ص :2

همت بلند و تلاش مستمر

همت ، کار ، تلاش

از نظر قرآن و روایات

ص :3

ص :4

از امام محمّد باقر علیه السلام نقل است که فرمود: رسول خدا صلی الله علیه و آله پیش از ظهور اسلام، در طائف بر مردی وارد شدند و آن مرد با احترام از حضرت پذیرائی کرد.

سال ها بعد، پس از بعثت پیامبر صلی الله علیه و آله، به آن مرد گفته شد: آیا می دانی آن کسی که خداوند عزّ و جلّ او را به سوی مردم فرستاده است، کیست؟ گفت: نه، گفتند:

او محمد بن عبداللّٰه، یتیم ابوطالب و همان کسی است که در فلان روز در طائف میهمان تو شد و تو او را گرامی داشتی.

آن مرد خدمت رسول خدا صلی الله علیه و آله آمد و سلام کرد و مسلمان شد. آن گاه عرض کرد: ای رسول خدا، آیا مرا می شناسید؟

حضرت فرمود: تو کیستی؟

عرض کرد: من صاحب همان منزلی هستم که شما در زمان جاهلیّت در فلان روز وقتی به طائف آمدید، وارد آن شدید و من با احترام از شما پذیرائی کردم.

رسول خدا صلی الله علیه و آله به او فرمود: خوش آمدی.

حاجتت را بخواه.

عرض کرد: دویست گوسفند با چوپانان آن ها به من عطا فرمائید.

ص:6

حضرت دستور داد به او دادند. آن گاه به اصحاب خود فرمود: این مرد همّت آن را نداشت تا از من همان چیزی را بخواهد که پیرزن بنی اسرائیلی از موسی علیه السلام خواست.

اصحاب عرض کردند: مگر پیرزن بنی اسرائیلی از موسی چه خواست؟

فرمود: خداوند عزّ و جلّ به موسی وحی فرمود که پیش از آن که مصر را ترک گویی، استخوان های یوسف را با خود ببر. موسی از قبر یوسف جویا شد. پیرمردی آمد و گفت: اگر کسی جای قبر او را بلد باشد آن کس فلان پیرزن است.

موسی علیه السلام در پی او فرستاد. وقتی پیرزن آمد، موسی به او فرمود: تو جای قبر یوسف را می دانی؟ عرض کرد: آری. موسی فرمود: پس آن را به من نشان بده، هر چه بخواهی به تو می دهم. پیرزن گفت: آن را نشانت نمی دهم، مگر این که هر چه من بگویم همان را به من بدهی. موسی فرمود: بهشت از آنِ تو باشد. پیرزن گفت: نه، من تعیین می کنم.

خداوند به موسی وحی فرمود که نگران نباش، بگذار او تعیین کند. موسی به او فرمود: تعیین با تو.

ص:7

عرض کرد: می خواهم روز قیامت در بهشت با تو هم درجه باشم.

رسول خدا صلی الله علیه و آله فرمود: این مرد همّت آن را نداشت تا از من همان چیزی را بخواهد که آن پیرزن بنی اسرائیلی خواست(1)!

این داستان به ما آموزش می دهد که بلند همّت باشیم و به امور بلند و بالا همّت بگماریم.

نوشتار پیش رو، به جمع آوری بخشی از آیات و احادیث پیشوایان معصوم علیهم السلام پرداخته که در آن، مردم به کار، تلاش و همّت والا و مفید تشویق، و از اموری نظیر بیکاری، کسل بودن، بی همّتی و غیره بر حذر شده اند.

مطالب این کتاب در دو بخش آمده:

بخش اول: همّت در کلام معصومین علیهم السلام.

بخش دوّم: کار و تلاش در آیات قرآن و سیرۀ عملی و گفتار امامان معصوم علیهم السلام و در هر بخش آیات و احادیثی مرتبط با آن موضوع گردآوری شده است.

امید آن که بتوانیم با کار و همّت مضاعف خود، ضمن دستیابی به آرمان بلند انقلاب اسلامی یعنی

ص:8

اتکاء به قدرت مردم با توکل بر خدا، و نیز عدم وابستگی به کشورهای دیگر، زمینه ساز ظهور نجات دهندۀ همۀ انسان های آزاده، یعنی حضرت مهدی عجّل اللّٰه تعالی فرجه الشریف باشیم.

در پایان از محققین مؤسسه و همۀ همکارانی که در تهیۀ این مجموعه ما را یاری رساندند خصوصاً کمیته حمایت ونظارت بر فعالیت مراکز فرهنگی وزرات فرهنگ و ارشاد اسلامی تشکر و تقدیر می شود و از خداوند متعال خواهان قبولی این عمل هستیم. والسلام

قم - مؤسسه امام هادی علیه السلام

زمستان 1389

ص:9

ص:10

کنیم و همچنین روشن کنیم که در چه مواردی انسان را از بکارگیری همّت برحذر می دارند.

آنچه روشن است این است که همّت چیزی نیست که دارای وجود مادی و شکل خاص و یا قابل رؤیت باشد، بلکه یک امر درونی و باطنی است که تنها می توان از راه نتیجۀ بیرونی وجودش را اثبات نمود.

به عنوان مثال اگر انسان در فلان کار همّت کند سرانجام آن، با بی همّتی درکار قابل قیاس نیست و متفاوت است.

اکنون به توضیح بشیتر پیرامون همّت در قالب 8 فصل می پردازیم:

فصل اول: نشانه های همّت نیکو و نمونه هایی از آن

فصل دوم: اهمیت و تشویق به همّت خوب

فصل سوم: نتیجه و ثمرات بلند همّتی

فصل چهارم: پیامدهای همّت یا مواردی که انسان در مسیر به کارگیری همّت، با آن آزموده می شود

فصل پنجم: همّت های ناپسند و پیامدهای آن

فصل ششم: به چه کاری همّت گماریم؟

فصل هفتم: تا چه اندازه همّت کنیم؟

فصل هشتم: گوناگون

ص:12

به مانند همّت او بلند نگردانید(1) اکنون باید بدانیم همّتی که حضرت فرموده چه ویژگی هایی دارد تا بتوانیم خود را به انجام و رعایت آن ملزم نمائیم.

به عنوان مثال، مولای متّقیان علی علیه السلام در حدیثی می فرمایند:

الکَفُّ عَمّا فی أَیدِی الناسِ عِفَّةٌ وَکِبَرُ هِمَّةٍ(2).

صرف نظر نمودن از آن چه در دست مردم است، (نشان) عفّت نفس و بزرگی همّت است.

چه زیباست اینکه انسان همّت والای خویش را با عفّت نفس (یعنی عدم چشم داشت به اموال دیگران) به مرحلۀ اثبات برساند.

بالاتر از این، حضرت فرمود: هرکس معرفتش درست (و کامل) باشد، جان و همّت او از این جهان فانی روی برتابد.(3) شاید بتوان در توضیح این بیان گرانسنگ چنین گفت که: انسان با تکامل یافتن معرفتش به خود و خدایش به درجه ای از مقامات عالیه می رسد که همۀ

ص:14

همّ و غم خویش را برای آخرت خود گذاشته و برای آن تلاش می نماید، البته این بدان معنا نیست که این فرد از زندگی روزمرۀ خویش دست کشیده و فقط نماز بخواند و روزه بگیرد و...، بلکه چنین انسانی حتّی امورات دنیایی خود وخدمت به خلق ونسلهای آینده را گامی برای نزدیک تر شدن به معبود خویش می داند.

در جای دیگر امیر المؤمنین علیه السلام 5 امر را از نشانه های همّت بلند و والا معرّفی می نمایند:

رفتار نیک(1) ، قناعت(2) ، احسان(3) ، کَرَم و بخشش(4) ، شرافت(5) ؛ فرض می کنیم با این

ص:15

نشانه هایی که معرّفی شد ما به همّتی والا و قابل ستایش دست پیدا کردیم، حال سؤال اینست که در کجا آن را بکار گیریم؟

اکنون چند نمونه از همّت های نیکو را معرفی می کنیم.

امام پرهیزکاران علی علیه السلام ما را در این امر نیز چنین راهنمایی می کنند که بهترین، عالیترین و والاترین همّت ها، همّتی است که در کارهای ذیل به کار گرفته شود:

ص:18

آن را... و از نعمت، بیشترین و از همّت ها، والاترین واز قسمت ها، بالاترین آن را.

19 -امام صادق علیه السلام: إذا هَمَمْتَ بِشَیءٍ مِنَ الخَیرِ فَلا تُؤَخِّرْهُ، فَإنَّ اللّٰهَ عَزَّ وَجَلَّ رُبَّما أطلَعَ عَلَی العَبدِ وَهُوَ عَلیٰ شَیْءٍ مِنَ الطّاعَةِ، فَیَقُولُ: وَعِزَّتی وَجَلالی لا أُعَذِّبُکَ بَعدَها أبَداً(1)...

هر گاه آهنگ کار خیری را کردی آن را به تأخیر میفکن، زیرا بسا خداوند سبحان بر بنده خود توجّه می کند در حالی که او به طاعتی مشغول است، پس می فرماید: به عزّت و جلالم سوگند پس از این هرگز تو را کیفر نخواهم داد.

در عزّت روزگار گام می نهند [و از این رو] دل هایشان همواره سرگشته و در پرواز بود تا این که سرانجام درباغ های پر نعمت بهشت فرود آمدند.

ص:24

صاحِبُها، وَتأبیٰ إلّاارْتِفاعاً(1).

صاحب همّت هر چند خود را پائین آوَرَد امّا بر آید، همچون شعله آتش که صاحبش آن را پنهان می کند امّا سر می کشد.

الکافِرُ، الدُّنیا جَنَّتُهُ، وَالعاجِلَةُ هِمَّتُهُ، وَالمَوتُ شَقاوَتُهُ، وَالنّارُ غایَتُهُ(1).

دنیا، میدان تمرین و مسابقۀ مؤمن است، کار و تلاش همّ اوست، مرگ ارمغانی برای او و بهشت به منزلۀ جایزه ای است برای او. اما برای کافر: دنیا بهشت است، لذّت هایِ گذرا همّت او، مرگ مایۀ بدبختی و آتش دوزخ فرجام او.

28 -امیرالمؤمنین علیه السلام: الأَناةُ تَجلُو الهِمَّةَ(1).

وقار و حوصله در کار همّت را آشکار می سازد.

آسیب می رساند پرهیز نماید و خلاصه لازم است، بایدها و نبایدهایی را رعایت کند تا به نتیجۀ مطلوب دست یابد.

در موضوع همّت نیز باید گفت، درست است که امامان معصوم علیهم السلام ما را به همّت در امور زندگی دنیایی و آخرتی خودمان سفارش نموده اند اما نباید توقع داشت که این مهم بدون هیچ زحمت و پیامدی حاصل و انسان مورد هیچ آزمون و امتحانی قرار نگیرد.

نمونه های ذیل گویای این مطلب خواهند بود:

عالی برسد از اوّل باید متوجه آن مشکلات و همّ و غم ها باشد، ولی باید امیدوار باشد که چون به هدف و مطلوب رسد سربلندی از آن اوست.

براستی اگر انسانی فاقد چنین اعتقادات دل نشین و معقولی باشد چه باید کند؟ کسی اگر کمر همّت را برای انجام کاری بسته و مردانه خود را وسط میدان می بیند می بایست که با ناملایمات درون میدانی مبارزه نماید و در راه کسب نتیجۀ مطلوب، همۀ سختی ها را به جان بخرد. چه زیباست که این تحمل سختی ها با در نظر گرفتن یاد خداوند که آرامش دهندۀ قلوب است عجین باشد زیرا امام عارفان و

سیّد ساجدان علیه السلام در مناجات خویش با معبود چنین می فرمایند:

37 -یا مَنْ آنَسَ العارِفِینَ بِطُولِ مُناجاتِهِ، وَألبَسَ الخائِفِینَ ثَوبَ مُوالاتِهِ. مَتیٰ فَرِحَ مَنْ قَصَدَتْ سِواکَ هِمَّتُهُ؟(1)

ای آن که انس بخشید عارفان را با مناجات طولانیش و پوشاند به بیمناکان جامه ارادتش را، چه وقت شاد شد آنکه همّتش غیر از تو را قصد نمود!

باید در همۀ کارهای فردی و اجتماعی با همّت های بلند خدا را در نظر بگیریم و قصد و نیت ما خدا و خدمت به خلق خدا برای رضای خدا باشد، اینجاست که همۀ مشکلات را براحتی برای رضای خدا

ص:33

می توان تحمل کرد و با اراده ی قوی به سوی هدف های بلند پیش رفت.

هر کس برای روزی خود اندوهگین گردد بر او خطایی نوشته شود (زیرا رزق دست خداست). چرا که دانیال علیه السلام در زمان پادشاه ستمگری بود که او را دستگیر کرد و در چاه افکند و حیوانات درنده را با او در چاه فرستاد تا حضرت را بخورند، حیوانات به حضرت نزدیک نشدند، آن گاه خداوند تعالی که عظمتش بزرگ است، به پیامبری از انبیای خود وحی کرد که طعام نزد دانیال ببرد، آن پیامبر عرضه داشت: پروردگارا! دانیال کجاست؟ فرمود: از شهر خارج شو، پس کفتاری به استقبال تو خواهد آمد، و تو را به سوی دانیال راهنمایی خواهد کرد، پیامبر خارج شد، و کفتاری ایشان را به همان چاه رسانید، هنگامی که دید دانیال در چاه است، طعام را به سوی ایشان فرستاد! پس دانیال گفت: ستایش خدایی را که هر کس او را یاد کند وی را فراموش نمی کند وستایش خدایی را که هر که او را بخواند ناکام نمی گذاردو ستایش خدایی را که نیکویی را با نیکی و صبر و شکیبایی را با نجات بخشیدن پاسخ می دهد.

