ص: 2

ص: 3

ص: 4

ص: 5

فصل دوّم:آداب داد و ستد

دعای داخل شدن در بازار...33

سفارش امام علی (علیه السّلام) برای فراگیری مسائل شرعی...34

آداب معامله...35

هشدار...38

سفارش قرآن کریم...39

ص: 7

فصل سوّم:احکام خرید و فروش

احکام خرید و فروش...43

شرایط خریدار و فروشنده...44

اقسام معاملات ملکی...44

احکام معامله نسیه (مدّت دار)...45

سلف (پیش فروش)...48

مواردی که می شود معامله را به هم زد...49

انواع فسخ...49

شرط در ضمن بیع...54

کارهای مکروه در معاملات...55

دروغ گفتن در معاملات...57

حق کمیسیون...59

حق کمیسیون بعد از فسخ...60

آیا دلالی جایز است؟...61

ص: 8

نکاتی در انجام قراردادها...61

فصل چهارم:احکام و قوانین اجاره

احکام و قوانین اجاره....67

هدف از اجاره...68

ارکان اجاره...69

تعریف اجاره...71

ص: 9

قرارداد اجاره...72

شرایط صحت اجاره...73

شرایط منافع ملک...74

عیب در ملک اجاره ای...79

تخلیه ملک اجاره ای...80

تغییرات و تعمیرات در ملک اجاره ای از دیدگاه قوانین مدنی...82

وظایف مستأجر...85

مستأجر خانه اجارهای را فروخت...86

رهن و اجاره...88

ودیعه...92

احکام ودیعه...92

فصل پنجم:احکام سرقفلی

سرقفلی...97

ص: 10

فصل ششم:وکالت

وکالت...105

شرایط وکالت...105

احکام وکالت...106

فصل هفتم:امانتداری

ص: 11

امانتداری...111

امانتداری در آیات قرآن...112

عاقبت خیانت در امانت...114

احکام امانتداری...118

فصل هشتم:خمس

خمس...123

پی آمدهای خمس ندادن...131

فصل نهم:آداب خانه و خانه سازی

آداب خانه

فضیلت نوشتن بسماللّه بر در منزل...140

فروش خانه و ادای دین...143

ص: 12

ص: 13

مشاغل مختلف، صدها حکم واجب و مستحب و شرائط حقوقی و اخلاقی دارد که دانستن آن در سلامت روابط اجتماعی و تکامل اخلاقی و معنوی انسان اثر می گذارد.

ص: 15

همچنین صدها حرام و مکروه دارد که انجام آن فضای زندگی جمعی و اسلامی را آلوده می سازد و ابهام آن دلهره و تردید می آفریند. آشنایی با احکام ویژه هر صنف برای دست اندکاران آن ضرورت حتمی و برای مراجعان به آن مشاغل «نیاز قطعی» و برای اهل مطالعه، دانش اجتماعی - دینی، مفید و روشنگر است.

با توجّه به این حقیقت، مسئولان ستاد احیای امر به معروف و نهی از منکر - که سیمای نورانی فقیهی بیدار و دلسوز و شجاع، همچون حضرت آیه اللّه جنّتی «دام ظلّه العالی» در صدر آن می درخشد - این نیاز را احساس کردند که اگر اصناف و اقشار اجتماعی با حلال و حرام های الهی و واجب و مستحب آشنا باشند معروف های بسیاری تحقّق خواهد یافت و آمار منکرات اجتماعی کاهش چشمگیری خواهد داشت. این مهمّ، تلاش برای تدوین احکام صنفی و آموزش مستقیم و غیر مستقیم را جدّی تر ساخت. تدوین متون آموزشی و توجیهی برای اصناف از نیازهایی است که جای خالی آن در این میدان بخوبی احساس گردید و برای تحقّق این هدف از برخی فضلای

ص: 16

محترم حوزه علمیّه قم استمداد شد و کار تهیه متون مورد نیاز برای اصناف مختلف تولیدی توزیعی، خدماتی و صنعتی آغاز گردید. این افتخار نصیب پژوهشکده باقرالعلوم علیه السلام شد و با نظارت علمی چند تن از محقّقان و نویسندگان از جمله حجه الاسلام محمود مهدی پور و حجه الاسلام محمدحسین فلاح زاده به توفیق الهی سامان یافت. مجموعه حاضر نقطه پیوند «فقه» و «زندگی» است؛ که چگونگی تأمین معیشت حلال را به مسلمانان و صاحبان مشاغل گوناگون می آموزد و فقه را از تئوری به عمل و دین نظری را به صحنه عمل و تجربه اجتماعی نزدیک می سازد.

از آنجا که بسیاری از مشکلات اجتماعی، ناشی از ندانستن احکام الهی و عمل نکردن به قوانین فقهی است، اگر دولت، ملّت، مسئولان و مردم در روابط خویش دستورهای زندگی بخش الهی را بشناسند و عمل کنند زندگی هر روز شیرین و شیرین تر می شود. و بی اعتمادی ها و بدبینی ها و ستم های اجتماعی رخت بر می بندد و زمینه برای رشد معنوی و اخلاقی و سعادت جاودانی فراهم می گردد.

ص: 17

شناخت دقیق قوانین الهی از قرآن و سنت، شناخت عمیق واقعیت اجتماعی و روشهای تولید و توزیع و مصرف و ارائه خدمات و کالاها و گسترش صداقت در روابط مردم، زمینه «عدالت اجتماعی» را فراهم می کند.

نویسندگان همکار در این پژوهش هدفی جز شناخت وظیفه الهی و دینی هر صنف و ابلاغ احکام به صاحبان مشاغل گوناگون نداشته و در این زمینه از قرآن و سنت و فقه اهل بیت و اخلاق اسلامی و اصول مسلّم عقلی بهره گرفته اند. امید است با دریافت رهنمودهای دانشوران رشته های گوناگون و فقهای بزرگوار و صاحبان مشاغل، این مجموعه کامل و کامل تر شود و زمینه اجرای قوانین اسلامی در زندگی فردی و اجتماعی فراهم آید.

در پایان از تمام مسئولان و دست اندرکاران، بویژه دبیر «ستاد احیای امر به معروف و نهی از منکر»، جناب حجه الاسلام والمسلمین حاج سیداحمد زرگر و تشکلهای مردمی ستاد، که ما را در شناخت موضوعات و مصادیق احکام یاری کردند. تشکر نموده و از همه صاحب نظران دلسوز و محققان و دست اندرکاران امور اصناف و برادران

ص: 18

و خواهران مؤمن و متعهد در واحدهای صنفی تقاضا می شود دیدگاهها علمی، تجربی خویش را در جهت تکمیل و اصلاح این مجموعه به آدرس: قم، میدان آستانه، سازمان تبلیغات اسلامی، پژوهشکده باقرالعلوم علیه السلام ص - پ 135/37185 ارسال دارند و ما را در ارائه خدمات فرهنگی بیشتر و بهتر یاری کنند.

واللّه ولی التوفیق

قم - پژوهشکده باقرالعلوم علیه السلام

ص: 19

ص: 20

جامعه بشری ایجاد شده، اشتغال در بنگاه های معاملاتی است.

از آنجا که بنگاه داران - به دلیل قانونی بودن شغل آنها - اغلب مورد اعتماد مردم هستند و مردم برای خرید و فروش و اجاره، اکثر امور خود را به آنان واگذار می کنند، دانستن احکام معاملات برای متصدیان این امر، از احکام لازم است. زیرا عدم آگاهی مشاوران خرید و فروش و اجاره مسکن به احکام صنفی چه بسا موجب ابطال قرارداد بیع یا اجاره و درنتیجه گاهی منجر به درافتادن به گناهانی چون ربا و تصرف غیرشرعی در مال و ملک دیگران شود.

با این توضیح، فراگیری احکام معاملات ملکی خصوصا برای متصدیان آژانس های مسکن، بدون تردید از مسایلی است که باید بدان توجه جدّی شود.

از طرفی با توجه به این که اشتغال در این صنف مستلزم اخذ مجوز قانونی است، مسؤولان محترم صدور پروانه با دقّت کافی، باید کسانی را برای این کار

ص: 22

تأیید کنند که صلاحیت کاری و اخلاقی لازم را دارا باشند تا خدای نکرده مسؤول عدم رعایت مسایل شرعی از ناحیه بنگاه داران نشوند.

با توجه به این مهم، لازم است احکام و آداب هر صنفی به آسانی در دسترس متصدیان آن باشد تا به سهولت به یادگیری احکام خویش بپردازند.

بحمداللّه ستاد احیاء امر به معروف و نهی از منکر با همیاری پژوهشکده باقرالعلوم علیه السلام و با اشراف حجت الاسلام والمسلمین محمدحسین فلاح زاده به این کار همّت گمارد، با تشکر از همه این عزیزان که حقیر را در تدوین احکام و آداب معاملات ملکی یاری نمودند.

امید آن که در رفع نیازهای شرعی جامعه و بنگاه داران مؤثر باشد. ان شاءاللّه.

