اشاره
تصویر
ص:2
سرشناسه : ضیائی، سیدمحمد، 1350 -
عنوان و نام پدیدآور : وقف کلیدی در دست نیکان/ نویسنده سیدمحمد ضیایی ؛ [به سفارش ] معاونت تبلیغات و ارتباطات اسلامی[آستان قدس رضوی].
مشخصات نشر : مشهد: انتشارات قدس رضوی،1391.
مشخصات ظاهری : 32ص.؛10×15س م.
فروست : رهنما؛93.
شابک : 978-600-299-077-8
وضعیت فهرست نویسی : فیپا
یادداشت : واژه نامه.
یادداشت : کتابنامه.
موضوع : وقف
شناسه افزوده : آستان قدس رضوی. معاونت تبلیغات و ارتباطات اسلامی
شناسه افزوده : موسسه انتشاراتی قدس رضوی
رده بندی کنگره : BP193/2/ض9و7 1391
رده بندی دیویی : 297/372
شماره کتابشناسی ملی : 3054613
ص:1
تصویر
ص:2
تصویر
ص:3
تصویر
ص:4
به قصد ارائۀ پاسخ هایی سرراست و مفید به پرسش های زیر، نوشتۀ پیشِ رو گرد آمده است:
1. چرا پیش از وقف کردن، واجب است احکام ریزودرشتِ آن را بدانیم؟ آیا ریشۀ ترس از وقف در میان برخی از ما، همین ناآگاهی ها از احکام و لوازم و نتایج آن است؟
2. وقف بر چه ارکانی استوار است و شرایط صحت آن چیست؟
3. خواندن صیغۀ عربی و قصد قربت و قبول کردن وقف و دراختیارگرفتنِ مال وقف شده لازم است؟
4. انواع وقف چه تفاوت هایی با هم دارند و چه نتایجی بر هرکدامشان بار می شود؟
5. تغییر ارکان وقف ممکن است؟ چگونه؟ متولّی در فرایند ادارۀ مال وقف شده چه کارهایی باید انجام دهد؟
ص:5
تصویر
ص:6
حاج آقا افشار را در حرم مطهر امام رضا ملاقات کردم. حدود پنجاه سال داشت؛ اما شکسته تر به نظر می آمد. با رویی خندان و لحنی بسیار متواضعانه پرسید: «حاج آقا می توانم مسئله ای از شما بپرسم؟» گفتم: «بفرمایید در خدمتم.» این گونه گفت: «حدود بیست سال پیش، خانه ای در مشهد خریدم. آن را خراب کردم و از نو، چهار طبقه ساختم؛ به این منظور که از یک طبقۀ آن خودم استفاده کنم و سه طبقۀ دیگر را در اختیار خویشاوندان و دوستان و زائران حضرت رضا قرار دهم. این را به صورت وقف درآوردم و الان مشکلاتی پیدا کردم. نه اینکه از اصل این کار پشیمان باشم؛ اما... .»
لحن کلام آقای افشار بسیار مضطرب بود: ازسویی، دوست داشت این مطلب را به من بقبولاند که دنیا او را فریب نداده است و نمی خواهد بعد از بیست سال، از وقف خود، منصرف شود و آن را به ملک خودش برگرداند. ازسوی دیگر، نمی دانست چگونه سؤالش را مطرح
ص:7
کند که این باور نادرست برای من پیش نیاید. گفتم: «حاج آقا، شما سؤالتان را مطرح
کنید، من هم سعی می کنم جوابش را اگر می دانستم به شما بگویم. مهم نیست، خودتان را خیلی اذیت نکنید. ان شاء الله راه حلی برای آن پیدا می کنیم.» با این قرص مسکّن من، کمی آرام تر شد و راحت تر به صحبت خود ادامه داد.
خسته تان نکنم. نتیجه ای که از این گفت وگو گرفتم، این بود که بسیاری از نیکانِ جامعه دوست دارند کار خیری انجام دهند؛ اما از عواقب آن می ترسند. این ترس بجاست؛ چون بسیاری مواقع، آنجا که باید از مسئله ای آگاه می بودند، از آن آگاه نبودند؛ لذا کاری کردند که شاید بعدها از انجام آن پشیمان شدند؛ برای مثال، آقای افشار نمی دانست از ابتدا، این حق را داشته است که در وقف نامه، برای خود، یک سری شرایط بگذارد. اگر این شرط ها را می گذاشت، دستش در تغییرات بعدی باز بود و بی تردید، دیگر دچار این مشکلات نمی شد. گاهی بروز این مشکلات در کار سبب می شود دیگران که مشاهده می کنند، دیگر به خود
ص:8
اجازۀ انجام دادن کار خیر ندهند؛ درحالی که این ممکن است فقط وسوسه باشد. خوب است در هر کار شرعی، ابتدا مسائل آن را خوب یاد بگیریم که بعداً کمتر با مشکل روبه رو شویم.
با توفیق خداوند منّان، مطالب پیش رو، خوبان و خیّران جامعه، به ویژه، دوستداران امام رضا را در موضوع مهم وقف راهنمایی خواهد کرد.
وقف یعنی منافع چیزی مانند زمین، باغ، خانه، مغازه و مانند این ها را برای استفادۀ دیگران قرار دهند؛ به گونه ای که اصل این ها باقی بماند و دیگر قابل خریدوفروش و مبادله نباشد.(1)
ص:9
در حدیثی معتبر از امام صادق آمده است: «پس از مرگ، اجر و مزدی به کسی نمی رسد؛ مگر در سه کار: اول، صدقه ای که در زمان حیاتش تداوم داشته است. آن صدقه پس از مرگ نیز همچنان جریان خواهد داشت؛ یعنی ثوابش به او می رسد. دوم، راه و روش صحیح را در کار خیری رواج داده است؛ به گونه ای که بعد از مرگش نیز به آن عمل می کنند. سوم، فرزند صالحی که برای او دعا می کند.»(1) روشن است که وقف، یکی از مصادیق عالی صدقۀ جاریه است و ازجمله کار هایی است که سبب می شود نامۀ اعمال حسنۀ انسان، پس از مرگ، همچنان باز بماند؛ بنابراین ثواب بسیار دارد و از فضیلت آن نباید غافل ماند.
