تجوید قرآن و اختلاف قراءات در نظم شاطبیه

ص: 2

ص: 3

ص: 4

وقف و ابتداء......................... 57

سَکْتْ................................... 60

علائم وقف............................. 64

سجده های واجب قرآن.................... 65

تعدادی از احکام این آیات............. 66

اختلاف قراءات در نظم شاطبیه

1 - باب مقدمه شاطبیه و توضیح رمزهای آن 69

2 - باب استعاذة........................ 90

3 - باب بسمله.......................... 91

4 - سورة الفاتحة الکتاب............... 94

5 - باب ادغام کبیر..................... 96

6 - باب إدغام متقاربین در یک یا دو کلمه 99

7 - باب هاء ضمیر (هاء کنایه)......... 105

8 - باب مد و قصر...................... 108

9 - باب دو همزه در یک کلمه........... 111

10 - باب حالت های دو همزه پی در پی در دو کلمه 114

11 - باب حالت های یک همزه به تنهایی... 117

12 - باب انتقال حرکت همزه به حرف ساکن قبل از آن 120

13 - باب چگونگی وقف بر همزه، توسط حمزه و هشام 122

14 - باب اظهار و ادغام................ 127

15 - باب احکام حرف ذال در لفظ إذ..... 128

16 - باب احکام دال ساکن در لفظ قَدْ.... 128

17 - باب احکام تاء تأنیث.............. 129

18 - باب احکام لام ساکن در الفاظ هَلْ و بَلْ 130

19 - باب اتفاق نظر قرّاء در ادغام إِذ - قَدْ - تاء تأنیث - هَلْ - بَلْ........................................ 131

ص: 6

20 - باب ادغام متقاربین............... 132

21 - باب احکام نون ساکن و تنوین...... 134

22 - باب فتحه و امالة آن.............. 135

23 - باب نظر کسایی در نحوة إماله هاء تأنیث و حرف قبل از آن در حالت وقف..................................... 144

24 - باب بیان نظرات مختلف در مورد حرف راء 145

25 - باب احکام حرف لام................. 148

26 - باب انواع وقف در پایان جملات..... 149

27 - باب انواع وقف بر رسم الخط قرآن.. 152

28 - باب بیان اختلاف دربارة یاء اضافه. 155

29 - باب احکام یاء اضافی در رسم الخط قرآن 164

30 - باب فرش الحروف - سورة بقره...... 169

31 - باب اختلاف قراءات در سورة آل عمران 191

32 - باب اختلاف قرائت در سوره نساء.... 201

33 - باب اختلاف قراءات در سورة مائده:. 208

34 - باب اختلاف قراءات در سورة انعام.. 213

35 - باب اختلاف قراءات در سوره أعراف.. 225

36 - باب اختلاف قراءات در سوره أنفال.. 234

37- باب اختلاف قراءات در سورة توبه.... 237

38 - باب اختلاف قراءات در سورة یونس... 240

39 - باب اختلاف قراءات در سورة هود(علیه السّلام)... 244

40 - باب اختلاف قراءات در سورة یوسف(علیه السّلام).. 248

41 - باب اختلاف قراءات در سوره رعد.... 252

42 - باب اختلاف قراءات در سورة ابراهیم(علیه السّلام) 255

43 - باب اختلاف قراءات در سورة حجر.... 256

44 - باب اختلاف قراءات در سوره نحل.... 258

ص: 7

45 - باب اختلاف قراءات در سوره إسراء.. 260

46 - باب اختلاف قراءات در سورة کهف.... 263

47 - باب اختلاف قراءات در سوره مریم (علیهاالسّلام). 270

48 - باب اختلاف قراءات در سورة طه صلّی الله علیه و آله وسلّم 273

49 - باب اختلاف قراءات در سوره أنبیاء(علیهم السّلام) 277

50 - باب اختلاف قراءات در سورة حج..... 278

51 - باب اختلاف قراءات در سوره مؤمنون. 281

52 - باب اختلاف قراءات در سورة نور.... 283

53 - باب اختلاف قراءات در سوره فرقان.. 285

54 - باب اختلاف قراءات در سوره شعراء.. 286

55 - باب اختلاف قراءات در سوره نمل.... 288

56 - باب اختلاف قراءات در سوره قصص.... 291

57 - باب اختلاف قراءات در سورة عنکبوت. 293

58 - باب اختلاف قراءات در سوره های روم تا سبأ 295

59 - باب اختلاف قراءات در سوره های سبأ و فاطر 300

60 - باب اختلاف قراءات در سوره یس..... 303

61 - باب اختلاف قراءات در سوره صافات.. 305

62 - باب اختلاف قراءات در سورة صاد.... 307

63 - باب اختلاف قراءات در سورة زمر.... 308

64 - باب اختلاف قراءات در سوره غافر... 310

65 - باب اختلاف قراءات در سوره فصلت... 311

66 - باب اختلاف قراءات در سوره های شوری - زخرف - دخان 312

67 - باب اختلاف قراءات در سوره های جاثیه و احقاف 316

68 - باب اختلاف قراءات در سوره های محمد| تا قمر 317

69 - باب اختلاف قراءات در سوره الرحمن. 321

ص: 8

70 - باب اختلاف قراءات در سوره های واقعه و حدید 323

71 - باب اختلاف قراءات در سوره های مجادله تا «ن» 324

72 - باب اختلاف قراءات در سوره های «ن» تا «قیامت» 328

73 - باب اختلاف قراءات در سوره های قیامت تا نبأ 332

74 - باب اختلاف قراءات در سوره های نبأ تا علق 334

75 - باب اختلاف قراءات در سوره های علق تا آخر قرآن 339

76 - باب تکبیر........................ 340

77 - باب مخارج و صفات حروف............ 343

78 - باب اختتامیه شاطبیه.............. 347

ص: 9

ص: 10

عشقت رسد به فریاد ار خود به سان حافظ

قرآن زبر بخوانی در چارده روایت

لذا نظم شاطبیه در اختلاف قراءات (هفت قاری مهم صدر اسلام و چهارده نفر از راویان آنها) رمزگشایی و ترجمه شد.

برای انجام این مهم به کتاب های مهمی همچون: المهم فی علم التجوید (علی روایة حفص عن عاصم بن ابی النجود من طریق الشاطبیة) نوشته دکتر عبدالرحمن بن سعد عیتانی و کتاب گرانقدر النشر فی قراءات العشر نوشته حافظ ابی الخیر محمد بن محمد دمشقی معروف به ابن جذری و کتاب الوافی فی شرح الشاطبیة، تالیف شیخ عبدالفتاح القاضی و کتاب التسهیل لقراءات التنزیل من الشاطبیه والدره، تالیف محمد فهد خاروف مراجعه و استفاده فراوان شد.

امید آن که مورد عنایت ساحت مقدس قرآن ناطق حضرت بقیت الله الاعظم عجل الله تعالی فرجه الشریف قرار گیرد.

من الله التوفیق

سید هاشم روحانی اصفهانی

ص: 12

ص: 13

ص: 14

مَخَارِجَ الْحُرُوفِ و الصِّفَاتِ

لِیَلْفِظُوا بِأَفْصَحِ اللُّغَاتِ

در ادامه هر کدام از صفات ذکر شده را به تفصیل مورد بررسی قرار می دهم.

حضرت ختمی مرتبت(صلّی الله علیه و آله ) فرمودند: «الَّذِینَ أَنعَمتَ عَلَیهِمْ»، شیعیان امیر المؤمنین علی(علیه السّلام)اند که خداوند متعال ولایت علی ابن أبی طالب(علیه السّلام) را به آنان عنایت فرموده و بر آنها خشمگین و غضبناک نمی شود و ایشان هیچ گاه گمراه نخواهند شد.(1)

یعنی در حقیقت نیمی از دندان های فک بالا در دو سمت دهان را شامل می شود.

مانند: «أضْ» یا کلمه {فَضَّلۡنَا} و یا کلمه ی {ذُو فَضۡلٍ}.

تفاوت تلفظ حرف طاء با حرف تاء در این است که در حرف طاء زبان جمع شده و سطح زبان با سقف دهان تماس پیدا می کند ولی در حرف تاء چنین اتفاقی نمی افتد.

مانند: «أَطْ» و یا کلمه ی {أَحَٰطَتۡ} و یا کلمه ی {سُلۡطَٰنٗاۖ}.

در تلفظ حرف ظاء نیز اضافه بر تماس نوک زبان با دندان های جلو در فک بالا، زبان جمع شده و سطح زبان با سقف دهان مماس می شود.

مانند: «أَظْ» و یا کلمه ی {أَوَعَظۡتَ} و یا کلمه ی {ٱلظَّٰلِمِینَ}.

در تلاوت آیات 151 و 152 سوره ی مبارکه ی آل عمران به این کلمات توجه کنید: {سُلۡطَٰنٗا - ٱلظَّٰلِمِینَ - صَدَقَکُمُ - عَصَیۡتُم - صَرَفَکُمۡ} و عبارت: {وَٱللَّهُ ذُو فَضۡلٍ عَلَی ٱلۡمُؤۡمِنِینَ}.

با بیان و توصیف صفت إطباق، می توان مفهوم صفت ضد آن که صفت إنفتاح باشد را تصور کرد.

إنفتاح (به معنای باز شدن) و در علم تجوید عبارت است از باز شدن فضای درون دهان بدلیل فاصله گرفتن سطح زبان از کام بالا در حین تلفظ 24 حرف ما بقی.

این توضیح در کتب تجوید چنین آمده است:

ألإنفتاح هو ابتعاد اللسان و تجافیه عن الحنک الأعلی.

حدیثی گهربار از امام صادق(علیه السّلام): خداوند عزیز و جبار کتاب خود را بر شما نازل فرمود درحالی که راست می گوید و خوبی شما را می خواهد. در آن اخبار شماست و اخبار

گذشتگان و آیندگان شما. از اخبار آسمان و زمین مطلع تان می کند، و اگر کسی چنین اطلاعاتی به شما می داد بسیار تعجب می کردید.(1)

ص: 18

و از طرفی اگر در نماز غین ساکن کلمه {مَغۡضُوبِ} را یک لحظه تلفظ کنیم یقیناً حرف غین، قاف تلفظ شده است.

برای روشن شدن بیشتر موضوع، به آیات 73 تا 77 سوره ی مبارکه ی انبیاء توجه بفرمائید. با این توضیح که با توجه بیشتر بخصوص بر حروف ساکن، تفاوت دو صفت شدت و رخوت را بهتر متوجه می شویم.

مانند: هاء در کلمه ی {یَهۡدُونَ} - واو و یاء در کلمه ی {أَوۡحَیۡنَآ} - تاء در کلمه ی {کَانَتۡ} - دال در کلمه ی {أَدۡخَلۡنَٰهُ} - جیم در کلمه ی {أَجۡمَعِینَ}.

در ذیل این آیه ی کریمه، حدیثی داریم از قول امام صادق(علیه السّلام) که فرمودند: «إن الأئمة فی کتاب الله عزوجل إمامان، قال الله تبارک و تعالی "وجعلناهم ائمة یهدون بأمرنا" لا بأمر الناس یقدمون أمر الله قبل أمرهم، و حکم الله قبل حکمهم...».(1)

بنابراین نحوه ی هدایت هر کدام از ائمه بستگی به امر خداوند دارد، صلح امام حسن مجتبی(علیه السّلام) باشد یا قیام حضرت سیدالشهداء علیه آلاف التحیة و الثناء.

در ادامه ی آیه خداوند فرموده: امامان انجام اعمال خیر را طبق دستور الهی انجام می دهند، همین طور اقامه ی نماز وایتاء ذکات را.

و در نهایت خداوند متعال اعمال امامان را امضاء فرموده با عبارت {وَکَانُواْ لَنَا عَٰبِدِینَ}.

پس هما ن گونه که وجود مقدس خاتم الأنبیاء(صلّی الله علیه و آله ) «لَاَ یَنْطِقُ عَنِ الْهَوَی إِنْ هُوَ إِلَّا وَحْیٌ یُوحَی»، امامان(علیهم السّلام) نیز گفتار و اعمال شان طبق دستور و وحی الهی است و این یکی از آیاتی است که عصمت ائمه را اثبات می کند.

ص: 20

البته قوت صفت استعلا در حالات مختلف یک حرف متفاوت است. مراتب تفخیم حروف استعلا عبارت اند از:

1. حرف مستعلیه با الف مد مانند: قَالَ.

2. حرف مستعلیه ی مفتوح مانند: قَدْ.

3. حرف مستعلیه ی مضموم مانند: قُولُوا.

4. حرف مستعلیه ی ساکن مانند: الْحَقْنَا.

5. حرف مستعلیه ی مکسور مانند: یَوْمَ القِیَامَةِ - شَقِیٌّ.

صفت متضاد صفت استعلا، صفت استفال نام دارد که شامل 21 حرف ما بقی است و دلالت بر این مطلب دارد که زبان در حین تلفظ حروف مستفله، به سمت پایین تمایل دارد. با این توضیح می توان گفت: برای اینکه حرف صاد را تلفظ کنیم؛ کافیست به حرف سین، صفت استعلا دهیم تا تبدیل به صاد شود.

برای بیشتر روشن شدن مطلب به آیات 61 تا 65 سوره ی مبارکه ی نساء توجه کنید.

در آیه 65 خداوند متعال می فرماید: اگر منافقین و عصیان کاران نزد خدا از گناهان خود استغفار می نمودند و علاوه ی بر آن، رسول خدا(صلّی الله علیه و آله ) نیز برای آنان استغفار می نمود، خداوند متعال آنها را می آمرزید و هم از معاصی آنها در می گذشت و هم مشمول رحمت او می شدند.

در ذیل این آیه در کتاب مناقب جلد سوم صفحه ی 168 روایت شده که در زمان رسول خدا(صلّی الله علیه و آله ) شخصی مرتکب گناهی شد، او به خاطر ارتکاب گناه مدتی خود را از دید مردم مخفی نگاه می داشت تا اینکه روزی در محلی خلوت دو سبط رسول خدا(صلّی الله علیه و آله ) را دید، او آن دو کودک را بر شانه های خود سوار نمود و با این حال به خدمت حضرت شتافت و عرض کرد: ای رسول خدا من پناه به خدا بردم و این دو نور چشم شما را واسطه کردم تا خدا از گناه من درگذرد! حضرت نیز به امام حسن و امام حسین(علیهماالسّلام) فرمودند: من شما دو نفر را شفیع او می کنم تا خدا او را عفو کند.

ص: 22

در اینجا بود که این آیه توسط جبرئیل بر وجود مقدس خاتم الأنبیاء(صلّی الله علیه و آله ) نازل گردید.

با این توضیح، حرف طاء در کلمه ی «تُحِطْ» همس ندارد حال اگر طاء کلمه ی «تُحِطْ» را با صفت همس تلفظ کنیم؛ طاء تبدیل به تاء می گردد: (تُحِتْ). نکته مهم در صفت همس بیان این مطلب است که علی رغم نظر برخی که حرف همزه را مهموسه نمی دانند، همزه یقینا دارای صفت همس می باشد به دلایلی که از آن جمله:

دلیل اول: ادامه ی جریان هوا را پس از اتمام تلفظ همزه نیز می توان احساس کرد.

سُوءٍ (در حالت وقف) - جِئْتُکَ - یَشَاءُ (در حالت وقف).

دلیل دوم: در مبحث صفت قلقله خواهیم خواند که این صفت در اثر جمع شدن دو صفت «شدت و جهر» به وجود می آید.

فلذا پنج حرف از حروف شدت یعنی فقط «قطب جد» در حالت سکون قلقله پیدا می کند. حال همزه درحالی که صفت شدت آن قابل تشکیک نیست در مجهوره بودن آن باید شک کرد.

دلیل سوم: مهموسه بودن حرف همزه، ابداع ما نیست بلکه علمای مهمی به آن اذعان داشته اند از آن جمله طبق آنچه ابن جذری دمشقی در کتاب النشر از قول سیبویه آورده (کتاب النشر فی القراءات العشر جلد اول صفحه ی 203 محمد بن محمد دمشقی معروف به ابن جذری):

«و ذکر سیبویه معها (یعنی الهمزه) التاء مع أنها المهموسة و ذکر لها نفخا».

و در ادامه ابن جذری در تعریف و تمجید از او می گوید:

«و هو قوی فی الإختبار».

با توجه به صفت همس و ضد آن صفت جهر به آیات شانزدهم تا نوزدهم سوره ی مبارکه ی نمل توجه کنید.

قسمتی از مفاهیم این آیات:

در آیه ی 16 حضرت سلیمان(علیه السّلام) می فرماید:

خداوند سخن گفتن با پرندگان را به ما آموخت و از هر چیزی علمی به ما عنایت فرمود و در آیات بعد حضرت سلیمان(علیه السّلام) سخن گفتن ملکه ی مورچه ها را می شنود

ص: 24

و می فهمد و عکس العمل نشان می دهد که خداوند فرموده:

{فَتَبَسَّمَ ضَاحِکٗا مِّن قَوۡلِهَا}.

در ذیل آیه روایتی از قول امام صادق(علیه السّلام) داریم که فرمودند: خداوند سخن گفتن با پرندگان و مقداری از هر دانشی را به سلیمان ابن داوود آموخت ولی خداوند اضافه بر سخن گفتن با پرندگان، تمام علوم را به ما آموخت (و برای سخن خود قسم یاد می کنند).(1)

و با توجه به آیه ی 12 سوره ی یس: {وَکُلَّ شَیۡءٍ

أَحۡصَیۡنَٰهُ فِیٓ إِمَامٖ مُّبِینٖ}، می توانیم چنین عقیده داشته باشیم که مورچه ای که در حیاط منزل هر کدام از ما حرکت می کند، اضافه بر شنیدن سخن او و فهمیدن آن، امام معصوم(علیه السّلام) تفکرات او، و تصمیم او، و مقصود او، و روحیات و اعمال او را نیز می داند.

در جهت مقابل صفت إذلاق، صفت إصمات از صفات متضاد می باشد که به معنای کندی و سنگین تلفظ کردن آمده است و در اصطلاح تجویدی عبارتست از: «الإصمات ثقل الحرف و عدم سرعة النطق به، لخروجه بعیدا عن ذلق اللسان و الشفة».

حروف مصمته حروفیند که از قسمت های داخلی دستگاه صوتی انسان تلفظ می گردند و برای أداء آنها فضاهای مختلفی را باید پشت سر بگذارند لذا برای تلفظ آنها باید نیروی بیشتری مصرف کرد.

این صفت مانع می شود که چهار حرف از حروف مصمته در ریشه یک کلمه چهار حرفی جمع شوند؛ بجز اینکه در بین آنها حرفی از حروف مذلقه وجود داشته باشد.

عوض آنکه پشت دندان ها قرار گیرد جلوتر آمده و بین دندان ها واقع می شود.

مثال: أَذْ - ذَلِک - أَعُوذُ - الذَّیِنَ.

تفاوت تلفظ حرف ظاء با ذال نیز با توجه به صفت إستعلا و إطباق حرف ظاء این است که سطح زبان جمع شده و با حنک اعلا تماس پیدا می کند.

مثال: أَظْ - أَظْلَمُ - ظَالِمیِنَ - لَأَظُنُّهُ.

حرف واو نیز بدون دخالت دندان ها فقط توسط لب ها که به صورت غنچه در می آیند همانند حرف W در زبان انگلیسی تلفظ می گردد

مثال: أَوْ - وَأُفَوِّضُ - وَهُوَ - وَیوْمَ.

تفاوت تلفظ حرف ثاء با سین نیز در این است که در تلفظ حرف سین نوک زبان پشت دندان های پایین قرار می گیرد ولی در تلفظ حرف ثاء نوک زبان، بین دندان ها واقع می شود مثال: أَثْ - یَلْهَثْ - ثُمَّ - یَسْتَغِیثَانِ.

در آیات 48 تا 54 سوره مبارکه یونس(علیه السّلام) توجه کنید؛

امام صادق(علیه السّلام) در ذیل آیه {وَیَسۡتَنۢبِٔونَکَ أَحَقٌّ هُوَۖ} فرمودند: اهالی مکه از رسول خدا(صلّی الله علیه و آله ) پرسیدند: آیا امام و رهبر ما علی بن ابی طالب خواهد بود؟

ای رسول ما به آنها بگو: بخدا قسم او بر حق است. {قُلۡ إِی وَرَبِّیٓ إِنَّهُۥ لَحَقّٞۖ}.(1)

به حرف میم ساکن در این عبارت توجه بفرمایید: {وَزَوَّجۡنَٰهُم بِحُورٍ عِینٖ}.

از طرفی اگر یک حرف، حرکت داشته باشد یعنی دارای یکی از حرکات فتحه، ضمه و یا کسره باشد، لب ها برای اداء آن حرکت یا علامت خاص (فتحه، ضمه، کسره) حرکت می کنند.

مثلاً در حرف میم که فتحه داشته باشد، لب ها از هم فاصله گرفته و دهان باز می شود.

مانند: قَوْمَهُمْ - و یا کلمه: مَثَلاً.

و یا برای حرفی که ضمه داشته باشد، لب ها جمع شده و به حالت غنچه در می آیند.

مانند: حروف ضاد و همزه در عبارت؛ فَقَالَ الضُّعَفَاءُ.

و یا در حروفی که کسره داشته باشند، لب پایینی به سمت پایین حرکت می کند و مانند این است که به سمت پایین شکسته شود و لذا به آن کسره گویند.

به تلفظ حروف باء و میم در عبارت «بِسْمِ اللهِ» توجه بفرمایید.

پس با این توضیح مشخص شد که حرکت یک حرف در واقع حرکت لب ها در حین تلفظ حرف می باشد.

و همچنین سکون یک حرف، ساکن بودن لب ها در حین تلفظ آن حرف است.

حال با این مقدمه به صفت قلقله نزدیک می شویم. برخی از حروف الفبا در حالت سکون قابل تلفظ نیستند و یا به سختی ادا می شوند لذا برای تلفظ آنها در حالت ساکن، لب ها باید از حالت سکون خارج شوند ولی نباید به اندازه ی یک حرکت، حرکت کنند. این جنبش لب ها که کمتر از یک حرکت می باشد، را قلقله گویند.

صفت قلقله در اثر جمع شدن دو صفت «شدت» و «جهر» بوجود می آید.

صفت شدت، یک لحظه تلفظ شدن حرف است. مانند: ب و ت.

و صفت جهر بر قطع جریان هوا از دهان همزمان با تلفظ حرف دلالت دارد.

بنابراین چون در پنج حرف ق، ط، ب، ج، د (قطب جد)، صوت و جریان هوا

ص: 28

همزمان قطع می شوند، در حالت سکون مجبوریم به این پنج حرف قلقله دهیم.

مراتب قلقله نیز این گونه است که: چنانچه حروف قلقله ساکن باشند برای تلفظ آنها از یک سوم حرکت استفاده می کنیم که به آن «قلقله ی صغری» گفته می شود.

و اگر حروف قلقله اضافه بر سکون، مشدد هم باشند به اندازه ی یک دوم حرکت به آنها قلقله می دهیم که به آن «قلقله ی کبری» گویند. مانند: قاف در کلمه ی «الْحَقُّ» در حالت سکون عارضی در وقف.

این مطلب نیز ناگفته نماند که سه حرف از حروف شدت که عبارتند از: همزه، کاف و تاء (أکت) که در حالت سکون مجاز به قلقله دادن آنها نیستیم با استفاده از صفت همس حق سکون آنها أداء می شود.

بدین ترتیب که پس از تلفظ اجازه دهیم جریان هوا از دهان همچنان ادامه پیدا کند: مانند تاء ساکن در کلمه ی «فُضِّلَتْ» و یا همزه ی ساکن در «إِنْ نَشَأْ» و یا کلمه ی «تَأتِینَا» و یا عبارت «أَنِ ائتِ» و حرف کاف ساکن در کلمات «ذِکْرَ» وَ «أَکْثَرَهُمْ» توجه بفرمایید.

