اشاره
تصویر
ص:2
سرشناسه : آدینه دوست، کریم، 1352 -
عنوان و نام پدیدآور : احکام خوردن و آشامیدن/ نویسنده کریم آدینه دوست ؛ [به سفارش] آستان قدس رضوی، معاونت تبلیغات و ارتباطات اسلامی.
مشخصات نشر : مشهد: انتشارات قدس رضوی،1391.
مشخصات ظاهری : 32ص.: مصور(بخشی رنگی)؛10×15س م.
فروست : رهنما؛91.
وضعیت فهرست نویسی : فیپا
یادداشت : کتابنامه .
موضوع : سفره -- آداب و رسوم اسلامی
موضوع : سفره -- آداب و رسوم -- احادیث
شناسه افزوده : آستان قدس رضوی. معاونت تبلیغات و ارتباطات اسلامی
شناسه افزوده : موسسه انتشاراتی قدس رضوی
رده بندی کنگره : BP252/آ4الف3 1391
رده بندی دیویی : 297/635
شماره کتابشناسی ملی : 3054609
ص:1
تصویر
ص:2
تصویر
ص:3
تصویر
ص:4
پرسش های مدنظر نویسنده، هنگام نگارش این اثر، از این دست بوده است:
1. با چه آدابِ دین پسندی باید سرِ سفره نشست و غذا خورد؟
2. وعده های غذایی را چگونه باید تنظیم کرد؟ به تنهایی غذاخوردن بهتر است یا در جمع؟ گوشت خوردن، چرا و چقدر؟
3. بر نوشیدن چه آداب و احکامی حاکم است؟ برای نمونه، از کجای ظرف نباید نوشید؟
4. حکم خوردن انواع جانوران دریایی، مانند خرچنگ و ماهی فلس دار، چیست؟
5. آیا خوردن گوشت هدهد و طاووس و کبوتر و گنجشک و...، حلال است؟
6. نوشیدن شربت های الکل دار یا دارای ترکیباتی از مشروبات الکلی چه حکمی دارد؟
ص:5
تصویر
ص:6
دین مبین اسلام برای تمام شئون زندگی فردی و اجتماعی انسان برنامه هایی تعالی بخش دارد و از آن جمله، آداب غذاخوردن است. در این اثر، به پاره ای از آداب این برنامۀ مستمر در زندگی روزمرۀ بشر اشاره می کنیم که اهمیت آن و تأثیرش در دیگر فعالیت های انسانی بسیار درخور توجه است؛ اما پیش از بیان این احکام، لازم است به این پرسش پاسخ گوییم: چرا با اینکه آیات قرآن و روایات اهل بیت با یکدیگر در انطباق کامل است، بین علما اختلاف فتوا وجود دارد؟ در پاسخ باید گفت اختلاف فتوا، علل متعددی دارد که در این مختصر، به دو نمونۀ مهم اشاره می کنیم:
1. آیات قرآن و روایات، در مباحث احکام، به منزلۀ قانون است و ممکن است فهم فقها از عبارت های آن متفاوت باشد. با اینکه قوانین حقوقی، زادۀ فکر بشر و بسیار ساده تر از قوانین الهی است، حقوق دانان نیز گاه در فهم قانون دچار اختلاف نظر می شوند؛ لذا هیچ بعید نیست فقها نیز در فهم قوانین الهی از قرآن و روایات، اختلاف نظر پیدا کنند. در اصطلاح علم اصول،
ص:7
به این برداشت ها، «ظواهر ادله» و «فهم عرفی» می گویند.
2. روایاتی که سند احکام الهی قرار می گیرد، باید بسیار معتبر باشد تا بتوان به آن ها استناد کرد. علم رجال و شخصیت شناسی، وضعیت کسانی را بررسی می کند که روایات را از زمان امامان معصوم تاکنون بیان کرده اند. در موثق بودن و مطمئن بودن برخی اشخاص، بین علما اختلاف نظر وجود دارد. این موضوع سبب می شود بعضی روایات در نظر فقیهی معتبر باشد و مطابق آن، فتوا دهد و در نظر شخص دیگر، معتبر نباشد و مطابق آن، فتوا ندهد.
نکته: هرگاه میان کارشناسان فن، اختلاف نظر باشد، افراد به خبره ترین کارشناس مراجعه می کنند؛ لذا در عمل به احکام نیز واجب است به مجتهد اعلم مراجعه کنیم.