سال امام علی قدس سره 1379

التماس دعا

شهر مقدس قم، اسماعیل محمدی کرمانشاهی

ص: 23

ص: 24

ص: 25

خوانین یا ملاکین محل از کسانی سندهایی می گرفتند و آنها ناچار بودند که تسلیم شوند. در این مورد مطلبی را از فرزند حاج شیخ عباس تربتی می خوانیم:

«پدرم می گفت: من نیز پس از فراغت از دوره تحصیل و طلبگی که به عنوان مّلای محل شناخته می شدم، گاهی مردم سندی اگر داشتند برای آنها می نوشتم و مُهر می کردم و پول نمی گرفتم و آنها از این کار، متحیر می شدند تا آن که روزی از جانب شخصی از متنفذین از من خواسته شد، سندی برایش بنویسم در موردی که حق با او نبود و من حاضر نشدم آن را بنویسم و چون دیدم مورد اصرار و فشار قرار می گیرم مهر اسمم را گذاشتم روی سنگ و با تیشه زدم خُرد کردم و عهد کردم که مادام العمر

برای

ص: 27

کسی سندی ننویسم»(1)

درسی که می توان از این واقعیت تاریخی گرفت این است که: شاغلین در مراکز تهیه مسکن و معاملات ملکی لازم است توجه داشته باشند که هیچ گاه قولنامه ای که مشتمل بر کذب یا عدم وجود شرائط باشد پرهیز نمایند، زیرا مشاهده شده که برخی افراد از این قولنامه ها سوءاستفاده کرده و گاهی نیز موجب تضییع بیت المال می شوند، و در این صورت، نوشتن یک قولنامه ظاهرا ساده ولی غیرواقعی موجب گناهی بزرگ است.

ص: 28

ص: 29

ص: 31

شوند.

کمک به برخی پیران و افراد بی سرپرست که خود توانایی یافتنِ خانه ای مناسب برای خرید یا اجاره کردن و یا فروش، یا اجاره دادن ندارند، با وجود بنگاه داران امکان پذیر است. باز هم تأکید می شود که متصدیان معاملات ملکی باید رضایت خدا را درنظر داشته باشند، تا از اجر معنوی آن بهرمند شوند.

در احادیثی جایگاه کارگشایی و کمک به مردم چنین یادآوری شده:

پیامبر اکرم صلی الله علیه و آله فرمود: «اِنَ اللّهَ فی عَوْنِ المؤمِنِ مادامَ الْمؤمِنُ فِی عَونِ اَخیه الْمؤمِنْ؛ تا زمانی که انسان مؤمن در کمک به برادر مؤمن خود کوشا باشد، خدا هم او را کمک و یاری خواهد کرد»(1)

ص: 33

قال رسول اللّه صلی الله علیه و آله: «مَنْ سَرَّ مؤمنا فَقَدْ سَرَّنِی وَ منْ سَرَّنی فَقَدْ سَرَّاللّه؛ کسی که مؤمنی را مسرور و خوشحال کند، مرا خُرسند کرده است، و کسی که مرا خرسند کند، خدا را خوشحال نموده است»(1)

قال رسول اللّه صلی الله علیه و آله: «اِنَّ اَحبَّ الْأعْمالِ اِلَی اللّه عزّ و جلَّ اِدْخال السُرور عَلَی الْمُؤمِنینَ؛ محبوب ترین کارها نزد خدا، مسرور کردن دلهای مؤمنین است»(2)

ص: 34

قال رسول اللّه صلی الله علیه و آله: «مَنْ قَضی لِاَخیه الْمؤمِنْ حاجَةً فَکأَنَّما عَبَدَاللّه دَهْرَهُ؛ کسی که حاجتی از برادر مؤمنش برآورده سازد، ثوابش مانند آن است که روزگاری را به عبادت گذرانیده باشد»(1)

قال ابوالحسن علیه السلام: «اِنَ اللّه عبادا فِی الاَرْض یسْعون فِی حَوائجِ الناسِ هُمْ لآمِنُونَ یوْمَ القِیامَةِ؛ حضرت موسی بن جعفر علیه السلام فرمود: خداوند در روی زمین بندگانی دارد که در انجام حوائج مردم کوشا هستند و این بندگان در روز قیامت از سختی ها و دشواری ها در امان خواهند بود»(2)

ص: 35

پیامبر اکرم صلی الله علیه و آله: کسی که حاجت مومنی را برآورده کند. خداوند حاجت هایی ا او برآورده می کند که کمترین آنها بهشت است(1)

محبوب ترین مردم نزد خدا کسی است که نفع بیشتری برای مردم داشته باشد(2)

امام کاظم علیه السلام فرمود: «خداوند بندگانی دارد که در راه تأمین حوائج مردم کوشا هستند، اینچنین بندگانی روز قیامت، از ناراحتی ها در امانند و کسی که بنده مؤمنی را خوشحال کند، خداوند در روز رستاخیز قلبش را

ص: 36

سرشار از سُرور خواهد نمود»(1)

امام صادق علیه السلام فرمود: «کسی که برادر مؤمنش از او حاجتی بخواهد و او با وجود توانایی و قدرت، در کار او اقدام نکند خداوند روز قیامت او را دست بسته محشور خواهد فرمود»(2)

امام صادق علیه السلام فرمود: «هر مسلمانی حاجت برادر مسلمان خود را برطرف سازد، خداوند متعال می فرماید: پاداش این اقدام به عهده من است و هیچ پاداشی جز بهشت برای تو کافی نمی دانم»(3)

ص: 37

ص: 39

را بر سر در بازارها و مغازه ها نوشت، تا خیر بازار روزی آنان شود و از شرّ آن در امان بمانند.

«اَلّلهُمَّ اِنِّی اَسْئَلک مِنْ خَیرِها و خَیرِ اَهْلِها و اَعُوذُ بِک مِنْ شَرِّها و شَرِّ اَهْلِها»(1)

خداوندا، من از این بازار و اهل آن از تو طلب خیر می کنم و از شرّ آن و شرّ اهل بازار به تو پناه می برم.

فروش مشغول شوید، زیرا به خدا سوگند ربا بسیار مخفی تر از حرکت مورچه بر کوه صفا است و ناگهان در تجارات خود به آن گرفتار می شوید. اموالتان را به وسیله صدقه دادن حفظ کنید و بدانید تاجری که بر مسیر حق حرکت نکند فاجر است و فاجر در آتش جای دارد»(1)

1 - رعایت اعتدال و میانه روی در به دست آوردن پول به طوری که نه در تنگی قرار گیرد و نه در حرص و آز.

2 - مساوات میان خریداران از نظر قیمت؛ نه اینکه به کسی که چانه می زند ارزانتر و به کسی که چانه نمی زند گرانتر بفروشد. آری مانعی ندارد که نسبت به کسی که دارای فضیلت (علمی و تقوایی) و دینی و مانند آن است ارزانتر حساب کند(1)

البته روشن است که بنگاه داران می بایست مابین خریداران و فروشندگان و مالکان و مستأجران در ارتباط با حق کمیسیون، مساوات را رعایت نمایند.

3 - از ربا احتراز نماید.

4 - قسم یاد ننماید، نه حقّ و نه باطل.

5 - عیب (خانه) را کتمان ننماید.

ص: 43

6 - مدح (خانه ای) را که می خواهد بفروشد ننماید.

7 - (خانه ای) را که می خواهد بخرد مذمّت ننماید.

8 - دروغ نگوید.

9 - هرگاه با کسی معامله نمود و او پشیمان شد، پس بگیرد.

10 - هرگاه کسی به او بگوید برای من (خانه ای) را بخر، آن را برای خود نخرد.

11 - با خریدار و فروشنده و مراجعان خوب رفتار کند.

12 - با کسانی که کار برایشان بسته شده، معامله نکند.

13 - با صاحبان بیماری مُسری معامله نکند.

14 - فیمابین ارباب معامله فرق نگذارد، و آنان را فریب ندهد.

15 - زیاده از قدر احتیاج از مؤمنین منفعت

ص: 44

نگیرد.

16 - با کسانی که از حرام اجتناب ندارند معامله نکند.

17 - وقت نماز، مبادرت به خواندن نماز نماید(1)

کند. به همین منظور به بنگاه مراجعه می کند و از طرفی شخص دیگری که در جست وجوی خانه اجاره ای است، مایل است با پرداخت مبلغی به عنوان قرض الحسنه به صاحب خانه، منزلی اجاره نماید. در این میان بعضی بنگاه داران، پول مستأجر را گرفته و خودشان بدون آن که حتی صاحب خانه مطلع گردد، مبلغ معینی را به عنوان اجاره بهاء به او پرداخت می نمایند. این نوع کارها مستلزم افتادن در ورطه رباخواری است که لازم است همه مؤمنین از آن پرهیز نمایند، چرا که رباخواری یکی از گناهان کبیره است. در ضمن واگذار کردن خانه در مقابل مبلغی بدون اخذ اجاره جایگاه شرعی ندارد که در مباحث آینده آمده است.

