ص: 2

فرهنگ مدرنیته و توهّم

اصغر طاهرزاده

1386

ص: 3

ص: 4

فصل چهارم علم؛ عامل اتصال با عالم عقول و خدای علیم. 49

غفلت از نظام طولی و ایجاد توهّم معرفتی.. 50

تجدید عهد با حقایق.. 51

ضرورت غرب شناسی.. 52

غایت تعلیم و تربیت جدید.. 56

آنگاه که طبیعت به حجاب می رود. 59

هنر رازگشایی از طبیعت... 63

فضاهای قابل سُکنی.. 65

تنها هنوز خدایی است که می تواند ما را نجات دهد.. 68

آن گاه که حکیمان به حاشیه رانده شوند.. 71

فصل پنجم طبیعت؛ موجودی زنده یا مرده؟. 75

علاج بیماری قبل از تشخیص آن ممکن نیست... 77

فرار از مظاهر مدرنیته راه چاره نیست... 78

اولین قدم. 80

آشتی با آسمان برای آشتی با زمین.. 81

فصل ششم فرهنگی که برای ویرانی است.. 85

فصل هفتم مسلمانانی که غربی شده اند. 89

بندگیِ کثرت ها یا جدایی از واقعیات... 92

فصل هشتم تعارض اسلام با مدرنیته. 97

چهره های کاذب مدرنیته. 98

فصل نهم چگونگی عبور از مدرنیته. 103

خودآگاهی، شرط عبور از مدرنیته. 108

ص: 6

باید جهت قلب ها تغییر کند.. 110

فصل دهم انگیزه های نقد غرب در جهان اسلام. 115

فصل یازدهم شهرهای قابل زندگی.. 121

پرسش ها و پاسخ ها 125

خاستگاه نقد مدرنیته. 125

رفع بحران توسط عامل بحران؟! 126

چگونگی حکومت تصورات بر بدن.. 131

حدّ و مرز تصرف در طبیعت... 136

خدا، انسان، عالَم، در منظر مدرنیته. 138

غرب مسیحی یا مسیحیت غربی؟. 142

تفاوت پیامبران با فیلسوفان.. 144

هبوط انسان در زمین و محجوب شدن از اسماء الهی.. 145

آینده ای امیدبخش.... 146

مدرنیته و انسان های بی عالَم.. 148

عجله و سطحی نگری.. 153

مدرنیتة اسلامی ممکن است؟. 157

سنت و مدرنیته. 159

منابع. 161

ص: 7

ص: 8

2- روشن کردن جایگاه مطالب در جهان بینی اسلامی و قرآنی که این روش موجب اطمینان و دلگرمی بیشتری برای خواننده می گردد.

3- در این کتاب صِرفاً به ضعف مدرنیته بسنده نشده، بلکه اولاً؛ پیشنهادهای جایگزین مورد بحث قرار گرفته و ثانیاً؛ راه عبور از مدرنیته و رسیدن به تمدن اسلامی بررسی شده است.

4- کتاب؛ معنی «به حضورآوردن باطن طبیعت» را با مثال های مختلف به نحو قابل درک تبیین کرده است تا خوانندة محترم از این نکتة بسیار مهم حتی الامکان تصور قابل قبولی به دست آورد و آن را زمینة تفکرات بعدی خود قرار دهد.

5- چنان چه ملاحظه می فرمایید؛ مباحثْ به صورت اجمال مطرح شده است تا إن شاءالله زمینة تجزیه و تحلیل آن به صورت تفصیل فراهم شود و با عبور از مدرنیته، رجوع به حقیقت دیانت عملی گردد و تمنیّات بشر از تمنیّات بشر مدرن، به تمنیّات عالَم دینی و معنوی تبدیل شود، چرا که تا بشر از جنبة تئوری و نظری از عالَم مدرنیته عبور نکند، هرگز به تفکر دینی به عنوان تفکر جایگزینِ تفکر مدرنیته نمی تواند دست یابد و هدف اصلی کتاب، عبور فکری و نظری از مدرنیته به سوی تفکر معنویِ حضوری است، به امید آن که جامعة مؤمنین منتظر تمدن اسلامی شوند.

6- در جواب دادن به سؤالاتِ آخر کتاب حوصلة کافی صرف شده است، به این امید که حتی الامکان موضوع برای سؤال کننده روشن شود، زیرا پس از نقد مدرنیته عموماً عاملی که مانع می شود تا شخص به یک جمع بندیِ قانع کننده برسد، بی پاسخ ماندن سؤالاتی است که پیش می آید،

ص: 10

و به همین جهت پیشنهاد ما این است که خوانندگان محترم پس از مطالعة دقیق کتاب، قبل از هرگونه جمع بندی، همّت نموده و با دقت هر چه بیشتر قسمت سؤال و جواب ها را مطالعه فرمایند.

7- این کتاب را به امید آن که ما نیز از این طریق قدمی در راستای رفع موانعِ تحقق تمدن اسلامی برداشته باشیم، به خوانندگان عزیز تقدیم می کنیم، هرچند می دانیم درکِ نیست انگاریِ مدرنیته، درد و رنجی عالمانه نیاز دارد ولی تا این پردة ظلمانی دریده نشود، امید تابیدن هیچ نوری از عالم معنی به این سو نمی رود، امّا درک شیعی عزیزان خواننده ما را امیدوار می کند.

البته روشن است که نقد مدرنیته به عنوان حجاب تمدن اسلامی تازه راه خود را شروع کرده است و هنوز در اول راه خود می باشد، ولی تجربه نشان داده است که طرح مسائلی که نظر به اقامة دین دارد، در فرصتی کوتاه آنچنان جای خود را باز می کند که گسترش و رشد آن، انسان را به تعجب وا می دارد. إن شاءالله

گروه فرهنگی المیزان

ص: 11

ص: 12

2- ابتدا باید فرهنگ مدرنیته با عهد غیر قدسی آن، به روشی عالمانه و دقیق بررسی شود تا بتوان انفکاکی راکه بین فرهنگ مدرنیته با فرهنگ دینی هست به شکل محققانه نشان داد، زیرا روح فرهنگ مدرنیته هر جریان دینی را کهنه و مربوط به گذشته می داند و مسلم در صورت داشتن عهد قلبی با فرهنگ مدرنیته، هرگز نمی توان زندگی دینی و تمدن اسلامی را سازماندهی نمود، چون مدرنیته هر فکر و فرهنگی را که نتوانست به رنگ خود در آورد و در خود هضم کند، مطلقاً نفی می کند و اصلاً به عنوان یک فکر و فرهنگ به حساب نمی آورد.

3- در ادامة مباحث؛ روشن خواهد شد که نقد مدرنیته به این معنی نیست که از فردا باید همة لوازم و تکنیک مربوط به آن فرهنگ را کنار گذاشت و خود را بدون هیچ ابزاری در همة صحنه های فعالیت صنعتی و اجتماعی متوقف نمود، بلکه در نقد فرهنگ مدرنیته دقت بر سر انتخابی است که باید برای فرهنگ و تمدن آیندة جهان اسلام انجام دهیم تا سرنوشتی چون سرنوشت غربِ امروز به سراغمان نیاید، غربی که با گذر از آخرین مرحلة حیاتش، در حال تجربة پایان تاریخ سراسر الحادی خود است، به طوری که دیگر حتی مجالی برای پوشاندن خود در زیر لعاب واژه های آزادی و رفاه و تکنولوژی پیشرفته ندارد.

4- مسلّم شرط ظهور وجود مقدس حضرت مهدی عجل الله تعالی فرجه ایجاد آمادگیِ لازم فرهنگی و اعتقادی در فرد و جامعه است؛ حال اگر از یک طرف حجابِ ظهور آن حضرت درست شناخته شود و از طرف دیگر جایگاه تمدن اسلامی به معنی واقعی آن که عبارت است از حاکمیت امامی

ص: 14

معصوم در مناسبات انسانی جامعه، درست تبیین گردد، قدمی بلند در نزدیکی به جامعة انسانی و بلوغ تاریخی خود برداشته ایم و مباحث بررسی فرهنگ مدرنیته قدمی است در راستای شناخت درست حجاب نور آخرالزمان.

5- برای برون رفت از وضع موجود؛ سه نکته باید مورد توجه قرار گیرد:

الف- توجه به وضع موجود و بررسی مبانی فکری و فرهنگی مدرنیته

ب- ترسیم وضع مطلوب و ظهور نظام مهدوی

ج- توجه به شرایط سیر از وضع موجود به وضع مطلوب که انقلاب اسلامی متکفّل آن است.

در این کتاب صِرفاً به بررسی مدرنیته و فرهنگ موجود می پردازیم و آن دو قسمت دیگر را باید در کتاب ها و نوشتارهای مربوطه پیگیری نمایید. ولی عنایت داشته باشید اگر از نکات فوق غفلت شود، نه تنها بازخیزی اسلامیِ در حال ظهور به ثمر نمی رسد بلکه نسبت به آیندة اسلام گرفتار یأس خواهیم شد.

6- به استحضار خوانندگان عزیز می رسانم که بنده به عنوان یک معلم، مباحث مطرح در این کتاب را جهت تدریس تنظیم کرده ام و به این معنی نیست که خودم را صاحب مطالب آن بدانم، بلکه امید دارم توانسته باشم مبانی نقد مدرنیته را به نحوی که خوانندگان عزیز بتوانند به صورتی اساسی آن را بشناسند در اختیارشان قرار دهم.

طاهرزاده

ص: 15

ص: 16

آیا می توان فهمید ماجرای غربِ امروزی و فرهنگ مدرنیته از کجا شروع شد؟ راستی ما باید در ماجرای غربی شدن عالَم و عقب افتادن خود از این غربی شدن، خود را و دین خود را ملامت کنیم که چرا در این ماجرا شریک نشد، و یا باید فکری را ملامت کنیم که این ماجرا را - تحت عنوان مدرنیته و پیشرفت - ابتدا در غرب و سپس در سراسر جهان به وجود آورد؟

متفکران جهان اذعان دارند که امروزه، بشر بی وطن شده است - إن شاء الله در دل بحث روشن می شود که منظور از بی وطنی چیست- اما تصوّر بنده این است که خواهران و برادران آمادگی هایی در این قسمت دارند که بر اساس آن آمادگی ها من امیدوارم بتوانیم با سرعت بیشتر به همدلی برسیم. آیا این بی وطنی را می شناسیم و آیا از آن تحلیلی داریم؟ حداقل حرف بنده این است که مؤانست با طبیعت که وسیله ای بود تا بشر هر جایی از طبیعت را مرکز بقا و ارتباط خود با همه هستی بداند، کجاست؟ امروز بشر Moving و یا تحرک زیادی دارد، ولی به سوی ناکجاآباد. عنایت داشته باشید که پدیدة Moving یک اصطلاح است که از نظر معنیِ اصطلاحی، غیر از معنی لغت رایج انگلیسی آن است.(1)

از این

ص: 18

لغت؛ حالتِ سرگردانی بشرِ امروز مورد نظر است، آن حالتی که مولوی در وصف آن می گوید:

بشنو از نی چون حکایت می کند

از جدایی ها شکایت می کند

کز نیستان تا مرا بُبریده اند

در نفیرم مرد و زن نالیده اند

سینه خواهم شَرْحه شَرْحه ازفراق

تا بگویم شرح درد اشتیاق

من به هر جمعیتی نالان شدم

جفت بدحالان و خوش حالان شدم

هرکسی از ظنّ خود شد یار من

از درون من نجست اسرار من

این دورافتادن از نیستانِ وجود، قصّة تامّ و تمام بشر امروز است، راستی چه اندیشه ای در دوره جدید پیش آمده که بشر امروز هیچ جایی را نمی تواند سُکنای خود احساس کند، و نه تنها بی وطن و بی سکنی شده، بلکه درد فراق را نیز از دست داده است و این است که با امثال مولوی که سینة شَرْحه شَرْحه از فراق می خواهد تا قصّه دوری خود را با او در میان بگذارد، نمی تواند هم سخن و همدل شود.

عزیزان عنایت داشته باشند که بحث های غرب شناسی با این امید در دنیا مطرح می شود که راه گمشدة بشر به سوی آسمان، دوباره پیدا شود، در این بحث ها پرسش از این جا آغاز می شود که: آیا می شود دومرتبه تفکری پیدا کرد که از وجود انسان پاسداری کند و نگهبان عظمت های انسان باشد، انسانی که از عالم قدس آمده و باز باید به عالم قدس برگردد؟!

حال اگر کسی عالم قدس را نمی شناسد و انسانی را که باید در عالم قدس سیر کند قبول ندارد، اگر هم مباحث غرب شناسی را دنبال می کند، می خواهد از این طریق یک تفریحی کنار بقیة تفریح های دنیای مدرنیته

ص: 19

داشته باشد، او عملاً بهره ای از مباحث نقدِ مدرنیته در زندگی خود نمی برد.

مرغی که خبر ندارد از آب زلال

منقار

در آب شور دارد همه حال

عموم ما پذیرفته ایم که گویا زندگی همین است که دائماً خود را و محیط زندگی خود را تخریب کنیم و در همین تخریب عالم و آدم، زندگی خود را خلاصه و تمام کنیم. در فرهنگ توحیدی که انبیاء علیهم السلام متذکر آن بودند، یک نوع نگاه به انسان و عالَم و نظام ملکوتی بود که در اثر آن نگاه و تعهدی که به همراه خود می آورد، انسان نگهبان خود و محیط زیستِ اطراف خود بود. آیا این بحران محیط زیست، یک بداخلاقی صِرف است و یا حاصل یک نوع نگاه است که در رفتار بشر جدید پیدا شده است؟ و آیا این بحران با تغییر رفتار و توصیه های اخلاقی از بین می رود، یا این که در فرهنگ دنیای جدید، آدم جدیدی پیدا شده است که دیگر نمی تواند از قداست های عالَم و حیات خود و از عظمت های انسانی حفاظت کند؟

محیط زیست حقیقی، دل انسان است که فعلاً آلوده شده است. این آلودگی در شرایط موجود جهان به جایی رسیده که بشر نمی تواند به حیات خود ادامه دهد. بشر امروز نیاز دارد تا قدم در راه دیانت قلبی و حقیقی بگذارد تا از این حالت بحرانی خلاص شود و برای این کار ابتدا باید وضع موجود خود را درست بررسی کند.

ص: 20

غربی شدن به خود نگرفتند؟ آیا ما خود را ملامت کنیم که چرا مثل ژاپن، غربی نشدیم؟ یا باید بحث این باشد که اصلاً نباید غربی می شدیم و همین اندازه هم که سرمایه های فرهنگی و بومی خود را رها کردیم و به غرب نزدیک شدیم، ضرر کردیم؟ ماجرای مدرنیته شدن غرب و بقیّة جهان چه بوده است؟ ریشة فرهنگی این نکته که بعضی از کشورها در غربی شدن سرعت گرفتند و بعضی در این مسیر سرعت نگرفتند، این است که گمشدة همة ملت ها، گمشدة غرب نبود و لذا هر کدام در رابطه با غرب، تحرک مخصوص به خود را داشتند، بعضی به سرعت جذب شدند و بعضی احتیاط کردند. البته این بحث در جای خودش باید به طور مفصل بررسی شود اما آنچه فعلاً از فرهنگ مدرنیته روبه روی ماست این است که هرچه از عمر این تمدن می گذرد، نسبت آن با حقیقت کم تر می شود و در واقع چشم حقیقت بین آن به چشمِ ظاهری و دید مادی تقلیل می یابد و در این راستا بشرِ دل داده به این تمدن نمی تواند ساحات معنوی خود را جواب دهد و لذا احساس بی وطنی می کند، زیرا که وطنِ حقیقی انسان، عالَم معنویت و مراتب قدسی آن است و برای رسیدن به آن باید سیر و سلوک عملی را پیشه کرد و خود را در یک مسیر شهودی نسبت به عالم معنوی قرار داد، در حالی که حاکمیت فرهنگ مدرنیته این امکان را از بشر گرفته است و نیست انگاری یا نیهیلیسم را جایگزین آن کرده و این است قصّه بی وطنی بشر امروز و شروع غرب.

باید متوجه بود که دین در فرهنگ مدرنیته و در قلمرو عهد جدید انسان با عالَم، اگر پذیرفتنی هم باشد فقط در حدّ افسانه هایی به شمار

ص: 22

می آید شبیه مادة مخدر، تا پوچی جانکاه دنیای مدرن را برای بشر قابل تحمل کند و این نوع نگاه به دین درست مقابل آن چیزی است که انبیاء علیهم السلام برای بشر آوردند تا بشر را به عوالم قدس متصل گردانند و آن هایی که صاحب فتوحات قدسی می شوند بهتر متوجه هستند که نیست انگاریِ جانکاه غربی یعنی چه و چگونه بشر را از گسترة زندگی حقیقی محروم کرده است و به همین جهت تأکید می کنیم؛ درکِ نیست انگاریِ جانکاه مدرنیته، درد و رنجی عالمانه نیاز دارد و باید با دقت و حوصله، ریشه های آن را ارزیابی نمود.

ص: 23

ص: 24

تحت تأثیر هستی شناسی غربی در چنین شرایطی است.(1) پس در ابتدا باید این نکته روشن شود که آیا واقعاً بعضی از انسان ها در توَهّم زندگی می کنند و اگر چنین است، شاخصة فکری آن ها چیست؟! البته عده ای مثل پوزیتیویست ها در رابطه با هستی شناسی و حضور خدا در هستی، این حرف ها را قبول ندارند، می گویند چطور یک نفر بادمجان دوست دارد و دیگری دوست ندارد و هیچ کدام هم در توَهّم نیستند. همین طور هم یکی دوست دارد بگوید خدا هست و دیگری هم دوست دارد بگوید خدا نیست، یا کسی دوست دارد بگوید این عالم آغوش اُنس با خدا است و کسی هم دوست دارد بگوید طبیعت یک مادّه بی جانی است که ما هر طور خواستیم می توانیم در آن تصرف کنیم. می گویند این ها دو نوع سلیقه است. ملاحظه بفرمایید که بحث تا کجا باید تجزیه و تحلیل شود.

إن شاءالله به مرور این موضوع بررسی می شود تا روشن گردد چرا ما معتقدیم فرهنگ مدرنیته، از نظر مبانی معرفتی اش یک فرهنگ توهّم زده است و به واقعیت عالَم و آدم نظر ندارد.

ص: 26

آنچه تو گنج اش تَوَهّم کرده ای

از توَهّم گنج را گم کرده ای

و همین توَهّم موجب می شود، پُزها و خودنمایی های دروغین، سرمایة انسان گردد، سرمایه هایی از هیچ.

بس سرای پُر زجمع واَنْبُهی

پیش چشم عاقبت بینان تُهی

و لذا نتیجه اش به گفته مولوی این می شود که:

دورمی بینی سراب و می دوی

عاشق آن بینش خود می شوی

بدون آن که آن بینش، بتواند بهره ای از واقعیت را به ما خبر دهد و ما را به آن مرتبط سازد.

ادعای ما این است که غرب بعد از رنسانس که معنی انسان را گم کرد، وارد ضعف بینش نسبت به «انسان» و «جهان» و «خدا» شد و لذا تمدنی را پایه گذاری کرد که به جای جواب گویی به عقل و قلب، «وَهم» را ارضا نمود، و رو به سوی خیالات نمود و نه رو به سوی حقایق.

در قرآن بینش شیطان به عنوان یک بینش سوءِ انحرافی مطرح است، حالا حرف شیطان این است که: «خدایا! من حتماً بنده های تو را گمراه می نمایم و حتماً برای آن ها آرزو سازی می کنم». بعضی مواقع می گوییم فلانی در آرزوهای خود به سر می برد. یعنی چیزهایی را که هیچ واقعیتی ندارند، در خیال خود ساخته و با آن ها خوش است. خدا در قرآن از عمل شیطان خبر می دهد که برای انسان ها آرزوسازی می کند تا به جای این که با واقعیت ها زندگی کنند، با خیالاتشان زندگی کنند و خداوند در واقع دارد می فرماید من هم مانع این نوع فعالیت های شیطان نشده ام، تا هرکس به شیطان نزدیک شد، با خیالات و آروزهای پوچ زندگی کند و هر کس هم از او دور شد، با واقعیات زندگی کند.

ص: 28

سپس خداوند سخن شیطان را مطرح می کند که گفت: «وَ لآمُرَنَّهُمْ»؛ من به آن ها فرمان می دهم و زندگی آن ها را طوری در اختیار می گیرم که برنامه های من را عمل کنند.

«فَلَیُبَتِّکُنَّ

آذَانَ الأَنْعَامِ وَلآمُرَنَّهُمْ فَلَیُغَیِّرُنَّ خَلْقَ اللّهِ»؛ پس فرمان می دهم تا گوش های حیوانات را سوراخ کنند و آنچه را خدا خلق کرده است تغییر بدهند. شیطان می گوید من برنامه شیطانی خود را این گونه می ریزم که این ها در مخلوقات خدا و نظام طبیعی تصرف کنند و نظام عالم را تغییر دهند. از این جاست که یک بحث اساسی پیش می آید که خداوند از قبل دارد به بشریت می گوید: «روح شیطانی را بشناسید که با آرزوسازی های دروغین می خواهد به دست شما نظام خلقت را تغییر بدهد.»

بعد در ادامه می فرماید: «وَ مَن یَتَّخِذِ الشَّیْطَانَ وَلِیًّا مِّن دُونِ اللّهِ فَقَدْ خَسِرَ خُسْرَانًا مُّبِینًا» یعنی؛ و هر کس شیطان را سرپرست خود گرفت و برنامه ریزی های او را پذیرفت، به پوچی و بی ثمریِ آشکاری گرفتار می شود، به طوری که اگر کسی برنامه های شیطان را بر خودش حاکم کرد و شیطان فرمانده او شود، تمام برآیند زندگی او به صفر می رسد.

«یَعِدُهُمْ

وَیُمَنِّیهِمْ وَمَا یَعِدُهُمُ الشَّیْطَانُ إِلاَّ غُرُورًا»(1) یعنی؛ ای مردم بدانید شیطان یک عنصر فعّال در زندگی شماست، به طوری که به انسان ها وعده می دهد و برای آن ها آرزوسازی می کند ولی سراسر وعده ها و امیدهایی که شیطان ایجاد می کند، دروغ و غیرواقعی است و این طور

ص: 29

نیست که فکر کنید فریب های شیطان و نقش آن در تصمیم گیری های شما چیزی نیست و به راحتی می توان آن را نادیده گرفت و هرطور خواستید عمل کنید. به قول مولوی:

فلسفی

که منکر دیوی بود

در

همان دم سُخرة دیوی بود

آن عده ای که منکر شیطان هستند، عملاً در همان لحظه تحت تأثیر شیطان می باشند، خودِ شیطان، انکارِ شیطان را به تو القاء می کند. خداوند برای نجات بشر می فرماید شما باید به نقش پدیده ای به نام شیطان در زندگی خود با دقتِ هر چه بیشتر توجه کنید و چگونگی عمل کردن او را بشناسید.

می فرماید؛ شیطان به انسان ها وعده می دهد «یَعِدُهُمْ»؛ شیطان در زندگی به شما وعده های شیطانی می دهد و لذا افق ها و آرمان هایی را مدّنظر شما می آورد، و شما را در به دست آوردن آن اهداف -که دروغ و غیرقابل دسترس است- امیدوار می کند و به عبارت دیگر، شما را به ناکجاآبادها مشغول می کند. شیطان برای آن ها آرزوسازی می کند، «وَ یُمَنّیهِمْ» آری؛ برای شما آرزوسازی می کند تا در خیالات خود، مشغول آن اهداف و آرزوهای کاذب و شیطانی باشید و سراسر عمرتان را صرف آن ها کنید، «وَمَا یَعِدُهُمُ الشَّیْطَانُ إِلاَّ غُرُورًا» و هر چه وعده داده و برای شما هدف سازی کرده است، چیزی جز فریب نیست، پس شیطان با این کارش در زندگی شما یک فریب بزرگ است.

