ص :2

ص :3

ص :4

این اصل، پایه و اساس تمام ادیان آسمانی است. اگر در بعضی از دین ها خلاف آن مشاهده می شود، انحرافی است که توسط منحرفان به وجود آمده است.

این اصل دو پایه دارد: اوّل - جهان خدایی دارد که آن را آفریده است و اداره می کند. دوم - خدا یگانه است و شریک و مثل ندارد.

گوناگون و بالاخره جهان عظیم هستی ممکن نیست بدون خالق باشد، بلکه همه را پدید آورنده ای دانا آفریده که او را خدا می گوئیم.

«وَ اعْلَمْ یَا بُنَیَّ أَنَّهُ لَوْ کَانَ لِرَبِّکَ شَرِیکٌ لَأَتَتْکَ رُسُلُهُ وَ لَرَأَیْتَ آثَارَ مُلْکِهِ وَ سُلْطَانِهِ وَ لَعَرَفْتَ أَفْعَالَهُ وَ صِفَاتِهِ وَ لَکِنَّهُ إِلَهٌ وَاحِدٌ کَمَا وَصَفَ نَفْسَهُ (1) ؛

پسرم! بدان که اگر پروردگارت شریکی داشت، رسولان او به سوی تو می آمدند. آثار مُلک و قدرتش را می دیدی و افعال و صفاتش را می شناختی اما او خداوندی است یکتا، همان گونه که خویش را توصیف کرده است».

ص:14

(لا یَعْزُبُ عَنْهُ مِثْقالُ ذَرَّةٍ فِی السَّماواتِ وَ لا فِی الْأَرْضِ ) (سباء: 3).

«به اندازه ی سنگینی ذرّه ای در آسمان ها و زمین از علم او گم نخواهد شد».

پ) حیات: خداوند زنده است و مرگ و نیستی به ذات پاکش راه ندارد زیرا که وجود غیر زنده نمی تواند منشأ پیدایش موجودات باشد، پس او حیات را به همه چیز داده و باید خودش زنده باشد.

تو ث) ازلی و ابدی است، یعنی خداوند همیشه بوده و عدم نداشته و همیشه خواهد بود و عدم و فنا را به وی راهی نیست. این دو صفت از لوازم وجوب وجود است، پس اوست اوّل، و اوست آخر(1).

خداوند سمیع است، یعنی به شنیدنی ها آگاه است.

خداوند بصیر است، یعنی به دیدنی ها آگاه است. این دو صفت صفات مستقلی نیستند، بلکه برگشت آن ها به صفت علم است.

ص:16

2. صفات فعل: قسم دوم از صفات ثبوتیه، صفات فعل است که خداوند به آن ها متصف و آراسته می باشد ولی عین ذات خدا نیستند، بلکه از اوصاف فعل او می باشند مانند:

الف) مرید: یعنی کارهایش را از روی اراده و قصد انجام می دهد. مانند آتش نیست که در سوزاندن اراده نداشته باشد.

ب) متکلّم: می تواند حقایقی را برای دیگران اظهار کند و مقاصدش را به آنان بفهماند.

پ) رازق: روزی تمام موجودات زنده را به قدرت کامل خود می رساند.

ت) خالق: آفریننده ی آسمان ها و زمین و آن چه در آن ها و بین آن هاست.

دلیل این که خداوند به این صفات موصوف است، این است که همه ی این ها صفات کمال هستند و خداوند تمامی صفات کمال را دارا است.

ص:17

ج) محتاج نیست زیرا که در اداره ملک و ملکوت و تدبیر مخلوقاتش نیازمندکسی نیست.

ص:19

«فَاصْبِرْ کَما صَبَرَ أُولُوا الْعَزْمِ مِنَ الرُّسُلِ » (ای رسول من) صبر کن هم چنان که پیامبران اولوالعزم صبر کردند.

ایشان عبارتند از: حضرت نوح، حضرت ابراهیم، حضرت موسی، حضرت عیسی وحضرت محمد بن عبدالله (صلی الله علیه و آله).

حضرت محمد پایان بخش سلسله ی پیامبران است و بعد از آن حضرت پیامبری نخواهد آمد. قرآن مجید حضرت را خاتم پیغمبران معرفی فرموده است. خاتمیت او از ضروریات دین می باشد. دلائل رسالت حضرت بسیار است و در این جا به یک دلیل بسنده می شود و آن قرآن است زیرا پیغمبر اکرم (صلی الله علیه و آله) با آن که درس نخوانده و از کسی خواندن و نوشتن را یاد نگرفته بود، کتابی آورد که هیچ کس نتوانست مانند آن را بیاورد.

با این که بسیار در قرآن بشر را به آوردن مثل آن دعوت کرد، کسی نتوانست با او مبارزه کند:

(أَمْ یَقُولُونَ افْتَراهُ قُلْ فَأْتُوا بِسُورَةٍ مِثْلِهِ وَ ادْعُوا مَنِ اسْتَطَعْتُمْ مِنْ دُونِ اللّهِ إِنْ کُنْتُمْ صادِقِینَ ) (یونس: 38).

ص:21

«آیا آن ها می گویند: او قرآن را به دروغ به خدا نسبت داده است ؟! بگو اگر راست می گویید یک سوره مانند آن را بیاورید و غیر از خدا هر کس را می توانید به یاری طلبید».

پیغمبر اکرم (صلی الله علیه و آله) دارای معجزات زیادی بوده که در دوران حیاتش واقع شده، در کتاب های تاریخ و حدیث ثبت است. قرآن کریم معجزه جاویدان و سند قطعی نبوت حضرت می باشد و یگانه کتاب آسمانی است که تغییر و تحریف در آن به عمل نیامده و بدون کم و کاست در دسترس بشر قرار دارد.

ص:22

3. بهشت و نعمت های آن و جهنم و عذاب های آن و ترازو و صراط و اعراف و حسابرسی و نامه اعمال همه حقند.

ص:24

خداوند به وسیله ی پیامبران برگزیده اش مردم را از ظلم و ستم نهی کرده، چطور ممکن است خود مرتکب کاری شود که خلق را از آن نهی کرده است ؟!

ص:26

و اجرای آن. نیز هدایت همه جانبه مردم و اصلاح امور دین و دنیای آن ها را به عهده دارد.

در احادیث زیادی (که از طریق شیعه و سنی نقل شده است) حضرت رسول اکرم (صلی الله علیه و آله) اوصاف و تعداد جانشینان خود را معین فرمود و این که همه از قریش و اهل بیت پیغمبرند، و این که حضرت مهدی موعود از ایشان است و آخرینشان خواهد بود.

شیعیان معتقدند که خداوند به پیغمبر اکرم (صلی الله علیه و آله) دستور فرمود که حضرت علی (علیه السلام) را برای جانشینی خود به مردم معرفی کند. خداوند در ابلاغ این فرمان تأکید فرمود:

یا أَیُّهَا الرَّسُولُ بَلِّغْ ما أُنْزِلَ إِلَیْکَ مِنْ رَبِّکَ وَ إِنْ لَمْ تَفْعَلْ فَما بَلَّغْتَ رِسالَتَهُ وَ اللّهُ یَعْصِمُکَ مِنَ النّاسِ .

«ای پیامبر! آن چه را خداوند] در مورد جانشینی علی (علیه السلام) [بر تو فرستاده، به مردم برسان و اگر از این کار خودداری نمائی، حق رسالت را ادا نکرده ای و خداوند تو را از شرّ مردم حفظ خواهد نمود»

پیامبر (صلی الله علیه و آله) هنگام بازگشت از حجة الوداع در غدیر خم امامت و خلافت حضرت علی (علیه السلام) را به مردم ابلاغ فرمود.

