ص :2

ص :3

ص:4

ص:6

* همکاران در این جلد:

دکتر محمد فاکر میبدی؛

دکتر محمدحسن زمانی؛

سرکار خانم انصاری؛

سید محمد حسن آیت؛

محمد یعقوب بشوی (پاکستانی)؛

سید احمد بطحایی؛

سید حبیب حسینی؛

حسن رضا رضایی؛

حسین رحیمی (افغانستانی)؛

نصرالله سلیمانی؛

محسن شریفی؛

نعمت الله صباغی؛

عباس صنعتکار؛

علی کاشی؛

سید مهدی لقمانی؛

سید عیسی مسترحمی؛

محسن ملاکاظمی؛

سید مجید موسوی؛

سید حسین نبوی؛

محمدر ضا نقدی.

ص:7

ص:8

4. پیروزی نهایی پیامبر اسلام صلی الله علیه و آله بر همه ادیان و جهانی سازی اسلامی 97

5. رسالت پیامبر اسلام صلی الله علیه و آله 98

6. یادآوری اخلاق نیکوی پیامبر صلی الله علیه و آله، فرمان عفو عمومی، مشورت و توکل 102

7. وظیفه پیامبر صلی الله علیه و آله در برابر مخالفان 107

سوم: نام های پیامبر صلی الله علیه و آله 108

1. صفات هفتگانه پیامبر اکرم صلی الله علیه و آله و آزادی و رستگاری پیروان او 108

2. سرگذشت عیسی علیه السلام و مژده آمدن پیامبر اسلام صلی الله علیه و آله و برخورد بنی اسرائیل با او 114

3. دعوت کننده به سوی اسلام 116

4. خاتمیت پیامبر اسلام صلی الله علیه و آله و بی پسر بودن او 117

چهارم: حقانیت پیامبر صلی الله علیه و آله 121

قرآن کریم از رسول اکرم صلی الله علیه و آله با چه «نام ها و صفاتی» یاد کرده است؟ 123

الف. نام های خاص و عَلَم 124

1. محمد صلی الله علیه و آله 124

2. احمد 125

3. عبدالله 127

دو نکته 127

ب. اسامی تفسیری و تأویلی آن حضرت 128

1. طه 128

2. یس 128

3. نون 129

ج. صفاتی که در رابطه با نبوت به کار رفته 129

1. نبی 129

2. خاتم النبیین 130

3. نبی امّی 131

د. رسالت و اوصاف رسالی پیامبر 133

1. رسول الله 133

2. رسول کریم 135

3. حق 135

ص:10

4. مصدِّق 136

5. رسول مبین 136

. اوصافی که گویای نوع مأموریت آن حضرت است. 137

1. شاهد 137

2. مبشر 137

3. نذیر 137

4. داعی 138

5. سراج منیر 138

6. شهید 138

7. بشیر 139

8. منذر 139

9. مذکِّر 140

و. صفات اخلاقی پیامبر صلی الله علیه و آله 140

1. صاحب خلق عظیم 140

2. شرح صدر 141

3. نرمخویی و مهربانی 142

4. ناراحت و نگران برای امت 142

5. علاقه مند به مردم 142

6. دلسوز و مهربان 143

7. روحیه گذشت 143

ز. خطاب های قرآنی در مورد پیامبر صلی الله علیه و آله 143

1. مزمل 144

2. مدثر 144

ح. صفات انتزاعی (برگرفته شده) 145

تهجد و رسیدن به مقام محمود 146

اهمیت و فضیلت صلوات بر پیامبر اسلام صلی الله علیه و آله را بیان کنید. 148

وظایف مردم نسبت به پیامبر از نگاه آیات قرآن چیست؟ 160

ص:11

فصل سوم: پیامبر صلی الله علیه و آله و تولید علم

اصول سازماندهی پیامبر صلی الله علیه و آله در مدیریت را از نگاه قرآن بیان کنید. 191

دیدگاه پیامبر صلی الله علیه و آله در مورد کیهان شناسی چیست؟ 206

نظر و شیوه پیامبر اکرم صلی الله علیه و آله در بهداشت جسم چیست؟ 230

حقوق حیوانات از نظر پیامبر صلی الله علیه و آله چیست و آیا حیوانات رستاخیز دارند؟ 237

فصل چهارم: تاثیرگذاری پیامبر صلی الله علیه و آله در عرصه اخلاق و اجتماع

رفتار پیامبر با خانواده چگونه بوده است؟ 249

روابط پیامبر صلی الله علیه و آله با دختر و همسرانش چگونه بود؟ 265

شخصیت پیامبر اعظم صلی الله علیه و آله از نگاه دانشمندان غیر مسلمان چگونه است؟ 272

فصل پنجم: استمرار نبوت

معنای خاتمیت پیامبر اعظم صلی الله علیه و آله چیست؟ و چگونه با امامت جمع می شود؟ 289

آخرین امام از منظر آخرین پیامبر صلی الله علیه و آله کیست؟ 300

حقوق اهل بیت پیامبر صلی الله علیه و آله در قرآن را از نگاه منابع اهل سنت بیان فرمایید. 311

فصل ششم: چالش های زندگی پیامبر صلی الله علیه و آله

محمد صلی الله علیه و آله، پیامبر صلح طلب 331

علت جنگ های اسلام و پیامبر صلی الله علیه و آله چیست؟ آیا این جنگ ها برای مجبور کردن دیگران به پذیرش اسلام است؟ 338

برخورد مخالفان با پیامبر صلی الله علیه و آله در طول تاریخ چگونه بوده است؟ 351

فصل هفتم: شبهات

الفاظ قرآن از پیامبر است یا خدا؟ (تجربه دینی نبوی) 371

آیا افسانه غرانیق (آیات شیطانی) سلمان رشدی صحت دارد؟ 383

داستان نزول وحی بر پیامبر چگونه بود؟ آیا ورقة بن نوفل در این مورد نقش

آفرین بود؟ 392

خاتمه: منبع شناسی پیامبر اعظم صلی الله علیه و آله

منابعی برای مطالعه در مورد پیامبر اعظم صلی الله علیه و آله معرفی کنید. 401

فهرست منابع 415

ص:12

قرآن دریافت شده و در برنامه پرسش و پاسخ قرآنی آنجا پاسخ داده ایم که به این مجموعه اضافه شده است.

امیدوارم خدای متعال این خدمت علمی و قرآنی را از همه ی ما بپذیرد و در پرتو قرآن و اهل بیت علیه السلام پاداش نیک عطا فرماید!

از آنجا که واحد تخصصی پاسخ به پرسش های قرآن و علم، مشمول حمایت ویژه «ستاد پاسخگویی به مسائل مستحدثه دینی دفتر تبلیغات» بوده، بر خود لازم می دانیم از مسئولین محترم ستاد تشکر کنیم. در ضمن از خوانندگان محترم درخواست داریم که ما را از راهنمایی و پیشنهادات و انتقادات خویش محروم نفرمایند(1).

با سپاس

دکتر محمدعلی رضایی اصفهانی

قم - 85/6/7

ص:14

اشاره:

سال 1385 ش به نام «پیامبر اعظم صلی الله علیه و آله» نامگذاری شده است، از آنجا که مهمترین دستاورد پیامبر صلی الله علیه و آله قرآن کریم است، و پیامبر صلی الله علیه و آله در مورد قرآن مطالب زیبا، ژرف و آگاهی بخش دارد و نیز در تعداد زیادی از آیات قرآن از نام ها، صفات و رفتار و گفتار پیامبر صلی الله علیه و آله یاد شده است، لازم است که در رابطه «پیامبر و قرآن» مطالب آیات و روایات نبوی کاویده شود.

این نوشتار بر آن است که این مطالب را در پنج محور زیر بررسی کند:

الف: قرآن از دیدگاه پیامبر صلی الله علیه و آله

ب: روش شناسی تفسیر پیامبر صلی الله علیه و آله

ج: شمارگان روایات تفسیری پیامبر صلی الله علیه و آله

د: سیمای پیامبر صلی الله علیه و آله در قرآن

ه -: تفسیر برخی از مهمترین آیات مربوط به پیامبر صلی الله علیه و آله

ص:15

ص:16

ص:18

2. هنگامی که بلاها و فتنه ها هم چون شب تاریک به شما روی آورد، به سوی قرآن بروید (تا نجات یابید)(1).

3. قرآن سفره الهی است هر چه می توانید از این سفره (بهره ببرید و) آموزش ببینید(2).

4. وقتی شما قرآن قرائت می کنید، که شما را (از گناهان) منع کند، و هنگامی که منع نکند (در حقیقت) قرائت نکرده اید(3).

سوم - آموزش قرآن

1. بهترین شما کسی است که قرآن را فراگیرد و (به دیگران) بیاموزد(4).

2. (در رستاخیز) هنگامی که انیس و مصاحب قرآن وارد بهشت می شود، به او گفته می شود: بخوان و بالا برو، و او می خواند و بالا می رود، به هر آیه ای، درجه ای بالا می رود تا اینکه آخرین چیزی که از قرآن می داند می خواند(5).

3. هرکس برای دنیا و زیور آن، قرآن بیاموزد، خدا بهشت را بر او حرام می کند(6).

4. هر کس به فردی قرآن بیاموزد مولای او می گردد(7).

چهارم - قرائت قرآن

1. هنگامی که یکی از شما دوست دارد با خدا سخن گوید، قرآن قرائت کند(8).

ص:20

2. قرائت قرآن، تاوان گناهان و سپر آتش و مانع عذاب است(1).

3. صدای نیکو زینت قرآن است(2).

4. حکایت شده که پیامبر صلی الله علیه و آله افرادی را به سوی یمن فرستاد و یکی از آن ها را که کوچک تر بود امیر قرار داد، از پیامبر صلی الله علیه و آله پرسیدند علت این کار چیست؟! حضرت از قرائت قرآن او یاد کردند!(3)

پنجم - حفظ قرآن

1. خدای متعال، دلی را که ظرف قرآن است عذاب نمی کند(4).

2. حاملان قرآن عرفای اهل بهشت هستند(5).

3. حکایت شده که بعد از جنگ احد، هنگام دفن شهدا، پیامبر صلی الله علیه و آله فرمودند افرادی از شهدا که قرآن بیشتری حفظ هستند آن ها را مقدم بر دیگران دفن کنند(6).

ششم - شنیدن قرآن

1. هرکس مشتاق خداست، به کلام الهی گوش فرادهد(7).

2. هرکس به آیه ای از قرآن گوش فرا دهد، از کوه طلا برایش بهتر است(8).

3. کسی که به قرآن گوش فرادهد، بلای آخرت از او دفع می شود(9).

4. کسی که به آیه ای از قرآن گوش فرا دهد، نیکی (حسنه ای) چند برابر برایش ثبت می شود(10).

ص:21

هفتم - ساحت های قرآن (بطون)

- هیچ آیه ای (از قرآن) نیست، مگر آنکه ظاهر و باطن دارد(1).

تذکر:

معنای بطن و شیوه تفسیر باطنی، در بخش روش شناسی تفسیر پیامبر صلی الله علیه و آله بیان می شود(2).

هشتم - تفسیر به رأی ممنوع

1. در حدیث صحیح امام رضا علیه السلام از پدرانش از پیامبر صلی الله علیه و آله و او از خدای متعال نقل می کنند که فرمود: «هر کس قرآن را به رأی خود تفسیر کند ایمان به من ندارد.»(3)

2. هر کس در مورد قرآن بدون علم سخن گوید پس باید جایگاهی از آتش برایش فراهم شود(4).

تذکر:

توضیح بیشتر در این باره در بخش روش شناسی تفسیر پیامبر صلی الله علیه و آله بیان می شود.

نهم - اقسام آیات قرآن

1. قرآن بر پنج صورت است؛ حلال، حرام، محکم و متشابه و مثل ها.

به حلال ها عمل کنید، حرام ها را رها کنید، به محکمات قرآن عمل کنید، متشابهات را رها سازید (تا معنای آن روشن شود) و از مثل های قرآن عبرت بگیرید(5).

ص:22

2. با عظمت ترین آیه قرآن، آیت الکرسی است.

عدالت آمیزترین آیه قرآن (إِنَّ اللّهَ یَأْمُرُ بِالْعَدْلِ وَ الْإِحْسانِ...)1 است.

هراس انگیزترین آیه قرآن (فَمَنْ یَعْمَلْ مِثْقالَ ذَرَّةٍ خَیْراً یَرَهُ وَ مَنْ یَعْمَلْ مِثْقالَ ذَرَّةٍ شَرًّا یَرَهُ)2 است.

امید انگیزترین آیه قرآن (قُلْ یا عِبادِیَ الَّذِینَ أَسْرَفُوا عَلی أَنْفُسِهِمْ لا تَقْنَطُوا مِنْ رَحْمَةِ اللّهِ إِنَّ اللّهَ یَغْفِرُ الذُّنُوبَ جَمِیعاً إِنَّهُ هُوَ الْغَفُورُ الرَّحِیمُ)3 است(1).

ص:23

گذاشت. سپس عرفا و متصوّفه نیز گرایش های خاصّ تفسیری پیدا کردند و روش تفسیر اشاری از قرن سوم به بعد رشد کرد.

محدّثان شیعه و اهل سنت که به نقل احادیث اکتفا می کردند، «روش و گرایش تفسیر روایی» را شکل دادند که در مرحله اوّل در قرن های سوم و چهارم، تفاسیری هم چون عیّاشی، قمی و طبرسی شکل گرفت، و در مرحله دوم در قرن دهم تا یازدهم، تفاسیری هم چون درّالمنثور سیوطی، البرهان و نورالثقلین ظهور کرد.

در این میان بعد از مرحله اوّل، تفسیرهای روایی، تفاسیر فقهی شروع شد که نوعی تفسیر موضوعی قرآن با گرایش آیات الاحکام بود و پس از شکل گیری تفاسیری هم چون احکام القرآن حصّاص حنفی (... - 370 ق) و احکام القرآن منسوب به شافعی (... - 204 ق) تفسیرنویسی فقهی در قرن های بعدی ادامه یافت که احکام القرآن راوندی (... - 573 ق) از آن نمونه است. در قرن پنجم و ششم تفاسیر جامع و اجتهادی هم چون تبیان و مجمع البیان شکل گرفت که با استفاده از اجتهاد و عقل و توجّه به همه جوانب تفسیر، شیوه جدیدی در تفسیر بنیان نهاده شد که هنوز هم این شیوه متداول است.

پس از این مرحله، برخی از فلاسفه نیز اقدام به نگارش تفسیر کردند و در یک قرن اخیر نیز روش ها و گرایش های دیگری هم چون روش تفسیر علمی و گرایش اجتماعی، به وجود آمد و رشد کرد(1).

دوم - نگارش در زمینه روش های تفسیری

از قدیمی ترین کتاب ها در این زمینه کتاب «طبقات المفسّرین» جلال الدّین سیوطی (889-911 ق) است که شرح حال مفسّران و آثار آنان است. و هر چند که مستقیم به بحث روش ها و گرایش های تفسیری نپرداخته است ولی برای این بحث مفید و قدیمی ترین منبع آن به شمار می آید.

ص:26

سپس کتاب «مذاهب التفسیر الاسلامی» از مستشرق مشهور، «گلدزیهر» به رشته تحریر در آمده، توسط دکتر «عبدالحلیم النجار» به عربی ترجمه شده است. پس از آن، کتاب «التفسیر و المفسّرون» دکتر ذهبی از مهم ترین منابع این بحث به شمار می رود، گرچه بیشتر به گرایش های تفسیری پرداخته است.

دیگر آثار مدوّن در زمینه روش ها و گرایش های تفسیری، کتاب ارزشمند «التفسیر والمفسّرون فی ثوبه القشیب» از آیت اللَّه معرفت است، که روش های تفسیر مأثور (قرآن به قرآن، روائی) و عقلی و اجتهادی را بررسی کرده و نیز تحت عنوان «الوان تفسیری»، مطالب متنوعی در زمینه ی گرایش ادبی، اجتماعی، علمی و... آورده اند.

و بالاخره کتاب «مبانی و روش های تفسیر قرآن» از استاد عمید زنجانی، حاوی مطالبی در موضوع روش های تفسیری است ولی به بحث گرایش ها توجّه چندانی نشده است. البته برخی کتاب ها هم از زاویه خاص به بحث روش ها یا گرایش ها پرداخته اند.

هم چون «اتجاهات التفسیر فی مصر الحدیث»، دکتر عفت محمد شرقاوی مصری؛ کتاب «طبرسی و مجمع البیان» از دکتر حسین کریمیان؛ کتاب «روش تفسیری علّامه طباطبایی رحمه الله در المیزان» از علی آلوسی؛ کتاب «التفسیر العلمی للقرآن فی المیزان» از دکتر احمد عمر ابوحجر؛ کتاب «درآمدی بر تفسیر علمی قرآن» از دکتر محمدعلی رضایی اصفهانی، که در مورد روش تفسیر علمی و معیارهای آن مطالبی بیان شده است و نیز کتاب های دیگری در مورد روش تفسیری شیخ محمد عبده، رشید رضا، فخر رازی و زمخشری نوشته شده است.

1921 م) در کتاب «مذاهب التفسیرالاسلامی» و دکتر ذهبی در کتاب «التفسیر و المفسرون» و آیت الله معرفت در کتاب «التفسیر و المفسرون فی ثوبه القشیب» و نیز استاد عمید زنجانی در کتاب «مبانی و روش های تفسیر قرآن» و خالد عثمان السبت در کتاب «قواعد التفسیر» و محمد حسین علی الصغیر در کتاب «دراسات قرآنیه، المبادی العامة لتفسیر القرآن الکریم»، و خالد عبدالرحمن العک در کتاب «اصول التفسیر وقواعده»(1).

اما در اینجا ما روش های تفسیری را براساس منابع مورد استفاده در تفسیر به شش روش تقسیم می کنیم تا جایگاه روش های تفسیری پیامبر صلی الله علیه و آله به خوبی روشن شود.

«تفسیر قرآن به قرآن» یکی از کهن ترین روش های تفسیر قرآن است و سابقه ی آن به صدر اسلام و زمان حیات پیامبر صلی الله علیه و آله باز می گردد. سپس این روش توسط اهل بیت علیهم السلام ادامه یافت و برخی از صحابه و تابعین نیز از این روش استفاده کرده اند.

مثال ها

- از پیامبر اکرم صلی الله علیه و آله در مورد مقصود از «ظلم» در آیه (لَمْ یَلْبِسُوا إِیمانَهُمْ بِظُلْمٍ)1 پرسش شد، و حضرت با استناد به آیه (إِنَّ الشِّرْکَ لَظُلْمٌ عَظِیمٌ)2 پاسخ دادند که مقصود از ظلم، در آیه اول، همان شرک است که در آیه دوم بیان شده است(1).

فقالوا: أیّنا لم یظلم نفسه، ففسّره النّبی - صلی الله علیه و آله - بالشرک واستدلّ بقوله تعالی «إِنَّ الشِّرْکَ لَظُلْمٌ عَظِیمٌ».

این حدیث و احادیث مشابه نشان می دهد که پیامبر صلی الله علیه و آله از روش «تفسیر قرآن به قرآن» استفاده می کرده و عملاً آن را به پیروان خود می آموخته اند.

- امام علی علیه السلام به پیروی از شیوه پیامبر صلی الله علیه و آله با استناد به آیه (وَ فِصالُهُ فِی عامَیْنِ)4 و آیه (وَ حَمْلُهُ وَ فِصالُهُ ثَلاثُونَ شَهْراً)5 نتیجه گرفتند که کوتاه ترین مدت بارداری زنان شش ماه است(2). یعنی اگر شیرخواری کودک دوسال است (یعنی 24 ماه) و مدت حمل و شیر خواری با هم دیگر سی ماه است. و این دو آیه را کنار هم دیگر بگذاریم، روشن می شود که کوتاه ترین مدت بارداری شش ماه است. و این، نوعی تفسیر قرآن به قرآن است.

ص:29

- دکتر ذهبی با بیان مثالی از ابن عباس بیان می کند که صحابه پیامبر نیز از روش «تفسیر قرآن به قرآن» استفاده می کردند(1).

4. مرحوم طبرسی نیز در مجمع البیان مطالبی از تفسیر قرآن به قرآن تابعین را آورده است(2).

در دوره های بعدی با پیدایش تفاسیری هم چون تبیان و مجمع البیان، مفسّران از این روش استفاده کردند، و در میان اهل سنت نیز مفسّران متعددی به سوی این روش رفتند، به طوری که برخی از آنان نوشتند: «اگر کسی بپرسد که بهترین روش تفسیر چیست؟ جواب آن است که صحیح ترین روش «تفسیر قرآن به قرآن» است، پس آن چه که در جایی مجمل آمده در جای دیگر تفسیر شده است و آن چه در موضعی مختصر آمده است در موضع دیگر توسعه داده شده است.»(3)

برخی محدثّان بزرگ شیعه، هم چون علّامه مجلسی (ره) در بحارالانوار با آوردن آیات قرآن که در ابتدای هر فصل، متناسب با موضوع آن، دسته بندی شده، در حقیقت از روش موضوعی تفسیر قرآن به قرآن استفاده نموده است. سپس در میان مفسّران قرن اخیر، این روش جایگاه ویژه ای پیدا کرد به طوری که برخی تفسیرها هم چون المیزان (علّامه طباطبایی) و تفسیر الفرقان (دکتر محمد صادقی تهرانی) و تفسیر القرآنی للقرآن (عبدالکریم خطیب) و آلاء الرحمن (بلاغی) این روش را روش اصلی خود قرار دادند.

علّامه طباطبایی معتقد است که قرآن بیان همه چیز است پس نمی تواند بیان خودش نباشد. پس در تفسیر آیات باید به سراغ خود آیات قرآن برویم

ص:30

و در آن ها تدّبر کنیم و مصادیق آن ها را مشخص سازیم و تفسیر قرآن به قرآن کنیم و نیز ایشان بر آن است که «تفسیر قرآن به قرآن» همان روشی است که پیامبر صلی الله علیه و آله و اهل بیت علیهم السلام در تفسیر پیموده اند و تعلیم داده اند و در روایاتشان به ما رسیده است(1).

در کتاب هایی که در مورد شیوه تفسیر نگارش یافته، به روش تفسیر قرآن به قرآن پرداخته و آن را تبیین کرده و نسبت به آن سفارش کرده اند. از جمله این افراد آیت الله معرفت، استاد عمید زنجانی و عبدالرحمن العک را می توان نام برد(2). امام خمینی رحمه الله نیز در موارد متعددی از شیوه تفسیر قرآن به قرآن استفاده کرده اند(3).

2. روش تفسیر روایی

مقصود از روش تفسیر روایی آن است که مفسر قرآن از سنت پیامبر صلی الله علیه و آله و اهل بیت علیهم السلام (که شامل قول، فعل و تقریر آن ها می شود) برای روشن کردن مفاد آیات و مقاصد آن ها استفاده کند(4).

سیر تاریخی تفسیر روایی را می توان به چند دوره تقسیم کرد.

الف) دوران پیامبر صلی الله علیه و آله

تفسیر روایی قرآن، هم زاد وحی است، چراکه اولین مفسّر قرآن پیامبر صلی الله علیه و آله است که خدای متعال به او دستور بیان و تفسیر قرآن داد و فرمود:

(وَ أَنْزَلْنا إِلَیْکَ الذِّکْرَ لِتُبَیِّنَ لِلنّاسِ ما نُزِّلَ إِلَیْهِمْ)5 ؛ «و این ذکر (= قرآن)

ص:31

را به سوی تو فرستادیم تا برای مردم آنچه را که به سوی آنان فرو فرستاده شده است، روشن بیان کنی.»

البته سنّت پیامبر صلی الله علیه و آله و بیان او نیز ریشه در وحی داشت، چنان که از آن حضرت حکایت شده که فرموند: «آگاه باشید که به من، قرآن داده شده و نیز مثل آن همراه آن» (به من داده شده است)(1).

در سنت پیامبر صلی الله علیه و آله تعداد زیادی از روایات(2) مربوط به تفسیر قرآن است که به صورت کلی می توان آن ها را به دو دسته تقسیم کرد.

اول. تفسیر نظری قرآن در احادیث روائی پیامبر صلی الله علیه و آله

که صحابه با رجوع به ایشان تفسیر قرآن را می آموختند. گاهی گوش جان به سخنان او می دادند و معانی و تفسیر قرآن را فرا می گرفتند.

از ابن مسعود حکایت شده: «همیشه هر فرد از ما هنگامی که ده آیه قرآن را می آموخت، از آن ها عبور نمی کرد تا این که معانی و (روش) عمل بدان ها را بیاموزد»(3). گاهی اصحاب پیامبر صلی الله علیه و آله از ایشان مطالب را می پرسیدند و حتی دوست داشتند که عرب های بیابانی بیایند و پرسشی کنند و آنان گوش دهند(4).

پیامبر صلی الله علیه و آله گاهی مصادیق آیات را نیز مشخص می کردند و به این وسیله آن ها را توضیح داده و تفسیر می کردند. برای مثال در مورد معنای آیه ی هفتم سوره حمد (غَیْرِ الْمَغْضُوبِ عَلَیْهِمْ وَ لاَ الضّالِّینَ) از پیامبر صلی الله علیه و آله حکایت شده که فرمودند:

«انّ مغضوب علیهم هم الیهود وانّ الظالین النصاری»(5) یعنی مقصود از کسانی که مورد خشم الهی واقع شدند یهودیان و منظور از گمراهان مسیحیان هستند. البته این گونه احادیث مصادیق کامل آیات را بیان می کند.

ص:32

و نیز ایشان مصادیق آیه تطهیر (إِنَّما یُرِیدُ اللّهُ لِیُذْهِبَ عَنْکُمُ الرِّجْسَ أَهْلَ الْبَیْتِ وَ یُطَهِّرَکُمْ تَطْهِیراً)1 را بیان کردند که مقصود از پاکانی که پلیدی از آن ها دفع شده است علی علیه السلام، فاطمه علیها السلام، حسن و حسین علیهما السلام هستند(1) که در این مورد شأن نزول آیه و مصادیق آن بیان شده است.

دوم. تفسیر عملی قرآن در سنت پیامبر صلی الله علیه و آله

گاهی نیز عمل پیامبر صلی الله علیه و آله مفسّر آیات قرآن قرار می گرفت، همان طور که از ایشان حکایت شده که در مورد نماز فرمودند: «نماز بگزارید همان طور که می بینید من نماز می گزارم»(2).

یا در مورد حج حکایت شده که فرمود: «مناسک و اعمال خود را از من بگیرید.»(3) که در این صورت افعال پیامبر صلی الله علیه و آله در نماز و حج تفسیر جزییات آیات صلوة و حج بود.

از امام صادق علیه السلام حکایت شده:

«إنّ اللَّه انزل علی رسوله الصلوة ولم یسمّ لهم: ثلاثاً و لا أربعاً، حتّی کان رسول اللَّه (صلی الله علیه و آله) هوالذی فسّر ذلک لهم»؛ «خدا (دستور) نماز را بر رسولش نازل کرد ولی برای مردم مشخص نکرد که سه یا چهار رکعت است؛ تا این که پیامبر صلی الله علیه و آله این مطلب را برای مردم تفسیر کرد.»(4)

آری پیامبر صلی الله علیه و آله، مطالب کلی قرآن (هم چون نماز، روزه، حج و...) را توضیح می دادند. و نیز موارد تخصیص عمومات و تقیید مطلقات آیات را

ص:33

بیین، و اصطلاحات جدید، لغات قرآن، و ناسخ و منسوخ آیات را توضیح می دادند. و همه این ها تفسیر قرآن بود، که در روایات و سنّت پیامبر صلی الله علیه و آله برای ما حکایت شده است و به عنوان منابع تفسیر روایی باقی مانده است(1).

ب) دوران اهل بیت صلی الله علیه و آله

اهل بیت علیهم السلام به پیروی از پیامبر صلی الله علیه و آله به شیوه ی تفسیر روایی توجه کردند و آن را استمرار بخشیدند. امام علی علیه السلام که شاگرد ارشد پیامبر صلی الله علیه و آله در تفسیر بود(2) ، سخنان و توضیحات آن حضرت را شنیده بود و حکایت می کرد.

همان طور که امامان اهل بیت علیهم السلام نیز همین روش را دنبال کرده و احادیث تفسیری پیامبر صلی الله علیه و آله و امام علی علیه السلام را برای مردم حکایت نموده و بدان ها استدلال می کردند. تعداد این احادیث که با واسطه اهل بیت علیهم السلام حکایت شده، به هزاران روایت می رسد(3).

البته اهل بیت علیهم السلام از آنجا که آگاه به علوم الهی بودند خود نیز به تفسیر قرآن اقدام می کردند و سخنان و سنّت آنان نیز منبعی برای تفسیر است و این احادیث جزیی از تفسیر روایی به شمار می آید. شخصی در مکه، خدمت امام رضا علیه السلام رسید و گفت: شما از کتاب خدا چیزی تفسیر می کنی، که تاکنون شنیده نشده باشد؟ امام فرمود: «قرآن قبل از این که بر مردم نازل شود بر ما نازل شده و قبل از این که برای مردم تفسیر شود، برای ما تفسیر شده است؛ حلال و حرام و ناسخ و منسوخ قران را ما می شناسیم و...»(4)

ص:34

و درحدیث دیگری فرمود: «بر مردم است که قرآن را همان طور که نازل شده بخوانند و هنگامی که نیاز به تفسیر قرآن پیدا کردند، هدایت به وسیله ما و به سوی ماست.»(1) بنابراین اهل بیت علیهم السلام نیز در زمینه مطالب کلی قرآن و آیات الاحکام، مخصّص ها، مقیّدها، لغات، ناسخ و منسوخ، اصطلاحات جدید قرآن و نیز در مورد بطن و تأویل و مصادیق آیات، مطالب متنوّعی را بیان کرده اند که به عنوان سنّت آنان بر جای مانده است.

ج) دوران صحابه و تابعان

روایات تفسیری پیامبر صلی الله علیه و آله و اهل بیت علیهم السلام مورد توجّه صحابه پیامبر و تابعان آنان قرار گرفت و حتی صحابه بزرگ پیامبر صلی الله علیه و آله هم چون ابن عباس و ابن مسعود، خود را از تفسیر قرآن امام علی علیه السلام بی نیاز نمی دانستند و از آن استفاده می کردند و بسیاری از احادیث تفسیری ابن عباس از علی علیه السلام است(2).

البته صحابه و تابعان، خود نیز قرآن را تفسیر می کردند و روایات تفسیری زیادی از ابن عباس و دیگران باقی مانده است(3).

در این دوره، کم کم روایات تفسیری در مجموعه هایی گردآوری شد که به نام کتاب های تفسیر روایی مشهور است.

ح) دوران جمع آوری و تألیف روایات تفسیری

اوّلین رساله از این مجموعه ها در شیعه، کتاب تفسیر منسوب به امام علی علیه السلام است که طی یک روایت مفصّل در آغاز تفسیر نعمانی آمده است(4).

ص:35

و نیز یکی دیگر از آنها، «مصحف علی بن أبی طالب» است که علاوه بر آیات قرآن، تأویل و تفسیر و اسباب نزول را بیان کرده است. هر چند که این کتاب اکنون در دسترس ما نیست(1).

و همچنین تفسیر منسوب به امام باقر علیه السلام (57-114 ق) که ابوالجارود آن را حکایت کرده است(2).

و نیز تفسیر منسوب به امام صادق علیه السلام (83-148 ق) که به طور پراکنده در کتاب حقایق التفسیر القرآنی آمده است(3).

سپس از تفسیر علی بن ابراهیم قمی (307 ق) و فرات کوفی (زنده در سال 307 ق) و تفسیر عیّاشی (م بعد از 320 ق) و تفسیر نعمانی (م بعد از 324 ق) و تفسیر منسوب به امام حسن عسکری (م 254) می توان نام برد.

البته روایات فقهی پیامبر صلی الله علیه و آله و اهل بیت علیهم السلام نیز که نوعی تفسیر برای آیات الاحکام قرآن است در مجموعه هایی هم چون کافی، من لایحضره الفقیه و تهذیب و استبصار گردآوری شد.

در همین دوران، تفسیر جامع البیان فی تفسیر القرآن، ابن جریر طبری (م 310) را داریم. همان طور که مجموعه های حدیثی صحاح سته اهل سنّت در این دوره تدوین شد. سپس تفسیر روایی از قرن پنجم تا نهم با رکود نسبی مواجه شد و تفاسیر، عقلی و اجتهادی شد. اما در قرن دهم تا دوازدهم با رشد اخباری گری در شیعه تفاسیر روایی دیگری هم چون تفسیر البرهان فی تفسیر القرآن، سیدهاشم حسینی بحرانی (م 1107 ق) و تفسیر نورالثقلین، الحویزی (م 1112 ق) نوشته شد، همان طور که مجموعه های حدیثی بزرگ

ص:36

هم چون وسایل الشیعه، وافی و بحارالانوار نوشته شد که بسیاری از روایات آن ها تفسیر قرآن به شمار می آید.

در اهل سنّت نیز در این دوران تفسیر الدّرالمنثور، جلال الدین سیوطی (م 9111 ق) گردآوری شد. که حاوی روایات تفسیری پیامبر صلی الله علیه و آله و صحابه و تابعان است و نیز سیوطی در کتاب الاتقان فی علوم القرآن، روایات تفسیری پیامبر صلی الله علیه و آله را جمع آوری کرد.

اکنون نیز در تفاسیر جدید به روایات تفسیری پیامبر صلی الله علیه و آله و اهل بیت علیهم السلام توجّه می شود و معمولاً در لابه لای تفسیر یا در بخش جداگانه ای، این روایات آورده می شود و مورد نقد و بررسی قرار می گیرد؛ همانند علّامه طباطبایی در المیزان که در ذیل هر دسته از آیات «بحث روایی» می آورد.

امام خمینی رحمه الله نیز در موارد متعددی از روش تفسیر روایی استفاده کرده اند و برای توضیح آیات به احادیث پیامبر صلی الله علیه و آله و اهل بیت علیهم السلام استناد کرده اند(1).

برای مثال در مورد تسبیح موجودات که در قرآن آمده است دو نظر وجود دارد تسبیح تکوینی، تسبیح قولی، امام خمینی رحمه الله برای اثبات دیدگاه دوم به روایت پیامبر صلی الله علیه و آله استشهاد می کند.

«این موجودات مادی را که ما خیال می کنیم قدرت، علم و هیچ یک از کمالات را ندارند، این طور نیست. ما در حجاب هستیم که نمی توانیم ادراک کنیم. همین موجودات پایین هم که از انسان پایین ترند، و از حیوان پایین ترند و موجودات ناقص هستند، در آن ها هم همۀ آن کمالات منعکس است، منتها به اندازۀ وجودی خودشان حتی ادراک هم دارند؛ همان ادراکی که در انسان هست در آن ها هم هست (إِنْ مِنْ شَیْءٍ إِلاّ یُسَبِّحُ بِحَمْدِهِ وَ لکِنْ لا تَفْقَهُونَ تَسْبِیحَهُمْ)2

ص:37

بعضی از باب این که نمی دانستند، می شود یک موجود ناقص هم ادراک داشته باشد، آن را حمل کرده بودند به این که این تسبیح تکوینی است؛(1) و حال آن که آیه غیر از این را می گوید. تسبیح تکوینی را ما می دانیم که یعنی اینها موجوداتی هستند و علتی هم دارند. خیر مسأله این نیست، تسبیح می کنند.

در روایات تسبیح بعضی از موجودات را هم ذکر کرده اند که چیست(2). در قضیۀ تسبیح آن سنگ ریزه ای که در دست رسول الله صلی الله علیه و آله بوده(3).] آنها [شنیدند که چه می گوید. تسبیحی است که گوش من و شما اجنبی از اوست. نطق است؛ حرف است؛ لغت است، اما نه به لغت ما، نه نطقش نطق ما است. اما ادراک است، منتها ادراک به اندازۀ سعۀ وجودی خودش.»(4)

ایشان به حدیثی طولانی اشاره می کنند که از امام علی علیه السلام نقل شده(5) که

«محمد صلی الله علیه و آله سبحت فی یده تسع حصیات، تسمع نغماتها فی جمودها ولا روح فیها، لتمام حجة نبوته» . «حضرت رسول صلی الله علیه و آله برای اینکه برهان نبوتش کامل گردد، ریگ و سنگ ریزه در دست او تسبیح گفتند بگونه ای که آواز آن ها با این که جماد و بی روح بودند شنیده شد.»

3. روش تفسیر عقلی

«عقل» در لغت به معنای امساک، نگه داری و منع چیزی است.

عقل در دو مورد کاربرد دارد.

ص:38

نخست به قوّه ای که آماده قبول دانش است. این، همان چیزی است که اگر در انسان نباشد تکلیف از او برداشته می شود، و در احادیث از این «عقل»، تمجید شده است.

دوم به علمی که انسان به وسیله این قوّه کسب می کند، «عقل» گویند.

این همان چیزی است که قرآن کافران را به خاطر تعقّل نکردن مذمّت کرده است(1). در این مورد به احادیث پیامبر صلی الله علیه و آله و اشعار امام علی علیه السلام استناد شده است(2). از پیامبر صلی الله علیه و آله حکایت شده که فرمودند

«ما کسب احد شیئاً افضل من عقل یهدیه الی هدی او یردّه عن ردی». برخی آیات قرآن خود در بردارنده برهان های عقلی است مثل آیه ی (لَوْ کانَ فِیهِما آلِهَةٌ إِلاَّ اللّهُ لَفَسَدَتا)3 و هم چنین خودِ قرآن نیز انسان ها را به تفکّر، تعقّل و تدبّر در آیات فرا می خواند(3).

روش تفسیر عقلی قرآن، پیشینه ای کهن دارد وبرخی معتقدند که پیامبر صلی الله علیه و آله به اصحاب خویش کیفیّت اجتهاد عقلی در فهم نصوص شرعی (از قرآن یا سنّت) را تعلیم داده است(4). آری ریشه ها و نمونه های تفسیر عقلی را می توان در احادیث تفسیری پیامبر صلی الله علیه و آله یافت.

از پیامبر صلی الله علیه و آله در مورد آیه (یَوْمَ یُکْشَفُ عَنْ ساقٍ)6 حکایت شده که فرمودند:

«عن نور عظیم یخرّون له سجداً» یعنی مقصود از «ساق» در آیه،

ص:39

پای جسمانی نیست (چون براساس دلیل عقلی خدا جسم نیست) بلکه منظور نور عظیمی است که آشکار می شود و نیز اهل بیت علیهم السلام به پیروی از پیامبر صلی الله علیه و آله به شیوه تفسیر عقلی توجه کرده اند.

عن عبدالله بن قیس عن أبی الحسن الرضا علیه السلام قال: سمعته یقول:

«بَلْ یَداهُ مَبْسُوطَتانِ».1

فقلت: له یدان هکذا - واشرت بیدی الی یدیه -؟

فقال: لا، لو کان هکذا کان مخلوقاً(1).

در این حدیث، حضرت با استفاده از نیروی عقل، آیه قرآن را تفسیر کرده اند و دست مادّی داشتن خدا را نفی کرده اند؛ چرا که دست داشتن خدا، مستلزم جسم بودن و مخلوق بودن اوست و ساحت الهی از این صفات منزّه است. (پس مقصود از دستان خدا همان قدرت اوست).

در احادیث دیگری نیز در مورد شیء بودن خدا، عرش و کرسی و مکان داشتن خدا و... تفاسیری عقلی از اهل بیت علیهم السلام به ما رسیده است(2) و امام علی علیه السلام نیز در برخی خطبه های نهج البلاغه از مقدمات عقلی برای تفسیر آیات بهره برده است(3).

مفسّران قرآن نیز به پیروی از پیامبر صلی الله علیه و آله و اهل بیت علیهم السلام لازم دیده اند که از نیروی فکر و استدلال ها و قراین عقلی در تفسیر آیات قرآن استفاده کنند.

از اینجا بود که روش اجتهادی (= عقلی) در تفسیر قرآن از دوره تابعان شروع شد(4) و در قرون بعدی به ویژه به وسیله معتزله اوج گرفت و در شیعه

ص:40

تفاسیری هم چون تفسیر تبیان شیخ طوسی (385-460 ق)، مجمع البیان شیخ طبرسی (م 548 ق) به وجود آمد. در اهل سنّت تفسیر کبیر فخررازی حاصل توجّه به این روش بود.

سپس این شیوه در دو قرن اخیر رشد بیشتری کرد و در شیعه «تفسیر المیزان»، علّامه طباطبایی و... به وجود آمد و در اهل سنّت نیز «تفسیر روح المعانی» از آلوسی (م 1270) و «المنار» از رشید رضا (1865-1935 م) و... حاصل آن بود و در این رابطه از تفسیر «القرآن و العقل» نورالدین اراکی و «تفسیر قرآن کریم» ملاصدرا و تفاسیر عقلی امام خمینی رحمه الله(1) نیز می توان یاد کرد.

شیوه های فرعی تفسیر عقلی

الف) استفاده ابزاری از برهان و قراین عقلی در تفسیر، برای روشن کردن مفاهیم و مقاصد آیات قرآن. در این صورت عقل منبع و ابزار تفسیر قرآن شده و احکام و برهان های عقلی قراینی برای تفسیر آیات قرار می گیرد. از این عقل با عنوان عقل اکتسابی و احکام عقلی قطعی یا عقل برهانی یاد می شد.

ب) استفاده از نیروی فکر در جمع بندی آیات (همراه با توجّه به روایات، لغت و...) و استنباط از آن ها برای روشن ساختن مفاهیم و مقاصد آیات. حاصل این مطلب همان تفسیر اجتهادی قرآن است که در این صورت عقل مصباح و کاشف است و از این عقل با عنوان عقل فطری یا نیروی فکر و قوّه ادراک یاد می شد.

البته بنابر دیدگاه مشهور هر دو قسم فوق، جزیی از روش تفسیر عقلی قرآن است. امّا با دقّت در مطالب روشن شد که قسم دوم (ب) به طور

ص:41

تسامحی به نام تفسیر عقلی خوانده می شود. و در حقیقت تفسیر عقلی همان قسم اول (الف) است(1). اما همان طور که اشاره شد مفسران قرآن از هر دو شیوه فرعی تفسیر عقلی در تفاسیر قرآن استفاده کرده اند.

4. روش تفسیر علمی

مقصود از علم در اینجا «علوم تجربی» اعم از علوم طبیعی و انسانی است، و از آنجا که بیش از هزارآیه در قرآن به مطالب علوم تجربی اشاره کرده است، ناچاریم برای فهم برخی آیات یا رفع تعارض ها، به یافته های علوم تجربی مراجعه کنیم.

سرچشمه های تفسیر علمی یا به تعبیر دقیق تر، بیان نکات علمی آیات را می توانیم در احادیث تفسیری پیامبر صلی الله علیه و آله بیابیم، برای مثال در مورد آیه (وَ جَعَلْنا مِنَ الْماءِ کُلَّ شَیْءٍ حَیٍّ)2 از پیامبر صلی الله علیه و آله حکایت شده که فرمودند

«کل شئی خلق من الماء»(2) یعنی هر چیزی از آب آفریده شده است و این نظریه علمی، در عصر ما طرفداران زیادی در بین زیست شناسان دارد که آفرینش موجودات زنده را نخستین بار در آب های دریا می دانند که با پیدایش تک سلولی های ایجاد شده در آب ادامه یافت.

البته در مورد این آیه نکات و دیدگاه های تفسیری متعدد وجود دارد که پرداختن به آن ها از حوصله ی این نوشتار خارج است(3).

ص:42

اهل بیت علیهم السلام نیز به پیروی از پیامبر صلی الله علیه و آله، به بیان نکات علمی آیات پرداخته اند، از جمله از امام رضا علیه السلام حکایت شده: در مورد آیه (رَفَعَ السَّماواتِ بِغَیْرِ عَمَدٍ تَرَوْنَها)1 فرمودند:

(ثم عمد و لکن لا ترونها)(1) در آسمان ها ستون هایی است ولی شما آن ها را نمی بینید. که این مطلب اشاره روشنی به نیروی جاذبه است که ده قرن بعد از نزول قرآن براساس نقل مشهور توسط نیوتن کشف شد(2) و یکی از اعجازهای علمی قرآن به شمار می رود.

آری تفسیر علمی برخی آیات قرآن را می توانیم در احادیث زیر جستجو کنیم:

الف) احادیث طبی حکایت شده از پیامبر صلی الله علیه و آله و اهل بیت علیهم السلام که تحت عنوان «طب النبی»، «طب الصادق» و مانند آن موجود است.

ب) احادیث کیهان شناسی نقل شده از ایشان که علامه مجلسی آن ها را در کتاب «السماء والعالم»، بحارالانوار گردآوری کرده است.

ج) احادیث علل و فلسفه احکام که در کتاب «علل الشرایع» و مانند آن جمع آوری شده است.

د) احادیث تربیتی که اشارات روشنی به علوم تربیتی و نکات تربیتی آیات قرآن دارد. بعد از پیامبر صلی الله علیه و آله و اهل بیت علیهم السلام این شیوه تفسیری به طور عمده سه دوره داشته است.

دوره نخست از حدود قرن دوم هجری تا حدود قرن پنجم بود، که با ترجمه ی آثار یونانی به عربی، آغاز شد و بعضی مسلمانان، سعی کردند آیات قرآن را، با هیئت بطلمیوسی تطبیق دهند (مانند بوعلی سینا)(3).

ص:43

دوره دوم از حدود قرن ششم، شروع شد؛ هنگامی که بعضی دانشمندان به این نظریه متمایل شدند که همه علوم در قرآن وجود دارد و می توان علوم مختلف را، از قرآن کریم استخراج کرد (در این مورد غزالی سرآمد بود)(1). این دو نوع از تفسیر علمی (تطبیق قرآن با علوم و استخراج علوم از قرآن) قرن ها، ادامه داشت و هر زمان دانشمندان مسلمان، به موافقت یا مخالفت با آن می پرداختند.

دوره سوم از تفسیر علمی که موجب اوج گیری و رشد فوق العاده آن گردید، از زمانی شروع شد که در قرن 18 میلادی به بعد، علوم تجربی در مغرب زمین رشد کرد، و کتاب های مختلف در زمینه علوم فیزیک، شیمی، پزشکی و کیهان شناسی به عربی ترجمه گردید؛ این دوره جدید، به ویژه در یک قرن اخیر، که در جهان اسلام، اثرات خود را در مصر و هندوستان بر جای گذاشت، و موجب شد تا دانشمندان مسلمان، در صدد انطباق قرآن با علوم تجربی برآیند. این مسأله آن موقع أهمیّت بیشتری یافت که تعارض علم و دین در اروپا، اوج گرفت و کتاب مقدّس، به خاطر تعارضات آن با علوم جدید هر روز عقب نشینی تازه ای می کرد و میدان برای پیدایش افکار الحادی و ضد دینی باز می شد، هجوم این افکار به کشورهای اسلامی و تفوّق صنعتی غرب، موجب جذب جوانان مسلمان به فرهنگ غربی می گشت.

ص:44

در این میان عدّه ای از دانشمندان مسلمان، هم چون طنطاوی جوهری، در تفسیر «الجواهر» از روی درد و برای دفاع از قرآن، و با توجّه به «سازگاری علم و دین» در نظر اسلام، به میدان آمدند تا نشان دهند که آیات قرآن، نه تنها با علوم جدید، در تعارض نیست بلکه بر عکس، یافته های علمی، اعجاز علمی قرآن را اثبات می کند؛ از این رو، به «استخدام علوم در فهم قرآن» اقدام کردند و تفسیرهای علمی نوشته شد؛ هر چند در این میان بعضی افراط کرده یا یکسره جذب فرهنگ غربی شدند و به تأویل و تفسیر به رأی در آیات قرآن دست زدند - و از آنجا که مبانی تفسیری این روش، بررسی کامل نشده بوده - دچار انحراف شدند؛ یا عدّه ای از مغرضان آنها، برای اثبات افکار انحرافی خود، دست به تفسیر علمی و تأویلات نابجا زدند؛ و همین مطلب موجب شد تا احساسات بعضی مسلمانان، برافروخته شود و در مقابل تفسیر علمی موضع گیری کنند و آن رایکسره به باد حمله بگیرند و آن را نوعی «تفسیر به رأی» یا «تأویل غلط آیات قرآن» بدانند؛ در این میان بسیاری از عالمان، و دانشمندان و مفسّران، در ایران و مصر راه انصاف پیمودند و بین انواع تفسیر علمی و اهداف گویندگان آن، فرق گذاشتند و به اصطلاح قائل به تفصیل شدند.

البته در این میان، دانشمندان و مفسران متعددی به اظهارنظر در مورد تفسیر علمی پرداخته و با آن موافقت یا مخالفت کرده اند(1) و یا «اعجاز علمی قرآن» را از آن اثبات کرده اند(2) که ذکر آن ها از حوصله این نوشتار خارج است.

ص:45

روشن است که این نوع تفسیر علمی، منجر به تأویلات زیاد در آیات قرآن، بدون رعایت قواعد ادبی، ظواهر و معانی لغوی آن ها می شود.

از همین رو است که بسیاری از مخالفان، تفسیر علمی را نوعی تأویل و مجازگویی دانسته اند(1) که البته در این قسم از تفسیر علمی، حق با آنان است و ما، این مسأله (وجود همه علوم در ظواهر قرآن) را بررسی کردیم و به این نتیجه رسیدیم که این کلام، مبانی صحیحی ندارد(2).

ب) تطبیق و تحمیل نظریات علمی بر قرآن کریم

این شیوه از تفسیر علمی، در یک قرن اخیر رواج یافته و بسیاری از افراد با مسلّم پنداشتن قوانین و نظریات علوم تجربی، سعی کردند تا آیاتی موافق آن ها در قرآن بیابند و هرگاه آیه ای موافق با آن نمی یافتند، دست به تأویل یا تفسیر به رأی زده و آیات را بر خلاف معانی ظاهری، حمل می کردند.

برای مثال، در آیه شریفه (هُوَ الَّذِی خَلَقَکُمْ مِنْ نَفْسٍ واحِدَةٍ وَ جَعَلَ مِنْها زَوْجَها)3 ؛ «اوست خدایی که همه شما را از یک تن آفرید و او نیز جفتش را مقرر داشت.» کلمه «نفس» را، به معنای پروتون و «زوج» را الکترون معنا کردند و گفتند منظور قرآن، این است که همه شما را از پروتون و الکترون که اجزای مثبت و منفی اتم است، آفریدیم. در این تقسیر، حتّی رعایت معنای لغوی و اصطلاحی نفس را نکردند(3).

این گونه تفسیر علمی، در یک قرن اخیر، در مصر و ایران رایج شد و موجب بدبینی برخی دانشمندان مسلمان نسبت به مطلق تفسیر علمی گردید،

ص:47

و یک سره تفسیر علمی را، به عنوان تفسیر به رأی و تحمیل نظریات و عقاید بر قرآن طرد کردند، چنان که علّامه طباطبایی، تفسیر علمی را نوعی تطبیق اعلام کرد(1).

البتّه در مورد این نوع تفسیر علمی، حق با مخالفان آن است؛ چرا که مفسّر در هنگام تفسیر باید از هرگونه پیش داوری به دور باشد، تا بتواند تفسیر صحیح انجام دهد؛ و اگر با انتخاب یک نظریه علمی آن را بر قرآن تحمیل کند، پا در طریق تفسیر به رأی، گذاشته، که در روایات وعده عذاب به آن داده شده است.

ج) استخدام علوم برای فهم و تبیین بهتر قرآن

در این شیوه از تفسیر علمی، مفسّر با دارا بودن شرایط لازم و با رعایت ضوابط تفسیر معتبر، به تفسیر علمی قرآن اقدام می کند.

او سعی دارد با استفاده از مطالب قطعی علوم - که از طریق دلیل عقلی پشتیبانی می شود - و با ظاهر آیات قرآن - طبق معنای لغوی و اصطلاحی - موافق است، به تفسیر علمی بپردازد و معانی مجهول قرآن را کشف و در اختیار انسان های تشنه ی حقیقت قرار دهد. این شیوه ی تفسیر علمی، بهترین نوع و بلکه تنها نوع صحیح از تفسیر علمی است.

ما در جای خود، معیار این گونه تفسیر را، به طور کامل بیان کرده ایم(2) ، اما در اینجا تأکید می کنیم که در این شیوه ی تفسیری، باید از هرگونه تأویل و تفسیر به رأی، پرهیز کرد و تنها به طور احتمالی از مقصود قرآن سخن گفت؛ زیرا علوم تجربی به خاطر استقرای ناقص، و مبنای ابطال پذیری که اساس آن هاست، نمی توانند نظریات قطعی بدهند.

ص:48

برای مثال، آیه شریفه (الشَّمْسُ تَجْرِی لِمُسْتَقَرٍّ لَها)1 ؛ «خورشید در جریان است تا در محل خود استقرار یابد.» در زمان صدر اسلام که نازل شد، مردم همین حرکت حسّی و روزمرّه ی خورشید را می دانستند؛ به این ترتیب از این آیه، همین حرکت را می فهمیدند، در حالی که حرکت خورشید، از مشرق به مغرب کاذب است؛ زیرا خطای دید ماست و در حقیقت زمین در حرکت است. از این رو ما خورشید را متحرک می بینیم، همان طور که شخص سوار بر قطار، خانه های کنار جاده را در حرکت می بیند. و با پیشرفت علوم بشری و کشف حرکت زمین و خورشید، روشن شد که خورشید نیز، خود دارای حرکت انتقالی است (نه حرکت کاذب، بلکه واقعی) و خورشید، بلکه تمام منظومه شمسی و حتّی کهکشان راه شیری در حرکت است(1) پس می گوییم اگر به طور قطعی اثبات شد که خورشید در حرکت است و ظاهر آیه قرآن هم می گوید که خورشید در جریان است، پس منظور قرآن حرکت واقعی (حرکت انتقالی و...) خورشید است. علاوه بر آن، قرآن از «جریان» خورشید سخن می گوید نه حرکت آن، و در علوم جدید کیهان شناسی بیان شده که خورشید حالت گازی شکل دارد که در اثر انفجارات هسته ای، مرتب زیر و زبر می شود(2) و در فضا جریان دارد و هم چون گلوله ای جامد نیست که فقط راکد باشد، بلکه مثل آب در جریان است. در ضمن از این نوع تفسیر علمی، «اعجاز علمی قرآن» نیز اثبات می شود(3) ؛ برای مثال، قانون زوجیت تمام گیاهان در قرن هفدهم

ص:49

میلادی کشف شد، اما قرآن حدود ده قرن قبل از آن، از زوج بودن تمام گیاهان، بلکه همه موجودات سخن گفته است(1).

5. روش تفسیر اشاری (عرفانی - باطنی)

مفهوم شناسی

«اشاره»، در لغت به معنای علامت و نشانه دادن به عنوان انتخاب چیزی (از قول، عمل یا نظر) است(2).

واژه ی «اشارت» در قرآن نیز به کار رفته است که مریم علیها السلام به سوی عیسی علیه السلام در گاهواره اشاره کرد تا مردم از او پرسش کنند. «فَأَشارَتْ إِلَیْهِ»3 یعنی چیزی را در پاسخ مردم انتخاب کرد و به آن ارجاع داد.

«اشاره» در اصطلاح، به معنای چیزی است که از کلام استفاده می شود، بدون این که کلام برای آن وضع شده باشد.

اشاره گاهی حسّی است، همان طور که در الفاظ اشاره، مثل هذا، می آید؛ و گاهی اشاره ی ذهنی است مثل اشارات کلام به معنای زیاد، که اگر گوینده می خواست به آن ها تصریح کند باید سخنان زیادی می گفت.

البته اشاره گاهی ظاهر و گاهی خفی است(3).