ص: 30

دنبال چیزی هستی که خیالت آن را ساخته است، بدون آن که عقل آن را یافته باشد. پس ممکن است در انسان و در زندگی و انتخاب های او چنین حالتی باشد و نتیجه اش این است که:

بس

سرای پر ز جمع و اَنبهی

پیش

چشم عاقبت بینان تهی

زندگی انسان ها بعضاً سراسر تهی و پوچ می شود و خداوند به ما خبر داد که اگر مسیر بندگی خود را درست شکل ندهید، از طریق شیطان خطر گرفتار شدن به چنین وَهمیاتی شما را تهدید می کند.

قرآن در راستای توجه به زندگی های پوچ و اهداف غیر واقعی می فرماید: «وَالَّذِینَ کَفَرُوا أَعْمَالُهُمْ کَسَرَابٍ بِقِیعَةٍ یَحْسَبُهُ الظَّمْآنُ مَاء حَتَّی إِذَا جَاءهُ لَمْ یَجِدْهُ شَیْئًا...»(1) یعنی؛ آن هایی که کفر را پیشه کردند و منکر واقعیات معنوی و پروردگار عالم شدند، اعمال آن ها مانند سرابی است که در بیابانی بی آب و علف از دور به عنوان آب نمایان است و انسان تشنه گمان می برد که آب است ولی چون به آن جا رسید هیچ آبی نمی یابد. می خواهد بفرماید اهل کفر در یک زندگی خیالی به سر می برند که وقتی در طول زندگی تلاش می کنند به آن برسند با بی ثمری روبه رو می شوند.

بعد از روشن شدن این نکته از منظر قرآن؛ حالا ادعاهایمان را مطرح می کنیم و سپس دلیل می آوریم که فرهنگ غرب در توَهّم است، و بعد این سؤال اساسیِ شما را جواب می دهیم که در مقابل چنین فرهنگی ما چه کار می توانیم انجام دهیم، زیرا موضع گیری صحیح در این موضوع از شناخت خود موضوع مشکل تر است. در برابر فرهنگ غرب نمی توان

ص: 32

گوشة خانه نشست و هرگز هم ما چنین پیشنهادی نداریم، بلکه معتقدیم به یک خود آگاهی احتیاج داریم تا اوّلاً؛ روشن شود در حال حاضر که تکنولوژی سیطره کاملی بر زندگی ما دارد، چه باید کرد، ثانیاً؛ آینده را چگونه پایه ریزی کنیم که نه تنها از این سیطره آزاد شویم، بلکه فرهنگ حضوری و شهودی تشیع جایگزین آن گردد؟ و آیا این ادعا که امکان دارد ما بتوانیم آینده ای را پایه ریزی کنیم که زهر تمدن غربی را نداشته باشد، ممکن است یا خود این هم یک خیال است؟

نگاه حقیقی نشان می دهد که غرب بعد از رنسانس، در معنی «خدا» و «انسان» و «جهان»، دچار بحران شد و لذا واقعیت را به روش درست مطالعه نکرد و تمدنی به وجود آورد که بر مبنای واقعیات «خدا» و «انسان» و «جهان» برپا نگردید بلکه تمدنی پدیدار گشت که در آن عقلِ واقعیت فهم و قلبِ واقعیت بین نقشی ندارند. بحث های آینده برای روشن شدن این نکات است.

ص: 33

ص: 34

کرد. بالاخره با نگاه فلسفی بیکن، معنی زندگی و هدف های آن در جهان غرب، تغییر کرد و تعریف دیگری از زندگی برای آن ها پیدا شد و یا به تعبیر دیگر، انسانی جدید متولد گشت. انسانی که میل هایی دارد و باید این میل ها ارضاء شوند و اگر نظام طبیعیِ عالم نتوانست آن ها را ارضاء کند، آنقدر طبیعت را تغییر می دهد تا مطابق میل های او شود و در نتیجه «انسانِ ابزارساز» پدید آمد، که عقل خود را در جهت ساختن ابزارهایی به کار می برد که طبیعت را مطابق میل های خود تغییر دهد، و لذا بشر دنباله رو خیالات و وَهمیّات خود شد و به این معنی سوبژکتیو گشت و بر این اساس تمدن تکنیکی یا ابزاری وارد تاریخ بشر گردید.(1)

«ما آمده ایم در این جهان که بیشتر خود را تغییر دهیم تا شایستة قرب الهی گردیم و اگر ابعادی از جهان مطابق میل های ما نیست، این گناه ماست که هوس های سرگردان را برای خود گزینش کرده ایم، در حالی که صُنعِ خالق حکیم برای برآوردن آن هوس ها خلق نشده است».

به عبارت دیگر؛ نه جهان را برای جواب گویی به این هوس ها آفریده اند، و نه ما را برای دنبال کردن این هوس ها خلق کرده اند. حقیقت انسان بندگی خدا است و فقط از طریق «عینِ اتصال شدن» به ربِّ هستی، از حقیقت خود بیرون نمی رود، ولی اگر این اتصال را قطع کرد و از حقیقت خود فاصله گرفت، با خودِ غیرواقعی اش روبه رو می شود که همان خودِ وَهمی است؛ و با غفلت از موضوع فوق، یعنی این که بشر برای چه در این دنیا آمده است، به کلّی جهت زندگی تغییر کرد و انسان جدید، تغییر طبیعت را عین زندگی پنداشت و از معنی زندگی که عبارت بود از تغییر خود برای شایسته شدن در جهت قرب الهی، فاصله گرفت، و در این راستا، در تاریخ جدید دیگر ما با دو نوع زندگی و دو نوع انسان روبه رو هستیم؛ یک نوع انسان، که بر اساس رهنمودهای انبیاء به واقعیات عالَمِ وجود می اندیشد و سعی دارد جان خود را با آن واقعیات هماهنگ کند، و یک نوع انسان که با آرزوها و خیالات خود زندگی می کند و این انسان دومی، شخصیت و تعریف انسان جدید یا مدرن می باشد که با روحیة تغییر عالَم به جای تغییر خود و حال در راستای تغییر عالَم، تکنولوژی جدید ساخته شد.

ص: 37

با توجه به نکتة فوق نباید حضور این تکنولوژی خاص را در تاریخ بشر جدید، ابزار برتر دانست بلکه تکنولوژیِ موجود برای انسانی خاص و برای هدفی خاص ایجاد شد.

حالا باید روشن شود که این مشکل از کجا آغاز و به واقع باید روشن شود غربِ موجود از کجا شروع شد؟!

ما در رابطه با نقطه خاصی از تاریخ با شما صحبت می کنیم که به نظر خودمان نقطة عطف است، و آن عبارت است از زمانی که غربی شدنِ غرب به شکل وضع موجود، خود را نمایاند و یا به تعبیر بهتر، زمانی که فرهنگ غرب چهرة نهایی خود را به صحنه آورد. این زمان چنان چه ملاحظه فرمودید بعد از رنسانس شروع شد و در سخنان فرانسیس بیکن در قرن 16 خود را نمایاند. مبنای این تمدن با این طرز تفکرِ بیکن شکل گرفت که می گوید: «بشر از پدیده های طبیعی، نظمی بیشتر از آنچه در آن ها واقعاً موجود است انتظار دارد.»(1)

عنایت فرمودید که آقای فرانسیس بیکن مجموعة بحث هایی به نام «بُت های فکری» دارد؛ در آن جا می گوید همواره بشر در طول تاریخ تفکر اشتباه کرده است، زیرا بت هایی را در نحوه تفکر خود ساخته و با مقید بودن به آن بت های فکری، همه چیز را تجزیه و تحلیل می نموده است. به ارسطو و افلاطون و امثال این ها اشکال می گیرد و آن ها را عامل عقب افتادن جامعه بشری می داند. او می گوید بشر یک اشتباه بزرگ کرده است و آن این که معتقد بوده در عالمی که روبه روی او است و با آن سال ها زندگی می کرده است، نظم حکیمانه ای وجود دارد که باید با آن هماهنگ شود، در حالی که این انتظار زیادی است که ما از طبیعت داریم. از نظر بیکن درست است به ظاهر یک هماهنگی هایی در عالم هست، ولی

ص: 39

این هماهنگی ها آن قدر ارزش ندارد که بخواهیم خود را مقید به نظم موجود در طبیعت کنیم و به نظمی بالاتر از آن فکر نکنیم.

ظاهر سخن او ممکن است حرف مهمّی به چشم نیاید، امّا عنایت داشته باشید که یک تمدن با تمام لوازمش بر مبنای این سخن شکل گرفت. تاریخ غرب را که مطالعه بفرمایید، ملاحظه می کنید که بعد از بیکن، دکارت آمد و به حرف های فرانسیس بیکن شکل فلسفی داد و همواره این طرز فکر ادامه یافت تا آن شد که شد. بیکن مدعی ارائه یک مکتب فلسفی نیست، بیشتر نظریه هایش کاربردی است، و به اصطلاح، او پدر علم تجربی است، ولی سخنانی را پیش کشید که بعداً دکارت به آن ها شکل فلسفی داد.

می دهم و با یک حالت جدّی و برنامه دار، بشر جدید برای تغییر طبیعت به صحنة تاریخ معاصر آمد، بشری که معنی خود را بیشتر در تغییر جهان جستجو می کند. آنچه بنده از عزیزان انتظار دارم توجه به این نکته اخیر است که عنایت بفرمایید چرا می گوییم بعد از رنسانس، بشری جدید به صحنه آمده است، در حالی که این بشر جدید از نظر شکل با بشر گذشته فرقی ندارد، ولی از نظر تلقی از خود و نگاه به خود، فرق اساسی دارد.

بشر جدید انسانی است که میل هایی دارد و آنچنان این میل ها برایش مهم شده که باید حتماً آن ها را ارضا کند و معنی زندگی را جز در جواب گویی به این میل ها نمی داند. حال اگر نظام طبیعیِ عالم نتوانست جواب آن میل ها را بدهد، آنقدر نظام طبیعی عالم را تغییر می دهد تا مطابق میل های او گردد. دیگر کار بشر با این معنی و تلقی که از خود دارد، می شود ساختن ابزارهایی که به کمک آن ابزارها بتواند به جان طبیعت بیفتد. و تولد «انسان ابزارساز» از این جا معنی پیدا کرد و پدید آمد. بنده روی این نکتة اخیر؛ یعنی تولد انسانِ ابزارساز عرایض جدّی دارم، در واقع این حرف دو قسمت دارد؛ یک قسمت این که بتوان روشن کرد در دنیای امروز، بشری در صحنه است که صرفاً معنی خود را در ساختن ابزارهای تکنیکی جستجو می کند؛ و در قسمت دوم روشن کنم این نوع انسان که به آن انسانِ ابزارساز گفته می شود، در توَهّم به سر می برد و نه این که با حقیقت در ارتباط باشد.

ص: 41

بنا به گفته حکیمان، دست انسان، صورت عقل است یعنی تمام عقل به صحنه آمده تا نظام این دست محقق شده است؛ از شکل آن بگیر، تا اندازه آن و جای آن در بدن و همه و همه، نشان می دهد در بهترین نحوة ممکن قرار دارد و لذا من نباید نظام آن را به هم بزنم، بلکه باید از طریق همین دست که صورت مدیریت عقلی کامل است، با بقیّه طبیعت تعامل کنم، آن هم تعامل با طبیعتی که همان حکیم مطلق ساخته است. ولی ممکن است کسی این نوع نظام مندی را برای اهدافی که دارد نپذیرد. مثلاً دزدها با حالت معمولیِ انگشتان خود نمی توانند به راحتی از جیب مردم پول در آورند آن وقت با تمرین زیاد انگشت اشاره خودشان را آن قدر می کشند تا با انگشت وسط به یک اندازه شود و بتوانند به سرعت کیف را از جیب مردم در آورند. آری؛ برای این که این فرد میل دزدیدن پول مردم را عملی کند، نظام طبیعی دستش برایش پذیرفتنی نیست و لذا به جای این که دستش را آن طور که خدا خلق کرده است بپذیرد و میل خود را کنترل کند و بپذیرد که چون دست من برای دزدی خلق نشده، پس میل به دزدی را در خودم کنترل کنم، می آید دست خود را مناسب میلش تغییر می دهد. عمده آن است که جایگاه تفکری که خواست طبیعت را بر اساس میل های خود تغییر دهد، بشناسید و عنایت کنید که در اثر این طرز فکر، انسانِ ابزارسازی پدید آمد که عقل خود را در جهت ساختن ابزارهایی به کار می برد که طبیعت را مطابق میل های خود تغییر دهد. امروزه؛ در علم ژنتیک در حال تغییر کُدهای ژنتیکی انسان هستند تا انسانی بسازند که دارای آب شش باشد و بتواند دوزیستی زندگی کند، چرا؟ چون فراموش

ص: 43

کرده اند برای چه هدفی در این دنیا آمده اند و آیا برای آن هدف اصلی این نوع بودنی که خدا برای آن هااراده کرده است کافی نیست؟

تکنیکی را به وجود می آورد که در عین تعامل با طبیعت، آن را به عنوان یک واقعیت و این که صورت حکمت الهی است، بپذیرد. به این نوع نگاه، نگاه وَهمی نمی گویند، وَهم این است که به جای واقعیت، خیالات خود را در نظر بگیریم. بشر جدید می گوید: من خیالاتی دارم و این خیالات را باید عملی کنم. پس عملاً به دنبال تحقق خیالات خود است و ابزاری می سازد که از طریق آن ها بتواند آن خیالات را محقق کند. این همان وَهم است. وقتی در شناخت شناسی می گویید این اندیشه وَهم زده است، یعنی بیش از این که با واقعیات تعامل کند، با خیالات خودش می خواهد زندگی کند. ممکن است بگویید الآن او خیالات خودش را صورت داده است، ولی عنایت داشته باشید که باز هم با صورت وَهم خود روبه رو است. مثلاً بچّه هایی که با آجرها یک برج می سازند، این بچّه ها دارند با خیالاتشان بازی می کنند، کارشان جدّی نیست، عمل آن ها صورت یک اندیشة متوجه به واقعیت و یک زندگی هدفدار نیست، چون خیالات، خیالات است و نمی تواند عین واقعیت باشد، آخرش خیالات می رود و خیالات دیگری می آید. چرا بشر جدید دائم صورت هایی را که می سازد خراب می کند و صورت های جدید می سازد؟ چون خیال یعنی همین! در خیالات شما صورتی می آید و جای خود را باز می کند، یک مدّتی آن را می پسندید ولی بعد می رود، چون جنسش رفتن است. بعد دوباره خیال دیگری می آید، دوباره آن را می پسندید و بر اساس آن زندگی را شکل می دهید و دوباره آن می رود. این است که می بینید در دنیای مدرن دائماً بشر ابزار می سازد و باز با آن ها ارضاء نمی شود و آن ها را تغییر می دهد.

ص: 45

هیچ وقت نتوانسته است دنبال چیزی باشد که به او استحکام شخصیت بدهد.

نیم عمرش در پریشانی گذشت

نیم دیگر در پشیمانی گذشت

داستان تغییر انسانِ حکیم به انسانِ ابزارساز با این غفلت شروع شد که انسان فراموش کرد برای چه هدفی در این دنیا هست و فراموش کرد باید خود را تغییر دهد، چراکه «ما آمده ایم در این جهان که بیشتر خود را تغییر دهیم تا شایستة قرب الهی گردیم»؛ حرف همه حکیمان دنیا این بوده و هست. بشر در طول تاریخ با این طرز فکر زندگی کرده است، دوره جدید دقیقاً به این حرف پشت کرد. چرا بشر حکیم می گوید من باید بیشتر خود را تغییر دهم؟ چون معتقد است که ساختار این عالم حکیمانه است و سراسر عالم صنعِ صانعِ حکیم است. لذا می گوید: من باید این قدر از نظر فکری، خیالی و شکل زندگی، خودم را تغییر دهم تا مطابق عالَمی شوم که عالَم عقلی است. به گفته حکیمان، انسان باید آنچنان اندیشه و خیال خود را ادب کند که مطابق عالم عقل شود. پس طبق این سخن، ما آمده ایم در این جهان که بیشتر خود را تغییر دهیم تا شایسته قرب گردیم، اگر ابعادی از جهان مطابق میل های ما نیست، این گناه ماست که هوس های سرگردان را برای خود گزینش کرده ایم، ولی صنعِ خالقِ حکیم برای برآوردن آن هوس ها خلق نشده است.

روایت قدسی هم در این زمینه داریم که حضرت حق می فرماید من در تعجب هستم که بشر دنبال چیزی می گردد که من اصلاً خلق نکرده ام و

ص: 46

آن عبارت است از رفاه و راحتی همه جانبه، یعنی این طور نیست که بشر همه آن چیزی را که می خواهد، در این عالم پیدا کند.

پس حرف ما تا حالا این بود که دو نوع طرز تفکر وجود دارد؛ یکی می خواهد خودش را عوض کند تا مطابق عالم قدس شود و دیگری می خواهد عالم را عوض کند تا مطابق میل های او گردد؛ و بحران امروز جهان از این طرز فکر دوم شروع شد و به همین جهت تأکید می کنیم بحران جهان امروز ریشة اساسی در تفکر بشر دارد، و صرفاً با تغییر ابزارها مشکل حل نمی شود بلکه بحرانی جای خود را به بحران دیگر می دهد، البته یکی از مظاهر آن طرز فکر در ابزارهای دنیای مدرن ظاهر شد که مورد بحث ما است، وگرنه بحران در سیاست و اقتصاد و تعلیم و تربیت غربی، همه و همه تجلیات خارجی طرز فکر انسان جدید است.

ص: 47

ص: 48

خَزائِنُهُ وَ ما نُنَزِّلُهُ اِلّا بِقَدَرٍ مَعلومٍ» یعنی؛ هیچ چیزی در عالم مادون نیست مگر این که خزینه ها و وجود های غیبی آن نزد ما است و نازل نکردیم مگر به اندازة محدود و معلومی از آن را.

مسلّم به همان اندازه که انسان ها به حقایق غیبیِ عالم کثرات آگاهی داشته باشند، از علم نسبی، به علم حقیقی سیر کرده اند و نیز به همان اندازه از وَهمیات به حقایق، سیر نموده اند، به بیان دیگر در منظر حکمت و دین؛ نظامِ عالَم، نظام طولی است و هر ظاهری باطنی دارد و حقایق عالمِ ظاهر در غیب عالَم، نقش اصلی را در تدبیر چهرة ظاهری عالمِ ظاهر به عهده دارند. مثل نفسِ ناطقة انسانی که مدبّر قوا و اعضای انسان می باشد.

نتیجه انسان در توهّم معرفتی قرار می گیرد، چون در معرفت خود هیچ توجهی به حقایق ندارد.

در غفلت از نظام طولی؛ انسان موجودی «خودمدار» و مستغنی از وَحی و بی نیاز از معنویت درونی می شود، باطناً هیچ تعلقی به عالم غیب ندارد و خودش را برای شناسایی عالم و آدم کافی می داند و مبدل به طاغوتی می شود که همه چیز باید به او ختم شود، غافل از وجه باطنی عالم و محروم از استفاده از آن وجه، چنین انسانی فراموش می کند که برای شکل دهی حیاتِ بی نهایت خود پا به عرصة کرة خاکی گذارده است و ناگزیر است خود را شایستة ارتباط با غیب و تأثرات وَحی پیامبران علیهم السلام نماید و این رویکرد صِرفاً با تحقق بندگی خدا ممکن می شود.

خواست زمین را محل سُکنای خود قرار دهد و در آن آرامش گیرد، باید عالِم به علم سماوات باشد تا سود و زیان خود و جهانیان را تشخیص دهد، چرا که به قول عارف همدانی:

ِته که ناخوانده ای علم سماوات

ته که نابرده ای ره در خرابات

ته که سود و زیان خود ندونی

به یاران که رسی؟ هیهات هیهات

توجه به نظام طولی عالَم، نه تنها شخص محقق را متوجه هماهنگی «انسان» و «طبیعت» می کند، بلکه موجب می شود تا بین علم و عمل انسان هماهنگی پدید آید و انسان را مکلف به حراست از عالم و آدم می کند تا بتواند راه آسمان را بر قلب خود گشوده نگه دارد و در نتیجه دیگر هدف انسان تملک و دست اندازی به طبیعت نخواهد بود، بلکه هدف او سیر از ظاهر به باطن است تا به معارف حقیقی دست یابد، و در این حالت هیچ قلمروی از واقعیت نیست که جدا از باطن و اصل خود دیده شود و در این صورت هر علمی، شرایط مسیر از ظاهر به باطن می باشد و اگر آن علم به چنین کاری نیاید، علم محسوب نمی شود.

که بنیاد و محرک این تمدن گشت و به گفته دکتررضا داوری در کتاب اتوپی و عصر جدید:(1)

«بشر در دوره جدید، زمامش به دست «وَهْم» افتاد. این «وَهْم» باید بشر را مالک الرقاب عالم سازد و بهشتی را که ادیان وعده داده اند، در زمین محقق کند.»(2)

به واقع این چنین است که بشر جدید به واقعیت و نفس الامر کاری ندارد، بلکه به زعم خود طرحی را که برای جهان تصور کرده است به کمک ابزارها واقعیت می بخشد و آنچنان در تحلیل خود، به دنبال جهانی می گردد که می خواهد بسازد، که گویی جهان ایده آل او در چند قدمی اش است و بدین طریق به دنبال ناکجا آباد خیال خود می دود و هرگز تأمل نمی کند که به کجا می رود و چرا به مقصد نمی رسد. دکترداوری در همان کتاب می گوید:

«استیلای بشر بر طبیعت یعنی اطلاق صورت وَهمی بر عالم و آدم، یعنی این استیلا، با تغییر معنی و ماهیت عالم و آدم آغاز می شود و به استیلای بشر منجر می گردد، امّا این مرتبه، نه با جنگ، بلکه با علم جدید... بشر از موجودات، صورت خیالی می سازد و میان صورت خیالی خود نسبت های کمّی و ریاضی برقرار می کند و با همین نسبت ها در عالم تصرف می کند و جهان بشری را می سازد و نام آن را

ص: 53

ترقی می گذارد و مرادش از ترقی، ترقی در حیات وَهمی و مادّی و کمّی است».(1)

چنان چه ملاحظه می کنید؛ ترقی در حیات وَهمی با صعود روح و جان به سوی حقایق فرق اساسی دارد، ولی بشر مدرن ترقی در حیات وَهمی و نایل شدن به صُور خیالی خود را به معنی رسیدن به حقیقت تصور کرده است.

ص: 54

ایشان می گوید:

«تمدن غربی تمدن بزرگی است و شاید قرن ها دوام آورد، اما این تمدن دیگر آینده ندارد.(1)

علت بی آیندگی تمدن غربی آن است که عقل وقلب را که دو ساحت اساسی انسان است، مورد غفلت قرار داده است و به شور نمی کشاند، در حالی که بشر نمی تواند فقط با وَهمِ خود تا آخر خود را قانع سازد.

