ص: 2

ص: 3

ص: 4

1. شهیدان امر به معروف در یهود و نصاری.. 43

2. رویکرد یهودیان در برابر امر به معروف و نهی از منکر 45

3. توبیخ تارکان فریضه از امتهای سابق.. 46

4. توصیه به امر به معروف و نهی از منکر.. 47

5. پیامبران و امر به معروف و نهی از منکر خانواده 47

6. عذاب تارکان فریضه.. 48

7. لعن بی تفاوتهای بنی اسرائیل.. 53

فصل دوم: مبانی امر به معروف و نهی از منکر

مقدمه.. 59

بخش اول: مبانی عقلانی امر به معروف و نهی از منکر 60

الف: قاعده لطف.. 60

ب: حق و تکلیف اجتماعی.. 61

پ: لزوم عقلی جلوگیری از معصیت.. 65

ت: ضمانت اجرای قانون.. 66

بخش دوم. مبانی نقلی امر به معروف و نهی از منکر 67

الف: امر به معروف و نهی از منکر در نگاه آیات 67

ب: امر به معروف و نهی از منکر از نگاه روایات 72

فصل سوم: آثار و کارکردهای امر به معروف و نهی از منکر

مقدمه.. 79

الف: آثار دنیایی دو فریضه.. 80

1) دستیابی به فواید انجام معروفها و رهایی از پیامدهای انجام منکرها 80

2) برخورداری از آثار امر به معروف و نهی از منکر 86

یک- رحمت خداوند.. 87

دو- موجب همبستگی، مانع تفرقه.. 89

سه- اصلاح جوامع؛ تشکیل امت برتر.. 92

چهار- گسترش ایمان.. 94

پنج- اقامه فرائض و جلوگیری از دگرگونی ارزشها 95

شش- حفظ امنیت و جلوگیری از نزاع و جنگ.. 97

هفت- حلال شدن کسب و کار.. 98

ص: 6

هشت- تامین حقوق افراد.. 99

نه- آبادی زمین؛ انتقام از دشمنان؛ جلوگیری از سلطه اشرار و پذیرفته نشدن دعاها.. 100

ده- رو به راه شدن کارها.. 101

یازده- تقویت مؤمنان.. 103

دوازده- مصونیت از عذاب و کیفر دنیایی.. 103

سیزده- پاسداری از هویت انسانی خویش.. 114

چهارده- قداست جامعه.. 115

پانزده- پیشگیری از وقوع منکرها و روی آوردن به معروفها 116

شانزده و هفده - نجات آمر و ناهی و نیکنامی آنها 120

هجده- تاثیر در آمر و ناهی.. 123

نوزده- کسب عزت.. 123

بیست- محبوب سازی خدا نزد بندگان و برعکس.. 123

ب: آثار اخروی و معنوی اقامه دو فریضه.. 125

1- محبوبیت الهی.. 125

2- ثواب و پاداش.. 126

3- نجات از عذاب، سلامت اخروی.. 128

فصل چهارم: اقسام و شرایط امر به معروف و نهی از منکر

مقدمه.. 137

بخش اول: اقسام امر به معروف و نهی از منکر 137

1- امر به معروف و نهی از منکر؛ واجب یا مستحب.. 138

2- امر به معروف و نهی از منکر واجب کفایی یا واجب عینی؟ 138

یک. از منظر فقه.. 138

مقصود از واجب کفایی و واجب عینی.. 138

دو. از منظر قرآن کریم.. 140

بخش دوم- شرایط امر به معروف و نهی از منکر 145

شرط اول: شناخت معروف و منکر.. 146

شرط دوم. احتمال تاثیر.. 150

الف: عوامل تاثیرپذیری.. 153

ب. موانع تاثیرپذیری.. 154

شرط سوم: اصرار بر گناه.. 158

ص: 7

شرط چهارم: مفسده و ضرر نداشتن.. 159

شرط پنجم: آیا امر به معروف و نهی از منکر شرط پنجمی دارد؟ 168

فصل پنجم: مراتب امر به معروف و نهی از منکر

مراتب امر به معروف و نهی از منکر 175

1. مرحله انکار قلبی.. 176

2. انکار زبانی.. 181

3. انکار عملی (برخورد فیزیکی).. 185

الف- حکومت و امر و نهی در مرحله عملی.. 191

ب- معنای امر و نهی مرحله سوم.. 194

ج- رابطه امر به معروف و جهاد.. 194

فصل ششم: مجریان امر به معروف و نهی از منکر

مقدمه.. 200

1. خداوند متعال.. 201

2. فرشتگان الهی.. 207

3. عقل.. 208

4. قرآن کریم.. 210

5. انبیای الهی.. 211

یک: شأن همه پیامبران الهی.. 211

دو: برخی از پیامبران؛ به طور مشخص.. 213

1. حضرت موسی(ع).. 213

2. حضرت ابراهیم(ع).. 215

3. حضرت نوح نبی(ع).. 219

4. حضرت لوط(ع).. 221

5. حضرت هود(ع).. 230

6. حضرت صالح(ع).. 231

7. حضرت شعیب(ع).. 234

8. حضرت زکریا(ع).. 239

9. حضرت الیاس(ع).. 241

سه: پیامبر اکرم(ص).. 242

ص: 8

اول: آیات قرآن کریم.. 243

دوم: روایات.. 252

6. امامان و حاکمان.. 253

7. گروه های برتر و مرجع.. 260

8. زیردستان و عموم مردم.. 274

9. برخی آموزه های دینی.. 277

فصل هفتم: شیوه های امر به معروف و نهی از منکر

الف. روش ها و شیوه های ادراکی و آگاه سازانه 284

1. تبیین و ابهام زدایی.. 285

2. شیوه مقایسه ای.. 287

3. شیوه پرسش و پاسخ.. 288

4. عبرت انگیزی.. 291

5. جایگزین سازی.. 294

6. الگودهی.. 296

7. تمثیل و تشبیه.. 297

8. قصه گویی.. 300

9. مصوّرسازی.. 302

ب. روش ها و شیوه های انگیزش احساسات و عواطف 304

1. شوق انگیزی و ایجاد نگرانی.. 305

2. امیدوارسازی.. 312

3. توجه به عواطف.. 316

4. بیان نعمت ها.. 317

5. بذل محبت و مهر ورزی.. 320

6. استفاده از حسّ سود طلبی.. 323

7. شخصیت دادن و القای کرامت.. 325

8. موقعیت سنجی.. 326

9. تاکید و تکرار.. 337

ج. شیوه های سلبی و عملی.. 342

1. اعراض و تحریم.. 342

2. افشاگری.. 344

ص: 9

3. تندی و خشونت.. 345

4. مبارزه عملی.. 347

فصل هشتم: مخاطبان و گسترة امر به معروف و نهی از منکر

مقدمه.. 351

الف- مخاطبان امر و نهی ها 351

1- افراد مشخص و معین.. 351

2- صنف و قشر خاص.. 352

3- عموم اهل شرک و کفر.. 354

4- تودة مردم.. 355

ب- موضوعات و گسترة امر به معروف و نهی از منکر 356

1. موضوعات نظامی و فرهنگی.. 356

2. موضوعات اقتصادی.. 356

3. موضوعات اجتماعی.. 358

4. موضوعات سیاسی.. 359

5. موضوعات نظامی.. 360

6. موضوعات قضایی.. 361

7. موضوعات اخلاقی.. 362

8. موضوعات خانوادگی.. 363

9. موضوعات اعتقادی.. 364

فهرست منابع.. 367

ص: 10

احکام الهی و معارف دین را نمی توان جزیره ای شناخت و بخش نگرانه تحلیل و تفسیر کرد.. فقه بدون عقاید و اخلاق اسلامی و احکام فردی بدون فرائض اجتماعی، قابل اجرا نیست. قوانین اقتصادی اسلام با مسأله ولایت فقیه و حکومت اسلامی پیوندی ناگسستنی دارد و شاید علت تعطیلی این دو فریضه در بسیاری از کشورها و در مقاطع فراوانی از تاریخ اسلام، همین سلطه دشمنان اسلام بر اقتصاد و سیاست کشورهای اسلامی بوده است. در سلطة ستمگران زمینه لازم برای تحقیق و تدریس و تبلیغ و اطلاع رسانی درباره این دو فریضه ی بزرگ اجتماعی وجود ندارد.

امر به معروف و نهی از منکر، ضامن اجرای دیگر قوانین فردی و اجتماعی است. تدریس و تحقیق و تبلیغ آن، کار سلطة کفار و نفوذ منافقان و لغزش جاهلان را دشوار می سازد. لذا در طول تاریخ این دو قانون زندگی ساز اسلام، گرفتار سکوت و ابهام و انزوا و فراموشی و بی مهری واقع شده است. از سوی دیگر برداشت ناقص و یک جانبه و عدم آموزش دست اندرکاران و کم توجهی به مراحل و مراتب آن، زمینه مظلومیت مضاعف این دو فریضه را فراهم آورده است تا آنجا که دانشوران و محققان دلسوزی از آن با نام دو فریضه «فراموش شده» «دو از یاد رفته» «فریضتان منسیتان» یاد کرده اند و با این عناوین کتاب نوشته اند.

جامعه اسلامی بر اساس دستور صریح قرآن وپیشوایان اهل بیت(ع) و رهنمودهای فقهای عظام وظیفه دارد در جهت احیاء و اجرای این دو قانون الهی اقدام کند و به همین منظور نهادهایی مثل «ستاد احیای امر به معروف»، «شوراهای امر به معروف»، «سازمان بازرسی کل کشور»، «حراست ها» و نهادهای اطلاعاتی و امنیتی، بسیج و انتظامی تأسیس شده است. اما در بعد پژوهش و شناخت مسائل فقهی و اجتماعی برخاسته از نیازهای روز در حوزه این دو فریضه و بررسی راه کارهای اجرائی و موانع اقامه جامع قوانین دین، کاری شایسته و در خور آن انجام نشده است.

احیای عمومی و دقیق قوانین الهی رسالتی سنگین است که نیاز به تحقیقات فقاهتی و پژوهش های میدانی و بنیادی و جامع نگر دارد.

پژوهش در مبانی و مراحل و شیوه ها و انواع و شرائط آمران و ناهیان از دیدگاه کتاب و سنت و عقل و اجماع، تحقیق میدانی با تکیه بر علوم اجتماعی و بررسی میزان تاثیر بخش ها و فعالیت های جامعه در پیدایش منکرات بزرگ و کوچک شرط هرگونه برنامه ریزی موفق برای اقامه دو فریضه بزرگ است. هر گونه آموزش هم بستگی به این گونه پژوهشهای

ص: 12

بنیادی و کاربردی دارد.

قرآن کریم و سنت و سیره پیشوایان معصوم(ع) مهمترین منبع معارف اسلامی از جمله معارف و قوانین مرتبط با این دو فریضه الهی است، البته متناسب با نیازهای زمان باید در آن اجتهاد و پژوهش زنده انجام شود.

پژوهشکده امر به معروف با هدایت و حمایت ستاد مرکزی احیای دو فریضه، در شهر مقدس قم و در ساحل حوزه علمیه پدید آمد، تا از ظرفیت عظیم حوزویان بهره گیرد و تحقیقات مورد نیاز را انجام دهد.

در سال های نخستین تلاش این پژوهشکده معطوف به نیازهای فرهنگی و کاربردی بود و در این میدان گام هایی گرچه کوچک برداشت که فهرست وار اشاره می شود:

1. تدوین و نشر فصلنامه آینه رشد ویژه مدیران که 46 شماره از آن انتشار یافته است.

2. نگارش مجموعه فقه و زندگی و احکام اصناف گوناگون که 23 شماره از آن منتشر شده است.

3. چاپ و نشر کتاب دو فریضه فراموش شده از حضرت آیت الله امینی،

4. چاپ و نشر کتاب اخلاق (متن آموزشی اخلاق فردی و اجتماعی) از محقّق و نویسندة گرامی، جواد محدثی.

5. تدوین دو جلد پیکار با منکر در سیره ابرار از استاد ابراهیم زاده (همکاری درجه اول) و محمد عابدی.

6. تدریس کتاب دفاع فرهنگی در سیره ابرار از محمد عابدی.

7. تحقیق و نگارش دو جلد فریضه برتر در سیره معصومین(ع) از استاد محقق سید محمود مدنی.

8. چاپ و نشر کتاب راز حجاب از استاد مسعود صفی یاری.

9. نگارش سه مجموعه داستانی جذاب در زمینه دو فریضه به نام های «سربازان خدا»، «آیه های غیرت» و «کلید اسرار» که برای مخاطبان جوان و نوجوان بسیار سازنده است.

10. همکاری با ستاد حفاظت اجتماعی و نگارش ده جلد کتاب با عنوان مجموعه عدالت و سلامت در زمینه پیشگیری از جرم و گناه که با نهی از منکر پیوند نزدیک دارد.

11. همکاری با ستاد حفاظت اجتماعی در تهیه و انتشار 21 شماره از دوماهنامة «پیام پیشگیری».

ص: 13

12. تدوین و تألیف «کتاب شناسی امر به معروف و نهی از منکر» که محققان و استادان دو فریضه را یاری می کند.

در رویکرد جدید پژوهشکده سه برنامه مهم را در دستور کار دارد که امیدوار است با توفیق الهی و یاری عالمان و محققان کشور سریعاً سامان پذیرد:

1- نگارش دانشنامه جامع امر به معروف و نهی از منکر

2- راه اندازی و تقویت سایت جامع دو فریضه

3- تهیه و تدوین متون آموزشی برای سطوح و اقشار گوناگون.

خدای را سپاس که برنامه ریزی تدوین دانشنامه جامع دو فریضه بزرگ هم اکنون آغاز شده و سایت جامع 2farizeh.ir با حجم خوبی از کتاب ها و مقالات و احکام و فتاوی فقهای عظام در پژوهشکده امر به معروف راه اندازی شده است.

کتاب «امر به معروف و نهی از منکر در آینه قرآن» که اینک پیش روی شماست، حاصل تلاش محقق گرامی، حجت الاسلام و المسلمین محمد عابدی و همکاری حجت الاسلام والمسلمین سیدمحمد موسوی است که با نظارت و هدایت این پژوهشکده و با نگاهی نو در پرتو قرآن به تفکر و تحقیق و تألیف پرداخته است. امیدواریم این پژوهش قرآنی سرآغازی برای تحقیقات قرآنی و تفسیری بیشتر در قلمرو دو فریضه و نشر فرهنگ مهجور و مظلوم آن باشد.

در پایان از همه اهل فکر و فرهنگ صمیمانه تقاضا می شود، رهنمودهای اصلاحی، تکمیلی وطرح های اجرایی و آثار ارزشمند خود را در زمینة مسائل دو فریضه به نشانی زیر ارسال فرمایند.

و الله ولی التوفیق والسلام علیکم - هفدهم ربیع المولود 1435

پژوهشکده امر به معروف و نهی از منکر – محمود شریفی

قم، خیابان سمیه، کوچه 12، پ355. سایت: 2farizeh.ir

ص: 14

درحوزه امربه معروف است وهرگز ادعا نمی شود که شایسته این ساحت انجام یافته است.

برای اینکه تحقیق حاضر صرفاً به گزارش آیات منحصر نشود، مطالبی از کتب تفسیری به ویژه با محوریت «تفسیر نمونه» و «المیزان فی تفسیر القرآن» به ذیل آیات افزوده شده است، ضمن این که از کتاب های تفسیری ترتیبی دیگر هم بهره هایی برده ایم. کتاب هایی هم به طور خاص در این حوزه نگاشته شده اند، مانند «بزرگترین فریضه» آیت الله مصباح یزدی «امر به معروف و نهی از منکر» آیت الله نوری همدانی و نیز مجموعه دیدگاه ها و فتواهای امام خمینی(ره) که در این تحقیق به طور خاص مورد توجه قرار گرفته اند تا بر بعد تربیتی و آموزشی آن افزوده شود.

با این حال هدف هم چنان ایجاد فضایی برای باور پذیر کردن این حقیقت است که قرآن کریم در حوزه دخالت های اجتماعی به ویژه امر به معروف و نهی از منکر آموزه هایی بسیار بیشتر از آن چه در کتب و مقالات موجود دیده می شود،دارد و ان شاء الله در گام های بعدی کوشش ها برای ارایه «امر به معروف و نهی از منکر از منظر تفاسیر» و سرانجام ارایه «تفسیر موضوعی امر به معروف و نهی از منکر» سامان خواهد یافت.

لازم است در همین فرصت از همه بزرگوارانی که در تهیه طرح و مراحل مختلف از فیش برداری تا تنظیم نهایی کتاب یاور این جانب بوده اند تشکر نمایم. به طور خاص از حجت الاسلام و المسلمین جناب آقای سیداحمد زرگر، دبیر محترم ستاد احیای امر به معروف و نهی از منکر کشور که هم در این کار و هم تالیفات سابق این جانب در حوزه امر به معروف و نهی از منکر حمایت های شایسته ای کرده اند تشکر می کنم. از جناب حجت الاسلام و المسلمین سیدمحمد موسوی که مراحل آغازین کار تا فیش برداری و گردآوری مطالب با این جانب همکاری داشته اند، و ارزیابان محترم حجج اسلام محمود شریفی و محمود مهدی پور که در مراحل گوناگون با ارایه نظرات سودمند، موجب پرباری و به سرانجام رسیدن این کار شدند، نیز سپاس گذاری می کنم.

بدیهی است اظهار نظر و ارسال دیدگاه های تکمیلی خوانندگان فرزانه و محققان متعهد این اثر می تواند کمکی بزرگ به تکمیل آن در چاپ های بعدی داشته باشد.از این روی امیدوارم از طریق نشانی های زیر، ما را از آراء و نظرات خود بهره مند سازید.

قم - محمد عابدی(1)

- محرم الحرام 1435 ه.ق. - 12/10/1392

ص: 16

ص: 17

ص: 18

الف: «کار» و «چیز»: جمع آن «امور» است، مانند: (وَشاوِرْهُمْ فِی الْاَمْر)،(1) (وَإِلَی اللّهِ تُرْجَعُ الأمُورُ).(2)

ب: دستور، فرمان و برانگیختن: جمع آن اوامر است و فعل و صفت از آن مشتق می شود، مانند: (قُلْ أَمَرَ رَبِّی بِالْقِسْطِ)،(3) (أَمَرَ أَلاَّ تَعْبُدُواْ إِلاَّ إِیَّاهُ)،(4) و (إِنَّ اللّهَ یَأْمُرُکُمْ أَن تُؤدُّواْ الأَمَانَاتِ إِلَی أَهْلِهَا).(5)

مشهور از امر در «امر به معروف» معنای دوم یعنی فرمان به معروف است.

نهی: این واژه به معنای بازداری است، و در آیات متعددی به معنای منع و باز داشتن به کار رفته است مانند:

(إِنَّ الصَّلاةَ تَنْهی عَنِ الْفَحْشاءِ وَ الْمُنْکر)،(6) (وَ أَمَّا مَنْ خافَ مَقامَ رَبِّهِ وَ نَهَی النَّفْسَ عَنِ الْهَوی)(7) و (کانُوا لا یَتَناهَوْنَ عَنْ مُنکَرٍ فَعَلُوه).(8)

معروف: به معنای شناخته شده است و ریشه آن عرف می باشد. راغب اصفهانی می نویسد:

معرفت و عرفان، شناخت چیزی از روی اندیشه و تدبر به واسطه اثر آن است.(9) و هر کاری که خوبی آن با عقل یا دین شناخته شود، معروف نام دارد و منکر چیزی است که با عقل یا شرع، انکار و تقبیح شود.

راغب درباره منکر می نویسد:

و منکر هر کاری است که عقل های سالم به زشتی آن حکم کنند یا در زشتی و خوبی

ص: 20

آن متوقف بمانند، ولی شرع به زشتی آن حکم صادر کند.(1)

حاصل این که معروف هر کاری است که عقل یا دین آن را خوب بشناسند و منکر هر کاری است که عقل یا دین آن را خوب نشناسند.

مفسران به هر دو طبقه آیات توجه کرده و به تفسیر آنها پرداخته اند. بیشتر تفسیرهای اجتماعی به توضیح واژگان اصلی در قالب تفسیر آیات توجه نموده و عموماً از توجه به تک تک واژه ها صرف نظر کرده اند. علامه طباطبایی و آیت الله مکارم نیز همین رویه را در پیش گرفته و به توضیح واژه ها در ضمن آیات بسنده کرده اند.

1- در تفسیر نمونه در ذیل آیه: (وَلْتَکُنْ مِنْکُمْ أُمَّةٌ یَدْعُونَ إِلَی الْخَیْرِ وَیَأْمُرُونَ بِالْمَعْرُوفِ وَیَنْهَوْنَ عَنِ الْمُنْکَرِ وَأُولَئِکَ هُمُ الْمُفْلِحُونَ) می خوانیم:

معروف در لغت به معنای «شناخته شده» (از ماده عرف) و «منکر» به معنای «ناشناس» (از ماده انکار) است و به این ترتیب کارهای نیک، اموری شناخته شده و کارهای زشت و ناپسند، اموری ناشناس معرفی شده اند؛ چه اینکه فطرت پاک انسانی با دسته اول آشنا و با دوم ناآشنا است.(2)

علامه طباطبایی در ذیل آیه می گوید:

از این جا روشن می شود که چرا از خیر و شرَ به معروف و منکر تعبیر نمود، چون زمینه گفتار و مضمون آیه قبلی بود که می فرمود: «همگی به حبل الله چنگ بزنید و متفرق نشوید...» و معلوم است که در چنین جامعه ای که همه افرادش به حبل الله چنگ می زنند، معروف (شناخته شده) در آن خیر است و منکر (ناشناخته) در آن شرَ می باشد و ممکن نیست عکس این باشد و به فرض هم که این نکته در نظر نباشد، قطعاً وجه اینکه خیر و شرَ را معروف و منکر خوانده، این است که به حسب نظر دین، خیرمعروف و شرَ منکر است؛ نه به حسب عمل خارجی.(3)

وی در ذیل آیه 199 اعراف هم در توضیح «عرف» می نویسد:

ص: 21

واژه عرف به معنای آن سنّت ها و سیره های زیبای جاری در جامعه است که عقلای جامعه آن ها را می شناسند؛ به خلاف کارهای نادر و غیر مرسومی که عقل اجتماعی انکار می کند( که این گونه اعمال عرف، معروف نیست؛ بلکه منکر است) و معلوم است لازمه امر به پیروی عرف، این است که خود امر کننده، عامل به آن باشد و یکی از موارد عمل همین است که امر مردم، به گونه ای باشد که منکر شمرده نشود و معروف و پسندیده باشد؛ پس مقتصای اینکه فرمود: «و أمُر بِالعُرفِ» این است که اوّلاً به تمامی معروف ها و نیکی ها امر کند و ثانیا خود امر کردن هم به گونه معروف باشد؛ نه منکر و ناپسند.(1)

علامه طباطبایی در آغاز آیه هم، همین برداشت را در تفسیر آیه (خُذِ العّفوّ و امُر بِالعرفِ وّ اّعرِض عّنِ الجاهِلین) اعمال و بر دخالت عنصر «عقل» در معروف و منکر تاکید می کند و معتقد است:

اخذ به چیزی، به معنای همراه آن بودن و ترک نکردن آن است، پس معنای این که فرمود: «عفو را بگیر» این است که همواره بدی های اشخاصی را که به تو بدی می کنند، بپوشان و از حق انتقام که «عقل اجتماعی» تجویز می کند، چشم بپوش؛ و این رویه را هیچ وقت ترک نکن؛ البته این چشم پوشی نسبت به بدی دیگران و تضییع حق شخصی است؛ و اما مواردی که حق دیگران با اسائه به ایشان، ضایع می شود، «عقل» عفو و اغماض را تجویز نمی کند، چون عفو در این گونه موارد واداشتن مردم به گناه و مستلزم این است که حق مردم به گونه ای شدیدتر تضییع گردد و نوامیس حافظ اجتماع بی اثر شود و تمام آیات نهی کننده از ظلم و افساد و کمک به ستمکاران و میل و خضوع در برابر ایشان، بلکه همه آیات متضمّن اصول شرایع و قوانین، از چنین چشم پوشی جلوگیری می کند.(2)

علامه در تفسیر آیه 288 سوره بقره، واژه معروف را این گونه توصیح می دهد:

معروف به معنای هر کاری است که افکار عمومی آن را شناخته شده بداند و با آن

ص: 22

مأنوس باشد و با ذائقه ای که اهل هر اجتماعی از نوع زندگی اجتماعی خود به دست می آورد، سازگار باشد و به ذوق نزند.(1)

سپس توضیح می دهد واژه معروف دوازده بار در آیات تکرار شده است، چون:

خدای تعالی اهتمام دارد به اینکه عمل طلاق و ملحقات آن بر وفق سنن فطری انجام شود و عملی سالم باشد؛ بنابراین واژه «معروف» هم متضمن هدایت عقل است و هم حکم شرع و هم فضیلت اخلاقی و هم سنّت های ادبی و انسانی.(2)

علامه بار دیگر به معروف از نظر اسلام توجه می کند و می نویسد:

چون اسلام شریعت خود را بر اساس فطرت و خلقت بنا کرده است، معروف از نظر اسلام همان چیزی است که مردم آن را معروف بدانند؛ البته مردمی که از راه فطرت منحرف نشده و از حد نظام خلقت رویگردان نشده باشند و یکی از احکام چنین اجتماعی این است که تمام افراد و اجزای اجتماع در هر حکمی، برابر باشند و در نتیجه احکامی که علیه آنان است، برابر با احکامی باشد که به نفع ایشان است.(3)

وی معنای تساوی مورد نظرش را توضیح می دهد و بیان می کند که این تساوی باید با حفظ وزنی باشد که افراد در اجتماع دارند و بالاخره در مورد آیه (إِنَّهُمْ لَیَقُولُونَ مُنْکَرًا مِنَ الْقَوْلِ وَزُورًا)(4) منکر را چنین توضیح می دهد:

یعنی این زوج هایی که ظِهار می کنند و با ظهار کردن، سخن منکری (ناپسندی) می گویند که شرع آن را انکار می کند (نمی پسندد)؛ زیرا معتبر نمی داند و تشریع نمی کند و براعتبار و تشریع جاهلانه مردم جاهلیت را صحه نمی گذارد.(5)

ص: 23

با جمله خبریه؛(1) جمله اسمیه و فعلیه و ...؛(2) جمله منفی؛(3) جمله نهی «لاتقولوا ...»؛(4) جمله امریه «فلیاکل بالمعروف».(5)

با توجه به مجموعه آن چه گفته شد، می توان چنین نتیجه گرفت: «معروف» اموری است که «سازگار و مأنوس با نوع خلقت (فطرت) و عقل بشر است. به همین دلیل در جامعة توحیدی و الهی چون بنابراین است که مردم در مسیر فطرت و عقل حرکت کنند، و امور خیر و نیک، برای فطرت و عقل شناخته شده اند، به آنها معروف می گویند. با همین وسعت معنا، معروف شامل همه اموری می شود که مطابق فطرت و عقل اند، مانند هدایت عقلی، تکالیف دینی و حکم شرعی، فضیلت های اخلاقی و سنّت های ادبی و انسانی.

با همین منطق منظور از منکر، اموری است که «ناسازگار و نامأنوس با فطرت و عقل بشر» باشد و در جامعه توحیدی به امور شرّ و بد، منکر گفته می شود، چون برای عقل و فطرت ناشناخته اند. با این گستره معنایی، اموری چون ضلالت عقلی، حکم ضد شرعی، رذایل اخلاقی و سنت های غیراخلاقی و غیر انسانی، منکر نامیده می شوند.

امت به تحقق دو فریضه و ... از جمله نشانه های اهتمام و توجه جدَی خداوند حکیم به امر به معروف و نهی از منکر است. در این جا تنها به پنج آیه اشاره می کنیم و تفصیل مطالب را به مباحث آینده وامی گذاریم؛ ضمن اینکه کارکردهای امر به معروف و نهی از منکر و عوارض وانهادن آن ها نیز گویای اهمیت و جایگاه والای دو فریضه، در برابر فرایض دیگر است و شایسته است مخاطبان فرزانه ما در بررسی اهمیت دو فریضه از توجه به آنها هم غافل نشوند.

فساد بیفتد؛ بلکه هر یک که با شخص منحرف بر خورد می کند، او را از انحراف نهی می کند و این همان «دعوت به فراگیری و تشخیص معروف از منکر و امر به معروف و نهی از منکر» است که خدای تعالی در آیه شریفه خاطر نشان ساخته است.(1)

بر این اساس، یکی از شاخصه هایی که اهمیت امر به معروف و نهی از منکر را نشان می دهد، «حفظ علم و تمدن و دست آوردهای جامعه بشری» در سایه شناخت منافع و ضررها، نظارت، دخالت و بازگردان افراد و جریان ها به مسیر حفظ منافع و ارزش هاست. امر به معروف و نهی از منکر، از این حیث، جایگاهی فراتر از یک دین خاص، مانند اسلام دارد و روشی عمومی در همه تمدن ها و جامعه ها برای حفظ ارزش ها و دست آوردها است.

در تفسیر نمونه هم، با طرح عقلی بودن این دو فریضه، بر منطقی بودن وظیفه امر به معروف و نهی از منکر تأکید شده و «حق نظارت فرد بر اجتماع»، حق طلبی ناشی از «پیوند سرنوشت ها» معرفی شده است.(2)

اگر دو فریضه اجرا نگردد، ریشه های ایمان در دل ها سست می گردد و پایه های آن فرو می ریزد، لذا دو فریضه، بر ایمان مقدم شده اند.(1)

علامه طباطبایی (ره) می نویسد:

معلوم است که کلّیت و گستردگی این شرافت بر امت اسلام، از این جهت است که بعضی افرادش به حقیقت ایمان و قیام به حق امر به معروف و نهی از منکر، متصف اند.(2)

علامه طباطبایی، ظاهر آیه را به مؤمنان صدر اسلام مربوط می داند و می نویسد:

برگشت معنای آیه به این می شود که شما گروه مسلمانان در ابتدای پیدایش، بهترین امت برای مردم بودید، چون امر به معروف و نهی از منکر می کردید و می کنید و با اتفاق کلمه و در کمال اتحاد به ریسمان خدا چنگ می زنید و مانند تن واحد هستید. اگر اهل کتاب هم مثل شما بودند، برایشان بهتر بود؛ ولی چنین نبودند؛ بلکه اختلاف کردند، بعضی ایمان آوردند و بیشترشان فسق ورزیدند.(3)

بر این اساس، التزام عملی به «معروف » و «امر به معروف و نهی از منکر» می تواند ساختارهای نظام اجتماعی را چنان سامان دهد که امّت به برتری برسد و البته آن چه این ارزشمندی و اهمیت را فزون تر می سازد، این است که کارکرد مذکور اختصاص به اسلام هم ندارد و هر امت دیگری هم که این ساز و کار را پیاده کند، و به دخالت های مسئولانه اجتماعی رسمیت دهد و عمل کند، می تواند در همان جنبه به برتری برسد. آیه به این صورت بر اهمیت امر به معروف و نهی از منکر دلالت می کند و این ملاک در هر گروهی باشد، آنان را به خیر، نزدیک تر می کند.

در مجمع البیان و تفسیر عیاشی در ذیل آیه از امام صادق(ع) روایت شده است:

یعنی امتی که دعای ابراهیم در حقّشان پذیرفته شد، اینان امتی اند که انبیا میان آنها و از خود آنها و به سوی آن ها مبعوث می شدند و آنان امّت وسطی اند که در آن آیه فرمود:

ص: 28

(وَ کَذلِکَ جَعَلْناکُمْ أُمَّةً وَسَطاً)؛ (و این چنین شما را امت میانه ای قرار دادیم). (1)

به معروف و نهی از منکر می کنند و نماز برپا می دارند و زکات می پردازند و از خدا و رسولش اطاعت می کنند، به زودی خدا آنان را مورد رحمت خویش قرار می دهد. خدا توانا و حکیم است».

در آیات گذشته نشانه های مشترک مردان و زنان منافق، (امر به منکر، نهی از معروف، امساک و بخل، فراموشی خدا و مخالفت با فرمان خداوند) مطرح شده است و در این آیه، نشانه های مردان و زنان با ایمان بیان می شود که در مقابل صفات منافقان قرار دارد.

جالب اینکه آیه درباره منافقان «اولیا» نیاورد و این نشان می دهد روح مودّت و ولایت میان آنها وجود ندارد و هرگاه منافع شخصی شان به خطر بیفتد، حتی به دوستان خود خیانت می کنند، آیه به شرح صفات مومنان می پردازد؛ اینکه مردم را به نیکی ها دعوت می کنند؛ آنها را از زشتی ها، بدی ها و منکرات باز می دارند و ... در پایان، به نخستین امتیاز مومنان از نظر نتیجه و پاداش اشاره می کند و می فرماید: «خدا آنها را به زودی مشمول رحمت خویش قرار می دهد». رحمت، در اینجا مفهوم بسیار گسترده ای دارد و هرگونه خیر، برکت و سعادت دنیا و آخرت را دربرمی گیرد.(1)

در این آیه امر به معروف نهی از منکر از سویی ویژگی های مومنان معرفی می شود و حاصل آن (در کنار چهار موضوع دیگر) «رحمت گسترده» معرفی می گردد و این نیز اهتمام جدی خدای حکیم، به امر به معروف و نهی از منکر را نشان می دهد.

نکته مهم اینکه خداوند در آیات قبل، عکس این ویژگی را به منافقان نسبت می دهد(2) و روشن می سازد «نظام مداخله و نظارت»، «دفاع از ارزش ها و منافع» و «تلاش برای دفع ضدارزش ها» در هر گروهی ( صالح یا فاسد) وجود دارد؛ البته هر کدام آنچه را ارزش می پندارند، تقویت و با همه ابزارها بر حفظ آن (مداخلات، نظارت، امر و نهی، تولی، تبری) پای می فشارند. همین وضع در مورد گروه های منحرف، مثل منافقان هم وجود دارد و چون ارزش های آنان، برخلاف ارزش های جامعه اسلامی و دینی است؛ آنچه که آنان امر می کنند، از منظر دین ما، ضد ارزش است و آنچه از آن باز می دارند، از نگاه ما معروف و ارزش است، لذا خداوند متعال در این آیات، به منافقان اشاره می کند که به آنچه منکر است، امر می کنند و

ص: 30

از آنچه معروف است، باز می دارند؛ در حالی که این منکرات را برای خود ارزش می پندارند و معروف ها را منکر می شمارند، لذا به آن امر و از این، نهی می کنند.

فردی می تواند در جامعه، مفیدتر و بر افراد تاثیرگذارتر باشد. همین مومنان در حال اجتماع؛ دیده بانی اند که جامعه را به سوی خیر می کشانند؛ یعنی امر به معروف و نهی از منکر می کنند، حدود خدایی را حفظ می نمایند و در حال انفراد و اجتماع و خلوت و ظاهر، از آن حدود تجاوز نمی کنند.

ویژگی «نظارت بر جامعه و دخالت موثر در آن» چنان اهمیتی دارد که خدا به رسولش دستور می دهد به ایشان بشارت بدهد؛ با اینکه در آیه قبل به آنها بشارت داده بود و این تاکید رسایی است که نمی توان مرزی برایش قایل شد. علامه طباطبایی به تأکید مذکور که گویای اهمیت ویژه امر به معروف و نهی از منکر است، توجه می دهد؛ آن گاه ترتیب ویژگی ها و جایگاه امر به معروف را یادآور می شود و می نویسد:

اگر اول توبه، عبادت، گردش، رکوع و سجود ایشان را آورد، برای این است که این اوصاف ویژگی فردی آنان است؛ بعد ویژگی های اجتماعی ایشان را که از ایمان آنان سرچشمه گرفته است، ذکر کرد؛ اینکه مومنان با امر به معروف و نهی از منکر، جامعه صالحی به وجود می آورند؛ آن گاه در خاتمه وصف پسندیده زیبایی را که ایشان در هر دو حال (انفراد و اجتماع) دارند، ذکر کرد؛ اینکه حافظ حدود خدا هستند و اگر به «حافظ» تعبیر کرد، برای این است که بفهماند مومنان از حدود خدا تجاوز نمی کنند و نیز نسبت به آن اهتمام و مراقبت دارند.(1)

آیه نشان می دهد «التزام به معروف ها و پرهیز از منکرها» در روح و جان مومنان ریشه دارد؛ به گونه ای که اصل برای آنها، فقط تحقق ارزش ها و گرفتن فرصت از بروز زشتی هاست. این باور، دوگونه بروز می کند، یکی در موردخودشان (به صورت فردی با التزام به معروف ها و رعایت دقیق حدود خداوند) و یکی درباره دیگران (با امر آنها به رعایت ارزش ها و نهی از ارتکاب ضدارزش ها). به این ترتیب، ارزش ها در هر دو، بعد فرصت بروز می یابند و منکرات با مانع روبه رو می شوند و امر به معروف و نهی از منکر می تواند موجب ثبات معروف ها و تزلزل منکرات شود.

در میزان اهمیت و تاثیرگذاری امر به معروف و نهی از منکر، در برپایی سایر ارکان دین، همین بس که امام سجاد(ع) نبود آن را بین مسلمانان عصر خود، از دلایل عدم امکان جهاد

ص: 32

می داند. وقتی شخصی امام(ع) را در مکه دید و به عنوان اعتراض گفت: «جهاد و سختی آن را رها کردی و به حج و آسانی آن، رو آورده ای»؛ آنگاه آیه: (إنَّ الله اشْتَری ...) را خواند. حضرت در جواب فرمود: ادامه آیه را هم بخوان. وقتی او آیه (التَّائِبُونَ الْعابِدُونَ الْحامِدُونَ السَّائِحُونَ الرَّاکِعُونَ السَّاجِدُونَ الْآمِرُونَ بِالْمَعْرُوفِ وَ النَّاهُونَ عَنِ الْمُنْکَر…) را خواند، حضرت فرمود:

اگر یاران ما (فرماندهان جبهه) این صفات و کمالات را داشتند، قیام بر ما واجب بود و در آن صورت جهاد از حج برتر می شد.(1)

به این ترتیب، امام روشن کرد در سایه وجود رهبری عادل و شایسته و کمالاتی چون امر به معروف و نهی از منکر است که واجباتی چون جهاد؛ فرصت تحقق می یابند و با نبود آنها، چاره ای جز عقب نشینی به سنگرهای عقب تر؛ مثل حج و عبادات فردی نیست.

(أُولَئِکَ الَّذِینَ حَبِطَتْ أَعْمَالُهُمْ فِی الدُّنْیَا وَالآخِرَةِ وَمَا لَهُمْ مِنْ نَاصِرِینَ)؛(1) (آنان کسانی اند که کارهایشان در دنیا و آخرت تباه شده است و یاوری برایشان نیست).

1.اقامه فرائض؛ 2. امنیت راه ها؛ 3. حلال شدن کسب ها؛ 4. ردّ مظالم؛ 5. آبادی زمین ها؛ 6. انتقام گرفتن از دشمنان؛ 7. و به سامان شدن امور، به خوبی نشان می دهند این دو فریضه، جایگاه تاثیرگذاری در بینش اسلامی دارند و موجب تحقق و نهادینه شدن آموزه های دینی می شوند.

روایت بر ارزش و اهمیت دو فریضه تاکید دارد؛ به گونه ای که عمل به آن موجب شرافت و برتری می شود.

الْمُنْکَرِ إِلَّا کَنَفْثَةٍ فِی بَحْرٍ لُجِّی»؛(1) (تمام کارهای نیک و حتی جهاد در راه خدا در برابر امر به معروف و نهی از منکر، چون ذره ای آب دهان در برابر دریای پهناور است).

این تاکیدها نشان می دهد امر به معروف و نهی از منکر ابزار محافظت از احکام و قوانین فردی و اجتماعی و روح و جان آنها است و با تعطیلی امر و نهی، تمام احکام متروک و همه اصول به مرور از میدان عمل حذف می شوند. طبق روایت حتی جهاد که عامل بازدارنده از نابودی کیان مسلمانان در عرصه خارجی است، در برابر امر به معروف و نهی از منکر که کیان اسلامی را از ریشه و درون حفظ می کند، مثل قطره در برابر دریاست. شاید بتوان این واقعیت را که «حفظ درونی» توسط دو فریضه، برتر و اولی تر از «حفظ بیرونی» است، از مهم ترین دلایل برتری دو فریضه برشمرد، قوام و ثبات نظام اسلامی و جامعه دینی، با این دو فریضه تامین می شود و فرایض دیگر، سنّت ها، حدود و ... در سایه این دو ثابت و نهادینه می شوند و آنگاه است که امت اسلامی با اطمینان از ثبات داخلی، جرأت نبرد با دشمن بیرونی را به خود می دهد تا از خطرهای خارجی هم در امان بماند. هم چنین با توجه به روایت سابق از امام زین العابدین(ع) مبنی بر وانهادن جهاد به دلیل نداشتن یاوران کافی،شاید بتوان گفت در اینجا هم برتری امر به معروف و نهی از منکر از زاویه خاصی مورد نظر است.

در پی امر به معروف ها و نهی از منکرهای متعدد،(1) سرنوشت باغدارانی که می خواستند فقرا را از میوه های باغشان محروم کنند و نهی از منکر برادرشان را نپذیرفتند و ... از جمله صدها موردی اند که به گونه ای تاریخچه این موضوع را به دست می دهند و ما در خلال مباحث آینده به برخی از آنها اشاره خواهیم کرد.

اینها غیر از تاریخچه کلی ارسال رسولان است که امر به معروف و نهی از منکر یکی از وظایف عمده آنان بود و از این جهت باید سابقه امر به معروف و نهی از منکر را با تشکیل اولین اجتماعات بشری و ارسال رسولان الهی بر آنان، مرتبط دانست.

آنچه در پی می آید بررسی برخی از این آیات است؛ با این توضیح که پیشینه امر به معروف و نهی از منکر تا زمان نزول قرآن مورد نظر است و به دوره نزول قرآن یا بعد از آن نمی پردازیم. هم چنین پیشینه مذکور را از نگاه مفسران بیان می کنیم؛ هرچند آنها به مناسبت در ذیل آیات امر به معروف و نهی از منکر بحث کرده اند؛ اما آیه های مذکور اشاره صریحی به آن ندارند. یادآوری این نکته هم ضروری است که موضوع «پیشینه دو فریضه» در کمال شگفتی تاکنون مورد توجه جدی و ژرف نویسندگان در کتاب های امر به معروف و نهی از منکر قرار نگرفته است. این آیات را در سه عنوان زیر می توان تنظیم کرد:

الف: دلایل کلی: منظور آیاتی است که به دلایل کلی امر به معروف و نهی از منکر اشاره دارند و در ضمن طرح دلیل، روشن می سازند که امر به معروف و نهی از منکر پیشینه ای طولانی دارد. مهم ترین این دلایل که در ضمن به پیشینه هم توجه می دهند، عبارت اند از:

عمل را در آیه: (وَالْبَلَدُ الطَّیِّبُ یَخْرُجُ نَبَاتُهُ بِإِذْنِ رَبِّهِ وَالَّذِی خَبُثَ لا یَخْرُجُ إِلا نَکِدًا)(1) به زمین و روییدنی های آن مثال می زند. همچنین

شکی نداریم که علم و عمل اثر متقابل دارند. قوی ترین انگیزه عمل، علم است و وقتی عمل واقع شد و اثرش به چشم دیده شد، بهترین معلمی است که همان علم را به آدمی می آموزد. همه اینها انگیزه شده است تا جامعه صالحی که علمی سودمند و عملی صالح دارد، علم و تمدن خود را با تمام نیرو حفظ کند و افراد جامعه، اگر فردی را ببینند که از آن علم سرپیچی می کند، او را به سوی آن برمی گردانند و شخص منحرف از راه خیر و معروف را به حال خود را نمی گذارند و اجازه نمی دهند به پرتگاه منکر سقوط کند و در مهلکه شر و فساد بیفتد؛ بلکه هر یک که با شخص منحرف برخورد می کنند، او را از انحراف نهی می کنند و این همان دعوت به فراگیری و تشخیص معروف از منکر و امر به معروف و نهی از منکر می باشد و این همان است که خدای متعال در آیه شریفه خاطرنشان ساخته و می فرماید:

«یَدْعُونَ إِلَی الْخَیْرِ وَیَأْمُرُونَ بِالْمَعْرُوفِ وَیَنْهَوْنَ عَنِ الْمُنکَرِ».(2)

علامه در این تحلیل، «علم و عمل» را دو فرآورده تمدن بشری می داند و آن ها را سرمایه جامعه ها می داند و معتقد است که تمدن ها با حفظ همین علم ها و عمل ها محفوظ می مانند و بشر با درک این سود در طول تاریخ، همواره کوشیده است تمدن خود را با حفظ علم ها و عمل هایش محافظت کند. تجربه تاریخی بشر نشان می دهد که هرگاه فردی خواسته است برخلاف علم و عمل تمدن رفتار و منافع جامعه را به خطر اندازد، انسان ها در سایه حس سودمحوری خود را موظف به بازداری و جلوگیری از آن دانسته اند و این حق مداخله نظارت و اِعمال رفتارهای بازدارنده درراستای حفظ تمدن و سود را برای خود قائل شده اند و این یعنی امر و نهی سابقه ای به درازای تاریخ و شکل گرفتن جامعه بشری دارد.

می دهد که انسان ها همواره به دلیل برخورداری از قوّة عقلانی در حدّ درک و تشخیص معروف ها و منکرها، و خوبی ها و بدی ها، به طور طبیعی واکنش نشان می دادند. هر چند این ارزش ها و ضدارزش ها متناسب با نوع جهان بینی آنها و میزان شناختشان متفاوت بوده است.

هم چنین است مسئلة فطری بودن و این که انسان ها همواره برخوردار از فطرت و نوعی از خلقت هستند که ارزش ها و ضدارزش هایی را درک می کنند و همان گونه که در روایات تاکید می شود، دین فطری است و بخش مهمی از دین، همان بایدها و نبایدها و ارزش ها و ضدارزش های برخاسته از هست و نیست ها است که جهان بینی، خداشناسی و انسان شناسی خاص الهی، آنها را به رسمیت می شناسد.

در هر حال و با اکتفاء به این اجمال در بحث فطرت، بر اساس منطق قرآن اولین انسان، پیامبر بود و علم الهی داشت و جامعه ای هم که تشکیل داد، بر اساس قوانین و سنت های الهی اداره می شد و کاربست عقل در اداره امور از جمله این سنت ها است. روایاتی هم که عقول انبیا و ائمه را محل اوامر و نواهی خداوند می دانند، در همین ارتباط قابل توجه اند.(1)

آیات فراوان پیامبراکرم(ص) را آمر و ناهی می داند، مانند:

«یامرهم بالمعروف و ینهاهم عن المنکر»؛(2) (آنها را به معروف امر و از منکر نهی می کنند).

روایات زیادی هم براین مطلب تاکید دارند، مانند این روایت که امیرمومنان علی(ع) فرمود:

«اشهد ان محمداً ... ارسله بالمعروف آمراً و عن المنکر ناهیاً...»؛ (3) (شهادت می دهم که خداوند محمد را ..... برای معروف امر کننده و از منکر نهی کننده و ... فرستاد).

«أَنْهَی إِلَیْکُمْ عَلَی لِسَانِهِ مَحَابَّهُ مِنَ الْأَعْمَالِ وَ مَکَارِهَهُ وَ نَوَاهِیَهُ وَ أَوَامِرَ»؛(4) (خدا به زبان پیامبر کارهای مطلوب و نامطلوب و نواهی و اوامر خود را به شما رساند).

ص: 40

بر این پایه یکی از دلایل شکل گیری نظام رسالت، رساندن اوامر و نواهی خداست. حضرت در حدیث های دیگری این گستره را به قرآن، پیامبر و امامان هم گسترش می دهد که همگی نشان می دهند تاریخچه امر به معروف و نهی از منکر، بسیار گسترده تر از آن است که اختصاص به دین و آیین خاصی داشته باشد. به این موارد توجه کنید:

«کَانَ ذَهَابُهُ أَعْظَمَ الْمُصِیبَةِ عَلَی جَمِیعِ أَهْلِ الْأَرْضِ وَ الْبَرِّ وَ الْفَاجِرِ ثُمَّ تَرَکَ کِتَابَ اللَّهِ فِیکُمْ یَأْمُرُ بِطَاعَةِ اللَّهِ وَ یَنْهَی عَنْ مَعْصِیَتِه»؛(1) (از دست رفتن پیامبر خدا بزرگ ترین مصیبت برای اهل زمین و نیکوکار و بدکار بود، سپس کتاب خدا را میان شما گذاشت که شما را به اطاعت خدا امر و از نافرمانی او نهی می کند).

«یا ایهاالناس ... فَإِنَّکُمْ تُقَاتِلُونَ الْمُحِلِّینَ الْقَاسِطِینَ الَّذِینَ لَا یَقْرَءُونَ الْقُرْآنَ وَ لَا یَعْرِفُونَ حُکْمَ الْکِتَابِ- وَ لا یَدِینُونَ دِینَ الْحَقِ مَعَ أَمِیرِ الْمُؤْمِنِینَ وَ ابْنِ عَمِّ رَسُولِ اللَّهِ(ص) الْآمِرِ بِالْمَعْرُوفِ وَ النَّاهِی عَنِ الْمُنْکَر»؛(2) (ای مردم شما با حرمت نشناسان ستمگر که قرآن نمی خوانند و حکم کتاب را نمی دانند و دین حق را نمی پذیرند، در رکاب امیرمومنان و پسرعموی رسول خدا(ص) می جنگید؛ او که آمر به معروف و ناهی از منکر است).

روایت مشهور پیامبر اکرم(ص) هم که گناهکار را به شخصی در کشتی تشبیه می کند که جایگاهش را سوراخ می کند و می گوید جایگاه خودم است، بعد عقلی امر به معروف و نهی از منکر را نشان می دهد و اینکه بشر همواره حق نظارت بر آن دسته از رفتار دیگران را به سرنوشت خود مربوط می داند، حق خود می شمرد و آن را با جدیت اعمال می کند، البته در هر زمان برداشت ها از میزان و نحوه دخالت رفتار دیگران در سود و زیان و حق اشخاص متفاوت بوده و هست؛ ولی اصل قضیه همواره ثابت بوده است. بر این اساس امام رضا(ع) می فرماید:

«وَجَدْنَا أَوَّلَ الْمَخْلُوقِینَ وَ هُوَ آدَمُ(ع) لَمْ یَتِمَّ لَهُ الْبَقَاءُ وَ الْحَیَاةُ إِلَّا بِالْأَمْرِ وَ النَّهْیِ

ص: 41

فَدَلَّهُمَا إِلَی یَوْمِ الْقِیَامَة»؛(1) (نخستین مخلوق، یعنی آدم(ع) را می بینیم که بقاء و زندگی اش کامل نشد، مگر با امر و نهی خداوند. آن دو (آدم و حوا) را بر آنچه نفع و بقایشان در آن بود، راهنمایی کرد و از آنچه موجب ضررشان بود، نهی کرد، سپس امر و نهی در نسل آنان تا قیامت تداوم یافت).

جالب اینکه امیرمومنان(ع) ضمن خطبه ای امر به معروف و نهی از منکر را ویژگی خدا معروفی می کند:

«إِنَّ الْأَمْرَ بِالْمَعْرُوفِ وَ النَّهْیَ عَنِ الْمُنْکَرِ لَخُلُقَانِ مِنْ خُلُقِ اللَّهِ سُبْحَانَهُ»؛(2) (امر به معروف و نهی از منکر دو ویژگی از ویژگی های خدای سبحان است).

امام حسین(ع) هم می فرماید:

خداوند امر به معروف و نهی از منکر را به عنوان تکلیف واجب از خود آغاز کرد.(3)

آیات قرآن این دیدگاه را تایید می کند:

(إِنَّ اللَّهَ یَأْمُرُ بِالْعَدْلِ وَالإحْسَانِ وَإِیتَاءِ ذِی الْقُرْبَی وَیَنْهَی عَنِ الْفَحْشَاءِ وَالْمُنْکَرِ وَالْبَغْیِ یَعِظُکُمْ لَعَلَّکُمْ تَذَکَّرُونَ)؛(4)

(خدا شما را به عدل و احسان و رسیدگی به خویشان امر می کند و از فحشا و منکر و ستم نهی می کند. شما را موعظه می کند، شاید متذکر شوید).

و این همان است که خداوند می فرماید: (فبشرهم بعذاب

الیم).(1)

امام علی(ع) به پیامبرانی اشاره می کند که در راه این فریضه حتی جان خود را به طرز دل خراشی از دست داده اند و می فرماید:

پیامبر خدا زکریا را با اره قطعه قطعه کردند و یحیی، فرزند زکریا را کشتند؛ با اینکه او آنها را به خدا دعوت می کرد...! خدا در کتابش فرمود: کسانی را که به آیات خدا کافر شدند، پیامبران را به ناحق و کسانی را که به قسط امر می کردند، کشتند، به عذاب دردناک بشارت بده.(2)

از نکات مهم در این آیه، کاربرد فعل مضارع (یکفرون) و (یقتلون) است که نشان می دهد این کار، سیره و روش آنان بود و کشتن انبیا و آمران به عدالت، گویا بخشی از برنامه زندگی آنها شده بود؛ البته این اعمال بیشتر روش یهودیان بود که امور نیز در شکل های مختلف ادامه دارد؛ ولی مانع از عمومیت داشتن آیه نیست و هر امتی می تواند تا این حد سقوط کند.(3)

نکته دوم اینکه شیخ طوسی درباره آیه «و یقتلون الذین یامرون بالقسط من الناس» به اصل بحث توجه می دهد و می نویسد: «معناه الذین یامرون بالمعروف و ینهون عن المنکر»؛(4) لذا قسط در اینجا به عنوان معروف در نظر گرفته شده است و آن گروه در قالب اجرای امر به معروف و نهی از منکر، به قسط امر می کردند.

هم چنین آیه نشان می دهد که قتل پیامبران و آمران و ناهیان همیشه به غیر حق و ظالمانه بوده است. قید بغیر حق، قید توضیحی است و برای تاکید آمده است. درباره تعداد پیامبرانی که در یک روز شهید شدند، باید گفت: پیامبرانی نیز بر اساس اهداف و ضرورت های ارسال به انواع مختلفی تقسیم می شوند که بخش عمده ای از آنها پیامبران تبلیغی اند که گردآمدن تعداد زیادی از آنها در یک زمان ممکن می شود. هم چنین گاهی اعدام، حبس یا دستگیری های گروهی توسط فعالان برنامه ریزی می شود و بارها اتفاق افتاده است که گروهی

ص: 44

از عالمان یا وعاظ و مبارزان را طی یک شب زندانی یا حبس و اعدام کرده اند و شاید در زمان بنی اسرائیل هم چنین وضعیتی پیش آمده بود و علاوه بر پیامبران، گروه زیادی از عابدان بنی اسرائیل هم به شهادت رسیده بودند.

یک. حضور آمر و ناهی: در این ماجرای تاریخی گروه دیگری بودند که «امر به معروف» و «نهی از منکر» می کردند وبه رغم عدم تاثیر ظاهری امر به معروف و نهی از منکر، دارای انگیزه خاصّی بودند و این بخش آیه: (وَ إِذْ قالَتْ أُمَّةٌ مِنْهُمْ لِمَ تَعِظُونَ قَوْماً اللَّهُ مُهْلِکُهُمْ أَوْ مُعَذِّبُهُمْ عَذاباً شَدِیدا...) نشان می دهد امت دیگری هم بودند که این امت را موعظه می کردند، پس تقدیر آیه چنین است: «اذ قالت امة منهم لامة اخری کانت تعظهم»؛ (آن زمانی که امتی از ایشان به امت دیگری که ایشان را موعظه می کرد، گفتند...) و جمله «لامة اخری کانت تعظهم» برای اختصار حذف شده است.

ظاهر اینکه پرسیدند: «چرا مردمی را که خدا هلاکشان خواهد کرد، موعظه می کنید»، این است که ایشان اهل تقوا بوده اند و از مخالفت امر خدا پروا داشته اند؛ جز اینکه دیگران را که اهل فسق بودند، نهی از منکر نمی کردند؛ چون اگر خود این امت نیز اهل فسق و تعدی بودند، قوم دیگر ایشان را هم موعظه می کردند و در پاسخ اعتراض و ملامتشان نمی گفتند «تا نزد پروردگار شما معذور باشیم».از گفتار عده ای نیز که سکوت کردند، برمی آید که اهل فسق و فجور، مسئله تجاوز و عصیان را به حدّی رسانده بودند که آشکارا مرتکب فسق می شدند و نهی از منکر در ایشان اثر نمی کرد».(1)

دو. تاکید گروه آمر و ناهی بر همگان بودن مسئولیت پذیری: نکته دیگری که از این برخورد تاریخی به دست می آید، وجود این اندیشه در میان قوم آمر و ناهی است که مسئولیت امر و نهی اختصاص به یک گروه ندارد و حتی گروه های ساکت هم وظیفه دارند سکوت نکنند و به مقتضای مسئولیت پذیری، امر و نهی کنند و سکوت آنان زیر پاگذاشتن وظیفه امر و نهی است.

ظرافتی که در این آیه وجود دارد و باید مورد توجه قرار گیرد این است که گفتند «نزد پروردگارتان» و نگفتند «نزد پروردگارمان»!، اشاره به این است که نهی از منکر به ما اختصاص ندارد، شما هم که سکوت کرده اید، مسئولیت دارید و باید این سکوت را بشکنید و این قوم را نصیحت کنید و برای اینکه اعتذار به سوی پروردگارتان به خاطر مقام ربوبیت او بر هر کس دیگر واجب است و همه پرورش یافتگان پروردگار باید ذمه خود را از تکالیف و

ص: 49

وظایف فارغ سازند؛ همان طور که ما پرورش یافتگان این پروردگاریم؛ شما هم هستید، پس آنچه بر ما واجب است، بر شما هم واجب است.(1)

سه. نجات یک دسته؛ هلاک دو دسته: بخش دیگر آیه نشان می دهد تاریخ شاهد نجات آمران و ناهیان در امت یهود؛ و هلاکت دو دسته دیگر بود. در این بخش از آیه (فَلَمَّا نَسُوا مَا ذُکِّرُوا بِهِ أَنْجَیْنَا الَّذِینَ یَنْهَوْنَ عَنِ السُّوءِ) مقصود از فراموشی تذکرها، بی تاثیرشدن آن در دلهای ایشان است؛ هر چند به یاد آن تذکرها بوده باشند؛ زیرا «اخذ الهی» حاصل بی اعتنایی به اوامر و رویگردانی از تذکر انبیای او است و گرنه اگر مقصود فراموشی باشد، عقوبت معنا ندارد؛ چون فراموشی مانع فعلیت تکلیف و بروز عقوبت است.

انسان از طریق وسایل مختلفی که خدا در اختیارش گذاشته است، متذکر و متوجه تکالیفی الهی شود (و حتما می شود) امتثال آن تکالیف یا موافق طبع و میل اوست یا نیست. در صورت دوم یا به خاطر خدا از میل نفسانی خود چشم پوشیده و آن تکالیف را انجام می دهد و یا به حدود الهی و تکالیف او وقعی نمی نهند و به خاطر میل نفسانی خود، خدا را معصیت می کند؛ البته بار اول از این نافرمانی احساس شرمساری و ناراحتی می کند و هر بار که تکرار کند، آن احساس ضعیف تر شده و بی اعتنایی به امر پروردگار در نظرش آسان تر می شود؛ هم چنان که اثر تذکر انبیا در دلش کمتر می گردد. خلاصه در هر تکراری، امکان معصیت در نظرش قوی تر و اثر تذکر ضعیف تر می شود تا آنجا که تذکرها به طور کلی در دلش بی اثر می شود.

در آیه مورد بحث فرمود: (فلما نسوا ما ذکروا به...) مقصود از نسیان همین بی اثر شدن تذکرهاست ودر خود آیه دلالت هست بر اینکه نجات یافتگان از ایشان تنها همان اشخاصی بودند که نهی از منکر می کردند و خدا بقیه (مرتکبان صید ماهی در روز شنبه و سکوت کنندگان که تازه به دسته اول اعتراض می کردند که چرا موعظه می کنید) را هلاک کرد.

آیه دلالت دارد خدا اعتراض کنندگان را به خاطر سکوتشان و ترک نکردن مراوده با ایشان شریک ظلم و فسق متجاوزان شناخت و نیز بر یک سنت عمومی الهی تاکید دارد؛ نه اینکه این روش اختصاص به بنی اسراییل داشته باشد؛ اینکه جلوگیری نکردن از ستم شرکت در ظلم است و عذاب در کمین شرکای ستمگران هم هست.(2)

ص: 50

ماجرای اصحاب سبت در روایات تفسیری بسیار مورد توجه قرار گرفته است. در این بین روایاتی نشان می دهد که این رفتار تاریخی، منحصر در آن زمان نماند و در امت های بعد، از جمله امت اسلام و در زمان حضرت علی(ع)، هم تکرار شد. در تفسیر قمی، از امام صادق(ع) به این مضمون روایت می شود:

درکتاب علی بن ابی طالب چنین یافتیم که: قومی از اهل «ایله»(1) از دودمان «ثمود» بودند که در روزهای شنبه، ماهی هایی به امر خدای تعالی به سمتشان می آمد تا اطاعتشان آزمایش شود. ماهی ها تا لب آب می آمدند و بلکه از دریا راه نهر را گرفته و تا درب منزل هایشان نزدیک می شدند و ایشان با اینکه ممنوع بودند، ماهی ها را می گرفتند و می خوردند و علما، ایشان را از صید آن ها باز نمی داشتند. شیطان هم برایشان کلاه شرعی درست کرد و به عده ای از ایشان الهام کرد که از خوردن آن ممنوع شده اید؛ نه از صیدش. به همین جهت، روز شنبه صید می کردند و روزهای دیگرمی خوردند. گروه دیگری از ایشان که «اصحاب یمین» بودند، به اعتراض برخاستند و گفتند: ما شما را از عقوبت خدا بر خذر می داریم، زنهار که مخالفت امر او نکنید!

گروه سوم از ایشان که «اصحاب شمال» بودند، سکوت کردند و از اندرز لب فرو بستند و تازه طایفه دوم را ملامت می کردند که چرا گناهکاران را موعظه می کنید؛ با اینکه می دانید مردمی اند که خدا، به عذاب یا هلاکشان خواهد کرد. آن طایفه در جواب گفتند: برای اینکه نزد پروردگارمان معذور باشیم و برای اینکه شاید گناهکاری از گناه دست بردارد. خدای تعالی می فرماید: «فلما نسوا ما ذکروا» یعنی بعد از آنکه آْن مواعظ را ندیده گرفتند و هم چنان به گناه ادامه دادند، طایفه دوم به ایشان گفت: از این به بعد با شما زندگی نخواهیم کرد؛ حتی یک شب هم در این شهر نمی مانیم،این شهری که خدا در آن نافرمانی می شود و ترس این هست که بلایی بر شما شود و ما را هم بگیرد.

امام علی(ع) سپس اضافه کرد:

این طایفه همان گونه که گفته بودند،از ترس بلا، از شهر بیرون رفتند و در نزدیکی شهر

ص: 51

فرود آمدند و شب را زیر آسمان به سر بردند. صبح به شهر برگشتند تا به اهل معصیت سری بزنند، دیدند دروازه شهر بسته شده است و هر چه صدا زدند، صدای کسی را نشنیدند، ناگریز نردبانی گذاشتند و از دیوار بالا رفتند و مردی از افراد خود را به بالای نقطه ای که مشرف به اهل شهر بود فرستادند تا خبری بیاورد. آن مرد وقتی نگاه کرد، گروهی میمون دم دار را دید که صدا به صدای هم داده اند، وقتی برگشت و آنچه را دیده بود، باز گفت،همگی دروازه ها را شکستند و وارد شهر شدند و میمون ها همشهری ها و بستگان خود را شناختند؛اما انسان ها افراد میمون را از یکدیگر تشخیص ندادند و بستگان خود را نشناختند. وقتی چنین دیدند، گفتند: شما را نهی کردیم و در مورد عاقبت شوم گناه هشدار دادیم.