در کتاب الغیبه ی شیخ الطائفه از امام صادق(علیه السّلام) روایت شده که فرمودند: از علائم حتمیه ی قبل از ظهور حضرت بقیة الله، صیحه ی آسمانی است که اهل شرق و غرب آن را خواهند شنید و آیه ی {إِن نَّشَأۡ نُنَزِّلۡ عَلَیۡهِم مِّنَ ٱلسَّمَآءِ ءَایَةٗ فَظَلَّتۡ أَعۡنَٰقُهُمۡ لَهَا خَٰضِعِینَ} اشاره به این علامت حتمی است.(1)

به امید آن روز که خبر صیحه ی آسمانی نُقل مجالس ما گردد و به همدیگر بشارت ظهور حضرت را بدهیم. آیا پس از این واقعه عده ای شبهه افکنی و تشکیک نخواهند کرد؟ آنروز عکس العمل ما چه خواهد بود؟!

پرداخت. همنشینی حروف الفبا با یکدیگر در کلمات یا عبارات قرآنی، در حروف تغییراتی را ایجاد می کند. بخصوص اگر حروف ساکن باشند و یا صفات ضعف آنها بیشتر از صفات قوتشان باشد. از جمله حروف الفبا نون ساکن است که به تأثیرات حروف دیگر بر آن خواهیم پرداخت.

قاعده ی کلی این است: همیشه نون ساکن تحت تأثیر حرف بعدی، تغییراتی را الزاماً در خود ایجاد می کند. گاهی ناقص تلفظ می شود و یک الف مد پیدا می کند. و گاهی تبدیل به میم ساکن می شود و گاهی فداکارانه خود را از میان برمی دارد تا حرف بعدی قوی تر تلفظ گردد و گاهی درحالی که می تواند صفت رخوت داشته باشد ملزم می شود با صفت توسط، تلفظ شود.

توضیح اینکه: به طور کلی هرگاه دو حرف ساکن در عبارتی پشت سر هم بیایند برای سهولت در تلاوت، حرف ساکن اول را به صورت مکسور می خوانیم، و این فقط خاص به نون ساکن قبل از باء نیست بلکه یکی از موارد آن است مانند عبارات: عُزَیْرٌ ابْنُ الله خوانده می شود عُزَیْرُنِ ابْنُ الله، و «فِتْنَةٌ انْقَلَبَ» که خوانده می شود «فِتْنَةُ نِ انْقَلَبَ» «سَوَآءً الْعاکِفُ» که خوانده می شود «سَوَآءَ نِ الْعَاکِفُ». برای بیشتر روشن شدن مطلب به آیات 14 تا 28 سوره ی مبارکه ی حج توجه کنید. تذکر این نکته که به تلفظ عبارت {سَوَآءً ٱلۡعَٰکِفُ} و کلمات {بِإِلۡحَادِۢ بِظُلۡمٖ} و {مِّنۢ بَهِیمَةِ ٱلۡأَنۡعَٰمِۖ} بیشتر دقت کنید.

امام صادق(علیه السّلام) در ذیل عبارت {وَمَن یُرِدۡ فِیهِ بِإِلۡحَادِۢ بِظُلۡمٖ} فرمودند: این آیه زمانی نازل شد که آن چند نفر در داخل کعبه پیمان بستند و سندی را امضاء کردند که به موجب آن هم قسم شدند بر کفر ورزیدن و مخالفت با آنچه در شأن امیرمؤمنان(علیه السّلام) نازل شد پس درحالی که در کعبه بودند ملحد شدند با ظلمی که به رسول خدا و ولی او صلوات الله علیهما روا داشتند و ای وای بر این قوم ظالم.(1)

می شود. البته گاهی صفت غنه ی نون ساکن باقی می ماند.

توضیح بیشتر اینکه هرگاه پس از نون ساکن یکی از حروف کلمه ی «ینمو» بیاید، ادغام آنرا «ادغام بغنه» گویند. در این حالت مدغم فیه (که حرف بعد از نون می باشد) یک الف مد پیدا می کند یعنی به اندازه ی یک صدای کشیده باید آنرا مد داد.

مانند:

«مَنْ یَعْمَلُ» که خوانده می شود مَیْ یَعْمَلُ مَیَّعْمَلُ

«مِنْ وَراءِ» که خوانده می شود مِوْ وَرَاءِ مِوَّراءِ

«مِنْ مَاءِ» که خوانده می شود مِمْ مَاءِ

مِمَّاءٍ

«إنْ نَسِینَا» که خوانده می شود إِنْ نَسِینَا إِنَّسِینَا

ادغام نون ساکن در دو حرف «واو» و «یاء» ادغام ناقص است. و آن بدلیل این است که پس از ادغام، صفت غنه ی نون باقی می ماند و لذا تنها راه اداء صفت غنه ی نون آن است که دو حرف واو و یاء را به اندازه ی یک الف مد، مد دهیم تا بتوان صدای این دو حرف رااضافه بر دهان از بینی هم خارج کرد.

«کُلٌّ یَعْمَلُ» - «مِهَاداً وَالْجِبَالَ»

البته ادغام نون ساکن در دو حرف لام و راء «بلا غنه» است. بدین معنا که پس از ادغام، نون ساکن حذف و حرف بعدی لام و راء که مشدد می شوند بدون مد و فقط یک لحظه تلفظ می گردند.

«مِنْ لَدُنَّا» که خوانده می شود:

مِلَّدُنَّا.

«مِنْ رَبِّکُمْ» که خوانده می شود:

مِرَّبّکُمْ.

در اینجا این نکته لازم به ذکر است که در روایت جناب حفص از عاصم کوفی نون ساکن در دو مورد {یسٓ ١ وَٱلۡقُرۡءَانِ ٱلۡحَکِیمِ} - {نٓۚ وَٱلۡقَلَمِ وَمَا یَسۡطُرُونَ}.

ادغام نشده است. بلکه به اظهار تلاوت می شود.

با توجه به مطالب گفته شده، شاید نیاز به توضیح نباشد که نون ساکن اگر در وسط کلمه باشد ادغام نمی شود. مانند: «الدُّنْیَا» - «صِنْوَانٌ» - «قِنْوَانٍ» - «بُنْیَانٌ».

ص: 32

و مطلب آخر اینکه حکم نون ساکن با تنوین در مورد حروف یرملون فرقی نمی کند چون تنوین (--ً--ٍ--ٌ-) همان نون ساکن است که نوشته نمی شود ولی خوانده می شود.

پس همان طور که نون ساکن در «مِنْ لَدُنَّا» ادغام می گردد تنوین «فَسَلاَمٌ» در «لَکَ» نیز ادغام می شود.

توجه به آیات 88 تا 96 سوره ی مبارکه ی طه: در ترجمه ی این آیات آمده زمانی که حضرت موسی× سامری را مؤاخذه نمود و سؤال فرمود: چگونه بنی اسرائیل را گمراه کردی؟ او در پاسخ گفت: زمانی که ازخشکی وسط دریا می گذشتیم مشتی خاک از جای پای اسب فرستاده ی خدا، جبرئیل برداشتم و این خاک را در گوساله قرار دادم لذا بوسیله ی آن صدای گوساله از آن مجسمه برخاست و این گونه بود که مردم شیفته ی آن شدند.

حال توجه به این نکته خالی از لطف نیست که چرا برخی از کوردلان برای شفا یافتن بیماران در اثر استفاده از تربت حضرت سیدالشهداء(علیه السّلام) تشکیک می کنند، در حالیکه خاک جای پای اسب جبرئیل مجسمه ی فلزی را به سخن وامیدارد چگونه است خاک پاک مدفن سبط رسول خدا صلوات الله علیهما و آلهما؟!

البته در احادیث زیادی نیز بر آن تأکید شده که دوستان می توانند به کتاب کامل الزیارات مراجعه کنند که فرموده اند: «طین قبر الحسین(علیه السّلام) شفاء من کل داء وامانا من کل خوف».

حلقی حروفی هستند که از ناحیه ی حلق در دستگاه صوتی اداء می شوند. حروف آن عبارتند از: همزه، هاء، عین، حاء، غین، خاء برای زودتر حفظ شدن این حروف به این بیت شعر توجه بفرمائید:

حرف حلقی شش بود ای با وفا

همزه ها و عین و حا و غین و خا

اصطلاح «أقصی الحلق» ناحیه ی انتهایی حلق است که دو حرف همزه و هاء از آن ناحیه تلفظ می شوند.

و «أوسط الحلق» میان حلق است که محل تلفظ عین و حاء می باشد.

و اصطلاح «أدنی الحلق» یعنی ابتدای حلق

که دو حرف غین و خاء از آن ناحیه تلفظ می شوند.

اما اظهار چیست؟ در اصطلاح تجویدی چنین آمده:

«الإظهار النطق بالنون الساکنة أو التنوین نطقا واضحاً من غیر غنة».

یعنی تلفظ نون ساکن یا تنوین بدون مد و به صورت کامل و واضح.

توضیح بیشتر: در مبحث صفات متضاد با صفتی آشنا شدیم به نام «شدت» که صفت ضد آن صفتی است به نام «رخوت».

که این صفت دلالت بر این مطلب دارد که حروفی هستند که ذاتا قادر به امتداد صوتند.

مثلاً حرف سین ساکن را می توان به مدت طولانی تلفظ نمود.

بر خلاف حرف باء که فقط یک لحظه تلفظ می شود.

حال نون ساکن که می تواند به صورت ممتد تلفظ شود، در حالت اظهار مجاز به این کار نیستیم و بدون مد یا «بلاغنه» تلفظ می گردد.

البته باید دقت کنیم مانند حروف شدت، یک لحظه تلفظ نشوند چون به دلیل دارا بودن صفت جهر، نون ساکن قلقله پیدا خواهد کرد. پس برای اظهار نون ساکن، آنرا باید با صفت توسط یعنی بین شدت و رخوت تلفظ کرد. کلا پنج حرف «لن عمر» دارای صفت توسط می باشند.

ص: 34

تلفظ حرف سین در عبارت «بِسْمِ اللهِ» را از نظر طول زمان تلفظ با حرف باء در «یُبْعَثُونَ» و حرف نون ساکن در «أَنْعَمْتَ» مقایسه کنید.

اگر نون را مانند باء ساکن یک لحظه تلفظ کنیم، یقیناً قلقله پیدا می کند.

به این مثال ها دقت کنید:

مثال همزه: {یَنۡٔوۡنَ - مِنۡ أَحَدٍ - کُفُوًا أَحَدُۢ}.

هاء: {یَنۡهَوۡنَ - إِنۡ هَٰذَا - سَلَٰمٌ هِیَ}.

عین: {أَنۡعَمۡتَ - مِّنۡ عَمَلِ - أَجۡرٍ عَظِیمٍ}.

حاء: {یَنۡحِتُونَ - مِّنۡ حَکِیمٍ - عَلِیمٍ حَکِیمٍ}.

غین: {فَسَیُنۡغِضُونَ - مِّنۡ غِلّٖ - عَفُوًّا غَفُورًا}.

خاء: {ٱلۡمُنۡخَنِقَةُ - مِّنۡ خَیۡرٖ - لَطِیفٍ خَبِیرٍ}.

در آیات 77 تا 81 سوره ی مبارکه ی هود به حکم اظهار نون ساکن در این کلمات دقت کنید: {یَوۡمٌ عَصِیبٞ - قُوَّةً أَوۡ ءَاوِیٓ - مِنۡ حَقّٖ - أَحَدٌ إِلَّا ٱمۡرَأَتَکَۖ}.

در ذیل آیه ی 80 {قَالَ لَوۡ أَنَّ لِی بِکُمۡ قُوَّةً أَوۡ ءَاوِیٓ إِلَیٰ رُکۡنٖ شَدِیدٖ}، روایتی داریم از ابن مسعود که می گوید در زمان حکومت امیرالمؤمنین(علیه السّلام) در بین مردم این شایعه بالا گرفت که: امیرالمؤمنین همان طورکه با طلحه و زبیر و عایشه و معاویه جنگید چرا با خلفای سه گانه ی قبل از خود نجنگید و سازش کرد؟

خبر که به گوش امیرالمؤمنین(علیه السّلام) رسید؛ مردم را خبر کردند تا در مسجد کوفه جمع شوند. امام(علیه السّلام) بالای منبر رفته و پس از حمد و ثنای خداوند از مردم سؤال فرمود: آیا این شایعه درست است؟ و آیا چنین سخنانی در مورد من گفته شده؟ آنها گفتند: ای امیرمؤمنان درست است ما چنین گفته ایم.

حضرت فرمودند: من عمل به سنت أنبیاء الهی کرده ام، چون خداوند فرموده است: {لَّقَدۡ کَانَ لَکُمۡ فِی رَسُولِ ٱللَّهِ أُسۡوَةٌ حَسَنَةٞ}.

مردم سؤال کردند: ای امیرمؤمنان به سنت کدام یک از أنبیاء الهی عمل

ص: 35

فرموده اید؟ حضرت پاسخ دادند: اول آنها حضرت ابراهیم(علیه السّلام)... تا آنکه فرمودند: و یکی از الگوهای من پسرخاله ی ابراهیم یعنی حضرت لوط(علیه السّلام) آنجا که به قوم خود فرمود: {قَالَ لَوۡ أَنَّ لِی بِکُمۡ قُوَّةً أَوۡ ءَاوِیٓ إِلَیٰ رُکۡنٖ شَدِیدٖ}.

بدین معنا که به آن چند فرشته ای که به صورت جوانان برومند، میهمانان او بودند فرمود: اگر من توانایی دفاع از شما راداشتم و یا نزدیکانی داشتم که با کمک آنها از شما دفاع می کردم اجازه نمی دادم دست تبهکاران و فاسدان به شما برسد. امیرالمؤمنین فرمودند: ای مردم اگر بگویید حضرت لوط توان دفاع از آن چند نفر را داشت و دفاع نکرد، کافر شده اید چون خداوند خلاف آنرا می فرماید و اگر عذر حضرت لوط را موجه می دانید پس من که وصی پیغمبرم عذرم موجه تر است!(1)

اما حروفی که ایجاد اخفاء می کنند در نون ساکن یا تنوین به شرطی که پس از آن بیایند چه در یک کلمه باشند یا دو کلمه و البته ساکن نباشند عبارتند از 15 حرف:

«تاء - ثاء - جیم - دال - ذال - زاء - سین - شین - صاد - ضاد - طاء - ظاء - فاء - قاف - کاف».

در کتب تجویدی شعری آمده که حرف اول هر کلمه از آن یکی از این حروف پانزده گانه می باشد. که برای حفظ کردن و به خاطر سپردن راه خوبی است.

صِفْ ذَا ثَنَا کَمْ جَادَ شَخْصٌ قَدْ سَمَا

دُمْ طَیِّباً زِدْ فِی تُقیً ضَعْ ظَالِماً

به نحوه اخفاء نون ساکن در این کلمات دقت بفرمایید:

{أَنتُمۡ - مَن ثَقُلَتۡ - نُنَجِّی - ءَأَنذَرۡتَهُمۡ - مِّن دُونِ ٱللَّهِ - وَأَنزَلۡنَا - لُوطٗا سِیٓءَ - مِن شِرۡکٖ - مِن صَلۡصَٰلٖ - عَذَابٗا ضِعۡفٗا - مِّن طِینٖ - فَأَنظِرۡنِیٓ - أَنفُسَهُمۡ - إِلَیٰ بَعۡضٖ قَالُوٓاْ - مِنکُمۡ}.

با مقایسه تلفظ نون ساکن در «مِن ْ شِرْکٍ» با «مِنْ صَلْصَالٍ» این مطلب که در اخفاء نون ساکن زبان به مخرج حرف بعدی نزدیک می شود به حدی که حرف بعدی قابل تشخیص می شود را بوضوح متوجه خواهیم شد.

مطلب بعدی در رابطه با اخفاء نون ساکن، اینکه همان طور که در توضیحات قبلی به آن اشاره شد نون ساکن فقط در صورتی اخفاء می شود که حرف بعد از آن متحرک باشد ولی اگر این حرف هم مانند نون، ساکن باشد نه تنها نون ساکن إخفاء نمی شود بلکه طبق قاعده رفع إلتقاء ساکنین، سکون آن تبدیل به کسره می شود مانند تنوین در:

«اَمْواَلٌ اقْتَرَفْتُمُوهَا» که خوانده می شود «أَمْوَالُنِ اقْتَرَفْتمُوَهَا».

آیات 83 تا 87 سوره مبارکه النحل در ذیل آیه {یَعۡرِفُونَ نِعۡمَتَ ٱللَّهِ ثُمَّ یُنکِرُونَهَا} امام صادق(علیه السّلام) فرمودند: چون آیه ولایت {إِنَّمَا وَلِیُّکُمُ ٱللَّهُ وَرَسُولُهُۥ وَٱلَّذِینَ ءَامَنُواْ} نازل شد، تعدادی از اصحاب رسول خدا(صلّی الله علیه و آله ) در مسجدالنبی

ص: 37

جلسه ای تشکیل داده و مشغول نظرخواهی از یکدیگر شدند یکی از آنها گف: اگر نسبت به این آیه کافر شویم مانند این است که به تمام قرآن کافر شده ایم و اگر این آیه را قبول کنیم زمانیکه علی ابن ابیطالب به حکومت برسد ما به ذلت خواهیم افتاد، فلذا چنین تصمیم گرفتند: ما آیه ولایت را می پذیریم یعنی مخالفتی با آن ابراز نمی کنیم در عین حال از دستورات علی سرپیچی خواهیم کرد. در اینجا پس از تصمیم آنها، این آیه نازل شد که: (آنها نعمت خدا را می شناسند ولی آنرا انکار می کنند) یعنی ولایت و سرپرستی أمیرالمؤمنین(علیه السّلام) را یقین دارند ولی بیشتر آنها نسبت به ولایت مولا کفر می ورزند.(1)

نیز خارج شود.

چون در ناقص تلفظ کردن میم ساکن لب ها دخالت دارند به آن إخفاء شفوی نیز گویند. نکته بعدی اینکه در إخفا میم ساکن، میم به اندازه دو حرکت مد پیدا می کند.

با توجه به اینکه میم ساکن فقط در نزد حرف باء إخفاء می شود، دلیل آنرا می توان چنین بیان کرد: چون دو حرف میم و باء متجانسین می باشند یعنی محل تلفظ آنها یکی است و هر دو شفوی می باشند یعنی توسط لب ها تلفظ می گردند و از طرفی در بیشتر صفات نیز مشترکند لذا برای آنکه میم ساکن در باء ادغام نشود مجبوریم آنرا به اندازه دو حرکت مد دهیم تا تلفظ شود در غیر این صورت حرف میم حذف خواهد شد.

مثال: اگر میم ساکن عبارت {یَعۡتَصِم بِٱللَّهِ} را مد ندهیم حرف میم حذف شده و این گونه خوانده می شود: یعتصبالله.

مثال: {وَهُمۡ بِٱلۡأٓخِرَةِ - یَخۡشَوۡنَ رَبَّهُم بِٱلۡغَیۡبِ - وَزَوَّجۡنَٰهُم بِحُورٍ عِینٖ}.

به این مثال ها توجه بفرمایید:

{مَا هُم مُّقۡتَرِفُونَ - إِن کُنتُم مُّؤۡمِنِینَ - أَمۡ مَنۡ أَسَّسَ - وَلَهُم مَّا یَشۡتَهُونَ}.

إدغام شده هر کدام را تکرار کنید.

در آیه 84 حضرت شعیب(علیه السّلام) به قوم خود می فرماید : فقط خدا را عبادت کنید و با اینکه شما قومی هستید که از نظر مادی مرفه و متمول می باشید ولی با این حال در کیل و میزان کم فروشی نکنید که من برای شما از عذاب الهی در روز قیامت هراسانم. نتیجه می گیریم که فعالیت حضرت شعیب صرفاً جهت اصلاحات اقتصادی و یا امنیتی و یا سیاسی یا بهداشتی و از این قبیل نبوده بلکه هدف ایشان اصلاح اعتقادات قوم خود بوده است.

همین طور است فعالیت و تلاش انبیاء دیگر و باز همین گونه است قیام قائم آل محمد عجل الله فرجه الشریف که در راستای اعتلای دین خدا و اصلاح اعتقادات مردم خواهد بود.

{ٱذۡهَب بِّکِتَٰبِی} که خوانده می شود «إذهبّکتابی».

{فَلَا یُسۡرِف فِّی ٱلۡقَتۡلِۖ} که خوانده می شود: «فلا یسرفّی القتل».

مثال های ادغام گروه دوم: {یَلۡهَثۚ ذَّٰلِکَ} - که خوانده می شود: «یلهذلک».

{إِذ ظَّلَمۡتُمۡ} - که خوانده می شود: «إظّلمتم».

اما گروه سوم از انواع ادغام متجانسین عبارتست از حرف «باء» ساکنی که قبل از میم متحرک بیاید.

هر دو حرف شفوی هستند یعنی توسط لب ها تلفظ می گردند ولی در حالی که صفت حرف باء «شدت» می باشد حرف میم صفت «توسط» دارد و درحالی که صدای حرف باء از دهان خارج می شود میم دارای صفت «غنه» می باشد.

مثال گروه سوم فقط یک مورد است و آنهم در آیه 42 سوره مبارکه هود(علیه السّلام) {یَٰبُنَیَّ ٱرۡکَب مَّعَنَا} - که خوانده می شود: «یا بنی ارکمّعنا».

یا ادغام لام ساکن در حروف شمسی نیز ادغام متقاربین است مانند: «والنجم» - «والشمس» پس از بیان حالات سه گانه ادغام یعنی متماثلین، متجانسین و متقاربین به حالات ادغام از نظر کیفیت می پردازیم و آن دو نوع «ناقص» و «کامل» می باشد.

چون موارد تفخیم حرف راء زیاد است، علمای تجوید این حرف را «شبه مستعلیه» می دانند.

اما موارد تفخیم حرف راء عبارتند از:

مورد اول زمانی است که حرکت راء «فتحه» یا «ضمه» باشد البته با این توضیح که «الف مدی» و «واو مدی» همان فتحه و ضمه می باشد که فقط در طول زمان تلفظ با هم تفاوت دارند.

پس در حقیقت مورد اول زمانی است که حرف راء یکی از چهار حرکت فتحه، الف مدی، ضمه و یا واو مدی داشته باشد، مانند: {رَسُولٞ - إِنَّ ٱلۡأَبۡرَارَ - رُحَمَآءُ - یُبۡصِرُونَ}.

ولی مورد دوم از موارد تفخیم حرف راء در حالت سکون است به شرطی که حرف قبل از آن دارای حرکت فتحه یا ضمه باشد مانند: {مَّرۡفُوعَةٖ - فَٔاتِ ذَا ٱلۡقُرۡبَیٰ - ٱلۡفُرۡقَانَۗ} و کلمه {نُذُرِ} در حالت وقف چون در وقف حرف راء ساکن می شود و بدلیل مضموم بودن حرف ما قبلش یعنی حرف ذال، حرف راء تفخیم می شود.

حال اگر حرف ما قبل از راء نیز ساکن بود حرف قبل از آن اگر مفتوح یا مضموم باشد، حرف راء تفخیم می گردد. مانند: {ٱلۡفَجۡرِ} در حالت وقف «الفجر» و مورد سوم زمانی که حرف راء ساکن پس از همزه وصل آمده باشد مانند: {ٱرۡجِعِیٓ - لِمَنِ ٱرۡتَضَیٰ - أَمِ ٱرۡتَابُوٓاْ} - (با این توضیح که همزه وصل همان الفی است که یک صاد شکسته کوچک روی آن نوشته می شود).

