تصویر

ص:3

تصویر

ص:4

تصویر

ص:6

فرامی گیرند که خود آنان متوجه نیستند. آنان، از راه خانواده و محیط کوچک خانه، با دنیای خارج آشنا می شوند، طرز معاشرت و روابط اجتماعی با دیگران را می آموزند و راه ورسم زندگی، اخلاق و فلسفۀ اجتماعی و آداب ورسوم آن را فرا می گیرند.

هرکدام از مکاتب روان شناسی الگو و روشی خاص در فرزندپروری معرفی می کنند: برخی درصدد ایجاد عادات «خوب» و خاموش کردن عادات «بد» هستند و می گویند: «برای تربیت کودک، شیوۀ معقولی وجود دارد. با بچه طوری رفتار کنید که گویی بزرگ سالی کم سن وسال است. با نهایت دقت، به او لباس بپوشانید و حمامش کنید، با او به شیوۀ عینی و با استواری ملاطفت آمیزی رفتار کنید، هرگز او را در آغوش نگیرید و روی زانوی خود ننشانید. اگر ناچار شدید، فقط در موقع شب خوش گفتن، یک بار پیشانی او را ببوسید و صبح

ص:8

هنگام کافی است با او دست بدهید. اگر او موفقیت چشمگیری در کاری دشوار از خود نشان داد، دستی به سروگوش او بکشید، همین. با این روش، به زودی درخواهید یافت که چه آسان می شود با بچه رفتاری کاملاً جدی و درعین حال ملاطفت آمیز در پیش گرفت.»

عده ای دیگر بر امنیت عاطفی کودک و پرهیز از زیان های ناشی از کنترل شدیدِ تکانه های طبیعی تأکید کرده و به والدین این گونه توصیه می کنند: «از حس طبیعی خود پیروی کنید. از برنامه های انعطاف پذیری بهره جویید که هم با نیازهای خود شما و هم با نیازهای کودکتان سازگاری دارد.»

اما درحال حاضر والدین احساس می کنند «سهل گیری» روش مناسبی برای فرزندپروری و ارتباط صحیح والد و فرزند نیست؛ لذا نیازمند شیوۀ

ص:9

جدیدی هستیم که حد فاصل دو روش فوق باشد؛ یعنی روش «کنترل، در حد اعتدال» که هم از افراط گرایی روش اول به دور باشد و هم دچار تفریط روش دوم نشود.

ص:10

رابطۀ اعضای خانواده ممکن است به سه صورت آشکار شود: 1. محدودیت مطلق؛ 2. آزادی مطلق و دخالت نکردن افراد خانواده در کار یکدیگر؛ 3. آزادی مشروط.

می دهند، دخالت کند. ارزش کار دیگران را وی تعیین می کند. آنچه او خوب بداند، خوب است و آنچه به نظر او بد جلوه کند، بد ارزیابی می شود. او در کارهای خصوصی اعضای خانواده دخالت می کند و کار، تحصیل، وقت گردش، استراحت و خواب افراد را معیّن می سازد. او می تواند از دیگران انتقاد کند؛ ولی آنچه خود انجام می دهد، بدون نقد و ارزیابی باید به تأیید دیگران برسد. اوست که مصالح خانواده و اعضای آن را تشخیص می دهد و دیگران باید نظرش را دراین باره

بپذیرند.

می کنند هیچ شخصیتی ندارند و به عنوان عضوی شایستۀ احترام با آنان رفتار نمی شود. درنتیجه، در چنین خانواده ای، فرزندان احساس امنیت نمی کنند و وضع روحی و حتی ظاهری آن ها همیشه متزلزل است.(1)

2. اعضای خانواده هدف اجرای کارها را نمی دانند و جرئت نمی کنند دلیل آن را بپرسند. درظاهر، فضای زندگی از نظم و انضباط خوبی برخوردار است؛ اما این انضباط، تحمیلی است و منجر به رنج بیشتر و گاهی افسردگی می شود.

3. فرزندان چنین خانواده هایی به ظاهر در حالت تسلیم و اطاعت از پدر یا مادر خویش اند؛ ولی درواقع، دچار هیجان و اضطراب هستند. چنین افرادی به طور خودکار می آموزند که همین روش را دربرابر دیگران به کار برَند و حالت خصومت و دشمنی به خود بگیرند؛

ص:14

درنتیجه، به بچه های هم سن یا کوچک تر از خود آزار می رسانند.(1)

4. ازآنجاکه این افراد در محیط خانواده، افکار و عقاید خاصی را بدون چون و چرا از پدر یا مادر خویش پذیرفته اند، افرادی متعصب بار می آیند که تحمل اندیشه های مخالف را نخواهند داشت.

