ص: 2

ص: 3

ص: 4

حلم و بردباری..................................................34

محبت و حسن ظن............................................36

مخاطب شناسی...............................................37

آشنایی با مهارت های ارتباطی............................38

تقویت بعد علمی و تخصصی................................39

هنر خوب شنیدن...............................................40

رعایت ظواهر.....................................................41

تواضع............................................................42

پرهیز از غرور علمی..........................................44

عالمانه سخن گفتن.........................................45

انتقال معلومات..............................................48

خطر درکمین است...........................................50

حقوق شاگرد از نگاه امام سجاد (علیه السلام).......50

معلم و تربیت دینی کودکان.................................51

یک کلاس معنوی............................................58

هر چه می خواهی بپرس!................................61

محبوبیت معلم..................................................63

نقش معلّم در بالا بردن کیفیت آموزشی.................66

معلم باوقار..........................................................67

معلم با اخلاق.....................................................69

بیان و شیوه انتقال مطالب...................................72

معلمین و رعایت چند نکات ظریف............................76

معلمین و خصوصیات اجتماعی...............................78

ص: 6

معلمین و خصوصیات اجتماعی..............................80

کلاس داری موفق...............................................82

فصل سوم: احکام معلمان و استادان

احکام معلمان و استادان......................................87

وظایف عبادی معلمان.......................................89

کلاس های مختلط و استاد غیر همجنس..............102

امر به معروف ونهی از منکر..............................107

بیت المال و لوازم مدرسه و دانشگاه..................109

مواد درسی................................................110

کم کاری...................................................120

مکان تدریس..............................................127

حق التدریس و وظایف مالی...........................130

با معلمان..................................................132

تنبیه شاگردان..........................................143

ارفاق و تقلب..............................................148

همکاری آموزشی با مؤسسات بیگانه.............150

فهرست منابع.................................................153

ص: 7

ص: 8

می گذارد، همچنین صدها حرام و مکروه دارد که انجام آن فضای زندگی فردی و اجتماعی را تیره و تار می سازد.

از آنجا که بسیاری از مشکلات اجتماعی، ناشی از ندانستن احکام الهی و عمل نکردن به قوانین فقهی است، اگر دولت ها و مردم احکام و دستورهای حیات بخش الهی را بشناسند و به آن عمل کنند زندگی هر روز شیرین و شیرین تر می شود و زمینه برای رشد معنوی و سعادت جاودانی فراهم می گردد.

نویسنده محترم این اثر، همچون سایر نویسندگان مجموعه کتب فقه و زندگی، با بهره گیری از قرآن، سنت، فقه اهل بیت:، اخلاق اسلامی و اصول مسلم عقلی، سعی کرده که وظیفه و تکلیف الهی و دینی استادان و معلمان محترم را، در رابطه با مسائل مورد نیاز تبیین کرده و آن ها را برای عمل به واجبات و مستحبات الهی راغب و نزدیک تر و از مکروهات و محرمات دور نماید؛ که جا دارد از قلم شیوا و تلاش محققانه ایشان تشکر و قدردانی شود.

ص: 11

همچنین از تمام مسئولان و دست اندرکاران ، به ویژه حجج اسلام محمود مهدی پور و محمد حسین فلاح زاده که نظارت علمی این مجموعه را به عهده دارند، و «دبیر ستاد احیاء امر به معروف و نهی از منکر»، جناب حجة الاسلام والمسلمین حاج سید احمد زرگر و تشکل های مردمی ستاد، که با راهنمایی و حمایت های مالی ما را در چاپ و نشر این مجموعه یاری می دهند، تشکر و قدردانی می شود. دیدگاه علمی و تجربی خویش را به نشانی: قم، خ معلم، 16متری عباس آباد، جنب مدرسه شهیدین پژوهشکده امر به معروف و نهی از منکر ارسال کنید و ما را در ارائه بیشتر و بهتر خدمات فرهنگی یاری فرمایید.

والله ولی التوفیق

قم- انتشارات نورالسجاد

ص: 12

ص: 14

و واضع بخشی از دانش هاست؛ چنان که به ارسطو، که حکمت را تدوین و منطق را گردآوری کرد، «معلم اول» گفته اند و ابونصر فارابی را که حکمت یونانی را ترجمه کرد «معلم ثانی» نامیده اند و برخی مانند ابن مسکویه و دیگران ابن سینا را «معلم ثالث» دانسته اند(1).

در فرآیند آموزش و پرورش (تعلیم و تربیت) معلّم، چهرۀ شاخصی است که می کوشد مهارت ها و دانش های خود را به صورتی هدف مند به فراگیران برساند و در آن ها تغییر رفتاری ایجاد نماید.

دکتر علی اکبر سیف، «معلم» را کسی می داند که با یک یا چند دانش آموز به رفتار تعاملی می پردازد و هدفش این است که در دانش آموز تغییری ایجاد نماید. این تغیر چه شناختی باشد و چه نگرشی و حرکتی(مهارتی) از سوی معلّم یک تغییر هدف مند است(2).

ص: 16

آیت الله مظاهری در این باره می گوید:

در جامعه انسانی، اساسی ترین کار، تعلیم و تربیت است و کسی که این رسالت را بر دوش می کشد معلّم است. معلّمی به هر گونه تلاشی که برای هدایت، تکامل و آموزش انسان ها صورت می گیرد اطلاق می شود. از همین روست که پیامبران، معلّم بشر خوانده می شوند. همچنین پدر و مادر و دیگر اعضای خانواده نسبت به کوچکترها نقش معلّم را دارند، ولی در نام گذاری گروه های مختلفی که وظیفه تعلیم و تربیت را بر عهده گرفته اند در اصطلاح تنها به یک طبقه «معلم» می گویند؛ یعنی همان کسانی که رسالت آموزش و پرورش فرزندان ما را از کودکی و ابتدایی تا دوره جوانی و آموزش عالی بر عهده می گیرند.(1)

ص: 17

در این خصوص می فرماید:

معلّم اول، خدای تبارک و تعالی است ... به وسیله وحی مردم را دعوت می کند به نورانیت، دعوت می کند به کمال، دعوت می کند به محبت، دعوت می کند به مراتب کمالی که از برای انسان است(1).

و معلمی اقتدا به پیامبر اعظم (صلی الله علیه و آله) است که فرمود: «اُرسلتُ بِالتَعلیم» مبعوث شده ام تا معلّم بشر شوم(2).

پیامبر معلّمی بود که براساس آیات قرآن کریم دو هدف را دنبال کرد؛ نخست تزکیه و تربیت و دیگری آموزش معارف قرآنی و حکمت الهی(3).

پیامبر آمد تا هم در زمینه علم و دانش و هم در عرصه اخلاق و معنویت به صورت توأمان انسانها را رشد داده و بعد علمی و معنوی آنان را تقویت کند؛ باشد که چنین باشیم!

ص: 19

گوید و درشتی نکند. چیزی که خلاف واقع است تدریس نکند. در آموختن نباید مضایقه کند و بخل بورزد و باید مطالبی را که شاگرد قادر به درک آن نیست بدو نیاموزد(1).

تجلیل از معلم پاسداشت انسان هایی ست که همچون شمع آب شدند تا مشتاقان هدایت و پروانگان وصل در آسمان خوبی ها و فضیلت ها به پرواز در بیایند. تکریم معلم نکوداشت یاد و نام شهیدی است مطهر که روز معلم را با علم، بصیرت، ایثار، عشق و شهادت پیوند داده است. همان معلم شهیدی که دغدغه اصلی اش پالایش جامعه دینی از کجی ها و انحراف ها بود و در این راه از تیر بدخواهان و کج اندیشان نهراسید. مطهری، معلمی بود که با کوله باری از اندیشه های ناب و اصیل اسلامی و با تمام توان از اسلام ناب دفاع کرد و با صلابت در مقابل

ص: 21

دوجبهه روشنگران غرب زده ومتحجرین بی درد ایستاد واز دین ومقتضیات زمان وجاذبه ودافعه علوی سخن گفت.(1)

ص: 22

ص: 24

در شب تاریک نورافشانی می کند و مانع از سقوط انسان در جهالت، ضلالت و حیوانیت می گردد.

امام صادق (علیه السلام) می فرمایند:

(اَلعامِلُ عَلَی غَیرِ بَصِیرَةٍ کَالسائِرِ عَلَی غَیرِ الطَّرِیقِ لَا یزِیدُهُ سرْعَةُ السیرِ إِلَّا بُعْداً) ؛ کسی که بدون بصیرت اقدام به کاری کند مانند رهروی است که گام در راه انحراف گذاشته و هرچه سریع تر پیش رود فاصله اش با مقصد بیشتر می شود.

اساتید و معلمان بزرگوار باید قبل از هر چیز به شأن، جایگاه، موقعیت، وظایف و اقتضائات معلّمی و استادی توجه نموده و با شناخت محیط پیرامون خویش، زمینه را برای دست یابی به بصیرت اخلاقی در سایه تعلیم و تربیت واقعی و همه جانبه و نیل به جامعه اخلاقی و دینی فراهم نمایند. برای این کار خود معلمان نیازمند کسب بصیرت هستند.

ص: 26

امروز معلمی اقتدا به آن بزرگواران است.

در این مسیر با صبغۀ الهی و الگو گیری از آن انسان های والا مسیر باید تعلیم و تعلم را نورانی کنند و در سایه سار اخلاص و تکلیف محوری وظایف خود را به نحو احسن انجام دهند. به یاد داشته باشیم که پیامبر رحمت حضرت محمدبن مصطفی (صلی الله علیه و آله) خطاب به مولای متقیان امیرمومنان (علیه السلام) می فرماید:

لَئِن یهْدِی اللَّهُ عَلی یدَیکَ رَجُلًا واحِداَ خَیرٌ لَکَ مِمَّا طَلَعتَ عَلَیهِ الشَّمْس.(1)

ای علی، اگر خداوند متعال به وسیله تو یک نفر را هدایت فرماید برای تو از هر آنچه خورشید بر آن بتابد بهتر است.

البته هدایت بشر از شئون الهی است و ایجاد تحول و انقلاب روحی و معنوی در مخاطب فقط با توفیق و لطف الهی قابل تحقق است که:

ص: 28

(إِنَّکَ لا تَهْدی مَنْ أَحْبَبْتَ وَ لکِنَّ اللَّهَ یهْدی مَنْ یشاءُ وَ هُوَ أَعْلَمُ بِالْمُهْتَدینَ) (1)؛ ای پیامبر، همانا تو هدایتگر هر آنکه دوست داری نمی باشی، بلکه خداوند است که هر که را بخواهد هدایت می نماید و او نسبت به هدایت یافتگان داناتراست.

از قرآن بیاموزیم که فرمود:

(مَنْ کانَ یریدُ حَرْثَ الْآخِرَةِ نَزِدْ لَهُ فی حَرْثِهِ وَ مَنْ کانَ یریدُ حَرْثَ الدُّنْیا نُؤْتِهِ مِنْها وَ ما لَهُ فِی الْآخِرَةِ مِنْ نَصیبٍ) (2)؛ کسی که می خواهد بهره ای از آخرت داشته باشد بیشتر از آن بهره مند خواهد شد و کسی که فقط در جستجوی بهره مادی و دنیایی باشد آن را به دست می آورد، لکن هیچ نصیبی از پاداش اخروی نخواهد داشت.

ص: 29

هر کس خود را برای راهبری مردم نصب نموده است باید پیش از تعلیم دیگران به تعلیم خویش بپردازد، کسی که خود را در مقام هدایت و تعلیم قرار می دهد ادب رفتاریش باید پیش از ادب گفتاریش باشد زیرا کسی که ادب آموز و معلم خویش است از کسی که تنها معلم و ادب آموز دیگران به احترام شایسته است.

و در بیانی دیگر می فرماید:

من لم یصلح خلائقه لم ینفع الناس تادیبه(1)؛ کسی که به خود سازی و آراستگی اخلاقی خویش نپردازد تأدیب و تربیت او برای مردم نیز سودی نخواهد داشت.