ص:10
1. واقف: کسی است که مالش را با شرایط خاصی که در ادامه بیان خواهیم کرد، وقف می کند.
2. موقوفٌ علیهم: شخص یا اشخاصی که از مال وقفی طبق وقف نامه استفاده می کنند.
3. متولّی: شخص یا اشخاصی که مسئولیت اجرای مفاد وقف نامه را دارند.
4. ناظر: کسی که واقف تعیین می کند که بر کار متولّی در اجرای صحیح وقف نظارت کند.
5. صیغۀ وقف: کلامی که واقف می گوید برای اینکه وقف تحقق یابد. توضیح آن در زیر خواهد آمد.
نیتِ تنها کفایت نمی کند؛ بلکه باید صیغه خوانده شود. مثال: «فلان زمین یا مغازه ام
ص:11
را وقف امام رضا کردم» و مانند این ها که دلالت بر مقصود کند؛(1) البته عربی بودنِ صیغه ضروری نیست.(2) برخی علما گفته اند به عمل هم محقق می شود؛ مثلاً بنایی به نیت وقف برای امام رضا بسازد.(3) همچنین اگر کسی، برای مثال، فرش یا تابلویی، به قصد وقف، به حرم یا موزۀ امام رضا بدهد، این وقف صحیح است و خواندن صیغه لازم نیست.(4)
ص:12
بله. برای اینکه مکان وقف شده، مسجد باشد، قصد مسجدشدن شرط است. اگر مکانی به عنوان نمازخانه و محل عبادت وقف شود، چنین وقفی صحیح است؛ اما تا زمانی که مسجدشدن مراد واقف نباشد، احکام مسجد(1) بر آن بار نمی شود.(2)
ص:13
اگر مثلاً چنین وقف کند که منافع این ملک بر حرم امام رضا یا مسجد گوهرشاد وقف باشد، یعنی بر یکی از این دو وقف کند، بدون تعیین یکی از آن ها، این نوع وقف صحیح نیست؛ بلکه در وقف باید یکی از این دو را معیّن کند. اگر وقف بر مجموع این دو باشد، صحیح است؛ مانند وقف بر آستان قدس که حرم و مسجد و مانند آن را شامل می شود.(1)
ص:14
اشکال ندارد.(1)
ص:16
بنابراین شخص خیّری که دوست دارد ملک خود را وقف کند و در این زمینه سررشته ندارد، می تواند شخص مطمئنی را از طرف خود وکیل کند تا وقف نامه را تنظیم و ملک را وقف کند.
بنابر نظر حضرت امام و بسیاری مراجع تقلید، در وقف بر افراد خاص و همچنین وقف بر جهات عمومی، قبول، معتبر نیست؛ ولی احتیاط آن است که در وقف عام و همچنین در وقف خاص، قبول را رعایت کنند. بله، برخی مراجع، بنابر احتیاط واجب، قبول را شرط می دانند.(1) روشن است که این مسئله از اهمیت خاصی برخوردار است؛ چراکه گاه اشخاص، وقف یا حتی
ص:17
وصیت به وقف کرده اند؛ اما از ناحیۀ موقوفٌ علیهم به علل مختلف آن را نپذیرفته اند. برای مثال، شخصی باغ خود را بر اولاد وقف کرده است؛ اما هیچ یک از فرزندان او به این دلیل که دیگر از مال موقوفه (باغ وقف شده) ارث نمی برند، این وقف را قبول نکرده اند. در اینجا، به نظر حضرت امام قبول نکردن وقف ازسوی فرزندان، در صحت آن، تأثیری نمی گذارد و وقف صحیح است؛ یعنی فرزندان، پس از فوت پدر، از باغ ارث نمی برند و آن باغ ملک آنان نمی شود. فرزندان صرفاً می توانند تا زمان حیات، از آن به عنوان موقوفٌ علیهم استفاده کنند. اما به نظر برخی دیگر از مراجع، اگر هیچ یک از موقوفٌ علیهم، آن را قبول نکردند، وقف باطل است؛ لذا جزء ماترک میّت است و از آن ارث می برند. این نکته در شرط بعد (قبض) نیز حائز اهمیت است؛ لذا افراد باید به فتوای مرجع تقلید خود توجه کنند.
ص:18
آیا برای اینکه وقف بر افراد خاص، مانند اولاد، صحیح باشد، رساندن به دست آن ها (قبض) شرط است؟
در صحت وقف بر افراد خاص، قبض شرط است. اگر مثلاً وقف بر اولاد باشد، طبقۀ اول که قبض کنند، کفایت می کند و لازم نیست طبقات بعدی نیز قبض کنند (اجماع).(1)
ص:19
قبض در وقف عام، معتبر است؟ اگر معتبر است، چه کسی باید قبض کند؟
در این مسئله، فتواها مختلف است که به دلیل اهمیت هریک، آن ها را به تشریح بیان می کنیم: برخی فرموده اند در وقف عام، قبض معتبر است. قبض به چند صورت است: 1. گاه وقف عام، مثل مسجد، وقف بر جهات و مصالح عام المنفعه است. دراین صورت، اگر واقف متولّی را تعیین کرده باشد، متولّی یا حاکم شرع می توانند قبض کنند و بنابر احتیاط، متولّی قبض کند. اگر متولّی را تعیین نکرده باشد، حاکم شرع باید قبض کند. 2. گاه وقف بر عناوین کلّی است؛ مثل وقف برای فقرا که قبض در اینجا با دراختیارگذاشتن مال وقفی به برخی فقرا برای استفاده از آن، تحقق می یابد.(1)
بنابر احتیاط واجب، قبض معتبر است که یا باید
ص:20
در تصرف متولّی باشد یا با اجازۀ واقف، کسی در مسجد به عنوان مسجد بودن نماز بخواند.(1) در اوقاف عامه، قبض معتبر نیست و وقفیت، به مجرد وقف کردن محقق می شود؛(2) هرچند احوط است. همین که برای آن، متولّی تعیین کنند، کفایت می کند و بدون تعیین متولّی، وقف مسجد صحیح نیست.(3)
ص:21
آیا ضرورت دارد پس از اینکه واقف مالش را وقف کرد، بلافاصله، موقوفٌ علیهم آن را در اختیار بگیرند یا بعد هم می توانند این کار را انجام دهند؟
در قبض کردن وقف و به اختیارگرفتن آن، فوریت شرط نیست.(1)
آیا دوام در وقف شرط است؟
بله. در وقف، دوام به معنای اینکه برای مدتی معیّن نباشد، شرط است؛ پس اگر شخص بگوید: «این باغ را برای دادن خرجی به زائران درراه ماندۀ امام رضا برای مدت پنج سال
ص:22
وقف کردم»، این وقف باطل است.(1)
نکته: کسانی که دوست دارند، برای مدتی محدود، منافع ملک خویش را در اختیار دیگران قرار دهند، بدون نیت وقف، می توانند از راهی دیگر که به آن حبس می گویند، اقدام کنند که در ادامه به آن اشاره می کنیم.