برای بررسی توهّمی بودن فرهنگ مدرنیته می توانید به کتاب «معرفت و معنویت» از دکتر سید حسین نصر رجوع فرمایید. ایشان در این کتاب از صفحات 86 به بعد مسئله را از زاویه دیگری مورد بحث قرار داده، که در تاریخ فلسفه قابل توجه است. همچنین در آن کتاب در تأیید نکات گفته شده می فرمایند:

«طبیعت ساخته دست بشر نیست، بلکه از منبع امر قدسی یا ذات قدسی، فی حدّ نفسه صادرشده است و یقیناً به همین دلیل، اگر موانع ظهور انوار قدسی را از میان برداریم، امر قدسی خود را به رضایت خود، آشکارمی سازد .....».(2)

تأکید اندیشمندان بزرگ و آموزش های دینی، آن است که زمین همچون موجود زنده ای است که خودش شرایط عناصر گوناگون و مرتبط با حیات، هوا، و ... را مهار می کند، به شرطی که ما با تغییرات افراطی، حیات طبیعت را از بین نبریم و مثل کودک زنده ای که بخواهیم اعضائش

ص: 55

را قطع کنیم و به میل خود در جای دیگری که می خواهیم پیوند بزنیم، با آن رفتار نکنیم، که در آن صورت آن کودک را از دست داده ایم.

خَزائِنُهُ وَ ما نُنَزِّلُهُ اِلاّ بِقَدَرٍ مَعلومٍ»(1) یعنی؛ هیچ شیء ای نیست مگر آن که خزینه های آن نزد ماست. خیلی عجیب است. نمی گوید خزینه اش نزد ماست، بلکه جمع می آورد و می گوید خزینه های هر شیئ نزد ما است.

آری؛ شما در مباحث فلسفی می گویید این درختی که روی زمین است یک حقیقت آسمانی دارد؛ همانی که افلاطون آن را «مُثُل شَجَر» می نامد. این آیه با حرف افلاطون تناسب دارد، امّا با وسعت بیشتر. لذا است که توماس آکوئیناس می گوید آنچه که فیلسوفان آرزوی به صحنه آوردنش را داشتند، پیامبران عملی کردند. حرف افلاطون درست است، منتها آیه می فرماید آنچه در این عالم نازل شده است، یک صورت متعالی با حالت جامعیت دارد، چون می فرماید خزینه های این شیءِ نازل شده، نزد ما است. پس ملاحظه می فرمایید که عالم مادون دارای باطنی است که آن باطن و حقیقتِ غیبی از نظر درجه وجودی بسیار شدیدتر و واقعی تر از این عالم است، و هر قدر تمدنی بتواند نسبت خود را با آن حقایق باطنی شدیدتر کند اوّلاً؛ از عالم کثرت ها و نسبت ها به عالم وحدت و حقیقت نزدیک تر شده است، ثانیاً؛ بیشتر از وَهمیات و اعتباریات آزاد گشته و سیر او به سوی توجّه به عالم ملائکه ممکن گردیده است، البته این که به طور خلاصه در این آیه می فرماید: «هیچ شیء ای نیست مگر این که خزائن آن نزد ما است.» منظور از شیء در آیه، واقعیات غیراعتباری عالم مادّه است، مثل درخت، انسان، و امثال این ها، ولی خیابان یا میز یا دیوار که از اعتباریات اند، چیزی نیستند که حقیقتی در عالم غیب داشته باشند، این ها

ص: 57

اصلاً واقعیت ندارند، این ها نسبت اند. شیء یعنی آن چیزی که بدون نسبت به من و شما، به خودی خود وجود دارد. خیابان نسبت به ماشین وجود دارد، ماشین نسبت به جادّه وجود دارد، جادّه نسبت به مقصد وجود دارد، مقصد نسبت به من و شما وجود دارد، یعنی اگر من مثل ملائکه، همه جا بودم، خانة من کجا هست؟ من چون مکان مند هستم، خانه ام فلان جاست، بنابراین اعتباریات را در این آیه نباید وارد کنیم.

خداوند در این آیه می فرماید که هیچ شیء ای نیست مگر آن که خزائن آن نزد ماست؛ مسلّم چیزی که نزد خداست، مجرّد و پایدار و تغییرناپذیر است، چون خودش فرمود: «ما عِنْدَکُمْ یَنْفَدُ وَ مَا عِنْدَاللهِ باق»(1) یعنی آنچه نزد شماست ناپایدار و آنچه نزد خداست، پایدار است، حالا طبق آیه 21 سوره حجر، تمام اشیاء، حقیقتی نزد خدا دارند، پس هر چه در این عالم به عنوان شیء هست، یک حقیقت غیبیِ پایدار و مجرّد و غیرقابل تغییر نزد خدا دارد.

در ادامه می فرماید: «وَ ما نُنَزِّلُهُ اِلاّ بِقَدَرٍ مَعْلُوم» یعنی؛ ما یک اندازه محدود از حقیقتِ غیبی آن شیئ را نازل کردیم، پس آنچه از آن حقایق پایدار در این عالم هست، صورت نازله آن حقایق است و اصل و اساس این ها آن جاست. حکیمان متوجّه بودند که برای این که در زندگی این دنیایی به عالم غیب وصل شوند، باید به این صورت های نازله درست بنگرند و درست از آن ها استفاده کنند، چون این طبیعت، صورت حقایقی است که نزد خدا است، پس بیشتر باید با طبیعت و اشیاء حقیقی این عالم

ص: 58

تعامل و معاشقه کرد، چون راه ورود به عالم غیب اند، نه این که آن ها را تغییر دهند.

شما یک وقت معتقدید که پشت این طبیعت یک صورت غیبیة جامعی خوابیده است، بعد می گویید: ای طبیعت! من با تو چگونه رفتار کنم که تو حجاب برکنی و صورت پنهانت را انکشاف کنی؟ طبیعت می گوید: تو صورت وَهمیه ات را بر من تحمیل نکن، بلکه سعی کن مرا به انکشاف درآوری. تو با من معاشقه کن و موانع ارتباط من و خودت را از بین ببر، تا من رازهای خود را با تو در میان بگذارم و در آن صورت می توانی در من سکنی گزینی و مرا وطن خود قرار دهی.

خودم باشم، من همراه با اطرافم، همه با هم یک مجموعه و صورت آن عقلی هستیم که براساس تدبیر آن عقل، در دل این طبیعت جای گرفته ام و در حرکت هستم. سودجوها و خودنماها چهرة حقیقی من را که حکایت از عقل باطنی می کرد، از بین برده اند و صورت وَهمیه خود را بر من تحمیل کرده اند، لذا در این صورت، دیگر باطن من، صورت وَهم آن هایی است که مرا تغییر داده اند و مسلّم ارتباط با وَهمِ سوداگران، دلپذیر نیست. آری؛ ای انسان! تو لازم نیست با تحمیل صورت وَهمیة خود بیش از این مزاحم من شوی. من خودم خاک های اطراف خود را نمناک و مرطوب و سرسبز می کنم که موقع نشستن در اطراف من لباس هایت گرد و غبار نگیرد. تو اطراف من را سنگفرش نکن که دیگر نتوانم در آن جا سبزه برویانم و نیز تو مرا با انواع مواد شیمیایی آلوده نکن که آب زلال آبی رنگ، به آب آلوده و پر از موانع تبدیل شود که نتوانم زیبایی آسمان را در خود منعکس کنم.

ملاحظه می فرمایید که شما در اندیشة حکیمان و در نسبت آن ها با طبیعت، با طبیعتِ زنده ای روبه رو هستید که با شما نجواها دارد و به همین جهت است که می گویند این طبیعت زنده را نباید از بین ببرید و چون موجود مرده با آن برخورد کنید. در منظر علم فیزیولوژی، به شما گفته اند بدن عبارت از مجموعه سلول ها که به خودی خود مرده اند، در حالی که سراسر دست مرا حیات قبضه کرده است هرچند از منظر علم فیزیولوژی آن حیات محسوس نیست ولی این گوشت های بدن من همگی زنده اند. عین همین تفاوت منظری که علم فیزیولوژی با نظر حکیمان نسبت به بدن

ص: 60

دارد، همین تفاوت در برخورد فرهنگ مدرنیته با حکیمان نسبت به طبیعت مطرح است. ایان باربور در کتاب «علم و دین» می گوید: اگر از ساحت فیزیولوژیکی به بدن نگاه کنیم، یک مجموعه سلول همراه با کروماتین ها و کروموزوم و... می بینیم، ولی واقعیت انسان را باید از ساحت های متفاوت نگاه کرد. او می گوید این دیگر چه ساحتی است که موجود زنده را فقط در حدّ مجموعه سلول ها می بیند و دیگر هیچ؟(1) در حالی که زندگی در تمام رگ و پوست من جاری است و این طور نیست که روح من جدای از جسم من باشد، بلکه روح من در همین جسم من جاری است و همان موجب حیات جسم من است. بله، یک ساحت دیگر دارم که بی بدن هم زنده ام و آن «مَنِ» من یا نفس مجرد من است، ولی اکنون که من با جسم خودم در مقابل شما نشسته ام، روحی که عامل حیات من است، همان حیات سلول های من است نه چیز جدای از آن ها. این طور نیست که بگوییم هم اکنون انسان یک روح دارد و یک جسم، و جسم او موجود مُرده ای است و روح او زنده است. این حرفی بود که دکارت زد و بحث ذهن و عین و دوگانگی بین جسم و روح را مطرح کرد و بشر را از چگونگی واقعیات موجود منحرف نمود. می گویند دکارت بشر را با بحث دوگانگی بین روح و جسم و یا دوگانگی بین طبیعت و ماوراء طبیعت، از دیدن درست واقعیات کور کرد. این مباحث را که موجب بررسی تفکر فلسفی غرب جدید است حتماً باید کار کنید. این که می گویند: دکارت در اردوگاه دوگانه کردن عالم جسم و جان، بشر را کور کرد. معنی اش

ص: 61

همین است که عرض شد. وقتی به شما می گویند یک روح داریم و یک جسم، حرف غلطی نمی زنند، ولی این طور نیست که این دو همواره جدای از هم باشند و شما یا با طبیعت مرده روبه رو باشید و یا با روح زنده، همین طور که به واقع این طور نیست که الآن شما من را یک جسم مرده ببینید با یک روح زنده، بلکه من تماماً زنده ام. الآن این دست من که حرکت می کند، به عنوان یک موجود زنده حرکت می کند و حیات مرا منکشف می کند. اگر مانعی به وجود آمد که حیات دست مرا از بین برد و دست من نتوانست آن حیات را منکشف کند، به علت مانع خارجی است، وگرنه خود این دست، همراه با فعالیت هایش عامل انکشاف و نمایاندن حیات است. مثلاً در دوره جنینی اگر مزاحمتی برای جسم جنین ایجاد نشود، همان جسم در رحم مادر موجب جذب و ظهور کامل روح در اعضای بدن است و روح ما خود را با بدن می نمایاند، به طوری که در چشم، قوّة بینایی نفس، خود را می نمایاند و در گوش، قوّة شنوایی نفس، خود را نشان می دهد، البته نفس، ابتدا در رحم، عضوی مناسب قوایش - مثل چشم و گوش- می سازد و سپس از طریق همان عضو خود را نشان می دهد. وظیفه ما این است که در دورة جنینی مانع ایجاد نکنیم تا روح در ساختن عضو یعنی در ساختن عامل نمایش خود به مشکل نیفتد.

متفکر مدرنیته می گوید: «من اندیشه خودم را به طبیعت می دهم.» در حالی که حکیمانِ توحیدی می گویند: شما کاری کنید این عالم که سراسر، عامل نمایش اسماء و صفات خداست، بتواند باطن خود را به شما بنمایاند و شما از طریق عالَم، با خدا مأنوس شوید. اگر عالَم خودش را به

ص: 62

شما نشان دهد، آغوش نمایش حیات و قدرت و علم خداست و در نتیجه می توانید در این عالم به نحو بسیار زیبایی زندگی کنید.

و عملاً با این نوع برخوردِ کوزه گر با خاک، رازی از رازهای خاک نمایان شد و آن کوزه یکی از نقطه های اُنس شما با طبیعت قرار گرفت. حال به من بگو که آیا تمام این وسایل موزه ها که شما با نگاه کردن به آن ها، به عالم آرامش منتقل می شوید، این ها وسایل زندگی مردم بود یا این ها را برای موزه ها ساخته بودند؟آیا غیر از این است که این ها وسایل زندگی مردم بوده است و مردم با آن ها زندگی می کرده اند؟ ولی مردمی که با طبیعت تعامل کنند از خاک، کوزه می سازند، نه بلوک سیمانی. یعنی بشرِ حکیم، طبیعت را برای زندگی خود، به صورت های زیبایی که بتواند با آن زندگی کند و از طریق آن رازگشایی کند در می آورد. به همین جهت می بینید اکثر مردمِ قدیم، به یک معنی هنرمندند، چون در تعامل با طبیعت به دنبال رازگشایی از آن بوده اند و ما تمام وسایل زندگی بشر قدیم را به عنوان هنر در موزه ها می گذاریم. از خود بپرسید که چرا این قدر روی این کوزه وقت گذاشته اند؟ چرا این قدر روی چوب این تخت وقت صرف کرده اند؟ چه چیزی از این تکه چوب انتظار داشته اند؟ همة این ها به جهت آن است که می دانستند این چوب اسراری دارد که می شود آن اسرار را به انکشاف آورد، و طوری اسرار آن را ظاهر کرد که بتوان با آن مؤانست داشت. بشرِ حکیم می دانست که زندگی یعنی مؤانستی قدسی با همه پدیده های اطراف خود، تا از طریق آن مؤانست و ارتباط با باطن این پدیده ها، عقل و قلبش به سوی عالم معنی اوج بگیرد، به همین جهت از وسایل زندگی و خانه خود خسته نمی شدند، تا تصمیم بگیرند دائم آن ها را تغییر دهند، و به سوی ناکجاآبادِ وَهمی همواره همه چیز را عوض کنند.

ص: 64

امروزه ساختمان خانه ها را ملاحظه بفرمایید که چگونه فضاهای ساختمان ها با فشاری که بر روح ما می آورند گویا فریاد می زنند که از ما بیرون بروید، چون آن ساختمان ها عامل انکشاف حقایق باطنی طبیعت نیست تا محل سکنی و آرامش باشد، بلکه بیشتر حاصل سرکوب طبیعت است.

فلزی ایجاد می کند، در کنار فضایی که آن کوزه ایجاد می کند، یا در کنار بناهایی که معماری حکیمان گذشته در تعامل با طبیعت ایجاد می کرد، انسان می توانست سکنی بگزیند و در آن فضا تغذیه روحی شود و آن فضاها به نوعی جواب گوی نیازهای انسان ها و متذکر نظم حاکم بر عالم بود. معماری اسلامی بیش از آن که مهمان را به اندرون خانه رهنمون شود، از فضایی معروف به «هَشتی» می گذراند تا محارم را از دید نامحرم در امان بدارد. دیوارهای بلند بنا، حافظ همة ارزش هایی است که او قصد حفاظت از آن ها را دارد. فضای وسیع خانه نیز، نمایانگر گشادگی سینة اوست. این تلاش در حفظ ارزش ها تا آن جاست که کوبه های آویخته به در خانه هنگام کوبیده شدن، معرِّف جنسیت شخص مراجعه کننده به درب منزل است. کوبه های درشت و ستبر با صدای بَم، نمایانگر حضور مردی در پشت در است و کوبه های ظریف با صدای زیر، نمایانگر زنی است که زنِ صاحب خانه را فرا می خواند، چون برای شخص معمار حفظ ارزش ها و احکام مقررشده از سوی آسمان مهم تر از خواست و میل خود اوست و این درست برعکس معماری عریان و لختی است که انسان مدرن دارد، انسان مدرنی که چیزی برای مخفی کردن و رازی برای نهفتن و محارمی برای در امان نگاه داشتن از نامحرمان ندارد، چون اصلاً راز را نمی شناسد.

ممکن است این سؤال بزرگ برای شما پیش آید که اگر بشر از ساحت مدرنیته و انسان ابزارساز بیرون نیاید آیا می تواند از این مشکل رها شود؟ خیر؛ بشر تا وقتی از این ساحت به ساحتِ دیگری برنگردد، هیچ چیز درست نمی شود، چون روح مدرنیته، روح جنگ با طبیعت است،

ص: 66

روح خراش انداختن به چهرة عالَم است. بشر گذشته با روحیة قدسی اش می دانسته است که زندگی یعنی به انکشاف کشیدن طبیعت، تا نقطه انس خود را در آن رابطه پیدا کند.

بشر وقتی با خاک ها این کوزه را ساخت، دید خاک با همان زبان تکوین می گوید من باز هم امکاناتی دارم که می توانم بنمایانم، یعنی صورت های دیگری که می تواند برای تو محلّ انس با راز باشد، پشت من وجود دارد. بنابراین بشر شروع کرد با خاک و طبیعت تعامل دیگری انجام دهد، حاصل آن تعامل ایجاد دیگر آثار به جامانده از بشرِ حکیم گذشته شد. بنده وقتی با فضای بعضی از مساجد روبه رو می شوم، چیزی نمانده است که قالب تهی کنم. تمام فضا قدرتِ رازگشایی دارد، می گوید: من چیزی بالاتر از این هستم، بیا آن جا. عمده آن است که ما توان انتقال از این فضاها به عالم غیب را پیدا کنیم. به گفتة حافظ:

عارفی کو که کند فهم زبان سوسن

تا بپرسدکه چرا رفت و چرا بازآید

یعنی کسانی هستند که صِرفاً ناظر طبیعت نیستند، بلکه با رازهای آن ارتباط دارند.

ولی بشر امروز این دید را گم کرده و حتّی نمی داند چه چیزی از او گم شده است، یعنی؛ گمشده اش را هم گم کرده است. چون رابطه با طبیعت را صرفاً از منظر فرهنگ مدرنیته دنبال می کند، در چنین فرهنگی، امکان هیچ گونه رابطه و گفتگویی نیست، چه گفتگوی انسان ها با همدیگر، چه گفتگوی طبیعت با انسان ها، و از همه مهم تر امکان گفتگوی خدا با انسان ها نیز از بین رفته است، چرا که وقتی تعامل صمیمی با طبیعت

ص: 67

از بین رفت و شعور درکِ دردودل طبیعت کور شد، بدون هیچ گونه عواطفی با طبیعت برخورد می کنیم. مثل برخوردی که غربیان با مردم آفریقا انجام دادند، آن ها طوری با مردم آفریقا برخورد کردند که گویا عواطف و انسانیتی در آن مردم که فقط رنگ پوستشان با آن ها فرق می کرد، نیست، و بدتر از آن را با طبیعت انجام دادند. در این رابطه که فهم و درک زبانِ طبیعت به کلّی از بین رفته است اولیای خدا زبانشان بسته است و اصلاً نمی دانند با بشر جدید چگونه باید حرف زد، گفت:

من گنگ خواب

دیده و عالم تمام کر

من

ناتوان زگفتن و خلق ازشنیدنش

حرف این است که اگر پول شما گم شده بود می رفتید و پیدا می کردید. اما اگر نمی دانید چه چیزی از شما گم شده است - یعنی گم شده هم گم شده است- دیگر به دنبال چه چیز می خواهید بگردید. بشرِ جدید خیلی از چیزها را گم کرده است، ولی مشکلش این است که نمی داند چه چیزهایی را گم کرده است.

دهد».(1)

ملاحظه بفرمایید که اوّلاً؛ می فرماید هنوز وقت انتشار این مصاحبه نیست، یعنی روح زمانه نمی داند در کجای تاریخ خود قرار دارد و هر چیزی را فقط بر اساس فضایی ارزیابی می کند که در آن فضا قرار دارد و لذا باید در افقی دیگر قرار گیرد و یا لااقل در منظر خود افق دیگری را ببیند تا بتواند آن حرف هایدگر را بفهمد. ثانیاً؛ می گوید تنها خدایی است که می تواند ما را نجات دهد. این سخن او بسیار دقیق است. یعنی با این فضای فکری که بشر مدرن برای خود به وجود آورده، حتّی خداشناسی اش هم به کارش نمی آید، برداشت او از خدا، برداشتی نیست که بتواند اولاً: خدای واقعی را بیابد، ثانیاً: از آن خدا درست بهره بگیرد، چون بشر مدرن آینده را هم ادامه همین امروز می داند و به همین جهت به غیر از افقی که مدرنیته در مقابل او قرار داده است نمی تواند نظر کند. لذا هایدگر نمی گوید: همان خدای متافیزیک باید کاری بکند، بلکه امیدوار به خدایی است که آن خدا، خدای حضوری و قلبی باشد، یعنی در عین این که باید بشر به معنویت برگردد، ولی معنویتی غیر از معنویتی که مدرنیته در منظر انسان قرار می دهد، چون بشرِ مدرن، آینده را بسط مدرنیته می داند و تصور می کند با بسط بیشتر مدرنیته می توان مشکلاتی را که مدرنیته به وجود آورده است رفع کرد. هایدگر می گوید: خدایی که در فرهنگ مدرنیته به آن نظر می شود، خدایی نیست که آینده را درست کند. آقای دکتر احمد فردید در رابطه با خدایی که مدرنیته می شناسد، تعبیر «خدای فردا» را به کار می برد و می گوید خدایی که باید بشر را نجات

ص: 69

دهد، «خدای پس فردا» است.(1)

حرف ایشان، حرف بزرگی است. ممکن است سؤال کنید خدای پس فردا دیگر چیست؟ مگر خدا هم عوض می شود؟ نه، خدا عوض نمی شود، ولی نگاه ما به خدا عوض می شود، از این جهت گفته می شود خدای متافیزیک غیر از خدای انبیاء است. خدایی که شما در درس معارف دانشگاه می خوانید در این حدّ است که یک ماوراءطبیعه ای وجود دارد، این غیر از آن است که متوجّه نقش آفرینی خدا در همه ابعاد زندگی باشید. آن خدایی که با گناه کردن، جلوه و نور خود را از ما می گیرد و با عبادت و صداقت و بندگی، بر قلب ما رخ می نماید، غیر از خدایی است که با استدلال بخواهید وجودش را ثابت کنید. خدایی که به صرف استدلال وجودش را ثابت کرده اید، نمی تواند آینده شما را درست کند. یک خدای دیگری لازم است.(2)

به هر حال می بینید که فهمیدن حرف هایدگر مشکل است. خدای ما عبارت است از این که: این عالم معلول است، معلول علت می خواهد، پس علت آن خداست. این چه ربطی دارد به خدایی که با تمام اسماء و صفاتش در سراسر عالم حاضر است. پس عنایت فرمودید؛ آن خدایی که قرار است ما را از مدرنیته نجات دهد، خدایی است که باید ظاهر شود و با ما به گفتگو بنشیند و ما نیز با او گفتگو کنیم یعنی خدای پیامبران و نه خدای فلسفه و کلام.

ص: 70

صورت حیات است. بروید نگاه کنید که چگونه در کلاس های درس علوم، بشر را نسبت به فهم حیات طبیعت کور کردند. می گویند خاک که مرده است. حالا هر چه هم آن را حرارت می دهی، تغییری در حال آن ایجاد نمی شود. معتقدند مرده که مرده تر نمی شود. بعد شما می بینید طبیعتی که خاک آن تبدیل به سیمان شده، دیگر نمی تواند با شما ارتباط برقرار کند و زندگی در خانه های سیمانی، عرصه زندگیِ همراه با آرامش را بر ما تنگ می کند، بدون آن که علت آن را بدانیم.

