ص: 2

درسنامه کلیات امامت

تبیینی جامع دربارة امامت و جانشینی پیامبر اسلام صلی الله علیه و آله و سلم

مهدی یوسفیان

ص: 3

درسنامه کلیات امامت (تبیینی کامل دربارة امامت و جانشینی پیامبر اسلام صلی الله علیه و آله و سلم)

Ÿ مؤلف: مهدی یوسفیان

Ÿ ناشر: انتشارات مرکز تخصصی مهدویت

Ÿ صفحه آرا: رضا فریدی

Ÿ طراح جلد: عباس فریدی

Ÿ نوبت چاپ: اول/ بهار 1397

Ÿ مجری چاپ: گروه فرهنگی آثار غدیر

Ÿ شابک: 1-30-8372-600-978

Ÿ شمارگان: هزار نسخه

Ÿ قیمت: 20000 تومان

تمامی حقوق© محفوظ است.

o قم: انتشارات مرکز تخصصی مهدویت/ خیابان شهدا/ کوچه آمار (22)/ بن بست شهید علیان، پ24/

ص.پ: 119-37135/ تلفن:37841440/ 37749565 و 37737801 (داخلی123) / فاکس: 37737160-025

o www.mahdi313.ir

o entesharatmarkaz@chmail.ir

کد فایل0290102-3

ص: 4

درس چهارم: دلایل عقلی: قاعده لطف1 (تبیین قاعده لطف). 57

دلایل عقلی امامت (ضرورت امامت در نگاه عقل) 58

اول. قاعده لطف... 58

تعریف قاعده لطف... 59

اقسام لطف، محصل و مقرب.. 61

برهان لطف و حکمت الهی.. 62

درس پنجم: قاعده لطف2 (قاعده لطف و وجوب امامت). 65

برهان لطف و وجوب امامت... 66

پیش فرض ها. 66

خاتمیت دین اسلام. 66

استمرار هدایت... 66

لزوم امتثال تکالیف... 71

انسان، زندگی اجتماعی و حکومت... 72

انسان، ویژگی ها و کجرفتاری های او 75

درس ششم: قاعده لطف3 (تبیین قاعده لطف و امامت). 81

تبیین قاعده لطف و اثبات امامت... 82

تحلیل و بررسی.. 86

تکمله. 87

ولایت خدا 90

درس هفتم: قاعده لطف4 (بررسی شبهات1). 93

بررسی چند شبهه. 94

یک. نارسایی استدلال به سیره عقلائیه. 94

دو. تعدد امام. 97

سه. کفایت خبر از پیامبر (و بحث فترت) 97

چهار. نصب الهی امام. 100

پنج. بدل داشتن امامت (عدم انحصار لطف در امام) 102

درس هشتم: قاعده لطف5 (بررسی شبهات2). 105

شش. امامت و احتمال وجود مفسده 106

ص: 6

هفت. قاعده لطف و غیبت امام 108

امامت 250 ساله. 115

سخن پایانی.. 117

درس نهم: سایر ادله عقلی.. 121

دوم. ضرورت وجود کارشناس دینی.. 122

سوم. برهان حفظ شریعت... 127

چهارم. چالش های چشمگیر. 129

درس دهم: انسان کامل.. 133

پنجم. انسان کامل.. 134

تنوع استدلال بر ضرورت وجود انسان کامل 135

برهان عرفانی بر ضرورت انسان کامل 135

دلیل دیگر بر لزوم انسان کامل.. 136

تطبیق انسان کامل بر امام. 138

درس یازدهم: واسطه فیض.... 141

ششم. واسطه فیض.... 142

بیان اول: امام، تحقق بخش هدف خلقت... 143

بیان دوم: امام، واسطه پیدایش خلقت... 144

بیان سوم: امام، امان مردم. 145

درس دوازدهم: دلایل نقلی قرآنی1

(همراهی با صادقین). 149

بررسی دلایل نقلی امامت... 150

الف. آیات امامت... 150

آیه اول: همراهی با صادقین.. 150

دیدگاه مفسرین پیرامون آیه. 152

اشکالات.. 156

درس سیزدهم: دلایل نقلی قرآنی2 (آیه اطاعت). 159

آیه دوم: اطاعت از اولوا الامر. 160

دیدگاه مفسرین.. 161

ص: 7

مصداق اولوا الامر. 162

بیان چند روایت... 167

سؤالات و شبهات.. 169

درس چهاردهم: دلایل نقلی قرآنی(3 آیه هادی). 175

آیه سوم: وجود هادی برای هر قوم. 176

مصداق هادی.. 180

درس پانزدهم: دلایل نقلی قرآنی4(آیه دعوت). 183

آیه چهارم: دعوت مردم با امامشان در قیامت... 184

بررسی و تبیین.. 186

جایگاه امام. 189

امامِ نور، منصوبِ خدا 190

درس شانزدهم: دلایل نقلی روایی1 (حدیث معرفت). 193

ب. روایات امامت... 194

1. حدیث معرفت... 194

الف) علم و معرفت... 195

ب) عمومیت ازمانی و افرادی.. 196

ج) امام حیّ و حاضر. 196

د) مرگ جاهلیت... 196

ه ) حقیقت معرفت... 197

و) حدّ معرفت... 198

درس هفدهم: دلایل نقلی روایی2 (حدیث ثقلین). 201

2. حدیث ثقلین.. 202

بحث اول: معنای ثقلین.. 205

بحث دوم: صحت و تواتر. 206

بحث سوم: کیستی اهل بیت... 206

بحث چهارم: سنتی و عترتی.. 209

بحث پنجم: نکات حدیث... 210

ص: 8

درس هیجدهم: دلایل نقلی روایی3 (سایر روایات). 213

3. حدیث امان.. 214

4. حدیث سفینه. 219

5. احادیث اضطرار به حجت... 220

درس نوزددهم: اوصاف امام1 (عصمت1). 225

اوصاف امام. 226

الف. عصمت... 227

مفهوم شناسی.. 227

دیدگاه شیعه. 228

منشأ عصمت... 230

مراتب عصمت 233

انکار عصمت... 234

درس بیستم: اوصاف امام2 (عصمت2). 237

دلایل اثبات عصمت امام. 238

1. برهان امتناع تسلسل 238

بررسی اشکالات 239

درس بیست و یکم: اوصاف امام3 (عصمت3). 247

2. برهان حفظ شریعت 248

3. حجیّت کلام امام. 250

4. اعتماد مردم. 250

5. نقض غرض.... 251

عصمت امام از منظر قرآن و روایات.. 251

1. آیه عهد. 251

درس بیستم و دوم : اوصاف امام4 (عصمت4). 257

2. اطاعت از اولوا الامر. 258

3. همراهی با صادقین.. 261

4. تزکیه. 262

5. حدیث ثقلین.. 262

ص: 9

6. مقام حجیت... 263

7. مقام امامت... 263

درس بیست و سوم: اوصاف امام5 (عصمت5). 267

مباحث جانبی.. 268

راه تحقّق عصمت... 268

راز عصمت... 269

عصمت و اختیار 270

درس بیست و چهارم: اوصاف امام 6 (علم1). 273

دانایی و علم. 274

محورهای اصلی علم امام. 274

علم امام از منظر قرآن.. 275

ضرورت علم امام و محدوده آن.. 276

دیدگاه زیدیه. 276

دیدگاه اسماعیلیه. 277

دیدگاه اهل سنت... 277

دیدگاه شیعه امامیه. 278

نوع و کیفیت علم امام. 281

درس بیست و پنجم: اوصاف امام7 (علم2). 285

علم امامان اهل بیت... 286

گستره علوم اهل بیت... 286

منابع علوم امامان اهل بیت... 290

ازدیاد علم امام و ارادی بودن آن.. 293

درس بیست و ششم: اوصاف امام8 (افضلیت). 295

ج. افضلیت... 296

شیعه امامیه و افضلیت مطلق 296

امامت مفضول قبیح است 297

بررسی اشکالات 298

قرآن و افضلیت امام 301

ص: 10

درس بیست و هفتم: شؤون امام1(مرجعیت1). 303

شئون و مناصب امام. 304

الف. مرجعیت دینی و علمی.. 305

ضرورت وجود مرجع دینی و علمی.. 305

اهل سنت و نیازمندی به مرجعیت دینی.. 306

دلایل قرآنی مرجعیت اهل بیت... 307

درس بیست و هشتم: شؤون امام2 (مرجعیت2و رهبر ی). 317

دلایل روایی مرجعیت دینی و علمی اهل بیت... 318

ب. رهبری سیاسی جامعه. 321

دیدگاه امامیه. 322

1. حفظ نظام اجتماعی مسلمانان 322

2. برقراری عدالت اجتماعی 322

3. تکالیف اجتماعی 322

4. اجرای حدود الهی 323

دیدگاه اهل سنت... 323

درس بیست و نهم: شؤون امام 3 (ولایت1). 327

ج. ولایت تکوینی و تشریعی.. 328

انواع ولایت... 329

مراتب ولایت تکوینی.. 331

درس سی ام: شؤون امام4 (ولایت2). 335

ولایت اهل بیت... 336

تکیه گاه تصرف تکوینی.. 342

درس سی و یکم: شؤون امام5 (خلافت). 345

د. خلافت الهی.. 346

انواع خلافت... 346

محدوده خلافت... 347

تذکّر. 350

سرّ خلافت... 352

ص: 11

شرایط خلیفه. 353

تعیین خلیفه. 353

استمرار خلافت... 355

درس سی و دوم: نص و انتخاب در نگاه فریقین1. 357

انتصاب و انتخاب در نگاه فریقین.. 358

دیدگاه امامیه (نص و انتصاب) 359

دیدگاه اسماعیلیه. 360

دیدگاه زیدیه (نص و دعوت) 361

دیدگاه اهل سنت (بیعت و انتخاب) 363

استدلال شیعه امامیه بر لزوم نص در تعیین امام. 363

1. صفات امام. 363

2. سیره پیامبر. 364

3. عدم مشروعیت روش انتخاب.. 366

4. امامت، خلافت از پیامبری.. 367

5. امامت، عهد الهی.. 367

درس سی و سوم: نص و انتخاب در نگاه فریقین2. 371

استدلال اهل سنت بر انتخاب.. 372

الف) عدم وجود نص.... 373

یک. شواهد تاریخی.. 373

دو. عدم احتجاج بر نص.... 375

سه. امامت و سایر فرایض.... 375

درس سی و چهارم: نص و انتخاب در نگاه فریقین.. 377

بررسی و نقد. 378

یکم. وجود نصوص متعدد 378

دوم. احتجاج به نصوص.... 386

سوم. عدم امکان قیام علیه ابوبکر. 388

چهارم. امامت و سایر فرایض.... 389

پنجم. قرائن و شواهد. 389

ص: 12

ب) رفتار صحابه 391

ج) تعارض نصوص امامت 392

کتابنامه 407

ص: 13

خدا در قرآن، امام مکمل دین و متمّم همه ی نعمت هایی است که خداوند در هستی قرار داده است. (مائده/3)

نوشتار پیش رو، تبیینی از بحث امامت از منظر شیعه، متناسب با سرفصل های آموزشی مرکز تخصصی مهدویت حوزه علمیه قم می باشد که با همکاری «پژوهشکده مهدویت و موعودگرایی» تدوین گردیده است. امید است این کتاب گامی مفید و مستدل برای نشر معارف مکتب شیعه باشد.

مرکز تخصصی مهدویت حوزه علمیه قم

مهرماه1396

ص: 15

شیعه معتقد است با توجه به آیات نورانی قرآن و فرمایشات نبی اکرم و با نگاه دقیق به تاریخ، تنها تعداد معدودی از مسلمین که در سقیفه بنی ساعده جمع شده بودند در رابطه با جانشین رسول خدا به گفتگو نشستند و اکثریت مسلمین در ابتدا از این جریان و واقعه به دور بودند. شاید بتوان گفت که مردم در ابتدا خلیفه پیامبر را میشناختند و لذا به دنبال یافتن حاکم مسلمین برنیامدند. ولی پس از واقعه سقیفه و با توجه به ادعای عدهای که از معروفین صحابه بودند عده زیادی دچار تردید شدند و با توجه به اینکه حقیقت امامت و نیابت از پیامبر را به درستی درک نکرده بودند بیعت با خلیفه انتخابی را پذیرفتند.

معصومین علیهم السلام بدین معنی است که آنان پس از نبی اکرم صلی الله علیه و آله و سلم، مهمترین محل برای اخذ حقایق دین و تعالیم اسلام هستند و تفسیر آنان از قرآن تفسیری صحیح و قابل پذیرش است. باید توجه داشت که علت اساسی اختلاف و تفاوت در آموزه های دین و احکام فقهی این است که خاصه (شیعه) مرجعیت علمی اهل بیت را پذیرفت و عامه (اهل سنت) از دیگران پیروی کردند.(به راستی کدام حق است؟)

سوم: به چه دلیل باید مذهب اهل بیت را که از امیرالمؤمنین امام علی علیه السلام (باب علم نبی) آغاز میشود رها کنیم و به مذاهب اربعه که هیچکدام حداقل در قرن اول نبوده و تقریباً در قرن دوم به وجود آمده، بپیوندیم؟ علاوه که مسلمانان قرن اول و تا حدودی قرن دوم متدین به هیچ کدام از این مذاهب نبودند. به راستی اگر خداوند در روز قیامت از ما بپرسد: به چه دلیل تن به این مذهب دادید و با کدام مجوز شرعی آن ها را پذیرفتید، چه پاسخی باید داد؟ چه چیز سبب شده باب اجتهاد بسته شود و فقط در اصول از اشعری و در فروع از این چهار نفر باید پیروی کرد؟

چهارم: اگر واقعاً سخن از وحدت است چرا شیعه به عنوان یک مذهب رسمی اسلامی پذیرفته نمیشود؟ مگر تفاوت و اختلاف بین چهار مذهب کم است؟ مگر خود اهل سنت مخالف یکدیگر نیستند؟ پس به صرف دست برداشتن شیعیان از عقیده خویش وحدت به دست نمیآید، بلکه وحدت در صورتی حاصل میشود که به دور از تعصب، دیدگاهها بررسی و تحقیق شود و حق روشن گردد و همه آن را بپذیرند.

پنجم: تبیین مسایل و مباحث در محیطی علمی و به دور از تعصّب، باعث روشن شدن حقایق و نزدیک تر شدن دیدگاه ها به یکدیگر می شود. روشن است علت بسیاری از دشمنی و مخالفت ها، جهل نسبت به اندیشه و باورها و رفتارهای طرف مقابل است.(1)

تفکر و تدبر، امکان و لزوم طرح این مباحث را میسّر ساخت. البته در این دوره با توجه به حضور پیامبر اسلام به عنوان تنها مرجع دینی، و با توجه به شرایط حاکم بر آن دوره که دوران تقابل با مشرکین و بت پرستان بوده و جامعه اسلامی در حال شکل گیری بود، اختلافی در بین امت اسلامی در زمینه معارف دینی وجود نداشت. هرچند منافقانی که اصولا پذیرش واقعی نسبت دین اسلام و رسالت پیامبر نداشتند در مواردی انتقادات و شبهاتی را مطرح می کردند.

شهرستانی اولین شبهه ای که در ملت اسلامی مطرح شد را توسط منافقین و در زمان پیامبر اسلام برمی شمرد و علت آن را عدم رضایت و پذیرش حکم پیامبر در اوامر و نواهی از طرف آن ها معرفی می کند.(1) وی در ادامه، به اختلاف های عمده در زمان بیماری و پس از رحلت پیامبر اسلام اشاره کرده و آن ها را اختلافاتی اجتهادی و با هدف اقامه مراسم شرع و دوام دین دانسته، و سپس به ده اختلاف به ترتیب زمانی اشاره می کند و پنجمین آن ها را اختلاف در امر امامت شمرده و آن را عظیم ترین اختلاف ها مطرح می کند و می گوید:

بزرگترین خلافی که میان امت به هم رسید، اختلاف در امامت بود، چه در اسلام بر پایه دیانت درباره هیچ چیز به اندازه ا ی که در باب امامت شمشیر کشیده و خون ریزی شد، در هیچ مسأله ای در هیچ زمان نشد.(2)

این نظر که برگرفته از بیان ابن ندیم در «الفهرست» است مورد خدشه قرار گرفته است. به نظر برخی از محققین باید از هشام بن حکم (م146ق)، ابن رئاب (148 به بعد)، زرارة بن أعین (م150ق) و ابوجعفر محمد بن علی بن نعمان (مؤمن طاق، م160ق) قبل از علی بن میثم نام برد.(1)

با توجه به این که یکی از وظایف متکلمین شیعه تبیین لزوم وجود امام (با نگرش شیعه) و ضرورت وجود امام حیّ معصوم بوده و هست، لذا از دیرباز به بحث امامت، صفات امام و کیستی او اهتمام خاص شده و در غالب کتب و نوشتارهایی که در مورد اثبات عقیده شیعه نوشته شده است از آن سخن به میان آمده است. متکلمین بزرگی چون سید مرتضی در الشافی فی الامامة و الذخیرة فی علم الکلام، شیخ طوسی در تلخیص الشافی و الاقتصاد فیما یتعلق بالاعتقاد، حمصی رازی در المنقذ من التقلید، خواجه نصیرالدین طوسی در تجرید الاعتقاد و تلخیص المحصل المعروف بنقد المحصل، ابن میثم بحرانی در قواعد المرام فی علم الکلام، علامه حلی در کشف المراد فی شرح تجریدالاعتقاد و الالفین، فاضل مقداد در ارشاد الطالبین الی نهج المسترشدین و الاعتماد فی شرح واجب الاعتقاد، علامه مجلسی در بحارالانوار و حیوة القلوب، فیاض لاهیجی در سرمایه ایمان در اصول اعتقادات و گوهر مراد، نظرعلی طالقانی در کاشف الاسرار، جعفر سبحانی در الإلهیات علی هدی الکتاب و السنة و العقل و حسینی تهرانی در امام شناسی... به شکل گسترده به بررسی امامت پرداخته اند.

برخی از آثار در مورد امامت به صورت تک نگاره است. صاحب الذریعه به بیش از 120 تک نگاره اشاره کرده است.(2) ابن ندیم برای ابن میثم دو تک نگاره با عناوین «الامامه» و «الاستحقاق» ذکر کرده است. همچنین وی برای هشام بن حکم نیز رساله های متعددی می گوید که «الامامه» و «امامه المفضول» از جمله آنها است. الامامه و التبصره من الحیره از صدوق اول علی بن حسین بن موسی بن بابویه، رساله الامامه از شیخ صدوق (م386) الارشاد فی معرفه حجج الله علی العباد شیخ مفید (م413) الشافی فی الامامه و ابطال

ص: 22

الحجج العامه از سید مرتضی (م436) تلخیص الشافی از شیخ طوسی، رسایل الامامه از خواجه طوسی از تک نگاره های مهم در مسئله امامت است. همچنین برخی تک نگاره ها پیرامون برخی مسایل و فروعات امامت است مانند رساله عصمت از سید مرتضی، رساله فرق بین نبی و امام از شیخ مفید.

لازم به ذکر است به موازات تألیفات شیعه، مخالفان امامت نیز به بحث پرداختند. ابوبکر اصم و هشام فوطی از نخستین بحث کنندگان هستند. از معروف ترین این کتب کتاب تحفه اثنی عشریه است که جدیدا و به زبان فارسی نوشته شد و میرحامد حسین عبقات الانوار را در پاسخ آن نوشت.(1)

البته متکلمین اهل سنت نیز به صورت گسترده به بحث امامت پرداخته اند که در بحث «مفهوم شناسی» به برخی از آنان همراه با آثارشان اشاره می شود.

محکم برای حکم عقل است. از منظر شیعه امامت نه امری فقهی، بلکه کلامی و مربوط به صفات فعل خدا شمرده شده می شود. از این رو، انتصاب امام از طرف خداوند است.

آیه شریفه «یاأَیهَُّا الَّذِینَ ءَامَنُواْ أَطِیعُواْ اللَّهَ وَ أَطِیعُواْ الرَّسُولَ وَ أُوْلی الْأَمْرِ مِنکم»(1) از جمله آیاتی است که بر وجوب امامت به آن استدلال شده است.(2) تفتازانی وجوب اطاعت از اولوا الامر را مقتضای وجوب تحقق آن دانسته است.(3)

ممکن است گفته شود: از وجوبِ فعلی بر انسان، نمی توان وجوب تحقّق بخشیدن و تحصیل موضوع آن را استنباط کرد، همان طور که از وجوب زکات یا خمس، نمی توان وجوب کسب مال و ثروتی را که متعلّق زکات یا خمس است نتیجه گرفت؛ بلکه چنین احکامی، در حقیقت به صورت قضیه شرطیه اند که بر وجوب تالی در فرض وجود مقدَّم، دلالت می کنند. در بحث ما نیز مفاد آیه، چنین خواهد شد که اگر اولی الامر موجود باشد، باید از آنان اطاعت کرد، امّا این که باید اُولی الامر موجود باشد یا نه، از این آیه به دست نمی آید.

در پاسخ این اشکال می توان گفت، اگرچه مقتضای قاعده اوّلیه، همان است که گفته شد، ولی در این جا، از قرینه ی سیاق، به دست می آید که وجود اُولی الأمر، مسلَّم و مفروغ عنه گرفته شده است؛ زیرا، اُولی الأمر، بر رسول عطف شده است و می دانیم که نبوت، امری است قطعی و در وجوب آن، سخنی نیست.(4)

یکی دیگر از دلایل وجوب امامت، ضرورت پاسداری از کیان اسلام و امت اسلامی و اجرای حدود است که فقط در صورت وجود پیشوای با کفایت امکان پذیر است.(5)

ممکن است گفته شود: اگر اجرای حدود و امور دیگری که در استدلال، به آنها اشاره شد، مشروط به وجود امام است، در این صورت، از قبیل واجب مشروط خواهد بود و

ص: 24

تحصیل شرط در واجب مشروط، بر مکلَّف واجب نیست. وجوب حج، مشروط به استطاعت است، ولی تحصیل استطاعت، بر مکلَّف واجب نیست، بلکه هر گاه شرط تحقّق یافت، مشروط هم واجب خواهد بود. واجب، اگر مشروط به وجود امام نباشد، پس وجود امام لازم نخواهد بود و نصب امام بر خداوند یا بر مسلمانان، واجب نیست.

پاسخ این است که فرق میان وجوب مشروط و واجب مشروط این است که هرگاه وجوب فعل، مشروط باشد، تا شرط تحقّق نیابد وجوبی در کار نیست، مانند وجوب حج که مشروط به استطاعت است، ولی هرگاه واجب، مشروط باشد، معنایش این است که وجوب، مطلق است، ولی تحقُّق آن، متوقّف بر تحقّق شرط خاصی است. نماز، بر مکلَّف واجب است، ولی انجام دادن آن، مشروط به داشتنِ طهارت است، در این صورت، تحصیل شرط، یعنی طهارت، برای انجام دادن واجب، یعنی نماز، واجب خواهد بود. وجوب اجرای حدود و حفظ ثغور اسلام و دفاع از کیان اسلام و امّت اسلامی، نسبت به وجود امام، از این قبیل است؛ یعنی، شارع مقدّس، امور یاد شده را از مسلمانان خواسته است، ولی تحقُّق این خواست شارع، مشروط به وجود امام و پیشوای با کفایت و با تدبیر است.(1)

سؤالات این درس

1. ضرورت طرح مباحث مهدویت را بیان کنید.

2. بحث امامت از چه زمانی آغاز شد؟ بررسی کنید.

3. اولین تألیف در مسئله امامت کدام است؟

4. وجوب امامت از منظر فریقین را بررسی کنید.

5. امامت عامه و خاصه را توضیح دهید.

پژوهش بیشتر

1. دیدگاه ائمه اهل بیت علیهم السلام در مورد بحث امامت

2. بررسی تنوع کتب تألیفی در مسئله امامت

منابع بیشتر مطالعاتی

محاضرات فی الالهیات، جعفر سبحانی و علی ربانی گلپایگانی.

فصل نامه علمی _ پژوهشی انتظار موعود، شمارگان اول و چهارم.

ص: 26

پیامبر گرامی اسلام (رسول الله امام أمته و امام الأئمة)، خلیفه (الخلیفة امام الرعیة)، فرمانده سپاه (قائد الجند).(1)

راغب این واژه را از ریشه أمم معرفی کرده و می گوید: امام کسی است که به پیشوایی او در قول و فعل اقتدا می شود و یا کتابی و چیزی است، چه بر حقّ باشد و چه بر باطل. جمع امام- أَئِمَّة- است.، در آیه (یوْمَ نَدْعُوا کلَّ أُناسٍ بِإِمامِهِمْ،اسراء/71) یعنی به کسی که به او اقتدا می کردند، و گفته شده به إمامهم یعنی به کتابشان.(2)

ابن منظور امام را از ریشه أمم گفته و تعریف آن را معنای قصد بیان کرده است و در ادامه معنای امام و امامت را به آن برگردانده و معنای پیشوا و مقصود بودن را به آن برگردانده است.(3) ابن فارس در مقاییس اللغة(4) و ابن أثیر در النهایة فی غریب الحدیث و الأثر(5) نیز به همین معنا اشاره دارند. طریحی نیز همین مضمون را در تعریف بیان کرده است و به تبعیت و پیروی کردن از امام، به صورت خاص اشاره کرده است.(6)

مصادیق بشری نیر به دو گروه تقسیم می شوند: امام حق و امام باطل. مصادیق امام حق عبارتند از:

1. پیامبران آسمانی: «وَ إِذِ ابْتَلی إِبْراهیمَ رَبُّهُ بِکلِماتٍ فَأَتَمَّهُنَّ قالَ إِنِّی جاعِلُک لِلنَّاسِ إِماماً»،(1) و «وَ جَعَلْناهُمْ أَئِمَّةً یهْدُونَ بِأَمْرِنا»(2) که در ادامه معرفی حضرت ابراهیم، لوط، اسحاق و یعقوب علیهم السلام آمده است: «وَ جَعَلْنا مِنْهُمْ أَئِمَّةً یهْدُونَ بِأَمْرِنا لَمَّا صَبَرُوا وَ کانُوا بِآیاتِنا یوقِنُون»(3) که در ادامه ذکر حضرت موسی علیه السلام و برخی از بنی اسرائیل آمده است.

2. بندگان شایسته خداوند (عباد الرحمن): «وَ اجْعَلْنا لِلْمُتَّقینَ إِماما»(4) خداوند در سوره مبارکه فرقان از آیه 63 به بعد، به معرفی عباد الرحمن می پردازد و در ادامه از جمله خواسته های آنان را این دعا برمی شمرد.

3. مستضعفان: «وَ نُریدُ أَنْ نَمُنَّ عَلَی الَّذینَ اسْتُضْعِفُوا فِی الْأَرْضِ وَ نَجْعَلَهُمْ أَئِمَّةً وَ نَجْعَلَهُمُ الْوارِثین».(5)

اما مصداق امام باطل: «فَقَاتِلُواْ أَئمَّةَ الْکفْر»(6) و «وَ جَعَلْناهُمْ أَئِمَّةً یدْعُونَ إِلَی النَّار».(7)

در یک آیه نیز واژه امام به گونه ای به کار رفته است که هم پیشوای حق را شامل می شود و هم پیشوای باطل را: «یوْمَ نَدْعُواْ کلَّ أُنَاسِ بِإِمَامِهِم».(8)

با دقت در کاربردهای قرآنی امام می توان دریافت که اولاً نگاه قرآن به امام، پیشوایی و

ص: 30

مقتدا بودن و سرپرستی است؛ و ثانیاً امام حق دارای ویژگی هایی چون غیر ظالم (معصوم) و دارای صبر و یقین است؛ و ثالثاً امام حق منتخب خداوند است.

هو فی دار التکلیف».(1)

4. شیخ طوسی (م460): «الإمامة رئاسة عامة لشخص من الأشخاص فی أمور الدین و الدنیا».(2)

تعریف امامت به ریاست عامه در امور دین و دنیا از بعد از شیخ طوسی در بیان اغلب متکلمین شیعه مانند: خواجه نصیر الدین طوسی (م672)(3)؛ کمال الدین میثم بن میثم بحرانی (م699)(4)؛ علامه حلّی (م726)(5)؛ فاضل مقداد سیوری (م828)(6)؛ عبد الرزاق لاهیجی (م1072)(7)و جعفر سبحانی (معاصر) مطرح شده است.(8)

تعریف امامت در بیان دانشمندان اهل سنت

1. عبد الجبار همدانی معتزلی (م415): «الامام اسم لمن له الولایة علی الامة و التصرف فی امورهم علی وجه لا یکون فوق یده ید».(9)

2. ماوردی اشعری (م450): «موضوعة لخلافة النبوة فی حراسة الدین وسیاسة الدنیا».(10)

ص: 32

تعبیر خلافت در تعریف برخی متکلمین اهل سنت مانند ابو الحسن سیف الدین آمدی اشعری (م631)(1)؛ قاضی عضدالدین ایجی اشعری (م756)(2) و ابن خلدون (م808)(3) نیز آمده است.

3. سعد الدین تفتازانی اشعری (م793): «ریاسة عامة فی امر الدین و الدنیا خلافة عن النبی صلی الله علیه و آله و سلم».(4)

تعبیر به ریاست عامه در امر دین و دنیا در تعریف متکلمین دیگری مانند: قوشچی اشعری (م879)(5) و میر سید شریف الدین جرجانی اشعری (م816)(6) نیز آمده است.

مخالفین ما. و حال آنکه هیچ یک از خلفا و ائمه که ایشان مختصّ اند به قول به امامت ایشان، متّصف نیستند به جمیع امور معتبره در مفهوم امامت به تعریف مذکور. چه ریاست در امور دین لا محاله موقوف است بر معرفت امور دینیه، بالضروره. و ایشان عالم بودن امام را شرط نمی دانند در امامت. و مدّعی آن هم نیستند که هیچ یک از ائمه ایشان عالم به جمیع امور دین بوده اند..(1)

شهید مطهری در این زمینه می گوید:

این بسیار اشتباه بوده از قدیم در میان متکلمین اسلامی که مسأله را به این صورت طرح کرده اند: شرایط امامت چیست؟ مسأله را طوری فرض کردند که امامت را هم ما قبول داریم و هم اهل تسنن، ولی در شرایطش با همدیگر اختلاف داریم. ما می گوییم شرط امام این است که معصوم و منصوص باشد، آنها می گویند نه، در صورتی که آن امامتی که شیعه به آن اعتقاد دارد، اصلا سنی معتقد به آن نیست. آنچه اهل تسنن به نام امامت معتقدند، یک شأن دنیایی امامت است که یکی از شئون آن است، مثل اینکه در باب نبوت، یکی از شئون پیغمبر این بود که حاکم مسلمین بود، اما نبوت که مساوی با حکومت نیست. نبوت خودش یک حقیقتی است که هزاران مطلب در آن هست. از شئون پیغمبر این است که با بودن او مسلمین حاکم دیگری ندارند و وی حاکم مسلمین هم هست. اهل تسنن می گویند امامت یعنی حکومت و امام یعنی همان حاکم میان مسلمین، فردی از افراد مسلمین که باید او را برای حکومت انتخاب کنند. آنها بیش از حکومت بالا نرفتند.(2)

یکی از اندیشمندان معاصر با لزوم بازنگری در تعریف مشهور امامت اعتقاد دارد تعریف امام به ریاست سیاسی نظام اسلامی و اداره شئون امت، نقطه مرکزی تفکر اهل سنت در بحث خلافت و جانشینی پیامبر اسلام بوده و مناسب با نظریه انتخاب است. زیرا هم مناسب با ذوق عرفی است و هم حکومت امر و عهدی بین مردم و امام معنی می شود که باید انتخاب امت لحاظ شود؛ در چنین امام و امامتی، علم و عدالت معمول کافی می باشد و نیازی به عصمت و علم کامل به دین نیست.(3)

ص: 34

برخی در مقام بحث و رفع مشکل به تبیین هویت امامت نزد دو گروه پرداختند که «اگر مراد متکلمان اهل سنّت از تعریف امامت، همان گونه که ظاهر الفاظ اقتضا می کند، حقیقتا همان تصویر شیعی از چیستی امامت باشد، این تناقض، قابل حل نیست، اما به نظر می رسد ورای ظاهر الفاظ متکلمان شیعی و سنّی، امامت از دیدگاه آنها دو هویت کاملا متخالف دارد که به دلالت صریح مطابقی نمی توان از بیان آنها به این هویت رسید.»(1)

سپس در تبیین کلام خود اشاره دارند که: «ریشه اختلاف تشیع و تسنّن در مسائل امامت، به دوگانگی تصویر آنها از امامت بر می گردد؛ امامت در تصویر شیعی، تداوم نبوت است و هویت لطف الهی بودن و مأموریت آسمانی در هدایت و مدیریت جامعه دینی را داراست.»(2)

واقعیت آن است که وجوب وجود امام و نظام امامت اگرچه مورد اتفاق دو گروه شیعه و اهل سنت است(3) ولی ماهیت و تعریفی که پیرامون حقیقت امامت پذیرفته شده است متفاوت است. از تعاریف اندیشمندان اسلامی استفاده می شود تعریف امامت به ریاست عامه در امور دین و دنیا از ابتکارات متکلمین شیعه بوده است. آنان با این تعبیر خواسته اند حوزه امامت را فراتر از امور دنیایی معرفی کرده و امام را مرجع اصلی در امور دین بشناسانند. به عبارت دیگر، شیعه امام را در جایگاه جانشینی پیامبر، عهده دار اموری می داند که بر دوش پیامبر بود. البته با این تفاوت که آنچه از اختصاصات پیامبر و مربوط به شخص ایشان بود با رحلت آن بزرگوار، دیگر به کسی واگذار نمی شود. و به اتفاق شیعه و اهل سنت، با رحلت پیامبر اسلام، فقط نبوت و مقام اخذ و ابلاغ وحی خاتمه یافت. روشن است چنین امامی باید از علم لازم و عصمت قابل اعتماد برخوردار باشد. در حالی که مراد متکلمین اهل سنت از ریاست عامه در امور دین و دنیا، رهبری فراگیر امام فقط در حوزه امور اجرایی و اجتماعی است.

ص: 35

تبیین و تحلیل تاریخ صدر اسلام و نظام سرپرستی و حکومتی پذیرفته شده توسط این دو گروه همراه با تأمل در اندیشه فکری آنان، گواه روشنی بر این ادعا است. اهل سنت در تبیین و تاریخ صدر اسلام در مورد خلافت خلفا، با اعتقاد به صحت عمل صحابه، ابتدا با قبول نتیجه جریان سقیفه بنی ساعده، برقراری این جلسه را امری پسندیده و لازم شمرده و ابوبکر را به عنوان خلیفه اول پذیرفتند. اینان با درست دانستن خلافت و حکومت سایر خلفا و حاکمان مانند خلافت عمر با وصیت ابوبکر، خلافت عثمان توسط شورای شش نفره، خلافت امام علی علیه السلام، توسط عموم مردم و حکومت معاویه و بنی امیه و بنی مروان و بنی عباس که به زور و ارث همراه بود، برای تعیین خلیفه راهکار مشخص و روشنی ارائه نمی دهند. در حالی که شیعه این روند را رد می کند و با استناد به واقعه غدیر و یوم الدار و حدیث منزلت و مانند آن در کنار دلایل عقلی، ضمن ارائه تحلیلی دیگر از وقایع صدر اسلام فقط امامت و خلافت را برای امام علی و یازده فرزند معصوم اوعلیهم السلام ثابت می داند و تنها راه تعیین و معرفی خلیفه را نص الهی بیان می کند.(1)

در اندیشه شیعه، امامت عهدی الهی بوده و مأموریت امام آسمانی است. امام را باید جانشین پیامبر اسلام و امامت را ادامه نبوت و رسالت دانست. وظیفه اصلی امام در نظام دینی و الهی اسلام آن است که مردم را در مسیر دین و نیل به تکامل و قرب به خدا هدایت و مدیریت کند و رهبری و حاکمیت سیاسی یکی از شؤون و کارکردهای او محسوب می شود. در حالی که نظام امامت در تفکر اهل سنت از امور مربوط به مردم است و امام حاکم بر جامعه و حافظ آن است.(2)

بنابر این بحث پیرامون امامت، فقط گفتگو درباره یک حاکم اجتماعی و سرپرست جامعه نیست؛ بلکه سخن درباره کسی است که به عنوان خلیفه و جانشین رسول خدا امامت مسلمین را به عهده می گیرد و بر اساس حدیث مشهور دوازده خلیفه، دوام و عزت اسلام

ص: 36

در سایه خلافت اینان است. در روایاتی که از جابر بن سمره نقل شده است پیامبر اکرم صلی الله علیه و آله و سلم فرمود:

لایَزال الدینُ قائِماً حَتّی تَقُومَ الساعَة اَو یَکوُن عَلَیکُم اثنَتَی عَشَرَ خَلیفهَ کُلُّهُم مِن قُرَیش؛ دین اسلام برپا است تا قیامت و این که دوازده خلیفه بر شما حکومت کنند که همه از قریش هستند.(1)

مرحوم علامه طباطبایی در تبیین امامت می گوید:

امام و پیشوا به کسی گفته می شود که پیش جماعتی افتاده رهبری ایشان را در یک مسیر اجتماعی یا مرام سیاسی یا مسلک علمی یا دینی به عهده گیرد و البته به واسطه ارتباطی که با زمینه خود دارد در وسعت و ضیق، تابع زمینه خود خواهد بود.(2)

وی در تعریفی دیگر می گوید:

امام هدایت کننده ای است که با امری ملکوتی که در اختیار دارد هدایت می کند، پس امامت از نظر باطن یک نحوه ولایتی است که امام در اعمال مردم دارد، و هدایتش چون هدایت انبیا و رسولان و مؤمنین صرف راهنمایی از طریق نصیحت و موعظه حسنه و بالأخره صرف آدرس دادن نیست، بلکه هدایت امام دست خلق گرفتن و به راه حق رساندن است.(3)

از نظر شهید مطهری امامت یعنی انسان در حدی قرار بگیرد که به اصطلاح یک انسان کامل باشد که این انسان کامل به تمام وجودش می تواند پیشوای دیگران باشد. طبق آیه «لا ینالُ عَهْدِی الظَّالِمِینَ»(4) مسأله امامت «عهد خدا» است. این که شیعه می گوید امامتی که ما می گوییم، با خداست چون قرآن می گوید: «عهدی» یعنی عهد من است نه عهد مردم. وقتی که دانسته شود امامت غیر از مسأله حکومت است، دیگر تعجب ندارد که گفته شود

ص: 37

با خداست. اگر بگویند حکومت با خداست یا با مردم؟ این حکومت غیر از امامت است. امامت عهد خداست.(1) از نظر ایشان آنچه قرآن تحت عنوان رهبری از آن بحث می کند، ما فوق رهبری ای است که بشریت می شناسد. رهبری ای که بشریت می شناسد از حدود رهبری در مسائل اجتماعی تجاوز نمی کند، ولی منظور قرآن از رهبری، علاوه بر رهبری اجتماعی، رهبری معنوی یعنی رهبری به سوی خداست و آن خود حساب دقیق و حسّاسی دارد و از رهبریهای اجتماعی بسی دقیق تر و حسّاس تر است.(2)

برخی، امامت را خلافت کلیه الهیه دانسته و خلافت ظاهری را از شئون آن برشمرده اند. از این منظر، امام انسان کاملی است که عالم به همه نیازمندی های انسان است. او امین احکام و اسرار الهی، حجت خدا بر بندگان، حافظ دین، مرجع علمی مردم، هادی نفوس به مراتب بالای کمالات معنوی و واسطه فیض پروردگار بر خلایق است.(3) یکی دیگر از نویسندگان نیز با نقد تعریف امامت به ریاست در امور دین و دنیا، تعریف آن را اینگونه صحیح می داند: «الإمامة هی الولایة و السلطنة الإلهیة علی العباد».(4)

تأمل در تاریخ ائمه و صحابی بزرگوارشان و همچنین روایاتی که از اهل بیت علیهم السلام به ما رسیده بیانگر آن است که نگاه اصلی آنان در بحث امامت به شأن هدایت گری امام و تبیین قرآن و کنترل انسان در مسیر صحیح دین توسط امام معطوف بوده و متفرع بر آن سایر مقامات مطرح می شده است. روایات متعددی از اهل بیت تحت عنوان «ان الارض لاتخلوا عن حجة»(5) نقل شده است که به هدایت گری قابل تفسیر است.

اشاره به برخی از تعابیری که در روایات وارد شده مناسب است؛ازجمله:

امام صادق علیه السلام: «إِنَّ الْأَرْضَ لَا تَخْلُو إِلَّا وَ فِیهَا إِمَامٌ کیمَا إِنْ زَادَ الْمُؤْمِنُونَ شَیئاً رَدَّهُمْ وَ إِنْ

ص: 38

نَقَصُوا شَیئاً أَتَمَّهُ لَهُم»؛(1)

امام صادق علیه السلام: «مَا زَالَتِ الْأَرْضُ إِلَّا وَ لِلَّهِ فِیهَا الْحُجَّةُ یعَرِّفُ الْحَلَالَ وَ الْحَرَامَ وَ یدْعُوا النَّاسَ إِلَی سَبِیلِ اللَّهِ»؛(2)

امام باقر یا امام صادق علیهما السلام: «إِنَّ اللَّهَ لَمْ یدَعِ الْأَرْضَ بِغَیرِ عَالِمٍ وَ لَوْ لَا ذَلِک لَمْ یعْرَفِ الْحَقُّ مِنَ الْبَاطِل»؛(3)

امام باقر علیه السلام: «وَ اللَّهِ مَا تَرَک اللَّهُ أَرْضاً مُنْذُ قَبَضَ آدَمَ7 إِلَّا وَ فِیهَا إِمَامٌ یهْتَدَی بِهِ إِلَی اللَّهِ وَ هُوَ حُجَّتُهُ عَلَی عِبَادِهِ وَ لَا تَبْقَی الْأَرْضُ بِغَیرِ إِمَامٍ حُجَّةٍ لِلَّهِ عَلَی عِبَادِه».(4)

گفتگوی منصور بن حازم با امام صادق علیه السلام،(5) مناظره هشام بن حکم با عمرو بن عبید در مسجد بصره،(6) و مناظره وی با مرد شامی در محضر امام صادق علیه السلام،(7) در همین راستا قابل تبیین است.

ص: 39

بنابر این، تعریف امام به «هادی و راهبر مردم به سوی کمال در بستر دین»، صحیح تر به نظر می آید؛ و مدیریت سیاسی و حاکمیت اجتماعی و سایر وظایف نیز، از شئون و مقامات ایشان است.

پیامبر اکرم در احادیث متعددی این واژه را به کار بردند؛ از جمله در روایتی نقل شده است:

قَالَ رَسُولُ اللَّهِ9: اللَّهُمَّ ارْحَمْ خُلَفَائِی؛ اللَّهُمَّ ارْحَمْ خُلَفَائِی؛ اللَّهُمَّ ارْحَمْ خُلَفَائِی. قِیلَ: یا رَسُولَ اللَّهِ! وَ مَنْ خُلَفَاؤُک؟ قَالَ: الَّذِینَ یأْتُونَ مِنْ بَعْدِی، یرْوُونَ حَدِیثِی وَ سُنَّتِی.(1)

نکته ای که باید به آن توجه شود این است که خلافت برای کسی شایسته و زیبنده است که در محدوده خلافت، بیشترین شباهت را با مستخلف عنه (کسی که برای او خلیفه قرار داده می شود) داشته باشد و از حیث صفات نزدیکترین افراد به او باشد تا بتواند به بهترین صورت از عهده مقام خلافت برآید و آنچه را که اراده مستخلف عنه است پیاده نماید.