ص:28

به مقتضای احادیث و نصوصی که از شیعه و سنی رسیده است، ائمه دوازده تن می باشند و نام های مبارک ایشان بدین ترتیب است:

مقدمات نماز 36

غسل های واجب و مستحب 37

چگونگی غسل 38

وضو 39

شرایط وضو و غسل 39

مبطلات وضو و غسل 43

تیمم 45

چگونگی تیمم 48

شرایط تیمم 48

چیزهایی که تیمم بر آن ها صحیح است 49

اوقات نمازهای پنجگانه 50

قبله 51

پوشاندن عورت 51

نجاسات 52

مطهرات (پاک کننده ها) 54

پاک کردن نجاسات 58

ثابت شدن نجاسات 61

ص:6

اذان و اقامه 62

مقارنات نماز 64

واجبات رکنی و غیر رکنی 64

واجبات رکنی نماز 64

واجبات غیر رکنی 66

بلند و آهسته خواندن 69

مستحبات نماز 71

مبطلات نماز 73

شکیات 75

شک در طهارت 75

شک هایی که اعتبار ندارد 75

شک هایی که نماز را باطل میکند 77

نماز احتیاط 81

سهویات نماز 83

سجده سهو 86

کیفیت و احکام سایر نمازها 89

نماز قضا 89

ص:7

نماز آیات 89

نمازهای نافله 90

روزه 92

مفطرات روزه 94

راه ثابت شدن ماه 96

قضای روزه 97

کفاره 97

زکات فطره 98

خمس 100

مصرف خمس 102

زکات 104

زکات غلات چهارگانه 105

حدود مصرف زکات 106

پرسش هایی درباره عزاداری امام حسین (علیه السلام) 108

ص:8

بسم الله الرحمن الرحیم

بعد الحمد و الصلاة. چون رساله ی شریف «ارشاد المؤمنین الی احکام الدین» (از رساله های عملیّه حضرت مستطاب آیت الله العظمی آقای سید محمد حجت کوه کمری (قدس سره) در عین اختصار، دربردارنده مسائل مورد لزوم بود، به پیشنهاد بعضی از مؤمنان تمام مسائل آن را با فتاوای حضرت آیت الله العظمی حاج میرزا یدالله دوزدوزانی دام ظله الوارف تطبیق دادم و از نظر معظم له گذراندم. با این که رساله با قلم و سبک قدیم بود، به جهت رعایت امانت، عبارات آن را تغییر ندادیم جز در اصول دین و مواردی که ویرایش آن لازم به نظر رسیده، امید است این خدمت ناچیز مورد رضایت بقیة الله الاعظم ارواحنا فداه باشد، و مؤمنان از این رساله شریف بهره مند شوند.

ربیع الثانی 1436

محمد غفاری

ص:9

بسم الله الرحمن الرحیم

الحمدالله رب العالمین و الصلاة و السلام علی محمد و آله الطاهرین و لعنة الله علی اعدائهم اجمعین من الان الی یوم الدین.

این مجموعه مختصری است در احکام عبادات؛ مطابق با فتوای حضرت مستطاب سید العلماء العالمین آیة الله فی الارضین آقای سید محمد حجت تبریزی کوه کمری. بر حسب خواهش بعضی از مؤمنان و متدینان برای غالب مردم که از استفاده از رسائل مفصل بی بهره می باشند، جمع آوری گردید. امید است عموم بهره مند گردند. دوام عمر و تأییدات حضرات مراجع را از درگاه حضرت احدیت درخواست و مسئلت می کنیم این رساله به «ارشاد المؤمنین» نام گذاری شد و مشتمل است بر یک مقدمه و چهار مطلب مقدمه در بیان اصول دین و فروع دین و بعضی از مسائل تقلید است.

دفتر معظم له

ص:10

4. در مواردی که مجتهد احتیاط کند و فتوا نداده باشد، جائز می باشد در آن مسأله به مجتهد دیگری که تقلیدش جایز است رجوع نماید.

ص:34

مسأله 3. نماز آیات دو رکعت است و هر رکعتی پنج رکوع دارد. چگونگی خواندن هر یک از نمازهای روزانه و نماز آیات خواهد آمد.

کیفیت غسل بر دو قسم است: ترتیبی و ارتماسی، و مکلف بین هرکدام که می خواهد به جا آورد مخیر است؛ اما ترتیبی افضل است. و آن عبارت است از شستن سر و گردن، سپس شستن طرف راست و بعد شستن طرف چپ، به قصد غسل.

ارتماسی عبارتست از فرو رفتن یکباره در آب به قصد غسل؛ که عرفاً بگویند یک مرتبه فرو رفت.

ص:38

زیاد گل آلود باشد تا وقتی که در عرف آن را آب می گویند، مضاف نمی شود.

سوم - پاک بودن آب یعنی نجس نباشد.

چهارم - پاک بودن محل غسل و وضو، پیش از شروع. پاک بودن هر عضوی پیش از شروع وضو یا غسل آن عضوکفایت می کند گرچه پس از شستن عضو سابق باشد. بلکه اگر با شستن خود عضو هم پاک بشود، مثل آب کُر و جاری کافی است.

پنجم - مباح بودن مکان غسل و وضو و هم چنین محل ریختن آب غسل و وضو.

ششم - نیت یعنی نیت عمل داشتن.

هفتم - قصد قربت یعنی برای خدا به جا آورد، پس اگر به قصد ریا و خودنمایی یا به قصد خنک شدن به جا آورد، باطل است. بلی اگر قصد خنکی در ضمن باشد، عیب ندارد.

هشتم - مباشرت، یعنی خودش غسل و وضو را به جا آورد. پس اگر کسی دیگر اعضای او را به قصد غسل و وضو شست، باطل است مگر در صورت اضطرار. در این صورت بنابر احتیاط خودش نیز نیت کند. اما ریختن آب بر اعضای غسل یا وضوگیرنده، در صورتی که خودش بشورد، ضرر ندارد، گرچه مکروه است و بهتر ترک است.

ص:40

نهم - ترتیب بین اعضا به گونه ای که ذکر شد؛ در غسل اوّل سر و گردن و سپس طرف راست و بعد طرف چپ. در وضو اوّل شستن صورت و سپس دست راست و بعد دست چپ و مسح سر و مسح پای راست و چپ. پای چپ را بر راست مقدم ندارد. اگر به این ترتیب وضو نگیرد، باطل است.

دهم - موالات یعنی پی در پی شستن. عضو بعدی را پیش از خشک شدن عضوهای سابق بشوید.

یازدهم - از بالا به پایین شستن؛ و به عکس آن باطل است. در مسح سر و پاها بهتر کشیدن دست از سر انگشتان تا مفصل پا می باشد، هر چند برعکس نیز جایز است. دو شرط اخیر مختص وضو است. در غسل فاصله بین شستن اعضا جایز است؛ هر چند زیاد طول بکشد تا وقتی که حدث(1) از او سر نزند. هم چنین جایز است از پایین به بالا شستن؛ بلکه هر گونه که بخواهد.