چنانچه ملاحظه کردید خداوند ما را متذکر کرد که: «اِنْ مِنْ شَیءٍ اِلّا عِندَنا خَزائِنُهُ وَ ما نُنَزِّلُهُ اِلّا بِقَدَرٍ مَعلومٍ»(1) یعنی؛ هیچ چیزی نیست مگر این که حقیقت و خزائن آن نزد ما است و نازل نکردیم از آن، مگر حدّ محدودی از آن را. این آیه بسیار عجیب است، قصّه تذکر زندگی صحیح با عالم است. تمام این عالم، صورت عالم غیب است. چرا این عالم را آینه عالم غیب نمی دانید؟ چرا این عالم را می کشید؟ چرا به جای تعامل با آن، اساس آن را تغییر دادید؟ چه پیش آوردید جز یک نحوه بی ارتباطی با عالم؟ و نتیجه بی ارتباطی با عالم این شد که دیگر هیچ جای آن برای شما محلِ سُکنی نیست، هیچ جای آن وطن شما نیست، چون نفهمیدیم این عالم ریشه در سماوات دارد، چون علم سماوات نداشتیم با این عالم هر طور دلمان خواست عمل کردیم و لذا از همه چیز واماندیم. بابا طاهر می گوید:

ص: 72

تِه که ناخوانده ای علم سماوات

تِه که نابرده ای ره در خرابات

تِه که سود و زیان خود ندونی

به یاران کی رسی؟ هیهات هیهات

اگر کسی نتواند قواعد عالم غیب را بشناسد، نمی تواند زمین را بسازد و تمام بحران های زمین به جهت انقطاع از آسمان است. آری؛ «باید به ارض ملکوت سفر کرد و به آن جا پیوست» و از آن منظر به آدم و عالم نگاه کرد.

حکیمان می فهمند چگونه زندگی زمینی را به آسمان وصل کنند و عارفان این ارتباط را می بینند. آقای نیل پستمن جامعه شناس آمریکایی می گوید: «من بیم آن دارم که فلاسفه و مربیان اجتماعی ما، ما را رها ساخته اند»(1)

که این همه سرگردانیم. چون نحوة اتصال به مبدأ هستی در این تمدن نابود شده است و لذا جدّ و جهدی برای دست یابی به «راز هستی» نمی شود و حکیمان که متذکر رازهای هستی هستند از طریق مهندسان متخصصِ ویرانی طبیعت، به حاشیه رانده شده اند. حکیمان به جهت نسبتشان با مبدأ هستی در میان مردم به مانند «رازی» هستند که هدایت و فرماندهی «تن» را بر عهده دارند و وجودشان به خودی خود موجب رازگشایی است، ولی چون اینان به کار تغییر طبیعت نمی آیند، در فرهنگ مدرنیته جایی نخواهند داشت، چون همه چیز باید در خدمت میل ها و هوس های بشر مدرن باشد و لذا عالمان قلابی که علمشان در حدّ تغییر طبیعت است، جای عالمان حقیقی برای عوام الناس میدان داری می کنند و در این حال هر تدبیری برای اصلاح امور مملکت توسط دینِ

ص: 73

عالمان قلابی اندیشیده شود نتیجه اش جز بحران و اغتشاش بیشتر نخواهد بود و تا جامعه به سوی حکیمان برگشت نکند، این بحران ها ادامه می یابد. به گفتة حافظ:

شهرخالی است زعشاق، بودکز طرفی

مردی ازغیب برون آیدوکاری بکند

باید زندگی انسان ها نظر و نسبتی با حق و حقیقت پیدا کند تا بحران ها به تعادل تبدیل شود و «عقلِ هدایت»، عنان عقل تکنیکی را در دست بگیرد و با علم به اعیانِ اشیاء، در طبیعت تصرف کند و اصالت را به عالم غیب بدهد و عالم شهادت را تابع آن بداند وگرنه بحران ها همچنان ادامه خواهد یافت.

ص: 74

در فکرِ انسانِ غرب زدة گرفتار تَوهّم، طبیعت جسم مرده ای است که باید ماده تصرف آدمیان باشد، و نه یک دوست ومونس انسان که می تواند با انسان گفتگو کند و مونس تنهایی او باشد و او را به ملکوت عالم منتقل نماید، این است که گفته می شود: «ماجرای غرب و تاریخ غربی، پدید آمدن نوعی نگاه به موجودات و آدمیان و زبان است که آن گاه در چشم و گوش جان ها نشسته و درک ها را دگرگون کرده است». یعنی بسیاری از مردمان بدون این که بخواهند و بدانند ، درکی از موجودات دارند که در کلاس درس علوم به آنها القاء شده است، درکی که پدرانشان با آن ها در این نوع نگرش شریک نبودند، چون آن ها کلاسِ علوم را نگذراندند. در کلاس علوم آموختیم، طبیعت موجود مرده ای است که انسان ها آزادند به دلخواه خود، هر طور خواستند در آن تصرف کنند و فنون تصرف در طبیعت را به ما نیز آموزش می دادند، در حالی که این نوع نگاه، غیر از نگاه واقعی به عالم است، آن نوع نگاهی که باید باشد تا طبیعت را درست ببیند، و این همه بی ثمری در حیات انسان ها، حاصل اعمالی است که ریشه در آن توهّم دارد.

ما در این بحث به ضرورت غرب شناسی می پردازیم و شما طلاب و دانشجویان و معلمان عزیز بدانید که اگر امروز غرب را درست نشناسید نمی توانید زندگی کنید و در عین حال تجزیه و تحلیل صحیح از زندگی خود داشته باشید. ابتدا لازم است بفهمید از نظر فکری چه شد که غرب، غرب شد و نیز چه شد که شرق، غرب شد. بعد اگر می خواهید غربی شدن جوامع را نقد یا تأیید نمایید، بحث جداگانه ای است.

ص: 76

ضعف های راه و روش های مدرنیته را شناختید، آن موقع برای شما این سؤال پیش می آید که در این صورت ما باید چه کار کنیم؟ چرا که علاج بیماری پیش از تشخیص بیماری ممکن نیست و اگر جامعه و نظام مدیریت کشور ندانند بیماراند، نه تنها در مداوای بیماری همکاری نمی کنند، بلکه ممکن است در تشدید بیماری نیز تلاش کنند.

تا ما ذات فرهنگ غرب را نشناسیم ناخودآگاه در بند آن گرفتاریم و همة افکار و برنامه هایمان در محدودة فرهنگ مدرنیته است، و تا نسبت به فرهنگ اسلامی، خودآگاهی کامل نداشته باشیم نقل اقوال و گردآوری آثار، هیچ دردی را درمان نمی کند.

تکنولوژی مدرن در آن جا زندگی کرد. این کار چه نفعی دارد؟ ما باید در متن مدرنیته؛ اولاً: بدانیم که فعلاً در رابطه با آرمانی که داریم، چه کار باید کرد. ثانیاً: از امکانات مدرنیته فعلاً چگونه باید استفاده کرد که در عین گرفتار نشدن به آن، زندگی کنیم. و ثالثاً: با استفاده از تکنولوژی، افق دید خود را گم نکنیم، به طوری که این ابزارها حجابِ مقصد و مقصود ما شوند. رابعاً: بدانیم که در دل فرهنگ و ابزار مدرنیته، ما در فرهنگ خود یک رمز و راز حیاتِ برین داریم که از آن غفلت شده است و مراقب باشیم که عهد خود را با آن تجدید کنیم، و از همه مهم تر این که، متوجّه باشیم امکانات و توانایی هایی در عهد دینیِ توحیدیِ اسلامی وجود دارد که به شدّت می تواند بشر را از حجاب ها و بحران های ایجادشده توسط مدرنیته نجات دهد و در صدد احیاء آن توانایی ها باشیم. فرهنگِ انتظار، یک فرهنگ واقعی و مهم و از دریافت های عقل برین است. این جا که من نشسته ام و فعلاً دارم از انتظار حرف می زنم، در شرایط کنونی چاره ای جز طرح تئوریک آن را ندارم ولی شما باید از من بازخواست کنید که آیا این فرهنگِ انتظار به اندازه واقعیت قیامت جدّی است و یا صِرفاً یک آرمان دوست داشتنی است، بدون آن که وقوع آن حتمیت داشته باشد؟ و اگر تحقّق آن از وقایع جدّی تاریخ است، این که انتظار، چه نقشی در امروز و آینده ما می تواند ایجاد کند، چیزی است که هرگز نباید به راحتی از آن دست برداشت. آری؛ اگر در کلمه کلمة مسائل اسلامی کار شود، متوجه می شویم برای گذر از مدرنیته، پتانسیل هایی داریم که فوق العاده کارساز است و باید از آن ها استفاده کنیم.

ص: 79

خودخواهی های انسان غرب زده، چهرة حق را که در عالم نمایان است، پوشانده و لذا نسبت به طبیعت آن نشاط روحانی شایسته را به دست نمی آورد و در نتیجه به خود اجازه می دهد هر اقدامی علیه طبیعت انجام دهد. چون بشر در طبیعت همان چیزی را می بیند که خودش هست و فقط در صورتی در درون معنای باطنی طبیعت نفوذ می کند که قادر باشد به داخل اعماق درونی هستی خویش نفوذ کند، ولی فرهنگ مدرنیته چون به پایین ترین مراتب وجودی انسان نظر می کند و چنین انسانی را تربیت می کند، انسان های پرورش یافته در آن فرهنگ، طبیعت را تنها به عنوان موجودی که قابل تصرف و تحت سلطه درآوردن است، مطالعه می کنند و چون در جوامع اسلامی طبیعت تا این حدّ از مقام قدسی خود تهی نشد، علوم جدید در این جوامع به آن شکل که در غرب بعد از رنسانس سر برآورد، به صحنه نیامد. یک مسلمان صاحب بصیرت، همه چیز را جلوه ای از حقایق آسمانی می بیند و آن ها را نماد مستقیم جهان معنوی می شناسد و بیشتر دوست دارد با اشیایی به سر برد که نماد آن جهان هستند، و نه اشیایی که مصنوعی و ساحت امیال بشرِ بریده از آسمان است، حتی روی زمین به ملایمت گام برمی دارد تا در عین اُنس با طبیعت، مزاحمِ محیط پیرامون خویش نگردد. قرآن در وصف بندگان واقعی خداوند می فرماید: «وَ عِبَادُ الرَّحْمَنِ الَّذِینَ یَمْشُونَ عَلَی الْأَرْضِ هَوْنًا...»(1) یعنی؛ بندگان خدای رحمان چون بر زمین قدم می زنند آرام و متواضعانه قدم می زنند.

ص: 82

مشکل فرهنگ مدرنیته آن است که همه چیز را در حدّی که علوم تجربی می یابد قبول دارد و از محدودیت ابزار خود غافل است، در حالی که آدم و عالَم بسیار غنی تر و برتر از آن چیزی هستند که فیزیک و فیزیولوژی می یابد. بسیاری از اوصافی که فیزیک و زیست شناسی از دیدگاه حسی خود کنار می گذارند، بیش از آن چیزهایی است که می شناسند، آن وجوهِ مورد غفلت فیزیک و زیست شناسی، وجوهی است که با ریشة هستی شناسانة موجودات پیوند دارد و به همین جهت روش های علم تجربی که از این وجوه غفلت کرده است، موجب عدم تعادل و توازن می شود و اختلال و بحران معنویت را به همراه می آورد.

تنها از منظر دینی به طبیعت، چنین امکانی بر می آید که فلسفة اصیلی را در بارة طبیعت فراهم آورد، تا ما بر اساس آن بتوانیم در حلّ معضلاتی بکوشیم که امروز به عنوان بحران محیط زیست آن را می شناسیم، و باز تأکید می کنیم بعضی ها برای بحران محیطی موجود دست به دامن مهندسیِ برتر شده اند که این یک نوع ظاهرسازی است. آنچه ما لازم داریم تغییر دیدگاهی است نسبت به این که معنای طبیعت چیست و این که مسؤلیت ما نسبت به طبیعت کدام است، مسلم چنین دیدگاهی را نمی توان از مفاهیم رایج خود غرب به دست آورد.

وقتی نگاه ما به طبیعت قدسی شد ابزارهای تخریب طبیعت از ارزش می افتد و نیز می فهمیم نمی توانیم طبیعت را نابود کنیم بدون آن که خود نابود نشویم. همین که این تحول در نگاه ما نسبت به طبیعت رخ دهد، روحیة ساخت فناوری های غلبه بر طبیعت در ما تغییر می کند و این اشتباه

ص: 83

بزرگی است که فکر کنیم این مسئله را هم غربی ها به طریقی حل می کنند، چون نگاه غرب به طبیعت سراسر نگاه غیر قدسی و تخریبی است.

ص: 84

همین جهت در این فرهنگ کسی، دیگری را درک نمی کند و همه از هم بیگانه اند. یعنی؛

«در حادثه غرب و غربی شدن، گوش ها و زبان ها تغییر کرده و این فرهنگ طوری است که نه تنها همة گفته ها به گوش همه نمی رسد، بلکه تَوهّم است که رد و بدل می شود و حکمت است که منزوی می گردد و به عنوان فولکلور به موزه سپرده می شود».

مارشال بِرْمِن در کتاب تجربة مدرنیته می گوید جوهر مدرنیته «تخریب مدامِ» آن چیزهایی است که وجود دارد، و «ساختن» چیزهای دیگر که ساخته نمی شود مگر به قصد خراب شدن.

پیشنهاد می کنم روی عنوان این قسمت دقّت و تأمل بیشتری بفرمایید، چون نمونه ای از نگاه کردن به مدرنیته است از بیرون مدرنیته و اگر از منظر خارج از مدرنیته به مدرنیته بنگرید با بنده همدل خواهید شد که آری؛ «تمام فرهنگ غرب و مدرنیته برای ویرانی است»

برای هر چه بیشتر روشن شدن این موضوع باید به مقدماتی که عرض شد برگردید، در آن جا روشن شد که مبنای فرهنگ مدرنیته «وَهم» است، حال وَهم نظر به ناکجاآباد دارد و لذا به هیچ چیز راضی نمی شود و در هیچ حدّی هم متوقف نمی گردد، در نتیجه عالم و آدم را که صورت عالم قدس است نمی پذیرد و به ویرانی آن دامن می زند و در این ویرانگری هیچ حدّی را نمی شناسد و در آن حالت هیچ تفاهمی هم بین انسان ها واقع نمی شود، چراکه در عالم وَهم و خیال، اگر همدلی هم پیدا شود موقت است و آنچه موجب همدلی واقعی می شود «حکمت» است که در توهّم و خیال جایی ندارد.

ص: 86

وقتی سیر طبیعی عالم و آدم پذیرفته نشد و تصرف در همه چیز حقّ بشر محسوب گشت، دیگر همه چیز مورد تعرض و ویرانی قرار می گیرد، چون هیچ چیزی را در جای خودش نمی خواهند.

شما مقایسه کنید فرهنگی را که هیچ چیز را در جای خودش نمی پذیرد، با فرهنگی که سخت به دنبال هماهنگی با طبیعت است. در کتاب چوانگ تسو مربوط به چین قدیم داریم که: «دزی کونگ خواست وسیله ای برای آب کشیدن از چاه برای پیرمرد اختراع کند که سریع تر آب بکشد، ولی پیرمرد گفت: استادم گفته است هر که از ماشین بهره گیرد، کارها را نیز به طرز ماشینی انجام خواهد داد و هرکه کارها را به طرز ماشینی انجام دهد، قلبش نیز مبدل به ماشین خواهد شد و هرکه قلب ماشینی داشته باشد، معصومیت خود را از دست خواهد، هر که معصومیت خود را از دست بدهد، ذهنش متزلزل خواهد شد، و ذهن متزلزل با عالم بقاء سازگار نیست، نه این که از این امور بی خبر باشم، از به کاربستن آن شرم دارم»(1)

حال وقتی فرهنگی درست برعکسِ چنین دیدی است هیچ چیزی را در جای خود سالم نمی گذارد، هرچند وقتی در پیکار با طبیعت پیروز شود، در جناحِ بازنده قرار گرفته چون خودش هم پاره ای از آن طبیعتی است که به زعم خود آن را شکست داده است.

آرمانی ترین شکل هماهنگی انسان با عالَم در شرایطی محقق می شود که عالَم کبیر با عالَم صغیر یگانه شود و آن وقتی است که انسان کامل بر عالم احاطه یابد. و هر قدر بشریت از این قاعده فاصله بگیرد و بر اساس

ص: 87

نفس امّاره خود بر عالَم حکومت کند، این ناهماهنگی و ویرانگری بیشتر می شود.

ریشة ویرانگری فرهنگ مدرنیته را باید در نیهیلیسمی دانست که در روحِ مدرنیته نهفته است و کار انکار را تا به آن جا می کشد که خود را نیز انکار می کند و هیچ نقطة اتکایی در مبانی معرفتی برای خود باقی نمی گذارد.

به گفتة شهید آوینی«رحمة الله علیه»؛ «تاریخ و تمدن اروپا فاوستی و زور و مکرمدارانه است و لذا به انحطاط گراییده است. فاوست روح خود را به شیطان فروخت تا به جادوگری رسید و قدرت تصرف در عالم را پیدا کرد، اما قدرت جادوئی اقتدار حقیقی نیست، و سرچشمة حقیقی اقتدار آن روحی است که به حقیقت واصل گشته. جادوی این فاوستِ جدید، تکنولوژی است. تکنولوژی مولود تصرف شیطانی در عالم وجود است، تصرفی بی عاقبت که نفی خود را در خود نهفته دارد، بیش از آن که این دوران نفی، به سر رسد وحشت و نومیدی است که عالم را خواهد گرفت».(1)

ص: 88

غربی- و سپس با تمام آنچه آموخته است مفارقت کند و با خواندن چند کتاب از رهبران معاصر مسلمانان و یا با مطالعه قرآن و یا با خواندن نماز، اسلامی فکر کند. پس برای بازیافت میراث عقل اسلامی باید طرحی ماوارء نظام آموزشی جدید ریخت».

هم او می گوید:

«ویژگی مدرنیته «تکثیر» است در مقابل «توحید» که به معنی یکی کردن اشیاء است و تکثیر به معنای متعدد کردن اشیاء است، یعنی جعل خدایان بسیار. دنیای متجدد « بسیار » را بندگی می کند».

یعنی انسانی که از نظر فکری تحت تأثیر فرهنگ معرفتی مدرنیته است، یک حقیقت واحد را در برابر خود احساس نمی کند که او را در همه چیز بیابد و با او همواره اُنس بگیرد، به عبارت دیگر نه «کثرت» را در «وحدت» می بیند، و نه «وحدت» را در «کثرت».

آری به گفتة پروفسور چیتیک؛ دنیای متجدد «بسیار» را بندگی می کند و سعی می کند از این کثرت ها برای زندگی خود معنی و انگیزه بسازد - در حالی که کثرتی که به وحدت نینجامد واقعیتی وَهمی دارد- در دنیای متجدد خدایی که نافی خدایان دیگر باشد در میان نیست، یعنی لااله الا الله حاکم نیست. در حالی که خداوند فرمود: «یا اَیُّهَا النّاسُ اَنْتُمُ الْفُقَراءُ اِلَی اللهِ وَ اللهُ هُوَ الْغَنِیُّ الْحَمِیدُ»(1) یعنی؛ ای همه انسان ها ! فقر حقیقیِ شما در راستای اتصال به خدا جبران می شود و احساس نیاز شما باید به او باشد، نه به کثرت ها.

ص: 90

وقتی ما از عبادت خدا، که او ما را به آن امر فرموده است سرباز زنیم، دیگر نمی توانیم وظیفه ای را که برای آن خلق شده ایم تحقّق بخشیم و این سرباز زدن از بندگی خدا، یعنی غیرخود را خود گرفتن، و «توَهّم» چیزی جز این نیست و مدرنیته با محور قرار دادن انسان تحت عنوان « اومانیسم» دیگر نمی تواند متذکر بندگی انسان در مقابل خدا باشد. و وقتی انسان بندگی را رها کرد، وظیفه الهی خود را گُم می کند و خود را نسبت به همه چیزِ این عالَم، مسئول نمی داند و این است که روز به روز بحرانِ چنین جهانی شدیدتر می شود و بحران محیط زیست یک نمونه از مشکلات جهانی است که انسان ها در آن، از بندگی خدا و از وظایف الهی خود غافل شده اند و نفس امّاره جایگزین وظیفه الهی گشته و به گفته قرآن انسان های بریده از حکم خدا، زمین و دریا را به فساد می کشند، فرمود: «ظَهَرَ الْفَسادُ فِی الْبَرِّ وَ الْبَحْرِ بِما کَسَبَتْ اَیدِی النَّاسِ»(1) یعنی؛ فساد در زمین و دریا به جهت اعمال انسان ها به وجود آمد.

پروفسور چیتیک می گوید:

«بسیاری از مسلمانان معرفتی نسبت به سنّت اسلامی ندارند و نمی دانند چگونه اسلامی بیندیشند و این را نیز نمی دانند که بدان معرفت ندارند».

به تعبیر ایشان؛ شخصیت متفکران مسلمانِ غرب زده نسبت به اسلام جهل مرکب است.

ص: 91

آقای چیتیک گله مند است از این که چرا مبادی فکر بسیاری از مسلمانان تحصیل کرده، غربی است و علت آن را نظام آموزشی موجود در کشورهای اسلامی می داند که در روش و در هدف غربی است و نظر ایشان این است که باید طرحی ماوراء نظام آموزشی موجود به وجود آورد؛ نظام آموزشی که تحت تأثیر نگاه مدرنیته نباشد، چون به گفته او؛ ویژگی مدرنیته «تکثیر» است، نگاهی که عالم مادّی را - بدون ارتباط با مبادی غیبی و معنوی اش- مجموعه پدیده های متکثر و جدا از همدیگر می بیند، و این نگاه غیر از نگاه «توحیدی» است که عالَم کثرت را متصل به مبادی غیبی شان می نگرد و در واقع کثرت را در موطن وحدتِ مربوط به آن کثرت می نگرد.

است و وجود هر چیزی در راستای وجود دهندگی خداوند است و از طرفی همان که عین وجود و واقعیت است، عین وحدت و توحید است، پس هرقدر تمدّنی به کثرت نزدیک شود، به همان اندازه از وجود و واقعیت فاصله گرفته است و در نتیجه به وَهم و خیالات مشغول شده است و معنی آیه «یَا أَیُّهَا النَّاسُ أَنتُمُ الْفُقَرَاء إِلَی اللَّهِ وَاللَّهُ هُوَ الْغَنِیُّ الْحَمِیدُ»(1) که می فرماید: ای مردم! شما فقیران به سوی خدا هستید و خدا غنی و پسندیده است، همین است که به اندازه اتصال به خدا از پوچی و وَهم آزاد و به هستی و واقعیت نایل می شوید و در مقابل این فرهنگ، فرهنگ اومانیسم است که پایة مدرنیته محسوب می شود، در آن فرهنگ، محور همه چیز انسان است و لذا انسان باید پرستیده شود و نه خدا، و میل انسان باید محور قرار گیرد بدون آن که انسان در عالَم احساس مسئولیت کند و این جاست که بحران در عالَم و آدم شروع می شود، چون انسان جای خدا نشسته است و به جای این که انسان برنامه خدا را انجام دهد، وَهم خود را به همه چیز تحمیل می کند و لذا خداوند می فرماید: «ظَهَرَ الْفَسَادُ فِی الْبَرِّ وَالْبَحْرِ بِمَا کَسَبَتْ أَیْدِی النَّاسِ...»(2) یعنی، علت ظهور فساد در خشکی و دریا، آن چیزی است که به دست انسان ها انجام شده است، حالا عنایت بفرمایید چگونه فرهنگ مدرنیته؛ تحصیل کرده های جامعة ما را از تفکر اسلامی خارج کرده است - بدون آن که از آداب اسلامی خارج کرده باشد- و در نتیجه آن ها اسلامی عمل می کنند ولی غربی می اندیشند و حتّی نمی دانند چگونه

ص: 93

اسلامی بیندیشد، به طوری که واژه هایی که در بین ما ردّ و بدل می شود از معنی اصلی و دینی خود بیرون آمده و روح فرهنگ غربی در کالبد آن ها حلول کرده است. امروزه بسیاری از اصطلاحات مهم مثل «تربیت»، «رشد»، «فکر»، «عقل»، «هنر»، «انسانیت»، «ادب»، «عالَم»، «ملّت»، «دل» و امثال این ها حامل معانی پذیرفته شده توسط امثال مولوی و سعدی و حافظ و جامی و ... نیستند و متأسفانه همگی این واژه ها وسیلة انتقال مفاهیم تفکر و فرهنگ غرب شده اند و این فاجعة بزرگی است که با واژه هایی که دیگر امروز سکولاریزه شده است بخواهیم در آثار مولوی و حافظ و جامی و امثال این بزرگان بیندیشیم. ما با ارائه تفسیر سکولار از دین و راضی شدن به مدرنیزاسیون، ارتباط خود را با سرمایه های فرهنگ اصیل خود قطع نمودیم، زیرا کسی که با دیدگاه مدرنیته مأنوس شد دیگر نمی تواند با عالَم عالمان توحیدی ارتباط پیدا کند.

