حقایق آنها می کشاند.

از سوی دیگر معانی وابسته به مفاهیمی چون، پلیدی، پستی، زشتی، کاستی و... دارای بار عاطفی منفی اند، بدان سان که آدمی با سرشت نخستین خویش از مصادیق و جلوه های این دسته از معانی می رمد، و در اندرون خویش نسبت به آنها احساس نفرت و بی زاری می کند.

سرشت آدمی چونان پرنده ای است که آسمان پروازش افق بی کران حقائق و معانی، و مقصد پروازش گوهر معشوق بالذات و کمال هستی و زیبای برتر است و بال پروازش نیروی پایان عشق است که سرچشمه و خاستگاه نخستین دو جریان موج آفرین عاطفی منفی و مثبتی است که با سرشت بسیاری از معانی درهم آمیخته و آنها را به دو دسته معانی جاذب، و معانی دافع تقسیم کرده است.

هر آنچه نیروی عشق به محبوب در آدمی بر افروخته تر شود توان پرواز بیش تر یافته و در آسمان وصل اوج بیش تر گرفته، و پیش تر می تازد، و هر آنچه آتش نیازش تیزتر گردد، بلند پروازتر و تیزروتر خواهد شد.

کمال آدمی در گرو اوجی است که با پرواز خویش به سوی زیبای برتر می گیرد، تا کجایش بَرَد، وبه کدام پایه از مراتب قُربش برساند.

در میان همه معانی شور آفرین جاذب، آن معنی که دمنده جان و سرچشمه روان همه معانی است، معنای پاک ذات اقدس حق است. این معناست که هر معنای زیبای دیگری از او زیب و زینت گرفته،، وهر پندار پویا و اندیشه رویائی از او رویش و بویش یافته و از دامن او برخاسته است. لکن از آن روی که دست پندار آدمی کوتاه تر از آن است تا به دامان آن معنی بیاویزد و با آن در آمیزد، باید آن معنای آسمانی برتر را جلوه ای از معانی مخلوقی و پرتوی از پندارهای زمینی باشد. جلوه و پرتوی از جنس آفریدگان، و از تبار همین پرندگان خوش پروازی که در آسمان عشق و وجد و شور به سوی معشوق در پروازند، تا که آدمی بتواند با دست آویختن به این جلوه های درخشنده به سوی آن معنای برتر راه یافته و به وصل او دست یابد.

در اینجاست که نام ونشان محمّد وآل محمّد «صلوات الله علیهم اجمعین» جلوه می کند. محمّد وآل محمّد(علیهم السلام) یعنی همان زیباترین مخلوقی که نشان از آن معنای برتر دارد و سیمای آن زیبای برتر نادیدنی در آینه آن درخشیده و جلوه گری می کند.

محمّد و آل محمّد(علیهم السلام) برترین و زیباترین معانی هم تبار ما آدمیان و دل انگیزترین پندارها در عرصه تکاپوی عاشقانه به سوی معشوق برترند.

شعر محمّدی(صلی الله علیه وآله) یعنی آمیزه ای خوش اندام از آهنگ و معنا که آینه تمام نمای معشوق برتر، و درخشنده ترین جلوه زیبای نادیدنی نخستین است.

شعر محمّدی(صلی الله علیه وآله) نفخه و دمی است الهی که با قالبی نگارین ودل انگیز خاموشان دشت طلب را به جنب و جوش وا می دارد، و در فراموش کاران دشت یاد، جان هوشیاری و یاد می دمد و به دل فرسودگان عرصه عشق، گرمی عشق و محبت می بخشد.

در این میان بی گمان شعر فارسی از پیش تازترین گونه های ادبیات انسانی در عرصه این جلوه گری هنرمندانه است. جلوه گری هنرمندانه ای که در زیباترین قالب های شعری، برترین و زیباترین معنای انسانی را به نمایش گذاشته و به دل های تشنه و مشتاق رسانده است.

شعر فارسی بی گزاف در زمینه هنر نگارگری معانی برتر انسانی، و جلوه گری اندیشه های ناب متعالی، رفیع ترین قله های ادبیات انسانی را به خود اختصاص داده و در این میدان جایگاهی بی رقیب دارد.

خداوند بزرگ به ادیب دانشمند و استاد فرزانه جناب آقای محمّد علی مجاهدی (پروانه) که از افتخارات ادبیات ایرانی و اسلامی معاصر است این توفیق را عنایت فرمود تا با تهیه این اثر گران سنگ یکی از زیباترین جلوه های ادبیات فارسی را، در عرصه نگارگری معانی برتر به نمایش گذارد و گوشه ای از درخشش ادبی بزرگان ادب فارسی را در نگارگری هنرمندانه و نمایش ادیبانه برترین جلوه های

زیبائی و کمال یعنی وجود پاک اشرف کائنات محمّدِ مصطفی(صلی الله علیه وآله)، به بررسی و تحلیل عالمانه و ادیبانه بنشیند.

مجمع جهانی اهل بیت(علیهم السلام) در سال پربرکتی که از سوی مقام معظّم رهبری حضرت آیة الله العظمی خامنه ای «مُدّ ظلُّه» به نام زیبای پیامبر اعظم(صلی الله علیه وآله) آراسته شده است این افتخار را یافت تا تصمیم به چاپ این مجموعه گران سنگ بگیرد ولی متأسفانه چاپ آن در سال 1385 میسور نشد واینک در سال 1386 منتشر می شود. امید است جویندگان علم و ادب از این دست آورد گران قدر بهره مند شوند.

خدا را بر این توفیق سپاس می گوئیم و از آفریننده و ادیبِ دانشمندِ این اثر و کسانی که در نظارت و اصلاح متن، ویرایش و آماده سازی این مجموعه زحمت کشیده اند قدردانی می نمائیم و امیدواریم مؤلف محترم با توفیق الهی رشته این کار را تا معصوم چهاردهم«عجّل الله تعالی فرجه» ادامه دهد. انّه ولیُّ التوفیق... .

محسن اراکی

خرداد ماه / 1386

ص:7

ص:8

3/3- ابو منصور محمد بن احمد دقیقی … 56

4/3- حکیم ابوالحسن کسایی مروزی … 56

اشعار نبوی(صلی الله علیه وآله) حکیم کسایی مروزی … 61

بخش سوم: شعرنبوی(صلی الله علیه وآله) در سده پنجم

1- حکیم ابوالقاسم فردوسی … 69

2- ابوزید محمد غضائری رازی … 75

3- شیخ الرئیس حکیم ابوعلیّ سینا … 81

4- حسن عنصر بلخی … 85

5- ابوالنّجم احمد منوچهری دامغانی … 90

6- فخرالدین اسعد گرگانی … 99

7- حکیم ابومنصور قطران تبریزی … 103

8- حکیم ابومعین ناصرخسرو قبادیانی … 108

بخش چهارم: شعرنبوی(صلی الله علیه وآله) در سده ششم

1- ادیب صابر ترمذی … 123

2- حکیم سنایی غزنوی … 132

3- اشرف الدین سیّدحسن غزنوی … 144

4- اوحدالدین علی انوری ابیوردی … 154

5- جمال الدین محمد عبدالرزاق اصفهانی … 159

6- حکیم افضل الدین خاقانی شروانی … 171

7- حکیم نظام الدین نظامی گنجوی … 182

بخش پنجم: شعرنبوی(صلی الله علیه وآله) در سده هفتم

1- نظام الدین محمد قَمری اصفهانی … 191

ص:9

2- شیخ فریدالدین عطار نیشابوری … 194

3- کمال الدین اسماعیل اصفهانی … 202

4- جلال الدین محمد بلخی … 217

5- شیخ فخرالدین عراقی … 225

6- شیخ مصلح الدین سعدی شیرازی … 231

بخش ششم: شعرنبوی(صلی الله علیه وآله) در سده هشتم

1- شیخ حسن کاشی … 243

2- شیخ محمود شبستری … 249

3- امیرخسرو دهلوی … 256

4- شیخ علاءالدوله سمنانی … 267

5- اوحدالدین اوحدی مراغه ای … 279

6- کمال الدین محمد خواجوی کرمانی … 291

7- امیرمحمود ابن یمین فریومدی … 303

8- خواجه جمال الدین سلمان ساوجی … 315

9- خواجه شمس الدین محمد حافظ شیرازی … 327

10- قوام الدین ابواسحاق بُنجیری … 335

11- شیخ کمال الدین مسعود خجندی … 337

بخش هفتم: شعرنبوی(صلی الله علیه وآله) در سده نهم

1- امیر سید قاسم انوار تبریزی … 345

2- خواجه عصمت بخارایی … 353

3- محمد بن حُسام خوسفی … 361

4- خواجه مسعود قمی … 376

5- عبدالرحمن جامی … 383

ص:10

بخش هشتم : شعر نبوی(صلی الله علیه وآله) در سده دهم

1- بابا فغانی شیرازی … 394

2- بدرالدین هلالی جغتایی … 404

3- حکیم پرتوی لاهیجی … 408

4- محمد اهلی شیرازی … 412

5- شاه طاهر دکنی … 425

6- شیخ محمد فضولی بغدادی … 429

7- میر محمد قاسم قاسمی گنابادی … 437

8- کمال الدین وحشی بافقی … 440

9- کمال الدین علی محتشم کاشانی … 448

10- لطفی خوانساری … 461

11- جمال الدین سیدمحمد عرفی شیرازی … 465

12- ابوالقاسم امری … 470

13- شیخ ابوالفیض فیضی دکنی … 474

بخش نهم: شعر نبوی(صلی الله علیه وآله) در سده یازدهم

1- محمدرضا نوعی خبوشانی … 485

2- محمدحسین نظیری نیشابوری … 489

3- ملک محمد قمی (ملک) … 505

4- حسن بیگ عتابی تکلّو … 509

5- سید ابوالحسن حسینی فراهانی … 512

6- محمد طنبوره … 517

7- شیخ بهاءالدین عاملی (بهایی) … 519

8- خواجه (شاپور) تهرانی … 525

9- ملا عبدالنبی فخر الزمانی قزوینی … 531

10- ابوطالب (کلیم) کاشانی … 534

ص:11

11- حکیم رکن الدین مسعود (رکنا) کاشانی … 542

12- ملاعبدالرزاق (فیاض) لاهیجی قمی … 544

13- میر مرتضی (الهام) اصفهانی … 553

14- میر علاء الملک مرعشی شوشتری … 556

15- ملاّ فرخ حسین (ناظم) هروی … 559

16- محمد علی (صائب) تبریزی … 569

17- ملا محمد رفیع واعظ قزوینی … 579

18- ملا محسن فیض کاشانی … 588

بخش دهم: شعر نبوی(صلی الله علیه وآله) در سده دوازدهم

1- زیب النساء بیگم (مخفی) … 597

2- میراز داراب بیگ (جویا) تبریزی … 607

3- نورالدین محمد (نجیب) کاشانی … 616

4- عبدالقادر (بیدل) دهلوی … 623

5- میرزا محمد (مخلص) کاشانی … 634

6- میرسید علی (مشتاق) اصفهانی … 638

7- شیخ محمدعلی (حزین) لاهیجی … 645

8- آقا محمد (عاشق) اصفهانی … 655

9- میرزا محمد نصیر (طبیب) اصفهانی … 662

10- لطفعلی بیگ (آذر) بیگدلی قمی … 667

بخش یازدهم : شعر نبوی(صلی الله علیه وآله) در سده سیزدهم

1- فتحعلی خان (صبا) کاشانی … 675

2- میرزا عبدالوهاب (نشاط) اصفهانی … 682

3- حاج ملا احمد نراقی (صفایی) … 687

ص:12

4- میراز محمود (فدایی) مازندرانی … 691

5- ملا مهرعلی (فدوی) خویی … 698

6- حکیم میرزا حبیب قاآنی … 701

7- میراز ابوالحسن (یغما) جندقی … 708

8- محمد (داوری) شیرازی … 712

9- میرزا محمد علی (سروش) اصفهانی … 717

10- میرزا اسدالله خان (غالب) دهلوی … 722

11- حاج میرزا مهدی (کیوان) کاشانی … 725

12- میرزا محمد کاظم (الفت) اصفهانی … 729

13- میرزا محمد (جیحون) یزدی … 731

14- شمس الادبای اول، سیدمحمد اصفهانی … 735

15- حاج ملا فتح الله (وفایی) شوشتری … 739

16- میرزا صادق (روشن) اردستانی … 741

17- محمدحسین میرزا امیرآخور (سلطانی) … 746

فصل دوازدهم : شعر نبوی(صلی الله علیه وآله) در سده چهاردهم

1- میرزا محمدحسین (عنقا) اصفهانی … 751

2- میرزا محمدتقی (نیر) تبریزی … 756

3- شمس الشعراء (رضوان) قاجار … 759

4- میرتقی (عندلیب) کاشانی … 761

5- میرزا حسن (صفی) اصفهانی … 764

6- شمس الفصحاء میرزا محمد (محیط) قمی … 767

7- آقا محمدمهدی (آسوده) شیرازی … 771

8- شیخ محمدخان (ایزدی) کازرونی … 774

9- حکیم صفای اصفهانی (صفا) … 776

10- میرزا نورالله (عمان) سامانی … 784

11- میرزا احمد (الهامی) کرمانشاهی … 787

ص:13

12- حاج میرزا (حبیب) خراسانی … 792

13- محمدرضا (وصاف) بیدگلی … 796

14- میرزا حسین خان (حضوری) سلماسی … 798

15- محمدباقر (صامت) بروجردی … 803

16- جلال الدین (عنقا) طالقانی … 806

17- محمدصادق خان ادیب الممالک فراهانی (امیر)… 810

18- اسکندر خان (بهجت) قاجار … 821

19- محمد جعفر خان گراشی … 825

20- میرزا محمد نصیر (فرصت) شیرازی … 828

21- آقا فتح الله قدسی (فؤاد) کرمانی … 836

22- جلال الملک (ایرج) میرزا … 840

23- میرزا نصرالله (صبوری) اصفهانی … 845

24- شیخ عبدالحسین اورنگ تهرانی … 848

25- محمد (اقبال) لاهوری … 851

26- میرزا محمد علی مصاحبی (عبرت) نایینی … 855

27- شیخ علی (منزوی) تهرانی … 858

28- میرزا غلامحسین (ادیب) کرمانی … 862

29- حشمت شیرازی … 866

30- شیخ محمدحسین غروی اصفهانی (مفتقر) … 871

31- سیدمحمد (رضوانی) شیرازی … 877

32- رجب علی (گلزار) اصفهانی … 881

33- ملک الشعرا، محمدتقی (بهار) … 883

34- اسداله صنیعیان (صابر) همدانی … 888

35- هادی پیشرفت (رنجی) تهرانی … 891

36- محمد حسین (رهی) معیّری … 896

37- محمدحسین (صغیر) اصفهانی … 901

38- قاسم رسا … 907

ص:14

فصل سیزدهم: شعر نبوی(صلی الله علیه وآله) پس از پیروزی انقلاب اسلامی

1- سیدمحمد علی (ریاضی) یزدی … 915

2- سید کریم (امیری) فیروزکوهی … 920

3- علی اکبر صلح خواه (خوشدل) تهرانی … 928

4- محمد حسین (شهریار) تبریزی … 933

5- غلامرضا (قدسی) مشهدی … 941

6- میرزا علی خلیلیان (رجا) اصفهانی … 949

7- سید محمود (گلشن) کردستانی … 951

8- ابوالقاسم حالت… 954

9- محمد علی مردانی … 957

10- محمد وارسته … 962

11- مرتضی (طایی) شمیرانی … 964

12- محمود شاهرخی (جذبه) … 967

13- عباس کی منش (مشفق) … 969

14- حسین ممتحنی (حمید) … 973

15- عباس (حداد) کاشانی … 979

16- حبیب چایچیان (حسان) … 983

17- علی (نظمی) تبریزی … 987

18- بهمن صالحی … 990

19- سید علی موسوی گرمارودی … 993

20- ذبیح الله جوادی (روشنگر) … 1003

21- سیدرضا مؤید … 1007

22- غلامرضا سازگار (میثم) … 1010

23- عباس خوش عمل … 1012

24- محمود شریف صادقی (وفا) … 1014

25- محمد علی مجاهدی (پروانه) … 1017

26- ژولیده نیشابوری … 1024

27- جواد محقق (آتش) … 1027

ص:15

28- احد ده بزرگی … 1030

29- مهدی زارعی … 1033

30- علی حیدرزاده … 1037

31- سیدعلی اصغر موسوی … 1041

32- عباس عبادی … 1043

33- روشن سلیمانی … 1045

34- عباس احمدی … 1046

35- امیر مرزبان … 1048

36- قربان ولیئی … 1053

37- سید اکبر میرجعفری … 1055

38- سیدمحمد بابامیری … 1057

39- سید محمدجواد شرافت … 1059

40- سید حمیدرضا برقعی … 1061

41- مریم سقلاطونی … 1062

42- سارا جلوداریان … 1064

43- محمد جواد شاهمرادی … 1065

44- امیر اکبر زاده … 1067

بخش چهاردهم : معرفی منظومه های نادر نبوی(صلی الله علیه وآله) … 1075

فهرست منابع … 1105

ص:16

ص:17

ص:18

نباید به دانستن این که اولین ترجیع بند نبوی(صلی الله علیه وآله) از آنِ قطران تبریزی (متوفای 466ه- . ق) است و یا اولین ترکیب بند نبوی(صلی الله علیه وآله) به جمال الدین محمّد عبدالرازق اصفهانی (متوفای 588 ه- . ق) تعلق دارد، بسنده کرد و به نقد این دو اثر فاخر آیینی نپرداخت و نقاط قوت و ضعف آنها را ناگفته گذاشت. و توضیح نداد که در ترکیب بند نبوی(صلی الله علیه وآله)ماندگارِ عبدالرزاق اصفهانی، علی رغم ساختار متین و فخیم لفظی و شاکله وزین معنوی و برینی که دارد، نقاط ضعفی به لحاظ محتوایی می توان یافت که باید مورد نقد قرار گیرند . برای نمونه به مطلع بند سوم از این ترکیب بند توجه کنید:

روح اللّه با تو : خر سواری *** روح القُدسَت: رکاب داری

آیا ما مجازیم برای به تصویر کشیدن مقام و منزلت معنوی پیامبر عظیم الشأن اسلام(صلی الله علیه وآله) و برتری های که آن وجود نازنین نسبت به سایر انبیای الهی دارند، شأن پیامبر اولوالعزمی همچون حضرت عیسی(علیه السلام) را تا مرتبه پست «خر سواری» تنزل دهیم؟! آیا حضرت مسیح(علیه السلام) از پیامبران بزرگ الهی نیست؟ مگر در زندگی نامه افتخارآمیز و عبرت انگیز آن بزرگوار مقوله های ستودنی فراوانی وجود ندارد و رهبران دینی ما مسلمانان، شخصیت والای این پیامبر بزرگ را پاس نداشته اند؟ آیا روح پیامبر نازنین اسلام از این بی حرمتی ها آزرده نمی شود، و خدای سبحان ما را به خاطر این غفلت ها خواهد بخشید؟!

مهم ترین مقوله «امری» و «الزامی» که در «بایدها»ی انواع شعرآیینی مطرح بوده و هست، رعایت حریم حُرمت بزرگان دین و اولیای الهی است، ولی متأسفانه در اشعار ستایشی شبیه به ذمّ سخنوران گذشته و حال به موارد فراوانی بر می خوریم که نه تنها این اصل مسلم در آنها به دست فراموشی سپرده شده، بلکه قُبح و زشتی این بی توجهّی ها - که ریشه در عدم معرفت سراینده این گونه آثار دارد - به تدریج رنگ باخته اند و به عنوان یک عرف و سنّت، حضور خود را بر قلمرو فکریِ گروهی از شاعران آیینی و برخی از هیأت های دینی تحمل کرده و توسط جمع کثیری از ستایش گران آل الله(علیهم السلام) به رسمیت شناخته شده اند . یک مورد دیگر:

ص:19

فرّاش درت، کلیم عمران *** چاوش رهت: مسیح مریم

رعایت حُرمت حضرت موسی(علیه السلام) که به مقام تخصیصی «کلیم اللّهی» نایل آمده، و در کتاب آسمانی ما قرآن، بارها از رسالت ها و کرامت های او یاد شده است، مطلبی نیست که نیاز به اثبات داشته باشد، و سخن آخر این که با هتک حرمت پیامبران بزرگ الهی، نمی توان بر حُرمت رسول گرامی اسلام(صلی الله علیه وآله)، افزود! به عبارت دیگر: بر روی ویرانی هایی که از خود برجای گذارده ایم نمی توانیم به خیال خود عمارتی سر به فلک افراشته بنا کنیم که باب پسند وجود نازنینی چون حضرت رسول اکرم(صلی الله علیه وآله) باشند.

در وجود مبارک آن حضرت، آن اندازه برجستگی های شاخص اخلاقی و شخصیّتی هست که ما را از آلوده شدن به چنین بی حُرمتی هایی باز دارد . چرا به جای آن که به تبیین جمال جمیل معنوی و رسالت های جهانی و مشی حکومتی حضرت رسول اکرم(صلی الله علیه وآله) بپردازیم، از انبیای الهی مایه بگذاریم و شعری بسُراییم که در قافیه آن بمانیم؟!

این بیت از دهمین بندِ همان اثر منظوم است که در همان حال و هوا سروده شده و مصراع دوم آن برای پیامبری که منزلت «روح اللّهی» دارد، موهن و بی ادبانه است:

آن جا که جَنیبَت تو، رفرف *** عیسی دم لاشهْ خَر گرفته!

بگذریم که این رشته سرِ دراز دارد، و اگر ما به موارد معدودی در این ترکیب بند ماندگار نبوی(صلی الله علیه وآله) اشاره کردیم که با مؤلفه های الزامی شعرآیینی سازگار به نظر نمی رسید، به منظور فتح بابی بود برای به نقد کشیدن اشعار آیینی، و یادآوری این مطلب که کار هیچ سراینده ای عاری از خطا و لغزش نیست، اگرچه سخنور توانایی چون عبدالرزاق اصفهانی باشد.

نگارنده این سطور سال هاست که به این مهم می اندیشد و از هر فرصتی که به دست آمده - چه با نگارش مقاله و چه در مصاحبه های تلویزونی و رادیویی و مطبوعاتی - نظر پژوهش گران و فرهیخته گان حوزه و دانشگاه را به اهمیت مقوله «آسیب شناسی شعرآیینی» معطوف داشته، و با عنایت به این که این امر خطیر، طبعاً

ص:20

خطرزا است با این وجود در حد توانایی و گنجایی خود در این عرصه قدم نهاده و به تبیین «بایدها» و «نبایدها»ی شعر مهدوی و شعر عاشورا پرداخته ام، و اگر خدای منّان این توفیق را به من ارزانی دارد، در اثر مستقلّی چند و چون مؤلّفه های «الزامی» و «پرهیزی» انواع شعرآیینی را به تفصیل بررسی خواهیم کرد و با مرور آثار منظوم گذشتگان و معاصران در حوزه موضوعی شعرآیینی، به ارزیابی کیفی آنها خواهیم پرداخت و از صاحب نظران سخن شناس نیز انتظار می رود که با ویرایش و پیرایش گلزار همیشه بویا و شکوفای شعرآیینی از خار و خسَک های ضدّ ارزشی و مزاحم، مطالعه و بررسی این گونه آثار را در دستور کار خود قرار دهند، و در قلمروی که ردّپای چندانی در آن مشاهده نمی شود، کاروانی از شعر متعهّد و ارزشی آیینی را منزل به منزل همراهی کنند که برای ره نوردان دیگر، ره آوردهای بشارت آفرینی را به همراه داشته باشد.

خداوند سبحان را سپاس گزارم که در سالی توفیق تألیف این اثر را به نگارنده عنایت فرمود که به نام نامی پیامبر أعظم اسلام(صلی الله علیه وآله) نام گذاری شده است، و از شورای عالی مجمع جهانی اهل بیت(علیهم السلام) خصوصاً دبیر فاضل و فرهیخته آن و شورای محترم کتاب مجمع ممنونم که با چشم عنایت به این اثر نگریستند و مورد قبول طبع مشکل پسندشان قرار گرفت و طبع و نشر آن را در دستور کار مجمع قرار دادند.

این اثر که موسوم به «سیری در قلمرو شعر نبوی(صلی الله علیه وآله)» است، دارای چهارده فصل می باشد:

در فصل یکم، ضمن ارایه کلیاتی پیرامون شعرآیینی، قلمرو موضوعی، تعریف و انواع آن از نظر محتوایی و ساختاری مورد بررسی قرار گرفته است تا جایگاه شعرنبوی(صلی الله علیه وآله) در قلمرو شعرآیینی مشخص گردد.

در فصل دوم، همراه با ارایه تعریفی از شعرنبوی(صلی الله علیه وآله)، از کهن ترین اثر منظوم نبوی(صلی الله علیه وآله)در پیشینیه مکتوب شعر فارسی یاد شده و چهارتن از پیشگامان شعرنبوی(صلی الله علیه وآله) را که در سده چهارم می زیسته اند، معرفی کرده ایم.

ص:21

از فصل سوم تا پایان فصل سیزدهم، شعرنبوی(صلی الله علیه وآله) در هر سده به صورت جداگانه مورد بررسی قرار گرفته و نمونه آثار شاعران هر قرن - گاه تمامی هر شعرنبوی(صلی الله علیه وآله) و گاه ابیات برگزیده آن - ارایه شده است، به نحوی که به شاکله معنوی شعر آسیبی نرسد.

در فصل دوازدهم با عنوان: شعرنبوی(صلی الله علیه وآله) در سده چهاردهم، به معرّفی 38 تن از شاعران پرداخته ایم که در مقطع زمانی 1300 تا 1400 ه- . ق می زیسته اند، و در فصل سیزدهم که اختصاص به اشعارنبوی(صلی الله علیه وآله) پس از پیروزی انقلاب اسلامی (1357 ه- . ش برابر 1399 ه- . ق) دارد به معرفی شاعرانی پرداخته ایم که از سال 1400 ه- . ق برابر 1358 ه- . ش) به بعد درگذشته اند و یا هنوز در قید حیات اند. و چون ملاک ما در این اثر برای تقدم و تأخر اسامی شعرا، سال فوت آنان طبق سال قمری بوده است، شعرایی مانند استاد امیر فیروزکوهی و محمّدعلی ریاضی یزدی که دارای اشعار نبوی اند در زمره شعرای پس از انقلاب اسلامی به حساب آمده اند. البته تعداد این گونه شاعران به پنج نفر نمی رسد.

فصل چهاردهم که فصل پایانی این اثر است، به معرّفی نسخه های نادر منظومه های نبوی(صلی الله علیه وآله) اختصاص یافته که شیفتگان شعرنبوی(صلی الله علیه وآله) و پژوهش گران شعرآیینی یا از وجودشان اطلاعی ندارند یا نمی توانند نسخه ای از آثار یاد شده را برای مدتی در اختیار داشته باشند.

در پایان، تذکر چند نکته را لازم می داند:

1) اطلاعاتی که در این اثر در مورد سرایندگان شعرنبوی(صلی الله علیه وآله) به دست داده می شود، از منابع متقن ادبی و تاریخی اخذ شده، و به ندرت مطلبی در آن می توان یافت که منبع آن ذکر نشده باشد، مگر مطلبی که برای دومین بار به آن استناد شده و قبلاً منبع آن را ذکر کرده باشیم.

2) تاریخ درگذشت شاعران به قمری، ملاک تقدم و تأخر آنها در این اثر بوده

ص:22

است.

3) بسیاری از شاعران در دو سده، زندگی می کرده اند به این معنی که قسمتی از عمر خود را در یک سده و ما بقی آن را در سده ای دیگر پشت سر نهاده اند. چون این اثر به تفکیک هر سده تنظیم شده، لذا نمی توانستیم از این شاعران در دو سده یاد کنیم که کاری تکراری و غیر اصولی بود، لذا شعرای هر سده را تا حداکثر 5 سال از سده دیگر در این مقطع زمانی قرار داده ایم، مثلاً از سال 500 ه- . ق تا 605 ه- . ق را در سده ششم و از 606 ه- . ق تا 705 ه- . ق را در سده هفتم لحاظ کرده ایم.

4) یکی از نقاط قوت این اثر، مستند بودن مطالب آن است و اضافه بر این، سعی کرده ایم که در پایان زندگی نامه هر یک از شاعران متقدم، برای آگاهی بیشتر شیفتگان شعرنبوی(صلی الله علیه وآله)، به منابع ادبی و تاریخی اشاره کنیم که شرح احوال و آثار آنان را داراست و برای سهولت کار حتی شماره صفحه منابع یاد شده را به دست داده ایم.

5) مستندات، معانی واژه ها و نظرات خود را به جای آن که در پاورقی صفحات بنگاریم، در پایان شرح حال و اشعار هر یک از شاعران، قسمتی را باعنوان «پانوشته ها» در نظر گرفته ایم، و توضیحات لازم را در آنجا ارایه کرده ایم.

6) در نظر داشتیم که سرفصل مشخصی از این اثر را به آسیب شناسی شعرنبوی(صلی الله علیه وآله)اختصاص دهیم که متأسفانه به خاطر تنگی مجال توفیق انجام آن را نیافتیم، ولی در مقدمه اثر، مطالب لازم را در این زمینه نگاشتیم و برای نمونه به نقد ترکیب بند ماندگار نبوی(صلی الله علیه وآله) سروده جمال الدین عبدالرازق اصفهانی پرداختیم و اشعار تنی چند از شاعران معاصر را نیز به نقد کشیده ایم که از خصلت نقدپذیری آنان آگاه بوده ایم، و همان گونه که درمقدّمه این اثر یاد کردیم، به یاری خداوند اثر مستقلی را در زمینه آسیب شناسی شعرآیینی به مشتاقان ادب و فرهنگ شیعی تقدیم خواهیم کرد.

7) این اثر که حاوی برگزیده آثار منظوم نبوی(صلی الله علیه وآله) و زندگی نامه 181 تن از شعرا در قلمرو شعرفارسی است، تنها اثر نسبتاً جامعی است که تاکنون در این زمینه موضوعی تدوین شده و حاوی بهترین آثار منظوم در حوزه های موضوعی: ولادت نبوی، بعثت

ص:23

نبوی، هجرت نبوی، معراج نبوی، غزوات نبوی، خلق و خوی نبوی(صلی الله علیه وآله) و رحلت نبوی(صلی الله علیه وآله)است، و از این روی می توان از آن به عنوان تذکره نبوی(صلی الله علیه وآله) نیز یاد کرد.