دوازدهم - شرط است هنگام غسل در جایی که مو باشد، آب را به پوست بدن برساند؛ هنگام احتیاط این است که موها شسته شود. در وضو اگر صورت از لای مو پیدا نباشد، شستن مو کافی است و لازم

ص:41

نیست آب را به پوست بدن برساند؛ و اگر کم مو باشد، آب را باید به پوست هم برساند. هنگام مسح سر، مسح پوست آن لازم نیست، بلکه بر موی جلوی سر هم صحیح است.

سیزدهم - رسیدن آب به تمام اجزای اعضائی که باید شسته یا مسح شود. پس اگر مانعی در بعض اجزا باشد باید برطرف شود. اگر بعد معلوم شود چیزی از اجزا خشک مانده، گرچه به اندازه ی سر سوزن باشد، وضو یا غسل باطل است.

چهاردهم - گرچه ضرر نداشتن استفاده آب، پس اگر ترس ضرر داشته باشد، باطل است، و تکلیف تیمم است.

پانزدهم - وقت داشتن به اندازه ی گرفتن وضو یا غسل. پس اگر وقت تنگ باشد که به واسطه ی وضو یا غسل، نماز قضا شود، وضو و غسل باطل است.

شانزدهم - ظرفی که با آن وضو می گیرد یا غسل می کند، غصبی نباشد و هم چنین از طلا یا نقره نباشد.

ص:42

نیست ولی اگر استبرا نکرده باشد، وضو و غسل باطل می شود و رطوبت مزبور نجس است.

مسأله 2. مبطلاتی که ذکر شد، بعضی فقط موجب وضو است مانند بول، غایط ، باد معده، خواب، مستی، بیهوشی، دیوانگی و استحاضه قلیله اما بعضی موجب غسل است مانند جنابت. بعضی موجب وضو و غسل است مانند حیض و نفاس و استحاضه متوسطه و کثیره. بنابر احتیاط در این سه مورد وضو را پیش از غسل انجام دهد.

ص:44

الف) آن که اگر آب را در وضو یا غسل صرف نماید خودش فعلاً یا بعداً به تشنگی که باعث تلف یا مرضش می شود یا تحمّلش مشقّت زیادی دارد، مبتلا خواهد شد.

ب) آن که بر کسانی که حفظشان بر او واجب است، بترسد که از تشنگی تلف یا بیمار شوند.

پ) آن که بر غیر خود «چه انسان باشد یا حیوان» بترسد و تلف یا بیماری یا بی تابیشان بر او گران باشد، و در غیر این سه صورت با داشتن آب تیمم جایز نیست.

پنجم - کسی که بدن یا لباسش نجس است و کمی آب دارد اگر با آن وضو بگیرد یا غسل کند، برای آب کشیدن بدن یا لباس او نمی ماند، باید بدن یا لباس را آب بکشد و با تیمم نماز بخواند، ولی اگر چیزی نداشته باشد که بر آن تیمم کند، باید آب را به مصرف وضو یا غسل برساند و با بدن یا لباس نجس نماز بخواند..

ششم - اگر غیر از آب یا ظرفی که استعمال آن حرام است آب یا ظرف دیگری ندارد، مثلاً آب یا ظرفش غصبی است و غیر از آن آب و ظرف دیگری ندارد، باید به جای وضو و غسل تیمم کند.

ص:46

هفتم - هرگاه وقت به قدری تنگ باشد که اگر وضو بگیرد یا غسل کند تمام نماز یا مقداری از آن بعد از وقت خوانده می شود باید تیمم کند.

مسأله 2. تیمم عبارت است از زدن دو دست خود بر زمین، و مالیدن به صورت و پشت دست ها، به ترتیبی که ذکر می شود.

ص:47

با آتش پاک است اگر چه پیش از بخار شدن دو سوم آن، نوشیدن آن حرام است.

نهم: فقّاع (آبجو) که شراب مخصوصی است که از جو به عمل می آید هر چند مست کننده نباشد.

دهم: کافر، و او کسی است که منکر خدا و یا مشرک باشد، نیز هر کسی که منکر حکمی ضروری از احکام اسلام باشد که مستلزم انکار رسالت باشد. در حکم کافر است اطفال آن ها که هنوز به سن بلوغ نرسیده اند. بنا بر احتیاط یهود و مسیحی و مجوسی (آتش پرست) نجس است.

یازدهم: عرق شتر جلّال یعنی نجاستخوار، اما عرق جنب از حرام، اقوی عدم نجاست آن است هر چند تا وقتی که رطوبت آن باقی است، نماز با آن جائز نیست و باطل است.

ص:53

تابش آفتاب پس از بر طرف شدن عین نجاست خشک شود. پس اگر به کمک باد یا گرمی هوا خشک شود، پاک نمی شود.

چهارم: استحاله؛ تغییر ذات نجس به چیز پاک مثل این که چوب نجس با سوختن ذغال شود، یا سگ در نمکزار نمک شود، یا نطفه، حیوان شود و مانند این ها.

پنجم: انقلاب؛ تغییر وصف چیز نجس به چیز پاک مثل این که شراب سرکه شود.

ششم: انتقال؛ تغییر محل نجس به طوری که صدق عرفی آن فرق کند مثل این که شپش یا پشه خون آدمی را بمکد که در این صورت خون حیوان محسوب می شود، نه خون انسان. اما اگر صدق عرفی آن فرق نکند، نجس است مثل خونی که زالو می مکد که باز خون آدمی شمرده می شود.

هفتم: اسلام؛ آوردن کافر که پاک کننده کافر و تمامی رطوبات او است - هر چند مرتد فطری(1) باشد علی الاقوی.

ص:55

هشتم: تبعیت؛ و آن در سه مورد است: اوّل - هر گاه پدر یا مادر یا جدّ و جدّه ی طفلی مسلمان شد، کودک به تبع آن ها پاک می شود.

دوم - ظرف شراب یا آب انگوری که با آفتاب یا هوا جوش آمده باشد و بعد سرکه شود، آن شراب و آب انگور به واسطه ی سرکه شدن پاک می گردد و ظرف آن ها نیز به تبع پاک می شود.

سوم - ابزار غسل میت، از تخته که برای غسل زیر او می گذارند، و پارچه که بر وی می اندازند، و لباسهایی که او را در آن لباس ها غسل بدهند، نیز دست غسل دهنده که با پاک شدن میت با غسل، این ها نیز پاک می شود. ولی این حکم در لباس غسل دهنده جاری نیست.

نهم: بر طرف شدن؛ عین نجاست از بدن حیوان و باطن انسان مثل دهان و سوراخ بینی و مانند این ها که به محض این که عین نجاست برود، پاک است.

دهم: غائب شدن؛ مسلمان به این معنی که هر گاه نجاستی در لباس یا بدن مسلمانی دیدی و فهمیدی که به نجاست آگاه گشت و سپس از نظر غایب شد و بعد از آن دیدی آن چیز را در کاری که شرط آن پاکی است (مثل نماز) استفاده می کند - به طوری که احتمال بدهی تطهیرکرده باشد - پس آن شیئی پاک است گرچه به طهارت و تطهیر علم پیدا نکنی.

ص:56

یازدهم: سنگ و پارچه استنجا یعنی مخرج غایط را با سنگ و کلوخ و پارچه می شود پاک کرد، با شروطی که ذکر می شود.

دوازدهم: استبرا؛ پاک کننده رطوبت مشکوک به بول یا منی است، که ذکر شد.

سیزدهم: جدا شدن غساله که پاک کننده باقی رطوبتی است که در لباس و فرش پس از فشردن آن می ماند.