مسائل بسیار ضروری است که مانع از ایجاد مشکلات فراوانی که امروز، دامن گیر بسیاری از افراد بشر است می شود، در یک مورد در آیه 283 سوره بقره می فرماید:

«یا أیهاالّذینَ آمَنُوا اِذا تَدَاینْتُم بِدَینٍ اِلی اَجَلٍ مُسمّی فَاکتُبُوهُ ولیکتُبْ بَینَکمْ کاتِبٌ بِالعَدْل وَ لا یأبَ کاتِبٌ اَنْ یکتُبَ کما عَلَّمَهُ اللّه...» ای مؤمنان اگر وامی (یا معامله نسیه ای انجام) دادید که سررسید معینی داشت آن را بنویسید و باید نویسنده ای در میان شما عادلانه بنویسد...

نکاتی که در زمینه مورد بحث از این آیه شریفه می توان استفاده برد و مصادیق آن، می تواند در موضوع این بحث جای داشته باشد، آن است که گاهی در معاملاتی که مابین افراد فامیل یا آشنا و... انجام می گیرد و پرداخت پولِ تمام یا قسمتی از

ص: 47

قیمت مورد معامله باقی می ماند، از نوشتن آن پرهیز می کنند و همین ننوشتن چه بسا در مواردی سبب بروز برخی از مشکلات می گردد، پس شایسته است که از این آیه مبارکه درس بگیریم و نوشته ای رد و بدل شود به ویژه در مواردی که طلب و بدهکاری در میان باشد نکته دیگری که از آیه شریفه می توان استفاده برد و متصدیان بنگاه های معاملات یکی از مصادیق آن به شمار می روند، آن است که متصدیان نگارش چنین نوشته ای باید با دقّت لازم مطالب را صحیح بنویسد.

ص: 48

ص: 50

پرداخت بها شرط نکند، آن معامله نقدی است. در چنین معامله ای فروشنده پس از تسلیم کالا (در معاملات ملکی پس از قولنامه یا ثبت و تحویل سند و یا تخلیه منزل) هرگاه بخواهد می تواند پول آن را از مشتری مطالبه کند، و هرگاه مشتری حاضر به پرداخت پول باشد، فروشنده نمی تواند از تحویل جنس (خانه) خودداری ورزد(1)

اگر جنسی را نقد بفروشند، خریدار و فروشنده می توانند جنس و پول را از یکدیگر مطالبه نموده و تحویل بگیرند و تحویل دادن خانه و زمین و مانند این ها به این است که در اختیار خریدار بگذارند که بتواند در آن تصرف کند(2)

ص: 53

4 - در برابر تأخیر و دیرکرد پرداخت بها، نمی توان چیزی اضافه بر قیمت نقدی دریافت داشت، یا قیمت نسیه را برای مدت آن بالا برد. خواه معامله به عنوان خرید و فروش انجام شود یا به عنوان صلح یا به عنوان دیگر اما عکس آن جایز است به این معنی که معامله مدت دار را نقد کند و قیمت آن را کم نماید و این عمل را به طور صلح یا ابراء (بخشیدن) انجام دهد(1)

5 - اگر فروشنده کالایی را بطور نسیه بفروشد، می تواند خود قبل از فرارسیدن تاریخ پرداخت و یا بعد از آن، آن را با پول یا جنس دیگر از مشتری بخرد، خواه به قیمت اول باشد یا نه(2)

6 - اگر خرید مجدد به صورت بیع شرطی باشد

ص: 55

به این ترتیب که در معامله اول فروشنده در معامله با مشتری شرط کرده باشد که بعد از خرید آن را به وی بفروشد، یا مشتری چنین شرطی را نموده باشد، بنا بر احوط صحیح نیست و اگر این معامله برای خلاصی از ربا باشد مطلقا صحیح نیست(1)

شرایط:

1 - ذکر جنس و چگونگی آن بطوری که برطرف کننده جهل و بی اطلاعی باشد.

2 - تسلیم تمام پول پیش از ترک جلسه عقد بیع.

3 - تعیین مدت و تاریخ تسلیم کالا، خواه مدتکم باشد یا زیاد.

4 - اگر کسی جنسی را بطور سلف خریداری کندجایز نیست مطلقا که قبل از فرارسیدن موعد تحویل، آن را بفروشد، نه به فروشنده و نه به دیگری(1)

ص: 57

زیان دیده است، شخصِ مغبون می تواند یا معامله را به هم بزند و یا به قیمتی که معامله کرده رضایت دهد؛ ولی حق مطالبه تفاوت قیمت را از طرف ندارد، و اگر طرف حاضر به پرداخت تفاوت قیمت شود، حق فسخ زیان دیده ساقط نمی گردد؛ البته با رضایت طرفین جایز است(1)

(بدیهی است که در مورد معاملات ملکی نیز حق فسخ برای خریدار و فروشنده ثابت است. زیرا گاهی خریدار پس از آن که خانه ای را خرید متوجه می شود که خانه خریداری شده در منطقه ای واقع شده که مثلاً شهرداری می خواهد آن را در فرصتی مناسب به فضای سبز تبدیل کند، طبیعی است که در برخی موارد خریدار متضرر می شود، در این صورت است که حق فسخ برای وی باقی خواهد بود و یا به عکس فروشنده پس از آن که خانه را فروخت

ص: 59

متوجه می شود که ارزش خانه بیش از مبلغ مورد معامله است و خریدار از عدم آگاهی وی سوء استفاده کرده و او را مغبون ساخته است و در چنین موردی نیز حق فسخ برای فروشنده ثابت است) .

دیده و پس از خرید غیر از آن باشد که قبلاً دیده.

و پس از چند سال از منافع کسب قرض را پرداخت، آیا مالک آن ملک می شود؟

جواب - مالک ملک می شود(1)

سؤال - قراردادی که بین ارباب حاجت و دلال های به نام قولنامه معمول است و مبلغی را معین می کنند که هر یک از طرفین حاضر به معامله نشد آن مبلغ را به دیگری بپردازد آیا لازم الوفاء است اینگونه قرارداد یا نه؟

جواب - لازم الوفاء نیست مگر این که در زمان نوشتن قولنامه، معامله واقع شود و شرط مزبور در ضمن آن، قید گردد(2)

سؤال - اگر کسی از طرف متولی، مغازه ای را در ملکی که به نام مسجد واگذار شده است، ساختمان نمود به قرار این که پنج سال خودش در آن مغازه

ص: 62

کسب کند، اکنون بعد از پنج سال سرقفلی مغازه مال چه کسی است؟

جواب - مال مسجد است(1)

نمایند که هر کدام پشیمان شد مبلغی را بدهد، حال:

1 - اگر پس از پشیمانی یکی از طرف ها مبلغ تعیین شده یا قسمتی از آن را بگیرد آیا خمس به آن تعلق می گیرد یا نه؟

2 - اصل تعیین مبلغی به عنوان حق انصراف در معامله چه حکمی دارد؟

ج 1 و 2 - اگر در ضمن عقد معامله مبلغی شرط شده حلال است و خمس به آن تعلق می گیرد(1)

استفتاء: اگر در ضمن معامله شرط گذاشته شود و یکی از طرفین به شرط عمل نکند (آیا) طرف دیگر حق فسخ معامله را دارد؟

جواب - در صورت تخلف خیار ثابت است(2)

ص: 64

خواهد بود، و در صورتی که دروغ باشد؛ قطعا حرام است) .

4 - استفاده گرفتن از کسی که (به او) وعده احسان داده مگر به مقدار ضروری.

5 - معامله با افرادی که به حرف و وعده خود اهمیت نمی دهند.

6 - تقاضای پایین آوردن قیمت، بعد از انعقاد معامله. (گاهی دیده می شود که برخی پس از آن که برای خرید و فروش به توافق رسیدند و معامله بین آنها قطعی شد با مراجعه به فروشنده تقاضای کم کردن قیمت را می نمایند، این کار در شرع اسلام مکروه دانسته شده است).

7 - آمدن روی دست کسی که مشغول خرید جنسی است، بعضی آن را حرام دانسته اند، مگر این که مبیع به مزایده گذاشته شده باشد(1)

ص: 66

سؤال - قبل از انقلاب اسلامی ایران در معاملات املاک برای پایین آوردن پرداخت مالیات در موقع ثبت در دفتر اسناد، قیمت ملک را مثلاً یک دهم می گفتند، ولی با قیمت مورد نظر طرفین که توافق به آن شده بود داد و ستد می شد. آیا معاملاتی که به این ترتیب قبل از انقلاب بوده صحیح است یا نه؟ آیا ملاک محاسبه و ارزش معامله، واقعیت توافق طرفین و مبلغ پرداخت به فروشنده است یا مبلغ سند؟

جواب - معاملاتی که قبلاً انجام شده اشکال ندارد و فعلاً باید بر اساس مقرّرات جمهوری اسلامی عمل شود(1)

ص: 68

غیره با قیمت های فوق العاده فعالیت دارند و از این طریق بدون هیچ گونه کار و فعالیت، سود زیادی می برند و به بازار آشفته مسکن و غیره دامن می زنند چه حکمی دارند؟ و اصولاً اصطلاحی که تحت عنوان قیمت روز و بازار سیاه بعضی از اجناس و کالاها را خیلی بیش از قیمت واقعی آنها مورد سودجویی قرار می دهند جایز است یا نه؟ اجحاف جایز نیست و باید مطابق مقررات عمل شود(1)

در انجام هرگونه معامله، ابتدا خریدار همه اسناد و مدارک مربوط به مال مورد معامله را رؤیت و با مشخصات کامل فروشنده مطابقت نماید، ای بسا افرادی با توسل به اعمال متقلبانه اقدام به فروش مال دیگران کرده و بدون اجازه مالک اصلی، اقدام به انعقاد عقود نمایند.