در این جا لازم می دانم از زحماتی که فاضل فرهیخته جناب آقای سید ضیاءالدین دهشیری در تدوین اثر گران سنگ نعت حضرت رسول اکرم(صلی الله علیه وآله) در شعر فارسی کشیده اند، سپاس گزاری کنم. این اثر که حاوی زندگی نامه کوتاه و آثار 29 تن از شعرای پرآوازه زبان فارسی است، 37 سال پیش با مقدمه شادروان استاد جلال الدین همایی (سنا) و به سال 1348 ه- . ش چاپ و منتشر شده است.

8) هنگامی که تصمیم به تألیف این اثر گرفتم، بر آن بودم که بهترین های آثار شاعران فارسی زبان را در مقوله های موضوعی مرتبط با پیامبر اعظم(صلی الله علیه وآله) که در بند 7 به آنها اشاره شده - در بخش های موضوعی مختلف تدوین کنم، ولی در هنگام کار دریافتم، تعداد آثار نبوی(صلی الله علیه وآله) شاعرانی که مستقلاً به یکی از موضوعات یاد شده، پرداخته باشند چندان زیاد نیست و شاعران غالباً در اشعار نبوی(صلی الله علیه وآله) خود به موضوعات مختلفی درباره آن حضرت پرداخته اند. که با تفکیک موضوعی آنها، شیرازه اشعار آنان را از هم می گسیخت و ارتباط عمودی ابیات آثار را از میان خواهد برد، و از این گذشته ناگزیر می شدیم که از هر شاعر در چندین فصل از این اثر در ارتباط با موضوعی که در اشعار نبوی(صلی الله علیه وآله) خود به آنها پرداخته یاد کنیم و در این صورت، هم روال تاریخی اثر و هم زندگی نامه هر شاعر که باید در کجای این اثر آورده شود، با مشکل روبه رو می شد، مگر آن که در بخش آغازین و پایانی اثر زندگی نامه شاعران را می گنجاندیم که چندان مطلوب نبود. لذا بر آن شدیم که اشعار نبوی(صلی الله علیه وآله) شاعران را در هر سده به صورت جداگانه و در بخشی مستقل جای دهیم تا دنبال کردن سیر تاریخی و تطورات تدریجی شعرنبوی(صلی الله علیه وآله) در بعُد ساختاری و محتوایی برای پژوهش گران امکان پذیر باشد.

اگر روزی قرار باشد که شعر نبوی(صلی الله علیه وآله) را به لحاظ موضوعی در قلمرو زبان فارسی مرور کنیم، این اثر می تواند به عنوان یک منبع مستند ادبی و تاریخی، راهنمایی های

ص:24

لازم را در اختیار ما قرار دهد، و ما را از مراجعه به منابع فراوان دیگر بی نیاز سازد.

9) با تمام دقتی که در تدوین این اثر داشته ام، کاستی هایی را داراست که در چاپ های بعدی در رفع آنها خواهم کوشید.

در پایان این مقال، از همه عزیزانی که نگارنده را برای پدید آوردن این اثر تشویق کرده و منابع مورد نیاز را در اختیارم گذاشته اند، خصوصاً از شاعر گرانمایه جناب آقای روشن سلیمانی که مقدمات چاپ و نشر آن را فراهم کرده اند، صمیمانه سپاس گزاری و قدردانی می نمایم.

از همسر فداکار و فرهیخته ام که در طول تدوین این اثر همراه و همراز من بوده و موجبات آرامش خاطر مرا فراهم ساخته اند، شرمنده و سپاس گزارم.

حسن ختام این مقال را به حق شناسی از بزرگوارانی زینت می دهم که در نهاد عظیم دینی و فرهنگی مجمع جهانی اهل بیت(علیهم السلام) به ارایه خدمات بنیادین و خداپسندانه سرگرم اند، و در معرّفی فرهنگ ارزشی ولایی به جهانیان از هیچ کوششی فروگذار نمی کنند.

توفیق روز افزون متولیان امور دینی و فرهنگی کشور را در جهت بخشی هر چه بیشتر به فعّالیت ها و همسویی اقدامات و کوشش ها در به تصویر کشیدن ابعاد فرهنگی انقلاب شکوهمند اسلامی و احیای مفاهیم کلیدی فرهنگ مانای غدیر و عاشورا از درگاه ایزد منّان خواستارم.

اجر معنوی این اثر را به تربت پاک پدر بزرگوارم علاّمه نستوه مرحوم آیت اللّه آقا میرزامحمّد مجاهدی تبریزی(قدس سره) نثار می کنم و خشنودی روح آن بزرگوار را از درگاه خداوند متعال آرزو می کنم.

بمنّه و کرمه

قم، آبان ماه 85

ص:25

ص:26

ص:27

ص:28

قرآن کریم، نهج الفصاحه، نهج البلاغه، صحیفه سجادیه، کلمات قصار، ادعیه مأثوره و احادیثی که از حضرات معصومین - سلام اللّه علیهم اجمعین - در اختیار ماست، سرشار از مفاهیم بلند و والایی است که از دیر باز نظر اندیشمندان را در حوزه دین و فرهنگ و حکمت و اخلاق و عرفان به جانب خود معطوف داشته اند و چهره های شاخص و مانای شعر فارسی و آثار فاخر آنان، با الهام از این منابع متقن و متین، نقش ماندگاری خود را رقم زده اند.

اگر مقوله های ارزشی یاد شده، اجازه ورود در قلمرو شعر آیینی را داشته باشند - که دارند - و اگر این مفاهیم وزین و گران سنگ، از جهات بسیاری، متاثر و مُلْهَم از معارف والای اسلامی باشند - که هستند - کدام حوزه از گستره زبان فارسی را می توان نشان داد که در سیطره این مفاهیم ارزشی نباشند؟ و کدام محدوده از قلمرو شعر پارسی را می توان جستجو کرد که حضور شهروندان شعر آیینی را به رسمیّت نشناخته باشند؟.

ص:29

که در گذشته فقط بر مخیَّل بودن شعر تکیه می کردند، ولی در زمانه ما رسالت دیگری نیز برای شعر قایل شده اند که جنبه مُخَیِّل بودن آنست، یعنی نه تنها شعر باید برخاسته از «خیال» باشد تا هنر تصویرگری خود را عرضه کند، بلکه باید ذهن مخاطبان شعر را نیز به خیال انگیزی وادارد، و از همین روست که برداشت اشخاص از شعر شاعران سخن شناس، یکسان نیست و با مرور حتی یک بیت بلند و رنگین، تصاویر متفاوتی در آینه ذهن آنان پدیدار می شود، و این از ویژگی های شعر «چند بُعدی» است که همانند یک منشور بلورین از هر منظری که به آن نگاه کنیم، به تصویر تازه ای دست می یابیم و با همین عنصر اساسی است که «شعر» را از «نظم» می توان باز شناخت و مرز آن دو را به روشنی مشخص کرد، چرا که «نظم» تنها وجه مشترکی که با «شعر» دارد، معنی داشتن و موزون و مقفّی بودن آنست و از عنصر اساسی، «خیال» بی بهره است.

اگر شما کتاب «نصاب الصّبیان» را مرور کنید، تمامی عناصر شعری را به وضوح در آن می یابید به جز عنصر «خیال» و با عنایت به مطالبی که گذشت باید آن را در قلمرو نظم مورد مطالعه قرار داد نه شعر. شعر سپید اگر چه به ظاهر از عناصر «وزن» و «قافیه» برخوردار نیست ولی غالباً از آهنگی خاص پیروی می کند و از واژه هایی آهنگ گین و گاه هم قافیه در پایان بندهای مختلف سود می جوید، و به عنصر «خیال» نیز سخت پای بند است و بعضاً به خاطر «وفور تصویر» از «تزاحم تصویر» رنج می برد که در سبک اصفهانی (سبک هندی) نیز با همین معضل گه گاه به صورتهای گوناگون رو به رو هستیم.

متأسفانه در غالب آثار منظوم مذهبی ما، «عنصر خیال» حضور کم رنگی دارد و گاه آن را تا مرز «نظم محض شدن» سوق داده است، و این از آفات عمده شعر آیینی است که باید در «آسیب شناسی شعر آیینی» به آن پرداخت، و ما در پیش گفتار این اثر، برخی از بایدها و نبایدهای شعر نبوی(صلی الله علیه وآله) را عنوان کرده ایم که ارتباط تنگاتنگی با مقوله «آسیب شناسی در شعر آیینی» دارد و می توان غالب آن مؤلفه های «الزامی» و «پرهیزی»

ص:30

را به انواع شعر آیینی تسرّی داد، و با این دو محک اساسی عیار هر شعر آیینی را مشخص کرد، و به جوهره شعری آن پی برد.

ص:31

پیشْ وجود(1) همهْ آیندگان *** بیشْ بقای(2)همهْ پایندگان سابقهْ سالار(3) جهان قِدم *** مرسلهْ(4) پیوند گلوی قلم(5)

پرده گشای فلک پرده دار *** پردگیِ(6) پرده شناسان کار(7)

مُبدِع(8) هر چشمه که جودیْش هست *** مخترع هر چه وجودیْش هست

لعلْ طراز کمر آفتاب(9) *** حُلّه گر خاک (10) و، حُلی بند آب (11)...

اوّل و آخر به وجود و صفات *** هستْ کن و نیست کنِ کاینات

با جبروتش که دو عالم کم ست *** اول ما، آخر ما یک دم ست

کیست درین دیرگه (12)دیر پای *** کو «لِمَن المُلک» زند جز خدای؟ ...

پرورشْ آموختگان ازل(13) *** مشکل این کار نکردند حلّ

کز ازلش علم، چه دریاست این؟! *** تا ابدش مُلک(14)، چه صحراست این؟!

اوّل او، اوّلِ بی ابتداست *** آخر او، آخرِ بی انتهاست ...

خاک (نظامی) که به تأیید اوست *** مزرعه دانه توحید اوست (15)

و این نیایش شیخ اجل سعدی شیرازی (متوفای 691 ه- . ق) به درگاه ربوبی چه زیباست:

ثنا و حمد بی پایان خدا را *** که صُنعش در وجود آورد، ما را

الها! قادرا! پروردگارا! *** کریما! مُنعِما! آمرزگارا!

چه باشد پادشاه پادشاهان! *** اگر رحمت کنی مشتی گدا را؟

خداوندا! تو ایمان و شهادت *** عطا کردی به فضل خویش، ما را

وز اِنعامت هم ایدون (16) چشم داریم *** که دیگر باز نستانی عطا را

ز احسان خداوندی عجب نیست *** اگر خط در کشی جرم و خطا را

خداوندا! بِدان تشریف عزّت *** که دادی انبیا و اولیا را

بِدان مردان میدان عبادت *** که بشکستند شیطان هوی را

بحقّ پارسایان، کز در خویش *** نیندازی منِ ناپارسا را

ص:32

مسلمانان! ز صدق «آمین» بگویید *** که «آمین»، تقویت باشد دعا را ...

خدایا ! گر تو (سعدی) را برانی *** شفیع آرد روان مصطفی را

محمّد، سیّد سادات عالم *** چراغ و چشم جملهْ انبیا را (1)

حکیم سنایی غزنوی (متوفای 545 ه- . ق) از شاعران گرانمایه و عارفان بلند پایه در نیمه اول سده ششم هجری است که در بیان مفاهیم عرفانی و تبیین مؤلّفه های سیر و سلوک اِلی اللّه، دستی به تمام دارد، ازوست:

مکن در جسم و جان منزل، که این دون ست و آن والا *** قدم زین هر دو بیرون نِهْ، نه اینجا باش و نه آنجا

به هرچ (2) از راه دور افتی، چه کفر آن حرف و چه ایمان *** به هرچ از دوست وا مانی، چه زشت آن نقش و چه زیبا

گواه رهرو آن باشد که سردش یابی از دوزخ *** نشان عاشق آن باشد که خشکش بینی از دریا ...

سخن کز روی دین گویی، چه سریانی چه عبرانی *** مکان کز بهر حق جویی، چه جا بُلقا (3) چه جا بُلسا (4)

شهادت گفتن آن باشد که هم ز اوّل در آشامی *** همه دریای هستی را بِدان حرف نهنگ آسا ...

چو «لا» از حدّ انسانی فکندت در ره حیرت *** پس از نور اُلوهیّت به اَللّه آی از «اِلاّ» (5)...

چه مانی بهر مرداری چو زاغان اندرین پستی؟ *** قفس بشکن چو طاووسان، یکی بر پر برین بالا

عروس حضرت قرآن نقاب آن گه بر اندازد *** که دارالملک ایمان را مجرّد بیند از غوغا

ص:33

عجب نبود گر از قرآن نصیبت نیست جز نقشی *** که از خورشید جز گرمی نبیند چشم نابینا

بمیر ای دوست پیش از مرگ(1)، اگر می زندگی خواهی *** که ادریس(2) از چنین مردان بهشتی گشت پیش از ما ...

جهان هَزْمان(3) همی گوید که دل در ما نبندی بِهْ *** تو خود می پند نَنیوشی(4) از این گویای ناگویا(5) ...

چو علمت هست خدمت کن چو دانایان، که زشت آید *** گرفته چینیان اِحرام و، مَکّی خفته در بطحا(6) ...

چو علم آموختی از حرص، آن گه ترس کاندر شب *** چو دزدی با چراغ آید گزیده تر برد کالا ...

مرا باری بحمدِاللَّه ز راه رأفت و رحمت *** به سوی خطّه وحدت بَرد عقل از خطّ اشیا

به دل نندیشم(7) از نعمت، نه در دنیا نه در عقبی *** همی خواهم به هر ساعت چه در سَرّا(8) چه در ضَرّا (9)

که: یاربّ! مر (سنایی) را سنایی (10) ده تو در حکمت *** چنان، کز وی به رشگ آید روان بوعلی سینا ...

به حرص ار شربتی خوردم، مگیر از من که بد کردم *** بیابان بود و تابستان و آب سرد و استقسا (11)

به هرچْ از اولیا گویند، رَزِّقنی (12) وَ وَفِّقنی (13) *** به هرچْ از انبیا گویند، آمنّا (14) وَ صَدَّقنا (15)

ص:34

تهذیب نفس که در خودسازی و خودپیرایی انسان ها و در نهایت «رهایی» آن ها از شرّ اهریمن نفس - این دشمن دیرینه آدمی - نقش اساسی ایفا می کنند، و نیز مقوله هایی از قبیل: بیداری، اعتراض، دفاع، مقاوت، جهاد و شهادت که ریشه در تعالیم اسلامی دارند و جامعه بشری را از دام شیاطین بیرونی و قدرت های سلطه جو و خودکامه جهانی «رهایی» می بخشند، در آثار منظوم پارسی بازتاب درخوری داشته اند، که بنا بر تعریفی که ارایه شد ما آن ها را در قلمرو موضوعی شعر آیینی و با عنوان شعر رهایی مورد مطالعه و بررسی قرار می دهیم، و در اینجا به نقل چند نمونه از آن ها اکتفا می کنیم:

دیوان امیر فخرالدین ابن یمین فریومَدی (متوفای 769 ه- . ق) سرشار از موضوعات پندی، اخلاقی، تربیتی و اجتماعی است، ازوست:

«قطعه»

هیچ دانی که مَردُمی چه بود؟!: *** روز قوّت، فروتنی کردن

سیم و زر بی قیاس بخشیدن *** گاه قدرت، غضب فرو خوردن (1)

«قطعه»

سود دنیا و دین اگر خواهی *** مایه هر دوشان: نکوکاری ست

راحت بندگان حق جستن *** عین تقوی و زهد و دینداری ست

گر درِ خلد را کلیدی هست *** بیشْ بخشیدن و کم آزاری ست (2)

«قطعه»

دو مشفق اند ادیب و طبیب، بر سر تو *** نگاه دار به عزّت دل ادیب و طبیب

ز درد خسته شوی، گر بنالد از تو طبیب *** به جهل بسته شوی، گر برنجد از تو ادیب (3)

ص:35

«قطعه»

چودونان درین خاکدان دنی *** مباش از برای دو نان، مضطرب

یقین دان که روزی دهنده قوی ست *** مدار از طمع، طبع را منقلب

«وَ مَن یَتَّقِ اللّه یَجعَل لَهُ *** وَ یَرْزُقْهُ مِنْ حَیْثُ لا یَحْتَسِب (1)»

«قطعه»

دشمن خُرد را، حقیر مدار *** خواه بیگانه باش و خواهی خویش (2)

زان که چون آفتاب مشهورست *** آن چه گفتند زیرکان از پیش

که: ز رُمحِ (3) بلند قد، ناید *** آن چه سوزن کند به خُردی خویش (4)

«قطعه»

اگر باید ای دل که تا آبروی *** میان بزرگانْت باقی بود

مجو نان، اگر حاتمت نان دهد *** مخور آب، اگر خضر ساقی بود (5)

«قطعه»

اگر به روی تُرُش (6) کار فقر راست شدی *** کدویِ سرکه بُدی: بایزیدِ بسطامی (7)!

اگر به خرقه اَزرق (8) تمام گشتی کار *** تغارِ نیل بُدی شیخ احمد جامی (9)!

«قطعه»

بِدان گروه بخندد خرد، که بر بدنی *** که روح دامن ازو در کشید، می گریند

همه مسافر و آن گه ز جهل خویش مقیم *** بر آن که پیش به منزل رسید، می گریند(10)!

«قطعه»

حالت مال و علم اگر خواهی *** تا بدانی که هر یکی چون ست:

مال، دارد چو بدر(11) رو در کاست(12) *** علم، چون ماه نو در افزون ست

طلب مال، بهر علم بود *** هر کرا طالعِ همایون ست(13)

ص:36

«قطعه»

اهل دنیا، سه فرقه بیش نیَ اند *** چون طعام اند و، همچو دارو و درد

فرقه ای، چون طعام در خوردند *** که از ایشان گزیر نتوان کرد

باز جمعی چو داروی دردند *** که بِدان گهْ گه ست حاجت مرد

باز جمعی، چو درد با ضررند *** تا توانی به گِرد درد مگرد (1)

«قطعه»

خلق خدا که خدمت دادار می کنند *** هستند بر سه قسم که این کار می کنند:

قسمی شدند از پی جنّت، خداپرست *** وان رسم و عادتی ست که تجّار (2) می کنند

قومی دگر کنند پرستش ز بیم او *** وین کار بندگان که نه اَحرار (3) می کنند

جمعی، نظر ازین دو جهت قطع کرده اند *** بر کار هر دو طایفه انکار می کنند (4)

با نقل نمونه هایی دیگر از سایر مقوله هایی که در شعر رهایی حضور دارند، دامنه سخن را کوتاه می کنیم:

«قطعه»

بوعلی (5) اندر غبار ناقه، گم *** دست رومی (6)، پرده محمل گرفت

این فروتر رفت و تا گوهر رسید *** آن به گردابی چو خس منزل گرفت

حق (7) اگر سوزی ندارد حکمت ست *** شعر می گردد چو سوز از دل گرفت (8)

«از یک غزل»

مثل آیینه مشو محو جمال دگران *** از دل و دیده فرو شوی خیال دگران

در جهان بال و پر خویش گشودن آموز *** که پریدن نتوان با پرو و بال دگران

مرد آزادم و آن گونه غیورم که مرا *** می توان کشت به یک جام زلال دگران! (9)

ص:37

«قطعه»

حکایت کرد سرهنگی به کسری *** که دشمن را، ز پشت قلعه راندیم

فراری های چابک را گرفتیم *** گرفتاران مسکین را رهاندیم

به خون کشتگان، شمشیر شستیم *** بر آتش های کین، آبی فشاندیم

ز پای مادران، کندیم خلخال *** سرشک از دیده طفلان چکاندیم

ز جام فتنه، هر تلخی چشیدیم *** همان شربت به بدخواهان چشاندیم

بگفت: این خصم را راندیم، اما *** یکی ز او کینه جوتر پیش خواندیم!

کجا با دزد بیرونی درافتیم *** چو دزد خانه را بالا نشاندیم؟

ازین دشمن در افکندن چه حاصل؟ *** چه عمری با عدوی نفْس ماندیم

ز غفلت زیر بار عُجب رفتیم *** ز جهل این بار را با خود کشاندیم

درین دفتر به هر رمزی رسیدیم *** نوشتیم و، به اهریمن رساندیم

دویدیم استخوانی را ز دنبال *** سگ پندار را از پی دواندیم

فسون دیو را، از دل نهفتیم *** برای گرگ، آهو پروراندیم

پلنگی جای کرد اندر چراگاه *** همان جا، گلّه خود را چراندیم

ندانستیم فرصت را بدَل نیست *** ز دام، این مرغ وحشی را پراندیم (1)

«قطعه»

محتسب، مستی به ره دید و گریبانش گرفت *** مست گفت: ای دوست! این پیراهن ست، افسار نیست!

گفت: مستی، زان سبب افتان و خیزان می روی *** گفت: جرم راه رفتن نیست، ره هموار نیست!

گفت: می باید تو را تا خانه قاضی برم *** گفت: رو صبح آی، قاضی نیمهْ شب بیدار نیست!

ص:38

گفت: نزدیک ست والی را سرای، آنجا شویم *** گفت: والی از کجا در خانه خَمّار نیست؟!

گفت: تا داروغه را گوییم، در مسجد بخواب *** گفت: مسجد، خوابگاه مردم بدکار نیست

گفت: دیناری بده پنهان و، خود را وارهان *** گفت: کار شرع، کار دِرهم و دینار نیست

گفت: از بهر فراغت، جامه ات بیرون کنم *** گفت: پوسیده ست، جز نقشی ز پود و تار نیست

گفت: آگه نیستی کز سر در افتادت کلاه *** گفت: در سر عقل باید، بی کلاهی عار نیست!

گفت: مِی بسیار خوردی، زان چنین بیخود شدی *** گفت: ای بیهوده گو! حرف کم و بسیار نیست

گفت: باید حد زند هشیار مردم، مست را *** گفت: هشیاری بیار، این جا کسی هشیار نیست(1)!

«قطعه»

چو شمشیر بایدْت بود ای برادر! *** به جای بدیْ بد، به جای خوشی خَوش

دو پَهنیْش چون آب نرم ست و روشن *** دو پهلوش ناخوش چو سوزندهْ آتش (2)

«قطعه»

نشنیده ای که زیر چناری، کدو بُنی *** بر رُست و، بر دوید بر او بر به روزِ بیست (3)

پرسید از آن چنار که: تو چند روزه ای؟ *** گفتا چنار: سالْ مرا بیشتر ز سی ست

ص:39

خندید پس بدو که من از تو به بیست روز *** برتر شدم، بگوی که این کاهلی ز چیست؟

او را چنار گفت که: امروز ای کدو *** با تو مرا هنوز نه هنگام داوری ست

فردا که بر من و تو وزد باد مهرگان *** آن گه شود پدید که نامرد و مرد کیست؟! (1)

«چکامه»

روزی ز سرِ سنگ عقابی به هوا خاست *** بهر طلب، پر و بال بیاراست

بر راستی بال نظر کرد و چنین گفت: *** که امروز همه ملک جهان زیر پر ماست!

گر اوج بگیرم، بپَرم از نظر شید (2)*** می بینم اگر ذره ای اندر تک دریاست

گر بر سر خاشاک یکی پشّه بجنبد *** جنبیدن آن پشّه، عیان در نظر ماست

بسیار منی کرد و ز تقدیر نترسید *** بنگر که ازین چرخ جفا پیشه چه برخاست

ناگه ز کمین گاه، یکی سختْ کمانی *** تیری ز قضا و قدَر انداخت بر او راست

بر بال عقاب آمد، آن تیر جگر سوز *** وز ابر مر او را به سوی خاک فرو کاست (3)

بر خاک بیفتاد و بغلطید چو ماهی *** وان گاه پر خویش کشید از چپ و از راست

ص:40

گفتا: عجبا این که ز چوب است و ز آهن *** این تیزی و تندی و پریدَنْش کجا خاست؟

زی(1) تیر نگه کرد و پر خویش بر او دید *** گفتا ز که نالیم که از ماست که بر ماست!

(حجّت)! تو منی را ز سر خویش برون کن *** بنگر به عقابی که منی کرد چها خواست(2)

«از خواب گران خیز!»

ای غنچه خوابیده! چو نرگس، نگران خیز *** کاشانه ما رفت به تاراج غمان(3)، خیز!

از ناله مرغ چمن و بانگ اذان خیز *** از گرمی هنگامه آتشْ نفَسان خیز

از خواب گران، خواب گران، خواب گران خیز

از خواب گران خیز

خورشید که پیرایه به سیماب(4) سحر بست *** آویزه به گوش سحر از خون جگر بست

از دشت و جبل قافله ها رخت سفر بست *** ای چشم جهان بین به تماشای جهان خیز

از خواب گران، خواب گران، خواب گران خیز

از خواب گران خیز

خاور همه مانند غبار سر راهی ست *** یک ناله خاموش و اثرْ باختهْ آهی ست

هر ذره این خاک، گرهْ خوردهْ نگاهی ست *** از هند و سمرقند و عراق و همدان خیز

از خواب گران، خواب گران، خواب گران خیز

ص:41

از خواب گران خیز

دریای تو دریاست که آسوده چو صحراست *** دریای تو دریاست، که افزون نشد و کاست

بیگانه آشوب و نهنگ ست، چه دریاست؟ *** از سینه چاکش، صفت موج روان خیز

از خواب گران، خواب گران، خواب گران خیز

از خواب گران خیز

این نکته، گشاینده اسرار نهان ست *** ملک ست تن خاکی و، دین: روح روان ست

تن، زنده و جان زنده ز ربط تن و جان ست *** با خرقه و سجاده و شمشیر و سنان خیز

از خواب گران، خواب گران، خواب گران خیز

از خواب گران خیز

ناموس ازل را، تو امینی، تو امینی *** دارای جهان را تو یساری، تو یمینی

ای بنده خاکی! تو زمانی، تو زمینی *** صهبای یقین درکش و، از دیر گمان خیز

از خواب گران، خواب گران، خواب گران خیز

از خواب گران خیز

فریاد ز اَفرنگ(1) و، دلاویزی اَفرنگ *** فریاد ز شیرینی و پرویزی اَفرنگ

عالم همه ویرانه ز چنگیزی افرنگ *** معمار حرم! باز به تعمیر جهان خیز

از خواب گران، خواب گران، خواب گران خیز

از خواب گران خیز(2)

ص:42

ص:43

ص:44

2 - بحر خفیف، بر وزن: فاعلاتن، مستفعلن، فاعلاتن.

3 - بحر مضارع، بر وزن: مفاعیلن، فاعلاتن، مفاعیلن.

4 - بحر مقتضب، بر وزن: مفعولاتُ، مستفعلن، مستفعلن.

5 - بحر سریع، بر وزن: مستفعلن، مستفعلن، مفعولات.

6 - بحر مجتثّ، بر وزن: مستفعلن، فاعلاتن، فاعلاتن.

5/الف : (دایره متّفقه) با یک وزن عروضی:

1 - بحر متقارب، بر وزن: چهار بار فعولن.

ب - اوزان عروضی مخصوص شعر فارسی.

خواجه نصیر در معیار الاشعار این سه دایره عروضی را مختص شعر فارسی دانسته که در شعر عربی پیشینه ای ندارد:

1 / ب : (دایره مجتلبه زایده مزاحفه) با سه وزن عروضی:

1 - بحر هزج مکفوف، بر وزن: چهار بار مفاعیلُ.

2 - بحر رجز مَطوی، بر وزن: چهار بار مفتعلن.

3 - بحر رَمل مخبون، بر وزن: چهار بار فعلاتن.

2 / ب : (دایره مشتبهه مزاحفه) با هفت وزن عروضی:

1 - بحر سریع مطوی، بر وزن: مفتعلن، مفتعلن، فاعلات.

2 - بحر منسرح مطوی، بر وزن: مفتعلن، فاعلاتُ، مفتعلن.

3 - بحر مقتضب مطوی، بر وزن: فاعلاتُ، مفتعلن، مفتعلن.

4 - بحر قریب مکفوف، بر وزن: مفاعیلُ، مفاعیلُ، فاعلات.

5 - بحر مضارع مکفوف، بر وزن: مفاعیلُ، فاعلاتُ، مفاعیل.

6 - بحر خفیف مخبون، بر وزن: فعلاتن، مفاعلن، فعلاتن.

7 - بحر مجتثّ مخبون، بر وزن: مفاعلن، فعلاتن، فعلاتن.

3/ب : (دایره مشتبه زایده) با پنج وزن عروضی:

ص:45

1 - بحر منسرح مطوی مثمّن، بر وزن: دوبار مفتعلن، فاعلات.

2 - بحر مضارع مکفوف مثمّن، بر وزن: دوبار مفاعیلُ، فاعلات.

3 - بحر مقتضب مطوی مثمّن، بر وزن: دوبار فاعلاتُ، مفتعلن.

4 - بحر مجتثّ مخبون مثمّن، بر وزن: دوبار مفاعلن، فعلاتن.

5 - بحر مُهمل مثمّن، بر وزن: دوبار فعلاتُ، مفاعیل.

نیازی به یادآوری نیست که در زمانه ما برخی از شاعران مطرح و بنام، اوزان جدیدی را بر اوزان عروضی در شعر فارسی افزوده اند، که بعضی از این اوزان به طبع مخاطبان خوشایند، و برخی ناخوشایندند و بررسی آن ها به فرصت مُوسَّعی نیازمند است، که از حوصله این مجال بیرون است.

* * *

ص:46

ص:47

ص:48

ص:49

ص:50

ص:51

ص:52

که از معاصران و معاشران یعقوب لیث صفّاری (متوفای 265 ه- . ق) بوده و به دو زبان فارسی و عربی شعر می سروده اند، و متأسفانه در حال حاضر فقط ابیات معدودی از آثار منظوم آنان در اختیار ماست و بقیه اشعار آنان به مرور زمان از بین رفته است.