5. فرزندان رشدیافته در چنین فضای مسمومی، قدرت ایجاد ارتباط مثبت با دیگران را ندارند. به عبارت دیگر درزمینۀ عاطفی و اجتماعی به میزان کافی رشد نکرده اند.(2)

6. بدبینی این افراد به بزرگ سالان یکی دیگر از پیامدهای ناخواستۀ روش تربیتی از نوع محدودیت مطلق است.

7. بیشترِ افرادی که در این فضا رشد می کنند، ضعیف النفس اند، از پذیرش مسئولیت خودداری می کنند، در مراحل مختلف زندگی از ضعف و بی لیاقتی رنج می برند و در تحصیل

ص:15

خویش نیز موفق نیستند.

8. محدودیت مطلق در خانه و روش پدرسالاری یا مادرسالاری باعث شکسته شدن و ازبین رفتن روحیۀ خلاقیت و مانع بروز و ظهور استعدادهاست و به اعضای خانواده اجازۀ فعالیت های نو و شکوفایی استعدادهایشان را نمی دهد.(1)

9. حکمفرمایی یک جانبه گاه سبب ایجاد یا افزایش احساس کِهتری (خودکم بینی) در مخاطب می شود و درنتیجه، هجوم افکار منفی دربارۀ خود و نارضایتی از خویشتن و دیگر اختلالات عاطفی را در پی خواهد آورد.

10. پدر سالاری یا مادر سالاری روحیۀ مشاوره و همکاری و تعاون با دیگران را سرکوب می سازد.

ص:16

به سلامت جسمی و روانی و سعادت آن هاست تا با آزادی کامل و مطلق، برای کسب نشاط و شادابی روانی حال و آیندۀ خویش تلاش و فعالیت کنند. در خانواده های فرزند سالار، فرزندان «فعال ما یشاء» هستند و خواسته ها و تمایلات آنان محور اصلی و خط دهندۀ فعالیت اعضای خانواده، حتی والدین آن هاست. این روش فرزندپروری نتایج و پیامدهایی در پی دارد که به علت شیوع آن، ضروری است با دقت و تأمل بیشتر بررسی شود.

بی بندوباری، نمی توانند خود را کنترل کنند و درنتیجه به ورشکستگی تربیتی و اخلاقی دچار می شوند.(1)

3. لجام گسیختگی و بی بندوباریِ حاکم در چنین خانه هایی زمینه های بزهکاری را در عرصۀ حیات اجتماعی کودکان فراهم می کند.

4. در بیشتر مواقع، تمایلات فرزند با خواسته های سایر اعضای خانواده برخورد می کند و سبب نزاع و درگیری بین آنان می شود.

5. ازآنجاکه در خانواده های فرزندسالار، خواسته های فرزندان باید تأمین شود، روحیۀ اطاعت از قانون و احترام به مقررات اجتماعی و رعایت آداب اخلاقی به حداقل ممکن تنزل

ص:19

تصویر

ص:20

می یابد و به عبارت دیگر فرزندان این خانواده ها به هنجارهای اجتماعی و فرهنگی و اصول و ارزش های اخلاقی توجه چندانی ندارند.(1)

6. ازآنجاکه والدین این نوع خانواده ها، همیشه درصدد تأمین تمام خواسته های فرزندان اند، فرزندانشان تلاش و سختی کار والدین را احساس نمی کنند و ازاین رو تن به تلاش نمی دهند و خود را در انجام دادن کارهای شخصی ناتوان می دانند.(2)

7. نداشتن جرئت برای انجام دادن کارهای مهم و اساسی، باعث سرکوب استعداد و توانایی های بالقوه و نهفته در درون فرزندان شده و بخش چشمگیری از توانمندی های آنان شکوفا نخواهد شد.

8. به دنبال دو پیامد اخیر، یعنی احساس ناتوانی در مقابله با مشکلات و جرئت نیافتن برای رویارویی با آن ها در طول زندگی، به تدریج احساس کِهتری بر آن ها چیره می شود. از

ص:21

این سرچشمه، بسیاری مشکلات دیگر رخ می نماید.

کارها، از حدی از تعادل و آزادی نسبی و انضباط هدایت شده برخوردارند، ازنظر عاطفی نیز در سطحی متعادل و بدون افراط و تفریط به سر می برند، به موقع از محبت والدین بهره می جویند و شخصیت آنان را در خانه محترم می شمرند.