اشاره می کند.(1)

این واژه و مشتقات آن 231 مرتبه به کار رفته است که برخی از آنها قطعاً به معنای سرپرستی امور استعمال شده است؛ مانند «اللَّهُ وَلِی الَّذینَ آمَنُوا...».(2) در واقعه غدیر پیامبر گرامی اسلام امام علی علیه السلام را با این واژه به مردم معرفی کرد و فرمود: «من کنت مولاه فهذا علیّ مولاه».

مرحوم علامه طباطبایی در این زمینه می فرماید:

اگر ولایت را که قرب مخصوصی است در امور معنوی فرض کنیم لازمه اش این است که برای ولی قربی باشد که برای غیر او نیست مگر به واسطه او، پس هر چه از شئون زندگی مولی ّعلیه که قابل این هست که به دیگری واگذار شود تنها ولی می تواند آن را عهده دار شده و جای او را بگیرد. مانند ولی میت که او نیز همینطور است، یعنی همانطوری که میت قبل از مرگش می توانست به ملاک مالکیت انواع تصرفات را در اموال خود بکند، ولی او در حال مرگ او می تواند به ملاک وراثت آن تصرفات را بکند، و همچنین ولی صغیر با ولایتی که دارد می تواند در شؤون مالی صغیر اعمال تدبیر بکند....پس آنچه از معانی ولایت در موارد استعمالش به دست می آید این است که ولایت عبارت است از یک نحوه قربی که باعث و مجوز نوع خاصی از تصرف و مالکیت تدبیر می شود.(3)

گفته است با پند و موعظه بر دیگری تقدم داشتن و سفارش کردن که عمل کند.(1) آقای مصطفوی در تبیین معنای این واژه می گوید: وصی در اصل عهد به ایصال امر است، و از مصادیق آن توصیه و تملیک مال به غیر، توصیه به شخص در اجرای یک عمل و مانند آن می باشد. و وصیّ کسی است که متصّف به تعهّد و ایصال است.(2)

این واژه و مشتقات آن 32 مرتبه در قرآن به کار رفته که به معنای سفارش و توصیه استعمال شده است مانند «وَ وَصَّی بِها إِبْراهیمُ بَنیهِ وَ یعْقُوبُ یا بَنِی إِنَّ اللَّهَ اصْطَفی لَکمُ الدِّینَ فَلا تَمُوتُنَّ إِلاَّ وَ أَنْتُمْ مُسْلِمُون».(3)

وصیت از انبیاء و رسولان به این معنا است که آنها تعهد می گیرند از اوصیائشان برای آنکه شریعتشان را حفظ کرده، آن را بین مردم تبلیغ کرده و مردم را به رعایت قوانین آن وا دارند.

در روایات متعدد، جانشینان پیامبر اسلام با عناوین «خلیفه و وصی» یاد شده اند.

در روایتی از پیامبر اسلام نقل شده است:

إِنَّ خُلَفَائِی وَ أَوْصِیائِی وَ حُجَجُ اللَّهِ عَلَی الْخَلْقِ بَعْدِی اثْنَا عَشَرَ أَوَّلُهُمْ أَخِی وَ آخِرُهُمْ وَلَدِی؛ قِیلَ:یا رَسُولَ اللَّهِ! وَ مَنْ أَخُوک؟ قَالَ: عَلِی بْنُ أَبِی طَالِبٍ؛ قِیلَ: فَمَنْ وَلَدُک؟ قَالَ: الْمَهْدِی یمْلَأُهَا قِسْطاً وَ عَدْلًا کمَا مُلِئَتْ جَوْراً وَ ظُلْما.(4)

محمد بن جریر طبری در کتاب تاریخ خود از حضرت علی علیه السلام نقل میکند که وقتی این آیه نازل شد: «وَ أنذر عشیرتک الاقربین»(5) پیامبر مرا خواند و از من خواست طعامی تهیه کنم و بنی عبدالمطلب را جمع کنم تا پیامبر با آنان صحبت کند. من چنین کردم. 40 نفر جمع شدند از جمله ابوطالب، حمزه، عباس، ابولهب. پس از طعام تا پیامبر خواست صحبت کند ابولهب با صحبت خود مجلس را متفرق کرد. پیامبر به من فرمود: فردا نیز چنین کن.

ص: 43

پس روز دوم نیز طعام آماده کردم و آنها را دعوت نمودم.

پس از غذا پیامبر فرمود: «انی والله ما اعلم شاباً فی العرب جاء قومه بأفضل مما قد جئتکم به، انی قد جئتکم بخیر الدنیا و الآخرة، و قد امرنی الله تعالی ان ادعوکم الیه، فأیّّکم یوازرنی علی هذا الامر علی ان یکون اخی و وصیّی و خلیفتی فیکم؟»(1)

همه خودداری کردند و من از همه جوان تر بودم. من گفتم: «انا یا نبیّ الله أکون وزیرک علیه؛ من ای نبی خدا یاور تو بر این امر میباشم»؛ پس پیامبر فرمود: «ان هذا اخی و وصیی و خلیفتی فیکم، فاسمعوا له و اطیعوا».

قوم خندیدند و به ابیطالب گفتند: به تو امر کرد که به حرف پسرت گوش دهی و از او اطاعت کنی.(2)

ص: 44

سؤالات این درس

1. ضمن بررسی لغوی واژه امام، کاربردهای قرآنی آن را بگویید.

2. ضمن بررسی اصطلاحی واژه امام، بگویید چرا این همه اختلاف در تبیین بحث امامت دیده می شود؟

3. دیدگاه شهید مطهری را در تبیین مفهوم امامت بیان کنید.

4. واژگان خلافت، ولایت و وصایت را معنایابی کنید.

پژوهش بیشتر

1. بحث امامت را با چه رویکردهایی می توان تحلیل کرد؟

2. چه پیوندی بین واژگان امام، خلیفه، ولی و وصی با جانشینی پیامبر اسلام وجود دارد؟

منابع بیشتر مطالعاتی

امامت در بینش اسلامی، علی ربانی گلپایگانی.

امامت پژوهشی، جمعی از مؤلفان زیر نظر دکتر محمد یزدی مطلق.

ص: 45

ص: 46

یکی از اصول قطعی دین مقدس اسلام، اصل خاتمیت است؛ بدین معنا که دین اسلام آخرین شریعت آسمانی و پیامبر اسلام، آخرین نبیّ از سلسله پیام آوران الهی و قرآن آخرین کتاب آسمانی است. و لذا بعد از اسلام، هیچ آیین آسمانی دیگر نازل نشده و بعد از پیامبر گرامی اسلام، پیامبر دیگری برانگیخته نخواهد شد. این اصل که یکی از پیش فرض های مهم بحث ما نیز هست مورد قبول همه مسلمانان است و کسی در آن شک و تردید ندارد.

البته این نکته قابل اشاره است که بعثت پیامبر جدیدی بعد از پیامبر اسلام صلی الله علیه و آله و سلم به دو صورت قابل تصور است:

الف) رسول آسمانی جدید دارای آئین و شریعتی باشد که دین اسلام به واسطه آن نسخ شود.

ب) پیامبر جدید مبلغ و مروّج دین اسلام باشد. هر دو صورت، بر اساس آیات قرآن و روایات متعدد دلالت کننده بر خاتمیت پیامبر اسلام صلی الله علیه و آله و سلم باطل است.

معروف ترین آیه ای که برای ختم نبوت مورد استشهاد قرار گرفته، آیه شریفه «مَا کانَ مُحمَّدٌ اَبا اَحَد مِن رِجالِکم وَ لکن رَسُولَ اللهَ وَ خاتَمَ النَّبِیین»(1) است. خداوند در این آیه شریفه با صراحت پیامبر اسلام را خاتم انبیای الهی اعلام می کند. کلمه «خاتم» از ریشه «ختم» به معنای به پایان رسیدن و مهر زدن است، و «ختمت القرآن: بلغت اخره» یعنی قرآن را به آخر رساندم، و «اختتمت الشی ء نقیض افتتحته» اختتام نقیض افتتاح است.(2)

ص: 48

جهانی و جاودانی بودن دین اسلام از دلایل دیگری است که برای خاتمیت می توان از آن بهره برد. آیات متعددی بر جهانی و جاودانی بودن اسلام دلالت دارد که در چند گروه قرار می گیرند:

در برخی آیات پیام آوری رسول گرامی اسلام صلی الله علیه و آله و سلم را برای همه مردم می داند و از کلمه «عالمین» و «ناس» استفاده شده است: «تَبارَک الَذَّی نَزَّلَ الْفُرقانَ عَلی عَبدِهِ لِیکوُنَ لِلْعالَمینَ نَذیراً»؛(1) و «وَ أَرْسَلناک لِلنَّاسِ رَسُولا وَ کفی بِاللهَ شَهِیداً».(2) کلمه عالمین هم عمومیت مکانی را شامل می شود و هم عمومیت از جهت زمان را، یعنی پیامبر برای همه مردم در هر مکان و در هر زمان نذیر است.

در بعضی از آیات، خطاب به «یا ایها الناس» و «یا بنی آدم» شده و هیچ قیدی نیز همراه آن نیامده است: «یا اَیهَا النَّاسُ قَدْ جاءَکمُ الرَسُولُ بِالْحَقِّ مِنْ رَّبَکم»؛(3) «یا بَنِی آدَمَ خُذُوا زِینَتَکم عِندَ کلِّ مَسجِد».(4)

در آیه ای اشاره دارد که دعوت پیامبر شامل هر کس که از پیام قرآن اطلاع و آگاهی یابد، می شود: «وَ اُوحِی اِلَی هَذا القُرآنُ لاُنْذِرَکم بِهِ وَ مَنْ بَلَغ»؛(5) و قرآن کتاب هدایت برای همه دانسته شده و از تعبیر «ناس» استفاده شده است: «شَهْرُ رَمَضانَ الَّذِی اُنْزِلَ فِیهِ القُرآنُ هُدَی لِلنَّاس».(6)

تعدادی از آیات پیروان سایر ادیان را که «اهل کتاب» نامیده می شوند مورد خطاب قرار داده و دعوت پیامبر را شامل آنها دانسته است: «یا اَهلَ الْکتابِ قَد جاءَکم رَسِولُنَا یبَینُ لَکم عَلی فَتْرَة مِنَ الْرُّسُلِ أَن تَقُولُوا مَا جَاءَنَا مِن بَشیر وَ لا نَذیر فَقَد جَاءَکم بَشیرٌ وَ نَذیرٌ وَ اللهُ عَلَی کلِّ

ص: 49

شَیء قَدیر».(1)

در پاره ای از آیات، از پیروزی دین اسلام بر همه ادیان سخن می گوید: «هُوَ الَّذِی اَرسَلَ رَسُولَهُ بِالْهُدَی وَ دینِ الْحَقِّ لِیظهِرَهُ عَلَی الدّینِ کلِّهِ وَ لَو کرِهَ الْمُشرِکون».(2)

در موردی خداوند تصریح دارد که قرآن اعتبار خود را از دست نمی دهد و نسخ نمی شود: «وَ اِنَّهُ لَکتابٌ عَزِیزٌ * لایأتیه الباطلُ مِنْ بَینِ یدَیهِ وَلا مِنْ خَلْفِهِ تَنزیلٌ مِن حَکیم حَمید».(3)

روایات متعددی نیز بر خاتمیت پیامبر اسلام گواهی می دهد که به چند نمونه اشاره می کنیم:

الف) حدیث منزلت؛ پیامبر در این حدیث ضمن بیان مقام و موقعیت حضرت علی علیه السلام ختم نبوت را نیز مطرح نموده است: «اَما تَرْضی اَنْ تَکوُنَ مِنّی بِمَنزِلِةِ هارُونَ مِنْ موُسی اِلاّ اَنَّهُ لانَبِی بَعدی».(4)

ب) در روایت دیگری پیامبر فرمود: «اَیها النّاس اِنَّهُ لا نَبِی بَعدی وَ لا اُمَّةَ بَعْدَکم».(5)

ج) امام علی علیه السلام در وصف پیامبر صلی الله علیه و آله و سلم فرمود: «اَمینُ وَحْیهِ وَ خاتَمُ رُسُله».(6)

د) امام صادق علیه السلام فرمود: «حَلالُ مُحَمَّد حَلالٌ اِلی یوْمِ الْقیامَةِ وَ حَرامُهُ حَرامٌ اِلی یومِ الْقیامَةِ».(7)

الاسْلام».(1) بنابراین اصول مکتب انبیا یکی می باشد و تفاوت هایی که در میان شریعت و آیین پیامبران بود دو علت و جهت داشت:

الف) نیاز به برخی مسایل فرعی و جزئی با توجه به شرایط زمان و محیط و نیازمندی های انسان ها.

ب) سطح تعالیم؛ به این معنی که با رشد عقلی و فکری بشر انبیا معارف عمیق تری را در اختیار بشر می گذاشتند.

با اعلام پایان یافتن سلسله انبیا توسط پیامبر اسلام، این سؤال مطرح شد که چرا در گذشته نبوت ها تجدید می شد و پیامبران متعددی می آمدند، اما پس از حضرت محمد صلی الله علیه و آله و سلم پیامبر دیگری نمی آید؟

برای پاسخ به این سؤال، باید حکمت تعدد و تجدید نبوت ها را با دقت بیشتری بررسی کرد. در این زمینه باید چند نکته مورد توجه قرار گیرد:

1. در زمان گذشته با توجه به عدم امکانات ارتباطی، تبلیغ رسالت الهی و پیام خدا در همه زمین و در میان امت ها به وسیله یک نفر ممکن نبود.

2. گسترش و پیچیده شدن روابط پدیده های اجتماعی، قوانین کامل تری را می طلبد و بشر قدیم با توجه به مقدار رشد عقلی قادر نبود که نقشه کلی و کامل زندگی را دریافت کند و با استفاده از آن راه خویش را ادامه دهد.

3. به علت پایین بودن سطح درک و معرفت بشر، مردم توانایی حفظ، تبیین و توضیح وحی را نداشتند و لذا لازم بود علاوه بر پیامبران تشریعی (که شریعت برای مردم می آوردند) انبیاء تبلیغی نیز مبعوث شوند تا ضمن حفظ وحی و آیین الهی، به توضیح و تبیین آن با توجه به نیاز مردم زمان خود بپردازند.

4. مردم قدیم با توجه به عدم رشد و بلوغ فکری و عقلی و با توجه به دخالت های عده ای جاهل و مغرض نتوانستند کتاب آسمانی خود را حفظ کنند. لذا کتاب های آسمانی گذشته یا به کلی از بین رفت و یا به گونه ای تحریف شد و تغییر پیدا کرد که استفاده از آن را غیر ممکن می نمود و نیاز به تجدید پیام و پیام آور بود.

ص: 51

حال، اگر شرایط به گونه ای شود که تبلیغ رسالت الهی در همه جهان به وسیله یک پیامبر و جانشینان و یاران او امکان داشته باشد، و احکام و قوانین یک شریعت پاسخگوی نیازهای مردم و جامعه در همه زمان ها بوده و برای مسایل جدید پیش بینی هایی شده باشد، و نیز کتاب آسمانی از نابودی و تحریف حفظ گردد و مردم خود توانایی تبیین پیام الهی را پیدا کنند، دیگر دلیلی ندارد که پیامبر جدیدی مبعوث شود.

البته دانش و علم بشر عادی نمی تواند تشخیص دهد که چه زمانی این شرایط فراهم می گردد بلکه فقط خدا از آن آگاهی دارد و چون قرآن کریم، کتاب آسمانی و الهی پیامبر، ختم نبوت را اعلان نموده است می توان چنین نتیجه گرفت که در زمان پیامبر اسلام این شرایط فراهم شد.

نکته مهمی که باید به آن توجه داشت اینکه هرچند قرآن کریم از تحریف محفوظ بوده و تمام حقایق لازم برای هدایت بشر، در آن لحاظ شده است، امّا این حقایق را قرآن به طور اجمال و کلّی در خود دارد و هر کس نمی تواند مراد از آیات را بفهمد، بلکه معلمی می خواهد که اجمال و ابهام را توضیح دهد. در زمان حیات رسول اکرم صلی الله علیه و آله و سلم عهده دار تعلیم و تفصیل آیات قرآن، خود پیامبر بود. نکته مهمی که باید مورد کنکاش قرار گیرد این است که بعد از پیامبر اسلام، تبیین دین به عهده چه کسی است؟

تاریخ صدر اسلام و اختلافاتی که در مورد مسایل دینی به وجود آمد به گونه ای که منجر به پیدایش فرقه های مختلف اصولی و فقهی شد به روشنی گواه بر این است که عموم مردم توانایی حفظ و تبیین حقایق دین را نداشتند. بنابراین پایان دوره رسالت و ختم نبوت زمانی قابل پذیرش خواهد بود که امامان و جانشینان رسول اکرم صلی الله علیه و آله و سلم عهده دار این کار شوند و سایر علما و فقها در پرتو ارشادات ایشان، مردم را در مسیر عمل به وظایف دینی یاری کنند.(1)

در بخشی از فرمایش امام رضا علیه السلام پیرامون امامت آمده است:

همانا خدای عز و جل پیغمبر خویش را قبض روح نفرمود تا دین را برایش کامل کرد و قرآن را بر او نازل فرمود که بیان هر چیز در اوست؛ حلال و حرام و حدود و احکام

ص: 52

و تمام احتیاجات مردم را در قرآن بیان کرده و فرمود: «چیزی در این کتاب فرو گذار نکردیم»(1) و در حجة الوداع که سال آخر عمر پیغمبر بود این آیه را نازل فرمود: «امروز دین شما را کامل کردم و نعمتم را بر شما تمام نمودم و دین اسلام را برای شما پسندیدم»(2) و موضوع امامت از کمال دین است. پیغمبر از دنیا نرفت تا آنکه نشانه های دین را برای امتش بیان کرد و راه ایشان را روشن ساخت و آنها را بر شاهراه حق واداشت و علی علیه السلام را به عنوان پیشوا و امام منصوب کرد و همه احتیاجات امت را بیان کرد پس هر که گمان کند خدای عز و جل دینش را کامل نکرده قرآن را رد کرده و هر که قرآن را رد کند به آن کافر است... . همانا چون خدای عز و جل بنده ای را برای اصلاح امور بندگانش انتخاب فرماید سینه اش را برای آن کار باز کند و چشمه های حکمت در دلش گذارد و علمی به او الهام کند که از آن پس از پاسخی در نماند و از درستی منحرف نشود.(3)

طبق آنچه گذشت وجه بطلان دیدگاه یکی از روشنفکران جدید عرب نیز که فلسفه خاتمیت را بر ویژگی های جهانی و جاودانی بودن اسلام، حفظ قرآن از تحریف، سازگاری شریعت اسلام با فطرت بشر و شرایط مختلف و جامعیت اسلام مترتب کرده بود روشن می شود.(4)

آنچه نباید مورد غفلت واقع شود لطایفی است که در واقعه غدیر و آیات نازل شده در آن، نهفته است. بر اساس آیه ابلاغ(5) پیامی باید به اطلاع مردم رسانده شود که معادل کل رسالت است. این پیام یأس و ناأمیدی ابدی کفاری را به همراه دارد که همه تلاش خود را برای نابودی دین به کار گرفتند و اکنون باید برای همیشه زمان ها، بر باد رفتن آرزو و امیدشان را نظاره گر باشند.(6) پیامی که کمال دین و تمامیت آن را به دنبال دارد.(7) روشن

ص: 53

است محتوای آیات این معنا را افاده می دهد که اگر در ابلاغ این پیام (که بر اساس تاریخ و روایات بیان ولایت امام علی علیه السلام بود) خللی وارد شده هم دین ناقص خواهد بود، و کفار نسبت به هدم آن امیدوار خواهند بود، و هم اینکه گویا اصلاً رسالتی انجام نشده است. بنابراین، امامت در متن دین است و با آن کمال و تمامیت دین و در نتیجه خاتمیت نبوت، مفهوم می شود.

ص: 54

سؤالات این درس

1. دلایل ختم نبوت را بیان کنید.

2. تفاوت شرایع با یکدیگر را تحلیل کنید.

3. حکمت تعدد و تجدید نبوت ها را تبیین کنید.

4. راز ختم نبوت را بررسی کنید.

پژوهش بیشتر

1. آیا تجدید نبوت ها را به علت ضرورت نسخ باید تحلیل کرد یا وقوع تحریف در شرایع؟

2. آیا زمان پیامبر اسلام تحول خاصی رخ داده بود که به ختم نبوت منتهی شد و یا صاحبان شریعت اسلام ویژگی خاصی داشتند؟

منابع بیشتر مطالعاتی

محاضرات فی الالهیات، جعفر سبحانی و علی ربانی گلپایگانی.

راه و راهنما شناسی، محمد تقی مصباح یزدی.

مجموعه آثار ج3، استاد شهید مرتضی مطهری.

ص: 55

ص: 56

قاعده لطف، یکی از قواعد مهم و اساسی در کلام عدلیه (امامیه ومعتزله) به شمار می رود و مسایل کلامی بسیاری بر این قاعده، استوار شده است. وجوب نبوّت، عصمت پیامبران، تکالیف شرعی و وعد و وعید، از جمله مسایل کلامی ای است که از مصادیق و متفرعات قاعده لطف به شمار می روند. متکلّمان امامیه، بر این عقیده اند که امامت نیز از مصادیق و فروع قاعده لطف است.

از فعل معصیت، دورتر خواهد بود. قدرت و تمکین نمی دهد، و به مرز اجبار نمی رسد.

تعریف متکلمین معتزله از لطف نیز مشابه تعریفی است که از اندیشمندان شیعه ارائه شده است. قاضی عبدالجبار معتزلی در تعریف لطف گفته است:

إنّ اللطفَ هو کلُّ ما یختار عنده المرءُ الواجبَ و یتجنّب القبیحَ، اَو یکون عنده أقرب إمّا إلی اختیار [الواجب] أو إلی ترک القبیح؛ لطف، عبارت است از آن چه انسان به سبب آن، فعل واجب را برمی گزیند و از قبیح اجتناب می کند، یا به انجام واجب و ترک قبیح نزدیک تر می گردد.(1)

مروری بر کلمات اندیشمندان و متکلمین در تعریف لطف روشن می سازد تعریف این قاعده در طول سالیان و قرون متمادی تغییر خاصی پیدا نکرده است. ماهیت اصلی و مفهوم کلیدی لطف در تعاریف ارائه شده برای قاعده، فعلی الهی برای نزدیکی انسان به اطاعت الهی و دور شدن او از معصیت خدا است.

در تبیینی که متکلمان پیرامون قاعده لطف ارائه کرده اند نکات و شرایطی مطرح شده است که مناسب است مورد توجه قرار گیرند:(2)

1. لطف، در اصطلاح متکلَّمان، از صفات فعل خداوند است و عنایتی است که از طرف او نسبت به بندگان افاضه می شود.

2. لطف به مکلّفان اختصاص دارد. به عبارت دیگر، پایه و اساس قاعده لطف، وجود تکالیف الزامی الهی است که باید توسط انسان مکلّف انجام پذیرد. بنابر این اگر تکلیف و مکلفی وجود نداشت، قاعده لطف نیز مطرح نبود.

3. اثر لطف، ایجاد زمینه مناسبی است که مکلّف بتواند در بستر آن، با انجام دستورات الهی به وظیفه خویش عمل کند و اطاعت الهی را انجام دهد. بنابر این لطف فقط حالت داعویت و ایجاد انگیزه برای مکلف داشته و راه را برای انجام طاعت توسط مکلف و نیل او به سعادت هموار می کند.

4. یکی از شرایط مهم برای آنکه فعلی از افعال الهی، تحت عنوان لطف قرار گیرد این

ص: 60

است که آن فعل در انسان ایجاد قدرت نکند. در نکته اول اشاره شد که لطف به مکلف اختصاص دارد. مکلف به کسی گفته می شود که شرایط تکلیف را داشته باشد و یکی از شرایط تکلیف نیز قدرت است. بنابر این، قبل از آنکه لطف جاری شود انسان باید واجد قدرت باشد. در تعاریف پیش یاد شده از متکلمین، این شرط اینگونه یاد شده است «لا حظّ له فی التمکین».

5. شرط اصلی و مهم دیگر برای آنکه فعل الهی مصداق لطف باشد آن است که اختیار انسان را سلب نکرده و او را مجبور نکند؛ زیرا یکی از شرایط تکلیف، اختیار است و چون تکلیف بر موجود مجبور معقول نیست، لذا فرد مجبور اصولا مکلف نیست. در تعاریف متکلمین، این شرط با عبارت «لم یبلغ حدّ الاِلجاء» ذکر شده است.

ب) لطف مقرّب؛ به لطفی اطلاق می شود که مکلّف را به انجام طاعت نزدیک کرده و از فعل معصیت دور می کند. ویژگی لطف مقرّب در این است که انتخاب مسیر صحیح زندگی و عبودیت الهی، و حرکت در آن را برای انسان هموار می کند، به گونه ای که با عدم آن، عموم انسان ها در انتخاب راه درست دچار مشکل شده و به انحراف دچار می شوند و لذا غرض از خلقت نقض می شود.

خداوند مشقَّت دارد و نه موجب نقص و عیب خواهد بود، به مقتضای حکمت، انجام دادن آن فعل، واجب خواهد بود؛ زیرا، انجام ندادن آن، کاشف از آن است که خداوند، طاعت را از مکلَّف نخواسته است. و این مانند آن است(1) که فردی می خواهد که شخصی در مجلس او حاضر شود، و می داند یا ظنّ قوی دارد که او بدون فرستادن رسول توسط وی، به مجلسش حاضر نخواهد شد، در این صورت، اگر آن رسول را نفرستد، نقض غرض محسوب خواهد شد.

سپس ایشان به تبیین بطلان لازم پرداخته و می گوید: عقلا نقض غرض را عملی سفیهانه می شمارند، که مخالف حکمت بوده و نقص محسوب می شود، و چنین کاری بر خداوند متعال، محال است.(2) شبیه این تبیین از مرحوم علامه حلی(3) و فاضل مقداد نیز ارائه شده است.(4)

مرحوم حمّصی رازی نیز این استدلال را برای وجوب قاعده لطف مورد توجه قرار داده و همراه با مثال معروف میهمانی که گذشت، آورده است.(5) این بیان در کلمات متکلمین معتزله نیز دیده می شود.(6)

ص: 63

سؤالات این درس

1. قاعده لطف را تعریف کنید.

2. در تعریف قاعده لطف، چه نکات و شرایطی لحاظ شده است؟

3. لطف محصل و مقرب را تبیین کنید.

4. ضرورت لطف را بر اساس حکمت الهی توضیح دهید.

پژوهش بیشتر

1. بررسی امامت با رویکرد عقلی چه ضرورتی دارد؟

2. قاعده لطف در امامت از چه زمانی و چرا مطرح شد؟

منابع بیشتر مطالعاتی

امامت در بینش اسلامی، علی ربانی گلپایگانی.

قاعده لطف و امامت امام حیّ، مهدی یوسفیان.

فصل نامه علمی _ پژوهشی انتظار موعود، شمارگان پنجم و ششم.

ص: 64

آیاتی مانند «إنَّا هَدَیناهُ السَّبِیلَ إِمَّا شاکراً وَ إِمَّا کفُوراً»(1) از آن قبیل است. و دیگر، ایصال به مطلوب یعنی دست طرف را گرفتن و به مقصدش رساندن است که در آیه «وَ لَوْ شِئْنا لَرَفَعْناهُ بِها وَ لکنَّهُ أَخْلَدَ إِلَی الْأَرْضِ وَ اتَّبَعَ هَواهُ»(2) به آن اشاره شده است.

سپس ایشان در تبیین حقیقت هدایت تشریعی در بُعد ایصال به مطلوب به آیه شریفه «فَمَنْ یرِدِ اللَّهُ أَنْ یهْدِیهُ یشْرَحْ صَدْرَهُ لِلْإِسْلامِ»(3) اشاره کرده و می گوید: این قسم هدایت عبارت است از اینکه قلب به نحو مخصوصی انبساط پیدا کرده و در نتیجه بدون هیچ گرفتگی قول حق را پذیرفته به عمل صالح بگراید و از تسلیم بودن در برابر امر خدا و اطاعت از حکم او إبا و امتناع نداشته باشد. آیه شریفه «أَ فَمَنْ شَرَحَ اللَّهُ صَدْرَهُ لِلْإِسْلامِ فَهُوَ عَلی نُورٍ مِنْ رَبِّهِ»(4) به همین معنا اشاره نموده و این حالت را نور خوانده است، چون قلب با داشتن این حالت نسبت به اینکه چه چیزهایی را باید در خود جای دهد و چه چیزهایی را قبول نکند روشن و بینا است.(5)

مرحوم علامه حلی به گونه ای دیگر به این هدایت ها اشاره کرده است. ایشان هدایت در برابر ضلالت را سه نوع معرفی می کند: 1. طریقی را به کسی به درستی ارائه کردن و به

ص: 67

حق اشاره نمودن (این همان ارائه طریق است)؛ 2. عملا شخصی را هدایت کردن و او را به مطلوب واقعی رساندن، یعنی کاری کنیم که او به واقع برسد و به حق آنگونه که هست معتقد شود، (این را ایصال الی المطلوب گویند)؛ 3. ثواب دادن شخصی بر اعمال خیری که انجام داده چنانکه در قرآن می خوانیم: «سَیهْدِیهِمْ وَ یصْلِحُ بالَهُمْ»(1) یعنی سیثیبهم (به آنها ثواب می دهد).(2)

در قرآن کریم سه واژه «نبوت، رسالت و امامت» برای پیشوایان آسمانی مطرح شده که هدف و معنای اصلی در آنها، هدایت و راهنمایی و راهبری انسان در مسیر تقرب به خدا است. زیرا اصولا نیاز انسان به حجت های آسمانی غیر از این نیست. هرچند این راهنمایی و راهبری به شکل های مختلف و در مراحل متعددی قابل انجام است. گاه صرف ابلاغ وحی و رساندن پیام الهی و اتمام حجت است: «کانَ النَّاسُ أُمَّةً واحِدَةً فَبَعَثَ اللَّهُ النَّبِیینَ مُبَشِّرینَ وَ مُنْذِرین»،(3) و «رُسُلاً مُبَشِّرینَ وَ مُنْذِرینَ لِئَلاَّ یکونَ لِلنَّاسِ عَلَی اللَّهِ حُجَّةٌ بَعْدَ الرُّسُل»،(4) که مقام نبوت و رسالت است، و گاه به نوع دیگری از هدایت اشاره شده: «وَ جَعَلْناهُمْ أَئِمَّةً یهْدُونَ بِأَمْرِنا»(5) که هم از لفظ امام استفاده شده و هم قید «هدایت به امر» دارد.

در تفسیر نمونه برای امامت، سه معنا شده است: امامت به معنی ریاست و زعامت در امور دنیای مردم؛ امامت به معنی ریاست در امور دین و دنیا؛ وسوم اینکه امامت عبارت است از تحقق بخشیدن برنامه های دینی اعم از حکومت به معنی وسیع کلمه و اجرای حدود و احکام خدا و اجرای عدالت اجتماعی و همچنین تربیت و پرورش نفوس در ظاهر و باطن و این مقام از مقام رسالت و نبوت بالاتر است، زیرا نبوت و رسالت تنها إخبار از سوی خدا و ابلاغ فرمان او و بشارت و انذار است، اما در مورد امامت همه اینها وجود دارد به اضافه اجرای احکام و تربیت نفوس از نظر ظاهر و باطن. (البته روشن است که بسیاری از

ص: 68

پیامبران دارای مقام امامت نیز بوده اند).

در حقیقت مقام امامت، مقام تحقق بخشیدن به اهداف مذهب و هدایت به معنی«ایصال به مطلوب» است، نه فقط (ارائه طریق). علاوه بر این «هدایت تکوینی» را نیز شامل می شود، یعنی تأثیر باطنی و نفوذ روحانی امام و تابش شعاع وجودش در قلب انسان های آماده و هدایت معنوی آنها. امام، از این نظر درست به خورشید می ماند که با اشعه زندگی بخش خود گیاهان را پرورش می دهد، و به موجودات زنده جان و حیات می بخشد. نقش امام در حیات معنوی نیز همین نقش است. در قرآن مجید می خوانیم: «هو الذی یصلی علیکم و ملائکته لیخرجکم من الظلمات الی النور و کان بالمؤ منین رحیما».(1)

از این آیه استفاده می شود که رحمت های خاص خداوند و امدادهای غیبی فرشتگان می توانند مؤمنان را از ظلمت ها به نور رهبری کنند. این موضوع درباره امام نیز صادق است، و نیروی باطنی امام و پیامبران بزرگ که مقام امامت را نیز داشته اند برای تربیت افراد مستعد و آماده و خارج ساختن آنان از ظلمت جهل و گمراهی به سوی نور هدایت تأثیر عمیق داشته است.(2)

آیت الله طهرانی برای حدیث شریف «علی قسیم الجنة و النار»، سه معنا می گوید که معنای سوم از نقطه نظر تابش شعاع ولایت و ظهور و بروز حقائق و مخفیات و بروز استعدادات است. وی با مثال فصل زمستان و بهار، بیان می کند همین که خورشید با فرا رسیدن فصل بهار به زمین نزدیک شد، و شعاع های حیات بخش خود را به زمین فرستاد، آن استعدادات به مرحله فعلیت می رسند. مثلا از درختان میوه، محصولات خاص بیرون می آید، و از درختان بی بار متمایز می شوند.

قرآن؛ شفا، نور و رحمت برای مؤمنین و موجب ترقی و تکامل آنها است و برای ظالمین موجب ظلمت و خسارت آنهاست: «وَ نُنَزِّلُ مِنَ الْقُرْآنِ ما هُوَ شِفاءٌ وَ رَحْمَةٌ لِلْمُؤْمِنینَ وَ لا یزیدُ الظَّالِمینَ إِلاَّ خَسارا»(3) و چون امام، حقیقت و روح قرآن است، وجودش دارای این اثر است.

ص: 69

خورشید ولایت نیز هنگامی که طلوع کرد، نفوس را به جنبش انداخته، سرائر و ضمائر و غرائز هر یک از افراد انسان آشکار شده و با اختیار، راه سعادت یا شقاوت را طی می کند: «لِیهْلِک مَنْ هَلَک عَنْ بَینَةٍ وَ یحْیی مَنْ حَی عَنْ بَینَةٍ وَ إِنَّ اللَّهَ لَسَمیعٌ عَلیم».(1) خورشید ولایت که تابید دل های مؤمنین چون چراغ نورانی از آن حرارت و نور بهره می گیرد.(2)

در روایات اهل بیت نیز به حقیقت نورانیت امام در قلوب انسان ها اشاره شده است. امام باقر علیه السلام در تفسیر قول خدای عزوجل «فَآمِنُوا بِاللّهِ وَ رَسُولِهِ وَ النّورِ الّذِی أَنْزَلْنا»(3) به ابو خالد کابلی فرمود:

به خدا سوگند که مقصود از نور ائمه از آل محمد صلی الله علیه و آله و سلم باشند تا روز قیامت، به خدا که ایشانند همان نور خدا که فرو فرستاده، به خدا که ایشانند نور خدا در آسمانها و زمین، به خدا ای ابا خالد! نور امام در دل مؤمنین از نور خورشید تابان در روز روشن تر است، به خدا که ائمه دل های مؤمنین را منور سازند و خدا از هر کس خواهد نور ایشان را پنهان دارد.(4)

مرحوم علامه طباطبایی در تبیین هدایت امام می فرماید: باید دانست که قرآن کریم هر جا نامی از امامت می برد، دنبالش متعرض هدایت می شود، تعرضی که گوئی می خواهد کلمه نامبرده را تفسیر کند، از آن جمله در ضمن داستانهای ابراهیم می فرماید: «وَ وَهَبْنَا لَهُ إِسْحَاقَ وَ یعْقُوبَ نَافِلَةً وَ کلاًُّ جَعَلْنَا صَالِحِینَ* وَ جَعَلْنَاهُمْ أَئمَّةً یهْدُونَ بِأَمْرِنَا»(5) و نیز می فرماید: «وَ جَعَلْنَا مِنهُْمْ أَئمَّةً یهَْدُونَ بِأَمْرِنَا لَمَّا صَبرَُواْ وَ کانُواْ بَِایاتِنَا یوقِنُون».(6) که از این دو آیه بر می آید وصفی که از امامت کرده، وصف تعریف است و می خواهد آن را به مقام هدایت معرفی

ص: 70

کند. از سوی دیگر همه جا این هدایت را مقید به امر کرده و با این قید فهمانده که امامت به معنای مطلق هدایت نیست، بلکه هدایتی است که با امر خدا صورت می گیرد و این امر هم همان است که در یکجا درباره اش فرموده: «إِنَّمَا أَمْرُهُ إِذَا أَرَادَ شَیا أَن یقُولَ لَهُ کن فَیکونُ* فَسُبْحَانَ الَّذِی بِیدِهِ مَلَکوتُ کلُ ِّ شی ْء»(1) و نیز فرموده: «وَ مَا أَمْرُنَا إِلَّا وَاحِدَةٌ کلََمْحِ بِالْبَصَر».(2) امام هدایت کننده ای است که با امری ملکوتی که در اختیار دارد هدایت می کند، پس امامت از نظر باطن یک نحوه ولایتی است که امام در اعمال مردم دارد، و هدایتش چون هدایت انبیاء و رسولان و مؤمنین صرف راهنمائی از طریق نصیحت و موعظه حسنه و بالاخره صرف آدرس دادن نیست، بلکه هدایت امام دست خلق گرفتن و به راه حق رساندن است.(3)

میان آمده و به انسان هشدار داده است که ببین برای آن زندگی، چه چیزی آماده کرده و فرستاده ای.(1) اصولا فراز و نشیب زندگی و ابتلائات آن چیزی جز رجوع به خدا و آمادگی و کسب نتایج لازم نیست.(2)

خداوند در قرآن کریم قسم یاد کرده است که انسان در خسران و زیان کاری است و نه تنها سودی کسب نکرده بلکه متضرر شده و آنچه را نیز که داشته از دست می دهد، مگر انسان هایی که ایمان آورده و عمل صالح انجام دهند.(3)

روشن است که تکالیف، برای عموم بشر (نه برای عده قلیلی از اولیاء) جعل شده است تا در اثر پیروی از آن به سعادت نایل شوند. بنابر این باید راه برای عموم انسان ها فراهم و هموار گردد و بر اساس حکمت و رحمت و محبت الهی نسبت به بندگان، آنچه آنها را در این مسیر یاری کرده و ایجاد آن علاوه بر اینکه مصلحت دارد، مفسده ای به همراه نداشته باشد، تحقق یابد.

نزول کتب آسمانی را برای رفع اختلاف بین مردم و طغیان گری گروهی از آنان بیان می کند «مردم، امّتی یگانه بودند؛ پس خداوند پیامبران را نویدآور و بیم دهنده برانگیخت، و با آنان، کتاب [خود] را به حق فرو فرستاد، تا میان مردم در آنچه با هم اختلاف داشتند داوری کند. و جز کسانی که [کتاب] به آنان داده شد - پس از آنکه دلایل روشن برای آنان آمد- به خاطر ستم [و حسدی] که میانشان بود، [هیچ کس] در آن اختلاف نکرد. پس خداوند آنان را که ایمان آورده بودند، به توفیق خویش، به حقیقت آنچه که در آن اختلاف داشتند، هدایت کرد. و خدا هر که را بخواهد به راه راست هدایت می کند».(1)

قوانین و مقرراتی که برای جامعه انسانی وضع شده است به تنهایی و بدون پشتوانه اجرایی و حکومتی کارایی لازم را نداشته و جامعه دچار هرج و مرج خواهد شد. درباره اهمیت وجود حاکم همین کافی است که شخصیتی مانند امام امیرالمؤمنین علی علیه السلام که تجسم کامل عدالت بود، ضرورت آن را چنین بیان فرموده است: «إِنَّهُ لَا بُدَّ لِلنَّاسِ مِنْ أَمِیرٍ بَرٍّ أَوْ فَاجِر».(2) اهل سنت نیز وجود امام و حاکم را واجب دانسته و برای آن دلایل متعددی را مطرح کرده اند.(3) سیف الدین آمدی به نقل از صحیح بخاری آورده است: ابوبکر بعد از رحلت پیامبر خطبه خواند و گفت: «ألا إن محمدا قد مات، و لا بد لهذا الدین ممن یقوم به»، و احدی از مسلمانان نیز با او در این مطلب مخالفتی نکرد.(4)

با رجوع به سیره مسلمانان به ویژه مسلمانان صدر اسلام روشن می شود که آنان، وجوب امامت را امری مسلّم و تردیدناپذیر می دانستند. از این رو، پس از رحلت پیامبر اکرم صلی الله علیه و آله و سلم بی درنگ، به این مسئله پرداختند. اگرچه همه صحابه پیامبر که در مدینه بودند در اجتماع سقیفه حضور نداشتند، ولی آنان که شرکت نکرده بودند، هرگز اصل نیاز جامعه اسلامی به امام را منکر نبودند، بلکه عدم حضور آنان، دلایل دیگری داشت. اختلافاتی که میان صحابه پیامبر

ص: 73

درباره خلافت و امامت رخ داد، مربوط به مصداق آن بود و نه وجوب آن.(1)

تحلیل رابطه انسان با جامعه و حاکم را اینگونه نیز می توان مورد ارزیابی قرار داد: انسان موجودی اجتماعی است. درجامعه کار میکند و تأثیر میگذارد و دیگران از کار او سود میجویند، همان گونه که او از کار دیگران بهره میبرد و از آنان تأثیر میپذیرد.

بدون تردید جامعه سالم فرد را به رشد میرساند و جامعه فاسد حرکت فرد را کُند و گاه متوقف میکند و حتی به آن سیر نزولی میدهد. خداوند علیم و حکیم و مهربان با توجه به شناخت کاملی که از انسان و ابعاد وجودی او دارد برنامهای جامع و کامل برای زندگی اجتماعی انسان تدوین نموده و به عنوان بخشی از دین بر پیامبر خویش نازل نمود تا آدمیان با به کارگیری آنها جامعهای سالم ایجاد نموده و در بستر آن، حرکت خویش به سوی هدف نهایی را شروع کرده و ادامه داده و به پایان برسانند. روشن است که هر جامعهای ناچار از حکومت و حاکم است. جامعه اسلامی نیز که میخواهد قانون خدا را پیاده کند باید حکومتی اسلامی همراه با حاکمی مسلمان داشته باشد. حاکمی که هم قانون خدا را خوب بشناسد، و هم نیاز جامعه به پیشرفت را به خوبی درک کرده و نیازهای آن را بداند، و هم از حال افراد آگاهی داشته باشد تا با استفاده از افراد توانمند و دانا و دلسوز قانون خدا را پیاده کرده و امنیّت سیاسی، قضایی، اقتصادی را برای مردم فراهم کند.

