارد نباشد؛ (چرا که هر کس بر اساس تشخیص

ص:284

و توجیه خود نامگذاری کرده است)؛ ولی در مجموع، مقصود این دانشوران (مخصوصاً با مثال هایی که زده اند و انتقادهایی که به برخی روش ها کرده اند) روشن است و همگی آنان اصل سه روش مزبور را پذیرفته اند؛ هر چند در نامگذاری آن اختلاف دارند؛ همانطور که در صحت و اعتبار این روشها، دیدگاه های خاصی وجود دارد که در پی بدآن هااشاره خواهیم نمود.

سه روش از میان روش های نه گانه دکتر بی آزار شیرازی، که ذکر آن گذشت، همین روش های مورد توافق بود که بدان اشاره شد؛ روش «ترجمه لغوی» یا ترجمان القرآن نیز با روش «ترجمه تحت اللفظی» قابل ادغام است؛ چرا که با هم تفاوت ماهوی و اساسی ندارند؛ همانطور که روش های دیگر (آوایی، ادبی، منظوم، ترجمه و حواشی، ترجمه پیوسته) با دو روش «ترجمه جمله به جمله» و «تفسیری» (آزاد یا خلاصة التفاسیر در بیان ایشان) قابل ادغام است.

به عبارت دیگر: آهنگ پذیر بودن ترجمه یا شعر و نثر بودن آن، یا حاشیه داشتن و نداشتن آن، از مولفه های پیدایش روش های جدید نیست؛ بلکه ترجمه قرآن می تواند جمله به جمله، آهنگین (آوایی) یا بدون آهنگ، همراه حاشیه یا بدون حاشیه باشد.

پس تقسیم اخیر دکتر بی آزار شیرازی، بیشتر به «سبک های مختلف ترجمه» شبیه است تا «روش ترجمه».

و به عبارت سوم: روش های ترجمه قرآن بر اساس مبنای تقسیم، می توانند گونه های متعددی داشته باشند که همه آن ها در یک ردیف جای نمی گیرند و گاهی، تقسیم از زاویه ای خاص و براساس سبک ترجمه است که می تواند در چارچوب هر روش ترجمه ای جای گیرد.

در ادامه این گفتار، روش ها و سبک های ترجمه قرآن را به گونه ای مبسوط از نظر خواهیم گذراند:

ص:285

«الصمد»: پناه نیازمندان؛

«لم یلد»: نزاد کسی را؛

و ... .

همچنین کتاب «الدر فی الترجمان» اثر شیخ الاسلام محمد بن منصور المتحد المروزی (احتمالاً از آثار قرن پنجم هجری) که کتابش را برای آشنایی و آموزش نوجوانان نوشته است سوره «والعصر» را اینگونه ترجمه کرده است: (1)«العصر»: گیتی و نماز دیگر؛

«الخسر»: زیانکاری؛

«الّا»: مگر؛

«آمنوا»: بگرویدند؛

«الایمان»: گرویدن.

و نیز از همین نمونه «تراجم الاعاجم»، (اثر نویسنده ای گمنام در قرن ششم یا هفتم) و نیز «ترجمان القرآن» اثر میر سید شریف جرجانی (740 - 816 ه .) و «المستخلص فی ترجمان القرآن»، اثر محمد بن نصر البخاری (م 757 ه .) است.

ابوالفتوح: «بخوردادند در دل های ایشان گوساله به کفرشان»؛ (1)مثال دیگر: در یکی از ترجمه های قرآن معاصر آیه 12 سوره «ممتحنه» را اینگونه ترجمه کرده اند: [ ...وَ لَایَأْتِینَ بِبُهْتَنٍ یَفْتَرِینَهُ و بَیْنَ أَیْدِیهِنَّ وَ أَرْجُلِهِنَّ... ]؛

«و نیارند دروغی را که ببندند آن را میان دستهایشان و پاهاشان».