و مورد چهارم از موارد تفخیم حرف را زمانی است که پس از راء ساکن حرف «مستعلیه» بیاید البته در قرآن فقط 5 مورد است که عبارتند از: {قِرۡطَاسٖ - مِرۡصَادٗا - فِرۡقَةٖ - إِرۡصَادٗا - لَبِٱلۡمِرۡصَادِ}.

ولی اگر راء ساکن در آخر کلمه ای باشد و حرف مستعلیه ابتدای کلمه بعدی باشد، حرف راء تفخیم نمی شود و آن فقط سه مورد است:

ص: 45

{فَٱصۡبِرۡ صَبۡرٗا - أَنذِرۡ قَوۡمَکَ - وَلَا تُصَعِّرۡ خَدَّکَ}.

در اینجا به آیات 95 تا 100 سوره مبارکه نحل توجه کنید:

در ترجمه دو آیه آخر (99 - 100) چنین آمده: هر که ایمان آورده باشد و بر خدای خویش توکل کند، شیطان نمی تواند بر او حکمرانی کند ولی کسانی که ولایت او را بپذیرند و در مقام عبودیت مرید شیطان باشند، او بر آنها تسلط و حکومت خواهد داشت.

روایتی در کتب مخالفین آمده که می گوید: اولین غاصب حق أمیرالمؤمنین(علیه السّلام) و اول کسی که به دروغ خود را جانشین رسول خدا| خواند گفت:

«إن لی شیطانا یعترینی فإذا غضبت فاجتنبونی» - من شیطانی دارم که دائما مرا إغوا و گمراه می کند پس چون عصبانی شدم ازمن دوری کنید.(1)

همان گونه که در زبان فارسی تلفظ می شود اداء خواهد شد. مانند: {أَفِی ٱللَّهِ - بِٱللَّهِ - قَوۡمًا ٱللَّهُ}.

در اینجا موردی را باید توضیح داد که در ارتباط با مبحث احکام لام در اسم جلاله الله است و آن وصل آیه اول به دوم در سوره مبارکه آل عمران است. در وصل {الٓمٓ} به لفظ جلاله الله در کتب تجوید چنین آمده است:

«و قرأ الجمیع بإسقاط همزة الجلالة و فتح المیم تخلیصا من التقاء الساکنین فی حال الوصل».

یعنی درحالی که بین میم ساکن و لام لفظ جلاله، التقاء ساکنین صورت می گیرد و علی القاعده باید برای رفع التقاء ساکنین، میم ساکن را به صورت میم مکسور تلاوت کرد، ولی در اینجا «جواز وجهین» داریم و به جای کسره می توان میم الم را با حرکت فتحه تلاوت نمود. با این تفاوت که در مورد اول یعنی مکسور بودن میم، لام لفظ جلاله ترقیق و در حالت دوم که میم با فتحه تلفظ شود، لام اسم جلاله الله تغلیظ می شود.

و این نکته حتماً توسط قاری باید رعایت شود.

و البته مطلب مهم دیگر در وصل الم به لفظ الله باید دقت کنیم که مد لازم حرف میم از بین می رود و به مد طبیعی آن باید اکتفا کرد و آن بدلیل از بین رفتن سبب مد یعنی سکون میم در حالت التقاء ساکنین می باشد.

مطلب دیگر در رابطه با احکام حرف لام می باشد. حرف لام اضافه بر حکم تغلیظ و ترقیق دارای حکم ادغام و اظهار نیز می باشد.

اما مورد اول یعنی حکم ادغام لام ساکن مخصوص زمانی است که پس از حرف لام ساکن، یکی از حروف شمسی آمده باشد.

حروف 14 گانه شمسی عبارتند از (تاء - ثاء - دال - ذال - راء - زاء - سین - شین - صاد - ضاد - طاء - ظاء - لام و نون) البته برای بخاطر سپردن حروف شمسی در کتب تجوید یک بیت شعر آمده که اولین حرف هر کلمه بیانگر یکی از حروف شمسی است.

ص: 48

طب ثم صل رحما تفز ضف ذانعم

دع سوء ظن زر شریفا للکرم

با توجه به مبحث ادغام که در صفحات قبل به آن پرداختیم نوع ادغام لام در حرف لام متحرک ادغام متماثلین است و ادغام لام ساکن در 13حرف دیگر از حروف شمسی ادغام متقاربین می باشد.

مثال هایی از ادغام لام ساکن:

{ٱلرَّحۡمَٰنِ - ٱلدِّینِ - ٱلتَّٰٓئِبُونَ - قُل رَّبِّیٓ - هَل لَّکُم - أَقُل لَّکُمۡ - بَل رَّفَعَهُ ٱللَّهُ إِلَیۡهِۚ}.

حکم دیگر از احکام لام ساکن اظهار می باشد که معروف به «اظهار قَمَری» است. لام ساکن در نزد 14 حرف ما بقی که حروف قمری باشند اظهار می شود یعنی با صفت توسط، (بین شدت و رخوت) تلفظ می گردد. که البته توضیح آن در مبحث صفات به صورت مفصل آمده بود. اما مثال:

{هَلۡ أَتَیٰ - فَلۡتَقُمۡ - بَلۡ طَبَعَ - وَٱلۡیَسَعَ - مَرَجَ ٱلۡبَحۡرَیۡنِ یَلۡتَقِیَانِ}.

آیات 19 تا 24 سوره مبارکه رعد

{أَفَمَن یَعۡلَمُ أَنَّمَآ أُنزِلَ إِلَیۡکَ مِن رَّبِّکَ ٱلۡحَقُّ کَمَنۡ هُوَ أَعۡمَیٰٓۚ إِنَّمَا یَتَذَکَّرُ أُوْلُواْ ٱلۡأَلۡبَٰبِ ١٩ ٱلَّذِینَ یُوفُونَ بِعَهۡدِ ٱللَّهِ وَلَا یَنقُضُونَ ٱلۡمِیثَٰقَ ٢٠ وَٱلَّذِینَ یَصِلُونَ مَآ أَمَرَ ٱللَّهُ بِهِۦٓ أَن یُوصَلَ وَیَخۡشَوۡنَ رَبَّهُمۡ وَیَخَافُونَ سُوٓءَ ٱلۡحِسَابِ ٢١ وَٱلَّذِینَ صَبَرُواْ ٱبۡتِغَآءَ وَجۡهِ رَبِّهِمۡ وَأَقَامُواْ ٱلصَّلَوٰةَ وَأَنفَقُواْ مِمَّا رَزَقۡنَٰهُمۡ سِرّٗا وَعَلَانِیَةٗ وَیَدۡرَءُونَ بِٱلۡحَسَنَةِ ٱلسَّیِّئَةَ أُوْلَٰٓئِکَ لَهُمۡ عُقۡبَی ٱلدَّارِ ٢٢ جَنَّٰتُ عَدۡنٖ یَدۡخُلُونَهَا وَمَن صَلَحَ مِنۡ ءَابَآئِهِمۡ وَأَزۡوَٰجِهِمۡ وَذُرِّیَّٰتِهِمۡۖ وَٱلۡمَلَٰٓئِکَةُ یَدۡخُلُونَ عَلَیۡهِم مِّن کُلِّ بَابٖ ٢٣ سَلَٰمٌ عَلَیۡکُم بِمَا صَبَرۡتُمۡۚ فَنِعۡمَ عُقۡبَی ٱلدَّارِ ٢٤}.

در ذیل آیه: {وَیَدۡرَءُونَ بِٱلۡحَسَنَةِ ٱلسَّیِّئَةَ أُوْلَٰٓئِکَ لَهُمۡ عُقۡبَی ٱلدَّارِ} أمیرالمؤمنین علی(علیه السّلام) فرمودند: ای أبا عبدالله (راوی حدیث) آیا تو را از حسنه ای خبر دهم که اگر کسی با آن حسنه بر خداوند متعال وارد شود او را وارد بهشت گرداند؟

و آیا تو را خبر دهم از سیئه ای که اگر کسی با آن گناه بر خداوند متعال وارد شود او را با صورت وارد آتش کند و هیچ عملی را از او نپذیرد؟

ص: 49

راوی گوید: عرض کردم بله ای امیرالمؤمنین.

حضرت فرمودند: آن حسنه حب و دوستی ماست و آن گناه و سیئه بغض و کینه نسبت به ماست.(1)

مورد دوم یعنی «مضموم» بودن همزه وصل در

ابتداء تلاوت زمانیست که اولین حرف متحرک کلمه، علامت ضمه داشته باشد. مانند: {ٱدۡعُ - ٱدۡخُلُوا - ٱشۡدُدۡ - ٱقۡتُلُواْ - ٱجۡتُثَّتۡ}.

البته سه کلمه «اسْمُ» - «امْرُؤٌ» - «ابْنُ».

از این قاعده مستثنی هستند بدلیل اینکه هر سه کلمه «اسم» می باشند.

مورد دیگری نیز وجود دارد در سوره احقاف آیه 4 و آن کلمه این است: {ٱئۡتُونِی بِکِتَٰبٖ} که چون در اصل این کلمه «ائتیونی» بوده لذا علامت همزه وصل در ابتداء تلاوت این کلمه یاء مدی خواهد شد. «ایتونی» و مورد سوم از علامت های همزه وصل در ابتداء، یعنی «مکسور» بودن همزه وصل، حالتیست که همزه وصل نه مربوط به الف و لام معرفه باشد و نه متعلق به کلمه ای که اولین حرف متحرک آن مضموم باشد.

به بیان ساده تر به جز دو مورد قبلی که بیان شد هرگاه در تلاوت بخواهیم از همزه وصل شروع به تلاوت کنیم آن را باید با حرکت کسره تلفظ کنیم مانند: {ٱذۡهَبۡ - ٱنطَلِقُوٓاْ - ٱسۡتَٔجِرۡهُۖ - ٱسۡتَکۡبَرَ - ٱرۡکَعُواْ - ٱبۡتَلَیٰٓ - ٱنتَظِرُوٓاْ - ٱصۡطَفَیٰ - أَتَّخَذۡنَٰهُمۡ - ٱذۡهَبَآ - ٱسۡتِحۡیَآءٖ}.

و البته کیفیت تسهیل همزه دوم از کلمه «أاْعجمی» را به صورت شنیداری و باید با دقت در تلاوت اساتید فن آموخت؛ تلفظی ما بین «أألله» و «أهالله».

آیات 46 تا 50 سوره مبارکه کهف:

در آیه 46 خداوند متعال می فرماید: خداوند به باقیات الصالحات بیشتر مزد و ثواب می دهد و به نسبت با دیگر حسنات، امید بیشتری به آن می رود. فرزند صالح، نماز شب، سنت حسنه، کتابی روشنگر، و ساختمانی عام المنفعه از مصادیق باقیات الصالحات می باشد. اما نمونه ای دیگر در کلام امام صادق(علیه السّلام) آمده که دوام آن حتی پس از نابودی دنیا و در قیامت و حتی در بهشت ادامه خواهد داشت.

امام صادق(علیه السّلام) فرمودند: ای حصین! مودت ما اهل بیت را کوچک نشمار که آن یکی از باقیات الصالحات است.(1) با توجه به اینکه مزد رسالت خاتم الأنبیاء| مودت با اهل بیت ایشان است و مفهومی که از این کلمه استنباط می شود آن محبتی است که تبدیل به فعل شود لذا ما باید خود را موظف بدانیم که علاوه بر دوست داشتن و محبت نسبت به اهل بیت(علیهم السّلام) ، قدمی در حد توان خود جهت خدمت به حضرات معصومین(علیهم السّلام) برداریم تا کلام امام صادق(علیه السّلام) در مورد ما هم صدق کند إن شاء الله تعالی.

«حرکت» در علم تجوید کاربردهای مختلفی دارد.

از آن جمله، به صداهای کوتاه «فتحه، ضمه و کسره» حرکت گویند.

که در اینجا دلالت بر این مطلب دارد که هر حرفی با هر کدام از این علائم حرکتی را بر لب ها تحمیل می کند.

مثلاً اگر حرف باء مفتوحه را در نظر بگیریم لب ها برای تلفظ آن از همدیگر فاصله می گیرند و دهان باز می شود تا حرف باء تلفظ شود.

همچنین در مضموم بودن حرف باء مشاهده می کنیم که لب ها به صورت غنچه در می آیند و جمع می شوند.

و در مورد کسره نیز لب پائین به سمت پایین حرکت می کند و مانند این است که حالت شکستگی پیدا می کنند.

لذا وجه تسمیه این علائم متناسب با حرکت لب ها است.

به تلفظ حرف باء متحرک در این مثال ها توجه کنید: {بَسَطَ - غَیۡبَ - بِسۡمِ ٱللَّهِ}.

وجه دوم استفاده از لفظ حرکت در علم تجوید عبارتست از زمانی که یک صدای کوتاه (فتحه، ضمه، کسره) تلفظ شود و آن معادل با باز یا بسته شدن یک انگشت دست در طول زمان تلفظ صدای کوتاه است که به باز شدن ویا بسته شدن انگشت دست، «حرکت» گفته می شود و با این توضیح می توان نتیجه گرفت که یک صدای کشیده (الف مد - یاء مد - واو مد که به آنها «ءا - ای - او» نیز گفته می شود) در حالت طبیعی به اندازه دو حرکت مد پیدا می کند.

حال با این مقدمه به سراغ چهار حرف (ی - م - و - ن) می رویم که ببینیم چه زمانی مد پیدا می کنند، و طول مد آنها چقدر است؟ اما دو حرف نون و میم در حالت «مشدد بودن» چه تشدید ذاتی باشد یا در اثر ادغام عارض شده باشد، هر کدام به اندازه دو حرکت مد پیدا می کنند مانند: {إِنَّ - هَمَّت - عَن نَّفۡسِی - لَهُم مِّن} نون و میم ساکن در «حالت اخفاء» نیز دو حرکت مد پیدا می کنند.

که البته اخفاء نون و میم ساکن در مباحث بیان شد.

ص: 53

مثال اخفاء نون و میم ساکن: {أَنفُسَهُمۡ}؛ {زَوَّجۡنَٰهُم بِحُورٍ عِینٖ}.

مواردی که (واو و یاء) مد پیدا می کنند عبارت اند از:

مورد اول: زمانیست که واو و یاء «مدغم فیه» نون ساکن باشند و این بدلیل باقی ماندن صفت غنه نون می باشد که برای اداء غنه نون ساکن، حرف واو و یاء به اندازه دو حرکت مد پیدا می کنند.

مانند: {هُدٗی وَرَحۡمَةٗ - زِینَةٗ وَأَمۡوَٰلٗا - مَن یَشَآءُ - وَإِن یُرِدۡکَ}.

دیگر از مواردی که دو حرف واو و یاء مد پیدا می کنند زمانی است که این دو حرف ساکن باشند و حرف قبل از آنها نیز مفتوح باشد. به شرطی که پس از ایندو حرف، حرفی با علامت سکون آمده باشد چه این سکون ذاتی باشد یا اینکه در اثر وقف، بر حرف بعدی عارض شده باشد.

مانند: {قَوۡمٖ} که پس از وقف تنوین میم تبدیل به سکون می شود (قوم).

و یا کلمه {غَیۡثٍ} در حالت وقف.

و یا {سَوۡءٖ} که پس از وقف می شود «سوء» در این حالت که سبب سکون پس از وقف بوجودآمده، اندازه مد دو حرف واو و یاء از (دو حرکت تا پنج حرکت) اختیاری است.

ولی اگر سبب، سکون ذاتی باشد یعنی در اثر وقف بوجود نیامده باشد اندازه مد، (5 حرکت) خواهد بود و این مد اجباری است. مانند مد حرف عین در حروف مقطعه: {کٓهیعٓصٓ} و {عٓسٓقٓ}. این نوع مد که مخصوص دو حرف واو و یاء ساکن ما قبل مفتوح با سبب ساکن می باشد را «مد لین» گویند. پس اندازه مد لین با سبب سکون ذاتی «5 حرکت» و با سبب سکون عارضی از «2 تا 5 حرکت» خواهد بود.

آیات اول تا آیه 8 سوره مبارکه مریم(علیهاالسّلام):

در {کٓهیعٓصٓ} اضافه بر مد کاف و صاد، حرف عین نیز دو نوع مد دارد، یاء حرف عین مد لین با سبب سکون ذاتی و نون حرف عین نیز بدلیل اخفاء به اندازه دو

ص: 54

حرکت مد پیدا می کند.

تا اینجا دانستیم که از مجموع 28 حرف الفبا فقط چهار حرف - «یمون» - گاهی مد پیدا می کنند که البته هر کدام جداگانه بررسی و بیان شد.

حال به مد صداهای کشیده می پردازیم که عبارتند از: «الف مد - یاء مد - واو مدی» و هر کدام در حالت طبیعی به اندازه دو حرکت مد پیدا می کنند.

زمانیکه یکی از سبب های «همزه، ساکن یا تشدید» پس از صداهای کشیده بیاید، باعث ایجاد «مد» می شود.

در علم تجوید، این گونه مدها به سه نوع، «متصل»، «منفصل» و «عارضی» تقسیم می شوند، که به هر کدام جداگانه خواهیم پرداخت.

اما نوع اول یعنی «مد متصل» که رعایت آن حتی در نماز، نیز لازم می باشد، زمانیست که صدای مد و سبب مد در یک کلمه باشد. مانند:

{أُوْلَٰٓئِکَ - وَلَا ٱلضَّآلِّینَ - یسٓ}.

در مد متصل اصطلاحاتی وجود دارد که جهت آشنایی، به هر کدام به صورت مختصر می پردازیم.

مد متصلی که سبب ساکن یا تشدید داشته باشد را «مد متصل لازم» گویند.

مد متصل لازم با سبب سکون را «مد متصل لازم مخفف» گویند.

مانند: مد میم در {الٓمٓ}.

«مد لازم مُثَقَّل یا سنگین» مد متصلی است که سبب آن تشدید باشد.

مانند: {ٱلۡحَآقَّةُ} و {حَآجَّةٗ}.

«مد متصل لازم مُخَفَّفْ کلمی»، مد متصلی است با سبب سکون که در یک کلمه بوجود آمده باشد و اندازه مد آن 5 حرکت می باشد. مانند: {ءَآلۡٔنَ وَقَدۡ کُنتُم بِهِۦ تَسۡتَعۡجِلُونَ}.

«مد متصل لازم مخفف حرفی» مد متصلی است با سبب سکون که در حروف مقطعه قرآنی بوجود آمده باشد و اندازه مد آن 5 حرکت است.

ص: 55

مانند: {حمٓ - الٓرۚ - یسٓ}.

«مد متصل لازم مثقل کلمی» مد متصلی است با سبب تشدید که در یک کلمه بوجود آمده باشد و اندازه مد آن شش حرکت می باشد.

مانند: {أَتُحَٰٓجُّوٓنِّی - ٱلطَّآمَّةُ ٱلۡکُبۡرَیٰ - وَلَا ٱلضَّآلِّینَ}.

«مد لازم مثقل حرفی» مد متصلی است با سبب تشدید که در حروف مقطعه شکل می گیرد و اندازه مد آن شش حرکت می باشد.

مانند: مد لام در {الٓمٓ} - مد سین در {طسٓمٓ}. توضیح آنکه سبب مد در لام تشدیدی است که در اثر ادغام میم ساکن آخر لام در میم متحرک ابتدای میم بوجود آمده است.

در صورتی که سبب مد در میم الم ساکن می باشد.

و در طسم نیز سبب مد سین، تشدیدی است که در اثر ادغام نون ساکن سین در میم متحرک ابتدای میم بوجود آمده است. در صورتی که سبب مد در میم، ساکن می باشد نه تشدید.

به بیانی دیگر و کامل تر تا اینجا متوجه شدیم که طسم سه نوع مد دارد:

1. مد طا که طبیعی و به اندازه دو حرکت می باشد.

2. مد سین که مد متصل لازم مثقل حرفی است و اندازه مد آن 6 حرکت است.

3. و مد میم که مد متصل لازم مخفف حرفی است و اندازه مد آن 5 حرکت می باشد.

دومین نوع از مد صداهای کشیده «مد منفصل» است.

لفظ منفصل بدین معناست که صدای مد با سبب مد جدای از همدیگرند یعنی در آخر کلمه صدای مد و در ابتدای کلمه بعدی همزه که تنها سبب مد در مد منفصل می باشد.

مانند: {عَلَیٰٓ أَنفُسِهِمۡۚ} که الف مد در کلمه علی و سبب همزه در ابتدای کلمه أنفسهم قرار دارد.

ص: 56

اندازه مد منفصل از دو حرکت تا پنج حرکت به دلخواه می باشد.

با این تذکر مهم که اگر در یک نفس تلاوت چند مد منفصل وجود داشته باشد مدهای منفصل دوم به بعد باید به اندازه مد منفصل اول مد پیدا کند.

مثال اگر این عبارت از آیه 31 سوره هود(علیه السّلام) را با یک نفس تلاوت کنیم لازم است تمام مدهای منفصل موجود را که چهار مد می باشد، به یک اندازه مد دهیم {وَلَآ أَعۡلَمُ ٱلۡغَیۡبَ وَلَآ أَقُولُ إِنِّی مَلَکٞ وَلَآ أَقُولُ لِلَّذِینَ تَزۡدَرِیٓ أَعۡیُنُکُمۡ}.

نوع سوم از مد صداهای کشیده «مد عارضی» است که در اثر وقف، سبب سکون بر این مد عارض می شود.

پس تنها سبب این مد ساکن است که آنهم پس

از انجام عمل وقف بوجود می آید. اندازه این مد از دو حرکت تا پنج حرکت به دلخواه متغیر است.

مثال: «مُبِینٌ» که پس از وقف تنوین حرف نون تبدیل به ساکن می شود. مبینْ - یا {بِمَا کَانُواْ یَفۡعَلُونَ} که پس از وقف سکون بر آن عارض می شود. «بما کانوا یفعلونْ» با توجه به مبحث مد، به آیات 33 تا 35 سوره مبارکه مائده توجه کنید. امام رضا(علیه السّلام) از قول رسول خدا(صلّی الله علیه و آله )روایت کردند که ایشان فرمودند: امامان از فرزندان حسین می باشند کسی که از آنها اطاعت کند از خدا اطاعت نموده و کسی که از آنها نافرمانی کند خدا را عصیان نموده. آنها عروة الوثقی هستند و هم آنها وسیله تقرب به خدای متعال می باشند (هم الوسیلة إلی الله تعالی).(1)

به خاطر اتمام مطلب یا موضوع خاص در یک عبارت و یا بدلیل «اتمام یک آیه».

مثلاً در عبارت؛ {وَمَا یَعۡلَمُ تَأۡوِیلَهُۥٓ إِلَّا ٱللَّهُۗ وَٱلرَّٰسِخُونَ فِی ٱلۡعِلۡمِ}.

در سوره مبارکه آل عمران آیه هفتم در رسم الخط های موجود که غالباً در چاپخانه های اهل سنت چاپ با علامت های مختلف بر اسم جلاله «الله» توصیه به وقف شده درحالی که با توجه به احادیث فراوانی که از ائمه هدی(علیهم السّلام) به مارسیده این عبارت را باید به وصل بخوانیم.

البته منظور ما فقط اشاره مختصر به دلایل انجام عمل وقف بود نه توضیح آن.

اما هدف شناخت ماهیت وقف و چگونگی انجام عمل وقف است.

«وقف»، قطع صدا در حین تلاوت است که همراه تجدید نفس باشد.

اما انجام عمل وقف معمولاً تغییراتی را بر حرف آخر از آخرین کلمه ی تلفظ شده إعمال می کند که این تغییرات، انواع وقف را بوجود می آورد: اولین نوع از انواع وقف را که مورد بررسی قرار می دهیم «وقف به اسکان» است.