غزالی درباره ضرورت وجود حاکم گفته است:

بدون شک، نظام دین، مطلوب و مقصود شارع است، و از طرفی، نظام دین، جز با امامی که از دستورهای وی اطاعت شود، پایدار و استوار نخواهد شد. نتیجه این دو مقدمه، وجوب نصب امام است.(2)

وی، در ادامه، یاد آور شده است که نظام دنیا، بدون امام و رهبر ثبات و استقرار نخواهد داشت و از طرفی نظام دنیا، در ثبات و استقرار نظام دین، ضرورت دارد، و نظام دنیا، در رستگاری بشر و نیل به سعادت اخروی، امری است ضروری که مقصود همه ی

ص: 74

پیامبران الهی بوده است. بر این اساس، امامت، از ضروریات شریعت به شمار می رود.(1)

سیف الدین آمدی نیز با توجه به نیاز انسان به معاش دنیا و سعادت آخرتی، درباره وجوب و فلسفه امامت اشاره کرده است که مقصود از اوامر و نواهی شرعی در موارد مختلف، از قبیل حدود و قصاص و جهاد و اظهار شعایر اسلامی در مراسم اعیاد و جمعه ها، همگی، برای اصلاح امور معاش و معاد بشر بوده است، و این غرض، بدون این که امام و رهبری مُطاع، زمام امور جامعه ی اسلامی را عهده دار شود، تحقّق نخواهد یافت. بر این اساس، نصب امام، از مهم ترین مصالح مسلمانان و برترین پایه های دین است.(2)

ابوحفص نسفی لزوم امامت را در جهات ذیل می داند: تنفیذ و اجرای احکام اسلامی، اقامه حدود اسلامی، پاسداری از مرزها، تجهیز نیروهای دفاعی، گرفتن زکات و مالیات های شرعی، سرکوبی آشوب طلبان و دزدان و راهزنان، اقامه نمازهای جمعه و اعیاد اسلامی، فصل خصومت ها و منازعه ها، قبول شهادت گواهان در زمینه حقوق، تقسیم غنایم و ثروت های عمومی.(3) این نوع بیان در کلمات سایر اندیشمندان متکلمین اهل سنت مانند شهرستانی(4) و تفتازانی(5) نیز به روشنی دیده می شود.

عقل به وی، او را مخاطب قرار داد و در کلامش (آیات مختلف قرآن)، وی را دعوت به تعقل و تفکر نمود.

البته انسان با داشتن این امتیازات، دارای نواقص مهمی نیز است. او بسیار دچار نسیان و فراموشی شده(1) و غفلت وجودش را می گیرد؛(2) او بسیار در جهالت سپری می کند و بسیار اهل ظلم است(3) و ناسپاسی او فراوان است.(4) طبع وجودی او از پلیدی و خون ریزی بیگانه نیست.(5) او دشمن قسم خورده ای دارد که به دنبال اغوا و نابودی اوست.(6)

او امتحان بدی در مورد شرایع گذشته داده است. با دستان خویش، دین و کتاب آسمانیش را تحریف کرد(7) و پاره ای از آن را کتمان کرد.(8) این انسان حتی از پیامبر خود درخواست الهه کرد،(9) و حتی با غیبت چند روزه پیامبرش و با آنکه جانشینش در بین آنها بود به گوساله پرستی روی آورد.(10) او با کنار گذاشتن کلام خدا و رسولش، ادعاهای باطلی

ص: 76

کرد و برای احبار و رهبان (عالمان یهود و مسیحیت) حق قانون گزاری قائل شد و به شرک با قالب و نام شریعت دچار گشت.(1)

اکنون جای این سؤال است که آیا به مردمی با این ویژگی ها و سابقه تاریک می توان اعتماد کرد و دین خاتم را به او سپرد و این انتظار را داشت تا هم به درستی از آن محافظت کند و به اندازه لازم و کامل نیاز خود را به صورت صحیح از آن به دست آورد؟ آیا امت پیامبر اسلام که اکثر آنان سابقه چند ساله شرک داشته و قومیت و قبیله گری در آنان وجود داشت، دگرگونی کاملی پیدا کرده، از بند شیطان رها گشته، از صفاتی چون ظلوم و جهول و غفلت... پاک گردیده، عقلشان کامل شده، از لغزش و خطا مبرّا و دور شدند، و از لحاظ معرفت و درک به درجه ای رسیده بودند که دین بدون آنکه متولی و مسؤولی داشته باشد به آنها تسلیم شود؟

تاریخ صدر اسلام چیز دیگری می گوید. ما در بخش پاسخ به شبهات، در پایان جواب به شبهه غیبت، به گوشه ای از انحرافات آن روزگار که اثراتش تا دوران ما باقی است اشاره خواهیم کرد. در اینجا فقط به این نکته اشاره می کنیم که خداوند در آیات متعددی از قرآن به وجود منافقان تصریح کرده و نسبت به عملکرد آنان هشدار داده است. منافقان کسانی هستند که به ظاهر اسلام آورده و در بین مسلمانان و با قیافه اسلامی حضور داشته و خود را همرنگ آنان می کنند. خداوند ویژگی آنان را چنین بیان می کند:

و چون با کسانی که ایمان آورده اند برخورد کنند، می گویند: «ایمان آوردیم»، و چون با شیطان های خود خلوت کنند، می گویند: «در حقیقت ما با شماییم، ما فقط [آنان را] ریشخند می کنیم».(2)

خداوند از اینان به عنوان کسانی یاد می کند که شناخته نمی شوند «و برخی از

ص: 77

بادیه نشینانی که پیرامون شما هستند منافقند، و از ساکنانِ مدینه [نیز عدّه ای] بر نفاق خو گرفته اند. تو آنان را نمی شناسی، ما آنان را می شناسیم»(1) و لذا گمان می رود که مسلمان واقعی هستند. از جمله اقدامات آنان ساختن مسجد بود تا در لباس دین و پوشش دینی به اسلام ضربه بزنند:

و آنهایی که مسجدی اختیار کردند که مایه زیان و کفر و پراکندگی میان مؤمنان است، و [نیز] کمینگاهی است برای کسی که قبلًا با خدا و پیامبر او به جنگ برخاسته بود، و سخت سوگند یاد می کنند که جز نیکی قصدی نداشتیم. و [لی] خدا گواهی می دهد که آنان قطعاً دروغگو هستند.(2)

ص: 78

سؤالات این درس

1. انواع هدایت های تکوینی و تشریعی در مورد انسان را بیان کنید.

2. ضرورت استمرار هدایت و هادی الهی برای انسان در هر زمان را شرح دهید.

3. رابطه زندگی اجتماعی انسان و حکومت را تبیین کنید.

4. کج رفتاری های انسان باعث چه اختلالاتی در شرایع شده است؟

پژوهش بیشتر

1. از منظر قرآن انواع هدایت در مورد انسان را تحلیل کنید.

2. دیدگاه شما در رابطه با پیش فرض های مطرح شده چیست؟

منابع بیشتر مطالعاتی

قاعده لطف و امامت امام حیّ، مهدی یوسفیان.

فصل نامه علمی _ پژوهشی انتظار موعود، شمارگان اول و ششم.

ص: 79

ص: 80

برای تبیین وجوب امامت بر اساس قاعده لطف با توجه به نیاز اجتماع، به شرایط دلیل لزوم امام بر اساس قاعده لطف اشاره کرده و می گوید: ما، امامت و رهبری را به دو شرط لازم می دانیم: یکی این که تکالیف عقلی وجود داشته باشد، و دیگری این که مکلّفان معصوم نباشند. هر گاه هر دو شرط یا یکی از آن دو، منتفی گردد، امامت و رهبری لازم نخواهد بود.

ایشان ابتدا به ریاست مطلق و فراگیر امام اشاره کرده و در ادامه، با طرح لزوم معصوم بودن امام، لطف بودن امام را چنین تبیین می کند:

دلیل بر وجوب امامت و رهبری، با توجه به دو شرط یاد شده، این است که هر انسان عاقلی که با عرف و سیره عقلا آشنایی داشته باشد، این مطلب را به روشنی تصدیق می کند که هر گاه در جامعه ای، رهبری با کفایت و تدبیر باشد که از ظلم و تباهی جلوگیری و از عدالت و فضیلت دفاع کند، شرایط اجتماعی برای بسط فضایل و ارزش ها فراهم تر خواهد بود، و مردم از ستمگری و پلیدی دوری می گزینند و یا در اجتناب از پلیدی و تبهکاری، نسبت به وقتی که چنین رهبری در بین آنان نباشد، وضعیت مناسب تری دارند. این، چیزی جز لطف نیست؛ زیرا، لطف، چیزی است که با تحقّق آن، مکلّفان به طاعت و فضیلت روی می آورند، و از پلیدی و تباهی دوری می گزینند، و یا این که در شرایط مناسب تری قرار می گیرند.پس امامت و رهبری، در حقِّ مکلّفان، لطف است؛ زیرا، آنان را به انجام دادن واجبات عقلی و ترک قبایح برمی انگیزد و مقتضای حکمت الهی، این است که مکلّفان را از آن محروم نسازد؛ و دلیلی که بر وجوب لطف اقامه شد شامل امامت می شود.(1)

مرحوم شیخ طوسی (م460) نیز در بحث امامت به صورت ویژه ای به قاعده لطف توجه کرده و امامت را از مصادیق لطف واجب دانسته است.(2) ایشان در باب وجوب وجود امام دو طریق عقلی را مطرح می کند: یک راه وجوب عقلی امامت است، چه دلیل نقلی و شرعی موجود باشد و چه چنین دلیلی نباشد؛ و راه دوم دلیل عقلی بر لزوم وجود امام با ویژگی

ص: 83

های خاص است با وجود دلیل شرعی.(1) ایشان قاعده لطف را از نوع اول معرفی کرده و در تبیین آن به لزوم مدیریت جامعه توسط امام معصوم اشاره می کند. تبیین ایشان از وجوب امامت بر اساس قاعده لطف، همان تبیینی است که توسط سید مرتضی اقامه شده است.(2)

مرحوم خواجه طوسی (م672) در کتاب تجریدشان با عبارتی کوتاه لطف بودن امام و وجوب نصب او را توسط خداوند چنین بیان می کند: «الإمام لطف، فیجب نصبه علی اللّه تعالی تحصیلا للغرض».(3) تعلیل ایشان بر وجوب امام این است که به واسطه او غرض از تکلیف تحقق می یابد. ایشان در بیانی دیگر علت لزوم امام بر اساس قاعده لطف را نزدیکی به اطاعت و دوری از معصیت مطرح می کند: «نصب الامام لطف، لأنّه مقرّب من الطاعة و مبعّد عن المعصیة، و اللطف واجب علی اللّه تعالی».(4) آنچه در کلام ایشان قابل دقت است اینکه ایشان در ضرورت وجود امام و مقرِّبیت او برای صلاح و مبعدِّیت وی از فساد، بحث تحصیل غرض را به جای جامعه و نیاز اجتماعی مطرح کردند. شاید بتوان از کلام ایشان چنین استفاده کرد که از منظر مرحوم خواجه طوسی نیاز به امام را باید فراتر از یک نیاز اجتماعی دانست. غرض از تحصیل غرض و انجام تکلیف امری نیست که فقط در مورد جامعه و احکام اجتماعی دین اسلام خلاصه شود.

مرحوم علامه حلی (م726) در کتب متعددی که از خود به یادگار گذاشته است به قاعده لطف و امامت اشاره کرده و به بررسی آن پرداخته است. ایشان نیز امامت را از مصادیق لطف واجب دانسته و قائل به وجوب عقلی آن شده است. ایشان در جای جای مکتوبات خود، وجود امام معصوم و امامت او را باعث تقرب مکلفین به طاعت الهی و دوری آنها از فساد بیان کرده و نصب چنین امامی را با توجه به وجوب لطف، واجب می داند و می گوید:

بحث چهارم: در اینکه نصب امام از طرف خداوند بزرگ لطف می باشد. بدان امامی که معرّفی کردیم اگر از طرف خداوند بزرگ تعیین شده باشد مکلّف به سبب او به

ص: 84

کارهای نیک نزدیک شده و از کارهای زشت دوری می گزیند، و در غیر این صورت، شخص مکلّف از نیکی ها دور و به بدی ها نزدیک می شود. این حکم برای هر فرد عاقلی از روی تجربه آشکار و بدیهی خواهد بود و کسی نمی تواند منکر آن شود. و هر چه مکلّفین را به طاعات نزدیک و از معاصی دور گرداند اصطلاحا لطف نامیده می شود.(1)و (2)

مرحوم مقدس اردبیلی (م993) نیز امامت را لطف دانسته و نصب آن را مانند نصب پیامبر واجب می شمارد: «کون الإمام لطفا ظاهر فیجب نصبه مثل النبی من غیر فرق».(3) تبیین ایشان در باب وجوب امامت به نیازمندی انسان به دین باز می گردد. ایشان در حاشیه بر الهیات شرح تجرید به صورت خلاصه می گوید: «أنّه لا شک أنّه موجب لدفع الضرر و حصول النفع فی الدنیا فلا ینتظم أمر المبدأ و المعاد إلّا به، فیجب علی اللّه نصبه و تعینه»، ولی در جایی دیگر چنین شرح می دهد:

و اما بیان حاجت به وجود امام در وقتی که رسول موجود نباشد آنکه چنانچه رحمت شامله الهیه اقتضای برانگیختن و فرستادن نبی و رسول نموده تا آنچه مقصود اوست از اوامر و نواهی بی زیاد و کم به بندگان رسانند و بندگان خدا در هر چه محتاج الیه ایشان است از مصالح و مفاسد و هر چه ایشان را نفع و نقصان رساند به پیغمبران رجوع نمایند، همان غرض الهی بعد از رحلت پیغمبران به حال خود باقی است و هر پیغمبری را بعد از آنکه از دار دنیا رحلت کند نایبی و جانشینی به حکم خدا در کار است که احکام شریعت را پاسبانی نماید تا زیاده و نقصان بدان راه نیابد و دزدان راه و شیاطین جن و انس که در کمین و منتظر فرصتند که در بنای ایمان بندگان خللی اندازند به آن احکام راه نیابند.... و به اوصاف پیغمبری متصف باشد، چه او جانشین پیغمبر است و حفظ شرع بعد از پیغمبر به او تعلّق دارد و چنانچه او ارشاد بندگان می کرد و احکام الهی را به ایشان می رسانید، امام همان کار می کند؛ پس باید که هر چه گوید و کند موافق خواسته الهی باشد و هر فایده که از جانب رسول به بندگان

ص: 85

عاید می شده در زمان خلیفه و امام نیز همان فایده به بندگان خدا عاید گردد و شریعت مطهره او از نقص و نقصان و عیب و زیادتی مبرّا و منزّه باشد؛ پس، از این جهت باید که خدا و رسول تعیین امام کنند و دلایل که دلالت بر امامت آن شخص کند بر بندگان ظاهر سازند.(1)

نقشی مؤثّر و تعیین کننده در گسترش خیر و صلاح دارد، چنان که نبود چنین پیشوایی، زمینه ساز گسترش فساد و تباهی در جوامع بشری خواهد بود. ابوالصلاح حلبی در «تقریب المعارف»، سدیدالدین حمّصی در «المُنقذ من التقلید»، علاّمه حلّی در «کشف المراد» و فاضل مقداد در «ارشاد الطالبین»، چنین روشی را برگزیده اند.

از نظر شیعه بعد از پیامبر خاتم باید امامی همانند او در جامعه باشد، زیرا مقصود خداوند از فرستادن پیامبران در صورتی تحقق یافته، الطافش به حد کمال رسیده و حجت بر بندگان تمام میشود که هم تمام پیام های خدا بدون هیچ کم و زیادی در بین بشر محفوظ و باقی بماند و هم دستورات او اجرا شود. این مهم توسط جانشین پیامبر امکان پذیر میگردد. لذا امام نیز باید علمی الهی همراه با عبودیتی تام داشته و کمالات انسانی در وی فعلیّت یافته باشد تا بتواند پیشرو قافله انسان ها باشد. با وجود امام است که دین و پیام های الهی از تحریف و نابودی در امان مانده و باعث می شود افاضات و عنایات خدا قطع نشود. در غیر این صورت، نه تنها فرامین و تکالیف الهی محقَّق نمی شود، بلکه با نابودی دین و پیام های خدا (هر چند برخی از آن ها) دیگر هدف تکاملی برای انسان قابل دسترسی نخواهد بود. و در چنین فرضی، وجود انسان نیز لغو و بیهوده خواهد بود.

نکته بسیار مهمی که نباید از نظر دور داشت اینکه هدایت امام را نباید در قالب هدایت ظاهری و ارائه طریق و صرف یک مدیریت ظاهری جامعه خلاصه کرد. امام چنانکه نسبت به ظاهر اعمال مردم پیشوا و راهنماست، همچنین در باطن نیز سمت پیشوایی و رهبری دارد. او قافله سالار کاروان انسانیت است که از راه باطن و معنی به سوی خدا سیر میکند.

طبق بیان مرحوم علامه طباطبایی این حقیقت با دو مقدمه تبیین می شود:

1. از نظر اسلام و سایر ادیان آسمانی یگانه وسیله سعادت و شقاوت (خوشبختی و بدبختی) واقعی و ابدی انسان، همانا اعمال نیک و بد اوست که دین آسمانی تعلیم میدهد و از راه وحی و نبوت، این اعمال را به صورت امر و نهی و تحسین و تقبیح بیان می کند.

و جای شک نیست که میان اعمال نیک و بد و میان آنچه در جهان ابدیت از زندگی و خصوصیات آن هست، رابطه واقعی برقرار است که خوشی و ناخوشی آینده مولود آن است و به عبارت ساده تر در هر یک از اعمال نیک و بد، در درون انسان واقعیتی به وجود میآید که چگونگی زندگی آینده مرهون آن است.

انسان بفهمد یا نفهمد درست مانند کودکی است که تحت تربیت قرار میگیرد. وی جز

ص: 88

دستورهایی که از مربی با لفظ «بکن و نکن» میشنود و پیکر کارهایی که انجام میدهد، چیزی نمیفهمد. ولی پس از بزرگ شدن و گذرانیدن ایام تربیت به واسطه ملکات روحی ارزندهای که در باطن خود مهیا کرده، در اجتماع به زندگی سعادتمندی نایل خواهد شد و اگر از انجام دستورهای مربی نیکخواه خود سرباز زده باشد، جز بدبختی بهره ای نخواهد داشت. خلاصه؛ انسان در باطن این حیات ظاهری، حیات باطنی (حیات معنوی) دیگری دارد که از اعمال وی سرچشمه میگیرد و رشد میکند. آیات نورانی قرآن کریم نیز با تأیید این بیان عقلی، برای اهل ایمان حیاتی دیگر برشمرده است: «یاأَیهَا الَّذِینَ ءَامَنُوا استَجِیبُوا للَّهِ وَ لِلرَّسولِ إِذَا دَعَاکمْ لِمَا یحْییکمْ»(1)؛ و آیه دیگر «مَنْ عَمِلَ صالِحاً مِّن ذَکرٍ أَوْ أُنثی وَ هُوَ مُؤْمِنٌ فَلَنُحْیینَّهُ حَیوةً طیبَةً».(2)

2. پیامبران و امامان که هدایت و رهبری آنها به امر خداست، به دینی که هدایت میکنند و رهبری آن را به عهده دارند خودشان نیز عاملند و وقتی مردم را به سوی حیات معنوی سوق میدهند خودشان نیز همان حیات را دارند، زیرا تا خدا کسی را خود هدایت نکند هدایت دیگران را به دست او نمیسپارد.

از بیان فوق چنین نتیجه گرفته میشود که در هر امتی، امام بالاترین درجه حیات معنوی را دارد و رهبری حیات معنوی به عهده اوست. خداوند متعال میفرماید: «وَ جَعَلْنَهُمْ أَئمَّةً یهْدُونَ بِأَمْرِنَا وَ أَوْحَینَا إِلَیهِمْ فِعْلَ الْخَیراتِ».(3)

از این آیات استفاده میشود که امام علاوه بر ارشاد و هدایت ظاهری، دارای یک نوع هدایت و جذبه معنوی است که از سنخ عالم امر و تجرد میباشد و به واسطه حقیقت و نورانیت و باطن ذاتش، در قلوب شایسته مردم تأثیر و تصرف مینماید و آنها را به سوی مرتبه کمال و غایت ایجاد جذب میکند.(4)

ص: 89

بِإِمَامِهِم».(1) امامانی از جنس نور که برای هدایت در نظر گرفته شده اند: «وَ جَعَلْناهُمْ أَئِمَّةً یهْدُونَ بِأَمْرِنا وَ أَوْحَینا إِلَیهِمْ فِعْلَ الْخَیراتِ وَ إِقامَ الصَّلاةِ وَ إیتاءَ الزَّکاةِ وَ کانُوا لَنا عابِدین»؛(2) و امامانی از جنس نار که پیروانشان را به سوی تباهی و آتش سوق می دهند: «وَ جَعَلْناهُمْ أَئِمَّةً یدْعُونَ إِلَی النَّار»؛(3) و اینان همان اولیای طاغوت هستند که در سوره بقره از آنان یاد شده است.

پس همانگونه که فرماندهان جبهه کفر همه تلاش خود را به کار می گیرند تا با دعوت انسان ها به سوی خودشان، آنها را به گونه ای مدیریت کنند که آهسته آهسته از نور حق جدا شده و وارد گرداب ضلالت و تباهی شوند، لازم است خداوند فرماندهانی را نیز برای جبهه حق قرار دهد تا با برنامه ریزی مناسب، راه را برای هدایت یافتن آدمیان و حرکتشان در مسیر بندگی هموار کنند و آنان را از تاریکی ها و ناشایستگی ها به سمت نور و روشنایی رهنمون گردند. از این رو، و بر پایه این نیاز، خداوند ولایت اولیای خود را بیان کرد(4) و به مؤمنان فرمان اطاعت از آنان را صادر کرد.(5)

طبق آنچه گذشت قاعده لطف و ضرورت وجود امام که باعث تقرب به طاعت و دوری از معصیت است تبیین کامل تری پیدا می کند. در اینجا مناسب است روایت امام باقر علیه السلام را مورد توجه قرار دهیم.

ابی خالد کابلی میگوید: از امام باقر علیه السلام پیرامون کلام خدا: «پس ایمان بیاورید به خدا و رسولش و نوری که نازل کردیم»(6) پرسیدم. فرمود: ای ابا خالد! قسم به خدا نور، نور ائمه از آل پیامبر است تا روز قیامت؛ قسم به خدا آنان نور خدایند که نازل کرده؛ قسم به خدا آنان نور خدایند در آسمان ها و در زمین؛ قسم به خدا ای ابا خالد! هرآینه نور خدا در قلوب مومنین از پرتو خورشید در روز تابنده تر است؛ و قسم به خدا آنان نورانی میکنند قلوب مؤمنین را.(7)

ص: 91

سؤالات این درس

1. دیدگاه سید مرتضی را پیرامون ضرورت وجود امام بر اساس قاعده لطف بیان کنید.

2. با توجه به اقوال اندیشمندان امامیه و تبیینی که در مورد قاعده لطف و امامت ارائه کرده اند چه نکاتی قابل برداشت است؟

3. دیدگاه علامه طباطبایی را در مورد ضرورت امام تبیین کنید.

4. تقابل بین ولایت خدا و ولایت طاغوت را توضیح دهید.

پژوهش بیشتر

1. تطور رابطه لطف و امامت را در تبیین دانشمندان شیعه بررسی کنید.

2. آیا امامت را با لطف محصل نیز می توان تحلیل کرد؟

منابع بیشتر مطالعاتی

الشافی فی الامامة، سید مرتضی.

امامت در بینش اسلامی، علی ربانی گلپایگانی.

قاعده لطف و امامت امام حیّ، مهدی یوسفیان.

ص: 92

رئیسی را نصب می کنند، همچنانکه در انتخاب وکیل چنین می کنند.

ثانیا، عقلا گاهی کاری را که واجب و یا حسن نیست انجام می دهند و یا کارهایی که انجام می دهند گاهی اتفاق نظر در اسباب آن ندارند. بر این اساس، با انجام یک فعل، از کجا می توان گفت همه آنها بر سبب وجوب امری اتفاق نظر دارند. این مطلب بیانگر این است که استناد به سیره عقلا درباره اهمیت و لزوم وجود رهبر در جامعه، به خودی خود، حجیت شرعی ندارد، تا آن را مبنای وجوب امامت به عنوان رهبری دینی به شمار آوریم.

ثالثا، نظر عقلا در مورد انتخاب امام مختلف است: برخی نصب رئیس را برگزیده اند، برخی دیگر آن را نفی می کنند، و برخی راه شورا را برمی گزینند.(1)

در پاسخ به قسمت اول اشکال باید گفت موضوع امام چیزی نیست که جامعه زمانی به آن نیاز داشته باشد و زمانی به آن نیازی نداشته باشد. زیرا، ظلم و فساد و تباهی فقط در صورت جنگ نیست، بلکه در حالت آرامش و امنیت نیز، تعدی به حقوق ضعیفان توسط اقویا و سایر امور مفسده انگیز اتفاق می افتد.(2) همچنین باید توجه داشت که اصولا وجود آرامش و امنیت (هرچند نسبی) و جلوگیری از هرج و مرج به خاطر وجود حاکم است.

چنانچه گذشت و در آینده نیز خواهد آمد اهل سنت امامت را امری واجب دانسته و هرچند وجوب آن را از راه شرع ثابت می کنند، اما ضرورت اجتماعی امام و نیاز به حکومت در جامعه را مورد لحاظ جدّی قرار داده اند.

در پاسخ به قسمت دوم اشکال گفته شده است توجه به سیره عقلا فقط بر اساس فعل آنان نیست، بلکه به پشتوانه علم و درکی است که باعث وجوب این فعل شده است و اینکه در صورت وجود امام چه مصالحی مترتّب شده و اگر امامت رها شود چه ضررها و پیامدهای بدی گریبان گیر جامعه می شود.(3)

ضرورت وجود رهبر در جامعه بشری، فقط یک امر عرفی و عقلایی نیست، بلکه سیره متشرعه نیز بر آن جاری بوده است. بدین جهت، مسلمانان، پس از رحلت پیامبر اکرم صلی الله علیه و آله و سلم

ص: 95

در این باره که جامعه اسلامی به رهبری دینی نیاز دارد، هیچ درنگی نکردند. به علاوه یکی از وجوهی که متکلّمان اسلامی بر ضرورت امامت به آن استدلال کرده اند، سیره و روش امّت اسلامی از آغاز تاکنون بوده است.(1)

قسمت سوم اشکال نیز اینگونه پاسخ داده شده است که این که عقلای بشر نیز، پیوسته، به ضرورت وجود رهبر در جوامع انسانی اهتمام داشته اند، به دلیل تأثیر گذاری مهم و بی تردید رهبری صالح و با کفایت در حاکمیت خیر و صلاح در جامعه بشری بوده است.

ضرورت وجود حکومت و رهبری در جوامع بشری، چیزی نیست که بتوان با مخالفت های برخی از خوارج یا کسانی از معتزله آن را مورد تردید قرار داد. با تأمّل در گفتار و دلایل مخالفان حکومت و رهبری، روشن می شود که آن چه موجب چنین برداشت نادرستی شده است، یکی فهم نادرست از ظواهر دینی بوده است مانند برداشت خوارج از «لاحکم إلاّ للّه»،(2) زیرا حکم را به زمامداری تفسیر می کردند چنان که امام علی علیه السلام در رد سخن آنان فرمود: «نعم لاحکم الاّ للّه لکن هولاء یقولون لا إمرة الا للّه، و لابدّ للناس من امیر».(3) و دیگر، تحلیل نادرستی است که از حکومت های مستبد شده است؛ یعنی، حکم موارد و مصادیق نامطلوب حکومت و رهبری، به اصل این مقوله سرایت داده شده است. چنین افرادی، گرفتار مغالطه خاص و عام و مقید و مطلق شده اند، و حکم خاص را به عام سرایت داده اند.

گواه روشن بر این که حکومت و رهبری، یکی از ضرورت های حیات اجتماعی بشر است، این است که کسانی چون خوارج که شعار «لا حکم إلاّ للّه» را سر می دادند، در عمل، دست به برنامه ریزی و تنظیم امور و انتخاب رهبر زده اند. گزارش های تاریخی نیز، هرگز، از جامعه ای خبر نداده است که فاقد نظام سیاسی و رهبری بوده باشد.(4)

ص: 96

نباید از نظر دور داشت که پذیرش شورا دلیل بر ضرورت رهبری و حاکمیت است نه آنکه آن را نفی کند. زیرا شورا زمانی مطرح می شود که فردی که شایستگی و استحقاق ریاست را داشته باشد موجود نیست و چون جامعه نیاز به حکومت دارد چند نفر به جای یک نفر مسئولیت سرپرستی مردم را به صورت شورایی به عهده بگیرند.(1)

مردم می رسانند.(1) علاوه آنکه وقتی از نظر قرآن فترت رسول جایز است،(2) فترت و نبودن امام نیز به طریق اولی قابل پذیرش است.(3)

پاسخ این اشکال روشن است. بین اخباری که از پیامبر و شریعت او به ما می رسد و امام حاضر و معصومی پشتوانه آن است با اخباری که چنین پشتوانه ای ندارد، تفاوت مهم و غیر قابل انکاری وجود دارد. در فرض اول، امام معصوم مانع از خطا و اشتباه شده و از انحراف در روایات پیامبر جلوگیری می کند. وجود این پشتوانه بی بدیل اطمینان خاطری به نسل های آینده می دهد که متدیّن به همان شریعتی هستند که پیامبر گرامی اسلام آورده است.(4) به علاوه، نیازهای معرفتی جدید نیز با ارشادات امام پاسخ صحیح دینی پیدا می کند.

با این بیان اشکال فترت نیز دفع می شود. مرحوم شیخ صدوق در مورد بحث فترت در بیانی مفصل و جامع می گوید: گروهی به فترت معتقد شده اند و می پندارند که امامت پس از پیامبر اسلام منقطع شده است؛ همچنان که نبوّت و رسالت منقطع گردید. و من به توفیق الهی می گویم: این قول مخالف حقّ است و دلیل آن کثرت روایات وارده در این باب است که می گوید: زمین تا روز قیامت هیچ گاه از وجود حجّت خالی نمی ماند و از زمان آدم علیه السلام تا این زمان خالی نبوده است و این اخبار فراوان و شایع است.

هارون بن خارجه گوید: هارون بن سعد عجلی به من گفت: اسماعیلی که در انتظار امامت او بودید مرد و جعفر نیز پیرمردی است که فردا یا روز بعد آن می میرد و شما بدون امام باقی می مانید و من ندانستم چه بگویم. بعد از آن امام صادق علیه السلام را از گفتار او آگاه کردم. فرمود: هیهات! هیهات! به خدا سوگند که او ابا دارد که این امر منقطع شود، مگر آنکه شب و روز منقطع گردد، وقتی او را دیدی بگو این موسی بن جعفر است، بزرگ

ص: 98

می شود و او را زن می دهیم و برای او نیز فرزندی متولّد می شود و جانشین او خواهد شد، إن شاء اللَّه.

فترت بین رسولان جایز است، زیرا آنان مبعوث به شرایع و ادیان و تجدید آنها هستند؛ امّا انبیا و ائمّه چنین نیستند، زیرا به واسطه آنها شریعت و دینی تجدید نمی گردد. ما می دانیم که بین نوح و ابراهیم و بین ابراهیم و موسی و بین موسی و عیسی و بین عیسی و محمّد : انبیا و اوصیای فراوانی بودند که فقط مذکر امر خدا بودند و حافظ و نگاهدارنده چیزهایی بودند که خدای تعالی نزد آنها قرار داده بود از قبیل وصایا و کتب و علوم و چیزهایی که رسولان از جانب او برای امّتهای خود آورده بودند و برای هر پیامبری وصی و مذکری بود که علوم و وصایای او را حافظ باشد و چون خدای تعالی سلسله رسولان را به وجود محمّد صلی الله علیه و آله و سلم ختم فرمود: روا نگردید که زمین از وجود وصی هادی مذکر خالی بماند که به امر او قیام کند و حافظ دین خدای تعالی باشد و جایز نیست آثار پیامبر اسلام و دین و آئین و فرایض و سنن و احکامش از بین برود، زیرا پس از او نبی و رسولی نخواهد بود.

البته ما اخباری را که می گوید بین عیسی و محمّد علیهما السلام فترتی بوده و در آن فترت، نبی و وصی وجود نداشته است دفع نمی کنیم و منکر آنها نیستیم و می گوئیم که آنها اخبار صحیحی است و لیکن تبیین آنها غیر آن چیزی است که مخالفان ما در انقطاع انبیا و ائمّه و رسولان علیهم السلام گفته اند.

بدان که معنای فترت در آن روایات این است که بین آنها رسول و نبی و وصی ظاهر و مشهوری چنان که معمول بوده وجود نداشته است و خدای تعالی می فرماید که محمّد صلی الله علیه و آله و سلم را هنگام فترت رسولان مبعوث فرمود و نه فترت پیامبران و اوصیا. آری، میان رسول اکرم و عیسی علیهما السلام پیامبران و امامانی بودند که مستور و خائف بودند که از زمره آنها خالد بن سنان عبسی پیامبری است که هیچ کس منکر آن نیست و آن را دفع نمی کند، زیرا اخبار نبوّت او مورد اتّفاق خاصّ و عامّ و مشهور است و دخترش زنده بود تا رسول خدا9 را درک کرد.(1)

ص: 99

بدر الدین عینی از علمای اهل سنت در شرح کتاب صحیح بخاری می گوید: مراد از فترت، مدتی است که در آن دوره رسول الهی مبعوث نشد، و ممتنع نیست که در آن دوره نبی باشد که دعوت می کند به شریعت پیامبر آخرین. از انبیائی که در دوره فترت بودند حنظله بن صفان پیامبر «اصحاب الرّس» است که از فرزندان اسماعیل علیه السلام است. همچنین خالد بن سنان عبسی که ابن عباس می گوید دختر او پیامبر را ملاقات کرد.(1)

ابن حجر از شارحین معتبر کتاب صحیح بخاری می گوید: روایتی از رسول خدا6 نقل گردیده است که فرمودند: بین من و عیسی پیامبری نبوده است. برخی به این روایت استدلال کرده اند که بعد از عیسی علیه السلام پیغمبری جز رسول خدا نیست. این مطلب را نمی توان قبول کرد، زیرا روایتی وارد شده است که رسولانی از جانب خدای متعال به سوی اصحاب قریه ارسال گردید (این مطلب در سوره یس آمده است) و این انبیا بعد از دوران عیسی علیه السلام بوده اند. همچنین جرجیس و خالد بن سنان نیز پس از حضرت عیسی علیه السلام از انبیا بوده اند.

سپس ابن حجر در مقام جمع بین روایات و توجیه دو دسته از روایات نقل شده می گوید: می تواند مراد از این روایات این باشد که بعد از عیسی، رسولی که صاحب شریعت بوده و نقض کننده دین مسیحیت باشد، وجود ندارد. اما انبیایی بوده اند که شریعت عیسی علیه السلام را تبلیغ می نمودند و حجت بین خدا و مردم بوده اند.(2)

ادعای ما «وجوب علی الناس» ندارد.(1)

پاسخ این شبهه روشن است. بدین بیان که اگر اقتضای قاعده وجوب امام است، وجوب «علی الله» آن ثابت است، زیرا اصولا بحث قاعده لطف، فعل خداوند است. زیرا اصولا بحث از ضرورت امام با توجه به قاعده لطف مطرح بود. و در مباحث گذشته در تعریف لطف چنین بیان شد که لطف یعنی عنایتی از خداوند که مکلف را به طاعت قرین و از معصیت دور کند، و سپس ثابت شد که خداوند لطف در حق مکلفان را حتماً انجام می دهد و هرآنچه که مصداق لطف باشد و منعی از تحقق آن نباشد در اختیار مکلف قرار می دهد، و نیز ثابت شد که امامت لطف برای مکلفان است؛ چنانچه مستشکل نیز به آن معترف است. بنابر این اگر امامت مصداق لطف است، پس وجود و نصب امام از طرف خداوند ضرورت دارد، و این همان چیزی است که امامیه در صدد اثبات آن است.

همچنین نباید این نکته اساسی را فراموش کرد که امامتی که شیعه آن را تعریف کرده و برایش حدودی را مشخص کرده و بر اساس آن، برای امام اوصاف و وظایف ویژه ای قایل است، اصولاً نمی تواند از طرف مردم انتخاب شود. او حجت خدا بوده و جانشین پیامبر در همه امور به جز مقام اخذ وحی است.

اگر گفته شود اختیار و انتخاب مردم و پذیرش «وجوب علی الناس» مانع از انجام لطف از طرف خدا است، زیرا با انتخاب مردم، مطلوب حاصل می شود؛ در پاسخ باید گفت:

اولاً، با نگاهی که شیعه به امام و امامت دارد مردم توان انتخاب چنین امام خاصی (جانشین پیامبر و نه فقط حاکم جامعه) را ندارند؛

ثانیاً، انتخاب امام توسط مردم و «وجوب علی الناس» حتی فقط به عنوان حاکم جامعه نیز ادعایی است که ثابت نشده و هیچ مستند قرآنی و روایی ندارد، بلکه به عکس انتخاب حتی فرمانده جنگی با عنوان جهاد فی سبیل الله نیز با خداست؛(2)

ثالثاً، با وجود احتمال خطا و بلکه تحقق خطا در تشخیص مصداق مناسب برای حاکم جامعه توسط مردم (که تاریخ گذشته شاهد آن است)، مانع بودن «وجوب علی الناس»

ص: 101

نسبت به فعل و نصب الهی مردود است.

فرضیه اجماع نیز نادرست است؛ زیرا، اوّلا، اجماع، به خودی خود حجیت و اعتبار ندارد. ثانیاً، احکام اجماعی، در شریعت اسلام، محدود است و در برگیرنده همه احکام شریعت نیست.

بنابر این، یگانه فرض درست، این است که شریعت، با امام و پیشوایی معصوم حفظ شود؛ زیرا، در این صورت، رأی او، به دلیل عصمت، از هر گونه خطایی مصون است و می توان با آن، دیگر آرا و اقوال درباره تفسیر قرآن و تبیین شریعت را ارزیابی کرد.(1)

از آنچه گذشت روشن می شود برای امامت نمی توان جایگزین تصوّر کرد. مرحوم خواجه طوسی اینگونه تعبیر می کند: «و انحصار اللّطف فیه معلوم للعقلاء».(2)

اما اینکه عصمت می تواند جایگزین امام شود مطلب قابل بیانی نیست، زیرا بحث امامت و وجوب عقلی آن در مورد جامعه و انسان کنونی است. خداوند به انسان و جامعه انسانی ما که بحث امامت در آن مطرح است عصمت نداده است.(3) این سخن مثل آن است که بگوییم خدا به همه علم کامل می داد و به همه وحی می کرد و دیگر نیازی به پیامبر نبود. بله، اگر چنین بود نیازی به بعثت انبیا نبود، اما جامعه انسانی ما چنین نیست.

وجوب و ضرورت وجود امام و جایگزین نداشتن امام مطلبی است که حتی مخالفان امامیه نیز آن را پذیرفته اند. هرچند اکثر قریب به اتفاق آنان، وجوب امامت را بر اساس دلایل نقلی ثابت می کنند. قاضی عبدالجبار معتزلی در پاسخ به اشکالِ «امتی که اجتماع بر خطا ندارند، پس قیام به واجب را مهمل نمی گذارند، و لذا امامت واجب نیست»، می گوید: ممکن است کل یا بعض مردم به جهت عذر، واجب را مهمل گذارند.(4)

ص: 103

سؤالات این درس

1. آیا وجوب وجود حاکم در جامعه، از نگاه سیره عقلا قابل مناقشه است؟ اشکال را بیان و نقد کنید.

2. آیا بر اساس قاعده لطف، در هر منطقه ای وجود امام ضروری است؟ تبیین کنید.

3. آیا فترت بین امامان مانند فترت بین رسولان الهی جایز است؟ اشکال را بیان و بررسی کنید.

4. آیا مقتضای قاعده لطف، فقط نصب امام است؟ یا نصب الهی امام را اثبات می کند؟ تبیین کنید.

5. آیا امامت می تواند بدل داشته باشد و آنچه را از امام توقع می رود، پاسخ دهد؟ اشکال را بیان و نقد کنید.

پژوهش بیشتر

1. آیا فترت در مجموعه حجج الهی در گذر تاریخ قابل اثبات است؟

2. آیا عالمان دینی می توانند وظایف امام را به عهده بگیرند؟

منابع بیشتر مطالعاتی

الشافی فی الامامة، سید مرتضی.

امامت در بینش اسلامی، علی ربانی گلپایگانی.

قاعده لطف و امامت امام حیّ، مهدی یوسفیان.

ص: 104

نبوت نیز خواهد بود، زیرا آنچه در امامت می آید در نبوت نیز جاری است.(1) همچنین نباید از نظر دور داشت که اگر امامت دارای مفسده باشد، دیگر بین عقلی و نقلی بودن آن فرقی نبوده و وجوب سمعی آن نیز زیر سؤال رفته و باطل خواهد بود.(2) و نه تنها نباید آن را واجب کند، بلکه باید مردم را از آن نهی کند.(3)

مرحوم شیخ طوسی این مطلب را با توجه به غیبت امام مطرح کرده است که صرف ادعای وجود قبح کافی نیست، بلکه باید تبیین شود. به علاوه، وجوه قبح در اموری مانند ظلم و فساد و جهل و کذب و مفسده است که اینها منتفی است.(4) یعنی در امامت و غیبت این امور وجود ندارد.

