اثرآفرینان استرآباد و جرجان (استان گلستان)

مشخصات کتاب

سرشناسه : مقدم، محمدباقر، 1341 -

عنوان و نام پدیدآور : اثرآفرینان استرآباد و جرجان/ تحقیق و پژوهش محمدباقر مقدم؛ به اهتمام موسسه فرهنگی میرداماد.

مشخصات نشر : تهران: نهاد کتابخانه های عمومی کشور، موسسه انتشارات کتاب نشر، 1392.

مشخصات ظاهری : 1020 ص.؛ 22×29 س م.

شابک : 500000 ریال: 978-600-6941-15-8

وضعیت فهرست نویسی : فاپا

یادداشت : نمایه .

موضوع : مشاهیر -- ایران -- گلستان -- سرگذشتنامه

موضوع : مجتهدان و علما -- ایران -- گلستان -- سرگذشتنامه

موضوع : گرگان -- زندگی فرهنگی

موضوع : گرگان -- سرگذشتنامه

شناسه افزوده : موسسه فرهنگی میرداماد گرگان

شناسه افزوده : نهاد کتابخانه های عمومی کشور. موسسه انتشارات کتاب نشر

رده بندی کنگره : DSR2049 /ل55 م7 1392

رده بندی دیویی : 955/042

شماره کتابشناسی ملی : 3086396

ص:1

اشاره

بسم الله الرحمن الرحیم

ص:2

ص:3

اثر آفرینان

«استرآباد» و «جرجان»

(استان گلستان)

به اهتمام موسسه فرهنگی میرداماد

تحقیق و پژوهش: محمد باقر مقدم

کتاب نشر

1391

ص:4

اثر آفرینان استرآباد و جرجان ( استان گلستان)

به اهتمام موسسه فرهنگی میرداماد

تحقیق و پژوهش: محمد باقر مقدم

ویراستار: حسن عزیزی

انتشارات: کتاب نشر، دبیرخانه نهاد کتابخانه های عمومی جمهوری اسلامی ایران

چاپ اول/ سال 1391/ قطع رحلی/ 1020 صفحه

قیمت:

شابک:

کلیه حقوق این اثر متعلق به موسسه فرهنگی میرداماد می باشد

«گرگان، بلوار شهید مفتح، موسسه فرهنگی میرداماد»

3-4426191 – 0171

www.mirdamad.org

ص:5

مقدمه حضرت آیت الله نورمفیدی

بنیانگذار معزز موسسه فرهنگی میرداماد

بسم الله الرحمن الرحیم

اسلام همواره بر تعظیم و تجلیل از اندیشمندان و عالمان تاکید فراوان داشته و شریعت محمدی پرچم دار حرمت نهادن به علم، عالم و تکریم صاحبان اندیشه در بین تمام ادیان آسمانی و جوامع انسانی است.

کثیری از آیات قرآن کریم از جمله: «یَرْفَعِ اللهُ الَّذینَ امَنُوا مِنْکُمْ وَ الَّذینَ اُوتُوا العِلْمَ دَرَجاتٍ» (1) به وضوح بر این امر گواهی می دهند.

در روایات معصومین علیهم السلام نیز اکرام عالمان، جایگاه والایی دارد. پیامبر عظیم الشان اسلام میفرمایند: «اَکْرِمُوا الْعُلَماءَ فَاِنَّهُمْ وَرَثَهُ الْأَنْبِیاءِ فَمَنْ أَکْرَمَهُمْ فَقَدْ اَکْرَمَ اللهَ وَ رَسُولَهُ». (2)

بر این اساس همه ما در قبال علماء و بزرگان رسالتی بزرگ بر دوش داریم و باید به تاسی از پروردگار خویش و اولیاء او آنان را نکو بداریم و جایگاه و منزلت آنان را ارج بنهیم و همواره به یاد داشته باشیم که اینان ذخایری ارزشمند برای طی کردن مسیر آینده اند و هم چون کوهی استوار رهروران راه های صعب و پر پیچ و خم را پشتیبانی می کنند.

سرزمین تاریخی جرجان و استرآباد که آوازه ی بلندی در تاریخ ایران بالاخص پس از اسلام دارد، بخش اعظم شکوه و عظمت خویش را مرهون وجود با برکت عالمان و اندیشمندانی است که از این دیار برخاسته اند و هم چون ستارگانی فروزان به بشریت نور بخشیدند و انوار تابناک اندیشه آنان هنوز هم روشنی بخش محافل علمی امروز ماست. معرفی این بزرگان علاوه بر آن که وظیفه ای دینی و ملی است، می تواند بهترین مسیر الگو سازی برای جوانان و طالبان علم و دانش باشد تا با تکیه بر این گذشته غرور آمیز مسیر زندگی خویش را برای آینده ای


1- . سوره مجادله/ آیه 11 ترجمه: «.. خداوند، مؤمنان و عالمان را بر دیگران به درجاتی برتری داده است.»
2- . نهج الفصاحه، حدیث 450. ترجمه: «دانشمندان را گرامی دارید که آنها وارثان پیامبرانند و هر که آنان را احترام نماید، خدا و رسولش را احترام نموده است.»

ص:6

افتخار آفرین هموار کنند.

اینجانب همواره در این اندیشه بودم تا تاریخ، فرهنگ و بزرگان این دیار از غربت به در آمده و با احیاء نام و یاد آنان شکوه و عظمت این سرزمین که سهم بزرگی در گسترش اسلام به خصوص تشیع و همچنین بارور کردن شجره طیبیه علم و اندیشه داشته است، آشکارتر گردد و تاسیس موسسه فرهنگی میرداماد با همین هدف صورت گرفت، هر چند این موسسه مسیر ناپیموده ی طولانی در پیش رو دارد، اما بحمدالله گام های اساسی و خوبی برداشته و امیدوارم این حرکت ارزشمند هر روز گسترده تر و عمیق تر تداوم یابد.

مجموعه پیش رو که در راستای احیاء مواریث گرانقدر دیار استرآباد و جرجان (استان گلستان) توسط محقق گرامی حجت الاسلام محمد باقر مقدم و جمعی از پژوهشگران به رشته تحریر در آمده، به معرفی اثرآفرینان این دیار و آثار آنان پرداخته است.

یقیناً این اثر ارزشمند پایان راه نبوده و معلوم نیست توانسته باشد همه آفرینندگان آثار از این دیار را معرفی نماید اما در نوع خود کاری کم نظیر و بدیع است. مراجعه به منابع متنوع تاریخی، بیان شرح حال، معرفی تالیفات به تفکیک آثار چاپ شده و نسخ خطی به همراه مراکز نگهداری مخطوطات از جمله ویژگی های این اثر است.

جا دارد از مؤلف محترم و همه عزیزانی که برای تالیف و تدوین این اثر تلاش کرده اند تشکر وافر نموده و از خداوند متعال برای آنان توفیق روز افزون مسئلت نمایم.

والسلام علیکم و رحمة الله و برکاته

سید کاظم نورمفیدی

سی ام اردیبهشت ماه 1391شمسی

مطابق با 27 جمادی الثانی1433قمری

ص:7

سرآغاز

نگارنده آفریدگار خود را سپاس می گوید که توفیق نوشتن «اثرآفرینان استرآباد و جرجان» را فراهم ساخت و فرصت پایان بردن آن را عطا فرمود.

این کتاب، شرح احوال و آثار پدیدآوران استرآباد و جرجان، و شناسایی نسخه های خطی را به عهده دارد.

اهمیت شناختن و شناساندن دانش ها، کتاب ها و آثار علما و دانشمندان؛ برکسی پوشیده نیست. این کار یک تخصص میان رشته ای است که نیاز به دانستنی های گوناگون و پردامنه دارد.

پرواضح است که در پدیدآوردن اثری از سوی نخبگان هر رشته از علوم، آگاهی از پیشینه ی کار و تجربه ی پیشکسوتان و معاصران، ضرورتی انکارناپذیر است. به ویژه برای نویسنده ی امروزی که از امکانات فراوانی برای دستیابی بر اطلاعات برخوردار است. از این رو بسیاری از دانشمندان مسلمان در چهارده قرن گذشته، به این مهم پرداخته و کتاب های ارزشمندی در معرفی آثار علما و پژوهشگران به رشته ی تحریر درآورده اند. اما آنان به معنای واقعی کلمه، کتاب شناس بودند و تمام عمر بابرکت خود را صرف شناختن و شناساندن نویسندگان، دانشمندان، شاعران، کتاب ها و کتابخانه ها کردند. در این میان، هستند کسانی که سعی کرده اند با گردآوری مطالبی از چند کتاب، خود را در زمره ی چنین ستارگانی قرار دهند. اما کارشناسان و خبرگان این دانش و هنر می دانند که تفاوت کار از کجاست تا کجا؟

شاید سخن نگارنده در معرفی خود از دسته ی دوم، نوعی تظاهر به تواضع تصور شود. اما حقیقت این است که هرکس در این وادی، دستی از دور برآتش دارد، متوجه ژرفای این امر خطیر از یک سو، و گستره ی دانش کتاب شناسان بزرگ و بی نظیر از سوی دیگر هست. بنا براین توقع از خواننده ی گرامی این است که کتاب حاضر را تمرینی در راه تلمذ از آستان بزرگان دسته ی نخست به شمار آورند. باوجود این تلاش فراوانی شده است تا کاری جامع و مفید عرضه شود. هرچند ممکن است کاستی هایی در آن راه یابد.

جرجان، سرزمینی است کهن؛ با تاریخی پرفراز و نشیب. در متون باستانی، نام آن را ورکان و هیرکان نوشته اند. این شهر تا چند قرن به نام جرجان شناخته می شد. اما پس از ویرانی های ناشی از حمله ی مغولان و تیموریان، نام آن به استرآباد تغییر یافت.

ولایتِ پهناور جرجان، که منطبق با شهرهای گنبدکاووس و گرگان امروزی است، پیش از اسلام، شهری آباد و پرجمعیت بود. پس از ظهور دین مبین اسلام نیز، هم چنان از اهمیت و نقش موثری برخوردار است. نقش بزرگان و دانشمندان این شهر، در دوره صفویان، پررنگ تر شد. آنها در تحکیم پایه های دولت شیعی صفویان و رشد و توسعه ی دانش در تبریز، قزوین و اصفهان (پایتخت های صفویان)، سهم بسزایی داشتند.

ص:8

حضور آنان در حوزه ی علمیه ی نجف اشرف، هندوستان و مکه ی مکرمه نیز درخشنده و چشمگیر است. هم چنین در هر رشته از علوم و دانش ها، شخصیت برجسته ای از این سرزمین برخاسته است و کتاب بسیار ارزشمندی از خود برجای نهاده است که خواننده ی گرامی در متن این اثر، با آن کتاب ها آشنا خواهد شد.

به هر روی، کتاب حاضر عهده دار معرفی بیش از سیصد مدخل از دانشمندان استرآباد و جرجان تا پایان قرن 14 ه- .ق است. تعدادی از این مدخل ها ارجاعی و تعدادی برای رفع ابهام است.

1 ) معیار مدخل گزینی، انتساب حداقلی اشخاص به استرآباد و جرجان است. به عبارت روشن تر، هر کس که در این شهر متولد یا فوت شده، مدت زمانی در استرآباد و جرجان سکونت اختیار کرده و یا نیاکانش از مردم این شهر هستند، مشمول تعریف انتساب حداقلی می شود. به شرطی که حداقل یک اثر مکتوبِ منثور یا منظوم به او نسبت داده باشند.

