اشاره
تصویر
ص:2
سرشناسه : سلیمانی، حسین، 1345 -
عنوان و نام پدیدآور : همه جا، خانه من: «شرح رفتار شما با محیط زیست»/ حسین سلیمانی؛ تهیه و تنظیم اداره پاسخگویی به سوالات دینی آستان قدس رضوی؛ ویراستار زهرا مولایی؛ به کوشش محمد حسین پورامینی.
مشخصات نشر : مشهد: آستان قدس رضوی، شرکت به نشر، 1396.
مشخصات ظاهری : 60ص.: مصور ( رنگی) ؛ 11 × 17 س م.
فروست : به نشر ( انتشارات آستان قدس رضوی) ؛ 2216. رهنما؛ 121.
شابک : 978-964-02-2721-3
وضعیت فهرست نویسی : فیپا
یادداشت : چاپ دوم.
یادداشت : چاپ قبلی: انتشارات قدس رضوی، 1393.
موضوع : حفاظت محیط زیست -- جنبه های مذهبی -- اسلام
موضوع : Environmental protection -- Religious aspects -- Islam
موضوع : حفاظت محیط زیست -- جنبه های قرآنی
موضوع : Environmental protection -- Qur'anic teaching
شناسه افزوده : پورامینی، محمد حسین، 1354 - ، گردآورنده
شناسه افزوده : آستان قدس رضوی. اداره پاسخگویی به سئوالات دینی و اطلاع رسانی
شناسه افزوده : شرکت به نشر(انتشارات آستان قدس رضوی)
شناسه افزوده : Behnashr Company(Astan Quds Razavi Publications)
رده بندی کنگره : BP230/155/س8ھ8 1396
رده بندی دیویی : 297/483
شماره کتابشناسی ملی : 4730642
راه آفتاب
بر بهداشت محیط سفارش داشت و جاروب آستانة خانه را سبب جلب روزی می دانست. «»
بحارالأنوار، ج73، ص176.
ص:1
تصویر
ص:2
تصویر
ص:3
تصویر
ص:4
ص:5
ص:6
همه جا، خانه من
شرح رفتار «شما» با «محیط زیست»
به محیط زیست فکر می کنی و به رابطه ات با «آن»، از خودت سؤال می کنی:
1. رفتارت با آب و خاک چگونه باید باشد؟
2. در تعامل با حیوانات چطور باید عمل کنی؟
3. در ارتباط با انرژی ها چه رفتاری باید داشته باشی؟
4. و به طور کلی رفتارت با محیط زیست چگونه باید باشد؟
«همه جا، خانة من» فرمول هایی هستند در جهت پاسخ به سؤالات بالا و شرح رفتار «تو» با «محیط زیست» بر اساس مبانی اسلام.
ص:7
تصویر
ص:8
یکی از ابعاد پیشرفت با مفهوم اسلامی عبارست است از سبک زندگی کردن ... رسیدن به تمدن اسلامیِ نوین در درجة اول این است که از تقلید غربی پرهیز شود. ما متآسفانه در طول سال های متمادی، یک چیزهائی را عادت کرده ایم تقلید کنیم ... نگاه به مسئلة آب و هوا، نگاه به مسئلة غبار، نگاه به مسئلة دود، نگاه به مسئلة هوای سالم، نگاه
به مسئلة آب سالم، نگاه به محیط زیست سالم، نگاه به مسئلة جنگل ها، نگاه های اصلی است.(1)
به آب نگاه می کنی، به سبزه ها و مراتع، به جنگل ها و کوه ها، به حیوانات و حتی به لوازم و وسائلی که با نیرویی که خدا به انسان هدیه کرده است، ساخته شده اند. به تمام این خانة عظیم و بزرگی که خدا برایت ساخته است نگاه می کنی و فکر می کنی به وسعت خانه ات. حس غرور داری؛ چرا که همة این کرة آبی - خاکی خانة توست؛ تمامش. خانه ای که خدا برایت در نظر گرفته است به وسعت تمام زمین است.
ص:9
ص:10
تصویر
ص:11
تصویر
ص:12
انسان از ابتدای خلقت دوست داشته است در مکان هایی زندگی کند که آب و هوای مناسبی دارند. اینکه آب و هوای جایی خوب باشد مسئله ی پیچیده ای نیست، مسئله آن جا کمی پیچیده می شود که رفتار غلط انسان ها سلامت را از آب و هوا دور می کند و به مشکلاتی برمی خوریم که امروز از نظر آلودگی آب و هوا در جهان شاهدش هستیم! اسلام در خصوص تعامل انسان با آب و هوا فرمولی دارد که با استفاده از آن می شود از آب و هوا به درستی استفاده کرد. این فرمول از این قرار است:
«مراقبت - آلودگی + استفاده صحیح + توسعه»
وقتی می گوییم آب و هوا، مقصودمان همة انواع آن است، باران، دریا، نهرها و رودها، آب پشت سدها و ... همان آبی که می گوییم «مایة حیات» است.
ص:13
وَ جَعَلْنا مِنَ الْماءِ کلَّ شَی ءٍ حَی.