چنانچه ملاحظه می فرمایید اگر راه حل قابل اعتمادی در پیش روی ما هست همین آگاه شدنِ نسل تحصیل کردة ما است از این که در عین مقیدبودن به آداب اسلامی، در تفکر اسلامی نمی اندیشند و مهم ترین چیزی که باید روشن شود همین موضوع است. ابتدا باید بپذیریم که مراکز آموزشی جهان اسلام کسانی را تربیت می کند که مستغرق در رؤیاهای مدرنیته هستند و به واقع در یک زندگی بدون آینده به سر می برند، بدون آن که راهِ برون رفت از آن تاریکی را بتوان از فرهنگ مدرنیته به دست آورد و سپس باید بقیة اهداف را دنبال نمود. راستی اگر مراکز آموزشی ما نتوانند عالم را آیات الهی بنمایانند، چگونه می توانند

ص: 94

نسلی تربیت کنند که زبان اسلام را بفهمد و آن را تصدیق کند؟ وقتی از فهم حقایق عقب افتادیم و دیگر ذوات مقدس را نفهمیدیم، زبانی که متذکر آن ذوات و حقایق است، زبان غریب و نامحسوسی می شود.

ابتدا باید متوجه بود که متون مقدس که یا وَحی الهی است - مثل قرآن - یا توسط انسان های قدسی بیان شده است - مثل نهج البلاغه و روایات معصومین علیهم السلام - چیزی بالاتر از معانیِ کلماتی اند که در مدارس به ما آموزش می دهند. بشری که تحت تأثیر فرهنگ مدرنیته است زبان قدسیان را نمی فهمد، چون حقایق مطلق را نمی شناسد و به معنی واقعیِ تفکر، نمی تواند تفکر کند و دیگر سخنانش وسیلة سیر به عالم بالا نیست، بلکه گفتارهایی است که به هیچ حقیقتی اشاره ندارد، به گفتة نیل پستمن: «آمریکائیان دیگر در هرجا که هستند با یکدیگر گفتگو نمی کنند، بلکه همدیگر را سرگرم می کنند.(1)

متفکران جامعة اسلامی باید با حقایق فرهنگ اسلامی عهد خود را تجدید کنند و عهد از یاد رفته را احیاء نمایند تا اسلام را خانة زندگی و تفکر خود احساس نمایند و نه مدرنیته را. وطن متفکر اسلامی در میان افق حقیقت قرار دارد، وطنی که مدرنیته برای ما می سازد، ما را از اصل خود دور می کند و لذا احساس بی وطنی می کنیم و موجب دوری ما از حقیقت می شود، متفکری که حقیقت اسلامی را از یاد نبرده است، حجاب کفر را آسان تر می شناسد و می درد و بقیه را نیز از تاریکی نجات می دهد.

ص: 95

ص: 96

کثرت می خواند، مسلّماً ازآن فرهنگی که به وحدتِ مبادی عالَم می خواند، فاصله گرفته ایم و نادیده گرفتن این دو نگاه، از بین بردن تعارض بین مدرنیته و اسلام نیست، بلکه عدول کردن از اسلام است و کسی هم که به گزینشی عمل کردن می اندیشد، متوجه فکر و فرهنگی که با آثار این تمدن گره خورده است، نیست و لذا به امید آن که بعضی را می گیریم و بعضی را رها می کنیم، سراسر فرنگی می شویم.

باید مدرنیته و فلسفه ای را که مبنای تفکر مدرن است ، به خوبی بشناسیم و به خوبی از آن ابهام زدایی کنیم تا آن کس که با مدرنیته موافق است، بفهمد با چه تفکری موافق است و آن کس هم که با آن مخالف است جایگاه مخالفت و لوازم مخالفت خود را بشناسد. گویا هنوز برای بسیاری معلوم نشده است که مدرنیته چیست، می پرسند مدرنیته «تکنولوژی» است؟ «لیبرالیسم» است؟ «دموکراسی» است؟ یا «لیبرال دموکراسی»؟! یعنی تا پرسش از مدرنیته در همین حد است، هنوز در مسیر نشناختن مدرنیته تلاش می شود و این خود حجابی است که مدرنیته بر روی حقیقت خود کشیده است.

یعنی تکنولوژی یا دموکراسی، و بعد به این نتیجه می رسند که چه اشکالی دارد که در عین داشتن اعتقاد و اخلاق اسلامی، از تکنولوژی هم استفاده کرد و روش دموکراسی را هم در روابط سیاسی، اجتماعی خود، اِعمال نمود؟ غافل از این که مدرنیته به خودی خود حامل یک مکتب و ایدئولوژی خاص است که به حضور ایدئولوژی دیگری در کنار خود اجازة وجود نمی دهد.

همچنان که عرض شد، مبنای مدرنیته، اومانیسم است. اومانیسم یک ایدئولوژی است و حرفش این است که بشر با تمام خواست ها و میل هایش اصالت دارد، به طوری که انسان محور بدی ها و خوبی های عالَم است. آن چیزی خوب است که انسان بگوید خوب است و آن چیزی بد است که انسان بگوید بد است. حال آیا این مکتب، جایی به مکتب اسلام می دهد که معتقد است بدی ها و خوبی ها را وَحی باید تعیین کند و انسان ها باید خواست ها و میل های خود را از طریق دستورات شرعی کنترل کنند؟! آیا واقعاً این دو مکتب را می توان در کنار هم با همدیگر آشتی داد؟

از طرفی همچنان که در ابتدای فصل هفت ملاحظه می فرمایید، فرهنگ مدرنیته، قدرت و نقش و تأثیر را مربوط به پدیده های متکثر عالم مادّه می داند و همة تلاش خود را در همین راستا صرف می کند، در حالی که تفکر توحیدی برای ابزارها و پدیده های متکثر، تأثیر استقلالی قائل نیست و نقش اصلی را به توحید جاری در هستی می دهد، به اصطلاح معتقد به توحید اَفعالی است، حال چگونه این دو تفکر می توانند در کنار همدیگر قرار گیرند، بسیار جای سؤال است!

ص: 99

وقتی توحید و حقیقتِ وحدانی عالم هستی اصالت دارد و تمام عالَمِ کثرت در قبضه جنبه وحدانی، یعنی در قبضه توحید است - مثل تن انسان که در قبضة مَن یا نفس اوست- پس تفکر واقع گرا، تفکری است که به توحید اصالت می دهد و در نتیجه هر تفکری که به پدیده های متکثر عالم اصالت دهد و برای آن ها نقش و تأثیر استقلالی قائل باشد، تفکر غیر واقع گرا و وَهمی است، و علاوه بر تعارض فلسفی که بین اسلام و مدرنیته مطرح است در شعارهای سیاسی، اجتماعی مدرنیته جایی برای شعارهای دین نیست، این ها در شعار آزادی خود، آزادی برای هرگونه تصرف در عالم را مورد نظر دارند و لذا می بینید که در شعار آزادی که سر می دهند، آزادی در اعراض از دین مطرح است، اما آیا آزادی در دینداری هم وجود دارد؟ در حالی که تحمل دین در تمدنی که محور آن نفس اماره است ممکن نیست و تمام دستگاه تبلیغاتی بر ضد آن است، هرچند مانع اظهار آراءِ مخالف نمی شوند.

مسلم است که مدرنیته برای نفوذ در جوامع اسلامی تعارض خود را با اسلام پنهان می کند ولی برای قبولاندن خود تلاش می کند که در جوانان ما نسبت به آرمان های اسلامی و ایجاد تمدن اسلامی تردید و بی میلی ایجاد کند و آرمان های بلند و معنوی را به خواسته های حقیر و دنیایی تبدیل می کند تا مدینة غربی را مدینة فاضلة بشری معرفی کند و غیب و معاد را مورد غفلت قرار دهد. این جاست که معلمان دل آگاهِ جامعة اسلامی یعنی آن هایی که از یک طرف حق را می شناسند و از طرف دیگر

ص: 100

کفر و شرک را در هر لباس و لعاب تشخیص می دهند، باید جامعه را متذکر تعارض بین فرهنگ مدرنیته و اسلام بنمایند.

همیشه این سؤال باید مدّ نظر باشد که چگونه می توان برای انسان که موجودی چند ساحتی است، تمدنی را پیشنهاد کرد که فقط به ساحت مادی انسان یعنی به بخشی از وجود او، نظر دارد؟

در اسلام انسان ولایت خداوند و اولیاء الهی را پذیرفته است و از طریق حجت های الهی بر عهد فطری خود پای بند است، در حالی که فرهنگ مدرنیته برخاسته از عهدی است که انسان های مقید به آن فرهنگ با پشت کردن به عالَم قدس به وجود آورده اند، و با گفتة «من می اندیشم، پس هستم» با نفس امّارة خویش پیمان بست که فرمان هیچ خدایی را گردن ننهد، چرا که با طرح «اومانیسم» انسان جای خدا نشست و خواست با برنامه های خودش، خود را بسازد و سرنوشت خود را رقم زند و به کلی از عهد عبودیت خداوند و حضور در آسمان قرب خارج شد. حال چگونه امکان دارد انسان مسلمان بر شالودة فرهنگ مدرنیته خانة دین بنا کند و در یک زمان روی به سوی دو مقصد و با دو عهد متفاوت داشته باشد؟

نهایتاً در فصل هشتم، تأکید بر آن است که نسبت به تعارض بین اسلام و مدرنیته نباید غافل بود. آری؛ حالا چگونه می توان در شرایط فعلی از تکنولوژی و دموکراسی استفاده کرد تا از یک طرف از فعالیت عادی زندگی عقب نیفتیم، و از طرفی فرهنگ مدرنیته با ماسک تکنولوژی و دموکراسی، خود را در جان و فکر ما جای ندهد، بحث دیگری است که در آینده روشن خواهد شد.

ص: 101

ص: 102

که بشر ساحت هایی دارد و اگر ساحت دینی و معنوی و عبادی و عقلِ قدسی او از بین رفت به کلّی دستخوش بحران می گردد.

هرچند برای عبور از مدرنیته باید یک عزم و یک خودآگاهی تاریخی در همه ملت پدید آید، ولی ملتی که با داشتن فرهنگ تشیع امکان این بازخیزی را با دل و دست و پا و سر دارد، برای رسیدن به این عزم عمومی راه دشواری نباید طی کند.

ثالثاً: درست است که ما در چنین شرایطی نمی توانیم مدرنیته را کنار گذاریم ولی در ابتدا باید در پیدایش و قوام و سیر آن تأمل و تفکر کرد و سپس برای خارج شدن از آن، ادعاها را کنار گذارد و با جدیتی بیشتر از آنچه هست وارد یک برنامه دراز مدت گشت و این بدون یک تفکرِ عمیق در شناخت اسلامِ قدسی و غربِ قدسی ستیز، ممکن نیست. آری؛ این طور نیست که فکر کنیم هرچیزی را با هر چیزی می توان جمع کرد، همان طور که روشن شد، تصور جمع اسلام با مدرنیته یک تصور خیالی است، ولی این طور هم نیست که به راحتی بتوان از مدرنیته آزاد شد. ما باید بدانیم در کجای تاریخ خود ایستاده ایم - و از واقعیت خود غفلت نکنیم- و بدانیم به کجا می رویم و به کجا می توانیم برویم. شرط رسیدن به توحید، درست اندیشیدن(1) و درست عمل کردن است.

ص: 104

رابعاً: درست است که امروز نمی توان به راحتی مدرنیته و دست آ ورد اصلی آن، یعنی تکنولوژی را کنار گذارد، ولی باید متوجه بود مصرف تکنولوژی نیاز به توحید و سنّت ندارد، بلکه نجات از آن نیاز به توحید دارد، و لذا اگر مصرف تکنولوژی همچنان ادامه یابد، بدون این که به عهد توحیدی خود متذکر باشیم و بدون آن که در احیاء آن عهد بکوشیم، همه زندگی توحیدی و عالم ایمانی ملت مان، تباه خواهد شد و تجربه تاریخی نیز گواه است که کشورهایی که بی مهابا به مصرف تکنولوژی روی آوردند، همه گذشته ایمانیشان نیز مصرف همین تکنولوژی شد.

عنایت داشته باشید آن هایی که تمدن غربی را پذیرفتند و آن را مطلق گرفته و به گذشتة خود از منظر پژوهندگانِ غربی و با ظاهربینی نگاه کردند و به این ترتیب از سرمایة فرهنگی گذشتة خود جدا شدند، آن وقت می بایست آینده را بر ویرانه های گذشته ای که هیچ و پوچ شده است، بنا کنند، حال بنای آینده ای که به معنی استقرار فرهنگ غربی است، چگونه امکان دارد؟ مگر با تقلیدْ می توان صاحبِ تمدن شد؟

خامساً: از این نکته بسیار مهم نیز نباید غفلت کرد که اگر نظمی و نظامی در یک خانواده و یا در یک جامعه وارد می شود ، و یک نظم و نظامی از خانواده و جامعه خارج می گردد. این دگرگونی ها تابع سلیقه و میل اشخاص نیست ، بلکه این تغییرات با تغییر در تفکر و در وجود مردمان صورت می گیرد. مشکل بزرگ این است که بعضی می پندارند نظام دلخواه خود را می شود با توصیه و یا تَحَکُّم به وجود آورد، بدون آن که عالَم آن جامعه تغییر کند. آیا مشکل است بدانیم بین تکنولوژی و

ص: 105

تفکرِ «فرانسیس بیکن» نسبتی لاینفک برقرار است؟ غرب برای جوامع غرب زده عالمی را به وجود آورد که مقتضای تحقق آن عالَم، پذیرفتن غرب است، و اگر بخواهیم از غرب و لوازم آن رها شویم و از این توَهّمِ بزرگِ تاریخی، ملت خود را به حقیقت توحید رهنمون گردیم، باید با تفکر و تأمل در غرب و عالَم غربی و با تفکر و تأمل در توحید و عالَم دینی، این سیر را عملی سازیم، تا در نتیجه آن، مردم با دل و جان به استقبال توحید بزرگ یعنی اسلام و تمدن اسلامی(1)

بروند و مسلّم خداوندی که مددرسان پیامبرانش بوده است ما را در این رسالت تاریخی تنها نمی گذارد و اراده خود را به دست ما عملی می سازد.

تاریخ گواه است که مسلمانان چون حول محور حقیقت اسلام گردآمدند، اسلام به آنان همّت و درک و عظمت داد و این بار با تجربه ای بزرگ تر این کار عملی خواهد شد، و اگر از نکات گفته شده غافل نگردیم در حال حاضر می توان از امکاناتی که خود مدرنیته برای طرح خود به وجود آورده است استفاده کرد و با توجه به نقطه آرمانی خود، خود را مجهز نمود و از مدرنیته عبور کرد و بدانیم هرچند نفس کشیدن در شرایطی که این فرهنگ به وجود آورده بسیار سخت است ولی راه حل، نفس نکشیدن و مُردن هم نیست، و نیز تصورِ این که سرنوشت ما

ص: 106

محکوم بودن در زیر لگدهای این فرهنگ است، تصور حکیمانه ای نیست و هنر ملت ما، درست تصمیم گرفتن در چنین شرایطی است.(1)

در فصل نهم همچنان که ملاحظه می فرمایید، می خواهیم این سؤال را جواب دهیم که «چگونه می توان از مدرنیته عبور کرد؟» کسانی که مدرنیته را نشناسند، تصور می کنند همین که از فردا تصمیم گرفتند از غرب و مظاهر غرب فاصله بگیرند، می توانند زندگی دیگری را شروع کنند. این خیال خام حتماً به شکست می انجامد، امّا کسانی که مدرنیته و ابعاد ریشه دار آن را می شناسند و قبول هم دارند در کمک به بشریت مشکلاتی را به وجود آورده است، دو گروه می شوند؛ عدّه ای معتقدند چون امکان عبور از مدرنیته را نداریم و تجهیزات لازم برای جایگزینی فرهنگ مدرنیته در ما وجود ندارد، چاره ای نداریم که کج دار و مریز با آن برخورد کنیم - از یک طرف تماماً به استقبال آن نرویم و از طرفی پشت به آن نکنیم، در امور فردی دنبال دین باشیم و در امور اجتماعی و سیاسی و اقتصادی هم به دنبال مدرنیته برویم- گروه دیگر معتقدند در عین این که عبور از مدرنیته، کار مشکل و درازمدتی است، ولی اسلام - به خصوص تشیع- امکان عبور از مدرنیته را دارد و با جایگزینی دینِ «حِکمی- حضوری»، نه تنها از آفات مدرنیته آزاد می شویم بلکه به شرایط فوق العاده زیبای زندگی «حضوری- حکمی» دست می یابیم که بشر در چنین شرایطی زمین را به آسمان متصل

ص: 107

می کند و در عین ارتباط با عالم قدس، بهترین ارتباط را با طبیعت برقرار خواهد نمود.(1)

عقل قدسی اوست و باید در احیاء این ساحات تلاش لازم و برنامه ریزی های اساسی انجام گیرد.

در واقع تأکید ما این است که تا ذات این تمدن را نشناسیم، در بند آن هستیم و همة اقوال و احوال و افعال ما در محدودة این فرهنگ است و نمی توانیم از آن عبور کنیم، فقط حرف آن را می زنیم.

بخش ثالث؛ راهکار عبور از مدرنیته را جمع بندی می کند و می گوید پس از توجّه به ریشه فکری - تاریخیِ مدرنیته، باید یک برنامه ریزی درازمدت را پایه گذاری کرد و تأکید می کند این برنامه دو طرف دارد؛ یکی طرف شناخت غربِ قدسی ستیز، و طرف دیگر شناخت اسلامِ قدسی. چون با شناخت این دو طرف است که گرفتار اسلامِ غرب زده یا به اصطلاح حضرت امام خمینی«رحمة الله علیه» اسلام آمریکایی، نمی شویم.

بخش رابع، به نکته اساسیِ رابطه بین ابزارها و فرهنگ پشت سر آن ها اشاره دارد که به خودی خود از بحث های مهمّ غرب شناسی است و در سلسله مباحث «شیعه و تمدن زایی» به آن پرداخته شده است.

آنچه در این قسمت باید مورد توجّه باشد، این نکته است که هر ابزاری مطابق فکر و فرهنگ خاصی ساخته شده است و روح خود را به خودی خود همراه دارد و جز عدّة کمی اکثر افراد با استفاده از تکنولوژی غربی، تحت تاثیر فکر و فرهنگ غربی قرار گرفته و از آن پیروی می کنند. لذا بزرگان ما با توجه به سرمایه های معنوی که در ما سراغ دارند به ما گفته اند: «باید از خود شروع کنیم!»؛ چون در بستر فرهنگ توحیدی، ابزارها و تأسیسات، مطابق با همان فکر و فرهنگ به صحنه می آید، لذا

ص: 109

است که در این بخش حرف اصلی این است: «درست است که امروزه نمی توان به راحتی از مدرنیته و دست آورد اصلی آن، یعنی تکنولوژی های موجود دست برداشت، ولی اگر بنای برگشت به عهد دینی داریم، باید نسبت به استفاده از آن، جانب احتیاط و تأمل را پیشه کرد».

شاهنشاهی برنگردانده بود، اوّلاً؛ با تمام افرادش در به وجود آوردن انقلاب شرکت نمی کرد، ثانیاً؛ اگر با تلاش عدّه ای رژیم شاهنشاهی سرنگون می شد - و نه با اراده و عزم عمومی مردم - در توطئه ها و تنگناهای بعدی، مردم به همان رژیم قبلی برگشت می کردند. این مثال ساده ای برای روشن کردن این نکته بود که: «اگر عالَم جامعه ای تغییر نکند، نمی شود آن جامعه را با توصیه و تحکّم تغییر داد.» همچنان که ملاحظه فرمودید به این خاطر رابطه ای لاینفک بین تفکر مطرح شده توسط فرانسیس بیکن و حضور تکنولوژی در صحنة زندگی غرب موجود بوده و هست، که ابتدا فلسفه فرانسیس بیکن این باور را در عموم مردم ایجاد کرد که ما باید خودمان عالَم را تغییر دهیم - به جای آن که خود را در عالَم تغییر دهیم- و سپس در راستای چنین تفکری «انسان ابزارساز» به وجود آمد، انسانی که معنی بودن خود را تغییر طبیعت و ساختن ابزارهای مناسبِ تغییر طبیعت می بیند و در نتیجه انواع تکنولوژی ها یکی بعد از دیگری در صحنه زندگی بشر وارد شد.