جایگاه فرزندان در جمع خانواده مشخص و محفوظ است و با نظارت و راهنمایی مدیر خانه، از قوانین و مقررات اجتماعی و خانوادگی اطاعت می کنند. فرزندان در این فضای عاطفی و به واسطۀ آزادی مشروط، درمی یابند که چرا باید از دست زدن به کاری خودداری کنند یا در مواقع معیّنی، وظایف خاصی انجام دهند. این وضعیت برخلاف شیوه ای است که در پی حاکمیت محدودیت مطلق، از فرزندان انتظارات خاصی می رود و نیز به خلاف موقعیتی است که فرزندان در محیطی کاملاً آزاد و رها پرورش می یابند و به تمام خواسته ها و تمایلات آن ها جامۀ عمل پوشانده می شود و فرزند خانواده، حاکم مطلق خانه است.

ص:23

فرزندان خانواده هایی با آزادی مشروط، نظم گرا و منضبط اند و تسلیم ارزش های اجتماعی و فرهنگی و اخلاقی. گردانندگان چنین خانواده هایی، فرصت کافی برای اظهارنظر به بچه ها می دهند تا مشکلات خود را با والدین خویش در میان گذارند. در چنین فضایی، فرزندان می توانند آزادانه دیدگاه و عقیدۀ خود را بیان کنند و هنرها و مهارت های بالقوۀ خویش را بروز دهند و درنتیجه، از امنیت روانی کافی برخوردار شوند. در چنین خانواده هایی، تبعیت از قوانین و مقررات اجتماعی و اخلاقی و احترام به دیگران و رعایت هنجارهای اجتماعی و خانوادگی از سرِ ترس از والدین یا ترس از تنبیه و سرزنش آن ها نیست؛ بلکه فرزندان در جوّ عاطفی مناسب و متعادلی، با اعطای آزادی نسبی و در سایۀ راهنمایی والدین، به تدریج با اصول اخلاقی آشنا می شوند و شخصاً اَعمال و رفتار خود را کنترل کرده و از رفتارهای ناشایست خودداری می کنند.

ص24

در خانواده هایی ازاین دست، وقتی فرزندان بتوانند با دیگر اعضای خانوادۀ خود در فضای عاطفی متعادل و بدون هرگونه افراط و تفریطی زندگی کنند و از آزادی مشروط برخوردار باشند، در مدرسه و محل تحصیل دانش و مهارت و دیگر مکان های غیرآموزشی نیز خواهند توانست با معلم و مسئولان مدرسه و همکلاسی ها و دیگر افراد، ارتباط عاطفی و اجتماعی صحیحی برقرار کنند، آمادۀ همکاری و همفکری با دوستان و همسالان خود باشند، به آن ها احترام بگذارند و اختلاف عقاید دیگران را به راحتی پذیرا شوند و به هیچ وجه به فکر تجاوز و آسیب به حریم دیگران نیفتند.

در سایۀ آزادی مشروط و مقیّد است که توانمندی ها و استعدادهای کودکان هدر نمی رود و در خطی مشخص هدایت می شود و والدین می توانند نیروهای بالقوۀ موجود در

ص:25

فرزندان خود را به سویی خاص جهت دهند.(1) براساس بررسی های روان شناسان اجتماعی، افرادی که در دوران کودکی از آزادی مشروط و معتدلی برخوردار بودند، در بزرگ سالی دشمن ظلم ها و مخالف ناروایی ها بوده و به اصلاحات بزرگ اجتماعی توفیق یافته اند. همچنین، جنبه های اِشراق و آفرینندگی در آنان نیرومند بوده است و از دنیای پیرامون و عمر خود لذت بیشتری برده اند.(2)

امروزه، اکثر صاحب نظران روان شناسی معتقدند بهترین جوّ عاطفی بین اعضای خانواده، فضایی است که نه به محدودیت مطلق ازطرف پدر و مادر محصور شود و نه فرزندان از آزادی بی قید و بیش ازحد برخوردار باشند؛ بلکه با انضباط هدایت شده و آزادی مشروط، تمام اعضای خانواده بتوانند

ص:26

در رشد و تعالی یکدیگر و ایجاد آرامش و آسایش در خانواده تلاش کنند و مؤثر واقع شوند. باید به یاد سپرد که وظیفۀ مهم خانواده تأمین آرامش و امنیت اعضای آن و تعلیم و تربیت فرزندان است. همان طورکه تعلیم و تربیت مستبدانه و رابطۀ دیکتاتوری میان والدین و فرزندان آرامش خانواده را برهم می زند، آزادی بیش ازحد و فرزندسالاری نیز باعث بسیاری از نابسامانی ها و ناهماهنگی ها در رشد اخلاقی و روانی و شخصیتی اعضای خانواده است. محبت بی حساب برای کودکان مخرب است و آن ها را خودخواه می کند؛ به طوری که توقع توجه و محبت مداوم از دیگران در آنان زنده می شود.(1) خانواده مأمنی است که فرزندان باید در آنجا کردارهای مثبت را در خود پرورش دهند و

ص:27

از خودپرستی به نوع پرستی رسند.(1) در چنین فضایی فرزندان هرگز نخواهند توانست به این مهم دست یابند؛ زیرا آزادی مطلق و فرزندسالاری مانع رسیدن به این هدف است.