ص:8
تصویر
ص:9
در این بخش، به برخی روایات دربارۀ آداب خوردن و آشامیدن، اشاره خواهیم کرد:
امام صادق هشدار می دهند: «هرکس مالی را از راه حرام به دست بیاورد و با آن، حج به جا آورد، موقعی که تلبیه (لبیک) بگوید، ندا می رسد لالبیک و لاسعدیک.»(1) همچنین حضرت در روایت دیگری می فرمایند: «هرکس مالی از راه حرام به دست آورد و آن مال را در راه خیر صرف کند، اعمال خیر او مثل حج، عمره، صلۀ رحم، صدقه و... مقبول نیست و حتی در نطفه و تولد فرزند اثر می گذارد.»(2)
رسول خدا می فرمایند: «شست وشوی دست، پیش از غذا، فقر را دور کند و پس از غذا، غم را بزداید و دیده را بهبود بخشد.»(3) امیرالمؤمنین می فرمایند: «شستن دستان پیش از غذا و
ص:11
پس از آن، روزی را بیشتر می کند.»(1) نیز می فرمایند: «هرکس پیش و پس از غذا دستش را بشوید، در گشایش و سلامتی زندگی می کند»(2) و می فرمایند: «هرگاه رسول خدا به ویژه نان و گوشت می خورد، دستان خود را به خوبی می شست؛ سپس ماندۀ آب دستانش را به صورت می کشید.»(3)
رسول خدا می فرمایند: «با جماعت بخورید و بسم الله الرحمن الرحیم بگویید تا برکت غذا بیشتر شود.»(4) امام کاظم می فرمایند: «هرگاه سفرۀ غذا را پهن کردید، بسم الله الرحمن الرحیم بگویید.»(5) امام باقر می فرمایند: «هنگام نوشیدن، بسم الله الرحمن الرحیم و پس از آن، الحمدلله رب العالمین
ص:12
بگویید.»(1) مرحوم صدوق گوید: روایت کرده اند هرکس فراموش کرد برای هر نوع غذایی بسم الله بگوید [پس از یادآوری] بگوید: بسم الله علی اوّله و آخره.(2)
انس گوید: رسول خدا از غذاخوردن در حالت ایستاده نهی فرمودند. پرسیدم: «ایستاده غذاخوردن چه حکمی دارد؟» فرمودند: «ایستاده غذا خوردن که از ایستاده آشامیدن بدتر است.»(1) رسول خدا می فرمایند: «هنگام غذاخوردن کفش هایتان را درآورید؛ زیرا مایۀ راحتی پاهایتان و سنت زیبایی است»(2) و نیز می فرمایند: «غذاخوردن در بازار [جلوی چشم دیگران] پسندیده نیست و سبب خواری انسان می شود.»(3)
ص:14
رسول خدا می فرمایند: «در خوردنی و آشامیدنی فوت نکنید.»(1) یعنی غذا به اندازه ای گرم نباشد که با دمیدن خنک شود. امام صادق از دمیدن در خوردنی و آشامیدنی منع نمی کردند و می فرمودند: «این کار را در حضور شخص دیگری انجام ندهید؛ زیرا ممکن است این کار را نپسندد.»(2)
رسول خدا تذکر می دهند: «درحالی که بر شکم خوابیده اید، غذا نخورید.»(3)
به فرمودۀ رسول خدا: «از خوردن غذای داغ بپرهیزید؛ زیرا برکت را می برد. غذای سرد
ص:15
بخورید؛ چراکه گواراست و برکتش هم بیشتر است.»(1)
امیرالمؤمنین می گویند: «رسول خدا از غذاخوردن هنگام جنابت نهی فرمودند.»(2) همچنین: «غذاخوردن، درحال جنابت، فقر می آورد.»(3)
نکته: شاید به همین دلیل است که ازنظر فقهی و به فتوای مراجع عظام، خوردن و آشامیدن درحال جنابت، کراهت دارد؛ ولی اگر شخص جنب وضو بگیرد،(4)
یا به فتوای برخی مراجع عظام، دست ها را بشوید، خوردن و آشامیدن مکروه نیست.(5)
ص:16
امام صادق حکمتی جالب را آشکار می کنند: «هرگاه پنیر و گردو را با هم بخورید، در هریک، شفایی است؛ ولی اگر جداگانه بخورید، در هریک، دردی است.»(1) به فرمایش امیرمؤمنان: «سزاوار است خردمند [هر نوع غذایی را نخورد، بلکه] هنگام خوردن غذای لذیذ و شیرین، تلخی دارو را به یاد آورد.»(2)
امام رضا می فرمایند: «به اندازه ای غذا بخور که با نیاز بدنت متناسب باشد و بیشتر از آن،
ص:17
ارزش غذایی ندارد. هرکس به اندازه بخورد، او را سود بخشد. همچنین است آشامیدن آب.»(1)
امام رضا می فرمایند: «به اندازۀ توان و میل خود، در تابستان، غذایی با طبع سرد و در زمستان، غذایی با طبع گرم و در دو فصل دیگر، غذایی با طبع معتدل بخور.»(2)
امام صادق تذکر می دهند: «[کمی] به پشت درازکشیدن پس از سیری، بدن را فربه و غذا را گوارا و درد را ریشه کن می کند.»(3) امام رضا نیز می فرمایند: «هرگاه غذا خوردی، [کمی] به پشت
ص:18
دراز بکش و پای راست را روی پای چپ قرار بده.»(1)
نکته: مقصود از این روایات، درازکشیدن کوتاه مدت و نه خوابیدن، پس از خوردن غذاست؛ زیرا در روایات دیگر، از خوابیدن پس از غذا نهی کرده اند.
شخصی به خدمت امام صادق از بیماری های گوارشی شکایت کرد. آن حضرت [برای پیشگیری از بیماری های گوارشی] فرمودند: «صبحانه و شام بخور و بین آن، چیزی نخور؛ چون مایۀ فساد بدن است. مگر نشنیدی که خدا می فرماید: «در آنجا (بهشت)، هر بامداد و عصر، رزق خود را خواهند داشت.»(2)
نکته: ولی پس از دچار شدن به این نوع بیماری، پزشکان توصیه می کنند، در فاصله های
ص:19
تصویر
ص:20
زمانی کم، از غذای مناسب استفاده کنیم.