چهاردهم: رفتن خون به قدر متعارف از محل ذبح حیوان. پاک کننده باقیمانده خونی است که در اجزای حیوان می ماند به شرط اینکه حلال گوشت باشد. از خونی که در حیوان حرام گوشت پس از ذبح باقی می ماند، بنابر احتیاط باید اجتناب کرد.

پانزدهم: استبرای حیوان نجاستخوار که در اصل حلال گوشت باشد، و آن پاک کننده عرق و بول و فضله اوست. مراد از استبرا آن است که مدتی آن را ببندند و از خوردن نجاست منع کنند که اسم نجاستخوارگی عرفاً از آن بر طرف شود.

ص:57

باشد مانند سنگ و پارچه. باید از چیزهای قابل احترام مثل اوراق قرآن یا احادیث یا دعا نباشد، نیز استخوان و سرگین نباشد.

اگر با آب بشوید، پس از بر طرف شدن عین، یک مرتبه کافی است و غساله نیز پاک است مطلقاً.

اگر خواست با غیر آب تطهیر کند، باید سه مرتبه باشد گرچه به سه طرف سنگ سه پهلو یا به سه طرف پارچه و مانند آن باشد در صورتی که به سه مرتبه یا کم تر پاک شود وگرنه باید آن قدر بمالد تا پاک شود. ولی شرط این قسم تطهیر آن است که اطراف عضو، زیاده از متعارف آلوده نشده و نجاست دیگری از قبیل خون به آن جا نرسیده باشد، وگرنه باید با آب پاک کنند به طرزی که گفته شد.

مسأله 2. در بول پسر شیرخوار که هنوز غذا خور نشده، ریختن آب به عضو کفایت می کند به گونه ای که آب تمام متنجّس را فرا بگیرد و غساله آن پاک است ولی از بول دختر شیرخواره اجتناب لازم است.

مسأله 3. در تطهیر نجاست با آب قلیل واجب است که آب را بر عضو بریزند، پس اگر عضو نجس را درون آب قلیل کنید، علاوه بر این که پاک نمی شود، آب هم نجس می شود، به خلاف کر و جاری که پاک کننده است، خواه آب را روی نجس بریزند و یا نجس را وارد آب کر و جاری کنند.

ص:59

مسأله 4. هر چیزی غیر از نجاسات یازده گانه شمرده شده، پاک است، مگر این که علم قطعی حاصل شود که شیئی مرطوب، با یکی از آن یازده نجس برخورد کرده است گمان هر چند ظن قوی باشد، کافی نیست.

ص:60

مسأله 4. استحباب اذان و اقامه به نماز روزانه مختص است و در غیر آن مشروع نیست و گفتنش بدعت و حرام است.

ص:63

مسأله 3. تکبیرة الاحرام عبارت است ازگفتن الله اکبر، به قصد شروع نماز.

مسأله 4. قیام متصل به رکوع عبارت است از ایستادن پیش از رفتن به رکوع، چه حمد و سوره خوانده باشد یا نخوانده باشد، چه در حال سکوت از قیام به رکوع برود و چه در حال ذکر و قرائت؛ پس همین قدر که در حال ایستادگی به رکوع برود، قیام متصل به رکوع به عمل آمده است.

مسأله 5. رکوع عبارت است از خم شدن به حدی که کف دست ها او به زانو برسد. بنابر احتیاط گذاشتن تمام کف دست ها بر زانو واجب است. زانو را به عقب بردن مستحب است.

مسأله 6. واجب است در هر رکعتی از نماز پس از قرائت، رکوع به جا آورد.

مسأله 7. سجود عبارت است از خم شدن وگذاشتن پیشانی بر زمین، به گونه ای که عرفاً سجده صادق باشد. رسیدن پیشانی بر موضع سجده به قدربند انگشت کفایت می کند.

مسأله 8. حد پیشانی به حسب طول از رستنگاه موی سر است تا سر دماغ، و به حسب عرض بین دو گودی طرف راست و چپ صورت.

ص:65

مسأله 9. در سجده گذاشتن هفت موضع بر زمین واجب است: کف دست ها در صورت امکان، وگرنه پشت دست ها؛ دو انگشت بزرگ پاها، دو زانو و پیشانی؛ گذاشتن پیشانی بر چیزی که سجده بر آن صحیح است، واجب می باشد.

مسأله 10. هر چیزی که اسم زمین بر آن صادق باشد و چیزهایی که از زمین می روید مانند چوب و برگ درختان،. سجده بر آن صحیح است؛ به شرط این که پاک باشد؛ خوردنی و یا پوشاکی انسان و معدنی نباشد؛ بقیه هر چه باشد صحیح است حتی برگ درخت و توتون و تنباکو و مانند این ها؛ برتر از همه تربت شریف حضرت سید الشهدا (علیه السلام) است.

مسأله 11. در هر رکعتی دو سجده پس از رکوع واجب است. هر دو سجده با هم رکن است، پس زیادی و یا کمی یک سجده سهواً مضر نیست.

دوم: تسبیحات اربعه، و آن عبارت است از گفتن سُبْحانَ اللّهِ وَ الْحَمْدُ لِلّهِ وَ لا الهَ الاَّ اللّهُ وَ اللّهُ اکْبَرُ در رکعت سوم و چهارم یک مرتبه علی الاقوی؛ و بهتر سه مرتبه است.

سوم: قیام در حال قرائت و تسبیحات و پس از رکوع.

چهارم: ذکر رکوع و سجود، و آن عبارت است از گفتن سه مرتبه « سُبْحَانَ اللهِ » یا هر ذکر دیگری که به قدر سه سُبْحَانَ اللهِ باشد؛ بهتر است که در رکوع بگوید «سُبْحَانَ رَبِّیَ الْعَظیمِ وَبِحَمْدِه» و در سجود بگوید «سُبْحَانَ رَبِّیَ الأْعْلی وَبِحَمْدِهِ ».

پنجم: تشهد و آن عبارت است از شهادت دادن به یکتایی خدا و به رسالت حضرت خاتم انبیا علیه و آله الصلاة والسلام - و صلوات بر حضرت و آل او، به این عبارت: اشْهَدُ انْ لاَ الَهَ إلاَّ اللهُ وَحْدَهُ لاَ شَرِیکَ لَهُ وَاَشْهَدُ انَ ّ مُحَمَّداً عَبْدُهُ وَ رَسوُلُهُ اللّهُمَ ّ صَلِ ّ عَلی مُحَمَّد وَآلِ مُحَمَّد؛ در رکعت دوم و چهارم هر نماز و رکعت سوم از نماز مغرب.

ششم: سلام و آن گفتن «اَلسَّلامُ عَلَیْنَا وَعَلی عِبَادِ اللهِ الصّالِحِینَ »، یا «اَلسَّلامُ عَلَیْکُمْ وَرَحْمَةُ اللهِ وَبَرَکَاتُهُ » در رکعت آخر نماز، پس از تشهد است.

هفتم: ترتیب یعنی پس از نیت نماز، اوّل تکبیرة الاحرام بگوید و بعد قرائت حمد و سوره و سپس به رکوع برود، و ذکر رکوع را بگوید

ص:67

و بعد سجود برود و ذکر سجده را بگوید، و بایستد. به همین شکل رکعت دوم را به جا آورد؛ سپس تشهد بخواند و برخیزد و تسبیحات اربعه بخواند و بعد از آن رکوع و سجود را به گونه ای که گفته شد به عمل آورد؛ به همین شکل رکعت چهارم را به جا آورد و تشهد بگوید، سپس سلام بگوید. با سلام از نماز خارج می شود.