در تاریخ سیستان این سه بیت از محمّد بن مخلَّد سگزی در ستایش یعقوب لیث و شکست عمّار خارجی به دست سپاهیان او آمده است که با قیاسی مع الفارق، رفتار و کردار ممدوح خود را با شیوه های کریمانه پیامبر رحمت، حضرت ختمی مرتبت(صلی الله علیه وآله)سنجیده است:

جز تو نزاد آدم و حوّا نکِشت *** شیر نهادی به دل و بر مَنِشت(1)

معجز پیغمبر مکّی تویی *** به کُنش(2) و به منِش و به گوِشت(3)

فخر کند عمّار، روزی بزرگ *** گو هد آنم(4) که یعقوب کُشت(5)

ص:53

عوفی در لباب الالباب - که به غلط از وی به نام طاهر مصعبی نام می برد(1) - نگاشته است که رودکی این دو بیت را در ستایش از او سروده:

مرا جودِ او تازه دارد همی *** مگر جودش ابرست و من کشتزار

مگر یک سو افکن، که خود همچنین *** بیندیش و دیدِ خرَد بر گمار(2)

از این شاعر فقط 16 بیت در اختیار داریم که 14 بیت آن متعلّق به چکامه متین و رسا و شکوِه آمیزی است که در بیتی از آن به تلمیح از پیامبر بزرگوار اسلام(صلی الله علیه وآله) یاد شده است. این چکامه شیوا که نمونه بارزی از سبک سخن متقدمین است، از نکات عبرت آمیز و معرفت آموزی سرشار می باشد و ابیات برگزیده آن تا همیشه ورد زبان اهل سخن خواهد بود:

جهانا! همانا فسوسی و بازی *** که بر کس نپایی و، با کس نسازی

چو ماه از نُمودن، چو خار(3) از پسودن(4) *** به گاهِ ربودن چو شاهین و بازی

چو زهر از چشیدن، چو چنگ از شنیدن *** چو باد از بَزیدن(5)، چو الماس گازی

چو عود قماری و، چون مشک تبَّت *** چو عنبر، سرشته ی یمان و حجازی

به ظاهر یکی بیت پر نقش آزر *** به باطن چو خوک پلید و گرازی

یکی را نعیمی، یکی را جحیمی *** یکی را نشیبی، یکی را فرازی

یکی بوستانی پراکنده(6) نعمت *** برین سخت بسته، بر آن نیک بازی

همه آزمایش، همه پر نمایش *** همه پر درایش(7) چو کرک(8) طرازی

هم از توست شهمات شطرنج بازان *** تو را مهره زاده به شطرنجْ بازی

چرا زیرکانند بس تنگْ روزی؟ *** چرا ابلهان راست بس بی نیازی؟

چرا عمر طاووس و دُرّاج کوته؟ *** چرا مار و کرکس زِیَد در درازی؟

صد و اند ساله یکی مردِ غرچه(9) *** چرا شصت و سه زیست آن مرد تازی؟(10)

اگر نه همه کار تو باژگونه؟ *** چرا هر که ناکس تر، او را نوازی؟!

جهانا! همانا ازین بی نیازی *** گنهکار ماییم و، تو جای آزی(11)

ص:54

این قصیده با اختلافاتی در لغت نامه دهخدا آمده و ما موارد اختلاف را در پاورقی مربوط به همین ابیات ذکر کرده ایم. رضا قلی خان هدایت در مجمع الفصحا، ابیات اول، ششم، دهم تا سیزدهم این چکامه را در شرح احوال و آثار ابومنصور محمّد دقیقی مروی ضبط کرده است.

دقیقی از قصیده سرایان پرآوازه ای است که در نیمه اول سده چهارم هجری می زیسته و از ستایش گران آل سامان (204 - 389ه- . ق) بوده و به سال 341 ه- . ق در ایام جوانی به دست غلام تُرک خود به قتل رسیده است. (1)

اگر نظر رضا قلی خان هدایت را بپذیریم، باز چیزی از ارزش تاریخی این اثر نمی کاهد و فقط حدود ده سال از عمر تاریخی آن کاسته می شود.

زیرا اگر نصر احمد سامانی در آخرین سال عمر خود (331 ه- . ق) فرمان قتل ابومحمّد حاتم مصعبی را صادر کرده باشد، با سال به قتل رسیدن ابو منصور محمّد دقیقی (341 ه- . ق) ده سال فاصله زمانی دارد. قدر مسلّم این است که سراینده این اثر - خواه ابو طیب محمّد بن حاتم مصعبی و خواه ابومنصور محمّد دقیقی - به قتل رسیده است. یکی به دستور امیر و مخدوم خود و دیگری توسط غلام و خادم خویش کشته می شود، آن در کهن سالی و این در عنفوان جوانی! و نوشته اند که دقیقی به فرمان نوح سامانی (331 - 343ه- . ق)(2) به نظم گشتاسب نامه پرداخت و هزار بیت از آن را ساخت ولی اجل مهلتش نداد و پیش از مرگ، طی نامه ای منظوم از حکیم ابوالقاسم فردوسی (323 - 416ه- . ق) خواست تا کار نظم گشتاسب نامه را به پایان برد(3) و فردوسی نیز ابیات دقیقی را ضمیمه شاهنامه کرد تا سخن شناسان فرق این دو نوع سخن را دریابند:

چو این نامه افتاد در دست من *** به ماهی گراینده شد شست من

نگه کردم، این نظم، سست آمدم *** همهْ پست ها، نادرست آمدم

من این زان نوشتم که تا شهریار *** بداند سخن گفتن نابکار

دهان گر بماند ز خوردن تهی *** از آن بِهْ که ناسازْ خوانی نهی

ص:55

دو گوهر نُمودم به گوهر فروش *** کنون شاه دارد به گفتار گوش

سخن چون بدین گونه بایدْت گفت *** مگوی و مکن رنج با طبع جفت

چو طبعت نباشد چو آب روان *** مبر دست زی نامه خسروان(1)

ص:56

از شهید بلخی غزل ناب و شورانگیزی به یادگار مانده که پس از گذشت 11 قرن هنوز طراوت و شادابی خوبی را حفظ کرده است، و با این مطلع آغاز می شود:

مرا بجان تو سوگند و، صعبْ سوگندی *** که هرگز از تو نگردم، نه بشنوم پندی(1)

ص:57

عزاداری و سوگواری عمومی برای حضرت سیّدالشهداء(علیه السلام) و شهیدان کربلا «رضوان الله علیهم» به صورت فراگیر با تعطیل سراسری بازار و مراکز تجاری در قلمرو حکومتی وی اقامه شد که سرانجام به حذف فضایلیان از عرصه تبلیغی مرام اهل تسنّن، و تشکّل مناقبیان، از دوست داران خاندان بودند و واگویی مناقب و فضائل ذوات مقدس حضرات معصومین(علیهم السلام) در مجامع عمومی انجامید و این حرکت عظیم ادامه یافت(1).

مؤلّف النّقض، ضمن به تصویر کشیدن شرایطِ ناگوار آن روزگاران، می نویسد:

[شیعه را به نام های مختلف مانند: رافضی، ترابی، مفوّضه، حلولی، حشویّ، قطعی و امامی می خوانند، و این همه نام ها از باب توهین و بی ارج کردن (شیعیان) باشد.

«رافضی» از رفض به معنای ترک کردن، چه اینها (شیعیان) خلفای سه گانه را ترک کردند.

«تُرابی» بدان جهت گویند که منسوب به ابوتراب باشند که از کنیه های علیّ(علیه السلام)است، و «مفوّضه» گفته اند بدان سبب که گویند علیّ(علیه السلام) قسیم الجَنّة وَالنّار است و افزوده اند در روز قیامت خداوند کارِ بهشت و دوزخ را بِدو واگذار می کند، و «حلولی» گویند یعنی : روح خدا در پیغمبران و امامان(علیهم السلام) حلول کند و در علیّ(علیه السلام) و فرزندانش، آن حلول پایان پذیرد، و «حَشویّه» قایل به تجسّم خدا هستند، و «قطعی» گفته اند چون به دوازده امام قطع می کنند، و «امامی» نیز خوانند از آن جهت که معتقد به امامان(علیهم السلام)هستند.(2) و همین امور سبب گردیده که در ادوار مختلف، شاعران شیعی خوار و بی مقدار گردند و به درگاه ملوک و امرا نیز کمتر راه یابند، و شعرشان از رونق و رواج بی بهره باشد و گمنام و ناکام زندگی کنند و دیوان شعر غالب آنان به آب شسته شود و یا از میان برود. چنان که دیوان حکیم کسایی مَروزی و سیّد ذوالفقار شیروانی و قوامی رازی و سایر شاعران شیعی مذهب امروز یا از میان رفته، یا نسخه های کمی از آن ها در دست است.]

ص:58

در این که چرا این شاعر پرآوازه شیعی تخلّص (کسایی) را برای خود برگزیده و در افواه مردم روزگار خود به (کسایی) مشهور بوده، نظرات مختلفی ابراز شده است:

1 - عوفی، واله داغستانی، هدایت طبرستانی و برخی از تذکره نویسان بر این باورند که چون کسائی جامه زهد در بر و کلاه فقر بر سر داشته به این نام شهرت یافته است.

2 - برخی بر آنند که به خاطر آنکه بافنده و یا فروشنده کسا بوده، به کسایی مشهور شده است.

3 - گروهی بر این اعتقادند که سبب شهرت او به کسایی، به جهت آن بوده که وی در مجلس درس استادان خود در حالی که کسا بر تن داشته، حضور می یافته، ولی شاگردان دیگر، حُلّه های مخصوص بر تن می کردند و در محضر اساتید حاضر می شدند.

4 - و بعضی مانند دکتر ریاحی، تخلّص شعری او را با تشیّع وی و عنایتی که به «حدیث کسا» داشته مرتبط می دانند. در کنیه و لقب کسایی مروزی نیز اختلاف است، برخی کنیه او را «ابوالحسن» و بعضی «ابواسحق» و لقب وی را «مجدالدین» ذکر کرده اند.

هدایت و لطفعلی بیک آذر بیگدلی در مجمع الفصحاء و آتشکده آذر و تنی چند از تذکره نویسان دیگر به پیروی از این دو، کسایی مروزی را با رودکی سمرقندی معاصر دانسته اند، که اشتباه و خطاست. کافی است سال ولادت کسایی (341 ه- . ق) را با سال درگذشت رودکی (329 ه- . ق) مقایسه کنیم و دریابیم که کسایی 12 سال پس از مرگ رودکی قدم به عرصه حیات نهاده است و طبعاً نمی تواند معاصر با او باشد، و نیز بعضی از تذکره نویسان کسایی مروزی را با حکیم ناصر خسرو قبادیانی (394 - 481ه- . ق) هم روزگار دانسته اند که سخنی نادرست است و این ادعا که ناصر خسرو قبادیانی در زمان حیاتش مخالفت هایی با وی داشته، نادرست تر است! زیرا کسایی دوره جوانی خود را در ملازمت بزرگان و ستایش امیران سپری کرده و از میانْ سالی

ص:59

یعنی 40 سالگی به بعد به مدیحه سرایی آل اللّه(علیهم السلام) و طریقه زهد و پارسایی روی آورده است، و اگر قصیده مشهور لامیه او را گواه صادقی بر اثبات صحت این مدّعا بدانیم:

به سیصد و چهل و یک رسید نوبت سال *** چهارشنبه و، سه روز باقی از شوّال

بیامدم به جهان تا چه گویم و چه کنم *** سرود گویم و شادی کنم به نعمت ومال ...

ایا (کسایی)! پنجاه بر تو پنجه گذاشت *** بکند بال تو را زخم پنجه و چنگال ...

نهیب مرگ بلرزاندم همی شب و روز *** چو کودکان بدآموز از نهیب دَوال

تو گر به مال و امل بیش از این نداری میل *** جدا شو از امل وگوشِ وقت خویش بمال(1)

به این نتیجه می رسیم که این ادّعا حداقل به لحاظ تاریخی اعتباری ندارد، و از اینها گذشته اگر سال درگذشت کسایی مروزی (391 ه- . ق) را با سال تولد ناصر خسرو قبادیانی (394 ه- . ق) مقایسه کنیم به این مطلب پی می بریم که ناصر خسرو سه سال پس از درگذشت کسایی به دنیا آمده، و بدیهی است که نه می توانسته معاصر با او باشد و نه به معارضه با وی برخیزد! ولی این واقعیت را باید پذیرفت که آوازه کسایی در روزگار ناصرخسرو به حدی زیاد و دامنه دار بوده که این شاعر توانا را تحت تأثیر قرار داده است و در چند جا که از سروده هایش به صراحت از او نام می برد; کمتر به ستایش او می پردازد، و غالباً خود را برتر از او می داند و چون به لحاظ مذهبی با کسایی هم عقیده نبوده و فرقه اسماعیلیه را بر حق می دانسته و از مبلّغان طراز اول این فرقه به شمار می رفته است، اغلب با لحن اعتراض آمیز از وی یاد می کند و بر او می تازد.

برای نمونه به این ابیات توجه کنید:

خوب دیبایی طرازیدم حکیمان را کزو *** تا قیامت مر سعادت را نبیند کس جزا

گر(2) به خوابْ اندر کسایی دیدی این دیبای من(3) *** سود کردی شرم خجلت مر کسایی را کسا(4)!

* * *

ص:60

سخن خوب ز (حجّت) شنو ار والایی *** که سخن هاش سوی مردم والا، والاست

گر سخن های کسایی شده پیرند و ضعیف *** سخن حجّت با قوت و تازه(1) و برناست

* * *

پ-ژمرده بدین شعر م-ن، این شع-ر کسایی: *** «این گنبد گردان که برآورد بدین سان»

بر بحر هَزج گفتی و تقطیعش کردی *** مفعولُ مفاعیلُ مفاعیلُ فعولان(2)

* * *

سوی شعر (حجّت) گرای ای پسر *** اگر هیچ در خاطر تو ضیاست

که دیبای رومی ست اشعار من *** اگر شعر فاضلْ کسایی(3)، کساست

* * *

بر سخن (حجّت) مگزین سخن *** زانکه خرد با سخنش آشناست

دیبه رومی ست سخن های او *** گر سخن شهرهْ کسایی(4) کساست

* * *

پند ده ای (حجّتِ) زمین خراسان *** مر عُقلا را، که قبله عقلایی

تا تو به دل بنده امام زمانی *** بنده شعر تو اَست شعر کسایی

* * *

از (حجّت)(5) گیر پند و حکمت *** گر حکمت و پند را سزایی

با نو سخنان او، کهن گشت *** آن شهرهْ مقالت(6) کسایی(7)

* * *

ص:61

ص:62

آن نبیّ، وز انبیا کس نی به علم او را نظیر *** وین ولی، وز اولیا کس نی به فضل او را قرین

آن چراغ علم آمد، وَز همه عالم بدیع *** وین امام امت آمد، وَز همه امّتْ گزین(1)

آن قوام علم و حکمت، چون مبارکْ پی قوام *** وین معین دین و دنیا، وز منازل بی معین

از مُتابع(2) گشتن او، حور یابی با بهشت *** وز مخالف گشتن او، ویل(3) یابی با اَنین(4) ...

سیصد و هفتاد سال از وقت پیغمبر گذشت *** سیر شد منبر ز نام و خوی سکّین(5) و تکین(6)

منبری کالوده گشت از پای مروان(7) و یزید(8) *** حقّ صادق کی شناسد، و آنِ زین العابدین؟

مرتضی و آل او با ما چه کردند از جفا *** یا چه خلعت یافتیم از معتصم(9) یا مستعین(10)؟! ...

ص:63

ص:64

ص:65

ص:66

ص:67

ص:68

ص:69

در شعر نبوی(صلی الله علیه وآله) سده پنجم چهره های شاخصی حضور داشته اند که گاه به تفصیل و در نهایت صراحت به ستایش از رسول گرامی اسلام(صلی الله علیه وآله) پرداخته اند، و گاه کوتاه و گذرا در مقام مدح ممدوحان خود از آن حضرت یاد کرده اند:

ص:70

هر آن کس که دارد هُش و رای دین *** پس از مرگ بر من کند آفرین

بناهای آباد، گردد خراب *** ز باران و از تابش آفتاب

پی افکندم از نظم کاخی بلند *** که از باد و باران نیابد گزند

بسی رنج بدرم در این سالْ سی(1) *** عجم زنده کردم بدین پارسی

نمیرم ازین پس که من زنده ام *** که تخم سخن را پراکنده ام

فردوسی در سال 371 ه- . ق که بیش از 46 سال نداشت، سرودن شاهنامه را آغاز کرده و به سال 400 ه- . ق و در سن 76 سالگی آن را به انجام رسانیده است:

ز هجرت شده پنج، هشتاد بار(2) *** که گفتم من این نامه شاهوار

و از تاریخ شروع سرودن شاهنامه می توان دریافت که در آن تاریخ هنوز سلطان محمود غزنوی به قدرت و سلطنت نرسیده بود تا دستور نظم شاهنامه را صادر کند. سلطان محمود غزنوی در سال 388 ه- . ق پس از برکنار کردن برادرش اسماعیل (کوچک ترین پسر سبکتکین) به سلطنت رسید و به سال 421 ه- . ق پس از 33 سال پادشاهی درگذشت،(3) و اگر تاریخ آغاز نظم شاهنامه را (370 ه- . ق) با سال به سلطنت رسیدن محمود غزنوی (388 ه- . ق) مقایسه کنیم، 18 سال فاصله زمانی وجود دارد، یعنی به هنگام روی کار آمدن سلطان محمود غزنوی، 18 سال از تاریخ نظم شاهنامه می گذشته و فردوسی تقریباً کار دو سوّم آن را به پایان برده بوده است.

آنچه از تحقیقات دانشمندان برمی آید این است که فردوسی با استفاده از نامه خسروان - که ابومنصور معرّی از روی مآخذ باستانی برای ابومنصور بن عبدالرزاق حکم ران طوس نگاشته بود - به نظم شاهنامه پرداخته و نسخه اول آن را به احمد بن محمّد بن ابی بکر خالنجانی و نسخه دوم آن را بعدها به سلطان محمود غزنوی تقدیم داشته است.(4)

درباره شاهنامه و ابومنصور محمّد بن احمد دقیقی (مقتول به سال 341 ه- . ق)

ص:71

مطالبی وجود دارد که پیش از این در بررسی شعر دقیقی به آن پرداخته ایم و نیازی به تکرار آن ها نمی بینیم.

در شیعی بودن حکیم طوس تردیدی نیست و ابیات هجوآمیزی که درباره پادشاه مقتدر غزنوی سلطان محمود سروده، شاهد صادقی بر اثبات این مدّعاست.

فردوسی در این ابیات بر شیعی بودن خود افتخار می کند و به خاطر جانبداری سلطان محمود از مخالفان مذهب شیعه، او را به باد انتقاد می گیرد، و برای در امان بودن از شکنجه و آزار او به ناچار ترک وطن می کند و مرارت آوارگی را به جان می خرد. از این ابیات می توان به میزان ارادت و شیفتگی حکیم طوس به خاندان نبوی(علیهم السلام) پی برد:

ایا شاهْ محمود کشور گشای *** ز کس گر نترسی، بترس از خدای

که پیش از تو، شاهان فراوان بُدند *** همه تاجداران کیهان بُدند

فزون از تو بودند یکسر به جاه *** به گنج و سپاه و به تخت و کلاه

نکردند جز خوبی و راستی *** نگشتند گِرد کم و کاستی

همه داد کردند بر زیر دست *** نبودند جز پاکِ یزدان پرست

نجستند از دهر جز نام نیک *** وزان نام جستن سرانجامِ نیک

هر آن شه که در بند دینار بود *** به نزدیک اهل خرد، خوار بود

گر ایدون که شاهی به گیتی تو راست *** بگویی که این خیره گفتن چراست؟

ندیدی تو این خاطر تیز من *** نیندیشی از تیغ خونریز من

که بَد دین و بد کیش خوانی مرا *** منم، شیر نر، میش خوانی مرا!

مرا غَمز(1) کردند کان بد سخن *** به مهر نبیّ و علیّ شد کُهن

هر آن کس که در دلْش کین علیّ ست *** ز دور جهان خوارتر گو که کیست؟

منم بنده هر دو تا رستخیز *** اگر شه کند پیکرم ریز ریز

من از مهر این هر دو شه نگذرم *** اگر تیغ شه بگذرد بر سرم

منم بنده اهل بیتِ نبی *** ستاینده خاک پای وصیّ

ص:72

مرا بیم دادی که: در پای پیل *** تنت را بسایم چو دریای نیل

نترسم که دارم ز روشندلی *** به دل، مهر جان نبیّ و علیّ

چو گفت آن خداوند تنزیل و وحی *** خداوند امر و، خداوند نهی

که: من شهر علمم، علیَّام دَرست *** درست این سخن گفتِ پیغمبرست

گواهی دهم کاین سخن راز اوست *** تو گویی دو گوشم به آواز اوست

چو باشد تو را عقل و تدبیر و رای *** به نزد نبیّ و علیّ گیر جای

گرت زین بد آید، گناه من است *** چنین ست و، این رسم و راه من است

به این زاده ام، هم برین بگذرم *** چنان دان که خاک پی حیدرم

اَبا دیگران مر مرا کار نیست *** برین در، مرا جای گفتار نیست

اگر شاهْ محمود ازین بگذرد *** مر او را به یک جو نسنجد خرَد

چو بر تخت شاهی نشاند خدای *** نبیّ و علیّ را به دیگر سرای

گر از مهرشان من حکایت کنم *** چو محمود را، صد حمایت کنم

جهان تا بوَد، شهریاران بود *** پیامم بر تاج داران بود

که: فردوسی طوسی پاکْ جفت *** نه این نامه بر نام محمود گفت

به نام نبیّ و علیّ گفته ام *** گهرهای معنی بسی سفته ام ...

نکردی درین نامه من نگاه *** به گفتار بد گوی، گشتی ز راه

هر آن کس که شعر مرا کرد پست *** نگیردْش گردون گردنده، دست ...

بسی رنج بردم درین سال سی *** عجم زنده کردم بدین پارسی

جهان دار اگر نیستی تنگ دست(1) *** مرا بر سرِ گاه(2) بودی نشست

که سفله، خداوند هستی مباد! *** جوان مرد را، تنگ دستی مباد! ...

اگر شاه را، شاه بودی پدر *** به سر بر نهادی مرا تاج زر

وگر مادر شاه بانو بُدی *** مرا سیم و زر تا به زانو بُدی

چو اندر تبارش بزرگی نبود *** نیارِست نام بزرگان شنود ...

ص:73

چو سی سال بردم به شهنامه، رنج *** که شاهم ببخشد به پاداش، گنج

مرا زین جهان، بی نیازی دهد *** میان یلان، سرفرازی دهد

به پاداش، گنج مرا درگشاد *** به من جز بهای فُقاعی نداد!...

پشیزی بِهْ از شهریاری چنین *** که نه کیش دارد، نه آیین و دین

پرستار زاده، نیاید به کار *** اگر چند دارد پدر، شهریار

سرِ ناسزایان بر افراشتن *** وز ایشان امید بِهی داشتن

سرِ رشته خویش گم کردن ست *** به جیب اندرون، مار پروردن ست

درختی که تلخ ست وی را سرشت *** گرش درنشانی به باغ بهشت

ور از جوی خلدش به هنگامِ آب *** به بیخ، انگبین ریزی و شهد ناب

سرانجام گوهر به کار آورد *** همان میوه تلخ بار آورد

از آن گفتم ابن بیت های بلند *** که تا شاه گیرد از این کار پند...

دگر شاعران را نیازارد او *** همان حرمت خود نگه دارد او

که : شاعر چو رنجد بگوید هجا *** بماند هجا تا قیامت به جا(1)...

درباره منزلت والای ادبی حکیم طوس همین بس که شاهنامه او با گذشت 11 قرن، هنوز عظمت و طراوت خود را حفظ کرده و به عنوان ماندگارترین اثر منظوم پارسی از آن یاد می شود، و چه نیکو درباره او سروده اند، لِلّهِ دَرَّ قائله:

سکّه ای کاندر سخن فردوسی طوسی نشاند *** تا نپنداری که کس از جمله اِنسی نشاند

اوّل از بالای کرسی بر زمین آمد سخن *** او به بالا برد و، بازش بر سر کرسی نشاند(2)

ص:74

ص:75

ص:76

بس ای ملک! که نه لؤلؤ فروختم به سَلَّم *** بس ای ملک! که نه هرگز فروختم به جوال...

بس ای ملک! که جهان را به شُبهت(1) افکندی *** که زرِّ سرخ است یا شکسته سنگ و سفال!

بس ای ملک! که نه قرآن به معجز آوردم *** که ذوالجلالش چندین جمال داد و جلال...

بس ای ملک! که جهان سر به سر حدیث من ست *** میان حاسد و ناحاسدم همیشه جدال

ملوک را همه بگسستی از مدیح طمع *** آیا مطفّر فیروز بختِ خوبْ خصال

بدین بها که تو یک بیت مرا خریدستی *** سریر و ملک نخرَّند و تاج و ماه و جمال

نه آفتاب به چندین هزار سال کند *** همیشه زر، که تو از بهر من دهی همه سال...

مرا دو بیت بفرمود شهریار جهان *** بر آن صنوبر عنبر عِذرا مشکین خال

دو بَدره زر بفرستادْ و، دو هزار دِرم *** به رغم حاسد و تیمار بد سگال نکال(2)

چو آفتاب شدم در جهان گشاده زبان *** بَدل چه داد دو بیت مرا دو بیت المال...

ایا محمّدی! از دین پاک باقی باش *** همیشه تازه چو دین محمّد از شوّال

صِلات(3) تو به همه دوستان رسیده به طبع *** همیشه تا صلوات ست بر محمّد و آل...

ص:77

کجا شریف بود چون غضائری برِ تو *** ز طبع باشد چونان که زر سرخ و سفال

نه بندگان همه چون مصطفی بُوَند به قدر *** به قدر طاعت مفضول(1) باشد و مِفْضال(2)

عنصری بلخی با سرودن چکامه ای در همین وزن و قافیه، بر بسیاری از ابیات غضائری انگشت می نهد و او را به باد انتقاد می گیرد، و در پایان وی را مورد خطاب قرار داده و می گوید:

ایا غضائری ای شاعری که در دل تو *** به جز تو، هر که بود جمله ناقص اند و نَکال

نگاه دار تو در خدمت ملوک، زبان *** به جِد بکوش و مده عقل را به هَزْل و هزال(3) ...

اگر به گفتن مِفْضال فاضلت بُد قصد *** نخست باری بشناس فاضل از مفضال ...

هنر به دست بیان ست از اختیار سخن *** چنان که زیر زبان ست پایگاه رجال

زیادتی چه کنی؟ کان به نقص باز شود *** کزین سبیل، نکوهیده گشت مذهبِ غال(4)...

عنصری در این قصیده ضمن آنکه غضائری را به حد نگاه داشتن و کم سخن گفتن فرا می خواند به او یادآور می شود که غُلات به خاطر آنکه در فضایل آل اللّه(علیهم السلام) زیاده روی کردند، مورد بی مهری و سرزنش قرار گرفتند و شاید با این نکته می خواسته سوء ظن محمود غزنوی را نسبت به او برانگیزد، چرا که از شعر غضائری می توان رایحه محبّت اهل بیت(علیهم السلام) را استشمام کرد، همان چیزی که ظاهراً خوشایند سلطان محمود غزنوی نبوده است!

ص:78

غضائری با سرودن قصیده شیوای دیگری در همان قافیه و وزن، به چکامه عنصری پاسخ می گوید و ایرادات او را بی اساس و مغرضانه می داند و باز بر محبّت خاندان نبوی(صلی الله علیه وآله) پای می فشارد:

پیام داد به منْ بنده، دوش باد شمال *** ز حضرت مَلک مالْ بخش دشمن مال

که شعر شُکر حضرت رسید و بپْسندید *** خدایگان جهان، خسرو خجسته خصال

تَوهُّم شعرا، کی رسد به حضرت تو *** کجا بلند بود با جلال عرش، تلال؟ ...

نخست، طعنه مرا گفت بس خطا گفتی *** به جِد بکوش و مده عقل را به هَزل و هزال

دو شاعرند به هنگام شعر، گفت یکی: *** غنی شدم بسی و، سیری گرفتم از اموال

نه بس، نه بس دگری گفت، گاه شکر و عطا *** تهی نماند و ملا شد صحیفه اعمال ....

به شعر نیک فریبد دل ملوک، حکیم *** چو حور خلد، روان پیامبر و اَبدال ....

بر آسمان شدن مصطفی ز هجرت بود *** کجا گرفت بر او از محرّم و شوّال ....

و در دو بیت پایانی قصیده، به دعای سلطان محمود روی می آورد و باز بر همان گفته پیشین خود پای می فشارد:

همیشه تا بنگاری به شکل مانَد شکل *** همیشه تا بنویسی، به دل مانَد دال

ثنای جود تو گسترده باد گِرد جهان *** چنان کجا صلوات رسول باشد و آل(1)

ص:79

این قطعه شعر هم ازوست:

مرا شفاعت این پنج تن بسنده بود *** که روز حشر بدین پنج تن رهانم تن

بِهینِ خلق و برادَرْش و دختر و دو پسر: *** محمّد و علیّ و فاطمه، حسین و حسن

ایا کسی که شدی معتصم به آل رسول *** زهی سعادت تو، لا تَخَفْ وَ لاتَحْزَن(1)

* * *

ص:80

ص:81

ص:82

برخوردار گردد ولی با کشته شدن او به جانب دیالمه (321 - 447ه- . ق) رفت و مدتی

در شهرهای ری و قزوین به سر برد و از آنجا به همدان رفت و چندی بعد به وزارت شمس الدوله ابوطاهر دیلمی رسید و در همین شهر بود که توفیق تألیف آثار گران سنگی را پیدا کرد که پس از گذشت یک هزار سال هنوز مورد عنایت و استفاده دانشمندان بزرگ جهان قرار دارد.

ابوعلیّ سینا به هنگام اقامت در همدان و پذیرفتن مقام وزارت با شورش سپاهیان مخالف خود رو به رو شد و سرانجام مورد اتهام قرار گرفت و به مدت چهار ماه در قلعه ای زندانی شد.

وی پس از رهایی، پنهانی به اصفهان رفت و علاءالدوله کاکویه حاکم اصفهان مقدم او را گرامی داشت و در سال 428 ه- . ق هنگامی که ابوعلیّ سینا به همراه او عازم همدان بود، در اثنای راه بیمار شد و به بیماری قولنج درگذشت.

جنازه او را به همدان منتقل کردند و بعدها آرامگاه زیبایی بر مزار او احداث شد که هم اکنون از نقاط دیدنی شهر تاریخی همدان و زیارتگاه پژوهش گران و جهان گردان و صاحب دلان جهان است.