و هر چیز زنده ای را از آب آفریدیم.(1)
آب یکی از چیزهایی است که زندگی بدون آن شیرین نمی شود.(2) آب و هوای سالم یکی از نعمت های الهی است و خداوند در روز قیامت از رفتار ما با نعمت ها سئوال خواهد کرد،(3) اینکه با این نعمتش چه کردیم؟ چطور از آن استفاده کردیم؟ آن را به سلامت نگه داشتیم یا خیر؟!
افزایش شبکه های آبرسانی، سدسازی و مهار آب، جاری کردن نهرها و ... می توانند جزو موارد توسعه محسوب شوند، توسعة آبرسانی جزو مواردی است که حتی پس از مرگ نیز ثواب آن به انسان می رسد،(4) توسعة آبرسانی به قدری اهمیت دارد که در قرآن کریم به مسئله ای مثل نگه داری و مهار کردن آب اشاره شده است.(5)
ص:14
قسمت مهم این فرمول آلوده نکردن است، برخی از این آلوده کردن به دلیل شیوة استفاده است، برخی دیگر به دلیل نقص و ضعف در شبکة آبرسانی است، مثلاً فرض کنید شبکة آبرسانی به طور کامل پاکیزه نباشد و باعث آلودگی شود و ... مسئولیت شهروندان، مدیران، صنعت گران و ... با توجه به فرمول فوق معنی پیدا می کند و هرکس در حیطة کاری خودش باید از آب و هوا مراقبت کند و یکی از مهم ترین مؤلفه های مراقبت از آب و هوا آلوده نکردن آن هاست، اگر آب و هوا آلوده نشود یکی از عوامل شیرینی زندگی وجود خواهد بود.
صنعت و پیشرفت صنعتی و درآمدهای فزایندة کشور و افتخارات گوناگون علمی، متن زندگی و واقعیت زندگی را شیرین نمی کند؛ همة اینها باید مقدمه باشد برای اینکه مردم زندگی سالم و شیرین و مطلوب داشته باشند. از جملة چیزهائی که (در این شیرینی تأثیر) مستقیم دارد، مسئلة محیط زیست است، محیط زندگی انسان هاست، مسئلة آب و هواست.(1)
گاهی رفتار ما با آب و هوا و محیط زیست مصداق پادشاهانی است که
ص:15
به هر شهر و کشوری که می رفتند آن جا را ویران می کردند،(1) کمی به اطراف نگاه کنیم، بیشتر مکان هایی که انسان در آن ها قدم گذاشته است یا از نظر محیط زیست نابوده شده اند یا در آستانة نابودی هستند! چه می کنیم؟!
البته که آب و هوا خلق نشده اند فقط برای اینکه خلق شوند و البته که انسان باید از آن ها به درستی استفاده کند، یکی از موارد سادة استفادة صحیح اسراف نکردن است. دیدن زیبایی های آب، دریا ها، نهرهای زیبا، باران، آبشارها و همة شگفتی هایی که به وسیلة آب به وجود آمده است از موارد استفادة صحیح از آب و هواست.(2) وقتی کمی در این آب و هوا و شگفتی هایشان دقت کنیم کم کم روحمان می رود به سمت خالق هستی بخش، به سمت خدا، این حس که خداوند همة این ها را برای ما خلق کرده است باعث می شود احساس غرور کنیم و آن وقت است که باید از خودمان بخواهیم با کارهایمان خوب زندگی کردن را از دست ندهیم و کسی که باید بگذارد خوب زندگی کنیم، خود ما هستیم، پس به خودمان بگوییم: «بگذار خوب زندگی کنم».
ص:16
ص:18
تصویر
ص:19
تصویر
ص:20
رفتار با خاک، کوه جنگل، فضای سبز و مراتع
دقت کرده اید که وجود داشتن یا از بین رفتن خیلی چیزها به رفتار خود ما بستگی دارد؟ یعنی مثلاً خود انسان با نوع رفتارش می تواند جنگلی را بسازد یا نابود کند. خود انسان می تواند با استفادة صحیح از خاک، کوه، جنگل، فضای سبز و مراتع، به آبادانی زمین و زندگی خود و همة خلقت کمک کند و می تواند با استفادة غلط همه را از بین ببرد.
نشاط نیز از همین نوع است و ارتباط مستقیم با رفتار انسان دارد، اینکه چقدر انسان نشاط داشته باشد خیلی وقت ها به خودش، رفتارهایش و کارهایش بستگی دارد، انسان می تواند برای خودش با اختراع، نوآوری و فکر جدید نشاط به وجود بیاورد و می تواند با کارهایش آن نشاط را از بین ببرد.
جدای از چیزهایی که خود انسان برای نشاط و سرگرمی اش به وجود آورده مجموعه ای از چیزها هم هست که نشاط آور است و در طبیعت وجود دارد، آن ها برای همة انسان ها هستند، یعنی در آن ها فرقی میان انسانی که الان زندگی می کند با انسانی که در هزاران سال پیش زندگی کرده و با انسانی که در آینده زندگی خواهد کرد، تفاوتی نیست.