هشتم: موالات یعنی اجزای نماز را پشت سر هم به جا آورد و فاصله بین آن ها نباشد به طوری که عرفاً از صدق نمازگزار خارج شود.

نهم: طمأنینه در تمام اجزای واجب نماز یعنی با آرامش بدن و تکان نخوردن آن را به جا آورد. پس اگر چیزی را از نماز در حال تزلزل بدن بگوید، مثل این که در حال شتاب و حرکت، از راه رسیده و تکبیرة الاحرام بگوید، یا در حال برخاستن از رکوع یا سجود ذکر بگوید، حتی حرف آخر را، نماز باطل است.

مسأله 2. واجب است قرائت و سایر اذکار (تسبیحات و ذکر رکوع و سجود و تشهد و سلام و تکبیرات را به طریق عربی صحیح بخواند، یعنی کلمات و حروف را از مخارج آن، مثل عرب ادا کند؛ پس اگر کلمات را غلط بخواند یا حروف را از مخارج ادا ننماید، نماز باطل است.

مسأله 1. بر مرد واجب است حمد و سوره ی نماز صبح و مغرب و عشا حتی حرف آخر آن را بلند بخواند. زن می تواند بلند یا آهسته بخواند در صورتی که نامحرم صدایش را نشنود وگرنه آهسته بخوانند. در نماز ظهر و عصر مطلقاً (مرد و زن) آهسته خوانده شود.

مسأله 2. ملاک جهر (بلند خواندن) آشکار شدن جوهر صدا است و در اخفات (آهسته خواندن) آشکار نشدن آن، هرچند در شنیدن و نشنیدن کسی که پهلوی او باشد، به عکس باشد.

مسأله 3. در قرائت، خواندن هر سوره از قرآن جایز است غیر از چهار سوره سجده دارکه سجده آن ها واجب است، نیز غیر از سوره های بلند که موجب از دست رفتن وقت باشد.

مسأله 4. سوره های سجده دار عبارت است از سوره «الم سجده» (سوره 32) و «حم سجده» (سوره 41) و «والنجم» (سوره 53) و «اقرء باسم» (سوره 96).

مسأله 5. در رکعت سوم و چهارم بین خواندن تسبیحات اربعه و سوره حمد تنها مخیر است، ولی تسبیحات افضل (بهتر) است. اگر حمد را انتخاب کرد، باید آهسته بخواند.

ص:69

هفتم: تعقیب یعنی بعد از پایان نماز، دعا و آیات قرآنی خواندن به طوری که وارد شده؛ کمترین آن ها گفتن سه تکبیر و بهترین آن ها تسبیح حضرت زهرا (سلام الله علیها) است که سی و چهار مرتبه الله اکبر، سی و سه مرتبه الحمدلله و سی وسه مرتبه سبحان الله است.

ص:71

رکعتی. دهم: زیاد یا کم کردن جزئی از نماز عمدا در غیر رکن و هم چنین در ارکان، هر چند سهوی باشد.

مسأله 2. قطع نماز واجب عمداً بدون ضرورت حرام است.

ص:73

حال خواندن سوره یا در سوره پس از رفتن به رکوع. هم چنین شک در آیه ای از حمد یا سوره پس از خواندن آیه دیگر.

دوم: شک بعد از وقت، مثل آن که پس از مغرب شک کند که نماز ظهر و عصر را خوانده یا نه، یا پس از طلوع صبح شک کند که نماز مغرب و عشا را خوانده یا نه، یا پس از طلوع آفتاب شک در نماز صبح بکند.

سوم: شک بعد از سلام، مثل این که پس از سلام صبح یا ظهر یا مغرب شک کند که دو رکعت خوانده یا کمتر یا زیادتر؛ ولی در این صورت باید یک طرف، نسبت به نمازی که در آن شک کرده، صحیح باشد مثل این که در نماز صبح شک بین یک و دو یا دو و سه کند. و در نماز مغرب بین دو و سه یا سه و چهار.

اگر دو طرف شک باطل باشد، مثل این که در صبح بین یک وسه و در مغرب بین دو و چهار و در ظهر و عصر مثلاً بین سه و پنج شک کند، شک اعتبار دارد و باید نمازش را دوباره بخواند.

چهارم: شک کثیر الشک، یعنی کسی که عرفاً در نماز زیاد شک می کند، چه در اجزای نماز باشد یا در شمار رکعات، پس باید به شک اعتنا نکند و بنا را بر صحت گذارد.

ص:75

پنجم: شک هر یک از امام و ماموم با حفظ دیگری، پس هرگاه یکی از آن ها شک کند و دیگری ملتفت باشد، بنا به یقین دیگری گذارد. آن که یقین دارد، اگر امام باشد، به یقین خود عمل می کند، و ماموم از او پیروی می کند، اما اگر ماموم باشد، امام را به طریقی که نماز او به هم نخورد آگاه می کند، مثل این که سه سبحان الله به قصد قربت می گوید، علامت این که سه رکعت اوّل یا سوم ظهر و عصر است، یا تشهد به قصد قربت می خواند علامت این که رکعت دوم یا چهارم یا سوم مغرب است.

پنجم: شک بین دو و پنج مطلقاً، چه پیش از دو سجده باشد و چه پس از آن.

ششم: شک بین سه و شش در هر حال.

هفتم: شک بین چهار و شش، در هر صورت که باشد.

هشتم: شک در شمار رکعات که اصلاً نداند چند رکعت خوانده.

مسأله 4. شک هایی که صحیح است، هشت قسم است: اوّل شک بین دو و سه پس از پایان دو سجده، یعنی بعد از تمام شدن ذکر سجده دوم علی الاقوی، هر چند سر از سجده بلند نکرده باشد؛ پس بنا را بر سه می گذارد و یک رکعت دیگر می خواند و نماز را تمام می کند؛ و یک رکعت نماز احتیاط ایستاده به جا می آورد.

دوم: شک بین دو و چهار بعد از پایان دو سجده، که بنا را بر چهار می گذارد و نماز را تمام می کند و پس از نماز دو رکعت نماز احتیاط ایستاده به جا می آورد.

سوم: شک بین دو و سه و چهار بعد از پایان دو سجده، که بنا را بر چهار می گذارد و نماز را تمام می کند و سپس دو رکعت نماز احتیاط ایستاده و دو رکعت نشسته به جا می آورد؛ مقدّم داشتن دو رکعت ایستاده احتیاط است.

ص:77

چهارم: شک بین سه و چهار در هر حال که باشد نماز صحیح است. بنا را بر چهار می گذارد و نماز را تمام می کند، سپس دو رکعت نماز احتیاط نشسته به جا می آورد.

پنجم: شک بین چهار و پنج، و این در دو حال صحیح است: یکی در حال قیام؛ در این صورت باید بنشیند، پس شک او بر می گردد به سه و چهار و عمل سه و چهار را به جا می آورد و نماز را تمام می کند، سپس دو رکعت نماز نشسته به جا می آورد، نیز دو سجده سهو برای به هم زدن قیام به جا می آورد؛ دیگری پس از پایان دو سجده، که نماز را تمام می کند و دو سجده سهو به جهت شک چهار و پنج به جا می آورد اما در غیر از این دو حال باطل است.

ششم: شک بین سه و چهار و پنج در حال قیام، می نشیند، شک او به دو و سه و چهار بر می گردد، پس عمل دو و سه و چهار را که ذکر شد، به جا می آورد و دو سجده سهو برای به هم زدن قیام به جا می آورد.