آیا وقف باید از زمان اجرای صیغه باشد یا اینکه می شود فاصله ای بین اجرای صیغه تا زمان وقف باشد؟
بله. به نظر تمام مراجع عظام، وقف باید از زمان خواندن صیغه باشد؛ پس اگر بگوید: «این زمین را از ده سال دیگر به بعد، وقف کردم، یا این زمین را برای پس از مرگم وقف کردم»،
ص:23
تصویر
ص:24
این وقف اشکال دارد.(1)
آیا شخص می تواند منافع ملک خویش را برای مدت مشخصی وقف کند؟ مثلاً خانۀ خود را به مدت پنج سال، در اختیار خوابگاه دانشجویی قرار دهد یا برای مثلاً ده سال، منافع باغ خود را وقف امام رضا کند؟
بله. گرچه وقف در این زمینه ها صحیح نیست، می تواند منافع ملک خویش را به مدت مشخص، در راه خیری، اصطلاحاً حبس کند؛ برای مثال، می تواند خانۀ خود را به مدت پنج سال برای خوابگاه دانشجویی یا مدرسه یا درمانگاه و مانند این ها وقف کند و از ثواب این کار خیر خود در این مدت، بهره ببرد. بنابراین، ملک همچنان برای مالک خواهد بود و فقط منافع آن، به مدت محدود، برای استفادۀ دیگران است که پس از گذشت آن مدت، منافع
ص:25
دوباره برای مالک خواهد بود.(1)
اگر واقف برای هدفی وقف کند و شرط کند که در وقت نیازش به او برگردد، آیا این وقف صحیح است؟
در اینجا دو نظر وجود دارد:
قول اول: حضرت امام و برخی دیگر از مراجع می فرمایند: بنابر اقوی صحیح است. برگشت آن به این است که تا وقتی به آن احتیاج ندارد، وقف است و در وقفی که آخرش منقطع است، داخل می شود؛ یعنی اگر قبل از مرگ به آن حاجت پیدا کند، به ملک او برمی گردد و اگر بمیرد، به ارث می برند و اگر تا زمان مرگ به آن احتیاج پیدا نکند، وقف
ص:26
برای همیشه خواهد بود.(1)
قول دوم: اظهر، بطلان چنین وقفی است.(2)
اگر شخص بگوید فلان چیز پس از مرگم وقف است، صحیح است؟
اگر مرادش وصیت به وقف باشد یا معمولاً از چنین جمله ای، وصیت به وقف فهمیده شود، این وصیت با تمام بودن شرایط آن، صحیح است.(3)
ص:27
وقف باید، به اصطلاح، منجز باشد؛ یعنی بر چیز دیگر منوط نباشد؛ مثلاً اگر بگوید: «این زمین را وقف درمانگاه کردم، به شرطی که مریضم خوب شود»، وقف باطل است.(1)
واقف می تواند خودش را نیز جزو استفاده کنندگان از وقف قرار دهد؟
اگر بر خود و دیگری به طور اشتراکی وقف کند، برای خودش باطل است؛ ولی برای دیگری صحیح است.(2)
ص:28
اگر برای آستان قدس مثلاً باغی را وقف کند و درضمنِ وقف، شرط کند که آستان قدس از منافع باغ، مقداری به او بدهد یا مثلاً قسط های وامش را پرداخت کند، وقف صحیح است؟
اگر بر دیگران وقف کند و شرط کند قرض هایش را بدهند یا حقوق واجب مالی او را پرداخت کنند یا از منافع وقف برای او خرج کنند، به نظر حضرت امام و جمعی از فقها، وقف باطل است؛ گرچه به نظر برخی دیگر از فقها، وقف صحیح است.(1)
ص:29
در ادامۀ سؤال قبل، آیا جایز است در وقف شرط کند مهمان هایش از میوۀ وقف بخورند و از منافع باغ استفاده کنند؟
بله. جایز است.(1)
اگر شرط کند مخارج اهل وعیالش را مرتّب از وقف بدهند، حکم چیست؟
جایزاست؛ اگرچه از کسانی باشد که نفقه اش بر او واجب است، حتی همسر دائم.
نکته: روشن است که وقف بر واجب النفقه سبب نمی شود همسر و مانند آن، دیگر واجب النفقۀ او نباشند. اگر با چنین شرطی وقف کند، وقف باطل است؛ چون بازگشت آن
ص:30
به وقف بر خود است.(1)
اگر فرشی وقف حرم یا مسجد کند، آیا خودش می تواند روی آن نماز بخواند؟
ص:31
استفادۀ واقف از آنچه برای جهات عموم مثل مسجدها، مدرسه ها، حرم ها و... وقف می شود، بی شک ، جایز است.(1) بنابراین اگر شخص، فرشی برای حرم امام رضا یا مسجدی وقف کند، خودش به عنوان زائر حضرت رضا یا یکی از اهل مسجد، می تواند روی آن نماز بخواند.
