ص: 2

استفتا.............................................................39

محصولات عمده کشاورزی....................................40

الف) محصولات غذایی ........................................40

1.غلات (گندم، برنج، جو و ذرت) ............................40

2. حبوبات .......................................................40

3.سبزیجات .....................................................40

4. میوه جات .....................................................40

ب) نباتات و گیاهان عمده صنعتی .........................41

1. پنبه ............................................................41

2.چغندر قند......................................................42

نیشکر..............................................................42

آمار محصولات کشاورزی در کشور ...........................43

سطح محصولات زراعی ........................................43

میزان تولید ........................................................44

فصل دوم:کشاورزی در قرآن کریم و روایات اسلامی کشاورزی در قرآن کریم ........................................45

خصوصیات کشاورزی در روایات اسلامی ...................48

1.گرانبهاترین گوهر نایاب ........................................48

2. کشاورزی سفرهای گسترده ..............................50

3. حلال ترین و پاکیزه ترین کارها ............................51

4. بهترین ثروت ...................................................51

5.صدقه بودن محصولات کشاورزی ...........................52

ص: 4

آداب کشت و زرع .................................................52

1.رو به قبله بودن ...............................................53

2. پرهیز از بذرپاشی و میوه چینی در شب ...............54

فصل سوم: عوامل رشد کشاورزی

عوامل معنوی رشد کشاورزی .................................56

1. پرداخت زکات ..................................................57

الف) اهمیت پرداخت زکات .....................................59

ب) احکام شرعی زکات .........................................59

ب)وجوب زکات غلّه...............................................59

استفتا .............................................................60

شرایط وجوب زکات غلّه ........................................61

مسئله..............................................................61

زمان وجوب زکات غلّه .........................................62

مقدار زکات غلّه ..................................................62

وکسر هزینه های کشت.......................................64

2.انفاق ...........................................................64

3. دعا .............................................................66

عوامل طبیعی رشد کشاورزی ..............................68

1. خاک............................................................68

2. آب.............................................................70

استفتا...........................................................73

3.خورشید .75

4.باران..........................................76

5.رعایت الگوی کشت مناسب ................................77

ص: 5

دلایل کمی محصولات کشاورزی...............................77

1. گناه .............................................................77

استغفار عمومی، تنها راه نزول باران.........................80

2. آزمایش الاهی ................................................83

3. کم فروشی ...................................................83

4. ترک امربه معروف و نهی از منکر ........................84

5. کمی اطلاعات و مدیریت ..................................85

فصل چهارم:روش نگهداری محصولات کشاورزی

اهمیت و ضرورت نگهداری محصولات ...... ................87

روش نگهداری محصولات در قرآن کریم.....................88

انواع روش نگهداری محصولات کشاورزی ................89

1.روش های سنتی ..........................................90

الف) نگهداری از طریق خشک کردن ....................90

ب) نگهداری موادغذایی به روش چال کردن درخاک 90

ج) نگهداری مواد غذایی، داخل کاه یا کاه و شن 91

د) نگهداری به طریقه جوشانیدن و غلیظ کردن......91

و) نگهداری مواد غذایی به روش آویزان کردن اغذیه به دیوار یاسقف....................................................91

ز) نگهداری به وسیله سرکه ...............................92

ح) نگهداری به وسیله نمک .............. . ...............92

ط) نگهداری با استفاده از انبارهای مناسب .............92

ی) نگهداری با استفاده از شکر...............................93 2. روش صنعتی ... . . . . . ....................................93

ص: 6

الف) سیلوی زمینی.............................................94

ب) سیلوی سطحی ............................................94

ج) سیلوی هوایی................................................94

مشکلات نگهداری محصولات کشاورزی ...................95

فصل پنجم: وظایف حکومت اسلامی

نیکی به کشاورزان.............................................96

تخفیفات مالیاتی ..............................................97

به کار گماردن افراد امین و کارشناس ....................99

آموزش کشاورزان ..............................................99

خرید و قیمت گذاری مناسب .................................100

عدم واردات بی رویه محصولات کشاورزی ................102

حمایت از صنایع بخش کشاورزی .........................103

اعطای وام بدون بهره .........................................104

جبران خسارات................................................104

حمایت از تعاونی های بخش کشاورزی ...............105

نقش کشاورزی در توسعه اقتصادی .....................105

1.تامین غذا.....................................................107

2.خود کفایی...................................................108

3. اشتغال زایی ..............................................109

4. ارزآوری .......................................................110

فصل ششم: احکام کشاورزی

رعایت نوبت آب کشاورزی ...................................111

استفتا.............................................................111

حق مارّه ........................................................113

ص: 7

سد معبر .......................................................114

ادای فریضۀ روزه در روزهای گرم...........................115

استفتاء.........................................................116

زراعت در قبرستان ...........................................118

استفتا............................................................118

تربیت سگ ....................................................118

خمس کشاورزی .............................................118

احکام خمس کشاورزی......................................119

1. سال خمسی کشاورز ...................................119

استفتا............................................................120

2.خمس زمین های کشاورزی................................120

استفتا ............................................................121

3.خمس باغداری ...............................................123

4. خمس بذر ................................................ ..124 5.خمس سود کشاورزی .....................................125

6.خمس ابزار و آلات کشاورزی ..............................125

مزارعه ............................................................126

1.شرایط صحت مزارعه .......................................127

مساقات ........................................................130

1.مساقات در اصطلاح ........................................130

2. شرایط مساقات .............. ............................130

3. صیغه مساقات ................... ........................131

خرید و فروش زرع و میوه ها...............................131

غصب و تصرف مزارع دیگران ..............................134

1.غصب بذر و شاخه درخت ..............................137

2. غصب زمین های کشاورزی ...........................138

ص: 8

احتکار ...........................................................140

موارد احتکار....................................................141

شرایط احتکار ....................................................142

مغارسه ..........................................................143

اجاره...............................................................145

احیای موات......................................................146

1.احیای زمین های موات ....................................146

2. احیای نهرها و چاه ها.....................................147

شرایط احیا ....................................................147

بیع مزابنه .......................................................150

شراکت..........................................................151 تدلیس در محصولات کشاورزی ............................151

ارث زمین های کشاورزی ..................................152

حکم ارث زوجه از زمین های کشاورزی..................152

شغل خرید و فروش گندم و جو ...........................152

فصل هفتم: درختکاری و نهال کاری

• استفتا .... .................................................154

فواید درختکاری ................................................154

1.ایجاد سلامتی و آسایش..................................156

2.بهبود کیفیت آب و خاک و هوا ..........................156

3. استفاده از میوه درختان.................................157

درخت دارای محصول.........................................157

شیوه نهال کاری .............................................159

احکام قطع درختان ..........................................159

استفتا............................................................161

ص: 9

کراهت فروش باغ .............................................164

فصل هشتم: موانع و مشکلات کشاورزی

1.خشکسالی ..................................................166

2.کوچک بودن اراضی زراعی ......................... ......167

3. بالا بودن هزینه تولید .....................................168

4. پایین بودن قیمت محصولات کشاورزی ...... .........169

راهکارها و پیشنهادها .......................................171

1. اطلاع رسانی شفاف در بازار ...........................171

2. استفاده از صنایع تبدیلی ...............................171

آفات محصولات کشاورزی .................................172

استفاده از سموم و کودهای شیمیایی ...............172

کشاورزی طبیعی...........................................174

فصل نهم: قوانین مدنی کشاورزی

قوانین آب در کشاورزی ...................................178

اراضی قابل واگذاری برای کشاورزی ..................181

قوانین حفظ کاربری اراضی زراعی و باغ ها ...........183

کتابشناسی .................................................185

مقاله شناسی.............................................186

فهرست منابع .............................................187

ص: 10

گام دوم؛ یعنی شناخت معروف و منکر در روابط اجتماعی و معاملات اقتصادی، کاری است که با وجود برخی از آثار علمی و پژوهش های ارزشمند با نگاه تخصصی به هر صنف مورد توجه قرار نگرفته است. سلسله کتاب های فقه و زندگی، به پژوهش و نگارش در حوزه اصناف خاص توجه دارد و بایدها و نبایدهای فقهی و اخلاقی و آداب اسلامی هر اتحادیه صنفی ودست اندرکاران مشاغل مختلف تولیدی، توزیعی، و خدماتی را محور پژوهش و نگارش و اطلاع رسانی خویش می داند.

گام سوم در شناخت معروف و منکر به روابط مردم و حکومت ها اختصاص دارد. اسلامی شدن روابط دولت و ملت بالاترین گام به سوی رضای خداوند متعال محسوب می شود و در سایه پیروی از رهبری الاهی و تسلیم دولت و ملت در برابر قوانین قرآن و عترت امکان پذیر است.

در حدود سالهای 1372 شمسی با آغاز فعالیت های ستاد امر به معروف و نهی از منکر طرح پژوهشی «فقه و زندگی» توسط جناب حجة الاسلام والمسلمین حاج شیخ محمد حسین فلاح زاده، پی ریزی شد. هدف طرح، تألیف وتدوین مجموعه کتاب هایی در زمینه آداب و احکام اسلامی برای اصناف و مشاغل گوناگون اقتصادی و بازاریان

ص: 12

کشور بود. با هماهنگی این دو نهاد فرهنگی تألیف حدود بیست جلد از این مجموعه در سال های آغاز کمک خوبی به بازاریان متدین در زمینه شناخت احکام شرعی و حلال وحرام مشاغل بشمار می رفت. اما مثل بسیاری دیگراز طرحها این کار هم به دلایل مختلف ناتمام ماند و در زمینه احکام فقهی بسیاری اصناف اثری فراهم نیامد.

ضرورت اسلامی شدن بازار، علاقه بسیاری از کسبة محترم در بخش های تولید و توزیع و خدمات و پیگیری دبیر محترم ستاد امر به معروف و نهی از منکر حجة الاسلام والمسلمین زرگر دام عزه العالی سبب احیای مجدد این طرح پژوهشی کاربردی در سال 1393 ش شد و تالیف و تدوین کتبی دیگر در زمینه فقه اصناف در دستور کار پژوهشکده امربه معروف و نهی از منکر قرار گرفت.

در سالهای آغازین، این پژوهش ها با هدایت و حمایت ستاد و نظارت علمی و فقهی برادران گرامی حجج اسلام محمد حسین فلاح زاده و محمود مهدی پور شکل گرفت و بیست و چند دفتر از آن فراهم آمد. اینک بار دیگر پس از

حدود چهارده سال، این کار ناتمام و بر زمین مانده به توفیق الهی و نظارت جناب حجة الاسلام والمسلمین آقای حاج سید محمد تقی علوی و همکاری گروهی از فضلای حوزه

ص: 13

علمیه قم در پژوهشکده امر به معروف پیگیری می شود.

همیشه اصناف محترم و صاحبان مشاغل در انجام وظیفه خود نیاز به احکام و قوانین الهی دارند و لازم است معروف و منکرات صنفی را بشناسند. تحولات صنفی و دگرگونی ها در حوزه کسب و کار سبب می شود که احکام بر اساس نیازهای روز مورد بازنگری فقهی و علمی قرار گیرد وتفقه واجتهاد جدید ضرورت یابد. از این رو باردیگربا استفاده از فتاوی مراجع بزرگوار تقلید و قوانین مصوب شورای نگهبان موضوعات کارنشده در برنامه پژوهشی قرار گرفت و بیست اثر جدید تحقیق و تولید شد. عناوین پژوهش های سال 1393 ش بدین شرح است:

احکام صنف طلا و جواهر

احکام تلفن همراه

احکام بازی های رایانه ای

احکام صنف اتوبوسرانی

احکام صنف فرش و تابلوفرش

احکام صنف کیف و کفش (سراجان)

احکام صنف ماهی فروشان

احکام صنف ناشران

احکام صنف پوشاک

ص: 14

احکام صنف نانوایان

احکام صنف رایانه و اینترنت

احکام صنف پرندگان و پرنده فروشان

احکام صنف اغذیه فروشان

احکام صنف پارک ها

احکام عمومی کسب و کار

احکام صنف قهوه خانه ها

احکام صنف الکتریکی

احکام صنف عطاری و دارو گیاهی

احکام صنف لوازم صوتی و تصویری

احکام بیمه ها

این دفتراز فقه و زندگی که با تلاش برادر گرامی حجة السلام والمسلمین مصطفی کوهی پدید آمده به احکام کشاورزی اختصاص یافته است و امیدواریم محققان و دست اندرکاران محترم با ارائه تجارب و مسائل شرعی خویش ما را در تکمیل این اثریاری کنند.

با درخواست توفیق از خداوند دانا و توانا ویاری محققان حوزوی و همراهی اصناف کشور، بسیج اصناف و مسؤلان ستادهای امربه معروف، می توان به سوی اسلامی شدن بازار، آرامش روانی جامعه، کاهش جرم و تخلفات اقتصادی

ص: 15

و کسب رضای حضرت حق گام هایی بلندتر برداشت.

امیدواریم با شناخت احکام الهی در تمام بخش ها و اجرای آن در زندگی فردی و اجتماعی و در سایه فقه ناب اسلامی و با هدایت حضرت بقیة الله (عجل الله تعالی فرجه الشریف)، توحید و عدالت در سراسر عالم حاکم گردد. ان شاء الله .

قم پژوهشکده امربه معروف و نهی از منکر

خیابان سمیه کوچه 12 پلاک 355

fmaroof.ir info@fmaroof.ir

ص: 16

شبدر، اسپرس.(1)

3. بدست آوردن ریشه، غده، برگ و گل گیاه به منظور تغذیه مانند چغندر قند هویج، کاهو و گل کلم؛

4. تولید غده سیب زمینی برای تهیه نشاسته و ساقه نیشکر برای تولید شکر؛

5. تولید گیاهان روغنی و لیفی برای تهیه مواد خام صنایع تبدیلی در کشاورزی. در هر صورت عملیات برداشت از چیدن محصول تا نگهداری و انبار و ذخیره کردن محصولات را در بر می گیرد.

2. بذرپاشی یا کاشت و استقرار اولیه گیاهان؛

3. آبیاری و زهکشی یا مدیریت آب و هوا در خاک؛

4. مصرف کود و نهاده های غذایی مورد نیاز گیاهان؛

پس تهیه خاک اقدامات فیزیکی مناسب جزء اولین عوامل مدیریت متناسب آن به شمار می رود. انتخاب و توالی گیاهان سازگار یا کشت تناوبی از جنبه های مهم دیگر هستند. مهمترین عملیات تهیه فیزیکی خاک توسط شخم صورت می گیرد.

که گیاه حداکثر ارزش کیفی و کمی را حاصل کرده ، به عبارت دیگر ،مرحله رسیدن فیزیولوژیک فرا رسیده باشد.

چنانچه برداشت محصول دیرتر انجام شود و در طی عملیات برداشت دقت کافی صورت نگیرد، معمولاً عملکرد محصول کاهش می یابد. پس از برداشت محصول نیز به علّت ادامه برخی فعالیتهای حیاتی در اندام های برداشت شده ،مثل تنفس یا تبخیر آب، چنانچه محصول در شرایط نامناسبی نگهداری یا انبار شود، مقداری از مواد ذخیره، مواد آلی خود را از دست خواهد داد وحتی ممکن است مورد حمله آفات انباری و برخی بیماریهای قارچی قرار گرفته ،کمیت و کیفیت محصول دچار نقصان شود.

در زمین، کوشش می کنند، و زراعت ها و چهارپایان را نابود می سازند؛ (با اینکه می دانند) خدا فساد را دوست نمی دارد.(1)

طبق آیه مذکور، نابود ساختن کشاورزی، از بارزترین نوع فساد در زمین است.