مرحوم خواجه طوسی در بیانی بسیار موجز می گوید: «و المفاسد معلومة الانتفاء».(5)

مرحوم علامه حلی در بیانی می گوید:

مفاسد مشخص و محصور است، و بر ما نیز معلوم بوده و واجب است از آنها اجتناب کنیم. زیرا ما مکلف هستیم و تکلیف نیز فقط بر معلوم امکان دارد. بنابر این، لطف امامت مشتمل بر مفسده نبوده و بر خداست که امام را نصب کند. به علاوه، اگر مفاسد لازمه امامت باشد از آن جدا نمی شود، و این باطل است با توجه به کلام خداوند که جاعل امامت است: «إِنِّی جاعِلُک لِلنَّاسِ إِماماً».(6)

مرحوم علامه حلی در پاسخ به شبهه وجود مفسده، و در تبیین و توضیح کلام مرحوم خواجه طوسی به گونه دیگری نیز بحث را پی گرفته است. وی می گوید: اگر امامت بر مفسده ای مشتمل می بود، هر آینه خداوند آن را بر مکلفین واجب نمی کرد و اطاعتش را بر

ص: 107

مردم واجب نمی کرد. همچنین اگر بر مفسده ای مشتمل بود هر آینه خداوند از برقرار کردن امام نهی می کرد؛ در حالی که این مطلب باطل است.(1)

برای اثبات وجوب امامت و رد شبهه احتمال مفاسد، اینگونه نیز می توان استدلال کرد: مصلحت امامت یا هیچ مفسده ای ندارد و یا مصلحت آن رجحان دارد. بنابر تقدیر اول، وجود امامت واجب است. بنابر تقدیر دوم نیز، امامت لازم است، زیرا ترک مصلحت دارای رجحان به خاطر مفسده مرجوح، ناصواب و باطل است.(2)

د) بین قاعده لطف و روایات شیعه در مورد لزوم امامت تنافی وجود دارد. شیعه از یک سو معتقد است بر اساس قاعده لطف، ضرورت وجود امام در هر زمان ثابت است؛ و این عقیده را با روایاتی مانند «رووا عن النبی صلی الله علیه و آله و سلم أنه قال: من مات ولیس له إمام یسمع له ویطیع مات میتة جاهلیة»،(1) «وعن الصادق علیه السلام: الحجة لا تقوم لله علی خلقه إلا بإمام حی یعرف»،(2) «وفی روایة: من مات ولیس علیه إمام حی ظاهر مات میتة جاهلیة، قیل: إمام حی؟ قال: إمام حی، إمام حی»،(3) «وعن یعقوب السراج قال: قلت لأبی عبدالله: تخلو الأرض من عالم منکم حی ظاهر تفزع إلیه الناس فی حلالهم وحرامهم؟ فقال: لا، إذاً لا یعبد الله یا یوسف»،(4) «وعن الصادق علیه السلام: إن الله لا یدع الأرض إلا وفیها عالم یعلم الزیادة والنقصان، فإذا زاد المؤمنون شیئاً ردهم، وإذا نقصوا أکمله لهم، فقال: خذوه کاملاً، ولولا ذلک لالتبس علی المؤمنین أمرهم ولم یفرق بین الحق والباطل»؛(5)اثبات می کند.

از سوی دیگر روایاتی نقل می کنند که منافات با لطف و ضرورت وجود امام در هر زمان دارد و این لطف با وفات عسکری تمام می شود مانند: «عن المغیرة قال: قلت لأبی عبدالله: یکون فترة لا یعرف المسلمون إمامهم فیها؟ قال: یقال ذلک، قلت: فکیف نصنع؟ قال: إذا کان ذلک فتمسکوا بالأمر الأول حتی یتبین لکم الآخر».(6) «وفی روایة: إذا أصبحت وأمسیت یوماً لا تری فیه إماماً من آل محمد، فأحب من کنت تحب، وأبغض من کنت تبغض، ووال من کنت توالی، وانتظر الفرج صباحاً ومساءً».(7) «وفی أخری: کیف أنتم إذا صرتم فی حال لا یکون فیها إمام هدی ولا علم

ص: 109

یری، فلا ینجوا من تلک الحیرة إلا من دعا بدعاء الغریق، فقیل: هذا والله البلاء فکیف نصنع - جعلت فداک- حینئذٍ؟ قال: إذا کان ذلک ولن تدرکه، فتمسکوا بما فی أیدیکم حتی یصح لکم الأمر».(1) این تهافت ظاهر نیاز به توضیح ندارد.(2)

ه) انحصار امامان به دوازده نفر با ضرورت وجود امام در هر زمان بر اساس قاعده لطف منافات دارد.

اینها مجموعه شبهاتی بود که به لطف بودن امامت با توجه به غیبت امام مهدی عجل الله تعالی فرجه الشریف مطرح شده است. اکنون دیدگاه متکلمین امامیه را در این زمینه بیان می کنیم.

اما در پاسخ به این شبهه گفته شده است در اینکه تصرف امام لطف بوده و مصلحت دین مردم در آن نهفته است، شکی نیست. اما باید توجه داشت که تمامیت لطف در امامت به تحقق مجموع اموری است که برخی به خدا ارتباط دارد که باید به آنها بیردازد، و برخی به مردم مربوط است که باید انجام دهند. بر خداست که با ایجاد امامت و وجود امام، اطاعت او را بر ما واجب کند؛ و بر ما است که اطاعت او بکنیم و راه را برای امامت و ولایت او باز کنیم و موانع موجود را با سرپرستی او برطرف کنیم. در این صورت، عصیان و کوتاهی ما، حجتی بر علیه ما است و نباید از خدا بخواهیم آنچه فعل ما و مربوط به ما است او انجام دهد. و اگر نمی توانیم از او بهره مند شویم به جهت کوتاهی ما است. البته این کوتاهی باعث سقوط تکلیف از ما نمی شود، و لذا باید برای ظهور و امکان تصرف او به وظیفه خود عمل کنیم.(3)

باید توجه داشت آنچه لطف واجب است وجود امامی است که برای امر و نهی امکان داشته باشد. اما اگر عواملی انسانی مانند ظلم ستمکاران مانعی در برابر فعالیت امام باشد، از جهات لطف خارج است. بر خدا ایجاد مقتضی که همان امام است لازم است نه رفع موانع. در غیر این صورت، اجبار به میان می آید که نفی آن در تعریف لطف گذشت.(4) البته

ص: 110

در صورتی که عموم انسان ها برای رفع موانع قیام کنند کمک الهی را می توان مترقّب و منتظر بود.

شبیه این بیان (اصل وجود و تکلیف مردم در این زمینه) در کلام قاضی عبدالجبار معتزلی نیز مطرح شده است. او حتی بر این باور است اگر امام غایب شد لازم نیست کسی به جای او قرار گیرد، زیرا امامی که زنده است تمکّن از تنفیذ دارد و امید اینکه قیام به امر کند وجود دارد. در چنین فرضی، وجود امام دیگر در جایگاه او، تجویز دو امام در زمان واحد است. البته مردم در چنین حالتی می توانند به چیزی که می تواند نیابت از امام کند روی آورند تا زمانی که امام بتواند قیام به امر کند.(1)

باید دانسته شود لطف، در باب امامت، در حقیقت از سه لطف تشکیل می شود:

الف) لطفی که فعل خداوند است. آن، عبارت است از آفریدن امام و اعطای منصب امامت به او.

ب) لطفی که فعل امام است. آن، عبارت است از این که امام، منصب امامت را پذیرا شود و برای تحقّق بخشیدن به آن، آمادگی داشته باشد.

ج) لطفی که فعل مکلِّفان است. آن، این که آنان، امامت امام را پذیرا شوند و از او اطاعت کنند و او را یاری دهند.

اقسام یاد شده بر هم ترتّب دارند؛ یعنی، تا لطف نخست تحقّق نیابد، نوبت به لطف دوم نمی رسد و تا لطف دوم تحقّق نیابد، لطف سوم تحقّق نخواهد یافت. بر این اساس، از آن جا که لطف سوم، فعل مکلفان است، آن چه به خداوند مربوط می شود، این است که اطاعت از امام و یاری دادن او را بر آنان واجب کند. و چون فعل لطف بر خداوند واجب است، پس واجب کردن اطاعت از امام و یاری دادن او، مقتضای لطف خداوند، و واجب است. از طرفی، این تکلیف، بدون این که امام را بیافریند و منصب امامت را به او بدهد، تکلیف مالایطاق است. و این نوع تکلیف کردن، برخداوند محال است. بنابراین، فرض نیافریدن امام؛ خلاف موازین عدل و حکمت الهی است. همچنین اجبار مردم نیز بر

ص: 111

پذیرش او خلاف قاعده لطف است؛ چنانچه در مورد پیامبران نیز چنین است.(1)

مرحوم خواجه طوسی در بیانی موجز، این مراحل را که جواز غیبت امام و عدم تنافی آن را با لطف بودن او اثبات می کند، چنین گفته است: «وجوده لطف، و تصرّفه [لطف] آخر، و غیبته منّا».(2)

شیخ طوسی مطلب مهم دیگری را مورد توجه قرار داده است. وی می گوید جواز غیبت، مجوز جواز عدم نیست. عدم اطاعت از امام به جهت عدم وجود او، حجتی بر خداست. زیرا وقتی امام نباشد اطاعت از او نیز امکان ندارد. در حالی که وجود او امکان اطاعت را فراهم می آورد. در این صورت، عدم اطاعت از امام به علت غیبت او، حجتی بر بندگان است.(3)

مطلب دیگری که در بیان متکلمین شیعه به آن توجه شده است لطف بودن امام حتی در زمان غیبت است به این بیان که کسی که وجود امام را پذیرفته و به اطاعت از او اعتقاد دارد از بسیاری از افعال قبیح دوری می کند. او هیچ زمان خود را از ظهور و حاکمیت و تأدیب امام ایمن نمی بیند، مانند فردی که در زمان ظهور امام در شهری دور از امام ساکن است. چنین فردی حتی با دوری مسافت، خود را ایمن از مجازات امام نمی داند و لذا از قبایح اجتناب می کند.(4)

این مطلب اینگونه تکمیل شده است که اگر صرف علم به وجود چیزی در آینده کافی در زجر بوده و مانع مردم از انجام قبایح باشد، علم به مرگ و عقاب خدا در آخرت نیز کافی بوده و دیگر اصولا نیازی به وجوب امام چه از حیث عقل و چه از حیث نقل نیست.(5) همچنین بین امامی که هرچند غایب است ولی حاضر و ناظر است، رفتار مردم را می بیند،

ص: 112

هر آن می تواند ظاهر شود هرچند به صورت محدود و برای فردی خاص، با امامی که وجود ندارد و تا به حال نیامده، فرق آشکاری وجود دارد. به عبارت دیگر بین حضور مأمور حاضر مخفی که در جمع هست با مأموری که هر لحظه می تواند وارد شود فرق است. هراس مردم و کنترل خویشتن در صورت اول به مراتب شدیدتر و قوی تر از صورت دوم است به ویژه اگر از نیامدن مأمور از بیرون مدتی طولانی گذشته باشد.

نباید از نظر دور داشت که نظارت هرچند غایبانه و غیر محسوس می تواند مانع خلاف باشد (اگرچه تا حدودی)، در حالیکه امامی که تازه موجود می شود فقط رافع است و می آید تا پلیدی های موجود را از بین ببرد. توضیح اینکه امامی که به عنوان منجی و موعود در آخرالزمان به دنیا می آید و برای اصلاح قیام می کند فقط در رفع پلیدی ها و فسادهای موجود اقدام می کند، و نیز انسان ها را ارشاد کرده و با توبه دادنشان، آنها را در مسیر حق قرار می دهد؛ اما دیگر کاری به گذشته ندارد و اصولاً نمی تواند کنترلی داشته باشد. در این صورت انسان هایی که قبل از حضور او بودند و حتی انسان هایی که پاره ای دوران زندگی خود را قبل از ظهور او سپری کردند از نظارت و کنترل او برای دوری از پلیدی و تقرب به طاعت محروم خواهند بود.

در اینکه وجود امام بدون تصرفش، چگونه می تواند لطف باشد گفته شده است: با وجود امام دین و شریعت حفظ می شود؛ مردم مراقبت بیشتری نسبت به رفتارهای خود دارند؛ و اصولا تصرف فرع وجود است، یعنی باید امامی باشد تا تصرف کند، پس وجودش نیز لطف است.(1)

اما در مورد شبهه تقابل روایات با یکدیگر، شاید بتوان این شبهه را از عجیب ترین و غیر منصفانه ترین نوع اشکالات دانست. این خیلی روشن است که برای درک درست یک مطلب و حقیقت، باید مجموعه روایات را با هم مورد توجه قرار داد و با عرضه آنها به یکدیگر، معرفت اصلی را استنباط کرد. این مسئله امری است که در تفسیر آیات و یا در استنباط احکام فقهی از روایات استفاده می شود و بر پایه عقل و منطق نیزمی باشد. آیا می توان آیه شریفه «قُلِ اللَّهُمَّ مَالِک الْمُلْک تُؤْتی الْمُلْک مَن تَشَاءُ وَ تَنزِعُ الْمُلْک مِمَّن تَشَاءُ

ص: 113

وَ تُعِزُّ مَن تَشَاءُ وَ تُذِلُّ مَن تَشَاءُ بِیدِک الْخَیرُْ إِنَّک عَلی کلُ ِّ شی ْءٍ قَدِیر»(1) را با آیه شریفه «وَ أَنْ لَیسَ لِلْإِنْسانِ إِلاَّ ما سَعی»(2) (نعوذ بالله) متناقض دانست؟ یا آنکه باید آنها را با یکدیگر و همراه با آیات دیگر بررسی کرده و معنای صحیح آیات را به دست آورد؟ یا محتوای این آیه را «وَ لَئِنْ سَأَلْتَهُمْ مَنْ خَلَقَ السَّماواتِ وَ الْأَرْضَ لَیقُولُنَّ اللَّهُ قُلْ أَ فَرَأَیتُمْ ما تَدْعُونَ مِنْ دُونِ اللَّهِ إِنْ أَرادَنِی اللَّهُ بِضُرٍّ هَلْ هُنَّ کاشِفاتُ ضُرِّهِ أَوْ أَرادَنی بِرَحْمَةٍ هَلْ هُنَّ مُمْسِکاتُ رَحْمَتِه»(3) دارای تناقض دانست که چگونه کسی که خدا را خالق می داند دیگری غیر از خدا را می خواند؟

روایات مطرح در مورد امامت نیز باید به صورت مجموعه ای و همراه با آیات قرآن ملاحظه شود. کسی که اندک توجهی داشته باشد به روشنی می یابد که این دو دسته روایات (به گمان ایشان) قابل تفسیر با یکدیگر و قابل برگشت به یکدیگر است. لزوم اصل امامت و ضرورت وجود امام در هر زمان منافات با این ندارد که در پاره ای از زمان، امام در انجام برخی از وظایفش دچار مشکل و موانع باشد. همچنانکه پیامبران نیز در مقام اجرای وظیفه هدایت و اطلاع رسانی شان دچار مشکل شده و حتی جان خود را نیز فدا کردند. یک سؤال منطقی این است که اگر به خاطر موانع و سنگ اندازی دشمنان، امام دچار محدودیت شد، پیروان ایشان در این صورت چه باید بکنند؟ وقتی پیشوایان معصوم غیبت امام مهدی علیه السلام را خبر می دهند، جای این سؤال است که وظیفه شیعیان چیست؟ مشکلات را تا زمان حضور امام، با چه شیوه ای مدیریت کرده و پشت سر بگذارند؟ اگر معرفت جدیدی حاصل نشد چه باید کرد؟

این مشکل برای پیروان دیگر مکاتب نیز مطرح است. آیا دین اسلام دینی جهانی نیست؟ اگر به برخی از مردم هنوز هم دین اسلام نرسیده باشد، مقصر کیست؟ (آیا نعوذ بالله پیامبر کوتاهی کرده است؟) آن مردم چه حکمی دارند؟ اگر به برخی از مسلمین حکم مسئله مستحدثه و جدید نرسید، او چه باید بکند؟ و...

ص: 114

بنابر این، برخی سؤالات و مشکلات مانند مطالب فوق، از جمله نیازهای رایجی است که پیشوایان یک مکتب باید برای آن جواب داشته و پیروانشان را راهنمایی بکنند.

اما اشکال انحصار امامان به دوازده نفر کاملا بدون ارتباط به قاعده لطف است. آنچه قاعده عقلی لطف ثابت کرد ضرورت وجود امام در هر زمان است. اما تعداد آن نه در توان عقل است و نه این قاعده به آن می تواند بپردازد. تعداد امامان بر اساس دلایل نقلی متعدد و مشهور است که حتی اهل سنت نیز بر اساس حدیث دوازده خلیفه، این عدد را پذیرفته اند.(1)

ب) حذف سنت با شعار «حسبنا کتاب الله»؛(1) و در این راستا، مردم از نقل احادیث پیامبر نهی شدند.(2)

ج) نامحدود کردن اعتبار عنوان صحابی؛ تدریجاً صحابی (کسی که شهادتین را گفته و پیامبر را دیده هرچند یکبار) چنان اعتباری پیدا کرده و کلام او از حجیتی برخوردار شد که با هیچ عقل و منطقی سازگار نبوده و نیست. او حتی می تواند با نام اجتهاد به جنگ خلیفه مسلمین برود و باعث بروز فتنه در جامعه اسلامی و قتل هزاران مسلمان در جنگ هایی مانند جمل و صفین بشود.

د) برابری صحابه با پیامبر؛ به گونه ای که او حق دارد حتی در برابر نص پیامبر نظر بدهد.(3) در نتیجه صحابی می تواند احکام دین را تغییر دهد؛(4) و یا با زیر پا گذاشتن سیره پیامبر، تقسیم تساوی مالی از بیت المال را تغییر دهد.(5)

ه) توجه و اعتبار دادن به قیاس و استحسان و احکام را بر اساس عقل (ناقص) و نه نقل بیان کردن.

در برابر این رویکردها و موارد دیگر انحرافی مانند ترویج عقاید باطل و تفسیر به رأی، اهل بیت موضع گیری شفافی داشتند که برای همیشه در تاریخ باقی ماند و مانند چراغی پر فروغ حقایق را آشکار کرد. رفتار سنجیده و محکم و سخنان گهربار، قیام و شهادت، تبیین معارف صحیح دینی در قالب دعا، احادیث، مناظره و زیارت توسط امامان معصوم علیهم السلام، علاوه بر غفلت زدایی مسیر صحیح حق مداری را در اختیار انسان ها قرار داد.

دوران پر برکت 250 ساله امامان شیعه از رحلت پیامبر تا غیبت امام دوازدهم بر کسی پوشیده نیست و نباید به بهانه غیبت امام مهدی علیه السلام این پشتوانه مورد غفلت و کم توجهی

ص: 116

قرار گیرد. علاوه اینکه، حضور امام در جامعه و امداد رسانی علمی و دستگیری او در طول این سالیان، بارها اتفاق افتاده است که عنایت علمی ایشان به مقدس اردبیلی و یا نجات شیعیان بحرین(1) از حیله وزیر ناصبی یکی از هزاران کمک های ایشان است.

اکنون جای این سؤال است که آیا لازم است انسان ها، همه ابعاد و زوایای تدبیر زندگیشان را به صورت شفاف ببینند؟ آیا اگر خداوند عادل است و امور خلایق و از جمله انسان را بر اساس عدالت تدبیر می کند، به این معنا است که انسان باید به همه جزئیات و کیفیات عدالت الهی در زندگی خود آگاه بوده و بتواند آن را در زندگی به صورت کامل مشاهده کند؟ آیا مدیریت و سیاست گزاری یک حاکم برای تدبیر امور جامعه در ابعاد گوناگون فرهنگی، اقتصادی، اجتماعی... باید به گونه ای باشد که همه مردم آن را به روشنی دیده و درک کنند؟ آیا مدیریت اقتصادی... یک پدر خانواده باید به گونه ای باشد که همه اهل خانه از ریز برنامه ها و دخل و خرج خانه مطلع باشند؟ و آیا در این موارد، حضور ظاهری حاکم و پدر همیشه لازم است؟

روشن است پاسخ به این سؤال ها منفی است. ما علم داریم خداوند عادل است و هر چه می کند بر اساس حق و راستی است، ولی بسیاری از کارهای او را در این زمینه نمی شناسیم. مدیریت جامعه نیز چنین است. آیا نمی توان مدیریت و برنامه هایی را تصور کرد که حالت پنهان و سایه دارد و افراد بدون آنکه خود متوجه باشند تحت یک برنامه قرار گیرند؟ جواب کاملا واضح است. نمونه روشن آن در بُعد منفیش، برنامه ریزی کلان دولت های استکبار و استثمارگر برای استحاله فرهنگی سایر ملل و اقوام است.

در اینجا مناسب است به مدیریت پنهان یک ولیّ خدا (حضرت خضر) که با دستور پروردگار انجام شد و پرده از روی آن برای ما (نه مردم آن زمان) برداشته شده است توجه بیشتری بشود.(1)

در این راستا تشبیه بسیار زیبای «خورشید پشت ابر» کاملا مفهوم می شود. پیامبر در پاسخ سؤال جابر پیرامون کیستی اولوا الامر،(2) به معرفی جانشینان دوازده گانه خود پرداخت و در هنگام معرفی امام مهدی علیه السلام فرمود:

«او کسی است که خدای تعالی مشرق و مغرب زمین را به دست او بگشاید، او کسی است که از شیعیان و اولیائش غایب شود، غیبتی که بر عقیده به امامت او باقی نماند

ص: 118

مگر کسی که خداوند قلبش را به ایمان امتحان کرده است». جابر گوید: گفتم: یا رسول اللَّه! آیا در غیبت او برای شیعیانش انتفاعی هست؟ فرمود: «آری، قسم به خدایی که مرا به نبوّت مبعوث فرمود به نور او استضائه می کنند و به ولایت او در دوران غیبتش منتفع می شوند مانند انتفاع مردم از خورشیدی که در پس ابر است».(1)

این تشبیه از امام مهدی علیه السلام نیز وارد شده است. ایشان در توقیعی در پاسخ به سؤالات اسحاق بن یعقوب فرمود: «و امّا وجه انتفاع از من در غیبتم، مانند انتفاع از خورشید است چون ابر آن را از دیدگان نهان سازد».(2) آیا بین روز و زمانی که خورشید پشت ابر است، با شب فرق آشکاری نیست؟ آیا مردم از روشنایی و حرارت خورشید حتی پشت ابر بهره نمی برند؟ آیا برای امام غایب نیز نمی توان راهنمایی و مقربیّت به طاعت و مبعدیّت از معصیت را لحاظ کرد؟ هرچند ما از کیفیت آن آگاه نباشیم. البته این را می پذیریم که در دوران غیبت، محدودیت هایی نیز وجود دارد.

ص: 119

سؤالات این درس

1. آیا می توان ضرورت وجود امام را امری مفسده انگیز دانسته و از شمول قاعده لطف خارج دانست؟ اشکال را بیان و بررسی کنید.

2. امکان لطف بودن امام غایب را بر پایه تبیین سید مرتضی و شیخ طوسی توضیح دهید.

3. مراد از امام «مترقّب الوجود» و «مترقّب الظهور» چیست و چه تفاوتی دارد؟

4. چه انحرافات و رویکردهای غلطی در جامعه در اسلام به وجود آمد و اهل بیت چه نقشی ایفا کردند؟

5. جایگاه امام را با توجه به مدیریت پنهان شرح دهید.

پژوهش بیشتر

1. نقش امامان معصوم اهل بیت علیهم السلام را در حفظ بنیان دینی جامعه بررسی کنید.

2. از مثال «غیبت امام مهدی علیه السلام به خورشید پشت ابر» چه حقیقتی قابل برداشت است؟

منابع بیشتر مطالعاتی

الشافی فی الامامة، سید مرتضی.

امامت در بینش اسلامی، علی ربانی گلپایگانی.

قاعده لطف و امامت امام حیّ، مهدی یوسفیان.

فلسفه امامت، سید یحیی یثربی.

نقش ائمه در احیای دین، سید مرتضی عسکری.

انسان 250 ساله، سید علی خامنه ای.

ص: 120

نَزَّلْنَا الذِّکرَ وَ إِنَّا لَهُ لحََافِظُونَ».(1)

4. کتاب، هیچ گاه نمی تواند کار راهنما را انجام دهد و انسان ها را بدون نیاز به راهنمایی و تفسیر پیامبر به طور کامل به سعادت همه جانبه برساند، زیرا:

اولا، کتاب و قانون که وجود لفظی داشته و توان تاثیر در روابط خارجی انسان ها را ندارد و خود نیازمند به مجری توانمند است که مسئول تعلیم، حفظ و اجرای آن باشد.

ثانیا، از آنجا که کتاب الهی در قالب الفاظ است در مواردی عبارات آن محتمل چند معناست؛ از این رو خود به مفسری معصوم نیازمند است تا تفسیری صحیح و معنایی شفاف از آن ارائه دهد. روشن است افراد عادی بشر همان طور که توان تدوین قانون و برنامه جامع (مانند قرآن) را ندارند، توان تفسیر کامل، اجرا و ساماندهی و پرورش نفوس انسانها بر اساس تعالیم الهی را ندارند .

ثالثا، همه احکام و قوانین از ظاهر کتاب استفاده نمی شود و قرآن که آخرین کتاب آسمانی هدایت بشر است معمولا درصدد بیان تفاصیل احکام و قوانین نیست و تعلیم و تبیین آنها را به عهده راهنمای الهی که پیامبر باشد گذاشته است. به عنوان مثال تعداد رکعات نماز و شکیات آن. خداوند می فرماید: «وَ أَنزَلْنَا إِلَیک الذِّکرَ لِتُبَینَ لِلنَّاسِ مَا نُزِّلَ إِلَیهِمْ»،(2) ودر همین سوره به یکی از آثار تببین وحی اشاره میشود:«وَ مَا أَنزَلْنَا عَلَیک الْکتَب إِلا لِتُبَینَ لهَُمُ الَّذِی اخْتَلَفُوا فِیهِ».(3) از آیه چنین فهمیده میشود که تبیین وحی امری لازم است تا جلوی اختلافات گرفته شود و پیام صحیح الهی با برداشتهای ناصواب و غلط مخلوط نگردد و امر مشتبه نشود، لذا سنّت (قول و فعل) پیامبر حجّت شرعی بوده و یکی از منابع اصیل برای شناخت اسلام میباشد.

5. پیامبر گرامی اسلام در طول حیات پر برکت خویش با مشکلات و موانع متعددی روبرو بودند. از یک طرف دوران 23 سال رسالت آن بزرگوار همراه با فراز و نشیبها و محدودیتهای زیادی بود. سیزده سال در مکه با اقسام مختلف فشارها روبرو شده و حتی

ص: 123

حدود سه سال در شعب ابی طالب محصور گشتند. ده سال در مدینه نیز با تهدیدات مختلف مواجه گردیدند به نحوی که فقط حدود 70 جنگ کوچک و بزرگ بر ایشان تحمیل شد. از سویی دیگر، سطح فرهنگ و علم مردم آنقدر بالا نبود که بتوانند حقایق ناب دین را به طور کامل درک کنند و یا به علت صدور بعضی احکام آگاهی حاصل کنند، لذا فقط به خاطر استحباب یا کراهت عملی، آن را انجام داده یا ترک میکردند. و از جهت دیگر نیازی به بعضی احکام نداشتند تا در آن زمینه سؤال کرده و پاسخ آن را بر طبق حکم خدا دریافت کنند. همه این عوامل با توجه به محدودیت عمر مبارک پیامبر باعث گردید که ایشان نتواند همه مطالب و حقایق دین، و تمامی احکام و فروعات مسائل و موضوعات دینی را که مورد نیاز مردم زمان های آینده هست را در اختیار عموم مردم گذاشته و برای آنها تبیین فرمایند. این امری است که هیچ کس توانایی انکار آن را ندارد. وجود تفاسیر مختلف و عقاید و مکاتب گوناگون اعتقادی و فقهی شاهدی روشن بر این ادعا است. اکنون اهل سنت در مسائل فقهی و عبادی پیرو چهار فرقه حنفی، حنبلی، شافعی و مالکی هستند که بنیان گذاران این گروه ها در قرن دوم تاریخ اسلام زندگی می کردند و در بیان احکام روش خاص خود را داشتند.

6. نکتهای که نباید از آن غفلت کرد وجود اختلاف در میان مسلمین پیرامون افعال و گفتار پیامبر است، بدین معنا که، حتی همان اندازه از معارف و احکام نیز که توسط پیامبر در اختیار مردم قرار گرفت ضمانتی برای حفظ آنها نبود و لذا در عملی مثل وضو که انگیزه چندانی برای تغییر و تحریف آن نبود اختلاف افتاد.

7. در کنار این مسائل، مسئله مهم دیگری که حائز اهمیت است وجود دشمنانی است که از زمان پیامبر تا زمان حاضر از راههای گوناگون به دنبال نابودی دین بوده و هستند و از هیچ تلاشی فروگذاری نکردند. اینان که دین را در تضادّ با زندگی مادی و هوسهای حیوانی و شیطانی خود میدیدند از تمام ابزارهای ممکن استفاده میکردند تا از پیشرفت دین جلوگیری کرده و آن را به صورتی نشان دهند که یا مردم به دین رغبت پیدا نکنند و یا دینی را بپذیرند ناقص و بی محتوا که کمترین خاصیّتی نداشته و عامل حرکت و تلاش نباشد. دینی که کاری به فرهنگ و سیاست نداشته باشد و درگوشه مساجد و خانه ها باقی بماند.

ص: 124

برخی از دشمنان و دنیا طلبان در نقش جاعلان، در صدد تحرف دین بودند. آنان مطالبی را به نام دین ساخته و به عنوان کلام پیامبر به ایشان نسبت داده و بین مردم پخش می کردند. این کار ناپسند حتی در زمان خود ایشان نیر اتفاق می افتاد و لذا در حدیث مشهور از فریقین به نحو تواتر رسیده که پیامبر فرمود: «مَن کَذبِ عَلَیَّ مُتَعَمِّداً فَلیَتَبوَّأ مَقعَدَهُ مِنَ النار؛ هرکس عمداً به من دروغ ببندد پس جایگاهش درآتش است».(1)

با توجه به نکات فوق، روشن میشود که هنگامی دین اسلام میتواند به عنوان یک دین کامل و پاسخگوی نیازهای همه انسانها تا پایان جهان، مطرح باشد که در متن دین راهی برای حفظ دین، تبیین و اجرای آن و تأمین مصالح ضروری جامعه پیش بینی شده باشد، مصالحی که با رحلت پیامبر در معرض تهدید و تفویت قرار میگرفت. و این راه، چیزی جز نصب جانشین شایسته برای رسول اکرم صلی الله علیه و آله و سلم از جانب خدا نخواهد بود، جانشینی که دارای علم خدادادی باشد تا بتواند حقایق دین را به همه ابعاد و دقایقش بیان کند، و دارای ملکه عصمت باشد تا تحت تأثیر انگیزه های نفسانی و شیطانی واقع نشود و مرتکب تحریف در دین نگردد.

امام رضا علیه السلام فرمود: «إِنَّ اللَّهَ عَزَّ وَ جَلَّ لَمْ یقْبِضْ نَبِیهُ حَتَّی أَکمَلَ لَهُ الدِّینَ وَ أَنْزَلَ عَلَیهِ الْقُرْآنَ فِیهِ تِبْیانُ کلِّ شَی ءٍ بَینَ فِیهِ الْحَلَالَ وَ الْحَرَامَ وَ الْحُدُودَ وَ الْأَحْکامَ وَ جَمِیعَ مَا یحْتَاجُ إِلَیهِ النَّاسُ کمَلًا فَقَالَ عَزَّ وَ جَلَّ: ((ما فَرَّطْنا فِی الْکتابِ مِنْ شَی ءٍ))(2) وَ أَنْزَلَ فِی حَجَّةِ الْوَدَاعِ وَ هِی آخِرُ عُمُرِهِ: ((الْیوْمَ أَکمَلْتُ لَکمْ دِینَکمْ وَ أَتْمَمْتُ عَلَیکمْ نِعْمَتِی وَ رَضِیتُ لَکمُ الْإِسْلامَ دِیناً))(3) وَ أَمْرُ الْإِمَامَةِ مِنْ تَمَامِ الدِّینِ وَ لَمْ یمْضِ حَتَّی بَینَ لِأُمَّتِهِ مَعَالِمَ دِینِهِمْ وَ أَوْضَحَ لَهُمْ سَبِیلَهُمْ وَ تَرَکهُمْ عَلَی قَصْدِ سَبِیلِ الْحَقِّ وَ أَقَامَ لَهُمْ عَلِیاً عَلَماً وَ إِمَاماً وَ مَا تَرَک لَهُمْ شَیئاً یحْتَاجُ إِلَیهِ الْأُمَّةُ إِلَّا بَینَهُ فَمَنْ زَعَمَ أَنَّ اللَّهَ عَزَّ وَ جَلَّ لَمْ یکمِلْ دِینَهُ فَقَدْ رَدَّ کتَابَ اللَّهِ وَ مَنْ رَدَّ کتَابَ اللَّهِ فَهُوَ کافِرٌ بِه(4)؛ به راستی خدای عز و جل جان پیغمبر خود را نگرفت تا دین را برای او کامل کرد و قرآنی به او فرستاد که شرح

ص: 125

هر چیز در آن است، حلال و حرام و حدود و احکام و آنچه مردم بدان نیاز دارند همه را در آن بیان کرده و فرمود: «ما در این کتاب چیزی را فرو گذار نکردیم». در سفر حجة الوداع که آخر عمر پیغمبر بود نازل فرمود: «امروز دین را برای شما کامل کردم و نعمت خود را بر شما تمام کردم و اسلام را برای شما پسندیدم، تا دین شما باشد»؛ امر امامت از تمام نعمت است. پیغمبر از دنیا نرفت تا برای مردم همه معالم دین آنها را بیان کرد و راه آنان را بر ایشان روشن ساخت و آنها را بر جاده حق واداشت و علی علیه السلام را برای آنها رهبر و پیشوا ساخت و از چیزی که مورد نیاز امت باشد صرف نظر نکرد تا آن را بیان نمود، هر که گمان برد که خدا دینش را کامل نکرده کتاب خدا را رد کرده است و هر که کتاب خدا را رد کند کافر است.

پس ختم نبوت هنگامی موافق حکمت الهی خواهد بود که همراه با نصب امام معصوم باشد.

این دلیل با آیاتی مانند «وَ أَنْزَلْنا إِلَیک الذِّکرَ لِتُبَینَ لِلنَّاسِ ما نُزِّلَ إِلَیهِم»؛(1) «وَ ما أَنْزَلْنا عَلَیک الْکتابَ إِلاَّ لِتُبَینَ لَهُمُ الَّذِی اخْتَلَفُوا فیهِ»؛(2) «إِنَّهُ لَقُرْآنٌ کریمٌ * فی کتابٍ مَکنُونٍ * لا یمَسُّهُ إِلاَّ الْمُطَهَّرُونَ»؛(3) و احادیثی چون حدیث ثقلین معاضدت می شود.

این دلیل با براهین «بیان تفاصیل شریعت» که توسط برخی از متکلمین امامیه(4) مطرح شده است بسیار نزدیک است. و شاید بتوان گفت برهان «بیان تفاصیل شریعت» بخشی از این دلیل است.

ص: 126

از زبان آن سخن می گویند، و چه بسا آنان، در فهم قرآن کریم، دچار خطا شوند. تشخیص خطای آنان، به معیار و میزان دیگری نیاز دارد. آن معیار و میزان، هر چه باشد، در حقیقت، همان است که سبب حفظ شریعت خواهد بود.

این اشکال بر فرض دوم نیز وارد است. علاوه بر این، چه بسا، ناقلان، در مراحل بعدی، عمداً یا سهواً، دست از نقل بردارند، و در نتیجه، تواتر مخدوش خواهد شد. اصولاً، احکام و معارفی که به صورت متواتر نقل شده، محدود است و همه احکام شریعت را بیان نمی کند.

فرضیه اجماع نیز نادرست است؛ زیرا، اوّلا، اجماع، به خودی خود، و بدون استناد به رأی معصوم، حجیت و اعتبار ندارد. ثانیاً، احکام اجماعی، در شریعت اسلام، محدود است و در برگیرنده همه احکام شریعت نیست.

فرضیه خبرهای واحد نیز تمام نیست؛ زیرا، حجّیت شرعی آن ها ثابت نشده است.(1)

رأی و قیاس نیز حجّیت شرعی ندارد، و ظنّی و خطاپذیر است. با تتبّع در شریعت، روشن می شود که گاهی، موضوعات مختلف، احکام یک سان دارند، و گاهی، حکم موضوعات همانند، متفاوت است. مثلاً بول و غایط، دو موضوع مختلف اند و هر دو ناقض و مبطل طهارت از حدث هستند، و قتل و ظهار، دو موضوع متفاوت اند که موجب کفاره اند، و از طرفی، روزه آخرین روز ماه مبارک رمضان، واجب و روزه اوّلین روز ماه شوال، حرام، و

ص: 128

دومین روز آن، مستحب است در حالی که از نظر طبیعی، میان آن دو، تفاوتی یافت نمی شود.

بدین جهت است که در احادیث ائمه طاهرین:، به شدّت، از به کارگیری روش قیاس در استنباط احکام شریعت نهی شده است. امام صادق علیه السلام خطاب به ابان بن تغلب فرموده است: سنت و شریعت الهی را نمی توان از طریق قیاس (مقایسه و تشبیه) به دست آورد. مگر نه این است که قضای روزه، بر زن واجب است، ولی قضای نماز واجب نیست! ای ابان! اگر سنّت (شریعت) از طریق قیاس بررسی شود، دین نابود خواهد شد!».(1)

بدین جهت، یگانه فرض درست، این است که شریعت، با امام و پیشوایی معصوم حفظ شود؛ زیرا، در این صورت، رأی او، به دلیل عصمت، از هر گونه خطایی مصون است و می توان با آن، دیگر آرا و اقوال درباره تفسیر قرآن و تبیین شریعت را ارزیابی کرد.(2)

الف) شارع مقدّس، مسأله را مهمل بگذارد و کاری به بعد دوران حیات پیامبر نداشته باشد! این احتمال محال است.

ب) مسأله را مهمل نگذارد؛ بلکه امّت بعد از پیامبر مسئولیت های او را انجام دهد. این هم با توجه به مسائل بعد از رحلت پیامبر و حوادثی که بعد از رحلت اتفاق افتاد و جامعه اسلامی را دچار تفرقه و جدایی کرد، قابل پذیرش نیست.

ج) خداوند این مسؤولیت را به شخصی مانند پیامبر بسپارد که شئون مختلفی (مثل تفسیر معصومانه از دین و...) داشته باشد.

از این سه، دو احتمال نخست باطل است، و احتمال درست نصب جانشین پیامبر و امام از سوی خداوند است.(1)

ص: 130

سؤالات این درس

1. ضرورت وجود امام را بر پایه دلیل ضرورت کارشناس دینی تبیین کنید.

2. چرا قرآن به عنوان یک کتاب تحریف ناشده، نمی تواند کار انسان راهنما را انجام دهد؟

3. تحلیل مرحوم حمصی را در مورد «برهان حفظ شریعت» بیان کنید.

4. برهان «چالش های چشمگیر» را در ضرورت وجود امام تبیین کنید.

پژوهش بیشتر

1. در مقایسه بین دلایل گفته شده امامت، کدام دلیل را کامل تر است؟ چرا؟

2. آیا دلیل دیگری در مسئله ضرورت وجود امام می توان اقامه کرد؟

منابع بیشتر مطالعاتی

کشف المراد، علامه حلی.

الإلهیات علی هدی الکتاب و السنة و العقل، ج 4، جعفر سبحانی.

قاعده لطف و امامت امام حیّ، مهدی یوسفیان.

فصل نامه علمی _ پژوهشی انتظار موعود، شماره35.

ص: 131

ص: 132

گونه که حق می خواهد جلوه کند. قیود و حدود هر مظهری مانع از نمایش جامع و کلی اسماء الهی اند و خداوند تنها در مظهر انسان کامل می تواند سراسر اسماء خود را مشاهده کند. خدا هر چه را که در خود دارد، در او می بیند. به عبارت دیگر، اصل اسم جامع الله با هویت جمعی اش تنها در انسان جای می گیرد. و این است سرّ ضرورت انسان کامل در عالم هستی.

به عبارت دیگر، هیچ کمالی وجود ندارد که خداوند متعال فاقد آن باشد. از این رو ذات الهی سرشار از کمالات است. فیض علی الدوام الهی نیز، اقتضای پاسخ گویی به هر نیاز و استعدادی را دارد. این جاست که آن کمالات متجلی می شوند. از طرفی انسان، تقاضای استعداد و دریافت چنین وجودی را دارد.

بدین ترتیب، انسان کاملی که دارای جمیع مظاهر تفصیلی و اجمالی و نیز جمیع حقایق سری اسمای ذاتی، صفاتی و فعلی است، پا به عرصه هستی می گذارد. او توحید را با بیانی که ناظر به این سه مرتبه است اظهار می کند و این است معنای ذکر «لا اله الا الله وحده وحده وحده»؛ زیرا عبارت «وحده» تکرار نیست؛ بلکه به ترتیب ناظر به توحید ذاتی، صفاتی و افعالی است.

است. شأن ولایت، بسیار عمیق تر وگسترده تر از مقام نبوّت و حتی امامت است. «ولی» یعنی سرپرست نظام هستی به اذن خدای سبحان.

بنابراین، محور برهان حاضر، جنبة امامتی و ولایتی انسان کامل است که به اذن خداوند و اقتضای جایگاه وجودیش، این موهبت را دریافته است. برهان عقلی اثبات این مقام و جایگاه (ولایت بر آفرینش) برای انسان کامل و تحلیل آن، از بررسی ریزش نظام هستی، از مبدأ فیاض آشکار می شود.

حقیقت انسان کامل، همة حقایق را در خود گرد آورده است. او می تواند مقامات گوناگونی را در خود جای دهد و جامع جهت حقانی و الهی باشد. سرّ اشرفیت، خلافت و ولایت او، همین دوسویه بودنش است؛ لذا واسطة فیوضات الهی و مواهب ربوبی، به ما سوا و مایة حفظ آفرینش است.

این برهان عرشی، در لسان روایات و سخنان اهل فن، به خوبی در قالب فرشی تمثیل شده است؛ امیر بیان فرمود: جایگاه من نسبت به خلافت، مانند جایگاه قطب (محور) نسبت به آسیاب است؛ یعنی خلافت الهی، حقیقتی است که من محور و اساس آن هستم و خلافت، گرد من می چرخد.

خلافت الهی، آن امانتی است که آسمانها، زمین و کوهها از برداشتن آن امتناع ورزیدند. علامة طباطبایی با بیانی زیبا و استناد به خود قرآن، ثابت می کند که مراد از امانت در این جا همان ولایت الهی است. بر همین اساس، امام صادق علیه السلام فرمود: «اگر زمین، بی امام شود، خراب می شود».(1)

امام هشتم علیه السلام نیز فرمود: «امام، ابر بارنده، باران سیل آسا، خورشید رخشنده، آسمان سایه افکن، زمین گسترده، چشمة جوشنده و... است».(2)

خداوند، آفرینش را به واسطة انسان کامل حفظ می کند. پیش از آفرینش انسان، خود خداوند حافظ بود. انسان، به سبب خلافتی که دارد، عالم را حفظ می کند و به همین سبب خلیفه نامیده شد... . حق تعالی در آینة دل انسان کامل تجلّی می کند و انوار الهی از دل او

ص: 137

بر عالم می تابد؛ پس عالم، به واسطة این فیض، باقی است.

سؤالات این درس

1. انسان کامل چگونه شخصیتی است؟

2. استدلال بر ضرورت انسان کامل از چه تنوعی برخوردار است؟ شرح دهید.

3. دلیل بر ضرورت وجود و پیدایش انسان کامل را بیان کنید.

4. چرا باید در هر زمان انسان کامل وجود داشته باشد؟

5. تطبیق انسان کامل بر امام معصوم را تبیین کنید.

پژوهش بیشتر

1. دلیل رویکرد به بحث انسان کامل را در مباحث امامت تحلیل کنید.

2. آیا در هر عصر فقط یک نفر می تواند انسان کامل باشد؟

منابع بیشتر مطالعاتی

انسان کامل، استاد شهید مرتضی مطهری.

انسان کامل از دیدگاه نهج البلاغه، حسن حسن زاده آملی.

فصل نامه علمی _ پژوهشی انتظار موعود، شمارگان 12-18-30.