ص:28

براساس شواهد علمی و تجربی و با بررسی شیوه های فرزندپروری، نتایج چشمگیری به دست آمده است. پژوهشگران در این بررسی توجه خود را بر چهار بُعد از ابعاد رابطۀ والد و فرزند متمرکز کرده اند که عبارت اند از:

در نامه ای به حضرت جواد† چنین نوشته بود: «ای اباجعفر، به من اطلاع دادند که خدّام، هنگام خروج شما از خانه، شما را از درِ کوچک بیرون می برند و این به خاطر بخل آن هاست تا از شما به کسی خیری نرسد. [فرزندم] به حقی که بر گردن تو دارم، از تو می خواهم که ورود و خروجت فقط از درِ بزرگ باشد. هنگامی که خواستی از خانه خارج شوی، همراه خود طلا و نقره داشته باش و به هر که از تو چیزی خواسته، عطا کن. اگر عموهایت از تو طلب کمک کردند، کمتر از 50دینار عطا نکن و بیشتر از آن به اختیار توست. اگر از عمه هایت کسی از تو کمک خواست، کمتر از 25دینار مده و بیشتر از آن به اختیار توست. [فرزندم،] این سفارش من به خاطر رشد و رفعت مقام توست. پس به دیگران انفاق کن و از خدای صاحب عرش، ترس فقر وتنگدستی نداشته باش.(1)

ص:31

مخالفت نمی کرد.»(1) این سخن بدان معناست که حضرت جواد† به خوبی مدیریت می کردند و آن ها با ایشان مخالفت نمی کردند.

پیشرفت آن ها، در این عنوان می گنجد.

امام رضا† برای حضرت جواد† احترام بسیار قائل بودند و از این شیوۀ مؤثر، در تربیت فرزند بسیار بهره می بردند؛ تاجایی که رفتار امام با فرزندشان امام جواد† آن قدر محبت آمیز و توأم با احترام بود که ایشان را به نام صدا نمی زدند؛ بلکه بیشتر با کُنیه که نزد عرب علامت بزرگداشت و احترام است، خطابشان می کردند. محمد بن ابی عباد می گوید: «حضرت رضا† همواره از فرزند بزرگوارش، محمد، با کنیه نام می برد و می فرمود: ابوجعفر به من چنین نوشت و من به ابوجعفر چنین نوشتم. با آنکه امام جواد† در مدینه به سر می برد و کودکی بیش نبود، حضرت رضا† وی را بسیار احترام می کرد و نامه هایی که از حضرت جواد به وی می رسید، با کمال بلاغت و نیکویی پاسخ می داد... .»(1)

ص:34

نتایج این پژوهش بیان می دارد والدینی که فرزندانشان رشدیافته اند، بالاترین نمرات را در هر چهار بُعد یادشده کسب کرده اند. این والدین، مهربان و پرحرارت اند و ارتباط خوبی با فرزندانشان برقرار می کنند و درعین حال برای عقاید آن ها احترام قائل اند و دربارۀ آن رفتارها، به طور کلی پیگیرانه و خالی از ابهام عمل می کنند.

والدین کودکان گروه دوم تا حدود زیادی اهل کنترل بودند؛ ولی رفتاری چندان گرم و بامحبت با فرزندانشان نداشتند. والدین رشدنایافته ترین کودکان، یعنی گروه سوم، به فرزندانشان محبت نشان می دادند؛ اما چندان مقید به کنترل آن ها یا برقراری ارتباط با آن ها نبودند و انتظارات چندانی از آنان نداشتند. این قبیل والدین معمولاً فاقد کارایی و سازمان دهی در امور خانۀ خود هستند و در تعیین ضوابط، تشویق، تنبیه و ارائۀ پاداش، سهل انگاری نشان می دهند.