امام رضا چنین می گویند: «در جسم انسان، رگی به نام رگ عشا وجود دارد. چنانچه شخص شام نخورد، آن رگ تا صبح وی را نفرین کند و گوید: خدا تو را گرسنه و تشنه کند؛ چنان که مرا گرسنه و تشنه کردی. پس هیچ یک از شما شام خوردن را ترک نکند؛ هرچند لقمه ای نان یا جرعه ای آب باشد.»(1)
از امام صادق روایت است: «هرگاه نماز صبح خواندی، اندکی غذا بخور تا دهانت خوش بو، حرارتت خاموش، دندان هایت محکم، لثه ات سفت، روزی ات بسیار و اخلاقت نیکو شود.»(2)
ص:21
رسول خدا می فرمایند: «محبوب ترین غذا نزد خدا آن است که دست ها بر آن بسیار باشد. با جمع، غذا بخورید و پراکنده نباشید؛ چراکه برکت در اجتماع است.»(1) همچنین: «بدترین مردان شما کسانی اند که تنها غذا می خورند.»(2) نیز: «برکت در سه چیز است: با هم غذاخوردن و سحرگاهان خوردن و تریدکردن.»(3) در فرمایش دیگرِ ایشان آمده است: «هرگاه غذاخوردن با چهار ویژگی همراه باشد، کامل خواهد بود: غذا حلال و دست بر آن بسیار باشد. غذاخوردن با بسم الله آغاز شود و با الحمدلله پایان پذیرد.»(4)
ص:22
امام کاظم می فرمایند: رسول خدا سه گروه را نفرین کردند: «کسی که در سفر، توشه اش را تنها بخورد... .»(1) راوی گوید: «هرگاه امام رضا سفره شان را می گستردند، بردگان و غلامان و حتی دربانان و تیمارگرانِ حیوانات را نیز کنار سفره با خود می نشاندند.»(2)
رسول خدا می فرمایند: «هرگاه سفره پهن شد، از نزد خود بخور و از پیشِ روی هم نشین خود، غذا برندار و از قله [نقطۀ برجستۀ آن] غذا نخور؛ زیرا برکت از بالای آن می آید.»(3) از ایشان روایت دیگری نیز هست: «هرگاه غذا کومه ای مثل دیس برنج یا ترید (تلیت نان)
ص:23
داشت، از اطراف آن بخورید؛ زیرا برکت در وسط آن است.»(1)
از امیرالمؤمنین نقل است: «بر سر سفره، به سان غلام و بنده بنشینید و پایی روی پای دیگر نگذارید و چهارزانو ننشینید؛ چراکه خدای عزّوجل، این گونه نشستن و صاحب آن را دشمن می دارد.»(2)
امام صادق می فرمایند: «نشستن بر سر سفره را طولانی کنید؛ چراکه از عمرتان به شمار نمی آید.»(3)
ص:24
به فرمودۀ محمد مصطفی: «سه کار جفاست: ...یکی اینکه کسی به غذایی فرا خوانده شود، ولی نپذیرد یا بپذیرد، ولی نخورد... .»(1) هم ایشان می فرمایند: «هرگاه بر برادر مسلمانی وارد شدید و شما را به غذا یا نوشیدنی فرا خواند، بخورید و بنوشید و از آن نپرسید.»(2)
پیامبر خاتم به وصیّ خود، علی، چنین می گویند: «به هشت گروه اگر اهانت شود، جز خود را سرزنش نکند؛ یکی از آنان کسی است که بر سفره ای حاضر شود که به آن دعوت نشده است... .»(3)
ص:25
در حدیثی آمده است سفره هایتان را از سبزی ها پر کنید؛ چراکه خوردن سبزی همراه با گفتن بسم الله، شیطان را دور می کند.»(1) امام رضا فرمودند: «من از سفره ای که در آن سبزی نباشد، غذا نمی خورم.»(2)
رسول خدا می فرمایند: «هرکس خرده های غذا در سفره را بخورد، خدا او را بیامرزد.»(3) ایشان امیرالمؤمنین را توصیه می کنند: «غذایی که در سفره ات می ریزد، بخور؛ چراکه فقر را از تو دور
ص:26
می کند و آن، مهریۀ حورالعین است و هرکس آن را بخورد، قبرش سرشار از علم و حلم و ایمان و نور شود.»(1) مولا علی می فرمایند: «خرده های غذا در سفره را بخورید که شفای هر دردی است.»(2) راوی می گوید: در محضر امام جواد غذا می خوردم. پس از برداشتن سفره، خادم آمد که خرده های غذا را جمع کند. آن حضرت فرمودند: «در صحرا، غذا های بیرون ریخته از سفره را جمع نکنید؛ حتی اگر ران گوسفندی باشد. در خانه، جست وجو کرده و جمع کنید.»(3)
رسول خدا می فرمایند: «خود را از غذا سیر نکنید؛ زیرا نور معرفت در دل هایتان خاموش می شود و هرکس با شکم سبک نماز شب بخواند، حورالعین پیرامونش می مانند.»(4) همچنین:
ص:27
«دل هایتان را با پرخوری و پرنوشی نَمی رانید؛ زیرا دل ها مانند محصول زراعی هستند که آبِ بسیار، آن ها را نابود می کند.»(1) نیز: «کسی که هرچه بخواهد، می خورد، خداوند متعال به او نظر لطف نکند تا آن روش را ترک کند.»(2)
امام اول شیعیان گفته اند: «پرخوری و پرخوابی، بدن را فاسد می کند و زیان بار است.»(3) دو روایت نیز از رسول اکرم بشنوید: «خداوند متعال سه چیز را دوست دارد: کم خوابی و کم حرفی و کم خوری.»(4) «غذایتان را با یاد خدا و نماز، هضم کنید و با شکم پر نخوابید که سنگ دل می شوید.»(5) دو حکمت نیز از رئیس مذهب جعفری، امام صادق: «خداوند متعال پرخوری را دشمن
ص:28
می دارد» و «آدمیزاد، برای ادامۀ حیات، باید غذا بخورد؛ پس وقتی غذا می خورید، یک سوم شکم را برای غذا و یک سوم را برای [راحت] نفس کشیدن قرار دهید و به سان خوکان، خود را فربه نسازید.»(1)