آن گاه امام صادق علیه السلام فرمود: خداوند حیا می کند از این که روزیِ مؤمنان را از جایی رساند غیر از ناحیه ای که خود گمان آن را ندارند.

ص:35

ص:36

و زندگی می نمودند، لکن با توجه به مبدأ و معاد، نه دنیا گرائی محض.

یَسُمُّ القَلبَ بِالفَضلَةِ، وَیُبطِئُ بِالجَوارِحِ عَنِ الطّاعَةِ، وَیَصَمُّ الهِمَمَ عَنْ سَماعِ المَوعِظَةِ(1)...

از پرخوری بپرهیزید که آن، دل را مسموم می کند، اعضای بدن را در اطاعت خدا تنبل می سازد و گوش صاحبان همّت را از شنیدن پند و اندرز، کَر می کند.

الجاهِلِ فی الحَماقَةِ(1).

رغبت خردمند به حکمت است و همّت نادان، اندرکار حماقت.

48 -امام علی علیه السلام: لا هِمَّةَ لِمَهِینٍ(1).

انسان حقیر، همّت ندارد.

هرکه به دنیا اهتمام ورزد، در هنگام جدا شدن از آن سخت حسرت خواهد خورد.

خدا باشد، پیش خدا ارزشی ندارد و هر کس برای مسلمانان اهتمام نورزد از آنان نیست.

انْبَسَطَتْ رَغبَتِی(1).

(خداوندا)، آرزویم مرا به سوی تو رانده و همّتم، ای معبود یگانۀ من، وقف تو شد و رغبتم به آنچه نزد تو است بسیار گردید.

65 -امام سجّاد علیه السلام:... قَدِ انْقَطَعَتْ إلَیکَ هِمَّتی، وَانصَرَفَتْ نَحوَکَ رَغبَتی(2).

(بارالاها) همّتم به تمامی متوجه تو است و رغبتم رو به سوی تو دارد.

69 -امام علی علیه السلام: مَا المَغبوطُ إلّامَنْ کانَتْ هِمَّتُهُ نَفسَهُ لا یُغِبها عَنْ مُحاسَبَتِها وَمُطالَبَتِها وَمُجاهَدَتِها(1).

مورد غبطه واقع نشود - سعادت مند نباشد - مگر کسی که همّتش (اصلاح) خودش باشد، پیوسته از آن حساب بکشد و مطالبه کند و با آن ستیز نماید.

کَفاهُ اللّٰهُ هَمَّ الدُّنیا وَالآخِرَةِ(1).

هر کس که صبح کند و همّت واحدی (همت برآخرت) داشته باشد، خداوند مهم دنیا و آخرت او را کفایت می کند.

92 -حضرت امام علی علیه السلام: مَنْ لَمْ یَکُنْ هَمُّهُ ما عِندَ اللّٰهِ سُبحانَهُ لَمْ یُدرِکْ مُناهُ(2).

هر کس اهتمامش به آنچه نزد خداوند سبحان است نباشد، به آرزوهای خود نخواهد رسید.

می کنم و آسمان ها و زمین را ضامن روزی او قرار دهم و در تجارت با هر تاجری هوای او را داشته باشم.

و موفقیت به پایان برسانند، و این گونه کارها و این افراد مورد خطاب حضرت امام علی علیه السلام می باشند که می فرماید:

کُنْ بَعِیدَ الهِمَمِ إذا طَلَبْتَ(1).

هرگاه در طلب چیزی بر می آیی، بلند همّت باش.

از طرف دیگر کارهای متوسط و معمولی دیگری هست که انسانهایی با استعدادهای معمولی می توانند انجام دهند و این انسانها در اینگونه کارها مخاطب حضرت امام علی علیه السلام می باشند که می فرماید:

تَوَسَّطْ فی الهِمَّةِ تَسلَمْ مِمَّنْ یَتَّبِعُ عَثَراتِکَ(2).

در همّت میانه رو باش تا ایمن بمانی از کسی که دنبال پیدا کردن لغزش های تو است.

آری، میانه روی در هر چیزی انسان معمولی را از لغزش و اشتباه دور می سازد. و اگر کارهای بزرگ و کلان به این افراد واگذار شود جز خسارت و زیان برای خود و جامعه چیزی همراه ندارد.

بنابراین هر کس با توجه به اندازۀ استعداد و توانش باید در پی کاری برود و با جدیت و کوشش استعدادهای درونی خود را آشکار نماید و در عین حال

ص:62

از استعداد و توان خود پا فراتر ننهد، همانگونه که صاحبان استعدادهای قوی نباید گوشه گیری کنند و نباید از بکارگیری استعداد و همّت خود در کارهای بزرگ کوتاهی نمایند، نه به افراد معمولی می توان گفت ابن سینا یا ادیسون باش و نه به ابن سینا و ادیسون می توان گفت یک دانشمند متوسط باش.

توجه به این نکته لازم است که باید همّت و نیروی خود را کاملاً بکار گیریم و حالت خمودی و سستی به خود راه ندهیم، روایاتی که ما را به کار و تلاش و همّت بلند و تحمّل مشکلات ارشاد می کند برای همین اصل بکارگیری بهینه همّت و کار است، و مثال مردمی که گویند: هر که بیشتر کاشت بیشتر برداشت، به اصل بکارگیری بهینه همّت و کار توجه دارد. روایت زیر نیز به همین اصل عنایت دارد، حضرت امام علی علیه السلام به زبیر فرمود:

یا زُبیرُ، إنَّ الرِّزقَ مَفتوحٌ مِنْ لَدُنِ العَرشِ إلیٰ قَرارِ بَطنِ الأَرضِ، یَرزُقُ اللّٰهُ کُلَّ عَبدٍ عَلیٰ قَدرِ هِمَّتِهِ وَنَهمَتِهِ(1).

ای زبیر! (باب) رزق الهی از (بلندای) عرش تا عمق

ص:63

زمین، گشوده است، خداوند هر بنده ای را به اندازه همّ و غمّ و بلند همّتی اش روزی می دهد.

در این روایت از یک سو زبیر به تلاش و همّت تشویق می شود و از سوی دیگر می فهمد که راه سعادت و توسعه رزق توجه به خدا همراه با کار و همّت و تلاش است.

ص:64

وَ مَا فِی الْأَرْضِ وَ أَسْبَغَ عَلَیْکُمْ نِعَمَهُوظَٰهِرَةً وَ بَاطِنَةً وَ مِنَ النَّاسِ مَن یُجَٰدِلُ فِی اللَّهِ بِغَیْرِ عِلْمٍ وَ لَاهُدًی وَ لَاکِتَٰبٍ مُّنِیرٍ(1)».

آیا ندید که خدا آنچه در آسمانها و در زمین است مسخر شما ساخت و نعمت های آشکار و پنهان خود را بطور فراوان بر شما ارزانی داشته است، ولی برخی از مردم بدون هیچ دانش و هدایت و کتاب روشنگری درباره خدا مجادله می کنند.

بِفَسخِ العَزائِمِ، وَحَلِّ العُقُودِ، وَنَقضِ الهِمَمِ(1).

من خدای پاک را به شکسته شدن عزم (و اراده ها) و گشودن گره ها (و پیمان ها) و در هم شکستن همّت ها (و آرزوها) شناختم.

سُبحانَهُ أَنَّ الإجارَةَ أَحَدُ مَعایِشِ الخَلقِ، إذْ خالَفَ بِحِکمَتِهِ بَینَ هِمَمِهِم وَإرادَتِهِم وَسائِرِ حالاتِهِم، وَجَعَلَ ذلکَ قِواماً لِمَعایِشِ الخَلقِ، وَهُوَ الرَّجُلُ یَستَأجِرُ الرَّجُلَ فی ضَیعَتِهِ وَأَعمالِهِ وَأَحکامِهِ وَتَصَرُّفاتِهِ وَأملاکِهِ، وَلَو کانَ الرَّجُلُ مِنّا یَضطَرُّ إلیٰ أَنْ یَکُونَ بَنّاءً لِنَفسِهِ أو نَجّاراً أو صانِعاً فی شَیْءٍ مِنْ جَمِیعِ أَنواعِ الصَّنائِعِ لِنَفسِهِ، وَیَتَوَلّیٰ جَمیعَ ما یَحتاجُ إلَیهِ مِنْ إصلاحِ الثِّیابِ، وَما یَحتاجُ إلَیهِ مِنَ المُلکِ، فَمِنْ دُونِهِ مَا اسْتَقامَتْ أحوالُ العالَمِ بِتِلکَ، وَلا اتَّسَعُوا لَهُ، وَلَعَجِزُوا عَنهُ، وَلکنَّهُ أَتقَنَ تَدبیرَهُ لِمُخالَفَتِهِ بَینَ هِمَمِهِم، وَکُلَّما یُطلَبُ مِمّا تَنصَرِفُ إلَیهِ هِمَّتُهُ مِمّا یَقُومُ بِهِ بَعضُهُم لِبَعضٍ، وَلِیَستَغْنِیَ بَعضُهُم بِبَعضٍ فی أبوابِ المَعایشِ الَّتی بِها صَلاحُ أحوالِهِم(1).

امام علی علیه السلام دربارۀ آیۀ «ماروزیشان را میانشان تقسیم می کنیم...» فرمود: خداوند سبحان با این آیه به ما خبر داده که اجاره یکی از راه های معیشت مردمان است، زیرا با حکمت خود، همّت ها

ص:68

و خواسته ها و دیگر احوالات ایشان را متفاوت و دیگرگون قرار داد و این امر را مایۀ قوام معیشت خلق ساخت. چون یک مرد، مردی دیگر را اجیر می کند درباره زراعتش و کارهایش و دستوراتش و دخل و تصرفاتش و ملک و دارائی هایش، اگر مردی از ما ناچار شود کار بنّایی یا نجّاری و یا صنعتگری و دیگر پیشه ها را برای خویش انجام دهد، وتمامی آنچه را که به آن نیاز دارد همچون اصلاح جامه و لباس و دخل و تصرفات در ملک و دارائی که نیازمند آن است خود عهده دار شود، با این وضعیت کارهای دنیا روبراه نمی شود و آن ها نیز فرصتش را ندارند و به یقین از انجام آن ناتوانند، اما خداوند به این صورت تدبیری دقیق کرد که خواسته هایشان را گوناگون ساخت و خواستۀ هر کس که به چیزی تعلّق گرفت، هر یک برای دیگری آن را انجام دهد، وهر کدام با کمک دیگری آن طور که مصلحت حالش اقتضا دارد، امور زندگانی اش را پیش ببرد.

لَمْ یَجِدْهُ. وَأَمّٰا الدِّعَةُ فَمَوْجُودَةٌ فِی خِفةِ الْمَحْمِلِ، فَمَنْ طَلبَهَا فِی ثِقْلِهِ لَمْ یَجِدْهٰا. وَأَمّٰا قِلَّةُ الْاهْتِمٰامِ فَمَوْجُوْدَةٌ فٖی قِلَّةِ الشُّغْلِ، فَمَنْ طَلَبهٰا مَعَ کَثْرَتِهِ لَمْ یَجِدْهٰا. وَأَمّٰا العِزُّ فَمَوْجُودٌ فِی خِدْمَةِ الْخٰالِقِ، فَمَنَ طَلبَهُ فِی خِدْمَةِ الْمَخْلُوقِ لَمْ یَجِدْهُ(1).

خواسته های مردم در دنیای فانی چهار چیز است:

بی نیازی، راحتی و آسایش زندگانی، آسوده خاطری و عزّتمندی، امّا بی نیازی در قناعت است، پس هر کس آن را در بسیاری مال بجوید آن را نیابد، و امّا راحتی و آسایش زندگانی در سبکبار بودن است، پس هر کس آن را در سنگین باری بجوید به آن نرسد، و امّا آسوده خاطری در سرگرمی های اندک (به خواسته های دنیوی) است، پس هر کس آن را در بسیاری آن بجوید آن را نیابد، و امّا عزّتمندی در خدمت به آفریدگار (و برای رضای خدا کار کردن) است، پس هر کس آن را در خدمت به مخلوق (و به دست آوردن خشنودی آنان) بجوید به آن نرسد.

ص:70

وَ فِی رِوٰایَةٍ أُخْریٰ: وَکَیْفَ لٰایَحْظُرُهُ وَمٰا أَصٰابَ فِیهِ فَهُوَ لِرَبِّهِ الَّذیِ آجَرَهُ(1).

مفضل بن عمر می گوید: از امام صادق علیه السلام شنیدم می فرمود: هر که خود را برای دیگری اجیر سازد درِ، روزی را بر خود بسته است و چگونه چنین نباشد درحالی که آنچه سود و بهره بدست می آورد از آنِ کارفرما و موجر خواهد بود.

با توجه به روایات دیگر در تشویق به کار می توان گفت این روایت برای کارفرمایانی است که حق کار گر را به طور معمول نمی دهند یا کارگرانی که استعداد شایسته خود را برای رسیدن به اوج کمال به کار نمی گیرند و رکود می کنند.