نکته دیگر که لازم است رعایت گردد؛ این است: که خریدارِ

منزل، ملک یا زمین تا تسویه حساب کامل بانکی، عوارض شهرداری، مالیات، آب، برق، گاز، تلفن، مبلغی را نزد خود نگه داشته و پس از پرداخت همه دیون و بدهی های متعلقه، نسبت به پرداخت مابقی مبلغ اقدام نماید، در غیر این صورت پس از پرداخت کلیه مبلغ، اکثر فروشندگان از پرداخت بدهی های معوقه سر باز می زنند.

در عقد بیع، پس از توافق خریدار و فروشنده در معامله، قیمت دقیق و کاملِ مالِ موردِ معامله مشخص و قید گردد و مقدار، جنس، وصف، زمان

ص: 72

تحویل، خسارت و غیره نیز مشخص شود(1)

باید توجه داشت که عده ای با توسّل به اعمال متقلبانه، یک ملک یا اتومبیل را به چند نفر می فروشند، یا ملکی را که در گرو است؛ معامله می نمایند، پس باید قبل از خرید ملک یا اتومبیل دقیقا از وضعیت ملک یا اتومبیل اطلاع حاصل کرد تا گرو نبودن اسناد آن محرز گردد.

پس از آن هویت کامل مالک مشخص شود تا خدای نکرده اقدام به فروش اموال دیگران ننمایند. چون بعضا مشاهده گردیده است که افراد ساده لوح بدون بررسی و تحقیق اقدام به خرید می نمایند که بعدها با نارضایتی و مخالفت مالک اصلی مواجه شده و با مشکلات عدیده ای روبه رو گردیده اند(2)

ص: 73

ص: 74

ص: 76

و از جهت قانونی هم فرصت زیادی از محاکم دادگستری را به خود اختصاص داده است. و این ناآگاهی از حیث اخلاقی هم موجب برخی ناهنجاری ها در میان جامعه شده است با این وصف اهمیت یادگیری احکام اجاره روشن است.

لازم است متصدیان بنگاه های معاملاتی و موجر و مستأجر با دقت این مسائل را مورد توجه قرار دهند؛ زیرا خطر ابتلاء به رباخواری در این مسأله بسیار جدّی است، به عنوان مثال گرفتار شدن موجر و مستأجر و دلالان به ربا در مسأله رهنِ کامل، که امروزه مرسوم است حتمی است و به طور قطعی باید از رهن کامل پرهیز شود در مسائل این بخش، احکام و قوانین اجاره و راهکارهای صحیح آن یادآوری خواهد شد.

ملک یا کار انسان است(1)

ب) یا موجر به مستأجر چیزی نمی گوید: اجاره صحیح و ابتدای مدت اجاره بعد از خواندن صیغه اجاره است(1)

ذکر نشده باشد، از وقت عقد محسوب می شود(1)

است بر ایجاب برای مالک شدن منفعت چیزی یا کار کسی در برابر مال الاجاره و قبول (امضای طرف مقابل) و همچنین عملی که نشانگر رضایت وی و مالک گرداندن کرایه کننده است بر منافع و یا کار در برابر کرایه یا دستمزدی که از وی دریافت می دارد.

قرارداد اجاره قراردادی است که از هر دو طرف لازم الاجرا است و جز با موافقت طرفین و یا شرط فسخ در قرارداد نمی توان آن را فسخ کرد(1)

3 - لازم نیست که موجر مالک عین مستأجره باشد؛ ولی باید مالک منافع آن باشد(1)

4 - موضوع اجاره باید معین باشد نه این که مثلاً گفته شود یکی از دو خانه ام را به تو اجاره دادم(2)

5 - چیزی که کرایه می شود باید با مشاهده یا ذکر صفات و خصوصیات آن مشخص گردد(3)

6 - کرایه دهنده باید خود مالک موضوع اجاره یا مالک منافع آن باشد، بنابراین کرایه دادن مال دیگری بدون اذن قبلی و یا اجاره بعدی صاحبش صحیح نیست(4)

7 - استفاده کرایه کننده از آن مال جایز باشد.(5)

ص: 84

نمی رود.

3 - اگر ولی کودکی، مال کودک را با رعایت مصلحت وی طی مدتی اجاره دهد و قبل از انقضای مدت، کودک به سن رشد و بلوغ رسد، می تواند قرارداد اجاره را نسبت به مقدار مدت باقیمانده فسخ نماید. مگر آنکه اجاره به مدت طولانی، خود مقتضای مصلحت لازم المراعات از طرف ولی بوده که در این صورت بعد از بلوغ هم قابل فسخ نیست.

4 - چنانچه اجاره دهنده یا مستأجر در معامله گول خورده باشد، می تواند اجاره را به هم بزند.

5 - به مجرد امضای قرارداد، مستأجر مالک منافع ملک یا کار شخص، و اجاره دهنده، مالک اجرت یا مال الاجاره می شود؛ و هر کدام در صورتی می توانند حق خود را مطالبه کنند که آنچه را که به تملک طرف خود درآورده اند تسلیم نموده باشد(1)

ص: 86

6 - تسلیم منافع به تسلیم ملک مورد اجاره، و تسلیم کار به اتمام آن است. بنابراین قبل از اتمام کار مطالبه اجرت سزاوار نیست و بعد از اتمام کار یا تسلیم ملک، نباید در پرداخت دستمزد یا کرایه تأخیر کرد.

7 - اگر مستأجر ملک مورد اجاره را در اختیار گرفت ولی تا پایان مدت اجاره به اختیار خود از آن استفاده نکرد، کرایه ملک همچنان بر عهده اوست و باید بپردازد.

8 - اجاره ملک مشاع جایز است، خواه اجاره دهنده دارای قسمت مشاع باشد و بخواهد آن را اجاره دهد و یا مالک تمام ملک باشد و سهمی از آن را به طور مشاع مانند 21 یا 31 اجاره دهد. البته در صورت اول باید با اجازه شریکش ملک را به مستأجر تحویل دهد.

9 - دو نفر می توانند خانه یا آپارتمان را مشترکا

ص: 87

اجاره و با رضایت هم در آن سکونت کنند.

10 - چنانچه اجاره دهنده در قرارداد حق استفاده را به شخص مستأجر منحصر نکند، مستأجر می تواند آن را با مبلغ کمتر، مساوی یا بیشتر به دیگری اجاره دهد، البته این حکم در غیر اجاره خانه، مغازه و کار کارگر است، و در این سه مورد مستأجر نمی تواند با گرفتن پول بیشتر ملک را به دیگری اجاره دهد، مگر اینکه با تعمیر یا رنگ آمیزی و غیره چیزی بر آن افزوده باشد(1)

11 - اجاره دهنده و کسی که چیزی را اجاره می کند باید مکلف و عاقل باشند و به اختیار خودشان اجاره را انجام دهند و نیز باید در مال خود حق تصرف داشته باشند(2)

12 - انسان می تواند از طرف دیگری وکیل شود

ص: 88

و مال او را اجاره دهد.(1)

13 - اجاره دهنده و مستأجر لازم نیست صیغه عربی بخوانند، بلکه اگر مالک به کسی بگوید، ملک خود را به تو اجاره دادم و او بگوید قبول کردم، اجاره صحیح است. و نیز اگر حرفی نزنند و مالک به قصد این که ملک را اجاره دهد، آن را به مستأجر واگذار کند و او هم به قصد اجاره کردن بگیرد، اجاره صحیح می باشد(2)

14 - کسی که نمی تواند حرف بزند، اگر با اشاره بفهماند که ملک را اجاره داده، یا اجاره کرده صحیح است(3)

15 - اگر خانه یا دکان یا اتاقی را اجاره کند و صاحب ملک با او شرط کند که فقط خود او از آنها استفاده نماید، مستأجر نمی تواند آن را به دیگری

ص: 89

اجاره دهد و اگر شرط نکند می تواند آن را به دیگری اجاره دهد، ولی اگر بخواهد به زیادتر از مقداری که اجاره کرده آن را اجاره دهد، باید در آن، کاری مانند تعمیر و سفیدکاری انجام داده باشد، یا به غیر جنسی که آن را اجاره کرده آن را اجاره دهد مثلاً اگر با پول اجاره کرده به گندم یا چیز دیگری اجاره دهد(1)

فسخ کند یا به همان نحوی که بوده است اجاره را با تمام اجرت قبول کند ولی اگر موجر رفع عیب کند به نحوی که به مستاجر ضرری نرسد، مستأجر حق فسخ ندارد(1)

3 - عیبی که موجب فسخ اجاره می شود عیبی است که موجب نقصان منفعت یا صعوبت در انتفاع باشد(2)

4 - عیبی که بعد از عقد و قبل از قبض منفعت در عین مستأجره حادث شود، موجب خیار است و اگر عیب در اثناء مدّت اجاره حادث شود نسبت به بقیه مدّت خیار ثابت است(3)

5 - هرگاه عین مستأجره به واسطه عیب از قابلیت انتفاع خارج شده و نتوان رفع عیب نمود، اجاره باطل است.

