ص :2

یادآوری: علی رغم کوشش ما، اطلاعات مترجمان و ترجمه های ذکر شده در این کتاب، ممکن است در برخی موارد ناقص باشد از مترجمان، قرآن پژوهان و خوانندگان محترم تقاضا داریم با راهنمایی های خویش ما را در تکمیل و اصلاح این کتاب یاری فرمایند و اطلاعات خود را به آدرس انجمن یا انتشارات ارسال فرمایند .

ص:3

قرن یازدهم هجری 94

قرن دوازدهم هجری 96

قرن سیزدهم هجری 97

قرن چهاردهم هجری 98

ترجمه های قرآن در عصر حاضر 100

مقدمه 100

الف) ترجمه های کامل قرآن (منثور) 101

ب) ترجمه های ناقص قرآن 243

ج) ترجمه های منظوم قرآن (کامل) 256

د) تفاسیر مترجَم 273

ه- ) ترجمه های گزارش شده: 278

و) ترجمه های فارسی در خارج از ایران 284

اول) ترجمه های فارسی قرآن در اروپا و آمریکا 284

ب) ترجمه های فارسی دری (افغانستان) 289

ج) ترجمه های فارسی در هندوستان 295

د) ترجمه های فارسی تاجیکی 299

فصل چهارم: گزارش مکتوبات مربوط به ترجمه 309

الف) کتاب ها 311

ب) مقالات 328

ج) پایان نامه ها 348

د) مجلات 349

فصل پنجم: گزارش مراکز 351

الف) معرفی مرکز ترجمه قرآن مجید به زبان های خارجی 353

ب) مدرسه عالی قرآن و حدیث وابسته به جامعة المصطفی العالمیه 356

ج) مرکز تخصصی تفسیر و علوم قرآن حوزه علمیه قم 356

د) دانشگاه علوم و معارف قرآن کریم 356

ه- ) دانشگاه تهران 356

ز) دانشگاه آزاد اسلامی 356

سخن پایانی: 357

نظریه ترجمه 357

فهرست واره پیش نهادی روشگان ترجمه قرآن (مبانی، قواعد، روش ها، ضوابط) 358

فهرست منابع: 363

پیوست 1- فهرست آماری ترجمه های قرآن 365

پیوست 2: عکس های ترجمه ها و مترجمان 385

ص:6

که زحمات زیادی در گردآوری اطلاعات و مقدمات همایش کشیدند تشکر کنیم.

در ضمن لازم است از عنایات مراجع معظم تقلید و علمای اعلام که بارها کمیته علمی همایش را مورد عنایت قرار دادند و با رهنمودهای خویش راه ما را روشن کردند از جمله حضرت آیت الله العظمی مکارم شیرازی ، حضرت آیت الله یزدی و حضرت آیت الله مقتدایی سپاسگزاریم.

لازم به یادآوری است که با تمام تلاشی که شد اطلاعات مربوط به ترجمه ها و مترجمان در برخی موارد ناقص است. همانطور که ملاحظه می کنید بخشی از ترجمه های قرآن با عنوان «گزارش شده» آمده است که نام آن ها در برخی منابع و کتب آمده است اما علی رغم تلاش و جستجوی فراوان یا دسترسی به مترجم پیدا نشد یا منبع موثقی برای ارائه گزارش یافت نشد. و یا اصولاً وجود ترجمه اثبات نشد و یا احتمال دادیم برخی موارد گزارش شده، ترجمه ای ناقص یا تفسیر و یا خطای نوشتاری و تشابه اسمی باشد. از این رو در این جا از همه صاحب نظران و آگاهان و مترجمان قرآن تقاضای کمک می کنیم تا در ویرایش های بعدی، این مجموعه کامل تر گردد.

والحمدلله رب العالمین

محمد علی رضایی اصفهانی

دهه فجر انقلاب اسلامی

1389/11/18ش

ص:8

ص:10

بگذارید، بلکه این چیزی است که دیگران قبل از ما در مورد کتابی مثل انجیلِ محرّفِ فعلی انجام دادند و حتی درباره دعاهایشان این کار را کرده اند. شما باید در این همایش دربارۀ شیوه نامۀ ترجمه تکیه بیشتری کنید تا همه احساس مسئولیت نمایند.

نکته چهارم:

نباید برای مترجمان توهم پیدا شود که می خواهند با تدوین شیوه نامه، جلوی ترجمۀ آن ها را بگیرند یا مشکلاتی را برای بعضی مترجمان به وجود آورند. بلکه باید توضیح داده شود که شیوه نامه، کمکی است برای ارائه ترجمه های بهتر و قاعده مندتر. با این شیوه نامه، مترجمان می توانند ترجمۀ خود را با کیفیت بهتر و با معیارهای صحیح، بازنگری کنند. پس ارائه شیوه نامه، محدودیت نیست بلکه منضبط کردن کار است.

نکته پنجم:

مترجمان روش ترجمه خود را مشخص کنند، می دانید که ترجمه ها شیوه های مختلف دارد: بعضی می خواهند ترجمه شفافی به زبان همه کس فهم بنویسند، برخی می خواهند ترجمۀ ادیبانه باشد مثل ترجمه های مرحوم شهیدی، باید نوع ترجمه ها هم مشخص شود و حتی مترجم در مقدمۀ ترجمۀ خود سبک ترجمه را یادآور شود.

نکته ششم:

در این همایش، پیشنهاد کنید که مترجمان و صاحب نظران، نظر خود را دربارۀ روش ترجمه قرآن، ارائه کنند نظراتشان را در شیوه ترجمه بدهند که ما می خواهیم با جمع آوری نظریات آن بزرگان در این باره می توانید به نظریۀ جامعهی در مورد روش ترجمه، پرسید. برای این کار می توانید پرسش نامه ای تهیه کنید و در همایش در اختیار متجرمان بگذارید و سؤال های مربوط به این مطلب را بیاورید و با همین نظر خواهی کمیتی، نظریات گوناگونی را به دست خواهید آورد.

نکته هفتم:

خوب است در میان مدعوین، کسانی مثل شاگردان رشته تفسیر، پژوهشگران رشته های قرآنی و علوم دینی هم باشند که از بحث ها استفاده کنند، چون این گونه همایش ها یک کلاس درس بسیار مهمی برای علاقه مند است و می توانند از مباحث، به خوبی استفاده کنند.

ص:12

نه برای مباحث فقهی، بلکه برای آشنایی همین متن ساده قرآن است. به این معنا که اشخاص متعارف عادی وقتی دو سه آیه، قرآن می خوانند، منظور آیه را دریابند. همین مقدار موجب می شود که علاقه آنان به قرآن بیشتر بشود. همین علاقه و انس انسان را به نور هدایت می کند.

این طرح و ایده که در ذهن حقیر، جرقه زد یک عنایت الهی بود، لذا در روزی که میلاد امیرالمؤمنین علی علیه السلام بود تصمیم گرفتم که این کار را انجام دهم و تا پایان هیچ کس از تصمیم و اقدام من مطلع نشود، چون نمی دانستم که خداوند چقدر توفیق می دهد. از آن هنگام تصمیم گرفتم که حداقل در روز، یک ساعت به طور ویژه این کار را ادامه دهم، یک دستگاه «لپ تاپ» تهیه کردن و از نرم افزارها هم استفاده می کردم و کار را شروع کردم، بدون این که بگذارم حتی افراد خانۀ خودم متوجه شوند.

در ظرف شش سال این کار تمام شد. خیلی مقیّد بودم که حتی در مسافرت هم کار را تعطیل نکنم، لذا «لپ تاپ» را همراه خودم می بردم. در همان ایام هم مرحوم آیت الله مشکینی به ترجمۀ قرآن مشغول بودند، دو بار از ایشان سؤال کردم چه کار می کنید؟ گفتند: مشغول ترجمۀ تفسیر گونه قرآن برای طلبه ها هستم. بنده در ضمن کار به ترجمه آیت الله مکارم نگاه می کردم و هفت هشت ده تا ترجمه دیگر را هم می دیدم. بعضی ترجمه های دیگر را از طریق همین نرم افزاری که در اختیارم بود استفاده می کردم. تصمیم این بود که ترجمۀ من در سطح فهم عامّه مردم با سواد خواندن و نوشتن باشد؛ بدون این که لازم باشد فلسفه، فقه، تفسیر یا کلام بدانند؛ یعنی یک مسلمان معمولی که خواندن و نوشتن بلد است، قرآن را می تواند بخواند و ترجمۀ ساده اش را بداند.

خوشبختانه خداوند این توفیق را به من عنایت کرد و روز میلاد حضرت امیرالمؤمنین علیه السلام شروع کردم و از عجائب این که روز میلاد حضرت امیر خاتمه پیدا کرد! بعد که دست نویسم تمام شد به فرزندم (مجید آقا) گفتم که چنین کاری را دربارۀ قرآن انجام داده ام و دلم می خواهد چاپ کنم ولی لازم است که ویرایش شود. بعد متوجه شدیم که در دفتر تبلیغات تشکیلاتی هست و سه چهار نفر مسئول این کارند و در بین آنها روحانی فاضل و توانایی به نام آقای موسوی هست که در این کار تخصص دارد. از ایشان خواهش کردم این کار را به عهده بگیرند. قبول کرد و حدوداً دو سال ویرایش خیلی خوبی را انجام داد. باز برای ویرایش مجدد به فرد فاضلی در اصفهان

ص:14

دادیم، ایشان حدود هشت ماه ویرایش نهایی را انجام داد و بعد هم برای چاپ اقدام شد. طرح چاپ و نحوۀ چینش متن قرآن و ترجمۀ فارسی را من خودم قبول کردم؛ به این معنا که قرآن وسط باشد و ترجمه ها در حاشیه تا در موقع باز و بسته کردن قرآن، دست روی آیات قرآن نرود.

خدا را شکر می کنم که کار ترجمه و چاپ آن تمام شد. بعد از آن احساس کردم که این کار مقدس قرار است ارزش مالی به خود بگیرد و بحث حق التألیف به میان آمد، بلافاصله تصمیم گرفتم امتیاز مالی این کار را به اوقاف بدهم و خودم را از این کار برکنار کنم و گفتم: از این پس همه چیز این ترجمه از مسائل مالی، تصحیح و اصلاح های مجدد به عهدۀ اوقاف باشد. این مطلب را طی دست خطی به اوقاف واگذار کردم. امیدوارم که روز قیامت دست ما را بگیرد.

سوژه ای دارد استفاده می شود برای بسط و گسترش فرهنگ اسلامی که این آقا می گوید که اصلاً نباید ترجمه ای بشود طبعاً برخی دیگر از ترجمه ها را که نگاه می کردم بالاخره به این فکر افتادم که حالا تفسیر برای طلاب، مالِ آقایانی است که اهل فن و علم هستند، فقه قرآن هم یک کار حوزوی است و طلبگی و مسایل عقلی قرآن هم که یک مسائل دقیق تر فلسفی هستند و از آیات استفاده می شود مثل سوره واقعه که مرحوم ملا صدرا دارند یک بحث دقیق علمی است و هکذا. اما عامه مردم که بخصوص نسل جوان ما که مسائل تفسیری مورد علاقه شان نیست ولی دلشان می خواهد که ببینند قرآن چه می خواهد بگوید؟ و چون عبارات عربی را نمی فهمند از قرآن خواندن هم فاصله می گیرند ولی اگر بشود که به نوعی ترجمه قرآن انجام بگیرد که فقط همین متن قرآن را که مثلاً یک مسلمان معمولی هر صبح می خواند بتواند بگوید که این چند آیه چه می گویند و لذا در همین موخّره چند سطر در همین رابطه است که این ترجمه نه برای کارهای تحقیقی محققان است نه برای دقت های فلسفی فیلسوفان نه برای مباحث فقهیه و برای آشنایی همین متن ساده قرآن است. به این معنا که اشخاص متعارف عادی وقتی دو سه تا آیه، قرآن می خوانند بفهمند که این آیه چه می گوید و همین مقدار کار موجب می شود که علاقه شان به قرآن بیشتر بشود و رابطۀ انسان و قرآن وقتی پیدا بشود، آهسته آهسته قرآن خودش موجب می شود که علاقه شان به قرآن بیشتر بشود و انسان را به نور هدایت می کند. این فکر یک عنایت الهی بود برای من پیدا شد تصمیم گرفتم که این کار را شروع کنم در روزی که میلاد امیر المؤمنین

ص:15

علی علیه السلام بود تصمیم گرفتم و تصمیم هم گرفتم که تا پایان هیچ کس در جریان قرار نگیرد که من چنین کاری را شروع کردم چون نمی دانستم که خداوند چقدر توفیق می دهد، حالا می شود یا نمی شود؟

در ضمن این تصمیمات، تصمیم گرفتم که حداقل در روز یک ساعت اختصاصی این کار را داشته باشم هر کاری دارم، حالا چه کارهای حکومتی، غیر حکومتی ودرسی، روزی یک ساعت مال این کار باید باشد. یکی از این کامپیوترها تهیه کردم و از این نرم افزارها هم استفاده می کردم و کار را شروع کردم بدون اینکه بگذارم حتی توی خانه بچه هایم بفهمند.

در ظرف شش سال این کار تمام شد. خیلی مقیّد بودم که مسافرتی می رفتم اگر فرصتی بود کار را ادامه بدهم و آن وسیله را هم همراه خودم می بردم. در همان ایام هم مرحوم آیت الله مشکینی ترجمه ای را مشغول بودند که دو بار از ایشان سؤال کردم چکار می کنید گفتند ترجمه و تفسیر مخلوطی است که به خاطر آقایان طلبه ها که بتوانند استفاده بکنند، بعد از آن ترجمه آیت الله مکارم را نگاه می کردم و هفت هشت ده تا ترجمه دیگر را هم نگاه می کردم. ترجمه ای آقای اصفهانی دارند که من از طریق همین نرم افزاری که در اختیارم بود استفاده می کردم و بعضی ترجمه های دیگر. تصمیم این بود که ترجمه برای فهم عامّه مردم که سواد خواندن و نوشتن دارند، همین بدون اینکه لازم باشد فلسفه بداند یا فقه بداند یا تفسیر بداند یا کلام بداند یعنی یک مسلمان معمولی یا عادی که خواندن و نوشتن بلد است، قرآن را می تواند بخواند، ترجمۀ ساده اش را بداند بدون اینکه هیچ توضیحی یا حاشیه ای داشته باشد. خوشبختانه خداوند این توفیق را به من عنایت کرد و روز میلاد حضرت امیر المؤمنین علیه السلام شروع کردم و از عجائب اینکه روز میلاد حضرت امیر خاتمه پیدا کرد و این نکته را من در همان مؤخّره اشاره کردم خدا را شکر کردم بعد که این دست نویسم تمام شد دیگر آن موقع به مجید آقا می گفتم که ما یک همچنین کاری کردیم دلم می خواهد چاپ بکنم ولی خیلی روشن است که می بایست یک ویرایش معقول و منطقی، باشد. بخصوص اینکه من می خواستم روان باشد با یک مقدمه و مؤخره ای هم انجام گرفته که اشاره کردیم، یک ویرایشی انجام بگیرد. بعد متوجه شدیم که در دفتر تبلیغات یک تشکیلاتی هست و سه چهار نفر مسئول این کار هستند و در بین آنها یک آدم مطمئن هست به نام آقای موسوی، مرد فاضلی است بعد در این کار تخصص دارد بالاخره از ایشان خواهش کردیم

ص:16

این کار را ایشان به عهده بگیرند و حدوداً دو سال ایشان این کار را پی گیری کردند در طول دو سال ایشان یک دور ویرایش خیلی خوبی را انجام دادند. خوشبختانه دورۀ دو سال ایشان تمام شد و نام ایشان هم در این مؤخره آمده. باز برای یک ویرایش مجدد یک آقای دکتر در اصفهان بودند که قرار شد ایشان هم یک دوره ببینند. حدود هفت هشت ماه هم ایشان نگاه کردند. ویرایش نهایی انجام گرفت و بعد هم برای چاپ اقدام شد. طرح را من خودم قبول کردم به این معنا که قرآن وسط باشد و ترجمه ها در حاشیه باشد که در موقع باز و بسته کردن قرآن دست روی آیات قرآن نرود. خوب خدا را شکر می کنم که این کار ترجمه تمام شد و چاپش هم تمام شد. باز هم من خدا را شاکر هستم که من آن لحظه احساس کردم که این کار مقدس قرار است خدای ناکرده ارزش مالی به خود بگیرد، خوب با چشم یک کار تألیفاتی بهش نگاه بکنند، تألیف و ارزش مالی و فلان، بلافاصله تصمیم گرفتم این را بدهم به اوقاف و خودم را از این کار برکنار کنم و بگویم که دیگر به من هیچ ربطی ندارد، اصلاح می خواهد، تصحیح می خواهد، دیگر به من هیچ ربطی ندارد. بلافاصله بعد از همان لحظه نوشتم و واگذار کردم این قرآن کریم را به سازمان. امیدوارم که روز قیامت بتواند دست ما را بگیرد.

کار شما کار خیلی خوبی است که توی حوزه به این کار توجه بیشتری بشود و هر روز تکامل پیدا بکند انشاء الله.

ص:17

باارزشی است که برای قرآن صورت گرفته. با جدیت و اهتمام دنبال کنید ما هم ان شاء الله در حد توان در خدمت آقایان هستیم و آن را خدمت به قرآن می دانیم. واین را افتخاری می دانیم. ایده و طرح شما در جهت تدوین «شیوه نامه ترجمۀ قرآن» امر لازمی است که به نظر من، باید هر چه زودتر دنبال شود، چون واقعاً کمی دیر شده، لازم است که با جدیّت، عقب ماندگی در این کار را جبران کرد. یعنی باید مکان و محل و شیوه نامه و افراد و نهاد مشخصی برای نظارت بر ترجمه های قرآن، تأسیس شود و محل اطمینان و رجوع همگان شود و اگر کسی تخلف کرد، پیگرد قانونی داشته باشد. این کار باید از حوزه شروع شود. از همه شما تشکر می کنیم.

ص:19

ص:20

ص:22

*حضرت عالی رئیس انجمن قرآن پژوهی حوزه علمیه هستید و همایش مذکور را هم این انجمن برگزار خواهد کرد، انگیزه شما از برگزاری این همایش چیست؟

انجمن قرآن پژوهی از جمله رسالت هائی که دارد مطالعات در زمینۀ قرآن است که از جمله آن ها بررسی ترجمه های قرآن، به ویژه به زبان فارسی است که در شرایط فعلی، بسیار زیاد است و روز به روز در حال افزایش است. برخی از ترجمه ها از نظر گروهی از مترجمان، جایگاه شایسته ای ندارند و بعضی از آن ها اشکال های متعددی دارند، لذا می طلبد که مترجمان با همفکری و هم اندیشی در کنار هم، بحث و گفت وگو کنند و با تبادل آراء، بهترین ترجمه را ارائه کنند و هم چنین شیوه های صحیح ترجمه را تدوین نمایند.

*آیا از این همایش، شخصیت ها و مترجمان استقبال کرده اند؟

به نظر می رسد از آن استقبال شده و مترجمان قرآن، پیشتازان این همایش هستند؛ به ویژه که این همایش در حوزه علمیه قم و در مجموعه علما و فضلا برگزار می شود و این طبیعی است، زیرا ترجمه قرآن، پایگاه اصلی اش حوزه علمیه بوده و علمای بزرگ بودند که به تفسیر و ترجمه قرآن پرداختند.

*تاکنون چه اقداماتی در جهت برگزاری این همایش صورت گرفته است؟

از حدود فروردین سال 89 در هیئت مدیره انجمن، این موضوع بحث شد. جناب آقای دکتر رضایی اصفهانی - که خود از مترجمان قرآن هستند - این موضوع را پی گیری کردند، بعد از آن با چند مرکز که در ارتباط با ترجمه قرآن بودند، گفت وگو شد و جلساتی با حضور همکاران انجام گرفت و مکاتباتی با مراکز مرتبط و همکار انجام گرفته که ان شاء الله در اسفند ماه سال جاری نخستین همایش با حضور تعدادی از مترجمان و علاقه مندان در شهر مقدس قم برگزار خواهد شد.

*به نظر حضرت عالی، برگزاری چنین همایش هایی چه تأثیری در پیشرفت روند ترجمه دارد؟

مهم ترین نتیجه اش این است که اصول و مبانی ترجمه بین خود مترجمان قرآن بیشتر مورد بحث و بررسی قرار می گیرد و مترجمان به روش و شیوه واحدی نزدیک می شوند تا ترجمه هایی که امروزه با شمارگان بالا منتشر می شود کیفیت بهتری داشته باشد.

ص:24

*آیا این همایش در سال های بعدی هم برگزار خواهد شد؟

پیش بینی شده که همایش مترجمان در چندین مرحله برگزار شود که نخستین مرحله آن در اسفندماه 89 خواهد بود. امیدواریم برای تداوم آن، مراکز قرآنی همّت کنند و معاونت پژوهشی حوزه و ریاست محترم حوزه های علمیه، انجمن را یاری کنند تا در سال های بعد بتوانیم چنین همایش هایی را برگزار کنیم و هر سال هم یک موضوع و محور خاص، مورد بحث و بررسی مترجمان واقع شود.

*آیا تأسیس رشتۀ تخصصی «ترجمۀ قرآن» - در کنار سایر رشته های تخصصی - را لازم نمی بینید تا افرادی که در این زمینه مستعدند آموزش ببینند و در آینده شاهد ترجمه های وزین تر باشیم؟

خیلی پسندیده و لازم است که در حوزۀ علمیه انجمنی به نام «انجمن مترجمان قرآن»، تشکیل شود تا مترجمان را کنار هم گرد آورد. هم چنین بسیار به جاست که رشتۀ تخصصی «ترجمه قرآن» در حوزه به وجود آید، زیرا قرآن به ده ها زبان ترجمه شده و می شود. بی تردید جای چنین رشته ای در حوزه خالی است و «انجمن قرآن پژوهی» چنین پیشنهادی را به مدیر محترم حوزه علمیه ارائه خواهد داد.

*با توجه به این که تخصص حضرت عالی تفسیر است، مترجم باید چه اندازه از علم تفسیر آگاهی داشته باشد؟

به نظر بنده، ترجمه از تفسیر، سخت تر است لذا باید همۀ مترجمان، یک دوره تفسیر قرآن را آموزش دیده باشند و اگر مترجمی با تفسیر قرآن آشنا نباشد، مطمئناً نخواهد توانست مراد الهی را بیان کند، لذا ضروری است که تفسیر به عنوان پشتوانه ترجمه، مورد لحاظ قرار بگیرد.

مترجم باید با مبانی، ابزارهای لازم و روش های تفسیر، آشنا باشد و حداقل یک یا دو تفسیر مطمئن را دیده باشد تا بتواند ترجمه خوب از قرآن را ارائه کند.

همان طور که گفتم امر ترجمه دشوار است و این به علت آن است که مترجم می خواهد در کمترین الفاظ، مراد از آیات را به مخاطبان بفهماند، ولی در تفسیر، مفسّر ا ختیار بیشتری دارد و با عبارت های توضیحی بیشتر و با آوردن مثال و مصداق، مراد آیه را بیان می کند. لذا مترجم باید تسلط و مهارت فراوانی داشته تا بتواند در حداقل الفاظ، مراد الهی را بیان کند. شاید بتوان گفت مترجمانی که لغزش هایی در ترجمه داشتند، به علت آگاهی اندک از تفسیر قرآن است.

ص:25

*آسیب های ترجمه های معاصر را (به غیر از کم اطلاعی از تفسیر) در چه می بینید؟

آسیب های ترجمه که در روزگار ما بیشتر مشخص است نخست همین بود که عرض کردم و آن اینکه مترجم به اندازه کافی با تفسیر و مراد آیه آگاه نیست. آسیب دوم آنست که مترجم از عبارت و الفاظ و ساختار خوبی استفاده نمی کند. کلماتی که بتواند جذّاب و زیبا باشد هم چنان که قرآن از فصاحت و بلاغت و اعجاز لفظی برخوردار است. البته بعضی مترجمان شاید به لحاظ آشنایی کم آنها از زبان فارسی، نتوانستند ساختار و عبارت های زیبا و روانی را بیاورند. البته این آسیب با کمک گرفتن از ویراستار ماهر و صلاحیت دار قابل جبران است.

آسیب بعدی آن است که گاهی مترجمان ذهنیّت پیش فرض و رأی ویژۀ خود را ناخودآگاه بر آیه تحمیل می کنند؛ مثلاً آیۀ شریفه «وجوه یومئذٍ ناضره إلی ربّها ناظره» (قیامت/ 23) را که یکی از آیات مهم در قرآن است، بعضی از مترجمان طوری ترجمه کرده اند که خداوند سبحان را جسم فرض کرده اند و مواردی دیگر از این قبیل... .

*آیا شیوه نامۀ واحد مدون می تواند، جلوی چنین آسیب هایی را بگیرد؟

البته باید صبر کرد و با گذر زمان، دید که تا چه حدّی می توان از آسیب های احتمالی پیش گیری نمود، ولی امیدواریم اگر شیوه نامۀ مناسبی فراهم آمد و مترجمان تعهد اخلاقی بر اجرای آن داشته باشند، در آینده این آسیب ها کمتر شود.

مهم آن است که در این همایش، مترجمان به آسیب ها توجه کامل کنند و اصولاً در چنین همایش هایی هدف این است که هم اندیشی شود تا آسیب کمتر و زمینه ای فراهم گردد تا ترجمه هایی که در سال های آینده به وجود می آید، از اتقان بیشتری برخوردار باشند. امیدواریم مترجمان همسو شوند و از شیوه واحدی تبعیّت کنند؛ هر چند ترجمه ها به لحاظ شیوه های متعدّد، می تواند متفاوت باشد.

*با سپاس از شما، در پایان اگر مطلبی به نظرتان می رسد، مطرح کنید.

امیدواریم - به یاری حق - این مطالعات و مباحثات در امر ترجمه، بتواند تأثیر خوبی بر جامعه قرآنی بگذارد و در آینده، بحث ترجمۀ قرآن به زبان فارسی به ترجمه های سایر زبان ها هم منتقل بشود.

ص:26

قرآن پژوهی حوزه علمیه قم مطرح شد و پس از تصویب، کمیته ای متشکل از آقایان حجت الاسلام دکتر مؤدب مسئول انجمن قرآن پژوهی، حضرت آیت الله یعقوب جعفری صاحب «تفسیر کوثر» و حجت الاسلام والمسلمین آقای نقدی مسئول مرکز ترجمۀ قرآن و بنده و در بخشی از جلسات هم معاونت پژوهشی حوزۀ علمیۀ قم جناب حجت الاسلام و المسلمین عماد شرکت داشتند و برخی از شخصیت های دیگر، که در مجموع، این کمیتۀ علمی، همایش مترجمان قرآن را سازماندهی کرد و بنده را به عنوان خادم کوچکشان امر فرمودند که بخش علمی همایش را دنبال کنم. دوستانی در طول این مدت با ما همکاری می کردند از آن جمله حجج اسلام آقایان: قاسمی، ابدالی و صادقی. الحمدلله کار تا حالا خوب پیش رفته است و سلسله مصاحبه هایی با مترجمان قرآن در سطح کشور انجام شده است و تمام مترجمان قرآن به زبان فارسی در داخل کشور شناسایی و با آن ها تماس گرفته شده است و برای آن ها پیش دعوت فرستاده ایم. تعداد زیادی از مترجمان قرآن جواب مثبت داده اند که در روز همایش حاضر می شوند و از حضورشان استفاده می کنیم. بعضی از مترجمان هم برای ارائۀ مقاله و سخنرانی، اعلام آمادگی کرده اند. همچنین ویژه نامه ای در این همایش آماده می شود که شامل مصاحبه ها و معرفی ترجمه های قرآن به زبان فارسی خواهد بودکه هر ترجمه را به صورت مختصر معرفی و روش و ویژگی های آن، بیان می شود. این کار در داخل کشور در نوع خود کم نظیر و بی نظیر است. نمایشگاهی در کنار این همایش برگزار خواهد شد که مسئولیت آن را مرکز ترجمۀ قرآن به عهده گرفته است و مترجمان قرآن و ترجمه های آنان به زبان های مختلف معرفی خواهد شد.

*برگزاری چنین همایش هایی چه تأثیری در روند ترجمه و پیشرفت آن دارد؟

چون این همایش، علمی است و برای اولین بار مترجمان قرآنِ ایران گرد هم می آیند لذا خود به خود موجب همفکری، تعامل، تضارب آرا و ارتقای ترجمه خواهد شد. من معتقدم این همایش باید هر ساله باشد و موضوع بندی شود تا هر سال یک موضوعی به بحث گذاشته شود؛ مثلاً یک سال «مبانی ترجمه»، سال دیگر «قواعد ترجمه»، سال دیگر «روش های ترجمه» را بررسی کنند. حتی مترجمان جوان و نیز مترجمانی که در حال تدوین ترجمه اند و ناقدان ترجمه، دعوت شوند.

همین امر، خود به خود فضایی در کشور ایجاد می کند تا به یک ممیزی ترجمه بین خود مترجمان قرآن برسیم.

ص:28

*اکنون این همایش کشوری است، آیا پیش بینی می کنید که چنین همایشی در سطح بین المللی نیز برگزار شود؟

اولاً این همایش با این که ملّی است، بُعد فراملّی هم دارد و آن انتخاب امکان است. مکان این همایش را در قم و در مؤسسۀ آموزش عالی امام خمینی رحمه الله انتخاب کرده ایم تا طلابی که از حدود هشتاد کشور دنیا در آن جا حضور دارند، با مترجمان فارسی آشنا شوند و این زمینه ای می شود برای این که علاوه بر ادامۀ همه سالۀ آن، در سال های آینده هم همایش بین المللی مترجمان قرآن کریم را به زبان های مختلف برگزاری کنیم و مترجمان را از کشورهای مختلف دعوت کنیم و در ایران - که ام القرای جهان اسلام است - این همایش را برگزار کنیم. البته ما همۀ این ها را از برکات انقلاب اسلامی و از نعمت هایی می دانیم که به برکت خون شهدا و زحمت های امام راحل مان رحمه الله و در ظلّ عنایات ولی عصر - صلوات الله علیه - و رهبری های خوب و مدبّرانه مقام معظم رهبری تحقق پیدا کرده است. مقام معظم رهبری به ترجمه خیلی اهمیت می دهند و جویای مباحث ترجمه هستند و به ترجمه های جدید توجه ویژه دارند. همین امر موجب دلگرمی ما شده تا بتوانیم سپاس گزار نعمت شرایط فعلی انقلاب و اسلام و خون شهدا و حضرت امام رحمه الله و رهبری باشیم و این همایش را با قوت، عالمانه و محققانه و آبرومندانه برگزار کنیم. ان شاءالله در آینده، همایش بین المللیِ مترجمان قرآن را به همین صورت پی گیری کنیم.

*با توجه به اهمیت ویژه ای که ترجمه در دنیای امروز پیدا کرده و از اقصی نقاط دنیا مردم تشنۀ معارف قرآن هستند و باید به نوعی به زبان آن ها این معارف به آن ها برسد، آیا نیازی احساس نمی شود که در کنار رشته های تخصصی دیگر، رشته تخصصی ترجمۀ قرآن ایجاد شود؟

به یاد دارم که در سال 1374 و 1375 که برای اولین بار ما را برای تدریس موضوع «نقد و بررسی ترجمه های قرآن» دعوت کردند، پی بردم که هیچ متنی برای تدریس وجود ندارد و بعد از ترجمۀ قرآن که به همراه دوستانمان از درون «تفسیر مهر» به دست آمد، در کنارش کتابی با عنوان «منطق ترجمۀ قرآن» آماده کردیم که الان کتاب درسی شده و کم کم به لطف الهی و با حضور قوی که دوستان بنده در انجمن قرآن پژوهی دارند در برنامه ریزی جامعه المصطفی العالمیه، مرکز تخصصی تفسیر و بعضی از مراکز دیگر، این درس گنجانده شد و الآن تقریباً در همۀ مراکز، موضوع

ص:29

«ترجمه قرآن»، درس رسمی است و همین کتاب «منطق ترجمۀ قرآن» در آن مراکز متن درسی است؛ منتها ما نیاز داریم که در سطح دکتری رشتۀ ترجمۀ قرآن و یا روش شناسی ترجمۀ قرآن یا هر عنوان مناسب دیگری ایجاد شود تا مبانی روش شناسی قواعد ترجمه بحث شود و افرادی تربیت شوند که بتوانند هم مدرّسِ ترجمۀ قرآن در سطح چهار حوزۀ علمیۀ قم و هم در سطح دکتری دانشگاه ها بشوند و این که بعدها خودشان مترجمان قوی شوند. لذا لازم است که این بحث تا حد یک رشته در سطح کارشناسی ارشد و دکتری گسترش پیدا بکند.