امام علی(ع) فرمود:

به آن خدایی که دانه های گیاه را در زیر خاک می شکافد و خلایق را می آفریند،من و قوم و خویش همان میمون ها را که در این امت اند می شناسم؛ مردمی اند که از کار زشت نهی ننموده و در برابر آن کارها غیرت نمی ورزند؛ بلکه معروفی را هم که به آن مامور شده اند، ترک می کنند و در نتیجه دچار تفرقه شده اند. خدای تعالی هم در حق ایشان فرمود (وأَنْجَیْنَا الَّذِینَ یَنْهَوْنَ عَنِ السُّوءِ وَأَخَذْنَا الَّذِینَ ظَلَمُوا بِعَذَابٍ بَئِیسٍ بِمَا کَانُوا یَفْسُقُونَ).(1)

علامه طباطبایی روایت را از تفسیر عیاشی،(2) از امام صادق(ع) و تفسیر الدر المنثور(3) از عبدالرزاق، ابن ابی حاتم و بیهقی به نقل عکرمه، یادآور می شود و می گوید:

در روایات ایشان دارد که نام بردگان در آیه، قبیله ای از یهود از اهل ایله بودند و ظاهرش این است که از بنی اسرائیل بودند و در روایت ابی جعفر تصریح شده است که از قوم ثمود بودند. بعید نیست که قومی از عرب بوده باشند و به خاطر همجواری با

ص: 52

اهل ایله، داخل در دین یهود شده باشند، چون به طوری که گفته اند ایله شهری میان مصر و مدینه در ساحل دریای احمر بود.(1)

روایات تفسیری متعددی در ذیل این دو آیه نقل شده است که هر یک می تواند در بازشناسی گوشه ای از کارهای بنی اسراییل ما را یاری کند. علامه طباطبایی روایات متعددی را نقل می کند که آنها که به صورت خوک درآمدند،به نفرین داود بود و آنها که میمون شدند، به نفرین عیسی بود.(1) وی روایتی را از مجمع البیان را به این صورت نقل می کند:

... اما عیسی(ع) قومی را که بر ایشان مائده نازل شد، با این حال بعد از جریان مائده،دوباره کفر ورزیدند، نفرین کرد، آن گاه صاحب مجمع البیان می گوید: امام جواد(ع) فرمود: کفرشان از این رو بود که با پادشاهان ستمگر دوستی می کردند و به طمع اینکه لبی از دنیای آنان چرب کند، کارهای زشت آنان را زینت می دادند و آنرا در نظرشان

زیبا جلوه می دادند.(2)

علامه در تایید این روایت به آیه 65 بقره و 166 اعراف استشهاد می کند.(3)

روایت در المنثور زاویه ای دیگر از گناهکاری این قوم را نشان می دهد:

رسول خدا(ص) فرمود: بنی اسراییل وقتی دست به گناه و نافرمانی زدند، علمایشان آنان را توبیخ و تنبیه نکردند و از گناه نهی نکردند؛ در عین حال با ایشان همنشینی می کردند و با هم می خوردند و می آشامیدند. گویی اینان نبودند که دیروز گناه می کردند. وقتی خدا چنین دید، به دل هایشان اختلاف انداخت وآنان را به زبان یکی از پیامبران، لعنت کرد.

سپس رسول خدا(ص) رو به ما کرد و فرمود: به خدا سوگند! شما هم یا امر به معروف و نهی از منکر می کنید و مردم را به سوی حق وامی دارید و به آن می کشانید یا به طور مسلم بین شما دوری و دشمنی می اندازد و نیز قطعاً شما را لعنت و از رحمت خود دور خواهد کرد؛ همان گونه که آن ها را لعنت کرد.(4)

ص: 54

این دست از روایات بر بعد تربیتی بازخوانی تاریخ آمران و ناهیان تاکید دارد و نشان می دهد هدف این آیات نشان دادن راه پیشگیری از سقوط، انحطاط، هلاکت و لعنت الهی است، از این روی، مطالعه آیاتی که تاریخ و پیشینه آمران و ناهیان و امر به معروف و نهی از منکر را نشان می دهد، هدف تربیتی و تهذیبی را دنبال می کند.

نمونه دیگری از این دست روایات به نقل درالمنثور چنین است.

باید مراقب باشید، پا از حدود قرآن فراتر نگذارید. به زودی سلطان و هواخواهانش از قرآن و هواخواهانش جدا خواهد شد و باهم خواهند جنگید.

به زودی پادشاهانی بر شما مسلط خواهند شد و حکومت خواهند کرد که میان شما به حکمی و در بین خود به حکمی دیگر رفتار خواهند کرد. اگر سر در اطاعتشان درآورید،گمراهتان می کنند و اگر نافرمانیشان کنید، شما را می کشند.

اصحاب پیامبر پرسیدند: یا رسول الله! ما اگر آن روز را درک کردیم، تکلیفمان چیست؟ فرمود: مانند اصحاب و یاران عیسی باشید. آنان را با اره،دو نیم کردند و به دارها آویختند تا شاید بتوانند آنان را در نافرمانی خود شریک کنند، اما نپذیرفتند و تن به مرگ دادند و حاضر به نافرمانی نشدند.

آری! مرگ در اطاعت خدا بهتر از زندگی در معصیت است. معصیت و زشتی که در بنی اسراییل راه یافت این بود که «امر به معروف و نهی از منکرشان به این صورت درآمد. مرتکبان گناه را به عنوان تادیب امر به معروف و نهی از منکر می کردند و در عین حال دست از رفاقت آنان برنمی داشتند و با آنان می خوردند و می آشامیدند. چنان که گویی آنان مرتکب گناه نشده اند و هرگز گناهی نکرده اند. به همین جرم که عصیان و تجاوز کردند،خداوند همه شان را به زبان داود به لعنت خود دچار کرد.

این بود حال بنی اسراییل و به خدایی که جان من در دست اوست، امر به معروف و نهی از منکر می کنید یا در اثر ترک آن، خداوند اشرار را بر شما مسلط می کند؛ آن وقت است که حتی دعای نیکان شما هم در حقتان پذیرفته نمی شود».

علامه روایت دیگری هم نقل می کند که بر تطبیق جریان امر به معروف و نهی از منکر و

ص: 55

عقاب آن در امت های آینده تاکید دارد(1) و آنگاه به نقل از امام صادق(ع) گوشه ای دیگر از رفتار بنی اسراییل را این گونه از تفسیر عیاشی توضیح می دهد:

امام صادق(ع) در تفسیر آیه شریفه (کانوا لا یّتناهُونّ عّن مُنکّرٍ فّعّلُوهُ لّبِئسّ ما کانوا یّفعّلُونّ) فرمود:

این را بدانید که آنان که این آیه ها در مذمتشان نازل شد، با این که خود اهل معصیت نبودند و در آن گناهان قدم نمی گذاشتند، در مجالس اهل گناه هم شرکت نمی کردند و تنها جرمشان این بود که وقتی اهل معصیت را می دیدند، به رویشان می خندیدند و با ایشان انس داشتند.(2)

ص: 56

ص: 57

ص: 58

تعبدی صرف خارج خواهد خواهد شد. تفاوت مبنا، آثار خود را در فروع مسائل امر به معروف و نهی از منکر نشان می دهند.

مسیر رشد قرار بگیرند. بر این اساس خداوند از روی لطف، نیرویی در انسان ها به نام عقل قرار داده است که حکم می کند یکدیگر را به انجام نیکی (معروف) و دوری از بدی (منکر) وادارند و الزام کنند.

برخی از معتقدان به وجوب عقلی، تنها «اصل امر به معروف و نهی از منکر» را بر اساس قاعده لطف واجب می دانند، اما معتقدند حدود، مراتب و مراحل امر به معروف و نهی از منکر، با نقل ثابت می شود، زیرا عقل به خصوصیاتی که در مراتب و مراحل هست، دسترسی ندارد.(1) مثل بیشتر یا همه واجبات دیگر، مثلاً عقل بر اصل وجوب شکر نعمت دهنده دلالت دارد؛ اما چگونگی شکر (مثل نماز و ...) از طریق نقلی روشن می شود.(2) خلاصه سخن این که عقل بر اساس«قاعده لطف» حکم می کند که خدا اصل امر به معروف و نهی از منکر را واجب کند.

بنابراین باید گفت کسی حق ندارد حق دخالت شهروندانی را که امر به معروف و نهی از منکر می کنند، انکارکند وبگوید به دیگران مربوط نیست. زیراسرنوشت همه به یکدیگرپیوسته است.

آیا در برابر بیماری واگیردار، هنگامی که دولت ماموران خود را برای زدن واکسن بسیج می کند، کسی حق دارد بگوید: به شما چه مربوط است؟ من بیمارمی شوم و جان من خطر می افتد، چرا در زندگی شخصی من دخالت می کنید؟! همه به او جواب می دهند سلامت تو از سلامت دیگران جدا نیست و بیماری تو سبب بیماری دیگران می شود، به همین دلیل به ما و به همه مربوط است، بنابراین باید قبول کرد که انجام این دو وظیفه از آثار زندگی گروهی انسان ها و از حقوق و واجبات اجتماعی محسوب می شود.(1)

آیت الله مصباح یزدی از قائلان این دیدگاه است. ما توضیح وی را به اختصار ذکر می کنیم.

در زمینه مسئولیت اجتماعی افراد در جامعه، دو گرایش وجود دارد. در برابر این سوال که «آیا مدیریت جامعه بر عهده نهاد مشخصی به نام دولت، حکومت یا ... است و دیگران، برای مدیریت جامعه وظیفه و حق ندارند یا دیگران نیز نقش موثر در مدیریت جامعه دارند، و ایفای چنین نقشی نه تنها حق آنان، که وظیفه آنان نیز هست» دو دیدگاه متقابل هست.

گرایش غالب امروز حاکم بر جهان غرب این است که مردم جامعه باید در انجام خواسته های فردی خود، هر چه بیشتر آزاد باشند و هیچ مسئولیتی در برابر اداره جامعه بر عهده افراد نیست، و تنها گروه خاصی را همین مردم انتخاب و تعیین می کنند تا حدّ لازم و ضروری مدیریت جامعه را عهده دار شوند و در اجرای مقرراتی که خود مردم وضع می کنند، سهیم باشند و هر یک از افراد باید حق تصرف در زندگی مردم را داشته باشد، و هر یک از افراد باید از بیشترین آزادی در رفتار خود برخوردار باشند. این آزادی شامل فعالیت های اقتصادی، اجتماعی و سیاسی می شود و دولت تنها حق دارد آن اندازه ای که برای حفظ نظم جامعه ضروری است، در امور مردم دخالت کند؛ نه بیش از آن.

این گرایش را، به طور عام، لیبرالیسم می نامند. بر این اساس، حداکثر آزادی برای افراد ثابت می شود، اما آنان در برابر مشکلات اجتماعی مسئولیتی ندارند. بنابراین گرایش، اگر در جامعه ای حوادثی - چه حوادث طبیعی و چه حوادث اجتماعی - پیش آید که برای قشر خاصی در جامعه، یا حتی برای

ص: 62

اکثریت مردم مشکلاتی به وجود آورد، افراد هیچ مسئولیتی برای رفع این مشکلات ندارند. بر اساس این نظریه سکولاریستی فردگرایانه و انسان محور، حتی اگر در جامعه ای، مردم زیادی به فقر مبتلا باشند، کسانی که ثروت های هنگفت دارند، حق دارند برای جلوگیری از پایین آمدن نرخ کالاهایشان، کالاهای افزوده خود را به دریا بریزند یا بسوزانند؛ البته ممکن است بین آن ها کسانی باشند که به اقتضای عاطفه انسانی یا مذهب خاص، به ارزش های اخلاقی پایبند باشند و در این جهت تلاشی صورت دهند.

بر اساس گرایش دیگر هر فردی در برابر افراد دیگر و جامعه مسئول است، و چنان نیست که هر کس بتواند در زندگی، به هر قدر و شکلی که بخواهد، فعالیت کند و نگران دیگران نباشد. فعالیت های اقتصادی هم تا حدی آزاد است که به منافع کل جامعه ضرر نزند.

بر این اساس جامعه مانند یک پیکر است؛ پیکر انسان از چند دستگاه (همچون دستگاه بینایی و شنوایی) یا سیستم (همچون سیستم عصبی، تنفس و گوارش)، و هر یک از اینها، از چند عضو تشکیل شده اند و هر عضوی میلیون ها و میلیاردها سلول دارد. اگر بخشی از این سیستم کلی، ناقص مانده، به کل بدن ضربه می خورد، بنابراین بخش های بدن همه به هم ربط دارند و بر یکدیگر تاثیر و تاثر متقابل دارند؛ و همه در برابر هم مسئول اند. به همین گونه، هر یک از انسان ها در جامعه مانند سلول های پیکر انسان به هم پیوسته اند.

بر اساس گرایش اول هیچ فردی در برابر دیگران احساس مسئولیت نمی کند، لذا نمی توان انسان را ملزم کرد که حتماً مسئولیتی را بپذیرد، و به جز هیئت حاکمه خاص و تعداد محدودی که برای جلوگیری از بی نظمی و هرج و مرج تعیین شده اند، دیگران فقط به زندگی خود می پردازند و هیچ وظیفه ای در برابر دیگر اعضای جامعه احساس نمی کنند.

بر اساس نظریه دوم، دو گرایش به وجود آمده است:

1) افراد باید در برابر یکدیگر احساس مسئولیت کنند و در شرایط بحرانی خاص «مانند زلزله، سیل، جنگ و شیوع بیماری خاص) یار هم باشند. تقریباً تمام کسانی که گرایش اجتماعی دارند و قائل به اصالت جامعه اند، می پذیرند که همه مردم باید در چنین مواردی مشارکت کنند.

2) در شرایط عادی نیز، افراد در برابر دیگران مسئول اند. این حس مسئولیت ما را به عقلی بودن امر به معروف و نهی از منکر راهنمایی می کند، مثلاً در بسیاری از کشورها مردم در برابر بعضی مسائل حساس اند و اگر کسی تخلّفی کند، عکس العمل نشان می دهند. این یعنی

ص: 63

وجود نوعی نهی از منکر در همه جوامع. پس قسمی از امر به معروف و نهی از منکر در همه جوامع وجود دارد. دلیل آن هم این است که همه متوجه شده اند اگر بنا باشد کسانی در هر یک زندگی اجتماعی تخلف کنند، دودش به چشم هم خواهد رفت.

آیت الله مصباح یزدی با توجه به مطالب می نویسد:

این امر عقلی است که اگر در جامعه ای، مقرراتی که به نفع جامعه است، رعایت نشود، دیگران باید حساسیت نشان دهند؛ نه آن که منتظر شوند تا پلیس یا ماموران دولتی جلوی آن عمل را بگیرند. پلیس در واقع نیرویی کمکی برای جلوگیری از قانون شکنی هاست و این مردم اند که باید خود حساس باشند تا عمل ناپسندی واقع نشود. حساسیت هر جامعه ای که پیشرفته تر و متمدن تر باشد، در برابر وضع و عمل به قانون، بیشتر است؛ به ویژه مردم به آن امور که نفع آن را همه آن ها تشخیص می دهند، امر به معروف و از آن امور که ضررش را همه ایشان می فهمند، نهی از منکر می کنند. پس، امر به معروف و نهی از منکر امری عقلی است و به نوعی، در همه جوامع پیشرفته وجود دارد.

بنابراین امر به معروف و نهی از منکر، میان عقلا توجیه پذیر است، از این روی شاهدیم که تا این مراحل هم گسترش یافته است که مردم کشوری به کشور دیگری، به قوانینی همچون مجازات همجنس بازان و اعدام قاچاقیان اعتراض می کنند و این گونه اعمال را ناقص حق حیات برای انسان ها به شمار می آورند.

مسئله اساسی این است که اصل مبارزه با کار ناشایست و ناروا نه تنها در جامعه اسلامی، بلکه در همه جوامع مطرح است.

البته برخی معتقدند در برخی کشورها مردم هیچ وقت از منکراتی چون هم جنس بازی و ... نهی نمی کنند و آن را زشت نمی دانند، پس نمی توان امر به معروف و نهی از منکر را عقلی و مشترک بین همه انسان ها دانست.

در پاسخ باید گفت: عقل هر انسانی حکم می کند که باید با منکرات، کارهای زشت، و هر عملی که حقوق انسان را از بین می برد، مبارزه کرد؛ اما آنها در مصداق منکرات اختلاف نظر دارند. برخی اعدام قاچاقچی حرفه ای، که عامل فلج شدن و مرگ تدریجی هزاران انسان می شود، و برخی دیگر آزاد گذاشتن او را مصداق ظلم به جامعه تلقی می کنند.

ص: 64

دوگانگی در تشخیص مصداق معروف و منکر، خدشه ای به این وارد نمی سازد که همه معتقدند که امر به معروف و نهی از منکر منعی ندارد؛ هر چند به دخالت در امور دیگران یا در جامعه دیگری بینجامد، لذا اختلاف ما با غربی ها بر سر این نکته است که چه چیزی منکر است تا از آن نهی کنیم و چه چیزی معروف است تا به آن امر کنیم. در واقع، مسئولیت انسان ها در برابر یکدیگر و ضرورت نظارت بر رفتار یکدیگر در جامعه های متمدن انسانی، همواره وجود داشته است.(1)

«وَ قَدْ تَرَوْنَ عُهُودَ اللهِ مَنْقُوضَةً فَلاَ تَغْضَبُونَ وَ أَنْتُمْ لِنَقْضِ ذِمَمِ آبَائِکُمْ تَأْنَفُونَ»؛(1) (و شما می بینید که عهد خدا نقض می شود ولی فریاد نمی کنید؛ اما نسبت به نقض برخی پیمان های پدرانتان فریاد بر می آورید).

امام طبق این روایت بر مبنای درک عقلی انسان ها که خود را در برابر «حقوق پدر» مؤظف و مکلف می بینند و هنگام نادیده گرفتن آن اعتراض می کنند، از اصحاب می خواهد در برابر نادیده انگاری حدود الهی اعتراض کنند و تسامح پیشه نسازند.

زندگی را نیز در برمی گیرد، ضمانت اجرای آن هم وسیع تر نقش آفرینی می کند.

همچنین این ضمانت اجرا در انحصار دولت نیست و اختیار اجرای آن منحصر به دولت نیست تا کار شکنی دولتمردان، خللی در آن ایجاد کند و یا نهادهای دولتی را از شمول آن معاف دارد، بلکه چنین نقشی بر عهده عموم مردم نهاده شده، و البته دولت اسلامی نیز وظایف خاصی دارد.

علامه طباطبایی در تفسیر المیزان این مطلب را با مسامحه در تعبیر مطرح می کند:

در جامعه اسلامی، «قوه مجریه» از یک گروه خاص و تعداد محدود تشکیل نمی شود، بلکه این قوه همه شهروندان را در برمی گیرد و تک تک افراد وظیفه دارند دعوت به خیر نموده و امر به معروف و نهی از منکر کنند.(1)

اللّهُ إِنَّ اللّهَ عَزِیزٌ حَکِیمٌ)؛ (مردان و زنان با ایمان ولیّ یکدیگرند، امر به معروف و نهی از منکر می کنند، نماز را برپا می دارند و زکات را می پردازند و خدا و رسولش را اطاعت می کنند، به زودی خدا آنان را مورد رحمت خویش قرار می دهد. خدا توانا و حکیم است).

علامه طبرسی و شیخ طوسی در ذیل آیه گفته اند:

آیه دلالت دارد که امر به معروف و نهی از منکر از واجبات عینی است، چرا که خداوند آنها را از صفات همه مومنان قرار داده و مختص به گروهی خاص نکرده است.(1)

البته این که امر به معروف واجب کفایی است یا عینی، در مراحل بعد مورد بحث خواهد خواهد بود؛ اما در این جا منظور تاکید بر وجوب فریضه در سایه آیه است.

2- (کُنتُمْ خَیْرَ أُمَّةٍ أُخْرِجَتْ لِلنَّاسِ تَأْمُرُونَ بِالْمَعْرُوفِ وَتَنْهَوْنَ عَنِ الْمُنکَرِ ...)؛(2) (شما بهترین امتی بودید که به سود انسان ها آفریده شدید، امر به معروف و نهی از منکر می کنید و به خدا ایمان دارید).

خداوند در این آیه دستور امر به معروف و نهی از منکر به صورت یک دستور عام بیان می کند و آن را از ویژگی های امت اسلامی می شمرد؛ به این معنا که در امت اسلامی به صورت یک اصل اصیل آمده است.(3)

برخی می گویند در این آیه، خبر افاده امر می کند، مانند آیه 233 بقره(4) و برخی می گویند: خیر بودن امت اسلامی به جهت امر به معروف و نهی از منکر و ایمان به خداست و چیزی که منافات با این جهاد دارد، حرام است، پس اصل این ها واجب خواهد بود.(5)

ص: 68

دلایل و شواهد دیگری هم بر وجوب فریضه طبق این آیه ارائه شده است.(1) آیت الله نوری همدانی می نویسد:

این آیه به روشنی بر وجوب امر به معروف و نهی از منکر دلالت دارد و این که این دو فریضه از فرائض واجب الهی، در ردیف ایمان به خداست.(2)

3- (وَلْتَکُن مِّنکُمْ أُمَّةٌ یَدْعُونَ إِلَی الْخَیْرِ وَیَأْمُرُونَ بِالْمَعْرُوفِ وَیَنْهَوْنَ عَنِ الْمُنکَرِ وَأُوْلَئِکَ هُمُ الْمُفْلِحُونَ)؛(3) (باید از میان شما، جمعیتی دعوت به نیکی و امر به معروف و نهی از منکر کنند و آنها رستگاران هستند).

هنگامی که این آیه در برابر آیه 110 آل عمران قرار می گیرد، معلوم می شود که آیه اول درباره مرحله قلب و زبان است و این آیه به مرحله دست و شدت عمل اشاره دارد.(4)

این آیه از دو جهت بر وجوب دو فریضه دلالت دارد: اول: «ولتکن» که لفظ امر است؛ دوم: انحصار رستگاری در عمل به دو فریضه.(5)

در این آیه نکته دیگری - غیر از اصل وجوب - هم وجود دارد و آن کفایی یا عینی بودن وجوب دو فریضه است. اکثر مفسران آیه را دلیل وجوب کفایی (من را تبعیضیه) و برخی واجب عینی (من را بیانیه) دانسته اند؛(6) البته گروه اول گفته اند «من» زمانی بیانیه می شود که مطلب قبل نیازمند بیان باشد(7) و چون در این آیه ابهام نیست، «من» بعضیه است، علامه

طباطبایی هم که من را بیانیه می داند، آن را به «من نشویه ابتدائیه» تفسیر می کند.(8)

ص: 69

4- (الَّذِینَ إِن مَّکَّنَّاهُمْ فِی الْأَرْضِ أَقَامُوا الصَّلَاةَ وَآتَوُا الزَّکَاةَ وَأَمَرُوا بِالْمَعْرُوفِ وَنَهَوْا عَنِ الْمُنکَرِ وَلِلَّهِ عَاقِبَةُ الْأُمُورِ)؛(1) (یاوران الهی کسانی اند که هرگاه در زمین به آنها قدرت بخشیدیم، نماز را به پا می دارند و زکات می دهند و امر به معروف و نهی از منکر می کنند و پایان همه کارها از آن خداست).

این آیه دو فریضه را به عنوان «صفت لازم» برای مومنان در ردیف اقامه نماز و ادای زکات قرار می دهد.(2)

طبرسی و طوسی می نویسد:

آیه بر وجوب امر به معروف و نهی از منکر دلالت دارد.(3)

و شیخ طوسی درباره علت آن می نویسد:

چون خدا به هر چه رغبت کند، قطعاً آن را خواسته است و هر چه از بنده خواسته است، واجب خواهد بود؛ مگر دلیل باشد که مستحب است؛ زیرا این (دلیل خواستن) مقتضای احتیاط است.(4)

5- (لَیْسُواْ سَوَاء مِّنْ أَهْلِ الْکِتَابِ أُمَّةٌ قَآئِمَةٌ یَتْلُونَ آیَاتِ اللّهِ آنَاء اللَّیْلِ وَهُمْ یَسْجُدُونَ یُؤْمِنُونَ بِاللّهِ وَالْیَوْمِ الآخِرِ وَیَأْمُرُونَ بِالْمَعْرُوفِ وَیَنْهَوْنَ عَنِ الْمُنکَرِ وَیُسَارِعُونَ فِی الْخَیْرَاتِ وَأُوْلَئِکَ مِنَ الصَّالِحِینَ)؛(5) آنها (اهل کتاب) همه یکسان نیستند. از اهل کتاب گروهی هستند که قیام می کنند و پیوسته در اوقات شب، آیات خدا را می خوانند؛ در حالی که سجده می کنند و به خدا و روز دیگر ایمان می آورند. امربه معروف و نهی از منکر می کنند و در انجام کارهای نیک، پیشی می گیرند و آنها صالحان اند).

ص: 70

آیت الله نوری همدانی می نویسد:

آیه فوق دلالت دارد بر اینکه امر به معروف و نهی از منکر وظیفه واجب مسلّم در این امت اسلامی است، آن جا که خداوند عمل به آن را از نشان های قیام به وظیفه و حق و صلاح دانسته است.(1)

6- (وَالْعَصْرِ إِنَّ الْإِنسَانَ لَفِی خُسْرٍ إِلَّا الَّذِینَ آمَنُوا وَعَمِلُوا الصَّالِحَاتِ وَتَوَاصَوْا بِالْحَقِّ وَتَوَاصَوْا بِالصَّبْرِ)؛(2) (قسم به عصر که انسان ها همه در خسران اند؛ مگر کسانی که ایمان آورده و عمل صالح انجام داده اند و یکدیگر را به حق سفارش کرده و به شکیبایی و استقامت توصیه کرده اند).

جمله «تواصوا بالحق» معنای بسیار گسترده ای دارد و شامل اموری چون امر به معروف، نهی از منکر، تعلیم جاهل، ارشاد، تنبیه غافل، تشویق و پند و موعظه ... می شود. مرحوم طبرسی در ذیل سوره می نویسد:

و در این سوره بزرگ ترین دلالت بر اعجاز قرآن وجود دارد. آیا نمی بینی که این سوره با کمی حروفش بر همه نیازمندی های دینی بشر، چه به لحاظ علمی و چه از لحاظ علمی دلالت دارد؟ و در وجوب توصیه به حق صبر، اشاره است به امر به معروف و نهی از منکر و دعوت به توحید و انجام واجبات و ترک محرمات.(3)

10- (فَلَوْلاَ کَانَ مِنَ الْقُرُونِ مِن قَبْلِکُمْ أُوْلُواْ بَقِیَّةٍ یَنْهَوْنَ عَنِ الْفَسَادِ فِی الأَرْضِ إِلاَّ قَلِیلاً مِّمَّنْ أَنجَیْنَا مِنْهُمْ وَاتَّبَعَ الَّذِینَ ظَلَمُواْ مَا أُتْرِفُواْ فِیهِ وَکَانُواْ مُجْرِمِینَ وَمَا کَانَ رَبُّکَ لِیُهْلِکَ الْقُرَی بِظُلْمٍ وَأَهْلُهَا مُصْلِحُونَ)؛ (چرا در قرون (و اقوام) قبل از شما صاحب قدرتی نبودند که از فساد در زمین جلوگیری کنند؟ مگر اندکی از آنها که نجاتشان دادیم و آنان که ستم می کردند، از تنعّم و کامجویی پیروی کردند و گناهکار

ص: 71

بودند (و نابود شدند) و چنین نبود که پروردگارت آبادی را به ظلم نابود کند؛ با اینکه اهلش در پی اصلاح بوده باشند).

آیات قبل بر وجوب هر دو فریضه دلالت داشتند و این آیه بر وجوب نهی از منکر دلالت دارد، لذا طبرسی می نویسد:

در این آیه دلالتی بر وجوب نهی از منکر است، چرا که خداوند نکوهش فرمود اقوام پیشین را به خاطر این که ترک نهی از فساد کرده اند و از نجات کمی از آنها که نهی از منکر کرده بودند و آن گاه توجه داده که اکثریت آنها به خاطر فساد و ارتکاب معاصی هلاک شده اند.(1)

علاوه بر این آیات که مفسران و دانشمندان اسلامی به دلالت آنها بر وجودب دو فریضه تصریح کردند، ده ها آیه دیگر هم به این دو تاکید دارند که در فصل مربوط به اهمیت و ارزش مورد توجه قرار گرفتهند و به فهرست آنها هم در اول همین بحث اشاره شد.

بِالْمَعْرُوفِ وَ النَّهْیَ عَنِ الْمُنْکَرِ فَرِیضَةٌ عَظِیمَةٌ بِهَا تُقَامُ الْفَرَائِضُ هُنَالِکَ یَتِمُّ غَضَبُ اللَّهِ عَزَّ وَ جَلَّ عَلَیْهِمْ فَیَعُمُّهُمْ بِعِقَابِهِ فَیُهْلَکُ الْأَبْرَارُ فِی دَارِ الْفُجَّارِ وَ الصِّغَارُ فِی دَارِ الْکِبَارِ إِنَّ الْأَمْرَ بِالْمَعْرُوفِ وَ النَّهْیَ عَنِ الْمُنْکَرِ سَبِیلُ الْأَنْبِیَاءِ وَ مِنْهَاجُ الصُّلَحَاءِ فَرِیضَةٌ عَظِیمَةٌ بِهَا تُقَامُ الْفَرَائِضُ وَ تَأْمَنُ الْمَذَاهِبُ وَ تَحِلُّ الْمَکَاسِبُ وَ تُرَدُّ الْمَظَالِمُ وَ تُعْمَرُ الْأَرْضُ وَ یُنْتَصَفُ مِنَ الْأَعْدَاءِ وَ یَسْتَقِیمُ الْأَمْرُ فَأَنْکِرُوا بِقُلُوبِکُمْ وَ الْفِظُوا بِأَلْسِنَتِکُمْ وَ صُکُّوا بِهَا جِبَاهَهُمْ وَ لَا تَخَافُوا فِی اللَّهِ لَوْمَةَ لَائِمٍ...»؛

(امام باقر(ع) فرمود: در آخر الزمان، در میان مردم، قومی پدید می آیند ریاکار و به ظاهر عبادت کننده و پارسا، ولی از لحاظ درک و رشد عقلی ناقص، و کارشان بیهوده است، به دنبال وسائل رخصت در ترک امر به معروف می روند، و آن، مواردی است که از ضرر و زیان، ایمن گردند و عذر می تراشند، از لغزش ها و تبهکاری های دانشمندان پیروی می نمایند، از نماز و روزه و آنچه که برایشان زیان جانی یا مالی ندارد، استقبال می کنند و حتی اگر نماز هم به سایر کارهایشان و به اموار و جانشان زیان برساند، آن را نیز ترک می کنند، چنان که عالی ترین و شریف ترین فریضه ها (امر به معروف و نهی از منکر) را ترک کرندند. امر به معروف و نهی از منکر فریضه بزرگ است که در پرتو آن سایر واجبات اجرا و انجام می شود، در غیر این صورت، خشم الهی شامل مردم شده و همگان گرفتار عذاب خدا خواهند شد، نیکان در خانه بدان، و خردسالان در خانه بزرگان، به هلاکت می رسند، (بدانید) که امر به معروف و نهی از منکر راه پیامبران و شیوه صالحان و فریضه بزرگ است و در پرتو آن سایر فرایض و واجبات، برپا می گردد، و راه ها امن می شود و تجارت و کاسبی مردم حلال گشته، و هر گونه ظلم و جور بر چیده شده و زمین آباد می گردد و از دشمنان انتقام گرفته می شود، و همه کارها رو به راه می گردد. بنابراین با دل های خود، بدی ها را از عاملان آن انکار کنید، و با زبان های خود، آن ها را موعظه نمایید و در پرتو آن، شوکت و قدرت دشمن را سرکوب کنید، و در راه خدا از سرزنش هیچ سرزنش کننده ای نهراسید ...(1)

ص: 73

در این روایت با این عبارات بر واجب و فریضه بودن امر به معروف و نهی از منکر تاکید شده است:

یک- اسمی الفرائض (عالی ترین فرایض)

دو- اشرفها (شریف ترین فرایض)

سه- فریضه عظیمه (فریضه عظیم)

چهار- یتّم غضب الله (عزوجل) علیهم ... (خشم الهی شامل حال آنها می گردد) و.

پنج- فریضة عظیمة بها تقام الفرائض (فریضه عظیمی که فرایض با آن برپا می شود).

2- شیخ صدوق در حدیثی نقل کرده است که امام امیرمومنان(ع) به مناسبت عید سعید فطر خطبه ای خواند و در آن سفارشاتی به مردم نمود و در بخشی از آن خطبه فرمود:

«... وَ أَطِیعُوا اللَّهَ فِیمَا فَرَضَ عَلَیْکُمْ وَ أَمَرَکُمْ بِهِ مِنْ إِقَامِ الصَّلاَةِ وَ إِیتَاءِ الزَّکَاةِ وَ حِجِّ الْبَیْتِ وَصَوْمِ شَهْرِ رَمَضانَ وَالاَمْرِ بِالْمَعْرُوفِ وَالنَّهْیِ عَنِ الْمُنْکَرِ...»؛ (]مردم! [خدا را اطاعت کنید، نسبت به آنچه بر شما واجب نموده و به آن فرمان داده است، مانند: بر پاداشتن نماز، پرداختن زکات، حج خانه خدا، روزه ماه مبارک رمضان، امر به معروف و نهی از منکر ...).(1)

در این حدیث حضرت در یک فرصت مهم و مراسم عمومی و در ضمن خطبه عید فطر، به اهمیت موضوع امر به معروف و نهی از منکر توجه می دهد و همگان را به رعایت آن توصیه می نماید.

3- امام رضا(ع) فرمودند:

«لتامرن بالمعروف و لتنهن عن المنکر او لیستعملن علیکم شرارکم فیدعو خیارکم فلا یستجاب لهم»؛(2) (باید امر به معروف و نهی از منکر کنید و گرنه اشرارتان، شما را به کار خواهند کشید آنگاه خوبان شما دعا می کنند، ولی دعایشان پذیرفته نمی شود).

ص: 74

در این روایت با کلمه «لیستعلمن» امر مورد تصریح قرار گرفته است.

4- رسول اکرم(ص) فرمود:

«لّتامُرِنّ بِالمعروفِ وّ لتُنهّن عّنِ المُنکّرِ اّو لّیّعمکُم عّذابُ الله»؛(1) (به یقین همگی باید امر به معروف و نهی از منکر کنید و گرنه عذاب خدا به قطع شما را فرا می گیرد).

نتیجه بحث و نکته مهمی که در پایان بحث باید مورد توجه قرار بگیرد، این است که در مبانی نقلی امر به معروف و نهی از منکر هم آیات و روایات، فلسفه ها و دلایلی را برای لزوم و وجوب دو فریضه بیان می کنند (به بحث آثار دو فریضه مراجعه شود) که بیشتر آنها می تواند به عنوان مبانی عقلی مورد توجه قرار گیرند، مانند: 1. مبارزه با ظلم و عدالت جویی، 2. حفظ نظام جامعه، 3. جلوگیری از معصیت خداوند، 4. تضمین تحقق اوامر و نواهی خداوند، 5. جلوگیری از تضییع حق شهروندی و ... که با تحلیل عقلی، می توان گفت دلایل و فلسفه های موجود در مبانی نقلی، مکمل دلایلی عقلی وجود امر به معروف و نهی از منکر است و دو فریضه از هر دو پشتوانه عقلی و نقلی برخوردارند؛ ولی برای پرهیز از طولانی شدن بحث، به همین اشاره بسنده می کنیم و تلفیق و ترکیب این دلایل را به فرصتی دیگر وامی گذاریم.

ص: 75

ص: 76

ص: 78

جامعه ملاحظه کرد و البته این بخش معمولاً در تحقیقات پیرامون آثار دو فریضه مورد غفلت قرار می گیرد؛ در حالی که قرآن کریم بارها بعد از امر به معروف و نهی از منکر،بیان می کند انجام یا ترک فرایض چه آثاری دارد.

مطالعه آیات نشان می دهد فواید اجرای دو فریضه نصیب جامعه انسانی در دو حوزه دنیایی و اخروی می شود. در این بخش با اصلی ترین این آثار آشنا می شویم و در ضمن آثار دنیایی، به این بعد از منافع اخروی امر به معروف و نهی از منکر هم توجه می کنیم.

نسبت به آن ها اظهار محبت می کنید، در حالی که آن ها به آن چه از حق برای شما آمده است، کافر شده اند و رسول خدا و شما را به خاطر ایمان به خدایی که پروردگار همه شماست، از شهر و دیارتان بیرون می رانند. اگر شما برای جهاد در راه من و جلب خشنودی ام هجرت کرده اید، پیوند دوستی با آن ها برقرار نسازید. شما مخفیانه با آن ها رابطه دوستی برقرار می کنید، در حالی که من آن چه را پنهان یا آشکار می کنید، از همه بهتر می دانم و هر کس از شما چنین کند، از راه راست گمراه شده است. اگر آن ها بر شما مسلط شوند، دشمنتان خواهند بود و دست و زبان خود را به بدی بر شما می گشایند و دوست دارند شما به کفر باز گردید. هرگز بستگان و اولاد شما سودی به حالتان نخواهند داشت و در قیامت بین شما جدایی می اندازند و خدا برآن چه می کنید، بینا است).

به اعتقاد بیشتر مفسران این آیات (یا آیه اول) درباره «حاطب بن ابی بلتعه» نازل شد. مرحوم طبرسی ماجرای ارسال خبر آمادگی رسول اکرم(ص) برای فتح مکه، توسط حاطب از طریق زنی به نام ساره را توضیح می دهد و این که امیرمومنان علی(ع) چگونه نامه را کشف کرد و بعد از پذیرفتن عذر حاطب توسط رسول خدا(ص) ، این آیات نازل شد و به مسلمانان هشدار داد از تکرار این گونه منکرات سیاسی بپرهیزید.(1)

در این آیات بعد از نهی از منکر (دوست گرفتن دشمن خدا و دشمن مومنان) توضیح می دهد توجه نکردن به این نهی موجب می شود در صورت تسلط دشمنان، دست و زبان خود را به بدی بر مومنان بگشایند و مومنان را به کفر برگردانند و در قیامت هم چنین دشمنانی، هرچند در قالب بستگان و اولاد، سودی به مومنان نرسانند، زیرا در سایه قطع پیوند مومنان و کفار در قیامت، هوگونه سودرسانی از سوی کافران برای مومنان منتفی است. هم چنین توجه نکردن به این نهی موجب گمراهی و انحراف از راه راست خواهد بود. در تفسیر نمونه می خوانیم:

هم از راه معرفت خدا منحرف گشته که گمان کرده چیزی بر خدا مخفی می ماند و هم

ص: 81

از راه ایمان و اخلاص و تقوی که طرح دوستی با دشمنان خدا ریخته و هم تیشه به ریشه زندگانی خود زده است که دشمنش را از اسرارش با خبر ساخته و این بدترین انحرافی است که ممکن است به شخص مومن بعد از وصول به چشمه ایمان دست دهد .... در آخرین آیه مورد بحث به پاسخ گویی افرادی مانند حاطب بن ابی بلتعه پرداخته که در جواب پیامبر(ص) که فرمود: چرا اسرار مسلمانان را در اختیار مشرکان مکه قرار دادی؟ گفت: خویشاوندانی در مکه دارم که در دست کفار گرفتارند. می خواستم با این کار آن ها را حفط کنم. می فرماید: هرگز بستگان و اولادتان سودی به حالتان نخواهند داشت، زیرا اگر اولاد و بستگان بی ایمان باشند، نه آبرو و سرمایه ای برای این دنیا خواهند بود؛ نه وسیله نجاتی برای آخرت.(1)

(یَا أَیُّهَا الَّذِینَ آمَنُوا کُونُوا أَنْصَارَ اللَّهِ کَمَا قَالَ عِیسَی ابْنُ مَرْیَمَ لِلْحَوَارِیِّینَ مَنْ أَنْصَارِی إِلَی اللَّهِ قَالَ الْحَوَارِیُّونَ نَحْنُ أَنْصَارُ اللَّهِ فَآمَنَتْ طَائِفَةٌ مِنْ بنی اسرائیل وَکَفَرَتْ طَائِفَةٌ فَأَیَّدْنَا الَّذِینَ آمَنُوا عَلَی عَدُوِّهِمْ فَأَصْبَحُوا ظَاهِرِینَ)؛(2) (ای کسانی که ایمان آورده اید! یاوران خدا باشید؛ همان گونه که عیسی بن مریم به حواریون گفت: چه کسانی در راه خدا یاوران من هستند؛ حواریون گفتند: ما یاوران خداییم و در این هنگام گروهی از بنی اسراییل ایمان آوردند و گروهی کافر شدند. ما کسانی را که ایمان آورده بودند در برابر دشمنانشان تایید کردیم و سرانجام بر آن ها پیروز شدند).

در این آیه بعد از امر به یاور خدا بودن، نمونه ای تاریخی از یاوری خدا را بیان می کند و بعد توضیح می دهد که اثر این معروف، تایید الهی و پیروزی نهایی است.

شما نیز حواریون محمد(ص) هستید و به این افتخار مفتخرید که یاوران الله می باشید و همان گونه که حواریون بر دشمنان غلبه کردند، شما نیز پیروز خواهید شد. این موضوع منحصر به یاران و اصحاب رسول الله(ص) نبود و همیشه طرفداران حق که در یک مستمر در

ص: 82

برابر اهل باطل قرار دارند از یاوران خدایند و سرانجام پیروزی نصیب آن ها خواهد بود.(1)

(یَا أَیُّهَا الَّذِینَ آمَنُوا إِذَا نُودِیَ لِلصَّلاةِ مِنْ یَوْمِ الْجُمُعَةِ فَاسْعَوْا إِلَی ذِکْرِ اللَّهِ وَذَرُوا الْبَیْعَ ذَلِکُمْ خَیْرٌ لَکُمْ إِنْ کُنْتُمْ تَعْلَمُونَ فَإِذَا قُضِیَتِ الصَّلاةُ فَانْتَشِرُوا فِی الأرْضِ وَابْتَغُوا مِنْ فَضْلِ اللَّهِ وَاذْکُرُوا اللَّهَ کَثِیرًا لَعَلَّکُمْ تُفْلِحُونَ وَإِذَا رَأَوْا تِجَارَةً أَوْ لَهْوًا انْفَضُّوا إِلَیْهَا وَتَرَکُوکَ قَائِمًا قُلْ مَا عِنْدَ اللَّهِ خَیْرٌ مِنَ اللَّهْوِ وَمِنَ التِّجَارَةِ وَاللَّهُ خَیْرُ الرَّازِقِینَ)؛(2) (ای کسانی که ایمان آورده اید! هنگامی که برای نماز جمعه اذان گفته می شود، به سوی ذکر خدا بشتابید و خرید و فروش را رها کنید که این بر شما بهتر است؛ اگر می دانستید. هنگامی که تجارت یا سرگرمی و لهوی را ببینند، پراکنده می شوند و به سوی آن می روند و تو را ایستاده به حال خود رها می کنند. بگو آن چه نزد خداست، بهتر از لهو و تجارت است و خدا بهترین روزی دهندگان است).

این آیات بعد از آن نازل شد که مردم مدینه گرفتار خشک سالی و گرسنگی و افزایش قیمت ها بودند و با آمدن کاروانی تجاری، پیامبر(ص) را در حال نماز تنها گذاشتند و جز دوازده مرد و یک زن کسی در مسجد نماند. حضرت بعد از نزول آیه، فرمود: اگر همین گروه اندک هم می رفتند، از آسمان سنگ بر آن ها می بارید.(3)

در این آیات بعد از امر به نماز جمعه و رها کردن خرید و فروش، می فرماید این برای شما بهتر است؛ اگر می دانستید. «ذلکم خیر لکم» اشاره به این است که اگر درست بیندیشید اقامه نماز جمعه و ترک کسب و کار موقع نماز جمعه، منافع مهمی برای مسلمانان دارد؛ ثواب و پاداش الهی و برکات حضور در نماز جمعه و شنیدن مواعظ و اندرزهای پیامبر و تربیت معنوی نصیب شما می شود و اگر می ترسید روزی شما بریده شود، اشتباه می کنید، چون خداوند بهترین روزی دهندگان است.

(یَا أَیُّهَا الَّذِینَ آمَنُوا لا تُلْهِکُمْ أَمْوَالُکُمْ وَلا أَوْلادُکُمْ عَنْ ذِکْرِ اللَّهِ وَمَنْ یَفْعَلْ

ص: 83

ذَلِکَ فَأُولَئِکَ هُمُ الْخَاسِرُونَ وَأَنْفِقُوا مِنْ مَا رَزَقْنَاکُمْ مِنْ قَبْلِ أَنْ یَأْتِیَ أَحَدَکُمُ الْمَوْتُ فَیَقُولَ رَبِّ لَوْلا أَخَّرْتَنِی إِلَی أَجَلٍ قَرِیبٍ فَأَصَّدَّقَ وَأَکُنْ مِنَ الصَّالِحِینَ وَلَنْ یُؤَخِّرَ اللَّهُ نَفْسًا إِذَا جَاءَ أَجَلُهَا وَاللَّهُ خَبِیرٌ بِمَا تَعْمَلُونَ)؛(1) (ای کسانی که ایمان آورده اید، اموال و فرزندانتان شما را از یاد خدا غافل نکنند و هرکسی چنین کند، زیانکار است. از آن چه به شما روزی داده ایم، انفاق کنید؛ پیش از آن که مرگ یکی از شما فرا رسد، و بگوید پروردگارا چرا مرا مدت کمی به تاخیر نینداختی تا صدقه دهم و از صالحان باشم. خداوند هرگز مرگ کسی را هنگامی که اجلش فرا رسد به تاخیر نمی اندازد و خدا به آن چه انجام می دهید، آگاه است).

بعد از «نهی از غفلت» به خاطر مال و فرزند، نتیجه بی توجهی به آن را زیانکاری معروفی می کند و بعد از «امر به انفاق» حاصل بی توجهی از آن را حسرت و پشیمانی قیامت می داند.

واقعیت این است که هر چند اموال و اولاد موهبت هایی الهی اند، ولی این در صورتی است که از آن ها در راه خدا استفاده شود و موجب سعادت شود، و گرنه اصالت دادن به آن ها سدی میان انسان و خدا ایجاد می کند و موجب انحراف از حق در بزنگاه های انتخاب می گردد. این خطر را می توان در مورد منافقان مشاهده کرد».(2)

(وَلْتَکُنْ مِنْکُمْ أُمَّةٌ یَدْعُونَ إِلَی الْخَیْرِ وَیَأْمُرُونَ بِالْمَعْرُوفِ وَیَنْهَوْنَ عَنِ الْمُنْکَرِ وَأُولَئِکَ هُمُ الْمُفْلِحُونَ)؛(3) (باید از میان شما جمعی دعوت به نیکی و امر به معروف و نهی از منکر کنند و آن ها همان رستگارانند).

در این جا خود امر به معروف و نهی از منکر به عنوان یک معروف مورد امر قرار گرفته و خداوند دستور داده است امر به معروف و نهی از منکر شود و در ادامه فلاح و رستگاری را برای آن به عنوان کاردکرد و اثر معرفی کرده است، یعنی اگر این «معروف» انجام شود، حاصلش فلاح امّت و جامعه اسلامی و نه تنها آمران و ناهیان خواهد بود. با توجه به این

ص: 84

کارکرد است که آیه فوق دستور می دهد «همواره» میان

مسلمانان باید امتی باشند که این دو وظیفه بزرگ اجتماعی را انجام دهند و رستگاری تنها از این راه ممکن است.(1)

این دست آیات نشان می دهند در صورت تحقق امر به معروف و نهی از منکر در جامعه اسلامی، فواید انجام معروف ها در جامعه دینی جاری خواهد شد و مضرّات منکرها از آن رخت بر خواهد بست و این کارکرد با توجه به گستردگی معروف ها و منکرها، وسعتی به پهنای تمام فرائض و واجبات و محرمات را پوشش می دهد.

برای پرهیز از اطاله کلام در این قسمت، فهرست برخی از آیاتی که این کارکرد را دنبال می کنند، با عنایت به تفسیر نمونه یادآور می شویم.

1. صافات، 16-12 عاقبت فرمان ناپذیری در امت های

گذشته؛ عذاب الهی (تفسیر نمونه، ج19، ص252 -246).

2. صافات، 26 نهی با بیان علت و عاقبت نهی

ناپذیری (ج19، ص 279 و 283).

3. بقره، 245 بیان پیامدار پذیری (چند

برابرشدن قرض) (ج2، ص164).

4. طلاق، 4 امر به تقوا و بیان اثر آن (آسان شدن امور)

(ج24، ص253).

5. تحریم، 9 امر با بیان دلیل توجیه آن (ج24، ص310).

6. نوح، 9-8 امر به توبه و بیان اثر آن (ج25، ص77-76).

7. حجرات، 10 امر به صلح و بیان اثر و دلیل

آن 7 (ح23، ص188-185).

8. حجرات نهی از مسخره کردن و بیان اثر و دلیل

(ج23، ص 188-185).

9. حجرات، 12 نهی از گمان بد و بیان اثر (ج23، ص185).

10. قمر، 10 امر به انفاق و بیان دلیل و خاصیت آن

(ج23، ص 328-326).

11. روم، 38 امر با بیان دلیل (رضایت خدا) (ج16، ص 467-462).

12. احزاب، 53 امر به خروج زود از خانه رسول و بیان دلیل (ج17، ص428).

13. احزاب، 59 امر به حجاب با بیان دلیل آن (ج17، ص458-454).

14. یاسین، 45 امر به تقوا با بیان اثر آن (ج18، ص49)

15. زمر، 3و2 امر به اطاعت با اخلاص و اثر آن (ج19، ص386)

16. بقره، 254 امر به انفاق و اثر آن (ج2، ص304).

17. آل عمران، 179 امر به ایمان به رسول(ص) و بیان

اثر آن (ج3، ص 244-241).

ص: 85

18. نساء، 69 نتیجه انجام معروف و پیروی از حق

(ج3، ص588).

19. مائده، 23 مصادیق معروف و منکر و پی آمد

آن ها (ج4، ص426).

20. جاثیه، 19-18 نهی از پیروی هواپرست ها و بیان

دلیل (ج21، ص270-269).

21. حجرات، 2 نهی با بیان اثر گناه (ج23، ص 143و142).

22. روم، 45 امر به بیان ایمان، بیان اثر ایمان و کفر

(ج16، ص479).

23. زمر، 61-60 بیان اثر عصیان و پی آمدها برای عصیانگران (ج19، ص543و539).

24. زمر، 73-71 بیان اثر نهی ناپذیری (ج19، ص578).

25. زمر، 26 پیامد تکذیب در همه امت ها (ج19، ص450).

26. بقره، 268 ترک انفاق و پیامدش؛ بروز فحشا (ج2، ص 397-396).

27. بقره، 275 اثر ربا (ج2، ص 431-424).

28. آل عمران، 104 مباحث متعدد پیرامون آثار (روایات) (ج3، ص58 به بعد).

29. نساء، 69 بیان اطاعت از رسول (ج3، ص508).

30. بقره، 279و275 تحریم ربا و بیان پیامد انجام

آن

31. مائده، 51: نهی از دوست گرفتن یهود و نصاری به.... و بیان اثر آن

32. مائده، 91-90 امر به اجتناب از خمر و میسر

و بیان اثر ترک نکردن آن

33. مائده، 95 نهی از صید و بیان اثر عمل نکردن (کفاره)

تاکید بر این بخش از آیات برای آن است که بدانیم این مسئله در تحلیل کارکردهای امر به معروف و نهی از منکر، در اکثر کتب تفسیری و تک نگاری ها مورد غفلت قرار گرفته است. در واقع بخش مهمی از آثار امر به معروف و نهی از منکر که در برخی آیات و روایات فراوانی به صورت کلی بیان شده است، به تاثیر اجرای همین معروف ها و ترک همین منکرها بر می گردد و در سایه امر به این معروف ها و نهی از این منکرها، هم آثار معروف ها بروز می کند و پیامد منکرها از بین می رود و هم ثبات در تحقق معروف ها و ترک منکرها در سایه امر به معروف و نهی از منکر تضمین می شود. ما در بخش دوم (آثار دو فریضه) در مورد معروف ها و منکرها به تفصیل درباره این موضوع سخن خواهیم گفت.

بخش نیز در اکثر آثار مرتبط با امر به معروف و نهی از منکر مورد توجه است. با این حال مرور تفاسیر نشان می دهد که حتی این بخش از آثار مستقیم هم به طور شایسته مورد توجه قرار نگرفته اند. بخشی از آثار مستقیم و کلی امر به معروف و نهی از منکر چنین است:

بهشت و رحمت خدا انجامید، از جمله این نمونه هاست.(1) در آیاتی دیگر لعنت شدن توسط انبیا به عنوان اثر نهی ناپذیری معرفی شده است.(2) آیه 114 آل عمران نشان می دهد آمران به معروف و ناهیان از منکر در شمار صالحان جای دارند.

(یُؤْمِنُونَ بِاللَّهِ وَالْیَوْمِ الآخِرِ وَیَأْمُرُونَ بِالْمَعْرُوفِ وَیَنْهَوْنَ عَنِ الْمُنْکَرِ وَیُسَارِعُونَ فِی الْخَیْرَاتِ وَأُولَئِکَ مِنَ الصَّالِحِینَ)

از سویی مسلمانان در نمازهای روزانه جمله «السلام علینا و علی عباد الله الصالحین» را بارها تکرار می کنند و این نشان می دهد از جمله برکات معنوی امر به معروف و نهی از منکر شمول درود و رحمت مومنان برای آن هاست.(3) این در حالی است که در موارد متعدد برای نهی ناپذیران و ... دوری از رحمت و لعن و ویل تصویر شده است، از جمله در روایتی از امیرمومنان علی(ع) می خوانیم:

«إِنَّ اللَّهَ سُبْحَانَهُ لَمْ یَلْعَنِ الْقَرْنَ الْمَاضِیَ بَیْنَ أَیْدِیکُمْ إِلَّا لِتَرْکِهِمُ الْأَمْرَ بِالْمَعْرُوفِ وَ النَّهْیَ عَنِ الْمُنْکَرِ، فَلَعَنَ السُّفَهَاءَ لِرُکُوبِ الْمَعَاصِی، وَ الْحُلَمَاءَ لِتَرْکِ التَّنَاهِی»؛(4) (خداوند لعنت نکرد امت های گذشته را؛ مگر به خاطر ترک امر به معروف و نهی از منکر، پس سفیهان را به خاطر انجام گناهان و حکیمان را به خاطر ترک نهی از منکر لعنت کرد).

روایات متعددی در این باره آمده است.(5) از جمله در تفسیر عیاشی می خوانیم که امام صادق(ع) فرمود:

«انهم لم یکونوا یدخلون مداخلهم و لا یجلسون مجالسهم ولکن کانوا اذا لقوهم

ص: 88

ضحکوا فی وجوههم و انسوا بهم»؛(1) (آن ها داخل در محل گناه آن ها نبودند و در مجلس آن ها نشست و برخاست نداشتند، اما وقتی آن ها را می دیدند، به صورتشان لبخند می زدند و با آنان انس می گرفتند).

تقسیم امر به معروف و نهی از منکر به دو بخش عینی (وظیفه همه مردم)، طبق آیاتی مثل: (کُنتُمْ خَیْرَ أُمَّةٍ أُخْرِجَتْ لِلنَّاسِ تَأْمُرُونَ بِالْمَعْرُوفِ وَتَنْهَوْنَ عَنِ الْمُنکَرِ)(1) و نیز سوره «والعصر» و بخش کفایی (آیه مورد نظر) و نشان دادن دو شکل از مبارزه با فساد و دعوت به سوی حق، از شاهکارهای قوانین اسلامی شمرده می شود و مسئله تقسیم کار را در سازمان حکومت اسلامی و لزوم تشکیل یک «گروه نظارت» بر وضع اجتماعی و سازمان های حکومت مشخص می سازد.

در خصوص آیه این شبهه مطرح شده است که امر به معروف و نهی از منکر ایجاد هرج و مرج می کند.

توضیح این که هرگاه بنا شود همه مردم در وضع اجتماع دخالت و بر اعمال یکدیگر نظارت کنند، هرج و مرج و برخوردهای مختلف ایجاد می گردد که با مسئله تقسیم وظایف و مسئولیت ها در اجتماع مخالف است. تفسیر نمونه بعد از طرح این شبهه در ذیل آیه 104 آل عمران، می نویسد:

امر به معروف و نهی از منکر دارای دو مرحله است. مرحله نخست که جنبه عمومی دارد، شعاع آن محدود است و از تذکر و اندرز دادن و اعتراض و انتقاد نمودن و مانند آن تجاوز نمی کند. مسلماّ یک اجتماع زنده باید تمام نفراتش در برابر مفاسد دارای چنین مسئولیتی باشند؛ ولی مرحله دوم که مخصوص جمعیت معینی است و از شئون حکومت اسلامی محسوب می شود، قدرت بسیار وسیعی دارد؛ به این معنا که اگر نیاز به شدت عمل و حتی قصاص و اجرای حدود باشد، این جمعیت اختیار دارند زیر نظر حاکم شرع و متصدیان حکومت اسلامی انجام وظیفه کنند. بنابراین با توجه به مراحل مختلف امر به معروف و نهی از منکر و حدود و مقرارت هر یک، نه تنها هرج و مرجی در اجتماع تولید نمی شود؛ بلکه اجتماع از صورت یک جامعه مرده و فاقد تحرک، بیرون آمده و به یک جامعه زنده تبدیل می گردد.(2)

در این کارکرد، امر به معروف و نهی از منکر به تطبیق وضع مسلمانان با امت های دیگر

ص: 90

در مورد ترک دو فریضه اختصاص دارد. قرآن کریم در ادامه، آیه 105 را به بیان این نکته اختصاص می دهد که آنان که تفرقه کردند و اختلاف بعد از آمدن بینات نمودند، دچار عذاب عظیم شدند.

(وَلا تَکُونُوا کَالَّذِینَ تَفَرَّقُوا وَاخْتَلَفُوا مِنْ بَعْدِ مَا جَاءَهُمُ الْبَیِّنَاتُ وَأُولَئِکَ لَهُمْ عَذَابٌ عَظِیمٌ)

بر این اساس امت اسلامی اگر به وظیفه امر به معروف و نهی از منکر عمل نکنند، همانند امت ها و گروه های دیگر تفرقه و اختلاف بر آنان حاکم خواهد شد و عذاب عظیم دامان آن ها را خواهد گرفت.

اصرار و تاکید قرآن مجید در این آیات درباره اجتناب از تفرقه و نفاق، اشاره به این است که این حادثه در آینده در اجتماع آن ها وقوع خواهد یافت ... پیغمبر نیز خبر داده بود که مسلمانان بعد از وفات او از طریق مستقیم که یک راه پیش نبود، منحرف شده، در عقاید مذهبی و حتی در خود دین پراکنده گشته و به تکفیر یکدیگر می پردازند؛ تا آن جا که میان آنان گاه شمشیر، گاه سبّ و لعن حکومت می کند. کار به جایی می کشد که بعضی از مسلمانان جان و مال همدیگر را حلال می دانند و حتی دشمنی میان مسلمانان به قدری ایجاد می شود که بعضی حاضر می شوند به کفار بپیوندند و با برادران دینی خود جنگ کنند... اما عذاب آخرت آن چنان که خدا در قرآن بیان کرده است، فوق العاده از این عذاب شدیدتر خواهد بود.(1)

بر این اساس آن چه می توانست مانع این نوع تفرقه های ذلت آور شود، پایبندی به همان سازوکار امر به معروف و نهی از منکر بود که می توانست همه عناصر نظام اجتماعی در جامعه دینی را در جایگاه خود نگه دارد و از به هم ریختگی ها بکاهد.

قرآن کریم نشان می دهد سنت خدا بر این قرار گرفته است که با اجرای دو فریضه امر به معروف و نهی از منکر، جلوی تفرقه و از هم پاشیدگی نظام اجتماعی گرفته شود و هر جامعه ای، قبل و بعد از اسلام، در صورت پایبندی به اجرای دو فریضه، پابرجا بماند و بدون آن دچار از هم پاشیدگی گردد.

این کارکرد در جامعه امروز ما نیز جاری است و راه حفظ و بقای نظام اجتماعی و حکومت

ص: 91

اسلامی، چیزی جز اجرای دو فریضه وحدت آفرین نیست.

علامه طباطبایی در ذیل کارکرد اتحاد بخشی امر به معروف و نهی از منکر و جلوگیری آن از تفرقه به سازوکاری که موجب می شود امر به معروف و نهی از منکر وحدت جامعه را حفظ کند، توجه می نماید و می نویسد:

معلوماتی که انسان در طول حیات – به خاطر سودش جمع می کند، از هر راه که جمع و ذخیره کند؛ بدون یادآوری و تداوم بر تکرار با عمل کردن، از بین رفتنی است. عمل هم دایرمدار علم است و با تقویت علم، قوی و با ضعف آن، تضعیف و با صلاح آن صالح و با فساد آن فاسد می شود.

همین نکته جامعه صالحی را که علم سودمند و عمل نیک دارد، به حفظ معرفت ها و فرهنگ ها وا می دارد و وادارشان می کند سرپیچی کننده از راه خیری را که نزدشان شناخته است، به راه برگردانند و منحرف از طریق خیر را به خود وانگذارند؛ در حالی که او در شرّی که نزد آن ها منکر است، و در مهلکه شر افتاده است و آنان او را از آن نهی می کنند. این همان دعوت به تعلیم و امر به معروف و نهی از منکر است و همان است که خدا ذکرش کرده است:

(یَدْعُونَ إِلَی الْخَیْرِ وَیَأْمُرُونَ بِالْمَعْرُوفِ وَیَنْهَوْنَ عَنِ الْمُنکَرِ).(1)

علامه طباطبایی از همین کارکرد به مطلب دیگری توجه می دهد و می نویسد:

از همین جا معلوم می شود دلیل نامیدن خیر و شر به معروف و منکر در کلام خدا چیست؛ کلام خدا مبنی بر مطلبی است که در آیه سابق (وَاعْتَصِمُواْ بِحَبْلِ اللّهِ جَمِیعًا وَلاَ تَفَرَّقُواْ...) هست و معلوم می شود جامعه ای که چنین شأنی دارد، معروف در آن خیر و منکر در آن شر است.(2)

موثر دائمی قرار می گیرد و با مداخلات موثر شهروندان، جامعه ای با ثبات و بستری آرام و رشد دهنده برای اعضا فراهم می آید. این کارکرد در ذیل آیه ای از سوره آل عمران مورد توجه قرار گرفته است:

(کُنْتُمْ خَیْرَ أُمَّةٍ أُخْرِجَتْ لِلنَّاسِ تَأْمُرُونَ بِالْمَعْرُوفِ وَتَنْهَوْنَ عَنِ الْمُنْکَرِ وَتُؤْمِنُونَ بِاللَّهِ وَلَوْ آمَنَ أَهْلُ الْکِتَابِ لَکَانَ خَیْرًا لَهُمْ مِنْهُمُ الْمُؤْمِنُونَ وَأَکْثَرُهُمُ الْفَاسِقُونَ)(1) (شما بهترین امتی بودید که به سود انسان ها آفریده شده اند ]چه این که[ امر به معروف و نهی از منکر می کنید و به خدا ایمان دارید و اگر اهل کتاب ]به چنین برنامه و آیین درخشانی[ ایمان آورند برای آنان بهتر است. عدد کمی از آن ها با ایمان اند و بیشتر آن ها فاسق اند).

اولین نکته که در این آیه وجود داردرابطه اش با آیه 104 آل عمران درباره واژه «خیر» است. آیه 104 تاکید می کند «باید گروهی از شما دعوت به خیر و امر به معروف و نهی از منکر کنند و آن ها رستگاران اند» و این جا هم تصریح می شود «چون شما امر به معروف و نهی از منکر می کنید و به خدا ایمان دارید، بهترین امت هستید». بنابراین دعوت به خیر و تحقق آن نتیجه ای جز خیر شدن امت نخواهد داشت.

اگر امتی پیوسته به معروف امر کند و از منکر باز دارد و جامعه با این روند به مسیر تکامل خود ادامه دهد، به زودی جامعه به برتری دست خواهد یافت. قرآن تاکید می کند که چون شما به معروف امر می کنید و از منکر باز می دارید...، به این ویژگی و امتیاز دست یافته اید، زیرا با امر به معروف و نهی از منکر اتحاد شما حفظ می شود (آیه 104)، در حالی که گروه های دیگر دچار تفرقه شده اند و به عذاب عظیمی (آیه 105) گرفتار خواهند شد.