مقصود از تفسیر اشاری چیست؟

«تفسیر اشاری به اشارات مخفی گفته می شود که در آیات قرآن کریم موجود است، و بر اساس عبور از ظواهر قرآن و اخذ به باطن استوار است. یعنی از طریق دلالت اشاره، و با توجه به باطن قرآن، مطلبی از آیه برداشت

ص:50

و نکته ای روشن می شود که در ظاهر الفاظ آیه بدان تصریح نشده است.

به عبارت دیگر، اشارات آیه، لوازم کلام هستند که از نوع دلالت التزامی به شمار می آیند». البتّه از آنجا که تفسیر اشاری، دارای گونه های مختلف هم چون تفسیر رمزی، عرفانی، صوفی، باطنی و شهودی است، تعریف های متعدّدی از آن ارائه شده است(1).

تاریخچه

سابقه برخی از اقسام تفسیر اشاری، هم چون تفسیر باطنی را می توان در صدر اسلام پیدا کرد. یعنی ریشه های این تفسیر در احادیث متعددی است که از پیامبر صلی الله علیه و آله حکایت شده که فرموده اند «قرآن ظاهر و باطنی دارد»(2) و در برخی احادیث به باطن آیات اشاره کرده اند(3). امام علی علیه السلام نیز به پیروی از پیامبر صلی الله علیه و آله به ظاهر و باطن قرآن اشاره کرده اند(4).

و در برخی احادیث از امام علی بن الحسین علیهما السلام و امام صادق علیه السلام حکایت شده که

«کتاب اللَّه عزّوجلّ علی أربعة أشیاء علی العبارة والإشارة واللطایف والحقایق، فالعبارة للعوام والاشاره للخواص واللطایف للأولیاء والحقایق للأنبیاء»(5) ؛ «کتاب خدای عزوجلّ برچهار چیز استوار است؛ بر عبارت و اشارت و لطایف و حقایق». پس عبارت های قرآن برای عموم مردم است و اشارات آن برای افراد خاص است و لطایف قرآن برای دوستان و اولیاست و حقایق قرآن برای پیامبران است».

ص:51

از آنجا که همه مسلمانان پذیرفته بودند که قرآن دارای باطنی عمیق و معانی دقیق و کنایات و اشارات است، راه برای این گونه تفسیرها باز شد تا آنجا که ابن عربی نوشت «همان طور که تنزیل اصل قرآن بر پیامبر صلی الله علیه و آله از پیش خدا بوده، تنزیل فهم آن نیز بر قلوب مؤمنان، از ناحیه حضرت حق صورت می گیرد»(1). از این رو در اعصار بعدی، برخی عرفا و صوفیه به گونه هایی از تفسیر اشاری هم چون تفسیر رمزی، شهودی، صوفی و عرفانی توجّه کردند و کتاب های تفسیری متعدّدی در این زمینه به نگارش در آمد.

از جمله تفسیر تُستری از ابن محمد بن سهل بن عبدالله التستری (200-283) و کشف الأسرار و عدّة الابرار، میبدی (زنده در سال 520 ه -) و تفسیر ابن عربی (560-638 ه -) را می توان نام برد. علامه طباطبایی و آیت اللَّه معرفت، تاریخچه این روش تفسیری را از قرن دوّم و سوّم هجری می دانند، یعنی پس از آن که فلسفه یونانی به عربی ترجمه شد(2).

این روش تفسیری در طول تاریخ، فراز و نشیب های گوناگون داشته است و مفسّران مذاهب مختلف اسلامی و نیز صوفیه و عرفا هر کدام به گونه ای به این تفسیر توجّه کرده اند، که نمی توان همه را یکسان انگاشت و داوری واحدی در مورد همه روا داشت؛ چراکه برخی در این راه افراط کرده به راه تفسیر به رأی و تأویل های بی دلیل افتاده اند ولی برخی از باطن قرآن بر اساس ضوابط صحیح استفاده کرده اند.

آری درباره روش تفسیر اشاری دیدگاه ها، تعریف ها و تقسیم بندی های متفاوتی وجود دارد. و هر مفسّر یا صاحب نظری که در این مورد قلم زده به

ص:52

یک یا چند گونه از تفسیر اشاری توجّه کرده و با آن موافقت یا مخالفت نموده است یا یک گونه ی دیگری را ردّ کرده است(1) که بررسی همه آن ها از حوصله این نوشتار خارج است و در اینجا فقط به کلام جالب امام خمینی در مورد برداشت های عرفانی از قرآن اشاره می کنیم که می نویسند:

«یکی دیگر از حُجب که مانع از استفاده از این صحیفه نورانیه است اعتقاد به آن است که جز آن که مفسّران نوشته یا فهمیده اند کسی را حق استفاده از قرآن شریف نیست، و تفکّر و تدبّر در آیات شریفه را با تفسیر به رأی که ممنوع است اشتباه نموده اند و به واسطه این رأی فاسد و عقیده باطله، قرآن شریف را از جمیع فنون استفاده عاری نموده و آن را به کلی مهجور نموده اند، در صورتی که استفادات اخلاقی و ایمانی و عرفانی به هیچ وجه، مربوط به تفسیر نیست تا تفسیر به رأی باشد...».

[سپس با مثالی در مورد آیات پیروی موسی از خضر و استفاده توحید افعالی از آیه (الْحَمْدُ لِلّهِ رَبِّ الْعالَمِینَ) می نویسند: «الی غیر ذلک» از اموری که از لوازم کلام استفاده می شود که مربوط به تفسیر به هیچ وجه نیست]. علاوه بر آن که تفسیر به رأی نیز کلامی است که شاید آن غیر مربوط به آیات معارف و علوم عقلیه که موافق موازین برهانیه است و آیات اخلاقیه که عقل را در آن مدخلیت است، باشد. زیرا که این تفاسیر مطابق با برهان متین عقلی یا اعتبارات واضحه عقلیه است که اگر ظاهری بر خلاف آن ها باشد لازم است آن ها را از ظاهر مصروف نمود.

... پس محتمل است بلکه مظنون است که تفسیر به رأی راجع به آیات احکام باشد که دست آرا و عقول از آن کوتاه است و به صرف تعبّد و انقیاد از خازنان وحی و مهابط ملایکة الله باید اخذ کرد»(2).

ص:53

آری به نظر می رسد که ایشان برداشت های عرفانی از آیات را از مقوله تفسیر نمی داند بلکه از باب لوازم کلام (که شاید مقصود ایشان بطون باشد) می داند. بنابراین ایشان به تفسیر عرفانی باطنی ضابطه مند اشاره دارد که متکی بر عقل است و به «تفسیر به رأی» منتهی نمی شود و همین مطلب را به نوع دیگری آیت الله معرفت بیان کرده و تفاسیر عرفانی را از باب تداعی معانی معرفی می کند(1).

6. روش تفسیر به رأی

تفسیر به رأی یکی از شیوه های تفسیر قرآن است که توسط پیامبر صلی الله علیه و آله مورد انکار و سرزنش قرار گرفته است.

مفهوم شناسی

اصل واژه به معنای نظر کردن به هر وسیله ای است، اعم از نظر کردن با چشم یا قلب یا به وسیله ی شهود روحانی یا به وسیله قوه خیال(2) و نیز واژه «رأی» به معنای عقیده ای است که از غلبه گمان پیدا می شود(3) و برخی مفسّران برآنند که واژه «رأی» در کتاب و سنّت به معنای درک عقلانی به کار نرفته است(4). پس می توان گفت واژه «رأی» به معنای عقیده، دیدگاه و سلیقه شخصی است که براساس گمان شکل گرفته است.

واژه «باء» در «تفسیر به رأی» ممکن است به یکی از این سه معنا باشد:

الف) باء سببیّت، یعنی هرکس قرآن را به وسیله و به سبب رأی خود تفسیرکند، جایگاهی از آتش دارد (یعنی ممکن است انگیزه و سبب اصلی

ص:54

تفسیر آیه، همان رأی و نظر شخصی او باشد، در برابر کسی که سبب و انگیزه ی اصلی او از تفسیر، رأی او نیست بلکه او به دنبال حقایق قرآن است، و اگر رأی شخصی او مطابق یا مخالف تفسیر باشد برایش فرقی نمی کند).

ب) باء استعانت، یعنی هرکس قرآن را با کمک رأی خود تفسیر کند جایگاهی از آتش دارد. (در برابر کسانی که قرآن را با کمک قراین عقلی و نقلی تفسیر می کنند.)

ج) باء زایده، یعنی هرکس به جای تفسیر قرآن رأی خود را بگوید. و رأی شخصی او مصداق تفسیر شود. (دربرابر کسی که تفسیر حقیقی قرآن را می گوید نه رأی خود را به جای تفسیر) البتّه معنای اوّل و دوم با روایات تفسیر به رأی، سازگار است و معنای دوّم (استعانت) اظهر است(1).

در مباحث آینده در تحلیل روایات تفسیر به رأی، این معانی با توجّه به روایات بررسی خواهد شد.

پیشینه تفسیر به رأی

زمان دقیق پیدایش روش تفسیر به رأی روشن نیست، اما برخی از روایات در مورد مذمّت تفسیر به رأی از پیامبر صلی الله علیه و آله حکایت شده است،(2) از ظاهر این گونه احادیث می توان استفاده کرد که روش تفسیر به رأی از زمان پیامبر صلی الله علیه و آله شروع شده بود و به همین خاطر ایشان از این روش یاد کرده و انجام دهندگان آن را سرزنش نموده است، و لحن روایات آن نیست که در آینده چنین چیزی اتفاق خواهد افتاد و الآن پیامبر صلی الله علیه و آله پیش گویی می کند.

ص:55

بعد از پیامبر صلی الله علیه و آله در زمان ائمه علیهم السلام نیز، این مسأله مطرح بوده است، از این رو تعدادی از روایات در مورد مذمّت تفسیر به رأی از آنان صادر شده است(1) و حتّی حکایت شده که امام علی علیه السلام برخی افراد را مخاطب قرار داده و از تفسیر به رأی نهی کرده است(2). البتّه برخی از این احادیث ناظر به افرادی است که مکتبی در برابر اهل بیت علیهم السلام در تفسیر قرآن گشوده بوده اند(3).

در عصرهای بعدی نیز تفسیر به رأی در برخی از کتاب های تفسیر راه یافت و گاهی فرقه ها و مفسّران هم دیگر را به تفسیر به رأی متّهم می کردند. برای مثال برخی نویسندگان، فخر رازی صاحب «تفسیر کبیر» و اخوان الصفا و برخی صوفیه و نیز گاهی اشاعره و معتزله را متهم به تفسیر به رأی کرده اند چرا که آیات قرآن را مطابق با عقاید خویش تأویل و تفسیر کرده اند(4).

و در عصر حاضر این روش تفسیری اوج گرفت، و برخی افراد منافق صفت نیز با ظهور مکاتب الحادی، تلاش کردند که با استفاده از آیات قرآن و تفسیر به رأی، جوانان مسلمان را جذب خویش سازند و مقاصد الحادی خود را بپوشانند(5). که شهید مطهری این روش را ماتریالیسم اغفال شده یا ماتریالیسم منافق می خواند(6).

روایات ممنوعیت تفسیر به رأی

در این مورد روایات متعددی در منابع حدیثی شیعه و سنّی از پیامبر صلی الله علیه و آله و

ص:56

اهل بیت علیهم السلام حکایت شده است که می توان آن ها را به چند دسته تقسیم کرد.

الف) روایاتی که فقط تفسیر به رأی را محکوم و مذمّت می کند و مجازات های آن را بر می شمارد.

1.عن النبی صلی الله علیه و آله: «من فسّر القرآن برأیه فلیتبوّأ مقعده من النار»(1).

«هر کس قرآن را به رأی خویش تفسیر کند، جایگاهی از آتش برای خود فراهم خواهد کرد».

2.عن النبی صلی الله علیه و آله: «من قال فی القرآن برأیه فلیتبوء مقعده من النار»(2).

«هرکس به رأی خود درقرآن سخن گوید، جایگاهی از آتش برای خود فراهم خواهدکرد».

تذکر: دراین روایت مطلق «قول» و سخن به رأی درباره ی قرآن، سرزنش شده است.

3.عن الصادق علیه السلام: «من فسّر برأیه آیة من کتاب اللَّه فقد کفر»(3).

«هرکس آیه ای از کتاب خدا (قرآن) را تفسیر به رأی کند به یقین کافر شده است».

4.فی عیون اخبار الرضا علیه السلام للصدوق عن ابن المتوکّل (محمد بن موسی بن المتوکل) عن علی بن ابراهیم، عن أبیه، عن الریان بن الصلت عن علی بن موسی الرضا علیه السلام عن أبیه عن آبائه عن امیرالمومنین علیه السلام قال: «قال رسول اللَّه صلی الله علیه و آله قال اللَّه جلّ جلاله ما آمن بی من فسّر برأیه کلامی.»(4)

ص:57

«پیامبر صلی الله علیه و آله از خدای متعال حکایت می کند که هرکس کلام مرا تفسیر به رأی کند، به من ایمان ندارد».

تذکر: روایت این سند صحیح و معتبر است(1).

ب) روایاتی که تفسیر به رأی را نوعی سخن نا آگاهانه ودروغ به شمار می آورد.

1.عن النبی صلی الله علیه و آله: «من فسّر القرآن برأیه فقد افتری علی اللَّه الکذب»(2).

«هرکس قرآن را تفسیر به رأی کند به یقین برخدا دروغ بسته است.»

2.عن النبی صلی الله علیه و آله: «من قال فی القرآن بغیر علم فلیتبوء مقعده من النار»(3).

«هر کس در مورد قرآن چیزی بدون آگاهی بگوید، جایگاهی از آتش برای خود فراهم خواهد کرد».

تذکر: مقصود این گونه احادیث آن است که تفسیر به رأی بدان معناست که چیزی بدون علم در تفسیر قرآن گفته شود. و نسبت دادن سخنی بدون آگاهی به خدا دروغ بستن و تهمت زدن بر اوست.

3. عن امیر المومنین علیه السلام:

«قال لمدّعی التناقض فی القرآن): «ایّاک أن تفسّر القرآن برأیک حتّی تفقهه عن العلما، فانّه ربّ تنزیل یشبه بکلام البشر وهو کلام اللَّه وتأویله لا یشبه کلام البشر»(4).

«مراقب باش که قرآن را با رأی خودت تفسیر نکنی (و صبرکن) تا این که آن را از دانشمندان بگیری، چراکه چه بسیار (آیات) نازل شده ای که مشابه سخنان انسان هاست ولی آن کلام خداست و تاویل آن مشابه سخنان بشر نیست».

ص:58

ج) روایاتی که تفسیر به رأی را از جهت گمراهی محکوم می سازد.

عن الباقر علیه السلام: «وَیْحَکْ یا قتاده ان کنت انّما فسّرت القرآن من تلقاء نفسک فقد هلکت واهلکت»(1).

«امام باقر علیه السلام به قتاده (که مفسّر بصره بود) فرمود: وای بر تو ای قتاده، اگر قرآن را از پیش خود تفسیر کنی، به یقین هلاک می شوی و دیگران را نیز به هلاکت خواهی کشاند».

تذکر: هلاکت در این احادیث به معنای گرفتاری در آتش آخرت نیست، بلکه به معنای هلاکت دنیوی یعنی گمراهی نیز هست، چراکه شنونده تفسیر را نیز اهل هلاکت معرفی می کند.

پس این گونه احادیث، تفسیر به رأی را که بدون استفاده از قراین نقلی (احادیث معصومین علیهم السلام) انجام گرفته است، موجب گمراهی خود مفسّر و دیگران و به هلاکت افتادن هر دو معرّفی می کند و از این رو آن را محکوم می کند.

د) احادیثی که تفسیر به رأی را هر چند که نتیجه ی آن صحیح باشد، محکوم می کند.

1.عن النبی صلی الله علیه و آله: «من قال فی القرآن برأیه فاصاب فقد اخطأ»(2).

«هرکس در مورد قرآن، به رأی خود سخن گوید و (به واقع) برسد، یقیناً خطا کرده است».

2.عن الصادق علیه السلام: «من فسّر القرآن برأیه، ان اصاب لم یُوجَر وان اخطأ فهو أبعد من السماء»(3).

ص:59

«کسی که قرآن را تفسیر به رأی کند، اگر (به واقع) برسد، پاداشی داده نمی شود، و اگر به خطا رود، پس او (از مرز حق) بیش از فاصله آسمان (از هم دیگر) دورشده است».

بررسی احادیث

احادیث مذمّت تفسیر به رأی از دو جهت قابل بررسی است:

اوّل. از جهت سند

بسیاری از این احادیث ضعیف، یا مرسل هستند و در میان احادیث شیعه حدیث 4 / الف صحیح السند بود و در احادیث اهل سنّت حدیث 2 / الف را حسن دانسته اند. ولی از آنجا که این روایات در منابع حدیثی شیعه و سنّی فراوان هستند، برخی از بزرگان(1) و صاحب نظران(2) در مورد آن ها ادعای تواتر کرده اند، که ظاهراً مقصود تواتر معنوی است.

اما به هر حال با توجّه به کثرت روایات و وجود روایات معتبر در بین آن ها از بحث سندی بی نیاز هستیم.

دوم. از جهت متن

از مجموع احادیث نکات زیر به دست می آید.

1. تفسیر به رأی، گناه کبیره است چرا که وعده آتش بر آن داده شده است. از این رو خطر بزرگی به شمار می آید.

2. تفسیر به رأی یک «روش خطا» در تفسیراست و محکومیت آن از آن جهت نیست که نتیجه آن غلط است، چراکه گاهی ممکن است نتیجه تفسیر به رأی صحیح باشد اما باز هم در احادیث (ردیف د) مذموم و خطا شمرده شده است.

ص:60

به عبارت دیگر خود روش تفسیر موضوعیت دارد. و اگر روشی غلط باشد (هرچند که گاهی به نتیجه درست برسد بازهم) محکوم است(1).

چون که در صورت صحیح بودن نتایج هم، مفسّر مطلبی را به خدا نسبت داده که هیچ گونه حجّتی برای آن نداشته است و از این رو باز هم خطا کرده است. (مفاد احادیث ردیف ب و د).

البتّه این یک مطلب عقلایی است، برای مثال اگر کسی به دروغ ادّعای پزشک بودن کند، سپس به مداوای مردم اقدام نماید و اتفاقاً کسی را از مرگ نجات دهد، باز هم عقلا او را سرزنش می کنند و برطبق قوانین عقلایی بشری که در دنیا رایج است، پاداش به او داده نمی شود بلکه به جریمه یا زندان محکوم می شود، چرا که روش او غلط است و معمولاً به خطا می رود (هر چند که اتفاقاً یک مورد صحیح باشد و به واقع برسد).

تذکر: جالب آن است که اگر کسی روش صحیح علمی (در پزشکی) داشت، و در عمل جرّاحی خطا کرد، به نوعی خطای او بخشوده و جبران می شود و به وسیله دیگران سرزنش نمی شود چون روش صحیح بوده اما خطای انسانی کرده است. به خلاف آن مواردی که روش او غلط باشد، یا تخصص کافی نداشته باشد. در احادیث تفسیر به رأی (ردیف د) به نوعی به این مطلب اشاره شده بود.

اشاری (بطنی و عرفانی) - عقلی و علمی استفاده کرده و از روش تفسیر به رأی پرهیز کرده است.

یادآوری: البته پیامبر اکرم صلی الله علیه و آله در روایات تفسیری خود گرایش ها (سبک ها، الوان، اتجاهات) خاصی نیز داشته برای مثال ایشان به سبک اخلاقی، فقهی، اجتماعی، سیاسی و جهادی در تفسیر قرآن توجه ویژه داشته است که بررسی این موارد نیاز به مقاله ی مستقل دارد. چرا که مبحث روش های تفسیری و گرایش های تفسیری دو حوزه ی جداگانه است(1).

نشده باشد در حالی که وظیفه پیامبر بوده که آنچه را مربوط به مردم است برای آن ها بیان کند.(1) از طرفداران دیگر این دیدگاه آیت اللَّه محمدهادی معرفت است که می نویسند. «پیامبر برای امت، به ویژه برای صحابیان جمیع معانی قرآن را بیان کرده و شرح داده است یا به وسیله نص یا به وسیله بیان تفاصیل اصول شریعت و فروع آنها، مخصوصاً هنگامی که ما روایات ائمه علیهم السلام را در بیان تفاصیل شریعت و معانی قرآن به آن ها اضافه کنیم.»(2)

دیدگاه دوم

سیوطی (م 911 ق) و الخُوَّیی (م 637 ق) طرفداران آنان(3) بر آنند که پیامبر صلی الله علیه و آله جز اندکی از قرآن را تفسیر نکرده است چرا که از طرفی از عایشه حکایت شده که پیامبر تنها چند آیه از قرآن را تفسیر کرد که جبرئیل به او آموخته بود.(4)

و از طرف دیگر خدا مردم را به تفکر و تدبّر در آیات قرآن فراخواند تا مردم به فهم آیات دست یابند و تفسیر برخی آیات را به عهده مردم گذارده است و اگر پیامبر همه آیات را تفسیر می کرد، با دعوت قرآن به تدبر منافات داشت. و از طرف دیگر پیامبر صلی الله علیه و آله در مورد برخی صحابه از جمله ابن عباس، برای فراگیری علم تفسیر دعا نمود که «خدایا او را در دین فقیه کن عالم به تأویل (= تفسیر) بنمای!»(5) پس در واقع تفسیر بخشی از آیات را بر عهده دیگران گذاشته است، بنابراین نیازی نبوده است که پیامبر تمام قرآن را تفسیر کند.

ص:63

طرفداران دیدگاه دوم به ردّ دلایل دیدگاه اول چنین پرداخته اند که:

اولاً نص صریحی در دست نیست که تفسیر تمام آیات قرآن وظیفه پیامبر صلی الله علیه و آله باشد(1). بلکه وظیفه ایشان تبیین آیاتی بوده که نیاز به تفسیر، تبیین، تخصیص، تقیید و مانند آن داشته است.

ثانیاً تنها 250 روایت تفسیری از پیامبر صلی الله علیه و آله به دست ما رسیده است(2) که همه ی آیات را پوشش نمی دهد.

ثالثاً دلیلی در دست نیست که پیامبر صلی الله علیه و آله تمام آیات را برای صحابه تفسیر کرده باشد و اصولاً با توجه به جنگ ها و عمر کوتاه ایشان، فرصت چنین کاری وجود نداشت.

رابعاً مقصود از روایت عایشه (بنابر فرض صحت سند)(3) آن است که هربار که جبرئیل آیاتی می آورد، پیامبر آن را به مردم تعلیم می داد و چون نزول قرآن تدریجی بوده، کم کم برای مردم تفسیر می کرد.(4)

دیدگاه سوم

دکتر ذهبی(5) و برخی معاصرین(6) آن را تقویت می کنند بر آنند که پیامبر صلی الله علیه و آله بسیاری از آیات قرآن را تفسیر کرده است، چرا که از طرفی همه ی آیات قرآن نیازمند تفسیر نیست، چون قرآن عربی واضح است و با مراجعه به منابع تفسیر (غیر از سنت) قابل فهم است.

ص:64

و از طرف دیگر احادیث پیامبر صلی الله علیه و آله به 250 روایت موجود منحصر نمی شود، چون سنت پیامبر صلی الله علیه و آله حتی سیره عملی ایشان به نوعی تفسیر و توضیح آیات قرآن است. و بسیاری از احادیث ایشان توسط اهل بیت علیهم السلام حکایت شده است و آنان فرمودند: «هرچه ما می گوییم کلام پیامبر صلی الله علیه و آله است.»(1)

بنابراین روایات تفسیری پیامبر صلی الله علیه و آله که مستقیم و غیرمستقیم از ایشان حکایت شده تعداد زیادی خواهد شد که برخی تا چهارهزار حدیث نوشته اند.(2)

بررسی

دیدگاه سوم با توجه به دلایلی که آورده شد و اشکالاتی که به دیدگاه اول و دوم وارد شد با عنایت به حجم روایات تفسیری شیعه، که 16000 حدیث آن در تفسیر «البرهان» گردآوری شده است بعید نیست.

در ضمن با توجه به مطالبی که در تعریف تفسیر روایی گذشت، تفسیر روایی شامل احادیث پیامبر صلی الله علیه و آله و اهل بیت علیهم السلام می شود بنابراین شمارگان احادیث تفسیری به حدود 16000 می رسد البته روشن است که همه ی این احادیث از ارزش و اعتبار یکسان برخوردار نیستند و همه ی جزئیات آیات قرآن را نیز پوشش نمی دهد.

اما دیدگاه آیت اللَّه معرفت را اگر نتوانیم به دیدگاه سوم برگردانیم، باید بگوییم که آن دیدگاه چهارمی در این مبحث به شمار می رود که قائل به تفصیل هستند چراکه ایشان قبول می کنند که تعداد روایات تفسیری پیامبر صلی الله علیه و آله در اصل زیاد بوده است اما در نقل و حکایت کم است.(3)

ص:65

به عبارت دیگر ایشان بین بیان معانی آیات توسط پیامبر صلی الله علیه و آله (که شامل همه آیات می شود) و آنچه به صورت نص از ایشان حکایت شده (که قلیل است) تفاوت می گذارند و برآنند که طرفداران دیدگاه دوم مقصودشان قلیل بودن منقولات منصوص از پیامبر صلی الله علیه و آله است(1).

ص:66

ص:68

10. حریص بر خدمت رسانی؛ حضرت محمد صلی الله علیه و آله شوق خدمت به مردم دارد و بر خدمت رسانی حریص است. ((حَرِیصٌ عَلَیْکُمْ) - توبه / 128)

11. دلسوز و مهربان مومنان؛ حضرت محمد صلی الله علیه و آله نسبت به مردم مومن بسیار دلسوز و مهربان است. ((بِالْمُؤْمِنِینَ رَؤُفٌ) - توبه / 128)

12. مهرورز مومنان؛ حضرت محمد صلی الله علیه و آله نسبت به مردم مومن همواره مهرمی ورزد و رحمت او شامل مومنان می شود او جلوه ی رحیمیت الهی است. ((بِالْمُؤْمِنِینَ رَؤُفٌ رَحِیمٌ) - توبه / 128)

13. مردمی؛ حضرت محمد صلی الله علیه و آله از میان خود شماست، بنابراین مشکلات و دردها و نیازهای شما را درک می کند. ((مِنْ أَنْفُسِکُمْ) - توبه/ 128)

14. بشر؛ پیامبر اسلام صلی الله علیه و آله بشری همانند شماست، و فردی ماوراء انسان نیست تا مشکلات شما را درک نکند. ((أَنَا بَشَرٌ مِثْلُکُمْ) - کهف / 110)

15. دریافت کننده وحی؛ حضرت محمد صلی الله علیه و آله به خدای متعال و فرشته وحی متصل است و وحی را از ماورای طبیعت دریافت می کند که به صورت قرآن می خواند. ((یُوحی إِلَیَّ) - کهف / 110)

16. پایان بخش نبوت؛ حضرت محمد صلی الله علیه و آله آخرین پیام آور وحی الهی است. ((خاتَمَ النَّبِیِّینَ) - احزاب / 40)

17. فرزند پسر ندارد؛ حضرت محمد صلی الله علیه و آله هنگام وفات فقط یک فرزند دختر از خود بر جای گذاشت یعنی فاطمه علیها السلام، و هیچ فرزند پسری نداشت تا نبوت سلطنت نشود. ((ما کانَ مُحَمَّدٌ أَبا أَحَدٍ مِنْ رِجالِکُمْ) - احزاب/ 40)

18. محمد نام اوست؛ پیامبر اسلام صلی الله علیه و آله نام «ستوده» (= محمد) داشت. (احزاب / 40)

19. احمد؛(1) نام پیامبر اسلام صلی الله علیه و آله در زبان پیامبران قبلی «احمد» بوده است. ((مُبَشِّراً بِرَسُولٍ یَأْتِی مِنْ بَعْدِی اسْمُهُ أَحْمَدُ) - صف / 6)

ص:70

20. درس ناخوانده؛ پیامبراکرم صلی الله علیه و آله سواد خواندن (و نوشتن) نداشت و معلم و استاد ندیده بود تا نگویند مطالب قرآن را از انسان های دیگر یاد گرفته است. ((الْأُمِّیَّ) - اعراف / 157؛ عنکبوت / 48؛ شوری / 51)

21. نامش در تورات و انجیل آمده است(1) ؛ نام پیامبر اسلام صلی الله علیه و آله در تورات و انجیل واقعی و تحریف ناشده آمده بود، تا امت های پیشین به آمدنش امیدوار و با او آشنا شوند. ((الَّذِی یَجِدُونَهُ مَکْتُوباً عِنْدَهُمْ فِی التَّوْراةِ وَ الْإِنْجِیلِ) - اعراف / 157)

22. رسالت هدایتگر؛ پیامبر اکرم صلی الله علیه و آله آمده تا مردم را هدایت کند.

((هُوَ الَّذِی أَرْسَلَ رَسُولَهُ بِالْهُدی) - فتح / 28)

23. دارای دین حق؛ پیامبر گرامی صلی الله علیه و آله مردم را به سوی دین حق راهنمایی می کند. ((هُوَ الَّذِی أَرْسَلَ رَسُولَهُ بِالْهُدی وَ دِینِ الْحَقِّ) ؛ فتح / 28)

24. رسالت جهانی؛ پیامبر اکرم صلی الله علیه و آله برای همه مردم جهان برانگیخته شده است. ((ما أَرْسَلْناکَ إِلاّ کَافَّةً لِلنّاسِ) - سبأ / 28)

25. رحمت الهی برای جهانیان؛ پیامبر اکرم صلی الله علیه و آله تجلی مهر و رحمت الهی بر همه مردم جهان است. ((ما أَرْسَلْناکَ إِلاّ رَحْمَةً لِلْعالَمِینَ) - انبیاء/ 107)

26. جهانی سازی مطلوب؛(2) پیامبر گرامی صلی الله علیه و آله آمده است تا دین حق اسلام را، بر همه ادیان پیروز گرداند و جهانی سازی صحیح و مطلوب داشته باشد، که این کار توسط فرزندش مهدی موعود علیه السلام به سرانجام می رسد. ((لِیُظْهِرَهُ عَلَی الدِّینِ کُلِّهِ) - فتح / 28)

27. دارای مقام شفاعت؛ خدای متعال در قیامت مقام شفاعت به پیامبر صلی الله علیه و آله عطا می کند و آنقدر به او می بخشد تا راضی شود(3). ((لَسَوْفَ یُعْطِیکَ رَبُّکَ فَتَرْضی) - الضحی/ 5)

ص:71

28. یتیم؛ پیامبر اکرم صلی الله علیه و آله در کودکی یتیم شد و رنج بی پدری را چشید. از این رو پدری مهربان برای یتیمان امت بود. (الضحی/ 6)

29. در پناه حق؛ پیامبر صلی الله علیه و آله که یتیم شد در پناه حق قرار گرفت و تربیت شد. ((أَ لَمْ یَجِدْکَ یَتِیماً فَآوی) - الضحی / 6)

30. فقیر؛ پیامبر گرامی صلی الله علیه و آله فردی ثروت اندوز نبود بلکه فقیر بود و با فقیران می نشست و نیازمند به خدا بود. (وَ وَجَدَکَ عائِلاً فَأَغْنی) - الضحی/ 8)

31. غنی؛ رسول اکرم صلی الله علیه و آله اگر چه فقیر بود اما با اتصال به خدای متعال به ثروتی نامحدود دسترسی داشت از این رو بی نیاز و غنی بود. (الضحی / 8)

32. نرم خو بود و سخت دل نبود؛ پیامبر صلی الله علیه و آله براساس رحمت الهی، با مردم به نرمی سخن می گفت و رفتار می کرد و سخت دل نبود. ((فَبِما رَحْمَةٍ مِنَ اللّهِ لِنْتَ لَهُمْ وَ لَوْ کُنْتَ فَظًّا غَلِیظَ الْقَلْبِ لاَنْفَضُّوا مِنْ حَوْلِکَ) - آل عمران/ 159)

33. صاحب اخلاقی بزرگ و بزرگوارانه؛ پیامبراکرم صلی الله علیه و آله دارای اخلاقی نیکو و بزرگوارانه بود، به طوری که خدای بزرگ، اخلاق او را عظیم معرفی می کند. ((إِنَّکَ لَعَلی خُلُقٍ عَظِیمٍ) - قلم / 4)

34. الگوی نیکو؛ پیامبر صلی الله علیه و آله در گفتار و کردار و عقایدش الگوی مردم است. ((لَقَدْ کانَ لَکُمْ فِی رَسُولِ اللّهِ أُسْوَةٌ حَسَنَةٌ) - احزاب / 21)

35. مأمور اجرای عدالت: پیامبر صلی الله علیه و آله از طرف خدا مأمور اجرای عدالت در بین مردم بود. ((وَ أُمِرْتُ لِأَعْدِلَ بَیْنَکُمُ) - شوری / 15)

36. آمرزش خواه مردم: پیامبر صلی الله علیه و آله برای مردم، از خدا استغفار و طلب آمرزش می کرد. ((وَ اسْتَغْفِرْ لَهُمْ) - آل عمران / 159)

37. عفوکننده مردم؛ حضرت محمد صلی الله علیه و آله از لغزش های مردم در می گذشت و سخت گیر نبود. ((فَاعْفُ عَنْهُمْ) - آل عمران / 159)

38. مشورت کننده با مردم؛ پیامبر صلی الله علیه و آله از مشورت مردم بهره می برد ولی در نهایت تصمیم گیری با رهبر اسلام بود. ((وَ شاوِرْهُمْ فِی الْأَمْرِ فَإِذا عَزَمْتَ...) - آل عمران / 159)

ص:72

39. تلاش زحمت آمیز برای مردم؛ پیامبر اکرم صلی الله علیه و آله برای هدایت مردم و ترویج قرآن، تلاش زیادی می کرد به طوری که خود را به زحمت می انداخت و این نشانه دلسوزی و مسئولیت شناسی ایشان بود. (طه ما أَنْزَلْنا عَلَیْکَ الْقُرْآنَ لِتَشْقی) ؛ طه/ 1-2)

40. مهربان با دوستان و سخت گیر بر دشمنان؛ پیامبر اعظم صلی الله علیه و آله نسبت به مؤمنان مهربان، و نسبت به کافران سخت گیر بود. ((أَشِدّاءُ عَلَی الْکُفّارِ رُحَماءُ بَیْنَهُمْ) - فتح / 29)

دوم. آیاتی که در برابر مخالفان از پیامبر صلی الله علیه و آله دفاع می کند، به عبارت دیگر، صفات سلبی پیامبر صلی الله علیه و آله را بر می شمارد و تهمت ها و اشکالات مخالفان را از ایشان دفع می کند.

1. پیامبر صلی الله علیه و آله آموزش دیده نیست؛ (دخان/ 14) یعنی مطالب قرآن را از اساتید و معلمان آموزش ندیده است بلکه از طریق وحی دریافت می کند.

2. پیامبر صلی الله علیه و آله مجنون یعنی جن زده و دیوانه نیست؛ (دخان/ 14) بلکه از سلامت کامل عقلی برخوردار است.

(ثُمَّ تَوَلَّوْا عَنْهُ وَ قالُوا مُعَلَّمٌ مَجْنُونٌ) ؛ سپس از او روی برتافتند، و گفتند: «دانش آموخته ای دیوانه است.»

3. پیامبر صلی الله علیه و آله کاهن نیست؛ (طور/ 29) یعنی او از طریق کهانت با ماوراء غیب در ارتباط نیست بلکه بر او وحی می شود.

4. پیامبر صلی الله علیه و آله شاعر نیست؛ (طور/ 30) یعنی مطالب قرآن که بر زبان او جاری می شود، مطالب خیالی یک شاعر نیست. بلکه حقایقی است که بر او وحی می شود هر چند که دارای آهنگ خاص است.

(فَذَکِّرْ فَما أَنْتَ بِنِعْمَةِ رَبِّکَ بِکاهِنٍ وَ لا مَجْنُونٍ أَمْ یَقُولُونَ شاعِرٌ نَتَرَبَّصُ بِهِ رَیْبَ الْمَنُونِ) ؛ «پس تذکر ده، که تو به نعمت (و لطف) پروردگارت، پیشگو و دیوانه نیستی، بلکه می گویند: «شاعری است که (حادثه) مرگ مشکوکی را برای او انتظار می کشیم!»

ص:73

5. پیامبر صلی الله علیه و آله ساحر و جادوگر نیست؛ (ذاریات/ 52)

(کَذلِکَ ما أَتَی الَّذِینَ مِنْ قَبْلِهِمْ مِنْ رَسُولٍ إِلاّ قالُوا ساحِرٌ أَوْ مَجْنُونٌ)؛ «همچنین هیچ فرستاده ای (به سراغ) کسانی که قبل از آن (مشرک) ان بودند نیامد مگر اینکه گفتند: «(او) ساحر یا دیوانه است!»

یادآوری مهم

همه این موارد از طریق مطالعه سیره و زندگانی پیامبر صلی الله علیه و آله قابل فهم و استنباط است. یعنی تاریخ زندگی پیامبر صلی الله علیه و آله یکی از مهم ترین گواهان بر سلامت عقل، دیوانه نبودن، آموزش ندیدن ایشان، کاهن، شاعر و جادوگر نبودن ایشان است و مهم تر از آن، معجزه جاویدان او یعنی قرآن کریم است که مهم ترین شاهد صدق، عقل و نبوت ایشان است. در طی 14 قرن، دعوت به مبارزه و تحدی کرده که مثل آن را بیاورند. (بقره/ 24-23) ولی هنوز کسی مانند آن را نیاورده است.

سوم. آیاتی که حقانیت پیامبر صلی الله علیه و آله و رسالت و کتاب وحیانی او را تایید می کند و گواهان حقانیت را بر می شمارد.

1. گواهی خدای متعال بر حقانیت پیامبر صلی الله علیه و آله؛ (رعد/ 43، نساء/ 166)

(لکِنِ اللّهُ یَشْهَدُ بِما أَنْزَلَ إِلَیْکَ أَنْزَلَهُ بِعِلْمِهِ وَ الْمَلائِکَةُ یَشْهَدُونَ وَ کَفی بِاللّهِ شَهِیداً)؛ «لیکن خدا به آنچه بر تو فرو فرستاد گواهی می دهد، که آن را از روی علمش فرو فرستاده است؛ و فرشتگان (نیز) گواهی می دهند، و (هر چند که) گواهیِ خدا کافی است».

2. گواهی فرشتگان بر حقانیت پیامبر صلی الله علیه و آله؛ (رعد/ 43)

3. گواهی کسی که دانش کتاب نزد اوست؛ (رعد/ 43)

(وَ یَقُولُ الَّذِینَ کَفَرُوا لَسْتَ مُرْسَلاً قُلْ کَفی بِاللّهِ شَهِیداً بَیْنِی وَ بَیْنَکُمْ وَ مَنْ عِنْدَهُ عِلْمُ الْکِتابِ) ، «و کسانی که کفر ورزیدند می گویند: «(تو) فرستاده شده نیستی.» (ای پیامبر) بگو: «گواهی خدا، و کسی که علمِ کتاب (قرآن) نزد اوست، بین من و بین شما کافی است.»

ص:74

4. گواهی دانشمندان بر حقانیت پیامبر صلی الله علیه و آله؛ (سبأ/ 6)

(وَ یَرَی الَّذِینَ أُوتُوا الْعِلْمَ الَّذِی أُنْزِلَ إِلَیْکَ مِنْ رَبِّکَ هُوَ الْحَقَّ وَ یَهْدِی إِلی صِراطِ الْعَزِیزِ الْحَمِیدِ) ؛ «و کسانی که به آنان دانش داده شده، می دانند آنچه از پروردگارت به سوی تو فروفرستاده شده، فقط حق است؛ و به سوی راه (خدای) شکست ناپذیر ستوده رهنمون می شود».

تذکر: مهمترین گواه خدای متعال است که ناظر بر حالات همگان و حاضر در همه جاست سپس فرشتگان که همه چیز را ثبت می کنند و کسی که از ابتدای رسالت تا هنگام وفات پیامبر صلی الله علیه و آله در کنار ایشان و یاور او بود یعنی امام علی علیه السلام که به دانش کتاب آگاه است. در تفسیر آیه 43 سوره رعد بیان می شود که مصداق کامل از کسی که دانش کتاب نزد اوست امام علی علیه السلام است(1) ، البته در این میان دانشمندان نیز با مشاهده دلایل صدق و معجزه جاویدان پیامبر صلی الله علیه و آله یعنی قرآن، به حقانیت او گواهی می دهند.

چهارم. آیاتی که مربوط به زندگی خصوصی پیامبر صلی الله علیه و آله: از جمله مسائل همسران، پسرخوانده ایشان (زید) و... را بیان می کند(2). (مثل: احزاب/ 37، تحریم/ 1-4)

پنجم. آیاتی که مبارزات سیاسی و اجتماعی پیامبر صلی الله علیه و آله را بیان می کند. از جمله: آیات مربوط به جنگ ها (مثل انفال، فتح، توبه و...)

ششم. آیاتی که به اعتبار و حجیت گفتار و کردار پیامبر صلی الله علیه و آله و لزوم اطاعت از ایشان اشاره می کند.

ص:75

(وَ أَطِیعُوا اللّهَ وَ أَطِیعُوا الرَّسُولَ فَإِنْ تَوَلَّیْتُمْ فَإِنَّما عَلی رَسُولِنَا الْبَلاغُ الْمُبِینُ) (تغابن/ 12)؛ «و خدا را اطاعت کنید و فرستاده [خدا] را اطاعت کنید؛ و اگر روی برتابید پس بر عهده فرستاده ما فقط رساندن [پیام روشنگر و] آشکار است».

(لا یَکُونَ دُولَةً بَیْنَ الْأَغْنِیاءِ مِنْکُمْ وَ ما آتاکُمُ الرَّسُولُ فَخُذُوهُ وَ ما نَهاکُمْ عَنْهُ فَانْتَهُوا وَ اتَّقُوا اللّهَ إِنَّ اللّهَ شَدِیدُ الْعِقابِ) (حشر/ 7)؛ «تا (ثروت ها) در میان توانگران شما [دست به دست] نگردد و آنچه را فرستاده [خدا] برای شما آورده پس آن را بگیرید (و اجرا کنید)، و آنچه شما را از آن منع کرد پس خودداری کنید؛ و [خودتان را] از [عذاب] خدا حفظ کنید که خدا سخت کیفر است».

(بِالْبَیِّناتِ وَ الزُّبُرِ وَ أَنْزَلْنا إِلَیْکَ الذِّکْرَ لِتُبَیِّنَ لِلنّاسِ ما نُزِّلَ إِلَیْهِمْ وَ لَعَلَّهُمْ یَتَفَکَّرُونَ) (نحل/ 44)؛ «(پیامبران را) با دلیل های روشن (معجزه آسا) و نوشته های متین (فرستادیم.) و آگاه کننده (=قرآن) را به سوی تو فرو فرستادیم، تا آنچه را که به سوی مردم فرود آمده، برای آنان روشن کنی و تا شاید آنان تفکّر کنند».

هفتم. آیاتی که گفتار و شکوه های پیامبر صلی الله علیه و آله و نیز به شفاعت ایشان در رستاخیز اشاره می کند، از جمله:

(وَ لَسَوْفَ یُعْطِیکَ رَبُّکَ فَتَرْضی) (الضحی/ 5)؛ «و حتماً در آینده پروردگارت به تو عطا می کند و خشنود می شوی».

(وَ قالَ الرَّسُولُ یا رَبِّ إِنَّ قَوْمِی اتَّخَذُوا هذَا الْقُرْآنَ مَهْجُوراً) (فرقان/ 30)؛ «و فرستاده (خدا) گفت: «ای پروردگار [من]! در حقیقت قوم من از این قرآن دوری گزیده اند!»

تذکر:

البته آیات دیگری نیز در مورد پیامبر صلی الله علیه و آله وجود دارد که به همین مقدار اکتفا می کنیم.

ص:76

آری بشارت و هشدار باید همراه هم باشد، چرا که نیمی از وجود انسان طالب منفعت و نیم دیگر دفع کننده ضرر است.

3. پیامبر صلی الله علیه و آله دعوت کننده به سوی خداست و این مرحله ای بعد از هشدار و بشارت است، چراکه این ها وسایلی برای آماده کردن افراد برای پذیرش حق است و هنگامی که فرد آماده شد دعوت به سوی حق می شود.(1)

4. در این آیه بر رخصت و فرمان الهی تاکید شده است، یعنی دعوت پیامبران به فرمان خداست و آن ها چیزی از خود ندارند و بدون رخصت الهی گامی بر نمی دارند.

5. «سراج» به معنای چراغ، و «مُنیر» به معنای نورافشان است، این تعبیر شاید اشاره به معجزات و دلایل حقانیّت پیامبران باشد.(2)

6. رسول اکرم صلی الله علیه و آله چراغ روشنی بخش است که دل ها را به سوی خود جذب می کند و تاریکی های شرک و کفر را از آسمان روح انسان می زداید و شب پرستان را دور می سازد.

ای ماه که در گردش، هرگز نشوی لاغر انوار جلال تو بدریده ضلالت را

(کلیات شمس)

7. نور مایه رشد گل ها، و عامل جمع شدن افراد در گرد آن و مایه آرامش افراد درستکار و فرار افراد خلاف کار است.

آری پیامبر اکرم صلی الله علیه و آله عامل رشد و حرکت مردم و محور وحدت و مایه آرامش مومنان است. و نور وجود او دزدان ایمان و دین را فراری می دهد.

ص:78

آموزه ها و پیام ها

1. صفات برجسته و نورانی پیامبر صلی الله علیه و آله را بشناسید. (تا از وجود ایشان بیشتر بهرمند شوید).

2. پیام آیه 45 آن است که در برنامه تربیتی اسلام هشدار و بشارت باهم است.

3. آموزه آیه برای رهبران الهی آن است که رهبر گواه (و الگوی) مردم باشد.

4. پیام آیه 46 آن است که رهبران الهی ستاره های نورافشان آسمان هدایت هستند.

5. دعوت به خدا هم، با اجازه خدا باشد.

6. مردان الهی (مردم را) به سوی خدا خوانند (نه به سوی خود).

***

2. در آیه نفرمود: «پیامبر از شماست» بلکه فرمود: «پیامبر از خودتان است.» گویی پیامبر پاره ای از جان مردم و روح جامعه است که در شکل فرستاده خدا ظاهر شده است. و از این رو با دردها و مشکلات آنان آشناست و شریک غم های آنان است.

3. واژه «حَرِیص» در اصل به معنای شدت علاقه به چیزی است و در آیه فرمود: «پیامبر حریص بر شماست» یعنی به هرگونه خیر و سعادت و پیشرفت شما عشق می ورزد(1).

4. اگر پیامبر صلی الله علیه و آله دستورهای مشکل و فرمان جهاد با امپراطوری روم می دهد و با کفر و نفاق به شدّت برخورد می کند، در حقیقت یک نوع محبت و لطف اوست و او به آزادی، شرف، عزت و هدایت و پاکسازی جامعه شما عشق می ورزد.

5. واژه «رَئُوف» اشاره به محبت و لطف مخصوص در مورد فرمان برداران است و واژه ی «رحیم» اشاره به رحمت در برابر گناه کاران است ولی این دو واژه، هنگامی که جداگانه استعمال شود ممکن است به یک معنا باشد.

آموزه ها و پیام ها

1. پیام آیه آن است که پیامبر اکرم صلی الله علیه و آله در هدایت مردم سر از پا نمی شناخت و غمخوار و دوستدار مؤمنان بود. (شما نیز اینگونه باشید.)

2. آموزه آیه آن است که رهبر اسلامی از مردم، غمخوار مردم، علاقمند به مردم و دلسوز مؤمنان می باشد.

***

ص:80

آری، آیندگان تعالیم عالی پیامبر اسلام صلی الله علیه و آله و عقاید خرافی و شرک آلود مشرکان را می بینند و در مورد آن ها داوری می کنند که عاقل و دیوانه واقعی کیست.

پیدا شود که مرد کدام است و زن کدام در تنگنای حلقه مردان به روز جنگ

(سعدی)

3. در برخی احادیث حکایت شده که هنگامی که قریش دیدند پیامبر صلی الله علیه و آله علی علیه السلام را بر دیگران مقدم شمرد، به سرزنش علی علیه السلام پرداختند و گفتند: محمد فتنه زده و دیوانه ی او شده است، از این رو این آیات فرود آمد و تهمت جنون را از پیامبر صلی الله علیه و آله دفع کرد(1).

البته روشن است که شأن نزول آیه، موجب انحصار معنا در یک مورد نمی شود، بلکه مشرکان بارها تهمت جنون به پیامبر صلی الله علیه و آله زدند و قرآن به همه آن ها پاسخ می دهد.

4. واژه «خُلق» از «خلقت»، و به معنای صفاتی است که از انسان جدا نمی شود و هم چون آفرینش انسان در درون او آفریده شده است.

آری اگر انسان با برخی حالات و صفات همراه شود و تمرین کند کم کم درون جانش جای می گیرد و خُلق او می شود و روح و باطن او را شکل می دهد.

5. در این آیات به اخلاق برجسته پیامبر صلی الله علیه و آله اشاره شده است همان اخلاقی که برخی آن را معجزه اخلاقی پیامبر صلی الله علیه و آله نامیده اند؛ همان اخلاقی که در برخوردهای فردی و اجتماعی پیامبر صلی الله علیه و آله ظاهر گشت، هم چون عفو عمومی مکیان پس از فتح مکه و بعد از آن همه آزار نسبت به پیامبر و مسلمانان.

ص:82

6. در حدیثی از امام علی علیه السلام حکایت شده که ویژگی های اخلاقی پیامبر صلی الله علیه و آله چنین بود که همیشه خوش رو و ملایم بود، هرگز خشن، سنگدل، پرخاشگر، بدزبان، عیب جو و مدیحه گر نبود. هیچ کس از او مأیوس نمی شد و هرکس به در خانه او می آمد مأیوس باز نمی گشت، سه چیز را از خود رها کرده بود: مجادله در سخن، پرگویی و دخالت در کاری که به او مربوط نبود. و سه چیز را در مورد مردم رها کرده بود: کسی را سرزنش نمی کرد، از لغزش ها و عیوب پنهانی مردم جستجو نمی کرد... هرگاه فرد ناآشنا و نا آگاه با او تندی می کرد و درخواستی می نمود تحمل می کرد و... و هرگز سخن کسی را قطع نمی کرد تا سخنش پایان گیرد(1).

7. در حدیثی از پیامبر صلی الله علیه و آله حکایت شده: «من برای تکمیل کردن فضائل و کرامت های اخلاق برانگیخته شدم»(2).

و در حدیث دیگری از آن حضرت حکایت شده: «هیچ چیز در میزان عمل سنگین تر از حُسن خُلق نیست»(3) و اینکه «محبوب ترین شما نزد خدا کسی است که اخلاقش از همه بهتر است، کسانی که فروتن هستند و با دیگران انس می گیرند دیگران نیز با آنان انس می گیرند.»

ضمن ندیدم در جهان جستجو هیچ اهلیّت به از خلق نکو

(مولوی)

آموزه ها و پیام ها

1. رهبر اسلام در معرض تهمت مخالفان است. (از او دفاع کنید!)

2. خدا از رهبر اسلام دفاع می کند و به او پاداش می دهد.

ص:83

3. حقایق به زودی روشن می شود و مخالفان اسلام نیز آن را می بینند. (و نمی توانند انکار کنند).

4. پیامبر اکرم صلی الله علیه و آله اخلاق برجسته ای دارد (پس اخلاق او را بیاموزید و سرمشق خود قرار دهید).

نکات و اشارات

1. در این آیات به نیمروز و شب، سوگند یاد شده است، تا اهمیت مطلب بعد را مورد تأکید قرار دهد و توجه انسان ها را به روز و شب جلب کند تا در مورد این دو پدیده، مطالعه و دقت بیشتری نمایند.

نیمروز هنگامی که آفتاب برآید و نور و گرما همه جا را فرا گیرد، به جهانیان جان تازه ای می بخشد؛ و شب، هنگامی که تاریک و آرام شود زمینه ی استراحت و آرامش همه موجودات را فراهم می سازد.

2. همان طور که در نظام هستی شب و روز وجود دارد در نظام نزول وحی نیز گاهی هم چون روز است و نور وحی بر قلب پیامبر می تابد؛ و گاهی هم چون شب است و برای مدتی نور وحی قطع می شود. آری گاهی وحی الهی قطع می شد تا روشن شود که پیامبر اسلام از خود اختیاری ندارد و همه چیز به دست خداست.

3. در این آیات به سرگذشت پیامبر اکرم صلی الله علیه و آله و دوران کودکی او اشاره شده است، پیامبر در دوران کودکی مشکلات فراوانی را پشت سرگذاشت، هنگامی که در شکم مادر بود، پدرش عبداللَّه از دنیا رفت و در آغوش جدش عبدالمطلب پرورش یافت، شش ساله بود که مادرش از دنیا رفت، و هشت ساله بود که جدش عبدالمطلب نیز از دنیا رفت، و این یتیم مکه تنها ماند؛ ولی خدا محبت او را به قلب عمویش ابوطالب انداخت و مورد حمایت او قرار گرفت و تا آخر عمرش از پیامبر و دین اسلام حمایت کرد.

آری خدا در دوران کودکی و یتیمی که پیامبر نیازمند بود به او لطف کرد. و او را تنها رها نکرد و به او خشم ننمود.

4. پیامبر اسلام صلی الله علیه و آله فقیر بود، ولی خدا همسری هم چون خدیجه را بر سر راه او قرار داد تا ثروت سرشار خود را در راه محمد صلی الله علیه و آله و دین او مصرف کند و بعد از پیروزی اسلام نیز غنایم زیادی نصیب مسلمانان و پیامبر صلی الله علیه و آله شد که برای ادامه راه پیشرفت اسلام مورد استفاده قرار گرفت.

ص:85

5. در برخی احادیث از امام رضا علیه السلام حکایت شده است که در مورد آیات فوق فرمودند: «آیا تو را یتیم یعنی فردی بی نظیر در میان مخلوقات نیافت(1) ، سپس مردم را در پناه تو قرار داد؟ و تو را گمشده و ناشناخته در میان مردم کرد، و تو را فردی عیالوار یافت که سرپرست اقوامی در علم و دانش هستی و آن ها را به وسیله تو بی نیاز ساخت»(2). البته این گونه احادیث به برخی از بطون آیه اشاره دارد، یعنی مفهوم یتیمی و گم گشتگی و عیال مندی را توسعه داده است به طوری که شامل موارد فوق بشود.

6. واژه «ضال» گاهی به معنای گمراه است، یعنی کسی که از ایمان به دور است که مسلماً این معنا در اینجا مقصود نیست و گاهی به معنای ناآگاه است(3) ، یعنی کسی که از نبوّت آگاه نبود و خدا او را آگاه ساخت و گاهی به معنای گم گشته است، یعنی پیامبر در کودکی چند بار گم شد در دره های مکه، در راه مکه و نیز در مسیر شام، راه خود را گم کرد ولی خدا او را راهنمایی کرد و به محل خود بازگرداند و گاهی واژه «ضال» به معنای پنهان می آید(4) ، یعنی پیامبر در میان مردم پنهان و بی نام و نشان بود و خدا او را به همه مردم معرفی کرد و مردم را به سوی او راهنمایی نمود (همان طور که در حدیث امام رضا علیه السلام بدان اشاره شده بود).

البته مانعی ندارد که آیه ی فوق به سه معنای اخیر اشاره داشته باشد، هر چند که معنای گمگشته با سیاق آیات سازگارتر است.

ص:86

7. در این آیات بیان شده که آخرت برای پیامبر صلی الله علیه و آله از دنیا بهتر است، یعنی پیامبر در دنیا مورد الطاف الهی است اما در آخرت این لطف بیشتر می شود و به تعبیر دیگر هرچه زمان بیشتر می گذرد لطف الهی نسبت به پیامبر صلی الله علیه و آله بیشتر می شود و در اواخر عمر پیامبر بهتر می شود و اسلام گسترش می یابد و نهال توحید بارورتر می گردد.