2 ) منابع و مآخذ مورد استفاده برای این پژوهش، کلیه ی فهرست های نسخه های خطی کتابخانه های قابل دسترس ایران و جهان، کتاب شناسی ها، تذکره ها، کتاب های شرح حال، کتاب های رجالی، تاریخی، مقاله ها و نشریاتی است که اندک اطلاعاتی از مدخل های گزینش شده را در دسترس قرار دهند.

3 ) ترتیب کتاب براساس الفبای نام کوچک اشخاص است. بجز مواردی که ابهام یا شباهت اسمی وجود داشته باشد. یا نام مشهور، تخلص، کنیه و لقب شخص پیش و بیش از نام کوچکش شهرت پیدا کرده باشد. هم چنین کلمه ی سید، پیش از نام سادات ذکر شده است.

4 ) در صورتی که سال تولد و وفات شخصی، به طور قطع یا احتمالی به دست آید، ذیل نامش، به ترتیب: تولد، خط تیره، وفات ذکر شده است. در غیر این صورت قرن زندگانی آن شخص جایگزین می گردد. اما اگر در مواردی هیچ تشخیص زمانی امکان پذیر نشد، علامت سوال به کار رفته است.

5 ) ذیل شرح حال مختصر هر مدخل، کتاب ها و آثار آن شخص به ترتیب الفبای عنوان آنها (حتی المقدور) آورده شده است. سپس در صورتی که آگاهی از محتوای کتاب در دسترس باشد، گزارشی از آن ارایه و در پی آن، نسخه های خطی و چاپی آن آورده شده است. در پایان منابع مورد استفاده ذکر شده است.

نگارنده برخود لازم می داند که از موسس محترم موسسه ی فرهنگی میرداماد، آیت الله سید کاظم نورمفیدی و ریاست محترم آن، حجت الاسلام و المسلمین حاج سید مجتبی نورمفیدی کمال تشکر را به عمل آورد؛ زیرا گذشته از پیشنهاد تألیف این کتاب و حمایت های مالی، نشر آن را نیز به عهده گرفتند. هم چنین از همکاران محترمی که به صورت گروهی در فیش برداری و گردآوری اطلاعات این حقیر را یاری رساندند.