ص: 91

نسبت می دهند که می فرمایید: چنانچه مالک دارای بیش از یک منزل باشد، مستأجر می تواند تخلیه نکند، چون مازاد بر احتیاج شخصی مالک است و جنبه انتفاعی دارد!

جواب - نسبت مذکور صحت ندارد و مستأجر بعد از مدّت اجاره در صورت مطالبه مالک، باید مورد اجاره را تخلیه کند(1)

مستأجره تعمیراتی لازم آید که تأخیر در آن موجب ضرر موجر باشد، مستأجر نمی تواند مانع تعمیرات مزبوره گردد. اگرچه در تمام مدت یا قسمتی از زمان تعمیر نتواند از عین مستأجره کلاً یا بعضا استفاده نماید در این صورت حق فسخ اجاره را خواهد داشت(1)

3 - ماده 486. تعمیرات و کلیه مخارجی که در عین مستأجره برای امکان انتفاع از آن لازم است به عهده مالک است مگر آن که شرط خلاف شده یا عرف بلد برخلاف آن جاری باشد و همچنین است آلات و ادواتی که برای امکان انتفاع از عین مستأجره لازم می باشد(2)

4 - ماده 487. هرگاه مستأجر نسبت به عین

ص: 94

مستأجره تعدی یا تفریط نماید و موجر قادر بر منع آن نباشد، موجر حق فسخ دارد(1)

5 - ماده 502. اگر مستأجر در عین مستأجره بدون اذن موجر تعمیراتی نماید حق مطالبه قیمت آن را نخواهد داشت(2)

6 - ماده 503. هرگاه مستأجر بدون اجازه موجر در خانه یا زمینی که اجاره کرده وضع بنا یا غرس اشجار کند هر یک از موجر و مستأجر حق دارد هر وقت بخواهد بنا را خراب یا درخت را قطع نماید، در این صورت اگر در عین مستأجره نقصی حاصل شود بر عهده مستأجر است(3)

7 - ماده 504. هرگاه مستأجر به موجب عقد اجاره مجاز در بنا یا غرس بوده موجر نمی تواند مستأجر را به خراب کردن یا کندن آن اجبار کند و

ص: 95

بعد از انقضاء مدت اگر بنا یا درخت در تصرف مستأجر باقی بماند موجر حق مطالبه اجرت المثل زمین را خواهد داشت و اگر در تصرف موجر باشد مستأجر حق مطالبه اجرت المثل بنا یا درخت را خواهد داشت(1)

مستأجر مغازه ای را برای شغل نانوایی به مدّت یک سال از مالک اجاره نموده:

1 - آیا جایز است مستأجر در مورد اجاره توالت و حمال و دستشویی بنا کند؟

2 - آیا جایز است مستأجر سقف مغازه را به منظور دودکش سوراخ نماید؟

3 - مسؤول خسارت تخریب سقف کیست؟ لازم به تذکر است مدت اجاره خاتمه یافته.

جواب - بعد از انتقضای مدت اجاره تصرفات

ص: 96

مستأجر باید با رضایت مالک باشد و در اثنای مدت اجاره فقط تصرفاتی می تواند بکند که مغازه را برای آن اجاره کرده است(1)

نقدا باید بپردازد(1)

موضوع را به من گفت. بلافاصله خود را به تهران رساندم. مستأجر شما با چه مدرکی قصد فروش خانه را داشت؟ مستأجر من حدود 8 سال است که در آن آپارتمان زندگی می کند و طی این 8 سال فقط 000/700 تومان پول به من پرداخت کرده است و تاکنون غیر از این مبلغ، مبلغ دیگری بابت اجاره خانه به من پرداخت نکرده است. من نیز کاری به کارش نداشتم تا این که یک روز به همراه مدرک خانه به آنجا رفتم تا قرارداد را فسخ نمایم اما ناگهان بین من و او مشاجره و درگیری ای پیش آمد.

افرادی که در آنجا بودند مرا از خانه بیرون بردند و وی از این فرصت کوتاه استفاده کرد و مدارکم را به سرقت برد. او به اغلب خریداران گفته است: خانه های منطقه ونک دارای سند رسمی نمی باشد.

ص: 99

وی با اتخاذ چنین روشی از یک خریدار نیمی از مبلغ خانه را گرفته بود، که من متوجه شدم. چطور خریدار خانه را پیدا کردید؟ چند روز قبل یکی از شاگردانم که برای بردن جنس از طبقه سوم به آنجا رفته بود. با مردی روبه رو می شود که در حال جست و جو و کنترل شیرهای آب و کنتور برق بود، وقتی با وی صحبت می کند متوجه می شود که وی خریدار خانه است، شاگرد من به او می گوید: صاحب این خانه شخص دیگری است که مغازه اش در خیابان بهار شیراز است و این خانه اجاره ای است.(1)

نیازهای خود، خانه های به صورت رهن کامل در اختیار مستأجر قرار می گیرد مثلاً موجر در مقابل گرفتن یک میلیون تومان خانه خود را به مستأجر واگذار می کند تا از منافع آن بهره مند شود. با توجه به این که چنین اجاره ای در حکم ربا شمرده شده، لذا باید از این نوع اجاره پرهیز شود. نوع دیگری از اجاره که متداول است؛ رهن و اجاره با هم است بدین صورت که هرچقدر مبلغ پرداختی مستأجر بیشتر باشد به همان نسبت از مال الاجاره کم می شود، این نوع اجاره نیز از نظر شرع اشکال دارد مگر آن که مبلغ پرداختی را در ضمن عقد اجاره شرط کنند که به عنوان قرض به موجر بپردازد.

در اینجا مناسب است که پیشنهادی بدین صورت مطرح شود که مسؤلان محترم امر، استفاده از تابلوی رهن را برای بنگاه داران ممنوع اعلام نمایند و به گونه ای که امروز بر تابلو مرسوم است که

ص: 101

نوشته اند، خرید و فروش، رهن و اجاره ممنوع شود بلکه به جای آن چنین نوشته شود که خرید و فروش، اجاره، اجاره مشروط و در ضمن برای اجاره قولنامه مطابق دستورات شرع تنظیم نمایند تا عملاً بنگاه داران مرتکب اشتباه نشوند.

استفتاء - شخصی دارای خانه ای دوطبقه است که یک طبقه آن ناتمام است آیا می تواند برای اتمام بنا، ساختمان مذکور را به صورت رهن و اجاره یا رهن تنها در اختیار کسی قرار دهد؟

جواب - رهن اشکال ندارد ولی اجاره به کمتر از قیمت متعارف در حکم ربا و باطل است(1)

استفتاء - در رابطه با رهن منزل مرسوم است، پولی را پیش می گیرند و بابت اجاره مبلغ کمتری دریافت می کنند. آیا صحیح است؟ و در صورت اشکال راه صحیح آن چیست؟

ص: 102

حضرت آیت اللّه العظمی خامنه ای: «موجر اگر در ضمن عقد اجاره شرط قرض کند اشکال ندارد و اجاره صحیح است و شرط نافذ است و در غیر این صورت جائز نیست».

حضرت آیت اللّه العظمی بهجت: «اگر خانه را به مبلغی اجاره کنند و در ضمن آن شرط کنند که مقداری قرض به مالک بدهند اشکال ندارد»(1)

استفتاء - شخصی آپارتمانی دارد که دارای دو طبقه است و خودش در طبقه بالا سکونت دارد و طبقه پایین را برای شخص دیگری داده است و از آنجا که بدهکار است مبلغی را به عنوان قرض از آن شخص دریافت نموده است.

بدون این که اجاره ای از وی بگیرد، آیا به این

ص: 103

مبلغ خمس تعلق می گیرد؟

جواب - تسلیم مجانی خانه در مقابل مال قرض، وجه شرعی ندارد و در هر حال نسبت به مالی که قرض گرفته است، خمس تعلق نمی گیرد(1)

ص: 106

ص: 108

صورت تلف شدن ولو با آفات آسمانی، ضامن است و باید کرایه معمولی آن مکان را تا مادامی که در اختیارش هست بپردازد.

2 - اگر این شخص چنین مکان غصبی را به دیگری اجاره دهد، آن اجاره باطل است و اگر به عنوان مال الاجاره چیزی دریافت دارد، حرام نخواهد بود.

3 - سرقفلی که شخص غاصب در این صورت می گیرد حرام است و در صورت تلف شدن آن ضامن خواهد بود.