8. در این آیات یکی از الطاف اخروی خدا نسبت به پیامبر صلی الله علیه و آله بیان شده است، خدا در آخرت آن قدر به پیامبر لطف می کند و به او می بخشد تا راضی شود. البته خشنودی پیامبر در گرو سود شخصی تنها نیست، بلکه وی هنگامی راضی می شود که امتش مورد شفاعت قرار گیرند. از این رو از اهل بیت علیهم السلام حکایت شده که این آیه امیدبخش ترین آیه ی قران است.(1)

9. مقام شفاعت پیامبر صلی الله علیه و آله به خاطر مقامات الهی و زحمات ایشان برای مردم است، بنابر این مقام شفاعت مخصوص ایشان نیست بلکه هرکس صفات رهبر الهی هم چون پیامبر صلی الله علیه و آله را دارد می تواند نسبت به مردم شفاعت کند؛ یعنی هرکس در دنیا برای خشنودی خدا تلاش کرد در آخرت به وسیله عطایای الهی (از جمله شفاعت) خشنود می شود.

10. در حدیثی از امام علی علیه السلام حکایت شده که پیامبر صلی الله علیه و آله فرمود: «روز رستاخیز من در ایستگاه شفاعت می ایستم، و آن قدر گناه کاران را شفاعت می کنم که خدا می گوید آیا راضی شدی یا محمد؟! و من می گویم راضی شدم راضی شدم!»(2)

ص:87

آموزه ها و پیام ها

1. خدا رهبران الهی را تنها نمی گذارد و مورد خشم قرار نمی دهد. (پس دشمنان دین دست از ایرادگیری بردارند.)

2. پیام آیه چهارم و پنجم آن است که فرجام کار رهبران الهی بهتر از حال آنان است.

3. رهبران الهی در رستاخیز مقام شفاعت دارند.

4. هرکس در دنیا برای خشنودی خداگام برداشت خدا در آخرت او را خشنود می سازد.

5. پیام آیات ششم تا هشتم آن است که خدا پیامبر را از کودکی تحت لطف و حمایت خویش قرارداده است. (تا رهبری لایق برای اسلام تربیت شود و به حمایت یتیمیان و فقرا برخیزد.)

6. در هنگام یتیمی، گمگشتگی و فقر به کمک دیگران بشتابید.

7. خدا پناهگاه، هدایتگر و بی نیازکننده شماست. (پس به او تکیه کنید و از او استمداد بطلبید.)

3. در برخی احادیث از امام صادق علیه السلام حکایت شده: «طه» از نام های پیامبر اکرم صلی الله علیه و آله است که به معنای «ای طالب حق و هدایت کننده به سوی آن»(1)

و شاید از همین روست که واژه «طه» به صورت اسم خاص پیامبر صلی الله علیه و آله در آمده است، تا آنجا که خاندان پیامبر را «آل طه» می نامند و از حضرت مهدی «عج» با عنوان «ای پسر طه» یاد می شود(2).

خود را به زحمت و رنج اندازد تا آنجا که پاهایش متورم گردد و نیرویی برای کارهای دیگر و تبلیغ باقی نماند.

2. هرچند که شأن نزول این آیات در مورد به زحمت افتادن پیامبر صلی الله علیه و آله در هنگام عبادت است، ولی مانعی ندارد که مطلب آیه شامل موارد دیگر هم بشود. یعنی ما قرآن را نفرستادیم تا تو در زندگی اجتماعی و تبلیغ مردم خودت را به زحمت اندازی، بلکه وظیفه تو یادآوری مطالب و رساندن آیات به گوش مردم است و اگر لجاجت کردند خودت را به زحمت نینداز.

3. از این آیات استفاده می شود که قرآن برای یادآوری به مردم است، یعنی مایه اصلی تعلیمات الهی در درون جان وفطرت انسان وجود دارد، و فقط یادآوری لازم دارد.

4. از این آیات استفاده می شود که اگر کسی احساس مسئولیت نکند و از مقام و عذاب الهی نترسد، حقایق و آیات الهی را نمی پذیرد، یعنی قابلیت قابل برای بارور شدن هر بذری شرط است(1).

***

نکات و اشارات

1. در این آیه به یکی از بزرگترین صفات پیامبر صلی الله علیه و آله اشاره می کند و او را رحمت فراگیر الهی می نامد، رحمتی که سراسر جهان را فراگرفته و همه انسان ها می توانند از آن استفاده کنند.

پیامبر مهر صلی الله علیه و آله هم چون پزشک متخصص و بزرگواری است که دانش خود را در اختیار همه انسان های جهان قرار داده است؛ ولی برخی از آن استفاده می کنند و به سلامت و سعادت نائل می شوند و برخی دیگر لجوجانه از او روی بر می تابند و راه بیماری های کفر، شرک و آلودگی های اخلاقی را ادامه می دهند(1).

2. واژه «عالمین» به معنای فراگیر بودن رحمت الهی برای جهانیان است و این تعبیر به خاتمیت پیامبر اکرم نیز اشاره دارد، چراکه وجودش تا پایان جهان، برای همه مکان ها و زمان ها و افراد بشر، رحمت است.

3. در این آیات به اصل اساسی رحمت پیامبر صلی الله علیه و آله اشاره شده است که همان توحید است. توحید در اعتقاد، توحید در عمل، توحید در اجتماع، توحید در قانون و توحید در عبادت. اصل توحید هم چون روحی در کالبد همه اجزای دین، دمیده شده است. و رشته محکم پیوند آن ها است. تمام اصول، فروع و معارف دین از توحید سرچشمه می گیرد و به آن باز می گردد(2).

4. در این آیه واژه حصر «انّما» به کار رفته است، یعنی می فرماید تنها چیزی که به من وحی می شود توحید است. در حالی که می دانیم مطالب زیادی به پیامبر صلی الله علیه و آله وحی می شده است. این مطلب یا به خاطر آن است که

ص:91

حصر اضافی است، یعنی فقط معبود بودن خدای یکتا به من وحی می شود نه معبودان دیگر و یا مقصود آن است که توحید سرچشمه و در بردارنده ی همه معارف دین است.

آموزه ها و پیام ها

1. پیام آیه اول برای ما آن است که پیام پیامبر اکرم صلی الله علیه و آله برای جهانیان، رحمت است و او پیامبر مهر است.

2. پیام آیه دوم برای ما آن است که محور رسالت پیامبر اسلام، توحید و تسلیم در برابر آن است.

3. آموزه آیه برای رهبران الهی و مبلغان دینی آن است که هم چون پیامبر، برای مردم مایه رحمت باشید.

***

2. واژه «اُسوه» به معنای آن حالتی است که انسان در هنگام پیروی از دیگری به خود می گیرد(1). یعنی همان حالت پیروی کردن و اقتدا نمودن (به یک الگو و سرمشق) است(2) که در اینجا پیروی کردن از پیامبر صلی الله علیه و آله مقصود است.

3. پیامبر اکرم صلی الله علیه و آله در همه زندگی و همه زمینه ها الگوی خوبی بود.

او در برابر مشکلات شکیبا و پر استقامت بود.

او فردی هوشیار و با اخلاص بود.

او رهبری بود که در برابر سختی ها زانو نمی زد و ناخدایی بود که کشتی جامعه را هدایت می کرد.

او رهبری بود که هم چون مردم عادی کلنگ به دست می گرفت و خندق حفر می کرد و در جنگ شرکت می نمود.

او رهبری بود که مردم را به یاد خدا می انداخت و با تشویق و مژده ها، دیگران را شاد و دلگرم می ساخت.

او سرمشق عملی مسلمانان و پناه آنان در جنگ ها بود؛ از امام علی علیه السلام حکایت شده که هرگاه آتش جنگ سخت شعله ور می شد ما به رسول خدا پناه می بردیم که هیچ یک از ما از او به دشمن نزدیک تر نبود.(3)

4. در این آیه پیروی و الگوبودن پیامبر صلی الله علیه و آله به طور مطلق آمده است که همه زمینه ها، جنگی و غیر آن را شامل می شود.

از این رو عبادات، نظم، نظافت، تقوا، توکّل، اخلاص و شجاعت او برای ما الگوست. و پیروی از او سازنده و سعادت آفرین است و می تواند زندگی ما را متحوّل سازد.

ص:93

آینه جان نیست الّا روی یار روی آن یاری که باشد ز آن دیار

(مولوی)

5. رفتارها و گفتارهای پیامبر صلی الله علیه و آله چند گونه بوده است:

الف) سخنان و اعمال دینی پیامبر صلی الله علیه و آله که به عنوان قرآن و سنّت از آن ها یاد می شود، و پیروی از آن ها واجب یا مستحب است.

ب) سخنان و اعمال زندگی عادی و روزمره پیامبر صلی الله علیه و آله به عنوان یک انسان در آن عصر، هم چون سوار شتر شدن و غذاهای مرسوم را طبخ کردن و خوردن.

اینگونه رفتارها تابع شرایط زمان و مکان است، و در این موارد باید روح این امور را بگیریم و براساس شرایط زمان و مکان عمل کنیم.

برای مثال ایشان غذای ساده و نیکو می خورد و در سفر از مرکب استفاده می کرد، ما نیز چنین می کنیم؛ ولی این بدان معنا نیست که ما هم سوارشتر شویم و یا غذای مرسوم عرب آن زمان را بخوریم.

6. در این آیه بیان شده الگو بودن پیامبر صلی الله علیه و آله برای کسانی است که سه شرط را دارا باشند و این زمینه ها را در خود آماده سازند:

اول آنکه امید به خدا و رحمت او داشته باشند.

دوم آنکه امید به رستاخیز داشته باشند.

سوم آنکه بسیار به یاد خدا باشند.

آری امید به خدا و معاد، عوامل انگیزه ساز و حرکت آفرین هستند؛ و یاد خدا به این حرکت تداوم می بخشد.

کسی که به خدا و رستاخیز ایمان نداشته باشد یا آنقدر آلوده باشد که از رحمت خدا و نعمت های رستاخیز مأیوس باشد، نمی تواند در مسیر پیامبر صلی الله علیه و آله حرکت کند و کسی که به یاد خدا نباشد، شیاطین رهزن، او را منحرف می کنند و از ادامه مسیر باز می دارند.

ص:94

7. در احادیث از امام صادق علیه السلام حکایت شده: هر بنده ای در روز، پروردگارش را صد بار یاد کند، این مصداق یاد فراوان است (که در این آیه به آن اشاره شده است.)(1)

8. مقصود از یاد خدا، فقط گفتن الفاظ نیست بلکه یاد قلبی و عملی را هم شامل می شود. یعنی هنگام که انسان در برابر کار حرامی قرار می گیرد به یاد خدا بیفتد و آن را ترک کند.

به تعبیر دیگر خدا در همه ی زندگی انسان حضور داشته باشد.

آموزه ها و پیام ها

1. پیام آیه آن است که شما در زندگی نیازمند الگو هستید.

2. آموزه این آیه برای ما آن است که رهبر اسلام را الگوی زندگی خود قرار دهید.

3. پیام آیه آن است که امید به خدا، رستاخیز و فراوان به یاد خدا بودن، شرایط الگوپذیری از پیامبر صلی الله علیه و آله است.

***

نکات و اشارات

1. واژه «کافة»، در اصل به معنای کف دست است و از آنجا که انسان وسایل را با دست خود جمع می کند یا از خود دور می کند، این واژه به معنای «جمع کردن» یا «منع کردن» آمده است. و هر دو معنا در این آیه به این ترتیب تصور می شود:

الف) بنابر معنای جمع کردن، آیه به جهانی بودن رسالت پیامبر اشاره کرده و می فرماید: «ما تو را جز برای مجموع مردم جهان نفرستادیم.»(1)

ب) بنابر معنای منع کردن، معنای اینگونه می شود: «ما تورا فقط بعنوان پیامبری بازدارنده برای مردم فرستادیم.»(2)

البتّه معنا و تفسیر اول با ظاهر آیه(3) و احادیث سازگارتر است.

2. از اهل بیت علیهم السلام حکایت شده که با استشهاد به ین آیه فرمودند:

پیامبر صلی الله علیه و آله برای اهل شرق، غرب، اهل آسمان، زمین، جنیان، انسان ها، سفید و سیاه فرستاده شده است.(4)

3. در این آیه هدف رسالت پیامبر صلی الله علیه و آله هشدارگری و مژده رسانی است چراکه انسان دارای دو غریزه «جلب منفعت» و «دفع زیان» است، از این رو با «مژده» به بهشت و نعمت های الهی و «هشدار» نسبت به دوزخ و عذاب های آن، هر دو غریزه انسان را تحریک می کند و او را متعادل می سازد.

4. جهانی بودن رسالت پیامبر اکرم صلی الله علیه و آله، با کامل بودن دین اسلام و خاتمیت پیامبر صلی الله علیه و آله در ارتباط است. یعنی دین اسلام با هر شرایط زمانی و

ص:96

مکانی و با اقتضائات همه افراد بشر منطبق می شود. و سعادت دنیوی و اخروی آنان را تأمین می کند.

آموزه ها و پیام ها

1. پیام آیه آن است که رسالت پیامبر اکرم مرزهای جغرافیایی و زمانی ندارد بلکه جهانی است.

2. در تبلیغات دینی مژده رسانی و هشداردهی، هر دو لازم است.

3. بیشتر مردم، نسبت به حقیقت رسالت جهانی اسلام، آگاهی ندارند.

***

دوم آنکه پیروزی نظامی وظاهری برادیان دیگر است که تاکنون مناطق وسیعی از جهان و بیش از یک میلیارد نفر تحت پرچم اسلام قرارگرفته اند، و در آینده تمام جهان وجهانیان زیر پرچم اسلام می آیند همانطور که درآیات قرآن مکرر براین مطلب تأکید شده است(1). این کار در زمان امام مهدی تکمیل خواهد شد و نوعی جهانی سازی اسلامی تحقق می یابد که برای بشریت نتایج مثبتی به بار می آورد.

3. درحدیثی از پیامبر اکرم صلی الله علیه و آله حکایت شده: «در روی زمین خانه ای و خیمه ای باقی نمی ماند مگر آنکه خدا اسلام را در آن وارد می کند.»(2)

4. آیه فوق نوعی پیشگویی پیروزی نهایی اسلام است، و هر پیشگویی نیاز به گواه وشاهد صدق دارد، که در اینجا خدای متعال خود شاهد و گواه است. و نیاز به شاهد دیگری ندارد.

آموزه ها و پیام ها

1. پیام این آیه مژده پیروزی نهایی اسلام است.

2. مسلمانان به آینده پیروزمند خویش امیداوار باشند.

3. در عصر کنونی پیامبر اکرم صلی الله علیه و آله، صاحب هدایت و دین حق است.

4. گواه پیروزی اسلام، خداست.

5. به دنبال جهانی سازی اسلامی باشید.

(مُحَمَّدٌ رَسُولُ اللّهِ وَ الَّذِینَ مَعَهُ أَشِدّاءُ عَلَی الْکُفّارِ رُحَماءُ بَیْنَهُمْ تَراهُمْ رُکَّعاً سُجَّداً یَبْتَغُونَ فَضْلاً مِنَ اللّهِ وَ رِضْواناً سِیماهُمْ فِی وُجُوهِهِمْ مِنْ أَثَرِ السُّجُودِ ذلِکَ مَثَلُهُمْ فِی التَّوْراةِ وَ مَثَلُهُمْ فِی الْإِنْجِیلِ کَزَرْعٍ أَخْرَجَ شَطْأَهُ فَآزَرَهُ فَاسْتَغْلَظَ فَاسْتَوی عَلی سُوقِهِ یُعْجِبُ الزُّرّاعَ لِیَغِیظَ بِهِمُ الْکُفّارَ وَعَدَ اللّهُ الَّذِینَ آمَنُوا وَ عَمِلُوا الصّالِحاتِ مِنْهُمْ مَغْفِرَةً وَ أَجْراً عَظِیماً)؛ «محمد صلی الله علیه و آله فرستاده خداست؛ وکسانی که با او هستند بر کافران سخت گیر (و) در میان خود مهرورزند؛ آنان را رکوع کنان [و] سجده کنان می بینی درحالی که بخشش و خشنودی ای از خدا می جویند؛ نشانه آنان در چهره هایشان از اثر سجده [نمایان] است؛ این مثال آنان در تورات است و مثال آنان در انجیل است، همانند زراعتی که جوانه اش را بیرون آورده، پس آن را تقویت کرده و محکم گرداند، پس بر ساقه های خود راست قرارگیرد، در حالی که کشاورزان را شگفت زده کند؛ تا کافران را بخاطر آنان به خشم آورد! خدا به کسانی از آنان که ایمان آوردند و [کارهای] شایسته انجام دادند، آمرزش و پاداش بزرگی را وعده داده است.»

نکات و اشارات

1. در این آیه نام پیامبر اکرم صلی الله علیه و آله صریحاً برده شده و او را به عنوان رسول خدا معرفی کرده است، آری او رسول خداست و خدا به این امر گواهی می دهد چه مشرکان و مخالفان اسلام بپسندند یا نپسندند.

2. در این آیه بیان شده که همراهان و پیروان پیامبر صلی الله علیه و آله یعنی مسلمانان، در برابر دشمنان اسلام هم چون سدّی فولادین ایستاده اند اما در میان خودشان به مهر رفتار می کنند و با برادران مسلمان خود مهربان هستند و سخت گیری نمی کنند.

بر سر اغیار چون شمشیر باش هین! مکن روباه بازی، شیر باش

آتش اندر زن به گرگان چوسپند ز آن که آن گرگان عدّو یوسف اند

(مولوی)

ص:99

3. یکی از ویژگی های مسلمانان عبادت آن ها است که دو رکن اصلی آن رکوع وسجود است که این دو رمز تسلیم در برابر خدا و نفی کننده ی غرور و خود خواهی است. آری، مسلمان در برابر خدا کرنش و سجده می کند تا در برابر غیر او کرنش نکند.

4. یکی دیگر از صفات مسلمانان آن است که به دنبال خشنودی خدا هستند و پاداش و رزق خود را از او می خواهند، نه برای ریاکاری قدم بر می دارند و نه انتظار پاداش از مردم دارند، بلکه چشمشان به سوی خدا است.

5. در این آیه یکی از نشانه های پیروان پیامبر صلی الله علیه و آله را چهره عبادی آن ها معرفی می کند، که اثر سجده در آن است؛ مقصود از اثر سجده یا همان اثر ظاهری سجده در پیشانی است و یا مفهوم گسترده تری دارد، یعنی آنان چهره ای الهی دارند که به خوبی نشان می دهد در برابر خدا، حق، قانون و عدالت تسلیم هستند و این علامت در تمام وجود و زندگی آنان منعکس است.(1)

و در حدیثی از امام صادق علیه السلام حکایت شده که مقصود آیه، بیداری شب برای نماز است (که نورانیت آن در روز در چهره نمایان می شود.)

البته مانعی ندارد که همه ی این معانی مقصود آیه باشد.

7. در این آیه بیان شده که مثال و وصف پیروان پیامبر اسلام صلی الله علیه و آله در تورات و انجیل آمده است و همین اوصافی که در این آیه بیان شده، قبلاً به موسی و عیسی گفته شده است.

البته ممکن است این اوصاف در تورات و انجیل کنونی یافت نشود، چراکه این دوکتاب دستخوش تغییر و تحریف شده است.

ص:100

8. در انجیل پنج وصف برای مسلمانان بیان شده است:

اول آنکه آنان جوانه می زنند و رشد می کنند و زیاد می شوند.

دوم آنکه مسلمانان تقویت می شوند و به رشد آنان کمک می شود.

سوم آنکه مسلمانان محکم می شوند و از حالت ضعف خارج می شوند.

چهارم آنکه آنان برپای خود می ایستدند و بر دیگران تکیه نمی کنند و استقلال خود را حفظ می کنند.

پنجم آنکه مسلمانان به طور چشمگیر و تعجب آور رشد خواهند کرد که دوستان را به شگفت وامی دارند و دشمنان را به خشم می آورند.

9. در این آیه اشاره شد که یاران پیامبر صلی الله علیه و آله و مسلمانان به دوگروه مومنان شایسته کردار و غیر آن ها تقسیم می شوند(1) ، یعنی برخی مسلمانان بر ایمان و عمل صالح پا برجا نمی مانند اما گروهی از آنان پابرجا می مانند که در این صورت آمرزش و پاداش بزرگی درانتظار آنان است.

11. تعبیر «کسانی که با پیامبر اسلام صلی الله علیه و آله هستند» اشاره به کسانی دارد که در فکر، اخلاق و عمل همراه با پیامبر بودند که این مطلب شامل اصحاب هم عصر پیامبر و مسلمانان بعد از او می شود که خط فکری و عملی و اخلاقی او را ادامه می دهند. ولی شامل افراد منافق صفت نمی شود که هم زمان و همراه ظاهری پیامبر بودند ولی خط فکری و عملی آن ها با پیامبر متفاوت بود.

آری قرآن بارها اشاره کرده که گروهی از اصحاب پیامبر منافق بودند(2) و تاریخ بعد از پیامبر هم نشان می دهد که همه اصحاب یکسان و در یک راه نبودند و حتی برخی در جنگ جمل، صفین و نهروان با صحابه بزرگ پیامبر یعنی علی علیه السلام جنگیدند، پس نمی توان همه اصحاب پیامبر را عادل و معصوم دانست.

ص:101

آموزه ها و پیام ها

1. بنابراین مسلمانان باید با کافران سخت گیر و با مسلمانان مهربان باشند.

2. عبادت، خدا خواهی، سیمای صالحان داشتن و رشد زیاد از نشانه های مسلمانان است.

3. مسلمان باید تقویت شوند تا مستقل گردند.

4. رشدی اعجاب آور داشته باشید تا دوستان را شاد و دشمنان را خشمگین سازید.

5. مؤمنان شایسته کردار، در انتظار آمرزش و پاداش بزرگ الهی باشند.

6. همراهی با رسول خدا، مهر و قهر می طلبد.

***

بودند، گرد پیامبر اسلام صلی الله علیه و آله حلقه زدند و ضمن اظهار ندامت، تقاضای بخشش داشتند. در این هنگام آیه فرو فرستاده شد و دستور عفو عمومی را صادر کرد، و پیامبر با آغوش باز، خطاکاران را پذیرفت(1).

نکات و اشارات

1. این آیه گر چه به مناسبت جنگ احد فرو فرستاده شده است اما شامل یک سلسله دستورات کلی به پیامبر صلی الله علیه و آله است که از نظر محتوا شامل برنامه های کلی و اصولی است و منحصر به یک واقعه ی خاص نمی شود.

2. در این آیه به دو نوع خشونت اشاره شده است یکی خشونت در سخن و دیگری خشونت در عمل(2) که هیچ کدام از آن ها در رفتار پیامبر صلی الله علیه و آله نبود و در برابر افراد جاهل و خطاکار نرمش کامل از خود نشان می داد(3).

3. از آیه فوق استفاده می شود که نرمش یک هدیه الهی است و کسانی که نرمش ندارند، از این رحمت الهی محرومند(4).

4. تعبیر «آن ها را عفو کن و برای آنان طلب آمرزش نما» که در آیه آمده است اشاره می کند که نسبت به بی وفایی های یاران و مصیبت هایی که برای تو فراهم کردند از حق خود بگذر، یعنی در این مورد من از آنان نزد تو شفاعت می کنم، و در مورد نافرمانی هایی که نسبت به من کردند، تو نزد من شفیع آنان باش، و آمرزش آن ها را از من طلب کن!

این تعبیر اوج محبت خدا را نسبت به بندگان گناه کار نشان می دهد.

ص:103

5. آیه فوق به یکی از صفات مهم رهبری اشاره می کند که مسأله «گذشت، نرمش و انعطاف» در برابر متخلفانی است که از عملکرد خود پشیمان شده اند و از علی علیه السلام حکایت شده: وسیله رهبری گشادگی سینه (یعنی صبر و تحمّل) است(1).

6. پیامبر صلی الله علیه و آله قبل از جنگ احد با مردم مشورت کرد و نظر اکثریت را پذیرفت و برای جنگ به بیرون شهر رفتند، پس از شکست احد، بسیاری فکر می کردند که پیامبر دیگر نباید با کسی مشورت کند، ولی آیه فوق به این طرز تفکر پاسخ داد و باز هم به پیامبر صلی الله علیه و آله دستور داد که با مردم مشورت کن اگر چه در برخی موارد نتایج آن مطلوب نباشد چرا که نتایج سودمند مشورت بیشتر از ضرر آن است.

7. مشورت و مشاوره در اسلام آن قدر با اهمیت است. که حتی به پیامبر اسلام که عقلی نیرومند داشت و به وحی متصل بود، دستور می دهد مشورت کند، مشورت دارای فواید زیادی است که به برخی آن ها اشاره می کنیم:

الف) نیروی تفکر افراد را پرورش می دهد.

ب) افرادی که مشورت می کنند کمتر گرفتار لغزش می شوند.

ج) کسانی که در کارها مشورت می کنند پس از پیروزی کمتر مورد حسد واقع می گردند.

د) کسانی که در کارها مشورت می کنند اگر شکست بخورند، زبان اعتراض و ملامت دیگران بر آنان بسته می شود. و در عوض دیگران برای او دلسوزی و با او همراهی می کنند.

ه -) انسان از راه مشورت می تواند ارزش شخصیت افراد و میزان دوستی و دشمنی آن ها را درک کند.

ص:104

و) عدم مشورت و استبداد رأی، شخصیت توده مردم را از بین می برد و استعدادهای آماده را نابود می کند.

در حدیثی از امام علی علیه السلام حکایت شده «هر کس استبداد به رأی داشته باشد، هلاک می شود و کسی که با افراد بزرگ مشورت کند در عقل آنان شریک شده است.»(1)

این خردها چون مصابیح انور است بیست مصباح از یکی روشنتر است

(مولوی)

8. واژه «الامر» مفهوم وسیعی دارد و شامل همه کارها می شود. پیامبر اکرم صلی الله علیه و آله در مورد احکام و قوانین الهی با مردم مشورت نمی کرد، بلکه در مورد شیوه های اجرایی قوانین و مسائل مربوط به دفاع و جنگ و مانند آن مشورت می کرد. و حتی مسلمانان در مقابل پیشنهادات پیامبر، ابتدا سؤال می کردند که آیا این یک حکم الهی و قانون است یا نظر شخصی شماست. که در صورت اول جای اظهار نظر نیست(2).

پس نتیجه می گیریم که اموری مانند عقاید ثابت دینی، احکام شریعت و نصب امام معصوم که از طریق قرآن و دستورات الهی و پیامبر به ما رسیده است قابل مشورت و رأی گیری نیست و گرنه اصل تشریع و قانون گذاری از طرف خدا لغو و بیهوده خواهد بود(3).

9. نکته جالب آیه آن است که مشاوره به صورت جمع آمده اما تصمیم نهایی به صورت مفرد آمده و به عهده رهبر اسلام گذاشته شده است.

10. آیه فوق اشاره می کند که در کنار مشورت (و تفکر)، توکل بر خدا فراموش نشود که خدا توکل کنندگان را دوست دارد. مقصود از توکل این

ص:105

نیست که انسان وسائل و اسباب عادی را فراموش کند بلکه منظور آن است که انسان خود را در جهانِ محدودِ مادی محصور نکند، بعد از اقدامات عادی و فراهم کردن وسایل، چشم به لطف و حمایت پروردگار بدوزد.

آری توکل نوعی آرامش و نیروی روحی و معنوی به انسان می بخشد که بهتر می تواند با مشکلات روبرو شود و حتی از پیامبر اکرم صلی الله علیه و آله حکایت شده که به یک نفر فرمود: «اول پای شتر را ببندد سپس توکل کن.»(1)

گفت پیغمبر به آواز بلند با توکل زانوی اشتر ببند

(مولوی)

11. از این آیه استفاده می شود که نظام اجتماعی اسلام بر سه محور خدا، مردم، رهبری، پایه گذاری شده است. یعنی مشورت مردم و اراده مدیریت جامعه در تصمیم سازی ها نقش اساسی دارند ولی برای اجرای تصمیمات نباید خدا را فراموش کرد و فقط بر امور مادی تکیه نمود.

آموزه ها و پیام ها

1. آموزه روانشناختی و جامعه شناختی برای رهبران الهی و مبلغان دینی آن است که با اخلاق نیکو و عطوفت، مردم را جذب کنید.

2. مهربانی، بخشش، آمرزش خواهی و مشورت، لازمه رهبری جامعه است.

3. اول مشورت کنید سپس تصمیم بگیرید.

4. تصمیم نهایی در امور اجتماعی با رهبر و مدیر است.

5. در امور اجتماعی با توجه به سه محور، «مردم»، «اراده ی رهبری» و «توکل بر خدا» تصمیم سازی کنید.

***

ص:106

3. یکی از برنامه های رهبران الهی آن است که به تمایلات و منافع شخصی مشرکان توجه نکنند و پیرو آن ها نشوند.

4. در این آیه، به برنامه سازنده پیامبر صلی الله علیه و آله اشاره شده است که:

اول) دعوت مردم به راه خدا.

دوم) استقامت در این راه.

سوم) رفع موانع و عدم پیروی از هوای نفس دیگران.

چهارم) شروع از خود است که بگو من به کتاب های آسمانی ایمان آورده ام؛ و ادیان الهی دیگر را نفی نمی کنم چراکه اصول همه آن ها یکسان است.

پنجم) اصل عدالت اجتماعی را رعایت می کنم، عدالت در داوری، عدالت اقتصادی و عدالت در حکومت و مانند آن.

آموزه ها و پیام ها

1. پیام این آیه آن است که هر چه مخالفان دین و وحدت، تلاش می کنند؛ شما مردم را به سوی خدا دعوت کنید و شکیبا باشید.

2. آموزه این آیه برای رهبران الهی و مبلغان دینی آن است که در راه دین استقامت ورزید و به دنبال هوای نفس مخالفان نروید.

3. ایمان، عدالت و رستاخیز را به یاد داشته باشید.

4. با مخالفان دین اتمام حجّت کنید و کار را به قیامت وا گذارید.

وَ یُحَرِّمُ عَلَیْهِمُ الْخَبائِثَ وَ یَضَعُ عَنْهُمْ إِصْرَهُمْ وَ الْأَغْلالَ الَّتِی کانَتْ عَلَیْهِمْ فَالَّذِینَ آمَنُوا بِهِ وَ عَزَّرُوهُ وَ نَصَرُوهُ وَ اتَّبَعُوا النُّورَ الَّذِی أُنْزِلَ مَعَهُ أُولئِکَ هُمُ الْمُفْلِحُونَ)؛ «(همان) کسانی که از فرستاده (خدا)، پیامبر درس نخوانده پیروی می کنند؛ آن (پیامبری) که (صفات) او را در تورات و انجیل نزدشان، نوشته می یابند؛ در حالی که آنان را به [کار] سندیده فرمان می دهد، و آنان را از [کار] ناپسند منع می کند، و برایشان [خوارکی های] پاکیزه را حلال می شمرد، و پلیدی ها را بر آنان حرام می کند؛ و تکلیف سنگینشان، و غل هایی را که بر آنان بوده، از (دوش) آن ها بر می دارد؛ و کسانی که به او ایمان آوردند و گرامی اش داشتند (و دشمنانش را از او باز داشتند) و یاری اش کردند و از نوری که با او فرود آمده پیروی نمودند، تنها آنان رستگارانند.»

نکات و اشارات

1. «نَبی» به کسی گفته می شود که بر او وحی نازل می شود و پیام خدا را بیان می کند، هرچند که مأمور به تبلیغ نباشد، اما واژه «رسول» به کسی گفته می شود که علاوه بر مقام نبوت، مأمور به تبلیغ آیین الهی، و ایستادگی در این مسیر باشد. پس رسالت مقامی بالاتر از نبوت است، در آیه فوق «نبی» به عنوان توضیح «رسول» آورده شد(1).

2. در مورد واژه «اُمّی» سه احتمال وجود دارد:

نخست آنکه از ماده «اُم» به معنای مادر باشد، یعنی کسی که به همان حالتی باقی است که از مادر متولد شده است و مکتب و استاد ندیده و درس نخوانده است.

دوم آنکه از ماده «اُمّت» باشد، یعنی کسی که از میان توده ی مردم برخاسته است و از میان اشراف و ستمگران نیست.

ص:109

سوم «اُمّی» به کسی می گویند که منسوب به «اُمّالقُری» مکه است، یعنی کسی که اهل مکه است.

در احادیث اسلامی نیز واژه ی امّی به درس نخوانده و مکّی معنا شده است(1) و مانعی ندارد که یک لفظ به چند معنا آمده باشد.

3. قرآن کریم در موارد متعددی تصریح کرده است که پیامبر اکرم صلی الله علیه و آله خط ننوشت و درس خوانده نبود(2) ، و این که در محیط حجاز تعداد افراد باسواد کم بود، به طوری که در شهر مکه مردان و زنان با سواد را 18 نفر شمرده اند(3) و اگر پیامبر صلی الله علیه و آله نیز به مکتب رفته و باسواد بود، همگان می دانستند. اما هنگامی که چنین فرد درس نخوانده و استاد ندیده ای بتواند کتابی به عظمت قرآن بیاورد، تردیدی باقی نمی ماند، که این مطلب از طریق عادی ممکن نیست، بلکه از طریق وحی و ارتباط با غیب بوده است. آری:

نگار من که به مکتب نرفت و خط ننوشت به غمزه مسأله آموز صد مدرس شد

(حافظ)

4. پیامبر اکرم صلی الله علیه و آله «درس نخوانده» بود، اما این بدان معنا نیست که «بی سواد» بود. واژه «بی سواد» علاوه بر آن که در زبان فارسی بار منفی و ضدارزشی دارد و لایق مقام پیامبر صلی الله علیه و آله نیست، با احادیث اسلامی هم سازگار نیست، چون بر طبق احادیث اهل بیت علیهم السلام پیامبر می توانست بخواند و یا توانایی خواندن و نوشتن داشت(4) ، اما از این قدرت استفاده نمی کرد. پس معنای امّی بی سواد نیست بلکه معنای آن «مکتب ندیده و درس نخوانده» است(5).

ص:110

5. در تورات و انجیل بشارت هایی در مورد پیامبر اسلام صلی الله علیه و آله و صفات او وجود دارد، و حتی برخی از این بشارت ها در تورات و انجیل تحریف شده کنونی نیز موجود است. همان طور که در سفر پیدایش تورات، آمده است: «و ابراهیم به خدا گفت که ای کاش اسماعیل در حضور تو زندگی نماید... و در حق اسماعیل (دعای) ترا شنیدم، اینک به او برکت دادم و او را بارور گردانیده به غایت زیاد خواهم نمود، و دوازده سرور تولید خواهد نمود و او را امت عظیمی خواهم نمود.»(1)

6. مقصود از «معروف و منکر» در آیه فوق که در مکه نازل شده است، چیزهایی است که نزد خرد انسان شناخته شده و معروف، و یا نزد عقل زشت و ناشناخته است. و این تعبیرات می تواند اشاره به آن باشد که محتوای دعوت پیامبر اکرم صلی الله علیه و آله با عقل کاملاً سازگار است(2).

7. در این آیه می فرماید: «چیزهای پاکیزه را حلال و چیزهای تنفرآمیز را حرام می سازد.» از این جمله استفاده می شود که محتوای دعوت پیامبراسلام، با فطرت سلیم انسان هماهنگ است و چیزهای ناسالم و تنفرآمیز و مضرّ را ممنوع می کند. و چیزهای نیکو را حلال می شمرد.

8. واژه «اِصْر» در اصل به معنای نگهداری و حبس کردن است و به هر چیز سنگینی که انسان را از فعالیت باز می دارد گفته می شود. یعنی پیامبر اکرم غُل و زنجیرهای مردم را می شکند.

آری پیامبر اسلام زنجیر جهل و نادانی را بوسیله ی دعوت به علم و دانش شکست؛ زنجیر بت پرستی و خرافات را با فراخوان به توحید شکست. زنجیر

ص:111

تبعیض ها و زندگانی طبقاتی را از طریق دعوت به برادری اسلامی و مساوات در برابر قانون، شکست(1).

9. در این آیه چهار شرط برای سعادت و کامرانی و رستگاری افراد مشخص شده است. اول ایمان به پیامبر اکرم صلی الله علیه و آله و دوم گرامی داشتن او و دفع دشمنانش(2) و سوم حمایت و یاری ایشان و چهارم پیروی از نور او.

10. در مورد نوری که با پیامبر صلی الله علیه و آله فرود آمده است، دو احتمال وجود دارد:

- مقصود قرآن کریم باشد. که همراه نبوت پیامبر بر شخص رسول اللَّه صلی الله علیه و آله نازل گشت.

- مقصود امام علی علیه السلام باشد که همراه پیامبر صلی الله علیه و آله برای هدایت انسان ها فرستاده شدند.

همان گونه که در برخی احادیث از امام باقر علیه السلام و امام صادق علیه السلام آمده است که مقصود از نور، امام علی علیه السلام و ائمه علیهم السلام هستند(3). البته در این گونه موارد می توان گفت نور معنوی یک مفهوم وسیع دارد که قرآن، علی علیه السلام و ائمه علیهم السلام از مصادیق آن هستند. پس آیه می تواند شامل همه این موارد باشد.

11. در این آیه به پنج گواه برای نبوت پیامبراکرم صلی الله علیه و آله اشاره شده است:

نخست) درس ناخوانده بود؛ (و با این حال این قرآن و تعلیمات عظیم را برای بشر به ارمغان آورد).

دوم) دلایل نبوت او در کتاب های تورات و انجیل آمده است.

ص:112

سوم) محتوای دعوت او با عقل سازگار است.

چهارم) محتوای دعوت او با طبع سلیم و فطرت انسان سازگار است.

پنجم) نه تنها زنجیرهای تازه ای به دست و پای بشر نبست، بلکه زنجیرهای بشریت را شکست و او را آزاد کرد. چرا که دعوت به سوی خدا می کرد نه دعوت به خود.

12. بزرگداشت پیامبر صلی الله علیه و آله و یاری او جایگاه ویژه ای در رستگاری انسان دارد. و این بزرگداشت و یاری، مخصوص زمان حیات پیامبر صلی الله علیه و آله نیست؛ بلکه هم اکنون نیز با بزرگداشت نام، راه و آثار پیامبر صلی الله علیه و آله و یاری دین او، ممکن است.

آموزه ها و پیام ها

1. پیامبر اسلام برای آزادی انسان ها از اسارت ها آمده است.

2. امر به معروف و نهی از منکر، از برنامه های اساسی پیامبر اکرم است. که با خرد انسان هم خوانی دارد.

3. رستگاری مردم، در گرو ایمان، بزرگداشت و یاری پیامبر و پیروی از ولایت و قرآن است.

4. غذاهای حلال و حرام در اسلام، فلسفه و حکمت دارد، و در راستای فطرت و طبع سلیم آدمی است.

5. نبوت پیامبر اسلام، سند مکتوب و جهانی دارد و قبلاً در تورات و انجیل، ثبت گشته و مژده داده شده است.

6. پیرو پیامبر اکرم صلی الله علیه و آله باشید تا مشمول رحمت الهی گردید.

7. رهبران الهی و مبلغان دینی زنجیرهای (جهل و خرافات) را از دست و پای مردم باز کنند و در راه آزادی آن ها بکوشند.

8. رهبران الهی را بزرگ بدارید و یاری کنید، تا رستگار شوید.

***

ص:113

اما پس از آنکه پیامبر اسلام با همان نام و نشانه ها و معجزات، ظهور کرد گروهی از آنان به خاطر تعصّب و به خطر افتادن منافع شخصی در برابر او ایستادند و وی را ساحر خواندند(1).

4. پیامبر اکرم از کودکی دو نام «محمد و احمد» داشت، یعنی جدّش عبدالمطلب او را محمد خواند و مادرش آمنه او را احمد نامید. و به هر دو نام مشهور بود و خوانده می شد، و حتی در اشعار ابوطالب و حسّان بن ثابت نام احمد آمده است(2) و هنگامی که نام احمد در آیه فوق اعلام شد، اهل کتاب مدینه آن را انکار نکردند.

5. در انجیل یوحنّا در سه مورد بر کلمه ی «نارقِلیط» تکیه شده است(3) که در متن یونانی «پیرکلتوس» و در متن سریانی «پارقلیطا» آمده است؛ که به معنای شخص مورد ستایش (معادل احمد) است. ولی در ترجمه های جدید به نام تسلّی دهنده ترجمه شده است(4).

یکی از این بشارت ها این است «من از پدر خواهم خواست و او «تسلّی دهنده» دیگر به شما خواهد داد که تا ابد با شما خواهد ماند.»(5)

آموزه ها و پیام ها

1. پیامبر اسلام صلی الله علیه و آله موعود حضرت عیسی علیه السلام است که او را با نام و نشان معرفی کرده بود.

ص:115

2. بنی اسرائیل آگاهانه پیامبر اسلام، را انکار کردند (پس امیدی به آنان نیست.)

3. هم چون بنی اسرائیل، آگاهانه حق را انکار نکنید.

***

4. از این آیه استفاده می شود که هدایت به دست خداست اما اگر کسی ستمکاری کند زمینه استفاده از نور هدایت الهی را از بین می برد و هدایت نمی شود و درگمراهی باقی می ماند.

5. از این آیه استفاده می شود که استفاده نکردن از نعمت اسلام و تهمت زدن به خدا و پیامبر، بزرگترین ستم است که موجب محرومیت انسان از نور هدایت می شود.

6. در قرآن کریم پانزده بار تعبیر «ستمکارترین» به کار رفته است، که شاید محور جامع همه آنها، تکذیب آیات الهی و مانع شدن مردم از راه حق باشد که ستمی بالاتر از این ها نیست(1).

***

2. رسول اکرم صلی الله علیه و آله فرزند پسری نداشت تا جانشین ایشان شود و نبوّت را به ارث برد و نبوت سلطنتی گردد. و فقط فرستاده خدا و پایانگر نبوّت بود. و شاید اشاره به علم بی کران الهی در پایان آیه برای همین است که خدا مصالح بشر را می دانست. از این رو به پیامبر اسلام فرزند پسری نداد تا شبهه ای در مورد خاتمیت او پیدا نشود.

3. در این آیه رابطه ی نسبی پیامبر اسلام صلی الله علیه و آله با مردم قطع شده است، ولی رابطه معنوی و روحانی ایشان از طریق رسالت وصل شده است. یعنی پیامبر اکرم پدر جسمانی مردم نبود، اما پدر روحانی آنان بود. از این رو در حدیثی حکایت شده که فرمودند: «من و علی پدران این امت هستیم»(1).

4. واژه «خاتم» به معنای چیزی است که به وسیله آن پایان داده می شود. از این رو به انگشتری یا مهری که در پایان نامه ها یا روی قفل ها و مانند آن می زنند تا کسی آن را باز نکند، خاتم گفته می شود(2). پیامبر اسلام پایانگر پیامبران و رسولان الهی بود و مهر پایانی به خط نبوت زد.

5. از آیه فوق و برخی آیات دیگر قرآن استفاده می شود(3) که پیامبر اسلام صلی الله علیه و آله برای همه مردم جهان آمده است و بعد از او پیامبری نیست چرا که کلاس های تربیتی و دینی بشر در طول تاریخ به وسیله ی پیامبران کامل شده است. و آخرین کلاس، توسط پیامبر اسلام برگزار شد.

6. در احادیث اسلامی نیز مسأله خاتمیت پیامبر اسلام بیان شده، و روشن گشته که احکام ثابت دین اسلام تا روز رستاخیز پابرجاست(4).

ص:118

7. خاتمیت پیامبر صلی الله علیه و آله به خاطر کامل شدن دین توسط ایشان، و بلوغ فکری بشر است. یعنی اسلام برنامه ای جامع است که می تواند سعادت بشر را در دنیا و آخرت، تا ابد تأمین کند، و مردم نیز به آن حد از بلوغ فکری و فرهنگی رسیده اند که دین اسلام و قرآن را حفظ کنند و به اصول و برنامه های آن عمل کنند. و مسیر تکاملی خویش را بدون نیاز به وحی جدید و شریعت تازه ادامه دهند.

به عبارت دیگر پیامبران پیشین هر کدام قسمتی از نقشه سعادت بشر را به اندازه ظرفیت فکری مردم عصر خویش، آوردند ولی پیامبراسلام نقشه کامل سعادت بشر را آورد.

8. با وجود پیامبر خاتم و دین کامل نقش امامت و رهبری دینی بعد از پایان یافتن آن نبوّت، برای چیست؟

پاسخ آن است که نیاز به امام در چند مورد است:

اول) نظارت بر اجرای دین.

دوم) بیان جزئیات دین

سوم) راهنمایی مردم و دستگیری در راه ماندگان.

بنابر این نیاز به امامت ضروری است و ادامه راه نبوت در تبیین است نه برای تکمیل دین(1).

9. چگونه دین ثابت اسلام با نیازهای متغیّر بشر تا رستاخیز سازگار می شود؟

اول) اسلام یک سلسله اصول کلی بیان کرده که می تواند بر نیازهای متغیّر بشر منطبق شود و پاسخ گوی آن ها باشد. برای مثال اصل «وفای به عقد

ص:119

و پیمان»، شامل معاملات قدیمی و نیز مسائلی هم چون بیمه و مصادیق جدید دیگر می شود.

دوم) اختیارات حکومت اسلامی از طریق اصل مترقی ولایت فقیه، بسیاری از مشکلات جامعه را در چهار چوب کلی اسلام، حل می کند.

سوم) باز بودن راه اجتهاد و استنباط احکام از منابع اسلامی، می تواند پاسخگوی پرسش های جدید بشر باشد(1).

چهارم) آیات قرآن کریم دارای بطن ها و لایه ها و مصادیق مختلف است که در هر زمان مطالب جدید از آن کشف می شود و بر رخدادهای آن عصر تطبیق می گردد و پاسخ گوی نیازهای زمان است و بدیهی است که این کشف روشمند می باشد و باید به دست متخصصان آن صورت گیرد(2).

10. هرچند نبوّت در عصر ما خاتمه یافته است و فرشته وحی بر کسی نازل نمی شود تا وحی تشریعی و شریعت تازه بیاورد، ولی ارتباط انسان ها با عالم غیب قطع نشده است و گاهی سروش الهامات و اشراقات الهی بر قلب های مستعد فرود می آید و ارتباط معنوی بشر را با ماوراءالطبیعة برقرار می سازد.

آموزه ها و پیام ها

1. پیامبر اسلام فرزند پسری نداشت (تا نبوّت سلطنتی گردد).

2. پیامبر اسلام را، پایانگر نبوّت بدانید، (ولی اسلام را متوقف و راکد ندانید)

***

ص:120

2. مقام دانشمندان قرآنی بسی بلند است؛ و گواهی آنان در ردیف گواهی خدا مطرح است.

3. قرآن شاهد صدق رسالت پیامبر صلی الله علیه و آله است و در این مورد شهادت متخصصان قرآنی کافی است(1).

ص:122

*پرسش

2. در کنار اسم و صفت «نعت» نیز جلب توجه می کند. که هماره گویای حالت وهیئت پایدار در صورت و سیرت است، و تنها اوصاف نیک را بیان می کند. از این رو بهتر است همه صفات پیامبر صلی الله علیه و آله را «نعت» بخوانیم چرا که اوصاف آن حضرت همگی زیبا و نیکو هستند.

3. در به کار بردن اسم، رعایت معنای آن لزومی ندارد و چه بسا ممکن هم نباشد؛ اما این قاعده درباره ی اسامی خداوند، پیامبر و ائمه استثناء شده است. بدین معنا که در این اسامی، همانند صفات رعایت معنا شده است اگرچه به صورت علم درآمده باشد.

4. نام ها و صفات پیامبر صلی الله علیه و آله که در قرآن بیان شده همگی یکسان نیستند، برخی به صراحت اعلام شده و برخی دیگر به وسیله وارثان علوم قرآن به وجود آن حضرت تفسیر و یا تاویل شده است، از سوی دیگر برخی از اوصاف در ارتباط با رسالت و نبوت وی می باشد و دسته ای از صفات، اگرچه بدان تصریح نشده و نیازمند تفسیر و تاویل نیز می باشد، اما از نوع فعالیت و مأموریت ایشان گرفته می شود.

اکنون برخی از این نام ها و صفات را بر می شماریم:

- در سوره احزاب می فرماید: (ما کانَ مُحَمَّدٌ أَبا أَحَدٍ مِنْ رِجالِکُمْ)1 ؛ «محمد پدرِ هیچ یک از مردان شما نیست».

- در سوره محمد می فرماید: (وَ آمَنُوا بِما نُزِّلَ عَلی مُحَمَّدٍ وَ هُوَ الْحَقُّ)2 ؛ «و به آنچه بر محمد صلی الله علیه و آله فرو فرستاده شده ایمان آوردند، در حالی که آن حقّی از جانب پروردگارشان بود».

- در سوره فتح می فرماید: (مُحَمَّدٌ رَسُولُ اللّهِ وَ الَّذِینَ مَعَهُ أَشِدّاءُ عَلَی الْکُفّارِ رُحَماءُ بَیْنَهُمْ)3 ؛ «محمد صلی الله علیه و آله فرستاده خداست؛ وکسانی که با او هستند بر کافران سخت گیر (و) در میان خود مهرورزند».

واژه «محمد»، اگرچه مشتق از «حمد» است اما به اقتضای تحمید (باب تفعیل و مبالغه آن) از حمد، برتر است و به معنای غوطه ور در محامد و نیکویی ها می باشد.

«محمد» حامدتر از دیگر انبیاء است و اگر به معنای اسم مفعول بدانیم یعنی وی از سایر پیامبران محمودتر است.

در روایتی می خوانیم که عده ای از یهود از رسول خدا صلی الله علیه و آله پرسیدند: چرا به «احمد» و «محمد» نامیده شدی؟ حضرت فرمود:

«اما محمد فانی فی الارض محمود و اما احمد فانی فی السماء احمد منی فی الارض».(1)

بنابرآیه، پیامبر اسلام از دیگر انبیاء برتر است؛ و بنابر روایت، وجود آن حضرت نزد ساکنان آسمان احمد است تا نزد ساکنان زمین.

ابوطالب عموی آن حضرت در شعر خود به هر دو نام پیامبر اشاره کرده و می گوید:

لقد اکرم الله النبی محمدا فاکرم خلق الیه فی الناس احمد(2)

یعنی خداوند پیامبر خود، محمد را گرامی داشت و لذا گرامی ترین خلق خدا در میان مردم احمد است.

نکته

خداوند متعال نام «احمد و محمد» را از صفات خود گرفت و بر پیامبرش نهاد، چرا که خداوند هم «حمید» است که می فرماید: (إِنَّ اللّهَ لَهُوَ الْغَنِیُّ الْحَمِیدُ)3 و (تَنْزِیلٌ مِنْ حَکِیمٍ حَمِیدٍ)4 و هم «حامد» و «محمود» می باشد چرا که خود می فرماید: (الْحَمْدُ لِلّهِ...)5 یعنی خدا ذات خود را ستایش می کند پس هم حامد است و هم محمود. چنان که در دعای جوشن کبیر می خوانیم «یا خیر حامد و محمود».(3)

ص:126

2. عبد بودن پیامبر آن چنان از اهمیت برخوردار است که در تشهد نماز قرین رسالت شده و نمازگزار می بایست قبل از شهادت بر رسالت پیامبر به عبودیت وی نیز گواهی دهد.

در روایتی از امام صادق علیه السلام می خوانیم:

«اما یس فاسم من اسماء النبی صلی الله علیه و آله و معناه یا ایها السامع الوحی»(1) ؛ یاسین نامی از نام های پیامبر صلی الله علیه و آله است به معنای: «ای شنونده وحی.» و در روایت دیگری نقل شده:

یس اسم رسول الله صلی الله علیه و آله والدلیل علی ذلک قوله : إِنَّکَ لَمِنَ الْمُرْسَلِینَ2 ؛ یاسین اسم رسول خدا است و دلیل آن هم تعبیر «إِنَّکَ لَمِنَ الْمُرْسَلِینَ است» که خطاب به رسول اکرم است.

واژه ی «نبی» بر وزن «نبیل» از ریشه ی نبأ به معنای خبر دادن است، از این رو نبی کسی است که از سوی خداوند متعال خبر می آورد. این احتمال نیز وجود دارد که «نبی» از ریشه نبوت به معنای رفعت باشد، پس به این جهت به پیامبر نبی گفته می شود که منزلتش از دیگران برتراست(1). به هر صورت نبی در اصطلاح قرآن و حدیث کسی است که از سوی خداوند وحی دریافت می کند، و این واژه در قرآن کریم 34 بار درباره پیامبر اکرم به کار رفته است، که 13 بار آن به صورت خطاب «یا ایها النبی...» می باشد.

علی علیه السلام می فرماید:

«... فَقَفَّی به السل و ختم به الوحی...»؛(1) خداوند او را بعد از همه انبیاء آورد و وحی را به آن حضرت ختم نمود.

نکته

خاتم النبیین بودن «محمد» صلی الله علیه و آله به معنای خاتم المرسلین بودن نیز هست، زیرا مرحله رسالت مرحله ای فراتر از مرحله نبوت است، وقتی نبوت اعلام شد، به طریق اولیه رسالت نیز ختم شده است، و وقتی وحی دریافت نشد رسالت نیز معنا نخواهد داشت.

2. منسوب به «ام» به معنای قصد، یعنی پیامبری که مقصود و مورد توجه همگان است.(1)

3. منسوب به ام القری، یعنی مکه؛ (وَ لِتُنْذِرَ أُمَّ الْقُری...)2 در این صورت امی مترادف با «مکی» است.

4. به معنای لغوی آن یعنی درس ناخوانده، قرآن کریم به این حقیقت اشاره کرده و می فرماید: (وَ ما کُنْتَ تَتْلُوا مِنْ قَبْلِهِ مِنْ کِتابٍ وَ لا تَخُطُّهُ بِیَمِینِکَ إِذاً لاَرْتابَ الْمُبْطِلُونَ)3.

در روایات نیز این معنا حکایت شده است، در روایتی از امام ششم می خوانیم

«کان مما من الله عزوجل به علی نبیه انه کان امیاً لایکتب ویقرء الکتاب».(2)

اگرچه ممکن است همه ی این معانی را به نحوی با هم سازش داد و گفت پیامبر هم منسوب به امت عرب بود، و هم مکی است و هم مقصود و مورد توجه همه، و هم درس ناخوانده اما معنای اخیر از همه مناسب تر است و آیات قرآن و روایات و تاریخ مؤید آن است.

یادآوری

ننوشتن و نخواندن پیامبر خواه نمی خواست و یا نمی توانست، نقص و عیبی برای آن حضرت به حساب نمی آید چرا که فرق است بین علم، و سواد، آنچه مذموم است جهل است نه عدم قدرت بر خواندن و نوشتن، و آن چه ممدوح است علم است نه صرف خواندن و نوشتن؛ زیرا خواندن، نوشتن و دانستن زبان های بیگانه ابزاری است برای کسب علم و معرفت.

ص:132

حال اگر کسی بتواند بدون استفاده از ابزار عادی و با کمک نیروی فوق العاده وحی از علم بهره مند شود خود بالاترین فضیلت است.

کسی است که وحی دریافت می کند و اگر مردم بخواهند در اختیار آن ها می گذارد(1).

2. رسول صاحب شریعت مستقل می باشد، و نبی مبلغ و پیرو شریعت دیگری است(2).

3. رسول کسی است که وحی الهی را دریافت می کند و به مردم نیز ابلاغ می کند و نبی کسی است که وحی را دریافت می کند ولی مأمور به تبلیغ نیست، رسول مانند طبیب سیار است، و نبی همانند طبیبی دارای مطب می باشد(3).