هفتم: شک بین سه و پنج در حال قیام می نشیند، شک او بر می گردد به دو و چهار، عمل دو و چهار را به جا می آورد؛ و دو سجده سهو برای به هم زدن قیام به جا می آورد.

هشتم: شک بین پنج و شش در حال قیام، می نشیند، شک او بر می گردد به چهار و پنج پس از پایان دو سجده پس عمل چهار و پنج را

ص:78

بعد از سجده ها به جا می آورد، علاوه دو سجده سهو برای زیادی قیام به جا می آورد. اگر تسبیحات و قرائتی خوانده، دو سجده سهو نیز به جا می آورد بنا بر احتیاط ؛ اگر چه لازم نیست.

مسأله 2. کلیه اقسام شک که ذکر شد چه شک هایی که باطل است که باید نماز را به هم بزند و از سر بخواند و چه شک هایی که اعتبار ندارد و چه آن ها که صحیح است و عمل شک را باید به جا آورد، در صورتی این احکام را دارند که شک مستقر بماند، یعنی به محض شک کردن جایز نیست حکم آن را عمل کند نماید، بلکه باید مقداری فکر کند. هرگاه یقین یا ظن به یک طرف پیدا کرد، به یقین و ظن خود عمل کند؛ اما اگر در شک باقی ماند، به دستورات مذکور عمل نماید.

ص:79

باطل است. اگر پس از منافی(1) نماز را اعاده کند، نماز دومش صحیح است.

ص:81

است در همان حال بدون منافی(1) لباس را بکند، یا عوض کند، یا بدن را تطهیر نماید، نماز او صحیح است. اگر ممکن نیست، در وسعت وقت نماز باطل است، و باید قطع کند و تطهیر نماید و نماز را اعاده کند. اگر وقت تنگ باشد، نماز صحیح است و قضا ندارد.

ب) سهو در وقت مثل این که وقت نماز داخل نشده، به اعتقاد این که داخل شده مشغول نماز شد؛ پس اگر پس از نماز ملتفت شود مقداری از نماز در وقت واقع شده؛ صحیح است وگرنه باطل است.

پ) سهو در قبله، پس اگر معلوم شود به کلی پشت به قبله یا به طرف راست یا چب بوده، نماز باطل است، چه در وسط نماز ملتفت شود و چه بعد از آن. اگر بین قبله و راست یا چب بوده، نماز صحیح است؛ ولی هر گاه در وسط نماز متوجه شود، باید از همان جا رو به قبله شود.

ت) سهو در مکان مثل این که سهواً در مکان غصبی نماز خوانده، پس اگر بعد از نماز ملتفت بشود، صحیح است. اگر در وسط متوجه شود، چنانچه ممکن است بدون منافی خود را به مکان مباح برساند، صحیح است و گرنه باطل است. هم چنین است حکم اگر جای پیشانی

ص:83

نمازگزار از جای سر انگشتان پای او بیش از چهار انگشت بسته، پست یا بلند باشد.

ت) سهو در لباس مثل این که سهواً در لباس از اجزای حرام گوشت نماز بخواند؛ پس اگر بعد از نماز متوجه شود، صحیح است؛ و اگر در اثنا ملتفت شود، چنانچه کندن و عوض کردن ممکن است، صحیح است وگرنه باطل است در وسعت وقت، و صحیح است در تنگی وقت؛ هم چنین است حکم لباس ابریشم یا طلا باف برای مردان.

ج) سهو در ارکان نماز، مثل این که سهواً رکنی را کم یا زیاد کند، پس با زیاد شدن آن نماز باطل است مطلقاً. در کم شدن هر گاه در رکن دیگری داخل نشده ملتفت شد، برگردد آن رکن و بعد آن را به جا آورد؛ اما هر گاه در رکن بعدی داخل شده، نماز باطل است.

ص:84

هفتم: قعود (نشستن) بی جا. در غیر این هفت مورد، مثل زیادی یا کمی در اجزا، در غیر آن چه ذکر شد، اقوی عدم وجوب سجده سهو است؛ بلی اگر احتیاطاً برای هر زیادی و کمی سجده سهو به جا آورد، بهتر است.

مسأله 2. چگونگی سجده سهو: پس از نماز قصد دو سجده سهو می کند برای زیادی یا کمی که در نماز به عمل آورده و به سجده می رود و تکبیر ندارد. در سجده می گوید: بسم الله و بالله السلام علیک ایها النبی و رحمة الله و برکاته، یا بسم الله و بالله و صلی الله علی محمد و آل محمد، یا بسم الله و بالله اللهم صل علی محمد و آل محمد، و می نشیند و دوباره به سجده می رود، و یکی از این ذکرها را می گوید و می نشیند و تشهد می خواند مثل تشهد نماز و یک سلام می دهد (السلام علینا... یا السلام علیکم...).

مسأله 3. در بعضی از اجزای فراموش شده، علاوه بر سجده سهو قضای آن نیز واجب است؛ مثل تشهد و یک سجده. در این صورت اوّل قضای آن جزء را پس از نماز به جا می آورد و بعد سجده سهو را حتی سجده سهوهایی را که برای غیر از این جزء می آورد گرچه پیش از این جزء سهو شده باشد.

ص:86

مسأله 4. هرگاه نماز احتیاط و سجده سهو هر دو واجب باشد، نماز احتیاط را مقدّم می دارد و هم چنین قضای جزء را.

مسأله 5. سجده سهو واجب فوری است که باید پس از نماز بلافاصله به جا آورد، بلی هر گاه فراموش کرد صحیح است به جا آوردن آن هر وقت که به خاطرش آید، هم چنین است یک سجده و تشهد فراموش شده اگر چه احتیاط مستحب است پس از قضای سجده و تشهد، نماز را بخواند، به خلاف نماز احتیاط که اگر فراموش کرد و منافی به عمل آمد، باید نماز را دوباره بخواند.

مسأله 6. در سجده سهو و قضای جزء مثل نماز احتیاط ، جمیع شرایطی که در نماز ذکر شد شرط است: پاک بودن بدن و لباس و قبله و پوشاندن عورت و مباح بودن مکان و لباس و سایر چیزهایی که در نماز گفته شد.

ص:87

گاه شک کرد، اگر محل آن نگذشته باشد، بنا را بر اقل می گذارد و نمازش صحیح است.

مسأله 3. وقت نماز آیات در ماه و آفتاب گرفتگی از اوّل گرفتن قرص خورشید است تا باز شدن آن بنا بر اصحّ ؛ ولی بهتر است پس از شروع به باز شدن قصد ادا و قضا نکند؛ در غیر این ها (کسوف و خسوف) وقت نماز تا آخر عمر است.

مسأله 4. قضای نماز آیات نیز بر هر کسی که در وقت آن به جا نیاورده واجب است در صورتی که تمام قرص خورشید و ماه گرفته یا در حین گرفتن ملتفت شده و عمداً ترک کرده باشد اما اگر بعض قرص گرفته و شخص در آن هنگام متوجه نشده و بعد متوجه شود، قضا بر او واجب نیست.

است پیش از نماز عصر و وقت آن تا موقعی است که سایه شاخص به اندازه ی چهار هفتم آن برسد.