علّامه طباطبایی در تفسیر آیه فوق می فرماید:

از ظاهر این عبارت بر می آید که می خواهد جمله قبلی ،یعنی فساد در زمین را بیان کند، و بفرماید فساد و افسادش به این است که حرث و نسل را نابود کند، و اگر نابود کردن حرث و نسل را بیان فساد قرار داده؛ برای این است که قوام نوع انسانی در بقای حیاتش به غذا و تولید مثل است .اگر غذا نخورد، می میرد، و اگر تولید مثل نکند ،نسلش قطع می شود، و انسان در تامین غذایش به حرث، یعنی زراعت نیازمند است؛ چون غذای او یا حیوانی است و یا نباتی، و حیوان هم در زندگی و نموش به نبات نیازمند است.پس حرث که همان نبات باشد ،اصل در زندگی بشر است، و بدین جهت، فساد در زمین را با اهلاک حرث و نسل بیان کرد. پس معنای این آیه این شد که او از راه نابود کردن حرث و نسل در زمین

ص: 21

فساد می انگیزد و در نابودی انسان می کوشد.»(1)

صاحب تفسیر نمونه در باب اهمیّت کشاورزی و زراعت می نویسد:

دامداری و کشاورزی مهم ترین بخش تولید زندگی انسان را تشکیل می دهد؛ چرا که می دانیم پایه اصلی تغذیه در این دو قسمت نهفته شده، و به همین دلیل رسیدن به حد خودکفایی در قسمت دامداری و کشاورزی نه تنها ضامن استقلال اقتصادی است که استقلال سیاسی نیز تا حد زیادی به آن مربوط است. بنابراین جای تعجب نیست که تمام ملت های دنیا کوشش می کنند که صنعت کشاورزی و دامداری خود را تا سر حد امکان توسعه دهند و از صنایع مدرن برای این توسعه کمک گیرند.

نیاز به این دو، تا آن حد اساسی است که گاه کشورهای به اصطلاح ابر قدرتی همچون روسیه برای رفع نیازمندی خود در این زمینه ناچار می شوند با دادن امتیازهای سیاسی دست نیاز خود را به سوی کشورهایی که درست در قطب مخالفند دراز کنند و به همین جهت، در اسلام و تعلیمات حیات آفرین آن اهمیت فوق العاده زیادی به مسئله دامداری و

ص: 22

کشاورزی داده شده است و با استفاده از هر فرصت مسلمانان را تشویق به این دو نموده است.»(1)

اهتمام نبیّ اکرم(صلّی الله علیه و آله) به کشاورزی و درختکاری چنان است که به پیروان خود می فرمود:

اگر قیامت بر پا شود و در دست یکی از شما نهالی باشد؛ اگر بتواند چنان کند که کمی پیش از قیامت آن را بکارد، باید بکارد.»(2)

امام خمینی(رحمة الله علیه) در ضمن تاکیدات عام بر استقلال اقتصادی از طریق گسترش تولید ،به ویژه تولیدات صنعتی با بهره گیری از آموزه های اسلامی، بر تولید محصولات کشاورزی، و بهبود وضعیت کشاورزان و تولید کنندگان بخش کشاورزی داشتند؛ به طوری که در یکی از بیانات خود می فرمایند:

چقدر برای یک مملکتی عیب و سرشکستگی است که دستش را دراز کند طرف امریکا که گندم بده، کشکول گدایی اش را باز کند پیش دشمنش و از او بخواهد که رزقش را بدهد. چقدر برای ما

ص: 23

سرشکستگی دارد. تا این ملت بنایش را بر این نگذارد که کشاورزیش را تقویت کند و بسازد به آن که خودش به دست می آورد؛ نمی توانیم استقلال پیدا کنیم.(1)

رهبر معظّم انقلاب، آیت الله خامنه ای در باب اهمیّت کشاورزی می فرماید:

دستگاه کشاورزی برای کشور ما بسیار مهم است؛ چون امنیت غذایی برای کشوری بزرگ، پرجمعیت و دارای هدف های بلند بسیار مهم است. لذا بخش کشاورزی و دامداری ما یک بخش ویژه و استثنایی است و همه باید برای آن تلاش کنند.»(2)

نیز آن حضرت فرمودند:

کشاورزان گنج های خدا در زمین هستند و در میان کارها ،هیچ کاری نزد خدا از کشاورزی محبوب تر نیست و خداوند هیچ پیامبری را بر نینگیخت، مگر آنکه کشاورز بود، به جز ادریس (علیه السلام) که خیّاط بود.(1)

گویا در زمان امام صادق (علیه السلام) عده ای بر این پندار بودند که کشاورزی امری مکروه است و در نتیجه از انجام آن خودداری می نمودند. فردی نزد امام (علیه السلام) می آید و از حقیقت امر جویا می شود. ایشان در پاسخ به وی چنین می فرمایند:

کشاورزی و درختکاری کنید؛ به خدا سوگند! کاری حلال تر و پاکیزه تر از آن نیست»(2)

کشاورزان مؤمن با کوشش وزحمات طاقت فرسا زمین های خشک را آباد می کنند و به آن طراوت وزیبایی می بخشند. ریشه های وابستگی را می خشکانند و برای

ص: 25

کشورخویش استقلال به ارمغان می آورند. نا گفته نماند کشاورزان درعین حال که زحمت می کشند و محصولات کشاورزی تولید می کنند، بایدرضای خدا را فراموش نکنند و حدود و حقوق الهی را در نظر داشته باشند. اگر خدای ناکرده از این امر سرپیچی کنند، ممکن است به بلای الهی دچار شوند و مورد تمسخر فرشتگان قرار گیرند. روزی رسول گرامی اسلام (صلّی الله علیه و آله و سلّم) از جبرئیل پرسید: آیا فرشتگان نیز مانندانسان ها گریه می کنند و می خندند؟ عرض کرد: آری؛ در مواردی می گریند و گاهی از روی شگفتی می خندند، یکی از مواردی که ازروی شگفتی می خندند، وقتی است که کشاورزی را می بینند بیل به دست گرفته تا حدود مزرعه خویش را اصلاح کند و علف های هرز راببرد؛ ولی هدفش آن است که مزرعه خویش را تغییر داده، بر زمینش بیفزاید. در این جا فرشتگان آسمان می خندند و می گویند: این همه زمین ها و باغ های زراعی تو را سیر نکرد، حالا این مقدار اندک سیرت خواهد کرد؟(1)

پس اگر کشاورزان زحمت بکشند؛ حدّ و مرز خویش را نگه دارند و به همسایگان خود تجاوز نکنند، یا در مورد

ص: 26

آبیاری وتقسیم بندی آن به یکدیگر ستم نورزند و هنگام برداشت، ضمن پرداخت زکات و حقوق الهی، در مورد فقرا کوتاهی نکنند؛ مشمول رحمت بیکران خداوند خواهند شد.بی تردید یکی از خصوصیات بارزکار کشاورزی توجه به عنایات خداوندی و داشتن توکّل است.

محمّدبن عطیه می گوید:

از حضرت امام صادق(علیه السلام) در باره معنای آیه «وَ عَلَی اللَّهِ فَلْیَتَوَکَّلِ الْمُتَوَکِّلُون» و توکّل کنندگان، باید فقط بر خدا توکّل کنند»(1)سوال شد؛ حضرت فرمود: آنها کشاورزانند.«(2)

مبنای این توکل آن است که کشاورز وقتی نهالی را می نشاند یا تخمی در زمین می پاشد، منتظرنزول رحمت الهی است و همیشه امیدوار است زراعتش سر سبز شده، از آفات محفوظ بماند. در نتیجه همیشه به یاد خداست.

جایگاه کشاورزان نزد پیشوایان دین و ائمه مصومین(علیهم السلام) چنان بالا است که پیامبر گرامی اسلام در آخرین لحظات عُمر خویش به یاد کشاورزان بود و به امیرالمومنین علی(علیه السلام) چنین سفارش کرد:

ص: 27

یا علی لا تظلم الفلاحون بحضرتک؛ ای علی کشاورزان نباید در حضور تو مورد ستم قرار گیرند .(1)

راچنین راهنمایی کرد:

یَا آدَمُ کُنْ حَرَّاثا؛ ای آدم، {اگر می خواهی نیازمندی های خود را بر طرف کنی} به زراعت بپرداز.(1)

این گونه بود که پدر انسان ها اولین کشاورز روی زمین شد. نه تنها حضرت آدم، بلکه اکثر پیامبران الهی به شغل کشاورزی می پرداختند و روزی خود را از همین راه به دست می آوردند.

روزی یکی از یاران امام صادق(علیه السلام) از ارزش کاردهقانان پرسید: امام(علیه السلام) در پاسخ فرمود: همه پیامبران الهی(علیهم السلام)، جزحضرت ادریس(علیه السلام)، از راه کشاورزی امرار معاش می کردند؛ ولی حضرت ادریس(علیه السلام) به کار خیاطی مشغول بود.

براساس این فرمایشات امام صادق(علیه السلام) انسان ها از اول تاریخ با کشاورزی و زراعت آشنا بوده و بخش عمده ای از روزی خود را از طریق کشاورزی کسب می کردند.

بی شک انتخاب این شغل برای پیامبران خدا ،نشان از رضایت خدا از کشاورزی دارد و گویای آن است که دربالندگی روحی و معنوی خود آنان مؤثر بوده است.

کشاورزی از اوّلین شغل های عالم بود که با کشف آن

ص: 29

به ظهور تمدّن کمک زیادی شد؛ چنان که جواهر لعل نهرو می نویسد:

کشف کشاورزی و به دست آوردن غذا از زمین، تغییر عظیمی در حیات بشر به وجود آورد. برای انسان خیلی آسان تر بود که به وسیله کشاورزی غذای خود را از زمین به دست آورد تا این که تمام وقت با اضطراب و نگرانی به دنبال شکار حیوانات باشد.(1)

بر اساس شواهد تاریخی ، خاتم پیامبران، حضرت محمّد مصطفی(صلّی الله علیه و آله) در فرصت های مختلف به کشاورزی و زراعت اقدام می کرد.

امامان معصوم ما هم که نیز که وارثان انبیای الهی اند، از موقعیت های به دست آمده استفاده می کردند و به باغداری، درختکاری، گُلکاری و ایجاد فضاهای سبز می پرداختند.

در زندگی پیشوایان دین و ائمه معصومین (علیه السلام) مواردی از اشتغال آنان به کشاورزی آمده است که از آن جمله است کاشتن درخت خرما به وسیله پیامبر اکرو(صلّی الله علیه و آله) با همکاری سلمان فارسی(2)که تفصیل آن در کتابهای سیره نقل شده و همچنین در حالات امیرالمومنین علی(علیه السلام) آمده است:

ص: 30

آن حضرت باغی در «ینبع»(1) داشت و در آنجا با بیل کار می کرد و درخت می کاشت و در همان محل چشمه ای به وجود آورد که دارای آب شیرینی بود و آن را وقف مسافرین و حجّاجی که از آن محل عبور می کردند.(2)

جریان معروفی را «محمد بن منکدر» این گونه نقل می کند:

امام محمد باقر(علیه السلام) در هوای گرم در اطراف مدینه کار می کرد و غرق در عرق بود.به ایشان گفتم:« اگر در این حال بمیرم، در حالی مرگ به سراغ من آمده است که مشغول انجام طاعتی از طاعات خدا هستم.»(3)

تشویق و ترغیب پیشوایان معصوم (علیهم السلام) به درختکاری، کشاورزی، بهسازی کشت و... تأثیر شگرفی بر جامعه اسلامی گذاشت و آثار ارزنده ای در پی داشت. این کلمات

ص: 31

نورانی، شور و شوقی وافر در میان مسلمانان پدید آورد و آنان را به پژوهش، تجربه اندوزی و بررسی گسترش کشاورزی، بهسازی کاشت، داشت و برداشت و اصلاح و توسعه انواع درختان واداشت؛ بدان حد که انقلاب کشاورزی عظیمی در جوامع اسلامی پدید آمد و مسلمانان در پرتو سخنان گوهربار حضرات معصومان (علیهم السلام) توانستند دانش ارزنده و سودمندی را در اختیار جهانیان قراردهند.

با گسترش دامنه فتوحات اسلامی سرزمین های حاصل خیز بسیاری در اختیار مسلمانان قرار گرفت بخصوص زمین های بصره و حیره و اراضی معروف به «سواد» و کُلَّاً منطقه بین النهرین از لحاظ کشاورزی حائز اهمیّت فراوان بود.

از آن جا که رونق و شکوفائی کشاورزی با آب و آبیاری رابطه تنگاتنگی دارد؛ مسلمانان از دیرباز به این موضوع عنایت خاصی داشته اند . در روایتی از رسول اکرم(صلّی الله علیه و آله) آمده است:

هر کس درخت موز و یا درخت سدری را سیراب کند، گویا مومن تشنه ای را سیراب کرده است.(1)

ص: 32

آبیاری زراعت و باغ های میوه در میان مسلمانان برای خود قوانین مخصوص داشته است ؛به طوری که در بعضی شهرهای زراعتی، اداره مخصوص به نام«دیوان الماء» وجود داشته که آب باغ ها و زمین های زراعتی زیر نظر این اداره تقسیم می شد.

مسلمانان از نظر تولید انواع مختلف محصولات کشاورزی نه تنها خود کفا بودند، بلکه محصولات خودرا به کشورهای مجاور نیز صادر می کردند و تمام امکانات خود را در کشت زمین ها و ایجاد باغ های میوه و فضای سبز به کار می بردند.

یکی از مورّخین می گوید:

در اطراف سمرقند به هر کجا نگاه می کنیم نقطه ای نیست که از آب و آبادانی و سبزی بی نصیب باشد. اگر دو ماه هم مسافرت به طول انجامد، هرگز با بیابان روبرو نمی شوید.»(1)

در بین النهرین، عراق، و سیستان ،گندم و جو فراوانی به دست می آمد و در بسیاری از شهرها انگورهای متنوع به دست می آمد. همچنین میوه های گوناگونی، از قبیل سیب و گلابی و لیمو و نارنج و خرما و هلو و زرد آلو و انواع گل ها و

ص: 33

ریاحین در بسیاری از شهرها به عمل می آمد و هر شهری به میوه ای و گلی شهرت داشت.

ابومنصور ثعالبی در وصف سیب غزنه می گوید:

تُفاح غزنه نفاع ونفاح

کانه الشهد والریحان و الراح

سیب غزنه نافع و نفاح است، چنانستی که شهدی است خشبو و شرابی است گوارا.(1)

بر اثر یورش مغول ها، باغبانی نیز از رونق افتاد و وضع بدین منوال بود تا آن که غازان خان تیموری در اواخر قرن هفتم و اوایل قرن هشتم هجری قمری به توسعه کشاورزی پرداخت. در قلمرو او انواع درختان میوه و سبزی ها در تمام نقاط کشت می شدند و باغبانی آن قدر رونق داشت که از اصفهان انواع میوه به هندوستان و آسیای صغیر واز کرمان خرما به سایر کشورها صادر می شد. در این دوره اقلید و سورمق مرکز تولید برگه زردآلو و خراسان ناحیه با ارزشی برای پرورش انواع میوه به شمار می آمد. از زمان غازان خان حدود سال 700 هجری قمری کتابی به نام «کتاب در علم فلاحت» و زراعت که نویسنده آن ناشناس است باقی مانده که درسال 1323 هجری قمری توسط عبدالغفارخان نجم الدوله با چاپ سنگی منتشر شده است. در کتاب مورد

ص: 34

اشاره که دارای بخش های گوناگون است درباره نگه داری بذرها، غلات و این که کدام درخت و گیاه از بذر می روید و کدام را باید به صورت نهال کاشت و همچنین خواص انگور و دیگر درختان میوه دار و بی ثمر، انواع گیاهان تزئینی و کود صحبت شده و به هر گیاهی فصلی اختصاص یافته است. نویسنده در این کتاب به مشاهدات تجارب و امتحان خویش در قلمه زدن، پیوند زدن انواع درختان ثمردار و بی بهره و نیز بذرافشانی نهال کاری و غرس درختان استفاده کرده و چنین بر می آید که به شخصه آزمایش های زیادی در کشاورزی انجام داده است. دانشمندان این سرزمین در خلال مطالعه درباره ویژگی دارویی گیاهان، به امور کاملا فنی می پرداختند و دستگاه هایی برای بهره برداری از آب تهیه دیدند که از آن جمله می توان چرخ چاه خودکار را نام برد.(1)

با آغاز فرمانروایی صفویان، بار دیگر کشاورزی در ایران رونق گرفت. هر چند که با وجود تمام کوشش ها حتی در زمان شاه عباس نیز به رونق پیش از حمله مغول نرسید. در این دوره در تمام ایران درختان میوه به ویژه زرد آلو، به، انار، بادام و انگور کشت می شدند. کشت خرما در خوزستان،

ص: 35

فارس، کرمان و سیستان انجام می شد و خرمای ایران به ویژه خرمای جهرم، بهترین خرمای جهان به شمار می آمد و مقدار فراوانی از آن به هندوستان صادر می شد. کشت مرکبات و زیتون در مازندران و خوزستان معمول بوده است. در این دوره خرمای کرمان، پیاز خراسان، انار یزد و شیراز و نیز پرتقال مازندران به خارج صادر می شده است.