در واقع« اتحاد» اولین و اصلی ترین عامل« قوام جوامع» است و هر جامعه ای که دارای همبستگی و اتحاد باشد، از حیث امّت و جامعه، برتر از جوامعی خواهد بود که این عنصر محوری در آنها سست است.

آیه شریفه با عبارت «تامرون بالمعروف و تنهون عن المنکر و تومنون بالله» علت برتری امت اسلام بر دیگر امت ها را بیان می کند و منظور از «للناس» عموم انسان ها هستند و در

ص: 93

آخر تاکید می کند اگر یهود و نصاری هم به آیین درخشان ایمان آوردند و مسلمان شوند، از برکات آن بهره مند می شوند و خیر امت می گردند؛ اما اکثراً چنین نیستند.(1)

«لا خَیْرَ فِی کَثِیرٍ مِنْ نَجْوَاهُمْ إِلا مَنْ أَمَرَ بِصَدَقَةٍ أَوْ مَعْرُوفٍ أَوْ إِصْلاحٍ بَیْنَ النَّاسِ وَمَنْ یَفْعَلْ ذَلِکَ ابْتِغَاءَ مَرْضَاةِ اللَّهِ فَسَوْفَ نُؤْتِیهِ أَجْرًا عَظِیمًا»(1)

پیامبر اکرم(ص) می فرمود:

«لَا تَزَالُ أُمَّتِی بِخَیْرٍ مَا أَمَرُوا بِالْمَعْرُوفِ وَ نَهَوْا عَنِ الْمُنْکَرِ وَ تَعَاوَنُوا عَلَی الْبِرِّ فَإِذَا لَمْ یَفْعَلُوا ذَلِکَ نُزِعَتْ مِنْهُمُ الْبَرَکَاتُ وَ سُلِّطَ بَعْضُهُمْ عَلَی بَعْضٍ وَ لَمْ یَکُنْ لَهُمْ نَاصِرٌ فِی الْأَرْضِ وَ لَا فِی السَّمَاءِ»؛(2) (امت من همواره در خیر هستند تا امر به معروف و نهی از منکر می کنند و بر نیکی و تقوا همکاری دارند، پس هنگامی که این کارها را نکنند، برکت ها از آن ها برداشته می شود و برخی بر برخی دیگر مسلط می شوند و کسی در زمین و آسمان یاور آن ها نمی شود).

نقش اصلاح گرایانه امر به معروف و نهی از منکر در کلام امام حسین(ع) هم مورد توجه قرار گرفته است:

«انِّی لَمْ أَخْرُجْ أَشِراً وَ لَا بَطِراً وَ لَا مُفْسِداً وَ لَا ظَالِماً وَ إِنَّمَا خَرَجْتُ لِطَلَبِ الْإِصْلَاحِ فِی أُمَّةِ جَدِّی أُرِیدُ أَنْ آمُرَ بِالْمَعْرُوفِ وَ أَنْهَی عَنِ الْمُنْکَر»؛(3) (من از روی هوس سرکش و تبهکاری و ستمگری قیام نکردم. تنها به انگیزه سامان بخشی به امت جدم برخاستم. می خواهم امر به معروف و نهی از منکر کنم).

منکر «قوام» بخش و عامل پایداری و ثبات فرایض اند و بدون آن ها اضطراب و تزلزل دامن همه واجبات و فرائض را خواهد گرفت، از این رو امام باقر(ع) فرمود:

«اِنَّ الْأَمْرَ بِالْمَعْرُوفِ وَ النَّهْیَ عَنِ الْمُنْکَرِ سَبِیلُ الْأَنْبِیَاءِ وَ مِنْهَاجُ الصُّلَحَاءِ فَرِیضَةٌ عَظِیمَةٌ بِهَا تُقَامُ الْفَرَائِضُ وَ تَأْمَنُ الْمَذَاهِبُ وَ تَحِلُّ الْمَکَاسِبُ وَ تُرَدُّ الْمَظَالِمُ وَ تُعْمَرُ الْأَرْضُ وَ یُنْتَصَفُ مِنَ الْأَعْدَاءِ وَ یَسْتَقِیمُ الْأَمْر»؛(1)(امر به معروف و نهی از منکر دو فریضه بزرگ الهی است که بقیه فرائض با آن ها برپا می شوند و به وسیله این دو راه ها امن می گردد و کسب و کار مردم حلال می شود. حقوق افراد تامین می گردد و در سایه آن زمین ها آباد می گردد و از دشمنان انتقام گرفته می شود و در پرتو آن همه کارها رو به راه می شود).

به همان نسبت که امر به معروف و نهی از منکر موجب قوام و نهادینه شدن فرایض است؛ بی توجهی به آن عامل حساسیت زدایی از گناه، ترک واجبات و در نهایت استحاله ارزش هاست، از این روی امی-رمومنان علی(ع) در قالب تمثیل، به نقل از رسول خدا(ص)، فرمود:

«ایما رجل رای فی منزله شیئا من فجور فلم یغیر بعث الله تعالی بطیر ابیض...»؛ (هر مردی که در خانه اش چیزی از فجور ببیند و آن را اصلاح نکند، خداوند تعالی پرنده ای سفید را بر می انگیزد چهل صبح بر در خانه او پر بگستراند.

هرگاه که به خانه داخل یا از آن خارج می شود، پرنده به او می گوید: اصلاح کن، اصلاح کن. اگر اصلاح کرد [که به وظیفه اش عمل کرده است] و اگر اصلاح نکرد، پرنده بال خود را به دو چشم او می کشد، پس اگر به خوبی بنگرد، خوب نمی بیند و اگر به زشتی بنگرد، زشت نمی بیند).(2)

آن امام مراحل استحاله را هم این گونه توضیح می دهد:

«إِنَّ أَوَّلَ مَا تُغْلَبُونَ عَلَیْهِ مِنَ الْجِهَادِ، الْجِهَادُ بِأَیْدِیکُمْ ثُمَّ بِأَلْسِنَتِکُمْ ثُمَّ بِقُلُوبِکُمْ فَمَنْ

ص: 96

لَمْ یَعْرِفْ بِقَلْبِهِ مَعْرُوفاً وَ لَمْ یُنْکِرْ مُنْکَراً قُلِبَ فَجُعِلَ أَعْلَاهُ أَسْفَلَهُ و اَسفَلُه اعلاهُ»؛(1) (نخستین بخش از جهاد که از آن باز می مانید، جهاد با دست[عمل] است، سپس با زبان و بعد با دل. آن کسی که حتی با قلبش به حکایت از نیکی ها و مبارزه با فساد برنخیزد، قلبش واژگون می شود و بالای آن پایین و پایین آن بالا قرار می گیرد).

این روایت هم از امام حسین(ع) است که فرمود:

«فَبَدَأَ اللَّهُ بِالْأَمْرِ بِالْمَعْرُوفِ وَ النَّهْیِ عَنِ الْمُنْکَرِ فَرِیضَةً مِنْهُ لِعِلْمِهِ بِأَنَّهَا إِذَا أُدِّیَتْ وَ أُقِیمَتِ اسْتَقَامَتِ الْفَرَائِضُ کُلُّهَا هَیِّنُهَا وَ صَعْبُهَا وَ ذَلِکَ أَنَّ الْأَمْرَ بِالْمَعْرُوفِ وَ النَّهْیَ عَنِ الْمُنْکَرِ دُعَاءٌ إِلَی الْإِسْلَامِ مَعَ رَدِّ الْمَظَالِمِ وَ مُخَالَفَةِ الظَّالِمِ وَ قِسْمَةِ الْفَیْ ءِ وَ الْغَنَائِمِ وَ أَخْذِ الصَّدَقَاتِ مِنْ مَوَاضِعِهَا وَ وَضْعِهَا فِی حَقِّهَا»؛(2) (خداوند از امر به معروف و نهی از منکر، به عنوان تکلیف واجب از خود آغاز کرد، زیرا می دانست اگر این فریضه انجام شود، همه قوانین از آسان و سختش برپا می شود. چون امر به

معروف و نهی از منکر دعوت به اسلام است. همراه با ردَ مطالم و تقسیم بیت المال و غنائم و گرفتن زکات از جای خود و مصرف آن در مورد شایسته اش...).

شدیدی که در جاهلیت داشتند، خاموش شده است. با دیدن این صحنه بسیار ناراحت شد و با خود گفت اگر این ها تحت رهبری محمد(ص) از همین راه پیش بروند، موجودیت یهود به کلی به خطر خواهد افتاد. در این حال نقشه ای به نظرش رسید و به یکی از جوانان یهودی دستور داد به جمع مسلمانان بپیوندند و حوادث خونین «بغاث» (محلی که جنگ شدید اوس و خزرج در آن نقطه اتفاق افتاد) را به یاد آن ها بیاورد.

نقشه با مهارت اجرا شد و چیزی نمانده بود مسلمان های اوس و خزرج به جان هم بیفتند. تا خبر به پیامبر(ص) رسید، فوری با جمعی از مهاجران به سراغ آنها آمد و با اندرزهای مؤثر و سخنان تکان دهنده آنها را بیدار کرد.

جمعیت هم آرام گرفتند و سلاح ها را بر زمین گذاشتند، دست در گردن هم انداختند و به شدت گریستند. در این هنگام چهار آیه بالا نازل شد؛ در دو آیه یهودیان را نکوهش کرد و در دو آیه به مسلمانان هشدار داد.(1)

چیز در مقابل کدام پنج چیز؟ فرمود:

(و مَا نَقَضَ الْعَهْدَ قَوْمٌ إِلَّا سَلَّطَ اللَّهُ عَلَیْهِمْ عَدُوَّهُمْ وَمَا حَکَمُوا بِغَیْرِ مَاأَنْزَلَ اللَّهُ إِلَّا فَشَا فِیهِمُ الْفَقْرُ وَمَا ظَهَرَ فِیهِمُ الْفَاحِشَةُ إِلَّا فَشَا فِیهِمُ الْمَوْتُ وَلَا طَفَّفُواالْکَیْلَ إِلَّا مَنَعُوا النَّبَاتَ وَأَخَذُوا بِالسِّنِینَ وَلَا مَنَعُوا الزَّکَاةَ إِلَّا حُبِسَ عَنْهُمُ الْقَطْر)؛ (هیچ قومی عهد شکن نکردند؛ مگر این که خدا دشمنانشان را بر آن ها مسلط کرد. و هیچ جمعیتی به غیر حکم الهی حکم نکردند؛ مگر این که فقر در میان آن ها زیاد شد. و در میان هیچ ملتی فحشا ظاهر نشد؛ مگر این که مرگ و میر میان آن ها فراوان گشت. و هیچ گروهی کم فروشی نکردند؛ مگر این که زراعت آن ها از بین رفت و قحطی آن ها را فرا گرفت. و هیچ قومی زکات را منع نکردند؛ مگر این که باران از آن ها منع شد).(1)

مرحوم طبرسی نیز در شان نزول آیه می گوید:

مردی به نام ابوجهینه در مدینه بود که دو پیمانه کوچک و بزرگ داشت. موقع خرید از پیمانه بزرگ و هنگام فروش از پیمانه کوچک استفاده می کرد، آیه نازل شد و هشدار داد.(2)

نقش ارتکاب منکرات در سلب نعمت ها و پیدایش آفت ها در زندگی اجتماعی در این حدیث مورد توجه است و روشن است که هر گناهی سبب پدید آمدن نوعی خاص از بلاهای طبیعی و مشکلات اجتماعی می شود.

(فَالصَّالِحَاتُ قَانِتَاتٌ حَافِظَاتٌ لِلْغَیْبِ بِمَا حَفِظَ اللَّهُ) که مرتکب خیانت در مال، ناموس، و شخصیت شوهر و اسرار خانواده در غیاب او نمی شوند و در برابر حقوقی که خدا برای آن ها درنظر گرفته، وظایف خود را به درستی انجام می دهند دوم زنانی که از وظایف خود سرپیچی می کنند و نشانه های ناسازگاری در آنها دیده می شود. آن گاه مراتب بازداری گروه دوم از گناه و نافرمانی و سرکشی و عداوت را (1- پند و اندرز 2- دوری از بستر 3- ضرب و شدت عمل) ذکر می کنند. سپس در پاسخ به این پرسش که اگر مردها خود قانون شکنی و حق کشی کنند، چه باید کرد، می نویسند:

مردان هم درست مانند زنان در صورت سرپیچی از وظایف، مجازات می شوند؛ حتی مجازات بدنی؛ منتها چون این کار غالباً از عهده زنان خارج است (و نیز چون مرد سرپرست خانواده است و باید مجازات از سوی رتبه بالاتر صورت گیرد که خارج از خانواده است) حاکم شرع مؤظف است مردان متخلَف را از راه های مختلف،حتی با تعزیز (مجازات بدنی) به وظایف خود آشنا سازد.(1)

در این زمینه می توان به داستان مردی اشاره کرد که به همسر خود اجحاف کرده بود و به هیچ قیمت حاضر به تسلیم در برابر حق و احقاق همسرش نبود؛ اما علی(ع) با شدت عمل و حتی تهدید به استفاده از شمشیر او را وادار به تسلیم کرد.

که خداوند را می خوانند و خدا دعای آن ها را مستجاب نمی کند، معنایش این است که: وقتی امر به معروف و نهی از منکر را ترک کردند، آن قدر پست می شوند، آن قدر رعبشان، مهابتشان، عزتشان، کرامتشان از بین می رود که وقتی به درگاه همان ظلمه می روند، هرچه ندا می کنند، به آن ها اعتنا نمی شود.(1)

همین فلسفه را حضرت علی(ع) در برابر ولید بن عقبه چنین مطرح می کند:

«اُسکُت یا ابا وَهَب، هَلَکَت بَنُواسراییل بِتَعطیلِهِم الحُدوُد»؛(2) (ای ابا وهب! ساکت باش! بنی اسراییل به خاطر ترک حدود، هلاک شدند).

تسلط فاسقان بر امت و حکومت، بدترین حالتی است که می توان برای جامعه ارزشی تصور کرد، چون بنای فاسقان بر تخریب ارزش هاست. امر به معروف و نهی از منکر این ویژگی را دارد که مانع تسلط این گروه می شود و اگر این دو فریضه وانهاده شوند، تسلط فاسقان حتمی است. علاوه بر آیات، روایات نیز به این سازو کار در نظام هستی تاکید دارند. امیرمومنان(ع) فرمود:

زوراء، و چه می دانی زورأ چیست؟ زمین دارای رختان گز، آبادی و عمران در آن زیاد می شود و ساکنان در آن زیاد می شود، دارای مخزن ها و خزانه دارانی است که فرزندان عباس به عنوان وطن برای اندخته های خود مسکن برمی گزینند. برای آن ها سرای لهو و بازی می شود. در آن ظلم ستمکار و وحشت فراوان است. مسکن رهبران بدکار و ... است. فرزندان فارس و روم را به خدمت می گیرند. امر به معروف نمی کنند وقتی می دانند معروف است و نهی از منکر نمی کنند، وقتی که می دانند منکر است. مردان آنان به مردان و زنانشان به زنان بسنده می کنند و در این موقع ابر فراگیر غم ناک و گریه طولانی می شود وای وای بر اهل زوراء، از ضربه های سهمگین ترک (مغول) و چه می دانی ترک (مغول) کیست؟ گروهی کوچک چشم، صورتشان مانند سپرهای چکش خورده و لباسشان آهنین، بی پوشش و بی مو ...).(3)

ص: 102

معروف و نهی از منکر رهایی از عذاب و کیفر دنیایی است و اثر تحقق نیافتن یا سرپیچی از امر و نهی ها، نزول کیفرها و عذاب ها در همین دنیا (جدای از آخرت) است. با این تذکر که این موضوع در ذیل آیات مختلف، به صورت گسترده ای مورد توجه روایات قرار گرفته است.

از امام صادق(ع) در تفسیر آیه شریفه: (أَوْ کَالَّذِی مَرَّ عَلَی قَرْیَةٍ وَهِیَ خَاوِیَةٌ عَلَی عُرُوشِهَا)؛(1) آمده است:

«إِنَّ اللَّهَ بَعَثَ إِلَی بنی اسرائیل نَبِیاً یقَالُ لَهُ أَرْمِیا فَضَحِکُوا مِنْهُ وَ اسْتَهْزَءُوا بِهِ فَشَکَاهُمْ إِلَی اللَّهِ فَأَوْحَی اللَّهُ إِلَیهِ أَنْ قُلْ لَهُمْ إِنَّ الْبَلَدَ الْبَیتُ الْمُقَدَّسُ وَ الْغَرْسَ بَنُو إِسْرَائِیلَ نَقَّیتُهُمْ مِنْ کُلِّ غَرِیبَةٍ وَ نَحَّیتُ عَنْهُمْ کُلَّ جَبَّارٍ فَأَخْلَفُوا فَعَمِلُوا بِمَعَاصِی فَلَأُسَلِّطَنَّ عَلَیهِمْ فِی بَلَدِهِمْ مَنْ یسْفِکُ دِمَاءَهُمْ وَ یأْخُذُ أَمْوَالَهُمْ وَ إِنْ بَکَوْا لَمْ أَرْحَمْ بُکَاءَهُمْ وَ إِنْ دَعَوْا لَمْ أَسْتَجِبْ دُعَاءَهُمْ فَشِلُوا وَ فَشِلَتْ أَعْمَالُهُمْ وَ لَأُخَرِّبَنَّهَا مِائَةَ عَامٍ ثُمَّ لَأَعْمُرَنَّهَا قَالَ فَلَمَّا حَدَّثَهُمْ جَزِعَتِ الْعُلَمَاءُ

فَقَالُوا یا رَسُولَ اللَّهِ مَا ذَنْبُنَا نَحْنُ وَ لَمْ نَکُنْ نَعْمَلُ بِعَمَلِهِمْ فَعَاوِدْ لَنَا رَبَّکَ فَصَامَ سَبْعاً فَلَمْ یوحَ إِلَیهِ فَأَکَلَ أَکْلَةً ثُمَّ صَامَ سَبْعاً فَلَمَّا کَانَ الْیوْمُ الْوَاحِدُ وَ الْعِشْرُونَ یوْماً أَوْحَی اللَّهُ إِلَیهِ لَتَرْجِعَنَّ عَمَّا تَصْنَعُ أَنْ تُرَاجِعَنِی فِی أَمْرٍ قَدْ قَضَیتُهُ أَوْ لَأَرُدَّنَّ وَجْهَکَ عَلَی دُبُرِکَ ثُمَّ أَوْحَی إِلَیهِ أَنْ قُلْ لَهُمْ إِنَّکُمْ رَأَیتُمُ الْمُنْکَرَ فَلَمْ تُنْکِرُوهُ وَ سُلِّطَ عَلَیهِمْ بُخْتَ نَصَّرُ فَفَعَلَ بِهِمْ مَا قَدْ بَلَغَکَ»؛(2) (خداوند پیامبری را برای بنی اسرائیل فرستاد که به او ارمیا گفته اند چون ارمیا پیام خدا را برای ایشان بازگو کرد همه خندیدند و مسخره اش کردند، لذا به خدا شکایت ایشان نمود. خداوند وحی فرستاد: به ایشان بگو: آن شهر بیت المقدس می باشد و کشت هایش بنی اسرائیل هستند که ایشان را از هر بیگانه پاک و خالی گردانده ام و از هر ستمگری

ص: 104

دورشان ساخته ام، تخلف نموده و مرتکب معصیت ها شدند، پس بر ایشان در شهر و سرزمین خودشان کسی را مسلط می کنم که خونشان را بریزد و ثروتشان را غارت کند، اگر گریه و ناله کنند مورد ترحم و دلسوزی قرار نگیرند و اگر ادعا نمایند و خدا را بخوانند مستجاب نگردد، ایشان و اعمالشان سست و متزلزل گشته، آنرا به مدت یک صد سال حتما تخریب می کنم و سپس آباد و تعمیر می نمایم).

امام(ع) فرمود:

چون پیام الهی را برای بنی اسرائیل بازگو کرد، دانشمندان اظهار ناراحتی نموده و گفتند: ای رسول خدا! گناه ما چیست؟ با این که ما اعمال و کارهای ایشان را انجام نمی دهیم، به پروردگارت مراجعه کن (که شاید در تصمیم خود تجدید نظر نماید).

پس حضرت ارمیا(ع) هفت روز رزوه گرفت و بر اووحی نیامد. مختصر غذایی خورد و هفت روز دیگر روزه گرفت و چون روز بیست و یکم شد، خداوند وحی فرستاد: حتما باز گرد و در جریانی که قضا و قدر من بر آن تعلق گرفته به من مراجعه منما و گرنه صورتت را بر پشت می گردانم، سپس وحی دیگر فرستاد: به بنی اسرائیل بگو: شما کارهای خلاف و منکر را مشاهده نمودید و انکار نکردید.

خداوند بخت النصر را بر ایشان مسلط نمود و آنچه را که شنیده ای، با ایشان انجام داد»

قرآن کریم به عذاب دنیایی نهی ناپذیران توجه جدی دارد و نشان می دهد اگر گروه هایی امر و نهی می کردند، کار به عذاب نمی کشید.

(فَلَوْلا کَانَ مِنَ الْقُرُونِ مِنْ قَبْلِکُمْ أُولُو بَقِیَّةٍ یَنْهَوْنَ عَنِ الْفَسَادِ فِی الأرْضِ إِلا قَلِیلا مِمَّنْ أَنْجَیْنَا مِنْهُمْ وَاتَّبَعَ الَّذِینَ ظَلَمُوا مَا أُتْرِفُوا فِیهِ وَکَانُوا مُجْرِمِینَ وَمَا کَانَ رَبُّکَ لِیُهْلِکَ الْقُرَی بِظُلْمٍ وَأَهْلُهَا مُصْلِحُونَ)؛(1) (چرا در قرون (و اقوام) قبل از شما دانشمندان صاحب قدرتی نبودند که از فساد در زمین جلوگیری کنند؛ مگر اندکی از آن ها که نجاتشان دادیم و آن ها که ستم می کردند، از تنعّم و تلذّذ پیروی کردند و

ص: 105

گناهکار بودند (و نابود شدند) و چنین نبود که پروردگارت آبادی ها را به ظلم نابود کند؛ در حلی که اهلش در پی اصلاح بوده باشند).

این دو آیه به یک اصل مهم اجتماعی توجه می دهد توجه می دهد؛ اصلی که ضامن نجات جامعه ها از تباهی است این که در هر جامعه تا گروهی از اندیشمندان متعهد و مسئول وجود دارند که در برابر مفاسد ساکت نمی نشینند و به مبارزه برمی خیزند، جامعه به نابودی کشیده نمی شود؛ اما آن زمان که بی تفاوتی در تمام سطوح حکم فرما شد و جامعه در برابر عوامل فساد و بی دفاع ماند، فساد و نابودی حتمی است.

در آیه نخست ضمن اشاره به اقوام پیشین که گرفتار انواع بلاها شدند، می گوید: چرا درقرون و امت ها و اقوام قبل از شما نیکان و پاکان قدرتمند و صاحب فکری نبودند که از فساد روی زمین جلوگیری کنند؟ آیه آنان را توبیخ می کند و اعلام تعجب می نماید.(1) بعد به عنوان استثناء می گوید: مگر افراد اندکی که آن ها را نجات دادیم. این گروه اندک هر چند امر به معروف و نهی از منکر اشتند، اما مانند لوط و خانواده کوچکش و نوح و ایمان آورندگان محدودش و صالح و تعداد کمی که از او پیروی کرده بودند، چنان کم و اندک بودند که توفیق بر اصلاح کلی جامعه نیافتند و به هر حال ستمگران که اکثریت جامعه ها را تشکیل می دادند به دنبال ناز و نعمت و عیش و نوش رفتند و چنان مست باده غرور و لذات شدند که دست به انواع گناهان زدند.

آیه بعد اضافه می کند: این که می بینی خدا این اقوام را به دیار عدم فرستاد، به خاطر آن بود که مصلحانی میان آن ها نبودند، زیرا خدا هرگز قوم و ملت شهر و دیاری را به خاطر ظلم نابود نمی کند؛ اگر آن ها در راه اصلاح گام بردارند؛ چه این که در هر جامعه ای معمولا ظلم و فسادی وجود دارد؛ اما مهم این است که مردم احساس کنند ظلم و فسادی هست و در طریق اصلاح باشند و با چنین احساس و گام برداشتن در راه اصلاح، خداوند به آنان مهلت می دهد و قانون آفرینش برای آن ها حق حیات قائل است، اما همین که این احساس از میان رفت و جامعه بی تفاوت شد و فساد و ظلم به سرعت همه جا را گرفت، دیگر در سنت آفرینش حق حیاتی برای آن ها وجود ندارد و اگر نیروی مدافع که همان «اولوا بقیه» باشند، از جامعه انسانی برچیده شوند، میکروب های بیماری زای اجتماعی که درزوایای هر جامعه ای وجود

ص: 106

دارند، به سرعت رشد کرده، جامعه را بیمار خواهند کرد.

نقش «اولوا بقیه» در بقای جوامع به قدری حساس است که باید گفت بدون آن ها حق حیات از آنان سلب می شود و این همان چیزی است که آیات به آن اشاره دارند،(1)

نکته دیگر که بر نقش و کارکرد سلامت جامعه از عذاب در سایه امر به معروف و نهی از منکر دلالت دارد و در این آیه مورد توجه مفسران است، به «اولوا بقیه» مربوط می شود. در تفسیر نمونه می خوانیم:

معمولا این تعبیر به معنای اولوالفضل و (صاحبان فضیلت و شخصیت و نیکان و پاکان) به کار می رود. زیرا همواره در میدان مبارزات اجتماعی تنها کسانی باقی می مانند که از نظر تفکر و یا نیروی جسمانی قوی ترند و به همین دلیل باقی مانده ها، قوی ترها هستند و نیز به همین دلیل واژه بقیه که در سه جای قرآن(2) آمده، همین مفهوم را دارد که این شخصیت های ارزشمند و مبارزه کنندگان با فساد و «اولوا بقیه ها» حق بزرگی بر جوامع بشری دارند و رمز بقا و حیات ملت ها و نجات آن ها از نابودی و هلاکت اند.(3)

نکته دیگر این که قرآن می گوید: خداوند هیچ شهر و آبادی را به ظلم - در حالی که اهلش مصلح باشند- نابود نمی کند.

توجه به تفاوت مصلح و صالح این نکته را روشن می کند که تنها «صلاحیت» ضامن بقا نیست؛ بلکه اگر جامعه ای صالح نباشد، ولی در مسیر اصلاح گام بردارد، باز حق بقاء و حیات دارد؛ ولی آن روز که نه صالح بود ونه مصلح از نظر سنّت آفرینش حق حیات برای او نیست و به زودی از میان خواهد رفت. به تعبیر دیگر هرگاه جامعه ای ظالم بود؛ اما به خود آمد و در پی اصلاح بود، زنده می ماند؛ اما اگر ظالم بود و در مسیر اصلاح و پاکسازی نبود، نابود خواهد شد و از هم خواهد پاشید».(4)

علامه طباطبایی می نویسد:

(وَمَا کَانَ رَبُّکَ لِیُهْلِکَ الْقُرَی بِظُلْمٍ وَأَهْلُهَا مُصْلِحُونَ)؛ یعنی هلاک کردن قومی

ص: 107

که اهلش مصلح هستند، از سنت خدای تعالی نیست، چون این کار ظلم است و پروردگارت به کسی ظلم نمی کند، پس منظور از «بظلم» قید توضیحی است؛ نه احترازی و فایده اش این است که سنت خدا هلاک نکردن قومی است که مصلح هستند، چون این کار از ظلم است و پروردگارت ظلم کننده به بنده ای نیست.(1)

جالب این که خداوند در آیات متعددی بیان می کند که نتیجه فسادطلبی و گریز از اصلاح، هلاکت و عذاب است.(2) این منطق دقیقا در روایت ها مورد توجه است. برای نمونه امیرمومنان علی(ع) فرمود:

«أَمَّا بَعْدُ فَإِنَّهُ إِنَّمَا هَلَکَ مَنْ کَانَ قَبْلَکُمْ حَیْثُ مَا عَمِلُوا مِنَ الْمَعَاصِی وَ لَمْ یَنْهَهُمُ الرَّبَّانِیُّونَ وَ الْأَحْبَارُ عَنْ ذَلِکَ وَ إِنَّهُمْ لَمَّا تَمَادَوْا فِی الْمَعَاصِی وَ لَمْ یَنْهَهُمُ الرَّبَّانِیُّونَ وَ الْأَحْبَارُ عَنْ ذَلِکَ نَزَلَتْ بِهِمُ الْعُقُوبَاتُ فَأْمُرُوا بِالْمَعْرُوفِ وَ انْهَوْا عَنِ الْمُنْکَر»؛(3) (اما بعد کسانی که قبل از شما بودند، تنها به این دلیل نابود شدند که به نافرمانی ها عمل می کردند و ربانیان ]رهبران دینی[ و احبارشان، از آن باز نمی داشتند و چون در نافرمانی ها فرو می رفتند و ربانیان و احبار از آن نهی نمی کردند، عقوبت ها به آن ها نازل شد، پس امر به معروف و نهی ازمنکر کنید).

امام زین العابدین(ع) فرمود:

«وَ الذُّنُوبُ الَّتِی تُنْزِلُ الْبَلَاءَ تَرْکُ إِغَاثَةِ الْمَلْهُوفِ وَ تَرْکُ مُعَاوَنَةِ الْمَظْلُومِ وَ تَضْیِیعُ الْأَمْرِ بِالْمَعْرُوفِ وَ النَّهْیِ عَنِ الْمُنْکَر»؛(4) (گناهانی که موجب نزول بلا می شوند: ترک فریادرسی ستمدیده، یاری نکردن مظلوم و ضایع کردن امر به معروف و نهی از منکر است).

امام رضا(ع) به نقل از رسول خدا(ص) فرمود:

ص: 108

«اِذا اُمَّتی تّواکّلّت الاّمّر بالمعروفِ و النَّهیّ عّنِ المُنکّرِ، فّلیّأّذّنُوا بِوِقاعٍ مِنّ اللهِ تّعالی»؛(1) (وقتی امت من امر به معروف و نهی از منکر را به گردن هم بیندازند، پس باید آماده پذیرش وقاع (عذاب و هلاکت) خدا باشند).

این سخن از امام صادق(ع) است که فرمود:

«مَا أَقَرَّ قَوْمٌ بِالْمُنْکَرِ بَیْنَ أَظْهُرِهِمْ لَا یُغَیِّرُونَهُ إِلَّا أَوْشَکَ أَنْ یَعُمَّهُمُ اللَّهُ بِعِقَابٍ مِنْ عِنْدِهِ»؛(2) (مردمی که به منکرهای رایج بین خود واکنش نشان ندهند و در پی تغییر برنیایند، عذاب فراگیر پروردگار گریبان آنان را خواهد گرفت).

امیرمؤمنان علی(ع) فرمود:

«أَوْحَی اللَّهُ جَلَّتْ قُدْرَتُهُ إِلَی شَعْیَبا أَنِّی مُهْلِکٌ مِنْ قَوْمِکَ مِائَةَ أَلْفٍ أَرْبَعِینَ أَلْفاً مِنْ شِرَارِهِمْ وَ سِتِّینَ أَلْفاً مِنْ خِیَارِهِمْ فَقَالَ هَؤُلَاءِ الْأَشْرَارُ فَمَا بَالُ الْأَخْیَارِ فَقَالَ: دَاهَنُوا أَهْلَ الْمَعَاصِی فَلَمْ یَغْضَبُوا لِغَضَبِی»؛(3) (خدای تعالی که قدرتش باشکوه است، به شعیب وحی کرد که صدهزار نفر را از قوم تو هلاک می کنم؛ چهل هزار از بد ها و شصت هزار از خوب ها. پرسید: آن ها که اشرار هستند؛ اما گناه خوب ها چیست؟ فرمود: چون با اهل معاصی کنار آمدند، به خاطر غضب من خشم نگرفتند).

فرعون از جمله کسانی است که به واسطه نهی ناپذیری دچار کیفر دنیایی شد:

(إِنَّا أَرْسَلْنَا إِلَیْکُمْ رَسُولا شَاهِداً عَلَیْکُمْ کَمَا أَرْسَلْنَا إِلَی فِرْعَوْنَ رَسُولا فَعَصَی فِرْعَوْنُ الرَّسُولَ فَأَخَذْنَاهُ أَخْذًا وَبِیلا فَکَیْفَ تَتَّقُونَ إِنْ کَفَرْتُمْ یَوْماً یَجْعَلُ الْوِلْدَانَ شِیبًا)؛(4) (ما پیامبری به سوی شما فرستادیم که گواه بر شما است؛ همان گونه که به

ص: 109

سوی فرعون رسولی فرستادیم. فرعون به مخالف و نافرمانی آن رسول برخاست و ما او را به شدت مجازات کردیم. شما اگر کافر شوید، چگونه خود را [از عذاب الهی] به دور می دارید؛ در روزی که کودکان را پیر می کند)؟

آیات، بعثت پیامبر اکرم(ص) و مخالفت زورمندان عرب را با قیام موسی بن عمران(ع) در برابر فرعون مقایسه می کند و این که به سوی هر دو قوم پیامبری برای هدایت و نظارت بر کردارها فرستادیم؛ ولی فرعون با آن رسول مخالفت کرد و نتیجه اش مجازات شدید شد؛ به گونه ای که نه لشکر عظیم و نه گستردگی مملکت و حکومت و اموال مانع از عذاب الهی شد و همگی در امواج نیل غرق شدند، پس شما که از این جهات در سطح پایین تری قرار دارید، به داشته هایتان مغرور می شوید و بدانید سنّت الهی این است که نهی ناپذیران دچار عذاب و هلاکت می شوند.

نکته دیگر این که« وبیل» از ماده «وبل» در اصل به معنی باران شدید و سنگین است و سپس به هر چیز شدید و سنگین اطلاق شده است، مخصوصا در مورد مجازات و در آیه مورد بحث اشاره به شدت عذاب است که گویی شخصی را مانند یک باران شدید زیر رگبار خود قرار می دهد. آیه اشاره به این است که به فرض شما در

این جهان هم چون فرعونیان گرفتار عذاب نابود کننده نشوید، قیامت و عذاب قیامت را چه خواهید کرد.

نهی ناپذیری و اثر آن در مورد فرعون را در آیات دیگری چون سوره نازعات می توان دید، مانند:

(اذْهَبْ إِلَی فِرْعَوْنَ إِنَّهُ طَغَی فَقُلْ هَلْ لَکَ إِلَی أَنْ تَزَکَّی وَأَهْدِیَکَ إِلَی رَبِّکَ فَتَخْشَی فَأَرَاهُ الآیَةَ الْکُبْرَی فَکَذَّبَ وَعَصَی ثُمَّ أَدْبَرَ یَسْعَی فَحَشَرَ فَنَادَی فَقَالَ أَنَا رَبُّکُمُ الأعْلَی فَأَخَذَهُ اللَّهُ نَکَالَ الآخِرَةِ وَالأولَی إِنَّ فِی ذَلِکَ لَعِبْرَةً لِمَنْ یَخْشَی)؛(1) (به سوی فرعون برو که طغیان کرده است و به او بگو: آیا می خواهی پاکیزه شوی؟ و من تو را به سوی پروردگارت هدایت کنم، تا از او بترسی [و خلاف نکنی]، سپس موسی معجزه بزرگ را به او نشان داد، اما تکذیب کرد و نافرمانی کرد، سپس پشت کرد و پیوسته (برای محو آیین موسی) تلاش نمود و ساحران را جمع کرد و مردم را دعوت

ص: 110

نمود و گفت من پروردگار بزرگ شما هستم، لذا خداوند او را به عذاب آخرت و دنیا گرفتار ساخت. در این عبرتی است برای کسانی که خداترسند).

با همه تمهیداتی که حضرت موسی اندیشید و آیه به آن اشاره می کند و نخست سراغ هدایت عاطفی او می رود، بعد هدایت عقلی و منطقی از طریق نشان دادن آیات کبری و معجزه بزرگ و این موثرترین را تبلیغ است، اما باز فرعون از مرکب غرور پیاده نمی شود و موسی را تکذیب می کند و عصیان می ورزد و این نشان می دهد که تکذیب ها مقدمه عصیان ها هستند، همان گونه که تصدیق ها مقدمه اطاعت ها هستند.

فرعون به این مقدار هم بسنده نکرد و در برابر دعوت موسی، بی تفاوت نماند؛ بلکه پشت کرد و بی وقفه برای مبارزه با او و محو آیین وی کوشید. فرعون سرکشی را به آخرین حدّ رساند و مستحق دردناک ترین عذاب شد. به این ترتیب باید فرمان الهی فرا رسد و او و دستگاه ظلم و فسادش را در هم بکوبد، لذا در آیه بعد فرمود:

خداوند او را به عذاب آخرت و دنیا گرفتار ساخت. تعبیر به «نکال الآخرة» اشاره به عذاب های قیامت است و منظور از اولی، عذاب دنیاست. تفسیر دیگر می گوید: الاولی به ادعای الوهیت فرعون در مسیر طغیان اشاره دارد و الآخره به آخرین کلمه اشاره دارد که ادعای ربوبیت اعلی کرد. این معنا در حدیثی از امام باقر(ع) هم آمده است و با جمله «اخذ» که فعل ماضی است و نشان می دهد مجازات به طور کامل در دنیا واقع شد و آیه بعد که این ماجرا را درس عبرتی می شمرد، موافق تر است.

در آیاتی دیگر از امر به معروف و نهی از منکر قارون توسط قوم وی و نافرمانی و نهی ناپذیری و گرفتاری اش به عذاب دنیایی یاد می شود:

(إِنَّ قَارُونَ کَانَ مِنْ قَوْمِ مُوسَی فَبَغَی عَلَیْهِمْ وَآتَیْنَاهُ مِنَ الْکُنُوزِ مَا إِنَّ مَفَاتِحَهُ لَتَنُوءُ بِالْعُصْبَةِ أُولِی الْقُوَّةِ إِذْ قَالَ لَهُ قَوْمُهُ لا تَفْرَحْ إِنَّ اللَّهَ لا یُحِبُّ الْفَرِحِینَ وَابْتَغِ فِیمَا آتَاکَ اللَّهُ الدَّارَ الآخِرَةَ وَلا تَنْسَ نَصِیبَکَ مِنَ الدُّنْیَا وَأَحْسِنْ کَمَا أَحْسَنَ اللَّهُ إِلَیْکَ وَلا تَبْغِ الْفَسَادَ فِی الأرْضِ إِنَّ اللَّهَ لا یُحِبُّ الْمُفْسِدِینَ قَالَ إِنَّمَا أُوتِیتُهُ عَلَی عِلْمٍ عِنْدِی أَوَلَمْ یَعْلَمْ أَنَّ اللَّهَ قَدْ أَهْلَکَ مِنْ قَبْلِهِ مِنَ الْقُرُونِ مَنْ هُوَ أَشَدُّ مِنْهُ قُوَّةً

ص: 111

وَأَکْثَرُ جَمْعًا وَلا یُسْأَلُ عَنْ ذُنُوبِهِمُ الْمُجْرِمُونَ فَخَرَجَ عَلَی قَوْمِهِ فِی زِینَتِهِ قَالَ الَّذِینَ یُرِیدُونَ الْحَیَاةَ الدُّنْیَا یَا لَیْتَ لَنَا مِثْلَ مَا أُوتِیَ قَارُونُ إِنَّهُ لَذُو حَظٍّ عَظِیمٍ وَقَالَ الَّذِینَ أُوتُوا الْعِلْمَ وَیْلَکُمْ ثَوَابُ اللَّهِ خَیْرٌ لِمَنْ آمَنَ وَعَمِلَ صَالِحًا وَلا یُلَقَّاهَا إِلا الصَّابِرُونَ فَخَسَفْنَا بِهِ وَبِدَارِهِ الأرْضَ فَمَا کَانَ لَهُ مِنْ فِئَةٍ یَنْصُرُونَهُ مِنْ دُونِ اللَّهِ وَمَا کَانَ مِنَ الْمُنْتَصِرِینَ).(1) (قارون از قوم موسی(ع) بود، اما بر آنها ستم کرد. ما آن قدر از گنج ها به او داده بودیم که حمل صندوق های آن برای یک گروه زورمند مشکل بود، به خاطر بیاور هنگامی را که قومش به او گفتند: این همه شادی مغرورانه مکن که خداوند شادی کنندگان مغرور را دوست نمی دارد و در آنچه خدا به تو داده، سرای آخرت را جستجو کن، بهره ات را از دنیا فراموش منما، و همانگونه که خدا به تو نیکی کرده است، نیکی کن و هرگز فساد در زمین منما که خدا مفسدان را دوست ندارد. (قارون) گفت: این ثروت را به وسیله دانشی که نزد من است به دست آورده ام، آیا او نمی دانست خداوند اقوامی را قبل از او هلاک کرد که از او نیرومندتر و ثروتمندتر بودند؟! (و هنگامی که عذاب الهی فرا رسد) مجرمان از گناهانشان سؤال نمی شوند (و مجالی برای عذرخواهی آنان نیست)...).

تعبیر به «فی زینته» گویای این حقیقت است که او تمام توان و قدرت خود را به کار گرفت تا آخرین زینت و بالاترین ثروت خود را به نمایش بگذارد... اکثریت مردم آه سوزانی از دل کشیدند و آرزو کردند که ای کاش به جای قارون بودند، اما کسانی که آگاهی به آن ها داده شده بود، صدا زدند: وای بر شما! چه می گویید. ثواب و پاداش الهی برای کسانی که ایمان آورده اند و عمل صالح انجام می دهند، بهتر است.

در تواریخ و روایات نقل شده است:

روزی موسی به قارون گفت: خداوند به من فرمان داده است به عنوان حق نیازمندان، زکات اموال تو را بگیرم. قارون هنگامی که از مقدار و چگونگی زکات خبردار شد از

ص: 112

پرداخت حقوق مالی سرباز زد و به مبارزه با موسی(ع) برخاست.

او در میان جمعی از ثروتمندان بنی اسراییل برخاست و گفت: موسی می خواهد اموال شما را بخورد. دستور نماز آورد، پذیرفتید، امور دیگر را نیز همه پذیرفتند. آیا این بار هم زیر بار می روید که اموالتان را به او بدهید؟ گفتند: نه، ولی چگونه می توان با او مقابله کرد؟

گفت: باید سراغ زن بدکاره ای از فواحش بنی اسراییل بفرستیم تا نزد موسی برود و او را متهم کند. آنها نظر او را پسندیدند و سراغ زن فرستادند و گفتند: آن چه خودت بخواهی به تو می دهیم که گواهی دهی موسی با تو رابطه نامشروع داشته است، او نیز پذیرفت.

قارون هم سراغ حضرت موسی(ع) آمد و گفت: خوب است بنی اسراییل را جمع کنی و دستورات خداوند را بر آن ها بخوانی. موسی مردم را جمع کرد و گفت: خداوند به من دستور داده است جز او را پرستش نکنید. صله رحم به جا آورید و ..... و در مورد مرد زناکار دستور داده است اگر زنای محصنه (مرد وزن شوهر دار) باشد، سنگسار شود.

برخی از همان گروه شیطانی در این لحظه گفتند: حتی اگر خودت باشی؟ ما می دانیم تو خود مرتکب این عمل شده ای و به سراغ فلان زن بدکاره رفته ای! فوراً دنبال آن زن بدکاره فرستادند. حضرت در کمال تاثر درونی و اندوه از این همه بی شرمی به زن گفت: به خدا سوگندت می دهم که حقیقت را فاش بگو. زن بدکاره منقلب شد و گفت: این ها پاداش سنگین قرار دادند تا تو را متهم کنم، ولی گواهی می دهم تو پاک و رسول خدایی.

موسی(ع) به سجده افتاد و گریست و خداوند فرمان مجازات قارون را صادر کرد و فرمان خسف (فرو رفتن در زمین) را در اختیار موسی قرار داد.(1)

ص: 113

قرآن مجید نیز می گوید: «ما او و خانه اش را در زمین فرو بردیم».(1)

آیات فراوانی بر عذاب دنیایی نهی ناپذیران تاکید دارند که برای امکان بازیابی آن ها توسط علاقه مندان مواردی را برمی شماریم و به فهرستی از گروه هایی که به دلیل تکذیب پیامبران و ارتکاب معاصی، دچار عذاب الهی شدند، اشاره می کنیم.

1- قمر، 16-9: عذاب قوم نوح به خاطر تکذیب و نافرمانی از نوح و دیوانه نامیدن او وآزار دادن پیامبر. به این ترتیب که درهای آسمان باز شد و آبی فراوان بارید و زمین شکافته شد و چشمه های زیادی بیرون آمد و آب این دو به هم آمیخت و نوح با کشتی نجات یافت و خدا این ماجرا را به عنوان نشانه ای میان امت ها باقی گذاشت تا پند گیرند که عذاب های الهی او چگونه بود.(2)

2- قمر، 21-18: تکذیب قوم عاد و عذاب آن ها.(3)

3- قمر، 31-27: نهی از کشتن شتر صالح، قتل شتر و نزول عذاب.(4)

4- قمر، 35-34: قوم لوط، تکذیب، عذاب.(5)

5- سبا، 12: مجازات دنیوی جن هایی که از اوامر خدا سرپیچی کردند.(6)

6- تکاثر، 1: هلاکت، اثر انجام منکرات.(7)

7- محمد، 23-20: افساد در زمین و قطع رحم و ... اثر عدم اطاعت از خدا و رسول.(8)

8- عنکبوت، 37: عذاب زلزله برای نهی ناپذیری قوم شعیب و ثمود و عاد.(9)

مسئولیت دارد و در برابر زشتی ها و پلیدی ها از خود حساسیت نشان می دهد، اما آنان که موجودیت حقیقی اجتماعی ندارند، عکس العملی بروز نمی دهند و شخصیت انسانی شان به تدریج از دست می رود. آیات قرآنی و روایات پر از سرگذشت این گروه است. امیرمومنان(ع) فرمود:

«یأْتِی عَلَی النَّاسِ زَمَانٌ وُجُوهُهُمْ وُجُوهُ الْآدَمِیینَ ... لا یتَناهَوْنَ عَنْ مُنکَر»؛(1) (زمانی بر مردم می آید که چهره شان، چهره انسانی است.... نهی از منکر نمی کنند).

این روایت هم از آن حضرت(ع) است:

«اِنَّ اللهَ بَعّثَ النَّبیینَ مُبَشِّرینَ و مُنذِرینَ فَصّدَّقَهم مُصّدِّقون وّ کَذَّبَهم مُکَذِّبونَ فَیقاتِلونَ مَن کَذِبَهُم بمَن صَدَقَهُم فَیظهَرهُمُ اللهُ ثم یمُوتُ الرُّسُل فتّخّلَّفّ خُلوفٌ ومِنهم تارِکً لَه بِلِسانِه و قَلبِه ویّدِه فّهُومَیتٌ بّینّ الأحیاء»،(2) (خداوند پیامبران را به عنوان بشارت دهندگان و هشداردهندگان برانگیخت؛ تصدیق کنندگان تصدیق و تکذیب کنندگان تکذیب شان کردند. پس تکذیب کنندگان با تصدیق کنندگان جنگیدند. سپس پیامبران وفات یافتند و بازماندگانی بر جای گذاشتند... از آن گروه برخی انکار (زشت دانستن و نهی از منکر) را با زبان و قلب و دست ترک کردند. آن ها مرده زندگان هستند).

تَرُدُّ الْمُسِیءَ عَنْ إِسَاءَتِهِ»؛(1) (امتی که امر به معروف و نهی از منکر نمی کند، مانع ظالم نمی شود، نیکوکار را یاری نمی کند و گناهکار را باز نمی دارد، مقدس نخواهد بود).

داشت که در این گونه جلسات شرکت می کرد. او از وضع جنایات فرعون رنج می برد و در انتظار قیامی ضد او بود تا به آن قیام الهی بپیوندد. گویا وی چشم امید به موسی(ع) دوخته بود و سیمای مردی الهی و انقلابی را در چهره او می دید. به همین دلیل تا احساس کرد حضرت در خطر است، خود را به او رساند و از چنگال خطر نجاتش داد.(1)

این کارکرد را دقیق تر از این، در آیات 28 تا 36 سوره مومن باید به تماشا نشست:

...مرد مومنی از آل فرعون که ایمان خود را پنهان می داشت، گفت: آیا می خواهید کسی را به قتل برسانید، به خاطر این که می گوید پروردگار من الله است؛ در حالی که دلایل روشن از سوی پروردگارتان آورده است؟ اگر دروغگو باشد، دروغش دامن او را خواهد گرفت و اگر راستگو باشد، بعضی از عذاب هایی را که وعده می دهد به شما خواهد رسید. خداوند کسی را که اهل اسراف و بسیار دروغگو است، هدایت نمی کند. ای قوم من! امروز حکومت از آن شماست و در این سرزمین پیروزید. اگر عذاب الهی به سراغ ما آید، چه کسی ما را یاری خواهد کرد؟

فرعون گفت:

من جز آن چه معتقدم، به شما ارائه نمی دهم و شما را جز به طریق حق و پیروزی دعوت نمی کنم (دستور همان قتل موسی است).

آن مرد با ایمان گفت:

ای قوم من، من شما را از روزی همانند روز (عذاب) اقوام پیشین می ترسم. از عاداتی هم چون عادت قوم نوح و عاد و ثمود و کسانی که بعد از آن ها بودند (از شرک و کفر و طغیان) می ترسم و خداوند ظلم و ستمی بر بندگانش نمی خواهد. ای قوم! من بر شما از روزی که مردم یکدیگر را صدا می زنند، بیمناکم.....

مومن آل فرعون هنگامی که دید با خشم فرعون، جان موسی(ع) به خطر افتاده است، قدم پیش نهاد و با بیانات موثر، توطئه قتل را بر هم زد.... وی از چند طریق برای نفوذ در فرعون و اطرافیان وارد شد.

ص: 117

الف: عمل موسی شایسته چنین عکس العمل شدیدی نیست.

ب: او دلایلی دارد که ظاهرا موجّه است و مبارزه با او خطرناک می باشد.

ج: نیازی به اقدام شما نیست، اگر دروغگو باشد، خدا کارش را می سازد.

وی باز سخنانی گفت و آن ها را آرام کرد، اما فرعون سکوت را جایز ندید و حرف او را قطع و مطلب خود را تکرار کرد...، اما وی که مردی هوشیار و دقیق و وقت شناس و از نظر منطق بسیار نیرومند و قوی بود در لحظات حساس به یاری موسی(ع) شتافت و او را از توطئه خطرناک قتل رهایی بخشید.(1)

2- در آیات متعدد قرآن کریم کم فروشی نکوهش شده است(2) و این کار و ترک عدالت هنگام پیمانه و وزن کردن در ردیف فساد در زمین شمرده شده است که خود دلیلی است بر ابعاد مفاسد اجتماعی این منکر بزرگ. به همین دلیل پیشوایان دین اهمیت فراوانی به آن می دادند و امیرمومنان(ع) هم در امر به معروف ها و نهی از منکرهای خود، به آن توجه ویژه می کرد.

امام باقر(ع) فرمود:

هنگامی که امیرمومنان علی(ع) در کوفه بود، همه روزه صبح به بازارهای کوفه می آمد و بازار به بازار می گشت و تازیانه ای (برای مجازات متخلفان) بر دوش داشت. او در وسط هر بازار می ایستاد و صدا می زد: ای گروه تجار! از خدا بترسید. هنگامی که صدای علی(ع) را می شنیدند، هر چه در دست داشتند بر زمین می گذاشتند و با تمام دل به سخنانش گوش می دادند. امام می فرمود:

«قَدِّمُوا الِاسْتِخَارَةَ وَ تَبَرَّکُوا بِالسُّهُولَةِ وَ اقْتَرِبُوا مِنَ الْمُبْتَاعِینَ وَ تَزَیَّنُوا بِالْحِلْمِ وَ تَنَاهَوْا عَنِ الْیَمِینِ وَ جَانِبُوا الْکَذِبَ وَ تَجَافَوْا عَنِ الظُّلْمِ وَ أَنْصِفُوا الْمَظْلُومِینَ وَ لَا تَقْرَبُوا الرِّبَا وَ أَوْفُوا الْکَیْلَ وَ الْمِیزَانَ وَ لا تَبْخَسُوا النَّاسَ أَشْیاءَهُمْ وَ لا تَعْثَوْا فِی الْأَرْضِ مُفْسِدِین»؛(3) (از خداوند خیر بخواهید و با آسان گرفتن کار بر مردم، برکت

ص: 118

بجویید و به خریداران نزدیک شوید. حلم را زینت خود قرار دهید، از سوگند بپرهیزید، از دروغ اجتناب کنید، از ظلم خودداری نمایید و با مظلومان انصاف داشته باشید و به ربا نزدیک نشوید، پیمانه و وزن را به طور کامل وفا کنید و از اشیای مردم کم نگذارید و در زمین فساد نکنید).

به این ترتیب در بازارهای کوفه گردش می کرد، سپس به دارالاماره باز می گشت و برای دادخواهی مردم می نشست.(1)

3- در سوره بقره هم به پاک سازی از گناهان توسط نماز اشاره شده است. با توجه به این نکته که نماز در شمار آمران و ناهیان قرار دارد (إن ّ الصَّلاة تَنهیٰ عَنِ الفَحشاءِ وَالمُنکَرِ)، لذا توجه به کارکرد جلوگیری از وقوع منکر توسط آن ضروری است. تفسیر نمونه در ذیل آیه (حَافِظُوا عَلَی الصَّلَوَاتِ وَالصَّلَاةِ الْوُسْطَی وَقُومُوا لِلَّهِ قَانِتِینَ)(2) می نویسد:

از آن جا که نماز موثرترین رابطه انسان باخداست، و در صورتی که با شرایط صحیح انجام گیرد، دل را لبریز از عشق و محبت خدا می کند و در پرتو آن انسان بهتر می تواند خود را از آلودگی به گناه پاک سازد، لذا در آیات فراوانی، تاکید روی آن شده است.(3)

4- نمونه دیگر امر به معروف و نهی از منکر عملی حضرت موسی(ع) است که توانست با اقدامات فراوانی موفق به رهاسازی قوم بنی اسراییل از ظلم و ستم فرعون شود و مردم را از دست قوم مجرم خلاصی بخشد.(4)

در این روش، موسی فرار شبانه را برگزید و از سرزمین کفری که نمی توان در آن به اهداف رسید، هجرت کرد.(5)

گروه های آمر و ناهی نجات می یابند و ساکت ها و گناهکاران به هلاکت یا عذاب یا بلا دچار می شوند. نمونه ای از آن را درباره پی کردن شتر حضرت صالح می توان دید و همچنین می توان به این موارد اشاره کرد:

(لَقَدْ أَرْسَلْنا نُوحاً إِلی قَوْمِهِ فَقالَ یا قَوْمِ اعْبُدُوا اللَّهَ ما لَکُمْ مِنْ إِلهٍ غَیْرُهُ إِنِّی أَخافُ عَلَیْکُمْ عَذابَ یَوْمٍ عَظِیمٍ قالَ الْمَلَأُ مِنْ قَوْمِهِ إِنَّا لَنَراکَ فِی ضَلالٍ مُبِینٍ قالَ یا قَوْمِ لَیْسَ بِی ضَلالَةٌ وَ لکِنِّی رَسُولٌ مِنْ رَبِّ الْعالَمِینَ أُبَلِّغُکُمْ رِسالاتِ رَبِّی وَ أَنْصَحُ لَکُمْ وَ أَعْلَمُ مِنَ اللَّهِ ما لا تَعْلَمُونَ أَوَ عَجِبْتُمْ أَنْ جاءَکُمْ ذِکْرٌ مِنْ رَبِّکُمْ عَلی رَجُلٍ مِنْکُمْ لِیُنْذِرَکُمْ وَ لِتَتَّقُوا وَ لَعَلَّکُمْ تُرْحَمُونَ فَکَذَّبُوهُ فَأَنْجَیْناهُ وَ الَّذِینَ مَعَهُ فِی الْفُلْکِ وَ أَغْرَقْنَا الَّذِینَ کَذَّبُوا بِآیاتِنا إِنَّهُمْ کانُوا قَوْماً عَمِین)؛ (ما نوح را به سوی قومش فرستادیم. او به آنان گفت: ای قوم من، خداوند یگانه را پرستش کنید که معبودی جز او برای شما نیست. من بر شما از عذاب روز بزرگی می ترسم. اشراف قومش به او گفتند: ما تو را در گمراهی آشکاری می بینیم. گفت: ای قوم من! هیچ گونه گمراهی در من نیست، ولی من فرستاده پروردگار جهانیانم. رسالت های پروردگارم را به شما می رسانم و خیرخواه شما هستم و از خدا چیزهایی می دانم که شما نمی دانید. آیا تعجب کرده اید که دستور آگاه کننده پروردگارتان به وسیله مردی از میان شما، به شما برسد تا بیمتان دهد و پرهیزگاری پیشه کنید، شاید مشمول رحمت گردید. اما سرانجام او را تکذیب کردند و ما او و کسانی را که با وی در کشتی بودند، رهایی بخشیدیم و آن ها را که آیات ما را تکذیب کردند، غرق کردیم، زیرا آن ها جمعیتی نابینا بودند).(1)

در این ماجرا تنها نوح و یارانش نجات یافتند و تمام امر و نهی ناپذیران و آنان که به امر (یا قوم اعبدوالله...) ترتیب اثر ندادند، هلاک شدند. آنان در برابر دعوتش سر تسلیم فرود نیاوردند و بر لجاجت و سرسختی افزودند و همین سبب شد که خدا نوح و کسانی را که در

ص: 120

کشتی بودند نجات دهد و تکذیب کنندگان به آیات را گرفتار غرقاب سازد و هلاک کند.(1)

علامه طباطبایی می نویسد:

آیات ادامه دعوت به توحید و «نهی از شرک به خدای سبحان و تکذیب آیاتش» است؛ با ذکر قصه نوح و ارسال او به قومش برای دعوت به توحید خدا و ترک عبادت غیر خدا و مواجهه قوم با او، از انکار و اصرار بر تکذیب و ارسال طوفان و نجات نوح و مومنان همراهش و هلاکت باقی ماندگان را توضیح می دهد. در ادامه قصه عده ای از رسولان مثل هود، صالح، شعیب و لوط و موسی را با همین غرض می آورد.(2)

از دیگر موارد می توان به نجات هود(3) اشاره کرد که مردم در برابر امر حضرت به مجادله و ناسازگاری روی می آورند و سرانجام دچار هلاک می شوند، اما آمران و امر و نهی پذیرها نجات می یابند. همین طور باید از نجات صالح(4)؛ نجات لوط(5)؛ نجات حضرت ابراهیم در برابر فرعون که آیات فراوانی به آن اختصاص دارد،(6)؛ نجات شعیب(7) و نجات دیگر ناهیان از منکر(8) اشاره کرد.

آیات اخیر به جمعی از بنی اسراییل اشاره می شود که در ساحل دریا زندگی می کردند، اما روی سخن با پیامبر اسلام(ص) است و به او می گوید:

از یهود معاصر خویش درباره این جمعیت سوال کن.

یعنی این خاطره را با پرسش در ذهن آنان مجسم ساز تا پند بگیرند و از سرکشی و کیفری که در انتظار سرکشان است، بپرهیزند.

نکته مورد نظر مربوط به (وَإِذْ قَالَتْ أُمَّةٌ مِنْهُمْ لِمَ تَعِظُونَ قَوْمًا ... قَالُوا مَعْذِرَةً إِلَیٰ رَبِّکُمْ

ص: 121

وَلَعَلَّهُمْ یَتَّقُونَ) است که بر اساس آن، گروه ساکت گفتند چرا کسانی را اندرز می دهید که دچار هلاکت یا عذاب خواهد شد؟ آنان جواب دادند: ما به این خاطر نهی از منکر می کنیم که وظیفه خود را در پیشگاه پروردگارتان انجام داده و در برابر او مسئولیتی نداشته باشیم. به علاوه شاید سخنان ما در دل آن ها موثر افتد و دست از طغیان بردارند.(1) آن گاه آیه به نجات ناهیان از منکر تصریح می کند: (أَنجَینَا الَّذِینَ ینْهَوْنَ عَنِ السُّوءِ) و بر عذاب سخت گناهکاران نهی ناپذیر تاکید می کند.

ظاهر آیه این است که از آن سه گروه (گناهکاران ساکت ها، ناهیان از منکر) تنها گروه سوم نجات یافتند. به طوری که در روایات آمده است: آن ها هنگامی که دیدند اندرزهایشان موثر واقع نمی شود، ناراحت شدند و گفتند: ما از شهر بیرون می رویم. شب هنگام به بیابان رفتند و از همان شب کیفر الهی دامان دو گروه را گرفت.

اما این که برخی مفسران احتمال داده اند تنها گناهکاران گرفتار عذاب شدند و ساکت ها رها شدند، با ظاهر آیات نمی سازد؛(2) البته از مجموع دو آیه (فَلَمَّا عَتَوْاْ عَن مَّا نُهُواْ عَنْهُ) و (أَنجَیْنَا الَّذِینَ یَنْهَوْنَ عَنِ السُّوءِ) استفاده می شود هر دو گروه (ساکت و گناهکار) مجازات شدند، اما مسخ فقط مربوط به گناهکارها بود و بقیه به نوع دیگری عذاب شدند.(3)

علاوه بر این، آیات فراوانی هم بر این کارکرد امر به معروف و نهی از منکر دلالت دارند که برای پرهیز از تکرار و طولانی شدن بحث از ذکر آن ها خودداری و خوانندگان را به آیات مربوط ارجاع می دهیم.(4) هم چنین در برخی دیگر آیات «بقای نام نیک» برای این گروه مورد تأکید قرار گرفته است.(5)

علی(ع) فرمود:

«وامر بالمعروف تکن اهله»؛(1) (امر به معروف کن، تا اهل آن باشی).

آن ها را به آن چه خدا دوست دارد، امر می کنند و از آن چه خدا دوست ندارد، نهی می کنند، پس اگر آنان گوش کردند و اطاعت نمودند، خدا هم آنان را دوست خواهد داشت.(1)

بر این اساس محبت امری دو طرفه است و طبق آیات قرآن (إِن کُنتُمْ تُحِبُّونَ اللّهَ فَاتَّبِعُونِی یحْبِبْکُمُ اللّهُ)؛(2) این کارکرد تایید می شود.

در معانی الاخبار از امام صادق(ع) نقل شده است:

«ما احَبَّ اللهَ مَن عَصَاهُ»؛ (کسی که نافرمانی می کند، خدا را دوست ندارد).

سپس این شعر را قرائت نمود:

تَعص الالهَ واَنت تظهر حبة

هذا لَعَمری فی الفعال بَدیعٌ

لَو کانَ حَبّک صادقاً لاطعته انَّ المُحبَّ لِمن یحبُّ مُطیعٌ

معصیت پروردگار می کنی، با این حال اظهار محبت او می کنی! به جانم سوگند این کار عجیبی است، اگر محبت تو صادقانه بود، اطاعت فرمان او می کردی؛ زیرا کسی که دیگری را دوست می دارد و به دنبال این دوستی، اثراتش در مناسبات او با شما آشکار می گردد، گناهانتان را می بخشد و شما را مشمول رحمتش می کند.

دلیل دوستی متقابل خدا نیز روشن است، زیرا خدا وجودی است که از هر نظر کامل و بی پایان است و به هر موجودی که در مسیر تکامل گام بردارد، بر اثر سنخیت، پیوند محبت خواهدداشت.

از آیه در ضمن روشن می شود که محبت یک طرفه نمی تواند وجود داشته باشد، زیرا هر محبتی دارنده اش را دعوت می کند که در عمل در مسیر خواسته های واقعی محبوب گام بردارد. در چنین حالی به طور قطع محبوب نیز به او علاقه پیدا می کند. در تفسیر نمونه با توجه به ادامه آیه (یغفِرلَکم ذُنُوبَکم) می خوانیم:

ص: 124

این جمله می تواند اشاره به بخشش گناهان سابق باشد یا منظور این باشد که شخص محبّ استمرار بر معصیت محبوب نمی کند، با این حال ممکن است بر اثر طغیان و غلبه شهوات گاهی لغزش داشته باشد که در پرتو اطاعت های مستمرش، بخشیده می شود.(1)

که آن ها نمی دانند.

