سرشناسه: رجائی، محمدرضا، 1341 -
عنوان و نام پدیدآور: تحلیلی از زندگی امام رضا علیه السلام:
چگونه امام رضا علیه السلام را بهتر بشناسیم؟!!/ مولف محمدرضا رجائی.
مشخصات نشر: اصفهان: کیاراد، 1394.
مشخصات ظاهری: 256 ص.؛ 14×21س م.
شابک: 8-87-6490-600-978
وضعیت فهرست نویسی: فیپا
یادداشت: کتابنامه: ص. 259.
موضوع: علی بن موسی (ع)، امام هشتم، 153؟ - 203ق.
رده بندی کنگره: 1394 3ت27ر/47 BP
رده بندی دیویی: 297/957
شماره کتابشناسی ملی: 4124241
ص: 1
بسم الله الرحمن الرحیم
استاد محقق: محمدرضا رجائی
ناشر: کیاراد
مدیر تولید: مرتضی قاسم پور
تنظیم: آصفه قاصدی پور
نوبت چاپ: اول
تاریخ چاپ: زمستان 1394
قطع / تعداد صفحات: رقعی/ 256 صفحه
شمارگان:2000 جلد
شابک: 978-600-6490-87-8
بها: 8000 تومان
مرکزپخش: 09139107030 - 36301360-031
فروش از فروشگاه اینترنتی Buybook
حق چاپ محفوظ و متعلق به مؤلف می باشد.
ما را با انتقادات و پیشنهادات خویش یاری رسانید.
09139107030
ص: 2
تحلیلی بر زندگی امام رضا علیه السلام
چگونه امام رضا علیه السلام را بهتر بشناسیم؟!
محمّدرضا رجائی
ص: 3
پیش گفتار. 15
مزیت ها و ویژگی های کتاب حاضر. 17
بخش اول: تولد و زندگی امام قبل از امامت... 19
«نجمه» مادر امام علی بن موسی الرضا علیه السلام...... 20
بانوی عابد و پرهیزکار. 21
مادر حضرت رضا علیه السلام و دوران بارداری.. 22
هنگام ولادت آن حضرت... 24
شناسنامة امام علی بن موسی الرضا علیه السلام...... 25
سیمای امام رضا علیه السلام...... 26
امام هشتم علیه السلام الگوی به زیستی.. 26
همسر امام هشتم علیه السلام...... 28
چگونگی تولد فرزند امام هشتم علیه السلام...... 29
دوران های مختلف زندگی حضرت رضا علیه السلام...... 31
الف) دورة قبل از امامت و در زمان حیات پدر. 31
ب) دوران امامت... 32
ج) دوران ولایتعهدی.. 32
بخش دوم: امامت هشتمین خورشید آسمان ولایت... 33
(دوران امامت امام رضا علیه السلام) 33
تصریح و نصّ امام کاظم علیه السلام دربارة امامت و وصایت فرزندشان ... 35
(دلالت بر امامت امام رضا علیه السلام) 35
دلیل اوّل. 35
دلیل دوّم. 36
ص: 4
دلیل سوّم. 36
دلیل چهارم. 37
دلیل پنجم. 38
مناظرة امام رضا علیه السلام دربارة انتخاب جانشین امام علیه السلام...... 39
دوران امامت آن حضرت به سه دوره تقسیم می شود. 41
پیدایش واقفیه. 42
انگیزه های پنهان. 43
امامت پیشوای هشتم در عصر هارون. 45
امین و مأمون. 49
شکست امین.. 50
آزادی نسبی امام در زمان امین.. 51
امام رضا علیه السلام در روزگار خلافت مأمون. 51
الف) امام علیه السلام مأمون و ولایتعهدی.. 52
ب) انگیزة مأمون در پیشنهاد خلافت به امام رضا علیه السلام...... 53
1. موضع اعراب در برابر مأمون و سیستم حکومتش.... 53
2. کشتن امین و شکست آرزو. 53
3. شورش های علویان. 53
ج) راه حل چند بُعدی.. 55
د) نقد و بررسی.. 56
خودداری امام از پذیرش ولایتعهدی مأمون. 58
سفر تاریخی امام رضا علیه السلام از مدینه به مرو. 60
الف) مأموریت به مدینه. 60
ب) وداع با رسول خدا صلی الله علیه و آله و سلم...... 61
پ) تعیین جانشین و پیشوای شیعیان. 62
ت) وداع با اهل بیت علیهم السلام....... 62
ص: 5
ث) خط سیر هجرت امام. 63
ج) ورود امام به بصره 64
چ) ورود امام به قُم. 66
ح) ورود امام به نیشابور. 67
خ) عزیمت امام از نیشابور. 67
د) حدیث سلسلهًْ الذهب... 68
ذ) چهار روایت مختلف از حدیث سلسلهًْ الذهب... 69
حدیث اول. 70
حدیث دوم. 71
حدیث سوم. 71
حدیث چهارم. 72
ر) ادامه سفر امام به سوی مرو. 73
شرط امام. 73
دلائل امام رضا علیه السلام برای پذیرفتن ولایتعهد. 75
مجلس پذیرایی و گرامیداشت... 76
برخی رخدادهای مجلس پذیرایی و گرامیداشت... 78
مرو- قصر خلافت عباسی.. 79
حوادث دوران ولایتعهدی امام رضا علیه السلام...... 80
جریان ازدواج امام رضا علیه السلام با ام حبیب دختر مأمون. 81
امام رضا علیه السلام و شاعر دلسوخته. 82
عهدنامة ولایتعهدی.. 84
نوشتة منسوب به امام. 90
تحلیلی بر عهدنامة ولایتعهدی.. 92
حاشیه نویسی امام بر عهدنامه. 95
نقش امام علیه السلام در برکناری فضل بن سهل.. 98
ص: 6
نفوذ فضل در دستگاه حکومت... 98
چاره سازی امام رضا علیه السلام...... 99
مأمون و ایفای نقش ستاره شناس... 101
خودداری امام علیه السلام از ورود به حمام و هشدار او. 102
کشته شدن فضل.. 102
کشته شدن فضل توسط نزدیکان مأمون. 103
علت دخالت امام در کار فضل.. 103
نماز عید. 106
شهادت امام رضا علیه السلام...... 109
الف) چگونگی شهادت امام رضا علیه السلام...... 109
ب) مأمون، عاملِ اصلی.. 112
ج) شهادت امام رضا از دیدگاه روایات... 114
د) خلاصة قول های علمای سنت در شهادت امام رضا علیه السلام...... 116
وفات یا شهادت؟. 117
بالاخره مرگ مأمون هم فرا رسید. 120
بخش سوم: سیرة امام رضا علیه السلام...... 123
(بررسی اجمالی شخصیت امام هشتم علیه السلام) 123
معنای سیره 124
سیرة عبادی امام رضا علیه السلام...... 125
الف) راز و نیاز. 125
ب) امام رضا علیه السلام و نماز. 125
ج) سجده های طولانی.. 126
د) اهتمام به دعا و صلوات... 127
سیرة اخلاقی امام رضا علیه السلام...... 128
الف) ادب همنشینی با دیگران. 129
ص: 7
1. مراعات نمودن آداب سخن گفتن.. 129
2. سخن پر معنا 129
3. پاسخ به پرسش ها 130
4. ارزش و بها دادن به دیگران. 130
5. رعایت آداب همنشینی.. 130
6. رعایت آداب معاشرت... 130
ب) ساده زیستی و زهد. 131
1. توجه به نعمت های دنیا در حدّ نیاز. 131
2. بی توجهی به تجملات دنیا 131
پ) تواضع و فروتنی.. 132
1. در رفتار امام تغییری حاصل نشد. 132
2. عدم تحقیر و توهین دیگران. 132
3. میزان تواضع و فروتنی امام در برابر خدمتکاران و اهل خانه. 133
4. تواضع و فروتنی در حمّام عمومی.. 133
ت) سخاوت امام رضا علیه السلام...... 134
1. امام رضا علیه السلام و مردی در سفر مانده 134
2. بخشیدن تمامی ثروت... 135
ج) عفو و گذشت... 136
د) عدالت... 137
1. عدالت در برخورد با نزدیکان. 137
2. برخورد امام رضا علیه السلام با عمویش.... 140
و) پذیرایی از میهمان. 140
1. میهمان را به کار نمی گیریم. 140
2. احترام، تکریم و پاسخ به سؤالات میهمان. 141
ی) ارزش دادن به اهل تقوی.. 142
ص: 8
1. اشخاص بی تقوا 142
2. مشایعت از تابوت شخص متقی.. 143
سیرة اجتماعی امام رضا علیه السلام...... 144
الف) بی اعتنایی به حکومت مأمون. 144
ب) سخن ابراهیم بن عباس دربارة رفتار اجتماعی حضرت رضا علیه السلام...... 145
پ) لباس... 146
ت) نظافت و بهداشت... 146
ج) آراستگی و زیبایی.. 146
و) عطر، بوی خوش... 147
ه) تذکر برای دور شدن از اسراف و تبذیر. 147
ی) اول قرارداد، سپس کار. 147
سیرة علمی امام رضا علیه السلام...... 149
الف) کاش او را درک می کردم. 149
ب) حرکت علمی امام رضا علیه السلام شبیه حرکت و جهاد عملی ... 150
تشکیل مدرسه علمی در مدینه. 151
1. مدرسة علمی امام رضا علیه السلام در مدینه. 151
الف) تربیت شاگردان. 151
ب) مبارزه با غُلات... 151
ج) مبارزه با انحرافات فکری.. 152
د) نشر افکار صحیح اعتقادی.. 152
2. تألیف کتاب های اعتقادی و فقهی.. 152
الف) کتاب«فقه الرضا علیه السلام» 152
ب) الرسالهًْ المذهبهًْ یا الرسالهًْ الذهبیّهًْ 152
ج) صحیفهًْ الرضا 153
د) محض الاسلام. 153
ص: 9
ر) پاسخ مسائل ابن سنان و علل ابن شاذان. 153
3. شرکت در مجالس مناظره با فرقه های گوناگون. 153
الف) مناظرة امام رضا علیه السلام...... 154
ب) عالِم آل محمّد صلی الله علیه و آله و سلم...... 156
بخش چهارم: کرامات امام رضا علیه السلام...... 157
از ژرفای کرامات امام رضا علیه السلام...... 157
کرامات امام هشتم علیه السلام در زمان حیات... 159
1. طلب باران حضرت رضا علیه السلام...... 159
2. نفرین امام هشتم در حق آل برمک و واژگون شدن آنها 162
3. معجزه ای از امام هشتم علیه السلام...... 162
4. پیشگویی امام رضا علیه السلام...... 163
5. اثبات حجّیت آن حضرت در پیشگویی.. 164
6. آهوی مطیع. 164
7. معجزه و پیشگویی امام نزد مأمون. 165
8. پیشگویی و سفارش به تقیه. 167
9. با معجزه عربی آموختم. 168
10. عنایت حضرت رضا علیه السلام به محتضر. 169
کرامات پس از شهادت... 170
1. آهوی پناهنده! 170
2. قفل معجزه وار باز شد. 172
3. خداوند متعال به من پسری عنایت فرمود. 173
4. در حرم امام رضا علیه السلام حافظ قرآن شدم. 174
5. برات آزادی و عنایت رضوی علیه السلام...... 174
6. شفای چشم از حضرت رضا علیه السلام...... 177
7. اجابت فوری و عنایت رضوی.. 178
ص: 10
8. بهبود بیماری های صعب العلاج.. 179
9. این کرامت هم خواندنی است... 180
10. سیل منحرف شده و هیچ آسیبی به حرم نرسید. 181
بخش پنجم: از ژرفای سخنان امام رضا علیه السلام...... 183
1. حقیقت ایمان. 184
2. ایمان. 185
3. نیّت پاک... 185
4. حقیقت توکل.. 185
5. اگر نماز قبول شود ... 186
6. قرآن تلاوت کنید. 186
7. نیکویی ها از خداوند متعال است... 187
8. برنامة زندگی.. 187
9. دعای مستجاب... 188
10. انتظار. 188
11. خاموشی گزین.. 189
12. استهزاء و سخریّه نفس.... 189
13. دعا، سلاح انبیاء 190
14. صلوات باعث آمرزش است... 190
15. مردم را از رحمت خدا نومید مکن!! 190
16. صله رحم باعث افزایش عمر. 191
17. کار نیکو را زیاد مشمار!! 191
18. پاداش به اعمال است... 191
19. نزدیک ترین حالت انسان به خدا 192
20. اگر دوست داری زندگی ات رونق یابد ... 192
ص: 11
بخش ششم: زیارت امام رضا علیه السلام...... 193
چگونگی زیارت امام رضا علیه السلام...... 193
معنای زیارت... 194
الف) معنای لغوی.. 194
ب) معنای عرفی.. 194
تعریف زیارت... 195
انواع زیارت... 195
1. زیارت جاهلانه. 195
2. زیارت عامیانه. 195
3. زیارت عاطفی.. 196
4. زیارت عاقلانه(زیارت بر مبنای عقل و علم) 196
5. زیارت عارفانه(زیارتی بر مبنای عشق و عرفان) 196
چرا به زیارت می رویم؟. 197
سیاحتی شگفت انگیز و پر رمز و راز؟!! 197
الف) آثار و فواید دنیوی زیارت امام هشتم علیه السلام...... 201
1. احساس سبکی روح در زیارتگاه 201
2. برخوردهای جذاب انبوه زائران. 201
3. دریافت های خوب مادی و معنوی.. 202
4. خاطراتی جاودانه. 202
5. سیر در زمین.. 202
6. شادابی عقل و دل. 203
7. تسکین روان و اعصاب و مغز آدمی.. 203
8. نشاط روح.. 203
9. الگوپذیری از راهبر در زیارت... 203
10. تحول در اندیشه، اخلاق و رفتار. 204
ص: 12
ب) آثار و فواید اخروی زیارت امام هشتم علیه السلام...... 204
درجات زائرین.. 207
1. حالت زائرین.. 207
2. به حسب شرایط زیارت... 207
3. به حسب زمان زیارت... 207
4. به حسب رعایت آداب... 208
اصل حضور قلب در زیارت امام هشتم علیه السلام...... 208
زیارت با معرفت... 208
1. اصل باور به حیات، دانایی و توانایی امام رضا علیه السلام...... 208
2. اصل صداقت شرط پذیرش... 209
3. اصل توجه به وراثت معنوی امام رضا علیه السلام از سلسلة انبیاء و اولیاء 209
4. اصل عرفان حق امام علیه السلام...... 211
5. اصل مقام رضامندی.. 212
عزاداری و گریه برای امام هشتم علیه السلام...... 212
بخش هفتم: معمّاهای زندگی امام هشتم علیه السلام...... 215
(گوناگون، جالب، متنوع و خواندنی) از امام هشتم علیه السلام...... 215
نسیم سبز. 216
نگاهی به القاب امام علی بن موسی الرضا علیه السلام...... 217
1. ثامن الائمّه(امام هشتم): 217
2. رضا 217
3. رئوف... 218
4. ضامن آهو. 219
5. عالِم آل محمّد علیه السلام...... 220
6. غریب... 221
برخی از القاب غیر مشهور امام رضا علیه السلام...... 222
ص: 13
امام رضا علیه السلام و مبارزه با عقیدة فاسد. 224
شفاعت امام هشتم علیه السلام...... 225
عذاب برزخی مأمون. 231
اصل توجه به ارواح هدایت گر حرم. 233
الف) گزیدة مشاهیر مدفون در حرم رضوی.. 233
ب) بیوگرافی سرشناس ترین چهره ها 237
1. شیخ بهایی.. 237
2. شیخ حر عاملی.. 237
3. شیخ حسنعلی نخودکی اصفهانی.. 237
4. شیخ طبرسی.. 238
5. علامه محمدتقی جعفری.. 238
6. حجهًْ الاسلام سیدعلی اکبر ابوترابی.. 238
7. آیهًْ الله سیدجواد خامنه ای.. 239
معمّاهای زندگانی امام هشتم علیه السلام...... 239
پاسخ ها 240
بخش هشتم: امام رضا علیه السلام در ادب فارسی.. 243
در جوار تربت مولا علی بن موسی الرضا علیه السلام...... 246
زیبا گل تُکتم. 247
کاروان شوق.. 248
تویی آن مظهر امید رضا 249
غریبانه. 249
دوبیتی ها 250
فهرست منابع. 252
ص: 14
بسمه تعالی
خداوند بزرگ جهانیان را سپاس و ستایش می گویم که به این حقیر منت نهاده تا کتاب حاضر را دربارة شناخت امام رضا علیه السلام به رشته تحریر درآورم.
بی گمان امام رضا علیه السلام مظهر صفات انسانی، فضیلت های اخلاقی، راهبر و قبلة هشتم شیعیان جهان می باشد، لذا نمی توانیم قطره ای از اقیانوس بی کران مکارم والای آن حضرت را بیان کنیم ولی بنا به خواستة عده ای از مخاطبان عزیز، بر آن شدیم تا در کتاب حاضر به تعدادی از احادیث و روایاتی که از آن امام هُمام علیه السلام و یا در رابطه با زندگانی حضرت بوده را بیان نماییم و با آشنایی هر چه بیشتر با سیرة امام علیه السلام و سرلوحه قرار دادن آن در صحنة زندگی، سعادتمند بشویم.
بد نیست بدانید که؛ چند سال پیش انگیزه نوشتن چنین کتابی را داشتم تا اینکه در سال 1389 به آستان قدس رضوی مشرف شدم، در آن مکان شریف با خودم عهد کردم که در اولین فرصت به نگارش آن مشغول شوم. در پی آن چند روزی پس از بازگشت از مشهد مقدس کتاب حاضر را با روشی نو تألیف نمودم که دارای بخش های زیر است:
بخش اول و دوم آن زندگی نامة آن حضرت است که در جای جای آن تجزیه و تحلیل هایی در رابطه با شناخت امام رضا علیه السلام صورت گرفته است
ص: 15
و برای جلوگیری از ملالت مطالعه کننده حکایات، سخنان و روایت هایی جالب و آموزنده از کتاب های بحارالانوار، عیون اخبار الرضا و کتاب های معتبر دیگر بیان شده است.
بخش سوم آن نیز دربارة سیرة امام رضا علیه السلام و بررسی اجمالی شخصیت امام رضا علیه السلام- در ابعادی که بیان کرده ایم- می باشد که برای شناخت آن حضرت بسیار ثمربخش و مفید است.
در بخش چهارم نیز گامی دیگر برای شناخت آن امام همام برداشته شده است و ده کرامت از دوران حیات امام هشتم علیه السلام و ده کرامت بعد از شهادت آن جناب به رشته تحریر درآمده است.
بخش پنجم از ژرفای سخنان آن حضرت بیان گردیده و در بخش ششم چگونگی زیارت امام رضا علیه السلام و این که چرا به زیارت می رویم، فوائد و آثار دنیوی و اخروی زیارت ثامن الائمه علیه السلام، اصل حضور قلب در زیارت و این که چگونه امام هشتم را با معرفت زیارت کنیم بیان شده و در بخش هفتم دانستنی هایی دربارة آن حضرت و مطالب گوناگون و خواندنی همچون القاب مشهور و غیر مشهور آن حضرت و کسانی که در جوار آن حضرت آرمیده اند و بیوگرافی مختصر آن شخصیت های بزرگ نیز به نظر شما خوانندگان عزیز رسیده است.
بخش هشتم نیز امام رضا در شعر و ادب فارسی نام گرفته و شعرهایی در مدح و منقبت ثامن الائمه بیان شده است.
ص: 16
امیدواریم خوانندگان عزیز از مطالعه کتاب حاضر لذت معنوی برده و از آن بهره مند گردند.
ویژگی ها، خصوصیات و مزیت های این کتاب عبارتند از:
1. استفاده از منابع مهم
از حدود شصت منبع بسیار مهم و نیز از کتاب های بسیار مفید و خواندنی استفاده شده است. و در آخر کتاب فهرست منابع آن را بیان کرده ایم.
2. پاورقی
آدرس منابع در پاورقی ها به طور کامل بیان شده است.
3. سبک ساده نویسی و نکات دستوری
الف) سبک ساده نویسی و نیز نکات دستوری رعایت شده است.
ب) گاهی از آرایه های ادبی نیز استفاده شده است.
4. مزایای دیگر
الف) سعی شده است کتابی مختصر و مفید و در عین حال جامع باشد و از مطالب اضافی پرهیز شود.
ب) مطالب کتاب روان بوده و در اصطلاح موضوعات مطرح شده«گنگ» نیست.
5. فصل های مستقل
ص: 17
هر فصل به طور مستقل و مشروح بیان شده است، بنابراین شما می توانید هر فصلی را که خواستید پس از انتخاب مطالعه نمایید.
1. نام کتاب
بنابر محتوای کتاب و مطالب آن سعی شده است، نامی در خور آن انتخاب شود.
2. ویژگی های دیگر
کتاب حاضر مزیت ها و ویژگی های دیگری نیز دربر دارد که خواننده عزیز ما در اینجا برای روشن شدن مطلب به یک نمونة آن اشاره مختصر نمائیم:
روایات جالب، جملات نغز، داستان های خواندنی و حکایات در لابه لای مطالب به چشم می خورد تا از خستگی مطالعه کننده کاسته و او را در هر چه بهتر خواندن یاری رساند.
محمّدرضا رجائی
5/4/1393
ص: 18
ص: 19
او زنی خردمند و دیندار و از بزرگان عَجَم بود. مادر امام موسی بن جعفر علیه السلام، به فرزند خویش پیشنهاد کرد که با این کنیز ازدواج کند، و چنین گفت: «من هرگز کنیزی بهتر از او ندیده ام، یقین دارم که خداوند، نسل او را پاک می سازد، او را به تو بخشیدم.» هنگامی که امام رضا علیه السلام را به دنیا آورد، او را «طاهره» نامیدند. او تقاضا کرد که یک زن شیرده پیدا کنند که طفل را به کمک او، شیر بدهد. گفتند: مگر شیرت کم است؟
گفت: نه! شیرم کم نیست، ولی از وقتی که وضع حمل کرده ام، از عباداتم که همیشگی بود، کم شده است؛ می خواهم فرصت بیشتری داشته باشم تا به عبادت بپردازم.
ص: 20
آری!
نام اصلی او تکتم بود؛ چنان که شاعر، در مدح امام هشتم می گوید: «بهترین مردم از لحاظِ طینت و پدر و اجداد و قبیلة علیِّ بزرگوار؛ او را که مظهر علم و حلم و هشتمین امام و حجّت خداست؛ تکتم به دنیا آورد.»
حمیده
مادر موسی بن جعفر علیه السلام، می گفت: «وقتی این کنیز را خریدم، پیغمبر خدا صلی الله علیه و آله و سلم به خوابم آمد و فرمود: این کنیز برای فرزندت موسی است.»
من نیز کنیز را به فرزندم بخشیدم. برای مادر امام هشتم، نام های دیگری از قبیل: نجمه، اُروی، سکن، سمان نیز نوشته اند.
هنگامی که امام هشتم را به دنیا آورد، امام موسی کاظم علیه السلام به او فرمود: «بر تو باد کرامت پروردگارت!»
وی می گوید: «نوزاد را در جامة سپیدی پیچیدم و به حضرت دادم؛ کامش را با آب فرات برداشت و به من داد.»
بسیار شگفت انگیز است که مادری بعد از تولد فرزند، می گوید: دایه برای بچّه ام بگیرید، زیرا ساعات همیشگی عبادات من، کم شده است!
ای
خفتگان راه حقیقت بیدار شوید! فرزند، پارة تن مادر است. مادری که عصارة هستی خود را نه ماه به فرزند داده است، حالا عشق خدا در وجودش شعله ور گردیده و اظهار می دارد که من نمی توانم به طور کامل فرزندم را شیر دهم تا این که بیشتر بتوانم عبادت خداوند تبارک و تعالی را بکنم!
البته
چنین مادری، باید فرزندش«باب الحوائج» و فریادرس بیچارگان گردد.
ص: 21
امید است زنان عالم از مکتب این زن خردمند درس بگیرند. آری! او را «طاهره» نامیدند؛ زیرا راه حقیقت را پیموده و هوس های دنیا را زیر پا نهاد و برای خدا تصفیه شد. سلام ما بر تو، ای بانوی عابده و پرهیزکار!
هشام بن احمد که در سلک خواص حضرت کاظم علیه السلام بوده است، می گوید: یک روز امام هفتم فرمود هیچ می دانی که شخصی از تجّار مغرب «اروپا» آمده است. خوب است به دیدن او برویم.
با
وی سوار شدیم و نزد تاجر مغربی رسیدیم. او کنیزانی برای فروش آورده بود.
گفتیم: هر چه کنیز همراه آورده ای به ما نشان بده. او هفت کنیز نشان داد، حضرت موسی هیچ کدام را قبول نفرمود.
تاجر مغربی گفت: جز یک کنیز بیمار باقی نمانده است.
حضرت فرمود: او را بیاور.
تاجر امتناع داشت.
امام علیه السلام در روز بعد به من فرمود: تو نزد تاجر برو و هر طور شده، آن کنیز را خریداری کن.
بار
دیگر نزد تاجر رفتم و به همان مبلغی که پیشنهاد داد، خریداری کردم.
صاحب کنیز گفت: آن مردی که دیروز همراه تو بود کیست؟
گفتم: مردی است از بنی هاشم.
پرسید: از فرزندان کیست؟
ص: 22
جواب دادم: از فرزندان فاطمه علیها السلام.
آن تاجر گفت: چون این کنیز را خریدم مردی از اهل کتاب(اسقف یا پاپ اعظم) به من گفت: این کنیز را برای که خریده ای؟
گفتم: برای خودم.
گفت:
این طور نیست او نصیب بهترین شخصیتی از اهل شرق خواهد شد و از او مرد بزرگی که در شرق و غرب عالم نظیر ندارد، به وجود خواهد آمد.
این خبر را به امام هفتم گزارش دادم. نام این کنیز نجمه و کنیزکِ حمیده بوده و حمیده شبی پیغمبر را در خواب دید.
پیامبر در خواب به حمیده فرمود: نجمه را به پسر خود موسی ببخش که به زودی از او فرزندی متولد خواهد شد که بهترین اهل زمین است.
به فاصلة کوتاهی نجمه علی بن موسی الرضا را حامله شد. او می گوید: در اوقات حمل موقع خواب از درون شکم خود آواز تسبیح، تهلیل، تقدیس و تحمید می شنیدم و هول و هیبت بر من مستولی می شد و چون بیدار می شدم هیچ صدایی به گوشم نمی رسید و چون رضا علیه السلام متولد شد، دیدم دست ها را بر زمین نهاد و سر به جانب آسمان برداشت و لب های او می جنبید چنان که چیزی می گوید و مناجات می کند.(1)
ص: 23
این دومین زنی عفیفه و نجیبه است که دست قدرت از مغرب به دربار اسلام فرستاد تا مهد تربیت و صدف گوهر ولایت گردد و به امام الهام کرد تا او را خریداری کند تا ولی هشتم و سرّ آفرینش به وجود آید.
از تمیم قرشی روایت شده است که پدر علی بن میثم از قول مادرش می گفت: از مادر حضرت رضا علیه السلام جناب نجمه چنین شنیدم که می فرمود: وقتی فرزندم علی را حامله شدم، سنگینی حمل را حس نمی کردم و در خواب از شکم خود صدای تسبیح و تمجید و لا اله اِلاّ الله گفتن را می شنیدم، این صدا مرا به هراس انداخت و وقتی بیدار می شدم، چیزی نمی شیندم. وقتی وضع حمل کردم، نوزادم دو دستش را به زمین نهاد، سرش را به سوی آسمان بلند کرد و لبانش را تکان می داد، گویی چیزی می گفت، پدرش موسی بن جعفر علیه السلام بر من وارد شد و فرمودند: نجمه! این کرامت الهی که به تو مرحمت فرموده، بر تو مبارک باد.
نوزاد را در پارچه ای سفید به امام کاظم علیه السلام دادم؛ ایشان در گوش راست او اذان و در گوش چپش اقامه گفت، سپس آب فرات طلبید، و با آن آب کام او را برداشتند، سپس او را به من بازگردانده، فرمودند: او را بگیر، او «بقیَّهًُْ الله» در زمین است(1).
ص: 24
نام:
علی
نام
پدر: موسی
کنیه:
ابوالحسن، ابوعلی، ابومحمّد
نام
مادر: نجمه(و نام های دیگر چون: تُکتَم، اروی، سکن،
سمانه، ام البنین، خیزران، صقر، شقراء) منتهی الآمال
القاب: رضا،
صابر، فاضل، رضی، وفی، النَّجم، بضعهًْ النَّبی، وَدیعَهًْ النَّبی بِالخُراسان،
قُرَّهًْ عَین المُؤمنین، غیظُ الملحدین، مقتول، مسموم، الضامن، سراج الله،
مُحیی سُنَّهًِْ رسول الله صلی الله علیه و آله و سلم
مکان
و زمان ولادت: مدینه، 11 ذی القعده سال 148 ه- . ق، پنج شنبه
یا جمعه
محل
زندگی: مدینه(از سال 148 ه- . ق تا 200 ه- . ق)
طوس(از سال 200 ه- . ق تا 203 ه- . ق)
مدت
عمر: 55 سال(148 ه- . ق تا 203 ه- . ق)
مدت
امامت: 20 سال (از سال 183 ه- . ق تا سال 203 ه- . ق)
مکان
و زمان شهادت: طوس، 29 صفر سال 203 ه- . ق
علت
شهادت: زهر(به دست مأمون عباسی)
نقش
نگین انگشتری: «ماشاء الله لا حول و لاقُوَّهًَْ إلاَّ
بِالله و حَسبِیَ الله»
خلفای
معاصر: حدود 10 سال اول امامت در عصر هارون الرشید، 5
سال بعد در خلافت محمّد امین و 5 سال آخر نیز در خلافت مأمون.
فرزندان:
امام رضا علیه السلام به قول شیخ مفید به غیر از پسرش ابوجعفر
محمّد بن علی جواد علیه السلام
فرزند دیگری
نداشتند(1).
ص: 25
حضرت
ثامن الائمه مانند جدش علی بن الحسین و علی بن ابیطالبC دارای قامتی معتدل بوده، صورتش گندمگون و چهره اش زیبا و جالب توجه و سیمایش نورانی و چشمانش جذّاب بوده است(1).
ابراهیم بن عباس می گوید:
هرگز ندیدم که امام رضا علیه السلام با سخن خود کسی را برنجاند، هرگز ندیدم سخن کسی را قطع کند؛ ساکت بود تا او از سخن فارغ شود، به قدر توان از برآوردن حاجت کسی روی برنمی گرداند.
هرگز پایش را پیش کسی دراز نمی کرد و تکیه نمی داد، به غلامان و خدمتکاران ناسزا نمی گفت.
هرگز ندیدم آب دهان به زمین بیندازد. هیچ وقت قهقهه نمی زد و خندة آن حضرت تبسم بود.
هرگاه تنها بود و سفره ای گسترده می شد همة بردگان و غلامانش حتی دربان و کارپرداز خانه را هم بر سر سفره می نشاند.
شب ها کم می خوابید و بیشتر وقت ها شب را تا سحر بیدار می ماند.
ص: 26
روزه زیاد می گرفت. در هر ماه سه روز(اول، وسط و آخر) را روزه می گرفت و می فرمود: این سه روز تمام عمر و همة دهر است.
حضرت بسیار کار خیر و صدقات پنهانی داشت و بیشتر در شب های تاریک انجام می داد(1)
گاهی
در هر سه روز، یک قرآن ختم می کرد و می فرمود: اگر بخواهم می توانم در مدت کمتر ختم کنم، ولی به آیه ای که می رسم، در آن می اندیشم و فکر می کنم در کجا و چه زمانی دربارة چه مطلبی نازل شده است.
شب هنگام در بستر خویش بسیار قرآن تلاوت می کرد. هر گاه به آیه ای می رسید که یادی از دوزخ یا بهشت است، می گریست از خدا بهشت می طلبید و از دوزخ به او پناه می برد.
بساط نشستن حضرت در تابستان، حصیر بود و در زمستان گلیم پشمی، لباس امام لباس خشن بود، اما هنگامی که برای دیدار با مردم بیرون می آمد، خود را برای آنان می آراست.
هرگاه می خواست به خوردن طعام مشغول شود، می فرمود: ظرفی بیاورند و کنار سفره بگذارند. سپس از بهترین غذاهای سفره برمی داشت و در آن ظرف می نهاد و دستور می داد که آن را به فقرا برسانند.
حضرت رضا علیه السلام نماز شب، نماز شفع و وتر و نافلة صبح را هیچ وقت چه در سفر یا در حضر ترک نمی کرد(2).
ص: 27
حضرت
امام رضا علیه السلام او را «خیزران» می نامید؛ و آن بزرگوار اهل «نوبه» و از اهل خانواده ماریة قبطیّه، مادر ابراهیم پسر حضرت رسول صلی الله علیه و آله و سلم بوده است.
آن مخدّره، از برترین زنان زمان خود بوده اند چنان که حضرت رسول صلی الله علیه و آله و سلم در این سخن به آن اشاره فرموده اند:
«بأبی ابن خیرهًْ الاماء النوبیّه الطیّبهًْ»
«پدرم به قربان پسر بهترین کنیزان که از اهل نوبه و پاکیزه است.»
نویسندة کتاب منتهی الآمال می گوید:
«در بزرگی مقام، عظمت و منزلت او همین بس که حضرت موسی بن جعفر علیه السلام امر فرماید یزید بن سلیط را که سلام آن حضرت را به او برساند؛ همچنان که حضرت رسول صلی الله علیه و آله و سلم به جابربن عبدالله انصاری امر فرموده اند که سلام آن حضرت را به حضرت باقر علیه السلام برساند(1).»
امام رضا علیه السلام از بانوی پاکدامنی به نام سبیکه صاحب فرزندی شد که خط امامت از طریق آن فرزند- جواد الائمه علیه السلام- ادامه یافت.
جز سبیکه که «ام ولد» بود، تنها همسری که مورّخان برای امام رضا علیه السلام یاد کرده اند. «ام حبیبه» بوده است(2) که در جریان ولایت عهدی
ص: 28
به همسری امام در آمد. مأمون با انگیزة خاص سیاسی، دخترش، امّ حبیبه را به ازدواج امام درآورد، در حالی که دختر دیگرش ام الفضل را نیز بعدها به همسری امام جواد علیه السلام داد(1) (2).
علّامه مجلسی رحمة الله در «جَلاءُ العُیون» می نویسد:
ابن شهرآشوب به سند معتبر از حکیمه خاتون، دختر امام موسی کاظم علیه السلام روایت کرده است که:
ای حکیمه، امشب فرزندِ مبارکِ خیزران متولد می شود؛ باید که در وقت ولادتِ او حاضر باشی!
من در خدمت آن حضرت ماندم، چون شب درآمد، مرا با خیزران و زنان قابله، در حجره آورد و خود از حجره بیرون رفت و چراغی نزد ما افروخت و در را بر روی ما بست، چون او را درد زائیدن گرفت، او را بر بالای طشت نشاندیم، چراغ ما خاموش شد و از خاموش شدن چراغ، مغموم شدیم، ناگاه دیدیم که آن خورشید امامت از اُفق رَحِم، طالع گردید و در میان طشت نزول فرمود؛ و بر
ص: 29
آن
حضرت پردة نازکی احاطه کرده بود مانند جامه و نوری از آن حضرت ساطع بود که تمامِ آن حجره، منوَّر شد و ما از چراغ، بی نیاز شدیم.
پس از آن نور مبین را برگرفتیم و من در دامن خود گذاشتم و آن پرده را از خورشید جمالش دور کردم؛ ناگاه حضرت امام رضا علیه السلام به حجره درآمد، بعد از آن که او را در جامه های مطهّر پیچیده بودیم، آن گوشوارة عرش امامت را از ما گرفت و در گهوارة عزّت و کرامت گذاشت و آن مَهدِ شرف و عزّت را به من سپرد و فرمود که: از این گهواره جدا مشو!
چون روز سوم ولادت آن حضرت شد، دیدة حقیقت بین خود را به سوی آسمان گشود و به جانب راست و چپِ خود نظر کرد و به زبان فصیح ندا کرد: اَشهَد اَن لا إلهَ إلاّ الله و اَشهَدُ أنَّ مُحَمَّداً رَسولُ الله
چون این حالت غریبه را، از آن نور دیده مشاهده کردم به خدمت حضرت رضا علیه السلام شتافتم و آنچه دیده و شنیده بودم، به خدمت آن حضرت، عرض کردم.
حضرت رضا علیه السلام فرمود:
«آنچه بعد از این، از عجایب احوال او مشاهده خواهی کرد، زیادت است از آنچه اکنون مشاهده کردی!»
در کتاب «عیون المعجزات» به سند معتبر، از کلیم بن عمران روایت کرده است که گفت: «به خدمت حضرت امام رضا علیه السلام عرض کردم: دعا کن که حق تعالی تو را فرزندی کرامت فرماید!»
حضرت فرمود:
ص: 30
حق تعالی به من یک پسر کرامت خواهد کرد و او وارثِ امامت من خواهد بود.
در شب ولادت آن حضرت، پدر بزرگوارش امام رضا علیه السلام تا صبح در کنار گهواره با او سخن می گفت و اسرار الهی را به گوش او می رسانید و مشهور آن است که رنگ مبارک آن حضرت، گندمگون بوده و بعضی سفید گفته اند، و میانه بالا بود(1)
(2).
اکنون ما در صدد نیستیم که دقیقاً شماره و نام فرزندان امام رضا علیه السلام را بررسی و تعیین کنیم، ولی نظر شیخ مفید را که ذکر شد ترجیح می دهیم و آنچه از نظر ما محقق است این است که امام هشتم علیه السلام فرزندی جز امام محمّد جواد علیه السلام نداشته و آنچه غیر از این گفته شده، به نبوت نرسیده است و خداوند به حقیقت حال داناتر است(3).
دوران حیات و زندگی امام هشتم به سه قسمت تقسیم می شود:
زندگانی
زمان پدرش حضرت موسی بن جعفر علیه السلام و دورة قبل از امامت است که از سال 148 یا 153 ه- . ق آغاز شد و تا سال 183 ادامه داشته است.
ص: 31
این
دوره در مهبط وحی و منزل قرآن مدینة طیبه با پدر و خاندان خود زیسته و از روح بزرگوار جدّش استفاده می کرده است و 35 سال با پدرش بوده است.
دوران امامت آن حضرت که در مدینه بوده و پس از پدر بزرگوارش مرجع انام و ملجأ مسلمین و منزلش مرکز تجمع علماء، دانشمندان، فقها و مجتهدین بوده و سیل مردم معارف پرور که به طرف مکه و مدینه می آمدند از علم و فضیلت، جود و سخاوت، دانش، مکارم اخلاقی و مکتب تربیتی آن حضرت بهره مند می شدند.
این دوره تقریباً 16 سال طول کشید و در این مدت ابواب علوم و دانش به روی مردم باز بود و هر کس به اندازة استعداد و لیاقتش از آن سرچشمة علم و دانش آسمانی سیراب می شد. این دوره بیست سال و اندی طول کشیده است.
این دوره ای است که به دعوت مأمون ملعون به خراسان مسافرت فرمود و مقام ولایتعهدی داشت و در سال 203 به دست این خلیفه عباسی به وسیلة انگور مسموم و به شهادت رسید.
ص: 32
این مدت مظاهر ولایت کاملاً تجلی داشت و افق خلافت مأمون به نور مبارک ولایت روشن گردید و 55 سال زندگانی حضرت رضا علیه السلام گوشة متجلی از فرهنگ اسلام است که در نیم قرن دوم پرتوافکن گردیده است(1).
ص: 33
ص: 34
علی بن موسی الرضا علیه السلام در سال 183 ق پس از شهادت مظلومانة پدر بزرگوارش در زندان هارون الرشید، به امامت رسید. د ر آن زمان 35 بهار از عمر حضرت گذشته بود و مدّت امامت ایشان تا سال 203 ق که در مرو به شهادت رسید، بیست سال به طول انجامید.
بر طبق احادیث و روایت های شیعه، انتخاب امام به فرمان خداوند و ابلاغ رسول خدا صلی الله علیه و آله و سلم صورت گرفته است.
عمروبن اشعث می گوید: از امام صادق علیه السلام شنیدم که می فرمود: شما گمان می کنید هر کس از ما امامان به هر کسی که بخواهد می تواند وصیت کند؟ به خدا قسم چنین نیست! بلکه امر امامت عهد و فرمانی است
ص: 35
از جانب خدا و رسولش صلی الله علیه و آله و سلم برای مردی پس از مردی از ما خاندان تا این که به صاحبش برسد(1) (2).
امام موسی بن جعفر نیز به امر خداوند تبارک و تعالی در احادیث گوناگون امام رضا علیه السلام را بعد از خودشان امام و جانشین معرفی نموده اند که ما به ذکر پنج حدیث در این باب اکتفا می نمائیم.
داود رقی می گوید:
به ابوالحسن موسی علیه السلام گفتم: پیر شدم و استخوانم تهی شده و من از پدرت پرسیدم و مرا به شما راهنمایی کرد؛ شما هم ما را راهنمایی کنید (پس از شما امام کیست؟)
امام کاظم علیه السلام فرمود: این ابوالحسن الرضا است(3).
ص: 36
داود بن سلیمان می گوید:
به ابی ابراهیم علیه السلام(امام کاظم) گفتم: می ترسم پیش آمدی رُخ دهد و تو را ملاقات نکنم، اکنون مرا از امام بعد از خودت مطلع کن، فرمود: فلان پسرم امام است، یعنی ابوالحسن(الرضا علیه السلام)(1)
از
محمّد بن اسماعیل بن فضل هاشمی چنین روایت شده است که گفت:
«بر امام موسی کاظم علیه السلام وارد شدم در حالی که ایشان به شدت مریض بودند، به حضرت عرض کردم: اگر خدای ناکرده برای شما اتّفاقی بیفتد- و خدا آن روز را نیاورد- به چه کسی رجوع کنیم(امام بعد از شما کیست؟) فرمود: به فرزندم «علی(امام رضا علیه السلام)» نوشتة او، نوشتة من است، و او وصّی و جانشین من بعد از مرگم خواهد بود(2).»
هر یک از ائمه امام دیگری را که باید زمام کشور اجتماع را بر عهده بگیرد معرفی کرده اند و به ویژه از میان ائمه چون برخی اولاد بسیار داشتند لازم بود که نص بر تعیین امام ثبت باشد و چون حضرت موسی بن جعفر علیه السلام فرزندان زیادی داشت، مکرر وصی، خلیفه، جانشین، امام و پیشوای مردم را معین می فرمود.
ص: 37
برای آگاهی بیشتر از نصوص(اعلام امامت امام رضا علیه السلام توسط امام کاظم علیه السلام) به کتاب های اصول کافی جلد دوم و عیون اخبار الرضا جلد اول مراجعه نمائید.
به
غیر از احادیث متواتری که از امام موسی بن جعفر علیه السلام دربارة امامت امام رضا علیه السلام بیان گردیده است، در گفتار معصومین دیگر نیز به امامت امام هشتم علی بن موسی الرضا تأکید شده است مانند آن دسته از روایاتی است که جانشینان پیامبر صلی الله علیه و آله و سلم را معرفی نموده و نام هر کدام از آنها را بیان می نماید.