از زمان صفویان نیز کتاب های کشاورزی متعددی باقی مانده که مهمترین آنها «ارشاد الزراعه» تالیف فاضل هروی در سال 921 هجری قمری است که در سال 1323 هجری قمری توسط عبد الغفارخان نجم الدوله با چاپ سنگی منتشر گشته است.(1)

بعد از صفویان هر کدام حکمرانان بر حسب قدرت و ضعف خود آثاری بر روی کشاورزی ایران داشتند که روی هم رفته آثار منفی بیش تر بود. نخستین جنبش به سوی کشاورزی نوین در زمان صدارت امیرکبیر به وجود آمد. او با وارد کردن انواع بذرهای اصلاح شده با کارشناسان خارجی قراردادهایی منعقد ساخت و کشاورزی ایران را به سوی پیشرفت حرکت داد. در اوایل قرن چهاردهم هجری قمری با تاسیس اولین مدرسه کشاورزی ایران به نام «مدرسه فلاحت

ص: 36

مظفری» و وارد کردن سیب زمینی و انواع نهال های میوه به خصوص سیب و گیلاس از خارج باغبانی ایران گسترش بیشتری یافت و سپس با ایجاد مدارس متوسطه، عالی و دانشکده های کشاورزی موسسه اصلاح و تهیه بذر و نهال و غیره به وضع کنونی در آمد.

ایران در زمینه کشاورزی و باغداری، در خصوص برخی تولیدات دارای رتبه های بالایی است. بنا بر آمار سال 2007، این کشور در تولید خیار در جهان دارای مقام دوم، بادام مقام چهارم، سیب مقام پنجم ،گیلاس سوم، انجیر مقام سوم، پسته مقام اول، طالبی مقام چهارم، گردو مقام چهارم، زردآلو مقام دوم، خرما مقام دوم، نخود مقام چهارم، هندوانه مقام پنجم، می باشد.(1)

زراعت (کشاورزی) و صنعت و مانند آن برای کسانی که مخارج همسر و فرزند خود را ندارند واجب است، همچنین برای حفظ نظام و تأمین احتیاجات جامعه اسلامی.(1)

خانواده.»(1)

بنابراین، فقهای شیعه، در راستای روایت های متعددی که در باره فضیلت زراعت و کشاورزی نقل شده است، به مستحبّی بودن شغل زراعت و کشاورزی داده اند.(2)

به و ازگیل. طبق آمار ارائه شده، حدود هفتصد هزار هکتار اراضی ایران را درختان میوه پوشانده که محصول آن، دو میلیون تن برآورد می شود.

در بیشتر نواحی ایران قابل کشت می باشد.

داراست که با تأسیس کارخانه تصفیه نیشکر در هفت تپه، تولیدات روزانه شکر رو به فزونی می باشد.(1)

که شما را از زمین پدید آورد و خواست که آبادانش دارید.»(1)

حضرت امیر المومنین علی(علیه السلام) در تفسیر این آیه شریفه می فرماید:

خداوند سبحان اعلام کرد که مردم را به آبادانی امر کرده است تا این مطلب سبب گذران زندگی شان شود؛ به این نحو که از زمین، دانه ها و ثمره ها و نظیر آنها از اموری که خداوند برای مَمَر زندگی قرار داده است، بِروید.(2)

نکته کلیدی و اساسی این است که براساس آموزه های قرآن کریم خداوند خود را زارع و رویاننده گیاهان و محصولات کشاورزی معرفی کرده و انسان ها را به تدبّر در این مساله فراخوانده و می فرماید:« أَ أَنْتُمْ تَزْرَعُونَهُ أَمْ نَحْنُ الزَّارِعُون؛ آیا شما آن را می رویانید یا ما می رویانیم؟!»(3)

صاحب تفسیر نمونه در شرح آیه فوق می نویسد:

این، خداوند است که در درون دانه یک سلول زنده بسیار کوچک آفریده که وقتی در محیط مساعد قرار

ص: 46

گرفت، در آغاز از مواد غذایی آماده در خود دانه استفاده می کند، جوانه می زند و ریشه می دواند، سپس با سرعت عجیبی از مواد غذایی زمین کمک می گیرد و دستگاه های عظیم و لابراتوارهای موجود در درون گیاه به کار می افتد و غوغایی برپا می کند. ساقه و شاخه و خوشه را می سازد و گاه از یک تخم صدها یا هزاران تخم برمی خیزد. دانشمندان می گویند: تشکیلاتی که در ساختمان یک گیاه به کار رفته از تشکیلات موجود در یک شهر عظیم صنعتی با کارخانه های متعددش شگفت انگیزتر و به مراتب پیچیده تر است.»(1)

در یک آیه، حضرت ابراهیم از بی آب و علف بودن و عدم امکان کشاورزی در سرزمینی که خانواده خود را آن جا ساکن کرده، شکوه می کند و زندگی در سرزمین بی گیاه و بدون کشاورزی را دشوار و همراه با مشکلات زیاد می داند و می فرماید:

پروردگارا! من بعضی از فرزندانم را در سرزمین بی آب و علفی، در کنار خانه ای که حرم توست، ساکن ساختم تا نماز را برپا دارند. تو دل های گروهی از مردم را متوجّه آنها ساز؛ و از ثمرات به آنها روزی ده؛ شاید

ص: 47

آنان شکر تو را بجای آورند».(1)

آیاتی که مربوط به کشاورزی فراوان هستند و تفسیر و تبیین تمامی آنها مفصّل و طولانی خواهد شد، امّا به طور کلّی از این آیات چنین بر می آید که کشاورزی و کشاورزان مورد عنایت خدای تعالی می باشند.

به راستی چرا پیشوایان مذهب، این همه در موردکشاورزی تاکید کرده اند؟ شاید تاکید ایشان به این علت باشد که ادامه حیات و زندگی انسانها به تغذیه وابسته است، و تغذیه نیز در گرو کار کشاورزی است. نه تنها زندگی «فردی» بلکه زندگی« اجتماعی» ملت نیز به چگونگی تولیدات و محصولات کشاورزی آن جامعه وابسته است. هر جامعه ای که بخواهد مستقل و آزادزندگی کند و سر نوشت خودش را با دست خود رقم بزند، باید در زمینه کشاورزی استقلال داشته و بتواند محصولات مورد نیازش را خودش تولید کند؛ زیرا خود کفایی و استقلال هر ملت در گرو پیشرفت تولیدات کشاورزی آن ملت است. رسیدن به اهداف عالی معنوی و مقامات بلند عرفانی نیز در گرو تامین نیازهای جسمانی انسان است. حضرت رسول اکرم(صلّی الله علیه و آله) فرمود:

بار خدایا، به نان ما برکت عنایت فرما و فاصله ای میان ما و آن ایجاد نفرما. اگر نان نباشد، ما نمی توانیم روزه بگیریم، نماز بخوانیم و واجبات الهی را به جای آوریم.(1)

ص: 49

براساس این نکات کشاورزی مهمترین عامل پیشرفت هر جامعه است و مردمی که نتوانند نان سفره خویش را تامین کنند، هرگز روی خوشبختی واستقلال را نخواهند دید.

امیر المومنین علی(علیه السلام)فرمود:

از رسول خدا(صلّی الله علیه و آله) سوال شد: کدام ثروت بهتر است؟ فرمود: زراعتی که صاحبش آن را بدست خود کشته و شایسته اش نموده و به هنگام درو زکات آن را پرداخته است.(1)

پرندگان هم از آن می خورند».(1)

تلاش و همّت بشر بدان افزوده شود، زمینه دست یابی به محصولات ارزشمند آن بیش تر فراهم است. این مطلب ، بر همان سخن گهر بار امام صادق(علیه السلام) مبتنی است که فرمود:

مَنْ وَجَدَ مَاءً وَ تُرَاباً ثُمَّ افْتَقَرَ فَأَبْعَدَهُ اللَّهُ؛ هر کس آب و خاک داشته باشد و باز نیازمند باشد، از رحمت خداوند دور است.»(1)

کشت و زرع در اسلام اشاره می شود:

کشاورزان عنوان شده اند.

در روایتی دیگر از صادق آل محمد (علیهم السلام) چنین آمده است :

هر گاه خواستی بذر بیفشانی این دعا را بخوان:

«اللَّهُمَّ قَدْ بَذَرْتُ وَ أَنْتَ الزَّارِعُ فَاجْعَلْهُ حَبّاً مُتَرَاکِمَاً؛ خدایا! من بذر افشاندم؛ در حالی که تو رویاننده و به ثمر نشاننده ای. پس آن را دانه های انبوه و پر محصول قرار ده»(1)

شبانه به این کار اقدام می کردند. این عمل، امری ناپسند از سوی امامان (علیهم السلام) دانسته شده و از یاران خویش خواسته اند، از این کار اجتناب ورزند. روایت زیر از امام صادق (علیه السلام) به خوبی موضع ائمه (علیهم السلام) را در این مسئله را روشن می سازد:

امام صادق(علیه السلام) فرمود:

شبانه میوه چینی، درو، قربانی و بذرافشانی نکن؛ چرا که اگر چنین کنی، قانع و معتر نزد تو نیایند. راوی گوید: پرسیدم قانع و معتر کیانند؟ فرمودند: قانع کسی است که به عطایت راضی می شود و معتر رهگذری است که از تو کمک می خواهد...»(1)

ص: 55

و آبادی ها زندگی دارند، ایمان بیاورند و تقوا پیشه کنند ؛برکات آسمان و زمین را بر آنها می گشائیم»(1)

بر اساس آیه مذکور، بزرگترین عامل معنوی رشد و افزایش محصولات کشاورزی، ایمان و تقوای الهی است.

در آیات قرآن کریم و روایات اسلامی به برخی از مصادیق پرهیزکاری که در رشد و افزایش محصولات کشاورزی تأثیر دارد؛ اشاره شده که عبارتند از:

در کتاب علی(علیه السلام) دیدم که پیامبر اکرم (صلّی الله علیه و آله) فرمود: هرگاه مردم از پرداخت زکات خودداری کنند، زمین برکات خود از زراعت و میوه ها و معادن دریغ می ورزد.(1)

در خاطرات کودکی حضرت آیت الله العظمی سید محمود شاهرودی (رحمة الله علیه) می خوانیم:

کشاورزان منطقه [قلعه آقا عبدالله شاهرود] دو سال پیاپی در بند ملخ ها گرفتار آمده بودند. آشکار شدن آثار این آفت در ماه های آغازین سال سوم، آنها را در نگرانی فرو برد. سران آبادی در سرای «سید علی» گرد هم آمدند تا راه های مبارزه با ملخ ها را بررسی نمایند. هریک از آنها به فراخور تجربه خویش راهی پیشنهاد کرده، درباره آن سخن گفتند؛ چون گفت گوها به بن بست رسید، سید محمود یکباره برخاست و گفت: «همه به خداوند روی آورید و بر پرداخت زکات مالتان پیمان ببندید تا پروردگار آفت را از مزارعتان دور سازد و باران رحمت خویش را بر شما فرو ریزد.» این سخن بزرگ که از کودکی خردسال بعید می نمود، کشاورزان نگران را به خود آورد. همه پیمان بستند که اگر آفات از کشت زارشان دور شود و کشت هایشان به

ص: 58

بار نشست، زکات بپردازند و چنین شد.(1)

وجوب پرداخت زکات غلات در دین اسلام از جمله فروعی است که تمام فِرقه های اصلی اسلامی بر آن اتفاق نظر دارند.

زکات سایر غلّات ( برنج ، نخود ، عدس و ...) به عقیده فقهای شیعه مستحب است نه واجب .

در مقنعه شیخ مفید آمده است:

زکات سایر حبوباتی که از زمین می روید و قابل پیمانه است، به میزان یک دهم و یک بیستم، درست مانند زکات گندم و جو پرداخت می شود؛ ولی به عنوان مستحب مؤکّد، نه واجب.(1)

«سُلت» که دانه است به نرمی گندم و خاصیت جو دارد ،زکات ندارد؛ ولی زکات «عَلَس» که مثل گندم است و خوراک مردمان صنعا می باشد، بنابر احتیاط واجب باید داده شود.(2)

و جای وجوه شرعیّه را نمی گیرد.(1)

و مانند آن مثل این که کسی درخت خرما و تاک را قبل از رسیدن خرما و انگور ، بخرد اگر تنها میوه را بر روی درخت، (بدون خود درخت) قبل از وقت تعلّق زکات به آن بخرد، بازهم مالکیّت تحقّق پیدا می کند و بالتبع زکات به آن در صورت رسیدن به نصاب تعلق می گیرد.

نهر و مانند آن آبیاری شود ؛ یک دهم و اگر با دَلو ، ریسمان ، شتر آب کش، دولاب، ماشین آلات و مانند آن آبیاری گردد؛ یک بیستم است و اگر به هر دو روش صورت گیرد؛ حکم روش بیشتر جاری است و در صورت تساوی دو روش؛ زکات آن یک دهم از نصف محصول و یک بیستم از نصف دیگر محصول خواهد بود.(1)

اگر شک کند که آبیاری با آب باران بوده، یا آبیاری به دلو، بیست یک بر او واجب می شود.(2)

استفتاء نخست: شخصی زمین زراعتی انگور دارد و نحوه آبرسانی این زمین چنین است که استخر بزرگی را ساخته اند و آب را از چشمه به داخل این استخرهدایت می کنند و بعد به وسیله لوله کشی به درختان آب رسانی می کنند. چنین اشخاصی باید زکات را یک بیستم حساب کنند یا یک دهم؟

جواب: در فرض سوال، مقدار زکات یک دهم است.(3)

استفتاء دوّم: ر روستای ما گندم بیشتر با آب چاه آبیاری می شود؛ البته تا عید با آب باران آبیاری می شود حکم زکات

ص: 63

ما چگونه است؟ مثلاً در 40 تن گندم چقدر باید زکات داد؟

جواب: به نسبتی که با آب چاه آبیاری شده؛ یک بیستم و به نسبتی که با آب باران آبیاری شده؛ یک دهم؛ بنابراین اگر نصف با آب باران آبیاری شده و نصف با آب چاه آبیاری شده باشد؛ زکات چهل تن گندم، سه تن گندم می شود.(1)

آزمایش کردیم، هنگامی که سوگند یاد کردند که میوه های باغ را صبحگاهان (دور از چشم مستمندان) بچینند. و هیچ از آن استثنا نکنند؛ امّا {شبا نگاه }عذابی فراگیر بر (تمام) باغ آنها فرود آمد؛ در حالی که همه در خواب بودند، و آن باغ سرسبز همچون شب سیاه و ظلمانی شد! صبحگاهان یکدیگر را صدا زدند، که به سوی کشتزار و باغ خود حرکت کنید، اگر قصد چیدن میوه ها را دارید! آنها حرکت کردند؛ در حالی که آهسته با هم می گفتند: مواظب باشید امروز حتی یک فقیر بر شما وارد نشود! (آری) آنها صبحگاهان تصمیم داشتند که با قدرت از مستمندان جلوگیری کنند. هنگامی که (وارد باغ شدند و) آن را دیدند گفتند: «حقّاً» ما گمراهیم!»(1)

خداوند در آیه مذکور، بحث انفاق در کشاورزی را مطرح و سرنوشت گروهی را بیان می کند که از محصولات باغ خود به فقرا انفاق نمی کردند ؛در نتیجه محصولات آنها ازبین رفت؛. درحالی که اگر انفاق می کردند؛ خداوند به کشاورزی آن ها برکت می داد.