ص:21
طبیعت و نوع خلقت آدمی وابسته به آن هاست و روحیات آدمی به گونه ای است که آن ها برایش نشاط می آورند، حالا این انسان می تواند از آن چیزهای طبیعی درست استفاده کند و می تواند آن ها را از بین ببرد، درست استفاده کردن هم به خودش فایده می رساند و هم به مخلوقات، و غلط استفاده کردن نیز همین طور. خاک، کوه، جنگل، فضای سبز و مراتع از چیزهایی هستند که استفاده کردن از آن ها بر طبق نظر اسلام دارای فرمول است، فرمولی که می شود با استفاده از آن هم فوائد اقتصادی، فرهنگی، اجتماعی و حتی سیاسی کسب کرد و هم اینکه کمی نشاط واقعی داشت! این فرمول از این قرار است:
«مراقبت + استفادة صحیح + توسعه»
زمین بدون در نظر گرفتن محیطش، بدون در نظر گرفتن خاک، کوه، جنگل، مراتع و فضای سبز قابل درک نیست. چیزی که زمین را زمین و قابل سکونت کرده است همین هاست و همین محیط زمین است و منابع طبیعی آن. اما سبک زندگی ما انسان ها خصوصاً در این دوره از زمان دقیقاً در جهت از بین بردن محیط زمین و منابع طبیعی آن است. در صورتی که خداوند از ما توقع دارد که زمین را آباد کنیم و نه ویران.
ص:22
وَاسْتَعْمَرَکمْ فیها.
و آبادی آن (زمین) را به شما واگذار ساخت.(1)
اساساً یکی از موارد ریشه ای در نظر اسلام درخصوص تعامل با تمام موارد محیط زیست توسعة آن ها است، یعنی چیزی دقیقاً در تضاد عمل ما انسان ها، انسان امروزی به جهت نیازهایی که برای خودش به وجود آورده مدام از محیط زیست کم می کند و به صنعت و تجارت خودش اضافه می کند، در صورتی که اسلام موافق گسترش محیط زیست است و مثلاً سفارش به کاشتن نهال می کند حتی اگر از عمر جهان فقط اندکی باقی باشد!(2) یا اینکه کاشتن نهال را جزو مواردی می داند که بعد از مرگ نیز ثوابش به انسان می رسد.(3) پس توسعه در بحث محیط زیست و خصوصاً جنگل ها و ... جزو اصول تعامل با طبیعت است.
مورد دیگر، مراقبت از طبیعت است، از بین نبردن مراتع، درختان،
ص:23
فضای سبز و ... و آلوده نکردن آن ها(1) همگی جزو موارد مراقبت از طبیعت هستند و تأثیر این مراقبت در زندگی خود ما انسان هاست. نشاط سالم تر، هوای پاک تر و عمر بیشتر(2) در گرو مراقبت از طبیعت است و در نهایت این مراقبت منجر به زندگی شیرین تر و بهتر می شود. تصور ما این است که سیاست، اقتصاد، فرهنگ، ورزش و ... جزو کارهای اساسی است و طبیعت و محیط زیست فرعی هستند در صورتی که این مراقبت و توجه به طبیعت جزو کارهای اساسی است و نه کارهای فرعی.
مسئلة گیاه و بوستان و درخت و این چیزها جزو مسائل اصلی است؛ این ها را جزو مسائل فرعی نباید به حساب آورد. درست است که در شمارش مسائل اساسی کشور، چشم ها و نگاه ها به سمت اقتصاد، به سمت فرهنگ، به سمت مسائل پولی، به سمت مسائل سیاسی کشانده می شود - معمولاً این جور است - لیکن اگر با دقت نگاه کنیم، مسائلی که مربوط به زیست انسانی است، بیشتر از آن ها اهمیت دارد.(3)
ص:24
واقعاً این توجه کردن به طبیعت و مراقبت و استفادة صحیح از آن تأثیرش برای خود ماست و یک نگاه ساده به طبیعت زیبا، بیابان، کوه، جنگل، سبزه زار و مراتع می تواند در درون انسان نشاط واقعی را پدید بیاورد.
امام رضا می فرمایند:
وَالنَّظَرُ إِلَی الْخُضْرَةِ نُشْرَةٌ.
نگاه کردن به سبزه زار باعث نشاط می شود.(1)
لازم است نسبت به طبیعت لطف و مهربانی کنیم تا خدا نیز مهربانی هایش را بیشتر از قبل نثارمان کند، خدا فقط منتظر یک بهانه است تا محبتش را بیشتر از قبل به ما هدیه بدهد و یکی از بهترین بهانه ها برای جلب محبت خداوند می تواند رفتار درست ما با طبیعت باشد.