4. رسول علاوه بر دریافت وحی، فرشته وحی را نیز می بیند و با وی سخن می گوید، اما نبی کسی است که حقایق وحی را تنها در حال خواب می بیند(4).

روایات رسیده در این زمینه مؤید نظر اخیر است(5). با تدبر در کاربرد واژه های رسول و نبی در قرآن به دست می آید که رسول در رابطه با مسئولیت هایی چون تشریع دین، تصدیق ادیان پیشین، تنزیل کتاب، تبلیغ اوامر الهی، ایمان و اطاعت، به کار رفته است(6).

در حالی که واژه نبی، در رابطه با مسائل خانوادگی، اخلاقی و مسایل داخلی مسلمانان و امور شخصی پیامبر و... به کار رفته است(7).

نکته:

اگر می فرماید «رسولنا» یا «رسوله»، باعتبار مرسَل (فرستاننده) است،

ص:134

واگر می فرماید «رسولکم» به اعتبار مرسل الیهم (کسانی که به سویشان فرستاده شده) است.

خود مشاهده کرده بودند می دانستند که حضرت محمد صلی الله علیه و آله همان پیامبر موعود و برحق است چراکه قرآن می فرماید: (یَعْرِفُونَهُ کَما یَعْرِفُونَ أَبْناءَهُمْ)1 ؛ همان گونه که پسران خود را می شناسند، او [= محمّد] را می شناسند.»

جای دیگر، این واژه، وصف تبعی «نذیر» واقع شده است (وَ ما أَنَا إِلاّ نَذِیرٌ مُبِینٌ)1 ؛ «من جز هشدارگری روشنگر نیستم.»

(وَ یَکُونَ الرَّسُولُ عَلَیْکُمْ شَهِیداً) ؛ «و فرستاده [خدا] بر شما گواه باشد.»

و درباره ادای شهادت می فرماید: (وَ جِئْنا بِکَ شَهِیداً عَلی هؤُلاءِ)1 ؛ «و تو را (نیز) بر آنان شاهد آوردیم».

شهید و شاهد اگر چه مترادفند اما اندک تفاوتی بین آن ها وجود دارد زیرا شاهد در جایی به کار رفته که تحمل شهادت است و شهید در مواردی به کار رفته که اداء شهادت می باشد.

نکته:

تعبیر (علی خلق عظیم) اشاره به این است که پیامبر به نوعی بر اخلاق حمیده نیکو استعلاء دارد و بر این صفات نیکو هم چون مرکبی راهوار تسلط دارد. و در حقیقت این فضایل اخلاقی است که باید بر خود ببالد که در وجود مقدس نبوی است نه این که پیامبر افتخار این اتصاف را داشته باشد.

6. دلسوز و مهربان

از ویژگی های دیگر پیامبر این است که آن حضرت نسبت به مؤمنین به طور شدید دلسوز و مهربان است که می فرماید: (بِالْمُؤْمِنِینَ رَؤُفٌ رَحِیمٌ)1 ؛ «(و نسبت) به مؤمنان، مهربانی مهرورز است.»

سنگین و ثقیل - إِنّا سَنُلْقِی عَلَیْکَ قَوْلاً ثَقِیلاً1 ؛ و قیام در مدثر برای انذار مردم و بزرگ شمردن خداوند (در اعتقاد عمل و سخن) می باشد.

6. معلم و مربی (آموزش و پرورش دهنده)؛ (یُعَلِّمُهُمُ الْکِتابَ وَ الْحِکْمَةَ وَ یُزَکِّیهِمْ)1 ؛ «تا آیات تو را بر آنان بخواند [و خود پیروی کند]، و کتاب و فرزانگی به آنان بیاموزد، و آن ها را رشد دهد] و پاک کند [؛»

7. مُبَیِّن (بیان کننده)؛ (قَدْ جاءَکُمْ رَسُولُنا یُبَیِّنُ لَکُمْ)2 ؛ «ای اهل کتاب! بیقین فرستاده ما، پس از فاصله ای میان فرستادگان، به سوی شما آمد؛ در حالی که (حقایق را) برای شما روشن بیان می کند؛»

8. هادی (رهبر و هدایت کننده)؛ (إِنَّکَ لَتَهْدِی إِلی صِراطٍ مُسْتَقِیمٍ)3 ؛ «و قطعاً تو به سوی راه راست راهنمایی می کنی.»

9. حاکم (حکم کننده)؛ (لِتَحْکُمَ بَیْنَ النّاسِ بِما أَراکَ اللّهُ)4 ؛ «تا با آنچه خدا به تو نمایانده (و آموخته)، در میان مردم داوری کنی.»

10. قاضی (قضاوت کننده)؛ (وَ ما کانَ لِمُؤْمِنٍ وَ لا مُؤْمِنَةٍ إِذا قَضَی اللّهُ وَ رَسُولُهُ أَمْراً)5 ؛ «و هیچ (حقّی) برای مرد با ایمان و زن با ایمان نیست، که هنگامی که خدا و فرستاده اش (حکم) چیزی را تمام کنند.»

یادآوری

(وَ مِنَ اللَّیْلِ فَتَهَجَّدْ بِهِ نافِلَةً لَکَ عَسی أَنْ یَبْعَثَکَ رَبُّکَ مَقاماً مَحْمُوداً)1 ؛ «و پاره ای از شب را به آن (خواندن قرآن و نماز) بیدار باش؛ در حالی که عبادتی) افزون برای توست؛ باشد که پروردگارت تو را به مقامی پسندیده برانگیزد.»

«هجود» بر وزن «هجوم» به معنای خواب در شب است، ولی هنگامی که به باب تفعیل و تفعّل برود معنای بیداری در شب یا شب زنده داری به خود می گیرد.

از این آیه معلوم می شود که علاوه بر نمازهای روزانه که بر همگان واجب است برنامه ی اضافی دیگری بر پیامبر واجب است. که عبارتند از: تلاوت قرآن (وَ رَتِّلِ الْقُرْآنَ تَرْتِیلاً)2 و نماز شب (فَتَهَجَّدْ بِهِ) ضمیر در «به» به قرآن بر می گردد یعنی صلّ بالقرآن.

اما «مقام محمود» خواه مقام به معنای بعث باشد و یا بعث به معنای اقامت، به این معناست که خداوند مقامی به پیامبرش می دهد که خود را به محمود توصیف می کند، و چون خالی از هر قید اضافی است به خوبی روشن می شود که این مقامی است که همگان آن را می ستایند.

این مقام در روایات شیعه و سنی به شفاعت کبری تفسیر شده است(1).

ص:147

*پرسش

در عظمت پیامبر و آل او همین بس که اولاً: خداوند و ملائکه برای آن ها درود و صلوات می فرستند. و ثانیاً: خداوند ذکر صلوات را در تشهد نماز واجب نموده یعنی نماز بی صلوات، نماز نیست.

واژه شناسی

قبل از آن که به مقوله فضیلت صلوات و انواع آن پرداخته شود؛ لازم است واژه صلوات را در لغت و اصطلاح بررسی نمائیم.

«صلوات» جمع «صلوة» و در اصل به معنای دعا، تبریک و تمجید است(1). و برخی آن را «توجه و انعطاف» معنا کرده اند(2) و بعضی آن را به معنای «تعظیم» گرفته اند.

نماز را «صلوة» می گویند؛ به خاطر این که مشتمل بر تعظیم پروردگار است. اما در عرف شرعی اگر «صلوات» به خدا نسبت داده شود؛ به معنای رحمت و تزکیه و ثناء است. و اگر به غیر خدا نسبت داده شود؛ به معنای دعا، تصدیق و اقرار به فضیلت کسی است(3).

شخصی از امام کاظم علیه السلام سوال کرد معنای صلوات خدا و صلوات ملائکه و صلوات مؤمنین چیست؟ امام در پاسخ فرمودند صلوات خدا رحمتی است از طرف او؛ صلوات ملائکه، یعنی تزکیه و استغفار ملائکه برای کسی؛ و صلوات مومنین، یعنی دعای آن ها در حق کسی(4).

در ابتدا، کلمه «صلوة» به معنای دعا بوده ولی بعد از پیامبر اکرم صلی الله علیه و آله به سبب استعمال زیاد، در عبادت مخصوص، یعنی نماز، اصطلاح شده است.

ص:149

صلوات در قرآن

واژه «صلوة» و «صلوات» 90 بار در قرآن آمده؛ و لفظ «صلوات» بدون الف و لام «3» بار و با الف و لام یک بار آمده است، و در بیشتر موارد، منظور، عبادت مخصوص، یعنی نماز است اما در برخی آیات به صلوات اصطلاحی نیز اشاره شده است: مانند:

(إِنَّ اللّهَ وَ مَلائِکَتَهُ یُصَلُّونَ عَلَی النَّبِیِّ یا أَیُّهَا الَّذِینَ آمَنُوا صَلُّوا عَلَیْهِ وَ سَلِّمُوا تَسْلِیماً)1 ؛ «در حقیقت خدا و فرشتگانش بر پیامبر دعا (= صلوات) می فرستند؛ ای کسانی که ایمان آورده اید، بر او دعا (= صلوات) بفرستید، و بطور کامل سلام کنید (و کاملاً تسلیم او باشید).»

مقام پیامبر صلی الله علیه و آله آن قدر والا است که آفریدگار عالم هستی و تمام فرشتگانی که تدبیر این جهان به عهده آن ها گذارده شده؛ بر او درود می فرستند در ادامه به مؤمنین نیز دستور می دهد که بر پیامبراکرم صلی الله علیه و آله صلوات و درود بفرستند.

نکات آیه

1. واژه «یصلون» به صورت فعل مضارع بیان شده که دلیل بر استمرار دارد. یعنی پیوسته و همیشه خداوند و فرشتگان بر پیامبر اسلام صلی الله علیه و آله رحمت و درود می فرستند.

2. خداوند در مرحله ی اول، مومنین را برای فرستادن صلوات امر نکرده، بلکه با اشاره به این که خداوندی که تمام هستی در قبضه ی قدرت اوست، و همه فرشتگان که در شبانه روز تسبیح خداوند می کنند؛ بر پیامبر صلوات می فرستند پس شما نیز صلوات بفرستید. که با این بیان، هم مقام و عظمت

ص:150

پیامبر را معرفی کرده، و هم اذیت به پیامبر اسلام را نهی نموده است.

(که آیه ی بعدی به آن اشاره دارد) و نیز مردم را به تبعیت از خدا در صلوات فرستادن، دعوت می کند(1).

روش گفتن صلوات

شیوه فرستادن صلوات، در احادیث بی شماری مطرح شده و در اینجا به برخی از آن ها اشاره می کنیم:

1. «ابوحمزه ثمالی» از یکی از یاران پیامبر صلی الله علیه و آله به نام «کعب» چنین نقل می کند «هنگامی که آیه 56 سوره احزاب نازل شد؛ خدمت رسول الله رسیدیم و گفتیم: سلام به شما را می دانیم! ولی صلوات بر شما چگونه است؟ پیامبر اکرم صلی الله علیه و آله در پاسخ فرمودند: (هر وقت نام من را شنیدید) بگوئید:

«اللهم صل علی محمد وال محمد کما صلیت علی ابراهیم انک حمید مجید...»(2)

2. پیامبر اعظم صلی الله علیه و آله درباره صلوات کامل فرمودند: «هرگز برای من صلوات ناقص نفرستید! اصحاب گفتند: صلوات ناقص چگونه است؟ در پاسخ فرمودند: اینکه فقط بگوئید:

«اللهم صل علی محمد» بلکه صلوات کامل آن است که بگوئید:

«اللهم صل علی محمد وآل محمد»(3)

علمای شیعه و جمعی از فقهای بزرگ اهل سنت فتوا داده اند که در تشهد نماز، واجب است «آل محمد» را بر صلوات اضافه نمایند(4).

ص:151

همه فقهای شیعه صلوات بر «محمد و آل محمد» را در تشهد اول و دوم نماز واجب می دانند و در غیر نماز مستحب می شمارند.

و از فقهای اهل سنت مانند: شافعی، احمد حنبل و گروه دیگری، آن را در تشهد دوم واجب می دانند؛ ولی بعضی دیگر، مانند: ابوحنیفه، آن را واجب نشمرده اند(1).

زراره از امام صادق علیه السلام روایت نموده روزه با پرداخت زکات فطره تمام می شود، همان طور که نماز با صلوات بر محمد و خاندانش تمام می شود؛ و کسی که روزه بگیرد و عمداً زکات فطره ندهد؛ روزه اش روزه نیست. همان طور که کسی نماز بخواند و عمداً صلوات بر محمد و خاندانش را ترک کند، نمازش نماز نیست(2).

اهل بیت علیهم السلام براساس آیات قرآن و حدیث متواتر ثقلین، همتای قرآن بوده، تمسّک به یکی ازآن دو، بدون دیگری، مساوی با ترک هر دو است؛ و دستیابی به دین کامل، در پرتو تمسک به آیات و روایات امکان پذیر است. در حقیقت، قرآن و عترت، عصاره نبوت و تداوم بخش رسالت هستند و هدایت بشر را تا روز قیامت تضمین می کنند(3).

آیات فراوانی در شأن و منزلت اهل بیت نازل شده است تا جایی که ابن عباس می گوید: درباره علی علیه السلام به تنهایی، سیصد آیه نازل شده است(4) و برخی دیگر گفته اند ربع آیات قرآن در مورد اهل بیت علیهم السلام می باشد(5).

ص:152

بررسی این آیات در این مجال نمی گنجد، در اینجا فقط برخی از این آیات را برمی شماریم(1).

آیه تطهیر (احزاب/ 33)، آیه برائت (توبه/ 1)، آیه سقایة الحاج (توبه/ 19)، آیه صالح المومنین (تحریم/ 4)، آیه حکمت (بقره/ 269)، آیه بینه (هود/ 17)، آیه نور (حدید/ 28)، آیه انذار (شعراء/ 214)، آیه مرج البحرین (الرحمن/ 19 و 22)، آیه نجوی (مجادله/ 12)، آیه سابقون (واقعه/ 10 و 11)، آیه محبت (مریم/ 96؛ مائده/ 54)، آیه انفاق (بقره/ 274)، آیه حبل الله (آل عمران/ 103)، آیه راسخون در علم (آل عمران/ 7) آیه ولایت (مائده/ 55)، آیه علم الکتاب (رعد/ 13)، آیه اهل الذکر (نحل/ 43) و...

آن چه ذکر شد، گوشه هایی از شأن و منزلت اهل بیت در قرآن است که هیچ کس قادر به انکار این آیات نیست. و علاوه بر حضرت علی، فاطمه، حسن و حسین علیهم السلام، فرزندان آن ها نیز تا امام دوازدهم قائم آل محمد، آل محمد می باشند.

موارد فرستادن صلوات

آنچه از احادیث استفاده می شود، ذکر صلوات در همه ی زمان ها و مکان ها توصیه شده و مهمترین آن ها عبارتند از:

1. هر موقعی که نام مبارک پیامبر صلی الله علیه و آله برده شود خواه خودش به زبان جاری کند و یا از دیگری بشنود، در چنین مواردی فرستادن صلوات لازم است.

2. هر کلامی که دارای رتبه و مقامی باشد همانند خطبه ها که مشتمل بر حمد و ثنای الهی می باشد و اگر در آن صلوات بر رسول خدا صلی الله علیه و آله نباشد، ابتر می شود و از خیر و برکت بی بهره خواهد بود.

ص:153

3. در ابتدای وضو ذکر صلوات بسیار نیکو می باشد.

4. اهل سنت از پیامبر خدا صلی الله علیه و آله روایت کرده اند که پس از فارغ شدن از وضو بگویید: «اشهد ان لا اله الا الله وحده لاشریک له واشهد ام محمد عبده ورسوله» و بعد از آن صلوات بفرستید! که با این ذکر درهای رحمت الهی گشوده خواهد شد.

5. هنگام ورود و حضور در مسجد، ذکر صلوات بسیار توصیه شده است.

6. در تعقیب همه نمازها عموماً و در تعقیب نماز مغرب و صبح خصوصاً ذکر صلوات تأکید شده است.

7. قبل از شروع دعا و نیایش.

8. بعد از دعا و نیایش.

9. در خطبه نماز، جمعه، در عیدها و نماز طلب باران.

10. در هر روز از روزهای سال ذکر صلوات مفید خواهد بود.

11. هر شب، فرستادن صلوات نیکو است.

12. عصر روز پنج شنبه.

13. شب جمعه.

14. روز جمعه.

15. ماه مبارک رجب و در روز مبعث حضرت رسول اکرم صلی الله علیه و آله.

16. ماه مبارک شعبان.

17. ماه مبارک رمضان.

18. در وقت بوییدن گل ها و ریحانه ها.

19. بعد از عطسه زدن خود یا دیگری.

20. در موقع ذکر پروردگار عالم، صلوات فرستاده شود(1).

ص:154

اهمیت و فضیلت صلوات در روایات

احادیثی درباره ی اهمیت و فضیلت صلوات حکایت شده است، پرداختن به همه ی آن ها از حوصله این نوشتار خارج است از این رو به مهم ترین آن ها اشاره می کنیم:

1. صلوات، بهترین دعا؛ یکی از اصحاب می گوید: به امام صادق علیه السلام عرض کردم من داخل کعبه شدم و دعایی به خاطرم نیامد جز صلوات بر محمد صلی الله علیه و آله حضرت فرمود «آگاه باش! مانند تو در فضیلت و ثواب، کسی از خانه خدا بیرون نیامده است.»(1)

2. صلوات زمینه ساز استجابت دعا؛ از امام صادق علیه السلام حکایت شده «بر هر یک از شما لازم است که هنگام درخواست حاجت از خداوند بزرگ، با ستایش الهی آغاز کند و به تمجید محمد و آل او بپردازد و سپس به تقصیرها و گناهان خود اعتراف کند و پس از آن حاجت خود را مطرح نماید.»

3. رفع نفاق؛ از رسول خدا صلی الله علیه و آله حکایت شده

«الصلاة علیَّ وعلی اهل بیتی تذهب بالنفاق؛ صلوات و درود بر من و خاندان من نفاق را از بین می برد.»(2)

امام جعفر صادق علیه السلام از رسول اکرم صلی الله علیه و آله نقل می کند

«ارفعوا اصواتکم بالصلاة علیَّ فانها تذهب بالنفاق؛ صلوات بر من را با صدای بلند اداء نمایید، زیرا موجب از بین رفتن نفاق می گردد(3).

4. باعث خلاصی از دشواری ها در ذیل تفسیر آیه «وَ إِذْ نَجَّیْناکُمْ مِنْ آلِ فِرْعَوْنَ»4 آمده است:

ص:155

«بنی اسرائیل با ذکر صلوات بر محمد و آل او، از مشکلات و دشواری ها و بیگاری هایی که از سوی عمّال فرعون بر آن ها تحمیل شده بود نجات یافتند، زیرا بنی اسرائیل بر اثر کار اجباری فرعون، از پای در می آمدند، تا آن که از سوی خدا، به موسی وحی شد که به آنان (بنی اسرائیل) صلوات بر محمد و آل محمد را تعلیم دهد تا موجب کاهش سختی های آنان شود»(1).

5. موجب از بین رفتن گناهان؛ از امام رضا علیه السلام نقل شده «هرکس نتواند کفاره گناهانش را بپردازد، باید بر محمد و آلش درود فراوان بفرستند زیرا صلوات گناهان را از بین می برد.»(2)

6. نوشتن صلوات؛ از پیامبر خدا صلی الله علیه و آله حکایت شده

«من صلی علی فی کتاب لم تزل الملائکة تستغفر له مادام اسمی فی ذلک الکتاب؛ هرکس در نوشته ای بر من درود فرستد، تا زمانی که نام من در آن نوشته موجود باشد، فرشتگان پیوسته برای او آمرزش طلبند.»(3)

7. بهترین عمل در روز جمعه؛ از امام صادق علیه السلام روایت شده

«ما من عمل افضل یوم الجمعة من الصلاة علی محمد وآله؛ هیچ عملی در روز جمعه از صلوات بر محمد و آل محمد صلی الله علیه و آله برتر نیست»(4)

8. نگاه به نامحرم و ذکر صلوات؛ از امیرالمومنین علی علیه السلام حکایت شده «هنگامی که زنی نظر شما را جلب کرد باید به همسر خود روی آورد و بداند که زنان همه از یک مقوله اند.

او نباید شیطان را بر دل خود مسلط سازد و اگر همسر ندارد، دو رکعت نماز بخواند و سپس به حمد الهی و صلوات بر محمد و آل او بپردازد، و از

ص:156

خدا بخواهد تا با رحمت و فضل خود، وی را استغنا و بی نیازی باطنی ببخشد و گره از کارش باز کند»(1).

9. سنگین ترین عمل در قیامت؛ از امام باقر علیه السلام و امام صادق علیه السلام روایت شده که فرمودند

«اثقل ما یوضع فی المیزان یوم القیامة الصلاة علی محمد وعلی اهل بیته؛ سنگین ترین علمی که روز قیامت در ترازو (ی اعمال) گذاشته می شود، درود بر محمد و اهل بیت اوست»(2).

10. سنگینی خوبی ها در نامه اعمال؛ رسول خدا صلی الله علیه و آله فرمودند

«انا عند المیزان یوم القیامة، فمن ثقلت سیئاته علی حسناته جئت بالصلاة علی حتی اثقل بها حسناته؛ من در قیامت نزد میزان اعمال می باشم، هرکس کفه گناهانش افزون تر از حسناتش شود، آن صلوات هایی را که بر من فرستاده بیاورم و بر حسناتش بیفزایم تا بر گناهانش فزون آید»(3).

11. روشنایی قبر و قیامت؛ از پیغمبر گرامی صلی الله علیه و آله روایت شده

«اکثروا الصلوة علی فان الصلوة علی نور فی القبر ونور علی الصراط نور فی الجنة؛ بر من بسیار درود بفرستید زیرا برای درود فرستنده نوری است در قبر، نوری است بر صراط، و نوری است در بهشت.»(4)

12. صلوات، وسیله ی قرب به خدا؛ خداوند متعال به موسی وحی نمود: ای موسی! آیا می خواهی که من؛ از کلامت نسبت به تو و از گناهت به چشم تو، و از روحت به بدن تو و از اندیشه ات به دل تو نزدیک تر باشم؟

ص:157

حضرت موسی علیه السلام عرض کرد: آری، مشتاق چنین قربی هستم. خطاب رسید اکنون که جویای این سعادت هستی، بر حبیب من محمد مصطفی صلوات بفرست، زیرا که صلوات بر او رحمت و نور است(1).

13. صلوات، ادای حقوق نماز؛ از امام حسن عسگری علیه السلام حکایت شده

منظور از قول خداوند که فرمود: (أَقِیمُوا الصَّلاةَ)2 ؛ «نماز را به پا دارید» این است که نماز را با رکوع و سجود، کامل، و ادای حقوق انجام بدهید. که اگر ادای حقوق نشود، خداوند قبول نمی کند، بعد حضرت فرمود آیا می دانید حقوق نماز چیست؟ حقوق نماز این است که بعد از نماز با اعتقاد به این که پیامبر و آلش بهترین انتخاب شدگان هستند، بر آن ها صلوات بفرستی(2).

شافعی یکی از چهار پیشوای بزرگ اهل سنت در شعری می گوید

یا اهل بیت رسول حبکم فرض من الله فی القرآن انزله

کفاکم من عظیم القدر انکم من لم یصل علیکم لاصلوة له

یعنی ای اهل بیت رسول! خداوند در قرآنش محبت شما را واجب نموده است و در عظمت شما همین بس که اگر کسی نماز بخواند و بر شما صلوات نفرستد، نمازش نماز نیست(3).

سفارش عارف و اصل حضرت آیة الله بهاءالدینی (ره) در مورد صلوات

معمولاً خانواده ها و مراجعین زیادی از راه های دور و نزدیک به ایشان مراجعه می کردند؛ و گرفتاری ها و مشکلات زیادی را نزد ایشان مطرح می نمودند.

ص:158

حضرت آیة الله بهاءالدینی به اکثر آنان سفارش می فرمود: در مواقعی که اتفاقات ناگوار و غیر مترقبه ای برای شما رخ می دهد گوسفندی را قربانی کنید و چهارده هزار صلوات به یاد چهارده معصوم بفرستید، و حدیث کساء را قرائت کنید. و باز از ایشان نقل شده که در صورت وقوع مشکلی که فکر نمی کردید در زندگی شما آن واقعه رخ دهد بدانید که از طرف دیگران مورد حسادت قرار گرفته اید چشم زخم خورده اید؛ لذا با ذبح یک گوسفند و ذکر چهارده هزار صلوات بلایای وارده را از خود و خانواده خویش دور سازید(1).

نتیجه

صلوات بر پیامبر و آل او علیهم السلام دارای اهمیت و فضیلت بی شماری است، تا جایی که خداوند و تمامی فرشتگان بر او صلوات و درود می فرستند. و در اهمیت صلوات همین بس که خداوند ذکر آن را در تشهد نماز واجب کرده است. صلوات را می توان عنایت و تفضلی از طرف خداوند برای بشر دانست؛ زیرا ذکر صلوات که نوعی صدقه زبان است، سبب بخشش گناهان و نزدیکی به خداوند و برآورده شدن حاجت و... می باشد.

معرفی کتاب

جهت مطالعه بیشتر رجوع شود به:

1. کتاب «وسیلة الخادم الی المخدوم» در شرح صلوات چهارده معصوم، از فضل الله بن روزبهان خنجی اصفهانی (م 927)، توسط استاد رسول جعفریان (انتشارات انصاریان، قم، 1375) تنظیم و به چاپ رسیده است. نویسنده این کتاب از علمای اهل تسنن می باشد و به امامت قلبی امامان دوازده گانه اعتقاد دارد نه حکومت ظاهری آنها.

2. آثار و برکات صلوات، عباس عزیزی، انتشارات صلاة، قم، چاپ هفتم، 1384.

ص:159

*پرسش

وظیفه همه انسان ها

ایمان، و اطاعت از پیامبر صلی الله علیه و آله

قرآن کریم در آیات متعددی «ایمان به رسول اکرم» را در کنار «ایمان به خدا» ذکر کرده و اطاعت از او را همان اطاعت از خدا می داند و برای آن آثاری را بر می شمرد، از جمله:

الف) پیروی از پیامبر صلی الله علیه و آله نشانه صداقت در دوست داشتن خدا؛

(قُلْ إِنْ کُنْتُمْ تُحِبُّونَ اللّهَ فَاتَّبِعُونِی)1 ؛ «بگو: «اگر همواره خدا را دوست می دارید، پس از من پیروی کنید»

ب) اطاعت از پیامبر جلب کننده محبت و مغفرت الهی؛

(... فَاتَّبِعُونِی یُحْبِبْکُمُ اللّهُ وَ یَغْفِرْ لَکُمْ ذُنُوبَکُمْ...) ؛ «پس از من پیروی کنید تا خدا دوستتان بدارد؛ و پیامد (گناهان) شما را برایتان بیامرزد.»(1)

ج: پیروی از او مایه ی رحمت خداوند؛

(وَ أَطِیعُوا اللّهَ وَ الرَّسُولَ لَعَلَّکُمْ تُرْحَمُونَ)3 ؛ «و خدا و فرستاده [اش] را اطاعت کنید، باشد که شما (مشمول) رحمت شوید.»

د) اطاعت از او موجب همنشین شدن با پیامبران صلی الله علیه و آله، صدیقین، شهدا و صالحین؛

(وَ مَنْ یُطِعِ اللّهَ وَ الرَّسُولَ فَأُولئِکَ مَعَ الَّذِینَ أَنْعَمَ اللّهُ عَلَیْهِمْ مِنَ النَّبِیِّینَ وَ الصِّدِّیقِینَ وَ الشُّهَداءِ وَ الصّالِحِینَ وَ حَسُنَ أُولئِکَ رَفِیقاً)4 ؛ «و کسانی که خدا و فرستاده [اش] را اطاعت کنند، پس ایشان با کسانی، که خدا به آنان نعمت

ص:161

داده، از پیامبران و راستگویان و شهیدان و شایستگان (همنشین) خواهند بود؛ و آنان چه نیکو رفیقانی هستند.»

ه -: باعث هدایت؛

(فَآمِنُوا بِاللّهِ وَ رَسُولِهِ النَّبِیِّ الْأُمِّیِّ الَّذِی یُؤْمِنُ بِاللّهِ وَ کَلِماتِهِ وَ اتَّبِعُوهُ لَعَلَّکُمْ تَهْتَدُونَ) ؛ (1)«پس ایمان آورید به خدا و فرستاده اش، پیامبر درس نخوانده ای که به خدا و کلماتش ایمان دارد؛ و از او پیروی کنید تا شاید شما راهنمایی شوید.»

و) زنده شدن به حیاتی برتر؛

(یا أَیُّهَا الَّذِینَ آمَنُوا اسْتَجِیبُوا لِلّهِ وَ لِلرَّسُولِ إِذا دَعاکُمْ لِما یُحْیِیکُمْ) ؛ (2)«ای کسانی که ایمان آورده اید! [دعوت] خدا و فرستاده اش را بپذیرید، هنگامی که شما را به سوی چیزی فرا می خواند، که شما را حیات می بخشد»

ز) رستگاری و سعادتمندی؛

(وَ مَنْ یُطِعِ اللّهَ وَ رَسُولَهُ وَ یَخْشَ اللّهَ وَ یَتَّقْهِ فَأُولئِکَ هُمُ الْفائِزُونَ)3 ؛ «و هر کس خدا و فرستاده اش را اطاعت کند، و از (نافرمانی) خدا بهراسد و خودش را از (عذاب) او حفظ کند، پس تنها آنان کامیابند.»

ط) زمینه ساز پاداش بزرگ خداوند؛

(... فَالَّذِینَ آمَنُوا مِنْکُمْ وَ أَنْفَقُوا لَهُمْ أَجْرٌ کَبِیرٌ)4 ؛ «پس کسانی که از شما ایمان آورند و (در راه خدا) مصرف کنند، برایشان پاداش بزرگی است.»

ی) نجات از عذابی دردناک؛

(... هَلْ أَدُلُّکُمْ عَلی تِجارَةٍ تُنْجِیکُمْ مِنْ عَذابٍ أَلِیمٍ تُؤْمِنُونَ بِاللّهِ وَ رَسُولِهِ

ص:162

وَ تُجاهِدُونَ فِی سَبِیلِ اللّهِ بِأَمْوالِکُمْ وَ أَنْفُسِکُمْ.. .)(1) ؛ «ای کسانی که ایمان آورده اید! آیا شما را به دادوستدی راهنمایی کنم که شما را از عذاب دردناک نجات دهد؟!»

ح) اطاعت نکردن از خدا و پیامبر صلی الله علیه و آله موجب باطل شدن عمل؛

(إِنَّ الَّذِینَ کَفَرُوا وَ صَدُّوا عَنْ سَبِیلِ اللّهِ وَ شَاقُّوا الرَّسُولَ مِنْ بَعْدِ ما تَبَیَّنَ لَهُمُ الْهُدی لَنْ یَضُرُّوا اللّهَ شَیْئاً وَ سَیُحْبِطُ أَعْمالَهُمْ)2 ؛ «در حقیقت کسانی که کفر ورزیدند و (مردم را) از راه خدا بازداشتند و بعد از روشن شدن هدایت برای آنان با فرستاده (خدا) مخالفت ورزیدند، به خدا هیچ چیزی زیان نمی رسانند؛ و بزودی اعمالشان را تباه می کند.»

وظیفه افراد مؤمن

الف) قضاوت و داوری؛

1. معیار قرار دادن خدا و رسول برای حل اختلاف؛

قرآن کریم در آیه 79 سوره نساء می فرماید: (ما أَصابَکَ مِنْ حَسَنَةٍ فَمِنَ اللّهِ وَ ما أَصابَکَ مِنْ سَیِّئَةٍ فَمِنْ نَفْسِکَ وَ أَرْسَلْناکَ لِلنّاسِ رَسُولاً وَ کَفی بِاللّهِ شَهِیداً)3 ؛ «هرچه از خوبی به تو می رسد پس از خداست؛ و هر چه از بدی به تو می رسد، پس از خود توست. و تو را به رسالت برای مردم فرستادیم؛ و گواهی خدا (در این باره) کافی است.»

در این آیه ضمن سفارش به اطاعت از خدا و پیامبر صلی الله علیه و آله می فرماید:

هرگاه در چیزی اختلاف کردید آن را به خدا و پیامبرش صلی الله علیه و آله ارجاع

ص:163

دهید. از آنجا که در این قسمت عموم حاکمان دینی یعنی «اولی الامر» را محل مراجعه برای اختلاف نمی داند مشخص می شود منظور از «شیء» در آیه شریفه احکام دینی است که احدی حق ندارد در آن ها به طور مستقل به نظر خود عمل کند(1). همچنین مشخص می شود خود «ولایت» و تعیین اولی الامر یعنی حاکم دینی می تواند از مهم ترین موارد اختلاف باشد که برای تعیین آن باید به خدا و پیامبرش صلی الله علیه و آله مراجعه شود(2).

2. خشنودی و رضایت از داوری پیامبر در همه حال؛

قرآن کریم در آیه 65 سوره نساء می فرماید: (فَلا وَ رَبِّکَ لا یُؤْمِنُونَ حَتّی یُحَکِّمُوکَ فِیما شَجَرَ بَیْنَهُمْ ثُمَّ لا یَجِدُوا فِی أَنْفُسِهِمْ حَرَجاً مِمّا قَضَیْتَ وَ یُسَلِّمُوا تَسْلِیماً) ؛ «و [لی چنین] نیست، به پروردگارت سوگند! که آن ها ایمان (حقیقی) نخواهند آورد، تا اینکه در مورد آنچه در میانشان اختلاف کردند، تو را داور گردانند؛ سپس از داوری تو در جانشان هیچ (دل) تنگی نیابند، و کاملاً تسلیم شوند».

در شأن نزول این آیه گفته اند زبیر که از مهاجران بود با یکی از انصار بر سر آب یاری نخلستان های خود اختلاف پیدا کردند، نزد پیامبر صلی الله علیه و آله آمدند و آن حضرت فرمودند اول زبیر باغ هایش را آب یاری کند و بعد مسلمان انصاری. مرد انصاری ناراحت شد و گفت آیا این قضاوت به خاطر آن بود که زبیر عمه زاده توست پیامبر صلی الله علیه و آله به حدی ناراحت شد که رخسار او دگرگون گردید(3).

گر چه ناراحتی درونی از قضاوت هایی که احیاناً به زیان انسان است غالباً اختیاری نیست ولی با تربیت های اخلاقی و پرورش روحِ تسلیم در برابر

ص:164

حق و عدالت، حالتی در انسان پدید می آید که از داوری پیامبر صلی الله علیه و آله و جانشینان او هرگز ناراحت نخواهد شد(1). چرا که خدا به رسولش می فرماید: «در واقع ما این کتاب را به حق به سوی تو فرو فرستادیم؛ تا با آنچه خدا به تو نمایانده (و آموخته)، در میان مردم داوری کنی.»(2)

از این رو اگر کسی از حکم آن حضرت ناراحت شود در واقع از حکم خداوند ناراحت شده است. البته می توان معنای آیه را فراتر از قضاوت گرفت که شامل تمام روش هایی که آن حضرت در زندگی خود برگزیده است نیز می شود و مؤمن حقیقی نمی تواند آن را ردّ نماید و یا به گونه ای از آن ابراز ناراحتی کند(3).

در حدیثی آمده است اگر جمعیتی خدا را بپرستند، نماز را به پا دارند، زکات را بپردازند، روزه ی ماه رمضان و حج را به جا بیاورند اما نسبت به کارهایی که پیامبر صلی الله علیه و آله انجام داده با سوء نیت بنگرند و یا بگویند اگر او فلان کار را انجام نداده بود بهتر بود. سپس آیه ی فوق را تلاوت کرده و فرمودند: بر شما باد که همیشه در مقابل خدا و حق تسلیم باشید(4).

از طرفی آیه 50 سوره نور عکس العمل منافقان تاریک دل را در برابر داوری خدا و پیامبر صلی الله علیه و آله بیان می کند که آنان از داوری عدل آن حضرت سرباز می زدند گویا می ترسیدند خدا و پیامبر صلی الله علیه و آله حق آنان را پایمال کنند و در مورد واکنش مومنین می فرماید: «سخن مؤمنان، هنگامی که به سوی خدا و فرستاده اش فراخوانده می شوند، تا در میان آنان داوری کند، فقط این است که می گویند: «شنیدیم و اطاعت کردیم.»(5)

ص:165

نه تنها در قضاوت این گونه اند که در همه ابعاد زندگی تسلیم خدا و پیامبرند چه اینکه در آیه 36 سوره احزاب می فرماید:

«و هیچ (حقّی) برای مرد باایمان و زن باایمان نیست، که هنگامی که خدا و فرستاده اش (حکم) چیزی را تمام کنند، در کارشان اختیاری داشته باشند».

آن ها باید اراده خود را پیرو اراده حق کنند. اگرچه استقلال فکری و روحی انسان اجازه نمی دهد بی قید و شرط تسلیم کسی شود اما هنگامی که حکمی را خداوند حکیم و پیامبر معصوم بیان کرده تسلیم نبودن دلیل برگمراهی است زیرا او کم ترین اشتباهی ندارد و وقتی دستوری درست بود عمل نکردن به آن اشتباه است به همین دلیل در ادامه آیه می فرماید: «کسانی که معصیت خدا و پیامبرش کنند دچار گمراهی آشکاری شده اند.»

در این راستا گروهی از مردم فقط زمانی تسلیم حق هستند که منافعشان تأمین شود. اینان در حقیقت مشرکانی بیش نیستند. گروهی دیگر اراده شان تحت الشعاع اراده خداست و وقتی با منافعشان تضاد پیدا می کند از آن چشم می پوشند ایشان مؤمنین راسیتن هستند. گروه سوم از آن هم بالاترند و جز آنچه خدا می خواهد خواسته ای ندارند (تا در مواقعی با آن تضاد پیدا کند و از آن چشم بپوشند)(1).

ب) حکومتی؛

1. محترم شمردن حاکمیت پیامبر صلی الله علیه و آله؛

قرآن کریم در سوره نساء آیه 64 می فرماید: (وَ ما أَرْسَلْنا مِنْ رَسُولٍ إِلاّ لِیُطاعَ بِإِذْنِ اللّهِ وَ لَوْ أَنَّهُمْ إِذْ ظَلَمُوا أَنْفُسَهُمْ جاؤُکَ فَاسْتَغْفَرُوا اللّهَ وَ اسْتَغْفَرَ لَهُمُ الرَّسُولُ لَوَجَدُوا اللّهَ تَوّاباً رَحِیماً) ؛ «و ما هیچ فرستاده ای را نفرستادیم،

ص:166

مگر برای اینکه به رخصت خدا، اطاعت شود. و اگر (بر فرض) آن (منافق) ان هنگامی که به خودشان ستم کردند، نزد تو می آمدند، و از خدا آمرزش می خواستند، و فرستاده [ما نیز] برای آنان طلب آمرزش می کرد، حتماً خدا را بسیار توبه پذیر [و] مهرورز می یافتند.»

نباید کسی خیال کند مهم این است که خدا عبادت شود و پیامبر صلی الله علیه و آله وسیله ای است برای رسیدن به کار درست؛ بنابراین اگر آن کار بدون اطاعت و مراجعه به پیامبر صلی الله علیه و آله از طریق دیگری به دست آمد اشکالی ندارد.

زیرا در این آیه فلسفه فرستادن پیامبران را به صورت مطلق اطاعت از آن ها - به اذن خدا - می داند چه در مواردی که به سود ما باشد یا به زیان ما(1) و این در حالی است که قبل از آن(2) افرادی را به خاطر مراجعه به طاغوت و قاضی قرار دادن آن، مورد مذمت قرار می دهد و در ایمان آنان تردید می کند بدون در نظر گرفتن اینکه آیا رجوع آنان به طاغوت برای به دست آوردن حق بوده است یا باطل.

از ادامه آیه استفاده می شود که برای گذشت از گناه نقض حاکمیت پیامبر باید حاکمیت کامل آن حضرت را پذیرفت و حتی مشروط به قبول آن از طرف پیامبر و استغفار آن حضرت برای آنان است. (به آیه دقت فرمایید).(3)

2. لزوم ارائه اخبار امنیتی به پیامبر صلی الله علیه و آله (و رهبران جامعه)؛(4)

قرآن کریم در آیه 83 سوره نساء می فرماید: (وَ إِذا جاءَهُمْ أَمْرٌ مِنَ الْأَمْنِ أَوِ الْخَوْفِ أَذاعُوا بِهِ وَ لَوْ رَدُّوهُ إِلَی الرَّسُولِ وَ إِلی أُولِی الْأَمْرِ مِنْهُمْ لَعَلِمَهُ الَّذِینَ یَسْتَنْبِطُونَهُ مِنْهُمْ وَ لَوْ لا فَضْلُ اللّهِ عَلَیْکُمْ وَ رَحْمَتُهُ لاَتَّبَعْتُمُ الشَّیْطانَ إِلاّ قَلِیلاً) ؛ «و

ص:167

هنگامی که خبری (حاکی) از ایمنی یا ترس به آن [منافق] ان برسد، منتشرش سازند، و [لی] اگر (بر فرض) آن را به فرستاده [خدا] و به اولیای امر از بینشان، ارجاع دهند، از میان آنان کسانی که آن را استنباط می کنند، حتماً به (درستی و نادرستی) آن آگاهی دارند. و اگر بخشش خدا و رحمتش بر شما نبود، مسلماً جز اندکی (از شما، همگی) از شیطان پیروی می کردید.»

گاهی اخبار بی اساس از طرف دشمنان به منظورهای خاصی طراحی می شود و اشاعه آن به زیان مسلمانان تمام می شود در حالی که وظیفه دارند این گونه اخبار را قبل از هرکسی با رهبران جامعه در میان بگذارند و بی جهت دیگران را دچار غرور بی جا یا تضعیف روحیه نکنند.

«سیتنبطونه» از ماده «نبط» به معنای نخستین آبی است که از چاه می کشند و از ریشه های زمین استخراج می شود به همین دلیل استخراج حقایق از دلایل و شواهد مختلف را «استنباط» گویند(1).

در این آیه برخلاف آیه 59 همین سوره «ردّ الی الله» یعنی ارجاع دادن مطلب به خدا ذکر نشده و در عوض آن «اولی الامر» آمده است. همان گونه که اشاره شد منظور از «شیء» در آنجا «حکم شرعی» است که احدی غیر از خدا و پیامبرش حق اظهار نظر ندارند، ولی در اینجا منظور اخبار سیاسی - امنیتی است که باید به حاکمان دین که در رأس آن پیامبر صلی الله علیه و آله و جانشینان راستین او قرار دارند ارجاع شود تا درست و اشتباه مشخص گردد(2).

3. خیانت نکردن به خدا و پیامبرش صلی الله علیه و آله؛

خدای متعال در سوره انفال آیه 27 می فرماید: (یا أَیُّهَا الَّذِینَ آمَنُوا لا تَخُونُوا اللّهَ وَ الرَّسُولَ وَ تَخُونُوا أَماناتِکُمْ وَ أَنْتُمْ تَعْلَمُونَ) ؛ «ای کسانی که ایمان

ص:168

آورده اید! به خدا و فرستاده [او] خیانت نکنید؛ و (نیز) در امانت هایتان خیانت نورزید، در حالی که شما می دانید.»

در شأن نزول این آیه از امام باقر و امام صادق علیهما السلام نقل شده که پیامبر صلی الله علیه و آله دستور دادند یهود بنی قریظه را محاصره کنند این محاصره 21 شب ادامه یافت آن ها مجبور شدند پیشنهاد صلحی همانند طایفه بنی نضیر آماده کنند مبنی بر کوچ کردن از سرزمین مدینه؛ پیامبر نپذیرفتند و فرمودند: تنها باید حکمیت سعد بن معاذ را قبول کنند. آنان تقاضا کردند پیامبر صلی الله علیه و آله یکی از یاران خود را به نام «ابولبابه» به نزد آنان بفرستد، ابولبابه با آنان سابقه دوستی داشت و خانواده، فرزندان و اموالش نزد آن ها بود آن حضرت قبول فرمودند.

آنان با ابولبابه مشورت کردند آیا صلاح است حکمیت سعد را بپذیرند؟ ابولبابه به گلوی خود اشاره کرد! یعنی اگر قبول کنند کشته خواهند شد. پیک وحی نازل شد و به پیامبر صلی الله علیه و آله خبر داد.

آن شخص می گوید هنوز گام برنداشته بودم که متوجه شدم به خدا و پیامبر صلی الله علیه و آله خیانت کردم(1). آری در اختیار دشمن قراردادن اسرار نظامی، و یا تقویت آنان در مبارزه علیه اسلام و یا به طور کلی پشت سرانداختن واجبات و محرمات و برنامه های الهی، خیانت به حساب می آید به همین دلیل ابن عباس می گوید: هرکس چیزی از برنامه های اسلامی را ترک کند مرتکب یک نوع خیانت نسبت به خدا و پیامبر شده است. در آیه بعد نیز به مسلمانان هشدار می دهد، مبادا محبت به امور مادّی باعث خیانت به خدا و پیامبرش صلی الله علیه و آله شود و می فرماید: «بدانید اموال و اولاد شما وسیله آزمایش و امتحان شما هستند.»(2)

ص:169

4. در سخنان خصوصی (در گوشی) مواظب باشید مرتکب معصیت پیامبر صلی الله علیه و آله نشوید.

قرآن کریم در سوره مجادله آیه 8 و 9 می فرماید: (أَ لَمْ تَرَ إِلَی الَّذِینَ نُهُوا عَنِ النَّجْوی ثُمَّ یَعُودُونَ لِما نُهُوا عَنْهُ وَ یَتَناجَوْنَ بِالْإِثْمِ وَ الْعُدْوانِ وَ مَعْصِیَةِ الرَّسُولِ وَ إِذا جاؤُکَ حَیَّوْکَ بِما لَمْ یُحَیِّکَ بِهِ اللّهُ وَ یَقُولُونَ فِی أَنْفُسِهِمْ لَوْ لا یُعَذِّبُنَا اللّهُ بِما نَقُولُ حَسْبُهُمْ جَهَنَّمُ یَصْلَوْنَها فَبِئْسَ الْمَصِیرُ یا أَیُّهَا الَّذِینَ آمَنُوا إِذا تَناجَیْتُمْ فَلا تَتَناجَوْا بِالْإِثْمِ وَ الْعُدْوانِ وَ مَعْصِیَةِ الرَّسُولِ وَ تَناجَوْا بِالْبِرِّ وَ التَّقْوی وَ اتَّقُوا اللّهَ الَّذِی إِلَیْهِ تُحْشَرُونَ) ؛ «آیا نظر نکرده ای به کسانی که از رازگویی منع شده بودند، سپس به آنچه که از آن منع شده بودند باز می گردند، و برای گناه، تعدّی و نافرمانیِ فرستاده (خدا) بایکدیگر رازگویی می کنند، و هنگامی که نزد تو می آیند به چیزی که خدا بدان تو را زنده بادنگفته است به تو «زندهباد» می گویند؛ و در (دل های) خودشان می گویند: «چرا خدا ما را بخاطر آنچه می گوییم عذاب نمی کند؟!» جهنّم برای آنان کافی است، درحالی که وارد آن می شوند (و می سوزند) و چه بد فرجامی است! ای کسانی که ایمان آورده اید! هنگامی که رازگویی می کنید، پس برای گناه، تعدّی و نافرمانی فرستاده (خدا) با یکدیگر رازگویی نکنید، و برای نیکی و پارسایی (و خود نگهداری) رازگویی کنید؛ و [خودتان را] از [عذاب] خدایی حفظ کنید که فقط به سوی او گردآوری می شوید.»

درباره شأن نزول این آیات گفته اند: جمعی از یهود و نصاری در مقابل مؤمنان با هم در گوشی صحبت می کردند و با چشم و ابرو به آن ها اشاره می کردند که این باعث آزار و اذیت مسلمانان می شد، آن ها نزد رسول خدا شکایت کردند و آن حضرت آنان را از این کار نهی نمود ولی آن عده گوش ندادند که این آیات نازل شد(1) ؛ و سه گناه را در این نجواها به آنان نسبت می دهد:

ص:170

1 - اثم. گناهی که جنبه ی فردی دارد مثل شرب خمر؛

2 - عدوان. گناهی که تجاوز به حقوق دیگران است؛

3 - معصیت الرسول. که مربوط است به فرمان هایی که شخص رسول الله صلی الله علیه و آله به عنوان رئیس حکومت اسلامی، در جامعه مسلمین صادر می کند. در آیه ی بعد ضمن جایز شمردن اصل نجوا برای مسمانان، به آن ها هشدار می دهد که مبادا مرتکب این گناهان شوند بلکه در مورد کارهای نیک و تقوا با هم نجوا کنند(1).

4 - پرداخت صدقه قبل از ملاقات خصوصی با پیامبر صلی الله علیه و آله؛

در آیه 12 همین سوره مرحله دیگری از این نجوا را بیان می فرماید: (یا أَیُّهَا الَّذِینَ آمَنُوا إِذا ناجَیْتُمُ الرَّسُولَ فَقَدِّمُوا بَیْنَ یَدَیْ نَجْواکُمْ صَدَقَةً ذلِکَ خَیْرٌ لَکُمْ وَ أَطْهَرُ فَإِنْ لَمْ تَجِدُوا فَإِنَّ اللّهَ غَفُورٌ رَحِیمٌ) ؛ «ای کسانی که ایمان آورده اید! هنگامی که با فرستاده (خدا) رازگویی می کنید پس پیش (از آن) بخشش صادقانه ای تقدیم دارید؛ این برای شما بهتر و پاک کننده تر است؛ و اگر نیافتید پس مسلماً خدا بسیار آمرزنده [و] مهرورز است.»

شاید یکی از علل این حکم این بود که گروهی از مردم خصوصاً ثروتمندان مکرر مزاحم پیامبر می شدند و با او به نجوا می پرداختند که مفاسدی را به همراه داشت از جمله تضییع وقت آن حضرت، کسب امتیاز بی دلیل برای آن افراد [مثلاً نشان دهند با آن حضرت رابطه ویژه ای دارند] و... این حکم نازل گردید تا آزمونی شود برای آنان و کمکی برای نیازمندان؛ و وسیله مؤثری برای کم شدن مزاحمت ها. (البته فقرا را از این حکم استثناء می کند).

ص:171

این آزمون نتیجه جالبی در پی داشت چون همگی به جز یک نفر از دادن صدقه و نجوا خودداری کردند و معلوم شد این اظهار علاقه ها در صورتی بوده که مجانی باشد و آن مطالب هم چیز مهمی نبوده که از آن چشم پوشی کردند.

آن یک نفر هم کسی جز حضرت علی علیه السلام نبود که اولین و آخرین فرد عمل کننده به این آیه بود زیرا این حکم دیری نپایید که توسط آیه بعد نسخ شد البته حضرت علی علیه السلام ثروتمند نبود ولی به خاطر احترام و عمل به این آیه شریفه دیناری داشت که به ده درهم تبدیل کرد و قبل از هر نجوا درهمی را صدقه می داد(1).

6. تحمیل نکردن نظر خود بر پیامبر اکرم صلی الله علیه و آله؛

قرآن کریم در سوره حجرات آیه 7 می فرماید: (وَ اعْلَمُوا أَنَّ فِیکُمْ رَسُولَ اللّهِ لَوْ یُطِیعُکُمْ فِی کَثِیرٍ مِنَ الْأَمْرِ لَعَنِتُّمْ وَ لکِنَّ اللّهَ حَبَّبَ إِلَیْکُمُ الْإِیمانَ وَ زَیَّنَهُ فِی قُلُوبِکُمْ وَ کَرَّهَ إِلَیْکُمُ الْکُفْرَ وَ الْفُسُوقَ وَ الْعِصْیانَ أُولئِکَ هُمُ الرّاشِدُونَ) ؛ «و بدانید که فرستاده خدا در میان شماست؛ اگر (بر فرض) در بسیاری از کارها از شما اطاعت کند، حتماً به زحمت می افتید؛ و لیکن خدا ایمان را برای شما دوست داشتنی گردانید، و آن را در دل هایتان بیاراست، و کفر و نافرمانی و گناه را برای شما ناخوشایند ساخت؛ تنها آنان (که اینگونه اند) هدایت یافتگانند.»

خداوند نعمت وجود پیامبر اعظم صلی الله علیه و آله را متذکر می شود و فلسفه ی فرستادن ایشان را تبعیت مردم از او صلی الله علیه و آله می داند نه پیروی او از مردم؛ زیرا برنامه های پیامبر صلی الله علیه و آله براساس واقعیات و مصالح واقعی تنظیم شده است نه

ص:172

تمایلات و هوس های افراد، که اگر چنین شود خود آنان به زحمت خواهند افتاد(1). در آن زمان عده ای انتظار بیجا داشتند که ایشان در بسیاری از اتفاق ها به حرف آن ها گوش دهد. در این زمان نیز عده ای می خواهند یادگار آن حضرت که اسلام است برطبق دل آنان سخن بگوید، هر چه آن ها می پسندند حکم کند و اگر غیر از این باشد آشفته می شوند؛ براین اساس با نظریه های گوناگون مانند قرائت های چند گانه و... را پایه گذاری می کنند تا هرگونه دوست داشتند اسلام را تفسیر کنند.

ج) اقتصادی؛

پرداخت حقوق مالی خدا و رسول صلی الله علیه و آله؛

«غنیمت» هرگونه فایده بردن است از جهت تجارت یا عملی دیگر مانند جنگ.

قرآن کریم در آیه 41 سوره انفال می فرماید: (وَ اعْلَمُوا أَنَّما غَنِمْتُمْ مِنْ شَیْءٍ فَأَنَّ لِلّهِ خُمُسَهُ وَ لِلرَّسُولِ وَ لِذِی الْقُرْبی وَ الْیَتامی وَ الْمَساکِینِ وَ ابْنِ السَّبِیلِ إِنْ کُنْتُمْ آمَنْتُمْ بِاللّهِ وَ ما أَنْزَلْنا عَلی عَبْدِنا یَوْمَ الْفُرْقانِ یَوْمَ الْتَقَی الْجَمْعانِ وَ اللّهُ عَلی کُلِّ شَیْءٍ قَدِیرٌ) ؛ «و بدانید که هر چیزی از غنیمت به دست آورید، پس یک پنجم آن فقط برای خدا، و برای فرستاده [اش]، و برای نزدیکان [او] و یتیمان و بینوایان و در راه مانده (از آنها) است؛ اگر به خدا و آنچه بر بنده مان، در روز جدایی [حق از باطل]، روزی که دو گروه (مؤمنان و کافران در نبرد بدر با هم) روبرو شدند، فرود آوردیم، ایمان آورده اید؛ و خدا بر هر چیزی تواناست.»

ص:173

البته شأن نزول آیه نیز در جنگ است(1) و با توجه به این که در جنگ، مؤمنین شرکت می کنند باز می فرماید: خُمس این غنائم از آنِ خدا و رسول و... است اگر به خدا و آنچه بر بنده خود نازل کرد ایمان دارید؛ اشاره به اینکه نه تنها ادعای ایمان کافی نیست بلکه شرکت در جهاد هم ممکن است دلیل بر ایمان کامل نباشد بلکه مؤمن واقعی کسی است که در برابر همه ی دستورات از جمله دستورات مالی تسلیم باشد(2).