بالاتر از این، مرکز ترجمۀ قرآن کریم به زبان های خارجی در قم وجود دارد که به مدیریت جناب حجت الاسلام و المسلمین حاج آقا نقدی می باشد. به نظر من، آن مرکز یا باید گسترش یابد یا مراکز مکمل آن به وجود آیند که موضوع ترجمۀ قرآن را به زبان فارسی در سطوح مختلف بررسی کنند. یعنی الآن ما باید از مرحلۀ کنونی بگذریم و وارد این مرحله شویم که برای کودکان، نوجوانان، جوانان دبیرستانی، دانشگاهیان و حتی برای رشته های مختلف، ترجمۀ تخصصی داشته باشیم. ما نمی توانیم همان ترجمه ای را که برای یک حقوق دان انجام می دهیم و دقتی که در آیات حقوقی داریم به یک پزشک یا کیهان شناسی هم ارائه کنیم، ما باید به سمت ترجمه های تخصصی در سطح کشور و به زبان فارسی و در سطح بین المللی به زبان های دیگر برویم. این کار نیاز به یک پژوهشکده یا دانشکده ترجمه دارد که در آن رشته های متنوع به وجود آید تا بتوانیم ترجمۀ قرآن را گسترش دهیم. من در این جا نکته ای را عرض بکنم. ببینید قرآن تا کنون به حدود صد زبان در دنیا ترجمه شده است در حالی که کتاب مقدس (تورات و انجیل) به حدود 1700 زبان ترجمه شده است، پس فاصلۀ ما تا آن جا خیلی زیاد است باید تلاش مضاعفی کنیم تا به آن جا برسیم. قرآن، کتاب آسمانی حق است، اعجاز است و تحریف نشده است، در حالی که کتاب های آسمانی دیگر، تحریف شده است. آن ها به کتاب هایشان اهمیت می دهند و تلاش می کنند، ما باید ده ها برابر تلاش کنیم و تا آنجا پیش برویم که دانشگاه ترجمۀ قرآن به زبان های مختلف با رشته های گوناگون و همچنین پژوهشگاهی با همین عنوان تأسیس کنیم که بتواند هر سال ویرایش جدیدی از ترجمۀ قرآن به زبان فارسی برای نسل ها، رشته ها، سطوح و قشرهای مختلف جامعه ارائه دهد و به زبان های دیگر نهضتی را در ترجمه پدید آورد. در پایان لازم می دانم بگویم که برگزاری همایش در حقیقت تبلوری است از همکاری حوزه و دانشگاه. در

ص:30

همین همایشِ ملی، مترجمان قرآن و بسیاری از دانشگاه ها شرکت دارند، حوزۀ علمیۀ قم، انجمن قرآن پژوهی، مرکز تحقیقات قرآن کریم المهدی و نیز مراکز پژوهشی دیگر. در حقیقت این همایش تبلوری است از:

حضور حوزه و دانشگاه و قرآن شناسان ایرانی و فارسی که بر آن است تا مترجمان قرآن را کنار هم جمع کند و ان شاء الله در آینده «همایش مفسران قرآن» را در دستور کار دادیم. این اقدامات، موجب رشد و بالندگی فرهنگ قرآنی در سطح کشور می شود.

همین جا از ارباب مطبوعات و مسئولان محترم مجله ها، روزنامه ها، خبرگزاری ها به خصوص شبکه هایی که مربوط به قرآن هستند مثل رادیو قرآن، شبکۀ قرآن و مجلات قرآنی دعوت می کنم که در این کار به ما و اهل قرآن کمک کنند تا این فضا را در کشور گسترش دهیم و بتوانیم به جایی برسیم که ترجمۀ قرآن سازماندهی شود.

نکتۀ آخر این که: این همایش بنا ندارد چیزی را بر مترجمان قرآن تحمیل کند بلکه قصد دارد زمینه های تضارب آرا و همفکری را در بین مترجمان قرآن فراهم کند و اگر مترجمان قرآن صلاح دانستند در سال های بعدی خودشان این همایش را ادامه دهند و تشکیلات صنفی برای خود ایجاد کنند تا مؤسسه ها، مراکز، حامیان و خیرخواهانی که می خواهند در بخش ترجمه قرآن سرمایه گذاری کنند، آسان تر شناسایی و همکاری کنند. اگر این مجمع صنفی و فنی ترجمۀ قرآن و مجمع مترجمان قرآن، شکل بگیرد می تواند زمینه ساز تأسیس پژوهشکدۀ قرآن، رشته های ترجمه، انتشار ترجمه های قرآن به صورت گسترده باشد و باعث شود «شیوه نامه ترجمۀ قرآن»، تدوین گردد.

ما در خصوص ترجمۀ قرآن، نمی توانیم چیزی را بر مترجمان تحمیل کنیم. و دولت و مراکزی که امروزه، ترجمه را ممیزی و بررسی می کنند گاهی اوقات با کمبود کارشناس روبه رو هستند، این کار باید توسط خود مترجمان انجام بگیرد. ما خودمان باید یکدیگر را نقد و اصلاح کنیم و نیازی به غیر نداریم، چون کاری تخصصی است. این هدف وقتی تحقق می یابد که ما مجمعی داشته باشیم و به صورت خودجوش شیوه نامه هایی را تهیه کنیم که مورد قبول همۀ مترجمان باشد تا موجب بالندگی ترجمه بشود و خدمت بزرگی به آستان قرآن بشود ان شاء الله «ربنا تقبل منا بقبولٍ حسن وصلی الله علی محمد وآل محمد».

ص:31

ب: مصاحبه با مفسر و مترجم قرآن کریم حجت الاسلام والمسلمین دکتر محمد علی رضایی اصفهانی (در تاریخ 1389/10/20)

آقای محمد علی رضایی اصفهانی متولد سال 1341 ش در رهنان اصفهان می باشند ایشان دارای دکترای علوم قرآن و حدیث و سطح چهار فقه و اصول حوزه می باشند.

هم اکنون عضو هیأت علمی جامعة المصطفی و مدیر مدرسه عالی قرآن و حدیث جامعة المصطفی و... می باشند. تاکنون آثار متعددی از ایشان به چاپ رسیده که از آن جمله می توان به:

1- تفسیر قرآن مهر (ج 1-22)؛ 2- منطق ترجمه قرآن؛ 3- منطق تفسیر قرآن؛ 4- آموزه های تربیت عاشورا؛ و... اشاره کرد. یکی از مهمترین آثار ایشان ترجمۀ قرآن می باشد. (1)

*با توجه به این که حضرت عالی از مفسران و مترجمان قرآن محسوب می شوید و مخصوصاً که ترجمه حضرت عالی برای اولین بار به صورت گروهی انجام شده است؛ بفرمایید انگیزۀ شما از ترجمه قرآن به این شکل چه بود؟

بنده در حدود سال 1372 و 73 در برخی از مراکز تحقیقی درسی را قبول کردم تحت عنوان «بررسی و ترجمه های قرآن»؛ بعد از چند دوره تدریس، با توجه به اینکه رشته تخصصی من تفسیر قرآن بود آن زمان هم در رشته تخصصی تفسیر و علوم قرآن حوزه علمیه قم سطح ها را می گذراندم و هم در دانشگاه رشته علوم قرآن و حدیث را هم زمان مشغول تحصیل بودم. همان زمان احساس کردم که در زمینه ترجمه قرآن خلأ آشکاری وجود دارد و برخی ترجمه های قرآن قابل نقد و بررسی است با اینکه هر کدام از این مترجمان خدمتی به قرآن کرده اند. منتها نیاز به تکمیل، اصلاح دارند و احیانا به ترجمه های جدید نیاز هست و چون کار کلاس، نقد و بررسی ترجمه ها بود خود به خود با آسیب های ترجمه آشنا شدم. و این چند دوره ادامه پیدا کرد. کم کم این فکر به ذهن ما آمد که باید یک ترجمه نوشته شود. از طرف دیگر دیدیم ترجمه های موجود عموماً تک نفره است لذا در سال 1377، اولین بار از طرف رادیو قرآن به ما پیشنهاد شد که یک ترجمه و تفسیر در رادیو قرآن بگوییم. با بعضی از دوستانی از حوزه و دانشگاه که در پی نوشت ترجمه، اسامی، برنامه و روش کار آمده آن را شروع کردیم. بعدها از این حالت درآمد و تبدیل به یک پروژه کاری جدی شد که تقریباً ده سال طول کشید و حاصلش چند کتاب ده جلدی شد و نیز کتاب «منطق ترجمه قرآن» که دربارۀ قواعد،

ص:32

مبانی و روش های ترجمه قرآن است که کتاب درسی حوزه و دانشگاه شد. ترجمه قرآن نیز حاصل آن کار بود که البته ترجمه قرآن از سال 1377 که نقطه آغاز بود و عملاً از فروردین 78 یعنی دقیقاً در عید غدیر 1420 قمری شروع شد. کم کم آن زمان که این را هم می نوشتیم رادیو قرآن آن را صبح ها از ساعت6:30 تا 7 پخش می کرد. معمولاً رادیو قرآن یک ماه از ما جلوتر بود، لذا مجبور بودیم حتی جمعه ها را هم تعطیل نکنیم و مفصل این کار را به صورت گروهی هر روز جلسه داشته باشیم و بحث ها را انجام دهیم. در کل ما بیش از ده هزار ساعت وقت گذاشتیم و حدود 600 جلسه متمرکز با دوستانمان داشتیم وسرانجام در 23 رمضان 1423 قمری ترجمه تمام شد. بعد هم تفسیر ادامه پیدا کرد و تا کامل شدنش ده سال طول کشید. ویرایش اول ترجمه 23 رمضان 1423 قمری تمام شد و حدود چهار سال طول کشید. این ترجمه برای اولین بار در سال 1383 توسط انتشارات دارالذکر به چاپ رسید و چاپ دوم با ویرایش دوم با نظریات دوستان و اصلاحات اعمال شده در سال 1388 توسط انتشارات جامعة المصطفی العالمیه، منتشر گردید.

*همکاران شما در این ترجمه، چه نقشی دارند؟

در این زمینه، بنده نقش جمع بندی گروه را به عهده داشتم و در نهایت، نگارش نهایی کار در جلسه را انجام می دادم و بخش تفسیر را هم به عهده داشتم. همکاران بنده این بزرگواران بودند:

جناب حجت الاسلام و المسلمین استاد شیرافکن: ایشان فارغ التحصیل رشته تخصصی تفسیر و مدرس حوزه و دانشگاه و عضو هیئت علمی مرکز جهانی علوم اسلام و دارای تألیفات متعدد هستند و در مراکز مختلف، ادبیات تخصصی عرب را تدریس می کنند. ایشان در این ترجمه، بحث ادبیات آیات قرآن را زیر نظر داشتند.

شهید حجت الاسلام و المسلمین استاد همایی رحمه الله : ایشان استاد مراکز مختلف حوزۀ علمیه و رشته تخصصی تفسیر بودند که در مراکز مختلف، «واژه شناسی قرآن» تدریس می کردند و تألیفاتی در این زمینه از ایشان به یادگار مانده است. ایشان در این ترجمه، ریشه یابی لغات قرآن را پی گیری می کردند. استاد همایی از جانبازان جنگ تحمیلی عراق بودند که در 1385/3/14 ش به فوز شهادت نایل آمدند.

حجت الاسلام و المسلمین استاد اسماعیلی: ایشان که از اساتید مراکز حوزوی و دانشگاهی هستند، ترجمه های متعدد فارسی را بررسی و در جلسه مطرح و واژه های مناسب را پیشنهاد می کردند.

ص:33

حجت الاسلام و المسلمین امینی: ایشان که از محققان مجمع جهانی اهل البیت علیهم السلام و فارغ التحصیل رشتۀ علوم قرآن مرکز تربیت محقق و سطح 3 مرکز تخصصی تفسیری علوم قرآن و مدرس تفسیر و علوم قرآن هستند، یکسان سازی لغات و جملات و وجوه و نظایر ترجمه را به عهده داشتند.

حجت الاسلام والمسلمین ملاکاظمی: ایشان از فضلای رشته تخصصی تفسیر هستند که اصلاح و ویرایش اول ترجمه و نیز سرپرستی گروه مقابله را به عهده داشتند.

شیوه کار جمعی به این صورت بود که: دوستان مطالعه می کردند و در هر روز - حتی جمعه ها - یک ساعت جلسه داشتیم. حدود چهار سال ویرایش اولیه طول کشید. البته آماده سازی و تایپ و مقابله و رفع اشکالات عملاً شش سال (77 - 83) طول کشید. در این شش سال عملاً تعطیلی نداشتیم و مخصوصاً که رادیو هم هر روز آن را می خواند. ناچار بودیم که هر روز کار کنیم تا به رادیو برسیم. البته آنچه که رادیو خواند با ویرایش های بعدی که انجام شد، تفاوت هایی پیدا کرد. به هر حال این جلسه را هر روز در مدرسۀ امیر المؤمنین علیه السلام و در اتاقی که حضرت آیت الله مکارم شیرازی در اختیارمان گذاشته بودند، بحث می کردیم. مدتی هم در مدرسه امام حسین علیه السلام بودیم و عصرها جلسه داشتیم و شیوه کار به این ترتیب بود که آیه ای مطرح می شد و نکته های تفسیری، ادبی و واژگانی اش را بحث می کردیم و ترجمه های دیگر را می دیدیم. در نهایت من جمع بندی می کردم و نگارش نهایی انجام می گرفت و سپس تایپ می شد.

این خلاصه کار بود که تقریباً هر روز نیم صفحه پیش می رفتیم بعضی بحث ها مشکل تر بود و برخی دیگر ساده تر. در نهایت این کارِ مستمر تقریباً در پنج - شش سال انجام شد. چهار سال متمرکز روی ترجمه و بعد هم برای ویرایش و آماده سازی رفع اشکالات و اصطلاحات و... . برای ویرایش دوم باز همین گروه تشکیل جلسه داد، اشکال ها، نقدها و پیشنهادها را بررسی کردیم و یک ویرایش ادبی هم شد، بعداً آماده سازی برای چاپ جدید با ویرایش دوم که در سال 1383 بود. جلسات متعددی هم برای ویرایش دوم داشتیم. و این شیوه اجرایی کار بود. آقای خرمشاهی نقدی در مجله «ترجمان قرآن» نوشتند که جواب دادیم. ولی برخی نقدها وارد بود و بعضی از بزرگان نکته هایی را فرمودند. خودمان در مطالعاتمان به نکته های جدید برخورد کردیم. مجموع این ها را جمع کردیم و در جلسه های متعدد به بحث گذاشتیم. در ویراستاریی که دو نفر به نام های خانم حمیده انصاری و آقای محمد جواد شریفی انجام داده بودند با دقت بازنگری شد در نهایت، چاپ دوم در سال 1388 انجام شد.

ص:34

*روش ترجمۀ شما چیست؟

ترجمه های قرآن سه روش عمده دارند که در کتاب «منطق ترجمه» مفصلاً توضیح داده ایم:

1- روش جمله به جمله 2- روش تحت اللفظی (کلمه به کلمه) 3- روش ترجمۀ آزاد یا تفسیری. در این ترجمه ما از روش جمله به جمله یا هسته به هسته استفاده کرده ایم؛ یعنی به زبان مقصد و زبان مبدأ توجه می کردیم؛ مثلاً اگر در جایی آمده «ضَرَبَ اللّهُ مَثَلاً» (زد خدا مثلی را)، در این جا بر اساس زبان مقصد، فعل و فاعل جا به جا می شود «خدا مثلی زده است». البته هرکدام از این روش های ترجمه برای یک کاری خوبند ترجمه تحت اللفظی برای آموزش معانی و الفاظ قرآن و در مدارس، کلاس های آموزش قرآن مناسب است. روش ترجمه تفسیری و آزاد (که ما هم یک ترجمه به این صورت آماده کرده ایم ولی هنوز چاپ نشده است) برای رساندن پیام به مخاطب و توضیح دادن آیه خوب است، مثل ترجمه فیض الاسلام و الهی قمشه ای، ولی شیوۀ میانی که شیوه ترجمۀ جمله به جمله و هسته به هسته است برای عموم مردم مناسب است مثل روش حضرات مکارم شیرازی، خرمشاهی، فولادوند و امثال اینها که با هم این روش را دنبال کرده و ادامه دادیم.

*ویژگی های مهم ترجمه شما چیست؟

1. این ترجمه به صورت گروهی انجام شده است. شاید برای اولین بار در تاریخ اسلام این کار به صورت گروهی انجام شد. البته جناب آقای خرمشاهی ذکری از ترجمه های گروهی را ذیل کتاب «روش های ترجمه» مثال آورده اند؛ به این صورت که آن ترجمه را چند نفر دیده و نظر داده اند؛ منتها ما این ترجمه را از اول به صورت جمعی انجام دادیم. این ویژگی مهم این ترجمه بود که ان شاءالله سرمنشأ خیر شود. البته ما نمی گوییم که حرف آخر را در ترجمه زده ایم بلکه نیاز به ویرایش مجدد، کار مجدد و رفع اشکال دارد. ان شاءالله ترجمه های بعدی بهتر از این بیاید.

2. روش ترجمۀ ما هسته به هسته یا جمله به جمله است.

3. هدف این ترجمه، ارائه برگردان دقیق، صحیح، رسا و سلیس است، ولی دقت در ترجمه، نکته بسیار مهمی برای ما بود. ما در این ترجمه 59 مورد را که نتوانستیم ترجمه کنیم مثل ضمایر، لیست کردیم و عنوان کردیم این ها ترجمه نشده هر کسی می تواند ترجمه کند؛ مثلاً «هو» در «قُلْ هُوَ اللّهُ أَحَدٌ» در زبان فارسی ترجمه نشده است.

ص:35

4. در این ترجمه، تقسیم کار به صورت تخصصی صورت گرفته است.

5. این ترجمه به همراه یک تفسیر، نگارش به نام «تفسیر قرآن مهر» پیدا کرد و این ترجمه مبنی بر تفسیر است؛ اگر ترجمه مبنی بر تفسیر نباشد ممکن است گرفتار لغزش هایی شود.

6. تمامی این ترجمه از سال 1378 تا 1384 از رادیو معارف همراه با تفسیر پخش می شد که فایل صوتی آن آماده شده و به زودی توزیع می گردد.

7. این ترجمه اکنون جزو ترجمه های نرم افزار جامع التفاسیر (مرکز کامپیوتری نور) است.

8. این تفسیر مبتنی بر یک مبانی کلامی، واژگانی و ادبی است که در پی نوشت تمام این موارد را ذکر کرده ایم.

*مبانی شما در این ترجمه چیست؟

اصول و مبانی این ترجمه، تفسیری، کلامی و ادبی بوده که همه را در پی نوشت به صورت مفصل آورده ایم. چه خوب است که این روش را همه مترجمان داشته باشند تا مخاطبشان بدانند که این ترجمه بر اساس چه مبانیِ کلامی و تفسیری نوشته شده تا آگاهانه آن ترجمه را انتخاب کنند.

الف) مبانی تفسیری ترجمه:

1- این ترجمه مبنی بر تفسیر قرآن مهر است، لذا انتخاب و ترجیح بعضی از واژگان بر اساس نتایجی بوده که در تفسیر به دست آمده است.

2- در این ترجمه به تفسیرهای متعدد و کهن شیعه، همانند مجمع البیان، ابوالفتوح رازی، المیزان، نمونه، و... توجه شده است.

3- این ترجمه بر اساس حجیّت سنّت پیامبر و اهل بیت شکل گرفته است. این مطلب در مبانی کلامی ترجمه مشهود است.

4- در مواردی که مفسران قرآن، دیدگاه های متفاوتی در تفسیر آیه ای داشته اند، این ترجمه به صورتی ارائه شده که با همۀ دیدگاه ها سازگار باشد.

5- در مواردی که جمع نظرهای مفسران ممکن نبوده، دیدگاه مشهور مفسران مد نظر قرار گرفته است.

6- توضیحات تفسیری مورد نیاز در فهم آیه، داخل پرانتز قرار گرفته تا با متن ترجمه مخلوط نشود.

7- مبنای استعمال لفظ در اکثر از یک معنا را جایز می دانیم. بنابراین گاهی یک

ص:36

لفظ را به دو معنا ترجمه کرده ایم که معنای اظهر در متن و معنای دیگر در کروشه آمده است.

ب) مبنای کلامی ترجمه:

این ترجمه بر اسای دیدگاه های عقیدتی و آموزه های «مذهب اهل بیت علیهم السلام » شکل گرفته است. در این ترجمه، دیدگاه «اختیار و آزادیِ» انسان مبنا بوده است؛ بنابراین، آیاتی که ظاهر آن ها بر جبرگرایی دلالت دارد، مثل «یَدُ اللّهِ فَوْقَ أَیْدِیهِمْ » یا آیات مشتمل بر حقانیت خدا، به وسیلۀ توضیحات داخل پرانتز، طوری ترجمه شده که معنای جبر منتفی شود. یکی از مبانی این ترجمه آن است که خدا جسم گونه نیست؛ از این رو در این ترجمه، آیات مربوط به خدا به صورتی ترجمه شده که مستلزم دیدگاه تشبیه و تجسیم نباشد. این ترجمه بر اساس عقیده به «عصمت پیامبران» الهی شکل گرفته است؛ از این رو، در مواردی که ظاهر آیه موهم گناه آنان بوده، با توضیحات داخل پرانتز رفع توهم شده است و نیز با ترجمۀ «ذنب» به «پیامد» برخی مشکلات حل شده است.

ج) اصول مبانی ادبی ترجمه:

1- نثر این ترجمه، «نثر معیار» فارسی است و از کاربرد الفاظ غریب و نامأنوس و نیز از عبارت پردازی شاعرانه پرهیز شده است.

2- در ادبیات عرب از منابع اصیل و متنوع، از ترجمه: تفسیر کشاف، جوامع الجامع، الجدول فی اعراب القرآن و...استفاده شده است.

3- در موارد اختلافی ادبیات عرب در مورد آیات، دیدگاه مشهور مد نظر قرار گرفته است.

4- در این ترجمه، زمان فعل معلوم و مجهول و نیز جمع و مفرد و تثنیه بودن فعلها و اسم ها دقت و رعایت شده است.

5 - به لغزش های ادبی (صرف، نحو و ترکیب جملات) توجه ویژه شده است.

6- ضمیر فعل در این ترجمه، به معنای «تأکید و حصر» به کار رفته است، همان طور که ادیبان بزرگ عرب تصریح کرده اند.

7- واژۀ «لن» و «لا» یکسان معنا شده و ویژگی«نفی ابد» در معنای «لن» لحاظ نشد؛ چرا که معنای «نفی ابد» آن، برای برخی مفسران بزرگ معاصرو ما ثابت نگردید.

د) مبانی اصول و قواعد واژگانی:

1- به «ریشه یابی لغات» توجه ویژه شده و تلاش گردیده که ریشۀ لغات تا حد امکان از منابع نزدیک به صدر اسلام استخراج شود.

2- از منابع متنوع و متعدد و قدیمی، در ریشه یابی واژگان بهره برده ایم؛ از جمله:

ص:37

مفردات، راغب اصفهانی؛ مجمع البیان؛ العین، خلیل بن احمد؛ مقایس اللغة، ابن فارس؛ التحقیق فی کلمات القرآن الکریم، حسن مصطفوی (که پس از نقل لغات قدیمی جمع بندی های خوبی دارد).

3- در ترجمۀ واژه ها و جملات فقهی (آیات الاحکام)، توجه خاصی شده است که قوانین و احکام قرآن به صورت صحیح و دقیق ترجمه شود، و از کتاب های فقهی که بر مذهب اهل بیت علیهم السلام نگاشته شده کمک گرفته ایم (ر.ک: سورۀ نساء، نور و...)

4- به «همسان سازی» واژه ها و ترکیب های مکرر قرآن توجه ویژه شده است و تا حد امکان واژه ها را یکسان به کار برده ایم.

5- به «وجوه و نظایر» توجه شده است (مانند واژه های فتنه، امت، قضی و...) و از منابع همچون وجوه و نظایر دامغانی، و...استفاده کرده ایم.

6- در انتخاب معنای لغات، به دیدگاه مشهور لغویین توجه شده است.

7- در هنگام ترجمه «حروف تأکید» تناسب تأکید بر واژۀ معادل، درنظرگرفته شده است.

8- واژۀ «تقوا» به معنای خود نگه داری ترجمه شده است؛ چرا که تقوا در اصل، از«وقی»، به معنای حفظ خود از ضرر (جسمی و روحی) است و معنای ترس یا پرهیز و... گاهی از لوازم آن است.

9- واژۀ «قد» و «لقد» هر دو برای تأکید است؛ از این رو آن ها را به معنای «به یقین» آورده ایم، ولی گاهی برای تأکید بر تحقق مطلب است، که در معنای «تحقق بخشید» و با تأکید خفیف «که» متبلور می شود.

10- بین واژۀ «واحد و احد» تفاوت گذاشته شده، و در مواردی که هر دو وصف خداست، واژۀ «واحد» به «یگانه» (مثل: بقره، 163) و واژۀ «أحد» به «یکتا» (مانند: توحید) ترجمه شده است. و به صورت مفصل در 56 بند توضیح دادیم که دوستان می توانند به آن مراجعه کنند.

تقریظ خوبی هم مرحوم آیت الله معرفت و مرحوم دکتر شهیدی بر آن نوشته اند.

*شما در کتاب «منطق ترجمه قرآن» به اصول و شرایط مترجم قرآن به صورت مفصل اشاره کرده اید، انگیزۀ حضرت عالی از تألیف آن چه بود و دربارۀ «شرایط مترجم» چه نظری دارید؟

از ابتدای شروع بحث هایِ نقد و بررسی ترجمه های قرآن در بعضی از مراکز علمی و بعد به صورت یک درس در مبحث قرآنی پیش بینی کردیم و در مرکز تخصصیِ تفسیر که بنده در برنامه ریزی درسی آن جا حضور داشتم به عنوان یک درس در سطح سه

ص:38

گنجانده شد و در جامعة المصطفی نیز همین طور به عنوان یک درس قرار داده شد، در نتیجه نیاز به متنی پیدا شد و با توجه به تجربه ای که در طول زمان ترجمۀ قرآن به همراه دوستان پیدا کرده بودیم متنی را به صورت جزوه تهیه کردیم که چندین بار تدریس شد و بعد در قالب کتاب «منطق ترجمۀ قرآن» درآمد که انتشارات جامعة المصطفی العالمیه آن را در سال 1386 از چاپ درآورد و مورد استقبال واقع شد و اخیراً در دانشگاه قرآن نیز متن درسی در رشتۀ تخصصی تفسیر شده و جامعة المصطفی و بعضی از مراکز درسی دیگر نیز به عنوان متن درسی قرار گرفته است.

در این متن، مفاهیم کلی راجع به مفهوم شناسی ترجمه و نیز پیشینۀ ترجمه را از قرن اول - ترجمۀ سلمان فارسی - آورده ایم و قرن به قرن پیش آمده ایم و ترجمه های مشهور را معرفی کرده ایم. بعد جدولی از ترجمۀ قرآن به زبان های ترکی، آذری، روسی و ترجمه های جنوب شرق آسیا مثل: چینی، ژاپنی، کره ای و زبان های آفریقایی، آلمانی و انگلیسی تنظیم کرده ایم. آن گاه مبانی و اصول ترجمۀ قرآن را بحث کرده ایم که خیلی مهم بوده است؛ مبانی وجودی ترجمه: آیا ترجمه امکان دارد یا نه؟ ادلۀ طرفین بحث شده، بعد جواز شرعی ترجمه و دلایل آن، مورد بررسی قرار گرفته است.

بحث های دیگر ما در آن کتاب، مبانی فقهی مذاهب اسلامی در ترجمۀ قرآن، مبانی ادبی، مبانی تفسیری، مبانی کلامی و مبانی زبان شناختی ترجمۀ قرآن است.

بخش بعدی، مربوط به ضوابط و قواعد ترجمه قرآن است که در مجموع چهارده قاعده برای ترجمۀ قرآن بیان شده است.

سپس به شرایط مترجم اشاره شده است، مثل: آگاهی از زبان مبدأ و مقصد، نداشتن پیش داوری در ترجمه و نیز شرایط کمال ترجمه مثل توان نویسندگی روشمندی تمرین و ممارست. و یک سری هم شرایط خاص قرآن که شاید این مورد سؤال شما بود. این که مترجم باید شرایط مفسر را داشته باشد، چون ترجمه، خلاصۀ تفسیر است و باید شرایط مفسر را داشته باشد همان شرایط چهارده گانه ای که در مورد تفسیر که در «منطق تفسیر 1» آورده ایم. دوم پرهیز از ترجمۀ به رأی، طهارت روحی و امثال آن ها.

بحث بعدی دربارۀ روش ها و سبک های ترجمه است که به صورت مفصل آن را بررسی کرده ایم. ترجمۀ قرآن را بر اساس هدف مترجم، زبان ترجمه، وجود اضافات و عدم وجود اضافات، گرایش داشتن و نداشتن، اعتبار ترجمه و مترجم و ترجمه های هنری و شعری را آورده و تقسیم بندی کرده ایم و در نهایت این تقسیم بندی را

ص:39

پذیرفته ایم که ترجمه گاهی کلمه به کلمه و تحت اللفظی است و ویژگی های خاص خود را دارد و مخاطبان خاص خود را، دوم ترجمۀ تحت اللفظی یا جمله به جمله، سومی ترجمۀ آزاد که محسنات و اشکالات هر کدام آن ها را بیان کرده ایم. بحث پایانی کتاب، آسیب شناسی است که روش های نقد ترجمه را آورده ایم و تاریخچۀ نقد مقالاتی که در نقد ترجمۀ قرآن نوشته شده حدود چندصد مقاله را لیست کرده ایم: آسیب های علمی، آسیب های فنی، و آسیب های اخلاقی ترجمه و آسیب های ترجمه های مستشرقان را بررسی کرده ایم. در پایان هم شیوه نامه ای که در مورد کتاب مقدس و نیایش ها از مسیحیان منتشر شده ترجمه کرده ایم تا اگر کسی خواست استفاده کند.

*اشاره کردید به یکی از بخش های این کتاب با عنوان «آسیب های ترجمه» با توجه به تجربۀ جناب عالی در ترجمه و نیز تألیف کتاب «منطق ترجمه قرآن»، مهم ترین و بارزترین آسیب ترجمه های معاصر را در چه مواردی می بینید؟

هر کار علمی مثل ترجمه نقاط قوت و ضعف خاص خود را دارد، در بررسی ترجمه ها باید دورۀ زمانی خود را در نظر گرفت. ممکن است چیزی امروز در نظر من آسیب باشد ولی در ده یا بیست سال پیش آسیب نباشد. بنابراین باید نسبت به آن زمان بررسی شود؛ مثلاً ترجمۀ آقای الهی قمشه ای یا ترجمۀ فیض الاسلام در زمان خودشان جزو شاهکارهای ترجمه بوده است، ولی امروزه ترجمه های بهتری ارائه شده و قاعدتاً به آن ها ممکن است نقدهایی وارد بشود. بنابراین هر ترجمه ای در جای خودش نیکو بوده و نقاط ضعف و قوتی را دارد ولی در مجموع ترجمه ها چه ترجمۀ ما و چه ترجمه های دیگران یک سری نقدهای مبنایی دارد که باید به طور مرتب اشکالات را به هم گوشزد بکنیم تا انشاءالله برطرف شده و ترجمه ها راه کمال را پیدا کند. بنابراین هیچ ترجمه ای را نمی شود مطلقاً محکوم کرد هر ترجمه ای نقاط ضعف و قوت خودش را دارد و با توجه به مخاطب و زمانی که ترجمه نوشته شده باید ارزیابی بشود.

ص:40

6- برای شرکت کنندگان که از شهرستان ها می آیند چه تمهیداتی در نظر گرفته اید؟

در خصوص شرکت کنندگان در این همایش، تمام تمهیدات لازم پیش بینی شده است که در وقت خود عملی خواهد شد تا عزیزان مدعو ما در کمال آرامش بتوانند از این همایش، بهره لازم را ببرند.

در پایان، از همه کسانی که برای این همایش زحمت کشیده و می کشند تقدیر و تشکر می کنیم.

ص:42

*در آینده نزدیک برای اولین بار همایشی در سطح مترجمان قرآن و در سطح کشور برگزار می شود. هدف این همایش آن است که بین مترجمان قرآن یک همفکری و هم اندیشی به وجود آورد، آیا این همایش ها در روند رو به رشد ترجمه، تأثیر دارد؟

شکی نیست که هر اقدامی در عرصه قرآن پژوهی باید بر اساس نقشه و مهندسی و سازماندهی لازم و مناسب باشد. در عرصه ترجمه - تا آن جا که اطلاعات بنده یاری می کند - تا به حال برای سازماندهی ترجمه های قرآن، کاری صورت نگرفته و برای اولین بار «انجمن قرآن پژوهی» قصد چنین کاری را کرده و می خواهد مترجمان وحی را در یک جا گرد آورد تا در پرتو تضارب آرا، بتوانند به نتایج خوبی برسند. به نظر می رسد که این همایش می تواند نقطه آغازی در سازماندهی ترجمه های قرآنی برای آینده نزدیک باشد. یک نکته را هم من باید در جواب سؤال قبلی اضافه کنم و آن این که با توجه به جامعیت قرآن، یکی از شرایط مترجم این است که از یک سری علوم باید مطّلع باشد. به عبارت دیگر، در قرآن دانش های مختلفی وجود دارد: تاریخ، اخلاق، فقه، حقوق، دانش طبیعی و تجربی، فلسفی، کلام و بسیاری از شاخه های علوم در محتوای قرآنی جمع شده لذا به نظر می رسد کسی که بخواهد در عرصۀ ترجمه قرآن گام بردارد به نوعی می بایست که آن ملاحظات را مد نظر داشته باشد.

*برای برگزاری بهتر و پربارتر این همایش چه پیشنهادهایی دارید؟

با توجه به این که اولین همایش در این زمینه است به نظر می رسد که باید بتوانیم در گام نخست، افکار متفاوت را گرد موضوع واحد جمع آوری کنیم. بعد باید این همایش ها ادامه داشته باشد تا هم فکری تمام مترجمان و قرآن پژوهان تداوم یابد و درنتیجه به یک تفاهم فکری دربارۀ ترجمه قرآن دست یافت. به نظر می رسد که در این دیدگاه همانند یک پروژۀ تحقیقاتی، در آغاز باید به کلیات، تمهیدات و مقدمات آن بپردازیم. در این همایش در وهله اول باید دربارۀ اصول اساسی و مبانی و اصول حاکم بر ترجمه ها به تفاهم برسیم تا بتوانیم خطوط اصلی ترجمه را برای آینده ترسیم کنیم.