کتاب های: شفا، قانون، نجات، اشارات و تنبیهات و دانشنامه علایی در زمره آثار قلمی اوست و رساله های فارسی متعددی نیز به وی نسبت داده اند که ظاهراً اغلب آن ها از تألیفات شاگردان وی است.

این فیلسوف بزرگ اشعاری به دو زبان فارسی و عربی دارد و 72 بیت شعر فارسی

ص:83

در تذکره ها و کتب تاریخی به نام او ثبت گردیده که از شیوه بیانی یکسانی

برخوردار نیستند و نشان می دهد که برخی از آن ها منسوب به اوست و سرایندگان دیگری دارند.

به عنوان تیمّن و تبرّک به نقل چهار رباعی از او بسنده می کنیم:

رباعیات

یک یک هنرم بین و، گنه دَه دَه بخش *** جرم منِ خسته، حسْبَةً لِلَّه بخش

از باد فنا، آتش کین بر مَفروز *** ما را به سرِ خاک رسول اللّه بخش

* * *

تا باده عشق در قدح ریخته اند *** واندر پی عشق، عاشق انگیخته اند

با جان و روان بوعلیّ، مهر علیّ *** چون شیر و شکر به هم درآمیخته اند

* * *

دل گر چه درین بادیه بسیار شتافت *** یک موی ندانست، ولی موی شکافت

اندر دل من، هراز خورشید بتافت *** و آخر به کمال ذره ای راه نیافت

* * *

ص:84

کفر چو منی، گزاف و آسان نبود *** محکم تر از ایمان من، ایمان نبود

در دهر چو من یکی و، او هم کافر! *** پس در همهْ دهر یک مسلمان نبود

* * *

ص:85

ص:86

داشته، و چند مثنوی هم با عناوین عین الحیات و شادبهر، وامق و عَذرا و سرخ بت و خنگ بت به او نسبت داده اند که هیچ یک باقی نیست.(1)

در ستایش مقام ادبی او همین بس که سخنور توانا و بلند آوازه ای همچون منوچهری دامغانی (متوفای 432 ه- . ق) به شاگردی وی افتخار می کند و در قصیده معروف «لُغَز شمع» خود می گوید:

تو همی تابی و، من بر تو همی خوانم به مهر *** هر شبی تا روز، دیوان ابوالقاسم حسن

اوستادِ اوستادان زمانه، عنصری *** عنصرش بی عیب و دل بی غشّ و جانش بی فتن ...

از بخارا پنج و، پنج از مرو و، پنج از بلخ باز *** هفت نیشابوری و، سه طوسی و، سه بوالحسن

گو فراز آیند و، شعر اوستادم بشنوند *** تا غریزیْ روضه بینند و، طبیعی نسترن

تا بر آن آثار شعر خویشتن گریند باز *** نی بر آثار و دیار و رَبْع و اَطلال و دِمَن!

او رسول مُرْسَلِ این شاعران روزگار *** شعر او فرقان و، معنی هاش، سرتاسر سُنَن...(2)

در اشعار باقی مانده از این سخنور بزرگ و توانا، ابیاتی یافتیم که عطر نبوی(صلی الله علیه وآله) از آن ها به مشام می رسید. به رسم هدیه، شاخه گل هایی از این بوستان بویا را به محضر شما عزیزان نثار می کنیم، اگر چه گاه در ستایش غلوآمیزی که از ممدوحان خود دارد و آنان را به جهاتی با پیامبر عظیم الشأن اسلام(صلی الله علیه وآله)مقایسه می کند، طبع آدمی را می آزارد، ولی در مقام بررسی سیر تاریخی شعر نبوی(صلی الله علیه وآله)، ناگزیر از نقل آن ها می باشیم:

ص:87

...محمّد(صلی الله علیه وآله) را بدین گیتی دو چیزست *** بدان گیتی دو با این دو برابر:

بدین گیتی: کف محمود(1) و جاهش *** بدان گیتی: لوای حمد و کوثر

بدین نیک است کار امّت امروز *** بِدان هم نیک باشد روز محشر

اگر پیغمبر(صلی الله علیه وآله) اکنون زنده بودی *** به نام و نصرت یزدان داور

به جای پرنیان، بر نیزه او *** ردای خویش بر بستی پیمبر(2)! ...

به راستی این گونه بی پروا سخن گفتن و از وجود نازنینی همچون خاتم انبیاء حضرت محمّد(صلی الله علیه وآله)مایه گذاشتن، و عالی را فدای دانی کردن، فقط و فقط از عهده شاعران درباری برمی آید و بس! نمونه هایی دیگر:

... عمود زرّین با گوهر کمر شمشیر *** سلاح نغز و پری چهرگان گل رخسار

بکشت دشمن و برداشت گنج و مال ببرد *** ز بهر نصرت دینِ محمّد مختار(صلی الله علیه وآله)

از آن که گرگانْج و شهر و برزن او *** مقام قِرْمَطیان بود و معدن کفّار(3)

* * *

... خدای، طاعت خویش و رسول و سلطان خواست(4) *** نکرد فرق بدین هر سه امر در فُرقان(5)

نجات خلق به حمد محمّد و محمود *** سرّ نبیّ و، نبیّ خدای گان جهان(6)

* * *

ص:88

... ز خیر هر چه رسول خدای را خبرست(1) *** همی نُماید از «سایه خدای»(2) عیان

رسول گفت که: بیغوله های روی زمین *** مرا همه بنُمودند از او مرا یکسان

همی درست شود آن که مصطفی فرمود *** کنون به حکم خدای از خدای گان جهان

عجب مدار تو ز او این صفت، که دولت او *** خدای را غرض ست و، رسول را بُرهان!(3) ...

* * *

و در قسمت «قطعات و ابیات پراکنده قصاید» دیوان عنصری بلخی، این بیت را مشاهده کردیم:

تو را هست محشر، رسول حجاز *** دهنده به «پول چَنیوَر»(4) جواز(5)

* * *

ص:89

ص:90

ص:91

که مقرّ وزیر وی احمد بن عبدالصمد بوده است. به هر حال از این قراین تاریخی که مؤیّد هم اند، برمی آید که چکامه های رسا و شیوایی که در دیوان منوچهری دامغانی است، یادگار زمان جوانی و عمر کوتاه و زود گذر اوست و از همین جا می توان به نبوغ ذاتی او پی برد.

منوچهری، ممدوحان دیگری نیز داشته که برای نمونه می توان از:

منوچهر بن قابوس، ابوسهل زوزنی، ابوالقاسم کثیر، طاهر دبیر، علی دایه، عنصری بلخی، علی بن عمران، فضل بن محمّد حسینی، ابوحرب بختیار محمّد، محمّد بن نصر سپهسالار و ملک محمّد قصری نام برد.(1)

شعر منوچهری سرشار از تصاویر بدیع و تازه است و شادابی اشعار او به خاطر رویکرد جدّی وی به طبیعت زیباست و به همین جهت او را شاعر طبیعت نام نهاده اند.(2)

در دیوان منوچهری به مناسبت، هشت بار از پیامبر گرامی اسلام(صلی الله علیه وآله) یاد شده و او غالباً برای بالا بردن مقام ممدوح خود به قیاس مع الفارقی دست یازیده که شیوه شاعران منقبت سرا و درباری بوده است، و ما به خاطر پیشینه تاریخی این قبیل آثار، از نقل آن ها ناگزیریم تا زنجیره شعر نبوی(صلی الله علیه وآله)، مسیر تاریخی خود را حفظ کند و حتی الإمکان حلقه مفقوده ای در آن به چشم نخورد.

از اوست:

زرّاد خانه(3) تو بود هشتصد کلات(4) *** انبار خانه تو بود، هفتصد حصار ...

وانان که مفسدان جهان اند و مُرتَدان *** از ملّت محمّد و، توحید کردگار

هر مهترانْ شان را، زنده کنی به گور *** هر کهترانْ شان را، زنده کنی به دار(5)

* * *

ای مَلِک مسعود بِن محمود کَاحْرار زمان *** بر خداوندی و شاهی تو دارند اتفاق

ص:92

هم بدان رو کاشتقاق فعل از فاعل بود *** چرخ و سعد از کُنْیَت و نام تو گیرند اشتقاق

از همه شاهان چنین لشکر که آورد و بَرد *** از عراق اندر خراسان، وز خراسان در عراق؟!(1)

* * *

شعری که تو شنیدی، آنست سحرْ نیکو *** آنست وزن شیرین، آنست لفظ جاری

بد گفتن اندر آن کس، کومادح تو باشد *** باشد ز زشت نامی، باشد ز بَد عواری(2)

ای میر! مصطفی را گفتند کافران بد *** با آن همه نبوّت، وان فرِّ کردگاری

چندان دروغ و بهتان گفتند آن جهودان *** بر عیسی بن مریم، بر مریم و حَواری

من کیستم که بر من نتوان دروغ بستن؟ *** نه قرص آفتابم نه ماهِ دَه چهاری(3)

* * *

مانَد به ساعتی ز یکی روز خشم تو *** آن روز کآسمان بِنوَرْدند(4) همچو طَی(5)

تا اصل مردم علوی باشد باشد از علیّ *** تا تخم احمد قَرشی باشد از قُصی(6)

همواره باش مهتر و، می باش جاودان *** مِه باش جاودانه و، همواره باش حَی(7)

منوچهری دامغانی بَثُّ الشَّکْوای منظومی دارد و در آن به مذمّت مدیحه سرایی و رکود بازار شعر پرداخته و ضمن یاد کردن از برخی از شعرای پرآوازه عرب و عنایتی که پیامبر عظیم الشأن اسلام(صلی الله علیه وآله) در حقّ برخی از آنان روا می داشتند، شرایط ناگوار زمانه خود را به تصویر می کشد و از منزلت شاعران پیش از خود نزد امیران و سلاطین با حسرت یاد می کند:

گاه توبه کردن آمد از مدایح، وَ هجی(8) *** کز هجی بینم زیان و از مدایح سود، نی!

ص:93

گر خسیسان را هجاگویی، بلی(1) باشد مدیح *** گر بخیلان را مدیح آری، بلی باشد، هجی

روزگاری پیش مان آمد بدین صنعت همی *** هم خزینه، هم قبیله، هم ولایت، هوم لِوی(2)

از میان خانه کعبه فرو آویختند *** شعر نیکو را به زرینْ سلسله(3) پیش عُزی(4)

اِمرؤ القیس (5)و لبیدو (6)اخطل (7)و اعشی (8)قیس *** بر طَلَل (9)ها نوحه کردندی و بر رسم بَلی(10)

ما همه بر نظم و شعر و قافیه نوحه کنیم! *** نه بر اطلال و دیار و نه وُحوش و نه ظبی(11)

بو نواس(12) و بوحداد (13)و بو ملیک (14)، ابن البشیر (15)*** بودواد (16)و بِن درید (17)و ابن احمر (18)با فنی

آنکه گفته ست «آذَنَتْنا» (19)، آنکه گفت «الذّاهبین» (20)*** آنکه گفت: «اَلسَّیفُ اَصْدق(21)» آنکه گفت «اَبْلَی الهوی(22)»

بوالعلاء(23) و بوالعباس(24) و بوسلیک(25) و بوالمَثل(26) *** آنکه از وِلْوالَج(27) آمد، آنکه آمد از هَرِی(28)

از حکیمان خراسان کو شهید(29) و رودکی(30)؟ *** بوشکور بلخی(31) و بوالفتح بُستی(32) هکذِی(33)

گو بیایید و ببینید این شریفْ ایام را *** تا کند هرگز شما را شاعری کردن کری(34)؟

ص:94

روزگاری کان حکیمان و سخنگویان بُدند *** بود هر یک را به شعر نغز گفتن اِشْتَهِی(1)

اندرین ایام ما، بازار هَزل(2)ست و فسوس(3) *** کارْ بوبکر ربابی(4) دارد و، طنز حُجی!

هر که را شعری بری یا مدحتی پیش آوری *** گوید: این یک سر دروغ ست، ابتدا تا اِنتهی(5)!

گر مدیح و آفرین شاعران بودی دروغ *** شعر حسّان بن ثابت(6) کی شنیدی مصطفی؟

بر لب و دندان آن شاعر که نامش نابغه(7) *** کی دعا کردی رسول هاشمی، خَیرُ الوَری(8)؟

شاعری عباس(9) کرد و طلحه(10) کرد و حمزه(11) کرد *** جعفر(12) و سعد(13) و سعید(14) و سیّد اُمّ القُری(15)

ور عطا دادن به شعر شاعران بودی فسوس *** احمد مرسل نداری کعب(16) را هدیه رَدِی(17)

ص:95

ص:96

ص:97

ص:98

ص:99

ص:100

برآمد آفتاب راست گویان *** خجسته رهنمای راه جویان

چراغ دین، ابوالقاسم محمّد *** رسول خاتم و یاسین و احمد

به پاکی، سید فرزند آدم *** به نیکی، رهنمای خلق عالم(1)

خدا از آفرینش، آفریدش *** ز پاکان و گزینان(2)، برگزیدش

نبوّت را، بِدو داده دو برهان: *** یکی فُرقان(3) و، دیگر: تیغ برّان

سخن گویان، از آن خیره بماندند *** هنز جویان، بدین جان بر فشاندند

کجا در عصر او مردم که بودند *** فصاحت با شجاعت می نُمودند

بجو در شعرها، گفتار ایشان *** ببین در نامه ها، کردار ایشان

سخنْ شان در فصاحت، آبدارست *** هنرْشان در شجاعت بی شمارست

چنان قومی بِدان کردار و گفتار *** زبانْ شان در نثار و تیغ خونبار

چو بشنیدند فرقان از پیمبر *** بدیدندش به جنگ بدر و خیبر

بدانستند کان هر دو، خدایی ست *** پذیرفتنْد، جان را روشنایی ست

سران، ناکام سر بر خط نهادند *** دوال(4) از بند گیتی بر گشادند

ز چنگ دیوِ بد گوهر برستند *** بتان مکّه را، درهم شکستند

به نور دین، زدوده گشت ظلمت *** وز ابر حق، فرو بارید رحمت

بشد(5) کیش بت، آمد دین یزدان *** زمینِ کفر بستد تیغ ایمان

سپاس و شکر ایزد چون گزاریم؟ *** مگر جان را به شکر او سپاریم

بِدین دین همایون کاو به ما داد *** بدین رهبر که بهر ما فرستاد

رسول آمد، رسالت ها رسانید *** جهانی را ز خشم او رهانید

چه بخشاینده و مشفق خدایی ست *** چه نیکوکار و چه رحمت نمایی است

که بر بیچارگی ما ببخشود *** رسولی داد و، راه نیک بنمود(6)

پذیرفتیم وی را به خدایی *** رسولش را، به صدق و رهنمایی

نه با وی دیگری انباز(7) گیریم *** نه جز گفتار او چیزی پذیریم

ص:101

به دنیی و به عقبی، روی با اوست *** به جز اومان(1) ندارد هیچ کس دوست

اگر شمشیر بارد بر سر ما *** جز این دینی نباید در خور ما

نگه داریم دین، تا روح داریم *** به یزدان، روح و دین با هم سپاریم

خدایا! آن چه بر ما بود، کردیم *** تن و جان را به قربانت سپردیم

ز پیغمبر پذیرفتیم دینت *** بیفزودیم شکر و آفرینت

ولیکن این تن ما تو سرشتی *** قضای خویش بر ما، تو نوشتی(2)

* * *

ص:102

ص:103

ص:104

[...ناصر خسرو در سال 438ه- . ق قطران را در تبریز دیده و اشعارش را شنیده، اما این که می نویسد زبان فارسی نیکو نمی دانست، چنین به نظر می آید که آن زمان زبان فارسی و زبان دَری را دو زبان جداگانه می شمرده اند، و قطران شعر را به زبان دَری می گفته است، و خود را استاد و مبتکر در این زبان می داند و می گوید:

گر مرا بر شعر گویان جهان رَشک آمدی *** من درِ شعر دَری بر شاعران نگشادمی(1)]

و از شعر قطران هم متمایز و جداگانه بودن این دو زبان فهمیده می شود، که می گوید:

بلبل به سان مطرب بیدل فراز گل *** گه پارسی نوازد و، گاهی زند دَری(2)

و از همه اینها گذشته، از خردسالی به سرودن شعر پرداخته، و در نظر ناصرخسرو شعر نیکو می سروده ولی به خاطر خردسالی بر گفته های او خرده می گرفتند!:

مردمان بی خَرد گویند: قطران کودک ست *** هر که او را سالْ کمتر، دانشش کمتر بود!

مصطفی را شصت و سه بود، اهرمن را صد هزار *** وان کجا گوید جز این دیگر حدیثی، خر بود(3)

قطران به سبک خراسانی و شیوه متقدمین شعر می سروده و قصیده شیوا و فاخر او در واقعه هولناک زلزله ویرانگر شهر تبریز، در شمار بهترین آثار وی شناخته شده است.

قطران(4) در قصیده ای که در ستایش ابوالخلیل جعفر (از دودمان شدادیان گنجه) سروده در چند جا از پیامبر عظیم الشأن اسلام(صلی الله علیه وآله) یاد می کند و رفتار و خلق و خوی ممدوح خویش را با اخلاق کریمانه آن حضرت مقایسه می کند!:

ای فخر آل آدم و شاهنشه عجم *** چون جان مصطفی دلت آیینه صفا

از سیرت تو، تازه شد آیین کیقباد *** وز داد تو، نواخته شد رسم مصطفی...

ایزد تو را ز جمع ملوک اختیار کرد *** چونان که مصطفی را از جمع انبیا...

ص:105

و در پایان این چکامه به هنگام دعا از کربلا و دشمنان آل اللّه(علیهم السلام) یاد می کند و ارادت قلبی خود را به خاندان نبوی(صلی الله علیه وآله) به تصویر می کشد :

تا وصف غرقه گشتن فرعونیان بود *** تا نعت کربلا بود و آن همه بلا

بادند دشمنانْت چو فرعونیان غریق *** خصمانْت گشت-ه م-رده چ-و کفّار کربلا(1) ....

و در قصیده ای دیگر در ستایش هم گوید:

خدای گان جهان بوالخلیل جعفر(2)، کو *** به زهد و تقوا باشد چو جعفر طیّار!....

چو مصطفی ست به خلق و چو مرتضی ست به خلق *** امیر مَمْلان او را چو حیدر کرّار!(3)

....

این ابیات را نیز به مناسبت از دیوان او برگزیده ایم:

میر ابونصر محمّد که سرِ دولت او *** هست چون دین محمّد همه ساله به فراز

او به تبریز و، شده نام بزرگیش به مصر *** او به تبریز و، شده هیبت تیغش به طراز(4)....

* * *

اگر نه فضل تو نزدیک هر کسی پیداست *** چرا مدیح تو زی هر کسی بود آسان؟(5)

اگر نداد به تو دهر فضل پیغمبر *** چرا به شاعر تو داد دانش حَسّان؟(6) ....

* * *

ص:106

ای میر! به سان مصطفی بودی *** چون او، ز همه بدی جدا بودی

بسیار بلا کشیدی از گیتی *** بی آنکه تو خلق را بلا بودی

رفتی ز جهان به تشنگی بیرون *** مانند شهید کربلا بودی....

* * *

شده پاک از بدی میر مُمَجَّد *** گشاده دست و منصور و مؤید

تنش صافی تر از جان چون محمّد(1) *** بِدو دین محمّد شد مؤکد(2)....

* * *

ص:107

ص:108

ص:109

اهل بیت(علیهم السلام) و نشر معارف دینی سپری کرد و برای اثبات خلافت بلافصل امیر مؤمنان علی(علیه السلام) با استفاده از براهین عقلی و نقلی، منظومه های سخته و شیوایی را به رشته نظم کشید، و هرگز حاضر نشد در برابر پادشاهان و کارگزاران حکومتی آنان سر تعظیم فرود آورد و به ستایش از آنها بپردازد و به این امر هم افتخار می کرد:

من آنم که در پای خوکان نریزم *** مر این قیمتی دُرّ لفظ دَری را

او با اینکه مذهب اسماعیلی داشت ولی هرگز به امامیه و شیعیان اثنی عشری نتاخت، بلکه در ستایش تنی چند از حضرات معصومین(علیهم السلام) و دفاع از حریم آنان همت گماشت و در طعن و ذمّ مدعیان خلافت از هیچ کوششی فرونگذاشت تا جایی که توسط علمای غیر شیعی مورد تکفیر قرار گرفت.

در دیوان ناصرخسرو می توان صدها بیت را در مناقب خاندان نبوی(صلی الله علیه وآله) یافت که از تمامی آنها رایحه دل انگیز محبّت و ارادت قلبی این شاعر نام آشنا به مشام می رسد، و اشعار نبوی(صلی الله علیه وآله) او نیز به حدّی است که نقل تمامی آنها در حوصله تنگ این مقال نمی گنجد، به ناچار ابیاتی را از آن میان برای ثبت در این اثر برگزیده ایم:

بقا به علم و خدا و رسول و قرآن ست *** سرای علم و کلید و دَرست قرآن را

اگر به علم و بقا هیچ حاجت ست تو را *** به سوی در بشتاب و، بجوی دربان را(1)

* * *

وز قیاس تو، رسول مصطفی مردم بود *** زانکه مردم بود همچون تو رسول مصطفی ....

چون به حُبّ آل زهرا روی شستی، روز حشر *** نشنَود گوشت ز رضوان جز سلام و مرحبا ....

بر طریق راست رو، چون باد گردنده مباش *** گاه با باد شمال و، گاه با باد صبا(2)

* * *

ص:110

اَرْجُو که زود سخت به فوجی سپیدپوش *** کینه کشد خدای ز فوجی سیهْ سَلَب(1)

وآن آفتاب آل پیمبر کند به تیغ *** خون پدر ز گرسنه عباسیان طلب ....

دعوی همی کند که نبی را خلیفتیم *** در خلق، این شگفت حدیثی ست بوالعجب

زیرا که دل سرای رسول ست و ملک اوست *** کس ملک کس نبرد در اسلام بی سبب(2)

* * *

تا سخنم مدح خاندان رسول ست *** نابغه طبع مرا مُتابع(3) و یارست

خیل سخن را رهی(4) و بنده من کرد *** آنکه ز یزدان به علم و عدل مُشارست

مشتری اند نمازگاه مر او را *** پیشرو و جبرییل غاشیه دار ست(5)

* * *

هم زین قیاس بر همه مردم سوی خدا *** مهر پیمبران به شرف مصطفی شده ست

وز مصطفی به امر و به تأیید ایزدی *** مختار از امّتش علیّ المرتضی شده ست(6)

* * *

بر پی و بر راه دلیلت برو *** نیک دلیلا که تو را مصطفیست

بر ره دین رو که سوی عاقلان *** علت(7) نادانی را دین، شفاست(8)

* * *

ای فتنه بر علوم فلاطونی *** این تاج علم های فلاطونست

آن فلسفه ست، وین سخن دینی *** این شکّرست و فلسفه هَپْیون(9) ست

از علم خاندان رسول ست این *** نه گفته عمر و فژیغون(10) ست

ص:111

در خانه رسول چو ماه نو *** تأویل روز روز بر افزون ست ....

بحرست علم را به مَثل قرآن *** در بحر علم، امام چو جیحون ست(1)

* * *

گزین کن جوانمردی و خوی نیک *** که این هر دوان، عادت مصطفی ست

سخاوت نشان گر ثنا بایدت *** که بار درخت سخاوت ثناست(2)

* * *

همچنان کاندر گزارش کردنِ فرقان به خلق *** هیچ کس انباز و یار احمد مختار نیست

همچنان در قهر جبّاران به تیغ ذوالفقار *** هیچ کس انباز و یار حیدر کرّار نیست

همچنان کاندر سخن جز قول احمد نور نیست *** تیغ تیزی جز که تیغ میر حیدر، نار نیست

اصل اسلام این دو چیز آمد: قران(3) و ذوالفقار *** نه مسلمان و نه مشرک را درین پیکار نیست

عروة الوثقی، حقیقت مهر فرزندان اوست *** شیعت ست آنکو که اندر عهد او بستار(4) نیست

بر سر گنجی که یزدان در دل احمد نهاد *** جز علیّ گنجور نبود، جز علیّ بندار(5) نیست

وآن که یزدان بر زبان او گشاید قفل علم *** جز علیّ مرتضی اندر جهان دیّار نیست(6)

* * *

ستوده سوی خردمند شو به دانش از آنک *** به حق ستوده رسولست، کش(7) خدای ستود

ص:112

یقین بدان که ز پاکیزگی ست پیوسته *** به جان پاک رسول از خدا و خلق درود(1)

* * *

برگزین از کارها پاکیزگی و خوی نیک *** کز همه دنیا، گزینِ خلق دنیا(2) این گزید

نیکخو گفته ست یزدان مر رسول خویش را *** خوی نیک ست ای برادر گنج نیکی را کلید

گر به خوی مصطفی پیوست خواهی جانْت را *** پس بباید دل ز ناپاکان و بی باکان برید(3)

* * *

اینها که همه دشمن اولاد رسول اند *** از مادر اگر هرگز نایند، روایند...

ای امتِ برگشته ز اولاد پیمبر! *** اولاد پیمبر حَکم روز قضایند....

اسلام ردایی ز رسولست و امامان *** از عترت او حافظ این شهره رایند....

ما را که کند عیب چو گوییم که رهبر *** در دین حق از عترت ییغمبر مایند؟(4)

* * *

هنر آن است که پیغمبر خیرالبشرست *** وین ستوران جفا پیشه به صورت بشرند ....

شجر حکمت، پیغمبر ما بود کز او *** هر یک از عترت او نیز درختی به برند

پسران علیّ امروز، مر او را به سزا *** پسرانند چو مر دختر او را پسرند

پسران علیّ، آنها که امامان حقند *** به جلالت به جهان در، چو پدر مُشتَهَرند(5)

* * *

ص:113

گزینم قُران(1) ست و دین محمّد *** همین بود ازیرا(2) گزین محمّد

یقینم که گر هر دوان را بورزم *** یقینم شود چون یقین محمّد

محمّد، رسول خدای ست زی ما *** همین بود نقش نگین محمّد....

به فضل خدای ست امیدم که باشم *** یکی امت کمترین محمّد....

به دریای دین اندرون ای برادر *** قُران ست دُرّ ثمین محمّد....

برین گنج گوهر یکی نیک بنگر *** کرا بینی امروز امین محمّد؟

چو گنج و دفینت به فرزند ماندی *** به فرزند مانْد آن و این محمّد

نبینی که امّت، همی گوهر دین *** نیابد مگر کز بَنین(3) محمّد....

قرین محمّد که بود؟ آنکه جفتش *** نبودی مگر حور عین محمّد

ازین حور عین و قرین گشت پیدا *** حسین و حسن، سین و شین محمّد

حسین و حسن را شناسم حقیقت *** به دو جْهان گل و یاسمین محمّد

چنین یاسمین و گل اندر دو عالم *** کجا رُسْت جز در زمین محمّد؟

نیارم گزیدن همی مر کسی را *** برین هردوان نازنین محمّد

نیارم گزیدن کسی را بر ایشان *** که شرم آیدم از جبین محمّد

قُران بود و شمشیر پاکیزه حیدر *** دو بنیاد دین متین محمّد....

چو تیغ علیّ داد یاری قرآن *** علی بود بی شک معین محمّد

چو هارون و موسی، علیّ بود در دین *** هم انباز و هم همنشین محمّد

به محشر ببوسند هارون و موسی *** ردای علیّ، و آستین محمّد....

جهان آفرین، آفرین کرد با من *** به حبّ علیّ و آفرین(4) محمّد

کنون بافرین(5) جهان آفرینم *** من اندر حصار حصین محمّد(6)....

* * *

ص:114

گوشْت ار گَنده شود، او را نمک درمان بود *** چون نمک گَنده شود، او را به چه درمان کنند؟(1)

با سبکساران از آل مصطفی چیزی مگوی *** زان که این جُهّال خود بی ابر، می باران کنند

در مدینه ی علم ایزد، جُغدَکان را جای نیست *** جُغدَکان از شارسان ها(2) قصد زی ویران کنند

شو سخن گستر ز حیدر گر نیندیشی(3) از آنک *** همچو بر من کوه یمْگان بر تو بر، زندان کنند ....

مر تو را در حصن آل مصطفی باید شدن *** تا ز علم جَدّ خود بر سرْت دُر افشان کنند(4)....

* * *

دین سرایی ست برآورده پیغمبر *** تا همه خلق بدو در به قرار آید ....

علیّ و عترت اوی ست مر آن را در *** خنک آن را که درین ساخته دار آید(5)

* * *

خطّ خدای، زود بیاموزی *** گر در شوی به خانه پیغمبر....

نَدْهد خدای عرش درین خانه *** راهت مگر به رهبری حیدر

حیدر کزو رسید ز فخر او *** از قیروان به چین خبر خیبر....

ایزد عطاش داد محمّد را *** نامش علی شناس و لقب کوثر....

ای (حجّتِ) زمین خراسان زِه *** مدح رسول و آل چنین گستر(6)

* * *

بشد ز ملت پور خلیل، حمزه پدید *** که بُد به قوّت اسلام احمد و حیدر

ص:115

به زخم تیر غزا، بیخ کافران برکند *** چو دید روی علیّ را و حال پیغمبر

خدای، مُهر نبوت نمود باز به خلق *** از آن رسول نکو مُخبِر نکو منظر

محمّد اسم ابوالقاسم، آن گزیده خلق *** به جاه و مرتبه از جمله انبیا برتر

چراغ دولت دین محمّدی افروخت *** به شرق و غرب، به آفاق، هم به بحر و به بر ....