به روایت دیگر او را زیر پاها چنان لگدمال کردند که روحش به آسمان پرواز کرد، اما قرآن این حقیقت رابا جمله جالب وسربسته ای بیان می کند ومی گوید: «به اوگفته شدواردبهشت شو».

این تعبیری است که درباره شهیدان راه خدا در آیات دیگر قرآن آمده است، مانند:

(وَلا تَحْسَبَنَّ الَّذِینَ قُتِلُوا فِی سَبِیلِ اللَّهِ أَمْوَاتًا بَلْ أَحْیَاءٌ عِنْدَ رَبِّهِمْ یُرْزَقُونَ).(1)

جالب این که این تعبیر نشان می دهد شهادت این مرد مومن همان و داخل شدن او در بهشت همان. آن چنان فاصله این دو کوتاه بود که قرآن به جای ذکر شهادت او، ورودش به بهشت را بیان می کند. از رسول خدا(ص) نقل شده است:

«اِنَّهُ نَصح لهم فی حَیاته و بَعدَ مَوته»؛(2) (این مرد باایمان هم در حال حیات و هم بعد مرگ خیرخواه آنان بود).

نکته دیگر این که آیه مقام آمران و ناهیان شهید را نشان می دهد. عبارت (بِما غَفَرلی رَبّی وَ جَعَلَنی مِنَ الْمُکرَمینَ) گویای این مطلب است. او نخست بر موهبت غفران الهی تکیه می کند و بعد بر اکرام، زیرا نخست باید با آب معرفت روح و جان را از آلودگی پاک کرد و بعد بر بساط قرب و اکرام الهی جای گرفت. این نکته قابل دقت است که اصولا اکرام و تقوی دوش به دوش هم پیش می روند (إِنَّ أَکْرَمَکُمْ عِندَ اللَّهِ أَتْقَاکُمْ)(3) و امر اکرام بدون قید و شرط در قرآن دو جا آمده است:

فرشتگان مقرب خدا (بَلْ عِبَادٌ مُّکْرَمُونَ)(4)و دوم بندگان کامل الایمان یعنی مخلصین (أُوْلَئِکَ فِی جَنَّاتٍ مُّکْرَمُونَ) به هر حال این پایان کار این مرد مومن و مجاهد راستین بود که در انجام وظیفه خود و حمایت از پیامبران کوتاهی نکرد.(5)

نکته بعد این که آن قوم علاوه بر شهادت آن مرد مومن، پیامبران خود را هم شهید

ص: 127

کردند. برخی از مفسران تصریح می کنند که آن مرد با ایمان جمعیت را به خود مشغول کرد تا پیامبران فرصت رهایی بیابند و به جای امن بروند، ولی نزول عذاب دردناک الهی، قرینه ای بر ترجیح نظر اول است؛ هر چند تعبیر (من بعده) (بعد از شهادت او) در مورد نزول عذاب نشان می دهد که قول دوم صحیح تر است.(1)

شد، همانا از قهر خدا نجات پیدا کرده و تن به سلامت برده است و هر کسی با زبان از کار خلاف نهی کرد، به پاداش رسیده است و او برتر از صاحبش است و آن که با شمشیر انکارکند تا کلمة الله برتر شود وخواسته ظالمان پست شود؛ اودرست کار است).

رسول اکرم(ص) به تاثیر امر به معروف و نهی از منکر در سلامت اخروی تاکید داشت، از جمله فرمود:

«إِنِّی رَأَیتُ الْبَارِحَه عَجَائِبَ.... رَأَیتُ رَجُلًا مِنْ أُمَّتِی قد أَخَذَتْهُ الزَّبَانِیَةُ مِنْ کُلِّ مَکَانٍ فَجَاءَهُ أَمْرُهُ بِالْمَعْرُوفِ وَ نَهْیُهُ عَنِ الْمُنْکَرِ فَخَلَّصَاهُ مِنْ بَیْنِهِمْ وَ جَعَلَاهُ مَعَ الْمَلَائِکَةِ»؛(1) (در عالم مکاشفه شگفتی هایی را دیدم...مردی از امت خویش را دیدم که شعله های سوزان آتش از هر سو او را در بر گرفته بود. امر به معروف و نهی از منکرش آمدند و او را از آتش عذاب رهایی بخشیدند و با فرشتگان رحمت قرارش دادند).

نمونه هایی از آثار امر و نهی پذیری را هم در آیات قرآن می توان مرور کرد، مانند:

1- (مَنْ یُطِعِ اللَّهَ وَرَسُولَهُ یُدْخِلْهُ جَنَّاتٍ تَجْرِی مِنْ تَحْتِهَا الأنْهَارُ وَمَنْ یَتَوَلَّ یُعَذِّبْهُ عَذَابًا أَلِیمًا)؛(2) (هر کسی از خدا و رسول اطاعت کند، او را در باغ هایی وارد می سازد که نهرها از زیر درختانش جاری است و آن که سرپیچی کند، او را به عذاب دردناکی گرفتار می کند).

2- (یَا أَیُّهَا الَّذِینَ آمَنُوا قُوا أَنْفُسَکُمْ وَأَهْلِیکُمْ نَارًا وَقُودُهَا النَّاسُ وَالْحِجَارَةُ عَلَیْهَا مَلائِکَةٌ غِلاظٌ شِدَادٌ لا یَعْصُونَ اللَّهَ مَا أَمَرَهُمْ وَیَفْعَلُونَ مَا یُؤْمَرُونَ)؛(3) (ای کسانی که ایمان آورده اید، خود و خانواده خویش را از آتش که هیزم آن انسان ها و سنگ ها هستند نگاه دارید؛ آتش که فرشتگانی بر آن گمارده شده است که خشن و سخت گیر هستند و هرگز از فرمان خدا سرپیچی نمی کنند و دستورهای او را به دقت اجرا می کنند).

ص: 129

مفسران درباره کارکرد نجات از عذاب و ایجاد سلامت اخروی امر به معروف و نهی از منکر در ضمن این آیه- به ویژه حوزه خانواده- سخنان فراوانی دارند.

به دنبال اخطار و سرزنش نسبت به بعضی از همسران پیامبر(ص) ، خداوند در آیات 6 تا 8 تحریم، روی سخن را به همه مومنان می کند و دستورهایی درباره تعلیم و تربیت همسر وفرزندان و خانواده به آن ها می دهد و در همان اول می فرماید: خود و خانواده تان را از آتش جهنم نگاه دارید.

نگهداری خویشتن، به ترک معاصی و عدم تسلیم در برابر شهوت هاست و نگهداری خانواده به تعلیم و تربیت و امر به معروف و نهی از منکر و فراهم ساختن محیطی پاک و خالی از هر گونه آلودگی، در فضای خانه و خانواده است. این برنامه ای است که باید از نخستین سنگ بنای خانواده (مقدمات ازدواج) و سپس نخستین لحظه تولد فرزند آغاز گردد و در تمام مراحل با برنامه ریزی صحیح و بانهایت دقت تعقیب شود...

قابل توجه این که تعبیر به «قوا» (نگاه دارید) اشاره به این است که اگر آن ها را به حال خود رها کنید، خواه ناخواه به سوی آتش دوزخ پیش می روند، پس شما هستید که باید آن ها را از سقوط در آتش دوزخ حفظ کنید.

«وقود» به معنای آتشگیره (ماده قابل اشتعال)، مانند هیزم است. به این ترتیب آتش دوزخ مانند آتش های این جهان نیست. شعله های آن از درون وجود خود انسان ها زبانه می شد و از درون سنگ ها.

دستور امر به معروف و نهی از منکر دستور عام است که همه مسلمانان نسبت به هم دارند؛ ولی از آیه فوق و روایاتی که درباره حقوق فرزند و... وارد شده است، به خوبی استفاده می شود که انسان در برابر همسر و فرزندش مسئولیت سنگین تری دارد و مؤظف است تا آن جا که می تواند در تعلیم و تربیت آن ها بکوشد، آن ها را از گناه باز دارد و به نیکی ها دعوت کند؛ نه این که تنها به تغذیه جسم آن ها قناعت ورزد.

در حقیقت اجتماع بزرگ از واحدهای کوچکی تشکیل می شود که خانواده نام دارد. هرگاه این واحدهای کوچک که رسیدگی به آن آسان تر است، اصلاح گردد، کل جامعه اصلاح می شود و این مسئولیت در درجه اول بر دوش پدران و مادران است. مخصوصاً در عصر ما که امواج کوبنده فساد در بیرون خانه ها بسیار قوی و خطرناک است. برای خنثی کردن آن ها از طریق تعلیم و تربیت خانوادگی باید برنامه ریزی اساسی تر و دقیق تر انجام گیرد. نه تنها

ص: 130

آتش های قیامت که آتش های دنیا نیز از درون انسان ها سرچشمه می گیرد و هر کسی موظف است خانواده خود را از این آتش ها حفظ کند. در حدیثی می خوانیم: هنگامی که آیه مذکور نازل شد، کسی از یاران پیامبر(ص) پرسید: چگونه خانواده خود را از آتش دوزخ حفظ کنم؟ فرمود:

«تَامُرُهم بِما اَمرَالله و تَنهاهُم عَمّا نَهاهُمُ الله. اِن اَطاعُوکَ کُنتَ قَد وَقَیتَهُم وَ اِن عَصَوکَ کُنتَ قَد قَضَیتَ ما عَلیکَ»؛(1) (آن ها را امر به معروف و نهی از منکر می کنی. اگر پذیرفتند که آنها را از آتش دوزخ حفظ کرده ای و اگر نپذیرفتند، وظیفه خود را انجام داده ای).

در حدیث دیگری از رسول خدا(ص) می خوانیم:

«أَلا کُلُّکُمْ رَاعٍ وَکُلُّکُمْ مَسْئُولٌ عَنْ رَعِیَّتِهِ، فَالأَمِیرُ الَّذِی عَلَی النَّاسِ رَاعٍ وَهُوَ مَسْئُولٌ عَنْ رَعِیَّتِهِ، وَالرَّجُلُ رَاعٍ عَلَی أَهْلِ بَیْتِهِ وَهُوَ مَسْئُولٌ عَنْهُمْ، وَامْرَأَةُ الرَّجُلِ رَاعِیَةٌ عَلَی بَیْتِ بَعْلِهَا وَوَلَدِهِ وَهِیَ مَسْئُولَةٌ عَنْهُمْ، وَالْعَبْدُ مَسْئُولٌ عَلَی مَالِ سَیِّدِهِ وَهُوَ مَسْئُولٌ عَنْهُ، أَلا وَکُلُّکُمْ رَاعٍ وَکُلُّکُمْ مَسْئُولٌ عَنْ رَعِیَّتِهِ». (2) (بدانید که همه شما نگهبان اید و همه در برابر کسانی که مامور نگهبانی آن ها هستید، مسئول می باشید، امیر و رئیس حکومت اسلامی نگهبان مردم است و در برابر آن ها مسئول است. مرد نگهبان خانواده خویش است و در مقابل آن ها مسئول است.

زن نگهدارنده خانواده شوهر و فرزندان است و در برابر آن ها مسئول می باشد. بدانید همه شما نگهبانید و همه شما در برابر کسانی نگهبانی آن ها هستید، مسئولید).(3)

در روایتی دیگر می خوانیم:

«لَمَّا نَزَلَتْ هَذِهِ الْآیَةُ (یا أَیُّهَا الَّذِینَ آمَنُوا قُوا أَنْفُسَکُمْ وَ أَهْلِیکُمْ ناراً)؛ جَلَسَ رَجُلٌ مِنَ الْمُسْلِمِینَ یَبْکِی وَ قَالَ أَنَا عَجَزْتُ عَنْ نَفْسِی کُلِّفْتُ أَهْلِی فَقَالَ رَسُولُ اللَّهِ(ص)

ص: 131

حَسْبُکَ أَنْ تَأْمُرَهُمْ بِمَا تَأْمُرُ بِهِ نَفْسَکَ وَ تَنْهَاهُمْ عَمَّا تَنْهَی عَنْهُ نَفْسَکَ»؛(1) (وقتی این آیه نازل شد، مردی از مومنان نشسته بود و گریه می کرد. او می گفت: من از خودم ناتوانم؛ حالا مکلف به خانواده ام شده ام! رسول خدا(ص) فرمود: برای تو کافی است که به آن چه خود را امر می کنی، آن ها را امر کنی و از آن چه خود را نهی می کنی، آن ها را نهی کنی).

زید بن اسلم می گوید: وقتی رسول خدا این آیه را خواند، پرسیدند: چگونه اهلمان را از آتش نگه داریم، فرمود:

«یَأْمُرُونَهُمْ بِمَا یُحِبُّ اللَّهُ وَ یَنْهَوْنَهُمْ عَمَّا یَکْرَهُ اللَّهُ»؛(2) (به آن چه خدا خوشش می آید امر کنید و از آن چه خدا بدش می آید، نهی کنید).

در مقابل امر و نهی نکردن یا امر و نهی پذیرفتن سلامت اخروی را به خطر می اندازد و حاصل جز عذاب و گرفتاری ندارد. فهرستی از این آیات را مرور می کنیم:

ردیف

آیه

موضوع

منبع

1 صافات، 99-98 نجات آمر و ناهی از آتش نمونه ج19، ص118

2 صافات، 73-72 حاصل امر ناپذیری؛ خروج از بهشت و لعن ج19، ص356

3 مومن، 47-45 عذاب دوزخ؛ حاصل نهی ناپذیری ج20، ص137

4 مومن، 60، خواری در جهنم ج20، 162

5 لقمان، 7 بشارت به عذاب الیم ج17، ص23

6 مومن، 10 امر ناپذیران در آتش در قیامت

ج20، ص59 و53 و52

7 آل عمران، 21 تهدید عذاب گناهکاران

ج2 ص559-556

8 نساء، 10 آتش قطعی؛ اثر نهی ناپذیری

ج3، ص359-357

ص: 132

دِیَارِهِمْ جَاثِمِینَ)؛(1) (ای قوم من! این ناقه خداوند است که برای شما دلیل و نشانه ای است. بگذارید در زمین خدا به چرا مشغول باشد و هیچ آزاری به آن نرسانید که به زودی عذاب خدا شما را فرا خواهد گرفت. آن ها آن را از پای درآوردند ...).

دلیل کاربرد جمع به جای مفرد این است که در واقع توطئه مذکور جنبه فردی نداشت و کسی که به این کار اقدام کرد، تنها متکی به نیروی خویش نبود؛ بلکه به نیروی جمع و پشتیبانی آن ها دلگرم بود. امیر مومنان علی(ع) فرمود:

«وَ إِنَّمَا عَقَرَ نَاقَةَ ثَمُودَ رَجُلٌ وَاحِدٌ فَعَمَّهُمُ اللَّهُ بِالْعَذَابِ لَمَّا عَمُّوهُ بِالرِّضَا»؛ (ناقه ثمود را یک نفر از پای درآورد؛ اما خداوند همه آن قوم سرکش را مجازات کرد، چون که همه به آن راضی بودند.(2)

آن امام فرمود:

«الرَّاضِی بِفِعْلِ قَوْمٍ کَالدَّاخِلِ مَعَهُمْ فِیهِ وَ عَلَی کُلِّ دَاخِلٍ فِی بَاطِلٍ إِثْمَانِ إِثْمُ الْعَمَلِ بِهِ وَ إِثْمُ الرِّضَا بِهِ»؛(3) (راضی به کار یک قوم، مثل داخل با آن ها در آن کار است و هرکسی که داخل در باطل شود دو گناه دارد، گناه عمل به آن گناه رضایت به آن).

در تفاسیر مطالب فراوانی در این باب ذکر می شود که برای اختصار از ذکر آن ها چشم می پوشیم و فصل آثار و پیامدها را به پایان می رسانیم.

ص: 134

ص: 136

او، یا نجات کسی که در حال غرق شدن یا تصدف و آتش سوزی گرفتار شده است. اگر فردی این قبیل از واجبات را انجام دهد، مسئولیت از گردن بقیه ساقط می شود.

اکنون جای این پرسش است که امر به معروف و نهی از منکر واجب کفایی است یا واجب عینی؟

در کتاب های فقهی پیرامون این موضوع بحث شده و فقها استدلال های خود را بیان نموده اند(1) و این یک بحث فقهی است بااین حال برای تکمیل مباحث کتاب به ارائه گزارشی از آن بسنده می کنیم. مشهور در بین فقهای ما(2) این است که امر به معروف و نهی از منکر واجب کفایی است؛ البته گروهی هم(3) آن را واجب عینی می دانند. با این حال فقهای معاصر مانند امام خمینی (ره) آن را واجب کفایی می دانند و چند فرع درباره آن مطرح می کنند، مثل:

1- اگر اقامه فریضه ای یا ریشه کم ساختن منکری متوقف بر اقدام گروهی،در امر و نهی باشد، با اقدام و قیام تعدادی از آنان، به تکلیف عمل نشده و لازم است به اندازه کفایت بر تعداد خود بیفزایند.

2- اگر عده ای که کمتر از مقدار کفایت اند، قیام کنند و بقیه با آنان همکاری ننمایند و برای قیام کننده، جمع کردن بقیه ممکن نباشد،واجب از قدام کننده ساقط می شود و گناه برگردن متخلف باقی می ماند.

3- اگر شخصی با اشخاصی به وظیفه خود قیام نمایند،ولی اثر نکند، اما دیگری یا دیگران احتمال تاثیر بدهند،با اجتماع شرایط بر آنان واجب می باشد.

4- اگر قطع اطمینان پیدا کنند که دیگری برای انجام این وظیفه به پا خاسته بر او واجب نیست، به پا خیزد.

5- احتمال یا گمان به اینکه دیگری قیام نموده یا کسی که قیام نموده کفایت می کند، کافی نیست؛ بلکه با دادن احتمال یا داشتن گمان نیز بر او واجب است، ولی اگر بینه (شهادت دو عادل) قائم شود، کفایت می کند.

ص: 139

6- اگر بر پا داشتن واجب یا برکندن منکری متوقف بر ارتکاب حرام یا ترک واجبی باشد، ظاهر آن است که باید ملاحظه اهمیت را بنماید.

7- در امر کردن و نهی نمودن، قصد قربت و اخلاص معتبر نیست،بلکه این ها دو واجب توصلی هستند،برای ریشه کن کردن فساد و به پا داشتن واجبات،البته اگر قصد قربت داشته باشد در مقابل امر به معروف و نهی از منکر مأجور خواد بود.(1)

درباره تشریع دفعی یا تدریجی آیات امر به معروف و نهی از منکر هم مباحثی مطرح شده است که برای پرهیز از اطاله کلام، به آن نمی پردازیم.

در مقابل از دیگر آیات قرآن برمی آید که این دو وظیفه، جنبه عمومی دارد و واجب عینی است؛ نه کفایی، برای مثال در چند آیه بعد می خوانیم:

(کُنْتُمْ خَیرَ أُمَّةٍ أُخْرِجَتْ لِلنَّاسِ تَأْمُرُونَ بِالْمَعْرُوفِ وَتَنْهَوْنَ عَنِ الْمُنْکَرِ)؛(1) (شما بهترین امتی بودید که به سود مردم مبعوث شدید، چه این که امر به معروف و نهی از منکر می کنید).

در سوره «عصر» می خوانیم: «همه مردم در زیان می باشد؛ جز آنان که ایمان و عمل صالح دارند و دعوت به حق و توصیه به صبر و استقامت می کنند».

طبق این دست از آیات و روایات تفسیری مؤید آنها، این دو وظیفه، به دسته معینی اختصاص ندارد.

مفسران در توضیح این دوگانگی تلاش های زیادی را سامان داده اند، تفسیر نمونه(2) دو مرحله مختلف برای دو فریضه در نظر می گیرد:

امر به معروف و نهی از منکر» دو مرحله دارد: یکی «مرحله فردی» که هر کس مؤظف است به تنهایی ناظر اعمال دیگران باشد.دیگری «مرحله دسته جمعی» که امتی مؤظفند برای پایان دادن به نابسامانی های اجتماع، دست به دست هم بدهند و با یکدیگر تشریک مساعی کنند.

قسمت اول وظیفه عموم مردم است، و چون جنبه فردی

دارد، شعاع آن محدود به توانایی فرد است؛ اما قسمت دوم شکل واجب کفایی به خود می گیرد و چون جنبه دسته جمعی دارد و شعاع قدرت آن وسیع است، از شئون حکومت اسلامی شمرده می شود.

این دو شکل از مبارزه با فساد و دعوت به سوی حق، از شاهکارهای قوانین اسلامی محسوب می گردد، و مسئله تقسیم کار را در سازمان اسلامی و لزوم تشکیل یک گروه نظارت بر وضع اجتماعی و سازمان های حکومت مشخص می سازد.

ص: 141

سابق بر این، در ممالک اسلامی و امروز در پاره ای از کشورهای اسلامی با الهام از این آیه تشکیلاتی مخصوص مبارزه با فساد و دعوت به انجام مسئولیت های اجتماعی به نام «اداره حسبه» وجود داشت و ماموران آن را «محتسب» و یا «آمرین به معروف» می نامیدند که مامور بودند با همکاری یکدیگر با هرگونه فساد و زشت کاری در میان مردم، و یا هرگونه ظلم و فساد در دستگاه حکومت مبارزه کنند، و هم چنین مردم را به کارهای نیک و پسندیده تشویق نمایند.

بنابراین، وجود این جمعیت، با آن قدرت وسیع، منافاتی با عمومی بودن وظیفه امر به معروف و نهی از منکر در شعاع فرد و با قدرت محدود ندارد.(1)

آیت الله نوری همدانی در تحلیل این مسئله معتقد است:

امر به معروف و نهی از منکر، نسبت به بعضی از مراتب و مراحلش، واجب عینی و نسبت به بعضی از مراتب دیگر واجب کفایی است.

وی برای مطلب چند موضوع را یادآوری می کند:

1- ظاهر دلائل وجوب امر به معروف و نهی از منکر این است که این دو فریضه، واجب عینی است، زیرا امر به این دو،در دلائل (آیات و روایات) متوجه عموم مکلف هاست، مانند اوامری که در مورد نماز، روزه، زکات و واجبات عینی دیگر هست. بنابراین لازم است به ظاهر این دلائل، تمسک کنیم، جز درمواردی که دلیل و قرینه بر خلاف آن است و اگر در بعضی از این دلائل، احتمال آن باشد که وجوب متوجه افراد خاص است،نه عموم مردم، روی این جهت واجب کفایی است. هم چنین «اصل» در واجبات آن است که عینی باشند و اگر در موردی شک کردیم به این «اصل» تمسک می کنیم به این «اصل» تمسک می کنیم.

2- واژه «معروف» معنای وسیعی دارد و شامل هر گونه کار نیک (اعتقادی، اقتصادی،اخلاقی، عبادی و اجتماعی) می شود، چان که واژه «منکر» هرگونه کار بدی است و این معنای وسیع دارای شاخه های بسیاری است که به صدها مورد می رسد.

ص: 142

3- منظور از «امر به معروف» سوق دادن به کارهای نیک، با زبان یا عمل است، چنان که منظور از «نهی از منکر» منع کردن از کارهای بد با زبان و عمل است،و در این سوق دادن به نیکی ها،و منع از بدی ها،شایسته بلکه جایز نیست که تنها تعداد محدودی از نیکی ها یا بدی ها را که وجود دارند، مورد توجه قرار دهیم، زیرا سوق دادن مردم به سوی نیکی ها شامل ایجاد نیکی ها و زمینه سازی برای ایجاد و گسترش آن در ابعاد مختلف نیز وسعت دارد،چنانکه در مورد منع از بدی ها همین طور است.

بر این اساس موارد زیر احیاناً – بلکه قطعاً – از شاخه های وجوب امر به معروف و نهی از منکر است، مانند:

آموزش بی سوادان و نادانان، آگاه کردن غافلان،پاکسازی اخلاقی انسانها، موعظه و پند و تذکر، تاسیس مدارس دینی،تعمیر مساجد یا تنظیم برنامه های دینی آن، تاسیس موسسات آموزش و پرورش، تنظیم برنامه های تربیتی، اقدام به تربیت کودکان و جوانان، تالیف کتابهای سودمند همه گاهی از شاخه های امر به معروف بوده و به این منظور، واجب می باشند.

چنان که به عکس منع و جلوگیری از تاسیس مراکز فحشاء و فساد، به هر گونه که امکان دارد و تخریب آن مراکز،بعد از تشکیل شدنش، و پاسخ صحیح به مکتب های باطل و بی اساس،و رد کتاب ها و مقالات گمراه کننده، و منع از انتشار آنها، و روی در رویی با جباران و طاغوت ها و .... همه و همه و امثال اینها از شاخه های نهی از منکر است.

به اعتقاد نویسنده دو فریضه «امر به معروف و نهی از منکر» که در پرتو آن، سایر فرائض و واجبات برپا می شوند، و راه ها امن می گردد، و کار و کاسبی انسان ها حلال، و حقوق مردم به آنها بازگردانده می شود و زمین آباد و از دشمنان انتقام گرفته می شود، و امور و شئون مسلمین سر و سامان می یابد. چون اینها به طور کامل تحقق نمی یابند، مگر به فراهم نمودن تجهیزات و مقدماتی که خاطرنشان شد، بنابراین باید به ایجاد چنین تجهیزاتی اقدام نمود.

ص: 143

روایاتی هم که از ائمه اهل بیت(ع) در فلسفه تشریع امر به معروف و نهی از منکر نقل شده، نیز با قول به محدودیت توافق ندارند، زیرا آنچه از این روایات استفاده می شود، این است که: قطعا باید به هر گونه اقدام موثر امر به معروف و نهی از منکر نمود، به طوری که از آثار آن اجرای سائر فرائض دینی،و امنیت راه ها، و سامان یافتن نابسامانی ها،و حلال شدن داد و ستدها،و ادای حقوق انسانها و آبادی زمین و انتقام از دشمنان است و چنین امتیازاتی، بدون آن اسباب و مقدماتی که ذکر گردید، امکان پذیر نیست، زیرا روشن است که این آثار درخشان بدون برپا کردن امر به معروف و نهی از منکر به گونه ای که ذکر کردیم، به دست نمی آید.

روایاتی هم که ترک کنندگان امر به معروف و نهی ا زمنکر را از عذاب الهی برحذر می داشت، و سونوشت شومی برای آنها ذکر می کرد،دلالت بر گفتار ما دارند،

این مطلب نیز در اینجا روشن می شود که: « ما نمی گوییم که همه امور مذکور و تجهیزات در هر زمان و شرائط و مکان، واجب اند، بلکه منظور این است که اقدام بر امور مذکور و امثال آن از فراهم کردن وسائل و تجهیزات و مقدمات، به اندازه ای که موجب تقویت امت اسلامی و جلوگیری از سلطه اشرار بر نیکان گردد،و قطع طمع کفار و

استعمار آنها و از بین بردن عوامل کمبود رزق و روزی، و بهره های مادی و معنوی شود واجب است، و همچنین در آنجا که عواملی موجب دگرگونی «معروف» به «منکر» و به عکس گردد، واجب است که از آن عوامل به هر وسیله ممکن جلوگیری نمود.

4- سوق دادن انسانها به سوی «معروف» (کارهای نیک) و جلوگیری آنها از «منکر» (کارهای بد) به معنای گسترده چون به فراهم کردن مقدمات و تجهیزات کافی(که شرح آن ذکر شد) دارد، نیاز به اقدام جدی فرد فرد مسلمانان خواهد داشت، زیرا واضح است که چنین هدف بزرگ بدون این مقدمات و تجهیزات به دست نمی آید و این مقدمات و تجهیزات نیز بدون قیام همه انسان ها معمولا به وجود نمی آید و راز اینکه: ما معتقد بوجوب عینی امر به معروف ونهی ازمنکر دراین دایره وسیع هستیم،همین است.

نتیجه اینکه: بر فرد فرد مکفلان از مسلمانان، واجب است در تحصیل این راه گسترده،

ص: 144

تلاش پی گیر کنند، و هر کسی به اندازه توان خود، به کوشش بپردازد تا این هدف تحقق یابد.

وی در خاتمه یادآور می شود: اگر ما به تعدادی از نیکی ها توجه کنیم که متروک واقع شده اند یا ترس آن است که متروک شوند و به تعدادی از بدی ها نظر بیفکنیم که در جامعه وجود دارند یا ترس آن است که به وجود آیند، ولی هیچ توجه به زمینه سازی و فراهم نمودن اسباب پیشرفت و گسترش و تکمیل در جهت سوق دادن به «معروف» و در جهت جلوگیری از «منکرات» بر اساس اموری که قبلا ذکر شد، نداشته باشیم، در این صورت فتوا دادن به وجوب کفایی این دو فریضه، نزدیک تر به واقع و مناسب تر است، زیرا بنابراین فرض لازم نیست همه مکلفان اقدام کنند، و روشن بودن این هدف محدود در این فرض و احتیاج نداشتن آن به قیام همه افراد، خود قرینه و نشانه آن است که امر به معروف و نهی از منکر در این دایره (که مورد فرض است) واجب کفایی خواهد بود نه عینی».(1)

حیث عقلی هم تکلیف انسان ناتوان قبیح است و قاعده عقلی«قبح عقاب بلابیان» موجب سقوط هر نوع تکلیف می شود. در مورد بحث امر به معروف و نهی از منکر هم وقتی شخص به بلوغ شرعی نرسیده، واجب و حرامی برایش مطرح نیست: چه رسد به این که بخواهد دیگران را امر به معروف و نهی از منکر نماید!

2- شرایط اختصاصی که برای آن دو فریضه بیان کرده اند و در سایر واجبات و تکالیف نیز به تناسب شرایط اختصاصی آن ها بیان شده است.

بیشتر فقیهان و دانشمندان اسلامی برای این دو فریضه الهی شرط را یادآوری نموده اند، که اگر این شرایط تحقق پیدا کند امر به معروف و نهی از منکر در آن ها واجب خواهد شد، و اگرچنین نباشد، واجب نخواهد شد. آن چهار شرط به قرار زیر است:

کار حرام یا حلال است، در این صورت واجب است که امر به معروف یا نهی از منکر کنید؛ مخصوصاً اگر جاهل مقصر باشد و البته احوط این است که اول او را به حکم

درست ارشاد کند و بعد اگر اصرار به گناه یا ترک واجب کرد،امر و نهی کند.(1)

حاصل سخن این که هر کس امر به معروف و نهی از منکر می کند، باید معروف و منکر را به خوبی بشناسد و آگاهی لازم را داشته باشد تا به چیزی که معروف نیست و احیاناً منکر است، امر کند و از چیزی که منکر نیست، نهی نماید! در این جا به دو نکته از منظر قرآن اشاره می کنیم:

1- هر کس امر به معروف و نهی از منکر می کند باید معروف و منکر را به خوبی بشناسد و آگاهی لازم را داشته باشد، مبادا به چیزی که معروف نیست و احیاناٌ منکر است، امر کند و از چیزی که منکر نیست، نهی نماید! در این جا به دو نکته اشاره می کنیم:

الف- شناخت مسئله ای بسیار ارزشی و مورد تاکید آیین اسلام است. در سوره فرقان می خوانیم:

(تَبَارَکَ الَّذِی نَزَّلَ الْفُرْقَانَ عَلَی عَبْدِهِ لِیَکُونَ لِلْعَالَمِینَ نَذِیرًا)(2) (زوال ناپذیر و پربرکت است کسی که قرآن را بر بنده اش نازل کرد تا بیم دهنده جهانیان باشد).

در این آیه برکت بودن ذات پروردگار، با نزول فرقان، (قرآن جدا کننده حق از باطل) معرفی شده است، و این نشان می دهد برترین برکت آن است که انسان وسیله ای برای شناخت و تمییز حق از باطل در اختیار داشته باشد!

هنگامی که از امام صادق(ع) سوال شد: آیا میان «قرآن» و «فرقان» فرقی هست، فرمود: «قرآن به مجموع کتاب آسمانی و فرقان به آیات محکمات اشاره دارد».(3) منظور روایت این است که: آیات محکمات قرآن، مصداق بارزتری برای جداسازی حق از باطل می باشند.

از سوی دیگر از منظر قرآن کریم شناخت ارتباط وثیقی با تقوا دارد.

ص: 147

(یا أَیهَا الَّذِینَ آمَنُواْ إَن تَتَّقُواْ اللّهَ یجْعَل لَّکُمْ فُرْقَاناً)،(1) (ای کسانی که ایمان آورده اید! اگر تقوا پیشه کنید، خداوند فرقان در اختیار شما می گذارد).

راز پیوستگی مذکور این است که نافرمانی و نادیده گرفتن خداوند و ارتکاب گناهان، ادراک انسان را کور می کند. قرآن به عنوان کتابی که از مصدری معصوم صادر شده است،بهترین و دقیق ترین ابزار شناخت و معیار است. با چنین شناخت و فرقانی انذار حتی در سطح جهانی امکان می یابد؛ انذاری که نتیجه اش احساس مسئولیت در برابر تکالیف و وظائف انسان هاست.

ب- از نگاه قرآن کریم مسئولیت انسان در محدوده علم و آگاهی اوست و انسان جاهل، مسئولیت ندارد:

(وَمَا کَانَ اللَّهُ لِیُضِلَّ قَوْمًا بَعْدَ إِذْ هَدَاهُمْ حَتَّی یُبَیِّنَ لَهُمْ مَا یَتَّقُونَ إِنَّ اللَّهَ بِکُلِّ شَیْءٍ عَلِیمٌ)(2) (چنان نیست که خداوند قومی را پس از آن که آن ها را هدایت کرد؛ گمراه (و مجازات) نماید، مگر آن که اموری را که باید از آن بپرهیزند، برای آنان بیان نماید (و آن ها مخالفت کنند)، زیرا خداوند به هر چیزی داناست».

در شأن نزول آیه گفته اند: گروهی از مسلمانان پیش از نزول آیات مربوط به فرایض و واجبات، از دنیا رفته بودند. عده ای دیگر نزد پیامبر(ص) آمدند و درباره سرنوشت آن ها اظهار نگرانی کردند، چون گمان می کردند آن ها به خاطر انجام ندادن فرایض، ممکن است گرفتارمجازات الهی باشند و آیه این موضوع را نفی نمود.

این آیه و آیاتی مشابه(3) می تواند تایید به این نکته عقلی باشد که خداوند تا حکمی را بیان نکرده کسی را در برابر آن مجازات نمی کند و همواره وظایف، تکالیف و مسئولیت ها، بعد از بیان احکام بر عهده اشخاص می آید، لذا عقاب و مجازات، بدون بیان پیشینی، زشت و قبیح است و شخص مذکور می تواند احتجاج و شکایت کند که چرا بدون بیان و اعلام سابق، او را محکوم به تکالیف و شایسته کیفر به خاطر ترک آن وظایف کرده اند.

ص: 148

البته انسان نسبت به آن چه با عقل (بدون حکم شرع) درک می کند، نیز مسئول است. در این مورد می توان از زشتی ظلم، دروغ، سرقت، تجاوز، قتل و خوبی عدالت و احسان و نیکی و... یاد کرد که عقل در ادراک بدی یا خوبی و حسن و قبح آنها مستقل است و از این امور به «مستقلات عقلیه» یاد می شود.(1)

در همین رابطه شایسته است به این آیه هم توجه کنیم:

(قُلْ هَذِهِ سَبِیلِی أَدْعُو إِلَی اللَّهِ عَلَی بَصِیرَةٍ أَنَا وَمَنِ اتَّبَعَنِی وَسُبْحَانَ اللَّهِ وَمَا أَنَا مِنَ الْمُشْرِکِینَ)؛(2) (بگو: این راه من است؛ من و پیروانم با بصیرت کامل، همه را به سوی خدا دعوت می کنیم! خدا منزّه است و من از مشرکان نیستم!).

پیامبر اسلام(ص) در این آیه، مامور به مشخص کردن آیین و روش خود می شود، آن گاه می گوید: «من این راه را ناآگانه یا از روی تقلید نمی پیمایم، بلکه من و پیروانم آگاهانه همه مردم را به این راه دعوت می کنیم.

جمله «عَلَی بَصِیرَةٍ أَنَاْ وَمَنِ اتَّبَعَنِی» نشان می دهد پیروان پیامبر(ص) باید با بصیرت و آگاهی دیگران را به راه «الله» دعوت کنند و رهبران بدون بصیرت و آگاهی، نمی توانند دعوت کننده مردم به سوی حق باشند.(3)

در مورد آگاهی و شناخت آمر و ناهی از معروف و منکر ذکر این نکته لازم است که آمر و ناهی باید بدانند چیزی که مکلف ترک کرده، واجب بود یا آن چه انجام داده، منکر بوده است،تا از اشتباه در امر و نهی ایمن باشد. دلیل آن علاوه بر دلیل عقلی (لزوم ایمن بودن از اشتباه در امر و نهی) روایتی است که از مسعدة بن صدقه نقل شده است:

«سُئلَ عَن ابو عبد الله(ع) عَن الأمرِ بِالمَعروفِ و النَّهیِ عَنِ المُنکَرِ أ واجبٌ هوَ عَلَی الاُمَّةِ جَمیعا؟ قالَ: لا، فَقیلَ: و لِمَ؟ قالَ: إنَّما هُوَ عَلَی القَوِیِّ المُطاعِ العالِمِ بِالمَعروفِ مِنَ المُنکَرِ، لا عَلَی الضَّعَفَةِ الّذینَ لا یَهتَدی سَبیلاً، إلی أیٍّ مِن أیٍّ یَقولُ، إلَی الحَقِّ

ص: 149

أم إلَی الباطِلِ»(1) (از امام صادق(ع) درباره امر به معروف و نهی از منکر سوال شد(2) که آیا برهمه امت واجب است؟ فرمود: نه. پرسیده شد: برای چه؟ فرمود: امر به معروف و نهی از منکر تنها بر کسی واجب است که قوی و مورد اطاعت و آگاه به معروف و منکر باشد؛ نه بر ضعیفی که نمی داند این را، از کجا به کجا می رود و گاهی از حق به باطل می رود).

نکته ای که فقها درباره این شرط (شناخت معروف و منکر) و این که آمر و ناهی بداندآنچه مکلف ترک می کند، معروف است و آنچه انجام می دهد،منکر است،این است که «علم» شرط وجوب تکلیف است مانند استطاعت برای حج یا شرط واجب است،مانند طهارت برای نماز.

امام خمینی(ره) تصریح می کند که علم، شرط وجوب است(3) بر این اساس امر به معروف و نهی از منکر زمانی بر فرد واجب خواهد بود که علم داشت، باشد ولی اگر علم نداشت،امر و نهی بر او واحب نیست.

ترتیب با دور زدن قانون الهی،حرمت شنبه را ضایع می کردند،اما گروهی از مؤمنان قوم، خلافکارها را از این حرمت شکنی آگاه و آنان را موعظه و نهی می کردند؛ ولی گروه دومی از مؤمنان با این که خود حرمت شنبه را حفظ می کردند، گروه عصیان پیشه را نهی از منکر نمی کردند، حتی به آمران و ناهیان اعتراض می کردند که:

(لِمَ تَعِظُونَ قَوْمًا اللّهُ مُهْلِکُهُمْ أَوْ مُعَذِّبُهُمْ عَذَابًا شَدِیدًا)؛(1) (چرا گروهی را که خدا هلاک یا عذاب خواهد کرد، موعظه نمی کنید؟)

ناهیان از منکر در جواب به این اعتراض گفتند:

(مَعذِرَةً إِلی رَبِّکُم وَ لَعَلَّهُم یتَّقُونَ)؛(2) (برای عذرآوردن نزد پروردگارتان و این که شاید تقوا پیشه کنند ]دست از حرمت شکنی بردارند[،

آنان امیدوار بودند که نهی آنان اثری داشته باشد و به خاطر این احتمال و نیز عذر داشتن نزد خدا، نهی از منکر می کردند. سرانجام کار هم نجات ناهیان از منکر شد:

(فَلَمَّا نَسُوا مَا ذُکِّرُوا بِهِ أَنْجَیْنَا الَّذِینَ یَنْهَوْنَ عَنِ السُّوءِ وَأَخَذْنَا الَّذِینَ ظَلَمُوا بِعَذَابٍ بَئِیسٍ بِمَا کَانُوا یَفْسُقُونَ)(3).

امام خمینی (ره) درباره این شرط می نویسد:

وجوب امر به معروف و نهی از منکر، با ظن به عدم تاثیر ساقط نمی شود؛ هر چند این ظن و گمان قوی باشد؛ بنابر این با احتمال تاثیر – احتمالی که در نظر عقلا مورد اعتنا باشد – امر به معروف واجب می شود.(4)

علاوه بر توجه قرآن به اصل این مسئله،می توان عوامل تاثیرگذاری را هم در قرآن مطالعه کرد و نشان داد که مکلف چگونه می تواند بر مخاطب خود موثر باشد و امر و نهی او اثر گذار و بازدارنده باشد.

ص: 151

حقیقت این است که هر کسی بر اساس انگیزه ای کاری را انجام می دهد و در شرایط مختلف، دارای حالات گوناگونی است، به گونه ای که ازنظر روحی و روانی همواره در شرایط برابر قرار ندارد، برای همین گاهی برای پذیرش سخن دیگران آمادگی دارد و زمانی چنین نیست؛ از این رو باید از زمینه های مناسب برای اثرگذاری بهره جست. نگاهی به آیات نشان می دهد حتی اهل منکر برای رواج گناهان و امیال خود زمینه های مناسب را در نظر می گیرند. در مورد «گوساله سامری» می توان زمینه های مناسب را که سامری از آنها استفاده کرد نشان داد: بنی اسرائیل سال ها در مصر شاهد گاوپرستی یا گوساله پرستی مصریان بودند، و نیز به هنگام عبور از رود نیل با صحنه ها و مردمانی رو به رو شدند که بت می پرستیدند، لذا چنان که در آیات آمده، از موسی(ع) تقاضای بتی همانند آن ها را کردند؛ البته حضرت موسی(ع) آنان را به شدت سرزنش کرد؛ اما تمدید مدت میقات موسی(ع) از سی شب به چهل شب، زمینه ای شد تا شایعه مرگ حضرت، میان بنی اسراییل منتشر شود و سرانجام همه این زمینه ها و جهل بسیاری از جمعیت و مهارت و صنعت «سامری» بستر مناسبی فراهم آورد تا در مدت کوتاهی اکثریت بنی اسراییل به گوساله پرستی روی آورند.(1) آیات فراوانی به عوامل تاثیرپذیری توجه کرده اند که به چند نمونه اشاره می کنیم:

از جمله راهکارهای موثر در پذیرش حق، شکستن غیرمستقیم غرور، جهل، عناد و کینه ورزی مخاطبان به تناسب حال و مقام است که می توان اشاراتی از قرآن برای آن مطرح کرد. همین طور رفتار عملی خود آمران و ناهیان تاثیر بسیار زیادی در اثر گذاری دارد که باید به آن هم توجه کرد. در روایات ما به این نکات عنایت

شده است مانند تفسیر صافی که این سخن امام علی(ع) را در ذیل آیه 104 آل عمران بیان می کند:

(لَعَنَ اللهُ الامِرینَ بِالمَعرُوفِ وَ التّارِکینَ لَهُ، وَ النّاهینَ عَنِ المُنکَرِ العامِلینَ بِه)؛(2)

(خدا لعنت کند کسانی را که امر به معروف می کنند ولی خود به معروف عمل نمی کنند و کسانی را که نهی از منکر می کنند، ولی خود مرتکب منکر می شوند).

در این فرصت به معرفی چند عامل مهم اثرگذاری و تاثیرناپذیری از منظر قرآن کریم توجه می کنیم.

ص: 152

با این که قرآن برای هدایت همه جهانیان نازل شده است در این آیه هدایت قرآن «مخصوص پرهیزکاران» معرفی می شود، چون تا مرحله ای از تقوا (تسلیم و پذیرش حق) در انسان نباشد، انسان از هدایت قرآن و دعوت پیامبر(ص) نمی تواند بهره بگیرد، زیرا افراد بی ایمان یا در جست وجوی حق اند و این مقدار از تقوا در دل آن ها هست که هر جا حق را ببیند، قبول کنند یا لجوج، متعصب و هواپرست هستند و نه تنها در جست و جوی حق نیستند، که هر جا حق را بیابند، برای خاموش کردنش تلاش می کنند.

قرآن تنها به حال گروه اول مفید است و گروه دوم از هدایت آن بهره ای نخواهند گرفت، چون به رغم «فاعلیت فاعل» شرط «قابلیت قابل»در آنها وجود ندارد.(1)

و تو نمی توانی نابینایان را از گمراهی شان بازگردانی و هدایت کنی» زیرا تمام راه های درک حقیقت به روی آنها بسته است، قلبهایشان مرده، گوشهایشان کر و چشمهایشان نابینا است و تو «تنها سخنان حق خود را به گوش کسانی می توانی برسانی که به آیات ما ایمان می آورند و روح تسلیم و خضوع در برابر حق دارند.

لجاجت، خودسری، تقلید کورکورانه و گناه،چشم حقیقت بین انسان را نابینا و گوش او را کر و گاه عقل و قلب او را نیز از کار می اندازد، و چنین کسانی اگر تمام انبیا و اولیا و فرشتگان برای هدایتشان بسیج شوند بی اثر خواهد بود، چرا که ارتباطشان با عالم بیرون وجودشان به کلی قطع است و تنها در خود فرو رفته اند!.(1)

در سوره بقره می خوانیم:

(إِنَّ الَّذِینَ کَفَرُوا سَواءٌ عَلَیْهِمْ أَ أَنْذَرْتَهُمْ أَمْ لَمْ تُنْذِرْهُمْ لا یُؤْمِنُونَ، خَتَمَ اللَّهُ عَلی قُلُوبِهِمْ وَ عَلی سَمْعِهِمْ وَ عَلی أَبْصارِهِمْ غِشاوَةٌ وَ لَهُمْ عَذابٌ عَظِیمٌ)؛(2) (کسانی که کافر شدند، برایشان یکسان است که (از عذاب الهی) بترسانی یا نترسانی؛ ایمان نخواهند آورد. خدا بر دل ها و گوش های آنان مهر نهاده؛ و بر چشم هایشان پرده ای افکنده شده؛ و عذاب بزرگی در انتظار آن هاست).

گروه مومنان آماده دریافت حق و پیروی اند و بر عکس گروه کافران لجوج چنان در گمراهی مصمم اند که هر چند حق روشن باشد، نمی پذیرند،به این ترتیب قرآنی که هادی متقین بود، برای کافران که آمادگی روحی برای پیروی از حق و تسلیم شدن در برابر آن را ندارند، بی اثر است و آنها چنان در کفر و عناد فرو رفته اند که حس تشخیص را از دست داده اند. خدا بر دلها و گوشهایشان مهر نهاده و بر چشمهایشان پرده افکنده شده است» و نتیجه کارشان عذاب بزرگ شده است.

انسان قبل از این مرحله قابل هدایت است، اما وقتی بر اثر اعمال زشت خود حسّ تشخیص را از دست داد، راه نجاتی ندارد. در برخی از آیات به هر دو دسته از عوامل و موانع تاثیرپذیری اشاره شده است، نمونه این آیات

چنین است:

ص: 155

(وَإِذَا مَا أُنْزِلَتْ سُورَةٌ فَمِنْهُمْ مَنْ یَقُولُ أَیُّکُمْ زَادَتْهُ هَذِهِ إِیمَانًا فَأَمَّا الَّذِینَ آمَنُوا فَزَادَتْهُمْ إِیمَانًا وَهُمْ یَسْتَبْشِرُونَ وأَمَّا الَّذِینَ فِی قُلُوبِهِمْ مَرَضٌ فَزَادَتْهُمْ رِجْسًا إِلَی رِجْسِهِمْ وَمَاتُوا وَهُمْ کَافِرُونَ)؛(1) (و هنگامی که سوره ای نازل می شود، بعضی از آنان (به دیگران) می گویند: «این سوره، ایمان کدام یک از شما را افزون ساخت»؟! ]به آن ها بگو: [اما کسانی که ایمان آورده اند، بر ایمانشان افزوده؛ و آن ها ]به فضل و رحمت الهی[ خوشحالند. اما آن ها که در دل هایشان بیماری است، پلیدی بر پلیدشان افزوده؛ و از دنیا رفتند، در حالی که کافر بودند).

وقتی سوره ای نازل می شد، منافقان از هم می پرسیدند: ایمان کدام یک از شما را نزول این سوره افزون ساخت»؟ آنان با این سخن می خواستند تأثیرناپذیری سوره های قرآن و بی اعتنایی خود نسبت به آنها را بیان کنند، اما قرآن به آنها پاسخ داد که کسانی که ایمان آورده اند! نزول این آیات بر ایمانشان می افزاید و آنها که در دلهایشان بیماری (نفاق و جهل و عناد و حسد) هست، پلیدی تازه ای بر پلیدیشان می افزاید و در حال کفر و بی ایمانی از دنیا می روند.(2)

366 نویسنده تفسیر اطیب البیان قوم نوح را مصداقی برای این دست افراد می آورد و می نویسد:

خداوند در قرآن از قول نوح(ع) نقل می فرماید: (فَلَمْ یَزِدْهُمْ دُعَائِی إِلَّا فِرَارًا)؛(3) (دعوت من جز فرار از حق برای این مردم زیاد نمی کند)، با این که دعوت به منظور ارشاد و قرب است و در این ها سبب گریز و بُعد می شود).(4)

فقها روش هایی را که می تواند موجب اثرگذاری در گناهکار شود، هر چند با امر به معروف و نهی از منکر نباشد یادآور شده اند که موعظه و تذکر، امر و نهی غیر مستقیم و .... از آن جمله است، امام خمینی (ره) چند مورد را به این ترتیب بیان می کند:

ص: 156

- اگر بداند تنها با تقاضا نمودن یا موعظه کردن می تواند اثر کند و امر و نهی نمودن اثری ندارد، باید از این روش استفاده کند.(1)

- اگر بداند یا احتمال دهد امر و نهی او نسبت به مخاطب اثر نمی بخشد اما نسبت به دیگران که مورد خطاب او نیستند اثرگذار است، باید به همان مخاطب امر و نهی کند؛ به این انگیزه که در دیگران اثر بگذارد.(2)

- اگر بداند که انکار نمودن و نهی نمودن از منکری نسبت به زمان حاضر تاثیر ندارد اما می داند که نسبت به آینده تاثیر می گذارد، باید این کار را انجام دهد.(3)

ذکر این نکته هم ضروری است که هر چند وجوب امر به معروف و نهی از منکر، به احتمال تاثیر مشروط است و اگر احتمال تاثیر نباشد تکلیف ساقط می گردد، اما باید توجه داشت که ممکن است اگر شکل برخورد عوض شود، مسئله تاثیر هم متفاوت شود. برای مثال ممکن است کاری به تنهایی تاثیر بر جای نگذارد، اما به صورت تشکیلاتی تاثیر بگذارد، در این صورت نمی توان مسئولیت را نادیده گرفت.(4)

بنابراین جامعه مسلمانان با تمرکز قدرت، می تواند امر به معروف و نهی از منکرهای موثری در برابر قدرت گناهکاران ایجاد کند.

باید توجه داشت که امر به معروف و نهی از منکر فردی یک مرتبه از این فریضه و مناسب زمانی است که جامعه، اسلامی باشد و ارزش های اسلامی در آن احیا شده باشد؛ به گونه ای که تا به کسی امر و نهی می شود، از کار خود شرمنده شود و عذرخواهی کند. اما در وضعیتی که گناهکاران گستاخانه در برابر آمران و ناهیان قد علم می کنند باید جامعه قدرتی به دست آورد که امر به معروف و نهی از منکرش موثر باشد(5) و این، همان جامعه اهل امر به

ص: 157

معروف و نهی از منکری است که قرآن درباره اش می فرماید: (کُنْتُمْ خَیْرَ أُمَّةٍ أُخْرِجَتْ لِلنَّاسِ تَأْمُرُونَ بِالْمَعْرُوفِ وَتَنْهَوْنَ عَنِ الْمُنْکَرِ وَتُؤْمِنُونَ بِاللَّهِ)؛(1) «شما بهترین امتی بودید که به سود انسان ها آفریده شده اند؛ [چه] امر به معروف و نهی از منکر می کنید و به خدا ایمان دارید» و این همان فریضه ای است که موجب برپایی دین و تحقق سایر فرایض می گردد؟!(2)

یَغْفِرُ الذُّنُوبَ إِلا اللَّهُ وَلَمْ یُصِرُّوا عَلَی مَا فَعَلُوا وَهُمْ یَعْلَمُونَ)؛(1) (و آنان که وقتی مرتکب عمل زشتی شوند یا به خود ستم کنند به یاد خدا می افتند، و برای گناهان خود، طلب آمرزش می کنند و کیست جز خدا که گناهان را ببخشد؟ و بر گناه، اصرار نمی ورزند، با این که می دانند).

در ذیل این آیه از امام باقر(ع) نقل شده است:

«الْإِصْرَارُ أَنْ یُذْنِبَ الذَّنْبَ، فَلَا یَسْتَغْفِرَ اللَّهَ، وَ لَایُحَدِّثَ نَفْسَهُ بِتَوْبَةٍ؛ فَذلِکَ الْإِصْرَار»؛(2) (اصرار بر گناه این است که انسان گناهی کند و دنبال آن استغفار ننماید و در فکر توبه نباشد؛ این است اصرار بر گناه).

اکنون جای این پرسش است که آیا هر جا امر به معروف و نهی از منکر موجب ضرر مفسده باشد واجب نیست؟ و آیا فرقی بین مصداق های ضرر از جهت کم و زیاد بودن یا ضرر مالی و بدنی و جانی، و نیز فرقی بین امرکنندگان و نهی کنندگان، و نیز بین افرادی که گناه می کنند، هست؟

برخی معتقدند براساس آیاتی چون (وَلاَ تُلْقُواْ بِأَیْدِیکُمْ إِلَی التَّهْلُکَةِ)(1) اقدامات خطرناک برای جان و آبرو و مال ممنوع است و تنها با اطمینان از عدم ضرر، امر به معروف و نهی از منکر واجب خواهد بود.(2)

برداشت درست از آیه مورد توجه برخی مفسران قرار گرفته است که متکی بر 2 نکته است:

1. سیاق آیات قبل و بعد گواه آن است که آیه به «انفاق» در جنگ مربوط است. در آیات 191 تا 194 به جنگ با مشرکان امر می شود و در این آیه همان مطلب پی گرفته می شود و مقصود آیات این است که: اگر در راه خدا انفاق نکنید و سپاه اسلام را پشتیبانی مالی و تقویت نکنید، خودتان را گرفتار نابودی کرده اید،این مطلب در تفسیر المیزان مورد توجه است.

(َلاَ تُلْقُواْ بِأَیْدِیکُمْ إِلَی التَّهْلُکَةِ)، کنایه است از اینکه توان خود را از بین نبرید و در مقابل دشمن از همه قدرتان استفاده کنید؛ چون بخل و خودداری از انفاق مال در راه خدا برای پشتیبانی از مجاهدان،یکی از اسباب از دست دادت قدرت است که حاصل آن غلبه دشمن و نابودی شماست؛همان گونه که مصرف بی ضابطه اموال، باعث انحطاط و از دست دادن قدرت مالی و نابودی جامعه است.(3) شان نزول آیه هم مطلب را تایید می کند.(4)

2. مطلب دوم برای برداشت درست از آیه این است که از منظر تاریخی به واقعیات

ص: 160

بنگریم. فداکاری در راه دین و به استقبال خطرها و جنگ ها و نزاع های مختلف رفتن، هلاکت نیست و در طول تاریخ مسلمانان چنین برداشتی نداشته اندو به این نوع هزینه به چشم جهاد فی سبیل الله و سعادت نگریسته شده است؛ نه هلاکت و بدبختی.

شهید مطهری از جمله متفکرانی است که این برداشت از آیه را به چالش می کشد و می نویسد:

برخی از علمای اسلام و خیلی متاسفم که بگویم بعضی از علمای بزرگ شیعه که از آنها چنین انتظاری نمی رود، می گویند «مرز بین امر به معروف و نهی از منکر، بی ضرری است؛ نه بی مفسده ای. ضرری به جان یا مال یا آبرویت نرسد؛ یعنی اگر پای ضرر به اینها در میان بود، امر به معروف و نهی از منکر را رها کن. امر به معروف کوچک تر از این است که با احترام یا آبرو یا بدن برابری کند. اینها ارزش امر به معروف و نهی از منکر را پایین می آورند. اما دیگری می گوید نه، ارزش امر به معروف و نهی ازمنکر بالاتر از اینهاست. البته با توجه به معروفش. ببین امر به معروف و نهی از منکر را برای چه می خواهی بکنی؟ و در چه موضوعی می خواهی امر به معروف و نهی از منکر کنی؟ (بعد او مثال می زند،یک موضوع کم اهمیت مثل کثیف کردن کوچه توسط یک فرد شایسته نیست برای نهی از آن،جان، مال و آبروی خود را در خطر قرار داد و یک موضوع با اهمیت مثل به خطر افتادن قرآن، که حفظ آن از جان، مال و آبروی فرد با ارزش تر است سپس اضافه می کند:بنابراین، امر به معروف و نهی از منکر در مسائل بزرگ مرز نمی شناسد هیچ چیزی،هیچ امر محترمی نمی تواند، باامر به معروف و نهی ا زمنکر برابر می کند، نمی تواند جلویش را بگیرد.(1)

این نگاه تفسیری از منظر فقها نیز تایید می شود، مانند امام خمینی (ره) که می نویسد:

اگر معروف و منکر از اموری است که شارع اقدس به آن اهتمام دارد،مثل حفظ قبیله ای از مسلمانان و هتک نوامیس آن ها،یا محور آثار اسلام و محو حجت آن که موجب گمراهی مسلمانان می شود، و یا از بین بردن برخی از شعایر اسلامی مثل بیت الله الحرام، به گونه ای که آثار و محل آن از بین برود و امثال این موارد، باید ملاحظه

ص: 161

اهمیت را نمود، مطلق ضرر، هر چند ضرر جانی و یا حرج و مشقت، تکلیف را بر نمی دارد. از این رو، اگر به پا داشتن این گونه حجج اسلامی که جلوی گمراهی را می گیرد، بر بذل جان و یا جان ها، نیازمند باشد. این کار لازم است، برسد به ضرر و یا حرج کمتر از این مرحله.(1)

هم چنین آیاتی نشان می دهد مردی که قوم خود را از مخالفت پیامبران باز می داشت توسط آنان به شهادت رسید،در همان لحظه فرمان الهی صادر شد که (قِیلَ ادْخُلِ الْجَنَّةَ) (2) و در ده ها مورد پیامبران و بزرگان با آگاهی از خطرها و توطئه ها به نهی از منکر اقدام کرده و هزینه های آن را هم پرداخته اند و این همه نشان می دهد که ضرر جانی به تنهایی و بدون ملاحظات سابق نمی تواند مانع این دو فریضه شود و این مسئله در روایات نیز مطرح می شود: از یک طرف تاکید می شود که امر به معروف و نهی از منکر مخصوص کسانی است که بدانند می توانند کاری از پیش ببرند و خود دچار ضرر نشوند،مانند این که از امام صادق(ع) نقل شده است:

«الْأَمْرُ بِالْمَعْرُوفِ وَ النَّهْیُ عَنِ الْمُنْکَرِ وَاجِبَانِ عَلَی مَنْ أَمْکَنَهُ وَ لَمْ یَخَفْ عَلَی نَفْسِهِ وَ لَا عَلَی أَصْحَابِه»؛(3) (امر به معروف و نهی از منکر بر کسی واجب است که برایش این کار ممکن باشد و ترس بر خود نداشته باشد).

در حدیث های دیگری از آن حضرت می خوانیم:

«إِنّمَا یُؤْمَرُ بِالْمَعْرُوفِ وَ یُنْهَی عَنِ الْمُنْکَرِ مُؤْمِنٌ فَیَتَّعِظُ أَوْ جَاهِلٌ فَیَتَعَلَّمُ وَ أَمَّا صَاحِبُ سَوْطٍ أَوْ سَیْفٍ فَلا»؛ (امر به معروف و نهی از منکر فقط در موردی است که مومنی مخاطب باشد و او پند بگیرد و تحت تاثیر قرار گیرد، یا در برابرنادانی که به آگاهی دست یابد، اما در مورد صاحب شمشیر و تازیانه ]و از زورگویان[ است، است، نه).(4)

ص: 162

«یَا مُفَضَّلُ مَنْ تَعَرَّضَ لِسُلْطَانٍ جَائِرٍ فَأَصَابَتْهُ بَلِیَّةٌ لَمْ یُؤْجَرْ عَلَیْهَا وَ لَمْ یُرْزَقِ الصَّبْرَ عَلَیْهَا»؛(1) (کسی که با فرمانروای ستمگری روبرو شود (و او را امر و نهی کند) و در نتیجه به او بلایی برسد، پاداشی به او داده نمی شود و صبر بر بلا نیز داده نخواهد شد).

این گروه از روایات در مقام بیان این نکته هستند که باید امر به معروف و نهی از منکر، تاثیر داشته باشد و اگر به دلیل قدرت حاکمان یا مخاطبان «فاقد اثرگذاری» است، امر و نهی هم ساقط می شود؛ اما گروه دیگری از روایات در این مقام هستند که اگر اهمیت معروف و منکر بیشتر از خطر جانی و مالی آن بود، نباید امر و نهی را ترک کرد و این دو دسته روایات نه تنها معارضی هم نیستند، مکمّل هم می باشند و بر اساس آموزه های اسلامی اولاً باید امر و نهی اثر داشته باشد ثانیاً در مقام سود و هزینه، باید ارزش معروف و منکر بالاتر از هزینه هایی باشد که برای آن صرف می شود. در این صورت امر و نهی واجب است و اگر ارزش آن کمتر از خطرش بود،از وجوب می افتد. مفسران نیز روایات گروه دوم را در پرتو آیات تفسیر کرده اند که نمونه های آن را مرور می کنیم.

(إِنَّ الَّذِینَ یَکْفُرُونَ بِآیَاتِ اللَّهِ وَیَقْتُلُونَ النَّبِیِّینَ بِغَیْرِ حَقٍّ وَیَقْتُلُونَ الَّذِینَ یَأْمُرُونَ بِالْقِسْطِ مِنَ النَّاسِ فَبَشِّرْهُمْ بِعَذَابٍ أَلِیمٍ)؛(2) (کسانی که نسبت به آیات خدا، کفر می ورزند و پیامبران را به ناحق به قتل می رسانند و (نیز) مردمی را که امر به عدالت می کنند، می کشند به مجازات دردناک بشارت ده).

در ذیل آیه نقل شده است که از پیامبر(ص) سوال شد: عذاب چه کسی در روز قیامت از هم سخت تر است؟ فرمود: «عذاب مردی که پیامبری را بکشد و یا مردی را که امر به معروف و نهی از منکر می کند، به قتل برساند»؛ سپس این آیه را قرائت کرد، و فرمود: «بنی اسراییل در آغاز روز، در یک ساعت، چهل و سه پیامبر را کشتند، صد و دوازده مرد از بندگان خوب بنی اسراییل برخاستند، آن ها را امر به معروف و نهی از منکر نمودند، همه این صد و دوازده نفر را نیز در غروب آن روز کشتند، و این است آن چه خداوند در آیه فوق ذکر نموده است.(3)

ص: 163

اولاً همه آن پیامبران از سرنوشت و نتیجه ایستادگی در برابر ظالمان و اهل منکر آگاه بودند و هم چون سیدالشهدا(ع) با آگاهی به استقبال این هزینه و خطر رفته اند و رفتار آنان گویای ترجیح هزینه و خطر جانی بر سلامت و امنیت در مورد انجام دوفریضه است.

ثانیاً قیام صد و دوازده نفر از بندگان خدا بعد از قتل چهل و سه پیامبر، نیز گویای این حقیقت است که آنان هم با دیدن شهادت رسولان الهی، به طور عیان، خطر امر و نهی را دیده بودند و کاملاً آگاه بودند که در مقابل امر و نهی، ضرری شدید متوجه آن ها خواهد شد، و همه آن ها در این راه کشته می شوند، با این حال به دلیل اهمیت مورد امر و نهی، دست از ادای فریضه و تکلیف برنداشتند تا این که در این مسیر به شهادت رسیدند و شهادت آنان این پیام را برای مخاطبان حاضر و آینده شان بر جای گذاشت که برخی معروف ها چنان اهمیت دارند و برخی منکرها چنان خطرناک برای دین مردم هستند که باید شخص رسول الهی به خاطر آن فدا شود و این خود اثری بسیار بزرگ برای حفظ ارزش ها و حفظ حرمت و عظمت آنها و نجات دین از نابودی است؛ همان کاری که سید الشهداء(ع) انجام داد و موجب زنده ماندن دین اسلام شد.