ص:72

وَ أَنَّ سَعْیَهُ سَوْفَ یُرَیٰ * ثُمَّ یُجْزَلهُ الْجَزَآءَ الْأَوْفَیٰ(1)».

و اینکه برای انسان جز آنچه تلاش کرده نیست و حتّی کوشش او به زودی دیده خواهد شد سپس به او جزای تمام تر داده خواهد شد.

2 -«هُوَ أَنشَأَکُم مِّنَ الْأَرْضِ وَ اسْتَعْمَرَکُمْ فِیهَا فَاسْتَغْفِرُوهُ»(2).

اوست که شما را از زمین پدید آورد و شما را به عمران آن واداشت پس از او آمرزش بخواهید.

3 -«وَ هُوَ الَّذِی سَخَّرَ الْبَحْرَ لِتَأْکُلُوامِنْهُ لَحْمًا طَرِیًّا وَ تَسْتَخْرِجُوامِنْهُ حِلْیَةً تَلْبَسُونَهَا وَتَرَی الْفُلْکَ مَوَاخِرَ فِیهِ وَ لِتَبْتَغُوامِن فَضْلِه ی وَ لَعَلَّکُمْ تَشْکُرُونَ(3)».

و اوست آنکه دریا را مسخر [شما] ساخت تا از آن گوشت تازه بخورید و زیوری را که می پوشید از آن استخراج کنید و در آن کشتی ها را می بینی که آب را می شکافند [تا بدان برخوردار شوید] و برای اینکه از کرم خدا روزی بطلبید و به این امید که شکرگزار باشید.

ص:74

اکنون در 12 فصل پیرامون کار در سیرۀ عملی و گفتار پیشوایان معصوم علیهم السلام می پردازیم:

فصل اوّل: آثار پربرکت شغل و حرفه

فصل دوّم: سیره و سخنان پیشوایان علیهم السلام در تشویق به کار

فصل سوّم: پیامدهای منفی بی کاری

فصل چهارم: آداب و کیفیت کسب و کار

فصل پنجم: کار و طلب مال حلال دنیاطلبی نیست، عبادت و اطاعت خداست

فصل ششم: شغل های مکروه

فصل هفتم: توصیه به برخی از مشاغل و تأیید آن

فصل هشتم: ثمرۀ کسب حلال

فصل نهم: سربار جامعه نباشید

فصل دهم: مذمّت سستی و نتایج آن

فصل یازدهم: پیامدهای پرخوابی

فصل دوازدهم: گوناگون، رزق، دنیا و...

ص:76

صبح را خواندید صبح خیلی زود به دنبال روزی حلال بروید و حلال را جستجو کنید، زیرا خدای سبحان به زودی به شما روزی خواهد داد و شما را بر آن یاری خواهد کرد.

زراره می گوید شخصی خدمت امام صادق علیه السلام رسید و عرض کرد: من نمی توانم با دستانم خوب کار کنم و تجارت هم نمی دانم لکن محروم و نیازمندم، حضرت فرمود: برو کار کن و روی سر خود چیزی حمل کن و از مردم بی نیاز باش.

از (نیاز به) مردم و تلاش (در توسعه) بر خانواده و نیکی و محبّت به همسایه خود، خداوند سبحان را در روز قیامت در حالی ملاقات می کند که صورتش همچون ماه شب چهارده می درخشد.

رسول خدا صلی الله علیه و آله به روی زمین غذا می خورد و مانند نشستن بنده می نشست و با دست خویش پارگی کفش خود را دوخته و جامه اش را وصله می کرد.

با دست خود در زمینش کار می کرد. پرسیدم:

او کیست؟ فرمود: رسول خدا صلی الله علیه و آله و امیرالمؤمنین علیه السلام و پدرانم، همگی بادست های خود کار می کردند، این کار همۀ پیامبران و رسولان و بندگان شایستۀ (خداوند) است.

ممکن است سؤال شود، حضرات معصومین علیهم السلام که واسطۀ رزق و روزی بین خدا و مردم می باشند چه نیازی به کار و تلاش دارند؟

در جواب این سؤال از بیان روشن

امام صادق علیه السلام کمک می گیریم که فرمود:

18 -إنِّی لَارکَبُ فی الحاجَةِ الَّتی کَفانِیهَا اللّٰهُ، ما أرکَبُ فِیهٰا إِلّاٰ لِالْتماسِ أنْ یَرانِیَ اللّٰهُ أُضحی فی طَلَبِ الحَلالِ(1).

من در پی حاجتی که خدا از آن بی نیازم کرده می روم، این کار را نمی کنم مگر به این خاطر که خدا مرا ببیند که از پی روزی حلال آمده ام.

در جای دیگر روایتی از

محمّد بن علی بن الحسین آمده است که فرمود:

19 -کانَ أمیرُ المؤمنینَ علیه السلام یَخرُجُ فی الهاجِرَةِ فی

ص:85

الحاجَةِ قَد کفاها(1) ، یُریدُ أنْ یَراهُ اللّٰهُ یُتعِبُ نَفسَهُ فی

طَلَبِ الحَلالِ(2).

امام علی علیه السلام در هوای داغ نیمروز برای کاری بیرون می رفت - که دیگران آماده بودند آن را انجام دهند - علّتش این بود که می خواست خدای متعال ببیند او برای کسب روزی حلال زحمت می کشد.

بدیهی است ارادۀ خداوند بر این است که این بزرگواران مانند مردم عادی زندگی روزمرۀ خویش را گذرانده و مشوّق مردم و راهنمای آنان برای امرار معاش باشند همانگونه که خداوند در قرآن به پیامبرش دستور می دهد که به مردم بگو که من هم مانند شما انسان هستم

«قُلْ إِنَّما أَنَا بَشرٌ مِثلُکم».(3)

«من انسانی هستم مثل شما».

زیرا پیامبر اکرم صلی الله علیه و آله و ائمه معصومین علیهم السلام در وجود ظاهری همانند سایر انسانها می باشند، کارهای مباح انجام می دهند مانند کشاورزی، دام داری، تجارت،

ص:86

تا افراد بشر بفهمند که کار کردن امری خدا پسندانه است و منافات با ترقی معنوی و روحانی ندارد، برکات دیگری هم دارد چون توسعه اقتصاد فردی و اجتماعی، خود کفائی فرد از حاجتمندی و فقر، رونق و رواج تولید، بی نیاز شدن جامعه از بیگانگان و...

امامان ما با صراحت این موضوع را به پیروان خویش گوشزد می نمایند:

20 -عَبدُ الأعلیٰ مَولیٰ آلِ سامٍ قال: استَقبَلتُ أبا عَبدِ اللّٰهِ علیه السلام فی بَعضِ طُرُقِ المدینةِ فی یَومٍ صائِفٍ شَدیدِ الحَرِّ، فَقُلتُ: جُعِلتُ فِداکَ، حالُکَ عِندَ اللّٰهِ عَزَّ وَجَلَّ وَقَرابَتُکَ مِن رَسُولِ اللّٰهِ صَلَّی اللّٰهُ عَلَیهِ وَآلِهِ وَأَنتَ تُجهِدُ نَفسَکَ فی مِثلِ هذَا الیَومِ؟ فَقالَ: یا عَبدَ الأعلیٰ خَرَجتُ فی طَلَبِ الرِّزقِ، لِأَستَغنِیَ عَنْ مِثلِکَ(1).

عبدالاعلی می گوید: در یک روز داغ تابستانی در یکی از راه های مدینه به امام صادق علیه السلام برخوردم، عرض کردم: فدایت شوم، با آن مقامی که نزد خدای عزّ و جلّ و قرابتی که با رسول خدا صلی الله علیه و آله دارید، در چنین روزی خود را به زحمت انداخته اید؟ فرمود:

ص:87

ای عبدالاعلی در طلب روزی بیرون آمده ام تا از امثال تو بی نیاز باشم.

در حدیثی دیگر

امام صادق علیه السلام چنین می فرمایند:

21 -فَلا تَدَعَنَّ طَلَبَ الرِّزقِ، وإنِ اسْتَطَعتَ أَنْ لا تَکونَ کَلّاً فَافعَلْ(1).

هرگز دست از طلب روزی مکش، و اگر توانستی که سربار مردم نباشی انجام ده.

آری به راستی چنین است. چرا انسانی که می تواند گلیم خویش را از آب بیرون کشد، دست گدایی و طلب به آستان هم نوعان خویش دراز کند؟ چه خوب است که انسان به وقت کار، خوب کار کند و کار را با دُرستی و صحت انجام دهد که ماندگار باشد، و در موقع عبادت، خوب خدای خویش را بخواند.

از روایت زیر روشن می شود که رسول خوبی ها حضرت

محمد مصطفی صلی الله علیه و آله این چنین ارزش کار و کارگر را پاس می دارد:

مِنْ غَزْوَةِ تَبُوک اسْتَقَبَلَهُ سَعْدُ الأنْصٰارِی، فَصٰافَحَهُ النَّبیُّ صلی الله علیه و آله ثَمَّ قٰالَ لَهُ: مٰا هٰذٰا الّذِی أکتَب یَدَیْک، قٰالَ:

یٰا رَسُولَ اللّٰهِ، أَضْرِبُ بِالْمرِ وَالْمِسْحٰاةِ فَأَنْفقُهُ عَلیٰ عِیٰالِی، فَقبّلَ یَدَه رَسُولُ اللّٰهِ صلی الله علیه و آله وَقٰالَ: هٰذِهِ یَدٌ لٰا تَمُسُّها النّارُ(1).

انس ابن مالک می گوید: چون رسول خدا از جنگ تبوک برگشت، سعد انصاری به استقبال آن حضرت رفت، رسول خدا با او دست داد و مصافحه کرد آنگاه فرمود: چه چیزی سبب خشکیدگی دستان شما گردیده است، عرض کرد: ای رسول خدا، برای تأمین مخارج فرزندانم با طناب و کلنگ کار می کنم. حضرت دست او را بوسید و فرمود: این دست را آتش جهنم نمی سوزاند.

آن حضرت در روایت دیگر چنین فرموده است:

23 -اِعمَلْ لِدُنیاکَ کَأَنَّکَ تَعیشُ أَبَداً، وَاعْمَلْ لِآخِرَتِکَ کَأَنَّکَ تَمُوتُ غَداً(2).

برای دنیای خود چنان کار کن که گویی جاودانه

ص:89

زندگی می کنی و برای آخرتت چنان کار کن که گویی فردا خواهی مُرد.

حال که صحبت از ارزش کار و کارگر و خوب کار کردن به میان آمد، فرصتی است تا روایات دیگری را در این باره از پیامبر اکرم صلی الله علیه و آله و دیگر معصومین علیهم السلام مطرح نمائیم:

و نیرومند بود از او کار کشیدید اکنون که پیر و ناتوان گردیده به او کمک نمی کنید. حضرت فرمود: از بیت المال برای او انفاق کنید.

امیر مؤمنان علیه السلام در نامه اش به مالک اشتر چنین می فرماید: درباره بازرگانان و صنعتگران این پند را از من پذیرا باش و سفارش کن که در حق ایشان نیکی نمایند.

بعضی از ایشان در شهرها مقیم اند، و برخی از ایشان سرمایۀ خود رابصورت کالاهایی درآورده در رفت و آمداند. و گروهی هم با سرمایۀ جان خویش به دیگران سود می رسانند زیرا ایشان سبب و ریشه های سودها می باشند که از راههای سخت و دوردست از دشت و دریا و بیایان صاف و کوهستان قلمرو تو [رفت و آمد می کند]... به کارهای آنان رسیدگی کن.

27 -أبو صٰالحٍ قٰالَ: سُئِلَتْ عٰائِشَةٌ واُمُّ سَلَمَةِ، أیُّ الْعَمَلِ کٰانَ أَحَبُّ إِلَی رَسُولِ اللّٰهِ صلی الله علیه و آله؟ قٰالَتٰا: مٰا دِیمَ عَلَیهِ وإنْ قَلَّ(1).

از عائشه و امّ سلمه سئوال شد محبوب ترین کارها نزد رسول خدا صلی الله علیه و آله چه بود، پاسخ دادند: کار مداوم و مستمر اگر چه اندک باشد.

28 -امام محمد باقر علیه السلام إنِّی أُحِبُّ أنْ أدومَ عَلَی

ص:92

العَمَلِ إذا عَوَّدَتْنی نَفسی، وَإنْ فاتَنی مِنَ اللَّیلِ قَضَیتُهُ مِنَ النَّهارِ، وإنْ فاتَنِی مِنَ النَّهارِ قَضَیتُهُ بِاللَّیلِ، وَإنَّ أحَبَّ الأعمالِ إلَی اللّٰهِ ما دِیمَ عَلَیها(1).

هر گاه به کاری عادت کنم دوست دارم بر آن مداومت ورزم، اگر از عبادت شبانه چیزی از من فوت شود، روز قضایش را به جای می آورم، و اگر روز چیزی (از عبادت) را از دست دهم شب قضای آن را به جای می آورم، محبوب ترین کارها در پیشگاه خداوند کاری است که با پیگیری همراه باشد.