***

د) اجتماعی؛

1. یاری آن حضرت و بزرگ شمردن او؛

خدای متعال در آیه 8 و 9 سوره ی فتح می فرماید: (إِنّا أَرْسَلْناکَ شاهِداً وَ مُبَشِّراً وَ نَذِیراً؛ لِتُؤْمِنُوا بِاللّهِ وَ رَسُولِهِ وَ تُعَزِّرُوهُ وَ تُوَقِّرُوهُ وَ تُسَبِّحُوهُ بُکْرَةً وَ أَصِیلاً) ؛ «در حقیقت ما تو را گواه و مژده آور و هشدار گر فرستادیم، تا به خدا و فرستاده اش ایمان آورید، و اورا گرامی دارید (و دشمنانش را از او باز دارید)، و بزرگش شمارید، و صبحگاهان و عصرگاهان (و شب هنگام) او را تسبیح گویید.»

پس از صلح حدیبیه رسول اکرم صلی الله علیه و آله از سوی برخی مورد انتقاد قرار گرفت و حتی تعبیراتی گفته شد که خالی از بی حرمتی نبود این حوادث باعث شد که خداوند عظمت و موقعیت او را مجدداً مورد تأکید قرار دهد به همین خاطر ابتدا سه صفت را برای او ذکر کرده و در آیه ی بعد اضافه می کند هدف این است که 1. ایمان به خدا و رسولش بیاورید؛ 2. از پیامبر

ص:174

در برابر دشمن دفاع کنید؛ 3. پیامبر را بزرگ دارید؛ 4. و خدا را صبح و شام تسبیح و تقدیس کنید(1).

***

2. کوتاهی نکردن از هرگونه خیرخواهی برای خدا و پیامبر صلی الله علیه و آله

(لَیْسَ عَلَی الضُّعَفاءِ وَ لا عَلَی الْمَرْضی وَ لا عَلَی الَّذِینَ لا یَجِدُونَ ما یُنْفِقُونَ حَرَجٌ إِذا نَصَحُوا لِلّهِ وَ رَسُولِهِ ما عَلَی الْمُحْسِنِینَ مِنْ سَبِیلٍ وَ اللّهُ غَفُورٌ رَحِیمٌ)2 ؛ «بر کم توانان و بر بیماران، و بر کسانی که نمی یابند چیزی را که (در راه جهاد) مصرف کنند، هیچ تنگی (و تکلیفی) نیست، هنگامی که برای خدا و فرستاده اش خیرخواهی کنند؛ بر نیکوکاران هیچ راه (مؤاخذه ای) نیست؛ و خدا بسیار آمرزنده [و] مهرورز است.»

در این آیه ضمن معاف شمردن سه گروه - مانند مریض و... از جهاد که به خاطر عذر نمی توانستند شرکت کنند می فرماید بدین شرط که «اذا نصحوالله ورسوله» «در صورتی که برای خدا و پیامبرش خیرخواهی کنند» یعنی اگر چه توان جنگ ندارند ولی می توانند با سخن و رفتار خود مجاهدان را تشویق کنند و آنان را دلگرم سازند و یا روحیه دشمن را ضعیف کنند(2). و خلاصه از هرگونه خیر خواهی کوتاهی نورزند و این تکلیفی است همگانی و ساقط نشدنی که البته عمل کنندگان به آن را در ردیف محسنین قرار می دهد(3).

***

ص:175

3. اجازه گرفتن از پیامبر اکرم صلی الله علیه و آله در امور(1)

(إِنَّمَا الْمُؤْمِنُونَ الَّذِینَ آمَنُوا بِاللّهِ وَ رَسُولِهِ وَ إِذا کانُوا مَعَهُ عَلی أَمْرٍ جامِعٍ لَمْ یَذْهَبُوا حَتّی یَسْتَأْذِنُوهُ إِنَّ الَّذِینَ یَسْتَأْذِنُونَکَ أُولئِکَ الَّذِینَ یُؤْمِنُونَ بِاللّهِ وَ رَسُولِهِ فَإِذَا اسْتَأْذَنُوکَ لِبَعْضِ شَأْنِهِمْ فَأْذَنْ لِمَنْ شِئْتَ مِنْهُمْ وَ اسْتَغْفِرْ لَهُمُ اللّهَ إِنَّ اللّهَ غَفُورٌ رَحِیمٌ؛ لا تَجْعَلُوا دُعاءَ الرَّسُولِ بَیْنَکُمْ کَدُعاءِ بَعْضِکُمْ بَعْضاً قَدْ یَعْلَمُ اللّهُ الَّذِینَ یَتَسَلَّلُونَ مِنْکُمْ لِواذاً فَلْیَحْذَرِ الَّذِینَ یُخالِفُونَ عَنْ أَمْرِهِ أَنْ تُصِیبَهُمْ فِتْنَةٌ أَوْ یُصِیبَهُمْ عَذابٌ أَلِیمٌ)2 ؛ «مؤمنان تنها کسانی هستند که به خدا و فرستاده اش ایمان آورده اند، و هنگامی که در کار اجتماعی همراه او باشند، تا از او رخصت نگیرند (از نزدش) نمی روند. در واقع کسانی که از تو رخصت می گیرند، آنان کسانی هستند که به خدا و فرستاده اش ایمان می آورند. پس هر گاه برای بعضی کار (های مهم زندگی) خود از تو رخصت می طلبند، پس به هر کس از آنان که (صلاح می دانی و) می خواهی رخصت ده، و برای آنان از خدا آمرزش بخواه که خدا بسیار آمرزنده [و] مهرورز است. فراخوان فرستاده (خدا) را در میان خودتان همانند فراخوان برخی شما برخی [دیگر] را قرار ندهید؛ که یقیناً خدا می داند کسانی را که از میان شما مخفیانه بیرون می روند. پس کسانی که از فرمان او سرپیچی می کنند، باید بر حذر باشند که (بلا و) فتنه ای به آنان در رسد، یا عذاب دردناکی به آنان برسد!»

در مورد این آیه شأن نزول های گوناگونی حکایت شده از جمله «یکی از اصحاب پیامبر به نام حنظله» شب جنگ احد عروسی داشت، از

ص:176

پیامبر صلی الله علیه و آله اجازه می گیرد که آن شب را نزد همسرش بماند آیه نازل می شود: «فَأْذَنْ لِمَنْ شِئْتَ مِنْهُمْ ؛ پس به هر کس از آنان که (صلاح می دانی و) می خواهی رخصت ده»، پیامبر صلی الله علیه و آله به او اجازه می دهند فردای آن روز به قدری برای جهاد عجله داشت که موفق به غسل نشد، به جنگ رفت و سرانجام شربت شهادت نوشید پیامبر صلی الله علیه و آله در مورد او فرمود: فرشتگان را دیدم که او را میان زمین و آسمان غسل می دهند. بعد از آن «حنظله» به «غسیل الملائکة» معروف شد(1).

روایات تاریخی دیگر شأن نزول آیه را چنین حکایت می کنند که برخی منافقین در جنگ خندق یا موارد دیگر وقتی چشم آن حضرت و مسلمانان را دور می دیدند کندن خندق را رها می کردند، و به دنبال کار خود می رفتند(2).

به هر حال آیه کسی را مؤمن می داند که هنگام یاری پیامبر صلی الله علیه و آله اگر کار شخصی پیش آمد تنها در صورت اجازه، صحنه را ترک کند (و البته نه هرکار ریز و درشتی بلکه امور مهم، زیرا می فرماید: «لِبَعْضِ شَأْنِهِمْ ؛ «برخی کارهایشان»(3) و مشخص است اجازه خواستن بدین معناست که اگر پیامبر صلی الله علیه و آله صلاح ندیدند کار شخصی خود را فدای هدف مهم تر نماید.

در اینجا این سؤال مطرح می شود که چرا می فرماید: برای آنان استغفار کن؟ دو پاسخ می تواند داشته باشد:

1. اگر چه آنان اجازه گرفتند ولی با ترجیح دادن کار خود برکار مهم تر، مرتکب نوعی ترک اولی شده اند که نیاز به استغفار دارد.

2. به خاطر ادبی که نسبت به پیامبر داشتند در خور لطف الهی گردیده اند و پیامبر صلی الله علیه و آله به عنوان تشکر از آنان برایشان استغفار می کنند.

ص:177

در آیه بعد دستور دیگری در ارتباط با فرمان های پیامبر بیان کرده می فرماید: «دعوت پیامبر صلی الله علیه و آله را در میان خود همانند دعوت دیگران تلقّی نکنید» او هنگامی که شما را فرا می خواند مطمئن باشید یک موضوع مهم دینی در میان است. سپس ادامه می دهد: «خداوند به کسانی که برای جدا شدن از برنامه های پیامبر صلی الله علیه و آله پشت سردیگران پنهان می شوند، آگاهی دارد»

***

4. بیزاری از دشمنان خدا و پیامبر صلی الله علیه و آله!

قرآن کریم در سوره ی مجادله آیه 22 می فرماید:

(لا تَجِدُ قَوْماً یُؤْمِنُونَ بِاللّهِ وَ الْیَوْمِ الْآخِرِ یُوادُّونَ مَنْ حَادَّ اللّهَ وَ رَسُولَهُ وَ لَوْ کانُوا آباءَهُمْ أَوْ أَبْناءَهُمْ أَوْ إِخْوانَهُمْ أَوْ عَشِیرَتَهُمْ أُولئِکَ کَتَبَ فِی قُلُوبِهِمُ الْإِیمانَ وَ أَیَّدَهُمْ بِرُوحٍ مِنْهُ وَ یُدْخِلُهُمْ جَنّاتٍ تَجْرِی مِنْ تَحْتِهَا الْأَنْهارُ خالِدِینَ فِیها رَضِیَ اللّهُ عَنْهُمْ وَ رَضُوا عَنْهُ أُولئِکَ حِزْبُ اللّهِ أَلا إِنَّ حِزْبَ اللّهِ هُمُ الْمُفْلِحُونَ) ؛ «هیچ قومی را که ایمان به خدا و روز بازپسین بیاورند، نمی یابی که با کسانی که با خدا و فرستاده اش به شدت مخالفت ورزند، دوستی کنند، و گرچه پدرانشان یا پسرانشان یا برادرانشان یا خاندانشان باشند، اینانند که خدا ایمان را در دل هایشان نوشته و با روحی از (جانب خود) ش تایید کرده، و آنان را در بوستان های (بهشتی) وارد می کند که نهرها از زیر [درختان] ش روان است، درحالی که در آنجا ماندگارند. خدا ازآنان خشنود است، و آنان (نیز) از او خشنودند؛ آنان حزب خدا هستند، آگاه باشید در واقع فقط حزب خدا رستگارند!»

آخرین آیه سوره مجادله از آیات کوبنده ای است که به مؤمنان هشدار می دهد جمع میان «محبت خدا و پیامبر» با «محبت دشمنان ایشان» در یک دل ممکن نیست و باید از میان این دو یکی را انتخاب کرد. آنان که دم از هر دو می زنند یا ایمانشان ضعیف است یا منافقند. محبت پدران و خویشان

ص:178

بسیار خوب است و نشانه زنده بودن عواطف انسانی است اما هنگامی که این محبت در مقابل خدا قرار گیرد ارزش خود را از دست می دهد.

از این رو می ببینم در جنگ های صدر اسلام مسلمانان با پدران و برادران مشرکشان پیکار می کردند چون خطشان از خط خدا جدا بود.

از امام باقر علیه السلام حکایت شده که می فرماید: اگر می خواهی بدانی آدم خوبی هستی، نگاهی به قلبت کن اگر اهل خدا را دوست داری و از اهل معصیتش بیزاری و آن را دشمن می دانی، بدان آدم خوبی هستی و خدا تو را دوست دارد؛ و اگر از اهل طاعتش بیزاری و اهل معصیتش را دوست داری، بدان خیری در تو نیست و خدا دشمن توست و انسان همیشه با کسی است که او را دوست دارد(1).

از ادامه آیه می توان فهمید بیزاری انسان از دشمنان خدا نشانه مورد تایید بودن او، به «روحی» از جانب خداوند است؛ چراکه می فرماید: «أُولئِکَ کَتَبَ فِی قُلُوبِهِمُ الْإِیمانَ وَ أَیَّدَهُمْ بِرُوحٍ مِنْهُ ؛ اینانند که خدا ایمان را در دل هایشان نوشته و با روحی از (جانب خود) ش تایید کرده.»(2)

ه -) شخصی، خانوادگی؛

1. صلوات بر پیامبر و آلش؛

این آیه از علاقه خاص خدا و فرشتگانش نسبت به پیامبر اعظم صلی الله علیه و آله خبر می دهد و به مؤمنان نیز دستور می دهد شما نیز با این پیام جهان هستی هماهنگ شوید و بر او درود بفرستید.

تعبیر «یصلّون» که به شکل فعل مضارع به کار رفته دلیل بر استمرار است یعنی پیوسته خدا و فرشتگانش بر او درود و رحمت می فرستند، رحمت و

ص:179

درودی جاودانه. و بر مؤمنین نیز واجب است حداقل روزی چند مرتبه - در تشهد نماز - بر آن حضرت و آل او صلوات بفرستند.

از آن حضرت نقل شده است که بگویید:

«اللهم صل علی محمد وآل محمد کما صلیت علی ابراهیم انک حمید مجید وبارک علی محمد وآل محمد کما بارکت علی ابراهیم وآل ابراهیم»(1) در روایات زیادی از شیعه و سنی به طور صریح آمده است که «آل محمد» را به هنگام صلوات بر «محمد» بیفزایید و صلوات ناقص نفرستید.

«سیوطی» از علمای اهل سنت در تفسیر «در المنثور» 19 حدیث بدین مضمون می آورد؛ «صحیح مسلم» نیز دو حدیث نقل می کند اما عجیب اینکه عنوانی که برای این باب انتخاب می کند این گونه است: «باب الصلوة علی النبی صلی الله علیه و سلم» (بدون ذکر «آل»)(2)

2. مقدم نشدن بر پیامبر صلی الله علیه و آله؛

قرآن کریم در سوره حجرات آیه اول می فرماید:

(یا أَیُّهَا الَّذِینَ آمَنُوا لا تُقَدِّمُوا بَیْنَ یَدَیِ اللّهِ وَ رَسُولِهِ وَ اتَّقُوا اللّهَ إِنَّ اللّهَ سَمِیعٌ عَلِیمٌ) ؛ «ای کسانی که ایمان آورده اید! فرا پیش خدا و فرستاده اش (چیزی را) مقدم ندارید، (و بر آنان پیشی مگیرید.) و [خودتان را] از [عذاب] خدا حفظ کنید؛ که خدا شنوای داناست.»

حکایت دو مورد از شأن نزول هایی که برای این آیه گفته اند.

عبدالله بن زبیر گوید جماعتی از بنی تمیم خدمت پیامبر صلی الله علیه و آله آمدند ابوبکر گفت: قعقاع بن معبد را امیر اینان کن و عمر گفت اقرع بن حابس را

ص:180

امیرشان قرار ده، ابوبکر گفت: تو فقط می خواستی با من مخالفت کنی! عمر هم چیزی گفت و به مشاجره پرداختند و صدای آن ها بلند شد، خداوند این آیه را فرستاد(1).

همچنین گفته اند وقتی پیامبر صلی الله علیه و آله برای فتح مکّه خارج می شدند در منزلگاه «کراع الغمیم» ظرف آبی طلب کرده و روزه ی خود را افطار کردند اما عده ای بر روزه خود باقی ماندند، پیامبر صلی الله علیه و آله آن ها را جمعیت «عصاة» یعنی «گنه کار» نامید(2).

به هر حال آیه هرگونه تقدّم، پیشی گرفتن و خارج شدن از مداری که پیامبر صلی الله علیه و آله حرکت می کنند را نهی می کند در راه رفتن ظاهری باشد یا طی مسیر زندگی(3).

3. حفظ احترام پیامبر؛

خدای متعال در آیات بعدی همان سوره می فرماید:

(یا أَیُّهَا الَّذِینَ آمَنُوا لا تَرْفَعُوا أَصْواتَکُمْ فَوْقَ صَوْتِ النَّبِیِّ وَ لا تَجْهَرُوا لَهُ بِالْقَوْلِ کَجَهْرِ بَعْضِکُمْ لِبَعْضٍ أَنْ تَحْبَطَ أَعْمالُکُمْ وَ أَنْتُمْ لا تَشْعُرُونَ) ؛ «ای کسانی که ایمان آورده اید! صداهایتان را فراتر از صدای پیامبر بلند مَکنید، و در سخن گفتن بر او بانگ نزنید، هم چون بانگ زدن برخی از شما بر برخی [دیگر]؛ مبادا اعمال شما تباه شود در حالی که شما (با درک حسّی) متوجه نمی شوید.»

در آیه قبل مطلبی را فرمودند که یکی از ابعاد آن حفظ احترام پیامبر صلی الله علیه و آله بود در ادامه نیز تا آیه 5 نکات مهمی یادآور می شوند.

ص:181

شأن نزول

آیه در مورد گروهی از بنی تمیم نازل شده که بر در حجره حضرت ایستادند و فریاد زدند «یا محمد أخرج الینا؛ ای محمد به سوی ما بیا» و هنگامی که ایشان آمدند در جلوی او راه می رفتند و وقتی حرف می زدند صدای خود را بالاتر از صدای او می بردند و می گفتند: ای محمد در مورد فلان چیز و فلان چیز چه می گویی؟(1)

چند نکته

1. صدای خود را بالاتر از صدای ایشان نبرید؛

2. ادب و احترام را رعایت کنید؛

3. درشت و بی پروا سخن مگویید آن گونه که با یک دیگر حرف می زنید؛

4. رعایت نکردن حرمت پیامبر صلی الله علیه و آله احتمال حبط(2) عمل را به دنبال دارد؛

5. بی احترامی به پیامبر و رهبری الهی آثار ویرانگری دارد که فراتر از درک و تحلیل خود انسان است(3).

در آیه سوم مؤمنانی را که حرمت پیامبر صلی الله علیه و آله را حفظ می کنند، تشویق کرده و آن را نشانه موفق شدن در آزمون تقوا می داند و مغفرت و پاداشی بزرگ را در انتظار آن ها می داند(4).

این آیات در این زمان نیز تبلور دارد آیه شریفه مردم را نهی می کند از اینکه بر رسول اکرم مقدم شوند و صدای خود را بالاتر از صدای رسول الله صلی الله علیه و آله قرار دهند اما در نظام طاغوت پهلوی با تغییر تاریخ هجری به شاهنشاهی، نام

ص:182

کورش را بر نام پیامبر صلی الله علیه و آله مقدم کرد و برتری داد(1). قرآن کریم می فرماید: (النَّبِیُّ أَوْلی بِالْمُؤْمِنِینَ مِنْ أَنْفُسِهِمْ)2 ؛ «پیامبر نسبت به مؤمنان از خودشان سزاوارتر است.»

این اولویت بدون قید و شرط بیان شده است که معنایش این است: در همه ی اختیاراتی که انسان نسبت به خویش دارد آن حضرت از خود او نیز سزاوارتر است «البته این مقام نبوت است که برای او چنین حقی را ایجاد کرده است»(2)

در حدیثی می خوانیم: «قسم به آن کسی که جانم در دست اوست هیچ یک از شما به حقیقت ایمان نمی رسد مگر زمانی که من نزد او محبوب تر از خودش مالش، فرزندش و تمام مردم باشم.»(3)

4. همسران پیامبر، مادران مؤمنین هستند؛

خدای متعال در سوره احزاب آیه 6 می فرماید:

(النَّبِیُّ أَوْلی بِالْمُؤْمِنِینَ مِنْ أَنْفُسِهِمْ وَ أَزْواجُهُ أُمَّهاتُهُمْ وَ أُولُوا الْأَرْحامِ بَعْضُهُمْ أَوْلی بِبَعْضٍ فِی کِتابِ اللّهِ مِنَ الْمُؤْمِنِینَ وَ الْمُهاجِرِینَ إِلاّ أَنْ تَفْعَلُوا إِلی أَوْلِیائِکُمْ مَعْرُوفاً کانَ ذلِکَ فِی الْکِتابِ مَسْطُوراً) ؛ «پیامبر نسبت به مؤمنان از خودشان سزاوارتر است؛ وهمسرانش مادران ایشانند؛ و خویشاوندان در کتاب خدا، برخی آنان نسبت به برخی (دیگر) از مومنان و مهاجران (در مورد ارث) سزاوارترند، مگر آنکه (بخواهید) نسبت به دوستانتان [کار] پسندیده ای انجام دهید؛ این (حکم) در کتاب (خدا) نوشته شده است.»

ص:183

منظور از مادر، مادر معنوی است و این ارتباط و پیوند تأثیرش «حفظ احترام» و «حرمت ازدواج» با زنان آن حضرت بود که در آیات دیگر همین سوره(1) به طور صریح به تحریم ازدواج با آنان پس از پیامبر صلی الله علیه و آله اشاره شده است و از نظر ارث و سایر محرمیت های سببی و نسبی اثری ندارد به همین خاطر عایشه به زنی که او را مادر خطاب کرده بود می گوید: «من مادر تو نیستم بلکه مادر مردهای شما هستم»، کنایه از تحریم ازدواج. البته در مورد احترام، شامل مرد و زن می شود، چه اینکه لفظ «مؤمنین» آن را می رساند و هم همسر دیگر پیامبر صلی الله علیه و آله بدان تصریح می کند(2).

5. آداب وارد شدن به خانه پیامبر صلی الله علیه و آله؛

قرآن کریم در آیه 53 سوره احزاب می فرماید:

(یا أَیُّهَا الَّذِینَ آمَنُوا لا تَدْخُلُوا بُیُوتَ النَّبِیِّ إِلاّ أَنْ یُؤْذَنَ لَکُمْ إِلی طَعامٍ غَیْرَ ناظِرِینَ إِناهُ وَ لکِنْ إِذا دُعِیتُمْ فَادْخُلُوا فَإِذا طَعِمْتُمْ فَانْتَشِرُوا وَ لا مُسْتَأْنِسِینَ لِحَدِیثٍ إِنَّ ذلِکُمْ کانَ یُؤْذِی النَّبِیَّ فَیَسْتَحْیِی مِنْکُمْ وَ اللّهُ لا یَسْتَحْیِی مِنَ الْحَقِّ وَ إِذا سَأَلْتُمُوهُنَّ مَتاعاً فَسْئَلُوهُنَّ مِنْ وَراءِ حِجابٍ ذلِکُمْ أَطْهَرُ لِقُلُوبِکُمْ وَ قُلُوبِهِنَّ وَ ما کانَ لَکُمْ أَنْ تُؤْذُوا رَسُولَ اللّهِ وَ لا أَنْ تَنْکِحُوا أَزْواجَهُ مِنْ بَعْدِهِ أَبَداً إِنَّ ذلِکُمْ کانَ عِنْدَ اللّهِ عَظِیماً) ؛ «ای کسانی که ایمان آورده اید! به خانه های پیامبر داخل نشوید مگر اینکه به شما برای [صرف] غذا رخصت داده شود، در حالی که منتظر رسیدن آن (غذا) نیستید؛ و لیکن هنگامی که فراخوانده شدید، پس داخل شوید و هنگامی که غذا خوردید پس پراکنده شوید؛ و با سخن گفتن مأنوس نشوید [چرا] که این (کار)، پیامبر را می آزارد؛ و از

ص:184

شما شرم می کند و [لی] خدا از (بیان) حق شرم نمی کند. و هنگامی که وسیله ای از آنان (= همسران پیامبر) خواستید، از پشت مانعی بخواهید؛ این (کار) برای دل های شما و دل های آنان پاک تر است. و برای شما (جایز) نیست که فرستاده خدا را آزار دهید و نه هرگز همسرانش را بعد از او به همسری (خود) درآورید که این (کار) نزد خدا بزرگ است!»

نکات آیه

الف) بدون اجازه وارد خانه نشوند؛

ب) در صورت ورود نباید منتظر صرف غذا بشوند؛

ج) وارد شدن بدون اجازه و به انتظار غذا نشستن بدون دعوت قبلی، پیامبر صلی الله علیه و آله را اذیت می کند؛

د) در صورتی که پیامبر صلی الله علیه و آله آنان را دعوت کرد اجابت کنند؛

ه -) پس از خوردن غذا پراکنده شوند، و با گفتگو و صحبت کردن میهمانی را طولانی نکنند چرا که این کار موجب آزار و اذیت پیامبر صلی الله علیه و آله می شود؛

و) این دستور (خارج شدن پس از صرف غذا) دستور حقی است «و الله لایستحیی من الحق»؛

ز) مومنان موظفند هنگامی که چیزی از همسران پیامبر خواستند از پشت پرده مطالبه کنند (تفسیر دیگر: سؤالی از آنان داشتند از پشت پرده بپرسند)

ح) در این آیه به حرمت ازدواج با همسران پیامبر پس از او، تصریح می کند و آن را امری بس ناگوار در پیشگاه خدا می داند(1).

اکنون نیز حرم آن بزرگوار و ائمه علیهم السلام خانه های آن حضرت به حساب می آیند که نباید بدون اجازه وارد شد به همین دلیل اذن دخول می خوانیم

ص:185

همان گونه که این مطلب در اذن دخول مشاهد شریفه، از جمله حرم امام رضا علیه السلام آمده است: «اللهم انّی وقف علی باب من ابواب بیوت نبیک صلواتک علیه وآله وقدمنعت الناس أن یدخلوا الاّ بإذنه...؛ پروردگارا من بر درگاه محترمی ایستاده ام از درهای سرای پیغمبر تو که درود تو بر او و آل اطهارش باد و تو خلق را از ورود در آن سرای بدون اذن منع کردی»(1)

***

و) وظایف نسبت به دین پیامبر صلی الله علیه و آله؛

خدای متعال در سوره حجرات آیه 17 می فرماید:

(یَمُنُّونَ عَلَیْکَ أَنْ أَسْلَمُوا قُلْ لا تَمُنُّوا عَلَیَّ إِسْلامَکُمْ بَلِ اللّهُ یَمُنُّ عَلَیْکُمْ أَنْ هَداکُمْ لِلْإِیمانِ إِنْ کُنْتُمْ صادِقِینَ) ؛ «بر تو منّت می نهند که اسلام آورده اند؛ (ای پیامبر) بگو: «اسلام آوردنتان را بر من منّت منهید، بلکه خدا بر شما منّت می نهد که شما را به ایمان رهنمون شد، اگر (در ایمان خود) راستگو هستید».

1. با پذیرفتن اسلام منّتی بر پیامبر صلی الله علیه و آله نگذارید.

آیه شریفه به گفتگوی اعراب بادیه نشین با پیامبر صلی الله علیه و آله اشاره دارد که به خاطر اسلامشان بر پیامبر منّت گذاشتند و گفتند: ما با تو از در تسلیم درآمدیم در حالی که بسیاری از قبایل عرب با تو جنگیدند.

«خدا پیامبر را مأمور می کند که منّت آنان را نپذیرد و بگوید بلکه این خدا بود که بر شما منّت نهاد و شما را هدایت کرد.»(2)

بله افراد کوته فکر گاهی تصورشان این است که با قبول ایمان و انجام عبادات خدمتی به ساحت الهی کرده اند در حالی که اگر نور ایمان در قلبش

ص:186

بتابد و توفیق عبادت نصیبش شود بزرگترین لطف شامل حال او شده است و اگر بینش ما چنین باشد نه تنها طلبکار نیستم بلکه همواره خود را مدیون خدا و پیامبرش صلی الله علیه و آله احساس می کنیم(1).

2. توجه به شکایت پیامبر مبنی بر مهجور ماندن قرآن و تلاش برای مهجوریت زدایی قرآن کریم در آیه 30 سوره فرقان شکایت پیامبر صلی الله علیه و آله را چنین حکایت می کند:

(وَ قالَ الرَّسُولُ یا رَبِّ إِنَّ قَوْمِی اتَّخَذُوا هذَا الْقُرْآنَ مَهْجُوراً) ؛ «و فرستاده (خدا) گفت: «ای پروردگار [من]! در حقیقت قوم من از این قرآن دوری گزیده اند!»

آری آن حضرت به پیشگاه الهی شکایت می کند که قوم من قرآن را رها کردند. اگر به وضع بسیاری از کشورهای اسلامی مخصوصاً آنان که زیر سلطه فرهنگی شرق و غرب قرار دارند نگاه کنیم می بینیم قرآن به صورت کتابی تشریفاتی درآمده، با صدای خوش تلاوت می شود در کاشیکاری های مساجد بر هنر معماری می افزاید(2) اما از صحنه زندگی و عمل خارج شده است. مسلمانان وظیفه دارند قرآن را به متن زندگی آورند و در فهم صحیح و عمل به تعالیم آن بکوشند(3).

ز) الگوپذیری از پیامبر صلی الله علیه و آله؛

خدای متعال در این باره می فرماید:

(لَقَدْ کانَ لَکُمْ فِی رَسُولِ اللّهِ أُسْوَةٌ حَسَنَةٌ لِمَنْ کانَ یَرْجُوا اللّهَ وَ الْیَوْمَ الْآخِرَ وَ ذَکَرَ اللّهَ کَثِیراً)4 ؛ «بیقین برای شما در (روش) فرستاده خدا، (الگویی

ص:187

برای) پیروی نیکوست! برای کسانی که امید به خدا و روز بازپسین دارند و خدا را بسیار یاد می کنند.»

قرآن بدون استثنا ایشان را الگویی کامل در همه زمینه ها معرفی می کند. روحیات عالی او استقامت و شکیبایی، هوشیاری و درایت، اخلاص و توجه به خدا، تسلط بر حوادث و زانو نزدن در برابر سختی ها هر کدام می تواند الگو و سرمشقی برای همه مسلمین باشد. این ناخدای بزرگ به هنگامی که کشتی اش گرفتار سخت ترین توفان ها می شود کمترین سستی به خود راه نمی دهد او چراغ هدایت است و مایه آرامش و راحت جان(1).

ص:188

ص:190

*پرسش

می باشد(1) و معمولاً مدیریت پژوهان، «وظایف عمومی» مدیران را تحت عنوان «اصول مدیریت» نامیده اند(2). و ما در این مجال «اصول سازماندهی پیامبر در مدیریت» را بر می شماریم.

1. اصل اطاعت

قرآن کریم در سوره نساء می فرماید:

(یا أَیُّهَا الَّذِینَ آمَنُوا أَطِیعُوا اللّهَ وَ أَطِیعُوا الرَّسُولَ وَ أُولِی الْأَمْرِ مِنْکُمْ...)3 ؛ «ای کسانی که ایمان آورده اید! اطاعت کنید خدا را! و اطاعت کنید پیامبر خدا و اولی الامر (= اوصیای پیامبر) را و...» اصل اطاعت یک اصل مدیریتی است که نخست عقل به حسن و لزوم آن حکم می کند و شارع مقدس نیز به آن ارشاد کرده است. لفظ اطاعت اطلاق دارد و اطاعت های حکومتی و مدیریتی را نیز شامل می شود.

2. اصل سلسله مراتب

طبق آیه فوق اطاعت از خدا و رسول خدا و صاحبان امر حکومت، به شکل مسلسل و زنجیره ای، عقلاً و شرعاً لازم است.

مفسران شیعه و برخی از اهل تسنن(3) در این باره اتفاق نظر دارند که منظور از «اولی الامر» امامان معصوم می باشند که رهبری مادی و معنوی جامعه اسلامی، در تمام شئون زندگی از طرف خداوند و پیامبر به آن ها سپرده شده است، و البته کسانی که از طرف آن ها به مقامی منصوب شوند و مسئولیتی را در جامعه اسلامی به عهده بگیرند، با شروط معینی اطاعت آن ها

ص:192

لازم است نه به خاطر اینکه صاحبان امورند بلکه به خاطر اینکه نمایندگان صاحبان امور (= اولی الامر) می باشند(1).

برخی از صاحب نظران در این باره می نویسند: اگر بخواهیم جایگاه مدیر یک سازمان را در سلسله مراتب مدیریت در اسلام تعیین کنیم، درمی یابیم که یک رابطه طولی استواری بین مراتب مدیریتی در اسلام وجود دارد این مراتب عبارتند از: مدیریت خدا، مدیریت پیامبر صلی الله علیه و آله، مدیریت معصوم و مدیریت فقیه. از این مرتبه به بعد در سازمان ها شامل: مدیریت سازمان بر زیر مجموعه، و در خانه، شامل مدیریت شوهر بر خانواده و زن، و مدیریت پدر بر فرزند است. این مراتب، در طول مدیریت خدا، پیامبر صلی الله علیه و آله و معصوم است و طبیعتاً مدیریت پدر، شوهر و سازمان در طول مدیریت فقیه قرار دارد(2).

3. اصل مرجعیت مدیر در منازعات و مشاجرات و اختلاف نظرها

این اصل، هم از آیه (فَإِنْ تَنازَعْتُمْ فِی شَیْءٍ فَرُدُّوهُ إِلَی اللّهِ وَ الرَّسُولِ)3 بر می آید و همچنین از آیات دیگر مانند:

(فَلا وَ رَبِّکَ لا یُؤْمِنُونَ حَتّی یُحَکِّمُوکَ فِیما شَجَرَ بَیْنَهُمْ ثُمَّ لا یَجِدُوا فِی أَنْفُسِهِمْ حَرَجاً مِمّا قَضَیْتَ وَ یُسَلِّمُوا تَسْلِیماً)4 ؛ و [لی چنین] نیست به پروردگارت سوگند! که آن ها ایمان (حقیقی) نخواهند آورد، تا اینکه در مورد آنچه در میانشان اختلاف کردند، تو را داور گردانند؛ سپس از داوری تو در جانشان هیچ (دل) تنگی نیابند، و کاملاً تسلیم شوند.»

ص:193

طبق این آیات کلام رسول خدا در اختلافات گوناگون، از جمله، اختلاف نظرهای سازمانی، فصل الخطاب است مدیران نیز طبق این اصل باید با قاطعیت، مسائل را حل و فصل کنند و دیگران هم تمکین کنند تا کار سازمان منظم پیش برود. اگر مشورتی هم با آنان صورت گرفت، این منافاتی با فصل الخطاب بودن سخن مدیر ندارد(1).

4. اصل اولویت

(النَّبِیُّ أَوْلی بِالْمُؤْمِنِینَ مِنْ أَنْفُسِهِمْ)2 ؛ «پیامبر نسبت به مؤمنان از خودشان سزاوارتر است.»

این آیه در مورد اولویت همه جانبه پیامبر صلی الله علیه و آله از جمله مدیریت ایشان برای دیگران است. اما این آیه با «الغاء خصوصیت» بیانگر یک اصل عمومی در مدیریت می باشد و آن اینکه اگر فرد اصلحی در رأس مجموعه قرار گیرد ولایتش و اولویت پیدا می کند به این معنا که فوق سلسله مراتب و امور اداری می تواند به عنوان فصل الخطاب کارها را حل و فصل کند و گره ها را باز کند.

از امام باقر علیه السلام حکایت شده: «این آیه، درباره رهبری و فرماندهی نازل شده است.»(2) شیخ طوسی در تفسیر «تبیان» از این آیه، تدبیر و مدیریت را فهمیده است و مراد از «اولی بأنفسهم» را «احق بتدبیرهم» معنا کرده است و پیامبر را شایسته ترین مدیر و مدبر شمرده است(3).

با این تفاصیل آیه فوق، مدیریت همراه با ولایت و اولویت را مطرح می کند که حل کننده بسیاری از معضلات مدیریتی است.

ص:194

5. اصل رخصت گرفتن از مدیر

(إِنَّمَا الْمُؤْمِنُونَ الَّذِینَ آمَنُوا بِاللّهِ وَ رَسُولِهِ وَ إِذا کانُوا مَعَهُ عَلی أَمْرٍ جامِعٍ لَمْ یَذْهَبُوا حَتّی یَسْتَأْذِنُوهُ إِنَّ الَّذِینَ یَسْتَأْذِنُونَکَ أُولئِکَ الَّذِینَ یُؤْمِنُونَ بِاللّهِ وَ رَسُولِهِ فَإِذَا اسْتَأْذَنُوکَ لِبَعْضِ شَأْنِهِمْ فَأْذَنْ لِمَنْ شِئْتَ مِنْهُمْ وَ اسْتَغْفِرْ لَهُمُ اللّهَ إِنَّ اللّهَ غَفُورٌ رَحِیمٌ)1 ؛ «مؤمنان تنها کسانی هستند که به خدا و فرستاده اش ایمان آورده اند، و هنگامی که در کار اجتماعی همراه او باشند، تا از او رخصت نگیرند (از نزدش) نمی روند. در واقع کسانی که از تو رخصت می گیرند، آنان کسانی هستند که به خدا و فرستاده اش ایمان می آورند. پس هرگاه برای بعضی کار (های مهم زندگی) خود از تو رخصت می طلبند، پس به هر کس از آنان که (صلاح می دانی و) می خواهی رخصت ده و برای آنان از خدا آمرزش بخواه که خدا بسیار آمرزنده [و] مهرورز است.»

مطابق مضمون این آیه، رسول خدا مرجع هر نوع اجازه است؛ یعنی بدون اذن ایشان امور جریان نمی یابد امضای آن حضرت باید ذیل هر عمل اداری و سازمانی باشد. در کارهای مهم، هر فعل و ترکی با اذن ایشان انجام می گیرد(1).

مدیران اسلام طبق این اصل، صاحب امضا هستند و اذن آنان شرط هر اقدامی است. البته می توان با توجه به اصل «سلسله مراتب» در مدیریت، این حق را به مراتب پایین تر واگذار کرد تا کارها سریع تر صورت گیرد و مشکلات جدید حاصل نشود...

از این رو برخی از مفسران ذیل این آیه می نویسند:

«البته این دستور انضباطی مهم اسلامی، مخصوص پیامبر و یارانش نبوده

ص:195

است بلکه در برابر تمام رهبران و پیشوایان الهی اعم از پیامبر و امام و علمایی که جانشین آن ها هستند رعایت آن لازم است... زیرا اصولاً هیچ تشکیلاتی بدون رعایت این اصل، پا بر جا نمی ماند، و مدیریت صحیح بدون آن امکان پذیر نیست.(1)»

6. اصل تمرکز در امور مالی

در آیات متعددی چنین آمده است:

(یَسْئَلُونَکَ عَنِ الْأَنْفالِ قُلِ الْأَنْفالُ لِلّهِ وَ الرَّسُولِ فَاتَّقُوا اللّهَ وَ...)2 ؛ «(ای پیامبر) از تو درباره غنائم (جنگی و ثروت های بدون مالک مشخص) پرسش می کنند؛ بگو: «غنائم (جنگی و ثروت های بدون مالک مشخص) مخصوص خدا و فرستاده [او] ست؛» پس، [خودتان را] از [عذاب] خدا حفظ کنید؛...»

(وَ اعْلَمُوا أَنَّما غَنِمْتُمْ مِنْ شَیْءٍ فَأَنَّ لِلّهِ خُمُسَهُ وَ لِلرَّسُولِ وَ لِذِی الْقُرْبی وَ...)3 ؛ «و بدانید که هر چیزی از غنیمت به دست آورید، پس یک پنجم آن فقط برای خدا، و برای فرستاده [اش]، و برای نزدیکان [او] و یتیمان و بینوایان و در راه مانده (از آنها) است؛ اگر به خدا و آنچه بر بنده مان، در روز جدایی [حق از باطل]، روزی که دو گروه (مؤمنان و کافران در نبرد بدر با هم) روبرو شدند، فرود آوردیم، ایمان آورده اید؛ و خدا بر هر چیزی تواناست.»

مطابق این آیات و نظایر آن، مرکزیت امور مالی و تصمیم گیری در مورد مصرف و هزینه کردن اموال، به رسول خدا باز می گردد.

از این اصل استفاده می شود که مدیران در امور مالی و هزینه کردن آن، مسئول هستند و باید از جذب بودجه ها آگاهی کافی داشته باشند و از مفاسد

ص:196

اقتصادی جلوگیری کنند. همچنین دانسته می شود که بخشی از اقتدار، به قدرت مالی برمی گردد که توانایی تعلیم، خدمت، پاداش، تنبیه و... را ایجاد می کند(1).

7. اصل مرکزیت مدیر نسبت به اطلاعات و گزارش ها

(وَ إِذا جاءَهُمْ أَمْرٌ مِنَ الْأَمْنِ أَوِ الْخَوْفِ أَذاعُوا بِهِ وَ لَوْ رَدُّوهُ إِلَی الرَّسُولِ وَ إِلی أُولِی الْأَمْرِ مِنْهُمْ) ؛ (2)«و هنگامی که خبری (حاکی) از ایمنی یا ترس به آن [منافق] ان برسد، منتشرش سازند، و [لی] اگر (بر فرض) آن را به فرستاده [خدا] و به اولیای امر از بینشان، ارجاع دهند، از میان آنان کسانی که آن را استنباط می کنند، حتماً به (درستی و نادرستی) آن آگاهی دارند و اگر بخشش خدا و رحمتش بر شما نبود، مسلماً جز اندکی (از شما، همگی) از شیطان پیروی می کردید.»

طبق این آیه رسول خدا به عنوان مدیر و رهبر، باید نسبت به اطلاعات و گزارش ها به ویژه اخبار امنیتی، حساس باشد تا با مشاوران کاردان خویش آن ها را تجزیه و تحلیل کرده و برای رفع اضطراب و تأمین بهداشت روانی مجموعه زیردست، با رعایت مصالح با آن برخورد شود و حتی برای اعلان آن ها به افراد، با برنامه ریزی عمل شود.

طبق این اصل مدیر باید از آخرین گزارشات و اطلاعات مطلع شود، تا در برنامه ریزی ها و تصمیم گیری ها از آن ها استفاده کند، و بهداشت روانی افراد تحت فرمان او هم دست خوش خبرهای مسموم و شایعات نشود(3).

8. اصل لزوم احترام به مدیر و پیشی نگرفتن بر او

قرآن کریم در سوره حجرات می فرماید:

ص:197

(یا أَیُّهَا الَّذِینَ آمَنُوا لا تُقَدِّمُوا بَیْنَ یَدَیِ اللّهِ وَ رَسُولِهِ وَ اتَّقُوا اللّهَ إِنَّ اللّهَ سَمِیعٌ عَلِیمٌ یا أَیُّهَا الَّذِینَ آمَنُوا لا تَرْفَعُوا أَصْواتَکُمْ فَوْقَ صَوْتِ النَّبِیِّ وَ لا تَجْهَرُوا لَهُ بِالْقَوْلِ کَجَهْرِ بَعْضِکُمْ لِبَعْضٍ أَنْ تَحْبَطَ أَعْمالُکُمْ وَ أَنْتُمْ لا تَشْعُرُونَ إِنَّ الَّذِینَ یَغُضُّونَ أَصْواتَهُمْ عِنْدَ رَسُولِ اللّهِ أُولئِکَ الَّذِینَ امْتَحَنَ اللّهُ قُلُوبَهُمْ لِلتَّقْوی لَهُمْ مَغْفِرَةٌ وَ أَجْرٌ عَظِیمٌ إِنَّ الَّذِینَ یُنادُونَکَ مِنْ وَراءِ الْحُجُراتِ أَکْثَرُهُمْ لا یَعْقِلُونَ وَ لَوْ أَنَّهُمْ صَبَرُوا حَتّی تَخْرُجَ إِلَیْهِمْ لَکانَ خَیْراً لَهُمْ وَ اللّهُ غَفُورٌ رَحِیمٌ)1 ؛ «ای کسانی که ایمان آورده اید! فرا پیش خدا و فرستاده اش (چیزی را) مقدم ندارید، (و بر آنان پیشی مگیرید.) و [خودتان را] از [عذاب] خدا حفظ کنید؛ که خدا شنوای داناست. ای کسانی که ایمان آورده اید! صداهایتان را فراتر از صدای پیامبر بلند مَکنید، و در سخن گفتن بر او بانگ نزنید، هم چون بانگ زدن برخی از شما بر برخی [دیگر]؛ مبادا اعمال شما تباه شود در حالی که شما (با درک حسّی) متوجه نمی شوید. در حقیقت کسانی که صداهایشان را نزد فرستاده خدا فرو می کشند، آنان کسانی هستند که خدا دل هایشان را برای پارسایی (و خود نگهداری آزموده و) خالص نموده است؛ [و] برای آنان آمرزش و پاداش بزرگی است. در واقع کسانی که تو را از پشت اتاق ها فرا می خوانند، اکثر آنان خردورزی نمی کنند و اگر (بر فرض) آنان شکیبایی می کردند تا به سوی آنان درآیی، حتماً برای آنان بهتر بود؛ و خدا بسیار آمرزنده [و] مهرورز است.»

این اصل در حقیقت، وظیفه پیروان را درسازمان اداری و حکومتی نبوی بیان می کند و اقتدار رهبری را در اطاعت پیروان می داند. هرجا که خدا و پیامبر حکمی داده باشند چه در حوزه «عمل» و چه در حوزه «علم و نظر»

ص:198

باید پیروی شود یعنی در همه حوزه های فعالیت انسانی، اصل «عدم تقدم بر خدا» و سپس «عدم تقدم بر رسول» حاکم است(1).

مسأله مدیریت بدون رعایت انظباط هرگز به سامان نمی رسد و اگر بخواهند کسانی که تحت پوشش مدیریت و رهبری قرار دارند به طور خودسرانه عمل کنند، شیرازه کارها به هم می ریزد، هرقدر هم رهبر و فرمانده لایق و شایسته باشد(2).

آری، رهبر و مدیر هراندازه نیرومند و واجد شرایط باشد در عین حال نیاز به پیروان صدیق، صمیمی و مطیع دارد به گونه ای که «پیروی» را وظیفه شرعی خود بدانند و حریم رهبری را حفظ کنند و قداست زدایی نکنند.

یکی از صاحب نظران در این باره می نویسد:

مدیریت پژوهان نوین، اخیراً به نظریات «پیروی» اهتمام بیشتری نشان داده اند و در این مسیر از نظریات جامعه شناسان و روانشناسان مانند «ماکس وبر» و «زیگموند فروید» بهره جسته اند(3).

مدیریت بحران و رعایت اصول اخلاقی و اجتماعی در آن

بعد از شکست و مراجعت مسلمانان از جنگ احد، کسانی که از جنگ فرار کرده بودند و کوتاهی کرده بودند اطراف پیامبر جمع شدند و ضمن اظهار پشیمانی، تقاضای عفو و بخشش کردند. خداوند آیه 159 سوره آل عمران را نازل کرد(4) و فرمود:

(فَبِما رَحْمَةٍ مِنَ اللّهِ لِنْتَ لَهُمْ وَ لَوْ کُنْتَ فَظًّا غَلِیظَ الْقَلْبِ لاَنْفَضُّوا مِنْ

ص:199

حَوْلِکَ فَاعْفُ عَنْهُمْ وَ اسْتَغْفِرْ لَهُمْ وَ شاوِرْهُمْ فِی الْأَمْرِ فَإِذا عَزَمْتَ فَتَوَکَّلْ عَلَی اللّهِ إِنَّ اللّهَ یُحِبُّ الْمُتَوَکِّلِینَ)؛ «و به سبب رحمتی از جانب خدا با آنان نرم خو شدی؛ و اگر (بر فرض) تندخویی سخت دل بودی، حتماً از پیرامونت پراکنده می شدند؛ پس، از آنان درگذر و برایشان آمرزش بخواه و در کار [ها] با آنان مشورت کن؛ و هنگامی که تصمیم گرفتی، پس بر خدا توکّل کن؛ چرا که خدا توکّل کنندگان را دوست می دارد».

در این آیه دستوراتی را به پیامبر داد که می توان تعبیر نمود: «با این دستورات پیامبر «مدیریت بحران» کرد!» زیرا افرادی که گرفتار شکست فاحش شده بودند و آن همه کشته و مجروح داده بودند چنین افرادی نیاز به «مدیریت بحران» داشتند تا جراحات جسمی و روحی آن ها هرچه زودتر التیام پیدا کند و نه تنها دچار تفرقه و فروپاشی نشوند بلکه برای حوادث آینده نیز آماده شوند(1).

این آیه بعضی از «اصول اخلاقی» و «ویژگی های مدیریتی» پیامبر اکرم صلی الله علیه و آله را در هنگام مدیریت بحران بیان می کند که به توضیح مختصر برخی از آن ها می پردازیم.

1. نرم خویی و مهربانی

در این آیه یکی از اصول اخلاقی پیامبر در مدیریت که مهربانی و نرم خویی است را برمی شمارد و آن را رمز موفقیت پیامبر می داند و می فرماید: «اگر این ویژگی در تو نبود افراد از دور تو پراکنده می شدند.» و به این ویژگی پیامبر در آیات دیگر با تعابیر گوناگون اشاره شده است(2).

ص:200

2. گذشت و بخشش خطاکاران

یکی از اهداف مدیریت در قرآن، «رشد و تعالی» مجموعه تحت فرمان مدیر می باشد و بدیهی است که با برخوردهای ناسنجیده، عجولانه، مچ گیری های مضر و... مجموعه ها و افراد آن به رشد نمی رسد بلکه دچار عزل و نصب های مکرر و بی نتیجه می شوند و ابهت و وقار رهبر یا مدیر آن مجموعه نیز به خطر می افتد آری با عفو و گذشت از خطاکاران و جلوگیری از پرده دری است که افراد تحت فرمان مدیر، از رفتار کریمانه و بزرگوارانه مدیر و رهبر، در خلوت خود شرمنده می شوند و همین که می بینند خطای آن ها بخشیده شده یا آبروی خود را بازیافت کرده اند تا پایان خود را وام دار مدیر و سرپرست و رهبر خود می دانند و محبت او در دل آن ها جایگزین می شود و به این روش است که آن اشتباهات نیز تکرار نمی شود و مجموعه به «رشد و تعالی» می رسد.

3. مشورت

کسی که گمان کند همه چیز را می داند نیازی به مشورت با دیگران نمی بیند و خود را از دستیابی به نظرات و پیشنهادهای خوب دیگران محروم می کند. چرا که مشورت موجب بهره گیری از عقل دیگران و پالایش اندیشه وایجاد پشتیبان است.

از طرفی خواست طبیعی افراد جامعه از مدیران و مسئولان این است که با توجه به استعدادهای آنها، در حد معقول به آن ها «بها» داده شود تا زمینه رشد و تعالی شخصیت آدمی فراهم شود و در مقابل، بی اعتنایی به افکار و اندیشه های معقول دیگران، شخصیت انسانی افراد را می شکند و ریشه های نهال فضیلت و ابتکار را در زمین دل ها می خشکاند.

قرآن کریم برای دستیابی به این ارزش ها و زیبایی ها، با روش های گوناگون این منظور را تعقیب می کند که یکی از این شیوه های بسیار مناسب و پرجاذبه «مشورت» است(1).

ص:201

لذا می بینیم در ادامه آیۀ مورد بحث، بعد از فرمان عفو عمومی، برای زنده کردن شخصیت آن ها و تجدید حیات فکری و روحی آنان دستور می دهد. (وَ شاوِرْهُمْ فِی الْأَمْرِ) یعنی با آن ها در کارها مشورت نما (و از آن ها نظرخواهی کن!).

همان طور که در شأن نزول آیه آمده، پیامبراکرم قبل از جنگ احد در چگونگی مواجهه با دشمن با یاران خود مشورت کرد، و نظر آن ها این بود که اردوگاه، دامنه احد باشد واین نظر محصول رضایت بخشی نداشت.

در آن موقع این فکر به نظر بسیاری می رسید که در آینده دیگر پیامبر با کسی مشورت نمی کند. قرآن کریم به این توهم پاسخ می دهد و می فرماید: «باز هم با آن ها مشورت نما!»

چراکه هرچند نتیجه ظاهری مشورت در برخی مواقع سودمند نیست ولی با نگاه کلی که بررسی کنیم منافع آن بیش از زیان های آن می باشد.

و اثری که در آن برای پرورش فرد و اجتماع و رشد شخصیت آن ها وجود دارد از همه این ها بالاتر است(1).

4. قاطعیت و شجاعت در عمل

در مفردات راغب در معنای عزم آمده «عزم» یعنی تصمیم قلبی برای انجام کاری(2). و صاحب التحقیق می نویسد «عزم تصمیم قطعی و موکد است

ص:202

هم در «چگونگی عمل» و هم در «امتداد و دوام عمل» به طوری که اراده ی عمل و ادامه آن محقق شود.»(1)

خداوند بعد از اینکه پیامبر را به مهربانی، نرم خویی، گذشت، عفو و مشورت دعوت کرد سپس دستور می دهد که بعد از آن مراحل، تصمیم جدی و قاطع بگیر!

در اینجا دو نکته از نکات تفسیری آیه را بیان می کنیم(2).

1. در آیه شریفه مسأله مهم مشاوره به صورت جمع آمد (و شاورهم) ولی تصمیم نهایی، تنها به عهده پیامبر گذاشته شد و به صورت مفرد فرمود: (فَإِذا عَزَمْتَ).

این اختلاف تعبیر به یک نکته ی مهم اشاره دارد و آن اینکه بررسی جوانب مختلف مسائل اجتماعی باید به صورت دسته جمعی و مشورت انجام گیرد، اما هنگامی که طرحی تصویب شد باید برای اجرای آن اراده واحدی به کار افتد. در غیر این صورت هرج و مرج می شود.

2. مطلب دیگری که از واژه «عزمت» فهمیده می شود این است که بعد از مهربانی و گذشت و مشورت با افراد و تولید نظرات جدید، باید در نهایت، با «قاطعیت و جدیت» نظر نهایی را اعلام کنی و بر انجام آن تصمیم بگیری.

4. توکل بر خدا

«توکل» از ماده «وکالت» به معنای انتخاب کردن وکیل است و این را می دانیم که یک وکیل خوب حداقل 4 صفت دارد: آگاهی کافی، امانت داری، قدرت دلسوزی و این را نیز می دانیم که قادر مطلق خداست و همه

ص:203

قدرت ها به او منتسب است. تاثیر توکل در ایجاد قدرت روانی این است که «تکیه و اعتماد به قادر، موجب قدرت می شود.» از این رو خداوند متعال می فرماید: (فَإِذا عَزَمْتَ فَتَوَکَّلْ عَلَی اللّهِ إِنَّ اللّهَ یُحِبُّ الْمُتَوَکِّلِینَ)، آری همیشه در مشاوره وقتی نظرهای متفاوت مطرح می شود انسان مردد می شود کدام نظر را انتخاب کند؟! چون ممکن است هر کدام نقاط ضعف و قوتی داشته باشد از این رو خدای متعال می فرماید: خود را در سر دو راهی قرار مده و در مقام تعارض قرار مگیر و با جدیت و قاطعیت تصمیم بگیر! و دلهره و نگرانی احتمالی را نیز توکل بر خدا از بین می برد و تو را ثابت قدم می دارد.

بدیهی است توکل بر خدا، هرگز به معنای استفاده نکردن از امکانات نیست بلکه ضمن استفاده از آن ها می باشد، آنجا که امکانات فراهم است باید مورد استفاده قرار گیرد و آنجا که فراهم نیست باید در فراهم آوری آن ها کوشید و در هر دو حال باید بر خدا توکل کرد.

جمع بندی و نتیجه گیری

یکی از ویژگی های مدیر موفق «رأفت» و «مهربانی» می باشد چنان چه پیامبراکرم چنین شیوه ای را در مدیریت خود داشتند. ولی این مهربانی و عطوفت از سر «انفعال» و «ناچاری» نیست که مدیر را از موضع «قدرت و ابهت» خود سقوط دهد. بلکه این مهربانی و عطوفت دارای ابزار و وسایلی است که وقتی مدیر با این ابزار وارد عمل شود نتیجه چیز دیگری می شود.