پژوهشگران در مطالعات بعدی نشان می دهند والدینی که در انتظارات خود از رفتار فرزندانشان، استواری و همسانیِ درخور توجهی نشان می دهند و درعین حال مهربان و

ص:35

گرم هستند و به عقاید فرزندانشان احترام می گذارند، فرزندانی کارآمد و متکی به خود بار می آورند. والدینی که رفتار فرزندانشان را زیاده ازحد کنترل می کنند و بیشتر به تأمین نیازهای خود می اندیشند، کودکانی می پرورانند که اگرچه تا حدود زیادی خویشتن دارند، در برخوردهای خود با موقعیت ها یا افراد جدید، از احساس امنیت و اطمینان به نفس کافی برخوردار نیستند. والدینِ سهل گیری که نه رفتار مسئولانۀ کودکانشان را تشویق می کنند و نه رفتار ناپختۀ آنان را منع می کنند، کودکانی می پرورند که از لحاظ خویشتن داری و اتکابه خود، در پایین ترین سطح قرار دارند.(1)

بنابراین، مطابق نتایج این پژوهش ها در رابطۀ والدفرزندی و فرزندپروری، نباید دچار افراط و تفریط شد و لازم است از هرگونه سخت گیری های شدید یا سهل انگاری های بیش ازاندازه پرهیز کرد

ص:36

. والدین موظف اند ضمن ایجاد ارتباط گرم و صمیمی با فرزندان خود، رفتارشان را کنترل کنند. این همان روشی است که در فضای آزادیِ مشروط تأمین می شود؛ زیرا والدین درعین حال که باید در حفظ استقلال و رعایت حرمت و شخصیت فرزندان خود تلاش کنند، در مواقعی نیز ضروری است در کار آن ها مداخله کنند و از خطراتی که فرزندشان را تهدید می کند، مراقبت و محافظت کنند یا در مواقعی که لازم است فرزندشان از محیط مجاور خود شناخت پیدا کند، به وی کمک کرده و موجبات رشد و افزایش تجاربش را فراهم کنند و او را آزاد و رها به حال خویش وانگذارند.

ص:37

تصویر

ص:38

بنابراین می توان در شیوۀ فرزندسالاری ویژگی های زیر را مشاهده کرد:

1. والدین سعی می کنند به تمام خواسته ها و اهداف فرزند خویش، بدون چون و چرا، جامۀ عمل بپوشانند؛

2. فرزند برای به اجرادرآوردن آرزوها و رسیدن به آن ها، از آزادی عمل کافی و فراوانی برخوردار است؛

3. والدین در امر تربیت فرزند، یا دچار ضعفِ شناختی هستند یا در به کارگیری راهکارهای عملی لازم در این زمینه، از تدبیر و قدرت کافی برخوردار نیستند؛

4. فرزند با استفاده از اهرم های شناختی و عاطفی و رفتاری توانسته است بر تسلط روانی خویش بر اعضای خانواده، حتی والدین خود، بیفزاید و نظرهای خود را بر آن ها تحمیل کند و به اجرا درآورَد؛

5. در ادارۀ خانه و خانواده و تصمیم گیری های مربوط به آن، بیش از حد و فراتر از آنچه

ص:41

شایسته و بایسته است، به دیدگاه های فرزند توجه می کنند؛

6. هنگام تعارض بین دیدگاه های مختلف اعضای خانواده، حتی بین والدین و فرزند، دیدگاه های فرزند را چه حق باشد و چه باطل، مقدم می گیرند و به اجرا می گذارند.

عما ولّیته (تو مسئول آنچه در اختیارت قرار داده اند، هستی.)(1) بنابراین، همان طورکه فرزندان وظایف و مسئولیت های بسیاری دربرابر والدین خود دارند و قرآن نیز چندین بار به اطاعت از والدین و نیکی به آنان دستور داده است، پدران و مادران نیز در برابر تعلیم و تربیت فرزندان خود و رشد و کمال آن ها، مسئول و مکلف اند و به آن ها اجازه داده نمی شود که فرزندان خود را در آزادی مطلق و بی عنان رها کنند و آن چنان سهل گیر و اهل تساهل و تسامح شوند که فرزندان بتوانند به هر کاری که مایل اند دست زنند و بدون هرگونه مراقبت و نظارتی، به هرکجا که می خواهند، سرکشی کنند و به هر اقدامی که دلشان بخواهد، مبادرت ورزند.