به تعبیرشاعر:

بی گهر را علم وفن آموختن

دادن تیغ است دست راهزن

ص: 31

تیغ دادن درکف زنگی مست

به که افتد علم ناکس به دست

علم و مال و منصب جاه وقرآن

دست آرد درکف بدگوهران

قرآن چون قلم دردست غداری فتد

لاجرم منصور برداری فتد

نقش معلمان در جامعه نقش الگویی است و درست در موقعی که نوجوانان و جوانان به دنبال الگو و سرمشق هستند، ساعاتی از روز خود را با معلّم می گذرانند و چه بسا شخصیت، رفتار و گفتار معلّم در شکل گیری شخصیت دانش آموز نقش مستقیمی داشته باشد.

از این رو یک معلّم باید تلاش کند با تخلّق به فضائل اخلاقی و پرهیز از رذائل و اقتدا به معلّمین راستین بشریت، بخصوص پیامبر اعظم (صلی الله علیه و آله) دانش آموزان را نه تنها با زبان، که در عمل به اسلام، اخلاق و زندگی انسانی دعوت نماید. معلّم خود ساخته، بیش از هر چیز در مقام عمل خود را از هر عیبی پیراسته و وجودش را با فضائل و خوبی ها مزین می کند.

ص: 32

تخلق انسان به این صفت عالی آن قدر مهم است که امیرالمؤمنین (علیه السلام) توصیه می کند:

إِنْ لَمْ تَکُنْ حَلِیماً فَتَحَلَّمْ فَإِنَّهُ قَلَّ مَنْ تَشَبَّهَ بِقَوْمٍ إِلَّا وَ أَوْشَکَ أَنْ یکُونَ مِنْهُمْ(1).

اگر بردبار نیستی، خود را به حلیمی بزن(با تمرین و ممارست) چه اندک هستند کسانی که خود را به شکل قومی درآورده اند و جزء آنها نشدند.

و در روایتی از پیامبر اکرم (صلی الله علیه و آله) آمده است؛ هیچ جمعی بهتر از جمع کردن بین علم و حلم نیست.

ص: 35

قوانین و ارزش ها را در قالب محبت و احترام یاد می دادیم(1).

گوید.

انتظارات خود را در حد توان آنان گرداند. به عبارت دیگر، معلّم باید بداند چه چیزی را یاد می دهد، و چگونه باید آن را بیاموزاند؟(1)

حضرت علی (علیه السلام) میفرماید:

مَنْ اَحْسنَ الْاِستِماعَ تَعَجَّلَ الْاِنْتِفاعَ (1)؛ هر که شنیدن خود را نیکو گرداند در رسیدن به سود و فایده تسریع نموده است.

آزردگی خاطر مخاطبان شده و دقت، حضور قلب و تأثیرپذیری آنان را تحتالشعاع قرار می دهد. امام علی (علیه السلام) میفرماید:

فَإِنَّ اللَّهَ یبْغِضُ مِنْ عِبَادِهِ الْقَاذُورَةَ الَّذِی یتَأَنَّفُ بِهِ مَنْ جَلَس إِلَیه(1)؛ خداوند از بندگان کثیف و بدبو متنفر است.

همچنین رسیدگی به وضعیت موهای سر و صورت آقایان در حد متعارف شرعی و پوشش متین و شرعی خواهران نیز از اموری است که باید مورد توجه قرار گیرد.

قابلیت این را دارد که دلها را به هم نزدیک کرده و عطر محبت، صمیمیت و عاطفه را، بخصوص در فضای آموزشی، طنین انداز نماید. خداوند متعال پیامبر اعظم (صلی الله علیه و آله) را به فروتنی و تواضع در برابر مؤمنین فراخوانده و با تعبیری زیبا و پرمغز چنین می فرماید:

(وَاخَفِضْ جِناحِکَ لِلْمُؤمِنینَ) (1)؛ ای رسول (صلی الله علیه و آله) بال و پر خویش را برای مومنین فرود آور.

پیامبر رحمت (صلی الله علیه و آله) که خود عملاً در اوج تواضع و فروتنی قرار دارد در حدیثی معلّمین و متعلّمین را به تواضع در مقابل هم فرا خوانده و می فرماید:

تَواضَعوُا لِمَن تُعَلَّمُونَ مِنهُ وَ تَواضَعُوا لِمَن تُعلِّمُونَهُ وَ لا تَکُونُوا جَبَابِرَةَ الْعُلَمَاءِ؛(2) نسبت به استاد و شاگرد خویش متواضع بوده و از جمله دانشمندان سرکش نباشید.

بدیهی است برخورداری معلّم از صفت تواضع، به

ص: 43

عنوان یکی از روش های تربیتی، تأثیر زیادی در سالم سازی فضای کلاس، ایجاد صمیمیت میان استاد و شاگرد و حاکمیت آرامش و سلامت روح و روان در محیط آموزشی دارد و باید مورد توجه قرار گیرد. بدیهی است که تواضع و فروتنی معلّم باید با نوعی وقار و متانت همراه باشد، تا از کم ظرفیتی ها و سوء استفاده های احتمالی برخی شاگردان جلوگیری نماید.

است؛ شخص، فریفتۀ دانسته هایش میشود، خود را از همه عالم و آدم بالاتر و والاتر میداند، معتقد است هیچ کس از نظر علمی به پای او نمیرسد و سرمست از این سرمایه خدادادی حتی در مقابل خدا هم سر تسلیم فرود نمی آورد، در نتیجه از درک حقایق عاجز مانده و دین و دنیای خود را از دست میدهد. امام علی (علیه السلام) از غرور علمی به «سکرالعلم» یعنی مستی علمی تعبیر فرموده و افراد عاقل را از آن برحذر داشته است(1).

می گیرد که پاسخ آن را نمی داند. در مواجهه با این قضیه دو راه حل وجود دارد. اینکه، برخوردی غیرعلمی و البته غیراخلاقی داشته باشد و پاسخی غلط یا غیرمربوط به سؤال داده و به ظاهر قضیه را پایان دهد، اما در واقع به خاطر غرور و یا ترس از لکّه دار شدن شخصیت خود مسیری انحرافی را در برابر سؤال کننده گشوده است.

دوم این که، شجاعانه و صادقانه به سؤال کننده اعلام کند که پاسخ این سؤال را نمیداند و در اولین فرصت پس از مطالعه و یا پرسش از دیگران جواب آن را ارائه نماید. روشن است. که راه حل دوم با موازین عقلی، اخلاقی، انسانی و حتی شرعی سازگار بوده و دقیقاً با منشور علمی اسلام نیز منطبق است. یکی از شاگردان علاّمه طباطبایی (رحمت الله علیه)، صاحب تفسیر شریف و وزین المیزان، در مورد ایشان می گوید:

در طول سی سال که افتخار درک محضر استاد را داشتم هرگز کلمه «من» را از ایشان نشنیدم، ولی در عوض عبارت «نمی دانم» را بارها در پاسخ سؤالات از ایشان شنیده ام؛ همان عبارتی که افراد

ص: 46

کم مایه از گفتن آن عار دارند. ولی آن دریای پرتلاطم و حکمت از فرط تواضع و فروتنی به آسانی آن را می گفت(1).

مرحوم شیخ انصاری (رحمت الله علیه) نابغه روزگار خود بود، اما بارها در برابر سؤالاتی که از او می شد عمداً با صدای بلند می گفت: ندانم، ندانم، ندانم(2).

این فراز را با دو سخن به پایان می بریم. سخن اول از مولی الموحدین علی بن ابی طالب (علیه السلام) است که می فرماید:

اذا سئلتم عما لا تعلمون فاهربوه. قالوا: کیف الهرب؟ قال: تقولون: الله اعلم(3).

هرگاه از شما سؤالی کردند که پاسخ آن را نمی دانید فرار کنید.

پرسیدند؛ یا امیرالمؤمنین فرار چگونه است؟ حضرت فرمود: بگویید خدا داناتر است.

سخن دوم از «ویلیام جیمز» است که می گوید:

ص: 47

نسبت علم ما به جهلمان چون قطره در برابر اقیانوسی ژرف است(1).

دهند، زیرا علم و دانش قبل از جهل و نادانی وجود داشته است.

امام صادق (علیه السلام) در تفسیر آیه:

(وَ لا تُصَغَّرْ خَدَّکَ لِلنَّاس (1)؛ چهره و گونه خود را برای مردم دژم مکن) می فرماید:

باید همه مردم از لحاظ دریافت های علمی و دانش در نظرت یکسان باشند(2).

بنابراین، رسالت و وظیفه معلّم ایجاب می کند که وی با در نظر گرفتن مصالح و شرائط نسبت به آموزش شاگردان و انتقال دانسته ها و داشته های علمی خود به آنان دریغ نکند و در این مسیر بخل نورزد. چرا که بخل در آموزش، محرومیت شاگردان از علم و دانش را در پی داشته و یقیناً این امر برای معلّم نیز مسئولیت آور است(3).

ص: 49

آن گونه که امین و کلید دار خزانه با صبر و متانت و از سر دوستی و صدق، اموال مولایش را میان بندگان محبوب او صرف می کند، بر ایشان تندی نکردی و خشم نگرفتی خداوند از فضل خود علم تو را بیفزاید. زیرا که با اعتقاد و امیدواری به هدایت آنان اهتمام کرده ای. اگر دانش و علم خود را از مردم دریغ یا به هنگام آموختن به ایشان درشتی کردی در امانت الهی خیانت ورزیده ای و به بندگان او ستم روا داشته ای و حق خداست که آن دانش و جمالش را از تو بگیرد و رتبه و جایگاه تو را از دلها ساقط کند.

توانایی ذهنی و نیز سوابق و تجربه های ذهنی قبلی آنان هماهنگ باشد. به همین دلیل همواره باید از طرح مفاهیم انتزاعی اعتقادی، نظیر عدالت خدا و مفاهیم ارزشی، نظیر مفهوم ایثار و نیز مفاهیمی نظیر معجزه و عذاب های الهی که کمتر با تجربه ها و آموخته های قبلی آنان هم خوانی دارد به صورت خام پرهیز نمود.

2. تجربه های دینی شاگردان را با لحظه های شیرین و دلچسب، مثل برگزاری جشن میلاد ائمه: و با دادن شیرینی، شکلات و برنامه های نمایشی جذاب، بردن بچه ها به مسجد، اماکن متبرک و بازی در این محیط ها همراه کنند تا در آن ها حس خوشایندی ایجاد شود.

3. محتوای آموزش به گونه ای انتخاب شود که مفاهیم و مطالب آموخته شده در این دوران با تجربه ها و آموزش های سال های بعد و نیز افزایش تدریجی سطح تفکر و تجزیه و تحلیل شاگردان در سنین بالاتر نقض نشود.

4. بسیاری از آداب و ارزش های اسلامی را می توان به عنوان اعمال صحیح و رفتارهای درست و مناسب به شاگردان آموخت و با استفاده از روش های صحیح

ص: 52

تربیتی، آن ها را تقویت و تثبت کرد؛ بدون آنکه نیازی به بیان فلسفه باشد.

5. شاگردان، به ویژه کودکان، بیش از آن که به سخنان بزرگترهای محبوب خود توجه و از آن پیروی کنند، از اعمال و رفتار آنان تقلید می کنند. بنابراین، توجه به هماهنگی بین آموزش ها و رفتار اطرافیان مورد توجه کودک، امری ضروری

است.

6. آموزش های دینی کودکان باید از پایین ترین سطح ممکن برای یک مفهوم شروع شود و سپس تثبیت و ارتقاء یابد.

7. برای آنکه بچه ها خود به نتایج مورد نظر برسند، باید امکان کسب تجربه های مستقیم و دست اول برای آنان فراهم گردد.