انس می گوید: «هرگز رسول خدا از غذایی بدگویی نکردند. اگر غذایی را می پسندیدند، آن را می خوردند و اگر غذایی را نمی پسندیدند، آن را نمی خوردند.»(2)
امام مهربان، رضای خوبان، می فرمایند: «مصرف زیاد گوشت حیوانات وحشی و گاو، موجب زایل شدن عقل، سرگشتگی فهم، کُندذهنی و فراموشی زیاد می شود.»(3)
ص:29
به فرمودۀ امام صادق: «هرکس چهل روز گوشت نخورد، اخلاقش بد می شود و عقلش تباه.»(1)
در پایان به پاره ای آداب غذاخوردن، به سخنان حکمت آمیز امام حسن مجتبی در این زمینه اشاره می کنیم: ایشان دوازده نکته را دربارۀ سفره ذکر کرده اند که لازم است هر مسلمان آن را بداند: چهار نکته فرض (لازم)(2) و چهار نکته مستحب و چهار نکته از ادب است:
ص:30
1. نکات لازم: شناخت خدا، خشنودی خدا، بسم الله گفتن (یاد خدا) و الحمدالله گفتن (سپاس گزاردن)؛
2. سنت: شستن دست پیش از غذا، نشستن بر سمت چپ بدن، با سه انگشت خوردن و لیسیدن انگشتان [اگر با دست بخورد]؛
3. ادب: از نزد خود خوردن، لقمۀ کوچک برداشتن، خوب جویدن و کم نگریستن به چهرۀ دیگران.(1)
ص:31
رسول خدا گفته اند: «دستان خود را بشویید، آنگاه در آن ها آب بنوشید؛ چراکه هیچ ظرفی پاکیزه تر از دست نیست.»(1)
پیامبر اسلام می فرمایند: «از سر مشک [و ظروفی مانند پارچ] آب ننوشید.»(2) نیز: «به سان چهارپایان آب ننوشید. با دستانتان بیاشامید که بهترین ظرف های شماست.»
به فرمودۀ محمد مصطفی: «کسی که در ظرف طلا و نقره غذا می خورد یا از آن چیزی
ص:32
می نوشد، در شکم خود، آتش دوزخ را می نشاند.»(1)
رسول اکرم می فرمایند: «آب را از سمت دستگیرۀ آن ننوشید؛ چراکه محل جمع شدن چرک و آلودگی است.»(2)
امام کاظم چنین تذکر می دهند: «از جای شکستۀ ظرف ننوشید؛ چراکه قرارگاه شیطان است. آشامیدن آب را با بسم الله آغاز کنید و با الحمدالله پایان دهید.»(3)
ص:33
تصویر
ص:34
دراین باره، از امیرمؤمنان نقل است: رسول خدا در هنگام آشامیدن آب می فرمودند: الحمدالله الذی لم یجعله اجاجاً بذنوبنا و جعله عذبا فراتا بنعمته. (سپاس خدای را که آن را به سبب گناهانمان برایمان تلخ قرار نداد؛ بلکه آن را به سبب نعمتش شیرین و گوارا قرار داد.)(1)
امام صادق چنین می فرمایند: «نوشیدن آب در حالت ایستاده، در روز، غذا را گوارا می کند و در شب، زرداب می آورد.»(2)
ص:35
از رسول خدا آورده اند: «کسی که به گروهی آب می دهد، خود، پس از دیگران آب بنوشد.»(1)
از آداب دیگرِ آب خوردن این است که انسان آن را در سه جرعه بنوشد؛ همان طور که امام صادق در روایتی آب را در سه جرعه نوشیدن، با گفتن بسم الله در ابتدا و الحمدلله در پایان هر جرعه، سبب مستحق شدن بهشت بیان فرمودند.(2)
همان طور که می دانیم خوردن ته ماندۀ آب یا غذای مؤمنان، نه تنها اشکالی ندارد، بلکه به فرمودۀ امام صادق شفای هفتاد مرض است. همچنین حضرت می فرمایند: «اگر کسی،
ص:36
به عنوان تبرک، آب باقی مانده در ظرف مؤمن را بیاشامد، خداوند متعال بین این دو مؤمن، مَلکی را می آفریند که تا روز قیامت برای این دو استغفار می کند.»(1)
یکی از آشامیدنی هایی که معصومین در روایات خود، نوشیدن آن را مستحب و استشفا به آن را وارد دانسته اند، آب فرات است. ایشان فرموده اند کام فرزندانتان را با آب فرات بردارید.(2)
حضرت علی می فرمایند: «بهترین آب ها در روی زمین، آب زمزم است.» همچنین هم ایشان می فرمایند: رسول گرامی اسلام فرمودند: «آب زمزم شفای دردهاست.»(3)
ص:37
مولای شیعیان، علی، می فرمایند: «از آب باران بنوشید؛ زیرا بدن را پاک می کند و دردها را از بین می برد. همان طور که خداوند متعال در قرآن کریم می فرماید: «و آبی از آسمان فرستاد تا شما را با آن پاک کند و پلیدی شیطان را از شما برطرف سازد و دل هایتان را محکم و گام هایتان را با آن استوار سازد.»(1) امام صادق، در روایتی، از خوردن تگرگ نهی می فرمایند.(2)
رسول گرامی اسلام می فرمایند: «جبرائیل امین، دارویی به من تعلیم دادند که با وجود آن، به هیچ داروی دیگری نیاز نیست. به این صورت که آب باران را پیش از اینکه به زمین برسد، در ظرف تمیزی جمع آوری کنید. بر آن آب، هفتاد مرتبه سورۀ حمد و هفتاد مرتبه
ص:38
سوره های توحید و ناس و فلق بخوانید و کاسه ای شب و کاسه ای نیز صبح بنوشید. قسم به خدایی که مرا مبعوث کرده است، با این عمل، همۀ درد های گوشت، پوست، استخوان و مغز بدن برطرف می شود.»(1)
نکته: ناگفته نماند شبیه این روایت را پیامبر گرامی اسلام دربارۀ خوردن آب نیسان و خواص آن نقل کرده اند. برای توضیحات بیشتر به کتاب مفاتیح الجنان باب اعمال ماه های رومی مراجعه کنید.