ص:25
ص:26
تصویر
ص:27
تصویر
ص:28
تصور کنید نمی توانید حرف بزنید، چه اتفاقی می افتد؟ چه مشکلاتی رخ می دهد؟ ارتباطاتتان چگونه خواهد بود؟ چگونه نیازهایتان را برآورده می کنید؟ و ... به هر حال ما انسانیم و اگر نتوانیم حرف بزنیم احتمالاً با اشاره و استفاده از بدن مقصودمان را بیان می کنیم یا اینکه احتمالاً می شویم مثل نوزاد که نمی تواند حرف بزند و مجبور می شود با گریه کردن منظورش را به دیگران بفهماند.
حالا فکر کنیم موجودی هستیم که نمی تواند حتی با اشاره و استفاده از بدنش مقصودش را بیان کند و یا اینکه گریه کند، چه خواهد شد؟! گرسنه می شود، تشنه می شود، مریض می شود و ... اما نمی تواند به سادگی مقصودش را بیان کند!
می دانید مخلوقات زبان بستة خدا، حیوانات، از این دسته هستند. ما در قبال آن ها چه مسئولیتی داریم؟! در قبال این موجوداتی که مانند دیگر موجودات بر روی کرة زمین زندگی می کنند چه باید بکنیم؟
خیلی ساده است، اسلام برنامه اش برای زندگی از قبل از تولد تا پس از مرگ است و مثل دیگر موارد زندگی و رفتار که فرمول ارائه
ص:29
می کند برای تعامل و رفتار با حیوانات نیز فرمول دارد، فرمول تعامل با حیوانات این گونه است:
«بهره گیری مناسب - آزار و اذیت + مراقبت + کشتن حیوانات موذی»
از خودمان سؤال کنیم، چرا فلان حیوان را نگه داری می کنیم؟ از آن چه استفاده ای می بریم؟ به چه دردمان می خورد؟ حمل و نقل؟ ورزش؟ تغذیه؟ علم؟ تفریح؟! علت نگهداری و بهره گیری چیست؟! هرکسی پاسخ خودش را خواهد داشت و لازم است بدانیم که بهره گیری از حیوانات نباید مخالف با دستورات دینی باشد. مثلاً برخی حیوانات را به جان هم می اندازند و تفریح می کنند که این کار پسندیده ای نیست.(1) برخی (غیر از مواردی که اجازه داده شده) از سگ نگه داری می کنند،(2) برخی حیوانات و پرندگان را به عنوان اسباب بازی کودکان قرار می دهند و ...
ص:30
امام رضا می فرمایند:
لَاتَأْکلُوا الْقُنْبُرَةَ وَ لَاتَسُبُّوهَا وَ لَاتُعْطُوهَا الصِّبْیانَ یلْعَبُونَ بِهَا.
گوشت چکاوک را نخورده، به آن دشنام ندهید و آن را وسیلة بازی کودکان قرار ندهید.(1)
این ها همه نمونه هایی از بهره گیری است که از نظر اسلام مناسب نیست. اما از طرف دیگر عده ای برای تغذیه یا استفاده های مشابه مثل نساجی از برخی حیوانات بهره گیری می کنند، مثلاً عده ای اسب تربیت می کنند(2) و از آن بهره گیری ورزشی می نمایند. عده ای از حیوانات در جهات علمی و پیشرفت های صحیح علمی بهره گیری می کنند و ... به هر حال لازم است در بهره گیری از حیوانات جهات مناسب آن را که مخالفتی با دین ندارد در نظر بگیریم و مثل خیلی چیزهای دیگر از این تعامل با حیوانات هم پلی بزنیم تا خداوند و در جهت رضایتش گام برداریم. در این زمانه مثل خیلی از زمان های دیگر برخلاف نظر فطرت، عده ای حیوانات را مورد اذیت و آزار قرار می دهند، مثلاً حیوانات را
ص:31
با آتش شکنجه می کنند،(1) لباس تنشان می کنند و به تمسخر ازشان فیلم می گیرند، بیش از توان حیوان از وی کار می کشند و به حیوان زبان بسته توهین و دشنام می دهند،(2) به موقع غذایش را فراهم نمی کنند(3) و ... و تصور می کنند چون خداوند حیوانات را برای استفادة انسان آفریده است حق دارند هر روشی که می خواهند در تعامل با آن ها به کار بگیرند. در حالی که اسلام از آزار و اذیت حیوانات نهی کرده و در آخرت این کار را موجب عذاب دانسته است.(4)
در صورتی که اسلام به انسان سفارش می کند در تعاملش با حیوان، خداوند و تقوا را در نظر بگیرد،(1) به بهداشت، حفاظت و نگهداری حیوان اهمیت دهد(2) و حتی استفاده از آب در جهت رفع تشنگی حیوان را بر استفاده از آن آب برای وضو گرفتن خویش ترجیح دهد.(3) البته برخی حیوانات به انسان ضرر می رسانند و موذی (ضرر رسان) هستند و به همین جهت به کشتن آن ها اجازه داده شده است.(4)
به نظر می رسد «زبان بسته»ی واقعی حیوانات نیستند؛ چرا که حیوانات نیز مشغول ذکر پروردگاراند،(5) «زبان بسته»ی واقعی کسی است که زبان قلبش از ذکر خدا بسته شده باشد. «زبان بسته»ی واقعی کسی است که بدون دلیل نام زندگی اش را انسانی گذاشته در صورتی که زندگی اش تفاوتی با زندگی حیوانی ندارد و چه بسا خیلی از این انسان ها
ص:23
و انسان های فاسد در پیشگاه خداوند از حیوانات نیز پست تر باشند.(1)
ص:34
تصویر
ص:35
تصویر
ص:36
«راه» همان مسیر است، همان جاده و خیابان، حالا این خیابان و مسیر می تواند مسیری علمی باشد، ورزشی باشد، فرهنگی باشد، سیاسی باشد و ... و می تواند خود راه و جاده باشد، همین راه های ساده که هر روز عابران و ماشین های بزرگ و کوچک در آنها مشغول رفت و آمد هستند، «راه بر» هم یعنی کسی که شما را در مسیری راهنمایی می کند.