استفادۀ واقف از وقف بر عنوان های عمومی، مانند فقرای محل، چه حکمی دارد؟
بنابه نظر بسیاری مراجع عظام، می تواند استفاده کند؛ اگرچه احتیاط مستحب آن است که خودش استفاده نکند. البته این درصورتی است که از ابتدا قصد نداشته باشد از منافع استفاده کند.(2) بنابراین اگر مثلاً خانه اش را برای زائران امام رضا وقف کرد، سپس خودش، اتفاقی و به عنوان زائر، به آنجا برود، مانعی ندارد از آن استفاده کند؛ اما از ابتدا نباید قصد داشته باشد که خود، به عنوان زائر، از آن استفاده کند.
ص:32
وقف بر جهات حرام و آنچه در آن کمک به معصیت است، چه حکمی دارد؟
صحیح نیست. بنابراین در قمه زنی که بسیاری از فقهای عصر حاضر جایز نمی دانند، اگر کسی برای قمه زنی یا قمه زنان وقف کند، وقفش صحیح نیست.(1)
آیا وقف بر کافر و مرتد صحیح است و ازجمله وقف های حرام نیست؟
یکی از مطالبی که می توان ازطریق آن، به اهمیت وقف و جایگاه آن در اسلام پی برد، حکم وقف بر کافر و حتی مرتد است. حضرت امام و دیگر بزرگان می فرمایند: «وقف بر ذمی و بر مرتد غیرفطری، به ویژه اگر از ارحام و خویشان باشند، صحیح است و البته وقف مسلمان
ص:33
بر کافر در کارهای حلال، جایز است.»(1) بنابراین، اگر کسی حتی بر زائران غیرمسلمان امام رضا وقف کند، وقفش صحیح خواهد بود.
شرایط معتبر برای واقف را بیان کنید؟
شخص واقف باید بالغ و عاقل باشد و با اختیار، وقف کند؛ یعنی وقف او از روی اجبار نباشد و بتواند در مال خود، دخل و تصرف کند؛ برای مثال سفیه نباشد. کسی هم که از طرف حاکم شرع و به علت بدهی، اموالش را ضبط کرده اند، نمی تواند وقف کند.(2)
ص:34
آیا وقف ازسوی غیرمسلمان صحیح است؟
مسلمان بودن واقف شرط نیست؛ پس در جایی که وقف ازسوی مسلمان صحیح است، وقف ازسوی غیرمسلمان نیز صحیح خواهد بود.(1)
شرایط معتبر در موقوفه را بیان کنید؟
1. عینیت و وجود واقعی و خارجی داشته باشد؛ بنابراین نمی توان منافع را وقف کرد. برای نمونه، شخص نمی تواند هرساله نصف میوه های باغی را برای امام رضا وقف کند؛ بلکه باید خودِ باغ را وقف کند. اگر هم چیزی از کسی طلب دارد، نمی تواند دِین و طلب خود را وقف کند؛
ص:35
2. امکان مالکیت آن باشد؛
3. بهره بری از منافع آن ممکن باشد؛ به طوری که عین آن، به طور چشمگیری باقی بماند. برای مثال، وقف گل های فعلی گلخانه ای برای استفاده در چهارگوشۀ بالا در ضریح مقدس امام رضا، صحیح نیست؛ اما خودِ گلخانه را می توان وقف کرد؛
4. دارای منفعت حلال باشد. بنابراین وقف چیزی که استفاده از آن منحصر در حرام است، صحیح نیست؛ برای نمونه وقف آلات لهو و قمار برای فلان مؤسسۀ خیریۀ در سرپرستی از ایتام صحیح نیست. چیزی که منفعت حاصل از وقف آن نیز حرام باشد، وقفش صحیح نیست؛ مثل وقف قمه برای دسته های قمه زنی؛
5. حق دیگری که مانع از تصرف باشد، به آن تعلق پیدا نکند؛ مثل آنکه زمینی به ارث
ص:36
رسیده باشد و طفل صغیری نیز جزو ورثه باشد و یکی از ورّاث بخواهد بدون اجازۀ ولی یا قیّم یا حاکم شرع، آن را وقف کند؛
6. قبض و دراختیارگرفتن آن ممکن باشد.(1) بنابراین وقف زمینی که سازمان یا شخصی آن را تحت تصرف خود قرار داده است، به گونه ای که نمی توان آن را دراختیار گرفت، صحیح نیست.