محمد باقر مقدم

ص:9

علایم و اختصارات

ح = حدود

ز = زنده

ع = عربی

ف = فارسی

ه-.ق. = هجری قمری

(ره) = رحمه الله

(س) = سلام الله علیها

(ص) = صلی الله علیه و آله

(ع) = علیه السلام

؟ = مجهول یا مردد

ص:10

ص:11

فهرست اشخاص

«آشفته ی استرآبادی»15

«آقا کوچک مشفق استرآبادی»15

«ابراهیم بن ابی نصر جرجانی»(زاهدجرجانی)17

«ابراهیم بن احمد استرآبادی»(مطرفی)17

«ابراهیم استرآبادی»18

«ابراهیم بن عباس صولی جرجانی»19

«ابراهیم بن محمدحسین (محمدحسن) جرجانی»20

«ابراهیم بن موسی سهمی جرجانی»21

«ابراهیم بن ولی الله گرگین استرآبادی»21

«ابن حسام استرآبادی»25

«ابوبکر بن زکی قونوی» (صدر قونوی)25

«ابوالحسن گرگانی»27

«سید امیر ابوالحسن استرآبادی مشهدی»27

«ابوسلیک گرگانی»28

«ابوعبدالله جرجانی»28

«سید ابوطالب استرآبادی»29

«منتجب الدین (نجیب الدین) ابوطالب استرآبادی»29

«ابوطالب گرگانی»30

«سید ابوطالب بن میرزا بیک فندرسکی»31

«ابوالفتح بن محمد میر مخدوم حسینی عربشاهی»37

«ابوالفتح میرمیران بن ابوالقاسم فندرسکی استرآبادی»47

«سید ابوالقاسم بن محمدعلی امیرلطیفی»48

«سید ابوالقاسم بن میرزا بزرگ میرفندرسکی»48

«سید میر ابوالقاسم بن باقر استرآبادی»58

«سید ابوالقاسم بن عبدالنبی حسینی ذهبی»(میرزاباباشیرزای)59

«ابوالقاسم جرجانی»72

«سید ابوالقاسم قاری استرآبادی»73

«سید ابوالمعالی بن بدر الدین حسن استرآبادی»73

«احمد استرآبادی»75

«سید احمد استرآبادی حایری قاری»76

«احمد استرآبادی متخلّص به نسیم»77

«احمد بن ابراهیم اسماعیلی جرجانی»77

«ابوالهیثم احمد بن حسن جرجانی»80

«احمد بن تاج الدین حسن بن سیف الدین استرآبادی»81

«ابویحیی احمد بن داوود جرجانی»83

«احمد بن سیف الدین استرآبادی»86

«ابومنصور احمد بن فضل نعیمی جرجانی»88

«احمد بن محمد بن احمد جرجانی»88

«احمد بن محمد ادریسی استرآبادی»90

«احمد بن محمد بن احمد جرجانی»90

«احمد بن محمد بن احمد بن طرخان کندی جرجانی»91

«سید احمدعلی بن محمدصادق حسینی استرآبادی»91

«سید اسحاق حسینی استرآبادی»(سیداسحاق حروفی)92

«سید اسحاق بن حسن کردکویی»95

«اسکندر بن دبیس جرجانی»95

«اسماعیل استرآبادی»96

«اسماعیل بن ابراهیم استرآبادی»(نجاتی)97

«اسماعیل بن احمد اسماعیلی جرجانی»97

«اسماعیل بن حسان جرجانی»98

«سید اسماعیل بن حسین جرجانی»(حکیم سیداسماعیل)98

«اسماعیل بن خداداد استرآبادی»109

«اسماعیل بن سعید شالنجی»109

«اسماعیل بن علی استرآبادی (ابن المثنی)»110

«اسماعیل بن محمدباقر اشرفی استرآبادی»111

«اشرف بن شریف جرجانی»112

«اصم استرآبادی»112

«الهی استرآبادی»112

«امیر آق ملک بن جمال الدین (امیر شاهی)»112

«امیریوسف استرآبادی»117

«امین استرآبادی»117

«امین الدین استرآبادی»117

«بدر الدین هلالی استرآبادی»119

«بیاضی استرآبادی»119

«بیکسی استرآبادی»120

«سیده بیگم جرجانی بنت ناصر»(شاه ملک)120

«تقی استرآبادی»122

«ابوالفتوح ثابت بن محمد جرجانی»122

«جعفر بن حسین استرآبادی (منجم)»125

«جلال الدین استرآبادی»125

«سید جمال الدین استرآبادی»127

«سید جمال الدین بن عبدالله حسینی جرجانی»130

«جواد بن محمدرضا شریعتمداری»132

«حالی استرآبادی»134

«حجابی بنت بدر الدین هلالی»134

«حسن بن احمد استرآبادی» (ابوعلی)135

«سید حسن استرآبادی»136

«سید حسن حزینی استرآبادی»137

«حسن بن حمویه استرابادی»138

«سید حسن حیرتی استرآبادی»138

«حسن سحابی استرآبادی»139

«حسن بن سیف الدین استرآبادی»142

«حسن بن غیاث الدین عبدالحمید استرآبادی»142

«حسن بن علی استرآبادی»144

«حسن بن محمد استرآبادی»151

«حسن بن محمد استرآبادی»151

ص:12

«سید حسن بن محمد استرآبادی (ابنشرفشاه)»154

«حسن بن محمد بن گرشاسپ استرآبادی»165

«حسن بن محمدعلی استرآبادی»166

«سید حسن (حسین) بن مرتضی حسینی استرآبادی»166

«حسن بن یوسف رسولی گرگانی»167

«حسین (حسن) خضر شاه استرآبادی»168

«عز الدین حسین استرآبادی»168

«حسین بن سعد (اسعد) مویدی دَهستانی»169

«عز الدین حسین بن شمس الدین استرآبادی»171

«ابوعلی حسین استرآبادی»171

«حسین بن احمد استرآبادی»171

«حسین بن اسماعیل جرجانی»)ابو عبدالله)172

«حسین بن حسن جرجانی»(ابوالمحاسن گازر)174

«ابوالمحاسن جرجانی»178

«حسین بن حسن جرجانی»(ابوعبدالله)178

«حسین بن علی حسینی استرآبادی»180

«حسین بن محمد جعفری جرجانی»181

«حسین بن محمد واعظ استرآبادی»(سلطان حسین واعظ)182

«سیدحسین بن محمدتقی حسینی استرآبادی»186

«حسین بن مسعود استرآبادی»187

«حسین بن موسی استرآبادی»187

«حمزه انزانی نوکندی استرآبادی»189

«حمزة بن محمد استرآبادی»190

«حمزة بن یوسف سهمی جرجانی»190

«خالص استرآبادی»194

«خضری استرآبادی»195

«دوست استرآبادی»196

«سید دوست محمد بن حبیب الله استرآبادی»196

«ابوالروح ربیع بن منصور گرگانی»197

«ربیع گرگانی»197

«رستم جرجانی»197

«رضا (محمدرضا) بن محمدصادق فاضل استرآبادی»199

«زیاد بن عمر جرجانی»(قمری جرجانی)202

«سید زین العابدین حسینی استرابادی»202

«زین العابدین بن ابوالفتح میرمیران حسینی استرآبادی»203

«زین العابدین جرجانی»204

«سید زین العابدین بن هاشم استرآبادی»204

«سید شریف کلیم استرآبادی»206

«صدر الدین بن عبدالحسیب»207

«صاعد بن علی جرجانی»207

«صدر الدین بن علی بن محمدشریف عربی استرآبادی»208

«ضامن استرآبادی»209

«سید ضیاء الدین بن محمد جرجانی»209

«طاهر محمد بن حسن استرآبادی»211

«طاهر بن محمد جرجانی»211

«طایری استرآبادی»212

«ظفر بن مهدی علوی استرآبادی»213

«میر ظهیر سماکی استرآبادی»213

«عاشور استرآبادی»215

«عباس سپهر استرآبادی»215

«سید عبدالحسین بن عبدالوهاب حسینی استرآبادی»216

«سید عبدالحی بن عبدالوهاب حسینی استرآبادی»216

«عبدالرحمن جرجانی»221

«عبدالرحمن بن محمد ادریسی استرآبادی»222

«عبدالرحیم بن محمد حسینی جرجانی»223

«عبدالرشید بن حسین استرآبادی»223

«عبدالعلی بن احمد گرگانی»224

«عبدالرفیع بن عبدالله فندرسکی استرآبادی»224

«عبدالعزیز بن اردشیر استرآبادی»225

«سید عزیزالله بن امام ویردی موسوی فندرسکی استرآبادی»226

«سید عبدالعظیم بن عباس استرآبادی»228

«عبدالقادر بن صدر الدین محمد استرآبادی»228

«عبدالقاهر بن عبدالرحمن جرجانی»229

«عبدالکریم بن محمدتقی گرگانی»239

«عبدالله بن عدی جرجانی»(ابن قطان)240

«عبدالله بن محمد جرجانی»242

«عبدالله بن محمد استرآبادی»243

«عبدالله بن مسیح تهرانی استرآبادی»243

«عبدالله بن یوسف جرجانی»245

«ابونعیم عبدالملک بن محمد جرجانی»245

«عبدالمومن بن صفی الدین جرجانی»247

«عبدالنبی بن علی استرآبادی»(ابن شریعتمدار)249

«عبدالوحید (عبدالواحد) بن نعمتالله استرآبادی»251

«عبدالوهاب بن ابراهیم زنجانی جرجانی»261

«عبدالوهاب بن حسین استرآبادی»269

«عبدالوهاب بن طاهر (علی) حسینی استرآبادی»269

«عبیدالله بن عبدالله استرآبادی»274

«عقیلی استرآبادی»276

«علی بن احمد جوهری گرگانی (جرجانی)»277

«علی بن حسن استرآبادی»(زین الدین)278

«علی بن حسین (ابن هندو)»279

«علی بن حسین استرآبادی (خواجه علی آزادی)»285

«علی بن حمزه جرجانی»285

«علی بن داوود خادم استرآبادی»286

«سید علی بن داوود حسینی جرجانی»(ضیاء الدین بن سدید الدین)288

«علی زردوز استرآبادی»297

«علی بن زین الدین انصاری استرآبادی»297

«علی بن عبدالعزیز جرجانی»298

«عماد الدین علی بن علی استرآبادی»(شریف قاری)301

«سید شرف الدین علی حسینی استرآبادی»312

ص:13

«سید شمس الدین علی حسینی جرجانی»314

«علی گرگانی»314

«علی بن محمد جرجانی»315

«علی بن محمد بن ابراهیم جرجانی»316

«علی بن محمد حسینی جرجانی»316

«علی بن محمد گرگانی»317

«علی بن محمد جرجانی»318

«علی بن محمدجعفر شریعتمدار استرآبادی»318

«علی بن محمد حسینی استرآبادی»(شرف الدین بن صدر الدین)342

«علی بن محمدحسین استرآبادی»342

«علی بن محمد زبحی جرجانی»343

«سید علی بن محمد جرجانی»(میر سید شریف جرجانی)343

«علی بن محمد فصیحی استرآبادی»428

«علی بن محمد بن محمدشریف عربی استرآبادی»430

«علی بن محمد مدنی گرگانی»430

«علی بن محمود استرآبادی»431

«عمار بن رجاء استرآبادی»431

«عیسی بن یحیی جرجانی»(ابوسهل مسیحی جرجانی)432

«عیوقی دهستانی (مجد الدین عیوق)»440

«فاطمه (بی بی فاطمه) بنت محمدباقر استرآبادی»(بی بی خانم)443

«فتح بن یزید جرجانی»444

«فخر الدین اسعد گرگانی»445

«فضل بن اسماعیل جرجانی»(تمیمی جرجانی)448

«فضل الله بن عبدالرحمن نعیمی استرآبادی»(فضل الله حروفی)449

«فضل الله بن محمدجعفر استرآبادی»458

«سید فضل الله بن محمد کیای حسینی استرآبادی»458

«میر فهمی استرآبادی»461

«قابوس بن وشمگیر»462

«کمال الدین بن حسن سحابی استرآبادی»465

«مجتبی مینوی»466

«محمد استرآبادی»478

«محمد استرآبادی»479

«محمد استرآبادی»479

«محمد استرآبادی»480

«محمد بزمی استرآبادی»481

«شمس الدین محمد جرجانی»482

«محمد جرجانی جهرمی»482

«محمد رضایی استرآبادی»482

«شمس الدین محمد عجیبی گرگانی»483

«سید جمال الدین محمد حسینی استرآبادی»484

«سلطان محمد صدقی استرآبادی»485

«محمد مروزی استرآبادی»486

«محمد نامی استرآبادی»487

«محمد نصرآبادی استرآبادی»488

«محمد بن ابراهیم استرآبادی»489

«محمد بن ابراهیم استرآبادی»490

«محمد بن ابوطالب استرآبادی»490

«محمد بن احمد جرجانی»497

«محمد بن احمد غطریفی جرجانی»498

«محمد بن احمد جرجانی»499

«محمد بن احمد جوهری جرجانی»499

«محمد بن احمد موسوی استرآبادی»500

«محمد بن اسماعیل لامعی گرگانی»500

«محمد بن جعفر خزاعی جرجانی»502

«محمد بن حسن استرآبادی»503

«محمد بن تاج الدین حسن استرآبادی»504

«محمد بن تاج الدین حسن اصفهانی»(فاضل هندی)505

«محمد بن حسن جرجانی»507

«محمد بن حسن ختن استرآبادی»507

«سید محمد بن حسن استرآبادی»(رضی)508

«محمد بن حسین جرجانی»514

«محمد بن حسین عطشی جرجانی»515

«سید محمد بن حسین سماکی استرآبادی»(فخر الدین سماکی)516

«محمد بن حسین عقیلی استرآبادی»524

«محمد بن حسین بدلیسی استرآبادی»525

«محمد بن زین العابدین استرآبادی»526

«محمد بن عبدالکریم انصاری استرآبادی»527

«محمد بن عبدالله هلالی استرآبادی»528

«محمد بن عبدالله اصفهانی جرجانی»(ابن مملک)537

«محمد بن عبدالله جرجانی»538

«محمد بن عبدالله کاتبی نیشابوری استرآبادی»538

«محمد بن عبدالنبی اخباری استرآبادی»545

«سید محمد بن علی بن ابراهیم حسینی استرآبادی»571

«محمد بن علی حائری جرجانی»577

«سید محمد بن علی جرجانی»585

«محمد بن علی حسینی جرجانی»590

«محمد بن علی جرجانی»591

«محمد بن علی عبدکی جرجانی»591

«محمد بن علی طوسی جرجانی»593

«محمد بن علی ضریر جرجانی»594

«محمد بن عمر (عمرو) جرجانی»595

«محمد بن قاسم استرآبادی»596

«محمد بن خواجگی گیلانی استرآبادی»599

«محمد بن قوچعلی استرآبادی»600

«محمد بن حاجی کامران استرآبادی»600

«سید محمد بن محمدباقر میرداماد استرآبادی»601

«محمد بن محمود گرگانی»601

«محمد بن مدک؟ استرآبادی»603

«محمد بن منصور زرین دست جرجانی»604

«سید محمد بن نصرالله استرآبادی»605

ص:14

«محمد بن نظام الدین استرآبادی»606

«محمد بن یحیی صولی جرجانی»(ابوبکر صولی شطرنجی)607

«محمد بن یحیی جرجانی»610

«محمدابراهیم بن محمدخلیل استرآبادی»611

«محمدابراهیم بن مهدی قلی ظهیرالدوله قاجار»612

«محمداسماعیل مهرعلی گرگانی»612

«محمدامین بن محمدشریف استرآبادی»613

«سید محمدباقر بن احمد موسوی حسینی طالبان استرآبادی»620

«محمدباقر محوی استرآبادی»621

«سیدمحمدباقربن محمدحسینی استرآبادی مشهوربه میرداماد»622

«محمدباقر بن محمدتقی استرآبادی»670

«محمدتقی استرآبادی»671

«محمدتقی بن اسماعیل استرآبادی»671

«محمدتقی خیال احمدآبادی»671

«سید محمدتقی بن حسن طهر حسینی استرآبادی»671

«سید محمدتقی بن عبدالوهاب مشهدی استرآبادی»675

«محمدتقی بن محمداسماعیل استرآبادی»677

«محمدجعفر بن سیف الدین شریعتمدار استرآبادی»678

«محمدجعفر بن محمدطاهر استرآبادی»719

«محمدجعفر بن یوسف شریعتمدار استرآبادی»719

«محمدحسن حائری استرآبادی شهرستانی»720

«سید محمدحسن بن علی حسینی حائری استرآبادی»720

«محمدحسن بن محمدجعفر شریعتمداری»721

«محمدحسن بن محمدعلی استرآبادی»726

«محمدحسین شمس العلماء گرگانی»727

«محمدحسین استرآبادی»728

«محمدحسین بن محمدزمان استرآبادی»728

«محمدحسین بن یحیی گرگانی گیلانی»729

«محمدرضا استرآبادی»729

«سید محمدرضا بن ابوالقاسم حسینی کمالی استرآبادی»730

«محمدرضا بن علی شریعتمداری استرآبادی»732

«محمدرضا بن محمدصادق استرآبادی»734

«محمدشفیع بن محمدصالح استرآبادی»734

«محمدشفیع بن محمدعلی استرآبادی»736

«محمدصادق حائری استرآبادی»739

«محمدصالح بن محمدتقی استرآبادی»740

محمدصالح بن محمدمومن استرآبادی743

«محمدصلاح بن بدر الدین محمد جرجانی»743

«محمدعلی فخرالوزرای استرآبادی»744

«محمدعلی گرگانی»745

«محمدعلی قسمتی استرآبادی»746

«محمدعلی بن احمد استرآبادی»746

«محمدعلی بن محمدعلی استرآبادی»747

«محمدقاسم بن غلامعلی هندوشاه استرآبادی»748

«محمدکاظم بن محمدشفیع حائری استرآبادی»752

«محمد کیا جرجانی»767

«محمدمحسن بن محمدمومن استرآبادی»767

«سید محمدمعصوم بن محمدامین استرآبادی»768

«میر محمدمعین استرآبادی»770

«سید محمدمقیم بن حسین استرآبادی»771

«محمدمومن بن دوست محمد استرآبادی»772

«سید محمدمومن بن علی حسینی استرآبادی»774

«محمدمومن بن محمدزمان تنکابنی استرآبادی»776

«محمدمهدی بن محمدشفیع استرآبادی»776

«محمدمهدی بن محمدنصیر استرآبادی»(میرزا مهدی خان منشی)782

«محمدیوسف حائری استرآبادی»795

«محمدیوسف جرجانی»798

«سید محمدیوسف بن حسن یا حسین حسینی استرآبادی»799

«محمدیوسف بن ضیاء الدین حسینی استرآبادی»800

«محمدهاشم فزونی استرآبادی»800

«محمود صابر استرآبادی»802

«سید محمود بهبهانی گرگانی»803

«محمود بن محمدحسن شریعتمداری استرآبادی»804

«سید مرتضی بن اسماعیل بن حسین جرجانی»806

«سید مرتضی بن فتح علی استرآبادی»807

«مسیح الله بن رحیم ذبیحی»807

«مسیح بن محمدسعید تهرانی استرآبادی»(میرزا مسیح مجتهد)810

«میر معین الدین بن محمد شیرازی»(میر مختوم شریفی)814

«میر معین الدین محمد بن عبدالباقی شیرازی»814

«مهدی بن حسن جرجانی»815

«مهجور استرآبادی»816

«نادر بن بدیع الزمان قاجار استرآبادی»817

«نجفعلی بن حسن استرآبادی»(فاضل استرآبادی)819

«نجیبای استرآبادی»820

«سید نصرالله بن حسن حسینی استرآبادی»820

«نظام الدین بن حسین استرآبادی»821

«نعیم بن عبدالملک بن محمد استرآبادی»824

«وفایی استرآبادی بن قاسم»825

«هادی بن محمد حائری استرآبادی»826

«هاشم بن جلال فزونی استرآبادی»826

«یحیی بن حسین شجری جرجانی»827

«یحیی بن علی استرآبادی»828

«یحیی بن محمد استرآبادی»828

«یحیی بن محمد جعفری جرجانی»828

«یحیی بن محمد علوی زباری جرجانی»828

«یوسف جزی استرآبادی»830

«سید یوسف علی بن محمد حسینی اصم استرآبادی»830

«یوسف بن عبدالله زجاجی جرجانی»833

«یوسف بن علی جرجانی»835

«یوسف بن قاسم استرآبادی»836

ص:15

آ

«آشفته ی استرآبادی»

قرن 10ه-.ق

یکی از شاعران قرن دهم ه-. ق. در «استرآباد»، آشفته ی استرآبادی است. او در شاعری و قصّهخوانی شهرتی بسزا داشت.