این نکته را می توان از این آیۀ شریف قرآن به خوبی دریافت؛ آنجا که می فرماید: ...قوا أنفسکم و اهلیکم ناراً... (ای کسانی که ایمان آورده اید، خود و خانوادۀ خویش را از آتشی که هیزم

ص:43

آن انسان ها و سنگ ها هستند، نگهدارید.) (1) «نگهداری خویشتن» به معنای ترک معاصی و تسلیم نشدن در برابر شهوات سرکش است و «نگهداری خانواده» به معنای تعلیم و تربیت و امربه معروف و نهی ازمنکر و فراهم ساختن محیطی پاک و خالی از هرگونه آلودگی در فضای خانه و خانواده است. این برنامه ای است که باید در تمام مراحل زندگی و از لحظۀ نخستین سنگ بنای خانواده، یعنی ازدواج و مقدمات آن، و سپس در زمان تولد فرزند و در دیگر مراحل تربیت، با برنامه ریزی صحیح و با نهایت دقت تعقیب کرد.(2)

در سیرۀ ائمۀاطهار‰ نیز توصیه به رعایت مسائلی همچون انتخاب همسر شایسته، لزوم رعایت آداب ازدواج، توجه به مواقع و شرایط انعقاد نطفه، مراقبت های ایام بارداری و... حکایت از تدریجی بودن تربیت و این نکته دارد که باید والدین از سال ها قبل از تولد، زمینۀ

ص:44

تربیت صحیح فرزند را فراهم کنند و بعد از تولد نیز به تدریج با صبر و حوصله بدان همت گمارند. نمونه ای از توصیه های امام رضا† در این زمینه ها از این قرار است:

1. انتخاب همسر صالح و شایسته: صفوان بن یحیی از امام رضا† نقل کرده است که فرمودند: «هیچ سودی برای مرد بهتر از همسر صالحی نیست که هنگام دیدن وی، شوهر خوشحال شود و در غیاب شوهر، نگهدار خود و اموالش باشد.»(1) البته نباید غفلت کرد: همچنان که زن باید صالح باشد، مرد نیز باید شایسته باشد. حسین بن بشار واسطی می گوید: «خدمت امام رضا† نامه نوشتم که یکی از بستگانم از دخترم خواستگاری کرده است، ولی مرد بداخلاقی است. [آیا صلاح هست که دخترم را به ازدواج او درآورم؟] حضرت فرمودند که اگر بداخلاق است، دخترت را به ازدواج او درنیاور.»(2)

ص:45

2. رعایت آداب ازدواج: مهم ترین هدف ازدواج تربیت فرزندان صالح است؛ بنابراین شایسته است زوجین ضمن رعایت سایر آداب نکاح، از خداوند متعال فرزند سالم و صالح طلب کنند. در کتاب شریف فقه الرضا که به حضرت رضا† منسوب است، دربارۀ اولین برخورد زن و مرد، خطاب به شوهر چنین آمده است: هنگامی که زن به خانۀ تو وارد شد، پیشانی اش را بگیر؛ او را به طرف قبله بنشان و بگو: «خداوندا، او را به امانت گرفته ام و با میثاق تو بر خود حلال کرده ام. پروردگارا، از او فرزند بابرکت و سالم روزی ام کن و شیطان را در نطفه ام شریک مساز و سهمی برای او قرار مده».(1)

3. مراقبت های ایام بارداری: توجه به وضعیت روانی همسر، گستراندن بستر آرامش در منزل و خارج آن و نیز تغذیه مناسب و سالم از ضرورت های دورۀ بارداری است. در این

ص:46

زمینه، استفاده از برخی میوه ها و خوراکی ها می تواند در شخصیت و صفات کودک مؤثر باشد و حضرات معصومان‰ بهره گیری از برخی از این خوردنی ها را در ایام بارداری توصیه کرده اند. البته این نوع خوراکی ها علت تامۀ پدیدآمدن این صفات نیست و عوامل دیگری نیز در این زمینه مؤثر است. محمد بن سنان از امام رضا† نقل کرده است که آن حضرت فرمودند: «به زن های حامله کندر بخورانید؛ زیرا آن که در شکمش هست، اگر پسر باشد، دانا و شجاع و قلب او پاک شود و اگر دختر باشد، صورت و سیرتش خوب می شود و... .»(1)

4. اولین گام بعد از تولد کودک: امام رضا† فرمودند: «هنگام تولد فرزند، در گوش راست او اذان و در گوش چپش اقامه بگویید.»(2) نکته مهم اینکه تعبیر قرآن به کلمۀ «قُوا»، یعنی «نگهدارید»، اشاره به این است که اگر آن ها را به حال خود رها کنید، خواه ناخواه به سوی آتش

ص:47

دوزخ پیش می روند. این شما هستید که باید آنان را از سقوط و انحراف از خط مستقیم الهی حفظ کنید. موظف و مکلف به نظارت و مراقبت از فرزندان و اهل خانوادۀ خود هستید و نباید به بهانۀ تأمین و توجه به نیازهای مختلف، آن ها را رها کنید.