*آیا یک شیوه نامه واحد را برای ترجمه قرآن لازم می دانید؟ چگونه و به چه شکلی؟

شکی نیست که اگر بخواهیم همه مترجمان را ملزم کنیم که یک جور بنویسند و یک جور نقل معنا از مبدأ عربی به مقصد فارسی یا زبان دیگری بکنند نه ممکن است و نه لازم، چون هر مترجمی در جایگاه خاص خود و با شیوه و منش خودش، کار می کند. پس یک دست سازی ترجمه ها شدنی نیست و ضرورتی هم ندارد، ولی اصول حاکم بر

ص:44

ترجمه و گرایش های حاکم بر آن را می توان در شیوه نامه آورد و یک روش کلی به دست داد. و این طوری نباشد که یک ترجمه مثلاً نسبت به ترجمه دیگر از نظر علمی و محتوایی، در تضاد با ترجمه دیگر باشد. ما نمی توانیم همۀ مفسران و نیز مترجمان قرآن را در یک گرایش، سلیقه و منهج واحد جمع کنیم، بلکه فقط می توانیم خطوط کلی و چارچوب اساسی را ترسیم نماییم. در حال حاضر شیوه های مختلف ترجمه هست: آزاد، تحت اللفظی، تفسیری و نیز انواع نثرها و جمله بندی های ترجمه، که این کار مشکلی ندارد، اما روح حاکم و نیز جهت آن ها باید یکی باشد.

*حضرت عالی ریاست مرکز تخصصی تفسیر و علوم قرآن را به عهده دارید، یکی از دروسی که در این مرکز تدریس می شود، روش ترجمه است. آیا به نظر شما همین مقدار برای تعلیم روش ترجمه یا اصول ترجمه کفایت می کند یا نه؟ آیا تأسیس رشته تخصصی ترجمه در کنار سایر رشته های تخصصی را در حوزه علمیه قم ضروری می دانید؟

به نظر من ترجمه قرآن و به خصوص در مراکز تخصصی، رقیب تفسیر نیست بلکه در حقیقت رفیق و مکمل آن است. بنده شخصاً معتقدم کسی که می خواهد قرآن را ترجمه کند باید اول یک دوره تفسیر ترتیبی را - ولو به شکل مختصر - گذرانده باشد، چون ترجمه ماحصل دیدگاه های تفسیری است که شخص مترجم دارد، روی این حساب، ترجمه قرآن در امتداد مباحث تفسیری است که با توجه به این که ما الآن در این مرکزی که حالا به صورت یک رشته دارد انجام می شود به خصوص مباحث تفسیری که می گذراند در مراکز آموزشی شاید در حد 2 یا 4 واحد اجمالاً برای آشنایی با اصول و مبانی تفسیر کفایت می کند لکن یک کار دیگری که در این جا می شود به آن پرداخت این است که با مطالعات دقیق تر، جامع تر و عمیق تر دربارۀ ترجمه، گرایش و رشته ای به نام «ترجمه قرآن» ایجاد کنیم که البته این نیاز به مطالعه بیشتر دارد. شما می دانید که ایجاد یک رشته و گرایش ابتدا در حد یک واحد درسی مطرح می شود بعد که در طول آموزش مشخص شد که این دو واحد یا چهار واحد، ظرفیت بیشتری را دارد پیشنهاد تأسیس رشته مطرح می شود. امروزه فکر می کنم که ترجمه، در حد گرایش آن لازم است، آن گاه باید در ضمن درس های آن گرایش، دربارۀ مبانی، روش ها و شرایط ترجمه، انواع ترجمه ها، نقد آن ها و مسائلی از این دست، بحث کرد. حالا ممکن است ترجمه ای با اغراض خاصی توسط دیگران انجام شده باشد، این ها می بایست در آن گرایش مورد نقد قرار بگیرد. اگر ملاحظه کنید، «انجیل» ظاهراً به بیش از دو هزار زبان ترجمه شده

ص:45

است در حالی که قرآن ما به حدود صد زبان ترجمه شده است لازم است که زبان هایی که صلاحیت ترجمه را دارند شناسایی شوند و شرایط ترجمه قرآن به آن زبان ها دو یا چهار واحد درسی برای آن در نظر گرفت. اجمالاً رفتن به سمت ایجاد گرایش ترجمه در مدارس عالی تفسیر و علوم قرآن جای بررسی دارد که امیدواریم در آینده این مهم محقق بشود.

*راجع به جایگاه ترجمه مطالبی را بفرمایید. در توضیح این که آیا با وجود تفسیر، نیازی به ترجمه قرآن هست؟

تفسیر و ترجمه هر دو می توانند در طول یک دیگر باشند اگر چه در عرض هم انجام می شوند، اما می توانند در طول هم باشند. تفسیر به دلیل ماهیت خودش، تفصیلی است و این ویژگی در حاق معنایش نهفته است و شاید همه افراد نتوانند به تفسیر روی بیاورند و تفسیر را تهیه کنند و با کثرت اشتغال و نبود حوصله شاید کمتر به سمت تفسیر بیایند لذا آنچه که می تواند به کمک تفسیر بیاید به شکل مقدمه و زمینه ساز ورود به مباحث تفسیری و ورود به خواندن تفسیر و به راحتی در اختیار مردم است، در خانه های معمولی مردم هم اگر دو - سه کتاب باشد بی شک اولین آن ها قرآن است، در قدیم ها قرآن ها ترجمه نداشت اما امروزه دارد؛ از همین رو، ساده ترین و کوتاه ترین راه برای آشنایی با مفاهیم قرآن همین ترجمه هاست. خواندن تفسیر شاید برای همه کس میسور نباشد اما مطالعه ترجمه امکان دارد، همین خواندن ترجمه می تواند زمینه ای برای کشش به سمت تفسیر باشد. بنابراین، در سطح عموم مردم، ترجمه ولو با وجود تفسیر، لازم است، در مرکز تخصصی هم اگر کسی بخواهد تفسیر را بخواند دروس ترجمه هم باید در کنارش بگذارند. ترجمۀ تنها هم برای یک فرد متخصص و قرآن پژوه کفایت نمی کند و باید تفسیر هم بخواند، در مراکز تخصصی باید به صورت عرضی هر دو به صورت رفیق باشند نه رقیب. و در سطح عمومی جامعه به نظر می رسد که ترجمه می تواند مقدمه ای برای ورود به مباحث و مطالعات تفسیری باشد.

*در پایان مصاحبه اگر مطلب خاصی مد نظر شما است در خدمت شما هستیم.

اگر محدودۀ کمّی این همایش، گسترده نباشد اما قطعاً کیفیت آن بالاست و باید به این جنبۀ آن اهمیت دهیم و اگر این تجربه اول موفق نباشد ما نمی توانیم برای آیندۀ ترجمه، برنامه ریزی صحیح کنیم. درست است که متولی این کار، «انجمن قرآن پژوهی» حوزه علمیه است، اما ترجمۀ قرآن منحصر به حوزویان نیست بلکه در بخش دانشگاهی

ص:46

هم فضلا و بزرگانی هستند که به این امر مهم اقدام کرده و می کنند، باید با ظرافت بسیار این مسئله مد نظر باشد که به نوعی همه آرا و افکار بر سر این سفرة قرآنی، مهمان شوند بدون این که رنجشی یا زدگی به وجود آید.

از شما و انجمن قرآن پژوهی حوزه و همه عزیزانی که دست اندرکار این برنامه هستند کمال تشکر را دارم. موفق باشید. التماس دعا.

ص:47

اول: احاطه و اطلاع از فهم دقیق زبان مبدأ، دوم: تسلط کامل به زبان مقصد برای خلق اثری که ناقل آن مفاهیم از زبان مبدأ باشد.

*آسیب های ترجمه های معاصر را در چه چیزهایی می بینید؟

اصولاً مشکلات موجود در ترجمه های امروزین قرآن در همه زبانها، یا مربوط به نقص در مورد مرحله اول است که مترجم احاطه خوبی به زبان مبدأ و فهم مدلول آیات قرآن ندارد و یا مربوط به مورد دوم است که مترجم از تسلط کافی در مورد ادبیات زبان مقصد برخوردار نیست و معضل بزرگ در ترجمه های فارسی قرآن این است که برخی از آنها مخلوطی از زبان عربی و فارسی است. مثلاً در بعضی موارد، کلمه عربی عیناً در ترجمه فارسی آورده شده است. اینها بخاطر عدم تسلط مترجم به زبان مقصد برای انتخاب واژگان مناسب است. علوم و فنونی که برای یک مترجم در سوال بالا ذکر کردیم بستر اولیه کار است، اما ترجمه قرآن از اهمیت بیشتری برخوردار است و باید مترجم ویژگیهای دیگری هم داشته باشد، به عنوان مثال: اگر کسی بخواهد رانندگی کند باید مهارت عمومی در حد آنچه یک راننده لازم دارد داشته باشد، ولی اگر بخواهد در مسابقه اتومبیلرانی شرکت کند طبعاً باید مهارت خاصّ و بالاتری از سایر شرکت کننده ها داشته باشد. با این بیان، قرآن مجید متنی است که از ویژگی خاصّی برخوردار است و هر کسی از آن اطلاع پیدا نمی کند. در اینجا بستگی به مهارت و استادی شخص مترجم دارد که آن ویژگیها را متوجه شود و در قرآن می بینیم که نکات دقیق ادبی، کلامی، تاریخی، تفسیری و غیره است که این ویژگیها را تشکیل می دهد. پس اگر کسی صرفاً به زبان عربی و فارسی تسلط داشته باشد کفایت نمی کند و این ریزبینی ها مخصوص یک عده خاصّی می تواند باشد.

*راهکارهای پیشنهادی حضرتعالی در جهت ارتقای امر ترجمه چیست؟

به نظر بنده ترجمه های معاصر فارسی خیلی پیشرفت کرده و به اتقان خوبی هم رسیده، ولی آنجائی که بیشتر باید کار کرد و کاستی های خیلی زیادی وجود دارد ترجمه قرآن به زبان های دیگر است که متأسفانه برخی از ترجمه های خارجی قرآن برای جنگ با قرآن انجام شده است لذا در این حوزه نیاز بیشتری در جهت ارتقای ترجمه ها و برطرف کردن عیوب آنها داریم.

*به نظر حضرتعالی آیا نیاز به ترجمه های جدید هست یا نه؟

ما به هیچ وجه نمی توانیم راه ترجمه را ببندیم و پیشنهاد هم نمی کنیم که ترجمه قرآن حتی در زبان فارسی به حد اشباع رسیده است. ترجمه قرآن - چه بخواهیم و چه

ص:49

نخواهیم - به وسیله افراد مشتاق انجام می شود و بازار رقابت در عصر ما تنگاتنگ است اگر کسی بخواهد ترجمه اش مورد توجه واقع شود باید تلاش بیشتری انجام دهد و این باعث می شود تا ترجمه ها در اثر رقابت، پیشرفت بیشتری داشته باشد.

*در برخی ادیان، برای ترجمه کتاب مقدسشان شیوه نامه واحدی تنظیم شده که طبق آن اجازه ترجمه و چاپ داده می شود. آیا ترجمه قرآن نیازمند یک شیوه نامه واحد در سطح ایران و جهان هست یا نه؟

در کشور ما ترجمه به نوعی انجام می شود و در دین مسیحیّت به یک نوع دیگر. در آنجا مراکزی مسئول این کار هستند و کار را اغلب به صورت گروهی انجام می دهند ولی در کشور ما کسی عهده دار چنین مسئولیتی نیست و به نظر من خوب است که چنین مرکزی وجود ندارد. اصولاً در ایران هر کسی از روی عشق وعلاقه و با تکیه بر مهارتهای شخصی خود اقدام به این کار می کند. مسیحی ها بخاطر اینکه به صورت انبوه و مرتّب ترجمه «کتاب مقدس» را انجام بدهند، به صورت گروهی مشغول این کار هستند. الآن در غرب مؤسسه ای است که برای تدوین یک ترجمه20 تا 30 نفر در آن مشارکت دارند. از تاریخ میلاد مسیح تاکنون در بیش از2500 زبان ترجمه ازکتاب مقدس انجام گرفته است ولی از تاریخ هجرت پیامبر صلی الله علیه وآله تا امروز در حدود100 زبان ترجمه کامل از قرآن انجام گرفته است. آنها به صورت سیستماتیک برای این کار برنامه ریزی کرده اند و جلو می روند. ما به جای پیشنهاد ارائه شیوه نامه ،خوب است مترجم تربیت کنیم و اصول و ضوابط ترجمه را به او بدهیم، ولی اینکه آئین نامه ترجمه یا شیوه نامه آن را تدوین کنیم که بر اساس این ترجمه انجام شود، این کار نمی تواند چندان مفید و موثر باشد. مثلاً به کسی که استاد ادبیات عرب است و یا خود اطلاعات خوبی برای ترجمه دارد چه شیوه نامه ای بدهیم، در حالی که او باید به ما شیوه یاد بدهد که چطور ترجمه کنیم.

اگر ما بخواهیم شیوه نامه داشته باشیم آن وقت هر کس به خودش اجازه می دهد قرآن را ترجمه کند و ادّعا هم می کند طبق شیوه نامه عمل کرده است و کسی هم نمی تواند مانع کار او شود. ما باید کاری بکنیم که بازار رقابت در ترجمه بیشتر شود در این صورت هر کسی به خودش اجازه نمی دهد، یک ترجمه سطحی را ارائه دهد. البته ارائه راهکار مناسب برای ترجمه، معرفی لغزشگاه های مترجمین و اموری از این قبیل بدون شک به مترجمان کمک خواهد کرد که اثری فاخر، کم عیب و ارزشمند ارائه دهند.

*باز هم از اینکه وقت شریف خود را در اختیار ما قرار دادید سپاسگزاریم.

ص:50

فراتر از ادبیات عربی است) اطلاعی نداشته باشد، پس باید به زبان قرآن هم آشنا باشد و زبان قرآن را کسی نمی تواند بفهمد مگر این که با تفسیر آشنا باشد. در قدم های بعدی از علومی که دخیل در فهم قرآن هست مثل کلام، تاریخ، فقه و... نیز باید اطلاع کافی داشته باشد.

*روش ترجمه شما چیست؟ (آیا جمله به جمله است یا تحت اللفظی ...)

همان طور که می دانید سه روش در ترجمه وجود دارد: 1- جمله به جمله 2- تحت اللفظی 3- آزاد. تا این اواخر تنها روش موجود در ترجمه فارسی، تحت اللفظی بود. می توان گفت این روش از نظر ترجمۀ کلمات خیلی دقیق است، اما از نظر محتوایی و رساندن پیام الهی چندان دقیق و رسا و جذاب نیست تا مخاطب را جذب نماید و حتّی گاهی باعث گمراهی هم می شود، چرا که هر زبانی ویژگی های خاص خود را دارد و این ویژگی ها را نمی توان با ترجمه تحت اللفظی بیان کرد. با توجه به این مطلب از ترجمه های تحت اللفظی دیگر استقبال نمی شود و عملاً کنار گذاشته شده است. ترجمه ها یا جمله به جمله اند یا ترجمه آزاد. البته ترجمه آزاد هم مناسب نیست، زیرا نمی تواند معانی آیات را به دقت برساند، لذا به نظر بنده، مناسب ترین روش، جمله به جمله است و خودم این روش را اختیار کرده ام.

*همان طور که فرمودید مترجم باید از تفسیر آشنایی کامل داشته باشد با این حال، آیا آسیب های ترجمه های معاصر از این قسم اند یا آسیب های دیگری هم دارند؟

بنده دو آسیب را مطرح می کنم:

یکی آشنا نبودن مترجم از تفسیر قرآن است و کسانی هم داریم که ترجمه ای کردند ولی از ترجمه های دیگران بخش هایی را برداشته اند و سرهم کرده اند و یک ترجمه ارائه داده اند بدون این که با مفهوم آیه آشنایی کامل داشته باشند. مترجم شخصاً باید قرآن را در سطح بالایی بفهمد و تفسیر قرآن را بداند. در ترجمه های خارجی کار از این هم بدتر است، گاهی یک ترجمه با دو واسطه انجام گرفته است؛ مثلاً زبان فرانسوی از انگلیسی و انگلیسی از عربی. معلوم است که هرچه واسطه زیاد باشد لغزش هم زیاد می شود. در ترجمه های فارسی هم می توانیم بگوییم که بعضی از مترجمان آشنایی لازم از تفسیر گسترده و عمیق قرآن ندارند. آسیب دیگر این که: مترجم برداشت های ناصحیحی که از فرهنگ معاصر فارسی می شود به آیات تحمیل می کند؛ یعنی مترجم با توجه به حرف هایی که مستشرقان یا روشنفکران داخلی می زنند جوّ زده شود و هدفش اسکات

ص:52

این ها باشد. این شیوه حتی اگر با حسن نیت هم باشد کار ناروایی است، چون نوعی تنزّل از مفاهیم قرآنی است تا این که مستشرق روشنفکر را راضی نگه دارد در حالی که این ها هیچ وقت راضی نمی شوند. بنده این شیوه را در بعضی از ترجمه ها می بینم که برای پاسخ به بعضی حرف ها، از بعضی از ضرورت های ترجمه دست برداشته و ترجمه واقعی آیه را بیان نکرده است. این چنین آسیب هایی در بعضی تفاسیر هم دیده می شود.

*چه پیشنهادها و راهکارهایی برای ارتقای ترجمه دارید؟

در درجۀ اول باید مترجم خود را تسلیم قرآن کند و افکار ناشی از فرهنگ جامعه و افکار غربی را در ترجمه دخالت ندهد. در مرحلۀ بعدی، باید با علومی که مربوط به قرآن است، آشنا باشد. در مرحلۀ سوم مهارت کافی و کامل را در زبان مقصد داشته باشد.

*آیا ترجمه قرآن، نیازمندِ شیوه نامۀ واحد در سطح ایران و جهان است یا نه؟

اگر منظورتان از شیوه نامه، آشنایی مترجم با مبانی ترجمه و تفسیر و علوم دیگر باشد امر لازمی است، ولی اگر منظورتان این است که این شیوه نامه، قالبی باشد که هر کس ترجمه اش را در آن قالب بریزد به نظر من نه لزومی دارد و نه قابل اجراست، زیرا کسی که وارد میدان ترجمه می شود مطابق با یافته های خود، قرآن را ترجمه می کند و برای یافته های خود قالبی را انتخاب می کند و اگر بخواهد یافته های خود را در قالب از پیش تعیین شده بریزد به هدف خود نمی رسد و ترجمه اش چیز خوبی از آب درنمی آید.

*آیا نیازی به ایجاد رشتۀ تخصصی ترجمه و یا تأسیس مؤسسه تخصصی ترجمه با هدف تربیت نیروهای متعهّد و آموزش صحیح راهکارها برای ترجمه قرآن هست یا نه؟

اگر منظورتان تأسیس مؤسسه تخصصی ترجمه به زبان فارسی هست، بنده لزومی نمی بینم، زیرا ترجمه های فراوانی با سبک های متعددی انجام گرفته ولی به تربیت نیروهای مستعدّ در مؤسسه تخصصی ترجمه به زبان های خارجی کاملاً نیاز داریم؛ مخصوصاً این که مترجمانی تربیت شوند که برا ساس مبانی شیعه و اسلام ناب، ترجمه قرآن را به زبان های خارجی ارائه دهند. الآن متأسفانه در بین این همه ترجمه به زبان های خارجی، یکی - دو تا بیشتر ترجمه نداریم که با مکتب اهل بیت علیهم السلام مطابق باشد که یکی از آن ها خیلی خوب است و کتاب سال هم شناخته شد ترجمه آقای قرائی می باشد. این یک شکاف بزرگ است و باید اصلاح بشود و تأسیس این چنین مؤسسه ای

ص:53

لازم و واجب است. البته مؤسساتی وجود دارند که اگر تقویت شوند شاید از ایجاد مؤسسه تخصصی ترجمه بی نیاز بشویم؛ مثلاً مؤسسه تخصصی «ترجمان وحی» به زبان های خارجی مؤسسه ای است که می تواند این خلأ را پُر بکند، البته باید حمایت های ویژه ای بشود.

*با سپاس از شما اگر مطلب دیگری در این باره به نظرتان می رسد، مطرح فرمایید.

قبلاً هر ترجمه ای که می شده بدون این که مرجع رسمی نظارتی داشته باشد، چاپ و نشر می شد و این خیلی سهل انگاری بود. امروزه اگر یک کتاب داستانی بخواهد چاپ شود باید ناظری آن را تأیید کند و بعد اجازه چاپ بگیرد، در مورد ترجمه قرآن که امر بزرگ تر از این چیزهاست، باید دقت و نظارت بیشتری کرد، زیرا ترجمه نباید طوری باشد که اسلام را وارونه معرفی کند، لذا باید متخصّصانی باشند که این امر را عهده دار شوند. البته خوشبختانه در این اواخر چنین تصمیمی گرفته اند، ولی این را با جدّیت باید دنبال کنند. والسلام علیکم

ص:54

بیشتری به آیات الهی پیدا کنم. بعد از این که کتاب «طبقات مفسران شیعه» را به پایان رساندم و مورد عنایت علما و دانشمندان از جمله مقام معظّم رهبری هم قرار گرفت، انگیزۀ بیشتری برایم حاصل شد که مستقیماً وارد خود قرآن بشوم و تا در حد خودم به آستان این کتاب عظیم الهی عرض اراداتی کنم و کاری در حد تفسیر گونه و یا ترجمه ارائه دهم.

*دلیل استفاده از تفسیر شریف الصافی و ترجمه استاد مرحوم قمشه ای چه بود؟

یکی از قدیمی ترین ترجمه های قرآن، ترجمه مرحوم قمشه ای است. بنده این ترجمه را محور قرار دادم و با توجه به بعضی از الفاظی که در این ترجمه است و مربوط به پنجاه سال پیش می باشد، آنها را روان سازی کردم و خلأهای آن را در ترجمه خودم اصلاح کردم. در کنار این امر با همکاری جمعی از طلاب محترم رشته تخصصی تفسیر، ترجمه تفسیر شریف «الصافی» را تمام کردیم و احساس کردم که تفسیر شریف الصافی، تفسیر روایی است جا دارد در این ترجمه قرآن به نحوی وارد شود لذا از این ترجمه هم در تفسیر آیات استفاده کردم.

*مبانی ترجمه و شرایط ویژه ترجمۀ متون مقدس چیست؟

بنده سابقه ای سی ساله در ترجمه متون دینی و آثار علمی شیعه دارم، مبانی که دارم یا مبانی که به نظرم باید به آنها توجه کنیم، تعمق در خود کلمات است و کاربری این کلمات در این متون و هم چنین رعایت نهایت امانتداری در ترجمه است؛ به طوری که نظریات شخصی بر متون دینی تحمیل نشود.

*روش ترجمه شما در ترجمه ای که ارائه کرده اید چه بود؟

بهترین روش ترجمه، روان ترجمه کردن است. مستحضرید در زبان مبدأ نوعی از جملات استفاده می شود (یعنی ساختار مخصوص به خودش را دارد)، ولی اگر همان جملات را بخواهیم در زبان مقصد استفاده کنیم برای مخاطبان مفهوم نیست، لذا ما باید بدانیم هدف و مقصود جمله و حکم چیست و سپس آن را با عبارت های آسان و با توجه به ساختار زبان مقصد، ترجمه کنیم. البته این را هم اضافه کنم که طوری هم آزاد ترجمه نشود که مفاهیم نهضت در زبان مبدأ منعکس نشود و نباید از چارچوب خارج شد به حدی که معنا و مفهومی که در زبان مبدأست در زبان مقصد پیاده نشود.

ص:56

*شما در هنگام تعارض سلاست و روانی ترجمه با دقت در کلمات، کدام را انتخاب کردید؟

در یک تقسیم بندی کلی، آیات قرآن دو نوع است: متشابهات و محکمات، در ترجمه آیات متشابه، نمی توان با همان قلم و روشی را به کار برد که در محکمات استفاده می شود، لذا برای کلمات و مفاهیم مشکل، علاوه بر این که از معنای دقیق آن نباید کوتاهی کنیم از روان بودن آن هم در حد توان نباید کاست؛ یعنی حتی می توانیم توضیح آن مطلب را در داخل پرانتز بیاوریم.

*آسیب های ترجمه های معاصر به نظر حضرت عالی چیست؟

ترجمه متون مقدس با توجه به ویژگی هایی که دارند، معمولاً با آسیب هایی مواجه اند، یکی از آسیب های مهم به نظر بنده، ترجمه به رأی می باشد؛ یعنی مترجم، خارج از نصّ و بدون توجه به قرائن دیگر که در دیگر آیات موجود است با نظر و ذخیرۀ فکری خود آن را ترجمه کند.

آسیب دیگر، تأثیرپذیری مترجم از تخصص خودش است؛ به این معنا که مترجم در یک رشته ای تخصّص دارد و آیات را با توجه به آن تخصّص خود معنا می کند؛ مثلاً کسانی که گرایشِ فکری و سیاسی خاصی دارند ترجمه قرآن را به آن وادی می کشانند. به نظر بنده این یک انحراف و تحریف معارف قرآن به حساب می آید. درست است که قرآن همه چیز را دارد ولی نمی توانیم دقیقاً بگوییم همین است که ما می گوییم. در مجموع نباید نظریات خود را به قرآن تحمیل بکنیم.

*به نظر حضرت عالی مترجم چه ویژگی هایی باید داشته باشد که از آسیب ها به دور باشد؟

مترجم باید از یک سری اطلاعات جامع و کامل برخوردار باشد، از جمله اطلاع از ادبیات عرب، ادبیات فارسی، فقه و اصول و تا حدّی فلسفه و کلام که بتواند معانی و مفاهیم مورد نظر آیه را حداقل به یک معنای صحیحی ترجمه کند. علاوه بر این ها تتبّع در کلمات و عبارت های احادیث ائمه اطهار علیهم السلام که از موارد راه گشا در امر تفسیر و ترجمه قرآن به حساب می آید. اگر مترجم از این علوم، اطلاع شایسته ای داشته باشد از آسیب ها بیشتر دور می شود و می تواند در کار خود موفق باشد.

ص:57

*به نظر شما آیا شیوه نامه واحد مدوّن برای ترجمه در سطح ایران و جهان نیاز است یا خیر؟

اگر شیوه نامۀ معتدلی باشد که تمام ظرفیت ها را در بر بگیرد کار خوبی است، اما نمی توان در مورد قرآن چنین کاری را انجام داد، چون بعضی چارچوب ها، جلوی تدبّر و تعقل را (که قرآن دعوت می کند) مانع می شود و این محدود کردن اندیشه و تدبر در قرآن است.

*آیا نیازمند ترجمه جدید از قرآن هستیم یا خیر؟

ترجمۀ جدید می تواند نشانِ تدبّرِ تازه باشد و چون ما نیاز به بهره گیری از قرآن داریم به تبع به ترجمه هایی که حاصل تدبّر است هم نیاز داریم. امروزه بعضی از ترجمه هایی که در سال های خیلی دور نوشته شده به کام و مذاق مردم نمی چسبد و باید کلمات و جمله های روان تر و امروزی در قالب اسلوب صحیح به کار برد تا بتوانند از ترجمه استفاده کنند، با این حساب هر چه جلوتر می رویم، باید ترجمه های جدیدتری بیاید که به مردم آن عصر استفاده برساند.

*آیا تأسیس رشته تخصصی ترجمه و تربیت نیروهای مستعد را لازم می دانید یا خیر؟

یقیناً لازم است. قرآن مهم ترین منبع دینی ماست و حوزه علمیه از هر جهت باید عهده دار ترویج معارف بلند قرآن باشد و با تأسیس مؤسسه ها و رشته های تخصصی، سرمایه های عظیم و استعدادهای درخشانی را که در میان طلاّب هست شکوفا سازد و در جهت ترویج و نشر معارف قرآن گام های بلندی بردارد تا خلأهای موجود را پُر کند.

ص:58

ابوالفتوح رازی و اگر بخواهیم همه ترجمه ها را ذکر کنیم لیست بلند بالایی خواهد شد. علمای گذشته دقت می کردند تا ترجمۀ صحیح ارائه دهند و امانت را در مورد کلام وحی رعایت کنند، لذا ترجمه ها معمولاً تحت اللفظی بود؛ مثلاً در تفسیر سور آبادی ترجمۀ آیات به جمله بندی عربی نزدیک است، ولی در قصّه ها به لحاظ خصوصیت توصیفی و بازتر بودن زمینه سخن، نثرهای بسیار زیبایی را می بینیم.

غرضم از اطاله سخن این بود که گذشتگان ما هم به یک ترجمه بسنده نکردند (با این که امانت در وحی را رعایت می کردند) و معتقد نبودند که یک ترجمه کافی است، زیرا هر ترجمه مثل گل، بوی خاص خود را دارد. از پیش از انقلاب آرام آرام ترجمه ها به طرف ترجمه های آزادتر پیش رفت و به نظر من بهترین آن ها ترجمۀ آقای ابوالقاسم پاینده است.

در ترجمۀ قرآن دو خطّ موازیِ زیبایی و امانت مثل دو خطّ راه آهن با دقت باید حفظ شود؛ یعنی بین زیبایی در (عبارت ها) و امانت (در مفاهیم متن قرآن) باید توازن و توازی حفظ شود. دقت در زبان عربی هم مهم است؛ مثلاً همواره فعلی را که بعد از «لو» واقع می شود باید ماضی ترجمه کرد (الا یک مورد که در کتاب مُغنی ذکر شده است) و برعکس بعد از «اذا» حتی اگر ماضی بیاید باید مضارع معنا بشود.

نکته های باریک تر از مو وجود دارد؛ مثلاً در «مَکَرُوا وَ مَکَرَ اللّهُ» اگر بخواهیم ادب توحید را رعایت کنیم نباید حیله را به خداوند متعال نسبت بدهیم. من ترجمه کرده ام «خداوند نیرنگ آن ها را بی رنگ کرد». در این جا هم یک صنعت ادبی بین نیرنگ و بی رنگ (یعنی جناس تصحیف) به کار رفته و همچنین ادب توحید رعایت شده است.

*مبانی ترجمه شما چیست؟

همان طور که می دانید قرآن سرشار از حوزه های مختلف اندیشه و تفکر بشری و زمینه های ذهنی و روحی انسان هاست و حاوی دستورالعمل های شرعی، سیاسی، اجتماعی، تاریخی و اخلاقی... است. بنده در پی نگاشتِ ترجمۀ خود حوزه هایی که در قرآن مطرح است آورده ام: «در قرآن چشم اندازی به وسعت تمام هستی از عرش تا فرش و از شتر تا سوراخ سوزن مطرح است: از آدم و حوا، از هابیل تا قابیل، از صبر ایوب تا ناشکیبایی موسی با خضر، از کشتی نوح تا کوه جودی، از ابراهیم تا نمرود، از جبرئیل و میکائیل و عزرائیل تا ابلیس و هاروت و ماروت، از ذوالقرنین تا یأجوج و مأجوج، از لوح محفوظ تا عهدنامه حدیبیه... از فیل تا پشه، از زنبور عسل تا مگس و موریانه، از اصحاب

ص:60

کهف تا برادران یوسف، از سلیمان تا مور... از قرآن الفجر تا فجر قرآن، از دنیا تا آخرت، از اعلی علیین تا اسفل السافلین، از سدرة المنتهی تا حبل الورید و از خدا تا انسان». بی گمان مترجم باید از علوم مختلفی چون فقه، حدیث، کلام، تفسیر، تاریخ و... مطلع باشد وگرنه موفق نخواهد شد. اصولا مترجم چون نمی خواهد تفسیر بنویسد، چاره ای ندارد که مباحث توضیحی و تفسیری را در زیر نویس بیاورد.

*حضرت عالی در ترجمه خود انواع پرانتزها را آورده اید که هر کدام معنای خاص خود را داشت، آیا چنین تنوعی باعث خستگی در مخاطبان نیست؟

بنده از طریق ناشرم تماس های زیادی از طرف مخاطبین داشته ام وتا به حال در مورد این مسئله گلایه ای نداشتند. تاکنون که سه چاپ از ترجمۀ من منتشر شده، هر بار با دقت اصلاحیه هایی را انجام داده ام وحتی بنابراین دارم که این پرانتزها را هم حذف کنم واعتقاد پیدا کرده ام که در ترجمه حتی المقدور نباید پرانتز آورد مگر در جایی که مترجم ناگزیر باشد.

*حضرت عالی آسیب های ترجمه های معاصر را در چه می بینید؟

بنده به اختصار و فهرست وار، می توانم آسیب ها را این گونه برشمرم:

- بزرگ ترین آسیب، عدم دقت در زبانِ مبدأست که مثال هایی را ذکر کردم.

- عدم آشنایی با زیبایی ها وتوانایی ها در زبان مقصد است (یعنی بعضی اصطلاحات مناسبی که در زبان فارسی است در مقابل متن عربی قرار داده نشود و یا طوری معادل آورده شود که نامأنوس یا نازیبا به نظر رسد.)

- استفاده نکردن از توان ترکیب پذیری زبان فارسی، در زبان فارسی باید از توان ترکیب پذیری زبان استفاده کرد؛ نیرویی که در هیچ زبان دیگر به اندازه زبان فارسی، نمی توان آن را یافت؛ یعنی ترکیب های بسیار زیبا که می تواند به ترجمۀ خوب، کمک زیادی کند.