ص: 139

ص: 140

الف) اصل وجود او صرف نظر از هدایت انسان های دیگر، به بقا و ادامه هستی میانجامد، چرا که هدف خدا از خلقت جهان و انسان این بود که انسان به هدف و کمال لایق خود برسد و هدف نهایی را کسب کند. اگر این هدف محقق نباشد، خلقت جهان و انسان بر مبنای تحصیل این هدف لغو خواهد بود، زیرا حرکت وقتی معنا دارد که هدفی قابل تحصیل به همراه داشته باشد. عدم تحقق هدف به عدم حرکت منتهی میشود. باید همیشه فرد کاملی باشد تا با وجود او هدف از خلقت محقق باشد و امکان رسیدن به کمال برای دیگران به واسطه او که رابطه میان عالم ربوبی و عالم انسانی است، فراهم شود. پس وجود امام چون هدف از خلقت را که همان عبادت و معرفت کامل است به همراه دارد، برای ادامه حیات هستی لازم است؛ چه انسان های دیگر بخواهند در این طریق گام بردارند و چه نخواهند به این هدف برسند. این اثر مربوط به قسم اول از اقسام سه گانه است.

ب) چنین فردی به واسطه افاضات معنوی و کمک های باطنی هر فردی را طبق خواست و استعدادش به کمال مطلوب میرساند. امام گنجینه الطاف الهی است تا افراد بشر به واسطه انوار الهی که در وجود او تابیده شده، با هدایت او بتوانند به کمال لایق نائل شوند.(1)

داشته باشد و به واسطه او، مخلوقات دیگر پدید آمده و از فیض وجود بهره برند. پس در واقع، فیض و خلقت اصلی، واسطه و صادر اول است و فیض خدا، از طریق او و در امتداد وجود او به کاینات می رسد. در عرفان به این واسطه یا اول مخلوق ، انسان کامل و قطب می گویند.

بر اساس روایات این صادر اول نور پیامبر اسلام و اهل بیت بوده است. از امام علی علیه السلام نقل شده است:

إن الله تبارک وتعالی خلق نور محمد صلی الله علیه و آله و سلم قبل أن خلق السماوات و الأرض و العرش و الکرسی و اللوح و القلم و الجنة و النار و قبل أن خلق آدم و نوحا و إبراهیم و إسماعیل و إسحاق و یعقوب و موسی و عیسی و داود و سلیمان علیهم السلام.(1)

و در روایتی دیگر از امام سجاد علیه السلام نقل شده است:

إن الله عز وجل خلق محمدا و علیا و الأئمة الأحد عشر من نور عظمته أرواحا فی ضیاء نوره، یعبدونه قبل خلق الخلق، یسبحون الله عز وجل و یقدسونه، و هم الأئمة الهادیة من آل محمد صلوات الله علیهم أجمعین.(2)

ناگفته نماند که این بیان بر فرض تمامیت، واسطه بودن امام از حیث مقام نورانیت او را ثابت می کند نه امام با جسم خاکی و در روی کره زمین با عمر محدود و زندگی بشری.

اَهلَ بَیتی اَماناً لِاَهلِ الاَرض».(1) در این روایت، ائمه علیهم السلام امان برای همه مردم قرار داده شدهاند.

در روایتی دیگر مرحوم مجلسی از امالی طوسی روایتی پیرامون این موضوع بیان کرده که معنای امان بودن تبیین شده است:

قال رسول الله صلی الله علیه و آله و سلم:

النُّجُوم اُمانٌ لِاَهل السَّماء و اَهلُ بَیتی اَمانٌ لِاُمَّتی، فَاذِا ذهب النجوم ذَهَبَ اَهلُ السَّماء و اذا ذَهَبَ اهل بَیتی ذَهَبَ اَهلُ الارض.(2)

در این روایت، اهل بیت هر چند امان امت پیامبر شمرده شده اند، ولی در ادامه روایت آمده که با رفتن اهل بیت نه فقط امت اسلام، بلکه اهل زمین رفتنی خواهند بود. اکنون جای این سؤال است که آیا این روایات چه مفهومی را میخواهند بیان کنند؟

مرحوم مجلسی از کمال الدین و تمام النعمة صدوق نقل کرده است که محمد بن ابراهیم به امام صادق علیه السلام نامهای نوشت و گفت: «أخبِرنا ما فَضلُکُم اَهلُ البَیت»؛ از فضل شما اهل بیت به ما چیزی خبر دهید». امام صادق علیه السلام در جواب نوشتند:

اَنَّ الکَواکِبَ جُعلَت فِی السَّماء اَماناً لِاَهلِ السَّماء فَاذِا ذَهَبت نُجُومُ السَّماء جاءَ اَهلَ السَّماء ما کانُوا یُوعَدُون و قال رسول الله9: جُعِلَ اَهلُ بَیتی اَماناً لِاُمَّتی فَاذِا ذَهَبَ اهلُ بَیتی جاء اُمَّتی ما کانوا یُوعَدون.(3)

در این روایت سخن از وعده (وعید) الهی است که اهل بیت مانع از تحقق آن هستند و به عبارت دیگر اگر اهل بیت نباشند آن وعده محقق میشود و امت را گرفتار میکند. این

ص: 146

وعده چیست؟

خداوند می فرماید: «وَ ما کانَ اللهُ لِیُعَذِّبَهُم و اَنتَ فِِِیهم».(1) از این آیه استفاده میشود که وجود مقدس پیامبر باعث رحمت بوده و خداوند به خاطر ایشان مردم را به خاطر کردار ناپسندشان در دنیا عذاب نمیکند، چنانچه خواهد آمد. آیه هر چند بنابر ظاهر فقط پیامبر را شامل میشود اما با توجه به روایات دیگر امامان را نیز در زمان خودشان در برمیگیرد.

بنابر این یکی از آثار وجودی امام و حجت خدا این است که خداوند متعال به خاطر آن وجود مقدس بلا و عذاب را برمیدارد و مردم را به خاطر اعمال بدشان، عذاب دنیوی نمیکند.

در روایتی از قول جابر نقل شده است که از امام باقر علیه السلام پرسیدم:

لِاَیّ شَیء یَحتاجُ اِلَی النَّبی و الامام؟ فقال: لِبِقاءِ العالَم عَلی صَلاحِهِ و ذلِکَ اَنَّ اللهَ عزّوجلّ یَرفَعُ العَذابَ عَن اَهلِ الاَرضِ اِذا کان فِیها نبیُّ اَو اِمامٌ، قال اللهُ عزّ و جل ((وَ ما کانَ اللهُ لِیُعَذِبِهُم و انتَ فیهُم)). وَ قالَ النبیُّ9: «النُجُومُ اَمانٌ لِاَهلِ السَّماءِ وَ اَهلُ بَیتی اَمانٌ لِاهلِ الاَرض فَاِذا ذَهَبَتِ النُّجومُ اَتی اَهلَ السَّماءِ ما یَکرَهون و اِذا ذَهَب اهل بینی اتی اَهلَ الارضِ ما یَکرَهُون »... بِهِم یُمَهَّلُ اَهلُ المَعاصِی وَ لا یُعجَلُ علیهم بَالعُقُوبة و العَذابِ.(2)

ص: 147

سؤالات این درس

1. منظور از «واسطه فیض بودن امام» چیست؟

2. واسطه فیض بودن امام را بر اساس «امام، تحقق بخش هدف خلقت» تبیین کنید.

3. واسطه فیض بودن امام را بر اساس «واسطه پیدایش خلقت» تبیین کنید.

4. واسطه فیض بودن امام را بر اساس «امام، امان مردم» تبیین کنید.

پژوهش بیشتر

1. آیا واسطه فیض را می توان بر اساس جایگاه وجودی موجودات اثبات کرد؟

2. ضرورت وجود واسطه بر اساس «سنخیت بین علت و معلول» و نیز بر اساس «نظام سبب و مسببی عالم» را مقایسه کنید.

منابع بیشتر مطالعاتی

اسرار الحکم، ملا هادی سبزواری.

کاشف الاسرار، نظر علی طالقانی.

فصل نامه علمی _ پژوهشی انتظار موعود، شمارگان 29-31-46.

ص: 148

قول و فعل او با واقع مطابق باشد.

راغب در معنا شناسی این واژه آورده است:

الصِّدْقُ و الکذب أصلهما فی القول، وعدا کان أو غیره، «وَ مَنْ أَصْدَقُ مِنَ اللَّهِ قِیلًا» (نساء/122)، «وَ اذْکرْ فِی الْکتابِ إِسْماعِیلَ إِنَّهُ کانَ صادِقَ الْوَعْدِ» (مریم/54)، و الصِّدْقُ: مطابقة القول الضّمیر و المخبر عنه معا.(1)

مرحوم علامه طباطبایی در تبیین این واژه می گوید: کلمه «صدق» در اصل به معنای این است که گفتار و یا خبری که داده می شود با خارج مطابق باشد، و آدمی را که خبرش مطابق با واقع و خارج باشد «صادق» می گویند. و لیکن از آنجایی که به طور استعاره و مجاز اعتقاد و عزم و اراده را هم قول نامیده اند؛ در نتیجه صدق را در آنها نیز استعمال کرده، انسانی را هم که عملش مطابق با اعتقادش باشد و یا کاری که می کند با اراده و تصمیمش مطابق باشد، و شوخی نباشد، صادق نامیده اند.(2)

در تحلیل آیه در فضای امامت می توان گفت: خداوند از مؤمنان میخواهد که همراه با صادقین باشند و از آنها جدا نشوند. خطابات خداوند، فقط برای زمان پیامبر و مخصوص مسلمانان صدر اسلام نیست، بلکه شامل همه مردم تا روز قیامت میشود. بنابراین، خداوند از هر انسان مؤمنی در هر زمان میخواهد که همراه با صادقین باشد. لازمة همراه بودن با صادقین، این است که در هر زمان، انسان صادقی نیز باشد.

همچنین با توجه به لحن آیه، میتوان معنای همراهی را دریافت که مراد از آن، پیروی و تبعیت از صادقین است. همراهی با صادقین، یعنی همراهی با آنها در فعل و قولشان بدین معنا که آن چه آنها انجام میدهند، مؤمنین نیز انجام دهند، و آن چه آنان ترک میکنند، مؤمنین نیز از انجام آن خودداری کنند.

این همراهی در آیه به صورت مطلق و بدون قید و شرط آمده و معنای آن، چنین است که باید به صورت کامل و در همة موارد، با آنان همراه بود و از آنها فاصله نگرفت که در این صورت میتوان گفت اعمال و گفتار صادقین به طور تمام و کمال، مورد تأیید و امضاء

ص: 151

خداوند است. پس صادقین، لحظهای نیز بر خلاف رضایت او قدم بر نمیدارند.

بنابر این براساس آیه شریفه فوق، در هر زمان، انسان صادق و معصوم از خطا (معصوم) وجود دارد و بر مردم لازم است همراه او باشند.

فخر رازی در تحلیل آیه می گوید: آیه، دلیل بر این است که هر کس جایز الخطاست، باید پیرو کسی باشد که معصوم است؛ تا او را از خطا باز دارد و معصومان، همان افرادی هستند که خدا، آنها را «صادقین» نامیده است. و این معنا، مخصوص زمانی نبوده، بلکه برای همة زمان هاست؛ پس باید در هر زمان، معصومِ از خطایی باشد. البته چون فرد معصوم نداریم پس اجماع امت از خطا مصون است و باید آن را تبعیت و همراهی نمود.(1)

برخی مفسرین به حرف «مع» و تمایز آن با حرف «من» به صورت خاص توجه کرده اند.

شیخ مفید در تفسیر آیه اشاره می کند: کسی که به او ندا می شود باید غیر از کسی باشد که به سوی او ندا می شود، زیرا محال است این که انسان به همراهی و تبعیت از خودش دعوت شود. بنابر این، مراد از «صادقین» یا همه کسانی است که راست می گویند، و یا برخی از آنها؛ و عموم صادقین نمی توانند مراد باشند، زیرا هر مؤمنی از حیث ایمان صادق است و بیان شد که محال است انسان به خودش دعوت شود؛ لذا، بعض مراد است. همچنین، این عده خاص یا معهود و شناخته شده هستند در روایات، یا غیر معهود و غیر شناخته شده که لازم است آنها معرفی شوند تا از مدعیان دروغین تمییز داده شوند. در غیر این صورت، تکلیف تبعیّت و پیروی از آنان ساقط می شود.(2)

مرحوم علامه طباطبایی می گوید: آیه شریفه به مؤمنین دستور می دهد تقوا پیشه کرده،

ص: 153

صادقین را در گفتار و کردارشان پیروی کنند، و این غیر از آن است که بفرماید« شما نیز مانند صادقین متصف به وصف صدق باشید»، زیرا اگر این مراد بود، باید بفرماید «از صادقین باشید» نه اینکه بفرماید «با صادقین باشید».(1)

در تفسیر نمونه آمده است: اگر مفهوم صادقین در آیه عام باشد، و همه مؤمنان راستین و با استقامت را شامل گردد باید گفته شود: «و کونوا من الصادقین» از صادقین باشید، نه با صادقین باشید. (دقت کنید) این خود قرینه روشنی است که (صادقین) در آیه به معنای گروه خاصی است.(2)

این تحلیل ها (مراد از صادقین، مؤمنان خاص هستند) با توجه به این آیات تقویت می شود:

«لَیسَ الْبِرَّ أَنْ تُوَلُّوا وُجُوهَکمْ قِبَلَ الْمَشْرِقِ وَ الْمَغْرِبِ وَ لکنَّ الْبِرَّ مَنْ آمَنَ بِاللَّهِ وَ الْیوْمِ الْآخِرِ وَ الْمَلائِکةِ وَ الْکتابِ وَ النَّبِیینَ وَ آتَی الْمالَ عَلی حُبِّهِ ذَوِی الْقُرْبی وَ الْیتامی وَ الْمَساکینَ وَ ابْنَ السَّبیلِ وَ السَّائِلینَ وَ فِی الرِّقابِ وَ أَقامَ الصَّلاةَ وَ آتَی الزَّکاةَ وَ الْمُوفُونَ بِعَهْدِهِمْ إِذا عاهَدُوا وَ الصَّابِرینَ فِی الْبَأْساءِ وَ الضَّرَّاءِ وَ حینَ الْبَأْسِ أُولئِک الَّذینَ صَدَقُوا وَ أُولئِک هُمُ الْمُتَّقُونَ».(3)

«إِنَّمَا الْمُؤْمِنُونَ الَّذینَ آمَنُوا بِاللَّهِ وَ رَسُولِهِ ثُمَّ لَمْ یرْتابُوا وَ جاهَدُوا بِأَمْوالِهِمْ وَ أَنْفُسِهِمْ فی سَبیلِ اللَّهِ أُولئِک هُمُ الصَّادِقُونَ».(4)

البته آیه شریفه «لِلْفُقَراءِ الْمُهاجِرینَ الَّذینَ أُخْرِجُوا مِنْ دِیارِهِمْ وَ أَمْوالِهِمْ یبْتَغُونَ فَضْلاً مِنَ اللَّهِ وَ رِضْواناً وَ ینْصُرُونَ اللَّهَ وَ رَسُولَهُ أُولئِک هُمُ الصَّادِقُونَ»(5) با توجه به اینکه صرف صفت «مهاجر فقیر مؤمن» معیار قرآنی نیست و همراهی مطلق با آنها [کونوا مع الصادقین] توجیه ندارد، از محل بحث و استشهاد خارج است.

دیدگاه متکلمین و دانشمندان شیعه

ص: 154

متکلمان متعددی از شیعه برای ضرورت وجود امام معصوم در هر زمان به این آیه استناد کرده اند.(1)

مرحوم شیخ مفید در «فصول المختاره» فصلی را گشوده است با عنوان (فصل تفسیر آیات من القرآن خاصة بالإمامة)،(2) و این آیه را تحلیل کرده است.

مرحوم خواجه نصیرالدین طوسی در اثبات امامت امام علی علیه السلام به این آیه استناد کرده است.(3)

مرحوم علامه حلی در شرح کلام ایشان گفته است:

خداوند ما را به همراهی با صادقین مأمور کرده است، و صدق فقط از معصوم دانسته می شود، پس ما مأمور به همراهی با معصومین هستیم، و غیر از علی علیه السلام (و اولاد ایشان) معصومی نیست؛ پس او امامی است که خدا ما را امر کرده که با او باشیم.(4)

و در بیانی دیگر آوررده است امر به همراهی یا به علت عصمت است یا نه؛ دومی باطل است زیرا خدا امر به اطاعت مطلق از جایز الخطا نمی کند، پس اولی تعیّن پیدا می کند.(5)

مرحوم مجلسی در تبیین کلام مرحوم خواجه طوسی می گوید:

خداوند همه مؤمنین را امر کرده است تا با صادقین باشند؛ و روشن است که مراد از همراهی، بودن با اجسامشان نیست، بلکه متابعت آنها در عقاید و اقوال و افعالشان است. و معلوم است که خدا امر به متابعت از کسی که فسق و معاصی از او سر بزند

ص: 155

نمی کند با آنکه نهی از آنها کرده است. پس باید معصومانی باشند که هیچ خطایی نکنند تا متابعت از آنها در همه امور واجب باشد؛ و اجماع امت است که خطابات قرآن برای همه زمان ها است؛ پس باید در هر زمان معصومی باشد.(1)

مرحوم نراقی می گوید:

وجه استدلال به این آیه آن است که خدای تعالی مردم را در این آیه فرموده است به متابعت صادقین. شکی نیست که مراد از صادقین باید کسی باشد که صدق او یقین باشد و کلام او محتمّل کذب نباشد و همچنین کسی نیست مگر معصوم، پس مراد به صادقین معصوم است.(2)

فرد خاص.(1)

پاسخ؛ اولاً، با توجه به انتشار علما و مردم در مناطق مختلف آیا حصول اجماع امکان دارد؟ ثانیاً، به چه دلیل اجماع از خطا مصون است؟ ثالثاً، آیه می گوید شما مأمور همراهی با غیر (صادقین) هستید، و لازمه ادّعای شما، اتحاد مردم با آن غیر است؛ رابعاً، اگر مراد از صادق، صدق فی الجمله باشد که همه مسلمین را شامل است، زیرا در توحید همه صادق هستند؛ و بر این فرض آیا امر به تبعیت از همه مسلمین امکان دارد؟ پس مراد صدق خاص یعنی عصمت است؛ خامساً، اگر بدون تعصّب نصوصی که در شأن امام علی و اهل بیت علیهم السلام وارد شده دیده شود روشن می شود افراد خاص معصوم توسط پیامبر معرفی شده اند.(2)

3. واژه «صادقین» در آیه به صورت جمع آمده است و علی علیه السلام یک نفر است.(3)

پاسخ؛ اولاً، در آیات متعددی صیغه جمع آمده و مراد از آن مفرد است؛ ثانیاً، مراد امام علی علیه السلام تنها نیست بلکه مراد پیامبر و اهل بیت علیهم السلام است.(4) به علاوه، شامل زمان های متعدد می شود و در هر زمان انسان صادقی هست.(5)

4. اگر خطاب به مؤمنین است، ائمه شما نیز داخل در مؤمنین هستند، پس لازم می آید آنان مأمور به اطاعت از خود باشند.(6) (این اشکال از این جهت وارد شده که گفته شده است اگر مراد از صادقین اهل حل و عقد باشند و آنان نیز به عنوان مؤمن مخاطب آیه هستند، پس باید از خود تبعیت کنند. سیف الدین آمدی می خواهد این اشکال را متوجه شیعه نیز بکند).

پاسخ؛ معصومین از خطاب عام آیه خارج هستند با توجه به این که باید منادی و منادی الیه دو گروه باشند. برای اهل حلّ و عقد هیچ کس معتقد به عصمتشان نیست، لذا داخل در خطاب بوده و از گروه صادقین خارج هستند.

ص: 157

سؤالات این درس

1. واژه صدق و کذب را مفهوم شناسی کنید.

2. آیه صادقین با چه تحلیل و تبیینی بر وجود امام معصوم در هر زمان دلالت دارد؟

3. تحلیل فخر رازی را پیرامون آیه شریفه صادقین بیان کنید.

4. نظر شیخ مفید در تفسیر آیه را توضیح دهید.

5. آیا می توان حرف «مع» در آیه صادقین را به حرف «من» تفسیر کرد؟

پژوهش بیشتر

1. آیا سیاق آیات قبل و بعد آیه صادقین می تواند دلیل بر تفسیر شیعه از آیه بر وجود امام باشد؟

2. عصمت امام از آیه چگونه قابل اثبات است؟

منابع بیشتر مطالعاتی

الفصول المختاره، شیخ مفید.

تشیید المراجعات و تفنید المکابرات، ج 2، سید علی میلانی.

آیات ولایت، ناصر مکارم شیرازی.

ص: 158

مفرد آن «ذو» است. اولوا همواره به شکل اضافه به امر محسوس یا معقول به کار می رود؛ مانند: اولوا الارحام، اولوا القربی، اولوا العلم، اولوا الفضل، اولوا الامر و الامر به معنای فرمان، شأن (کار) و شیئ است. شاید بتوان گفت از میان این معانی معنای اصلی و جامع امر، شیئ است که با توجه به سیر تطور و تحول لغت به معنای شیئ خاص (کار) و منشأ تحقق کار (فرمان) نیز دانسته شده است. با توجه به معنای لغوی الامر می توان برای اولوا الامر معانی ذیل را برشمرد: صاحبان دستور، صاحبان کار و صاحبان شیئ.(1)

این آیه از جمله آیاتی است که به عنوان دلیل نقلی بر وجوب امام مطرح شده است. وجه استناد به این آیه شریفه آن است که خداوند امر به اطاعت از خدا و رسول و اولی الامر کرده است و امر به اطاعت مقتضی وجوب تحقق آن است.(2) این آیه در غالب کتاب های کلامی در بخش استدلال و نص بر امامت امام علی علیه السلام مطرح شده است؛(3) و همچنین در بخش شرایط امام و عصمت او مورد توجه قرار گرفته است؛ یعنی با پذیرش ضرورت وجود امام، آیا از منظر آیه شریفه، عصمت امام نیز لازم است؟(4)

در امور دینی باید با آنها تکیه و استناد کرد همان کتاب و سنت و اجماع و قیاس است که در اصول فقه نیز مطرح است؛ و گویا آیه شریفه تأیید همان اصول است.(1)

کدام یک از برنامه های سازنده و امیدبخش اسلام سازگار است؟ آیا گویندگان این سخن حقیقتاً معتقدند که اگر حاکم ظالمی با زور شمشیر بر جامعه اسلامی مسلّط شد و تمام ارزشهای اسلامی را زیر پا نهاد، منکرات را علنی کرد، معروف را از بین برد، واجبات الهی را پرده دری کرد، باید به چشم اولوا الامر و جانشین پیامبر به چنین انسان ظالم و منحرف و کافری نگاه کرد و بی قید و شرط از او اطاعت کرد؟!(1)

البته برخی مفسرین اهل سنت اشاره کرده اند مراد از اولی الامر امیران حق هستند، زیرا خدا و رسول از امرای باطل دور هستند.(2) و به بیان دیگر این اطاعت تا زمانی است که امر به معصیت نباشد، که در این صورت نباید پیروی کرد، زیرا پیامبر فرمود: «السمع و الطاعة علی المرء المسلم فیما أحبّ و کره، ما لم یؤمر بمعصیة، فإذا أمر بمعصیة فلا سمع و لا طاعة».

ولی شاید این نکته تکمیلی کافی برای دفع اشکال نباشد؛ زیرا این نوع تقیید زمانی قابل بیان است که آیه قابلیت تخصیص و تقیید داشته باشد. در حالی که عطف عمومیت امر به اطاعت اولی الامر و اطلاق آن، به عمومیت و اطلاق وجوب اطاعت از خدا و رسول، اقتضا دارد حکم اطاعت در همه موارد یکسان باشد.(3)

فخر رازی در نفی این نظر می گوید: وجوب اطاعت از امرا و سلاطین جایی است که با دلیل دانسته شود که آن حق و صواب است و آن دلیل نیز غیر از کتاب و سنت نیست؛ بنابر این، چیزی جدا از اطاعت خدا و رسول نیست، بلکه داخل در آن است. به علاوه، اگر مراد از اولی الامر امرا باشند لازم است آیه مقید شود به موارد حق.(4)

ص: 163

شأن نزول آیه مطرح شده است.(1) البته مراد فرماندهان جائر و ظالم نیست.

که خداوند به صورت قطعی امر به اطاعت اولوا الامر کرده است و کسی را که خداوند به صورت قطعی امر به اطاعت او کند باید معصوم باشد، زیرا اگر معصوم نبوده و خطا کند، خداوند امر به متابعت او کرده و در نتیجه امر به خطا کرده است و چون خطا مورد نهی است، لذا اجتماع امر و نهی در فعل واحد می شود که محال است؛ پس باید اولوا الامر معصوم باشند.

وی می گوید: این معصوم یا همه امت است یا بعض آن؛ بعض امت که جایز نیست مصداق معصوم قرار گیرد، زیرا باید شناخته شده به این صفت باشند و ما باید آنها را بشناسیم تا اطاعت کنیم، و ما کسی را با این ویژگی نمی شناسیم، در نتیجه آن معصومی که خدا امر به اطاعت آنها کرده اجماع امت است.(1)

طرف مقابل خود را محکوم کند.(1)

* عَلِی بْنُ إِبْرَاهِیمَ عَنْ مُحَمَّدِ بْنِ عِیسَی عَنْ یونُسَ عَنْ حَمَّادِ بْنِ عُثْمَانَ عَنْ عِیسَی بْنِ السَّرِی قَالَ قُلْتُ لِأَبِی عَبْدِ اللَّهِ علیه السلام حَدِّثْنِی عَمَّا بُنِیتْ عَلَیهِ دَعَائِمُ الْإِسْلَامِ إِذَا أَنَا أَخَذْتُ بِهَا زَکی عَمَلِی وَ لَمْ یضُرَّنِی جَهْلُ مَا جَهِلْتُ بَعْدَهُ فَقَالَ شَهَادَةُ أَنْ لَا إِلَهَ إِلَّا اللَّهُ وَ أَنَّ مُحَمَّداً رَسُولُ اللَّهِ وَ الْإِقْرَارُ بِمَا جَاءَ بِهِ مِنْ عِنْدِ اللَّهِ وَ حَقٌّ فِی الْأَمْوَالِ مِنَ الزَّکاةِ وَ الْوَلَایةُ الَّتِی أَمَرَ اللَّهُ عَزَّ وَ جَلَّ بِهَا وَلَایةُ آلِ مُحَمَّدٍ صل الله علیه و آله فَإِنَّ رَسُولَ اللَّهِ قَالَ مَنْ مَاتَ وَ لَا یعْرِفُ إِمَامَهُ مَاتَ مِیتَةً جَاهِلِیةً قَالَ اللَّهُ عَزَّ وَ جَلَّ:(( أَطِیعُوا اللَّهَ وَ أَطِیعُوا الرَّسُولَ وَ أُولِی الْأَمْرِ مِنْکمْ)) فَکانَ عَلِی ثُمَّ صَارَ مِنْ بَعْدِهِ الْحَسَنُ ثُمَّ مِنْ بَعْدِهِ الْحُسَینُ ثُمَّ مِنْ بَعْدِهِ عَلِی بْنُ الْحُسَینِ ثُمَّ مِنْ بَعْدِهِ مُحَمَّدُ بْنُ عَلِی ثُمَّ هَکذَا یکونُ الْأَمْرُ إِنَّ الْأَرْضَ لَا تَصْلُحُ إِلَّا بِإِمَامٍ وَ مَنْ مَاتَ لَا یعْرِفُ إِمَامَهُ مَاتَ مِیتَةً جَاهِلِیة.(1)

در پایان این بخش مناسب است کلام ابوالفتوح رازی را بازگو کنیم. ایشان می گوید:

محال باشد که حکیم ما را فرماید به طاعت جماعتی مختلف الأقوال و الاراء و المذاهب و به اتّباع ایشان در اقوال و فتاویشان، و بعضی را بر بعضی مزیتی نبود، و ما را طریقی نبود به تمیز حق از میان آن اقوال مختلف متناقض متضادّ، و این مؤدّی بود با تکلیف ما لا یطاق، [و از حکیم تعالی تکلیف ما لا یطاق] نیکو نبود، پس محال است که امرا و علما باشند از این وجه که بیان کرده شد.(2)

ص: 168

شخص ولی امر (با این که اطاعت او بر آنان واجب است) نزاع کنند، به ناچار باید منظور نزاعی باشد که بین خود مؤمنین اتفاق می افتد، و نیز تصور ندارد که نزاعشان در مساله رأی باشد، (چون فرض این است که ولی امر و صاحب رأی در بین آنان است)، پس اگر نزاعی رخ می دهد در حکم حوادث و قضایایی است که پیش می آید، و آیات بعدی هم که نکوهش می کند مراجعین به حکم طاغوت را که حکم خدا و رسول او را گردن نمی نهند، قرینه بر این معنا است، و این حکم باید به احکام دین برگشت کند، و احکامی که در قرآن و سنت بیان شده، و قرآن و سنت برای کسی که حکم را از آن دو بفهمد دو حجت قطعی در مسائلند، و وقتی ولی امر می گوید: کتاب و سنت چنین حکم می کنند قول او نیز حجتی قطعی است، چون فرض این است که آیه شریفه، اطاعت ولی امر را واجب دانسته است، و در وجوب اطاعت از او هیچ قید و شرطی نیاورده، پس گفتار اولی الامر نیز بالآخره به کتاب و سنت برگشت می کند.

از این جا روشن می شود که اولی الامر حق ندارند حکمی جدید غیر حکم خدا و رسول را وضع کنند، و نیز نمی توانند حکمی از احکام ثابت در کتاب و سنت را نسخ نمایند، و گرنه باید می فرمود در هر عصری موارد نزاع را به ولی امر آن عصر ارجاع دهید، و دیگر معنا نداشت بفرماید موارد نزاع را به کتاب و سنت ارجاع دهید، و یا به فرماید به خدا و رسول ارجاع دهید در حالی که آیه شریفه «وَ ما کانَ لِمُؤْمِنٍ وَ لا مُؤْمِنَةٍ إِذا قَضَی اللَّهُ وَ رَسُولُهُ أَمْراً أَنْ یکونَ لَهُمُ الْخِیرَةُ مِنْ أَمْرِهِمْ وَ مَنْ یعْصِ اللَّهَ وَ رَسُولَهُ فَقَدْ ضَلَّ ضَلالًا مُبِیناً؛ هیچ مرد مؤمن و زن مؤمنه ای را نمی رسد که وقتی خدا و رسول او، امری را مورد حکم قرار دهند، باز هم آنان خود را در آن امر مختار بدانند، و کسی که خدا و رسولش را نافرمانی کند به ضلالتی آشکار گمراه شده است».(1) حکم می کند به این که غیر از خدا و رسول هیچکس حق جعل حکم ندارد. اما آنچه اولی الامر وظیفه دارند این است که رأی خود را در مواردی که ولایتشان در آن نافذ است ارائه دهند، و یا بگو در قضایا و موضوعات عمومی و کلی حکم خدا و رسول را کشف کنند.

و سخن کوتاه این که از آنجا که اولی الامر اختیاری در تشریع شرایع و یا نسخ آن

ص: 170

ندارند، و تنها امتیازی که با سایرین دارند این است که حکم خدا و رسول یعنی کتاب و سنت به آنان سپرده شده، لذا خدای تعالی در آیه مورد بحث که سخن در رد حکم دارد، نام آنان را نبرد.(1)

قابل ذکر است که جمله شرطیه «فَإِن تَنَازَعْتُمْ فی شی ْءٍ فَرُدُّوهُ إِلی اللَّهِ وَ الرَّسُول» به وسیله «فاء تفریع» بر وجوب اطاعت از خدا و رسول و اولی الامر مترتّب شده است؛ که نتیجه می دهد اطاعت از اولی الامر در بازگرداندن موارد تنازع به خدا و رسول تأثیر دارد و موجب بازگرداندن موارد تنازع به کتاب و سنت است. بنابر این اولی الامر هم علم گسترده به تمام محتوای کتاب و سنت دارد، و هم معصوم از خطا است، و لذا انحرافی از کتاب و سنت ندارد و باید از او اطاعت کرد.(2)

اشکال: اگر مراد از اولی الامر امام معصوم است، باید ظاهر باشد؛ زیرا امر به اطاعت مشروط است به قدرت بر وصول به او؛ پس معنای «أَطِیعُوا الرَّسُولَ وَ أُولِی الْأَمْرِ مِنْکمْ» امر به اطاعت معصوم نیست. گفته نشود در تقدیر «اطیعوه اذا ظهر» گرفته می شود، زیرا می گوییم اگر باب تقدیر باز شود تقدیر شما از تقدیر ما اولی نیست، پس ما در تقدیر می گیریم «أطیعوه إذا أمرکم بالطاعة».(3)

پاسخ: مرحوم علامه طباطبایی در جواب چنین گفته است: عدم دسترسی به امام معصوم به جهت سوء اختیار و اعمال زشتی است که خود امت مرتکب آنها شد، و این محرومیت مستند به خدا و رسول نیست، پس تکلیف پیروی و اطاعت از معصوم برداشته نشده است، این رفتار مانند این است که امتی پیامبر خود را به دست خود بکشد، آن گاه به درگاه خدا عذر بخواهد که نمی توانستم پیغمبرت را اطاعت کنم چون در بین ما نبود. علاوه بر این که عین این اشکال به خود او بر می گردد، با این بیان که ما امروز نمی توانیم امت واحده ای در تحت لوای اسلام تشکیل دهیم، تا آن چه اهل حل و عقد تصمیم

ص: 171

می گیرند در بین خود اجرا کنیم.(1)

پاسخ دیگری که می توان به این اشکال داد این است که اطاعت از ولیّ امر معصوم به دو صورت امکان دارد: مستقیم و با واسطه؛ و همچنانکه در زمان حضور و با توجه به دوری مسافت، اطاعت از والیان منصوب از طرف ولیّ امر معصوم همان اطاعت از امام معصوم است؛ در زمان غیبت نیز اطاعت از عالمان و راویان حدیث (که دارای شرایط لازم هستند) با پشتوانه سفارش و امر امام معصوم، اطاعت از امام است.(2) نکته جالب این است که در بسیاری از کتب تفسیری اهل سنت که معرفی آنها گذشت به این حدیث اشاره شده است که پیامبر فرمود: «من أطاعنی فقد أطاع اللّه، و من عصانی فقد عصی اللّه، و من یطع الأمیر[ی] فقد أطاعنی، و من یعص الأمیر [امیری] فقد عصانی».(3)

اشکال: آیه قید می خورد به اطاعت از اولی الامر به شرط این که اوامر آنان خطا و گناه نباشد؛ بنابر این، از آیه ضرورت عصمت ولیّ امر ثابت نمی شود.

پاسخ: مرحوم علامه طباطبایی می گوید: آنچه آیه بر آن دلالت می کند وجوب اطاعت اولی الامر بر مردم است، و در خود آیه و در هیچ آیه دیگری چیزی که این وجوب را مقید کند وجود ندارد.

علاوه بر این که خدای سبحان در مواردی که مطلب روشن تر از قید مورد بحث بوده، و طاعت هم کم اهمیت تر از طاعت مورد بحث بوده آن قید را ذکر کرده مثلا در مورد احسان به پدر و مادر فرموده: «وَ وَصَّینَا الْإِنْسانَ بِوالِدَیهِ حُسْناً وَ إِنْ جاهَداک لِتُشْرِک بِی ما لَیسَ لَک بِهِ عِلْمٌ فَلا تُطِعْهُما ...».(4) با این حال چطور ممکن است در آیه مورد بحث که مشتمل بر

ص: 172

اصلی از اساس دین است، و رگ و ریشه همه سعادت های انسانی بدان منتهی می شود، هیچ قیدی از قیود را نیاورد؟

به علاوه، آیه شریفه بین رسول و اولی الامر را جمع کرده، و برای هر دو یک اطاعت را ذکر نموده و فرمود: «وَ أَطِیعُوا الرَّسُولَ وَ أُولِی الْأَمْرِ مِنْکمْ»، و در مورد رسول حتی احتمال این نیز نمی رود که امر به معصیت کند و یا گاهی در خصوص حکمی دچار اشتباه و غلط گردد؛ حال، اگر در مورد اولی الامر این احتمال برود، باید قیدی بیاورد؛ پس این که قیدی نیاورده، چاره ای نیست جز این که بگوییم آیه شریفه از هر قیدی مطلق است، و لازمه مطلق بودنش همین است که بگوییم همان عصمتی که در مورد رسول مسلم گرفته شد، در مورد اولی الامر نیز اعتبار شده باشد.(1)

اشکال: اگر در نفی مصداق بودن اهل حلّ و عقد برای اولی الامر اشکال شود خطاب آیه عام است و شامل عموم مردم و اهل حلّ و عقد می شود، و لازمه آن این است که آنها تبعیت از خود بکنند، و این محال است، می گوییم خطاب آیه شامل امامان مورد ادعای شیعه هم می شود؛ و در نتیجه این اشکال به آنها نیز وارد است.(2)

پاسخ: معصومین از خطاب عام آیه خارج هستند با توجه به این که باید منادی و منادی الیه دو گروه باشند. برای اهل حلّ و عقد هیچ کس معتقد به عصمتشان نیست، لذا داخل در خطاب بوده و از اولی الامر خارج هستند.

ص: 173

سؤالات این درس

1. کیفیت استدلال به آیه اطاعت بر ضرورت وجود امام را بیان کنید.

2. چه مصادیقی برای ولی امر گفته شده است؟ و چه اعتباری دارد؟

3. استدلال شیعه بر معرفی امامان اهل بیت به عنوان مصادیق انحصاری اولوا الامر چیست؟

4. چرا در ذیل آیه ولی امر محل مراجعه در نزاع معرفی نشده است؟

5. شبهه عدم امکان اطاعت از امام غایب را بیان و بررسی کنید.

پژوهش بیشتر

1. «امر» در قرآن در چه اموری به کار رفته است؟

2. آیا مورد نزاع می تواند نزاع در مصداق «ولی امر» باشد؟

منابع بیشتر مطالعاتی

تفسیر المیزان، ج4، محمد حسین طباطبایی.

آیات ولایت، ناصر مکارم شیرازی.

امامت و عصمت امامان در قرآن، رضا کاردان.

ص: 174

است- و بر پیامبران او اطلاق شده است.(1) بر اساس برخی آیات، انذار همه امت ها را شامل است.(2) در برخی آیات مسئولیّت پیامبر به انذار منحصر شده است(3) که نشان از اهمیت این ویژگی دارد و خزانه داران جهنم نیز دوزخیان را با این ویژگی خطاب می کنند.(4) براساس قول خداوند لازم است از هر فرقه، طایفه ای برای تفقّه در دین کوچ کنند تا در بازگشت، قوم خویش را انذار کنند.(5)

در آیات مجموعه ای از آثار به عنوان اهداف انذار مطرح شده است:

1. هدایت یافتن و راهیابی به حقیقت؛(6)

2. تقوا و دوری از گناه؛(7)

3. نیل به رحمت الهی؛(8)

4. اتمام حجت، که یکی از اهداف اساسی به شمار می رود(9) تا کسی به ویژه اهل کتاب نگوید چرا برای ما بشارت و بیم دهنده ای برانگیخته نگردید.(10)

بخش آخر آیه، یعنی «انما انت منذر و لکل قوم هاد»، شاهد مثال و مورد بحث است که جمله «لکل قوم هاد» بر جمله «انما انت منذر» عطف شده است. غالب مفسرین به این تفاوت توجه کرده و در تفسیرشان به آن اشاره کرده و با عام تصور کردن جمله «لکل قوم

ص: 177

هاد»، محتملاتی را مطرح کرده اند.

فخر رازی از مفسرین بزرگ اهل سنت در بررسی آیه می گوید: اقوالی اینجا مطرح شده است:

1. «منذر» و «هادی» یک چیز است یعنی: إنما أنت منذر و لکل قوم منذر؛

2. «منذر» پیامبر اسلام است و «هادی» خود خداوند است؛

3. «منذر» پیامبر است و «هادی» علی بن ابیطالب (علیه السلام).(1) در برخی تفاسیر، مراد از «هادی»، پیامبر هر قوم نیز عنوان شده است.(2) شیخ طوسی در تفسیر خود پنج قول در تفسیر این بخش از آیه بیان می کند.(3)

برخی از مفسرین شیعه(4) و اهل سنت(5) پیام این بخش از آیه را وجود «هادی» در هر

ص: 178

زمان دانسته اند. در تفسیر نمونه در بررسی آیه چنین آمده است: جمعی از مفسران گفته اند که هر دو صفت «منذر» و «هادی» به پیامبر بر می گردد و در واقع جمله چنین بوده است «انت منذر و هاد لکل قوم: تو بیم دهنده و هدایت کننده برای هر جمعیتی هستی». ولی این تفسیر خلاف ظاهر آیه فوق است، چرا که «واو» جمله «لِکلِّ قَوْمٍ هادٍ» را از «إِنَّما أَنْتَ مُنْذِرٌ» جدا کرده است، آری اگر کلمه «هاد»، قبل از «لِکلِّ قَوْمٍ» بود این معنی کاملا قابل قبول بود ولی چنین نیست.

دیگر اینکه هدف این بوده است که دو قسم دعوت کننده به سوی حق را بیان کند: اول دعوت کننده ای که کارش انذار است، و دیگر دعوت کننده ای که کارش هدایت است. انذار برای آن است که گمراهان از بیراهه به راه آیند، و در متن صراط مستقیم جای گیرند ولی هدایت برای این است که مردم را پس از آمدن به راه به پیش ببرد. در حقیقت «منذر» همچون «علت محدثه» و ایجاد کننده است، و «هادی» به منزله «علت مبقیه» و نگهدارنده و پیش برنده، و این همان چیزی است که ما از آن تعبیر به «رسول» و «امام» می کنیم. رسول، تاسیس شریعت می کند و امام حافظ و نگهبان شریعت است (شک نیست که هدایت کننده بر شخص پیامبر در موارد دیگر اطلاق شده اما به قرینه ذکر منذر در آیه فوق می فهمیم که منظور از هدایت کننده کسی است که راه پیامبر را ادامه می دهد و حافظ و نگهبان شریعت او است).(1)

تحلیل کامل بحث اقتضا دارد در مورد دو واژه «امت» و «قوم» و ارتباط این دو توضیحی داده شود.

امت: راغب درباره معنای «امت» می گوید: کلُّ جماعةٍ یجْمَعُهُمْ أَمرٌ ما؛ إمّا دینٌ واحدٌ أَو...؛ هر جماعتی که چیزی آنها را مجتمع کند: دین واحد، زمان واحد، مکان واحد یا... حال، این امر چه تسخیری باشد و چه اختیاری: «وَ مَا مِن دَابَّةٍ فی الْأَرْضِ وَ لَا طَائرٍ یطِیرُ بجَنَاحَیهِ إِلَّا أُمَمٌ أَمْثَالُکم» (انعام/38). پس، امت مجموعه ای است که چیزی آنها را مجتمع کند.(2) بنابر این، مردم یک زمان که تابع پیامبری هستند؛ امت آن پیامبر محسوب می شوند. مردمی

ص: 179

که در یک دین مشترک اند، امت پیامبر آن دین محسوب می گردند. بنابراین، همه مسلمانان از زمان پیامبر تا آخرین نفوس آنان که به دنیا می آید، امت پیامبر و امت اسلام هستند؛ واژه امت این کشش را دارد که بر مردم یک زمان و یا یک مکان اطلاق گردد. همچنین به مردمی هم که در عصر های متمادی هستند، امت اطلاق می گردد. بنابراین، واژه «امت» از نظر مصادیق گستره متفاوتی دارد و با اعتبارات مختلف، محدوده ها و مصادیق متنوعی را پوشش می دهد.