8. برای بیان مطالب، لازم است از روش های غیر مستقیم بهره گرفت. بیان مستقیم برای کودکان و نوجوانان کسالت بار است و تنها می تواند انتقال دهنده بسته هایی از اطلاعات به ذهن آنان باشد. اطلاعاتی که کمتر به باور، ایمان و عمل منتهی می شود. باید به درک و برداشت خاص کوکان و نوجوانان از مفاهیم دینی

ص: 53

توجه شود.

9. این مسئله حائز اهمیت است که، هدف اصلی در این دوره، ایجاد انگیزه، جاذبه و زمینه سازی برای یادگیری مفاهیم ارائه شده در آموزش های رسمی مدرسه ای است.

10. باید روی انگیزش و تحریک حس کنجکاوی و رغبت کودکان به دین زیاد تأکید و توجه شود.

11. از رسانه های آموزشی، یعنی خواندنی های شاگردان، نظیر کتاب و مجلات مخصوص، نوارهای صوتی و تصویری و وسایل بازی و نیز روش های مناسب کودکان و نوجوانان، نظیر داستان گویی، قصه خوانی، شعرخوانی، بازی و ... تا حد امکان بهره گرفته شود.

12. آموزش های دینی باید به گونه ای ارائه شود که زمینه پرورش و رشد عواطف و احساسات دینی را فراهم کنند. روح بچه ها بسیار حساس و لطیف است. آنان هنوز به مظاهر زشت زندگی روزمره آدم بزرگ ها آلوده نشده اند، با دیدن یک پرنده با بال زخمی، یک گلدان شکسته، کودک مریض یا... ناراحت می شود و یا

ص: 54

به گریه می افتد. این لطافت روح، این پاکی طینت، این رأفت و مهربانی دل و ... اگر تا بزرگسالی باقی بماند و تقویت و هدایت شود عبارت خواهد بود از همان نوع دوستی و احساس مسئولیت نسبت به خود، دیگران و طبیعت، همان پا نگذاشتن بر روی قانون خدا، همان احترام به حقوق خود، خدا و مردم که این نمودی از بندگی خداست... و کمال مطلوب تعلیم و تربیت دینی است. اما متأسفانه گذر روزگار بعضاً این ویژگی ها را به جرم کودکانه یا شاعرانه بودن در نهاد آدم ها می میراند و انسان ها هم زمان با رشد ظاهریشان، بسیاری از خصائص زیبا و دوست داشتنی خود را از دست می دهند. بنابراین، معلم در تعلیم و تربیت دینی باید به گونه ای برنامه های خود را جهت دهی کند که احساسات و عواطف کودکان باعث ارتباط هرچه بیشتر آنان با اولیاء دین شود.

13. آموزش های دینی، ضمن شاد بودن، باید موثق و معتبر باشد. بنابراین، باید مواظب بود تا نظر و سلیقه شخصی خود را به عنوان آموزه دینی به بچه ها نیاموزد.

ص: 55

14. آموزش های دینی خود را باید به گونه ای سامان دهد که شاگردان به شرکت در آن رشته از فعالیت ها و مراسم مذهبی و اجتماعی و ملی که با رغبتشان هماهنگ است، تمایل نشان دهند.

15. به تدریج زمینه های بیان سادۀ الگوهای رفتاری از زندگی معصومین (علیهم السلام) و نیز الگوهای قابل تطبیق با خود آن ها را به نحوی جذاب و روشن فراهم کنید.

16. باید از طرح مفاهیمی که کودکان و نوجوانان را به وحشت انداخته و یا در آن ها تصور نامناسبی ایجاد می کند پرهیز شود. چرا که این مفاهیم می تواند سلامت روحی و آسایش عاطفی و روانی آنان را مخدوش سازد.

17. آموزش های دینی باید پیوند نزدیکی با زندگی روزمره شاگردان داشته باشد. بنابراین، در این دوره باید از طرح مباحث و مفاهیمی که با زندگی روزمره و ملموس آنان ربطی ندارد خودداری شود.

18. به عناصر فانتزی ذهنی کودکان و نوجوانان توجه کرده وآنها را به رسمیت بشناسید و به هیچ وجه در صدد تخریب تخیلات کودکانه آنها برنیایید. با کمک همین هاست که می توان با آنان همراه شد و یا آن ها را

ص: 56

با خود همراه کرد. با این حال نباید آن ها را در دنیای تخیلی شان محبوس کرد وگرنه بین دنیای خیالی شان و دنیای واقعی سدی ایجاد خواهد شد.

19. برای آموزش و پرورش دینی شاگردان، برنامه ریزی یک ضرورت است. بدین معنا که تعلیم و تربیت دینی شاگردان به هیچ وجه نباید سلیقه ای و مطابق میل افراد غیر متخصص صورت گیرد.

20. در تعلیم و تربیت دینی کودکان و نوجوانان، عنصر شادی آفرینی از مهم ترین اصل هاست و بی توجهی به آن، تأثیر منفی بر آن ها خواهد داشت.

21. حتی با وجود سن کم، آموزش های دینی و مکتبی را شروع کنید.

22. با بکارگیری تدابیری مثل، به گردش بردن و یا به زیارت گاههای مختلف رفتن و یا بردن آنان به مسجد آنها را با

محیط های روحانی و معنوی آشنا کنید.

23. همواره به او بگویید راستگو باشد و خود نیز راستگو باشید(1).

ص: 57

7. تعلیم و تربیت را وظیفه شرعی دانستن و اعتقاد به اینکه معلمی امری معنوی است، نه صرفاً یک شغل و منبع درآمد.

8.. استفاده از آیات و احادیث و تذکرات اخلاقی در لابلای دروس.

9.خواندن دو رکعت نماز شکر در پایان هر دوره تحصیلی.

10. سعی در ایجاد حاکمیت فضای قرآنی و نورانیت اهل بیت: در کلاس(1).

11. ایجاد عشق به حق و حقیقت و مزّین شدن به فضائل و پرهیز از رذائل اخلاقی در بین شاگردان.

12. رعایت عفت چشم، زبان، گوش و اندیشه و دوری از مواضع تهمت.

ص: 59

زن پاسخ دادنه ؛ خسته نمی شود.زیرا به خاطر آن مزدزیادی که دریافت می کند احساس خستگی نمی کند.

حضرت فاطمه(سلام الله علیها) فرمود:

خدا در برابر جواب هر مسئله به من ثواب می دهد؛ ثوابی بیشتر از آنکه بین زمین و آسمان پر از مروارید باشد.

با این وجود آیا با جواب دادن به سؤالات تو خسته می شوم؟! از پدرم رسول الله (صلی الله علیه و آله) شنیدم که فرمود:

دانشمندان شیعۀ ما در قیامت محشور می شوند و خدا به مقدار دانش آنان و مقدار جدّیت و تلاششان در آموزش و هدایت مردم به آنان خلعت و ثواب عطا می کند. حتی به یکی از آنها یک میلیون حله از نور عطا می فرماید.

پس منادی حق تعالی ندا می دهد:

ای کسانی که ایتام آل محمد (صلی الله علیه و آله) را تکفّل نمودید، در آن هنگام که از امامشان منقطع بودند. اینان شاگردان شما و ایتامی هستند

ص: 61

که تحت تکفّل علوم شما به دینداری خویش ادامه دادند و ارشاد و هدایت شدند به مقداری که در دنیا از علوم شما استفاده کردند به آنان خلعت بدهید.

سپس حضرت زهرا (سلام الله علیها) ادامه داد؛ ای زن یک نخ خلعت های بهشتی هزار هزار مرتبه بهتر است از آنچه خورشید بر آن می تابد، زیرا امور دنیوی با کدورت و گرفتاری همراه است، اما نعمت های اخروی نقص و عیب ندارد(1).

روانی با یکدیگر متفاوتند در حل مشکلات روحی آنان نیز باید متفاوت برخورد کرد. پس:

1. تفاوت های فردی آنان را شناخته و با هر یک با توجه به شرائط روحی و جسمی، رفتاری متناسب داشته باشیم.

2. نسبت به همه شاگردان روحیه عفو و اغماض و ارفاق داشته باشیم و حتی الامکان عذرآنان را بپذیریم.

3. رازدار و محرم اسرار شاگردان خود باشیم.

برای شاگردان معلمی دلسوز و مشاوری امین باشیم.

4. از بکارگیری کلمه«من» در حد امکان خودداری کنیم.

5. تلاش کنیم پیش از معلم بودن مربی دلسوزی باشیم.

6. در مقابل شاگردان از زحمات اساتید خود و از فعالیت دیگران قدردانی و تشکر کنیم.

7. هرگز رفتار غلط شاگردان را به منزله توهین به شخص خود قلمداد نکنیم.

8. زود عصبانی نشده و از خشونت و تندی پرهیز کنیم.

ص: 63

9. هرگز شاگردان را به خود وابسته نکنیم.

10. هرگز کودک و نوجوان متخلف را به عذر خواهی از خود مجبور نکنیم.

11. سعی کنیم شرائط روحی شاگرد را درک کرده و به احساسات او احترام بگذاریم.

12. هنگام نام بردن یا نوشتن، مخصوصاً پاک کردن نام بزرگان، علماء، شخصیت های اسلامی و دینی از روی تخته احترام آنان را فراموش نکنیم.

13. ظرفیت روحی و استقامت در برابر مشکلات را در شاگردان تقویت کنیم.

14. کاملاً بر بحث مسلط بوده و با نشاط روحی و عاطفی تدریس نماییم.

15. با خوشرویی و نرمخویی تدریس کرده و چهره بشاش داشته باشیم.

16. هنگام کسالت و غم و اندوه برای تدریس در کلاس حاضر نشویم.

17. سعی کنیم برای ایجاد آمادگی روحی بیشتر در مخاطبان و جذابیت درس، احساسات و عواطف را برانگیزانیم.

ص: 64

18. در تدریس شور داشته باشیم تا بتوانیم شورآفرینی کنیم، اگر می خواهیم چنین باشیم به گفته های خود ایمان داشته باشیم.

19. ثبات روحی و عاطفی داشته باشیم.

20. هنگام عصبانیت و یا خواب آلودگی تدریس نکنیم، مگر اینکه آن را برطرف نماییم.

21. این نکته را فراموش نکنیم که حتماً باید خوشرو باشیم، ولی طوری رفتار نکنیم که شاگردان احساس کنند مورد توجه نیستند.

22. مشکلات و ناهماهنگی های محیط آموزشی را طوری بیان نکنیم که شاگردان به کلاس و درس ما دلسرد شوند(1).

ص: 65

2. از روش های نوین تدریس آگاهی کامل داشته و توان بکارگیری آنها را در خود ایجاد کنیم.

3. از محفوظات خوب و زیادی بهره مند باشیم تا بتوانیم در هنگام تدریس از آنها استفاده کنیم.

4. برای هر درس مطالب نو و تازه ای داشته باشیم.

5. از تجربیات درسی و تدریسی دیگران بی بهره نمانیم.

6. معمولاً هنرمندی استاد در جلسه اول تدریس مشخص می شود پس روی جلسه اول فکر و مطالعه بیشتری داشته باشیم و آن را دست کم نگیریم.

7. از دسته بندی کردن دروس که در تفهیم مطالب نقش زیادی دارد و داشتن ابتکار و خلاقیت در ارائه آنها غافل نمانیم.

8. داشتن مطالعه همیشگی و نوشتن مطالب به صورت دسته بندی شده، و تدریس اقناعی را فراموش نکنیم.

9. داشتن جزوه و متن درسی و برقراری ارتباط بین درسها و نکات تربیتی را از یاد نبریم.

10. به کیفیت مطالب و تنوع آنها در هنگام تدریس توجه کنیم.

ص: 67

11. سعی کنیم شاگردان، در رابطه با درس فعالیت علمی داشته باشند.

12. از محسوسات بیشتر از معقولات استفاده کنیم؛ مگر در موارد نیاز و ضروری.

13. هنگام تدریس از موضوع خارج نشده و خلاصه و جمع بندی و نتیجه درس را در آخر کلاس بیان کنیم.

14. اشکالات تدریس خود را شناسایی و رفع کنیم.

