تصویر

ص:2

تصویر

ص:3

تصویر

ص:4

عصمت؛ زلال محض

پنج پرسش زیر را، در این نوشتار، پاسخ می گیرید:

1. واژۀ عصمت از چه زمانی در معنای امروزیِ آن به کار رفته است؟

2. اگر عصمت امری اِعطایی است، آیا مصونیت پیامبران و امامان از گناه، جبری نخواهد بود؟ دراین صورت، دلیل برتری آنان بر سایر انسان ها چیست؟

3. هیچ انسانی خالی از امیال و شهوات نفسانی نیست؛ بنابراین، چگونه می توان امکان معصوم بودنِ انسانی را پذیرفت؟

4. شیعیان بر اساس چه دلایلی امامان خود را معصوم می دانند؟

5. آیا اعتقاد به عصمت پیامبران و امامان، تأثیری منفی بر زندگی فردی و اجتماعی شیعیان نمی گذارد؟

ص:5

تصویر

ص:6

؟: واژۀ عصمت از چه زمانی در معنای امروزیِ آن به کار رفته است؟

عصمت در لغت به معنای منع کردن و بازداشتن است و به همین معنا، در برخی آیات و روایات به کار رفته است: ]لا عاصِمَ الْیوْمَ مِنْ أَمْرِ اللَّهِ الاَّ مَنْ رَحِمَ[ (= امروز در برابر فرمان خدا هیچ نگاه دارنده ای نیست؛ مگر کسی که [خدا بر او] رحم کند.)(1) یعنی، تنها رحمت اوست که مانع از عذاب می شود. ]وَ اللَّهُ یعْصِمُک مِنَ النَّاس[ (= خدا تو را از [گزند] مردم نگاه می دارد.)(2) نیز، «انَّ التَّقْوَی عِصْمَةٌ لَک فِی حَیاتِک» (= تقوای الهی [از آلودگی به گناه] بازتان می دارد.)(3) گفتنی است که بازداشتن و منع کردن، همواره با جبر و اِکراه همراه نیست؛ بلکه برای کسی که به پند و اندرز

ص:8

بسنده کرده و دایرۀ اختیارِ دیگری را تنگ نمی کنید نیز، می توان این واژه را به کار گرفت.(1)

به علاوه، از دیدگاه آیات و روایات، پیامبران و امامان‰ از هرگونه گناه و خطایی در امان اند. برای بیان این حقیقت، الفاظ و تعابیرِ گوناگونی به کار رفته است که واژۀ «عصمت» نیز یکی از آن هاست؛ چنان که پیامبر اکرم… می فرمایند: «أَنَا وَ عَلِی وَ الْحَسَنُ وَ الْحُسَینُ وَ تِسْعَةٌ مِنْ وُلْدِ الْحُسَینِ مُطَهَّرُونَ مَعْصُومُون.» (= من و علی و حسن و حسین و نُه نفر از فرزندان حسین، پاک و معصوم هستیم.)(2) امیرمؤمنان، علی†، نیز با اشاره به این حقیقت که خدای حکیم را نشاید که به اطاعت و پیرویِ همه جانبه از کسی فرمان دهد که از آلوده شدن به گناه در امان نیست، می فرمایند: «انَّمَا أَمَرَ اللَّهُ عَزَّوَجَلَّ بِطَاعَةِ الرَّسُولِ لِأَنَّهُ مَعْصُومٌ مُطَهَّرٌ لَا یأْمُرُ بِمَعْصِیتِه.» (= دلیل آنکه خداوند مردم را به اطاعت [همه جانبه] از پیامبر می خوانَد، آن است که وی پاک و معصوم است و به

ص:9

گناه، فرمان نمی دهد.)(1)

این ها، تنها، نمونه ای است از روایاتی که پیشینۀ کاربرد واژۀ عصمت را می نمایانند و بر این پندار خط بطلان می کشند که پیدایش این اصطلاح، سال ها پس از ظهور اسلام و در زمان رواج اندیشه های کلامی بوده است(2) با این همه، برای بهره گیری از معارف دینی، نباید