ص: 65

«روزی که قیامت را مشاهده می کنند، گویا جز یک بعداز ظهر و یا پیش ازظهری [در دنیا] درنگ نکرده اند.»

«آنان را از باغ ها و چشمه ها و کشتزارها و جایگاه های زیبا و نیکو و نعمت هایی که در آن شادمان و خندان بودند، بیرون کردیم.»

«آسمان و زمین بر آنان گریه نکرد و به آنان فرصت داده نشد.»

«از آنجا فرود آی، تو نمی توانی در آنجا تکبّر ورزی.»

«بیرون رو؛ زیرا تو از خواران و ذلیلان هستی.»

«با حالت نکوهیده و رانده شده از آنجا بیرون رو.»

«حتماً سپاهیانی بر آنان فرود می آوریم که توان رویارویی با آن را نداشته باشند و آنان را از آن سرزمین با خواری و زبونی بیرون می کنیم.»(1)

ص: 67

«مَنْ وَجَدَ مَاءً وَ تُرَاباً ثُمَّ افْتَقَرَ فَأَبْعَدَهُ اللَّهُ؛ هر کس آب و خاکی داشته و با این حال نیازمند باشد، خداوند او را از رحمت خود دور می کند.»(1)

این روایت افزون بر اشاره به اهمیّت آب و خاک، نشان می دهد که خداوند بر آب و خاک برکات و آثاری نهاده که صورت مدیریت درست دولت ها و استفاده بهینه ازخاک ؛ فقر و فلاکت از جامعه رخت بر خواهد بست.

درفرمایش امام صادق(علیه السلام) به مفضّل آمده است: یکی از عناصر چهار گانه ای که خدای تعالی هر یک از آنها را به قدر و احتیاج و نیاز مردم آفریده، زمین است. فکر کن و ببین که آن را وسیع و پهناور قرار داده، تا برای مسکن و چراگاه و مزارع و تولید چوب و هیزم کافی باشد، و بشود از آن داروها و ریشه های گیاهی و معادن مفید استخراج کرد و از جمله حکمت های الهی آن است که سنگ از زمین خشک تر است، حال اگر تمام زمین سنگ بود، یا به اندازه سنگ سفت می بود، آیا گیاهی که حیات جانداران به آن است، در آن می رویید، یا این که شخم زدن و ساخت و ساز و کارهای ضروری دیگر بر روی آن امکان داشت.»(2)

ص: 69

عنوان معجزه خداوند برای قوّت قلب و ثبات قدم در طریق الهی یاد شده است.(1) از آب، روزی انسان فراهم می گردد.

قسمت اعظم گیاهان و بدن جانوران را آب تشکیل می دهد. برای تشکیل یک گرم توده گیاهی از نوع شاخه و برگ، که بیرون از خاک واقع شده، به 250 تا 1000 گرم آب احتیاج است.(2)

امام صادق(علیه السلام) در ضمن توصیه های خود به مفضّل می فرماید:

بدان ای مفضّل، در رأس معاش و حیات انسان، نان و آب قرار دارد. بنگر چگونه در این دو تدبیر شده است. نیاز انسان به آب بیش از نیازش به نان است. بدین دلیل که مقاومت انسان در برابر گرسنگی، بیش از قدرت او در مقابل تشنگی است. موارد نیاز انسان به آب، بیش از نان می باشد؛ زیرا انسان به منظور آشامیدن ، وضو، غسل و شستوشوی لباس، سیراب کردن حیوانات و کشت و زرع، از آن استفاده می کند....»(3)

ص: 71

در کشوری مانند ایران، بارندگی کافی نیست و باید از منابع آب زمینی و زیر زمینی، حداکثر استفاده را نمود و از هدر رفتن آب جلوگیری به عمل آورد؛ یعنی تا حد توان، از خروج آب شیرین به خارج از مرزهای جغرافیایی کشور، سرازیر شدن آن به آب شور دریاها یا نفوذ آب در کویرها قبل از استفاده، جلوگیری کرد. ترویج فرهنگ استفاده صحیح از آب در میان عموم مردم و به ویژه قشر کشاورز و جلوگیری از هدر رفتن آب رودخانه ها به فاضلاب ها، می تواند نقش مهمی در بهبود امر کشاورزی اداشته باشد.

یکی از اصلی ترین عوامل کم آبی در ایران، آبیاری غرقابی(1) است که موجب هدر رفتن آب زیادی می شود. نتایج تحقیقات و مطالعات مختلف گویای آن است که در بخش کشاورزی، آب به شکل های مختلف و به میزان

ص: 72

زیادی تلف می شود؛ به نحوی که بازده کل آبیاری در کشور بین 35 تا 40درصد تغییر می کند. این وضعیت پر مخاطره گوشزد و تاکیدی جدی بر ضرورت مدیریت و بهره وری بهتر از منابع موجود است؛ به خصوص این که استفاده از روش رایج آبیاری غرقابی باعث هدر رفت 70درصد آب مصرفی می شود.

همچنین به دلیل استفاده نکردن از سیستم های نوین آبیاری به ازای مصرف یک متر مکعب در بخش کشاورزی بین 500 تا 700 گرم محصولات کشاورزی تولید می شود که این میزان با استفاده از سیستم های نوین آبیاری به 1500 تا 2000 گرم قابل افزایش است. بنابراین برای جبران کم آبی در بخش کشاورزی که بزرگ ترین و مهم ترین مصرف کننده آب است، تغییر الگوی کشت، بهبود راندمان آبیاری و افزایش بهره وری امری ضروری است.

محصولات کاشته شده نمی شود؛ به خاطر آن که استحاله صورت می گیرد و این آب تغییر وضعیت می دهد. بنابراین میوه یا دیگر محصولات پاک است و مشکلی

ندارد.(1)

استفتاء دوّم:استفاده از آب های زیرزمینی برای مصارف صنعتی و کشاورزی چه حکمی دارد؟

جواب: هر کسی نباید فقط به مدت و محیط زندگی خودش نگاه کند. این گونه نباشد که مثلاً یک نفر بگوید که من فقط در این مزرعه زندگی می کنم و تا پنجاه شصت سال دیگر هم زنده هستم و کارهایم را جوری انجام می دهم که به این شصت سال و این زمین خودم لطمه ای وارد نشود و کاری هم به مصالح دیگران و آیندگان ندارم. ممکن است این فرد چاهی حفر کند که برای او مفید باشد، اما با این کار به منابع طبیعی لطمه می زند؛ سفره های آب زیرزمینی از بین می رود، یا سطح آب ها پایین می رود یا به قنات هایی که شاید هزاران سال مزارع را آبیاری می کرده و جزء برکات کشور ما هست، آسیب وارد می شود. خب با توجه به این مسائل مسئولین آمدند قانون وضع کرده اند. بنابراین استفاده از آب های زیرزمینی در جاهایی که منع قانونی وجود دارد یا در

ص: 74

جاهایی که ملک شخصی دیگران است جایز نیست. اما اگر مجوز قانونی گرفته اید یا ملک شخصی خودتان هست و منع قانونی هم ندارد اشکال ندارد.(1)

استفتاء سوم: آیا استفاده از روش های آبیاری تحت فشار و قطره ای واجب است؟

جواب: واجب نیست؛ ولی در صورت امکان اولویت دارد.(2)

که در درختان ایجاد شده بود، شکوفه می کنند و به حرکت در می آیند و گل ها می رویند و در تابستان از شدّت گرمای هوا، میوها می رسند. حال در این نوع از گردش خورشید تفکر کن که از آن ماه ها و یرج های دوازده گانه ایجاد می شود و چون چرخش خورشید تمام شود، سال به پایان می رسد و در این مقدار از حرکت خورشید غلّات و میوه ها می رسند و کارشان تمام می شود و باز در سال بعد رشد، نمو و نمای خود را از سر می گیرند.»(1)

مسائل معنوی و مادی بر قرار می سازد و استغفار از گناه و بازگشت به سوی خدا را مایه آبادانی، خرّمی، طراوت، سرسبزی و اضافه شدن نیرویی بر نیروها معرفی کرده است.

این حقیقت در بسیاری از آیات قرآن به چشم می خورد، از جمله در سوره نوح از زبان این پیامبر بزرگ می خوانیم:

به آنها گفتم از گناهان خود در پیشگاه پروردگارتان استغفار کنید که او آمرزنده است، تا باران آسمان را پشت سر هم بر شما فرو ریزد و شما را با اموال و فرزندان کمک بخشد و باغها و نهرها برای شما قرار دهد.»(1)

جالب توجه این که در روایات اسلامی می خوانیم: ربیع بن صبیح می گوید: نزد حسن(2) بودم، مردی از در وارد شد و از خشکسالی آبادی اش شکایت کرد، حسن به او گفت: استغفار کن، دیگری آمد از فقر شکایت کرد، به او نیز گفت استغفار کن، سومی آمد و به او گفت: دعا کن خداوند

ص: 78

پسری به من بدهد به او نیز گفت :استغفار کن، ربیع می گوید (من تعجب کردم) و به او گفتم هر کس نزد تو می آید و مشکلی دارد و تقاضای نعمتی، به او همین دستور را می دهی و به همه می گویی از خدا طلب آمرزش کنید.

وی در جواب من گفت: آنچه را گفتم از پیش خود نگفتم، من این مطلب را از کلام خدا که از پیامبرش نوح حکایت می کند، استفاده کردم و سپس آیات سوره نوح را که ذکر شد تلاوت کرد.(1)

ابو حمزه می گوید از امام باقر (علیه السلام) شنیدم:

هیچ سالی کم بارش تر از سال دیگر نیست، بلکه خداوند باران را هر جا که خواهد می باراند. [امّا] هر گاه مردمی مرتکب گناهان شوند ، خداوند عزّ و جلّ بارانی را که برای آنان مقدّر کرده بود، از ایشان باز دارد».(2)

براساس این روایات ، یکی از بزرگترین عوامل دور شدن از رحمت الهی و عدم نزول رحمت خداوند از آسمان، گناه

ص: 79

کردن افراد در آن منطقه است و همان گونه که در روایت امام باقر (علیه السلام) آمده است، سهمیه باران هر سال با سال های دیگر تفاوتی نمی کند و هر مقدار باران که سال های قبل از آسمان فرود می آمده است، در این سال و سال های بعد نازل خواهد شد؛ اما چه می شود که در یک منطقه در سال های قبل وفور باران بوده؛ اما سالی هاست دستخوش قحطی و خشکسالی است؟ پاسخ آن را از روایات مذکور خواهیم یافت و آن ارتکاب گناه است.

گنهکارانه، روی (از حق) بر نتابید!»(1)

امیرالمومنین (علیه السلام) در خطبه 143 نهج البلاغه که به خطبه «استسقاء» (طلب باران) شهرت دارد، به طور کلی تمام بلاها و گرفتاری های آدمی را برگرفته از گناه دانسته و تنها عامل بازگشت برکات و رحمت های خداوند را استغفار و توبه از گناه می داند و می فرماید:

«خداوند بندگان خود را که گناه کارند با کمبود میوه ها و جلوگیری از نزول برکات و بستن در گنج های خیرات، آزمایش می کند؛ برای آنکه توبه کننده ای بازگردد، و گناهکار، دل از معصیت بکند و پند گیرنده پند گیرد و بازدارنده، راه نافرمانی را بر بندگان خدا ببندد و همانا خدا استغفار و آمرزش خواستن را وسیله دائمی فرو ریختن روزی و موجب رحمت آفریدگان قرار داد و فرمود: "از پروردگار خود آمرزش بخواهید، که آمرزنده است، برکات خود را از آسمان بر شما فرو می بارد و با بخشش اموال فراوان و فرزندان، شما را یاری می دهد و باغستانها و نهرهای پر آب در اختیار شما می گذارد."پس رحمت خدا بر آن کس که به استقبال توبه رود و از گناهان خود پوزش طلبد.»(2)

ص: 81

بنابراین، استغفار و توبه عمومی از گناه ، می تواند باران های رحمت را بازگرداند و منطقه را از قحطی و خشکسالی برهاند؛ اما اگر جرم و گناه رواج پیدا کند، خداوند باران را از آنها گرفته ، به جای آن بادها و طوفان های شدید فرستد.

با توجه به مطالب مذکور، شاید این سئوال در ذهن مخاطبان ایجاد شده باشد که آیا هر جا باران فراوان ببارد، نشانه این است که مردم آن منطقه دیندار و با تقوا هستند؟ در حالی که سراغ داریم مکانهایی که انواع ظلم و جنایت ها و فسق و فجورها در آن رخ می دهد؛ اما در طول سال باران های فراوانی در آنجا می بارد.

برای پاسخ دادن به این سوال از بیان نورانی حضرت امیر (علیه السلام) در حکمت 25 نهج البلاغه استفاده می شود که می فرماید:

ای فرزند آدم، چون ببینی خداوند سبحان نعمتهایش را پی در پی به سوی تو می فرستد؛ در حالی که او را نافرمانی می کنی؛ از وی برحذر باش.»(1)

نیز در حکمت 116 می فرماید:

ص: 82

بسا کسی که با احسان و بخشش (خداوند) به او کم کم به عذاب و کیفر نزدیک شده باشد.»(1)

از پیامبر گرامی اسلام(صلّی الله علیه و آله وسلّم ) درباره پیامد های این گناه کبیره چنین روایت شده است:

هرگاه پس از من زنا پدیدار شود، مرگ ناگهانی فراوان شود، و هرگاه از پیمانه و ترازو کم شود، خداوند آنان را به قحطی و کمی (خواربار و سایر وسایل زندگی) گرفتار

می کند.»(1)

امام باقر (علیه السلام) می فرماید:

از گناهانی که مانع نزول باران است، کم فروشی است که امیرالمومنین (علیه السلام) می فرماید: رسول خدا (صلّی الله علیه و آله) فرموده است: هر زمان که فروشندگان در یک منطقه کم فروشی کنند، خداوند اهل آنجا را با خشکسالی و کمبود نعمت عذاب می کند.(2)

مادام که امّت من امر به معروف و نهی از منکر کنند و در تقوا یاور هم باشند، در خیر و برکت قرار دارند؛ اما اگر چنین نکردند، برکات از آنها جدا می شود و در آسمان و زمین هیچ کس به یاری آنان نمی آید.»(1)

با توجه به این روایات، ترک امر به معروف و نهی از منکر نیز از جمله عوامل قحطی و خشکسالی محسوب می شود که متاسفانه در زمان ما نه تنها امر به معروف و نهی از منکر نمی شود که برعکس، ارزش ها به ضد ارزش و ضد ارزش ها به ارزش تبدیل شده و خیلی از افراد جامعه مقید به امر به معروف و نهی از منکر نیستند و در جامعه ای که این دو فریضه ترک شود، خداوند بر آن غضب می کند و اهل آن را به قحطی و خشکسالی مبتلا می سازد و باران خود را از آنها گرفته و به جای آن، طوفان ها و گرد و خاک های شدید برای آنها می فرستد.