15. بیش از ظرفیت و توانایی خود تدریس نکنیم، که بیماری روحی و جسمی در پی خواهد داشت.

مربیان خود می باشند، شایسته است:

1. . طوری رفتار کنید که شاگردان احساس مسئولیت کنند..

2. چیزی به طرف شاگردان پرتاب نکنید.

3. ابزار، وسایل و چیزهای دیگر را با خشونت از شاگردان نگیرید.

4. داشتن«تیک» و عادات نامطلوب مانند بازی کردن با دکمه لباس، موی سر و صورت و ... زیبنده یک معلّم نیست، سعی کنید آنها را از خود دور کنید.

5. ضمن توجه به سادگی و متعارف بودن پیرایش مو ها آراستگی ظاهری را رعایت کرده و اموری از قبیل شانه کردن موها، تمیز بودن لباس ها، پاره نبودن لباس ها و جوراب ها، واکس زدن کفش ها و نظیف بودن بدن را فراموش نکنید.

6. از بوی خوش، در صورتی که مفسده ای ایجاد نکند، استفاده کنید.

7. یقه و دکمه های خود را پیش از تدریس ببندید.

ص: 69

8. با چیزهایی که ممکن است تمرکز حواس دانش آموزان را از بین ببرد بازی نکنید مانند، بازی با گچ، تخته، خودکار، تسبیح، عینک، گوشی، جاکلیدی و... .

9. اگر گچ یا ماژیک از دست شما، خودتان، آن را بردارید.

10. در صورت امکان گاهی برای اشراف بیشتر بر کلاس و تنوع در حرکات، چند قدمی در بین شاگردان راه روید.

11. شاگردان را به خاطر تنبیه، بیش از حد پای تخته نگاه ندارید.

12. اگر جراحت یا بیماری ظاهری دارید همان ابتدا با دانش آموزان در میان بگذارید تا ذهن دانش آموزان را در طول تدریس به خود مشغول نکند.

13. برخی شاگردان دارای نقص بدنی یا روانی هستند، از این رو حال آنان را مراعات کنید.

ص: 70

14. ضمن جلوگیری از سوء استفاده شاگردان، برای بیرون رفتن از کلاس اجازه دهید(1).

داشته باشیم

22. در برخورد با دیگران اخلاق اسلامی را رعایت کنیم.

3. هنگام برخورد با شاگردان خود به آنان سلام کنیم.

4. در همه مراحل صبور بوده و سعه صدر داشته باشیم.

5. خوش رو، خوش اخلاق، نرم خو، دارای اخلاص، تقوی و تواضع باشیم و از غرور بپرهیزیم.

6. سعی کنیم در عمل به اخلاق نیکو، سیر صعودی داشته باشیم؛ که این بهترین ابزار برای جذب دیگران است.

7. از فضل فروشی، خود بزرگ بینی، خود کم بینی و آزرده شدن از نقد و ایراد دیگران به شدت پرهیز کنیم.

8. اشتباهات خود را توجیه نکرده و ضمن اعتراف به آنها در رفع آنها کوشا باشیم.

9. از تعصب بی جا اجتناب کرده و شهامتِ گفتن کلمه «نمی دانم» را در خود تقویت کنیم.

ص: 72

10. اگر در جلسه درس متوجه اشتباه خود شدیم، تا شاگردان متفرق نشده اند آن اشتباه را برطرف کنیم.

11.از یک دنگی، لجبازی و جدال و ستیزه جویی به شدت پرهیز کرده و با هیچ کدام از شاگردان کینه و خصومتی نداشته باشیم.

12. از عیب جویی، تهمت زدن و توهین به شاگردان بپرهیزیم و ضمن مؤدبانه صدا کردنشان از پرخاشگری و انتقام جویی دوری کنیم.

13. به وعده هایی که در کلاس می دهیم وفا کنیم، بخصوص اگر وعده هدیه و جایزه و یا نمره باشد.

14. به شاگردان خود طعنه نزنیم، زیرا آنها افراد حساسی هستند و ممکن است سخت آزرده شوند.

15. هرگز شاگردان را خدمتکار خود ندانیم.

16. طوری سخت گیری نکنیم که مجبور شویم از آن صرف نظر کنیم.

17. به شاگردان اجازه سخن گفتن و سؤال کردن بدهیم.

18. انتظار نداشته باشیم شاگردان از ما اطاعت کورکورانه داشته باشند.

ص: 73

19. با شاگردان متواضعانه و با رفتار مناسب برخورد کنیم.

20. تجربیات تدریسی خود را در اختیار دوستان قرار دهیم.

21. اوقات استراحت و زنگ تفریح دانش آموزان را اشغال نکنیم.

22. سعی کنیم حالت خودکنترلی را در بین دانش آموزان ایجاد نماییم.

23. بیش از اندازه در کار شاگردان دخالت نکنیم.

24. به حرف شاگردان خود گوش داده و حتی تذکرات آنان را مورد توجه قرار دهیم.

25. از واژه های ساکت و هیس فقط در حد ضرورت استفاده کنیم.

26. از به کار بردن کلمات و جملات رکیک و خارج از ادب و نزاکت پرهیز کنیم.

27. از تمسخر و لقب زشت دادن به شاگردان پرهیز کنیم.

28. به شخصیت شاگردان احترام گذاشته و از تحقیر آنان پرهیز شود.

ص: 74

29. حقوق دیگران شاگردان را مورد توجه قرار دهیم.

30. رعایت عدالت و مساوات در برخوردها، نگاه کردن ها، نمره دادن ها تشویق و تنبیه ها را جدی بگیریم(1).

31. از اهانت به باورها و مقدسات شاگردان پرهیز کنیم و در صورت تشخیص انحراف، از دریچه استدلال، منطق و با رعایت مصالح و ملاحظات اقدام کنیم.

32. توجه داشته باشیم که در بسیاری از موارد تذکرات غیر مستقیم مؤثرتر از تذکر مستقیم به مخاطب خاص است.

1. استفاده از کلمات و جملات زیبا را فراموش نکنید، مثلاً به جای«کور» کلمه« نابینا» و یا «روشندل» را به کار ببرید.

2. کلمات و جملات را رسا و روان بیان کنید و در حد مقدور صدا و لهجه خاص و محلی نداشته باشید.

3. از خط زیبا و یا حداقل خوانا همراه با بیانی صحیح و زیبا برخوردار شوید.

4. مختصر، مفید و مستدل سخن بگویید و از اطاله کلام خودداری نمایید.

5. تکیه کلام هایی مانند به اصطلاح، به قول معروف عرض می کنم به حضور شما و ... را ترک کنید.

6. طوری تدریس کنید که شاگردان با استعداد بپسندند و شاگردان کم استعداد بفهمند.

7. طوری سخن بگویید و تدریس کنید که کودکان و نوجوانان به وجد آیند و در آنان نشاط ایجاد شود.

8. گاهی مطالب خود را در قالب های هنری تدریس کنید.

9. متناسب و هماهنگ با موضوع، سر و دست خود را حرکت داده و حالت بگیرید.

ص: 76

10. سعی کنید مطالب را هنگام تدریس بیشتر و بهتر مجسم کنید.

11. اگر صدای شما گرفته است در رفع آن بکوشید.

12. درس را پیش از تدریس، درس را تمرین کنید.

13. در صورتی که خستگی را در چهرة شاگردان خود احساس کردید، در کلاس های اختیاری از ادامه تدریس خودداری کنید.

13. در انتقال مطالب ذوق و سلیقه داشته باشید و شناسایی ذوق و سلیقه و استعداد شاگردان را هم مد نظر داشته باشید(1).

است که اگر مورد توجه معلمین واساتید گرانقدر قرار بگیرد مطمئناً در سالم سازی محیط و تأثیر پذیری شاگردان نقش بسزایی دارد. برخی از این نکات عبارتند از:

1. سعی کنید شخصیت علمی و اجتماعی خود را پیش شاگردان سبک نکنید.

2.در موارد لزوم با برخی از دانش آموزان در مورد خصوصیات فردی خود صحبت خصوصی داشته باشید.

3. مواظب باشید که شاگردان، شما را دست نیندازند و بازیچه ی آنان قرار نگیرید.

4. وقتی کاری را از شاگردان می خواهید آن را پیگیری کنید تا حتماً انجام شود.

5. از همان ابتدا، نام و نام خانوادگی خود را به شاگردان بگویید.

6. توجه کنید مقررات خشک و افراطی را در کلاس وضع نکنید.

7. تدریس نیازمند تقویت جسمانی است، آن را فراموش نکنید و بین هر دو جلسه تدریس چیزی بخورید و یا بنوشید تا به خاطر ضعف دچار مشکل نشوید.

ص: 78

8. در برخوردها و عکس العمل ها انعطاف داشته باشید.

9. نسبت به کوشش ها و فعالیت های شاگردان بی توجه و بی تفاوت نباشید.

کرده و آموزش می دهند. آموزش در یک اجتماع مستلزم رعایت نکاتی است که در ذیل به بعضی از نکات قابل توجه برای معلمان عزیز اشاره می شود:

1. از خصوصیات اجتماعی و خانوادگی شاگردان بی اطلاع نباشید.

2. اگر تعیین و بیان مقررات و ضوابط ضروری باشد، این کار را با همکاری شاگردان انجام دهید.

3. تلاش کنید با مدیر، سرپرست، مسئول، معاون و همکاران دیگر در محیط آموزشی هماهنگی داشته باشید.

4. مقررات محیط آموزشی را رعایت کنید و به آنها احترام کنید.

5. کارها و فعالیت های مربوط به کلاس را بین شاگردان تقسیم کنید و به آنان مسئولیت دهید.

6. شاگردان را، جز در موارد ضروری، آن هم به مدت کم، از خود طرد نکنید.

7. در بعضی از موارد شاگردان از معلّم خود تقلید می کنند، پس به تدریج تقلید آنان را جهت دهی نمایید.

ص: 80

8. شاگردان، را در کلاس، نه آزاد آزاد بگذارید و نه آنان را کاملاً محدود کنید.

9. تنبیه و محروم کردن تمام افراد به خاطر رفتار بد یک فرد یا یک گروه کوچک جایز نیست.

10. پشت سر دیگران سخن نگویید تا پشت سر شما سخن ها نگویند.

11. آداب اجتماعی را در برخوردها رعایت کنید(1).

نمایید.

4. گاهی با ذکر صلوات، طرح سؤال یا لحظاتی سکوت به کلاس تمرکز دهید، این روش از داد زدن یا چند بار گچ روی تخته یا میز زدن بهتر است.

5. هرگز مطالب مشکوک و ظنی را به صورت قطعی بیان نکنید و درباره مطالبی که نسبت به آن آگاهی نداریم سخن نگویید.

6. برگه یادداشت رئوس مطالب را همیشه در جای خاصی مانند کیف، جیب و بالای دفتر و کتاب قرار دهید.

7. حتماً پس از پایان وقت، لحظاتی در کلاس درنگ و تأمل کنید. شاید شاگردان سؤال و یا کاری داشته باشند.

8. اگر سؤالی مطرح می شود بدون پاسخ نماند.

9. در موارد اختیاری موضوع درسی را براساس نیاز و علاقه شاگردان انتخاب کنید.

10. هنگام سؤال کردن از جاهای مختلف کلاس درس را بپرسید و این کار را از جا یا فرد بخصوص انجام ندهید.

ص: 82

11. مدرک و مأخذ مطالب ارائه شده را صحیح و دقیق ذکر کنید.

12. اگر جواب سؤالی به بعد موکول می شود آن را یادداشت نموده و جوابش در جلسه بعد گفته شود.

13. گاهی یک مکث کوتاه و نگاه به اطراف کلاس جهت جلب توجه شاگردان ضروری است.

14. سعی کنید از تخته سیاه، یا«وایت برد» استفاده کنید تا شاگردان درس را بهتر بفهمند.

15. ابزار و امکانات تدریس، مانند گچ، ماژیک، تخته پاک کن و ... را پیش از درس فراهم آورید.