4 - اگر کسی محلی را برای تجارت به مدتی طولانی مثلاً 20 سال اجاره کند واجازه داشته باشد که آن را به دیگری اجاره دهد و در اثنای این مدت اجاره بها ترقی کند، می تواند آن را به همان مقداری که اجاره کرده است به دیگری اجاره دهد و مقداری برای این که به او اجاره می دهد بر حسب توافق طرفین به عنوان سرقفلی حق واگذاری بگیرد.

ص: 110

5 - چنانچه اجاره دهنده در ضمن قرارداد اجاره، شرط کند که تا وقتی مستأجر در آن ملک است مبلغ اجاره بها را زیاد نکند و حق بیرون کردن وی را نداشته باشد، مستأجر می تواند از اجاره دهنده و یا شخص دیگری، مقداری به عنوان سرقفلی در برابر اسقاط حقش یا تخلیه محل دریافت دارد.(1)

6 - همچنین اگر مستأجر ضمن قرارداد شرط کرده باشد که اجاره دهنده حق اجاره دادن آن را به دیگری نداشته باشد، مستأجر می تواند برای گذشتن از این حق یا برای تخلیه، مقداری به عنوان سرقفلی بگیرد.

7 - مالک می تواند برای اجاره دادن، مقداری به عنوان سرقفلی از مستأجر بگیرد، همچنان که مستأجر در صورت داشتن حق واگذاری به غیر، می تواند در اثنای مدت اجاره، ملک را به شخص

ص: 111

سوّمی به مدت باقیمانده اجاره دهد و از وی سرقفلی بگیرد.

استفتاء - اگر مغازه به مدت پنج سال از مالک با اجاره نامه رسمی فقط اجاره شود و هیچ گونه مبلغی به عنوان سرقفلی از طرف مستأجر پرداخت نشود، پس از انقضای مدت پنج سال سرقفلی مال کیست مالک یا مستأجر؟

جواب - مربوط به مالک است و مستأجر در فرض مرقوم حق ندارد(1)

استفتاء - جایی را برای معاینه پزشکی از اداره اوقاف و متولی وقف به مبلغ ماهانه معینی اجاره نموده ام و مبلغی را به عنوان پول پیش، به خاطر اجاره دادن از من دریافت نموده اند، آیا این مبلغ خمس دارد؟ با توجه به این که مبلغ مذکور از ملک خودم در حال حاضر بیرون رفته است و در هیچ

ص: 112

وقتی مالک آن نیست؟

جواب - اگر پرداخت این مبلغ به حکم عوض انتقال سرقفلی و از ارباح مکاسب باشد، خمس آن واجب است(1)

با حکم این مسأله روشن می شود، در صورتی که، محل کار مشاوران املاک با سرقفلی تهیه شده باشد، در حکم، همانند این مسأله است.

استفتاء - زید مغازه ای را با سرقفلی اجاره نموده، لیکن مدت اجاره مجهول است، اولاً اجاره صحیح است یا خیر؟ و در صورت بطلان، اجرت المسمّی بر عهده مستأجر است یا اجرت المثل؟ و ضمنا مستأجر به عنوان اعتراض، درب مغازه را بسته اما موجر از تحویل گرفتن کلید خودداری نموده، در این مورد موجر می تواند مطالبه اجاره بنماید یا نه؟

ص: 113

جواب - اگر مدّت اجاره مجهول است، اجاره باطل است و مالک استحقاق اجرت المثل دارد و چنانچه مستأجر از مغازه استفاده نکند و بخواهد مغازه را به مالک تحویل دهد و مالک تحویل نگیرد، مستأجر ضامن چیزی نیست(1)

ص: 114

ص: 115

ص: 117

2 - متعلق وکالت مقدور وکیل باشد.

3 - متعلق وکالت معلوم باشد.

4 - وکیل و موکل، عاقل، بالغ و مختار باشند و قصد وکالت

داشته باشند.

5 - موکل ممنوع التصرف در متعلق وکالت نباشد و انجام آن برای خودش جایز باشد(1)

وکالت بدهد.

3 - وکیل می تواند از وکالت کناره گیری کند و اگر موکل غایب هم باشد، اشکال ندارد.

4 - وکیل نمی تواند برای انجام کاری که به او واگذار شده، دیگری را وکیل کند ولی اگر موکل به او اجازه داده باشد که وکیل بگیرد، به هر طوری که به او دستور داده می تواند رفتار نماید، پس اگر گفته باشد، برای من وکیل بگیر، باید از طرف او وکیل بگیرد و نمی تواند کسی را از طرف خودش وکیل کند.

5 - اگر انسان کسی را برای کاری وکیل کند و چیزی برای او قرار بگذارد بعد از انجام آن کار، چیزی را که قرار گذاشته باید به او بدهد.

6 - اگر وکیل یا موکل بمیرد یا دیوانه همیشگی شود وکالت باطل می شود و نیز اگر گاه گاهی دیوانه یا بیهوش شود، بنابر احتیاط واجب باید به معامله ای که انجام می دهد ترتیب اثر ندهند(1)

ص: 120

ص: 121

ص: 122

ص: 123

ص: 125

مسؤولینی که به بنگاه داران جواز فعالیت می دهند باید دقت نمایند که حتما حُسن امانتداری متقاضیان مشخص شود. بنگاه داران نیز عنایت به تأکیدات قرآن و احادیث معصومین علیهم السلام با آگاهی از نظرگاه اسلام باید روحیه امانتداری خود را تقویت نمایند. از طرفی خانه در دست مستأجر امانت محسوب می شود، پس نباید مستأجرین با افراط و تفریط موجب ضرر و زیان مالک شوند.

خیانت ورزید.

اِنّ اللّه یأمُرُکم اَنْ تُؤَدُّوا الأَماناتِ اِلی اَهْلِها(1)

ترجمه: خدا به شما فرمان می دهد که امانت ها را به صاحبانشان بازگردانید. امام سجاد علیه السلام:

«بر شما باد به ادای امانت، قسم به خداوندی که محمد صلی الله علیه و آله را به حق به پیامبری برانگیخت، اگر قاتل پدرم حسین بن علی علیه السلام شمشیری را که با آن پدرم را شهید کرده پیش من امانت گذارد، البته آن را به او برمی گردانم»(2)

امام علی علیه السلام فرمود: «چهار چیز است که اگر یکی از آنها در

ص: 128

خانه ای پیدا شود، آن خانه را به ویرانی می کشاند و آبادانی و برکت از آن خانه برداشته می شود. اوّل: خیانت. دوم: دزدی. سوّم: شراب خوری و میگساری. چهارم: زنا و بی عفتی»(1)

رسول خدا صلی الله علیه و آله فرمود: «حفظ و اداء امانت سبب جلب ثروت می شود و خیانت در امانت، فقر می آورد»(2)

که سالیانی به گناه و مشروب خوری و عیش و عشرت گذرانیده بود، بیمار شد و در بستر افتاد. هنگامی که از زندگی ناامید شد، با خدای خود عهد کرد که اگر شفا پیدا کند، دست از انجام گناه بردارد و به سوی پاکی و تقوی روی آورد. خداوند او را شفا داد. او نیز به عهد خود وفا کرد و آنچه آلات قمار و شراب و لهو در خانه داشت به دور افکند و تصمیم گرفت به زیارت خانه خدا برود. سی هزار دینار(طلا) داشت. آن را به قاضی شهر که به درست کاری معروف بود، به رسم امانت سپرد. سفرش طولانی شد، حوادثی در راه برایش پیش آمد و گرفتاری های بسیار دید و پس از مدت ها، خسته و پریشان، بازگشت. او با همه سختی هایی که دیده بود، خوشحال بود که سی هزار دینار طلای نقد دارد و مشکلاتش را با آن برطرف می کند.

ص: 130

هنگامی که برای دریافت امانت به قاضی مراجعه کرد، قاضی گفت: من تو را نمی شناسم و پولی از تو نگرفته ام. التماس جوان نتیجه نداد و قاضی تهدیدش کرد که اگر بیش از این مزاحم شوی، حکم می کنم که دیوانه ای و تو را به دیوانه خانه می فرستم که تا آخر عمرت گرفتار باشی. او ناامید و پریشان بیرون رفت و فریاد می زد و اشک می ریخت. یکی از مأموران عضدالدوله از ماجرای او آگاه شده و به پادشاه خبر داد. عضدالدوله چند روزی او را به اصفهان فرستاد و سپس قاضی را به حضور طلبید و به او گفت: تو می دانی که من پیر شده ام و دنیا هم سخت بی اعتبار است، من فرزندانی خردسال دارم، می ترسم که ناگهان مرگم برسد و سلطنت به دست دشمنان من افتد و کودکان من به فلاکت و بدبختی گرفتار شوند.