و روش هایی تازه است؛ لازم است که کشاورزان، آنها را مورد استفاده قرار دهند و در کار با آنها مهارت پیدا کنند تا سال به سال محصول بهتر و با کیفیت تر به دست آورده و علاوه بر معاش خود و خانواده، دیگران را از آن بهره مند کنند.

ص: 86

مدت طولانی برای انسان ها بدون ذخیره وانبار ناممکن است.

با توجه به اهمیت موضوع، متأسفانه در کشور ما جایگاه های حفظ و نگهداری مواد غذایی مانند سردخانه ها، سیلوهای مجهز، انبارها ، به صورت مناسب و کافی وجود ندارد. به همین سبب، بخش بزرگی از محصولات کشاورزی به وسیله عوامل گوناگونی همچون حشرات، جوندگان، میکروارگانیسم ها و شرایط نامناسب طبیعی مانند باد، باران و دمای زیاد ضایع می شوند. به یقین، با بهبود امکانات حفظ و نگه داری مواد غذایی در کشور، امکان تغذیه بهتر مردم فراهم خواهد شد.

بر پایه آمارهای موجود، به طور متوسط، 35 درصد از محصولات کشاورزی در ایران در مراحل گوناگون ضایع می شود که این مقدار ،غذای 15 تا 20 میلیون نفر از جمعیت کشور است. ضایعات کشاورزی در سه مرحله پیش از برداشت، برداشت، و پس از آن روی می دهد؛ ولی قسمت عمده ضایعات، به مراحل برداشت و پس از آن (تا مرحله مصرف) مربوط است.(1)

کشاورزی چنین آمده است:

«قالَ تَزْرَعُونَ سَبْعَ سِنینَ دَأَباً فَما حَصَدْتُمْ فَذَرُوهُ فی سُنْبُلِهِ إِلاَّ قَلیلاً مِمَّا تَأْکُلُون؛ یوسف گفت: هفت سال با جدیّت زراعت می کنید و آنچه را درو کردید، جز کمی که می خورید، در خوشه های خود باقی بگذارید (و ذخیره کنید)».(1)

شیخ طوسی(رحمة الله علیه) در تفسیر آیه مذکور می نویسد:

گفته شده یوسف(علیه السلام) از آن روی به آنان فرمان داد تا غلّات را در خوشه نگهداری کرده و از این انبارش بهره بردند؛ به خاطر این که سوسک و شپش در سنبل نمی افتد و دانه ها فاسد نمی شود؛ گر چه مدّت ها بر آن بگذرد؛ امّا اگر دانه ها پاک شود و آنها را از خوشه ها در آورند، به سرعت فاسد می شود.»(2)

حدوداً تا 2 متر در زمین حفر می نمودند و میوه جاتی مانند انار و سیب و گلابی و یا سبزیجاتی مانند پیاز و سیب زمین و چغندر را در گودالی مذکور دفن و بدین ترتیب برای مدت های طولانی میوه جات وسبزیجات را نگهداری می کردند.

صورت انگور و یا میوه جاتی نظیر آن را برای ماه ها سالم نگهداری می کنند.

قفسه بندی شده باشند و برای کنترل درجه حرارت و رطوبت وسایل لازم را داشته باشد؛

برای جلوگیری از فساد مواد غذایی، نباید آنها را روی هم انباشته کرد؛ بلکه آن ها را باید در طبقه بندی های مناسب قرار داد.

باید توجه داشت که گونی ها و کیسه های مواد غذایی را باید با فاصله ای معین روی هم یا در کنار هم قرار داد

و از روی هم انباشته شدن مواد غذایی، به خصوص آنهاکه تنفس می کنند، مثل غلات ، حبوبات و سبزیجات جلوگیری شود ؛ زیرا به کیفیت آنها صدمه وارد می شود.

هوایی تقسیم می شوند:

است و برای نگهداری غلات مورد استفاده قرار می گیرد.

حضرت علی(علیه السلام) به کارگزارانش چنین می نوشت:

مسلمانان را به بیگاری نکشید و هر که بیش از حق خود خواست به او ندهید؛ زیرا قصد تجاوز از حد خود دارد . (1)

نیز از حضرت امام باقر(علیه السلام) چنین نقل شده است:

امیرالمومنین، علی (علیه السلام) به فرماندهان نظامی می نوشت: «شما را به خدا مبادا کشاورزان از جانب شما مورد ستم قرار گیرند.(2)

تخفیفات مالیاتی به کشاورزان در مواقع اضطراری است: پس اگر مردم شکایت کردند، از سنگینی مالیات، یا آفت زدگی، یا خشک شدن آب چشمه ها، یا کمی باران، یا خراب شدن زمین در سیلاب ها، یا خشکسالی، در گرفتن مالیات به میزانی تخفیف ده تا امورشان سامان گیرد و هرگز تخفیف دادن در خراج، تو را نگران نسازد؛ زیرا آن، اندوخته ای است که در آبادانی شهرهای تو و آراستن ولایت های تو نقش دارد، و رعیت تو را می ستایند و تو از گسترش عدالت میان مردم خشنود خواهی شد و به افزایش قوّت آنان تکیّه خواهی کرد، بدانچه در نزدشان اندوختی و به آنان بخشیدی، و با گسترش عدالت در بین مردم، و مهربانی با رعیّت، به آنان اطمینان خواهی داشت. آن گاه اگر در آینده کاری پیش آید و به عهده شان بگذاری، با شادمانی خواهند پذیرفت؛ زیرا عمران و آبادی، قدرت تحمّل مردم را زیاد می کند. همانا ویرانی زمین به جهت تنگدستی کشاورزان است و تنگدستی کشاورزان، به جهت غارت اموال از ط

رف زمامدارانی است که به آینده حکومتشان اعتماد ندارند، و از تاریخ گذشتگان عبرت نمی گیرند.(1)

ص: 98

ویژه فعلی کشاورزان استوار است. واحد درسی برای آموزش و یادگیری بزرگ سالان، در بیش تر موارد باید نوآوری یا تغییر در یکی از عملیات ویژه کشاورزی باشد. آموزش هر یک از عملیات نوین یا تغییری که در شیوه کار پیشنهاد می گردد، باید از لحاظ فنی استوار باشد و از لحاظ اقتصادی، سود آور به شمار آید.

هستند؛ اما بازاریاب و اقتصاد دان نیستند و در دنیای پیچیده امروز و شگردهای بازار، به حمایت همه جانبه توسط دولت دارند. حتی اگر از شیوه های فروش و بازاریابی مطلع باشند، ممکن است فروش بعضی از محصولات به دلیل هزینه های زیاد ، مقرون به صرفه نباشند.

اگر قیمت های محصولات کشاورزی را که از کشاورز خریداری می شود، را نسبت به همین محصولات بازار داخلی ( مغازه ها ) مقایسه کنیم ، ملاحظه می کنیم که چقدر کشاورز مغبون واقع شده و یکی از دلایل عمده آن نقش پر رنگ واسطه ها و واسطه گری و دلال بازی است.

اگر بتوان با راهکارهای مناسب این فاصله فاحش قیمت محصول سر مزرعه تا قیمت آن در بازار را کم کرد، دولت بزرگترین کمک و حمایت را رد حق کشاورزان صورت داده است . کم کردن واسطه ها و دلالان سود کشاورز را افزایش می دهد ،بدون این که دولت متحمل هزینه ای شود.

در قوانین جمهوری اسلامی ایران این مسئله بدین شرح آمده است:

«مادّه واحده - به منظور حمایت از تولید محصولات اساسی کشاورزی و ایجاد تعادل در نظام تولید و جلوگیری از ضایعات محصولات کشاورزی و ضرر و زیان کشاورزان،

ص: 101

دولت موظف است همه ساله خرید محصولات اساسی کشاورزی (گندم، برنج، جو، ذرت، چغندر، پنبه وش، دانه های روغنی،چای، سیب زمینی، پیاز و حبوبات) را تضمین نموده و حداقل قیمت خرید تضمینی را اعلام و نسبت به خرید آنها از طریق واحدهای ذیربط اقدام نماید.

تبصره1: وزارت کشاورزی موظف است همه ساله قیمت خرید تضمینی محصولات فوق الذکر را با رعایت هزینه های واقعی تولید و در یک واحد بهره برداری متعارف و حفظ رابطه مبادله در داخل و خارج بخش کشاورزی تعیین و حداکثر تا آخر تیر ماه به هیأت دولت تقدیم نماید.

تبصره2: دولت موظف است قیمت های مصوبه مزبور را قبل از آغاز هر سال زراعی (آخر شهریور ماه) از طریق رسانه های عمومی اعلان نماید.

تبصره3: دولت موظف است ضرر و زیان احتمالی موضوع این قانون را از منابع مالی خود تأمین نماید.»(1)

حضرت آیت الله خامنه ای در این زمینه می فرماید:

باید در سیاست های واردات بازنگری جدی شود و از واردات ،به ویژه محصولات زراعی و باغی و واردات کالاهایی که در آن مزیت تولید داریم، پرهیز شود.»(1)

استفتاء: آیا واردات محصولات کشاورزی در زمان برداشت که به ضرر برای کشاورزی می شود جایز است؟

پاسخ: دولت باید کاری کند که ضرری متوجه کشاورزان نشود و کشاورزان نیز نباید در صورت عدم واردات، قیمت محصول را مرتب بالا ببرند.(2)

خواهد شد.

تبصره: به منظور افزایش بهره وری در بخش کشاورزی، وزارت جهاد کشاورزی موظف است با اتخاذ سیاست های حمایتی و تشویقی زمینه توسعه و ارتقاء فن آوری در تولیدماشین آلات و ادوات مورد استفاده در بخش کشاورزی را فراهم سازد.(1)

آن جا که برخی از محصولات کشاورزی، سریع دجار خسارت می شوند و باعث زیان به کشاورزان می شود، دولت می تواند با جبران خسارات کشاورزان وضعیت محصولات کشاورزی در جامعه بهبود دهد.

ایجاد اشتغال، تامین غذا، ایجاد بازار و ارز آوری) رادر تغییر ساختار اقتصاد قائل هستند. به لحاظ خصوصیات عدم وابستگی بخش کشاورزی به خارج و فراهم بودن امکانات ومنبع داخلی، حرکت اولیه رشد اقتصادی می تواند از بخش کشاورزی باشد؛ به طوری که ممکن است چنین اولویتی برای بخش های دیگر و در مراحل اولیه فراهم نباشد.

بخش کشاورزی معمولا با هر بخش دیگری به صورت رقابتی عمل نمی کند، بلکه رشد آن، می تواند مکمل رشد بخش های دیگر باشد. توجه دقیق تر به اکثر عواملی که مورد استفاده بخش کشاورزی است، می تواند رقیب نبودن رشد این بخش را با رشد سایر بخش ها توجیه نماید.

نمی توان از اقتدار و استقلال ملی یک ملت سخن به میان آورد و در عین حال به سهولت از کنار نقش منحصر به فرد و با اهمیت بخش کشاورزی گذر کرد. بخش کشاورزی در جهت اعتلای استقلال و خودکفایی کشور، پیشگام جریان توسعه بوده و بی جهت نیست که در نزد صاحبان خرد، به واسطه توانمندی های بالفعل و بالقوه این بخش، به عنوان تکیه گاه اقتصاد ملی قلمداد می گردد.

به طور کلی، از دیدگاه توسعه اقتصادی، نقش کشاورزی

ص: 106

به دلیل کمک آن به پیشبرد جریان رشد و توسعه، نمایان تر است. بخش کشاورزی در جریان رشد و توسعه اقتصادی، چند وظیفه مهم و اساسی بر عهده دارد که از آن جمله می توان به این موارد اشاره کرد:

را تخریب می کند و با وابسته کردن آن به خارج باعث ضربه پذیری سیاسی اش می شود و معناداری ارزش های حیاتی ملی را نزد افرادی که مشمول آن هستند کاهش می دهد و در نتیجه امنیت ملی آن نظام را به مخاطره می اندازد. براین اساس ، باید به محور اصلی تامین امنیت غذایی که کشاورزی می باشد، اهمیّت داده شود.

خارجی ها دراز باشد برای این که نان به ما بدهید. این برای مملکتی، اولاً یک مملکت اسلامی عار است که دستش را دراز کند طرف آمریکا که شما نان ما را بدهید، حالا بفروشید به ما؛ این یک عاری است برای ما، ما باید خودکفا شویم در همه چیز، من جمله در قضیه کشاورزی. ایران یک مملکتی است که کشاورزی او کشاورزی غنی ای باید باشد؛ ایران یکی از استان هایش می تواند مال خودش را کفاف بدهد ومابقی صادر شود.»(1)

کشور عزیز ما که از سرزمین های بسیار وسیع کشاورزی برخوردار می باشد ؛ اما در رژیم ستمشاهی پهلوی براثر نفوذ استعمارگران و سیاست های غلط حاکمان ،کشاورزی از صحنه خارج گردیده بود و سرزمین های وسیعی از بهترین زمین های حاصل خیز با تبدیل شدن به ساختمان ویلاها به جایی که کشور ما با توان بهره دهی نان چندین کشور، خود محتاج بیگانگان گردید.

محصولات، سبب رشد و شکوفایی بیش تر در اقتصاد ملی می شود.

جواب: حاصل آن زراعت حرام نیست.(1)

استفتاء سوم:آیا کشاورزان می توانند حق آب خود را بفروشند؟

جواب: حق فروش را در قسمتی که ذی حق هستند دارند.(2)

استفتاء چهارم:آب رودخانه ای از قدیم بین کشاورزان تقسیم می شده است؛ آیا این تقسیم حقی برای آنها ایجاد می کند؛ به طوری که دیگران حق استفاده از آب رودخانه را نداشته باشند؟

جواب: حقّ برای کشاورزان ایجاد کرده است؛ ولی به اندازه نیاز و احتیاج و نسبت به مازاد حقی ندارند.(3)

استفتاء پنجم: کسی که پول برق چاه را نمی دهد، آبیاری با آن به چه صورت است؟

جواب: هرگونه استفاده غیرقانونی از این انشعابات جایز نیست مگر این که با اداره مربوطه مصالحه نمایند.(4)

ص: 112

4. باغ و زراعت فاقد دیوار و در باشد.

بنابر این، بالا رفتن از دیوار و گشودن در باغ و مانند آن تصرف در ملک دیگری محسوب می گردد و جایز نیست؛ مگر آن که شاخۀ درخت بیرون از دیوار باشد، که در این صورت خوردن از میوۀ آن جایز است.

5. بنابر قول برخی، علم یا ظن به ناخشنودی صاحب باغ یا مزرعه نداشته باشد.

6. به قول برخی، میوه و محصول چیده نشده باشد.(1)

شده اند: 1- کسانی که اماکن عمومی، سایه بان ها و محل پیاده شدن مسافران را آلوده کنند. 2- کسانی که آب عمومی (آب نوبتی) را غصب کنند؛ 3- کسانی که سدّ معبر کرده، مانع عبور عابران شوند.(1)

هرکس که در روز گرم (تابستان) برای رضای خدا روزه بگیرد و دچارتشنگی شود،خداوند بزرگ هزار فرشته را می گمارد تا چهره او را نوازش دهند و او را (به سعادت دنیا وآخرت) بشارت دهند.(1)

استفتاء دوم: در بعضی از روزهای گرم ماه مبارک رمضان، یک کشاورز نوبت آبیاری دارد در هوای گرم تابستان، آبیاری با حالت روزه تقریبا غیر ممکن است؛ یعنی طوری است که اگر شخص روزه باشد لطمه به زراعت و یا لطمه به سلامتی می زند. آیا این شخص می تواند روزه آن روز را افطار کند و قضای آن را بعدا بگیرد؟

جواب: اگر می تواند کار را ترک کند باید روزه بگیرد و اگر نمی تواند هر وقت به حرج افتاد، می تواند افطار نماید؛ ولی تا در حرج واقع نشده، نباید روزه را باطل کند.(1)

استفتاء سوم: ماه مبارک رمضان که مصادف است با فصل درو، و درو کردن با دهان روزه خیلی مشکل است و معمولا نمی توانند روزه بگیرند؛ زیرا درو گندم یا جو عقب می ماند و در نتیجه محصول از بین می رود؛ امام در این مورد چه دستور می فرمایند؟

جواب: در صورتی که بتوانند روزه بگیرند؛ و لو این که برای درو کمک بگیرند، یا در شب کار کنند باید روزه بگیرند و اگر ممکن نباشد، باید روزه بگیرند و اگر در بین روز ، روزه برای آنها حرجی شد بعد از آن می توانند افطار کنند.(2)

ص: 117

دارند. تنها اختلاف میان آنان، موارد و مصارف آن است.(1)

آیه 41 سوره انفال در خصوص خمس می باشد.