در تاریخ اسلام مواردی داشته ایم که افرادی به نزد اهل بیت عصمت و طهارت علیهم السلام می آمدند و درخواست کمک می نمودند. این افراد دو دسته بودند. عده ای از آنان، مؤمنان تُهی دستی بودند که با وجود آنکه کار می کردند اما درآمد خوبی نداشتند؛ امامان علیهم السلام با این دسته از افراد از روی تفضّل و محبّت برخورد می نمودند و آنان را به مقدار نیاز و گاهی بیشتر از نیازشان کمک می کردند. دسته دوم افرادی بودند که امام مانند دسته اوّل با آنها عمل نمی کردند، بهتر است از زبان روایت بگوئیم:

ص:93

29 -أیّوبُ أخی أدیمٍ بَیّاعِ الهروی قال: کُنّا جُلُوساً عِندَ أبی عَبدِ اللّٰهِ علیه السلام إذ أقبَلَ العَلاءُ بنُ کاملٍ فَجَلَسَ قُدّامَ أبی عَبدِاللّٰهِ علیه السلام فَقالَ: ادعُ اللّٰهَ أنْ یَرزُقَنی فی دَعَةٍ، قالَ:

لا أدعُو لَکَ، اطلُبْ کَما أَمَرَکَ اللّٰهُ عَزَّ وَجَلَّ(1).

ایوب برادر أدیم می گوید: نزد امام صادق علیه السلام نشسته بودم که علاء بن کامل آمد و روبروی حضرت علیه السلام نشست و عرض کرد: از خدا بخواه که با راحتی و بی دردسر روزیم دهد، حضرت علیه السلام فرمود:

برایت دعا نمی کنم، از پی روزی باش چنانکه خدای سبحان فرمانت داده است.

اگرچه خاندان رسول اکرم صلی الله علیه و آله مردم را از دست دراز کردن به سوی خلق برحذر می داشتند اما از آن طرف افرادی را که دست مردم مستمند را می گرفتند، تشویق می نمودند و کار آنان را ارزشمند معرفی می کردند.

30 -سُلَیمانُ بنُ مُعَلَّی بنِ خنیسٍ، عَن أبیهِ، قالَ:

سَأَلَ أَبو عَبدِ اللّٰهِ علیه السلام عَنْ رَجُلٍ وَأنا عِندَهُ، فَقیلَ: أَصابَتهُ الحاجَةُ، قالَ: فَما یَصنَعُ الیَومَ؟ قِیلَ: فی البَیتِ یَعبُدُ

ص:94

رَبَّهُ، قالَ: فَمِنْ أَینَ قُوتُهُ؟ قِیلَ: مِنْ عِندِ بَعضِ إخوانِهِ، فَقالَ أبو عَبدِ اللّٰهِ علیه السلام: وَاللّٰهِ لَلَّذی یَقُوتُهُ أَشَدُّ عِبادَةً مِنهُ(1).

معّلی بن خنیس می گوید: من در محضر امام صادق علیه السلام بودم که جویای حال کسی شد، گفتند:

نیازمند شده است، فرمود: اکنون چه کار می کند؟ گفتند:

در خانه عبادت پروردگارش را می کند، فرمود: پس روزیش از کجا تأمین می شود؟ گفتند: توسط برخی از آشنایانش، امام صادق علیه السلام فرمود: سوگند به خدا آن که روزی او را تأمین می کند، بهتر از او بندگی خدا را می کند.

مَعٰاشِهِمْ، فَلٰا تَدَعِ الطَّلبَ(1).

احمد بن محمّد بن ابی نصر می گوید: به امام رضا علیه السلام عرض کردم: در کوفه رشد کرده ام و گذران زندگی در آن جا سخت است رزق و روزی ما تنها در بغداد است، این سرزمین ناهمواری است که درب روزی مردم از آن جا گشوده می شود، فرمود: اگر خواستی به آن جا سفر کن، امسال سال آشفته ای است و مردم از طلب روزی چاره ای ندارند، پس، از طلب دست مکش.

چیست؟ حضرت فرمود: برایش نام نیکو برگزینی و درست تربیت کنی و در جای نیکو و شغل نیکو بگماری.

34 -امام کاظم علیه السلام: حِیلَةُ الرَّجُلِ فی بابِ مَکسَبِهِ(1).

مهارت و نیک اندیشی مرد در زمینه محلّ درآمد اوست.

بنابراین در روایات اسلامی درآمد از کار خوب و مفید و آبرومند برای انسان ارزش به حساب آمده و با ترقی در جنبه های روحانی و معنوی معارض و منافی معرفی نشده است. بلکه مسلمین دعوت به کار و کوشش شده اند در عین حال روزی و توسعه را باید از خدا بخواهند به دو روایت زیر توجه کنید:

فضیل بن یسار می گوید: به

امام صادق علیه السلام عرض کردم: من تجارت را رها کرده ام. امام فرمود: این کار را انجام نده، حجرۀ خود را بگشای و بساط کسب و کارت را پهن کن و از پروردگارت روزی بطلب.

در جای دیگر همین دستور را حضرت در پاسخ سدیر صیرفی به وی می دهد هنگامی که از

امام صادق علیه السلام سؤال نمود:

أیُّ شَیءٍ عَلَی الرَّجُلِ فی طَلَبِ الرِّزقِ؟ فَقالَ: یا سَدیرُ، إذا فَتَحتَ بابَکَ وَبَسَطتَ بِساطَکَ فَقَدْ قَضَیتَ ما عَلَیکَ(1).

در طلب روزی چه تکلیفی بر دوش مرد است؟ فرمود: ای سدیر! هر گاه درِ (مغازه) را گشودی و بساط را پهن کردی تکلیف خود را انجام داده ای.

ملاحظه بفرمائید که امام علیه السلام رفتن به محل کار را وظیفه دانسته، اشتغال را نیز وظیفه می داند و در عین حال رازق خداست باید توکّل به او باشد.

36 -کُلَیْبُ الصَّیْدَاوِیِّ قَالَ، قُلْتُ لِأَبِی عَبْدِ اللّٰهِ علیه السلام :

ص:98

ادْعُ اللّٰهَ عَزَّ وَ جَلَّ لِی فِی الرِّزْقِ فَقَدِ الْتَأثَتْ عَلَیَّ أُمُورِی، فَأَجَابَنِی مُسْرِعاً: لَا، اخْرُجْ فَاطْلُبْ(1).

کلیب صیداوی می گوید به امام صادق علیه السلام عرض کردم: از خدا بخواهید روزی ام دهد، کارهایم کند پیش می رود و در آن مانده ام، حضرت خیلی زود فرمود: دعا نمی کنم، بیرون برو و در پی طلب روزی باش.

لَنْ یَعْدُوَ امْرُؤٌ مَا قُسِمَ لَهُ، فَأَجْمِلُوا فِی الطَّلَبِ وَ إِنَّ الْعُمُرَ مَحْدُودٌ لَنْ یَتَجَاوَزَ أَحَدٌ مَا قُدِّرَ لَهُ، فَبَادِرُوا قَبْلَ نَفَاذِ الْأَجَلِ، وَ الْأَعْمَالُ مَحْصِیَّةٌ(1).

ای مردم روزی تقسیم شده است، هیچ کس به بیش از اندازۀ سهمش دست نخواهد یافت، پس در طلب آن متعادل باشید و زیاده روی نکنید.

ص:100

تَذهَبُ أموالُکُم، وَاشتَدَّ عَلَیهِ(1).

فضیل بن یسار می گوید: امام صادق علیه السلام فرمود: چه کار می کنی؟ عرض کردم: امروز کاری ندارم، فرمود: این گونه، اموال شما از بین می رود، و این (بیکاری من) بر آن حضرت علیه السلام گران آمد.

40 -فضیلُ بنُ یسارٍ، قال: قُلتُ لِأبی عَبدِ اللّٰهِ علیه السلام:

إنّی قَدْ کَفَفتُ عَنِ التِّجارَةِ وَأَمسَکتُ عَنْها، قالَ: وَلِمَ ذلِکَ؟ أَعَجَزٌ بِکَ؟ کَذلِکَ تَذهَبُ أموالُکُم، لا تَکُفُّوا عَنِ التِّجارَةِ، وَالتَمِسُوا مِنْ فَضلِ اللّٰهِ عَزَّ وَ جَلَّ(2).

فضیل بن یسار می گوید: به امام صادق علیه السلام عرض کردم: من تجارت را رها کرده و از آن دست کشیده ام؟ فرمود: چرا؟ آیا ناتوانی؟ بدینسان اموال شما از بین می رود، از تجارت دست نکشید و در طلب احسان خدای سبحان باشید.

إلَی الرَّجُلِ فَأَعجَبَهُ قال: هَل لَهُ حِرفَةٌ؟ فَإنْ قالوا: لا؛ قال: سَقَطَ مِنْ عَینی. قیلَ: وَکیفَ ذاکَ یا رَسُولَ اللّٰهِ؟ قال: لِأنَّ المؤمنَ إذا لَمْ یَکُنْ لَهُ حِرفَةٌ یَعیشُ بِدِینِهِ(1).

ابن عباس می گوید: پیامبر خدا صلی الله علیه و آله چنین بود که هر گاه به کسی نگاه می کرد و از او خوشش می آمد، می فرمود: شغلی هم دارد؟. اگر می گفتند: نه، می فرمود:

از چشمم افتاد. عرض می شد: چرا ای رسول خدا؟ می فرمود: زیرا اگر مؤمن شغل و حرفه ای نداشته باشد، دین خود را وسیلۀ امرار معاش می کند.

وَطَیَّنَ عَلَیهِ بابَهُ، وَقالَ رِزقی یَنزِلُ عَلَیَّ، کانَ یَکُونُ هذا؟ أما إنَّهُ یَکُونُ أَحَدُ الثَّلاثَةِ الّذینَ لا یُستجابُ لَهُمْ دَعوَةٌ،... الرَّجُلُ یَکُونُ عِندَهُ الشَّیْءُ فَیَجلِسُ فی بَیتِهِ فَلا یَنتَشِرُ وَلا یَطلُبُ وَلا یَلتَمِسُ الرِّزقَ، حَتّیٰ یَأکُلَهُ، فَیَدعُو فَلا یُستَجابُ لَهُ(1).

آیا می پنداری اگر کسی به خانۀ در آید و درِ آن را بر خود گِل ببندد و بگوید: روزی ام بر من فرود می آید، این گونه می شود؟ آگاه باش این (فردی که اینگونه دعا می نماید) یکی از آن سه نفری است که دعایشان مستجاب نمی شود،... مردی که سرمایه دارد اما در خانه خود می نشیند، کار نمی کند و از پی روزی بر نمی آید تا (همۀ) سرمایۀ خود را می خورد، پس دعا می کند که مستجاب نمی شود.

ارْزُقْنی، وَیَدَعُ أنْ یَنتَشِرَ فی الأرضِ وَیَلتَمِسُ مِنْ فَضلِ اللّٰهِ، فَالذَّرَّةُ تَخرُجُ مِنْ جُحرِها تَلتَمِسُ رِزقَها(1).

من در دلم تنفر دارم از مردی که از کسب و کار شانه خالی می کند و به پشت می خوابد و می گوید: خدایا روزیم ده، و ترک می کند حرکت در زمین را برای بدست آوردن فضل خداوند، مورچه از لانه خود بیرون می آید تا روزی خود را به دست آورد.

أضَعُفتَ عَنِ التِّجارَةِ؟ أَو زَهِدتَ فیها؟ قُلتُ: ما ضَعُفتُ عَنها، وَلا زَهِدتُ فِیها، قال: فَما لَکَ؟ قلتُ: کُنّا ننتَظِرُ أَمراً، وذلکَ حینَ قُتِلَ الوَلیدُ، وَعِندی مالٌ کثیرٌ. وَهُوَ فی یَدی، وَلَیسَ لِأحَدٍ عَلَیَّ شَیءٌ، وَلا أرانی آکُلُهُ حَتّیٰ أموتَ، فقال: لا تَترُکْها، فَإنَّ تَرکَها مَذهَبَةٌ لِلعَقلِ، اسْعَ عَلیٰ عِیالِکَ، وَإیّاکَ أَنْ یکونُوا هُمُ السُّعاةُ عَلَیکَ(1).

ای معاذ! از تجارت خسته و ناتوان شده ای یا به آن بی رغبتی؟ عرض کردم: نه ناتوان و خسته شده ام نه بی رغبت. فرمود: پس تو را چه شده است؟ عرض کردم:

منتظر چیزی بودیم و آن زمانی بود که ولید کشته شد و من ثروت زیادی داشتم و اینک نیز دارم و به هیچ کس هم بدهکار نیستم و فکر نمی کنم تا آخر عمرم تمام شود. حضرت فرمود: تجارت را ترک مکن زیرا ترک آن خرد را نابود می کند؛ خانواده ات را در رفاه و آسایش قرار ده و کاری نکن که آن ها برای تهیۀ هزینۀ زندگی ات کار کنند.

ص:106

48-فضیلُ الأعور قال: شَهِدتُ مَعاذَ بنَ کثیرٍ، وقالَ لِأبی عَبدِ اللّٰهِ علیه السلام: إنِّی قَد أیسَرتُ، فَأَدَعُ التِّجارةَ؟ فَقالَ: إنَّکَ إنْ فَعَلتَ قَلَّ عَقلُکَ، أو نَحوَهُ(1).

فضیل بن اعور می گوید: شاهد بودم که معاذ بن کثیر به امام صادق علیه السلام عرض کرد. من توانگر شده ام آیا تجارت را رها کنم؟ فرمود: اگر این کار را بکنی عقلت کم می شود، یا چیزی شبیه این جمله.