توضیح:

مدیر شایسته هنگامی که هنر «گوش دادن»، (1)«تغافل»، «عفو و گذشت»،(2)

ص:204

«عیب پوشی» و «رفتار متواضعانه»(1) داشته باشد و از هرگونه «تکبر» و «غرور» به دور باشد و با زبان «کلامی نیکو»(2) و «مشورت» با افراد زیر دست و تحت برنامه خود رفتار کند، آن افراد به طور طبیعی و اتوماتیک در «کمند اخلاق نیکوی» مدیر «گرفتار» می شوند و گاهی وام دار اخلاق وی می شوند و از این رو وقتی در جای مناسب، مدیر «قاطعیت» به خرج داد همه، با جان و دل می پذیرند و... و این نوع برخورد مدیر با افراد نه تنها باعث ضعف مدیر نمی شود بلکه باعث «رشد» و «تزکیه» و «تعالی» افراد مجموعه نیز می شود و با ارتباط با خدا در سایه «توکل» مشکلات یکی پس از دیگری حل می شود.

زیرا مدیرانی که بر خدا توکل ندارند در مواقع بحرانی به یأس و ناامیدی می رسند و در نتیجه بی حرکت و راکد می مانند و درچنین حالتی حتی از داشته ها و توانایی های شناخته شده خود نیز نمی توانند استفاده کنند... چون سایه ی یأس همه جا را تاریک کرده است.

مدیرانی که بر خدا توکل می کنند امیدوار می مانند و در زیر نور امید و نشاط علاوه بر آنکه از همه داشته ها و توانایی های شناخته شده ی خویش بهره برداری می کنند توانایی های ناشناخته و فراموش شده و مورد غفلت واقع شده آن ها نیز - در شرایط بحرانی و اضطراری - شکوفا می شود.

زیرا بحران و اضطرار در صورتی که امید و نشاط را از انسان سلب نکند، قوای پنهان و ناشناخته مادی و معنوی او را شکوفا و بسیج می نماید(3).

آری این مجموعه به هم پیوسته از «اصول سازماندهی» و «اصول اخلاقی پیامبر صلی الله علیه و آله» در مدیریت می باشد که جای برخی از آن ها در «دانش مدیریت غیر اسلامی» خالی است که توجه به آن ها می تواند باعث تغییر و تحول در «علم مدیریت» شود.

ص:205

*پرسش

حضرت گاهی آیه ای از قرآن را تفسیر می کند و در تفسیر آن از علم نجوم کمک می گیرد(1) ؛ و گاهی سوال نجومی یهودی را پاسخ می دهد ویهودی با شنیدن جواب، اسلام می آورد(2) ؛ و گاهی از خلقت آسمان و زمین سخن می گوید(3) ؛ و نیز گاهی از آمیخته شدن خرافات با این علم، برآشفته می شود و بر فراز منبر رفته و خطبه ای ایراد می کند(4).

در این نوشته کوتاه، سعی داریم چند نمونه از اعمال و گفتار پیامبر اعظم صلی الله علیه و آله را که با علم نجوم ارتباط دارد ذکر کرده و دقت حضرت را در آن امور، آن هم بدون بهره گیری از هیچ گونه ابزار وآلات رصدی، نشان دهیم.

در مقدمه ای کوتاه فرق علم نجوم و تنجیم را بررسی کرده و برخی از روایات منع کننده را مورد بررسی قرار می دهیم سپس در مورد «نسیء»، تغییر قبله، مبدء تاریخ هجری و دیوار مسجد مدینه مطالبی می نگاریم.

پیامبران وکیهان شناسی

نقش وکاربردی که علم نجوم در امور روزمره ودینی انسان ها داشته و دارد ایجاب می کند که برترین انسان ها یعنی پیامبران وامامان از آن بی بهره نباشند. از امام صادق علیه السلام حکایت شده که در این باره می فرمایند:

«بعد علم القرآن مایکون اشرف من علم النجوم وهو علم الانبیاء والاوصیاء وورثة الانبیاء ونحن نعرف هذاالعلم وما نذکره (ننکره)(5) ؛ بعد از علم قرآن، بالاتر از علم نجوم نیست، و آن علم پیامبران و جانشینان و وارثان آنان است، ما نیز آن را می دانیم ولی ذکر نمی کنیم (انکار نمی کنیم)».

ص:207

در این قسمت به اختصار از چند پیامبر بزرگ نام می بریم و گزارش هایی را که در مورد اطلاع آنان از این علم، ذکر شده نقل می کنیم.

الف. آدم علیه السلام: عالم بزرگوار مرحوم علی بن طاوس از رساله ابی اسحاق طرطوسی چنین نقل می کند: «خداوند متعال آدم را از بهشت به زمین هبوط داد و همه چیز را به او آموخت از جمله طب و نجوم»(1).

ب. ادریس علیه السلام: درباره ایشان گفته شده: «هو اول من استخرج علوم الحکمة والنجوم»(2) شاید این نسبت به خاطر امور نجومی فراوانی است که آن حضرت انجام داده اند به عنوان مثال: ایشان بعضی از روزهای سال را به عنوان عید قرار داد، و قربانی هایی برای زمان دخول خورشید در بروج معین، و نیز رؤیت هلال تعیین کرد(3).

مرحوم طبرسی، علم نجوم را معجزه حضرت ادریس می داند و در تفسیر این آیه که می فرماید «وَ اذْکُرْ فِی الْکِتابِ إِدْرِیسَ»4 چنین می نویسد: «وقیل ان الله تعالی علّمه النجوم والحساب وعلم الهیأة وکان ذلک معجزة له».(4)

ج. دانیال علیه السلام: از دیگر پیامبران الهی است که برخی مسائل نجومی از ایشان نقل شده است، صاحب کتاب «تاریخ التنجیم عندالعرب» از نسخه های خطی از کتاب دانیال علیه السلام که در «دارالکتب الظاهریة» دمشق دیده است، مطالب جالبی در نجوم گزارش می دهد(5).

ص:208

دلایل موافق و مخالف نجوم

اول) آیات و روایات موافق نجوم

الف. آیات قرآن برخی از فوائد نجوم را گوشزد کرده و می فرماید:

(وَ عَلاماتٍ وَ بِالنَّجْمِ هُمْ یَهْتَدُونَ)1 ؛ «و نشانه هایی (نیز قرار داد) و آن (مردم) ان به وسیله ستاره [ها] رهنمون می شوند.»

(وَ هُوَ الَّذِی جَعَلَ لَکُمُ النُّجُومَ لِتَهْتَدُوا بِها فِی ظُلُماتِ الْبَرِّ وَ الْبَحْرِ)2 ؛ «و او کسی است که ستارگان را برای شما قرار داد، تا بوسیله آن ها در تاریکی های خشکی و دریا، راه یابید»

ب. روایات فراوانی نیز در تشویق به فراگیری علم نجوم حکایت شده به عنوان مثال روایتی «ابن ابی عمیر» از پیامبر اعظم صلی الله علیه و آله نقل می کند که حضرت فرمودند: «علم نجوم را فراگیرید تا در تاریکی بیابان و دریا راهنمایتان باشد، علم نجوم علم حضرت آدم است»(1).

دوم) روایات مخالف نجوم

در منابع روایی با احادیثی روبرو می شویم که از ظاهر آن ها نهی از فراگیری و بکار بردن علم نجوم فهمیده می شود. ما قبل از هر گونه اظهار نظر، چندنمونه از روایاتی که از پیامبراکرم صلی الله علیه و آله نقل شده است را می آوریم.

«من اقتبس شعبة من النجوم فقد اقتبس شعبة من السحر(2) ؛ هرکس شاخه ای از علم نجوم را فرا گیرد، همانا شاخه ای از سحر را فرا گرفته است.»

ص:209

«یاعلی... لاتجالس اصحاب النجوم(1) ، پیامبر به حضرت علی علیه السلام فرمودند: با منجمین همنشین مشو.»

«من أتی عرافا... او منجما یطلب غیب الله منه فقد حارب الله(2) ؛ هر کس نزد کف بین یا منجمی برود و از او اطلاع از غیب خداوند را بخواهد، با خدا به جنگ برخاسته است».

«من صدق منجما او کاهنا فقد کفر بما انزل علی محمد صلی الله علیه و آله(3) ؛ کسی که منجمی یا کاهنی را تصدیق کند آنچه که بر محمد صلی الله علیه و آله نازل شده را انکار کرده است.»

در این باب، احادیث فراوان است ولی ما به همین مقدار اکتفا کردیم برای آگاهی بیشتر به جلد 57 و 58 بحار الانوار ودیگر کتب روایی رجوع شود.

دقت در این احادیث، و توجه به شواهدی هم چون تشبیه به سحر، طلب غیب خداوند و همسانی با کاهن نشان می دهد که مراد از علم نجوم در این روایات، علم تنجیم است. علمای گذشته نیز به این مسأله تصریح کرده اند به عنوان مثال مرحوم صدوق پس از نقل این روایت که

«المنجم ملعون» چنین می نویسد:

«هو الذی یقول بقدم الفلک ولایقول بمفلکه وخالقه(4) ؛ منجم در این روایات کسی است که فلک را ازلی می داند و خالقی برای آن قائل نیست».

فرق بین علم نجوم و تنجیم

فهم دقیق از مدح ها و مذمت هایی که در برخی روایات در باب علم نجوم و تنجیم وارد شده است، وقتی حاصل می شود که بتوانیم این دو علم

ص:210

را تعریف و تفاوت های آن ها را معین نماییم. بی توجهی به تمایزات این دو علم، باعث شده ویژگی های هر کدام به دیگری نسبت داده شود.

در این قسمت برای معرفی بهتر این دو علم، کلمات متخصص این فن، علامه حسن زاده آملی و برخی از دانشمندان دیگر را نقل می کنیم.

«آنچه در زیج ها و کتب مربوط به این فن وجود دارد بر دو نوع است. نوع اول مبتنی بر اصول صحیح و محکم قواعد پابرجا و برهانی ریاضی است که عقل و شرع آن را می ستایند و شک و عیبی در آن نیست مانند تعیین سمت قبله شهرها، کسوف و خسوف، هلال و اندازه روزها، ماه ها و سال ها؛ و هر آنچه که مردم به دانستن آن نیازمندند و نفعش برای همگان است و قرآن به آن ترغیب نموده است مانند این سخن خداوند متعال: «و او کسی است که ستارگان را برای شما قرار داد تا در تاریکی های خشکی و دریا به واسطه آن هدایت شوید [راه یابید] به یقین نشانه ها را برای گروهی که می دانند تشریح نموده ایم».

امّا نوع دوم احکام نجومی است مانند وقوع زلزله و باریدن باران و ایجاد خرمی و آسایش و قحطی و گرانی، مرگ و خرابی و مانند آن از چیزهایی که از اوضاع کواکب استفاده می شود بنابر آنچه در کتب احکام نجوم بیان شده است.»(1)

ص:211

علامه حلی رحمه الله(1) وسید ابوالحسن اصفهانی در این باب عباراتی تقریبا مشابه دارند. سید ابوالحسن در وسیلة النجاة چنین می نویسد.

«تنجیم، خبر دادن قطعی و جزمی از حوادث عالم است مانند ارزانی و گرانی، خشکسالی و خرمی، زیادی باران و کمی آن و غیر این موارد از خیر و شر، نفع و ضرر؛ در حالی که این امور را به حرکات افلاک و ارتباطات کواکب نسبت می دهد، و اعتقاد دارد کواکب و حرکات آن ها در این عالم تأثیر دارند.

البته خبر دادن از کسوف و خسوف و هلال ماه و نزدیک یا دور شدن کواکب، جزء تنجیم شمرده نمی شود، زیرا اینگونه امور، با حساب خاص و با ضبط مقدار حرکات و مدار کواکب محاسبه می شود و دارای قواعد و اصول محکمی است و اگر خطایی دیده می شود خطا در محاسبه است»(2).

برخی از بزرگان احکام نجوم را تکذیب کرده اند و درباره آن کتبی نیز تالیف شده است. در این میان می توان به کتاب «الدرر والغرر» تالیف علم الهدی شریف مرتضی و «منهاج النجاة» از محقق فیض و «فلک السعادة» از علیقلی میرزا اشاره کرد.

و بزرگانی نیز هم چون سید بن طاووس در «فرج المهموم»، و دیگران به تایید و تصدیق این احکام پرداخته اند، ما در پایان این قسمت از کتاب «دروس معرفة الوقت والقبلة» در بیان حقیقت مطلب کمک می گیریم.

«رد کردن کلی احکام نجومی که از اوضاع کواکب استنباط می شوند از اموری است که متخصصان فنون ریاضی و علوم غریبه آن را نمی پذیرند. و نتیجه دادن وصحت بسیاری از آن ها مشروط به اوقات و اوضاع خاصی

ص:212

است، بلکه بسیاری از ادعیه واوراد و تعویذات نیز چنین است و روایات از اینگونه مطالب پُر است»(1).

ایشان می فرمایند: «بسیاری از متخصصان این فن، اموری را پیش بینی کرده اند و در وقتی که گفته بودند روی داده است و آن ها را نمی توان بر اتفاق حمل کرد چرا که هیچ اهل انصافی آنرا نمی پذیرد.

آری احکام نجوم مانند مسائل نجومی یقین آور نیست، بلکه به خاطر کم اطلاعی ما، خطای زیادی در آن راه دارد»(2).

امروزه با علم نجوم در حوزه ها با بی مهری برخورد می شود و آن را علمی غیرقابل استفاده برای عصر حاضر می دانند در حالی که فهم بسیاری از آیات و روایات بر اطلاع از این علم مبتنی است. وقتی به کتب علمای گذشته مراجعه می کنیم تبحّر آنان را در این علوم می یابیم و می بینیم که چگونه با مهارتی ستودنی مسائل تفسیری، فقهی و روایی را با تسلطی که بر این علوم داشته اند، شرح و بیان نموده اند.

استاد علامه حسن زاده طلاب علوم دینی را به فراگیری این علم سفارش می کنند و می فرمایند:

«ای برادرانی که مشغول به تعلیم و تدریس علوم دینی هستید، این علوم از نیازهای ضروری شماست و چاره ای در یادگیری آن ها نیست چرا که قرآن کریم و کتب اربعه و دیگر جوامع روایی که مدار استنباط احکام روایی اند، پر از اسراری است که فهم آن ها نیاز به علوم عقلی و نقلی زیادی دارد....

آیا گمان می کنی برای کسی که از علوم حساب، هندسه و هیئت بی خبر

ص:213

باشد این امکان هست که کتب فقهی را درست درک کند، کتبی که در آن ها بحث از وقت، قبله، هلال و... آمده است.»(1)

تنظیم زمان و تاریخ

مقوله زمان و کارهای روزانه و ماهیانه باعث توجه انسان ها به وقت شد، وجود ادیان با تکالیفی که می بایست در زمان های خاصی انجام گیرد، این توجه را بیشتر و ضروری تر کرد. از این رو اجتماعات بشری هر یک برای خود تقویمی ترتیب دادند.

اساس گاهشماری اقوام قدیم شبه جزیره عربستان همانند بسیاری از ملل باستان بر حسب سیر ماه در آسمان بود آنان فاصله دو رؤیت هلال را یک ماه (شهر) می نامیدند و دوازده بار رؤیت متوالی را یک سال (عام - سنة) می گفتند. این ماه ها امروزه نیز محفوظ است و از محرم آغاز و با ذی الحجة پایان می پذیرد. قرآن کریم نیز به این مسأله اشاره دارد و می فرماید:

(إِنَّ عِدَّةَ الشُّهُورِ عِنْدَ اللّهِ اثْنا عَشَرَ شَهْراً فِی کِتابِ اللّهِ یَوْمَ خَلَقَ السَّماواتِ وَ الْأَرْضَ مِنْها أَرْبَعَةٌ حُرُمٌ)2 ؛ «در حقیقت، تعداد ماه ها نزد خدا [از] روزی که آسمان ها و زمین را آفریده، در کتاب الهی، دوازده ماه است؛ که از آن ها چهار [ماه] حرام است.»

قرآن کریم به حرام بودن چهار ماه از آن ماه ها اشاره می کند ولی به نام آن ها تصریح نمی نماید، شاید این به خاطر شهرت آن چهار ماه در بین مردم بوده است. از زمان حضرت ابراهیم علیه السلام به علت حرمتی که خداوند برای این چهار ماه قرار داده بود، مردم برای آن احترام خاصی قائل بودند و در آن از

ص:214

جنگ و خونریزی دست می کشیدند و در سایه حرمت این ماه ها در صلح وآرامش به سر می بردند(1).

پیامبر گرامی اسلام نیز بر احترام این ماه ها تأکید فراوانی داشتند. از امام جعفر صادق علیه السلام در این باره حکایت شده:

«حدثنی ابی عن علی بن الحسین عن امیرالمؤمنین علیهم السلام ان رسول الله لمّا ثقل فی مرضه قال: ایها الناس ان السنة اثنا عشر شهرا منها اربعة حرم ثم قال بیده: رجب مفرد وذوالقعدة وذوالحجة والمحرم ثلاث متوالیات»(2) ؛ «پدرم از امام علی بن الحسین علیه السلام و ایشان از حضرت امیرالمؤمنین علیه السلام نقل کرد که پیامبر اسلام در ایامی که بیماری ایشان شدت گرفته بود خطاب به مردم فرمودند: سال دوازده ماه است که چهار ماه آن حرام است سپس با اشاره به دستشان فرمودند: رجب که تنهاست وذوالقعده وذوالحجه و محرم، سه ماه پشت سر هم هستند».

تغییر ماه های حرام (پدیده نسئ) و مقابله قرآن و پیامبر صلی الله علیه و آله با آن

آیات و روایات، حرمت خاصی برای این ماه های حرام قائل شده اند تا حدی که قرآن، تغییر و رعایت نکردن احترام این ماه ها را باعث ازدیاد کفر می داند(3).

نزدیک به دو قرن قبل از ظهور اسلام مردم شبه جزیره عربستان به خاطر برخی مسائل، ترتیب ماه ها را به هم می زدند و با تغییر نام ماه ها، به زعم خویش جای ماه حرام را عوض می کردند. قرآن کریم و کتب تاریخی از این عمل به نام «نسیء» یاد می کنند.

ص:215

نسیء در لغت

هدف از «نسیء»(1)

درباره اینکه غرض از «نسیء» چه بوده است؟! بین تاریخ نگاران و مفسران دو نظریه وجود دارد.

الف) از آنجایی که قسمت عمده هزینه زندگی اعراب بدوی از راه غارت و غنایم جنگی تأمین می شد، و با توقف سه ماهه این اعمال، بر آنان سخت می گذشت، آن ها طرحی درانداختند تا این ماه های حرام را به نحوی به ماه های دیگر انتقال دهند تا فاصله ای میان آن سه ایجاد گردد(2) و بتوانند در این فاصله، به غارت و چپاول بپردازند و در عین حال حرمت ماه های حرام را حفظ کرده باشند.

ب) ماه ذی الحجه، علاوه بر اینکه موسم حج بود، زمانی بود که قبایل عرب از نقاط مختلف شبه جزیره عربستان برای انجام مبادلات تجاری خود به مکه می آمدند، ولی به علت اینکه ماه ذی الحجه در فصل خاصی ثابت نمی ماند، اکثر اوقات نمی توانستند به موقع به عرضه و تقاضای کالا بپردازند.

این مسأله باعث شد آنان به فکر افتند و هم چون یهودیان و سایر اقوام، که با إعمال کبیسه، ماه ها را در فصول خاصی ثابت نگه می داشتند، موسم حج را در یکی از فصول مناسب نگاه دارند و در ضمن جای ماه های حرام را نیز تغییر دهند(3). تولیت این کار برعهده اشخاص منجم و ریاضی دان بود

ص:216

که به آنان «نسأة» یا «قلمس» می گفتند. به گفته صاحب «بلوغ الارب»، اولین آنان «نعیم بن ثعلبة الکنانی» بود(1).

ابوریحان بیرونی، هفت نفر از آنان را نام می برد که هرکدام 30 سال تولیت این امر را بر عهده داشتند. او شروع «نسیء» را دویست سال قبل از هجرت پیامبر می داند(2). و «أبوثمامه» را آخرین قلمس نام می برد که معاصر پیامبر اسلام صلی الله علیه و آله بوده است(3).

روش قلامس

روشی که قلامس بکار می بردند چنین بود:

اولاً ماهی را از اول سال حذف می کردند، مثلاً ماه محرم را که اولین ماه سال قمری است، نادیده می گرفتند، و ماه صفر را اولین ماه سال حساب می کردند.

ثانیاً ماهی را که از اول سال حذف کرده بودند در آخر سال قرار می دادند و ماه آخر سال را تکراری می خواندند.

ثالثاً در هر دو یا سه سال، بر حسب سال شمسی، آن ماهی که بر سال قمری زیاد می گردید (هر سال روزهای شمسی بر قمری ده روز اضافه است) به آخر سال قمری اضافه کرده و به نام ماه پیشین می خواندند(4).

بدین طریق هم ماه های حرام جایش عوض می شد و هم موسم حج در محل خود باقی می ماند و همه این محاسبات را «نسیء» می گفتند. اعلام این تغییرات توسط «قلمس» صورت می گرفت. او هر سال پس از اتمام اعمال حج در محلی در منی یا عرفات می ایستاد و با صدای بلند اعلام می کرد(5).

ص:217

بنابراین با اعمال نسیء ماه های اعراب جاهلیت هم شمسی بوده وهم قمری و این دو را با هم می آمیختند. تا اینکه در سال دهم هجری که پیامبر اسلام خود در مراسم حج شرکت داشتند (حجة البلاغ) و اتفاقا حج آن سال در ذی الحجه حقیقی واقع شده بود، آیه (إِنَّمَا النَّسِیءُ)1 برای ابطال و الغای نسیء نازل شد و به دنبال آن پیامبر اکرم صلی الله علیه و آله فرمودند.

«ان الزمان قد استدار فهوالیوم کهیئة یوم خلق الله السماوات والارض»(1) ؛ «روزگار گردش کرد و امروز به شکل روزی درآمد که خدای تعالی در آن روز آسمان ها و زمین را آفرید»

سخن اعجازآمیز پیامبر صلی الله علیه و آله

صاحب کتاب «تقویم و تقویم نگاری در تاریخ» در این باره می نویسد: «در آن سال، نهم ذی الحجه، با شروع برج میزان یکی شده بود و آن آغاز فصل پاییز است(2) که آغاز اعتدال خریفی است.

با دقت در روایت فوق معلوم می شود پیامبر اکرم صلی الله علیه و آله فرمایش بسیار مهمی ایراد فرموده اند که به راستی یکی از معجزات علمی است و رازی است که تاکنون کسی نتوانسته از آن پرده بردارد زیرا که فرمود: زمان و هیئتِ گردش آن - دست کم منظومه شمسی - به سان روزی شد که خدا آسمان و زمین را خلق کرد. یعنی حرکت زمین و آسمان و گردش افلاک فضایی از نقطه اعتدال شروع شده است و زمان آفرینش زمین، خط استوای خورشید و زمین در یک صفحه بوده اند(3).

ص:218

این فرمایش پیامبر صلی الله علیه و آله با یافته های جدید علم، کاملا تایید می شود و چرا که ایجاد زاویه استوای زمینی و خورشیدی، به مرور زمان پس از خلقت ایندو صورت گرفته است.

هجرت پیامبر صلی الله علیه و آله، مبدأ تاریخ اسلامی

می دانیم که وجود تقویم برای نظم و برنامه های زندگی لازم وضروری است. دین اسلام نیز جدای از اهمیتی که برای تنظیم و سامان امور اجتماعی مردم قائل است، خود دارای تکالیف و برنامه هایی است که باید در زمان خاص انجام شود و توجه به زمان در آن نقش بسزایی دارد.

اولین مسأله ای که درگاه شماری و تقویم باید لحاظ شود، مبدأ آن است. مبدأ تاریخ و گاه شماری می بایست امری مهم و مشهور باشد تا دیگران به قبول آن متقاعد شوند. بحثی که در این قسمت ارائه می دهیم در مورد تاریخ هجری و مبدء آن است.

پیامبر گرامی صلی الله علیه و آله اولین کسی بود که مبدأ تاریخ اسلامی را هجرت خویش از مکه به مدینه قرار داد و فرمان داد نامه ها و دیگر نوشته ها را با آن تاریخ گذاری کنند. استاد محقق آیت الله جعفرسبحانی در این باره می نویسند: «برخلاف آنچه میان مورخان مشهور است که خلیفه دوم به اشاره و تصویب امیرالمؤمنین علیه السلام، هجرت پیامبر اسلام صلی الله علیه و آله را سرآغاز تاریخ قرار داد و دستور صادر کرد که نامه ها و دفاتر دولتی را با آن تاریخ گذاری گردد، دقت در نامه های پیامبر صلی الله علیه و آله که قسمت اعظم آن ها در متون تاریخ و کتاب های حدیث و سیره موجود است و دیگر اسناد و مدارک به روشنی ثابت می کند که پیامبر گرامی صلی الله علیه و آله نخستین کسی است که هجرت خویش را مبدأ تاریخ شناخت، نامه ها و مکاتبات خود را با سران قبایل و رؤسای عرب و شخصیت های، بازر با آن مورخ ساخت».

ص:219

ایشان در ادامه به چند نمونه از نامه های پیامبر اشاره می کنند که به امر رسول خدا تاریخ گذاری شده اند، که برخی از آن ها عبارتند:

الف) در پایان نامه ای که پیامبراکرم صلی الله علیه و آله به حضرت علی علیه السلام املا نموده اند و در آن وصیت های آموزنده ای به سلمان فارسی و خاندانش شده است؛ چنین آمده است:

«کتب علی بن ابی طالب بامر رسول الله فی رجب سنة تسع من الهجرة»(1).

ب) در صلحنامه ای که امام علی علیه السلام به املای پیامبر صلی الله علیه و آله برای مسیحیان نجران نوشته است چنین آمده:

«وامر علیا ان یکتب فیه انه کتب لخمس من الهجرة»(2).

ج) بلاذری در فتوح البلدان متن پیمان پیامبر صلی الله علیه و آله را با یهودیان مقناء آورده است که در آن آمده است. حضرت امیرالمؤمنین علیه السلام آن پیمان نامه را در سال نهم نوشته است(3). در کتب روایی و تاریخ نیز به مواردی بر می خوریم که صحابه اتفاقات مهم را با آغاز هجرت تاریخ گذاری می کردند و این بنابر پیروی از دستور پیامبر بوده است.

استاد سبحانی در ادامه با اشاره به روایات تاریخی که خلیفه ی دوم را پایه گذار تاریخ هجری می دانند(4) می نویسند: «این بخش از تاریخ در برابر نصوص پیش که پیامبرگرامی صلی الله علیه و آله را پایه گذار تاریخ هجری معرفی می کند، نمی تواند قابل استناد باشد؛ گذشته از اینکه ممکن است تاریخ هجری که پیامبر صلی الله علیه و آله پایه گذار آن بود بر اثر مرور زمان و نیاز کم به تاریخ، متروک شده و جنبه رسمی به خود نگرفته بود ولی در زمان خلیفه دوم بر اثر گسترش مناسبات، رسمی گردید.»(5)

ص:220

تغییر قبله از بیت المقدس به سوی کعبه به خواست پیامبر صلی الله علیه و آله

قرآن کریم در سوره بقره آیه 144 می فرماید:

(قَدْ نَری تَقَلُّبَ وَجْهِکَ فِی السَّماءِ فَلَنُوَلِّیَنَّکَ قِبْلَةً تَرْضاها فَوَلِّ وَجْهَکَ شَطْرَ الْمَسْجِدِ الْحَرامِ) ؛ «بیقین روی چرخاندنت در آسمان (و نگاه های انتظارآمیزت) را می بینیم و مسلماً تو را به [سوی] قبله ای که از آن خشنودی، باز می گردانیم.»(1)

تغییر قبله مسلمانان از بیت المقدس به سوی کعبه از دیگر وقایع عصر پیامبر گرامی اسلام صلی الله علیه و آله است که با علم نجوم ارتباط مستقیم دارد. به ویژه هنگامی که می بینیم پیامبر اعظم صلی الله علیه و آله با بیانی دقیق و اعجازگونه می فرمایند:

«محرابی علی المیزاب»(2).

ابتدا واقعه را از زبان امام صادق علیه السلام نقل می کنیم و در ادامه سخنان بزرگان را درباره این قضیه نقل و نقد می نماییم:

از امام صادق علیه السلام حکایت شده:... یهودیان پیامبر را سرزنش می کردند و به ایشان می گفتند: تو تابع ما هستی و به سوی قبله ما نماز می خوانی!» پیامبر بدین خاطر بسیار غمگین شدند و در نیمه های شب (از خانه) خارج شده و به آسمان می نگریستند و منتظر فرمان الهی بودند. روز بعد هنگام نماز ظهر جبرئیل بر حضرت نازل شد در حالی که پیامبر در مسجد بنی سالم بود و دو رکعت از نماز ظهرش را خوانده بود. جبرئیل بازوی پیامبر را گرفت و او را به طرف مکه چرخاند و آیه فوق را بر او نازل کرد(3). با توجه به آیات 143 تا 151 سوره بقره می توان دو دلیل برای تغیر قبله بیان کرد:

ص:221

1. جلب رضایت وخشنودی پیامبر گرامی صلی الله علیه و آله: (فَلَنُوَلِّیَنَّکَ قِبْلَةً تَرْضاها)1 و این توجه و عنایت خداوند متعال به رسول گرامیش را می رساند.

2. امتحان وآزمایش مردم (وَ ما جَعَلْنَا الْقِبْلَةَ الَّتِی کُنْتَ عَلَیْها إِلاّ لِنَعْلَمَ مَنْ یَتَّبِعُ الرَّسُولَ)2 ؛ «و قبله [بیت المقدس] را که (چندی) بر آن بودی، قرار ندادیم جز برای آنکه کسی که از فرستاده [خدا] پیروی می کند، از کسی که [از عقیده خود] بر می گردد، معلوم داریم».

درباره زمان و مکان این واقعه نظرهای متفاوتی ارائه گردیده است. علامه حسن زاده پس از نقل بسیاری از آن ها قول راجح را، هفده ماه پس از هجرت، در ماه رجب سال دوم هجری در مسجدی غیر از مسجد قبا (مسجد ذو قبلتین) می دانند(1).

قبله اعجازآمیز پیامبر صلی الله علیه و آله در مدینه

قبله شهر مدینه یکی از معجزات عملی رسول خدا صلی الله علیه و آله است که تا کنون باقی است چراکه تعیین جهت قبله با دقت کامل انجام شده است بدون اینکه پیامبر اعظم صلی الله علیه و آله از هیچ گونه ابزار آلات رصدی و نجومی استفاده نمایند.

از پیامبراعظم صلی الله علیه و آله نقل شده است که ایشان فرمودند: «محرابی علی المیزاب» و این که ایشان ناودان کعبه را در امتداد محراب خویش دانسته اند نکته ای بسیار جالب را در خود نهان دارد که علامه حسن زاده در این باره می نویسند:

چون مدینه ومکه تقریبا در سطح یک دایره نصف النهار قرار گرفته اند و اندکی طول مدینه از مکّه بیشتر است و عرض مدینه نیز قریب چهار درجه بیشتر از عرض مکّه است رسول اکرم صلی الله علیه و آله فرمود:

«محرابی علی المیزاب» و

ص:222

روبه روی ناودان ایستاد، زیرا قبله ی مدینه اندکی از جنوب به سوی مغرب منحرف است و ناودان کعبه در جانب غربی کعبه است (دقت کنید)(1).

برخی هم چون علامه مجلسی قبله اصلی مدینه را تغییریافته می دانند و می گویند سلاطین جور برای محو آثار اسلام و معجزات پیامبر آنرا تغییر داده اند.

علامه حسن زاده در این باره می گویند: اولاً این نظر علامه مجلسی احتمالا به خاطر غلط بودن نُسخ زیجی بوده که در اختیار ایشان بوده است. ثانیاً شاید ایشان رموزی که برای تعیین درجات نوشته شده را غلط خوانده است (مثلا کر را لر خوانده) ثالثاً بسیاری از سلاطین جور به اسلام تظاهر می کردند و نیز با عنایت و توجه مسلمانان به مظاهر اسلام، خاصه مظاهر منسوب به پیامبر صلی الله علیه و آله، تغییر آن امکان پذیر نبوده است. رابعاً: توسعه مسجد با حفظ قبله اصلی منافات ندارد(2).

علامه حسن زاده در ادامه از بسیاری علما و دانشمندان نام می برد که تصریح می کنند قبله کنونی همان قبله زمان پیامبر صلی الله علیه و آله و دقیقا به سمت کعبه است. ایشان به سخنان ابوریحان بیرونی در کتاب «قانون مسعودی»، فرهاد میرزا در کتاب «جام جم»، ژنرال لاروس در «اطلس» و ناصرخسرو در «سیاحتنامه» استناد می کند. ایشان «زیج هندی» و «زیج محمد شاهی» و محاسبات متأخرین را نیز مؤید عمل پیامبر و صحت قبله کنونی می دانند(3).

ص:223

دیوار مسجد پیامبر صلی الله علیه و آله یا شاخص زوال

وقت زوال ظهر را از دو راه می توان به دست آورد:

الف) شیئی هم چون چوب گرد و بلندی را عمود بر سطح افق بر روی زمین نصب کنیم.

ب) جسمی به شکل مستطیل متوازی السطحین را عمود بر سطح افق بر روی زمین نصب نمائیم.

در صورت اول سایه فقط در ایامی که خورشید هنگام زوال درست بالای سر (سمت الرأس) آن محل باشد، از بین می رود و در روزهای دیگر سایه در هنگام زوال به کمترین حدّ خود رسیده و پس از زوال وسعت پیدا می کند.

اما در صورت دوم اگر شاخص درست بر روی خط زوال نصب شود، قبل از زوال، سایه در سمت غربی شاخص است؛ و بعد از زوال، سایه در سمت شرقی شاخص پدید می آید و در زمان زوال، سایه ای در سمت غربی و شرقی شاخص دیده نمی شود.

ج) خط زوال خطی فرضی است که از جنوب به شمال کشیده شده و هنگامی که خورشید درست بالای سر آن خط قرار گرفت، زوال و ظهر شرعی است.

پیامبر گرامی صلی الله علیه و آله برای اینکه مردم مدینه، راحت تر بتوانند وقت نماز ظهر را تشخیص دهند دستور دادند دیوار غربی مسجد مدینه را به صورت شاخصی در امداد دایره نصف النهار بنا کنند و این کار با دخالت و نظارت مستقیم پیامبر صلی الله علیه و آله صورت گرفت. در اینجا دو روایت را از زراره که بیان کننده این مسأله است ذکر می کنیم.

ص:224

الف) زراره می گوید: دیوار مسجد رسول خدا صلی الله علیه و آله به اندازه یک قامت بود و چون یک ذراع از سایه آن می گذشت، پیامبر نماز ظهر را می خواندند و پیش از آن نافله را به جا می آوردند(1).

ب) زراره در حدیث دیگری می گوید از امام باقر شنیدم می فرمود: پیامبر صلی الله علیه و آله چیزی از نمازهای روزانه را نمی گذارد، تا اینکه خورشید به زوال برسد وقتی سایه به اندازه نصف انگشت می رسید هشت رکعت نافله ظهر را می خواند و آنگاه که سایه به اندازه یک زراع می رسید نماز ظهر را می خواند(2).

از این حدیث به خوبی استفاده می شود که دیوار مسجد در راستای خط شمال و جنوب بوده است، زیرا وقتی سایه آن به مقدار نصف انگشت می رسیده پیامبر صلی الله علیه و آله نافله را شروع می کرده اند(3).

علامه حسن زاده دراین باره چنین می نویسند:

«و پیامبر خدا فرمان داد تا دیوار غربی مسجد مدینه را در امتداد خط زوال از شمال به جنوب بسازند، بدون اینکه این استخراج را از راه رصد و با ابزار رصدی انجام دهد و مردم مدینه از این راه، وقت زوال را می شناختند. کیهان شناسان و رصدکنندگان، امروزه در رصدخانه های خویش دیوارهایی همانند آنچه گفته شد می سازند و معتقدند که این بهترین و دقیق ترین راه برای تشخیص زوال است(4).

ص:225

این عمل پیامبر صلی الله علیه و آله در عین حال که بسیار دقیق بود بدون استفاده از ابزار رصدی و نجومی صورت گرفت و این خود نشانه ای از اعجاز آن است.

دیوار مسجد پیامبر صلی الله علیه و آله یا جدول سینوس ها و تانژانت

با احداث دیوار مسجد مدینه در امتداد نصف النهار وآن هم به اندازه یک قامت، پیامبر اکرم صلی الله علیه و آله ضابطه ای را برای تعیین زمان ظهر و عصر و نافله های آن بیان کردند که بعدها این ضابطه، منشأ پیدایش بسیاری از مسائل ریاضی شد.

از علامه شعرانی چنین نقل شده: «پیامبر صلی الله علیه و آله فرمان داد ارتفاع دیوار مسجد به اندازه قامت یک انسان - یعنی هفت قدم - بنا شود. چنان که مرحوم کلینی از «عبد الله بن سنان» نقل کرده است که از امام صادق علیه السلام شنیدم که فرمود: «رسول خدا صلی الله علیه و آله مسجد را با خشت ساخت.. و چون گرما شدید شد گفتند: یا رسول الله ای کاش دستور سقف مسجد را صادر می فرمودی. فرمود: آری، آنگاه چند ستون از درختان نخل برای این منظور آماده کرده و مقداری شاخه و هیزم روی آن ریختند... امّا دیوار مسجد قبل از آن که سقف بر آن بیاید به اندازه یک قامت بود وقتی سایه آن به اندازه یک زراع می رسید - اندازه عرض خوابگاه یک بز - نماز ظهر می خواند و وقتی به دو برابر می رسید نماز عصر می گذاشت»(1).

باری، خورشید چون به راس السرطان برسد میل آن از استوای سماوی، تقریبا برابر عرض مدینه است و چون به دایره نیمروز برسد بالای سر اهالی مدینه قرار می گیرد، زیرا ارتفاع آن در این هنگام 90 درجه است و برای اشخاص و شاخص ها، سایه وجود نخواهد داشت.

ص:226

بنابراین رسول الله صلی الله علیه و آله وقت نمایان شدن سایه دیوار را علامت وقت نماز ظهر قرار داد، از این رو وقتی سایه به اندازه ارتفاع دیوار شود، ارتفاع خورشید از افق 45 درجه است (نصف غایت ارتفاع خورشید) این هنگام دقیقاً وسط حقیقی میان ظهر و غروب است که پیامبر صلی الله علیه و آله آن را پایان فضیلت ظهر قرارداد، پس هرگاه سایه دو برابر ارتفاع دیوار گردد، ارتفاع خورشید، از افق نزدیک 26 درجه است که پایان فضیلت نماز عصر است.

بنابراین پیامبر اکرم صلی الله علیه و آله با این عمل یک ضابطه و فرمول دقیق مثلثاتی را عرضه کردند؛ از این رو مسلمانان مدینه مراقب سایه دیوار بودند که چون به هفت قدم می رسید نماز عصر می خواندند.

«ابوالوفاء بوزجانی» شکل ظلی را از عمل رسول خدا صلی الله علیه و آله استنباط و امور زیر را به دست آورد.

1 - نصب شاخص - دیوار مسجد - باید بر خط نصف النهار باشد.

2 - ارتفاع دیوار باید به اندازه قامت یک انسان معتدل باشد.

3 - اجرای عمل وقتی است که خورشید به انتهای ارتفاع (نیمروز) رسیده باشد.

4 - مبدأ حساب، روزی قرار می گیرد که میل آفتاب به اندازه عرض شهر باشد (یعنی راس السرطان).

5 - نیم سازی نهایت ارتفاع در وقتی این امر صورت می گیرد که سایه شاخص با شاخص برابر باشد، پس قامت شاخص نصف مدت بین ظهر و غروب است در نتیجه میان سایه و زاویه آن ارتباط وجود دارد(1).

توضیح و تفصیل این ارتباط، در این مجال نمی گنجد برای آگاهی بیشتر از این بحث به کتبی هم چون «دروس معرفت الوقت والقبلة» و نیز «هیئت و

ص:227

نجوم اسلامی» رجوع شود و در اینجا فقط عبارت علامه حسن زاده را در این زمینه می آوریم.

«أبوالوفاء بوزجانی ودیگر بزرگان علمای ما ویژگی های «ظل» و «جیب» را از سایه دیوار شاخص که مساوی با شعاع دایره است، استنباط کردند. سپس جدول های «جیب» و «ظل» را از عمل پیامبر در مورد دیوار مسجد استنباط کرده وآنرا مرتب کردند. سپس دانشمندان اسم «ظل» را به «مماس» تغییر دادند و برای دومین بار، نام آن را به «تانژانت» تغییر دادند که لغتی فرانسوی است، و مردم گمان کردند این مسائل از غرب آمده است در حالی که حق این است که عمل پیامبر در ساختن دیوار مسجد برای تعیین زوال و وقت نماز ظهر و عصر، اساس این طرح علمی عظیم است و «ابوالوفاء» بر اسرار این کار پیامبر صلی الله علیه و آله که اساسی ریاضی داشت پی برد و مسائل «ظل» را از آن استنباط کرد»(1).

مهندسی شیخ بهایی در صحن نجف با الهام از عمل پیامبر صلی الله علیه و آله

شیخ بهایی با الهام از عمل رسول اکرم صلی الله علیه و آله دیوارهای شرقی و غربی صحن مقدس امیرالمؤمنین را در راستای نصف النهار استوار ساخته است، از این رو هرگاه سایه از دیوار شرقی ناپدید و از دیوار غربی پدید آید، ظهر شرعی، زوال خورشید وتجاوز آن از دیوار نصف النهار نمودار می گردد(2).

ص:228

منابع جهت مطالعه بیشتر

1. دروس هیئت و دیگر رشته های ریاضی، حسن زاده آملی، انتشارات دفتر تبلیغات، چاپ اول، 71.

2. دروس معرفة الوقت والقبلة، حسن زاده آملی، انتشارات دفتر تبلیغات اسلامی، چاپ اول، 83.

3. هیئت و نجوم اسلامی، علی زمانی قمشه ای، انتشارات مؤسسه امام صادق علیه السلام چاپ اول، 84.

4. تقویم وتقویم نگاری در تاریخ، دکتر ابوالفضل نبئی، انتشارات آستان قدس، چاپ دوم، 66.

5. اسلام وهیأت، سید هبة الله شهرستانی، انتشارات دار العلم، چاپ سوم، 89 ق.

6. راز آسمان ها و زمین، ثریا شاه ویسی، ناشر مولف، چاپ اول، 78.

7. زمین وآسمان در قرآن، سید علی اشرف حسنی، انتشارات امیری، چاپ اول، 80.

8. ستاره شناسی زمان های اسلامی، ت: تقی عدالتی، انتشارات آستان قدس، چاپ اول، 77.

9. کتاب المکاسب، شیخ اعضم مرتضی انصاری، انتشارات دارالحکمة، چاپ اول، 1416 ه -. ق.

10. الاثار الباقیة، ابو ریحان بیرونی، انتشارات آستان قدس، چاپ اول، 1422 ه - ق.

11. فروغ ابدیت، جعفر سبحانی، انتشارات امام صادق علیه السلام، چاپ سوم، 68.

ص:229

*پرسش

بهداشت غذایی

در مورد غذا خوردن پیامبر اکرم صلی الله علیه و آله حکایت شده: ایشان هنگام غذا خوردن «بسم الله الرحمن الرحیم» می گفت و غذا را با سه انگشت تناول می کرد (لقمه های حضرت کوچک بود) و از غذای جلو خود می خورد، قبل از دیگران شروع به غذا می کرد و بعد از دیگران دست از آن می کشید، و با دو انگشت غذا نمی خورد و می فرمود: با دو انگشت خوردن روش شیطان است.

همچنین حکایت شده: پیامبر اکرم صلی الله علیه و آله خیار را با خرما و نمک میل می کرد، میوه تازه تناول می نمود محبوب ترین میوه ها برای او خربزه و انگور بود، خربزه را با نان و گاهی با شکر و گاهی نیز با رطب میل می کرد. و خرما را با شیر می خورد و آن دو را بهترین می نامید.

پیامبر هرگز از طعام بدگویی نمی کرد، اگر طعامی را دوست می داشت می خورد و گرنه میل نمی کرد و اگر خود غذایی نمی خورد دیگری را از آن منع نمی کرد، و آن غذا را از نظر دیگران نمی انداخت؛ ظرف غذا را با انگشتان تمییز می نمود، می لیسید و می فرمود: ته مانده غذا پر برکت ترین قسمت طعام می باشد.... و دستش را با حوله خشک و تمیز نمی کرد بلکه پس از غذا دست ها را می شست تا کاملاً تمیز می شد و کمترین بویی از غذا در آن باقی نمی ماند(1).

و از پیامبر اکرم حکایت شده: ای علی! خوراک را با نمک آغاز کن و با آن نیز پایان بده چراکه نمک درمان هفتاد درد است که کمترین آن ها دیوانگی، جزام و پیسی است(2).

ص:231

ای علی! بر بدن خود روغن زیتون بمال که ابلیس تا چهل شب به کسی که روغن زیتون به خود بمالد نزدیک نشود(1).

یادآوری

1. عصر پیامبر معمولاً ظرف ها و قاشق ها چوبی بود که از نظر بهداشت مشکل داشت، بنابراین همان طور که در احادیث اشاره شده بهترین وسیله برای غذا خوردن انگشتان دست بود که قابل شستشو بود و به راحتی تمیز می شد.

2. از مطالب فوق برمی آید که پیامبراکرم علاوه بر اینکه بهداشت در تغذیه را رعایت می کرد از تأمین «بهداشت روان» نیز غافل نبود. زیرا برخی نکات مانند: «قبل از دیگران شروع به غذا می کرد و بعد از دیگران دست می کشید و موارد دیگر» بُعد بهداشت روان افراد را تأمین می کند.

آشامیدن

هنگام آشامیدن «بسم الله الرحمن الرحیم» می گفت و یکی دو جرعه می نوشید و تأمل می کرد و خداوند را حمد و سپاس می گفت و دوباره با بسم الله شروع می نمود؛ همچنین تا سه بار؛ یعنی هربار که آب می آشامید سه بسم الله و سه الحمدالله می گفت و آب را می مکید و نمی بلعید و می فرمود: درد، بعد از بعلیدن آب است و در حین آشامیدن نفس نمی کشید و اگر می خواست نفس بکشد ظرف آب را از دهان دور نگه می داشت(2).

در ظرف های بلورین که از شام می آمد می نوشید و همچنین در کاسه چوبی یا پوستی و نیز با دست های خود آب می نوشید و می فرمودند که

ص:232

ظرفی پاکیزه تر از دست نیست. بهترین آشامیدنی برایش آب شیرین بود و بعد از عسل نیز آب می نوشید(1).

از انس نقل شده: من ده سال با پیامبر نشست و برخاست داشتم و انواع عطرها را استشمام کرده ام، ولی هرگز بویی از بوی دهان پیامبر خوش بوتر نیافتم(2). روایت شده که آن حضرت سیر، پیاز، تره و سبزیجات بدبو تناول نمی کرد(3).

آرایش پیامبر

حضرت در چشم راست؛ سه میل و در چشم چپ دو میل سرمه می کشید(4).

شانه زدن پیامبر صلی الله علیه و آله

پیامبر از ژولیدگی مو بدش می آمد از این رو موهای صورت و سرش را شانه می زد و همیشه شانه را پس از استفاده زیر سر می گذاشت و می فرمود: شانه زدن «وبا» را از بین می برد. موهای صورت را از زیر، چهل بار شانه می زد، و از بالا هفت بار شانه می زد و می فرمود: اینکار حافظه را زیاد می کند و بلغم را از بین می برد(5). پیامبر به آینه نگاه می کرد و موهای سرش را شانه می زد و گاه در آب نگاه می کرد و موهایش را منظم می نمود(6).

ص:233

آراستن برای خانواده و اصحاب

پیامبر اکرم صلی الله علیه و آله خود را برای اصحاب نیز آراسته می کرد تا چه رسد به خانواده؛ عایشه عرض کرد: تو پیامبر خدایی و بهترین خلق خدایی، پیامبر فرمود: خداوند دوست دارد بنده چون به سوی برادران خود بیرون می رود خود را برای آن ها منظم کند و خود را بیاراید و زیبا سازد(1).

پیامبراکرم صلی الله علیه و آله به اصحاب توصیه می کردند که خود را برای خانواده خود و هم چنین دوستان و نزدیکان خود بیارایید(2).

بوی خوش پیامبر

پیامبراکرم صلی الله علیه و آله در شب تاریک پیش از آنکه دیده شود از بوی خوشش شناخته می شد، چنانکه رهگذر قبل از دیدن او می گفت: این پیغمبر است. با مشک خود را خوشبو می کرد و به چیزهای بی رنگ که مناسب مردان است مثل مشک و عنبر خود را معطر می فرمود.

از امام صادق علیه السلام حکایت شده: پیامبراکرم صلی الله علیه و آله برای بوی خوش بیش از غذا خرج می کرد؛ از هیچ راهی نمی گذشت مگر آنکه هرکس بعد از مدتی که از آنجا رد می شد از بوی خوشی که از وی باقی مانده بود می فهمید که آن حضرت از آنجا گذشته است(3).

بهداشت در سفر

حضرت در سفرها شیشه روغن (بدن)، سرمه دان، قیچی، مسواک و شانه

ص:234

را از خود جدا نمی کرد. و همچنین حکایت شده که نخ، سوزن و چرم را نیز با خود برمی داشت و لباس خود را می دوخت(1).

بهداشت دهان و دندان

پیامبر اکرم صلی الله علیه و آله دندان ها را از عرض مسواک می کرد (یعنی از بالا به پایین) حضرت پیامبر در هر شب سه بار مسواک می کرد: یک بار قبل از خواب و بار دوم پس از بیدار شدن برای نماز شب، و بار سوم قبل از بیرون رفتن برای نماز صبح (در مسجد) و با چوب اراک مسواک می نمود(2).

چون می خواست بخوابد مسواک می کرد و بعد به بستر می رفت و پس از جای گرفتن در بستر، به دست راست می خوابید و دست راست را به گونه می نهاد و دعا می کرد(3) و هنگام خواب «آیة الکرسی» می خواند.

و از پیامبر حکایت شده که به امیرالمومنین چنین توصیه می کرد:

ای علی بر تو باد مسواک زدن. زیرا مسواک زدن پاکی دهان، خشنودی پروردگار جهان و باعث روشنی دیدگان می گردد و خلال کردن تو را محبوب فرشتگان سازد زیرا فرشتگان از بوی دهان کسی که پس از صرف غذا خلال نکند در آزارند.

بهداشت لباس(4)

پیامبر اکرم صلی الله علیه و آله برای پاکیزگی لباس اهمیت خاصی قایل بود و برای جمعه دو لباس مخصوص داشت و حوله و پارچه ای خصوصی داشت که پس از وضو، صورت خود را خشک می کرد(5).

ص:235

بهداشت جنسی از نظر پیامبر

از حضرت حکایت شده: در نخستین شب ماه و شب نیمه ماه با همسرت نزدیکی نکن! آیا ندیدی که دیوانه در شب اول ماه و شب نیمه ماه غش و تشنج می کند؟(1)

از جمله موارد بهداشتی که پیامبر اکرم صلی الله علیه و آله رعایت می کردند و در روایات به آن سفارش کرده اند عبارتند از:

1. توصیه به حمام و رعایت آداب آن و اوقات آن(2) ؛

2. از بین بردن موهای زاید بدن(3) ؛

3. پیرایش موهای صورت(4) ؛

4. کوتاه کردن ناخن ها و رعایت بهداشت آن(5) ؛

5. توصیه هایی در مورد آداب لباس پوشیدن، پاکیزگی آن، کیفیت و جنس آن(6) ؛

6. سفارش هایی در مورد پوشیدن کفش، نوع و رنگ و اندازه آن(7) ؛

7. رعایت بهداشت خوردن، آشامیدن و آداب آن و هم چنین رعایت آداب سفره غذا(8).

ص:236

*پرسش

3. در حدیثی حکایت شده که فرمودند: چون گوسفند نگاه دارید خوابگاه ایشان را پاکیزه کنید و خاک از بدنشان پاک کنید و در حدیثی دیگر از ایشان نقل شده خوابگاه گوسفندان را تمیز کنید و آنچه از بینی آن ها بیرون می آید پاک کنید و در محل خواب آن ها نماز بگذارید که گوسفند از حیوانات بهشت است (1)(از این روایت نیز می توان فهمید که خوابگاه آن ها به قدری باید تمیز باشد که بتوان آنجا نماز خواند).

4. آن حضرت صلی الله علیه و آله شتری را دیدند که بار بر دوش دارد و پایش بسته است فرمودند: به صاحب این شتر بگویید که این شتر در قیامت از او دادخواهی خواهد کرد(2).

5. آن حضرت نهی فرمودند از آنکه حیوانی را به آتش بسوزانند.(3)

6. از امام صادق علیه السلام نقل شده که پیامبر صلی الله علیه و آله فرمودند: جوجه [پرندگان] را در لانه اش شکار نکنید و هم چنین پرنده را در خواب. شخصی از ایشان صلی الله علیه و آله پرسید: چه زمانی وقت خواب اوست آن حضرت فرمود: شب، پس، شب هنگام بر او وارد مشو تا اینکه صبح کند و جوجه را در لانه اش شکار نکن تا اینکه پر درآورد و پرواز کند و هنگامی که پرواز کرد کمانت را برایش زه کن و دامت را برایش پهن نما(4).

7. هم چنین از ایشان نقل شده که نهی فرمودند از اینکه شب هنگام به سراغ پرندگان بروند و فرمودند: شب «امان» است برای آنها(5).

ص:238

8. در «مرصاد العباد» نجم الدّین رازی(1) از پیامبر اکرم صلی الله علیه و آله آمده است: هر کس زراعتی بکارد یا درخت میوه ای بنشاند هرچه از آن، پرندگان یا چهارپایان بخورند در دیوان او درج خواهد شد.

9. در «ترک الاطناب» ابن القضاعی آمده که پیامبر صلی الله علیه و آله فرمود: در میان بنی اسراییل مردی سیه دل و گناه کار بود، روزی سگی را بر لب چاهی تشنه یافت که از تشنگی زبان بیرون آورده بود آن مرد به درون چاه رفت و کفش های خود را پر از آب کرد و به سگ داد، خداوند به پیامبر زمان وحی فرستاد به آن مرد بگو: «به خاطر این مهربانی هرچه کرده بودی بخشیدم.» مردی از یاران آن حضرت برخاست و گفت: آیا ما را نیز به خاطر چهارپایان مزد دهد؟ پیامبر صلی الله علیه و آله فرمودند:

«فی کلِّ کبد حرّی أجرٌ؛ در هر جگر تافته ای مزدی هست»(2).

حدیثِ «در هر جگر سوخته مزدی هست» سرمشقی بوده برای عرفا و اندیشمندان اسلامی برای ترحّم به حیوانات، سعدی در باب دوم گلستان گوید:

یکی در بیابان سگی تشنه یافت برون از رمق در حیاتش نیافت

کله دلو کرد آن پسندیده کشِ چو حبل اندر آن بست دستار خویش

به خدمت میان بست و بازو گشاد سگ ناتوان را کمی آب داد

خبر داد پیغمبر از حال مرد که ایزد گناهان او عفو کرد(3)

ب) حشر حیوانات

1. از امام صادق علیه السلام نقل شده که امام سجاد هنگام وفاتش به فرزندش

ص:239

[امام محمد باقر] علیه السلام فرمود: من بر این شتر 20 حج به جا آورده ام و حتی یک شلاق هم به آن نزده ام، هنگامی که مُرد، دفنش کن که حیوانات درنده آنرا نخورند همانا رسول خدا صلی الله علیه و آله فرمودند: هیچ شتری نیست که 7 حج در عرفات وقوف داشته باشد(1) مگر اینکه خداوند آنرا از حیوانات بهشت قرار می دهد و به نسلش برکت می دهد. پس هنگامی که آن شتر مُرد اباجعفر (امام محمد باقر علیه السلام) برایش گودالی کند و آنرا دفن کرد(2).