*در ترجمه شما اصطلاحات و معادل هایی آمده که تا حدی برای مخاطبین نا مأنوس است؛ مثلاً در مقابل کلمه تفاوت، ناسازگاری آمده است و... آیا مخاطب خاصی داشتید یا دلیل دیگری دارد؟

- اشتباهی که ما در کارهای ادبی داریم این است که آن قدر به طرف مخاطب خم می شویم که خودمان می شکنیم، در حالی که باید دست مخاطب را بگیریم و به طرف بالا بکشیم، پس ترجمه باید طوری باشد که مخاطب را یک گام به جلو حرکت دهد.

ص:61

*چه پیشنهادی برای پیشرفت امر ترجمه دارید، آیا احساس نمی کنید که تأسیس یک مرکز تخصصی ترجمه لازم است تا کسانی که مستعدند آموزش ببینند تا از آسیب ها به دور باشیم؟

بزرگ ترین آسیبی که برشمردم تسلط نداشتن مترجم به زبان مبدأ و زبان مقصد است. بنده توصیه می کنم در دانشکده های آموزشِ ترجمۀ قرآن باید زبان مبدأ و مقصد هر دو را، به طور مناسب آموزش دهند. که در این صورت یقیناً نود درصد راه طی شده است.

*به نظر شما اگر متخصصان فن ترجمه هم اندیشی کنند و شیوه نامه واحدی را تدوین نمایند که مترجمان از آن تبعیت کنند، آسیب ها کمتر نخواهد شد؟

هر کاری که امر ترجمه را صیقل بدهد مفید است اما نباید منحصر به همین باشد .

در پایان باز تشکر می کنم که وقت شریف را در اختیار ما قرار دادید. امیدواریم در پناه حق باشید.

بنده هم از شما و همکاران محترمتان تشکر می کنم. موفق و مؤید باشید.

ص:62

نوشتم، لذا بعد از این ها تصمیم گرفتم که خودم هم دست به ترجمه قرآن بزنم و حاصل آن، ترجمه ای است که الآن چاپ شده است.

این ترجمه، ترجمۀ مقابل است که همراه با توضیحات تفسیری است. البته ترجمه ای دیگر که تلخیصِ ترجمۀ مقابل است نیز چاپ شده است، ولی توصیه بنده برای کسانی که می خواهند آگاهی بیشتری پیدا بکنند مطالعه ترجمۀ مقابل است. اما الطافی که در این مسیر تجربه کرده ام فراوان است: گشایش های مادی و معنوی که برایم فراهم آمده، به ویژه در فهم معانی قرآن کریم، همه از دولت این کتاب آسمانی است.

*علت موفقیت شما در ترجمه چه بود؟

اصل موفقیت در ترجمه قرآن این است که مترجم با زبان و محتوای قرآن آشنا باشد. البته آشنایی با قرآن هم فقط در حدِّ ادبیات و صرف و نحو و بلاغت نیست بلکه آشنایی با مجموعه آیات قرآن و سبک و روح آن لازم است؛ یعنی کسی که می خواهد قرآن را ترجمه کند فقط این نیست که عربی بداند بلکه باید اسلام شناس هم باشد و مسائل اسلامی را بداند و با تاریخ، فقه و کلام آشنایی داشته باشد تا بتواند قرآن را خوب ترجمه بکند. بنده هم چون طلبه هستم و در حد توان خود سال ها علوم ادبی، کلامی و سایر علوم دینی را فرا گرفتم و توانستم با علوم اسلامی آشنایی پیدا کنم، سپس وارد ترجمۀ قرآن شدم و به نظرم علت موفقیت در این ترجمه، آگاهی از مجموعۀ دین بوده است.

*چه روشی را در ترجمۀ خود انتخاب کرده اید؟

روش ترجمۀ ما دقیق و روان است و سعی کردیم بین این دو جمع کنیم والحمدلله صاحب نظران در این زمینه بنده را موفق دانسته اند. ترجمۀ بنده نه تحت اللفظی است و نه آزاد، زیرا ترجمۀ تحت اللفظی نامفهوم بلکه در بسیاری موارد شنیع است؛ مثلاً در ترجمۀ آیه «اَلَّذِی خَلَقَ فَسَوّی» آوردند که «آن کسی که خلق کرد و راست کرد»! و مثال های دیگر... لذا این چنین ترجمه ای شایسته نیست.

استاد ما مرحوم علی اکبر غفاری می فرمود: اگر بخواهید ترجمۀ تحت اللفظی کنید در مقابل عبارت «بابی انت و امی» چه ترجمه می کنید؟ چیزی نمی توان گفت جز «به بابام تو به ننم تو» لذا روش ترجمۀ تحت اللفظی، مفاهیم قرآنی را انتقال نمی دهد و ما در ترجمۀ خود اصلاً از این روش استفاده نکردیم. و اما از ترجمه آزاد هم به این معنا که انسان عبارتی را بخواند و بعد به قلم خود چیزی بنویسد پرهیز کردیم. بنابراین در

ص:64

ترجمه سعی کردیم آن جا که امکان داشت با لفظ تطبیق کند و آن جایی که امکان تطبیق نداشت مثلاً اصطلاحاتی بود به صورت اصطلاح ترجمه کنیم؛ مثلاً در عبارت «وَ لَمّا سُقِطَ فِی أَیْدِیهِمْ» ترجمه می کنند «و چون پشیمان شدند» و به این صورت ترجمه نمی کنند «و چون دیدند افتاد در دستشان» چرا که معنا ندارد.

ما در ترجمه خود اصطلاح ها را به صورت اصطلاح ترجمه کردیم. در غیر این موارد سعی کردیم مطابق لفظ باشد در عین حال سعی شده که طبق ساختار زبان فارسی ترجمه را بیاوریم (مثل آوردن فعل در آخر جمله و امثال آن) البته بعضی جاها احساس شده که اگر فعل، اول جمله (به لحاظ یک ویژگی) بیاید بهتر می شود؛ مثلاً اگر در عبارت «ذُوقُوا عَذابَ الْحَرِیقِ» چنین ترجمه کنیم «عذاب سوزان را بچشید» درست است ولی اگر فعل را اول بیاوریم و بگوییم «بچشید عذاب سوزان را» تأکید نیز بیان می شود. لذا اگر جایی احساس شده که به سبب خصوصیتی، یک تغییری در قواعد زبان فارسی ایجاد کنیم این تغییر را اعمال کردیم.

*بارزترین و بیشترین آسیب ها در ترجمه های معاصر چیست؟

به نظر من بیشترین آسیب ترجمه های معاصر، آشنا نبودن کامل مترجم از ادبیات عرب است، متأسفانه مترجمان در دقت در کلمات و ربط آن ها ضعف نشان داده اند. در برخی ترجمه های دیگر هم انحرافات فکری و کلامی دیده می شود؛ یعنی مطابق ذوق خود مترجم ترجمه شده است؛ مثلاً در آیه (الَّذِینَ یُقِیمُونَ الصَّلاةَ وَ یُؤْتُونَ الزَّکاةَ وَ هُمْ راکِعُونَ) چون مترجم اعتقاد نداشته که این آیه مربوط به حضرت علی علیه السلام است لذا «راکعون» را «با تواضع» ترجمه کرده که هم خلاف ظاهر لفظ آیه است و هم خلاف روایات است که در تفسیر این آیه ذکر شده است. همچنین در آیات دیگری این انحرافات از برخی دیده شده است، مانند آیۀ وضو. پس آسیب ها یکی به سبب بی دقتی در مسائل ادبی است و دیگر ترجمه و تفسیر به رأی وگاه بی توجهی به مسائل فرعی و فقهی.

*آیا برای مترجم شرایطی غیر از آگاهی او به علوم مربوط به ترجمۀ قرآن برای مترجم لازم است یا نه؟

برخی، شرایط روحی و تقوای عملی را شرط دانسته اند. در مورد مسائل روحی شکی نیست که در ترجمه بسیار تاثیر دارد، ولی میزان و معیاری نداریم که آیا این مترجم متقی است یا نه؟ در ترجمه اخلاص داشته یا نه؟ مسائل روحی همچون مسائل اعتقادی می تواند در ترجمه خوب، تأثیر بسزایی داشته باشد؛ قرآن در این باره می گوید: «تقوا

ص:65

روشن بینی می آورد»، لذا انسان با تقوا با ذهن باز و حقیقت بین ترجمه را ارائه می دهد، ولی اگر بی تقوا باشد و اعتقاد قلبی به قرآن نداشته باشد و ترجمه را با انگیزه های مالی و تجاری انجام دهددر جاهای حساس ذهن بسته می شود و از درک حقیقت عاجز می ماند.

*دربارۀ «ترجمه به رأی» - که یکی از آسیب هاست - اندکی توضیح دهید.

بنده در سال 74 وقتی در مجلۀ «بینات» مقالات «لغزشگاه ها در ترجمه» را می نوشتم یکی از مترجمان اعتقاد داشت که بعضی از الفاظ قرآن باید یک طور دیگر باشند و خودشان بر اساس این ترجمه، خود را طور دیگری ارائه می دادند؛ مثلاً در سوره یونس آیه 16 (قُلْ لَوْ شاءَ اللّهُ ما تَلَوْتُهُ عَلَیْکُمْ وَ لا أَدْراکُمْ بِهِ ) اگر خدا می خواست من قرآن را به شما تلاوت نمی کردم و خداوند شما را به آن دانا نمی کرد. عبارت «وَ لا أَدْراکُمْ بِهِ » فعل ماضی و فاعل آن خداوند است، ولی ایشان می گفت که متکلم وحده است و معنایش این می شد: «و من شما را به آن دانا نمی کردم» یعنی فاعل آن را حضرت رسول اکرم می دانستند و حتی در مقاله ای این مطلب را آورده است و این در حالی است که اصلاً با علم صرف سازگاری ندارد. لذا ایشان فهم خود را بر قرائت قرآن تحمیل می کرد و حتی معتقد بود که تحریف در بعضی از الفاظ قرآن رخ داده است! ما هم در آن مجله پاسخ های مربوط را عنوان کردیم. پس ما باید خود را در آستان قرآن کریم مسئول بدانیم و باید پیام واقعی قرآن را به مردم برسانیم، لذا الفاظ باید هم وزین باشد و هم مطابق با واقع. اگر کسی هم یک مطلبی در ذهن دارد باید مستدل آن را عنوان کند نه این که چیزی که در ذهن انسان هست آن را فورا در ترجمه بیاورد. آری باید خود را بر قرآن عرضه کرد نه قرآن را بر خود.

*پیشنهاد شما برای مصون ماندن از آسیب های ترجمه چیست؟

راهکارش تقوای الهی، مطالعه صحیح، مراجعه به منابع و کتاب های تفسیری و اطمینان داشتن به حرف های گذشتگان است. بنده خودم در ترجمه، دقیقاً تفسیر «المیزان» و «مجمع البیان» را می دیدم و ترجمه خود را با عرضه بر آن ها ارائه می دادم؛ یعنی روشم به این شکل بود که آیه را با توجه به علومی که آشنا بودم ترجمه می کردم و بعد به تفاسیر مراجعه می کردم و حتی در آیات غیرمشکل هم مراجعه می کردم و یک به یک ترجمه را کنترل می نمودم و اگر اشتباه بود اصلاح می کردم. البته گاهی با توجه به دلیلی که داشتم هیچ کدام از نظریات را قبول نداشتم؛ مثلاً یک جا متوجه می شدم که در «المیزان» در عبارت «و لیتمتعوا» لام را لام امر معنا کرده در حالی که این لام

ص:66

امر نیست، بلکه لامِ غایت است و بنده این نظر را با دلیل رد کردم. پس علاوه بر تقوا، مترجم باید بدون جهت دیگران را محکوم نکند و رعایت انصاف را داشته باشد. استاد ما آقای غفاری رحمه الله می فرمود: هنر ما طلبه ها این است که حرف های گذشتگان را می فهمیم ولی ابداع و بیان مال گذشتگان است، اگر بنده اصول کافی یا قرآن را ترجمه می کنم براساس علومی است که از آنان به دستم رسیده است. اگر مرحوم مجلسی کتاب «مرأت العقول» را نمی نوشت بسیاری از احادیث کافی را نمی فهمیدیم. قرآن هم این چنین است، وقتی همه مفسران این مطالب را گفته اند می بینیم که فهم قرآن آسان می شود. ولی اگر مراجعه نکنیم فهم قرآن مشکل می شود. پس باید مترجم باید به تفاسیر مراجعه کند شاید نکته ای در آن باشد که در تفاسیر آمده و به ذهن مترجم نرسیده است. مثلاً بنده آیۀ «سَنُقْرِئُکَ فَلا تَنْسی» را این طور ترجمه کرده بودم: «قرآن را بر تو می خوانیم و تو فراموش نمی کنی» (که ابتدا هم این طور فهمیده می شود) ولی بعد به تفسیر نگاه کردم و دیدم که «سَنَقرَاُ» نیست بلکه «سَنُقرِیءُ» است. «اقراء» یعنی قرآن آموزی «ما قرآن را به تو می آموزیم» نه این که «قرآن را بر تو می خوانیم» یعنی خداوند «تالی» کتاب بر پیغمبر نیست، بلکه «مُقری» است. لذا اگر بنده به تفسیر مراجعه نمی کردم مطمئناً معنای اشتباهی از این آیه می کردم.

*به نظر شما آیا تدوین شیوه نامۀ واحد برای ترجمه قرآن جهت مصون ماندن ترجمه ها از آسیب ها و نظام مندشدن آن ها لازم نیست؟

البته شیوه نامه، ترجمه ها را نظام مند و به هم نزدیک می کند، مثل شیوه نامه ای که در ویرایش کتاب ها وجود دارد، اما در ترجمه نکته عمیقی هست که در ویرایش نیست و آن فهم مطلب است؛ یعنی گاهی مترجم طبق فهم خودش مجبور است که آن طور ترجمه کند (البته منظور ترجمه به رأی نیست) مثلاً در ترجمه آیه (وَ لَمّا سُقِطَ فِی أَیْدِیهِمْ...) همه مفسران گفته اند «وقتی پشیمان شدند و فهمیدند که گمراه شدند» بنده به ذهنم آمد که طبق این معنا جملۀ «و ظنوا انهم قد ضلوا» باید قبل از «وَ لَمّا سُقِطَ فِی أَیْدِیهِمْ» باشد؛ یعنی «وقتی فهمیدند گمراه شدند پشیمان شدند» چون پشیمانی بعد از پی بردن به گمراهی است، لذا این طور ترجمه کردم که: «چون به خود آمدند و فهمیدند که گمراه شدند». یکی از آقایان به ما اشکال وارد کرد که هیچ کس به این شکل ترجمه نکرده و شما اشتباه کرده اید، بنده در جواب ایشان، گفتم که علامه طباطبایی آورده که از این بیان این طور فهمیده می شود، و از این رو من «به خود

ص:67

آمدند» ترجمه کردم، که انگار چیزی در دست اینها افتاده و ناگهان متوجه قضیه شده اند (یعنی یک شوک به آن ها وارد شده و فهمیدند). پس برای گره گشایی از چنین آیاتی نمی توان قانون یک سان و به سبک شیوه نامه ای ارائه داد، در چنین جاهایی مترجم با دلیلی، فهم خود را از آیه بیان می کند. شیوه نامه فقط برای مسائل کلی ترجمه خوب است، مثل دقت در مسائل صرفی، نحوی، بلاغی، علوم قرآن و... .

*آیا نیازمندِ ترجمه جدید از قرآن هستیم؟

اگر منظور از ترجمه جدید، ترجمه ای باشد که با تعابیر بهتر ترجمه شود و فهم آیه را بر اساس دلایل بهتر و روشن تر عوض کند، خوب است و نیاز هم داریم ولی این که ترجمه ای کنیم که با ترجمه های قبلی فرق داشته باشد؛ هرچند با عوض کردن بی دلیل معنای آیه و صرفاً به خاطر جدید بودن، درست نیست.

سخن آخر بنده این است: کسانی که می خواهند دست به ترجمه قرآن بزنند باید بکوشند ترجمه شان یک گام جلوتر باشد؛ یعنی دیگر ضعف های ترجمه های معاصر را نداشته باشد و طوری نباشد که به جای اصلاح ضعف ها، خودش ضعف های جدیدی اضافه کند و این شایسته یک ترجمه جدید نیست. ترجمۀ جدید باید پیراسته از اشتباهات گذشتگان و آراسته به دقت و بررسی کامل باشد.

ص:68

*یکی از شرایط ترجمه، آشنایی مترجم با زبان مبدأ است، آیا این آشنایی، میزان و حدی دارد و این که در ترجمه های معاصر آیا به زبان مبدأ توجه شده است یا نه؟

شکی نیست که در ترجمۀ هر متنی، آشنایی با زبان مبدأ شرط است. در مورد ترجمه قرآن هم این شرط مطرح است و شاید بتوان ادعا کرد که تخصص در زمینه لغت و واژه شناسی زبان مبدأ یک شرط اساسی و بسیار مهم است و مترجم باید بتواند با این آشنایی، واژه های زبان مبدأ را به خوبی بررسی و تحلیل کند تا بهترین معنا و معادل را در زبان دوم (مقصد) انتخاب کند و در نتیجه ترجمۀ خود را از آیه ارائه دهد. ترجمه های معاصر در این جهت با هم متفاوتند: بعضی در واژه شناسی قرآن و مراجعه به کتاب های لغت موفق بوده اند و کمتر با مسامحه روبه رو شده اند، ولی برخی در این زمینه پای بندی لازم را نداشته واز واژه های متن، به سادگی عبور کرده اند.

*در ترجمه قرآن چه روش هایی وجود دارد و خصوصیت و عیوب آنها را بفرمایید؟

روش هایی که مترجم قرآن می تواند انتخاب کند، مختلف است: بعضی روش مطابقت تحت اللفظی را در نظر دارند که در این روش، نثر ترجمه نامطلوب است، ولی اگر بخواهیم ترجمه گویا و روان باشد طبعاً باید شرایط ترجمه را در زبان مقصد، به خوبی رعایت کنیم و مقتضیات زبان مقصد را در نظر داشته باشیم .

*چه علومی در ترجمه قرآن مؤثر است و میزان آشنایی با این علوم به نحو عمومی است یا تخصصی؟

در ترجمه قرآن، آگاهی از علوم مختلف شرط است، چون قرآن کتابی است که آیاتش در زمینه های مختلف نازل شده است؛ علومی مثل حقوق، فقه، تاریخ، جغرافیا، کلام و غیره... که مترجم باید یک اشراف حداقلی به این علوم داشته باشد ولی نمی توان آن را در حد تخصصی شرط بدانیم بلکه باید در سطح اطلاعات صحیح علمی باشد؛ مثلاً لازم نیست مترجم فقیه باشد، ولی آگاهی از مسائل فقهی برای ترجمه آیات فقهی لازم است. بنابراین، مترجم باید ضرورتاً از یک سلسله علوم آگاهی داشته باشد از جمله علم لغت، ادبیات عرب و آشنایی با فقه قرآن، آگاهی از مکان هایی که در قرآن نام برده شده (جغرافیای قرآن)، تاریخ قرآن، علم کلام و... البته به تبع شاید علوم دیگر هم بتوان نام برد که مترجم باید از آنها مطلع باشد.

*غیر از شرایط عام که برای مترجم قرآن لازم است آیا شرایط خاص را هم باید داشته باشد یا خیر؟

ص:70

در ترجمه سایر متون، مترجم دستش باز است و اختیاراتی دارد که می تواند نظر خود را بیان کند، ولی در ترجمۀ قرآن، به لحاظ این که متن، مقدس و الهی است، نمی توان آن را کتاب معمولی تلقی کرد و با دست باز، آن را ترجمه کرد. این خصوصیت در قرآن که «تنزیل من الله العزیز الحکیم» است در حقیقت مترجم را به این سو دعوت می کند که اعتقادِ راسخ قلبی و ایمانی عمیق در مترجم باشد تا با کمک گرفتن از این خصوصیات، راه ترجمه آیات و درک مفاهیم آنها برایش آسان شود. به نظر بنده، این ویژگی، منحصر به ترجمۀ قرآن است و بدون آن نباید به ساحت ترجمۀ این کتاب عظیم، وارد شد.

*عدم جواز «ترجمه به رأی» یکی از شرایطی است که مترجم باید آن را مد نظر داشته باشد. نظر شما در این باره چیست؟

مسلماً «ترجمۀ به رأی» مثل «تفسیر به رأی» صحیح نیست و مترجم باید دنبال رأیی باشد که مستند عقلی و نقلی داشته باشد. بعضی ممکن است تصوری کنند که مترجم آزاد است و می تواند هر برداشتی از آیه داشته باشد و آن را منعکس کند، ولی حقیقت مطلب این نیست، بلکه قرآن یک متن مقدس است و کلام الهی نباید با رأی مترجم تنزل یابد. حتی بنده معتقدم که مفسّر قرآن هم نباید اقوال و برداشت های تفسیریی که مستند روایی و عقلی ندارد، ارائه دهد.

*در جمع بندی کلی، نظر شما راجع به آسیب های ترجمه های معاصر چیست؟

ترجمه قرآن ممکن است آسیب های مختلفی داشته باشد: بعضی مربوط به لفظ است، مثلاً در جائی کلمه ای اشتباه ترجمه می شود یا مترجم ساختار ادبی متن را درست در نظر نمی گیرد که موجب اشتباه در افاده معنای آیه می شود.

گاهی آسیب ها، مفهومی است؛ مثلاً اگر مترجم در ترجمۀ آیه، دیدگاه خود را (از نظر اعتقادی یا فقهی و مانند این ها) در نظر بگیرد و دلیل و پشتوانه علمی و عقلی هم نداشته باشد دچار اشتباه می شود. متأسفانه بعضی از مترجمان که از لحاظ اعتقادی، باور درست و شایسته ای نداشته اند در ترجمه آیات دچار اشتباه شده و معنا و مفهوم نادرستی را ارائه داده اند. بنابراین با توجه به این نکته، مهم ترین آسیب در ترجمۀ قرآن، آسیبِ مفهومی است؛ یعنی آنچه را خداوند متعال اراده کرده مترجم نتواند آن را منعکس کند. به هر حال مترجم باید طوری گام بردارد که در هیچ زمینه ای دچار خطا نشود و با مراجعه به تفاسیر و کتاب های لغت معتبر و منابعی که در این زمینه مورد نیاز است، آسیب ها را از بین ببرد.

ص:71

*معمولاً مترجمان، ترجمه را برای فهم مخاطبان ارائه می دهند و در این مسیر از عبارت های گویا و روان استفاده می کنند، آیا این امر باعث کاستی در دقت ترجمه نیست و اگر در جایی مطابقت در معنا با روانی عبارت تعارض پیدا کرد کدام یک را باید انتخاب کرد؟

مهم این است که مترجم باید معنا و مفهوم آیه را به درستی منعکس کند و این از شرایط مهم ترجمه است، ولی انتقال این مفهوم به زبان مقصد کاری واقعاً مشکل است و مترجم باید دقت کند تا چه حد باید مطابقت را لحاظ کند تا به اصل مفهوم خدشه ای وارد نشود. از طرفی، چون می خواهد ترجمه را برای مخاطبان در زبان مقصد ارائه دهد باید گویا و روان باشد، چرا که زبان مقصد هم سهمی در ترجمه دارد، لذا اگر مترجم بتواند هر دو جهت را به طور مساوی رعایت کند یعنی روانی متن و امانت داری، در این صورت ترجمه مطلوبی حاصل می شود. در غیر این صورت اگر یک طزف قضیه، پررنگ تر شود، کاستی در ترجمه ایجاد می شود.

*آیا نیاز است شیوه نامۀ واحدی برای ترجمه قرآن، تدوین شود یا خیر؟

البته کار خوب و معقولی است ولی باید کسانی این شیوه نامه را تنظیم کنند که در زمینۀ ترجمه متخصص باشند. در این صورت با این شیوه نامه، ترجمه ها محدود می شود؛ یعنی هر کس با اطلاعات محدود، به خودش اجازه نمی دهدکه قرآن را ترجمه کند. از سوی دیگر، روش های مختلفی که برخی ترجمه ها دارند و نارسا هم هستند از دایره خارج می شوند.

*در زمان معاصر آیا ترجمه های جدید از قرآن، نیاز هست یا خیر؟

ترجمه هایی که تاکنون ارائه شده نشان می دهد که هنوز مترجمان به آن هدف عالی ترجمه (صحت ترجمه و نثر روان) نرسیده اند و زمینه برای کار بهتر و عمیق تر وجود دارد، ولی از طرفی این حد از افراط که الآن روبه رو هستیم - به ویژه در ترجمه منظوم - در شأن قرآن نیست. از طرف دیگر، گاه ترجمه های منثورِ بسیار ضعیفی ارائه می شود که عمدتاً تقلید از ترجمه های دیگران است. متأسفانه این ها مسائلی است که به وجود آمده و اگر جامعه قرآنی و علمی ما به سویی حرکت می کرد که ترجمه ها کنترل می شد و کارهای زاید و کم فایده در ترجمه قرآن روی نمی داد بهتر بود. البته نمی توان گفت روزی به جایی می رسیم که در ترجمه قرآن دیگر هیچ نقصی نخواهیم داشت، اما می توان به سمتی حرکت کرد که تجربه های کامل تری در این زمینه پیدا کنیم.

ص:72

*در پایان اگر مطلب دیگری به نظرتان می رسد، طرح کنید؟

ترجمه قرآن کار ساده ای نیست، حتی بعضی بزرگان هم در این مورد کاستی هایی داشته اند. لذا با توجه به اهمیت مسئله و ضرورت تدوین ترجمه های دقیق و رسا باید مشکلات را پشت سر بگذاریم و کم کم به اهدافی که در شأن قرآن است برسیم و این جز با همدلی و همکاری شخصیت های علمی، قرآنی و تفسیری میسر نیست. امیدواریم این امر تحقق پیدا بکند.

ص:73

ص:74

ص:76

طبق نظر مذهب صحیح راجع به ترجمه قرآن، در زمان پیامبر صلی الله علیه وآله به طور یقین، هیچ کس درباره امکان ترجمه قرآن طرحی نیندیشیده است، نه ترجمه کل قرآن و نه ترجمه پاره ای از آن، زیرا قرآن به عنوان قرآنی عربی با زبان عربی مبین و روشن نازل شده است. (1)

البته نزول قرآن به زبان عربی و روشن، دلیل آن نمی شود که برای تازه مسلمانان غیرعرب قابل فهم باشد، به هر حال این مطلب طبیعی است که مسلمانان غیرعرب و حتی غیر مسلمانی که می خواستند حقایق اسلام را درک کنند، تقاضای ترجمه و تفسیر آیات قرآن را داشته باشند، این افراد در «مدینه»، «یمن»، «حبشه» و کشورهای همجوار، همچون: روم و ایران و نیز در میان بازرگانان و مسافران وجود داشتند، و طبیعی بود که حداقل ترجمه بخشی از قرآن انجام پذیرد و گزارشات تاریخی در مورد ترجمه سلمان در عصر پیامبر صلی الله علیه وآله است و ادعای مستشرقان در مورد عصر خلفا، بدون دلیل است.

رواقی در دو مجلد در سال 1364 ش در تهران منتشر ساخت و در آن چنان نگاشته شده: «برگردانی است کهن از قرآن به فارسی یا بهتر است بگوییم به گونه سیستانی (بلوچی)»: (1) برخی از محققان دیگر بر آنند که این ترجمه قبل از ترجمه فارسی «تفسیر طبری» (ترجمه و تفسیر رسمی، مربوط به نیمه دوم قرن چهارم) نگاشته نشده است، بلکه همچنان ترجمه «تفسیر طبری»، قدیمی ترین نسخه موجود در زبان فارسی است. (2) و نیز ژیلبر لازار بر آن است که کاربرد صورت ادات فعلی «می» و حرف اضافه «در» به جای «همی» و «اندر» در این متن به رغم دیگر نشانه های کهنگی، دلالت بر این دارد که این متن از قرن پنجم قدیمی تر نیست و ترجیحاً به نیمه دوم این قرن تعلق دارد. (3)

کرد که روا باشد که ما این کتاب را به زبان پارسی گردانیم؟ گفتند: روا باشد خواندن و نبشتن تفسیر قرآن به پارسی، مر آن کس را که او تازی نداند... . (1)

البته برخی تاریخ پژوهان حدود ترجمه طبری را سال 352 ق دانسته اند، (2) و برخی از صاحب نظران برآنند که ترجمه تفسیر طبری، به غلط به این نام مشهور شده است، بلکه بهتر است آن را «ترجمه و تفسیر رسمی» یا «تفسیرنامه فارسی» دستگاه سامانیان بنامیم. دکتر آذرتاش آذرنوش در مورد ترجمه فوق می نویسد:

قرنهاست که این کتاب، ترجمه تفسیر طبری پنداشته شده؛ اما در واقع این ترجمه فارسی، هیچ شباهتی به تفسیر بزرگ طبری ندارد و می توان آن را «تفسیر نامه فارسی» دستگاه سامانیان نامید که با عنایت به «تفسیر نامه طبری» و البته نه به متابعت از آن، پدید آمده است؛ ولی خود، نگارشی مستقل است که به صورت تحت اللفظی انجام یافته و حدود دوازده قرن، الگوی همه مترجمان پس از خود شده. (3)

ایشان همچنین با بیان شواهد تاریخی و مواردی از اختلاف متن ترجمه تفسیر طبری با اصل تفسیر طبری می نویسند: «در مجموع می توان گفت: این اثر نه ترجمه تفسیر طبری و نه کتاب معیّن دیگری است؛ بلکه دو اثر طبری، تاریخ و تفسیر، از منابع اصلی مؤلفان بوده و در عین حال ایشان از کتاب های متعدد دیگری نیز بهره گرفته اند.

نکته مهم دیگر آنکه مؤلفان کتاب، ظاهراً هیچگاه منابع خود را دقیقاً ترجمه نمی کرده اند، بلکه مفهوم روایت یا داستان را گرفته به میل خود بازنویسی می کرده اند». (4)

مثال: در داستان «اصحاب کهف» در ترجمه تفسیر طبری داستان «شبان و سگ» آمده است که در اصل تفسیر طبری نیست (5) و نیز در ترجمه تفسیر طبری سوره «نصر» را «مکّی» می شمارد در حالی که در اصل، تفسیر طبری، «مدنی» شمرده است. (6)

مثال: (إِنَّ الَّذِی فَرَضَ عَلَیْکَ الْقُرْآنَ لَرادُّکَ إِلی مَعادٍ...) ؛ (7) «حقاً که آنک بفرستاد برتو قرآن، باز برد ترا سوی وعده گاه». (8)

ص:81

آیا ترجمه تفسیر طبری، نخستین ترجمه قرآن به فارسی بوده است؟

دکتر آذرتاش آذرنوش، معتقد است که نخستین ترجمه فارسی قرآن را باید ترجمه موجود «تفسیر طبری» (که بهتر است آن را ترجمه و تفسیر رسمی بنامیم) دانست. (1) و نیز دکتر بی آزار شیرازی می نویسد: «به احتمال قوی، ترجمه طبری، قدیمی ترین ترجمه موجود است»؛ (2) اما برخی محققان و صاحب نظران ترجمه های دیگری را به عنوان نخستین ترجمه فارسی قرآن معرفی کرده اند. همانطور که در گزارش ترجمه های قرن سوم گذشت، برخی محققان، «قرآن مترجم آستان قدس رضوی» را کهن ترین ترجمه فارسی می دانستند و نیز برخی ترجمه سورآبادی و «تاج التراجم» اسفراینی را همزمان یا قدیمی تر از ترجمه «تفسیر طبری» دانسته اند. (3)

و دکتر پیرسن، احتمال می دهد که ترجمه معروف به «نسخه کمبریج» بعد از ترجمه تفسیر طبری نباشد، و نیز گفته می شود که در واتیکان، ترجمه ای فارسی از قرآن موجود است که به خط لاتین نوشته شده و احتمالاً قدیمی تر از ترجمه طبری است. (4) و نیز استوری مدعی است که نسخه های خطی قدیمی تری از ترجمه طبری وجود دارد، (5) و بر اساس تحقیقات آقای دکتر رجایی بر روی «ترجمه موزون قرآن» کشف شده نزدیک گنبد آرامگاه امام رضا علیه السلام ، تاریخ تحریر آن، اواخر قرن سوم یا اوایل قرن چهارم است؛ بنابراین، ترجمه موزون قبل از ترجمه تفسیر طبری خواهد بود. (6)

بررسی

با توجه به مطالب و ادعاهای فوق، قضاوت قطعی در مورد نخستین ترجمه فارسی قرآن دشوار است، و فقط تاریخ تقریبی ترجمه «تفسیر طبری» (حدود 350 - 365 ق) مشخص است و البته اثبات مقدم بودن ترجمه های دیگر بر ترجمه تفسیر طبری، براساس حدس و گمانه زنی است و اثبات قطعی آن ها مشکل است.