آیا در عین موقوفه شرط است که استفاده از آن، در زمان وقف، ممکن باشد؟
ضرورتی ندارد. همین که از آن استفاده کنند، ولو پس از مدتی، کفایت می کند. بنابراین می تواند باغی که تازه احداث کرده و زمان میوه دهی آن چند سال دیگر است، از هم اکنون وقف امام رضا کند.(2)
ص:37
اگر برای نمونه، یک باب مغازه را بر مسجدی وقف کنند، بدون آنکه ذکر شود برای چه مصارفی است، منافع آن را در چه راهی خرج می کنند؟
دراین صورت، منافع وقف را برای تعمیر و روشنایی و فرش و خادم آن مصرف می کنند. برای پرداخت منافع آن به امام جماعت دو نظر وجود دارد: 1. اگر مازاد بر مصرف باشد، مابقی به امام جماعت مسجد داده می شود؛ 2. اِشکال دارد؛ مگر اینکه قرینه ای بر ارادۀ آن از طرف واقف باشد که دراین صورت، به ایشان عطا می شود.(1)
اگر برای زیارتگاهی مثل حرم امام رضا وقف کند، برای چه کارهایی مصرف می شود؟
برای تعمیر و روشنایی مسجد مصرف می شود و همچنین برای خادمان مسجد که بعضی
ص:38
کار های ضروری و متعلق آنجا را انجام می دهند (مشهور).(1)
آیا واقف پس از وقف کامل، حق تغییر و تبدیل موقوفٌ علیه را دارد؟ اگر در ضمن عقد وقف، شرط کرده باشد، چطور؟
خیر. پس از وقف کامل و بدون اشکال، واقف حق تغییر موقوفٌ علیه را ندارد و نمی تواند افراد آن را کم وزیاد کند؛ البته درصورتی که چنین چیزی را در ضمن عقد وقف، شرط نکرده باشد. اگر در متن عقد وقف، آن را شرط کرده باشد، فتواها مختلف است: برخی مانند حضرت امام
ص:39
آن را صحیح نمی دانند و برخی دیگر به صحت آن قائل اند.(1)
آیا تغییر دادن وقف و عوض کردن شکل ظاهری آن، به گونه ای که کاربری آن تغییر یابد، جایز است؟
تغییر وقف و عوض کردن شکل و صورت آن و تبدیل عنوان آن به عنوان دیگر، مانند اینکه خانه را به مدرسه یا به مغازه و فروشگاه تبدیل کنند یا به عکس، جایز نیست. گاه وقف، وقف منفعت است؛ یعنی نظر واقف
ص:40
، استفاده از منافع این وقف در جهتی خاص است. برای نمونه، خود باغ مهم نبوده است، بلکه اینکه منافع آن را در جهتی خاص مصرف کنند، درنظر واقف مهم بوده است. دراین صورت، اگر مال موقوفه به شکل سابق خود، دیگر منفعتی نداشته باشد یا منفعتش بسیار کم باشد، بعید نیست تبدیل آن به عنوان دیگری که دارای منفعت است، جایز باشد؛ برای مثال، باغی را که وقف منفعت کرده اند و به علت قطع شدن آب آن، دیگر قابل استفاده نباشد، به زمین زراعی یا خانه یا مانند این ها تبدیل می کنند.(1)
اگر ملک وقفی به تعمیر و مرمت و اصلاح نیاز داشته باشد، چه باید کرد؟
سه راه وجود دارد: 1. اگر واقف برای تعمیر آن ها، از درآمد مال موقوفه چیزی قرار داده
ص:41
است، باید همان را انجام داد (مشهور)؛(1) 2. اگر واقف برای تعمیر آن، پیش بینی لازم را نکرده و چیزی قرار نداده است، باید ابتدا، منافع به دست آمده از مال وقف شده را برای ترمیم و اصلاح آن خرج کرد. این تعمیر کردن بر حق موقوف ٌعلیهم مقدم است؛ البته احتیاط این است که موقوف ٌعلیهم به این کار راضی باشند.(2) اگر هم برای نگهداری از اصل مال موقوفه، چاره ای جز فروش قسمتی از آن نباشد، این کار جایز است (حضرت امام و آیات گلپایگانی و صافی)؛(3) 3. اگر وقف به تعمیر یا ترمیم نیاز دارد و وجهی نباشد که در آن صرف شود، جایز است متولّی برای تعمیر آن، قرض بگیرد. در این صورت، به مال وقف و نه مال شخصی
ص:42
خودش، مدیون است. اگر از اموال خودش به قصد برگشت آن، در تعمیر وقف استفاده کند، جایز است (آیت الله سیستانی).(1)
همان طور که گفتیم، وقف براساس شخص یا اشخاصی که از آن استفاده می کنند (موقوف ٌعلیهم) به دو دسته تقسیم می شود: وقف خاص و وقف عام. وقف عام نیز خود به دو قسم است: گاه برای استفادۀ عموم است؛ مثل مسجد و بیمارستان و گاه برای عنوانی کلّی مثل فقر است. نکتۀ درخور توجه آن است که در فروش چنین وقف هایی، گاه، کمی اختلاف ِنظر بین علما وجود دارد که در قالب دو پرسش زیر، به آن می پردازیم:
ص:43
تصویر
ص:44
وقف هایی که برای استفادۀ عموم است، خریدوفروش و نقل وانتقال آن ها به ملک دیگران ممکن است؟
گاه وقف برای مسجد و زیارتگاه است که بطور حتم، جایز نیست؛ حتی اگر خراب شود نیز امکان فروش آن ها نیست (مشهور).(1) اما در وقف های عمومی ازقبیل غیرمسجد و زیارتگاه سه نظر وجود دارد: 1. احتیاطاً جایز نیست (حضرت امام)؛(2) 2. جایز نیست (آیات عظام صافی و گلپایگانی)؛(3) 3. درصورت خراب شدن، با شرایطی که در سؤال بعد ذکر خواهد شد، اشکال ندارد. (آیت الله وحید).(4)
ص:45
زمانی که انتفاع بردن از آن در جهتی که مقصود واقف بوده است، دیگر ممکن نباشد، به خاطر خراب شدن و منفعت نداشتن عین آن، جایز است فروش بخشی از آن و مصرف کردن آن، در ساختن آنچه باقی است، به سبب انتفاع بردن از آن. اگر این هم ممکن نباشد، فروش کل و تبدیل کردنش به آنچه انتفاع به آن را ممکن می کند، جایز است؛ اگرچه آن را برای موقوف ٌعلیه استفاده نکند (آیات عظام خویی و وحید).(1)
حکم فروش وقف های خاص و وقف هایی با عنوان عام چگونه است؟
فروش وقف های خاص مانند وقف بر اولاد و وقف های عام با عنوان های عمومی مانند فقرا و نیز انتقال آن ها با یکی از اسباب نقل، جایز نیست؛ مگر به علت امکان ایجاد بعضی عوارض.(2)
چه عوارضی سبب انتقال وقف به یکی از اسباب نقل می شود یا جواز فروش آن را
ص:46
صادر می کند؟
1. خرابی وقف: وقفی که خراب شده است؛ به طوری که بازگرداندن آن به حالت اولش ممکن نباشد و دیگر از آن هیچ استفاده ای نشود. دراین صورت، اگر آن را بفروشند و از پول فروشش استفاده کنند، فروش آن اشکال ندارد. باید با پول آن، چیزی خرید که تا آنجا که ممکن است همانند مال وقفی فروخته شده باشد.