دستور امربه معروف و نهی ازمنکر دستوری عام است که همۀ مسلمانان درقبال یکدیگر دارند؛ ولی از آیۀ فوق و روایاتی که دربارۀ حقوق فرزندان و مانند آن در منابع اسلامی وارد شده، به خوبی می فهمیم که انسان در مقابل همسر و فرزندان خویش مسئولیت سنگین تری دارد: موظف است تاآنجاکه می تواند در تعلیم و تربیت آن ها بکوشد و آن ها را از گناه بازدارد و به نیکی ها دعوت کند و تنها به تغذیۀ جسم آنان قناعت نکند و در مواقعی که ضرورت دارد، دخالت کند. نظارت و مراقبت عملی و همیشگی داشته باشد و اجازه ندهد که فرزند، آنچه به صلاح او نیست، به اجرا درآورَد و با روش های صحیح تربیتی، زمینه های رشد و کمال و هدایت فرزندان خود را فراهم کرده و از آزادی مطلق و بی بندوباری فرزندان جلوگیری کند.

ص:48

آیۀ شریف قرآن خاطرنشان می کند: نه تنها آتش های قیامت، بلکه آتش های دنیا نیز از درون وجود انسان ها سرچشمه می گیرد. بنابراین هرکس موظف است خود و خانوادۀ خود را از این آتش ها حفظ کند و هرکس مسئول حفظ خود و خانوادۀ خود از هرگونه انحرافی است. در حدیثی می خوانیم: هنگامی که آیۀ فوق نازل شد یکی از یاران پیامبر اکرمˆ پرسید: «چگونه خانوادۀ خود را از آتش دوزخ حفظ کنیم؟» پیامبراکرمˆ فرمودند: (آن ها را امربه معروف و نهی ازمنکر می کنی. اگ-ر از ت-و پذی-رفتند، آن ها را از آتش دوزخ حفظ ک-رده ای و اگر نپذیرفتند، وظیفۀ خود را انجام داده ای.)(1)

اگر فرزندان در دست والدین امانت الهی هستند، باید پدران و مادران در حفظ و نگهداری آن ها کمال دقت را به خرج دهند، در مراقبت و نظارت بر اَعمالشان از هیچ کوشش و تلاشی

ص:49

دریغ نورزند، آن ها را به نیکی دعوت کنند، مانع هرگونه لغزش و انحرافی از جانب آن ها شوند و آنان را مطلق العنان به حال خود رها نکنند.

در حدیث جامع و جالب دیگری از رسول اکرمˆ نیز آمده است: (بدانید همۀ شما نگهبانید و همه در برابر کسانی مسئولید که مأمور نگهبانی از آن ها هستید. امیر و رئیس حکومت اسلامی نگهبان مردم است و در برابر آن ها، مسئول. مرد، نگهبان خانوادۀ خویش است و در مقابل آن ها، مسئول. زن نیز نگهبان خانوادۀ شوهر و فرزندان و در برابر آن ها مسئول است. بدانید همۀ شما نگهبانید و همۀ شما در برابر کسانی که مأمور نگهبانی آن ها هستید، مسئولید.)(1) نگهبان موظف به پاسداری از چیزی است که به او سپرده شده است. چنانچه او بخواهد آن امانت را رها کند و مانع ضررهای احتمالی نشود، او را متخلف تلقی

ص:50

خواهند کرد و باید تاوان و جریمۀ آن را بپردازد.

ممکن است کودکانی بخواهند در خانه، نقش حاکم و فرمانده را ایفا کنند و زمام امور را در اختیار بگیرند و والدین آن ها نیز به این امور بی اعتنا باشند و گمان کنند تخلفی که او انجام می دهد ناچیز است؛ پس می توانند دست او را درعمل باز گذارند. غافل از اینکه کودک موجودی سیری ناپذیر است و چنان نیست که اگر در امری آزاد گذارده شد، به همان مقدار قناعت کند؛ بلکه هر قدمی که والدین به عقب بردارند، او جلوتر می آید و فرجام چنین آزادیِ بی حدی آن خواهد بود که سلطۀ کودک همه را تحت قبضۀ خود قرار می دهد و حیات همگان را دچار آسیب خواهد کرد. این نکتۀ مهم و اساسی در روایت شریفی از امام علی† مشهود است: جرأة الولد علی والده فی صغره تدعوا الی العقوق فی کبره. (وقتی فرزند در کودکی جرئت [جسارت کردن به پدر خود را] پیدا کند، در بزرگ سالی [و به تدریج] باعث عاق پدرش

ص:51

تصویر

ص:52

خواهد شد.)(1) بنابراین رابطۀ والد و فرزند از همان ابتدا باید طبق برنامه ریزی صحیح تربیتی و در فضایی عاطفی و دوستانه و درعین حال آزادانه و بااحترام، به گونه ای شکل گیرد که هم فرزند احترام پدر خود را حفظ کند و هم پدر بتواند با روشی صحیح از بروز لغزش ها و انحرافات فرزند خود جلوگیری کند و او را به سوی رشد و کمال سوق دهد و از هرگونه سخت گیری پرهیز کند.