ص:82

2. ترجمه آهنگین (پلی میان شعر هجایی و عروضی فارسی)

این ترجمه که مترجم آن مشخص نیست، نسخه خطی آن در کنار گنبد مرقد امام رضا علیه السلام کشف شد، و حدود دو جزء قرآن را شامل می شود که همراه متن قرآن بوده و دارای 230 صفحه خطی است؛ این اثر این اثر به کوشش دکتر احمد علی رجایی تصحیح و تحت عنوان «پلی میان شعر هجایی و عروضی فارسی در قرون اول هجری، ترجمه ای آهنگین از دو جزء قرآن مجید» در سال 1353 ش منتشر شد. این ترجمه شامل سوره «یونس» تا «ابراهیم» است. از نظر مصحح، این نسخه مربوط به اواخر قرن سوم یا اوایل قرن چهارم هجری است و در این روزگاران، راه شعر عروضی فارسی هنوز هموار نشده بود. در مبحث پیشین گفته شد که برخی این ترجمه را قبل از ترجمه «تفسیر طبری» می دانند؛ (1) ترجمه مزبور، نه ترجمه لفظی است و نه ترجمه تفسیری، بلکه کوششی است برای موزون ساختن عبارات و ترجمه ها به طوری که خواننده، نوعی هماهنگی و نظم شعری احساس می کند؛ مترجم تا حدّ زیادی تحت تأثیر اصول موسیقی روحانی آیات قرآن قرار داشته و هر آیه ای را با سجع خاص ترجمه کرده است. (2) دکتر آذرتاش آذرنوش با تقسیم روش های ترجمه به «تحت اللفظی»، «جمله به جمله» و «آزاد»، ترجمه آهنگین فوق را سرآغاز، بلکه عالی ترین نوع روش سوم در زبان فارسی می داند. (3)

مثال: (أَلا إِنَّ أَوْلِیاءَ اللّهِ لا خَوْفٌ عَلَیْهِمْ وَ لا هُمْ یَحْزَنُونَ) ؛ (4)

قومی کز اولیای او باشند ز اندوه و ز بیم، امن باشند

3. بخشی از تفسیری کهن

این کتاب ارجمند با مقدمه و تصحیح محمد روشن و با یادداشتی از استاد مجتبی مینوی در سال 1351 ش چاپ شده است. مینوی این کتاب را متعلق به قبل از سال 400 ق می داند؛ ولی آذرنوش آن را 50 یا 100 سال متأخرتر می داند؛ چون کلمات عربی در آن زیاد است؛ این کتاب از خراسان برخاسته و به «تفسیر پاک» نزدیک تر است. از این کتاب، تفسیر آیات 78 تا 247 سوره «بقره» باقی مانده است و در این میان نیز، چند آیه افتاده است؛ در این کتاب، آیات قرآن برای پارسی زبانان، شرح داده شده است. (5) مثال: (...وَ نَحْنُ أَحَقُّ بِالْمُلْکِ مِنْهُ...) ؛ (6) «و ما حقوقمندتریم به پادشاهی از او».

ص:83

مبادرت به ترجمه ای از قرآن شریف کردم تا از نقص ها و عیوب ترجمه های پیشین مبرّا باشد؛ ترجمه ای که در آن الفاظ پارسی، معنای کامل و دقیق الفاظ تازی را برساند و موافق نظریات مفسّران بر طبق اصول دیانت باشد و از هر گونه تأویلی که موجب تقلیل و تشبیه شود و یا چیزی از مذاهب الحاد را سفیرت دهد، بدور باشد... و به سبب همین ویژگی ها بود که آن را تاج التراجم نامیدم.

از مقدمه فوق استفاده می شود که مترجم به مبانی و اصول ترجمه واقف بوده و مبانی کلامی، ادبی و... خود را قبل از شروع ترجمه، مشخص ساخته است، و این نقطه قوّت، بلکه نقطه عطفی در ترجمه های قرآن به شمار می آید؛ و نیز این کتاب را نخستین تفسیر مستقل فارسی به شمار آورده اند. (1) در این ترجمه، مترجم بعد از ذکر مشخصات هر سوره، با نثری ساده و روان و جملاتی کوتاه به ترجمه لغت آیات پرداخته و آنگاه آیاتی را که نیاز به توضیح داشته، به طور گسسته تفسیر کرده است؛ همچنین واژه های عربی در آن زیاد به کار رفته، اما این واژه ها، لغاتی هستند که در فارسی جای گرفته اند. و دارای نثری مسجّع همراه با تلمیح به آیات، احادیث و دعاهاست.

مثال: (بِسْمِ اللّهِ الرَّحْمنِ الرَّحِیمِ) ؛ «ابتدا کردم به نام خدای قادر بر آفرینش خلقان، خواهان روزی دادن خلقان، خواهان آمرزش ایشان». (2)

3. ترجمه کمبریج (تفسیر قرآن مجید)

مترجم این ترجمه قرآن که تنها جلدهای سوم و چهارم آن در دانشگاه کمبریج موجود است، مشخص نیست و تاریخ تحریر آن 628 ق توسط «محمدبن ابی الفتح الغریب» می باشد. این ترجمه، تحت عنوان «تفسیر قرآن مجید» (نسخه مخطوط در کتابخانه دانشگاه کمبریج) در سال 1349ش با تصحیح دکتر جلال متینی، چاپ شده است؛ متینی معتقد است که تاریخ تالیف آن از نیمه اول قرن پنجم قمری تجاوز نمی کند؛ (3) ولی برخی نویسندگان معتقدند که: سبک نگارش و سایر مشخصات این ترجمه و تفسیر نشان می دهد که در زمانی نزدیک به زمان ترجمه تفسیر طبری نوشته شده است و «ادوارد براون» نیز آن را تائید و توصیف کرده است. (4)

ص:85

همانطور که در ذیل مبحث قرن چهارم گذشت: برخی محققان همچون دکتر ج.د. پیرسن، احتمال داده اند که ترجمه کمبریج بعد از ترجمه تفسیر طبری نگاشته نشده باشد و اگر این مطلب را بپذیریم اصل این ترجمه، متعلق به قرن چهارم است. ازاین رو، برخی نویسندگان تصریح کرده اند که «تفسیر قرآن مجید» نسخه کمبریج، بین سده های چهارم و پنجم قمری تدوین شده است؛ (1) و دکتر آذرنوش نیز همین عقیده را تایید نموده و آن را یکی از دل انگیزترین آثار نثر فارسی می داند. (2) فضای عمومی نثر کتاب، مشابه نثر کهن خراسانی است و شیوه کار مولف در ترجمه آیات به صورت مزجی است؛ یعنی: ترجمه آیات با تفسیر در آمیخته است به نمونه ای از این ترجمه توجه کنید: امام جعفر صادق علیه السلام گوید: «وَ التِّینِ»، یعنی: الحسن بن علی، «وَ الزَّیْتُونِ»، یعنی: الحسین بن علی و «طُورِ سِینِینَ»، یعنی: علی بن ابی طالب، «وَ هذَا الْبَلَدِ الْأَمِینِ»،

یعنی: فاطمة الزهرا، خدای عزوجلّ حسن را به انجیر مانند کرد، زیرا که انجیر شیرین باشد از اندرون و بیرون و باز حسین رابه زیتون مانند کرد، زیراکه زیتون خود با منفعت باشد... . (3)

4. کوفی (سوره مائده از قرآن کوفی، با ترجمه استوار فارسی)

این ترجمه، نوعی تقلید یا رونویسی از ترجمه رسمی (ترجمه تفسیر طبری) است که با مقدمه دکتر رجایی، توسط آستان قدس، در سال 1350ش. منتشر شده است. اصل کتاب، دویست و هشتاد و شش صفحه است؛ ولی هفده صفحه آن (سوره مائده) منتشر شده است، دکتر رجایی تاریخ نوشتن آن را قرن پنجم یا پیش از آن حدس زده است. (4)

5. ترجمه ای قدیم از قرآن کریم

این ترجمه که بیش از چند صفحه از آن به جای نمانده، توسط «راهنمای کتاب» (1348ش) سپس در «یغما» (1348ش) و نیز در مجموعه «کمنیه» (1354ش) و سرانجام در «هزار سال تفسیر» (ص 128 به بعد) منتشر شده است. این ترجمه نیز، نسخه دیگری از «ترجمه رسمی» (ترجمه تفسیر طبری) است که استاد ایرج افشار، نسخه موجود آن را به قبل از 500 ق متعلق می داند. (5)

ص:86

6. تفسیری بر عشری از قرآن مجید

این کتاب که یک جلد از ده جلد آن باقی مانده است از آیه 76 سوره «کهف» تا آیه 23 «فرقان» را دربر دارد و به کوشش دکتر جلال متینی در سال 1352ش در دو جلد منتشر شده است مصحح با احتیاط آن را به پایان نیمه اول قرن پنجم نسبت می دهد. این ترجمه با نسخه کمبریج و قرآن پاک، دارای مشترکاتی است و ترجمه روانی دارد. (1)

مثال: (...إِمّا أَنْ تُعَذِّبَ وَ إِمّا أَنْ تَتَّخِذَ فِیهِمْ حُسْناً) ؛ (2) «خواهی مر ایشان را بکش، خواهی برایشان نیکو رو».

7. ترجمه قرآن موزه پارس

این ترجمه که از «سوره مریم» (من های چند آیه از آن) تا پایان قرآن را در بردارد، به کوشش دکتر علی رواقی در سال 1350 ش منتشر شده است؛ محقق کتاب را مربوط به اوایل قرن پنجم قمری می داند.

این ترجمه که از هر گونه تفسیری خالی است، از خراسان برخاسته ولی آثار گویش محلی در ترجمه پارس آشکارتر از ترجمه رسمی است. (3) مثال: (فَأَشارَتْ إِلَیْهِ قالُوا کَیْفَ نُکَلِّمُ مَنْ کانَ فِی الْمَهْدِ صَبِیًّا) ؛ (4) «اشارت کرد مریم به سوی عیسی؛ گفتند: چگونه سخون گوییم تا کسی که هست در گاهواره کودکی خورد».

8. تفسیر و ترجمه ابوبکر عتیق نیشابوری (ترجمه قصه های قرآنِ تربت جام)

قصه های قرآن مبتنی بر تفسیر ابوبکر عتیق نیشابوری (م 494 ق) که از روی نسخه موقوفه بر تربت شیخ جام، به کوشش مهدی بیانی و یحیی مهدوی در سال 1338ش در تهران منتشر شد و نیز تحت عنوان «قصص» (قصص قرآن مجید) برگرفته از «تفسیر ابوبکر عتیق نیشابوری»، مشهور به سور آبادی، به کوشش یحیی مهدوی، در سال 1365 ش به چاپ دوم رسید. در این نسخه، ترجمه آیات، زیر آن ها نوشته شده است. (5)

مثال: (إِنّا زَیَّنَّا السَّماءَ الدُّنْیا بِزِینَةٍ الْکَواکِبِ) ؛ (6) «بدرستی که ما بیاراستیم آسمان نزدیکترین را با آرایش ستارگان».

ص:87

تذکر: ترجمه ای از قرآن از عقیق نیشابوری با کوشش مهدی بیاتی به چاپ رسیده که در ترجمه های کامل معاصر معرفی می شود.

7. تفسیر شنقشی (گزاره بخشی از قرآن کریم)

این کتاب که به کوشش محمد جعفر یاحقی، در سال 1355ش در تهران منتشر شد، بخشی از کتاب ارجمندی است که یک سوم آن به جا مانده است؛ این کتاب سوره های «آل عمران»، «نساء»، «اعراف» و «انفال» را بطور کامل و بخش هایی از سوره های «فاتحه»، «بقره»، «مائده»، «انعام»، «توبه» و «یونس» را در بردارد. نویسنده آن مشخص نیست و محققان نظر قاطعی در مورد زمان این ترجمه ابراز نمی کنند؛ (1) ولی برخی صاحب نظران این ترجمه را به قرن پنجم نسبت داده اند. (2)

مثال: (وَ اسْتَعِینُوا بِالصَّبْرِ وَ الصَّلاةِ...) ؛ (3) «او یاری خواهید [از خدای] بصبر کردن [برگزاردن طاعت ها...] او صبر بر نماز کردن».

از گنجینه های سخن فارسی به شمار می آید. مثال: (فَأَغْوَیْناکُمْ إِنّا کُنّا غاوِینَ ) ؛ (1) «ما شما را کژ راه کردیم که خود کژ راه بودیم»؛ (2)

(إِلاّ مَنْ خَطِفَ الْخَطْفَةَ فَأَتْبَعَهُ شِهابٌ ثاقِبٌ ) ؛ (3) «مگر که دیوی سخن دزد، سخنی رباید از زبان فریشته، در پی او نشیند شاخی آتشین، درفشان، سوزان». (4)

2. تفسیر ابوالفتوح رازی

تفسیر و ترجمه «رَوح الجنان و رُوح الجنان»؛ معروف به «تفسیر ابوالفتوح رازی»، تالیف حسین بن علی بن محمد بن احمد بن بن حسین بن احمد نیشابوری الاصل رازی المسکن معروف به ابوالفتوح رازی (متوفی نیمه اول سده ششم هجری) که بارها و به شکل های گوناگون تحقیق و چاپ شده است که از آن جمله است: با تحقیق علاّمه ابوالحسن شعرانی و به تصحیح مرحوم علی اکبر غفاری در سال 1356ش در تهران، در دوازده جلد و نیز به کوشش دکتر یاحقی و دکتر ناصح در سال 1371ش در شهرمشهد.

این تفسیر نیز از گنجینه های گرانقدر فارسی بشمار می آید و در دهه های دوم و سوم قرن ششم هجری (پیش از سال 533 ق) تالیف شده است (5) و حدود ده سال بعد از تفسیر کشف الاسرار، به عنوان دومین تفسیر فارسی نگاشته شد. (6)

نثر فارسی ترجمه و تفسیر ابوالفتوح، روان و ساده است؛ اما کلمات عربی در آن بسیار به کار رفته است؛ البته بعضی احتمال داده اند که برخی فقرات ترجمه تحت اللفظی که در کتاب آمده است از مولف نیست؛ (7) بلکه تحت تأثیر ترجمه رسمی نوشته شده است؛ (8) چرا که گاهی تفاوت هایی بین ترجمه های آیات در دوران تفسیر ابوالفتوح با ترجمه آیات در ابتدای آن وجود دارد.

مثال: (وَ لَنَبْلُوَنَّکُمْ بِشَیْ ءٍ مِنَ الْخَوْفِ وَ الْجُوعِ وَ نَقْصٍ مِنَ الْأَمْوالِ وَ الْأَنْفُسِ ...) ؛ (9)

ترجمه مستقل ابوالفتوح: «و بیازماییم شما را به چیزی از ترس و گرسنگی و کاستنی از مال ها و جانها»

ص:89

ترجمه درون تفسیر ابوالفتوح: «و ما امتحان کنیم و بیازماییم شما را به چیزی... از ترس و گرسنگی و نقصان مال و تنها». مثال: (لَئِنْ لَمْ یَنْتَهِ الْمُنافِقُونَ وَ الَّذِینَ فِی قُلُوبِهِمْ مَرَضٌ وَ الْمُرْجِفُونَ فِی الْمَدِینَةِ ...) ؛ (1)

ترجمه مستقل ابوالفتوح: «اگر نه باز ایستند منافقان و آنان که در دلهاشان بیماری است و ارجاف کنندگان در مدینه».

ترجمه رسمی طبری: «اگر باز نه ایستند منافقان و کس ها که اندر دلهاشان بیماری است و ارجاف کنندگان اند اندر مدینه».

3. قرآن شماره 4

این قرآن و ترجمه که به «قرآن شماره 4» معروف شده، نوعی رونویسی از ترجمه رسمی (ترجمه تفسیر طبری) است که مترجم هر کجا ترجمه رسمی را نپسندیده واژه ها را تغییر داده است. این نسخه، توسط احمد علی رجائی، تحت عنوان «متنی پارسی از قرن چهارم هجری، معرفی قرآن خطی مترجم شماره 4» در مشهد منتشر شده، و نیز عزیز اللَّه جوینی در «فرهنگ لغات خطی آستان قدس رضوی، شماره 4» در سال 1363 ش آن را منتشر کرده است. نام کامل کتاب و تاریخ نگارش از آن افتاده است و آنچه بر جای مانده این است:

«... سعد بن عبدالجبار بن احمد المکنی بابی الحارث فی رمضان سنة...».

دکتر رجایی این نسخه را متعلق به قرن ششم هجری یا اندکی بعد از آن می داند و آن را ترجمه مستقل می انگارد؛ اما برخی از صاحبنظران برآنند که این ترجمه، رونویسی ترجمه رسمی است که در آن برخی تغییرات داده شده است. (2)

4. تفسیر بصائر یمینی

این ترجمه و تفسیر از معین الدین محمدبن محمود نیشابوری است که از قرن ششم بازمانده و به کوشش علی رواقی در 1359ش در تهران، جلد اول آن منتشر شده است. این کتاب، چند سال بعد از مرگ «بهرام شاه غزنوی» (حدود 552 ق) تألیف شده است، کتاب مزبور از نثر فارسی قرن ششم تبعیت کرده که نثری روان و تحت تأثیر عبارات و نحو عربی می باشد. (3) مثال: (إِیّاکَ نَعْبُدُ وَ إِیّاکَ نَسْتَعِینُ) ؛ (4) «ترا بپرستیم و از تو یاری خواهیم، به ما نمای راه راست».

ص:90

5. ترجمه قرآن، نسخه مورخ 556 هجری (ترجمه قرآن ری)

این ترجمه به کوشش «محمد جعفر یاحقی» در سال 1363ش در تهران منتشر شده است؛ این نسخه، کهن و دارای اعتبار است، نثری زیبا و استوار و تحت تأثیر لهجه رازی در قرن ششم است؛ این کتاب، ترجمه خالص قرآن و کاملاً تحت اللفظی است. نویسنده کتاب مشخص نیست؛ اما شخصی به نام «ابوعلی خطیب» در روستای کهکابر از ناحیه مرجبی از حوالی شهر ری آن را نوشته یا احتمالاً استنساخ کرده است. (1) مثال: (... یُعَلِّمُونَ النّاسَ السِّحْرَ وَ ما أُنْزِلَ عَلَی الْمَلَکَیْنِ بِبابِلَ هارُوتَ وَ مارُوتَ ...) ؛ (2) «درآموختند مردمان را جادوی و آنچه فرستاد جادو ور فریشتگان... به بابل هاروت و ماروت».

6. قرآن مترجم شماره 77

این قرآن که در «آستان قدس رضوی» موجود است، شامل آیه 21 سوره «سبا» تا آیه 40 سوره «محمد صلی الله علیه وآله » می باشد که متن به خط کوفی و ترجمه فارسی آن به خط نسخ است و تاریخ کتابت (3) آن حدود اواخر سده پنجم و اوایل سده ششم قمری حدس زده شده است. (4)

7. قرآن مترجم شماره 37

این کتاب نیز، در آستان قدس رضوی نگهداری می شود و به خط کوفی با ترجمه تحت اللفظی فارسی سره است، نوشته های آغاز این قرآن، افتاده و تحریر آن مربوط به حدود قرن ششم قمری است. (5)

8. قرآن مترجم شماره 1468

قرآن مزبور که در آستان قدس رضوی موجود می باشد، با ترجمه کهن فارسی در اواخر سده ششم قمری به تحریر درآمده و از جهت عبارت، لغت، سیاق نثر و رسم الخط قابل توجه است. (6)

ص:91

است و در ترجمه خود از کسی تقلید کامل نکرده است و ترجمه ها در درون تفسیر قرار دارند. (1) مثال: (وَ آتَی الْمالَ عَلی حُبِّهِ ذَوِی الْقُرْبی وَ الْیَتامی وَ الْمَساکِینَ وَ ابْنَ السَّبِیلِ وَ السّائِلِینَ وَ فِی الرِّقابِ ...) ؛ (2) «و بدهند مال خود را بر دوستیِ حق تعالی... خویشان درویش را و بی پدران را... و محتاجان را... و راه گذریان را... و درویشان خواهنده را... و در بهای بندگان را (کذا)...».

2. قرآن مترجم شماره 137

این قرآن نیز در آستان قدس رضوی نگهداری می شود؛ متن آن با خط ثلث و با قلم زر و ترجمه فارسی آن به خط نسخ است؛ کاتب آن زین العابدین بن محمد کاتب شیرازی است و کتاب را در جمادی الاول 876 ق برای ابوالفتح مظفرالدین حسن بهادرخان، نوشته است. (3)

3. قرآن مترجم شماره 146

قرآن مزبور نیز در «آستان قدس رضوی» موجود است؛ متن آن با خط ثلث ترکستانی، با قلم زر و ترجمه فارسی به خط نسخ، با لاجورد تحریر یافته و در اواخر سده نهم قمری نوشته شده است. (4)

4. قرآن مترجم شماره 255

این قرآن نیز در «آستان قدس رضوی» موجود است؛ متن آن به خط ثلث و ترجمه به خط نسخ تحریر یافته است؛ تحریر نیمه دوم سده نهم قمری به نام عبداللَّه مروارید است. (5)

کُتِبَ عَلَی الَّذِینَ مِنْ قَبْلِکُمْ...) 1؛ «ای آن گروه که گرویده اید فرض کرده شد بر شما روزه داشتن، همچنانکه فرض کرده شده بود بر آنان که پیش از شما بودند». (1)

2. ترجمه مخدوم نوح

این اثر، نخستین ترجمه فارسی قرآن کریم در هند است که به قلم مخدوم لطف اللَّه بن مخدوم، مشهور به مخدوم نوح (911 - 998 ق) انجام گرفته است. (2)

3. تفسیر منهج الصادقین

این کتاب، تالیف مولی فتح اللَّه کاشانی (م 988 ق) است که در ترجمه آیات قرآن، تقریباً عبارات کتاب «مواهب علیه» را تکرار کرده است. ایشان بخشی از تفسیر مواهب علیه را نیز آورده، اما روایات شیعی را بر آن افزوده است. (3) مثال: (یا أَیُّهَا النّاسُ اعْبُدُوا رَبَّکُمُ...) ؛ (4) «ای گروه آدمیان! بندگی کنید و پرستش نمایید پروردگار خود را».

4. قرآن مترجم شماره 1502

این قرآن در آستان قدس رضوی موجود است و ترجمه آن از شیخ نظام الدین نیشابوری و متن و حواشی آن به خط نسخ و ترجمه آن به خط نستعلیق است؛ نویسنده این اثر، محمد بن احمد نیریزی از سده دهم قمری است و تاریخ تحریر آن 25 جمادی الاول سال 987 هجری است. (5)

3. قرآن مترجم شماره 110

ترجمه فارسی قرآن مزبور به خط نستعلیق و تاریخ نگارش آن سال 1087 ق. است. (1)

4. قرآن مترجم شماره 134

در سال 1108 قمری به دستور شاه سلطان حسین صفوی نوشته شده است و ترجمه آن به خط نستعلیق است. (2)

5. قرآن مترجم شماره 127

متن این قرآن به خط نسخ از میرزا احمد نیریزی به تاریخ 1108 قمری است و ترجمه فارسی آن به خط نستعلیق باشنگرف از محمد علی، بدون ذکر تاریخ است. (3)

6. قرآن مترجم شماره 1517

ترجمه فارسی این کتاب به خط نستعلیق از ملاعبداللَّه معلم اصفهانی می باشد و در تاریخ 1113 قمری نگاشته شده است. (4)

7. قرآن مترجم شماره 111

این قرآن با تفسیر و ترجمه فارسی به خط نستعلیق است و تاریخ تحریر آن رمضان سال 1116 قمری می باشد. (5)

8. قرآن مترجم شماره 104

این اثر به خط نسخ و ثلث خوش، مربوط به حدود قرن دهم و ترجمه فارسی آن از سده دوازدهم قمری به خط نستعلیق است. (6)

9. قرآن مترجم شماره 175

قرآن مزبور به خط نسخ ابوالقاسم طباطبایی و ترجمه فارسی و حواشی آن به خط نستعلیق از کاتبی دیگر است و تاریخ تحریر آن شوال 1137 قمری می باشد. (7)

10. قرآن مترجم شماره 1505

این قرآن به خط نسخ و ترجمه آن به خط نستعلیق از محمد هاشم لولویی اصفهانی است و تاریخ تحریر آن ربیع الاول سال 1185 قمری می باشد. (8)

ص:95

11- ترجمه دیلمی لاهیجی [زنده در 1075 ه- . ق]

مترجم محترم آن، محمد بن علی بن عبدالوهّاب شریف علاء الدین قطب الدین اشکوری دیلمی لاهیجی، از اعیان تفسری شیعه در قرن یازدهم هجری می باشد. مؤلّف آن، که در سال 1075، زنده بوده است، صاحب الذریعه، او را از شاگردان میرداماد دانسته است. ترجمۀ او از قرآن به زبان فارسی، در کتابخانۀ آستان قدس موجود می باشد. (1)

3. قرآن مترجم شماره 116

متن قرآن مزبور با خط نسخ خوش و جلی با ترجمه فارسی به خط نستعلیق خفی است و تحریر آن حدود اواخر سده دوازدهم قمری می باشد. (1)

4- ترجمۀ مازندرانی [م 1120 ه- . ق]

مترجم محترم آن، عالم بارع محمد هادی بن ملاّ محمد صالح مازندرانی، یکی از اعیان قرآنی قرن دوازدهم هجری می باشد. ترجمه او به صورت مخطوط در کتابخانه حاج محمد علی تاجر اصفهانی، در کرمانشاه، و در خزانة الروضة الحیدریه، نجف اشرف، تحت شماره 282، موجود می باشد. در این ترجمه، علاوه بر شأن نزول آیات، خوب و بد استخاره با قرآن، نیز ثبت شده است. (2)

5. قرآن مترجم شماره 101

این قرآن با ترجمه فارسی و دو تفسیر به خط نسخ و نستعلیق بوده و تاریخ تحریر آن سال 1240 قمری است. (1)

6. قرآن مترجم شماره 1578

نگارش این اثر توسط عبدالوهاب شیرازی و تاریخ تحریر آن 15 ربیع الاول سال 1261 قمری است و به دستور امیرکبیر نگاشته شده است. (2)

تذکر: ترجمه های مترجم در آستان قدس رضوی، بسیار است که فهرست 326 نسخه آن ها توسط آقای محمد آصف فکرت نوشته و در مشهد منتشر شده است و پیش بینی می شود به سه یا چهار جلد بالغ شود. (3)

بار آورد. در ادامه این گفتار جدولی از مشهورترین و مهمترین ترجمه های یاد شده را ارائه می کنیم: (ترجمه های قدیم فارسی (جدول2)؛ ترجمه های معاصر فارسی (جدول 3)؛ فهرست نخستین ترجمه های کامل چاپ شده در زبان های مختلف (جدول 4)؛ جدول آماری شمارگان چاپ ترجمه های کامل، پاره ها و گزینش ها با تعیین کثیر الانتشارترین چاپ ها در هر زبان (جدول5)؛ آمار اجمالی قرآن های مترجم به زبان های خارجی موجود در مرکز ترجمه قرآن مجید (جدول6).

ص:99

مهم ترین آثار قرآن پژوهی ایشان عبارت است از: 1. ترجمۀ قرآن 2. سرپرستی علمی در جمع و تدوین و نگارش تفسیر 27 جلدی نمونه، که با همکاری عده ای از فضلای حوزۀ علمیۀ قم در طی احتمالاً بیش از یک دهه، فراهم شده است. 3. تفسیر موضوعی پیام قرآن 4. همکاری در ترجمۀ تفسیرالمیزان، اثر گرانسنگ علامه، محمدحسین طباطبایی (2جلدی) 5. قرآن و آخرین پیامبر. 6. قرآن و حدیث. 7. تفسیر به رأی. سایر آثار ایشان به عربی و فارسی در موضوعات قرآنی و اغلب رشته های علوم عقلی و نقلی بسیار و از پنجاه عنوان بیشتر است. ترجمۀ قرآن یکی از آثار ارزشمند ایشان می باشد. آنچه که در این ترجمه به چشم می خورد و مترجم محترم بر آن تأکید فراوان دارد، سلاست و روانی متن است که آن را به عنوان اصل قرار داده و سعی نموده که متن ترجمه به گونه ای باشد که برای همه کس قابل فهم باشد و بر همین اساس، چه بسا که در ترجمه تقدیم و تأخیرهای فراوانی را به وجود آورده و یا مطالبی را در پرانتز اضافه نموده است. این ترجمه در حقیقت یکی از آثار افتخارآمیز حوزۀ علمیه قم می باشد.

ویژگی ها

1- روش ترجمه: جمله به جمله.

2- از ویژگی های مهم این ترجمه، سلاست و روانی آن است و مترجم سعی نموده در تمام آیات آن را اصل قرار دهد و آیات را به گونه ای ترجمه نماید که سلیس و روان باشند، حتی اگر لازم باشد یک کلمه و یا فعل که در آیه ابتدای جمله قرار گرفته، در ترجمه در آخر جمله بیاید.

3- اکثر جملات ترجمه شده با جملات آیات مطابقت دارد و سعی نموده که تمام جملات را ترجمه نماید.

4- مواردی که نکره در سیاق نهی و یا نفی قرار گرفته، عمومیت آن به وسیلۀ کلمۀ «هیچ» در ترجمه بیان شده است.

5- در برخی از موارد با آوردن توضیحاتی در ترجمه، ابهام های موجود در آیه را برطرف می کند.

6- این ترجمه مبتنی بر تفسیر نمونه است.

نمونۀ ترجمه

سورۀ کوثر

به نام خداوند بخشنده مهربان

ما به تو کوثر [خیر و برکت فراوان] عطا کردیم! (1)

پس برای پروردگارت نماز بخوان و قربانی کن! (2)

(و بدان) دشمن تو قطعاً بریده نسل و بی عقب است! (3)

ص:102

حاکم شرع دادگاه های انقلاب اسلامی خوزستان و ریاست شورای بازنگری قانون اساسی.

از معروف ترین آثار ایشان قبل از ترجمه قرآن، می توان این کتاب ها را نام برد: اصطلاحات الاصول، مصطلحات الفقه و مصباح المنیر (در باب دعا). با توجه به تسلط ایشان به مباحث بلاغت، ادبیات عرب و لغت، ترجمه ای که از قرآن ارائه نموده قابل تقدیر است. از طرف دیگر، رعایت اصول و قواعد ترجمه، و هماهنگی هایی که در بین جملات وجود دارد، باعث شده است که ترجمه از اعتبار و ارزش قابل توجهی برخوردار باشد؛ به گونه ای که مورد توجه مردم مخصوصاً افراد تحصیل کرده قرار گیرد.

ویژگی ها

1- روش ترجمه: جمله به جمله.

2- وجود توضیحات در پرانتز که در فهم آیات کمک فراوانی می نماید.

3- کلیه ادات و عوامل تاکید در ترجمه رعایت شده است.

4- توجه به کلماتی که در جملات به صورت مفعول مطلق آمده اند.

5- کلیه کلمات و حروف مانند حرف واو، فاء، ثم و... در ترجمه آمده است.

6- توجه به فعل معلوم و مجهول - در ترجمه سعی شده است که مجهول و معلوم بودن فعل رعایت شود و در ترجمه به صورت صحیح ترجمه شود.

7- تفاوت گذاشتن بین دو واژه« الله» و«اله» که به صورت صحیح ترجمه شده است.

نمونۀ ترجمه

سورۀ کوثر

به نام خداوند بخشنده مهربان

به یقین ما تو را کوثر عطا کردیم. (خیر فراوان، دین قیّم، کتاب باقی، علم بی پایان، نسل باقی روزافزون، علماء امت، حوض کوثر و نهر بهشتی). (1)

پس (به شکرانه آن) برای پروردگارت خضوع کن و نماز بخوان و (در تکبیر آن) دست ها را تا گلوگاه بالا بر (یا شتر قربانی کن). (2)

همانا (تو ابتر و بی نسل نیستی) دشمن توست که دم بریده و بی نسل است. (3)

ص:104

بود. یکی از آن جلسات، جلسه معروف مسجد امام حسن عسکری علیه السلام واقع در قم بود که هر یک از علماء، ده شب در آن جا به سخنرانی می پرداخت. هنگامی که نوبت به آیت الله یزدی رسید، بیست شب آن جلسه را اداره کرد. عنوان بحث های وی در آن بیست شب «انقلاب های تاریک و روشن» بود. ساواک که این گونه افشاگری ها را برنمی تافت، ایشان را بارها دستگیر و تبعید و ممنوع المنبر کرد.

ایشان در مسؤلیت های بسیار مهمی ایفای نقش نموده اند از جمله: 1- ریاست دادگاه انقلاب اسلامی قم 2- ریاست دفتر امام رحمه الله در قم 3- نمایندگی مجلس خبرگان قانون اساسی 4- ریاست قوه قضائیه با حکم مقام معظم رهبری 5- امام جمعه موقت تهران 6- نائب رئیس و قائم مقام اجرایی جامعه مدرسین حوزه علمیه قم و... .

از آثار ایشان می توان به: 1- مجموعه مقالات انسان شناسی (در مجله حکمت) 2- حسین بن علی را بهتر بشناسیم 3- شرح قانون اساسی 4- تفسیر سوره حمد 5- فقه القرآن و... اشاره کرد از مهم ترین آثار ایشان ترجمه قرآن می باشد.

ویژگی ها:

1- روش ترجمه: جمله به جمله.

2- سادگی و گویایی تعابیر و بر این اساس، از عربی زدایی شدید و فارسی گرایی افراطی و بیان آنچه فهمش برای عموم مردم دشوار بوده پرهیز شده است.

3- مترجم تلاش کرده که ترجمه با متن قرآن تا حد امکان برابر باشد و معادل تمام الفاظ، حروف و موقعیت آن ها در کلام، آن جا که گویای معنایی خاص بوده در ترجمه آورده شود. بر این اساس مواردی که حذف آن در کلام عرب متعارف است ولی در فارسی متداول نیست، آن محذوف در ترجمه آورده شده و هرگاه برای فهم معنا، ذکر کلماتی بیشتر از آنچه در متن قرآن آمده نیاز بوده در کروشه آورده شده و نیز توضیحات ضروری در پاورقی آورده شده است.

4- کلماتی مانند: «ایمان و جهاد، انفاق، زکات، صدقه، کفر، نفاق» و مشتقات آن ها از آن رو که در فرهنگ قرآن، بارِ معنایی خاصی دارد و این ویژگی در معادل فارسی آن وجود ندارد به همان صورت ذکر و از آوردن معادل فارسی آن در ترجمه خودداری شده مگر در مواردی که این کلمات فاقد آن بار معنایی بوده است.