امام صادق به داوود رقی فرمودند: «هرکس، در موقع نوشیدن آب، امام حسین را یاد کند و بر قاتلان حضرتش لعنت فرستد، خداوند متعال برای او صد هزار حسنه می نویسد و صد هزار گناه را از او برطرف می کند و به او صد هزار درجه عنایت می فرماید.»(2)
ص:39
خداوند متعال، در قرآن کریم، از خوردن شراب نهی فرموده و آن را عمل شیطانی توصیف کرده است: )یَا أَیُّهَاالَّذِینَ آمَنُوا إِنَّمَاالْخَمْرُ وَالْمَیْسِرُ وَالْأَنْصَابُ وَالْأَزْلاَمُ رِجْسٌ مِنْ عَمَلِ الشَّیْطَانِ فَاجْتَنِبُوهُ لَعَلَّکُمْ تُفْلِحُونَ.(1)(
از امام جعفرصادق روایت شده است که فرمودند: 1. شراب ریشۀ بدی ها و منشأ گناهان است؛ 2. کسی که شراب می خورد، عقل خود را از دست می دهد؛ 3. در آن موقع خدا را نمی شناسد؛ 4. از هیچ گناهی باک ندارد؛ 5. احترام هیچ کس را نگه نمی دارد؛
6. حق خویشان نزدیک را رعایت نمی کند؛ 7. از زشتی های آشکار رو نمی گرداند؛ 8. روح ایمان و خداشناسی از بدن او بیرون می رود؛ 9. روح ناقص خبیثی که از رحمت خدا دور
است، در
ص:40
او می ماند؛ 10. خدا، فرشتگان، پیغمبران و مؤمنان، او را لعنت می کنند؛ 11. تا چهل روز نماز او پذیرفته نیست؛ 12. روز قیامت روی او سیاه است. زبان از دهانش بیرون می آید و آب دهان او به سینه اش می ریزد و از تشنگی بلند فریاد می زند.(1)
هرکس خوردن شراب را ولو برای غیر خداوند [مثلاً برای حفظ وجود خود] ترک کند، خداوند متعال از شراب ناب بهشتی به او می نوشاند.(2)
رسول اکرم می فرمایند: «با شراب خوار ازدواج نکنید و شفاعتش را قبول نکنید و قولش
ص:41
را نپذیرید و برای امانت به او اعتماد نکنید.» در روایت دیگری می فرمایند: «اگر شراب خوار مریض شد، به عیادتش نروید و در تشییع جنازه اش شرکت نکنید.»(1)
ص:42
تصویر
ص:43
تصویر
ص:44
در این بخش، به برخی فتاوای مراجع عظام، دربارۀ خوردن و آشامیدن اشاره می کنیم.
ازمیان حیوانات دریایی، سه گروه زیر حلال گوشت اند: 1. ماهی هایی که پولک دارند؛ 2. هریک از پرندگان خشکی که حلال است، دریایی آن هم حلال است؛ یعنی هر پرندۀ دریایی که شبیه آن در خشکی حلال گوشت است، نوع دریایی آن هم حلال گوشت است؛ 3. میگو یا همان ملخ دریایی، ازجملۀ پرندگان و حلال گوشت است.
دیگر حیوانات دریایی مثل نرم تنان دریایی حرام گوشت اند. حتی حیواناتی ازقبیل گاو که نوعی از آن ها در خشکی زندگی می کند و حلال گوشت است، نوع دریایی آن ها حرام گوشت است؛ مثل
ص:45
گاو آبی و اسب آبی. همچنین دوزیستان ازجمله قورباغه و خرچنگ و لاک پشت(1) حرام گوشت اند.
ماهی هایی که در اصل، فلس (پولک) و پوست دارند، حتی اگر پولک های آن ها ریخته باشد، حلال گوشت اند. اقسام ماهی های پولک دار با هم فرقی ندارند؛ لذا همۀ آن ها، چه کوچک و چه بزرگ، از ماهی ریز قنات، ریش دار، کپور و... حلال گوشت اند. همچنین اربیان که هم اکنون آن را روبیان می نامند، از جنس ماهی فلس دار بوده و خوردن آن جایز است.(2)
نکته: البته ماهی های حلال گوشت، اگر با شرایطی ویژه صید شوند، خوردنشان جایز است.