یعنی می خوانیم، «غلاماً زکیا».

و یا {عَلِیمًا} که در وقف «علیمَا» خوانده می شود.

نوع دوم از انواع وقف به «إبدال»، زمانیست که وقف بر حرف تاء غیر مبسوط (ة - -ة) باشد که این حرف در اثر وقف تبدیل به هاء ساکن می شود.

مانند: {ءَاتِیَةٌ} که «ءاتیه» خوانده می شود، {حَسَنَةٗ} که «حسنه» خوانده می شود.

{فِضَّةٖ} که «فضه» خوانده می شود. {ٱلۡمَلَٰٓئِکَةِ} که «الملائکه» خوانده می شود.

نوع سوم از انواع وقف به إبدال، وقف بر حرکت فتحه در بعضی از کلمات قرآن می باشد.

مانند: {أَنَا۠} که پس از وقف «أَنا» خوانده می شود.

{لَّٰکِنَّا۠} که در اصل «لکن أنا» بوده است.

{قَوَارِیرَاْ} در سوره انسان که پس از وقف «قواریَرا» خوانده می شود.

{سَلَٰسِلَاْ} در سوره انسان که پس از وقف «سَلَٰسِلَا» خوانده می شود.

و یا مثال های {ٱلظُّنُونَا۠}، { ٱلرَّسُولَا۠ - ٱلسَّبِیلَا۠} در سوره مبارکه احزاب. آیات 10 - 66 - 67.

البته این مورد آخر چون حرفی به حرف دیگر تبدیل نشده بلکه صدای کوتاه فتحه فقط به اندازه دو حرکت مد پیدا کرده، می توان این نوع مد را به طور مستقل و جداگانه مورد بررسی قرار داد.

مانند: وقف بر {ٱللَّهُ ٱلصَّمَدُ} - وقف بر {کِتَٰبٞ} وقف بر {بِٱلۡحَقِّ}.

ولی در دیگر موارد اختیاری است خصوصاً اگر وقف بر حرکت فتحه باشد.

در این مورد علمای تجوید اعتقاد بر وقف به روم ندارند.

اما تعریف آن در کتب تجوید چنین آمده:

«هو الاتیان بثلث الحرکة، بحیث یسمعه القریب دون البعید».

مثال آن در حالت اختیاری وقف بر: {نَسۡتَعِینُ - عَظِیمٞ - نَحۡنُ - مِن قُبُلٖ - ٱلرَّحۡمَٰنِ - جَنَّٰتٖ - بِٱلۡأَمۡسِ}.

نکته مهم در وقف به روم این است که اگر بر کلمه ای وقف به روم انجام دهیم، چون سکون عارضی بصورت ناقص عمل می شود، لذا نباید بیش از دو حرکت «مد عارض» را مد دهیم در حالیکه در وقف به اسکان، مد عارضی را می توان تا پنج حرکت مد داد.

«وهو قطع الصوت مقدار حرکتین بلا تنفس بنیة القراءة وهو غیر الوقف».

«وقفة خفیفة».

- «وقیفة».

- «تسکت حتی یظن أنک قد نسیت ما بعد الحرف».

- «وقفة یسیرة».

از مجموع تعاریف می توان سکت را در اصطلاح تجویدی چنین بیان کرد:

«سکت همان وقف است ولی با این تفاوت که زمان آن کمتر و بدون تجدید نفس می باشد.»

لذا می توانیم سکت به إسکان یا سکت به إبدال داشته باشیم.

موارد وجوب آن طبق روایت حفص از جناب عاصم کوفی چهار مورد می باشد. مورد اول در آخر آیه یک از سوره مبارکه کهف: {وَلَمۡ یَجۡعَل لَّهُۥ عِوَجَاۜ ١ قَیِّمٗا}.

اگر در این مورد عمل سکت انجام ندهیم و به جای آن مثلاً وقف کنیم کلمه «قیماً» که در ارتباط با آیه اول می باشد یک کلمه رها شده خواهد بود که ارتباطی با آیه دوم نخواهد داشت و اگر آیه را با «قیما» به وصل تلاوت کنیم دو کلمه متضاد «عوجاً و قیماً» (به معنای کجی وراستی واستواری) نمی توانند همزمان صفت یک شییء باشند لذا فقط در صورت انجام عمل سکت است که مفهوم آیه به درستی بیان می شود، «حمد و سپاس خداوندی را سزاست که بر بنده خود کتابی نازل فرمود که هیچ کجی واعوجاجی در آن راه ندارد بلکه مستقیم است (در هدایت مردمان)».

مورد دوم از موارد سکت در آیه 52 سوره یس

می باشد.

{قَالُواْ یَٰوَیۡلَنَا مَنۢ بَعَثَنَا مِن مَّرۡقَدِنَاۜ هَٰذَا مَا وَعَدَ ٱلرَّحۡمَٰنُ وَصَدَقَ ٱلۡمُرۡسَلُونَ}.

و مورد سوم نیز در سوره قیامت آیه 27 قرار دارد:

{وَقِیلَ مَنۡۜ رَاقٖ}.

و بالأخره مورد چهارم در سوره مطففین آیه 14 می باشد:

{کَلَّاۖ بَلۡۜ رَانَ عَلَیٰ قُلُوبِهِم}.

ص: 61

در صورت عدم رعایت سکت در این چهار موضع معنا و مفهوم آیه تغییر خواهد کرد. که به خاطر جلوگیری از اطاله کلام از توضیح موارد 2 - 3 - 4 صرف نظر می کنیم.

با توجه به توضیحات بیان شده دیدیم که در مورد اول بر کلمه «عِوَجاً» سکت به إبدال صورت می گیرد یعنی این کلمه را «عِوَجَا» می خوانیم.

و در موارد بعدی سکت به اسکان خواهیم داشت. بنابراین در («قیل من راق» و «کلا بل ران») باید دقت کنیم که حرف نون ساکن در راء از کلمه راق و حرف لام ساکن در راء از کلمه ران ادغام نشود.

اضافه بر این چهار مورد که در کتب تجوید از آن به سکت واجب یاد شده موارد دیگری نیز وجود دارد که سکت جایز خوانده می شود. از آن جمله آیه آخر سوره انفال و ابتدای سوره برائت:

{أَنَّ ٱللَّهَ بِکُلِّ شَیۡءٍ عَلِیمٞ} - {بَرَآءَةٞ مِّنَ ٱللَّهِ وَرَسُولِهِۦٓ}.

و یا در آخر آیه 28 سوره حاقه

{مَآ أَغۡنَیٰ عَنِّی مَالِیَهۡۜ ٢٨ هَلَکَ عَنِّی سُلۡطَٰنِیَهۡ}.

که این مورد را ابن جزری(1) توصیه کرده آنهم به این دلیل که از ادغام هاء مالیه در هاء هلک جلوگیری شود.

هفت مورد دیگر سکت در سوره مبارکه حمد وجود دارد.

ولی این هفت مورد فقط در حدی است که در کتب تجویدی توصیه شده با طمأنینه تلاوت شود و بر سکت آن اصراری نشده است.

و این هفت مورد عبارتند از:

اول و دوم در {ٱلۡحَمۡدُ لِلَّهِ رَبِّ ٱلۡعَٰلَمِینَ} سوم در {مَٰلِکِ یَوۡمِ ٱلدِّینِ}

چهارم در {إِیَّاکَ نَسۡتَعِینُ}

ص: 62

پنجم {إِیَّاکَ نَعۡبُدُ}

ششم {أَنۡعَمۡتَ عَلَیۡهِمۡ}

و مورد هفتم {ٱلۡمَغۡضُوبِ عَلَیۡهِمۡ}.

که این هفت مورد در یک رباعی چنین آمده است:

در فاتحة الکتاب اسم شیطان

هفت است کزو نماز یابد نقصان

باشد

دلل و هرب کیوم است کنع

دیگر کنس، تعل، بعل، نیک بدان

از موارد دیگر در مبحث وقف و ابتداء، وصل آیه آخر سوره به ابتدای سوره بعد است که احکام آنرا بررسی می کنیم. این احکام چهار حالت دارد که سه حالت آن مجاز و یک حالت آن غیر مجاز است. اما حالات مجاز: مورد اول قطع جمیع است یعنی در آخر سور وقف کنیم و بسم الله از سوره بعد را تلاوت و پس از آن نیز وقف، ابتدا از آیه اول شروع به تلاوت کنیم.

مورد دوم وصل جمیع است که انتهای آیه به بسم الله و بسم الله به آیه اول به وصل و در یک نفس، تلاوت شود.

مورد سوم: وقف در آخر سوره و وصل بسم الله به آیه اول می باشد.

اما مورد چهارم که از آن نهی شده عبارتست از اینکه آخر سوره به بسم الله وصل شود ولی پس از تلاوت بسم الله وقف کنیم و ابتداء از آیه اول شروع به تلاوت کنیم.

این مطلب نیز ناگفته نماند که در وصل 22 سوره آخر قرآن کریم که معروف به «قِصَارُ السُّوَر» می باشند به سوره بعدی، ذکر عبارات و اذکار تهلیل و تکبیر و تحمید جایز است بلکه توصیه شده است.

ذکر تهلیل عبارتست از:

«لااله الاالله»

و تکبیر: «الله اکبر»

تحمید: «الحمد لله رب العالمین».

ص: 63

{وَلَا یَحۡزُنکَ قَوۡلُهُمۡۘ إِنَّ ٱلۡعِزَّةَ لِلَّهِ جَمِیعًاۚ}

در آیه 65 سوره مبارکه یونس(علیه السّلام). که در صورت عدم رعایت وقف لازم، عبارت «إن العزة لله جمیعاً»، قول و گفته تهمت زنندگان به خدا خواهد بود که العیاذ بالله از این مفهوم. لذا رعایت علامت وقف لازم، لازم و الزامی است.

یکی دیگر از موارد علائم وقف حرف جیم «ج» می باشد که برگرفته از کلمه «جواز» می باشد به معنای جواز وقف.

«ج» بیانگر موضعیست که قاری قرآن می تواند برای نفس گیری وقف کند و از همانجا ابتداء به تلاوت کند.

علامت بعدی از علائم وقف، وقف معانقه است که دو گره سه نقطه ای به صورت مثلث در دو نقطه از یک آیه قرار می گیرد و بیانگر این مطلب است که وقف بر یکی از دو موضع الزامی است. مثال: {فَإِنَّهَا مُحَرَّمَةٌ عَلَیۡهِمۡۛ أَرۡبَعِینَ سَنَةٗۛ یَتِیهُونَ فِی ٱلۡأَرۡضِۚ} در آیه 26 سوره مائده.

که عبارت أربعین سنة (چهل سال) یا مربوط به محرمة علیهم (حرام شدن بر آنهاست) و یا در ارتباط با یتیهون فی الأرض (گم شدن و سرگردانی در زمین) می باشد.

پس عبارت «أربعین سنة» یا باید با عبارت اول تلاوت شود و یا با عبارت بعدی.

ص: 68

5 وَبَعْدُ فَحَبْلُ اللهِ فِینَا کِتَابُهُ

فَجَاهِدْ بِهِ حِبْلَ الْعِدَا مُتَحَبِّلَا(1)

[5] پس به اعتقاد ما «حبل الله» کتاب خداست و کلام حکیمانة اوست. پس ای قاری سعی و تلاش فراوان کن در شناخت دلایل و مباحث آن در برابر با دشمنان خدا در حالی که قرآن را ریسمانی بدانی که به وسیلة آن دشمنان خدا را شکار کنی و به راه حق و ایمان هدایت کنی. (2)

6 وَأَخْلِقْ بهِ إذْ لَیْسَ یَخْلُقُ جِدَّةً جَدِیداً مُوَالیهِ عَلَی الْجِدِّ مُقْبِلَا(3)

7 وَقَارِئُهُ الْمَرْضِیُّ قَرَّ مِثَالُهُ کاَلاتْرُجِّ حَالَیْهِ مُرِیحًا وَمُوکِلَا(4)

«مثل المؤمن الذی یقرأ القرآن مثل الأترجه ریحها طیب و طعمها طیب».(5)

8هُوَ الْمُرْتَضَی أَمًّا إِذَا کَانَ أُمَّةً

وَیَمَّمَهُ ظِلُّ الرَّزَانَةِ قَنْقَلَا(6)

ص: 70

9 هُوَ الْحُرُّ إِنْ کانَ الْحَرِیَّ حَوَارِیاً لَهُ بِتَحَرِّیهِ إلَی أَنْ تَنَبَّلَا(1)

10 وَإِنَّ کِتَابَ اللهِ أَوْثَقُ شَافِعٍ وَأَغْنَی غَنَاءٍ وَاهِباً مُتَفَضِّلَا(2)

11 وَخَیْرُ جَلِیسٍ لاَ یُمَلُّ حَدِیثُهُ

وَتَرْدَادُهُ یَزْدَادُ فِیهِ تَجَمُّلاً(3)

ص: 71

12 وَحَیْثُ الْفَتی یَرْتَاعُ فِی ظُلُمَاتِهِ

مِنَ اْلقَبرِ یَلْقَاهُ سَناً مُتَهَلِّلاً(1)

13 هُنَالِکَ یَهْنِیهِ مَقِیلاً وَرَوْضَةً

وَمِنْ أَجْلِهِ فِی ذِرْوَةِ الْعِزِّ یُجْتَلَی(2)

14 یُنَاشِدُ فی إرْضَائِهِ لحبِیِبِهِ

وَأَجْدِرْ بِهِ سُؤْلاً إلَیْهِ مُوَصَّلَا(3)

15 فَیَا أَیُّهَا الْقَارِی بِهِ مُتَمَسِّکاً

مُجِلاًّ لَهُ فِی کُلِّ حَالٍ مُبَجِّلا

16 هَنِیئاً مَرِیئاً وَالِدَاکَ عَلَیْهِما

مَلاَبِسُ أَنْوَارٍ مِنَ التَّاجِ وَالحُلاَ

17 فَما ظَنُّکُمْ بالنَّجْلِ عِنْدَ جَزَائِهِ

أُولَئِکَ أَهْلُ اللهِ والصَّفَوَةُ المَلَا(4)

ص: 72

18 أُولُو الْبِرِّ وَالإِحْسَانِ وَالصَّبْرِ وَالتُّقَی

حُلاَهُمُ بِهَا جَاءَ الْقُرَانُ مُفَصَّلَا(1)

19 عَلَیْکَ بِهَا مَا عِشْتَ فِیهَا مُنَافِساً

وَبِعْ نَفْسَکَ الدُّنْیَا بِأَنْفَاسِهَا الْعُلَا(2)

20 جَزَی اللهُ بِالْخَیْرَاتِ عَنَّا أَئِمَّةً

لَنَا نَقَلُوا القُرَآنَ عَذْباً وَسَلْسَلَا(3)

21 فَمِنْهُمْ بُدُورٌ سَبْعَةٌ قَدْ تَوَسَّطَتْ

سَمَاءَ الْعُلَی وَاَلْعَدْلِ زُهْراً وَکُمَّلَا(4)

22 لَهَا شُهُبٌ عَنْهَا اُسْتَنَارَتْ فَنَوَّرَتْ

سَوَادَ الدُّجَی حَتَّی تَفَرَّق وَانْجَلَا(5)

ص: 73

23 وَسَوْفَ تَرَاهُمْ وَاحِداً بَعْدَ وَاحِدٍ

مَعَ اثْنَیْنِ مِنْ أَصْحَابِهِ مُتَمَثِّلَا(1)

24 تَخَیَّرَهُمْ نُقَّادُهُمْ کُلَّ بَارِعٍ

وَلَیْسَ عَلَی قُرْآنِهِ مُتَأَکِّلَا(2)

25 فَأَمَّا الْکَرِیمُ السِّرِّ فی الطیِّبِ نَافِعٌ

فَذَاکَ الَّذِی اخْتَارَ الْمَدینَةَ مَنْزِلَا

26 وَقَالُونُ عِیْسَی ثُمَّ عُثْمانُ وَرْشُهُمْ

بِصُحْبَتِهِ المَجْدَ الرَّفِیعَ تَأَثَّلَا(3)

ص: 74

27 وَمَکَّةُ عَبْدُ اللهِ فِیهَا مُقَامُهُ

هُوَ اُبْنُ کَثِیرٍ کاثِرُ الْقَوْمِ مُعْتَلَا

28 رَوی أَحْمَدُ الْبَزِّیْ لَهُ وَمُحَمَّدٌ

عَلَی سَنَدٍ وَهْوَ المُلَقَّبُ قُنْبُلَا(1)

ص: 75

29 وَأَمَّا الإْمَامُ المَازِنِیُّ صَرِیحُهُمْ

أَبُو عَمْرٍو الْبَصْرِیْ فَوَالِدُهُ الْعَلَا

30 أَفَاضَ عَلَی یَحْیَی الْیَزِیْدِیِّ سَیْبَهُ

فَأَصْبَحَ بِالْعَذْبِ الْفُرَاتِ مُعَلَّلَا

31 أَبُو عُمَرَ الدُّورِی وَصَالِحُهُمْ أَبُو

شُعَیْبٍ هُوَ السُّوسِیُّ عَنْهُ تَقَبَّلَا(1)

ص: 76

32 وَأَمَّا دِمَشْقُ الشَّامِ دَارُ ابْنِ عَامِرٍ

فَتْلِکَ بِعَبْدِ اللهِ طَابَتْ مُحَلَّلَا

33 هِشَامٌ وَعَبْدُ اللهِ وَهْوَ انْتِسَابُهُ

لِذَکْوَانَ بِالإِسْنَادِ عَنْهُ تُنَقَّلَا(1)

34 وَبِالْکُوفَةِ الْغَرَّاءِ مِنْهُمْ ثَلاَتَةٌ

أَذَاعُوا فَقَدْ ضَاعَتْ شَذاً وَقَرَنْفُلَا

35 فَأَمَّا أَبُو بَکْرٍ وَعَاصِمٌ اسْمُهُ

فَشُعْبَةُ رَاوِیهِ المُبَرِّزُ أَفْضَلَا

36 وَذَاکَ ابْنُ عَیَّاشٍ أَبُو بَکْرٍ الرِّضَا

وَحَفْصٌ وَبِاْلإتْقَانِ کانَ مُفضَّلَا(2)

ص: 77

37 وَحَمْزَةُ مَا أَزْکاهُ مِنْ مُتَوَرِّعٍ

إِمَاماً صَبُوراً لِلقُرانِ مُرَتِّلَا

38 رَوَی خَلَفٌ عَنْهُ وَخَلاَّدٌ الَّذِی

رَوَاهُ سُلَیْمٌ مُتْقَناً وَمُحَصَّلَا(1)

39 وَأَمَّا عَلِیٌّ فَالْکِسَائِیُّ نَعْتُهُ

لِمَا کانَ فی الإِحْرَامِ فِیهِ تَسَرْبَلَا

ص: 78

40 رَوَی لَیْثُهُمْ عَنْهُ أَبُو الْحَارِثِ الرِّضاَ

وَحَفْصٌ هُوَ الدُّورِیْ وَفیِ الذِّکْرِ قَدْ خَلَا(1)

41 أَبُو عَمْرِهِمْ والْیحْصَبِیُّ ابْنُ عَامِرٍ

صَرِیحٌ وَبَاقِیهِمْ أَحَاطَ بِهِ الْوَلَا(2)

42 لَهُمْ طُرُقٌ یُهْدَی بِهَا کُلُّ طَارِقٍ

وَلاَ طَارِقٌ یُخْشَی بِهاَ مُتَمَحِّلاً(3)

43 وَهُنَّ الَّلوَاتِی لِلْمُوَاتِی نَصَبْتُهاَ

مَنَاصِبَ فَانْصَبْ فِی نِصَابِکَ مُفْضِلَا(4)

ص: 79

44 وَهَأَنَذَا أَسْعَی لَعَلَّ حُرُوفَهُمْ

یَطُوعُ بِهَا نَظْمُ الْقَوَافِیْ مُسَهِّلَا(1)

45 جَعَلْتُ أَبَا جَادٍ عَلَی کُلِّ قَارِئٍ

دَلِیلاً عَلَی المَنْظُومِ أَوَّلَ أَوَّلَا(2)

46 وَمِنْ بَعْدِ ذِکْرِی الْحَرْفَ أُسْمِی رِجَالَهُ

مَتَی تَنْقَضِی آتِیکَ بِالْوَاوِ فَیْصَلَا(3)

ص: 80

47 سِوَی أَحْرُفٍ لاَ رِیبَةٌ فِی اتِّصَالِهَا

وَبالَّلفْظِ أَسْتَغْنِی عَنِ الْقَیْدِ إِنْ جَلَا(1)

48 وَرُبَّ مَکاَنٍ کَرَّرَ الْحَرْفَ قَبْلَهَا

لِمَا عَارِضٍ وَالأَمْرُ لَیْسَ مُهَوِّلاَ(2)

49 وَمِنْهُنَّ لِلْکُوفِیِّ ثَاءٌ مُثَلَّتٌ

وَسِتَّتُهُمْ بِالْخَاءِ لَیْسَ بِأَغْفَلَا

50 عَنَیْتُ الأُلَی أَثْبَتُّهُمْ بَعْدَ نَافِعٍ

وَکُوفٍ وَشَامٍ دَالُهُمْ لَیْسَ مُغْفَلَا

51 وَکُوفٍ مَعَ المَکِّیِّ بِالظَّاءِ مُعْجَماً

وَکُوفٍ وَبَصْرٍ غَیْنُهُمْ لَیْسَ مُهْمَلَا

52 وَذُو النَّقْطِ شِینٌ لِلْکِسَائِی وَحَمْزَةٍ

وَقُلْ فِیهِمَا مَعْ شُعْبَةٍ صُحْبَةٌ تَلَا

53 صِحَابٌ هَمَا مَعْ حَفْصِهِمْ عَمَّ نَافِعٌ

وَشَامٍ سَمَا فِی نَافِعٍ وَفَتَی الْعَلَا

54 وَمَکٍّ وَحَقٌّ فِیهِ وَابْنِ الْعَلاَءِ قُلْ

وَقُلْ فِیهِمَا وَالْیَحْصُبِی نَفَرٌ حَلَا

55 وَحِرْمِیٌّ الْمَکِّیُّ فِیهِ وَنَافِعٍ

وَحِصْنٌ عَنِ الْکُوفِی وَنَافِعِهِمْ عَلَا(3)

ص: 81

56 وَمَهْماَ أَتَتْ مِنْ قَبْلُ أَوْ بَعْدُ کِلْمَةٌ

فَکُنْ عِنْدَ شَرْطِی وَاقْضِ بِالْوَاوِ فَیْصَلَا(1)

57 وَمَا کانَ ذَا ضِدٍّ فَإِنِّی بَضِدِّهِ

غَنّیٌّ فَزَاحِمْ بِالذَّکاءِ لِتَفْضُلَا

58 کَمَدٍّ وَإِثْبَاتٍ وَفَتْحٍ وَمُدْغَمٍ

وَهَمْزٍ وَنَقْلٍ وَاخْتِلاَسٍ تَحَصَّلَا

59 وَجَزْمٍ وَتَذْکِیرٍ وَغَیْبٍ وَخِفَّةٍ

وَجَمْعٍ وَتَنْوِینٍ وَتَحْرِیکٍ أُعمِلَا(2)

ص: 82

60 وَحَیْثُ جَرَی التَّحْرِیکُ غَیْرَ مُقَیَّدٍ

هُوَ الْفَتْحُ وَالإِسْکانُ آخَاهُ مَنْزِلَا(1)

61 وَآخَیْتُ بَیْنَ النُّونِ وَالْیَا وَفَتْحِهِمْ

وَکَسْرٍ وَبَیْنَ النَّصْبِ وَالخَفْضِ مُنْزِلَا(2)