می گوید، روزی در محضر امام صادق علیه السلام بودم که آن حضرت جویای حال معاذ - فروشنده پارچه های کرباسی - شد، عرض شد: او تجارت را رها کرده است، فرمود:

این کار شیطان است، هر کس تجارت را رها کند دو سوّم عقلش را از دست می دهد، آیا نمی داند که رسول خدا صلی الله علیه و آله از یک کاروان تجارتی که از شام آمده بود کالایی را خرید و در تجارت آن چنان سودی برد که دیونش را پرداخت کرد.

رسیدم، پرسید عمر بن مسلم چه می کند؟ عرض کردم:

خوب است ولی تجارت را رها کرده است، سه بار فرمود: کار شیطان است آیا نمی داند که رسول خدا صلی الله علیه و آله کالای تجارتی کاروانی را که از شام آمده بود خرید و از آن چنان سود برد که دیونش را پرداخت و میان خویشان خود تقسیم کرد.

قٰالَ بُرَیْدُ لِمُحَمَّدٍ: سَلْ لِی أَبٰا عَبْدِ اللّٰهِ علیه السلام عَنْ شَی أُرِیدُ أَنْ أصْنعَهُ، إِنَّ لِلنّٰاسِ فِی یَدِیْ وَدٰائِعَ وَأمْوٰالًا أَتَقَلَّبُ فِیهٰا، وَقَدْ أَرَدْتُ أَنْ أَتَخَلَّی مِنَ الدُّنْیٰا وَأَدْفَعَ إِلیٰ کُلِّ ذِی حَقٍّ حَقَّهُ، قٰالَ: فَسَأَلَ مُحَمّدٌ أَبا عَبْدِ اللّٰهِ علیه السلام عَنْ ذٰلِکَ، وَخَبَّرَهُ بِالْقِصَّةِ، وَقٰالَ: مٰا تَرٰی لَهُ؟ فَقَالَ: یٰا مُحّمّدُ، أَیَبْدَأُ نَفْسَهُ بِالْحَرْبِ، لٰا، وَلٰکِنْ یَأْخُذُ وَیُعْطِی عَلَی اللّٰهِ عَزَّ وَ جَلَّ(1).

برید عجلی به محمد بن مسلم - که دامادش بود - گفت: از امام صادق علیه السلام دربارۀ (این) کاری که می خواهم انجام دهم بپرس: ودیعه ها و اموالی از مردم در اختیار من است که با آن ها معامله (و سوداگری) می کنم، و می خواهم از دنیا کنار بکشم و به هر صاحب حقّی حقّش را برگردانم، محمّد بن مسلم ماجرا را برای امام صادق علیه السلام نقل کرد و پرسید: نظر شما چیست؟ حضرت علیه السلام فرمود: ای محمّد! آیا وی می خواهد با خودش بجنگد و دشمنی کند؟! نه (این کار را نکند)، بلکه با توکّل بر خدا بگیرد و بدهد.

ص:110

پروا کند، خداوند برای او راه خرجی قرار می دهد و از جایی که گمان نمی برد، روزیش می دهد» نازل شد، عده ای از اصحاب رسول خدا صلی الله علیه و آله، درها را به روی خود بستند و به عبادت پرداختند و گفتند: تضمین شده ایم.

این خبر به گوش پیامبر صلی الله علیه و آله رسید، حضرت در پی آنان فرستاد و فرمود: چه چیز شما را وا داشت که این کار را بکنید؟ عرض کردند: ای رسول خدا، روزی ما تضمین شده است و لذا به عبادت روی آورده ایم. پیامبر فرمود:

بدانید که هر کس چنین کند، دعایش مستجاب نمی شود. دنبال کسب و کار بروید.

ص:112

54 -«وَ جَعَلْنَا النَّهَارَ مَعَاشًا»(1).

و روز را برای کسب و کار ساختیم.

55 -«إِنَّ لَکَ فِی النَّهَارِ سَبْحًا طَوِیلاً(2)».

و تو در روز، تلاش مستمر و طولانی خواهی داشت.

56 -«وَلَا تَأْکُلُوا

أَمْوَ ٰلَکُم بَیْنَکُم بِالْبَٰطِلِ(3)».

و اموال یکدیگر را میان خود به باطل مخورید.

57 -«وَلَا تَبْخَسُوا ْ

النَّاسَ أَشْیَآءَهُمْ»(4).

و از [کار و] کالای مردم نکاهید.

کسی که دین را دکّان خود قرار دهد بهرۀ او از دینش همان است که می خورد.

63 -فقه الرضا: لٰاتَأْکُلُوا النَّاسَ بِآلِ مُحمّدٍ، فَإنَّ التَّأَکُّلَ بِهِمْ کُفْرٌ(1).

خاندان محمد صلی الله علیه و آله را وسیله امرار معاش خود نسازید که وسیلۀ ارزتزاق قرار دادنشان کفر است.

64 -رسول خدا صلی الله علیه و آله: یٰا مَعْشَرَ التّجّارِ، إِنَّ هَذٰا الْبَیْعَ یَحضُرُهُ اللّغْوُ وَالْحَلْفُ، فَشُوبُوهُ بِالصّدَقَةِ(2).

ای جماعت بازرگانان! همراه معامله، سخن لغو و سوگند به میان می آید، لذا آن را با صدقه دادن درآمیزید.

برآورده نشود، جز خودش را سرزنش نکند.

وَقَدْ تَأَخَّرتُ عَنِ السُّوقِ فَقٰال: اغدُ إِلی عِزِّکَ(1).

معلّی بن خنیس می گوید: امام صادق علیه السلام مرا دید که دیر به بازار رفتم، فرمود: صبح زود به جایگاه عزّتت رهسپار شو.

اینکه کارهایشان پیوسته رو به پستی پیش خواهد رفت تا زمانی که به آنچه ترک کرده اند برگردند.

همانا خدای متعال جلای وطن (و مسافرت) در طلب روزی را دوست دارد.

ص:124

هذِهِ السّاعَةِ عَلیٰ هذِهِ الحالِ فی طَلَبِ الدُّنیا، لو جاءَکَ المَوتُ وَأنتَ عَلیٰ هذِهِ الحالِ.

قالَ: فَخَلا عَنِ الغُلامَینِ مِن یَدِهِ ثُمَّ تَسانَدَ - عَلیهِ الصَّلاةُ وَالسَّلامُ - وَقالَ: لَو جاءَنی وَاللّٰهِ المَوتُ وَأنا فی هذِهِ الحالِ جاءَنی وَأنا فی طاعَةٍ مِن طاعاتِ اللّٰهِ تَعالیٰ، أکُفُّ بِها نَفسی عَنکَ وَعَنِ النّاسِ، وَإنَّما کُنتُ أخافُ المَوتَ لَو جاءَنی وَأنا عَلیٰ مَعصِیَةٍ مِن مَعاصِی اللّٰهِ، فَقُلتُ: یَرحَمُکَ اللّٰهُ أرَدتُ أَنْ أعِظَکَ فَوَعَظتَنی(1).

محمّد بن مُنْکَدِر می گفت: من فکر نمی کردم که علی بن الحسین علیه السلام، فرزندی از خود بر جای گذارد که در فضل همانند او باشد، چون علی بن الحسین بسیار بزرگوار بود، تا آن که (روزی) فرزند او محمّد بن علی علیه السلام را دیدم و خواستم نصیحتش کنم. اما او مرا نصیحت کرد. یاران محمد بن منکدر پرسیدند: چه نصیحتی به تو کرد؟

گفت: روزی هوا بسیار گرم بود و من به یکی از نواحی مدینه رفتم. در راه، ابوجعفر محمد بن علی علیه السلام را که بدنی فربه و سنگین داشت دیدم که به دو غلام

ص:126

سیاه یا دو تن از موالی تکیه داده است. با خود گفتم:

[سبحان اللّٰه]! شیخی از شیوخ قریش در یک چنین وقتی و با چنین حالی در پی دنیاست! باید او را نصیحت کنم.

نزدیکش رفتم و سلام کردم. با حالتی خسته و عرق ریزان، جواب سلام مرا داد.

من گفتم: خدا خیرت دهد. شیخی از شیوخ قریش در چنین ساعتی و با چنین حالی در پی دنیا! اگر با این حالت أجَلت در رسد چه می کنی؟

حضرت فرمود: اگر در چنین حالی باشم و مرگم فرا رسد، در حال طاعتی از طاعات خدای عزّ و جلّ هستم. طاعتی که با آن خودم و خانواده ام را از محتاج شدن به تو و مردم باز می دارم. ترس من از این است که در حال انجام معصیتی از معاصی خدای عزّ و جلّ باشم و مرگم فرا رسد.

گفتم: خدا رحمتت کند، خواستم تو را نصیحت کنم تو مرا نصیحت کردی.

أبو عَبدِ اللّٰهِ علیه السلام سَبعَمِائَةِ دینارٍ وَقالَ: یا عذافِرُ، اصرِفْها فی شَیءٍ مّا، وقالَ: ما أَفعَلُ هذا عَلیٰ شَرَهٍ مِنِّی، وَلکنِّی أحبَبتُ أَن یَرانی اللّٰهُ تَبارَکَ وَتَعالیٰ مُتَعَرِّضاً لِفَوائِدِهِ.

قالَ عذافرُ: فَرَبِحتُ فیها مِائَةَ دینارٍ، فَقُلتُ لَهُ فی الطَّوافِ: جُعِلتُ فِداکَ، قَد رَزَقَ اللّٰهُ عَزَّ وَجَلَّ فیها مِائَةَ دینارٍ، قالَ: أثبِتْها فی رَأسِ مالی(1).

عذافر می گوید: امام صادق علیه السلام به من هفتصد دینار دادند، فرمود: این را در معامله ای به کار انداز، و فرمود:

این از باب حرص به دنیا نیست بلکه دوست دارم خداوند متعال مرا در حال بکارگیری از ثمرات این مال ببیند.

عذافر می گوید: آن را به کار انداختم و صد دینار سود بردم و در طواف به آن حضرت عرض کردم:

فدایت شوم! خداوند در آن صد دینار روزی داد، فرمود: آن را روی سرمایه ام بگذار.

بامدادان به سوی آبرومندی خود - یعنی بازار - حرکت کن.

86 -امام صادق علیه السلام: إِذَا کَانَ الرَّجُلُ مُعْسِراً فَیَعْمَلُ بِقَدْرِ مَا یَقُوتُ بِهِ نَفْسُهُ وَ أَهْلُهُ وَ لَایَطْلُبُ حَرَاماً فَهُوَ کَالْمُجَاهِدِ فِی سَبِیلِ اللّٰهِ(1).

هرگاه مرد تنگدست و گرفتار باشد و به اندازه نیاز خود و عیالش کار کند و در پی کسب حرام نباشد ثواب او همچون پیکار کننده در راه خدا است.

87 -خَالِدُ بْنُ نَجِیحٍ قَالَ: قَالَ أَبُو عَبْدِ اللّٰهِ علیه السلام: أَقْرِئُوا مَنْ لَقِیتُمْ مِنْ أَصْحَابِکُمْ السَّلَامَ وَ قُولُوا لَهُمْ: إِنَّ فُلاَنَ بْنَ فُلاَنٍ یُقْرِئُکُمْ السَّلَامَ، وَ قُولُوا لَهُمْ: عَلَیْکُمْ بِتَقْوَی اللّٰهِ عَزَّ وَ جَلَّ وَ مَا یُنَالُ بِهِ مَا عِنْدَ اللّٰهِ، إِنِّی وَ اللّٰهِ مَا آمُرُکُمْ إِلَّا بِمَا نَأْمُرُ بِهِ أَنْفُسَنَا، فَعَلَیْکُمْ بِالْجِدِّ وَ الاِجْتِهَادِ، وَ إِذَا صَلَّیْتُمُ الصّبْحَ وَ انْصَرَفْتُمْ فَبَکِّرُوا فِی طَلَبِ الرِّزْقِ وَ اطْلُبُوا الْحَلَالَ، فَإِنَّ اللّٰهَ عَزَّ وَ جَلَّ سَیَرْزُقُکُمْ وَ یُعِینُکُمْ عَلَیْهِ(2).

ص:129

خالد بن نجیح می گوید امام صادق علیه السلام فرمود: سلام مرا به دوستان خود برسانید و به آنان بگویید: فلانی به شما سلام رساند و به آنان بگویید: تقوای خدای عزّ وجلّ را پیشه کنید و به کارهای بپردازید که خشنودی خدا را بدنبال می آورد، سوگند به خدا! من شما را به چیزی دستور نمی دهم مگر اینکه خودم به آن عمل می کنم، پس تلاش نمایید و بکوشید، و چون نماز صبح را به جا آوردید و برگشتید صبحگاهان در پی طلب روزی باشید و روزی حلال را بخواهید که خدای عز و جل بزودی نصیب تان خواهد کرد و برای به دست آوردنش کمک تان می کند.