بنا به نوشتهی معاصرش، «سام میرزا» در «تحفه ی سامی» آشفته ی استرآبادی در شاعری و قصّهخوانی خوش ذوق و سخنش خالی از اثر نبود.

«هدایت» نیز او را در «گلزار جاویدان» معروف به آشفته ی قصهخوان و صاحب طبع موزون دانسته است.

نبود آگاهی از شرح زندگانی، تحصیلات و تاریخ ولادت و وفات شاعر، سبب شده است که همه به کلی گویی بپردازند.

بظاهر هیچ کدام از تذکرهنویسان، شرحی از زندگانی و آثار وی در اختیار نداشتند. از اینرو به ذکر تخلّص و یک نمونه از اشعارش بسنده کردهاند.

لیکن «آقابزرگ» در «الذریعه» آشفته ی استرآبادی را در زمرهی شاعران صاحب دیوان برشمرده است.

اگر آشفته ی استرآبادی، دیوانی هم ترتیب داده بود، اینک جز یک بیت شعر، اثر دیگری از وی در دست نیست و مانند بسیاری از دیوانهای شاعران «ایران»، از بین رفته است.

نمونه شعر:

به دور ماه خطش تا خط بنفشه دمید

قدم ز رَشک خطش چون قد بنفشه خمید

آثار:

دیوان شعر

دیوان آشفته ی استرآبادی برجای نمانده و فقط اشعاری از آن در تذکره ها نقل شده است.

نسخه های خطی:

هیچ نسخه ی خطی به دست نیامد.

نسخه های چاپی:

چاپ نشده است.

منابع:

تحفه سامی 141-140؛ الذریعة 9/7؛ فرهنگ سخنوران 6؛ گلزار جاویدان 1/17.

«آقا کوچک مشفق استرآبادی»

قرن 13ه-.ق

«مشفق استرآبادی» نیز از شاعرانی است که دیوانش برجای نمانده و آگاهی درستی از شرح زندگانی او در دست نیست.

مشفق که در قرن سیزدهم ه-. ق. میزیست، با «میرزا مهجور استرآبادی» و «رضا قلی خان هدایت» معاصر بود.

شاعر اخیر، در تذکرهی «مجمع الفصحا» مینویسد: «ملاقاتش روزی نگردید.» سپس یک بیت شعر از او نقل کرده و نامش را «آقا کوچک» دانسته است. به نظر میرسد «آقا کوچک» لقب یا شهرت و «مشفق» نیز تخلّص شعری وی بوده است.

چنانچه «محمود میرزا» در «سفینه» او را اهل «استرآباد» و مشهور به «آقا کوچک» معرفی کرده است.

وی مینویسد: «در رسوم عاشقی گویند هنرور و از رموز محبت باخبر»

«میرزا محمدصالح استرآبادی» در «شرح حال علما و ادبای استرآباد» شرح حال میرزا مشفق و میرزا مهجور

ص:16

استرآبادی را در یک مدخل آورده و آنها را رفیق همدیگر یاد کرده است.

او مینویسد: «دیوان مخصوص هریک دارند. و افکار بسیار خوب از هریک به ظهور رسیده، ذکر آنها موجب تطویل است.»

نمونه شعر:

کار آن عالم ندانم چون کنی

هست خون عالَمی بر گردن ات

میشود خار جگردوزی به دل مشفق مرا

باغبان، هر نو گلی کاندر چمن میپرورد

آثار:

دیوان شعر

دیوان مشفق استرآبادی برجای نمانده و فقط ابیاتی از اشعارش در تذکره ها آورده شده است.

نسخه های خطی:

هیچ نسخه ی خطی به دست نیامد.

نسخه های چاپی:

چاپ نشده است.

منابع:

حدیقة الشعراء 3/1654؛ الذریعة 9/1050؛ سفینة محمود630؛ شرح حال علما و ادبای استرآباد (استرآبادنامه) 155؛ گلزار جاویدان 3/1353؛ لغت نامه ی دهخدا (ذیل مشفق) 504؛ مجمع الفصحاء (بخش دوم از جلد دوم) 1381.

ص:17

أ

«ابراهیم بن ابی نصر جرجانی»

زاهد جرجانی/ قرن 5 یا 6ه-.ق

محدث و راوی شیعی مذهب، «ابراهیم بن ابی نصر» مشهور به «زاهد جرجانی»، از دانشمندان بزرگ قرن پنجم یا ششم ه-. ق. است.

شرح حال و آثار ابراهیم بن ابی نصر در جایی نوشته نشده است. فقط مرحوم «آقابزرگ» در نقل از کتاب «بشارة المصطفی»، یادی از او کرده است.

آنچه مسلم است، اینکه ابراهیم بن ابی نصر از راویان «شیعه» بود. «ابوالیقظان عماد بن یاسر» و فرزندش «ابوالقاسم سعد بن عمار» و فقیه «ابوالقاسم علی بن محمد بن علی بن رستم طبری»، از ابراهیم بن ابی نصر روایت نقل می کنند.

چنانچه، «عماد الدین محمد بن علی»، صاحب «بشارة المصطفی»، به واسطه ی این سه تن، از ابراهیم بن ابی نصر حدیث نقل می کند.

ابراهیم بن ابی نصر از طریق «زاهد محمد بن حمزه حسین مرعشی»، از «ابی عبدالله حسین»، برادر «شیخ صدوق» حدیث نقل می کند.

آثار:

کتاب حدیث

معمولاً راویان و محدثان، احادیثی را که از بزرگان و شیوخ خود می شنیدند، گردآورده و می نگاشتند. این کتاب ها با عنوان: «کتاب» و «اصل» نامیده می شدند. لیکن اکثر و بلکه همه ی آنها از بین رفته و فقط محتوای شان در کتاب های نسل بعدی بازتاب پیدا کرده است.

به نظر می رسد ابراهیم بن ابی نصر نیز احادیثی را که شنیده بود، جمع آوری کرده بود. اما اثری از آن مجموعه باقی نمانده است.

منابع:

طبقات اعلام الشیعة (النابس فی القرن الخامس) 2/1؛ فرهنگ زندگی نامه ها 1/107.

«ابراهیم بن احمد استرآبادی»

مطرفی/ 000-318ه-.ق

«ابواسحاق ابراهیم بن احمد بن ابراهیم بن مطرف بن محمد بن علی بن حمید استرآبادی»، معروف به «ابن ابی الحسین المطرفی»، برادر «ابوالحسن مطرفی»، از فقهای فاضل و از محدثان مورد وثوق «استرآباد» در قرن چهارم ه-.ق است.

از آنجا که ابواسحاق ابراهیم مطرفی، پس از تحصیل مقدمات در زادگاهش «استرآباد»، راهی «عراق» شده و تحصیلات عالی خود را در آنجا ادامه داده است، می توان حدس زد که در شمار علمای «شیعه» مذهب «استرآباد» بود.

آثار:

کتاب حدیث

«ابوحمزه ی سهمی» در کتابش «تاریخ جرجان» شهادت می دهد که وی به «عراق» هجرت کرد و فقه را به خوبی آموخت و احادیث زیادی را گردآورد. از آن جمله از طریق «ابوخلیفه مطرفی» و «ابویعلی موصلی» حدیث زیادی نوشت.

برادرش «ابوالحسن مطرفی» از کتاب وی حدیث نقل می کند.

نسخه های خطی:

هیچ نسخه ی خطی به دست نیامد.

ص:18

نسخه های چاپی:

چاپ نشده است.

منابع:

تاریخ جرجان سهمی 515؛ المنتظم فی تاریخ الامم و الملوک2/231؛ موسوعة الاعلام فی تاریخ العرب و الاسلام 2/49.

«ابراهیم استرآبادی»

... - ح 965ه-.ق.

شاعر، کاتب و خوش نویس پرآوازه ی قرن دهم ه-. ق. که حدود سال 965ه-.ق. و به نقلی 990ه-.ق. درگذشته است.

هر چند «ابراهیم استرآبادی» در زمرهی صاحبان اثر تالیفی و مولفان شمرده نمیشود، اما به دلیل انتساب یک دیوان و چند مرقع و کتابت اسکندرنامه به او، در کنار مولفان قرار گرفته است.

بنا به تصریح تذکرهنویسان، ابراهیم استرآبادی خط نستعلیق را خوب و خط تعلیق را استادانه مینوشت. از آنجا که تعلیق را «به غایت نازک و صاف ساخت» او را در رتبهی پس از «خواجه عبدالحی» و «درویش عبدالله خطاط» به شمار آوردهاند.

رقمی که در برخی از آثار خود مانند: «اسکندرنامه» برجای گذاشته است، حکایت آشکار از شغل منشی گری وی در آستان قدس رضوی (ع) دارد.

زمان هجرت او از «استرآباد» به «مشهد» مقدس و مدت اقامتش در آنجا، روشن نیست. برخی منابع به اشتباه او را در زمرهی40 خوش نویس «کتابخانه ی بایسنقر میرزای تیموری» شمردهاند. در حالی که ابراهیم استرآبادی، بظاهر در «استرآباد» متولد شد و در «مشهد» مقدس زیست.

هم چنین به دلیل وجود آثاری از فرزندان او (اسماعیل و سلطان محمود نجاتی) در بارگاه حضرت معصومه (س)، احتمال میرود که ابراهیم کاتب استرآبادی اواخر عمر خود را در «قم» بسر برده است.

آثار:

1. دیوان

مجموعه اشعار ابراهیم استرآبادی است که در دوران مختلف زندگانی سروده است. ظاهراً این دیوان تا زمان مرحوم «آقابزرگ» موجود بود؛ زیرا وی از وجود آن گزارش می دهد.

نسخه های خطی:

هیچ نسخه ی خطی از این اثر در فهرست نسخه های خطی کتابخانه های فهرست شده مشاهده نشد.

نسخه های چاپی:

چاپ نشده است.

2. مرقع بهرام میرزا

این مرقع، به تاریخ 932ه-.ق. کتابت شده و در «کتابخانهی اوقاف استانبول» حفاظت میشود.

3. مرقع امیر غیب بیک

این مرقع نیز به تاریخ 932ه-.ق. کتابت شده و در «کتابخانه ی اوقاف استانبول» محفوظ است.

کتابت نسخه ی نفیس اسکندرنامه ی ترکی، موجود در «کتابخانه ی سلطنتی» سابق.

منابع:

اثرآفرینان 1/84؛ احوال و آثار خوش نویسان 1/8، 14-15، 21؛ پیدایش خط و خطاطان 177؛ تحفه سامی 136؛ تربت پاکان قم 1/76؛ خط و خطاطان 250؛ دانشنامه هنرمندان ایران و جهان اسلام 16؛ دایرةالمعارف بزرگ اسلامی 2/407-408؛ الذریعة 9/14؛ شرح حال علما و ادبای استرآباد (استرآبادنامه) 125؛ شعرای مازندران و

ص:19

گرگان 11؛ گلزار جاویدان 1/33؛ گلستان هنر 47؛ مناقب هنروران 27-28.

«ابراهیم بن عباس صولی جرجانی»

176-243ه-.ق

«ابواسحاق ابراهیم بن عباس بن محمد صول تکین» از بزرگان ادب عربی از سرزمین «جرجان» است.

جد وی «صول تکین» و برادرش «فیروز» پیش از فتح «جرجان» به دست «یزید بن مهلب»، در «جرجان» حاکم بودند. گفته می شود آنان اسلام آوردند و «یزید بن مهلب» بدون جنگ «جرجان» را متصرف شد.