تنها از واژه هایی سراغ گرفت که به تدریج در معنای امروزی شان به کار رفته یا در این معانی رواج یافته اند. قرآن کریم، بی آنکه واژۀ عصمت را به کار گیرد، با بیان های گوناگون، دامان انبیا و اولیا‰ را از هرگونه گناه و خطایی می زداید.(3) پیامبر گرامی اسلام… و امیرمؤمنان† نیز، افزون بر این واژه، تعابیر دیگری به کار می برند که در رسایی و گویایی، چیزی از آن کم ندارد؛

ص:10

چنان که پیامبر اکرم… در تفسیر آیۀ تطهیر می فرمایند: «فَأَنَا وَ اهلُ بیتی مُطَهَّرُونَ مِنَ الذُّنُوب» (= من و اهل بیتم از گناه پیراسته ایم.)(1)

ص:11

تصویر

ص:12

؟: اگر عصمت امری اِعطایی است، آیا مصونیت پیامبران و امامان از گناه، جبری نخواهد بود؟ دراین صورت، دلیل برتری آنان بر سایر انسان ها چیست؟

جبری یا اختیاری بودنِ عصمت، اولین و مهم ترین پرسشی است که این مسئله، پیشِ چشم خردمندان می نهد؛(1) چراکه ارزش آدمی به ارادۀ آزاد و اختیار اوست و جبری انگاشتن عصمت، معصومان را به ماشینِ خودکاری تبدیل می کند که نه شایستۀ الگوشدن برای دیگران اند، و نه سزاوارِ پاداش فراوان.

ص:14

اختیار آمد عبادت را نمک / ورنه می گردد به ناخواه این فلک

گردش او را نه اجر و نه عقاب / که اختیار آمد هنر وقت حساب

جمله عالم خود مسبِّح آمدند / نیست آن تسبیحِ جبری مُزدمَند(1)

راه حلِ این مشکل، ساده است: سِیر اختیاری انسان دو رکن اساسی دارد: علم و اراده. اگر دچار معصیت می شویم، یا نسبت به زشتیِ گناه آگاهی کامل نداریم، یا اراده ای قوی برای تَرک آن در خود نمی یابیم. هر چه این دو عامل تقویت شوند، دایرۀ گناهان آدمی، تنگ تر و تنگ تر خواهد شد. معصومان‰ کسانی هستند که هم از نظر شناخت، چنان اند که زشتی و ناپسندیِ هر کارِ بدی را به چشمِ دل می بینند و هم به لحاظ اراده، چنان قدرتی دارند که طوفان غرایز حیوانی، عِنان اختیار از کفِ آنان نمی رباید. همۀ ما مرتبه ای را از چنین مصونیت هایی تجربه

ص:15

کرده ایم؛ برای مثال، خوردن برخی نجاسات، حتی به فکر هیچ عاقلی هم خطور نمی کند، چه رسد به اینکه جامۀ تحقّق پوشد.(1)

اما مسئله به همین جا خاتمه نمی یابد؛ پرسشی که هنوز ذهن آدمی را به خود مشغول می دارد، این است که چرا این علم و ارادۀ آن چنانی، در انحصار گروهی اندک است؟ درست است که راه حلِ ذکرشده، مشکل اختیار معصومین را چاره می کند؛ اما همچنان، دلیل برتری آنان بر سایرین، بی پاسخ مانده است. پیامبر و امام معصوم، گناه را همچون مادۀ سمّی می بیند؛ ازاین رو، فکر انجام دادنِ آن را نیز در سر نمی پروراند. ما نیز اگر چنان علم و اراده ای داشتیم، واجدِ صفت عصمت می شدیم.