2. از ابوذر نقل شده که گفت: با رسول الله صلی الله علیه و آله بودیم که دو بز به هم دیگر شاخ زدند. پیامبر صلی الله علیه و آله فرمودند: آیا می دانید برای چه به هم دیگر شاخ زدند؟ گفتند: نه؛ فرمود: ولی خدا می داند و به زودی در میان آن ها داوری خواهد کرد(3).

3. در روایتی نیز از طریق اهل سنت وارد شده که آن حضرت فرمودند: خداوند تمام این جنبدگان را روز قیامت برمی انگیزد و قصاص بعضی را از بعضی دیگر می گیرد، حتی قصاص حیوانی را که شاخ نداشته و دیگری بی جهت به او شاخ زده است(4).

4. هرکه گنجشکی را بیهوده بکشد روز قیامت بیاید و نزد عرش فریاد کند پروردگارا از این بپرس برای چه مرا بی فایده کشت؟(5)

5. هر حیوان پرنده یا غیر آن که به ناحق کشته شود روز قیامت با قاتل خویش مخاصمه می کند(6).

ص:240

ج) پرندگان

1. شخصی از نزد امام صادق علیه السلام گذشت در حالی که پرستویی ذبح شده در دست داشت، حضرت ضمن برخورد با آن شخص فرمودند: جدم صلی الله علیه و آله نهی(1) کرده است از کشتن شش حیوان: زنبور عسل، مورچه، قورباغه، صُرَد،(2) هدهد و پرستو...(3)

2. نقل شده است از آن حضرت که در خانه حیواناتی] مانند مرغ، خروس، کبوتر و...] زیاد نگاه دارید که شیاطین به آن ها مشغول می شوند و طفلان شما را ضرر نرسانند(4) همچنین گفته شده: در خانه آن حضرت یک جفت کبوتر سرخ بوده است(5).

3. خروس را دشنام مدهید که برای نماز مردم را بیدار می کند(6).

د) چهارپایان

1. هیچ چهارپایی نیست مگر آنکه هر صبح از خدا سؤال می کند خداوندا! مرا صاحب شایسته روزی کن که مرا از علف سیر و از آب سیراب کند و زیاده از توانایی مرا تکلیف نکند (به همین خاطر می خواهم که خود آن را آب دهم)(7).

ص:241

2. چون کسی بر چهارپایی سوار شود و «بسم الله» بگوید ملکی ردیف او می شود و او را نگاه می دارد تا فرود آید، و اگر «بسم الله» نگوید شیطان ردیف او می شود و به او می گوید: آواز بخوان و اگر نتواند بخواند به او می گوید: آرزوهای باطل و محال کن! و او پیوسته در این آرزوهاست تا پایین آید(1).

3. در جریانی از امام باقر علیه السلام روایت شده: رسول خدا صلی الله علیه و آله الاغی داشت که آنرا «عفیر» می نامیدند و چون آن حضرت سوار او می شد از شادی سوارشدن پیامبر، در رفتار خود شوخی می کرد به گونه ای که دوش های آن حضرت را به حرکت در می آورد. ایشان صلی الله علیه و آله خود را به زین می چسبانید، و می فرمودند:

«اللهم لیس منّی ولکن ذا من عفیر» خدایا این حالت] غرور و به خود بالیدن] از من نیست بلکه از «عفیر» است(2).

سپس علامه مجلسی ادامه می دهد: ای عزیز تفکر کن که چگونه آن بزرگواران از نخوت رفتار آن الاغ اندیشه داشته اند و به درگاه خدا عذر می طلبیدند پس چگونه است حال آنان که با غرور بر (مرکب ها و) اسب های قازی نژاد می نشینند و بر زمین و آسمان منت می نهند؟!(3)

4. از حضرت رسول منقول است: زیاد به دنبال شکار نروید که بر شما بیم ضرر دارم و چون صدای سگ یا فریاد الاغ را بشنوید از شرّ شیطان رجیم به خدا پناه برید زیرا آن ها می بینند چیزی که شما نمی بینید(4).

5. از سعادت آدمی است که چهارپای رهواری داشته باشد(5).

ص:242

6. از حضرت رسول صلی الله علیه و آله سؤال شد کدام مال بهتر است؟ فرمود: زراعتی که آدم بکارد و در وقت درو کردن حق خدا را بدهد، پرسیدند: بعد از آن کدام مال؟ فرمود: شخصی که گوسفندی چند داشته باشد و هرکجا که آب و علفی یابد آن ها را بچراند و نماز را به جا آورد و زکات مال خود را بدهد؛ گفتند: بعد از گوسفند کدام؟ فرمود: گاو که در بامداد و پسین شیر می دهد(1)...

7. آمده است آن حضرت به عمه خود فرمودند؟ چرا در خانه خود برکتی نگه نمی داری؟ گفت: یا رسول الله! برکت کدام است؟ فرمود: گوسفندی که شیر دهد، سپس فرمود: هرکه در خانه گوسفند شیرده یا بز شیرده یا گاو شیرده داشته باشد باعث برکت خانه او می شود(2).

8. علامه مجلسی می نویسند: در حدیث معتبر منقول است که شتر باعث عزّت اهلش است(3) و در حدیثی دیگر آمده است که گوسفند موجب برکت و شتر باعث زیبایی و جمال برای صاحبش است(4).

9. روایات فراوانی از آن حضرت در مورد اسب رسیده است از آن جمله فرمودند: خیر و خجستگی بر پیشانی اسب نوشته شده است(5).

10. خرج اسب چون نفقه ضروری است و نباید از آن خودداری کنند، کسی که برای اسب خرج کند چنان است که صدقه داده باشد(6).

11. حکایت شده که آن حضرت شخصاً با آستین خود چهره اسبی را پاک کردند و فرمودند: در مورد اسب، جبرئیل به من سفارش کرده است(7).

ص:243

12. در «آداب الحرب والشّجاعة» از پیامبر صلی الله علیه و آله روایت شده: هرکه اسبی برای جنگ در راه خدا نگاه دارد خداوند به عدد هر مویی که بر آن اسب باشد در دیوان عمل او نیکی بنویسد و بدی پاک کند(1).

آن حضرت به اهمیت اسب در لشکرکشی ها و پیشبرد کار مسلمین واقف بوده و علاوه بر توصیه هایی که در مورد پرورش این حیوان نمود سهم عمده غنایم را برای اسب در نظر گرفت بدین ترتیب که سوار یک سهم و خود اسب دو سهم از غنایم می برد. که در مجموع سه سهم از بهره جنگی نصیب او می شد. آن حضرت چند اسب داشتند و به آن ها شخصاً رسیدگی می کردند و همین امر و نیز استفاده از غنایم جنگ، تشویقی بود برای مردم تا به پرورش و نگهداری اسب بپردازند بعد از ایشان نیز مسلمین افتخار می کردند نژاد اسب خود را به اسبان حضرت برسانند. چنانکه «گوستاولوبون»(2) پزشک و جامعه شناس فرانسوی که کتاب تمدن اسلام و عرب را نگاشته است از قول «پالگراو»(3) جهانگردی که در نیمه دوم قرن نوزدهم میلادی در کشورهای عربی سفر کرده گوید: عرب ها از میان تمام اسب ها، اسب هایی را اصیل و نجیب می دانند که نژادشان به یکی از پنج مادیانی برسد که پیامبر اسلام سوار آن می شد(4).

سیر تشکیل سواره نظام و توانمندی نظامی مسلمین را می توان با تخمین اسبانی سنجید که حضرت برای جنگ های مختلف مهیّا می کرد(5).

ص:244

ه -) گوشت و شیر

1. گوشت آقای غذاهاست در دنیا و آخرت(1)

2. کسی که چهل روز بر او بگذرد و گوشت نخورد بر عهده اوست پول قرض کند و گوشت تهیه نماید(2).

3. کسی که می خواهد خشم و غضبش کم شود گوشت دُرّ اج بخورد(3).

4. آن حضرت از خوردن گوشت خام نهی فرمودند و آنرا کار حیوانات درنده دانستند(4).

5. نقل شده: آن حضرت دست و کتف [مثلاً گوسفند] را دوست داشتند و از ران کراهت داشتند، زیرا به محل ادرار نزدیک است(5).

6. حکایت شده: حضرت چون ماهی تناول می کردند می فرمودند:

«اللهم بارک لنا فیه وأبدل لنا به خیراً منه» خداوندا برکت ده برای ما در این ماهی و به عوض آن بهترش را به ما عطا کن!(6)

7. بر شما باد به شیرگاو که از همه گیاهی می خورد و خاصیت همه گیاه در شیرش هست(7).

8. از امام صادق علیه السلام روایت شده که پیامبر صلی الله علیه و آله فرمودند: هیچ کس با شیر نمی میرد؛ زیرا خداوند می فرماید: «لَبَناً خالِصاً سائِغاً لِلشّارِبِینَ» شیری خالص و گوارا برای نوشندگان(8).

ص:245

و. عنکبوت

1. آن حضرت وجودِ تارِ عنکبوت در خانه را از عواملی می شمرد که موجب فقر می شوند(1).

2. از حضرت علی علیه السلام نقل شده که پیامبر فرمودند: خانه شیطانی در خانه های شما، جایی است که عنکبوت، تار می تند(2).

یادآوری

آنچه گذشت برخی از روایاتی بود که از حضرت در مورد حیوانات حکایت شده بود و در اینجا از معجزات پیامبر در مورد حیوانات مانند سخن گفتن با حیوانات و یا داستان نجات یافتن حضرت از دست مشرکان توسط تارِ عنکبوتی که بر در غار بود - هنگام هجرت آن حضرت (3)- و... سخن به میان نیاوردیم.

ص:246

ص:248

*پرسش

با توجه به این مقدمه بر همه به ویژه کسانی که به رسالت آن حضرت صلی الله علیه و آله گواهی داده اند و خود را از پیروان آن حضرت صلی الله علیه و آله می دانند، لازم است که زندگی خویش را براساس رهنمودها و شیوه آن حضرت صلی الله علیه و آله تنظیم نمایند، و او را در تمام ابعاد زندگی خویش الگو و اسوه قرار دهند. تا این که از رستگاران قرار گیرند که البته این به دست نمی آید مگر با شناخت کامل معارف ناب اسلامی از سرچشمه کتاب و سنت و عمل به آنها.

وضعیت زنان در عصر قبل از پیامبر صلی الله علیه و آله

همان طور که قرآن کریم گزارش کرده است و تاریخ گواهی می دهد، وضعیت زن در زمان طلوع اسلام، در سراسر جهان به ویژه در میان اقوام و مردمی که پیامبر اسلام صلی الله علیه و آله در آنجا مبعوث شد. وضعیت بسیار اسفبار و نابهنجاری داشته است. که برخی از اعراب، هنگامی که بشارت نوزاد دختر را می شنید، قرآن کریم واکنش آن ها را چنین معرفی می کند. «در حالی که هرگاه به یکی از آن ها بشارت دهند دختر نصیب تو شده، صورتش (از فرط ناراحتی) سیاه می شود، و به شدت خشمگین می گردد به خاطر بشارت بدی که به او داده شده، از قوم و قبیله خود متواری می گردد، (و نمی داند) آیا او را با قبول ننگ نگهدارد، یا در خاک پنهانش کند؟ چه بد حکم می کنند.»(1)

برخی اعراب به علل گوناگون از جمله به خاطر ترس از فقر، دختران خود را می کشتند. چنانچه قرآن کریم به این مطلب اشاره فرموده است:

(وَ لا تَقْتُلُوا أَوْلادَکُمْ خَشْیَةَ إِمْلاقٍ نَحْنُ نَرْزُقُهُمْ وَ إِیّاکُمْ إِنَّ قَتْلَهُمْ کانَ خِطْأً کَبِیراً)2 ؛ «و فرزندانتان را از ترس فقر، مَکشید؛ ما آنان و شما را روزی می دهیم؛ [چرا] که کشتن آنان گناه بزرگی است!»

ص:250

و به این ترتیب قرآن کریم با این عمل زشت و ننگین برخورد نموده و اعراب را از این عمل ضدانسانی نهی نموده و در آیاتی هشدار می دهد.

(وَ إِذَا الْمَوْؤُدَةُ سُئِلَتْ بِأَیِّ ذَنْبٍ قُتِلَتْ)1 و در آن هنگام که از دختران زنده به گور شده سؤال شود به کدامین گناه کشته شدند.

با توجه به شرایط زمانی و مکانی زمان بعثت پیامبراکرم صلی الله علیه و آله با سرانگشت «رحمت و محبت» گره همه مشکلات را باز نمود تا نشان دهد که می توان با محبت زیست و اصل را بر محبت نهاد و در سایه آن، دل های سخت تر از سنگ را نیز نرم و مطیع خود ساخت. برای اینکه کامل ترین الگو برای همه انسان ها، در تمام شرایط باشد، در محیطی خشن و خشک با انسان هایی که غیر از شمشیر، شراب و شهوت چیز دیگری نمی شناختند مبعوث شد. گرفتاری های بی شماری که برای کمتر انسانی ممکن است همه با هم اتفاق بیفتد، برایش اتفاق افتاد و او در همه مراحل برمشکلات فائق آمد.

بررسی سیره پیامبر در ابعاد مختلف از حوصله این نوشتار خارج است ما در اینجا به طور مختصر به بیان «رفتار پیامبراکرم صلی الله علیه و آله با خانواده» و توصیه های آن حضرت نسبت به زنان می پردازیم.

عشق و محبت به خانواده

پیامبر اکرم صلی الله علیه و آله نسبت به زنان، عنایت ویژه ای داشتند تا جایی که در روایات از ایشان چنین حکایت شده است:

«خیرکم خیرکم لاهله، وانا خیرکم لاهلی، ما اکرم النساء الا کریم، ولا اهانهن الا لئیم(1) ؛ بهترین شما کسانی هستند که بهترین رفتار را با خانواده

ص:251

داشته باشد و من بهترین شما در رفتار با خانواده ام هستم، احترام و اکرام نمی کنند زنان را، مگر افراد بزرگوار، و هم چنین به زنان اهانت نمی کنند مگر افراد پست و فرومایه.» و هم چنین از آن حضرت نقل شده:

«کلما ازداد العبد ایمانا ازداد حبا للنساء(1) ؛ هرگاه بنده ای ایمانش زیاد شود محبتش نسبت به زنان روبه فزونی می گذارد». عشق ورزیدن به زن، یک امر فطری و خدادادی است و قرآن کریم این دوستی و محبت بین زن و مرد را به «مودت و رحمت» تعبیر کرده است و پیامبر اکرم صلی الله علیه و آله در عمل، این مودت و رحمت را به نمایش گذاشت از این رو امام صادق علیه السلام مهر و محبت ورزیدن به زن را از اخلاق انبیاء شمرده است(2).

پیامبر اکرم صلی الله علیه و آله محبت و مهربانی و مدارای با زنان را سفارش می کرد و از ایشان حکایت شده:

«حبب الی من دنیاکم هذه ثلاث، الطیب والنساء وقرة عینی فی الصلاة(3) ؛ از دنیای شما سه چیز برای من دوست داشتنی تر است: یکی بوی خوش و دوم زنان و سوم این که نور چشم من نماز است.»

بدیهی است که این سخن پیامبر به خاطر شهوت و غریزه جنسی نیست، بلکه آن حضرت با بیان چنین سخنانی می خواست زنان را که در نظر اعراب موجودی بی ارزش و در حد یک حیوان بودند، بزرگ جلوه دهد. بدین جهت، احترام به زن را در ردیف نماز که امری عبادی و مقدس است، قرارداد و با این تعبیر، زن را به بالاترین مقام ترقی داد.

این سخن پیامبر اکرم صلی الله علیه و آله یک معیار کلی برای همه انسان ها است اینکه «اهانت به زن کار انسان های پست و دور از تمدن و فرهنگ انسانی است

ص:252

زیرا اهانت به زنان با کرامت انسانی سازگار نیست»، با این معیار می توان گفت که اگر در جوامع اسلامی به زنان ستم می شود و حق و حقوق آنان رعایت نمی شود، به خاطر خلق و خوی پست انسان ها است و هیچ ارتباطی به قوانین اسلام ناب محمدی صلی الله علیه و آله ندارد.

کدام مصلحی تاکنون در جهان چنین جمله ای درباره زنان گفته است که پیامبر اسلام صلی الله علیه و آله 14 قرن پیش بیان فرموده است. اگر مردان دنیا به همین جمله کوتاه و پرمحتوای پیامبر اکرم صلی الله علیه و آله توجه کنند، دیگر به هیچ زنی در دنیا ستم نخواهد شد و حق و حقوق او پایمال نخواهد شد. اگر امروز در دنیا شاهد انواع ستم و تبعیض بر زنان هستیم، به خاطر فاصله گرفتن انسان ها از کتاب خدا و از بیانات گهربار آورنده ی آن یعنی پیامبر اعظم صلی الله علیه و آله است.

خوش رفتاری پیامبر صلی الله علیه و آله با خانواده

آن حضرت در مقابل برخوردهای ناشایست همسران خود، با نرمی و مدارا رفتار می نمود. و پیروان خویش را نیز به این امر توصیه نموده است و می فرماید:

«اتقواالله اتقواالله فی الضعیفین: الیتیم والمرءة، فان خیارکم خیارکم لاهله(1) ؛ تقوای الهی را در مورد دو گروه ضعیف رعایت کنید یکی یتیم و دیگری زن، چرا که بهترین شما کسی است که بهترین رفتار را با خانواده اش داشته باشد.» و هم چنین از آن حضرت حکایت شده:

«احسن الناس ایمانا احسنهم خلقا، والطفهم باهله، وانا الطفکم باهلی(2) ؛ بهترین مردم از نظر ایمان، بهترین آنان از نظر خلق و خو می باشند و نیز آنان که با خانواده شان لطیف تر و مهربان تر برخورد می کنند و (و بدانید) من لطیف ترین شما نسبت به خانواده ام هستم.»

ص:253

و در بیانی دیگر از آن حضرت حکایت شده:

«ان اکمل المؤمنین ایمانا احسنهم خلقا، و خیارکم خیارکم لنسائهم(1) ؛ به درستی که کامل ترین مومنین از نظر ایمان آن هایی هستند که نیکوترین خلق و خو را دارند و بهترین شما کسانی هستند که بهترین رفتار را با خانواده اش دارد.»

این سفارش های پیامبر صلی الله علیه و آله بیانگر این نکته است که مردم آن روزگار مثل برخی از مردم روزگار ما این ذهنیت را داشته اند که زن موجودی بی ارزش و فرومایه است، و ظلم و ستم بر زن را حق خود می دانستند، و هرگونه ظلم را بر او روا می داشتند و او را از هرگونه حق مسلم اش محروم می نمودند.

به همین دلیل پیامبر اکرم صلی الله علیه و آله با این تأکیدها هدفش این بود که این ذهنیت را از اذهان همه ی انسان ها پاک کند و به آن ها بفهماند که زنان از نظر شخصیت با مردان هیچ تفاوتی ندارد تنها تفاوت آنان در بعد فیزیکی و جنسیت است.

پرهیز از توهین به همسر

در طول تاریخ، مردان به خاطر برخورداری از قدرت جسمی، بر زنان ظلم و ستم روا می دارد، اگر اختلافی بین زن و شوهر به وجود آید مرد از قدرت بدنی سوء استفاده نموده و زن مظلوم را تنبیه و آزار جسمی می نماید. پیامبر اکرم صلی الله علیه و آله که پیامبر رحمت است برای این که مردان را از این عمل زشت و خلاف اصول انسانی باز دارد چنین می فرماید:

«هر مردی که همسرش را بیش از سه بار در عمرش بزند، خداوند او را میان تمام مردم محشر چنان رسوا کند که اولین و آخرین به وی بنگرند.»(2)

ص:254

در حدیث دیگری از ایشان حکایت شده: «برادرم جبرئیل همواره در مورد زنان سفارش می کرد تا آنجا که گمان کردم برای شوهر جایز نیست حتی به زنش «اف» بگوید»(1).

و در روایت دیگری از حضرت نقل شده:

«یؤتی الرجل من امتی یوم القیامة وما له من حسنة ترجی له الجنة، فیقول الرب تعالی: ادخلوه الجنة فانه کان یرحم عیاله؛ روز قیامت مردی از امت من می آید در حالی که هیچ عمل نیکی ندارد تا به بهشت امیدوار باشد، آنگاه پروردگار بلندمرتبه می گوید، او را داخل بهشت نمایید! زیرا او با خانواده اش مهربان بود»(2).

رعایت عدالت

یکی از ویژگی های بارز آن پیامبر رحمت صلی الله علیه و آله رعایت عدالت بین همسران خود بود که به مواردی از آن اشاره می شود.

1. پیامبر صلی الله علیه و آله مهریه ی هریک از زنانش را چهارصد درهم قرار داد (مهرالسنه) و فرقی بین عایشه، حفصه، ام سلمه، سوده، میمونه، زینب دختر جحش و زینب دختر خزیمه نگذاشت(3). ویژگی هایی از قبیل قرشی و غیرقرشی، جوان و غیرجوان، بیوه و غیر بیوه و امثال آن را در مهریه دخالت نداد این نوع برخورد حتماً اثر خود را در ذهن زنان می گذارد تا خود را از نظر شخصیت و سایر امور همانند یک دیگر ببینند و زمینه هرگونه فخرفروشی... را از بین می برد.

2. علاوه بر مهریه، از نظر نفقه و هزینه زندگی نیز، پیامبر صلی الله علیه و آله برابری و

ص:255

تساوی را رعایت می کرد. به عنوان مثال پس از فتح خیبر به هرکدام صد وسق (1)(هشتاد وسق خرما بیست وسق جو) پرداخت(2).

3. پیامبر اکرم صلی الله علیه و آله در سایر امور نیز عدالت را رعایت می کرد، مثلاً صبحگاهان، پس از نماز به حجره یکایک همسرانش سر می زد و از آنان احوال پرسی می کرد. او هر شب در اتاق یکی از آنان به سر می برد و عدالت را کاملاً رعایت می کرد(3).

با این که قرآن کریم اختیار تام را به دست آن حضرت داده بود(4) و زنان نیز این شرایط را با رضایت کامل پذیرفته بودند، ولی با این حال پیامبر صلی الله علیه و آله تمام سعی خود را برای رعایت عدالت بین آنان به کار می برد.

مدارا و گذشت

ویژگی دیگر پیامبر صلی الله علیه و آله مدارا کردن با همسران و عفو و گذشت از اشتباهات آنان بود. گاهی خطاهای همسران، تجاوز به حقوق پیامبر صلی الله علیه و آله بود، در این صورت حضرت حتی بدون یادآوری به آنان، از کنار آن می گذشت و آنان متوجه اشتباه خود می شدند و شرمنده می شدند.

گاه خطاها و اشتباهات آنان در امور مربوط به دیگران بود که پیامبر صلی الله علیه و آله با گفتار و کرداری مناسب، آنان را متوجه می کرد، و اگر اشتباه آنان ناشی از جهالت بود، با بیانی خوش، این مشکل را برطرف می کرد، زیرا تبلیغ احکام و هدایت انسان ها یکی از وظایف انبیاء است.

ص:256

در اینجا از نگاه آیات و روایات به ذکر چند نمونه می پردازیم.

نمونه های قرآنی

1. سوره تحریم

«(یا أَیُّهَا النَّبِیُّ لِمَ تُحَرِّمُ ما أَحَلَّ اللّهُ لَکَ تَبْتَغِی مَرْضاتَ أَزْواجِکَ وَ اللّهُ غَفُورٌ رَحِیمٌ قَدْ فَرَضَ اللّهُ لَکُمْ تَحِلَّةَ أَیْمانِکُمْ وَ اللّهُ مَوْلاکُمْ وَ هُوَ الْعَلِیمُ الْحَکِیمُ)؛ ای پیامبر! چرا چیزی را که خدا بر تو حلال کرده (بر خود) ممنوع می کنی درحالی که خشنودی همسرانت را می طلبی؟! و خدا بسیار آمرزنده [و] مهرورز است. بیقین خدا گشودن سوگندهایتان را برای شما معیّن ساخته است؛ و خدا سرپرست شماست و او دانا [و] فرزانه است.»

شأن نزول

برخورد همسران با پیامبر صلی الله علیه و آله در داستان ماریه

رسول اکرم صلی الله علیه و آله هر روز اوقات فراغت خود را نزد یکی از همسرانش می گذارند، تا عدالت رعایت شود. روزی که نوبت حفصه بود، بر او وارد شد، ولی حفصه از حضرت، اجازه گرفت تا برای کاری نزد پدرش برود، در نبود او، حضرت، ماریه قبطیه - که مادر ابراهیم فرزند رسول الله صلی الله علیه و آله و خادم حضرت بود - را نزد خود خواند.

وقتی حفصه متوجه شد ماریه نزد پیامبر صلی الله علیه و آله بوده است، بنای ناسازگاری گذاشت و گفت: «در روز من، در حجره من و با غیر من؟! حاشا!»، پیامبر اکرم صلی الله علیه و آله برای راضی کردن او گفت: «ماریه را بر خود حرام می کنم و سوگند به خدا! که دیگر با او خلوت نکنم، و تو این موضوع را با کسی در میان مگذار.» ولی حفصه بلافاصله عایشه را از این حادثه باخبر کرد(1).

ص:257

نکته: شأن نزول فوق و دیگر شأن نزول های آیه حاکی از این است که برخی از همسران پیامبر صلی الله علیه و آله به بهانه های مختلف با آن حضرت ناسازگاری می کردند. اما آن حضرت با برخورد کریمانه و مهربانی، رضایت آنان را جلب می نمود و برای رضایت آنان حتی چیزهای حلال را بر خود حرام می کرد.

2. سوره احزاب، آیه 28 و 29

«(یا أَیُّهَا النَّبِیُّ قُلْ لِأَزْواجِکَ إِنْ کُنْتُنَّ تُرِدْنَ الْحَیاةَ الدُّنْیا وَ زِینَتَها فَتَعالَیْنَ أُمَتِّعْکُنَّ وَ أُسَرِّحْکُنَّ سَراحاً جَمِیلاً وَ إِنْ کُنْتُنَّ تُرِدْنَ اللّهَ وَ رَسُولَهُ وَ الدّارَ الْآخِرَةَ فَإِنَّ اللّهَ أَعَدَّ لِلْمُحْسِناتِ مِنْکُنَّ أَجْراً عَظِیماً)1 ؛ ای پیامبر! به همسرانت بگو: «اگر همواره زندگی پست (دنیا) و زیور آن را می خواهید پس بیایید تا شما را بهره مند سازم و شما را با آزادی نیکویی رها سازم و اگر همواره خدا و فرستاده اش و سرای آخرت را می خواهید، خدا برای نیکوکارانِ از شما، پاداش بزرگی آماده ساخته است.»

شأن نزول

کناره گیری پیامبر صلی الله علیه و آله از همسران

هنگامی که رسول الله صلی الله علیه و آله در غزوه خیبر پیروز شد و بر گنج های آل ابی الحقیق دست یافت، برخی از همسرانش گفتند: «آنچه را که به دست آوردی، به ما بده». پیامبر صلی الله علیه و آله به آنان فرمود: آن طوری که خداوند دستور داده بود، بین مسلمانان تقسیم کردم.» زنان عضبناک شدند و گفتند: «شاید فکر می کنی اگر ما را طلاق دهی، هم طرازهایی از قوم خود پیدا نمی کنیم که ما را به همسری برگزینند؟» خداوند در مورد برخورد با رسولش واکنش نشان داد و دستور داد حضرت از آنان کناره گیری کند.

ص:258

پیامبر اکرم صلی الله علیه و آله از آنان کناره گیری کرد و در «مشربه ام ابراهیم» بیست و نه روز باقی ماند، تا زنان حایض شوند و پاک گردند، تا طلاق دادنشان جایز باشد. آن گاه آیه تخییر نازل شده و آنان را بین زندگی ساده و فقیرانه ی پیامبر اسلام صلی الله علیه و آله همراه با آخرت، و یا دنیاخواهی و بهره وری از متاع دنیا و طلاق، بدون نزاع و کشمکش مخیر ساخت. ام سلمه برخاست و گفت: «خدا و رسول را برگزیدم» دیگران نیز برخاستند و دست در گردن پیامبر صلی الله علیه و آله انداختند. در روایات اهل سنت آمده است: پیامبر ابتدا آیه تخییر را بر عایشه خواند و او پیامبر را برگزید.

3. سوره حجرات، آیه 11

«یا أَیُّهَا الَّذِینَ آمَنُوا لا یَسْخَرْ قَوْمٌ مِنْ قَوْمٍ عَسی أَنْ یَکُونُوا خَیْراً مِنْهُمْ وَ لا نِساءٌ مِنْ نِساءٍ عَسی أَنْ یَکُنَّ خَیْراً مِنْهُنَّ وَ لا تَلْمِزُوا أَنْفُسَکُمْ وَ لا تَنابَزُوا بِالْأَلْقابِ بِئْسَ الاِسْمُ الْفُسُوقُ بَعْدَ الْإِیمانِ وَ مَنْ لَمْ یَتُبْ فَأُولئِکَ هُمُ الظّالِمُونَ1 ؛ ای کسانی که ایمان آورده اید! گروهی [از مردان]، گروهی [دیگر] را ریشخند نکنند، شاید [آنان] از این ها بهتر باشند؛ و زنانی، زنان [دیگر] را (ریشخند نکنند)، شاید [آنان] از این ها بهتر باشند؛ و (شما) از خودتان عیبجویی نکنید، و یکدیگر را با لقب ها [ی زشت] نخوانید؛ بد است بعد از ایمان آوردن، نام فاسق (بر کسی نهادن)! و کسانی که توبه نکنند، پس تنها آنان ستمکارانند.»

شأن نزول

در ذیل این آیه نقل شده که تعبیر «ولانساء من نساء» در مورد عایشه و حفصه نازل شده است که ام سلمه را مسخره کردند. و نیز گفته شده که عایشه او را به خاطر کوتاهی قد مورد تمسخر قرار می داد(1).

ص:259

ابن عباس در مورد این آیه نقل می کند:

روزی «صفیه» گریان نزد پیامبراکرم صلی الله علیه و آله آمد و گفت: «عایشه مرا سرزنش کرد و گفت: ای یهودی، فرزند یهودی!» پیامبر اکرم صلی الله علیه و آله فرمود: «چرا به او پاسخ ندادی که پدرم هارون است و عمویم موسی و شوهرم محمد صلی الله علیه و آله؟!» آنگاه آیه ی فوق نازل شد.

اگر در آیات قرآن و تفاسیر و شأن نزول ها تحقیق کنیم به نمونه های زیادی از این قبیل برمی خوریم ولی قصد ما شمارش همه ی موارد نیست و به صحت تمام موارد نیز حکم نمی کنیم؛ ولی از برخی آیات و شأن نزول های آن ها به دست می آید که برخی از همسران پیامبر آن حضرت را آزرده خاطر می کردند اما آن حضرت با کرامت و بزرگواری از سر گناه و خطای آنان می گذشت و مدیریت و بزرگواری آن حضرت نمی گذاشت آن حادثه یا سخن در جامعه راه یابد.

نمونه های روایی

در این قسمت به ذکر نمونه هایی با استناد به روایات و تاریخ می پردازیم.

1. نزاع در خانه پیامبر صلی الله علیه و آله

ابن عباس نقل می کند: روزی رسول خدا صلی الله علیه و آله با حفصه نشسته بود که بین آنان نزاعی رخ داد. پیامبر اکرم صلی الله علیه و آله به او فرمود: آیا می خواهی بین من و بین خودت شخصی را حاکم قرار دهی؟ گفت: بله حضرت، به دنبال عمر (پدر حفصه) فرستاد. وقتی عمر به آنان وارد شد، پیامبر به حفصه فرمود: سخن بگو! حفصه گفت: ای پیامبر! تو بگو، ولی حق بگو! عمر رو به دخترش کرد و گفت: ای دشمن خدا! پیامبر، غیر از حق نمی گوید(1)...

ص:260

2. شکستن ظرف غذا در خانه پیامبر صلی الله علیه و آله

روزی پیامبر اکرم صلی الله علیه و آله در اطاق عایشه بود که خادم صفیه، ظرف غذایی را برای پیامبر آورد، عایشه محکم بر دست خادم زد کاسه افتاد و دو نیم شد و غذا بر زمین ریخت؛ پیامبراکرم صلی الله علیه و آله تکه های ظرف را کنار هم گذاشت و طعام را جمع آوری کرد و در ظرف ریخت و فرمود:

«کلوا غارت امکم» بخورید مادرتان غیرتش به جوش آمده است و خادم را نگاه داشت تا از خوردن فارغ شد آنگاه کاسه سالمی از اطاق عایشه به جای کاسه شکسته، به خادم داد و کاسه شکسته را نگاه داشت(1).

در روایات نمونه های فراوانی وجود دارد که حاکی از رحمت، لطف و بزرگواری پیامبر در خانواده است.

به عنوان مثال هنگامی که حفصه، از بودن پیامبر صلی الله علیه و آله با ماریه برآشفت و نزاع به پا کرد و مشکلات فراوان به وجود آورد پیامبر به او نفرمود: تو چنین حقی نداری، زیرا خودت در آن روزی که من طبق فرمان خداوند تو و سایر همسرانم را بین ماندن و با زندگی ساده ساختن و یا طلاق گرفتن مخیر ساختم،(2) اولی را اختیار کردی! و یا نفرمود: آیه قرآن به من اختیار داده که نوبت هر کدام از زنان را خواستم، به تأخیر بیندازم و هر کدام را خواستم، مقدم بدارم(3). حضرت بدون استفاده از حق قانونی خود و یا بدون اشاره به کوتاهی های برخی همسران، از همه این امور با کمال بزرگواری می گذشت.

مدارا، خویشتن داری، کرامت و بزرگواری پیامبر گرامی اسلام صلی الله علیه و آله در شأن نزول مطرح شده ذیل آیات اول سوره تحریم بروز و ظهور بیشتری

ص:261

دارد و هر انسانی را شگفت زده می کند و همگان را در مقابل این چنین چشم پوشی ها و تغافل ها به خضوع وا می دارد.

مردی که می خواهد نسبت به خانواده خویش مدیریت داشته باشد، و معلمی که می خواهد کلاسی را اداره کند و حاکمی که خواهان اداره ی جامعه است. باید به اصل تغافل و چشم پوشی توجه نماید و مرد خانه باید از پیامبر بیاموزد که گاه در مقابل بی اعتنایی ها و سخنان نسنجیده و نظایر آن با تغافل برخورد نماید.

سخاوت و گشاده دستی نسبت به خانواده

ویژگی دیگر پیامبر صلی الله علیه و آله سخاوت ورزی نسبت به اهل و عیال می باشد، که آن بزرگوار بر این اصل تأکید فرموده است:

عنه صلی الله علیه و آله: «ما من عبد یکسب ثم ینفق علی عیاله الا اعطاه الله بکل درهم ینفقه علی عیاله سبعمائة ضعف(1) ؛ هیچ بنده ای نیست که درآمد خود را انفاق کند بر خانواده اش مگر اینکه خداوند در مقابل هر درهمی از آن هفتصد برابر به او عطا می کند.»

عنه صلی الله علیه و آله: «دینار انفقته علی اهلک، ودینار انفقته فی سبیل الله ودینار انفقته فی رقبة، ودینار تصدقت به علی مسکین، واعظمها الدینار الذی انفقته علی اهلک(2) ؛ اگر دیناری انفاق کنی بر خانواده ات و دیناری در راه خدا بپردازی و دیناری برای آزاد کردن بنده ای و دیناری را به مسکین صدقه بدهی (در بین این انفاق ها) انفاق بر خانواده فضیلتش بیشتر است.»

این گفتار و اعمال پیامبر عظیم الشأن الگویی برای همگان است.

ص:262

نظافت و آراستگی

نظافت و تمیزی از ارکان زندگی انسان است، که حیات و لذت بردن از حیات، بستگی به آن دارد. نظافت در خانه، کوچه، بازار، اداره و مغازه ضرروی و اجتناب ناپذیر است. نظافت با خوردن، آشامیدن، پوشیدن و حتی نفس کشیدن انسان، ارتباط دارد و حتی به استحکام نظام خانواده نیز کمک می کند از این رو پیامبر اکرم صلی الله علیه و آله خطاب به مردان می فرمایند:

«لباس های خود را تمیز کنید و موهای خود را کوتاه کنید، مسواک بزنید و آراسته و پاکیزه باشید که بنی اسرائیل چنین نکردند تا زنان شان به فساد کشیده شدند»(1).

وقت گذاری برای خانواده

اینگونه حکایت شده است:

«وکان من اخلاقه صلی الله علیه و آله انه جمیل العشرة دائم البشر، یداعب اهله، ویتلطف بهم ویوسعهم نفقة ویضاحک نساءه... کان اذا صلی العشاء یدخل منزله یسمر مع اهله قلیلا قبل ان ینام یوانسهم بذلک صلی الله علیه و آله...(2) ؛ پیامبر همیشه خوش برخورد و با خانواده اش خوش رفتار و مهربان بود، هزینه زندگی آن ها را زیاد می پرداخت و با آنان خندان بود و... و همواره بعد از نماز عشاء مقداری با خانواده اش به سر می برد و قبل از خواب با آن ها انس می گرفت...»

همکاری در امور خانه و خانواده

سیره عملی پیامبر صلی الله علیه و آله، امام علی علیه السلام و سایر ائمه اطهار علیهم السلام اینگونه بود

ص:263

که در خانه داری به همسران شان کمک می کردند. در روایت این چنین آمده است: «رسول خدا صلی الله علیه و آله به خانه علی علیه السلام وارد شد و او حضرت فاطمه علیها السلام را دید که با کمک یک دیگر با آسیاب دستی گندم آرد می کنند، پیامبر صلی الله علیه و آله فرمود: کدام یک خسته تر هستید؟ علی علیه السلام عرض کرد: فاطمه خسته تر است. پیامبر صلی الله علیه و آله به او فرمود: برخیز دختر عزیزم! فاطمه علیها السلام برخاست و پیامبر صلی الله علیه و آله به جای او نشست و علی علیه السلام را در آرد کردن کمک کرد»(1).

در پایان حدیثی از آن پیامبر مهر و رحمت حکایت می کنیم:

«من ادخل علی اهل بیته سرورا خلق الله من ذلک السرور خلقا یستغفر له الی یوم القیامة(2) ؛ کسی که خوشحالی و سرور به خانواده اش برساند خداوند از آن سرور، موجودی خلق می کند که برای او تا روز قیامت طلب آمرزش می کند.»

به امید آنکه همه شیفتگان حقیقت با درک حقانیت اسلام، زندگی خویش را براساس قرآن و فرمایشات و شیوه زندگی آن بزرگوار تنظیم نمایند، تا از این گرفتاری های ساخته و پرداخته دست انسان، رهایی یابند.

ص:264

*پرسش

جالب است به گفتار عایشه توجه شود. رسول خدا صلی الله علیه و آله چون به خدیجه علاقه فراوان داشت همیشه او را به نیکی یاد می کرد، عایشه اعتراض می کرد و می گفت: خدیجه پیرزنی بیش نبود چرا این قدر از او تعریف می کنی؟!

خداوند بهتر از او به تو عطا کرده است. پیامبر غضبناک شد و فرمود: به خدا سوگند! خدا بهتر از او به من نداده است، خدیجه هنگامی ایمان آورد که دیگران کفر می ورزیدند؛ و مرا تصدیق نمود وقتی که دیگران تکذیبم می کردند. خدا نسل مرا در اولاد او قرار داد. عایشه گوید: تصمیم گرفتم بعد از آن خدیجه را به بدی یاد نکنم.»(1)

باز هم عایشه گوید: «بر هیچ زنی مانند خدیجه رشک نمی بردم با اینکه سه سال پیش از عروسی من مرده بود، زیرا رسول خدا صلی الله علیه و آله خیلی از او تعریف می کرد و خدا به رسولش دستور داده بود که به خدیجه بشارت دهد که در بهشت قصری برایش مهیا شده است! بسیاری از اوقات رسول اکرم صلی الله علیه و آله گوسفندی را می کشت و گوشتش را برای دوستان خدیجه می فرستاد.»(2)

همکاری با خانواده

پیامبر بزرگ اسلام حضرت محمد صلی الله علیه و آله برای خانواده دلسوزی می کرد و به آنان کمک می کرد و دیگران را هم به همکاری با خانواده تشویق می نمود. طبق برخی نقل ها پیامبر در امور خانه به خانواده خود خدمت می کرد و با همسران گوشت خرد می کرد(3).

ص:266

نفرین نمی کرد

این از اخلاق فوق العاده آن حضرت بود که به دیگران نفرین نمی کرد چنان که نوشته اند: آن حضرت هرگز زن یا خدمت گزاری را نفرین نکرد(1).

از عایشه نقل شده که گفت: مانند حرف زدن شما، تند حرف نمی زد سخنش آرام و منظم بود در حالی که شما پراکنده سخن می گویید(2).

اخلاق پیامبر همان قرآن

خداوند در تعریف اخلاق پیامبر اکرم صلی الله علیه و آله فرمود: (وَ إِنَّکَ لَعَلی خُلُقٍ عَظِیمٍ)3 ؛ «و مسلماً تو بر شیوه (اخلاقی) بزرگوارانه ای هستی.» خلق عظیمی که سرمشق زندگی برای همه انسان ها است. سعید بن هشام گوید: «بر عایشه وارد شدم و از اخلاق رسول خدا پرسیدم. گفت: مگر قرآن نمی خوانی؟ گفتم: بله؟ گفت: خلق رسول خدا قرآن است.»(3)

این روایت در منابع شیعه و اهل سنت وارد شده است. هرچه در قرآن، از اخلاق، آداب و فضایل و مکارم آمده پیامبر صلی الله علیه و آله مجسم آن ها است و جواب عایشه «کان خلقه القرآن»(4) بسیار لطیف و مشتمل بر حقانیت است(5).

روابط پیامبر با دختران

در حیات پیامبر اکرم ارتباط چشمگیری با حضرت فاطمه علیها السلام به چشم می خورد. در مورد دختران دیگر پیامبر - چه حقیقی باشند یا از همسر قبلی

ص:267

خدیجه باشند - چندان رفتار فوق العاده ای را مشاهده نمی کنیم اما نسبت به حضرت فاطمه زهراء علیها السلام یک رفتار خاص و برخورد بسیار صمیمانه ای مشاهده می شود. و این رفتار و برخورد پیامبراکرم صلی الله علیه و آله برای همه جهانیان بویژه نسل تشنه معنویت امروز یک الگوی کامل است. سخن در این باره بسیار است که در اینجا چند نمونه ارایه می شود.

یادآوری

حضرت رسول اکرم صلی الله علیه و آله سه فرزند پسر نیز داشتند که در کوچکی همه رحلت کردند.

امّ ابیها

وقتی آیه شریفه (النَّبِیُّ أَوْلی بِالْمُؤْمِنِینَ مِنْ أَنْفُسِهِمْ وَ أَزْواجُهُ أُمَّهاتُهُمْ)1 نازل شد، برحسب این آیه زنان رسول خدا افتخار کنیه «امّ المومنین» یافتند. حضرت فاطمه نزد پدر آمد و تقاضای افتخار کرد، پیامبر صلی الله علیه و آله او را در آغوش گرفت و نوازش کرد و فرمود: اگر زنان من مادر مؤمنین هستند، تو مادر منی.»(1)

شدت علاقه پیامبر اکرم صلی الله علیه و آله به فاطمه علیها السلام به حدی بود که او را «امّ ابیها» (مادر پدر خود) خطاب می فرمود. فاطمه علیها السلام حاصل عمر آن حضرت بود و در همه حال غم خوار پدر بود، وقتی مشرکین مکه پیامبر اکرم صلی الله علیه و آله را اذیت می کردند و گرد و خاک و شکمبه حیوانات بر روی آن حضرت می ریختند، این فاطمه علیها السلام بود که غبار غم از چهره پدر می شست و باعث تسلی پیامبر صلی الله علیه و آله می شد.

ص:268

روزی یکی از مشرکین مکه پیامبر اکرم صلی الله علیه و آله را در کوچه ملاقات کرد، مقداری خاکروبه و آشغال بر سر و صورت آن جناب پاشید، پیامبر صلی الله علیه و آله چیزی نگفت و با همین حال وارد خانه شد. فاطمه علیها السلام به استقبال پدر شتافت، آب آورد و با چشم گریان سر و صورت پدر را شست. پیامبر به فاطمه فرمود: دخترم! گریه نکن، مطمئن باش که خدا پدرت را از شرّ دشمنان محفوظ می دارد و پیروز می گرداند(1).

پیامبر صلی الله علیه و آله و بوسیدن فاطمه علیها السلام

بوسیدن فرزندان توسط پدر علاوه بر اجر معنوی و بلندی درجات، در زندگی فرزند و تربیت او هم تاثیرات فوق العاده ای دارد. پیامبر اکرم صلی الله علیه و آله به فاطمه علیها السلام عشق و علاقه ای فراوان داشت چنانکه از عایشه حکایت شده:

«فاطمه در سخن گفتن، شبیه ترین مردم به رسول خدا بود. وقتی بر پیامبر وارد می شد آن حضرت دستش را می گرفت و می بوسید و بر جای خودش می نشانید و هرگاه رسول خدا صلی الله علیه و آله بر حضرت فاطمه علیها السلام وارد می شد، فاطمه به احترام پدر از جای بر می خاست، دست آن حضرت را می بوسید و در جای خودش می نشانید.»(2)

ابوثعلبه خشنی می گوید: «هرگاه رسول خدا صلی الله علیه و آله از مسافرت بر می گشت به منزل فاطمه می رفت، فاطمه به استقبال پدر می رفت و حضرت او را در آغوش می گرفت و بین دیدگانش را می بوسید.»(3) رابطه پیامبر اکرم صلی الله علیه و آله اینقدر صمیمانه بود که چندین مرتبه فاطمه علیها السلام را پارۀ تن خود معرفی کرد.

ص:269

فاطمه پاره تن رسول اکرم صلی الله علیه و آله

این روایت را شیعه و سنی هر دو نقل کرده اند که «روزی پیامبر اکرم صلی الله علیه و آله در حالی که دست حضرت فاطمه علیها السلام را گرفته بود از منزل بیرون آمد و فرمود: هر کس او را می شناسد که می شناسد و هرکس او را نمی شناسد، بداند که فاطمه علیها السلام دختر محمد صلی الله علیه و آله است، او پاره تن، قلب و روحی در کالبد من است. هر کس او را بیازارد، مرا آزرده و هر کس مرا بیازارد خدا را آزرده است!»(1)

مرا بابا صدا کن

از امام صادق علیه السلام روایت شده که حضرت فاطمه علیها السلام فرمود:

به هنگام نزول آیه شریفه: «لا تَجْعَلُوا دُعاءَ الرَّسُولِ بَیْنَکُمْ کَدُعاءِ بَعْضِکُمْ بَعْضاً»2 هیبت و شکوه رسول خدا صلی الله علیه و آله مانع شد که به حضرت بگویم: «یا ابة» (ای پدر جان)، لذا ایشان را «یا رسول الله» خطاب می کردم. چند بار ایشان را به همین ترتیب صدا کردم، ولی پیامبر از پاسخ دادن خودداری فرمودند تا اینکه رو به من کرده فرمود: فاطمه جان! این آیه درباره تو و خانواده تو و نسل تو نازل نشده است، تو از منی و من از تو هستم.

«انت منّی و انا منک، قولی یا ابة فانّها أحیی للقلب وأرضی للرّب» تو از منی و من از تو، بگو به من «ای بابا» زیرا آن مایه ی حیات قلب من و خشنودی پروردگار است. پس حضرت، پیشانی مرا بوسید و آب دهان مبارک را بر صورتم کشید که پس از آن دیگر به استعمال عطر نیازی نداشتم.»(2)

ص:270

فداها ابوها

چشم فلک تاکنون دختری را مانند فاطمه علیها السلام ندیده که اینقدر نزد رسول اکرم صلی الله علیه و آله مقام و منزلت داشته باشد. چرا این همه احترام برای او؟ چون فاطمه علیها السلام در رضای خدا و رسولش گم شده بود رضایت آنان را بر همه چیز مقدم می داشت و به آن اهمیت می داد لذا منزلت او بالا رفت. رفتار پیامبر صلی الله علیه و آله با فاطمه علیها السلام چنان بود که هرگاه به مسافرت می رفت آخرین کسی را که برای خداحافظی نزد او می رفت فاطمه علیها السلام بود، و چون از سفر باز می گشت نخستین کسی را که به دیدارش می رفت فاطمه علیها السلام بود و مدتی طولانی در منزل او می ماند.

حکایت شده: در یکی از سفرها فاطمه علیها السلام در غیاب پدر دستبند، گردن بند، دو گوشواره و یک پرده برای در خانه تهیه کرد تا با وضع بهتری پدر و شوهرش را دیدار کند. پیامبر صلی الله علیه و آله در مراجعت از سفر یکسره به خانه فاطمه علیها السلام آمد، اما برخلاف گذشته رسول خدا خیلی زود در حالی که آثار ناراحتی در چهره اش نمایان بود از خانه فاطمه علیها السلام خارج شد، به مسجد آمد و به منبر رفت. فاطمه علیها السلام از نگاه پر معنای پدر فهمید که او بسیار آزرده شده، اشکش جاری گشت، زیرا تاکنون پیامبر با او چنین برخوردی نکرده بود.

فاطمه علیها السلام فوراً دستبند و گردن بند و گوشواره ها را باز کرد، همه را نزد رسول خدا فرستاد و برای پدر پیغام فرستاد «دخترت سلام می رساند و می گوید: اینها را در راه خدا صرف کن!» همین که فرستاده فاطمه علیها السلام به نزد رسول خدا صلی الله علیه و آله آمد و جریان را عرضه داشت؛ پیامبر سه مرتبه فرمود: «فداها ابوها» (پدرش به فدایش باد). دنیا از برای محمد و خاندان او نیست، اگر دنیا در پیش خدا به اندازه بال مگسی ارزش داشت شربتی از آب به کافر نمی داد. پیامبر اکرم صلی الله علیه و آله این سخنان را فرمود و از منبر پایین آمد و به خانه فاطمه علیها السلام رفت(1).

ص:271

*پرسش

در جای دیگر می گوید: «باید اعتراف کرد که محمد صلی الله علیه و آله تقریباً همه آسیا را از شرک رهایی بخشید و آیین خدای یکتا را بر همه کشورها گسترش داد و با قدرتی عجیب بر ضد بت پرستان قیام نمود....؛(1)

2. توماس کارلایل (1795-1881)، فیلسوف شهیر و دانشمند انگلیسی(2)

«در عصر تابش نور و علم و ظهور حقیقت، فضایل غیرقابل انکار مؤسس اسلام و انکار حقایق آیین او، مخالف انصاف بلکه لکه سیاه ننگ و عار می باشد».(3)

در جای دیگر می گوید: «برای کلیه افراد بشر از هر چیز لازم تر این است که از سخنان حکیمانه و عام المنفعه محمد صلی الله علیه و آله استفاده کنند از هر فرمان و اندرز پیغمبراسلام صلی الله علیه و آله معلوم می گردد که وی شخصی هواپرست و طالب جاه و سلطنت دنیوی نبوده، و رسالت او مسلماً بر حق و آسمانی است.»(4)

در جای دیگر می گوید:

هر سخنی که از زبان او تراوش می کرد، کلماتی بود که از گوهر حکمت های بلیغه و عقل ریخته می شد، گفته هایش شبهات و معضلات را کشف و حل می کرده و بهترین دستور، برای زندگی و تهذیب اخلاق و سعادت جامعه انسانی بود(5).

ص:273

محمد صلی الله علیه و آله در دنیا، میان امثال خود از مصلحان و معلمان بشر و پیغمبرانی که به منزله چراغ های درخشنده در تاریکی دنیا هستند، ممتاز و بی نظیر بوده است(1).

3. جان دیون پورت (1789-1877)(2) ، اسلام شناس معروف انگلیسی(3)

«این نکته محقق و مسلم است که در میان همه قانون گذاران و فاتحین معروف جهان، تاریخ هیچ یک مشروح تر و معتبرتر از تاریخ زندگی محمد صلی الله علیه و آله نوشته نشده است.»(4)

«احترام وی به بزرگ، و تواضعش به کوچک، فراوانی تحملش در برابر افراد گستاخ و مغرور، احترام و تکریم و تمجید همه را به خودش جلب کرده است. قابلیت و استعدادی که داشت موجب برتری و فرمانروایی او گردید.»(5)

«حضرت محمد صلی الله علیه و آله را باید یک مصلح دینی و قانون گذاری دانست که در قرن هفتم میلادی در عربستان ظهور کرده است. وی بدون تردید، بزرگ ترین شخصیتی است که قاره آسیا می تواند به وجود چنین فرزندی مباهات کند.»(6)

4. ویل دورانت (7)(1885)، دانشمند بزرگ آمریکایی معاصر(8)

«اگر بزرگی را، به میزان اثر مرد بزرگ در مردمان بسنجیم، باید بگوییم،

ص:274

محمد صلی الله علیه و آله از بزرگ ترین بزرگان تاریخ است. وی درصدد بود سطح معنویات و اخلاق قومی را که از گرمای هوا و خشکی صحرا به ظلمات توحش افتاده بود اوج دهد، و در این زمینه توفیقی یافت که از همه مصلحان دیگر بیشتر بود.»(1)] او [دینی ساده و روشن و نیرومند، با معنویاتی که اساس شجاعت و مناعت قومی بود پدید آورد که طی یک سال در یکصد معرکه پیروز شد، و در مدت یک قرن، یک امپراطوری عظیم به وجود آورد و در روزگار ما نیروی معتبری است که بر یک نیمه جهان نفوذ دارد(2).

5. جرج برنارد شاو، نویسنده شهیر انگلیسی (1856-1950)

«من به دین محمد صلی الله علیه و آله به دلیل خاصیت حیات بخشی که دارد، همیشه با نظر احترام عمیق نگریسته ام. به نظر من این تنها کیشی است که استعداد آن را دارد که تمام تغییرات و تبدلات عالم وجود را در خود جذب نماید، و با مقتضیات هر عصر و زمانی تطبیق کند»(3). من اعتقاد راسخ دارم که اگر امروز شخصی بزرگ مانند محمد صلی الله علیه و آله زمام امور عالم را به دست گیرد، همه از او پیروی می نمایند، و اطاعتش را گردن می نهند(4).

6. بولن ویلی یه(5)

«محمد قانون گذاری خردمند و بزرگ بود که دینی تهذیب یافته برای جهانیان آورد. او نماینده زنده عنایات پروردگار بود.»(6)

ص:275

«محمد صلی الله علیه و آله صفاتی عالی داشت و الطاف خداوندی فصاحتی فوق انسانی به او عطا کرده بود، چنان چه می توانست نادان ترین مردم زمان خود و خردمندترین آنان را متقاعد سازد و به دین اسلام معتقد گرداند.»(1)

«آئین محمد چنان خردمندانه است که برای تبلیغ آن هیچ نیازی به جبر و قهر نیست. کافی است که اصول آن را به مردم بفهمانند تا همه به آن بگرایند.»(2)

7. پی یر سیمون لاپلاس (1749-1827 م)

«گرچه ما به ادیان آسمانی عقیده نداریم، ولی آیین حضرت محمد صلی الله علیه و آله و تعالیم او، دو نمونه اجتماعی برای زندگی بشری است. بنابر این اعتراف می کنم که ظهور وی و دین او و احکام خردمندانه اش، بزرگ و با ارزش می باشد و به همین جهت از پذیرش تعالیم حضرت محمد صلی الله علیه و آله بی نیاز نیستیم.»(3)

8. مارون عبود (رئیس دانشگاه ملی «عالیه» لبنان)

ایشان در قصیده پر شوری به مدح از آن حضرت پرداخته است که به قسمت هایی از آن اشاره می شود.