ص:46
ماهی هایی که ذاتاً فلس (پولک) ندارند، حرام گوشت اند؛ مثل ماهی نهر، ماهی خاردار و مار ماهی و... .(1)
1. اگر ماهی فلس دار (پولک دار) را زنده از آب بگیرند و در بیرون آب جان دهد، پ---اک و خوردن آن ح-----لال است؛ 2. چنانچه در آب بمیرد، پاک است؛ ولی خوردن آن حرام است.
نکته: اگر دامی نصب کنند و ماهی در تور ماهیگیری بمیرد، خوردنش حلال است.
ص:47
ماهی بی فلس (بدون پولک) را اگر زنده از آب بگیرند و بیرون آب جان دهد، خوردنش حرام است.(1)
1. لازم نیست مسلمان باشد؛ 2. در موقع گرفتن ماهی لازم نیست نام خدا را ببرد؛ 3. البته مسلمان باید بداند که آن را زنده گرفته اند و بیرون از آب مرده است.(2)
1. چنانچه در دست مسلمان باشد، حلال است؛ 2. اگر در دست کافر باشد و حتی بگوید
ص:48
آن را زنده گرفته ام، حرام است.
هر دو حلال است و خوردن آن ها اشکال ندارد.(1)
تخم ماهی تابع خود ماهی است؛ پس تخم ماهی حلال گوشت، حلال است و تخم ماهی حرام گوشت، حرام. اگر مشتبه باشد در اینکه از حلال یا از حرام است، خوردن آن حلال است.(2)
چنانچه فروشنده مسلمان باشد و بگوید تحقیق کرده ایم و گوشت مذکّی است، یعنی
ص:50
به صورت شرعی ذبح شده است، و احتمال صدق باشد، مانعی ندارد.(1)
چهارپایان در خشکی دو گروه اند: اهلی و وحشی.
1. اهلی: گوسفند و گاو و شتر حلال است. اسب و قاطر و الاغ مکروه است و کراهت اسب کمتر است. خوردن حیوانات خشکی جز این ها، حرام است؛ مانند سگ و گربه و... .
2. وحشی: آهو و بچۀ مستقل آهو، گاو کوهی، قوچ کوهی و الاغ وحشی (گورخر) حلال است. ازمیان حیوانات وحشی، گوشت درندگان حرام است. درنده، حیوانی است که پاره کند
ص:51
و دارای ناخن و دندان باشد. فرقی نمی کند مانند شیر، پلنگ، یوزپلنگ و گرگ نیرومند باشد یا اینکه مانند روباه و کفتار و شغال ضعیف باشد. همچنین خرگوش حرام گوشت است؛ اگرچه از درندگان نباشد.(1)
خوردن همۀ انواع حشرات، حرام است.(2)
پرندگان به سه دستۀ زیر تقسیم می شوند:
ص:52
ازمیان پرندگان، تمام اقسام کبوتر حلال است؛ مانند قُمری که کبود است، دباسی که نوعی کبوتر سرخ است، ورشان که نوعی کبوتر سفید است، درّاج قبج (پرند ه ای شبیه کبک)، مرغ سنگ خوار تیهو، مرغابی، پرندۀ خوش صدا، هوبره، درنا و همۀ اقسام مرغ خانگی و همۀ اقسام گنجشک که ازجملۀ آن ها بلبل، سار، چکاوک و آن پرند ه ای است که کاکل بر سر دارد.
هدهد و خطاف که در خانه ها لانه می گذارد و مأنوس ترین پرنده به مردم است؛ جغد که دارای سر و نوک کلفت است و گنجشک ها را شکار می کند و رنگش نقطه نقطه است: نصف آن سیاه و نصف دیگرش سفید است؛ کبوتر صوام و آن پرند ه ای است که رنگ خاکی و گردن دراز دارد و بیشتر در درخت خرما بیتوته می کند؛ شقراق و آن پرنده ای سبز و نمکی است و به اندازۀ کبوتر است و سبز بودن آن خوب و پر است. در بال هایش سیاهی است و خطوط
ص:53
سرخ و سبز و سیاه دارد.
خوردن این پرندگان، مکروه است و هیچ یک از این ها حتی خطاف، بنابر اقوا، حرام نیست.(1)
خفاش و طاووس و هر پرندۀ صاحب پنجه حرام گوشت است؛ چه مانند باز، قوش، عقاب، شاهین و قرقی پنجه اش قوی باشد و با آن پرندگان را صید کند و بدرد؛ چه مانند لاشخور و کرکس، پنجه اش ضعیف و بدون قدرت باشد.