بدین بزرگی قدر و به عزّ و جاه و شرف *** به سال شصت و سه شد او ازین دیار به در

اگر به حُرمت و قدر و به جاه در عالم *** کسی بماندی، ماندی رسول نورآور

وگر به جود و سخا و شجاعت و مردی *** کسی بماندی، ماندی ولیِّ حق حیدر

به نسبت و شرف ار در جهان کسی ماندی *** به زیر خاک نگشتی نهان سرو افسر(1)

* * *

گر دیانت نیست آنْچ(2) آموخت ییغمبر به خلق *** آن چه خصمان(3) داشتندش جز دیانت چیست پس؟

چون بدین اندر محمّد را بباشی دوستار(4) *** رسم ها بوجهل وار اندر جهالت چیست پس؟

مرد را، در دین روا باشد که جوید دین به عقل *** بازگوی آخر که بی دین را علامت چیست پس؟

ص:116

هر که آموزد اصول دین تو گویی مُلحد(1)ست *** این سخن را باز بین تا در اجابت چیست پس؟

اصل دین آموخت پیغمبر، اگر منکر شوی *** کافران را کشتن از بهر شهادت چیست پس؟

گویی از یزدان بترسم، گر نمی گویی دروغ *** مُلحِدی را بر رسول حق رسالت چیست پس؟(2)

* * *

شمس وجود احمد و، خودْ زهرا *** ماه ولایت ست ز اطوارش

دخت ظهور غیب احد، احمد *** ناموس حقّ و، صندُق(3) اسرارش

هم مطلع جمال خداوندی *** هم مشرق طلیعه انوارش

صد چون مسیح، زنده زانفاسش *** روح الامین(4)، تجلّی پندارش

هم از دَمش مسیح شود پرّان *** هم مریم دسیسه ز گفتارش

هم ماه بارد از لب خندانش *** هم مهر ریزد از کف مهبارش

این گوهر از جناب رسول اللَّه *** پاک ست و، داورست خریدارش

کُفوِی نداشت حضرت صدّیقه *** گر می نبود حیدر کرّارش

جنّات عدن، خاک درِ زهرا *** رضوان ز هشت خُلد بود عارش

رضوان به هشت خُلد نیارد سر *** صدیقه گر به حشر بود یارش

باکش ز هفت دوزخ سوزان نی *** زهرا چو هست یار و مددگارش(5)

* * *

پشتم قوی به فضل خدای ست و طاعتش *** تا در رسم مگر به رسول و شفاعتش

ص:117

پیش خدای نیست شفیعم مگر رسول *** دارم شفیع پیش رسول، آل عترتش ....

دین خدای، ملک رسول ست و خلق پاک *** امروز بندگان رسولاند و رَعْیتش(1)

گر سوی آل مرد شود، مال او چرا *** زی آل او نشد ز پیمبر شریعتش

بر بنده تو، طاعت تو نیست هم از آنک *** پیغامبر تو راست ز طاعت بر امّتش ....

پیغمبرست پیشرو خلق یکسره *** کز قاف تا به قاف رسیده ست دعوتش

آل پیمبرست تو را پیشرو کنون *** از آل او متاب و، نگهدار حرمتش...

آگاه تو نیی که پیمبر کرا سپرد *** روز غدیر خمّ، به منبر ولایتش(2)....

آن را که در رکوع، غنی کرد بی سؤال *** درویش را به پیش پیمبر سخاوتش

آن را که جود نام نهادش رسول حق *** امروز نیز اوست سوی خلق کُنیَتش

آن را که مصطفی چو همه عاجز آمدند *** در حرب روز بَدْر، بِدو داد رایتش ....

در حَربْگه، پیمبر ما معجزی نداشت *** از معجزات خویش قوی تر ز قوّتش ....

ص:118

در بود مر مدینه علم رسول را *** زیرا جز او نبود سزای امانتش

گر علم بایدت، به درِ شهر علم شو *** تا بر دلت بتابد نور سعادتش

او آیت پیمبر ما بود روز حرب *** از ذوالفقار بود وز صمصام، آتشش

گنج خدای بود و رسول وز خلق او *** گنج رسول خاطر او بود و فکرتش

هر کو عدوی گنج رسول ست، بی گمان *** جز جهل و نحس نیست نشان و علامتش(1)

دیوان این شاعر توانا حدود یازده هزار بیت دارد، و دو مثنوی پندی و اخلاقی وی با عناوین: روشنایی نامه و سعادت نامه ضمیمه دیوان فعلی اوست. ضمناً آثار گران سنگی هم به نثر دارد که سفرنامه و الإکسیر الأعظم در حکمت از مهم ترین آنهاست.

ص:119

ص:120

ص:121

ص:122

ص:123

در سده ششم هجری با شعرای بلند آوازه و توانایی رو به رو هستیم که در اشعار برجای مانده از تنی چند از آنان، نمونه هایی از شعر نبوی(صلی الله علیه وآله) حضور دارد، که گاه به صورت کوتاه و گذرا، و گاه با تفصیل به فضایل اخلاقی و مکارم والای انسانی رسول عظیم الشأن اسلام(صلی الله علیه وآله) پرداخته اند، و ما در این بخش به عنوان تیمّن و تبرّک به نقل نمونه هایی از این گونه آثار خواهیم پرداخت.

ص:124

صابر ترمذی را به دربار علاءالدوله اتسز خوارزمشاه (522 -551ه- . ق) فرستاد تا ظاهراً به ستایش از او بپردازد، ولی به وی توصیه کرده بود که از اخبار دربار علاءالدوله او را آگاه سازد.

ادیب صابر هنگامی که باخبر شد علاءالدوله دو نفر را به صورت پنهانی برای کشتن سلطان سنجر به مرو اعزام داشته، جریان امر را توسط زنی سال خورده برای وی گزارش کرد و سنجر آن دو تن را یافت و به قتل رساند. هنگامی که علاءالدوله از کشته شدن مأموران خود آگاهی یافت، دستور داد تا دست و پای ادیب صابر را بسته و به رود جیحون اندازند. (سال 538 ه- . ق)(1).

وی در قصیده از شیوه فرخی سود جسته و در سرودن این قالب شعری دستی به تمام داشته است. این شاعر پرآوازه مدیحه سرا، بارها از وجود نازنین پیامبر اکرم(صلی الله علیه وآله)به عنوان نماد کرامت و بزرگواری یاد کرده و ممدوحان خود را با قیاسی مع الفارق از جهاتی با آن حضرت مقایسه نموده! و همچون اسلاف خود این شیوه ناستوده را در قصاید مناقبی خود به کار گرفته است:

چون التجا به ایزد جبّار می کنی *** ترتیب مُلکت، ایزد جبّار می کند

در طلعت تو، فرّ محمّد همی نهد *** وز لشکرت مهاجر و انصار می کند!(2)

* * *

گر تبار مصطفی را آسمان دانی به قدر *** طلعتش را خواند باید آفتاب آن تبار

زانکه بود آن آفتاب فضل در صُلب علیّ *** هدیه داد از آسمان ایزد علیّ را ذوالفقار(3)

* * *

ای فصاحت را بیانت چون محمّد را نُبی *** ای سماحت را بَنانت چون سلیمان را نگین

آفتاب آل پیغمبر تویی، کز فضل تو *** مشرق و مغرب منوّر، نزهت و نعمت عجین(4)!

* * *

ص:125

تو را زیبد بزرگی و جلالت *** که فرزند رسول ذوالجلالی

تو شایی مقتدای آل حیدر *** که حیدر خصلت و حیدر خصالی!

جهانی در تو غالی(1) گشته بینم *** چنان کاندر علیّ گشتند غالی!

سفینه ی نوح، آل مصطفایند *** تو صدر و بدر آن فرخنده آلی!(2)

* * *

گرت پیمبر و حیدر شدند جَدّ و پدر *** به علم و حلم یکی نایبی از این دو منوب!(3)

چو طبع صافی حیدر، مرتّبی به علوم *** چو جان پاک پیمبر منزّهی ز عیوب!(4)

* * *

سخن نگارد و انس سخن به صحبت اوست *** چنان که اُنس پیمبر به صحبت احباب(5)

* * *

در آل مصطفاش به حرمت نظیر نیست *** یا رب بزرگ هر دو جهان کن چو مصطفاش!

از عِرْق مصطفی به سخاوت چنو(6) نخاست *** یا رب بده سیاست شمشیر مرتضاش!(7)

* * *

فرزند مصطفی و، نهاده نجوم چرخ *** بر طالع سعادت او مهر مادری

. . . . .

ای حیدری نسَب! که به ذاتت نسَب کند *** اخلاق مصطفایی و افعال حیدری!

در صدر نیکنامی و در صفِّ پُر دلی *** چون مصطفی کریم و چو حیدر دلاوری!

***

ص:126

از روضه(1) رسالت آن، دسته گلی *** وز دوحه(2) خلافت آن، شاخ پر بری!

در مسند سیادت و در محفل هنر *** گویی دُرست، حیدر کرّار دیگری!

خیبر، علیّ گرفت و، گرفتند دشمنانْت *** خواری ز عزِّ تو چو یهودان خیبری

اعدای دولت تو اگر عمرو عنترند *** حیدر دلی و، قاهر هر عمرو و عنتری!

کلکت چو ذوالفقار خداوندِ قنبر(3) ست *** زیرا جمال آلِ خداوند قنبری!(4)

* * *

هم کُنْیت و هم خُلق نبی، صاحب معراج *** هم نسبت و هم نام وصیّ، صاحب دُلدل

بعضی ست ز پیغمبر و جزوی ست ز حیدر *** آن جزو که دارد شرف و منزلت کل!(5)

* * *

با علم مصطفیست، که فرزندمصطفیست! *** با علم حیدرست، که از عِرق حیدرست!

آل پیمبرند، سرِ افتخار دین *** او افتخار جمله آل پیمبرست!(6)

* * *

ایزدش کرد مشَّرف به چنین جاه و جلال *** تا به وی فخر کند امت پیغمبر او!....

پدرش بود رسولی ز رسولان خدای *** آب خواهند به محشر همه از کوثر او(7)!

* * *

سرِ شرف، شرفُ السّاده، عمده اسلام *** جمال عترت و اقبال آل پیغمبر!....

علیّ علوم، علیّ کوشش و، علیّ بخشش *** نبیّ خصال و، نبیّ سیرت و، نبیّ گوهر!(8)

* * *

اگر به رای تو بودی خروج زیدِ علیّ(9) *** اسیر شام نگشتی به روزگار هشام!(10)

تفاخر نسَب آن پیمبری که بِدو *** شرف گرفت صفا و منا و رکن و مقام

به حُرمت از همگان حق تری، که در قرآن *** گواه حرمت توست آیت « اُولُوالاَرْحام»!(11)

* * *

اجلْ مجدِ دین، عمده شرع و ایمان *** جمال شرف، فخر آل پیمبر....

ص:127

زمانه بزرگی ازو یافت، آری *** صدف را بزرگی فزاید ز گوهر

چه باقی بود در بزرگی کسی را *** که جدّ و پدر: مصطفی بود و حیدر(1)

* * *

بزرگوارا! اخلاق مصطفی داری *** همین سزد چو تو را عِرق مصطفی باشد

تویی به علم و سخاوت چو مرتضی معروف! *** همین صواب، چو نسبت به مرتضی باشد(2)

* * *

به قدر و مرتبت هر حیدری، کرّار کی گردد؟ *** به جاه و مرتبت هر جعفری، طیار(3) کی گردد؟

نبیّ، عترت بسی دارد وَز آن کس نیست مثل او *** ز دریا، دُر بسی خیزد ولی شهوار کی گردد؟(4)

* * *

ایزد ز آفریده خویش انتخاب کرد *** عِرض رسول و عترت او آمد انتخاب

وز عترت مطهّر او، منتخب تویی! *** چون تیغ آبدارِ گرانْ مایه از قِراب(5)

* * *

چون سخن در جود او گویند، دریا مُمسِک ست *** چون حدیث از علم او گویند، سَحبان،(6) باقِل(7) ست

کعبه آل نبیّ شد قبله آل علیّ *** دوستدار کعبه و قبله ست هر کو عاقل ست

چون علیّ، ذات شریفش صدر و بَدْر عالم ست! *** چون نبیّ، قدر رفیعش صدر و بَدْر محفل ست(8)!

* * *

ص:128

مرا ز عدل به احسان رسان که در قرآن *** قرینه کرد خداوند عدل و احسان را(1)

به شعر اگر ز تو احسان طلب کنم چه عجب؟ *** به شعر، جدّ تو منبر نهاد حسّان را

اگر ورای تو، او را وسیلتی بودی *** ز اهل بیت نخواندی رسول، سلمان را!(2)

* * *

با نام و کنْیَتش دل امّت بیارمید(3) *** زیرا که یادگار وصیّ و پیمبرند

با ملّت پیمبر و با نام حیدرست *** با حرمت پیمبر و با قدر حیدرند

آن منتخَب ز نسبت پیغمبر خدای *** آن محرَم به سان پیمبر، برِ خدای(4)

* * *

گر نه به گوهر از نسَب مصطفی ستی *** چون مصطفاش، حلم و حیا از کجاستی؟

او را به روز خشم و رضا چون نگه کنی *** گویی درست و راست علیّ مرتضی ستی!(5)

* * *

آفتاب اهل بیتی چون عطارد زآفتاب *** مانده ام من زاشتیاق صدر تو در احتراق ....

خرّم آن مَرکب که در وی چشم ما بیند تو را *** چون علیّ بر پشت دُلدل چون پیمبر بر براق

* * *

ز مجد دین(6) که ز جدّش سه جای جاه گرفت: *** یکی حجاز و، دوم مکه و، سِوُم بطحا

به قدر جاه و جلالت گواه او شده اند: *** یکی نبی و، دوم حیدر و، سِوُم زهرا(7)

گاهی این اغراق گویی ها و یاوه بافی ها و تملّق گفتن ها و چاپلوسی ها، کار را به

ص:129

جایی می رساند که شاعر برای جاه و مقام و زر و مال بیشتر، چشم خود را بر روی واقعیت ها می بندد، و در مدیح ممدوح خود سخنی می گوید که روح هر مسلمان غیرتمند و معتقد به اهل بیت علیهم السلام را می آزارد و از سراینده این لاطایلات قلباً بیزاری می جوید. راستی دنیای ما چه دنیای مکار و فریبنده ای است که می داند با برق سکه های طلا چگونه نگاه اهل قلم را به جانب خود معطوف سازد و او را از انسانیت خود تهی کند! به این دو بیت عنایت کنید:

ای وزیر شاه عالم! ای نصیر دین حق *** عقل را کلکت نصیر و، علم را رایت وزیر ....

گر بدیدی حلّ و عقد و قبض و بسط تو رسول *** جز به نام تو نکردی خطبه روز غدیر!!(1)

راستی کدام اهل دانش و هوشی از خواندن این شعر احساس ناخشنودی نمی کند و از هر چه شاعر منقبت سُراست بیزاری نمی جوید؟!

از ادیب صابر که برای وزیر یک سلطان این گونه دست و دل بازی کرده و عالی را فدای دانی می کند; بعید نیست که به هنگام ستایش سلطان، مقام رسول اللّهی را به محضر او پیشکش نکند!! پس از این بیت، پرده از روی کار برمی دارد و به ما می گوید که انگیزه این شاعر از سرودن این گزافه ها چه بوده است!:

سخت محرومم درین دولت، اَغِثنی یا مُغیث! *** صعْب رنجورم درین امّت، اَجِرْنی یا مُجیر!(2)

به همین خاطر از نقل ابیات دیگری از او، پرهیز می کنیم. قلم اینجا رسید و سر بشکست!

ص:130

ص:131

ص:132

ص:133

منظومه کارنامه بلخ که آن را به نام سلطان مسعود غزنوی سروده است.

منظومه سیرالعباد، حاوی حدود پانصد بیت.

حکیم سنایی تنها نه در قالب قصیده، بلکه در قالب قطعه هم آثار ماندگاری دارد و منظومه حدیقة الحقیقه او نیز از شأن و منزلت شایسته ای به لحاظ غنای محتوایی و تبیین مقوله های عرفانی و ماورایی برخوردار است.

وی سرانجام به سال 545 ه- . ق در زادگاه خود - شهر غزنین - بدرود حیات گفت و در حال حاضر آرامگاه او زائران بسیاری دارد.

حکیم سنایی در قلمرو شعر آیینی چهره ای کاملاً آشناست و در حوزه شعر نبوی(صلی الله علیه وآله)آثار فاخری دارد که به نقل نمونه هایی از آنها بسنده می کنیم:

تا ز سرْ شادی برون ننهند مردان صفا *** پای نتوانند بردن بر بساط مصطفی

خرّمی چون باشد اندر کوی دین؟ کز بهر ملک *** خون روان کردند از حلق حسین در کربلا

از برای یک «بلی» کاندر ازل گفته ست جان *** تا ابد اندر دهد مرد «بلی» تن در بلا ....

کار هر موری نباشد با سلیمان گفتگو *** یار هر سگبان نباشد رازدار مصطفی....

از سپیدی اویس و، از سیاهی بلال *** مصطفی داند خبر دادن ز وحی پادشا(1)

* * *

ای سنایی! گر همی جویی ز لطف حق سنا(2) *** عقل را قربان کن اندر بارگاه مصطفی....

ص:134

عقل تا با خود منی دارد، عِقالش دان نه عقل *** چون منی زو درگذشت آن گه دوا خوانش نه دا(1) ....

در خدای آباد یابی امر و نهی و دین و کفر *** وَ احْمد مرسل خدای آباد را بس پادشا

چون نباشی خاک، درگاه سرایی را که هست *** پاسبان بام: روح القدْس و دربان: مرتضی؟

دی همه او بودی و، امروز چون دوری ازو *** ناجوانمردی بود دی: دوست امروز: آشنا!....

رحمةً لِلْعالمین آمد طبیبت، زو طلب *** چه ازین عاصی، وزآن عاصی همی جویی شفا؟....

صورت احمد ز آدم بُد ولیک اندر صفت *** آدم از احمد پدید آمد، چو زآصف، برخیا....

بارگاه او دو در دارد که مردان در روند *** یک در اندر کوفه یابی و دگر در کربلا(2)

* * *

منسوخ شد مروّت و، معدوم شد وفا *** زین هر دو مانده نام چو سیمرغ و کیمیا....

قومی ره منازعت من گرفته اند *** بی عقل و بی کفایت و بی فضل و بی دُها ....

گردد همی شکافته دلْ شان ز خشم من *** همچون مه، از اشارت انگشت مصطفی(3)!....

* * *

اگر این چند بیت را از قصیده بلند و شیوای حکیم سنایی نقل نمی کردم، خود را تا همیشه شرمنده آن بزرگ مرد می دیدم، چرا که مشحون از معارف نبوی(صلی الله علیه وآله) است:

ص:135

مکن در جسم و جان منزل، که این دون است و آن والا *** قدم زین هر دو بیرون نهْ، نه اینجا باش و نه آنجا....

سخن کز روی دین گویی، چه سریانی چه عبرانی *** مکان کز بهر حق جویی، چه جابُلقا چه جابُلسا....

عروس حضرت قرآن نقاب آن گه براندازد *** که دارالملک ایمان را مجّرد بیند از غوغا

عجب نبود گر از قرآن نصیبت نیست جز نقشی *** که از خورشید جز گرمی نبیند چشم نابینا

بمیر ای دوست پیش از مرگ، اگر می زندگی خواهی(1) *** که ادریس از چنین مردن بهشتی گشت پیش از ما....

چو علمت هست خدمت کن چو دانایان، که زشت آید *** گرفته چینیان اِحرام و، مَکّی خفته در بطحا

نه صوت از بهر آن آمد که سوزی زَهره زُهره *** نه حرف از بهر آن آمد که دزدی چادر زهرا....

چو علم آموختی از حرص، آن گه ترس کاندر شب *** چو دزدی با چراغ آید گزیده تر برد کالا!(2) ...

* * *

چند جویی بی حیاتی صَحْو و سُکر و انبساط؟ *** چند جویی بی مَماتی، محو و شُکر و افتقار؟

جز به دستوری «قالَ اللّه» یا «قال الرّسول» *** ره مرو، فرمان مده، حاجت مگو، حجّت مَیار(3)

* * *

یادگار مصطفی در راه دین، علم ست علم *** هیچ جاهل بی تَعلُّم،(4) فقر کی کرد اختیار؟

ص:136

هول و خشم یوشَعی باید درین ره بدرقه *** فقه و فضل یوسفی باید درین ره غمگسار(1)

* * *

غفلت اندر عاشقان چندان کدورت جمع کرد *** کز رخ خورشید می بینند سرخی بر انار

از سپیدی اویس و، از سیاهی بلال *** مصطفی داند خبر دادن ز وحی کردگار

من چه دانم کز چه دارد نور از خورشید، روز *** من چه دانم کز چه بیند دزد در شب های تار؟ ....

یا رب! این در علمِ توست و، کس نداند سرِّ این *** فضل کن بر عاشقان و، راز هم در پرده دار

وز پی آن کز (سنایی) یک اشارت بُد به دین *** چون دگر گویندگان او را مفرما سنگسار!(2)

* * *

حکیم سنایی چکامه ای رسا و شیوا در نعت و ستایش رسول عظیم الشأن اسلام(صلی الله علیه وآله)دارد که به نقل ابیاتی از آنها بسنده می کنیم:

چون به صحرا شد جمال سید کَوْن از عدم *** جاه کسرا زد به عالم های عزل اندر قدم....

کوس دعوت چون بزد در خاک بطحا، در زمان *** بر کنار عرش بر زد رایت ایمان، علَم

آفتاب کلّ مخلوقات، آن کز بهر جاه *** یاد کرد ایزد به جان او به قرآن(3) در، قسم....

ص:137

عالم ار هجده هزار و صد هزارست از قیاس *** نیست اندر کلّ عالم ها، چنو(1) یک محتشم....

از دم صمصام و رُمح چاکران خویش کرد *** هم عجم را بی ملوک و، هم عرب را بی صنم

مهتر اولاد آدم، خواجه هر دو جهان *** آنکه یزدانش امامت داد بر کلّ اُمَم

از جلال و جاه و اقبالش، خدای ذوالجلال *** نام او پیش از ازل با نام خود کرده رقم....

سَرور هر دو جهان و، کارساز حشر و نشر *** آفتاب دین «محمّد»، سید عالیْ هِمَم....

در سخن جز نام او گفتن، خطا باشد خطا *** در هنر جز نَعْت او گفتن، ستم باشد ستم

پیش علم و حلم و جود او، کجا دارند پای *** عالِمان عالمین و کوه قاف و اَبر و یمْ؟

ای (سنایی)! جز مدیح این چنین سید مگوی *** تا توانی جز به نام نیک او مگشای دم(2)

* * *

بنِه چوگان ز دست ای دل که گم شد گوی در میدان *** چه خیزد گوی تنهایی زدن در پیش نامردان؟....

ز خود تا گم نگردی باز، هرگز نیست این ممکن *** که بینی از ره حکمت جمال حضرت سلطان

نه سیّد بود کز هستی شبی گم شد درین منزل *** رسید آنجا کزو تا حق کمانی بود و کم تر زآن(3)....

ص:138

همه در دست کار دین، همه خون ست راه حق *** از این درد: آسمان گردان، و زآن خون: حلق ها قربان....

اگر سلمان همی خواهی که گردی، رو مسلمان شو *** که بی رای مسلمانی نَبُد یک دم زدن سلمان

ز یثرب علم دین خیزد، عجب این ست در حکمت *** که صاحبْ همّتان آیند از بنیاد ترکستان(1)

حکیم سنایی همان گونه که در شرح احوال او گفتیم، قصیده غَرّایی در دفاع از کیان اهل بیت(علیهم السلام) و دفاع از خلافت بلافصل امیر مؤمنان علیّ(علیه السلام) سروده و برای پرهیز از اطاله کلام، ابیاتی از آن را نقل می کنیم:

کار عاقل نیست در دل مهر دلبر داشتن *** جان، نگین مُهرِ مهر شاخ بی بر داشتن

از پی سنگینْ دل نامهربانی روز و شب *** بر رخِ چون زر، نثار گنج گوهر داشتن ....

احمد مرسل نشسته، کی روا دارد خرد *** دل اسیر سیرت بوجهلِ کافر داشتن؟ ....

من سلامتْ خانه نوحِ نبیّ بِنمایمت *** تا توانی خویشتن را ایمن از شر داشتن

شو مدینه ی علم را در جوی و، پس در وی خرام *** تا کی آخر خویشتن چون حلقه بر در داشتن؟

چون همی دانی که شهر علم را حیدر دَرست *** خوب نبوَد جز که حیدر میر و مهتر داشتن

کی روا باشد به ناموس و حیَل در راه دین *** دیو را بر مسند قاضیِّ اکبر داشتن؟ . . . . .

ص:139

مر مرا باری نکو ناید ز روی اعتقاد *** حقّ حیدر بردن و، دین پیمبر داشتن!

آن که او را بر سر حیدر همی خوانی امیر *** کافرم گر می تواند کفش قنبر داشتن ....

تا سلیمانوار باشد حیدر اندر صدرِ ملک *** زشت باشد دیو را بر تارک افسر داشتن ....

گر همی خواهی که چون مهرت بود مهر قبول *** مهر حیدر بایدت با جان برابر داشتن

چون درخت دین به باغ شرع، هم حیدر نشاند *** باغبانی زشت باشد جز که حیدر داشتن

جز کتاب اللّه و عترت ز احمد مرسل نماند *** یادگاری کان توان تا روز محشر داشتن

از گذشت مصطفای مجتبی، جز مرتضی *** عالم دین را نیارد کس مُعَمَّر داشتن(1)

از پسِ سلطانْ ملک شه(2) چون نمی داری روا *** تاج و تخت پادشاهی جز که سنجر داشتن؟

از پی سلطان دین پس چون روا داری همی *** جز علیّ و عترتش محراب و منبر داشتن؟....

هشت بستان را کجا هرگز توانی یافتن *** جز به حبّ حیدر و شُبَّیر(3) و شَبَّر(4) داشتن؟

گر همی مؤمن شماری خویشتن را، بایدت *** مُهر زرِّ جعفری بر دین جعفر(5) داشتن ....

ص:140

بندگی کن آل یاسین را به جان تا روز حشر *** همچو بیدینان نباید روی اصفر(1) داشتن(2)

پس از حکیم سنایی، بسیاری از سخنوران نام آشنا از این قصیده شیوای او استقبال کرده و قصایدی در موضوعات مختلف در همین وزن و ردیف و قافیه سروده اند که پرداختن به آنها در حوصله تنگ این مقال نمی گنجد، برای نمونه می توان از حکیم قاآنی شیرازی و عمّان سامانی نام برد.

از قصیده مناقبی سنایی در نعت پیامبر عظیم الشّأن اسلام(صلی الله علیه وآله) ابیاتی را برگزیده ایم:

ای گزیده مر تو را از خلق، ربّ العالمین *** آفرین گوید همی بر جان پاکت، آفرین

از برای آنکه ماه و آفتابت چاکرند *** زان طواف آرد شب و روز، آسمانْ گرد زمین ....

مرگ با مهر تو باشد خوشتر از عمر ابد *** زهر با یاد تو باشد خوشتر از ماءِ مَعین ....

بر تن و جان تو بادا آفرین از کردگار *** جبرئیل از آسمان بر خُلق تو کرد آفرین ....

جبرئیل ار نام تو در دل نیاوردی به یاد *** نام او در مجمع حضرت کجا بودی امین؟

این صفات و نعت آن مردست کاندر آسمان *** از برای طلعتش می تابد این شمس مبین ....

ای (سنایی)! گر ز دانایی بجویی مهر او *** جز کمالش را مدان و جز جمالش را مبین(3)

* * *

جهان، پر درد می بینم دوا کو؟ *** دل خوبان عالم را، وفا کو؟ .....

ص:141

سراسر جملهْ عالم پر یتیم ست *** یتیمی در عرب چون مصطفی کو؟

سراسر جملهْ عالم پر ز شیرست *** ولی شیری چو حیدر با سخا کو؟

سراسر جملهْ عالم، پُر زنان اند *** زنی چون فاطمه، خیرالنسّا کو؟

سراسر جملهْ عالم پر شهیدست *** شهیدی چون حسین کربلا کو؟

سراسر جملهْ عالم پر امام ست *** امامی چون علیّ موسَی الرّضا کو؟

سراسر جملهْ عالم پر حدیث ست *** حدیثی چون حدیث مصطفی کو؟(1)

* * *

(سنایی) گر سنا دارد، ز علم ایزدی دارد *** تو دین و علم و ایزد جوی تا چون او سنا یابی ....

تو راه دین ایزد را نمی دانی، وگر جویی *** هم از قرآن پر معنی و لفظ مصطفی یابی

هر آن دینی که بیرون زین دو جویی، بدعتی باشد *** نباید جستن آن دین را، وگر جویی خطا یابی

چو با بدعت روی زین جا، یقین میدان که در محشر *** ز مالک(2) بر درِ دوزخ جزای آن، قفا(3) یابی

وگر با دین پیغمبر ز عالم رخت بربندی *** ز ایزد، خلد و حورُالعین و آمرزش عطا یابی(4)

* * *

ص:142

ص:143

ص:144

ص:145

زان که تا با اَحد افتد سر و کار، احمد *** زحمت میم منی برد برون هم ز میان

آه و دردا که شد آثار طریقت باطل *** آه و دردا که شد ابواب شریعت ویران(1)

* * *

بزرگْ جشن همایون و ماه فروردین *** خجسته بادا بر آفتاب روی زمین ....

یمین دولت و، دولت بِدو گرفته کمال *** امین ملّت و، ملّت بدو بمانده متین ....

کسی که دید بیان تو، دید عالَم علم *** کسی که یافت امان تو، یافت حصن حصین ....

تویی ز عالم، چون عالم از صدف مقصود *** تویی ز شاهان، چون مصطفی ز خلقْ گزین(2)

* * *

شاها! به کعبه رفتم، دانی چرا؟ از آنک *** گفتند خانه ای است معظم چو جای شاه!

لبّیک ها به نام مبارک زدم، چنانک *** کانجا همی رسید به گردون صدای شاه!

موقف نبود، جز ره صدر رفیع مُلک *** زمزم نبود، جز ره بحر عطای شاه!

در مروه، جز مروَّت خسرو نیافتم *** واندر صفا، ندیدم الاّ صفای شاه!

ص:146

بگشاد کارها حَجَرُالاَسْود و، سزد *** کآمد به رنگ رایت عالم گشای شاه!

گفتم که خویشتن را قربان کنم، خرد *** گفت: ای ضعیف تن! توی نشایی فدای شاه!

امروز سرکشان همه، سرها نهاده اند *** تا جان فدا کنند برای بقای شاه

در خانه خدای و به بالین مصطفی *** گفتم دعای مُلک و، نُمودم ولای شاه! ...