آیات نخست سوره «آل عمران» نیز اینگونه ترجمه شده است:

[ بِسْمِ اللَّهِ الرَّحْمَنِ الرَّحِیمِ أ الم أ اللَّهُ لَآإِلَهَ إِلَّا هُوَ الْحَیُّ الْقَیُّومُ أ نَزَّلَ عَلَیْکَ الْکِتَبَ بِالْحَقِ ّ مُصَدِّقًا لِّمَا بَیْنَ یَدَیْهِ وَأَنزَلَ التَّوْرَ ل ةَ وَالْإِنجِیلَ ]؛

«به نام خداوند بخشاینده مهربان؛ خدا نیست خدایی مگر او که زنده و پاینده است؛ فرو فرستاد بر تو کتاب را براستی باور دارنده هر آنچه را که پیش از آن بوده و فرو فرستاد تورات و انجیل را». (2)

1. افراط در حفظ امانت، موجب می شود تا گاهی مضمون و پیام اصلی کلام به مخاطب القا نشود؛ بلکه او مطلب را به صورت ناقص و یا مبهم در یابد و اینجاست که در حقیقت، مترجم از مراد خدا دور خواهد شد؛ برای مثال در آیه 12 سوره «ممتحنه»، عبارت [ بَیْنَ أَیْدِیهِنَّ وَ أَرْجُلِهِنَّ ] اشاره به «پیش رو و پیش پا» است و ترجمه تحت اللفظی: «میان دستهاشان و پاهاشان» نارسا و ناقص می نماید؛

2. گاهی یک کلمه معادل (خصوصاً در ترجمه قرآن) گویای مطلب نیست؛ ازاین رو لازم است تا توضیح مختصری در پرانتز اضافه شود و یا مفهوم جمله با عبارت دیگر بیان شود؛ ولی در این نوع ترجمه این نکته رعایت نمی شود؛

3. این نوع ترجمه، معمولاً دور از فهم خواننده است؛ چرا که غالباً قواعد صحیح جمله بندی فارسی در آن رعایت نمی شود و گاهی بدون حرف ربط و نسبت حکمیه است؛ (1) همانطور که در ترجمه فوق مشاهده شد در جمله آخر آن، فعل «فرو فرستاد» قبل از مفعول آمده است؛

4. این روش ترجمه، موجب تشویش در فهم مراد و گاهی خیانت در امانت است، چون موجب تغییر کامل معنا می شود؛ (2)5 . به کلمات کلیدی، محوری و اصطلاحی قرآن و جایگاه آن معانی توجه کافی نمی شود و خواننده، در معنای لغوی محصور می ماند؛ (3)6 . در این شیوه ترجمه، به نگارش نوشتن یک نوع زبان نامفهوم مبادرت می شود که به تغییر معنای پیام و تغییر ساختار زبان مقصد منجر خواهد شد؛ این امر ناشی از عدم آشنایی مترجم به دو زبان و کاربرد نادرست واژگان، اصطلاحات و عبارات اصطلاحی است؛ (4)

ص:291

7. بسیاری از حروف، ظرفها، موصولات، روابط، مؤکدات و آنچه که دقایق و حالات معانی، بدان بسته است، در زبان فارسی یا نیست و یا اگر هست بدان پایه از تنوّع و دقتی که در زبان عربی وجود دارد، نمی باشد؛ (1) (بنابراین، ترجمه تحت اللفظی کامل به فارسی عملاً ممکن نیست)؛

8 . این گونه ترجمه، از سویی مفاهیم قرآن را محدود و نامفهوم ساخته و از سوی دیگر، برخلاف محتوای دلنشین و جذّاب قرآن، آن را به صورتی ناهماهنگ و نامطلوب درآورده است؛ چنین ترجمه ای در واقع به صیغه و ساختار عربی درآوردن کلمات فارسی است؛ (2)9. در این شیوه از ترجمه، اصطلاحات واستعارات به گونه ای مبهم یا استهزاآمیز ارائه می شوند. (3) (که نمونه آن را در آیه 93 سوره «بقره» دیدیم)؛

10. در این شیوه ترجمه، تشبیهات و کنایات به خوبی معنا نمی شود؛ (4)11. در این نوع از ترجمه، برخی از کلمات عربی مثل «ال» (با معانی متعدد آن) و «لقد» و مانند آن یا معادل ندارد و یا معادل فاقد مناسب است؛ (5)12. برخی گفته اند: هدف قرآن دو چیز است، نخست: بیان اعجاز و دوم: هدایت مردم؛ این شیوه ترجمه در بیان هر دو هدف نارساست؛ چرا که قادر نیست تا تمام خصوصیات لفظی قرآن را بازسازی کرده و اعجاز قرآن را باز نمایاند؛ همچنین بسیاری از معانی، از معنای ثانوی واژه ها و عبارت ها استنباط می شوند که در این شیوه ترجمه مورد توجه قرار نگرفته و در نتیجه هدایت مطلوب مردم تحقق

ص:292

نمی یابد. (1)

نیست، چون خطا و اشتباه در آن راه ندارد و برای پرهیزکاران راهنمای راه راست و پرهیز از گمراهی است».