برای نمونه به روایت زیر توجّه نمائید:
مردی به خدمت امام حسین علیه السلام رسید و پس از سلام از امام حسین علیه السلام (سؤالاتی کرد و جواب شنید) سپس آن مرد گفت:
ای فرزند پیامبر راست فرمودی، از تعداد ائمه بعد از پیامبر آگاهم ساز.
امام فرمود: آنها دوازده نفر، همانند برگزیدگان بنی اسرائیل اند.
مرد گفت: نام آنها را بشمار؟
امام کمی فکر کرد و آنگاه سرش را بلند کرد و فرمود: آری ای برادر عرب، نام آنها را برای تو می شمارم:
امام و خلیفه مردم، بعد از رسول خدا صلی الله علیه و آله و سلم، امیرالمؤمنین علی بن ابی طالب علیه السلام و برادرم حسن و من، با نُه فرزندم می باشیم، و آن نُه نفر بدین ترتیب است:
ص: 38
«علی» فرزندم، پس از او فرزندش «محمّد» پس از او فرزندش«جعفر» پس از او فرزندش «موسی» پس از او فرزندش«علی» پس از او فرزندش «محمّد» پس از او فرزندش «علی» پس از او فرزندش «حسن» پس از او فرزندش «مهدی (عج)» که او نهمین فرزند من است و در آخر زمان برای احیاء دین قیام خواهد کرد(1).
علاوه بر دلائل و شواهدی که ذکر نمودیم، امام موسی بن جعفر در وصیت نامة خویش تصریح به امامت آن حضرت نموده است:
آنجاست که؛ عبدالرحمن بن حجاج می گوید:
ابوالحسن موسی بن جعفر علیه السلام فرزند خود علی علیه السلام را وصی قرار داد و برای او وصیت نامه ای نوشت و شصت تن از سرشناسان مدینه را بر آن گواه گرفت.
امامت از ارکان عقیدة اسلامی است و امام محور عالم وجود است و کشور اجتماع بدون وجود امام نمی تواند وجود داشته باشد، زیرا امام قلب عالم امکان و اولی به تصرّف در جهان وجود است.
پیامبر اکرم صلی الله علیه و آله و سلم برای خود خلفاء، جانشین، وصی و امام معین فرمود و با نصوص بسیاری غیر از علم، قدرت، فضیلت و سخاوت از طرف شیعه و سنی ثابت و به تواتر رسیده است که اولیاء خدا و خلفاء پس از پیغمبر
ص: 39
اکرم صلی الله علیه و آله و سلم دوازده نفر بوده اند و نام آنها در ساق عرش و لوح محفوظ ثبت شده و جبرئیل به رسول خدا صلی الله علیه و آله و سلم خبر داد و او هم به نام و نشانی خاصی هر یک را معرفی کرد و صریحاً وصی خود و وصی پس از او را برای مسلمین بیان فرموده است.
در این که امیرالمؤمنین علیه السلام و دوازده نفر از اولاد او و امام و حجت خدا بر خلق معین شده اند. از طرف عامه 42 حدیث و از خاصه 38 حدیث در دست است و در اثبات صحت بودن دوازده نفر اولیاء خدا از سنی 9 حدیث و از شیعه 19 حدیث آمده است و در این که علی علیه السلام و اولاد او تا قائم آل محمد اوصیاء پیغمبر صلی الله علیه و آله و سلم هستند. از عامه 65 حدیث و از شیعه 19 حدیث و در این که خلفاء پس از علی علیه السلام یازده نفر به نام و نشانی هستند از عامه 29 حدیث و از شیعه 34 حدیث وارد شده است(1) (2).
امام رضا علیه السلام به ابن رامین(فقیه) فرمود: ابن رامین! آن وقت که پیامبر صلی الله علیه و آله و سلم از مدینه خارج شد، کسی را جای خود نگذاشت؟
ابن رامین: آری علی را جای خود گذاشت.
امام رضا علیه السلام: پس چرا به اهل مدینه نفرمود خودتان کسی را انتخاب کنید، چون انتخاب شما خطا نمی شود.
ص: 40
ابن
رامین: حضرت چون نگران بود اختلاف و درگیری در میان مردم بیفتد.
امام: چه عیبی داشت، اگر هم اختلافی رخ می داد، هنگامی که از مسافرت به مدینه برمی گشت آن را اصلاح می نمود.
ابن رامین: البته عمل آن حضرت که خود جانشین تعیین فرمود با محکم کاری مناسب تر و منطقی تر بود.
امام: بنابراین برای پس از مرگ خود نیز حتماً کسی را جای خود قرار داده است؟
ابن رامین: نه!
امام: آیا مرگ پیامبر صلی الله علیه و آله و سلم از مسافرتش مهم تر نبود؟ سفر دنیا کوتاه است و سفر مرگ طولانی و ابدی. پس چگونه شد که هنگام مرگ از اختلاف امت خاطر جمع بود- جانشین تعیین نکرد- اما در مسافرت چند روزة دنیا خاطر جمع نبود- جانشین تعیین کرد- با این که خود آن حضرت زنده بود و می توانست اختلافات را اصلاح نماید.
ابن رامین در مقابل سخنان منطقی امام علیه السلام نتوانست حرفی بزند و ساکت شد(1) (2).
***
ص: 41
پس از شهادت امام هفتم در زندان هارون بنا بر وصیت آن حضرت که برگرفته از تعالیم رسول اکرم صلی الله علیه و آله و سلم بود، حضرت علی بن موسی الرضا علیه السلام مقام امامت و رهبری جهان اسلام را بر عهده گرفت.
وی در این زمان 35 ساله بود. سپس طی بیست سال در ابلاغ کلمة حق بسیار کوشش کرد. امام در این مدت در نگهبانی از وحی الهی و نشر معارف و حقایق اسلام از هیچ کوششی دریغ نکرد. از جان، مال و عیال خویش برای حفظ سنن الهی مایه گذاشت و در هر موقعیتی به رواج دین مبین اسلام و تعلیم قرآن پرداخت.
همان طور که قبلاً بیان نمودیم؛
الف) 10 سال اول آن مقارن با خلافت هارون بود.
ب) 5 سال بعد با خلافت امین مقارن بود.
ج) 5 سال آخر امامت با دوران خلافت مأمون در مدینه و خراسان سپری شد.
آن
حضرت در هر یک از سه دوره متناسب با امکاناتی که داشت و موقعیتی که پیش می آمد، در معرفی اسلام راستین و سیرة نبوی مجاهدات فراوان کرد.
امام تجربة تلخ کامی های دوران خلافت بنی امیه و بنی عباس را تا آن روز پیش رو داشت، شکنجه ها و آزارها که بر شیعیان رفته بود، شهادت هایی که پی در پی به وقوع می پیوست، زندان های طولانی و تبعیدهای ناگوار که اعمال می شد و این همه در برابر مبارزه ای بود که بی وقفه علیه حکومت ظلم و ستم تداوم یافته بود.
ص: 42
اگرچه
امامان بزرگوار و جانشینان حقیقی پیامبر اکرم صلی الله علیه و آله و سلم با قیام های خونین همراهی مستقیم نمی کردند، اما دستگاه فاسد خلافت که بساط اشرافی را گسترده و در خوش گذرانی و مفاسد اخلاقی ظلم و ستم فرو رفته بود، با این قیام ها دچار تزلزل و وحشت می گردید. پیروان ائمه اطهار علیهم السلام که عده شان در آن زمان رو به فزونی بود از دستگاه اشرافی عباسیان روی گردان و بیزار بودند و اطاعت از ائمه اطهار علیهم السلامرا واجب و لازم می دانستند.
بیدادگری های هارون از جمله به شهادت رسانیدن شیعیان موجب شده بود که ایرانیان از صمیم قلب نسبت به آل علی علیه السلام متمایل شوند(1).
با وجود روایت هایی که به آنها اشاره شد و علی رغم آشکار بودن نشانه های امامت در سیره و سیمای امام رضا علیه السلام بعضی امامت حضرت را نپذیرفتند و به عقیدة «وقف» قائل شدند و اعتقاد یافتند که: موسی بن جعفر علیه السلام قائم امت بوده و همچنان در قید حیات به سر می برد. این افراد به «واقفه» یا «واقفیّه» شهرت یافتند(2).
ص: 43
رهبران واقفیه همانند دیگر مردم، حتماً از زبان امام هفتم، سخنانی را دربارة امام پس از خود شنیده بودند(1)و روایت های فراوانی که در معرفی مهدی موعود (عج) از امامان و نیز از شخص موسی بن جعفر علیه السلام وارد شده بود، مجالی برای انحراف نمی گذاشت ولی انگیزه های خاص به این انحراف منتهی گردید و به آن دامن زد.
رهبران واقفیه و طراحان این طرز فکر و اندیشه، در زمان حیات امام هفتم علیه السلام از کارگزاران بود، و خزانه داری اموال را بر عهده داشتند(2)هنگام رحلت امام علیه السلام سرمایة بسیاری، نزد آنان بود. برای نمونه، نزد ابی حمزه بطائنی سی هزار دینار، نزد زیاد بن مروان قندی، هفتاد هزا دینار و نزد عثمان بن عیسی رواسی نیز سی هزار دینار موجود بود(3).
امام
کاظم علیه السلام همة امور را برای دوران پس از حیات خود، به فرزندشان، علی بن موسی الرضا علیه السلام تفویض کرده بود، ولی خزانه داران چاره اندیشیدند، تا از واگذاری اموال به جا مانده، ولیّ امر یعنی امام رضا علیه السلام خودداری کنند. از این رو، چنین وانمود کردند که موسی بن جعفر علیه السلام قائم آل محمد است و همچنان زنده می باشد و آنان همچنان نمایندگان اویند.
ص: 44
احمدبن حمّاد می گوید: عثمان بن عیسی رواسی، از جملة کارگزاران موسی بن جعفر علیه السلام بود که در مصر انجام وظیفه می کرد، اموال فراوان و کنیزانی چند، نزد او وجود داشت. حضرت رضا علیه السلام پس از رحلت پدرشان به عثمان بن عیسی نوشتند که آن اموال را بازگرداند. او در پاسخ امام علیه السلام نوشت: «إنَّ اَباکَ لَم یَمُتْ» پدرت از دنیا نرفته است.
امام علیه السلام دیگر بار به او نامه نوشت و رحلت پدر بزرگوارشان را یادآور شدند و بر رحلت ایشان دلیل آوردند. ولی همچنان بر نظر خود پافشاری کرده، از بازگرداندن اموال سرپیچی کرد(1).
نکته جالب توجه، این است که ارتحال هفتمین امام علیه السلام در شمار روشن ترین رخدادهای تاریخ امامان علیه السلام است. به ویژه آن که دستگاه خلافت، چند روز، جسد امام علیه السلام را کنار پُل بغداد، نگاه داشت تا از بزرگان قوم گواه گیرد که آن حضرت علیه السلام به مرگ طبیعی از دنیا رفته است!
به هر حال، چنین جریانی پیش آمد و کسانی به نام واقفیّه رخ نمودند. چه این که موسی بن جعفر علیه السلام، پیدایش چنین حرکتی را پیش بینی کرده و در سخنانی به محمّد بن سنان فرموده بود: در این سال حرکتی پدید خواهد آمد، از آن اندوهگین مباش که جای نگرانی نیست... (آن گاه حضرت فرمود) هرکس در حق فرزندم ستم روا دارد و پس از من امامت او را انکار
ص: 45
کند، مانند کسی است که در حق علی بن ابی طالب علیه السلام ستم روا داشته و جانشینی و امامت او پس از پیامبر را انکار کرده است(1) (2).
از سال 183 ق که پیشوای هفتم حضرت موسی بن جعفر علیه السلام در زندان بغداد به دستور هارون مسموم شد و از دنیا رفت، امامت پیشوای هشتم به مدت ده سال در دوران حکومت وی سپری گردید.
این مدت، در آن عصر اختناق و استبداد و خودکامگی هارون، دوران آزادی نسبی و فعالیت فرهنگی و علمی امام رضا علیه السلام به شمار می رود زیرا هارون در این مدت متعرض امام نمی شد و حضرت آزادانه فعالیت می نمود، از این رو شاگردانی که امام تربیت کرد و علوم و معارف اسلامی و حقایقی از تعلیمات قرآن که حضرت در حوزة اسلام منتشر نمود، عمدتاً در این مدت صورت گرفت.
شاید علت مهم این کاهش فشار از طرف هارون، نگرانی وی از عواقب قتل امام موسی بن جعفر علیه السلام بود، زیرا گرچه هارون تلاش فراوانی به منظور کتمان این جنایت به عمل آورد، اما سرانجام جریان فاش شد و موجب نفرت و انزجار مردم گردید و هارون کوشش می کرد خود را از این
ص: 46
جنایت تبرئه سازد. گواه این معنا این است که هارون به عموی خود«سلیمان بن ابی جعفر» که جنازة آن حضرت را از دست عملة ظلم وی گرفته با احترام به خاک سپرد، پیغام فرستاد که: «خدا سندی بن شاهک را لعنت کند، او این کار را بدون اجازة من انجام داده است(1) (2).»
مؤید دیگر این معنا اظهارات هارون در پاسخ «یحیی بن خالد برمکی» در مورد علی بن موسی علیه السلام است: یحیی(که قبلاً نیز دربارة امام کاظم علیه السلام بدگویی و سعایت کرده بود) به هارون گفت: پس از موسی بن جعفر اینک پسرش جای او نشسته و ادعای امامت می کند(گویا نظر وی این بود که بگوید بهتر است از هم اکنون علی بن موسی علیه السلام تحت نظر مأموران خلیفه قرار گیرد!) هارون(که هنوز قتل موسی بن جعفر را فراموش نکرده بود و از عواقب آن نگران بود)، پاسخ داد: آنچه با پدرش کردیم، کافی نیست؟ می خواهی یکباره شمشیر بردارم و همة علویین را بکشم(3) (4)؟!
خشم هارون، درباریانش را خاموش ساخت و دیگر کسی جرأت نکرد دربارة آن حضرت به سعایت بپردازد.
ص: 47
علی بن موسی علیه السلام با استفاده از این فرصت در زمان هارون، علناً اظهار امامت می کرد و در این مورد برخلاف پدران بزرگوارش تقیه نداشت، تا آنجا که بعضی از مخلصان و دوستان آن بزرگوار، او را برحذر می داشتند ولی امام علیه السلام به آنان اطمینان می داد که از سوی هارون آسیبی به وی نخواهد رسید!
صفوان بن یحیی می گوید: چون امام ابوابراهیم موسی بن جعفر علیه السلام درگذشت و علی بن موسی الرضا علیه السلام امر امامت و خلافت خود را آشکار ساخت، به حضرت عرض شد: شما امر بزرگ و خطیری را اظهار می دارید و ما از این ستمگر(هارون) بر شما می ترسیم.
فرمود: او هر چه می خواهد کوشش کند، او را بر من راهی نیست(1).
نیز از محمد بن سنان نقل شد که:
به ابی الحسن علی بن موسی الرضا علیه السلام در ایام خلافت هارون عرض کردم: شما امر خلافت و امامت خود را آشکار ساخته به جای پدر نشسته اید، در حالی که هنوز از شمشیر هارون خون می چکد!!
فرمود: مرا گفتار پیامبر اکرم صلی الله علیه و آله و سلم نیرو و جرأت می بخشد که فرمود: اگر ابوجهل توانست مویی از سر من کم کند بدانید من پیامبر نیستم، و من به شما می گویم:
اگر هارون مویی از سر من گرفت، بدانید من امام نیستم(2)
(3)!!
ص: 48
از همین رو، حضرت رضا علیه السلام از حاکمیت وقت تهدیدی جدّی را احساس نمی کردند هر چند از اصل تقیّه نیز غافل نبودند. ایشان با بیان آشکار امر امامت، علاوه بر خنثی کردن توطئه هارون در راستای کم رنگ ساختن خط امامت خاندان پیامبر صلی الله علیه و آله و سلم، هدفی دیگر نیز داشتند. گروهی از شیعیان و دوستداران اهل بیت علیهم السلام به واسطة تبلیغات انحرافی و واقفیان و دیگر فرقه های گمراه که پس از رحلت موسی بن جعفر علیه السلام ظهور یافتند، انحراف اعتقادی پیدا کرده بودند.
امام
رضا علیه السلام به عنوان حافظ ارزش های الهی و به منظور جلوگیری از انحراف های فکری و عملی امت اسلامی، مقابله با این جریان منحرف را از امور ضروری می دانست. بنابراین، برخلاف تبلیغ سران واقفیّه، امر امامت را آشکار ساخت تا شک و شبهه ای در استمرار خط امامت و ولایت باقی نماند. بدین ترتیب، بار دیگر عاشقان معرفت اندیش اهل بیت علیهم السلام پیرامون وجود نورانی امام حلقه زدند و حاکمیت عباسی را به وحشت انداختند. هارون با وجود خویشتن داری و تحمّل در سال های نخست امامتِ حضرت رضا علیه السلام به تدریج و در پی کاهش فشار افکار عمومی بر دستگاه خلافت، رفتار خشونت آمیز خود را از سر گرفت. فعالیت های گستردة سیاسی و فرهنگی امام و گزارش ها و سخن چینی درباریان و مزدوران حاکمیت عباسی، خشم و کینة هارون را شعله ور ساخت؛ بنابراین تصمیم به قتل امام گرفت.
ابوصلت هروی نقل می کند: امام رضا علیه السلام در منزل نشسته بود که پیک هارون رسید و گفت: امیرمؤمنان شما را خواسته است.
ص: 49
حضرت فرمود: هارون در این وقت مرا جز برای امر مهمی احضار نکرده است، ولی سوگند به خدا او قادر نیست به من آسیبی برساند. همراه امام بر هارون وارد شدیم.
چون چشم امام به هارون افتاد دعایی را که از جدّش رسول خدا صلی الله علیه و آله و سلم به او رسیده بود، خواند. هارون رو به حضرت کرد و گفت:
صد هزار درهم برایت در نظر گرفته ایم. نیازمندی های خانواده ات را به ما گزارش کن.
زمانی که علی بن موسی علیه السلام از نظر هارون بیرون رفت، از پشت سر به آن حضرت نگریست و گفت: «من اراده ای کردم و خدا اراده ای دیگر، ولی آنچه خدا خواست بهتر بود(1) (2).»
هارون در زمان خلافت خود «محمد امین» را(که مادرش زبیده بود) ولیعهد خود قرار داد، از مردم برای او بیعت گرفت «عبدالله مأمون» را نیز(که از مادری ایرانی تولد یافته بود) ولیعهد دوم قرار داد. در سال 193 ق به هارون گزارش رسید که انقلاب و شورش در شهرهای خراسان بالا گرفته و فرماندهان ارتش، با همة بی رحمی و درندگی که نشان می دهند، از خاموش ساختن فریاد انقلاب عاجز مانده اند.
ص: 50
هارون پس از مشاوره با وزیران و مشاوران خویش، صلاح دید که شخصاً به آن سامان سفر کند و قدرت خلافت را یکجا برای سرکوبی انقلاب ها و نهضت های خراسانیان به کار گیرد. وی پسرش محمدامین را در بغداد گذاشت و مأمون را که ضمناً از طرف پدر والی خراسان بود، همراه خود به خراسان برد. هارون توانست اوضاع آشفتة خراسان را آرام کند و- به اصطلاح- فتنه ها را خاموش سازد، اما دیگر نتوانست به بغداد(مرکز خلافت) برگردد. او در سوم جمادی الاخری سال 193 ق در طوس درگذشت و دو برادر را در صحنة رقابت بر جای گذاشت(1).
شبی که هارون در «طوس» در گذشت، مردم در بغداد با پسر او محمّدامین بیعت کردند.
از خلافت امین بیش از 18 روز نگذشته بود که در صدد برآمد مأمون را از ولایتعهدی خلع کند و آن را به فرزند خود، «موسی» واگذار کند. او در این باره با وزرا مشاوره نمود و آنها این کار را مصلحت ندیدند، مگر یک نفر به نام «علی بن عیسی بن ماهان» که اصرار بر خلع مأمون داشت.
سرانجام امین تصمیم خود را مبنی بر خلع برادر اعلام کرد. مأمون نیز در واکنش نسبت به این عمل، امین را از خلافت خلع کرد و پس از یک سلسله
ص: 51
درگیری های نظامی سرانجام امین در سال 198 ق کشته شد(1)بدین ترتیب پس از قتل امین، اختیارات کامل کشور اسلامی در دست مأمون قرار گرفت.
در دوران حکومت امین و سال هایی که بین مرگ هارون و حکومت مأمون فاصله شد، برخوردی میان امام و مأموران حکومت عباسی در تاریخ به چشم نمی خورد و پیداست که دستگاه خلافت بنی عباس در این سال های کوتاه که گرفتار اختلافات داخلی و مناقشات امین و مأمون و خلع مأمون از ولایتعهدی و واگذاری آن به موسی فرزند امین بود، فرصتی برای ایذا و آزار علویان عموماً و امام رضا علیه السلام خصوصاً نیافت و ما می توانیم این سال ها(198-193 ق) را ایام آزادی نسبی امام و فرصت خوبی برای فعالیت های فرهنگی آن حضرت بدانیم(2) (3).
در ایّام خلافت مأمون فصل تازه ای در تحوّلات آن زمان آغاز گشت که به تحلیل و بررسی آن می پردازیم:
ص: 52
از علل و اسبابی که مأمون را وادار کرد ولایتعهدی را بر امام رضا علیه السلام تحمیل کند، خواهیم دید که انگیزه های این عمل، نظریات ژرف سیاسی بوده که مأمون خواسته است برای تحکیم موقعیّت خود و خلافت عباسی، این اقدام مصلحت اندیشانه را انجام دهد و از آن بهره برداری کند، بی گمان مأمون با انتخاب امام رضا علیه السلام برای این مقام، هوش فراوانی از خود نشان داده است؛ زیرا با این کار، گروه زیادی را که هسته اصلی مخالفت با حکومت بودند، در اطاعت و فرمان خود در آورده است.
لیکن امام رضا علیه السلام از هر کس به مأمون آگاه تر و به مقاصد او بیناتر بود، چنان که از قبول منصب خلافت که مأمون به آن حضرت عرضه داشت و خودش خواهان کناره گیری از آن بود امتناع فرمود و پیشنهاد ولایتعهدی او را نیز نپذیرفت.
از هروی نقل شده که گفته است:
«به خدا سوگند، امام رضا علیه السلام از روی رغبت و اختیار، وارد این امر نشد، بلکه آن حضرت را برخلاف میل و به اجبار به سوی کوفه و سپس از طریق بصره و فارس به مرو حرکت دادند(1) (2).»
ص: 53
بررسی اوضاع و شرایط سیاسی زمان مأمون نشان می دهد که وی با یک سلسله دشواری ها و مشکلات سیاسی روبرو شده بود و برای رهایی از این بن بست ها تلاش می کرد.
او سرانجام به منظور حل این مشکلات، یک سیاست«چند بُعدی» در پیش گرفت که همان طرح ولیعهدی امام رضا علیه السلام بود. ذیلاً مشکلات سیاسی مأمون را مورد بررسی قرار می دهیم:
اعراب
به خلافت و حکمرانی مأمون تن در نمی دادند و این به این علت بود که مادرش، مربّی اش و متصدی امورش همه غیر عرب بودند و این امر با تعصّب خشک عربی که همة اقوام و ملل را(برخلاف تعالیم قرآن و پیامبر صلی الله علیه و آله و سلم) زیر دست و اسیر نژادی خاص می خواست، سازگار نبود.
کشتن امین به ظاهر یک پیروزی نظامی برای مأمون به شمار می رفت، ولی خالی از عکس العمل ها و نتایج منفی بر ضد مأمون و هدف ها و نقشه های او نبود و مردم به ویژه عباسیان و عرب را نسبت به او بدبین ساخت و نفرت افکار عمومی را بر ضد وی برانگیخت.
در آن زمان شورش ها و قیام های متعدّدی توسط علویان در نقاط مختلف رهبری می شد.
ص: 54
ابوالسرایا که روزی در میان حزب مأمون جای داشت، در کوفه سر به شورش برداشت. لشگریانش با هر سپاهی که روبه رو می شدند، آن را تار و مار می کردند و به هر شهری که می رسیدند، آنجا را تسخیر می کردند. می گویند: در نبرد ابوالسرایا دویست هزار تن از یاران خلیفه کشته شدند، در حالی که از روز قیام تا روز گردن زدن وی بیش از ده ماه طول نکشید. حتی در بصره که پایگاه عثمانیان بود، علویان مورد حمایت قرار گرفتند، به طوری که زیدالنار قیام کرد.
در مکه و نواحی حجاز محمد بن جعفر، ملقب به «دیباج» قیام کرد که «امیرالمؤمنین» خوانده می شد.
در یمن، ابراهیم بن موسی بن جعفر بر ضد خلیفه شورید. در مدینه، محمدبن سلیمان بن داود بن حسن قیام کرد.
در واسط که بخش عمدة مردم آن مایل به عثمانیان بودند، قیام جعفربن زید بن علی و نیز حسین بن ابراهیم بن حسن بن علی، رخ داد.
در مدائن، محمد بن اسماعیل بن محمد قیام کرد.
خلاصه
سرزمینی نبود که در آن یکی از علویان، به ابتکار خود یا به تقاضای مردم، اقدامی به شورش بر ضد عباسیان نکرده باشد؛ حتی کار به جایی رسیده بود که بین النهرین و شام که به تفاهم با امویان و آل مروان شهرت داشتند، به محمد بن محمد علوی، همدم ابوالسرایا گروید، ضمن نامه ای به وی نوشتند که در انتظار پیکش نشسته اند تا فرمان او را ابلاغ کند(1)!
ص: 55
مأمون
دریافته بود که برای رهایی از این ورطه، باید چند کار را انجام دهد:
1. فرو نشاندن شورش های علویان.
2. گرفتن اعتراف از علویان مبنی بر این که حکومت عباسیان حکومتی مشروع است.
3. از بین بردن محبوبیت و احترامی که علویان در میان مردم از آن برخوردار بودند.
4. کسب اعتماد و مهر اعراب نسبت به خویش.
5. دوام تأیید و مشروع شمردن حکومت وی از طرف اهالی خراسان و تمام ایرانیان.
6. راضی نگه داشتن عباسیان و هواخواهانشان.
7. تقویت حس اطمینان مردم نسبت به شخص مأمون؛ چه او بر اثر کشتن برادر، شهرت و حس اعتماد مردم را نسبت به خود سست کرده بود.
8. و بالاخره ایجاد مصونیت برای خویشتن در برابر خطری که او را از سوی شخصیتی گران قدر تهدید می کرد؛ آری مأمون از شخصیت با نفوذ امام رضا علیه السلام بسیار بیم داشت و می خواست خود را از این خطر در امان نگاه دارد.
بدین ترتیب با ولیعهدی امام رضا علیه السلام و شرکت او در حکومت، این هدف ها تأمین می شد،- زیرا با شرکت آن حضرت که در رأس علویان قرار
ص: 56
داشت-
علویان خلع سلاح می شدند و شعارهایشان از دست شان گرفته می شد و محبوبیتی که در اثر قیام در بین مردم داشتند، از بین می رفت.
از سوی دیگر، مأمون از طرف خراسانیان و عموم ایرانیان که طرفدار اهل بیت علیهم السلام بودند، مورد تأیید واقع می شدند و نیز چنین وانمود می کرد که اگر برادر خویش را کشته، هدفش تفویض حکومت به اهل آن بوده است.
از همة این ها گذشته، با آوردن امام رضا علیه السلام به مرو و کنترل فعالیت های او، از خطر او ایمن می شد. تنها اعراب و عباسیان می ماندند که مأمون می توانست به کمک ایرانیان و علویان در برابر آنان مقاومت کند(1).
قرائن و نشانه های روشنی در دست است که صداقت و اخلاص مأمون را در طرح ولایتعهد امام رضا علیه السلام کاملاً مشکوک می سازد، زیرا اگر مأمون صادقانه و از روی عقیده و ایمان می خواست خلافت را به علی بن موسی علیه السلام منتقل کند:
1. چرا همان طور که امام علیه السلام در مدینه بود، این کار را نکرد و آن حضرت را با اکراه و تحت نظر مأمورین به مرو آورد، در حالی که می توانست در مرو به نام امام خطبه بخواند و خطّة ایران را به نمایندگی از طرف حضرت نگهداری کند و امام رضا علیه السلام هم در مدینه، در پایگاه نبوت، خلافت پیامبر را به عهده بگیرد؟
ص: 57
1. چرا دستور داد امام علیه السلام را از طریق بصره، اهواز و فارس که اتفاقاً راهی سخت و گرم و ناراحت کننده دارد و احتمالاً از میان کویر لوت به خراسان و مرو می رسد، عبور دهند و از کوفه و قم عبور نکنند؟ در حالی که در کوفه و قم از امام استقبال بیشتری می شد و موقعیت برای هدف ظاهری مأمون آماده تر می گشت؟
2. چرا در نخستین دور مذاکرات که به امام پیشنهاد خلافت کرد، خود را ولیعهد قرار داد، در صورتی که می بایست ولایتعهد بعد از حضرت رضا علیه السلام را به امام جواد علیه السلام واگذارد و یا لااقل به اختیار امام بگذارد؟
3. ولیعهد بودن امام علیه السلام- آن هم با آن شرط که امام در هیچ کار حکومتی مداخله نکند- چه مقدار امت اسلامی را به واقعیت و حقیقت نزدیک می کرد؟ با توجه به این که عمر امام در حدود بیست سال بیشتر از مأمون بود و طبعاً روی حساب های عادی پیش بینی می شد که امام زودتر از مأمون از دنیا رحلت کند و در نتیجه هرگز خلافت به آل علی نمی رسید.
4. مأمون اگر از روی اعتقاد و ایمان اقدام می کرد، چرا وقتی مواجه با امتناع امام شد، دست به تهدید زد و حضرت را با جبر و اکراه به قبول ولایتعهدی وادار کرد؟
5. چرا وقتی حضرت علی بن موسی الرضا علیه السلام- به هر سبب- به شهادت رسید، مأمون که همان ارادت را به امام جواد علیه السلام اظهار می کرد، مقام ولایتعهد را به آن حضرت تفویض نکرد؟
ص: 58
1. چرا مأمون در جریان مشهور نماز عید فطر حضرت را از راه بازگردانید و نخواست توجه تودة مردم به آن حضرت جلب شود؟
2. چرا مأمون که پس از قتل محمدامین از مرو به طرف بغداد حرکت کرد، نگذاشت که حضرت در مرو بماند؟ اگر حقیقتاً حضرت ولیعهد بود چه مانعی داشت که در مرو باشد و این قسمت از کشور را تحت نظر داشته باشد؟
این ها
سؤالاتی است که شاید در ابتدا سهل و ساده به نظر برسد، ولی دقت در آنها می تواند به خوبی روشن سازد که مأمون در این اقدام، مخلص و راستگو نبود، بلکه موجبات دیگری در میان بود که او را بدین کار وا می داشت(1).
***
در ارشاد شیخ مفید آمده است که مأمون در موضوع ولایتعهدی، امام رضا علیه السلام را مخاطب قرار داده گفت: من بر آن شده ام که خلافت را به شما واگذار کنم.
امام فرمود: ما را از این کار معاف بدار. من نیرو و توان آن را ندارم.
گفت: من ولایتعهدی خود را به شما واگذار می کنم.
ص: 59
مأمون در برابر امتناع امام علیه السلام از قبول درخواست او، ضمن سخنانی تهدیدآمیز گفت: عمربن خطاب شورا را از شش نفر تشکیل داده که یکی از آنان جدّ تو امیرالمؤمنین علی بن ابی طالب علیه السلام بود و مقرر داشت. هر کدام از آنان مخالفت ورزد، گردنش زده شود و اینک آنچه را از تو خواسته ام باید بپذیری، زیرا من چاره ای جز این نمی یابم(1).
پس از آن امام علیه السلام درخواست او را پذیرفت(2).
و نیز روایت شده است که میان امام علیه السلام و مأمون، گفتگوهای زیادی شد و ضمن آن مأمون، قبول خلافت را به امام علیه السلام پیشنهاد کرد و آن حضرت نپذیرفت، سپس ولایتعهدی را عرضه کرد، امام علیه السلام از آن نیز امتناع فرمود، پس از آن مأمون گفت:
«تو
پیوسته با آنچه خوشایندم نیست، با من برخورد می کنی، گویا از خشم من خود را در امان می بینی، به خدا سوگند، اگر ولایتعهدی را نپذیری، تو را بدان مجبور می کنم و چنان چه باز هم اصرار ورزی گردنت را می زنم(3)!!»
مأمون
حل همه مشکلات و رفع موانع موجود را در اقدامی دیگر می دانست که برای انجام این مهم، لازم بود اما رضا علیه السلام را از مدینه به مرو فراخواند و آن گاه تصمیم های از پیش تعیین شده را به مرحلة اجرا گذارد.
ص: 60
بنابراین، سفر امام علیه السلام که بخش مهمی از زندگانی امام رضا علیه السلام را تشکیل می دهد، سفری به میل امام نبود، چه این که پس از انجام این هجرت و با گذشت زمان، پرده از روی بسیاری حقایق برداشته شد و هدف های مأمون از این فراخوانی روشن گردید.
هنگامی که رجاء بن ابی ضحاک و یاسر خادم از سوی مأمون مأموریت یافتند تا علی بن موسی الرضا علیه السلام را به مرو آورند، حضرت رضا علیه السلام همچون پدر بزرگوارش امام موسی کاظم علیه السلام در مدینه اقامت داشت(این که منزل امام علیه السلام در کدام، محله از محله های شهر مدینه بود، منابع، اطلاعات چندانی به ما نمی دهند). رجاء بن ابی ضحاک و یاسر خادم، به منزل امام علیه السلام رفتند و نامة مأمون را به حضرت تسلیم کردند. امام علیه السلام با فرستادگان مأمون سخنی نگفت و با کراهت نامه را خواند و به ناچار پیشنهاد مأمون را پذیرفت و آماده سفر شد(1).
در اولین گام قبل از آغاز سفر به سوی مرو، امام دست به اقداماتی زد که ماهیّت پذیرش ولایتعهدی را آشکار ساخت مثل صحنة دردناک وداع با رسول خدا صلی الله علیه و آله و سلم تعیین جانشین بعد از خود و کیفیت وداع با اهل بیت خود(2).
ص: 61
شیخ صدوق به سند خود از محول سیستانی نقل می کند که چون قاصد مأمون برای احضار حضرت رضا علیه السلام از خراسان به مدینه وارد شد من در مدینه حضور داشتم، حضرت برای وداع با مرقد مطهر رسول اکرم صلی الله علیه و آله و سلم وارد آستانة مقدس شد. چندین مرتبه به مرقد آن حضرت صلی الله علیه و آله و سلم نزدیک شد و وداع کرد و سپس بازگشت و هر بار که نزدیک ضریح می آمد با صدایی بلند می گریست. من به حضور آن حضرت علیه السلام شرفیاب شدم، سلام کردم و او را(به خاطر) طلب کردن مأمون به خراسان تهنیت گفتم. آن حضرت فرمود: من را واگذارید، همانا از جوار جدّ بزرگوارم صلی الله علیه و آله و سلم بیرون می روم و در غربت رحلت می کنم و در کنار قبر هارون دفن خواهم شد.
محول
سیستانی می گوید: تا خراسان آن بزرگوار را مشایعت کرده، همراه وی بودم تا این که در طوس وفات یافت و او را نزد هارون دفن کردند(1).
مسعودی نیز در اثبات الوصیّه و ابن شهر آشوب در المناقب این روایت را به نقل از محمد بن عیسی نقل کرده اند(2) (3).
ص: 62
حضرت رضا علیه السلام از آنجا که سرانجام این سفر را می دانست، فرزندش جواد علیه السلام را که در آن زمان کودکی چند ساله بود به هنگام وداع با جدّش به مسجد النبی برد، حضرت جواد علیه السلام قبر مطهر رسول اکرم صلی الله علیه و آله و سلم را در آغوش گرفت، امام رضا علیه السلام فرمود:
ای رسول خدا، من او را به شما سپردم. حضرت جواد علیه السلام عرض کرد: ای پدر، به خدا قسم که به جانب خدا می روی. سپس حضرت رضا علیه السلام به تمامی وکلا و اصحاب خود فرمود: سخنان او را گوش کنید و امر او را اطاعت نمایید و ترک مخالفت وی کنید و نزد ثقات اصحاب خود تصریح بر امامت او فرمود به آنها شناساند که حضرت جواد الائمه جانشین و قائم مقام اوست(1)
(2).
امام علیه السلام هنگامی که قصد خارج شدن از مدینه را کرد، دستور داد اهل بیت و خاندان وی در اطراف ایشان گرد آمدند، آنگاه فرمود:
بر من بگریید تا صدای شما را بشنوم(3)گریه کردن بر مسافری که به سفر می رود امری است غیر متعارف، امّا این که امام چنین دستوری می دهد،
ص: 63
قصد آن دارد که به اهل بیت خود بگوید من دیگر از این سفر باز نخواهم گشت. این موضوع را مسعودی در اثبات الوصیهًْ و ابن شهر آشوب در المناقب به تصریح بیان کرده اند. آن دو به نقل از محمد بن عیسی روایت کرده اند که حضرت رضا علیه السلام فرمود: هنگامی که خواستند مرا از مدینه بیرون برند من اهل و عیال خود را گرد آوردم و به آنها امر کردم بر من گریه کنند تا من گریه و زاری آنها را بشنوم، سپس از آنها جدا شدم و دوازده هزار دینار برای آنها گذاشتم. پس فرمود: من به سفری می روم که دیگر به جانب اهل و عیال خود باز نخواهم گشت(1).
کاروان هایی که از حجاز به قصد عراق حرکت می کردند، چه از راه مکه یا از راه مدینه، در منزلی به نام «معدن نقره» به یکدیگر می رسیدند و از آنجا به یکی از دو مقصد بصره یا کوفه روانه می شدند. قراین و شواهد بسیاری حکایت از آن دارد که امام از طریق مدینه و معدن نقره راهی بصره شده است و بعید می نماید که امام ابتدا به مکه رفته باشد و از آنجا به طرف بصره عزیمت کرده باشد(2).
خط سیر امام از مدینه به خراسان، به گونه ای از پیش طراحی شده بود که از هرگونه واکنش احتمالی شیعیان و علویان به دور باشد بر این اساس
ص: 64
کاروان امام به دستور مأمون، بدون این که وارد کوفه شود؛ با فاصله از کنار آن عبور کرد(1)
(2).
حضرت با گذر از قادسیه راه خود را ادامه داده، پس از طی مسافتی، وارد بصره شد. آن گونه که از مدارک گوناگون و متعدد برمی آید، شرایط حاکم بر بصره به نفع خلیفه بود(3).
بدیهی است با این فرض، مأمون عزیمت امام به بصره و عبور دادن امام از این دیار را امری تبلیغاتی برای خود می دانست و بهره برداری لازم را از آن انتظار داشت. در ادامة مسیر، حضرت پس از بصره از راه خاکی و یا آبی وارد خوزستان شده و چند روزی در اهواز اقامت داشته اند. آثاری نیز تاکنون بر جا مانده است که یادآور عبور امام از آن دیار داشت(4).
تا این مرحله از سفر، در منابع منعکس شده است، همچنان که بخش پایانی سفر نیز یعنی از نیشابور تا مرو روشن است، ولی حدّ فاصل میان اهواز تا نیشابور چندان معلوم نیست.
گمانه زنی های گوناگون در مورد مسیر امام داده شده است که عبارتند از:
ص: 65
1. بصره- اهواز- فارس- اصفهان- عبور از کوهستان ها- کوه آهوان- نیشابور(1).
2. اهواز- اصفهان- یزد- طبس- نیشابور(2).
3. اهواز- فارس- کرمان- طبس- نیشابور(3).
نقل های دیگری نیز وجود دارد و به طور طبیعی حضرت در میان راه با منازل و شهرهای کوچک تری نیز برخورد داشته و از آنها عبور کرده است که در گمانه زنی های یاد شده شهرهای مهم نام برده شده است و کمتر نامی از قُری و محله های کوچک است.
این نقل را از راهنما و ساربان کاروان امام، یاد کرده اند: هنگامی که در همراهی امام به قریه خود(کَرَند یا کرمند اصفهان) رسیدیم، از حضرت خواستم تا حدیثی به خط خویش(به عنوان یادبود) به من مرحمت کند. امام این حدیث را به ارمغان داد: «کُن مُحِباًّ لِآلِ مُحَمَّدٍ صلی الله علیه و آله و سلم وَ إنْ کُنْتَ فاسِقاً وَ مُحِبّاً لِمُحبیِهّمْ وَ إنْ کانُوا فاسقینَ(4)» یعنی دوستدارِ آل محمّد و خاندان پیامبر باش، اگرچه فاسق باشی و دوست بدار دوستداران آنان را هر چند فاسق باشند.
آری، حضرت در گذر از شهرها و یا روستاها گاه آثاری نیز از خود بر جای گذارده اند؛ چه آثار گفتاری مثل حدیث بالا و چه آثاری از بناهایی که کلنگ آن به وسیله امام زده شده است.
ص: 66
هر چند مشهور آن است که قم از جمله شهرهایی بوده است که بنابر سیاست مأمون نمی بایست امام از آن عبور می کرده، ولی برخی معتقدند که امام از راه اراک یا از راه اصفهان، وارد قم شده است(1)
محدث قمی با استناد به نقل سید بن طاووس می نویسد:
حضرت رضا علیه السلام بنا به دعوت مأمون از مدینه به بصره آمد و با عبور از نزدیکی کوفه از راه بغداد وارد قم گردید(2).
ولی نظریة مشهور این است که امام از اصفهان یا نزدیکی آن به سوی طبس و نیشابور عزیمت داشت.
ناصر خسرو در سفرنامة خود، راه معروف عراق تا خراسان را- که خودش نیز از همان مسیر سفر کرده است- ضمن نقشه ای که ضمیمة سفرنامه اوست، چنین می نویسد: این مسیر از بصره آغاز و بعد از گذر از «شاطی عمان»، «اُبُلَّه»، «عبادان»، «مهروبان»، «ارّجان»، «اصفهان»، «کوه مسکیان»، «نائین»، «ده گرمه»، «رباط زبیده»، «چهارده طبس» به نیشابور منتهی می شود(3).
ص: 67
امام رضا علیه السلام در میان استقبال با شکوه و بی نظیر مردم وارد نیشابور شدند و در ناحیه ای به نام بلاش آباد(1) یا پلاس آباد(2)
منزل گزیدند(3).
حضرت چند روزی در نیشابور ماندند و در یکی از روزها به زیارت آرامگاه امام زاده محمد محروق که از نوادگان امام سجاد علیه السلام(4) است، رفته اند(5).
حاکم
نیشابوری می نویسد: حضرت رضا علیه السلام فرمودند: یکی از خاندان ما اینجا مدفون است، به زیارت ایشان می رویم و آن گاه حضرت به روضه سلطان محمد محروق در «تلاجرد» تشریف بردند و آن روضة مقدّسه را زیارت کردند.