ص: 83

62 وَحَیْثُ أَقُولُ الضَّمُّ وَالرَّفْعُ سَاکِتا

فَغَیْرُهُمُ بِالْفَتْحِ وَالنَّصْبِ أَقْبَلَا(1)

63 وَفی الرَّفْعِ وَالتَّذْکِیرِ وَالْغَیْبِ جُمْلَةٌ

عَلَی لَفْظِهَا أَطْلَقْتُ مَنْ قَیَّدَ الْعُلَا(2)

64 وَقبْلَ وبَعْدَ الْحَرْفِ آتِی بِکُلِّ مَا

رَمَزْتُ بِهِ فِی الْجَمْعِ إِذْ لَیْسَ مُشْکِلاَ(3)

65 وَسَوْفَ أُسَمِّی حَیْثُ یَسْمَحُ نَظْمُهُ

بِهِ مُوضِحاً جِیْداً مُعَمًّا وَمُخْوَلَا(4)

66 وَمَنْ کانَ ذَا بَابٍ لَهُ فِیهِ مَذْهَبٌ

فَلاَ بُدَّ أَنْ یُسْمَی فَیُدْرَی وَیُعْقَلَا(5)

67 أَهَلَّتْ فَلَبَّتْهَا المَعَانِی لُبَابُهاَ

وَصُغْتُ بِهَا مَا سَاغَ عَذْباً مُسَلْسَلَا(6)

ص: 84

68 وَفی یُسْرِهَا التَّیْسِیرُ رُمْتُ اخْتَصَارَهُ

فَأَجْنَتْ بِعَوْنِ اللهِ مِنْهُ مُؤَمَّلَا(1)

69 وَأَلْفَافُهَا زَادَتْ بِنَشْرِ فَوَائِدٍ

فَلَفَّتْ حَیَاءً وَجْهَهَا أَنْ تُفَضَّلَا(2)

70 وَسَمَّیْتُهاَ "حِرْزَ الأَمَانِیْ" تَیَمُّناً

وَوَجْهَ التَّهانِی فَاهْنِهِ مُتَقبَّلَا(3)

71 وَنَادَیْتُ أللَّهُمَّ یَا خَیْرَ سَامِعٍ

أَعِذْنِی مِنَ التَّسْمِیعِ قَوْلاً وَمِفْعَلَا(4)

72 إِلَیکَ یَدِی مِنْکَ الأَیَادِی تَمُدُّهَا

أَجِرْنِی فَلاَ أَجْرِی بِجَوْرٍ قَأَخْطَلَا(5)

ص: 85

73 أَمِینَ وَأَمْناً لِلأَمِینِ بِسِرِّهَا

وَإنْ عَثَرَتْ فَهْوَ الأَمُونُ تَحَمُّلَا(1)

74 أَقُولُ لِحُرٍّ وَالْمُرُوءةُ مَرْؤُهَا

لإخْوَتِهِ الْمِرْآةُ ذُو النُّورِ مِکْحَلَا(2)

75 أَخی أَیُّهَا الْمُجْتَازُ نَظْمِی بِبَابِهِ

یُنَادِی عَلَیْهِ کَاسِدَ السُّوْقِ أَجْمِلَا

76 وَظُنَّ بِهِ خَیْراً وَسَامِحْ نَسِیجَهُ

بِالاِغْضاَءِ وَالْحُسْنَی وَإِنْ کانَ هَلْهَلَا

77 وَسَلِّمْ لإِحْدَی الْحُسْنَیَیْنِ إِصَابَةٌ

وَالاُخْرَی اجْتِهادٌ رَامَ صَوْباً فَأَمْحَلَا

78 وَإِنْ کانَ خَرْقُ فَادَّرِکْهُ بِفَضْلَةٍ

مِنَ الْحِلْمِ ولْیُصْلِحْهُ مَنْ جَادَ مِقْوَلَا(3)

ص: 86

79 وَقُلْ صَادِقًا لَوْلاَ الْوِئَامُ وَرُوحُهُ

لَطاَحَ الأَنَامُ الْکُلُّ فِی الْخُلْفِ وَالْقِلَا(1)

80 وَعِشْ سَالِماً صَدْراً وَعَنْ غِیبَةٍ فَغِبْ

تُحَضَّرْ حِظَارَ الْقُدْسِ أَنْقَی مُغَسَّلاَ(2)

81 وَهذَا زَمَانُ الصَّبْرِ مَنْ لَکَ بِالَّتِی

کَقَبْضٍ عَلَی جَمْرٍ فَتَنْجُو مِنَ الْبلَا(3)

82 وَلَوْ أَنَّ عَیْناً سَاعَدتْ لتَوَکَّفَتْ

سَحَائِبُهَا بِالدَّمْعِ دِیْماً وَهُطَّلَا

ص: 87

83 وَلکِنَّها عَنْ قَسْوَةِ الْقَلْبِ قَحْطُهاَ

فَیَا ضَیْعَةَ الأَعْمَارِ تَمْشِی سَبَهْلَلَا(1)

84 بِنَفسِی مَنِ اسْتَهْدَی إلَی اللهِ وَحْدَهُ

وَکانَ لَهُ الْقُرْآنُ شِرْباً وَمَغْسَلَا

85 وَطَابَتْ عَلَیْهِ أَرْضُهُ فَتفَتَّقَتْ

بِکُلِّ عَبِیرٍ حِینَ أَصْبَحَ مُخْضَلَا(2)

86 فَطُوْبَی لَهُ وَالشَّوْقُ یَبْعَثُ هَمُّهُ

وَزَنْدُ الأَسَی یَهْتَاجُ فِی الْقَلْبِ مُشْعِلَا

87 هُوَ المُجْتَبَی یَغْدُو عَلَی النَّاسِ کُلِّهِمْ

قَرِیباً غَرِیباً مُسْتَمَالاً مُؤَمَّلَا(3)

ص: 88

88 یَعُدُّ جَمِیعَ النَّاسِ مَوْلیً لأَنَّهُمْ

عَلَی مَا قَضَاهُ اللهُ یُجْرُونَ أَفْعُلَا

89 یَرَی نَفْسَهُ بِالذَّمِّ أَوْلَی لأَنَّهَا

عَلَی المَجْدِ لَمْ تَلْعقْ مِنَ الصَّبْرِ وَالْأَلَا(1)

90 وَقَدْ قِیلَ کُنْ کَالْکَلْبِ یُقْصِیهِ

أَهْلُهُ وَمَا یَأْتَلِی فِی نُصْحِهِمْ مُتَبَذِّلَا(2)

91 لَعَلَّ إِلهَ الْعَرْشِ یَا إِخْوَتِی یَقِی

جَمَاعَتَنَا کُلَّ المَکاَرِهِ هُوَّلَا

92 وَیَجْعَلُنَا مِمَّنْ یَکُونُ کِتاَبُهُ

شَفِیعاً لَهُمْ إِذْ مَا نَسُوْهُ فَیمْحَلَا(3)

93 وَبِاللهِ حَوْلِی وَاعْتِصَامِی وَقُوَّتِی

وَمَالِیَ إِلاَّ سِتْرُهُ مُتَجَلِّلَا

ص: 89

94 فَیَا رَبِّ أَنْتَ اللهُ حَسْبِی وَعُدَّتِی

عَلَیْکَ اعْتِمَادِی ضَارِعاً مُتَوَکِّلَا(1)

98 وَفِیهِ مَقَالٌ فِی الأُصُولِ فُرُوعُهُ

فَلاَ تَعْدُ مِنْهَا بَاسِقاً وَمُظَلِّلَا(1)

99 وَإِخْفَاؤُهُ فَصْلٌ أَبَاهُ وُعَاَتُنَا

وَکَمْ مِنْ فَتیً کالمَهْدَوِی فِیهِ أَعْمَلَا(2)

102 وَلاَ نَصَّ کَلاَّ حُبَّ وجْهٌ ذَکَرْتُهُ

وَفِیهاَ خِلاَفٌ جِیدُهُ وَاضِحُ الطُّلاَ(1)

103 وسَکْتُهُمُ الْمُخْتَارُ دُونَ تَنَفُّسٍ

وَبَعْضُهُمُ فِی الأَرْبِعِ الزُّهْرِ بَسْمَلَا

104 لَهُمْ دُونَ نَصٍّ وَهْوَ فِیهِنَّ سَاکِتٌ

لِحَمْزَةَ فَافْهَمْهُ وَلَیْسَ مُخَذَّلَا(2)

ص: 92

105 وَمَهْمَا تَصِلْهَا أَوْ بَدَأْتَ بَرَاءَةً

لِتَنْزِیْلِهاَ بالسَّیْفِ لَسْتَ مُبَسْمِلَا(1)

106 وَلاَ بُدَّ مِنْهاَ فِی ابْتِدَائِکَ سُورَةً

سِوَاهاَ وَفی الأَجْزَاءِ خَیَّرَ مَنْ تَلَا(2)

107 وَمَهْمَا تَصِلْهَا مَعْ أَوَاخِرِ سُورَةٍ

فَلاَ تَقِفَنَّ الدَّهْرَ فِیهاَ فَتَثْقُلَا(3)

ص: 93

112 وَمِنْ قَبْلِ هَمْزِ الْقَطْعِ صِلْهَا لِوَرْشِهِمْ

وَأَسْکَنَهاَ الْبَاقُونَ بَعْدُ لِتَکْمُلَا(1)

113 وَمِنْ دُونِ وَصْلٍ ضَمُّهَا قَبْلَ سَاکِنٍ

لِکُلٍ وَبَعْدَ الْهَاءِ کَسْرُ فَتَی الْعَلَا

114 مَعَ الْکَسْرِ قَبْلَ الْهَا أَوِ الْیَاءِ سَاکِناً

وَفی الْوَصْلِ کَسْرُ الْهَاءِ بالضَّمِّ شَمْلَلَا

115 کَمَا بِهِمُ الأَسْبَابُ ثُمَّ عَلَیْهِمُ الْ

قِتَالُ وَقِفْ لِلْکُلِّ بِالْکَسْرِ مُکْمِلَا(2)

ص: 95

120 إِذَا لَمْ یَکُنْ تَا مُخْبِرٍ أَوْ مُخَاطَبٍ

أوِ الْمُکْتَسِی تنْوِینَهُ أَوْ مُثَقَّلَا

121 کَکُنْتُ تُرَاباً أَنْتَ تُکْرِهُ وَاسِعٌ

عَلِیمٌ وَأَیْضاً تَمَّ مِیقاَتُ مُثِّلَا(1)

122 وَقَدْ أَظْهَرُوا فِی الْکَافِ یَحْزُنْکَ کُفْرُهُ

إِذِ النُّونُ تُخْفَی قَبْلَهَا لِتُجَمَّلَا(2)

123 وَعِنْدَهُمُ الْوَجْهَانِ فی کُلِّ مَوْضِعٍ

تَسَمَّی لِأَجْلِ الْحَذْفِ فِیهِ مُعَلَّلَا

124 کَیَبْتَغِ مَجْزُوماً وَإِنْ یَکُ کاذِباً

وَیَخْلُ لَکُمْ عَنْ عَالِمٍ طَیِّبِ الْخَلَا(3)

ص: 97

125 وَیَا قَوْمِ مَالِی ثُمَّ یَا قَوْمِ مَنْ بِلاَ

خِلاَفٍ عَلَی الْإِدْغَامِ لاَ شَکَّ أُرْسِلَا(1)

126 وَإِظْهَارُ قَوْمٍ آلَ لُوطٍ لِکَوْنِهِ

قَلِیلَ حُرُوفٍ رَدَّه مَنْ تَنَبَّلَا

127 بِإِدْغاَمِ لَکَ کَیْدًا وَلَوْ حَجَّ مُظْهِرٌ

بِإِعْلاَلِ ثَانِیهِ إِذَا صَحَّ لاَعْتَلَا(2)

128 فَإِبْدَالُهُ مِنْ هَمْزَةٍ هَاءٌ اَصْلُهَا

وَقَدْ قَالَ بَعْضُ النَّاسِ مِنْ وَاوٍ ابْدِلَا(3)

ص: 98

129 وَوَاوَ هُوَ الْمَضْمومُ هَاءً َکَهُو وَمَنْ

فَأَدْغِمْ وَمَنْ یُظْهِرْ فَبِالْمَدِّ عَلَّلَا

130 وَیَأْتِیَ یَوْمٌ أَدْغَمُوهُ وَنَحْوَهُ

وَلاَ فَرْقَ یُنْجِی مَنْ عَلَی الْمَدِّ عَوَّلَا(1)

131 وَقَبْلَ یَئِسْنَ الْیَاءُ فی الَّلاءِ عَارِضٌ

سُکُونًا أَوَ اصْلاً فَهُوَ یُظْهِرُ مُسْهِلَا(2)

135 وَاِدْغَامُ ذِی التَّحْرِیمِ طَلَّقَکُنَّ قُلْ

أَحَقُّ وَبِالتَّأْنِیثِ وَالْجَمْعِ أُثْقِلَا(1)

136 وَمَهْماَ یَکُونَا کِلْمَتَیْنِ فَمُدْغِمٌ

أَوَائِلَ کِلْمِ الْبَیْتِ بَعْدُ عَلَی الْوِلَا

137 شِفَا لَمْ تَضِقْ نَفْسًا بِهَا رُمْ دَوَا ضنٍ

ثَوَی کانَ ذَا حُسْنٍ سَأَی مِنْهُ قَدْ جَلَا(2)

138 إِذَا لَمْ یُنَوَّنْ أَوْ یَکُنْ تَا مُخَاطَبٍ

وَمَا لَیْسَ مَجْزُومًا وَلاَ مُتَثَقِّلَا(3)

139 فَزُحْزِحْ عَنِ النَّارِ الَّذِی حَاهُ مُدْغَمٌ

وَفی الْکاَفِ قَافٌ وَهْوَ فی الْقَافِ أُدْخِلَا

ص: 100

140 خَلَقْ کُلَّ شَیْءٍ لَکَ قُصُوراً وأُظْهِرَا

إِذَا سَکَنَ الْحَرْفُ الَّذِی قَبْلُ أُقْبِلاَ(1)

141 وَفی ذِی المَعَارِجِ تَعْرُجُ الْجِیمُ مُدْغَمٌ

وَمِنْ قَبْلُ أَخْرَج شَّطْأَهُ قَدْ تَثَقَّلَا(2)

142 وَعِنْدَ سَبِیلاً شِینُ ذِی الْعَرْشِ مُدْغَمٌ

وَضَادَ لِبَعْضِ شَأْنِهِمْ مُدْغَمًا تَلَا

143 وَفی زُوِّجَتْ سِینُ النُّفُوسِ وَمُدْغَمٌ

لَهُ الرَّاْسُ شَیْبًا بِاخْتِلاَفٍ تَوَصَّلَا(3)

144 وَلِلدَّالِ کِلْمٌ تُرْبُ سَهْلٍ ذَکَا شَذاً

ضَفَا ثَمَّ زُهْدٌ صِدْقُهُ ظَاهِرٌ جلَا

145 وَلَمْ تُدَّغَمْ مَفْتُوحَةً بَعْدَ سَاکِنٍ

بِحَرْفٍ بِغَیْرِ التَّاءِ فَاعْلَمْهُ وَاعْمَلَا(4)

ص: 101

146 وَفِی عَشْرِهَا وَالطَّاءِ تُدْغَمُ تَاؤُهَا

وَفی أَحْرُفٍ وَجْهَانِ عَنْهُ تَهَلَّلَا

147فَمَعْ حُمِّلُوا التَّوْرَاةَ ثُمَّ الزَّکَاةَ قُلْ

وَقُلْ آتِ ذَا ذَا الْ وَلْتَأْتِ طَائِفَةٌ عَلَا

148 وَفی جِئْتِ شَیْئًا أَظْهَرُوا لِخِطَابِهِ

وَنُقْصَانِهِ وَالْکَسْرُ الاِدْغَامَ سَهَّلَا(1)

ص: 102

149 وَفی خَمْسَةٍ وَهْیَ الأَوائِلُ ثَاؤُهَا

وَفی الصَّادِ ثُمَّ السِّینِ ذَالٌ تَدَخَّلَا(1)

150 وَفی الَّلامِ رَاءٌ وَهْیَ فی الرَّا وَأُظْهِرَا

إِذا انْفَتَحَا بَعدَ المُسَکَّنِ مُنْرَلَا

151 سِوَی قالَ ثُمَّ النُّونُ تُدْغَمُ فِیهِمَا

عَلَی إِثْرِ تَحْرِیکٍ سِوَی نَحْنُ مُسْجَلَا(2)

ص: 103

152 وَتُسْکَنُ عَنْهُ الْمِیمُ مِنْ قَبْلِ بَائِهَا

عَلَی إِثْرِ تَحْرِیکٍ فَتَخْفَی تَنَزُّلَا(1)

153 وَفی مَنْ یَشَاءُ با یُعَذِّبُ حَیْثُمَا

أَتَی مُدْغَمٌ فَادْرِ الأُصُولَ لِتَأْصُلَا(2)

154 وَلاَ یَمْنَعُ الإِدْغامُ إِذْ هُوَ عَارِضٌ

إِمَالَةَ کَالأَبْرَارِ وَالنَّارِ أَثْقِلَا(3)

155 وَأَشْمِمْ وَرُمْ فِی غَیْرِ بَاءٍ وَمِیمِهَا

مَعَ الْبَاءِ أَوْ مِیمٍ وَکُنْ مُتَأَمِّلاَ(4)

ص: 104

156 وَإِدْغَامُ حَرْفٍ قَبْلَهُ صَحَّ سَاکِنٌ

عَسِیرٌ وَبِالإِخْفَاءِ طَبَّقَ مَفْصِلَا

157 خُذِ الْعَفْوَ وَأْمُرْ ثُمَّ مِنْ بَعْدِ ظُلْمِهِ

وَفی المَهْدِ ثُمَّ الخُلْدِ وَالْعِلْمِ فَاشْمُلَا(1)

160 وَسَکِّنْ یُؤَدِّهْ مَعْ نُوَلِّهْ وَنُصْلِهِ

وَنُؤْتِهِ مِنْهَا فَاعَتَبِرْ صَافِیاً حَلَا

161 وَعَنْهُمْ وَعَنْ حَفْصٍ فَأَلْقِهْ وَیَتَّقِهْ

حَمَی صَفْوَهُ قَوْمٌ بِخُلْفٍ وَأَنْهَلَا

162 وَقُلْ بسُکُونِ الْقَافِ وَالْقَصْرِ حَفْصُهُمْ

وَیَاْتِهْ لَدَی طه بِالاِسْکَانِ یُجْتَلَا

163 وَفی الْکُلِّ قَصْرُ الْهَاءِ بَانَ لِسَانُهُ

بخُلْفٍ وَفِی طَهَ بِوَجْهَیْنِ بُجِّلَا(1)

164 وَإِسْکَانُ یَرْضَهُ یُمْنُهُ لُبْسُ طَیِّبٍ

بِخُلْفِهِمِاَ وَالْقَصُرَ فَاذْکُرْهُ نَوْفَلَا

ص: 106

165 لَهُ الرَّحْبُ وَالزِّلْزَالُ خَیْراً یَرَهْ بِهَا

وَشَرًّا یَرَهْ حَرْفَیْهِ سَکِّنْ لِیَسْهُلَا(1)

166 وَعی نَفَرٌ أَرْجِئْهُ بِالْهَمْزِ سَاکِنا

وَفی الْهَاءِ ضَمٌّ لَفَّ دَعْوَاهُ حَرْمَلَا

167 وَأَسْکِنْ نَصِیراً فَازَ وَاکْسِرْ لِغَیْرِهِمْ

وَصِلْهَا جوَاداً دُونَ رَیْبٍ لِتُوصَلَا(2)

ص: 107

176 وَعَنْ کُلِّهِمْ بِالْمَدِّ مَا قَبْلَ سَاکِنٍ

وعِنْدَ سُکُونِ الْوَقْفِ وَجْهَانِ أُصِّلا(1)

ص: 109

177 وَمُدَّ لَهُ عِنْدَ الْفَوَاتِحِ مُشْبِعا

وَفی عَیْنٍ الْوَجْهَانِ وَالطُّولُ فُضِّلَا

178 وَفی نَحْوِ طهَ الْقَصْرُ إِذْ لَیْسَ سَاکِنٌ

وَمَا فِی أَلِفْ مِنْ حَرْفِ مَدٍ فَیُمْطَلَا(1)

179 وَإِنْ تَسْکُنِ الْیَا بَیْنَ فَتْحٍ وَهَمْزَةٍ

بِکِلْمَةٍ أَوْ وَاوٌ فَوَجْهَانِ جُمِّلَا

180 بِطُولٍ وَقَصْرٍ وَصْلُ وَرْشٍ وَوَقْفُهُ

وَعِنْدَ سُکُونِ الْوَقْفِ لِلْکُلِّ أُعْمِلَا

181 وَعَنْهُمْ سُقُوطُ الْمَدِّ فِیهِ وَوَرْشُهُمْ

یُوَافِقُهُمْ فِی حَیْثُ لا هَمْزَ مُدْخَلَا(2)

ص: 110

182 وَفِی وَاوِ سَوْآتٍ خِلاَفٌ لِوَرْشِهِمْ

وَعَنْ کُلٍ الْمَوْءُودَةُ اقْصُرْ وَمَوْئِلَا(1)

186 وَهَمْزَة أَذْهَبْتُمْ فِی الاَحْقَافِ شُفِّعَتْ

بِأُخْرَی کَمَا دَامَتْ وِصَالاً مُوَصَّلَا

187 وَفِی نُونَ فِی أَنْ کَانَ شَفَّعَ حَمْزَةٌ

وَشُعْبَةُ أَیْضاً وَالدِّمَشْقِیْ مُسَهِّلَا

188 وَفِی آلِ عِمْرَانٍ عَنِ ابْنِ کَثِیرِهِمْ

یُشَفَّعُ أَنْ یُؤْتَی إِلَی مَا تَسَهَّلَا(1)

189 وَطه وفِی الأَعْرَافِ وَالشُّعَرَا بِهَا

ءَآمَنْتُمُ لِلکُلِّ ثَالِثًا ابْدِلَا

190 وَحَقَّقَ ثَانٍ صُحْبَةٌ وَلِقُنْبُلٍ

بِإِسْقَاطِهِ الأُولَی بِطَهَ تُقُبِّلَا

191 وَفی کُلِّهَا حَفْصٌ وَأَبْدَلَ قُنْبُلٌ

فِی اْلاَعْرَافِ مِنْهَا الْوَاوَ وَالْمُلْکِ مُوْصِلَا(2)

ص: 112

192 وَإِنْ هَمْزُ وَصْلٍ بَیْنَ لاَمٍ مُسَکَّنٍ

وَهَمْزَةِ الاِسْتِفْهَامِ فَامْدُدْهُ مُبْدِلَا

193 فَلِلْکُلِّ ذَا أَوْلی وَیَقْصُرُهُ الَّذِی

یُسَهِّلُ عَنْ کُلِّ کَآلانَ مُثِّلَا

194 وَلاَ مَدَّ بَیْنَ الْهَمْزَتَیْنِ هُنَا وَلاَ

بِحَیْثُ ثَلاَثٌ یَتَّفِقْنَ تَنَزُّلَا(1)

195 وَأَضْرُبُ جَمْعِ الْهَمْزَتَیْنِ ثَلاَثَةٌ

ءأَنْذَرْتَهُمْ أَمْ لَمْ أَئِنَّا أَءُنْزِلَا(2)