ص:16

این پرسش اساسی که گاه از آن با عنوان «موهبتی بودن عصمت» یاد می شود، با پاسخ های مختلفی روبه رو شده است.(1) یکی از آن ها که در تأیید آن، از روایات مختلفی می توان سود جست، راه حل این مشکل را در علم پیشینِ الهی جستجو می کند؛ به این بیان که خداوندU پیش از آفرینش آدمیان، با علم ازلیِ خود می دانست که گروهی از آنان، بیش از سایرین، از اختیارِ خود بهره می گیرند و حتی اگر موهبت های ویژه نیز به آنان نرسد، با اَعمال اختیاری خود، سرآمدِ همگان خواهند شد. این منزلتی که اینان با سِیر اختیاریِ خویش بدان می رسیدند، سبب شد که خداوندU، موهبت ویژۀ خویش را به آنان عطا کند و ایشان را از علم و اراده ای برخوردار کند که به واسطۀ آن، به مصونیت کامل برسند و در پرتوِ آن، راهنمایانی مطمئن برای همۀ افراد بشر شوند.

ص:17

به عبارت دیگر، دلیل اِعطای چنین موهبتی، علاوه بر پاداش به خودِ آن ها، فراهم کردنِ وسایل هدایت برای سایر انسان هاست.(1) این نکته را می توان به خوبی از فرازهای آغازینِ دعای ندبه فهمید. همچنین، در روایتی از امام صادق† دربارۀ موهبت های ویژۀ پیامبران‰، چنین آمده است: «ازآنجاکه خداوند به هنگام آفرینش پیامبران، می دانست که آنان از او فرمان بُرداری کرده و فقط او را عبادت می کنند و هیچ گونه شِرکی روا نمی دارند، [از موهبت های ویژۀ خویش، برخوردارشان ساخت.] پس اینان به واسطۀ فرمان بُرداری از خداوند، به این کرامت و منزلت والا رسیده اند.)(2)

ص:18

3. هیچ انسانی خالی از امیال و شهوات نفسانی نیست؛ بنابراین، چگونه می توان امکان معصوم بودنِ انسانی را پذیرفت؟

برخی کسانی که به روشنفکران مذهبی شهرت یافته اند، بی گناهی را گناهی بزرگ برای نوع بشر می شمارند؛ با این استدلال که طینتِ آدمی را با اراده و اختیار سرشته اند و آنان که این ویژگی را ندارند، یا حیوان اند یا فرشته!(1) احمد امین مصری نیز پیراستگی از گناه را ناشدنی می شمارد و با اشاره به وجود گرایش های گوناگون در آدمی، برای انسانِ عاری از گناه جایگاهی جز پندار نمی شناسد.(2)

در پاسخ باید گفت که چنین نگرشی بیش از هر چیز، نمایانگر برداشت نادرست اینان از پدیدۀ

ص:20

عصمت و نادیده گرفتن توانایی های آدمی است. برای توضیح بیشتر، چند نکته را یادآور می شویم:(1)

این در حالی است که در جای خود، رابطۀ عصمت و اختیار را بررسی کرده و سازگاری آن دو را با یکدیگر به اثبات رسانده اند. به راستی مگر درجاتی از عصمت، کم و بیش در همۀ انسان ها تحقق نیافته است؟ کدام انسانِ با اراده ای است که آگاهانه، لب به غذای مسموم بزند؟ تنها تفاوت معصومان‰ با دیگران در این است که در نظر آن بزرگواران، همۀ گناهان چون زهری کشنده اند؛ از این رو، خیال نزدیک شدن به آن را نیز از سر نمی گذرانند.(1)

دلیل دستیابی به این مقاماتِ ویژه دانسته اند:]إنْ نَّحْنُ الاَّ بَشَرٌ مِثْلُکمْ وَ لکنَّ اللَّهَ یمُنُّ عَلی مَنْ یشاءُ مِنْ عِبادِه.[ (= ما جز بشری مثل شما نیستیم؛ ولی، خدا بر هریک از بندگانش که بخواهد، منّت می نهد.)(1)

بنابراین، نباید از همانندی در انسان بودگی، به گمراهی بیفتیم و هیچ انسانی را شایستۀ ارتباط با جهانی دیگر و دستیابی به مقامات والایی همچون عصمت ندانیم. اگر خود، چهرۀ حقیقیِ گناهان را چنان که باید، درک نکرده ایم و آن ارادۀ قوی را برای دوری از آن ها در خود نمی بینیم و خویشتن را اسیر دام های شیطانی می یابیم، نباید همگان را با خود مقایسه کرده، هر سخنی را انکار کنیم که فراتر از سطح اندیشۀ ماست.