«راهبر» ما در تمام ابعاد زندگی اسلام است و یکی از این ابعاد زندگی روش صحیح تعامل با راه ها و جاده هاست. در اینجا می خواهیم از اسلام به عنوان راه برمان بخواهیم فرمول تعامل با راه ها و جاده ها را به ما بگوید، و به همین دلیل عنوان این فصل شده است: «راه بر راه»، اسلام نیز این فرمول را در سه کلمة ساده خلاصه کرده است:
«مراقبت + توسعه - سد معبر»
همان طور که آفرینش دریاها، کوه ها، جنگل ها، حیوانات، انسان ها و هر
ص:37
چیز دیگری که در عالم هست از خداوند است، راه و جاده نیز منسوب به اوست. راه سازی و جاده سازی عملی خدایی است. پس اصل این کار را دست کم نگیریم و فکر نکنیم که کاری عادی است، خیر راه سازی و جاده سازی کاری است مربوط به خداوند و کاری که منسوب به او باشد کاری بزرگ است.
الَّذی جَعَلَ لَکمُ الْأَرْضَ مَهْداً وَ جَعَلَ لَکمْ فیها سُبُلاً لَعَلَّکمْ تَهْتَدُون.
خدایی که زمین را برای شما گهواره کرد و در آن برایتان راه ها قرار داد، تا شاید به مقاصد خود راه یابید.(1)
به همین دلیل است که ائمه نیز در مسیر خداوند قدم می گذارند و زمانی که امام زمان(عج) ظهور می کنند یکی از کارهایشان توسعة راه هاست،(2) توسعه می تواند معانی مختلفی داشته باشد، یک معنایش ساخت و ساز جدید است، یک معنایش مجهزتر کردن راه های فعلی و ارتقای آن هاست و یک معنی دیگرش توسعة امنیت و نظافت. می تواند معانی دیگری هم داشته باشد. پس معنای توسعه را نباید محدود کرد
ص:38
به ساخت و ساز جدید و توسعه و ساخت و ساز جدید هم باید با اولویت مناطق محروم و مناطقی باشد که دسترسی شان به راه و جادة مناسب از دیگران کمتر است. اینکه شهرهای بزرگ و نقاط مختلفی که اقشار پردرآمد در آن جا زندگی می کنند، از نظر راه سازی و توسعة جاده ای ارتقا دهیم کار بزرگی نیست. کار بزرگ و اصلی آن است که به فکر توسعة راه ها و جاده های مناطق محروم باشیم.
سیاست کلّی باید این باشد؛ روستاها را آباد کنید؛ زندگی را در روستاهای کشور آسان کنید؛ دسترسی روستاییان عزیز را - که از قشرهای محروم کشور هستند - به امکانات زندگی ممکن کنید؛ برای آن ها وسیلة ارتباط، راه و جاده و امکان حمل و نقل و بقیة امکاناتی که برای یک زندگی راحت لازم است، به طور کامل فراهم کنید.(1)
مراقبت کردن از راه ها دومین کلمه ای است که اسلام در فرمولش قرار داده است، مراقبت کردن از راه ها یعنی از بین بردن هر چیزی که در راه ها باعث آزار و اذیت مسلمانان است، امنیت راه ها، نظافت راه ها، از بین بردن موانع از راه ها و ... همگی جزو مراقبت از راه ها است. مراقبت
ص:39
از راه ها هم صدقه است(1) و هم ثواب قرائت چهارصد آیه از قرآن کریم را دارد.(2) و ائمه مراقبت کردن از راه ها را و به خصوص رعایت بهداشت راه را همیشه مدنظر داشته اند.(3)
ابراهیم بن عباس می گوید:
وَ لارَأیْتُهُ [اَبَاالحَسَنِ الرِّضا] تفَلَ قَطُّ.
هرگز ندیدم که امام رضا آب دهانش را به زمین بیندازد.(4)
ولی امان از این سد معبر! امان ...
امان از این خانه ها، مغازه ها و ساختمان هایی که در کوچه ها و خیابان ها مسیر را تنگ کرده اند و عقب نشینی هم نمی کنند! امان از این هایی که بر سر راه ها بساط می کنند و راه را بند می آورند!
امان از این هایی که در وسط خیابان یادشان می افتد مسافر سوار کنند
ص:40
و پیاده!