پس از چند روز اقامت در نیشابور، امام علی بن موسی علیه السلام در میان بدرقة بی سابقه مردم، نیشابور را به مقصد «مرو» ترک کرد. در میان بدرقه کنندگان، بسیاری از علماء و دانشمندان حضور داشتند. دو تن از حدیث شناسان مشهور به نام ابوزعه رازی و محمد بن اسلم طوسی از حضرت درخواست کردند تا از نیاکان خود، سخنی به یاد ماندنی نقل کند(6).
ص: 68
در تاریخ نیشابور و نیز در کتاب الفصول المهّمه نوشته ابن صبّاغ مالکی آمده که هنگامی که امام علیه السلام در مسیر حرکت خود به سوی مرو وارد نیشابور شد، در هودجی قرار داشت که پوشیده از گل های یاسمن بود و آن را استری سیاه و سپید حرکت می داد، امام علیه السلام از وسط شهر نیشابور عبور فرمود، در این هنگام دو تن از امامان و حافظان احادیث نبوی و نگهبانان سنّت محمّدی، به نام های ابوزرعه رازی و محمّد بن اسلم طوسی، به همراه گروه های بی شماری از طالبان علم و اهل حدیث و درایت عرضه داشتند، ای امام بزرگ و ای فرزند امامان بزرگوار ما تو را به حق پدران پاک و اسلاف بزرگوارت سوگند می دهیم که رخسار مبارک و فرخنده خود را به ما نشان ده و حدیثی از پدران و جد بزرگوارت پیامبر خدا صلی الله علیه و آله و سلم برای ما بیان فرما تا یادگاری از آن حضرت در نزد ما باشد، امام علیه السلام دستور توقف مرکب را داد و غلامان خویش را فرمود که پرده هودج را بالا بزند و در این هنگام دیدگان مردم، به مشاهده طلعت مبارک امام علیه السلام روشن شده؛ آن حضرت را دو گیسو بود که تا گردنش افراشته بود، مردم از هر طبقه که بودند ایستاده و به آن حضرت می نگریستند، برخی فریاد می کشیدند و دسته ای می گریستند، گروهی خود را به خاک افکنده و بعضی سمّ مرکب آن حضرت را می بوسیدند و ضجّه و فریاد از هر سو بلند بود، رهبران، فقیهان و دانشمندان صدا بلند کردند که ای مردم آرام باشید و گوش فرا دارید و از بر کنید آنچه برای شما سودمند است و با سر و صدا، گریه و فریاد خود، ما را آزار ندهید و ابوزرعه و محمد بن اسلم طوسی از امام علیه السلام
ص: 69
درخواست بیان حدیث می کردند تا بنویسند، امام علی بن موسی الضا علیه السلام فرمود: حدیث کرده برایم پدرم امام موسی کاظم و او از پدرش جعفر صادق و او از پدرش محمّد باقر از پدرش علی زین العابدین از پدرش حسین شهید در کربلا و از پدرش علی بن ابی طالب علیه السلام که او فرموده است. حبیب من و روشنی چشمان من، پیامبر خدا صلی الله علیه و آله و سلم برایم نقل کرده و برای او جبرئیل حدیث کرده که گفته است از پروردگار عزیز سبحانه و تعالی شنیده که فرموده است:
«کلمهًُْ لا إلهَ إلاَّ الله، حِصنی فمن قالَها دَخَلَ حِصنی، وَ مَن دَخَلَ حِصنِی أمِنَ مِنْ عَذابی ...(1)»
یعنی کلمه لا إله إلاَّ الله، دِژِ من است. هر کس آن را بگوید به این دژ درمی آید، و هر کس در این دِژ درآید از عذاب من ایمنی می یابد.
سپس پرده انداخته شده، و مرکب حضرت حرکت کرد، پس از این کسانی را که قلم و دوات داشته و این حدیث را نوشته بودند، شماره کردند که بیست هزار نفر بود(2).
این حدیث(حدیث سلسلهًْ الذهب) از جمله احادیثی است که در کتاب های حدیثی نقل شده، و از نظر سند تمام است. هر چند از متن، نقل های
ص: 70
مختلفی از آن در متون به چشم می خورد، امّا تعدّد آن ها به گونه ای است که از تواتر آن نمی کاهد.
شیخ صدوق6 در کتاب عیون اخبار الرضا بابی را به این حدیث اختصاص داده است(1).
آنگاه چهار حدیث را که از نظر مضمون یکی هستند و تنها طریق سندی آنها مختلف است و تفاوت های اندکی در متن شان دیده می شود، نقل شده است:
از ابوسعید محمد بن فضل بن محمد بن اسحاق نیشابوری و او از ابوعلی حسن بن علی خزرجی انصاری سعدی و او از عبدالسلام بن صالح ابوالصلت هروی نقل می کند که وقتی علی بن موسی علیه السلام از نیشابور حرکت کرد، محمد بن رافع و احمد بن حرث و یحیی بن یحیی و اسحاق بن راهویه و عدّة دیگری از اهل دانش، در محل «مربعه» اطراف امام را گرفته، در حالی که مهار استر امام علیه السلام بر دوش برخی کشیده می شد، از امام خواستند تا حدیث از پدرانش بگوید. در این هنگام، حضرت رضا علیه السلام سر از هودج بیرون آورد و در حالی که ردایی از خز بر دوش داشت، فرمود: پدرم عبدصالح موسی بن جعفر علیه السلام از پدرش جعفر بن محمد و او از قول پدرش محمد بن علی و او از پدرش علی بن الحسین و او از قول پدرش حسین بن علی و او از پدرش علی بن ابی طالب نقل کرده اند که از پیامبر شنیده و پیامبر از جبرئیل دریافت کرده که خداوند فرموده است:
ص: 71
«إنِّی أنَا اللهُ لا إلهَ إلاَّ أنَا فَاعْبُدونی. مَنْ جاءَ مِنْکُمْ بِشَهادَهًِْ أنْ لا إلهَ إلاَّ اللهِ بِالْاِخلاصِ دَخَلَ فِی حِصْنِی وَ مَنْ دَخَلَ فِی حِصنِی أمِنَ مِنْ عَذابِی(1)»
یعنی: من آن خدای یکتایی هستم که جز من خدایی نیست؛ پس تنها مرا پرستش کنید. هر کس از شما به اخلاص، یکتایی مرا گواهی دهد در دژ من جای خواهد گرفت و آن کس که در دژ من داخل شود، از کیفرم ایمن خواهد بود.
از ابوالحسن محمد بن علی بن شاه فقیه مرو رودی و از ابوالقاسم عبدالله بن احمد بن عامر طایی در بصه شنید که عبدالله بن عامر از پدرش و او از امام رضا علیه السلام طبق اسناد ذهبیه حدیث قبل، نقل کرده است که فرمود: «... قال رسول الله یقول الله عزّوجلّ: لا إلهَ إلاَّ اللهُ حِصنِی فَمَن دَخَلَهُ أمِنَ مِنْ عَذابی(2).»
کلمة توحید « لا إلهَ إلاَّ اللهُ دژ و حِصن من است. پس کسی که به آن داخل شود، از عذاب من ایمن خواهد بود.»
سلسله سند این حدیث چنین است: حدّثنا ابونصر احمد بن حسین بن احمد بن عبید الضبّی، ابوالقاسم محمد بن عبید الله بن بابویه(مالویه)،
ص: 72
ابومحّمد احمد بن محمد بن ابراهیم بن هاشم، حسن بن علی بن محمد بن علی بن موسی بن جعفر، بن علی بن محمد بن تقی، محمد بن علی الرضا قال ابی عن آبائه ... «قال الله إنِّی أنَ اللهُ و لا إلهَ إلاَّ أنَا فَمَنْ اَقَرَّ لِی بِالتَّوحیدِ دَخَلَ حِصْنِی وَ مَنْ دَخَلَ حِصْنِی أمِنَ مِنْ عَذابی(1).»
یعنی خداوند فرمود: به راستی و یقین، من آن خدایی هستم که جز من خدایی نیست. هر کس به یکتایی من اقرار کند، در دژ من داخل خواهد شد و هر کس در حصن من وارد شود، از عذاب من در امان خواهد بود.
شایان به یادآوری است که در این نقل، نام امام جواد علیه السلام آمده است با جمله «حدثنی ابی» و امام جواد علیه السلام آن هنگام در خراسان نبوده است. از این رو، احتمال می رود حضرت رضا علیه السلام این حدیث را علاوه بر نیشابور نوبت دیگری نیز بیان فرموده باشد.
رجال این حدیث چنین نقل شده است: محمد بن موسی متوکل، ابوالحسین محمد بن جعفر اسدی، محمد بن حسین صوفی(صومی)، یوسف بن عقیل، اسحق بن راهویه، عن الرضا علیه السلام عن آبائه عن رسول الله صلی الله علیه و آله و سلم قال: سمعت الله عزّوجلّ یقول: لا إلهَ إلاَّ الله حِصنِی، فَمَنْ دَخَلَ حِصْنِی إمِنَ مِن عَذابِی
ص: 73
قالَ فَلَّما مَرَّتِ الرَّاحِلهًْ نادانا بِشُرُوطِها وَ أنَا مِن شُرُوطها(1)
یعنی کلمه توحید«لا إلهَ إلاَّ الله»
دژ من است. هر کس در آن داخل شود، از عذاب من ایمن خواهد بود. پس آنگاه که مرکب حرکت کرد، حضرت ندا در دادند و به ما فرمودند: با شرایط آن و من از شرط های آن هستم(2).
امام رضا علیه السلام به سفر خود ادامه داد تا به مرو رسید، مأمون به شایستگی تمام از آن حضرت استقبال کرد و انواع احترام و تجلیل را برای ورود و اقامت امام علیه السلام در آن شهر، به جای آورد، سپس در صدد اجرای طرح خود برای ولایتعهدی آن حضرت برآمد(3).
بالاخره امام علیه السلام پیشنهاد مأمون را برای ولایتعهدی او پذیرفت، اما در برابر رژیم موضع منفی شگفت انگیزی اختیار فرمود، زیرا پذیرش خود را مشروط به این کرده که هیچ گونه مسئولیتی، اعم از خصوصی و عمومی که مربوط به دستگاه حاکمه است متوجه او نباشد و مأمون نیز این شرط را با ناراحتی پذیرفته بود، لیکن در برخی اوقات در صدد برمی آمد که آن حضرت
ص: 74
را در حلّ و فصل پاره ای از کارهای دولت، مداخله دهد، ولی امام علیه السلام از دخالت خودداری و مأمون را به لزوم وفای به شرط، یادآوری می فرمود.
هنگامی که مأمون امام علیه السلام را به پذیرش ولایتعهدی ناگزیر کرد آن حضرت به او فرمود: من ولایتعهدی را به این شرط می پذیرم که کسی را به کاری نگمارم و از کاری بر کنار نکنم و رسمی را از میان نبرم و سنتی را دگرگون نکنم و از دخالت در امور حکومت بر کنار و تنها مورد مشورت باشم، مأمون آنها را پذیرفت(1).
در وقتی دیگر مأمون کوشید امام علیه السلام را به هر نحو ممکن در مسئولیت های دولت دخالت دهد، معمّر بن خلاد می گوید: امام ابوالحسن الرضا علیه السلام به من فرمود:
مأمون
به من گفت: ای اباالحسن، بنگر کسانی را که مورد وثوق شمایند، انتخاب و به حکومت مناطقی که دستخوش فساد شده اند، بگماری.
به او گفتم: وفا کن تا وفا کنم، من به این شرط پذیرا شدم که امر، نهی، عزل و نصب نکنم و کسی را مأموریت ندهم تا آن گاه که خداوند مرا پیش از تو بمیراند، به خدا سوگند من در اندیشه خلافت نبودم، بلکه در مدینه بر چهارپای خود سوار و در کوچه های آن رفت و آمد می کردم و هر کس از مردم این شهر و جز آن درخواستی از من می کرد، برمی آوردم و
ص: 75
همه برای من همچون عمویان شده بودند، همچنین نامه های من به همه شهرها روان بوده و تو بر نعمت هایی که خدا به من داده چیزی نیفزوده ای.
پس از آن مأمون گفت: وفا می کنم(1)
(2).
1. هنگامی امام رضا علیه السلام ولیعهدی مأمون را پذیرفت که دید اگر امتناع ورزد، نه تنها جان خویش را به رایگان از دست می دهد، بلکه علویان و دوست داران حضرت نیز همگی در معرض خطر واقع می شوند. امام بر خود لازم می دانست که جان خویشتن، شیعیان و هواخواهان را از گزندها برهاند، زیرا امت اسلامی به وجود آنان و آگاهی بخشیدن شان، نیاز بسیار داشت. اینان بایستی باقی می ماندند تا برای مردم چراغ راه، رهبر و مقتدا در حل مشکلات و هجوم شبهه ها باشند. حال اگر او با رد قاطع و همیشگی ولیعهدی، هم خود و هم پیروانش را به دست نابودی می سپرد، معلوم نبود که این فداکاری همچون شهادت حیات بخش و گره گشای سید شهیدان، گرهی از کار بستة امت بگشاید.
2. نیل به مقام ولیعهدی یک اعتراف ضمنی از سوی عباسیان به شمار می رفت دائر بر این مطلب که علویان نیز در حکومت سهم شایسته ای دارند.
ص: 76
1. از دلائل قبول ولیعهدی از سوی امام آن بود که مردم خاندان پیامبر صلی الله علیه و آله و سلم را در صحنة سیاست حاضر بیابند و به دست فراموشی نسپارند و نیز گمان نکنند که آنان- همان گونه که شایع شده بود- فقط علما و فقهایی هستند که در عمل هرگز به کار ملت نمی آیند. شاید امام نیز در پاسخی که به سوال «ابن عرفه» داد، نظر به همین مطلب داشت. ابن عرفه از حضرت پرسید: ای فرزند رسول خدا! به چه انگیزه ای وارد ماجرای ولیعهد شدی؟
امام پاسخ داد: به همان انگیزه ای که جدم علی علیه السلام را وادار به ورود در شورا نمود(1) (2).
2. امام در ایام ولیعهدی خویش چهرة واقعی مأمون را به همه شناساند و با افشا ساختن نیت و هدف های وی در کارهایی که انجام می داد، هرگونه شبهه و تردیدی را از ذهن مردم زدود(3).
10 رمضان سال 201 ق، پنج شنبه اول آوریل 817 م/ قصر خلافت عباسی، شهر مرو:
ص: 77
پس از آن که بیعت پایان پذیرفت و مأمون از پیروزی نقشة خویش مطمئن گردید، باید فرماندهان بنی عباس و نیز علویان را برای عدم عصیان آنها پاداشی می داد. او وزیر خود، فضل بن سهل را بر آن داشت تا برای گرامیداشت فرماندهان بنی عباس و علویان مجلسی برپا دارد و شاعران و سخنرانان را برای حضور در آن فرا خواند:
«سپس مأمون پس از چهار روز در جایگاه خویش نشست و مردمان را اجازه داد تا وارد شوند، امام رضا علیه السلام در همان جایی که با او بیعت شد، نشسته بود و فضل نیز میان مأمون و امام رضا علیه السلام بر صندلی خویش تکیه زده بود. عباس بن مأمون در سمت چپ پدرش بر بالشی تکیه زده بود و محمد بن جعفر در ابتدای صف سمت چپ و عبدالله بن حسن بن عبدالله بن عباس ابن علی بن ابی طالب علیه السلام در سمت راست و پایین تر از اسحاق بن موسی ابن عیسی بن محمد بن علی بن اسماعیل بن عبدالله بن عباسی در کنار عبدالله بن حسن بن فضل نشسته بود و عبدالصمد نیز پس از او جای گرفته بود.
سپس باقی طالبیان و عباسیان وارد شدند و پایین تر از ایشان در ایوان، چسبیده به آنان نشستند.
برای مردمان، آن گونه که رسم بود، دو سفره گستردند و پول ها آوردند و آنها را در همیان ها ریخته میان قصر نهادند. سپس سخنرانان، سخن راندند و شاعران شعر سرودند و بزرگی خلیفه را در اشعاری که دربارة او بود، یاد کردند و بزرگی علی بن ابی طالب علیه السلام را نیز، بر زبان آوردند.
ص: 78
سپس ابوالعباد در انتهای ایوان از جای برخاست و از عباس بن مأمون شروع کرد. عباس برخاست و به پدر خویش نزدیک شده، دست او را بوسید، مأمون نیز به او فرمان داد تا بنشیند سپس ابوالعباد، محمد بن جعفر بن محمد را آواز داد، او برنمی خاست، فضل به او اشاره کرد که برخیز، محمد برخاست و پیش رفت تا این که به مأمون نزدیک شد و ایستاد ولی دست او را نبوسید و آن گاه به سوی نگهبان او رفت. رسم آنان چنین بود، سپس او را گفتند برگرد و پاداش خویش را بستان و هنگامی که به میانة ایوان رسید مأمون ندا در داد: ای ابوجعفر! به جای خویش برگرد، او نیز بازگشت.
سپس ابوالعباد، علویان و عباسیان را یکی پس از دیگری، فرا می خواند و آنان پاداش خویش را گرفتند، تا آن که مجلس به پایان رسید(1)محمد بن جعفر، شصت هزار دینار گرفت و عبدالله بن حسن، عیسی بن یعقوب، عبدالصمد بن علی، اسحاق بن موسی و عیسی نیز شصت هزار دنیار، علی بن حسن وزیر علوی چهل هزار دینار و اسماعیل بن موسی و دیگر طالبیان هر کدام سی هزار دینار گرفتند(2).»
ص: 79
مدائنی از راویان خویش، روایت می کند: «هنگامی که امام رضا علیه السلام در خلعت ولایتعهدی جلوس کرد، سخنرانان و شاعران در حضور او به سخنرانی و شعرسرایی پرداختند و پرچم ها بر فراز سر او به حرکت درآمدند.»
یکی از کسانی که در آن مجلس حاضر بود و از نزدیکان امام رضا علیه السلام به شمار می آمد، می گوید: در آن روز در حضور امام بودم، او به من نگریست و من از آنچه روی داده بود، شادمان بودم، امام به من اشاره کرد که نزدیک آی، من نزدیک تر آمدم و او آن گونه که کسی نشنود، به من فرمود: بدین کار دل خوش مدار و شادمان مشو، چه این کار را سرانجامی ندارد. شیخ صدوق به سند خویش از ابن ابی عبدون، از پدرش روایت می کند: هنگامی که مأمون با امام رضا علیه السلام بر ولایتعهدی بیعت کرد، او را در کنار خویش نشاند. سپس عباس خطیب برخاست و به نیکویی سخن گفت و سخنان خویش را با این بیت به پایان رساند:
«لابد للناس من شمس و من قمر فأنت شمس و هذا ذلک القمر»
مردمان
ناگزیر باید که خورشید و ماه داشته باشند، پس تو آن خورشیدی و این آن ماه است.
پایان مراسم(11 رمضان 201 ق/ جمعه 2 آوریل 817 م)
ص: 80
پس از بیعت، مأمون اموالی را برای بزرگداشت، به فرماندهان، شاعران و سخنرانان بخشید و پس از گذشت یک روز از جشن و بزرگداشت، مأمون از امام رضا علیه السلام خواست پس از نماز جمعه در جایگاه او نشیند. امام علیه السلام روز جمعه، پس از نماز در جایگاه مأمون نشست و مردمان همان گونه که بر مأمون وارد می شدند، بر امام نیز وارد شدند(1)،
حال آن که مأمون بنا به عادتی که هر جمعه داشت، سراغ باده نوشی رفت(2) (3).
در حادثة ولیعهدی، امام هشتم علی بن موسی الرضا علیه السلام در برابر یک تجربة تاریخی عظیم قرار گرفت و در معرض یک نبرد پنهان سیاسی که پیروزی یا ناکامی در آن می توانست سرنوشت تشیع را رقم بزند.
در این نبرد، رقیب که ابتکار عمل را به دست داشت و با همة امکانات به میدان آمده بود، مأمون بود. او باهوش سرشار و تدبیری قوی و فهم و
ص: 81
درایتی بی سابقه قدم در میدانی نهاد که اگر پیروز می شد و می توانست آن چنان که برنامه ریزی کرده بود کار را به انجام برساند، به طور یقین برهد که به هدفی دست می یافت که از سال چهل قمری- یعنی از شهادت علی بن ابی طالب علیه السلام- هیچ یک از خلفای اموی و عباسی، با وجود تلاش خود نتوانسته بودند به آن دست یابند، یعنی می توانست درخت تشیع را ریشه کن کند و جریان معارضی را که همواره همچون خاری در چشم سردمداران خلافت های طاغوتی فرو رفته بود، به کلی نابود سازد.
امّا امام هشتم با تدبیری الهی بر مأمون فائق آمد و او را در میدان نبرد سیاسی ای که خود به وجود آورده بود به طور کامل شکست داد و نه فقط تشیع، ضعیف یا ریشه کن نشد بلکه حتی سال 201 قمری، یعنی سال ولایتعهدی آن حضرت، یکی از پربرکت ترین سال های تاریخ تشیع شد و نفس تازه ای در مبارزات علویان دمیده شد و این همه به برکت تدبیر الهی امام هشتم و شیوة حکیمانه ای بود که آن امام معصوم در این آزمایش بزرگ از خویشتن نشان داد(1).
بعد از بیعت بود که مأمون تصمیم گرفت به نحوی قلب مبارک آن حضرت را شاد کند، دخترش ام حبیب را به ازدواج و همسری آن حضرت
ص: 82
درآورد،
البته زمینه این طور اقتضاء می کرد. به دنبال آن مجلس با شکوهی تشکیل داد، این وصلت سرگرفت و حضرت با ام حبیب ازدواج نمود.
حضرت علی بن موسی الرضا علیه السلام به حسب ظاهر فقط یک زن عقدی داشت و آن هم ام حبیب بود(1).
دعبل خزاعی(2)
در شهر مرو، محضر امام رضا علیه السلام عرض کرد: یابن رسول الله علیه السلام من دربارة شما قصیده ای سروده ام و تصمیم دارم قبل از هر کس خود شما بشنوید.
امام فرمود: بخوان!
دعبل شروع به خواندن قصیده کرد(3) که آغاز آن چنین است:
مَدارسُ آیاتٍ خَلَتْ مِنْ تِلاوَهًٍْ وَ مَنْزِلُ وَحْی مُقْضَرُ العَرَصاتِ
محل درس(ائمه اطهار) و از تدریس خالی شده و محل نزول وحی چون بیابان خالی گشته است ...
تا این که رسید به این بیت
اَری فَیْئَهُمْ فِی غَیْرِهِمْ مُتَقَسِّماً وَ اَیدِیهِمْ مِنْ فَیْئِهِم صَفَرات
ص: 83
می بینم اموال آنها را دیگران بین خود تقسیم می کنند. دست صاحبان مال از آن کوتاه است(1).
حضرت گریه کرد و فرمود: راست می گویی خزاعی.
تا رسید به این بیت؛
وَ قَبْرٌ بِبَغدادٍ لِنَفْسٍ زَکِیَّهًٍْ تَضَمَّنَها الرَّحمانُ فِی الغُرفاتِ
قبری در بغداد متعلق به روح پاکیزه ای است که خداوند در غرفه های بهشتی آن را جای داده است(و آن قبر امام کاظم علیه السلام است).
امام رضا علیه السلام فرمود:
آیا به اشعارت دو بیت هم من اضافه کنم تا قصیده ات تکمیل گردد؟
عرض کرد: بفرمایید یابن رسول الله!
حضرت فرمود:
وَ قَبْرٌ بِطُوسٍ یالَها مِنْ مُصیبَهًٍْ تَوَقَّدَ بِالاحشاءِ فِی الحَرَقاتِ
اِلَی الحَشْرِ حَتَّی یَبْعَثُ اللهُ قائِماً یُفَرِّجُ عَنا الهَمَّ وَ الکُروباتٍ
قبری هم در طوس است که آه چه مصیبت جانسوزی که اعماق وجود انسان را با شعله های خود می سوزاند.
این مصیبت همچنان با ما خواهد بود تا قیام حضرت مهدی (عج) آن کسی که غم و اندوه را از ما می زداید.
دعبل عرض کرد: یابن رسول الله! این قبر کیست؟
ص: 84
حضرت فرمود: این قبر خود من است، طولی نمی کشد که قبر من در طوس محل رفت و آمد شیعیان خواهد شد. هر کس مرا در غربت زیارت کند در قیامت با من و درجه من بوده و گناهانش آمرزیده خواهد شد ...
پس از پایان قصیده امام برخاست و وارد منزل شد. چندی گذشت، خادم آن حضرت یک صد دینار طلا که به نام خود حضرت سکّه زده شده بود برای دعبل آورد.
دعبل گفت: به خدا سوگند! این قصیده را برای خاطر پول نگفته ام، کیسة طلا را رد کرد و تقاضا نمود حضرت یکی از لباس هایش را به عنوان تبرک به وی بدهد. امام یک جبّه(لباس مخصوص) که از جنس خز بود به همراه صد دینار طلا به او داد و فرمود:
کیسة طلا را بگیر که به آن نیاز خواهی داشت.
دعبل به وطن بازگشت، دید دزدها هرچه در منزل داشته همه را برده اند، دعبل صد دینار را که حضرت به او عطا کرده بود، هر دینارش را به صد درهم فروخت و مبلغ ده هزار درهم به دست آورد و در نتیجه زندگی اش را دوباره سامان داد و به یاد آورد که امام علیه السلام هنگام دادن آن پول فرمود: این پول را بگیر به آن نیاز خواهی داشت(1) (2).
ص: 85
از آنجا که عهدنامة ولایتعهدی از جمله اسناد تاریخی و گویای یکی از مهم ترین وقایع و حوادث تاریخ اسلام است در منابع گوناگون یاد شده است.
«اربلی» در کتاب کشف الغمّهًْ نسخه کامل آن را آورده است(1)
چنین می نماید که اغلب مدارک به همین منبع استناد جسته آند. متن عهدنامه به گواهی و امضای افرادی چون یحیی بن اکثم، عبدالله بن طاهر، حماد بن نعمان، فضل بن سهل و برخی دیگر از رجال سیاسی و مشهور آن دوران رسیده است. علی بن عیسی اربلی آن را چنین گزارش کرده است:
بسم الله الرحمن الرحیم
این نوشته به وسیلة عبدالله بن هارون، امیر مؤمنان، برای علی بن موسی- ولی عهدش- به رشته تحریر درآمده است.
خداوند اسلام را به عنوان دین برگزید و برای تبلیغ آن، پیامبرانی را مبعوث کرد تا خلق را به سوی وی راهنمایی و هدایت کنند. نخستین رسولان به آمدن پیامبران دیگر بشارت داده اند و پیامبرانی که در اعصار بعد مبعوث شدند، رسولان قبل از خود را مور تأیید قرار دادند تا این که پیامبر
ص: 86
خاتم،
محمد مصطفی صلی الله علیه و آله و سلم مبعوث گشت، در شرایطی که از دیرباز پیامبری را برای مردم نیامده بود و دانش رو به تباهی داشت ... خداوند با بعثت پیامبر اکرم صلی الله علیه و آله و سلم، خط رسالت را پایان بخشید و او را گواه بر انبیای پیشین قرار داد.
قرآن را که از هیچ سو باطل بدان راه ندارد، بر پیامبر فرو فرستاد؛ کتابی که در آن حلال و حرام، وعده و وعید و امر و نهی وجود دارد تا حجّت کامل الهی بر خلق باشد و در پرتو آن، مردمان با آگاهی راه هلاک یا حیات راستین در پیش گیرند.
رسول اکرم صلی الله علیه و آله و سلم رسالت الهی خویش را ایفا کرد و مردم را به راه خداوند فراخواند تا این که به جانب پروردگار فرا خوانده شد و به جایگاه ارزشمندی که خداوند برایش تدارک دیده بود، منتقل گردید.
هنگامی که نبوّت پایان یافت و وحی و رسالت به محمد صلی الله علیه و آله و سلم ختم گردید، خداوند پایداری دین و سامان امر مسلمانان را به خلافت وانهاد و پیروی از خلفا را لازم ساخت تا در پرتو آن، جامعة اسلامی عزّت یابد و به حقوق الهی قیام کند و واجبات و حدود شریعت و سنّت ها به اجرا درآید و دشمنان دین و امّت با جهاد، عقب رانده شوند.
اکنون بر خلفا و جانشینان رسول است که در ایفای مسئولیت و نگاهبانی از دین الهی و بندگان خدا، مطیع فرامین الهی باشند.
از سوی دیگر، بر مسلمانان است که از خلفا اطاعت کنند و آنان را در به پا داشتن حق الهی و عدل و امنیّت راه ها و جان ها و ایجاد الفت میان مردم، یاری
ص: 87
دهند،
چه این که اگر از فرمانروایان اطاعت نکنند، رشتة وحدت مسلمانان درهم ریزد و به اختلاف گرایند و دین مغلوب گردد و دشمنان غالب آیند! و این مایه زیان دنیوی و اخروی آنان است. پس حق این است که حاکمان که امانت داران خدا بر خلق هستند، در جهت رضای الهی و اطاعت او تلاش و ایثار کرده، به عدالت حکم کنند، زیرا خداوند به داوود فرموده است: «ای داوود! ما تو را در زمین، خلیفه قرار دادیم، پس میان مردمان به حق حکم کن و از هوای خویش پیروی مکن، زیرا پیروی از هوای نفس باعث انحراف از مسیر خداست. آنان که از راه خدا گمراه شوند، کیفری دردناک و سخت خواهند داشت؛ چه این که روز حساب را از یاد برده اند(1).»
خداوند در آیه ای دیگر نیز فرموده است: «سوگند به پروردگارت! همة انسان ها از آنچه انجام داده اند، مورد بازخواست و پرسش قرار خواهند گرفت(2).»
از عمربن خطاب برای ما چنین نقل شده است که وی می گفت: «اگر گوساله ای در کنار فرات بمیرد و ضایع شود، مورد بازخواست الهی خواهم بود.»
به خدا سوگند! اگر آدمی در مسائل شخصی خود و در آنچه تنها به او و خداوند باز می گردد، بازخواست می شود و در برابر پاداش یا جزای عظیم قرار می گیرد! پس چگونه خواهد بود وضع کسی که مسئولیت امّت را بر عهده دارد و باید حقوق یک جامعه را رعایت کند؟
هان! تنها به خدا باید تکیه داشت و پناه از او خواست ...
ص: 88
بیناترین مردم دربارة خویش و خیرخواه ترین مردم در امر دین و بندگان خدا، کسی است که به کتاب الهی و سنت پیامبر صلی الله علیه و آله و سلم همواره عمل کند و دربارة خدایی که خلافت را به او وانهاده و امامت مسلمانان را به او تفویض کرده است، بیندیشد، الفت مردم را فراهم آورد و حافظ خون و امنیّت آنان باشد ...
خداوند، باقی ماندن بر پیمان و بیعت با خلیفه را از تمامیّت امر اسلام قرار داده و مایة کمال و عزّت دین و صلاح مسلمانان شمرده است. خداوند به خلفای خویش الهام کرده است که برای بعد از خود، در پرتو این گزینش صحیح، مکر و حیلة تفرقه افکنان و دشمنان نافرجام می ماند.
آری! امیرالمؤمنین- مأمون- از آن زمان که بار خلافت بر دوش او نهاده شده، همواره تلخی و سنگینی آن را آزموده و خدا را در نظر گرفته است و زحمت ها را بر خود هموار کرده، بی خوابی ها کشیده و همیشه به عزّت دین و نابودی مشرکان و صلاح مردم و گسترش عدل و برپا داشتن قرآن و سنّت اندیشیده است.
این مسئولیت پذیری سبب شد تا شانه از زیر بار مسئولیت ها خالی نکند، چه این که می داند باید در برابر خدا پاسخگو باشد و دوست دارد به هنگام ملاقات پروردگار، خیرخواه دین و بندگان خدا شناخته شود و ولیعهدی برگزیده باشد که شایسته ترین مردم در تقوا و دین و علم و سرآمد مردم در اجرای احکام الهی باشد.
ص: 89
آری- مأمون- در این مسئلة مهم با خدا مناجات ها داشته و از او طلب خیر کرده و شب و روز از پروردگار خواسته است تا آنچه مورد رضای اوست، به وی الهام شود.
خلیفه در پی این راز و نیازها به تحقیقش در میان عباسیان و علویان پرداخت و به این جست و جو ادامه داد تا همگان را شناخت و تمامی دودمان را آزمود و از آن میان تنها«علی بن موسی بن جعفر بن محمد بن علی بن الحسین بن علی بن ابی طالب» را شایسته ترین یافت و او را برای تصدّی این مسئولیت برگزید؛ چه این که فضل و شرافت، علم، ورع، زهد، دوری از دنیا و مردم داری او را دید و همگان را بر عظمت و بزرگی او متفّق یافت. اینجا بود که پیمان ولایتعهدی و خلافت بعد از خود را برای او منعقد ساخت، در حالی که به خیرخواهی خداوند تکیه داشت، زیرا خدا می داند که خلیفه از روی ایثار و خدمت به دین و ملاحظة اسلام و مسلمانان و به آرزوی سلامت و پایداری حق و نجات در قیامت این گام را برداشته است.
این گونه که امیرالمؤمنین- یعنی من که مأمون هستم- فرزندان، خاندان، نزدیکان، سرداران لشکر و کارگزارانش را فرا خواند و آنان شتابان و خرسند بیعت کردند و می دانستند که این اقدام امیرالمؤمنین- مأمون- اقدامی است. ایثارگرانه، چه این که طاعت خدا را بر علاقه خود به فرزندان،
ص: 90
نزدیکان و خویشانش ترجیح داده است و او را رضا نامید، چه این که مورد پسند امیرمؤمنان بود.
هان! ای خاندان امیرالمؤمنین- مأمون- و ای همة فرماندهان، سپاهیان و مسلمانان که در مدینه هستید، با امیرالمؤمنین- مأمون- و با علی بن موسی بیعت کنید. دست هاتان را برای بیعت پیش دارید و با آغوش گشاده از آن استقبال کنید و بدانید که امیرالمؤمنین در این امر، طاعت خدا را برگزیده و به مصلحت شما گام برداشته است.
خدا را شاکر باشید که این اندیشه و فکر را به امیرالمؤمنین الهام کرده است ... به سوی فرمانبری از خدا و امیرالمؤمنین شتاب کنید که اگر چنین کنید، امنیت خواهید یافت و از برکات آن بهره مند خواهید شد.
این عهدنامه را – مأمون به دست خود در تاریخ دوشنبه هفتم ماه رمضان سال 201 ق به رشته تحریر درآورد.
آنچه تاکنون آوردیم، دست خط مأمون و یا املای وی در زمینة ولایتعهدی بود.
ص: 91
در منابع تاریخی یاد شده است که مأمون از امام رضا علیه السلام خواست تا حضرت نیز در تأیید عهدنامه و پذیرش ولایتعهدی چند سطری بنویسد و امام پذیرفت و در پشت صفحه چنین مرقوم داشت.
بِسم اللهِ الَّرحمنِ الرَّحیم
سپاس خدای را که آنچه بخواهد، انجام دهد و کسی را یارای چون و چرا در کار او نیست. نگاه خیانت را- هر چند گذرا و سریع باشد- می داند و بر اسرار نهفتة سینه ها آگاه است.
درود بر پیامبر خدا- محمد صلی الله علیه و آله و سلم- خاتم انبیاء و بر خاندان پاکش باد.
آنچه در ذیل می آید، سخنان من- علی بن موسی- است.
فرمانروای مؤمنان- که خداوند به صداقت و پایداری بر حق یاری اش دهد و برای حرکت در راه رشد و رستگاری موفقش بدارد- حقّ ما را که دیگران نشناختند، به رسمّیت شناخت، رشته های خویشاوندی را(که میان علویان و عباسیان) گسسته شده بود، به هم پیوست و جان های بیمناک(از ستم خلفای پیشین) را آسودگی بخشید، بلکه به آنها حیات بخشید و نیازمندان را بی نیاز ساخت.
و در این کارها جویندة رضای پروردگار جهانیان بود و جز از او پاداش نمی خواست. به زودی خداوند جزای شاکران را خواهد داد و اجر نیکوکاران را ضایع نخواهد کرد.
ص: 92
فرمانروای مؤمنان- مأمون- ولایتعهدی خویش و فرمانروایی بزرگ را برای من قرار داده است- البته اگر پس از او زنده باشم. از این پس، هر کس گره ای را که خداوند به محکم بستن، آن فرمان داده، بگشاید و رشته ای را که خداوند استحکام آن را می پسندد، بگسلد، حریم الهی را حرمت ننهاد و حرام خدا را حلال شمرده است؛ اگر با این کار بخواهد بر امام عیب گیرد و حریم اسلام پاره کند. پیشینیان نیز همین شیوه را پیشه ساخته، بر لغزش ها صبر کردند و بر ناگواری ها خرده نگرفتند تا دین به پراکندگی نینجامد و رشتة وحدت مسلمانان، گسسته نشود، چه این که دوران جاهلیت نزدیک بود و فرصت طلبان در صدد یافتن فرصت برای آشوبگری بودند.
من، خدا را بر خویش گواه گرفته ام که اگر زمامداری مسلمانان و خلافت را بر عهدة من نهاد، با همة مردم به طور کلی و با بنی عباس به ویژه، براساس فرمان خدا و رسول رفتار کنم. خونی بی گناه نریزم، ناموس و مال کسی را مباح نشمارم، جز به اجازت قانون الهی.
خدا را گواه گرفته ام که نهایت توانم را در انتخاب افراد لایق به کار گیرم. این، پیمانی است که با خدا بسته ام؛ پیمانی مؤکّد که مورد سؤال الهی خواهد بود، چنان که خدا فرموده است: «به عهد وفا کنید، زیرا عهد مورد سؤال واقع می شود.»
ص: 93
اگر روش دیگری در پیش گیرم- یا برخلاف عهد خویش- تغییری پدید آورم، سزاوار سرزنش و کیفر خواهم بود.
به خدا پناه می برم از خشم الهی و مشتاقانه به سوی او نظر دارم و عافیت را به من و همة مسلمانان ارزانی دارد.
امّا «جامعه» و «جفر» برخلاف این دلالت دارند و نمی دانم که سرانجام من و شما چیست!
«حکم تنها از آنِ خداست، حق را داستان می کند و حق و باطل را به بهترین گونه متمایز می سازد.» با این وصف- که می دانم فرصت زمامداری و خلافت نخواهم یافت- دستور فرمانروای مؤمنان- مأمون- را امتثال کرده و خشنودی او را برگزیدم، خداوند من و او را نگه دارد. خدای را بر این مطلب گواه می گیرم، چه این که گواهی او کافی است.
ثبت تفصیلی عهدنامة ولایتعهدی، ازآن رو اهمیّت دارد که برخی از حقایق تاریخی را آن چنان که از مضمون آن قابل نتیجه گیری است، از مضامین دیگر با این صراحت نمی توان استفاده کرد. در آن بخش از عهدنامه که اظهارات شخصی مأمون و دست نوشته یا املای وی است، نکته های ظریفی نهفته است که فهرست گونه به آنها اشاره می کنیم:
1. تأکید مأمون بر «امیرالمؤمنین» بودن خود و تلاش برای تثبیت این عنوان در ذهن همة مخاطبان.
ص: 94
1. دریافت بیعت از مردم برای فرمانروایی خویش، به بهانة دریافت بیعت برای ولایتعهدی علی بن موسی علیه السلام
2. او خلافت را در ادامة رسالت پیامبر صلی الله علیه و آله و سلم مایة کمال دین معرفی می کند و به خلافت خویش، رنگ الهی و معنوی می بخشد.
3. در عهدنامه، خلیفه، انسانی مؤمن و مطیع پروردگار و دل سوزتر از همگان برای اسلام و مسلمانان معرفی شده است که خلافت به عنوان موهبتی الهی بر عهدة اوست.
4. طرح اطاعت خلیفه از خدا مقدمه ای است، برای اطاعت مردم از خلیفه و گردن نهادن به فرمان های او.
5. مأمون سعی دارد تا تمام حرکات و تصمیم گیری های خود را مبتنی بر شریعت، مصالح مسلمانان و مسئولیت دینی و الهی بشناساند و از این رو به آیات قرآن استناد می کند.
6. استناد مأمون به سخن خلیفة دوم و سعی وی در کاستن تعارض های مذهبی و همراه ساختن مجموعة اهل سنت، با حکومت خویش را می نمایاند.
7. مأمون حتّی ولایتعهدی و انتخاب ولیعهد را کاری الهی و مایه کمال و عزّت دین می شمارد.
ص: 95
1. مأمون، بر دوش کشیدن بار خلافت را مایه رنج و محنت خود می داند و چنین می نمایاند که اگر نبود مسئولیت در برابر خدا، این بار را به دوش نمی کشید!
2. او امام رضا علیه السلام را به عنوان شایسته ترین، عالم ترین، زاهدترین، باتقواترین و ... شخص برای ولایتعهدی برمی گزیند و به این صفات تصریح دارد تا غیرمستقیم خود را نیز دارای این صفات معرفی کند.
3. مأمون در تفویض ولایتعهدی به امام واژة «ایثار» را به کار برده و آن را تکرار نیز کرده است. در کاربرد این واژه، نوعی امتنان و منّت گذاری بر امام و علویان مشهود است و چنان که بعداً در تحلیل نوشتة امام شاهد خواهیم بود، این حرکت مأمون، انحراف عمیق عقیدتی و متضاد با بینش امامیّه است که حکومت را در اساس، حقّ امام می داند و دیگران را غاصب می شناسد.
علاوه بر این ها، نکته های دیگری نیز در عهدنامة مأمون قابل تأمل و دارای پیام منفی است که نیاز به دقت فزون تر دارد، از جمله تکیه وی به الهام و تکرار آن در موارد مختلف نامه، که خود می تواند واژه ای وهم آلود باشد؛ از جهتی بشری و عادی تلقی شود و از جهتی فوق بشری و دریافتی خاص تفسیر گردد(1)!
ص: 96
چنان که یاد شد، مأمون از امام علیه السلام خواست تا در تأیید محتوای عهدنامه، چند سطری بنگارد و امام- آن گونه که در نقل های تاریخی و روایی ثبت شده- مطالبی را مرقوم داشت که درکمال تقیه و ناگزیری از وفاق با پیشنهاد تحمیلی مأمون، مجال های فراوانی برای تأمّل، دقّت و دریافت شرایط و نظر امام دارد.
شاید ظاهر نوشتة امام، عامیان را به پذیرش ولایتعهدی و قبول جایگاه مأمون متقاعد سازد، ولی اهل دقّت و درایت با تأمّل در تعابیر و حتّی دعاها و توصیف های امام، نظرگاه های واقعی امام و منظور و هدف وی را به روشنی درمی یابند.
برخی از آن نکته ها عبارتند از:
1. خطبة آغازین نوشتة امام و تعبیرهای به کار رفته در آن، حکایت از نوعی تهدید و نگرانی و بی اعتمادی دارد.
2. امام پس از درود بر رسول اکرم صلی الله علیه و آله و سلم- برخلاف مأمون- یادی از خلفا نمی کند و به جای آن نام اهل بیت را با وصف «طیّبین» و «طاهرین» می آورد.
امام هر چند تعبیر «امیرالمؤمنین» را دربارة مأمون به کار برده است، ولی باید توجه کرد که این تعبیر، در آن عصر، تعبیری رایج بوده است، و اگر معنای لغوی آن در نظر گرفته شود بیان یک واقعیت است و نه
ص: 97
1. بیان یک ارزش، زیرا مأمون به هر حال، چه به حق و چه به ناحق بر جامعة اسلامی فرمان می راند.