منّت خدای را، که گرفتم همه جهان *** باری بپرس کز چه؟ : ز مدح و ثنای شاه(1)

* * *

آن گل از بستان شاهی گر نهان شد زیر خاک *** منّت ایزد را که باری این گلاب آمد پدید

مصطفی گر کرد هجرت، مرتضی جایش گرفت *** مشتری گر گشت پنهان، آفتاب آمد پدید(2)

* * *

در دیوان سید حسین غزنوی یک ترجیع هفت بندی وجود دارد که آن را بر سر تربت رسول گرامی اسلام(صلی الله علیه وآله)سروده و به خاطر رسایی و شیوایی که دارد آن را نقل می کنیم. این ترجیع بند، اولین اثر منظومی است که در این قالب شعری در میان آثار منظوم کهن شعر آیینی یافته ایم:

ص:147

ترجیع بند نبوی(صلی الله علیه وآله)

(1)

یا رب! این ماییم و، این صدر رفیع مصطفی ست *** یا رب! این ماییم و، این فرق عزیز مجتبی ست

یا رب! این ماییم و، این روی زمین یثرب ست *** کاسمان را هفت پشت از رشگ یک رویش دوتاست

خوابگاه مصطفی و کعبهمان از پیش و پس *** بارگاه و منبر حنّانهمان از چپ وَ راست

یا رب! این راحت که ما دیدیم، در دوران که دید؟ *** یا رب! این دولت که ما داریم، در عالم کراست؟

یا رب! این روضه ست و این گل های رنگین زان اوست *** یا رب! این ماییم و، این دل های سنگین زان ماست

در دل سنگ، آب و آتش زین سبب رقّاص گشت *** ای دل ار سنگی، پس آخر آتش و آبت کجاست؟

سرفراز ای مردم دیده! کزین هر ذرّه ای *** سرمه از خاک کف پای نبیّ الانبیاست

سَلِّموا یا قَوْمَ بَل صَلُّوا عَلَی الصَّدرِ الأمین *** مصطفی ما جاءَ اِلاّ رَحْمةً لِلعالَمین(1)

(2)

منّت ایزد را بدین گردون اعلی آمدیم *** منت ایزد را بدین درگاه والا آمدیم

اشکباران با دل پر آتش و چشم پر آب *** همچو ابر تیره، از پستی به بالا آمدیم

ص:148

لب به مدحت برگشاده، چون عطارد تاختیم *** جان به خدمت بر میان بسته، چو جوزا آمدیم

مه بسی بینیم، چون بر اوج گردون برشویم *** دُر بسی چینیم، چون در قعر دریا آمدیم

از رخ خوبان، گل افشان ها کند روح الامین *** بر سرِ ما، چون درین روضه تماشا آمدیم

حاجب: لَوْ اَنَّهُم جاؤک، ما را بار داد *** تا نپنداری که بی دستوری اینجا آمدیم

ذره ای بودیم، زیر سایه ای پنهان شده *** آفتاب دین چو بر ما تافت، پیدا آمدیم

سَلِّموا یا قَوْمَ بَل صَلُّوا عَلَی الصَّدرِ الأمین *** مصطفی ما جاءَ اِلاّ رَحْمةً لِلعالَمین(1)

(3)

ای که هرگز هیچ ملت جز تو پیغمبر نیافت *** هیچ دین در دور عالم چون تو دینْ پرور نیافت

جبرئیل - آن پیک حضرت - با هزاران پَرِّ نور *** سایه گَرد بُراقت را به وَهْم اندر، نیافت

آسمان، کو بر درِ رحمت، معلَّق حلقه ای است *** همچو کرسی، عرش را جز حلقه ای بر در نیافت

هر که از خاک کف پای تو تاج سر نساخت *** دست چون برکرد تا دستار جوید، سر نیافت

خصمت از بهر جراحت های هفت اندام خویش *** گرچه اندر هفت دوزخ جست، خاکستر نیافت

ص:149

جان شیرین داد و، از تلخی جان کندن نَرست *** شوربختی کز نمکدان لبت شکَّر نیافت

هر که تخم حاجتی در کِشت امیدی فکند *** بی دُرودت هیچ نَدْرود و ز کِشته برنیافت

سَلِّموا یا قَوْمَ بَل صَلُّوا عَلَی الصَّدرِ الأمین *** مصطفی ما جاءَ اِلاّ رَحْمةً لِلعالَمین(1)

(4)

ای دل پر درد تو، مهمانسرای جبرئیل *** جز چنان دل کی تواند بود جای جبرئیل؟

آشیان طوطی نطقت، برون آسمان *** گلسِتان بلبل نَعْتَت، ورای جبرئیل

آنچه تو بی جبرئیل از راز گفتی با خدای *** کس نداند، هم تو دانی و خدای جبرئیل

گرچه طاووسِ ملایک، جبرئیل آمد ولیک *** هست دیدار همایونت، همای جبرئیل

خوب نبْود پای طاوسی، ز خاک درگهت *** چون سرِ هُد هُد مُتوَّج(2) گشت پای جبرئیل

چون فرود آمد؟ که بود او؟ جبرییلِ مصطفی *** چون تو پَذرُفتی؟(3) که بود آن؟ مصطفای جبرئیل

وحی اگر چه منقطع شد، لیک هر ساعت فتد *** درخم گردون، ندای این صدای جبرئیل:

سَلِّموا یا قَوْمَ بَل صَلُّوا عَلَی الصَّدرِ الأمین *** مصطفی ما جاءَ اِلاّ رَحْمةً لِلعالَمین(4)

ص:150

(5)

ای گزیده سالکان گرمْ رو، راه تو را *** سرکشان، گردن نهاده ربْقه جاه تو را

هر سحرگه، گنبد آیینه گون برداشته *** صد هزاران صیقل پر نور یک آه تو را

آفتاب از کلک زرین بر رخ سیمین ماه *** فتح نامه ساخته، نَصْرٌ مِن اللّهِ تو را

روی مه بشکافتی، این بود جرمت والسَّلام! *** کان سگان بشکافتند آن روی چون ماه تو را

چون مه نَخشب، سوی چاه آمدی هر نیمروز *** چشمه خورشید اگر دریافتی جاه تو را

غرفه های خُلد، دهلیزی است ایوان تو را *** حلقه های چرخ، زنجیری است درگاه تو را

شهپر سیمرغ مشرق، بازنگشاید ز هم: *** تا خروس این حرف ناموزد(1) نکوخواه تو را

سَلِّموا یا قَوْمَ بَل صَلُّوا عَلَی الصَّدرِ الأمین *** مصطفی ما جاءَ اِلاّ رَحْمةً لِلعالَمین(2)

(6)

ابر رحمت، مِهترا! زان دستِ چون فرست *** تشنگان را شربتی گر ممکن ست، اکنون فرست

گر گشایی چشمه ای، زان چشمه پُر نَم گشا *** ور فرستی نافه ای، زان نافه پر خون فرست

ص:151

قصه این خاکبازان را بخواندستی به راز *** چون پسندیدی به نزد ایزد بیچون فرست

هر دعا کاین جمع کرد و هر ثنا کاین بنده گفت *** بر زمین مگذار و، یک یک را سوی گردون فرست

لاف فرزندی نیارم زد درین حضرت، ولیک *** خدمتی کردم، ز حضرت خلعتی بیرون فرست

سیم و زر قدری ندارد، نیستم در بند آن *** از قبول خویش زنجیری بر این مجنون فرست

یا رسول اللَّه! سزاواری که گویم: ای خدا *** بر رسول اللَّه درود از هر چه هست افزون فرست

سَلِّموا یا قَوْمَ بَل صَلُّوا عَلَی الصَّدرِ الأمین *** مصطفی ما جاءَ اِلاّ رَحْمةً لِلعالَمین(1) و (2)

(7)

ای دل پر درد! وقت آمد، بیا درمان بخواه *** بایدت صد گنج شادی، یک غم ایمان بخواه

هر زمان گویی که شد کِشت امیدم سخت خشک *** ابر رحمت هست بر سر، هین بیا باران بخواه

گر همی خواهی ز دست نفْسِ اَمّاره خلاص *** هیچ عذری نیست، هم عدل ست و هم سلطان، بخواه

یا رسولَ اللّه! حدیث بندگان با حق بگوی *** یا ولی اللّه! گناه امّت از یزدان بخواه

یا نبیَّ اللّه! به رحمت حجّت ایشان بپرس *** یا صفیَّ اللّه! به فرصت حاجت ایشان بخواه

ص:152

یا حبیبَ اللّه! تو شکر این گرانباری بگوی *** یا امینَ اللّه! تو عذر این گنه کاران بخواه(1)

ما سرِ رشته ی صَلاح خویش را گم کرده ایم *** هر چه می باید تو دانی و توانی، آن بخواه

سَلِّموا یا قَوْمَ بَل صَلُّوا عَلَی الصَّدرِ الأمین *** مصطفی ما جاءَ اِلاّ رَحْمةً لِلعالَمین(2)

این ترجیع هفت بندی، هر بند از آن بدون بیت رابط بندها، هفت بیت است و نشان می دهد که شاعر برای یکسان بودن تعداد ابیات هفت بند، نظر داشته است.

* * *

ص:153

ص:154

ص:155

سمرقندی (متوفای 569 ه- . ق) عمعق بخارایی (متوفای 543 ه- . ق) معاصر بوده است.

دیوان وی بارها در ایران و هند و روسیه به چاپ رسیده و بنا بر نوشته برخی از مورخان و تذکره نویسان کتابی به نام البشارات فی شرح الاشارات و رساله ای نیز در علم عروض و قافیه داشته است.

گویند که انوری در اواخر عمر از ستایشگری سلاطین و حکام و امور دیوانی کناره گرفته و سرانجام در نهایت تنهایی به سال 585 ه- . ق در بلخ درگذشته است.(1)

غالب قصاید مناقبی انوری به خاطر اغراق و افراطی که در ستایش ممدوحان خود دارد، آزاردهنده است و گاه به قیاس های مع الفارقی دست می یازد که شأن انسانی او را بسیار تنزّل می دهد. با سیری در پیشینه شعر مناقبی به این حقیقت تلخ می رسیم که شاعران درباری برای جلب توجه ممدوحان خود، در میدان دروغ و گزافه و خرافه با شتاب می تاختند و در این مسابقه کسی برنده نهایی بود که کلامش اغراق آمیزتر و سلطان پسندتر از آب درمی آمد!

ازوست:

هر سخن کان نیست قرآن یا حدیث مصطفی *** از مقامات حمیدالدین(2)شد اکنون تُرَّهات

اشک اعمی دان مقامات حریری و بدیع *** پیش آن دریای مالامال از آب حیات(3)!

* * *

شاد باش ای مصطفی سیرت! که خُلق شاملت *** بی تکلّف بر تکبّر داغ بیزاری نهاد

از شرف در عِرض من عِرقی نهادستی چنانک *** مصطفی در نسل بوایّوب انصاری نهاد(4)

* * *

ص:156

ای سلیمانِ عهد را بلقیس *** کس به داود لحن نای آرد؟! ... .

طبع حسّانِ مصطفایی کو؟ *** تا ثناهای غمزدای آرد

زان که مقبول مصطفی نشود *** هر چه طیّانِ ژاژخای آرد

از سلیمان و مور و پای ملخ *** یاد کن هر چه این گدای آرد(1)

* * *

اگر چه دم نمی آرم زدن، لیکن چنان آید *** به شوخی می برم در پیش تو لنگی به رهواری

به چیز دیگر این تشریف را تشبیه نتوان کرد *** حدیث مصطفی می دان و بو ایّوب انصاری(2)

* * *

بِدان خدای که در جست و جوی قدرت او *** مسافران فلک را قدم بفرسوده ست

به دست احمد مرسل، به کافران قریش *** هزار معجزه رنگْ رنگ بنموده ست

ز ناودان قضا، آب حکم بگشاده ست *** به لاژْوَرد(3) بقا، بام چرخ اندوده ست ....

که (انوری) را بی خدمت مبارک تو *** هرآنچه دیده ندیده ست و، گوش نشنیده ست(4)!

* * *

ای نسبت تو هم به نبی هم به علیّ *** عمر ابدی بادت و عِزّ ازلی

باقی به وجود تو پس از پانصد سال *** هم گوهر مصطفی و هم نام علیّ(5)

* * *

مصطفی چون ز مکّه هجرت کرد *** مدتی مکه جُفت هجران گشت

ص:157

عزّت کعبه، عار عُزّی(1) دید *** حرم کعبه، جای حرمان گشت

دین از آن دردناک هجرت او *** کُندْ شمشیر و تَنگْ میدان گشت

کفر از آن بی مرادْ رفتن او *** تیزْ چنگال و تیزْدندان گشت

پس در آخرْ زمان که صرف زمان *** حامی کفر و خصم ایمان گشت

شاه اسلام چون ز بلخ برفت *** حال سُکّان او بَتر زان گشت

اندر آن دور، قُبّه اسلام *** زان جدایی چو بیت احزان گشت(2) ....

* * *

ص:158

ص:159

ص:160

جایگاه بسیار والایی برخوردار است:

کیست که پیغام من به شهر شروان برد؟ *** یک سخن از من بدان مرد سخن دان برد

گوید: خاقانیا! این همه ناموس چیست؟ *** نه هر که دو بیت گفت لقب ز خاقان برد

دعوی کردی که نیست مثل من اندر جهان *** که لفظ من، گویِ نطق ز قیس(1) و سحبان(2) برد

عاقل، دعوی فضل خود نکند ور کند *** باید کز ابتدا سخن به پایان برد(3)....

و خاقانی نیز چکامه ای در همین وزن و قافیه و ردیف در پاسخ جمال الدین محمّد اصفهانی سرود و به اصفهان فرستاد که در همین بخش، در شرح احوال و اشعار خاقانی به آن اشاره خواهیم داشت.

ترکیب بند رسا و ماندگار جمال الدین محمّد اصفهانی در نعت و منقبت رسول عظیم الشأن اسلام(صلی الله علیه وآله) یازده بند دارد و هر بند از آن دارای 9 بیت است که جمعاً 99 بیت می شود.

به طوری که قبلاً اشاره شد بسیاری از اهل تحقیق این ترکیب بند نبوی(صلی الله علیه وآله) را سرآمد کلیه منظومه های نبوی(صلی الله علیه وآله) در زبان فارسی دانسته اند. این اوّلین ترکیب بند نبوی(صلی الله علیه وآله) در پیشینه کهن شعر فارسی است:

ترکیب بند نبوی(صلی الله علیه وآله)

(1)

ای از برِ سدره،(4) شاه راهت *** وی قُبّه عرش، تکیه گاهت

ای طاق نُهمْ رواق بالا *** بشکسته ز گوشه کلاهت

هم عقل، دویده در رکابت *** هم شرع، خزیده در پناهت

ص:161

ای چرخ کبود، ژندهْ دلقی *** در گردن پیر خانقاهت

مه، طاسَک(1) گردن سمندت *** شب، طرّه پرچم سیاهت

جبریل، مقیم آستانت *** افلاک، حریم بارگاهت

چرخ ارچه رفیع، خاک پایت *** عقل ارچه بزرگ، طفل راهت

خورده ست خدا ز روی تعظیم *** سوگند به روی همچو ماهت(2)

ایزد که رقیب(3) جان، خرَد کرد *** نام تو، ردیف نام خَود کرد(4)

(2)

ای نام تو، دستگیر آدم(5) *** وی خلق تو، پایْمَرد(6) عالم(7)

فرّاش درت، کلیم عمران *** چاوش رهت، مسیح مریم

از نام محمّدیْت، میمی *** حلقه شده این بلَندْ طارَم

تو در عدم و، گرفته قَدرت *** اِقطاعِ(8) وجود زیر خاتم

در خدمت انبیا، مشرّف *** وَز حُرمت آدمی، مکرّم

از امر مبارک تو رفته *** هم بر سر حِرفَتِ خود آدم(9)

نا بوده به وقت خلوت تو *** نه عرش و نه جبرئیل، مَحرم(10)

نایافته عِزّ التفاتی *** پیش تو، زمین و آسمان هم

کونَین،(11) نِواله(12) ای ز جودت *** افلاک، طفیلی وجودت(13)

(3)

روح اللّه، با تو خر سواری *** روحُ القُدُسَت، رکاب داری

از مطبخ تو سپهر، دودی *** وز موکب تو زمین، غباری

در شرح رموز غیبْ گویت *** برساخته عقل، کار و باری(14)

عفوت ز گناه، عذرخواهی *** جودت ز سؤال، شرم ساری

این: کیسه هر نیازمندی *** وان: عُدّت(15) هر گناه کاری

ص:162

بر بوی(1) شفاعت تو مانده ست *** ابلیس، چنان امیدواری

آری چه شود اگر بشوید *** لطف تو، گلیم خاک ساری

بی خُردگی ست،(2) نا امیدی *** در عهد تو چون بزرگواری

آنجا که ز تو نِواله(3) پیچند *** هفت و شش و پنج و چار هیچ اند(4)

(4)

ای مسند تو ورای افلاک *** صدر تو(5) و خاک توده؟ حاشاک!

هرچْ آن سمت حدوث (6)دارد *** در دیده همّت تو، خاشاک

طغرای جلال تو، لَعَمْرُک (7)*** منشور ولایت تو: لولاک (8)

نُه حقّه و هفت مُهره،(9) پیشت *** دست تو و دامن تو، زان پاک

در راه تو زخم، مَحضِ مرهم *** بر یاد تو زهر، عین تریاک(10)

در عهد نبوّت تو، آدم *** پوشیده هنوز خرقه خاک(11)

تو کرده اشارت از سرْانگشت *** مه، قرطه(12) پرنیان زده چاک

نقش صفحات رایت تو: *** لولاکَ لَما خَلَقْتُ الافلاک(13)

خواب تو، و لاینامُ قلبی(14) *** خوان تو، اَبَیْتُ عِنْدَ رَبّی (15)

(5)

ای آرزوی قَدَر، لقایت(16) *** وی قبله آسمان ، سرایت

در عالم نطق، هیچ ناطق *** ناگفته سزای تو ثنایت

هر جای که خواجه ای، غلامت *** هر جای که خسروی، گدایت

هم تابش اختران، ز رویت *** هم جنبش آسمان، برایت

جانْ داروی(17) عاشقان، حدیثت *** قفل دل گمرهان، دعایت

اندوخته سپهر و انجم *** برنا مده دَه یکِ عطایت(18)

بر شهپر جبرئیل، نِهْ زین *** تا لاف زند ز کبریایت(19)

ص:163

بر دیده آسمان قدم نِهْ *** تا سرمه کشد ز خاک پایت

ای کرده به زیر پای، کونَین(1) *** بگذشته ز حدّ قاب قوسَین(2)

(6)

ای از نَفَس تو، صبح زاده *** آهت، درِ آسمان گشاده

علم تو، فضول جهل برده *** حلم تو، غرور کفر داده

در حضرت قدس،(3) مسند تو *** بر ذروه(4) لامکان نهاده

آدم ز مشیمه(5) عدمْ نام *** در حِجر(6) نبوّت تو زاده

تو کرده چو جان فلک سواری *** در گِرد تو، انبیا پیاده

خورشید فلک چو سایه در آب *** در پیش تو، بر سر ایستاده

از لطف و ز عُنْفت(7) آب و آتش *** اندر عرق و تب اوفتاده

آن، در برِ ساوه غوطه خورده(8) *** وین، در دل فارس جان بداده(9)

خاک قدم تو، اهل عالم *** زیر علَم تو، نسل آدم

(7)

ای حجره دل به تو منوّر *** وی عالم جان ز تو معطّر

ای شخص تو، عصمت مجسّم *** وی ذات تو، رحمت مصوّر

بی یاد تو، ذکرها مزوّر(10) *** بی نام تو وِردها، مُبَتَّر(11)

خاک تو، نهال شاخ طوبی *** دست تو، زَهاب(12) آب کوثر

ای از نَفَس نسیم خُلقت *** نُه گوی فلک چو گوی عنبر

از «یَعْصِمُکَ الله» (13) اینْت جوشن (14)*** وز «یَغْفِرُکَ اللّه» (15) آنْت مغفر (16)

تو ایمنی از حدوث، گو باش *** عالم همه خشک، یا همه تر

تو فارغی از وجود، گو شو *** بطحا همه سنگ، یا همه زر

طاووس ملائکه،(17) بَریدت(18) *** سرخیل مُقرَّبان، مریدت

ص:164

(8)

ای دست کش(1) تو، این مُقَرنَس(2) *** وی دست خوش تو، این مُقَوَّس(3)

ای خاشک دانت،(4) سقف ازرق(5) *** وی شادِ روانت،(6) چرخ اطلس

چون روح ز عیب ها منزّه *** چون عقل ز نقص ها مقدَّس(7)

از بَنگه تو کمینه شش طاق(8) *** این چرخ معلّق مسدّس(9)

شد شهر روان(10) به فرّ نامت *** این فَلْس مُکلّس(11) مُطَلَّس(12)

در مدح تو هر جماد، ناطق *** در وصف تو هر فصیح، اَخْرس(13)

از عهد تو تا به دور آدم *** در خیل تو هر چه ز انبیا کَس(14)

هم کوس نبوّت تو، در پیش *** هم چتر رسالت تو، از پس

فَلح(15) نَدَب(16) «بَقیْتُ وحدی»(17) *** قفل درِ «لا نبِیّ بَعْدی»(18)

(9)

ای شرع تو چیره چون شب و روز *** وی خیل تو بر ستاره، پیروز

ای عقلِ گره گشای معنی *** در حلقه درس تو، نوآموز

ای تیغ تو، کفر را کفنْ باف *** نعلین تو، عرش را کُلَه دوز

ای مذهب ها ز بعثت تو *** چون مکتب ها به عید نوروز

ای موی تو، رنگ کِسْوت(19) شب *** وز روی تو، نور چهره روز

حلم تو، شگرفِ دوزخ آشام *** خشم تو، عظیمِ آسمان سوز

ماه سرِ خیمه جلالت *** در عالم عِلو(20)، مجلس افروز

بنمود نشان روی فردا *** آیینه معجز تو، امروز

ای گفته صحیح و، کرده تصحیح *** در دست تو سنگریزه تسبیح

ص:165

(10)

ای سایه ز خاک برگرفته *** وز روی تو نور، خَور(1) گرفته

ای بال گشاده بازِ چترت *** عالم همه زیر پر گرفته

طوطیِّ شکرْ نثار نطقت *** جان ها همه در شکَر گرفته

افکنده وجود را پسِ پشت *** پس فقر فکنده، برگرفته

از بهرِ قبولِ توبه خویش *** آدم سخن تو درگرفته

آنجا که نشیمن تو، طوبی *** موسی، ره طور برگرفته(2)

در مکتب تو ز شوق نامت *** لوح «اَرِنی»(3) ز سر گرفته

تا حصن(4) تو، نسج عنکبوت(5) ست *** «اَوْهَن»(6) نه، که اَحْصَنُ البیوت(7) ست

(11)

هر آدمیی که او ثنا گفت *** هرْچ آن نه ثنای تو، خطا گفت

خود خاطر شاعری چه سنجد؟ *** نعت تو، سزای تو خدا گفت

گرچه نه سزای حضرت توست *** بپْذیر هر آنچه این گدا گفت

هر چند فضولْ گویْ مردی ست *** آخر نه ثنای مصطفی گفت؟!

در عمر هر آنچه گفت یا کرد *** نادانی کرد و، ناسزا گفت

زان گفته و کرده گر بپرسند *** کز بهر چه کرد؟ یا چرا گفت؟

این خواهد بود(8) عُدَّت(9) او *** کفّاره هر چه کرد یا گفت

تو محو کن از جریده(10) او *** هر هَرزه که از سر هوا گفت

چون نیست بضاعتی(11) ز طاعت *** از ما گنه و، ز تو شفاعت(12)

ص:166

ص:167

ص:168

ص:169

ص:170

ص:171

ص:172

همی گفتم که: خاقانی دریغاگوی من باشد *** دریغا من شدم آخر دریغا گوی خاقانی

و با مقایسه سال درگذشت این دو شاعر توانا درمی یابیم که حکیم نظامی سه سال پس از خاقانی شروانی در سال (598 ه- . ق) درگذشته است.

خاقانی 24 سال پایانی عمر خود را در تبریز گذرانید و این هنگامی بود که جوان بیست ساله خود رشیدالدین را به سال 571 ه- . ق از دست داد و سرانجام به سال 595ه- . ق در همان شهر درگذشت و در مقبرة الشعراء واقع در محلّه سرخاب به خاک سپرده شد.

خاقانی به جز دیوان اشعارش که افزون از بیست و دو هزار بیت است، منظومه ای دارد در قالب مثنوی به نام تحفة العراقین که مشاهدات خود را در سفر حج و به هنگام اقامت در مکّه و مدینه به رشته نظم کشیده، و منشآت وی نیز که حاوی مکاتبات اوست به اهتمام آقای محمّد روشن چاپ و منتشر شده است.(1)

از خاقانی چندین قصیده شیوای نبوی(صلی الله علیه وآله) بر جای مانده که به نقل مطلع آنها در اینجا بسنده می کنیم:

عروس عافیت آن گه قبول کرد مرا *** که عمر، پیشْ بها دادمش به شیربها(2)

* * *

جوشن صورت رها کن، در صف مردان درآ *** دل طلب کز دار ملک دل توان شد پادشا(3)

* * *

سریر فقر، تو را سر کشد به تاج رضا *** تو سر جیب هوس درکشیده، اینْت(4) خطا(5)

* * *

ص:173

طفلی هنوز، بسته گهواره فنا *** مرد آن زمان شوی، که شوی از همه جدا(1)

* * *

ای پنج کوفته در دارِ ملک لا *** لا در چهار بالش وحدت کشد تو را(2)

* * *

شبروان چون رخ صبح آینه سیما بینند *** کعبه را، چهره در آن آینه پیدا کنند(3)

* * *

مقصد اینجاست، ندای طلب اینجا شنوند *** بُختیان را ز جرس صبحدم آوا شنوند(4)

* * *

قحط وفاست در بُنه آخرالزّمان *** هان ای حکیم پرده عزلت بساز،هان!(5)

* * *

سلسله ابر گشت زلف زِره سان او *** قرصه خورشید شد، گوی گریبان او (6)

* * *

صبح خیزان بین به صدر کعبه مهمان آمده *** جان عالم دیده و، در عالم جان آمده (7)

خاقانی در منظومه تحفة العراقین خود، در خطابات متعدّدی که دارد به ستایش پیامبر عظیم الشأن اسلام(صلی الله علیه وآله) پرداخته و ما به نقل ابیات آغازین این مثنوی های نبوی(صلی الله علیه وآله)بسنده می کنیم:

زرّینْ صدفی جواهر افزای *** در بحر کف محمّدت جای(8)

* * *

آخر نه تو شاه اخترانی؟ *** کیوان ز برت به پاسبانی(9)

* * *

ص:174

ما اعظم شأنَک ای مظفّر! *** ما اکرَم وَجْهک ای مطهّر!(1)

* * *

ای کرده درین بنفشه گونْ مهد *** سلطان قَدَر تو را ولیعهد (2)

* * *

ای قابل وحی و قابل حلم *** ای عامل عدل و عالم علم (3)

* * *

ای سُبْحه انبیا، بیانت *** محراب ملایک، آستانت(4)

خاقانی یک ترکیب بند نبوی(صلی الله علیه وآله) نیز دارد در پنج بند و در بحر «هَزج مثمّن سالم» (چهار بار مفاعیلن) که بند پایانی آن را به مدح ابو اسحاق ناصرالدین ابراهیم - یکی از ممدوحان خود - اختصاص داده است، و ما در اینجا با حذف بند پایانی آن، به نقل چهار بند دیگر اکتفا می کنیم. لازم به توضیح است که در دیوان خاقانی این ترکیب بند نبوی(صلی الله علیه وآله) در بخش ترجیع بندها قرار داده شده، و آقای علی عبدالرسولی مصحّح محترم دیوان نیز در این مورد توضیحی نداده اند،(5) و آقای سید ضیاءالدین دهشیری نیز که اثر گران سنگ نعت حضرت رسول اکرم(صلی الله علیه وآله) در شعر فارسی را تدوین و گردآوری نموده اند، این اثر خاقانی را با عنوان ترجیع بند نقل کرده اند!(6) و نیازی به توضیح ندارد که تنها تفاوتی که دو قالب «ترجیع بند» و «ترکیب بند» با هم دارند، در ابیات میان بندی آنهاست که در قالب ترجیع بند یک بیت عیناً در پایان هر بند تکرار می شود، ولی در ترکیب بند، ابیات میان بندی متفاوت اند و از کلمات قافیه و ردیف های مختلفی برخوردارند، مانند همین ترکیب بند نبوی(صلی الله علیه وآله) که ذیلاً از حکیم خاقانی شروانی نقل می کنیم:

ص:175

ترکیب بند نبوی

(1)

دلا! از جان چه برخیزد؟ یکی جویای جانان شو *** چو سلطانْ اوست بر جان ها، غلام خاص سلطان شو

هوا را از سر غیرت، قفای خاکْ پاشان زن *** خرَد را از بُن دندان، حریف آب دندان(1) شو

تو را هم کفر و هم ایمان حجاب ست، ار تو عیاری *** نخست از کفر بیرون آی و، پس در خون ایمان(2) شو

اگر با خاکْ پاشانت سواری آرزو باشد *** تو از دیوانِ دیوان خیز و، زی(3) قصر سلیمان شو

اگر در پیش کاخ او، سواریْت آرزو آید *** چو طفلان خوابگه بگذار و، زی مردان میدان شو

گر او شبرنگ درتازد، تو خود را خاک میدان کن *** ور او چوگان به کف گیرد، تو همچون گویْ غلطان شو

تو را یک زخم پیکانش ز بند خود برون آرد *** به صد فرسنگ استقبال آن یک زخم پیکان شو

چو در جایی، همه او باش و چون از جای بگذشتی *** چه داری آرزو؟ آن کن، چه بینی؟ خوبتر آن شو

تو آن مشنو که مرغ شوم خواهد جای ویران را *** گرت گنج دل آبادست، سوی کنج ویران شو

تو بیرون از حرم زآنی که خاقانیست بند تو *** ز خاقانی برون آی و، ندیم خاص خاقان شو

وگر خواهی کزین منزل امانِ آن سرا یابی *** امانت دار یزدان را، نیابت دار حسّان شو

ص:176

رسول کاینات، احمد، شفیع خلق: ابوالقاسم *** جمال جوهر آدم، کمال گوهر هاشم

(2)

به کوی عاشقی شرط است راه عقل نارفتن *** چو درد عشق پیش آید، به صد جان پیشوا(1) رفتن

به کوی عشق هم، عشق ست رهبر زان که مردم را *** به امر پادشا(2) باید به صدر(3) پادشا رفتن

هوا را راه ده لکن نه آن راهی که تن خواهد *** که نزد عاشقان کفرست راه آن هوا رفتن

به هندستان(4) اصلی شو برای مردم معنی *** به چین صورتی تاکی پیِ مردمْ گیا،(5) رفتن؟

دل اندر بند جان نتوان به وصل دوست پیوستن *** بت اندر آستین نتوان به درگاه خدا رفتن

طریق عاشقی چِبْوَد؟ به دست بیخودی خود را *** به فتراک عدم بستن، به دنبال فنا رفتن

گه از سوز کشش در سور(6) سرّ دلبران بودن *** گه از راه صفت در صفّ اصحاب صفا رفتن

جرس وار، ار تو را دردی ست، تا کی ناله ناکردن؟ *** نجیب(7) آسا گرت باری ست، تا کی راه نارفتن

هنوز اندر بیابان باشی، آن ساعت که جانت را *** ازین کرخ(8) فنا باید به بغداد بقا رفتن

ز تو تا غایت مقصد، چه یک روزه، چه صد ساله *** چو راهی در میان داری که می باید تو را رفتن

ص:177

درین منزل ز سربازان پناهی ساز (خاقانی)! *** که ره پر لشکر جادوست نتوان بی عصا رفتن

به ترک نفْس گوی ار خاصه عشقی، که زشت آید *** رفیق بولهب بودن، طریق مصطفی رفتن

مدارِ عالم خلقت، مراد خلقت آدم *** قوام مرکز سفلی،(1) امام محضرت(2) اعظم

(3)

اگر پای طلب داری، قدم در نِهْ که راه آنَک *** شمار رهنمایان را قلم درکش، که ماه آنَک

نخست ار عاشقی خود را به راه جُست او گم کن *** که خود زآنجا ندا آید که ای گم گشته راه، آنَک!