بدانید هر غنیمتی که به دست شما می رسد. یک پنجم آن برای خدا و پیامبر و اهل بیت او و یتیمان و مستمندان و واماندگان در راه (از آنها) می باشد، اگر به خدا و آنچه بر بنده خود در روز جدایی حق از باطل، روز درگیری دو گروه (باایمان و بی ایمان): روز جنگ بدر نازل کردیم، ایمان آورده اید؛ و خداوند بر هر چیزی توانا است.»(2)

سر سال خمسی و محاسبه درآمد سالانه، واجب مستقلی نیست؛ بلکه راهی برای شناخت مقدار خمس است و وقتی محاسبه واجب می شود که بداند خمسی به او تعلق گرفته؛ ولی مقدار آن را نمی داند و اگر از منفعت کسب چیزی نزد او نماند و همه آن در مؤونه زندگی مصرف شود، خمس هیچ کدام از آنها بر او واجب نیست.(1)

در حدّ شأن اداره کند، خمس دارد.(1)

آیت الله فاضل لنکرانی(رحمة الله علیه) در این زمینه می نویسد:

اگر باغ، برای استفاده خود و خانواده از میوه آن خریداری شده و مناسب با شأن او و در حدّ نیاز او باشد، خمس ندارد و اگر برای فروش میوه آن باشد، خمس دارد. ولی زمین زراعتی در حکم سرمایه است، و طبق احکام خمس سرمایه خمس دارد.(2)

استفتاء دوّم: فردی است زمین مواتی را برای کشاورزی و امرار معاش خود آباد می کند و این زمین به دلیل آباد شدن بدون این که پولی خرج کند دارای ارزش می شود؛ خمس این زمین واجب است یا نه؟

جواب: بله باید خمس آن را بدهد.(1)

استفتاء سوم: زمینی که سند آن را پدرم در زمان حیاتش به نام من کرده، بعد از فوتش به من ارث رسیده، با توجه به آن که پدرم در وصیت نامه اش قید نموده که خمس اموالش داده شود ،آیا خمس آن بر من واجب است؟

جواب: اگر پدر شما در خصوص پرداخت خمس این زمین وصیتی کرده، اول باید به وصیّت عمل شود و سپس آن زمین به ملک ورثه در می آید و چنانچه در زمان حیات، زمین مذکور را به شما تملیک کرده و شما هم آن را قبض کرده اید، در حالی که زمین متعلّق خمس بوده؛ هبه درست است ؛ ولی خمس آن مانند سایر دیون میت باید قبل از تقسیم ماترک پرداخت شود.(2)

استفتاء چهارم: باغ پدری از طریق بخشش یا ارث به

ص: 122

پسرش منتقل شده است؛ آن باغ هنگام هدیه یا انتقال به او بابت ارث، قیمت زیادی نداشت، ولی در حال حاضر قیمت آن با قیمت قبلی آن تفاوت زیادی کرده است؛ آیا به آن مقدار زیادی که بر اثر افزایش قیمت حاصل شده، خمس تعلّق می گیرد؟

جواب: ارث و هبه و پول فروش آنها خمس ندارد، هرچند قیمت آنها افزایش یافته باشد؛ مگر این که نگهداری آن به قصد تجارت و زیاد شدن قیمت باشد که در این صورت، ارتفاع قیمت سوقیه اش پس از فروش بنا بر احتیاط واجب متعلّق خمس است.(1)

متصل آنها تا سال مثمر شدن صبر کنند.(1)

سوال دوّم: باغی را احداث کرده، هم برای کسب و امرار معاش و هم استفاده شخصی از میوه های آن؛ آیا اصل درخت های میوه خمس دارد یا نه و آیا جزء رأس المال است یا نه؟

جواب: هر مقدار برای استفاده شخصی از میوه جات آن مورد نیاز باشد، خمس ندارد و مابقی خمس دارد.(2)

سوال سوم: اگر درخت بید و چنار و مانند این ها را بدون این که خمس آنها را بدهد، بفروشد؛ خمس را چه کسی باید بدهد: فروشنده یا خریدار؟

جواب: بر فروشنده و هم بر خریدار، اگر مطلع باشد ادای خمس آن واجب است.(3)

است که در زندگی به کشت آن نیاز دارید.(1)

استفتاء دوم: کشاورزی با بذری که خمس آن را نپرداخته زراعت کرده است. پس از نمو، فقط به محصول خمس تعلق می گیرد، یا بایستی خمس بذر را نیز محاسبه کند؟

پاسخ: خمس بذر را ضامن است و محصول در زاید بر مؤونه سال نیز خمس دارد.(2)

هستند.»(1)

آیت الله مکارم شیرازی در جواب استفتای فوق می فرماید:

سرمایه خمس دارد؛ مگر سرمایه ای که اگر خمس آن را ، هرچند به صورت تدریجی بدهد ، با بقیة آن، زندگی او در حد آبرو و شؤونش اداره نمی شود. بنابراین، اگر با پرداخت خمس آن ، لطمه ای به کار او نمی خورد، باید خمس آن را بدهد؛ خواه این سرمایه سرمایه تجارت باشد یا زمین و آب و ملک برای زراعت، یا ابزار کار.(2)

پنجم: قابلیت زمین مورد مزارعه برای کشاورزی، هر چند این قابلیت پس از اصلاح آن زمین به وجود آید. پس زمین های شوره زار غیر قابل کشت وزمین هایی که هر چند گاه زیر آب می روند وهمین امر آنها را غیر قابل کشت می کند، یا زمینهایی که نه از راه کندن چاه ونه از راه کشیدن آبراه ها ونه از راه امید بستن به باران های فصلی نتوان به آنها آب رسانید، نمی توانند مورد مزارعه قرارگیرند.

ششم: جزئیات قرارداد مزارعه، باید تماماً معلوم باشند، تا شائبه هیچ ابهام که در متن قرارداد که به نزاعی منجر گردد ، باقی نماند. روشن بودن قرارداد واز میان رفتن هرگونه شائبه ابهام با رعایت موارد زیر محقق می شود:

الف. تعیین مدّت مزارعه به چند ماه معین ویا چند سال مشخص، یا به گونه ای که عرفاً غرر یا ابهامی نابخشودنی در مزارعه باقی نماند. بنابراین، اگر این گونه توافق شود که طرف اول زمین را در اختیار طرف دوم قرار می دهد، تا هر چه می تواند در هرفصل زراعی در آن کشاورزی کند ونیمی از محصول را به او بدهد؛ به طوری که شائبه های غرر وابهام از میان برداشته شوند، مزارعه درست خواهد بود.

ب. تعیین سهم دو طرف به صورت کسری؛ «مثلًا نصف یا ثلث ویا به صورت درصدی :بیست در صد، چهل در صد

ص: 128

ومانند اینها؛ در غیر این صورت مزارعه باطل خواهد بود.

ج. تعیین محصولی که باید در زمین کشت شود ،اینکه مثلًا گندم باشد، جوباشد، سبزیجات باشد ویا حبوبات. اگر خواست ها، با تفاوت محصولات کشت شده، متفاوت شوند، وبا عدم تعیین محصولات ودر صورتی که این عدم تعیین، شائبه بوجود آمدن ابهام وغرر ویا زیانی بزرگ را به همراه داشته باشد؛ مزارعه باطل خواهد بود؛ در غیر این صورت مزارعه درست است.

د. تعیین زمین ومساحت آن؛ لذا اگر زمین مورد قرارداد در میان چند قطعه مردّد باشد و یا مساحت آن به درستی تعیین نشده باشد، واین امر موجب غرر شود؛ قرارداد مزارعه باطل خواهد بود.

م. تعیین دقیق طرفی که باید هزینه های گوناگون : بذر، ماشین آلات ودیگر هزینه های مربوط به زراعت را متقبل شود. به عبارت دیگر باید دو طرف دقیقاً تعیین کنند که هزینه ها برگردن صاحب زمین است ، یا کشاورز، و یا این که هزینه ها به نسبتی مشخص بین دو طرف تقسیم می شوند.(1)

ص: 129

و مانند آن باشد. بنابراین اگر قرار بگذارند که مثلاً یک تُن از میوه، مال صاحب باغ و بقیّه مال کسی است که کار می کند معامله باطل است؛

و) باید قرار داد معامله را پیش از ظاهر شدن میوه بگذارند و اگر بعد از ظاهر شدن میوه و پیش از رسیدن آن قرار بگذارند؛ چنانچه کارهایی مانند آبیاری و سمپاشی که برای پرورش میوه لازم است، باقی مانده باشد؛ مساقات صحیح است؛ وگرنه اشکال دارد و اگر فقط احتیاج به کارهایی مانند چیدن میوه و نگهداری آن باشد قرار داد آنها صحیح است، ولی مساقات نیست.(1)

که معمولاً دیگر از آفت گذشته باشد، پیش از چیدن صحیح است و نیز فروختن غوره بر درخت اشکال ندارد.(1)

2. اگر بخواهند میوه ای را که بر درخت است، پیش از آن که گُلش بریزد، بفروشند باید چیزی که دارای مالیّت و قابل فروش جداگانه و ملک فروشنده باشد، با آن ضمیمه نمایند.(2)

3. اگر خوشه گندم و جو را بعد از آن که دانه بسته به چیز دیگری غیر گندم و جو بفروشند اشکال ندارد.(3)

4. فروش زرع بدون ریشه ؛ یعنی به صورت سبز چین، چه زمان چیدن آن رسیده باشد و چه نرسیده باشد؛ به نحوی که باقی بماند تا سبز چین شود یا پیش از سبز چین شدن، جایز است؛ بنابراین اگر کشت را بچیند و ریشه آن بار دیگر رشد کند و خوشه ببندد، خوشه مال فروشنده است و اگر خریدار آن را نچیند، مالک زمین می تواند او را بر چیدن ملزم کند و یا نگه دارد و اجرت بگیرد؛ ولی اگر نگه داشت و رشد کرد تا خوشه بست؛ آن خوشه ها مال خریدار خواهد بود و صاحب زمین فقط می تواند درخواست اجرت نماید، و نیز

ص: 132

در خریدن درخت خرما حکم چنین است.(1)

5. فروختن میوه ها روی درختان خرما و سایر درخت ها قبل از بروز و نمودار شدن آنها، یک سال بدون ضمیمه، جایز نیست.(2)

6. میوه ای را که روی درخت خریداری کرده است، می تواند آن را به بیش از قیمت خرید، یا کمتر یا مساوی بفروشد ، چه قبل از تحویل گرفتن باشد ، یا بعد از آن.(3)

7. فروختن خوشه قبل از نمودار شدنش و بسته شدن دانه اش جایز نیست و بعد از بسته شدن آن جایز است، چه دانه اش آشکار باشد مانند جو، یا پوشیده باشد مانند گندم، چه تنها (خوشه فروخته شود) یا با ساقه اش، سر پا (بفروشد) یا درو شده (باشد). و فروختن آن به دانه ای که از جنس خودش است به این که خوشه های گندم به گندم و خوشه های جو به جو فروخته شود؛

بنابر احتیاط جایز نیست و این معامله به نام «محاقله» نامیده می شود و در این که بیع محاقله شامل فروختن خوشه گندم به جو و خوشه

ص: 133

جو به گندم شود، اشکال است؛ لیکن احتیاط ترک نشود؛ خصوصا در مورد (فروش) خوشه جو به گندم و اقوی آن است که این حکم در غیر گندم و جو مانند برنج و ذرّت جاری نیست ؛ اگر چه جریان حکم (در این ها) موافق احتیاط است؛ ولی اقوا آن است که بیع هر کدام از آنها به مقداری که از آن حاصل می شود، جایز نیست.(1)

نسبت به شما مهربان است.(1)

دراین آیه، حفظ مال و رعایت احترام آن، بر حفظ جان و نفس مقدم بیان شده و ابتدا دستور به حفظ مال شده است،مبنی براین که اموال خود را به اسباب باطل، یعنی اسبابی که قانونگذار آن را سبب انتقال مال از شخصی به شخص دیگر شناسایی نکرده یا مُمَلِّک ندانسته، مبادله و تصرف نکنید و بعد اعلام گردیده که جان و نفس دیگران را نیز محترم بدانید و خود یا دیگری را نکشید. پس همان گونه که پیامبر اسلام (صلّی الله علیه و آله) اعلام کرده اند خداوند، مال اشخاص را مانند خون آنان حرام کرده است(2)

از این آیه شریفه نیز استفاده می شود که اهمیت حرمت مال در ردیف اهمیت حرمت نفس است و از اهمیت و حمایت حقوقی خاص برخوردار است. در نتیجه، از لحاظ حقوقی، رعایت حقوق مالی دیگران لازم است و این حقوق فقط به اسباب مُمَلِّک صحیح می تواند از شخصی به شخص دیگر منتقل شود.

امام خمینی (رحمة الله علیه) در باب حرمت غصب اموال و حقوق دیگران می نویسد:

ص: 135

« غصب» از گناهانی است که عقل و نقل، یعنی کتاب و سنت و اجماع بر حرمت آن اتفاق دارند و غصب از زشت ترین انواع ظلم است و ظلم چیزی است که عقل حکم به قباحت و زشتی آن می کند، و در حدیث نبوی آمده است که اگر کسی یک وجب از زمین را غصب کند، خدای متعال در قیامت آن را از هفت طبقه زمین طوق گردنش می کند و در حدیث دیگر آمده است : کسی که در یک وجب زمین به همسایه خود خیانت کند خدای تعالی آن را طوق گردنش می کند از طبقه هفتم زمین تا در قیامت خدا را با این طوق دیدار کند، مگر آن که توبه کند و برگردد، و نیز در حدیثی دیگر آمده است: کسی که زمینی را بدون حق از دیگری بگیرد او را تکلیف می کنند به این که خاکش راتا روز محشر بدوش بگیرد و از کلام امیرالمؤمنین علیه السلام است که فرمود: سنگی غصبی در خانه گروگان ویرانی آن است یعنی تا آن خانه را ویران نسازد رها نمی کند.»(1)

بنابر این، طبق آیه مذکور و روایات اسلام غصب و تصّرف نا به حق اموال دیگران امری مذموم، ناپسند و حرام است.