عنوان «امیرالمؤمنین» هرگاه نظر به جنبة ارزشی داشته باشد، در نگاه شیعه، تنها زیبندة علی بن ابی طالب علیه السلام است که امامت و حکومتی به حق و الهی را بر عهده داشت، اما امام در این نوشته، آن را فقط به این دلیل به کار برده که در فرهنگ عمومی آن عصر به کار می رفته است و چنان که امروزه در فرهنگ جهانی، به ریاست جمهوری یک کشور، رئیس جمهور می گویند، هر چند با کودتای نظامی و با دیکتاتوری و به رغم مخالفت با مردم روی کار آمده باشد.
2. امام دو جمله دربارة مأمون دارد که در ظاهر دعاست، ولی از بی اعتمادی امام به صداقت ارزش خواهی مأمون حکایت دارد.
3. امام در جمله ای کوتاه سخن از حق اهل بیت دارد.
4. شکوه و دادخواهی امام از ستمی که به اهل بیت پیامبر در دورة خلافت خلفا شده است، خلفایی که به نام رسول الله بر کرسی فرمانروایی تکیه زدند و به فرزندان رسول خدا، سخت ترین شرایط زندگی را تحمیل کردند.
5. امام پیمان شکنان ولایتعهدی را حرمت شکنان حریم الهی معرفی می کند، در حالی که می داند نخستین کسی که این عهد را بشکند، شخص مأمون است.
ص: 98
1. تصریح امام به عمر کوتاه خود و تبیین به فرصت نیافتن برای استفاده از ولایتعهدی، می فهماند که آن حضرت با انگیزة شخصی، ولایتعهدی را نپذیرفته و تنها عامل پذیرش، اصرار مأمون بوده است.
در این پیشگویی، جلوه هایی از علم برتر امام نیز پیداست و با این حال، حکایت از رخدادی دارد که در آن، مورد ستم واقع می شود و خداوند باید در آن واقعه، داوری کند و حق و باطل را جدا سازد.
2. امام می داند که پذیرش ولایتعهدی و تسلیم در برابر پافشاری مأمون، برای برخی از شیعیان و آشنایان با مکتب اهل بیت سؤال انگیز خواهد بود، از این رو با جمله ای به ایشان یادآوری کرده است که پذیرش ولایتعهدی، بازگشت از اصول اعتقادی مکتب امامان نیست، بلکه مسالمت با خلفا در حدّ امکان، شیوه امامان پیشین نیز بوده است. چه این که این مسالمت از سر ناگزیری و به منظور حفظ مصالح برتر اسلام و مسلمانان، در دورة امامت علی بن ابی طالب و حسن بن علی و حسین بن علی علیه السلام- در مدت حکومت معاویه- و ... همواره بوده است.
3. نفی تلویحی ولایت مأمون و ردّ منت گذاری او، از جمله پیام های نهفته در نوشتة امام است؛ زیرا مأمون تفویض ولایتعهدی را ایثار خود می داند، ولی امام می فرماید:
«اگر خداوند ادارة امور مسلمانان را به من وانهاد ... » و یا در جای دیگر می فرماید: «من در برابر خداوند مسئول خواهم بود.» این گونه
ص: 99
اشارات امام و انتساب موضوع به خداوند، در جهت بی رنگ ساختن نقش مأمون و به هیچ گرفتن ادعاهای اوست(1).
مأمون زمام قدرت و اداره امور حکومت را به فضل بن سهل واگذار کرده بود و چون به او اعتماد واثق و اطمینان کامل داشت، همه امور کشور و امور مهم دولت، زیر نظر او انجام می گرفت و همگی مقام ها و مسئولیت ها به او وابسته بود و مأمون درباره اخلاص و از خودگذشتگی فضل، در قبال وی و حفظ دستگاه خلافت و حکومت او، شک نداشت. اما فضل از این اعتماد سخاوتمندانه، به سود مصالح خویش بهره برداری می کرد و با در دست داشتن زمام همه امور، مأمون را در پشت پرده ای از ناآگاهی و تلقینات گمراه کننده خود محصور و از آشنایی به واقعیت های سیاسی دور و منزوی کرده بود و خود مانند حاکمی مستقل و مستبد، به مقتضای مصالح خویش، به انجام دادن کارها می پرداخت.
فضل باهوش و تجربه ای که داشت، توانسته بود بر احساسات و افکار سران و فرماندهان و کسانی که دستگاه حکومت از آنها تشکیل شده بود، چیره شود و هیبت و قدرت خود را بر آنها تحمیل کند، بدون این که هیچ کدام از آنها
ص: 100
بتوانند، از حدّی که فضل برایش تعیین کرده بود، تجاوز کند و در صورت گذشتن از حد می یابد بهای آن را که برکناری از کار و یا نابودی بود، بپردازد.
تنها کسی که فضل نتوانست بر او چیرگی یابد و بر افکار او فرمانروایی کند، امام رضا علیه السلام بود، آن حضرت از نزدیک شاهد اعمال مشکوک فضل بود و می کوشید مأمون را به خطری که بر اثر کارهای فضل و یارانش متوجه اوست، آگاه سازد. لیکن مأمون نمی خواست به کسی که حکومت او را از خطر نجات داده و خلافت از دست رفته را به او باز گردانیده، اظهار بدگمانی کند؟، به ویژه این که گردباد فتنه هایی که از بغداد وزیدن گرفته و موجب شده بود او را از خلافت خلع کنند و دیگری را بدین منصب برگزینند، به او رسیده بود.
تنها امیدی که سران و فرماندهان برای رهایی از این موقعیت داشتند این بود که از امام رضا علیه السلام درخواست کند حقایق اوضاع را با مأمون در میان گذارد و او را از آنچه در کشور می گذرد، آگاه گرداند، زیرا امام علیه السلام تنها کسی بود که فضل نمی توانست، نسبت به او خدشه وارد و یا نزد مأمون از او بدگویی کند، ابن خلدون می گوید:
«... هنگامی که این فتنه ها در نتیجه سیاست حسن بن سهل در عراق روی داد و مردم به سبب روش خودسرانه و مستبدانه او و برادرش و همچنین برگزیدن علی بن موسی الرضا علیه السلام به ولایتعهدی و انتقال
ص: 101
خلافت از خاندان عباسی، از مأمون نفرت و انزجار پیدا کردند، فضل بن سهل بروز این فتنه ها را از مأمون پنهان می داشت و در اخفای آنها سخت می کوشید تا مبدا نظر مأمون درباره او و برادرش دگرگون شود.»
زمانی که هرثمه از مأموریت خود به خراسان بازمی گشت فضل می دانست وی بر آن است که مأمون را از حقایق اوضاع آگاه گرداند و مأمون هم به گفتار او اعتماد دارد، لذا نزد مأمون از او به سختی بدگویی و سعایت کرد تا آن حد که نظر مأمون درباره هرثمه دگرگون شد؛ بدون این که به سخن او گوش دهد وی را کشت، در نتیجه نفرت و انزجار شیعیان و مردم بغداد بالا گرفت، و فتنه ها فزونی یافت، فرماندهان نظامی این جریان ها را میان خود مطرح کردند، و درباره آنها به گفتگو پرداختند و چون قادر نبودند پیام خود را به آگاهی مأمون برسانند، نزد امام رضا علیه السلام حاضر شدند و درخواست کردند که آن حضرت مأمون را از چگونگی اوضاع آگاه فرماید، امام علیه السلام مأمون را از فتنه ها و جنگ هایی که در عراق جریان داشت، مطلع کرد و به او فرمود که مردم از مقام و موقعیتی که به فضل و حسن داده و همچنین از واگذاری منصب ولایتعهدی به او ناخشنودند و به دشمنی با او برخاسته اند، مأمون عرض کرد: چه کسی جز شما از این جریان ها آگاه است؟ امام علیه السلام فرمود: یحیی بن معاذ، عبدالعزیز بن عمران و جز این دو بسیاری از فرماندهان برجسته نظامی اینها را می دانند.
ص: 102
مأمون آنان را احضار کرد و قضایا را پرسید، آنها نخست از او امان خواستند و سپس آنچه را به امام رضا علیه السلام معروض داشته بودند، به آگاهی مأمون رسانیدند(1).
جالب این است که در اجرای نقشه مأمون برای از میان بردن فضل، تصادف عامل عمده بوده است و دور نیست که این تصادف را مأمون خود به وجود آورده باشد و شرح آن این است که:
فضل هنگامی که مأمون را در حرکت به سوی بغداد همراهی می کرد، نامه ای از برادرش حسن بن سهل به او رسید، مشعر بر این که من در تحویل امسال به حساب نجوم نظر کرده و یافته ام که تو در فلان ماه در روز چهارشنبه گرمی آهن و آتش را خواهی چشید و رأی من این است که تو و امام رضا علیه السلام و امیرالمؤمنین، در این روز داخل حمّام شوید و حجامت کنید تا به این طریق خون از بدن جاری شود و نحوست برطرف گردد. فضل چگونگی را به مأمون نوشت و از او خواست که با او وارد حمّام شود از ابوالحسن الرضا علیه السلام نیز همین درخواست را کرد.
ص: 103
مأمون نامه ای در این باره به امام رضا علیه السلام نوشت و این موضوع را درخواست کرد، امام علیه السلام در پاسخ او نوشت، من فردا داخل حمّام نمی شوم و برای امیرالمؤمنین و فضل، دخول حمّام را، فردا مصلحت نمی بینم و دوباره نوشت: من فردا داخل حمام نمی شوم، زیرا در شب گذشته پیامبر صلی الله علیه و آله و سلم را در خواب دیدم که به من فرمود: فردا در حمّام داخل مشو و من صلاح نمی دانم که امیرالمؤمنین و فضل فردا به حمّام درآیند، مأمون در پاسخ آن حضرت نوشت: ای سرور من راست فرمودی و پیامبر خدا صلی الله علیه و آله و سلم راست فرموده است، من فردا به حمّام داخل نخواهم شد و فضل خود می داند(1).
بالاخره فضل در آن روز به حمّام درآمد و چنان که در نامه ای که ظاهراً برادرش حسین بن سهل به او نوشته و خبر داده بود، شمشیرها وی را در میان گرفتند و کشته شد.
دور نیست که این نامه را مأمون از جانب برادرش حسن تهیه و این مقدمه را فراهم کرده باشد تا هنگامی که فضل کشته می شود، او مورد تهمت قرار نگیرد، شاید هم مأمون خواسته است با این وسیله و با این ترور مبهم و پیچیده، خود را از فضل و امام علیه السلام هر دو رهایی دهد، امّا امام علیه السلام با هشیاری و آگاهی به فریب ها و نیرنگ های مأمون، اصرار او را برای
ص: 104
درآمدن به حمّام به اتفاق فضل، با احتیاط و نرمش رد فرمود و شاید قسمت اخیر این خبر آشکارا دلالت داشته باشد بر این که این نامه توطئه ای از جانب مأمون بوده تا فضل و امام علیه السلام را ترور کند و هر دو را از میان بردارد، وگرنه چرا با این که امام علیه السلام از مأمون خواست که فضل را از درآمدن به حمام بازدارد، او در این باره خودداری کرده و به او چیزی نگفت؟!
آنچه این نظر را تأیید می کند این است که کشندگان فضل از نزدیکان و خدمتکاران مأمون بودند و نقل شده است که آنان با مأمون روبه رو شدند و گفتند که خود او انجام این کار را از آنان خواسته است(1).
آنچه امام علیه السلام را وادار کرد که در کشمکش سختی که میان فضل و سران و فرماندهان در گرفته بود، دخالت کند، لزوم حفظ کیان اسلام و بقای قدرت آن و ضرورت طرد عوامل تجزیه و سقوط بود، همان عواملی که دشمنانی را که در خارج انتظار می کشیدند به طمع می انداخت تا به ماجراجویی هایی دامنه داری دست بزنند که بهای سنگین آن را بایستی مسلمانان بپردازند، امام علیه السلام با دوراندیشی پیش بینی می کرد که سیاست
ص: 105
غیر مخلصانه فضل به طور قطع به چنین وضعی خواهد انجامید، اضافه بر این که فضل مرتکب ستم ها و اعمال جنایت کارانه ای می شد که جامعه اسلامی از آثار شوم آن کارها در رنج بود و امام علیه السلام در قبال اعمال غیرمسئولانه او، احساس مسئولیت می کرد و وسیله ای در اختیار آن حضرت نبود که بتواند از سوء رفتار و کردار ناشایسته او جلوگیری کند، جز این که مأمون را بر چگونگی اوضاع آگاه سازد و پرده از کارهای او بردارد.
امام علیه السلام ضمن گفتگوی خود با مأمون، این نکته را توضیح داده و فرموده است: «ای امیرالمؤمنین دربارة امّت محمد صلی الله علیه و آله و سلم و آنچه خداوند سرپرستی آن را به تو داده و تو را بدان مخصوص داشته است، از خدا بترس، زیرا تو امور مسلمانان را تباه ساخته ای و کارها را به دیگری واگذار کرده ای، که در میان آنان غیر از آنچه خدا حکم کرده است، فرمان می دهد(1).»
بی شک برای امام علیه السلام موقعیت و مقام، مهم نیست و آنچه از همه چیز بیشتر اهمیت دارد، حفظ وحدت مسلمانان و قدرت و انسجام آنهاست در برابر دشمنانی که در داخل و خارج در کمین آنها نشسته اند و همچنین بسط عدالت اجتماعی در میان طبقات مختلف مردم و دفع کابوس ستم از آنهاست. از این رو امام علیه السلام به مأمون اندرز می دهد که آشوب ها را سرکوب و فتنه ها را خاموش کند.
ص: 106
آشکار است که انجام این امر جز از طریق برطرف کردن انگیزه ها و از میان بردن علت ها میسر نیست و از جمله این انگیزه ها ولایتعهدی آن حضرت است که مقرون به مصالح حکومت نبوده و اگر هم مصالحی در این باره وجود داشته منتفی شده است، بنابراین از همین جا می توانیم دریابیم که موقعیت و مقام، مادامی که با مصالح عالی اسلامی سازگار نباشد، از نظر امام علیه السلام هیچ گونه ارزشی ندارد.
به همین سبب است که امام علیه السلام در هنگام پذیرش ولایتعهدی، اصل مشارکت در مسئولیت های حکومت را رد می کند، ولی می پذیرد که از دور و بدون هرگونه دخالت در امور و قبول مسئولیت، طرف مشورت باشد و این خودداری و پرهیز امام علیه السلام برای این است که نمی خواهد قسمتی از مسئولیت مظالم و جنایاتی را که حکومت مرتکب می شود، به عهده بگیرد و به عنوان این که آن حضرت، یکی از اعضای دستگاه حاکم است، این مظالم و جنایات به نام او واقع شود. لیکن امام علیه السلام به خود اجازه نداد که از قبول مسئولیت ارشاد و مشورت آنها سرباز زند، زیرا از این طریق می توان ستم را دفع و خطر را تضعیف و تجزیه را از مسلمانان برطرف کرد.
بدیهی است همکاری در حد شور و ارشاد، با اصل اعتقادی امام علیه السلام مبنی بر عدم مشروعیت حکومت، هیچ گونه منافات ندارد، زیرا اصل اعتقادی این است که این حکومت ها براساس غصب قدرت و سلب حاکمیت از کسانی که شرعاً شایستگی و استحقاق آن را دارند، تشکیل شده است و در اینجا موضوع حکومت، مورد نظر امام علیه السلام نیست، بلکه آنچه منظور نظر
ص: 107
است،
رعایت مصالح اسلام و حفظ و وحدت مسلمانان و دفع شرارت فتنه انگیزان و دشمنان است و این هم یکی از ویژگی های امام است که هرگز مصالح اسلام را برای حفظ عوامل و مراکز قدرت فدا نمی کند.
و ما مشاهده می کنیم امامان علیهم السلام در دوران های مختلف، با این که معتقد به عدم مشروعیت حکومت های زمان خود بودند، با آنها به طریق مسالمت می زیستند و از درگیری با آنها دوری می جستند و این تنها به ملاحظه رعایت مصالح مسلمانان بوده است و بس(1).
روز عید قربان فرا رسید. مأمون نزد امام علیه السلام فرستاد و خواهش کرد که: در این عید شما بروید و نماز عید را با مردم بخوانید، تا برای مردم اطمینان بیشتری در این کار پیدا شود.
امام علیه السلام پیغام داد که «پیمان ما بر این بوده که در هیچ کاری رسمی دخالت نکنم، بنابراین از این کار معذرت می خواهم.»
مأمون جواب فرستاد: مصلحت در این است که شما بروید تا موضوع ولایتعهد کاملاً تثبیت شود.
آن قدر اصرار و تأکید کرد که آخر الامر امام علیه السلام فرمود: «مرا معاف بداری بهتر است و اگر حتماً باید بروم، من همان طور این فریضه را ادا خواهم کرد که رسول خدا صلی الله علیه و آله و سلم» و علی بن ابی طالب علیه السلام ادا می کرده اند.»
ص: 108
مأمون گفت: «اختیار با شماست، هر طور می خواهی عمل کن.»
بامداد روز عید، سران سپاه و طبقات اعیان و اشراف و سایر مردم، طبق معمول و عادتی که در زمان خلفا پیدا کرده بودند، لباس های فاخر پوشیدند و خود را آراسته بر اسب های خود زین و یراق کرده، پشت در خانة امام، برای شرکت در نماز عید حاضر شدند، سایر مردم نیز در کوچه ها و معابر خود را آماده کردند و منتظر موکب با جلالت مقام ولایت عهد بودند که در رکابش حرکت کرده به مصلی بروند. حتی عدّة زیادی مرد و زن در پشت بام ها آمده بودند تا عظمت و شوکت موکب امام را از نزدیک مشاهده کنند و همه منتظر بودند که در خانة امام باز و موکب همایونی ظاهر می شود.
از طرف دیگر حضرت رضا همان طور که قبلاً از مأمون پیمان گرفته بود، با این شرط حاضر شده بود. در نماز عید شرکت کند که آن طور مراسم را اجرا کند که رسول خدا صلی الله علیه و آله و سلم و علی مرتضی علیه السلام اجرا می کردند، نه آن طور که بعدها خلفا عمل کردند. لهذا اول صبح غسل کرد و دستار سپیدی بر سر ببست، یک سر دستار را جلو سینه انداخت و یک سر دیگر را میان دو شانه، پاها را برهنه کرد، دامن جامه را بالا زد و به کسان خود گفت شما هم این طور بکنید. عصایی در دست گرفت که سر آهنین داشت. به اتفاق کسانش از خانه بیرون آمد و طبق سنت اسلامی در این روز، با صدای بلند گفت:
«الله اکبر»، «الله اکبر»
ص: 109
جمعیت با او به گفتن این ذکر هم آواز شدند و چنان جمعیت با شور و هیجان هماهنگ تکبیر گفتند که گویی از زمین و آسمان و در و دیوار این جمله به گوش می رسید. لحظه ای جلو در خانه توقف کرد و این ذکر را با صدای بلند گفت: «الله اکبر، الله اکبر، الله اکبر علی ماهدانا، الله اکبر علی ما رزقنا من بهیمهًْ الانعام، الحمد الله علی ما ابلانا»
تمام
مردم با صدای بلند هماهنگ یکدیگر این جمله را تکرار می کردند، در حالی که همه به شدت می گریستند و اشک می ریختند و احساسات شان به شدّت تهییج شده بود، سران سپاه و افسران که به لباس رسمی آمده بر اسب ها سوار بودند و چکمه به پا داشتند، خیال می کردند مقام ولایتعهد با تشریفات سلطنتی و لباس های فاخر و سوار بر اسب بیرون خواهد آمد. همین که امام را در آن وضع ساده و پیاده و توجه به خدا دیدند، آنچنان تحت تأثیر احساسات خود قرار گرفتند که اشک ریزان صدا را به تکبیر بلند کردند و با شتاب خود را از مرکب ها به زیر افکندند و بی درنگ چکمه ها را از پا در آوردند. هر کس چاقویی می یافت تا بند چکمه ها را پاره کند و برای باز کردن آن معطل نشود، خود را از دیگران خوشبخت تر می دانست طولی نکشید که شهر مرو پر از ضجّه و گریه شد، یکپارچه احساسات و هیجان و شور و نوا شد. امام رضا علیه السلام بعد از هر ده گام که برمی داشت، می ایستاد و چهار بار تکبیر می گفت و جمعیت با صدای بلند و با گریه و هیجان او را مشایعت می کردند.
جلوه
و شکوه معنا و حقیقت چنان احساسات مردم را برانگیخته بود که جلوه ها و شکوه های مظاهر مادی- که مردم انتظار آن را می کشیدند- از خاطره ها محو شد. صفوف جمعیت با حرارت و شور به طرف مصلی حرکت می کرد.
ص: 110
خبر به مأمون رسید. نزدیکانش به او گفتند: اگر چند دقیقة دیگر این وضع ادامه پیدا کند و علی بن موسی به مصلی برسد، خطر انقلاب هست. مأمون بر خود لرزید. فوراً فرستاده نزد حضرت فرستاد و تقاضا کرد که برگردید، زیرا ممکن است ناراحت بشوید و صدمه بخورید. امام کفش و جامة خود را خواست و پوشیده و مراجعت کرد و فرمود:
«من که اول گفتم از این معذورم بدارید(1)
(2).»
بد نیست بدانید که به علت خشکسالی و نباریدن باران و درخواست مأمون برای نماز طلب باران(استسقاء) از حضرت رضا علیه السلام، روز دوشنبه به صحرا رفتند و با درخواست باران از ایزد متعال و استجابت او، نزولات آسمانی باریدن گرفت(3).
سیرة آن امام همام را در بخش های بعدی به تفصیل مورد تحلیل قرار خواهیم داد، اکنون به بررسی چگونگی شهادت حضرت می پردازیم:
روایات وارده درباره کیفیت شهادت امام رضا علیه السلام اتفاق دارد، بنا بر گفته ابوالفرج و مفید مأمون آن حضرت را به وسیله آب انار و انگور زهرآلود مسموم کرده است، مفید در ارشاد از عبدالله بن بشیر نقل کرد که گفته است:
ص: 111
«مأمون به من دستور داد ناخن ها یم را از حد معمول درازتر نگه دارم و این را به کسی اظهار نکنم، من چنان کردم، سپس مرا احضار کرد و چیزی شبیه تمر هندی به من داد و گفت: این را با هر دو دست خود نرم کن، من همین کار را کردم، پس از آن از جا برخاست و رفت و بر امام علیه السلام وارد و به او عرض کرد حالت چگونه است؟
امام فرمود: امیدوارم خوب باشم.
مأمون عرض کرد: من هم به حمد خدا امروز خوبم، آیا امروز کسی از پرستاران نزد شما آمده است؟»
امام علیه السلام فرمود: نه!
مأمون خشمناک شد و به غلامان فریاد زد که آب انار حاضر کنید که از آن نمی توان بی نیاز بود. سپس مرا صدا کرد و گفت: یک دانه انار بیار و چون آوردم، گفت: به دست خود آب آن را بگیر و چون آب آن را گرفتم، مأمون آن را به امام رضا علیه السلام خورانید و همین سبب شهادت آن حضرت شد و دو روز پس از آن وفات فرمود(1).
از ابوصلت هروی نقل شده که گفته است: «هنگامی که مأمون از نزد امام رضا علیه السلام بیرون رفت من بر او وارد شدم، به من فرمود ای اباصلت کار خود را کردند و شروع به حمد و ثنای الهی فرمود(2).»
محمد بن جهم روایت کرده است که امام رضا علیه السلام انگور را دوست می داشت، مقداری از آن را تهیّه و در تَه دانه های انگور سوزن فرو کردند و
ص: 112
چند روزی به همان حال نگه داشتند سپس سوزن ها را جدا کردند و انگور را نزد امام علیه السلام آوردند.
آن حضرت از آن تناول فرموده و به همین علت به شهادت رسید و گفته شده که سم مزبور بسیار لطیف و ناپیدا بوده است(1) (2).
«وفات آن حضرت در طوس در ده سناباد از دهات نوغان اتفاق افتاده و در خانه حمید بن قحطبه در قبّه ای که گور هارون در یک سمت آن قرار دارد، نزدیک قبله دفن شده است(3).»
«هنگامی که امام رضا علیه السلام وفات یافت، مأمون مرگ آن حضرت را بلافاصله اعلام نکرد، و جنازه آن حضرت را یک روز و یک شب نگه داشت، سپس محمد بن جعفر بن محمد و گروهی از آل ابی طالب را احضار کرد و جسد مبارک امام علیه السلام را صحیحاً بدون این که اثری بر آن باشد، به آنان نشان داد و پس از آن گریست.»
و گفت ای برادر! بر من دشوار است که تو را به این حالت ببینم، در حالی که آرزو می کردم که من پیش از تو بمیرم اما خداوند آنچه می خواهد می کند، مأمون بی تابی و اندوه بسیاری از خود نشان داد و جنازه آن حضرت را بر دوش گرفت و تا محل دفن و جایی که امروز زیارتگاه، آن حضرت است، تشییع کرد(4).
ص: 113
«... پیش از آن که قبر کنده شود، مأمون حاضر شد و دستور داد که در کنار پدرش قبر آن حضرت حفر شود. سپس رو به جانب ما کرد و گفت: صاحب این جنازه برای من حدیث کرد که قبری که برای او کنده می شود، در آن آب و ماهی نمایان خواهد شد. قبر را حفر کنید، چون حفر کردند و لحد آماده شد، آب در آن جوشید و ماهی در آن ظاهر شد، سپس آب فرو نشست و امام رضا علیه السلام در آن دفن شد(1)
(2).»
مشهورترین و قوی ترین نظر در تاریخ شهادت آن حضرت، روز جمعه، آخرین روز ماه صفر سال 203 ق می باشد و آن گرامی در هنگام شهادت، پنجاه و پنج سال از عمر پر برکتش می گذشته است(3) (4).
علامه مجلسی رحمة الله می نویسد: حق همان است که صدوق و مفید6 اظهار داشته و بزرگان بدان باور دارند که حضرت رضا علیه السلام به وسیله سمّ مأمون- که نفرین خدا بر او و دیگر غاصبان و ستمگران باد- شهید شده است(5):
یکی از نشانه های این حقیقت که شهادت امام به دست مأمون بوده، این است که در همان روز شهادت، مردم اجتماع کرده و همگان بر این
ص: 114
عقیده بودند که خلیفه حضرت را مسموم ساخته است(1)اهمیت این امر از آن روست که مردم حاضر در محیط زندگی امام، بیش از دیگران موقعیت و شرایط سیاسی امام و مأمون را درک می کرده اند.
عبدالله بن موسی در نامه ای که آن روز به مأمون نگاشت، به این اقدام خلیفه تصریح کرده، او را عامل قتل معرفی می کند(2).
از ابوالصلت هروی نیز سؤال شد: چگونه مأمون به قتل امام رضا علیه السلام تن داد، با این که وی را احترام می کرد و او را به عنوان ولیعهد پس از خود برگزید؟!
ابوالصلت ضمن تأیید قتل امام رضا علیه السلام به دست شخص خلیفه اظهار داشت:
اگر خلیفه، امام را احترام و اکرام می کرد، از آن جهت بود که به برتری شیخ صدوق امام آگاه و معترف بود و اگر ولایتعهدی را به او تفویض کرد، برای آن بود تا با این عمل وانمود سازد که حضرت، دنیاطلب است، در نتیجه، از توجه مردم به حضرت کاسته شود؛ هر چند چنین نشد، بلکه با تشکیل محافل علمی، چهرة امام و شخصیت علمی او بر همگان روشن گردید و روز به روز از موقعیت خلیفه کاسته شد تا جایی که دوست و دشمن، امام را شایستة خلافت می دانستند. این امر به خلیفه گران آمد و بر کینه و حسادت او نسبت به حضرت افزود. به ناچار حیله ای اندیشید و امام را مسموم کرد و به شهادت رساند(3).
ص: 115
شهادت امام به وسیلة مأمون، مظلومیتی بود که به تاریخ شیعه و اهل بیت افزوده شد و بیت دیگری بود که بر قصیدة شاعران آزاده و حقیقت طلب افزوده گردید و در ادبیات حماسی بازتاب یافت(1).
علاوه بر این، در مصادر تاریخی، سخن از قیام هایی به میان آمده که در پی شهادت حضرت و به عنوان خون خواهی او بر پا شده است.
احمد بن موسی، برادر امام علیه السلام با همراهی حدود سه هزار تن، و به نقل دیگر دوازده هزار تن، برای خون خواهی حضرت، بغداد را ترک گفت و در شیراز با فرماندار منتخب حکومت عباسی درگیر شد(2) و به همراه برادرش محمد عابد در آن دیار به شهادت رسید(3) (4).
در لابه لای روایت ها که از مهم ترین منابع و مستندات تاریخی به شمار می آیند، نکته های بسیاری دربارة شهادت امام رضا علیه السلام دیده می شود.
این روایت ها را به سه دسته می توان تقسیم کرد:
1. روایت هایی که از زبان پیامبر صلی الله علیه و آله و سلم و ائمه علیهم السلام وارد شده است.
2. روایت هایی که از شخص امام رضا علیه السلام رسیده است.
ص: 116
1. گزارش هایی که شاهدان و گواهان موثّق از جزئیات و چگونگی شهادت امام ثبت کرده اند.
برای هر کدام از طبقات بالا روایتی نقل می کنیم:
در سخنانی که میان امام و مأمون پیش از ولایت عهدی گذشت از جمله دلایل امام برای نپذیرفتن ولایتعهدی این بود که: پدرم از پدر و اجداد گرامی اش نقل کرده است که جدم رسول خدا صلی الله علیه و آله و سلم دربارة من فرمود:
من قبل از تو(ای مأمون) به وسیلة سم و مظلومانه به شهادت خواهم رسید و اگر اجازه داشتم، می گفتم که کشندة من کیست(1).
در حدیثی از امام جعفر صادق علیه السلام نقل شده است: «تُقتَلُ حَفَدَتی بِأرضِ خُراسان»
یعنی: فرزندی از فرزندانم در زمین خراسان کشته خواهد شد.
در روایتی از امام رضا علیه السلام چنین آمده است: به خدا سوگند، هیچ یک از ما نیست، جز این که به شهادت رسیده است.
به ایشان گفته شد: شما را چه کسی خواهد کشت؟ امام فرمود: بدترین مردم زمانم، مرا با سمّ می کشد(2).
آخرین موردی که امام از ویژگی های شهادت خود سخن گفته، اندک زمانی پیش از وفات بوده است که حقایقی را به دو تن از محرمان راز «اباصلت هروی» و «هرثمه بن اعین» بیان داشته و از جمله فرموده است: اینک هنگام بازگشت من به سوی خدا فرا رسیده و زمان آن است که به جدم رسول
ص: 117
خدا صلی الله علیه و آله و سلم و پدرانم بپیوندم. طومار زندگی ام به انجام رسیده است. این طاغی(مأمون) تصمیم گرفته است تا با انگور و انار مسموم مرا به قتل رساند(1)
(2).
اکثر
اهل سنّت، تاریخ شهادت امام علیه السلام را روز شنبه، اواخر ماه صفر سال 203 ق در دوران خلافت مأمون عباسی نوشته اند(3) و برخی اول صفر سال 203 ق را ثبت کرده اند(4)،
برخی دیگر شب جمعه اول ماه مبارک رمضان(5)، پنجم ذی الحجه(6)
و برخی دیگر سیزده ذیعقده سال 203 ق را تاریخ شهادت دانسته اند(7).
برخی دیگر نیز سال 202 ق را سال شهادت امام می دانند(8).
دربارة مدت عمر آن حضرت نیز اقوال مختلف است، بعضی گفته اند: ایشان در حدود سن پنجاه سالگی به شهادت رسیدند(9)، البته در سن دقیق
ص: 118
ایشان هنگام شهادت اختلاف است، برخی 47(1)،
سالگی را سنّ امام به هنگام شهادت، ثبت کرده اند.
آن حضرت در دوران خلافت مأمون عباسی در طوس، در روستایی به نام سناباد که از توابع شهر نوقان می باشد، به شهادت رسیده و به دستور مأمون کنار قبر هارون الرشید به خاک سپرده شد(5).
وفات یا شهادت امام علیه السلام در کلمات اهل سنت به گونه های مختلف منعکس شده که به آنها اشاره می شود.
متأسفانه عده ای بدون توجه به وقایع و حقایق تاریخی همانند ابن جُریر طبری شافعی علت وفات امام را زیاد انگور خوردن می دانند.
وی می گوید:
«اِنَّ علیّ بن موسی الرّضا أکل عنباً فاکثر منه فمات فجأهًْ(6)»
ص: 119
و برخی نیز مانند ابن اثیر شافعی(1)،
ابوالغداء دمشقی شافعی(2)،
ابن کثیر دمشقی شافعی(3)،
شمس الدین ابن خلکان شافعی(4)،
این سخن را قبول می کنند. در مقابل کسانی همچون یافعی شافعی، مسکویه و محمد خواجه پارسای حنفی، با نگاه تردید به کلام ابن جریر طبری شافعی، نگریسته و بین وفات و شهادت امام توقف کرده اند.
یافعی شافعی: سبب رحلت امام، بنا بر آنچه که گفته شده، این است که بر اثر خوردن انگور زیاد این اتفاق افتاده و همچنین گفته شده است که ایشان مسموم شده اند(5).
محمدخواجه پارسا حنفی نیز با نقل سخنان مخالف و موافق در مورد شهادت یا وفات امام، توافق کرده و از اظهار نظر کردن خودداری می کند(6).
برخی دیگر نیز مرگ ناگهانی امام را ناشی از مسموم شدن امام به وسیله انار یا انگور دانسته، اما سخنی از قاتل امام به میان نمی آورند. همانند ابن حجر هیثمی مالکی و فضل بن روزبهان خنجی اصفهانی حنفی(7).
ص: 120
در ادامه کسانی همچون مسعودی شافعی، مقریزی و از معاصران دکتر ترمانینی با قبول داشتن مسموم شدن امام، مأمون را با شک و تردید، قاتل امام معرفی می کنند.
مسعودی شافعی می گوید: در دوران خلافت مأمون، امام رضا علیه السلام در طوس مسموم شدند(1).
مقریزی می نویسد: مأمون متهّم است که با انگور، امام رضا را مسموم نمود(2).
تومانینی می گوید: گفته اند که مأمون به وسیله سم، امام رضا را مسموم کرد(3) (4).
اما در مقابل، بسیاری از مورخین و محدثین به نام، همچون محمدبن علی حلبی، ابن حبّان بُستی شافعی، سمعانی شافعی(5)،
صَفَدی شافعی، ابوالفرج اصفهانی، حاکم نیشابوری شافعی، ابن صباغ مالکی، ثسبلنجی شافعی(6)،
میرمحمد بن سید برهان الدین میرخواند شافعی(7)، غیاث الدین شافعی خواند میر و عباس بن علی مکی(8)
با صراحت مأمون را قاتل امام رضا علیه السلام معرفی می کنند.
ص: 121
محمد بن علی حلبی می گوید: مأمون به وسیله سمّ، امام رضا علیه السلام را به شهادت رسانید(1).
ابن حبّان بُستی شافعی می نویسد: مأمون به وسیله شربتی که به امام نوشانید، آن حضرت را به شهادت رساند(2).
و در جای دیگر می گوید: امام به وسیله آب انار مسموم و به شهادت رسید(3).
صفدی شافعی می نویسد: روزگار امام با مأمون چنان گذشت که بالاخره آن حضرت را به وسیلة انار، مسموم کرد تا نظر بنی عباس را جلب نماید(4).
ابوالفرج اصفهانی می گوید: مأمون، علی بن موسی الرضا را ولیعهد خود قرار داد و بعد از آن با دسیسه ایشان را مسموم کرد(5) (6).
مأمون به آرزوی فتح روم لشکر به آن ناحیه کشید. فتوحات بسیاری هم نمود. در بازگشت، از کنار چشمه ای به نام بدیدون که معروف به قشیره بود، گذشت؛ آب و هوای آن محلّ و منظره دلگشای سبزه زار اطراف چشمه، چنان دل انگیز بود که دستور داد؛ سپاه همانجا توقف نماید تا از
ص: 122
هوای آن سرزمین استفاده کنند. برای مأمون در روی چشمه جایگاه زیبایی از چوب آماده کردند. در آنجا می ایستاد و صفای آب را تماشا می کرد. روزی سکّه ای در آب انداخت که نوشتة آن از بالا آشکارا خوانده می شد و آب آن به قدری سرد بود که کسی نمی توانست دست خود را در میان آن نگه دارد، وقتی که مأمون در تماشای آب غرق بود، یک ماهی بسیار زیبا به اندازة نصف طول دست، مانند شمشی نقره ای آشکار شد.
مأمون گفت: هر کس این را بگیرد یک شمشیر جایزه دارد. یکی از سربازان، خود را در آب انداخت و ماهی را گرفت و بیرون آورد. همین که بالای تخت به جایگاه مأمون رسید، ماهی به شدّت خود را تکان داد و از دست او خارج شد و در آب افتاد، بر اثر افتادن ماهی، مقداری آب بر سر و صورت و زیر گلوی مأمون ریخته شد.
ناگهان، لرزشی بی سابقه او را فرا گرفت.
سرباز برای مرحله دوم در آب رفته، ماهی را گرفت؛ دستور داد: آن را بریان کنند، ولی لرزش به اندازه ای شدّت یافت که هر چه لباس زمستانی بر او می پوشاندند و لحاف بر او می انداختند آرام نمی شد و فریاد می کشید سرما، سرما!
پس از آن، در اطرافش آتش زیادی افروختند؛ باز گرم نشد؛ ماهی بریان را برایش آوردند. آن قدر ناراحتی به او فشار آورده بود که نتوانست ذرّه ای از آن بخورد.
معتصم، برادر مأمون، پزشکان سلطنتی(ابن ماسویه و بختیشوع) را حاضر کرد و از آنان درخواست کرد تا مأمون را معالجه نمایند آنها نبض او را گرفته،
ص: 123
گفتند:
ما از معالجه او عاجزیم. این بحران حال و حرکات نبض، مرگ او را مسلّم می کند و تاکنون در طبّ، چنین مرضی پیش بینی نشده است.
حال مأمون بسیار آشفته شد و از بدنش عرقی مانند روغن زیتون خارج شد. در این هنگام گفت: مرا بر بلندی ببرید تا مرتبه ای دیگر سپاه و سربازانم را ببینم.
شب بود، مأمون را به جای بلندی بردند. چون چشمش به سپاه بی کران در خلال شعاع آتش هایی که در کنار خیمه ها افروخته بودند و به رفت و آمد سربازان افتاد، دست بلند کرد و گفت: «یا مَن لایزول مُلکِه اِرحَم مَن قَد زالَ مُلکُه» ای کسی که پادشاهی او را زوالی نیست، بر کسی که پادشاهی اش به پایان رسیده رحم کن!
او را به جایگاهش برگرداندند.
معتصم، مردی را گماشت تا شهادت تلقینش کند.
آن مرد در حالی که با صدایی بلند کلمه شهادت می گفت، ابن ماسویه گفت: فریاد مکش! مأمون، الآن(با این حالی که دارد) بین پروردگار خود و مانی(نقاش معروف) فرق نمی گذارد.
در این موقع چشمانش که بسیار درشت و قرمز شده بود- و انسان از نگاه کردنش وحشت داشت- باز شد و می خواست ابن ماسویه را با دست های خود در هم فشارد؛ ولی قدرت نداشت.
در این حال، ماهی را نخورده، از دنیا رفت و در محلی به نام طرطوس(1) دفن شد(2) (3).
ص: 124
ص: 125
«سیره» یا «سیرت» از کلمه «سیر» به معنای حرکت، رفتن و راه رفتن اشتقاق یافته است؛ و در اصطلاح سیره عبارت است از سبک رفتار، کیفیت سلوک میان مردم و الگو و روش کرداری اشخاص در زندگی.
بنابراین سیرة پیامبر صلی الله علیه و آله و سلم، یعنی سبک و نوع رفتار و کردار آن حضرت در طول زندگی و سیرة امام رضا علیه السلام یعنی شیوة برخورد و نوع رفتار و کیفیت سلوک آن حضرت در ابعاد فردی، اخلاقی، اجتماعی و ابعاد دیگر(1).
لذا ما در این بخش نوع رفتار و کیفیت سلوک حضرت رضا علیه السلام را در ابعاد فردی و اجتماعی و در زمینه های اخلاقی، عبادی، اقتصادی، سیاسی،
ص: 126
نظامی و نمودها و اصل های دیگر می خوانیم تا آشنایی بیشتری نسبت به آن امام همام پیدا نماییم:
بیهقی می گوید: محمد بن یحیی صولی گفت: مادر پدرم که نامش غَدْر یا غَدرا(که مدتی کنیز امام رضا علیه السلام) بود گفت:
چیزی از وی یاد ندارم مگر این که می دیدم که خود را به عود هندّیِ خام بُخور می داد، سپس با گلاب و مشک خود را خوشبو می کرد و نماز صبح را اول وقت انجام می داد و بعد به سجده می رفت و سربرنمی داشت تا آفتاب بالا می آمد، آنگاه برمی خاست و به نیاز مردم می نشست و یا سوار می شد و احدی در خانة او قدرت صدا بلند کردن نداشت که با مردم نیز به نرمی و آهسته و شمرده سخن می گفت(1).
از امام رضا علیه السلام روایت شده است که آن حضرت پیراهنی به «دِعبل» هدیه داد و به او سفارش کرد: این پیراهن را خوب نگهداری کن(و قدر آن را بدان) که من با آن هزار شب و هر شبی هزار رکعت نماز خوانده ام و هزار ختم قرآن کرده ام(2).
ص: 127
رجاء بن أبی ضحّاک گوید:
... به خدا قسم احدی را ندیدم که از او متقی تر نسبت به خدای تعالی باشد، و یا از او بیشتر به یاد خدا باشد و ذکر خدا گوید در تمامی اوقاتش خدا ترس و پارساتر از او باشد و چون سپیده می دمید نماز بجای آورده و در سجده گاه خود می نشست و مشغول گفتن سبحان الله و الحمدالله، و لا اله الا الله و تکبیر و صلوات بود تا آفتاب بدمد، سپس به سجده می رفت و سجده بود تا آفتاب بالا آید، آن گاه برمی خاست و به مردم می پرداخت و به آنان حدیث می گفت و موعظه و پند می داد تا نزدیک زوال ظهر می شد، شش رکعت نماز به جای می آورد(یعنی سه نماز دورکعتی) و در رکعت اول پس ازحمد، قل یا ایها الکافرون را قرائت می کرد و در رکعت دوم پس ازحمد قل هو الله احد را و در چهار رکعت دیگر، حمد و قل هو الله احد را و در هر دو رکعت دیگر نماز به جای می آورد، سپس اقامه می گفت و نماز ظهرش را به جای می آورد و چون سلام نماز را می داد تسبیحات اربعه را آن قدر که خدا می خواست ادا می کرد، بعد به سجده می رفت و سجدة شکر به جای می آورد و در آن حال یکصد بار شُکْراً لِلهِ می گفت و چون سر خود را از سجدة شکر برمی داشت از جا برمی خاست و شش رکعت دیگر نماز به جای می آورد، ... و چون نماز تمام می شد اذان می گفت و دو رکعت دیگر نافله به جای می آورد و پس از سلام برخاسته و نماز عصر را شروع می کرد (و همین طور نماز و راز و نیاز را ادامه می داد تا مغرب شود) و چون آفتاب
ص: 128
غروب می کرد، باز تجدید وضو می کرد و سه رکعت نماز مغرب به جای می آورد(باز هم ساعتی نماز می خواند) ... و سپس به افطار می پرداخت و سپس استراحت می نمودند تا ثلثی از شب بگذرد، بعد برمی خاست و نماز عشا را شروع می کرد و ...(1)
یکی دیگر از جلوه های نورانی در سیرة عبادی امام هشتم علیه السلام، این است که ایشان به دعا در عبادات خویش توجه ویژه ای داشتند. دقت در نمود و اصل دعاهای آن حضرت علیه السلام ما را به سه نکته متمایل می سازد. به دلیل این که از اهمیت ویژه و جایگاه والایی برخوردار است:
1. به ذکر صلوات بر محمد و آل محمد اهتمام ویژه ای داشتند.