16. از قسمت بالا و سمت راست تخته شروع به نوشتن کرده، منظم بنویسید و از تمام تخته استفاه کنید.

17. «بسم الله» در ابتدای هر کار، رمز عشق به خدا، توکل بر او و استمداد از او و وابستگی به اوست. پس هنگام شروع کلاس، گفتن یا نوشتن «بسم الله الرحمن الرحیم» فراموش نشود.

18. هنگام نوشتن روی تخته از ایستادن مقابل مطالب خودداری شود؛ سعی کنید نیم رخ بایستید.

ص: 83

19. وقتی روی تخته مطلبی می نویسید هم زمان آن را بخوانید تا همه بشوند.

20. سعی کنید هنگام نوشتن، لباس ها و سر و صورت خود را گچی یا رنگی نکنید.

22. تخته را از بالا به پایین و با تخته پاک کن پاک کرده و از پاک نمودن آن با دست خودداری کنید.

23. اگر شاگردان مطالب روی تخته را در دفترهای خود نوشته اند در پایان درس تخته را پاک کنید تا برای استفاده بعدی آماده باشد.

24. در اداره کلاس گاهی از خود دانش آموزان کمک بگیرید(1).

25. درس خود را با توجه به تعداد جلسات و زمان پیش بینی شده زمانبندی کنید تا در پایان دوره کم و زیاد

نیاورید.

26. بی نظمی استاد، شاگردان را نیز بی نظم بار

ص: 84

می آورد؛ این نکته همیشه به یادتان باشد.

27. اجازه ندهید وقت کلاس به مطالب بیهوده و کم فایده بگذرد.

28. در شاگردان خود بینش، پشتکار، صبر و حوصله را زمینه سازی نموده و آن را افزایش دهید.

29. همیشه و در همه حال رغبت و ذوق شاگردان را زنده نگه دارید.

30. بهره گیری مناسب از اصل های تغافل، بزرگ نمایی و کوچک نمایی فراموش نشود.

31. از سخت گیری ها و سهل گیری های افراطی امور کلاس و دانش آموزان نظیر حضور و غیاب، ورود و خروج، نمره و ... اجتناب کنید.

32. نه آنقدر به شاگردان محبت کنید که لوس شوند و نه آن قدر بی مهری کنید که گریزان شوند.

33. بیش از اندازه از شاگردی تعریف و تمجید نکنید، چرا که ممکن است موجب غرور او یا حسادت دیگران شود.

34. استفاده از انواع نگاه (تشویقی، تنبیهی، هشداری و...) به عنوان جایگزین ابزارهای دیگر فراموش نشود.

ص: 85

35. به جای تکیه کردن به تنبیه و موضع گیری منفی در رابطه با رفتارهای غلط شاگردان به ریشه یابی عوامل رفتارها و از بین بردن آن بپردازید.

36. به جز در موارد ضروری استاد دیگری را جایگزین خود نکنید.

37. در محیط کلاس از گروه گرایی و خط بازی سیاسی و جناحی پرهیز کنید.

38. شاگردان رفتار معلّم را زیر ذره بین قرار می دهند، مواظب باشید کردار و رفتار منفی از خود نشان ندهید.

39. کاری کنید که شاگردان خصوصیات مثبت را در خود به وجود آورند(1).

40. حتی الامکان از تنبیه بدنی در کلاس خودداری کرده و سعی کنید از روش های دیگر تنبیهی که آثار تربیتی بیشتری داشته باشد استفاده کنید.

ص: 86

ص: 88

داشته باشند و این وضعیت تا مدتی ادامه داشته باشد- به طوری که نزدعرف«سفر» کار آنان شمرده شود- نماز ایشان در محل تحصیل و بین راه تمام و روزه صحیح است.

تبصره1. آیت الله صافی گلپایگانی: مدت لازم برای صدق شغل سفر را حداقل چهارماه رفت و آمد می دانند.

تبصره2. (سفر اول) : تمامی دانشجویان و اساتید مذکور، هرگاه بیش از ده روز در وطن خود بمانند، در اولین مسافرت به محل درس و تدریس باید نماز را شکسته بخوانند و روزه بگیرند. اما پس از یک رفت و برگشت میان وطن و محل تحصیل، به وظیفه خود مانند کثیرالسفر عمل کنند و نماز را کامل بخوانند و روزه بگیرند.

تبصره 3. به فتوای آیت الله بهجت (رحمت الله علیه)، سفر اول با طی مسیر هشت فرسخ، تحقق می یابد. از این رو اگر فاصله محل درس و تدریس از وطن، بیش از هشت فرسخ باشد، در همان اولین مسافرت نیز نمازشان در محل

ص: 90

تحصیل کامل و روزه صحیح است.

آیت الله خامنه ای: اساتید و دانشجویان بورسیه و مأمور به تحصیل، اگر کمتر از ده روز، حداقل یک بار بین وطن و دانشگاه رفت و آمد داشته باشند نماز آنان تمام و روزۀ ایشان صحیح است؛ اما دیگر دانشجویان، نمازشان شکسته و روزۀ آنها صحیح نیست.

آیت الله تبریزی (رحمت الله علیه): استاد اگر هر هفته برای تدریس به حد مسافت شرعی مسافرت می کند چنانچه مدت تدریس دو ماه یا زیادتر باشد باید نماز را تمام بخواند و روزه بگیرد.

آیت الله سیستانی: اگر زمان تحصیل و تدریس اساتید و دانشجویان حداقل دو سال ادامه دارد و در آنجا مستقر می شوند(اگر چه در هفته دو شبانه روز کامل باشند به نحوی که به آنان مسافر گفته نشود) آنجا در حکم وطن است و باید نمازشان را در محل تحصیل تمام بخوانند و روزه بگیرند.

2. اگر اساتید و دانشجویان در هفته حداقل سه روز به مقدار مسافت شرعی رفت و آمد کنند و یا در سفر

ص: 91

باشند و این برنامه برای مدتی (به طور مثال شش ماه در یک سال و یا حداقل سه ماه در چند سال تحصیلی) ادامه یابد، کثیرالسفر محسوب می شوند و نماز ایشان در محل تحصیل و بین راه تمام و روزه شان صحیح است.

تبصره 1. در هر دو صورت اگر در ماه اول قصد اقامت ده روز نکنند باید احتیاط نمایند؛ یعنی نمازشان را هم تمام و هم شکسته بخوانند و روزه را هم بگیرند و هم قضا نمایند.

تبصره 2. با توجه به اینکه آیت الله سیستانی رجوع به مرجع تقلید مساوی را جایز می داند مقلدان ایشان می توانند در این مسئله به مرجع مساوی دیگر مراجعه کنند، که نماز را کامل و روزه را صحیح می داند.

آیت الله مکارم شیرازی:

1. اساتید و دانشجویان اگر برای مدت قابل ملاحظه ای، مثلاً یک سال و یا بیشتر در محل تحصیل یا تدریس بمانند، آن محل در حکم وطن است و نماز و روزه در آنجا تمام می باشد و ماندن ده روز پی در پی در آنجا شرط نیست.

ص: 92

2. کسانی که همه روزه، یا حداقل سه روز در هفته، به محل تحصیل یا تدریس می روند؛ یعنی صبح به محل تحصیل یا تدریس می روند و عصر باز می گردند و این کار مدتی ادامه می یابد، کثیرالسفر محسوب می شوند و نماز و روزه ایشان در آن محل و به هنگام رفت و برگشت، تمام است.

آیت الله وحید خراسانی: اگر در هفته حداقل چهار روز بین وطن و دانشگاه رفت و آمد کند و این کار برای مدت یک سال یا بیشتر ادامه داشته باشد، آنجا در حکم وطن است. نماز در آنجا تمام و روزه صحیح است و در بین راه باید احتیاط کند؛ یعنی نماز را تمام و شکسته

بخواند و روزه بگیرد و قضای آن را نیز به جای آورد و اگر رفت و آمد سه روز باشد در این موارد نیز باید احتیاط کند(1).

سؤال: اساتید و دانشجویان در صورتی که بیش از ده روز با

ص: 93

قصد اقامت در محل درس و تدریس می مانند، تکلیف نماز و روزه شان چیست؟

پاسخ: آیات عظام امام خمینی، خامنه ای، بهجت، صافی گلپایگانی، فاضل لنکرانی، نوری همدانی، وحید خراسانی و سیستانی: برای این گونه افراد نماز تمام و روزه صحیح است.

تبصره: در صورتی که از ابتدا قصد ماندن ده روز داشته باشد و بعد از خواندن یک نماز چهار رکعتی به دلیلی تصمیم بر بازگشت به وطن بگیرند نماز و روزه آنها در محل تحصیل تمام خواهد بود(1).

سؤال: اگر استاد یا دانشجو به طور اتفاقی به شهری غیر از محل درس مسافرت کند نماز و روزه او چگونه است؟

پاسخ: حضرات آیات عظام: امام خمینی، خامنه ای،

ص: 94

بهجت، صافی گلپایگانی، فاضل لنکرانی، نوری همدانی، وحید خراسانی: نماز شکسته و روزه صحیح نیست(1).

آیت الله سیستانی: نماز تمام و روزه صحیح است(2).

سؤال: حکم نماز و روزه اساتیدی که یک یا چند روز در هفته به محل تدریس در دو صورت زیر در محل تدریس و بین راه چگونه است؟

الف: محل تدریس یک شهر است

ب: محل تدریس شهرهای مختلف است.

پاسخ: حضرت امام خمینی (رحمت الله علیه) : نماز شکسته و روزه صحیح نیست.

آیت الله وحید خراسانی: اگر چهار روز در هفته را به محل تدریس رفت و آمد داشته باشند نماز آنان تمام و روزه شان صحیح است. اگر سه روز در سفر باشند بنابر احتیاط نماز شکسته و تمام جمع کنند و بنابر احتیاط روزه بگیرند و قضای آن را نیز به جا آورند و اگر کمتر

ص: 95

از سه روز باشد نماز شکسته است و روزه صحیح نیست.

آیت الله سیستانی: اگر در ماه، ده روز یا بیشتر در سفر باشند و این امر در مدت یک سال شش ماه و در مدت بیش از یک سال تا سه ماه ادامه داشته باشد، نماز تمام و روزه صحیح است. اگر در ماه نه یا هشت روز در سفر باشند، باید احتیاط کنند؛ یعنی نماز را تمام و شکسته بخوانند و روزه بگیرند و قضای آن را نیز به جا بیاورند.

آیت الله تبریزی (رحمت الله علیه): اگر در هفته حداقل یک بار برای تدریس، بین وطن و دانشگاه رفت و آمد می کنند. نماز تمام و روزه صحیح است. اگر رفت و آمدشان در مدت هشت یا نه روز، یک بار انجام می گیرد، باید احتیاط کنند؛ یعنی نماز را تمام و شکسته بخوانند و اگر روزه بگیرند، صحیح است و قضا ندارد.

آیت الله صافی گلپایگانی: اگر رفت وآمد حداقل برای مدت چهار ماه ادامه داشته باشد نماز تمام و روزه صحیح است.

حضرات آیات عظام بهجت، خامنه ای، فاضل

ص: 96

لنکرانی و نوری همدانی: اگر رفت و آمد حداقل تا مدتی ادامه داشته باشد که عرف این کار را شغل او بداند نماز تمام و روزه او صحیح است(1).

سؤال: استادی بین دو شهر که هیچکدام وطن او نیست و با وطن او بیش از هشت فرسخ فاصله دارند رفت و آمد دارد و در یک جا تحصیل و در جای دیگر تدریس می کند. آیا هر دو عنوان شغل محسوب می شود؟

پاسخ: آیت الله فاضل لنکرانی (رحمت الله علیه): بله هر دو، شغل محسوب می شود و نماز او در هر یک از دو شهر و نیز در مسیر به احتیاط واجب شکسته است و روزه صحیح نیست(2).