ص:54
نکته: برخی مراجع عظام، طاووس را حلال گوشت می دانند.(1) همچنین بنابر احتیاط واجب باید از خوردن گوشت همۀ اقسام کلاغ پرهیز کرد.(2)
معمولاً دو راه برای شناخت پرندگان حلال گوشت و حرام گوشت وجود دارد؛ البته این دو راه برای شناخت هریک از پرندگانی است که در شرع مقدس، بر حلال یا حرام
ص:55
بودن آن ها تصریح نشده است. این روش دربارۀ پرندگانی که نصّی بر حکم آن ها از حیث حلال و حرام وجود دارد، صدق نمی کند. این دو راه عبارت است از:
1. اینکه هنگام پرواز، بال زدن آن بیشتر باشد تا نگه داشتن بال؛ یعنی پرند ه ای که بال زدنش بیشتر باشد، حلال است و پرند ه ای که بال ها را بیشتر درحال پرواز نگه دارد، حرام است؛
2. پرند ه ای که سنگدان یا چینه دان یا انگشت جدایی مانند شست انسان دارد، حلال و پرنده ای که این ها را ندارد، حرام است؛ پس پرند ه ای که یکی از این سه نشانه را دارد، حلال است و پرند ه ای که هیچ یک از آن ها را ندارد، حرام است.
پرندگان دریایی و پرندگانی که در خشکی زندگی می کنند، در دو ویژگی ذکرشده مساوی اند. پس هر پرنده که بال زدنش بیشتر از نگه داشتن بالش باشد، یا در آن، یکی از این سه نشانه باشد، حلال است؛ اگرچه ماهی می خورد. هر پرنده که نگه داشتن بالش بیشتر از
ص:56
بال زدنش باشد یا هیچ یک از آن سه را نداشته باشد، حرام است.(1)
تخم پرنده ها در حلال بودن و حرام بودن، تابع خود پرنده هاست؛ پس تخم پرندۀ حلال گوشت، حلال و تخم پرندۀ حرام گوشت، حرام است. تخمی که مشتبه باشد که از کدام یک از آن هاست، آن که دو طرفش مختلف است و سروته آن از یکدیگر تشخیص پذیر است، مانند تخم مرغ، حلال است و آن را می خورند. در صورتی که هر دو طرفش متفق باشد، حرام است و آن را نمی خورند.(2)
ص:57
گوشت گنجشک حتی با کندن سر آن، حلال نمی شود و خوردن گوشت آن حرام است.(1)
گوشتی که خوردنش حلال است، خوردن آن به طور خام و پخته و حتی سوخته، جایز است؛ درصورتی که موجب ضرر نباشد. البته خوردن گوشت تازه، بدون آنکه با آفتاب و آتش و پاشیدن نمک بر آن، تغییر کرده باشد و همچنین خشک کردن آن در سایه و خوردن آن، مکروه است.(2)
خوردن گِل و خاک حرام است. گِل، خاک مختلط با آب است؛ البته خوردن آنچه از خاک و
ص:58
کلوخ ریز با گندم و جو مختلط است و با آن، آرد و در آن، مستهلک می شود، اشکالی ندارد. همچنین خوردن آنچه از غبار و خاک روی میوه ها و مانند آن می نشیند، اشکالی ندارد.(1)
ظاهراً ماسه و سنگ و انواع معدن حکم گل را ندارد؛ پس خوردن همۀ آن ها درصورت نداشتن ضرر، حلال است.(2)
ص:59
تصویر
ص:60
از خاک ها، خاک قبر آقایمان اباعبدالله الحسین را برای شفاگرفتن استثنا کرده اند و خوردن آن برای غیراستشفا و نیز بیشتر از مقدار یک نخود متوسط از آن، جایز نیست.
نکتۀ 1: برای گرفتن تربت مقدس سیدالشهدا و خوردن آن در وقت لزوم، آداب و دعا هایی وجود دارد؛ البته این آداب برای سریع شدن اجابت و از شرط های کمال است، نه آنکه جوازِ خوردن آن باشد.
نکتۀ 2: محل گرفتن تربت، به طور قدر متیقّن، همان قبر شریف است و نیز آنچه عرفاً به آن ملحق است. احتیاط آن است که به آن اکتفا کنیم. احتیاط بیشتر از آن این است که تربت های این زمان ها را برای استفاده، به آب یا غیر آن ممزوج کنیم؛ به طوری که مستهلک شود. البته اشکالی ندارد از حائر شریف و غیر آن، تا حدود یک ونیم کیلومتر و بلکه بیشتر از آن، تا حدودی که احادیث بر آن مشتمل است، برای استشفا به قصد رجا گرفته شود.
ص:61
خوردن آن حرام نیست؛ لیکن ترک احتیاط، سزاوار نیست.