رجاء بن ابی ضحّاک می گوید: امام رضا علیه السلام در قنوت نماز وتر ابتدا می فرمود: «اللهم صل علی محمد و آل محمد(2)»
2. به دعا برای دیگران اهتمام می ورزیدند
علامه مجلسی در بحارالانوار می نویسد: یکی از همراهان امام علیه السلام در سفر به خراسان می گوید: در سفر به خراسان به روستایی رسیدیم، امام مشغول نماز شد و در سجده فرمود:
ص: 129
«پروردگارا! اگر از تو فرمان برم، حمد و سپاس مخصوص توست و اگر نافرمانی کنم، حجت و عذر برای من نخواهد بود، من و دیگران در احسان تو کاره ای نیستیم. نیکی که به من رسد، از جانب تو است. پروردگارا! مردان و زنان مؤمن در مشرق و مغرب را بیامرز(1).»
1. در دعا از مضامین بلند توحیدی استفاده می کرد.
در یکی از ادعیه می فرماید: «یا من دلنی علی نفسه و ذلّل قلبی بتصدیقه، اسئلک الأمن و الایمان فی الدنیا و الآخرهًْ(2)
(3)»
امام رضا علیه السلام والاترین الگوی خصلت های اخلاقی بوده اند و همان گونه که پیامبر اکرم صلی الله علیه و آله و سلم می فرمایند: من برای بسط و گسترش مکارم اخلاقی برگزیده شده ام، امام رضا علیه السلام نیز با سیره ای کامل از خصلت های اخلاقی و با دوری از کوچک ترین رضیلت های اخلاقی جانشین پیامبر خدا صلی الله علیه و آله و سلم و ائمه قبل از خویش در این امر نیز هستند.
با هم گوشه هایی از خصلت های اخلاقی آن حضرت را می خوانیم:
ص: 130
نمونة اول از نمونه های بارز اخلاقی امام رضا علیه السلام، ادب مجالست و همنشینی با دیگران بود.
امام رضا علیه السلام به کسانی که با آنها برخورد داشت و در مجالس آنها شرکت می کرد، احترام ویژه ای می گذاشت، هرگز طوری برخورد نمی کرد که کسی احساس کند مورد بی احترامی آن حضرت قرار گرفته و ارزشی برای او قائل نیست. ابراهیم بن عباس می گوید: «هرگز ندیدم و نشنیدم کسی برتر از ابوالحسن امام رضا علیه السلام باشد.» زیرا:
هرگز ندیدم آن حضرت در سخن گفتن با کسی با درشتی سخن بگوید. آن حضرت در حالی که ولیعهد بود، اخلاق زشت فرمانروایان و حاکمان را که در سخن گفتن درشتی کرده و فقط با حالت دستوری و طلبکارانه با دیگران سخن می گفتند، مبغوض می داشت و در برابر دوست و دشمن با حالت تبسّم و چهره ای شادمان سخن می گفت.
امام
رضا علیه السلام در رفتار خویش و هنگام سخن گفتن دوست و دشمن، ساکت می ماند تا سخن او تمام شود و با این کار به او و سخنان او ارزش می داد.
ص: 131
هیچ نیازمندی را بی پاسخ نمی گذاشت. مثلاً به پرسش ها و سؤالات اشخاص بها می داد و سؤال و پرسش را هر چند مهم نبود، پاسخ می گفت.
در مقابل کسانی که کنار او در یک مجلس نشسته بودند، پاهای خویش را دراز نمی کرد؛ بلکه خیلی مؤدب می نشست، طوری که همنشینان احساس می کردند آن حضرت به آنان بها و ارزش می دهد.
روبروی همنشین خود تکیه نمی زد. امام رضا علیه السلام در عین حالی که ولیعهد بود، مرتکب چنین عملی نمی شد.
هرگز در اجتماع آب دهان بیرون نیانداخته و امام علیه السلام با رفتار خویش مردم را متوجّه زشتی این عمل می کردند(1).
امام رضا علیه السلام والاترین الگوی ادب و تربیت بوده اند، ما نیز به نوبة خود باید در بُعد خلاقی و در زمینه آداب اجتماعی و ادب و معرفت رهرو آن هشتمین پیشوای بحق خویش باشیم.
ص: 132
حضرت رضا علیه السلام به ساده زیستی اهمیت فراوان می دادند و به دنیا و زینت های آن کمترین توجهی نداشتند. پس از فراخوانی به مرو و قبول ولایتعهدی، مأمون امکانات دنیایی و نعمت های مادی فراوانی در اختیار امام قرار داد. حضرت هیچ گاه تقوا و پرهیزکاری و کمال های معنوی را فدای زرق و برق دربار عبدالله مأمون نساخت. امام در طول مدت زندگی شان، تنها در حدّ نیاز به نعمت های دنیایی توجه داشتند.
حسین بن احمد بیهقی در سال 352 ق در نیشابور برایم از صولی ازعون از اَبی عباد روایت کرد و گفت: در تابستان فرش حضرت رضا علیه السلام حصیر و بوریا بود و روی آن می نشست و در زمستان روی نمد و پیراهنی زبر و خشن می پوشید، مگر آنکه بخواهد پیش مردم آید که در آن وقت لباس سنگین و بهتر در بر می نمود(1).
ص: 133
مأمون پس از آن که ولایتعهدی را به امام محول ساخت، خانة حضرت را در کنار کاخ خودش قرار داد؛ با این حال هرگز در رفتار امام تغییری حاصل نشد؛ به گونه ای که ساده زیستی و تواضع و فروتنی حضرت نسبت به دیگران، مأمون را در اجرای نقشة شوم آلوده سازی امام به زندگی درباری، ناکام گذاشت(1).
با
مردم بسیار ملایم و با کمال فروتنی و تواضع برخورد می کرد، صرف نظر از ملیت و شغل و موقعیت اجتماعی افراد، کرامت انسانی آنان را مدّ نظر داشت و از تحقیر و توهین به دیگران به شدت پرهیز می نمود. هنگام غذا خوردن، همة خدمتکاران و غلامان را بر سر سفرة غذا می نشاند و خود در کنار آنها مشغول غذا خوردن می شد. روزی، مردی از اهالی بلخ از دیدن این رفتار امام، با تعجب زبان به اعتراض گشود و گفت: کاش برای اینان سفره ای جدا قرار می دادید. حضرت فرمود: ساکت باش! خدا یکی است و پدر و مادر همة ما یکی است و پاداش قیامت نیز براساس اعمال است(2).
ص: 134
میزان تواضع و فروتنی امام در برابر خدمتکاران و اهل خانه، درس های تربیتی و پیام های اخلاقی بسیاری در خود جای داده است.
یاسر،
خدمتکار حضرت می گوید: «امام رضا علیه السلام به ما فرمودند: اگر من بالای سر شما ایستاده ام و شما در حال غذا خوردن بودید، بلند نشوید تا این که از غذا خوردن فارغ شوید. گاهی حضرت یکی از ما را صدا می کرد؛ وقتی گفته می شد مشغول غذا خوردن است، می فرمود: بگذارید غذایش را بخورد. دقت در نحوة برخورد امام با اهل خانه، می تواند بسیاری از توقع های بیجا و غرور و تکبر را که از آفات روابط سالم خانوادگی است، از میان بردارد(1).»
ابن شهرآشوب در کتاب «مناقب آل ابی طالب» می نویسد: امام علی بن موسی الرضا علیه السلام وارد حمّام عمومی شد، یکی از کسانی که در حمام بود- و امام علیه السلام را نمی شناخت- از امام خواست دلاکی او را کرده و او را کیسه بکشد. امام علیه السلام درخواست او را پذیرفت و مشغول کار شد بعضی که امام را می شناختند. آن مرد را دربارة امام رضا علیه السلام آگاه کردند آن شخص بلافاصله مشغول عذرخواهی شد؛ با این حال امام علیه السلام او را آرامش داده و
ص: 135
همچنان به دلاکی او ادامه داد(1).
این یک نمونه از برخورد متواضعانه آن حضرت با افرادی است که آنها را نمی شناخت(2).
یسع پسر حمزه می گوید:
در محضر امام رضا علیه السلام بودم، صحبت می کردیم، عدة زیادی نیز آنجا بودند که از مسائل حلال و حرام می پرسیدند. در این وقت مردی بلند قد و گندمگون وارد شد و گفت:
فرزند رسول خدا صلی الله علیه و آله و سلم! من از دوستداران شما و اجدادتان هستم، خرجی راهم تمام شده، اگر صلاح بدانید مبلغی به من مرحمت کنید تا به وطن خود برسم و در آنجا از طرف شما به اندازة همان مبلغ صدقه می دهم، چون من در وطن خویش ثروتمندم و اکنون در سفر نیازمندم.
امام برخاست و به اطاق دیگر رفت، دویست دینار(پول زیادی بوده است) آورد، در را کمی باز کرد، خود پشت در ایستاد و دستش را بیرون آورد و آن شخص را صدا زد و فرمود:
ص: 136
این دویست دینار را بگیر و در مخارج راهت استفاده کن و از آن تبرک بجوی و لازم نیست به اندازة آن از طرف من صدقه بدهی، برو که مرا نبینی و من نیز تو را نبینم.
آن مرد دینارها را گرفت و رفت، حضرت به اتاق اول آمد؛ به حضرت عرض کردند: شما خیلی به او لطف کرده و مورد عنایت خویش قرار دادید، چرا خود را پشت در نهان کردید که هنگام گرفتن دینارها شما را نبیند؟
امام
فرمود: به خاطر این که شرمندگی نیاز و سؤال را در چهرة او نبینم...(1) (2)
امام رضا علیه السلام بخشش را ذخیره و مایه مباهات خویش می دانست، لذا گاه می شد تمام ثروت خود را در میان مردم نیازمند تقسیم می کرد.
آن حضرت در مدتی که در خراسان بود در روز عرفه تمام ثروتش را به فقرا بخشید فضل بن سهل در مقام اعتراض به آن حضرت فرمود: این کار شما زیان و ضرر به خودتان است.
امام علیه السلام در جواب او فرمود: «بلکه این کار من تمامش سود است، شما نمی توانی کاری را که اجر و مزد اخروی دارد، زیان و ضرر بشمری(3)
(4).»
ص: 137
یکی از نمونه های عفو و گذشت در سیرة اخلاقی امام، علی بن موسی الرضا علیه السلام عفو و گذشت آن حضرت از شخصی به نام «جَلودی» است.
این شخص در زمان حکومت هارون الرشید و پس از قیام محمد بن جعفر به دستور هارون الرشید به مدینه حمله کرد و مشغول غارت اموال فرزندان ابوطالب علیه السلام شد، تمام خانه ها را بازرسی و غارت کرد تا به منزل امام رضا علیه السلام رسید، خواست وارد خانه شود و زیور آلات زنان را بگیرد.
امام علیه السلام به او فرمود: من خودم زیورهای زنان را برای تو می آورم.
جلودی نپذیرفت و همچنان بر ورود به خانه اصرار داشت. تا این که به ضرورت پیشنهاد امام علیه السلام را پذیرفت. سپس امام علیه السلام به اندرون رفت و تمام زیور آلات زنان را گرفت و هر چه را در خانه بود، به او داد.
مدتی گذشت، هارون الرشید هلاک شد و اوضاع دگرگون گشت و امام رضا علیه السلام به ولیعهدی مأمون انتخاب شد.
مأمون، عده ای را به زندان انداخته بود و یکی یکی محاکمه می کرد، دو نفر از افراد جلودی را محاکمه و اعدام کرد.
وقتی نوبت محاکمه جَلودی رسید، امام رضا علیه السلام او را شناخت و کارهای گذشته او نسبت به خاندانش را می دانست، آهسته به مأمون فرمود: «این پیرمرد را به من ببخش و عفو کن!»
جَلودی که از دور شاهد گفتگوی امام علیه السلام با مأمون بود و رفتار گذشته خود با آن حضرت و خاندانش را خوب به یاد داشت، گمان کرد که امام
ص: 138
علیه السلام بدی او را می گوید و تقاضای اعدام او را می کند. لذا به مأمون گفت: «تو را به خدا و به حق خدمتی که به پدرت، هارون الرشید کردم، آنچه این مرد (امام علیه السلام) بر تو گفت در حق من انجام نده!»
مأمون گفت: همین طور خواهم کرد؛ او از من خواسته بود تو را ببخشم، ولی چون تو خودت مرا سوگند دادی آنچه را او گفته انجام ندهم، سرنوشت شومی در انتظار تو خواهد بود و او را اعدام کرد(1)!
در زمانی که علی بن موسی الرضا علیه السلام از طرف مأمون به خراسان احضار شد و به طور اجباری با شرایط خاصی ولایت عهد مأمون را پذیرفته بود، «زید النار» برادر امام نیز در خراسان بود. زید به واسطة داعیه ای که داشت و انقلابی که نیز در مدینه برپا کرده بود، مورد خشم و غضب مأمون قرار گرفته بود. اما مأمون که آن ایام سیاستش اقتضا می کرد حرمت و حشمت امام رضا علیه السلام را حفظ کند، به خاطر امام از قتل یا حبس برادرش زید صرف نظر کرد.
روزی در یک مجلس عام عدّة زیادی شرکت داشتند و امام رضا علیه السلام برای آنها صحبت می کرد از آن سو زید عدّه ای از اهل مجلس را متوجه خود کرده بود و برای آنها از فضیلت سادات و اولاد پیغمبر صلی الله علیه و آله و سلم و این که آنان وضع استثنایی دارند، داد سخن می داد و مرتب می گفت:
ص: 139
«ما خانواده چنین ما خانواده چنان». امام متوجه گفتار زید شد. ناگهان نگاه تند و فریاد «یا زید!» امام، زید و همة اهل مجلس را متوجه کرد، فرمود: «ای زید! حرف های بقال های کوفه باورت آمده و مرتب تحویل مردم می دهی؛ این ها چه چیز است که به مردم می گویی؟! آن که شنیده ای خداوند ذرّیة فاطمه را از آتش جهنم مصون داشته است، مقصود فرزندان بلافصل فاطمه یعنی حسن و حسین و دو خواهر ایشان است. اگر مطلب این طور است که تو می گویی و اولاد فاطمه وضع استثنایی دارند و به هر حال آنها اهل نجات و سعادتند، پس تو نزد خدا از پدرت موسی بن جعفر گرامی تری، زیرا او در دنیا امر خدا را اطاعت کرد، قائم الیل و صائم النهار بود و تو امر خدا را عصیان می کنی و به قول تو هر دو، مثل هم اهل نجات و سعادت هستید. پس بُرد با تو است، زیرا موسی بن جعفر عمل کرد و سعادتمند شد و تو عمل نکرده و رنج نبرده گنج بردی. علی بن الحسین زین العابدین می گفت: نیکوکار ما اهل بیت پیغمبر صلی الله علیه و آله و سلم دو برابر اجر دارد و بدکار ما دو برابر عذاب- همان طور که قرآن دربارة زنان پیغمبر صلی الله علیه و آله و سلم تصریح کرده است- زیرا آن کسی از خاندان ما که نیکوکاری می کند در حقیقت دو کار کرده:
یکی این که مانند دیگران کار نیکی کرده، دیگر این که حیثیت و احترام پیغمبر را حفظ کرده است. آن کس هم که گناه می کند، او دو گناه مرتکب شده است؛ یکی این که مانند دیگران کار بدی کرده، دیگر این که آبرو و حیثیت پیغمبر را از بین برده است.»
ص: 140
آن گاه امام رو کرد به حسن بن موسای و شّاء بغدادی- که از اهل عراق بود و در آن وقت در جلسه حضور داشت- و فرمود «مردم عراق این آیة قرآن را: «اِنَّهُ لَیسَ مِنْ اَهلِکَ إنَّهُ عَمَلٌ غَیرُ صالح» چگونه قرائت می کنند؟
یابن رسول الله! بعضی طبق معمول «إنَّهُ عملٌ غیرُ صالح(1)» قرائت می کنند، اما بعضی دیگر که باور نمی کنند، خداوند پسر پیغمبری را مشمول قهر و غضب خود قرار می دهد، آیه را «انه عملُ غیر صالح(2)»
قرائت می کنند و می گویند او در واقع از نسل نوح نبود؛ خداوند به او گفت: ای نوح! او از نسل تو نیست، اگر از نسل تو می بود من به خاطر تو او را نجات می دادم. امام فرمود: «ابداً این طور نیست! او فرزند حقیقی نوح و از نسل نوح بود. چون بدکار شد و امر خدا را عصیان کرد، پیوند معنوی اش با نوح بریده شد.»
به نوح گفته شد این فرزند تو ناصالح است، از این رو نمی تواند در ردیف صالحان قرار گیرد. موضوع ما خانواده نیز چنین است. اساس کار، پیوند معنوی و صلاح عمل و اطاعت امر خداست هر کس خدا را اطاعت کند از ما اهل بیت است، گو این که هیچ گونه نسبت و رابطة نسلی و جسمانی با ما نداشته باشد و هر کس گنهکار باشد از ما نیست، گو این که از اولاد حقیقی که نسب و نسبت آنان با بانوی دو عالم حقیقی و صحیح باشد، همین خود تو که با ما هیچ گونه نسبی نداری، اگر نیکوکار و مطیع امر حق باشی از ما هستی(3) (4).
ص: 141
برخورد امام رضا علیه السلام با عمویش محمدبن جعفر نیز جای تأمل دارد. وی کسی بود که بدون دارا بودن شایستگی و با وجود روشن بودن استمرار خط امامت و ولایت، ادعای امامت داشت.
امام با وی قطع ارتباط نمود و از رفت و آمد با عمویش امتناع می ورزید. عمیر بن یزید می گوید: «نزد امام رضا علیه السلام بودم سخن از عموی آن حضرت(محمدبن جعفر) به میان آمد، امام فرمود: بر خود عهد کرده ام که سقف خانه ای بر من و او سایه نیندازد(یعنی هرگز او را دیدار نکنم). پیش خود گفتم: امام ما را به نیکی و صلة رحم می خواند ولی خودش دربارة عمویش چنین می گوید، امام علیه السلام نگاهی کرد و فرمود: این از نیکی صله است. اگر او نزد من آید و من به خانه اش بروم، دربارة من سخنانی می گویید و مردم او را(به خاطر این دیدار و رابطه) تصدیق می کنند و حرف هایش را می پذیرند(1).»
ثقهًْ الاسلام کلینی در کتاب «الکافی» نقل می کند: شبی حضرت رضا علیه السلام میهمانی داشت، چراغ روشنی نیاز به اصلاح پیدا کرد، میهمان
ص: 142
دستش را دراز کرد تا چراغ را درست کند، امام رضا علیه السلام دست او را کنار زد و خود مشغول درست کردن چراغ شد و به میهمان فرمود: «ما قومی هستیم که میهمان را به کار نمی گیریم(1).»
احمد بن محمد بن ابی نصر بزنطی که از بزرگان اصحاب امام رضا علیه السلام و یکی از اصحاب اجماع می باشد، می گوید: من با سه نفر دیگر از یاران امام علیه السلام خدمت شان شرفیاب شدیم. ساعتی را نزد امام علیه السلام نشستم، وقتی خواستیم باز گردیم، امام علیه السلام به من فرمود: احمد! تو بنشین. همراهان من رفتند و من خدمت امام علیه السلام ماندم. سؤالاتی داشتم که از امام علیه السلام پرسیدم و آن حضرت پاسخ فرمودند. پاسی از شب گذشته بود، خواستم از محضر ایشان مرّخص گردم.
امام علیه السلام فرمودند: می روی یا نزد من می مانی؟
عرض کردم: هر چه شما بفرمایید. اگر بفرمایید بمان، می مانم و اگر بفرمایید برو، می روم.
امام فرمودند: بمان و این هم رختخواب.
امام به اتاق خود رفته و من از شوق ماندن در محضر امام و این همه لطف ایشان، به سجده افتادم.
هنوز در سجده بودم که امام علیه السلام به اتاق بازگشت. من برخاستم. امام دست مرا گرفت و فشرد و فرمود: احمد! امیرالمؤمنین علی علیه السلام به عیادت
ص: 143
صعصعهًْ بن صوحان رفت، وقتی خواست از نزد او برگردد به صعصعه فرمود: «از این که به عیادت تو آمدم به برادران خود افتخار مکن! از خدا بترس و پرهیزکار باش و برای خداوند تواضع و فروتنی کن! خدا تو را رفعت می بخشد(1) (2).»
امام رضا علیه السلام اهل تقوا را گرامی می داشت و به آنان به دیده احترام می نگریست با هم می خوانیم:
روزی جمعی از شیعیان آن حضرت از راه دوری برای دیدار امام رضا علیه السلام به خراسان آمدند. این گروه از شیعیان آلوده به گناهانی بودند و عملکرد خوبی نداشتند. یک ماه در خراسان ماندند و هر روز دو بار در خانه امام می آمدند ولی اجازه ورود به آنها داده نمی شد. خسته شدند و روزی به دربان گفتند: این پیغام ما را به امام برسان و بگو ما از راه دور آمده ایم، اگر شما را ملاقات نکنیم، رو سیاه خواهیم شد و هنگام مراجعت در نزد مردم، شرمنده و سرافکنده می شویم؛ به ما اجازه ملاقات بده!
امام علیه السلام در نهایت، اجازه ملاقات داد. وقتی آنها خدمت امام رسیدند، گله کردند که چرا به ما اجازه ملاقات نمی دادی؟ امام در پاسخ آنها فرمود:
ص: 144
«شما را معطل کردم چون ادعا می کنید شیعة امیرالمؤمنین علی علیه السلام هستید، ولی در بیشتر اعمالی که انجام می دهید با امیرالمؤمنین علی علیه السلام مخالفت می کنید؛ شما در انجام واجبات کوتاهی کرده و نسبت به رعایت حقوق برادران دینی خویش بی توجهی می کنید؛ آنجا که نباید تقیه کرد، تقیّه می کنید و آنجا که باید تقیه کنید، تقیه را ترک می کنید.» این جمع توبه کردند و قول دادند شیعة امیرالمؤمنین علیه السلام باشند.
موسی بن یسار می گوید:
من در خدمت امام رضا علیه السلام بودم، وارد کوچه های شهر طوس شدیم (شهر مشهد امروز) سر و صدایی شنیدم به طرف آن صدا رفته دیدم جنازه ای می برند، ناگاه امام علیه السلام از مرکب پیاده شد و تابوت را گرفت و جنازه را تشییع نمود و از پی آن به راه افتاد.
آن گاه فرمود: ای موسی بن یسار! هر کس جنازة یکی از دوستان ما را تشییع نماید، چنان گناهانش می ریزد گو این که تازه از مادر به دنیا آمده است و آثار گناهی در پروندة او نمی ماند.
امام علیه السلام همچنان از پی جنازه می رفت تا این که او را در کنار قبر گذاشتند.
حضرت جلو رفت و مردم را از جنازه کنار زده تا میت را مشاهده کرد سپس دستش را روی سینة میت گذاشت و فرمود:
فلان پسر فلان! تو را به بهشت بشارت می دهم، دیگر از پس این ساعت، ترسی نخواهی داشت.
ص: 145
عرض کردم: فدایت شوم این مرد را می شناسی؟ شما که تاکنون به این منطقه قدم نگذاشته ای.
فرمود: مگر نمی دانی اعمال شیعیان هر صبح و شام بر ما پیشوایان عرضه می شود. هر گاه کوتاهی داشته باشند، از پروردگار تقاضا می کنیم از آن چشم پوشی نماید و هر کار خیری را انجام داده است، از خداوند درخواست می کنیم اجر آنها را بدهد(1) (2).
امام رضا علیه السلام نمود و اصل آداب معاشرت و شیوة برخورد با مردم سرآمد روزگار بود، با هم می خوانیم:
برخورد امام رضا علیه السلام با مأمون و کارگزاران حکومت وی نیز از قاعدة خاصی برخوردار بود. امام به همان مقدار که نسبت به زیردستان و مستمندان و طبقات معمولی جامعه تواضع و فروتنی نشان می داد، در برابر دستگاه حاکمیت عباسی بی اعتنا بود و با مستکبران، قدرت طلبان و مال اندوزان از موضع قدرت برخورد می کرد؛ چنان که در امر تحمیل ولایتعهدی و اصرار مأمون برای پذیرش آن، هدف های آشکار و پنهانی
ص: 146
مأمون را از این کار برشمرد و بدون واهمه، نیّت های شوم و پلیدش را متذکر شد. کارگزاران مأمون هم مانند خلیفه، هیچ گاه نتوانستند با تملق و چاپلوسی و با تهدید و قدرت نمایی، نظر مساعد امام را جلب نمایند.
روزی فضل بن سهل(وزیر مأمون) نامه ای را که شامل بخشش ها و منصب های اهدایی خلیفه بود، نزد امام رضا علیه السلام قرائت نمود و چنین گفت:
«شما که ولیعهد مسلمانان هستید، سزاوارتر است که همسان با عطایای مأمون، مرا مشمول بخشش های خود نمایید.»
امام علیه السلام فرمودند:
«ای فضل! اگر تقوای الهی پیشه کنی و از مخالفت اوامر او برای همیشه بپرهیزی، همانند آنچه در این نامه آمده ما نیز به تو می دهیم(1).»
«هرگز حضرت رضا علیه السلام را ندیدم که در سخن گفتن به کسی ستم کند و بد بگوید و یا سخن کسی را قطع کند، بلکه صبر می کرد تا او از سخن فارغ شود و آن گاه سخن می گفت، کسی را ندیدم که حاجتی از حضرت بخواهد و مقدور آن بزرگوار باشد و حاجت او را ردّ کند.
هرگز ندیدم که پیش روی کسی نشسته باشد و پای مبارک خود را دراز کند. هرگز ندیدم که یکی از غلامان و زیردستان خویش را دشنام دهد.
ص: 147
هرگز ندیدم که آب دهان بیندازد و یا در خندیدن قهقهه کند، بلکه خندیدن او به تبسم بود(1).»
امام رضا علیه السلام: بزنطی: قال أبی ما تَقُول فی اللباسِ الحَسَن؟ ... فقال لی: ألبِس و تَجَمل(2)
(3).
بزنطی(راوی معروف) می گوید: پدرم گفت: «در پوشیدن لباس های زیبا چه می گویی؟ ... امام رضا علیه السلام گفت: بپوش و زیبا بپوش.»
امام رضا علیه السلام فرمود:
«إنَّ اللهَ تبارکَ و تَعالی ... یُبغِضُ البُؤسَ وَ التَّباؤسَ، وَ إنَّ اللهَ عَزَّ وَ جَلَّ یُبغضُ مِنَ الرِّجالِ القاذُورهًْ ...(4)»
خداوند متعال بیچارگی و بیچاره نمایی را دشمن می دارد و خداوند مردم ژولیده و کثیف را دشمن می دارد ...
ص: 148
ابن جهم می گوید: نزد امام رضا علیه السلام رفتم و او موهایش را رنگ سیاه زده بود. گفتم: فدایت شوم، با رنگ سیاه موهایت را رنگ کردی؟ فرمود: در رنگ آمیزی مو پاداش است. رنگ کردن موی و آمادگی(با آراستن ظاهر) از چیزهایی است که پاکدامنی زنان را افزون می سازد و زنان، پاکدامنی را رها کردند چون همسرانشان خود را برایشان آماده نکردند(1).
امام
رضا علیه السلام: شایسته نیست که انسان هر روز عطر نزند. اگر هر روز نتوانست یک روز در میان و اگر نتوانست در هر جمعه و این(اندازه) را ترک نکند.
امام رضا علیه السلام بوی خوش استعمال می کردند و عطر می زدند.
یاسر، خادم امام علیه السلام می گوید: روزی غلامان آن حضرت میوه ای را تناول کرده و مقداری از میوه که باقی مانده بود، دور انداختند، امام هشتم علیه السلام از این کار ناراحت شد و به آنان فرمود:
سبحان الله! اگر شما از همین میوه نیم خورده بی نیاز هستید، بدانید افرادی هستند که بر آن محتاجند، آن را به آنان که نیاز دارند بدهید(2).
ص: 149
سلیمان جعفری که یکی از ارادتمندان امام رضا علیه السلام بود می گوید: برای کاری خدمت امام علیه السلام رفته بودم، چون کارم تمام شد خواستم به منزل خود برگردم، امام فرمود:
امشب نزد ما بمان!
در محضر امام به خانه او رفتیم، غلامان آن حضرت مشغول بنّایی بودند امام در میان آنها غلام سیاهی را دید که از غلامان آن حضرت نبود.
پرسید: این کیست؟
عرض کردند: به ما کمک می کند به او چیزی خواهیم داد.
فرمود: مزدش را تعیین کرده اید؟
عرض کردند: نه، ما هرچه بدهیم راضی می شود.
امام برآشفت و بسیار خشمگین شد. من عرض کردم.
فدایت شوم چرا خود را ناراحت می کنید؟
فرمود: من بارها به این ها گفته ام هیچ کس را برای کاری نیاورید مگر آنکه مزدش را تعیین کنید و قرارداد ببندید. کسی که بدون قرارداد قبلی کاری انجام دهد اگر سه برابر به او مزد بدهی، خیال می کند، مزدش را کم داده ای، اما اگر مزدش را قبلاً تعیین کنی وقتی مزدش را بپردازی از تو خشنود خواهد شد که به گفتة خود عمل کرده ای و اگر بیش از مقدار
ص: 150
قرارداد چیزی به او بدهی هر چه کم و ناچیز باشد، متوجه می شود اضافه داده ای، سپاسگذار خواهد بود(1) (2).
یکی از مهم ترین زوایای ماندگار و مورد توجه در زندگی امام هشتم علیه السلام که موجبات مباهات و افتخار شیعه و پیروان مکتب اهل بیت علیهم السلاممی باشد، سیرة علمی آن حضرت است. همه می دانند که ائمه اطهار علیهم السلام «امناء الله فی ارضه(3)»
هستند، آنان امانتداران واقعی خداوند متعال در روی زمین می باشند. این بزرگواران با علم و عمل خویش، از کیان دین و اسلام ناب محمدی، در طول زندگی خویش حفاظت کرده اند.
همة شیعیان باور دارند که اهل بیت علیهم السلام عالم ترین اشخاص در روی زمین نسبت به معارف الهی و داناترین افراد نسبت به مسائل دین بوده و در تمام زمان ها، با شیوه ها و منش های مختلف و مناسب با زمان خویش، سیرة علمی ماندگاری را به یادگار گذاشته و مشربی عمیق و زلال را برای امت اسلامی در جهت استفاده از مطالب دینی به ارث گذاشته اند.
ص: 151
در خصوص شخصیت علمی امام هشتم علیه السلام کافی است از حجت خدا و امام معصوم، امام کاظم علیه السلام بشنویم که می فرماید: «از پدرم امام صادق علیه السلام شنیدم که به من فرمود: عالم و دانشمند آل محمد در صلب تو است و کاش من او را درک می کردم(1).»
به
حقیقت می توان گفت حرکت علمی امام رضا علیه السلام از نظر تأثیر در بقاء اسلام و عقاید مسلمانان، شبیه حرکت جهاد عملی امام حسین علیه السلام در عاشورا بود. همان طور که اگر حرکت جهاد عاشورا نبود، اسلام از بُعد سیاسی و حاکمیت دین نابود می شد و اگر حرکت و جهاد علمی و اعتقاد امام رضا علیه السلام در دوران حاکمیت اسلامی نبود؛ اسلام از بُعد حرکت و جهاد علمی نابود می شد. در واقع همان طور که پیکار بزرگ عاشورا در برابر تهاجمات امویان نجات بخش اسلام و نابودکنندة کفر و الحاد بود، پیکار بزرگ فکری و علمی امام رضا علیه السلام در برابر تهاجمات فرهنگی که حکومت عباسیان زمینه ساز آن بود، نجات بخش اسلام بود.
امام هشتم علیه السلام با درایت و کیاست خود، این حرکت و جهاد علمی را در هر مقطعی از حکومت عباسیان، مناسب و مطابق با شرایط خاص حاکم بر آن زمان یا مکان، مدیریت می کرد و در این جهت از شیوه ها و سیره های متفاوت
ص: 152
و
مناسب با زمان و مکان استفاده می نمود، لذا حرکت فکری و سیرة علمی امام رضا علیه السلام را در طول حیات شان می توان به سه بخش تقسیم کرد:
1. تشکیل مدرسه علمی در مدینه؛
2. تألیف کتب علمی و اعتقادی؛
3. تشکیل مجالس مناظره با فرقه های گوناگون.
امام هشتم علیه السلام با تشکیل مدرسة علمی و محفل درس و بحث، مبارزة علمی خویش را در مقابل منحرفین و معاندین اسلام شروع کرد. در این مدرسه عظیم، کارهای بسیار بزرگ و تأثیرگذار علمی و فرهنگی انجام گرفت که به طور مختصر به آنها اشاره می کنیم:
امام رضا علیه السلام در طول تدریس و مباحث علمی خویش در مدینه بیش از 313 شاگرد را تربیت کرد و آنان با مسافرت به نقاط مختلف و شهرهای گوناگون، آنچه را در محضر امام رضا علیه السلام آموخته بودند، منتشر کردند.
ص: 153
در این مقطع گروهی دربارة امامان معصوم علیهم السلام مبالغه و اغراق کرده و امامان را اختیاردار تمام عالم دانسته و می گفتند خداوند تدبیر این عالم و جهان را به امامان واگذار کرده است.
به طور حتم این حرکت و اعتقاد ناشایست که یا از روی جهل و نادانی و یا به هدف تخریب چهرة امامان و فاصله دادن مردم از آنان انجام می گرفت، عواقب بدی را به همراه داشت. امام هشتم در مدرسة علمیة خویش در مقابل این افراد موضع گیری قاطعی کرد و آنها را از مخالفین خود و کافر خواند و شاگردان و مردم را به اظهار بیزاری از آنها دعوت کرد.
امام
هشتم علیه السلام در مدرسه علمیة خویش در مقابل انحرافات قیام کرده و مقابلة علمی با افکار انحرافی و غلط آنان را به شاگردان خویش می آموخت.
امام علیه السلام پس از ردّ افکار انحرافی در مدرسة علمیة خویش، با تفسیر آیات قرآنی و تبیین قواعد صحیح شرعی و نشر احادیث شریفی که از اجدادش و رسول خدا صلی الله علیه و آله و سلم وارد شده بود، پایه های اعتقادی مردم را محکم و در این راستا شاگردان زیادی را تربیت نمود.
ص: 154
از امام رضا علیه السلام آثار و کتاب هایی نقل شده است که صحّت و عدم صحّت اسناد این کتاب ها و آثار به امام هشتم علیه السلام نیازمند بررسی است:
این کتاب در خصوص ابواب فقهی نوشته شده است و پیش از زمان علامه محمدتقی مجلسی(مجلسی اول) شناخته شده است.
ب) الرسالهًْ المذهبهًْ یا الرسالهًْ الذهبیّهًْ
رساله ذهبیّهًْ یا رسالة مذهبّه، کتابی است مشتمل بر مطالب پزشکی که به درخواست مأمون از امام علیه السلام نوشته شده است.
این کتاب را محدث نوری در مستدرک الوسائل از کتاب های معروف و مورد اعتماد دانسته است. بعضی از فقها مانند فاضل مقداد و محدث بحرانی و صاحب ریاض المسائل در کتاب های فقهی خود از آن نام برده و به بعضی از روایات آن استناد کرده اند.
ص: 155
این کتاب در واقع کتابی است که راجع به شرائع دین نوشته شده و شیخ صدوق آن را در عیون اخبار الرضا از فضل بن شاذان نقل کرده است. دلیل قانع کننده ای بر نفی اسناد آن به امام هشتم علیه السلام وجود ندارد.
برخی پاسخ های امام هشتم علیه السلام به مسائل ابن سنان و پاسخ های آن حضرت به ابن شاذان دربارة علل و حکمت های شرائع و احکام نیز به عنوان آثار مکتوب آن حضرت شناخته می شود.
سومین جبهة مبارزاتی امام هشتم علیه السلام در راستای تضعیف عقاید بیگانگان و تقویت باورهای دینی مسلمانان و دفاع از عقاید اسلامی، شرکت در مجالس مناظره ای بود که پس از آمدن به مرو و هنگام ولایتعهدی توسط مأمون تشکیل می شد.
امام علیه السلام مناظره های فراوانی با افراد مختلف ترتیب داده اند، اکنون با هم یکی از مناظره های امام هشتم را می خوانیم:
حسن بن محمد نوفلی گفت: سلیمان مروزی- که از دانشمندان بی نظیر- در خراسان بود، پیش مأمون آمد. خلیفه، مقدم او را گرامی داشت
ص: 156
و گفت: پسر عمویم، علی بن موسی الرضا علیه السلام از حجاز آمده و علاقه ای به مناظره دارد، چنانچه مایل باشی در روز تَرویهَ(روز هشتم ذی الحجه) بیا و با او مناظره کن.
سلیمان گفت: یا امیرالمؤمنین! می ترسم بیایم و در حضور شما و بنی هاشم از او سؤالی کنم و نتواند بدان پاسخ دهد.
در این صورت دنبال نمودن، بحث صلاحیت ندارد. مأمون گفت: من چون می دانستم قدرت مناظره داری، به دنبال تو فرستادم و اتفاقاً نظر من هم همین است که در مناظره او را- اگر به مسأله ای هم باشد- مغلوب کنی.
سلیمان گفت: در این صورت هیچ اشکالی ندارد.
مجلسی تشکیل بده، به شرط این که پس از مغلوب شدن ایشان از من ایراد نگیری و سرزنشم نکنی. مأمون به دنبال حضرت رضا علیه السلام فرستاد و پیغام داد؛ با مردی از اهل مرو- که در خراسان منحصر به فرد است- آمده چنانچه ناراحت نمی شوید، بدینجا تشریف بیاورید.
حضرت رضا علیه السلام وضو گرفت و به من و عمران صابی فرمود: شما جلو بروید. من می آیم. ما رفتیم. یاسر و خالد دست مرا گرفته، پیش مأمون بردند.
پرسید: برادرم، ابوالحسن کو؟ خدا او را حفظ کند ...
گفتیم: لباس می پوشد و به ما دستور داد: شما بروید، من هم می آیم.
اکنون عمران صابی هم- که به دست شما ایمان آورد- اینجاست؛ اگر اجازه فرمایی، وارد شود؛ مأمون اجازة ورود بدو داد و مقدمش را گرامی
ص: 157
داشت و گفت: بالاخره جزء بنی هاشم شدی؛ عمران جواب داد: خدا را شکر که مرا به وسیلة شما بدین شرف مشرّف گردانید.
مأمون
گفت: این شخص سلیمان، متکلّم خراسان است.
عمران
در جواب گفت: سلیمان، خیال می کند که در خراسان نظیر ندارد با اینکه مخالف بداء است.
مأمون گفت: چرا با او مناظره نمی کنی؟
عمران پاسخ داد: بسته به میل اوست.
در این هنگام حضرت رضا علیه السلام وارد شد. فرمود: دربارة چه صحبت می کردید، عمران جریان را به عرض رسانید، سپس مأمون از حضرت رضا علیه السلام پرسید: شما دربارة «بداء(1)»
چه می فرمایید؟
حضرت رضا علیه السلام در مورد بداء و اراده و سایر مسائل توحیدی به گونه ای دلیل آورد که سلیمان نتوانست سخن بگوید.
وقتی از جواب عاجز شد، گفت: این شخص دانشمندترین بنی هاشم است و مجلس خاتمه یافت و همه متفرق شدند(2).
ص: 158
امام هشتم علیه السلام چونان نیاکان وارسته اش، از مقام علمی والایی برخوردار بود، تا آنجا که وی را «عالِم آل محمّد صلی الله علیه و آله و سلم» لقب داده اند.
اباصلت از محمّد بن اسحاق بن موسی بن جعفر علیه السلام نقل کرده است: امام موسی بن جعفر علیه السلام، به فرزندانش می فرمود: برادرتان علی بن موسی؛ دانای خاندان پیامبر است. نیازها و پرسش های دینی خود را از وی فرا گیرید و آنچه را به شما تعلیم داد، به خاطر بسپارید.
با توجه به این که در میان ائمّه علیهم السلام، امام باقر علیه السلام و امام صادق علیه السلام مجال بیشتری برای تشکیل محافل علمی و نشر علوم اهل بیت علیهم السلام پیدا کردند و با این حال امام رضا علیه السلام که در این زمینه مجال کمتری یافت. عنوان «عالم آل محمّد صلی الله علیه و آله و سلم» را دریافت کرده است، می توان این گمان را درست دانست که مناظره ها و مباحثه های علمی و اعتقادی آن حضرت از چنان اهمیت و امتیازی برخوردار بوده است که به عنوان عالِم خاندان رسالت شناخته می شود(1).
ص: 159
ص: 160
این بخش به دو قسمت تقسیم می شود:
الف) معجزات و کرامات امام هشتم علیه السلام در حیاتِ خویش
ب) کرامات و معجزات بعد از شهادت اوست که به دوستداران اهل بیت علیهم السلام، هواداران و زائران آستان قدس رضوی نیز عنایت شده است.