ص: 97

سؤال: خانم اینجانب آموزگار است آیا حقوقی که دریافت می کند متعلّق خمس است؟

پاسخ: آیت الله فاضل لنکرانی (رحمت الله علیه): بله آنچه از حقوق ایشان که در مؤونه زندگی مصرف نشود و سال نیز بر آن بگذرد خمس دارد(1).

سؤال: اینجانب معلم هستم. مبلغ پولی که در سال قبل خمس آن را پرداخت کردم به صورت علی الحساب به شرکت تعاونی مسکن فرهنگیان دادم که در آینده قطعه زمینی به اینجانب بدهند. اکنون که سال خمسی ام فرا رسیده آیا به این پول خمس تعلق می گیرد؟

پاسخ: آیت الله فاضل لنکرانی (رحمت الله علیه): در فرض سؤال

ص: 98

خمس لازم نیست(1).

سؤال: معاشرت و همنشینی و دست دادن با دانش آموزان بهایی چه حکمی دارد؟ رفتار استادان و دانش آموزان با این گونه افراد چگونه باید باشد؟ استفاده از وسائلی که همه دانش آموزان از آن استفاده می کنند مثل شیر آب آشامیدنی، شیر توالت، آفتابه و صابون و مانند آن که علم به مرطوب بودن دست و بدن داریم چه حکمی دارد؟

پاسخ: آیت الله خامنه ای: همه پیروان فرقۀ گمراه بهائیت محکوم به نجاست هستند و در صورت تماس آنها با چیزی، مراعات مسائل طهارت در رابطه با آنها نسبت به اموری که مشروط به طهارت است واجب

ص: 99

است، ولی رفتار معلمان و مدیران با دانش آموزان بهایی باید براساس مقررات قانونی و اخلاق اسلامی باشد(1).

سؤال: تکلیف آموزگاران با دانش آموزان بهایی چیست؟ آیا جایز است قرآن را در اختیار آنان قرار دهند؟

پاسخ: آیت الله فاضل لنکرانی: باید با آنها معامله نجاست کرد و قرار دادن قرآن در اختیار آنان جایز نیست(2).

سؤال: وظیفه شرعی معلم قرآن کریم که یقین دارد امام جماعت نماز خود را از جهت تجوید غلط می خواند چیست؟

پاسخ: آیت الله خامنه ای: رعایت محسنات تجوید لازم نیست، ولی اگر قرائت امام جماعت از نظر مأموم صحیح نباشد و در نتیجه نماز او را صحیح نداند

ص: 100

نمی تواند به او اقتدا کند لکن شرکت ظاهری در نماز جماعت برای یک غرض عقلایی اشکالی ندارد(1).

سؤال: اهل روستایی که من در آن تدریس می کنم نماز نمی خوانند، زیرا از فرقه اهل حق هستند و ما مجبور به خوردن نان و غذای آنها هستیم چون شب و روز در این روستا اقامت داریم آیا نمازهای ما اشکال دارد؟

پاسخ: آیت الله خامنه ای: اگر توحید و نبوت و هیچ یک از ضروریات دین اسلام را انکار نکنند و معتقد به نقصی در رسالت رسول اکرم (صلی الله علیه و آله) نباشند حکم به کفر و نجاست آنها نمی شود، در غیر این صورت باید هنگام تماس با آنها و یا خوردن غذای آنان مسئله طهارت و نجاست مراعات شود(2).

ص: 101

موازین شرعی شود و مفاسدی بر آن مترتب نشود اشکالی ندارد، ولی به یقین استفاده از دبیران همجنس به احتیاط نزدیک تر است(1).

سؤال: آیا مرد می تواند در یک جلسه که گروهی از بانوان و دختران مسلمان هستند قرآن را تعلیم دهد و همچنین خود استاد که با صوت قرآن را می خواند در موقع پس گرفتن درس، آیا بانوان و دختران با صوت می توانند قرآن را برای استاد بخوانند تا اینکه اشکالات آنها از لحاظ اعراب و قواعد تجوید برطرف بشود و یا اینکه خواندن خانم ها و دختران با صوت اشکال شرعی دارد یا نه؟

ص: 103

پاسخ: آیت الله گلپایگانی (رحمت الله علیه): چنانچه تعلیم قرآن کریم مستلزم ارتکاب محرم نباشد اشکال ندارد، ولی بانوان و دختران نزد نامحرم قرآن را با صدای بلند نخوانند و همچنین با صدا خواندن مرد چنانچه موجب تلذذ بانوان باشد اشکال دارد. خوب است معلم بانوان زن باشد تا موجب ارتکاب خلاف شرع نشود و ارتکاب خلاف شرع به عنوان تعلیم قرآن خلاف شرع دیگری است(1).

سؤال: این جانب مربی بخش فیزیک دانشکده علوم دانشگاه مشهد هستم که در دانشگاه به کار تدریس مشغول می باشم . نظر به اینکه اکثریت شاگردان کلاس های دانشگاه را پسران تشکیل می دهند برای من و خواهران همکارم این سؤال

ص: 104

مطرح است که آیا این کار از نظر شرعی مشکل دارد یا خیر؟

پاسخ: با مراعات کامل حجاب اسلامی و رعایت مقررات شرعی مانعی ندارد(1).

سؤال: تدریس خانم ها به آقایان با رعایت کلیه موازین شرعی چگونه است؟

پاسخ: با حفظ حجاب و مراعات موازین شرعیه مانعی ندارد؟(2)

سؤال: تکلیف استادی که به عده ای از دختران درس می دهد ولی نمی تواند خود را از نگاه هوس آلود کنترل کند چیست؟

پاسخ: حضرات آیات عظام امام خمینی، فاضل لنکرانی، نوری همدانی، صافی گلپایگانی، خامنه ای، بهجت، مکارم شیرازی، وحید خراسانی، سیستانی، و

ص: 105

تبریزی: باید تدریس برای آنان را رها کند(1).

سؤال: خنده و شوخی استاد خانم در کلاس درس دانشجویان دختر و پسر به منظور رفع کسالت و خستگی و تجدید روحیه دانشجویان چه حکمی دارد؟

پاسخ: آیت الله مکارم شیرازی: رعایت آداب

عفت در کلاس واجب است(2).

سؤال: تدریس دبیران مرد در مدارس راهنمایی و دبیرستانهای دخترانه چه حکمی دارد؟

پاسخ: آیت الله نوری همدانی: در صورتی که به طور عادی و بدون شائبه صورت بگیرد جایز است(3).

ص: 106

را با زبان خوش امر به معروف و نهی از منکر کنید اگر گوش نکردند وظیفه ای ندارید(1).

سؤال:گاهی بعضی از اساتید زن در کلاس های درس دانشجویان با لباس های تحریک کننده حضور پیدا می کنند و دانشجویان به ناچار برای دریافت درس و مطالب به او نگاه می کنند تکلیفشان چیست؟

پاسخ: در این گونه موارد باید با هماهنگی مسئولین دانشگاه جلوی این گونه مسائل را گرفت تا به مشکل برخورد نکنند و اساتید به وظیفه شرعی خودشان عمل نمایند.(2)

ص: 108

راضی نیستم که در این مسئله کوتاهی نمایی، وظیفه فرزند چیست؟

پاسخ: آیت الله مکارم شیرازی: اگر سرپیچی فرزند موجب اذیت و آزار پدر و مادر گردد باید از او اطاعت کند.

سؤال: در صورتی که پدر به فرزند بگوید: راضی نیستم در جلسه قرآن شرکت کنی، آیا اطاعت پدر در اینجا لازم است؟

پاسخ: آیت الله مکارم شیرازی: اطاعت از او در این موارد لازم نیست ولی سعی کنید موافقت او را جلب کنید(1).

سؤال: اطفال در مدرسه دست بی وضو به خطوط قرآن می گذارند

ص: 110

آیا برای آموزگار اشکال دارد یا نه؟

پاسخ: آیت الله صافی گلپایگانی (رحمت الله علیه): معلم باید دستور ترک آن را بدهد و اگر دید منع کند(1).

سؤال: مرسوم است یک نفر باسواد را اجیر می کنند تا قرآن و بعضی از کتب دینی را به اطفال تعلیم نماید، آیا جایز است اولیای اطفال اجرت او را از زکات مال خودشان حساب کنند؟

پاسخ: آیت الله صافی گلپایگانی (رحمت الله علیه): چنانچه کسی او را جهت تعلیم قرآن به اطفال مؤمنین اجیر کند جایز است که مال الاجاره را به عنوان سهم سبیل الله از زکات بدهد، لکن اگر او را فقط برای طفل خود اجیر کند پرداخت اجرت از زکات مشکل است(2).

ص: 111

سؤال: تشکیل جلسات قرآن در مکان های غصبی چه حکمی دارد؟

پاسخ: آیت الله فاضل لنکرانی (رحمت الله علیه): غصب و تصرفات غاصبانه مطلقاً حرام است.

آیت الله تبریزی (رحمت الله علیه): غصب حرام است چه در مکان غصبی قرآن بخواند یا کار دیگری انجام دهد.

آیت الله مکارم شیرازی: حرام است(1).

سؤال: آیا زوج می تواند مهریه همسر خود را آموزش تلاوت قرآن قرار دهد و در صورت مثبت بودن، اگر مرد تلاش خود را انجام داد ولی زن به جهت کند ذهن بودن یا کمبود استعداد نتوانست یاد بگیرد وظیفه او چیست؟

پاسخ: آیت الله فاضل لنکرانی (رحمت الله علیه): بلی می تواند مهریه

ص: 112

را آموزش قرآن قرار دهد و در فرض سؤال به هر مقدار که یاد گرفته ولو چند سوره کوچک باشد کفایت می کند، در صورتی که بیشتر از آن امکان نداشته باشد.

آیت الله تبریزی (رحمت الله علیه): مهر قرار دادن آموزش قرآن مانعی ندارد واگر زن به جهت کمبود استعداد نتوانست یاد بگیرد به همان مقدار که یاد گرفته ولو چند سوره کوچک باشد کافی است. والله العالم.

آیت الله مکارم شیرازی: اشکالی ندارد ولی او باید وظیفه خود را انجام دهد(1).

31. سؤال: اگر کسی مبلغی را به دیگری قرض بدهد و با او شرط کند و بگوید به شرطی به تو تعلیم می دهم که تو نیز در مقابل قرآن را به فرزندان من تعلیم دهی آیا عمل به این

ص: 113

شرط برگیرنده واجب است یا نه؟

پاسخ: آیت الله فاضل لنکرانی (رحمت الله علیه): چنین شرطی صحیح نیست و عمل به آن هم لازم نیست.

آیت الله تبریزی (رحمت الله علیه): واجب نیست، والله العالم.

آیت الله مکارم شیرازی: احتیاط در ترک چنین شرطی است(1).

سؤال: نگاه کردن به عکس های عریان موجود در تابهای پزشکی که آموزش آن برای دانشجویان ضروری است چه حکمی دارد؟

پاسخ: حضرات آیات عظام امام خمینی، خامنه ای، فاضل لنکرانی، نوری همدانی، صافی گلپایگانی، مکارم شیرازی، بهجت، تبریزی و سیستانی: اگر بدون قصد لذت و ترس افتادن در حرام باشد اشکال ندارد(2).

ص: 114

سؤال: استماع معلم مرد به صدای زن نامحرم در هنگام تلاوت قرآن با لحن در امر آموزش چه حکمی دارد؟

پاسخ: آیت الله فاضل لنکرانی (رحمت الله علیه): بهتر اینکه لازم است در آموزش از آموزگاران زن استفاده شود(1).

سؤال: اینجانب معلم وسیله موسیقی ارگ هستم، نظر حضرات درباره این وسیله و آموزش آن چیست؟

پاسخ: آیت الله فاضل لنکرانی (رحمت الله علیه): اگر به صورت مطرب و مناسب مجالس لهو و لعب نواخته شود اصل آن حرام و تعلیم آن هم حرام است و الا حرام نیست(2).