قوم: ابن منظور می گوید: قَومُ کُلُّ رَجُلٍ شیعَتُهُ وَ عَشیرَتُهُ؛ قوم هرکس پیروان و قبیله اویند».(1) قرآن نیز در آیات مختلف، از عنوان «قوم شعیب» (اعراف/88)؛ «قوم لوط» (هود/70)؛ «قوم موسی» (قصص/76) و «قوم نوح» (توبه/70) استفاده کرده است. از کاربرد این کلمه در آیات قرآن چنین بر می آید که معنای قوم همانند امت نیست. قوم کسانی هستند که در یک محدوده زمانی با فرد مرتبط اند.

بر این اساس، به مردم این عصر، «امت پیامبر» اطلاق می شود؛ ولی به آنها «قوم پیامبر» گفته نمی شود. قرآن مجید وقتی انبیا را با قومشان یاد می کند، مقصود مردم زمان حضور آن نبی است. ده ها مرتبه کاربرد کلمه قوم در قرآن شاهد این مطلب و مدعا است.

ممکن است گفته شود مردم این زمان هم، قوم پیامبرند؛ ولی به چند دلیل این ادعا صحیح نیست:

1.قرآن انبیا را به قومشان متصل کرده است: قوم نوح، قوم لوط، قوم موسی و...؛

2. به امت پیامبر می گوید: «مَن یرْتَدَّ مِنکمْ عَن دِینِهِ فَسَوْفَ یأْتی اللَّهُ بِقَوْمٍ»؛

3. لغت، این معنا را که «قوم» به مردم پس از پیامبر اطلاق گردد، نمی پذیرد؛ به ویژه آن که فاصله آنان با پیامبر زیاد باشد.(2)

هَادٍ لِلْقَرْنِ الَّذِی هُوَ فِیهِم؛ فضیل گوید از امام صادق علیه السلام راجع به قول خدای عزّ و جلّ «و هر گروهی را رهبریست» پرسیدم؟ فرمود: هر امامی رهبر است در دورانی که در میان مردم است (رهبرِ مردم دوران خویش است).(1)

عَنْ بُرَیدٍ الْعِجْلِی عَنْ أَبِی جَعْفَرٍ علیه السلام فِی قَوْلِ اللَّهِ عَزَّ وَ جَلَّ «إِنَّما أَنْتَ مُنْذِرٌ وَ لِکلِّ قَوْمٍ هادٍ»، فَقَالَ: رَسُولُ اللَّهِ الْمُنْذِرُ وَ لِکلِّ زَمَانٍ مِنَّا هَادٍ یهْدِیهِمْ إِلَی مَا جَاءَ بِهِ نَبِی اللَّهِ ثُمَّ الْهُدَاةُ مِنْ بَعْدِهِ عَلِی ثُمَّ الْأَوْصِیاءُ وَاحِدٌ بَعْدَ وَاحِدٍ؛ برید عجلی گوید: از امام باقر علیه السلام درباره قول خدای عزّ و جلّ «همانا تو بیم دهنده ای و برای هر گروهی رهبریست» پرسیدم؟ فرمود: رسول خدا6، بیم دهنده است و در هر زمانی، یکی از ما اهل بیت، رهبریست که مردم را به آن چه پیغمبر از طرف خدا آورده رهبری کند. رهبرانِ بعد از پیغمبر، اول، علی است و پس از او اوصیائش، یکی پس از دیگری.(2)

در تفاسیر اهل سنت در ذیل آیه، نقل شده است: چون این آیه نازل شد، پیامبر، دست بر سینه مبارک خویش گذاشت و فرمود: منم نبی منذر، و سپس دست خود را بر دوش علی بن ابی طالب گذاشت و به او خطاب نمود: یا علی بک یهتدی المهتدون بعدی؛ ای علی! به واسطة تو، اهلِ هدایت، بعد از من، هدایت میشوند.(3)

ص: 181

سؤالات این درس

1. واژه «انذار» را مفهوم شناسی کرده و کاربردها و آثار مترتب آن را از نگاه قرآن کریم بیان کنید.

2. کیفیت استدلال به آیه شریفه در ضرورت وجود امام را بیان کنید.

3. با مفهوم شناسی واژگان «قوم» و «امت»، استدلال شیعه به آیه بر ضرورت وجود امام را توضیح دهید.

4. مصداق هادی، از منظر شیعه و اهل سنت چه کسانی هستند؟

پژوهش بیشتر

1. آیا مراد از «لکل قوم هاد» در آیه می تواند ناظر به سنت هدایت امت ها و اقوام باشد؟

2. آیا واژه «قوم» می تواند مردم یک عصر و زمان را در جغرافیای زمین شامل شود؟

منابع بیشتر مطالعاتی

احقاق الحق و ازهاق الباطل، قاضی نورالله.

آیات ولایت، ناصر مکارم شیرازی.

فصل نامه علمی _ پژوهشی انتظار موعود ، شماره41.

ص: 182

و همراه با این اقوال، قول دیگری مطرح شده است که مراد از امام، رئیس مردم در خیر و شر است.(1)

فخر رازی قول پنجمی مطرح می کند که مراد از امام همان اخلاقی است که بر انسان سیطره پیدا کرده و آدمی بر اساس آنها رفتار می کند... این اخلاق باطنی است که او را مانند یک امام و رئیس است و در قیامت نیز ثواب و عقاب بر افعالی است که از آن اخلاق ناشی شده است.(2)

حسین بن مسعود بغوی در کنار اقوال مشهور، و بر اساس دو آیه شریفه «وَ جَعَلْناهُمْ أَئِمَّةً یهْدُونَ بِأَمْرِنا» و «وَ جَعَلْناهُمْ أَئِمَّةً یدْعُونَ إِلَی النَّارِ»، مراد از امام را، امام زمانشان که مردم را به هدایت و ضلالت دعوت می کنند، تفسیر کرده است.(3) علاء الدین بغدادی در بیان این دیدگاه بحث رئیس قوم را مطرح کرده است که مردم در خیر و شر به سوی او جمع می شوند.(4) از کلام طبری نیز استفاده می شود او این قول را ترجیح می دهد. وی می گوید: اولی به نظر من این است که مراد از امام، کسی است که به او اقتدا می شود در دنیا، زیرا به صورت غالب در استعمال عرب امام کسی است که به او اقتدا می شود.(5)

ص: 185

برخی مفسرین اهل سنت در معنی امام، به این حدیث از امام علی علیه السلام اشاره کرده اند: قال رسول الله صلی الله علیه و آله و سلم : یوْمَ نَدْعُوا کلَّ أُناسٍ بِإِمامِهِمْ قال: «یؤتی کل قوم بإمام زمانهم و کتاب ربهم و سنّة نبیهم»؛ که در آن امام کسی غیر از پیامبر و کتاب خدا دانسته شده است.(1)

در برخی از تفاسیر شیعه به تعدد احتمالات در مورد امام اشاره شده است.(2) البته در همه تفاسیر به صورت تحلیلی یا نقل از امامان معصوم علیهم السلام اشاره شده مراد از امام، امام زمان است که یا پیامبر است یا وصیّ او؛ و در برخی از تفاسیر همین معنا به عنوان تفسیر اصلی و صحیح مطرح شده است.(3)

قبل از نوح، نباید امام داشته باشند؛ چون کتاب نداشتند؛ در حالی که ظاهر این است که آنان نیز امام داشته و با او محشور می شوند.

ب) لازمه این دیدگاه، خروج آن دسته از افرادی است که هیچ پیامبر و کتابی را قبول ندارند؛ در حالی که ظاهر آیه، عموم مردم را در بر می گیرد.

2. نامه اعمال هر فرد؛این نظر نیز صحیح نیست، زیرا نامه اعمال، تابع اعمال آدمی بوده و تنها متن فاقد حکم می باشد و آن چه اطاعت از آن می شود، حکم خداوند است که بعد از پخشِ نامة اعمال و حساب رسی اعلام می شود. به علاوه، در آیه شریفه، سخن از گروه ها (أناس) است؛ نه فردْ فردِ انسان ها.

3. لوح محفوظ؛این نظر نیز نمی تواند مورد پذیرش قرار بگیرد،زیرا از ظاهر آیه استفاده می شود که برای هر گروه و طائفه ای از مردم امامی است غیر از امام گروه دیگر، چون امام را به گروه ها نسبت داده است (امامهم)، لذا نمی شود مراد از «امام» در آیه همان لوح باشد، برای اینکه

لوح محفوظ یکی است و دومی نداشته و مخصوص به طائفه معینی نیست.

4. خواندن مردم با مادرانشان؛اشکال این وجه این است که با لفظ آیه جور نمی آید، زیرا در آیه فراخوانی گروهی مردم است و از لفظ «أناس» استفاده شده است نه اینکه خواندن افراد باشد که به صورت مفرد است؛ یعنی فرموده: «می خوانیم هر مردمی را با امامشان» و نفرموده «می خوانیم مردم را با امامشان». به علاوه، جمع بستن ام (مادر) به «امام» لغت نادری است که نباید کلام خدای را بر چنین معنای نادری حمل کرد.

5. مراد از امام در آیه، پیامبران (فقط) به عنوان پیشوایانِ پیروان حق، و شیطان و پیشوایان ضلالت به منزله پیشوایان رهروان باطل است.

این دیدگاه، مبتنی بر آن است که امام در آیه به معنای عرفی اش آمده باشد، یعنی فردی که دیگران به وی اقتدا کنند؛ در حالی که در عُرفِ قرآن، امام، معنای خاصی دارد و آن عبارت است از: کسی که به امر خدا، هدایت می کند و یا در گمراهی به وی اقتدا می شود.

مرحوم علامه طباطبایی در تحلیلی زیبا می گوید:

کلمه «بامامهم» مطلق است، و مقید به امام حق که خدا او را هادی به امر خود قرارش داده باشد نشده است، یعنی مقتدای ضلالت نیز عین مقتدای هدایت، امام

ص: 187

خوانده شده است. سیاق ذیل آیه نیز بر این است که امامی که روز قیامت خوانده می شود آن کسی است که مردم او را امام خود گرفته باشند و به او اقتداء کرده باشند، نه آن کس که خداوند به امامتش برگزیده باشد، و برای هدایت به امرش انتخاب کرده باشد (یعنی امام حق)، چه مردم او را پیروی کرده باشند و یا کنارش زده باشند. پس ظاهر این می شود که مراد از امام هر طائفه، آن کسی است که مردم به پیشواییش تن در داده باشند، حال چه اینکه امام حق باشد و چه امام باطل.(1)

باید توجه داشت لفظ امام در قرآن کریم، معنای خاص داشته و مترادف با نبی و رسول نیست؛ چنانچه از آیه 124 سوره بقره به خوبی استفاده می شود. بنابراین، حصر امامِ نور به پیامبران، وجهی ندارد. مراد از امام، کسی است که امرِ هدایت گری مردم را به عهده دارد و مردم، با اقتدا و تأسّی به او و با همراهی او راه نجات را دنبال می کنند. چنانچه مراد از امامِ نار، کسی است که مردم، تحت مدیریت او به طرف پلیدی، فساد و انحراف کشیده می شوند.

به بیان دیگر، نقش نبوت و رسالت - که همان ابلاغِ وحی الهی و اتمام حجت بر بندگان است - غیر از نقش امامت و هدایت گری است. امامِ نور، کسی است که مردم را بر اساس دستورات و معارف دین، هدایت گری و راهبری می کند. او با تبیین حقیقت دین با توجه به نیازهای مردم در طول زمان ها، برای حرکت مردم در مسیر دین، برنامه ریزی کرده و آن را مدیریت می کند؛ چنانچه امامِ نار برای به ضلالت کشاندن مردم، برنامه ریزی و مدیریت فساد را بر عهده دارد.

به عبارت دیگر، امام در آیه، مطلق بوده و شامل امامِ نور و امامِ نار می شود. از این رو، همان جایگاهی که امام نار در جبهه کفر دارد، امام نور نیز در جبهه حق دارد که همان برنامه ریزی و مدیریتِ جبهه خود می باشد و مردم از او پیروی می کنند. بر اساس این بیان، اولاً، انحصار امامِ نور به پیامبران، صحیح نبوده، بلکه شامل اوصیای آنان نیز می شود. و ثانیاً، در هر زمان، باید امامِ نوری باشد تا جبهة حق را رهبری و مدیریت کند. از امام رضا علیه السلام به نقل از پدران گرامی خود، از پیامبر گرامی صلی الله علیه و آله و سلم روایت شده است:

ص: 188

یدعی کل قوم بامام زمانهم و کتاب ربهم و سنة نبیهم؛ خوانده می شود هر قومی به امام زمان خود و کتاب پروردگارشان و سنت پیامبرانشان.(1)

البته اگر کسی، امامِ نار را انتخاب کرد و در جبهه باطل قرار گرفت، در روز قیامت نیز با او خواهد بود.

و با من نیست و من از او بریء و دورم.(1)

در این حدیثِ شریف، پیامبر، علاوه بر آن که به وجود امامان بعد از خود اشاره دارد، آنان را از طرف خدا و از اهل بیتِ خود معرفی می کند. در حدیث معروف و مشهور از عامه و خاصه، خلفای بعد از پیامبر، دوازده نفرند و با توجه به روایات متعدد، این دوازده نفر، همان امامان دوازده گانه شیعه اند که یازده تن از آن بزرگواران به شهادت رسیدند و آخرینِ آنان، امام مهدی علیه السلام می باشد.

ص: 191

سؤالات این درس

1. آیا واژه «امام» در آیه شریفه می تواند به کتاب های مقدس آسمانی تفسیر شود؟

2. چرا واژه «امام» را نمی توان به پیامبران تفسیر نمود؟

3. از منظر روایات، مراد از امام در آیه شریف چه تفسیری دارد؟

4. جایگاه امام را در زندگی انسان تبیین کنید.

5. چرا امام حق باید از طرف خدا نصب شود؟

پژوهش بیشتر

1. حجت های آسمانی در قرآن با چه عنوان هایی یاد شده و هر عنوان دارای چه ویژگی هایی است؟

2. برانگیخته شدن هر گروه با امامشان دارای چه عللی می تواند باشد؟

منابع بیشتر مطالعاتی

تفسیر المیزان، محمد حسین طباطبایی.

تفسیر نمونه، زیر نظر ناصر مکارم شیرازی.

ص: 192

قوله علیه السلام:«من مات و لم یعرف إمام زمانه مات میتة جاهلیة» مؤید است.(1)

سید نورالله مرعشی نیز با اشاره به حدیث معرفت آورده است:

این خبر صریح است در اینکه امامت از اصول است، زیرا جاهل به فرعی از فروع دین حتی اگر آن فرع از واجبات باشد، مرگ او مرگ جاهلی نیست و ضرری به اسلامش نمی زند.(2)

برای درک درست این حدیث به اموری باید دقت شود: معنای معرفت و حدّ آن، معنای امام، مرگ جاهلیت. معنای امام در مباحث گذشته بیان شد.

رسول خدا6 نقل می فرماید: «الْإِیمَانُ إِقْرَارٌ بِاللِّسَانِ وَ مَعْرِفَةٌ بِالْقَلْبِ وَ عَمَلٌ بِالْأَرْکان».(1) طبق این حدیث نورانی معرفت زمانی معنا دارد که معلومات وارد صفحه دل شود تا عمل به دنبالش بیاید. از امام صادق علیه السلام نقل شده است:

«لَا یقْبَلُ اللَّهُ عَزَّ وَ جَلَّ عَمَلًا إِلَّا بِمَعْرِفَةٍ وَ لَا مَعْرِفَةَ إِلَّا بِعَمَلٍ فَمَنْ عَرَفَ دَلَّتْهُ الْمَعْرِفَةُ عَلَی الْعَمَلِ وَ مَنْ لَمْ یعْمَلْ فَلَا مَعْرِفَةَ لَهُ إِنَّ الْإِیمَانَ بَعْضُهُ مِنْ بَعْض».(2)

و احتمال کذب بودن وعده های الهی، دوره قوانین و مقررات خودساخته و مبتنی بر منافع دنیایی، دوره خودنمایی و شهوت رانی، دوره تعصب های خشک و خشم آلود و از روی غضب، و هیجان ها و رفتارها و واکنش های بی منطق به دور از معیارهای انسانی و الهی.

از تعابیر قرآنی به روشنی استفاده می شود دوره جاهلیت، روزگار باورها و رفتارهای غلط و انحرافی بوده است؛ دورانی که ضلالت فکری با شقاوت رفتاری آمیخته گردیده بود.و نتیجه این رویه غلط نیز چیزی جز پایان دردناک نخواهد بود.

ابن ابی یعفور گوید: از امام صادق علیه السلام راجع به قول رسول خدا6 «مَنْ مَاتَ وَ لَیسَ لَهُ إِمَامٌ فَمِیتَتُهُ مِیتَةٌ جَاهِلِیة» پرسیدم و گفتم: مقصود مردن در حالت کفر است؟ فرمود: مِیتَةُ ضَلَال. عرض کردم: هر که در این زمان هم بمیرد و او را پیشوائی نباشد، مرگش مرگ جاهلیت است؟ فرمود: آری.(1)

حارث بن مغیره گوید: به امام صادق علیه السلام عرض کردم: پیغمبر فرموده است: «مَنْ مَاتَ لَا یعْرِفُ إِمَامَهُ مَاتَ مِیتَةً جَاهِلِیةً»؟ فرمود: آری. عرض کردم: جاهلیت کامل یا جاهلیتی که امامش را نشناسد؟ فرمود: «جَاهِلِیةَ کفْرٍ وَ نِفَاقٍ وَ ضَلَال».(2)

قَالَ طَرِیفٌ: فَقُلْتُ: جَعَلَنِی اللَّهُ فِدَاک فَبَینْ لِی. قَالَ: أَنَا خَاتَمُ الْأَوْصِیاءِ وَ بِی یدْفَعُ اللَّهُ عَزَّ وَ جَلَّ الْبَلَاءَ عَنْ أَهْلِی وَ شِیعَتِی.(1)

مرگ جاهلی باشد؟ آیا عاقبت عدم معرفت نسبت به کسی که حاکم اجرایی دنیوی است و فضیلت و ویژگی خاصی ندارد، میتواند مرگ کفر باشد؟

سؤالی که اهل سنت باید آن را به صورت شفاف پاسخ بدهند این است که: آیا این حکم شامل صحابه نیز می شود یا خیر؟ آیا یک نفر به صرف عنوان صحابی بودن از دایره شمول این حکم خارج است و یا این حکم نیز مانند سایر احکام دینی شامل صحابی و غیر او می شود؟ و در صورت شمول این حکم بر صحابه، برخی وقایع صدر اسلام و نافرمانی علنی برخی صحابه نسبت به حاکم و امام زمان خود چگونه قابل تبیین است؟

از امام باقر علیه السلام نقل شده است:

کسی که خدا را دینداری کند به عبادتی که جان خود را در آن به رنج اندازد و پیشوائی از جانب خداوند نداشته باشد [امامش از جانب خدا نباشد] کوشش او پذیرفته نیست و او گمراهی سرگردان است و خداوند از اعمال او بیزار است، و او مانند گوسفندی است که چوپان خود و یا گلّه خود را گم کرده، پس گم گشته و بدین سو و آن سو در رفت و آمد باشد و همه روز خود را سرگشته بماند... در کشاکش چنین وضعی که او دارد، گرگ فرصت را غنیمت شمرده و دلخواه خود را به چنگ آورده و او را بخورد. به خدا سوگند ای پسر مسلم! هر کسی از این امّت که صبح کند (روزی را آغاز کند) و دارای امامی از طرف خدا نباشد حالش همین گونه است. او گم گشته و سرگردان و گمراه شده است. اگر چنین کسی به همین وضع بمیرد، به مرگ (در حال) کفر و نفاق مرده است. و بدان ای محمّد که امامان به حقّ و پیروانشان همان کسانی هستند که بر دین حقّ اند و پیشوایان جور البتّه از دین خدا و از حقّ برکنارند. خودشان گمراهند و دیگران را نیز گمراه می کنند و اعمال ایشان که به انجام آن می پردازند ((کرَمادٍ اشْتَدَّتْ بِهِ الرِّیحُ فِی یوْمٍ عاصِفٍ لا یقْدِرُونَ مِمَّا کسَبُوا عَلی شَی ءٍ ذلِک هُوَ الضَّلالُ الْبَعِید))؛(1) همچون خاکستری است که باد تند بر آن بوزد در روزی طوفانی که بر نگهداری چیزی از آنچه به دست آورده اند قدرت نداشته باشند و آن گمراهی دور و دراز همین است.(2)

ص: 199

سؤالات این درس

1. واژه «معرفت» را مفهوم شناسی کرده و تفاوت آن را با واژه «علم» بگویید.

2. «معرفت امام» در روایت به چه صورتی بیان شده است؟

3. کیفیت استدلال بر حدیث معرفت را برای ضرورت وجود امام معصوم در هر زمان شرح دهید.

4. مراد از معرفت امام چیست؟

5. از منظر روایات حدّ و نصاب معرفت امام چیست؟

پژوهش بیشتر

1. معرفت امام چگونه در سعادت نقش ایفا می کند؟

2. حدیث معرفت با چه آیاتی از قرآن تأیید می شود؟

منابع بیشتر مطالعاتی

حدیث معرفت، عبدالمجید زهادت.

العقائد الاسلامیه، مرکز مصطفی.

أبهی المراد فی شرح مؤتمر علماء بغداد، ابن عطیه- جمیل حمود.

فصل نامه علمی _ پژوهشی انتظار موعود ، شماره38.

ص: 200

در متون حدیثی اهل سنت، حدیث ثقلین با تعابیر متعددی آمده است که به برخی از آنها اشاره می شود:

1. قَامَ رَسُولُ اللَّهِ صلی الله علیه و آله و سلم یوْمًا فِینَا خَطِیبًا بِمَاءٍ یدْعَی خُمًّا بَینَ مَکةَ وَالْمَدِینَةِ فَحَمِدَ اللَّهَ وَأَثْنَی عَلَیهِ وَوَعَظَ وَذَکرَ ثُمَّ قَالَ أَمَّا بَعْدُ أَلَا أَیهَا النَّاسُ فَإِنَّمَا أَنَا بَشَرٌ یوشِک أَنْ یأْتِی رَسُولُ رَبِّی فَأُجِیبَ وَأَنَا تَارِک فِیکمْ ثَقَلَینِ أَوَّلُهُمَا کتَابُ اللَّهِ فِیهِ الْهُدَی وَالنُّورُ فَخُذُوا بِکتَابِ اللَّهِ وَاسْتَمْسِکوا بِهِ فَحَثَّ عَلَی کتَابِ اللَّهِ وَرَغَّبَ فِیهِ ثُمَّ قَالَ وَأَهْلُ بَیتِی أُذَکرُکمْ اللَّهَ فِی أَهْلِ بَیتِی أُذَکرُکمْ اللَّهَ فِی أَهْلِ بَیتِی أُذَکرُکمْ اللَّهَ فِی أَهْلِ بَیتِی.(1)

2. عن جابر بن عبد الله قَالَ رَأَیتُ رَسُولَ اللَّهِ صلی الله علیه و آله و سلم فِی حَجَّتِهِ یوْمَ عَرَفَةَ وَهُوَ عَلَی نَاقَتِهِ الْقَصْوَاءِ یخْطُبُ فَسَمِعْتُهُ یقُولُ «یا أَیهَا النَّاسُ إِنِّی قَدْ تَرَکتُ فِیکمْ مَا إِنْ أَخَذْتُمْ بِهِ لَنْ تَضِلُّوا کتَابَ اللَّهِ وَعِتْرَتِی أَهْلَ بَیتِی».(2)

3. عن زید بن أرقم قَالَ رَسُولُ اللَّهِ صلی الله علیه و آله و سلم: « إِنِّی تَارِک فِیکمْ مَا إِنْ تَمَسَّکتُمْ بِهِ لَنْ تَضِلُّوا بَعْدِی أَحَدُهُمَا أَعْظَمُ مِنَ الآخَرِ کتَابُ اللَّهِ حَبْلٌ مَمْدُودٌ مِنَ السَّمَاءِ إِلَی الأَرْضِ وَعِتْرَتِی أَهْلُ بَیتِی وَلَنْ یتَفَرَّقَا حَتَّی یرِدَا عَلَی الْحَوْضَ فَانْظُرُوا کیفَ تَخْلُفُونِی فِیهِمَا».(3)

4. عن زید بن أرقم رضی الله عنه قال: لما رجع رسول اللهl من حجة الوداع و نزل غدیر خم أمر بدوحات فقمن فقال: کأنی قد دعیت فأجبت إنی قد ترکت فیکم الثقلین أحدهما أکبر من الآخر کتاب الله تعالی و عترتی فانظروا کیف تخلفونی فیهما فإنهما لن یتفرقا حتی یردا علی الحوض ثم قال: إن الله عز و جل مولای و أنا مولی کل مؤمن ثم أخذ

ص: 203

بید علی رضی الله عنه فقال: من کنت مولاه فهذا ولیه اللهم وال من والاه و عاد من عاداه.(1)

5. زید بن أرقم رضی الله عنه یقول: نزل رسول اللهl بین مکة و المدینة عند شجرات خمس دوحات عظام فکنس الناس ما تحت الشجرات ثم راح رسول اللهl عشیة فصلی ثم قام خطیبا فحمد الله و أثنی علیه و ذکر و وعظ فقال ما شاء الله أن یقول ثم قال: یا أیها الناس إنی تارک فیکم أمرین لن تضلوا إن اتبعتموهما و هما کتاب الله و أهل بیتی عترتی ثم قال: أتعلمون إنی أولی بالمؤمنین من أنفسهم ثلاث مرات قالوا: نعم؛ فقال رسول اللهl: من کنت مولاه فعلی مولاه.(2)

6. عن زید بن أرقم رضی الله عنه قال: قال رسول اللهl: إنی تارک فیکم الثقلین کتاب الله و أهل بیتی و إنهما لن یتفرقا حتی یردا علی الحوض.(3)

7. عن أبی هریرة قال: قَالَ رَسُولُ اللَّهِ صلی الله علیه و آله و سلم: «خَلَّفْتُ فِیکمْ شَیئَینِ لَنْ تَضِلُّوا بَعْدَهُمَا کتَابَ اللَّهِ وَسُنَّتِی وَلَنْ یتَفَرَّقَا حَتَّی یرِدَا عَلَی الْحَوْضَ».(4)

8 . عَنْ أَبِی سَعِیدٍ الْخُدْرِی قَالَ: قَالَ رَسُولُ اللهِ6: إِنِّی تَارِک فِیکمُ الثَّقَلَینِ أَحَدُهُمَا أَکبَرُ مِنَ الآخَرِ: کتَابُ اللهِ عَزَّ وَجَلَّ حَبْلٌ مَمْدُودٌ مِنَ السَّمَاءِ إِلَی الأَرْضِ، وَعِتْرَتِی أَهْلُ بَیتِی، وَإِنَّهُمَا لَنْ یفْتَرِقَا حَتَّی یرِدَا عَلَی الْحَوْضِ.(5)

9. عَنْ أَبِی سَعِیدٍ الْخُدْرِی عَنِ النَّبِی صلی الله علیه و آله و سلم قَالَ: إِنِّی تَارِک فِیکمُ الثَّقَلَینِ مَا إِنْ تَمَسَّکتُمْ بِهِ لَنْ تَضِلُّوا کتَابَ اللهِ وَعِتْرَتِی، وَإِنَّهُمَا لَنْ یفْتَرِقَا حَتَّی یرِدَا عَلَی الْحَوْضِ.(6)

در مورد حدیث ثقلین به چند مطلب باید توجه کرد : 1. معنای ثقلین؛ 2. صحت و تواتر حدیث؛ 3. کیستی اهل بیت؛ 4. جایگزینی عبارت «سنتی» به جای «عترتی»؛ 5. نکات حدیث.

ص: 204

حقوقهما ثقیل جدا وَمِنْه قَوْله تَعَالَی ((إِنَّا سنلقی عَلَیک قولا ثقیلا))(1) أَی لَهُ وزن وَقدر لِأَنَّهُ لَا یؤدی إِلَّا بتکلیف مَا یثقل.(2)

پیامبر است همه با ضمیر «کن» است و لحن آیه در این قسمت «کم» است؛ و ثانیاً، تاریخ شهادت میدهد که پیامبر تا مدتها وقتی به خانه حضرت علی و فاطمه علیهما السلام میرسید این آیه را تلاوت میکرد. در خبر آمده است:

انّ رسول الله کان یَمُرّ بباب فاطمه ستة اشهر اِذا خَرَجَ الی صلاة الفجر یقول: الصلاة یا اهل البیت، «انما یرید الله...»؛ همانا پیامبر شش ماه هنگامی که برای نماز صبح خارج میشد به در خانه فاطمه عبور میکرد و میگفت نماز ای اهل بیت و آیه تطهیر را میخواند.(1)

ثالثاً، برخی از بزر گان اهل سنت تصریح دارند که مراد از عترت و اهل بیت، زنان پیامبر نیست.(2)

اهل بیت کسانی هستند که در مباهله حضور داشتند: عن سعد بن وقاص قال: لما نزلت هذه الآیه ((ندع ابناءنا و ابناءکم...))(3) دعا رسول الله علیاً و فاطمه و حسناً و حسیناً فقال: اللهم هؤلاء اهلی.(4) سعد بن وقاص نقل می کند وقتی آیه «ندع ابناءنا...» نازل شد پیامبر علی و

ص: 207

فاطمه و حسن و حسین را فراخواند و فرمود: خدایا اینها اهل من هستند.

اهل بیت کسانی هستند که حدیث کساء برای آنها بیان شده است. «عن أم سلمة، قالت: کان النبی صلی الله علیه و آله و سلم عندی، و علی و فاطمة و الحسن و الحسین، فجعلت لهم خزیرة، فأکلوا و ناموا، و غطی علیهم عباءة أو قطیفة، ثم قال:" اللهم هؤلاء أهل بیتی، أذهب عنهم الرجس و طهرهم تطهیرا"».(1)

ابن حجر هیتمی مکی از علمای اهل سنت با اشاره به حدیث ثقلین می گوید:

سزاوارترین کس از میان ایشان برای تمسک، امام و عالم آنها علی بن ابیطالب است که علم فراوان و استنباط های موشکافانه و دقیق دارد و به همین خاطر، ابوبکر گفته است: «علی عترت رسول خداست» یعنی از کسانی است که پیامبر خواسته مردمان به آنان متمسک شوند.(2)

مناسب است اهل سنت جواب دهند چرا به این حدیث توجه نکرده و به جای آنکه در کنار ثقل اکبر (قرآن) به ثقل اصغر (اهل بیت) مراجعه کنند، سراغ دیگران رفتند؟ و چگونه است کلمات امام علی علیه السلام که نزدیک ترین فرد به پیامبر بوده و از همه بیشتر در خدمت ایشان حضور داشته، در منابع روایی اهل سنت چندان وجود ندارد، بلکه برخی دیگر

ص: 208

صحابه، بزرگ ترین راویان احادیث پیامبر می شوند؟ و به چه عنوان در برابر مکتب اهل بیت (ثقل اصغر)، چهار مکتب فقهی (حنفی، شافعی، حنبلی و مالکی) تأسیس شد و چرا این چهار نفر خاص (ابوحنیفه، ابن ادریس شافعی، احمد بن حنبل، مالک بن أنس)؟

3. برخی از دانشمندان اهل سنت قائل به جمع هستند و بر این نظرند که باید به سه امر تمسک کرد، کتاب خدا، سنت پیامبر و عالمان اهل بیت.(1)

4. مساویِ قرآن قرار دادن سنتی که مکتوب نشده و در عرض مدت کوتاهی اختلاف در آن به وجود آمده است، محل تأمل است.

مردم خواسته به هر دو تمسک کنند «ان تمسکتم بهما لن تضلوا» هیچ گاه به ضلالت و گمراهی نمیافتید. لازمه این سخن معصوم بودن اهل بیت است، زیرا اگر اهل بیت خطا کند حتماً باعث ضلالت میشوند و به علاوه با خطا کردن از قرآن جدا میشوند.

سؤالات این درس

1. مفهوم واژه «ثقلین» را بیان کنید.

2. کیفیت استدلال به حدیث ثقلین بر ضرورت وجود امام معصوم را بیان کنید.

3. مراد از اهل بیت در حدیث ثقلین چه افرادی هستند؟ توضیح دهید.

4. حدیثی که ثقل اصغر را «سنتی» به جای «عترتی» معرفی کرده است، بررسی کنید.

5. از حدیث ثقلین چه نکاتی قابل برداشت است؟ شرح دهید.

پژوهش بیشتر

1. حدیث ثقلین با چه کیفیت و در چه مورد یا مواردی صادر شده است؟

2. آیا از حدیث ثقلین فقط توجه به اهل بیت استفاده می شود و یا همراهی و پیروی از آنها؟

منابع بیشتر مطالعاتی

آیات ولایت، ناصر مکارم شیرازی.

امام شناسی، سید محمد حسین حسینی تهرانی.

پاسخ های ما، علی عطایی.

ص: 212

اَهلُ بَیتی اَمانٌ لِاُمَّتی، فَاذِا ذهب النجوم ذَهَبَ اَهلُ السَّماء و اذا ذَهَبَ اهل بَیتی ذَهَبَ اَهلُ الارض».(1)

امان بودن اهل بیت در کتب اهل سنت نیز مطرح شده است.(2)

در این روایت، اهل بیت هر چند امان امت پیامبر شمرده شده اند، ولی در ادامه روایت آمده که با رفتن اهل بیت نه فقط امت اسلام بلکه اهل زمین رفتنی خواهند بود. اکنون جای این سؤال است که آیا این روایات چه مفهومی را میخواهند بیان کنند؟ آیا مراد این است که اهل بیت واسطه فیض هستند که با رفتن آنان، نظام زندگی در هم پیچیده میشود؟ و یا معنای دیگر مراد است؟ به نظر میآید که معنایی دیگری نیز مورد نظر پیامبر بوده است، شاهد این مطلب روایت دیگری است که مرحوم مجلسی نقل کرده است که محمد بن ابراهیم به امام صادق علیه السلام نامهای نوشت و گفت: «أخبِرنا ما فَضلُکُم اَهلُ البَیت؛ از فضل شما اهل بیت به ما چیزی خبر دهید». امام صادق علیه السلام در جواب نوشت: «اَنَّ الکَواکِبَ جُعِلَت فِی السَّماء اَماناً لِاَهلِ السَّماء فَاذِا ذَهَبت نُجُومُ السَّماء جاءَ اَهلَ السَّماء ما کانُوا یُوعَدُون و قال رسول الله: جُعِلَ اَهلُ بَیتی اَماناً لِاُمَّتی فَاذِا ذَهَبَ اهلُ بَیتی جاء اُمَّتی ما کانوا یُوعَدون».(3)

در این روایت سخن از وعده (وعید) الهی است که اهل بیت مانع از تحقق آن هستند و به عبارت دیگر اگر اهل بیت نباشند آن وعده محقق میشود و امت را گرفتار میکند. این وعده چیست؟ روشن است مراد از وعده، قیامت نیست؛ زیرا اولاً، روایت لفظ امت را آورده

ص: 215

در حالی که قیامت برای همه مردم است و ثانیاً، بین اهل آسمان و زمین تفاوت قرار داده شده در حالی که طبق دیدگاه شیعه وجود اهل بیت باعث دوام هستی است و با از دنیا رفتن آن ها، دنیا دگرگون میشود، و آثار و علایم قیامت طبق آیات قرآن هم آسمانی است هم زمینی، بنابراین باید پاسخ دیگری برای سؤال پیدا کرد.

خداوند می فرماید: «وَ ما کانَ اللهُ لِیُعَذِّبَهُم و اَنتَ فِِِیهم».(1) از این آیه استفاده میشود که وجود مقدس پیامبر باعث رحمت بوده و خداوند به خاطر ایشان مردم را به خاطر کردار ناپسندشان در دنیا عذاب نمیکند، چنانچه خواهد آمد. آیه هر چند بنابر ظاهر فقط پیامبر را شامل میشود، اما با توجه به روایات دیگر امامان را نیز در زمان خودشان در برمیگیرد. مرحوم صدوق در کتاب خویش باب مربوط به توقیعات حضرت ولی عصر، در توقیع چهارم از امام زمان چنین نقل میکند: «وَ اِنّی لَاَمانٌ لأهل الارض کَما اَنَّ النُّجُومَ اَمانٌ لِاَهلِ السَّماء».(2)

در روایتی از قول جابر نقل شده است:

از امام باقر علیه السلام پرسیدم: برای چه چیزی احتیاج به پیامبر و امام است؟ فرمود: برای آنکه عالم بر صلاح خود باقی بماند، زیرا خداوند دفع میکند عذاب را از اهل زمین هنگامی که پیامبر یا امامی در آن باشد. خدا میفرماید: «خدا ایشان را عذاب نمیکند و حال آنکه تو در میان آنان هستی» و پیامبر فرمود:«ستارهها امان اهل آسمانند و اهل بیتم امان برای اهل زمین، پس زمانی که ستارگان بروند میآید اهل زمین را از آنچه کراهت داشتند. و زمانی که اهل بیت من بروند میآید اهل زمین را از آنچه کراهت دارد». اراده کرده به اهل بیتش همان ائمهای که قرین کرده خدا اطاعت آنها را به اطاعت خود؛ پس فرمود:«ای کسانی که ایمان آورده اید اطاعت کنید خدا را و اطاعت کنید رسول و صاحبان امر از خودتان را...». به واسطه آنها اهل عصیان را مهلت میدهد و عقوبت و عذاب بر آنان قرار نمیدهد... .(3)

ص: 216

آنچه قابل تأمل است این که مرحوم صدوق در همین کتاب در بابی که مربوط به افرادی است که حضرت را دیدهاند، روایتی لطیف نقل میکند که این بحث را به صورت کامل روشن مینماید: «ابو نصر طریف میگوید: بر صاحب الزمان داخل شدم. پس حضرت فرمود: آیا مرا میشناسی؟ عرض کردم: آری! پس فرمود: من کیستم؟ عرض کردم: شما سید و آقای من، پسر سید و آقای من هستید. پس فرمود: «أنا خاتمُ الاَوصیاءِ و بِی یَدفَعُ اللهُ عَزَّ وَ جَلَّ البَلاءَ عَن اَهلی وَ شِیعَتی».(1)

با توجه به مطالب فوق میتوان چنین برداشت کرد که یکی از دلایل ضرورت وجود حجت خدا این است که خداوند متعال به خاطر آن وجود مقدس بلا و عذاب را برمیدارد و مردم را به خاطر اعمال بدشان، عذاب دنیوی نمیکند. به علاوه از مجموع روایات استفاده میشود که دفع بلا از مردم و امان بودن اهل بیت سه مرحله دارد:

الف) امان برای همه مردم زمین، ایشان امان برای همه هستند و خداوند عذابی نمیفرستد که آن ها را به صورت کامل نابود کند، همانند عذاب قوم نوح و سایر اقوام.

ب) امان برای امت پیامبر، این امان مرحله دوم است که خداوند به برکت این ذوات مقدسه بر امت اسلام نظر ویژه ای دارد و امان بودن اهل بیت برای آنان آثار بیشتری دارد و عذاب بیشتری را از آنان برمیدارد.

ج) امان برای نزدیکان و شیعیان، که وجود مقدس امام برای پیروانش آثار فراوانی دارد از جمله بلا و گرفتاری را به صورت خاص از آنان برمیدارد.

ص: 217

یک تعارض

ممکن است گفته شود حدیث امان بودن اهل بیت با روایت امان بودن صحابه تعارض دارد. پیامبر فرمود: «النجوم أمنة للسماء فإذا ذهبن النجوم أتی السماء ما توعد وأنا أمنة لأصحابی فإذا ذهبت أتی أصحابی ما یوعدون وأصحابی أمنة لأمتی فإذا ذهب أصحابی أتی أمتی ما یوعدون».(1)

پاسخ؛ با دقت به این حدیث و محتوای آن، روشن می شود که روایت محل تأمل است. مراد از این که اصحاب امان امت باشند، چیست؟ آیا مراد این است که با وجود آن اختلافی در امت به وجود نمی آید و یا ظلم و ستمی رخ نمی دهد، چنانچه برخی از اندیشمندان اهل سنت گفته اند؟(2) در این صورت، خلاف آن اتفاق افتاده است؛ جریان کشته شدن عثمان، جنگ های تحمیلی جمل، صفین و نهروان بر امام علی علیه السلام، واقعه جانگداز

ص: 218

کربلا و عاشورا و پیدایش فرقه هایی چون خوارج را چگونه می توان توجیه کرد؟

همچنین آیا می توان گفت خداوند مردم را پس از صحابه به حال خود رها کرده و برای آنان امانی قرار نداده است؟ و چرا؟

نگاهی به وضعیت جهان و مردم از صدر اسلام تا کنون، چه در جوامع اسلامی و چه غیر اسلامی، نمایانگر این حقیقت است که مردم دچار انواع مشکلات و آسیب ها بوده و هستند؛ آسیب هایی که از درون فضای دینی و توسط دین داران (جاهل یا عالم، سهواً یا عمداً) رخ می دهد، و یا انحرافاتی که توسط مخالفان دین ایجاد می شود، و باعث ایجاد انواع دین ها و مکاتب ساخته بشری، بدعت ها، خرافات، تحریف در آموزه های دین، سست شدن مردم در عرصه اعتقادات و رفتارهای دینی و.... می شود. و در این فضای تاریک و غبار آلود، که طوفان حوادث سهمگین تباهی مردم را احاطه کرده، آیا نیاز به کشتی نجات نیست.

و این نیاز، با وجود شیطان به عنوان دشمن قسم خورده انسان(1) از یک سو، و نیز وجود نفس اماره(2) و تمایل انسان به داشتن آزادی بی حدّ و مرز(3) از سوی دیگر، دائمی است.

نگاه کلی و محتوایی این روایات آن است که وجود امام برای حفظ و بقای دین لازم است، و با وجود دین حق، وجود انسان ها مفهوم پیدا می کند؛ زیرا با نابودی دین حق و براهین الهی، جایی برای عبودیت و بندگی و حرکت در مسیر تعالی و نیل به مقام قرب الهی در بستر دین دیگر وجود نخواهد داشت، و در نتیجه نابودی اهل زمین و پایان عمر دنیا رقم خواهد خورد. علاوه این که افعال ناپسند انسان ها، آنها را مستحق عقاب الهی خواهد کرد.

در طایفه دیگری از روایات نیز، امامان اهل بیت علیهم السلام واسطه فیض معرفی شده اند که با نبود آنها فیض الهی قطع شده و زمین و زمان نابود می شود. البته این وساطت فیض با بحث قبل، یعنی حفظ دین قابل جمع است؛ زیرا جریان فیض نیز تا زمانی معنا دارد که امکان بقای انسان و حرکت او در بستر دین و شریعت وجود داشته باشد.