عبارت شده و ترجمه نمی گردند و یا ضمیر غایب به حاضر و جمع به مفرد و یا بالعکس تبدیل می شود؛

5 . این روش ترجمه، معمولاً براساس یک تفسیر استوار است و در مواردی که مفسران در مورد یک آیه اختلاف نظر دارند، مترجم هر مبنا یا دیدگاه تفسیری را که ترجیح می دهد، در ترجمه منعکس می سازد؛ (1)6 . حاصل این شیوه ترجمه در حقیقت، تفسیر است نه ترجمه؛ بنابراین، ترجمه اصطلاحی به شمار نمی آید؛ (2)7. برخی صاحبنظران گفته اند: این ترجمه، اگر در مورد قرآن اعمال شود، موجب می شود که مترجم، انشای خود را در جنب قرآن ارائه کند. (3)

می خواهد به متن بیفزاید و نه چنان محدود است که به خاطر ترس از دور شدن از مقصود الاهی، انعطافی در قبال الفاظ نداشته باشد.

در این شیوه، ابتدا هر جمله یا چند جمله (یک هسته کلامی) که گاهی یک آیه یا کمتر و یا بیشتر را در برگیرد، در نظر گرفته شده و سعی می شود، که پیام آن در جمله ای به زبان مقصد، بیان و در ضمن کلمات، حروف ربط، قیود و تاکیدهای کلامی، تا حد امکان معادل سازی شود؛ به طوری که تا حد امکان؛ خصوصیات لفظی زبان مبدأ بازسازی گردیده و در اختیار مخاطب قرار گیرد؛ چنانچه احتیاج به توضیحات اضافی و یا تفسیری بود در داخل پرانتز، کروشه یا پاورقی ذکر می شود.

بسیاری از ترجمه های فارسی قرآن ازاین روش پیروی کرده و یا مدعی هستند که پیروی می کنند، از جمله ترجمه «تفسیر نمونه» که به نام آیة اللّه مکارم شیرازی منتشر شده است و نیز ترجمه قرآن کریم، آیتی، ترجمه قرآن مجید، ابوالقاسم پاینده و نیز ترجمه محمد خواجوی، جلال الدین فارسی، جلال الدین مجتبوی، مهدی فولادوند، بهاءالدین خرمشاهی، مشکینی و... .

مثال: [ أُوْلَل-ِکَ عَلَی هُدًی مِّن رَّبِّهِمْ وَ أُوْلَل-ِکَ هُمُ الْمُفْلِحُونَ ]؛ (1)

مجتبوی: «ایشان بر رهنمونی (به راه راست) از پروردگار خویشند و آنانند رستگاران»؛

فارسی: «آنان بر هدایتی از پروردگار خویشند و آنان هستند که رستگارند»؛

معزی: «آنانند بر هدایتی از پروردگار خویش و آنانند رستگاران»؛

مکارم شیرازی: «آنان بر طریق هدایت پروردگارشانند و آنان رستگارانند»؛

فولادوند: «آنان برخوردار از هدایتی از سوی پروردگار خویشند و آنان همان رستگارانند»؛

ص:296

خرمشاهی: «اینان از جانب پروردگارشان از هدایتی برخوردارند و هم اینان رستگارانند».

مدلول اولی که با توجه به «قواعد ادبی و لغوی» به دست می آید؛

مدلول ثانوی که با توجه به «فصاحت و بلاغت» کلام به دست می آید؛

از جانب خداوند است مدلول اوّلی قابل ترجمه است، برخلاف مدلول ثانوی، خصوصاً در مورد قرآن که بلاغت آن از جانب خداوند. (1)

مثال نخست: ترجمه استاد رحماندوست که برای کودکان نوشته شده است یکی از نمونه های ترجمه تخصصی از قرآن کریم است، ایشان جزء سی ام قرآن را ترجمه و منتشر کرده است.