در ذیل به برخی از احکام غصب اموال در کشاورزی

ص: 136

اشاره می شود:

جواب: مالک آن صاحب درخت و قلمه است؛ مگر این که صاحب قلمه رضایت داشته باشد. (1)

استفتاء چهارم: سیل، یا باد، بذر متعلّق به فردی را به زمین شخص دیگری برده، و در آنجا روئیده است. گیاه روییده شده و ثمره آن متعلّق به چه کسی است؟

جواب: گیاه مذکور متعلّق به صاحب بذر است؛ ولی باید مال الاجاره زمین را به صاحب زمین بپردازد.(2)

و چنانچه صاحب زمین راضی نباشد که زراعت و درخت در زمین بماند، کسی که غصب کرده، باید فوراً زراعت یا درخت خود را اگر چه ضرر نماید، از زمین بکند و نیز باید اجاره زمین را در مدّتی که زراعت و درخت در آن بوده به صاحب زمین بدهد و خرابی هایی را که در زمین پیدا شده است ، درست کند مثلاً جای درخت ها را پُر نماید و اگر به واسطه این ها قیمت زمین از اولش کمتر شود، باید تفاوت آن را هم بدهد و نمی تواند صاحب زمین را مجبور کند که زمین را به او بفروشد، یا اجاره دهد و نیز صاحب زمین نمی تواند او را مجبور کند که درخت یا زراعت را به او بفروشد.(1)

استفتاء نخست: خرید زمین های کشاورزی از کشاورزان بدون رضایت آنها توسط زمین شهری یا نهاد دیگر چه صورت دارد؟

جواب: هیچ کس حق ندارد ملک شرعی دیگری را بدون رضایت او از او بگیرد و در فرض معامله مبلغ با توافق طرفین تعیین می شود و چنانچه به زور بگیرند آن زمین غصبی است و نماز در آن اشکال دارد و هرگاه ضرورتی ایجاب کند که ملکی را برای مصلحت مسلمین از صاحبش بگیرند،

ص: 139

باید با او توافق کنند یا لااقل قیمت عادلانه روز را بپردازند و اگر در مالکیّت ملک اختلافی هست، باید به محاکم صالحه مراجعه شود.(1)

استفتاء دوّم: کسی که در ملک دیگری به طور غصب زراعت کرده، آیا مالک حق دارد قبل از برداشت زرع از او جلوگیری کند، یا باید صبر کند پس از برداشت محصول از غاصب خلع ید نماید؟

جواب: حق دارد.(2)

3. چوپان، ضامن گوسفندان تلف شده نیست، مگر آن که کوتاهی کرده باشد؛ مانند آنکه گوسفندان را در غیر مرتع تعیین شده بچراند، یا بیش از حدّ متعارف آنها را بزند. اگر گوسفندان به زراعت کسی خسارت وارد کنند ، چوپان ضامن است نه مالک.(3)

داشته شود؛ به طوری که مردم به واسطۀ این کار در سختی قرار گیرند. این عمل در سخنان پیشوایان دین علیهم السلام مورد توبیخ شدید قرار گرفته و کسی که مرتکب این عمل می شود ملعون، خطاکار، خائن و در حد آدمکش به حساب آمده است.

محسوب می شود؟

جواب: انبار کردن کالاهای ضروری و مورد نیاز مردم، به قصد آنکه بتواند با قیمت بالاتر به فروش برساند، مشروط بر این که به اندازه کافی آن کالا در بازار وجود نداشته باشد؛ احتکار محسوب می شود.(1)

واسطه کندن درخت ها پیدا شده، پر کند و اجاره زمین را از روزی که درخت ها را کاشته به صاحب زمین بدهد و مالک هم می تواند او را مجبور نماید که درخت ها را بکند و اگر به واسطه کندن درخت عیبی در آن پیدا شود، باید تفاوت قیمت آن را به صاحب درخت بدهد و نمی تواند او را مجبور کند که با اجاره یا بدون اجاره، درخت را در زمین باقی بگذارد.»(1)

شهید اوّل در لمعه، بعد از بیان بطلان این عقد چنین می فرماید:

مغارسه باطل است، به دلیل این که در آن ضرر و زیان است و بر خلاف زرع در مزارعه، درخت ریشه دار است و برای میوه دادن نیاز به زمان طولانی نیار است. به این جهت، از نظر تعیین اجل، تقسیم و شرایط دیگر دچار مشکل می شود.»(2)

و به عقیده برخی از فقها، مغارسه معامله ای صحیح است. حضرت آیت الله سیستانی در این زمینه می نویسد:

مُغارسه آن است که زمینی را به دیگری واگذار کند که در آن درخت بکارد و آنچه عمل می آید مال هر دو باشد؛ و این معامله صحیح است. هر چند احتیاط در

ص: 144

ترک آن است؛ ولی برای رسیدن به نتیجه آن، می توان معامله ای انجام داد که بی اشکال صحیح است؛ مثلاً دو طرف به این نحو با هم صلح و سازش کنند یا این که در نهال ها با هم شریک شوند؛ سپس باغبان، خود را به مالک زمین برای کاشتن و تربیت و آبیاری سهم او در مدّت زمانی معین به نصف منافع زمین در آن مدّت اجاره دهد.»(1)

حاصل همان زمین، یا زمین دیگر که فعلاً موجود نیست، قرار دهد، و یا این که کلی در ذمّه قرار دهد، مشروط به آن که از حاصل همان زمین پرداخت شود، اجاره صحیح نیست، و اگر حاصل زمین بالفعل موجود باشد ،مانعی ندارد.(1)

امام (علیه السّلام)به افراد، نباشد؛

5. تحجیر شده ( سنگ چینی و مانند آن) توسط دیگری نباشد؛

6. پیامبر یا امام، آن را برای خود یا دیگری قرق قرار نداده باشد؛

7. اسلام(در این که اسلام، شرط تملّک احیا کننده است و کافر به احیا، مالک نمی شود، یا این که کافر در صورت اذن امام به تملّک از طریق احیا، مالک می شودیا نه؛ اختلاف است)؛

8. نیّت تملّک(در این که نیّت تملّک به احیا، در حصول ملکیّت شرط است یا نفس احیا موجب حصول ملکیّت می شود؛ اختلاف است.)؛

9. مباشرت (در این که شرط تملّک به احیا، اقدام خود شخص به عمل احیا است، یا اگر احیاء توسّط وکیل یا اجیر و یا نایب انجام شود نیز تملّک حاصل می شود، اختلاف است. برخی در صورت دوّم، بین اجیر و نایب و وکیل تفصیل داده اند؛ به این معنی که اگر أجیر زمینی را احیاء کند، تملّک برای مؤجر حاصل می گردد).(1)

استفتاء: بعد از چندین سال زحمت، آبی از چاه برای

ص: 148

زراعت بیرون آورده ام؛ آیا این آب جزء انفال است یا متعلق به خودم؛ و آیا می توانم وقف کنم؟

جواب: با فرض اینکه محل چاه از اراضی موات بوده و به قصد تملک حیازت کرده و حفر چاه کرده اید، آن چاه متعلق به شما است و وقف آن مانع ندارد.(1)

طبق ماده «143» قانون مدنی: «هر کس از اراضی موات و مباحه قسمتی را بقصد تملک احیا کند، مالک آن قسمت می شود» ولی نباید احیاکننده در تصرفات خود موجب اضرار بحق صاحب حریم شود. در نتیجه احیاء اراضی مزبوره دو حق با یکدیگر جمع می شود: یکی حق مالکیت احیاءکننده و دیگری حق حریم صاحب قنات و چاه آب .چنان که گذشت کندن قنات و ایجاد حریم در اراضی موات می نماید، نه در اراضی که قبلا تملک شده است؛ زیرا پس از تملک هیچ حقی بر آن برقرار نمی گردد، مگر آن که به وسیله مالک آن حق به دیگری داده شود. این است که هرگاه کسی در املاک شهری که غیر موات است چاهی برای آب خوردن یا زراعت بکند، هیچ گونه حق حریمی در املاک مجاور ایجاد نخواهد شد و همسایه نیز می تواند در

ص: 149

ملک خود چاه آب خوردن یا زراعت بکند، اگر چه فاصله بسیار کمی با چاه دیگر داشته باشد و از منبعی که چاه اول به وسیلۀ مجاری زیر زمینی آب می گیرد ، چاه دوم نیز آب بگیرد و موجب تقلیل آب چاه اول بشود.(1)

تشخیص بدهد؛ فروشنده کار حرامی انجام داده است.(1)

شده است؛ درخت می باشد:

به کسانی که ایمان آورده، و کارهای شایسته انجام داده اند، بشارت ده که باغ هایی از بهشت برای آنهاست که نهرها از زیر درختانش جاری است. هر زمان که میوه ای از آن، به آنان داده شود، می گویند: این همان است که قبلا به ما روزی داده شده بود. (ولی این ها چقدر از آنها بهتر و عالی تر است.) و میوه هایی که برای آنها آورده می شود، همه (از نظر خوبی و زیبایی) یکسانند. و برای آنان همسرانی پاک و پاکیزه است و جاودانه در آن خواهند بود.»(1)

استفتاء: آیا کاشت درخت، مستحب است؟

جواب: با توجه به روایات در این زمینه، این امر مستحب می باشد.(2)

در زندگی بشر دارند. تلطیف هوا، تعادل دمای محیط، حفاظت از خاک و تأمین بخشی از مواد غذایی مورد نیاز انسان، اندکی از سودمندی های فراوان آنها است. اسلام مردمان را به تماشای گیاهان سرسبز و نگاه به مناظر جذاب آنها دعوت کرده است؛ چنان که در فرموده های معصومین علیهم السلام از تأثیر مثبت گیاهان بر جسم و جان آدمیروایاتی عنوان شده است.

امام صادق (علیه السلام) به مفضل می فرماید:

نگریستن به گل های رنگارنگ و درختان سرسبز و خرم، چنان لذتی به آدمی می بخشد که هیچ لذتی را با آن برابر نمی توان کرد»(1)

روایات وتجربه گویای آن هستند که هرگاه آدمی، به تماشای خرمی گیاهان و درختان سرسبز می نشیند، غرق در سرور و لذت می شود؛ روان وی آرام می گیرد و جانش به تازگی و طراوت می گرایدو تماشای آنها لذّت بخش و شادی آفرین است.

محققین درخت را از نظر سلامت فردی، اجتماعی و... دارای فواید بی شماری می دانند:

ص: 155

باکتری ها و قارچ های تک سلولی و برخی از حشرات مضرّ می شود.(1)

رسول خدا(صلّی الله علیه و آله) می فرماید:

هر کس درختی بنشاند و به ثمر بنشیند، خدا به اندازه ای که میوه از آن فراهم آید به او پاداش می دهد.»(1)

نقل است که روزی انوشیروان از روستایی عبور می کرد. پیرمردی را دید که نهال گردو می نشاند. انوشیروان گفت: ای پیر زمانه! درخت نشاندن تو گذشته؛ زیرا تو پیرمرد ناتوانی و درخت گردو دیر بار می دهد.

پیرمرد گفت: کسانی که پیش از ما بودند، درخت نشاندند، ما خوردیم، ما هم می نشانیم، بعد از ما می خورند:

به یک عمر در کِشتزار جهان

نخوردیم جز کِشته دیگران

کنونم مکافات را کار بند

بکاریم تا دیگران برخورند

انوشیروان، او را آفرین گفت و کیسه ای زر به او داد. پیرمرد گفت: دیگران درخت می نشانند و چند سالی زحمت می کشند تا درختشان به بار بنشیند و حاصل بدهد، درخت من چه زود به بار نشست و حاصل داد. انوشیروان که از این جمله خوشش آمده بود کیسه زر دیگری به او داد و از آن جا

ص: 158

گذر کرد. پیرمرد گفت: برای هر درخت در هر سال یک مرتبه میوه است و من از درخت خود در یک ساعت، دو مرتبه بهره بردم و میوه چیدم.(1)

یکی از آنها پرهیز از قطع درختان بود. امام علی(علیه السلام) نقل می فرماید:

هنگامی که رسول خدا(صلّی الله علیه و آله)گروهی را به جهاد می فرستاد، به آنان چنین رهنمود می داد: با نام خدا حرکت کنید ... مبادا به کشتن زنان، پیران و کودکان مبادرت نمایید. نیز از قطع درختان بپرهیزید ؛ مگر درختی مانع جنگ یا مانع بین شما و مشرکین باشد.»(1)

این که آن بزرگوار پس از سفارش بر رعایت کودکان، زنان، و پیران، بر حفظ درختان و عدم قطع آنها در حین جنگ تاکید می فرماید؛ حکایت از اهمیت وجود درخت از دیدگاه اسلام است.

امام صادق(علیه السلام) می فرماید:

درختان مثمر را قطع نکنید چرا که خداوند عذاب را بر شما فرو خواهد فرستاد.»(2)

ص: 160

درخت بکاریم؛ حتی ممکن است نوعی از درخت کاشتن در ملک شخصی هم اشکال داشته باشد؛ مثلاً فردی باغچه ای درست کرده؛ امّا چون درست نساخته، این باغچه به ساختمان همسایه نم می دهد. این کار آزار به همسایه است. او نمی تواند به بهانه این که گفته اند درختکاری کنید تا هوا تصفیه شود، فضا سبز شود، شهر سرسبز باشد، به همسایه اش آزار برساند.(1)

استفتاء سوّم: ما در شمال کشور باغی داریم که در آن درختانی را می کاریم و پس از مدتی آنها را قطع کرده و چوب آنها را می فروشیم؛ آیا این کار جایز است؟

جواب: اولاً: در روایات داریم که اگر درختی را قطع کردید، به جای آن درخت دیگری بکارید. از منظر دین بنا بر این است که فضا و طبیعت باید با طراوت و سرسبز باشد.

ثانیاً: قطع کردن درختانی که صرفاً از چوب آنها استفاده می شود؛ اگر درختان ملک شخصی خودمان باشد، یا اگر متعلق به دیگران است، با اجازه ی مالک باشد و همچنین منع قانونی هم برای این کار نباشد اشکال ندارد.

اما ممکن است باغی متعلق به یک شخص هم باشد؛

ص: 162

اما قانون به طورکلی قطع درختان را ممنوع بکند؛ چرا که وجود آن درختان باعث سلامت هوای شهر می شود. بنابراین، اگر قانونی هست که بریدن درختان باغ ها قرارگرفته در داخل شهر را ممنوع کرده باشد؛ حتی اگر درختان این باغ درختان میوه هم نباشند، باید قانون مراعات شود و نباید تخلف کرد.(1)

استفتاء چهارم: شکستن شاخه درختان چه حکمی دارد؟

بی جهت نباید شاخه درختان را شکست. اگر این درخت متعلق به مردم یا مثلاً اموال بیت المال است؛ این کار حرام است. اگر هم باغ شخصی ما است، گاهی اوقات شکستن یک شاخه درخت، اسراف یا از بین بردن بی جهت اموال است.

اما یک وقت است که شما درخت را هرس می کنید که آن هم کار اهل فن است برای این که درخت میوه بیشتری دهد، این اشکال ندارد.(2)

ص: 163

آبی را می فروشد ؛ امّا به جای آن زمین و آب دیگری نمی خرد ؛ پولی را که بدست آورده است ،از دست می دهد.(1)

ص: 165

داده است، ایران 93 درصد از مواد غذایی مصرفی خود را وارد می کند و این است نتیجه به اصطلاح اصلاحات ارضی شاه!»(1)

اگر اراضی به همین صورت و پشت سر هم بر اساس قانون ارث تقسیم شود اراضی عملا به عنوان یک واحد اقتصادی توجیه اقتصادی نخواهد داشت و زمینه را برای کاهش تولید فراهم می کند که علاوه بر آن امنیت غذایی کشور نیز تهدید خواهد شد.

کشت، جایگزین یک دیگر هستند.

به نظر می رسد سیب زمینی و پیاز بهترین مثال ممکن در این حالت باشند. این مدل به گونه ای است که به دلیل پایین بودن اطلاع کشاورزان از بازار، قیمت فعلی محصول در سال جاری، میزان کشت در سال بعد را تعیین می کند، مثلا در سالی که قیمت پیاز به دلیل بالا بودن عرضه رو به افول گذاشته، محصول جایگزین یعنی سیب زمینی کشت می شود و به این دلیل که اغلب کشاورزان در این سال سیب زمینی کشت کردند، قیمت سیب زمینی در سال بعد کاهش می یابد و این دور و تسلسل ها، سال ها ادامه پیدا می کند. پیاز در سال 1394 هجری شمسی به همین سرنوشت دچار شد و در موقع برداشت قیمت سر مزرعه به 70 تومان هم رسید که در نتیجه آن، اغلب کشاورزان محصول خود را برداشت نکردند و تنها پس از گذشت چند ماه به دلیل کاهش عرضه، قیمت پیاز به بالای 1000 تومان نیز رسیده است. کارشناسان اقتصادی عقیده دارند حل این قضیه نیز راهکارهای زیادی خواهد داشت که در ادامه به بررسی چند راهکار مهم جلوگیری از آن می پردازیم.