اکنون به برخی از روایات اشاره می کنیم:

1. عَنْ أَبِی عَبْدِ اللَّهِ علیه السلام قَالَ: إِنَّ الْأَرْضَ لَا تَخْلُوا إِلَّا وَ فِیهَا إِمَامٌ کیمَا إِنْ زَادَ الْمُؤْمِنُونَ شَیئاً رَدَّهُمْ وَ إِنْ نَقَصُوا شَیئاً أَتَمَّهُ لَهُم.(1)

2. عَنْ أَبِی عَبْدِ اللَّهِ علیه السلام قَالَ: مَا زَالَتِ الْأَرْضُ إِلَّا وَ لِلَّهِ فِیهَا الْحُجَّةُ یعَرِّفُ الْحَلَالَ وَ الْحَرَامَ وَ یدْعُو النَّاسَ إِلَی سَبِیلِ اللَّه.(2)

3. عَنْ یعْقُوبَ السَّرَّاجِ قَالَ: قُلْتُ لِأَبِی عَبْدِ اللَّهِ علیه السلام : تَبْقَی الْأَرْضُ بِلَا عَالِمٍ حَی ظَاهِرٍ یفْرُغُ إِلَیهِ النَّاسُ فِی حَلَالِهِمْ وَ حَرَامِهِمْ؟ فَقَالَ لِی: إِذاً لَا یعْبَدُ اللَّهُ یا أَبَا یوسُف.(3)

ص: 221

4. عَنْ أَبِی بَصِیرٍ عَنْ أَحَدِهِمَا علیهما السلام قَالَ: إِنَّ اللَّهَ لَمْ یدَعِ الْأَرْضَ بِغَیرِ عَالِمٍ وَ لَوْ لَا ذَلِک لَمْ یعْرَفِ الْحَقُّ مِنَ الْبَاطِل.(1)

5. أَنَّ أَمِیرَ الْمُؤْمِنِینَ علی علیه السلام قَالَ: اللَّهُمَّ إِنَّک لَا تُخْلِی أَرْضَک مِنْ حُجَّةٍ لَک عَلَی خَلْقِک.(2)

6. عَنْ أَبِی جَعْفَرٍ علیه السلام قَالَ: وَ اللَّهِ مَا تَرَک اللَّهُ أَرْضاً مُنْذُ قَبَضَ آدَمَ إِلَّا وَ فِیهَا إِمَامٌ یهْتَدَی بِهِ إِلَی اللَّهِ وَ هُوَ حُجَّتُهُ عَلَی عِبَادِهِ وَ لَا تَبْقَی الْأَرْضُ بِغَیرِ إِمَامٍ حُجَّةٍ لِلَّهِ عَلَی عِبَادِه.(3)

7. عَنْ أَبِی حَمْزَةَ قَالَ: قُلْتُ لِأَبِی عَبْدِ اللَّهِ علیه السلام : أَ تَبْقَی الْأَرْضُ بِغَیرِ إِمَامٍ؟ قَالَ: لَوْ بَقِیتِ الْأَرْضُ بِغَیرِ إِمَامٍ لَسَاخَت.(4)

8 . مُحَمَّدِ بْنِ الْفُضَیلِ عَنْ أَبِی الْحَسَنِ الرِّضَا علیه السلام قَالَ: قُلْتُ لَهُ: أَ تَبْقَی الْأَرْضُ بِغَیرِ إِمَامٍ؟ قَالَ: لَا؛ قُلْتُ: فَإِنَّا نُرَوَّی عَنْ أَبِی عَبْدِ اللَّهِ علیه السلام أَنَّهَا لَا تَبْقَی بِغَیرِ إِمَامٍ إِلَّا أَنْ یسْخَطَ اللَّهُ تَعَالَی عَلَی أَهْلِ الْأَرْضِ أَوْ عَلَی الْعِبَادِ؟ فَقَالَ: لَا؛ لَاتَبْقَی إِذاً لَسَاخَت.(5)

9. قَالَ أَبُو عَبْدِ اللَّهِعلیه السلام : إِنَّ الْحُجَّةَ لَا تَقُومُ لِلَّهِ عَلَی خَلْقِهِ إِلَّا بِإِمَامٍ حَی یعْرَف.(6)

10. عَنْ أَبِی عَبْدِ اللَّهِ علیه السلام : أَنَّ جَبْرَئِیلَ نَزَلَ عَلَی مُحَمَّدٍ6 یخْبِرُ عَنْ رَبِّهِ عَزَّ وَ جَلَّ فَقَالَ لَهُ: یا مُحَمَّدُ! لَمْ أَتْرُک الْأَرْضَ إِلَّا وَ فِیهَا عَالِمٌ یعْرِفُ طَاعَتِی وَ هُدَای وَ یکونُ نَجَاةً فِیمَا بَینَ قَبْضِ النَّبِی إِلَی خُرُوجِ النَّبِی الْآخَرِ وَ لَمْ أَکنْ أَتْرُک إِبْلِیسَ یضِلُّ النَّاسَ وَ لَیسَ فِی الْأَرْضِ

ص: 222

حُجَّةٌ وَ دَاعٍ إِلَی وَ هَادٍ إِلَی سَبِیلِی وَ عَارِفٌ بِأَمْرِی وَ إِنِّی قَدْ قَضَیتُ لِکلِّ قَوْمٍ هَادِیاً أَهْدِی بِهِ السُّعَدَاءَ وَ یکونُ حُجَّةً عَلَی الْأَشْقِیاء.(1)

نکته مهم این است که در برخی روایات آمده است حتی اگر دو نفر روی زمین باشند، یکی از آنها امام است. مرحوم کلینی بابی را گشوده است تحت عنوان «بَابُ أَنَّهُ لَوْ لَمْ یبْقَ فِی الْأَرْضِ إِلَّا رَجُلَانِ لَکانَ أَحَدُهُمَا الْحُجَّة» و پنج روایت در این زمینه مطرح کرده است.

امام صادق علیه السلام فرمود: «لَوْ لَمْ یبْقَ فِی الْأَرْضِ إِلَّا اثْنَانِ لَکانَ أَحَدُهُمَا الْحُجَّة».(2) و در روایت دیگری فرمود: «لَوْ کانَ النَّاسُ رَجُلَینِ لَکانَ أَحَدُهُمَا الْإِمَامَ وَ قَالَ إِنَّ آخِرَ مَنْ یمُوتُ الْإِمَامُ لِئَلَّا یحْتَجَّ أَحَدٌ عَلَی اللَّهِ عَزَّ وَ جَلَّ أَنَّهُ تَرَکهُ بِغَیرِ حُجَّةٍ لِلَّهِ عَلَیه».(3)

آنچه حائز اهمیت است اینکه در مجامع روایی اهل سنت نیز در باب وجود خلیفه احادیثی مطرح است که با دیدگاه شیعه هماهنگ است. عن النبی صلی الله علیه و آله و سلم قال: لا یزال هذا الأمر فی قریش ما بقی منهم اثنان.(4)

ص: 223

سؤالات این درس

1. حدیث «امان» چیست و چگونه ضرورت وجود امام معصوم در هر زمان را ثابت می کند؟

2. حدیثی که «صحابه» را به جای «اهل بیت» به عنوان «امان» معرفی کرده است، بررسی کنید.

3. حدیث «سفینه» چیست و چگونه ضرورت وجود امام معصوم در هر زمان را ثابت می کند؟

4. احادیث «اضطرار به حجت» را در مورد ضرورت وجود امام معصوم در هر زمان تبیین کنید.

پژوهش بیشتر

1. از چه ابوابی از اصول کافی می توان اضطرار به حجت را استفاده کرد؟

2. از نگاه بحارالانوار، احادیث اضطرار به حجت چگونه قابل دسته بندی است؟

منابع بیشتر مطالعاتی

الشافی فی الامامة، سید مرتضی.

راهنمای حقیقت، جعفر سبحانی.

فصل نامه علمی _ پژوهشی انتظار موعود ، شماره1.

ص: 224

و یگانه بودن در منصب امامت.(1)

صفاتی که یا به دلیل اختلافی بودن یا به جهت اهمیت ویژه ای که دارند، بیشتر مورد اهتمام و توجه متکلمان اسلامی قرار گرفته اند، عبارتند از: عصمت، علم، و افضلیت.(2)

عصمت یعنی حفظ می کند خدای متعال بنده اش را از بدی که در آن (می تواند) واقع شود... و عصمت چیزی است که به وسیله آن حفظ می شود.

ابن منظور نیز گفته است: العصمة فی کلام العرب المنع، و عصمة اللّه عبده ان یعصمه مما یوبقه؛ عصمت در کلام عرب به معنی منع است، و عصمت خداوند بندهِ خود را به این است که او را از آن چه موجب هلاکت او است باز دارد.

با تأمّل در کلمات ارباب لغت استفاده می شود که در عصمت اوّلا، حفظ و نگهداری از شرور و مکروهات و امور بد و ناپسند نهفته است، و ثانیا، چنین حفظ و امساکی با عنایت الهی و از طرف اوست.

عصمت در اصطلاح متکلمان و حکمای اسلامی نسبت به گناه سنجیده می شود؛ و معصوم کسی است که از ارتکاب گناه مصون و محفوظ است. برخی از متکلمین به خود عصمت اشاره کرده و آن را تعریف کرده اند و برخی دیگر در ضمن معرفی فرد معصوم معنای عصمت را بیان کرده اند.

خواجه طوسی در معنای عصمت گفته است:

العصمة هی کون المکلّف بحیث لا یمکن أن یصدر عنه المعاصی من غیر إجبار له علی ذلک؛(1) عصمت آن است که مکلف به گونه ای باشد که ممکن نباشد صدور معصیت از او، بدون آنکه مجبور باشد بر آن (ترک).

علامه حلی در بیانی مشابه مرحوم خواجه طوسی آورده است:

هی ما یمتنع المکلف معه من المعصیة متمکنا منها؛(2) عصمت چیزی است که مکلف به واسطه آن از انجام معصیت امتناع می کند هرچند توانایی انجام آن را دارد.

ما أَمَرَهُمْ، وَ یفْعَلُونَ ما یؤْمَرُونَ».(1) و من نفی عنهم العصمة فی شی ء من أحوالهم فقد جهلهم؛(2) اعتقاد ما در شأن انبیا ، رسل ، ائمه و ملائکه - صلوات اللَّه علیهم اجمعین- این است که ایشان معصوم و پاکیزه شد گانند از هر چرکینی و آنکه ایشان هیچ معصیتی را مرتکب نمی شوند نه کبیره و نه صغیره، «و نافرمانی حقتعالی نمی نمایند، هر چه امرشان می فرماید و هر چه مأمور می شوند می کنند»، و هر که ایشان را در حالی از احوالشان معصوم ندانسته، پس به تحقیق که جاهل به حق ایشان شده است.

سید مرتضی در صفات امام آورده است:

ان من صفات الامام أن یکون معصوما عن کل قبیح منزها من کل معصیة؛(3) از صفات امام اینکه مصون از هر قبیح و پاک و دور از هر معصیت است.

شیخ طوسی گفته است:

یجب ان یکون الإمام معصوما من القبائح و الاخلال بالواجبات؛(4) واجب است امام معصوم از گناهان و اخلال (ترک) واجبات باشد.

تذکر: فرق عصمت با عدالت

عصمت و عدالت، هر دو، باعث اجتناب شخص از گناهان است؛ البته بین این دو تفاوت هایی وجود دارد:

الف) عصمت، موهبتی الهی است که به شخصی داده می شود و به واسطه آن معصوم اصلاً خطا نمی کند در حالی که عدالت، ملکه ای است اکتسابی که غالباً مانع از صدور گناه است.

ب) عدالت، گرچه مانع از صدور گناه می شود، ولی انگیزه گناه را از بین نمی برد. بنا بر این، هر لحظه، احتمال صدور گناه یا فکر گناه از شخص عادل وجود دارد. ولی با وجود عصمت، گرچه قدرت بر گناه هست، ولی صدور معصیت، ممتنع بوده و انسان معصوم حتی

ص: 229

فکر گناه نیز نمی کند، زیرا هیچ انگیزه برای انجام گناه در او نیست.

ج) عدالت، قوه و ملکه ای است که انسان عملا به واسطه آن از گناهان اجتناب می کند، ولی عصمت از قبیل علم می باشد؛ علم به قبح معصیت است که با وجود آن، هرگز معصیت صادر نمی شود؛ مانند کسی که علم قطعی به سم و مهلک بودن مایعی داشته باشد او هرگز نخواهد خورد و در نتیجه صدور معصیت از عادل ممکن است و از معصوم ممکن نیست.

د) سهو و نسیان و غفلت با عدالت تزاحم ندارد. از این رو، انسان عادل گاهی از روی اشتباه یا غفلت، دچار خطا می شود؛ اما این امور با ملکه عصمت منافات دارد و معصوم، هیچگاه دچار سهو و نسیان و غفلت نمی شود.(1)

تفتازانی نیز گفته است: حقیقت عصمت این است که خداوند گناه را در بندهِ خود نیافریند؛ با این که بر انجام گناه توانا و مختار است.(1)

2. متکلمان عدلیه که به وجوب لطف بر خداوند اعتقاد دارند، عصمت را بر این اساس تفسیر کرده اند، چنان که سید مرتضی گفته است:

اعلم ان العصمة هی اللطف الّذی یفعله تعالی، فیختار العبد عنده الاِمتناع من فعل القبیح؛(2) بدان که عصمت عبارت است از لطفی که خداوند (در مورد بنده خود) انجام می دهد و به واسطهِ آن انسان از فعل قبیح امتناع می ورزد.

در اصطلاح متکلمان، عصمت یعنی امتناع و خودداری اختیاری انسان از گناه به واسطهِ لطفی که خداوند در حق او انجام داده است.

فاضل مقداد گفته است: اصحاب ما و دیگر متکلمان عدلیه در تعریف عصمت گفته اند:

عصمت لطفی است که خداوند به مکلف ارزانی می دارد به گونه ای که صدور معصیت از وی ممتنع می گردد؛ زیرا با وجود لطف داعی بر انجام گناه ندارد، بلکه صارف از آن در او موجود است، اگرچه بر انجام گناه توانایی دارد. (بر این اساس)، صدور معصیت از معصوم به لحاظ قدرت او ممکن است و به لحاظ نداشتن داعی بر گناه و وجود صارف از آن، ممتنع خواهد بود.(3)

3. حکمای اسلامی، عصمت را به عنوان ملکه ای نفسانی تعریف کرده اند که با بودن آن سرزدن گناه از معصوم محال خواهد بود. محقق طوسی گفته است: انها ملکة لایصدر عن صاحبها معها المعاصی، و هذا علی را ی الحکماء؛.(4)

بر اساس دیدگاه حکما عصمت ملکه ای است که از دارندهِ آن معصیت سر نمی زند.

قاضی عضدالدین ایجی نیز گفته است:

و هی عند الحکماء ملکة تمنع عن الفجور و تحصل بالعلم بمثالب المعاصی و مناقب

ص: 231

الطاعات و تتأ کد بتتابع الوحی بالا وامر و النواهی؛(1) عصمت از نظر حکما ملکه ای است که مانع انجام گناهان است. این ملکه به واسطهِ علم به پی آمدهای ناگوار گناهان و نتایج ارزشمند طاعات و عبادات حاصل می شود و در اثر وحی الهی در مورد اوامر و نواهی، مورد تأ کید قرار می گیرد.

در بین این سه دیدگاه، نظریه متکلمان عدلیه استوارتر از دو دیدگاه دیگر است. نظریه اشاعره چون با اصل علیت در تعارض است، پذیرفته نیست. دیدگاه حکما نیز اگر به گونه ای تفسیر شود که مستلزم اکتسابی بودن عصمت باشد، پذیرفته نیست؛ زیرا لازمهِ آن این است که معصومان در آغاز فاقد ویژگی عصمت باشند، و به تدریج، در سایه علم و عمل به آن دست یابند. نظریهِ درست در باب عصمت این است که پیامبران و امامان از آغاز خلقت دارای صفت عصمت می باشند، و عصمت موهبتی است الهی که به دلیل شایستگی ویژهِ آنان، به آن ها اعطا شده است.

البته می توان دیدگاه حکما را به گونه ای تفسیر کرد که با موهبتی بودن عصمت منافات نداشته باشد؛ بدین معنا که ملکهِ عصمت، محصول صفای فطرت و خلوص نفس معصوم و نیز علم ویژه ای است که او به صفات جمال و جلال خداوند از یک سو و پیآمدهای خوب و بد طاعات و گناهان از سوی دیگر دارد. در پرتو این صفای فطری و خلوص نفسانی و علم ویژه عشق به جمال محبوب وجود او را فرا می گیرد، جز به رضای معشوق نمی اندیشد و از هر چه جز او است نفرت دارد. در نتیجه هرگز میل به گناه در او پدید نمی آید. این همه از آثار لطف ویژهِ الهی نسبت به معصومان است.

علامه طباطبایی در این باره چنین گفته است:

خداوند برخی از بندگان خود را به استقامت فطرت و اعتدال خلقت آفریده است. در نتیجه آنان از آغاز با ذهن هایی وقّاد و ادراک هایی درست و نفوسی پاکیزه و قلب هایی سلیم مسیر زندگی را برگزیده و نشو و نما کرده اند و در پرتو صفای فطرت و سلامت نفس از نعمت اخلاص بهره ای شایان برده اند.(2)

ص: 232

سؤالات این درس

1. مفهوم عصمت را از حیث لغت و اصطلاح بررسی کنید.

2. بین عصمت و عدالت چه تفاوت هایی وجود دارد؟

3. در بارهِ استناد عصمت معصومان به ارادهِ الهی چه تفسیرها و تعبیرهایی ارایه شده است؟ (منشأ عصمت معصوم چیست).

4. مراتب عصمت را بیان کنید.

5. دلایل انکار عصمت امام از نظر اهل سنت چیست؟

پژوهش بیشتر

1. رابطه عصمت نبی و امام را بررسی کنید.

2. دیدگاه دانشمندان شیعه در رابطه با مراتب عصمت را بررسی کنید.

منابع بیشتر مطالعاتی

عصمة الانبیاء، جعفر سبحانی.

عصمة الانبیاء و الرسل، سید مرتضی عسکری.

امامت در اندیشه اسلامی، علی ربانی گلپایگانی.

الکلام المقارن، علی ربانی گلپایگانی.

ص: 235

ص: 236

ب) مردم معصوم نبوده و خطاپذیرند.

بنابراین، ملاک نیاز افراد جامعه اسلامی به امام، مکلف بودن و معصوم نبودن آنان است. در این صورت اگر امام نیز معصوم نباشد، ملاک احتیاج به امام در او بوده و او نیز به امام دیگری نیاز دارد. این سخن درباره امامِ امام و هر امام دیگری که معصوم نباشد، نیز جاری خواهد بود. در نتیجه اگر امام معصوم، نباشد، باید در یک زمان امامان نامتناهی وجود داشته باشد و چنان که گذشت، این امر محال است.

این استدلال در بیش تر کتاب های متکلمان امامیه مطرح شده است.(1) سید مرتضی آن را استوارترین دلیل عقلی بر لزوم عصمت امام دانسته است.(2) خواجه نصیرالدین طوسی با عبارتی کوتاه به این استدلال اشاره کرده و گفته است: و امتناع التسلسل یوجب عصمته؛(3) امتناع تسلسل موجب این است که امام معصوم باشد.

واجب خواهد بود.(1) و برای دفع این گونه ضررها معصوم بودن امام لازم نیست، بلکه علم، اجتهاد، عدالت و حسن اعتقاد او کافی است.

ب) بر فرض که ضررهای یاد شده با وجود امام غیرمعصوم دفع نشود، باز هم مشکلی پیش نخواهد آمد؛ زیرا امت اسلامی که بهترین امت هاست و نیز علمای شریعت مانع و دافع ضررها و مفاسد یاد شده خواهند بود.(2)

پاسخ

در جواب از بخش اول در این که یکی از اهداف مهم امامت اجرای احکام اسلامی، حدود الهی و دفاع از کیان اسلام و مسلمین است، تردیدی نیست. پذیرش این مطلب به معنای آن است که عموم مکلفان دچار خطا می شوند؛ زیرا اگر آنها معصوم باشند، در اجرای احکام الهی کوتاهی نخواهند کرد و زمینه ای برای اجرای حدود شرعی فراهم نخواهد شد. بنابراین، نیاز به امام از آن جهت است که افراد جامعه اسلامی معصوم نیستند.

سید مرتضی در پاسخ به این اشکال که علت نیاز به امام، اقامه حدود شرعی است، گفته است:

در این جا دو فرض بیش نیست: فرض اول این که نیاز به امام در صورتی است که فرد یا افرادی مستحق اجرای حدود شرعی باشند. فرض دوم این که وجود امام لازم است تا اگر مستحق اجرای حدود تحقق یافت، امام حدود الهی را اجرا کند. (به عبارت دیگر یا مقصود فعلیت استحقاق اجرای حدود است یا شأ نیت استحقاق).

فرض اول نادرست است؛ زیرا لازمهِ آن این است که تنها افراد خطاکار و فاسقان نیازمند امام باشند؛ در حالی که وجوب امامت همگانی است. فرض دوم نیز به اعتقاد امامیه

ص: 240

باز می گردد؛ زیرا مفاد آن این است که چون افراد جامعه اسلامی جایز الخطا و غیرمعصومند، باید در جامعه امامی باشد تا هر گاه کسی مرتکب خطایی شد که مستحق اجرای حدود الهی است، امام حدود الهی را اجرا کند.(1)

در جواب بخش دوم باید گفت این سخن نفی وجوب امامت است؛ زیرا اگر امت اسلامی یا علمای شریعت برای دفع ضررهای ناشی از نبودن امام کافی می بود، اصولاً امامت واجب نمی شد. در حالی که مهم ترین دلیل وی و دیگر دانشمندان اهل سنت بر وجوب امامت این است که اگر امام نباشد، برای جامعه اسلامی ضررها و مفاسد مهمی پیش خواهد آمد و چون دفع این گونه ضررها و مفاسد در شریعت اسلام واجب است، پس نصب امام نیز واجب است.

سیف الدین آمدی در تبیین وجوب وجود امام در بین امت اسلامی گفته است:

می دانیم که مقصود شارع از اوامر و نواهی، تشریع حدود و قصاص و احکام مربوط به معاملات و زناشویی و احکام جهاد و برپایی شعایر اسلامی در اعیاد و جمعه ها، همگی برای اصلاح معاش و معاد مسلمانان بوده است و این هدف جز با وجود امامی مطاع از جانب شرع که مسلمانان زمام امور خویش را به دست او بسپارند، تحقق نخواهد یافت. بر این اساس، نصب امام از مهم ترین مصالح مسلمانان و بزرگ ترین ارکان دین است.(2)

تفتازانی نیز گفته است:

چون شارع به اقامه حدود و حفظ مرزها و آماده بودن سپاه برای جهاد با دشمنان و بسیاری از امور مربوط به حفظ نظام امر کرده است، اموری که جز با امام انجام شدنی نیست، و از طرفی، آن چه واجب مطلق بدون آن تحقق نمی یابد، واجب است، پس وجود امام نیز واجب است.(3)

اشکال دوم

تفتازانی در ردّ عصمت امام بر این نظر است که چون انسان معصوم نیز مکلف بوده و

ص: 241

مورد امتحان الهی قرار می گیرد، لذا از خطا مصون و محفوظ نبوده و ممکن است دچار گناه شود.(1)

پاسخ

باید توجه داشت جواز یا امکان خطای ذاتی با امکان و جواز وقوع خطا متفاوت است. آنچه در فرد معصوم قابل تصور است، جواز و امکان ذاتی است، نه جواز و امکان وقوعی. و چون در انسان معصوم انگیزه گناه وجود ندارد، (به دلیل وجود عامل بازدارنده در او یعنی عصمت) لذا ممکن نیست مرتکب خطا شود.

اشکال سوم

ضرورت عصمت امام به خاطر آن که اداره جامعه اسلامی و اجرای احکام و حدود الهی بر عهده اوست، اقتضای این را دارد که حاکمان و والیان منصوب از سوی او نیز معصوم باشد؛ زیرا آنان نماینده امام در این امورند. امام الحرمین جوینی در این باره گفته است:

کل ما یحاولون به اثبات عصمة الاًمام یلزمهم عصمة ولاته و قضاته و جباته للا خرجة؛ لازمهِ آن چه امامیه با آن عصمت امام را اثبات می کنند این است که عصمت والیان، قضات و گردآورندگان خراج از سوی او را هم اثبات کنند.(2)

پاسخ

با دقت در دلیل ارائه شده توسط متکلمان امامیه، روشن می شود که آنان عصمت امام را در فضای مکلف بودن مردم و خطاپذیر بودن آنان مطرح کردند نه از این نظر که امام، مجری احکام و حدود الهی یا عهده دار امور مربوط به نظام سیاسی جامعه اسلامی است.

به عبارت دیگر، مستشکل جامعه را با نگاه حکومتی دیده و آن را مرکب از دو طبقه هیئت حاکمه (حاکم و مأمورانش) و توده مردم برشمرده است. در این فرض حاکم به

ص: 242

عنوان یک فرد لحاظ نمی شود بلکه دستگاه حکومتی با همه افرادش با هم دیده می شود؛ در حالی که از منظر شیعه در بحث امام و امامت، امام به عنوان یک فرد تحت عنوان حجت خدا و جانشین رسول خدا عهده دار مدیریت و تربیت همه افراد جامعه است و همه مردم با عنوان مأموم شناخته می شوند. در این فرض، حتی افرادی که در دستگاه حکومتی مشغول فعالیت هستند نیز به عنوان مأموم و افراد خطاپذیر، نیازمند به راهبری و دستگیری امام لحاظ می شوند. بنابر این، عصمتی برای غیر امام اصولاً مطرح نمی شود.

اشکال چهارم

استدلال امامیه بر ضرورت عصمت امام، به عنوان تنها راه برای خروج از مشکل تسلسل، تمام نیست؛ بلکه اجماع امت نیز می تواند مشکل را حل کند، به این بیان که چون اجماع امت معصوم است، بر گفتار و کردار امام نظارت دارد، و اگر امام دچار خطا شد، امت معصوم آن را تدارک کرده و اصلاح می کند.(1) بر این اساس، امام برای هر یک از افراد امت لطف است و مجموع امت برای امام لطف می باشند و چون جهت مختلف است، دور لازم نخواهد آمد.(2)

پاسخ

الف) لازمه این حرف آن است که امت، امام بر امام باشد و اطاعت امت بر امام واجب باشد، در حالی که کسی چنین حرفی نزده است.(3)

ب) امام یکی از امت است. حال، اگر جایز باشد مجموع امت لطف برای امام باشد، جایز است مجموع امت لطف برای هر یک از افراد دیگر جامعه نیز باشد. در این صورت دیگر نیازی به امام و وجوب امامت نیست.

ج) مجموع امت معصوم نیست؛ از نظر شیعه که روشن است، زیرا حجیت و عصمت اجماع به خاطر حجیت و عصمت امام معصوم است. از نظر اهل سنت نیز چنین خواهد بود، زیرا امام از آن مجموع خارج است، و با خروج او اجماعی تحقق نمی یابد تا عصمت

ص: 243

آن مطرح شود.(1)

اشکال پنجم

لازمه این استدلال (عصمت امام به علت معصوم نبودن مکلفان) آن است که غیر از امام فرد دیگری در جامعه معصوم نباشد؛ زیرا در آن صورت فردی در میان امت خواهد بود که نه امام باشد و نه مأ موم؛ در حالی که بر اساس دیدگاه شیعه، امیرالمؤ منین امام علی علیه السلام در زمان حیات پیامبر اکرم صلی الله علیه و آله و سلم و یا امام حسن و امام حسین علیهما السلام که امام نبودند، ولی چون معصوم بودند، مأ موم نیز نمی توانند باشند. این مطلب خلاف اجماع امت اسلامی است، زیرا افراد امت اسلامی یا امامند یا مأ موم.(2)

پاسخ

معصوم نبودن مکلفان تنها ملاک نیاز به امام معصوم نیست، بلکه یکی از ملاک های نیازمندی جامعه اسلامی به امام معصوم است. فرد معصوم از این نظر که گناهی از او سر نمی زند، در اجرای دین و دستورات خداوند به امام نیاز ندارد، ولی نیاز او به امام از جنبه های دیگر منتفی نیست، لذا می توان گفت فرد معصوم برای دریافت معارف و احکام الهی به امام معصوم نیاز دارد و خداوند آگاهی او از این حقایق را تنها در آموزش او از امام دانسته است.(3)

ص: 244

سؤالات این درس

1. برهان امتناع تسلسل را در مورد عصمت امام تبیین کنید.

2. آیا فلسفه وجوب امامت، عصمت امام را اقتضا دارد؟ اشکال را بیان و نقد کنید.

3. آیا از ضرورت عصمت امام، عصمت مأموران و والیان او لازم می آید؟ توضیح دهید.

4. آیا اجماع امت به جای عصمت امام، می تواند مشکل امتناع تسلسل را حل کند؟

5. آیا لازمه استدلال «عصمت امام به علت معصوم نبودن مکلفان» آن است که غیر از امام فرد دیگری در جامعه معصوم نباشد؟ اشکال را بیان و نقد کنید.

پژوهش بیشتر

1. تاریخچه استفاده از برهان امتناع تسلسل را بررسی کنید.

2. آیا اشکال و یا پاسخ های دیگری در این زمینه مطرح شده است؟

منابع بیشتر مطالعاتی

الشافی فی الامامة، سید مرتضی.

المنقذ من التقلید، سدید الدین حمصی رازی.

امامت در اندیشه اسلامی، علی ربانی گلپایگانی.

ص: 245

ص: 246

الف) قرآن نمی تواند حافظ شریعت باشد؛زیرا هرچند قرآن کریم، نخستین سرچشمه و منبع شریعت اسلامی بوده و خداوند وعده حفظ آن از هر گونه کاهش و افزایش را داده است «انا نحن نزلنا الذکر وانا له لحافظون»،(1) ولی اولاً قرآن کتاب صامت است و نیاز به مفسّر دارد، ثانیاً قابل تفسیر و احتمالات گوناگون بوده و منشأ اختلاف می شود، ثالثاً قرآن فقط اصول و کلیات شریعت اسلام را در بر دارد و تفاصیل آن به تبیین و تعلیم پیامبر اکرم صلی الله علیه و آله و سلم واگذار شده است. چنان که به پیامبر صلی الله علیه و آله فرموده است: «و انزلنا الیک الذکر لتبین للناس ما نزل الیهم».(2) و نیز فرموده است: «یعلمهم الکتاب والحکمة».(3)

ب) سنت نمی تواند حافظ شریعت باشد؛ زیرا علاوه بر دو اشکال اول و دوم پیش گفته، باید توجه داشت همه تفاصیل احکام شریعت در سنت نبوی و با روایت صحیح و معتبر یافت نمی شود. (قابل ذکر است که در میان محدثان و دانشمندان اهل سنت درباره تعداد احادیث معتبر نبوی اختلاف نظر وجود دارد.)(4) نباید از نظر دور داشت که سنت نبوی نیز مانند قرآن به تدریج و در شرایط و مناسبت های ویژه ای بیان گردیده است. از این رو چه بسا پاره ای از احکام را پیامبر اکرم صلی الله علیه و آله و سلم برای مسلمانان باز نگفته و پیامبر آنها را به وصی و جانشین پس از خود آموخته، تا او این ناگفته ها را در فرصت مناسب به مردم تعلیم دهد و یا اگر چنان فرصتی به دست نیامد، به جانشینان پس از خود بسپارد تا آنان در فرصت و شرایط مناسب آن ها را به مردم تعلیم دهند.

تمسک به قیاس، استحسان و نظایر آن در بیش تر مذاهب فقهی اهل سنت بیانگر این است که سنت نبوی موجود تأ مین کننده تفاصیل احکام شریعت نیست.

با این بیان عدم توانایی اخبار متواتر برای حفظ شریعت نیز روشن می شود، زیرا بسیار

ص: 249

کم است.

ج) اجماع امت نمی تواند حافظ شریعت باشد؛ زیرا اولاً، همه احکام اسلامی مورد اجماع نیست؛ ثانیاً، اجماع امت اسلامی و یا علمای آنان به معنای واقعی کلمه چگونه امکان پذیر است؟؛ ثالثاً، اجماع نیز اگر مشتمل بر معصوم نباشد مصون از خطا نخواهد بود و اگر معصوم را در بر گیرد، حافظ در حقیقت همان فرد معصوم است.

د) قیاس و استحسان نمی تواند حافظ شریعت باشد؛ زیرا مبنای احکام شریعت بر تفریق متماثل و جمع مختلف است (یعنی موارد مشابه احکام مختلف دارند، و بر عکس مثلاً قتل و ظهار موجب کفاره اند، و بول و غایط ناقض وضو و از طرفی روزه آخر رمضان واجب و روزه اول شوال حرام است).

در نتیجه با نادرستی فرض های یاد شده، برای حفظ شریعت راهی جز امام معصوم باقی نمی ماند.(1)

میتوانند به او اعتماد کرده و رهبری جامعه را به او بسپارند؟

شیخ طوسی در این زمینه می گوید:

امام باید از ابتدا تا پایان عمر در گفتار و رفتار خود از اشتباه و فراموشی معصوم باشد، زیرا اگر گناهی از او سر زند، جایگاهش در دل ها سقوط می کند و اگر دچار اشتباه و فراموشی شود به گفته های او اعتماد نخواهد شد، در نتیجه فایده نصب او در جایگاه امامت باطل خواهد شد.(1)

نبوت آن حضرت پدید آمدند. بنابر این و با توجه به قراین یاد شده مراد از عهد، امامت و راهبری الهی است که خداوند به ایشان عنایت فرمود و آن را نسبت به انسان ظالم منتفی دانست.

تقریر اول

فخرالدین رازی از جملة «انی جاعلک للناس اماما» بر معصوم بودن حضرت ابراهیم علیه السلام به عنوان امام استدلال کرده و گفته است:

این جمله دلالت می کند که ابراهیم علیه السلام از همه گناهان معصوم بوده است؛ زیرا امام، کسی است که به او اقتدا می شود. در این صورت اگر از او گناهی سر زند پیروی از او در آن گناه، واجب است و در نتیجه ما مرتکب گناه خواهیم شد و این باطل است؛ زیرا لازمة معصیت بودن فعل، این است که انجام آن ممنوع و حرام است، و از طرفی چون پیروی از امام واجب است، انجام آن واجب خواهد بود، و جمع میان واجب و حرام در یک فعل و در یک زمان محال است.(1)

از نظر فخر رازی فلسفه امامت (نبوت)، هدایت انسان ها به راه مستقیم الهی و رسیدن به کمال مطلوب است. برای تحقق این هدف اطاعت و پیروی از امام (پیامبر) واجب است. بنابر این، حق و باطل با توجه به دستورات امام معنا پیدا می کند. در این صورت اگر امام (نبی) معصوم نباشد، با دستور و رفتار اشتباه خود، به جای آن که بشر را هدایت کند، گمراه خواهد کرد و این خلاف فلسفه امامت (نبوت) است.

طبق این بیان، امام (جانشین پیامبر) نیز باید معصوم باشد؛ زیرا او نیز همچون پیامبر مقتدای مردم و مجری دستورات دین در حلال و حرام و طاعت و معصیت است.

متکلمان شیعه نیز به این نکته توجه کرده اند. محقق طوسی گفته است: «یجب ان یکون الامام معصوما لئلا یضل الخلق؛(2) امام باید معصوم باشد تا موجب گمراهی مردم نگردد».

ص: 252

تقریر دوم

متکلمان و مفسران امامیه با استناد به جملة «لاینال عهدی الظالمین» بر عصمت امام استدلال کرده اند.(1)

صورت استدلال: خداوند فرموده است که عهد او - یعنی امامت - نصیب ظالم نمی شود. کسی که مرتکب گناه گردد خواه در آشکار یا پنهان، ظلم کرده است؛ زیرا فرد گناه کار حدود الهی را نقض کرده است و به نص قرآن، ظالم است: «و من یتعد حدود الله فاولئک هم الظالمون».(2)

فاضل مقداد استدلال یاد شده را چنین تقریر کرده است:

1. غیرمعصوم ظالم است؛

2. ظالم شایسته امامت نیست؛

3. غیرمعصوم شایسته امامت نیست.(3)

ظلم در این آیه دو گونه اطلاق میتواند داشته باشد: الف) اطلاق از جهت نوع: یعنی هر قسم و شکل از ظلم، چه ظلم به خود و یا به دیگران. پس منظور آیه این میشود که انسان هرگونه ظلم و معصیت و هر گناهی مرتکب شود دیگر نمیتواند به مقام امامت برسد. ب) اطلاق از جهت زمان: یعنی در هر زمان از دوران عمر و زندگی شخص. پس مقصود آیه این خواهد بود که آدمی در هر لحظه از عمر دچار نافرمانی خدا شده و مرتکب گناهی گردد دیگر شایستگی کسب مقام امامت را ندارد.

همچنین مردم را با توجه به نوع اعمالشان در طول زندگی میتوان به پنج دسته تقسیم کرد: 1. در همة عمر گناه کنند؛ 2. در ابتدای عمر گناه کنند، ولی در آخر عمر دیگر گناه نکنند؛ 3. در ابتدای عمر خوب و پاک باشند، ولی در آخر عمر به گناه روی آورند؛ 4. گاهی گناه کنند و گاهی از آن فاصله بگیرند؛ 5. در تمام عمر به دور از گناه باشند و ظلمی

ص: 253

مرتکب نشوند .

اطلاق آیه، امامت را از چهار گروه اول نفی کرده و فقط برای گروه پنجم ثابت میکند. بنابر این، آیه شریف نیز به روشنی و صراحت بر عصمت امام دلالت دارد.

زمخشری از علمای اهل سنت می گوید:

طبق این آیه، امامت به کسی می رسد که عادل و از ظلم، مبرّا باشد.(1) البته ایجی معتقد است: معنای ظالم، معصوم نبودن نیست، بلکه ظالم، کسی است که مرتکب معصیتی شود که از عدالت، ساقط گردد؛ به شرطی که توبه و اصلاح ننماید.(2)

ص: 254

سؤالات این درس

1. ضرورت حفظ شریعت، چگونه عصمت امام را ثابت می کند؟

2. رابطه اعتماد مردم به امام را با ضرورت عصمت امام تبیین کنید.

3. مراد از واژه امام در آیه شریفه «و إذ ابتلی إبراهیم ربه بکلمات فأتمهن قال إنی جاعلک للناس إماما» چیست؟ توضیح دهید.

4. ضرورت عصمت امام را بر اساس جمله «انی جاعلک للناس اماماً» تبیین کنید.

5. ضرورت عصمت امام را بر اساس جمله «لاینال عهدی الظالمین» تبیین کنید.

پژوهش بیشتر

1. پیرامون رابطه حجت الهی بودن امام و عصمت او تحقیق کنید.

2. آیا در کاربردهای قرآنی، امامت مؤمنین، عصمت اقتضا دارد؟

منابع بیشتر مطالعاتی

الشافی فی الامامة، سید مرتضی.

الالفین، علامه حلی.

امامت در اندیشه اسلامی، علی ربانی گلپایگانی.

ص: 255

ص: 256

حدیث نبوی مشهور تصریح شده است که: «لاطاعة لمخلوق فی معصیة الخالق».

این دو قاعده عقلی و شرعی، اطلاق آیه را مقید می سازند و مفاد آیه این خواهد شد که اطاعت از اولی الامر در غیرمعصیت خداوند واجب است. در این صورت، آیه بر عصمت اولی الامر دلالتی ندارد.(1)

پاسخ

دو قاعده عقلی و شرعی قابل پذیرش است، ولی باید توجه داشت:

الف) تشخیص اینکه دستورات ولی امر طاعت است یا معصیت، با چه کسی است؟

ب) اگر مطلبی دارای اهمیت ویژه ای باشد، بر خداوند است تا مکلفان را نسبت به آن مسئله و قیودش آگاه سازد. قرآن کریم این روش را در مورد احسان به والدین که اهمیت آن به اندازه بحث ما نیست به کار گرفته است. خداوند ابتدا احسان به پدر و مادر را سفارش می کند و سپس یادآور می شود که اگر پدر و مادر انسان را به شرک دعوت کنند، نباید از آنان اطاعت کرد. «و وصینا الانسان بوالدیه حسنا و ان جاهداک لتشرک بی ما لیس لک به علم فلا تطعهما».(2) در این جا با این که اطاعت از والدین مربوط به فرزندان بوده، و معصیتی هم که فرض شده، شرک به خداوند است که از بزرگ ترین گناهان می باشد و در زشتی آن هیچ تردید وجود ندارد، اما خداوند مکلفان را نسبت به آن هشدار داده است.

اگر در اولی الامر نیز احتمال خطا وجود داشت، یعنی احتمال داشت که آنان افراد را به معصیت خداوند دستور دهند، حتماً چنین هشدار و تنبیهی لازم بود.(3) از نبود چنین هشدار و تنبیهی روشن می شود که حکم الهی به اطاعت از اولی الامر مطلق است و اطلاق آن جز با عصمت اولی الامر قابل توجیه نیست.

اشکال دوم

قول شیعه که می گوید اگر «اولی الامر» معصوم نباشد، ما مأمور به اطاعت آنها در موارد خطاهایشان هستیم، و این (امر به اطاعت در خطا) بر خدا محال است؛ سخن باطلی است،

ص: 259

زیرا ما مأمور به اطاعت قاضی و امیر منصوب از طرف امام هستیم، و همچنین عبد از مولی و زن از شوهر باید اطاعت کند، و در هیچ کدام از این موارد عصمت مطرح نیست.(1)

پاسخ

بطلان این اشکال روشن است. در همه این امور اطاعت مقید است و در صورت مشکل به حاکم اسلامی و ولیّ امر مراجعه می شود، ولی اگر امام غیر معصوم باشد، وقوع در خطا اجتناب ناپذیر است.

اشکال سوم

اگر اولواالامر معصوم هستند، چرا خداوند مرجع اختلاف را اولی الامر ندانست و مرجعیت را منحصر در خدا و رسول کرد و فرمود: «فَإِن تَنَازَعْتُمْ فی شی ْءٍ فَرُدُّوهُ إِلی اللَّهِ وَ الرَّسُول».