ص: 131

بدین جهت پیش بینی کرده ام که مقداری از اموال خزانه را که بالغ بر یک میلیون دینار طلا است، نزد تو که مردی شایسته و درستکار هستی، به امانت بسپارم که پس از مرگ من به فرزندانم دهی تا به بدبختی نیفتند. اینک از تو می خواهم که در خانه خود، زیرزمینی را آماده کنی تا شبی، محرمانه اموال را به آن جا بفرستم. قاضی آمادگی خود را اعلام کرد و رفت. در راه از خوشحالی در پوست خود نمی گنجید و از همان لحظه نقشه خوردن یک میلیون دینار طلا را در مغز خود ترسیم کرد. چند روز بعد هنگامی که قاضی منتظر تحقق وعده پادشاه بود، عضدالدوله، جوان را احضار کرد و به او گفت: اینک نزد قاضی برو و طلاهای خود را از او مطالبه کن اگر انکار کرد او را تهدید کن که نزد عضدالدوله می رفته و از تو شکایت می کنم. جوان ستمدیده چنین کرد و قاضی چون در آن صورت

ص: 132

نقشه خود را بر آب می دید، امانت او را بازگرداند و جوان طلاها را به نزد عضدالدوله آورد. به دستور عضدالدوله مأمورین رفتند و قاضی را سرو پای برهنه، کشان کشان با نهایت ذلت و حقارت آوردند. سپس عضدالدوله دستور داد، تمام اموال او را ضبط کردند و او را از مقام قضاوت برکنار کرد(1)

صاحبش برگرداند.

3 - اگر امانتدار برای امانت، جای مناسبی ندارد، باید جای مناسبی تهیه کند؛ مثلاً اگر پول است و در خانه نمی تواند نگهداری کند، باید به بانک بسپارد.

4 - امانتدار باید طوری از امانت نگهداری کند که مردم نگویند در امانت خیانت و یا در نگهداری آن کوتاهی کرده

است.

5 - در صورتی که امانت مردم از بین برود: الف) اگر امین در نگهداری آن کوتاهی کرده باشد، باید عوض آن را به صاحبش بدهد. ب) اگر در نگهداری آن کوتاهی نکرده و به طور اتفاقی مال از بین رفته؛ مثلاً سیل برده امانتدار ضامن نمی باشد و لازم نیست عوض آن را بدهد!

ص: 134

ص: 135

ص: 137

اجرت کارگران پرداخت شده باشد، خمس آن را برابر قیمت معادل فعلی باید پرداخت نمایند ولی اگر با قرض و نسیه ساخته است و پس از آن قرض را با مال خمس نداده پرداخته باشد، فقط خمس مالی به گردنش می باشد که جهت ادای قرض پرداخته است(1)

استفتاء - آپارتمانم را فروختم تا به جای آن آپارتمان دیگری بخرم، پس از آن فهمیدم که به قیمت آن خمس تعلق گرفته است، در صورتی که خمس آن را بپردازم نمی توانم آپارتمان دیگری بخرم با توجه به این که قبل از فروش آپارتمان نیاز به پول جهت فرش نمودن آن داشتم، حکم این مسأله چیست؟

جواب - قیمت فروش آپارتمان سابق که محل زندگی شما بوده است خمس ندارد(2)

ص: 139

استفتاء - اگر زمینی را از درآمد کسب برای ساختن خانه خرید و تا چند سال نتوانست بسازد آیا خمسش واجب است یا نه؟

جواب - واجب نیست مادامی که به قصد ساختن خانه است و اگر از آن منصرف شد باید خمس بدهد(1)

مسکن فروخته شده اگر با مالی که خمس ندارد خریداری شده باشد، پس قیمت آن خمس ندارد و همچنین اگر قیمت فروش آن در مخارج زندگی همان سال به مصرف رسیده باشد از قبیل خریدن مسکن مورد نیاز یا لوازم و مایحتاج دیگر زندگی و یا این که در سال بعد از سال خرید فروخته شده باشد، خمس به آن تعلق نمی گیرد(2).

ص: 140

استفتاء - خانه نیمه ساختمانی در یکی از شهرها دارم و به خاطر سکونت در مسکن دولتی نیاز به آن ندارم؛ می خواهم آن را بفروشم و به قیمت آن ماشین شخصی خریداری نمایم آیا به قیمت آن خمس تعلق می گیرد؟

جواب - اگر خانه مذکور را به حساب مخارج و اسکان ساخته ای یا خریده ای خمس به قیمت فروش آن تعلق نمی گیرد(1)

استفتاء - 1 - مالی که شخص برای رهن خانه می پردازد، خمس به آن تعلق می گیرد یا نه؟ 2 - آیا مالی که به تدریج پس انداز می شود تا به آن خانه یا ماشین خریداری شود، خمس دارد؟

جواب - مالی که پس انداز می شود تا با آن مایحتاج زندگی خریداری شود اگر از سود سال کسب باشد که سال خمسی بر آن گذشته است پس

ص: 141

خمس دارد.

اما مالی که به صاحب خانه از سود کسب قرض داده است، تا از او نگرفته است خمسی بر او واجب نیست(1).

استفتاء - خانه، ماشین و چیزهای دیگری که انسان به آن نیاز دارد یا خانواده او به آن نیازمند است در صورتی که از سود سالیانه خریداری شده باشد، اگر بخاطر ضرورتی یا به خاطر تبدیل آن به بهتر فروخته شود حکم آن از ناحیه خمس چگونه است؟

جواب - قیمت فروش وسایل مذکور اگر در غیر سال خرید، فروخته شود، خمس ندارد.

اگر گرفتن زمین برای ساختن مسکن مورد نیاز متوقف بر پیش پرداخت قسمتی از قیمت باشد،

ص: 142

پس خمسی به آن تعلق نمی گیرد، حتی اگر از ارباح مکاسب باشد(1)

استفتاء - اگر شخصی خانه خود را فروخته و قیمت آن را جهت استفاده از سود آن به بانک گذاشته باشد سپس سر سالش فرارسد حکمش چیست؟ اگر این مال را برای خرید خانه پس انداز نماید چه حکم دارد؟

جواب - اگر خانه، ساختمان و خرید آن از سود کسب سالانه و در اثنای همان سال خمسی در مخارج سال به مصرف برسد، خمس ندارد، در غیر این صورت بنابر احتیاط خمس آن را بپردازد(2)

استفتاء - منزل یا ماشین و یا غیره از لوازم زندگی اگر با عین مالی که خمسش پرداخت شده خریداری شود نه به قصد فروش و یا استفاده تجاری

ص: 143

بلکه برای استفاده شخصی از آن و پس از آن به علتی فروخته شود، آیا به اضافه قیمت آن، که به جهت بالا رفتن قیمت بازار است خمس تعلق می گیرد؟

جواب - در سود حاصل از بالا رفتن قیمت بنا بر فرض سؤال، خمس تعلق نمی گیرد(1)

در واجب نبودن خمس فرقی در مساحت مورد نیاز جهت ساختن مسکن بین این که یک قطعه یا چند قطعه باشد وجود ندارد، و همچنین فرقی میان یک مسکن یا چند مسکن نیست، بلکه مناط، صدق عنوان نیازمندی به آن است بر حسب حال وی و شأن عرفی و اقتضای وضع مالی او برای ساختن تدریجی آن(2)

استفتاء - شخصی خانه برای مسکن ندارد، و

ص: 144

جهت خرید مسکن مالی را پس انداز می نماید، آیا خمس به آن مبلغ تعلق می گیرد؟

جواب - مال پس انداز شده از سود سال، گرچه برای تأمین زندگی در آینده باشد اگر یک سال خمسی بر آن بگذرد خمس آن واجب است(1)

استفتاء - شخصی یک قطعه زمین دارد، خانه ندارد که در آن زندگی کند لذا زمینی خریداری نموده تا آن را برای سکونت خود بسازد، ولی مال کافی برای ساخت نداشته و یک سال بر آن می گذرد و آن را نیز به فروش نمی رساند، آیا به آن خمس تعلق می گیرد؟ بنابر فرض وجوب، آیا دادن خمس قیمت خرید کافی است یا باید خمس قیمت فعلی آن را بپردازد.

جواب - اگر از ارباح مکاسب سال خرید، برای ساختن خانه مسکونی مورد نیاز خریده است،

ص: 145

خمس ندارد(1)

استفتاء - شما می گویید آن چه از مخارج سال به حساب می آید، خمس ندارد، پس شخصی که خانه ندارد، تا در آن سکونت نماید، ولی قطعه زمینی دارد که یکسال یا بیشتر بر آن می گذرد و او نمی تواند آن را بسازد، پس چرا این از مخارج وی به حساب نمی آید؟

جواب - اگر زمین برای ساختن مسکن مورد نیازش باشد و فعلاً جزء مخارج وی به حساب آید، خمس ندارد؛ امّا اگر به قصد فروش و به مصرف رساندن قیمت آن در ساختن خانه است و از ارباح مکاسب می باشد، پس خمس آن واجب است(2)

استفتاء - آیا اخراج خمس اموالی که از ارباح مکاسب برای خرید یا ساختن خانه پس انداز

ص: 146

می شود، متعین است؟

جواب - چنانچه سال خمسی بر آن بگذرد، پیش از آن که به مصرف خرید یا ساختن خانه برسد، بر مکلف خمس آن واجب است.