196 وَمَدُّکَ قَبْلَ الْفَتْحِ وَالْکَسْرِ حُجَّةٌ

بِهَا لُذُّ وَقَبْلَ الْکَسْرِ خُلْفٌ لَهُ وَلَا

197 وَفی سَبْعَةٍ لاَ خُلْفَ عَنْهُ بِمَرْیَمٍ

وَفی حَرْفَیِ الأَعْرَافِ وَالشُّعَرَا الْعُلَا

198 أَئِنَّکَ آئِفْکاً مَعًا فَوْقَ صَادِهَا

وَفی فُصِّلَتْ حَرْفٌ وَبِالخُلْفِ سُهِّلَا(3)

ص: 113

199 وَآئِمَّةً بِالخُلْفِ قَدْ مَدَّ وَحْدَهُ

وَسَهِّلْ سَمَا وَصْفاً وَفی النَّحْوِ أُبْدِلَا(1)

200 وَمَدُّکَ قَبْلَ الضَّمِّ لَبَّی حَبِیبُهُ

بِخُلْفهِمَا بَرّاً وَجَاءَ لِیَفْصِلَا

201 وَفی آلِ عِمْرَانَ رَووْا لِهِشَامِهِمْ

کَحَفْصٍ وَفی الْبَاقِی کَقَالُونَ

وَاعْتَلاَ(2)

205 وَبِالسُّوءِ إِلاَّ أَبْدَلاَ ثُمَّ أَدْغَمَا

وَفِیهِ خِلاَفٌ عَنْهُمَا لَیْسَ مُقْفَلَا(1)

206 وَالاُخْرَی کَمَدٍّ عِنْدَ وَرْشٍ وَقُنْبُلٍ

وَقَدْ قِیلَ مَحْضُ المَدِّ عَنْهَا تَبَدَّلَا

207 وَفی هؤُلاَ إِنْ وَالْبِغَا إِنْ لِوَرْشِهِمْ

بِیَاءٍ خَفِیفِ الْکَسْرِ بَعْضُهُمْ تَلَا(2)

ص: 115

208 وَإِنْ حَرْفُ مَدٍّ قَبْلَ هَمْزٍ مُغَیَّرٍ

یَجُزْ قَصْرُهُ وَالْمَدُّ مَا زَالَ أَعْدَلَا(1)

209 وَتَسْهِیلُ الاُخْرَی فی اخْتِلاَفِهِماَ سَمَا

تَفِیءَ إِلَی مَعْ جَاءَ أُمَّةً اُنْزِلَا

210 نَشَاءُ أَصَبْنَا والسَّماءِ أَوِ ائْتِنَا

فَنَوْعَانِ قُلْ کالْیَا وَکَالْوَاوِ سُهِّلَا

211 وَنَوْعَانِ مِنْهَا أُبْدِلاَ مِنْهُمَا وَقُلْ

یَشَاءُ إِلی کالْیَاءِ أَقْیَسُ مَعْدِلَا

212 وَعَنْ أَکْثَرِ الْقُرَّاءِ تُبْدَلُ وَاوُهَا

وَکُلٌّ بِهَمْزِ الْکُلِّ یَبْدَا مُفَصِّلَا(2)

ص: 116

213 وَالاِبْدَالُ مَحْضٌ وَالْمُسَهَّلُ بَیْنَ مَا

هُوَ الْهَمْزُ وَالحَرْفُ الَّذِی مِنهُ أُشْکِلَا(1)

218 وَهَیِّئْ وَأَنْبِئْهُمْ وَنَبِّئْ بِأَرْبَعٍ

وَأَرْجِئْ مَعًا وَاقْرَأْ ثَلاَثًا فَحَصِّلَا(1)

219 وتُؤْوِی وَتُؤْوِیهِ أَخَفُّ بِهَمْزِهِ

وَرِئْیًا بِتَرْکِ الْهَمْزِ یُشْبِهُ الامْتِلَا(2)

ص: 118

220 وَمُؤْصَدَةٌ أَوْصَدتُّ یُشْبِهُ کُلُّهُ

تَخَیَّرَهُ أَهْلُ الأَدَاءِ مُعَلِّلَا(1)

221 وَبَارِئِکُمُ بِالْهَمْزِ حَالَ سُکُونِهِ

وَقَالَ ابْنَ غَلْبُونٍ بِیَاءٍ تَبَدَّلَا(2)

222 وَوَالاَهُ فی بِئْرٍ وَفی بِئْسَ وَرْشُهُمْ

وَفی الذِّئْبِ وَرْشٌ وَالْکِسَائِی فَأَبْدَلَا

223 وَفی لُؤْلُؤٍ فی العُرْفِ وَالنُّکْرِ شُعْبَةٌ

وَیَأْلِتْکُمُ الدُّورِی وَالاِبْدَالُ یُجْتَلَا(3)

ص: 119

224 وَوَرْشٌ لِئَلاَّ والنَّسِیءُ بِیَائِهِ

وَأَدْغَمَ فی یَاءِ النَّسِیءِ فَثَقَّلَا(1)

225 وَإِبْدَالُ أُخْرَی الْهَمْزَتَیْنِ لِکُلِّهِمْ

إِذَا سَکَنَتْ عَزْمٌ کَآدَمَ أُوهِلَا(2)

227وَعَنْ حَمْزَةٍ فی الْوَقْفِ خُلْفٌ وَعِنْدَهُ

رَوَی خَلَفٌ فی الْوَصْلِ سَکْتًا مُقَلَّلَا(1)

228 وَیَسْکُتُ فی شَیْءٍ وَشَیْئًا وَبَعْضُهُمْ

لَدَی الَّلامِ لِلتَّعْرِیفِ عَنْ حَمْزَةٍ تَلَا(2)

229 وَشَیْءٍ وَشَیْئًا لَمْ یَزِدْ وَلِنَافِعٍ

لَدَی یُونُسٍ آلانَ بِالنَّقْلِ نُقِّلَا(3)

230 وَقُلْ عَادًا الأُوْلَی بِإِسْکَانِ لامِهِ

وَتَنْوِینُهُ بِالْکَسْرِ کَاسِیهِ ظَلَّلَا

231 وَأَدْغَمَ بَاقِیهِمْ وَبِالنَّقْلِ وَصْلُهُمْ

وَبَدْؤُهُمُ وَالْبَدْءُ بِالأَصْلِ فُضِّلاَ

232 لِقَالُونَ وَالْبَصْرِی وَتُهْمَزُ وَاوُهُ

لِقَالُونَ حَالَ النَّقْلِ بَدْءًا وَمَوْصِلَا

233 وَتَبْدَاْ بِهَمْزِ الْوَصْلِ فی النَّقْلِ کُلِّهِ

وَإِنْ کُنْتَ مُعْتَدًّا بِعَارِضِهِ فَلَا(4)

ص: 121

234 وَنقْلُ رِدًا عَنْ نَافِعٍ وَکِتَابِیَهْ

بِالاِسْکانِ عَنْ وَرْشٍ أَصَحُّ تَقَبَّلَا(1)

236 فَأَبْدِلْهُ عَنْهُ حَرْفَ مَدِّ مُسَکِّنًا

وَمِنْ قَبْلِهِ تَحْرِیکُهُ قَدْ تَنَزَّلَا(1)

237 وَحَرِّکْ بِهِ مَا قَبْلَهُ مَتَسَکِّنًا

وَأَسْقِطْهُ حَتَّی یَرْجِعَ اللَّفْظُ أَسْهَلَا(2)

238 سِوَی أَنَّهُ مِنْ بَعْدِ مَا أَلِفٍ جَری

یُسَهِّلُهُ مَهْمَا تَوَسَّطَ مَدْخَلَا

239 وَیُبْدِلُهُ مَهْمَا تَطَرَّفَ مِثْلَهُ

وَیَقْصُرُ أَوْ یَمْضِی

عَلَی الْمَدِّ أَطْوَلَا(3)

ص: 123

240 وَیُدْغِمُ فِیهِ الْوَاوَ وَالْیَاءَ مُبْدِلا

إِذَا زِیدَتَا مِنْ قَبْلُ حَتَّی یُفَصَّلَا(1)

241 وَیُسْمِعُ بَعْدَ الْکَسْرِ وَالضَّمِّ هَمْزَهُ

لَدی فَتْحِهِ یَاءًا وَوَاوًا مُحَوَّلَا

242 وَفی غَیْرِ هذَا بَیْنَ بَیْنَ وَمِثْلُهُ

یَقُولُ هِشَامٌ مَا تَطَرَّفَ مُسْهِلَا(2)

243 وَرِءْیَا عَلَی إِظْهَارِهِ وَإِدْغَامِهِ

وَبَعْضٌ بِکَسْرِ الْهَا لِیَاءٍ تَحَوَّلَا

244 کَقَوْلِکَ أَنْبِئْهُمْ وَنَبِّئْهُمُ وَقَدْ

رَوَوْا أَنَّهُ بِالخَطِّ کانَ مُسَهِّلَا(3)

ص: 124

245 فَفِی الْیَا یَلِی والْوَاوِ وَالحَذْفِ رَسْمَهُ

وَالاَخْفَشُ بَعْدَ الْکَسْرِ والضَّمِّ أَبْدَلَا

246 بِیَاءٍ وَعَنْهُ الْوَاوُ فی عَکْسِهِ وَمَنْ

حَکَی فِیهِمَا کَالْیَا وَکَالْوَاوِ أَعْضَلاَ(1)

247 وَمْسْتَهْزِءُونَ الْحَذْفُ فِیهِ وَنَحْوُهُ

وَضَمٌّ وَکَسْرٌ قَبْلُ قِیلَ وَأُخْمِلاً(2)

248 وَمَا فِیهِ یُلْفَی وَاسِطاً بِزَوَائِدٍ

دَخَلْنَ عَلَیْهِ فِیهِ وَجْهَانِ أُعْمِلَا

249 کَمَا هَا وَیَا وَالَّلامِ وَالْبَا وَنَحْوِهَا

وَلاَمَاتِ تَعْرِیفٍ لِمَنْ قَدْ تَأَمَّلَا(3)

ص: 125

250 وَأَشْمِمْ وَرُمْ فِیمَا سِوی مُتَبَدِّلٍ

بِهَا حَرْفَ مَدٍّ وَاعْرِفِ الْبَابَ مَحْفِلاً(1)

251 وَمَا وَاوٌ اَصْلِیٌّ تَسَکَّنَ قَبْلَهُ

أوِ الْیَا فَعَنْ بَعْضٍ بِالاِدْغَامِ حُمِّلَا(2)

252 وَمَا قَبْلَهُ التَحْرِیکُ أَوْ أَلِفٌ مُحَرْ

رَکاً طَرَفاً فَالْبَعْضُ بالرَّوْمِ سَهَّلَا(3)

ص: 126

253 وَمَنْ لَمْ یَرُمْ وَاعَتدَّ مَحْضاً سُکُونَهُ

وَألْحَقَ مَفْتُوحاً فَقَدْ شَذَّ مُوغِلَا(1)

254 وَفِی الْهَمْزِ أَنْحَاءٌ وَعِنْدَ نُحَاتِهِ

یُضِیءُ سَنَاهُ کُلَّمَا اسْوَدَّ أَلْیَلَا(2)

265 وَفِی حَرْفِ زَیَّنَا خِلاَفٌ وَمُظْهِرٌ

هِشَامٌ بِصَادٍ حَرْفَهُ مُتَحمِّلَا(1)

281 وَیَاسِیْنَ أَظْهِرْ عنْ فَتًی حَقُهُ بَدَا

وَنُونَ وَفیهِ الْخُلْفُ عَنْ وَرْشِهِمْ خَلَا

282 وَحِرْمِیُّ نَصْرٍ صَادَ مَرْیَمَ مَنْ یُرِدْ

ثَوَابَ لَبِثْتَ الْفَرْدَ وَالجَمْعُ وَصَّلَا

283 وَطاسِیْنَ عِنْدَ الْمِیْمِ فَازَ اتَخَذْتُمْ

أَخَذْتُمْ وَفِی الإِفْرَادِ عاشَرَ دَغْفَلَا

284 وَفِی ارْکَبْ هُدَی بَرٍّ قَرِیبٍ بِخُلْفِهِمْ

کَمَا ضاَعَ جاَ یَلْهَثْ لَهُ دَارِ جُهَّلَا

285 وَقَالُونُ ذُو خُلْفٍ وَفِی الْبَقَرَهْ فَقُلْ

یُعَذِّبْ دَنَا بِالْخُلْفِ جَوْداً وَمُوبِلَا(1)

ص: 133

295 وَفِی اسْمٍ فِی الاِستِفْهَامِ أَنَّی وَفِی مَتَی

مَعاً وَعَسَی أَیْضاً أَمَالاَ وَقُلْ بَلَی

295 وَفِی اسْمٍ فِی الاِستِفْهَامِ أَنَّی وَفِی مَتَی

مَعاً وَعَسَی أَیْضاً أَمَالاَ وَقُلْ بَلَی

296 وَمَا رَسَمُوا بالْیَاءِ غَیْرَ لَدَی وَمَا

زَکَی وَإِلَی مِنْ بَعْدُ حَتَّی وَقُلْ عَلَی

297 وَکُلُّ ثُلاَثِیٍّ یَزِیْدُ فَإِنَّهُ

مُمَالٌ کَزَکَّاهَا وَأَنْجَی مَعَ ابْتَلَی(1)

ص: 136

298 وَلَکِنَّ أَحْیَا عَنْهُمَا بَعْدَ وَاوِهِ

وَفِیمَا سَوَاهُ لِلکِسَائِیِّ مُیِّلاً

299 وَرُءْیَایَ وَالرءُیَا وَمَرْضَاتِ کَیْفَمَا

أَتَی وَخَطَایَا مِثْلُهُ مُتَقَبَّلاً

300 وَمَحْیَاهُمُو أَیْضًا وَحَقَّ تُقَاتِهِ

وَفِی قَدْ هَدَانِی لَیْسَ أمْرُکَ مُشْکِلَا

301 وَفِی الْکَهْفِ أَنْسَانِیْ وَمِنْ قَبْلُ جَاءَ مَنْ

عَصَانِیْ وَأَوْصَانِیْ بِمَرْیَمَ یُجْتَلَا

302 وَفِیهَا وَفِی طَاسِیْنَ آتَانِیَ الَّذِی

أَذَعْتُ بِهِ حَتَّی تَضَوَّعَ مَنْدَلَا

303 وَحَرَفُ تَلاَهَا مَعْ طَحَاهَا وَفِی سَجَی

وَحَرْفُ دَحَاهَا وَهْیَ بِالْوَاوِ تُبْتَلَا(1)

ص: 137

304 وَأَمَّا ضُحَاهَا وَالضُّحَی وَالرِّبا مَعَ الْ-

قُوَی فَأَمَالاَهَا وَبِالْوَاوِ تُخْتَلَا

305 وَرُؤیَاکَ مَعْ مَثْوَایَ عَنْهُ لِحَفْصِهِمْ

وَمَحْیَایَ مِشْکَاةٍ هُدَایَ قَدِ انجَلَا(1)

306 وَممَّا أَمَالاَهُ أَوَاخِرُ آیِ مَا

بطِه وَآیِ الْنَّجْمِ کَیْ تَتَعَدَّلاَ

307 وَفِی الشَّمْسِ وَالأَعْلَی وَفِی اللَّیْلِ وَالضُّحَی

وَفِی اقْرَأَ وَفِی وَالنَّازِعَاتِ تَمَیَّلَا

308 وَمِنْ تَحْتِهَا ثُمَّ الْقِیَامَةِ فِی الْ-

مَعَارِجِ یا مِنْهَالُ أَفْلَحْتَ مُنْهِلَا(2)

309 رَمَی صُحْبَةٌ أَعْمَی فِی الاِسْراءِ ثَانِیًا

سُوًی وَسُدًی فِی الْوَقْفِ عَنْهُمْ تَسَبَّلاِ

310 وَرَاءُ تَراءَی فازَ فِی شُعَرَائِهِ

وَأَعْمی فِی الاِسْرا حُکْمُ صُحْبَةٍ اَوَّلَا

311 وَمَا بَعْدَ رَاءٍ شَاعَ حُکْمًا وَحَفْصُهُمْ

یُوَالِی بِمَجْرَاهَا وَفی هُودَ أُنْزِلَا(3)

ص: 138

312 نَأَی شَرْعُ یُمْنٍ بِاخْتِلاَفٍ وَشُعْبَةٌ

فی الاِسْرَا وَهُمْ وَالنُّونُ ضَوْءُ سَنًا تَلَا

313 إِنَاهُ لَهُ شَافٍ وَقُلْ أَوْ کِلاَهُمَا

شَفَا وَلِکَسْرٍ أَوْ لِیَاءٍ تَمَیَّلَا(1)

314 وَذُو الرَّاءِ وَرْشٌ بَیْنَ بَیْنَ وَفی أَرَا

کَهُمْ وَذَوَاتِ الْیَا لَهُ الْخُلْفُ جُمِّلَا

315 وَلکِنْ رُءُوسُ الآیِ قَدْ قَلَّ فَتْحُهَا

لَهُ غَیْرَ مَاهَا فِیهِ فَاحْضُرْ مُکَمَّلَا(2)

ص: 139

316 وَکَیْفَ أَتَتْ فَعْلَی وَآخِرُ آیِ مَا

تَقَدَّمَ لِلبَصْرِیْ سِوَی رَاهُمَا اعْتَلَا

317 وَیَا وَیْلَتَی أَنَّی وَیَا حَسْرَتَی طَوَوْا

وعَنْ غَیْرِهِ قِسْهَا وَیَا أَسَفَی الْعُلَا(1)

318 وَکَیْفَ الثُّلاَثِیْ غَیْرَ زَاغَتْ بِمَاضِیٍ

أَمِلْ خَابَ خَافُوا طَابَ ضَاقَتْ فَتُجْمِلَا

319 وَحَاقَ وَزَاغُوا جَاءَ شَاءَ وَزَادَ فُزْ

وَجَاءَ ابْنُ ذَکْوَانٍ وَفِی شَاءَ مَیَّلَا

320 فَزَادَهُمُ الأُولَی وَفِی الْغَیْرِ خُلْفُهُ

وَقُلْ صُحْبَةٌ بَلْ رَانَ وَاصْحَبْ مُعَدَّلَا(2)

ص: 140

321 وَفِی أَلِفَاتٍ قَبْلَ رَا طَرَفٍ أَتَتْ

بِکَسْرٍ أَمِلْ تُدْعَی حَمِیداً وَتُقْبَلاَ

322 کَأَبْصَارِهِمْ وَالدَّارِ ثُمَّ الْحِمَارِ مَعْ

حِمَارِکَ وَالْکُفَّارِ وَاقْتَسْ لِتَنْضُلَا

323 وَمَعْ کَافِرِینَ الْکافِرِینَ بِیَائِهِ

وَهَارٍ رَوَی مُرْوٍ بِخُلْفٍ صَدٍ حَلَا

324 بَدَارِ وَجَبَّارِینَ وَالْجَارِ تَمَّمُوا

وَوَرْشٌ جَمِیعَ الْبَابِ کَانَ مُقَلِّلَا

325 وَهذَانِ عَنْهُ بِاخْتِلاَفٍ وَمَعَهُ فی الْ-

بَوَارِ وَفی الْقَهَّارِ حَمْزَةُ قَلَّلَا

326 وَإِضْجَاعُ ذِی رَاءَیْنِ حَجَّ رُوَاتُهُ

کَالأَبْرَارِ وَالتَّقْلِیلُ جادَلَ فَیْصَلَا(1)

ص: 141

327

وَإِضْجَاعُ أَنْصَارِی تَمِیمٌ وَسَارِعُوا

نُسَارِعُ وَالْبَارِی وَبَارِئِکُمْ تَلَا

328 وَآذَانِهِمْ طُغْیَانِهِمْ وَیُسَارِعُ-

ونَ آذَانِنَا عَنْهُ الْجَوَارِی تَمَثَّلَا

329 یُوَارِی أُوَارِی فِی العُقُودِ بِخُلْفِهِ

ضِعَافًا وَحَرْفَا النَّمْلِ آتِیکَ قُوَّلَا

330 بِخُلْفٍ ضَمَمْنَاهُ مَشَارِبُ لَامِعٌ

وَآنِیَةٍ فِی هَلْ أَتَاکَ لِأَعْدَلَا

331 وَفِی الْکَافِرُونَ عَابِدُونَ وَعَابِدٌ

وَخُلْفُهُمُ فی النَّاسِ فی الْجَرِّ حُصِّلَا

332 حِمَارِکَ وَالمِحْرَابِ إِکْرَاهِهِنَّ وَالْ-

حِمَارِ وَفی الإِکْرَامِ عِمْرَانَ مُثِّلَا

333 وَکُلٌّ بِخُلْفٍ لاِبْنِ ذَکْوَانَ غَیْرَ مَا

یُجَرُّ مِنَ الْمِحْرَابِ فَاعْلَمْ لِتَعْمَلَا(1)

ص: 142

334 وَلاَ یَمْنَعُ الإِسْکَانُ فِی الْوَقْفِ عَارِضًا

إِمَالَةَ مَا لِلکَسْرِ فِی الْوَصْلِ مُیِّلَا(1)

335 وَقَبْلَ سُکُونٍ قِفْ بِمَا فِی أُصُولِهِمْ

وَذُو الرَّاءِ فِیهِ الخُلْفُ فی الْوَصْلِ

یُجْتَلَا 336 کَمُوسَی الْهُدَی عِیسَی

ابْنَ مَرْیَمَ والْقُرَی اللَتِی مَعَ ذِکْرَی الدَّارِ فَافْهَمْ مُحَصِّلَا(2)

ص: 143

337 وَقَدْ فَخَّمُوا التَّنْوِینَ وَقْفاً وَرَقَّقُوا

­ وَتَفْخِیمُهُمْ فی النَّصْبِ أَجْمَعُ أَشْمُلاَ

338 مُسَمَّی وَمَوْلًی رَفْعُهُ مَعْ جَرِّهِ

وَمَنْصُوبُهُ غُزَّی وَتَتْرًا تَزَیَّلَا(1)

345 وَفَخَّمَهَا فی الأَعْجَمِیِّ وَفِی إِرَمْ

وَتَکْرِیرِهَا حَتَّی یُری مُتَعَدِّلَا(1)

346 وَتَفْخِیمُهُ ذِکْرًا وَسِتْرًا وَبَابَهُ

لَدی جِلَّةِ الأَصْحَابِ أَعْمَرُ أَرْحُلَا(2)

347 وَفی شَرَرٍ عَنْهُ یُرَقِّقُ کُلُّهُمْ

وَحَیْرَانَ بِالتَّفْخِیمِ بَعْضٌ تَقَبَّلَا(3)

348 وَفی الرَّاءِ عَنْ وَرْشٍ سِوَی مَا ذَکَرْتُهُ

مَذَاهِبُ شَذَّتْ فِی الأَدَاءِ تَوَقُّلَا(4)

349 وَلاَ بُدَّ مِنْ تَرْقِیِقِهاَ بَعْدَ کَسْرَةٍ

إِذَا سَکَنَتْ یاَ صَاحِ لِلسَّبْعَةِ المَلا(5)

ص: 146

350 وَمَا حَرْفُ الاِسْتِعْلاَءُ بَعْدُ فَرَاؤُهُ

لِکُلِّهِمُ التَّفْخِیمُ فِیهاَ تَذَلَّلَا

351 وَیَجْمَعُهاَ قِظْ خُصَّ ضَغْطٍ وَخُلْفُهُمْ

بِفِرْقٍ جَری بَیْنَ المَشَایِخِ سَلْسَلَا(1)

352 وَمَا بَعْدَ کَسْرٍ عَارِضٍ أَوْ مُفَصَّلٍ

فَفَخِّمْ فَهذاَ حُکْمُهُ مُتَبَذِّلاَ(2)

353 وَمَا بَعْدَهُ کَسْرٌ أَوِ الْیَا فَمَا لَهُمْ

بِتَرْقِیقِهِ نَصٌّ وَثِیقٌ فَیَمْثُلَا(3)