هم چنین ابواسحاق ابراهیم بن عباس صولی، عموی پدری «محمد بن یحیی صولی جرجانی» و خواهرزاده ی «ابوالفضل عباس بن احنف یمانی»، شاعر مشهور عرب در قرن دوم ه-. ق.، متوفای 192ه-.ق. است.

منابع تاریخی، ابراهیم بن عباس صولی را شاعری ماهر، کاتبی بی بدیل، ادیبی کم نظیر توصیف کرده و اشعارش را در ظرافت و دقت ستوده اند. انشایش را فصیح و بلیغ دانسته و از سرآمدان ادب برشمرده اند.

گفته اند ابراهیم صولی از خردسالی به شعر سرودن روی آورد. اما در سن پختگی، اشعارش را بررسی و نقد کرد. سپس آنچه ضعیف و متوسط بود از بین برد و فقط اشعار نابش را حفظ کرد. به همین جهت دیوانش مختصر اما بسیار خوب و دلنشین است.

به احتمال زیاد، ابراهیم صولی «شیعه» بود؛ زیرا از امام رضا(ع) حدیث نقل کرده و همراه «دعبل خزاعی» به خدمت آن حضرت رسیده است. گویا در این ملاقات، «دعبل» «قصیده تائیه ی» مشهور خود را سرود و ابراهیم صولی قصیده ی دالیه را قرائت کرد و بیست هزار درهم مسکوک صله دریافت کرد.

آثار:

1. دیوان رسائل

اثری با عنوان فوق در منابع ذیل به ابراهیم صولی نسبت داده شده است. نگارنده مفهوم این ترکیب را درست متوجه نشد.

نسخه های خطی:

هیچ نسخه ی خطی به دست نیامد.

نسخه های چاپی:

چاپ نشده است.

2. دیوان شعر

شامل اشعار و قصاید عربی ابراهیم صولی است.

نسخه های خطی:

1 نسخه ی خطی در «کتابخانه ی موزه ی عراق» بخش «مخطوطات ادب» به شماره 1354 در 54 صفحه، کتابت سال 1036ه-.ق. موجود است.

نسخه های چاپی:

چاپ نشده است.

3. العطر

نسخه های خطی:

هیچ نسخه ی خطی به دست نیامد.

نسخه های چاپی:

چاپ نشده است.

4. کتاب الدولة

نسخه های خطی:

هیچ نسخه ی خطی به دست نیامد.

نسخه های چاپی:

چاپ نشده است.

ص:20

5. کتاب الطبیخ

نسخه های خطی:

هیچ نسخه ی خطی به دست نیامد.

نسخه های چاپی:

چاپ نشده است.

منابع:

اعتاب الکتاب 146؛ اعلام الوری فیما نسب الی السامراء 26؛ الاعلام زرکلی 1/38؛ اعیان الشیعة 2/168؛ الاغانی 9/20؛ امراء البیان 244؛ الانساب سمعانی 3/567؛ انوار الربیع فی انواع البدیع 4/10؛ البدایة و النهایة 10/359؛ تاریخ ابن الوردی 1/227؛ تاریخ التراث 4/162؛ تاریخ بغداد 6/117؛ تاریخ جرجان 96؛ تاریخ طبری 7/511؛ تاریخ مسعودی 2/299؛ الحماسة البصریة 2/156؛ الذریعة 9/622؛ ذم الهوی 83؛ ریحانة الادب 3/476-478؛ سلم الوصول 21؛ سیر اعلام النبلاء 11/468؛ شذرات الذهب 2/102؛ الشعر و الشعراء فی کتاب العمدة 43؛ العبر 1/440؛ العقد الفرید 2/216؛ العمدة 2/79، 86، 106-107، 146، 165-166؛ عیون التواریخ 1/152؛ فرهنگ بزرگان اسلام و ایران 10؛ فهرست ابن ندیم 236؛ الکامل فی التاریخ 5/298؛ کشف الظنون 1/798؛ الکنی و الالقاب 2/432؛ لغت نامه ی دهخدا (ذیل ابراهیم) 261؛ محاضرات الادباء 1/101، 175، 233، 272، 273، 302 و 2/407، 410 و 3/18، 24، 30، 32، 47-48، 52، 60، 65، 95، 97، 99، 116، 119، 151، 248 و 4/514، 652؛ مختار الاغانی 1/276؛ المختصر فی اخبار البشر 2/40؛ المذاکرة فی القاب الشعراء 179؛ مرآت الجنان 2/143؛ مشاهیر الشعراء و الادباء 10؛ مصادر الدراسة الادبیة 1/159؛ معجم اعلام المورد 272؛ معجم الادباء 1/164؛ معجم الشعراء فی تاریخ الطبری 43-44؛ معجم المصنفین 3/169؛ معجم المولفین 1/33؛ معجم تراجم الشعراء الکبیر 15؛ المنتظم 6/89؛ الموسوعة الاسلامیة 1/176؛ موسوعة الاعلام فی تاریخ العرب و الاسلام 3/74، 89؛ النجوم الزاهرة 2/128؛ الوافی بالوفیات 6/24؛ وفیات الاعیان 1/44؛ هدیة العارفین 1/2.

«ابراهیم بن محمدحسین (محمدحسن) جرجانی»

قرن ؟ ه-.ق.

از «ابراهیم بن محمدحسین یا محمدحسن جرجانی»، جز یک گزارش، هیچ آگاهی دیگری در دست نیست. حتی مشخص نیست که در چه زمانی می زیسته است. فقط در فهرست نسخه های خطی دانشگاه «تهران» یک اثر با عنوان «شرح خطبه شقشقیه» به نام او گزارش شده است.

گفتنی است، چند نسخه ی خطی با عنوان «شرح خطبه شقشقیه» در کتابخانه های «مجلس»، «ملی»، «ملی ملک» و «مرعشی» موجود است که فهرست نویس نسخه های خطی کتابخانه های یاد شده، شارح و مولف آن را تشخیص نداده و ناشناخته اعلام کرده اند.

در صورت مقایسه ی نسخه های یاد شده با نسخه ی شناخته شده ی «کتابخانه ی مرکزی دانشگاه تهران»، ممکن است اطلاعات بیشتری از این عالم جرجانی به دست بیاید. لیکن در حال حاضر نسخه های گفته شده در دسترس نیست.

آثار:

شرح خطبه شقشقیه

مولف در این اثرِ سی و پنج صفحهای، «خطبه شقشقیه امیرالمومنین علی بن ابیطالب(ع)» را شرح کرده است.

ص:21

نسخه های خطی:

ازاین کتاب فقط یک نسخه ی خطی در«کتابخانه ی مرکزی دانشگاه تهران» به شماره 11/3238 در 36 صفحه شناسایی شده است.

نسخه های چاپی:

چاپ نشده است.

منابع:

فهرست نسخه های خطی دانشگاه تهران 11/2198؛ معجم الآثار المخطوطة حول الامام علی بن ابیطالب (ع) 183؛ معجم التراث الکلامی 4/65؛ موسوعة مؤلفی الامامیة 1/376 (1/264).

«ابراهیم بن موسی سهمی جرجانی»

000-324ه-.ق.

«ابواسحاق ابراهیم بن موسی بن ابراهیم بن احمد بن محمد بن عبدالله بن هشام بن عاص سهمی جرجانی»، جد «ابوالقاسم حمزة بن یوسف سهمی جرجانی» است.

«حمزه ی سهمی» در کتابش «تاریخ جرجان»، بارها از وی یاد کرده و مطالبی نقل می کند. وی می گوید: «رایت فی کتاب جدی ابراهیم بن موسی بخطه... وجدت فی کتاب جدی ابراهیم بن موسی السهمی بخطه...»

هم چنین در شرح حال جدش می نویسد: «کان قد کتب الکثیر من الاخبار»

بنا به گزارش حمزه سهمی، ابواسحاق ابراهیم سهمی، فقه «شافعی» را نزد «ابراهیم بن هانی» خواند.

هم چنین وی از «ابوزرعه محمد بن عبدالوهاب انصاری»، «عمران سختیانی»، «حسین بن سفیان»، «ابوالحسین تاجر» و «ابن عبدالکریم وزان» و جماعتی دیگر حدیث نقل می کند.

ابراهیم سهمی پس از یک عمر تلاش علمی و معنوی، سرانجام در سال 324ه-.ق. در زادگاهش «جرجان» تن به خاک سپرد.

آثار:

کتاب

به نظر می رسد کتاب ابراهیم بن موسی سهمی، شامل احادیث و وفیات محدثان بوده است. شاید هم چند کتاب تالیف کرده بود؛ زیرا سهمی مطالب گوناگونی را از جدش نقل می کند. برخی از آنها حدیث، برخی روی دادهای تاریخی و برخی وفیات اشخاص است.

نسخه های خطی:

نسخه ای از آن نزد ابوالقاسم حمزه ی سهمی وجود داشت که برای تدوین تاریخ «جرجان» از آن استفاده ی فراوان برده است.

نسخه های چاپی:

چاپ نشده است.

منابع:

الانساب سمعانی 1/153؛ تاریخ جرجان 69، 77، 92، 109، 136-137، 144، 164،170، 172، 179، 184، 218، 225، 265، 297، 301، 303، 331، 342، 393، 444، 467، 503؛ موسوعة الاعلام فی تاریخ علماء العرب و الاسلام 4/250، 254.

«ابراهیم بن ولی الله گرگین استرآبادی»

قرن 10ه-.ق.

یکی دیگر از علما و دانشمندان قرن دهم ه-. ق. که هیچ اطلاعاتی از شرح احوال وی در منابع به چشم نمیخورد، «ابراهیم بن ولی الله استرآبادی» مشهور به «گرگین» است.

فقط مرحوم «محمدصالح استرآبادی» با جملهی «جلیل القدر و عظیم المنزله» وی را توصیف کرده است.

تنها آگاهی ما از شرح زندگانی ابراهیم استرآبادی، سفر وی به حج در سال 958ه-.ق. است. او این سخن را در مقدمهی

ص:22

«ترجمه ی رساله ی حسنیه» در توضیح چگونگی دست یافتنش بر آن رساله، گفته است.

آنچه ابراهیم بن ولی الله استرآبادی را در میان مردم «ایران» جاودانه ساخت، همان ترجمه ی «رساله حسنیه» است. او در این رساله، مشروح مناظرات یک کنیز «شیعه» مذهب، با سه تن از دانشمندان اهل «تسنن» را به فارسی گزارش کرده است.

گویا ابراهیم استرآبادی در سفر حج، «رساله حسنیه» را در منزل یکی از سادات علوی «دمشق» مشاهده کرده و آن را با خود به «ایران» آورده است. سپس به درخواست دوستانش دست به ترجمهی آن کتاب زده و به نام «شاه تهماسب صفوی» توشیح کرده است.

بنا به تشخیص مرحوم «آقابزرگ»، احتمال دارد لقب ابراهیم بن ولی الله گرگین، «ضیاء الدین» باشد؛ زیرا وی در یک نسخه از «رساله ی حسنیه» در «نجف اشرف» این عبارت را دیده است: «ان المترجم هو الامیر ضیاء الدین الذی ظفر بالنسخة».

برخی از تذکرهنویسان، «رساله حسنیه» را از تالیفات شیخ «ابوالفتوح رازی» دانستهاند. میرزا «عبدالله افندی» در اصل داستان تشکیک کرده و آن را یک مجلس فرضی برای بیان مباحث موجود در کتاب دانسته است.