سؤال: در بعضی از سبک های ورزشی استاد، ضمن آموزش فنون رزمی مطالبی را از عقاید غیر

ص: 115

اسلامی معمولاً به طور مرموز در پوشش آیات و روایات القاء می نماید، شرکت در کلاس این اساتید چه حکمی دارد؟

پاسخ: آیت الله صافی گلپایگانی: حرام است(1).

سؤال: آیا تدریس و تحصیل فلسفه در حوزه های علمیه دینی جایز است؟

پاسخ: آیت الله خامنه ای: یادگیری و تحصیل فلسفه برای کسی که اطمینان دارد باعث تزلزل در اعتقادات دینی اش نمی شود اشکال ندارد و بلکه در بعضی موارد واجب است(2).

سؤال: از آنجا که رشته نقاشی و مجسمه سازی در تعدادی از دانشگاههای ایران تدریس می شود این رشته چه حکمی دارد؟

پاسخ: آیت الله مکارم شیرازی: رشته نقاشی اشکالی

ص: 116

ندارد(1).

سؤال: برای تقویت بنیۀ آموزشی و درسی ناچار به ارتباط یا مراجعه، خرید و مطالعه برخی کتب و نشریات ضاله هستیم، این کار از نظر شرعی چگونه است؟

پاسخ: آیت الله خامنه ای: خرید، فروش و نگهداری کتاب های گمراه کننده جایز نیست مگر برای پاسخگویی و رد مطالب آن برای کسی که قدرت علمی آن را داشته باشد(2).

آیت الله صافی گلپایگانی: خرید، فروش و کمک به مطبوعات، نشریات، روزنامه ها و مجلات گمراه کننده و خواندن آنها حرام است مگر برای اطلاع از مفاسد و رفع آن، در صورت تمکن برای کسانی که واقعاً اهلیت و

ص: 117

شایستگی رفع آن را دارند(1).

آیت الله فاضل لنکرانی (رحمت الله علیه): در اینگونه موارد از خرید آنها اجتناب کنید تا هم شما آلوده نشوید و هم آن نشریات تقویت نشوند(2).

آیت الله تبریزی (رحمت الله علیه): کتب و روزنامه ها و مجلاتی که مشتمل بر باطل است و عقاید اسلامی را سست می کند یا امنیت کشور را به خطر می اندازد و یا موجب ترویج فساد در جامعه و اختلال نظام می شود، طبع، نشر، خرید و فروش آنها جایز نیست و ثمن آن برای فروشنده سحت است(3) .

39. سؤال: برای تقویت بنیۀ آموزشی و درسی ناچار به مراجعه، خرید و مطالعه برخی کتب و نشریات ضاله هستم. آیا

ص: 118

این کار از نظر شرعی چگونه است؟

پاسخ: آیت الله خامنه ای: خرید، فروش و نگهداری کتاب های گمراه کننده جایز نیست، مگر برای پاسخگویی و رد مطالب آن برای کسی که قدرت علمی

آن را داشته باشد(1) .

40. سؤال: ایجاد مراکزی برای آموزش رقص چه حکمی دارد؟

پاسخ: آیت الله خامنه ای: ایجاد مراکز تعلیم و تربیت رقص با اهداف نظام اسلامی منافات دارد.

سؤال: حکم آموزش و یادگیری نوازندگی آلات موسیقی چیست؟

پاسخ: حضرات آیات عظام امام، خامنه ای، مکارم شیرازی، فاضل لنکرانی، نوری همدانی، و تبریزی: آموزش و یادگیری نوازندگی با آلات مختص(به لهو) جایز نیست و اگر از آلات مشترکه باشد به منظور استفاه

ص: 119

مشروع و حلال اشکال ندارد.

حضرات آیا ت عظام بهجت و صافی گلپایگانی: آموزش و یادگیری نوازندگی با آلات موسیقی حرام است(1).

یا معلّم دیگری به جایش آمده، حق استفاده از حقوق دیگران را دارند و اگر بگیرند جایز است یا خیر و چنانچه خودشان مریض شوند و آن ساعتی را که باید کار موظف انجام دهند نتوانسته انجام وظیفه کنند پولی که می گیرند جایز و قابل تصرف است یا خیر؟

پاسخ: تابع مقررات استخدامی است و اگر خلاف نموده استحقاق اجرت ندارد(1).

سؤال: تعدادی از معلمان در ساعات کار و تدریس به فعالیت های جنبی دیگر مثل بافتنی، خواندن روزنامه و مجلات غیر مربوط به درس و

ص: 121

تدریس و مانند آن می پردازند این کار چه حکمی دارد؟

پاسخ: آیت الله مکارم شیرازی: جایز نیست(1).

سؤال: مدیر و آموزگارانی که در یک مدرسه مشغول به کار می باشند طبق آیین نامه موظف هستند هفته ای 28 ساعت کار کنند و مدیر هم باید اگر آموزگاری نیاید گزارش دهد. حال اگر گزارش نداد از ترس اینکه مبادا برخوردی پیش بیاید یا کم رویی کرد آیا مسئولیت شرعی دارد؟ و مسئولیت بر گردن آموزگار است که نیامده یا مدیر یا هر دو؟

پاسخ: آیت الله فاضل لنکرانی (رحمت الله علیه): هر دو مسئولیت

ص: 122

شرعی دارند بعلاوه آموزگار که غیبت کرده استحقاق دریافت اجرت روز غیبت را ندارد و اگر بگیرد ضامن است(1).

سؤال: اگر مدیر مدرسه گزارش غیبت را نداد و به آموزگار گفت: من گزارش نمی دهم، اما مسئولیت شرعی آن بر گردن خودت باشد آیا با این بیان سلب مسئولیت از مدیر می شود یا خیر؟

پاسخ: آیت الله فاضل لنکرانی (رحمت الله علیه): خیر، از مدیر سلب مسئولیت نمی شود(2).

سؤال: اگر آموزگاری در تصحیح اوراق امتحانی یا مسئول مدرسه در انتقال نمرات

ص: 123

سهل انگاری نماید و براثر سهل انگاری دانش آموزی مردود گردد آیا آموزگار یا مسئولین به خسارت مادی و معنوی دانش آموز در طول یک سال عقب افتادگی ضمانتی دارند؟

پاسخ: آیت الله مکارم شیرازی: ضامن هستند(1).

سؤال: معلمی به خاطر تأمین معیشت مجبور است کار دوم و سوم هم داشته باشد و به همین خاطر انگیزه و روحیه کافی برای تدریس عمیق در کلاس ندارد و به صورت سطحی برگزار می گردد. آیا از نظر شرعی مسئولیتی متوجه آن معلم، دانش آموزان و مسئولین مدرسه می باشد؟

ص: 124

پاسخ: آیت الله خامنه ای: ملاک در این گونه امور، قانون و مقررات مربوطه می باشد و باید طبق آن عمل شود.(1)

آیت الله مکارم شیرازی: هرگاه به وظیفه اصلی یک معلّم عمل نکند در برابر حقوقی که می گیرد مسئولیت دارد(2).

سؤال: بعضی از معلمین از مرخصی استعلاجی برای عدم حضور در مدرسه و کلاس استفاده می کنند در حالی که در واقع توان و حال آمدن به مدرسه در آنها وجود دارد. آیا این کار جایز است؟

پاسخ: آیت الله خامنه ای: دروغ و هر کاری که خلاف قانون و مقررات باشد جایز نیست(3).

ص: 125

سؤال: در مواقع خاصی همچون بین التعطیلین و یا در آستانه عید و یا در روزهای پایانی سال تحصیلی برخی از

مسئولین و مربیان مدارس با ترغیب و تشویق و به صورت غیر مستقیم دانش آموزان را به عدم حضور در کلاس و در نتیجه تعطیلی مدارس سوق می دهند. آیا چنین کاری برای آنان جایز است؟ تکلیف دانش آموزان چیست؟

پاسخ: آیت الله خامنه ای: ملاک در این گونه امور قانون و مقررات باشد جایز نیست(1).

آیت الله مکارم شیرازی: در صورتی که برخلاف قوانین و مقررات باشد جایز نیست(2).

ص: 126

51. سؤال: بعضی از مربیان حرکات ورزشی را دقیق نمی آموزند واین باعث ناراحتی هایی در مفصل و اندام ورزشکار می شود، آیا مربی ضامن است؟

پاسخ: آیت الله صافی گلپایگانی: کسی که به فن و عملی جاهل است جایز نیست به عنوان معلم و مربی آن فن، مردم را اغفال کند و اگر کسی را مجبور به انجام عملی نماید که موجب ضرر و زیان شود طبق ضوابط شرعی ضامن است و باید از او جلوگیری شود(1).

بخواند آیا مباشرت لازم است یا می تواند نائب بگیرد؟

پاسخ: آیت الله اراکی (رحمت الله علیه): بعید نیست استفاده مباشرت نه استنابه(1).

سؤال: در یک قبرستان که وقفی بودن زمین آن معلوم نیست مدرسه ای ساخته اند اینک آموزگاران می خواهند در آنجا نماز ظهر و عصر بخوانند در این صورت نماز آنها چه حکمی دارد؟

پاسخ: آیت الله بهجت (رحمت الله علیه): نماز خواندن در آنجا منعی ندارد(2).

سؤال: آیا از درآمد موقوفاتی که اختصاصی به حوزه علمیه دارد علاوه بر حق التدریس

ص: 128

اساتید می توان مصرف هزینه های جنبی مانند آب، برق و سرویس های ایاب و ذهاب اساتید و حقوق خدمتگذاران و غیره که لازم و ملزم یکدیگرند نمود؟

پاسخ: آیت الله صافی گلپایگانی: به طور کلی عوائد موقوفه باید در مواردی که واقف معلوم کرده صرف شود و چون ترتیبات مقرر در موقوفات یکسان نیست اظهار نظر کلی در آن میسر نمی باشد، باید در هر مورد با ملاحظه وقفنامه اظهار نظر شود(1).

ص: 129

مسئول اداری مستقیم خود در ساعات رسمی

کارش مبادرت به تدریس در مدارس دیگری می کند و علاوه بر حقوق ماهانه خود اجرت این تدریس را هم دریافت می کند، آیا این کار و گرفتن اجرت در برابر آن جایز است؟

پاسخ: موافقت مسئول مستقیم کارمند با تدریس او در اثناء ساعات رسمی کارش در برابر ساعات رسمی کارش هر وقت حقوق دریافت می کند حق ندارد در برابر تدریس در مدارس دیگر در همان ساعت رسمی کارش حقوق دیگری دریافت نماید(1).

سؤال: حقوق اساتیدی که در دانشکده الهیات فقه و اصول تدریس می کنند چه حکمی دارد؟

پاسخ: آیت الله خامنه ای: وجوب تدریس و آموزش

ص: 131

چیزی که یاد دادن آن واجب کفایی است مانع گرفتن حقوق در برابر تدریس فقه و اصول در دانشکده نیست بخصوص اگر دریافت حقوق به خاطر حضور در دانشگاه و اداره کلاس باشد(1).

سؤال:آموزش مسائل شرعی توسط روحانیون در مقابل اخذ اجرت از مردم چه حکمی دارد؟

پاسخ:آیت الله خامنه ای: هر چند اجمالاً آموزش مسائل حرام و حلال فی نفسه واجب است و اجرت گرفتن در برابر آن جایز نیست، گرفتن اجرت برای مقدماتی که اصل آموزش احکام متوقف بر آنها نیست و شرعاً هم بر انسان واجب نیست مانند حضور در مکان خاص اشکال ندارد. همچنین است حقوق اساتیدی که به تدریس و آموزش

فقه و اصول مشغول می باشند(2).

ص: 132

سؤال: برخی از معلمان از تغذیه مخصوص دانش آموزان میل می کنند آیا این کار از نظر شرعی مسئولیت دارد؟

پاسخ: آیت الله مکارم شیرازی: در صورتی که مخصوص دانش آموزان باشد و مقررات اجازه استفاده از آن را به معلمان ندهد نباید از آن استفاده کنند(1).