354 وَمَا لِقِیَاسٍ فِی الْقِرَاءة مَدْخَلٌ

فَدُونَکَ مَا فِیهِ الرِّضاَ مُتَکَفِّلَا(4)

355 وَتَرْقِیقُهاَ مَکْسُورَةً عِنْدَ وَصْلِهِمْ

وَتَفْخِیمُهاَ فی الْوَقْفِ أَجْمَعُ أَشْمُلَا

ص: 147

356 وَلکِنَّهَا فی وَقْفِهِمْ مَعَ غَیْرِهاَ

تُرَقَّقُ بَعْدَ الْکَسْرِ أَوْ مَا تَمَیَّلَا

357 أَوِ الْیَاء تَأْتِی بِالسُّکُونِ وَرَوْمُهُمْ

کَمَا وَصْلِهِمْ فَابْلُ الذَّکَاءَ مُصَقَّلَا(1)

361 وَفی طَالَ خُلْفٌ مَعْ فِصَالاً وَعِنْدَماَ

یُسَکَّنُ وَقْفاً وَالمُفَخَّمُ فُضِّلَا

362 وَحُکْمُ ذَوَاتِ الْیاَءِ مِنْهاَ کَهذِهِ

وَعِنْدَ رُءُوسِ الآیِ تَرْقِیقُهاَ اعْتَلَا(1)

363 وَکُلٌّ لَدَی اسْمِ اللهِ مِنْ بَعْدِ کَسْ-رَةٍ

یُرَقِّقُهَا حَتَّی یَرُوقَ مُرَتَّلَا

364 کَمَا فَخَّمُوهُ بَعْدَ فَتْحٍ وَضَمَّةٍ

فَتَمَّ نِظَامُ الشَّمْلِ وَصْلاً وَفَیْصَلَا(2)

368 وَرَوْمُکَ إِسْمَاعُ المُحَرَّکِ وَاقِفًا

بِصَوْتٍ خَفِیٍّ کُلَّ دَانٍ تَنَوَّلَا(1)

369 وَالاِشْمَامُ إِطْبَاقُ الشِّفَاهِ بُعَیْدَ مَا

یُسَکَّنُ لاَ صَوْتٌ هُنَاکَ فَیَصْحَلَا(2)

370 وَفِعْلُهُماَ فی الضَّمِّ وَالرَّفْعِ وَارِدٌ

وَرَوْمُکَ عِنْدَ الْکَسْرِ وَالْجَرِّ وُصِّلَا

371 وَلَمْ یَرَهُ فی الْفَتْحِ وَالنَّصْبِ قَارِئٌ

وَعِنْدَ إِمَامِ النَّحْوِ فی الْکُلِّ أُعْمِلَا(3)

372 وَمَا نُوِّعَ التَّحْرِیکُ إِلاَّ لِلاَزِمٍ

بِنَاءً وَإِعْرَاباً غَداَ مُتَنَقِّلَا(4)

ص: 150

373 وَفی هَاءِ تَأْنِیثٍ وَمِیمِ الْجَمِیعِ قُلْ

وَعَارِضِ شَکْلٍ لَمْ یَکُوناَ لِیَدْخُلَا(1)

374 وَفی الْهَاءِ لِلإِضْمَارِ قَوْمٌ أَبَوْهُمَا

وَمِنْ قَبْلِهِ ضَمٌّ أَوِ الْکَسْ-رُ مُثِّلَا

375 أَوُ امَّاهُمَا وَاوٌ وَیَاءٌ وَبَعْضُهُمْ

یُرَی لَهُمَا فِی کُلِّ حَالٍ مُحَلِّلَا(2)

ص: 151

380 وَقِفْ یَا أَبَهْ کُفْؤًا دَنَا وَکَأَیِّنِ الْ-

وُقُوفُ بِنُونٍ وَهْوَ بِالْیَاءِ حُصِّلَا(1)

381 وَمَالِ لَدَی الْفُرْقَانِ وَالْکَهْفِ وَالنِّسَا

وَسَالَ عَلَی مَا حَجَّ وَالْخُلْفُ رُتِّلَا(2)

382 وَیَا أَیُّهَا فَوْقَ الدُّخَانِ وَأَیُّهَا

لَدَی النُّورِ وَالرِّحْمنِ رَافَقْنَ حُمَّلاَ

383 وَفی الْهَا عَلَی الإِتْبَاعِ ضَمَّ ابْنُ عَامِرٍ

لَدَی الْوَصْلِ وَالْمَرْسُومِ فِیهِنَّ أَخْیَلَا(3)

ص: 153

384 وَقِفْ وَیْکَأَنَّهْ وَیْکَأَنَّ بِرَسْمِهِ

وَبِالْیَاءِ قِفْ رِفْقًا وَبِالْکَافِ حُلِّلَا(1)

385 وَأَیًّا بأَیًّا مَا شَفَا وَسِوَاهُمَا

بِمَا وَبِوَادِی النَمْلِ بِالْیَا سَناً تَلَا(2)

386 وَفِی مَهْ وَمِمَّهْ قِفْ وَعَمَّهْ لِمَهْ بِمَهْ

بِخُلْفٍ عَنِ الْبَزِّیِّ وَادْفَعْ مُجَهِّلَا(3)

ص: 154

392 ذَرُونِیَ وَادْعُونِیْ اذْکُرُونِیَ فَتْحُهاَ

دَوَاءٌ وَأَوْزِعْنِی مَعاً جَادَ هُطَّلَا(1)

393 لِیَبْلُوَنِی مَعْهُ سَبِیلِی لِنَافِعٍ

وَعَنْهُ وَلِلْبصْرِی ثَمَانٍ تُنُخِّلَا

394 بِیُوسُفَ إِنیِّ الأَوَّلاَنِ وَلِیْ بِها

وَضَیْفیِ وَیَسِّرْ لِیْ وَدُونِیْ تَمَثَّلَا

395 وَیَاءَانِ فی اجْعَلْ لِی وَأَرْبَعٌ إِذْ حَمَتْ

هُدَاهاَ وَلکِنِّی بِهاَ اثْناَنِ وُکِّلَا

396 وَتَحْتِی وَقُلْ فی هُودَ إِنِّی أَرَاکُمُو

وَقُلْ فَطَرَنْ فی هُودَ هَادِیِهِ أَوْصَلَا

397 وَیَحْزُنُنِیْ حِرْمِیُّهُمْ تَعِدَانِنِی

حَشَرْتَنِیَ أَعْمی تَأْمُرُونِیَ وَصَّلاَ

398 أَرَهْطِی سَمَا مَوْلیً وَمَالِی سَمَا لِویً

لَعَلِّی سَمَا کُفْؤًا مَعِی نَفْرُ الْعُلَا

399 عِمَادٌ وَتَحْتَ النَّمْلِ عِنْدِیَ حُسْنُهُ

إِلَی دُرِّهِ بِالْخُلْفِ وَافَقَ مُوهَلَا(2)

ص: 156

ص: 157

400 وثِنْتَانِ مَعْ خَمْسِینَ مَعْ کَسْرِ هَمْزَةٍ

بِفتْحٍ أُولِی حُکْمٍ سِوَی مَا تَعَزَّلَا

401 بَنَاتِیْ وَأَنْصَارِیْ عِبَادِیْ وَلَعْنَتِیْ

وَمَا بَعْدَهُ إِنْ شَاءَ بِالْفَتْحِ أُهْمِلَا

402 وَفِی إِخْوَتِیْ وَرْشٌ یَدِیْ عَنْ أُولِیْ حِمَی

وَفِی رُسُلِی أَصْلٌ کَسَا وَافِیَ الْمُلَا

403 وَأُمِّیْ وَأَجْرِیْ سُکِّنَا دِینُ صُحْبَةٍ

دُعَاءِیْ وَآباءِیْ لِکُوفٍ تَجَمَّلَا

404 وَحُزْنِیْ وَتَوْفِیقِیْ ظِلاَلٌ وَکُلُّهُمْ

یُصَدِّقْنِیَ أَنْظِرْنِیْ وَأَخَّرْتَنِی إِلَی

405 وَذُرِّیَّتِی یَدْعُونَنِیْ وَخِطَابُهُ

وَعَشْرٌ یَلِیهَا الْهَمْزُ بِالضَّمِّ مُشْکَلَا(1)

ص: 158

406 فَعَنْ نَافِعٍ فَافْتَحْ وَأَسْکِنْ لِکُلِّهِمْ

بِعَهْدِی وَآتُونِی لتَفْتَحَ مُقْفَلَا(1)

ص: 159

407 وَفِی اللاَّمِ لِلتَّعْرِیفِ أَرْبَعُ عَشْرَةٍ

فَإِسْکَانُهَا فَاشٍ وَعَهْدِیَ فِی عُلَا

408 وَقُلْ لِعِبَادِیْ کَانَ شَرْعاً وَفِی النِّدَا

حِمًی شَاعَ آیَاتِیْ کَمَا فَاحَ مَنْزِلَا

409 فَخَمْسَ عِبَادِی اعْدُدْ وَعَهْدِیْ أَرَادَنِیْ

وَرَبِّی الَّذِی آتَانِ آیاتِیَ الْحُلَا

410 وَأَهْلَکَنِیْ مِنْهَا وَفِی صَادَ مَسَّنِی

مَعَ الأَنَبِیَا رَبِّیْ فِی الاَعْرَافِ کَمَّلَا(1)

ص: 160

411 وَسَبْعٌ بِهَمْزِ الْوَصْلِ فَرْدًا وَفَتْحُهُمْ

أَخِیْ مَعَ إِنِّیْ حَقَّهُ لَیْتَنِیْ حَلَا

412 وَنَفْسِیْ سَمَا ذِکْرِیْ سَمَا قَوْمِیَ الرِّضَا

حَمِیدُ هُدیً بَعْدِیْ سَمَا صَفْوُهُ وِلاَ(1)

ص: 161

413 وَمَعْ غَیْرِ هَمْزٍ فِی ثَلاَثیِنَ خُلْفُهُمْ

وَمَحْیایَ جِیْ بالْخُلْفِ وَالْفَتْحُ خُوِّلَا

414 وَعَمَّ عُلاً وَجْهِیْ وَبَیْتِیْ بِنُوحِ عَنْ

لِویً وَسِوَاهُ عُدَّ أَصْلاً لِیُحْفَلَا

415 وَمَعْ شُرَکَاءِیْ مِنْ وَرَاءِیْ دَوَّنُوا

وَلِیْ دِینِ عَنْ هَادٍ بِخُلْفٍ لَهُ الْحُلَا

416 مَمَاتِیْ أَتَی أَرْضِیْ صِرَاطِیْ ابْنُ عَامِرٍ

وَفِی النَّمْلِ مَالِی دُمْ لِمَنْ رَاقَ نَوْفَلَا

417 وَلِیْ نَعْجَةٌ مَا کَانَ لِیْ اثْنَیْنِ مَعْ مَعِیْ

ثَمَانٍ عُلاً وَالظُّلَّةُ الثَّانِ عَنْ جِلَا

418 وَمَعْ تُوْمِنُوا لِی یُؤْمِنُوا بِیْ جَاوَیَا

عِبَادِیَ صِفْ وَالْحَذْفُ عَنْ شَاکِرٍ دَلَا

419 وَفَتْحُ وَلِیْ فِیهَا لِوَرْشٍ وَحَفْصِهِمْ

وَمَالِیَ فِی یَاسِیْنَ سَکِّنْ فَتَکْمُلَا(1)

ص: 162

ص: 163

427 وَفی الْفَجْرِ بِالْوَادِیْ دَناَ جَرَیَانُهُ

وَفی الْوَقْفِ بِالْوَجْهَیْنِ وَافَقَ قُنْبُلاَ

428 وَأَکْرَمَنِیْ مَعْهُ أَهَانَنِ إِذْ هَدَی

وَحَذْفُهُمَا لِلْمَازِنِیْ عُدَّ أَعْدَلَا

429 وَفی النَّمْلِ آتانِیْ وَیُفْتَحُ عَنْ أُوِلِیْ

حِمیً وَخِلافُ الْوَقْفِ بَیْنَ حُلاً عَلَا(1)

ص: 165

430 وَمَعْ کَالْجَوَابِ الْبَادِ حَقٌّ جَناَهُماَ

وَفی الْمُهْتَدِ الإِسْرَا وَتَحْتُ أَخُو حُلَا

431 وَفی اتَّبَعَنْ فِی آلِ عِمْرَانَ عَنْهُمَا

وَکِیدُونِ فِی الأَعْرَافَ حَجَّ لِیُحْمَلَا

432 بِخُلْفٍ وَتُؤْتُونِیْ بِیُوسُفَ حَقُّهُ

وَفی هُودَ تَسْأَلْنِیْ حَوَارِیْهِ جَمَّلَا

433 وَتُخْزُونِ فِیهاَ حَجَّ أَشْرَکْتُمُونِ قَدْ

هَدَانِ اتَّقُونِ یَا أُولِی اخْشَوْنِ مَعْ وَلَا

434 وَعَنْهُ وَخَافُونِ وَمَنْ یَتَّقِیْ زَکاَ

بِیُوسُفَ وَافَی کَالصَّحِیحَ مُعَلَّلَا(1)

ص: 166

435 وَفِی المُتَعَالِی دُرُّهُ وَالتَّلاًقِ وَالتْ-

تَنَادِ دَرَا بَاغِیهِ بِالْخُلْفِ جُهِّلَا

436 وَمَعْ دَعْوَةَ الدَّاعِ دَعَانِی حَلاَ جَنا

وَلَیْسَا لِقَالُونٍ عَنِ الْغُرِّ سُبَّلَا(1)

437 نَذِیرِیْ لِوَرْشٍ ثُمَّ تُرْدِینِ تَرْجُمُو

نِ فَاعْتَزِلُونِ سِتَّةٌ نُذُرِی جَلَا

ص: 167

438 وَعِیدِیْ ثَلاَثٌ یُنْقِذُونِ یُکَذِّبُو

نِ قَالَ نَکِیرِیْ أَرْبَعٌ عَنْهُ وُصِّلَا(1)

439 فَبَشِّرْ عِبَادِی افْتَحْ وَقِفْ سَاکِناً یَدا

وَوَاتَّبِعُونِی حَجَّ فی الزُّخْرُفِ الْعَلَا(2)

440 وَفی الْکَهْفِ تَسْأَلْنِیْ عَنِ الْکُلِّ یَاؤُهُ

عَلَی رَسْمِهِ وَالْحَذْفُ بِالْخُلْفِ مُثِّلَا(3)

441 وَفی نَرْتَعِیْ خُلْفٌ زَکاَ وَجَمِیعُهُمْ

بِالإِثْبَاتِ تَحْتَ النَّمْلِ یَهْدِیَنِی تَلَا(4)

ص: 168

442 فَهذِی أُصُولُ الْقَوْمِ حَالَ اطِّرَادِهاَ

أَجَابَتْ بِعَوْنِ اللهِ فَانْتَظَمَتْ حُلَا

443 وَإِنِّی لأَرْجُوهُ لِنَظْمِ حُرُوفِهِمْ

نَفَائِسَ أَعْلاَقٍ تُنَفِّسُ عُطَّلاَ

444 سَأَمِضی عَلَی شَرْطِی وَبِاللهِ أَکْتَفِی

وَماَ خَابَ ذُو جِدٍّ إِذَا هُوَ حَسْبَلَا(1)

447 وَقِیْلَ وَغِیْضَ ثُمَّ جِیءَ یُشِمُّهَا

لَدَی کَسْرِهَا ضَمَّا رِجَالٌ لِتَکْمُلَا

448 وَحِیلَ بِإِشْمَامٍ وَسِیقَ کَمَا رَسَا

وَسِیءَ وَسِیئَتْ کَانَ رَاوِیهِ أَنْبَلَا(1)

449 وَهَا هُوَ بَعْدَ الْوَاوِ وَالْفَا وَلاَمِهَا

وَهَا هِیَ أَسْکِنْ رَاضِیاً بَارِداً حَلَا

450 وَثُمَّ هْوَ رِفْقًا بَانَ وَالضَّمُّ غَیْرُهُمُ

وَکَسْرٌ وَعَنْ کُلٍّ یُمِلَّ هُوَ انْجَلَا(2)

ص: 170

451 وَفِی فَأَزَلَّ اللاَّمَ خَفِّفْ لِحَمْزَةٍ

وَزِدْ أَلِفًا مِنْ قَبْلِهِ فَتُکَمِّلَا(1)

452 وَآدَمَ فَارْفَعْ نَاصِباً کَلِمَاتِهِ

بِکَسْرٍ وَلِلْمَکِّیِّ عَکْسٌ تَحَوَّلَا(2)

453 وَیُقْبَلُ الاُولی أَنَّثُوا دُونَ حَاجِزٍ

وَعَدْنَا جَمِیعاً دُونَ مَا أَلِفَ حَلَا(3)

454 وَإِسْکَانُ بَارِئْکُمْ وَیَأْمُرُکُمْ لَهُ

وَیَأْمُرُهُمْ أَیْضاً وَتَأْمُرُهُمْ تَلَا

455 وَیَنْصُرُکُمْ أَیْضاً وَیُشْعِرُکُمْ وَکَمْ

جَلِیلٍ عَنِ الْدُّورِیِّ مُخْتَلِساً جَلَا(4)

ص: 171

456 وَفِیهَا وَفِی الأَعْرَافِ نَغْفِرْ بِنُونِهِ

وَلاَ ضَمَّ وَاکْسِرْ فَاءَهُ حِینَ ظَلَّلَا

457 وَذَکِّرْ هُنَا أَصْلاً وَلِلشَّامِ أَنَّثُوا

وَعَنْ نَافِعٍ مَعْهُ فی الاَعْرَافِ وُصِّلَا(1)

458 وَجَمْعاً وَفَرْداً فِی النَّبِیءِ وَفی النُّبُو

ءَةِ الْهَمْزَ کُلٌّ غَیْرَ نَافِعٍ ابْدَلاَ

459 وَقَالُونُ فِی الأَحْزَابِ فِی لِلنَّبیِّ مَعْ

بُیُوتَ النَّبیِّ الْیَاءَ شَدَّدَ مُبْدِلَا(2)

460 وَفی الصَّابِئِینَ الْهَمْزُ وَالصَّابِئُونَ خُذْ

وَهُزْؤاً وَکُفْؤاً فی السَّوَاکِنِ فُصِّلَا

461 وَضُمَّ لِبَاقِیهِمْ وَحَمْزَةُ وَقْفُهُ

بِوَاوٍ وَحَفْصٌ وَاقِفاً ثُمَّ مُوصِلَا(3)

ص: 172

462 وَبِالْغَیْبِ عَمَّا تَعْمَلُونَ هُنَا دَنَا

وَغَیْبُکَ فی الثَّانِی ِإلَی صَفْوَهِ دَلَا(1)

463 خَطِیئَتُهُ التَّوْحِیدُ عَنْ غَیْرِ نَافِعٍ

وَلاَ یَعْبُدُونَ الْغَیْبُ شَایَعَ دُخْلُلَا(2)

464 وَقُلْ حَسَناً شُکْراً وَحُسْناً بِضَمِّهِ

وَسَاکِنِهِ الْبَاقُونَ وَاحْسِنْ مُقَوِّلَا(3)

465 وَتَظَّاهَرُونَ الظَّاءُ خُفِّفَ ثَابِتاً

وَعَنْهُمْ لَدَی التَّحْرِیمِ أَیْضاً تَحَلَّلَا(4)

ص: 173

466 وَحَمْزَةُ أَسْرَی فِی أُسَارَی وَضَمُّهُمْ

تُفَادُوهُمُو وَالْمَدُّ إِذْ رَاقَ نُفِّلَا(1)

467 وَحَیْثُ أَتَاکَ الْقُدْسُ إِسْکَانُ دَالِهِ

دَوَاءٌ وَلِلْبَاقِینَ بِالضَّمِّ أُرْسِلَا(2)

468 وَیُنْزِلُ خَفِّفْهُ وَتُنْزِلُ مِثْلُهُ

وَنُنْزِلُ حَقٌّ وَهْوَ فی الْحِجْرِ ثُقِّلَا

469 وَخُفِّفَ لِلْبَصْرِیْ بِسُبْحَانَ وَالَّذِی

فی الاَنْعَامِ لِلْمَکِّیْ عَلَی أَنْ یُنَزِّلَا

470 وَمُنْزِلُهَا التَّخْفِیفُ حَقٌّ شِفَاؤُهُ

وَخُفِّفَ عَنْهُمْ یُنْزِلُ الْغَیْثَ مُسْجَلَا(3)

ص: 174

471 وَجِبْرِیلَ فَتْحُ الْجِیمِ وَالرَّا وَبَعْدَهَا

وَعَی هَمْزَةً مَکْسُورَةً صُحْبَةٌ وِلَا

472 بِحَیْثُ أَتَی وَالْیَاءَ یَحْذِفُ شُعْبَةٌ

وَمَکِیُّهُمْ فی الْجِیمِ بالْفَتْحِ وُکِّلَا(1)

473 وَدَعْ یَاءَ مِیکَائِیلَ وَالْهَمْزَ قَبْلَهُ

عَلَی حُجَّةٍ وَالْیَاءُ یُحْذَفُ أَجْمَلَا(2)

474 وَلکِنْ خَفَیفٌ وَالشَّیَاطِینُ رَفْعُهُ

کَمَا شَرَطُوا وَالْعَکْسُ نَحْوٌ سَمَا الْعُلاَ(3)

ص: 175

475 وَنَنْسَخْ بِهِ ضَمٌّ وَکَسْرٌ کَفَی وَنُنْسِهَا

مِثْلُهُ مِنْ غَیْرِ هَمْزٍ ذَکَتْ إِلَی(1)

476 عَلِیمٌ وَقَالُوا الْوَاوُ اْلاُولَی سُقُوطُهَا

وَکُنْ فَیَکُونُ النَّصْبُ فی الرَّفْعِ کُفِّلَا

477 وَفی آلِ عِمْرَانٍ فی الاُولَی وَمَرْیَمٍ

وَفِی الطَّوْلِ عَنْهُ وَهْوَ بِاللَّفْظِ أُعْمِلَا

478 وَفی النَّحْلِ مَعْ یس بِالْعَطْفِ نَصْبُهُ

کَفَی رَاوِیاً وَانْقَادَ مَعْنَاهُ یَعْمَلَا(2)

479 وَتُسْأَلُ ضَمُّوا التَّاءَ وَالَّلامَ حَرَّکُوا

بِرَفْعٍ خُلُوداً وَهْوَ مِنْ بَعْدِ نَفْیِ لَا(3)

ص: 176

480 وَفیهاَ وَفی نَصِّ النِّساَءِ ثَلاَثَةٌ

أَوَاخِرُ إَبْرَاهَامَ لَاَحَ وَجَمَّلَا

481 وَمَعْ آخِرِ الأَنْعَامِ حَرْفَا بَرَاءَةٍ

أَخِیراً وَتَحْتَ الرَّعْدِ حَرْفٌ تَنَزَّلَا

482 وَفی مَرْیَمٍ وَالنَّحْلِ خَمْسَةُ أَحْرُفٍ

وَآخِرُ مَا فِی الْعَنْکَبُوتِ مُنَزَّلَا

483 وَفی النَّجْمَ وَالشُّورَی وَفی الذَّارِیَاتِ

وَالْحَدِیدِ وَیَرْوِی فی امْتِحَانِهِ الاَوَّلَا

484 وَوَجْهَانِ فِیهِ لاِبْنِ ذَکْوَانَ هَهُنَا

وَوَاتَّخِذُوا بِالْفَتْحِ عَمَّ وَأَوْغَلَا(1)