در تفسیر آیه 207 سوره بقره (وَ مِنَ النَّاسِ مَنْ یَشْرِی نَفْسَهُ ابْتِغاءَ مَرْضاتِ اللَّه)؛ (و بعضی از مردم کسانی هستند که جان خود را در برابر خشنودی خدا می فروشند)، آمده است که علی(ع) فرمود:

منظور از این آیه مردی است که به خاطر امر به معروف و نهی از منکر کشته می شود.(1)

در سوره لقمان می خوانیم:

(یَا بُنَیَّ أَقِمِ الصَّلاةَ وَأْمُرْ بِالْمَعْرُوفِ وَانْهَ عَنِ الْمُنْکَرِ وَاصْبِرْ عَلَی مَا أَصَابَکَ إِنَّ ذَلِکَ مِنْ عَزْمِ الأمُورِ)؛(2) (]لقمان به پسرش می گوید:[ پسرم نماز را بر پا بدار، و امر به معروف و نهی از منکر کن، و در برابر مصائبی که به تو می رسد؛ با استقامت باش که این از کارهای مهم و اساسی است).

حضرت علی(ع) (در ذیل آیه) فرمود:

ص: 164

«اصبر علی ما أصابک من المشقة و الأذی فی الأمر بالمعروف و النهی عن المنکر»؛(1) (در برابر دشواری ها ورنج هایی که بر اثر امر به معروف و نهی از منکر به تو می رسد، صبر کن).

شیخ طوسی در تفسیر «تبیان» در شرح آیه می نویسد:

این آیه بر وجوب امر به معروف و نهی از منکر دلالت می کند؛ هرچند در آن سختی هایی هم باشد.

حاصل سخن در مورد این شرط را می توان چنین تبیین کرد که انسان در ادای فریضه باید خوف از ضرر نداشته باشد؛ بنابراین باید در اجرا،پی شیوه ای بود که ضرری نداشته باشد یا کمترین ضرر را متوجه افراد سازد و با حداقل ضرر، جلو منکر در جامعه گرفته شود.

پس این که در فتاوای فقها آمده است «اگر انجام امر به معروف و نهی از منکر سبب خطر جانی شود، تکلیف ساقط است و وجوب امر به معروف و نهی از منکر تا جایی است که به خطر جانی برای انسان نینجامد» استثنایی دارد که امام خمینی (ره) به صراحت آن را توضیح می دهد و در مقابله با رژیم پهلوی بیان می دارد:

اصول اسلام در معرض خطر است. قرآن و مذهب در مخاطره است. با این احتمال تقیه حرام است، و اظهار حقایق واجب؛ ولو بلغ ما بلغ.(2)

پس جایی که مسئله «حفظ دین» مطرح است و بناست احکام اسلام فراموش شود، تقیه حرام است و تکلیف ساقط نمی شود.

امام خمینی (ره) مثال هایی نیز آورده اند؛ از جمله: اگر دشمن قصد داشته باشد کعبه را ویران کند، نمی توان به بهانه امکان خطر، نهی از منکر نکرد، بلکه به هر بهایی باید به این تکلیف عمل کرد و مانع ویرانی خانه خدا شد؛ هرچند بهای آن، جان انسان باشد.

همچنین اگر جان پیامبر یا امامی در خطر باشد، نمی توان به دلیل زخم یا سیلی خوردن یا خوف ضرر، کنار ایستاد؛ بلکه باید پیامبر و امام معصوم را نجات داد؛ اگرچه هزاران تن کشته شوند.

ص: 165

خلاصه از منظر ایشان در مواردی که کیان اسلام در خطر باشد، تقیه جایز نیست و باید به این فریضه عمل کرد.(1)

بدیهی است که مصادیق مذکور در هر دوره و زمانه ای متفاوت و متناسب با مقتضیات آن دوره است، از این رو در روزگار غیبت مسئله قتل پیامبر و امام معصوم مطرح نمی شود؛ بلکه هدف نابودی پیامبری و ولایت می باشد که در مقابل آن، وظیفه امر و نهی ثابت است.

نکته دیگری که نباید از آن غافل شد این است که خطر مذکور «واقعی» باشد؛ نه برآیند رفتارها و روحیات انفعالی افراد ضعیف النفسی که هر خطری را بزرگ و هر هزینه ای را تحمل ناپذیر می پندارند، لذا روحیات افراد در تشخیص مصادیق وظایف بسیار اثر دارد. افراد پیش از تحصیل علم شایسته است به تهذیب اخلاقی روی آورند. تحصیل علم بدون خودسازی گاهی اثر سوء دارد و انسان ترسو و خودخواه و راحت طلب نمی تواند وظایف اجتماعی اش را درست انجام دهد و برداشت های او هم نمی تواند معیار ضرر و مفسده قرار بگیرد. همین طور است دخالت دادن معارف و ارزش ها و آموزه های دینی در تعیین میزان خطر و ترجیح امر و نهی بر ضرر و یا عکس آن. شناخت وظیفه باید با معیارها و ملا ک های دینی صورت بگیرد، لذا سیدالشهداء(ع) برای تحقق امر به معروف و نهی از منکر تا سر حدّ شهادت مهیا می شود و خانواده اش را در این راه آماده اسیری می کند، او شهادت را برای خود خسارت نمی بیند، بلکه سبب فوز عظیم می داند، زیرا تحمل هزینه سنگینی چون کشته شدن در برابر وظیفه «حفظ دین» که امام(ع) در سایه ملاک های دینی به این وظیفه دست یافته است، فوز عظیم را در پی دارد، لذا امام تصریح می کند:

«إِنِّی لَا أَرَی الْمَوْتَ إِلَّا سَعَادَةً وَ الْحَیَاةَ مَعَ الظَّالِمِینَ إِلَّا بَرَما»؛(2) (من مرگ را چیزی جز سعادت و زندگی با ستمگران را جز ملال نمی دانم).

منطق تمام کسانی که در راه خدا جهاد می کنند، این است که در هر حال پیروز میدان خواهند بود، از این روی در برابر دشمنان خود بیان می کنند: «هَلْ تَرَبَّصُونَ بِنا إِلَّا إِحْدَی الْحُسْنَیَیْن»؛(3) «آیا درباره ما جز یکی از دو نیکی را انتظار دارید؟!» آن کسی که عاشق شهادت

ص: 166

است یک حسن برایش وجود دارد، و توجهی به پیروزی دنیوی هم ندارد، و اگر در پی پیروزی دنیوی است، به این سبب است که مقدمه ای برای رواج دین، نزدیک کردن مردم به خدا و نشان دادن راه سعادت به دیگران باشد، ازاین رو مولای متقیان(ع) فرمود:

«وَ اللَّهِ لَابْنُ أَبِی طَالِبٍ آنَسُ بِالْمَوْتِ مِنَ الطِّفْلِ بِثَدْیِ أُمِّه»؛(1) (سوگند به خدا، انس و علاقه فرزند ابی طالب به مرگ در راه خدا، از علاقه طفل به سینه مادر بیشتر است).

اگر روحیه انبیا و اولیای الهی در آمران و ناهیان پدید آید هیچ مانعی در برابر انجام وظیفه آنها وجود نخواهد داشت. کسی نمی تواند به زبان بگوید: «یا لَیْتَنِی کُنْتُ مَعَهُمْ فَأَفُوزَ فَوْزاً عَظِیما»(2) اما در دل خوف داشته باشد که کسی به او سیلی بزند، به او اهانت کند با او را تمسخر گیرد.

ائمه اطهار(ع) هم نشان می دهند از چنین هزینه هایی می ترسیدند، و گرنه دین رواج پیدا نمی کرد. به راستی کدام پیامبر استهزاء نشده است؟ آیات تصریح دارند که هر پیامبری را فرستادیم، از طرف مردم استهزاء شد:

(کَذلِکَ ما أَتَی الَّذِینَ مِنْ قَبْلِهِمْ مِنْ رَسُولٍ إِلَّا قالُوا ساحِرٌ أَوْ مَجْنُون أَ تَواصَوْا بِهِ بَلْ هُمْ قَوْمٌ طاغُون)؛(3) (این گونه است که هیچ پیامبری پیش از این ها به سوی قومی فرستاده نشد، مگر این که گفتند: «او ساحر است یا دیوانه»! آیا یکدیگر را به آن سفارش می کردند (که همه چنین تهمتی بزنند)؟! نه، بلکه آن ها قومی طغیانگرند).

در این آیه خداوند، بدون استثنا می فرماید، «هر پیامبری که از سوی خدا فرستاده شد، مردم ایشان را به تمسخر گرفتند». اگر بنا بود انبیای الهی(ع) از مسخره شدن و اهانت بترسند، هرگز نمی توانستند به وظایف خود عمل کنند.(4)

ص: 167

(یَا أَیُّهَا الَّذِینَ آمَنُوا لِمَ تَقُولُونَ مَا لا تَفْعَلُونَ کَبُرَ مَقْتًا عِنْدَ اللَّهِ أَنْ تَقُولُوا مَا لا تَفْعَلُونَ)؛(1) (ای کسانی که ایمان آورده اید! چرا سخنی می گویید که خودتان عمل نمی کنید؟! نزد خدا بسیار موجب خشم است که سخنی بگویید که به آن عمل نمی کنید!)

مفسران در شأن نزول آیه مطالب متعددی ذکر کرده اند؛ از جمله:

1- گروهی از مؤمنان می گفتند: بعد از این،هر وقت با دشمن روبه رو شویم، پشت نخواهیم کرد، و فرار نخواهیم کرد، ولی به گفته خود وفادار نماندند، و در جنگ احد فرار کردند، تا آن جا که پیشانی پیامبر(ص) و دندان مبارک او شکسته شد.

2- وقتی خداوند ثواب شهدای بدر را بیان کرد، جمعی از صحابه گفتند: در جنگ های آینده، ما نیز تمام نیروی خود را به کار خواهیم گرفت، ولی فرار کردند و آیه نازل شد.

3- جمعی از مؤمنان پیش از آنکه حکم جهاد نازل شود، می گفتند: کاش خداوند بهترین اعمال را به ما نشان می داد تا عمل کنیم. چیزی نگذشت که خداوند به آنها خبر داد که «افضل اعمال ایمان خالص و جهاد است»، اما از این خبر خوششان نیامد، و تعلل ورزیدند. آیه نازل شد و آنها را سرزنش کرد.(2)

با توجه به این که شان نزول مفهوم آیات را محدود نمی کند، هر گونه گفتار بی عمل شایسته سرزنش است، در روایاتی از امام صادق(ع) می خوانیم:

«کُونُوا دُعَاةَ النَّاسِ بِأَعْمَالِکُمْ، وَ لَا تَکُونُوا دُعَاةً بِأَلْسِنَتِکُم»؛(3) (مردم را با عمل خود به نیکی ها دعوت کنید نه با زبان خود).

«أَیُّهَا النَّاسُ إِنِّی وَ اللَّهِ مَا أَحُثُّکُمْ عَلَی طَاعَةٍ إِلَّا وَ أَسْبِقُکُمْ إِلَیْهَا وَ لَا أَنْهَاکُمْ عَنْ مَعْصِیَةٍ إِلَّا وَ أَتَنَاهَی قَبْلَکُمْ عَنْهَا»؛(4) (ای مردم به خدا سوگند شما را به هیچ طاعتی تشویق نمی کنم؛ مگر قبلاً خودم آن را انجام می دهم و از هیچ کار خلافی باز نمی دارم؛ مگر اینکه خودم پیش از شما از آن دوری جسته ام).

ص: 169

البته برخی استدلال به این آیات را تمام نمی دانند و معتقدند آیات در مقام بیان این نکته اند که آیه می خواهد کسانی را سرزنش کند که خود را فراموش کرده و پای بند به معروف و منکر نیستند، یا کسانی را که گفتند ما خود به فرمان خدا عمل می کنیم، اما این سخن خویش را فراموش کردند و به آن عمل نکردند؛ نه این که بخواهد از امر به معروف نموده و نهی از منکر مذمت کند و تکلیف را از دوش آنان بردارد.

در حدیثی چنین آمده است:

«وَ قَالَ أَمِیرُ الْمُؤْمِنِینَ(ع) الزَّاهِدُونَ فِی الدُّنْیَا قَوْمٌ وُعِظُوا فَاتَّعَظُوا وَ خُوِّفُوا فَحَذِرُوا وَ عَلِمُوا فَعَمِلُوا إِنْ أَصَابَهُمْ یُسْرٌ شَکَرُوا وَ إِنْ أَصَابَهُمْ عُسْرٌ صَبَرُوا قَالُوا یَا وَصِیَّ رَسُولِ اللَّهِ لَا نَأْمُرُ بِالْمَعْرُوفِ حَتَّی نَعْمَلَ بِهِ کُلِّهِ وَ لَا نَنْهَی عَنِ الْمُنْکَرِ حَتَّی نَنْتَهِیَ عَنْهُ کُلِّهِ. فَقَالَ: لَا بَلْ مُرُوا بِالْمَعْرُوفِ وَ إِنْ لَمْ تَعْمَلُوا بِهِ کُلِّهِ وَ انْهَوْا عَنِ الْمُنْکَرِ وَ إِنْ لَمْ تَنْتَهُوا عَنْهُ کُلِّه»؛ (بی رغبت ها در دنیا کسانی اند که پند به آن ها داده شد، پندپذیر شدند، ترسانده شدند و ترس پذیر شدند، و آگاهی یافتند. آن گاه به کار بستند، اگر در آسایش قرار گرفتند، شکر بجای آوردند و اگر به دشواری افتادند، شکیبایی ورزیدند، عرض کردند: ای وصی رسول خدا، ما امر به معروف نمی کنیم؛ جز هنگامی که به تمام آن عمل کنیم و نهی از منکر نمی کنیم؛ جز هنگامی که از همه آن پرهیز کنیم.

سپس حضرت فرمود: چنین نیست، بلکه امر به معرف کنید؛ گرچه به تمام آن عمل نکرده باشید و نهی از منکر کنید، گرچه از همه آن پرهیز نکرده باشید).(1)

فقها نیز عامل و عادل بودن را از شرایط وجوب امر به معروف و نهی از منکر ندانسته اند.

صاحب جواهر بعد از نقل نظریه «شرط بودن عمل آمر و ناهی» در ردّ آن می نویسد: «این آیات و روایات در مقام مذمت کردن کسی است که امر به معروف می کند، ولی خودش عامل نیست و دلالت بر واجب نبودن امر به معروف بر غیر عامل و شرط بودن عمل در آمر به معروف ندارد».(2)

امام خمینی (ره) نیز در تحریرالوسیله پیرامون شرط نبودن موضوع فوق چنین نوشته است:

ص: 170

در امر کننده و نهی کننده، عدالت و عمل نمودن به معروف و ترک نموده منکر، نسبت به آن چه به آن امر یا نهی می کند، شرط نیست، بنابراین اگر واجبی را ترک کند در صورت وجود شرایط امر به معروف، باید نسبت به آن، دیگران را امر کند همانگونه که خودش نیز باید به آن عمل نماید، و اگر مرتکب بعضی از کارهای حرام باشد، باید از آن نهی کند، همانگونه که خودش باید از آن حرام اجتناب نماید.(1)

با این همه به عنوان یک شیوه تاثیرگذار و مقدمه اقامه واجب، شایسته است که خود آمران و ناهیان بدان چه امر و نهی می کنند، عامل باشند و از منظر اخلاق اسلامی نیز افرادی که آمر و ناهی بدون عمل هستند، باید ضمن تداوم وظیفه امر و نهی، خود را با معروف های اسلامی هماهنگ کنند و از منکرات فاصله بگیرند. عمل به این توصیه مهم می تواند عامل مهمی در تاثیرپذیری مردم از توصیه ها و امر و نهی ها باشد و آنان را با این تعارض و مانع روبه رو نکند که اگر مورد امر و نهی واقعاً درست و به جاست، چرا خود امر و نهی کننده و به آن پای بند نیست. ما در بحث التزام آمر و ناهی به این موضوع توجه خواهیم کرد.

ص: 171

ص: 172

ص: 174

اشکال مختلف است.

مراتب در امر به معروف و نهی از منکر نیز همین طوراست و در صورت تاثیر مرتبه سابق، نمی توان سراغ مرتبه بعدی رفت.

«مَنْ شَهِدَ أَمْراً فَکَرِهَهُ کَانَ کَمَنْ غَابَ عَنْهُ وَ مَنْ غَابَ عَنْ أَمْرٍ فَرَضِیَهُ کَانَ کَمَنْ شَهِدَه؛»(1) (هرگاه کسی در کاری حاضر باشد و آن را ناپسند بداند، همانند کسی است که از آن کار غایب بوده و اگر در کاری حاضر نباشد، اما از انجام آن خشنود شود، مانند شخصی است که شاهد آن بوده است).

امیرمومنان(ع) فرمود:

«الرَّاضِی بِفِعْلِ قَوْمٍ کَالدَّاخِلِ فِیهِ مَعَهُم...»؛(2) (هر کس به کار دیگران راضی باشد،مانند کسی است که در آن کار با آنان شریک بوده است...).

امام صادق(ع) هم فرمود:

«حَسْبُ الْمُؤْمِنِ عِزّاً إِذَا رَأَی مُنْکَراً أَنْ یَعْلَمَ اللَّهُ مِنْ مِنْ قَلْبِهِ إِنْکَارَه»؛(3) (برای عزت مومن بس است که وقتی منکری رادید، خداوند بداند درقلب خویش آنرا انکار می کند).

نکته دوم این که ناخرسندی قلبی خود را نسبت به گناه یا ترک معروف اظهار بنماییم تا فرد متاثر شود و آن را تکرار ننماید وگرنه صرف ناراحتی قلبی بدون اظهار کفایت نمی کند. بنابراین باید نارضایتی قلبی را با نگاه، اشاره، چهره گرفته و... اظهارکنیم تا شخص متنبه و از گناه رویگردان شود. امیرمومنان(ع) فرمود:

«أَمَرَنَا رَسُولُ اللَّهِ(ص) أَنْ نَلْقی أَهْلَ الْمَعَاصِی بِوُجُوهٍ مُکْفَهِرَّة»؛(4) (رسول خدا(ص) به ما دستورداد با گنهکاران با چهره ای گرفته و عبوس روبرو شویم).

امام علی(ع) فرمود:

«أَدْنَی الْإِنْکَارِ أَنْ یُلْقَی أَهْلُ الْمَعَاصِی بِوُجُوهٍ مُکْفَهِرَّة»؛(5) (پایین ترین درجه نهی از منکر آن است که انسان با گنهکاران چهره ای گرفته و خشم آلود برخورد نماید).

ص: 177

در حدیثی از امام صادق(ع) نقل شده است:

«إِنَّ اللَّهَ بَعَثَ مَلَکَیْنِ إِلَی أَهْلِ مَدِینَةٍ لِیَقْلِبَاهَا عَلَی أَهْلِهَا فَلَمَّا انْتَهَیَا إِلَی الْمَدِینَةِ فَوَجَدَا فِیهَا رَجُلًا یَدْعُو وَ یَتَضَرَّعُ إِلَی أَنْ قَالَ فَعَادَ أَحَدُهُمَا إِلَی اللَّهِ فَقَالَ یَا رَبِّ إِنِّی انْتَهَیْتُ إِلَی الْمَدِینَةِ فَوَجَدْتُ عَبْدَکَ فُلَاناً یَدْعُوکَ وَ یَتَضَرَّعُ إِلَیْکَ فَقَالَ امْضِ لِمَا أَمَرْتُکَ بِهِ فَإِنَّ ذَا رَجُلٌ لَمْ یَتَمَعَّرْ وَجْهُهُ غَیْظاً لِی قَط»؛(1) (خداوند متعال دو فرشته را مامور کرد شهری را زیرورو کنند. وقتی به آن شهر رسیدند، مردی را یافتند که دعا می کرد و با ناله و زاری به درگاه خداوند می گریست – تا این که فرمود – یکی از فرشته ها نزد خداوند برگشت و عرض کرد: پروردگارا من به آن شهر رفتم؛ ولی فلان بنده ات را در حال دعا وتضرع به درگاه تو دیدم.

آن گاه خداوند فرمود: آن چه به تو دستور داده ام، انجام بده؛ زیرا او مردی است که هیچ گاه رنگ صورتش به سبب خشم به خاطر من تغییر نکرده است).

آری! عذاب خدا کسانی را نیز که معصیتِ گناهکاران، تغییری در رفتار و رخسارشان ایجاد نمی کند، شامل می شود؛ حتی اگر اهل عبادت باشند، لذا در مقام امر به معرف و نهی از منکر اگر هم کاری از کسی بر نمی آید، لازم است ناراحتی خود را نشان دهد و این تکلیف حداقلی، از هیچ کس برداشته نیست. در ماجرای

حضرت صالح(ع) نشان داده می شود که وقتی اقدامش مؤثر واقع نمی شود، از آنان روی بر می گرداند. (2)

ناگفته پیداست گاهی روش های مثبت و بروز دادن مهربانی در مقابل شخص گنهکار موجب راهنمایی و موعظه او می شود، اما عبوس کردن چهره و نشان دادن مخالفت مربوط به گستاخانی است که به معصیت خود مباهات می کنند. در مقابل چنین کسانی نباید کوتاه آمد، بلکه باید در برابر آنان چهره در هم کشید.

یکی از مراتب این مرحله «ترک مجلس گناه» در قرآن کریم به صراحت مورد تاکید واقع شده است.

ص: 178

(وَإِذَا رَأَیْتَ الَّذِینَ یَخُوضُونَ فِی آیَاتِنَا فَأَعْرِضْ عَنْهُمْ حَتَّی یَخُوضُواْ فِی حَدِیثٍ غَیْرِهِ وَإِمَّا یُنسِیَنَّکَ الشَّیْطَانُ فَلاَ تَقْعُدْ بَعْدَ الذِّکْرَی مَعَ الْقَوْمِ الظَّالِمِینَ وَمَا عَلَی الَّذِینَ یَتَّقُونَ مِنْ حِسَابِهِم مِّن شَیْءٍ وَلَکِن ذِکْرَی لَعَلَّهُمْ یَتَّقُونَ)؛(1) (وچون می بینی کسانی (برای توطیه) درآیات ما فرو می روند، ازآنها روی برگردان تا به سخن دیگری بپردازند و اگر شیطان تو را به فراموشی انداخت، پس از توجه، با آنها ننشین و بر افراد باتقوا چیزی ازحساب گناه آنها نیست، ولیآنها را تذکرمی دهیم تاشاید تقوا پیشه سازند».

خداوند در این آیات رسول اکرم(ص) را مکلف می کند از مجالس کفّار، روی گرداند، ولی حکم از نظر ملاک شامل هرگروه گناهکار و هر مجلس گناهی می شود. در روایات هم با استشهاد به این آیه،ازحضور درمجالس گناه نهی شده است، مانند اینکه رسول خدا(ص) فرمود:

«مَنْ کَانَ یُؤْمِنُ بِاللَّهِ وَ الْیَوْمِ الْآخِرِ فَلَا یَجْلِسْ فِی مَجْلِسٍ یُسَبُّ فِیهِ إِمَامٌ أَوْ یُغْتَابُ فِیهِ مُسْلِم إِنَّ اللَّهَ عَزَّ وَ جَلَّ یَقُولُ (وَ إِذا رَأَیْتَ الَّذِینَ یَخُوضُون)»؛(2) (هرکسی به خدا و روز قیامت ایمان دارد،پس در مجلسی که به امام ناسزا گفته می شود یا ازمسلمانی غیبت می شود، ننشیند). در ادامه رسول خدا به آیات مذکور استشهاد کرد.

امام رضا(ع) به یکی از اصحابش فرمود:

شنیده ام که در مجالس واقفیه شرکت می کنی. گفت: بله قربانت گردم. با آنها نشست و برخاست دارم، ولی مخالف آنان هستم. فرمود: همنشین آنها نباش.خدا فرموده است: در قرآن به شما نازل کردیم که وقتی بشنوید آیات خدا مورد انکار و تمسخر قرار می گیرد، با آنها ننشینید تا در سخن دیگری وارد شوند.(3)

اهمیت این دستور به حدّی است که اگر فراموش شد، پس از توجه باید به آن عمل شود. در سوره نساء می خوانیم:

ص: 179

(وَقَدْ نَزَّلَ عَلَیْکُمْ فِی الْکِتَابِ أَنْ إِذَا سَمِعْتُمْ آیَاتِ اللّهِ یُکَفَرُ بِهَا وَیُسْتَهْزَأُ بِهَا فَلاَ تَقْعُدُواْ مَعَهُمْ حَتَّی یَخُوضُواْ فِی حَدِیثٍ غَیْرِهِ إِنَّکُمْ إِذًا مِّثْلُهُمْ إِنَّ اللّهَ جَامِعُ الْمُنَافِقِینَ وَالْکَافِرِینَ فِی جَهَنَّمَ جَمِیعًا)؛(1) (و خداوند درقرآن بر شما نازل کرده است که وقتی بشنوید به آیات خدا کفرورزیده می شود و تمسخر می شود، با آنها ننشینید تا این که وارد سخن دیگر شوند.در این صورت ]اگرچنین نکنید[ شما هم مثل آنها خواهید بود. خدا همه منافقان و کافران را در روز قیامت در جهنم جمع می کند).

این آیه ناظر یه آیه68 انعام است و برای تأکید و بیان اهمیت دوباره مطرح شده است. البته در سوره انعام پیامبر(ص) مخاطب حکم ترک همنشینی با مسخره کنندگان، بود و این جا همه مسلمانان مخاطب هستند(2) و نیز باتوجه به «انکم اذاً مثلهم» حضور همراه با سکوت در مجالس گناه،خود گناه و نمایانگر نفاق است.

در کنار آیات، این مرحله در فقه هم مورد توجه است. امام خمینی(ره) می نویسد:

همانا برای امر به معروف و نهی از منکر مراتبی است که اگر مطلوب در مرتبه پایین تر به دست آید جایز نیست انسان به مرتبه بالاتر بپردازد؛ بلکه با احتمال تاثیر در مرتبه پایین تر نیز همین حکم جاری است.

مرتبه اول آن است که کاری و حرکتی از خود بروز دهد که انزجار و ناراحتی قلبی او را نسبت به منکر برساند و مخاطب بفهمد که با این کار از او می خواهد معروف را انجام دهد و منکر را ترک نماید،این خود دارای درجاتی است، مانند: چشم پوشیدن، روترش کردن و اخم کردن،روی گرداندن یا پشت کردن به او،کناره گیری کردن و رابطه و مانند آن ....(3)

نشد، نوبت به مرحله زبانی می رسد. در این مرحله که خود مراتبی دارد، گاهی شرایط و زمینه های لازم اثربخشی وجود ندارد و باید با زبان دوستانه، نرم و آرام تذکر داد و اگر تذکر با زبان نرم موثر نشد، با لحن تند و خشن، و اگر باز موثر نیفتاد، با لحنی تندتر باید امر و نهی کرد.

گاهی امر و نهی به صورت غیرصریح و در لفافه و کنایه گویی اثر بخش است، مثل زمانی که شخص، تجاهر و تظاهر به گناه ندارد و گاهی باید با زبان صریح و روشن امر و نهی نمود، زمانی موعظه موثر می افتد و در اوقاتی هم چاره ای جز آشکارا گفتن نیست، اگر امر و نهی در خلوت، اثربخش باشد، باید به همان عمل شود. گاهی توبیخ و ملامت، گاهی با زبان باید تشویق و ترغیب، سخن حکیمانه و استدلالی،زبان ساده...به کارمی آید.به هر روی از زبان باید به تناسب شرایط و با مخاطب شناسی بهره برد و آیات قرآن کریم نمونه های گوناگونی را نشان می دهد.

در مورد توبیخ و سرزنش، می توان آیاتی را نشان داد که طبق آنها و روایات تفسیری، حضرت موسی(ع) شاهد گلاویز شدن یکی از پیروانش با یکی از دشمنان شد. زمانی که یار حضرت از او کمک خواست و حضرت از او دفاع کرد، این کار به مرگ طرف مقابل انجامید. فردای آن روز هم حضرت همان مرد را دید که با فرد دیگری گلاویز شده و باز از حضرت یاری می خواهد. این جا بود که حضرت او را به خاطر بی توجهی به مشکلات و بی انضباطی و دردسرآفرینی توبیخ کرد:

(قَالَ لَهُ مُوسَی إِنَّکَ لَغَوِیٌّ مُّبِینٌ)؛(1) (تو به روشنی گمراه هستی).

یعنی این مشاجرات تو، جز این که گره را کورتر کند و اوضاع و تشکیلات ما را با بحران جدی روبرو سازد، سودی ندارد. (2)

در مورد تهدید هم می توان به بهانه جویی های بنی اسرائیل اشاره کرد که به عناوین مختلف از زیر بار تکالیف، شانه خالی می کردند. خداوند به فرشتگان دستور داد قطعة عظیمی از کوه طور را بالای سر آنها قرار دهد و موسی اعلام کرد اگر اوامر الهی را اجابت نکنید، عذاب نازل خواهد شد و با توبه و انجام امر و نهی خداعذاب رفع شد.(3)

ص: 181

بر اساس رهنمود قرآنی پیامبر بزرگوار اسلام(ص) چنین مورد خطاب قرار گرفته است:

(ادْعُ إِلی سَبِیلِ رَبِّکَ بِالْحِکْمَةِ وَ الْمَوْعِظَةِ الْحَسَنَةِ وَ جادِلْهُمْ بِالَّتِی هِیَ أَحْسَنُ إِنَّ رَبَّکَ هُوَ أَعْلَمُ بِمَنْ ضَلَّ عَنْ سَبِیلِهِ وَ هُوَ أَعْلَمُ بِالْمُهْتَدِینَ)؛ (1) (با حکمت و اندرز نیکو به سوی راه پروردگارت دعوت نما، و با آنها به طریقی که نیکوتر است استدلال و مناظره کن، پروردگار تو از هر کسی بهتر می داند چه کسانی از طریق او گمراه شده اند و چه کسانی هدایت یافته اند).

نخستین گام استفاده از منطق و استدلال و بیدار ساختن عقلهاست.

گام دوم استفاده از عواطف انسانی است، چون با تحریک و جهت دادن عواطف می توان توده های مردم را متوجه حق ساخت. اندرز در صورتی اثر دارد که بدون برتری جویی یا تحقیر و لجاجت باشد و در مواردی که فرد مورد تحقیرقرارمی گیرد،از پذیرش سرباز می زند. در ادامه آیه تاکید می شود با مخالفان به طریقی نیکوتر مناظره کن. کسانی که ذهنشان قبلاً از مطالب نادرست پر شده است، باید ذهنشان را با مناظره خالی کرد تا آماده پذیرش حق شوند و البته مجادله و مناظره نیز باید نیکو واحسن وبه دور ازتوهین، تحقیر، خلافگویی، استکبار و.... باشد.

پیامبر(ص) و ائمه(ع) نیز هنگام اجرای این دو وظیفه، با نهایت لطف و محبت رفتار می کردند و این گونه موفق می شدند سرسخت ترین افراد را تسلیم حق و حقیقت کنند، در تفسیر المنار نقل می شود: جوانی خدمت پیامبر(ص) آمد و عرض کرد: آیا اجازه می دهی زنا کنم؟! فریاد مردم به اعتراض بلند شد، ولی پیامبر(ص) با

خونسردی فرمود: نزدیک بیا، جوان نزدیک آمد، حضرت پرسید: دوست داری با مادر تو چنین کنند؟ گفت: نه فدایت شوم. فرمود: مردم هم راضی نیستند با مادرانشان چنین شود. آیا دوست داری با دختر تو چنین کنند؟ گفت نه فدایت شوم، فرمود: مردم هم درباره دخترانشان راضی نیستند. آیا برای خواهرت می پسندی؟! بازانکار کرد. پیامبر دست بر سینه او گذاشت و فرمود: خدایا قلب او را پاک گردان و گناه او را ببخش و دامان او را از آلودگی به بی عفتی نگاه دار. از آن به بعد منفورترین کار در نزد این جوان زنا بود!...(2)

ص: 182

در قرآن کریم می خوانیم:

(ادْفَعْ بِالَّتِی هِیَ أَحْسَن)؛(1) (بدی را به بهترین راه و روش دفع کن (و پاسخ بدی را به نیکی ده)».

دشمنان سر سخت، با این روش به دوستانی صمیمی تبدیل می شوند: (فَإِذَا الَّذِی بَیْنَکَ وَ بَیْنَهُ عَداوَةٌ کَأَنَّهُ وَلِیٌّ حَمِیمٌ)؛ البته این دستور مربوط به جایی است که دشمن از آن سوء استفاده نکند و بر جرأت و جسارتش نسبت به گناه افزوده نگردد.

وقتی هم خداوند سخن از حضرت موسی(ع) و فرعون به میان می آورد. که سردمدار کفر و فساد بود و موسی و برادرش هارون ماموریت می دهد به سوی وی بروند این وظیفه را با چنین عبارتی مطرح می کند:

(اذْهَبا إِلی فِرْعَوْنَ إِنَّهُ طَغی)؛(2) (به سوی فرعون بروید که او طغیان کرده است).

در ادامه می افزاید: با او به نرمی سخن بگویید، شاید متذکر شود یا از خدا بترسد.

در بعضی از روایات می خوانیم: حتی موسی(ع)مامور بود تا فرعون را با بهترین نامش صدا کند، شاید در دل او اثر بگذارد.(3)

این مرحله خود درجات و ظرافت هایی دارد که بیشتر فقها به آن ها توجه می دهند.

بر این اساس اگر شخص آمر به معروف یا ناهی از منکر احتمال هدفش با موعظه و ارشاد و سخن نرم و ملایم تأمین می شود، باید به همین گونه عمل نماید و تجاوز از این حدَ به مراحل بالاتر جایز نیست.

اگر برطرف کردن منکر و برپاداشتن معروف بر خشن سخن گفتن و به شدت امر و نهی کردن و تهدید و ترساندن نسبت به مخالفت با آن ها، متوقف باشد، این کار جایز بلکه واجب است، اما از دروغ گفتن باید پرهیز شود.

اگر بعضی از مراتب امر به معروف و نهی از منکر زبانی اذیت و اهانت کمتری برای مخاطب نسبت به برخی از درجات داشته باشد، باید به همان مقدار اکتفا شود و به مرتبه بعد

ص: 183

نرود، بنابراین اگر فرض بر این باشد که پند و اندرز با زبانی نرم و ملایم و چهره ای گشاده اثربخش است و یا احتمال این موضوع در کار باشد و آزار و اهانت آن از کناره گرفتن و روی گرداندن و مانند این ها کمتر است، باید به همان اکتفا شود و تعدی و تجاوز از گفتار نرم به مرتبه بعد جایز نیست و در هر حال افراد از نظر آمر و مامور و دیگر شرایط مختلف و متفاوت هستند و باید از ساده تر و آسان تر شروع کرد.(1)

در این مرحله باید به طور خاصی از موعظه هم سخن گفت.موعظه نزدیکان وافراد تحت سرپرستی و کسانی که انسان نفوذ فکری درایشان انتقال دارد، وظیفه ای همگانی است و همه مسلمانان وظیفه دارند، همدیگر را نصیحت و تشویق به انجام واجبات و ترک محرمات بکنند.

موعظه و پند و اندرز دادن نیز چند صورت متفاوت دارد:

1) فرد مورد امر و نهی که از روی علم و عمد، گناهی مرتکب می شود، در چه حالتی قرار دارد؛ اگر در خلوت مرتکب شده ودیگران به طور اتفاقی از عمل او اطلاع یافته اند، در حالی که او نمی خواسته کسی باخبر شود، و اگر بفهمد کسی آگاه شده، شرمنده خواهد شد، امر به معروف و نهی از منکر باید به گونه ای سامان پذیرد که سبب خجالت شخص نشود؛ زیرا خجالت دادن افراد، از مصادیق آزار مومن، و حرام است. همین طور نباید راز او را فاش ساخت. بازگویی گناه دیگران هم گناه کبیره است؛ مگر در موردی که راه اصلاح گناهکار منحصر در این راه باشد که به شخص دیگری که توان بازداری وی از گناه را دارد، گفته شود.

بسیاری از مردم گمان می کنند هر کس گناهی مرتکب شد، باید افشاگری و او را به مراجع ذی صلاح معرفی کرد تا تعزیر و یا بر او حدَ جاری شود. در حالی که حتی افشای گناهی که موجب حدّ است، به سادگی جایز نیست، مگر در صورتی که چهار نفر مومن عادل، شخص را در حال گناه مشاهده کرده باشند، که در هر چهار نفردر دادگاه نزد قاضی شهادت دهند.

2) اگر گناهکار، انسانی بی مبادلات باشد اگر چه در خلوت مرتکب گناه شده باشد، از این که دیگران متوجه عمل او شوند، هم شرم نمی کند. درباره پنهان کاری و حفظ سرّ لازم نیست؛ در عین حال، باید به گونه ای محرمانه و خصوصی باید تذکر داد که دیگران از گناه اومطلع نشوند و فحشا اشاعه نیابد و قبح گناه ازبین نرود.

ص: 184

در مرحله دوم امربه معروف ونهی از منکر اگر گفتار آمرانه نیز تاثیر نداشت، می توان شخص گناهکار را تهدید کرد که اگر دست از گناه برندارد، او را به مراجع ذی صلاح، مانند نیروی انتظامی و قوه قضاییه، معرفی خواهد کرد تا بر اساس قانون با او رفتار کنند.

در این مرحله باید کار افراط و تفریط نکرد؛ زیرا کند روی سبب تندی عمل دیگران می شود، و رفتارهای نابه جای برخی، علت انکار اصل یک عمل معروف می شود.

همین مرحله نیز باید «عدالت» و «تقوا» و «اخلاق» را شاخص قرار داد.

در فقه، روایات وقرآن به بعضی مراتب امر به معروف ونهی ازمنکر اشاره شده است، مانند:

اول: مجازات نگاه بی اجازه به خانه مردم: اگر کسی به عمد به داخل خانه مردم نگاه کند و به صورت یا تن برهنه زنان، بنگرد آنها می توانند در مرتبه اول او را نهی کنند و اگر خودداری نکرد، با سنگ او را دور کنند و اگر اصرار بر گناه داشت با وسایل کشنده می توانند دفاع کنند و اگر فرد گنهکار در این درگیری کشته شود، خونش هدر است. البته باید سلسله مراتب رعایت کند و تا آنجا که از راه بازداری از گناه آسان تر امکان دارد، وارد مرتبه خشونت آمیزتر نشد.(1)

دوم: مجازات ربا: قرآن کریم درباره ربا ابتدا نهی زبانی و بعد مجازات عمل سختی در نظر گرفته است:

(یا أَیُّهَا الَّذِینَ آمَنُوا اتَّقُوا اللَّهَ وَ ذَرُوا ما بَقِیَ مِنَ الرِّبا إِنْ کُنْتُمْ مُؤْمِنِینَ فَإِنْ لَمْ تَفْعَلُوا فَأْذَنُوا بِحَرْبٍ مِنَ اللَّهِ وَ رَسُولِهِ وَ إِنْ تُبْتُمْ فَلَکُمْ رُؤُسُ أَمْوالِکُمْ لا تَظْلِمُونَ وَ لا تُظْلَمُونَ)؛(2) (ای کسانی که ایمان آورده اید از خدا بپرهیزید و آنچه را از (مطالبات) ربا باقی مانده است، رها کنید؛ اگر به راستی ایمان دارید و اگر (چنین) نکردید، آماده جنگ با خدا و پیامبر شوید و اگر توبه کردید، سرمایه هایتان از آن شماست، نه ستم می کنید و نه بر شما ستم وارد می شود).

خالد بن ولید پس از نزول آیات ربا خدمت پیامبر خدا(ص) آمد و گفت: پدرم که با طایفه ثقیف معاملات ربوی داشت و مطالباتش را وصول نکرده بود، وصیت کرده است بخشی از سود اموالش را که هنوز پرداخت نشده است، تحویل بگیرم. آیا می توانم این مبالغ را بگیرم؟ درپاسخ آیات نازل شد و از این کار نهی کرد.(3)

ص: 186

طبق روایت دیگری پیامبر خدا(ص) این کار را از بستگان خود شروع کرد که البته این نوع روش خود به نوعی امر به معروف عملی است و نشان می دهد رسول خدا(ص) در عمل مردم را به معاملات سالم فرا می خواند.

پیامبر اسلام(ص) بعد از نزول این آیات به فرماندار مکه دستور داد اگر آل مغیره که( از رباخواران معروف ) دست از کار خود بر ندارند، با آنها بجنگد.(1)

سوم: برخورد عملی و تقاضای عذاب: هنگامی که حضرت

لوط(ع) رواج پدیده زشت «هم جنس گرایی» را میان قوم خود مشاهده کرد آنان را نصیحت و موعظه نمود و با امر به معروف و نهی از منکر زبانی،کوشید ارشادشان کند و چون این مرحله در گناهکاران جسور و مصّر به گناه و عصیان موثر واقع نشد، و حضرت هیچ امکان دیگری برای باز داری از تداوم گناه و یا امکان اصلاح نمی دید، درخواست مجازات و عذاب از خداوند کرد که این درخواست پذیرفته شد و آنان به عذاب الهی شدند.

چهارم: جنگ وبازداری: پیامبر اکرم(ص) با ارایه نشانه های روشن، بر حق بودن برنامه هایش را نشان می داد و می کوشید مخاطبانش را با محبت به راه الهی بکشاند که البته عده ای هم در این فرآیند به وی ایمان می آوردند، اما عده ای همچنان مخالفت می ورزیدند، ومسیر عناد پی لجاجت و ناسازگاری در پیش می گرفتند تا این که رسول الهی مامور شد در شرایط مناسب با آنان بجنگد.

(وَقَاتِلُوا فِی سَبِیلِ اللَّهِ الَّذِینَ یُقَاتِلُونَکُمْ وَلا تَعْتَدُوا إِنَّ اللَّهَ لا یُحِبُّ الْمُعْتَدِینَ وَاقْتُلُوهُمْ حَیْثُ ثَقِفْتُمُوهُمْ وَأَخْرِجُوهُمْ مِنْ حَیْثُ أَخْرَجُوکُمْ وَالْفِتْنَةُ أَشَدُّ مِنَ الْقَتْلِ وَلا تُقَاتِلُوهُمْ عِنْدَ الْمَسْجِدِ الْحَرَامِ حَتَّی یُقَاتِلُوکُمْ فِیهِ فَإِنْ قَاتَلُوکُمْ فَاقْتُلُوهُمْ کَذَلِکَ جَزَاءُ الْکَافِرِینَ فَإِنِ انْتَهَوْا فَإِنَّ اللَّهَ غَفُورٌ رَحِیمٌ وَقَاتِلُوهُمْ حَتَّی لا تَکُونَ فِتْنَةٌ وَیَکُونَ الدِّینُ لِلَّهِ فَإِنِ انْتَهَوْا فَلا عُدْوَانَ إِلا عَلَی الظَّالِمِینَ)؛(2) (و در راه خدا، با کسانی که با شما می جنگند، نبرد کنید! و از حدّ تجاوز نکنید، که خدا تعدّی کنندگان را دوست نمی دارد! و آنها را [بت پرستانی که از هیچ گونه جنایتی ابا

ص: 187

ندارند] هر کجا یافتید، به قتل برسانید! و از آن جا که شما را بیرون ساختند [مکه]، آنها را بیرون کنید! و فتنه (و بت پرستی) از کشتار هم بدتر است! و با آنها، در نزد مسجد الحرام ]در منطقه حرم[، جنگ نکنید! مگر اینکه در آن جا با شما

بجنگند. پس اگر (در آن جا) با شما پیکار کردند، آنها را به قتل برسانید! چنین است جزای کافران! و اگر خودداری کردند، خداوند آمرزنده و مهربان است و با آنها پیکار کنید! تا فتنه ]و بت پرستی، و سلب آزادی از مردم[، باقی نماند و دین، مخصوص خدا گردد. پس اگر ]از روش نادرست خود[ دست برداشتند، ]مزاحم آنها نشوید! زیرا[ تعدّی جز بر ستمکاران روا نیست).

قرآن در این آیات دستور مبارزه با کسانی را می دهد که به روی مسلمانان شمشیر می کشند و این در شرایطی است که مسلمانان قوت کافی پیدا کرده اند به گونه ای که بتوانند با صراحت، از خود و عقاید و دینشان دفاع کنند.

تعبیر «فِی سَبِیلِ اللَّهِ» هدف اصلی اقدامات عملی را فقط «خدا »و گسترش قوانین الهی، عدالت، دفاع از حق، مبارزه با ظلم و فساد و نابرابری می داند؛ نه انتقام جویی، جاه طلبی، کشورگشایی و اموری از این دست هرچند برخی مفسران، مفهوم « الَّذِینَ یُقاتِلُونَکُمْ» را در دایره خاصی محدود کرده اند، اما به نظر برخی دیگر آیه مفهوم گسترده ای دارد و تمام کسانی را که به گونه ای به پیکار بر می خیزند شامل می شود.

پنجم: آتش زدن مسجد برای قطع ماده فساد: از جمله اقدامات مرتبط با مرتبه عمل می توان به مسئله بی سابقه سوزاندن و تخریب مسجد توسط رسول خدا(ص) به خاطر استعداد فتنه انگیزی موجود در آن مکان و توان فساد گستری آن توجه داد.

(وَ الَّذِینَ اتَّخَذُوا مَسْجِداً ضِراراً وَ کُفْراً وَ تَفْرِیقاً بَیْنَ الْمُؤْمِنِینَ وَ إِرْصاداً لِمَنْ حارَبَ اللَّهَ وَ رَسُولَهُ مِنْ قَبْلُ وَ لَیَحْلِفُنَّ إِنْ أَرَدْنا إِلاَّ الْحُسْنی وَ اللَّهُ یَشْهَدُ إِنَّهُمْ لَکاذِبُونَ لا تَقُمْ فِیهِ أَبَداً لَمَسْجِدٌ أُسِّسَ عَلَی التَّقْوی مِنْ أَوَّلِ یَوْمٍ أَحَقُّ أَنْ تَقُومَ فِیهِ فِیهِ رِجالٌ یُحِبُّونَ أَنْ یَتَطَهَّرُوا وَ اللَّهُ یُحِبُّ الْمُطَّهِّرِینَ أَ فَمَنْ أَسَّسَ بُنْیانَهُ عَلی تَقْوی مِنَ اللَّهِ وَ رِضْوانٍ خَیْرٌ أَمْ مَنْ أَسَّسَ بُنْیانَهُ عَلی شَفا جُرُفٍ هارٍ فَانْهارَ بِهِ فِی

ص: 188

نارِ جَهَنَّمَ وَ اللَّهُ لا یَهْدِی الْقَوْمَ الظَّالِمِینَ لا یَزالُ بُنْیانُهُمُ الَّذِی بَنَوْا رِیبَةً فِی قُلُوبِهِمْ إِلاَّ أَنْ تَقَطَّعَ قُلُوبُهُمْ وَ اللَّهُ عَلِیمٌ حَکِیمٌ)؛(1) (]گروهی دیگر از آنها[ کسانی اند که مسجدی برای زیان زدن ]به مسلمانان[، و ]تقویت[ کفر، و تفرقه افکنی میان مؤمنان، و کمینگاه برای کسی که از پیش با خدا و پیامبرش مبارزه کرده بود، ساختند. آنها سوگند یاد می کنند «جز نیکی ]و خدمت[، نظری نداشته ایم!»؛ امّا خداوند گواهی می دهد که آنها دروغگو هستند! هرگز در آن ]مسجد به عبادت[ نایست! آن مسجدی که از روز نخست بر پایه تقوا بنا شده، شایسته تر است که در آن ]به عبادت[ بایستی در آن، مردانی هستند که دوست دارند پاکیزه باشند و خداوند پاکیزگان را دوست دارد!

آیا کسی که شالوده آن را بر تقوای الهی و خشنودی او بنا کرده بهتر است، یا کسی که اساس آن را بر کنار پرتگاه سستی بنا نموده که ناگهان در آتش دوزخ فرومی ریزد؟ و خداوند گروه ستمگران را هدایت نمی کند!

]امّا[ این بنایی را که آنها ساختند، همواره به صورت یک وسیله شک و تردید، در دل هایشان باقی می ماند؛ مگر اینکه دل هایشان پاره پاره شود (و بمیرند و گر نه، هرگز از دل آنها بیرون نمی رود) و خداوند دانا و حکیم است!)

این آیه مربوط به گروهی از منافقان است که اقدام به ساختن مسجدی در مدینه کردند تا در سایه مشروعیت مساجد، پوششی برای اقدامات فساد آلود خود بیابند واز جایگاه توحید، فتنه های ضد توحیدی تولید و جامعه نبوی و حکومت الهی را تضعیف و اتحاد و همبستگی مردم را تضعیف کنند.

این گروه از منافقان نزد پیامبر(ص) آمدند و عرض کردند: به ما اجازه بده مسجدی در قبیله بنی سالم (نزدیک مسجد قبا) بسازیم تا و بیماران و از کار افتادگان در آن نماز

بگزارند. این پیشنهاد زمانی مطرح شد که پیامبر خدا(ص) عازم جنگ تبوک بود. حضرت اجازه داد، ولی در برابر تقاضای آنان برای اقامه نماز در مسجد، فرمود بعد از بازگشت به خواست خدا در مسجد شما نماز خواهم گذارد.

ص: 189

آنان هنگام بازگشت، نزد رسول خدا(ص) آمدند تا برای اقامه نماز به مسجد تشریف بیاورند ،و این در حالی بود که پیامبر(ص) هنوز وارد دروازه مدینه نشده بود. در این هنگام وحی نازل شد و پرده از اسرار کارشان برداشت. پیامبر(ص) هم دستور داد مسجد را آتش بزنند، و بقایای آن را ویران کنند، مکانش را محل زباله های شهر سازند!

چند نکته:

وَ نَهَوْا عَنِ الْمُنْکَر)؛(1) (آنان که اگر در زمین اقتدارشان دهیم، نماز را به پا می دارند و زکات می دهند و امر به معروف ونهی از منکر می کنند.)

مهم ترین کارکرد حکومت، حاکمیت دادن به ارزش ها و معروف هایی است که مسلمانان به دلیل قرآن و سنّت پذیرفته اند که «اقامه نماز» به عنوان برنامه متمکّنان در زمین و حاکمان یاد می شود. همین طور است فریضه امر به معروف ونهی از منکر که مردم عمل می کردند، ولی با نزول آیه،این شان حکومت اسلامی مورد توجه قرار می گیرد.

غیر از این که امر به معروف و نهی از منکر وظیفه حکومت اسلامی است، توجه در معنای کلمه «امر» و «نهی» نشان می دهد تنها امر و نهی زبانی مورد نظر نیست و حکومت در عرصه امر و نهی عملی هم دارای کارکرد و وظیفه است.صاحب جواهر می نویسد:

ظاهر کلمه امر و نهی، زبان و گفتار است، اما بر افراد مسلط به الفاظ روایات و آیات روشن است که مراد از امربه معروف و نهی از منکر این است که معروف تحقق یابد و منکراز بین برود، نه این که تنها بازبان امرونهی شود.(2)

نویسنده تفسیر آلاء الرحمان به این نکته تفسیری توجه دارد و می نویسد:

از نظر لغت، امر و نهی همان دستور زبانی است،ولی از قرآن می فهمیم امر به معروف و نهی از منکر، محدود به آن نیست، بلکه مقصود هر چیزی است که به تحقق معروف کمک و ازوقوع منکر جلوگیری کنند؛ چه سخن باشد، چه کار، چه به کار گیری وسایلی که به این هدف عمل می پوشاند.(3)

امیرمومنان علی(ع) در عهدنامه مالک اشتر از این مسئولیت با عنوان «استصلاح» یاد می کند و می نویسد:

«ولایت مصر را به تو سپردم تا به اصلاح مردم بپردازی.(4)

حضرت در مناجات گونه ای با خداوند می فرماید:

ص: 191

بار خدایا! تو آگاهی که آنچه انجام داده ام،نه به جهت میل و رغبت در حکومت و بلکه برای این است که می خواستم آثار دین تو را که تغییر یافته است، دوباره باز گردانم و در شهرهایت اصلاح پدید آورم تا بندگان مظلومت آسایش و امنیت یابند و احکام و حدود فراموش شده تو حاکم شود.(1)

در صحنه عمل هم می توان موارد متعددی از اقدامات عملی حضرت را نشان داد که در عرصه کلان، جنگ های امیرمؤمنان مصداق امر و نهی عملی می باشند و خود حضرت به این مطلب عنایت دارد، از این روی وقتی در جنگ صفین،مردی از شامیان امام را طلبید و پیشنهاد داد برای جلوگیری از ریختن خون بیشتر مسلمانان، هر دو سپاه دست از جنگ بردارند و امام به عراق برگردد و شامیان به شهر خود و هر کدام در شهر خود حکومت کنند، امام فرمود:

فکر این جنگ مرا به خود مشغول کرده است وخواب شب را از من گرفته است. بسیار در اطراف آن فکر کردم و پیامدهایش را سنجیدم و خود رابرسر این دو راهی یافتم،جنگ یا کفر به دین پیامبر(ص). خداوند تبارک و تعالی نمی پذیرد که در زمین عصیان شود و اولیای او ساکت باشند. به ظلم گردن نهند و امر به معروف و نهی از منکرنکنند. برایهمین جنگ را آسان تر یافتم ازاینکه درجهنم بین زنجیرها دست وپا بزنم.(2)

در امر به معروف و نهی از منکر عملی، بعضی درجات آسان تر، وظیفه همگان است، اما جایی که باید با خشونت اقدام شود، به مجوز حاکم اسلام نیاز هست و در جامعه اسلامی که دولت اسلامی مستقر است، برخورد باید از طرف مقام رسمی و با مجوز رسمی صورت پذیرد، تا هرج و مرج پیش نیاید.

در جامعه اسلامی، تکلیف عامه مردم، امر به معروف و نهی از منکر با لسان است ... البته نقش مهم تر را هم، همین زبان دارد، چیزی که جامعه را اصلاح می کند، همین نهی از منکر زبانی است. شما به غیر از زبان، هیچ تکلیف دیگری ندارید، نهی از منکر برای مردم، فقط زبانی است، البته برای حکومت اینطور نیست ...(3)

ص: 192

نوع دوم هنگامی است که به مسلمانان حمله شود و آنان در مقام دفاع برآیند.

نوع سوم زمانی است که بین دو دسته از مسلمانان جنگ شود و راهی برای اصلاح نباشد، مگر این که به کمک دسته ای که مظلوم واقع شده، بشتابند، یا حاکم اسلامی دستور دهد با کسانی که بر ضد حکومت اسلامی شوریده اند، جهاد کنند.

پرسش این است که قیام امام حسین(ع) که امر به معروف و نهی از منکر شکل گرفت جزء کدام نوع جهاد است؟

با اندک تامل به این نتیجه می رسیم که در هیچ یک از این سه قسم قرار نمی گیرد.

معنای جهاد به قدری وسیع است که حتی جهاد با مال، در راه ترویج اسلام و مبارزه با کفار و جلوگیری از هجوم فرهنگی دشمن را در برمی گیرد: (وَ جاهِدُوا بِأَمْوالِکُمْ وَ أَنْفُسِکُمْ فِی سَبِیلِ اللَّه)؛(1) (با مال ها و جان هایتان در راه خدا پیکار کنید). البته این، نوعی توسعه در مفهوم جهاد است

معنای لغوی جهاد همه این موارد را دربرمی گیرد. جهاد در لغت یعنی کوشش کردن، و از آن جا که مجاهدت، به معنای تلاش کردن در مقابل یک دشمن یا مانع می باشد، - البته منظور از مانع در لغوی، تنها شمشیرنیست، بلکه ممکن است این مانع، دشمن اقتصادی، سیاسی، فرهنگی یا اجتماعی باشد بنابراین فعالیت های اقتصادی، سیاسی، فرهنگی یا اجتماعی که متناسب با اقدامات دشمن باشد، نیز جهاد به شمار می آید؛ چنان که خداوند متعال می فرماید:

(فَضَّلَ اللَّهُ الْمُجاهِدِینَ بِأَمْوالِهِمْ وَ أَنْفُسِهِمْ عَلَی الْقاعِدِینَ دَرَجَة)؛(2) (خدا کسانی را که با مال و جان خود جهاد می کنند، به درجه ای، بر نشستگان برتری بخشیده است).

اما جهاد در مفهوم اصطلاحی و فقهی، شامل قیام امام حسین(ع) نمی شود؛ زیرا گاهی مفاهیم دو گونه معنا دارند: عام؛ و خاص. «معنای خاص» مفهوم اصطلاحی ویژه ای که در فضایی خاص و جامعه ای خاص به کار می رود؛ اما «معنای عام» ممکن است همان معنای لغوی باشد، یا این که بر اثر تحولات اجتماعی، مصادیق جدیدی بیابد و گسترش یابد.

بدین ترتیب با توجه به معنای عام جهاد (تلاش در راه خدا بر ضد دشمن) بسیاری از

ص: 194

نمونه های امر به معروف و نهی از منکر را می توان مصداق جهاد دانست. از سوی دیگر، اگر امر به معروف و نهی از منکر را به معنای عام در نظر بگیریم، تقریباً تمام مصادیق جهاد، به جز جهاد با نفس، در دایره آن می گنجند؛ زیرا امر دیگران به کارهای خوب و نهی آنان از کارهای بد مصداق تلاش در راه خدا به شمار می آید، بدین ترتیب این دو مفهوم با هم تداخل می یابند. نکته قابل توجه آن که، هرگاه امر به معروف و نهی از منکر در کنار جهاد به کار رود، معنایشان با هم فرق دارد و در این وضعیت این دو شامل هم نمی شود، اما اگر هر یک از آنها به تنهایی به کار روند،فی الجمله شامل معنای دیگری هم می شود.

به طور کلی، همه انواع جهاد مصطلح، از مصادیق امر به معروف و نهی از منکر شمرده می شود. حرکت های شهادت طلبانه می تواند از مصادیق جهاد به شمار آید که جنبه امر به معروف و نهی از منکر نیز دارد. گاهی ممکن

است در جامعه، دولت اسلامی قوی که بتواند جلو فساد اعم از فساد در عقیده یا فساد در عمل را بگیرد، وجود نداشته باشد؛ یا اصلاً دولت کفر حاکم باشد و کسانی به نام اسلام حکومت کنند که در واقع، اهل نفاق باشند و امکان این که دستگاه حاکم وظیفه امر به معروف و نهی از منکر را انجام دهد، نباشد. همچنین ممکن است افرادی که در جامعه برای اصلاح امور و جلوگیری از فساد، امر به معروف و نهی از منکر می کنند، آن قدر توانایی نداشته باشند که بتوانند بر حاکمان روزمدار پیروز شوند و حق را اعمال کنند. ممکن است این افراد در انجام این فریضه، چنان حرکتی انجام دهند که به سبب آن مظلومانه به شهادت برسند، و شهادت مظلومانه ایشان موجب بقای اسلام گردد. مصداق بارز آن حرکت و قیام امام حسین(ع) است. هدف ایشان از قیام این بود که جامعه را از طریق امر به معروف و نهی از منکر اصلاح کند. چنین حرکتی که به شهادتش انجامید، مصداق کامل امر به معروف و نهی از منکر بود. این امر به معروف و نهی از منکر حرکتی بود که با عظمت، شکوه و با عمقی خاص، تاریخ را متحول ساخت، و تا جامعه انسانی باقی است، آثار آن باقی خواهد ماند. البته چنین مصادیقی – به ویژه در حد اعلای آن، که برای امام حسین(ع) واقع شد – به ندرت رخ می دهد.(1)

ص: 195

ص: 196

ص: 198

نمونه های فراوانی هم در تفسیرها و روایات معرفی شده اند و این به دلیل ساختار ویژه ای است که جامعه انسانی دارد. جامعه ای که بر اساس مدنیت شکل گرفته و در نظام آن گروه های حاکم و رهبران سیاسی، اجتماعی، دینی، فرهنگی، اقتصادی ... قرار دارند. خانواده و مسئولان در آن جایگاه ویژه ای دارند. نظام هایی چون تعلیم و تربیت در هر جامعه ای دیده می شود. گروه های مرجع و پیرو در هر بخش و قسمتی وجود دارند و ... این ظرفیت را به وجود می آورد که مطابق موقعیت ها و جایگاه ها، آمران و ناهیان هم انواع و اقسام متعددی داشته باشند. در این قسمت با مهم ترین آمران و ناهیان از نگاه آیات قرآن کریم و روایات اهل بیت(ع) آشنا می شویم.

برایتان تمام کرد و شما را پیش از آن که قیامت به پا شود و پیش از رسیدن به عذاب سخت، هشدار داد).

آن حضرت در ضمن خطبه ای نیز فرمود:

«إِنَ الْأَمْرَ بِالْمَعْرُوفِ وَ النَّهْیَ عَنِ الْمُنْکَرِ لَخُلُقَانِ مِنْ خُلُقِ اللَّهِ سُبْحَانَه»؛(1) (همانا امر به معروف و نهی از منکر، دو ویژگی از صفات خدا هستند).

شأن امر به معروفی و نهی از منکری خداوند در آیات متعددی مورد توجه قرار گرفته است؛ از جمله:

1. (إِنَّ اللّهَ یَأْمُرُ بِالْعَدْلِ وَالإِحْسَانِ وَإِیتَاء ذِی الْقُرْبَی وَیَنْهَی عَنِ الْفَحْشَاء وَالْمُنکَرِ وَالْبَغْیِ یَعِظُکُمْ لَعَلَّکُمْ تَذَکَّرُونَ)؛(2) (خداوند فرمان به عدل و احسان و بخشش به نزدیکان می دهد و از فحشا و منکر و ظلم نهی می کند، خداوند به شما اندرز می دهد شاید متذکر شوید).

در این آیه شش اصل مهم مورد توجه قرار گرفته است. که سه اصل جنبه مثبت و سه اصل جنبه منفی دارد در مورد سه اصل مورد نهی (فحشاء، منکر، بغی) نکته شایسته توجه این است که فحشا به گناهان پنهانی، منکر به گناهان آشکار و بغی به هر نوع ستم و تجاوز از حق نسبت به دیگران اشاره دارد.

سرچشمه انحراف های اخلاقی سه قوه شهوانی، غضب و وهم شیطانی است. قوه شهوانی انسان را به لذت گیری هرچه بیشتر می خواند و غرق در «فحشا و زشتی» می کند؛ قوه غضب، انسان را به انجام منکرات و آزار مردم وامی دارد؛ قوه وهمیه شیطانی، حس برتری جویی و ریاست خواهی و انحصار جویی و تجاوز به حقوق دیگران را در انسان زنده می کند و او را به این اعمال وامی دارد. خداوند با تعبیرهای سه گانه نسبت به طغیان این غرایز، هشدار می دهد و با یک بیان جامع که همه انحرافات اخلاقی را در بر می گیرد، به راه حق هدایت می کند.(3)

علامه طباطبایی بعد از توضیح عدل، احسان و ایتاء ذی القربی، به «و ینهی عن الفحشا و

ص: 201

المنکر و البغی» توجه می کند و می نویسد:

در مفردات می گوید: فحش و فحشا و فاحشه چیزی است که قباحت آن، از کارها و حرف ها، عظیم باشد. شاید اصل در معنای فحشاء خروج از حدّ در آن چه شایسته نیست، باشد، لذا ضرر فاحش جایی می گویند

که خارج از حدّ تحمل و سکوت باشد.

منکر چیزی است که مردم جامعه نمی شناسند و نزد آن ها به خاطر قباحتش یا گناهش متروک است، مانند مواقعه و یا کشف عورت نزد مردم در جامعه اسلامی و... .