به سربازی، توان دیدن بساط بارگاه او *** اگر داری سرِ این سِرّ، درآ آن بارگاه آنَک

سری چِبْوَد؟(3) برو دربار کاندر کوی وصل او *** سری را صد سرست و، هر سری را صد کلاه آنَک

تو را چون عشق او پَذْرُفت،(4) دعوی دو عالم کن *** که بر تحقیق این دعوی، قبول او گواه آنَک

چو دارالملک جانت را به مهرِ مهر او بینی *** مترس از رحمت غوغا به میدان آی، شاه آنَک

تو در چاه تحیّر مانده، وز بهر خلاص او *** خیال او رسن در دست بر بالای چاه آنَک

برونْ تاز اسب همت را کجا بیرون ازین گنبد؟ *** وگر چرب آخورش(5) خواهی، هم آب و هم گیاه آنَک

ص:178

بیا آهی که چون از تنگنای لب رها گردد *** تو را گویند: بر کیوان نگر، کایوان آه آنَک

ز صفّ تفرقه برخیز و، بر جمع صفا بگذر *** که از رندان سلطان: دل، سپاه اندر سپاه آنَک

به غفلت گر ز (خاقانی) گناهی در وجود آمد *** به استغفار آن خُرده، بزرگی عذرخواه آنَک

حریف خاص «اَوْ اَدْنی» محمّد کز پی جاهش *** سرآهنگان کونَین اند، سرهنگان درگاهش

(4)

شهنشاهی که درع(1) شرع، بر بالای او آمد *** قدَرْ دستی که فرق عرش، نَطْعِ(2) پای او آمد

ز درگاه قِدَم درتاخت تیغ و نطق همراهش *** ازل: دستور(3) او گشت و ابد: مولای(4) او آمد

ملایک با رَوارو،(5) در لوای عصمت او شد *** خلایق با هزاهز، (6)در رکاب رای او آمد

به دست «لا اِلَه» افکند شادِروان (7)«الاّ» را *** که توقیع «رسولُ اللّه» بر طغرای (8)او آمد

«تبارَک» (9)خطبه او کرد و، سبحان نوبت او زد *** «لعمرک» (10)تاج او شد، «قاب قَوْسَین» (11)جای او آمد

کبوتر پرده او داشت، سایه ی خیمه او شد *** زبان کشته پر زهر هم، گویای او آمد(12)

قلم بیگانه بود از دست گوهر بار او، لکن *** قدم، پیمانه نطق جهان پیمای او آمد

ص:179

شب خلوت که موجودات بر وی عرضه کرد ایزد *** جهان چون ذرّه ای در دیده بینای او آمد ....

امام شرع، سلطان طریقت، ناصرالدین،(1) آن *** که تا رایات او آمد، نگون شد چتر بددینان(2)

ص:180

ص:181

ص:182

ص:183

به تفاوت به عنوان سال تاریخ مرگ نظامی نگاشته اند و ما با قراینی سال 598ه- . ق را از میان آن برگزیده ایم.(1)

نظامی، مَثل اَعلای شعر تمثیلی در زبان فارسی است و خمسه او بارها در ایران و سایر کشورها به چاپ رسیده است. دیوان قصاید و غزلیات و قطعات نظامی بالغ بر بیست هزار بیت داشته که متأسفانه بسیاری از آنها از میان رفته است.

از حکیم نظامی، منظومه های زیر در دست است:

1- مخزن الأسرار به وزن «مفتعلن مفتعلن مفتعل» حدود 2260 بیت دارد که در بیست مقاله در اخلاق و مواعظ و حکم تدوین شده و به سال 570 ه- . ق کار سرودن آن پایان یافته است.

2- خسرو وشیرین بر وزن «مفاعیلن مفاعیلن مفاعیل» دارای 6500 بیت است و از زیباترین آثار منظوم بیدلانه در زبان فارسی به شمار می رود و حکیم نظامی کار آن را در سال 576 ه- . ق به پایان برده است.

3- لیلی و مجنون در وزن «مفعولُ مفاعلن فعولن» و حاوی 4700 بیت است و در سال 588 ه- . ق کار آن پایان یافته است.

4- هفت پیکر که به بهرام نامه و هفت گنبد نیز موسوم است در وزن عروضی «فاعلاتن مفاعلن فعلان» سروده شده و حاوی 5136 بیت می باشد.

5- اسکندرنامه دارای وزن عروضی «فعولن فعولن فعولن فعول» دارای 1500 بیت است و در دو قسمت شرفنامه و اقبال نامه سامان یافته است.

حکیم نظامی در شعر توحیدی و شعر نیایشی و شعر نبوی(صلی الله علیه وآله) دستی به تمام دارد و سرآغاز منظومه های وی با این قبیل اشعار آیینی زینت درخوری یافته است. برای تیمّن و تبرّک به نقل چند نمونه از مثنوی های نبوی(صلی الله علیه وآله) او بسنده می کنیم:

محمّد کافرینش هست خاکش *** هزاران آفرین بر جان پاکش

چراغْ افروز چشم اهل بینش *** طرازِ کارگاه آفرینش

ص:184

ریاحینْ بخش باغ صبحگاهی *** کلید مخزن گنج الهی

به معنی، کیمیای خاک آدم *** به صورت، توتیای چشم عالم

ز شرع خود نبوّت را نُوی داد *** خرد را در پناهش پیروی داد

اساس شرع او، ختم جهان ست *** شریعت ها بِدو، مَنسوخ(1) از آن ست

به معجز، بدگمانان را خجل کرد *** جهانی سنگدل را، تنگدل کرد

سریر(2) عرش را نعلین او، تاج *** امین وحی و صاحبْ سرِّ معراج

خلیل از خلیتاشان(3) سپاهش *** کلیم از چاوشان بارگاهش

من آن تشنه لب غمناک اویم *** که او آب من و، من خاک اویم

به خدمت کرده ام بسیار تقصیر *** چه تدبیر ای نَبیَّ اللَّه! چه تدبیر؟!

کنم درخواستی زان روضه پاک *** که یک خواهش کنی در کار این خاک

برآری دست از آن بُرد یَمانی(4) *** نمایی دستبرد، آن گه که دانی(5)

کِالهی بر نظامی کار بگشای *** ز نقش کافرش زُنّار(6) بگشای

دلش در مخزن آسایش آور *** بر آن بخشودنی، بخشایش آور

اگرچه جرم او کوه گران است *** تو را دریای رحمت بیکران است

بیامرزش، روانْ آمرزی آخر *** خدای رایگانْ آمرزی آخر(7)

* * *

ای شاه سوار ملک هستی *** سلطان خرد به چیره دستی

ای ختم پیمبران مُرسَل *** حلوای پسین و مِلح اوّل(8)

هرک(9) آرد با تو خودپرستی *** شمشیر ادب خورد دو دستی

ای بر سر سدره(10) گشته راهت *** وی منظر عرش، پایگاهت

ای خاک تو، توتیای بینش *** روشن به تو، چشم آفرینش

ای سید بارگاه کونَین(11) *** نَسّابه(12) شهر «قابَ قَوسَین» (13)

ص:185

رفته ز ورای عرش والا *** هفتاد هزار پرده بالا

ای صدرنشین عقل و جان هم *** محراب زمین و آسمان هم

گشته زَمی(1)، آسمان ز دینت *** نی نی، شده آسمان زمینت

ششْ هفت هزار سال بوده *** کاین دَبدبه را جهان شنوده (2)

ای عقل نواله پیچ (3) خوانت *** جان، بنده نویس آستانت

هر عقل که بی تو، عَقلِ بُرده *** هر جان که نه مرده تو، مرده

ای کُنیَت و نام تو مؤید *** بوالقاسم و، آن گهی محمّد

عقل ارچه خلیفه ای شگرف ست *** بر لوح سخن، تمام حرف ست

هم مُهر مؤیدی، ندارد *** تا مِهر محمّدی، ندارد

ای شاه مقرَّبان درگاه *** بزم تو، ورای هفتْ خرگاه (4)

صاحب طرف ولایت جود *** مقصود جهان، جهان مقصود

سرْجوش خلاصه معانی *** سرچشمه آب زندگانی

آن کیست که بر بساط هستی *** با تو نکند چو خاک، پستی؟!

اکسیر تو داد خاک را لَون (5) *** وز بهر تو آفریده شد کون (6)

سر خیل تویی و، جمله خیل اند *** مقصود تویی، همه طُفَیل اند

سلطان سریر کایناتی *** شاهنشه کشور حیاتی (7)

در معراج پیامبر اکرم(صلی الله علیه وآله)

ای نقش تو مَعرج (8) معانی *** معراج تو، نَقل (9) آسمانی

از هفت خزینه (10) درگشاده *** بر چارگهر (11) قدم نهاده

از حوصله زمانه تنگ *** بر فرق فلک زده، شباهنگ

چون شب علَم سیاه برداشت *** شبرنگ تو، رقص راه برداشت

ص:186

خلوتگه عرش گشت جایت *** پرواز پری گرفت پایت(1)

سر بر زده از سرای فانی *** بر اوج سرای اُمِّ هانی

جبریل رسید، طوق در دست *** کز بهر تو، آسمان کمر بست

برخیز هلا! نه وقت خواب ست *** مه، منتظر تو آفتاب ست

زُهره، طبق نثار بر فرق *** تا نور تو کی برآید از شرق؟

خورشید به صورت هلالی *** زحمت ز ره تو کرده خالی

مرّیخ، ملازم یَتاقت(2) *** موکب روُ کمترین وُشاقت(3)

دَرّاجه مشتری(4) بِدان نور *** از راه تو گفته: چشم بد دور

کیوان، علَم سیاه بر دوش *** در بندگی تو، حلقه در گوش

در کوکبه چنین غلامان *** شرط ست برون شدن خرامان

امشب، شب قدرت توست بشتاب *** قدر شب قَدر خویش دریاب (5)

* * *

ص:187

ص:188

ص:189

ص:190

ص:191

در سده هفتم با چهره هایی آشنا می شویم که در شعر و عرفان اسلامی از منزلت والایی برخوردارند و آثار منظوم تنی چند از آنان در ردیف آثار ماندگار زبان فارسی است.

ص:192

اگرت نجات باید، به پناه مصطفی شو *** وگرت حیات باید به حریم کعبه روی آر(1)

* * *

گفت شخصی که: این قصیده نغز *** مدحتِ کیست پر صفا گشته

گفتمش: مدح سرفراز عراق *** آن ز جان، خاک مصطفی گشته

آن محمّد به نام و، همچو علیّ *** هیچ گِرد مُحال ناگشته(2)!

* * *

رام اشارات توست، چرخِ بدین توسنی(3) *** مادح دیدار توست مهرِ بدین انوری

شمّه ای از خُلق تو گر به چمن بگذرد *** تر شود از آب شرم روی گل آذری

حیدر و حاتم تویی، زان که گه رزم و بزم *** با کرم حاتمی، با هنر حیدری

گر ز سلیمان به غصب، مُهر جدا کرد دیو *** ملک سلیمان بود بابت دیو و پری

سوی سلیمان بگیر، غصب شیاطین بِهل *** لایق دیوان بود خاتم پیغمبری(4)

* * *

محمّدْ سیرتی کاندر مدیحش *** ز طبع من خورد تشویر(5) حسّان(6)

به نزد رای او خورشید، تیره *** به جَنب فکرت او عقل، نادان(7)

* * *

تو مصطفی شکوهی و، نشگِفْت اگر شود *** چاکر به فرّ مدح تو، حسّان روزگار

ص:193

یاری ز بخت نیست، وگرنه ببُردَمی *** گوی هنر ز جمله اقران روزگار(1)

به طوری که ملاحظه کردید این شاعر مدیحه سرا مدیحه مستقلّی در ستایش رسول گرامی اسلام(صلی الله علیه وآله) نداشت، بلکه گاهی به هنگام مدیحت ممدوحان خود به مناسبت از آن حضرت یاد کرده ولی مزیتی که این گونه آثار او نسبت به همگنان دارد، پرهیز از مبالغه های نامتعارف و اغراق های غیر منطقی است هر چند این آثار مناقبی نیز گاهی از این آسیب ها در امان نمانده و مقوله های ناخوشایندی در آنها راه یافته است.

* * *

ص:194

ص:195

کرده اند.(1)

عطار سرانجام در حدود صد سالگی و به سال 627 ه- . ق به دست یکی از سپاهیان مغول در نیشابور به قتل رسید و آرامگاه او از دیرباز زیارتگاه صاحب دلان و روشن ضمیران است.

عطار در این چکامه توحیدی خود، خدا را به «جان پاک محمّد(صلی الله علیه وآله)» سوگند می دهد که طعم قطره ای از شراب معرفت را - که ویژه مخلصان است - به او بچشاند:

اگر به مدت جاوید، ذره های جهان *** سخن سُرای شوندی به صد هزار زبان

صفات ذات جهان آفرین دهندی شرح *** ز صد هزار، یکی درنیایدی به بیان ....

مُهَیمِنا! صمدا! خاتم النبیّین گفت *** که: هست دنیا بر اهل دین من زندان

مرا چو در بُن زندان نکونداشته اند *** به بوستان بهشتم به خوشدلی برسان

از آن شراب که در جام مخلصان ریزی *** به جان پاک محمّد، که قطره ای بچشان(2)

* * *

و در غزل توحیدی دیگری، قدرت رُبوبی را این گونه به تصویر می کشد:

دست نمی دهد مرا، بی تو نَفس زدن دمی *** زان که دمی که با تواَم، قوت من ست عالمی ....

نقطه قاف قدرتت گر قدم و دمی زند *** هر قدمی و احمدی، هر نَفسی و آدمی(3)

عطار در قصیده دیگری ضمن برشمردن توانایی های خود در عرصه سخن، در

ص:196

پایان به خاکساری روی می آورد و از پروردگار مهربان می خواهد که او را در «غوغای محشر رسوا نسازد» تا باعث راندن او از پیشگاه نبوی(صلی الله علیه وآله) گردد:

نه پای آن، که از کره خاک بگذرم *** نه دست آن، که پرده افلاک بردَرم ....

خوانی کشیده ام ز سخن قاف تا به قاف(1) *** هم کاسه ای کجاست که آید برابرم؟

نظّاره را،(2) به خوان من آیند جنّ و انس *** من خوان عام همچو سلیمان بگسترم

خوان فلک که هست سیه کاسه، هر شبی *** یک گِرده دارد از مه،(3) چندان که بنگرم

آن گِرده، گاه پاره کند گه درست باز *** یعنی که: هم نمی دهم و هم نمی خورم!....

همچون مسیح گِرده و خوان بر زمین زنم *** گر روح قُدْس،(4) آب نیارد ز کوثرم....

یا رب! بسی فضول بگفتم(5) ز راه رسم *** استغفِرُاللَّه، از همه گردان مطهّرم ....

روزی ز خاک گور شوم، رحمتی بکن *** سختم مگیر، زان که من آن صید لاغرم

روزی که سر ز خاک برآرم به بوی غیب *** رسوا مکن میانه غوغای محشرم

رویم مکن سیاه در آن روز رستخیز *** ترسم از آن که باز براند پیمبرم(6)

عطار در قصیده توحیدی دیگری، هنگامی که به نام مبارک پیامبر گرامی اسلام(صلی الله علیه وآله)

ص:197

می رسد، با شیفتگی کامل عیار از آن حضرت دم می زند و از شکوه و جلال نبوی(صلی الله علیه وآله)سخن می گوید:

سبحان خالقی که صفاتش ز کبریا *** در خاک عجز می فکند عقل انبیا

گر صد هزار قرن، همه خلق کاینات *** فکرت کنند در صفت عزّت خدا

آخر به عجز، معترف آیند کای اله *** دانسته شد که هیچ ندانسته ایم ما ....

جاوید در متابعت(1) مصطفی گریز *** تا نور شرع او شودت پیر و رهنما

خورشید خُلد و، خواجه دنیا و آخرت *** سلطان عرش و صاحب کونین،(2) مصطفی

مفتیِّ کلّ عالم و، مَهدیِّ(3) جنّ و اِنس *** در هر دو کون بر کُل و بر جُزو، پادشا(4)

چشم چراغ سنّت و، نور دو چشم دین *** صاحب قبول هفت قران، صاحب لوا

کان(5) بود کلّ عالم و، او بود آفتاب *** مس بود خاک آدم و، او بود کیمیا

چون آفتاب از فلک دین حق بتافت *** تا هر دو کون پر شد از نور «وَالضُّحی»(6) ....

کس را نگشت معجزه جز در زمین پدید *** واو خاص بُد به معجزه بر ارض و بر سما

ص:198

گویند مه شکافت، تو دانی که آن چه بود؟: *** گردون،تُرنج دست ببرّید از لقا

یک شب بُراق،(1) تاخت چو برق از رواق چرخ *** از قدسیان خروش برآمد که: مرحبا!

در پیش او که غاشیه کش(2) بود، جبرئیل *** هم انبیا پیاده دویده، هم اصفیا

از انبیا چو مشغله «طَرِّقُوا»(3) به خاست *** در عرش اوفتاد از آن «طَرِّقُوا» ندا

چون نرگس از نظاره گلشن نگاه داشت *** بشکفت در رخَش گل: «مازاغ»(4) و «ماطَغی»(5)

از دستِ ساقی «وَسَقاهُم»(6) شراب خواست *** حالی شراب یافت ز جام جهان نما

موسی ز بیقراری خود، در بساط قرب *** خود را فکند بر درِ او پیش از عصا

موسی به «لَن ترانی»(7) جان سوز چربه(8) خورد *** و او توبه زد که: «ماکذِبَ القَلب ما رَآی»(9)

آن را خدای گفت: ز نَعلَین دور شو(10) *** وین را بُراق بین که فرستاد از کجا؟

آن را ز بَعد چل شبِ پیوسته، بار داد *** وین را شبی ببرد به خلوتگه «دَنی»(11)

آن را، ز طور کرد سرای حرم پدید *** وین را، ز عرش ساخته ایوان کبریا

ص:199

ای آفتاب مطلق و، اصحاب تو نُجوم(1) *** قَد فازَ بِالهِدایةِ مِنهُم مَن اِقتدا(2)

* * *

زهی سلطان دارالمُلک افلاک *** زهی تخت تو عرش تاج «لولاک»

مَجرّه(3) زان پدید آمد، که یک شب *** فلک از دست او جامه بزد چاک

قزح(4) زان آشکارا کرد یک روز *** کشیدی از عُلا(5) قوسی بر افلاک

ز اولْ حقّه یک شب مهره ماه *** بدو بنمودی و، دست تو زان پاک

تو آن وقتی نبیُّاللّه بودی *** که آدم بود یک کف خاک نمناک

اگر نور وجود تو نبودی *** بماندی در کف او، آن کف خاک

فرو مانده چو خر در گل ز مدحت *** دو اسبه گر بتازد عقل درّاک

ندارد هیچ کس با پشتی تو(6) *** ز جُرم جمله روی زمین، باک(7)

* * *

ص:200

ص:201

ص:202

ص:203

من جرعه نوش بزم تو بودم هزار سال *** کی ترک آبخورد کند طبع خوگَرم؟

ور باورت نمی کند از بنده این حدیث: *** از گفته (کمال) دلیلی بیاورم

(گر بر کنم دل از تو و، بردارم از تو مهر) *** (آن مهر بر که افکنم؟ آن دل کجا برم؟)(1)

این سخنور توانا در نعت «سیّدالمرسَلین و خاتم النبیّین، محمّد مصطفی(صلی الله علیه وآله)» ترکیب بند شیوایی دارد در ده بند که همه بندهای آن یازده بیتی است به استثنای بند دوم که دارای دوازده بیت می باشد.

این ترکیب بند با همه قوّت و استحکامی که دارد و از بار محتوایی بالایی برخوردار است، در قیاس با ترکیب بند نبوی(صلی الله علیه وآله) پدرش - که قبلاً از آن یاد کردیم - آب و رنگ چندانی ندارد، اگرچه در میان ترکیب بندهای نبوی(صلی الله علیه وآله) سخنوران دیگر، اثر فاخر و موفّقی به نظر می رسد:

ترکیب بند نبوی(صلی الله علیه وآله)

(1)

ای جز به احترام، خدایت نبرده نام *** وی سلک(2) انبیا ز وجود تو، با نظام

در دست عقل، نور مساعی(3) تو چراغ *** بر کام نفس، حکم مَناهی(4) تو لگام

از آتش سنان تو یک شعله، نور صبح *** وز پرچم سیاه تو یک تار، زلف شام

فتراک(5) توست عروه وُثقی(6) که جبرئیل *** در وی زند ز بهر شرف دست اعتصام(7)

ص:204

گر صورت تو، رحمت عالم نیامدی *** از حضرت خدای که دادی به ما پیام؟

چِل روز از آن سبب گل آدم سرشته شد(1) *** تا قصر دین به خشت وجودت شود تمام

ای نقش کرده بر صفحات وجود خویش *** عرش مجید، نام تو را از برای نام

پر جوشْ دیگ سینه چه داری؟ که می پزند *** در مطبخ «اَبِیْت»(2)، تو را گونه گون طعام

در موکب جلال تو، از عجز بازماند *** روح القُدُس به منزل «اِلاّ لَهُ مقام»

نزدیک تو چه تحفه فرستیم ما ز دور؟ *** در دست ما، همین صلوات ست، والسّلام

عیسی ز مَقدم تو، به ایام مژده داد *** از یُمنِ(3) آن سخن، نَفسش جان به مرده داد

(2)

ای کرده خاک پای تو با عرش همسری *** ختم ست بر کمال تو، ختم پیمبری

در مَعرض ظهور، نکرد از عُلُوِّ قدر *** با آفتاب، سایه شخصت برابری(4)

باد صبا ببست میان، نصرَت تو را *** دیدی چراغ را که دهد باد، یاوری؟!(5)

دریای وحی را شده غوّاص، جبرئیل *** جوهر، کلام حقّ و زبان تو، جوهری

ص:205

تو کرده از تواضع، درویشی اختیار *** وز همّت تو یافته دریا، توانگری

بر عزم «قاب قوسَین»(1) اندر دمی لطیف *** چون تیر برگذشته ز افلاک چنبری

بر راه تو نهاده فلک صد هزار چشم *** تا جز فراز دیده او گام نسپری

هر هفت، کرده چرخ و به راه تو آمده *** بر آرزوی آنکه در او بو که(2) بنگری

تو برگذشته فارغ و آزاد از همه *** جایی که جبرئیل ندانست رهبری

بی واسطه، رسیده به صندوق سرّ تو *** چندان جواهر کرم و بنده پروری

در حضرت الهی، چون ما به حضرتت *** در بند عجز کرده زبان ثناگری

برهان معجز تو کلام الهی ست *** نه چون کلیم و ذوالنّون از مار و ماهی ست(3)

(3)

ای از فراز سدره(4) برافراشته علَم *** وی صورت شفای تو در سَوْرَت(5) الم

پرواز مرغ همت تو، در فضای قرب *** خلوتسرای فکرت تو، عالم قِدم(6)

پیکان تیر از کف تو، منبع زلال *** سنگ و کلوخ در نظر توست جام جم

ص:206

تو تیغ را به روی قلم برکشیده ای *** زان حکم تیغ هست روان بر سر قلم

چشم و چراغ هر دو جهانی و، هر شبی *** تا روز ایستاده چو شمعی به یک قدم

گسترده در سرای نبوّت، بساط تو *** آدم هنوز رخت نیاورده از عدم

در مَعرضی که آتش قهرت زبانه زد *** اندر دهان دریا اَلحق نماند نَم

وآن جا که برگشاد زبان، آب لطف تو *** آتش به کام نیستی اندر کشید دم

روحانیان در آرزوی خاک پای تو *** با خاکیان نشسته تو از غایت کرم

نور تو پیش از آدم و سایه پس از رُسل *** زان ست نور و سایه ز پیش و پَست به هم

از بیم آب روی تو، در صفّ رستخیز *** آتش نموده پشت و، گرفته ره گریز

(4)

ای با عُلُوِّ(1) همّت تو آسمان، زمین *** وی گام اولین تو، بر چرخ هفتمین

روح اللَّه ار ز آشتی(2) مریم آمده ست *** صد مریمست روح تو را اندر آستین

محبوب حقّ شد، آن که تو را کرد پیروی *** وه کز کجاست تا به کجا منصبی چنین!

ص:207

تقدیر برکشید به میزان همّتت *** وز پرّ پشّه بود سبک مایه تر، زمین

ای تیر دیدهْ دوز تو از کیش «ما رَمَیت»(1) *** وی سنجق(2) سپاه تو، خیل مُسَوّمین(3)

از شرح لفظ تو، دهن نقل پر شکر *** وز یاد خُلق تو نفَس عقل، عنبرین

عزم درست تو ز پی نصرت صواب *** برهم شکسته لشکر کفر خطا چو چین

پیروزه فلک نَبِسودی کف وجود *** نام محمّد ار نبُدی نقش آن نگین

آدم که دانه ای ز بهشتش به در فکند *** از خرمن شفاعت تو هست خوشه چین

ظلمت زُدای عالم جانی، از آنکه هست *** لفظ تو آفتاب و نفَس صبح راستین

تلقین ذکر کرده کفَت سنگریزه را *** انبار رزق کرده دلت ظلّ نیزه را

(5)

ای گاه تربیت صفت ذات تو، رحیم *** وی گاه صفدری، یزَک(4) لشکر تو، بیم

طاووسِ سدره در حَرمت مرغ خانگی *** بَطنان عرش،(5) کعبه جاه تو را حریم

صیت صداش: مغرب و مشرق فرو گرفت *** دست نبوّت تو چو زد طبل در گلیم

ص:208

انگشت معجز تو که تیغی است آبدار *** یک زخم او کند سپر ماه را دو نیم

مخلوق در ثنای تو، خود تا کجا رسد؟ *** خوانده خدای با عظمت خُلق تو را عظیم(1)

از راه تربیت، پدر خلق عالمی *** وز ناز در زبان قضا نام تو یتیم

تقویم تو خدای چنان کرد در ازل *** کامد چو راه حق همه چیز تو مستقیم

تشریف داد ذات تو را از صفات خویش *** گاهی کریم و گاه رئوف و گهی رحیم

رمزی ست از دو حرف میانین(2) نام تو *** در هفت جا که هست اشارت به حا و میم(3)

با لشکر تو پای که دارد؟ که باشدت *** زرّادخانه: (4) خاک و، مبارز: دَم نسیم

ای مرگ دشمنان تو، بیماری صبا *** وی کوری مخالف تو، سرمه هبا(5)

(6)

عکسی ز نور روی تو، خورشید انورست *** رَشحی(6) ز قُلزم(7) کرمت، حوض کوثرست

اندر ریاض(8) وحی، زبان تو بلبل ست *** وَاندر بِحار(9) قرآن خُلق تو عنبرست

نه عقل بر خصایص ذات تو واقف ست *** نه طبع در دقایق شرع تو، رهبرست

ص:209

با نور رهنمای تو عَضبا(1) قلاوز(2)ست *** در شرح معجزات تو، حصبا(3) سخنورست

سرگشته باشد از بن دندان کلیدوار *** هر کز سرای شرع تو چون قفل بر دَرست

چون غنچه هر که یافت ز خُلق تو شمّه ای *** خندانْ لب و رقیقْ دل و خوبْ محضرست

هر کو ز سوز دل نفَسی خوش همی زند *** در زیر دامن کرمت همچو مجمرست

آن را که برکشید قبول تو همچو تیغ *** گرچه برهنه است ز گوهر توانگرست

وآن را که همچو تیر بینداخت ردّ تو *** خونین دهان و پی زده و خاک بر سرست

در قبضه تو، خنجرِ چون آب را چه کار؟ *** در حلق دشمنان تو خود آب، خنجرست

دنیا و اهل دنیا نزد تو، هر دو خوار *** یک مشت خاک بر سر یک مشت خاکسار

(7)

آنجا که قدر توست، فلک را مدار نیست *** وآن جا که قهر توست، زمین را قرار نیست

هَرْچ آمدت، به دست بدادی و بیش از آن *** وین جودِ آن کس ست کش از فقر عار نیست(4)

سر، کان نه خاک پای تو، دردسر آورد *** دولت که آن نه از تو بود، پایدار نیست

ص:210

آنجا که کرد شمع تو اِنْفاذ تیغ حکم *** عقل برهنه را سپر اختیار نیست

گرچه شمار خلق جهان از عطای توست *** در عالم عطای تو رسم شمار نیست(1)

نه انبیای مُرسَل و نه جبرئیل را *** در پرده های خلوت خاص تو، بار نیست

تا تهمت جنون ننهد کفر هَرزه گوی *** انگشت خط نگار تو بر نی سوار نیست

ای انبیا به سایه تو کرده التجا *** آن کیست کش(2) سایه جاه تو کار نیست؟

تو مفتخر به فقر و، همه نسل آدمت *** در سایه لوا و، بدانْت(3) افتخار نیست

دریای مدحت تو ز پهناوری که هست *** در وی شناوران سخن را گذار نیست

خورده قفا ز دست تو زرهای ماهروی *** گشته ندیم خاص تو، فقر سیاهروی

(8)

ای گفته لطف حق به خودی خودت ثنا *** ما از کجا و مدح و ثنای تو از کجا؟

ما خود که ایم تا به ثنای تو دم زنیم؟ *** در مَعرض: «لعمرک»(4) و «لولاک»(5) و «والضُّحی»(6)

لطف خدای، جمله کمالات خلق را *** یک چیز کرد و داد بدو: نامِ مصطفی

ص:211

آدم ز کار گِل بنُشسته هنوز دست *** در خانه نبوّت، بودی تو کدخدا

آزادِ مطلقی و، شعار تو: بندگی *** سلطان هر دو کون و، سراپرده ات: عبا!