قبل از بیان کرامات قبلة هشتم بد نیست بدانید که پیروان آن راهبران والا در طول تاریخ به وسیلة رعایت آداب و شرایط طلب و درخواست از ایزد منان توانسته اند به حاجت های خویش دست یابند که آن درخواست وقتی به استجابت مقرون بوده که در زمان و مکان اجابت دعا انجام گرفته است. همة ما می دانیم که حرم ائمّه هدی به ویژه حائر حسینی و حرم قبلة هشتم غریب
ص: 161
خراسان نیز یکی از آن مکان هایی است که پیروان راستین مکتب عزیز شیعه با ختومات، نذورات و توسلات به این مهم دست یافته و با امدادهای غیبی و کرامات آن مظاهر مکارم اخلاقی و فضائل انسانی حاجت روا می باشند لذا بر آن شدیم که با الگوپذیری از بزرگانی که مورد عطوفت و لطف قبلة حاجات و امام رئوف بوده اند. ما هم بتوانیم با توفیق خواهی و کسب قابلیت به حوائج دنیوی و اخروی خویش نائل شویم. بهتر است بدانیم که؛ کرامات رضوی هیچ گونه بررسی لازم نداشته و به خوبی شاهد اثبات امامت آن راهبر و مظهر مظلومیت، غربت و شهادت می باشد، ولی بد نیست بدانید که تحلیل کرامات امام رضا علیه السلام به عهدة مخاطب عزیزی گذاشته شده که پس از غور در مطلب و گراییدن به اندیشه، بر ایمان خویش افزوده و با ثبات قدم در این راه گام بردارد. لذا اکنون با هم قسمت اول را می خوانیم:
(نشان دادن قدرت های الهی در اجابت های دعای او و هلاکت و رسوائی مخالفان و منکران شخصیت او)
محمد بن قاسم مُفَسر به سند مذکور در متن از امام عسکری از پدرش از جدش علی بن موسی علیه السلام روایت کرده که گفت:
چون مأمون علی بن موسی علیه السلام را ولیعهد خود قرار داد، مدتی باران نیامد، بعضی از اطرافیان مأمون و مخالفین حضرت رضا علیه السلام شروع به یاوه گویی
ص: 162
کرده و گفتند: این از شومی علی بن موسی علیه السلام است، از زمانی که وی به این سرزمین قدم نهاده، باران از آسمان نباریده و خداوند از فرستادن باران دریغ نموده، این خبر به مأمون رسید و بر او گران آمد، نزد حضرت آمده و تقاضا کرد که ایشان نماز استسقاء(طلب باران) بخواند و گفت: ای کاش(حضرت) دعا می کرد و خداوند باران می فرستاد، امام علیه السلام فرمود: بسیار خوب.
مأمون سؤال کرد: در چه روز- و آن روز روز جمعه بود- این کار را انجام می دهی؟
امام فرمود: روز دوشنبه، چون من جدّم رسول خدا صلی الله علیه و آله و سلم را در خواب دیدم که جدّم امیرمؤمنان علی علیه السلام با او بود، به من فرمود: پسر جانم تا روز دوشنبه صبر کن، آن گاه به صحرا برو و از خداوند طلب باران کن، خداوند متعال برای مردم باران خواهد فرستاد.
و به آنان خبر ده آنچه را خداوند عزیز به تو بنمایاند که مردم بدان آگاه نیستند از موقعیّت وجود تو در میان آنان؛ تا تو را بشناسند و علم شان دربارة تو زیاد شود و به فضل، مقام و اعتبار تو در نزد خداوند عزّوجلّ آگاه گردند.
چون روز دوشنبه رسید حضرت روی به صحرا نهاد و مردمان جمله بیرون آمدند و همه می نگریستند. آن جناب به منبر رفت و حمد و ثنا الهی را به جا آورد و آن گاه گفت: «ای پروردگار من تویی که حق ما اهل بیت را عظیم و مقرر داشتی تا مردم به امر تو دست به دامن ما شوند و از ما یاری طلبند، و امیدوار کرم تو باشند و رحمتت را بجویند و به احسان تو چشم دوزند، و بخششت را طلبند، پس سیراب کن ایشان را به بارانی پر سود،
ص: 163
بی وقفه، بی درنگ و بی ضرر و زیان. ابتدای(این باران) پس از بازگشتن ایشان از این صحرا به منازل شان و قرارگاه هایشان باشد!»
راوی گفت: قسم به آن کس که محمد صلی الله علیه و آله و سلم را به حق به نبوت مبعوث کرد؛ ناگاه بادها وزیدن گرفت و(بدین سبب) ابرها به وجود آورد و آسمان به رعد و برق افتاد، مردم به جنبش افتادند، گویا قصد گریز از باران را داشتند. حضرت رضا علیه السلام فرمو.د: ای مردم آرام باشید، صفوف را به هم نزنید این ابرها از آنِ شما نیست.(این ابرها) به سوی فلان شهر می روند، ابرها همه رفتند و نباریدند، سپس ابری دیگر آمد که شامل رعد و برق بود، باز مردم از جا حرکت کردند. امام علیه السلام فرمود: بر جای خود آرام باشید، این ابر نیز برای شما نیست، به فلان شهر می رود و برای آنجا می بارد و پیوسته ابرها آمدند و رفتند تا ده قطعه ابر، و حضرت علیه السلام هر کدام را می گفت: این مربوط به شما نیست. این از فلان شهر است. شما حرکت نکنید و بر جای خود آرام بمانید و آشوب نکنید تا این که برای بار یازدهم ابری پدید آمد. در این باره امام فرمود: این ابر را خداوند عزّوجلّ به سوی شما برانگیخته. پس او را به جهت تفضّلی که بر شما کرده است، سپاس گویید، ...
(پس از لحظاتی) باران به شدت شروع به باریدن نمود، رودها، استخرها، گودال ها و صحراها را همگی آب فرا گرفت و مردم شروع کردند به تبریک و تهنیت گفتن به فرزند رسول خدا علیه السلام به سبب کرامتی که خداوند عزّوجلّ بدو مرحمت فرموده است و می گفتند: گوارا باد او را این کرامت! ...(1)
ص: 164
پدرم و استادم محمدبن حسن بن ولید6 به سند مذکور در متن از محمد بن فضیل روایت کردند که گفت: در آن سالی که هارون به آل برمک چشم گرفت و به قتل شان فرمان داد در آغاز کار، امر به قتل جعفر بن یحیای برمکی کرد و پدرش را به زندان افکند و بر برامکه وارد شد آنچه که وارد شد.
امام هشتم علیه السلام در روز عرفه ایستاده بود و دعا می کرد، سپس سر مبارک خویش را حرکت همی داد، از وی سبب آن را پرسیدند.
فرمود:
من برامکه(جعفر و پدرش) را نفرین می کردم برای ستمی که بر پدرم علیه السلام روا داشتند و خداوند امروز دعایم را دربارة ایشان مستجاب فرمود.
چون به خانه مراجعت نمود، مدتی نگذشت که(برامکه گرفتار شدند) و جعفر و پدرش یحیی به عذاب مبتلا شدند و وضع آنها واژگون شد(1).
محمد بن علی ماجیلویه6به سند مذکور در متن از یحیی بن محمد جعفر بازگو کرده و می گوید: پدرم محمد به سختی مریض شد، امام علیه السلام به عیادت او آمد و عمویم اسحاق نشسته بود و بر او می گریست و سخت بی تابی می کرد، یحیی می گوید:
حضرت به من توجهی کرده و پرسید: چرا عمویت گریه می کند؟
ص: 165
عرض کردم: برای این حالی است که شما در مریض مشاهده می کنید (یعنی مریض در شُرَف مرگ است)، آن جناب به من نگاه کردند و گفتند: تو این قدر ناراحت نباش، زیرا اسحاق قبل از محمد درمی گذرد(می میرد).
یحیی می گوید: پس از چندی پدرم سلامتی یافت اما اسحاق پیش از او از دار دنیا رفت(1).
علی بن احمد برقی رحمة الله به سند مذکور در متن از جدّ اعلایش محمد بن خالد برقی روایت کرده که حسین بن موسی بن جعفر بن محمد علوی گفت: ما جماعتی از جوانان بنی هاشم در کنار ابوالحسن علی بن موسی علیه السلام بودیم که جعفر بن عمر علوی با وضعی بد و لباس هایی مندرس بر ما گذشت(از کنار ما گذشت).
پاره ای
از ما به دیگران نظر انداختند و به تمسخر از وضع لباس نامطلوبی که جعفر دربرداشت خندیدند(به علت لباس نامرتب او را مسخره کردند).
امام علیه السلام فرمود: شما به زودی او را ثروتمند و با پیروان بسیاری خواهید دید.
حدود یک ماه گذشت که جعفر بن عمر والی مدینه شد و کارش بالا گرفت و وضع مادی اش سر و سامان یافت و وقتی از کنار ما گذشت خواجگان اطرافش را گرفته و سوارانی به همراه او بودند(2).
ص: 166
او که «بغداد را نمی بیند و بغداد هم او را نخواهد دید.» ابوعلی بَیهَمی به سند مذکور در متن از محمد بن ابی عبّاد روایت کرد که گفت: روزی مأمون به حضرت رضا علیه السلام گفت: به یاری خدا به بغداد که وارد شدیم چنین و چنان می کنیم.
حضرت فرمود: تو ای امیرالمؤمنین به بغداد می روی و چون مجلس از اغیار خالی شد، من عرض کردم: من کلامی شنیدم که موجب اندوهم شد و آن مطلب را گفتم.
فرمود: آخر ای حسین مرا با بغداد چه کار، نه من او را می بینم و نه او هرگز مرا خواهد دید(1)(به
فرمودة خود آن حضرت امام علیه السلام قبل از مسافرت به بغداد به شهادت رسیدند).
ابراهیم بن شُبرمه گفت: روزی حضرت رضا علیه السلام در محلّی که بودیم وارد شد و دربارة امامت ایشان بحث کردیم وقتی خارج شد، من و رفیقم- که پسر یعقوب سراج بود- در پی آن جناب رفتیم، هنگامی که وارد بیابان شدیم، ناگهان به آهوانی برخوردیم. آن حضرت به یکی از آنها اشاره کرد، آهو فوراً پیش آمد و در مقابل آن حضرت ایستاد. امام علیه السلام دستی بر سر آهو کشید و آن را به غلامش داد.
ص: 167
آهو به اضطراب افتاد که به چراگاه بازگردد، آن حضرت سخنی گفت که ما نفهمیدیم. آهو آرام گرفت.
سپس رو به من کرده و فرمود: باز ایمان نمی آوری؟
عرض کردم: چرا، آقای من! تو حجّت خدایی بر مردم. من از آنچه قبلاً گفته بودم توبه کردم؛ آن گاه رو به آهو کرده فرمود: برو! آهو اشک ریزان خود را به آن حضرت مالید و به چرا رفت.
بعداً رو به من کرده فرمود: می دانی چه گفت؟
گفتم: خدا و پیامبرش بهتر می دانند، فرمود: آهو گفت وقتی مرا نزد خود خواندی، به خدمت رسیدم و امیدوار شدم که از گوشتم خواهی خورد، امّا حال که دستور رفتن مرا دادی، افسرده شدم(1) (2).
عبدالله محمد هاشمی گفت: روزی نزد مأمون رفتم، او مرا پهلوی خود نشانید، دستور داد همه خارج شدند! سپس غذا آوردند و پرده آویختند، خدمتکاری را- که در پس پرده بود- گفت دربارة حضرت رضا علیه السلام مرثیه ای بخوان او ابیات زیر را خواند:
ص: 168
سقیاً
بطوسُ من اضحی بها قطعاً
من عترهًْ المصطفی القی لنا حزناً
اعنی
اباالحسن المأمول ان له
حقّاً علی کل من اضحی بها شِحنا
مأمون گریست، سپس گفت: عبدالله! فامیل تو و من، مرا سرزنش می کردند که چرا علی بن موسی الرضا علیه السلام را برای ولایتعهدی انتخاب کرده ام؟ اینک جریانی برایت نقل کنم که تعجب کنی، روزی به خدمت حضرت رضا علیه السلام رسیدم و عرض کردم که زاهّریه کنیزکی است که من بسیار او را دوست می دارم و هیچ یک از کنیزان را بر او برتری نمی دهم؛ چندین بار وضع حملش فرا رسیده و بچه اش را سقط کرده است؛ آیا چاره ای در نظر دارید که این بار بچه اش را سقط نکند؟
فرمود: این بار از سقط فرزندت بیمناک مباش. زیرا به زودی فرزند پسری سالم و نمکین- که از همه به مادرش شبیه تر است- می زاید و از نشانه های ظاهری او انگشت زیادی کوچکی است که بر دست راست و پای چپ او آفریده شده است.
با خود گفتم، خدای بر هر چیز تواناست.
چون زمان وضع حملش فرا رسید به قابله گفتم: به محض این که بچه پسر یا دختر، متولد شد او را نزد من بیاور.
چون بچه به دنیا آمد قابله فرزند پسری را- که مانند ستارة درخشانی بود و انگشتی اضافی بر پای چپ و دست راستش داشت نزد من آورد.
ص: 169
مأمون گفت: حال خودتان داوری کنید؛ امامی بدین قدر و منزلت را که به ولایتعهدی برگزیدم؛ آنان چرا باید ملامتم کنند(1)؟
و
نیز باید ما توجه کنیم امامی که وقتی قاتلش دست نیاز به سویش دراز کند، حاجتش را برمی آورد؛ چگونه دوستان و زائرانش را که دست نیاز به سویش دراز کنند، پیش خدای تعالی از آنان شفاعت نکند و نیازشان را برنیاورد؟
دوستان را کجا کنی محروم تو که با دشمنان نظر داری(2)
احمد بن عمره گفت: به خدمت حضرت رضا علیه السلام رسیدم و گفتم: همسرم باردار است از خدای تعالی بخواه تا پسری به من عنایت فرماید.
فرمود: فرزندت پسر است، نامش را عمر بگذار.
عرض کردم من در نظر داشتم نامش را علی بگذارم و به خانواده ام هم گفته ام که اگر فرزندم پسر بود، نامش را علی بگذارند.
فرمود: همان طور که گفتم نامش را عمر بگذار.
همین که وارد کوفه شدم، خدای تعالی پسری به من عنایت فرموده بود، نامش را علی گذارده بودند؛ من آن نام را عوض کرده، عمر گذاردم.
ص: 170
همسایگان گفتند: از این به بعد هر چه دربارة تو بگویند، باور نخواهیم کرد. پس از آن متوجه شدم که آن حضرت به من از خودم دلسوزتر بود، و از نظر تقیّه، این نام را برای فرزندم برگزیده است(1).
ابواسماعیل هندی گفت: در هند شنیدم که خدا را در زمین حجّت و امامی است؛ در طلب آن از خانه خارج شدم بالاخره مرا به سوی امام علی بن موسی الرضا علیه السلام راهنمایی کردند. وقتی به خدمت ایشان رسیدم، زبان عربی، نمی دانستم به زبان هندی سلام کردم؛ آن حضرت به زبان هندی به سلامم جواب داد.
عرض کردم: در هند شنیدم که حجّت خدا از مردم عربستان است لذا مرا به سوی شما راهنمایی کردند، به زبان هندی فرمود: من همانم که تو در طلب آنی، هر سؤالی که داری از من بپرس.
سؤال کردم: به سؤالم جواب دادند. هنگام حرکت عرض کردم من لغت عرب نمی دانم؛ از خدا بخواه تا این زبان را به من الهام نماید تا بتوانم به لغت عرب با مردم صحبت کنم.
دست مبارکش را بر روی لبهایم مالید؛ آن گاه توانستم، با لغت عرب با مردم صحبت کنم(2) (3).
ص: 171
امام محمدتقی علیه السلام فرمود: یکی از اصحاب حضرت رضا علیه السلام مریض شد، آن جناب، به عیادتش رفت و پرسید: حالت چطور است؟
گفت: مرگ را در برابر چشمانم مجسّم می بینم.
فرمود: مرگ را چگونه می بینی؟
عرض کرد: بسی ناگوار و طاقت فرسا.
آن حضرت فرمود: آنچه تو دیدی نشانه ای از مرگ بوده است تا تو را به آن آشنا سازند.
مردم دو قسمند: «مستریح و مستراحٌ بِه»
یکی به وسیلة مرگ از رنج و شکنجه راحت می شود و دیگری مرگ، شرّش را از سر مردم کم می کند.
اکنون ایمانت را به خدا تجدید و به مقام ولایت هم اعتراف کن تا از جمله کسانی شوی که مرگ موجب راحت و آسایش آنان شود.
دستور آن حضرت را اجرا کرد. در این هنگام عرض کرد یابن رسول الله صلی الله علیه و آله و سلم اکنون ملائکه با سلام و تعظیم به شما تهنیت می گویند و در برابرت ایستاده اند؛ اجازه فرمائید تا بنشینند!
فرمود: ملائکه پروردگارم بنشینید.
سپس فرمود: از آنان بپرس. دستور دارند که ایستاده باشند؟
عرض کرد: سؤال کردم؛ گفتند: اگر تمام فرشتگان هم خدمت شما برسند، به پاس احترام شما باید بایستند؛ مگر اجازة نشستن بفرمایید.
ص: 172
خدای تعالی به آنان چنین دستوری داده است؛ در این هنگام آن مرد چشم بر هم گذاشت و در آخرین لحظات حیات عرض کرد:
السّلام علیک یابن رسول الله صلی الله علیه و آله و سلم؛ اینک تمثال شما و رسول اکرم صلی الله علیه و آله و سلم و ائمّة علیهم السلام در برابر چشمم مجسم شده است.
این سخن را گفت و از دنیا رفت(1).
امام علیه السلام در هر حالی قبل و بعد از شهادت خویش از احوالات پیروان شان آگاه بوده و هنگامی که شیعه ای به او توسل جوید و در شرایط اضطرار از آن جناب یاری بجوید به کمک و یاری اش می شتابد.
اکنون تعدادی از کرامت هایی که از آن امام رئوف بعد از شهادت مظلومانه اش رخ داده است را می خوانیم:
پسر سلطان سنجر(پادشاه) یا پسر یکی از وزیرانش به تب شدید مبتلا شد. پزشکان نظر دادند که باید به تفریح رفته، خود را به شکار مشغول نماید. از آن وقت کارش این بود که هر روز با بعضی از نوکران و خدمتکارانش به گردش و شکار برود. در یکی از روزها آهویی از مقابلش
ص: 173
گذشت. او با اسب آهو را به سرعت دنبال می کرد. حیوان به بارگاه حضرت امام رضا علیه السلام پناه برد.
شاهزاده نیز خود را به آن پناهگاه با عظمت امام علیه السلام رسانید؛ دستور داد آهو را شکار کنند. ولی سپاهیانش جرأت نکردند به این کار اقدام نمایند و از این پیشامد سخت در تعجب بودند. سپس به نوکران و خدمتکاران دستور داد از اسب پیاده شوند، خودش نیز پیاده شد. با پای برهنه و با کمال ادب به سوی مرقد شریف امام قدم برداشت و خود را روی قبر حضرت انداخت و با ناله و گریه رو به درگاه خداوند نموده و شفای مریضی خویش را از امام علیه السلام خواست و همان لحظه دعایش مستجاب شد و شفا یافت.
همه اطرافیان خوشحال شدند و این مژده را به سلطان رساندند که فرزندش به برکت قبر امام رضا علیه السلام شفا یافته و گفتند:
شاهزاده
در کنار قبر امام رضا علیه السلام بماند و برنگردد تا بنّاها و کارگران بیایند. بر روی قبر امام بارگاهی بسازند و در آنجا شهری زیبا شود و یادگاری از او بماند.
پادشاه از شنیدن این مژده شاد گشت و سجده شکر به جای آورد. فوراً معماران و بناها را فرستاد و روی قبر مبارک آن حضرت گنبد و بارگاهی ساختند و اطراف شهر را دیوار کشی کردند(1) (2).
ص: 174
ابوطالب حسین بن عبدالله طائی می گوید: از محمدبن عمر نوقانی شنیدم که می گفت: من در شبی تار در شهر خود «نوقان» در بالاخانه ای به خواب بودم، یک مرتبه از خواب پریدم و نظر کردم در آن ناحیه ای که قبر علی بن موسی الرضا علیه السلام در سناباد بود، دیدم نوری بلند شده تا به آسمان و تمام آن ناحیه را چون روز روشن نموده، من در مورد امامت آن حضرت علیه السلام در شک بودم و باور نمی کردم که او حق باشد، مادرم- که او نیز در امر امامت او مخالف بود و او را باور نداشت- گفت: تو را چه می شود؟ گفتم: نوری ساطع می بینم که تمامی جوّ را گرفته است و مشهد از پرتو آن پُر شده است، سپس مادرم گفت: چنین چیزی امکان ندارد و جز این نیست که این خود از(وسوسة)
شیطان است. و گفت: در شبی دیگر که تاریکی آن شدیدتر از شب اول بود، مانند همان که در آن شب دیده بود تکرار شد و آن مشهد از نور پُر شده بود، در این حال مادرم را باخبر ساخته و بدانجا آوردم تا این که او نیز آنچه من دیده بودم دو مرتبه با چشم خویش دید که تمام آن منطقه در سناباد از نور پُر شده است، آن را عجیب دانست. حمد خدا را گفت، ولی مانند من درست ایمان نیاورد، پس من قصد زیارت آن حضرت کردم و چون بدانجا آمدم درب حرم قفل بود، با خدای خود گفتم: پروردگارا! اگر امر رضا حقّ است، این در را باز کن، آن گاه با دست بر در کوبیدم در گشوده شد، در دل گفتم: شاید این در قفل نبوده و من اشتباه
ص: 175
کردم، پس در را بستم، آنچنان که بدون کلید باز شدنش امکان نداشت، آنگاه گفتم: خداوندا! چنانچه امر امامت رضا حقّ است، این در را برای من بگشا، سپس دست بر در گذاردم و فشار دادم، در بازگردید و من داخل شدم و زیارت کردم و نماز زیارت خواندم و در امر آن بزرگوار دلم بیدار شد و آگاهی یافتم و از آن پس در هر شب جمعه از نوقان به زیارت آن حضرت رفته ام و در آنجا نماز خوانده ام(1).
باز همان شخص طائی گوید: از ابومنصور بن عبدالرزاق شنیدم به حاکم طوس که معروف به بیوردی است می گفت: آیا تو فرزندی داری؟
او می گفت: نه.
ابومنصور به او می گفت: پس چرا به زیارت مشهد رضا علیه السلام نمی روی و در آنجا دعا نمی کنی تا این که خداوند پسری نصیب و روزی تو گرداند؟ من در آنجا(مشهد رضا علیه السلام) دعاها کردم و از خداوند عزّوجلّ چیزها خواستم همه را اجابت فرمود و حاجتم روا شد؛ حاکم گفت: من قصد زیارت آن جناب که سلام بر او باد، نمودم و در آن مشهد و مزار حضرت رضا علیه السلام دعا کردم و از خداوند عزّوجلّ خواستم که به من پسری عنایت فرماید، خداوند فرزندی پسر روزیم فرمود. سپس نزد ابومنصور رفتم و مطلب را به
ص: 176
او گزارش دادم و گفتم: خداوند دعایم را در این بُقعه مستجاب کرد و به من پسری داد و مرا اکرام فرمود(1).
روزی در مشهد مقدس دو نفر روضه خوان به دیدن من آمدند، یکی حاج شیخ جعفر دشتی نام داشت و دیگری به نام حاج سیدحسین مؤمن زاده بود که با هم کمال صفا و رفاقت را داشتند و اینک هر دو به رحمت واسعه حضرت حق نائل آمدند.
آقای حاج شیخ جعفر در همان مجلس به حقیر گفت: من حافظ قرآنم که از طرف حضرت علی بن موسی الرضا علیه السلام در حرم مطهر به من افاضه شده است. چون من در حرم هم روضه خوانی می کنم.
من بسیار خوشحال شدم و مرحبا و آفرین گفتم و عرض کردم: وجود شما به این موهبت الهیه مبارک است(2)
(3).
مُحب صادق اهل بیت جناب حیدر آقا تهرانی نقل نمود: چند سال قبل روزی در رواق مطهر حضرت رضا علیه السلام مشرف بودم، پیرمردی را که از پیری خمیده شده و موی سر و صورتش سفید و ابروهایش بر چشمش ریخته حضور قلب و خشوع او مرا متوجه ساخت. تا وقتی که خواست
ص: 177
حرکت کند، دیدم از حرکت کردن عاجز است. او را در بلند شدن یاری کردم. پرسیدم منزلت کجاست تا تو را به منزل برسانم، گفت: در حجره ای از مدرسه خیرات خان. او را تا منزلش رساندم و سخت به او علاقه پیدا نمودم. به طوری که هر روز می رفتم و به او کمک می کردم. اسم، محل و حالاتش را پرسیدم، گفت: اسمم ابراهیم است و اهل عراق هستم. او زبان فارسی را تکلُّم می کرد.
ضمن بیان حالاتش گفت: من از سن جوانی تا به حال هر ساله برای زیارت قبر مطهر حضرت رضا علیه السلام مشرف می شوم و مدتی توقف کرده و به عراق مراجعت می کنم و در سن جوانی که هنوز اتومبیل نبود، دو مرتبه پیاده مشرف شدم. در مرتبة اول سه نفر جوان که با من هم سن بوده و با هم رفاقت داشته. به همدیگر علاقه مند بودیم. مرا تا یک فرسخی مشایعت کردند و نگران بودند. هنگام وداع با من گریستند و گفتند تو جوانی و در سفر اول و پیاده به زحمت می روی، البته نظر کرده خواهی شد، حاجت ما به تو آن است که از طرف ما سه نفر هم سلامی تقدیم امام رضا علیه السلام نموده و در آن محل شریف، یادی از ما بنما پس آنها را وداع نموده و به سمت مشهد حرکت کردم. پس از ورود به مشهد مقدس با همان حالت خستگی و ناراحتی به حرم مطهّر مشرف شده پس از زیارت در گوشه ای از حرم افتادم و حالت بی خودی و بی خبری به من عارض شد در آن حالت دیدم حضرت رضا علیه السلام به دست مبارکش رقعه های بی شماری است و به تمام زوار از مرد و زن حتی بچه ها رقعه ای می دهد. چون به من رسیدند
ص: 178
چهار رقعه به من مرحمت فرمود، پرسیدم چه شده؟ به من چهار رقعه دادید، فرمود: یکی برای خودت و سه تا برای سه رفیقت.
عرض کردم این کار مناسب حضرتت نیست، خوب است به دیگری امر فرمایید این رقعه ها را تقسیم کند.
حضرت فرمود: این جمعیت همه به امید من آمده اند و خودم به آنها برسم. پس یکی از آن رقعه ها را گشودم. چهار جمله نوشته شده بود:
«برائَهًٌْ مِنَ النَّارِ وَ اَمانٌ مِنَ الحِسابِ وَ دُخُولٌ فِی الجَنَّهًِْ وَ اَنَابنُ رَسولِ اللهِ صلی الله علیه و آله و سلم»
از این داستان دو نتیجه می گیریم: یکی کثرت رأفت، عنایت و مرحمت حضرت رضا علیه السلام است دربارة زوار قبرش به طوری که هر کس به امید نجات به آن حضرت پناهنده شود درباره اش شفاعت خواهد فرمود و هیچ کس از در خانة آن بزرگوار محروم نخواهد گشت.
دیگر آنکه: هر کس به راستی آرزوی زیارت آن حضرت را داشته باشد و او را میسر نشود و از دیگری التماس کند که به نیابت او زیارت کند مانند همان کسی است که زیارت می کند. و این مطلب اختصاصی به زیارت آن حضرت ندارد بلکه در جمیع امور خیریه است و هر کس کار خیری را دوست دارد به راستی آرزوی رسیدن به آن در دلش باشد و انجام دادن آن برایش میسر نباشد و دوست دارد کسی که آن را انجام می دهد، یقیناً مانند همان
ص: 179
کس
خواهد بود و به مثل ثواب او خواهد رسید و شاهد این مطلب از روایات بسیار است(1).
از جمله حضرت رضا علیه السلام به ریان بن شبیب فرمود:
«ای پسر شبیب! اگر تو را ثواب مسرور می کند مانند ثواب آن کسانی که با حسین علیه السلام شهید شدند پس هرگاه یاد آن حضرت کنی بگو:
«یا لَیْتَنی کُنتُ مَعَهُمْ فَاَفُوزَ فَوزاً عظیماً»
یعنی: ای کاش! با اصحاب حسین علیه السلام بودم پس به شهادت بزرگی می رسیدم(2).»
عبدصالح و متقی وارسته جناب حاج محمدالدین شیرازی که از اخیار زمان خویش بود، می گفت:
بنده در کودکی، به درد چشم مبتلاشدم؛ نزد میرزا علی اکبر جراح رفتم، شیاف دور چشم حقیر کشید غافل از اینکه قبلاً دست به چشم سودائی گذاشته بود، چشم بنده هم سودایی شد و اطراف چشم له شد ناچار پدرم به تمام دکترها مراجعه کرد علاج نشد، گفت از حضرت رضا علیه السلام شفا خواهم گرفت، به زیارت حضرت مشرف شدیم، به خاطر دارم که پدرم پای سقاخانه اسماعیل طلا ایستاد و با گریه عرض کرد:
ص: 180
یا
علی بن موسی الرضا علیه السلام داخل حرم نمی شوم تا چشم پسرم را شفا ندهی!!
فردا صبح گویا چشم حقیر اصلاً درد نداشت و به طوری که تاکنون درد چشم نگرفته ام. وقتی از مشهد مقدس مراجعت کردیم خواهرم مرا نشناخت و از روی تعجب گفت تو چشمت مبتلا بود چطور خوب شدی؟ من تو را نشناختم.
و همچنین حاجی مزبور می گوید که: در سال چهل شمسی خودم با خانواده به مشهد مقدس مشرف شدم و عجایبی چند دیدم، از جمله در مسافرخانه دو مرتبه بچه ام از بام افتاد و از نظر حضرت رضا علیه السلام هیچ ملالی ندید.
هنگام برگشتن در ماشین این موضوع را تعریف کردم، زنی گفت تعجب می کنم من اول خیابان طبرسی در مسافرخانه سه طبقه بودم، بچه ام از طبقة سوم کف خیابان افتاد و از لطف حضرت رضا علیه السلام هیچ ناراحتی ندید(1).
محمدحسین رکنی رحمة الله نقل کرد که در سنة چهل و دو با خانواده و فرزند به مشهد مقدس مشرف بودم، روزی بعد از ظهر به حرم مشرف شدیم، من در صحن منتظر بیرون آمدن خانم و فرزندم بودم طول کشید تا این که همسرم پریشان و گریان رسید و گفت: بچه که شش سال داشت را گم کرده ام و هر چه تفحص کردم او را نیافتم سپس به مأمورین حرم و صحن خبر دادیم و به کلانتری گزارش دادیم. پس از آن من به حضرت رضا علیه السلام عرض کردم هر چه باشد میهمان شما هستم و پیش از آنکه شب شود بچه را به من برسانید. چند مرتبه در دور فلکه صحن گردش کردم و
ص: 181
سمت بالا خیابان و پایین خیابان هر چه پاسبان دیدم سفارش می کردم تا اینکه مغرب شد. دوباره متوجه حضرت رضا علیه السلام شدم، عرض کردم آقا! شب شد چه کنم؟ در فلکة بالا خیابان، بر اثر خستگی و ناتوانی دو دستم را روی نردة آهنی گذاشتم. ناگاه دستم لغزید و پایین آمد روی سر بچه ای که آنجا نشسته بود و من او را ندیده بودم بچه ناله کرد و سربلند کرد. دیدم فرزندم هست، معلوم شد که بچه در اثر خستگی و ترس، لای نرده نشسته و به جاده تماشا می نموده است(1) (2).
آیت الله
وحید خراسانی فرمودند: مدّت بیست سال در مدرسه حاج حسن مشهد تحت سرپرستی مرحوم حاج شیخ حبیب اله گلپایگانی- که سال ها در مسجد گوهرشاد امام جماعت بود- بودم. ایشان روزی به من فرمودند: مدّتی در تهران مریض و بستری شدم؛ روزی به جانب حضرت رضا علیه السلام رو کرده، گفتم: آقا! من چهل سال تمام پشت در صحن، در سرما و گرما، سجّاده پهن کرده، نماز شب و نوافل نیمه شبم را- تا در باز می شد- می خواندم و بعد داخل می شدم؛ حالا که بستری شده ام به من عنایتی بفرمایید.
ص: 182
ناگاه در همان حال بیداری دیدم در بستان و باغی در خدمت حضرت رضا علیه السلام هستم ایشان از باغ گلی چیده، به من دادند من آن گل را بوییدم و حالم خوب شد.
آن دستی که حضرت رضا علیه السلام به آن گل داده بودند، چنان با برکت بود که بر سر هر بیماری، می کشیدم، همان وقت شفا می یافت.
آقای وحید از قول آیهًْ الله گلپایگانی چنین می گوید: ابتدا با یک مرتبه دست کشیدن، بیماری های سخت بهبود می یافت؛ ولی بعدها که با این دست با مردم مصافحه کردم، آن برکت اول از دست رفت، اکنون باید دعاهای دیگری را نیز به آن بیفزایم تا مریضی شفا یابد.
سپس او ادامه داد: بیماران زیادی به دست ایشان شفا یافتند(1)چون سرطان و ...
نویسندة کتاب «53 داستان از کرامت حضرت رضا علیه السلام آقای موسی خسروی از قول شخصی چنین نقل می کند که: من رئیس دبیرستان هستم آخر سال نتیجة قبولی و مردودی دانش آموزان را اعلام کردیم، دو نفر بلاتکلیف بودند، هر دو با هم به دفتر مراجعه کردند و نتیجه را خواستند، گفتم شما به دو نمره احتیاج دارید تا قبول شوید. شروع کردند به گریه کردن.
ص: 183
گفتم: چرا پیش من گریه می کنید، بروید حرم، از حضرت رضا علیه السلام بخواهید سپس خارج شدند.
اتفاقاً پس از چند ساعت دبیر مربوطه آمد، ابتدا پروندة یک نفر از آنها را جلویش گذاشتم و گفتم دو نمره احتیاج دارد نگاه کرد و نمره داد.
دوّمی را که گذاشتم نگاه کرده گفت: نمی دهم؛ اصرار کردم؛ گفت می خواهی آن یکی را هم مثل اول بکنم.»
من بیش از آن صلاح ندانستم اصرار کنم.
فردا یکی از آن دو مراجعه کرد و گفت: دیروز فرزندم تا شب در حرم به زاری و تضرع پرداخته بود که شب به اصرار او را آوردیم نتیجه چیست؟ وقتی جویای اسم او شدم معلوم شد همان کسی است که به او نمره داده است.
لذا باید توجه داشت فقط نباید مریض مراجعه کند بلکه هر کس هر نوع گرفتاری دارد. متوسل شود مأیوس برنمی گردد(1).
ابوعلی محمدبن احمد معاذی گفت: از ابونصر مؤذن نیشابوری شنیدم که گفت: سیلی عظیم از ناحیة سناباد به سوی مشهد سرازیر شد که خوف آن می رفت بقعه و مزار را ویران نماید، اما به خواست خدا راه سیل منحرف
ص: 184
شده و بالا گرفت و در قناتی که از محل مشهد بلندتر بود ریخت و آسیبی به مشهد امام علیه السلام وارد نیامد(1).
ص: 185
ص: 186
ص: 187
برای شناخت و آشنایی هر چه بیشتر با قبلة هشتم حضرت رضا با نگرش عمیق از ژرفای سخنان حضرت را نگریسته و نزد خویش مورد تحلیل و بررسی قرار می دهیم. به امید به کارگیری هرچه بیشتر آن احادیث در صحنة زندگی با هم می خوانیم:
امام رضا علیه السلام فرمود:
«لایَستَکمِلُ عَبدٌ حَقیقَهًَْ الإیمانِ حَتّی تَکُونَ فیهِ خِصالٌ ثَلاثٌ التَّفَقُّهُ فِی الدِّینِ، وَ حُسنُ التَّقدیرِ فِی المَعیشَهًِْ وَ الصَّبْرُ عَلَ الرَّزایا(1)».
بنده
تا سه ویژگی را دارا نباشد حقیقت ایمان را درنیاید، ژرف اندیشی در دین، نیک اندازه گیری کردن مخارج زندگی و شکیبایی بر بلاها و ناگواری ها
ص: 188
امام رضا علیه السلام فرمود:
«الإیمانُ هُوَ مَعرِفَهًٌْ بِالقَلبِ وَ إقرارٌ بِالِّسانِ وَ عَمَلٌ بِالأرکانِ(1)»
ایمان، شناخت به دل، اقرار به زبان و کردار به اندام هاست.
قال الإمامُ الرِّضا علیه السلام:
«مُرِ الصَّبیَّ فلْیَتَصدَّقْ بیدِهِ بِالکِسرهًِْ وَ القَبضَهًِْ و الشَّیء و إنْ قَلَّ، فإنَّ کلَّ شیءٍ یُراد بِه اللهُ- و أنْ قَلَّ- بعدَ أنْ تَصدُق النِّیّهًُْ فیهِ عظیمُ(2)»
به کودک دستور بده که با دست خودش گرچه به اندازة تکه نانی یا یک مشت از چیزی صدقه بدهد؛ زیرا هر چیزی که در راه خدا داده شود اگر با نیت پاک صورت گیرد هر چند اندک باشد، فراوان است(3).
قال الرضا علیه السلام: أوَّلُ ما یُحاسَبُ العَبْدُ عَلَیْه، الصَّلاهًُْ فَإنْ صَحَّتٌ لَهُ الصَّلاهًُْ صَحَّ ماسِواها، وَ إنْ رُدَّتْ رُدَّ ماسِواها(1).
اولین عملی که از انسان مورد محاسبه و بررسی قرار می گیرد، نماز است؛ چنانچه صحیح و مقبول واقع شود، بقیه اعمال و عبادات نیز قبول می گردد وگرنه مردود خواهد شد(2).
قال علی بن موسی الرضا عن النبی صلی الله علیه و آله و سلم:
إجْعَلُوا اِلبُیُوتِکُمُ نَصیباً مِنَ القرآنِ، فَاِنَّ الْبَیْتَ إذا قُرِئَ فیهِ تَیَسَّرَ عَلی اَهلِهِ وَ کَثُرَ خَیرُهُ، وَ کانَ سُکّانُهُ فی زیادَهًٍْ وَ إذا لَمْ یُقْرأ فیهِ القُرآنُ ضَیِّقَ عَلی أهْلِهِ، وَ قَلَّ خَیْرُهُ وَ کانَ سُکّانُهُ فِی نُقْصان(3).
برای خانه هایتان بهره ای از قرآن قرار دهید، که اگر در خانه ای قرآن خوانده شود، کارها بر اهلش آسان شده، خیرش زیاد می گردد و ساکنین آن
ص: 190
در فزونی هستند و اگر در خانه ای قرآن تلاوت نگردد، بر اهلش تنگ شده، خیرش کم می گردد و ساکنین آن در نقصان قرار دارند.
قال ابوالحسن الرضا علیه السلام:
قالَ اللهُ یا ابْنَ آدَمَ بِمَشِئَتی کُنْتَ أنْتَ الَّذی تَشاءُ لِنَفْسِکَ ما تَشاءُ وَ بِقُوَّتی أدَّیتَ فَرائِضیَ وَ بِنِعْمَتِی قَویت عَلَی مَعْصِیَتِی، جَعَلْتُکَ سَمِیعاً بَصیراً قَوّیاً، ما أصابَکَ مِنْ حَسَنهًٍْ فَمِنَ اللهِ، وَ ما أصابَکَ مِنْ سَیِّئَهًٍْ فَمِنْ نَفْسِکَ وَ ذلِکَ إنِّی أوْلَی بِحَسَناتِکَ مِنْکَ، وَ أنْتَ أوْلَی بِسَیِّئاتِکَ مِنِّی وَ ذاکَ إنَّنی لا اُسألُ عَمّا أفْعَلُ وَ هُمْ یُسْألُون(1)
(2).
حضرت رضا علیه السلام فرمود:
خدای تعالی فرمود: ای پسر آدم به خواست من تو آنی که می خواهی برای خود آنچه می خواهی، و به توانایی من بجا آوردی واجبات و به نعمت من توانا شدی بر معصیت من، قرار دادم تو را شنوا، بینا و توانا...
آنچه برسد تو را از نیکویی، از خداوند است و آنچه برسد تو را بدی از خود توست، باری این که من اولی هستم به نیکوهایی از تو، و تو اولی
ص: 191
هستی به زشتی های خودت از من، زیرا که من پرسش نشوم از آنچه می کنم و آنها پرسش شوند.
امام رضا علیه السلام فرمود:
وَاجتَهدُِوا اَنْ یَکُونَ زَمانُکُمْ اَربَعَ ساعاتٍ: ساعهًًْ للهِ لِمُناجاتِهِ وَ ساعَهًًْ لِاَمْرِ المَعاشِ و ساعَهًًْ لِمُعاشِرَهًِْ الاِخوانِ وَ ساعَهًًْ تَخلونَ فِیها لِلذارَتکُمْ(1)
کوشش کنید که شبانه روز خود را به چهار بخش تقسیم کنید: بخشی را برای عبادت و مناجات با خدا، بخشی را برای کار، بخشی را برای معاشرت با برادران دینی و بخشی هم برای تفریح و استراحت(2)(تا
برای کارهای دیگر نشاط پیدا کنید.)
قال علی بن موسی الرضا علیه السلام
لا تشدُّ الرِّحال إلی شیء مِنَ القُبور إلاّ إلی قُبورِنا، ألا و إنّی لِمقتول بِالسَمِّ ظُلماً، وَ مَدفون فی مُوضَع غُربَهًْ فَمِن شِدَّ رحله إلی زیارَتی استُجیب دُعاؤه وَ غَفَرلَه ذَنبه(3)
یاسر خادم از امام رضا علیه السلام نقل می کند که فرمود: بار سفر به سوی زیارت قبور بسته نشود مگر برای زیارت قبور ما، آگاه باشید که من از روی
ص: 192
ستم با زهر کشته می شوم و در دیار غربت دفن می شوم، پس هر کس برای زیارت من بار سفر بندد، دعای او مستجاب و گناه او آمرزیده می شود.
عَنْ مُحَمَّدبْنِ عَبْدِ الحَمید، عَنْ مُحَمَّدبْنِ الفُضَیْلِ، عَنْ أبی الحَسَن الرِّضا علیه السلام «قالَ سَألْتُهُ عَنِ الفَرَج؟»
قالَ: إنَّ اللهَ عَزَّوَجَلَّ یَقُولُ: «إنْتَظِرُوا إنِّی مَعَکُمْ مِنَ المُنْتَظِرینَ(1)»
محمدبن فضیل گوید از امام رضا علیه السلام از فَرَج پرسش کردم، گفت: خدای تعالی می فرماید: منتظر باشید که من نیز با شما از منتظرانم.
قال الرضا علیه السلام: «الصَمْتُ بابٌ وَ مِن ابواب الحِکمَهًِْ(2)»
امام رضا علیه السلام فرمود: خاموشی دری از درهای حکمت است.
حضرت امام رضا علیه السلام فرمود: که هفت چیز بدون هفت چیز استهزاء و سخریّه کردن نفس است.
1. کسی که به زبان استغفار کند و لکن در دل پشیمان نشود.
2. و کسی که از خدا توفیق کارهای خوب خواهد و لکن جهد و جدّ نکند.
ص: 193
1. و کسی که پناه می برد به خدا از آتش دوزخ ولکن ترک شهوات دنیوی نمی کند.
2. و کسی که یاد می کند مرگ را ولکن مهیا نمی شود برای مردن.
3. و کسی که از خدا بهشت طلبد ولکن در شدائد و سختی ها صبر نکند.
4. و کسی که ذکر خدا کند ولکن مشتاق ملاقات خدا نباشد.
5. و کسی که اصرار بر گناه کند ولی از خدای خود طلب عفو کند و توبه نکند(1)
(2).
امام رضا علیه السلام به اصحاب خود فرمود: بر شما باد به سلاح انبیاء!
گفتند: سلاح انبیاء چیست؟
فرمود: «دعا(3)»
امام رضا علیه السلام از پدرانش، از پیامبر اکرم صلی الله علیه و آله و سلمنقل می کند که خدای متعال گفت: ای پسر آدم! گناه مردم تو را به گناه خودت مغرور نکند و نعمت مردمان تو را از شکر نعمتی که خدا به تو داده است، غافل ندارد و زنهار مردمان را از رحمت خدای که خود امید آن را داری، نومید مکن(1) (2).