بغی هم در اصل به معنای طلب است و کاربردش در طلب به غیر حق زیاد است، لذا معنای برتری جویی و استکبار نسبت به دیگران از روی ظلم و دشمنی را دارد و چه بسا به معنای زنا باشد؛ در آیه منظور تجاوز ظالمانه به دیگری است. این سه واژه هرچند غالباٌ مصادیق متحدی دارند، لذا هر فحشایی منکر است و غالبا بغی، فحشا و منکر می باشد، اما «نهی» به عناوین آن ها تعلق گرفته است، چون وقوع کارها با این عنوان ها در هر جامعه ای موجب جدایی فاحش بین کارهای جامعه می شود که از اهل آن صادر شده است. با این کار برخی از آن ها از برخی دیگر جدا می شوند و التیام و پیوند بین آن ها از بین می رود و نظم جامعه فاسد و جامعه دچار پاشیدگی می شود؛ هرچند در ظاهر به صورت جامعه بماند و این عامل هلاکت و عدم خوشبختی افراد است.در حالی که نهی از فحشا و منکر و بغی، موجب اتحاد اجزای جامعه و پیوند کارهایشان می شود و برخی بر برخی برتری جویی ظالمانه نمی کنند و برخی از دیگران جز زیبایی که می شناسند (نه فحشا، نه منکر) نمی بینند.در این هنگام رحمت، محبت و الفت در جامعه مستقر می شود و قوّت و همبستگی بین آن ها تقویت و خشم و دشمنی و نفرت، هر خصلت بدی که به تفرقه و هلاکت می انجامد، از جامعه رخت بر می بندد. آن گاه خداوند با جمله (یَعِظُکُمْ لَعَلَّکُمْ تَذَکَّرُون) سخنش را پایان می دهد، یعنی بدانید آن چه به آن امر و نهی می کند موجب حیات و سعادت شماست.(1)

ص: 202

از نکات مهم آیه این است که اولین آمر به معروف و ناهی از منکر خود خداست و نیز سفارش به عدل و نهی از فحشا، سنّت ابدی خداوند است و این برداشت از ساختار جمله (إِنَ اللَّهَ یَأْمُرُ ...یَنْهی یَعِظُکُم) به دست می آید که فعل مضارع (یامر - ینهی) به کار رفته که نشانه استمرار است.(1)

2. (وَوَصَّیْنَا الإنْسَانَ بِوَالِدَیْهِ حُسْنًا وَإِنْ جَاهَدَاکَ لِتُشْرِکَ بِی مَا لَیْسَ لَکَ بِهِ عِلْمٌ فَلا تُطِعْهُمَا إِلَیَّ مَرْجِعُکُمْ فَأُنَبِّئُکُمْ بِمَا کُنْتُمْ تَعْمَلُونَ)؛(2) (و ما به انسان توصیه کردیم به پدر و ماردش نیکی کند و اگر آن ها تلاش کردند که برای من شریکی قائل شوی که به آن علم نداری، از آن ها اطاعت نکن. بازگشت همه شما به سوی من است و شما را از آن چه انجام می دادید، باخبر خواهم ساخت).

این آیه در تضاد خط ایمان و تقوا با پیوندهای عاطفی و خویشاوندی، به صراحت از تاثیرپذیری و تقدیم پیوندهای عاطفی و خویشاوندی نهی می کند. طبق روایات مختلف شأن نزول آیه چنین است: یکی از مردانی که در مکه بودند اسلام آوردند؛ اما مادرشان تصمیم گرفت غذا نخورد، و آب ننوشد تا فرزندش از اسلام برگردد؛ هر چند وی اعتصابش را شکست، آیه نازل شد و از تاثیر پذیری از وی نهی کرد.

از آیه این اصل کلی استفاده می شود که هیچ چیز نمی تواند بر ارتباط انسان با خدا حاکم شود؛ حدیث معروف «لَا طَاعَةَ لِمَخْلُوقٍ فِی مَعْصِیَةِ الْخَالِق»(3) از علی(ع) هم معیار روشنی در این نوع را مسایل به دست می دهد. نکته جالب این که بعد از این نهی صریح در پایان با جمله (إِلَیَ مَرْجِعُکُمْ فَأُنَبِّئُکُمْ بِما کُنْتُمْ تَعْمَلُون) کسانی که راه شرک را می روند یا دیگران را به این راه دعوت می کنند، تهدید می کند زیرا صریحاً می فرماید: خداوند حساب همه اعمال آن ها را نگاه می دارد و به موقع تحویل آن ها خواهد داد! و بعد هم از ابزار تشویق برای نهی پذیرها استفاده می کند:

ص: 203

(وَ الَّذِینَ آمَنُوا وَ عَمِلُوا الصَّالِحاتِ لَنُدْخِلَنَّهُمْ فِی الصَّالِحِین)؛ (کسانی را که ایمان آوردند و اعمال صالح انجام دادند، قطعاً در زمره صالحان داخل خواهیم کرد).

3. (یَا أَیُّهَا النَّبِیُّ قُلْ لأزْوَاجِکَ وَبَنَاتِکَ وَنِسَاءِ الْمُؤْمِنِینَ یُدْنِینَ عَلَیْهِنَّ مِنْ جَلابِیبِهِنَّ ذَلِکَ أَدْنَی أَنْ یُعْرَفْنَ فَلا یُؤْذَیْنَ وَکَانَ اللَّهُ غَفُورًا رَحِیمًا لَئِنْ لَمْ یَنْتَهِ الْمُنَافِقُونَ وَالَّذِینَ فِی قُلُوبِهِمْ مَرَضٌ وَالْمُرْجِفُونَ فِی الْمَدِینَةِ لَنُغْرِیَنَّکَ بِهِمْ ثُمَّ لا یُجَاوِرُونَکَ فِیهَا إِلا قَلِیلا مَلْعُونِینَ أَیْنَمَا ثُقِفُوا أُخِذُوا وَقُتِّلُوا تَقْتِیلا سُنَّةَ اللَّهِ فِی الَّذِینَ خَلَوْا مِنْ قَبْلُ وَلَنْ تَجِدَ لِسُنَّةِ اللَّهِ تَبْدِیلا)؛(1) (ای پیامبر به همسران و دختران خود و زنان مومن ها بگو جلباب ها (روسری های بلند) خود را بر خویش فرو افکنند. این کار برای این که (از کنیزان و آلودگان) شناخته شوند، و مورد آزار قرار نگیرند، بهتر است و (اگر تاکنون خطا و کوتاهی از آنان سرزده) خدا همواره غفور و رحیم است. اگر مومنان و آن ها که در دل هایشان بیماری هست؛ و (هم چنین) آن ها که اخبار دروغ و شایعات بی اساس در مدینه پخش می کنند، دست از کار خود برنداردا، تو را بر ضد آنان می شورانیم. سپس جز مدت کوتاهی نمی توانند در کنار تو در این شهر بمانند و از همه جا طرد می شوند و هر جا یافته شوند، گرفته خواهند شد و به قتل خواهند رسید. این سنت خداوند در اقوام پیشین است و برای سنت خدا هیچ گونه تغییری نخواهی یافت).

خداوند در این آیه امر خود را متوجه پیامبرش می سازد و از وی می خواهد امر و نهی خود را به مردم برساند. در شان نزول آیه نخست آمده است:

آن زمان زنان مسلمان به مسجد می رفتند و پشت سر پیامبر(ص) نماز می گذاردند. موقعی که برای نماز مغرب و عشا می رفتند، بعضی از اوباش سر راه آن ها می نشستند و با مزاح و سخنان ناروا مزاحم آنان می شدند، آیه نازل شد و دستور داد حجاب خود را

ص: 204

به طور کامل رعایت کنند تا به خوبی شناخته شوند و کسی بهانه مزاحمت پیدا نکند.(1)

در شأن نزول آیه دوم نیز می خوانیم:

گروهی از منافقان در مدینه بودند و انواع شایعات را پیرامون پیامبر، هنگامی که به بعضی از غزوات می رفت، میان مردم منتشر می کردند. می گفتند پیامبر کشته شد یا اسیر شده ... مسلمانانی که توانایی جنگ نداشتند و در مدینه مانده بودند، سخت ناراحت می شدند نزد پیامبر شکایت کردند و این آیه نازل شد شایعه پراکنان را به سختی تهدید کرد.(2)

فهرست برخی دیگر از آیات دارای امر و نهی را مرور می کنیم.

1- امر به پذیرش آیین خالص، برگشت به خدا، نماز، نهی از بودن با مشرکان، پراکنده کردن دین و تفرقه.(3)

2- امر به اتحاد. (4)

3- امر به معروف و نهی از منکر.(5)

4- امر به اطاعت رسول.(6)

5- نهی از خیانت در مال یتیم.(7)

6- نهی از سخن هوس انگیز توسط زنان رسول(8).

7- نهی از تبرّج جاهلی .(9)

8- امر به دادن زکات، ادای نماز، اطاعت از رسول(10).

ص: 205

9- نهی از نافرمانی خدا و رسول(1).

10- نهی از اطاعت از کفار منافقان(2).

11- امر به حجاب .(3)

12- نهی از عبادت غیر خدا(4).

13- نهی از پیروی کردن نزد هوس و...(5)

14- نهی از بالا بردن صدا از رسول..... (6)

15- امر به پرهیز از خدا، ایمان به رسول (7).

16- امر به اخذ آن چه رسول آورده و ترک آن چه نهی کرده است(8).

17- نهی نکردن از نیکی و عدالت به کافر غیرحربی(9).

18- نهی از دوستی با قوم غضب شده(10).

19- امر به طاعت خدا(11) .

مراد از «صافات»، «زاجرات» و «تالیات» فرشتگانی اند که در صفوفی منظم اوامر الهی را اجرا می کنند و مردم را از وسوسه باز می دارند و پیوسته به یاد خدا هستند؛ البته گروهی گفته اند مراد رزمندگانی اند که در صف های منظم از حریم حق دفاع می کنند و با تلاوت آیات الهی و یاد خدا روحیه و نیرو می گیرند... واژه زاجرات هم می تواند از «زجر» به معنای بازداشتن باشد که مراد بازداشتن از وسوسه ها و گناهان است یا از «زجره» به معنای فریاد باشد. این آیات نشان می دهد وجود عوامل بازدارنده از گناه و ناهی از منکر در جامعه لازم است.(1)

علامه طباطبایی می نویسد:

«زاجرات»، از زجر و برگردندان از چیزی با ترساندن به وسیله مذمت یا عقاب کردن است... در مورد زاجرات گفته شده است: ملائکه ای اند که بندگان را از نافرمانی ها باز می دارند و خدا را به قلب مردم به صورت خطورات وصل می کنند، همان طور که وسوسه های شیاطین وصل می شود. گروهی هم گفته اند از ملائکه موّکل ابرها هستند که به هر جا بخواهد می کشانند و گفته شده است: «زواجر قرآن» مورد نظر است و آن آیاتی است که از قبایح نهی می کنند. دسته چهارمی گفته اند: مومنان هستند که صدایشان را به قرآن هنگام قرائت بلند می کنند، و مردم را به خاطر آن از منهیات و امور نهی شده روی برمی گردانند.(2)

خوبی است).

«الْعَقْلُ یَهْدِی وَ یُنْجِی وَ الْجَهْلُ یُغْوِی وَ یُرْدِیّ»؛(1) (عقل هدایت می کند و نجات می دهد و جهل

فریب می دهد و به هلاکت می اندازد).

امام موسی بن جعفر(ع) نیز فرمود:

«اِنَّ لِلَّهِ عَلَی النَّاسِ حُجَّتَیْنِ حُجَّةً ظَاهِرَةً وَ حُجَّةً بَاطِنَةً- فَأَمَّا الظَّاهِرَةُ فَالرَّسُولُ وَ الْأَنْبِیَاءُ- وَ الْأَئِمَّةُ وَ أَمَّا الْبَاطِنَةُ فَالْعُقُولُ- یَا هِشَامُ إِنَّ الْعَاقِلَ الَّذِی لَا یَشْغَلُ الْحَلَالُ شُکْرَهُ وَ لَا یَغْلِبُ الْحَرَامُ صَبْرَه... یَا هِشَامُ کَانَ أَمِیرُ الْمُؤْمِنِینَ(ع) یَقُولُ: مَا مِنْ شَیْ ءٍ عُبِدَ اللَّهُ بِهِ أَفْضَلَ مِنَ الْعَقْلِ وَ مَا تَمَّ عَقْلُ امْرِئٍ حَتَّی یَکُونَ فِیهِ خِصَالٌ شَتَّی..»؛(2) (همانا خداوند دو حجت بر مردم دارد؛ حجتی آشکار و حجتی پنهان. جحت آشکار، رسولان و انبیاء و حجت پنهان، عقل هایند. ای هشام! عاقل کسی است که حلال، او را از شکر غافل نمی سازد و حرام بر صبرش چیره نمی شود ... ای هشام! امیرمومنان(ع) می فرمود: «خداوند به چیزی برتر از عقل عبادت نشده است و عقل کسی کامل نیست، مگر این که در آن چند ویژگی باشد...).

امام در این روایت ویژگی هایی را برای تمام و کامل بودن عقل می شمارد و به عبارت دیگر، عقل کامل و بدون آسیب دیدگی مورد نظر است و به هر میزان عقل سالم و به دور از عیب و نقص باشد، احتمال شناخت صحیح و پای بندی توسط آن بیشتر خواهد شد. همین مطلب پیرامون فطرت نیز صدق می کند؛ یعنی اگر فطرت توسط گرد و غبار گناه و پلیدی ها کدر شود، نخواهد توانست مانند آینه ای شفاف انسان را از دیدن بدی ها به ناراحتی وادارد. معنای دیگر سخن این است که ما به چیزی نیاز داریم که بتواند نواقص این دو را رفع کند و با پذیرفتن این حقیقت که عقل و فطرت عموم مردم کامل و بی عیب و نقص نیستند، پس خداوند باید مکملی برایشان ارایه کند و آن «دین» است. دین در حقیقت ترجمان فطرت پاک و گوهر دست نخورده عقل است. بنابراین پیامبران الهی با امانت کامل، ترجمان فطرت و

ص: 208

عقل مردم را پیش روی آنان قرار می دهند تا به کمک آن دو در شناخت خود دچار اشتباه نشوند. آری پیامبران و امامان آمده اند تا گم شده های عقل و فطرت، یعنی همان پاکی ها و زلالی ها (معروف ها) را به ما نشان دهند و به سوی آن دعوت کنند و زشتی ها و پلیدی ها (منکرها) را به ما بنمایانند و از آن بر حذر دارند.(1)

آلود، دستور به ترک شایعه پراکنی و نسبت های ناروا، و بالاخره دستور به اجرای حد شرعی درباره زنان و مردان زناکار. بدیهی است که اگر محتوای این سوره در جامعه یا خانواده ای پیاده شود، آلودگی به زنا نخواهد بود.(1)

نکته دیگری که نشان از کارکرد امر به معروفی و نهی از منکری قرآن کریم دارد، این حدیث پیامبر اکرم(ص) است که انسان آمر و ناهی را جانشین خدا و رسول و کتاب می داند.

«مَنْ اَمَرَ بِالْمَعْرُوفِ وَ نَهی عَنِ الْمُنْکَرِ فَهُوَ خَلیفَةُ اللهِ فی اَرْضِهِ، وَ خَلیفَةُ رَسُولِ اللهِ، وَ خَلیفَةُ کِتابِهِ »؛(2)

فَاسْتَغْفَرُوا اللَّهَ وَاسْتَغْفَرَ لَهُمُ الرَّسُولُ لَوَجَدُوا اللَّهَ تَوَّابًا رَحِیمًا)؛(1)

(ما هیچ پیامبری را نفرستادیم مگر این که به فرمان خدا از وی اطاعت شود و اگر این مخالفان هنگامی که به خود ستم می کردند (و فرمان های خدا را زیر پا می گذاردند)، به نزد تو می آمدند و از خدا طلب آمرزش کردند و پیامبر هم برای آن ها استغفار می کرد، خدا را توبه پذیر و مهربان می یافتند).

علاوه بر شأن مطاع بودن، شان انذار هم، گویای وظیفه امر و نهی برای عموم پیامبران است.

(وَسِیقَ الَّذِینَ کَفَرُوا إِلَی جَهَنَّمَ زُمَرًا حَتَّی إِذَا جَاءُوهَا فُتِحَتْ أَبْوَابُهَا وَقَالَ لَهُمْ خَزَنَتُهَا أَلَمْ یَأْتِکُمْ رُسُلٌ مِنْکُمْ یَتْلُونَ عَلَیْکُمْ آیَاتِ رَبِّکُمْ وَیُنْذِرُونَکُمْ لِقَاءَ یَوْمِکُمْ هَذَا قَالُوا بَلَی وَلَکِنْ حَقَّتْ کَلِمَةُ الْعَذَابِ عَلَی الْکَافِرِینَ)؛(2) (و کسانی که کافر شدند گروه گروه به سوی جهنم رانده شوند تا چون به نزدیک آن رسند، درهای دوزخ گشوده شود و نگهبانان آن به ایشان گویند:»

آیا از میان شما پیامبرانی به سراغ شما نیامدند، تا آیات پروردگارتان کنند و شما را از دیدار امروزتان هشدار دهند؟ گویند: چرا: آنان آمدند، ولی ما گوش ندادیم، لکن فرمان عذاب بر کافران قطعی است).

در آیه ای دیگر می خوانیم:

(وَلَقَدْ ضَلَّ قَبْلَهمْ أَکْثَرُ الأوَّلِینَ وَلَقَدْ أَرْسَلْنَا فِیهِمْ مُنْذِرِینَ فَانْظُرْ کَیْفَ کَانَ عَاقِبَةُ الْمُنْذَرِینَ إِلا عِبَادَ اللَّهِ الْمُخْلَصِینَ)؛(3)

(بی گمان قبل از آنان، اکثر پیشینیان گمراه شدند و قطعا ما در میانشان بیم دهندگانی فرستادیم. پس ]اینک[ بنگر که سرانجام هشدار داده شده گان چگونه بود؛ به استثنای بندگانی خالص شده خدا).

این آیات نشان می دهند مهم ترین وظیفه در فضای انحراف، هشدار است و خداوند در

ص: 211

میان امت های گمراه هشدار دهندگان فرستاده است.(1)

می دهد تکذیب ها مقدمه عصیان است؛ همان گونه که تصدیق ها و ایمان ها، مقدمه طاعت هاست. وی به این مقدمه هم قناعت نکرد و در برابر دعوت موسی بی تفاوت نماند؛ بلکه سپس پشت کرد و بی وقفه برای مبارزه با او و محو آئینش تلاش نمود.(1)

شیخ طوسی در تبیان در توضیح (فَکَذَّبَ وَ عَصی) می نویسد:

این حکایت از آن دارد که فرعون، موسی را در آنچه به آن فرا می خواند، تکذیب کرد و نبوت او را انکار کرد و در اطاعت الهی که به آن امر می کرد، نافرمانی و عصیان کرد.(2)

در سوره دخان نیز به تکبر و اسراف کاری فرعون توجه داده شده است(3)و خداوند در سوره ذاریات تصریح می کند: «... هنگامی که او رابه سوی فرعون با دلیل آشکار فرستادیم، اما او با تمام وجودش از وی روی بر تافت و گفت: این مرد یا ساحر یا دیوانه. ما او و لشکریانش را گرفتیم و در دریا پرتاب کردیم؛ در حالی که در خور سرزنش بود».(4)

در سوره ای می فرماید:

(إِنَّا أَرْسَلْنَا إِلَیْکُمْ رَسُولا شَاهِدًا عَلَیْکُمْ کَمَا أَرْسَلْنَا إِلَی فِرْعَوْنَ رَسُولا فَعَصَی فِرْعَوْنُ الرَّسُولَ فَأَخَذْنَاهُ أَخْذًا وَبِیلا)؛(5) (ما پیامبری به سوی شما فرستادیم که گواه بر شماست، همان گونه که به سوی فرعون رسولی فرستادیم. فرعون به مخالفت و نافرمانی آن رسول برخاست و ما شدیداٌ او را مجازات کردیم.

نکته مهمی که در این آیات هست، واژه «عصی؛ به معنای نافرمانی است که نشان می دهد امر و فرمانی از سوی رسولان الهی به حاکمان ظالم و فرعون ها می شد، ولی آن ها نافرمانی می کردند و با نپذیرفتن نواهی و اوامر پیامبران الهی، دچار چنان عذاب ها و سرنوشت هایی می شدند.

ص: 213

شما و آن چه غیر از خدا می پرستید، بیزاریم و برای تاکید افزودند: ما نسبت به شما کافر یعنی بیزاریم و تاکید کردند: میان ما و شما عداوت همیشگی آشکار شده است و این ادامه دارد تا به خدای یگانه ایمان آورید.

به این ترتیب آنان با نهایت قاطعیت و بدون پرده پوشی از دشمنان خدا اعلام جدایی و بیزاری کردند و تصریح نمودند این جدایی تا ابد ادامه دارد؛ مگر این که آن ها از کفر به ایمان روی آورند.(1)

شاید بتوان اوج اقدامات حضرت ابراهیم در نهی از منکر را در آیاتی از سوره صافات مشاهده کرد:

(إِذْ قَالَ لأبِیهِ وَقَوْمِهِ مَاذَا تَعْبُدُونَ أَئِفْکًا آلِهَةً دُونَ اللَّهِ تُرِیدُونَ فَمَا ظَنُّکُمْ بِرَبِّ الْعَالَمِینَ فَنَظَرَ نَظْرَةً فِی النُّجُومِ فَقَالَ إِنِّی سَقِیمٌ فَتَوَلَّوْا عَنْهُ مُدْبِرِینَ فَرَاغَ إِلَی آلِهَتِهِمْ فَقَالَ أَلا تَأْکُلُونَ مَا لَکُمْ لا تَنْطِقُونَ فَرَاغَ عَلَیْهِمْ ضَرْبًا بِالْیَمِینِ فَأَقْبَلُوا إِلَیْهِ یَزِفُّونَ قَالَ أَتَعْبُدُونَ مَا تَنْحِتُونَ وَاللَّهُ خَلَقَکُمْ وَمَا تَعْمَلُونَ قَالُوا ابْنُوا لَهُ بُنْیَانًا فَأَلْقُوهُ فِی الْجَحِیمِ فَأَرَادُوا بِهِ کَیْدًا فَجَعَلْنَاهُمُ الأسْفَلِینَ)؛(2) (آن گاه که به پدر ]سرپرست[ و قوم خویش گفت: این ]بت ها[ چیست که می پرستید؟ آیا به دروغ معبودهای دیگری غیر از خدا می خواهید. پس گمان شما به پروردگار جهانیان چیست؟ پس نگاه خاصی به ستارگان کرد و گفت؛ من بیمارم ]و نمی توانم در مراسم عید شما شرکت کنم[ پس مردم از او روی برگرداندند و برگشتند. پس پنهانی به سراغ بت ها رفت و با قدرت ضربه محکمی بر آن ها فرود آورد. پس مردم شتابان به سوی او روی آوردند. گفت: آیا آن چه را خود می تراشید، می پرستید؟ در حالی که خداوند شما و آن چه را انجام می دهید، آفریده است. گفتند: برای او بنیانی به پا کنید، سپس او را در آتش اندازید. پس خواستند برای ابراهیم نیرنگی بزنند، ولی ما آنان را زیر دست و مغلوب قرار دادیم).

ص: 215

بر اساس این آیات یکی از وظایف مهم انبیای الهی نجات جامعه از انواع شرک است. نکته مهم این آیات صراحت، شهامت و عدم ملاحظات قومی و نسبی است که نشانه ایمان راسخ است، لذا ابراهیم آیین آذر را محکوم می کند. او نه تنها در محیط فاسد هضم نمی شوند! بلکه محیط

را عوض می کند. هم چنین این نهی از منکر پیامبر بزرگ خدا، نشان می دهد:

در نهی از منکر سن و عدد شرط نیست؛ از منکرات اصلی همچون شرک باید شروع کرد؛ از وجدان خلافکاران نیز باید اقرار گرفت و احتمال تاثیر فوری و کامل شرط نیست.(1)

درباره نهی از منکر عملی و چگونگی شکستن بت ها توسط حضرت نقل شده است:

اهل بابل، محل زندگی حضرت ابراهیم(ع) هر سال جشن مخصوصی داشتند و غذاهایی آماده می کردند و در بت خانه قرار می دادند تا متبرّک شود، سپس به صورت گروهی بیرون شهر می رفتند و پس از خوشگذرانی، در پایان روز برای صرف غذا به بت خانه باز می گشتند. شبِ پیش از جشن، از ابراهیم نیز دعوت کردند همراه آنان در مراسم شرکت کند، امّا حضرت که منتظر فرصتی برای درهم کوبیدن بت ها و ایجاد شوک بر مردم بود، مطابقِ آداب و رسوم و اعتقاد مردم بابل که ستارگان را در سرنوشت خود مؤثّر می دانستند، نگاهی به ستارگان کرد و چنین وانمود کرد اوضاع کواکب، نوعی بیماری را در صورت خروج او از شهر نشان می دهد، لذا مردم قانع شدند و از اصرار خود دست برداشتند.(2)

حضرت طرحی برای مبارزه با بت پرستی ریخت وبرای اجرای آن همراه مردم از شهر خارج نشد. آیات نشان می دهند رهبران جامعه دینی باید در برابر جریان های فکری انحرافی، به صورت فعال عمل کنند؛ و نقشه حساب شده داشته باشند. آنان باید دشمن را در مقابل عمل انجام شده قرار دهند. نیز خام کردن دشمن برای ضربه زدن نیاز به شناخت آداب و رسوم و عقاید او دارد چون ابراهیم سوگند یاد کرده بود برای بت ها تدبیری بیندیشد، همین که دید، استدلال وموعظه اثر نکرد، به سوگندش عمل کرد و یک تنه بت ها را شکست. خداوند هم او را به انجام کامل کار ستود.

آیات نشان می دهد همه برنامه ها نباید روشن و علنی باشد، و نیز نهی از منکر مراحلی

ص: 216

دارد: اگر مرحله اول (گفتگو) اثر نکرد، مرحله بعد اقدام عملی است. هم چنین مبارزه با باطل و اصلاح جامعه، قدرت لازم دارد. ادامه آیات نشان می دهد این پیامبر الهی پیامد امر به معروف و نهی از منکر عملی خود را چشید و دشمنان با شتاب سراغ او آمدند؛ اما حبس و دستگیری، مانع امر به معروف و نهی از منکر و تداوم تبلیغ او نشد، لذا وقتی دستگیرش کردند و پرسیدند چرا بت ها را شکستی، شروع به تبلیغ توحید کرد و گفت: «أَ تَعْبُدُونَ ما تَنْحِتُونَ». آنان در سایه تعصّب و تحجّر، پیامبری چون ابراهیم را به خاطر سنگ و چوب محکوم به سوختن کردند. اما پیام آخر اقدامات ابراهیم(ع) این است که اگر ما به وظیفه خود عمل کنیم، خداوند پاسخ نقشه های دشمن را می دهد. اراده خداوند حاکم بر عوامل طبیعی است.

در آیات مهمی از سوره عنکبوت به صراحت از عکس العمل قوم ابراهیم(ع) یاد می شود:

(فَما کانَ جَوابَ قَوْمِهِ إِلاَّ أَنْ قالُوا اقْتُلُوهُ أَوْ حَرِّقُوهُ فَأَنْجاهُ اللَّهُ مِنَ النَّارِ إِنَّ فِی ذلِکَ لَآیاتٍ لِقَوْمٍ یُؤْمِنُونَ وَ قالَ إِنَّمَا اتَّخَذْتُمْ مِنْ دُونِ اللَّهِ أَوْثاناً مَوَدَّةَ بَیْنِکُمْ فِی الْحَیاةِ الدُّنْیا ثُمَّ یَوْمَ الْقِیامَةِ یَکْفُرُ بَعْضُکُمْ بِبَعْضٍ وَ یَلْعَنُ بَعْضُکُمْ بَعْضاً وَ مَأْواکُمُ النَّارُ وَ ما لَکُمْ مِنْ ناصِرِین)

این گروه در برابر دلایل سه گانه ابراهیم در زمینه توحید و نبوت و معاد، فرمان قتل او را صادر کردند. از این تعبیر استفاده می شود گروهی طرفدار سوزاندن ابراهیم و گروهی خواهان اعدام او با شمشیر یا امثال آن بودند

و سرانجام گروه اول پیروز شدند، چون معتقد بودند بدترین انواع اعدام، همان سوزانیدن با آتش است.(1)

حضرت ابراهیم حتی بعد از رهایی از آن آتش عظیم – به اعجاز الهی – باز دست از نهی از منکر برنداشت و شتاب بیشتری به بیان هدف های خود داد. او گفت: شما غیر از خدا، بت هایی را برای خود انتخاب کرده اید که مایه محبّت میان شما در زندگی دنیا باشد، سپس روز قیامت هر یک دیگری را کافر دانید و یکدیگر را لعن کنید و جایگاه شما آتش است و هیچ یار و یاوری نخواهید داشت.(2)

بخش دیگر از چهره امر به معروف و نهی از منکری حضرت ابراهیم در سوره هود آیات

ص: 217

76-69 آمده است که موضوعات بسیار قابل توجهی در تفاسیر ذیل آن بیان شده است.

آیه بعد برای مقایسه زندگی آنان با منافقان و گردنکشان پیشین، عبرت انگیزترین درس ها را به آن ها می دهد و می گوید: «شما همانند منافقان پیشین هستید» و همان مسیر و برنامه و سرنوشت شوم را تعقیب می کنید. سرانجام روی سخن را به پیامبر می کند و سرگذشت اقدام گذشته از جمله نوح را یادآور می شود که قوم اخیر با امواج کوبنده طوفان وغرقاب ... نابود شدند.(1)

فهرستی از آیات مربوط به فعالیت های معروف گرایانه و منکر ستیزانه نوح چنین است:

1- (قالُوا یا نُوحُ قَدْ جادَلْتَنا فَأَکْثَرْتَ جِدالَنا فَأْتِنا بِما تَعِدُنا)(2).

2- (وَ أُوحِیَ إِلی نُوحٍ أَنَّهُ لَنْ یُؤْمِنَ مِنْ قَوْمِکَ إِلَّا مَنْ قَدْ آمَن)(3).

3- (یا قَوْمِ لا یَجْرِمَنَّکُمْ شِقاقِی أَنْ یُصِیبَکُمْ مِثْلُ ما أَصابَ قَوْمَ نُوحٍ أَوْ قَوْمَ هُود)(4).

4- (وَ إِن یکَذِّبُوک فَقَدْ کذَّبَت قَبْلَهُمْ قَوْمُ نُوحٍ وَ عَادٌ وَ ثَمُودُ).(5)

5- (وَقَوْمَ نُوحٍ لَّمَّا کَذَّبُوا الرُّسُلَ أَغْرَقْنَاهُمْ وَجَعَلْنَاهُمْ لِلنَّاسِ آیَهً).(6)

6- (کَذَّبَتْ قَوْمُ نُوحٍ الْمُرْسَلِین).(7)

7- (إِذْ قالَ لَهُمْ أَخُوهُمْ نُوحٌ أَ لا تَتَّقُون).(8)

8- (قالُوا لَئِنْ لَمْ تَنْتَهِ یا نُوحُ لَتَکُونَنَّ مِنَ الْمَرْجُومِین).(9)

9- (وَ قَوْمَ نُوحٍ مِنْ قَبْلُ إِنَّهُمْ کانُوا هُمْ أَظْلَمَ وَ أَطْغی).(10)

ص: 219

10- (قالَ نُوحٌ رَبِ إِنَّهُمْ عَصَوْنِی).(1)

11- (لَقَدْ أَرْسَلْنَا نُوحًا إِلَی قَوْمِهِ فَقَالَ یَا قَوْمِ اعْبُدُواْ اللَّهَ).(2)

کارنامه حضرت نوح(ع) در تفاسیر متعدد نیز مورد توجه قرار گرفته است، خداوند متعال از اقدامات امر به معروفی و نهی از منکری وی در سوره نوح به تفصیل یاد می کند. بخشی از این آیات چنین است:

1- ارسال نوح برای انذار و هشدار به عذاب دردناک

2- انذار مردم توسط نوح در مورد پرستش خدا و پرهیز از مخالف خدا و امر به اطاعت نوح

3- تاثیرناپذیری از تلاش های شبانه روزی نوح

4- دعوت آشکار و پنهان و بی تاثیری آن

5- بیان نعمت های خدا و دعوت به عظیم داشتن خدا.

6- عصیان و امر و نهی ناپذیری مردم از حضرت نوح

7- دست برنداشتن مردم از بت های خود

8- نفرین نوح برای قوم امر و نهی ناپذیر و تقاضای غفران برای خود، پدر و مادر و تمام مومنان به وی. از جمله نکات مهم در این سوره واژه «اطیعون» است که نشان می دهد رسولان از جمله حضرت نوح شأن امر و نهی دارند و مردم باید در معروف ها از آنان امرپذیری و در منکرات، نهی پذیری داشته باشند.(3)

زشتی انجام می دهید که کسی از مردم جهان قبل از شما آن را انجام نداده است! آیا شما به سراغ مردان می روید، و راه تداوم نسل انسان را قطع می کنید، و در مجالستان کارهای منکر انجام می دهید؟ اما پاسخ قومش جز این چیزی نبود که گفتند: اگر راست می گویی عذاب الهی را برای ما بیاور! (لوط) عرض کرد: پروردگارا مرا در برابر این قوم مفسد یاری فرما).

حضرت لوط(ع) با قومی معاصر بود که گرفتارگناه بی سابقه ای در عرصه اخلاق و زندگی جنسی شده و به فحشای هم جنس بازی آلوده شده بودند؛ گناهی که قرآن با عنوان «فاحشه» از آن یاد می کند. «فاحشه» از «فحش»، هر کار یا سخن بسیار زشت و در این آیه به معنای «همجنس گرایی» است. (ما سَبَقَکُمْ بِها مِنْ أَحَدٍ مِنَ الْعالَمِینَ) نیز نشان می دهد این عمل در میان هیچ ملتی سابقه نداشته است.

در شمار دلایل این انحراف جنسی و رفتاری نوشته اند: قوم مذکور دچار «بخل» بودند. شهرهای آنها بر سر راه کاروان های شام قرار داشت و آنان با این عمل بعضی از مسافران عبوری و میهمانان، را از خود متنفر می کردند، ولی به مرور تمایلات همجنس گرایی شان شدت گرفت و لواط به عنوان هنجار در بین آنان رسمیت یافت و به صورت معروف درآمد؛ به گونه ای که در برابر مخالفان و معترضان به این عمل، موضع می گرفتند. آنها به این دلیل که آغاز گر این نقطه انحرافی در زندگی اجتماعی بشر بودند، علاوه بر بار گناه خویش، بار گناه کسانی را هم که در آینده از عمل آنها پیروی می کنند (بی آنکه از گناه آنان چیزی کاسته شود) بر دوش می کشند. (1)

با همه اصرار قوم به عمل پلید خود، حضرت لوط مقصود خود را آشکارتر بیان کرد و آنان را توبیخ نمود و منطق اعتراض خود را در قالب سوال چنین مطرح فرمود: آیا شما سراغ مردان می روید و آیا راه تکثیر نسل انسان را قطع می کنید و آیا شما در مجالسی که مرکز اجتماعتان است، آشکارا اعمال منکر انجام می دهید؟

در قرآن این بخش از بیان حضرت یادآوری می شود که (وَ تَأْتُونَ فِی نادِیکُمُ الْمُنْکَر)

ص: 221

نادی از نداء، به معنای مجلس عمومی، و گاه مرکز تفریح است، چون افراد در آنجا یکدیگر را صدا می زنند و ندا می کنند. آن ها ناسزا و کلمات زشت رد و بدل می کردند، با کف دست بر پشت هم می زدند، قمار می کردند، سنگ های کوچک به یکدیگر یا عابران پرتاب می کردند، آلوده انواع موسیقی ها بودند، و در جمع مردم، بدن و گاهی عورت خود را برهنه می کردند!.(1)

پیامبر اکرم(ص) در مورد (وَ تَأْتُونَ فِی نادِیکُمُ الْمُنْکَر) فرمود:

به هر کسی رد می شدند، سنگریزه می زدند و مسخره می کردند.(2)

آن ها در برابر توبیخ و سخنان حضرت، به استهزاء و مسخره پاسخ دادند:

(فَما کانَ جَوابَ قَوْمِهِ إِلَّا أَنْ قالُوا ائْتِنا بِعَذابِ اللَّهِ إِنْ کُنْتَ مِنَ الصَّادِقِینَ)؛ (قوم لوط جوابی ندادند؛ جز آن که از روی استهزا گفتند: اگر راست می گویی عذاب خدا را بر ما بیاور).

بنابراین معلوم می شود حضرت، علاوه بر سخنان مستدل، آن ها را به عذاب الهی تهدید کرده بود، اما آن ها حضرت را مسخره می کردند. در آیه ای از سوره قمر نیز می خوانیم:

(وَلَقَدْ أَنْذَرَهُمْ بَطْشَتَنَا فَتَمَارَوْا بِالنُّذُرِ)؛(3) (لوط قومش را از عذاب ما ترسانید، اما آن ها با بیم دهندگان به ستیز برخاستند).

این تعبیر نشان می دهد آنها می خواستند از نازل نشدن عذاب، نتیجه بگیرند او دروغگو است، در حالی که این رحمت خدا است که حتی به آلوده ترین اقوام فرصت بازگشت می دهد. در تفسیر تبیان در توضیح آیه می نویسد:

به شیوه جدال بر باطل، از خود دفاع کردند.(4)

در اینجا بود که حضرت دستش از همه جا کوتاه شد، رو به درگاه خدا آورد و با قلبی پر از اندوه گفت: پروردگارا! مرا بر این قوم مفسد، پیروز گردان.(5) هنگامی که فرشتگان

ص: 222

سراغ ابراهیم با بشارت (به تولد فرزند برای او) آمدند، گفتند: ما اهل این شهر و آبادی را (اشاره به شهرهای قوم لوط) هلاک خواهیم کرد؛ چرا که اهل آن ستمگرند. ]ابراهیم[ گفت: در این آبادی، لوط هست. گفتند ما به کسانی که در آن هست، آگاه تریم! ما او و خانواده اش را نجات می دهیم، جز همسرش را که میان قوم باقی خواهد ماند. هنگامی که فرستادگان ما نزد لوط آمدند، از دیدن آنها اندوهگین شد، گفتند: نترس و غمگین مباش، ما تو و خانواده ات را نجات خواهیم داد، جز همسرت را که میان قوم باقی می ماند. ما بر اهل این شهر و آبادی عذابی از آسمان به خاطر فسق آن ها فرو خواهیم ریخت. ما از آن آبادی نشانه روشنی و درس عبرتی برای کسانی که تعقل می کنند، باقی گذاردیم.(1)

بنابر آنچه از آیات به دست می آید (لَنُنَجِّیَنَّهُ وَ أَهْلَهُ إِلَّا امْرَأَتَهُ کانَتْ مِنَ الْغابِرِینَ) خداوند خانواده حضرت را نجات داد، اما همسرش در میان قوم باقی ماند. آیه نشان می دهد در تمام آبادی ها، تنها یک خانواده مؤمن بود که خداوند آنها را به موقع رهایی بخشید. در سوره ذاریات می خوانیم:

(فَما وَجَدْنا فِیها غَیْرَ بَیْتٍ مِنَ الْمُسْلِمِینَ)؛(2) (ما در آن جا، جز یک خانواده مسلمان نیافتیم).

همسر لوط نیز از صف مؤمنان خارج بود و لذا محکوم به عذاب شد.

بخش دیگر از کارنامه امر به معروف و نهی از منکرهای حضرت لوط را باید در سوره اعراف مطالعه کرد:

(وَ لُوطاً إِذْ قالَ لِقَوْمِهِ أَ تَأْتُونَ الْفاحِشَةَ ما سَبَقَکُمْ بِها مِنْ أَحَدٍ مِنَ الْعالَمِینَ إِنَّکُمْ لَتَأْتُونَ الرِّجالَ شَهْوَةً مِنْ دُونِ النِّساءِ بَلْ أَنْتُمْ قَوْمٌ مُسْرِفُونَ وَ ما کانَ جَوابَ قَوْمِهِ إِلاَّ أَنْ قالُوا أَخْرِجُوهُمْ مِنْ قَرْیَتِکُمْ إِنَّهُمْ أُناسٌ یَتَطَهَّرُونَ فَأَنْجَیْناهُ وَ أَهْلَهُ

ص: 223

إِلاَّ امْرَأَتَهُ کانَتْ مِنَ الْغابِرِینَ وَ أَمْطَرْنا عَلَیْهِمْ مَطَراً فَانْظُرْ کَیْفَ کانَ عاقِبَةُ الْمُجْرِمِینَ)؛(1) (لوط پیامبر را به خاطر بیاورید هنگامی که به قوم خود گفت: آیا شما عمل زشتی انجام می دهید که کسی از جهانیان مرتکب نشده است؟ قرآن با این جمله توجه می دهد که شما بنیان گذار این رفتار انحرافی هستید. یکی از آثار ابداع، گناه راه نشان دادن به دیگران و پایه گذاری و سنت رفتاری غلط و شوم برای آیندگان در قالب فرهنگ اجتماعی است که بی گمان آغاز گران انحراف، در گناه تداوم فساد شریک خواهند بود و باید تاوان آن را - علاوه بر اصل گناه خود – بپردازند).

آیه نشان می دهد قوم مذکور مبداء این انحراف بودند؛ و با دلایل تاریخی و روایی می دانیم که آنان مردمی ثروتمند، مرفه، شهوتران و هواپرست بودند و می توان این هشدار را در مورد اقوام و مللی که در رفاه به سر می برند، جدی تر دانست که بستر فساد و گناه جنسی برای این ملت ها و گروه های اجتماعی فراهم تر است.

آن گاه آیه گناه آنان را تشریح می کند؛ این که شما از روی شهوت سراغ مردان می روید، و از زنان صرف نظر می کنید. شما جمعیت اسراف کارید.

آیه بعد عمق و گستره اجتماعی گناه را به خوبی نشان می دهد؛ این که گناه هم جنس گرایی به عنوان فرهنگ مسلط اجتماع مردم در آمده بود؛ به گونه ای که نه تنها اقدام به فسادبرای آنان هنجار، عادی و معروف شده بود که حتی رفتار و اعتراض آمران و ناهیان را غیر عادی و منکر و ضد ارزش ها و هنجارهای پذیرفته شده جامعه خود می شمردند. آیه از تغییر ارزش به ضد ارزش و ارزش نمایی ضد ارزش ها یاد می کند و می گوید:

آنها جوابی در برابر دعوت پیامبر خیرخواه ودلسوز ومصلح نداشتند؛ جزاین که با خشم و عصبانیت گفتند: لوط و پیروان او را از شهر خود بیرون کنید، آنها مردمی پاک اند.

در حقیقت منظور این است که وجود گروهی پاک از گناه عرفی شده، خود مزاحمتی برای آنان تلقی می شد و این ایجاد زحمت را احساس می کردند و معتقد بودند در چنین جامعه ای، پاکدامنی جرم به حساب می آید و باید آنها به جرم پاکدامنی در انزوا قرار بگیرند.(2)

ص: 224

قوم لوط، نشان دادند که قابلیت اصلاح ندارند و منکر را معروف می شناسند و حتی اقدامات اصلاحگران را بر نمی تابند و در پی اخراج و انزوای آنان هستند. حال که راهی برای اصلاح نمی ماند، در آیه بعدی از سنَت الهی مهمی یاد می شود؛ سنت نجات آمران به معروف و ناهیان از منکر و نابودی اهل منکر و عصیانگران غیر قابل اصلاح. خداوند در آیه بعد می فرماید:

چون کار به این جا رسید ما لوط و پیروان واقعی و خاندانش را که پاکدامن بودند، نجات بخشیدیم؛ جز همسرش که او را در میان قوم تبهکار رهاساختیم، زیرا او هم از نظر عقیده و آئین و مذهب با آنان هماهنگ بود.(1)

سرانجام در آخرین آیه مجازات قوم خطاپیشه را مورد توجه قرار می دهد:

«ما بارانی بر آنها فرستادیم».

یکی از راه کارهای نهایی (برنامه جایگزین سازی حلال با حرام) که حضرت لوط(ع) برای برون رفت از این منکر اجتماعی ارائه کرد، در سوره هود مورد توجه قرار گرفته است و اوج دلسوزی آن پیامبر الهی را برای جلوگیری از منکر هولناک رفتاری و اجتماعی نشان می دهد؛ این که آنان به جای عمل شنیع و ویرانگر لواط به جایگزین حلال روی آورند؛ یعنی ازدواج با دختران او.

(وَ لَمَّا جاءَتْ رُسُلُنا لُوطاً سِی ءَ بِهِمْ وَ ضاقَ بِهِمْ ذَرْعاً وَ قالَ هذا یَوْمٌ عَصِیبٌ وَ جاءَهُ قَوْمُهُ یُهْرَعُونَ إِلَیْهِ وَ مِنْ قَبْلُ کانُوا یَعْمَلُونَ السَّیِّئاتِ قالَ یا قَوْمِ هؤُلاءِ بَناتِی هُنَّ أَطْهَرُ لَکُمْ فَاتَّقُوا اللَّهَ وَ لا تُخْزُونِ فِی ضَیْفِی أَ لَیْسَ مِنْکُمْ رَجُلٌ رَشِیدٌ قالُوا لَقَدْ عَلِمْتَ ما لَنا فِی بَناتِکَ مِنْ حَقٍّ وَ إِنَّکَ لَتَعْلَمُ ما نُرِیدُ قالَ لَوْ أَنَّ لِی بِکُمْ قُوَّةً أَوْ آوِی إِلی رُکْنٍ شَدِیدٍ).(2)

ص: 225

در این آیات نخست می خوانیم وقتی رسولان ما سراغ لوط آمدند، بسیار از آمدن آنها ناراحت شد و فکر و روحش پراکنده گشت و غم وجودش را فرا گرفت.

وی در مزرعه خود کار می کرد که متوجه شد عده ای از جوانان زیبا به سراغ او می آیند و مایلند مهمان او باشند. توجه به تمایل انحرافی مردم در مورد هم جنس گرایی و حضور جوانان زیباروی در شهر ذهن و جان حضرت را سخت در فشار قرار داده بود؛ در هر حال مهمانان را به خانه برد تا پذیرایی کند؛ اما چند بار وضعیت مردم را یادآوری کرد(1) و طبق برخی روایات آنها را تا شب معطل نگاه داشت و آن گاه به دو راز چشم مردم، به خانه اش برد.(2)

اما همسر او که زن بی ایمانی بود، بر فراز بام رفت و منحرفان را با کف زدن، و سپس روشن کردن آتش مطلع کرد.(3) قوم نیز با سرعت و حرص برای رسیدن به مقصد فاسد خود به سوی خانه لوط سرازیر شدند؛ همان گروهی که قبلاً اعمال زشت انجام می دادند.

در این هنگام بود که حضرت گفت: من حاضرم حتی دختران خودم را به عقد شما در آورم، اینها برای شما پاکیزه ترند. بیایید و از خدا بترسید، آبروی مرا نبرید، و با قصد بد در مورد میهمانانم، مرا رسوا مسازید. ای وای مگر در میان شما یک انسان رشید و عاقل و شایسته وجود ندارد که شما را از این اعمال ننگین و بی شرمانه باز دارد.

قوم فاسد در برابر این همه بزرگواری پیامبر، بر مقصود خود پای فشردند و در پاسخ گفتند: تو به خوبی می دانی ما در دختران تو حقی نداریم و مسلماً می دانی چه می خواهیم.

پیامبر خدا چنان در محاصره گرفتار شده بود که با سوز دل و از عمق جان گفت: ای کاش قدرتی داشتم تا از میهمانهایم دفاع کنم و شما را در هم بکوبم یا تکیه گاه محکمی از قوم و عشیره و پیروان و هم پیمان های نیرومند در اختیارم بود تا با کمک آنها بر شما منحرفان چیره شوم.

در مورد «قوَه» امام صادق(ع) در مقام تطبیق آیات فرمود: منظور از «قوه» همان قائم و مقصود از رکن شدید313 نفر یارانش است.(4) در حقیقت راه اساسی کنترل گناهان و مقابله موثر با گناهکاران، وجود حکومتی الهی است که برای احیای ارزش ها قیام کند و فلسفه

ص: 226

وجودی اش را امحای ضد ارزش ها و برگرداندن نشانه های الهی در زمین قرار دهد. وجود چنین حکومتی بزرگ ترین یاور آمران و ناهیان در مسیر امر به معروف و نهی از منکر است.

سر انجام هنگامی که رسولان نگرانی شدید حضرت لوط را مشاهده کردند، به او گفتند: ما فرستادگان پروردگار تو هستیم. نگران مباش، و بدان آنها هرگز به تو دسترسی پیدا نخواهند کرد.

طبق آیه ای از سوره قمر (وَ لَقَدْ راوَدُوهُ عَنْ ضَیْفِهِ فَطَمَسْنا أَعْیُنَهُمْ)؛(1) (خداوند چشم های آنها را نابینا ساخت). به این ترتیب منحرفان هنگام تهاجم بینایی خود را از دست دادند و طبق برخی روایات یکی از فرشتگان مشتی خاک به صورت آنها پاشید و نابینا شدند.(2)

میهمانان به حضرت اعلام کردند خانواده ات را امشب در دل تاریکی با خود بردار و از این سرزمین بیرون برو، ولی مواظب باشید به پشت سر خود نگاه نکنید و تنها کسی که از این دستور تخلَف خواهد کرد و به همان بلای قوم گناهکار گرفتار خواهد شد، همسر نافرمان تو است و لحظه نزول عذاب آنها، صبح است. اکنون برخیزید و هر چه زودتر شهر را ترک گویید.

هنگامی که فرشتگان صبح را زمان نزول عذاب اعلام

کردند، لوط از فرشتگان خواست زودتر از این عذاب بیاید و آنها لوط را دلداری دادند و گفتند: صبح که نزدیک است!(3)

سر انجام لحظه عذاب فرا رسید و به انتظار لوط پیامبر پایان داد: «هنگامی که فرمان ما فرا رسید آن سرزمین را زیر و رو کردیم، و بارانی از سنگ، از گِل های سنگ شده متراکم بر روی هم، بر سر آنها فرو ریختیم و این ها سنگ های نشان دار، نزد پروردگارت بودند.

نکته مهم این است که در آیه (وَ ما هِیَ مِنَ الظَّالِمِینَ بِبَعِیدٍ) بیان می شود این سنگ ها مخصوص قوم لوط نبودند؛بلکه چنین عذابی از هیچ جمعیت ستمکاری دور نیست و هر گروه منحرفی چنین سرنوشتی دارند.

امام صادق(ع) با این نگاه فرمود:

آنها که تن به چنین کاری می دهند، بازماندگان سدوم ]قوم لوط[ هستند. من نمی گویم از فرزندان آنها هستند؛ ولی از طینت آنها هستند. پرسیدند: همان شهر سدوم که زیر و

ص: 227

رو شد، فرمود: آری! چهار شهر بودند: سدوم، صریم، لدنا و غمیرا (عمورا).(1)

گوشه هایی دیگر از امر به معروف و نهی از منکر حضرت لوط(ع) را می توان در آیات دیگر مشاهده کرد، از جمله:

1- (کَذَّبَتْ قَوْمُ لُوطٍ الْمُرْسَلِین)(2)

2- (إِذْ قالَ لَهُمْ أَخُوهُمْ لُوطٌ أَ لا تَتَّقُون)(3)

3- (قالُوا لَئِنْ لَمْ تَنْتَهِ یا لُوطُ لَتَکُونَنَ مِنَ الْمُخْرَجِین)(4)

4- (فَما کانَ جَوابَ قَوْمِهِ إِلَّا أَنْ قالُوا أَخْرِجُوا آلَ لُوطٍ مِنْ قَرْیَتِکُم)(5)

5- (کَذَّبَتْ قَوْمُ لُوطٍ بِالنُّذُر)(6)

6- (ضَرَبَ اللَّهُ مَثَلًا لِلَّذِینَ کَفَرُوا امْرَأَتَ نُوحٍ وَ امْرَأَتَ لُوط)(7)

7- (وَ لُوطاً إِذْ قالَ لِقَوْمِهِ أَ تَأْتُونَ الْفاحِشَةَ ما سَبَقَکُمْ بِها مِنْ أَحَدٍ مِنَ الْعالَمِینَ)(8)

8- (وَ لُوطاً إِذْ قالَ لِقَوْمِهِ أَ تَأْتُونَ الْفاحِشَةَ وَ أَنْتُمْ تُبْصِرُون)(9)

9- آیات متعدد از سوره هود و حجر، انبیا: در این آیات از فراخواندن مردم به تقوا و ترک گناه، تا تکذیب وی توسط مردم و نهی ناپذیری مردم از حضرت، تهدید به اخراج حضرت، نافرمانی زن لوط، بازخواست قوم به خاطر آلودگی به گناه مورد توجه قرار گرفته است و مفسران ذیل هر یک مباحث متعددی را ذکر کرده اند.

ص: 228

منحرفان از همین طریق یا با تهدید به قطع کمک های مادی، و ... او را تحت فشار قرار خواهند داد.

به همین دلیل در آیات متعدد بیان می شود رسولان الهی در آغاز دعوت صریحاً اعلام می کردند نیاز مادی و انتظار پاداش از پیروانشان ندارند.

نکته سوم پیوندی است که حضرت هود بین گناه و ویرانی جامعه ها و اطاعت و ریزش رحمت هامطرح می کند و مفسران روایات متعددی در این باره نقل می کنند.(1)

در ادامه آیات(2) بیان می شود: که آنان دلایل هود را نمی پذیرند و ایمان نمی آورند و تهمت می زنند که خدایان ما به عقل تو زیان رسانده است. حضرت گفت: من خدا را به شهادت می طلبم، شما هم گواه باشید که من از آن چه شریک قرار می دهید، بیزارم از آنچه غیر او (می پرستید). حال که چنین است همگی برای من نقشه بکشید و مرا مهلت ندهید، چرا که من توکل بر اللَّه کرده ام که پروردگار من و شما است. هیچ جنبنده ای نیست؛ مگر اینکه او بر وی تسلط دارد پروردگار من بر صراط مستقیم است و اگر روی برگردانید من رسالتی را که مامور بودم، به شما رساندم، و خداوند گروه دیگری را جانشین شما می کند و شما کمترین ضرری به او نمی رسانید. پروردگار من حافظ و نگاهبان هر چیز است و هنگامی که فرمان ما فرا رسید. هود و آنها را که با او ایمان آورده بودند، به رحمت خود نجات بخشیدیم و از عذاب شدید آنها را رها ساختیم و این قوم عاد بود که آیات پروردگارشان را انکار کردند و رسولان او را معصیت نمودند و از فرمان هر ستمگر دشمن حق پیروی کردند به دنبال آنها در این جهان لعنت (و نام ننگین) ماند و در قیامت (گفته می شود) بدانید عاد نسبت به پروردگارشان کفر ورزیدند، دور باد عاد، قوم هود، (از رحمت خدا و خیر و سعادت).

در آیات 25-21 سوره احقاف و 124 شعراء و 65 اعراف هم از تلاش های این پیامبر الهی یاد شده است.

مُجِیبٌ قالُوا یا صالِحُ قَدْ کُنْتَ فِینا مَرْجُوًّا قَبْلَ هذا أَ تَنْهانا أَنْ نَعْبُدَ ما یَعْبُدُ آباؤُنا وَ إِنَّنا لَفِی شَکٍّ مِمَّا تَدْعُونا إِلَیْهِ مُرِیب)؛(1) (و به سوی ثمود، برادرشان صالح را (فرستادیم)، گفت: ای قوم من، خدا را پرستش کنید، شما را معبودی جز او نیست، او شما را از زمین پدید آورد و شما را واداشت در آن آبادانی کنید. پس، از او آمرزش بخواهید، آنگاه به سوی او برگردید که پرودگار من نزدیک و اجابت کننده است).

نکته مهم در امر و نهی حضرت، امر به عبادت خدا و نهی از عبادت غیر خداست و مخاطبان از این جملات حضرت، نهی از منکر را برداشت می کنند، لذا می گویند:

(قالُوا یا صالِحُ قَدْ کُنْتَ فِینا مَرْجُوًّا قَبْلَ هذا أَ تَنْهانا أَنْ نَعْبُدَ ما یَعْبُدُ آباؤُنا وَ إِنَّنا لَفِی شَکٍّ مِمَّا تَدْعُونا إِلَیْهِ مُرِیب)؛(2) (گفتند ای صالح! تو پیش از این مایه امید ما بودی! آیا ما را از پرستش آنچه پدرانمان می پرستیدند، نهی می کنی؟ و ما در مورد آنچه ما را به سوی آن دعوت می کنی در شک و تردید هستیم).

آنها برای نفوذ در حضرت صالح(ع) یا خنثی کردن سخنانش در مردم گفتند: تو پیش از این مایه امید ما بودی اما امید ما را بر باد دادی، و با مخالفت با آئین بت پرستی و خدایان ما که راه و رسم نیاکان ما است و از افتخارات قوم ما محسوب می شود، نشان دادی نه احترامی برای بزرگان قائلی، نه به عقل و هوش ما ایمان داری، و نه مدافع سنت های ما هستی. راستی تو می خواهی ما را از پرستش آنچه پدران ما می پرستیدند نهی کنی؟

قوم گمراه برای توجیه افکار و اعمال نادرست خود به زیر چتر نیاکان و هاله قداستی که معمولاً آنها را پوشانیده، پناه می برند؛ اما پیامبر بزرگ الهی بدون ناامیدی از هدایت آنها و یا تاثیرپذیری از سخنان پر تزویرشان گفت: ای قوم من! ببینید اگر من دلیل روشنی از طرف پروردگارم داشته باشم، و رحمت او به سراغ من آمده باشد و قلب مرا روشن و فکر مرا بیدار کرده باشد، و به حقایقی آشنا شوم که پیش از آن آشنا نبوده ام، باز هم می توانم سکوت اختیار کنم و رسالت الهی را ابلاغ نکنم و با انحرافات و زشتی ها نجنگم؟!

اگر من مخالفت فرمان خدا کنم، چه کسی می تواند در برابر مجازاتش مرا یاری کند، ولی

ص: 231

بدانید این گونه سخنان شما و استدلال به روش نیاکان و مانند آن، جز ایمان بیشتر به زیانکار بودن شما اثری در من نخواهد داشت.(1)

بعد از استقامت آنها در مسیر باطل، حضرت می کوشد حقانیت دعوتش را از طریق کارهایی نشان دهد که از قدرت انسان بیرون است، لذا به آنها گفت: ای قوم من! این ناقه پروردگار برای شما، نشانه ای است. آن را رها کنید که در زمین خدا از مراتع و علف های بیابان بخورد و هرگز آزاری به آن نرسانید وگرنه به زودی عذاب الهی شما را فرا خواهد گرفت.اما عده ای توطئه ای برای نابودی ناقه ریختند و یکی آن را از پای درآورد، ولی چون همه به آن راضی بودند، خدا همه را مجازات کرد.(2)

در پایان آیه 52 بیان می شود که پس از کشتن ناقه، صالح سه روز به آن ها فرصت داد و گفت: پس از آن عذاب الهی خواهد آمد. در این ماجرا هم آمر به معروف و ناهی از منکر، یعنی پیامبر خدا صالح و کسانی که با او بودند، نجات یافتند.

(فَلَمَّا جاءَ أَمْرُنا نَجَّیْنا صالِحاً وَ الَّذِینَ آمَنُوا مَعَهُ بِرَحْمَةٍ مِنَّا وَ مِنْ خِزْیِ یَوْمِئِذٍ إِنَّ رَبَّکَ هُوَ الْقَوِیُّ الْعَزِیز)؛(3) (همین که فرمان ما فرا رسید صالح و کسانی را که با او ایمان آورده بودند، به رحمت خود، و از رسوایی آن روز، رهایی بخشیدیم، چرا که پروردگارت قوی و شکست ناپذیر است و کسانی را که ستم کرده بودند، صیحه فرا گرفت و در خانه هایشان به روی افتادند و مردند).

در تفسیر نمونه می خوانیم:

تنها از عذاب جسمانی و مادی که از رسوایی و خواری و بی آبرویی که آن روز دامن این قوم سرکش را گرفت، نیز نجاتشان دادیم، چرا که پروردگارت قوی و قادر بر همه چیز و مسلط به هر کار است. به همین دلیل نجات گروهی با ایمان از میان انبوه جمعیتی که غرق عذاب الهی می شوند، هیچ گونه زحمت و اشکالی برای او تولید نخواهد کرد ... البته ممکن است حوادث ناگواری مانند سیل ها و بیماری های عمومی و

ص: 232

زلزله ها رخ دهد که کوچک و بزرگ را فرا گیرد، ولی این حوادث حتماٌ جنبه مجازات و عذاب الهی ندارد، و گرنه محال است در منطق عدالت پروردگار حتی یک نفر بی گناه به جرم میلیونها گناهکار گرفتار شود؛ البته این موضوع کاملاً امکان دارد که افرادی ساکت و خاموش در میان جمعی گناهکار باشند و به مسئولیت هایشان در مبارزه با فساد عمل نکنند و به همان سرنوشت گرفتار شوند، اما اگر آن ها به مسئولیت هایشان عمل کنند، محال است حادثه ای که به عنوان عذاب نازل می شود، دامن آنها را بگیرد.(1)

وَدُودٌ)؛(1) (و به سوی مدین برادرشان شعیب را فرستادیم، گفت ای قوم من! اللَّه را پرستش کنید که جز او معبود دیگری برای شما نیست و پیمانه و وزن را کم نکنید. من خیر خواه شما هستم و من از عذاب روز فراگیر بر شما بیمناکم! و ای قوم من!، پیمانه و وزن را با عدالت کامل کنید و بر کالای مردم عیب مگذارید و از حق آنان نکاهید و در زمین فساد مکنید. سرمایه حلالی که خداوند برای شما باقی گذارده، برایتان بهتر است؛ اگر ایمان داشته باشید، و من پاسدار شما نیستم.

گفتند: ای شعیب آیا نمازت تو را دستور می دهد که ما آنچه را پدرانمان می پرستیدند ترک گوییم؟ وآنچه را می خواهیم دراموالمان انجام ندهیم تومرد خردمند ورشید هستی؟

گفت: ای قوم من! هر گاه من دلیل آشکاری از پروردگارم داشته باشم و رزق خوبی به من داده باشد (آیا می توانم بر خلاف فرمان او رفتار کنم؟) من هرگز نمی خواهم چیزی که شما را از آن باز می دارم، خودم مرتکب شوم، من جز اصلاح تا آن جا که توانایی دارم نمی خواهم، و توفیق من جز به خدا نیست، بر او توکل کردم و به سوی او باز

گشتم. و ای قوم من! دشمنی و مخالفت با من سبب نشود شما به همان سرنوشتی که قوم نوح یا قوم هود یا قوم صالح گرفتار شدند، دچار شوید، و قوم لوط از شما چندان دور نیست. از پروردگار خود آمرزش بطلبید و به سوی او باز گردید که پروردگارم مهربان و دوستدار است.

گفتند ای شعیب! بسیاری از آنچه را می گویی ما نمی فهمیم، و ما تو را در میان خود ضعیف می یابیم، و اگر به خاطر احترام قبیله کوچک تر نبود، سنگسارت می کردیم و تو قدرتی در برابر ما نداری.

گفت: ای قوم! آیا قبیله کوچک من نزد شما از خداوند، عزیزتر است در حالی که (فرمان) او را پشت سر انداخته اید؟ پروردگارم با آنچه انجام می دهید احاطه دارد.

ای قوم! هر کاری از دستتان ساخته است انجام دهید من هم کار خود را خواهم کرد!، و به زودی خواهید دانست چه کسی عذاب خوار کننده به سراغ او می آید و چه کسی

ص: 234

دروغگو است، شما انتظار بکشید من هم در انتظارم.

و هنگامی که فرمان ما فرا رسید، شعیب و آنها را که با او ایمان آورده بودند، به رحمت خود، نجات دادیم و آنها را که ستم کردند صیحه فرا گرفت و در دیار خود به رو افتادند. آن چنان که گویی هرگز از ساکنان آن دیار نبودند، دور باد مدین همانگونه که قوم ثمود دور شدند)!.

نکات متعددی در ماجرای امر به معروف و نهی از منکر این پیامبر الهی در آیات مذکور وجود دارد که برخی از آن ها چنین است:

دلسوزی برای گناهکاران: کاربرد واژه «أَخاهُمْ» (برادرشان) در عبارت (وَ إِلی مَدْیَنَ أَخاهُمْ شُعَیْباً) گویا بروز نهایت محبت پیامبران را به مخاطبانش نشان می دهد؛ نه فقط به خاطر این که از افراد قبیله و طائفه آنها بود، بلکه علاوه بر آن همچون برادر خیر خواه و دلسوز آنها بود.