با طرح این نمونه ها و تأمل در آن ها، روشن می شود که «اگر نظمی و نظامی در خانواده و یا جامعه می آید و نظم و نظامی می رود، این دگرگونی ها تابع سلیقه و میل اشخاص نیست.»؛ یعنی قبل از این که شما این تغییرات را ببینید، باید بدانید یک فکری آمده است و آرام آرام جای خود را در ذهن ها و قلب ها باز کرده و حالا مطابق آن فکر، تغییرات شروع شده است. پس عنایت داشته باشید «غرب برای جوامع غرب زده، عالَمی را به وجود آورده و عقل و قلبِ آن ها را به طرفی کشانده که حالا مقتضای

ص: 111

تحقّق آن عالَم، پذیرفتن غرب است.» وقتی این نکته به خوبی روشن شد و فهمیدید غرب گرایی و غرب زدگی یک دستورالعمل و بخشنامه نیست، بلکه حضور یک نحوه زندگی در عقل و قلب جوامع غرب زده است، به این فکر فرو می روید که «اگر بخواهیم از غرب و لوازم آن رها شویم و از این توهّم بزرگ تاریخی، جامعة خود را به سوی حقیقت راهنمایی کنیم، باید با تفکر و تأمل در غرب و عالَم غربی و با تفکر و تأمل در توحید و عالَم دینی، این تغییر را عملی سازیم.» و این جاست که برنامه های عمیق فکری و قلبی جواب می دهد و برنامه های سطحی و موسمی نه تنها جواب نمی دهد، بلکه موجب بسط مدرنیته خواهد بود و منجر می شود که در راستای مقابله با غرب در جوانان ما ناامیدی حاصل شود و تصور کنند راهی برای مقابله با عالَم مدرنیته وجود ندارد.(1)

وقتی با تأمل در غرب معلوم شد مدرنیته ما را از چه عالمی محروم کرده است، مسلّم عموم انسان ها با دل و جان به استقبال توحید بزرگ، یعنی اسلام شیعی و تمدن مورد نظر آن، روی می آورند؛ البته اسلامی که نخواسته است برای ثبات هر چه بیشتر، خود را به ملاک ها و ارزش های مدرنیته نزدیک کند؛ و چنانچه ما بتوانیم اسلام ناب محمّدی صلی الله علیه و آله را درست ارائه دهیم، از یک طرف دل و جان انسان ها، خودِ گمشده خود را در آن می یابند و لذا شور و نشاطِ تماماً الهی وارد صحنه زندگی انسان ها می شود، و از طرف دیگر اگر اسلامِ ما همان اسلامی باشد که مورد رضایت خدا

ص: 112

است، خداوند در پیروزی اسلام، کمک های خاصی به ما مرحمت می کند، همان اسلامی که از غدیر ریشه می گیرد و خداوند در موردش فرمود: «الْیَوْمَ یَئِسَ الَّذِینَ کَفَرُواْ مِن دِینِکُمْ فَلاَ تَخْشَوْهُمْ وَاخْشَوْنِ، اَلْیَوْمَ أَکْمَلْتُ لَکُمْ دِینَکُمْ وَأَتْمَمْتُ عَلَیْکُمْ نِعْمَتِی وَرَضِیتُ لَکُمُ الإِسْلاَمَ دِینًا»(1)یعنی؛ با حضور فرهنگ علوی همراه با معرفت شهودی اهل البیت، کفّار امید آن که رنگ خود را بر عقل و قلب مسلمانان بزنند، از دست داده اند، و دین خدا از آن طریق به کمالی رسیده است که در واقع این نعمت خدا برای درست زندگی کردن، دیگر هیچ نقصی ندارد و لذا دین مورد رضایت خدا به صحنه آمده است. افسوس که پس از رحلت رسول خدا صلی الله علیه و آله جهان اسلام از غدیر فاصله گرفت و در نتیجه آن همه جذابیت موجود در متن اسلام از دست رفت و غیر اسلام برای مسلمانان جذّاب شد.

به هر حال عنایت فرمودید که فصل نهم متذکر می شود که چگونه می توان از مدرنیته عبور کرد و در عین حال تأکید می نماید این عبور ساده نیست و نیاز به برنامه ریزی دارد و باید به آن برنامه ها تن داد؛ البته اگر با دقّت به نکاتی که در متن مطرح شد، مسئله را دنبال کنیم، نه تنها این عبور ممکن می شود، بلکه برکات فوق العاده ای در پیش دارد که یکی از اساسی ترین برکات آن، طلوع تمدن شیعه و در نهایت تحقق ظهور حاکمیت امام معصوم علیه السلام است.

ص: 113

بسیاری از کسان، حتی غربی ها از زمان نگارش کتاب «افول غرب» به دست اشپینگلر سعی کرده اند تمدنی را به جای تمدن در حال افول غرب پیشنهاد کنند، همه قبول دارند که فرهنگ مدرنیته چیزهایی آفریده است، ولی در عین حال بشر را به رویارویی با فجایعی جبران ناپذیر واداشته است. ولی مهم آن است که متوجه باشیم تمدنِ جایگزین فرهنگ مدرنیته باید دارای اصول مطمئن و سراسر قدسی بوده که هیچ دست تحریفی به ساحت اصلی آن تجاوز نکرده باشد و این فقط در اسلامی است که شیعه آن را پیشنهاد می کند. ممکن نیست به اسم برگشت به سنت، به نحوة شتاب زده چیزهایی از آئین هندو و بودا و اسلام برگرفته و تمدنی مقابل فرهنگ مدرنیته ایجاد کرد و مسلم این گونه گزینش گری هرگز کارساز نخواهد بود.

البته تمام امتیازاتی که سنت گراهای حقیقی بر آن تأکید می کنند در گوهر تشیع نهفته است و به یک اعتبار تشیع همان «خرد جاودانی» است که بعضی از علماءِ سنت گرا بر آن تأکید دارند با این تفاوت که هیچ ابهامی در ارائه مصداق های کاربردی در خود ندارد.(1)

ص: 114

دقیق آن از زاویه های مختلف همت می گمارد. چرا که فرهنگ اسلامی، انسان و جهان را در زاویه های مختلف می بیند.

با توجه به نکته فوق؛ هشدار می دهیم نباید همة انتقادهایی که به غرب و مدرنیته می شود را در یک راستا تصور کرد. به عنوان مثال: نقطه ای را که اشپنگلر برای انسان، کمال می داند و براساس آن، فرهنگ مدرنیته را ضایع کنندة آن کمال می داند، غیر از نقطه ای است که هایدگر برای انسان کمال می داند و فرهنگ مدرنیته را ضایع کننده آن کمال می داند و لذا در راستای همان هدف، به نقادی غرب مبادرت می کند. همچنان که نقّادی مدرنیته و نقادی فرهنگ غرب توسط امام خمینی«رحمة الله علیه» و یا علامه طباطبایی«رحمة الله علیه» یا پروفسورکربن و یا رنه گنون، همه و همه با توجه به مدّ نظر داشتن آن نقطه کمالی است که برای انسان می شناسند و بر اساس آن به نقد مدرنیته می پردازند. پس ابتدا ضروری است هدف نقد غرب در مکتب ها و اشخاص مختلف بررسی شود و در یک کلمه؛ روش بررسی نقادی های فرهنگ مدرنیته و اهداف مورد نظر آن، نکته ای حساس است و از طریق بررسی کمال انسانی که مورد نظر نقّاد است، آن نقّادی ها قابل دسته بندی است.

در این فصل؛ بحث بر سر انگیزه های نقد مدرنیته است و این موضوع در رابطه با عبور از مدرنیته از مباحث مهم محسوب می شود. اصل این فصل از بحث بر مبنای یک قاعده بنا شده است که می گوید: «هر نقدی که طرح می شود بر مبنای عدم دسترسی به هدفی است که نقّاد در مدّنظر خود دارد». یعنی شما در هر کاری که برنامه ریزی می کنید، مسلّم هدفی را

ص: 116

دنبال می نمایید، حال اگر از طریق آن برنامه به هدف مورد نظر خود نرسیدید، نسبت به آن برنامه نقّادی می کنید؛ ولی یک وقت نقد ما به هدفی است که برنامة مورد نظر درصدد تحقق آن است، حال در نقد نوع دوم نیز وجوهی مطرح است که از آن نیز نباید غافل بود.

در مورد نقد مدرنیته، چند جایگاه مطرح است:

الف- نقدی که پست مدرن ها به مدرنیته دارند، که عموماً این ها به روش مدرنیته نقد دارند و نه به اهداف مدرنیته؛ این ها مدرنیته را بازخوانی می کنند، تا ببینند چرا مدرنیته نتوانسته است به اهدافی که وعده داده است برسد. پس در واقع این گروه از نقّادها از نظر هدف با امثال فرانسیس بیکن تفاوتی ندارند، بلکه به روش ها ایراد دارند، حتّی وقتی به روش قدسی زدایی مدرنیته انتقاد می کنند، به این معنی نخواهد بود که بخواهند رویکرد مدرنیته را تغییر دهند و اگر در سخنان این نوع از پُست مردن ها توصیه به مذهب دیده می شود در حدّ داستان هایی جهت قابل تحمل کردن پوچی جانکاهی است که دنیای مدرن به روح بشر تحمیل کرده است و این غیر از توجه به دین خدا برای سعادت دنیا و آخرت است. پس این نوع نقد را نباید نقدِ هدفِ مدرنیته دانست و تصور کرد چنین نقادهایی پیشنهاد عبور از مدرنیته را دارند. البته همیشه معنی پُست مدرن به معنایی که عرض شد به کار نمی رود، بلکه گاهی به کسانی که همة گذشتة متافیزیک را به چالش کشیده اند نیز پُست مدرن گفته اند.

ب- دومین نحوه نقد به مدرنیته از آن جهت است که اهداف پیشنهادی مدرنیته را برای خود نمی پسندند. حال در این نوع دوم باید

ص: 117

پرسید نقاد چه هدفی را پیشنهاد می کند، آیا هدفی که می خواهد به جای هدف مورد نظر مدرنیته قرار دهد، مورد قبول است یا نه؟! این نکته مسئله را بسیار حساس می کند. در این نوع دوم، منتقدینی را می شناسیم که می خواهند ناسیونالیسم یا قومیت گرایی را به جای مدرنیته قرار دهند. نفس این عمل علاوه بر این که به خودی خود یک نحوه حضور مدرنیته را به همراه دارد، هرگز به معنی جایگزینی بهتری نیست. طرح زندگی ایران باستان یا احیاء فرهنگ عربیت از این مقوله است؛ یک طرفِ سخنِ این نوع منتقدین و به اصطلاح روشنفکران - که طرح ضعف های فرهنگ مدرنیته است - بسیار جذاب و روشنفکرانه است، ولی متأسفانه طرف دیگر سخن اینان سخت انحرافی و اغفال کننده می باشد، باید از این ها پرسید به چه دلیل آنچه شما پیشنهاد می کنید، در نهایت، بشر را به پایگاه حیات مورد نیاز جسم و روح و عقل و قلب اش می رساند؟

از جمله منتقدین مهم مدرنیته که در هدف گیری با مدرنیته اختلاف دارند، مارتین هایدگر است. هایدگر در نقد فلسفه غرب و به تبع آن مدرنیته، جایگاهی خاص دارد، زیرا اوّلاً؛ زبان تفکر نقد مدرنیته را به خوبی تدوین کرد و این یکی از کارهای بسیار بزرگ فلسفه معاصر است. ثانیاً؛ او تفکر آماده گر را مطرح نمود، و اگر کسی متوجه این نکته اخیر در تفکر هایدگر بشود، تصدیق خواهد نمود که فلسفه هایدگر، پایه تفکر آینده آن نوع از بشری است که می خواهد به سلامت از مدرنیته عبور کند. هایدگر متوجه است روح مدرنیته آنچنان در عقل و قلب جهان امروز حاکم است که اجازه فهم هدفی ماوراء مدرنیته را به جامعه نمی دهد و لذا

ص: 118

هایدگر هدفی را پیشنهاد نمی کند، ولی سعی می کند ما را برای آینده ای آماده کند که امکان پذیرش هدفی سالم و مطمئن در آن باشد و این است که می گوییم هایدگر در نقد فلسفه غرب جایگاهی خاص دارد و آن عبارت است از ایجاد روح آماده گری برای عبور از مدرنیته و شناخت جایگزینی مناسب که آن جایگزینی ما را دوباره به مدرنیته برنگرداند همان مشکلی که در طول تاریخ دوهزار و پانصد ساله غرب اتفاق افتاده است. هایدگر تأثیر انسان ستیزانة فن آوری جدید را درک کرده و ریشة فکری این فن آوری را به خوبی تبیین و انسان را آماده نموده است که از این فکر و فن عبور کند.

از جمله منتقدین غرب؛ امام خمینی«رحمة الله علیه» و انقلاب اسلامی ایشان است. در روش امام خمینی«رحمة الله علیه» دو امتیاز نهفته است: امتیاز اولِ روش ایشان، همان روش عبور از غرب است، ولی نه به روش پست مدرنیسم به آن معنی که بالأخره ارزش های غربی مدّنظر باشد؛ و به همین جهت هم امثال نهضت آزادی که در ابتدای انقلاب، با انقلاب همراهی کردند، چون به ارزش های غربی اصالت می دادند، با موجودیت انقلاب درگیر شدند. امتیاز دوم روش نقادی امام خمینی«رحمة الله علیه» از غرب؛ شناخت جایگزینی مناسب است، که نه تنها بتواند جای مدرنیته را پر کند، بلکه جهت مناسبی برای جواب گویی به جسم و روح و عقل و قلب انسان ها باشد. گویا فرهنگِ غدیر در طرح حماسی، فقهی، عرفانی و فلسفی امام خمینی«رحمة الله علیه» به صحنه آمده است تا انقلاب اسلامی به عنوان راه تحقق غدیر در آیندة تاریخ، جایگزین قابل اعتمادی به جای مدرنیته باشد.

ص: 119

استقبال خوب اکثر آشنایان به فلسفه هایدگر در ایران نسبت به انقلاب اسلامی را نیز باید در راستای روح آماده گر آن فلسفه دانست، روحی که عبور از غرب را با استقبال از فکری همراه کرد که آن فکر در عین این که بسط مدرنیته نیست، جایگزین مناسب و قابل اعتمادی نسبت به مدرنیته است.

به نظر می رسد این فصل ها جای توسعة بیشتر دارد زیرا خطر غفلت از هدف در نقد مدرنیته خطری است که اکثر منتقدین مدرنیته را تهدید می کند. نمونة بارز آن، مکتب مارکسیسم است که متوجه بودید با چه امیدهایی در نفی غرب شروع شد و به چه نتیجة اسف باری رسید. پس دوستان در تقسیم بندی منتقدین به مدرنیته هوشیاری زیادی به خرج بدهند حتی نسبت به آن هایی که در جهان اسلام و در بین شیعیان مدرنیته را نقد می کنند.

ص: 120

صورت های وَهمیه بر طبیعت است، که در این صورت دیگر نمی توان با حقیقت طبیعت مؤانست سالم و قلبی داشت و به همین جهت به مجرد آن که صورت وهمیه و خیالیه ای که براساس آن طبیعت را تغییر دادیم، در ما تغییر کرد، در صدد برمی آییم تا به کلی صورت قبلی را تخریب کنیم و صورت وهمی جدید را بر آن تحمیل نماییم - همین مسئله در مورد خانه و سایر ابزار زندگی نیز واقع می شود- حال آن که باید سعی کرد تا طبیعت صورت حقیقی خود را اظهار کند، و ما موانع اُنس با آن را برطرف کنیم و در نتیجه روز به روز اُنس ما با طبیعت عمیق تر می شود، بدون آن که طولانی شدن اُنس، موجب خستگی گردد. اگر ادارات مربوطه با دقت و حساسیت در امر زیباسازی شهر قدم نزنند، خطر از بین بردن اُنس حقیقی با طبیعت شهرها در پیش خواهد بود.

برای بازگشت به شهرِ قابل قبولِ روح و عقل و قلب، لازم است افرادی تصمیم بگیرند که از مدرنیته عبور کرده باشند و موارد مطرح شده در عناوین ده گانه ای را که از ابتدا تا این جا عرض شد با مبانی دقیقش بشناسند.

در نظام اسلامی، ادارات و نهادهایی که مسئول تعیین ساختار چهرة شهر و طبیعت شهر هستند، باید در این امر بسیار احتیاط کنند و از مبانی الهیِ طبیعت غفلت ننمایند، وگرنه صورت های وَهمی را بر طبیعت تحمیل می کنند، چراکه بسیار فرق است بین پارک هایی که حاصلِ به انکشاف آوردن طبیعت است با پارک هایی که حاصل تحمیل صورت

ص: 122

وَهمی کارشناسان زیباسازی شهرها هستند و فهم و شناخت تفاوت این دو، کارِ بسیار ظریفی است.

باید در کنار زندگی شهری، بستری فراهم کرد تا طبیعت بهتر و بیشتر خود را بنمایاند و انسان ها بتوانند با صورت رازگونة طبیعت مأنوس گردند، وگرنه زندگی در شهرها بسیار سخت و طاقت فرسا می شود و همچنان که روح انسان ها تحمل زندگی در آپارتمان ها را ندارد، تحمل زندگی در پارک هایی را که صورت وَهم پارک سازان است، نیز ندارد، چون در بسیاری موارد در پارک ها، طبیعت در حجاب رفته است و لذا انسان ها نمی توانند همان طور که با طبیعت اُنس می گیرند، با آن فضا مأنوس شوند؛ و چون روحشان تغذیه نمی شود، پفک و چیپس و تخمه را جایگزین آن تغذیة روحی می نمایند.

شأن آدمی«طلب راز» است و آدمی تشنة «راز هستی» است و آرامش و قرار واقعی اش در فضایی است که او را با رازهای طبیعت مأنوس کند. طبیعت مصنوعی، روح ما را مدد نمی کند چون ما جنبه های رازگونة طبیعت را از بین برده ایم و نمونه های جعلی را جایگزین نمونه های اصلی قرار داده ایم.

باید کاری کرد که صورت شهرهای ما صورت الطاف الهی باشد و نه صورت قهر الهی. آیا شما صورت شهر نیویورک یا تهران را صورت لطف الهی می دانید و یا صورت قهر الهی؟ آیا این شهرها امکان «وقت» داشتن و آزادشدن از زمانِ فانی را به انسان های درون خود می دهند؟ وقتی تلقی ما از زندگی ایجاد زمینه ای برای تجلی اسم «الله» شد، همه چیز ما

ص: 123

عوض می شود و آنچه بیشتر برای ما مهم می گردد حقیقت عالم یعنی همان «الله» خواهد بود و در آن صورت شهر، با همة نمادهایش انگشت اشاره به حقیقت عالم دارد. راستی چقدر سخت است از چیزی سخن گفتن که وضع موجود شهرها سراسر حجاب آن است. آیا احوالات شما وقتی در یک سوپر مارکت هستید با وقتی در ساحل دریای با شکوه ایستاده اید، یکسان است؟ چرا شهرهای ما بیشتر شبیه سوپرمارکت شده است و با نفس امّارة ما گفتگو می کند؟ صورت عقل قدسی کجا و صورت شهرهای امروزین ما کجا! از آن طرف بشرِ حاضر در محضر حق کجا و بشر حاضر در هوای نفس امّاره خود کجا! صورت شهرهای موجود متذکر کدام بشر است؟ آیا می توان نسبت به شهری فکر کرد که متذکر بشری باشد که می خواهد همواره در محضر حق بماند. راستی چقدر سخت است از چیزی سخن گفتن که بشرِ انتزاعی گرفتار علم حصولی هیچ بهره ای از آن ندارد. بایزید گفت: به حج رفتم، خانه دیدم ولی صاحب خانه ندیدم، در مرحلة بعد به حج رفتم، هم خانه دیدم و هم صاحب خانه، و در مرحلة سوم صاحب خانه دیدم و خانه ندیدم.

ص: 124

حکیمان دنیا درگیر می شود، هر چند تلاشش آن است که با قدرت تبلیغاتی خود تمام فرهنگ های مخالف خود را به موزه بسپارد و خود را تنها فکر مورد قبول معرفی کند و بعضی از تجربه های گذشته اش نیز این امید را در او زنده نگه می دارد، ولی این تمدن در نقطه عطف حضور خود یک مرتبه با سیل مخالفت های فکری و فرهنگی از درون و بیرون روبه رو شد که البته می توان نوع مخالفت های با آن را در رابطه با تفاوت کمال شناسی برای انسان، متفاوت دانست.

هایدگر گفته است که غرب همة امکانات خود را به فعلیت رسانده و دیگر چیزی در قوا ندارد.(1)

پیدا است که گوینده این عبارت می خواهد پایان تاریخ غرب را اعلام کند و بگوید که غرب دیگر آینده ندارد.

به هرحال خاستگاه نقد مدرنیته از نحوة بودن و از ادعاهایی که کرده شروع شده است، هرچند افراد سرشناسی این نقدها را شروع کرده باشند.

جواب: قبل از آن که ما به کمک تکنولوژی های پیشرفته به جان طبیعت بیفتیم و آن را هر طور که بخواهیم تغییر دهیم، با طبیعت تعامل داشتیم و درصدد اُنس بیشتر با آن بودیم و لذا طبیعت در آن شرایط و با اُنسی که با ما داشت، تکلیف ما را تعیین می کرد، نه این که مثل امروز ما تکلیف طبیعت را تعیین کنیم. طبیعت به زبان رمز می گوید رودخانه های من در این قسمت های زمین گسترده است. تو اگر آب می خواهی بیا و در کنار رودخانه های من زندگی کن. اگر ما به کنار دشت ها و رودخانه های طبیعت می رفتیم، زندگیمان به وسعت طبیعت می شد و بدون آن که نظام طبیعی عالَم را به تغییر اساسی بکشانیم، در کنار آن به بهترین نحو زندگی می کردیم. ولی وقتی در طبیعت جابه جایی های بزرگ انجام دادیم، طبیعی است که طبیعت در اوّلین فرصت، آن جابه جایی ها را جبران می کند، در نتیجه ما با یک سیل سهمگین روبه رو می شویم که گِل و لای زیادی را از جایی به جای دیگر می برد که به اصطلاح ما می گوییم در اثر حرکت و رانش زمین، روستایی دفن شد. یعنی گِل و لای ها حرکت کرد و خانه های روستا را پوشاند، چون ما نظام طبیعت را به هم زدیم. شما به این نمونه نگاه کنید. وقتی باران می بارد، مقدار زیادی از آن در زمین فرو می رود و به بسترهای زیرزمینی وارد می شود و از محل خروجی چشمه ها، خارج می گردد و یا از طریق قنات هایی که می سازیم مسیر آن را جهت می دهیم و از آن آب ها استفاده می کنیم. فرق قنات با چاه عمیقِ دارای موتور پمپ این است که به وسیلة قنات، به استقبال آبی می رویم که طبیعت به خودی خود در اختیار ما می گذارد، و ما نهایتاً به آب ها جهت می دهیم . اما

ص: 127

با موتور پمپ آب را از حلق زمین بیرون می کشیم، در این حالتِ اخیر زمین را از حیات طبیعی خود خارج می کنیم. در بسیاری از موارد ما طوری با طبیعت برخورد کرده ایم که دیگر بستری برای ادامه ریزش مواهب خدا نیست و لذا آن باران به جای آن که به بسترهای زیرزمینی فرو رود، به سیلِ همراه با گِل و لای تبدیل می شود. از طرفی با مهاجرت از پهنة دشت ها و کنارة رودخانه ها به داخل شهرها، و روبه روشدن با تراکم جمعیت، حالا تراکم جمعیت را که منجر به مشکلاتی می شود می خواهیم از طریق تکنولوژی های مدرن حل کنیم، همة این ها به جهت آن است که ما قدرت تکنولوژی را بر طبیعت تحمیل کرده ایم و لذا دیگر ما می خواهیم تکلیف طبیعت را تعیین کنیم و طبیعت هم در اولین فرصت آن تغییراتی را که ما بر آن تحمیل کرده ایم جبران می کند و نتیجه اش این همه خرابی است. در زمان های قدیم که بدون این تکنولوژی ها زندگی می کردند، مثلاً کلّ جمعیت یک شهر بزرگ 5000 نفر بود. شاردون در زمان شاه عباس به اصفهان آمده است، او جمعیت اصفهان را حدود پنج یا شش هزار نفر ذکر می کند. حالا پنج، شش هزار نفر در یک گستره ای به وسعت دشت اصفهان و کنار زاینده رود، به راحتی زندگی می کنند بدون آن که با بحران های جمعیتی روبه رو شوند که بخواهند در طبیعت تغییرات کلی بدهند. آری؛ طبیعت بعضاً براساس جنس طبیعی خود و انبساط موادّ مذاب درون خود تحرکاتی دارد که به آن آتشفشان و زلزله می گوییم و بشر عموماً در طول اعصار بر اساس تجربه و آزمون و خطا، در مکان هایی که زلزله خیز بوده، زندگی نمی کرده است و یا طوری زندگی را شکل

ص: 128

داده بود که با زلزله هماهنگ بود و یا طبیعت بر اساس مسیر طبیعی خود، باران هایش را در مسیر خاصی هدایت می کرد و انسان ها هم در آن مسیرها و مسیل ها زندگی نمی کردند. وقتی آرام آرام زندگی ها تغییر کرد، بشرِ مغرور به تکنولوژی، خواست مسیل ها را در اختیار خود بگیرد و مهاجرت مردم روستاها به طرف شهرها و اِشغال محل عبور سیل ها شروع شد و حالا برای حفظ این نوعِ زندگی، تکنولوژی پیچیده تری نیاز دارد، یعنی به امید تکنولوژی به جان طبیعت افتاد و حالا ادامه آن زندگی، سخت وابسته به تکنولوژی پیشرفته تری است، در واقع می خواهد بحران را توسط چیزی رفع کند که خودش عامل بحران بوده است.