از امام رضا علیه السلام نقل شده است که امام صادق علیه السلام می فرمود:
صله رحم کن ولو به یک جرعة آب باشد و بهتر چیزی که با آن صله رحم شود، جلوگیری از آزار او است، صله رحم مرگ را پس می اندازد (عقب می اندازد.) و دوستی خانواده می آورد(3).
امام رضا علیه السلام- عبدالله بن صَلْت گوید: مردی از مردم بلخ گفت: در سفر(امام) رضا علیه السلام به خراسان با او همراه بودم؛ روزی گفت تا سفره انداختند، و غلامان سیاه و غیر سیاه خود را به سر سفره دعوت کرد. به او گفتم: فدایت شوم، آیا بهتر نیست که اینان بر سر سفره ای جداگانه بنشینند؟ گفت: «خاموش! که پروردگار همه یکی است و مادر یکی و پدر یکی و پاداش به اعمال است(1).»
پدرم با سند مذکور متن از حسن بن علی وشاء روایت کرد که گفت: شنیدم که امام هشتم علیه السلام می فرمود:
آن حالتی که در آن حال بنده از همه اوقات به خدا نزدیک تر است حالت سجده است و...(2)
اگر دوست داری که نعمت بر تو همیشگی باشد، جوانمردی تو کامل گردد و زندگی ات رونق یابد، بردگان و افراد پست را در کار خود شریک مساز، زیرا اگر امنیتی در اختیار آنان بگذاری بر تو خیانت می کنند. اگر از مطلبی برای تو صبحت کنند به تو دروغ گویند و اگر گرفتار مشکلات و
ص: 196
درمانده شوی تو را تنها گذارده و خوار کنند. چه مشکلی داری از این که با افراد عاقل رفیق و هم صحبت شوی.
چنانچه کرم و بزرگوای او را نپسندی، لااقل از عقل و خرد او بهره مند شوی، از بداخلاقی دوری کن و مصاحبت با افراد کریم و بزرگوار را هیچ وقت از دست مده. اگر عقل و خرد او مورد پسندت نباشد، می توانی در پرتو عقل خود، از بزرگواری او سودمند شوی و تا می توانی از آدم احمق و پست بگریز(1)
(2).
ص: 197
ص: 198
برای ورود به بحث زیارت و مورد تحلیل و بررسی قرار دادن آن ابتدا به معنای زیارت پرداخته و سپس آن را تعریف می کنیم:
«زیارت اصطلاحاً به معنای حضور در محضر امام حیّ و یا حضور در بارگاه و حرم مطهر امامان شهید است و البته کمال زیارت همان سلام حقیقی به مزور و قرائت زیارتنامه های مورد اعتماد می باشد. هر چند زیارت به ظاهر مسافرت از اوطان و بلاد به شهری مقدس و مشاهد مشرفه است. اما در واقع سفری روحانی و معنوی است که ره توشة این سفر معنوی همان تقوی است.»
زیارت از جهت حالت زائر به پنج نوع قابل تقسیم است:
1. جاهلانه 2. عامیانه 3. عاطفی 4. عاقلانه 5. عارفانه
در این نوع زیارت، زائر بر مبنای جهل و با نادانی کامل نسبت به امام و آداب زیارت به زیارت می رود.
در این موقعیت نه تنها سبب رشد برای زائر نبوده، آثار مثبت تربیتی نیز به دنبال ندارد. مانند زیارت اهل غُلُوّ.
این نوع زیارت به مبنای عادت است و برای گذراندن وقت می باشد. در نتیجه خالی از معرفت است.
ص: 200
گاهی زائر با احساسات و عواطف به زیارت می رود و در ارتباط به امام علیه السلام تنها به ابراز احساسات بسنده می کند. نتیجه این نوع زیارت بسیار اندک، زودگذر و گاهی بدون رعایت آداب و اصول زیارت می باشد. افرادی که دارای چنین زیارت هستند گاهی به خاطر احساساتی شدن پا را از حد عقل و شرع بیرون می گذارند و زیارت را توأم با ارتکاب محرمات و خرافات به جای می آورند.
در این نوع زیارت زائر با محاسبه گری تلاش می کند، ضمن شناخت مقام امام علیه السلام با آداب زیارت آشنا شود و ضمن رعایت آداب همراه با محبت و عواطف، عقل و علم را نیز دخیل نماید.
ارتباطی دو طرفه و جذبه ای متقابل بین زائر و امام علیه السلام است. زائر مشتاق صاحبخانه و مزور است، نه خانه، حرم، گنبد و بارگاه و مزور (امام علیه السلام) نیز مشتاق زائر است.
این زیارت با شناخت شهودی، معرفت و محبت قلبی صورت می گیرد و زائر علاوه بر رعایت آداب ظاهری و باطنی به حقیقت زیارت و دیدار امام علیه السلام نائل می شود(1).
ص: 201
زیارت که عمدتاً به معنای رفتن به مشاهد متبرکه ای همچون کعبه و نیز بقعه ها و حرم پیامبر صلی الله علیه و آله و سلم، امام رضا علیه السلام و امام زادگان و دیگر اولیای خداوند است، هر چند فایده ها و آثار سیاحت را نیز دربر دارد، بیشتر به منظور کسب فیض معنوی، تقویت روحی، مبانی اعتقادی و مذهبی و اعتلای درونی صورت می گیرد، به تعبیری می توان زیارت را سیاحتی مضاعف، ثمربخش تر و کامل تر دانست.
زیارت
حرم بزرگان و امامان، به ویژه امام رضا علیه السلام پیوسته روشنگر دل های مؤمنان و انسان های نیک اندیش و روشن ضمیر بوده و حریم پاک این بزرگواران همواره مایة قوت جسم و جان آدمیان و سبب پرواز آنان به سوی نور و معنا و ملکوت بوده است.
زیارت را می توان اعلام وفاداری به شیوه، راه و رسم زیارت شونده و ابراز عشق به تمامی تفکر و کردار آن بزرگوار دانست و تعهد سپردن برای رهروی در راه وی.
زیارت، روح انسان را بهاری می کند و وجودش را به جوانه زدن و گل دادن فرا می خواند. زیارت راستین، تضمینی برای بهتر زیستن و رسیدن به سرچشمة حیات طیبه و جاودانه است.
زیارت، سیاحتی شگفت انگیز و پر رمز و راز است. اما سفر، همواره جلوه های گوناگونی داشته و برای هر جلوة آن نیز واژه ای پدید آمده است،
ص: 202
واژه هایی که برای جابه جایی انسان به کار گرفته شده عبارتند از: سفر، کوچ، مهاجرت، جهانگردی و سیاحت، عبارت است از رفتن به اقلیم های گوناگون به قصد آگاهی یافتن بر احوال آن سرزمین ها و دست یابی به فرهنگ و چگونگی زندگی مردم آن سامان. به تعبیر دیگر، سیاحت یعنی گردش در روی زمین از شهری به شهری رفتن و خلاصه به سفر رفتن و جهانگردی کردن.
جهانگردی در واقع یکی از راه هایی است که پیوندهای فکری و فرهنگی هر نسل را با گذشتگان خود برقرار و مستحکم می سازد. در چنین ارتباطی- پیوند گذشته با حال- است که درک بسیاری از حقایق، ضرورت ها و دانستنی ها تحقق می پذیرد و وظیفه یا مسئولیت نسل امروز و فردا روشن می شود.
نقش و اهمیت حیاتی تاریخ برای هر ملتی یک ضرورت انکارناپذیر است. چه آن که تاریخ گذشتگان، پیوسته آیینه ی تمام نمایی از زندگانی روحی و معنوی گذشتگان است و در هر حال مایه هشدار و عبرتی برای آیندگان به شمار می رود.
به همین جهت، قرآن مجید به انسان ها سفارش می کند: بروید در روی زمین بگردید و در آثار پیشینیان، ملت های گذشته، زمامداران و گردنکشان دقت کنید و بنگرید پایان کار کافران و تکذیب کنندگان پیامبران و بنیانگذاران فساد و ستم در سرزمین، چگونه بوده و سرانجام کارشان به کجا انجامیده است.
ص: 203
آثار بر جای مانده از دوران های گذشته در نقاط گوناگون زمین، به مثابه سندهای زنده و گویای تاریخی هستند که قادرند تحولات مختلف فرهنگی، اجتماعی، سیاسی و ... و علل ترقی و تعالی یا انحطاط و نابودی تمدن ها را به ما نشان بدهند.
ویرانه های بر جای مانده از کاخ ها، آثار تمدن قوم سبا، اهرام مصر، برج بابل، کاخ کسرا و هزاران نمونه مانند این ها که در گوشه و کنار جهان، پراکنده اند و در عین خاموشی به هزاران زبان با ما سخن می گویند و پیام و هشدار می دهند.
در چنین مواردی است که ادیبان نکته پرداز و هنرمندان ریزبین و نکته سنج، آوایی تکان داده و در باطن و جان خویش می شنوند و بازتاب آن را در قالب نمایش، نوشته، گفته و یا سروده ای برای بهره مند ساختن دیگران متجلی می سازند و ارائه می دهند. همان گونه که شاعران همچون خاقانی، این نداها را در قالب سروده هایی عبرت انگیز، دل نشین و ماندگار فرا روی ما قرار داده اند.
کتاب آسمانی ما، قرآن مجید دستور می دهد که مسلمانان در روی زمین به سیر و سیاحت بپردازند و آثار گذشتگان را در دل زمین و یا در روی خاک با چشم خود ببینند و از مشاهده ی آنها عبرت بگیرند، بنابراین، اهمیتی که اسلام برای جهانگردی قائل است، به دلیل لزوم تحقیق و بررسی آثار و سرنوشت پیشینیان و نگرش دقیق و ثمربخش در آثار خلقت و عظمت خداوند در نقاط مختلف جهان است. براساس چنین منطق و
ص: 204
دریافتی است که می توان گفت اتلاف وقت، بیهوده گردی و هوس بازی در جهانگردی به معنای واقعی کلمه، جایگاه و نقشی ندارد.
در آیات زیادی از قرآن کریم از جمله آیة بیستم سورة عنکبوت، هفتاد و یکم سورة نمل و چهل و ششم سورة حج به سیر در زمین- گردشگری و جهانگردی- و اندیشیدن به آفرینش و پایان کار گناهکاران توجه داده شده است(1)
(2).
خداوند متعال در قرآن کریم می فرماید:
«اَفَلَمْ یَسیرُوا فِی الأرضِ فَتَکُونَ لَهُمْ قَلُوبٌ یَعْقِلونَ بِها اَوْ اذانٌ یَسْمَعُونَ بِها فَإنَّها لاتَعْمَی الْأبصارُ وَ لکِنْ تَعْمَی القُلُوبُ الَّتی فِی الصُّدُورِ»
«آیا
آنان در زمین سیر نکردند تا دل هایی داشته باشند که حقیقت را با آن درک کنند یا گوش های شنوایی که با آن(ندای حق را) بشنوند؟! چرا که چشم های ظاهر نابینا نمی شود، بلکه دل ها که در سینه هاست کور می شود.»
بر این اساس می توان گفت هرگاه زیارت و سیاحت، به معنای راستین آن تحقق یابد، روح را جلا می بخشد، جسم و جان را از فرسودگی می رهاند، زندگی را ثمربخش و مفید می سازد و در نهاد آدمی، شکفتگی و پویایی و بالندگی به وجود می آورد.
زیارت و سیاحت، اوقات فراغت انسان را غنی و روان وی را برای پرواز در عرصة ملکوت آماده می کند. به ویژه هرگاه زیارت با معرفت همراه باشد، اندیشه و عمل آدمی را متحول می سازد و او را به سوی بهره وری مطلوب از زندگی و کمال معنوی پیش می برد.
ص: 205
امید است با مغتنم شمردن فرصت، هر چه بهتر و بیشتر، به برخورداری از زیارت ها و سیاحت ها بیندیشیم و ره آورد گران قدری از شکوه معنا را در این مسیر، از آن خویش سازیم(1).
زیارت امام رضا علیه السلام آثار و فواید زیادی در دنیا و آخرت برای زائر بر جای می گذارد که ما اکنون ده فایده دنیوی، آن را مورد تحلیل و بررسی قرار داده و سپس آثار اُخروی آن را بیان می کنیم.
در حرم امام هشتم علیه السلام انسان روحیه معنوی می یابد و آرامش وجود او را فرا گرفته و احساس سبکی روح در حریم آن امام همام الهام بخش اوست، زیرا انسان به قصد قرب الهی و پیوندی معنوی با امام(قصد ترک معصیت و توفیق عبادت و بندگی خدا) به دیدار پیشوای خویش آمده است.
همگی زائران پروانه وار بر گرد ضریح امام رضا علیه السلام طواف می کنند و همة آنها هدف واحدی را دنبال می کنند و بر تمامی آن ها معنویت حکمفرماست بنابراین در این هنگامه و در چنین حالات عرفانی، زائران در بین خویش برادرانه و صمیمی رفتار می کنند و برخوردهای جذاب و سرشار از خصلت های اخلاقی دارند که الهام گرفته از مکتب وحی است و
ص: 206
الگویشان سخنان مکرّر ائمه اطهار علیهم السلام دربارة دوری از رضیلت های اخلاقی و برخورداری از خصلت های اخلاقی است.
که حاصل تقاضای ما از زیارت شونده بوده است.
ما تقاضاها و حاجات خویش را به درگاه قبلة هشتم، سلطان علی بن موسی الرضا علیه السلام می بریم. ابتدا حاجاتی بزرگ و معنوی که پرده ها و حجاب ها را بین ما و خداوند متعال می درد و ما را به قرب الهی نزدیک تر می سازد و سپس درخواست های معیشتی و مادی خویش را از او طلب می کنیم و آن امام همام نیز در قبال زیارت و عهدهایی که با او بسته ایم حاجات ما را برآورده می نماید و زیارت مان را قبول می کند.
بی گمان در این سفر زیارتی و معنوی خاطراتی خوش و جالب با خانواده، دوستان و آشنایان بر جا می گذاریم بعضی از آن خاطره ها به قدری دلپذیر و قشنگ هستند که یک عمر در ذهن ما باقی می مانند. خاطراتی معنوی نیز بر اثر استجابت دعا و برآورده شدن حاجات ما در آن حرم شریف جاودانگی خاطره های ما را دو چندان می نماید.
همان طور که قبلاً بیان کردیم زائر علاوه بر این که به حرم امام خویش رهنمون شده و آن حضرت را زیارت می کند، در مسیر(از
منزل تا آستان قدس رضوی) نیز در زمین سیر می کند و در این سیر و سفر که با تفکر و
ص: 207
عبرت از سرنوشت گذشتگان و درس گرفتن همراه است به آیات قرآن کریم در این باره جامة عمل می پوشاند. «قل سیرو فی الارض ...»
عقل و دل بر اثر پیوند با معنویات و پیوند با امام هشتم علیه السلام برای ترک گناه و معصیت و توفیق عبادت و بندگی خداوند بزرگ شاداب می شوند.
همان گونه که انسان مجرم به علت ارتکاب جرم های سنگین وجدان و اعصاب و روان معذبی دارد و در خستگی روحی به سَر می برد، برعکس شخصی که به علت پیوند با امام خویش از گناهان خویش دوری گزیده و مصمم است برای خشنودی آن امام بزرگوار تا آخر عمر، عبادت و بندگی خداوند بزرگ را بنماید، وجدان، اعصاب، روان و مغزش تسکین می یابد و آرامش سراسر وجودش را فرا می گیرد. «اَلا بِذِکْرِ اللهِ تَطْمَئِنُّ القُلُوب»
هر کس از ایمان و عمل صالح بیشتری برخوردار است روح او از نشاط (ناشی از ایمان) بیشتری برخوردار است و در زیارت نیز به علت پیوند با امام علیه السلام و برخورداری از روحیة قوی ایمانی سراسر روحش را نشاط فرا می گیرد.
زائر با الگو گرفتن در هنگام زیارت در اوقات فراغت با خواندن کتاب هایی از زندگانی، سیره و شخصیت امام علیه السلام در صحنة زندگی از آن قبلة هشتم
ص: 208
که مظهر فضائل انسانی و مکارم اخلاقی می باشد، سرمشق گرفته و او را سرلوحة زندگی خویش قرار می دهد.
آنچه
که دربارة فواید و آثار دنیوی زیارت(در وصف زائر) بیان کردیم باعث تحول در اندیشه، اخلاق و رفتار وی می شود. هنگامی که در زیارت با امام خویش عهد می بندد گناه نکند و در جهت رضای خداوند متعال گام بردارد و یا از آن حضرت الگو می گیرد و ... باعث تکامل زائر می شود و در نتیجه تحولی در اندیشه، اخلاق و رفتارش در صحنه های مختلف زندگی به وجود آمده و این حرکت خویش را در جهت استفاده صحیح از سرمایه های حیات تداوم می بخشد.
1. زیارت امام رضا علیه السلام برابر با زیارت رسول خدا صلی الله علیه و آله و سلم (1)
2. آمرزش گناهان(2)
3. ایمنی از آتش دوزخ(3)
4. ثواب آن هزار حج پسندیده(4)
5. هزار عمرة مقبوله(5)
6. هر کسی یک شب در نزد حضرت(رضا علیه السلام) بماند چنان است که خدا را در عرش زیارت نموده باشد(6).
ص: 209
7. بهشت برای اوست.
داوود صرمی از امام جواد علیه السلام حدیثی نقل کرد و گفت: «از آن حضرت شنیدم که می فرمود: هر که قبر پدرم را زیارت کند، بهشت برای اوست(1).»
8. امام روز قیامت در سه موضع نزد او(زائر) می آید و شفاعت او را می کند و او را از ترس های آن(روز) نجات می دهد:
الف) در موقعی که نامه های اعمال به دست راست و چپ داده می شوند.
ب) هنگام عبور از پل صراط.
ج) هنگام نهادن اعمال در ترازو(میزان)(2)
9. مانند شهیدان جنگ بدَرْ
علی بن عبدالله بن قطرب از حضرت موسی بن جعفر علیه السلام حدیثی نقل نمود و گفت: «پسر آن حضرت که جوان بود، از کنار آن بزرگوار گذشت و در همان هنگام پسران حضرت موسی بن جعفر علیه السلام نیز در کنار آن امام جمع بودند، حضرت کاظم علیه السلام فرمود:
این فرزندم در زمین غربت می میرد و هر کس او را زیارت کند و تسلیم امر او و عارف به حق او باشد، نزد خدای تعالی مانند شهیدان بدر می باشد(3).»
10. ثواب هزار هزار(یک میلیون)حج.
11. درجة زائران امام رضا علیه السلام از همه بلندتر و عطایشان از همه بیشتر خواهد بود.
ص: 210
سند معتبر منقول است که حضرت موسی بن جعفر علیه السلام فرمود: هر که زیارت کند قبر فرزند من علی را او را نزد خدا ثواب هفتاد حج مقبول بوده باشد.
راوی گفت: هفتاد حج مقبول؟!
حضرت فرمود: بلی، هفتاد هزار حج(1).
سپس فرمود چه بسیار حجّی باشد که مقبول نشود، هر که آن حضرت را زیارت کند، یا یک شب نزد آن حضرت بماند، چنان باشد که خدا را در عرش زیارت کرده باشد.
گفت: چنانچه خدا را در عرش زیارت کرده باشد؟!
فرمود:
بلی، چون روز قیامت می شود بر عرش الهی چهار کس از پیشینیان و چهار کس از پسینیان خواهند بود، امّا پیشینیان: نوح، ابراهیم، موسی و عیسی علیهم السلاماند و امّا پسینیان: محمد، علی، حسن و حسین علیهم السلاماند؛ پس قبرهای ائمه و به درستی که زیارت کنندگان قبر فرزندم علی، درجة ایشان از همه بلندتر و عطایشان از همه بیشتر خواهد بود(2).
12. ثواب صد هزار شهید(3).
13. ثواب صدهزار صدّیق(4).
14. ... هر مؤمنی که مرا(امام رضا علیه السلام) زیارت کند، پس به روی او قطره ای از باران برسد، البته حق تعالی جسد او را بر آتش جهنم حرام گرداند(5).
ص: 211
15. ... پس روز قیامت شود، منبری از برای او در برابر منزل رسول خدا صلی الله علیه و آله و سلم نصب کنند که بر آن منبر باشد تا حق تعالی از حساب بندگان خود فارغ شود(1).
16. ...
ولی در روایات اهل بیت علیهم السلام گاهی ثواب زیارت امام رضا علیه السلام معادل یک عمره، گاهی یک حج، گاهی ده حج، صد حج، هزار حج، هفتاد هزار حج، و ... بیان شده است؛ علّت و یا حکمت وجود این اختلاف به چند مسئله و موضوع بازمی گردد:
مانند درجة خلوص، میزان معرفت، مقدار رنج سفر زائر و ...
شرایط خاص زیارت مانند خطرات جانی و مالی سفر و یا عادی بودن شرایط زمان و راه است.
مثلاً ثواب زیارت امام رضا علیه السلام در نیمه شب و سحرها، روز جمعه و ماه رجب، بیست و سوم ذیقعده، بیست و پنجم ذی العقده، روز تولد حضرت رضا و شهادت آن حضرت، روز بیعت ایشان برای امر خلافت اول یا ششم رمضان، روزهای چهارشنبه و ...(2)
ص: 212
مثلاً کسی که غسل زیارت می کند و دعای غسل را می خواند، دعاها و اذکار بین راه تا حرم را می گوید و اذن دخول را می خواند مؤدبانه وارد حرم می شود، سکوت را رعایت می کند و نزد قبر حضرت بر مصائبش می گرید با کسی که این آداب را رعایت نمی کند، و فقط یک زیارت مختصر می خواند، در میزان بهره مندی از آثار و ثواب های زیارت تفاوت دارد(1).
برای این که زیارت ما دارای ابعاد وسیع تر و فواید و آثار دنیوی و اخروی بیشتر و درجات بالاتری داشته باشد و حاجات ما در این زمینه برآورده باشد باید با حضور قلب آن حضرت را زیارت نماییم. بنابراین برای رعایت اصل حضور قلب؛ پنج اصل زیر را رعایت نمایید:
یکی از باورهای مهم برای مدیریت زیارت، باور داشتن حیات ادراک، علم و قدرت مزور است.
ص: 213
باور و یقین داشتن به حیات امام و درک محضر امام، زیارت را به عبادتی مفید، جّدی، آگاهانه و پرثمر تبدیل می کند، زائر در چنین زیارتی به برقراری یک ارتباط سازنده با امام خویش دست می زند.
امام صادق علیه السلام می فرماید:
هرکس ما را در زمان وفاتمان زیارت کند مانند آن است که ما را در زمان حیاتمان زیارت کرده است.
برای عدم طرد از سوی امام به صداقت و انطباق ادعاهای خود با رفتار خود دقت نمایید.
برای کم نمودن فاصله ها بین ادعاها و رفتار خویش و تطابق قول و فعل و ظاهر و باطن خویش بیشتر بکوشید.
در فرهنگ قرآن و روایات اهل بیت علیهم السلام، صداقت، راستی و درستکاری یکی از ملاک های پذیرش پیروان و دروغگویی و دورویی یکی از دلایل عدم پذیرش از سوی معصومین علیهم السلام و خدا شمرده شده است(1).
اصل توجه به وراثت معنوی امام رضا علیه السلام از سلسلة انبیاء و اولیاء یکی از اصول مهم زیارت حضرت علی بن موسی الرضا علیه السلام، اصل توجه به
ص: 214
سلسلة انبیاء و اولیای الهی و میراث داری امام هشتم علیه السلام از ایشان است. توجه به این اصل، زائر را در برابر انسان کاملی قرار می دهد که جمع همة فضائل علمی، روحی و معنوی پیامبران و اولیاء خداست و زائر با مخاطب قرار دادن حضرت رضا علیه السلام با تعابیر میراث داری امام از انبیاء و اولیاء، به این نکته اعتراف می کند که:
«آنچه خوبان همه دارند تو تنها داری»
زائر از این رهگذر تصویر روشنی از عظمت امام برایش متصور می شود و در هنگام زیارت گویی خود را در برابر نمادی از سلسلة انبیای الهی، پیامبر اکرم صلی الله علیه و آله و سلم، حضرت علی علیه السلام، حضرت زهرا علیها السلام و سایر امامان علیهم السلام می بیند، و با آمادگی بیشتری می تواند به روح مرده یا بی رمق خود در پرتو انوار قدسی حضرت، حیاتی مجدد ببخشد. در زیارت امام رضا علیه السلام می خوانیم:
1. السَّلامُ عَلَیْکَ یا وارِثَ آدَمَ صَفْوَهًِْ الله
2. السَّلامُ عَلَیْکَ یا وارِثَ نوحٍ نَبِیِّ الله
3. السَّلامُ عَلَیْکَ یا وارِثَ اِبراهیمَ خَلیلِ الله
4. السَّلامُ عَلَیْکَ یا وارِثَ ِاسماعیلَ ذَبیحِ الله
5. السَّلامُ عَلَیْکَ یا وارِثَ مُوسی کَلیمِ الله
6. السَّلامُ عَلَیْکَ یا وارِثَ عِیسَی روحِ الله
7. السَّلامُ عَلَیْکَ یا وارِثَ مُحَمَّدٍ رَسُولِ الله
8. السَّلامُ عَلَیْکَ یا وارِثَ اَمیرَالمؤمِنینَ عَلِیٍّ وَلیٍّ الله
9. السَّلامُ عَلَیْکَ یا وارِثَ فاطِمَهًَْ الزَّهرا
ص: 215
10. السَّلامُ عَلَیْکَ یا وارِثَ الْحَسَنِ وَ الْحُسَیْنِ سَیِّدَیْ شَبابِ أهْلِ الْجَنَّهًْ
11. السَّلامُ عَلَیْکَ یا وارِثَ عَلِیِّ بنِ الْحُسَیْن سَیِّدَ العَابِدین
12. السَّلامُ عَلَیْکَ یا وارِثَ مُحَمَّدِ بن عَلِی، باقِرِ العِلْمِ الأوَّلین و الآخَرین
13. السَّلامُ عَلَیْکَ یا وارِثَ جَعْفَرِ بن مُحَمَّدٍّ الصّادِقِ الْبارّ
14. السَّلامُ عَلَیْکَ یا وارِثَ مُوسَی بنِ جَعْفَرٍ الْحَفِیّ(1)
در این زیارت به وراثت حضرت رضا علیه السلام از چهارده نور الهی و سفیر و برگزیدة بزرگ خدا، گواهی می دهیم و بر روح مقدس او سلام اهداء می نماییم که چنین روحی شایسته سلام و صلوات و زیارت است و از این رو در زیارت دیگری از امام رضا علیه السلام می خوانیم:
السّلام علی القائم مقام الأنبیاء السّلام علی الوارث علوم الاوصیاء
یکی از اصول مهم زیارت اهل بیت علیهم السلام و امام رضا علیه السلام، شناخت حق ایشان، تصدیق آن و تقویت باورهای اعتقادی نسبت به امر امامت و ولایت آنان می باشد.
ناگفته پیداست مراد از معرفت به حق امام، معرفتی است که در عمل نیز بازتاب داشته باشد و عارف به حق واقعی کسی است که اطاعت از امام در عمل را بر خویش واجب می داند، بر این اساس هر چه معرفت بیشتر باشد اطاعت نیز افزون تر می گردد، اما آن که در عمل به فرمایشات امام پای بند نیست، معرفت چندانی نیز به حق او ندارد.
ص: 216
یکی از عالی ترین مقامات عرفانی و اخلاقی، تحصیل مقام«رضا» است. رضایت در لغت یعنی موافقت و همراهی و میل به آنچه که بر انسان جاری می شود و با آن مواجه می شود. و در اصطلاح دینی به معنای استقبالی فرح انگیز از احکام الهی و خشنود بودن انسان به قضا و قدرالهی است(1).
لذا زائر در هر شرایطی نه تنها لحظه ای کفران نعمت های الهی را نکرده بلکه همیشه در مسیر هدف نهایی آفرینش که همانا قرب الهی است گام برداشته و راضی به رضای اوست.
شیخ صدوق رضی الله عنه در کتاب«امالی» از حضرت رضا علیه السلام نقل کرده است که:
من تذکّر مصابنا و بکی لما ارتکب منّا کان معنا درجتنا یوم القیامهًْ، و من ذکّر بمصابنا فبکی و أبکی لم تبک عینه یوم تبکی العیون، و من جلس مجلساً یُحیی فیه أمرنا لم یمت قبله یوم تموت القلوب(2).
کسی که مصائب ما را به یاد آورد، و به خاطر ظلمی که به ما شده گریه کند، فردای قیامت با ما و در درجة ما خواهد بود و کسی که مصائب
ص: 217
ما را یادآوری کند و بگرید و بگریاند، چشمان او روزی که همة چشم ها می گرید، گریان نخواهد بود و کسی که بنشیند در مجلسی که امر ما زنده می شود دل او نمی میرد در روزی که دل ها می میرد(1).
بنابراین عزاداری و گریه برای قبلة هشتم حضرت رضا علیه السلام از اهمیت ویژه و جایگاه والایی برخوردار بوده تا جایی که در مکتب عزاداری آن راهبر می توانیم یک دوره امام شناسی فرا گرفته و هر چه بیشتر با شهادت مظلومانة آن کعبة آمال آشنا گردیم؛ به همین علت باید با هرگونه عزاداری برای آن امام هُمام آشنایی پیدا کنیم.
ص: 218
ص: 219
ص: 220
سلام بر آفتاب! سلام بر نور و روشنی! سلام بر شکوه و حماسة ایمان! سلام بر آستانة مقدس رضوی، گلستان پهناور خطة ولایت ایران.
یا علی بن موسی الرضا! همچنان که نسیم، دستش را در هر پگاه به تبرک بر گنبد زرین تو می کشد، ما نیز از دور و نزدیک، انگشت اشاره مان به سوی توست. ما، پروانه وار گرد شمع وجودت می چرخیم. دل هامان را پیوسته زیر پای زائران تو، فرش می کنیم. بی ریا و با اخلاص دعا می خوانیم و راز و نیاز می کنیم و خواسته های دل خویش را از سویدای آن، به پیشگاهت عرضه می داریم.
ما اعتقاد داریم که تو می توانی به اذن خداوند، آنچه را که می خواهیم و صلاح ما، در آن است، بر ایمان مهیا سازی. ای خورشید هشتمین! ای تبسم زیبای تاریخ! جوانه های جانمان را بشارت سبزی و بالندگی عطا فرما
ص: 221
و دست های نیازمان را که مشتاقانه ضریح پاک تو را در آغوش می فشارند، از آستان مقدس خویش، ناامید برمگردان.
ای ثامن الحجج! ما را در جمع دوستداران خود پذیرا باش و تا باد و بهار و باران در جهان وجود دارد، برکت و رحمت و نگاهت را از ما دریغ مدار(1)!
بر پایة عقاید شیعیان امامیه، امام رضا علیه السلام هشتمین پیشوایی است که ولایت و امامت امت اسلامی را با هدف تبیین قرآن و پاسداری از اصول و مبانی سیرة نبوی پس از پدرشان امام موسی بن جعفر علیه السلام بر عهده دارند(2).
رضا، مشهورترین و رایج ترین لقب امام علیه السلام است، به این معنی که امام تدبیر و تقدیر الهی را با خشنودی و خرسندی می پذیرفته و همواره آنچه را که موجب رضای خدا بوده است انجام می داده اند، چنان که القاب دیگر آن حضرت «الرَّضی» «الرَّاضی بالله» و «الرَّاضی بِالقَدَر و القَضاء» نیز مؤید این معناست(3).
ص: 222
احمد بن محمد بِزَنطی به امام جواد علیه السلام می گوید: «گروهی از مخالفانِ» شما می پندارند که چون مأمون پدر شما را برای ولایتعهدی خود پسندید، ایشان را رضا نامیده اند(یعنی عده ای از مخالفان شما اعتقاد دارند که مأمون لقب رضا را به امام علی بن موسی الرضا داده است).
امام جواد علیه السلام فرمود: به خدا سوگند، دروغ می گویند، خداوند آن حضرت را رضا نامید زیرا، مرضی خدا در آسمان و مرضی رسول خدا صلی الله علیه و آله و سلم و ائمّة پس از آن حضرت در زمین بود. بزنطی گوید: مگر نیاکان شما مرضی خدا، رسول و ائمّه علیهم السلام نبوده اند؟
فرمود: چرا
عرض کردم: پس چرا فقط پدرتان«رضا» نامیده شده اند؟
فرمودند:
زیرا، تنها ایشان مورد رضایت موافقان و مخالفان قرار گرفتند(1).
سلیمان بن حفص مَروَزی نیز، گوید: حضرت امام کاظم علیه السلام فرزندشان علی را «رضا» می خواندند و می فرمودند: فرزندم «رضا» را صدا کنید، یا به فرزندم «رضا» گفتم، یا فرزندم «رضا» به من گفت(2).
در زیارت امام رضا علیه السلام منسوب به امام جواد علیه السلام آمده است.
«السلام علی الامام الرؤوف(3)» یعنی سلام بر امام مهربان، دلسوز، مهرورز و خیرخواه.
ص: 223
این لقب در هیچ یک از منابع حدیثی و تاریخی برای امام رضا علیه السلام ذکر نشده است. تنها در برخی منابع با عناوین «ضمین(1)»، «ضامن(2)» و «ضامن الاُمَّهًْ(3)»
به حضرت امام رضا علیه السلام اشاره شده است. با این حال، بسیاری از ایرانیان، امام رضا علیه السلام را با لقب «ضامن آهو» یاد می کنند.
در
شبه قارة هند و پاکستان، امام رضا علیه السلام به «امام ضامن» معروف است(4).
در شهر شوشتر استان خوزستان نیز دو بقعه به نام «امام ضامن» وجود دارد(5).
منشاء شهرت یافتن لقب «ضامن آهو» داستان های مختلفی است که در برخی از منابع به شرح ذیل آمده است:
اما در بخش کرامات و معجزات آن حضرت به ذکر بعضی از آن داستان ها پرداختیم و اکنون یکی دیگر از آن داستان ها را در زیر می خوانیم:
شیخ صدوق(381 ق) با دو واسطه به نقل از ابومنصور محمدبن عبدالرزّاق طوسی(350 ق) آورده است:
«در ایام جوانی بر اهل مشهد(رضا) سخت می گرفتم و در راه متعرض زائران شده، اموال آنان را می ربودم. روزی به قصد شکار خارج شدم و تازی(6)
ص: 224
خود
را در پی آهویی فرستادم، آهو پس از فرار به دیوار مرقد حضرت رضا علیه السلام پناه برد و همان جا ایستاد؛ تازی نیز در مقابل او ایستاد و به او نزدیک نمی شد، هر چه کوشش کردیم تازی به او نزدیک شود، نمی شد؛ ولی تا آهو از آن دیوار دور می شد، تازی او را دنبال می کرد. تا این که آهو از راهرویی تنگ به آن سوی دیوار مزار رفت. من وارد رباط شدم و از ابونصر مُقری پرسیدم: آهویی که اکنون وارد این مکان شد، کجاست؟ او گفت: آن را ندیدم. وارد آن راهرو شدم جز پِشگل و اثر بُولِ آهو، چیزی آنجا ندیدم. با خداوند عهد و نذر کردم که از آن پس، نه تنها به زوّار آزار نرسانم بلکه نیازهای آنان را برآورم. از آن زمان، هر گاه امر مشکل و دشواری به من روی می آورد به این مشهد پناه می برم و آن را زیارت می کنم و از خداوند متعال برآورده شدن حاجتم را می خواهم، خدا نیز حاجتم را برمی آورد ... و این از برکت مشهد است(1).»
امام کاظم علیه السلام به فرزندانشان فرمودند:
«برادر شما علی بن موسی، عالِم آل محمد است، مسائل دینی خود را از او بپرسید و آنچه را به شما می گوید، حفظ کنید. زیرا، من از پدرم جعفر بن محمد علیه السلام مکرر شنیدم که فرمودند: همانا عالِم آل محمد در صُلب
ص: 225
توست و ای کاش او را می دیدم(1) (2).»
ابراهیم بن عباس می گوید: «تا آن زمان، فردی عالم تر و آگاه تر از امام رضا علیه السلام ندیده بودم؛ مأمون به عنوان آزمایش دربارة هر مسئله ای از ایشان سؤال می کرد و امام پاسخ می دادند.»
سخنان،
پاسخ ها و تمثیل های حضرت رضا علیه السلام همه برگفته از قرآن بود (بارها
اتفاق می افتاد که). آن حضرت هر سه روز قرآن را با تلاوتی مدبّرانه ختم می کردند(3).
اباصلت
هروی نیز گفته است: «من داناتر از علی بن موسی الرضا علیه السلام ندیده ام و هر دانشمندی که با ایشان مجالست داشت، این مطلب را تصدیق می کرد.»
در روایتی از امام صادق علیه السلام امام رضا علیه السلام امامی است که اطاعت از ایشان واجب است و غریب و شهید توصیف شده اند(4).
در توجیه این لقب، بیشتر دوری امام از مدینه را وجه غربت آن حضرت دانسته اند(5)هر چند برخی دیگر از ائمّه علیهم السلام نیز در خارج از مدینه زندگی می کرده اند و مقبرة آنان دور از مدینه بوده است؛ ولی برای ایشان لقب غریب به کار نرفته است.
ص: 226
این لقب فقط برای امام حسین علیه السلام به دو صورت «غریب» و «غریب الغربا» آمده است(1)
(2).
1. اُسّ الایمان: پایه و اساس ایمان(3).
2. البحر العجّاج: دریای بزرگ و متلاطم(4).
3. البَدرُ المُنیر: ماه درخشنده(5).
4. الحاکم العادل: حکم کننده و داور عادل(6).
5. الدّین القدیم: دینداری امام رضا علیه السلام استوار و برافراشته است. به طوری که همواره پاسخگو و آمادة ساماندهی امور مختلف زندگی است.
6. السِّراج الزّاهر: چراغ بسیار درخشنده و نورانی(7).
7. العَلَم الهادی: هدایت کنندة بزرگ و سرشناس(8).
ص: 227
8. القائل القاعل: گویندة عامل(1).
9. القائمُ مقامَ الأنبیاء: امام رضا علیه السلام همان جایگاه و وظایف پیامبران را بر عهده دارد.
10. المطیع لله: فرمانبر خدا.
11. النجم الهادی: ستاره هدایت.
12. امام الابرار: پیشوای نیکوکاران(2).
13. امام اهل القرآن: پیشوای قرآنیان(3).
14. دلیل الرَشاد: راهنمای نیک منشی و خردمندی(4).
15. رَبُّ السَریر: صاحب تخت و بارگاه(5).
16. زمام الدین: راهنما و راهبر دین(6).
17. زَینُ المؤمنین: زینت بخش اهل ایمان(7).
18. سِراجُ الله: چراغ فروزان خدا(8).
19. سِراجُ وَهّاج: چراغ درخشان و تابنده(9).
ص: 228
20. شمس الشموس و انیس النُفوس: خورشید فروزان و همدم مردمان(1)
(2).
بنابر شواهد معلوم در بعضی از کتاب ها 43 لقب از القاب غیرمشهور امام علی بن موسی الرضا علیه السلام بیان گردیده و القاب مشترک آن امام بزرگوار با سایر معصومین علیهم السلام نیز 44 لقب مذکور است.
شخصی به امام رضا علیه السلام عرض کرد:
صفات خدا را برای ما بیان کن!
حضرت رضا علیه السلام تعدادی از صفات جلال و جمال الهی را بیان نمود و فرمود:
ذات پاک الهی در این اوصاف یکتا و بی همتا است.
آن مرد عرض کرد:
پدر و مادرم به فدایت! در نزد ما شخصی هست که ادعای دوستی با شما را دارد و معتقد است که همة این صفات الهی در وجود علی علیه السلام است و او آفریدگار جهانیان است.
امام رضا علیه السلام تا این سخن را شنید لرزه اندام او را فرا گرفت و عرق از بدنش فرو ریخت و فرمود:
سبحان الله! ذات پاک الهی از همة این گفتار ظالمان و کافران پاک و منزه است، مگر علی علیه السلام مانند غذا خوران، غذا نمی خورد و مانند
ص: 229
نوشندگان، آب نمی نوشید و مانند ازدواج کنندگان، ازدواج نمی کرد و... با آن همه در محضر خدا نماز می خواند و نهایت تواضع و خشوع را از خود نشان می داد و در پیشگاه او راز و نیاز و گریه می نمود، آیا کسی که دارای چنین اوصافی باشد می توان او را خدا نامید؟
اگر علی خدا باشد، پس همة شما که در این اوصاف با او شریک هستید، خدا می باشید؟
مقام شفاعت ائمّه اطهار علیهم السلام بلند مرتبه بوده و گناهکاران امت جدّشان چشم شفاعت به معصومین علیهم السلامدارند. امّا نکته ای را که نباید از نظر دور داشت، این است که شفاعت ائمّه هدی شامل هر کسی نمی شود و پیروان ائمّه طاهرین باید طبق درجة توفیق و لیاقت شفاعت توسط راهبران بزرگوار به آن نائل شوند. اکنون با هم دو فقره شفاعت از کعبة آمال امام رئوف حضرت رضا علیه السلام را می خوانیم:
مرحوم «حاجی نوری» از کتاب «عیون الذکاء» نقل می کند که: دو برادر بودند که یکی از آنها مردی مؤمن و از طلاب علوم دینی بود و دیگری از درباریان پادشاه و برعکس برادرش فردی ظالم و فحّاش و موذی بود.
روزی برادر مؤمن قصد زیارت امام رضا علیه السلام را نمود، و لذا پس از تهیه اسباب سفر برای خداحافظی به منزل برادرش رفت؛ اتفاقاً او هم در منزل نبود و برادر مؤمن با خانواده وی خداحافظی کرد و رفت.
ص: 230
هنگامی که برادر ظالمش به خانه برگشت و از جریان مسافرت برادرش باخبر شد، سوار اسبش گردید و خود را به او رسانید و با او خداحافظی کرد.
وقتی که خواست برگردد، پیش خود فکری کرد و گفت: برادرم به قصد زیارت می رود، من هم نباید خودم را از این سعادت محروم کنم، به دنبال این فکر، او هم مشتاق زیارت امام هشتم علیه السلام گردید و همراه برادرش و سایر زائران، روانه مشهد مقدس شد.
در راه از آنجایی که خود را به اذیت کردن مردم و فحش دادن و ستم کردن، عادت داده بود، نتوانست جلو زبان خود را بگیرد و زائران محترم را با زخم زبان و یا دشنام و غیره اذیت و آزار می نمود. آنها هم پیش برادر مؤمنش می آمدند و از وی شکایت می کردند. او هم هر چه برادرش را نصیحت می کرد و پند و اندرز می داد اثری نمی بخشید و همچنان به کار خود ادامه می داد! و کسی از دست او راحت و آسوده نبود.
برادر مؤمن هم بدین جهت از زائران، سخت شرمگین بود. به خاطر کارهای زشت برادرش، پیش آنان سر به زیر بود؛ این وضع ادامه داشت تا این که برادر ظالم مریض شد و بیماری اش روز به روز سخت تر و شدیدتر می شد تا این که پیش از رسیدن به مشهد از دنیا رفت.