5- اسم های فاعل و مفعول اگر به معنای حال و استقبال باشد از آن رو که علاوه بر معنای اسمی، حکم فعل مضارع را دارند، به صورت فعلی ترجمه شده است.

ص:106

6- کلماتی مانند «کان» و مشتقات آن در مواردی که منسلخ از زمان است در فارسی ترجمۀ خاصی نشده بلکه همان کلمه «است» آورده شده است.

7- واژه هایی که در عربی، جمع و یا تثنیه آورده می شود ولی در ادبیات فارسی اقتضای این امر ندارد مفرد آورده شده است مثل «هفت شب» در ترجمه «سبع لیالی».

8- ضرب المثل ها، استعاره ها و کنایه هایی که در آیات به کار رفته اگر در زبان فارسی متداول، معادل داشته است، آورده شده وگرنه به ذکر مقصود آن بسنده شده است.

نمونۀ ترجمه:

سورۀ کوثر

به نام خداوندی که از سر مهر بخشش فراگیر و همیشگی دارد.

ای پیامبر! ما به تو کوثر (خوبی فراوان) دادیم. (1)

از این رو پروردگارت را بخوان و (برای سپاس گزاری این نعمت) شتر قربانی کن. (2)

و بدان که دشمنت (که تو را ناپای دار می خواند) او خود ناپای دار است. (3)

ص:107

4- گرچه ترجمه از نوع کلمه به کلمه است، ولی سعی شده که متن ترجمه به گونه ای باشد که جملات ناقص و ناتمام نباشد.

5- ضمایری که در پایان آیات آمده در ترجمه نیز ذکر شده است.

6- اکثر مواردی که در جمله، مفعول مطلق وجود دارد در ترجمه آورده شده است.

7- در برخی از موارد با مطالبی که در پرانتز آورده مترجم سعی نموده که توضیحات مختصری درباره آیه ارائه نماید تا رفع ابهام کند.

نمونۀ ترجمه:

سورۀ کوثر

به نام خداوند بخشاینده مهربان

البته ما دادیم به تو ای پیغمبر! افزونی بسیار در نسلت. (1)

پس نماز بگزار برای پروردگار خود. و در تکبیرات نماز دو دست را تا گلوگاه خود بلند کن. (2)

البته دشمن تو که تو را سرزنش کند دم بریده و بلاعقب خواهد بود. (چون بعد از وفات «عبد الله» ملقب به «طاهر» فرزند پیغمبر، گفتند: محمد صلی الله علیه وآله ابتر و بلاعقب است. پیغمبر از این سرزنش دلتنگ شد خداوند به این سوره وعده اش داد که کثرت در اولادش دهد). (3)

ص:109

ویژگی ها

1- روش ترجمه: جمله به جمله است.

2- کلمه ها و عبارت هایی که در متن قرآن نیستند، ولی در ترجمۀ فارسی باید باشند با استفاده از قلاب و کمانک مشخص شده اند.

3- کلماتی که داخل قلاب هستند توضیح یا معنای دقیق کلمه یا عبارت پیش از خود را می رسانند تا خواننده در دریافت صحیح و درک کامل مفاهیم یاری شود.

4- کلمه ها و عبارت هایی که در بین کمانک جای گرفته اند برای روان تر شدن و انسجام لفظی و معنوی بیشتر متن ترجمه آورده شده اند.

5- در سراسر متن ترجمه، در جاهای لازم، پانوشت هایی برای توضیح مفاهیم پیچیده و دشوار فهم آیات، افزوده شده اند و اگر خواننده بخواهد فهم و درک عمیق تر و وسیع تری درباره معانی و مفاهیم قرآنی به دست آورد، می تواند به تفاسیر رجوع کند.

نمونۀ ترجمه

سورۀ کوثر

به نام خدای رحمتگر بر آفریدگان، رحمتگر بر ویژگان

ما همواره به تو تمامی (خیرات) بسیار پربار را بخشودیم. (1)

پس برای پروردگارت نماز گزار و گلو(یت را برایش) فرو نه. (2)

همانا دشمنت خود بی تبار است. (3)

ص:111

فرمایشات ائمه مزین نماید و در حقیقت یک نوع ترجمه تفسیری را ارائه نماید. این عالم بزرگوار و وارسته در هفتم شوال 1393 قمری مطابق با 1352/8/4 ه-. ش دارفانی را وداع و به دیار حق شتافت.

ویژگی ها

1- روش ترجمه: کلمه به کلمه.

2- سعی شده است که کلیۀ کلمات و افعال ترجمه شوند و کمتر موردی را می توان در بین آیات پیدا نمود که ترجمه نشده باشد.

3- در ابتدای هر سوره، تعداد کلمات و حروف آن ذکر شده است.

4- ترجمه دارای حاشیه است که در آن برخی از آیات توضیح داده شده و یا برخی از ویژگی های آیات بیان شده است

5- برخی از آیات که از طرف ائمۀ معصومین علیهم السلام دربارۀ آنها تفسیری رسیده باشد، خلاصه ای از آن را در حاشیه ذکر نموده است

6 - در ابتدای هر سوره فضیلت قرائت آن را از یکی از ائمه علیهم السلام نقل نموده است.

7- در برخی از موارد واژه ها و کلمات مشکل را توضیح داده است.

نمونۀ ترجمه

سورۀ کوثر

بنام خداوند بخشاینده مهربان

به درستی که ما عطا کردیم ترا کوثر را. (1)

پس نماز گذار مر پروردگار خود را و قربان کن. (2)

بدرستی که دشمن تو او دم بریده است. (3)

ص:113

الالباب فی شرح الشهاب، رسالة یوحنّا به فارسی در بُطان مذاهب اربعه، رسالة مکالمات حسنیّه در مسئلۀ امامت است.

ویژگی ها

1- روش ترجمه: کلمه به کلمه.

2- این ترجمه از تفسیر روض الجنان (ابو الفتوح رازی) توسط محمد مهیار استخراج شده است و کمّیت تغییراتی که در این ترجمه انجام پذیرفته است، به حدی است که می توان گفت این تصحیحی مجدد از ترجمۀ ابوالفتوح رازی قلمداد می شود.

3- در بخش واژگان، فقط معادل های فارسی آورده شده و به استثنای موارد معدود از نقل لغاتی که ریشه عربی دارد صرف نظر شده است، زیرا از نظر بررسی زبانی در ترجمه و تفسیر روض الجنان آنچه قابل توجه است واژه های فارسی کُهنِ آن است.

4- ترتیب کار در این ترجمه بدین گونه است:

الف - ابتدا لغت یا ترکیبِ برابر نهاد آورده شده است.

ب - سپس واژۀ قرآن را داخل گیومه مقابل آن قرار داده شده است.

ج - سپس معادل امروزی آن بر اساس ترجمه های مرحوم زین العابدین رهنما و مرحوم ابوالقاسم پاینده آمده است.

د - در نهایت، شمارۀ سوره و آیه؛ در موارد معدودی هم برای درک بهتر معادل های فارسی، کلمه یا پیشوند یا حرف اضافه قبل از آن بلافاصله بعد از آن داخل قلّاب آورده شده است.

نمونۀ ترجمه:

سورۀ کوثر

به نام ایزد بخشاینده بخشایشگر

بدرستی که ما بدادیم تو را حوض کوثر. (1)

پس نماز کن بر پروردگار تو و شتر کُش. (2)

بدرستی که دشمن تو اوست ابتر. (3)

ص:115

ویژگی ها:

1- روش ترجمه: جمله به جمله

2- از نظریات افراد متعدد در زمینه اصلاح و رفع ابهام استفاده شده و در سه مرحله ویراستاری فنی و تحقیقی، این ترجمه انجام شده است.

3- تمام واژه های هر صفحه در حاشیه با ذکر ریشۀ لغت آورده شده است؛ با این اهداف که:

الف) شرح این لغات، محک قوت و ضعف ترجمه هاست که کدام یک با توجه به معانی واژه ها، ترجمه شده و کدام یک از حریم معنای واژه بیرون رفته است.

ب) اگر کسی به شرح بیشتری درباره قرآن نیاز پیدا کرد، می تواند با استفاده از ریشۀ لغات که در ترجمه آمده است به فرهنگ های مفصّل مراجعه کند.

ج) این ترجمه که به صورت یک مجلّد قرآنی می باشد، در واقع یک قاموس چند جلدی را در خود جای داده است.

نمونه ترجمه:

سورۀ کوثر

به نام خداوند هستی بخش مهربان

بی تردید ما به تو خیر بسیار دادیم. (1)

پس برای پروردگارت نمازگزار و قربانی کن. (2)

البته دشمن تو، همو بی نسل است. (3)

ص:117

ویژگی ها

1- روش ترجمه: جمله به جمله

2- اسلوب ترجمه متمایل به نثر کهن پارسی و در عین حال روان و استوار است.

3- ترجمه از تطبیق نسبی خوبی با اصل آیات برخوردار است.

4- متن ترجمه تا حد امکان خالی از اضافات توضیحی بوده و توضیحات و تفسیر برخی از آیات در پاورقی ذکر شده است.

5- روش مترجم در ارائۀ یک ترجمه محتوا به محتوا در سراسر ترجمه، همگون است.

نمونه ترجمه:

سورۀ کوثر

به نام خداوند بخشاینده مهربان

ما به تو نیکی بسیار دادیم. (1)

پس برای خدای خویش نماز بگزار و اشتر کُش. (2)

که دشمن تو خود بی پَی است. (3)

ص:120

5- همه کلمات موجود در آیات، ترجمه شده و کمتر موردی وجود دارد که در ترجمۀ آیات حذف شده باشد.

6- دارای مقدمه ای از مترجم درباره جایگاه قرآن و کیفیت نزول آن است.

نمونۀ ترجمه:

سورۀ کوثر

به نام خدای رحمان رحیم

ما تو را فزونی [نسل] بخشیده ایم. (1)

پس برای پروردگارت نماز کن و قربان کن. (2)

که دشمن تو، همو، بی دنباله است. (3)

ص:122

وی برای تکمیل مطالب در ترجمه، از کتاب تفسیر ابو الفتوح رازی استفاده نموده و با ارائه توضیحاتی در لابه لای ترجمه سعی نموده است که متن آن را تکمیل و برخی از ابهام ها را برطرف نماید. که در این زمینه موفق بوده و ترجمۀ ایشان به گونه ای است که عموم مردم می توانند از آن بهره مند گردند.

نکتۀ قابل توجه در این ترجمه مشخصاتی است که در ابتدای هر سوره ذکر شده و می تواند اطلاعاتی اجمالی از آن سوره به خوانندگان ارائه نماید. وی با تسلطی که بر ادبیات عرب و ادبیات فارسی داشته، توانسته است ترجمۀ خود را از جهات مختلف احکام و اتقان بخشیده، اشکالاتی که در ترجمه های قبلی وجود داشته را تا اندازه ای برطرف نماید.

ویژگی ها

1- روش ترجمه: جمله به جمله

2- در ابتدای هر سوره، پس از ذکر نام آن و تعداد آیات، تعداد کلمات و تعداد حروف، سال نزول آن سوره را بیان کرده است.

3- در بعضی از موارد برای شرح و توضیح آیات، در پاورقی مطالبی را ذکر کرده است.

4- ترجمه، سلاست و روانی خوبی دارد.

5- ادات عموم در کلام منفی متن آیات، در ترجمه، عمومیت آن ها به واسطۀ کملۀ «هیچ» بیان شده است.

6- جملات ترجمه شده مطابق با جملات آیات می باشد و کمتر مقدم و مؤخر شده است.

نمونۀ ترجمه

سورۀ کوثر

بنام خدای بخشنده مهربان

(یا پیامبر) ما تو را کوثر عطا کردیم. (1)

پس (بشکرانه آن) برای پروردگارت نماز بخوان و قربانی ذبح کن. (2)

در واقع آنکه بدگویی تو را نمود، او خودش ابتر و مقطوع النسل است (و نسل تو بطور روز افزون تا قیامت باقیست). (3)

ص:124

ارائه نماید، لذا پس از ترجمۀ آیه، نکته های نحوی را متذکر شده و برخی از جملات آن را تجزیه و ترکیب نموده است. این روش خود باعث فهم بیشتر جملات آیات شده و خوانندگان زیادی را به خود جلب می نماید. وی با آوردن توضیحاتی در برخی از موارد سعی نموده که شأن نزول و یا ابهام موجود در متن را تا حدودی برطرف نماید.

از طرف دیگر، دقت در امور نحوی باعث شده که کلیۀ افعال (لازم و متعدی، معلوم و مجهول) به صورت صحیح معنا شود و این خود بر اتقان و احکام این ترجمه اضافه نموده است.

ویژگی ها

1- روش ترجمه: جمله به جمله.

2- توضیحات اضافی کمی دارد.

3- مهم ترین ویژگی این ترجمه، تجزیه و ترکیب آیات است که پس از پایان ترجمۀ هر آیه، برخی از جملات آن از نظر قواعد نحوی تحلیل شده است.

4- سلیس و روان است.

5- کلیۀ کلمات و جملات آیات، ترجمه شده و کمتر مواردی وجود دارد که ترجمه نشده باشد.

6- ادات تأکید، در ترجمه تأکید آن ها بیان شده است.

نمونۀ ترجمه:

سورۀ کوثر

به نام خداوند بخشنده ی مهربان

به راستی ما به تو کوثر عطا کرده ایم! (1)

پس برای پروردگارت نماز بگزار و قربانی کن! (2)

بدون شک دشمن تو بریده نسل است. (3)

ص:126

1- تفسیر و تفاسیر جدید؛

2- فرهنگ موضوعی قرآن مجید؛

3- قرآن پژوهی؛

4- قرآن شناخت؛

5 - درآمدی بر تاریخ قرآن و... .

مهم ترین آثار ایشان، ترجمۀ قرآن کریم می باشد که در زمانی نزدیک به چهار سال انجام گرفت. ایشان نخستین و مؤثرترین استادان خود را در زمینه قرآن پژوهی، سه تن یاد می کنند: دو شخصیت علمی دیگر پس از پدرش، آیت الله ابوالحسن شعرانی و استاد عبدالحمید بدیع الزمانی کردستانی بوده اند.

ویژگی ها:

1- روش ترجمه: جمله به جمله است.

2- دقت در معادل یابی برای کلمات قرآنی.

3- انتخاب نثر متعارف امروزی و پرهیز از بیان کلاسیک و کهن.

4- حفظ بعضی از کلمات قرآن، عیناً در ترجمه مثل اسلام، قرآن و ... .

5- دقت در حفظ صیغه و ساختار کلمات در ترجمه مثلاً عدم تبدیل صفت به فعل و... .

6- حفظ معادل در کلمۀ واحد به شرطی که کلمۀ واحد در سراسر قرآن، معنای واحدی داشته باشد.

7- استفاده کمتر از عنصر تفسیری جهت دسترسی به ترجمه دقیق و پرهیز از ترجمۀ آزاد و نگارشی، و نقل به معنا.

نمونۀ ترجمه

سورۀ کوثر

به نام خداوند بخشنده مهربان

ما به تو کوثر بخشیده ایم. (1)

پس برای پروردگارت نماز بگزار و قربانی کن. (2)

بیگمان دشمن تو بی سرانجام [و بلاعقب] است. (3)

ص:130

گردید. وی در دورۀ دوم مجلس شورای اسلامی نمایندۀ مردم تهران بود. و دارای آثار متعدد دیگری هم می باشد.

ویژگی ها

1- نوع ترجمه: جمله به جمله

2- ترجمه از توضیحات اضافی کمتر برخوردار می باشد.

نمونۀ ترجمه:

سورۀ کوثر

به نام خداوند بخشاینده مهربان

ما به تو خیر فراوان دادیم. (1)

پس برای پروردگارت نماز بگزار و شتر قربانی کن. (2)

بی گمان، بدخواه توست که بی تبار است. (3)

ص:132

ویژگی ها

1- روش ترجمه: جمله به جمله

2- در این ترجمه سعی شده که ترجمه ای دقیق و صحیح ارائه گردد، لذا بدون مراجعه به تفاسیر، فقط با بهره گیری از کتاب های لغت و اطلاعات پیش ترجمه شده است، سپس آیه به آیه به تفاسیر مراجعه شده است و اصلاحات صورت گرفته است.

3- در این ترجمه، گرچه بیشتر بر اساس بیان تفسیر المیزان صورت گرفته ولی پای بند آن نبوده و به تفاسیر دیگر نیز نظر داشته است.

4- ایشان در این ترجمه برای سلامت و روانی ترجمه، هر جا از عبارت های زیبا و بهتری از تفاسیر یافت شده در ترجمه آورده اند.

5- با توجه به ادبیات قرآنی که در اوج فصاحت و بلاغت است، مترجم کوشش کرده که امور مربوط به فصاحت و بلاغت عبارت قرآنی را در حد توان در ترجمه منعکس کند.

6- در این ترجمه به لحاظ ایجاب توضیح در بعضی از آیات، متن ترجمه از توضیحات آیه کاملاً جداسازی شده است؛ بدین صورت که توضیحات کوتاه و ضروری در داخل پرانتز و توضیحات بیشتر در پاورقی آمده است.

7- طبق نظر مترجم، در این ترجمه از فارسی گرایی افراطی پرهیز شده و کلماتی که فارسی زبانان با آن ها آشنا هستند عیناً در ترجمه آورده شده است، مثل ایمان، انفاق، هدایت و...

نمونۀ ترجمه:

سورۀ کوثر

بنام خداوند بخشنده مهربان

ما تو را کوثر بخشیدیم (خیر فراوان که دختری بنام فاطمه علیها السلام است). (1)

پس برای پروردگارت نماز بخوان و قربانی کن (یا در تکبیر و قنوت نماز دست ها را تا گلوگاه بالا بر). (2)

[ای پیامبر، تو با داشتن فاطمه، بی نسل نیستی] همانا دشمن سرزنشگر توست که بی نسل است. (3)

ص:134

حسینعلی منتظری جزو استادان بزرگ ایشان بوده اند. جناب انصاریان پس از طی مدارج عالی سیر و سلوک علمی و اخلاقی از بزرگان آیات و مراجع تقلید از جمله: آیت الله العظمی میلانی، آیت الله العظمی ملا علی معصومی همدانی، آیت الله کمره ای، آیت الله العظمی گلپایگانی، آیت الله العظمی حاج سید احمد خوانساری، آیت الله العظمی مرعشی نجفی و آیت الله العظمی امام خمینی به کسب اجازات علمی و روایی نایل شده اند.

چهار هزار نوار سخنرانی علمی و بیش از چهل عنوان کتاب (بالغ بر حدود هشتاد جلد) از برکات نفس صدق ایشان و رشحات قلمشان به ثمر رسیده است. عمده ترین آثار قلمی ایشان عرفان اسلامی (شرح مصباح الشریعه) 12 جلد، دیار عاشقان (شرح صحیفۀ سجادیه) 7 مجلد، ترجمۀ نهج البلاغه و ترجمۀ مفاتیح الجنان است.

در مورد ترجمه قرآن ایشان می توان گفت: مترجم با توجه به اشکالات و کاستی های موجود در ترجمه ها، مدت چهار سال تلاش نموده تا بتواند ترجمه ای دقیق و قابل فهم برای عموم علاقه مندان به قرآن، ارائه نماید. وی با مراجعه به کتاب ها و منابع تفسیری همچون مجمع البیان ، صافی ، نور الثقلین ، و کتاب ها و مراجع لغت مانند، مفردات راغب ، فروغ اللغات ، سعی نموده که ترجمه کلمات و واژه های قرآنی، از استحکام و اتقان مناسبی برخوردار باشد و مجموع آیه با توجه به مباحث تفسیری آن، ترجمه شود، لذا در برخی از موارد با آوردن توضیحات اضافی که خود برگرفته از تفاسیر می باشد، متن ترجمه را تکمیل نموده است.

ویژگی ها

1- روش ترجمه: جمله به جمله.

2- یکی از ویژگی های مهم این ترجمه توجه به کلمۀ «الرحمن» است. که (همراه با توضیحات تفسیری مختصر) در مواردی که صفت واقع شده و مواردی که جانشین الله قرار گرفته تفاوت گذاشته شده؛ مثلاً در ترجمۀ «بسم الله الرحمن الرحیم» کلمۀ الرحمن را به یک معنا گرفته و در سورۀ مریم آیات 26، 44، 58، 61، 69، 75، به صورت (خدای) رحمان، ترجمه نموده است. البته در یکی - دو مورد کلمۀ «خدای» داخل پرانتز قرار نگرفته مانند سورۀ یس آیۀ 11.

3- کلیۀ ادات تأکید، تأکید آنها در ترجمه بیان شده، و همچنین ادات حصر.

4- سعی شده است همۀ کلمات و حروف، ترجمه شود، لذا کمتر موردی وجود دارد که حروف ابتدای آیه ها در ترجمه ذکر نشده باشد.

ص:136

5- ترجمه از سلاست و روانی خوبی برخوردار است.

6- آیاتی که دربارۀ ائمه علیهم السلام می باشند در ترجمه به آن ها اشاره شده است.

7- در برخی از موارد با آوردن توضیحاتی داخل پرانتز، رفع ابهام نموده است.

نمونۀ ترجمه:

سورۀ کوثر

به نام خدا که رحمتش بی اندازه است و مهربانی اش همیشگی

بی تردید ما به تو خیر فراوان [که برکت در نسل است و از فاطمه ریشه می گیرد] عطا کردیم. (1)

پس [به شکرانه آن] برای پروردگارت نماز بخوان و شتر قربانی کن. (2)

یقیناً دشمن [که به] تو [زخم زبان می زند] خود بدون تبار و نسل [و بریده از همه خیرات و برکات] است. (3)

ص:137

3- در انتخاب معانی تا آن جا که میسور مترجم بوده از مأخذ قدیم تر استفاده کرده و تعبیر بیان عربی در عصر نزول قرآن را در نظر گرفته است.

4- معانی ادات تأکید در بسیاری موارد آورده نشده است، ولی در بعضی از جملات به علت تعدد تأکیدها صرف نظر شده است.

نمونۀ ترجمه:

سورۀ کوثر

به نام خدای بخشنده بخشایشگر

(ای پیغمبر) بی گمان ما بتو خیر بسیار داده ایم. (1)

پس برای پروردگارت نماز بخوان و قربانی کن. (2)

همانا که دشمن عیب جوی تو بی فرزند است و نسلی از او باقی نمی ماند. (3)

ص:139

مکان های ویژه و واژه های چند مفهومی و حتی ترجمه های دیگر، به گونه ای که برای جست وجوگرِ ناآشنا پاسخی کافی باشد، توضیح داده شده است.

3- در این ترجمه، با توجه به روایت ها و خبرهای گوناگون ترتیب نزول سوره ها، در جدول تدوین شده است.

4- در بخش دیگر از این ترجمه که ویژگی ها نام دارد، لیست مفاهیم و ویژگی های عمومی قرآن که جنبه اطلاعات کلی و همگانی دارد، تدوین شده است.

5- گزیده هایی از احکام قضائی و شرعی قرآن مجید در صد موضوع برای استفاده عموم تدوین شده تا جست وجوگر که در یک موضوع مایل به کسب اطلاع از قرآن است، در یک نگاه، بتواند به آسانی دست یابد، از این رو فهرستی نیز برای این موضوعات - برای سهولت مراجعه - تنظیم گردیده است.

6- مترجم از منابع تفاسیری شیعه و اهل تسنن در ترجمه خود استفاده نموده است.

نمونۀ ترجمه:

سورۀ کوثر

بنام خداوند بخشنده مهربان

تردید نیست که ما نیکویی بی مانند و عزت بی پایان (کوثر) به تو بخشیدیم. (1)

پس برای خداوندت عبادت بنما و قربانی بده. (2)

بی تردید که دشمن تو دنبال بریده است (کاری از او ساخته نیست). (3)

ص:141

جملات، همان سبک و انشاء، همان رنگ آمیزی کلمه و اختصار را که در قرآن شریف است نگاه دارد و تا آن جا که ممکن است از ترجمه تحت اللفظی و یا ترجمه به معنا، که تمام عطر و رنگ و قاب و قالب زیبای آیات را از میان می برد، دوری جویم و هر جا که ناچار به ترجمه به معنا شدم ترجمۀ تحت الفظی آیه را در زیرنویس همان صفحه نوشتم تا خواننده محترم بر طرز جمله بندی اصلی آن آگاه باشد و هر جا هم که برای بیان و فهم مطلب در قالب فارسی ناگزیر به افزودن کلمه ای به ترجمه شدم آن را میان دو هلال (پرانتز) قرار دادم تا از متن جدا گردد. مترجم در پایان می نویسد: می خواستم ذوق و شوق مردم را برای خواندن ترجمۀ فارسی آن اگر به درجۀ خواندن متن عربی حفظ نکند تا درجه ای پایدار نگه دارد، نه این که به کلّی آن را از میان ببرد و خواننده را روگردان کند. می خواستم جواب گوی پرسش ها و سؤالاتی باشد که برای هرخواننده، هنگام خواندن متن قرآن دست می دهد و میل دارد آن ها را بداند. این قسمت مربوط به تفسیرهای زیر صفحات قرآن می شود.

ویژگی ها

1- روش ترجمه: جمله به جمله

2- این ترجمه ابتدا در هزار نسخه چاپ آزمایشی شده و برای علمای فارسی زبان و قرآن شناس کشورهای شبه قاره، آسیای میانه، عراق و سایر کشورهای عربی فرستاده شد که150 نفر پاسخ های انتقادی فرستادند که در به سازی نهایی ترجمه به کار آمده است.

3- ویژگی ساختار و شکل و شمایل این ترجمه که تفسیر و توضیحات گزینشی دارد از این قرار است:

الف - کل اثر در چهار مجلد وزیری است.

ب- دارای مقدمه ای مفصل درباره شناساندن مسائلی ضروری از مسائل تاریخ اسلام و تاریخ قرآن و علوم قرآنی است.

پ- متن قرآن برگرفته و صفحه بندی جدید از مصحف قاهره (ملک فؤاد) است.

ت- متن قرآن در نیم دست راست هر صفحه که از طول تقسیم شده آمده و تقطیع موضوعی شده است؛ یعنی هر سوره بسته به طولش به چندین بخش تقسیم شده است.

ث- در پی نوشت با شماره گذاری جدید، توضیحات تفسیری و اطلاع بخشی آمده است.

ص:144

ج- قبل از آغاز هر سوره، مقدمه ای در معرفی آن سوره با اطلاعاتی نیز مکی یا مدنی بودن و... آمده است.

چ - مترجم و دستیاران، باب جدیدی در پژوهش های قرآنی - عربی بازکرده اند و آن مباحثی است تحت عنوان «قرآن و ادب فارسی».

نمونۀ ترجمه:

سورۀ کوثر

بنام خداوند بخشاینده مهربان

ما «کوثر» را به تو عطا کردیم. (1)

پس پروردگارت را نماز گزار، و قربانی کن (2)

که بیگمان دشمن تو «أبتر» است. (3)

ص:145

9- در تفسیر، هرجا که عقیدۀ کلیّه مفسران اسلامی یکی است علامت اختصاری (تفا) را به کار گرفته شده و هر جا که مطلبی فقهی مطرح است آن را از دو تفسیر بزرگ شیعه یعنی مجمع البیان علامه طبرسی و یا تفسیر شیخ ابوالفتوح رازی اقتباس شده و علامت اختصاری (مج) یا (ت.ش) را ذکر کرده شده است.

10- در پایان ترجمه، فهرست اعلام و پس از آن فهرست مطالب علمی و ادبی و سپس فهرست سوره های قرآن را به دقت درج شده است.

11- در فهرست اعلام، هر جا پس از شماره صفحه ای حرف (ز) ذکر گردیده است، بدان معناست که در آن صفحه، زندگانی نامۀ آن نبی یا ولی بیان شده است.

علائم اختصاری که در این ترجمه به کار رفته بدین شرح است.

1- اقتباس از:

ت.ش: تفسیر شیخ ابوالفتوح رازی

تفا: تفاسیر اسلامی

ج: جلد

د: دایره المعارف

ر: رجوع فرمایید (به)

ر.ه: رحمه الله علیه

ز: زندگی نامه

ص: صفحه

قا.م: قاموس کتاب مقدس

م: مترجم

مج: مجمع البیان

ه-.ا: هیئت در مکتب اسلام

نمونۀ ترجمه:

سورۀ کوثر

به نام خدای مهربان بخشاینده

به راستی ما به تو کوثر را داده ایم. (1)

بنابراین در پیشگاه پروردگارت نماز بخوان و (قربانی خود را) ذبح کن. (2)

به راستی کسی که از تو متنفر است بی فرزند (و اجاق کور) می شود (و نسل سادات زیاد خواهد شد). (3)

ص:147

این جانب از سال 68آغاز شد و در زمستان 71 پایان یافت و در آن موقع چند ترجمه ای که بعد از سال 72 منتشر شد وجود نداشت. علاوه بر این ترجمه های موجود در آن زمان صرفاً ترجمه بود و با ترجمه محض که بعضی هم تحت اللفظی بود نمی توان به مراد و مضمون بسیاری از آیات پی بُرد، و یکی دو ترجمه ای که پاره ای توضیحات داشت چنان با ترجمه آمیخته بود که بازشناسی ترجمه از توضیح و تفسیر ممکن نبود.

به این دلایل بر آن شدم که ترجمه ای از قرآن کریم که دقیق تر و صحیح تر باشد همراه با توضیحات لازم برای فهم آیات کتاب عزیز فراهم کنم. این کار انجام گرفت و در سال 72 در دسترس علاقه مندان قرار گرفت. اما پس از آن دریافتم که در این ترجمه نیز برخی لغزش ها و نارسایی ها هست، لذا تاکنون دو بار در آن بازنگری شده است.

ویژگی ها

1- روش ترجمه: جمله به جمله

2- ترجمه ای است با توضیحات تفسیری که افزوده های تفسیری برای درک و فهم آیات قرآن ضرورت دارد.

3- سعی شده است که هیچ چیز [حتی ادات تأکید] فروگذار نشود.

4- آشکار ساختن مرجع ضمیر در پرانتز و آنچه در تقدیر است [مثلا در حذف به قرینه و...] در کروشه و توضیح الفاظ و عبارت ها با حروف ریز و جدا از ترجمه - ولی داخل متن - و نیز توضیحات تفسیری به صورت زیرنویس [و نیز توضیحات مفصل تر در پایان کتاب در بخش مؤخره].

5- این ترجمه با فارسی روان و ساده و قابل فهم و بدون الفاظ مهجور و غیرمستعمل فراهم آمده است.

6- در این ترجمه تا آن جا که ممکن و میسر بوده از کلمات فارسی استفاده شده است.

7- گاه در ترجمه یک کلمه از دو معادل استفاده شده است.

8 - به گفته مترجم بیشتر همِّ ایشان در صحت [ رعایت امانت و دقت و توجه به سبک و صیغه و ساختار و حتی ادات تأکید] بوده است.

نمونۀ ترجمه:

سورۀ کوثر

به نام خدای بخشاینده مهربان

همانا تو را کوثر - خیر بسیار - دادیم. (1)

پس برای پروردگارت نماز بگزار و شتر قربانی کن. (2)

همانا دشمن تو، همو دنبال بریده - بی نسل و بی دنباله - است. (3)

ص:149

5- افزوده ها و توضیحاتی در میان ترجمه به متن ملحق گشته که بخشی از این توضیحات با پرانتز تفکیک شده است.

6- ترجمه آن، روان و همراه با اضافات است.

نمونۀ ترجمه

سورۀ کوثر

به نام خداوند بخشنده مهربان

به درستی که ما بتو کوثر (دختری همچون صدیقه طاهره علیها السلام ) عطا کردیم. (1)

پس به شکرانه این نعمت نماز و قربانی کن. (2)

بدرستی که دشمن و بدگوی تو بی عقب است. (3)

ص:151

شود مطالب تفسیری را داخل پرانتز قرار داده و ترجمه آیات با خط درشت تر از آن ها جدا شده است؛ به گونه ای که اگر مطالب اضافی حذف شود باقی مانده ترجمه آیات خواهد بود.

3- در ابتدای هر سوره، مشخصات اجمالی آن سوره را بیان می کند از جمله: نام آن - مکی یا مدنی بودن (تعداد آیات مکی در صورتی که سوره مدنی باشد و یا مورد اختلاف باشد و بالعکس)، ارتباط این سوره با سوره قبل.

4- در پایان سوره ها، فضیلت قرائت آن سوره را با استفاده از روایاتی از ائمۀ معصومین علیهم السلام توضیح داده است.

5- در برخی از موارد، احکام فقهی موجود در آیات را (مطابق با مذهبه امامیه) توضیح می دهد.

7- برای توضیح برخی از آیات از روایت های ائمۀ معصومین علیهم السلام استفاده نموده است.

8 - ادات تأکید مانند انّ، لام، قد و... تاکید آن ها در ترجمه لحاظ شده است.

9- واوهای ابتدای آیات و یا در وسط آیات، در ترجمه آورده شده است.

10- واژه های به کار رفته در ترجمه از شیوایی و رسایی خاصی برخوردار است به گونه ای که فهم آن برای غالب خوانندگان آسان می باشد.

11- در بعضی از موارد که آیات را توضیح می دهد و برای آن از روایات ائمه علیهم السلام استفاده می نماید که آن حضرات، مصداق آیات را بیان می کنند؛ به گونه ای مطالب را بیان می کند که تحریف قرآن را به دنبال نداشته باشد.