ص:130

فَقُلتُ: جُعِلْتُ فِداکَ، فی أیِّ الأعمالِ أَضَعُهُ؟ قالَ:

إذا عَدَلتَهُ عَن خَمسَةِ أشیاءَ فَضَعهُ حَیثُ شِئتَ، لا تُسَلِّمْهُ صَیرَفیّاً، فَإنَّ الصَّیرَفِیَّ لا یَسلَمُ مِنَ الرِّبا، وَلا تُسَلِّمْهُ بَیّاعَ الأکفانِ، فَإنَّ صاحِبَ الأکفانِ یَسُرُّهُ الوَبا إذا کانَ، وَلا تُسَلِّمْهُ بَیّاعَ الطَّعامِ فَإنَّهُ لا یَسلَمُ مِنَ الاحتِکارِ، وَلا تُسَلِّمْهُ جَزّاراً فَإنَّ الجَزّارَ تُسلَبُ مِنهُ الرَّحمَةُ، وَلا تُسَلِّمْهُ نَخّاساً فَإنَّ رَسُولَ اللّٰهِ صلی الله علیه و آله قالَ: شَرُّ النّاسِ مَن باعَ النّاسَ(1).

اسحاق بن عمار می گوید: خدمت امام صادق علیه السلام رسیدم و به آن حضرت گزارش دادم که برایم پسر بچه ای به دنیا آمده است، فرمود: آیا نامش را محمّد نگذاشتی؟ عرض کردم: چرا، فرمود: پس محمّد را نزن و به او ناسزا مگو، خداوند او را در زندگی ات نور چشم تو و پس از تو جانشین راستین قرار دهد.

عرض کردم: فدایت شوم: او را به چه کاری بگمارم؟ فرمود: از پنج کار بازدار و به هر کار دیگری که خواستی او را بگمار، او را به صرّاف مسپار (که صرّافی یادش دهد) زیرا صرّاف از ربا مصون نیست، او را به

ص:132

فروشندۀ کفن مسپار، زیرا وَبا (و بیماری های دیگری که مردم را می کشد) او را خوشحال می کند، او را به فروشندۀ گندم و جو (و خورد و خوراک مردم) مسپار، زیرا چنین فروشنده ای از احتکار ایمن نیست، او را به سلّاخ (و قصّاب) مسپار، زیرا مهر و عاطفه از او گرفته می شود، و او را به برده فروش مسپار، زیرا رسول خدا صلی الله علیه و آله فرمود: بدترین مردم کسی است که انسان ها را می فروشد.

89 -أبو الحَسنِ موسَی بنِ جعفرٍ علیهما السلام قال: جاءَ رَجُلٌ إلَی النَّبیِّ صلی الله علیه و آله فقالَ: یا رَسولَ اللّٰهِ، قد عَلَّمتُ ابنی هذا، الکتابَ، ففی أیِّ شَیءٍ أُسَلِّمُهُ؟ فَقالَ: أَسلِمْهُ - للّٰهِ أبوکَ - وَلا تُسَلِّمْهُ فی خَمسٍ: لا تُسَلِّمْهُ سَیّاءً وَلا صائِغاً وَلا قَصّاباً وَلا حَنّاطاً وَلا نَخّاساً؛ فَقالَ: یا رَسُولَ اللّٰهِ، وَما السَّیّاءُ؟ قالَ: الَّذی یَبیعُ الأَکفانَ وَیَتَمَنّیٰ مَوتَ امَّتی، وَلَلمَولُودُ مِنْ امَّتی أَحَبُّ إلَیَّ مِمّا طَلَعَتْ عَلَیهِ الشَّمسُ. وَأمّا الصّائِغُ فَإنَّهُ یُعالِجُ غُبنَ امَّتِی. وَأمّا القَصّابُ فَإنَّهُ یَذبَحُ حَتّیٰ تَذهَبُ الرَّحمَةُ مِنْ قَلبِهِ. وَأمّا الحَنّاطُ فَإنَّهُ یَحتَکِرُ الطَّعامَ عَلیٰ امَّتِی، وَلَأنْ یَلقَی اللّٰهُ

ص:133

العَبدَ سارِقاً أَحَبُّ إلَیَّ مِنْ أَنْ یَلقاهُ قَدِ احْتَکَرَ طَعاماً أربَعینَ یَوماً. وَأمّا النَّخّاسُ فَإنَّهُ أتانی جَبرَئِیلُ علیه السلام فَقالَ:

یا مُحَمَّدُ، إنَّ شَرَّ امَّتِکَ الَّذِینَ یَبِیعُونَ النّاسَ(1).

امام کاظم علیه السلام فرمود: مردی به رسول خدا صلی الله علیه و آله عرض کرد: من این فرزندم را سواد آموخته ام حالا او را به چه شغلی بگمارم؟ حضرت فرمود: خدا پدرت را بیامرزد، او را به هر شغلی بگمار، امّا به پنج گروه مسپارش. سیّاء، زرگر، قصّاب، گندم فروش، برده فروش. آن مرد عرض کرد: ای رسول خدا، سیّاء کیست؟ فرمود: کسی که کفن می فروشد و آرزوی مرگ افراد امّت مرا دارد، در حالی که یک نوزاد امّت خود را از هر آنچه آفتاب بر آن می تابد بیشتر دوست دارم.

اما زرگر؛ زیرا به فکر مغبون ساختن افراد امت من است.

اما قصّاب؛ زیرا آن قدر حیوان می کشد، که رحم از دلش رخت بر می بندد.

اما گندم فروش؛ زیرا ارزاق امّت مرا احتکار می کند.

اگر بنده ای با عنوان دزد، خدا را دیدار کند بهتر است

ص:134

از این که او را دیدار کند در حالی که چهل روز خوراک مردم را احتکار کرده باشد.

امّا برده فروش؛ زیرا جبرئیل علیه السلام نزد من آمد و گفت:

ای محمّد! بدترین افراد امّت تو، کسانی هستند که انسان خرید و فروش می کنند.

اسماعیل صیقل رازی می گوید: خدمت امام صادق علیه السلام رسیدم در حالی که دو قواره پارچه با من بود، فرمود: ابا اسماعیل! از ناحیه شما پارچه های زیادی این جا می آورند ولی هیچکدام مثل این دو پارچه که در دست تو است نیست، عرض کردم: فدایت شوم! مادر اسماعیل این ها را می ریسد و من می بافم، فرمود: بافنده ای؟ عرض کردم: آری، فرمود: بافنده مباش، عرض کردم: پس چه کنم؟ فرمود: جلادهنده (ی آئینه و شمشیر) باش، دویست درهم همراهم بود با آن ها شمشیر و آئینه هایی کهنه خریدم و به ری بردم و با سود فراوان فروختم.

با مطالعه روایات مختلف در زمینه کارهای مکروه چنین بدست می آید که بعضی از شغل ها چون برای جسم و یا روح مضر است مکروه معرفی شده؛ و بعضی از شغل ها چون احتمال دروغ گفتن یا غش در معامله و مفاسد دیگر در آن زیاد است مکروه معرفی شده است. از این رو همان طوری که در اول فصل گفته شد گاهی از اوقات همین شغل های مکروه واجب های عینی می شوند و اگر سعی در برطرف کردن آنها بشود کراهت آنها برطرف می شود.

ص:136

و شصت زره بافت و آن ها را به سیصد و شصت هزار درهم فروخت و از بیت المال بی نیاز شد.

راههای تأمین زندگی مردم از پنج چیز است کارهای دولتی، آبادانی (ساخت و ساز) تجارت (کسب و کار) اجاره (اجیر شدن برای دیگری) زکات.

95 -امام باقر علیه السلام: إِذٰا غَرَسْتَ غَرْساً أَوْ نَبْتاً فَاقْرَءْ عَلیٰ کُلِّ عُودٍ أَوْحَبَّةٍ «سُبحانَ البٰاعِثِ الوٰارِثِ» فَإنَّهُ لٰایَکادُ یخطِئُ إِنْ شاءَ اللّٰهُ(1).

چون درختی را نشاندی یا گیاهی را کاشتی بر هر نهالی یا دانه ای این جمله را بگو «سبحان الباعث..» که بخواست خدا همه سبز خواهد شد.

96 -رسول خدا صلی الله علیه و آله: مَنْ بَنیٰ بُنْیٰاناً بِغَیرِ ظُلْمٍ وَلَا اعتِدٰاءٍ أَوْ غَرَسَ غَرْساً بِغَیرِ ظُلْمٍ وَلَا اعتِدٰاءٍ کٰانَ لَهُ أجْراً جاریاً مَا انْتَفَعَ بِهِ أَحَدٌ مِنْ خَلْقِ الرَّحْمن(2).

هر کس خانه ای را بسازد بدون ستم و تجاوز [به حقوق دیگران] یا درختی را بنشاند بدون ستم و تجاوز [به حقوق دیگران] تا زمانی که یکی از بندگان خدا از آن

ص:140

بهره می برد برای او صدقه جاریه محسوب می شود.

97 -امام باقر علیه السلام: کَانَ أَبِی یَقُولُ: خَیْرُ الأَعْمٰالِ الحَرْثُ تَزْرَعُهُ فَیَأْکُلَ مِنْهُ البَرُّ وَالفٰاجِرُ أَمّا البَرُّ فَمٰا أَکَلَ مِنْ شَیْئٍ استَغْفرَ لَکَ وَأمّا الفٰاجِرُ فَمٰا أکَلَ مِنْهُ مِنْ شَیئٍ لَعَنَهُ وَیَأْکُلُ مِنْهُ البَهٰائمُ وَالطّیرُ(1).

پدرم می فرمود: بهترین کارها کشاورزی است؛ چیزی را می کاری نیکو و بدکار از آن می خورند، نیکوکار می خورد برایت از خداوند طلب آمرزش می نماید و بدکارمی خورد و آنچه خورده او را لعن و نفرین می کند و چرندگان و پرندگان نیز از آن بهره مند می شوند.

کار کنیم یا غلامان این کار را انجام دهند. حضرت فرمود: نه. مرا به حال خود واگذارید؛ زیرا دوست دارم خداوند عزّ و جلّ مرا در حال کار کردن و زحمت کشیدن برای کسب روزی حلال ببیند.

101 -شیْخ جَعْفَرِ بْنِ أَحْمَدَ الْقُمِّیِّ رَحِمَهُ اللّٰهُ تَعَالَی عَنْ أَبِی عَبْدِ اللّٰهِ علیه السلام قَالَ: سَأَلَهُ رَجُلٌ وَ أَنَا عِنْدَهُ، فَقَالَ:

جُعِلْتُ فِدَاکَ أَسْمَعُ قَوْماً یَقُولُونَ إِنَّ الزِّرَاعَةَ مَکْرُوهَةٌ، فَقَالَ علیه السلام: ازْرَعُوا وَ اغْرِسُوا، وَ اللّٰهِ مَا عَمِلَ النَّاسُ عَمَلاً أَجَلَّ وَ لَاأَطْیَبَ مِنْهُ، وَ اللّٰهِ لَیَزْرَعَنَّ الزَّرْعَ وَ لَیَغْرِسَنَّ الْغَرْسَ بَعْدَ خُرُوجِ الدَّجَّالِ(1).

شیخ جعفر بن احمد قمی از امام صادق علیه السلام نقل می کند و می گوید: من خدمت امام صادق علیه السلام حاضر بودم مردی از آن حضرت این سؤال را پرسید: فدایت شوم از گروهی شنیده ام که می گویند کشت و زراعت مکروه و ناپسند است، حضرت فرمود: زراعت کنید و بکارید، سوگند به خدا! هیچ کاری برای مردم زیباتر و خوشایندتر از زراعت نیست، سوگند به خدا! مردم

ص:143

پس از خروج دجّال هم به کشت و زراعت مشغول خواهند بود.

الزّٰارِعُونَ کُنُوزُ الأنام، یَزْرعُون طیّباً أَخْرَجَهَ اللّٰهُ عَزَّ وَجَلَّ، وَهُمْ یَومَ القِیٰامةِ أَحْسَنُ النّٰاسِ مَقاماً وَأَقْرَبُهُمْ مَنْزِلَةً یَدْعُونَ المُبٰارَکِینَ(1).

یزید بن هارون گوید: امام صادق علیه السلام فرمود: برزگران گنج هایی هستند برای مردمان، چیزهای پاکیزه و گوارایی را که خداوند از دل زمین بیرون آورده می کارند و آنان در روز قیامت نیکوترین جایگاه و نزدیکترین منزلت را نزد خداوند در میان مردم دارند و به عنوان صاحبان برکت خوانده می شوند.

104 -عن عَلِیِّ بْنِ أَبِی طَالِبٍ علیه السلام أَنَّ النَّبِیَّ صلی الله علیه و آله قَالَ:

مَرَّ أَخِی عِیسَی علیه السلام بِمَدِینَةٍ وَ إِذًا فِی ثِمَارِهَا الدُّودُ فَشَکَوْا إِلَیْهِ مَا بِهِمْ، فَقَالَ: دَوَاءُ هَذَا مَعَکُمْ وَ لَیْسَ تَعْلَمُونَ، أَنْتُمْ قَوْمٌ إِذَا غَرَسْتُمُ الْأَشْجَارَ صَبَبْتُمُ التُّرَابَ ثُمَّ صَبَبْتُمُ الْمَاءَ وَ لَیْسَ هَکَذَا یَجِبُ، بَلْ یَنْبَغِی أَنْ تَصُبُّوا الْمَاءَ فِی أُصُولِ الشَّجَرِ ثُمَّ تَصُبُّوا التُّرَابَ لِکَیْلَا یَقَعَ فِیهِ الدُّودُ، فَاسْتَأْنَفَوا کَمَا وَصَفَ فَذَهَبَ ذَلِکَ عَنْهُمْ (2).