مسائلی که در این مناظره طرح میگردد، چه در زمان و حضور خلیفه، «هارون الرشید»، میان کنیزی، «حسنیه» نام و علمای «سنی» مذهب، اتفاق افتاده باشد؛ و چه از زبان «شیخ ابوالفتوح رازی» و به صورت یک داستان فرضی تنظیم شده باشد، بیان گر حقایق تاریخی و کلامی مفصلی است که تاثیر آشکاری در تثبیت تفکر شیعی در دوران صفوی داشت.

به هر روی میرزا ابراهیم استرآبادی نخستین کسی است که آن را در اواخر قرن دهم ه-. ق. به زبان فارسی ترجمه کرد و نام خود را با آن ماندگار ساخت.

آثار:

1. ترجمه ی رساله ی حسنیه

نویسنده مدعی است، «هارون الرشید»، پس از آگاهی بر وسعت دانش «حسنیه»، کنیز تربیت شده در مکتب امام جعفر صادق(ع)، مجلسی آراست و دستور داد سه تن از مشهورترین دانشمندان اهلسنت به نامهای: «شیخ ابواسحاق ابراهیم بن سیار نظام معتزلی» متوفای 231ه-.ق.، «ابوعبدالله محمد بن ادریس شافعی» متوفای 204ه-.ق. و «ابویوسف قاضی، یعقوب بن ابراهیم» متوفای 182ه-.ق.؛ همراه تنی چند از دیگر علمای مذاهب خمسه، و در حضور درباریان، با «حسنیه» مناظره نمایند.

آن ها هشتاد مسئله ی دشوار از انواع علوم را پرسیدند و «حسنیه» پاسخ کافی و مستدل داد. «حسنیه» نیز متقابلاً چند مسئله ی فقهی و کلامی را مطرح و از آنان پاسخ خواست؛ چون آن بزرگان از دادن پاسخ بازماندند، وی به تشریح مسائل مورد اختلاف میان «شیعه» و «سنی» پرداخت و همهی حضار مجلس را تحت تاثیر سخنان خود قرار داد.

نسخه های خطی:

5 نسخه ی خطی در «کتابخانه ی آستان قدس رضوی (ع)» به شماره 9987 در 52 برگ، کتابت سال 1097ه-.ق.، 12418 92 برگ، کتابت سال 1241ه-.ق.، 8493 در 56 برگ، کتابت سال 1244ه-.ق.، 6903 در 71 برگ، کتابت سال 1254ه-.ق. و 2/49 در 21 برگ، کتابت سال 1256ه-.ق. وجود دارد. قدیمیترین نسخه ی آن ها، با سال کتابت 1097ه-.ق. است.

2 نسخه ی خطی در «کتابخانه ی دانشکده ادبیات دانشگاه تهران» به شماره 3/48 ب در 36 برگ و شماره 3/187ج در 78 برگ، کتابت سال 1260 موجود است.

ص:23

3 نسخه ی خطی در «کتابخانه ی دانشکده الاهیات دانشگاه تهران» به شماره 9/509 د در 11 برگ، کتابت سده ی 11-12ه-.ق.، شماره 222 کتابت سده ی 13ه-.ق. و شماره 9/653 موجود است.

2 نسخه ی خطی در «کتابخانه ی دانشکده الاهیات دانشگاه فردوسی مشهد» به شماره 1/1380 و شماره 3/247 در 36 برگ، کتابت سال 1091ه-.ق. موجود است.

1 نسخه ی خطی در «کتابخانه ی مدرسهی فیضیه» به شماره 1822 در 132 برگ موجود است.

2 نسخه ی خطی در «کتابخانه ی مدرسهی آیت الله العظمی گلپایگانی (ره)» به شماره 1/1527 کتابت سده ی 13ه-.ق. و شماره 730 کتابت سال 1296ه-.ق. موجود است.

2 نسخه ی خطی در «کتابخانه ی مجلس شورای اسلامی» به شماره 2061 در 157 صفحه، کتابت سال 1317ه-.ق. و شماره 4766 در 118 برگ، کتابت سده ی 12ه-.ق. موجود است.

7 نسخه ی خطی در «کتابخانه ی آیت الله العظمی مرعشی نجفی (ره)» به شماره 1/9570 در 101 برگ، کتابت سال 1074ه-.ق.، شماره 1/8563 در 56 برگ، کتابت سال 1240ه-.ق.، شماره 1/10957 در 166 برگ، کتابت سال 1255ه-.ق.، شماره 3008 در 612 برگ، کتابت سال 1045 تا 1049ه-.ق.، شماره 3378 در 177 برگ، کتابت سال 1264ه-.ق.، شماره 1/11864 در 82 برگ، کتابت سال 1231ه-.ق.، شماره 1/8563 در 150 برگ، کتابت سال 1240ه-.ق. و شماره 2/7751 در 93 برگ، کتابت سال 1252ه-.ق. وجود دارد. قدیمیترین نسخه در میان آن ها، به سال 1074ه-.ق. کتابت شده است.

4 نسخه ی خطی در «کتابخانه ی مرکزی دانشگاه تهران» به شماره 10/2570 در 203 برگ، شماره 1650 در 91 برگ، کتابت سال 1243ه-.ق.، شماره 1/1927 در 259 برگ، شماره 7/2771 کتابت سال 1257ه-.ق. و شماره 2245 در 74 برگ، کتابت سال 1252ه-.ق. موجود است.

10 نسخه ی خطی در «کتابخانه ی وزیری یزد» به شماره 5/1111 در 208 برگ، کتابت سال 1109ه-.ق.، شماره 2703 در 83 برگ، کتابت سال 1028ه-.ق.، شماره 2583 در 20 برگ، شماره 1/2651 در 94 برگ، کتابت سال 1323ه-.ق.، شماره 2/3108، شماره 2/2009 در 125 برگ، کتابت سال 1210ه-.ق.، شماره 3316 در 59 برگ، شماره 2410 در 84 برگ، شماره 1/1936 در 20 برگ، کتابت سال 1252ه-.ق. و 1160 در 78 برگ، کتابت سده ی 13ه-.ق. موجود است.

1 نسخه ی خطی در «کتابخانه ی ملی تبریز» به شماره 3266 در 63 برگ، کتابت سال 1060ه-.ق. موجود است.

3 نسخه ی خطی در «کتابخانه ی مسجد اعظم» «قم» به شماره های 3083 کتابت سده ی13ه-.ق.، شماره 3798 کتابت سال 1213ه-.ق. و شماره 3873 کتابت سده ی 13ه-.ق. موجود است.

2 نسخه ی خطی در «کتابخانه ی ملی ملک» به شماره 3/6407 در 65 برگ و شماره 1/631 کتابت سال 1293ه-.ق. موجود است.

1 نسخه ی خطی در «کتابخانه ی مرکز احیاء التراث اسلامی» «قم» به شماره 1/2282 در 71 برگ، موجود است.

1 نسخه ی خطی در «کتابخانه ی مدرسهی حجتیه» «قم» به شماره 251 کتابت سال 1188ه-.ق. موجود است.

ص:24

3 نسخه ی خطی در «کتابخانه ی مسجد گوهرشاد» «مشهد» به شماره 1703 کتابت سال 1211ه-.ق.، شماره 728 کتابت سده ی 13ه-.ق. و شماره 1/1492 کتابت سال 1235ه-.ق. موجود است.

1 نسخه ی خطی در «کتابخانه ی خصوصی خاندان میبدی» در «کرمانشاه» به شماره 84 ظاهراً در 84 برگ موجود است.

1 نسخه ی خطی در «کتابخانه ی جمعیت نشر فرهنگ» «رشت» به شماره 106ح کتابت سال 1239ه-.ق. موجود است.

1 نسخه ی خطی در «کتابخانه ی دانشگاه لس آنجلس» به شماره 696 M کتابت سال 1233ه-.ق. موجود است.

1 نسخه ی خطی در «کتابخانه ی آستانه مقدسه حضرت فاطمه معصومه (س)» به شماره 2/49 در 39 برگ، کتابت سال 1256ه-.ق. موجود است.

2 نسخه ی خطی در «کتابخانه ی دایرةالمعارف بزرگ اسلامی» «تهران» به شماره 3/66939 در 182 برگ، کتابت سال 1223ه-.ق. و شماره 3/254 در 71 برگ، کتابت سال 1223ه-.ق. موجود است.

2 نسخه ی خطی در «کتابخانه ی مدرسهی نمازی خوی» به شماره 2/760 کتابت سال 1253ه-.ق.و شماره649 موجود است.

4 نسخه ی خطی در «کتابخانه ی موزه ی ملی پاکستان» موجود است.

1 نسخه ی خطی در «کتابخانه ی موزه ی ملی کراچی پاکستان» به شماره NM – 818 – 1961 در 88 صفحه، کتابت سال 1173ه-.ق. موجود است.

1 نسخه ی خطی در «کتابخانه ی موسسه خاورشناسی فرهنگستان علوم روسیه» به شماره 450-B موجود است.

3 نسخه ی خطی در «کتابخانه ی گنج بخش اسلامآباد» به شماره های 4065 در 151 صفحه، کتابت سال 1231ه-.ق.، شماره 7513 کتابت سده ی 13ه-.ق. و شماره 7757 در 180برگ، کتابت سال 1251ه-.ق. موجود است.

7 نسخه ی خطی در کتابخانه های مختلف «پاکستان» موجود است که در «فهرست مشترک خطی پاکستان» منعکس گردیده است.

نسخه های چاپی:

رساله حسنیه به دو صورت مستقل و همراه با «حلیة المتقین» «علامه مجلسی» چاپ شده است. اخیراً این رساله، مکرر چاپ گردیده، لیک از نمونه های قدیمی آن به سال 1244ه-.ق. در قطع رقعی در «اصفهان» و سال 1286ه-.ق. و 1303ه-.ق. در «هند»، سال 1328ه-.ق. در «شیراز» را میتوان نام برد.

2. آداب و سنن

آغاز:

«بعد البسمله، الحمدلله الذی خلق الحدیث باللسان و امر عبیده بالبیان»

انجام:

«و عنه (ع) مکتوب علی باب الجنة الصدقة بضر و القرض ثمانیة عشر»

نسخه های خطی:

از این اثر فقط 1 نسخه ی خطی در «کتابخانه ی آستان قدس رضوی (ع)» به شماره 16824 موجود است.

نسخه های چاپی:

چاپ نشده است.

منابع:

اثرآفرینان 1/240؛ اعیان الشیعة 2/110 و 5/409؛ تاریخ نظم و نثر در ایران 2/814؛ دایرةالمعارف تشیع 6/323؛ الذریعة 4/97 و 7/20 و 22/302-303؛ روضات الجنات 1/153؛ ریاض العلماء 5/406؛ شرح حال

ص:25

علما و ادبای استرآباد (استرآبادنامه) 120؛ طبقات اعلام الشیعة (احیاءالداثر) 4/1؛ فهرست نسخه های خطی دانشکده ادبیات تهران 1/208-210؛ کتابهای فارسی شده چاپی 1/84؛ معجم التراث الکلامی 5/16؛ موسوعة مؤلفی الامامیة 1/444-446؛ مولفین کتب چاپی فارسی و عربی 1/87؛ نسخه های خطی فارسی 2/936.

«ابن حسام استرآبادی»

قرن 7ه-.ق.

«ابن حسام استرآبادی» از شاعران ساده زیست و گمنام «استرآباد» است. گویا وی با «سعدی شیرازی» معاصر بود.

این شاعر به دربار امیران و حاکمان روی نیاورد و با دسترنج خود از راه کشاورزی امرار معاش کرد.

گفته می شود ابن حسام در جمع آوری اشعارش کوتاهی کرد و دیوان خود را مدون نساخت. لیکن پس از مرگش، شاگردانش اشعار وی را گردآوردند. از این روی ابن حسام استرآبادی در زمره ی اثرآفرینان «جرجان» ذکر شد.