2. بی فایده شدن: اگر وقف دیگر منافع درخور توجهی نداشته باشد؛ به طوری که استفاده از آن، دیگر امکان پذیر نباشد و امید بازگشت آن به حالت اول نباشد، همانند فرض بالا، فروش آن اشکال ندارد.
3. شرط واقف در هنگام وقف: واقف، در هنگام وقف، شرط کند که در وضعیت خاص مانند کمی منفعت یا زیادی مخارج یا اختلاف افتادن بین کسانی که از وقف استفاده می کنند و هر ضرورت دیگری، فروخته شود. دراین صورت، فروش آن مانعی ندارد؛ البته در این مسئله،
ص:47
همان طور که گفتیم، بین علما اختلاف نظر است.
4. اختلاف شدید بین موقوفٌ علیهم: در وقف خاص، مثل وقف بر اولاد، ممکن است بین آنان اختلاف شدید به وجود آید، به اندازه ای که به اموال یا جان همدیگر آسیب برسانند. دراین صورت، تنها راه برای حلّ اختلاف، فروش مال موقوفه است؛ یعنی باید آن را بفروشند و پولش را بین اولاد تقسیم کنند.(1)
فروش اسباب و وسایل وقف های عمومی چه حکمی دارد؟
فروش متعلق وقف ها ازقبیل وسایل و فرش سه حالت دارد:
1. اگر استفاده از آن ها هنوز ممکن باشد، فروش آن ها جایز نیست. حتی اگر در غیر آن جهت وقف، بتوان از آن استفاده کرد، نمی توان آن را فروخت؛ برای مثال، از فرش وقف شده ای
ص:48
که دیگر، به عنوان فرش، امکان استفاده ندارد، به عنوان پرده می توان استفاده کرد.
2. اگر به طور کلّی، آن مکان بی نیاز از آن باشد و نگهداشتن آن، موجب خرابی مال موقوفه می شود، دو حالت دارد:
اول، در جای دیگری شبیه این مکان وقف، امکان استفاده دارد؛ مثلاً به درِ پنجرۀ چوبی مسجد، پس از باز سازی، نیازی نیست؛ اما اگر مسجد دیگری نیاز به آن دارد، باید به آن محل برده شود؛
دوم، اگر استفاده از آن، جز با فروختن ممکن نباشد و اگر ماندن، سبب خرابی و تلف شدن آن می شود، باید آن را فروخت. پول آن را نیز باید، درصورت نیاز، در آن محل مصرف کرد؛ در غیراین صورت، باید در جاهایی مثل آن و سپس، در مصالح عمومی مصرف کرد (مشهور).(1)
ص:49
اگر عین را اجاره دهد، سپس وقف کند، حکم چیست؟ برای نمونه، زمینی اجارۀ ده ساله است. حال که دو سال از آن گذشته است، واقف می خواهد آن زمین را وقف امام رضا کند. این وقف صحیح است؟
وقف صحیح است و اجاره به حال خودش باقی می ماند. وقف در مدت اجاره، یعنی ده سال در فرض سؤال، مسلوب المنفعه است. بنابراین حتی اگر به فسخ یا اقاله، اجاره نیز فسخ گردد، باز هم منفعت آن برای مالک اصلی که همان واقف باشد، در مدت اجاره است، نه برای موقوفٌ علیه.(1)
ص:50
مال وقف شده را می توان به دو دسته تقسیم کرد: گاه وقف انتفاع است و گاه وقف منفعت. وقف انتفاع، یعنی واقف، خودِ مال موقوفه را برای استفادۀ افراد قرار دهد؛ به گونه ای که خودشان مستقیم از آن بهره ببرند؛ برای مثال، مدرسه ای بسازند و آن را وقف کنند تا افراد از آن استفاده کنند.
وقف منفعت، یعنی واقف، ملک خویش را وقف کند تا از منافع آن به افراد مدنظر او بدهند. لازم نیست خود آن ها مستقیم از ملک وقفی استفاده کنند؛ مثلا مغازه ای بر مدرسه ای وقف شده است. اینجا مراد واقف آن است که مال الاجارۀ مغازه برای هزینه های مدرسه صرف شود. حال، دو پرسش مطرح است:
ص:51
اجاره دادن چیزی که وقف انتفاع شده است، چه حکمی دارد؟
مانند فروش آن، جایز نیست (مشهور).(1) بنابراین اگر محلی طبق وقف، مدرسه یا بیمارستان یا زائرسرا و مانند این ها شده است، امکان اجارۀ آن مکان وجود ندارد، همان طور که امکان فروش آن وجود ندارد.
اجاره دادن چیزی که وقف منفعت شده است، چه حکمی دارد؟
اجاره دادن چیزی که وقف شده است تا منافع آن را برای جهات ذکرشده در وقف نامه مصرف کنند، بی شک جایز است؛ مانند مزرعه یا مغازه. در این زمینه، بین اقسام وقف عام و خاص فرقی نیست. بنابراین اگر کسی مزرعه یا زمین و مانند این ها را بر حرم حضرت رضا وقف
ص:52
کند، آن مزرعه یا زمین را اجاره می دهند و مال الاجاره را در حرم مصرف می کنند.(1)
اگر شخصی در مال موقوفه تصرف ناروا کند، یعنی مثلاً آن را جزو اموال خویش قرار دهد، حکمش چیست؟
اگر غاصب، اوقاف عامه را غصب کند، یعنی برای مثال، زمین مسجد یا مدرسه را محل سکونت یا جزو مزرعۀ خود کند، دو حالت پیش می آید: 1. اگر وقف مثل مدرسه و مانند آن بوده و آن را غصب کند، باید اجرة المثل، یعنی اجارۀ چنین جایی را بپردازد؛ 2. اگر زمین مسجد و مانند آن را غصب کرده است، اجرةالمثل لازم نیست؛ اما گناه کرده است (مشهور).(2)
ص:53
آیا شخصی که مال موقوفه را تلف می کند، ضامن است؟
بلی. ضامن است و باید مثل یا قیمتش را بپردازد تا به جای آنچه تلف کرده است، قرار دهند، یا در همان جهتِ وقف مصرف کنند (حضرت امام و آیات عظام صافی و گلپایگانی).(1)
تعیین متولی و ناظر بر اجرای وقف با چه کسی است؟
واقف در ابتدا و هنگام وقف، می تواند متولّی و همچنین ناظر را تعیین کند. متولّی، مسئولیت
ص:54
اجرای وقف نامه را دارد و ناظر، بر اجرای صحیح وقف نظارت می کند.