نمونۀ ترجمه:

سورۀ کوثر

بنام خدای بی اندازه بخشاینده بسیار مهربان

محقّقا (ای محمّد صلی الله علیه وآله ) ما (به جای فوت و درگذشت پسرت ابراهیم) کوثر و نهر جوی بزرگ (در بهشت، یا شفاعت و میانجیگری از گناهکاران امّت، یا خیر کثیر و نیکویی بسیار و شرافت و بزرگواری در دو جهان، و بسیاریِ ذرّیّه و فرزندان) را به تو عطاء کرده و بخشیدیم. (1)

پس برای (شکر و سپاس این نعمت و بخشش) پروردگارت نماز بگزار (که نماز همه اقسام شکر و سپاس را در بردارد) و (هنگام تکبیر و اللَّه اکبر گفتن در نماز) دستهایت را تا گودی گردن بلند کن (یا شتر را که در نزد عرب نیکوترین مال و دارایی بوده نحر کن و بکش). (2)

ص:154

(پس از آن مشرکین را که بآن حضرت یا ابتر «ای دنباله بریده» می گفتند «و در زمان جاهلیّت کسی را که فرزند نبود ابتر می نامیدند» نکوهش نموده می فرماید: ای محمّد صلی الله علیه وآله ) البتّه دشمن تو همان ابتر و دنباله بریده است (نسل و نژاد او باقی و بجا نخواهد ماند لیکن ذرّیّه و فرزندان تو بوسیله دخترت فاطمه زهراء علیها السلام تا قیامت باقی خواهد بود. در تفسیر صافی است: حضرت صادق علیه السلام فرموده: هر که سوره انّا اعطیناک الکوثر را در نمازهای واجب و مستحب بخواند روز قیامت خدا او را از کوثر آب دهد، و جای گفتگوی او در زیر درخت طوبی نزد رسول خدا صلی الله علیه وآله ).(3)

ص:155

توضیحی کمتر استفاده نماید و این مطلب باعث شده است که متن ترجمه، متن خالصی باشد (گرچه در برخی از موارد توضیحات اضافی از متن ترجمه جدا نشده است) و توجه خواننده را به خود جلب می نماید.

ویژگی ها

1- روش ترجمه: جمله به جمله

2- در ترجمه مطالب اضافی کمتر وجود دارد و سعی شده است که با عبارت ها و کلمات مناسب، مفهوم آیه را برساند.

3- توجه به جمله اسمیه و یا فعلیه. بدین صورت که جملات اسمی به صورت مبتدا و خبر و جملات فعلیه - همراه با فعل ذکر شده است.

4- توجه به نقش جملات تعلیلی در جمله.

5- توجه به ادات و عوامل تاکید که در ترجمه تاکید آن ها آورده شده است.

نمونۀ ترجمه

سورۀ کوثر

به نام خداوند بخشنده مهربان

ما به تو خیر فراوان دادیم (1)

بنابراین برای پروردگارت نماز بخوان و قربانی کن. (2)

که دشمن تو مقطوع النسل و بی دنباله است. (3)

ص:157

رمان 2- ترجمه کامل المیزان 3- علی علیه السلام در مکتب اهل سنت. یکی از مهم ترین آثار ایشان ترجمه قرآن مجید است. که از ترجمه ای که ایشان بر تفسیر المیزان داشته، گرفته شده است.

ویژگی ها

1- روش ترجمه: آزاد (تفسیری)

2- نگارش این ترجمه ساده و نسبتاً روان است.

3- از آن جا که ترجمه مورد نظر، تفسیری است، مطابقت لفظ به لفظ با ترجمه در آن لحاظ نشده ولی تطبیق محتوایی آن در نظر گرفته شده است.

4- توضیحات گسترده ای شامل شرح عبارات ترجمه و سبب نزول آیات ، ذکر محذوفات آیات در داخل متن ترجمه آورده شده که برخی در داخل پرانتز قرار گرفته اند و برخی از ترجمه تفکیک نشده است.

5 - روش مترجم به صورت یکسان در همه قرآن بکار بسته شده است.

نمونۀ ترجمه:

سورۀ کوثر

به نام الله که به نیک و بد بخشنده و به نیکان مهربان است.

محققاً ما به تو خیر کثیر (فاطمه علیها السلام ) دادیم. (1)

پس به شکرانه اش برای پروردگارت نماز بخوان و قربانی کن. (2)

و بدان که محققاً شماتت گوی و دشمن تو ابتر و بلاعقب است. (3)

ص:159

رهبری در دانشگاه ها بر عهده گرفت و تاکنون حدود 350 هزار از آن در قطع های وزیری، جیبی، رقعی، نیم جیبی و رحلی که شامل تفسیر نیز هست ارائه شده است.

2- تفسیر راهنما (کارگروهی)

3- صلای حکمت، تفسیر سوره لقمان.

ویژگی ها:

1- روش ترجمه: جمله به جمله (با توضیحات تفسیری مختصر)

2- این ترجمه بر اساس تفسیرالمیزان می باشد.

3- این ترجمه اگرچه معنایی و محتوایی است، ولی موجب نشده که در برگرداندن واژه ها و جمله ها مسامحه ای شود.

4- نه تنها برابر هر واژه ای معادلی نهاده شده، بلکه سعی بسیار شده است که حتی در برابر حرکات و اعراب کلمات که گویای معنایی خاص بوده نیز معادلی آورده و به گونه ای مفاد آن منعکس شود.

5- همسانی ترجمه واژه ها و جمله های همسان یک اصل است، ولی چه بسا اختلاف سیاق آیات و ارتباط جمله ها و سایر قراین کلامی اقتضا می کند که کلمات مشابه و جمله های همسان، ترجمه ای برابر نداشته باشد.

6- در این ترجمه سعی شده تا حد امکان از واژه ها و عبارت های نامأنوس برای عموم مردم پرهیز شود.

7- واژه هایی مانند: ایمان، انفاق، جهاد، زکات و مشتقات آن ها از آن جهت که مفهوم شان برای فارسی زبانان روشن است و بار معنایی ویژه ای دارد، به معنای لغوی آن ها بازگردان نشده است، مگر همراه با قیدی مانند: «در راه خدا» که آن بار معنایی را تدارک کند و نیز مگر در مواردی که ناقد آن معنا باشد.

8- از منابع دیگر که در این ترجمه استفاده شده می توان به مفردات راغب و مجمع البیان اشاره کرد.

نمونۀ ترجمه:

سورۀ کوثر

به نام خداوند گسترده مهرِ مهربان

همانا ما به تو خیر فراوان دادیم (مقرر داشتیم که نسل تو فراوان شود.) (1)

پس به شکرانه آن برای پروردگارت نماز بگزار و هنگام تکبیر، دستهایت را تا مقابل گلو بالا بر. (2)

قطعا نسل تو منقطع نمی شود، بلکه دشمن توست که بی نسل است. (3)

ص:161

3- در ترجمه، توضیحات اضافی کمتر یافت می شود و مترجم سعی نموده که با استفاده از جملات ساده و روان، متن ترجمه به گونه ای باشد که نیازمند توضیحات کمتر باشد.

4- سعی شده کلیه افعال به صورت صحیح ترجمه شود و کمتر موردی وجود دارد که ترجمه آن ها صحیح نباشد.

5- مترجم عنوان کرده که در ترجمه اش به طور مستقیم و مستقل، ترجمه ای صورت نداده است بلکه سعی کرده از بین ترجمه های موجود در تفاسیر نامبرده، ساده ترین و روان ترین را انتخاب کند.

6- ترجمه همراه با تفسیر مختصر در متن آیات است. که در خصوص شأن نزول و علت نزول آیات می باشد.

7- از آوردن متن عربی خودداری شده تا به قول مترجم از حجم کتاب و قیمت آن کاسته شود. ولی در پاورقی هر صفحه، شماره آیات آورده شده تا خوانندگانی که قصد مطابقت ترجمه با قرآن را دارند به آسانی پیدا کنند.

آقای سید مهدی حجتی در این ترجمه کوشیده است آیات مختلف را دسته بندی و برای هر قسمتی عنوانی را انتخاب کند و ترجمه آیات را در ذیل آنها بیاورد. روشی که در این ترجمه انتخاب شده از نوع ترجمه آزاد است که با توجه به این که هدف اصلی مترجم، ارائه یک ترجمه سلیس و روان و قابل فهم برای عموم مردم است این روش تا حدودی توانسته است او را در این هدف یاری نماید؛ لذا در برخی موارد با جا به جا کردن جملات و یا کلمات، متن ترجمه را ساده و روان نموده است و از طرف دیگر با پیوسته آوردن جملات و ارائه آنها به صورت یک قطعه (پاراگراف) مرتبط بودن آیات مورد بحث را به مخاطب خود القا نموده است.

ایشان با استفاده از چند تفسیر معتبر: ابوالفتوح رازی ، تفسیر المیزان و تفسیر نمونه و ترجمه استاد الهی قمشه ای به تدوین ترجمه قرآن تحت عنوان «گلی از بوستان خدا» پرداخته است.

نمونۀ ترجمه:

سورۀ کوثر

به نام خداوند بخشنده مهربان

ای پیامبر، ما به تو خیر و برکت فراوان (فاطمه) عطا کردیم. (1)

اکنون در برابر این نعمت بزرگ، برای پروردگارت نماز بخوان و قربانی کن. (2)

مسلّما دشمن تو که می گوید صاحب فرزندی نخواهی شد و بلا عقب خواهی ماند، خود او ابتر و بلا عقب است. (3)

ص:163

5- آوردن تأکیدات عربی در ترجمه زبان فارسی به نحوی که شیوایی ترجمه لطمه ای وارد نشود.

6- به کار بردن سه نوع پرانتز در ترجمه ( / ) ( ) ( )

در پرانتر اول: پیشنهاد شده که خواننده بتواند به جای کلمۀ پیش از پرانتز، آن را که در پرانتز و بعد از خطِ مایل آمده، جانشین سازد.

پرانتز دوم: هنگامی است که کلمۀ پیش از پرانتز، معنا شده باشد.

پرانتز سوم: برای مواردی است که مترجم توضیحی تفسیری آورده است.

7- در پاورقی ها، مباحث لغوی از مراجع متقن آورده شده است.

8 - اگر در جایی چند کلمۀ نکره به هم عطف شده باشند، در ترجمه، علامت نکرده تنها در کلمۀ آخر آمده است.

9- در بعضی موارد عین کلمۀ عربی در ترجمه فارسی آمده است به دلیل عدم معادل در زبان فارسی.

10- آیاتی که در بردارنده مباحث کلامی از دیدگاه شیعه هستند، به بعضی از آن ها در پانویس ها اشاره شده است.

11- در پایان آیات، در ترجمۀ «کُم»، «انتم» و «هُم» را چون با سیاق زبان فارسی، یگانگی ندارد، حذف شده است.

12- به جهت پیروی از سیاق فارسی، در برخی جاها مثلاً اسم فاعل ها در ترجمه به فعل بدل شده است.

نمونۀ ترجمه

سورۀ کوثر

به نام خداوند بخشنده بخشاینده

ما به تو کوثر دادیم. (1)

پس برای پروردگارت نماز بگذار و قربانی کن! (2)

بی گمان (دشمن) سرزنشگر تو خود بی پساوند است. (3)

ص:167

3- این ترجمه به صورت مفهومی و ساده و روان انجام گرفته است.

4- طبق نظر مترجم، سعی شده که از ترجمه کلمه به کلمه، که سبب پیچیدگی مفاهیم قرآنی می شود، پرهیز شود.

5 - توضیحات تفسیری این ترجمه به وسیله پرانتز از متن جدا شده است.

6- در این ترجمه به صورت فشرده یک دوره مسائل تجویدی و نیز علوم قرآنی آمده تا مورد استفاده خوانندگان قرار گیرد.

نمونۀ ترجمه:

سورۀ کوثر

به نام خداوند بخشنده مهربان

ای (پیامبر)، ما ترا عطای بسیار بخشیدیم. (1)

پس تو هم برای خدا به نماز و قربانی بپرداز. (2)

که به یقین دشمن بدگوی تو، مقطوع النسل (بی تبار) خواهد بود. (3)

ص:169

ابن هشام در 2 جلد، کیفر گناه، آداب معاشرت در اسلام، راه مبارزه با گناه، تاریخ انبیاء در 2 جلد و... .

ویژگی ها:

1- روش ترجمه: جمله به جمله

نمونۀ ترجمه:

سورۀ کوثر

به نام خداوند بخشایندۀ مهربان

ما به تو کوثر (خیر و برکت فراوان) عطا کردیم. (1)

پس برای پروردگارت نماز بخوان و قربانی کن. (2)

و بی تردید دشمن تو بی نسل و بی تبار خواهد بود. (3)

ص:171

مصاحبه های علمی و اجتماعی، بیش از چهارده مجموعه شعر و ده کتاب ترجمه یا درباره نقد ترجمه در زمینه ادبیات، علوم قرآنی و حدیث منتشر شده و گزیده سروده های او به زبان های گوناگون جهان ترجمه شده است. از مهم ترین آثار ایشان ترجمه قرآن به زبان فارسی و انگلیسی می باشد.

ویژگی ها

1- روش ترجمه: جمله به جمله

2- این ترجمه به دو زبان فارسی و انگلیسی می باشد.

3- نثر ترجمه، در مجموع؛ امروزی و واژه گزینی آن مطابق با نثر معیار است و این ترجمه مناسب سطح عمومی فارسی زبانان است.

4- حجم توضیحات تفسیری این ترجمه، قابل ملاحظه و متوسط است.

5 - مترجم، توضیحات خارج از متن را در میان دو قلاب [] قرار داده است.

6- در این ترجمه که به صورت دو زبانه (فارسی و انگلیسی) عرضه شده است. اغلب صفحات دارای پانوشت (تفسیر، شأن نزول، تاریخ نزول و...) است.

7 - ترجمه در آیات مربوط به هم، پایان هر آیه حتی اگر جمله کامل باشد، نقطه به کار نبرده است و برای نشان دادن تداوم موضوع، عموماَ از نقطه ویرگول (؛) استفاده کرده است.

8 - اگر در جایی موضوع و خطاب الهی ضمن بیان تغییر کرده، مترجم این دگرگونی را با علامت ستاره (*) مشخص کرده است.

نمونۀ ترجمه:

سورۀ کوثر

به نام خداوند نعمت بخشنده ی رحمتگستر

[ای پیامبر] ما به تو خیر بسیار، عنایت فرمودیم. (1)

پس نماز شکر بجای آور و در راه خدا شتری قربانی کن. (2)

همانا دشمن تو بی پیوند و بدون نسل خواهد بود. (3)

ص:173

ویژگی ها:

1- نوع ترجمه: کلمه به کلمه

2- کلیه کلمات ترجمه شده است، کلماتی مانند «أَ فَمَنْ کانَ» که ترجمه شده: «آیا پس که باشد».

3- ترجمه مطالب اضافی ندارد.

4- ادات تاکید همچون انّ و... ترجمه شده و در ترجمه، تاکید آن ها بیان شده است.

5- همه کلمات به همان صورت فعلی و یا اسم فاعلی که در آیات وجود دارد ترجمه شده است.

6- ترجمه دارای حواشی است که تفسیر و توضیح برخی از آیات در آن ها آمده است. نمونۀ ترجمه:

سورۀ کوثر

به نام خداوند بخشنده مهربان

به درستی که ما عطا کردیم به تو کوثر را. (1)

پس نماز گزار پروردگارت را و قربانی کن. (2)

به درستی که دشمن تو اوست دنبال بریده. (3)

ص:175

ما تو را [چشمۀ] کوثر دادیم (1) پس برای پروردگارت نماز گزار و قربانی کن (2) همانا دشمن تو

همو بی نسل و بی نام و نشان است. (3)

ص:177

پس از مرگ عبدالبهاء 1340، آیتی سفری به اروپا کرد و در آن جا به بطلان ادعای سران بهائیت، دایر بر اینکه بسیاری از مردم اروپا به این مذهب گرویده اند پی برد. آنگاه مانند جمعی دیگر از فریب خوردگان، این مذهب را ترک گفت، و مشغول تألیف «کشف الحیل» در سه مجلد درباره فریب کاری های سران بهائیت شد.

در سال 1358ق به یزد منتقل و به تدریس در دبیرستانها مشغول شد و سرانجام در سال 1332 شمسی در همان شهر درگذشت و جنازه اش را به قم منتقل و همانجا به خاک سپرده شد.

ویژگی ها:

1- روش ترجمه: جمله به جمله.

2- ترجمه، با نثری زیبا و روان و استوار بر اساس دستور زبان فارسی است.

3- توضیحات تفسیری داخل پرانتز و پاورقی می باشد.

نمونه ترجمه: یافت نشد.

ص:179

ایشان نخستین تألیف خود را با نام «نظری به انجیل و تعلیمات مسیحیت» در سال 1340 به نگارش درآورد. و از آن زمان تاکنون بالغ بر 85 جلد کتاب و رساله از ایشان به زیور طبع آراسته شده است. از آثار مشهور ایشان می توان به:

« طبقات مفسّران شیعه » در 5 جلد، « یکصد سال مبارزه روحانیت اسلام » در 4 جلد، « زندگی نامۀ پیشوایان معصوم علیهم السلام » در 14 جلد، « فقهای نامدار شیعه » در 2 جلد و ... اشاره نمود. و از جمله آثار مهمی که ایشان ترجمه کرده اند می توان به:

ترجمۀ «قرآن کریم»، ترجمۀ «نهج البلاغه» با نام « بر ساحل سخن » ، ترجمۀ « تفسیر شریف صافی » در 6 جلد، ترجمۀ « کنز العرفان » در آیات احکام و ترجمه تفسیر شریف «نورالثقلین» که آماده چاپ می باشد.

برخی از این آثار به زبان های انگلیسی، عربی، اردو و ترکی آذربایجانی با رسم الخط کریل ترجمه و منتشر شده اند. ایشان حدود دوازده سال در دانشکده های مختلف به ویژه دانشگاه آزاد اسلامی در سطح کارشناسی ارشد تدریس داشته و هم اکنون عضو هیئت علمی دانشگاه تهران و مدرّس دروس معارف اسلامی می باشد. اخیراً در پی نگارش کتاب « دیداری با مسلمانان جمهوری آذربایجان » موفق به دریافت درجه «دکتری» از آکادمی علوم آن از جمهوری آذربایجان گردید که از طریق سفارت ایران به صورت رسمی به ایشان اعطا شده است.

ویژگی ها

1- روش ترجمه: جمله به جمله (همراه با توضیحات تفسیری مختصر)

2- روان بودن ترجمه با توجه کامل به اصالت لغات و الفاظ قرآن کریم.

3- این ترجمه با عنایت به تفسیر اهل بیت علیهم السلام از آیات می باشد. از این رو از تفسیر شریف «صافی» استفاده برده است.

4- نگرش عمومی به ترجمه های موجود و گزینش بهترین، ساده ترین و روان ترین آن هاست؛ از جمله ترجمه آقای پاینده و الهی قمشه ای.

نمونۀ ترجمه:

سورۀ کوثر

به نام خداوند بخشنده و مهربان

(ای رسول) ما تو را عطای بسیار بخشیدیم. (1)

پس تو هم برای خدا به نماز و قربانی بپرداز. (2)

که قطعاً دشمن (بدگوی) تو مقطوع النسل است. (3)

ص:181

(یا محمد) به شکرانه خیر کثیر به پروردگارت که به تو شرافت و عظمت عطا کرده عبادت نموده مانند نحر کردن شتر (نفس اماره را) نحر کرده از خواهش نفس درگذر به امر و نهی خدای تعالی اطاعت کن. (2)

در حقیقت (یا محمد) دشمنان و مخالفین تو بعد از مرگ نامشان گم و ذکرشان قطع شده از خاطرها فراموش می شوند لیکن تو و نام تو بلند شده در تمام منابر و مساجد و بین عموم نوع بشر ابدالدهر ذکر خواهی شد (خدای تعالی به وعده خود وفا نموده در بین ملل مختلف و ساکنین کره ارض اسم عالی آن حضرت منتشر شده در هر لسانی و لغتی ذکر می شود این هم به حقانیت آن حضرت دلیل و برهان بزرگ می باشد). (3)

ص:183

نتیجۀ آن، چندین اثر مختلف در مورد قرآن و نهج البلاغه است. از آن جمله: 1- ترجمۀ نهج البلاغه با عنوان خورشید بی غروب 2- فهرست تفصیلی مفاهیم نهج البلاغه با عنوان فرهنگ آفتاب 3- فهرست تفصیلی قرآن کریم با عنوان فروغ بی پایان 4- ترجمۀ قرآن کریم.

ویژگی ها

1- روش ترجمه: جمله به جمله (همراه با اضافات مختصر)

2- مترجم سعی کرده آهنگ و وزن قرآن را به ترجمه منتقل کند، لذا ترجمه ای آهنگین و مسجع ارائه کرده است.

3- این ترجمه به طور نسبی از مطابقت با اصل آیات برخوردار است، اما در مواردی به خاطر حفظ آهنگ ترجمه اشتباهاتی رخ داده است.

4- افزودها شامل: ذکر محذوفات و یا توضیح مختصر آیات است که از اصل ترجمه تفکیک نشده است.

5- مترجم، شیوۀ نثر آهنگین و مسجع را به طور نسبی در سراسر ترجمه حفظ کرده است.

نمونۀ ترجمه:

سورۀ کوثر

به نام خداوند مهر گستر مهربان

این ماییم که تو را دادیم ارزشی فزاینده، بی گمان. (1)

اینک برای پروردگارت نماز بگزار و شتر را به نحر بخوابان. (2)

که بی شک شماتت گر توست از ابتران. (3)

ص:185

جلد است. تاریخ دولت اسلامی در اندلس در 5 جلد، تاریخ ادبیات زبان عربی، تاریخ فلسفه در جهان اسلام و... ترجمه الغارات، ترجمه علویات سبع، ترجمه معلقات سبع و... ایشان سه کتاب مقدس جهان اسلام و تشیع را نیز ترجمه کرده است: قرآن کریم، نهج البلاغه و صحیفه سجادیه. هم اکنون ایشان از شخصیت ها و ادبای امروز ایران و عضو فرهنگستان زبان و ادب فارسی است. در مورد ترجمه ایشان می توان گفت:

با توجه به آشنایی که به قواعد ترجمه و با اطلاعاتی که از ادبیات عرب و نیز ادبیات فارسی داشته، سعی کرده قرآن را به گونه ای ترجمه نماید که سلیس و روان و قابل فهم برای کلیۀ اقشار جامعه باشد و در این زمینه تا حدودی موفق بوده است. وی برخی از موارد که به نظرش می رسیده که نیازمند به توضیح است، توضیحات را در پاورقی آورده تا خواننده اطلاعات لازم را در این باره به دست آورده و از طرف دیگر با این توضیحات برخی از ابهام ها را برطرف نموده است.

ویژگی ها

1- روش ترجمه: جمله به جمله

2- برخی از مطالب که نیاز به توضیح دارد در پاورقی آورده و توضیح داده است.

3- در ابتدای هر سوره نام سوره ها را معنا نموده مانند: اعراف (بلندی ها).

4- در ترجمه کمتر از مطالب اضافی استفاده نموده است.

5- در برخی از موارد، علت نام گذاری سوره ها را بیان کرده است، مانند سورۀ حجرات که می گوید علت نام گذاری آن از آیۀ چهارم گرفته شده است و یا سورۀ ممتحنه که از آیۀ دهم آن گرفته شده است.

نمونۀ ترجمه:

سورۀ کوثر

به نام خدای بخشاینده مهربان

ما کوثر را به تو عطا کردیم. (1)

پس برای پرودگارت نماز بخوان و قربانی کن. (2)

که بد خواه تو خود ابتر است. (3)

ص:187

ویژگی ها

1- روش ترجمه: جمله به جمله

2- ادات تأکید مانند انّ، انّ، لقد... در ترجمه آورده شده است.

3- حروف مقطعه را به صورت صحیح (و تلفظی آن) ترجمه نموده است، مانند سورۀ شعراء: طسم که چنین ترجمه شده: طا. سین. میم.

4- ادات حصر، در ترجمۀ لحاظ شده است.

5- نکره در سیاق نهی و یا نفی، در ترجمۀ آن لحاظ و عمومیت آن بیان شده است.

6- حروف عطف مانند واو، ثم، فاء - که در ابتدای آیات و یا در تاخّر در جملات ترجمه کمتر وجود دارد.

نمونۀ ترجمه:

سورۀ کوثر

به نام خداوند بخشنده مهربان

ما «کوثر» [خیر کثیر، یا علی و فاطمه] را به تو عطا کردیم. (1)

پس پروردگارت را نماز گزار، و قربانی کن، (2)

بیگمان دشمن تو «أبتر» [دنبال بریده] است. (3)

ص:189

ویژگی ها

1- روش ترجمه: جمله به جمله

2- این ترجمه دارای پاورقی است که در آن برخی از توضیحات مربوط به آیات (مانند شرح بعضی از لغات، شأن نزول آیات و یا بیان مصداق آیات) آمده است.

3- در برخی از موارد، در پاورقی، مطالب را به یکدیگر و یا به موارد مشابه آن ارجاع داده است.

4- در بالای صفحات علاوه بر نام سوره، شمارۀ آن نیز (بر حسب ترتیب سوره ها) ذکر شده است.

5- در مواردی که ترجمۀ آیات نیازمند به توضیح باشد، جهت کامل شدن جملات، مطالبی را اضافه نموده و آن ها را با پرانتز از متن اصلی جدا کرده است.

6- ترجمه سلیس و روان است به گونه ای که برای عموم قابل فهم باشد.

7- جملات و واژه های تکراری، اکثراً دارای ترجمه یکسانی می باشند، مانند: لا اله الا الله، یا ایها الذین آمنوا.

نمونۀ ترجمه:

سورۀ کوثر

به نام خدای رحمان [و] رحیم

نیکویی [های] فراوان به تو بخشیدیم. (1)

پس [به شکرانه آن] برای پروردگارت نمازگزار و قربانی کن. (2)

تحقیقاً دشمن تو خودش بریده نسل خواهد شد [نه تو]. (3)

ص:191

دهه تلاش است که در آن سعی شده برای تک تک واژه های قرآن در زبان توانمند فارسی، معادل آورده شود و جمله هایی روان تر آورده شود تا ساختار زنده تر و تازه تر و نزدیک تر به زبان مبدأ در ترجمه کتاب خدا فراهم گردد.

نمونۀ ترجمه:

سورۀ کوثر

به نام خداوند مهرگستر مهربان

به یقین ما به تو [ای پیامبر!] خیر فراوان دادیم. (1)

پس برای پروردگارت نماز بگذار و قربانی کن. (2)

بی تردید دشمن تو خود بی نسل [و تبار] خواهد بود. (3)

ص:195

نمونه ترجمه

سوره کوثر

به نام خداوند هستی بخش و بخشاینده و مهربان

ای محمد ما به تو کوثر اعطا کردیم (کوثر به نام فاطمه زهرا و خیر کثیر است) که بزرگترین فامیل و طبقه فاضله جهان اسلام می باشند. (1)

به شکرانه این کوثر نمازگزار و شتری قربانی کن و مستمندان را اطعام نما. (2)

شأن تو کوثر و زیادی نسل است، و شأن دشمنانت آن که بی اثر بروند و از آن ها نامی باقی نماند. ابتر آن ها هستند که با تو دشمنی کنند ولی دشمنی آن ها در تو اثری نخواهد کرد، بلکه مقهور و ابتر می گردند. (3)

ص:197

نمونۀ ترجمه:

سورۀ کوثر

به نام خداوند بخشنده مهربان

ما به تو کوثر بخشیدیم. (1)

پس برای پروردگارت نماز بگزار و قربانی کن. (2)

به راستی دشمن تو، خودش بی نسل است. (3)

ص:200

ویژگی ها:

1- روش ترجمه: جمله به جمله

2- در ابتدای هر سوره، نام آن سوره را معنا کرده است.

3- مطالب اضافی کمی دارد.

4- ترجمه سلیس و روان و برای عموم قابل فهم می باشد.

5- از نظر بلاغت و رسایی، انتخاب کلمات و جمله بندی، دارای نظم و شیوایی خاص می باشد.

6- دارای گفتاری از مترجم در پایان مصحف.

7- دارای فهرست سوره هایی که آیات سجده دار، دارند. (واجب و مستحب)

نمونۀ ترجمه:

سورۀ کوثر

به نام خداوند بخشنده مهربان

نکویی های بسیارت بخشیده ایم. (1)

پس برای پروردگارت نمازگزار و قربانی کن. (2)

بدون شک دشمنت ابتر است. (3)

ص:202

نسخه بنیاد فرهنگ و نیز تصحیح سعیدی سیرجانی بهره برده است. در پایان مصحح اثر، مؤخره ای مفصل در 220 صفحه با عنوان «ویژگی های زبانی ترجمه سورآبادی» بر کار خود افزوده و پس از توضیحاتی مقدماتی در معرفی سورآبادی و تفسیر کهن وی، در چند فصل به مباحث زیر پرداخته است: الف: ویژگی های آوایی؛ ب) ویژگی های املایی و رسم الخط؛ ج) ویژگی های دستوری؛ د) سایر ویژگی های زبانی ترجمه عتیق نیشابوری؛ ه-) نمونه هایی از ترجمه تحت اللفظی؛ و) شرح واژه های نادر و کم کاربرد؛ ز) واژه های فارسی و برابرهای قرآنی؛ ح) واژه های قرآنی و برابرهای فارسی؛ ط) اختلاف نسخه ها؛ ی) منابع و مآخذ.

این قسمت از کار مصحح که با سعی فراوان حاصل شده، شایسته انتشار به صورت اثری مستقل است. این اثر یکی از گنجینه های قرآنی و ادب فارسی است که در قدم نخست به کار پژوهشگران ادبیات کهن فارسی و محققان زبان شناسی و تحولات زبانی فارسی می آید. گفتنی است پیش تر جزوه ای کوتاه با عنوان بررسی املایی دستنویس از تفسیر سورآبادی، به همت کبری شیروانی (تهران، فرهنگستان زبان ایران، 1353) انتشار یافته بود که تنها ویژگی های املایی و رسم الخط این تفسیر کهن را بررسی کرده بود.

نمونه ترجمه:

سوره کوثر

به نام خدای مهربان بخشاینده

به درستی که ما بدادیم تو را خیر بسیار. (1)

نماز کن خدای خویش را و قربانی کن. (2)

به درستی که آن دشمن توست که اوست دنبال بریده. (3)

ص:205

2- زبان ترجمه به نثر روان و گویاست و از جهتی به زبان محاوره نزدیک است.

3- متن ترجمه همراه با اضافات توضیحی و تفسیری است که این توضیحات از اصل ترجمه جدا نشده است.

4- روش ترجمه تفسیری به طور نسبی در سراسر متن یکسان است.

نمونۀ ترجمه:

سورۀ کوثر

به یقین ما نسلی پُربار و پر ثمر چون چشمه آب کوثر عطایت کردیم. (1)

پس به شکرانه میلاد این دختر، پروردگارت را سجده کن و نماز شکر بخوان و یک شتر قربانی هم عقیقه کن. (2)

بی شک تو بلاعقب نخواهی بود. بلکه آن بدخواه شماتتگرت بلاعقب خواهد ماند. (3)

ص:207

ویژگی ها

1- روش ترجمه: جمله به جمله.

2- سعی شده است جمله ها و عبارت ها مطابق با قواعد و کلمات و جملات و ترکیب های زبان عربی ذکر شود.

3- روانی ترجمه؛ به این معنا که ساختار جمله های فارسی در حد ممکن با کلمات آیات همگون شده است.

4- یکسانی ترجمه به طور مثال در تمام موارد «إذا» به معنای «هنگامی» ترجمه شده است.

5- در این ترجمه سعی شده است تا آن جا که ممکن بوده از واژه های فارسی استفاده شود.

6- برابر بودن ترجمه با آیه، به طوری که مترجم سعی کرده است که ترجمه، ترجمه باشد نه تفسیر و توضیحات اضافی را داخل کروشه آورده تا از اصل ترجمه باز شناخته شود.

7- انتخاب معادل مناسب برای کلمات مترادف.

8 - آیاتی را که در شأن اهل بیت علیهم السلام نازل شده است، در این ترجمه به پاره ای از آن موارد که مورد توافق کلی اهل سنت نیز بوده، در پاورقی ثبت گردیده است.

9- یکی از مهم ترین مزایای این ترجمه برای فارسی خوانانی که آشنایی چندان با زبان و ادبیات عرب ندارند این است که از «کروشه» برای بیان و رجوع به ضمایر استفاده کنند.

نمونۀ ترجمه:

سورۀ کوثر

[ای پیامبر!] همانا ما به تو «کوثر» (خیر و عطای بسیار و بی حدّ و حصر از جمله حضرت فاطمه علیها السلام ) را عطا کردیم. (1)

پس [به شکرانه آن] برای پروردگارت نماز بخوان و قربانی کن. (2)

زیرا بی گمان دشمن تو [عاص بن وائل]، خودش بی نسل است. (3)

ص:209

3- در پایان مصحف، آیاتی که دارای شأن نزول هستند به ترتیب سوره ها، آمده است.

4- در هر صفحه ترجمه، در پاورقی، دیدگاه برخی از مفسران مانند صاحب تفسیر مجمع البیان، تفسیر شبّر و... که دربارۀ آیه نظریات خاصی داشته اند با علائم و رموز مخصوصی (که قبلاً در مقدمه معین کرده) آورده است.

5- در ابتدای هر سوره، پس از ذکر مدنی و یا مکی بودن آن، شمارۀ ترتیب نزول آن را آورده است.

6- کلیۀ مفعول مطلق ها ترجمه شده است.