آثار:

دیوان

از آنجا که گزارشی از متن دیوان وی در منابع به دست نیامد، نمی توان در مقدار و چگونگی اشعارش اظهار نظر کرد. لیکن وجود دیوان برای ابن حسام استرآبادی قطعی است.

نسخه های خطی:

هیچ نسخه ی خطی از این اثر گزارش نشده است.

نسخه های چاپی:

چاپ نشده است.

منابع:

تذکره ی روز روشن 17؛ شعرای مازندران و گرگان 8؛ فرهنگ سخنوران 1/371.

«ابوبکر بن زکی قونوی»

صدر قونوی/ 000-694ه-.ق.

«صدر الدین ابوبکر بن زکی قونوی» ملقب به «صدر»، از آن روی در این مجموعه ذکر می شود که وی را از نوادگان «فخر الدین اسعد گرگانی» به شمار آورده اند.

صدر قونوی، پزشکی حاذق، دبیری ماهر و شاعری خوش ذوق توصیف شده است.

او ظاهراً در «قونیه» زاده شد و در آنجا رشد کرد. فن دبیری و انشا را نزد «بدر الدین یحیی بن زکریا»، از دولتمردان بلند پایه ی دستگاه سلجوقی آموخت. پزشکی را از «اکمل الدین نخجوانی» فراگرفت و در ادب فارسی و عربی مهارت یافت.

صدر الدین قونوی روزگار خویش را به کارهای دیوانی و دبیری گذراند. مدتی در «قیصریه» زیست و به «امیر نصرت الدین» خدمت کرد. چندی هم به خدمت «بهاء الدین محمد ملک السواحل» متوفای 676ه-.ق. درآمد.

اواخر عمرش را به عزلت و سیر و سلوک گذراند و در زادگاهش، سکونت اختیار کرد تا درگذشت.

آثار:

1. روضة الکتاب و حدیقة الالباب

این اثر حاوی شصت و هشت نامه ی صدر الدین ابوبکر قونوی به امیران و حاکمان روزگارش است. نامه های قونوی نثری آمیخته با آرایه های ادبی، ولی ساده و روان دارد. محتوای آنها آکنده از فواید ادبی و تاریخی است.

ص:26

بخشی از سروده های فارسی و عربی قونوی نیز در این اثر جمع آوری شده است. نظم و نثر قونوی، حکایت از نفوذ و گسترش زبان و ادب فارسی در «آسیای صغیر» دارد.

صدر الدین قونوی در پزشکی نیز مردی تحصیل کرده بود. لیکن اثر مشخصی از وی برجای نمانده است.

به نظر می رسد در علوم غریبه هم دستی داشت؛ زیرا یک اثر نیز در علم «جفر» به او منسوب است.

این همه نشان از وسعت اطلاعات و دانش صدر الدین یا رکن الدین ابوبکر قونوی گرگانی دارد.

نسخه های خطی:

1 نسخه ی خطی در «کتابخانه ی دانشگاه استانبول» به شماره 1/585 در 49 برگ، کتابت سال 877ه-.ق. موجود است.

1 نسخه ی خطی در «کتابخانه ی ملی تبریز» به شماره 3687 در 112 برگ، کتابت سال 737ه-.ق. موجود است.

نسخه های چاپی:

روضة الکتاب یک بار به تصحیح و تحشیه ی «میرودود یونسی» به سال 1349ش. در «تبریز» و توسط انتشارات «موسسه تاریخ و فرهنگ ایران» در 456 صفحه وزیری چاپ شده است.

این چاپ با چهار نسخه ی خطی کتاب مقابله شده است.

بار دوم در «آنکارا» با تصحیحات «علی سویم» به سال 1972م. و به وسیله ی «انجمن تاریخ ترک»، در 298+77 صفحه وزیری منتشر شد.

2. ریحانة الکتاب فی رسائل الاصحاب

مجموعه آثار و نوشته های صدر قونوی به سبک ترسل و شیوه ی دیوانی است.

نسخه های خطی:

1 نسخه ی خطی در «کتابخانه ی دانشگاه استانبول» به شماره 2/585 در 46 برگ، کتابت سال 877ه-.ق. موجود است.

نسخه های چاپی:

چاپ نشده است.

3. رساله مناظره میان دل و دماغ

نسخه های خطی:

هیچ نسخه ی خطی از این اثر گزارش نشده است.

نسخه های چاپی:

چاپ نشده است.

4. شرح الجفر

ظاهراً اثری در موضوع جفر و رمل است.

نسخه های خطی:

هیچ نسخه ی خطی از این اثر گزارش نشده است.

نسخه های چاپی:

چاپ نشده است.

5. صدرنامه

از موضوع و محتوای آن اطلاعی در دست نیست.

نسخه های خطی:

هیچ نسخه ی خطی از این اثر گزارش نشده است.

نسخه های چاپی:

چاپ نشده است.

6. قصائد عربی

مجموعه سروده ها و قصائد عربی است.

نسخه های خطی:

هیچ نسخه ی خطی از این اثر گزارش نشده است.

نسخه های چاپی:

چاپ نشده است.

7. قصائد فارسی

مجموعه قصائد فارسی مولف است.

ص:27

نسخه های خطی:

هیچ نسخه ی خطی از این اثر گزارش نشده است.

نسخه های چاپی:

چاپ نشده است.

منابع:

تاریخ ادبیات در ایران 3/1225-1227؛ تذکره ی روز روشن 473؛ زبان و ادب فارسی در قلمرو عثمانی 127-128؛ دانشنامه ادب فارسی 6/539؛ دایرةالمعارف مصور پیمان 189؛ کشف الظنون 1/932؛ نگاهی به روند نفوذ و گسترش زبان و ادب فارسی در ترکیه 91-94.

«ابوالحسن گرگانی»

قرن 13ه-.ق.

«ابوالحسن گرگانی» یکی از علمای گمنام «استرآباد» و «گرگان» امروز است. متاسفانه هیچ کدام از منابع، دربارهی وی سخن نگفته و هیچ اطلاعی به دست نمیدهند. فقط یک نسخه از آثار او در «کتابخانه ی آیت الله العظمی گلپایگانی(ره)» موجود است که در ذیل شرح داده میشود.

آثار:

اصول الفقه (تعادل و تراجیح)

نسخه های خطی:

1 نسخه ی خطی در «کتابخانه ی آیت الله العظمی گلپایگانی (ره)» به شماره 123/30 و در 236 برگ موجود است.

نسخه های چاپی:

چاپ نشده است.

منابع:

فهرست نسخه های خطی کتابخانه ی عمومی حضرت آیت الله العظمی گلپایگانی1/88.

«سید امیر ابوالحسن استرآبادی مشهدی»

قرن 12ه-.ق.

«سید ابوالحسن حسینی استرآبادی» از شاگردان مبرز علامه «محمدباقر مجلسی» است. سید در قرن یازده و دوازده میزیست. از شرح زندگانی و تحصیلات وی مطلبی در دست نیست. اما از اجازهای که «علامه مجلسی» به او داده است، به جایگاه شایستهی علمی و معنوی وی میتوان پیبرد.

«علامه مجلسی» در اجازهی خود به سال 1058ه-.ق. او را چنین توصیف کرده است:

«السید الاید الفاضل الکامل الحسیب النجیب اللبیب الادیب الاریب الفطن الذکی المتوقد الالمعی الآمیر ابوالحسن الاسترآبادی المشهدی...»

از ادامهی بیان «علامه مجلسی» ظاهر میشود که وی در مشهد متولد شده و هم در آنجا زندگی کرده است. اما «آقابزرگ»، نسب او را «حسینی»، زادگاه و اصالتش را «استرآبادی»، مسکن و آرامگاهش را «مشهدی» دانسته است.

آنچه از مجموع نوشته ها قابل برداشت است، اینکه میرابوالحسن در «استرآباد» به دنیا آمد و بخشی از تحصیلاتش را در زادگاهش به پایان برد. سپس برای تکمیل تحصیلات خود، به حوزه ی پربار «اصفهان» روی آورد و سطوح عالی را نزد استادان «اصفهان» آموخت. آنگاه در درس دانشمند بزرگ جهان «تشیع» «علامه محمدباقر مجلسی» شرکت جست و در زمره ی شاگردان بنام وی قرار گرفت.

بنا به گفتهی مرحوم «آقابزرگ»، «علامه ی مجلسی» در ادامهی اجازهنامه، بخشی از تصانیف وی و سپس تصانیف پدرش را برشمرده است. اما خودش به چیزی از آن آثار اشاره نمیکند.

ص:28

بنابراین در حال حاضر فقط یک اجازهنامه از «علامه مجلسی» برای وی در دسترس است. لیکن میتوان با مراجعه به اصل اجازهنامه ی «علامه ی مجلسی» که گویا در «مستدرک اجازات البحار» وجود دارد، نام آثار او را به دست آورد.

منابع:

تلامذه علامه مجلسی 12؛ الذریعة 1/148 و 21/4؛ زندگی نامه علامه مجلسی 2/8؛ طبقات اعلام الشیعة (الکواکب المنتشرة)6/159.

«ابوسلیک گرگانی»

قرن 3 ه-.ق.

یکی از نخستین سرایندگان شعر پارسی، «ابوسلیک گرگانی» است. او آخرین شاعر دوره طاهریان و سامانیان و معاصر «عمر لیث صفاری» و «فیروز مشرقی» است.

«منوچهری دامغانی»، ابوسلیک را در شمار استادان بزرگ پیش از خود و در ردیف شاعران پرآوازه ی عرب و ایرانی مانند: «امرؤالقیس»، «لبید»، «اخطل»، «اعشی»، «ابونواس»، «رودکی» و... برشمرده است.

اشعار اندکی که از ابوسلیک برجای مانده است، از ذوق لطیف و خیال نازک شاعر حکایت دارد. چنانچه سروده هایش از سخنان حکیمانه و نکات اخلاقی نیز بیبهره نیست.

گرچه رودکی به عنوان پدر شعر فارسی شهرت یافته است، ولی نمیتوان از نقش موثر ابوسلیک در شخصیت بخشیدن به شعر فارسی و استوار ساختن نظام آن، پیش از رودکی، چشم پوشید.

آثار:

دیوان یا اثر مستقلی از ابوسلیک برجای نمانده است. اما میتوان تعدادی از اشعار وی را که در تذکره ها یاد شده است، جمعآوری کرد.

منابع:

اثرآفرینان 1/170؛ اشعار پراکنده قدیم ترین شعرای فارسی زبان از حنظله بادغیسی تا دقیقی 21-22؛ پیشاهنگان شعر فارسی 4-5؛ تاریخ ادبیات ایران از فردوسی تا سعدی 424؛ تاریخ ادبی ایران 661؛ تاریخ ادبیات در ایران، صفا 1/181 – 182؛ تاریخ نظم و نثر در ایران 1/199؛ تذکره روز روشن 20؛ دانشنامه زبان و ادب فارسی 1/144؛ دایرةالمعارف بزرگ اسلامی 5/564؛ دایرةالمعارف مصور پیمان 18؛ زندگی نامه شاعران ایران از آغاز 18؛ سخن و سخنوران 16؛شعرای مازندران و گرگان 16-17؛ فرهنگ سخنوران 18؛ گلزار جاویدان 1/58؛ لباب الالباب 2/2-3؛ لغت نامه ی دهخدا (ذیل ابوسلیک) 522؛ مجمع الفصحاء (بخش اول از جلد دوم) 1/249؛ المعجم فی معاییر اشعار العجم 214.