مثال دوم: گروهی از صاحبنظران علوم جدید، برخی از آیات قرآن را اینگونه ترجمه علمی کرده اند: [ ...یُرْسِلُ الرِّیَحَ... ]؛ (1) ترجمه لفظی: «ارسال بادها»؛ ترجمه علمی: «وزیدن مستمر و رسیدن دو جناح باد»؛

[ یولف بینه ]؛ (2) ترجمه لفظی: «پیوسته شدن قطعات به یکدیگر»؛ ترجمه علمی:

«تبدیل سیروس ها به سیروستراتوس (پشمکی سفره ای) و پوشیده شدن تمام سطح آسمان از ابرهای سفره ای (استراتوس) و سفره ای انباشته (استراکومولوس)». (3)مثال سوم: ترجمه های منظوم قرآن که مترجم با زبان شعر قرآن را ترجمه می کند نیز، گونه ای از ترجمه های تخصصی به شمار می آیند (که در شرح سبک هفتم، بدان می پردازیم).

می توان اشکالاتی را مطرح کرد و در مورد استفاده های تفسیری آن و نیز تطبیق قطعی بر نوع خاص ابرها (که گاهی منتهی به تحمیل نظریه های علمی و تفسیر به رأی می شود) خدشه نمود؛ اما اشکال در مثال ها و موارد نمی تواند مانع آن شود که تأثیر مقتضیات هر عصر را در ترجمه نادیده انگاریم.

به عبارت دیگر: در عصر حاضر، ناچاریم که براساس تخصص مخاطبین، ترجمه هایی برای ادیبان، شاعران، متخصصان کیهان شناسی، علوم پزشکی و... پدید آوریم که در آن از اصطلاحات خاص آن ها استفاده شده و منطبق با آن مطالب آیات را توضیح دهیم.

برای مثال: در مورد آیات اوایل سوره «حج» و «مومنون» که در مورد مراحل خلقت انسان است، می توان از علوم پزشکی استفاده نموده و «مضغه»، «علقه» و... را توضیح داد؛ و یا در مورد آیات مربوط به خلقت جهان (اوایل سوره فصلت و...) و خورشید، ماه، ستارگان و سیارات ناچاریم که از یافته های قطعی علوم کیهان شناسی بهره ببریم.

البته در این موارد باید مراقب باشیم که نظریه های اثبات نشده علمی را به صورت قطعی به قرآن نسبت ندهیم یا بر خلاف ظاهر آیات بر آن ها تحمیل نکنیم؛ بلکه علوم جدید را در خدمت فهم بهتر قرآن درآوریم.

فارسی زبانان مناطق مختلف رایج است).

هرگاه مخاطبین ترجمه قرآن عموم مردم باشند از «زبان معیار»، یعنی: زبان عرفی استفاده می شود.

صورت گیرد تا آنان، مفهوم و پیام آیات را بهتر درک کنند؛ چرا که اکثر مردم، اصطلاحات علوم و فنون را کمتر متوجه می شوند، ازاین رو لازم است ترجمه قرآن به زبان عرف و معیار هر ملت صورت گیرد؛ اما اگر مخاطبین او، گروهی خاص با تخصص علمی، ادبی و... هستند، لازم است ترجمه با «زبان فنی، آمیخته شود و همانطور که گذشت: این موضوع بر اساس نیاز مخاطب در هر عصر تغییر می کند و در هر صورت باید به این نکته در مقدمه ترجمه اشاره نمود؛

برای مثال: در مقدمه ترجمه «تفسیر نمونه» (ترجمه آیة اللّه مکارم شیرازی) گفته شده است که از روش «زبان عرفی»، زبان توده مردم یا زبان قوم - نه زبان ادبای قوم - استفاده می کند و ازاین رو از برخی لغات عربی که در زبان فارسی بکار می رود به جای لغت فارسی نامأنوس «سره» استفاده می کند.

معزی: «مُهر نهاد خدا بر دلهاشان و گوش ایشان، و بردیدگان ایشان است پرده ای و برای ایشان است شکنجه بزرگ»؛