معروف و منکرهای پایه: پیامبران از جمله حضرت

شعیب نخست مردم را به اساسی ترین پایه مذهب (توحید) دعوت می کردند، لذا حضرت گفت: (قالَ یا قَوْمِ اعْبُدُوا اللَّهَ ما لَکُمْ مِنْ إِلهٍ غَیْرُهُ)؛ زیرا دعوت به توحید دعوت به شکستن همه طاغوت ها و همه سنّت های جاهلی است، و هر گونه اصلاح اجتماعی و اخلاقی بدون آن ممکن نخواهد بود.

توجه به اصلی ترین منکر در اولین اقدام: نهی از رایج ترین مفاسدی که از روح بت پرستی سرچشمه می گرفت، مورد توجه حضرت بود: (وَ لا تَنْقُصُوا الْمِکْیالَ وَ الْمِیزانَ). مکیال و میزان به معنی پیمانه و ترازو است و کم کردن آنها به معنی کم فروشی و نپرداختن حقوق مردم است. وی دو علت هم برای نهی از این کارها بیان می کند. نخست این که:

1. پذیرش این نهی موجب گشوده شدن درهای خیرات به روی شما می شود، پیشرفت امر تجارت، پایین آمدن سطح قیمت ها، آرامش جامعه، خلاصه «من خیرخواه شما هستم» و مطمئنم که این اندرز نیز سر چشمه خیر و برکت برای جامعه شما خواهد بود.

2. اصرار بر شرک و کفران نعمت و کم فروشی عذاب روز فراگیر را در پی دارد، همه شما را فرو گیرد» بنابراین هرچه زودتر وضع خود را اصلاح کنید.حضرت از آن ها می خواهد حقوق مردم را بپردازد و قسط و عدل را بر خود و جامعه حاکم گردانند؛ بلکه بر اشیا و اجناس مردم عیب نگذارد و نیز از فساد در زمین نهی می کند.

ص: 235

رفع اتهام در مورد انگیزه امر و نهی مردم در برابر نهی از منکر حضرت: مردم به جای پذیرش و رها کردن گناهان اقتصادی، به تمسخر حضرت روی آوردند و گفتند: آیا نمازت به تو دستور می دهد چیزی را که پدرانمان می پرستیدند، ترک گوییم یا آزادی خود را در دارایی هایمان از دست بدهیم و نتوانیم به دل خواه در آن تصرف کنیم؟

برخی در مورد تکیه آنها روی نماز شعیب گفته اند: چون شعیب بسیار نماز می خواند و می گفت نماز انسان را از کارهای زشت باز می دارد، اما مردم که رابطه نماز و ترک منکرات را درک نمی کردند، از روی مسخره می پرسیدند: آیا نماز تو فرمان می دهد ما روش های نیاکان خود را وانهیم یا در اموالمان فاقد اختیار شویم؟

بعضی نیز احتمال داده اند اشاره به آیین و مذهب وی باشد که آشکارترین نمادش نماز است.

در هر حال آنان خود را مالک اموال و دارایی ها می داستند و دخالت در حوزه اقتصادی را خارج از گسترة دین می دانستند و برای همین از دخالت های حضرت در این امور شگفت زده بودند و در کمال ناباوری می پرسیدند آیا نمازت، ما را در مورد تصرف در اموالمان محدود می کند، ولی توجه نمی کردند که نماز مظهر بندگی و خضوع مطلق در برابر مالک مطلق هستی است و معنایش این است که در همه امور اقتصادی و ... باید خواست الهی را در نظر گرفت و با اذن مالک اصلی در هستی تصرف کرد. در این صورت و با مالک مطلق دیدن خدا و عبودیت همه جانبه انسان،هر نوع دخالت بدون اجازه و رخصت الهی، نوعی شرک خواهد بود که با روح بندگی در تناقض است،از این روی دخالت حضرت و نهی از شرک و بت پرستی از یک سو و نهی از تقلید کورکورانه نیاکان و یا نهی از کم فروشی و انواع تقلب همگی برخاسته از پذیرش عبودیت مطلق بشر است و حضرت خود نیز موظف است این مرزها را حفظ کند و لذا در برابر استهزاهای آنان، فرمود: گمان نکنید من می خواهم شما را از چیزی نهی کنم، ولی خودم سراغ آن بروم و خود در پی دخالت غیر مجاز و خودسرانه و سودجویی نیستم و تنها هدفم اصلاح در حد توان است.

آیات نشان می دهند مردم گناهکار گویی مسئله را شخصی کرده بودند و به خاطر احساس دشمن و جدایی از حضرت، حاضر به تبرک عصیان نبودند، لذا حضرت شعیب هشدار داد: ای قوم من! مبادا دشمنی با من، شما را به عصیان وادارد.

عبرت از تاریخ و سرنوشت گذشتگان نزدیک: حضرت بعد از همه هشدارهای یاد شده

ص: 236

سرنوشت قوم نوح، هود، صالح، و لوط را در معرض دید آنان قرار می دهد و می گوید: مبادا همان بلاها و مصائب و رنج ها و مجازات هایی که به قوم نوح یا قوم هود یا قوم صالح رسید، به شما هم برسد. حتی قوم لوط با آن بلای عظیم از منظر شما چندان دور نیستند.

حضرت دو راهکار نیز برای آنان مطرح می کند: این که از خداوند آمرزش بطلبید تا از گناه پاک شوید، و از شرک و بت پرستی و خیانت در معاملات بر کنار گردید و پس از پاکی از گناه به سوی او باز گردید که او پاک است و باید پاک شد و به سوی او رفت.

هدایت تا آخرین لحظه ممکن: قوم شعیب در برابر فراخوانی حضرت به اصلاح و عمل به معروف ها و ترک منکرها، گفتند ما چیزی از حرف های تو نمی فهمیم. ضمن این که تو در میان ما ناتوانی و بدان که به خاطر ملاحظه قوم اندک تو، با تو کاری نداریم و ...

حضرت از کلام خود آنان روزنه ای برای هدایت یافت و گفت: شما به خاطر بستگانم به من آزار نمی رسانید، چرا به خاطر خدا، سخنانم را نمی پذیرید و به او احترام نمی کنید. بدانید او همه اعمال شما را می بیند و شما باید طبق همین منطق «ملاحظات بالاتر» حرف مرابپذیرید،چون ملاحظه رابطه با خدا از توجه به رابطه با چند فامیل بسیار مهم تر و لازم تر است.

نتیجه اصلاح ناپذیری: قوم عصیانگر در برابر نهی از منکر حضرت، مقاومت را به حدّی رساندند که او را تهدید به سنگسار کردند و چون گناه اقتصادی به ارزش و معروف میان آنها تبدیل شده بود، به هیچ روی حاضر به ترک آن نبودند، اما حضرت میدان را خالی نکرد و این نشان می دهد منکر مذکور چنان اهمیتی داشت که حضرت حاضر بود همه تهدیدها را به جان بخرد، ولی دست از نهی از منکر برندارد، لذا موضع خود را چنین مشخص کرد:

ای قوم من! (هر چه در قدرت دارید مضایقه ننماید و) هر کاری از دستتان ساخته است انجام دهید. من نیز کار خودم را می کنم، اما به زودی خواهید فهمید چه کسی گرفتار عذاب خوارکننده خواهد شد من یا شما و چه کسی دروغگوست؟

فرجام انحراف اقتصادی برگشت ناپذیر نیز مثل انحراف جنسی قوم سابق بود و ضمن نجات آمران و ناهیان الهی، بقیه دچار سنت عذاب الهی شدند و جامعه از حضور قومی اصلاح ناپذیر،زدوده شد و به حکم سنت الهی پاک سازی روی زمین صورت گرفت.(1)

ص: 237

در سوره ها و آیات دیگر هم از این پیامبر الهی و اقداماتش یاد شده است، مانند:

1- (لَنُخْرِجَنَّکَ یا شُعَیْبُ وَ الَّذِینَ آمَنُوا مَعَکَ مِنْ قَرْیَتِنا)(1)

2- (إِذْ قالَ لَهُمْ شُعَیْبٌ أَ لا تَتَّقُون)(2)

3- (وَ إِلی مَدْیَنَ أَخاهُمْ شُعَیْبا)(3)

4- (لَئِنِ اتَّبَعْتُمْ شُعَیْباً إِنَّکُمْ إِذاً لَخاسِرُون)(4)

5- (الَّذِینَ کَذَّبُوا شُعَیْباً کَأَنْ لَمْ یَغْنَوْا فِیهَا)(5)

6- (الَّذِینَ کَذَّبُوا شُعَیْباً کانُوا هُمُ الْخاسِرِین)(6)

کشتند؛ با این که او آن ها را به خدا دعوت می کرد. خداوند در کتابش فرمود: کسانی که به آیات خدا کافر شدند. پیامبران را به ناحق و کسانی را که به قسط امر می کردند، کشتند، به عذاب دردناک بشارت بده ...)(1)

در این آیه که امام علی(ع) ، به آن توجه می دهد، اول آمران به عدالت و دعوت کنندگان به معروف و حق، در ردیف پیامبران شمرده شده و کفر به خداوند و کشتن پیامبران و کشتن اینگونه افراد در یک سطح دانسته شده است و جمله «فَبَشِّرْهُمْ بِعَذابٍ أَلِیمٍ» نشان می دهد کافران معاصر پیامبر(ص) هم مشمول آیه اند؛ با این که آنها قاتل هیچ پیامبر نبودند و این بدان لحاظ است که هر که راضی به اعمال خوب یابد جمعیتی باشد، در آنها سهیم است. کفَار مذکور هم راضی و پایبند جدی به اعمال خلاف گذشتگان خود بودند، لذا مشمول سرنوشت آنها شدند.

(فَبَشِّرْهُمْ بِعَذابٍ أَلِیمٍ) صراحت به شمول غضب و نزول خشم دارد و این عذاب اخروی نیست؛ به خاطر ادامه آیه (أُولئِکَ الَّذِینَ حَبِطَتْ أَعْمالُهُمْ فِی الدُّنْیا وَ الْآخِرَة...) به آن ها عذاب دنیایی و اخروی با هم بشارت داده شده است، اما عذاب اخروی دردناک، عذاب آتش است و اما عذاب دنیوی همان چیزی که دچارش شدند، از قتل همدیگر و ترک وطن و نابودی اموال و جان ها و خشمی است که خدا بر آن ها گرفت؛ با ایجاد دشمنی و عداوت بین آن ها.

از نکات مورد توجه این که طبری در مورد آیه چهار سوره اسراء (وَ قَضَیْنا إِلی بنی اسرائیل فِی الْکِتابِ لَتُفْسِدُنَّ فِی الْأَرْضِ مَرَّتَیْن وَ لَتَعْلُنَّ عُلُوًّا کَبِیرا). به نقل از پیامبر(ص) می نویسد:

مراد از فساد اول قتل زکریا و گروهی دیگر از پیامبران بود.(2)

به اعتقاد برخی آیه 4 سوره اسرا به شهادت یکی از انبیای نی اسراییل به نام (اشعیا) هم دلالت دارد که بین 695 تا 745 قبل از میلاد می زیست.(3) وی همان پیامبری است که

ص: 239

امیرمومنان(ع) فرمود:

خدا به اشعیا پیام فرستاد صد هزار نفر از قوم تو را هلاک خواهم کرد؛ چهل هزار نفر از انسان های ظالم و شصت هزار نفر از انسان های خوب. اشعیاپرسید: چرا از انسان های خوب شصت هزار نفر را هلاک می سازی؟ پیام آمد: چون با گناهکاران مصالحه کردند و در مقابل آن ها موضع منفی نگرفتند، گرفتار عذاب خواهند شد.(1)

پیش گرفت، مقایسه بت و خدا بود که توان بیدارسازی هر وجدان خفته ای را دارد.(1) سلام به این پیامبر الهی در قرآن بعد از نقل دعوت وی

به تقوا و فراخواندن به ترک بت پرستی و نیز اعلام این که وی از محسنان و دریافت کنندگان پاداش الهی است، گویای شیوه خاص الهی در اعلام رضایت و حمایت از آمران و ناهیان است.

علامه طباطبایی می نویسد:

آیه بخشی از دعوت الیاس را بیان می کند که در آن قومش را به توحید دعوت کرد و به خاطر عبادت بت بعل و ترک عبادت خدای سبحان توبیخ کرد و کلامش با توجه به توبیخ و سرزنشی که دارد، دارای حجت تامَ بر توحید خداست.(2)

الْمُفْلِحُونَ)؛(1) (آنها که از فرستاده (خدا) پیامبر امیّ پیروی می کنند؛ کسی که صفاتش را در تورات و انجیلی که نزدشان است، می یابند و آنها را به معروف دستور می دهد و از منکر باز می دارد، پاکیزه ها را برای آنها حلال می شمرد، ناپاک ها را تحریم می کند، و بارهای سنگین و زنجیرهایی را که بر آنها بود (از دوش و گردنشان)، برمی دارد. آنها که به او ایمان آوردند و حمایتش کردند و یاریش نمودند و از نوری که با او نازل شده است، پیروی کردند، آنان رستگارانند).

خداوند در آیات قبل چند صفت برای افراد مورد رحمت واسعه خدا معرفی کرد که عبارت بود از: تقوا، زکات، ایمان به پروردگار. در این آیات صفت چهارم را«پیروی از پیامبر» می داند؛ زیرا ایمان به خدا، از ایمان به پیامبر(ص) و پیروی از مکتبش جدایی ناپذیر است. تقوا و زکات هم بدون پیروی از رهبری او تکمیل نمی شود، در ادامه برای پیامبر واجب الاطاعه شش صفت معرفی می کند:

1- رسول خدا 2- درس نخوانده یا برخاسته از ام القری 3- دارای نشانه ها در تورات و انجیل 4- امر کردن دائم به معروف و نهی کردن همیشگی از منکر 5- هماهنگی محتوای دعوت او با فطرت سالم 6- برداشتن بار و زنجیر از دوش مردم.

درباره صفت چهارم (پیروی از پیامبر) باید توضیح داد: پیامبری که محتوای دعوت او با فرمان عقل کاملاً سازگار است، به نیکی ها و آنچه عقل آن را می شناسد و نزدش معروف است، دعوت می کند، و از بدی ها و زشتی ها و آنچه عقل ناشناس می شمرد، نهی می نماید و محتوای دعوت او با عقل سازگار است، زیرا دعوت به معروف و نهی از منکر می کند و این موضوع با مطالعه تعلیماتش به خوبی روشن می شود.(2)

نکته مهم این که صفت اول و دوم برای شناخته شدن پیامبر است که امی است و در کتاب تورات و انجیل صفاتش آمده است؛ اما صفت سوم (امر به معروف و نهی از منکر) بیان شاخص های دعوت و محتوای آیین پیامبر است؛ یعنی از پیامبری که شما را به معروف امر و از منکر نهی می کند، پیروی می کنند، همین طور صفت های بعدی از پیامبری که پاکیزه ها را برای آن ها حلال و ناپاکی ها را حرام می کند، اطاعت می کنند.

ص: 242

تقوا، زکات و ایمان ارزش دارد؛ اما مهم تبعیت از پیامبر است .... امر به معروف و نهی از منکر در راس برنامه های بعثت پیامبران است.(1)

علامه طباطبایی (ره) در ذیل آیه می نویسد:

ظاهر آیه دلالت یا اشاره دارد که سخن خدا (یَأْمُرُهُمْ بِالْمَعْرُوفِ وَ یَنْهاهُمْ عَنِ الْمُنْکَر...) تا آخر امور پنجگانه ای که پیامبر را در آیه باآن وصف کرده است، از نشانه های پیامبر در تورات و انجیل بود؛ با این حال از مختصات نبی اکرم و آئین روشن اوست. امت های صالح گرچه به وظیفه امر به معروف و نهی از منکر عمل می کردند؛ همان طور که خدا درباره اهل کتاب در آیه (لَیْسُوا سَواءً مِنْ أَهْلِ الْکِتابِ أُمَّةٌ قائِمَة.... ِ وَ یَأْمُرُونَ بِالْمَعْرُوفِ وَ یَنْهَوْنَ عَنِ الْمُنْکَرِ وَ یُسارِعُونَ فِی الْخَیْراتِ وَ أُولئِکَ مِنَ الصَّالِحِین)(2) ذکر کرده است. تحلیل طیبات و تحریم خبائث و برداشتن زنجیرها نیز همین طور است. مگر این که شکی نیست دینی که محمد(ص) با کتابی از سوی خدا آورد که کتاب های آسمانی تاییدش می کردند و آن این اسلام بود، آن دین یگانه ای است که تمام آن چه به زندگی انسان از شئون و کارها متعلق است را شمرده، آن گاه به طیب ها و خبائث تقسیم کرده و طیب ها را حلال و خبائث را حرام کرده است و معادلی در شریعت و قانون اجتماعی ندارد و اسلام به کمال این امور پنج گانه اختصاص دارد. بنابراین که کمال این امور پنج گانه در این دین اسلام صادق ترین شاهد و آشکارترین بیَنه بر صدق کسی است که برای دعوت به آن برخاسته است و اگر هم این نشانه ها در تورات و انجیل تذکر داده نمی شد، شریعت او تکامل یافته و شریعت موسی و عیسی بود و آیا از شریعت بر حق انتظار می رود؛ جز این که معروف را بشناسد و منکر را انکار کند و طیبات را حلال و خبائث را حرام کند و زنجیرها را بردارد؟ و این امور پنج گانه، تفصیل همان حقیقتی است که شرایع الهی به آن فرا

ص: 243

می خوانند، پس باید اهل تورات و انجیل اعتراف کنند که شریعتی که کمال این امور پنج گانه را دارد، همان تکامل یافته شریعت خودشان است».

با این بیان روشن می شود امر به معروف و نهی از منکر در تمام ادیان الهی جزء دین بوده و به مرور تکمیل شده است و کامل ترین مرحله آن در اسلام ظهور کرده است و پیامبر اکرم(ص) هم برانگیزاننده به آن و آمر به معروف و ناهی از منکر است. علامه آنگاه می نویسد:

با این بیان ظاهر می شود سخن خدا (یَأْمُرُهُمْ بِالْمَعْرُوفِ وَ یَنْهاهُمْ عَنِ الْمُنْکَر) در مجموع تصدیق آن چیزی است که در دو کتاب آن ها از شرایع الهی آمده است. گویا گفته شده است: «مصدقاٌ لما بین یدیه»، همان طور که خدا فرمود: (وَلَمَّا جَاءَهُمْ رَسُولٌ مِنْ عِنْدِ اللَّهِ مُصَدِّقٌ لِمَا مَعَهُمْ نَبَذَ فَرِیقٌ مِنَ الَّذِینَ أُوتُوا الْکِتَابَ کِتَابَ اللَّهِ وَرَاءَ ظُهُورِهِمْ کَأَنَّهُمْ لا یَعْلَمُونَ)(1) و سخن خدا: (وَلَمَّا جَاءَهُمْ کِتَابٌ مِنْ عِنْدِ اللَّهِ مُصَدِّقٌ لِمَا مَعَهُمْ وَکَانُوا مِنْ قَبْلُ یَسْتَفْتِحُونَ عَلَی الَّذِینَ کَفَرُوا فَلَمَّا جَاءَهُمْ مَا عَرَفُوا

کَفَرُوا بِهِ فَلَعْنَةُ اللَّهِ عَلَی الْکَافِرِینَ),(2) اراده شده است؛ آوردن پیامبر به کمال آن چه در کتاب هایشان به زبان انبیایشان بشارت داده شده است و (یَا بنی اسرائیل إِنِّی رَسُولُ اللَّهِ إِلَیْکُمْ مُصَدِّقًا لِمَا بَیْنَ یَدَیَّ مِنَ التَّوْرَاةِ وَمُبَشِّرًا بِرَسُولٍ یَأْتِی مِنْ بَعْدِی اسْمُهُ أَحْمَدُ فَلَمَّا جَاءَهُمْ بِالْبَیِّنَاتِ قَالُوا هَذَا سِحْرٌ مُبِینٌ)(3) غیر از این که به جای «مصدقا لما بین یدیه» نگفت «یامرهم بالمعروف» چون طرف کلام همه مردم بودند نه اهل کتاب به تنهایی، لذا پیامبرش را در آیه بعدی امر کرد: (قُلْ یَا أَیُّهَا النَّاسُ إِنِّی رَسُولُ اللّهِ إِلَیْکُمْ جَمِیعًا).(4)

ص: 244

2. (وَ ما أَفاءَ اللَّهُ عَلی رَسُولِهِ مِنْهُمْ فَما أَوْجَفْتُمْ عَلَیْهِ مِنْ خَیْلٍ وَ لا رِکابٍ وَ لکِنَّ اللَّهَ یُسَلِّطُ رُسُلَهُ عَلی مَنْ یَشاءُ وَ اللَّهُ عَلی کُلِّ شَیْ ءٍ قَدِیرٌ ما أَفاءَ اللَّهُ عَلی رَسُولِهِ مِنْ أَهْلِ الْقُری فَلِلَّهِ وَ لِلرَّسُولِ وَ لِذِی الْقُرْبی وَ الْیَتامی وَ الْمَساکِینِ وَ ابْنِ السَّبِیلِ کَیْ لا یَکُونَ دُولَةً بَیْنَ الْأَغْنِیاءِ مِنْکُمْ وَ ما آتاکُمُ الرَّسُولُ فَخُذُوهُ وَ ما نَهاکُمْ عَنْهُ فَانْتَهُوا وَ اتَّقُوا اللَّهَ إِنَّ اللَّهَ شَدِیدُ الْعِقاب)؛(1) (آنچه را خدا به رسولش از آنها ]از یهود[ بازگرداند، چیزی است که شما برای به دست آوردن آن (زحمتی نکشیدید) نه اسبی تاختید و نه شتری، ولی خداوند رسولان خود را بر هر کس بخواهد مسلط می سازد، و خدا بر هر چیز قادر است. آنچه را خداوند از اهل این آبادی ها به رسولش باز گرداند از آن خدا، و رسول، و خویشاوندان او و یتیمان، و مستمندان، و در راه ماندگان است، تا ]این اموال عظیم[ دست به دست میان ثروتمندان شما نگردد، آنچه را رسول خدا برای شما آورده است، بگیرید و اجرا کنید، و از آنچه نهی کرد است. خودداری نمایید، و از مخالفت خدا بپرهیزید که خداوند به شدت عقاب کننده است).

محتوای آیه، حکم عمومی در تمام زمینه ها و برنامه های زندگی مسلمان ها و سند حجت بودن سنت پیامبر(ص) است. طبق این اصل همه مسلمانان مؤظف اند اوامر و نواهی پیامبر(ص)را به گوش جان بشنوند و اطاعت کنند، خواه در زمینه مسائل مربوط به حکومت اسلامی باشد، یا مسائل اقتصادی یا عبادی، و غیر آن، به خصوص اینکه در ذیل آیه کسانی را که مخالفت کنند، به عذاب شدید تهدید کرده است.(2)

علامه طباطبایی می نویسد:

آیه با چشم پوشی از سیاق عام خود، شامل هر آن چه پیامبر(ص) از حکم آوردن، امر به آن کره، یا نهی از آن کرده است می شود.(3)

ص: 245

وی در بخش روایات نیز روایتی از امام باقر و امام صادق(ع) را نفل می کند:

«إِنَّ اللَّهَ فَوَّضَ إِلَی نَبِیِّهِ(ص ) أَمْرَ خَلْقِهِ لِیَنْظُرَ کَیْفَ طَاعَتُهُمْ ثُمَّ تَلَا هَذِهِ الْآیَةَ وَ ما آتاکُمُ الرَّسُولُ فَخُذُوهُ وَ ما نَهاکُمْ عَنْهُ فَانْتَهُوا»؛(1) (خدای تبارک و تعالی امر مخلوقات را به پیامبرش(ص) سپرد تا ببیند اطاعت آن ها چگونه است. آن گاه این آیه را خواند: آن چه رسول برای شما آورد بگیرید و از آن چه نهی تان کرد، باز ایستید).

مفسران دیگر هم از این آیه نکات مهمی را استخراج کرده اند، مانند:

اطاعت از فرامین پیامبر(ص) واجب است، زیرا حضرت معصوم است وگرنه به طور مطلق و بی چون و چرا، دستوراتش واجب الاطاعه نبود سنَت پیامبر اکرم(ص) لازم الاجراست؛ لازم نیست تمام دستورات در قرآن آمده باشد، بلکه هر امر و نهی که در سخنان پیامبر خدا(ص) باشد، باید اطاعت شود؛ در انجام فرمان رسول خدا(ص) سرعت به خرج داده شود؛ اطاعت بی چون و چرا از رسول الهی(ص)، نمودی از تقواست ...(2)

3. (وَ ما کانَ لِمُؤْمِنٍ وَ لا مُؤْمِنَةٍ إِذا قَضَی اللَّهُ وَ رَسُولُهُ أَمْراً أَنْ یَکُونَ لَهُمُ الْخِیَرَةُ مِنْ أَمْرِهِمْ وَ مَنْ یَعْصِ اللَّهَ وَ رَسُولَهُ فَقَدْ ضَلَّ ضَلالاً مُبِینا)؛(3) (هیچ مرد و زن باایمانی حق ندارد هنگامی که خدا و پیامبرش امری را لازم بداند، اختیاری از خود داشته باشد؛ و هر کسی از خدا و رسول او نافرمانی کند، گرفتار گمراهی آشکاری شده است).

روح اسلام تسلیم بی قید و شرط در برابر فرمان خداست و این معنی در آیات مختلفی منعکس شده است. «قضی» در این جا به معنی قانون، فرمان و داوری است. بدیهی است خدا نیازی به اطاعت و تسلیم مردم ندارد و پیامبر هم چشم داشتی ندارد و مصالح خود مردم است که خدا به خاطر تأمینشان تکالیفی را بر بندگانش مقرّر می کند، اما مردم بر اثر محدود بودن آگاهیشان از آن با خبر نمی شوند، در پایان آیه می فرماید: کسی که نافرمانی از خدا و رسول کند، گرفتار گمراهی آشکاری شده است و بعد داستان معروف زید و همسرش زینب مطرح

ص: 246

می شود. طبق احکام جاهلی پسرخوانده در همه احکام مثل پسر واقعی بود؛ از جمله ازدواج با همسر مطلقه پسر خوانده حرام پنداشته می شد، ولی پیامبر با همسر مطلقه پسر خوانده اش (زید) ازدواج کرد و در این راه ترس به خود راخ نداد و سنّت غلط جاهلی را باطل اعلام کرد. در واقع این اقدام عملاً مبارزه با یک سنت غلط بود که توانست ثمربخش باشد.

ترجیح خدا و رسول و قوانین و تکالیف و بایدها و نبایدهای آنها به این دلیل موجّه است که فرمان آنها حافظ منافع انسان است، لذا در آیات فراوانی اطاعت پذیری از آنان مطالبه می شود؛ گاه می گوید: پیروان واقعی انبیا کسانی اند که در برابر حکم خدا ورسولش می گویند: شنیدیم و اطاعت کردیم.(1) گاه می گوید: «سوگند به پروردگارت آنها به حقیقت ایمان نمی رسند تا زمانی که تو را در اختلافاتشان حکم سازند، و سپس در دل خود از داوری تو کوچکترین ناراحتی نداشته باشند و کاملا تسلیم شوند».(2)

4. (یا أَیُّهَا الَّذِینَ آمَنُوا لا تَأْکُلُوا الرِّبَوا أَضْعافاً مُضاعَفَةً وَ اتَّقُوا اللَّهَ لَعَلَّکُمْ تُفْلِحُونَ وَ اتَّقُوا النَّارَ الَّتِی أُعِدَّتْ لِلْکافِرِینَ وَ أَطِیعُوا اللَّهَ وَ الرَّسُولَ لَعَلَّکُمْ تُرْحَمُونَ)؛(3) (ای کسانی که ایمان آورده اید ربا (و سود پول) را چند برابر نخورید از خدا بپرهیزید تا رستگار شوید و از آتشی بپرهیزید که برای کافران آماده شده است. خدا و پیامبر را اطاعت کنید تا مشمول رحمت شوید).

آیه مومنان را از رباخواری نهی و به تقوا امر می نماید. آن گاه به اطاعت پذیری از خدا و رسول فرا می خواند تا مورد رحمت قرار بگیرند. در واقع بعد از یک نمونه عینی نهی از منکر؛ خداوند از مردم می خواهد از خود و رسولش امر و نهی پذیری داشته باشند.

نکته ای که در این آیه وجود دارد، موضوع «تدریج» در نهی از منکر است. ابتدا در آیه 39 روم یک پند اخلاقی می دهد، در آیه 61 نساء ضمن انتقاد از عادت و رسوم غلط یهود، به عادت زشت رباخواری آنان اشاره می کند و می فرماید: ربا می گرفتند؛ با این که از آن نهی شده

ص: 247

بودند، در سوره بقره، آیات 275-279 با هر نوع رباخواری به شدت مخالف می کند و آن را در حکم جنگ با خدا معرفی می نماید و سرانجام در آیه مورد بحث صریحاً از آن نهی و ربای فاحش تحریم می کند؛ ربایی که سرمایه به شکل تصاعدی در مسیر ربا سیر می کند. در ادامه آیه شرط فلاح را تقوا معرفی می کند. در آیه دیگر از مردم می خواهد از آتشی که برای کافران آماده شده پرهیز کنند و بعد از تهدیدها، در آیه مورد نظر با تشویقی که در آیه برای امرپذیرها و نهی پذیرها می آورد. می فرماید: «اطیعوا الله و الرسول لعلکم ترحمون».(1)

اطاعت از فرمان رسول و اهتمام به آن، در آیات زیادی مورد توجه قرار گرفته است که توضیح هر یک فرصتی دیگر را می طلبد. جالب این که اطاعت درباره بسیاری از پیامبران، گاه از زبان خود پیامبران و گاه از سوی خدا بیان شده است و گاه از زبان مخالفان نقل شده است. از هر سه گروه نمونه هایی را می خوانیم:

1- (مَنْ یُطِعِ الرَّسُولَ فَقَدْ أَطاعَ اللَّه)(2)

2- (وَ لَئِنْ أَطَعْتُمْ بَشَراً مِثْلَکُمْ إِنَّکُمْ إِذاً لَخاسِرُون)(3)

3- (وَ لَوْ أَنَّهُمْ قالُوا سَمِعْنا وَ أَطَعْنا وَ اسْمَعْ وَ انْظُرْنا)(4)

4- (وَ یَقُولُونَ آمَنَّا بِاللَّهِ وَ بِالرَّسُولِ وَ أَطَعْنا)(5)

5- (تُقَلَّبُ وُجُوهُهُمْ فِی النَّارِ یَقُولُونَ یا لَیْتَنا أَطَعْنَا اللَّهَ وَ أَطَعْنَا الرَّسُولا)(6)

6- (فَاتَّقُوا اللَّهَ وَ أَطِیعُونِ وَ لا تُطِیعُوا أَمْرَ الْمُسْرِفِین)(7)

7- (وَ إِنْ تُطِیعُوا اللَّهَ وَ رَسُولَهُ لا یَلِتْکُمْ مِنْ أَعْمالِکُمْ شَیْئاً)(8)

8- (وَ إِنْ تُطِیعُوهُ تَهْتَدُوا وَ ما عَلَی الرَّسُولِ إِلَّا الْبَلاغُ الْمُبِینُ)(9)

ص: 248

9- (وَ مَنْ یُطِعِ اللَّهَ وَ رَسُولَهُ یُدْخِلْهُ جَنَّاتٍ تَجْرِی مِنْ تَحْتِهَا الْأَنْهار)(1)

10- (وَ یُقِیمُونَ الصَّلاةَ وَ یُؤْتُونَ الزَّکاةَ وَ یُطِیعُونَ اللَّهَ وَ رَسُولَهُ)(2)

11- (وَ أَقِمْنَ الصَّلاةَ وَ آتِینَ الزَّکاةَ وَ أَطِعْنَ اللَّهَ وَ رَسُولَهُ)(3)

12- (قُلْ أَطِیعُوا اللَّهَ وَ الرَّسُول)(4)

13- (یا أَیُّهَا الَّذِینَ آمَنُوا أَطِیعُوا اللَّهَ وَ أَطِیعُوا الرَّسُولَ وَ أُولِی الْأَمْرِ مِنْکُم)(5)

14- (أَطِیعُوا اللَّهَ وَ أَطِیعُوا الرَّسُولَ وَ احْذَرُوا)(6)

15- (فَاتَّقُوا اللَّهَ وَ أَصْلِحُوا ذاتَ بَیْنِکُمْ وَ أَطِیعُوا اللَّهَ وَ رَسُولَهُ )(7)

16- (أَطِیعُوا اللَّهَ وَ رَسُولَهُ وَ لا تَوَلَّوْا عَنْهُ وَ أَنْتُمْ تَسْمَعُون) (8)

17- (أَطِیعُوا اللَّهَ وَ رَسُولَهُ وَ لا تَنازَعُوا فَتَفْشَلُوا)(9)

18- (وَ إِنَّ رَبَّکُمُ الرَّحْمنُ فَاتَّبِعُونِی وَ أَطِیعُوا أَمْرِی)(10)

19- (قُلْ أَطِیعُوا اللَّهَ وَ أَطِیعُوا الرَّسُولَ فَإِنْ تَوَلَّوْا فَإِنَّما عَلَیْهِ ما حُمِّلَ وَ عَلَیْکُمْ ما حُمِّلْتُمْ)(11)

ص: 249

20- (وَ أَقِیمُوا الصَّلاةَ وَ آتُوا الزَّکاةَ وَ أَطِیعُوا الرَّسُولَ لَعَلَّکُمْ تُرْحَمُون)(1)

21- (یا أَیُّهَا الَّذِینَ آمَنُوا أَطِیعُوا اللَّهَ وَ أَطِیعُوا الرَّسُولَ وَ لا تُبْطِلُوا أَعْمالَکُم)(2)

22- (فَأَقِیمُوا الصَّلاةَ وَآتُوا الزَّکَاةَ وَأَطِیعُوا اللَّهَ وَرَسُولَهُ)(3)

23- (اطِیعُوا اللَّهَ وَ أَطِیعُوا الرَّسُولَ فَإِنْ تَوَلَّیْتُمْ فَإِنَّما عَلی رَسُولِنَا الْبَلاغُ الْمُبِین)(4)

24- (فَاتَّقُوا اللَّهَ مَا اسْتَطَعْتُمْ وَ اسْمَعُوا وَ أَطِیعُوا)(5)

25- (إِنِّی لَکُمْ رَسُولٌ أَمِینٌ فَاتَّقُوا اللَّهَ وَ أَطِیعُون)(6)

26- (إِنْ أَجْرِیَ إِلَّا عَلی رَبِ الْعالَمِینَ فَاتَّقُوا اللَّهَ وَ أَطِیعُون)(7)

27- (فَاتَّقُوا اللَّهَ وَ أَطِیعُونِ وَ اتَّقُوا الَّذِی أَمَدَّکُمْ بِما تَعْلَمُونَ )(8)

28- (أَنِ اعْبُدُوا اللَّهَ وَ اتَّقُوهُ وَ أَطِیعُون)(9)

29- (وَ ما أَرْسَلْنا مِنْ رَسُولٍ إِلَّا لِیُطاعَ بِإِذْنِ اللَّه)(10)

وضعیت درباره واژه تبعیت و دیگر واژه های مرتبط با اطاعت پذیری، نیز به همین ترتیب است و مطالعه مقایسه ای آیات فوق نتایج مهمی را به بار می آورد که در مباحث آینده به آن ها توجه خواهیم داد؛ ضمن این که شاید بتوان اطاعت را به معنای پذیرش فرمان (قول) و تبعیت را به معنای اقتدای در عمل و پیروی از رفتار پیامبر(ص) دانست.

ص: 250

سپس پیامبر(ص) بازگشت؛ اما هنوز قدم بیرون نگذاشته بود که مردی پشت سر او آمد و گفت: ای محمد! بایست، پیامبر(ص) ایستاد، سپس رو به جمعیت یهود کرد و گفت: مرا چگونه آدمی می دانید؟ گفتند: به خدا سوگند میان خود مردی آگاه تر از تو و پدر و جدت نسبت به کتاب آسمانی خود نداریم، سپس افزود: من خدا را گواه می گیرم که او همان پیامبری است که در تورات و انجیل آمده است! یهود هنگامی که چنین دیدند، گفتند: تو دروغ می گویی و کلمات زشت و بدی به او نثار کردند.

رسول خدا(ص) فرمود: شما دروغ می گویید، انکار شما بعد از اقرارتان هرگز پذیرفته نخواهد شد (و این مرد کسی جز عبد اللَّه بن سلام نبود) و در اینجا آیه (قُلْ أَ رَأَیْتُمْ إِنْ کانَ مِنْ عِنْدِ اللَّهِ ...) نازل شد.(1)

امیرمومنان علی(ع) فرمود:

«أَنْهَی إِلَیْکُمْ عَلَی لِسَانِهِ مَحَابَّهُ مِنَ الْأَعْمَالِ وَ مَکَارِهَهُ وَ نَوَاهِیَهُ وَ أَوَامِرَهُ ... أَنْذَرَکُمْ بَیْنَ یَدَیْ عَذابٍ شَدِید»؛(2) (خدا با زبان او (پیامبر) اعمال پسندیده و مورد کراهت خود و نهی ها و امرها را ابلاغ کرد و شما را از عذاب شدید که پیش رو دارید، ترسانید).

این آیه امر می کند که باید جمعی از شما به خیر دعوت و به نیکی امر و از منکر نهی کنند و آن ها اهل رستگاری اند.

هرچند مفسران در تبعیضیه بودن یا بیانیه بودن «من» اختلاف دارند؛ اما علامه طباطبایی آن را بی حاصل می داند و معتقد است: در هر حال وقتی عده ای امر و نهی کردند و هدف حاصل شد، دعوت و امر و نهی توسط بقیه مردم معنا ندارد، لذا در هر حال واجب کفایی است. وی در پایان هم نتیجه می گیرد: ظاهراٌ «من» تبعیضیه است؛ اما آن چه در این جا مورد نظر است،روایتی است که علامه در بحث روایی می آورد و نشان می دهد «امت» مورد نظر در آیه گروه خاصی اند:

(کُنتُمْ خَیْرَ أُمَّةٍ أُخْرِجَتْ لِلنَّاسِ) قال: اهل بیتی.(1)

منظور از این امت اهل بیت پیامبر امت و آنان هستند که چنین ویژگی مهمی دارند.

یکی از محققان با توجه به این برداشت از آیه می نویسد:

قرآن جامعه ای را درستکار می داند که گروه ویژه ای برای امر به معروف و نهی از منکر داشته باشد.(2) حساب این گروه از حساب وظیفه عمومی جداست. این دسته باید با قدرت و امکانات وارد عمل شوند و جلوی منکرات را بگیرند.(3) بنابراین گرچه امر به معروف و نهی از منکر وظیفه عمومی است، اما گروه ویژه ای نیز لازم است تا با داشتن امکانات و قدرت به این وظیفه عمل و از عموم مردم نیز حمایت کند.(4) در جامعه اسلامی باید گروهی بازرس و ناظر که مورد تایید نظام هستند، بر رفتارهای اجتماعی مردم نظارت داشته باشند. اصلاح جامعه و جلوگیری از فساد، بدون قدرت منسجم و مسئول مشخص امکان ندارد (منکم امه) و نیز دعوت کننده به خیر و معروف باید اسلام شناس، مردم شناسی و شیوه شناس باشد، لذا بعضی از امت این وظیفه را بر عهده دارند؛ نه همه آن ها.(5)

ص: 253

همین نکته سبب شده است در روایات تفسیری متعددی ذیل آیه 104 آل عمران، منظور از «امت»، امامان و ائمه دانسته شود که جانشینان رسول خدا هستند و در شان امامت و حکومت در تداوم کار نبوی و خلیفه و جانشین پیامبر اکرم(ص) قرار می گیرند. از جمله درتفسیر نورالثقلین شش حدیث ذکر می شود که دو مورد از آن ها بیان می کنند منظور از «امه» ائمه می باشند.(1) در تفسیر برهان هم روایاتی هست؛ از جمله روایتی که می گوید: «ولتکن منکم ائمه و کنتم خیر ائمه اخرجت للناس».(2)

این روایات مصداق کامل و جامع امت و گروهی را که می توانند عهده دار مسئولیت امر به معروف و نهی از منکر شوند، ائمه می دانند؛ که خلفای رسول اند و به بیان دیگر روایت در مقام بیان مصداق اعظم و تاویل آیه است و نشان می دهد در سطح کلان، این وظیفه، وظیفه ای حکومتی است که امام به دلیل جانشینی از پیامبر(ص) در امامت و حکومت، عهده دار آن است. ما این مطلب را در ضمن آیه بعد بیشتر توضیح می دهیم.

2. (کُنْتُمْ خَیْرَ أُمَّةٍ أُخْرِجَتْ لِلنَّاسِ تَأْمُرُونَ بِالْمَعْرُوفِ وَتَنْهَوْنَ عَنِ الْمُنْکَرِ وَتُؤْمِنُونَ بِاللَّهِ وَلَوْ آمَنَ أَهْلُ الْکِتَابِ لَکَانَ خَیْرًا لَهُمْ مِنْهُمُ الْمُؤْمِنُونَ وَأَکْثَرُهُمُ الْفَاسِقُونَ)(3)

ابوبصیر از امام صادق(ع) نقل می کند:

«انما نزلت هذه الآیة علی محمد (صلّی اللَّه علیه و آله و سلم فیه) و فی الأوصیاء خاصة فقال أنتم خیر أئمة أُخْرِجَتْ لِلنَّاسِ تَأْمُرُونَ بِالْمَعْرُوفِ وَ تَنْهَوْنَ عَنِ الْمُنْکَرِ هکذا و اللَّه نزل بها جبرئیل و ما عنی بها إلا محمداً(ص) و أوصیائه(ع)»؛(4) (این آیه بر محمد(ص) نازل شد؛ در مورد او و اوصیایش به طور خاص. سپس فرمود: شما بهترین ائمه ای هستید که برای مردم ظاهر شده اید؛ به معروف امر می کنید و از منکر نهی می کنید. به خدا قسم این گونه است، (منظور ائمه اند) و جبرئیل آیه را نازل کرد (با این

ص: 254

که ظاهر آیه امه است، اما منظورش جز محمد(ص) و اوصیای او (صلوات الله علیهم) نبود).

منظور روایت همان طور که در آیه سابق توضیح دادیم، این نیست که تحریفی در آیه شده و مثلا کلمه ائمه در آیه بود و بعداً تحریف شد و به جای آن امة آمد! بلکه منظور روایت این است (با توجه به مصادیق مورد نظر) که اگرچه واژة نازل شده امت است؛ اما مقصود ائمه است؛ و این به دلیل کارکرد حکومتی و امامت است و نظام امامت یگانه حافظ دین و اسلام است و با امر و نهی از جایگاه امامت و حکومت، مردم را به معروف ها امر و از منکرها نهی می کند. توجه شود که «هکذا و الله» پایان جمله است و «نزل بها جبرئیل» آغاز جمله جدید است، یعنی جبرئیل آیه را با (واژه امت) آورد؛ اما معنای آن محمد و اوصیای او هستند. «کنتم» هم اشاره به پیامبر و ائمه دارد، یعنی این عده (پیامبر و ائمه) بهترین امت هستند؛ نه افراد دیگر و نه عموم مسلمان هایی که گاه کارشان تا قتل ائمه می کشید. لذا در روایت بعد این حقیقت روشن می شود. آن جا که امام صادق(ع) اعتراض می کند و می فرماید:

«خَیْرَ أُمَّةٍ تَقْتُلُونَ أَمِیرَ الْمُؤْمِنِینَ وَ الْحَسَنَ وَ الْحُسَیْنَ بْنَ عَلِی»؟(1) (آیا بهترین امت بودند که امیرمومنان و حسن و حسین، دو فرزند علی را کشتند؟).

آن امام در روایت دیگری - به نقل ابن عمر و زیبری - می فرماید:

«یَعْنِی الْأُمَّةَ الَّتِی وَجَبَتْ لَهَا دَعْوَةُ إِبْرَاهِیمَ فَهُمُ الْأُمَّةُ الَّتِی بَعَثَ اللَّهُ فِیهَا وَ مِنْهَا وَ إِلَیْهَا وَ هُمُ الْأُمَّةُ الْوُسْطَی وَ هُمْ خَیْرُ أُمَّةٍ أُخْرِجَتْ لِلنَّاس»؛(2) (امتی که دعای ابراهیم درباره آن ها واجب شد (از نسل ابراهیم) پس آن ها امتی اند که خدا در آن ها و از آن ها و به آن ها مبعوث کرد وآن ها امت وسط اند و آن ها بهترین امت اند که برای مردم خارج شده اند).

نکته کلیدی در روایت ها این است که محدوده امت را خاص گروهی ویژه (پیامبر و ائمه) می کنند؛ نه این که بگویند آیه در گذر زمان تحریف شده است. شاید به دلیل عدم توجه به این واقعیت برخی از مفسران در ذیل آیه 110 و 104 به راحتی از کنار این روایات گذشته اند و

ص: 255

شاید به دلیل احساس بوی تحریف – بدون اعلام دلیل بررسی روایات آن ها را کنار گذاشته اند.

3. (الَّذِینَ إِنْ مَکَّنَّاهُمْ فِی الأرْضِ أَقَامُوا الصَّلاةَ وَآتَوُا الزَّکَاةَ وَأَمَرُوا بِالْمَعْرُوفِ وَنَهَوْا عَنِ الْمُنْکَرِ وَلِلَّهِ عَاقِبَةُ الأمُورِ).(1)

از امام حسین(ع) نقل شده است:

این آیه درباره ما اهل بیت است.(2)

در برخی روایات هم به حضرت مهدی(عج) و یاران او یا آل محمد به طور عام تفسیر شده است. امام باقر(ع) فرمود:

این آیه تا آخرش مال «آل محمد و مهدی و یاران اوست.

«یُمَلِّکُهُمُ اللَّهُ مَشَارِقَ الْأَرْضِ وَ مَغَارِبَهَا وَ یُظْهِرُ الدِّینَ وَ یُمِیتُ اللَّهُ عَزَّ وَ جَلَّ بِهِ وَ بِأَصْحَابِهِ الْبِدَعَ وَ الْبَاطِلَ کَمَا أَمَاتَ السَّفَهَةُ الْحَقَّ حَتَّی لَا یُرَی أَثَرٌ مِنَ الظُّلْمِ وَ یَأْمُرُونَ بِالْمَعْرُوفِ وَ یَنْهَوْنَ عَنِ الْمُنْکَر»؛(3) (خداوند شرق و غرب زمین را در سیطره حکومت آن ها قرار می دهد. آیینش را آشکار می سازد و به وسیله مهدی و یارانش بدعت و باطل را نابود می کند، چنان که تبهکاران حق را نابود کرده بودند و چنان می شود که بر صفحه زمین اثری از ظلم دیده نمی شود؛ (چراکه) آن ها امر به معروف و نهی از منکر می کنند).

این احادیث نیز مصداق های روشن را بیان می کنند و در مقام نفی عمومیت مفهوم آیه نمی باشد، لذا مفهوم گسترده آیه همه افراد با ایمان، مجاهد و مبارز را شامل می شود.(4)

شان امر به معروف و نهی از منکر در روایات متعددی برای ائمه در نظر گرفته شده است. از جمله در زیارت جامعه می خوانیم:

ص: 256

«وَ أَمَرْتُمْ بِالْمَعْرُوفِ وَ نَهَیْتُمْ عَنِ الْمُنْکَرِ وَ جَاهَدْتُمْ فِی اللَّهِ حَقَّ جِهادِهِ»؛ (و به معروف امر و از منکر نهی کردید و در راه خدا آن گونه که شایسته بود، جهاد کردید).

در زیارت جامعه کبیره از امام هادی(ع) می خوانیم:

«السَّلَامُ عَلَی... َ الْمُظْهِرِینَ لِأَمْرِ اللَّهِ وَ نَهْیِه ... السَّلَامُ عَلَی الْأَئِمَّةِ الدُّعَاةِ وَ الْقَادَة .... ِ وَ نَصَحْتُمْ لَهُ فِی السِّرِّ وَ الْعَلَانِیَةِ وَ دَعَوْتُمْ إِلَی سَبِیلِهِ بِالْحِکْمَةِ وَ الْمَوْعِظَةِ الْحَسَنَةِ وَ بَذَلْتُمْ أَنْفُسَکُمْ فِی مَرْضَاتِهِ وَ صَبَرْتُمْ عَلَی مَا أَصَابَکُمْ فِی جَنْبِه .... َ وَ أَمَرْتُمْ بِالْمَعْرُوفِ وَ نَهَیْتُمْ عَنِ الْمُنْکَر...»

امام حسین(ع) نیز آن گاه که برادرش محمد حنفیه پیشنهاد کرد، به طرف عراق نرود، فرمود:

«أُریدُ أنْ آمُرَ بالمَعروفِ، وَأنْهی عَنِ المُنکَرِ، وَأَسِیر بسِیرَةِ جَدِّی مُحَمَّدٍ صلی الله علیه و آله، وَسیرَةِ أبی علیِّ بن ابی طالب»؛(1) (می خواهم امر به معروف و نهی از منکر کنم و به سیره جدم محمد و پدرم علی بن ابی طالب عمل کنم).

امام حسین(ع) در جمله ای دیگر فرمود:

می دانید که این قوم پیرو شیطان شده اند، از پیروی خدای رحمان سر برتافته اند و فساد را آشکار ساخته و حدود الهی را تعطیل کرده اند واموال عمومی را برای خود گزیده، حرام خدا حلال و حلالش را حرام کرده اند، آن گاه فرمود: «وَ إِنِّی أَحَقُ بِهَذَا الْأَمْرِ لِقَرَابَتِی مِنْ رَسُولِ اللَّه»؛(2) (من شایسته تر (بر حکومت و تغیر به قول و فعل) هستم؛ به خاطر نزدیکی که به رسول خدا دارم).

عکس العمل نشان دادن در برابر منکرات وظیفه ای عمومی است! اما منظور امام از «اولویت به خاطر قرابت رسول خدا» که در این روایت برای خود قائل است، عهده داری مقام امامت است.

ص: 257

در روایت های فراوانی از امیرمومنان(ع) هم به این حقیقت اشاره شده است از جمله:

«فَامْضُوا لِمَا تُؤْمَرُونَ بِهِ وَ قِفُوا عِنْدَ مَا تُنْهَوْنَ عَنْهُ وَ لَا تَعْجَلُوا فِی أَمْرٍ حَتَّی تَتَبَیَّنُوا فَإِنَّ لَنَا مَعَ کُلِّ أَمْرٍ تُنْکِرُونَهُ غِیَرا»؛(1) (به آن چه فرمان داده شده اید، عمل کنید، از آن چه منع شده اید، باز ایستید و در هیچ کاری شتاب نکنید تا آن را درست بفهمید، زیرا هر کار زشتی که شما ناروا دانید، حق دگرگونی خواهد بود).

سیره حکومتی حضرت علی(ع) هم همین طور بود و روایات فراوانی از کنترل بازارها، امر و نهی تجار و ... نقل شده است.(2)

این گونه روایت ها نشان می دهد هر چه رابطه و مبانی حکومت ها به حکومت الهی رسول خدا و امامان معصوم نزدیک تر باشد، این وظیفه پررنگ تر خواهد شد و حاکمان باید به این وظیفه بزرگ عمل کنند و آن را متروک و ناکارآمد وانگذارند.

قرآن می فرماید:

نشانه حکومت صالحان و کسانی که قدرت و امکانات

به آنان دادیم، آن است که در زمین اقامه نماز می کنند، زکات می پردازند و امر به معروف و نهی از منکر می کنند.(3)

بر این اساس حکومت اسلامی باید به طور جدّی با در دست داشتن امکانات تبلیغاتی و فرهنگی و هنری و اقتصادی و تلاش نظامی، جلو منکرات را بگیرد و مراکز فحشا را ببندد، به حساب مفسدان برسد و مقررات گناه خیز را حذف کند.(4) اساساً اولین ثمره حکومت صالحان، نماز، زکات و امر به معروف و نهی از منکر است. رابطه با خدا و دستگیری از محرومان و آگاهی دادن به جامعه و جلوگیری از مفاسد از هم جدا نیست. اقامه نماز و ادای زکات و امر به معروف و نهی از منکر از وظایف و کارهای قطعی مسئولان حکومت اسلامی است، لذا قرآن «اقاموا» فرمود؛ نه «یقیمون».(5)

ص: 258

الْأَحْبَارُ عَنْ ذَلِک...»؛(1) (کسانی از امت ها که قبل از شما بودند، هلاک نشدند؛ مگر به گونه ای که گناه کردند و آگاهان، آن ها را نهی نکردند. وقتی در گناهان فرو رفتند و روحانیان و دانشمندان مانع نشوند، خداوند آن ها را مشمول عقوبت کرد».

حتی مومنان از اهل کتاب هم از قلم نمی افتند و خداوند درباره شان می فرماید:

(لَیْسُوا سَوَاءً مِنْ أَهْلِ الْکِتَابِ أُمَّةٌ قَائِمَةٌ یَتْلُونَ آیَاتِ اللَّهِ آنَاءَ اللَّیْلِ وَهُمْ یَسْجُدُونَ یُؤْمِنُونَ بِاللَّهِ وَالْیَوْمِ الآخِرِ وَیَأْمُرُونَ بِالْمَعْرُوفِ وَیَنْهَوْنَ عَنِ الْمُنْکَرِ وَیُسَارِعُونَ فِی الْخَیْرَاتِ وَأُولَئِکَ مِنَ الصَّالِحِینَ)؛(2) (آن ها همه یکسان نیستند؛ از اهل کتاب جمعیتی هستند که (به حق و ایمان) قیام می کنند و پیوسته در اوقات شب، آیات خدا را می خوانند؛ در حالی که سجده می نمایند. به خدا و روز دیگر ایمان می آورند و امر به معروف و نهی از منکر و در امور خیر بر هم سرعت می گیرند؛ و آن ها از صالحان اند...).

دو - دانشمندان و بزرگان: دومین گروه مورد توجه برای سکانداری امر به معروف و نهی از منکر، عالمان و بزرگان هستند که همواره مورد توجه و الگوی قشرهای مختلف جامعه اند. آیاتی از قرآن کریم به این موضوع اختصاص یافته است، مانند:

(فَلَوْلا کَانَ مِنَ الْقُرُونِ مِنْ قَبْلِکُمْ أُولُو بَقِیَّةٍ یَنْهَوْنَ عَنِ الْفَسَادِ فِی الأرْضِ إِلا قَلِیلا مِمَّنْ أَنْجَیْنَا مِنْهُمْ وَاتَّبَعَ الَّذِینَ ظَلَمُوا مَا أُتْرِفُوا فِیهِ وَکَانُوا مُجْرِمِینَ وَمَا کَانَ رَبُّکَ لِیُهْلِکَ الْقُرَی بِظُلْمٍ وَأَهْلُهَا مُصْلِحُونَ)؛(3) (چرا در امت های گذشته خردمندانی نبودند که مردم را از فساد در زمین باز دارند، تا ما مثل آن عده اندک مومنان که نجات دادیم، همه را نجات دهیم).

یک اصل اساسی اجتماعی که ضامن نجات جامعه ها از تباهی است، در این دو آیه مطرح

ص: 260

شده است؛ این که در هر جامعه ای تا زمانی که گروهی از اندیشمندان متعهد و مسئول وجود دارند، اجتماع به تباهی و نابودی کشیده نمی شود؛ اما زمانی که بی تفاوتی و سکوت در تمام سطوح حکمفرما شد و جامعه در برابر عوامل فساد بی دفاع ماند، فساد و به دنبال آن نابودی حتمی است.

آیه نخست با اشاره به اقوام پیشین که گرفتار انواع بلاها شدند، می گوید: چرا در قرون و امت ها و اقوام قبل از شما نیکان و پاکان قدرتمند و صاحب فکری نبودند که از فساد در روی زمین جلوگیری کنند. بعد به عنوان استثناء می گوید: مگر افراد اندکی که آنها را نجات دادیم.

این گروه اندک هر چند امر به معروف و نهی از منکر داشتند، اما مانند لوط و خانواده کوچکش و نوح و ایمان آورندگان محدودش و صالح و تعداد کمی که از او پیروی کرده بودند، آن چنان کم و اندک بودند که توفیق بر اصلاح کلی جامعه نیافتند.

به هر حال ستمگران که اکثریت این جامعه ها را تشکیل می دادند، به دنبال ناز و نعمت و عیش و نوش رفتند و آن چنان مست باده غرور و تنعم و لذات شدند که دست به انواع گناهان زدند.

سپس برای تاکید این واقعیت، در آیه بعد اضافه می فرماید: اینکه می بینی خداوند این اقوام را به دیار عدم فرستاد، به خاطر آن بود که مصلحانی میان آنها نبودند، زیرا خداوند هرگز قوم و ملت و شهر و دیاری را به خاطر ظلم و ستمش نابود نمی کند؛ اگر آنها در راه اصلاح گام بردارند. چه اینکه در هر جامعه ای معمولا ظلم و فسادی وجود دارد، اما مهم این است که مردم احساس کنند ظلم و فسادی هست و در طریق اصلاح باشند و با چنین احساس و گام برداشتن در راه اصلاح، خداوند به آنان مهلت می دهد و قانون آفرینش برای آنها حق حیات قائل است؛ اما همین که این احساس از میان رفت و جامعه بی تفاوت شد و فساد و ظلم به سرعت همه جا را گرفت، در سنّت آفرینش حق حیاتی برای آنها وجود نخواهد داشت.

اگر نیروی مدافع یعنی «أُولُوا بَقِیَّةٍ» از جامعه انسانی برچیده شود، میکروب های بیماری زای اجتماعی که در زوایای هر جامعه ای وجود دارد، به سرعت تکثیر می شوند و جامعه را سر تا پا بیمار می کنند.

نقش «اولوا بقیه» در بقای جوامع آن قدرحساس است که باید گفت: بدون آنها حق حیات از آنان سلب می شود و این همان چیزی است که آیه فوق به آن اشاره دارد. و این شخصیت های ارزشمند و مبارزه کنندگان با فساد چه حق بزرگی بر جوامع بشری دارند؛ چرا که

ص: 261

آنها رمز بقاء و حیات ملت ها و نجات آنها از نابودی و هلاکت می باشند!(1)

این کارکرد برای علما و دانشمندان در سخنان امیرمومنان علی(ع) هم مورد توجه قرار گرفته است:

«إِنَ الْعَالِمَ الْکَاتِمَ عِلْمَهُ یُبْعَثُ أَنْتَنَ أَهْلِ الْقِیَامَةِ رِیحاً تَلْعَنُهُ کُلُّ دَابَّةٍ حَتَّی دَوَابُّ الْأَرْضِ الصِّغَار؛»(2) (دانشمندی که علم خود را پنهان کند، به صورت بد بوترین اهل قیامت برانگیخته می شود و هر جنبنده ای، حتی جنبندگان کوچک زمین، او را لعنت خواهند کرد).

هم چنین امام در یک سخنرانی فرمود:

خداوند از علما پیمان گرفت در برابر پرخوری ظالم و گرسنگی مظلوم سکوت نکنند.(3)

سه - شوهران و سرپرستان خانواده: شوهران به دلیل تاثیرگذاری بر همسران و برتری های ویژه ای که در اختیار دارند، مخاطب آیات الهی برای امر و نهی همسران و ممانعت از انحراف آنها هستند. علاوه بر آیات فراوانی که امر و نهی پیامبران بزرگ نسبت به همسرانشان را نشان می دهد و گاه آن ها به دلیل امر و نهی ناپذیری دچار عذاب و جهنم... می شوند، می توان از دو آیه درباره پیامبر اکرم(ص) یاد کرد واین ها علاوه بر آیاتی چون (قُوا أَنفُسَکُمْ وَأَهْلِیکُمْ نَارًا...) می باشد.

(یَا أَیُّهَا النَّبِیُّ قُلْ لأزْوَاجِکَ وَبَنَاتِکَ وَنِسَاءِ الْمُؤْمِنِینَ یُدْنِینَ عَلَیْهِنَّ مِنْ جَلابِیبِهِنَّ ذَلِکَ أَدْنَی أَنْ یُعْرَفْنَ فَلا یُؤْذَیْنَ وَکَانَ اللَّهُ غَفُورًا رَحِیمًا)؛(4) (ای پیامبر! به همسران و دخترانت و زنان مومنان بگو جلباب های (روسری های بلند) خود را بر خویش فرو افکنند و این کار برای این که (از کنیزان و آلودگان) شناخته شوند و مورد آزار قرار نگیرند، بهتر است. خداوند همواره غفور و رحیم است).

ص: 262

آیه نشان می دهد همسران در برابر منکراتی که به دلیل در معرض بزه بودن زنان و دختران آن ها امکان تحقق دارند، باید چاره اندیشی کنند و ریشه منکر را بسوزانند.

(الرِّجَالُ قَوَّامُونَ عَلَی النِّسَاءِ بِمَا فَضَّلَ اللَّهُ بَعْضَهُمْ عَلَی بَعْضٍ وَبِمَا أَنْفَقُوا مِنْ أَمْوَالِهِمْ فَالصَّالِحَاتُ قَانِتَاتٌ حَافِظَاتٌ لِلْغَیْبِ بِمَا حَفِظَ اللَّهُ وَاللاتِی تَخَافُونَ نُشُوزَهُنَّ فَعِظُوهُنَّ وَاهْجُرُوهُنَّ فِی الْمَضَاجِعِ وَاضْرِبُوهُنَّ فَإِنْ أَطَعْنَکُمْ فَلا تَبْغُوا عَلَیْهِنَّ سَبِیلا إِنَّ اللَّهَ کَانَ عَلِیًّا کَبِیرًا)؛(1) (مردان، سرپرست و نگهبان زنان هستند، به خاطر برتری هایی که خداوند برای بعضی نسبت به بعضی دیگر قرار داده است، و به خاطر انفاق هایی که از اموالشان (در مورد زنان) می کنند. و زنان صالح، زنانی هستند که متواضع اند، و در غیاب (همسر خود،) اسرار و حقوق او را، در مقابل حقوقی که خدا برای آنان قرار داده، حفظ می کنند و (امّا) آن دسته از زنان را که از سرکشی و مخالفتشان بیم دارید، پند و اندرز دهید! (و اگر مؤثر واقع نشد،) در بستر از آنها دوری نمایید! و (اگر هیچ راهی جز شدت عمل، برای وادار کردن آنها به انجام وظایفشان نبود،) آنها را تنبیه کنید! و اگر از شما پیروی کردند، راهی برای تعدّی بر آنها نجویید! (بدانید) خداوند، بلندمرتبه و بزرگ است).

خانواده یک واحد کوچک اجتماعی است و همانند یک اجتماع بزرگ باید سر پرست واحدی داشته باشد، زیرا رهبری و سرپرستی دسته جمعی که زن و مرد مشترکاً آن را به عهده بگیرند،مفهومی ندارد. در نتیجه یکی از مرد یا زن باید «رئیس» خانواده و دیگری «معاون» و تحت نظارت او باشد، تا خانواده را اداره کنند قرآن در این جا تصریح می کند که مقام سرپرستی باید به مرد داده شود.

زنان در برابر وظائفی که در خانواده به عهده دارند دو دسته اند:

دسته اول: صالحان و درستکاران؛ کسانی که در برابر نظام خانواده خاضع و متعهد می باشند و نه تنها در حضور شوهر،بلکه در غیاب او نگاهبان و پاسدار کیان خانواده و همسراند.

ص: 263

دسته دوم، زنانی که از وظائف خود سرپیچی می کنند و نشانه های ناسازگاری در آنها دیده می شود، مردان در برابر این گونه زنان وظائف و مسئولیت هایی دارند که باید مرحله به مرحله انجام گردد، و در هر صورت مراقب باشند از حریم عدالت تجاوز نکنند، این وظائف به ترتیب در آیه بیان شده است؛ موعظه، دوری از بستر، شدت عمل.

بدیهی است اگر مردان خود مرتکب منکری شوند، چون رئیس خانواده اند، امکان قضاوت و اجرای حکم درباره خطای آنان توسط اعضای پایین دست امکان ندارد، لذا توسط ساز و کارهای بیرونی (حاکم شرع) اعمال می شود(1) و اگر این سازو کارها ظالمانه یا ناکارآمد باشند، به از هم پاشیدگی کانون خانواده خواهد انجامید.

جدای از بحث همسران، سرپرست های خانواده هم وظایفی بر عهده دارند و باید امر به معروف و نهی از منکر اعضای خانواده وظیفه مهم خود بدانند. آیات فراوانی به این بحث ناظر است.