«ای محمد! اگر قرآن تو نبود، معجزه ای در امت اسلام که پایه ای بس استوار دارد، نمی دیدیم».

«محمد رهبری است که برای من چنان تصویر می شود که گویی سراپای او از عنصر ایمان پی ریزی شده است».

«این همان روح بزرگی است که در لباس قهرمانان، برای حوادث بزرگ تاریخ تجلّی می کند».

«این یتیمی است که سرپرست ملتی شده است، و پدر سفیدها و سیاهان روی زمین است».

ص:276

«پیغمبری که دنیا را پر از ذکر نام خدا کرده و همه ی ملل روی زمین را به اتحاد دعوت نموده است»(1).

9. جیلمان، نویسنده انگلیسی

«محمد در دعوت خود صادق و در رسالت خود مخلص و در اعمال و اقوال خود طاهر بوده است.»(2)

10. ادوارد گیبون، مورخ دانشمند معروف انگلیسی

«شخص محمد از لحاظ جمال و زیبایی صوری، امتیازاتی داشت، و این امتیازات را جز از نظر کسانی که فاقد آنند، نمی توان ناچیز انگاشت.»

«حافظه اش قوی و پردامنه، و هوش و ادراکش سهل و اجتماعی بود. نیروی تصورش عالی، قضاوتش صریح و روشن و سریع و قاطع بود. هم دارای قدرت فکر و اندیشه بود، و هم دارای قدرت عمل و اقدام».

«پیش از آن که شروع به نطق و سخنرانی کند، چه شنونده یک نفر بود و چه جمعی بودند، همه مجذوب لطف و محبت او می شدند و توجه همه به طرف او جلب می شد. صورت آراسته و آمرانه، سیمای موقر و باشکوه، چشمان نافذ، تبسم ملیح و جاذب، محاسن پرمو، قیافه ای که نماینده تمام احساسات روحی وی بود و بالاخره نکات و لطایفی را که در محاوره به کار می برد همه را وادار می کرد که در برابر او صدای هلهله تکریم را بلند کنند»(3).

ص:277

11. ژان ژاک روسو، دانشمند بزرگ فرانسوی (1712-1778)

«شریعت فرزند اسماییل (حضرت محمد صلی الله علیه و آله) که از ده قرن پیش بر تمام دنیا حکم فرماست، هنوز هم از عظمت مرد بزرگی که آن را تدوین نموده است حکایت می کند.»

«حضرت محمد صلی الله علیه و آله نظریات صحیح داشت، و دستگاه سیاسی خود را خوب مرتب نمود، تا زمانی که طرز حکومت در زمان خلفای وی باقی بود، حکومت دینی، دنیوی، شرعی و عرفی، یکی بود و مملکت هم خوب اداره می شد»(1).

12. ماکس موللر (1813-1900)، خاورشناس شهیر آلمانی و استاد دانشگاه اکسفورد

«به زودی مسیحیان خواهند فهمید که محمد یکی از تصدیق کنندگان دین و تعالیم واقعی مسیح بوده است. آن وقت است که از دشمنی خود با محمد که در قرن گذشته مرتکب شده اند، به وحشت خواهند افتاد»(2).

13. سرپرسی سایکس (1867-1945)

این ژنرال معروف انگلیسی در اثر بزرگ خود «تاریخ ایران» می نویسد:

عقیده شخصی من این است که محمد صلی الله علیه و آله در میان مشاهیر عالم، با همه ضعف نقایص بشری، بزرگ ترین انسانی است که با یک مرام عالی، تمام همّ خود را صرف این کرد که شرک و بت پرستی را از ریشه، منهدم کند و به جای آن افکار بلند اسلام را برقرار سازد. خدمت وافر نمایانی که از این راه به نوع بشر نموده خدمتی است که من آن را ستایش نموده و سر تعظیم فرود می آورم(3).

ص:278

14. مری گیلورد دورمن(1)

قرآن لفظ به لفظ به وسیله جبرئیل بر محمد وحی شده و هر یک از الفاظ آن کامل و تمام است. قرآن معجزه ای است جاوید و شاهد بر صدق ادعای محمد پیغمبر خدا، قسمتی از جنبه اعجاز آن مربوط به سبک و اسلوب انشای آن است و این سبک و اسلوب به قدری کامل و عظیم و باشکوه است، که نه جن و نه انس، نمی توانند کوچک ترین سوره ای نظیر و شبیه آن بیاورند(2).

15. تولستوی (1828-1910)

نویسنده بزرگ و فیلسوف اخلاقی روسی، مؤلف کتاب نامدار «جنگ و صلح»(3) می نویسد: «جای هیچ گونه تردید نیست که محمد پیغمبر، از بزرگان مصلحین دنیا - که نسبت به اجتماع بشری، خدمات شایانی انجام داده اند - به شمار می رود. تنها این فخر برای او کافی است که ملتی پست و خون ریز، و بربری را از چنگال اهریمنان عادات نکوهیده، رهانید، و راه ترقی را به روی آنان گشود.»(4)

16. کلود کاهن

حضرت رسول صلی الله علیه و آله در اجتماعی ظهور کرد که تشکیلات حکومتی و سیاسی نداشت، و در نتیجه - به طوری که مسلمین امروزی هم عقیده دارند - پیغمبر اسلام صلی الله علیه و آله دین و دولت را با هم توأم نمود، پس قوانین اجتماعی نیز جزیی از اطاعت نسبت به خدا می باشد. از این رو وحی نازل شده بر پیغمبر اسلام صلی الله علیه و آله شامل دین و سیاست می باشد(5).

ص:279

17. دکتر شبلی شمیل (1917-1935)(1)

«محمد صلی الله علیه و آله مدبری بزرگ و حکیمی سترگ، و خداوند فصاحت است که سخنانی برگزیده از وی به جای مانده است.

محمد مردی فرزانه است، مرد سیاست و دهاست و قهرمانی است که در جنگ ها با پیروزی مقرون بوده است. او با بلاغت قرآنش پنجه در افکار جهانیان فرو برد و با شمشیرش سرهای گردن کشان را درهم کوفت. هم چون محمد صلی الله علیه و آله قهرمانی وجود ندارد، نه در گذشته و نه حال و نه آینده.»(2)

18. پرفسور دیوید دوسانتیلا

معاصر و استاد تاریخ سیاسی و مذهبی بنگاه های اسلامی در دانشگاه رم.

«محمد صلی الله علیه و آله ساختمان اجتماع عرب را به صورت دیگری درآورد و برای این منظور همان طور که ابن خلدون درک کرده است، عمیق ترین غرایز فردی را نشو و نما داد و به کمک طلبید. در ابتدا پایه و اساس قبیله از بن کشیده شد، و دیگر صحبت تابعیت و اتفاق قبیله در بین نبود.»(3)

پیغمبر صلی الله علیه و آله درمورد روابط همسایگی نصایح زیبایی کرده است. نسبت به همسایه خود مهربان باش. چادری بر روی او بیفکن تا از آسیب ماندن مصون ماند. به وی به نظر شفقت و مهربانی نگاه کن. اگر کار زشتی می کند او را ببخش، و اگر نسبت به تو خوبی کرد از او تشکر کن(4).

19. آلفونس دولامارتین، شاعر و نویسنده فرانسوی

اگر بزرگی هدف، کمی وسایل، ابزار و عظمت نتیجه را برای یک نابغه بشری مقیاس بگیریم، در تاریخ نظیری مانند حضرت محمد صلی الله علیه و آله نمی توان یافت.

ص:280

«وی در ثلث اراضی مسکون، امپراطوری ها، ارتش ها، قوانین، خاندان ها و توده های عظیم بشری را به حرکت در آورد. با عظمت تر از آن، این است که عقل ها، اندیشه ها، عقیده ها و روان ها را به نهضت درآورد.»(1)

«هیچ پیغمبری نتوانسته است مانند پیغمبر اسلام، انقلابی آن چنان مقدس و طولانی و پر اهمیت، در آن مدت خیلی کم، به مرحله ی عمل درآورد.»(2)

20. دکتر نیس، دانشمند اندونزی و استاد کیش مسیحی در دانشگاه بیرهنگام

ای فرزند مکه! و ای سلاله بزرگواران! و ای بازآورنده مجد و عظمت پدران و نیاکان! و ای رهایی بخش جهان از قید عبودیت معبودان باطل! نه تنها جهان به تو افتخار می کند و خدا را به این موهبت گرانقدر سپاس می گوید، بلکه از تمام سعی و کوشش های تو تقدیر می کند(3).

21. استانلی لین پولی

ایشان در کتاب «خطابه ها و سخنان مختصری از محمد پیغمبر اسلام» می نویسد:

«پیامبر اسلام در ظرف 23 سال با شخصیت بارز و قوت کلام و اخلاق و رفتارش توانست یکی از بزرگ ترین مذاهب روزگار را پایه گذاری کند و یکی از کامل ترین تمدن ها و فرهنگ ها را بنیان گذاری نماید. وی یکی از بزرگ ترین قانون گذاران، مربیان مذهبی، سیاستمداران و مردان کارزار می باشد. در حالی که مدرسه ندیده و درس نخوانده بود»(4).

ص:281

22. رودلف یوکل، اسلام شناس آلمانی

پیامبراسلام در نزد همه آن هایی که با او معاشرت داشتند محبوب و محترم بود و دایم به ذکر خدا، مناجات، دعا و نماز مشغول بود. اکثر اوقات را روزه می گرفت و تمام همّ خود را برای برقراری عدالت و نیکوکاری صرف می کرد. این بود که نه تنها نظر احترام یارانش را به خود جلب کرده بود، بلکه همه اشراف و بزرگانی که با او مخالف بودند، به دیده ی احترام به او می نگریستند(1).

23. واشنگتون ایرونیگ (آمریکایی)، اسلام شناس و نویسنده و کنسول آمریکا در اسپانیا

ایشان در کتابی به نام «زندگانی محمد صلی الله علیه و آله» می نویسد:

پیروزی های نظامی او نه غروری در وی ایجاد می کرد و نه لاف و گزافی به وجود می آورد... هنگامی که بزرگ ترین قدرت در اختیار او بود، با همان سادگی و خضوعی زندگی می کرد که در اوقات گمنامی می زیست؛ و آن قدر از ابراز احترامات شاهانه گریزان بود که هر وقت به مجلسی وارد می شد، هرگاه تشریفات احترام آمیز را علاوه بر حد معمول ابراز می کردند، ناراحت می شد و هروقت برای توسعه قلمرو سلطه و نفوذ اقدامی می کرد، همانا به منظور ایجاد سلطه و نفوذ دینی بود(2).

24. جیمس میکر، نویسنده مشهور آمریکایی

... بعداً محمد رئیس دولت شد و حتی شهادت دشمنانش این است که با کمال حکمت و بصیرت، امورکشور را اداره کرده است... در سال های آخر

ص:282

حیاتش از او دعوت شد که یا «دیکتاتور» باشد یا «زاهد»، ولی او این دو وسوسه را رد کرد و تأکید می کرد که او فقط بشری است که خدا او را مانند پیغمبران سابق، به این جهان فرستاده تا پیام او را به مردم ابلاغ کند(1).

25. دکتر مارکوس دودس

وی در کتابی به نام «محمد، بودا، مسیح» نوشته است:

... امتیاز او (حضرت محمد صلی الله علیه و آله) در این تصمیم بود که «دیگران باید ایمان بیاورند»... از این گذشته، او دارای دو نکته بسیار مهم و مشخص نظام پیغمبری بود. نکته اول این بود که حقیقت ذات خدا را او طوری می دید که هم نوعان او نمی دیدند. نکته دوم این بود که در نهاد او، انگیزه و عامل شدید غیر قابل انکار، و مقاومی وجود داشت که او را برای نشر و تبلیغ آن حقیقت، تحریک می کرد(2).

26. دکتر زویمر (1813-1900) خاورشناس

بدون شک، حضرت محمد صلی الله علیه و آله یکی از بزرگ ترین رهبران دینی جهان است. دلیل این ادعا این است که وی مصلحی قابل تقدیر و گوینده ای ورزیده و متفکری بزرگ بوده است... قرآنی که او آورده است و هم چنین تاریخ قرآن، هردو گواه این مدعی می باشد(3).

27. ویلیم موئیر (1918-1950)، اسلام شناس و رئیس انجمن آسیایی لندن

«دین محمد آسان و سخنانش واضح بود و اعمالی که انجام داده عقل را مبهوت می کند. در تاریخ جهان مصلحی مانند پیامبر اسلام وجود ندارد که

ص:283

در ظرف مدت کوتاهی دل ها را بیدار و اخلاق عمومی را تهذیب نموده و بنای فضیلت را استوار کرده باشد.»(1)

28. کارل مارکس آلمانی (1818-1883)، رهبر سوسیالیست های جهان

محمد صلی الله علیه و آله مردی بود که به خطاها و لغزش های مسیحیان و یهودیان پی برد، و آن ها را با خط درشت به جامعه بشری فهماند. وی از میان مردمی بت پرست با اراده ای آهنین برخاست و آنان را به یگانه پرستی دعوت کرد و در دل های ایشان، جاودانی روح و روان بکاشت، بنابراین او را نه تنها باید در ردیف مردان بزرگ و برجسته ی تاریخ شمرد، بلکه سزاوار است که به پیامبری او اعتراف کنیم و از دل و جان بگوییم او پیامبر خدا بوده است(2).

29. مهاتماگاندی، رهبر بزرگ هند

«حضرت محمد صلی الله علیه و آله پیامبری بزرگ و مردی شجاع بود و از کسی جز خدا نمی ترسید. هرگز دیده نشد که چیزی بگوید و عملی غیر از آن به جای آورد و عمل وی، با احساسش برابر بود... هنگامی که من خواندم که خود و خاندانش چه محرومیت هایی به طور اختیاری تحمل کردند، اشک ها ریختم.»(3)

30. پرفسور هانری کربن فرانسوی، اسلام شناس معاصر و متخصص در فلسفه اشراق اسلامی

«اگر اندیشه پیغمبر اسلام، خرافی بود و اگر قرآن وحی الهی نبود، وی هرگز جرأت نمی کرد بشر را به دانش دعوت کند، هیچ بشری و هیچ طرز فکری به اندازه پیامبر اسلام و قرآن، مردم را به دانش دعوت نکرده است. تا آن جا که در قرآن حکیم، نهصد و پنجاه بار، از دانش و عقل و اندیشه، سخن به میان آمده است.»(4)

ص:284

31. فرید ریش دیتریسی (1821-1903)، خاورشناس مشهور آلمانی

«علوم طبیعی، ریاضی، فلسفه، ستاره شناسی که در قرن دهم، اروپا را جلو برد، سرچشمه تمام آن ها قرآن محمد صلی الله علیه و آله می باشد و اروپا به آئین محمد صلی الله علیه و آله بدهکار است.»(1)

32. جواهر لعل نهرو (1889-1963) نخست وزیر فقید هند

«حضرت محمد صلی الله علیه و آله به خود و رسالتش اعتماد داشت، و همین اعتماد و ایمان، وسیله قوت و عزت را برای پیروان خود فراهم ساخت... داستان انتشار مسلمانان در آسیا، اروپا، آفریقا و تمدن باعظمتی که به دنیا عرضه کرد، یکی از شگفتی های بزرگ تاریخ به شمار می رود. مسلمانان چنان دارای روح علمی شدند که سزاوار است آنان را پدر علم جدید بخوانیم.»(2)

33. دکتر گستاولوبون فرانسوی (1841-1931)، مورخ و اسلام شناس

«عقل پیامبر اسلام از بزرگ ترین عقول بشری، و عقاید او از استوارترین عقاید بود. وی دلی پر از صفا و محبت داشت.»

«اثر تمدنی و سیاسی اسلام واقعاً حیرت انگیز است. کشور عربستان در عصر جاهلیت، عبارت بود از چند شهرستان کوچک و یک عده قبایل خودسری که همیشه با هم به جنگ و قتل و غارت مشغول بودند، ولی در جریان یک قرن از ظهور پیغمبر اسلام، دامنه این مذهب، از دریای سند تا اندلس، یعنی اسپانیای جنوبی، امتداد یافت و در تمام ممالک این حوزه، پرچم اسلام، در اهتزاز بود.»(3)

ص:285

34. بورس وارث اسمیت

«از نظر تاریخ، به طور اطلاق، این خوشبختی بی نظیر وجود دارد که شخصیت محمد صلی الله علیه و آله سه جنبه دارد: اول موسس ملت؛ دوم پایه گذار حکومت و امپراطوری؛ سوم شارع، یعنی پایه گذار قانون و مذهب است.

محمد صلی الله علیه و آله تا آخرین روزهای زندگیش، فقط یک عنوان داشت و آن عنوان، «پیغمبری» بود و من با کمال جرأت ایمان دارم که روزی، عالی ترین فلسفه ها، و صادق ترین اصول مسیحیت، به اسلام، ایمان خواهند آورد و تسلیم خواهند شد و تصدیق خواهند کرد که محمد صلی الله علیه و آله پیغمبر بوده و پیغمبر واقعی خدا بوده است.»(1)

برای اطلاع بیشتر در این زمینه به منابع زیر مراجعه شود.

1. اسلام از نظر دانشمندان غرب، پروفسور نصرالله نیک بین

2. پیامبر اسلام صلی الله علیه و آله از نظر دانشمندان شرق و غرب، علی دوانی

3. اعترافات دانشمندان بزرگ جهان، خیرالله مردانی

4. پنجگام دین، دکتر مجذوب صفا

5. اسلام و غرب، پروفسور دکتر خورشید احمد، ترجمه سید غلامرضا سعیدی.

6. اسلام شناسی غرب، سید محمد کاظم مدرسی.

7. محمد صلی الله علیه و آله در نظر دیگران، کاظم الشیخ سلمان آل نوح، ترجمه محمد علی خلیلی.

8. محمد صلی الله علیه و آله، ستاره ای که در مکه درخشید، م. ساواری محقق فرانسوی، ترجمه عنایت الله شکیباپور.

9. اسلام از نظرگاه دانشمندان غرب، گروهی از نویسندگان، علی اصغر حکمت.

10. تاریخ ترکیه، سرهنگ لاموش، ترجمه سعید نفیسی.

ص:286

ص:288

*پرسش

به نامه ها؛ بنابراین این که بعضی خاتَم را صرفاً به معنای زینت گرفته اند تا کلمه «خاتَم النبیین»(1) در آیه شریفه را به معنای زینت بخش پیامبران بگیرند کلام صحیحی به نظر نمی رسد.

دلیل های خاتمیت پیامبر صلی الله علیه و آله

یکی از مباحث مهم نبوت این است که آیا سلسله ی پیامبران الهی تا روز قیامت استمرار دارد یا این که باید به یک نبی خاصی خاتمه یابد؟! در اینجا به بیان برخی از دلیل های خاتمیت پیامبر اعظم صلی الله علیه و آله می پردازیم.

1. قرآن

در قرآن مجید آیات مختلفی وجود دارد که بر خاتمیت پیامبر صلی الله علیه و آله دلالت می کند:

الف) (ما کانَ مُحَمَّدٌ أَبا أَحَدٍ مِنْ رِجالِکُمْ وَ لکِنْ رَسُولَ اللّهِ وَ خاتَمَ النَّبِیِّینَ)2 ؛ «محمد پدرِ هیچ یک از مردان شما نیست؛ و لیکن فرستاده خدا و پایان بخش پیامبران است.»

آغاز آیه در ارتباط با بحث فقهی و تاریخی مسأله ی ازدواج پیامبر صلی الله علیه و آله با همسر مطلقه فرزند خوانده اش زید است؛ اما پایان آیه علاوه بر این که حضرت را به عنوان رسول خدا معرفی می کند، وی را نیز به عنوان پایان بخش انبیاء معرفی کرده است.

ب) (وَ أُوحِیَ إِلَیَّ هذَا الْقُرْآنُ لِأُنْذِرَکُمْ بِهِ وَ مَنْ بَلَغَ)3 ؛ «و این قرآن بر من وحی شده تا بوسیله آن، شما و هر کس را که (این قرآن به او) می رسد هشدار دهم.»

ص:290

این آیه نه تنها شامل مخاطبین عصر پیامبر صلی الله علیه و آله است بلکه مربوط به آیندگان نیز می شود زیرا عمومیت و شمول لفظ «من بلغ»، شامل همه ی انسان های غایب موجود در زمان حضرت و انسان هایی که در آینده خواهند آمد، می شود. و این معنا، همان خاتمیت دین پیامبر اسلام است(1) چرا که وی همان گونه که به عنوان خاتم انبیاء است دین او نیز به عنوان خاتم ادیان به حساب می آید.

ج) (وَ ما أَرْسَلْناکَ إِلاّ کَافَّةً لِلنّاسِ بَشِیراً وَ نَذِیراً)2 ؛ و تو را جز برای همه مردم نفرستادیم درحالی که بشارتگر و هشدارگری».

با توجه به عمومیت و شمول تعبیر «کَافَّةً لِلنّاسِ»، از آن استفاده می شود که بشارتگری و هشدارگری حضرت نه تنها مربوط به زمان خودش می شود بلکه افرادی را که در آینده خواهند آمد نیز شامل است در نتیجه آن حضرت پیامبر آیندگان نیز می باشد؛ و در این صورت دیگر انگیزه و داعی برای پیامبر دیگری وجود نخواهد داشت.

د) (تَبارَکَ الَّذِی نَزَّلَ الْفُرْقانَ عَلی عَبْدِهِ لِیَکُونَ لِلْعالَمِینَ نَذِیراً)3 ؛ «خجسته (و پایدار) است آن (خدایی) که جداکننده [حق از باطل= قرآن] را بر بنده اش فرو فرستاد، تا هُشدارگری برای جهانیان باشد.»

همان بیانی که برای آیه قبل ذکر شد در این آیه نیز می آید، با این تفاوت که در آیه قبل تعبیر «کَافَّةً لِلنّاسِ» داشت اما در این جا تعبیر «لِلْعالَمِینَ» دارد.

2. روایات

روایات فراوانی در کتب حدیثی شیعه و اهل سنت در مورد خاتمیت پیامبر وجود دارد که بعضی از آن ها را ذکر می کنیم.

ص:291

الف) حدیث منزلت

پیامبر گرامی صلی الله علیه و آله خطاب به علی علیه السلام می فرماید:

«انت منی بمنزله هارون من موسی الا انه لا نبی بعدی(1) ؛ تو نسبت به من به منزله هارون نسبت به موسی هستی جز این که بعد از من پیامبری نیست».

این حدیث که معروف به حدیث منزلت است در کتب حدیثی و تفسیری شیعه(2) و اهل سنت آمده است. به این ترتیب که وقتی پیامبر صلی الله علیه و آله و یارانش برای رفتن به جنگ تبوک آماده شدند، حضرت علی علیه السلام را در مدینه جانشین خود گمارد، منافقین مثل همیشه در مقام سرزنش علی علیه السلام برآمدند و گفتند چون از جنگ ترسیده در مدینه اقامت گزیده است. وقتی علی علیه السلام شایعات را شنید نزد پیامبر می آمد و کلام منافقین را به عرض حضرتش رسانید، حضرت برای تسلی دادن به علی علیه السلام حدیث مذکور را بیان کرد. در این حدیث با صراحت می فرماید: بعد از من هیچ پیامبری نخواهد آمد. از این رو حضرت آخرین پیامبر الهی است.

ب) قال رسول الله صلی الله علیه و آله:

«انا خاتم الانبیاء وانت یا علی خاتم الاوصیاء.»(3)

پیامبر صلی الله علیه و آله به علی علیه السلام می فرماید: من پایان بخش سلسله انبیاء هستم و تو پایان بخش سلسله اوصیاء هستی.»

ج) عن النبی صلی الله علیه و آله قال:

«انما مثلی فی الانبیاء کمثل رجل بنی داراً فأکملها وحسّنها الا موضع لینة فکان من دخلها فنظر الیها قال: ما احسنها الاموضع هذه البنة قال صلی الله علیه و آله فانا موضع البنة ختم بی الانبیاء»(4)

ص:292

پیامبرگرامی صلی الله علیه و آله برای تفهیم ختم نبوت خویش، مثل جالبی زده و فرموده: «مثال من در بین انبیاء هم چون مثال مردی است که خانه ای را به طور کامل و زیبا بنا کرده، جز یک قسمت از آن، هر کس که داخل چنین منزلی شود خواهد گفت: این منزل چه بسیار زیبا است جز یک قسمت از آن، آنگاه حضرت فرمود: من آن قسمت از آن منزلم که سلسله ی انبیاء با آمدن من، پایان و تکمیل می گردد».

د) امام علی علیه السلام به طور متعدد در نهج البلاغه موضوع خاتمیت پیامبر اعظم صلی الله علیه و آله را مطرح کرده است و می فرماید:

«امین وحیه وخاتَم رسله(1) ؛ پیامبر امین وحی الهی و پایان بخش رسولان الهی است».

در جای دیگر می فرماید:

«ارسله علی حین فترة من الرسل وتنازع من الألسن فقفّی به الرسل و ختم به الوحی(2) ؛ خداوند پس از یک دوران خلاء حضور پیامبران او را به رسالت مبعوث کرد در حالی که میان مذاهب و ادیان مختلف نزاع شده بود که بوسیله او سلسله پیامبران را تکمیل و وحی را خاتمه داد.»

و نیز می فرماید: «هنگامی که در غار حراء وحی الهی بر پیامبر صلی الله علیه و آله نازل شد، صدای ناله دردناکی شنیدم، گفتم: ای رسول الله این صدای ناله کیست؟ فرمود: این صدای شیطان است که با نزول وحی بر من، دیگر از پرستش وی، برایش نومیدی حاصل شد؛ سپس علی علیه السلام اضافه می کند که پیامبر به من فرمود:

«انک تسمع ما اسمع وتری ما أری، الاّ انّک لست بنبی ولکنّک لوزیرٌ(3) ؛ آن چه را که من می شنوم تو نیز می شنوی و آن چه را که من می بینم تو نیز می بینی، جز آنکه تو پیامبر و نبی نیستی، و اما تو وزیر من هستی».

ص:293

ه -) پیامبر گرامی صلی الله علیه و آله در پایان خطبه حجة الوداع مسأله خاتمیت نبوت خود را با صراحت در حضور مردم اعلام کرد و چنین فرمود:

«الا فلیبلغ شاهدکم غائبکم لانبیّ بعدی ولا امّة بعدکم(1) ؛ این مطلب را حاضران به غائبان برسانند که بعد از من هیچ پیامبری وجود نخواهد داشت و امتی بعد از شما نخواهد بود».

و) عن الصادق علیه السلام:

«ان الله ختم بنبیّکم النبیین فلا نبیّ بعده ابدا وختم بکتابکم الکتب فلا کتاب بعده ابدا(2) ؛ از امام صادق علیه السلام حکایت شده که خداوند به واسطه پیامبرش سلسله انبیاء را ختم کرده است پس هیچ گاه بعد از او پیامبری نخواهد آمد؛ و بواسطه قرآن شما نزول کتاب های آسمانی را پایان داد، و دیگر بعد از آن هرگز کتابی نخواهد آمد.»

3. اجماع دانشمندان اسلامی

با مراجعه به کتاب های حدیثی، تفسیری و تاریخی شیعه و اهل سنت در رابطه با ختم نبوت پیامبر اعظم صلی الله علیه و آله این مطلب به دست می آید که همه ی دانشمندان اسلامی برخاتمیت حضرت اجماع و اتفاق نظر دارند.

4. ضروری دین

«یکی از ضروریات اسلام آن است که پیامبر اکرم صلی الله علیه و آله پایان بخش سلسله انبیاء است و بعد از او هیچ پیامبری برانگیخته نشده است و در آینده نیز نخواهد شد. این اعتقاد اسلامی تا آنجا شهرت دارد که نزد سایر ادیان و مذاهب نیز شناخته شده است، یعنی همه آنان آگاهند که اسلام معتقد به خاتمیت است.»(3)

ص:294

مناصب پیامبر اعظم صلی الله علیه و آله

بر اساس آیات قرآن پیامبر اکرم صلی الله علیه و آله دارای مناصبی بوده اند که عبارتند از:

1. دریافت وحی

قرآن کریم می فرماید: «وَ إِنَّکَ لَتُلَقَّی الْقُرْآنَ مِنْ لَدُنْ حَکِیمٍ عَلِیمٍ1 ؛ و قطعاً قرآن از نزد فرزانه ای دانا به تو القا می شود.»

دریافت وحی تشریعی بعد از پیامبر صلی الله علیه و آله قطع شد و مهمترین مصداق خاتمیت نیز همین مطلب است.

2. ابلاغ وحی

بعد از آنکه پیامبر اکرم صلی الله علیه و آله، وحی را از خداوند و جبرئیل می گیرد، مأمور به ابلاغ آن به مردم می باشد و مردم نیز موظف به قبول آن هستند. قرآن در رابطه با این منصب چنین می فرماید: (ما عَلَی الرَّسُولِ إِلاَّ الْبَلاغُ)2 ؛ «بر فرستاده [خدا وظیفه ای] جز رساندن (پیام الهی) نیست.»

و یا می فرماید: (فَإِنَّما عَلَیْکَ الْبَلاغُ)3 ؛ «پس فقط رساندن [پیام] بر عهده توست.»

اما اینکه مردم موظف به قبول آن هستند قرآن می فرماید: (وَ ما آتاکُمُ الرَّسُولُ فَخُذُوهُ وَ ما نَهاکُمْ عَنْهُ فَانْتَهُوا)4 ؛ «و آنچه را فرستاده [خدا] برای شما آورده پس آن را بگیرید (و اجرا کنید)، و آنچه شما را از آن منع کرد پس خودداری کنید.»

3. تبیین وحی

قرآن در مورد منصب سوم می فرماید:

ص:295

(وَ أَنْزَلْنا إِلَیْکَ الذِّکْرَ لِتُبَیِّنَ لِلنّاسِ ما نُزِّلَ إِلَیْهِمْ وَ لَعَلَّهُمْ یَتَفَکَّرُونَ)1 ؛ «و آگاه کننده (= قرآن) را به سوی تو فرو فرستادیم، تا آنچه را که به سوی مردم فرود آمده، برای آنان روشن کنی؛ و تا شاید آنان تفکّر کنند.»

از این آیه استفاده می شود هنگامی که پیامبر اسلام آیات قرآن را از طریق وحی دریافت کردند و بعد از آن مأمور به ابلاغ وحی شدند، باید بعد از ابلاغ، آیات الهی را برای مردم تبیین و تفسیر کنند، تا پیام الهی که شامل اعتقادات و احکام و اخلاق است از هرگونه اجمال، ابهام و تشابه بیرون آید و مردم در مقام عمل با مشکل مواجه نگردند. در بسیاری از موارد بر پیامبر لازم بود، آن دسته از آیاتی که متشابه یا مجمل است برای مردم توضیح دهد. به عنوان مثال آیاتی از قبیل «وَ أَقِیمُوا الصَّلاةَ» و «لِلّهِ عَلَی النّاسِ حِجُّ الْبَیْتِ» در قرآن هست که صرفاً حکم وجوب آن را برای مردم بیان کرده اما اینکه شرایط، اجزاء و نحوه انجام آن چگونه باشد در قرآن نیامده است. از این رو مؤسس شریعت باید مبین آن نیز باشد، تا مردم در مقام عمل از جهل بیرون آیند و هرگونه عذر و بهانه از آنان گرفته شود.

سؤالی در اینجا مطرح است که آیا پیامبر اکرم صلی الله علیه و آله موفق به تبیین و تفسیر تمام احکام و دستورات ومعارف اسلامی شد یا خیر؟

روشن است هر چند پیامبر بسیاری از احکام و معارف اسلامی را برای مردم بیان کرد اما در عین حال موفق به بیان بسیاری دیگر از آن ها نشد(1). زیرا سیزده سالی که حضرت در مکه بودند خودش و یارانش در اذیت، آزار و فشارهای جسمی و روحی قبیله قریش و مشرکان قرار داشتند و بهترین گواه بر این مدعا تاریخ اسلام است که اکثر ملاقات های مسلمانان مکه با حضرت به طور سری

ص:296

انجام می گرفت و تعداد زیادی از آن ها به حبشه هجرت کردند و اما ده سالی که در مدینه بودند هرچند سختی ها و مشکلات مکه را به همراه نداشت اما گرفتاری های مدینه به نوبه خود زیاد بود زیرا حضرت با سه مشکل مهم مواجه بود یکی جنگ های تحمیلی طاقت فرسا که از جبهه بیرونی قریش و مشرکان مکه بود و دیگر یهودیانی که در اطراف مدینه بودند و دائماً بحران ایجاد می کردند و سوم گروه منافقان جبهه داخلی بودند که قرآن در سوره های مختلف به هر سه مشکل مسلمانان و پیامبر صلی الله علیه و آله پرداخته است.

بنابراین برای حضرت، چه در مکه و چه در مدینه یک فرصت همه جانبه پیدا نشد تا بتواند آیین و شریعت اسلام را به طور کامل و گسترده بر مردم تبیین کند. و اما اگر کسی بگوید پیامبر صلی الله علیه و آله تمام جزئیات قرآن و احکام و آئین اسلام را برای مردم تبیین و تفسیر کردند - که شواهد تاریخی و کمبود روایات پیامبر صلی الله علیه و آله و... آن را تأیید نمی کند - صحیح نیست و این صرفاً یک ادعا است؛ بنابراین برای تبیین احکام اسلامی و آیات به جانشینان پیامبر صلی الله علیه و آله نیاز بود و این همان امامت است که ادامه نبوت به شمار می آید.

4. حکومت

براساس برخی از آیات قرآن چهارمین منصب پیامبر صلی الله علیه و آله منصب حکومت و مدیریت جامعه اسلامی است، آنجا که می فرماید: «اَلنَّبِیُّ أَوْلی بِالْمُؤْمِنِینَ مِنْ أَنْفُسِهِمْ1 ؛ پیامبر نسبت به مؤمنان از خودشان سزاوارتر است» از این آیه به دست می آید که پیامبر دارای چنین مقامی است که تصمیم او بر تصمیم دیگران حتی در حوزه شؤون شخصی آنان مقدم است و این همان منزلتی است که از آن به «ولایت امر» تعبیر می شود(1). و یا آنجا که می فرماید:

ص:297

(یا أَیُّهَا الَّذِینَ آمَنُوا أَطِیعُوا اللّهَ وَ أَطِیعُوا الرَّسُولَ وَ أُولِی الْأَمْرِ مِنْکُمْ فَإِنْ تَنازَعْتُمْ فِی شَیْءٍ فَرُدُّوهُ إِلَی اللّهِ وَ الرَّسُولِ...)1 ؛ ای کسانی که ایمان آورده اید! خدا را اطاعت کنید؛ و فرستاده [خدا] و صاحبان امر (خود) تان را اطاعت نمایید. و اگر در چیزی با همدیگر اختلاف کردید، پس آن را به خدا و فرستاده (اش) ارجاع دهید...»

از این آیه نیز استفاده می شود که پیامبر گرامی صلی الله علیه و آله دارای منصب حکومت بوده اند و خداوند آن را به وی تفویض نموده و تاریخ هم گواه خوبی بر این معنا است که حضرت در مدینه حکومت تشکیل دادند. از آن چه گذشت معلوم گردید که پیامبر اعظم صلی الله علیه و آله دارای مناصب چهارگانه مذکور بودند.

نقش امامان معصوم بعد از رحلت پیامبر صلی الله علیه و آله

در مورد مناصب چهارگانه ای که برای پیامبر صلی الله علیه و آله بیان شد بین شیعه و اهل سنت وحدت نظر وجود دارد اما هر چند با رفتن حضرت، وحی منقطع شد و به دنبال آن، دو منصب «دریافت وحی» و «ابلاغ وحی» پایان یافت. اما با توجه به این که جامعه اسلامی به «تبیین قرآن و احکام» و «حکومت» نیازمند است مسئولیت و تصدی دو منصب بعدی یعنی «تبیین» و «حکومت» بر عهده ی چه کسی باید باشد؟ شیعه براساس برخی از آیات قرآن و روایات معتقد است که تصدی این دو منصب را باید افرادی داشته باشند که اولاً صفاتی هم چون صفات پیامبری داشته باشند از قبیل عصمت، علم لدنّی و حجیت قول؛ و ثانیاً از جانب خداوند برگزیده و منصوب باشند. و اما این که این افراد چه کسانی هستند می توانیم به کمک برخی از آیات و روایات آن ها را بشناسیم.

ص:298

برخی از آیات عبارتند از: آیه اکمال(1) ، آیه ولایت(2) و آیه اطاعت(3) و اما روایات، عبارت است از آن تعداد روایاتی که در ذیل آیات مذکور در کتب حدیثی ذکر شده است که غیر از آیه اکمال که درباره علی علیه السلام است، پیامبر صلی الله علیه و آله و ائمه علیهم السلام مصداق آن دو آیه را امامان معصوم معرفی کرده اند که دو نمونه از آن ها را در اینجا بیان می کنیم.

1. از جابر بن عبدالله انصاری نقل شده که وقتی آیه «أَطِیعُوا اللّهَ وَ أَطِیعُوا الرَّسُولَ وَ أُولِی الْأَمْرِ مِنْکُمْ» بر پیامبر نازل شد از حضرت سوال می کند که معنای اطاعت خدا و رسول خدا را شناختیم، اما اولی الامر چه کسانی هستند که اطاعت آن ها با اطاعت تو مقرون شده است؟ حضرت در پاسخ جابر چنین می فرمایند:

«هم خلفائی یا جابر و ائمة المسلمین من بعدی؛ ایشان جانشینان من و امامان مسلمین بعد از من هستند» آنگاه حضرت دوازده امام را با ذکر نام آن ها به ترتیب برمی شمارند(4).

2. حکایت شده ابی بصیر از امام باقر علیه السلام در رابطه با آیه اطاعت سؤال می کنند امام در پاسخ می فرمایند:

«الائمة من ولد علی علیه السلام و فاطمه علیها السلام الی ان یقوم الساعة(5) ؛ امامان معصوم از فرزندان علی و فاطمه علیها السلام هستند تا این که قیامت برپا شود». از این مباحث به خوبی روشن شد که امامان معصوم تمام صفات و مناصب پیامبر گرامی را دارند جز منصب «نبوت» و «رسالت» که این دو منصب از مناصب اختصاصی آن حضرت است، چراکه ایشان مؤسس و خاتم شریعت و آئین اسلام است؛ و امامان معصوم فقط «تبیین» و «اجرای» آن را بر عهده دارند.

ص:299

*پرسش

در مورد ولادت حضرت مهدی و اینکه ایشان از نسل امام حسین علیه السلام می باشد، نزدیک به سیصد روایت نقل شده که بعضی از آن ها از وجود مبارک پیامبر اعظم صلی الله علیه و آله صادر شده است؛ که پیامبر در همان زمان رسالت، ولایت آخرین ولی خدا را به مردم گوشزد نموده است، که به دو نمونه از آن اشاره می کنیم.

الف) از پیامبر اکرم صلی الله علیه و آله در حدیثی که از معراج خود خبر داد حکایت شده که فرمود: خدای تبارک و تعالی فرمود: عطا می کنم به تو - از کسانی که از صلب او (حضرت علی) خارج می شوند - یازده نفر مهدی که همه آن ها از ذریّه تو هستند از بکر بتول یعنی فاطمه علیها السلام که آخرین مرد از ایشان کسی است که پشت سر او عیسی بن مریم علیه السلام نماز می گذارد که پر می کند زمین را از عدل و داد چنان چه از ظلم و جور پر شده باشد و به وسیله ی او از هلاکت نجات می دهم و از گمراهی به هدایت راهنمایی می کنم و به وسیله او کور را بینا می کنم و مریض را شفا می دهم(1).

ب) ابن عباس از رسول خدا صلی الله علیه و آله نقل کرده که حضرت فرمودند: خداوند تبارک و تعالی توجّهی به زمین کرد و مرا انتخاب نمود و من را پیامبر قرار داد؛ سپس بار دوم توجهی کرد و علی را از روی زمین انتخاب کرد و او را امام قرار داد و مرا امر نمود که او را برادر، ولّی، وصّی، خلیفه و وزیر خود قرار دهم، پس علی از من، و من از علی هستم و او شوهر دختر من و پدر دو نوه ام حسن و حسین است. آگاه باشید که خداوند تبارک و تعالی من و آنان را حجت هایی بر بندگانش قرار داده است و از صلب حسین امامانی قرار داد که به امر من قیام کرده و وصیت مرا حفظ خواهند نمود. نهمین از آن ها «قائم»

ص:301

اهل بیت من و «مهدی» امّت من است شبیه ترین مردم به من در سیما و گفتار و رفتار است. بعد از غیبت طولانی و حیرت گمراه کننده ظهور می کند(1).

2. مهدی این امت از ما

از آنجایی که پیامبر اعظم صلی الله علیه و آله از آمدن هدایت گری خاص در این امت نام بردند و از او تعریف و تمجید نمودند و همه را به اطاعت از او امر کردند؛ در طول تاریخ امامت ائمه علیهم السلام عده ای به دروغ ادعا کردند که آن مهدی هستند چنان که مهدی عباسی از خلفاء بنی العباس یکی از این مدعیان دروغین می باشد، لذا پیامبر چون از چنین افراد فاسقی مطلع بود فرمود:

مهدی این امت از ما است و از نسل فاطمه است و نهمین فرزند امام حسین است.

و طبق بعضی روایات که بیش از صد و پنجاه روایت می باشد هشتمین فرزند امام سجاد علیه السلام معرفی شده اند(2) و در روایاتی دیگر هفتمین فرزند امام باقر علیه السلام و ششمین فرزند امام صادق علیه السلام و پنجمین فرزند موسی بن جعفر علیه السلام و چهارمین فرزند امام رضا علیه السلام و سومین فرزند جوادالائمه علیه السلام و دومین فرزند امام هادی علیه السلام و فرزند بلافصل امام حسن عسکری علیه السلام معرفی شده اند. از این رو نباید فریب مدعیان دروغین را خورد(3).

چنان چه ابوذر غفاری نقل می کند که شنیدم رسول خدا صلی الله علیه و آله فرمود: چه کسی است که مرا و اهل بیت مرا دوست بدارد، تا ما و او مانند این دو باشیم و اشاره کرد به دو انگشت میانه و سبابه (کنایه از این که در کنار هم باشیم).

ص:302

آنگاه فرمود: برادرم بهترین اوصیاء، و فرزندانم بهترین فرزندان هستند، و خداوند در آینده از نسل حسین علیه السلام امامان نیکو به دنیا می آورد و مهدی این امت از ما است. ابوذر می گوید گفتم: یا رسول الله امامان بعد از شما چند نفرند فرمود: به عدد نقباء بنی اسرائیل(1). و قرآن تعداد نقباء بنی اسرائیل را دوازده نفر معرفی می کند چنانچه در سوره مائده آیه 12 می خوانیم: (وَ لَقَدْ أَخَذَ اللّهُ مِیثاقَ بَنِی إِسْرائِیلَ وَ بَعَثْنا مِنْهُمُ اثْنَیْ عَشَرَ نَقِیباً...) ؛ «و بیقین خدا از بنی اسرائیل (فرزندان یعقوب) پیمان محکم گرفت و از میان آنان دوازده سرپرست برانگیختیم.»

3. میراث پیامبر در دست حضرت مهدی (عج)

الف) راوی می گوید: به امام صادق علیه السلام عرضه داشتم فرج شیعیان شما چه وقت است؟

حضرت فرمودند: هنگامی که حضرت صاحب الامر علیه السلام با میراث پیامبر اکرم صلی الله علیه و آله از مدینه خارج شود و رهسپار مکّه معظمه گردد. پرسیدم: میراث پیامبر اکرم صلی الله علیه و آله چیست؟ فرمود: شمشیر، زره، عمامه، برد، تازیانه، پرچم، سپر و زین آن حضرت است، وقتی وارد مکه می شود شمشیر را از غلافش بیرون می آورد، زره، برد و عمامه، را می پوشد؛ پرچم را برافراشته تازیانه را به دست می گیرد و از خدای تبارک و تعالی اذن ظهور می طلبد(2).

ب) از امام صادق علیه السلام درباره پرچم پیامبر صلی الله علیه و آله حکایت شده جبرئیل در روز بدر، آن پرچم را برای پیامبر آورد و حضرت آن را گسترد و به اهتزاز درآورد، آنگاه پس از پیروزی، آن را پیچید و به امیرالمومنین علیه السلام داد و روز

ص:303

جنگ بصره، نزد آن حضرت بود و در آنجا آن پرچم را گسترد و پس از رسیدن به پیروزی از جانب خدا، بار دیگر آن را بست، و به امام راستین پس از خود سپرد و... و هم اکنون آن پرچم پیروزی بخش، نزد ما خاندان پیامبر است و کسی آن را نخواهد گشود تا قائم ما قیام کند و پس از قیام، آن پرچم مخصوص پیامبر را خواهد گشود(1).

4. انکار حضرت مهدی همان انکار پیامبر است

از آنجایی که حضرت مهدی علیه السلام از پیامبر صلی الله علیه و آله است و مهدی و هادی این امت می باشد و میراث پیامبر نزد آن حضرت است و پیامبر ظهور او را مژده داده و امر به اطاعت کرده است از این رو انکار ایشان به منزله انکار پیامبر است چنان چه از آن حضرت حکایت شده که می فرمایند:

«من انکر القائم من ولدی فقد انکری(2) ؛ هر کس قائم، از نسل مرا منکر شود به تحقیق مرا انکار کرده است.»

5. دعوت امت به انتظار فرج فرزندش

رسول خدا صلی الله علیه و آله می فرماید:

«افضل اعمال امتی انتظار الفرج(3) ؛ با فضیلت ترین اعمال امت من انتظار کشیدن فرج است.» و در روایتی دیگر آن را عبادت شمرده است:

«انتظار الفرج عبادة(4) ؛ انتظار فرج عبادت است.»

البته انتظاری که عبادت و با فضیلت ترین اعمال امت شمرده شده، انتظاری است سازنده و تعهدآور و امیدوارکننده نه یأس آور و سست کننده

ص:304

اراده ها و اباحی گری. انتظاری که پیامبراکرم صلی الله علیه و آله، امت را به آن دعوت می فرمایند یک برانگیختگی درونی است که هرچه انتظار بیشتر باشد آمادگی بیشتر می شود، چنان چه هرچه به لحظه آمدن مهمان عزیز و محترمی نزدیک تر شویم آمادگی بیشتری پیدا می کنیم و همه شرایط را برای ورود او مهیا می کنیم. حتی گاهی بی صبری ما را از خانه خارج می کند و نظاره گر راه می شویم که آمد یا نه؟! و یا گاهی خواب را از چشم ما می رباید. پس اگر شرایط ورود مهمان را مهیا نکرده باشیم و آتش انتظار منجی و مصلح، قلب ما را شعله ور نکرده باشد، با اکراه از مهمان، استقبال می کنیم و مهمان ناخوانده به حساب می آید.

از طرف دیگر برای اینکه مفهوم غلطی از انتظار برداشت نکنیم باید بدانیم که فرج حضرت مهدی (عج) فرج و گشایشی جامع و کامل خواهد بود و قبل از ظهور فرج های جزیی و موقت شکل می گیرد زیرا با فرج حضرت مهدی حکومت صالحان محقق خواهد شد و دین سر تا سر عالم را فرا خواهد گرفت و سفره ی شرک و بت پرستی برچیده می شود و به تعبیر حضرت علی علیه السلام «همه را بر یک مرام و عقیده گرد خواهد آورد»(1).

6. خبر از غیبت فرزنش حضرت مهدی (عج)

چنان چه می دانیم حضرت مهدی از همان دوران کودکی غیبت نموده و از دیده ها پنهان شده اند و ابتدا غیبت صغری بوده که از 5 سالگی شروع می شود و پس از آن تا کنون غیبت کبری می باشد و پیامبر صلی الله علیه و آله این موضوع را به حضرت علی علیه السلام چنین خبر می دهند:

ص:305

«... ثم یغیب عنهم امامهم ماشاء الله ویکون له غیبتان احدهما اطول من الاخری(1) ؛ آنگاه امامشان از میان آن ها تا هر زمان که خدا بخواهد غائب می شود و برای او دو غیبت مقدور شده که یکی از آن دو از دیگری طولانی تر است.»

در روایتی دیگر چنین حکایت شده که جابر بن عبدالله انصاری از رسول خدا صلی الله علیه و آله پرسید آیا برای قائم از فرزندان شما غیبت هست؟ حضرت فرمودند: آری به خدا سوگند و بعد آیه 141 سوره آل عمران را قرائت فرمودند: (وَ لِیُمَحِّصَ اللّهُ الَّذِینَ آمَنُوا وَ یَمْحَقَ الْکافِرِینَ) ؛ «و تا خدا، کسانی را که ایمان آورده اند، خالص [و پاک] گرداند؛ و کافران را [بتدریج] نابود سازد.»(2)

7. پیشگویی ها و اخبار غیبی پیامبر اعظم صلی الله علیه و آله از حوادث قبل از ظهور

در مورد حوادثی که قبل از ظهور حضرت مهدی (عج) رخ می دهد حدود ششصد روایت از معصومین به دست ما رسیده که حدود دویست روایت از آن، توسط شخص پیامبر بیان شده است که مرحوم آیت الله حاج سید حسین میر جهانی در جلد اول «نوائب الدهور فی علائم الظهور» آن ها را جمع آوری نموده اند و این موضوع حکایت از آن دارد که در زمان حضرت رسول صلی الله علیه و آله نیز بحث از مهدویت و انتظار مطرح بوده و مسلمانان درباره آن پرسش می کردند و پاسخ می گرفتند در میان این دویست و اندی روایت، چند روایت است که جامع تر و مفصل تر است مانند حدیث حذیفه و سلمان و جابر بن عبدالله انصاری که در هر یک از این احادیث حدود 80 مورد از نشانه های ظهور بیان شده است که در این مجال به علت اختصار حدیث جابر را حکایت می کنیم:

ص:306

جابر بن عبدالله انصاری می گوید: با رسول خدا صلی الله علیه و آله در سفر حجة الوداع حج به جا آوردیم و پیغمبر خدا صلی الله علیه و آله بعد از اعمال حج برای وداع به مسجد الحرام آمد و حلقه در کعبه را گرفت و با ندای بلند مردم را صدا زد و مردم اطراف او جمع شدند آنگاه حضرت فرمود: بشنوید از من آنچه را که بعد ازمن واقع خواهد شد و باید حاضرین به غائبین این مطالب را خبر دهند و شروع کرد به گریه کردن تا جایی که همه حاضرین به گریه افتادند بعد از آن فرمود:

خدا رحمت کند شما را، مثال شما امروز تا صد و چهل سال مانند برگی است که خار ندارد و بعد از آن، خار و برگ با هم است تا دویست سال؛ و بعد از آن خاری می آید که هیچ برگی همراه آن نباشد، تا جایی که دیده نشود مگر پادشاه زورگو و ثروتمند بخیل و عالمی که به مال رغبت دارد، یا محتاج بسیار دروغ گو یا پیرمرد فاجر یا کودک بی حیا یا زنان عشوه گر! و حضرت به گریه افتاد که سلمان فارسی برخاست و عرض کرد: خبر ده ما را چه وقت این ها محقق می شود؟ حضرت فرمودند: ای سلمان! وقتی که علمای شما کم شدند و قاریان شما رفتند و زکات دادن قطع شد و کارهای زشت آشکار شد و صداهای شما در مسجد بلند شد و دنیا را بالای سر قرار دادید و علم را زیر پای خود گذاشتید و دروغ گویی سخن شما شد و غیبت میوه (مجالس) شما شد و حرام خواری را غنیمت شمردید و بزرگان بر کوچک ترها رحم نکردند و کوچکترها احترام بزرگترها را نگه نداشتند، در آن وقت است که سختی ها و شدائد به شما روی خواهد آورد و از دین جز لفظ در میان شما باقی نخواهد ماند. پس وقتی این حوادث را دیدید منتظر باد سرخ و مسخ شدن و باریدن سنگ باشید آنگاه آیه (قُلْ هُوَ الْقادِرُ عَلی

ص:307

أَنْ یَبْعَثَ عَلَیْکُمْ عَذاباً مِنْ فَوْقِکُمْ أَوْ مِنْ تَحْتِ أَرْجُلِکُمْ أَوْ یَلْبِسَکُمْ شِیَعاً وَ یُذِیقَ بَعْضَکُمْ بَأْسَ بَعْضٍ انْظُرْ کَیْفَ نُصَرِّفُ الْآیاتِ لَعَلَّهُمْ یَفْقَهُونَ)1 را تلاوت فرمود: در آن لحظه جماعتی از صحابه بلند شدند و گفتند: ای رسول خدا! چه موقع این حوادث رخ می دهد؟ حضرت فرمودند: وقتی نمازها از وقت آن به تأخیر افتادند و از شهوات پیروی شد و مشروبات مست کننده خورده شد و دشنام دادن به پدران و مادران ظاهر گشت تا جایی که حرام را برای خود غنیمت دانند و زکات دادن را ضرر پندارند و از زنان خود اطاعت کنند و به همسایه جفا روا دارند و صله رحم به جا نیاورند و رحم از دل بزرگان برود و حیای کوچک ترها کم شود و بناهای محکم بسازند و به غلامان و کنیزان ظلم کنند و طبق هوای نفس شهادت دهند و از روی ستم حکم کنند و به پدر خود دشنام دهند و به برادران خود حسد ورزند و شریک ها به همدیگر خیانت کنند و وفاداری کم شود و زنا شایع شود و مردها لباس زن ها و زن ها لباس مردان را بپوشند و از زن ها حجاب و حیا برداشته شود و تکبر در دل ها به جوش آید و کارهای خوب کم شود و جریمه گرفتن آشکار گردد و کارهای بزرگ آسان شود و با دادن مال طلب مدح کنند و مال را برای آوازه خوانی مصرف کنند و به واسطه مشغول شدن به دنیا از آخرت باز مانند و تقوا و پرهیزگاری کم شود و طمع زیاد شود و آدم کشی به ناحق و اضطراب در مردم زیاد شود و مؤمن خوار و ذلیل و منافق عزیز و غالب باشد. مساجد به اذان آباد، و دل هایشان به خاطر سبک

ص:308

شماری قرآن از ایمان خالی باشد و مؤمن در میان ایشان جور و ستم بیند در چنین زمانی است که صورت هایشان صورت آدم و دل هایشان دل شیاطین باشد و سخنانشان از عسل شیرین تر و دل هایشان از گیاه حنظل تلخ تر؛ پس این ها گرگ هایی هستند در لباس آدمی، نمی گذرد روزی مگر اینکه خدای تبارک و تعالی می فرماید آیا به من دروغ می بندید و یا بر من جرأت می کنید؟ آیا فکر می کنید شما را برای بازی آفریده ایم و به سوی ما باز نمی گردید؟ قسم به خدا اگر نبودند کسانی که مرا از روی اخلاص، بندگی می کنند به اندازه یک چشم به هم زدن مهلت نمی دادم به کسانی که نافرمانی مرا می کنند! و اگر به خاطر پرهیزکاران نبود قطره ای باران بر آن ها نمی باراندم و برگ سبزی نمی رویانیدم، چقدر عجیب است که مال های آن ها خدای آن ها است، و آرزوهایشان دراز و عمرشان کوتاه، و با این حال طمع دارند که در جوار مولایشان باشند و حال آنکه به این مقصود نمی رسند مگر به عمل و عمل هم جز با عقل به فرجام نمی رسد(1).

8. برخی از ویژگی های حکومت حضرت مهدی (عج)

1 - فراگیری عدالت

پیامبر اکرم صلی الله علیه و آله فرمودند: «حضرت مهدی پر کند زمین را از عدالت چنانچه پر شده از جور و ستم.»(2)

2 - فراوانی نعمت

هم چنین از پیامبر اکرم صلی الله علیه و آله حکایت شده: «امت من در زمان حضرت