نکتۀ 3: طریقۀ خوردن تربت مقدس برای استشفا، یا فروبردن آن در حلق و بلعیدن است یا حل کردن آن در آب و آشامیدن است یا ممزوج کردن آن با شربتی است.(1)
خاک و گِل قبر پیغمبر و ائمه، اگر با آب یا شربتی ممزوج شود و در آن مستهلک و حل شود و آن آب و شربت را به قصد تبرّک و استشفا بخورند، اشکالی ندارد.(2)
ص:62
خوردن و آشامیدن چیز نجس، حرام است.(1)
خوردن چیزی که برای انسان ضرر دارد، حرام است.(2)
اگر انسان ببیند کسی چیز نجسی می خورد یا با لباس نجس نماز می خواند، لازم نیست به
ص:63
او بگوید.(1)
1. اگر صاحب خانه در بین غذاخوردن بفهمد غذا نجس است، باید به مهمان ها بگوید؛(2) 2. وقتی یکی از مهمان ها بفهمد، لازم نیست به دیگران خبر دهد؛ ولی چنانچه طوری با آنان معاشرت دارد که می داند به واسطۀ نگفتن، خود او هم نجس می شود، باید بعد از غذا به آنان بگوید.(3)
ص:64
خوردن تخم مرغ مکروه نیست.(1)
ترغیب به خوردن پنیر در روز اول ماه در روایت وارد است؛ یعنی خوردن آن در این روز مستحب است. همچنین خوردن آن در شب مستحب و در صبح مکروه است؛ ولی در هر صورت، خوردن آن با مغز گردو کراهتی ندارد.(2)
ص:65
اگر با وضو باشند یا غذا را با قاشق از ظرف برمی دارند، اشکال ندارد.(1)
اگر شخص یقین ندارد که در اثر ملاقات و تماس با نجاست، نجس شده است، پاک است و خوردن غذا اشکال ندارد.(2)
ص:66
اگر نمی دانیم که به همان غذا یا چیز های دیگر، خمس تعلق گرفته است یا نه، می توانیم از آن ها استفاده کنیم.(1)
غذاخوردن اشکال ندارد؛(2) هرچند مستحب است تا سه روز برای اهل عزا غذا بفرستند که
ص:67
آنان بتوانند عزاداری کنند. غذاخوردن نزد ایشان مکروه است؛ بلکه در روایت آمده است عمل مردم در دوران جاهلیت است. البته اگر غذانخوردن نزد صاحبان عزا سبب اذیت آنان شود، غذاخوردن اشکالی ندارد.(1)
تقسیم شدن اموال ملاک نیست؛ بلکه درک رضایت صاحبان حق کافی است؛ یعنی همین که احساس کنیم ورثه راضی هستند، کافی است و با وجود وارث صغیر، باید با اذن ولیّ یا قیّم شرعی آنان باشد.(2)
ص:68
نذر ارمنی صحیح است و خوردن گوشت حیوان نذرشده نیز اشکال ندارد.(1)
اگر به بودنِ چیز حرامی در آن یقین نداریم، خوردنش اشکال ندارد؛ البته اگر ضرر قابل توجهی داشته باشد، خوردنش جایز نیست.(2)
ص:69
اگر درخت میوه در سر راه رهگذر باشد، می تواند درحال عبور از خیابان، از میوۀ آن درخت در همان جا بخورد. به شرط آنکه از حدّ سیری و نیاز تجاوز نکند؛ یعنی در خوردن زیاده روی نکند.(1)
نکته: درصورت ورود به باغ دیگران جایز نیست.
نیم خوردۀ سگ و خوک و کافر نجس است و خوردن آن حرام. نیم خوردۀ حیوانات حرام گوشت
ص:70
پاک است و خوردن آن مکروه.
نکته: برخی مراجع عظام نیم خوردۀ گربه را مکروه نمی دانند.(1)
پنیرمایۀ رینت اگر معلوم نباشد که از حیوان حرام گوشت است و از خارج با نجاست تماس پیدا نکرده باشد، خوردن پنیری که با آن مخلوط است، مانعی ندارد.(2)
ص:71
نوشیدن شراب و هر مایع مست کننده ای نه تنها حرام است، بلکه در برخی اخبار، آن را از گناهان بزرگ شمرده اند. اگر کسی آن را حلال بداند، درصورتی که ملتفت باشد که لازمۀ حلال دانستن آن، تکذیب خدا و پیغمبر است، کافر محسوب می شود.(1)
نشستن بر سر سفر ه ای که در آن شراب می خورند، اگر انسان یکی از آنان حساب شود، نیز خوردن چیزی از آن سفره، حرام است.(2)
ص:72
در سر سفره هایی که مشروب می خورند، حاضر نشوید و تبلیغ را در زمان ها و مکان های دیگر انجام دهید.(1)
نماز او صحیح است، یعنی قضا ندارد؛ ولی مقبول نیست، یعنی ثواب مترقب را ندارد.(2)
نکته: درنتیجه، چنین شخصی باید نمازش را بخواند و حدیث شریفی که در این زمینه وجود دارد، نشان دهندۀ بزرگی گناه این عمل است.
ص:73
مست کننده اند. این شربت ها را بیشتر برای اطفال مصرف می کنند و گاه هم برای بزرگ سالان تجویز می شود. تجویز و فروش و خوردن این نوع شربت ها چه حکمی دارد؟
شربت های دارویی که به آن ها شراب نمی گویند، چنانچه با شراب مخلوط نباشد، استعمال آن ها برای مداوا مانعی ندارد. صِرف داشتن الکل، ملاک حرمت نیست.(1)
می گویند کم خوردن شراب برای بدن ضرر ندارد و عقل را هم ضایع نمی کند؛ اما اسلام حتی ذره ای از آن را حرام می داند. در این حکم اسلامی، فقط ضرر ملاک نیست.(2)
ص:74
در فرض مسئله، بدون رضایت مالک جایز نیست.(1)
خوردن و آشامیدن از ظرفی که از پوست سگ یا خوک یا مردار ساخته اند، حرام است.(2)
ص:75
دارد از الکل در آن ها استفاده کرده باشند، چه حکمی دارد؟
پاک و حلال است؛ مگر اینکه مکلّف، خود، یقین حاصل کند با الکل مست کننده ای مخلوط است که آن هم در اصل، مایع است.(1)
اگر معلوم شود در آن شراب حرام هست، تجویز و صِرف (خوردن) آن جایز نیست؛ البته اگر
ص:76
ضروری باشد و مداوایش جز با آن ممکن نباشد، خوردنش جایز است؛ همچنین اگر شک دارد در آن دارو شراب هست یا نه، خوردنش اشکال ندارد و تحقیق بسیار لازم نیست.(1)
ص:77
تصویر
ص:78