7- سعی نموده که کلیۀ کلمات و حروف در ترجمه آورده شود و کمتر موردی وجود دارد که از متن و کلمات قرآن حذف شده باشند.

نمونۀ ترجمه:

سورۀ کوثر

بِسْمِ اللّهِ الرَّحْمنِ الرَّحِیمِ (ترجمه نشده است)

ما به تو کوثر عطا کردیم (1)

پس برای پروردگارت نماز به جای آور و شتر قربانی کن (2)

که دشمنت همو، دم بریده است (3)

ص:211

که بیش از 20 مورد آن به چندین زبان زنده دنیا ترجمه شده و صد و ده مقاله که برخی از مقاله ها در همایش های ملی و بین المللی حایز رتبه برتر شده در کارنامه خود دارند. فعالیت های قرآنی ایشان در حوزه و دانشگاه و نیز در سطح رسانه، فراوان است و مدیر مسئول سه مجله تخصصی قرآنی (قرآن و علم - قرآن پژوهی خاورشناسان - پژوهشنامه علوم و معارف قرآن) هستند.

از آثار مهم ایشان تفسیر قرآن مهر (در 22 جلد)، منطق تفسیر قرآن (4 جلد)، منطق ترجمه قرآن که مبانی و قواعد و روش های ترجمه قرآن را بیان می کند و اکنون کتاب درسی مراکز علمی است و نیز «نخستین ترجمه گروهی قرآن کریم» می باشد که برای اولین بار به صورت گروهی انجام گرفته است (1).

ویژگی ها

1- روش ترجمه: جمله به جمله

2- این ترجمه (به این شکل گروهی) برای اولین بار در طول تاریخ اسلام شکل گرفته است. همکاران ایشان در این ترجمه آقایان حجج اسلام: حسین شیرافکن، محمد امینی، محسن اسماعیلی، محسن ملاکاظمی و جانباز شهید غلامعلی همایی بوده اند. یعنی در این ترجمه به صورت تخصصی، تقسیم کار شده است و بخش های ادبیات، تفسیر، واژه شناسی و... به عهدۀ افراد مختلف بوده که پس از بررسی، مورد بحث جمعی قرار گرفته است.

3- این ترجمه مبتنی بر نتایج حاصل شده از تفسیر قرآن مهر بوده است که حاصل کار گروه فوق است.

4- این ترجمه دارای مبانی تفسیری، کلامی، واژگانی و ادبی است که در پی نوشت ترجمه به طور مفصّل توضیح داده شده است، از جمله این که بر مبنای مذهب اهل بیت علیهم السلام ترجمه انجام شده است.

5- هدف این ترجمه، ارائه برگردانی دقیق، صحیح، رسا و سلیس از قرآن کریم است، ولی مهم ترین دغدغه گروه، «دقت» در ترجمه بوده است و مواردی که امکان ترجمه وجود نداشت، آن کلمات در فهرست جداگانه ای (در پی نوشت) ارائه شده است.

6- کلیه افعال (مجهول، معلوم، لازم و متعدی) با دقت ترجمه شده است.

ص:214

7- ادات تأکید، و نیز همه ضمایر فصل، در ترجمه بیان شده است.

8 - این ترجمه که مورد استقبال جامعه قرآنی کشور قرار گرفت در سال 1388ش با ویرایش مجدد، چاپ شد.

نمونۀ ترجمه:

سورۀ کوثر

به نام خدای گسترده مهرِ مهرورز

در حقیقت ما به تو (نیکی) فراوان عطا کردیم. (1)

پس برای پروردگارت نماز گزار و (شتر) قربانی کن. (2)

[چرا] که فقط (دشمن) کینه توز تو بریده نسل است! (3)

ص:215

از طرف دیگر گرچه این نوع ترجمه، سلیس و روان نیست (به لحاظ کلمه به کلمه بودن) ولی مترجم محترم در این زمینه نیز سعی فراوان دارد که به گونه ای ترجمه اش سلیس و روان باشد و نارسایی های این نوع از ترجمه را کمتر دارا باشد که در این زمینه تا حدودی موفق بوده است، برای این منظور در برخی از موارد، کلمات را جابه جا نموده تا ترجمه از حالت ناقص بودن خارج گردد.

ویژگی ها

1- روش ترجمه: کلمه به کلمه

2- ترجمه، توضیحات اضافی خیلی کم دارد.

3- در ترجمه، به افعال معلوم و مجهول و لازم و متعدی توجه شده و در اکثر موارد به صورت صحیح ترجمه شده است.

4- توجه به مواردی که کلمات در جمله، مفعول مطلق می باشند.

5- ادات تاکید و حصر، در اکثر موارد مورد توجه قرار گرفته و تاکید آن در ترجمه آورده شده است.

6- همۀ کلمات و افعال ترجمه شده و کمتر کلمه ای است که در ترجمه نیامده باشد.

نمونۀ ترجمه

سورۀ کوثر

بنام خداوند بخشاینده مهربان

همانا ارزانی داشتیمت کوثر (1)

پس نمازگزار برای پروردگار خویش و قربان کن (یا سجود و رکوع کن) (2)

همانا بدخواه تو است دنباله بریده (3)

ص:219

وی توانسته است ترجمه ای را به جامعه اسلامی تقدیم نماید که قابل فهم، سلیس و روان و از نظر جمله بندی کم نقص باشد.

ویژگی ها

1- روش ترجمه: جمله به جمله.

2- در ابتدای هر سوره، مکی و یا مدنی بودن و تعداد آیات آن را ذکر کرده است.

3- حروف مقطعه را به صورت تلفظی آن ها در ترجمه آورده است.

4- در برخی از موارد که آیات در ترجمه نیازمند توضیح باشد توضیحاتی دربارۀ آن ها ارائه نموده و آنها را با پرانتز و یا کروشه از متن اصلی جدا کرده است.

5 - از آن جا که این ترجمه از روش ترجمه جمله به جمله استفاده کرده سعی شده که تمام کلمات، ترجمه شود و ترتیب آن ها طبق آیات باشد بدون تقدّم و تأخر.

6 - ترجمه از سلاست و روانی خوبی برخوردار است.

7- اکثر واوهای ابتدای آیات، در ترجمه آورده شده است.

8 - ادات تاکید مانند انّ ، لقد و... در ترجمه، تأکید آن ها بیان شده است.

9- در بالای صفحاتِ ترجمه، نام سوره ذکر شده و هم شماره آن، که برای مراجعه کنندگان کار را آسان می کند.

نمونۀ ترجمه

سورۀ کوثر

به نام خداوند رحمتگر مهربان

ما تو را [چشمه] کوثر دادیم. (1)

پس برای پروردگارت نماز گزار و قربانی کن. (2)

دشمنت خود بی تبار خواهد بود. (3)

ص:221

3- قابل فهم بودن برای عموم و خوش خوانی ترجمه به طوری که از واژگان متروک و نامأموس استفاده نشده است.

4- کوتاه نویسی تا جایی که به معنای و نظم آهنگ سخن خدشه ای وارد نشود به طوری که گزاره های توضیحی در دو قلاب [ ] آمده است.

نمونۀ ترجمه:

سورۀ کوثر

به نام خداوند بخشنده مهربان

همانا ما به تو بخشیده ایم کوثر. (1)

پس نماز آور خدایت را و قربانی بجای آور. (2)

دشمن توست بی گمان ابتر. (3)

ص:223

می آموختند. رفتار و سلوک این بانوی مجتهد، مهم ترین مطلبی بود که آنان را جذب خود می نمود. یکی از شاگردان ایشان در مورد بانو می گویند: ایشان روی تحصیلات بالا تاکید داشتند. می فرمودند: علم با عمل، علم با تهذیب، علم با تزکیه. اگر علم بدون تزکیه شد، برای انسان غرور و حجاب می آورد، ممکن نیست که انسان بتواند صعود کند، سقوط، حتمی و صد درصد است. می فرمودند: «نفس را تزکیه کنید که بعثت انبیا به همین دلیل بوده است».

بانو امین، از شیفتگان و معتقدان به انقلاب اسلامی ایران و رهبری عظیم الشأن آن بود. در این مورد یکی از شاگردان ایشان آورده است: «در سال 59 که حاجیه خانم امین، اصلاً نمی توانستند از منزل خارج شوند، از طریق تلویزیون در جریان انقلاب قرار داشتند، زمانی که امام رحمه الله از تلویزیون سوره حمد را تفسیر کردند، شیفته بیان و مطالب امام شده بودند. به همین علت، به مطالعه آثار امام پرداختند.

نسبت ایشان با سی واسطه به امام علی بن ابی طالب علیه السلام می رسید. وی در بیان مقام و موقعیت خاندان عصمت و طهارت و منزلت و جایگاه آنان تلاش می کرد، به طوری که عشق و علاقه اش به مقام والای ولایت در کتاب « مخزن اللئالی فی مناقب مولی الموالی حضرت علی علیه السلام »، روشنگر این حقیقت است.

آثار و کتاب های قلمی به جامانده از بانوامین بانوی ایرانی عبارتند از:

1. تفسیر قرآن مجید بهنام «مخزن العرفان»در 15جلد؛ 2. «نفحات الرحمانیه»،به زبان عربی مشتمل بر 96 عنوان؛ 3. «سیر و سلوک»که در روش اولیا و طریق سیر سعدا است؛ 4. «معاد» یا آخرین سیر بشر؛ 5. روش خوشبختی و توصیه به خواهران دینی و ایمانی؛ 6. «اربعین هاشمیه»به زبان عربی مشتمل بر مسایل و احکام؛ 7. «جامع الشتات» به زبان عربی مشتمل به مسایل و احکام؛ 8. «اخلاق» که در بسیاری از محافل علمی و دانشگاه ها تدریس می شود؛ 9. «مخزن اللئالی» که در فضایل حضرت علی بن ابیطالب علیه السلام است.

سیده نصرت امین مجتهد، توسط تعدادی از آیات عظام و مراجع عظیمالشان زمان خود به اخذ درجه اجتهاد و روایت نایل گردید که برخی از آنان عبارتند از مرحومان: آیت الله العظمی حاج شیخ عبدالکریم حائری یزدی (موسس حوزه علمیه قم)، آیت الله العظمی آقا سیدمحمدکاظم شیرازی، آیت الله ابراهیم حسینی شیرازی اصطهبناتی، آیت الله شیخ محمدرضا نجفی اصفهانی، حجة الاسلام والمسلمین حاج شیخ مرتضی مظاهری

ص:226

نجفی اصفهانی. همچنین شخصیت هایی چون آیت الله العظمی مرعشی نجفی رحمه الله و مرحوم علامه طباطبایی رحمه الله ، با توجه به مقام علمی و عرفانی خانم امین، محضر درس او را مایه فیض و افاده می دانستند.

ویژگی ها:

1- روش ترجمه: جمله به جمله.

2- این ترجمه همراه با توضیحات تفسیری کوتاه در داخل پرانتز آمده است.

3- توضیحات تفسیری بیشتر، خارج از ترجمه و در ادامه آن آمده است.

تذکر: شنیده شده که ترجمه این تفسیر جداگانه و به صورت مستقل چاپ شده است ولی ما بدان دسترسی پیدا نکردیم.

نمونۀ ترجمه:

سورۀ کوثر:

به نام ایزد هستی بخش صاحب رحمت عام و خاص

(ای رسول اکرم) ما انعام و بخشش بسیار به تو عطا نمودیم. (1)

پس (به شکرانه) این همه نعمت که به تو بخشش نمودیم، به نماز و طاعت قیام نما و در راه خدا قربانی کن. (2)

محققاً دشمن تو دُم بریده است (یعنی مقطوع النّسل است). (3)

ص:227

سمت راست و ترجمه آیات به فارسی در صفحات رو به رو (چپ) قرار گرفته است. در مؤخره اثر، ضمایمی از جمله توضیح در باب مشخصات رسم الخط قرآن، یادداشت ناشر و توضیحات مسئول مرکز فرهنگ و معارف قرآن درباره سابقه و ویژگی های این ترجمه آمده است.

نمونه ترجمه:

سوره کوثر

به نام خداوند گسترده رحمت و مهربان

به راستی ما به تو خیر فراوان عطا کردیم. (1)

پس برای پروردگارت نماز بگزار و قربانی کن. (2)

بی شک، دشمن تو خود بی نسل است. (3)

ص:229

2- مطالب اضافی را از متن اصلی جدا و داخل پرانتز قرار داده، تا ترجمۀ قرآن مشخص شود.

3- کلیۀ جملات (ولو این که یک جمله پشت سر هم تکرار شده باشد) ترجمه شده است. مانند آیۀ 4 سوره بقره که جملۀ ما انزل دو بار تکرار شده و در هر دومرتبه ترجمه شده است.

4- عبارت های ترجمه شده به همان ترتیب جملات قرآنی است و مقدم و مؤخر نشده است.

5- در برخی موارد که جملات نیاز به توضیح دارد، توضیحاتی ارائه شده و داخل پرانتز قرار گرفته است.

6- در مواردی که نکره در سیاق نفی و یا نهی قرار گرفته و مفید عموم است در ترجمه رعایت شده و عمومیت آن آمده است.

7- در مواردی که آیات دارای ادات تأکید مثل انّ می باشد در ترجمه، تأکید آن بیان شده است.

نمونۀ ترجمه

سورۀ کوثر

به نام خداوند بخشاینده مهربان

[ای محمد] به راستی که ما به تو «کوثر» دادیم. (1)

پس برای پروردگارت نماز بگزار و [شتر] قربانی کن. (2)

بی گمان دشمنت هموست بی زاد و رود. (3)

ص:231

ویژگی ها:

مترجم دربارۀ شیوه نگارش خود در این ترجمه می گوید:

1- روش ترجمه: جمله به جمله (با توضیحات تفسیری مختصر)

2- معنای هر آیه ای را گویا و رسا نوشته ام و شمارۀ آن را در سمت راستِ برگردان قرار داده ام.

3- مفاهیمِ افزون بر واژه های ظاهری عبارت های قرآنی را در داخل پرانتز نوشته ام، به نحوی که واژه های پیش از پرانتز و بعد از آن با یکدیگر همخوان و سازگار باشد، و چنان که مطالب داخل پرانتز خوانده نشود، ما قبل و ما بعد پرانتز، ترجمه روان و کوتاه آیه بوده و اگر خوانده شود، تفسیر رسا و مختصر آن به شمار آید.

4- سعی شده است ترجمه فارسی هر آیه ای درست در مقابل متن عربی آن آیه قرار گیرد.

5- واژه های مشکل و بندهای قابل توجه یا دشوار هر آیه ای را با ذکر شماره خود آن آیه، در حواشی صفحات قرار داده ام.

6- هر گاه در فهم دقیق معانی قرآن، بیان نکات صرفی و نحوی را ضروری و مؤثر تشخیص داده باشم، آن را در برابر واژه ها و بندها ذکر نموده ام.

7- اگر آیه ای، معانی معتبر مختلفی داشته باشد، سعی کرده ام معنای مهم تر و ارزنده تر را در اصل برگردان بگنجانم و آن گاه در حواشی لغات به معنا یا معانی دیگر اشاره نمایم.

تلاش نموده ام گلزار معانی از بوستان آیات ربّانی، درست به همان اندازه گلچین و دسته شود که به هنگام چاپ، متن قرآنی یا نوشته های فارسی، یکجا در معرض دید خوانندگان گرامی قرار گیرد.

نمونۀ ترجمه

سورۀ کوثر

«بسم الله الرحمن الرحیم»

ما به تو خیر و خوبی بی نهایت فراوان را عطا کرده ایم (که نبوت و دین حق و هدایت، و هر آن چیزی است که سعادت هر دو جهان را به همراه دارد.) (1)

حال که چنین است تنها برای پروردگار خود نماز بخوان و قربانی بکن. (2)

بدون شک، دشمن کینه توز تو بی خیر و برکت و بی نام و نشان خواهد بود. (3)

ص:234

ویژگی ها:

1- روش ترجمه: آزاد (همراه با خلاصه التفسیر)

2- اسلوب ترجمه به زبان فارسی امروزی است که با نثری ساده و روان نگارش یافته است.

3- چون مترجم روش ترجمۀ آزاد را برگزیده، در موارد بسیاری تطابق عینی با اصل کلام برقرار نیست و در مواردی نیز عدم مطابقت مفهومی نیز دیده می شود.

4- ترجمه با اضافات و توضیحات تفسیری مفصلی همراه است که در اکثر موارد در داخل پرانتز قرار گرفته و در مواردی نیز همراه اصل ترجمه آمده است.

5- روش مترجم، یعنی ترجمه آزاد، همراه با خلاصه التفسیر به طور نسبی در همه جای ترجمه حفظ شده است.

6- هماهنگی در ترجمه واژه های مشابه مورد توجه مترجم نبوده و معنای واژه ها و عبارات یکسان در بسیاری از موارد مانند هم نیست.

نمونۀ ترجمه:

سورۀ کوثر

به نام خداوند بخشندۀ مهربان

ما تو را کوثر (یعنی عطای بسیار چون کثرت فرزند) بخشیدیم. (1)

پس تو هم برای خدایت به نماز (و طاعت) و قربانی (و مناسک حج) بپرداز. (2)

که محققا! دشمن بدگوی تو (عاص بن وائل) مقطوع النسل است (و نسل تو تا قیامت به کثرت و برکت و عزت باقی است). (3)

ص:236

4- صفحات سمت راست این ترجمه دارای سه بخش است:

الف) آیات هر صفحه مطابق با قرآن های خط عثمان طه؛

ب) لغات جدید: که در این بخش لغات جدید که ترجمه نشده اند، به صورت روان و تحت اللفظی ترجمه شده است.؛

ج) لغات تکراری: که این لغات چون در صفحات ماقبل، ترجمه شده، شماره صفحه مورد نظر آورده شده است.

5- صفحات سمت چپ این ترجمه، ارائه مفاهیم و موضوع آیات است تا عموم مخاطبین بتوانند معنا و مفهوم و نیز موضوع آیه را فرا گیرند.

6- در این ترجمه از منابعی چون تفسیر نمونه، نور و قاموس قرآن استفاده شده است.

نمونۀ ترجمه:

سوره کوثر

به نام خداوند بخشنده مهربان

هدیه بزرگ خداوند، پیامبر اسلام صلی الله علیه وآله :

محقّقاً (ای محمد صلی الله علیه وآله ) ما (به جای فوت و درگذشت پسرت ابراهیم) کوثر (خیر کثیر و نیکویی بسیار و شرافت و بزرگواری در دو جهان، و بسیاری نسل و فرزندان توسط حضرت فاطمه زهرا) را به تو عطا کرده و بخشیدیم. (1)

شکرگزاری در مقابل هدیه بزرگ:

پس برای (شکر و سپاس دین نعمت و بخشش) پروردگارت، نماز بگزار (که نماز همه اقسام شکر و سپاس را در بر دارد) و شتر قربانی کن (2)

عاقبت ننگین دشمن کینه توز پیامبر اسلام صلی الله علیه وآله :

(پس از آن خداوند مشرکین را که به آن حضرت «ای دنباله بریده» می گفتند، نکوهش نموده می فرماید: ای محمد صلی الله علیه وآله البته دشمن تو همان ابتر و دنباله بریده است (نسل و نژاد او باقی نخواهد ماند لیکن ذریّه و فرزندان تو به وسیله دخترت فاطمه زهرا علیها السلام تا قیامت باقی خواهد بود.) (3)

ص:238

5 - شیوه و اسلوب ترجمه به صورت همگون در سراسر ترجمه به کار رفته است.

نمونۀ ترجمه:

سورۀ کوثر

به نام خداوند بخشنده مهربان

به درستی که ما دادیم به تو ای پیغمبر افزونی بسیار در نسلت. (1)

پس نماز کن برای پروردگار خود و در تکبیرات نماز دو دست را تا گلوگاه خود بلند کن. (2)

بدرستی که دشمن تو که تو را سرزنش می کند دم بریده و بلاعقب خواهد بود. (3)

ص:240

علاوه بر اینها یکی از آثار استاد بی آزار شیرازی، ترجمه ای است موزون از تعدادی سوره های قرآن که تاکنون سه مجلد آن طی سالهای 72 تا 74 از سوی دفتر نشر فرهنگ اسلامی به طبع رسیده است.

ویژگی ها

1- روش ترجمه: آزاد (تفسیری)

2- تلاش مترجم بر این بوده است تا با استفاده از ترجمه ها و تفسیرهای معتبر، ترجمه ای تفسیری و آهنگین به زبان فارسی روز ارائه دهد تا بتواند پرتوی از مفاهیم عالی قرآن را همراه با گوشه ای از زیبایی های لفظی و نغمه های ادبی را به خوانندگان انتقال دهد بدون آن که مفاهیم و معانی آیات، فدایی موزون شدن الفاظ گردد.

3- در بعضی جاها کلمه ای افزوده شده که مترجم آن را بین دو قلاّب قرار داده است.

4- مترجم با مقطّع کردن جملات هر آیه، اوزان و قافیه ها را بیشتر نشان دهد و با دسته بندی کردن آیات و گذاشتن عناوین برای هر قسمت، ارتباط و تناسب آیات و هم بستگی موضوع های گوناگون را ارائه داده است.

5 - در مجموع، در این ترجمه تلاش بر این بوده که از ترجمۀ تحت اللفظی و ترجمه آزاد به ترجمۀ تفسیری و پیوسته و آهنگین پرداخته شود و مفهوم و پیام قرآن را تا آن جا که ممکن است در فرم و سبکی شبیه به قرآن، به فارسی روز انتقال داده شود.

نمونۀ ترجمه

سورۀ حمد

بنام خداوند عطابخش خطاپوش (1)

هر حمد و سپاسی از آن خدای ربّ العالمین است. [که مولی، مدبّر و مربی جهانیان است]، (2)

روزی بخش [همگان] و خطاپوش [گنهکاران] است، (3)

مالک روز [بروز حقایق] دین یعنی قیامت است [که در آن حساب، جزا، حکم و سیاست است]. (4)

تو را می پرستیم و بس، و از تو یاری می خواهیم و بس. (5)

هدایت نما ما را به راه راست [که راه نبییّین و صدّیقین و صالحین و شهداست]، (6)

راه کسانی که به آنان انعام کرده ای [و نعمت هایت را بر آنان تمام کرده ای]، نه به راه آنان که غضب شدگانند، و نه راه آنان که سرگشتگانند. (7)

ص:244

هشت جلد نام برد که هم اکنون نیز مشغول تألیف و ادامۀ تفسیر هستند. به خاطر نگارش این تفسیر و سایر فعالیت های قرآنی، در سال 1380 در نمایشگاه بین المللی قرآن کریم تهران، طی مراسمی ایشان خادم القرآن معرفی شدند و توسط رئیس جمهور وقت، لوح تقدیر و جایزه دریافت کردند.

ایشان همچنین در « مؤسسه فرهنگی ترجمان وحی » که به عنوان مرکزی برای ترجمه قرآن مجید به زبان های خارجی، در سطح جهانی فعالیت می کند، کارشناس علوم قرآنی و عضو تحریریه مجله ترجمان وحی است و مقاله های متعددی در این مجله از وی چاپ شده است. آیت الله جعفری علاوه بر اجتهاد، دارای مدرک سطح چهار در رشته فقه و اصول می باشند.

ویژگی ها

1- روش ترجمه: جمله به جمله

2- در این ترجمه به دلیل این که همراه با تفسیر آمده، وجوه مختلف تفسیری، مد نظر مترجم بوده و در نهایت نظر برتر در ترجمه منعکس شده است.

3- در این ترجمه هم دقت و هم روانی مورد توجه مترجم واقع شده ولی در مواقعی که این دو با هم تعارض داشتند، طبق نظر مترجم، دقت و صحّت را بر روانی ترجیح داده است.

4- مترجم در این ترجمه سعی کرده که کمتر از پرانتز و توضیحات بیرون از متن استفاده کند مگر در موارد ضروری، بنابراین اصالت ترجمه لحاظ شده است.

5 - نثر ترجمه، با نثر معیار نوشته شده است.

6 - این ترجمه همراه با تفسیر کوثر، چاپ شده است. ولی یک نسخه مستقل از ترجمه در آرشیو مؤسسه ترجمان وحی موجود است.

نمونۀ ترجمه:

سورۀ حمد

به نام خداوند بخشاینده بخشایشگر (1)

ستایش مخصوص خداوند است که پروردگار جهانیان است. (2)

همو که بخشاینده بخشایشگر است. (3)

همو که مالک روز جزاست. (4)

تنها تو را می پرستیم و از تو کمک می خواهیم. (5)

ما را به راه راست هدایت فرما. (6)

راه کسانی که به آنها نعمت داده ای نه غضب شدگان بر آنها و نه گمراهان. (7)

ص:246

2- در این ترجمه، سعی شده است با استفاده از معتبرترین تفسیرها و ترجمه های قرآن، آیات الهی به زبان فارسی سالم و ساده و قابل فهم نوجوانان ترجمه شود.

3- مترجم از افزودن تعابیر و کلمه هایی تفسیرگونه، بر ترجمۀ کلمه به کلمه قرآن استفاده کرده است.

4- متن ترجمه با دو نوع حروف، چاپ شده است: کلمه هایی که با حروف سیاه چاپ شده، ترجمه مطابق با اصل آیه هاست. که اگر این کلمه پشت سر هم خوانده شوند، باز به صورت جمله های کامل و سالم خوانده خواهد شد.

5- جمله ها یا کلمه هایی هم لابه لای کلمات اوّل با رنگ آبی به چاپ رسیده است. این عبارت ها برای فهم بهتر و ساده تر معنای آیه ها آمده است و در مجموع، تلاش شده که از قانون فارسی نویسی پیروی شود.

6- از ویژگی های این ترجمه می توان به نیازسنجی مترجم و مخاطب محوری آن و همچنین ارائه توضیحات برخی مفردات قرآنی و یا اصطلاحات فارسی به کار رفته در ترجمه یا تفسیر مختصر برخی آیات در مؤخره کتاب به عنوان «یادآوری» اشاره کرد.

نمونۀ ترجمه:

سورۀ کوثر

به نام خداوند بخشنده مهربان

ای پیامبر! ما به تو خیر بسیار، برکت فراوان و نسلی پربار بخشیده ایم. (1)

پس برای خشنودی پروردگارت نماز بخوان و شتر قربانی کن. (2)

بی تردید تو بی فرزند نیستی، بلکه دشمن تو نسل بریده، بدون خیر و بی سرانجام خواهد بود. (3)

ص:248

پایان چند جزء ادامه دادم. در آن ایام شنیدم که آیت الله مکارم شیرازی - دامت برکاته - با جمعی از فضلا تصمیم دارند تفسیر بنویسند. من نوشته های تفسیری خود را ارائه دادم و ایشان هم پسندیده و من به جمع آنان پیوستم. حدود پانزده سال طول کشید تا تفسیر نمونه در 27 جلد به اتمام رسید و تا به حال بارها تجدید چاپ و به چند زبان ترجمه شده است. تقریبا نیمی از تفسیر نمونه تمام شده بود که انقلاب اسلامی به رهبری امام خمینی به پیروزی رسید و من به پیشنهاد علامه شهید مطهری قدس سره و موافقت امام خمینی قدس سره برای اجرای برنامه درس هایی از قرآن، به تلویزیون رفتم. در این بین به فکر افتادم درس تفسیری را در سطح فهم عموم شروع کنم. برای این کار با گرفتن دو همکار، علاوه بر تفسیر نمونه، از ده تفسیر دیگر یادداشت برداری کردیم و برنامه تفسیر خود را با عنوان «آینه وحی» در رادیو آغاز کرده و تاکنون پیش رفته ام. بارها از طرف دوستان و دیگران، پیشنهاد شد که آنچه را در رادیو می گویم، به صورت کتاب منتشر کرده و در دسترس عموم به خصوص عزیزان فرهنگی قرار دهم. با این تصمیم و نیت چند جزء از یادداشت های تفسیری خود را در حضور دو نفر از فقهای قرآن شناس و محقق که از اساتید حوزه علمیه قم هستند خواندم و با تأیید و اصلاح آن دو بزرگوار، به سبک و برداشت های تفسیری خود اطمینان بیشتری پیدا کردم. پس از آن چند نفر از فضلا کار بازنویسی و تدوین آن را انجام دادند و تحت عنوان «تفسیر نور» منتشر گردید. این تفسیر دارای امتیازاتی است، که در مقدمه جلد اول ذکر شده است.

ویژگی ها:

1- روش ترجمه: جمله به جمله

2- این ترجمه همراه با تفسیر است که نکات تفسیری آن جدای از ترجمه می باشد.

نمونه ترجمه:

سورۀ حمد

به نام خداوند بخشنده مهربان (1)

سپاس و ستایش مخصوص خداوندی است که پروردگار جهانیان است. (2)

(خدایی که) بخشنده و مهربان است. (3)

(خدایی که) مالک روز جراست. (4)

(خدایا) تنها تو را می پرستیم و تنها از تو یاری می جوییم. (5)

خداوندا همه ما را به راه راست مستقیم هدایت فرما. (6)

(خداوندا ما را) به راه کسانی که آن ها را مشمول نعمت خود ساختی، (هدایت کن) نه راه کسانی که بر آن ها غضب کرده ای و نه گمراهان!

ص:250

استفاده کند که در مجموع و سیاقش شباهت زیادی به متن آیات و سوره مورد ترجمه، داشته باشد.

نمونه ترجمه

سوره کوثر

به نام ایزد مهربان مهرورز

همین است که ما به تو فراوانی دادیم. (1)

پس ویژه پروردگارت راز و نیاز کن و شتر بکش. (2)

این است که بدخواه تو، بی پیوست است. (3)

ص:252

حال توضیحاتی برای توصیف موقعیت صحنه و یا توصیف حالات اضافه کرده است که عموماً از اصل ترجمه به وسیله دو گیومه جدا شده و در مواردی تفکیک نشده است.

5 - مترجم سعی کرده است برای ترکیبات و تعابیر یکسان از ابیات و اشعار متفاوت استفاده کند.

نمونۀ ترجمه:

سورۀ کوثر

سرآغاز گفتار نام خداست که رحمتگر و مهربان خلق راست

همانا که اینک بدادیم ما به تو کوثری پاک ای مصطفی (1)

تو هم پس به شکرانه می خوان نماز برای خدایت بکن ذبح باز (2)

همانا همانکس که عیبت بخواند خودش نسل مقطوع و ابتر بماند (3)

ص:257

نمونه ترجمه:

سوره کوثر

سرآغاز هر کار نام خداست کز او مهر و بخشش همه خلق راست

خطاب خدا گشته بر مصطفی شده خیر بسیار بر تو عطا (1)

بخوان بهر پروردگارت نماز تو قربانی آور به دانای راز (2)

کنون دشمنت هست ناقص ببین شود نسل وی قطع اندر زمین (3)

ص:259

3- مترجم جهت حفظ رعایت امانت در ترجمه، علاوه بر متن قرآن، ترجمه های استاد الهی قمشه ای و حاج شیج محمد رضا سراج را مدّ نظر خود قرار داده است.

نمونۀ ترجمه:

سورۀ حمد

می کنم آغاز با نام کریم من به بسم الله الرحمن الرحیم (1)

شد ستایش خاصّ ذات کردگار خالق أرض و سماء لیل و نهار (2)

آن خداوندی که بس بخشنده است مهربان است و بسی ارزنده است (3)

روز پاداش خلائق مال اوست لطف بی حدّ، حاصل اعمال اوست (4)

می پرستیم و زِ تو یاری مُدام در طلب هستیم دایم صبح و شام (5)

کن به راه راست ما را رهبری دِه به جمع بندگانت سروری (6)

ره آنهایی که از لطف عمیم داده ای انواع نعمت ای کریم

نه رَه آنها که بگرفتی تو خشم گمرهان و ظالمانِ بسته چشم (7)

ص:261

اما ترجمه قرآن ایشان در کوتاه ترین وزن بحر خفیف «فاعلاتن مفاعلن فعلن» سروده شده است. «نظم فرقان» که نام مجموعه قرآن منظوم است به سال شکل گیری این اثر اشاره کرده است که به حساب جمل، سال 1421 هجری قمری است.

مترجم راجع به ترجمه خود چنین می گوید:

اگرچه انتخاب وزن این اثر از پیش بررسی و محاسبه نشده است ولی در جریان کار نظم متوجه ویژگی خاصی در این وزن شدم که ذکر آن بی مورد نیست.

در «نظم فرقان» اکثر قوافی از معانی آیات برگرفته شده است و با این ترتیب کمتر اجبار داشته ام مفهومی را خارج از محدوده ی معانی انتخاب کنم که بالاجبار به مضمونی منظوم خارج از مفهوم آیات برسیم.

یکی از عللی که این امر (انتخاب قوافی از متن ترجمه آیات) را مقدور ساخته است ویژگی خاص وزن این منظومه است. توضیح اینکه در وزن مورد بحث «فاعلاتن مفاعلن» اگر هجای ما قبل آخر «فع» را به صورت دو هجای کوتاه بنویسیم به «ف ع» تبدیل می شود و وزن کامل مصرع می شود «فاعلاتن مفاعلن فع لن» پس دو هجای آخر هر مصرع امکان دارد معادل وزن های علن و فعلن باشد و یا معادل «علات» و «فعلات» قرار گیرد مثلاً می توان «شکیب» را با «ترکیب» قافیه کرد و یا «خجل» را با «قابل» هم قافیه ساخت. با این ترتیب دست شاعر در انتخاب کلمات قافیه خیلی باز است در حالی که در وزن های دیگر مثنوی این ویژگی موجود نیست.

ویژگی ها:

1- روش ترجمه: آزاد (با سبک منظوم)

2- وزن آن کوتاه ترین وزن از نوع مثنوی است.

3- تعداد ابیات کمتر از دوازده هزار بیت است.