چنان که چهار رکعت نافله مغرب است پس از نماز مغرب، و وقت آن تا زائل شدن سرخی طرف مغرب است. و دو رکعت نشسته که یک رکعت محسوب می شود، نافله عشا است. بعد از نماز عشا و وقت آن تا آخر وقت نماز عشا است، نیز هشت رکعت نافله شب و دو رکعت نافله شفع و یک رکعت نافله وتر؛ وقت این ها پس از نصف شب است تا طلوع صبح صادق و دو رکعت نافله صبح پیش از نماز صبح، و وقت آن پس از نافله شفع و وتر است؛ و وقت که خوانده شود تا ظاهر شدن سرخی به طرف مشرق.

مسأله 2. نوافل مذکور هر دو رکعت به یک سلام باید خوانده شود، غیر از نماز وتر. آن چه شرط و واجب است در نماز واجب غیر از سوره و قبله و قیام و طمأنینة، در نافله ها نیز شرط می باشد، پس: جایز است نوافل را بدون سوره و در حال راه رفتن گرچه از قبله منحرف شود به جا آورد. تأکید در به جا آوردن آن ها بسیار است و ثواب بی شمار دارد.

ص:90

رمضان برای روزه غیر رمضان صحیح نیست. نیز روزه هایی که پی در پی باشد، وسط آن باید به عید فطر و قربان و رمضان بر نخورد. پنجم پاک بودن زن در تمام روز از حیض و نفاس. پس اگر در جزئی از روز گرچه در جزء آخر آن حایض یا نفسا شود، روزه باطل است. ششم سالم بودن در تمام روز از بیهوشی که بر حواس چیره باشد. هفتم نداشتن ترس ضرر برای خود از جهت بیماری یا مشقت فوق العاده؛ وگرنه روزه صحیح نیست.

ص:92

برگرداند، کفاره نیز واجب است. هم چنین است افطارکردن در اوّل یا در آخر وقت به اعتقاد شب بودن، و بعد معلوم شود که روز بوده. هرگاه از روی عمد و اختیار و با اعتقاد به روز بودن باشد، قضا و کفاره هر دو واجب است.

مسأله 4. در هر مفطری که ذاتاً حرام باشد بنا بر احتیاط علاوه بر قضا، کفاره جمع واجب می شود؛ مثل استمنا یا زنا کردن، یا شراب خوردن. هم چنین است جماع در حال حیض و نفاس، بنا بر احتیاط .

مسأله 5. ثبوت کفاره در افطار کردن، مختص است به روزه رمضان و نذر معین مطلقاً، چه پیش از ظهر و چه بعد از ظهر، و قضای رمضان در صورتی که بعد از ظهر افطار کند، یا وقت آن تنگ باشد، یعنی تا رمضان آینده وقتی برای روزه باقی نباشد. اگر پیش از ظهر افطار کند یا وقت آن وسیع باشد کفّاره لازم نیست، و در غیر این سه مورد کفاره واجب نمی شود هر چند بعد از ظهر افطارکند.

مسأله 6. وقت روزه از اوّل طلوع صبح صادق است تا مغرب شرعی.

مسأله 7. صبح صادق به پهن شدن سفیدی در افق طرف مشرق شناخته می شود. مغرب شرعی به بر طرف شدن سرخی مشرق از بالای سر.

ص:94

مسأله 5. مقدار فطره تقریباً سه کیلوگرم است از هر جنسی که بدهد.

مسأله 6. مستحق فطره هر کسی است که فطره بر او واجب نباشد(1) ولی باید سید هاشمی نباشد در صورتی که فطره دهنده غیر هاشمی باشد. اما فطره هاشمی به هاشمی در صورت استحقاق می رسد.

ص:98

مسأله 3. در مال مخلوط به حرام شرط است که صاحب آن و مقدار حرام مجهول باشد. وگرنه همان مقدار معلوم (کمتر از خمس یا بیشتر) را باید به صاحبش برگرداند.

مسأله 4. در صورت وجود شرط مذکور، همین که خمس مال داده شد، تصرف در آن مال جایز است، اما پیش از آن جایز نیست.

مسأله 5. در منافع کسب زیادی از مخارج یک سال خود و عیال او شرط است. در مخارج، میانه روی به حسب حال شخص معتبر است.

مسأله 6. مراد از سال اعم از سال قمری و شمسی است.

مسأله 7. در صورتی که کسب های متعددّ داشته باشد، مثل زراعت و تجارت و نجاری، جایز است برای تمام یک سال قرار دهد، نه سال های جداگانه برای هر یک.

مسأله 8. حیوانات که از منافع آن ها سود می برد مثل کرایه دادن اسب و قاطر و الاغ و شیر گاو وگوسفند، یا نتایج هر یک از آن ها، و از رشد درخت های غیر مثمر و درخت هایی که از میوه آن ها نفع می برد، هر مقدار که زیاده از مخارج عادی سال خود و عیالش باشد، جزو کسب است و خمس آن ها را باید بدهد. هم چنین خانه و املاک و مستغلاتی که زیادی از مؤنه (خرجی) باشند.

ص:100

باشند؛ مگر برای مخارج غیر لازم این اشخاص؛ مثل هزینه های آموزشی و مانند این ها.

مسأله 5. سهم امام (علیه السلام) را می شود به اذن مجتهد به سادات و مطلق اشخاصی که در مقام ترویج دین اسلام باشند بدهد مثل محصل علوم دینی و مروجان و مبلّغان شرع به شرط فقر و استحقاق.

ص:102

و اجرت کارگر آن مقدار که به هر یک از گندم و جو تعلق می گیرد باید خارج شود، نه تمام آن.

مسأله 6. هرگاه در مخارج مذکور بخواهد قیمت خارج کند، در صورت کم و زیاد شدن قیمت، ملاک حال وجوب زکات است که هنگام دانه بستن باشد، نه حال اداء آن.

پنجم: ادای دین کسی که عاجز باشد از پرداخت آن. گرچه بر مخارج سال و عیال خود قادر باشد؛ ولی زیادی که به آن ادای دین خود را بنماید نداشته باشد به شرط این که بدهی او در معصیت نباشد و مدیون، شیعه هاشمی نباشد. ششم: ابن سبیل از شیعه غیر سادات یعنی کسی در راه مانده و خرجی او تمام شده باشد. گرچه در وطن خود دارا باشد به شرط این که بر قرض یا گرو گذاشتن یا فروختن چیزی توانمند نباشد: هفتم: مطلق خیرات مثل پل، و مدرسه ساختن، و حمام عمومی یا جاده و بیمارستان بنا کردن.

به شرط این که حقیقتاً قصد دادن داشته باشد بر خلاف خمس و زکات فطره که نمی شود دهنده ی آن، گیرنده باشد مگر به گونه استحباب.

ص:106

1. دلیل سینه زدن برای ائمه اطهار (علیهم السلام) چه می باشد؟

ج: رجحان و مستحب بودن برپایی عزاداری ائمه اطهار (علیهم السلام) و حرکت دستجات سینه زنی در مصائب حضرت اباعبدالله الحسین (علیه السلام) بر کسی مخفی و پوشیده نیست. قرآن مجید گریه حضرت یعقوب را در فراق حضرت یوسف که سالیان درازی طول کشید به عنوان یک عمل انسانی و عاطفی می ستاید، بنابراین پیروان ائمه اطهار (علیهم السلام) از هر طریق مشروع مانند برپایی مجالس و اطعام و راه انداختن دسته جات سینه زنی، جهاد مقدس حضرت را زنده نگه می دارند و از دشمنان اظهار تنفّر و انزجار می نمایند. دسته جات سینه زنی در مصیبت حضرت اباعبدالله الحسین (علیه السلام) بیانگر تجسّم مظلومیت حضرت و شدّت علاقه به اهداف مقدّس آن مظلوم می باشد و از شعائر مذهب است. همان طوری که تاکنون معلوم و مرسوم است مومنان به مجالس دینی و سخنرانی های مذهبی اهمیت بیش تر بدهند و در روزها و شب های ماه محرم الحرام به عزاداری بسنده نکنند.