پاسخ

علامه طباطبایی اشاره دارد: اولی الامر بهره ای از وحی ندارند، و کار آنان تنها صادر نمودن آرایی است که به نظرشان صحیح می رسد، و اطاعت آنان در آن آرا و اقوالشان بر مردم واجب است، همان طور که اطاعت رسول در آرا و اقوالش بر مردم واجب بود، و به همین جهت بود که وقتی سخن به وجوب رد بر خدا و تسلیم در برابر او کشیده شد و فرمود وقتی بین شما مسلمانان مشاجره ای در گرفت فقط به خدا و رسول رد کنید. زیرا روی سخن در این آیه به مؤمنین است، و بدون شک، منظور از نزاع هم، نزاع همین مؤمنین است و تصور ندارد که مؤمنین با شخص ولی امر- با این که اطاعت او بر آنان واجب است- نزاع کنند، به ناچار باید منظور نزاعی باشد که بین خود مؤمنین اتفاق می افتد، و نیز تصور ندارد که نزاعشان در مساله رای باشد، (چون فرض این است که ولی امر و صاحب رأی در بین آنان است)، پس اگر نزاعی رخ می دهد در حکم حوادث و قضایایی است که پیش می آید. آیات بعدی هم که نکوهش می کند مراجعین به حکم

ص: 260

طاغوت را که حکم خدا و رسول او را گردن نمی نهند، قرینه بر این معنا است. و این حکم باید به احکام دین برگشت کند و احکامی که در قرآن و سنت بیان شده و قرآن و سنت برای کسی که حکم را از آن دو بفهمد دو حجت قطعی در مسائلند و وقتی ولی امر می گوید: کتاب و سنت چنین حکم می کنند قول او نیز حجتی است قطعی، چون فرض این است که آیه شریفه، ولی امر را مفترض الطاعة دانسته و در وجوب اطاعت از او هیچ قید و شرطی نیاورده، پس گفتار اولی الامر نیز بالاخره به کتاب و سنت برگشت می کند.(1)

إِنَّ اللَّهَ تَبَارَک وَ تَعَالَی طَهَّرَنَا وَ عَصَمَنَا وَ جَعَلَنَا شُهَدَاءَ عَلَی خَلْقِهِ وَ حُجَّتَهُ فِی أَرْضِهِ وَ جَعَلَنَا مَعَ الْقُرْآنِ وَ جَعَلَ الْقُرْآنَ مَعَنَا لَا نُفَارِقُهُ وَ لَا یفَارِقُنَا.(1)

نداشته باشد و خطا در جواب نکند سهو و نسیان ندارد و لهو و بازی در امور دنیا ندارد.... پنجم- عصمت از تمام گناهان با همین امتیاز از سایر مردم مشخص می شود که معصوم نیستند زیرا در صورتی که معصوم نباشد ممکن است مرتکب گناهانی که سایر مردم میشوند بشود از قبیل گناهان موجب هلاکت و شهوترانیها وقتی چنین کارهائی را کرد باید یکی بر او حد جاری نماید در چنین صورتی امام می شود مأموم جایز نیست امام دارای چنین خصوصیاتی باشد.(1)

ص: 264

سؤالات این درس

1. از آیه «اطاعت اولوا الامر» عصمت امام را ثابت کنید.

2. آیا آیه «اطاعت اولوا الامر» قابل تخصیص بوده و قابلیت اثبات عصمت امام را ندارد؟ اشکال را بررسی کرده و نقد کنید.

3. از آیه «صادقین» عصمت امام را ثابت کنید.

4. بر اساس دلیل «لزوم تزکیه نفوس» عصمت امام را ثابت کنید.

5. حدیث ثقلین چگونه عصمت امام را ثابت می کند؟

پژوهش بیشتر

1. از چه آیات دیگری عصمت امام را می توان ثابت کرد؟

2. از چه روایات دیگری عصمت امام را می توان ثابت کرد؟

منابع بیشتر مطالعاتی

الشافی فی الامامة، سید مرتضی.

الالفین، علامه حلی.

امامت در اندیشه اسلامی، علی ربانی گلپایگانی.

ص: 265

ص: 266

شَاکرًا وَ إِمَّا کفُورًا».(1)

بنابر این قول سوم صحیح است.

است، گناه را مانند آتشی سوزان و سمی مهلک می داند و لذا از روی اختیار آن را ترک می کند.

و کیفر برقرار می گردد. هر چند شخص معصوم با حُسن اختیار، استحقاق کیفر پیدا نمی کند.(1)

خداوند در قرآن، در مورد زنان پیامبر به این نکته اشاره دارد «یانِسَاءَ النَّبی ِّ مَن یأْتِ مِنکنَّ بِفَاحِشَةٍ مُّبَینَةٍ یضَاعَفْ لَهَا الْعَذَابُ ضِعْفَینْ ِ وَ کاَنَ ذَالِک عَلی اللَّهِ یسِیرًا* وَ مَن یقْنُتْ مِنکنَّ لِلَّهِ وَ رَسُولِهِ وَ تَعْمَلْ صَالِحًا نُّؤْتِهَا أَجْرَهَا مَرَّتَینْ ِ وَ أَعْتَدْنَا لهََا رِزْقًا کرِیمًا».(2)

ص: 271

سؤالات این درس

1. عصمت از گناه، در انسان چگونه تحقق می یابد؟

2. آیا امکان دارد که یک انسان با داشتن امیال و غرایز حیوانی و شهوانی مرتکب هیچ خطا و اشتباهی نشود؟ توضیح دهید.

3. آیا نتیجه عصمت، اجبار انسان بر عدم گناه نیست؟ توضیح دهید.

پژوهش بیشتر

1. آیا امکان دارد فرد غیر معصوم به درجه عصمت برسد؟

2. آیا عصمت اکتسابی است یا موهبت الهی؟

منابع بیشتر مطالعاتی

مجموعه آثار، ج4، شهید مرتضی مطهری.

آموزش عقاید، محمد تقی مصباح یزدی.

راه و راهنما شناسی، محمد تقی مصباح یزدی.

امامت در اندیشه اسلامی، علی ربانی گلپایگانی.

فصل نامه علمی _ پژوهشی انتظار موعود ، شمارگان 11-15-24-32.

ص: 272

در مسئله علم امام و حجت آسمانی دو بحث وجود دارد: 1. علم امام به صورت مطلق، یعنی هر کس که امام و حجت خدا است علم او چگونه است؟ 2. امامان شیعه (اهل بیت)، یعنی علم امامانی که شیعه به آنها معتقد است چگونه است؟ آیا مانند سایر پیشوایان آسمانی است و یا با پذیرش نقاط اشتراک، تفاوت هایی نیز با آنها دارد؟ ما ابتدا به اصل ضرورت علم و کیفیت و محدوده آن برای حجت آسمانی می پردازیم و دیدگاه شیعه را در این زمینه بیان می کنیم و در ادامه علم امامان شیعه را مورد بررسی قرار می دهیم.

باشد.

3. قرآن کریم در بازگویی داستان طالوت و جالوت به گونه ای لطیف و آموزنده ضرورت دانایی در مسئله امامت و رهبری را بیان نموده است. قومی از بنی اسرائیل از پیامبر خویش خواستند که فرماندهی را برای آنان برگزیند تا تحت امر و فرمان او با دشمنان خویش جهاد کنند. آن پیامبر به دستور خداوند طالوت را که جوان گمنامی بود، به فرماندهی آنان برگزید. گزینش او به عنوان فرمانده، مورد اعتراض بنی اسرائیل قرار گرفت و گفتند: «أَنی یکونُ لَهُ الْمُلْک عَلَینَا وَ نحَْنُ أَحَقُّ بِالْمُلْک مِنْهُ وَ لَمْ یؤْتَ سَعَةً مِّنَ الْمَال؛ از کجا او بر ما فرمانروایی دارد؛ در حالی که ما به فرمانروایی از او سزاوارتریم؛ چرا که او از توسعه مالی بی بهره است». پیامبر خدا در پاسخ آنان فرمود: «إِنَّ اللَّهَ اصْطَفَاهُ عَلَیکمْ وَ زَادَهُ بَسْطَةً فی الْعِلْمِ وَ الْجِسْم؛ خداوند او را بر شما برگزیده، و بر بسط علمی و جسمی او افزوده است».(1)

شمرده و می گوید:

أمّا العلمُ، فإنّه یکون عارفاً بتوحید اللَّه و عدله، و ما یدخل تحت ذلک، و أن یکون عارفاً بأُصول الشرائع؛ مراد از علم اینکه امام عارف به توحید و عدل خداوند و مباحث مرتبط به آن باشد، و نیز عارف به اصول شریعت باشد.(1)

حمیدان بن یحیی آورده است:

امام باید از نظر علم به شریعت به گونه ای باشد که به تمام آنچه در شناخت کتاب و سنت لازم است، آگاه باشد و بتواند غوامض آن دو را حل کند و احکام اسلام را استنباط نماید. برخی از علمای زیدیه اعلم بودن را شرط دانسته اند.(2)

هر گاه امام از طریق اجتهاد نتواند حکم اسلامی را تشخیص دهد، به عالمان و مجتهدان رجوع می کند و پس از مشورت با آنان، استوارترین رأی را بر می گزیند.(1)

ایجی و جرجانی از متکلمین اشعری تصریح دارند که اعتقاد اکثریت این است که امام باید در اصول و فروع مجتهد باشد، تا بتواند به امر دین قیام کند؛ توانایی اقامه دلیل و پاسخگویی به شبهات را داشته باشد و در حوادث و رخدادها، استقلال در فتوا داشته باشد؛ زیرا حفظ عقاید و فصل خصومت ها، از مهم ترین اهداف امامت است؛ و این هدف بدون شرط مزبور تحقق نخواهد یافت. همچنین برخورداری امام از بصیرت و کفایت سیاسی در امور مربوط به رهبری امت اسلامی از دیگر صفات لازم برای امام است.(2)

تفتازانی می گوید:

امام باید در اصول و فروع مجتهد باشد؛ تا بتواند به امر دین قیام کند. و نیز در سیاست امور مردم صاحب رأی و درایت در تدبیر باشد. البته چون اجتماع شرایط امامت در یک نفر بسیار کم اتفاق می افتد، از این رو، برخی استفتاء از مجتهدین در امور دین و مشورت با صاحبان رأی در امور مملکت را کافی دانسته اند.(3)

شریعت است که باید به آن تعبّد داشت.(1)

شیخ طوسی می گوید:

واجب است به حکم عقل که امام نسبت به تدبیر اموری که امامت در آنها دارد، عالم باشد مانند تدبیر امور مردم و توجه به مصالح آنان. همچنین باید به همه احکام شریعت و دین عالم باشد، زیرا او در تمامی آنها حاکم است.(2)

محقق طوسی در رساله امامت، دومین صفت از صفات امام را علم دانسته و گفته است:

دومین صفت از صفات لازم برای امام علم به اموری است که به آگاهی از آنها در امامت خویش نیاز دارند، اعم از آگاهی های دینی و دنیوی؛ مانند علم به احکام شرعی، روش های سیاسی، آداب مدیریت، مبارزه با دشمنان و جز آن؛ زیرا بدون داشتن چنین آگاهی هایی نخواهد توانست به امر امامت قیام کند.(3)

ابن میثم بحرانی گفته است:

امام باید به همه آنچه که در ایفای مقام امامت به آنها نیاز دارد، عالم باشد، خواه علوم دینی باشد یا علوم دنیوی؛ مانند علم به احکام شرعی، سیاست، آداب و فصل خصومت ها؛ زیرا اگر در امور یاد شده جاهل باشد، به آنچه بر او واجب است اخلال خواهد رساند؛ و اخلال رساندن به آنچه واجب است، به عصمت منافات دارد.(4)

شیخ سدید الدین حمصی رازی بر لزوم عالم بودن امام به احکام شریعت دو دلیل اقامه کرده است:

دلیل اول: داوری؛ امام متولی حکم و داوری در زمینه همه احکام شرعی است. هر گاه عالم بر همه احکام شریعت نباشد، ولایت او بر امور مزبور قبیح خواهد بود؛ زیرا از نظر عقلا ولایت بر اموری که انسان عالم به آنها نیست، قبیح است.

دلیل دوم: حافظ شریعت؛ از دیدگاه شیعه امام حافظ شریعت است. هر گاه امام به کلیه احکام شریعت آگاه نباشد چه بسا شریعت برای مردم غیر عصر رسالت حفظ نگردد؛ زیرا

ص: 279

احتمال این که امت عمدا یا سهوا از برخی احکام شریعت اعراض نموده و آنها را نقل نکنند، وجود دارد.(1)

این دلیل شاید برگرفته از روایت امام صادق علیه السلام باشد که فرمود:

همانا زمین در هیچ حالی از امام خالی نگردد برای آنکه اگر مؤمنین چیزی (در اصول یا فروع دین) افزودند آنها را برگرداند و اگر چیزی کم کردند برای آنها تکمیل کند.(2)

اشکال و پاسخ

اشکال: مسئولیت رهبری دینی جامعه و اداره امور مردم طبق دین، مستلزم این نیست که امام از علم بالفعل به همه احکام دینی برخوردار باشد؛ بلکه امام می تواند از راه های دیگری نیز بهره ببرد مانند:

1. از طریق اجتهاد حکم مورد نیاز را به دست آورد؛

2. با عالمان دینی مشورت کند و پس از تبادل نظر با آنان، اجتهاد و اظهار نظر کند؛

3. مجتهد نباشد، ولی در مسائل و حوادث، به نظرعالمان دین عمل کند؛

4. به روایات - هرچند غیرمتواتر- عمل کند؛

5. به اجماع امت استناد نماید؛

6. احکامی را که می داند اجرا کند، و در مسائلی که نمی داند، توقف کند.(3)

پاسخ: هیچ کدام از این راه ها، آگاهی لازم و کامل در احکام دینی را در اختیار امام قرار نمی دهد و فقط در شرایط اضطراری و عدم امکان دسترسی به علم کامل و جامع، پذیرفته است، ولی بحث ما در شرایط عادی و غیر اضطراری است؛ زیرا این فرض که خداوند، انسان شایسته ای را از علم کامل به احکام دینی بهره مند سازد، او را امام قرار دهد، و از طریق نص شرعی یا معجزه به انسان ها معرفی کند، هیچ منع و محذور عقلی ندارد تا از آن صرف نظر کنیم و گزینه های جایگزین و در حد نازل تری برگزینیم.

همچنین امامت، منصب و مقامی است الهی و اهل سنت - اگر چه طریق تعیین امام را

ص: 280

انتخاب و بیعت مسلمانان می دانند- بر این عقیده اند که انتخاب مردم، جنبه طریقی دارد؛ یعنی چون شارع مقدس این کار را به مسلمانان واگذار کرده است، فردی که به عنوان امام انتخاب می شود، رهبر الهی و دینی مردم خواهد بود. در این صورت، این فرض که خداوند، با امکان راه جامع تر و کامل تر، راه ناقص تر را برگزیده است، مستلزم این است که فعل ناروایی را به خداوند نسبت دهیم؛ زیرا عدول از گزینه کامل به گزینه ناقص- با فرض امکان گزینه کامل- ناروا است.(1)

یحَیرُ فِیهِ عَنِ الصَّوَاب؛ به راستی چون خدا بنده ای را برای اصلاح کار بندگان خود انتخاب کند به او شرح صدر عطا کند و در دلش چشمه های حکمت و فرزانگی بجوشاند و دانش خود را از راه الهام به او آموزد که در پاسخ هیچ سؤال و پرسشی در نماند و از حق و حقیقت سرگردان نشود».(1)

از منظر عقل نیز می توان گفت کسی که می خواهد راهبر و راهنمای مردم به طرف کمال و سعادت نهایی باشد باید دارای علم و آگاهی کافی و کامل از راه و مقصد باشد، و این علم باید خطا ناپذیر باشد تا بتوان به او اعتماد کامل پیدا کرد و ارشادات او را پذیرفت. آیا به کسی که اطلاعات او در اندازه معلومات ناقص بشری و بر اساس درک و اجتهاد قابل اشتباه است می توان تکیه نمود و سرنوشت زندگی را به او سپرد؟ آیا انسانی که حتّی در زندگی مادّی خود به فردی که راه را بلد نبوده و اطلاعات لازم را ندارد، اعتماد نمی کند و زمام امورش را به او واگذار نمی کند، می تواند امور زندگی و سرنوشت نهایی و ابدی و دائمی خود را به کسی بسپارد که دارای علم کامل نبوده و در برابر سؤالات بیشمار او پیرامون حقیقت زندگی و سرانجام آن پاسخ جامعی نداشته و «نمی دانم» تنها جواب او می باشد؟ بنابراین عقل حکم می کند که راهنمای انسان در سیر زندگیش فردی باشد که از علم کامل و بدون خطا یعنی دانش الهی برخوردار است.

از آنچه گفته شد روشن می شود که علم امام حضوری و بالفعل است نه حصولی، زیرا کسی که حافظ دین بوده و هدایت مردم به سمت کمال بر عهده او است، باید در همه زمان ها عالم (به شریعت و رعیت) باشد تا بتواند دستگیری و راهنمایی انسان ها را بر اساس ظرفیت و نیازشان، به درستی انجام دهد. تأمل در قاعده لطف و سایر دلایلی که بر ضرورت وجود امام بیان شد، به روشنی این مطلب را افاده می دهد.

ص: 282

سؤالات این درس

1. محورهای اصلی علم امام کدام است؟ شرح دهید.

2. ضرورت علم امام و محدوده آن را از نظر گروه های اسلامی بیان کنید.

3. دلایل شیعه در مورد علم امام را بیان کنید.

4. اشکال «مسئولیت رهبری دینی جامعه و اداره امور مردم طبق دین، مستلزم این نیست که امام از علم بالفعل به همه احکام دینی برخوردار باشد» را بیان و نقد کنید.

5. نوع و کیفیت علم امام را از نظر شیعه تبیین کنید.

پژوهش بیشتر

1. دیدگاه قرآن در مورد علم امام را بررسی کنید.

2. آیا از ضرورت علم امام، ضرورت علم جانشین او نیز اثبات می شود؟

منابع بیشتر مطالعاتی

علم الامام، محمد حسین مظفر.

امامت در اندیشه اسلامی، علی ربانی گلپایگانی.

ادب فنای مقربان، عبدالله جوادی آملی.

ص: 283

ص: 284

محکم و متشابه و ناسخ و منسوخ دارد و راسخون در علم همه را می دانند.(1)

امام باقر علیه السلام فرمود:

«احدی نمی تواند مدعی شود که همه قرآن از ظاهر و باطن نزد او است جز اوصیاء علیهم السلام».(2)

برای اثبات قسم دوم که همان علم به ماسوی الله است از راه های مختلفی می توان به بیان مطلب پرداخت از جمله:

مقام نورانیت؛ در فلسفه و عرفان ثابت شده که عالم دارای سلسله مراتب طولی وجود بوده و موجودات مراتب مادون از موجودات مراتب بالاتر به وجود می آیند و موجودات مراتب بالاتر نقش فاعلیت و علیّت در وجود را نسبت به مراتب پایین تر ایفا می کنند (هرچند این فاعلیت در طول فاعلیت خداوند و تحت اراده اوست). نتیجه این فاعلیت این است که مرتبه بالاتر که علّت برای مرتبه پایین تر است نسبت به آن علم داشته باشد بر اساس قاعده علم علّت از معلول خویش.

از منابع شرع مقدس نیز علاوه بر این که مراتب طولی در عالم وجود استفاده می شود، همچنین فهمیده می شود که اول چیزی که خداوند خلق نمود نور پیامبر و سپس نور اهل بیت عصمت و طهارت بود و از نور آنان سایر مراتب عالم هستی را خلق کرد. بنابراین ائمه در مرتبه علیت نسبت به دیگر مراتب عالم وجود قرار می گیرند و طبق قاعده ای که بیان شد نسبت به آنان علم دارند.

از امام علی علیه السلام نقل شده است:

خداوند تبارک و تعالی خلق کرد نور حضرت محمد صلی الله علیه و آله و سلم را قبل از خلقت آسمان ها و زمین و عرش و کرسی و لوح و قلم و بهشت و دوزخ و قبل از خلقت آدم و نوح و إبراهیم و إسماعیل و إسحاق و یعقوب و موسی و عیسی و داود و سلیمان علیهم السلام.(3)

و از امام سجاد علیه السلام نقل شده است:

ص: 287

خداوند عزّ و جلّ خلق کرد ارواح محمد و علی و یازده امام : را از نور عظمتش در پرتو نورش، آنان عبادت می کردند او را قبل از خلقت خلایق، و تسبیح و تقدیس می کردند خدا را و آنان امامان هدایت گر از آل محمد صلی الله علیه و آله و سلم هستند.(1)

در برخی روایات علم «ما کان و ما یکون و ما هو کائن» برای اهل بیت ثابت شده است.

امام صادق علیه السلام فرمود:

من زاده رسول خدایم. من کتاب خدا را می شناسم. آغاز آفرینش و برنامه کائنات در کتاب خدا است. اخبار آسمان، اخبار بهشت و دوزخ، آینده زندگی و گذشته گیتی در کتاب خدا است. من همه این مسائل را می دانم، گویا که در کف دست خود می نگرم. آری، خداوند تبارک و تعالی می گوید: «فِیهِ تِبْیانُ کلِّ شَی ءٍ؛ کتاب من بیانگر همه پدیده ها است».(2)

سدیر گوید: من و ابو بصیر و یحیای بزّاز و داود بن کثیر در مجلس نشسته بودیم که امام صادق علیه السلام با حالت خشم وارد شد، چون در مسند خویش قرار گرفت؛ فرمود: شگفتا از مردمی که گمان می کنند ما غیب می دانیم!! کسی جز خدای عزّ و جلّ غیب نمی داند. من می خواستم فلان کنیزم را بزنم، او از من گریخت و من ندانستم که در کدام اطاق منزل پنهان شده است.

سدیر گوید: چون حضرت از مجلس برخاست و به منزلش رفت، من و ابو بصیر و میسر، خدمتش رفتیم و عرض کردیم: قربانت گردیم، آنچه درباره کنیزت فرمودی، شنیدیم و ما می دانیم که شما علم زیادی دارید و علم غیب را به شما نسبت ندهیم. فرمود: ای سدیر! مگر تو قرآن را نمی خوانی؟ عرض کردم: چرا. فرمود: در آنچه از کتاب خدای عزّ و جلّ خوانده ای این آیه را دیده ای «و قالَ الَّذِی عِنْدَهُ عِلْمٌ مِنَ الْکتابِ أَنَا آتِیک بِهِ قَبْلَ أَنْ یرْتَدَّ إِلَیک طَرْفُک، مردی که دانشی به کتاب داشت؛ گفت: من آن را پیش از آنکه چشم به هم زنی نزد تو آورم»؟(3) عرض کردم: قربانت گردم، این آیه را خوانده ام. فرمود: آن مرد را شناختی و فهمیدی چه اندازه از علم کتاب نزد او بود؟ عرض کردم: شما به من خبر دهید.

ص: 288

فرمود: به اندازه یک قطره آب نسبت به دریای اخضر (بحر محیط). عرض کردم: قربانت گردم، چه کم!! فرمود: ای سدیر! چه بسیار است آن مقداری که خدای عز و جل نسبت داده است به علمی که اکنون به تو خبر می دهم.

ای سدیر! باز در آنچه از کتاب خدای عز و جل خوانده ای این آیه را دیده ای «قُلْ کفی بِاللَّهِ شَهِیداً بَینِی وَ بَینَکمْ وَ مَنْ عِنْدَهُ عِلْمُ الْکتابِ؛ بگو (ای محمد) گواه بودن خدا و کسی که علم کتاب نزد اوست میان من و شما بس است».(1) عرض کردم: قربانت، این آیه را هم خوانده ام. فرمود: آیا کسی که تمام علم کتاب را می داند بافهم تر است یا کسی که بعضی از آن را می داند؟ عرض کردم: نه، بلکه کسی که تمام علم کتاب را می داند. آن گاه حضرت با دست اشاره به سینه اش نمود و فرمود: به خدا تمام علم کتاب نزد ماست، به خدا تمام علم کتاب نزد ماست.(2)

در روایتی دیگر سیف تمار (خرما فروش) گوید: با جماعتی از شیعیان در حجر اسماعیل خدمت امام صادق علیه السلام بودیم، حضرت فرمود: آیا جاسوسی مراقب ماست؟ ما به راست و چپ نگاه کردیم و کسی را ندیدیم. عرض کردیم، بر سر ما جاسوسی نیست. حضرت سه مرتبه فرمود: به پروردگار این کعبه، به پروردگار این ساختمان، اگر من با موسی و خضر می بودم به آنها خبر می دادم که من از آنها داناترم و چیزی را که نزد آنها نبود، به ایشان گزارش می دادم، زیرا به موسی و خضر علیهما السلام علم آنچه گذشته و واقع شده، عطا شده بود، ولی علم آنچه تا روز قیامت واقع می شود، عطا نشده بود، لیکن ما از راه وراثت آن علم را از رسول خدا6 به دست آورده ایم.(3)

همچنین بنابر حدیثی، امام صادق علیه السلام فرمود:

من آنچه در آسمانها و زمین است می دانم و آنچه در بهشت و دوزخ است می دانم و گذشته و آینده را می دانم، سپس اندکی تأمل کرد و دید این سخن بر شنوندگان گران آمد، لذا فرمود: من این مطالب را از کتاب خدای عز و جل می دانم. خدای عز و

ص: 289

جل می فرماید((فِیهِ تِبْیانُ کلِّ شَی ء(تبیانا لکل شی ء) ))؛ (1) بیان هر چیز در قرآن است.(2)

آیت الله جوادی آملی در ذیل فراز «و خزّان العلم» از زیارت جامعه کبیره می گوید:

ائمه علیهم السلام که کون جامع و دارای همه نشئات وجودی هستند در مرتبه نورانیّت و ولایت کلیّه، یعنی مرحله تامّ که حقیقت امامت آنها است به عنایت الهی مسلّط بر همه عوالم هستی هستند و چیزی از احاطه علمی آنان مخفی نیست.(3)

فرمود. بریه گفت: پنجاه سال است که من تو را یا مانند تو را می جستم، پس او به خدا ایمان آورد و خوب هم ایمان آورد و زنی هم که با او بود، ایمان آورد، سپس هشام و بریه و آن زن، خدمت امام صادق علیه السلام آمدند، هشام گفت وگوی میان حضرت ابو الحسن و بریه را نقل کرد، امام صادق آیه « ذُرِّیةً بَعْضُها مِنْ بَعْضٍ وَ اللَّهُ سَمِیعٌ عَلِیمٌ؛ نژاد ابراهیم و عمران بعض آن از بعض دیگر است و خدا شنوا و داناست»(1) را قرائت فرمود. بریه گفت: تورات و انجیل و کتب پیغمبران از کجا به شما رسیده؟ فرمود: اینها از خودشان به ما به ارث رسیده و چنان که آنها می خواندند ما هم می خوانیم و چنان که آنها بیان می کردند ما هم بیان می کنیم، خدا حجتی در زمینش نمی گذارد که چیزی از او بپرسند و او بگوید نمی دانم.(2)

3. کتب خاص مانند کتاب علی، مصحف فاطمه، کتاب جفر؛ ابوبصیر گوید: خدمت امام صادق علیه السلام رسیدم و عرض کردم: قربانت گردم، از شما پرسشی دارم، آیا در اینجا کسی (نامحرم) هست که سخن مرا بشنود؟ امام صادق علیه السلام پرده ای را که در میان آنجا و اطاق دیگر بود، بالا زد و آنجا سر کشید، سپس فرمود: ای ابا محمد! هر چه خواهی بپرس. عرض کردم: قربانت گردم، شیعیان حدیث می کنند که پیغمبر صلی الله علیه و آله و سلم به علی علیه السلام بابی از علم آموخت که از آن، هزار باب علم گشوده گشت. فرمود: ای ابا محمد! پیغمبر9 به علی هزار باب از علم آموخت که از هر باب آن هزار باب گشوده می شد. (مانند جزئیات و مصادیقی که بر قواعد کلی منطبق می شود) عرض کردم: به خدا که علم کامل و حقیقی این است. امام علیه السلام مدتی به زمین نگاه کرد و سپس فرمود: آن علم است، ولی علم کامل نیست.

سپس فرمود: ای ابا محمد! همانا جامعه نزد ماست، اما مردم چه می دانند جامعه چیست؟

عرض کردم: قربانت گردم جامعه چیست؟ فرمود: طوماری است به طول هفتاد ذراع پیغمبر صلی الله علیه و آله و سلم، به املاء زبانی آن حضرت و دستخط علی علیه السلام، تمام حلال و حرام و همه احتیاجات دینی مردم، حتی جریمه خراش در آن موجود است. سپس با دست به بدن من زد و فرمود: به من اجازه می دهی ای ابا محمد؟ عرض کردم: من از آن شمایم، هر چه خواهی بنما. آنگاه با دست مبارک مرا نشگون گرفت و فرمود: حتی جریمه این نشگون در

ص: 291

جامعه هست، و حضرت خشمگین به نظر می رسید (مانند حالتی که طبعا برای نشگون گیرنده پیدا می شود). من عرض کردم: به خدا که علم کامل این است. فرمود: این علم است، ولی باز هم کامل نیست. آنگاه ساعتی سکوت نمود.

سپس فرمود: همانا جفر نزد ماست، مردم چه می دانند جفر چیست؟ عرض کردم: جفر چیست؟ فرمود: مخزنی است از چرم که علم انبیا و اوصیا و علم دانشمندان گذشته بنی اسرائیل در آن است. عرض کردم: همانا علم کامل این است. فرمود: این علم است، ولی علم کامل نیست. باز ساعتی سکوت کرد.

سپس فرمود: همانا مصحف فاطمه علیها السلام نزد ماست، مردم چه می دانند مصحف فاطمه چیست! عرض کردم: مصحف فاطمه علیها السلام چیست؟ فرمود: مصحفی است سه برابر قرآنی که در دست شماست، به خدا حتی یک حرف قرآن هم در آن نیست. عرض کردم: به خدا علم کامل این است. فرمود: این هم علم است، ولی علم کامل نیست. آن گاه ساعتی سکوت نمود.

سپس فرمود: علم گذشته و آینده تا روز قیامت نزد ماست. عرض کردم: به خدا علم کامل همین است. فرمود: این هم علم است، ولی علم کامل نیست. عرض کردم: قربانت گردم. پس علم کامل چیست؟ فرمود: علمی است که در هر شب و هر روز راجع به موضوعی پس از موضوع دیگر و چیزی پس از چیز دیگر تا روز قیامت پدید آید.(1)

4. ملائکه؛ ابی بصیر می گوید: به امام صادق علیه السلام از آیه «وَ کذلِک أَوْحَینا إِلَیک رُوحاً مِنْ أَمْرِنا» سوال کردم؛ فرمود: او مخلوقی عظیم تر از جبرائیل و میکائیل بود که به (حضرت) محمد صلی الله علیه و آله و سلم توکیل شده بود و به او خبر می داد و او را حمایت می کرد، و او با امامان است و آنان را خبر داده و حمایت می کند.(2)

5. نامه اعمال؛ عبدالله بن ابان نقل میکند: به امام رضا علیه السلام عرض کردم: برای من و اهل بیتم به درگاه خدا دعا کنید. حضرت فرمود: «مگر دعا نمیکنم؟ به خدا کردار شما هر روز و هر شب به من عرضه میشود».(3)

6. علم الکتاب؛ در ذیل آیه شریفه «قَالَ الَّذِی عِندَهُ عِلْمٌ مِّنَ الْکتَابِ أَنَا ءَاتِیک بِهِ قَبْلَ أَن یرْتَدَّ

ص: 292

إِلَیک طَرْفُک»(1) و «قُلْ کفی بِاللَّهِ شَهِیداً بَینِی وَ بَینَکمْ وَ مَنْ عِنْدَهُ عِلْمُ الْکتابِ»(2) روایت شده است که ائمه علیهم السلام همه علم کتاب را در اختیار داشتند، که روایت آن گذشت.(3)

7. الهام ربانی؛ حارث بن مغیرة گوید: به امام صادق علیه السلام عرض کردم: از علم عالم خود (یعنی امام از شما خانواده) به من خبر دهید. فرمود: از رسول خدا6 و از علی علیه السلام به ارث رسیده است. عرض کردم: به ما گزارش می دهند که علم، به دل شما الهام می شود و در گوش شما وارد می گردد. فرمود: گاهی چنین است.(4)

مفضل بن عمر گوید: به حضرت ابوالحسن علیه السلام عرض کردم: برای ما از امام صادق علیه السلام روایت کرده اند که فرموده است: همانا علم ما یا مربوط به گذشته است و یا نوشته شده و یا وارد شدن در دل و تأثیر در گوش. فرمود: اما گذشته مربوط به امور پیشین است که می دانیم و اما نوشته شده مربوط به آینده است و اما وارد شدن به دل الهام است و اما تأثیر در گوش امر فرشته است.(5)

سؤالات این درس

1. دلیل علم امام به همه معارف دینی را بیان کنید.

2. علم امام به «ما سوی الله» را تبیین کنید.

3. علم امام را بر پایه «من عنده علم الکتاب» توضیح دهید.

4. منابع علوم اهل بیت کدامند؟

5. ازدیاد علم امام را تبیین کنید.

پژوهش بیشتر

1. تعارض نفی علم غیب امام را با گستره علم امام بررسی کنید.

2. کتب خاص موجود نزد اهل بیت را تحلیل کنید.

منابع بیشتر مطالعاتی

کافی، ج1، کلینی.

علم الامام، محمد حسین مظفر.

شرح اصول کافی، ج1، ملاصدرا (صدر المتألهین) شیرازی.

ص: 294

ب) افضلیت در عبادت و بهره مندی از پاداش الهی.ابواسحاق نوبختی گفته است: امام باید در علم، شجاعت و زهد بر دیگران برتری داشته باشد؛ زیرا تقدیم مفضول بر فاضل قبیح است.(1)

سید مرتضی در این باره گفته است: یکی از ویژگی های امام این است که برترین امت بوده و پاداش او در پیشگاه خداوند بیشتر از همگان است: «ان یکون افضلهم و اکثرهم ثواباً».(2)

ابن میثم بحرانی گفته است: امام باید در همه آن چه که کمال انسانی نامیده می شود بر افراد امت برتری داشته باشد؛ زیرا بر افراد امت پیشی گرفته است و کسی که بر دیگران پیشی می گیرد باید بر آنان برتری داشته باشد، زیرا عقل پیش انداختن کسی را بر افرادی که بر او برتری دارند، قبیح می شمارد.(3)

دیگری وجود ندارد.(1)

توضیح این که در سنجش میان امام و مردم پیرامون فضایل و کمالات انسانی سه حالت وجود دارد:

1. امام در کمالات و فضایل بر مردم برتری دارد؛

2. امام در فضایل و کمالات نسبت به دیگران مفضول است؛

3. امام با مردم در فضایل و کمالات مساوی است.

فرض دوم باطل است، زیرا لازمه آن تقدیم مرجوح بر راجح است که قبیح است. فرض سوم نیز باطل است، زیرا لازمه آن ترجیح بلامرجح است که آن هم قبیح می باشد. بنابراین فرض نخست متعین می شود.

روش عقلا هماهنگی ندارد، این معنا مدعای شما را اثبات نمی کند (زیرا مسأ لهِ امامت از مسایل دینی است نه یک امر عادی و عقلانی صرف).(1)

پاسخ: به این اشکال پاسخ داده شده است که اگر عقلای بشر، کاری را ناروا می دانند به گونه ای که همهِ آنان در همه جا چنین حکمی دارند، معلوم می شود که این حکم و ادراک در عقل و فطرت بشر ریشه دارد و از آداب و رسوم قومی و اجتماعی نیست. از سوی دیگر، حکم عقل به قبح یک فعل به این معنا است که فاعل آن مستحق مذمت و نکوهش و مجازاتی متناسب با فعل ناروای خود است. روشن است که ماهیت عقوبت اخروی نیز جز این نیست.(2)

به سخن تفتازانی به گونه ای دیگر نیز می توان پاسخ گفت و آن اینکه اگر نصب امام فعل الهی باشد، حکم عقل بر افضلیت امام با توجه به مباحث حسن و قبح عقلی و نیز حقیقت و ماهیت امامت ثابت است ؛ و اگر نصب امام فعل مکلفان است (و امامت دینی است یعنی به افعال مکلفان مربوط است)، همان ملاکی که برای اثبات سایر صفات امام می آید، در مورد افضلیت نیز جاری است. به عبارت دیگر هر دلیلی که برای اثبات سایر صفاتی که برای امام ذکر شده مانند علم، شجاعت، درایت و تدبیر... (و در ابتدای بحث صفات مطرح شد) ذکر می شود، برای افضلیت نیز می آید؛ علاوه اینکه افضلیت در کمالات مجموعه صفاتی است که برخی از آنها در بیان متکلمین اهل سنت آمده است.

3. افضلیت مستلزم ارجحیت نیست؛

افضلیت مستلزم ارجحیت نیست؛ زیرا چه بسا فردی که در آگاهی به احکام شریعت یا عبادت و زهد بر دیگران برتری دارد، ولی از آگاهی و توانایی لازم برای تدبیر امور سیاسی جامعه و امامت و رهبری امت اسلامی برخوردار نیست. بر عکس، فردی که از حیث علم و تقوا رتبه پایین تری دارد، ولی در مدیریت و رهبری سیاسی جامعه توانمندی بالایی دارد و افضل است، و لذا امامت او ارجح خواهد بود.(3)

ص: 299

پاسخ: افضلیتی که ما معتقدیم با توجه به تعریف امامت (حتی طبق نظر اهل سنت که ریاست عامه بر امور دین و دنیا است) شامل عموم کمالات است نه اینکه فقط بُعد معنوی را شامل باشد. لذا امام با توجه به نقش تعیین کننده ای که در جامعه اسلامی دارد، هم باید از حیث سیاسی و اجتماعی برترین باشد و هم از حیث علم و عمل به شریعت بالاترین باشد.

سید مرتضی می گوید:

کسی که از نظر علم و سیاست ناقص یا فاقد شجاعت باشد، یا به شتاب زدگی و تندخویی و بخل شدید شناخته شده باشد، به صورت مطلق افضل شناخته نمی شود. و ما افضلیت در همهِ صفاتی که رعایت آن ها در امامت لازم است را لازم دانسته ایم، بنابراین، کسی که در یک صفت افضل و در صفت دیگر مفضول باشد، افضل مطلق که در باب امامت مقصود است، نخواهد بود.(1)

4. نمونه های ناسازگار

گفته شده است که نظریهِ افضلیت در امامت با نمونه هایی که در عصر پیامبر صلی الله علیه و آله و خلفا در بارهِ تعیین امام یا فرماندهان سپاه رخ داده است سازگاری ندارد و چون در درستی آن نمونه ها تردیدی نیست، نظریه افضلیت نادرست خواهد بود. مانند فرماندهی زید بن حارثه که پیامبر صلی الله علیه و آله فرماندهی سپاه اسلام را در جنگ موته به او سپرد، در حالی که در سپاه اسلام کسانی چون جعفر بن ابی طالب (جعفر طیار) حضور داشتند؛ فرماندهی اسامه`ا بن زید در روزهای پایانی زندگی پیامبر؛ شورای شش نفره با وجود افرادی مانند علی بن ابی طالب و عثمان که بر دیگر اعضا برتری داشتند.

پاسخ: در مورد فرماندهی زید ابن حارثه بر سپاه اسلام در جنگ موته، اگرچه مشهور این است که زید فرمانده نخست بود و جعفر فرماندهِ دوم، ولی قول دیگر این است که جعفر نخستین فرمانده و زید فرمانده دوم بود. به علاوه، در فرماندهی سپاه افضلیت مطلق شرط نیست، بلکه افضلیت در آن چه به امر جنگ و مبارزه مربوط می شود، کافی است.

درباره اسامه ابن زید، علاوه بر این که در این باره نیز افضلیت مطلق شرط نیست، بلکه

ص: 300

بحث فرماندهی در جنگ است، باید توجه داشت در این موارد که جزئی و پیرامون موضوع خاصی است سایر شرایط و مصالح خاص نیز رعایت می شود.

استدلال به فعل عمر در واگذاری امر امامت به شورای شش نفره مبتنی بر دو مطلب است: یکی این که گزینش امام را به اختیار مکلفان بدانیم نه با انتصاب از جانب پیامبر صلی الله علیه و آله و به امر پروردگار. دیگری این که عمل صحابه را بدون استثنا به عنوان حجت شرعی پذیرا شویم؛ و هیچ یک از دو مطلب از نظر شیعه امامیه پذیرفته نیست.(1)

سؤالات این درس

1. معانی افضلیت را در کلام شیعه بیان کنید.

2. استدلال شیعه بر ضرورت افضلیت امام بیان کنید.

3. اشکال «قبح عقلی مانع قیبح عقلی نیست» را بیان و نقد کنید.

4. اشکال «افضلیت موجب ارجحیت نیست» را بیان و نقد کنید.

5. اشکال «نمونه های ناسازگار با افضلیت امام» را بیان و بررسی کنید.

پژوهش بیشتر

1. افضلیت در سایر فرق اسلامی را بررسی کنید.

2. قاعده «کلّما حکم به العقل حکم به الشرع» آیا در افضلیت امام جاری است؟

منابع بیشتر مطالعاتی

الشافی فی الامامة، سید مرتضی.

قواعد المرام فی علم الکلام، ابن میثم بحرانی.

امامت در اندیشه اسلامی، علی ربانی گلپایگانی.

ص: 302

ج) لازم است پیامبر جانشینی قرار دهد و نیازمندی های دینی و معرفتی مردم را نزد او به ودیعه بگذارد.

با رد احتمال اول و دوم با توجه با عقل و تاریخ، احتمال سوم ثابت می شود.(1)

مرحوم استاد شهید مطهری در ذیل حدیث «من مات و لم یعرف امام زمانه مات میتة جاهلیة»(2) و رابطه آن با امامت به مفهوم مرجعیت دینی می گوید:

کسی که می خواهد دین داشته باشد، باید مرجع دینی خودش را بشناسد و بداند که دین را از کجا بگیرد. اینکه انسان دین داشته باشد ولی دینش را از مأخذی بگیرد که ضدّ آن است، عین جاهلیت است.آن کسی که امامت را در حد ولایت معنوی می برد، می گوید این حدیث می خواهد بگوید که اگر انسان مورد توجه یک ولی کامل نباشد، مانند این است که در جاهلیت مرده است.(3)

کرد. از این رو، بحث عدالت صحابه مطرح شد.

کنِیی حُجَّةُ اللَّهِ فِی أَرْضِهِ وَ بَقِیتُهُ فِی عِبَادِهِ ابْنُ الْحَسَنِ بْنِ عَلِی ذَاک الَّذِی یفْتَحُ اللَّهُ تَعَالَی ذِکرُهُ عَلَی یدَیهِ مَشَارِقَ الْأَرْضِ وَ مَغَارِبَهَا.(1)

اشکال: چرا «اولوا الامر» در ذیل آیه- که مرجع رسیدگی به اختلافات مسلمانان را تعیین می کند- تکرار نشده و آن را به عنوان یکی از مراجع رسیدگی به اختلافات مطرح نکرده است؟

آیت الله مکارم شیرازی در پاسخ به این سؤال می گوید:

اوّلًا، این اشکال تنها به شیعه وارد نیست، بلکه اهل سنّت نیز باید پاسخگو باشند، زیرا آنها هم اولوا الامر را به هر معنایی تفسیر کنند مواجه با این اشکال هستند.

ثانیاً، نکته عدم تکرار «اولوا الامر» در قسمت پایانی آیه، همان بود که در تفاوت بین «رسول» و «اولوا الامر» گفته شد. «رسول» بیان کننده احکام و قانونگذار است و «اولوا الامر» مجری قانون می باشد، و روشن است که اگر کسی در حکمی از احکام الهی شک و تردیدی داشته باشد باید به سراغ قانونگذار برود، نه مجری قانون. بنابراین، عدم تکرار نه تنها نقصی برای آیه شریفه محسوب نمی شود، بلکه فصاحت و بلاغت قرآن مجید را می رساند.