همة اینها جزو سد معبر است و سد معبرکننده از رحمت خداوند به دور!(1) گاهی به این مسائل ساده نگاه می کنیم در صورتی که خداوند قانون را برایمان مشخص کرده است و اعلام کرده که نباید این کارها را کرد و ریشة خیلی از مشکلات همین عمل نکردن به دستورات خداوند است و ساده دیدن این مسائل ... فکر نکنیم فقط دروغ گفتن و مال حرام خوردن گناه است، سد معبر و آسیب زدن به راه ها و بستن راه مردم و موجبات آزارشان را فراهم کردن نیز گناه است، حواسمان باشد با گناه راهِ رحمت خداوند را سد معبر نکنیم.
ص:41
ص:42
تصویر
ص:43
تصویر
ص:44
قصد این است که خیلی ساده توضیح داده شود، «که چی؟» تشکیل شده است از چهار حرف و سه نقطه. اما همین سؤال چهار حرفی و سه نقطه ای به ظاهر ساده، سؤالی اساسی است که می تواند روش زندگی خیلی از آدم ها را عوض کند.
این «که چی؟» دقیقاً بر روی نتیجة یک کار متمرکز می شود، مثلاً کسی می گوید: «می خواهم بروم مسافرت»
در پاسخش می گوییم: «که چی؟»
این یعنی می روی مسافرت که چه بشود؟ در مسافرت رفتن چه هدفی را دنبال می کنی؟ برای چه می خواهی بروی مسافرت؟!
ممکن است سفرش کاری باشد، ممکن است سفرش تفریحی باشد، ممکن است سفرش از سر بیکاری باشد، ممکن است سفرش به خاطر کار نادرستی باشد، ممکن است سفرش برای دیدن فامیل و حل
ص:45
کردن مشکلی از ایشان باشد و ... مهم این است که پس از گفتن «که چی؟» علت و دلیل مسافرت رفتن و هر کار دیگر مشخص شود، آن وقت است که انسان بیهوده بودن یا نبودن کاری که می کند، می تواند دریابد و هر انسان عاقلی کار را زمانی انجام می دهد که نفع درست و مشخصی داشته باشد.
حالا برویم سر حرف اصلی مان:
«فرمول استفاده از انرژی ها»
روح حاکم بر این فرمول مصرف و محتوای سؤال «که چی؟» است:
«این + انرژی در حال مصرف است + برای چه دارد مصرف می شود؟»
این فرمول را تمرینش می کنیم، مثلاً بنده در حال استفاده کردن از انرژی برق هستم و چندین لامپ در خانه ام روشن است. فرمول را به کار می گیرم:
این + برق + برای چه دارد مصرف می شود؟
از خودم سؤال می کنم، برق را مصرف می کنم «که چی؟»! بعد اگر این برق در جهت درست و به اندازه در حال مصرف باشد استفاده ام
ص:46
از انرژی درست است، ولی اگر جهت استفاده از آن، یا میزان استفاده درست و به اندازه نباشد، باید فوراً از هدر رفتن انرژی جلوگیری کنیم. چرا؟ کمی جلوتر خواهیم گفت! خیلی اتفاق می افتد که مثلاً یک یا دو چراغ برای جایی کافی است ولی بی خود و بی جهت چراغ های زیادی را روشن می کنیم، خیلی اتفاق می افتد که نیاز به اتاقی نداریم اما بی خود و بی جهت وسیلة سرمایشی یا گرمایشی در آن روشن است، خیلی اتفاق می افتد که در اتاقی از اتاق های خانه اساساً کسی نیست، اما بی خود و بی جهت چراغ های آن اتاق روشن است، شیر آب بی جهت باز است، ماشین بی جهت روشن است، تلویزیون بی جهت دارد هوار می کشد و گوشی های موبایل بی جهت در حال دریافت و ارسال پیامک و مکالمه هستند! از خودمان بپرسیم این همه انرژی برای چه دارد مصرف می شود؟! این همه هزینة وقتی و مالی کشور برای زدن سد، مهار رودخانه، تصفیة آب، لوله کشی، رساندن آب سالم به خانه ها، بعد همین طور شیر آب باز باشد؟! تازه انسان بیشتر حرصش می گیرد وقتی کسی که در حال وضو گرفتن است، شیر آب را ول کرده است به امان خدا! انصافاً خیلی خنده دار است! وضو گرفتن برای نزدیک شدن به خدا را همزمان با اسراف انجام می دهیم که کاری حرام است و باعث دور شدن از خدا و آتش جهنم!
ص:47
وَ أَنَّ الْمُسْرِفینَ هُمْ أَصْحابُ النَّارِ.