ص:23

تصویر

ص:27

؟: شیعیان بر اساس چه دلایلی امامان خود را معصوم می دانند؟

اندیشمندان شیعه برای اثبات عصمت امامان‰ از ادلّۀ گوناگونی بهره می برند که تبیین آن ها نیازمند کتابی پُرحجم و مستقل است؛ چنان که علامه حلّی با شرح و بسط این دلایل، بیش از هزار نکته دراین باره فراهم آورده است.(1) بااین حال، اشاره ای کوتاه به این ادلّه، خالی از فایده نیست و زمینۀ جستجوهای بیشتر و عمیق تر را فراهم می سازد.

ص:28

نمی گذاشت و در بیان شروط امام، تنها به عدالت بسنده نمی کرد. زیرا در آیۀ مذکور، سخن بر سر آن است که ظالمان، شایستگیِ دریافت عهد الهی را ندارند. ما نیز می پذیریم

که عهد الهی، عنوانی است فراگیر که نبوّت و امامت، هر دو، را دربرمی گیرد؛ اما، چگونه این جمله در یکی از مصادیق عهد، لزوم عصمت را نتیجه می دهد و در مصداق دیگرِ آن، از حدّ اشتراطِ عدالت فراتر نمی رود؟!

امان است و نه تنها در گفتار، بلکه با رفتار خود نیز مردم را جز به آنچه رضای خداوند است، نمی خواند.(1)

فخر رازی، اندیشمند و مفسّر بزرگ اهل سنّت که به دلیل تواناییِ زیاد در شبهه افکنی، او را امام المشکّکین می خوانند، دلالت آیه بر عصمت را می پذیرد؛ اما، منظور از اولی الامر را نخبگان امّت می داند؛(2) درحالی که پیامبر اکرم… در پاسخ به پرسشی دراین باره، از امامان دوازده گانۀ شیعه نام می برَد و آنان را جانشین خود و پیشوای مردم معرفی می کند.(3)

می نمایاند و بر پاکی و طهارت آنان تأکید می ورزد.(1) سخن دربارۀ این آیه نیز فراوان است؛ اما آنچه به طور گذرا می توان گفت این است که بر اساس این آیه، ارادۀ ازلی و تخلف ناپذیر الهی بر این تعلّق گرفته است که هرگونه «رِجس» و پلیدی را از اهل بیت بزداید و آنان را پاک سازد و طاهر نگه دارد. این حقیقت، با توجه به این نکته که قرآن کریم هرگونه آلودگیِ ظاهری و باطنی را رجس می شمارد،(2) تفسیری جز عصمت بر نمی تابد.

درمی گذریم و به نمونه هایی از آنچه در کتب اهل سنّت آمده است، بسنده می کنیم:

اشخاص را بر اساس نزدیکی و دوری به این محور سنجید: «إعرِفِ الحقّ تُعرَف أهلَه.»(1) تنها کسانی که خود، معیار حق اند و حق بر گِرد آنان می چرخد، معصومان اند و امام علی† به گواهیِ رسول خدا…، از این گروه است: «علیٌّ مَعَ الحَقّ و الحَقّ مَعَ علی.»(2) نیز، «الّلهُم أدِر الحَقّ مَعَ علی حیثُ دار.»(3)

علی و فرزندانش را برگزیند؛ زیرا آنان هرگز شما را از راه هدایت بیرون نمی برند و به گمراهی نمی کشانند.»(1)

ص:36

تصویر

ص:38

؟: آیا اعتقاد به عصمت پیامبران و امامان‰، بر زندگی فردی و اجتماعی شیعیان تأثیری منفی نمی گذارد؟