واقف، حق قرار دادن تولیت وقف را برای خودش یا دیگری تا چه زمانی دارد؟
واقف، در زمان واقع ساختن وقف و درضمن عقد آن، حق قرار دادن تولیت برای خودش یا دیگری دارد. بعد از تمام شدن وقف، دیگر چنین حقی ندارد و با وقف بیگانه است.(1)
آیا راهی هست که واقف، پس از تمام شدن وقف، حق قرار دادن تولیت یا عزل متولّی را داشته باشد؟
بعد از تمام شدن وقف، واقف با آن بیگانه است؛ پس حق قرار دادن تولیت و عزل متولّی را ندارد؛ مگر اینکه چنین چیزی را درضمن عقد وقف برای خودش شرط کند؛ یعنی تولیت را برای شخصی قرار دهد و شرط کند پس از مدتی خاص یا هر وقت که تشخیص داد، بتواند
ص:55
او را عزل کند.(1)
آیا واقف می تواند متولّی نیز باشد؟
برای واقف جایز است تولیت وقف یا نظارت بر آن را همیشه یا برای مدتی، چه مستقل از دیگران باشد یا با آنان شریک باشد، برای خودش قرار دهد(مشهور).(2)
ص:56
آیا واقف می تواند تعیین متولّی را به شخصی دیگر واگذار کند؟
بله. جایز است واقف، تعیین متولّی را به شخص دیگری واگذار کند؛ پس متولّی کسی است که آن شخص، او را معیّن کند.(1)
آیا واقف می تواند وقف را به گونه ای معیّن کند که هر متولّی بتواند متولّی بعد از خودش را معیّن کند؟
بله. واقف می تواند وقف را طوری قرار دهد که هر متولّی، بتواند برای بعد از خودش متولّی معیّن کند.(2)
ص:57
آیا برای متولّی وقف، عدالت شرط است؟
خیر. واقف در جایی که تولیت و نظارت را برای خودش قرار می دهد، بی شک، عدالت در او معتبر نیست؛ همچنین اگر برای دیگری هم قرار دهد، عدالت در او معتبر نیست.(1)
آیا کفایت در متولّی وقف شرط است؟
بله. گرچه عدالت در متولّی وقف شرط نیست، باید کفایت داشته باشد؛ پس قرار دادن تولیت برای فرد خائن و غیرموثق، به ویژه در جهات و مصالح عامه، جایز نیست.(2)
ص:58
اگر واقف، تولیت موقوفه را برای کسی قرار دهد، آیا قبول آن بر وی واجب است؟
خیر. واجب نیست. فرقی نمی کند این فرد، در زمان اجرای عقد وقف، حاضر بوده است یا اینکه غایب بوده و بعد، به اطلاعش رسیده باشد؛ حتی اگر بعد از مرگ واقف هم مطلع شود، قبول آن واجب نیست.(1)
اگر فرد تولیت وقف را قبول کرد، جایز است خود را عزل کند و استعفا دهد؟
دو قول وجود دارد و احتیاط آن است که خود را عزل نکند؛ اما درصورت عزل، به حاکم شرع مراجعه و برای نصب متولّی جدید اقدام کند (مشهور).(2)
ص:59
تصویر
ص:60
آیا متولی وقف می تواند منصب تولیت را به فرد دیگری واگذار کند؟
خیر. حق ندارد، هرچند از ادارۀ موقوفه عاجز شده باشد؛ مگر آنکه هنگام نصب او به تولیت، اجازۀ این کار را به او داده باشند. البته ایشان می تواند در برخی کارهایی که وظیفۀ خود اوست، وکیل بگیرد؛ مگر آنکه واقف شرط کرده باشد کار های وقف را خود، انجام دهد.(1)
درصورتی که واقف، وظیفه و کار متولّی را معیّن نکرده باشد، حکم چیست؟
اگر واقف، وظیفه و کار متولّی را معیّن کند که همان لازم است تبعیّت شود؛ اما اگر معیّن نکرده باشد، وظیفۀ او همان کار های متعارفی است که انجامش برای امثال ملک وقف شده لازم است: ازقبیل تعمیرات و اجاره دادن و گرفتن مال الاجاره و تقسیم آن ها بین موقوفٌ علیهم و پرداخت مالیات و امثال آن. همۀ این کارها باید با رعایت احتیاط و مراعات مصلحت وقف و مصلحت موقوفٌ علیهم انجام پذیرد. در انجام دادن این کارها، هیچ کس، حتی موقوف ٌعلیهم،(2) حق ندارد برای او مزاحمت ایجاد کند.