هفت سالِ دوم او دوران اطاعت است و هفت سالِ سوم او دوران وزارت است.)(1) اینکه در این روایت هفت سال اول را «دوران سیادت» نامیده اند، بدین معنا نیست که کودک باید به طور مطلق آزاد باشد و هرکاری که خواست انجام دهد و در برابر او هیچ محدودیتی ایجاد نشود و والدین وظیفه ای در برابر اَعمال و رفتار او نداشته باشند؛ بلکه به این معناست که در این دوران، کودک وظیفه و تکلیف مسئولیت آوری ندارد و اگر از او درخواست کردید که کاری را انجام دهد، نباید از او مؤاخذه و سؤال کرد.

به همین سبب، اسلام آموزش های رسمی را در هفت سال دوم برای او طرح کرده است و در مرحلۀ اطاعت، از او می خواهد به برخی دستورها توجه کند. در غیراین صورت، والدین باید از او بازخواست کنند. اگر دوران هفت سال دوم را «دوران اطاعت» نامیده اند، بدین معنا

ص:54

نیست که والدین می توانند با دیکتاتوری مطلق، همه چیز را بر او تحمیل کنند یا فرزند مجبور است آنچه والدین می گویند با اجبار و اکراه به اجرا درآورَد و دستورهای آن ها را جامۀ عمل بپوشاند و در فضایی سخت و خشن و به دور از هرگونه عاطفه و صمیمیت، فرامین آن ها را اطاعت کند؛ بلکه چون در این دوران کودک وارد مرحلۀ برهان پذیری می شود، استدلال های منطقی والدین و مربیانِ خود را درک و آزادی اَعمال و رفتارش حدومرز پیدا کرده و با قوانین و مقررات و اصول اخلاقی و رفتاری آشنا شده است.

درواقع، فرزندان در دوران اطاعت به تدریج به پذیرش قانون و رعایت مقررات آگاه می شوند و استقلال طلبی آن ها در دوران اول، جای خود را به اجتماع طلبی در دوران دوم می دهد.(1) گذر از مرحلۀ اول به مرحلۀ دوم تحت تأثیر رفتار والدین و در فضای عاطفی مثبت خانواده

ص:55

ایجاد می شود: کودک می تواند قانون پذیری و اجتماعی شدن را یاد بگیرد و با استدلال های منطقی و قانع کننده ای که والدین به او ارائه می کنند، زمینۀ بروز افراط و تفریط ها را در آینده از بین ببرد؛ زیرا بررسی ها نشان می دهد کودکانی که در هفت سال دوم عمر خود، از آزادی های زیاد و بی حساب برخوردار بوده اند، در آینده دچار تندروی و افراط کاری های بسیار شده اند و در دریای مفاسد و انحطاط اخلاقی سقوط کرده اند.(1) به همین جهت است که اسلام این مرحله را دوران اطاعت و عبد بودن فرزند در برابر والدین معرفی کرده است و اگر محدودیت هایی برای او ایجاد می شود، اولاً موجب پاکی و تهذیب نفس اوست و از خطرات احتمالی آینده جلوگیری می کند؛ ثانیاً وقتی که به همراه استدلال و منطق صحیحی باشد، برای فرزند کاملاً پذیرفتنی است و احساس سلب آزادی نخواهد کرد.

ص:56

دوران هفت سال سوم که «دوران وزارت» نام گرفته است، باید براساس تفاهم هرچه بیشتر بین والدین و فرزندان شکل گیرد و انس و صفا و صمیمیت و خیرخواهی بر روابط بین آن ها حکومت کند؛ زیرا اوضاع این دوره به گونه ای نیست که بتوان بر او سخت گیری کرد یا به گونه ای رفتار کرد که فرزند احساس محدودیت و استبداد و دیکتاتوری کند که درآن صورت، به طغیان و ایستادگی در برابر والدین یا فرار و گریز از خانواده منجر خواهد شد. بلکه باید بیشتر از گذشته با او هم سخن و هم شور و هم راز شد و او را همچون وزیر و معاون و همکار، به رسمیت شناخت و به او بها و ارزش مناسب داد. با این روش می توان از او مراقبت کرده و بر اَعمال و رفتارش نظارت کرد. درنهایت، هم باید به طور معقول و صحیح او را کنترل کرد تا به غرور جوانی او لطمه وارد نشود و هم نباید او را کاملاً آزاد و رها گذاشت.

ص:57

تصویر

ص:60