برخی کسانی که عصمت معصومان‰ را پذیرفتنی نمی یابند، پیامدهایی منفی برای این باور برشمرده و از این راه، به نقدِ آن پرداخته اند. گروهی چنین پنداشته اند که شخص معصوم را نمی توان الگوی دیگران و برتر از آنان به شمار آورد؛ بلکه آنچه شأن و منزلت

پیامبر… را بالا می برَد، زندگی غیرمعصومانۀ اوست که «نشانگر آن است که در جهاد اکبر و مبارزه با نفسِ امّاره، موفق بوده و در غالب اوقات، راه و هدف درست را شناخته و از آن پیروی کرده است.»(1)

برخی دیگر، پدیدۀ عصمت را سبب رونق بازار دورویی و ظاهرآرایی می دانند و تلاش

ص:39

می کنند با اثبات این نکته که «گناه، در طرح خلقت آدمی مندرج است»،(1) وجدان گناه آلودگان را آسوده سازند و بدین وسیله، به گمان خود، آنان را از مقدس مآبی و زهد فروشی برحذر دارند.(2)

در پاسخ به چنین دیدگاهی، چند نکته را یادآور می شویم:

1-5 دستیابی پیامبران و امامان‰ به کمالات ویژه ای نظیر عصمت، گزاف و بی دلیل نبوده است و در شایستگی های آنان ریشه دارد؛(3) بنابراین، عصمت پیامبران و امامان از گناه، افزون بر فواید دیگر، در بُعد عملی، از انسان دست گیری می کند و نمونه ای کامل از کسانی را فراروی آدمیان قرار می دهد که از بند شیطان رسته و به خداU پیوسته اند؛ چنان که عصمت

ص:40

در دریافت و ابلاغِ وحی نیز در بُعد علمی، به یاریِ آدمی می شتابد و معرفت حقیقی و سعادت واقعی را دست یافتنی می سازد. مقصود قرآن کریم از نقل حکایاتی مانند داستان حضرت یوسف† نیز همین درس آموزی هاست؛ یعنی بیان این حقیقت که حتی در عنفوان جوانی و با فراهم بودنِ زمینه های گناه نیز می توان با یاری جستن از خداU، از چنگال نفسِ بدفرما، رهایی یافت.

2-5 نباید معصومان‰ را چون ماشینِ خودکاری بپنداریم که بدون سنگ اندازی های شیطان، راه درست را در پیش می گیرند و فارغ از هرگونه مانعی، در طریق مقصود ره می سپرند؛ بلکه آنان نیز با شیطان درگیرند. هر چند، همواره در این جهاد اکبر پیروزِ میدان اند.

3-5 رهبران دینی، گرچه مردم را به پیروی از معصومان‰ فرامی خوانند و از آنان می خواهند که پیامبران و امامان‰ را الگوی خویش سازند، همواره بر این نکته تأکید می ورزند

ص:41

که هیچ گاه به مقام معصومان‰ نتوان رسید.(1) ازاین رو، جانب داری از اندیشۀ عصمت، فشاری درونی یا برونی بر مؤمنان وارد نمی سازد و روح و جان آنان را نمی آزارَد.

معصومان‰ در همۀ کمالات انسانی، پیشتازِ دیگران ا ند و کسی به آنان نزدیک تر است که در این راه، گام بیشتری بردارد. البته، هیچ گاه نباید اندیشۀ هَماوردی با آنان را در سر پروراند؛ چنان که پیشوای متّقیان، امیرمؤمنان†، دربارۀ زهد و ساده زیستیِ خویش می فرمایند: «آگاه باشید که هر پیرُوی را پیشوایی است که پِیِ وی پوید و از نور دانش او روشنی جوید. پیشوای شما، از دنیای خود، به دو جامۀ فرسوده بسنده کرده و دو قرص نان را خوردنیِ خویش کرده است... بدانید که شما چنین نتوانید کرد، اما مرا یاری کنید به پارسایی و در پارسایی کوشیدن و پاک دامنی و درستی ورزیدن.»(2)

ص:42

تصویر

ص:43

تصویر

ص:44