زوار از مردن او سخت خوشحال شدند اما برادرش را رقّت و غیرت برادری وادار کرد که او را غسل داده و کفن نمود و بر او نماز خواند و جنازه اش را روی اسبش نهاد و همراه خود به مشهد مقدس آورد و سپس به دور ضریح مطهر طواف داد و پس از آن او را در جوار مطهرش دفن نمود.
ص: 231
شب هنگام در عالم خواب دید که گویا از زیارت امام علیه السلام فارغ شده و در حال خارج شدن از حرم مطهر می باشد، ناگهان باغی را در کنار صحن مشاهده نمود. وقتی وارد باغ شد، آن را در کمال صفا و زیبایی دید که دارای رودها و درختان و میوه های بسیار عالی و رنگارنگ، همراه ساختمان های بسیار زیبا و مجلل می باشد که در آن، نوکران بی شماری سر پا ایستاده و آماده هرگونه فرمانی بودند و شخص گرانقدر و گرامی و مقتدری را دید که در آنجا نشسته است و خدمتکاران از راست و چپ او به صف ایستاده اند. مرد مؤمن به فکر فرو رفت که این همه تشکیلات از کیست؟!
در همین حال، آن شخص نامبرده برخاست و پیش او آمد و خود را روی پاهای او انداخت. با دیدن این منظره، مرد مؤمن با زیرکی که داشت فهمید که این همان برادر مرده اش می باشد که دیروز دفن کرده است با کمال تعجب گفت: ای برادر! تو از پیروان ستمگران بودی، چگونه به چنین مقامی رسیدی؟! برادرش در پاسخ گفت: همه نمعمت هایی که می بینی، از برکت شماست و من هم اکنون برای تو همه چیز را تعریف می کنم:
هنگامی که به حال احتضار رسیدم، بسیار سخت جان دادم و وقتی که مرا در تابوت قرار دادی و بر اسبم سوار نمودی، ناگهان تابوت و اسب هر دو تبدیل به آتش شدند و دو نفر در نهایت خشونت و زشتی در حالی که دست هر کدام شان سلاحی از آتش بود، پیش من آمدند و مرا پیوسته شکنجه می دادند و هر چه از شما و دیگر زوّار کمک و یاری می طلبیدم،
ص: 232
سودی نمی بخشید. روز و شب به طور دائم در عذاب و شکنجه بودم تا این که به مشهد مقدس رسیدیم.
وقتی که وارد صحن مطهر گشتیم، آن دو نفر شکنجه گر از من دور شدند و تابوت و اسب به حالت طبیعی خود برگشتند و اثری از آتش باقی نماند. شما هم تابوت را گذاشتید و رفتید و آن دو نفر از دور روبه روی من ایستاده و منتظر بودند، در این هنگام حالم متغیر گشت و هر چه گفتم مرا از دست این دو نفر نجات دهید، سودی نمی بخشید. هنگام عصر که جنازه ام را به روضه مقدسه بردید، دیدم امام رضا علیه السلام بر روی صندوق مطهر یا نزدیک بر آن نشسته اند و پیرمرد نورانی نزدیک امام رضا علیه السلام ایستاده اند. پس من به حضرت سلام کردم ولی امام صورت مبارک شان را از من برگرداندند پس از آن، پیرمرد نورانی به من گفت: به آقا التماس کن تا تو را ببخشد. من هم شروع به التماس نمودم ولی فایده ای نکرد و حضرت جوابی ندادند. پس از این که یک دور تابوتم را دور حرم طواف دادید، باز به پیرمرد رسیدم و برای بار دوم گفت: به آقا التماس کن تا تو را ببخشد. باز من هر چه التماس نمودم، جوابی ندادند و روی مبارک شان را برگردانیدند، دور سوم بود که باز آن پیرمرد نورانی به من گفت: به آقا التماس کن و او را به جدش قسم بده تا تو را ببخشد، وگرنه پس از این که خارج شوی، به آنچه که دیدی همچنان عذاب و شکنجه خواهی شد.
من هم رو به امام علیه السلام نمودم و گفتم: شما را به حق جدت پیامبر صلی الله علیه و آله و سلم قسم می دهم که از جرائم و گناهانم در گذری چون که من از زوار شما
ص: 233
هستم و طاقت آن همه عذاب و شکنجه را ندارم. با گفتن این سخنان، امام علیه السلام به پیرمرد کرده فرمودند: «رویی برای شماها نگذاشته اند» و سپس با انگشتان مبارکشان کاغذی به من عطا فرمودند، هنگامی که خواستم از حرم مطهر خارج شوم دیدم هر کس جلو من بود، ندا می دهد این شخص آزاد شدة امام رضا علیه السلام است.
سپس مرا به این باغ آوردند و بعد از آن، دیگر آن دو نفری که مرا شکنجه می دادند را ندیده ام و از تمام این تشکیلات و نعمت ها بهره مند هستم و همه این ها از لطف شماست که در برادری با من نمودی و اگر مرا به اینجا(مشهد مقدس) نمی آوردی، من تا روز قیامت در عذاب و شکنجه قرار می گرفتم، پس از آن، مرد مؤمن در حالی که از مهربانی امامان علیهم السلام شاد و خرسند بود، از خواب بیدار شد(1) (2).
ملّا هاشم خراسانی مؤلف کتاب «منتخب التّواریخ» از پدر خود «محمدعلی خراسانی مشهدی» که قریب هفتاد سال به خدمت فراشی در آستان قدس رضوی مفتخر بود، نقل می کند:
«در اوایلی که من به خدمت فراشی آستان رضوی مشرّف شده بودم، خادمی که او نیز با من در یک زمان کشیک بود، و مردی اهل زهد و عبادت بود. وقتی شب ها، درب حرم مطهر را می بستند، آن مرد صالح، برای
ص: 234
خواب به آسایشگاه نمی رفت، بلکه در همان «دارالحفاظ» که در بسته می شد، مشغول تهجد و عبادت می شد و وقت کسالت و خستگی، سر خود را به عتبة در می گذاشت تا کسالتش برطرف شود.
شبی سرش را بر عتبة مقدّسه گذاشته بود، ناگاه صدای باز شدن در ضریح مطهّر به گوشش می رسد(1).
خیال می کند هنگام بسته شدن درب ها، کسی در داخل حرم جا مانده است.
ناگاه می بیند درب حرم مطهّر باز شد و بزرگواری از حرم بیرون آمد و دری که از دارالحفاظ به دار السّیاده است، باز شد و آن جناب به طرف دارالسّیاده رفت و از آنجا به طرف ایوان طلا رفته و لب ایوان ایستاد.
خادم مذکور نقل می کند: من با کمال ادب نزدیک محراب ایستادم، دیدم دو نفر آمدند و با حال خضوع در برابر آن حضرت ایستادند.
پس آن حضرت به آن دو نفر فرمود: «این قبر را بشکافید و این خبیث را از جوار من بیرون ببرید.» و اشاره کرد به قبری که در صحن مقدس پشت پنجره بود. من نگاه می کردم که آن دو نفر با کلنگ قبر را شکافتند و شخصی را در حالی که زنجیر آتشین به گردنش بود، بیرون آوردند و کشان کشان از صحن مقدّس، به طرف خیابان بالا بردند.
ناگهان، آن شخص روی خود را به جانب آن بزرگوار کرد و عرض کرد:
«یابن رسول الله! من خود را مقصر و گناهکار می دانستم که وصیت کردم مرا از راه دور بیاورند و در جوار شما دفن کنند.»
ص: 235
تا این سخن را گفت آن حضرت به آن دو نفر فرمود: او را برگردانند. در این هنگام، ناقل حکایت بی هوش می شود. چون سحر خدّام وارد حرم می شوند و می بینند که آن مرد بی هوش افتاده، او را به هوش می آورند و او قضّیه را نقل می کند.
مرحوم پدرم گفت: من با جمعی از خدّام رفتیم آن محل را به ما نشان داد و ما آثار نبش قبر را به چشم خود دیدیم.
پس از آن معلوم شد که آن، قبر یکی از افراد آلوده بوده که روز قبل او را در آن محل، دفن کرده بودند(1) (2).
مأمون در اثر ظلم و جنایتی که انجام داد و امام هشتم، امام رضا علیه السلام را به شهادت رساند، به عذاب برزخی دچار شد و عذاب برزخی او چنین است:
شیخ محمدباقر مکی از بعضی موثقین نقل می کند: وقتی به مسافرت رفتم در وسط دریا، کشتی شکست و من به جزیره ای افتادم.
در آن جزیره میمونی را دیدم که از چاهی آب می کشد و در حوضی که آنجا بود می ریخت!
ص: 236
در این حال مشاهده کردم، فیلی از دور پیدا و تا کنار چاه آمد و آن میمون را با زجر و عذاب کشت.
و به زیر پاهای خود نرم کرد و تمام آب های حوض را خورد و رفت.
طولی نکشید دیدم آن میمون زنده شد شروع به آب کشیدن کرد و داخل آن حوض می ریخت. روز بعد دیدم همان فیل آمد میمون را کشت و به زیر دست و پای خود نرم کرد و آب های حوض را خورد و رفت.
باز میمون زنده شد و شروع به آب کشیدن کرد.
او می گوید: من از دیدن این امر عجیب بسیار متعجب شدم و در حیرت فرو رفتم.
آن میمون گویا فهمید که من از این قضیه در تعجب هستم. نگاهی به من کرد و گفت: ای فلانی! مگر مرا نمی شناسی؟
گفتم: خیر.
جواب گفت: خدا لعنت کند دشمنان آل محمد صلی الله علیه و آله و سلم را. آیا تا به حال اسم مأمون عباسی را شنیده ای؟
گفتم: بلی.
گفت: من همان مأمون هستم. از وقتی مرده ام به سبب ظلمی که به حضرت رضا علیه السلام کرده ام، خدای متعال، مرا به این عذاب گرفتار کرده است که روز آب بکشم و داخل این حوض بریزم و این فیل بیاید مرا به این نحو بکشد و آب های حوض را بخورد و باز خدا مرا زنده کند.
ص: 237
بدان که خوراک من در این جزیره از فضله های همین فیل است و کار من هم فقط آب کشیدن برای این فیل می باشد(1) (2).
یکی از امور مهم در بهره برداری بهتر و بیشتر از انوار قدسی حضرت رضا علیه السلام، آشنایی با مشاهیر مدفون در حرم رضوی و معطوف نمودن وجود خویش به ارواح ملکوتی علماء، عرفا، مشاهیر و اندیشمندانی است که در جوار ملکوتی قبلة هشتم، امام رئوف مدفون گردیده اند که باید با توسّل به آنان، حاجات خویش را طلب نموده تا توفیق یار ما شود و کارها بر وفق مراد گردد.
لازم به یاد آوری است که آن بزرگواران سرلوحه و سرمشق همگان بوده اند، ما نیز باید از مرام پسندیده آنان پیروی کرده تا در دو عالم سعادتمند شویم. با هم گزیده ای از آنان را می خوانیم:
اسامی مشاهیر مدفون در حرم رضوی به ترتیب حروف الفبا می باشد (داخل پرانتز سال تولد و وفات یا شهادت آن بزرگواران می باشد.)
1. آشتیانی- سید جلال الدین(1384-1304 ش).
2. آشتیانی- مرتضی(1365-1281 ق)
ص: 238
3. آملی- محمّدتقی(1391-1304 ق)
4. آقابزرگ حکیم- محمدتقی(1315- ... ش)
5. آیت الله زاده خراسانی- میرزا مهدی(1364-1295 ق)
6. ابن ابی جمهور احسایی- محمد(زنده به سال 904 ق)
7. ابوترابی- سیدعلی اکبر(1379-1318ش)
8. ادیب بجنوردی- سیدحسین(1341-1259 ش)
9. ادیب نیشابوری- عبدالجواد(1344-1281 ق)
10. ادیب نیشابوری- محمدتقی(1396-1315ق)
11. ادیب هروی- محمدحسن(1347-1263ش)
12. اردبیلی- سیدیونس(1377-1296 ق)
13. اصفهانی- حسنعلی(1361-1279ق)
14. اصفهانی- مهدی(1365-1303ق)
15. اصفهانی- میرزامهدی(1218-1152 ق)
16. بجنوردی- محمدتقی(م 1314 ق)
17. بهاءالدین عاملی- محمد(953 تا 1030 یا 1031 ق)
18. تبریزی- غلامحسین(1359-1260ش)
19. تربتی- عباس(1322- ... ش)
20. جعفری- محمدتقی(1377-1304ش)
21. حرّعاملی- محمد(1104-1033 ق)
22. حسینی تهرانی- محمدحسین(1416-1345 ق)
ص: 239
23. خادمی اصفهانی- سیدحسین(1363-1319 ش)
24. خالصی- محمدمهدی(1277 یا 1276 تا 1343 ق)
25. خامنه ای- سیدجواد(1406-1313 ق)
26. خراسانی- ملاهاشم(1352-1284 ق)
27. دامغانی- محمدکاظم(1401-1316 ق)
28. سبزواری- حسین(1386-1309 ق)
29. شیرازی- ابوالحسن(1379-1293 ش)
30. شیرازی- سیدعبدالله(1309 ق-1363 ش)
31. رضوی- محمدتقی(1149- ... ق)
32. طبرسی- فضل بن حسن(548- 468 ق)
33. عاملی- عبدالعالی(926 تا 993 یا 994 ق)
34. عصار- سیدمحمد(1264 یا 1265 تا 1356 ق)
35. علم الهدی- سیدابراهیم(1378- ... ق)
36. فلسفی- میرزا علی(1384-1299 ش)
37. قزوینی- مجتبی(1386-1318 ق)
38. قزوینی- هاشم(1339-1270 ش)
39. قوچانی- ذبیح الله(1414-1329 ق)
40. کلباسی- محمدرضا(1383-1295ق)
41. کوهستانی- محمد(1351- ... ش)
42. گلپایگانی- حبیب الله(1384-1297 ق)
ص: 240
43. مازندرانی- محمّدصالح(1391-1297ق)
44. مجتهد خراسانی- میرزا حبیب الله(1327-1266 ق)
45. محامی- غلامحسین(1333- ...ش)
46. محقق سبزواری- محمّدباقر(1090-1017 ق)
47. مدّرس- میرزاعبدالرحمن(1328-1268ق)
48. مدّرس یزدی- میرزا احمد(1391-1306 ق)
49. مروارید- حسینعلی(1425-1329 ق)
50. مصطفوی- سیدجواد(1368-1301 ش)
51. میرزا هدایت الله(1248-1178 ق)
52. میلانی- سیدمحمدهادی(1395-1313 ق)
53. نوقانی- علی اکبر(1370-1300 ق)
54. نوقانی- محمدمهدی(1371-1303 ش)
55. نهاوندی- علی اکبر(1369-1278 ق)
56. نهاوندی- محمّد(1371-1291ق)
57. واعظ خراسانی- مهدی(1370-1286 ق)
58. واعظ طبسی- غلامرضا(1355-1313 ق)
59. هاشمی نژاد- سیدعبدالکریم(1360-1311ش)
ص: 241
اکنون بیوگرافی بعضی از سرشناس ترین چهره های مدفون در حرم شاه مظلوم غریب خراسان را می خوانیم:
به
امید آن که با بررسی و غور در مطلب و همچنین گرایش به اندیشه؛ تحولّی ژرف در ما ایجاد شده و زندگی با سعادت آنان فرا راهمان قرار گیرد:
بهاءالدین محمد معروف به شیخ بهایی از علمای بزرگ بود که در فقه، حدیث، نجوم، ریاضی، هندسه، معماری و علوم غیبه تبحّر داشت و بیش از 50 عنوان کتاب از او به جای مانده است. او زادة جبل عامل لبنان بود که به ایران آمد، مرد شماره یک معماری اصفهان بود که در همان دیار از دنیا رفت، علامه مجلسی رحمة الله بر بدن شریفش نماز گذارد و بنابر وصیت خود، بدنش را برای دفن به حرم رضوی منتقل کردند.
محمد بن حسن بن علی معروف به شیخ حرّ عاملی نیز اهل لبنان(شهر بقاع) بود که چهل سال در کشورهای اسلامی به سفر و دانش اندوزی پرداخت. در زمان شاه سلیمان به مشهد آمد و ساکن شد. کتاب «وسائل الشیعه» در 20 مجلد اثر ماندگار اوست. و بدن شریفش در یکی از رواق های صحن عتیق دفن گردید.
حاج شیخ حسنعلی مقدادی اصفهانی معروف به «نخودکی» شاگرد میرزا جهانگیرخان قشقایی بود. او برای کسب علوم عقلی و فلسفه به
ص: 242
عتبات سفر کرد و در نجف به تکمیل مقامات عرفانی خود پرداخت و صاحب کرامات بسیاری شد. سپس به مشهد آمد و در سن 82 سالگی وفات یافت و در صحن عتیق به خاک سپرده شد.
فضل بن حسن فضل، معروف به شیخ طبرسی از علمای بزرگ بود که در فقه، حدیث، ادبیات عرب، رجال، لغت و علوم ریاضی تبحّر داشت. تفسیر شریف «مجمع البیان» اثر اوست. او در 80 سالگی درگذشت و مرقد او هم اکنون در ابتدای خیابان طبرسی امروز است.
از علمای بزرگ معاصر بود که به علوم مختلف روز از جمله فلسفه تسلط کامل داشت.
ایشان مجموعه کتبی در شرح نهج البلاغه و مثنوی معنوی و ... به یادگار گذاشت و بدن ایشان در دار الزهد حرم رضوی به خاک سپرده شد.
حجهًْ الاسلام ابوترابی سردار رشید جبهه های جنگ و آزادة سرفرازی بوده که پس از تحمل ده سال رنج اسارت به میهن بازگشت.
خاطرات شیرین آزادگان از او هنوز هم آموزگاری برای خداجویان به شمار می رود. سرانجام این مرد بزرگ در مسیر زیارت امام رضا علیه السلام به همراه پدرش و آیهًْ الله ابوترابی بر اثر سانحه تصادف دار دنیا را وداع گفت و بدن شریفش در صحن آزادی(غرفه 24) به خاک سپرده شد.
ص: 243
فرزند آیهًْ الله حاج حسین خامنه ای بود که علوم حوزوی را در مشهد و عتبات عالیات تحصیل نمود و پس از مراجعت در حوزة مشهد به تدریس علوم دینی پرداخت و در سال 1406 ق دار فانی را وداع گفت و در رواق توحید به خاک سپرده شد(1).
1. نام و کنیه امام رضا علیه السلام چیست؟
2. نام پدر و مادر امام رضا علیه السلام چیست؟
3. تولد امام رضا علیه السلام در چه زمانی و در کجا بوده است؟
4. مدت امامت امام رضا علیه السلام چند سال بوده است؟
5. دوران زندگی امام رضا علیه السلام به چند بخش تقسیم می شود؟
6. حساس ترین دوره زندگی امام رضا علیه السلام در چه دوره ای و چند سال بوده است؟
7. چرا امام رضا علیه السلام در سؤال دو نفر مسافر که هر دو از یک نقطه حرکت کرده بودند و از کیفیت نماز خود سؤال کردند، دو جواب مختلف بیان نمودند؟
8. چرا امام رضا علیه السلام به خراسان دعوت شدند؟
9. حدیث «سلسلهًْ الذهب» چه حدیثی است و توسط چه کسی و در کجا بیان شد؟
10. معنای لغوی «سلسلهًْ الذهب» چیست و چرا به آن «سلسلهًْ الذهب» می گویند؟
ص: 244
11. از بیان حدیث سلسلهًْ الذهب به وسیلة امام رضا علیه السلام چه نکاتی استفاده می شود؟
12. کدام امام به «عالِم آل محمّد صلی الله علیه و آله و سلم» معروف است؟
13. نام خادم امام رضا علیه السلام چه بود؟
14. امام رضا علیه السلام در چند سالگی و به وسیله چه کسی مسموم شدند؟
15. امام رضا علیه السلام در چه زمانی و در کجا به شهادت رسیدند؟
16. تنها فرزند امام رضا علیه السلام چه نام دارد و هنگام شهادت آن حضرت چند ساله بود؟
17. مرقد شریف امام رضا علیه السلام در کجا واقع شده است(1)؟
1. نام: علی بن موسی علیه السلام، کنیه: ابوالحسن
2. پدر: امام موسی بن جعفر علیه السلام، مادر: نجمه علیها السلام
3. یازدهم ذیقعده سال 148 ق، در مدینه منوره
4. بیست سال.
5. سه بخش: الف) دوران قبل از امامت. ب) دوران بعد از امامت در مدینه. ج) دوران بعد از امامت در خراسان.
6. در دوران امامت آن حضرت و در مدت سه سالی که در خراسان حضور داشتند. حساس ترین دوره زندگی سیاسی آن حضرت بوده است.
7. امام رضا علیه السلام به یکی از آنها فرمودند: نماز تو شکسته است و به دیگری فرمود: نماز تو تمام است. سپس برای آن کس که فرموده بود
ص: 245
نماز تو تمام است، چنین توضیح داد: زیرا تو به قصد دیدار سلطان (مأمون ظالم) آمده ای و بنابراین سفر تو سفر گناه است. و سفر گناه موجب قصر(شکسته خواندن) نماز نمی شود، لذا به این ترتیب، امام رضا علیه السلام حتی در بیان مسائل، مردم را از طاغوت برحذر می داشتند(1).
8. مأمون، برای این که به دربار خود حشمت و قدرت و موقعیت علمی بدهد و از سوی دیگر از نارضایتی طرفداران آل علی علیه السلام بکاهد و ستمگری های گذشته را جبران کند، به فکر افتاد که حضرت رضا علیه السلام را از مدینه به مرو، دعوت نماید. مأمون پس از مشورت با اطرافیان خود مخصوصاً فضل بن سهل که مردی باهوش و با استعداد بود و امور کشوری و لشگری را در دست داشت، با اصرار و پافشاری از حضرت علیه السلام خواست که از مدینه به خراسان بیاید(2).
9. وقتی امام رضا علیه السلام در مسافرت به خراسان به شهر نیشابور رسیدند، حدیثی را که مربوط به توحید و به یگانگی ذات حق بود، بیان فرمودند و گفتند: «کلمه طیبه لا اله الاّ الله دژ استوار من است، هر کس به آن قائل شود، در این دژ استوار داخل می شود و اگر وارد آن شود از عذاب روز رستاخیز در امان خواهد بود(3).»
و بعد از چند لحظه، امام به دنبال حدیث فرمودند: «امّا به شرط و شروطش و در حالی که به خود اشاره می کردند: و من شرط آن هستم(4).»
ص: 246
10. «سلسلهًُْ الذَّهب» یعنی: زنجیره زرین و چون عنوان حدیثی است که راویان آن حضرت ختمی مرتبت، همه معصوم و امام می باشند به آن سلسلهًْ الذهب می گویند.
11. از بیان حدیث «سلسلهًْ الذهب» به وسیله امام رضا علیه السلام سه نکته استفاده می شود: اول آن که با نقل نام پدران و اجداد خود، که هر کدام از دیگری حدیث را نقل کرده اند تا به پیغمبر اکرم صلی الله علیه و آله و سلم و این که آن حضرت از طریق جبرئیل امین، از مقام ربوبی این حدیث را شنیده است، پدران بزرگوار خود را که همه خلفای الهی هستند، به مردم بازگفته و آنها را به یاد مردم می آورد: دوّم این که: موضوع یگانه پرستی و خداپرستی را که پایه و اساس همه اعتقادات است به یاد مردم آورد، تا به باطل و طاغوت، گرایشی پیدا نکنند.
سوم آن که، یگانه پرستی و خداپرستی واقعی و خالی از شرک و ریا، مستلزم ولایت اهل بیت علیهم السلام است(1).
12. حضرت علی بن موسی الرضا علیه السلام
13. نام خادم آن حضرت «موّفق» بوده است.
14. در سن 55 سالگی به وسیلة مأمون.
15. در آخر صفر سال 203 ق در سناباد نوقان(که امروز یکی از محله های مشهد است).
16. حضرت جواد علیه السلام که در موقع شهادت آن امام همام علیه السلام حدود هفت سال داشتند.
17. مشهد مقدس.
18. حضرت امام جواد علیه السلام که در موقع شهادت امام رضا علیه السلام حدود هفت سال داشتند.
19. در مشهد مقدّس(2).
ص: 247
ص: 248
در گفتار معصومین علیهم السلام سرودن شعر در مدح و منقبت راهبران مذهبی از فضیلت و ثواب فراوان سرشار است. به دلیل آن که مدح آن مظاهر و اسوه های مظلومیت، مکارم اخلاقی و شهادت به پیروانشان درس چگونه زیستن داده و به ما می آموزد که هرگز به بی راهه نرویم و همیشه در راه راست گام برداریم چنان که امام حسین علیه السلام با آن همه بزرگواری و هیبت به پیروان مکتبش در روز عاشورا چنین می آموزد که... خدایا ما را به راه راست هدایت فرما...
بنابراین طبق بیان فوق و به دلیل اهمیت شعر و شاعری در مکتب امام رضا علیه السلام بر آن شدیم بخشی از این کتاب را به شعرهای سروده شدة فارسی در مدح و منقبت حضرت اختصاص دهیم. امیدواریم مورد قبول حق واقع گردد:
ص: 249
اشعار زیر را که در کتیبه پشت سر حضرت رضا علیه السلام نوشته شده قاآنی سروده و تاریخ آن مطابق با 1250 ق است.
زهی
به منزلت از عرش برده، فرش تو رونق!
تویی که خاک تو با آب رحمت است مخمّر
چو دین احمد مرسل مبانی تو مشیّد
مگر تو روضة سلطان هشتمی؟ که به خاکت
کدام مظهر بی چون بود به خاک تو مدفون؟
علّی عالی اعلی امام ثامن ضامن
سپهر عدل، میهن گوهر محیط خلافت
پس از ورود سرود از برای سال طرازت
زمین
ز یُمن تو محسود هفت کاخ مطّبق
تویی
که فیض تو با فرّ سرمد است ملّفق
چو شرع حیدر صفدر قواعد تو موفّق
کند ز بهر شرف، سجده هفت طارم ازرق
که از زمین تو خیزد همی خروش اَنالحقّ
که از طفیل وجودش وجود گشته منشق
جهان جود، بهین زادة رسول مصدّق
زهی زمین تو مسجود نه رواق معلّق
ص: 250
در
جوار تربت پاک تو ای شمس الضحی
روز و شب اندر طواف قبر نورانی تو
ای امام راستین ای پیشوای متقین
ای ولی الله اعظم این تویی سلطان دین
سخت می گردند زیرا نور تو گم کرده اند
در جهان ظلم و ظلمت در تمنای نجات
ما بدین در سر نهاده التجا آورده ایم
پیر و برنا مرد و زن در این حریم کبریا
معدن خیری واصل جود و مبنای کرم
سایه لطف خدایی ای عزیز فاطمه
رهبر خلق جهانی و تو خالق را ولی
در تجلی نور یزدان از مزار پاک تست
در حیات و در مماتت زنده می سازی بشر
محور توحید و باب معرفت میزان حق
عاشقان درگهت را می نوازی روز و شب
عاجز از مدح تو انسان و ملک گردیده اند
بود غفران خدا مقصود از خلق بشر
حصن توحید خدا را راه جز باب تو نیست
خادم درگاه تو این قطره بی اعتبار
روسیاهی مجرمی آلوده در عصیان و اثم
ای خدا این بنده شرمنده از کردار خویش
چون که محبوب تو باشدصاحب این درگاه
جمع
مشتاقان به ذکر و گریه و درد و دعا
با دلی آکنده از عشق و زبان در التجا
ای شفیع مذنبین ای منبع فیض خدا
عاشقانت راست در دل با تو رمز و رازها
از تو می جویند ره را ای امام رهنما
اشک می ریزند ومی گویند با تو ای رضا علیه السلام
دردمان بسیار باشد ای تو بر آنها دوا
میهمان برخوان احسان تو ای بحر عطا
کان علم و معرفت بر جن و انسان پیشوا
وارث پیغمبر و فرزند پاک مرتضی
معنی تطهیر و نور کوثری و هل اتی
در تعالی روح انسان زین حریم با صفا
باب حصن حق تویی ای شافع روز جزا
معنی ایمان و عدل و عزت و نور هدی
درد پا و رنج شان از لطف تو گیرد شفا
خالق انسان به قرآن بر شما گفته ثنا
معرفت کی حاصل آید جز به انعام شما
زین سبب این خیل انسان می زند این باب را
گشته با دریای مشتاقان کویت همنوا
از تو می خواهد شفاعت ای امام اتقیا
عذر خواه آمد به درگاه تو از بیت رضا علیه السلام
توبه ام بپذیر و عفوم کن به آل مصطفی صلی الله علیه و آله و سلم (1)
ص: 251
ارض و سما، زمین و زمان شد چه با صفا
این مژده از سروش به گوشم رسید دوش
سر زد ز بیت موسی جعفر علیه السلام ستاره ای
زیبا گلی به دامن تکتم شکفته شد
ساقی ز جای خیز که وقت سقایت است
کز دل کشیم نعرة یا ثامن الحجج علیه السلام
بر ساکنان کوی رضا علیه السلام خیز و مژده ده
جان رسول و بضعة پاک محمّدی صلی الله علیه و آله و سلم
ای قبلة امید دل دل شکستگان
هم حافظ حریم تواند حاملان عرش
ای دست پر توان الهی برس به داد
عیدی ما ز درگه لطفت فرج بود
من کمترین گدای توام یا اباالحسن
از آن عنایتی که به دعبل نموده ای
از
یُمن کیست گشته جهان جنّت و العُلی
از ره رسید موکب سلطانِ ارتضا
کز پرتوش جهان شد پر نور و پر ضیاء
پُر گشته از شمیم دل آرای او فضا
لبریز کن تو جام دل از بادة ولا
شاید دهد ز راه کرم پاسخی به ما
باشد ولادت ولیِّ نعمت شما
زهرا علیها السلام خصال و پورش ملک لافتَی
وی کعبه مُراد همه خلق ماسوَی
هم خادم سرای تو موسی است با عصا
بر شیعیان خویش که افتاده اند ز پا
از حق بخواه امر ظهور امام ما
حاشا که ناامید شود از درت گدا
بنما به این «هنرور» غم مبتلا، عطا(1)
ص: 252
دل ها
که آرزوی امام رضا علیه السلام کنند
در سینه می طپد دل شیدای شیعیان
در حسرت طواف تو ای آشیان قدس
زان کیمیای گُنبد و گُلدستة طلا
یک کاروان شوق به سودایی مشهدند
چاوُش اگر به اهل قبور این صلا دهد
ما را جواب کرده طبیبان و می رویم
فرض است این زیارت و باید ادا به وقت
حاجت مبر به درگه نامرد ای فقیر
بیگانه را چه ذوق غم و لذت حضور
آن چشمه های ذوق و صفا گو خدای را
ای کعبه توشة طلبی با پیادگان
سودای اهل بیت بَرَد سود عاقبت
زان لعل و خطّ سبز، نباتی و مصحفی
با شاه عرضه کن سخن عشق شهریار
گویا
زیارت علی و مرتضا کنند
هر دم که آرزوی امام رضا علیه السلام کنند
مُرغان پر شکسته چه پرها که وا کنند
مِس های قلب خویش، فقیران طلا کنند
کان صحن را به شور و نوا کربلا کنند
خیزند مُردگان و قیامت به پا کنند
آنجا که دردها به نگاهی دوا کنند
خوبان چرا نماز خدا را قضا کنند
آنجا برو که حاجت مردان روا کنند
اینجا حکایتی است که با آشنا کنند
چشمی هم از کرم به من بی صفا کنند
تا چند التماس به باد صبا کنند
سوداگران، معامله گو با خدا کنند
تا اهل دل مصالحه با(ماسوا) کنند
امّا نه زاهدانه که روی و ریا کنند(1)
ص: 253
تویی
آن مظهر امید رضا
تو ملّقب به رضایی و خدا
گشته مأیوس هر آن کس ز دری
تویی آن مظهر انوار خدا
هر کس شیعة اثنی عشر است
تویی
آن کشته توحید رضا
خلق و خوی تو پسندید رضا
نیست هرگز ز تو نومید رضا
نور حق در تو توان دید رضا
غیر راه تو نپویید رضا(1)
در
حجره در بسته غریبانه بگریم
در پر بند در خانه اباصلت که باید
دریای سخایم ولی از جور زمانه
ساقی ببرم آمده با جام شهادت
خون شد جگر از هجر جگر گوشه که باید
چون مرغ اسیری که شکسته پر و بالش
با یاد در سوخته خانه زهرا
آن دسته گلم کز ستم و کینه گلچین
چون
شمع سحر در غم پروانه بگریم
دور از نظر مردم، بیگانه بگریم
از هجر رخ گوهر یکدانه بگریم
چون کسب بنهم بر لب پیمانه بگریم
امشب ز غمش زار و پریشانه بگریم
دور از وطن و لانه و کاشانه بگریم
چشمم چو فتد بر هر خانه بگریم
پرپر شوم و دور ز گلخانه بگریم(2)
ص: 254
از
عرش سلام سرمدی آوردند
آیینة حُسن ایزدی آوردند
با آمدن رضا از باغ بهشت
یک دسته گل محمدی آوردند(1)
با
نام رضادلت مصفّا گردد
درد و غم سینه ات مداوا گردد
گر روی نهم به درگهش با اخلاص
هر عقده ز کار بسته ات وا گردد(2)
در
بُرج ولاشمس هدی می آید
هشتم ولی خدا رضا می آید
جا دارد اگر ما به همه فخر کنیم
زیرا که ولی نعمت ما می آید
امشب
که شب خجسته میلاد است
تسبیح فرشتگان مبارک باد است
شاد است دل آل محمد امّا
بیش از همه دل ها، دل زهرا شاد است(3)
ص: 255
آن
ماه که مهر از نگاهش ریزد
گلبوسه ملک به خاک راهش ریزد
در جشن ولادت رضا هر که نشست
از بارش مرحمت گناهش ریزد(1)
ما
در کنف لطف تو مأوای من است
خاک در تو عرش مُعلّای من است
ای خسرو طوس، این بود مَسلک من
آن کس که بود عبد تو، مولای من است(2)
از
عرش سلام سرمدی آوردند
آیینة حُسن ایزدی آوردند
با آمدن رضا از باغ بهشت
یک دسته گل محمدی آوردند(3)
با
نام رضادلت مصفّا گردد
درد و غم سینه ات مداوا گردد
گر روی نهم به درگهش با اخلاص
هر عقده ز کار بسته ات وا گردد(4)
در
بُرج ولاشمس هدی می آید
هشتم ولی خدا رضا می آید
جا دارد اگر ما به همه فخر کنیم
زیرا که ولی نعمت ما می آید
امشب
که شب خجسته میلاد است
تسبیح فرشتگان مبارک باد است
شاد است دل آل محمد امّا
بیش از همه دل ها، دل زهرا شاد است(5)
آن
ماه که مهر از نگاهش ریزد
گلبوسه ملک به خاک راهش ریزد
در جشن ولادت رضا هر که نشست
از بارش مرحمت گناهش ریزد(6)
ما
در کنف لطف تو مأوای من است
خاک در تو عرش مُعلّای من است
ای خسرو طوس، این بود مَسلک من
آن کس که بود عبد تو، مولای من است(7)
محبوب
رضاست هر که دل ریش تو است
از کعبه صفای این حرم بیشتر است
اینجاست طبیبی که ندارد نوبت
هر دل که شکسته تر بود پیشتر است
در
کشور دل غیر توأم یادی نیست
جز خدمت درگاه توام کاری نیست
هر چند بَدَمْ گدای با سابقه ام
وین سابقه را جز تو خریداری نیست
ص: 256
- قرآن کریم، ترجمه: آیهًْ الله ناصر مکارم شیرازی، نشر: آستان قدس رضوی.
- مفاتیح الجنان، مرحوم شیخ عباس قمی رحمة الله.
- نهج الشهادهًْ(مجموعه سخنان امام حسین علیه السلام)، مترجم: احمد فرزانه، نشر: اهل بیت علیهم السلام، سال 1363.
1.آیهًْ الله دستغیب، داستان های شگفت، نشر: دفتر نشر اسلامی، سال 1369.
2.آیهًْ الله مستنبط، احمد، القطره، جلد اول، ترجمه محمد ظریف، نشر: حاذق، سال 1387.
3.ابن شهرآشوب، زین الدین، مناقب، نشر: ذوی القربی، سال 1329 ق.
4.ابن قولویه قمی، کامل الزیارات، ترجمه امیر وکیلیان، نشر: دفتر نشر اسلامی، سال 1388.
5.اربلی، ابی الحسن، کشف الغمّهًْ، نشر: دارالمرتضی، چاپ بیروت لبنان، سال 1427ق.
ص: 257
6.اکبری، محمدرضا، قصه های قرآن، نشر: پیام عترت، سال 1375.
7.امینی، محمدعلی، نگاهی به زندگی و ولایتعهدی امام رضا علیه السلام، نشر: به نشر، سال 1387.
8.پیشوایی، مهدی، سیمای پیشوایان در آینة تاریخ، نشر: دارالعلم، سال 1362.
9.ترابی، احمد؛ معینی، محمدجواد، امام علی بن موسی الرضا منادی توحید و امامت، نشر: آستان قدس رضوی، سال 1386.
10.حرانی، ابن شعبه، گزیدة متون حدیثی، نشر: دارالحدیث، سال 1387.
11.حرانی، ابومحمد، تحف العقول، ترجمه: صادق حسن زاده، نشر: آل علی، سال 1386.
12.حکیمی، محمد، امام رضا علیه السلام زندگی و اقتصاد، نشر: به نشر، سال 1387.
13.حکیمی، محمدرضا، الحیاهًْ(جلد اول و دوم)، ترجمه احمد آرام، نشر: دفتر تبلیغات اسلامی، سال 1361.
14.حلی، احمد بن فهد، عدهًْ الداعی، ترجمه: حسین غفاری، نشر: بنیاد معارف، سال 1386.
15.خسروی، موسی، 53 داستان از کرامات حضرت رضا علیه السلام، نشر: هاتف، سال 1388.
16.رجایی، محمدرضا، راه های رسیدن به موفقیت و خوشبختی، سال 1388.
17.رجایی، محمدرضا، ویژگی های دعا، نشر: اقیانوس معرفت، سال 1386.
18.رجبی، محسن، آیینه مهر، نشر: آستان قدس رضوی، سال 1387.
19.رحیمی، عباس، انسان موفق، نشر: جمال، سال 1387.
20.رضوی، جواد، داستان های عبرت انگیزی از عاقبت گناهکاران، نشر: پارسایان، سال 1386.
21.زارعی، عباسعلی، سیرة علمی و عملی امام رضا علیه السلام، نشر: به نشر، سال 1388.
22.زین العابدین، احمد، دعا نسخة شفابخش، نشر: میثم تمّار، سال 1381.
23.سازمان تبلیغات اسلامی، آشنایی با زندگانی چهارده معصوم، نشر: سازمان تبلیغات اسلامی، سال 1389.
ص: 258
24.سعدالنجفی، علی، مراسم بیعت با امام رضا علیه السلام، ترجمه: محمد تقدمی صابری، نشر: آستان قدس رضوی، سال 1389.
25.شریف زاده، بهمن، در وصف دریا، نشر: اسوه، سال 1387.
26.شکرانی، علویه، زن موجود ناشناخته، نشر: مؤلف، سال 1381.
27.شهریار، محمدحسین، کلیات دیوان شهریار، جلد اول، نشر: نگاه، سال 1389.
28.شهید مطهری، مرتضی، داستان راستان، جلد 1 و2، نشر: صدرا، سال 1389.
29.شیخ صدوق، بابویه قمی، الخصال، ترجمه یعقوب جعفری، نشر: اندیشه هادی، سال 1389.
30.شیخ صدوق، بابویه قمی، عیون اخبار الرضا علیه السلام، ج 1و 2، ترجمه علی اکبر غفاری، حمیدرضا مستفید، نشر: دارالکتب اسلامیه، سال 1387.
31.شیخ صدوق، بابویه قمی، کمال الدین و تمام النعمهًْ، جلد دوم، ترجمه منصور پهلوان، نشر: دارالحدیث، سال 1387.
32.شیخ کلینی، اصول کافی، جلد 2 و 4، ترجمه آیهًْ الله کمره ای، نشر: اُسوه، سال 1386.
33.عاقل، ابراهیم، مختصری از زندگانی حضرت علی بن موسی الرضا علیه السلام، نشر: به نشر، سال 1386.
34.عالمان دینی، گزیدة مشاهیر مدفون در حرم رضوی، جلد اول، نشر: آستان قدس رضوی، سال 1387.
35.عباسی، ابراهیم، کشکول عباسی، نشر: امیرالعلم، سال 1387.
36.عرفان منش، جلیل، جغرافیای تاریخی هجرت امام رضا علیه السلام از مدینه تا مرو، نشر: آستان قدس رضوی، سال 1387.
37.عطایی، محمدرضا، امام رضا در آثار دانشمندان اهل سنت، نشر: به نشر، سال 1388.
38.علامه مجلسی، محمدباقر، بحارالانوار، نشر: وفا بیروت لبنان، سال 1403ق.
39.علامه مجلسی، محمدباقر، تحفهًْ الزائر، نشر: امام هادی، سال 1386.
ص: 259
40.علامه مجلسی، محمدباقر، داستان های بحارالانوار(جلد 2، 4، 5، 6 و 7) ترجمه محمود ناصری، نشر: دار الهدی، سال 1386،
41.علوی، حشمت الله، باده مهر و آتش هجر، نشر: اقیانوس معرفت، سال 1389.
42.عمادزاده، حسین، مجموعه زندگانی چهارده معصوم، نشر طلوع، سال 1360.
43.فضل اله، محمدجواد، تحلیلی از زندگانی امام رضا علیه السلام، ترجمه محمدصادق عارف، نشر: آستان قدس رضوی، سال 1387.
44.قمی، عباس، انوارالبهیه، ترجمه کریم فیضی، نشر: تهذیب، سال 1391.
45.قنبری، حیدر، داستان های شگفت انگیزی از عالم برزخ، نشر: فاتح خیبر، سال 1386.
46.قنبری، حیدر، داستان های شگفت انگیزی از قبر و اجساد سالم، نشر: شمیم کوثر، سال 1386.
47.کوشا، محمدعلی، سیره و سخن پیشوایان، نشر: پارسایان، سال 1382.
48.محمدی ری شهری، محمد، میزان الحکمه، جلد 1، نشر: دارالحدیث، سال 1384.
49.معینیان، محمدحسن، معماهای زندگانی چهارده معصوم، نشر: نبوغ، چاپ اول.
50.منتظری یزدی، محمد، کشکول منتظری یزدی، نشر: تهذیب، سال 1388.
51.میراشرفی، هادی، داستان ازدواج چهارده معصوم علیهم السلام، نشر: پیام حجت، سال 1388.
52.نعیمی، جواد، عشق هشتم، نشر: آستان قدس رضوی، سال 1388.
53.نیلی پور، مهدی، کبوترانه، نشر: مرغ سلیمان، سال 1388.
54.نیلی پور، مهدی، مدیریت زیارت اهل بیت علیهم السلام، نشر: سلسبیل، سال 1387.
55.نیلی پور، مهدی، مدیریت زیارت امام حسین علیه السلام، نشر: سلسبیل، سال 1388.
ص: 260
ص: 261