ص:145

امیر مؤمنان علیه السلام نقل کرده که رسول خدا صلی الله علیه و آله فرمود:

برادرم حضرت عیسی از شهری گذر کرد و میوه های درخت آنان کرم داشت، به آن حضرت شکایت کردند که با این آفت چکنیم؟ حضرت عیسی گفت: داروی آن نزد خود شما است و شما بدان آگاه نیستید، شما مردمان، چون درخت می کارید نخست خاک میرزید و پس از آن آب کنار آن میرزید، در حالی که نباید چنین کنید، بلکه شایسته است اول کنار درخت آب بریزید سپس خاک، تا کرم وارد آن نشود، آنان چنین کردند و این آفت از آنان برطرف گردید.

المَحْلِ، نِعمَ الشَّیءُ النَّخلُ، مَنْ باعَهُ فَإنَّما ثَمَنُهُ بِمَنزِلةِ رَمادٍ عَلیٰ رَأسِ شاهِقٍ اشْتَدَّتْ بِهِ الرِّیحُ فی یَومٍ عاصِفٍ، إلّاأَنْ یَخلُفَ مَکانَها. قِیلَ: یا رَسُولَ اللّٰهِ، فَأَیُّ المالِ بَعدَ النَّخلِ خَیرٌ؟ قالَ: فَسَکَتَ...

وَرُوی أَنَّ أبا عَبدِاللّٰهِ علیه السلام قالَ: الکِیمیاءُ الأَکبَرُ الزِّراعَةُ(1).

امام صادق علیه السلام فرمود: از پیامبر اکرم صلی الله علیه و آله سؤال شد:

چه مالی بهترین و نیکوترین است؟ حضرت فرمود:

کشت، کشاورز آن را می کارد و از آن مواظبت می کند، و در روز برداشت، حق (زکوة) آن را پرداخت می کند، سپس از گوسفند، گاو، نخل، و برکات آن سؤال شد.

حضرت برای هر کدام منافع و برکاتی بیان فرمودند...

آنگاه سؤال شد: چه مالی بعد از نخل بهتر است؟ حضرت ساکت شدند...

و روایت شده است که امام صادق علیه السلام فرمود:

بزرگترین کیمیا زراعت است.

106 -امام صادق علیه السلام: إنَّ اللّٰهَ عَزَّ وَجَلَّ اخْتارَ لِأَنبیائِهِ الحَرثَ وَالزَّرعَ (2)...

ص:147

خداوند عزّ وجلّ برای پیامبرانش کشاورزی و زراعت را انتخاب نمود.

107 -امام صادق علیه السلام: إنَّ اللّٰهَ جَعَلَ أَرزاقَ أنبیائِهِ فی الزَّرعِ وَالضَّرعِ(1).

خداوند روزی پیامبرانش را در کاشتن [کشاورزی] و دوشیدن [دامداری] قرار داد.

خرما بود، می پرسیدند، این چیست ای اباالحسن؟ می فرمود: انشاءاللّٰه درخت خرماست، پس همه را می کاشت و یک دانه را هم رها نمی کرد.

درختکاری

یا پرنده ای از آن بخورد در برابر آن تا روز قیامت برایش صدقه بنویسند.

111 -رسول خدا صلی الله علیه و آله: مٰا مِنْ مُسْلِمٍ یَغْرِسُ غَرْساً أَوْ یَزْرَعُ زَرْعاً فَیَأْکُلُ مِنْهُ انْسٰانٌ أَوْ طَیْرٌ أَوْ بَهِیمَةٌ إِلّا کَانَتْ لَهُ بِهِ صَدَقةً(1).

هر مسلمانی درختی بنشاند یا کِشته ای بکارد و انسانی یا پرنده ای یا چرنده ای از محصول آن بخورد، برای او صدقه محسوب می شود.

112 -رسول خدا صلی الله علیه و آله: مَنْ غَرَسَ غَرْساً فَأَثْمَرَ أعْطٰاهُ اللّٰهُ مِنَ الْأَجْرِ قَدْرَ مٰا یَخْرُجُ مِنَ الثَّمَرَةِ(2).

هر کس درختی بنشاند و آن درخت را به بار نشیند، خداوند به اندازه ای که آن درخت میوه دهد او را پاداش عطا فرماید.

مِنْ بَعدِ مَوتِهِ: وَلَدٌ صٰالِحٌ یَسْتَغْفِرُ لَهُ، وَمُصْحَفٌ یَقْرأُ فِیهِ، وَقَلِیْبٌ یَحْفِرُهُ، وَغَرْسٌ یَغْرِسُهُ، وَصَدَقَةٌ مٰاءٍ یُجْرِیهِ، وَسنَّةٌ حَسنَةٌ یُؤْخَذُ بِهٰا بَعْدَهُ(1).

شش چیز است که مؤمن پس از مرگش از آنها بهره مند می شود: فرزند صالحی که برایش طلب آمرزش کند، قرآنی که تلاوت می کند، چاهی حفر می نماید و درختی که می نشاند و نهر آبی که در راه خدا جاری و وقف می کند و روش و سنت پسندیده ای که از خود بر جای می گذارد و پس از او به آن عمل می شود.

اگر قیامت به پا شود و در دست یکی از شما نهال درختی باشد، چنانچه بتواند لحظه ای پیش از به پا شدن قیامت آن را بکارد، باید بکارد.

عبدِ اللّٰه علیه السلام : إنِّی اتَّخَذتُ رحیً فیها مَجلِسی وَیَجلِسُ إلَیَّ فیها أصْحٰابی؛ قالَ: ذاکَ رِفقُ اللّٰهِ عَزَّ وَجَلَّ(1).

عبدالحمید بن عواض طائی می گوید: به امام صادق علیه السلام عرض کردم: من آسیابی را خریداری کرده ام که نشست خودم در آن جا است و یارانم نزد من آن جا می آیند، فرمود: این لطف خدای سبحان است (که بدین وسیله خیر دنیا و آخرت تو را فراهم نموده است).

مَا اسْتَظَلَّ بِحائِطِ صَیرَفیٍّ، وَلَو تَفَرَّثَ کَبِدُهُ عَطَشاً لَمْ یَستَسقِ مِنْ دارِ صَیرَفِیٍّ ماءً، وَهُوَ عَمَلی وَتِجارَتی، وَفِیهِ نَبَتَ لَحْمی وَدَمی، وَمِنهُ حَجِّی وَعُمرَتِی. فَجَلَسَ ثُمَّ قالَ: کَذَبَ الحَسَنُ، خُذْ سَواءً، وَأَعطِ سَواءً، فَإذا حَضَرتَ الصَّلاةَ فَدَعْ ما بِیَدِکَ وَانْهَضْ إلَی الصَّلاةِ، أما عَلِمتَ أَنَّ أصحابَ الکَهفِ کانوا صَیارِفَةً(1).

سدیر صیرفی می گوید: به امام باقر علیه السلام عرض کردم:

حدیثی از حسن بصری به من رسیده که اگر درست باشد پس

إِنّا للّٰه و إنّا إلیه راجعون (کنایه از این که پس وای به حال ما!) فرمود: آن چیست؟ عرض کردم: به من رسیده که حسن بصری می گفت: اگر مغزش از حرارت آفتاب به جوش آید از سایۀ دیوار صرّاف سایه نمی گیرد، و اگر جگرش از تشنگی بشکافد از خانۀ صرّاف آبی را نخواهد خواست، این در حالی است که صرّافی شغل و تجارت من است و با آن گوشت و خونم روئیده و حجّ و عمرۀ خود را با آن انجام داده ام! حضرت علیه السلام نشست، سپس فرمود: حسن (بصری) دروغ گفته است، به همان مقدار که گرفته ای به همان

ص:155

مقدار بده (تا کم و زیاد نشود و ربا رخ ندهد)، و هر گاه وقت نماز شد کارت را رها کن و به نماز بشتاب، آیا خبر نداری که اصحاب کهف، همه صرّاف بوده اند؟!.

امام علی علیه السلام از رسول خدا صلی الله علیه و آله نقل کرده که آن حضرت فرمود: نیکوترین شغل برای زن با ایمان ریسندگی است.

125 -محمد بن خالد الظبّی قال: مرّ إبراهیمُ النَّخَعِی عَلَی امْرَأةٍ وَهیَ جٰالِسَةٌ عَلیٰ بٰابِ دارِهٰا بُکرةً، وَکٰانَ یُقالُ لَهٰا: أُمّ بَکرٍ، وَفِی یَدهِا مُغْزَلٌ تَغزلُ بِهِ، فَقٰالَ لَهَا:

یَا أُمَّ بَکْرٍ أَمٰا کَبُرتِ أَمٰا آنَ لَکِ أَنْ تَضَعِی هَذَا الْمُغْزَلَ؟ فَقَالَتْ: وَکَیْفَ أَضعُهُ وَقَدْ سَمِعْتُ عَلیّ بن أبی طٰالبٍ علیه السلام یَقُولُ: هُوَ مِنْ طَیِّبٰاتِ الْکَسْبِ(1).

ابراهیم نخعی از جایی می گذشت دید بانویی که به او امّ بکر می گفتند صبح زود بر درب خانه نشسته و مشغول ریسندگی بود، به او گفت: ای امّ بکر! آیا وقت آن نرسیده که ریسندگی را کنار بگذاری؟ گفت: چگونه این کار را کنار گذارم در حالی که از حضرت علی علیه السلام شنیدم که می گفت: این از کسب های پاک است.

جعفی:... اعتَبرٍْ یٰا مُفَضّلُ بِأشْیٰاءَ خُلِقَتْ لِمآرِبِ الإنْسٰانِ وَمٰا فِیهٰا مِنَ التَّدْبِیرِ، فَإنَّهُ خُلِقَ لَهُ الحَبُّ لِطعٰامِهِ، وَکُلِّفَ طَحْنُهُ وَعَجْنُهُ وَخُبْزُهُ، وَخُلِقَ لَهُ الْوَبَرُ لِکِسْوَتِهِ، فَکُلِّفَ نَدْفُهُ وَغَزْلُهُ وَنَسْجُهُ، وَخُلِقَ لَهُ الشَّجَرُ فَکُلِّفَ غَرْسُهٰا وَسَقْیُهَا وَالْقیامُ عَلَیْهٰا، وَخُلِقَتْ لَهُ العَقاقِیرُ لِأَدْوِیَتِهِ فَکُلِّفَ لقطُهٰا وخلطُهٰا وَصُنْعُهٰا؛ وَکَذٰلِکَ تَجِدُ سائرُ الأشیاءِ عَلیٰ هَذا الْمِثالِ. فَانْظُرْ کَیْفَ کُفی الخلقةُ الّتِی لَمْ یَکُنْ عِنْدَهُ فِیها حِیلةٌ وَتَرَکَ عَلَیْهِ فِی کُلِّ شَیْءٍ مِنَ الأَشْیاءِ مَوضِعَ عَمَلٍ وَحَرَکَةٍ لِمٰا لَهُ فِی ذٰلِکَ مِنَ الصّلاحِ؛ لِأَنَّهُ لَوْ کَفی هَذا کلُّه حَتّیٰ لٰایَکُونَ لَهُ فِی الأشیاءِ مَوْضِعُ شُغْلٍ وَعَمَلٍ لَمٰا حَمَلتْهُ الأَرْضُ أشِراً وَبَطِراً، وَلَبلغَ بِهِ کَذٰلِکَ إِلی أَنْ یتعاطی امُوراً فیِهٰا تَلَفُ نَفْسِهِ، وَلَوْ کَفَی النّاسُ کُلَّ مٰا یَحْتٰاجُونَ إِلَیْهِ لَمٰا تَهنَّؤوُا بِالْعَیْشِ وَلٰا وَجَدُوا لَهُ لَذّةً؛ ألٰاتَریٰ لَوْ أنَّ امْرءاً نَزَلَ بِقَوْمٍ فَأَقامَ حِیناً بَلَغَ جَمِیعَ مٰا یَحْتٰاجُ إِلَیْهِ مِنْ مَطْعَمٍ وَ مَشْرَبٍ وَخِدْمَةٍ لتبرّمَ بِالفَراغِ وَنٰازَعَتْه نَفُسُهُ إِلی التَّشاغُلِ بِشَیءٍ؟ فَکَیْفَ لَوْ کٰانَ طُولُ عمُرْه مکفیّاً لایَحْتٰاجُ إِلی شَیءٍ؟ وَکٰانَ مِنْ صَوابِ التَّدبِیرِ فِی هٰذهِ

ص:159

الأشْیٰاءِ الَّتی خُلِقَتْ لِلإنسانِ أَنْ جَعَلَ لَهُ فِیهٰا مَوْضعَ شُغْلٍ لِکَیْلٰا تُبرّمَهُ البِطالَة وَلِتکفَّهُ عَن تَعاطِی مٰالٰاینالُهُ وَلٰاخَیرَ فِیهِ إنْ نٰالَهُ(1).

ای مفضّل! از آفرینش و آماده سازی حکیمانه و مدبّرانۀ اشیا برای رفع نیاز انسان درس عبرت بگیر.

برای او غلّات و حبوبات آفریده شده است. در نتیجه باید آنها را آرد کند، آرد را خمیر گرداند و با آن نان و غذا بپزد. برای پوشاکش پشم آفریده شده و او باید آن را بزند، بریسد و ببافد. برای او درخت آفریده شده و او باید آن را در زمین بکارد، آب دهد و به آن برسد و از آن بهره گیرد. داروها برای درمانش پدید آمده و او باید آنها را [از زمین] برگیرد، با مواد دیگر آمیخته نماید و داروی شفا بخش بسازد. دیگر اشیا نیز همین گونه آفریده شده است.