ص: 170

به شرایط مناطق، قطب کشاورزی ایجاد کند و به نوعی هر منطقه را تک محصولی کند تا با ایجاد صرفه به مقیاس، قیمت تمام شده هر محصول کاهش پیدا کند.(1)

شمسی برمی گردد که با اعتبارات سازمان برنامه، 176 تن کود شیمیایی برای اولین بار به کشور وارد شده و مورد استفاده قرار گرفت. از آن تاریخ به بعد واردات مصرف کودهای شیمیایی فراز و نشیب های زیادی را طی کرد. در یک دهه گذشته میزان مصرف کل کودهای شیمیایی در ایران از 4/2 میلیون تن در سال 1378 به 3/3 میلیون تن در سال 1387 افزایش یافته که حاکی از سیر تحول در تدارک و توزیع کودها است.(1)

مصرف غیرمنطقی وبی رویه کودهای شیمیایی در مزرعه ها و باغ ها مهم ترین عامل شیوع سرطان معده در کشور محسوب می شود.

کودهای شیمیایی و سموم دفع آفات، دو عامل اصلی شناخته شده در تخریب محیط زیست، آلوده کردن آب های آشامیدنی، رودخانه ها، سواحل دریاها و تولیدات کشاورزی و تهدید کننده حیات برخی از گیاهان و گل های وحشی و پرندگان و آبزیان و مضرّ سلامتی انسان است. از آثار منفی مصرف کودهای شیمیایی در کشاورزی، می توان

ص: 173

به تغییر یافتن مزه و طعم، و درشت و بی قواره شدن میوه ها و سایر تولیدات کشاورزی و سیفی کاری ها اشاره کرد. بر اساس گزارش های سازمان بهداشت جهانی، سالانه صدها هزار سمپاش در سراسر جهان، بر اثر سمپاشی جان خود را از دست می دهند و یا آسیب جدی می بینند(1)؛ در حالی که امکان استفاده از کودهای طبیعی و حیوانی که این پیامدهای منفی را نیز ندارند؛ وجود دارد.

شیمیایی مصنوعی (مانند کودهای شیمیایی معدنی، آفت کش ها شیمیایی، هورمون ها، داروها و مواد افزدونی) در روند تولید جلوگیری شده و به جای آنها از جایگزین هایی مانند کودهای دامی، کمپوست ها و دیگر کودهای آلی، آفت کش های غیر شیمیایی مانند عصاره گیاهان، دشمنان طبیعی، و استراتژی های کنترل بیولوژیکی و نیز از روش های مدیریتی زراعی، فیزیکی و مکانیکی برای کنترل آفات، امراض و علف های هرز استفاده می شود. البته باید به این نکته توجه کرد که کشاورزی ارگانیک تنها به معنی عدم استفاده از کودها و آفت کش های شیمیایی در نظام های تولیدی نیست، بلکه در آنها رعایت استانداردهای بین المللی و ملی خاص تولیدات ارگانیک نیز ضروری می باشد. کشاورزی ارگانیک که از سالهای 1960 و 1970 به عنوان یک کشاورزی کاملا خاص مطرح بوده و دارای روش های ویژه ای می باشد، در سال های اخیر تقریبا در تمام کشورهای جهان به طور گسترده و روزافزونی مورد توجه قرار گرفته است. آنچه در کشاورزی ارگانیک مطرح است، نگاهی جامع به مجموعه ای از کارکردها است که هدف از آن تنها کسب محصول صرفاً اقتصادی نیست و عملکرد مفهومی فراتر از مفهوم رایج آن، به عنوان تنها بخشی از

ص: 175

کارکرد یک بوم نظام کشاورزی، را در برمی گیرد.

کشاورزی ارگانیک در ایران با مشکلات و موانعی نیز روبه رو است. یکی از این موانع عدم حمایت از طرف دولت است. از جمله حمایت هایی که از طرف دولت می تواند صورت گیرد، پرداخت یارانه، تخصیص وام های بلندمدت، احداث مراکز تحقیقاتی به منظور پیشبرد کشاورزی ارگانیک و بازاریابی می باشد. مشکل دیگری که دراین زمینه وجود دارد این است که در ایران مراکزی جهت صدور گواهی برای محصولات ارگانیک تولیدشده وجود ندارد. برای آن که این محصولات جای خود را در خانه های ایرانی پیدا کنند لازم است مصرف کننده از ارگانیک بودن محصول و رعایت استانداردهای لازم در آن، اطمینان کامل داشته باشد، بنابراین صدور گواهی برای محصولات ارگانیک به منزله مهر تاییدی است برای اطمینان خاطر مصرف کننده. مسئله دیگر این است که هنوز در این زمینه تبلیغات کافی و فرهنگ سازی صورت نگرفته است. باید این فرهنگ در میان مردم نهادینه شود که هزینه بیشتری که آنها بابت خرید محصولات سالم تر می پردازند به نوعی صرفه جویی در هزینه های بهداشت و درمان محسوب می شود. امروزه همه مردم به خطرات کودها و سموم کشاورزی و تاثیرات منفی

ص: 176

آنها بر سلامتشان آگاه اند. بنابراین، باید به جمله طلایی «پیشگیری بهتر از درمان است» توجه بیشتری کنیم و این مسئله را جدی بگیریم.

ص: 177

آب های مباح، دریا باشد یا باران یا چشمه، هرکس می تواند تملک یا استفاده بنماید. آب ،مادام که در رودخانه یا در دریا است مباح می باشد و پس از آن که در نهر یا حوض یا ظرف ملکی کسی داخل گردید مالک صاحب آن می شود. براین اساس، مادّه «149» قانون مدنی می گوید: «هرگاه کسی به قصد حیازت میاه مباحه، نهر یا مجرای مزبور وارد شود ملک صاحب مجری است و بدون اذن مالک نمی توان از آن نهری جدا کرد یا زمینی مشروب نمود».

در صورتی که در کندن نهر یا چاه و همچنین در احیاء اراضی موات چند نفر به صورت مشارکت عمل نمایند، در نتیجه عمل مزبور آنان در نهر یا چاه شریک خواهند بود و سهم هر یک به نسبت عمل و مخارجی است که در آن بکار برده است.

مادّه «150»قانون مدنی می گوید: «هرگاه چند نفر در کندن مجرا یا چاه شریک شوند، به نسبت عمل و مخارجی که موجب تفاوت عمل باشد، مالک آب آن می شوند و به همان نسبت بین آنها تقسیم می شود».

مثلا هرگاه در کندن نهری دو نفر شرکت نمایند و یکی ده روز کار کند و دیگری دو روز، شخص اخیر یک ششم از آن

ص: 179

نهر را مالک می شود و دیگری پنج ششم بقیه را. همچنین است هرگاه چند نفر به وسیله کارگرانی که مزد آنان را داده اند نهری را حفر نمایند؛ هر یک به نسبت هزینه که پرداخته در نهر مزبور مشاعا سهیم می باشد و به همان نسبت مالک آب جاری در آن نهر خواهد بود، نه به نسبت اراضی که مالک است و از آن نهر می تواند مشروب شود. بنابراین هرگاه کسی که یک ششم نهر را مالک است بیش از شریک دیگر که پنج ششم آن را مالک است دارای زمین باشد؛ بیش از یک ششم حق آب از نهر ندارد و می تواند از دیگری مقدار لازم را اجاره بنماید.

تقسیم نهر مشترک مانند تقسیم اموال مشترک دیگر است. در صورتی که تقسیم آن ممکن باشد به درخواست یکی از شرکاء تقسیم به عمل خواهد آمد. اما تقسیم مهایات: چنان که هرگاه سه نفر به طور تساوی در نهری شریک باشند و بین خود قرار دهند که در گردش شش، هر یک، دو روز و دو شب آب ببرد؛ در صورتی که تقسیم حقیقی نهر ممکن نباشد ، برای جلوگیری از اختلاف، تقسیم مزبور الزامی بنظر می رسد و چنانچه با امکان تقسیم حقیقی نهر، شرکاء تقسیم مهایات نمایند، آن تقسیم الزام آور نیست و هر زمان

ص: 180

می توانند بر هم زنند.(1)

و باغات.

و) اراضی دایر یا بایری که بنا به مقتضیات انقلاب اسلامی یا بر اساس قوانین و احکام مصادره شده، یا به تملک عمومی درآید و در اختیار وزارت کشاورزی و عمران روستایی قرار گیرد.(1)

مادّه10: در واگذاری اراضی برای امور کشاورزی و فعالیتهای وابسته با رعایت کلیه شرایط و ضوابط مقرر حقّ تقدم به ترتیب با اشخاص زیر می باشد:

1. ساکنین محلی که حداقل سه سال در محل سکونت داشته اند.

2. داوطلبانی که متعهد به سکونت در محل شوند؛

3. تحصیلکرده های کشاورزی - دامپزشکی و دامپروری به شرط عدم اشتغال دولتی؛

4. کارمندان دولت به شرط ترک اشتغال یا بازنشستگی یا باز خرید خدمت.(2)

ص: 182

مذکور از شمول این ماده مستثنا است و با رعایت ضوابط زیست محیطی با موافقت سازمان های جهاد کشاورزی استان ها بلامانع می باشد.(1)

ص: 184

7. مرتضی راوندی، تاریخ اجتماعی ایران، انتشارات نگاه، تهران، چاپ دوم، 1382 ه ش.

8.امام خمینی(رحمة الله علیه)، تحریر الوسیله، جامعه مدرسین، قم،1382 ش.

9. فضل بن حسن طبرسی، ترجمه مجمع البیان، نشر فراهانی،تهران، بی تا.

10 سید محمد حسین طباطبایی، تفسیر المیزان، جامعه

مدرسین، قم، 1385 ش.

11.تفسیر نمونه، دار الکتب الإسلامیه، تهران، چاپ دهم، 1371ش.

12. عبدعلی بن جمعه حویزی، تفسیر نور الثقلین، نشر

اسماعیلیان، قم، 1405 ق.

13. مفضل بن عمر، توحید مفضل، انتشارات وزارت فرهنگ و ارشاد اسلامی، تهران، 1379 ش.

14. امام خمینی(رحمة الله علیه)، توضیح المسائل (محشی - امام خمینی)،دفتر انتشارات اسلامی وابسته به جامعه مدرسین حوزه علمیه قم، قم، 1424 ق.

15. صادق سید نژاد، تولید ملی، کار و سرمایه از منظر آموزه های دینی، صدا و سیمای جمهوری اسلامی ایران مرکز پژوهشهای اسلامی،

ص: 188

16.شیخ طوسی ، تهذیب الأحکام (تحقیق خرسان )، دارالکتب الإسلامیه ، تهران ، 1407 ق .

17.لطف الله صافی گلپایگانی لطف الله، جامع الاحکام ، مؤسسه انتشارات حضرت معصومه (علیهاالسّلام)، 1418 ق.

18.شعیری ، محمدبن محمد، جامع الاخبار ، مطبعة حیدریه ، نجف ، بی تا.

19.فاضل لنکرانی ، جامع المسائل ، انتشارات امیرقلم ، قم، 1385 ش .

20.شیخ محمد حسن نجفی ، جواهر الکلام ، دار احیاء التراث العربی ، بیروت ، 1981 م .

21.امامی ، سیدحسن ، حقوق مدنی ( امامی) ، انتشارات اسلامیة ، تهران، 1390ش.

22.احمد رضا حاج سید جوادی ، دائرة المعارف تشیع ، نشر حکمت ، تهران ، 1390ش .

23.مکارم شیرازی ، ناصر، دائرة المعارف فقه مقارن ، انتشارات مدرسه امام علی بن ابی طالب علیه السلام، قم ، چاپ اول ، 1427ق .

24.دبیر سیاقی ، منوچهر، در غرب چه می گذرد ؟ انتشارات بحر العلوم ، قزوین ، 1375ش .

25.ناصر مکارم شیرازی ، رساله توضیح المسائل ، انتشارات مدرسه امام علی بن ابی طالب علیه السلام ،قم، پنجاه ودوم،

ص: 189

1429ق .

26. کابلی، محمد اسحاق فیاض، رساله توضیح المسائل،

انتشارات مجلسی، قم، 1426 ق.

27. صحیفه نور، موسسه تنظیم و نشر آثار امام خمینی، تهران،1378 ش.

28. سید محمد کاظم طباطبایی یزدی، عروة الوثقی، جامعه مدرسین، قم، 1380 ش.

29. سید محمد کاظم طباطبایی یزدی، عروة الوثقی، مؤسسه نشر اسلامی، قم، 1417 ق.

30. ابن ابی جمهور، عوالی اللئالی، دار سید الشهداء للنشر، قم،چاپ اول، 1405 ق.

31. سید محمود هاشمی، فرهنگ فقه مطابق مذهب

اهل بیت(علیهم السّلام) ، مؤسسه دائرة المعارف فقه اسلامی بر مذهب اهل بیت(علیهم السّلام) ، قم، چاپ اول، 1426 ق.

32.حمیری، عبد الله بن جعفر، قرب الإسناد، مؤسسة آل

البیت(علیهم السّلام) ، قم، 1413 ق.

33. کلینی، محمد بن یعقوب بن اسحاق، الکافی، دار الکتب الإسلامیة، تهران، 1407 ق

34. متقی هندی، علاءالدین علی بن حسام، کنز العمّال فی سنن الاقوال و الافعال، مرکز اطلاعات و مدارک اسلامی، قم،

ص: 190

1386ش.

35.معاونت آموزش و پژوهش ، گزیده مناسک حج ، نشر مشعر، تهران 1385ش .

36.شهید اوّل ، محمد بن مکی ، اللمعة الدمشقیة فی فقه الامامیه ، دار الاسلامیة ، بیروت ، 1414ق .

37.برقی ، احمد بن محمد بن خالد ، المحاسن ، دار الکتب الاسلامیه ، قم، 1371ش .

38.محدث نوری، حسین بن محمد تقی ، مستدرک الوسائل و مستنبط المسائل ، مؤسسه آل البیت (علیهم السّلام) ، قم، 1408ق .

39.ابن خلدون ، مقدمه ابن خلدون ، ترجمه محمد پروین گنابادی ، شرکت انتشارات علمی و فرهنگی ، تهران ، 1375 ش.

40.بروجردی، آقاحسین وعده ای از فضلاء ، منابع فقه شیعه (ترجمه جامع أحادیث الشیعة) ، انتشارات فرهنگ سبز، تهران، 1386 ق .

41.کردوانی، پرویز ، منابع ومسائل آب درایران ، انتشارات دانشگاه تهران، 1374ش .

42.نهج البلاغه

43.مهتاب پورآتشی ، ورود کودها و سموم شیمیایی به درون آب، علل عمده آلودگی آب ها درقرن حاضر ، همایش ملی مباحث نوین در کشاورزی ، دانشگاه آزاد اسلامی ساوه ، آبان ،

ص: 191

1390ش.

44. شیخ حرّ عاملی، وسائل الشیعه، ج 12 ، ص 10 ، مؤسس ة آل البیت(علیهم السّلام) ، قم، 1409 ق.

45. سمهودی، علی بن عبد الله، وفاء الوفاء باخبار دار المصطفی،دار الکتب العلمیه، بیروت، 1414 ق.

46. محمد خسروشاهی و شهاب الدین قوامی، هشدار، انتشارات راه سبحان، 1387 ش.