3. (وَإِذْ أَسَرَّ النَّبِیُّ إِلَی بَعْضِ أَزْوَاجِهِ حَدِیثًا فَلَمَّا نَبَّأَتْ بِهِ وَأَظْهَرَهُ اللَّهُ عَلَیْهِ عَرَّفَ بَعْضَهُ وَأَعْرَضَ عَنْ بَعْضٍ فَلَمَّا نَبَّأَهَا بِهِ قَالَتْ مَنْ أَنْبَأَکَ هَذَا قَالَ نَبَّأَنِیَ الْعَلِیمُ الْخَبِیرُ إِنْ تَتُوبَا إِلَی اللَّهِ فَقَدْ صَغَتْ قُلُوبُکُمَا وَإِنْ تَظَاهَرَا عَلَیْهِ فَإِنَّ اللَّهَ هُوَ مَوْلاهُ وَجِبْرِیلُ وَصَالِحُ الْمُؤْمِنِینَ وَالْمَلائِکَةُ بَعْدَ ذَلِکَ ظَهِیرٌ عَسَی رَبُّهُ إِنْ طَلَّقَکُنَّ أَنْ یُبْدِلَهُ أَزْوَاجًا خَیْرًا مِنْکُنَّ مُسْلِمَاتٍ مُؤْمِنَاتٍ قَانِتَاتٍ تَائِبَاتٍ عَابِدَاتٍ سَائِحَاتٍ ثَیِّبَاتٍ وَأَبْکَارًا)؛(2) (به خاطر بیاورید هنگامی را که پیامبر یکی از رازهای خود را به بعضی از همسرانش گفت، ولی هنگامی که وی آن را افشا کرد و خداوند پیامبرش را از آن آگاه ساخت، قسمتی از آن را برای او بازگو کرد و از قسمت دیگر خودداری نمود هنگامی که پیامبر همسرش را از آن خبر داد، گفت: «چه کسی تو را از این راز آگاه ساخت؟» فرمود: خداوند عالم و آگاه مرا با خبر ساخت.

اگر از کار خود توبه کنید (به نفع شماست)؛ زیرا دل هایتان از حق منحرف گشته و اگر

ص: 264

بر ضدّ او دست به دست هم دهید، (کاری از پیش نخواهید برد) زیرا خداوند یاور اوست و همچنین جبرئیل و مؤمنان و فرشتگان بعد از آنان پشتیبان هستند. امید است که اگر او شما را طلاق دهد، پروردگارش به جای شما همسرانی بهتر برای او قرار دهد، همسرانی مسلمان، مؤمن، متواضع، توبه کار، عابد، هجرت کننده، زنانی غیر باکره و باکره)!

این آیات گویای نحوه برخورد پیامبر(ص) به عنوان سرپرست خانواده با منکرات در حوزه خانواده اند. روشی که پیامبر به پیروی از آموزه های قرآن اعمال می کند، موجب توبه و برگشت از مسیر گناه و اعلام تصمیم بر عدم تکرار گناه می شود.

در شأن نزول آیات گفته شده است:

پیامبر(ص) گاهی نزد زینب بنت حجش (یکی از همسرانش) می رفت و او حضرت را نگه می داشت و از عسلی که فراهم آورده بود، خدمت وی می آورد. وقتی خبر این پذیرایی به عایشه، رسید، بر او گران

آمد. عایشه می گوید: با حفصه (همسر دیگر پیامبر) قرار گذاشتیم هر وقت پیامبر نزدیکی از ما آمد، فوراً بگوییم آیا صمغ «مغافیر» خورده ای؟ و پیامبر مقید بود هرگز بوی نامناسبی از دهان یا لباسش احساس نشود و برعکس اصرار داشت همیشه خوشبو و معطر باشد.

وقتی پیامبر(ص) نزد حفصه آمد. حفصه طبق این قرار عمل کرد، پیامبر(ص) فرمود: من مغافیر نخورده ام؛ بلکه عسلی نزد زینب بنت جحش نوشیدم و من سوگند می خورم که دیگر از آن عسل ننوشم، ولی این سخن را به کسی مگو.

اما حفصه این راز را فاش کرد و بعداٌ معلوم شد اصل قضیه توطئه بود. پیامبر از این کار سخت نارحت شد و آیات نازل گشت و ماجرا را چنان پایان داد که دیگر این گونه کارها را در درون خانه تکرار نشود.(1)

در بعضی از روایات آمده است:

ص: 265

پیامبر(ص) بعد از این ماجرا یک ماه از همسران خود کناره گیری کرد؛(1) حتی شایعه تصمیم آن حضرت نسبت به طلاق آن ها منتشر شد، به طوری که سخت به وحشت افتادند(2) و از کار خود پشیمان شدند.

در این آیات بعد از افشای بخشی از منکر صورت گرفته، خداوند روی سخن را به این دو همسر که در توطئه دست داشتند، می کند و می فرماید: اگر شما از کار خود توبه کنید و دست از آزار پیامبر(ص) بردارید، به سود شماست؛ زیرا دل های شما با این عمل، از حق منحرف گشته و به گناه آلوده شده است. در آخرین آیه خداوند روی سخن را به تمام زنان پیامبر می کند و با لحنی از تهدید نیت می فرماید: هر گاه او شما را طلاق گوید، امید می رود که پروردگار به جای شما، همسران بهتر برای او قرار دهد. به این ترتیب هشدار می دهدکه تصور نکنید پیامبر(ص) هرگز آن ها را طلاق نخواهد داد. دست از توطئه بردارند وگرنه افتخار همسری پیامبر(ص) برای همیشه محروم می شوند و زنانی بهتر و با فضیلت تر جای آن ها را خواهند گرفت. قرآن زنان جایگزین را با شش صفت معرفی می کند که گویای صفات شایسته برای همسران است و به این ترتیب نشان می دهد که به جای گناه و خطا، زنان وی باید در این مسیر باشند؛ مسلمان، مومن، متواضع، توبه کار عابد، پذیرای فرمان خدا و پرهیزکار از هرگونه گناه... درباره منکرات روی داده باید گفت: یکی از این گناهان افشای راز بود. در حالی که رازداری نه تنها از صفات مومنان حقیقی است که هر انسان با شخصیتی باید رازدار باشد، این معنا در مورد دوستان نزدیک همسر اهمیت بیشتری دارد و در این آیات خواندیم که چگونه خداوند بعضی از همسران پیامبر(ص) را به خاطر ترک رازداری به شدت ملامت و سرزنش می کند. امام علی(ع) در حدیثی فرمود:

«جُمِعَ خَیْرُ الدُّنْیَا وَ الْآخِرَةِ فِی کِتْمَانِ السِّرِّ وَ مُصَادَقَةِ الْأَخْیَارِ وَ جُمِعَ الشَّرُّ فِی الْإِذَاعَةِ وَ مُؤَاخَاةِ الْأَشْرَار»؛(3) (تمام خیر دنیا و آخرت در این دو چیز نهفته شده: کتمان سرَ و دوستی با نیکان و تمام شر در این دو چیز نهفته است؛ افشای اسرار و دوستی با اشرار).

ص: 266

علامه طباطبایی درباره نوع خطابی که به زنان پیامبر شده است، می نویسد:

لحن آیات در اظهار پیامبر(ص) بر کسی که اذیتش کرده و بدی برایش خواسته و تشدید عتاب بر کسی خواسته بر پیامبر(ص) غلبه یابد، عجیب و شگفت انگیز است و اول پیامبر(ص) را مخاطب قرار می دهد، سپس خطاب را به مومنان برمی گرداند «و اذا اَسرَّالنبی» سپس به آن دو زن خطاب می کند و می گوید که قلب آن دو با آن کاری که کرده اند، منحرف به گناه شده است؛ اما آن ها را به توجه از گناهانشان امر نمی کند؛ بلکه بیان می کند برای آن دو نفر که بین دو کار قرار گرفته اند؛ یا توبه کنند یا غلبه و چیره جویی بر کسی کنند که خدا جبرئیل و مؤمنان صالح و ملائکه مولای او هستند. بعد هم اظهار امید می کند که اگر طلاقشان دهد، خدا بهتر از آن ها را روزی پیامبر(ص) کند و بعد هم امر می کند که با کفار و منافقان جهاد کند و بر آنان سخت بگیرد. در آخر هم دو مثال می زند؛ مثالی برای کافران، مثالی برای مومنان. بعد هم در سوره بعد، کلام را دایر مدار همین دو گروه می کند؛ گروه مومنان را با جمله (یا أَیُّهَا الَّذِینَ آمَنُوا قُوا أَنْفُسَکُمْ وَ أَهْلِیکُم...) و گروه کفار را با جمله (یا أَیُّهَا الَّذِینَ کَفَرُوا لا تَعْتَذِرُوا...).(1)

(یَا أَیُّهَا الَّذِینَ آمَنُوا قُوا أَنْفُسَکُمْ وَأَهْلِیکُمْ نَارًا وَقُودُهَا النَّاسُ وَالْحِجَارَةُ عَلَیْهَا مَلائِکَةٌ غِلاظٌ شِدَادٌ لا یَعْصُونَ اللَّهَ مَا أَمَرَهُمْ وَیَفْعَلُونَ مَا یُؤْمَرُونَ)؛(2) (ای کسانی که ایمان آورده اید! خودتان و خانواده تان را از آتشی نگاه دارید که هیزم آن مردم و سنگ ها هستند. ملائکه خشن و سختگیری بر آن گمارده شده اند که در مورد آن چه امر شده اند، از خدا نافرمانی نمی کنند و آن چه را امر شده اند، انجام می دهند).

این آیه مهم ترین آیه در حوزه امر به معروف و نهی از منکر خانواده است و مفسران به تفصیل درباره آن سخن گفته اند.

بعد از سرزنش بعضی از همسران پیامبر(ص) در آیات قبل از سوره تحریم،اینک خداوند

ص: 267

دستوراتی درباره تعلیم و تربیت اعضای خانواده به مومنان می دهد.

نخست: می فرماید: «ای کسانی که ایمان آورده اید! خود و خانواده خویش را از آتشی که هیزم آن انسان ها و سنگ ها هستند، نگاه دارید».

منظور از نگهداری خود، ترک گناهان و حفظ خود در برابر شهوات است، و مقصود از نگهداری خانواده، تعلیم، تربیت، امر به معروف، نهی از منکر و فراهم ساختن محیطی پاک از گناه آلودگی، است.

تعبیر «قوا» (نگاه دارید) نشان می دهد اگر خانواده به حال خود رها شوند، به سوی آتش پیش می روند و سرپرست خانواده است که باید آنها را از گناه و جهنم حفظ می کند، لذا قرآن به کارکرد پیشگیرانه خانواده توجه جدی می دهد و طبق روایات تفسیری علاوه بر پیشگیری، بر بازداری از تداوم گناه با امر به معروف و نهی از منکر هم توجه دارد. در حقیقت آیه ظریفیت این را دارد که هم برای پیشگیری از گناه وهم برای امر به معروف و نهی از منکر مستند باشد.

با توجه به معنای وقود (ماده قابل آتش گرفتن)،شعله های آتش دوزخ از وجود انسان ها زبانه می کشد! و از درون همه سنگ ها!

بعضی از مفسران منظور از «حجاره» را بت هایی دانسته اند که مردم از سنگ می ساختند، و پرستش می کردند.

خداوند در آیه بعد وضع کفار را چنین بازگو می کند: «ای کسانی که کافر شده اید! امروز عذرخواهی نکنید، چرا که تنها به اعمالتان جزا داده می شوید». قرار گرفتن آیه بعد از خطاب به مومنان در آیه گذشته نشان می دهد اگر مردم به مسئولیت پیشگیری و بازداری در مورد اعضای خانواده عمل نکنند؛ ممکن است کارشان به جایی رسد که در قیامت این گونه مورد خطاب واقع شوند.

آیات مذکور نشان می دهد که علاوه بر قرار گرفتن خانواده تحت دستور کلی امر به معروف و نهی از منکر، این نهاد از منظر «اهل» بودن نیز به طور مستقل مخاطب قرار می گیرد و هر فرد مسلمانی در برابر همسر و فرزندانش مسئولیت نگهداری، بازداری و پیشگیری از سقوط آنان در آتش جهنم را هم به دوش دارد و با صلاح خانواده است که می توان در چشم انداز کلی به اصلاح و نجات واحدهای بزرگ تر اجتماعی و در نهایت جامعه چشم دوخت.

درباره چگونگی نگهداری از گناه و آتش جهنم، بعد از نزول آیه از یاران پیامبر(ص) سؤال شد: چگونه خانواده خود را از آتش دوزخ حفظ کنم، فرمود:

ص: 268

«تَأْمُرُهُمْ بِمَا أَمَرَ اللَّهُ، وَ تَنْهَاهُمْ عَمَّا نَهَاهُمُ اللَّهُ، فَإِنْ أَطَاعُوکَ کُنْتَ قَدْ وَقَیْتَهُمْ، وَ إِنْ عَصَوْکَ کُنْتَ قَدْ قَضَیْتَ مَا عَلَیْکَ»؛(1) (آنها را امر به معروف و نهی از منکر می کنی، اگر از تو پذیرفتند آنها را از آتش دوزخ حفظ کرده ای، و اگر نپذیرفتند، وظیفه خود را انجام داده ای).

آن حضرت در حدیثی دیگر این مسئولیت را در همه ابعادی از زندگی که مسئله سرپرستی و رهبری در هر سطحی مطرح است، چنین تذکر می دهد:

«أَلَا کُلُّکُمْ رَاعٍ وَ کُلُّکُمْ مَسْئُولٌ عَنْ رَعِیَّتِهِ فَالْأَمِیرُ عَلَی النَّاسِ رَاعٍ وَ هُوَ مَسْئُولٌ عَنْ رَعِیَّتِهِ وَ الرَّجُلُ رَاعٍ عَلَی أَهْلِ بَیْتِهِ وَ هُوَ مَسْئُولٌ عَنْهُمْ فَالْمَرْأَةُ رَاعِیَةٌ عَلَی أَهْلِ بَیْتِ بَعْلِهَا وَ وُلْدِهِ وَ هِیَ مَسْئُولَةٌ عَنْهُمْ وَ الْعَبْدُ رَاعٍ عَلَی مَالِ سَیِّدِهِ وَ هُوَ مَسْئُولٌ عَنْهُ أَلَا فَکُلُّکُمْ رَاعٍ وَ کُلُّکُمْ مَسْئُولٌ عَنْ رَعِیَّتِه»؛(2) (آگاه باشید همه شما نگهبانید، و همه در برابر کسانی که مامور نگهبانی آنها هستید ،مسئولید، امیر و رئیس حکومت اسلامی نگهبان مردم است و در برابر آنها مسئول است، مرد نگهبان خانواده خویش است و در مقابل آنها مسئول، زن نیز نگهبان خانواده شوهر و فرزندان است و در برابر آنها مسئول می باشد، بدانید همه شما نگهبانید و همه شما در برابر کسانی که مامور نگهبانی آنها هستید، مسئول می باشید)!

امیر مؤمنان علی(ع) در تفسیر آیه فرمود:

«عَلِّمُوا أنفُسَکُم و أهلیکُم الخَیرَ و أدِّبُوهُم»؛(3) (خود و خانواده خویش را نیکی بیاموزید و آنها را ادب کنید).

(یَا نِسَاءَ النَّبِیِّ لَسْتُنَّ کَأَحَدٍ مِنَ النِّسَاءِ إِنِ اتَّقَیْتُنَّ فَلا تَخْضَعْنَ بِالْقَوْلِ فَیَطْمَعَ الَّذِی فِی قَلْبِهِ مَرَضٌ وَقُلْنَ قَوْلا مَعْرُوفًا وَقَرْنَ فِی بُیُوتِکُنَّ وَلا تَبَرَّجْنَ تَبَرُّجَ

ص: 269

الْجَاهِلِیَّةِ الأولَی وَأَقِمْنَ الصَّلاةَ وآتِینَ الزَّکَاةَ وَأَطِعْنَ اللَّهَ وَرَسُولَهُ إِنَّمَا یُرِیدُ اللَّهُ لِیُذْهِبَ عَنْکُمُ الرِّجْسَ أَهْلَ الْبَیْتِ وَیُطَهِّرَکُمْ تَطْهِیرًا وَاذْکُرْنَ مَا یُتْلَی فِی بُیُوتِکُنَّ مِنْ آیَاتِ اللَّهِ وَالْحِکْمَةِ إِنَّ اللَّهَ کَانَ لَطِیفًا خَبِیرًا)؛(1) (ای همسران پیامبر! شما مانند هیچ یک از زنان [دیگر] نیستید، اگر سَرِ پروا دارید پس به ناز سخن مگویید تا آن که در دلش بیماری است طمع ورزد و گفتاری شایسته گویید و در خانه هایتان قرار گیرید و مانند روزگار جاهلیّتِ قدیم زینت های خود را آشکار مکنید و نماز برپا دارید و زکات بدهید و خدا و فرستاده اش را فرمان برید. خدا فقط می خواهد آلودگی را از شما خاندان [پیامبر] بزداید و شما را پاک و پاکیزه گرداند و آنچه را که از آیات خدا و [سخنانِ] حکمت [آمیز] در خانه های شما خوانده می شود یاد کنید. در حقیقت، خدا همواره دقیق و آگاه است).

در این آیات پیامبر اکرم(ص) از زبان خدا و قرآن کریم به زنان خود یادآور می شود که شما به خاطر انتساب به پیامبر(ص) از یک سو،و قرار گرفتن در کانون وحی و شنیدن آیات قرآن و تعلیمات اسلام از سوی دیگر دارای موقعیت خاصی هستید که می تواند موجب شود سرمشقی برای همه زنان باشید، البته چه در مسیر تقوا و اطاعت و چه در مسیر گناه و نافرمانی.

بنابراین موقعیت خود را درک کنید و مسئولیت سنگین خویش را به فراموشی نسپارید و بدانید که اگر تقوا پیشه کنید در پیشگاه خدا مقام بسیار ممتازی خواهید داشت.

به دنبال این مقدمه که آنان را برای پذیرش مسئولیت ها آماده می سازد و شخصیت می دهد، نخستین دستور را در زمینه عفت صادر می کند به گونه ای هوس انگیز سخن نگویید که بیماردلان در شما طمع کنند.

در پایان آیه دومین دستور را به این گونه شرح می دهد:

شما باید به صورت شایسته ای که مورد رضای خدا و پیامبر(ص) و همراه با حق و عدالت باشد سخن بگویید.

ص: 270

در حقیقت جمله «لا تخضعن بالقول» اشاره به کیفیت سخن گفتن دارد و جمله «قُلْنَ قَوْلًا مَعْرُوفاً» به محتوای سخن توجه می نماید.

البته «قول معروف» (گفتار نیک و شایسته) معنی وسیعی دارد که علاوه بر آنچه گفته شد، هر گونه گفتار باطل و بیهوده و گناه آلود و مخالف حق را نفی می کند.

ضمناً جمله اخیر می تواند، توضیحی برای جمله نخست باشد، مبادا کسی تصور کند که باید برخورد زنان پیامبر(ص) با مردان بیگانه موذیانه یا دور از ادب باشد، بلکه باید برخورد شایسته و مؤدبانه و در عین حال بدون هیچگونه جنبه های تحریک آمیز داشته باشد.

سپس سومین دستور را که آن در زمینه رعایت

عفت است چنین بیان می کند: شما در خانه های خود بمانید و همچون جاهلیت نخستین میان جمعیت ظاهر نشوید و اندام و وسائل زینت خود را در معرض تماشای دیگران قرار ندهید.

تبرج به معنی آشکار شدن در برابر مردم است؛ منظور از جاهلیت اولی نیز همان جاهلیتی است که مقارن عصر پیامبر اکرم(ص) بوده است. در تاریخ آمده است زنان آن موقع حجاب درستی نداشتند، و دنباله روسری های خود را به پشت سر می انداختند؛ به طوری که گلو و قسمتی از سینه و گردنبند و گوشواره های آنها نمایان بود، و به این ترتیب قرآن همسران پیامبر(ص) را از این گونه اعمال باز می دارد.(1)

(یَا بُنَیَّ أَقِمِ الصَّلاةَ وَأْمُرْ بِالْمَعْرُوفِ وَانْهَ عَنِ الْمُنْکَرِ وَاصْبِرْ عَلَی مَا أَصَابَکَ إِنَّ ذَلِکَ مِنْ عَزْمِ الأمُورِ)؛(2) (پسرم نماز را به پا دار و امر به معروف کن و نهی از منکر نما و در برابر مصائبی که به تو می رسد).

لقمان فرزندش را بعد از دستور نماز، به امر به معروف و نهی از منکرتوجه می دهد، سپس او را به استقامت فرا می خواند.

در همه کارهای اجتماعی مخصوصاً در امر به معروف و نهی از منکر، مشکلات فراوانی وجود دارد، و سود پرستان سلطه جو، و گنهکاران آلوده و خودخواه، به آسانی تسلیم نمی شوند، و حتی در مقام اذیت و آزار، و متهم ساختن آمران به معروف و ناهیان از منکر بر می آیند، لذا

ص: 271

بدون صبر و استقامت و شکیبایی هرگز نمی توان بر این مشکلات پیروز شد.

نکته مهم در این آیه و آیات قبل و بعد آن، وظایف والدین نسبت به فرزندانشان است، که یکی از آن ها سفارش به نماز، دیگری سفارش به امر به معروف .... است. بنابراین سرپرست خانواده نه تنها وظیفه دارد خانواده را امر به معروف و نهی از منکر کند و مانع گناهان یا ترک واجبات آن ها شود؛ که وظیفه دارد خود آنان را هم سربازانی در راه امر به معروف و نهی از منکر تربیت کند، برخی از نکات آیه عبارت است از:

1- فرزندان خود را از طریق سفارش به نماز، مومن و خدایی و از طریق سفارش به امر به معروف و نهی از منکر، افرادی مسئول و اجتماعی تربیت کنیم.

2- آگاهی فرزندان را به قدری بالا ببریم که معروف ها و منکرها را بشناسد تا بتوانند امر نهی کنند .

3- کسی که می خواهد در جامعه امر و نهی کند و قهراٌ با هوس های مردم درگیر شود، باید به وسیله نماز خود را بسازد.

(وَالَّذِی قَالَ لِوَالِدَیْهِ أُفٍّ لَکُمَا أَتَعِدَانِنِی أَنْ أُخْرَجَ وَقَدْ خَلَتِ الْقُرُونُ مِنْ قَبْلِی وَهُمَا یَسْتَغِیثَانِ اللَّهَ وَیْلَکَ آمِنْ إِنَّ وَعْدَ اللَّهِ حَقٌّ فَیَقُولُ مَا هَذَا إِلا أَسَاطِیرُ الأوَّلِینَ)؛(1) (و آن کسی که به پدر و مادرش می گوید: اف بر شما! آیه به من وعده می دهید که روز قیامت مبعوث می شوم؛ در حالی که قبل از من اقوام زیادی بودند و مردند و هرگز مبعوث نشدند).

در این آیات سخن از کسانی است که بی ایمان و حق نشناس و عاق والدین هستند. قرآن می فرماید:

اما پدر و مادر مؤمن در مقابل این فرزند خیره سر تسلیم نمی شدند «آنها فریاد می کشند و خدا را به یاری می طلبند که وای بر تو ای فرزند! ایمان بیاور که وعده خدا حق است. اما او هم چنان به لجاجت و خیره سری خود ادامه می دهد، و با تکبر و بی اعتنایی» می گوید:

اینها چیزی جز افسانه های پیشینیان نیست. آری پدر و مادر دلسوز او هر چه تلاش و کوشش می کنند که او را از گرداب جهل و بیخبری نجات دهند تا این فرزند دلبند گرفتار عذاب

ص: 272

دردناک الهی نشود او هم چنان در کفر خود پافشاری می کند و اصرار می ورزد، و سرانجام او را رها می کنند.(1)

این موضوع در روایات هم مورد توجه است، از جمله امیرمومنان(ع) از رسول خدا(ص) نقل کرده است:

«أَیُّمَا رَجُلٍ رَأَی فِی مَنْزِلِهِ شَیْئاً مِنَ الْفُجُورِ فَلَمْ یُغَیِّرْ بَعَثَ اللَّهُ تَعَالَی طَیْراً أَبْیَضَ تَظَلُّ عَلَیْهِ أَرْبَعِینَ صَبَاحاً فَیَقُولُ کُلَّمَا دَخَلَ وَ خَرَجَ غَیِّرْهُ غَیِّرْهُ فَإِنْ غَیَّرَ وَ إِلَّا مَسَحَ رَأْسَهُ بِجَنَاحِهِ عَلَی عَیْنَیْهِ فَإِنْ رَأَی حَسَناً لَمْ یَرَهُ حَسَناً وَ إِنْ رَأَی قَبِیحاً لَمْ یُنْکِرْ»؛(2) (هر مردی در خانه اش چیزی از فجور (بدکاری ها) ببیند و آن را اصلاح نکند، خداوند پرنده ای سفید را برمی انگیزد که چهل صبح بر رد خانه اش پر می گستراند و هرگاه آن مرد داخل خانه یا از آن خارج شود، می گوید: اصلاح کن، اصلاح کن. اگر اصلاح کرد که هیچ؛ و گرنه آن پرنده بال هایش را به دو چشم او می کشد که اگر به خوبی نگاه کند، آن را خوب نمی بیند و اگر به بدی بنگرد، آن را بد نمی بیند).

آیات در این ارتباط را مرور می کنیم:

(وَوَصَّیْنَا الإنْسَانَ بِوَالِدَیْهِ حَمَلَتْهُ أُمُّهُ وَهْنًا عَلَی وَهْنٍ وَفِصَالُهُ فِی عَامَیْنِ أَنِ اشْکُرْ لِی وَلِوَالِدَیْکَ إِلَیَّ الْمَصِیرُ وَإِنْ جَاهَدَاکَ عَلی أَنْ تُشْرِکَ بِی مَا لَیْسَ لَکَ بِهِ عِلْمٌ فَلا تُطِعْهُمَا وَصَاحِبْهُمَا فِی الدُّنْیَا مَعْرُوفًا...)؛(1) (و ما به انسان در باره پدر و مادرش سفارش کردیم، مادرش او را با زحمت روی زحمت حمل کرد، دوران شیرخوارگی او در دو سال پایان می یابد (آری به او توصیه کردم) که شکر برای من و برای پدر و مادرت بجا آور که بازگشت همه شما به سوی من است و هر گاه آنها تلاش کنند که موجودی را شریک من قرار دهی که از آن آگاهی نداری (بلکه می دانی باطل است) از آنها اطاعت مکن، ولی با آنها در دنیا به طرز شایسته رفتار کن).

توصیه به نیکی در مورد پدر و مادر، ممکن است این توهّم را برای بعضی ایجاد کند که حتی در مسئله عقائد و کفر و ایمان، باید با آنها مماشات کرد، در حالی که هرگز نباید رابطه انسان با پدر و مادرش، مقدم بر رابطه او با خدا باشد، و هرگز نباید عواطف خویشاوندی حاکم بر اعتقاد مکتبی او گردد. تعبیر به «جاهداک» اشاره به این است که پدر و مادر گاه به گمان اینکه سعادت فرزند را می خواهند، تلاش می کنند که او را به عقیده انحرافی خود بکشانند، و این در مورد همه پدران و مادران دیده می شود.وظیفه فرزندان این است که هرگز در برابر این فشارها تسلیم نشوند، و استقلال فکری خود را حفظ کرده، عقیده توحید را با هیچ چیز معاوضه نکنند..... در ادامه برای رفع توهم جواز توهین و بی حرمتی به پدر و مادر توضیح می دهد که به طرز شایسته با آن ها رفتار کن.(2)

(وَوَصَّیْنَا الإنْسَانَ بِوَالِدَیْهِ حُسْنًا وَإِنْ جَاهَدَاکَ لِتُشْرِکَ بِی مَا لَیْسَ لَکَ بِهِ عِلْمٌ فَلا تُطِعْهُمَا إِلَیَّ مَرْجِعُکُمْ فَأُنَبِّئُکُمْ بِمَا کُنْتُمْ تَعْمَلُونَ)؛(3) (و ما به انسان توصیه کردیم به پدر و مادرش نیکی کند و اگر آن ها تلاش کنند برای من شریک قائل شوی که به آن

ص: 274

آگاهی نداری، از آن ها اطاعت مکن؛ بازگشت همه به سوی من است و شما را از آن چه انجام می دادید، باخبر خواهم ساخت).

از این آیه یک اصل کلی استفاده می شود؛ این که هیچ چیز نمی تواند بر ارتباط انسان با خدا حاکم شود؛ حتی پیوند با پدر و مادر که نزدیک ترین پیوند عاطفی است. از امیرمومنان علی(ع) معیار روشنی را در این مسایل به دست می دهد.(1)

«یَقُولُونَ لَئِنْ رَجَعْنَا إِلَی الْمَدِینَةِ لَیُخْرِجَنَّ الأعَزُّ مِنْهَا الأذَلَّ وَلِلَّهِ الْعِزَّةُ وَلِرَسُولِهِ وَلِلْمُؤْمِنِینَ وَلَکِنَّ الْمُنَافِقِینَ لا یَعْلَمُونَ»؛(2) (می گویند اگر به مدینه برگردیم، حتماً عزیزها، ذلیل ها را بیرون می کنند! در حالی که عزّت مخصوص خدا ورسول او و مومنان است؛ اما منافقان نمی دانند).

شان نزولی برای این آیه در کتب تاریخ و حدیث و تقسیر آمده است که خلاصه اش چنین است:

بعد از غزوه بنی المصطلق (سال ششم هجری در سرزمین قدید)دو نفر از مسلمانان، از طایفه انصار و مهاجر هنگام گرفتن آب از چاه با هم اختلاف پیدا کردند و قبیله های خود را به یاری طلبیدند، یک نفر از مهاجران به یاری دوستش آمد، و عبد اللَّه بنُ ابّیَ که از سرکرده های معروف منافقان به یاری مرد انصاری شتافت، و مشاجره لفظی شدیدی درگرفت، عبد اللَّه گفت: ما این گروه مهاجران را پناه دادیم و کمک کردیم، اما کار ما شبیه ضرب المثل معروفی است که می گوید: سگت را فربه کن تا تو را بخورد. به خدا سوگند اگر به مدینه بازگردیم، عزیزان، ذلیلان را بیرون خواهند کرد و منظورش از عزیزان، خود و اتباعش بود و از ذلیلان مهاجران بود.

زید بن ارقم خبر را به رسول خدا(ص) رساند و از آن طرف سخن وی به گوش پسرش هم رسید. او خدمت پیامبر(ص) آمد و عرض کردم: شنیده ام می خواهید پدرم را به قتل برسانید، اگر چنین است به خود من دستور دهید سرش را جدا کرده برای شما

ص: 275

می آورم! زیرا مردم می دانند کسی نسبت به پدر و مادرش از من نیکوکارتر نیست، از این می ترسم دیگری او را به قتل برساند و من نتوانم بعد از آن به قاتل پدرم نگاه کنم، و او را به قتل برسانم و به خاطر کشتن مومنی، جهنمی شوم.

پیغمبر(ص) فرمود: مسئله کشتن پدرت مطرح نیست، تا پدرت با ما است با او مدارا و نیکی کن. مدتی بعد که لشکر به مدینه رسید، وحی الهی هم تایید کرد که عبدالله ابی آن حرف ها را زده است.

در این هنگام عبد اللَّه ابی نزدیک مدینه رسیده بود. وقتی خواست وارد شهر شود پسرش آمد و راه را بر پدر بست و گفت وای بر تو چه می کنی؟ پسرش گفت: به خدا سوگند جز به اجازه رسول خدا(ص) نمی توانی وارد مدینه شوی و امروز می فهمی عزیز و ذلیل کیست؟ عبد اللَّه شکایت پسرش را خدمت رسول خدا فرستاد، پیامبر(ص) به پسرش پیغام داد که بگذارپدرت داخل شهر شود، فرزندش گفت: حالا که اجازه رسول خدا آمد مانعی ندارد. عبد اللَّه وارد شهر شد، اما چند روزی بیشتر نگذشت که بیمار گشت و از دنیا رفت!(1)

مبدء و معاد پیوند می دهد که عامل بازدارندگی از فحشاء و منکر است و اجزای این عمل عبادی و نیز مقدمات آن مانند اجتناب از حرام و غضب و .... سدَی در برابر گناه ایجاد می کند؛ البته میزان این بازدارندگی و نهی از فحشا و منکر متفاوت است؛ در عین حال ممکن نیست کسی نماز بخواند و هیچگونه اثری در او نبخشد هر چند نمازش صوری باشد، هر چند آلوده گناه باشد، البته این گونه نماز تاثیرش کم است، این گونه افراد اگر همان نماز را نمی خواندند از این هم آلوده تر بودند و روشن تر این که نهی از فحشاء و منکر سلسله مراتب و درجات زیادی دارد و هر نمازی به نسبت رعایت شرایط دارای بعضی از این درجات است.

نهی در این جا فقط نهی تشریعی نیست، بلکه نهی تکوینی است، و نماز هم نهی تکوینی از فحشاء و منکر می کند و هم نهی تشریعی.(1)پیامبر خدا(ص) فرمود:

«مَنْ لَمْ تَنْهَهُ صَلَاتُهُ عَنِ الْفَحْشَاءِ وَ الْمُنْکَرِ لَمْ یَزْدَدْ مِنَ اللَّهِ إِلَّا بُعْداً»؛(2) (کسی که نمازش او را از فحشاء و منکر باز ندارد، بهره ای از نماز، جز دوری از خدا، ندارد).

«لَا صَلَاةَ لِمَنْ لَمْ یُطِعِ الصَّلَاةَ وَ طَاعَةُ الصَّلَاةِ أَنْ تَنْهَی عَنِ الْفَحْشَاءِ وَ الْمُنْکَر»؛ (کسی که اطاعت فرمان نماز نکند نمازش نماز نیست، و اطاعت نماز این است که نهی آن را از فحشاء و منکر به کار بندد).

جوانی از انصار نماز را با پیامبر(ص) ادا می کرد اما با این حال آلوده گناهان زشتی بود، وقتی ماجرا را به پیامبر(ص) گفتند، فرمود:

«إِنَ صَلَاتَهُ تَنْهَاهُ یَوْما»؛ (سرانجام نمازش روزی او را از این اعمال باز می دارد).

این اثر نماز چنان قطعی است که امام صادق(ع) آن را عنوان معیار سنجش نماز می داند و می فرماید:

«مَنْ أَحَبَ أَنْ یَعْلَمَ أَ قُبِلَتْ صَلَاتُه ام لَمْ تُقْبَلْ فَلْیَنْظُرْ هَلْ مَنَعَتْهُ صَلَاتُهُ عَنِ الْفَحْشَاءِ وَ الْمُنْکَرِ فَبِقَدْرِ مَا مَنَعَتْهُ قُبِلَتْ مِنْهُ!»؛ (کسی که دوست دارد ببیند آیا نمازش مقبول درگاه الهی شده یا نه؟ باید ببیند آیا این نماز او را از زشتی ها و منکرات باز داشته یا

ص: 277

نه؟ به همان مقدار که بازداشته، نمازش قبول است)!

پیامبر اکرم(ص) از یاران خود پرسید:

«لَوْ کَانَ عَلَی بَابِ دَارِ أَحَدِکُمْ نَهَرٌ فَاغْتَسَلَ فِی کُلِّ یَوْمٍ مِنْهُ خَمْسَ مَرَّاتٍ أَ کَانَ یَبْقَی فِی جَسَدِهِ مِنَ الدَّرَنِ شَیْ ءٌ قُلْنَا لَا قَالَ فَإِنَّ مَثَلَ الصَّلَاةِ کَمَثَلِ النَّهَرِ الْجَارِی کُلَّمَا صَلَّی صَلَاةً کَفَّرَتْ مَا بَیْنَهُمَا مِنَ الذُّنُوبِ»؛(1) (اگر بر در خانه یکی از شما نهری از آب صاف و پاکیزه باشد و در هر روز پنج بار خود را در آن شستشو دهد، آیا چیزی از آلودگی و کثافت در بدن او می ماند).

عرض کردند: نه. فرمود:

نماز درست همانند این آب جاری است، هر زمان که انسان نمازی می خواند گناهانی که در میان دو نماز انجام شده است از میان می رود.

امام در پاسخ نامه ای که از فلسفه نماز در آن سؤال شده بود چنین فرمود:

علت تشریع نماز این است که توجه و اقرار به ربوبیت پروردگار است، و مبارزه با شرک و بت پرستی، و قیام در پیشگاه پروردگار در نهایت خضوع و نهایت تواضع، و اعتراف به گناهان و تقاضای بخشش از معاصی گذشته، و نهادن پیشانی بر زمین همه روز برای تعظیم پروردگار و نیز هدف این است که انسان همواره هشیار و متذکر باشد، گرد و غبار فراموشکاری بر دل او ننشیند، مست و مغرور نشود، خاشع و خاضع باشد، طالب و علاقمند افزونی در مواهب دین و دنیا گردد.

علاوه بر اینکه مداومت ذکر خداوند در شب و روز که در پرتو نماز حاصل می گردد، سبب می شود که انسان مولا و مدبر و خالق خود را فراموش نکند، روح سرکشی و طغیانگری بر او غلبه ننماید و همین توجه به خداوند و قیام در برابر او، انسان را از معاصی باز می دارد و از انواع فساد جلوگیری می کند.(2)

برخی دیگر از نکات مهم این آیه که نشان از آمر به معروف و ناهی از منکر بودن نماز

ص: 278

دارد، عبارت است از:

1- نقش اصلاحی نماز در فرد و جامعه حدسی و پیشنهادی نیست، بلکه قطعی است. «انّ» در «إِنَّ الصَّلاةَ» و جمله اسمیه گویای صحت این برداشت است.

2- اگر نمازِ انسان، او را از فحشا و منکر باز نداشت، باید در قبولی نماز خود شک کند.

3- گسترش کارهای نیک و معروف، به طور طبیعی مانع رشد منکر است.

درباره این که چگونه نماز فرد و جامعه را از فحشا و منکر باز می دارد، می توان چهار جواب داد:

اول: ریشه تمام منکرات غفلت است و خداوند در آیه 179 سوره اعراف، انسان غافل را از حیوان بدتر شمرده است. (أُولئِکَ کَالْأَنْعامِ بَلْ هُمْ أَضَلُّ أُولئِکَ هُمُ الْغافِلُونَ) و نماز چون یاد خدا و بهترین وسیله غفلت زدایی است، پس زمینه منکرات را از بین می برد.

دوم: اقامه نماز و داشتن رنگ الهی، مانع گرفتن رنگ شیطانی است. چنان که کسی که لباس سفید بپوشد، حاضر نیست در جای کثیف و آلوده بنشیند.

سوم: در کنار نماز، معمولًا توصیه به زکات شده است، که فرد را از منکر بخل و بی تفاوتی در برابر محرومان و جامعه را از منکر فقر که زمینه رویکرد به منکرات است، رها می سازد.

چهارم: نماز، دارای احکام و دستوراتی است که رعایت هر یک از آنها انسان را از بسیاری گناهان باز می دارد، برای مثال:

یک: شرط حلال بودن مکان و لباس نمازگزار، انسان را از تجاوز به حقوق دیگران باز می دارد.

دو: رعایت شرط پاک بودن آب وضو، مکان،

لباس و بدن نمازگزار، انسان را از آلودگی و بی مبالاتی دور می کند.

سه: شرط اخلاص، انسان را از منکر شرک، ریا و سُمعه باز می دارد.

چهار: شرط قبله، انسان را از منکر بی هدفی و به هر سو توجّه کردن باز می دارد.

پنجم: رکوع و سجده، انسان را از منکر تکبّر باز می دارد.

ششم: توجّه به پوشش مناسب در نماز، انسان را از منکر برهنگی و بی حیایی حفظ می کند.

هفتم: توجّه به عدالت امام جماعت، سبب دوری افراد از فسق و خلاف می شود.

ص: 279

هشتم: نماز جماعت، انسان را از گوشه گیری نابجا نجات می دهد.

نهم: احکام و شرایط نماز جماعت، بسیاری از ارزش ها را زنده می کند از جمله: مردمی بودن، جلو نیافتادن از رهبر، عقب نماندن از جامعه، سکوت در برابر سخن حقّ امام جماعت، نظم و انضباط، ارزش گذاری نسبت به انسان های با تقوا، دوری از تفرقه، دوری از گرایش های مذموم نژادی، اقلیمی، سیاسی و حضور در صحنه که ترک هر یک از آنها، منکر است.

دهم: لزوم تلاوت سوره حمد در هر نماز، رابطه انسان را با آفریننده جهان، «رَبِّ الْعالَمِینَ»، با تشکّر، تعبّد و خضوع در برابر او، (إِیَّاکَ نَعْبُدُ) با توکّل و استمداد از او، (إِیَّاکَ نَسْتَعِینُ)، با توجّه و یادآوری معاد، (مالِکِ یَوْمِ الدِّینِ) با رهبران معصوم و اولیای الهی، (أَنْعَمْتَ عَلَیْهِمْ)، با برائت از رهبران فاسد، «غَیْرِ الْمَغْضُوبِ» و رابطه انسان را با دیگر مردم جامعه «نَعْبُدُ و نَسْتَعِینُ» بیان می کند که غفلت از هر یک از آنها منکر، یا زمینه ساز منکری بزرگ است.(1)

ص: 280

ص: 281

ص: 282

این روی در این بخش نمونه هایی قرآنی از این شیوه ها را مرور می کنیم که در نهایت به افزایش سطح آگاهی و ادراکی مخاطبان می انجامند؛ هر چند در نگاه اول در برخی از این شیوه ها امرو نهی صریح وجود ندارد، اما تاثیر گذاری و بازداری عملی آنها از منکرات موجب می شود از آنها نیز در این بخش یاد شود. هم چنین این شیوه ها در مواردی که امر نهی صریح، پاسخگو و مفید فایده نیست، بسیار پرکاربرد هستند و از قضا این روش های به ظاهر غیر آمرانه در اصلاحات اجتماعی بسیار موثر می باشند.

قرآن در این آیه به این اصل کلی اشاره می کند که «آنچه ارزش دارد، حقیقت است، نه ظاهر سازی»، لذا ایمان خالص و عمل صالح پذیرفته می شود.

توضیح این که بر اساس آیات سورۀ «مائده» یهود و نصاری به خود می بالیدند که دینشان از ادیان دیگر بهتر است و بهشت در انحصار آنان است، اما آیه توضیح می دهد ایمان ظاهری بدون عمل صالح، از هر کسی (مسلمانان، یهودی، نصاری) که باشد، بی ارزش است و فقط ایمان واقعی با کار نیک ارزش دارد.

به این ترتیب آیه با بیان این دلیل که شرط ایمان و امنیت و ارزش مندی، همراهی ایمان با عمل صالح است؛ نه وابستگی به گروهی خاص، می کوشد منحرفان ناآگاه را با منطق صحیح آشناسازد و موجبات خروج آنان از توهّم و تفاخر نابه جا و جهنمی دانستن دیگران را فراهم آورد و البته آیات دیگر مانند: (قُلْ یا أَهْلَ الْکِتابِ لَسْتُمْ عَلی شَیْ ءٍ حَتَّی تُقِیمُوا التَّوْراةَ وَ الإْنْجِیلَ وَ ما أُنْزِلَ إِلَیْکُمْ مِنْ رَبِّکُمْ)؛(1) (بگو ای اهل کتاب شما ارزشی نخواهید داشت؛ مگر زمانی که تورات و انجیل و آنچه را از سوی پروردگارتان بر شما نازل شده است، برپادارید)، نشان می دهد اگر یهود، نصاری و مانند آنها به محتوای کتب خود عمل می کردند، به پیامبر اسلام(ص) ایمان می آوردند؛ چون بشارت ظهور او با ذکر صفات و نشانه ها در این کتب آسمانی آمده است(2).

این شیوه در آیات متعددی به کار رفته است. در برخی آیات خداوند با بیان علت امر و نهی های خود، به گسترش ادراک مخاطبان اقدام می کند، تا آنان با درک بیشتر مصالح امرو نهی پذیری و مفاسد ترک اوامر و نواهی الهی، تن به اوامر و نواهی الهی بدهند،(3) یا با شبهه زدایی از عوامل انحراف، آنها را به عیان در پیش چشم مخاطبانش می گذارد،(4) انحراف ها را برای مردم تبیین می کند،(5) باتبیین و شفاف سازی، گناهان را برای مردم مشخص می کند.(6)

ص: 285

در موارد متعددی دلایل متقن را برای مردم تبیین می کند تا به جذب آنان بپردازد.(1) و بارها شبهاتی را مطرح و پاسخ آنها را تشریح و تبیین می کند(2)؛ از استدلال تعجیزی بهره می برد.(3) با دلایل آشکاری به تهمت ها و... پاسخ می دهد و مانع تداوم انحراف می گردد(4) و پاسخ های مستدل به مجادلات می دهد.(5)

بِالإْیمانِ فَقَدْ ضَلَّ سَواءَ السَّبِیلِ)؛ (1) (آیا می خواهید از پیامبر خود، همان تقاضا ]ی نامعقولی[ را بکنیدکه پیش از این، از موسی کردند؟! ]و با این بهانه جویی ها، از ایمان آوردن سر باز زدند.[ کسی که کفر را به جای ایمان بپذیرد، از راه مستقیم ]عقل و فطرت[ گمراه شده است).

عده ای نزد رسول خدا(ص) آمدند و گفتند: نامه ای از خدا برای ما بیاور که قرائت کنیم و ایمان بیاوریم! یا نهرهایی جاری ساز تا از تو پیروی کنیم!.(2)

یا گروهی از عرب ها از پیامبر همان تقاضایی را کردند که یهود از موسی(ع) داشتند و گفتند: خدا را آشکارا به ما نشان ده تا ایمان بیاوریم! (3)

برخی هم گفته اند از پیامبر(ص) تقاضا کردند بتی برای آنان از درخت «ذات انواط» قرار دهد، همان گونه که جاهلان بنی اسرائیل به موسی(ع) گفتند:

(اجْعَلْ لَنا إِلهاً کَما لَهُمْ آلِهَهٌ)؛(4) (برای ما بتی قرار ده همان گونه که بت پرستان دارند)!

و در چنین موقعیتی آیه نازل شد و در برابر انحراف آنان ایستاد، زیرا گروهی برای این که زیر بار اوامر و نواهی و تکالیف الهی نروند و توجیهی برای گناه بیابند، این مطالبات را بهانه قرار می دادند. قرآن با این مقایسه مطالبات مردم با مردم عصر حضرت موسی(ع)، به مخاطبانش هشدار دهد اگر شما هم دنبال چنین تقاضای نامعقول بروید، بر سرتان همان خواهد آمد که بر سر قوم موسی(ع) آمد، پس دست از این کار بردارید و اگر از این نهی از منکر تبعیت نکنید، همان گونه که آنان دچار عذاب شدند، پیامدهای تلخ در انتظار شما هم هست. این روش را در آیات متعددی می توان مشاهده کرد.(5)

می شود. این شیوه را در آیات و روایات تفسیری متعددی می توان یافت.

گاهی پرسش و پاسخ، بیدارسازی وجدان را در پی دارد و خداوند با طرح موضوع وجدان پذیر و غیر قابل انکار مانند مرگ و حیات و ...، مخاطب را به دوری از گناه وامی دارد(1). گاهی از سوال انکاری و اعتراض در روایات تفسیری استفاده می شود(2) و گاهی این شیوه برای بیان معروف ها به کار می رود(3).

از منظر ادراکی و معرفتی، در شیوه پرسش، گناهکار در برابر آمر به معروف و ناهی از منکر، دلیلی برای ارتکاب گناه نمی یابد و توجیهاتش رنگ می بازد و از لحاظ وجدانی و درونی امتناع می شود که عملش بی پایه و سست بنیاد است. نمونه ای از این روش(4) را در این آیه می توان دید که حتی صدها سال بعد از نزول هم موجب رویگردانی گناهکاران بزرگی از عصیان می شود:

(أَ لَمْ یَأْنِ لِلَّذِینَ آمَنُوا أَنْ تَخْشَعَ قُلُوبُهُمْ لِذِکْرِ اللَّهِ وَ ما نَزَلَ مِنَ الْحَقِّ)؛(5) (آیا برای کسانی که ایمان آورده اند، هنگام آن نرسیده است که دل هایتان به یاد خدا و آن حقیقتی که نازل شده است، نرم گردد؟)

در آیه ای دیگر می خوانیم:

(أَ فَمَنِ اتَّبَعَ رِضْوانَ اللَّهِ کَمَنْ باءَ بِسَخَطٍ مِنَ اللَّهِ وَ مَأْواهُ جَهَنَّمُ وَ بِئْسَ الْمَصِیرُ هُمْ دَرَجاتٌ عِنْدَ اللَّهِ وَ اللَّهُ بَصِیرٌ بِما یَعْمَلُونَ)؛(6) (آیا کسی که از رضای خدا پیروی کرده، مانند کسی است که به خشم خدا بازگشته است؟! و جایگاه او جهنم، و پایان کار او بسیار بد است. هر یک از آنان، درجاتی در پیشگاه خدا دارند؛ و خداوند به آنچه انجام می دهند، بیناست.)

ص: 288

وقتی پیامبر(ص) فرمان حرکت به سوی «احد» را صادر کرد، جمعی از منافقان به بهانة این که یقین به وقوع جنگ ندارند، از حضور در میدان، خودداری کردند و بعضی از مسلمانان ضعیف الایمان نیز به آنها ملحق شدند(1) و به این ترتیب دچار منکر سیاسی بزرگ و خطرناکی شدند. آیة فوق سرنوشت آنها را تشریح می کند و می گوید: آیا کسانی که فرمان خدا را اطاعت کردند و از خشنودی او پیروی نمودند، همانند کسانی اند که به سوی خشم خدا بازگشتند و جایگاه آنها جهنم و بازگشت و پایان کار آنها، زشت و ناراحت کننده است.

درباره این روش در تفسیر نمونه می خوانیم:

قرآن حقایق دینی، اخلاقی و اجتماعی و سیاسی را در قالب سؤال، طرح می کند و ابعاد مختلف مسئله را در اختیار مخاطب می گذارد تا او با فکر و اندیشه و درک درونی و وجدانی یکی را انتخاب کند. این روش غیرمستقیم کارکرد فوق العاده ای در برنامه های تربیتی دارد؛ زیرا انسان، بیش از هر چیز به برداشت های خود از مسائل مختلف، اهمیت می دهد.

انسان هنگامی که مسئله به صورت مطلبی قطعی

طرح شود، گاهی در مقابل آن، مقاومت به خرج می دهد و به اندیشه مطلب جدید همچون یک فکر بیگانه می نگرد، ولی وقتی به صورت سؤال و احتمال طرح شود؛ به گونه ای که مخاطب پاسخ را از وجدان و قلب خود بشنود، آن را دستاورد تشخیص خود می داند و در مقابلش موضع گیری و مقاومت نمی کند.

قرآن بارها از این روش در برابر افراد لجوج استفاده می کند، مانند:(2)

1. (هَلْ یَسْتَوِی الَّذِینَ یَعْلَمُونَ وَ الَّذِینَ لا یَعْلَمُونَ)؛(3) (آیا دانایان با نادانان مساویند)؟

2. (هَلْ یَسْتَوِی الأْعْمی وَ الْبَصِیرُ أَ فَلا تَتَفَکَّرُونَ)؛(4) (بگو: آیا نابینا با شخص بینا مساوی است آیا فکر نمی کنید)؟

3. (قُلْ هَلْ یَسْتَوِی الأْعْمی وَ الْبَصِیرُ أَمْ هَلْ تَسْتَوِی الظُّلُماتُ وَ النُّورُ)؛(5) (بگو:

ص: 289

آیا شخص بینا با شخص نابینا مساوی است آیا تاریکی با روشنایی یکسان است)؟

در آیه ای دیگر می خوانیم:

(یَسْئَلُونَکَ عَنِ الْخَمْرِ وَ الْمَیْسِرِ قُلْ فِیهِما إِثْمٌ کَبِیرٌ وَ مَنافِعُ لِلنَّاسِ وَ إِثْمُهُما أَکْبَرُ مِنْ نَفْعِهِما وَ یَسْئَلُونَکَ ما ذا یُنْفِقُونَ قُلِ الْعَفْوَ کَذلِکَ یُبَیِّنُ اللَّهُ لَکُمُ الآْیاتِ لَعَلَّکُمْ تَتَفَکَّرُونَ)؛(1) (درباره شراب و قمار از تو سؤال می کنند، بگو: «در آنها گناه و زیان بزرگی است؛ و منافعی (از نظر مادی) برای مردم دربردارد؛ (ولی) گناه آنها از نفعشان بیشتر است» و از تو می پرسند:

گروهی از یاران پیامبر(ص) عرض کردند: حکم شراب و قمار که عقل را زائل و مال را تباه می کند، بیان فرما! آیه نازل شد و به آنهاپاسخ داد(2).

آیه از سؤال دربارة «شراب» و «قمار» شروع می شود، می فرماید: «از تو دربارة شراب و قمار سؤال می کنند» و در جواب می فرماید: «بگو در این دو، گناه بزرگی است و منافعی (از نظر ظاهر و جنبة مادی) برای مردم دارد ولی گناه آنها از نفعشان بیشتر است»

«منافع» و زیان ها در این آیه مقایسه شد. سنگینی زیان ها بر منافع مورد تصریح قرار گرفته است، منافع مالی حاصل از شراب یا قمار و ... یا منافع کاذب حاصل از مستی شراب بسیار کمتر از زیان های متعدد (مانند: اختلال در نظام اقتصادی و آسیب های جدّی بر نظام اخلاقی و اجتماعی) است، لذا انسان عاقل به خاطر نفع کم، انبوهی از زیان ها را به جان نمی خرد. سرانجام می فرماید: «خداوند آیات خود را چنین بیان می کند، شاید تفکر کنید».

ذکر این سؤال و جواب، با یکدیگر ممکن است، به این جهت باشد که واقعاً مردم گرفتار این مسئله بودند، لذا پی در پی دربارة این موضوعات می پرسیدند و قرآن با آن روش می کوشد مانع تداوم گناه شود.

گوناگون در آیات مورد توجه است. (1) قرآن در موارد متعددی از این شیوه استفاده می کند، مانند این که بعد از امر به جنگ(2) از مخاطبان می خواهد از اصحاب قریه عبرت بگیرند تا همان گناهان عظیم اجتماعی و سیاسی بار دیگر رخ ننماید.(3) قرآن می خواهد مردم از جریانات فرعون عبرت بگیرند تا جامعه بار دیگر شاهد آن همه طغیان و عصیان سیاسی و اجتماعی نگردد.(4) نمونه هایی از این روش را مرور می کنیم:

(وَ إِذْ قُلْنَا ادْخُلُوا هذِهِ الْقَرْیَةَ فَکُلُوا مِنْها حَیْثُ شِئْتُمْ رَغَداً وَ ادْخُلُوا الْبابَ سُجَّداً وَ قُولُوا حِطَّةٌ نَغْفِرْ لَکُمْ خَطایاکُمْ وَ سَنَزِیدُ الْمُحْسِنِینَ فَبَدَّلَ الَّذِینَ ظَلَمُوا قَوْلاً غَیْرَ الَّذِی قِیلَ لَهُمْ فَأَنْزَلْنا عَلَی الَّذِینَ ظَلَمُوا رِجْزاً مِنَ السَّماءِ بِما کانُوا یَفْسُقُونَ)؛(5) (به خاطر بیاورید زمانی را که به آنها گفتیم: داخل این قریه ]یعنی سرزمین قدس[ شوید. از نعمت های آن به طور فراوان، از هر جا هر چه می خواهید بخورید و از در ]بیت المقدس[ با خضوع و تواضع وارد شوید و بگویید: خداوند گناهان ما را بریز تا خطاهای شما را ببخشیم).

خداوند به آنها دستور داد برای توبه از گناهانشان ضمن خضوع در پیشگاه خداوند، این جمله را که نشان توبه و تقاضای عفو بود، از صمیم دل بر زبان جاری سازند و به آنها وعده داد در صورت عمل به این دستور گناهانشان را خواهد بخشید، و حتی به افراد پاک و نیکوکارشان علاوه بر بخشش گناهان، اجر دیگری خواهد داد. ولی عده ای از آنها حتی از گفتن این جمله نیز امتناع کردند و به جای آن کلمة نامناسبی به طور استهزاء گفتند، لذا قرآن می گوید:

اما آنها که ستم کرده بودند این سخن را به غیر آنچه به آنها گفته شده بود، تغییر دادند، ما نیز بر این ستمگران به خاطر فسق و گناهشان، عذابی از آسمان فرو فرستادیم.

ص: 291

جمله پایانی «بِما کانُوا یفسُقُونَ» نشان می دهد، ظلم و فسق علت مجازات بود و هر گاه گناه به عادت جامعه تبدیل شود، احتمال نزول عذاب الهی بسیار است و از این روی باید مخاطبان قرآن از این سرگذشت عبرت بگیرند و بدانند در صورت ارتکاب گناه و عدم استغفار و آمرزش، همان سرنوشت در انتظارشان خواهد بود. از همین منظر است که در تطبیق های تفسیری بیان می شود منظور از «الذین ظلموا» کسانی است که آن چه را نازل کردیم تغییر دادند و تبدیل کردند و به ولایت خدا و پیامبر و علی(ع) و آل طیبین آن دو سر فرود نیاوردند.(1)

در آیه ای دیگر بر ویژگی هدایت گری و افزایش ادراک منجر به بازداری «عبرت از انحراف گناه» تصریح می شود:

(قَدْ خَلَتْ مِنْ قَبْلِکُمْ سُنَنٌ فَسِیرُوا فِی الأْرْضِ فَانْظُروا کَیْفَ کانَ عاقِبَةُ الْمُکَذِّبِینَ هذا بَیانٌ لِلنَّاسِ وَ هُدیً وَ مَوْعِظَةٌ لِلْمُتَّقِینَ).(2)

در تفسیر نمونه ویژگی مذکور چنین توضیح داده می شود که قرآن دوران های گذشته و زمان حاضر را با هم پیوند می دهد، و پیوند فکری و فرهنگی نسل حاضر را با گذشتگان برای درک حقایق، لازم می داند؛ زیرا از ارتباط این دو زمان، وظیفه آیندگان روشن می شود. در نخستین آیه می فرماید: «پیش از شما سنت هایی وجود داشت». این سنن به صورت سلسله قوانین حیاتی دربارة گذشتگان و آیندگان اجرا می شود. در این سنن، پیشرفت و تعالی افراد با ایمان و مجاهد، متحد و بیدار، پیش بینی شده، و شکست و نابودی ملت های پراکنده، بی ایمان و آلوده به گناه نیز پیش بینی گردیده که در تاریخ بشریت ثبت است.

قرآن دستور می دهد: بروید در روی زمین بگردید و در آثار پیشینیان و ملت های گذشته وزمامداران و فرعون های گردنکش و جبار دقت کنید، و بنگرید پایان کار آنها که کافر شدند، و پیامبران خدا را تکذیب کردند و بنیان ظلم و فساد را در زمین گذاردند، چگونه بود؟و سرانجام کار آنها به کجا رسید»؟

آثار گذشتگان، حوادث پنددهنده ای برای آیندگان است و مردم می توانند با بهره برداری از آنها از مسیر حیات و زندگی صحیح آگاه شوند.

در آیه بعد می فرماید: «آنچه گفته شد بیانیة روشنی است برای همة انسان ها و وسیلة

ص: 292

هدایت و اندرزی است برای همة پرهیزگاران»، بنابراین تنها پرهیزگارا از آن الهام می گیرند و هدایت می شوند.

ویرانه کاخ های ستمگران و بنای شگفت انگیز اهرام مصر و برج بابل و کاخ های کسری و آثار تمدن قوم سبأ در گوشه و کنار جهان در عین خاموشی، هزاران زبان دارند و سخن ها می گویند. مطالعة این تاریخ های زنده اثری در بیداری روح و جان بشر دارد، که با هیچ چیز دیگری برابری نمی کند. مطالعه و مقایسة دو حالت فرماندهان کاخ نشین و کاخ های ویران آنان نشان می دهد افراد خودکامه چه کوتاه فکرند که برای رسیدن به هوس های بسیار زودگذر، آلودة هزاران جنایت می شوند.

قرآن با هدف عبرت آموزی بارها از مخاطبان می خواهد با سیر و مسافرت در زمین، سرنوشت پیشینیان و آثار عظمت خداوند در نقاط مختلف جهان را مطالعه کنند، مانند:

(قُلْ سِیرُوا فِی الأْرْضِ فَانْظُرُوا کَیْفَ کانَ عاقِبَةُ الْمُجْرِمِینَ)؛(1) (بگو بروید در زمین گردش کنید سپس بنگرید سرانجام گناهکاران چگونه بوده است).

(قُلْ سِیرُوا فِی الأْرْضِ فَانْظُرُوا کَیْفَ بَدَأَ الْخَلْقَ)؛(2) (بگو: در زمین سیر کنید و بنگرید خداوند چگونه آفرینش را به وجود آورده است).

(أَ فَلَمْ یَسِیرُوا فِی الأْرْضِ فَتَکُونَ لَهُمْ قُلُوبٌ یَعْقِلُونَ بِها)؛(3) (آیا آنان در زمین سیر نکردند، تا دل هایی داشته باشند که حقیقت را با آن درک کنند)؟

(یا أَیُّهَا الَّذِینَ آمَنُوا لا تَقُولُوا راعِنا وَ قُولُوا انْظُرْنا وَ اسْمَعُوا وَ لِلْکافِرِینَ عَذابٌ أَلِیمٌ ما یَوَدُّ الَّذِینَ کَفَرُوا مِنْ أَهْلِ الْکِتابِ وَ لاَ الْمُشْرِکِینَ أَنْ یُنَزَّلَ عَلَیْکُمْ مِنْ خَیْرٍ مِنْ رَبِّکُمْ وَ اللَّهُ یَخْتَصُّ بِرَحْمَتِهِ مَنْ یَشاءُ وَ اللَّهُ ذُو الْفَضْلِ الْعَظِیمِ)؛(1) (ای افراد باایمان! نگویید: «راعنا»؛ بلکه بگویید: «انظرنا» و بشنوید! و برای کافران عذاب دردناکی است. کافران اهل کتاب، و مشرکان، دوست ندارند که از سوی خداوند، خیر و برکتی بر شما نازل گردد؛ در حالی که خداوند، رحمت خود را به هر کس بخواهد، اختصاص می دهد؛ و خداوند، صاحب فضل بزرگ است.)

هنگامی که پیامبر(ص) مشغول سخن گفتن بود مردم، گاهی می خواستند با درنگ بیشتر سخن بگوید و برای بیان این درخواست جملة «راعنا»را به کار می بردند که به معنای «به ما مهلت بده» بود، ولی یهودیان همین کلمه را از واژه «الرُّوعنة» (حماقت) استعمال می کردند، یعنی «ما را تحمیق کن»!. و به این ترتیب پیامبر(ص) یا مسلمانان را مسخره می کردند. خداوند برای جلوگیری از سوء استفاده دستور داد جملة «انظرنا» را به کار برند و به این ترتیب امکان سوء استفاده و توهین به مردم و رسول از آنان سلب شد.(2)

در ماجرای حضرت لوط(ع) با قومش هم از شیوه جایگزینی برای مبارزه با گناهان استفاده می شود.(3)

پیشنهاد لوط، به خاطر آن بود که مهاجمان عده ای از اهل قریه بودند، و حضرت اوج فداکاری را برای حفظ ارزش های الهی و جلوگیری از گناه و عصیان نشان داد، و منظورش پیشنهاد «ازدواج مشروط» بود، یعنی این دختران من است، ایمان بیاورید تا آنها را به ازدواج شما درآورم.(4)

نکته مهم تر این که بعد از ارایه این جایگزینی ،از آنها می خواهد تقوای الهی پیشه سازند و خدا را ملاحظه کنند. به این ترتیب روشن می شود جایگزین سازی بستر مناسب برای ترک

ص: 294

گناه و ملاحظه تکالیف الهی را پدید می آورد و البته این شیوه هم مثل همه شیوه های دیگر در حدّ بستر و زمینه است نه علت تامه و به دلیل اختیار انسان شیوه ای که بتواند به قطع مانع گناه شود و جبری باشد، مورد نظر نیست و با فلسفة اختیار و ثواب و عقاب انسان

هم سازگار نمی باشد.