بنگر که چگونه تمام نیازهای ضروری انسان آفریده شده ولی انسان باید برای دسترسی به آنها قدری تلاش و حرکت کند [تا برکت یابد] این به سود و صلاح اوست؛ زیرا اگر این اشیا بدون هیچ کار و تلاش و حرکتی نیازهای او را بر می داشت، همواره در وادی

ص:160

سرمستی و طغیان سقوط می کرد و چه بسا دست به اعمالی می زد که خود را نیز هلاک کند. اگر تمام نیازهای انسان آماده و کافی بود برای او زندگی، هیچ مزه و لذّتی نداشت و گوارا نبود. چنانکه می بینی اگر کسی چند صباحی نزد عده ای مهمان باشد و آنان غذا، نوشیدنی و دیگر نیازهایش را برطرف کنند، هرآینه از بیکاری آزرده می شود و با خود منازعه و ناسازگاری می کند که باید به کاری مشغول گردد. حال اگر انسان در تمام عمر برای تحصیل مایحتاج خود به هیچ تلاش و حرکتی نیاز نداشته باشد کار بمراتب دشوارتر و ناگوارتر می گردد.

پس حکمتی عظیم و تدبیری سترگ در این است که نیازهای انسان با حرکت و قدری تلاش به دست آیند تا از سویی بیکاری او را در دشواری نیفکند و از سوی دیگر نتواند که در پی چیزی باشد که به او نمی رسد و یا اگر برسد به سود او نباشد.

128 -أَبو جَعْفَرٍ علیه السلام قٰالَ: قٰالَ رَسُولُ اللّٰهِ صلی الله علیه و آله: الْبَرَکَةُ عَشرةُ أَجْزاء، تِسْعةُ أَعْشٰارِهٰا فِی التِّجٰارَةِ وَالعَشرُ البٰاقِی فی الْجُلُودِ(1).

امام باقر علیه السلام از رسول خدا صلی الله علیه و آله نقل می کند که فرمود:

برکت ده جزء دارد، نه جزء آن در تجارت نهفته است و جزء دهم باقی مانده آن در پوست [فروشی یا دباغی] است.

129 -رسول خدا صلی الله علیه و آله: تِسعةُ أَعْشٰارِ الرِّزْقِ فِی التِّجٰارَةِ، وَالْجُزْءُ البٰاقِی فِی السّٰابِیاءِ، یَعْنی الغَنَم(2).

نه جزء روزی در تجارت است و جزء دهم باقیمانده در گوسفند و گله داری.

130 -مُحَمَّدُ الزَّعْفَرَانِیِّ عَنْ أَبِی عَبْدِ اللّٰهِ علیه السلام قَالَ: مَنْ طَلَبَ التِّجَارَةَ اسْتَغْنَی عَنِ النَّاسِ قُلْتُ: وَ إِنْ کَانَ مُعِیلاً؟ قَالَ: وَ إِنْ کَانَ مُعِیلاً، إِنَّ تِسْعَةَ أَعْشَارِ الرِّزْقِ فِی التِّجَارَةِ (3).

ص:162

محمد زعفرانی از امام صادق علیه السلام نقل کرده که فرمود: هر که در پی تجارت باشد از مردم بی نیاز خواهد شد، عرض کردم: گرچه معیل باشد؟ فرمود: گرچه معیل باشد، چون نه جزء روزی در تجارت است.

131 -عَنْ أَبِی عَبْدِ اللّٰهِ علیه السلام فِی حَدِیثٍ أَنَّ أَمِیرَ الْمُؤْمِنِینَ علیه السلام قَالَ لِلْمَوَالِی: اتَّجِرُوا بَارَکَ اللّٰهُ لَکُمْ فَإِنِّی سَمِعْتُ رَسُولَ اللّٰهِ صلی الله علیه و آله یَقُولُ: الرِّزْقُ عَشَرَةُ أَجْزَاءٍ تِسْعَةُ أَجْزَاءٍ فِی التِّجَارَةِ وَ وَاحِدَةٌ فِی غَیْرِهَا(1).

امام صادق علیه السلام در حدیثی از امیر مؤمنان نقل کرده که حضرت به موالی و دوستان خود فرمود: تجارت کنید خدا به شما برکت خواهد داد چون من از رسول خدا شنیدم که می فرمود: روزی ده جزء دارد، نه جزء آن در تجارت نهفته است و یک جزء آن در غیر تجارت.

132 -امام صادق علیه السلام: التِّجٰارَةُ تَزیدُ فِی الْعَقْلِ(2).

تجارت خرد را افزایش می دهد.

ص:163

هر که با عفت نفس، حلال دنیا را بخواهد [در بهشت] در درجۀ شهیدان خواهد بود.

ص:168

مسعدة بن صدقه می گوید: امام صادق علیه السلام به یکی از اصحاب خود نوشت: امّا بعد از سپاس و ستایش خدا، با علما بگو و مگو مکن و با نابخردان جرّ و بحث منما، که از چشم علما می افتی و نابخردان ناسزایت می گویند، و برای بدست آوردن روزی خود تنبلی نکن که سربار دیگران می شوی - یا فرمود: - که سربار خانواده خود می شوی.

ص:170

143 -«أَفَرَءَیْتُم مَّا تَحْرُثُونَ * ءَأَنتُمْ تَزْرَعُونَهُو أَمْ نَحْنُ الزَّ ٰرِعُونَ»(1).

آیا در آنچه می کارید می اندیشید.

آیا شما آن را می رویانید یا ما رویاننده ایم؟

إنْ کَسِلْتَ لَمْ تَعمَلْ، وَإنْ ضَجِرْتَ لَمْ تُعطِ الحَقَّ(1).

زنهار از تنبلی و بی حوصلگی، زیرا که اگر تنبلی ورزی، کار نکنی، و اگر بی حوصله باشی، حقّی را نپردازی.

أبی بِذلِکَ کانَ یُوصِینی، وَبذلِکَ کانَ یوصِیهِ أبُوهُ، وَکذلِکَ فی صَلاةِ اللَّیلِ، إنَّکَ إذا کَسِلْتَ لَمْ تُؤَدِّ إلیٰ اللّٰهِ حَقّهُ، وإنْ ضَجِرْتَ لَمْ تُؤَدِّ إلیٰ أحَدٍ حَقّاً، وَعَلَیکَ بِالصِّدقِ وَالوَرَعِ وَأداءِ الأمانَةِ، وَإذا وَعَدْتَ فَلا تُخلِفْ(1).

از تنبلی و بی حوصلگی بپرهیز که این سفارش پدرم به من بود، و پدر او (امام باقر علیه السلام) نیز این سفارش و سفارش به نماز شب را به او کرده بود، تو اگر تنبلی کنی حقّ خداوند را به جا نمی آوری، و اگر بی حوصلگی نمایی حق کسی را ادا نمی کنی، و بر تو باد به راستگویی و پرهیزکاری و اداء امانت، و هر گاه وعده دادی خلف وعده مکن.

سخن خواجه عبد اللّٰه انصاری:

در جوانی مَستی، در پیری سُستی پس خدا را کی پرستی(1).

رَبِّی، فَأَمّا رِزقی فَسَیَأتِیَنی، فَقالَ أبو عَبدِاللّٰهِ علیه السلام: هذا أحَدُ الثَّلاثَةِ الَّذینَ لا یُستَجابُ لَهُمْ(1).

عمر بن یزید می گوید: به امام صادق علیه السلام عرض کردم: کسی می گوید: من در خانه خود می نشینم، نماز می خوانم و روزه می گیرم و پروردگارم را عبادت می کنم، امّا روزیم، به من می رسد، امام علیه السلام فرمود: این یکی از آن سه نفری است که دعایشان به اجابت نمی رسد.

ص:179

ص:180

ص:182

أَرزاقَ المؤمِنینَ مِن حَیثُ لا یَحتَسِبُونَ، وَذلِکَ أَنَّ العَبدَ إذا لَمْ یَعرِفْ وَجهَ رِزقِهِ کَثُرَ دُعاؤهُ(1).

خدای عزّوجلّ روزی مؤمنان را از جایی می رساند که فکرش را هم نمی کنند، علّتش این است که وقتی بنده ای نداند روزیش از کجا خواهد رسید، زیاد دعا می کند.

شد و جادوگران فرعون برای تقویت قدرت فرعون، بیرون آمدند، امّا مؤمن برگشتند.

فی الخُبزِ، وَلا تُفَرِّقْ بَینَنا وَبَینَهُ، فَلَولا الخُبزُ ما صَلَّینا وَلا صُمْنا وَلا أدَّینا فَرائِضَ رَبِّنا(1).

بارالاها! به نان ما برکت ده، و میان ما و آن جدایی مینداز، که اگر نان نباشد نه می توانیم نماز بخوانیم و نه روزه بگیریم ونه واجبات پروردگارمان را انجام دهیم.

پیرامون فرموده خدای سبحان «پروردگارا به ما هم در دنیا نیکی و هم در آخرت نیکی عطا کن». فرمود:

خشنودی خدا و بهشت، (نیکی) در آخرت است، و گشایش در روزی و امور زندگانی و خوش اخلاقی، (نیکی) در دنیاست.

و یا آخرتش را برای دنیایش ترک کند.

10 - تحف العقول: حسن بن شعبۀ حرّانی، مؤسّسة النشر الإسلامی - قم، 1416 ه.

11 - تنبیه الخواطر: أمیر ورّام، دارصعب ودار التعارف - بیروت.

12 - تهذیب الاحکام: شیخ طوسی، دارالکتب الإسلامیه - تهران، 1365.

13 - ثواب الاعمال: شیخ صدوق، منشورات رضی - قم، 1368 ش.

14 - جامع احادیث الشیعة: آقا حسین بروجردی، مطبعۀ مهر - قم، 1410 ه.

15 - الجامع الصحیح (سنن ترمذی): محمد بن عیسی بن سَوره، دارعمران - بیروت، 1357 ه.

16 - الجعفریات: محمد بن اشعث کوفی، مکتبة نینوی - تهران.

17 - الخرائج والجرائح: قطب الدین راوندی، مؤسسۀ الإمام المهدی علیه السلام - قم، 1409 ه.

18 - الخصال: شیخ صدوق، منشورات جامعۀ مدرسین - قم، 1403 ه.

ص:190

19 - دعائم الاسلام: قاضی نعمان مغربی، دارالاضواء - بیروت، 1411 ه.

20 - روضة المتّقین: محمد تقی مجلسی، المطبعة العلمیة - قم، 1410 ه.

21 - شرح نهج البلاغة: ابن ابی الحدید معتزلی، داراحیاء التراث العربی - بیروت، 1387 ه.

22 - شرح نهج البلاغة: شیخ محمد عبده، دارالمعرفة - بیروت.

23 - صحیفۀ سجادیۀ جامعه: سید محمد باقر موحدی ابطحی، مؤسسۀ امام مهدی علیه السلام - قم، 1385 ش.

24 - طبقات الشّافعیة الکبری: عبدالوهاب بن علی بن عبدالکافی السُبکی، داراحیاء الکتب العربیه - قاهره،.

25 - علل الشرائع: شیخ صدوق، منشورات المکتبة الحیدریة - النجف، 1386 ه.

26 - عیون الحکم والمواعظ: علی بن محمد لیثی واسطی، مؤسسة دارالحدیث - قم، 1376 ش.

ص:191

27 - کافی: شیخ کلینی، دارالکتب الاسلامیة - تهران، 1367 ه.

28 - کنز العمال: متقی هندی، مؤسسة الرسالة - بیروت، 1409.

29 - لسان العرب: ابن منظور مصری، نشر ادب الحوزة - قم، 1405 ه.

30 - لغت نامه: علی اکبر دهخدا، مؤسسۀ انتشارات و چاپ دانشگاه تهران، 1373 ش.

31 - مجمع الزوائد: علی بن ابی بکر هیثمی، دارالکتب العلمیة - بیروت، 1408 ه.

32 - المحجّة البیضاء: فیض کاشانی، دفتر انتشارات اسلامی - قم، 1383 ه.

33 - المستدرک علی الصحیحین: حاکم نیسابوری، دارالکتب العلمیة - بیروت، 1383 ه.

34 - مستدرک الوسائل: میرزا حسین نوری، مؤسسة آل البیت علیهم السلام - قم، 1408 ه.

35 - من لا یحضره الفقیه: شیخ صدوق، مؤسسة النشر الإسلامی - قم، 1414 ه.

36 - میزان الحکمة (با ترجمه فارسی): محمدی ری شهری، مؤسسة دارالحدیث - قم، 1377 ش.

ص:192

37 - نظم درر السمطین: محمد بن یوسف زرندی، مکتبة نینوی - تهران.

38 - نهج البلاغة (صبحی الصالح): مؤسسة دارالهجرة - قم.

39 - وسائل الشیعة: محمد بن حسن حرّ عاملی، مؤسسة آل البیت علیهم السلام - قم، 1412 ه.

ص:193

ص:194

فهرست مطالب

ص:195

فهرست مطالب

ص:196

فهرست مطالب

ص:197

فهرست مطالب

ص:198

فهرست مطالب

ص:199

فهرست مطالب

ص:200

فهرست مطالب

ص:201

فهرست مطالب

ص:202

فهرست مطالب

ص:203

فهرست مطالب

ص:204