ناداده از حقارت اسباب کاینات *** اندر خور مروّت خود، همّتت عطا

هر چند انبیا همه پیش از تو آمدند *** چون پس روان، همه به تو کردند اقتدا

تشریف سایه تو زمین گر بیافتی *** در چشم آفتاب شدی خاک، توتیا

محروم کرد روح قُدس را ز مَحرمی *** چاووش «لَوْ دَنوت»(1) شب خلوت «دَنی»(2)

بازار بعثت تو به دست کمال زد *** مسمار(3) نسخ(4) بر درِ دکان انبیا

شاگرد دست توست از آن، ابر دُرفشان *** آنجا رود که دست تو او را دهد نشان

(9)

آنجا که جای نیست، تو او را رسیده ای *** هَرْچ(5) آن کسی ندیده، تو او را بدیده ای

کس را ز انبیاء نرسد کارزو کند *** کانجا رسد که تو به سعادت رسیده ای

بینایی از تو دارد هر دیده ور که هست *** کز جمله بر سر آمده چون نور دیده ای

ص:212

خود محض رحمتی تو، خطا باشد این که من *** گویم برای رحمت خلق آفریده ای(1) ....

بیناتر از علیّ نبود در جهان دین *** کاندر دو چشم او نفَس خود دمیده ای

زین هر دو گوشواره زیبا که از تو یافت(2) *** در گوش عرش، حلقه منّت کشیده ای

ای رحمت تو، دایه اولاد بوالبشر(3) *** ما را اگر چه هیچ نیرزیم، هم بخر

(10)

منْ بنده گرچه نظم ثنای تو می کنم *** نظم ثنای تو نه سزای تو می کنم

تو فارغی ز مدحِ چو من صد هزار، لیک *** من خود تقرّبی به خدای تو می کنم

خود را بزرگ می کنم اندر میان خلق *** نه آنکه خدمتی ز برای تو می کنم

بسیار هَرزه گفته ام از بهر هر کسی *** اکنون تدارکش به ثنای تو می کنم

از بهر نیکنامی دنیا و آخرت *** نام بزرگ خویش، گدای تو می کنم

من بس نیازمندم و، خُلق تو بس کریم *** روی طمع به سوی سخای تو می کنم

درمانده ام به دست غریمان(4) مَظلمه(5) *** دریوزه ای(6) ز کوی عطای تو می کنم

ص:213

ناموس(1) من مبر، که همه عمر پیش خلق *** دعوی بندگی و ولای تو می کنم

شرمنده گناهم و، آلوده خطا *** آن گه چه آرزوی لقای تو می کنم!

دانم که ناامید نگردم ز لطف تو(2) *** گر استعانتی به دعای تو می کنم

شرط شفاعت تو ز ما گر کبا یرست(3) *** با ما بسی متاع ازین جنس حاضرست(4)!

ص:214

ص:215

ص:216

ص:217

ص:218

قونیه را به گونه ای بر ضدّ خود برانگیخت که حتی نزدیک ترین کسانش از پیرامون او پراکنده شدند و تنی چند از آنان به روایت مورّخان به قتل مراد او شمس تبریزی کمر بستند!

از شمس تبریزی - این نادره دوران و نابغه عرفان - جز مقالات او سند مکتوبی در اختیار نداریم که آن هم تقریرات و مشهودات شماری از مریدان اوست. اگر چه در باره این قلندر شهرآشوب این پرآوازه گمنام - به لحاظ تاریخی - سخن بسیاری در میان آمده ولی هنوز ابعاد زندگی او مبهم و ناشناخته باقی مانده و فقط از سخنان اوست که می توان به شاکله شخصیتی وی پی برد و عظمت مقامات معنوی او را به تصویر کشید. سخنانی که بافتی مُلتِهب و تب آلوده دارند و بذر شعله را در دل شیفتگان معارف عرفانی می کارند تا درد بی درمان جستجو را به آنان ارزانی دارند.

مولانا به هنگام قتل و یا غیبت شمس تبریزی در سال 645 ه- . ق، چهل و یک ساله بود و تا بیست و هفت سال پس از او (672 ه- . ق) به حیات خود ادامه داد و با عنایت و تشویق مراد دیگرش حسام الدین چلبی بود که توفیق آفرینش تدریجی اثر گرانسنگ و ماندگار خود - مثنوی معنوی - را یافت که در شش دفتر تنظیم شده و دارای بیست و شش هزار بیت است، و غزلیات شورانگیز و دیگر اشعار معرفت آمیز او با تخلّص (شمس) که بالغ بر سی هزار بیت است(1)، یادگار روزگار شیفتگی و پریشان احوالی اوست که بارها در ایران و سایر کشورها به چاپ رسیده و از شروح مختلفی که پژوهش گران بر مثنوی وی نگاشته اند، می توان به ژرفای اندیشه مولانا پی برد.

این عارف بزرگ که خود را ادامه دهنده راه حکیم سنایی غزنوی (متوفای 545ه- . ق) و شیخ فریدالدین عطار نیشابوری (مقتول به سال 627 ه- . ق) می داند و می گوید: «ما از پی سنایی و عطار می رویم(2)» در مثنوی معنوی خود بارها به مناسبت از پیامبر بزرگوار اسلام(صلی الله علیه وآله) با عظمت یاد می کند، و به تبیین عرفانی برخی از احادیث نبوی(صلی الله علیه وآله)می پردازد.

ما به نقل ابیاتی از مثنوی او بسنده می کنیم که به شمیم دل انگیز نبوی(صلی الله علیه وآله)معطّر و به نور نبوّت منوّرند:

ص:219

بود در انجیل نام مصطفی *** آن سرِ پیغمبران، بحر صفا

بود ذکر حُلیه ها(1) و شکل او *** بود ذکر غَزْو(2) و صوم(3) و اَکْل(4) او

طایفه ی نصرانیان بهر ثواب *** چون رسیدندی بِدان(5) نام و خطاب

بوسه دادندی بر آن نام شریف *** رو نهادندی بر آن وصف لطیف

اندرین فتنه که گفتیم، آن گروه *** ایمن از فتنه بُدند و آن شکوه(6)

ایمن از شرّ امیران و وزیر *** در پناه نام احمد، مُستجیر(7)

و آن گروه دیگر از نصرانیان *** نور احمد داشتندی مُسْتَهان(8)

مُستَهان و خوار گشتند از فِتَن *** از وزیر شومْ رای شومْ فن

هم مُخَبَّط(9) دین شان و حکم شان *** از پی طومارهای کژْ بیان(10)

نام احمد این چنین یاری کند *** تا که نورش چون نگهداری کند؟

نام احمد چون حصاری(11) شد حصین(12) *** تا چه باشد ذات آن روح الامین(13)؟

* * *

آن دهان کژ کرد و از تَسْخُر(14) بخواند *** مر محمّد را، دهانش کژ بماند

باز آمد کای محمّد! عفو کن *** ای تو را الطاف و علم مِنْ لَدُن(15)

من تو را افسوس(16) می کردم ز جهل *** من بُدم افیوس را منسوب و اهل

چون خدا خواهد که پرده ی کس درد *** میلش اندر طعنه پاکان بَرد

ور خدا خواهد که پوشد عیب کس *** کم زند در عیب معیوبان نفس

چون خدا خواهد که مان یاری کند *** میل ما را جانب زاری کند

ای خنک چشمی که آن گریان اوست *** وی همایون دل که آن بِریان اوست

آخرِ هر گریه آخر خنده ای ست *** مردِ آخر بین، مبارکْ بنده ای ست

اشک خواهی(17)، رحم کن بر اشک بار *** رحم خواهی، بر ضعیفان رحم آر(18)

* * *

گفت پیغمبر که: «نَفْحَت های حق *** اندر این ایام، می آرد سَبق(19)»

ص:220

گوش و هُش(1) دارید این اوقات را *** در ربایید این چنین نَفْحات(2) را

نَفْحه آمد، مرشما را دید و رفت *** هرکه را می خواست، جان بخشید و رفت

نغمه دیگر رسید، آگاه باش! *** تا ازین هم وانمانی، خواجه تاش(3)!

* * *

گفت پیغمبر: «ز سرمای بهار *** تن مپوشانید یاران! زینهار

زان که با جان شما آن می کند *** کان بهاران با درختان می کند

لیک بگریزید از بادِ خزان *** کان کند، که او کرد با باغ و رَزان(4)»

* * *

گفت: صدّیقه(5) که: «ای زُبده ی وجود(6)! *** حکمت بارانِ امروزین چه بود؟

این ز باران های رحمت بود؟ یا *** بهر تهدیدست و عدل کبریا؟

این از آن لطف بهاریّات بود؟ *** یا ز پاییزیّ پر آفات بود؟»

گفت: «این از بهر تسکین غم ست *** کز مصیبت بر نژاد آدم ست

گر بر آن آتش، بماندی آدمی *** بس خرابی در فتادیّ و کمی

این جهان ویران شدی، اندر زمان(7) *** حرص ها بیرون شدی از مردمان(8)»

* * *

اَسْتُن حَنّانه(9) از هجر رسول *** ناله می زد همچو ارباب عقول

گفت پیغمبر: «چه خواهی ای ستون؟ *** گفت: جانم از فراقت گشت خون!

مَسْندت من بودم، از من تاختی *** بر سر منبر تو مسند ساختی؟

گفت: خواهی که تو را نخلی کنند *** شرقی و غربی ز تو میوه چَنَنْد؟

یا در آن عالم، حقَت سَر وِی کند *** تا تر و تازه بمانی تا ابد؟

گفت: آن خواهم که دایم شد بقاش» *** بشنو ای غافل! کم از چوبی مباش

آن ستون را دفن کرد اندر زمین *** تا چو مردم حشر گردد یوم دین(10)

تا بدانی هر که را یزدان بخوانْد *** از همه کار جهان بی کار مانْد

ص:221

هر که را باشد ز یزدان کار و بار *** یافت بار آنجا و، بیرون شد ز کار

آن که او را نبْوَد از اسرار، داد *** کی کند تصدیق او، ناله ی جماد(1)؟!

* * *

گفت پیغمبر، علیّ را که ای علیّ! *** شیر حقّی، پهلوانِ پر دلی

لیک بر شیری مکن هم اعتماد *** اندر آ در سایه نخل امید

اندرآ در سایه آن عاقلی *** کِش نداند برد از ره ناقلی

ظلّ او اندر زمین چون کوه قاف *** روح او، سیمرغ بس عالیْ طواف

گر بگویم تا قیامت نعْت او *** هیچ آن را مقطع و غایت مجو

در بشر رو پوش کرده ست آفتاب *** فهم کن! وَ اللّه اَعْلَم بِالصّواب

هر کسی در طاعتی بگریختند *** خویشتن را مَخْلَصی(2) انگیختند

تو برو در سایه عاقل گریز *** تا رهی زان دشمن پنهانْ ستیز

از همه طاعات، اینَت(3) بهترست *** سَبْق یابی بر هر آن سابق که هست(4)

* * *

پیش از عثمان، یکی نَسّاخ(5) بود *** کو به نَسْخِ(6) وحی،، جدّی می نمود

چون نبیّ از وحی فرمودی سبق *** او همان را وا نِبشتی(7) بر ورق

پرتو آن وحی بر وِی تافتی *** او درون خویش، حکمت یافتی

عین آن حکمت بفرمودی رسول *** زین قَدَر گمراه شد آن بوالفضول

کان چه می گوید رسولِ مستنیر *** مر مرا هست آن حقیقت در ضمیر

پرتو اندیشه اش زد بر رسول *** قهر حق آورد بر جانش نزول

هم ز نسّاخی بر آمد، هم زدین *** شد عَدُوِّ مصطفی و دین به کین

مصطفی فرموده کای گبرِ عَنود! *** چون سیه گشتی اگر نور از تو بود؟!

گر تو یَنْبوع(8) الهی بوده ای *** این چنین آب سیه نگشوده ای

تا که ناموسش به پیش این و آن *** نشکند، بر بست این او را دهان(9)

ص:222

ص:223

ص:224

ص:225

ص:226

اشعّة اللُّمعات نامیده است. وی هم چنین مثنوی کوتاهی دارد به نام عشّاق نامه که سرشار از شور است.

وی سرانجام به سال 688 ه- . ق در سن 78 سالگی در روستای صالحیه از توابع دمشق جان سپرد و جنازه او در همان جا به خاک سپرده شد، و مزار او از دیرباز زیارت گاه اهل عرفان و صاحبدلان است(1).

غزلیات عراقی در عین سادگی از شور و حال خاصی برخوردارند و نمایانگر حالات بیدلانه او در مسیر سیر و سلوک الی الله است.

از قصیده نبوی(صلی الله علیه وآله) او ابیاتی را به عنوان تیمُّن و تبرّک برگزیده ایم:

عاشقان چون بر درِ دل حلقه سودا زنند *** آتش سودای جانان در دل شیدا زنند ...

بگذرند از تیرگی، در چشمه حیوان رسند *** دم به دم بر جان و دل آن جام جان افزا زنند

چون به آب زندگی لب را بشویند خضر وار *** بوسه بر خاک سرای خواجه بطحا زنند

رحمت عالم، رسول اللّه، آن کاو قدسیان *** بر درش، لبّیکِ «اَوْحَی اللّه ما اَوحی(2)» زنند

آن شهنشاهی که بهر اعتصام انبیا *** عقده فتراک او از «عُروَةُ الْوُثْقی(3)» زنند

در ازل چون خطبه او «والضُّحی(4)» املا کنند *** نوبتش زیبد که «سُبحانَ الَّذی اَسْری(5)» زنند

چون بساط قرب او از «قاب قوسَین(6)» افکنند *** رایت اقبال او بر اوج «اَوْ اَدْنی(7)» زنند ...

ص:227

شمّه ای از طیب خُلقش، در دم عیسی نهند *** وز فروغ شمع رویش، آتش موسی زنند ...

برتر از کون و مکان، کعبه ست یعنی درگهش *** هست قصر کاینات از خاک او ملجا زنند ...

از برای آستان قدر او، در هر نفس *** صد هزاران خشت جان بر قالب تنها زنند

خیمه اطلس برای دودْگیرِ مطبخش *** بر سراین هفت طاقِ آینه سیما زنند

مَرکب او، شیهه بر میدان علّیین کشد *** موکب او، خیمه برنُه طارم خضرا زنند ...

گرچه نگرفت از جهانْ زر، خاک بیزان درش *** توده زر در ره خورشیدِ زرْ پالا زنند

چاکران او، بدون حق فرو نارند سر *** بندگان او قدم بر اوِلی و اُخْری زنند

خاصِگان او، ندیم مجلس خاص قِدَم *** با چنین نسبت کجا دم ز آدم و حوّا زنند؟

دوستیِّ حق نیابی در دلی بی دوستیش *** مُهر مِهر اوی و مهر حق همه یک جا زنند

هر که او را دوست تر از خود ندارد، رانده ای ست *** ور چه دارد یک جهان طاعت، به رویش وا زنند

ور همهْ عالم گنه دارد، چو او را دوست داشت *** خیمه جاهش درونِ «جَنَّةُ الْمَأوی» زنند

ص:228

هر که او دعویّ بینایی کند بی پیرویْش *** رهروانش خاک در چشم جهان پیما زنند

چون (عراقی) پیروِ او شد، سزد گر روز حشر *** خیمه قدرش وَرای ذروه اعلی زنند(1)

این ابیات را نیز از مثنوی عشّاق نامه او برگزیده ایم:

نقل کن از وبال کفر به دین *** مصطفی را دلیل مطلق بین

خاتم انبیا، رسول هُدی *** صاحب جبرئیل، امین خدا

قصد و مقصود و آخر و اول *** اولین خلق و آخرین مُرسَل(2)

پادشاه دیار جود و وجود *** مقصد علم و، عالم مقصود

حافظ صفحه معانی دل *** چشمه آب زندگانی دل

صوفی خانقاه «الرّحمن(3)» *** عالِم علم «عَلَّمَ القرآن(4)»

آن که پوشیده خلعت «لولاک» *** وز بلندیْش، پست شد افلاک

خواجه بارگاه کونین، اوست *** سالک راه «قاب قوسَیْن» اوست ...

چاکرش: آفتاب و، بنده سهیل *** روی او: «والضُّحی» و مو: «وَالّلیل(5)»

ملاّ عبدالنبی فخر الزمانی قزوینی در تذکره میخانه می نگارد:

هنگامی که عراقی از مکه، روی به مدینه نهاد و به سعادت زیارت تربت مصطفوی نایل آمد، به مدت سه شب در آنجا اقامت کرد و پنج قصیده در منقبت حضرت ختمی مرتبت(صلی الله علیه وآله)سرود به مطلع:

عاشقان چون بر در دل حلقه سودا زنند *** آتش سودای جانان در دل شیدا زنند

که ما ابیاتی از آن را پیش از این نقل کردیم.

شهبازم و، چو صید جهان نیست در خودم *** ناگه بود که از کف ایّام برپرم

ص:229

از رُخَت مجمع جمال شده *** مطلع نور ذوالجلال شده

* * *

راه باریک ست و شبْ تاریک و مَرکبْ لنگ و پیر *** ای سعادت! رخ نمای و، ای عنایت! دست گیر

* * *

دل، تو را دوست تر زجان دارد *** جان ز بهر تو در میان دارد(1)

این پنج قصیده به ترتیب در صفحات 74، 86، 90، 81 و 71 دیوان عراقی آمده است.

برای آگاهی بیشتر از شرح احوال و آثار او می توانید به این منابع مراجعه کنید:

مقدمه دیوان عراقی به قلم سعید نفیسی; از سعدی تا جامی، ص 170; آثار عجم، ص 71; قاموس الاعلام، ج 4، ص 3137; نفحات الانس، ص 601; ریحانة الادب، ج 3، ص 73; طرایق الحقایق، ج 2، ص 258; تاریخ گزیده، ص 822; تاریخ ادبیات هرمان اته، ص 177; هفت اقلیم، ج 2، ص 534; مجمع الفصحا، ج 2، ص 868; آتشکده آذر، ص 263; ریاض العارفین، ص 163; تذکره دولتشاه سمرقندی، ص 238; دویست سخنور، نظمی تبریزی، ص 239 تا 241; نعت حضرت رسول اکرم(صلی الله علیه وآله) در شعر فارسی، ص 522 تا 556; و تذکره میخانه، ص 27 تا 56;

* * *

ص:230

ص:231

ص:232

را برای همیشه جاودانه ساخته است.

این قطعه شعر را - که در عظمت مقام ادبی سعدی سروده ام، به پیشگاه سخن شناسان پارسیْ زبان تقدیم می کنم:

«قطعه»

وصف سعدی اگر چه لا یُحْصی ست *** شاید اینجا ز لا یُعَدّی گفت

سیر مینوی شعر اگر خواهی *** باید از بوستان سعدی گفت

پیش شعر رسا و فاخر او *** نتوان از رهی و رعدی گفت

زان نگویم پیمبر شُعراست *** که نبیّ: «لا نَبِیَّ بَعْدی» گفت

در کلیات سعدی این بخش ها به چشم می خورد:

رسائل، گلستان، بوستان، قصاید عربی، قصاید فارسی، مراثی، ملمّعات، مثلّثات، ترجیعات، طیّبات، بدایع، خواتیم، غزلیات قدیم، صاحبیّه، مثنویات، قطعات، رباعیات و مفردات.

سعدی، ممدوحان فراوانی داشته که برای نمونه می توان از مستعصم باللّه، نورالدین بن صیاد، سعید فخرالدین منجّم، علاءالدین عطا ملک جوینی، مظفرالدین سلجوق شاه، شمس الدین حسین علکانی، امیر انکیانو، امیرسیف الدین محمّد، ملکه ترکان خاتون، سعد بن ابوبکر، امیر فخرالدین ابی بکر، عزّالدین احمد بن یوسف و ابوبکر بن سعد زنگی.

اتابکان فارس که در زمان خلفای بنی عباس حکومت می کردند عبارت بودند از: سلغر (543 - 557ه- . ق)، زنگی و ملک بن زنگی و طغرل بن سلغر (557 - 591ه- . ق)، سعد و ابوبکر (591 - 623ه- . ق) و خلفای زمانه آنان عبارت بودند از: راشد و مقتفی (529 - 530ه- . ق)، مستنجد (555 - 566ه- . ق)، مستضی (566 - 575ه- . ق)، ناصر (575 - 622ه- . ق)، ظاهر و مستنصر (622 - 623ه- . ق) و مستعصم (656 - 640ه- . ق).

سعدیدر روزگار مستعصم خلیفه خون خوار عباسی می زیسته که به سال 656 ه- .ق

ص:233

به دست سپاهیان مغول کشته شد و بساط سلطنت خلفای بنی عباس به دست آنان برچیده گشت سعدی در مرثیت مستعصم خلیفه عباسی و زوال خلافت بنی عباس دو چکامه عربی و فارسی دارد که از شأن انسانی و مردمی او کاسته است.

اگر چه جنایات مغولان در ایران را نمی توان نوشت و عمق این فاجعه به حدی است که آدمی از بیان آن عاجز است ولی مستعصم که خود را خلیفه خدا بر مسلمین و جانشین رسول خدا(صلی الله علیه وآله)می دانسته، رفتار حکومتی چندان مسالمت آمیزی نداشته که با مرگ او شیرازه آسمان و زمین از هم بپا شد و آسمان در قتل او خون گریه کند! ولی سعدی درباره او چنین باوری نداشته و از ژرفای جان در سوک او ناله سر داده است:

آسمان را حق بود گر خون بگرید بر زمین *** بر زوال ملک مستعصم، امیر المؤمنین!

ای محمّد! گر قیامت می برآری سر زخاک *** سر برآور، وین قیامت در میان خلق بین!

نازنینان حرم را خون خلق بی دریغ *** ز آستان بگذشت و، ما را خون چشم از آستین ...

دیده بردار ای که دیدی شوکت بابُ الحرام *** قیصران روم سر بر خاک و خاقانان چین

خون فرزندان عَمّ مصطفی شد ریخته *** هم بر آن خاکی که سلطانان نهادندی جبین

وه که گر بر خون آن پاکان فرو آید مگس *** تا قیامت در دهانش تلخ گردد انگبین

بعد ازین آسایش از دنیا نباید چشم داشت *** قیر در انگشتری مانَد، چو برخیزد نگین(1) ...

* * *

ص:234

سعدی در دیباچه بوستان پس از عرض نیایش به درگاه حضرت باری به ستایش پیامبر عظیم الشأن اسلام(صلی الله علیه وآله) پرداخته است که به نقل ابیاتی از آن بسنده می کنیم:

کریمُ السَّجایا، جمیلُ الشِّیَم(1) *** نَبیُّ البَرایا، شفیعُ الاُمَم(2)

امام رسُل، پیشوای سبیل *** امین خدا، مَهبط(3) جبرئیل

شفیعُ الوَری(4)، خواجه بعث و نشر *** امام الهُدی، صدر دیوان حشر

کلیمی که چرخ فلک طور اوست *** همه نورها، پرتو نور اوست

شفیعٌ مُطاعٌ نَبیٌّ کریم(5) *** قَسیمٌ، جَسیمٌ، بسیمٌ، وَسیم(6)

یتیمی که ناکرده قرآن دُرست *** کتبْ خانه چند ملت بشُست

چو عزمش برآمیخت شمشیر بیم *** به معجز، میان قمر زد دو نیم

چو صیش(7) در اَفواه(8) دنیا فتاد *** تزلزل در ایوان کسری فتاد

به لا(9)، قامت لات(10) بشکست خُرد *** به اعزاز دین، آب عُزّی(11) ببرد

نه از لات و عُزّی برآورد گرد *** که تورات و انجیل منسوخ(12) کرد

شبی برنشست از فلک برگذشت *** به تمکین و جاه از مَلک درگذشت

چنان گرم در تیهِ قُربت(13) براند *** که بر سدره(14)، جبریل ازو باز ماند

بدو گفت سالار بیت الحرام *** که ای حامل وحی! برتر خرام

چو در دوستی مُخلصم یافتی *** عنانم ز صحبت چرا تافتی؟!

بگفتا: فراتر مجالم نماند *** بماندم، که نیروی بالم نماند

اگر یک سر موی برتر پرم *** فروغ تجلّی بسوزد پرم

نمانَد به عصیان کسی در گرو *** که دارد چنین سیّدی پیشرو

چه نعت پسندیده گویم تو را؟ *** علیکَ السّلام ای نَبیُّ الوَری(15)...

خدایا! بحقّ بنی فاطمه *** که بر قول ایمان کنم خاتمه

اگر دعوتم رد کنی وَر قبول *** من و دست و دامان آل رسول ...

ندانم کدامین سخن گویمت؟ *** که والاتری زان چه من گویمت

ص:235

تو را عِزّ «لولاک(1)» تمکین بس ست *** ثنای تو، طاها و یاسین بس ست

چه وصفت کند سعدیِ ناتمام؟ *** علیکَ السّلام ای نَبیّ السّلام(2)

در قسمت قصاید فارسی کلیات سعدی، قصیده ای در ستایش حضرت رسول(صلی الله علیه وآله)یافتیم و ما ابیاتی از این قصیده نبوی(صلی الله علیه وآله) را برای نقل در این اثر برگزیده ایم:

چو مرد رهرو اندر راه حق ثابت قدم گردد *** وجود غیر حق در چشم توحیدش، عدم گردد ...

تو خواهی نیک، خواهی بد کن امروز ای پسر! کاین جا *** عمل گر بد بود وَر نیک، بر عامل رقم گردد ...

درین گرداب بی پایان منه بار شکم بر دل *** که کشتی روز طوفان غرقه از بار شکم گردد

به سعی ای آهنین دل! مدّتی باری بکش کآهن *** به سعی، آیینه گیتی نما و جام جم گردد

تکاپوی حرم تا کی؟ خیال از طبع بیرون کن *** که مَحرم گر شوی، ذاتت حقایق را حرم گردد ...

دلت را دیده ها بر دوز، تا عَین الیقین گردد *** تنت را زخم ها برگیر تا کنزُ الحِکَم(3) گردد ...

خداوندا! گر افزایی بدین حکمت که بخشیدی *** مرا افزون شود، بی آنکه از مُلک تو کم گردد

فتاد اندر تن خاکی ز ابر بخششت قطره *** مدد فرما به فضل خویش تا این قطره، یَم گردد

امید رحمت ست آری خصوصْ آن را که در خاطر *** ثنای سیّد مُرسَل، نبیِّ محترم گردد

ص:236

محمّد کز ثنای فضل او، بر خاک هر خاطر *** که بارد قطره ای، در حالْ دریای نِعَم گردد

چو دولت بایدم، تحمید(1) ذات مصطفی گویم *** که در دریوزه، صوفی گِرد اصحاب کرم گردد

زبان را درکش ای سعدی! ز شرح علم او گفتن *** تو در علمش چه دانی؟ باش تا فردا علَم گردد

اگر تو حکمت آموزی، به دیوان محمّد رو *** که بوجهل آن بوَد کاو خود به دانش بوالحَکم(2) گردد

زفقر جاودانی رَست و صاحبْ مال دنیا شد *** هر آن درویش صاحبدل کزین در محتشم گردد(3)

این غزل نبوی(صلی الله علیه وآله) را از قسمت طیّبات کلیات سعدی برای ثبت در این دفتر انتخاب کردیم:

ماه فرو مانَد از جمال محمّد(صلی الله علیه وآله) *** سرو نباشد به اعتدال محمّد(صلی الله علیه وآله)

قدر فلک را، کمال و منزلتی نیست *** در نظر قدر با کمال محمّد(صلی الله علیه وآله)

وعده دیدار هر کسی به قیامت *** لیله اسْری(4)، شب وصال محمّد(صلی الله علیه وآله)

آدم و نوح و خلیل و موسی و عیسی *** آمده مجموع در ظِلال(5) محمّد(صلی الله علیه وآله)

عرصه گیتی، مجال همت او نیست *** روز قیامت نگر مجال محمّد(صلی الله علیه وآله)

وان همه پیرایه بسته جنّت فردوس *** بو که(6) قبولش کند بلال محمّد(صلی الله علیه وآله)

شمس و قمر در زمین حشر نتابند *** نور نتابد، مگر جمال محمّد(صلی الله علیه وآله)

همچو زمین، خواهد آسمان که بیفتد *** تا بدهد بوسه بر نِعال(7) محمّد(صلی الله علیه وآله)

شاید(8) اگر آفتاب و ماه نتابد *** پیش دو ابرویِ چون هلال محمّد(صلی الله علیه وآله)

چشم مرا تا به خواب دید جمالش *** خواب نمی گیرد از خیال محمّد(صلی الله علیه وآله)

ص:237

(سعدی)! اگر عاشقی کنی و جوانی *** عشق محمّد بس است و آل محمّد(1)(صلی الله علیه وآله)

در دیباچه گلستانِ سعدی نیز به مناسبت این دو بیت در ستایش از پیامبر رحمت(صلی الله علیه وآله)آمده است:

بَلَغَ العُلی بِکمالِهِ، کَشَفَ الدُّجی بِجَمالِه(2) *** حَسُنَت جَمیع خِصالِه، صَلُّوا علَیه و آله(3)

* * *

چه غم دیوار امت را؟ که دارد چون تو پشتیبان *** چه باک از موج بحر آن را که باشد نوح کشتیْ بان(4)؟

ص:238

ص:239

ص:240

ص:241

ص:242