ص:108

2. آیا سینه و زنجیر زنی در عزاداری که منجر به کبود و حتی جاری شدن خون می شود، جایزاست؟

ج: جواب، از پاسخ سؤال اوّل معلوم می شود، البته بر عزادارن عزیز لازم است جهات شرعی وعقلانی را رعایت کنند. گرچه دلیل برحرمت جاری شدن خون نیست.

3. برهنه شدن مردان در مقابل زنان نامحرم جائز است و خودزنی های افراطی که موجب جلب نظر ناظران می شود، چه حکمی دارد؟

ج: بهتر بلکه در بعضی از موارد لازم است که عزاداران برهنه عزاداری نکنند، مخصوصاً در مجالسی که زنان باشند، و از خودزنی افراطی خودداری نمایند.

4. آیا سینه زدن و زنجیر زدن ریایی جایز است ؟

ج: عزاداری برای ائمه اطهار (علیهم السلام) از عبادات است و ریا عمل را باطل می کند. سعی شود با قصد قربت عزاداری کنند.

5. آیا تعزیه و شبیه خوانی در مراسم عزاداری جائز است و در صورت جواز، پوشیدن لباس زنانه برای مردان و استفاده از طبل و شیپور چه حکمی دارد؟

ص:109

ج: تعزیه خوانی و شبیه خوانی جایز است و بنابر احتیاط مردان از پوشیدن لباس زنانه خودداری کنند. استفاده از ابزار موسیقی که مخصوص مجالس لهو است، حرام است.

6. آیا تشبّه به اهل بیت (علیهم السلام) در نمایش و تعزیه و غیرآن جایز است ؟

ج: اگر تحقیر و بی حرمتی به مقام شامخ حضرات ائمه اطهار (علیهم السلام) نباشد حرام نیست.

7. آیا روضه خوانی با تعزیه خوانی فرق دارد در صورتی که هر دو برای گریاندن است ؟

ج: اگر چه اصل تعزیه و روضه خوانی جایز است اما برای روضه خوانی از ائمه اطهار (علیهم السلام) امر صادر شده است چنانکه حضرت امام رضا (علیه السلام) به دعبل خزائی فرمود.

8. آیا پوشیدن لباس سیاه در عزای امام حسین (علیه السلام) و دیگر ائمه (علیهم السلام) رجحان شرعی دارد؟

ج: پوشیدن لباس سیاه در مجالس عزاداری برای عزیزان امری است مرسوم، چه بهتر که در ایام سوگواری حضرت امام حسین (علیه السلام) برای ابراز حزن و غم استفاده شود.

ص:110

9. تعزیه خوانی مشتمل برکوچک کردن حضرت زینب و معرفی امام سجاد (علیه السلام) به عنوان یک فرد بیمار و پاشیدن نقل و نبات و زدن ساز و نقاره و امثال آن ها چه حکمی دارد؟

ج: در تعزیه نباید عملی انجام داد که موجب بی حرمتی و تحقیر مقام والای حضرت باشد. نباید از ابزار موسیقی و پاشیدن نقل و نبات که مناسب مجالس عزاداری نیست استفاده شود.

10. آیا نماز خواندن با لباس سیاه در روزهای عزاداری امام حسین (علیه السلام) مکروه است ؟

ج: در ایام عزاداری نماز خواندن با لباس سیاه مانعی ندارد و از بعضی روایات استفاده می شود که پوشیدن لباس سیاه در این روزها به جهت حزن، کراهت ندارد.

11. حکم عَلَم و کُتَل هایی که در مراسم عزاداری اهل بیت (علیهم السلام) استفاده می شود چیست ؟

ج: عَلَم هایی که به شکل صلیب است خصوصاً آن هایی که نقش حیوانات دارد، اشکال دارد، ولی پرچم هایی که از قدیم مرسوم است اشکال ندارد.

12. آیا استفاده از دهل و طبل در مراسم عزاداری جائز است ؟

ص:111

ج: استفاده از این وسایل در مراسم عزاداری بلکه مطلقاً اشکال دارد.

13. استفاده از ابزار موسیقی در هیأت های عزاداری چه حکمی دارد؟

ج: پاسخ در جواب سئوال پنجم داده شده است.

14. در ایام سوگواری اهل بیت (علیهم السلام) و امام حسین (علیه السلام) نماز مقدم است یا عزاداری ؟

ج: البته نماز مقدم است چرا که نماز واجب یکی از ارکان دین اسلام است ولی عزاداری مستحب است و نباید واجب را با مستحب مقایسه کرد.

15. در برخی از مجالس مداحی و سخنرانی بانوان صدای آن ها به گوش مردان می رسد. این عمل جایز است ؟

ج: اگر این عمل همراه شبهه و لذت بردن شنوندگان نباشد، حرام نیست، اما نظر به دستور خدا که فرمود:

(وَ إِذا سَأَلْتُمُوهُنَّ مَتاعاً فَسْئَلُوهُنَّ مِنْ وَراءِ حِجابٍ ) (احزاب: 53).

ص:112

«اگر از زن ها متاعی خواستید، از پس پرده بخواهید» لازم است در مجالس زنانه به خصوص مجالس عزاداری، مقام عفّت و پارسایی زن مراعات شود، که صداهایشان را مردان نشنوند.

16. آیا پول دادن به مرثیه سرایانی که در لابلای اشعار خود بعضی از مطالب بی مدرک را مطرح می کنند و یا با غنا می خوانند، صحیح است ؟ آیا اصل عزاداری در اثر این کار خلاف، حرام می شود؟

ج: پول دادن در مقابل مطلب بی مدرک و غلط و اشعار غنایی صحیح نیست اما اصل عزاداری با این گونه اعمال غیر صحیح، حرام نمی شود، البته مسلمانان باید در مرثیه خوانی از مطالب واقعی و به طرز صحیح استفاده کنند.

17. ساختن خیمه وآتش زدن آن چه حکمی دارد؟

جواب: با ملاحظه ضایع کردن مال بی اشکال نیست، اما اگر آثار شرعی و تبلیغی داشته باشد، جایز می باشد، بلکه امری نیکو و مطلوب است.

18. پارچه و دستمال هایی در ایام محرم روی عَلَم می بندند، آیا فروش آن و صرف هزینه جهت تعمیر مسجد و حسینیه جایز است ؟

ص:113

ج: کسانی که پارچه و دستمال می بندند، در صورتی که نیت خاصی نداشته باشند، می توان در موارد فوق صرف کرد.

19. بر پا کردن مراسم جشن و عزاداری بدون اجازه شوهر و رضایت او چه حکمی دارد؟

ج: در صورتی که با حق شوهر منافات نداشته باشد و زن در منزل شخصی خود که مربوط به شوهر نیست، عزاداری کند، اشکال ندارد.

20. کف زدن در مراسم جشن میلاد ائمه (علیهم السلام) و اعیاد مذهبی در مساجد و خارج از آن چه حکمی دارد؟

ج: کف زدن در اصل حرام نیست ولی در اعیاد مذهبی مخصوصا در مساجد برای حفظ حرمت آن ها باید از دست زدن خودداری کرد.

والسلام علیکم و رحمة الله و برکاتة

ص:114