سؤال: در مدرسه ای اتاقی را جهت بوفه اجاره داده اند و از محل اجاره بها برای کادر و معلمین صبحانه تهیه می کنند آیا این کار از نظر شرعی اشکالی ندارد؟

پاسخ: آیت الله خامنه ای: ملاک قانون و مقررات است که باید بر طبق آن عمل شود(2).

آیت الله مکارم شیرازی: هرگاه مسئول مدرسه چنین

ص: 134

اختیاری داشته باشد اشکالی ندارد.(1)

سؤال: در برخی از مدارس به مناسبت روز معلّم درس ها را تعطیل کرده و برنامه هایی اجرا می کنند. آیا چنین کاری مجاز است؟ اگر این برنامه ها تبدیل به مجالس رقص و آواز شود چه حکمی دارد؟

پاسخ: آیت الله مکارم شیرازی: در صورتی که آمیخته با حرام باشد جایز نیست(2).

سؤال: در برخی از موارد استاد به خاطر تفهیم بیشتر درس، مقداری بیشتر از ساعت مقرر، دانش آموزان را در کلاس نگه می دارد. آیا در این صورت حقی از دانش آموزان ضایع شده

ص: 135

است؟ اگر این مقدار وقت اضافه از وقت کلاس و استاد بعدی باشد چه حکمی پیدا می کند؟

پاسخ: آیت الله مکارم شیرازی: لازم است مطابق مقررات یا با اجازه مسئولین مدرسه که در این زمینه اختیارات قانونی دارند عمل شود(1).

سؤال: در روز معلّم دانش آموزان به حسب وظیفه برای معلّم خویش هدیه می برند حال اگر این هدیه دادن:

1. به منظور نفوذ در دل معلّم برای دادن نمره بیشتر و ارفاق بالاتر باشد،

2. برخلاف میل معلّم باشد،

3. برخلاف قوانین باشد، حکم شرعی هر یک چیست؟

ص: 136

پاسخ: آبت الله مکارم شیرازی: در این سه صورت هدیه اشکال دارد(1).

سؤال: زن معلّم است و این امر را یک فریضه شرعی می داند، ولی شوهرش عقیده دارد که کارش در بیرون خانه مانع رسیدگی و تربیت صحیح فرزندانش می شود و باید یا وقت کارش، را صرف در خانه نماید یا وقت خانه را صرف کارش. تکلیف چیست؟

پاسخ:خارج شدن زن از منزل باید با اجازه شوهرش باشد، ولی شوهر نمی تواند او را وادار به رسیدگی به فرزندان

نماید(2).

سؤال: آرایش کردن خانم ها در بیرون خانه یا آنهایی که مشغول کار و یا درس هستند چه حکمی دارد؟

پاسخ: اگر در معرض دید نامحرم است باید خود را بپوشاند.(3)

ص: 137

سؤال: برخی معلمین و مسئولین مدرسه در مواردی از دانش آموزان برای انجام کارهای شخصی استفاده می کنند. چنین کاری از نظر شرعی چه حکمی دارد؟

پاسخ: کار کشیدن و پی کار فرستادن فرزندان مردم خصوصاً بدون اجازه والدینشان کار پسندیده ای نیست(1).

سؤال: آیا زن می تواند موقع اجرای عقد نکاح با شوهر شرط کند که در امر تدریس کماکان ادامه داده و در جلسات مختلف شرکت کند یا نه؟

پاسخ: آیت الله فاضل لنکرانی (رحمت الله علیه): مانعی ندارد.

آیت الله تبریزی (رحمت الله علیه): شرعاً عمل مباح در ضمن عقد صحیح و نافذ است. والله العالم.

ص: 138

آیت الله مکارم شیرازی: مانعی ندارد(1).

سؤال: زوج در موقع ازدواج با اشتغال زوجه در خارج از منزل موافقت کرده و متعهد شده که مانع از ادامه کار زوجه نشود، حال بعد از گذشت چند سال از زندگی و اشتغال زوجه مانع از ادامه کار او گشته و چون در سند ازدواج ضمانتی برای تخلف از شرط نشده زوجه تقاضای طلاق خود را به علت تخلف از شرط به دادگاه تقدیم نموده است، آیا این خواسته زوجه در طلاق و جدایی از شوهر برای دادگاه قابل قبول می باشد؟

پاسخ: آری، اگر شوهر تخلف از شرط کند زوجه

ص: 139

می تواند نکاح را فسخ کند(1).

سؤال: اگر خانمی در عقد دائم وظائف زناشویی را انجام دهد و در مواقعی که شوهر در منزل نیست بدون اجازه او بخواهد برای تدریس یا خیاطی از منزل بیرون برود چه حکمی دارد؟ (ناگفته نماند که شوهر اجازه نمی دهد.)

پاسخ: آیت الله صافی گلپایگانی: اگر زن در عقد نکاح شرط اشتغال به تدریس یا خیاطی در خارج از منزل را نکرده باشد، شوهر حق ممانعت را دارد در غیر این صورت خروج زن بدون اجازه شوهر معصیت است.

سؤال: در مدارس معمولاً به جهت قدردانی از مربیان و معلمین هدایایی از طرف مدرسه یا از

ص: 140

طرف دانش آموزان به مناسبت روز گرامی داشت مقام معلم اهدا می کنند، آیا گرفتن این گونه هدایا شرعا اشکال دارد؟

پاسخ: آیت الله نوری همدانی: دادن این گونه هدایا در هر دو مورد اشکال ندارد ولی اگر در موردی بدانیم که هدیه دهنده نظری دارد و می خواهد با او برخلاف ضوابط عمل شود باید از گرفتن آن خودداری کرد(1).

72. سؤال: اگر معلم بین شاگردان تبعیض قائل شود چه حکمی دارد؟

پاسخ: آیت الله تبریزی (رحمت الله علیه): چنانچه تبعیض از جهت مصلحت باشد مثلاً اینکه شاگرد مذبور فرزند شهید است مانعی ندارد(2).

ص: 141

73. سؤال: شخصی که در محل عمومی تدریس می کند و رضایت شرکت بعضی از افراد را در کلاس درس خود ندارد و شخصی را از آمدن در درسش نهی می کند. آیا این نهی حرمت تکلیفی بر آن فرد دارد یا نه؟

پاسخ: آیت الله صافی گلپایگانی: در فرض سؤال، چنانچه تدریس برای استفاده عموم بلامانع است شرکت شخصی مفروض در درس، اشکالی ندارد(1).

ص: 142

بدن به واسطه زدن سرخ یا کبود یا سیاه شد، باید نصف آنچه گفته شد به عنوان دیه پرداخت شود؟(1)

آیت الله مکارم شیرازی: زدن دانش آموزان جایز نیست، مگر اینکه این امر به خاطر تربیت آنها لازم باشد و با اجازۀ ولی باشد و با توجه به اینکه در شرایط فعلی آثار منفی آن بیشتر است، لازم است حتی الامکان از این کار پرهیز شود.

سؤال: معلّمی دانش آموزی را در کلاس و در برابر دیگر دانش آموزان به شدت تنبیه کرده است، آیا آن دانش آموز حق مقابله به مثل را دارد یا نه؟

پاسخ: آیت الله خامنه ای: دانش آموز حق مقابله یا پاسخ گویی به گونه ای که شایسته مقام معلّم و استاد نباشد

ص: 144

ندارد و بر او واجب است که حرمت معلّم را حفظ نموده و نظم کلاس را رعایت نماید، همان گونه که بر معلّم واجب است احترام دانش آموز را در برابر همکلاسی هایش حفظ کرده و آداب تعلیم اسلامی را رعایت نماید(1).

سؤال: اگر شخصی پسر بچه ای را کتک زده باشد و آن بچه هنوز بالغ نشده باشدریال باید از آن کودک حلالیت بخواهد یا از پدر و مادر او؟

پاسخ: آیت الله مکارم شیرازی: باید از پدر و مادر او حلالیت طلبیده و احتیاطاً هنگامی که کودک بالغ شد از خود او نیز حلالیت بخواهد(2).

سؤال: معلم بازنشسته آموزش و پرورش هستم، به اقتضای شغلم گاهی بچه های مردم را تنبیه

ص: 145

بدنی کرده ام و حال دسترسی به فرد فرد آنان را ندارم که حلالیت بطلبم، چگونه می توانم رد مظالم بکنم؟

پاسخ: آیت الله مکارم شیرازی: اگر از طرف پدران آنها مجاز بوده اید و در حد مشروع تنبیه انجام شده مشکلی ندارید و اگر چنین نبوده و دسترسی به آنها را ندارید چنانچه تنبیهی بوده که دیه به آن تعلق می گرفته باید مقدار دیه را از طرف صاحب اصلی آن در راه خدا بدهید و اگر در حدّ دیه نبوده برای آنها استغفار و کار خیر انجام دهید(1).

سؤال: آیا برای آموزگار یا مسئولین آموزشگاه جایز است دانش آموزان را به جهت آوردن تصاویر و یا وسایلی مشابه آن

ص: 146

که منافی عفت عمومی است تنبیه بدنی نماید؟

پاسخ: آیت الله نوری همدانی: خیر(1).

سؤال: آموزگاری به دلیل اینکه دانش آموز تکالیف خود را انجام نمی دهد و یا در آن سهل انگاری می کند دفتر او را پاره می کند، در این صورت آیا ضامن می باشد و باید مثل آن را تهیه نماید یا خیر؟

پاسخ: آیت الله نوری همدانی: بلی ضامن است(2).

ص: 147

نتیجه مثبتی در زندگی و حیات او دارد آیا این کار جایز است؟

پاسخ: آیت الله مکارم شیرازی: چنانچه این مقدار در میان دبیران متعهد معمول باشد مانعی ندارد(1).

سؤال: دانش آموزی که نمره نمی آورد و تحت عناوینی چون رضای خداوند و یا آشنایی، نمره ای که حق وی نیست به او داده می شود آیا عنوان ظلم به این کار صدق می کند؟

پاسخ:آیت الله مکارم شیرازی: این کار نوعی ظلم است و تبعیض است که نه تنها موجب رضای خدا نیست بلکه مایه نارضایتی حق تعالی است، مگر در مواردی که استحقاق ارفاق دارد که باید آن را نیز درباه همه کسانی که آن ویژگی را دارند اعمال کند.(2)

ص: 149

سؤال: در مدرسه ای مدیران یا معلمان از برخی دانش آموزان در رابطه با کارهای مدرسه کمک می گیرند و به ازای آن چند نمره در حق آنان ارفاق می کنند. آیا این کار شرعاً درست است؟

پاسخ: آیت الله خامنه ای: ملاک قانون و مقررات مربوط است و باید طبق آن عمل شود.(1)

آیت الله مکارم شیرازی: در حدی که مقررات اجازه می دهد اشکالی ندارد.(2)

جایز نیست.

ص: 151

ص: 152

12. آداب تعلیم و تعلم در اسلام.

13. اخلاق تدریس.

14. استفتائات امام خمینی (رحمت الله علیه) ج 2.

15. استفتائات قرآنی.

16. بحار الانوار ج32.

17. تحف العقول.

18. جامع الاحکام، آیت الله صافی گلپایگانی، ج2.

19. رساله حقوق امام سجاد (علیه السلام)- شرح نراقی.

20. غررالحکم.

21. الکافی، ج1.

22. کتاب مربیان، دارم بزرگتر می شوم.

23. نهج البلاغه، فیض الاسلام

24. نهج الفصاحه.

25. وسائل الشیعه.

26. سایت hawze.net .

27. رساله دانشجویی.

28. نگاه و پوشش.

ص: 154

ماخذشناسی پیشگیری از جرم چاپ شده

احکام حسینی چاپ شده

راز حجاب چاپ شده

احکام حجاب و عفاف چاپ شده

احکام دانش آموزی و دانشجویی چاپ می شود

اخلاق چاپ می شود

قرآن سرمایه معنویت چاپ می شود

پیامک چاپ می شود

زندگی امام رضا(ع) چاپ می شود

ص: 156