سؤال - خانه ای را با رهن اجاره نمودم، مبلغی را به عنوان رهن داده ام، آیا پس از گذشت یک سال از آن، خمس به آن مبلغ تعلق می گیرد؟

جواب - اگر از سود کسب باشد، پس از دریافت آن از صاحب خانه خمس دارد(1)

2 - اگر با پول خمس نداده خرید و فروش کند (بدون اجازه حاکم شرع) 51 آن معامله باطل است.

3 - اگر بخواهد پول خمس نداده را به صاحب حمّام بدهد و در حمام غسل کند، غسل او باطل است.

4 - اگر با پولی که خمس آن را نداده است، خانه بخرد، نماز خواندن در آن خانه باطل است.

5 - اگر چیزی را که خمس آن داده نشده، به کسی ببخشد، 51 آن چیز مال او نمی شود(1)

سؤال - اگر کسی خانه مسکونی خود را بفروشد، برای آنکه خانه ای دیگر بخرد یا بسازد، آیا پول خانه فروخته شده خمس دارد یا نه؟

جواب - اگر بعد از سال فروخته و خانه چون از مؤونه بوده تخمیس نشده پول فروش آن خمس ندارد هرچند تا سر سال باقی بماند(2)

ص: 148

ص: 150

ص: 151

که در قیامت او را تا طبقه هفتم آتش کنند و به گردن او اندازند تا به قعر جهنم رود.

4 - دیوار خانه را زیاده از هشت ذراع بالا نبرد که شیطان و اجنّه جای می گیرند و اگر زیاده باشد آیه الکرسی بر آن بنویسد.

5 - نقاشی و تصویر بر آن نکشند که ملائکه داخل نمی شوند و نماز در آن مکروه است.

6 - فرش آن را نیک نماید.

7 - محل نماز را جداگانه قرار دهد.

8 - قرآن در آن بخوانند زیرا باعث برکت خانه است.

9 - حیوان در خانه نگاه دارد، خصوصا کبوتر و مرغ و خروس که باعث دفع اجنه و شیاطین است و خروس سفید دو تاج باعث حفظ خانه و هفت خانه که اطراف آن است از بلا است. حیوان حلال گوشت شیرده، نیز بسیار خوب است.

10 - فاخته و پرستو در خانه جای ندهند.

ص: 153

11 - سگ در خانه نگاه ندارند که مانع از دخول ملائکه است.

12 - اطراف بام خانه را دیوار کشند.

13 - بدون احتیاج بنایی نکند.

14 - صحن و درب خانه را جاروب کند که فقر را برطرف می کند.

15 - در خانه تاریک بدون چراغ وارد نشود که خوف صرع است.

16 - چراغ را قبل از غروب روشن کنند که دافع فقر است.

17 - چون چراغ را روشن کند بگوید: اللهم اجعل لنا نورا نمشی به فی النّاس و لا تحرمنا نورک یوم یلقاک واجعل لنا نورا انّک لااله إلاّ أنت.

18 - چون چراغ خانه را خاموش کند بگوید: اللهم اخرجنا من الظّلمات الی النّور.

19 - چون خانه بخرد یا بسازد ولیمه بدهد که

ص: 154

باعث مبارکی او است.

20 - خانه را درب بگذارد و پرده بیاویزد.

21 - در خانه شکسته به سر نبرد که چند کس هستند که خداوند حفظ خود را از ایشان برمی دارد که از آن جمله است: سکنی در خانه شکسته.

22 - در خانه تنها نخوابد که شیطان بر او مستولی شود.

23 - چون به درب خانه رسد «بسم اللّه» بگوید، تا شیطان بگریزد.

24 - چون داخل خانه شود، سلام کند تا برکت نازل شود.

25 - در خانه همسایه نظر نکند، زیرا سفارش رسول خدا صلی الله علیه و آله است.

26 - وقت بیرون رفتن از خانه بگوید: بسم اللّه آمنت باللّه توکلت علی اللّه ماشاءاللّه لا حول ولا قوّة الا باللّه.

ص: 155

27 - وقت داخل شدن، سوره قل هواللّه را بخواند، فقر را برطرف می کند.

28 - بعد از بیرون رفتن از خانه ده مرتبه توحید بخواند تا در حفظ الهی باشد تا برگردد و اگر این دعا را بخواند کارهای دنیا و آخرت او برآورده شود.

بسم اللّه، حسبی اللّه توکلت علی اللّه. اللّهمّ انّی اسئلک خیر اموری کلّها و اعوذ بک من خزی الدّنیا و عذاب الاخرة.

29 - چون از اتاق بیرون آید بگوید: بسم اللّه خرجت و علی اللّه توکلت و لا حول و لا قوّة الاّ باللّه.

30 - چون از اتاق بیرون آید انگشتر را بر کف دست بگرداند و در آن نظر کند و سوره اِنّا اَنْزَلْناه را بخواند و بگوید: آمنت باللّه وحده لا شریک له آمنت بسرّ آل محمّد و علانیتهم، در آن روز مکروهی نبیند.

31 - در خانه سرکه بیندازد که باعث حصول غنا و

ص: 156

رفع ناخوشی است.

32 - همسایه را اذیت ننماید، بلکه او را اکرام نماید، زیرا باعث آمرزش گناه است.

33 - از خانه بدون جهتِ لازمه نقل مکان به خانه دیگر نکند.

34 - خانه خود را نزدیک مسجد قرار دهد که شومی خانه در سه چیز است:

- تنگی.

- بدی همسایه.

- دوری از مسجد.

35 - اذان در خانه بگوید تا باعث برکت و زیادی مال و اولاد و محتاج به طبیب نشدن شود(1)

ص: 157

امام صادق علیه السلام فرمود: «چراغ روشن کردن پیش از غروب آفتاب پریشانی را برطرف می کند و روزی را زیاد می کند»(1)

پیامبر اکرم صلی الله علیه و آله فرمود: «هر که خانه ای بخرد سنت است که ولیمه و مهمانی بکند»(2)

هر که خانه بسازد پس گوسفند فربهی بکشد و گوشتش را به مردم بخوراند. پس بگوید: اللهمّ اذحر عنّی مرده الجنّ و الأنس والشّیاطین و بارک لی فی بنائی. حق تعالی دفع ضرر متمردان جن و انس و شیطان از او بکند و آن خانه ساختن را، برای او

ص: 159

مبارک گرداند.

شخصی شکایت کرد به حضرت صادق علیه السلام که جنیان به اهل خانه و عیال من. حضرت پرسیدند که ارتفاع سقف خانه تو چه مقدار است؟ گفت: ده ذرع است. حضرت فرمود: که از زمین تا هشت ذرع بپیما و از مابین هشت تا ده، آیه الکرسی بنویس در دور خانه. زیرا که هر خانه ای که ارتفاع آن زیاد از هشت ذرع است، جنیان در آن خانه حاضر می باشند و در آنجا سکنی می کنند(1)

ابوخدیجه گفت: در خانه حضرت صادق علیه السلام دیدم آیه الکرسی بر دور حجره نوشته بودند و در جانب قبله نمازگاه آن حضرت نیز آیه الکرسی نوشته بودند(2)

ص: 160

آشفتگی زندگی تو را دیدم خانه خود را فروختم و اینک پولش را آوردم که بدهی خودم را بپردازم.

محمدبن ابی عمیر گفت: با آن که به یک درهم این پول ها محتاجم، درهمی از آن را نمی گیرم، زیرا پیشوای من امام صادق علیه السلام فرموده است:

«کسی را به خاطر بدهی اش از منزل مسکونی اش بیرون نمی کنند، پول ها را بردار و ببر و خانه را پس بگیر».

امام صادق علیه السلام فرمود: «خانه مسکونی در مقابل بدهی فروخته نمی شود، زیرا هر کس ناچار است محلی برای سکونت داشته باشد»(1)

ص: 162

9 - تعالیم آسمانی اسلام، سیدمحمد صحفی.

10 - توضیح المسائل، حضرت امام خمینی، نشر روح.

ص: 164

11 - حلیه المتقین، علامه محمدباقر مجلسی، تهران، انتشارات باقرالعلوم علیه السلام، 1377.

12 - چهل حدیث کارگشایی، محمود شریفی اقدم، سازمان تبلیغات اسلامی، 1368.

13 - دانستنیهای انتظامی خانواده، معاونت آموزش ناجا، تهران، 1377.

14 - راهنمای فتاوی، محمدحسین فلاح زاده.

15 - رساله نوین، عبدالکریم بی آزار شیرازی، دفتر نشر فرهنگ اسلامی، 1373.

16 - فضیلت های فراموش شده، حسینعلی راشد، انتشارات اطلاعات، 1372.

17 - قانون روابط موجر و مستأجر، 1377، تدوین جهانگیر منصور، تهران، نشر دوران.

18 - مفاتیح الجنان، حاج شیخ عباس قمی.

19 - هفته نامه دوستان، 5/12/1377.

20 - هفته نامه فرهنگ اسلام، 20 آبان 1378.

ص: 165

ص: 166

10- احکام مطبوعات...منتشر می شود

11-احکام قنادیها...منتشر می شود

12- احکام سینما...منتشر می شود

ص: 168

13- احکام مراکز گردشگری...منتشر می شود

ص: 169

ص: 170