اجرت متولّی را از کجا و چگونه پرداخت می کنند؟
اگر واقف سهمی از منافع برای متولّی معیّن کند، همان متعیّن است. اجرت عملش نیز همان
ص:61
است و بیش از آن نمی تواند بردارد؛ هرچند کمتر از اجرت المثل باشد. اما اگر معیّن نکرده باشد، مستحق اجرت المثل است. همۀ این ها در صورتی است که این کار دارای اجرت باشد و از قرائن دیگر مشخص نشود قصد واقف، انجام دادن کار بدون اجرت بوده است (مشهور).(1)
واقف می تواند کسی را به عنوان ناظر بر متولّی معیّن کند؟ دراین صورت، وظیفۀ ناظر و متولّی در قبال همدیگر چیست؟
برای واقف جایز است کسی را به عنوان ناظر بر متولّی معیّن کند؛ اما هریک از متولّی و ناظر دربرابر دیگری وظیفه ای دارد و در اینجا سه فرض مطرح است:
1. اگر معلوم شود منظور واقف از تعیین ناظر این است که صرفاً از کار های متولّی آگاه
ص:62
شده و از انجام دادن درست آن ها مطلع باشد، متولّی در تصرفات خود مستقل است. اجازۀ ناظر نیز در صحت و نفوذ کارهایش معتبر نیست و تنها اطلاع او لازم است؛
2. اگر منظور واقف، اِعمال نظر و تصویب ناظر باشد، متولّی هیچ تصرفی را بدون اذن و تصویب ناظر نباید انجام دهد؛
3. اگر واقف هیچ یک از این دو را معیّن نکرده باشد، مراعات این دو لازم می شود؛ یعنی ناظر، اسقلال متولّی را و متولّی، تصویب ناظر را مراعات کند.(1)
اگر واقف هرگز متولّی برای وقف معیّن نکند، متولّی وقف در اوقاف عام و خاص چه کسی است؟
اگر واقف هرگز متولّی وقف معیّن نکند، متولّی آن در اوقاف عام، حاکم شرع یا منصوب
ص:63
ازطرف اوست. همچنین، در اوقاف خاص، در آنچه مصالح وقف و مراعات جنبه های بعدی وقف، بر آن متوقف است، واقف، حاکم شرع است؛ اما در آنچه در بهره دهی فعلی وقف خاص، تأثیر می گذارد، ازقبیل شخم زدن و کشت و برداشت حاصل و تقسیم آن و کار های جزئی دیگر، به عهدۀ موقوف ٌعلیهم هایی است که اکنون زنده اند.(1) البته برخی علما، در موقوفات خاص، تفصیل و توضیح دیگری دارند.(2)
چه زمان هایی اختیار تولیت وقف، به دست حاکم است؟
زمانی اختیار به دست حاکم است که وقف، متولّی ندارد و فرقی نمی کند واقف، متولّی معیّن
ص:64
کرده یا نکرده است؛ اما متولّی، اهلیت تولیت را ندارد یا اگر داشته، از دست داده است. پس اگر واقف، تولیت موقوفه اش را به یکی از اولاد مطمئن خود داده که حال، فاسق شده است و دیگر فرد مطمئنی نیست، مانند زمانی است که هرگز کسی را معیّن نکرده است.(1)
وقفی بودن هر ملک چگونه مشخص می شود؟
1. این موضوع تااندازه ای بین مردم شناخته شده باشد که برای انسان، علم و اطمینان بیاورد؛ 2. کسی که مال وقفی در اختیار اوست، به آن اقرار کند؛ 3. دو شاهد عادل شهادت
ص:65
دهند؛(1) 4. ببینیم که ملک در تصرف وقف است؛ یعنی کسانی که این ملک را در اختیار دارند، با آن، معاملۀ وقف کنند و کسی هم به آن اعتراض نکند.
اگر فردی عقد وقف را واقع سازد و قبض نیز صورت بگیرد، آنگاه ادعا کند در این کارها قصد جدی نداشته است، ادعای او چه حکمی دارد؟
این ادعا، به هیچ وجه، از ایشان مسموع نیست؛ همچنان که در هیچ عقد و ایقاعی مسموع نیست.(2)
ص:66
اگر کتابی در دست کسی باشد و ادعا کند مالک آن است، اما روی آن نوشته شده باشد «وقف است»، به صِرف این نوشته، به وقفیت آن حکم می شود؟
به صِرف این نوشته، به وقفیت آن حکم نمی شود و بنابراین می توان آن کتاب را از ایشان خرید.(1) اگر این نوشته به قرائنی مثل مهر کتابخانۀ معروف یا عالم مشهور، نشان شده باشد که ما را از صحت آن مطمئن کند، به وقفیت آن حکم می شود. اگر معلوم شود این کتاب، زمانی که نوشتۀ وقف را داشته، در دست مالک بوده است، در این صورت هم به وقفیت آن حکم می شود؛ چون درواقع، مالک، بر وقف بودن آن اقرار کرده است.(2)
ص:67
اگر در وسایل میّت، ورقه ای به خط خود ایشان پیدا شود که بر آن نگاشته که فلان ملک را وقف کرده و قبض و اقباض هم انجام داده، به وقفیت آن ملک حکم می شود؟
به صِرف این نوشته، به وقفیت آن حکم نمی شود، مگر زمانی که با آن نوشته، یقین یا حداقل اطمینان حاصل شود؛ زیرا ممکن است قصد نویسنده وقف آن بوده و حتی این قصد را نوشته باشد، ولی وقف انجام نشده باشد.(1) اگر به صورت اعتراف به وقف باشد، مثل اینکه در زیر آن توضیح دهد یا مهر بزند یا اثر انگشت بزند و نبود شرایط اقرار هم محرز نباشد، به وقفیت حکم می شود؛ در غیراین صورت، به وقفیت حکم نمی شود، ولو اینکه نوشته به خط میّت باشد.(2)
ص:68
آیا زکات مال وقفی نیز واجب است پرداخت شود؟
اگر نماء عین زکوی باشد، مثل جایی که وقف بستان است، پس اگر وقف به نحو تملیک برای اشخاص موقوف ٌعلیهم باشد، مثل جایی که بگوید: وقفت البستان لاولادی. پس اگر حصۀ یکی از آنان به حدنصاب برسد، زکات بر آنان واجب است؛ وگرنه واجب نیست و... .(1) به تعبیر ساده تر اگر باغ انگور را وقف بر فرزندان خود کند، سهم هر کدام از آن ها از میوه انگور، اگر به مقداری برسد که واجب است زکات آن را بدهد، بر خود آن شخص، پرداخت زکات واجب می شود و بر دیگران که سهمشان به حد نصاب نرسیده، چیزی واجب نیست.
ص:69
تصویر
ص:70