و حتماً اسرافکارها اهل دوزخ خواهند بود.(1)
مگر نعمات خداوند فقط خوردنی ها و آشامیدنی ها هستند؟ برق، آب، گاز، تلفن، نفت، بنزین و ... این ها هیچ کدام نعمت خداوند نیستند؟(2) نباید آن ها را درست مصرف کرد؟! باید درست و به اندازه مصرف کرد، جایی که لازم نیست چیزی مصرف شود نباید آن را مصرف کرد؛(3) چرا که عقل انسان می گوید سرمایه ای را که با زحمت به دست آمده را نباید بیهوده هدر داد و جدای از این، اسراف و درست مصرف نکردن عاملی است که از روزی محروم می شویم،(4) عاملی است که نعمت از
ص:48
دستمان می رود(1) و عاملی است که دعایمان مستجاب نمی شود.(2) یعنی خودمان صرفه جوئی و درست مصرف کردن را انجام نمی دهیم و مجبور می شویم هزینة بیشتری برای استفاده از انرژی بپردازیم، بعد می گوییم چرا روزی مان کم شده است؟ چرا نعمت از دستمان رفته است؟ چرا دعایمان مستجاب نمی شود؟! در صورتی که عامل همه این ها درست مصرف نکردن و اسراف خودمان بوده ایم. وقتی خودمان از منابع و انرژی درست مصرف نکنیم در واقع به دشمن خدمت کرده ایم.
این اسراف همان کاری را با کشور می کند که دشمن می خواهد! او از آن طرف به وسیلة نفت، به وسیلة تحریم اقتصادی و انواع و اقسام ضربه ها بر ملت ایران ضربه وارد می کند؛ از این طرف هم خود ما با اسراف و صرفه جویی نکردن، ضربة او را تکمیل می کنیم!(3)
خیلی وقت ها درست مصرف نکردن و به جا مصرف نکردن حتی ممکن
ص:49
است بلای جانمان هم بشود، سری به روزنامه ها و خصوصاً صفحه های حوادث آن ها بزنید متوجه منظورم خواهید شد، مثلاً گاهی چراغی را در خانه بی دلیل روشن می گذاریم و به مسافرت می رویم و بعد همان چراغ باعث آتش سوزی خانه و از بین رفتن مالمان می شود، حالا اگر آتش سوزی در زمانی اتفاق بیافتد که کسی در خانه باشد که خطر جانی نیز خواهد بود.
امام رضا می فرمایند:
أَطْفِئُوا الْمَصَابِیحَ بِاللَّیلِ ... فَتُحْرِقَ الْبَیتَ وَ مَا فِیه.
چراغ ها را هنگام شب خاموش کنید ... چرا که ممکن است موجب آتش سوزی خانه و هرچه در آن است شود.(1)
کاش انرژی را هم همان گونه مصرف کنیم که خدا می خواهد، همان گونه مصرفش کنیم که خدا می پسندد. یک انرژی هم هست که از همة انرژی ها مهم تر است و بیش از همة انرژی ها هم هدر می رود؛ «فرصت و وقت و زمان و عمر».
از خودمان بپرسیم: این عمری که دارم مصرفش می کنم، دارد خرج چه چیزی می شود؟
کاش پاسخش «خدا» باشد. کاش ...
ص:50
تصویر
ص:51
تصویر
ص:52
مدتی قبل در ساختمانی یازده طبقه افرادی از سر تفریح، از طبقه های بالا دکمة طبقه همکف را می زدند و همزمان مسابقه می دادند، یک نفر از پله ها می دوید و دیگری داخل بالابر بود، گاهی وقت ها هم کسی خودش تنها با بالابر خالی مسابقه می داد و گاهی برنده هم می شد! یادم هست همان وقت ها برای چند روز بالابر خراب شد و مردم مکافاتی داشتند برای بالا و پایین رفتن و باز خاطرم هست خانواده ای میهمان داشت و منزلشان در طبقة یازدهم بود و میهمانشان دقیقاً موقعی آمد که بالابر خراب شده بود! او ترجیح داد در میهمانی شرکت نکند تا اینکه یازده طبقه را از پله ها بالا برود! افراد آن خانواده خیلی جلوی میهمانشان شرمنده شدند و همة این ها از یک «مسابقه با بالابر» شروع شد!
این یک نمونه واقعاً خنده دار و غم انگیز از رفتار ما با یکی از امکانات زندگی و ابزارهای کاری مان بود، اگر این گونه رفتار کردن غلط است که هست، پس رفتار و شیوة تعامل صحیح با ابزارهای کاری و امکانات زندگی چیست؟
پاسخ به این سؤال در فرمول زیر است:
ص:53
«مراقبت + استفاده صحیح»
قدیم ترها از چهارپایان برای رفت وآمد استفاده می کردند؛ مثلاً بسیاری از مردم از اسبشان به خوبی مراقبت می کردند، به بهداشت اسب، به تغذیه اش به اینکه درست از آن استفاده کنند و ... و حالا چطور؟! آیا نمی شود گفت برخورد با ابزارهای کاری و امکانات زندگی هم باید همین گونه باشد؟
بیایید فرض کنیم ماشینمان یک موجود زنده است، به نظر شما می توانیم به سادگی از مراقبت کردن از آن چشم بپوشیم؟ فرض کنید تابستان است و آفتاب شدیدی هم هست، اگر ماشین ما یک موجود زنده است و بودنش زیر آفتاب شدید باعث مستهلک شدن و خراب شدنش می شود چرا باید بگذاریم زیر آفتاب بماند؟!