ص: 177

485 وَأَرْنَا وَأَرْنِیْ سَاکِنَا الْکَسْرِ دُمْ

یَداً وَفی فُصِّلَتْ یُرْوِی صَفاً دَرِّهِ کُلَا

486 وَأَخْفَاهُمَا طَلْقٌ وَخِفُّ ابْنِ عَامِرٍ

فَأُمْتِعُهُ أَوْصَی بِوَصَّی کَمَا اعْتَلَا(1)

487 وَفی أَمْ یَقُولُونَ الْخِطَابُ کَمَا عَلاَ

شَفَا وَرَءُوفٌ قَصْرُ صُحْبَتِهِ حَلَا(2)

488 وَخَاطَبَ عَمَّا یَعْمَلُونَ کَمَا شَفَا

وَلاَمُ مُوَلِّیْهَا عَلَی الْفَتْحِ کُمِّلَا(3)

ص: 178

489 وَفی یَعْمَلُونَ الْغَیْبُ حَلَّ وَسَاکِنٌ

بِحَرْفَیْهِ یَطَّوَّعْ وَفی الطَّاءِ ثُقِّلاَ

490 وَفی التَّاءِ یَاءٌ شَاعَ وَالرِّیحَ وَحَّدَا

وَفی الکَهْفِ مَعْهَا وَالشَّرِیعَةِ وَصَّلَا

491 وَفی النَّمْلِ وَاْلأَعْرَافِ وَالرُّومِ ثَانِیاً

وَفَاطِرِ دُمْ شُکْراً وَفی الْحِجْرِ فُصِّلَا

492 وَفی سُورَةِ الشُّورَی وَمِنْ تَحْتِ رَعْدِهِ

خُصُوصٌ وَفی الْفُرْقَانِ زَاکِیهِ هَلَّلَا(1)

ص: 179

493 وَأَیُّ خِطَابٍ بَعْدُ عَمَّ وَلَوْ تَرَی

وَفی إِذْ یَرَوْنَ الْیَاءُ بِالضَّمِّ کُلِّلَا(1)

494 وَحَیْثُ أَتَی خُطُوَاتٌ الطَّاءُ سَاکِنٌ

وَقُلْ ضَمُّهُ عَنْ زَاهِدً کَیْفَ رَتَّلَا(2)

495 وَضَمُّکَ أَولَی السَّاکِنَیْنِ لِثَالِثٍ

یُضَمُّ لُزُوماً کَسْرُهُ فِی نَدٍ حَلَا

496 قُلِ ادْعُوا أَوِ انْقُصْ قَالَتِ اخْرُجْ أَنِ

اعْبُدُوا وَمَحْظُوراً انْظُرْ مَعْ قَدِ اسْتُهْزِئَ اعْتَلَا

497 سِوی أَوْ وَقُلْ لاِبْنِ الْعَلاَ وَبِکَسْرِهِ

لِتَنْوِیِنهِ قالَ ابْنُ ذَکْوَانَ مُقْوِلَا

498 بِخُلْفٍ لَهُ فِی رَحْمَةٍ وَخَبِیثَةٍ

وَرَفْعُکَ لَیْسَ الْبِرُّ یُنْصَبُ فِی عُلَا(3)

ص: 180

499 وَلکِنْ خَفِیفٌ وَارْفَعِ اْلبِرَّ عَمَّ فِی-

هِماَ وَمُوَصٍّ ثِقْلُهُ صَحَّ شُلْشُلَا(1)

ص: 181

500 وَفِدْیَةُ نَوِّنْ وَارْفَعِ الْخَفْضَ بَعْدُ فِی

طَعَامٍ لَدی غُصْنِ دَنَا وَتَذَلَّلَا

501 مَسَاکِینَ مَجْمُوعاً وَلَیْسَ مُنَوَّناً

وَیُفْتَحُ مِنْهُ النُّونُ عَمَّ وَأَبْجَلَا(1)

502 وَنَقْلُ قُرَانٍ وَالْقُرَانِ دَوَاؤُنَا

وَفِی تُکْمِلُوا قُلْ شُعْبَةُ الْمِیمَ ثَقَّلَا(2)

503 وَکَسْرُ بُیُوتٍ وَالْبُیُوتَ یُضَمُّ عَنْ

حِمَی جِلَّةٍ وَجْهاً عَلَی الأَصْلِ أَقْبَلَا(3)

504 وَلاَ تَقْتُلُوهُمْ بَعْدَهُ یَقْتُلُوکُمُو

فَإِنْ قَتَلُوکُمْ قَصْرُهاَ شَاعَ وَانْجَلَا(4)

ص: 182

505 وَبِالرَّفْعِ نَوِّنْهُ فَلاَ رَفَثٌ وَلاَ

فُسُوقٌ وَلاَ حَقًّا وَزَانَ مُحَمَّلاَ(1)

506 وَفَتْحُک سِینَ السِّلْمِ أَصْلُ رِضًی دَنَا

وَحَتَّی یَقُولَ الرَّفْعُ فِی اللاَّمِ أُوِّلَا(2)

507 وَفی التَّاء فَاضْمُمْ وَافْتَحِ الْجِیمَ تَرْجِعُ

الْأُمُورُ سَمَا نَصَّا وَحَیْثُ تَنَزَّلَا(3)

508 وَإِثْمٌ کَبِیرٌ شَاعَ بِالثَّا مُثَلَّثًا

وَغَیْرُهُمَا بِالَبَاءِ نُقْطَةٌ اسْفَلَا(4)

509 قُلِ الْعَفْوَ لِلْبَصْرِیِّ رَفْعٌ وَبَعْدَهُ

لأَعْنَتْکُمْ بِالْخُلْفِ أَحْمَدُ سَهَّلَا(5)

510 وَیَطْهُرْنَ فِی الطَّاءِ السُّکُونُ وَهَاؤُهُ

یُضَمُّ وَخَفَّا إِذْ سَمَا کَیْفَ عُوِّلَا(6)

ص: 183

511 وَضَمُّ یَخَافاَ فَازَ وَالْکُلُّ أَدْغَمُوا

تُضَارِرْ وَضَمَّ الرَّاءَ حَقٌّ وَذُو جَلَا(1)

512 وَقَصْرُ أَتَیْتُمْ مِنْ رِباً وَأَتَیْتمُو

هُنَا دَارَ وَجْهاً لَیْسَ إِلاَ مُبَجَّلَا(2)

513 مَعاً قَدْرُ حَرِّکْ مِنْ صَحَابٍ وَحَیْثُ جَا

یُضَمُّ تَمَسُّوهُنَّ وَامْدُدْهُ شُلْشُلَا(3)

514 وَصِیَّةً ارْفَعْ صَفْوُ حِرْمِیِّهِ رِضیً

وَیَبْصُطُ عَنْهُمْ غَیْرَ قُنْبُلِ اعْتَلَا

515 وَبِالسِّینِ بَاقِیِهِمْ وَفی الْخَلْقِ بَصْطَةً

وَقُلْ فِیهِماَ الوَجْهَانِ قَوْلاَ مُوَصَّلَا(4)

ص: 184

516 یُضَاعِفَهُ ارْفَعْ فِی الْحَدِیدِ وَهَهُنَا

سَماَ شُکْرُهُ وَالْعَیْنُ فی الْکُلِّ ثُقِّلَا

517 کَماَ دَارَ وَاقْصُرْ مَعْ مُضَعَّفَةٍ وَقُلْ

عَسَیْتُمْ بِکَسْرِ السِّینِ حَیْثُ أَتی انْجَلَا(1)

518 دِفَاعُ بِهاَ وَالْحَجِّ فَتْحٌ وَسَاکِنٌ

وَقَصْرٌ خُصُوصًا غَرْفَةً ضَمَّ ذُو وِلاِ(2)

ص: 185

519 وَلاَ بَیْعَ نَوِّنْهُ وَلاَ خُلَّةٌ وَلاَ

شَفَاعَةَ وَارْفَعْهُنَّ ذَا أُسْوَةٍ تَلَا

520 وَلاَ لَغْوَ لاَ تَأْثِیمَ لاَ بَیْعَ مَعْ وَلاَ

خِلاَلَ بِإِبْرَاهِیمَ وَالطُّورِ وُصِّلاَ(1)

521 وَمَدُّ أَناَ فی الْوَصْلَ مَعْ ضَمِّ هَمْزَةٍ

وَفَتْحٍ أَتَی وَالْخُلْفُ فی الْکَسْرِ بُجِّلَا(2)

522 وَنُنْشِزُهَا ذَاکٍ وَبِالرَّاءِ غَیْرُهُمْ

وَصِلْ یَتَسَنَّهْ دُونَ هَاءٍ شَمَرْدَلَا(3)

ص: 186

523 وَبِالْوَصْلِ قَالَ اعْلَمْ مَعَ الْجَزْمِ شَافِعٌ

فَصُرْهُنَّ ضَمُّ الصَّادِ بِالْکَسْرِ فُصِّلَا(1)

524 وَجُزْءاً وَجُزْءٌ ضَمَّ الاِسْکَانَ صِفْ وَحَیْ-

ثُماَ أُکْلُهَا ذِکْراً وَفی الْغَیْرِ ذُو حُلَا(2)

525 وَفی رُبْوَةٍ فِی الْمُؤْمِنِینِ وَههُناَ

عَلَی فَتْحِ ضَمِّ الراءِ نَبَّهْتُ کُفَّلَا(3)

526 وَفی الْوَصْلِ لِلْبَزِّیِّ شَدِّدْ تَیَمَّمُوا

وَتَاءَ تَوَفَّی فِی النِّسَا عَنْهُ مُجْمِلَا

527 وَفی آلِ عِمْرَانٍ لَهُ لاَ تَفَرَّقُوا

وَالاَنْعَامُ فِیهاَ فَتَفَرَّقَ مُثِّلَا

528 وَعِنْدَ الْعُقُودِ التَّاءُ فِی لاَ تَعَاَوَنُوا

وَیَرْوِی ثَلاَثاَ فِی تَلَقَّفُ مُثَّلَا

ص: 187

529 تَنَزَّلُ عَنْهُ أَرْبَعٌ وَتَنَاصَرُو

نَ نَارًا تَلَظَّی إِذْ تَلَقَّوْنَ ثُقِّلَا

530 تَکَلَّمُ مَعْ حَرْفَیْ تَوَلَّوْا بِهُودِهاَ

وَفی نُورِهَا وَالإِمْتِحاَنِ وَبَعْدَلَا

531 فِی الاَنْفَالِ أَیْضًا ثُمَّ فِیهَا تَنَازَعُوا

تَبَرَّجْنَ فی الأَحْزَابِ مَعْ أَنْ تَبَدَّلَا

532 وَفی التَّوْبَةِ الْغَرَّاءِ قُلْ هَلْ تَرَبَّصُو

نَ عَنْهُ وَجَمْعُ السَّاکِنَیْنِ هُنَا انْجَلَی

533 تَمَیَّزُ یَرْوِی ثُمَّ حَرْفَ تَخَیَّرُو

نَ عَنْهُ تَلَهَّی قَبْلَهُ الْهَاءَ وَصَّلَا

534 وَفی الْحُجُراتِ التَّاءُ فِی لِتَعَارَفُوا

وَبَعْدَ وَلاَ حَرْفَانِ مِنْ قَبْلِهِ جَلَا

535 وَکُنْتُمْ تَمَنَّوْنَ الَّذِی مَعْ تَفَکَّهُو

نَ عَنْهُ عَلَی وَجْهَیْنِ فَافْهَمْ مُحَصِّلاَ(1)

ص: 188

536 نِعِمَّا مَعاً فی النُّونِ فَتْحٌ کَمَا شَفَا

وَإِخْفَاءُ کَسْرِ الْعَیْنِ صِیغَ بِهِ حُلَا(1)

537 وَیَا وَنُکَفِّرْ عَنْ کِرَامٍ وَجَزْمُهُ

أَتَی شَافِیًا وَالْغَیْرُ بِالرَّفْعِ وُکِّلَا(2)

538 وَیَحْسَبُ کَسْرُ السِّینِ مُسْتَقبِلاً سَمَا

رِضَاهُ وَلَمْ یَلْزَمْ قِیَاساً مُؤَصَّلَا(3)

ص: 189

539 وَقُلْ فَأْذَنُوا بِالْمَدِّ وَاکْسِرْ فَتیً

صَفَا وَمَیْسَرَةٍ بِالضَّمِّ فی السِّینِ أُصِّلَا(1)

540 وَتَصَّدَّقُوا خِفٌّ نَمَا تُرْجَعُونَ قُلْ

بِضَمٍّ وَفَتْحٍ عَنْ سِوَی وَلَدِ الْعَلَا(2)

541 وَفی أَنْ تَضِلَّ الْکَسْرُ فَازَ وَخَفَّفُوا

فَتُذْکِرَ حَقًّا وَارْفَعِ الرَّا فَتَعْدِلَا(3)

542 تِجَارَةٌ انْصِبْ رَفْعَهُ فِی النِّسَا ثَوَی

وَحَاضِرةٌ مَعْهَا هُنَا عَاصِمٌ تَلَا(4)

543 وَحَقٌّ رِهَانٍ ضَمُّ کَسْرٍ وَفَتْحَةٍ

وَقَصْرٌ وَیَغْفِرْ مَعْ یُعَذِّبْ سَمَا الْعُلَا

544 شَذَا الْجَزْمِ وَالتَّوْحِیدُ فِی وَکِتَابِهِ

شَرِیفٌ وَفی التَّحْرِیمِ جَمْعُ حِمیً عَلَا(5)

ص: 190

545 وَبَیْتِیْ وَعَهْدِیْ فَاذُکُرُونِی مُضَافُهَا

وَرَبِّی وَبِیْ مِنِّیْ وَإِنِّیِ مَعاً حُلَا(1)

548 وَرِضْوَانٌ اضْمُمْ غَیْرَ ثَانِی الْعُقُودِ کَسْ-

-رَهُ صَحَّ إِنَّ الدِّینَ بِالْفَتْحِ رُفِّلَا(1)

549 وَفی یُقْتلُونَ الثَّانِ قَالَ یُقَاتِلُو

نَ حَمْزَةُ وَهْوَ الْحَبْرُ سَادَ مُقَتَّلَا(2)

550 وَفی بَلَدٍ مَیْتٍ مَعَ المَیْتِ خَفَّفُوا

صَفَا نَفَرًا وَالمَیْتَةُ الْخِفُّ خُوِّلاَ

551 وَمَیْتًا لَدَی الأَنْعَامِ وَالْحُجُرَاتِ خُذْ

وَمَا لَمْ یَمُتْ لِلْکلِّ جَاءَ مُثَقَّلَا(3)

ص: 192

552 وَکَفَّلَهاَ الْکُوفِیْ ثَقِیلاً وَسَکَّنُوا

وَضَعْتُ وَضَمُّوا سَاکِناً صَحَّ کُفَّلَا(1)

553 وَقُلْ زَکَرِیَّا دُونَ هَمْزِ جَمِیعِهِ

صِحَابٌ وَرَفْعٌ غَیْرُ شُعْبَةَ الاُوَّلَا(2)

554 وَذَکِّرْ فَنَادَاهُ وأَضْجِعْهُ شَاهِداً

وَمِنْ بَعْدُ أَنَّ اللهَ یُکْسَرُ فِی کِلَا(3)

555 مَعَ الْکَهْفِ وَالإِسْرَاءِ یَبْشُرُ کَمْ سَمَا

نَعَمْ ضُمَّ حَرِّکْ وَاکْسِرِ الضَّمَّ أَثْقَلَا

556 نعَمْ عَمَّ فِی الشُّورَی

وَفی التَّوْبَةِ اعْکِسُوا

لِحَمْزَةَ مَعْ کَافٍ مَعَ الْحِجْرِ أَوَّلَا(4)

ص: 193

557 نُعَلِّمُهُ بِالْیَاءِ نَصُّ أَئِمَّةٍ

وَبِالْکَسْرِ أَنِّیْ أَخْلُقُ اعْتَادَ أَفْصَلَا(1)

558 وَفِی طَائِراً طَیْراً بِهاَ وَعُقُودِهاَ

خُصُوصاً وَیَاءٌ فِی نُوَفِّیهِمُ عَلَا(2)

559 وَلاَ أَلِفٌ فِی هَا هَأَنْتُمْ زَکاَ جَناً

وَسَهِّلْ أَخاَ حَمْدٍ وَکَمْ مُبْدِلٍ جَلَا(3)

ص: 194

560 وَفی هَائِهِ التَّنْبِیهُ مِنْ ثَابِتٍ هُدیً

وَإِبْدَالُهُ مِنْ هَمْزَةٍ زَانَ جَمَّلَا

561 وَیَحْتَمِلُ الْوَجْهَیْنِ عَنْ غَیْرِهِمْ وَکَمْ

وَجِیهٍ بِهِ الْوَجْهَیْنِ لِلْکُلِّ حَمَّلَا

562 وَیَقْصُرُ فِی التنْبِیهِ ذُو الْقَصْرِ

مَذْهَباً وَذُو الْبَدَلِ الْوَجْهاَنِ عَنْهُ مُسَهِّلا(1)

563 وَضُمَّ وَحَرِّکْ تَعْلَمُونَ الْکِتَابَ مَعْ

مُشَدَّدَةٍ مِنْ بَعْدُ بِالْکَسْرِ ذُلِّلَا(2)

564 وَرَفْعُ وَلاَ یَأْمُرْکُمُو رُوحُهُ سَماَ

وَبِالتَّاءِ آتَیْناَ مَعَ الضَّمِّ خُوِّلَا

565 وَکَسْرُ لِماَ فِیهِ وَبِالْغَیْبِ تُرْجَعُو

نَ عَادَ وَفیِ تَبْغُونَ حَاکِیهِ عَوَّلاَ(3)

ص: 195

566 وَبِالْکَسْرِ حَجُّ الْبَیْتِ عَنْ شَاهِدٍ وَغَیْبُ

مَا تَفْعَلُوا لَنْ تُکْفَرُوهُ لَهُمْ تَلَا(1)

567 یَضِرْکُمْ بِکَسْرِ الضَّادِ مَعْ جَزْمِ رَائِهِ

سَماَ وَیَضُمُّ الْغَیْرُ وَالرَّاءَ ثَقَّلَا(2)

568 وَفِیماَ هُناَ قُلْ مُنْزِلِینَ وَمُنْزِلُو نَ

لِلْیَحْصَبِی فِی الْعَنْکَبُوتِ مُثَقِّلَا(3)

ص: 196

569 وَحَقُّ نَصِیرٍ کَسْرُ وَاوِ مُسَوِّمِینَ

قُلْ سَارِعُوا لاَ وَاوَ قَبْلُ کَماَ انْجَلَی(1)

570 وَقَرْحٌ بِضَمِّ الْقَافِ وَالْقَرْحُ صُحْبَةٌ

وَمَعْ مَدِّ کَائِنْ کَسْرُ هَمْزَتِهِ دَلَا

571 وَلاَ یَاءَ مَکْسُوراً وَقَاتَلَ بَعْدَهُ

یُمَدُّ وَفَتْحُ الضَّمِّ وَالْکَسْرِ ذُو وِلَا(2)

572 وَحُرِّکَ عَیْنُ الرُّعْبِ ضَمَّا کَمَا رَسَا

وَرُعْباً وَیَغْشَی أَنَّثُوا شَائِعاً تَلَا(3)

ص: 197

573 وَقُلْ کُلَّهُ للهِ بِالرَّفْعِ حَامِداً

بِمَا یَعْمَلُونَ الْغَیْبُ شَایَعَ دُخْلُلَا(1)

574 وَمِتُّمْ وَمِتْناَ مُتَّ فِی ضَمِّ کَسْرِهاَ

صَفَا نَفَرٌ وِرْداً وَحَفْصٌ هُناَ اجْتَلَا(2)

575 وَبِالْغَیْبِ عَنْهُ تَجْمَعُونَ وَضُمَّ فِی

یَغُلَّ وَفَتْحُ الضَّمِّ إِذْ شَاعَ کُفِّلَا(3)

576 بِمَا قُتِلُوا التَّشْدِیدُ لَبَّی وَبَعْدَهُ

وَفی الْحَجِّ لِلشَّامِیْ وَالآخِرُ کَمَّلَا

577 دَرَاکِ وَقَدْ قَالاَ فِی الاَنْعَامِ قَتَّلُوا

وَبِالْخُلْفِ غَیْباً یَحْسَبَنَّ لَهُ وَلَا(4)

ص: 198

578 وَأَنَّ اکْسِرُوا رِفْقاً وَیَحْزُنُ غَیْرَ اْلاَنْبِیَاءِ

بِضَمٍّ وَاکْسِرِ الضَّمَّ أَحْفَلَا(1)

579 وَخَاطَبَ حَرْفَا یَحْسِبَنَّ فَخُذْ وَقُلْ

بِمَا یَعْمَلُونَ الْغَیْبُ حَقٌّ وَذُو مَلَا(2)

580 یَمِیزَ مَعَ الأنْفَالِ فَاکْسِرْ سُکُونَهُ

وَشَدِّدْهُ بَعْدَ الْفَتْحِ وَالضَّمِّ شُلْشُلاَ(3)

ص: 199

581 سَنَکْتُبُ یَاءٌ ضُمَّ مَعْ فَتْحِ ضَمِّهِ

وَقَتْلَ ارْفَعُوا مَعْ یَا نَقُولُ فَیَکْمُلَا(1)

582 وَبِالزُّبُرِ الشَّامِیْ کَذَا رَسْمُهُمْ وَبِالْکِتَابِ هِشَامٌ وَاکْشِفِ

الرَّسْمَ مُجْمِلَا(2)

583 صَفَا حَقُّ غَیْبٍ یَکْتُمُونَ یُبَیِّنُنْنَ

لاَ تَحْسَبَنَّ الْغَیْبُ کَیْفَ سَمَا اعْتَلَا

584 وَحَقَّا بِضَمِّ الْبَا فَلاَ یَحْسِبُنَّهُمْ

وَغَیْبٍ وَفِیهِ الْعَطْفُ أَوْ جَاءَ مُبْدَلَا(3)

585 هُناَ قَاتَلُوا أَخِّرْ شِفَاءً وَبَعْدُ فِی

بَرَاءةَ أَخِّرْ یَقْتُلُونَ شَمَرْدَلَا(4)

ص: 200

586 وَیَاآتُها وَجْهِیْ وَإِنِّیْ کِلاَهُمَا

وَمِنِّیَ وَاجْعَلْ لِیْ وَأَنْصَاریَ الْمِلَا(1)

592 وَنُدْخِلْهُ نُونٌ مَعْ طَلاَقٍ وَفَوْقُ مَعْ

نُکَفِّرْ نُعَذِّبْ مَعْهُ فی الْفَتْحِ إِذْ کَلَا(1)

593 وَهذَانِ هاتَیْنِ الَّلذَانِ الَّلذَیْنِ قُلْ

یُشَدَّدُ لِلْمَکِّیْ فَذَانِکَ دُمْ حَلَا(2)

ص: 202

594 وَضَمَّ هُنَا کَرْهًا وَعِنْدَ بَرَاءةٍ

شِهَابٌ وَفی الأَحْقَافِ ثُبِّتَ مَعْقِلَا(1)

595 وَفی الْکُلِّ فَافْتَحْ یَا مُبَیِّنَةٍ دَنَا

صَحِیحًا وَکَسْرُ الْجَمْعِ کَمْ شَرَفًا عَلاَ(2)

596 وَفی مُحْصَنَاتٍ فاکْسِرِ الصَّادَ رَاوِیًا

وَفی المُحْصَنَاتِ اکْسِرْ لَهُ غَیْرَ أَوَّلَا(3)

597 وَضَمٌّ وَکَسْرٌ فِی أَحَلَّ صِحَابُهُ

وُجُوهٌ وَفِی أَحْصَنَّ عَنْ نَفَرِ الْعُلَا(4)

ص: 203