ما ابتدا خودمان را با دست کاری های افراطی که بر طبیعت تحمیل کردیم، در معرض خطر قرار دادیم و حالا می خواهیم از طریق غیرطبیعی، خود را از آن خطر برهانیم، پس شاید زلزله علاوه بر عکس العمل طبیعی انبساط موادّ مذاب دورنی زمین و فشار ناشی از آن، یک تذکری برای بشر باشد تا معنی زندگی را گم نکند و صرفاً مشغول عیش و نوش نشود. علاوه بر این بنا نیست این همه آدم در یک نقطه جمع شوند و بعد با کوچک ترین حادثه، تلفات انسانی زیادی را تحمل کنند. آیا ما حق داریم این همه آدم در یک جا مثل شهر تهران جمع شویم و بعد هم بگوییم چرا بناست تهران زلزله شود؟! خداوند از قبل به ما نشان داده است، که زمین بی زلزله نمی شود، پس باید طوری در گسترة طبیعت زندگی کنیم که اوّلاً؛ زندگی ما هر چه بیشتر در مسیر طبیعی خودش باشد و بیش از حدّ گرفتار دنیا نشویم و ثانیاً؛ در صورت وقوع زلزله، این همه تلفات ندهیم. آیا اگر

ص: 129

در کنار طبیعت و به نحو درست زندگی می کردیم، اصلاً کشته نمی دادیم یا کشته ها، کشته هایی بود که ما آن را از روی حکمت می دانیم؟ امّا اصل حرف را باید در جای دیگری پیدا کنیم که ما با طبیعت زندگی نکردیم، طبیعت را مطابق میل خود دستکاری کردیم.(1)

الآن اگر در لوله ای که آب زاینده رود را به استان یزد می برد، شکافی ایجاد شود که 5 روز آب به آن جا نرسد، همه مردم آن استان تلف می شوند، مردم اهالی یزد که به گواهی تاریخ سال ها در دل کویر و با هماهنگی با آن طبیعت زندگی کردند و برای خود تمدن قابل تحسین آفریدند، در حال حاضر این گونه در ورطه خطر قرار گرفته اند. ما در شهرستان یزد بزرگی هایی داریم که از دقّت و پشتکار مردم آن جا حیرت می کنیم، در رشته آب شناسی(hydro geology) و تشخیص سفره های آب زیرزمینی واقعاً یزدی ها قهرمان دنیا بودند، ولی ببینید الآن بند حیات خود را به این تکنولوژی -که هر لحظه ممکن است پاره شود- وصل کرده اند. یزدی که توانسته است در یکی از خشک ترین مناطق کشور تمدن بیافریند، حالا هرلحظه خطر از بین رفتنش هست. یا مثلاً اگر زمانی سد زاینده رود شکست، اصفهان به کلی نابود می شود. این چه تمدنی است که ما بند حیات خود را به آن وصل کرده ایم که هر لحظه امکان نابودی کلّی ما در میان است؟! بعد هم می گوییم چرا خدا کاری کرد که فلان شهر نابود شود؟ باید پرسید چرا شما در رابطه با

ص: 130

طبیعت کاری کردید که این چنین در معرض هلاکت قرار بگیرید؟ پس ملاحظه کنید کار را باید از جای دیگر درست کرد تا اوّلاً؛ به چنین مهلکه هایی نیفتیم، ثانیاً؛ در عکس العمل های طبیعی زمین گرفتار چنین خساراتی نشویم.

می شد؟ در تمام جوامع انسانی در گذشتة تمدن بشری، انسان ها با تعلیم سینه به سینه حکمت را آموزش می دادند و حکیم می شدند. بحث نقد مدرنیته؛ بسیار مبنایی تر از این است که بشود با این نوع اشکال ها مبنای آن را نادیده گرفت.

جمال عبدالناصر به مرحوم سیدقطب گفته بود حالا که باید فاحشه خانه داشته باشیم، چه کار کنیم که این فاحشه خانه، اسلامی باشد؟ او جواب داده بود که ما فاحشه خانة اسلامی نمی توانیم داشته باشیم، چرا شما با این وضع که نسبت به ازدواج جوانان درست کردید، کاری کردید که مجبور شوید فاحشه خانه داشته باشید؟!

می گویند فردی به گربه ای که او را به زحمت انداخته بود، گفت فلان فلان شده! کاری می کنم که حلال شوی تا تو را بخورم. به او گفتند چگونه می شود گربه را حلال کرد و خورد؟ گفت: آن را داخل گونی می اندازم و در یک بیابان بی آب و علف آن قدر راه می روم تا در موقعیتی از گرسنگی قرار گیرم که اگر آن را نخورم از پا دربیایم، آن موقع گربه حلال می شود و او را می خورم. بله! ما در حال حاضر تا جایی پیش آمده ایم که هم اکنون شدیداً به دست آوردهای زندگی مدرن محتاج شده ایم و حالا بحث استفاده کردن و یا استفاده نکردن آن را پیش می کشیم، در حالی که فعلاً بحث این نیست. البته که در حال حاضر برای برقراری ارتباط با یکدیگر، به سالن های بزرگ احتیاج داریم، ولی عنایت داشته باشید که شما اوّل میکروفون و بلندگو را پذیرفتید و سپس زندگی خود را منطبق با آن شکل دادید و حالا معلوم است که اگر کسی بخواهد

ص: 132

از آن استفاده نکند، آدم بی عقلی محسوب می شود و هم اکنون بحث بر سر استفاده کردن از آن نیست و به نظر بنده باید استفاده کرد، ولی باید چشم خود را به نوع دیگری از زندگی که برکات بیشتری دارد، نبندیم که فعلاً ما در این بحث باب معرفتی آن نوع زندگی را باز کرده ایم.

امکان ندارد در حال حاضر بتوانیم از ابزارهای فرهنگ مدرنیته استفاده نکنیم، چون وقتی تصور استفاده از ماشین سواری را برای طی مسافت در خود داشتید، آن تصور نمی گذارد که شما آن مسافت را پیاده طی کنید و لذا مجبورید از ماشین سواری استفاده کنید - این بحث؛ در قسمت پرسش و پاسخِ کتاب «علل تزلزل تمدن غرب» به کمک نظر ابن سینا به صورت مفصل عرض شد - ابن سینا می گوید: اگر ما یک الوار چوبیِ پهن را که عرض آن مثلاً در حدّ عرض یک موزائیک معمولی باشد، در وسط این سالن روی زمین قرار دهیم و به یک نفر بگوییم که بر روی آن راه برو و مواظب باش پایت بیرون الوار قرار نگیرد، احتمال این که این شخص پاهایش از روی تخته خارج شود در این حالت، بسیار کم است، امّا اگر همین الوار چوبی را بین دو ستونی که زیر آن گودال عمیقی باشد قرار دهیم و بعد به آن فرد بگویید که بر روی آن الوار قدم بزن، احتمال افتادن او خیلی بیشتر است. ابن سینا در اثبات نظریه خود می گوید وقتی که آن الوار روی زمین قرار دارد، آن فرد اگر تصور لغزیدن از روی آن الوار را هم بکند، تصور وحشتناکی که او را متأثر کند ندارد، و لذا تصور ذهنی افتادن در آن حالت بر روی اعضاء بدن او اثری نمی گذارد. امّا در حالتی که الوار چوبی طوری است که لغزیدن از آن بسیار خطرناک است، تصور افتادن نیز تأثیرگذارتر است و لذا وقتی صورت خیالیه افتادن را برای خودش

ص: 133

می سازد آن قدر آن صورت خیالیه شدید و قوی است که به عنوان یک واقعیت برای او جلوه می کند، لذا واقعاً تصور می کند دارد سقوط می کند و پاهای خود را مناسب و هماهنگ سقوط کردن، کج می کند و در نتیجه سقوط می کند. این استدلال جناب ابن سینا، استدلال بسیار دقیقی است، و در فلسفه به آن نقشی که صورت خیالیه ایجاد کرد، فاعل بالعنایه می گویند. چنانچه ملاحظه فرمودید، تصور یک عمل اگر شدید و قوی باشد، اعضاء بدن ما را تحت حاکمیت خود قرار می دهد، و لذا اگر شما تصور عملی را بکنید و نتوانید آن تصور را به راحتی از ذهن خود دور کنید، بدنتان مطابق آن تصور عمل می کند. حال فرض کنید که شما از این جا می خواهید به خانه خودتان بروید و فاصله خانه شما تا این جا 15 کیلومتر است. اگر تصمیم بگیرید پیاده بروید، بعد از کمی پیاده روی، تصور این که با ماشین هم می توان رفت، باعث می شود که دیگر پای شما به راحتی حرکت نکند. یعنی تصورِ با ماشین رفتن اجازة پیاده روی را به شما نمی دهد. برعکس اگر 100 سال پیش زندگی می کردید، چون تصورِ با ماشین رفتن را نداشتید به راحتی راه می افتادید و می رفتید. یا مثلاً فرض کنید پدر شما یک خانه دارد و شما هم یک اتاق از آن را در اختیار دارید، موقع ازدواجتان که شد، همسرتان را هم در این اتاق می آورید و با همدیگر زندگی می کنید. حال اگر برادرتان هم ازدواج کند همسرش را در یک اتاق دیگر از همان خانه می برد و زندگی را شروع می کند و اگر تصور این که جای دیگر بروید، مطرح نباشد، به راحتی هر کدام در همان یک اتاق زندگی می کنید، امّا اگر این تصور پیدا شود که امکان دارد در

ص: 134

15 کیلومتری شهر، خانه ای ساخت و آب مورد نیاز را هم از طریق لوله گذاری از اطراف آورد، و با ماشین سواری هم مشکل رفت وآمد خود را به طرف شهر حل کرد، دیگر همسر شما با به وجودآمدن آن تصور نمی تواند در آن اتاق زندگی کند. پس ملاحظه می فرمایید که ابتدا بر اساس ماشین سواری زندگی خود را در خانه ای که در 15 کیلومتری شهر قرار دارد تنظیم کردیم و بعد می گوییم؛ «این ماشین چقدر خوب است، اگر این ماشین نبود من چگونه می توانستم به مادرم سر بزنم؟ خدا برای کسی که ماشین را اختراع کرده است خوب بخواهد»، و به من هم اشکال می گیرید چرا تکنولوژی را نقد می کنی، اگر این تکنولوژی نبود ما چه کار می کردیم؟ حواستان باشد که برعکس فکر نکنید. اوّل به جهت این که ماشین بود، نتوانستی نزد مادرت زندگی کنی، همسرت گفت من خانه مستقل می خواهم. تصورِ بودن خانة مستقل، واقعاً نمی گذارد دیگر کنار هم در یک خانه باشید. من هم منکر نیستم، امّا یادتان باشد که اوّل ماشین به وجود آمد، بعد گفتیم که اگر در اصفهان نشد خانه ای تهیه کنیم، به شهرک های کنار شهر می رویم و چون راه بین ما و والدینمان طولانی است، با ماشین سواری مشکل را حل می کنیم. بعد هم می گوییم که اگر ماشین نبود ما این همه راه را چگونه می رفتیم؟ اول ببین چه چیزی باعث شد که تو این طوری زندگی کنی که این همه به تکنولوژی وابسته باشی، معلوم است که در این زندگی در چنین شرایطی باید از این ابزارها استفاده کنیم. از نظر ما؛ در حال حاضر استفاده از این تکنولوژی ها مثل اَکْلِ میته، یعنی باید مثل خوردن گوشت مرده است که چاره ای جز خوردن آن

ص: 135

نداریم، ولی باید بدانیم از طریق این تمدن بسیاری از اهداف ما برآورده نمی شود، که بحث آن گذشت.

زندگی پیدا کند. آری؛ در به انکشاف کشاندن نیروهای طبیعت، کارهایی را بر عهده انسان گذارده اند تا در زندگی زمینی بی تحرک نباشد، ولی مسئولیت بشر در حدّ به انکشاف آوردن توانایی های طبیعت است، نه این که با یک دید سودجویانه طبیعت را نابود کند. در راستای این که بشر در طبیعت کارهایی را به عهده دارد. به عنوان مثال به فرق زایمان گوسفند با زایمان انسان عنایت داشته باشید، گوسفند بدون «ماما» زایمان می کند، امّا انسان را طوری خلق کرده اند که برای زایمان باید به او کمک کنند. پس معلوم است که نوع زندگی انسانی طوری نیست که هیچ کاری را بر عهده اش نگذاشته باشند و صرفاً از آنچه طبیعت در اختیار او می گذارد، باید استفاده کند و اصلاً در طبیعت دخالت نکند، بلکه خودش در طبیعت و با طبیعت باید مقداری تعامل کند، بدین شکل که عقل و خردی به او داده اند که در کنار این طبیعت، با تعامل و جهت دهیِ مناسب، آن را برای خودش به صورت مؤانس و بستر حیات تبدیل کند. پس اگر کسی فکر کند که ما حتی کاسه هم نسازیم و داخل صدف آب بخوریم، باید گفت که - به خصوص در اسلام- چنین پیشنهادی به ما نشده است. بحث ما این است که این تکنولوژی کار را به مقابله با طبیعت رساند، امّا در مقابل آن تصرف افراطی، ما معتقد به تعطیلی فعالیتمان در زندگی طبیعی نیستیم. به عنوان مثال جناب شیخ بهایی را در نظر بگیرید. در اصفهان آب رودخانه زاینده رود را چنان با دقّت تقسیم کرد که در عین داشتن شبکه های آبرسانی به تمام دشت اصفهان و ایجاد طراوت در تمام نقاط شهر، اگر باران شدیدی هم می آمد، همین کانال ها می توانستند باران را در خودشان

ص: 137

جای دهند، ولی در حال حاضر اگر یک باران شدید ببارد، اصفهان تهدید به سیل می شود. پس خِرد انسان برای تعامل با طبیعت ضروری است، ولی در حدّی که گوهر طبیعت حفظ شود.

برای بررسی نوع تعامل بشر گذشته با طبیعت و دست آوردهای آن، احتیاج به یک تحقیق جداگانه ای است، مضافاً این که ما پیشنهاد نمی کنیم برای نجات از مدرنیته، به گذشته برگردیم، بلکه باید در شرایطی که هم اکنون هستیم، نوع زندگی خود را طوری تنظیم کنیم که اوّلاً؛ طبیعت را آیت الهی بدانیم. ثانیاً؛ در بستر طبیعت و با مؤانست با آن، راه و رسم بندگی خود را شکل بدهیم و همة زندگی ما درگیری با طبیعت نشود تا در نتیجه از وظیفه اصلی مان که در این دنیا به عهده ما گذارده اند غافل شویم.

تمام موضوع را در نوع برداشت بشر نسبت به خود و خدا باید جستجو کرد. در دنیای جدید، انسان محور همة زیبایی ها و معیار تشخیص همة خوبی ها و بدی ها است و لذا با چنین برداشتی از خود است که هیچ مرزی را که در آن جا باید متوقف شود نمی شناسد و در این حالت است که می گوییم نسبت انسان جدید با خود و با خدا و طبیعت به هم خورده است.

نیاز داریم که فعلاً به طور کامل زوایای آن راه روشن نیست، ولی می دانیم که آن علم غیر از این علمی است که غرب به آن مشغول است؟

جواب: در جلسة اولِ بحث «تمدن زایی شیعه» تا حدّی جواب این سؤال عرض شده است که در ساختن تمدن اسلامی، ما باید مراحلی را طی کنیم و هر مرحله مقدّمة مرحلة بعدی خواهد بود. اوّلین مرحله، توجّه به عالَم دینی و گزینش تکنولوژی است و هر چه جلوتر رفتیم، این معادله تغییر می کند و زمینه ظهور علمی فراهم می شود که آن علم و آن نگاه ماهیتاً با علم غربی فرق می کند. قسمت دوم سؤال را بنده کاملاً قبول دارم. ما در حال حاضر گرفتار همین علمی هستیم که عالم و آدم را به نحو خاصی می نگرد و بر اساس آن نگاه، نمی توانیم به راحتی خود را از این فضایی که ابزارهای حاصل از دیدگاه مدرنیته ما را احاطه کرده است، برهانیم.

به نظر بنده در منظر مدرنیته، معرفت به: «عالَم»، «آدم» و «خدا» عوض شده است. خدای مدرنیته، خدایی است که این طبیعت را ساخته و آن را رها کرده است. به تعبیر لاپلاس، خدا مثل یک ساعت ساز ناشی عمل کرده و به همین جهت گاهی این ساعت خراب می شود و بشر باید آن را تعمیر کند. یعنی این طبیعت دائماً باید وصله پینه بشود، یعنی خدای مدرنیته خدای حکیمِ علیم نیست. پس عنایت داشته باشید که خدای مدرنیته، خدای تقلیل یافته است، غیر از خدایی است که کمال مطلق است و بشر در تمام ابعادِ زندگی، او را می خواهد و به او وابسته است. انسانِ مدرنیته هم انسان خاصی است که اصطلاحاً آن تفکر را اومانیسم، یا

ص: 139

انسان محوری و یا انسان خودبنیاد می گویند که تا حدّی در متن کتاب شرح داده شد. انسان دینی، انسانی است که بندگی خدا برایش اصل است و خود را در بندگی خدا معنی می کند. اما نگاه معرفتیِ اومانیسم به انسان می گوید خدا انسان را خلق کرده، ولی در واقع خدا، بنده این انسان است و خدا چیزی را که میل انسان است باید فراهم کند و این دو نگاه به انسان، خیلی فرق می کند. یک وقت است می گویید خدایا! هر چه تو می گویی، من می خواهم باشم، ولی یک وقت می گویید خدایا! هر چه ما می گوییم، تو باید باشی. شما گاهی تعجب می کنید که فردی خدا را قبول دارد، ولی اصلاً مقید به دستورات دینی نیست، دقّت داشته باشید خدایی که این فرد قبول دارد، غیر از خدای پیامبران علیهم السلام است. خدای خالق غیر از خدای معبود است، انسان مدرنیته در عین این که خدای خالق را می شناسد، ولی خود را می پرستد و نه خدا را.

سومین مورد که در منظر مدرنیته عوض شد، «عالم با طبیعت» است. طبیعت مدّ نظر فرهنگ مدرنیته، یک جسد مرده ای است که مرتباً باید در آن تصرف کرد و آن را به میل خود درآورد، به اصطلاح، طبیعت از نظر مدرنیته «مادّة تصرف انسان است». هایدگر می گوید: یک انسان عادی که نگاهش تحت سیطره مدرنیته درنیامده است، وقتی به جنگل نگاه می کند، درختان با شکوه تودرتو را می بیند که یک دنیا راز و اُنس هستند. امّا یک نجار که ماشین الوار سازی دارد وقتی به جنگل نگاه می کند فقط الوار

ص: 140

می بیند.(1)

نگاه بشر مدرن به طبیعت، مثل نگاه این نجّار به جنگل است، همه چیز را «مادّة تصرف انسان» می داند، بنابراین چیزی از واقعیت را نمی بیند، این نجّار چه چیزی از جنگل را مشاهده می کند، مسلّم از جنگل چیزی نمی بیند، چون نمی خواهد جنگل را ببیند، هرکس هر چیزی را که خواست می بیند. اگر فردا از شما می پرسیدند پیراهن من چه شکلی بود؟ به شما قول می دهم اگر خیاط نباشید اکثراً جواب می دهید، نمی دانیم چه شکلی بود. برای این که شما نیامده اید شکل و رنگ پیراهن من را نگاه کنید، رنگ و شکل پیراهن من در ذهن کسی می ماند که آمده است پیراهن مرا ببیند و یا خیاط است و دغدغه اش بررسی شکل و رنگ لباس ها است. بر اساس همین قاعده؛ انسان ها در شرایطی که روح مدرنیته بر آن ها سیطره ندارد، طبیعت را صورت علم خدا مشاهده می کنند و آن را اشاره به رازها می یابند. امروزه نگاه اکثر انسان ها به عالم و آدم و خدا، مثل نگاه آن نجار شده است. یعنی طبیعت را ماده تصرف می بینند، نه وسیلة معاشقه و همان طور که در قسمت آخر سؤال فرمودید؛ این نگاه خیلی فرق می کند با نگاهی که مدرنیته به عالَم دارد و آن علمی که از این زاویه به «عالم» و «آدم» و «خدا» می نگرد و به دنبال دیدن ساحات دیگر هستی است، علم حضوری است و می تواند معلوم خود را نیز به حضور آورد تا با آن اُنس بگیرد و این علم، لوازم خود را دارد و تمدن مناسب خود را هم به وجود

ص: 141

می آورد و نسبت او به همه چیز غیر نسبتی است که انسان مدرن با اشیاء دارد.

فکری اش پنج قرن قبل از میلاد مسیح در یونان گذارده شد، فکری که به جای خدا مرکزی، از جهان مرکزی شروع شد و در انسان مرکزیِ مدرنیته به تمامیت خود رسید، إن شاءالله اگر وارد مباحث غرب شناسی و نقد غرب شدید با دانشمندان زیادی از غربی و غیر غربی روبه رو می شوید که به شکل های متفاوت به نقد غرب پرداخته اند، و اما این که سؤال کرده اید پس نقش حضرت عیسی علیه السلام در غرب و نگاه پیامبرانه آن حضرت چه می شود؟! باید عرض کنم دانشمندان جواب می دهند: «بیش از آن که مسیحیت، غرب را مسیحی کند، غرب، مسیحیت را غربی کرد.»(1)

می دانید که در قرن چهارم، مسیحیت با قرائت یوحنای یونانی مآب و پولوس یونانی مآب به اروپا وارد شد و هر دو از فیلسوفانی پیروی می کنند که تلاش دارند مسیحیت را به یهودیت و یونانیت نزدیک کنند. مسیحیت در اورشلیم ابتدا توسط حضرت عیسی علیه السلام ظهور می کند، با همان روحانیتی که لازمه یک دین الهی است، ولی در قرن چهارم، که مسیحیت به اروپا آمد بیش از آن که مسیحیت، اروپا را عوض کند، اروپا مکتب مسیحیت را غربی کرد. بعد شما می بینید که روح مسیحیتِ اروپایی خیلی یونانی است، یوحنا یک یهودی یونانی است. بعد مفسر و برنامه ریز انجیل یوحنا می شود. تا جایی که من اطلاع دارم سایر انجیل ها تحت تأثیر انجیل یوحنا است. مسیحیت در غرب فراز و نشیب های زیادی داشته است، ولی در هر صورت از نگاه شهودیِ وَحی - آنچنان که حضرت عیسی علیه السلام مذکّر آن بودند- فاصله گرفته است، بعدها هم که می خواستند از اسلام استفاده کنند، از

ص: 143

فیلسوفانی مثل ابن رشد استفاده کردند که می توان گفت ابن رشد همان ارسطو است با واژه های اسلامی، پس در برخورد با اسلام هم، یونانیت خود را پیگیری کردند و خلاصه این که سؤال می فرمایید چرا نقش حضرت عیسی علیه السلام در غرب ضعیف است، علتش در نوع برخوردی است که از اوّل نسبت به دین حضرت مسیح علیه السلام شد و هرچه جلو آمد فاصله بیشتر شد تا این که در رنسانس به کلی مسیحیت را پشت سر گذاردند.