اگر یخچال و فریزر یک موجود زنده هستند چرا باید در منطقه ای که برق زیاد نوسان دارد از محافظ استفاده نکنیم و باعث بشویم آن ها از بین بروند؟! به نظر می رسد مطلب واضح است و اینکه ابزارهای کاری و امکانات زندگی نیاز به مراقبت و استفاده صحیح دارند کاملاً روشن است.
ص:54
امام رضا می فرمایند:
اِنَّ اللهَ یُبْغِضُ ... اِضاعَةَ الْمالِ.
خداوند، تباه سازی اموال را دشمن می دارد.(1)
ابزارهای کاری و امکانات زندگی نیز جزو مخلوقات عالم هستند، اما مخلوقاتی که انسان با نیرویی که خداوند به وی داده آن ها را خلق کرده است و لازم است مثل هر مخلوق دیگری از آن ها به درستی مراقبت کرده و به درستی استفاده کنیم. مثلاً بر اساس نظر اسلام داشتن مرکب و وسیله نقلیة خوب جزو سعادت انسان مؤمن است،(2) از خودمان سؤال کنیم چرا باید سعادت خودمان را به دست خودمان با درست استفاده نکردن از بین ببریم؟!
قرآن کریم در گذشته این وعده را داده است که در آینده چیزهایی به عنوان وسائل نقلیه خلق خواهد شد متفاوت از اسب، الاغ، شتر و ...(3) و حالا انتظار می رود همان رفتاری که با اسب و الاغ و شتر به عنوان
ص:55
وسیلة نقلیه باید انجام می دادیم را با این وسائل نقلیه و مرکب های جدید انجام بدهیم!
استفاده کردن از امکانات زندگی نیز دارای قاعده است.
در گذشته وسائل نقلیه نیاز به مراقبت داشته اند، پس صاحبان آن ها سعی می کردند آن ها را از خطر دزدی دور نگه دارند، مواد غذایی مناسب به آن ها بدهند و به اندازه از آن ها استفاده کنند که از بین نروند! حالا بیاییم به زمان فعلی، ما یک ماشین داریم، چه باید بکنیم؟ همان کاری که در گذشته می کردند! یعنی لازم است وسیلة نقلیه را در جایی امن قرار دهیم، درهایش را قفل کنیم که دزدی نشود، سوخت مناسب برایش تهیه کنیم، چیزهایی را که نیاز به تعویض دارند به موقع تعویض کنیم و در کل لازم است درست از آن مراقبت کنیم!
این رفتار اختصاص به ماشین ندارد، هر وسیلة دیگر و ابزار دیگری را هم که تصور کنید باز لازم است ما از آن مراقبت کرده و درست استفاده کنیم، به هر حال ما در مقابل همة نعمت هایی که خداوند مستقیم یا غیرمستقیم در اختیارمان قرار داده است، مسئولیم و در قیامت لازم است در خصوص چگونگی استفاده مان از نعمت ها پاسخ دهیم(1) خصوصاً در خصوص اسراف کردن و از بین بردن امکانات زندگی؛ چرا که در زمانة ما در این خصوص اسراف زیاد اتفاق می افتد.
ص:56
اگر شما تبذیر کنید شما هم برادر شیطان ها هستید ... اسراف نکنید، تبذیر نکنید. ابزار یدکی ماشین ها را مستهلک نکنید.(1)
اسراف کردن چیزی است که شامل همة ابزارها و امکانات زندگی می شود و یکی از موارد درست استفاده نکردن استفادة مسرفانه است، کاری که برادران شیطان انجام می دهند! بله تعجب نکنید، برادر شیطان ها! براساس قرآن کسانی که اسراف می کنند برادران شیطان ها هستد، فکر نمی کنم کسی دوست داشته باشد با شیطان ها فامیل شود این طور نیست؟ پس بهتر است کارهایی که مشابه مسابقه دادن با بالابر است فراموش کنیم، آن وقت هم مردم راحتند و هم خودمان برادران جدید از نوع شیطان پیدا نمی کنیم!
اِنَّ الْمُبَذِّرینَ کانُوا إِخْوانَ الشَّیاطینِ وَ کانَ الشَّیطانُ لِرَبِّهِ کفُوراً.
اسرافکاران برادران شیطان هایند، و شیطان کفران پروردگار خود کرد.(2)
ص:57
«همه جا، خانة من» رفتار با محیط زیست را برایت شرح داد و حالا می دانی که در رفتار با محیط زیست باید مراقبت، توسعه و استفادة صحیح را محور قرار دهی. این سه، قانون کلی رفتار تو با محیط زیست است.
ص:58
1. اسلام و محیط زیست. عبدالله جوادی آملی. انتشارات اسراء.
2. مفاتیح الحیاة. عبدالله جوادی آملی.انتشارات اسراء.
محیط زیست در اسلام. عسگری اسلام پور. انتشارات مرکز پژوهش های اسلامی صدا و سیما.
ص:59
تصویر
ص:60