امّا اگر همان فلسفة یونان به نهایت خودش برسد، همین غرب می شود، مگر این که جهت آن را توسط راهنمایی های پیامبران عوض می کردند، کاری که تا حدّی فیلسوفان اسلامی مثل فارابی و ابن سینا انجام دادند. از طرفی پیامبران نگاهشان با فیلسوفان فرق اساسی دارد، عنایت داشته باشید که پیامبران توسط خدا مبعوث می شوند تا هدایت خداوند را به بشر گوشزد کنند و فیلسوفان برداشت های عقلی خود را با انسان ها در میان می گذارند و لذا کاملاً حوزة کار این دو گروه متفاوت است.

فَلا خَوْفٌ عَلَیْهِمْ وَ لا هُمْ یَحْزَنُونَ. وَ الَّذِینَ کَفَرُوا وَ کَذَّبُوا بِآیاتِنا أُولئِکَ أَصْحابُ النَّارِ هُمْ فِیها خالِدُونَ»(1). یعنی؛ همگی را گفتیم از بهشت به زمین هبوط کنید، حال اگر در این هبوط، از انبیاء پیروی کنید نگرانی و خطری برای شما نخواهد بود، ولی برعکس؛ آن هایی که به آیات الهی پشت کنند، همراهان آتش اند و برای همیشه در آن باقی اند.

پس چنانچه ملاحظه می فرمایید در صورتی اعمال انسان ها جلوه های اسماء الهی خواهد بود که عهد خدای را در دوران هبوط در زمین از طریق ارتباط با پیامبران نگهدارند، وگرنه اصحاب آتش اند و اعمالشان حجاب اسماء الهی است.

تفسیری که مدرنیته از دین می دهد، اصلاً دین نیست و اتفاقاً به نظر بنده مسلمانان خیلی زود دارند خطرات مدرنیته را می فهمند. من هیچ وقت باورم نمی شد که مثلاً در حال حاضر در جمعی که تخصص خاص در مورد غرب ندارند، بتوان بحث غرب شناسی را با چنین زوایایی مطرح کرد. ما آن روزهایی که بحث های غرب شناسی را می خواندیم، جزء آرزوهایمان بود که یک روز این ها در مجامع عمومی مطرح شود، ولی امروزه در حوزه ها و دانشگاه های ما و به طور کلی در تمام دنیای اسلام، مسأله نقد غرب در حال مطرح شدن است. شما به این نکته عنایت داشته باشید که مدرنیته پدیده ای بسیار پیچیده است - به نظر بنده همان ظلمات آخر الزمان است- برای این که ماهیت آن روشن شود، زمان زیادی لازم است، و خیلی امیدوار باشید که به زودی ماهیت این پدیده روشن شود و آیندة فکری، آینده ای است که نقد غرب در آن شعله ور است و هر کس از این موضوع فاصله بگیرد خود را از قافله تفکر آینده به بیرون پرت کرده است. بد نیست همین جا عرض کنم که آینده فکری اروپا، متعلق به فلسفه هایدگر است و آینده فکری ما در جهان اسلام متعلق به فلسفه ملاصدرا«رحمة الله علیه» و در نهایت متعلق به تفکر معتقد به مهدویت است و جالب است که تفکر هایدگر در غرب و تفکر مورد بحث در جهان اسلام نه تنها هیچ تضادی ندارند، گویا آیینه هایی شده اند برای نمایش همدیگر، البته خود هایدگر هم می گوید که باید خیلی راه طی کنیم تا به این مسأله برسیم. امثال دکتر فردید این دو را به خوبی به هم وصل کرده اند. توصیه می کنم -که چه تفکر دکتر فردید را قبول دارید و چه قبول ندارید- بر روی

ص: 147

اندیشه های ایشان وقت بگذارید.(1)

او می گوید: من هایدگر را به عنوان کسی که بتوانم غرب را نقد کنم گرفته ام، ولی «انتظار» را به عنوان یک اندیشه ای می شناسم که به کمک آن می توانیم آینده را درست تفسیر کنیم و انسان را حرکت بدهیم. در هر حال شما خوشحال باشید که سطح فکر یک جامعه تا این جا آمده است که در عین سیطرة ظاهری مدرنیته، مبانی معرفتی مدرنیته را نقد می کند و این کار، آیندة نویدبخشی را به همراه دارد.

نباید گفت مردم زمینة پذیرش این نوع حرف ها را ندارند، به گفتة چینی ها؛ «سفر هزار مایلی با یک گام شروع می شود»، پس آن هایی که از موضوع با خبرند باید در بارة آن سخن بگویند و بنویسند تا قبل از آن که فاجعة عظیم این فرهنگ همة ابعاد زندگی انسان ها را فرا گیرد آن ها را برای چاره ای اساسی برانگیزاند.

جواب: در مورد بحث «عالَم» و معنی آن، پیشنهاد می کنیم نوشتار «عالَم انسان دینی» را مطالعه کنید. به نظر می رسد نکات قابل استفاده ای در آن بحث هست. اگر بخواهیم به طور مختصر موضوع را مطرح کنیم، باید عنایت داشته باشید که ما همواره در مورد هر شیء دو مفهوم در ذهن داریم، یکی مفهوم «ماهیت» یا چیستی شیء و یکی هم مفهوم «وجود» یا هستی شیء. در فلسفه ملاصدرا«رحمة الله علیه» روشن می شود که «ماهیت» جنبه ذهنی دارد و در واقع حدّ وجود است و آنچه در خارج واقع است، همان «وجود» شیء است؛ مثلاً این میز را در نظر بگیرید، آیا میز بودن این میز هم در خارج به عنوان یک واقعیت، «هست» یا این که میز بودن آن یک صورت ذهنی است که ذهن شما به این چوب ها داده است؟ اگر به این نتیجه برسید که هر پدیده ای به اعتبار ماهیتش عدم است، و از طرفی چیستی هر شیء همان ماهیت آن است، پس تمام پدیده ها به اعتبار ماهیتشان صور ذهنی است که ما به وجود داده ایم و در ذات خود عدم اند. پس اگر من پرسیدم این آقا کیست؟ و شما گفتید آدم است، عدم او را گفته اید. یک بار به ما گفتند که اسم شما چیست. گفتم سؤال از اسم هرکس، سؤال از چیستی او است، چیستی هم که عدم است، پس شما از وجه عدم من سؤال می کنید و اگر جواب شما را بدهم، شما عدم من را می شناسید و عدم هم که ارزش شناختن ندارد.

پس در مورد «عالَم» اجازه دهید سؤال شما را این طور جواب دهم؛ شما کمی فکر کنید که آنچه در خارج واقع است، هستی است ولی حدّ هستی ها، چیستی ها یا ماهیات را تشکیل می دهند و عموم مردم به جای

ص: 149

توجّه به هست اشیاء، به چیستی یعنی به محدودیت آن ها نظر دارند و اگر دقت بفرمایید خواهید گفت: عجب دنیایی شده است! ما هیچ را چیز گرفته ایم و چیز را هیچ. آری؛ در خارج وجود ندارد، بلکه چوب را شکل داده اند و شما آن را بر اساس ذهنیت خود، میز می نامید و میزبودنِ چوب ها را واقعیت می پندارید، پس میز در خارج چیست؟ ممکن است طبق این بحث، جواب دهید که چوب است، امّا اگر موضوع را باز ادامه دهیم، سؤال من این است آیا چوب ها، چوب است یا چیزی است که مثلاً سنگ نیست؟ به عبارت دیگر آیا چوب بودن باز از نوع ماهیت است یا از نوع وجود؟ اگر عنایت داشته باشید، باز وجودی در خارج هست که حدّ و مرتبة خاص آن وجود، منجر به چوب بودن شده است، بنابراین در رابطه با چوب میز، دوباره چیستی مطرح شد و چیستی هم عدم است. بنابراین چیزی و واقعیتی به نام چوب در خارج نداریم. پس چه چیزی در خارج از ذهن خود داریم؟ مسلّم «هست» داریم. آری؛ فقط «هست»، «هست» که به شکل های مختلف ظهور می کند. حال آیا چوب ها «هست» یا «هست»ها چوب است؟ اگر بگوییم چوب ها هست، مثل این است که بگوییم آب ها تر است، برای آب، واقعیتی در خارج تصور کرده ایم که چیز دیگری به نام تری را در خود دارد، آیا آب ها تر است یا این که صرفاً آنچه هست، تری است و به عبارت دیگر تری، تر است؟ آری؛ آب ها همان تری است. حالا آیا چوب ها هست یا هست ها به شکل چوب است؟ - همچنان که «وجود» به شکل مَلک یا هر چیز دیگر می تواند باشد- پس در خارج از ذهن ما، «هست» فقط هست. خوشا به حال کسی که در «هست» زندگی کند! به

ص: 150

این آدم که در عالم متوجه «هستِ» پدیده ها است و با هر چیز که برخورد کند، از جنبة وجودی آن چیز، با آن برخورد می کند، می گویند این انسان «عالَم» دارد. بعضی عالَم دارند. بعضی هم در هیچ زندگی می کنند، کسی که گرفتار «ماهیات» است، بی عالَم است و همه حرف ما این است که مدرنیته با زندگی سراسر توهّمی که برای بشر به وجود آورده است، بشر را بی«عالَم» کرده است. گفت:

گر ز صندوقی به صندوقی رود

او سمائی نیست، صندوقی بود

گر هزارانند یک تن بیش نیست

جز خیالات عدد اندیش نیست

انسانی که گرفتار خیالات شد، صد عدد صندوق را صد می بیند، ولی آن کس که در «وجود» به سر می برد و نه در ماهیات، صد عدد صندوق را به اعتبار صندوق بودنش می بیند و دیگر صد عدد و یک عدد برای او به اعتبار صندوق بودن فرق ندارد، و تازه آن صندوق بودنِ صندوق را هم به اعتبار ماهیتش هیچ می بیند، لذا خیلی زیبا می گوید:

گر هزارانند یک تن بیش نیست

جز خیالات عدد اندیش نیست

ما در خارج از ذهن، صندوق نداریم بلکه «هست یا وجود» به شکل صندوق ظاهر شده است. به جایی می رسید که می بینید اگر مواظب نباشید با یک بی عالمی، دارید با هیچ ها زندگی می کنید، در این حالت است که متوجّه می شوید مدرنیته انسان ها را بی عالَم کرده است. وقتی گفته می شود فلانی عالَم ندارد، یعنی در هیچْ زندگی می کند. امّا کسانی که در سلوک عقلی و قلبی از ماهیت، به وجود منتقل شده اند و در وجود زندگی می کنند عالَم دارند. در بحث «ضرورت مطالعه و نحوه آن» عرض شده است که اوّل باید انسان های عالَم دار را پیدا کنید و بعد کتاب های چنین

ص: 151

افرادی را بخوانید. اگر شما کتاب های آدم های بی عالم را مطالعه کنید، کار شما مثل موشی است که سرش را از سوراخی بیرون می کند، پس برمی گردد و از سوراخ دیگر سر درمی آورد، نتیجه ای ندارد، چون آن کتاب ها شما را وارد عالَم نمی کند و از طریق مطالعة آن ها با وجود مرتبط نمی شوید. پس عالَم؛ عبارت است از «ورود در مرتبه ای از وجود». آری؛ وجود درجه دارد و به اصطلاح تشکیکی است. شما اگر خواستید بفهمید کسی در دنیایِ وجود است یا نه، ببینید که آیا برای او ماهیت ها مهم است یا این که از ماهیت ها گذشته است. اگر هنوز برای او ماهیت ها مهم است، او در عدمستان زندگی می کند. شما از او چیزی نمی توانید به دست بیاورید. اگر به درستی با دین برخورد کنید، دین به شما عالَم می دهد، آن هم عالمی با درجه وجودی فوق العاده متعالی. چرا که در دینداری انسان ها به حضور می روند و با اصل و اساس وجود، یعنی خدا روبه رو می شوند. در بحث «آن گاه که فعالیت های فرهنگی پوچ می شود» در همین رابطه صحبت شده است که اگر فعالیت های فرهنگی، ما را با وجود خدا و ملائکه و قیامت و ائمه معصومین علیهم السلام مرتبط کند، هر لحظه در به ثمر رسیدنِ ما به ما کمک کرده است، ولی اگر ما را به مفاهیمِ حقایق عالم مشغول کند، عملاً ما را وارد عالَمی نکرده، بلکه مشغول هیچستان کرده است و پس از مدتی احساس بی ثمری می کنیم و به جای این که خود را ملامت کنیم، در دینداری سست می شویم و این خطر بزرگی است.

ص: 152

بنده این است که آیا درک اولی، آن درکی هست که بتوان از واقعیت آن دشت و جنگل حرف هایی به دست آورد؟ این همه مقدمات که گذشت می خواهد بگوید مدرنیته از ابتدا موضعش طوری نبود که بتواند درک صحیحی از عالم و آدم و خدای عالم داشته باشد و عجیب این که این نوع دریافت خود از عالَم و آدم را که با یک نگاه شتاب آلود به دست آورده است، ملاک شناسایی و قضاوت نهایی در بارة هستی می داند و به گذشته گان خورده می گیرد که چرا مثل او به عالم ننگریسته اند و سرمایه های بزرگ فرهنگی را نه تنها نمی فهمد، نفی هم می کند. کسی که گرفتار مدرنیته و شتاب و عجلة موجود در آن شد، دیگر نمی تواند همزبانی و هم دلی با فرهنگ حکیمانة گذشته گان پیدا کند. انسان گرفتارِ نگاه مدرنیته همه چیز این عالم را مسأله می بیند، چون این عالم با زندگیِ سراسر شتاب و امیالِ سراسر توهمی اش هماهنگ نیست، حالا می خواهد مسائل این عالَم را با علم جدید که حاصل همان دید است، حل کند و اسم این کارها را هم تفکر می گذارد. آیا تلاش برای برآوردن امیال نفسانی از طریق علم حصولیِ خود بنیاد غربی، تفکر حقیقی است و می توان این نوع تفکر را مصداق تفکری قرار داد که می فرماید: «یک ساعت تفکر از شصت سال عبادت برتر است»؟ پس اجازه دهید در جواب سؤال شما عرض کنم؛ این همه دست آورد که مدرنیته در اختیار ما گذارده، جهتی را نشان می دهد که جهت حقیقی انسان ها نیست. زندگی کولی وارِ انسان مدرن اگر ظاهرِ شاد و پایکوبی های شبانه دارد، ولی همراه

ص: 154

با یک آوارگی و بی وطنی است که هیچ کجای این عالم را نمی تواند برای خود نقطة اُنسِ با حقیقت قرار دهد و در آن سُکنی گزیند.

گمشدة انسان چیز دیگری است، او نیامده است تا مالک دنیا شود و در یک نگاهِ کمّیّت گرا شناخت هرچیز را صرفاً در اندازه ای بداند که علم ریاضی در اختیار او می گذارد. انسان در جستجوی شرایطی است که توسط انسان کامل ظاهر می شود و باید مواظب بود که شیفتگی به مدرنیته حجابی در مقابل طلب حقیقی ما نشود، و از توجه قلبی و حالت انتظار نسبت به آن حقیقت کبری باز بمانیم.

پس همان طور که عرض شد حرف ما این نیست که امروزه می شود به طور کلی از دنیای جدید فاصله گرفت، حرف این است که باید مواظب بود تا این به اصطلاح دست آوردها، حجاب آن شرایط الهی نگردند، شرایطی که از طبیعت و زندگی زمینی پلی می سازد تا انسان ها به مدد آن، امکان سیر به عالم معنی برایشان ممکن گردد. مدرنیته حجاب ظلمانی آن حقیقت کبری است و عامل احساس بیهودگی و لا ادریگری انسان و غلبة طاغیان و علت دورافتادن انسان از معنی و معنویت است.

روحیة شتاب و عجله، عزم پیگیری مسائل را تا رسیدن به باورهای حقیقی از انسان ها ربوده است و لذا همه چیز را در سطح می نگرد و به هیچ رازی دست نمی یابد و نظر به کل هستی را به کلی از دست داده است و دیگر «مرگ اندیشی» که نگاه کردن به عمیق ترین لایة زندگی زمینی است، فراموش شده است.

ص: 155

اگر امروزه اُسوه های بزرگِ تاریخ ما، ما را مساعدت نمی کنند، چون با این روح و روحیه که سراسر پر از شتاب و عجله به سوی ناکجاآباد است، نمی توانیم به سوی آن ها برویم، نهایتاً به دنبال تأیید کارهایمان توسط سیره و سلوک آن ها هستیم و این حجابی است که بر حجاب قبلی خود کشیده ایم، چون می خواهیم به جای آن که به خدمت آن ها در آییم، آن ها را به خدمت خود در می آوریم و در نهایت چون تلاش نکرده ایم از روحیة شتاب به روحیة «بقاء» سیر کنیم، نمونه های جعلی از اُسوه های بزرگ را به جای آن ها می پذیریم و به خدمتشان در می آییم، زیرا که اینان با نفس امّارة ما هماهنگی دارند.

ما می گوییم اگر امروزه مدرنیته از طریق علوم مخصوص به خودش، امکان شناسایی پدیده های مادی را فراهم آورده و انسان را در سلطه جویی بر طبیعت موفق گردانیده است، اما او را از درک حقایق هستی و ایجاد نسبت با آن ها محروم کرده است.

ما می گوییم «طلب راز» شأن آدمی است ودرصورت بدون راز بودن، انسان حیوانی است که در پیکرة آدمی در پهنة زمین راه می رود، زیرا انسان واقعی؛ اهل راز و اهل طلب راز و تشنة راز هستی است و آدمی باید مواظب باشد از این شأن محروم نشود، وگرنه از معنی زندگی محروم شده است. مدرنیته از انسانِ دیگری سخن می گوید که بسیاری از شما نمی خواهید آن باشید ولی ممکن است نسبت به آن خودآگاهی لازم را نداشته باشید و لذا ناخواسته موجب قوام بخشیدن به آن، و سیطرة آن شوید. همچنان که ذات آزادیِ دنیای جدید، آزادی واقعی نیست، آزادی

ص: 156

نفس امّاره است، ذات ابزارهای تکنولوژی هم، ابزار زندگی با طبیعت نیست، ابزار ارضای روح سلطه طلبِ نفس امّاره است. اما مشکل این است که این ابزارها آنچنان در همة زندگی ما خود را جای داده اند که تصور نبود آن ها مساویِ عدم زندگی است و مسلّم است که کسی عدم زندگی را نمی پذیرد. همچنان که بنده نیز توصیه به عدم زندگی نمی کنم و تا این معما حلّ نشود که نوع دیگری هم می توان زندگی کرد، این دعوا همچنان ادامه دارد.

مرغی که خبر ندارد از آب زلال

منقار در آب شور دارد همه حال

چگونه به صِرف تغییر اشیاء طبیعی می خواهیم زندگی خود را بهبود بخشیم و از آن طرف هم دل در گرو ساحت قدس داریم!؟ آیا وقتی از طریق مدرنیته، رابطة بین انسان و طبیعت مختل شد، سایر روابط گرفتار همان اختلال نمی شود؟ دیگر رابطة انسان با انسان و رابطة انسان با خدا و معنویت باقی می ماند؟ آیا بشر با این دست آوردهای به قول شما، مهم برای خود راهی جهت زندگی کردن باقی گذارده است؟ آیا با امثال تلویزیون و اینترنت، مردم جهان بیشتر با همدیگر گفتگو می کنند یا بیشتر همدیگر را سرگرم می نمایند؟ وقتی رازی در میان نماند، دیگر گفتگو معنی ندارد.

دارند و لذا جمع این دو ممکن نیست. متفکرانی که در این موضوع کار کرده اند معتقدند مدرنیته یک مجموعة به هم پیوسته است که ره آورد و نتیجه اش هم همین است که ملاحظه می فرمایید، که نه تنها در تأمین دنیای بشر به توفیق دست نیافته است، بلکه دنیای بشریت را دچار بحران کرده است و در نیازهای معنوی و فطری بشر کوچک ترین جوابگویی را نداشته است؛ و بر خلاف ادعایی که دارد نه تنها برای بشر آزادی های اجتماعی پدید نیاورده است، بلکه برعکس؛ بردگی مدرن و بردگی نرم افزاریِ به خصوصی را به وجود آورده که بسیار پیچیده تر و انسان براندازتر از بردگی قدیم است و این به اصطلاح «مدرنیتة اسلامی» که شما می گویید به جای آن که ما را به «تمدن اسلامی» نزدیک کند، به مدرنیته و بحران های مخصوص به آن گرفتار می کند. بالاخره در این «مدرنیتة اسلامی» که شما می فرمایید آیا توحید حرف اول و آخر را می زند و در آن پرستش خدا در همة لایه های ارادة انسان جریان دارد و مقصد اصلی انسان بندگی خدا است یا «اومانیسم» و خودبنیادی مطرح است و میل ها و خواست های بشر حرف اول و آخر را می زنند؟ تصمیم گیری نهایی جامعه با تکنوکرات ها است و یا با دستورات وَحی، یا با رأی و عقل جمعیِ انسان ها و خارج از هر رویکردی به دستورات الهی؟ ملاحظه می کنید که یا باید منظر یک قوم، مدرنیته محور باشد - مثل غرب- یا منظر آن ها دستورات وَحی، وگرنه در جامعه تعارض و تشتت به وجود می آید، چون دستگاه معرفتی جامعه در جامعه ای که شما پیشنهاد می کنید نمی تواند هماهنگ باشد.

ص: 158

اگر در فرصت مناسب بتوانیم خصوصیات تمدن اسلامی را تبیین نماییم شاید بتوانیم جواب این سؤال را کامل کنیم و لذا باز شما را به سلسله مباحث «تمدن زایی شیعه» ارجاع می دهم.

ص: 160

ویدئو

در برابر رستاخیز تاریخی

مرتضی آوینی

اسفار

اربعه

ملاصدرا

فصوص الحکم

محی الدین

دام های

توسعه

ویلیام چیتیک

شوک

آینده

آلوین تافلر

زندگی

در عیش مردن در خوشی

نیل پستمن

حکمت

دینی و یونان زدگی در عالم اسلام

محمد مددپور

در

جست و جوی امر قدسی

سیدحسین نصر

فلسفه

و بحران غرب

جمع نویسندگان

مثنوی

معنوی

محمد بلخی

کمال الدین

و تمام النعمه

شیخ صدوق

ص: 162

آثار منتشر شده از استاد طاهرزاده

· معرفت النفس و الحشر (ترجمه و تنقیح اسفار جلد 8 و 9)

· گزینش تکنولوژی از دریچه بینش توحیدی

· علل تزلزل تمدن غرب

· آشتی با خدا ازطریق آشتی باخود راستین

· جوان و انتخاب بزرگ

· روزه ، دریچه ای به عالم معنا

· ده نکته از معرفت النفس

· ماه رجب ، ماه یگانه شدن با خدا

· کربلا، مبارزه با پوچی ها

· زیارت عاشورا، اتحادی روحانی با امام حسین علیه السلام

· فرزندم این چنین باید بود (نامة حضرت علی به امام حسن علیهم السلام - نهج البلاغه، نامة 31)

· فلسفه حضور تاریخی حضرت حجت عجل الله تعالی فرجه

· مبانی معرفتی مهدویت

· مقام لیلة القدری فاطمه علیها السلام

· از برهان تا عرفان (شرح برهان صدیقین و حرکت جوهری)

· جایگاه رزق انسان در هستی

زیارت آل یس، نظر به مقصد جان هر انسان

ص: 163