«ابوعبدالله جرجانی»

قرن ؟ ه-.ق.

از احوال و آثار «ابوعبدالله جرجانی» هیچ اطلاعی به دست نیامد. فقط در میان نسخ عکسی کتابخانه ی «دارالکتب ملی تونس»، یک نسخه ی عکسی از کتاب «ترجمه ابن سینا» نوشته ابوعبدالله جرجانی گزارش شده است.

آثار:

ترجمه ابن سینا

ظاهراً شرح حال پزشک پرآوازه ی «ایران»، «حسین بن عبدالله بن سینا» است.

نسخه های خطی:

1 نسخه ی عکسی در «کتابخانه ی دارالکتب الوطنیه تونس» به شماره 18329 موجود است.

ص:29

نسخه های چاپی:

چاپ نشده است.

منابع:

فهرس المخطوطات المصورة دارالکتب الوطنیة تونس.

«سید ابوطالب استرآبادی»

قرن 10 ه-.ق.

عالم، فاضل، فقیه و متکلم قرن دهم ه-. ق.، «سید ابوطالب استرآبادی» یکی دیگر از دانشمندان گمنام «استرآباد» و «جرجان» است.

بنا بر تشخیص کتاب شناس پرآوازه ی «شیعه»، «آقابزرگ تهرانی»، نویسنده ی «حدایق الیقین» که کتاب خود را به سال 984 ه-.ق. به نام «شاه تهماسب صفوی» تالیف کرده است، در واقع همان «سید محمد بن ابوطالب استرآبادی» است.

اما مرحوم «افندی» ذیل «سید امیر ابوطالب استرآبادی»، صاحب «شرح رساله جعفریه»، کتاب «حدایق الیقین» را به نقل از شاگرد سید ابوطالب استرآبادی، «حیدر بن خوانساری»، به همین ابوطالب قرن 10ه-.ق. نسبت داده و در واقع با تردید، یکی بودن آن دو را یادآور شده است.

این در حالی است که وی در عبارت بعدی سخن خود را نقض میکند؛ زیرا مینویسد: «و او (ابوطالب صاحب «حدایق الیقین») غیر از «نجیب الدین ابوطالب استرآبادی است.» از سوی دیگر در ذیل نجیب الدین ابوطالب استرآبادی، احتمال اتحاد او با صاحب «شرح جعفریه» را داده است.

این همه تردید، حکایت از آن دارد، که هیچ گونه آگاهی از احوال و آثار این نویسنده ی استرآبادی در دسترس تذکره نویسان نبوده تا بتوانند براساس آن به طور روشن سخن بگویند.

با توجه به سخن «آقابزرگ» که نسخهای از «حدایق الیقین» را دیده است، اگر نویسنده، آن را به نام «شاه تهماسب اول» متوفای 984ه-.ق. تالیف کرده باشد، قطعا نمیتواند با میرابوطالب استرآبادی قرن ششم ه-. ق. یکی باشد. بنابراین میتوان نتیجه گرفت که سید ابوطالب استرآبادی صاحب «حدایق الیقین» شخص دیگری است که باید به طور مستقل عنوان شود.

منابع:

اعیان الشیعة 2/364؛ الذریعة 6/292؛ ریاض العلماء 5/467؛ معجم التراث الکلامی 3/85.

«منتجب الدین (نجیب الدین) ابوطالب استرآبادی»

قرن 6ه-.ق.

عالم، فاضل، فقیه و محدث، ملقب به «نجیب الدین یا منتجب الدین»، از دانشمندان سدهی ششم ه-. ق.، دارای تالیفات ارزنده در فقه است.

شرح احوال او در برخی منابع با ابوطالب استرآبادی صاحب «حدایق الیقین» و ابوطالب استرآبادی صاحب «شرح جعفریه» درهم آمیخته شده و احتمالاتی را به وجود آورده است.

«آقابزرگ» در «الثقات العیون» احتمال داده است، «حاجی نوری» داستانی را که درباره ی کتاب «النهایه» «شیخ طوسی»، مشعر بر اعتراض تعدادی از شاگردان شیخ بر کتاب «النهایه» از ابوطالب نامی نقل کرده است، همین ابوطالب استرآبادی است.

مرحوم «افندی» در «ریاض العلما» گفته: «شیخ طوسی در مبسوط برخی فتاوا را از وی نقل کرده است.» اگر این احتمال درست باشد، باید از قدما و پیش از «شیخ طوسی» زیسته باشد. از آنجا که منابع دیگر این احتمال را تایید نکردهاند، بنابراین نمیتوان به استناد سخن مرحوم «افندی» این دو ابوطالب استرآبادی را یکی دانست.

ص:30

آثار:

1. الابواب و الفصول لذوی الالباب و العقول

ظاهراً کتابی است در موضوع فقه.

نسخه های خطی:

هیچ نسخه ی خطی از این اثر در کتابخانه های فهرست شده مشاهده نشد.

نسخه های چاپی:

چاپ نشده است.

2. الحدود

رساله «الحدود» کتابی درباره ی حدود و دیات شرعی و احکام آن است.

نسخه های خطی:

هیچ نسخه ی خطی از این اثر در کتابخانه های فهرست شده، مشاهده نشد.

نسخه های چاپی:

چاپ نشده است.

3. المقدمه

نسخه های خطی:

هیچ نسخه ی خطی از این اثر در کتابخانه های فهرست شده، مشاهده نشد.

نسخه های چاپی:

چاپ نشده است.

4. مناسک الحج

به نظر میرسد، مناسک حج و آثار یاد شده ی مولف، در توفان حوادث دچار آسیب شده و یا مفقود گشته؛ از اینرو در هیچجا از نسخه ی خطی یا چاپی آنها گزارش نشده است.

نسخه های خطی:

هیچ نسخه ی خطی از این اثر در کتابخانه های فهرست شده مشاهده نشد.

نسخه های چاپی:

چاپ نشده است.

منابع:

اعیان الشیعة 2/364؛ امل الآمل 2/354؛ الذریعة 6/298 و 22/37، 253؛ ریاض العلماء 5/466، 468؛ طبقات اعلام الشیعة (الثقات العیون) 2/5؛ مرآة الکتب 1/197؛ المستدرک 3/506؛ معالم العلماء 136؛ معجم رجال الحدیث 21/196؛ موسوعة طبقات الفقهاء 6/11؛ موسوعة مؤلفی الامامیة 2/212-213.

«ابوطالب گرگانی»

قرن 14ه-.ق.

از شرح حال و تحصیلات «ابوطالب گرگانی» هیچ آگاهی در دست نیست. ظاهراً در قرن چهاردهم ه-. ق. میزیست و کتابی در موضوع تاریخ به رشته ی تحریر در آورده است.

آثار:

ممتاز التواریخ

این کتاب خلاصهای از تاریخ قدیم تا تاریخ معاصر «ایران» است. نویسنده آن را برای مدارس ابتدایی و متوسطه و زیر نظر «ملک المورخین» به نگارش در آورده است.

نسخه های خطی:

هیچ نسخه ی خطی از این اثر در فهرست های موجود، گزارش نشده است.

ص:31

نسخه های چاپی:

ظاهراً این کتاب فقط یک بار به سال 1334ش.، در قطع رقعی و 144 صفحه در «تهران»، چاپخانه میرزا «علی اصغر تهرانی باسمهچی» چاپ شده است.

منابع:

الذریعة 22/224؛ مصنفات شیعه 6/182؛ موسوعة مؤلفی الامامیة 2/193.

«سید ابوطالب بن میرزا بیک فندرسکی»

قرن 12 ه-.ق.

فقیه، فیلسوف، مفسر، ادیب، شاعر و صاحب آثاری متنوع در علوم مختلف، «میرابوطالب» فرزند «جلال الدین میرزا بیک موسوی فندرسکی» دانشمندی بزرگ در سده ی یازده و دوازده است. او نوهی دختری میرزا «ابوالقاسم میرفندرسکی» و از شاگردان «علامه مجلسی» و «آقا حسین خوانساری» و معاصر میرزا «عبدالله افندی» صاحب «ریاض العلما» است. پدرش «میرزا بیک»، اهل علم و هنر بود. براساس شجره نامه ای که در یکی از نسخه های خطی «تحفة العالم» موجود است، نیاکان پدری و مادری میرابوطالب از سادات صحیح النسب و «فندرسکی» هستند.

میرابوطالب فندرسکی، در فقه، تفسیر، نجوم، فلسفه، شعر و ادب مهارت داشت و در هر کدام از موضوعات فوق، اثری قابل توجه برجای نهاده است. او در شعر «ابوطالب» تخلّص میکرد.

باوجود اینکه ابوطالب فندرسکی، استادی درخور و صاحب نظری مورد توجه بود، شرح زندگانی، مراحل تحصیل و فهرست همهی آثارش به ما نرسیده است. آنچه مسلم است اینکه در «اصفهان» و در یک خانواده مشهور علم و ادب دیده به جهان گشود. درهمانجا رشد کرد و تحصیلاتش را به پایان برد. عاقبت در «اصفهان» دیده از جهان فروبست و در کنار جدش «میرفندرسکی» در «تخت فولادِ» «اصفهان»، تن به خاک سپرد.

از تعابیر و احتراماتی که «علامه ی مجلسی» در اجازه ای برای میرابوطالب فندرسکی نگاشته است، به شهرت و رتبه علمی و ادبی وی می توان پی برد. همچنین از این اجازه، سابقه ی دیرین دوستی میان او و «علامه ی مجلسی»، آشکار می گردد.

قرار گرفتن میرابوطالب فندرسکی در زمرهی مولفان «جرجان» و «استرآباد»، از آن روی است که اجداد وی از «فندرسک» «استرآباد» برخاستند. آنها به دلیل رونق حوزهی علمیهی «اصفهان»، درپایتخت آن روزگار «ایران» سکنا گزیدند و نسل های بعدی خاندان های فندرسکی، در «اصفهان» زندگانی کردند.

آثار:

1. اکسیر و کیمیاء

این کتاب ظاهراً در مسائل شیمی و ترکیبات عناصر تالیف شده است.

نسخه های خطی:

اگر گزارش فهرست نسخه های خطی «کتابخانه ی آیت الله العظمی گلپایگانی» درست باشد، یک نسخه ی خطی از آن به شماره 108/38 در کتابخانه ی یاد شده موجود است.

نسخه های چاپی:

چاپ نشده است.

2. رسالهای در بیان و بدیع و اقسام تشبیه، استعاره و کنایه

آغاز (1):

«بسمله، افتتاح بیان بدیع روشان ... چراغ دودمان امامت»

آغاز (2):

«حمد و ثنای خالقی را جلت کلمته که در مبداء ...»

ص:32

انجام (1):

«در مصنفات خویش گوید ... اللهم کما جعلت ... فانک الاول و انت المنتهی»

انجام (2):

«در آئینه اعتدال کمال حسن تو ... نظم از تناسب الفاظ معنی آرای بود»

نسخه های خطی:

1 نسخه ی خطی در «کتابخانه ی مجلس شورای اسلامی» به شماره 1/5980 با سال کتابت 1113ه-.ق. و در 143 صفحه موجود است.

1 نسخه ی خطی در «کتابخانه ی ملی ملک» در «تهران» به شماره 1685 در 170 برگ، کتابت سال 1099ه-.ق. موجود است.

نسخه های چاپی:

این اثر یک بار توسط انتشارات دفتر تبلیغات اسلامی اصفهان و بوستان کتاب قم، با تصحیح سیده مریم روضاتیان در سال 1381 به چاپ رسیده است.

3. تحفة العالم

رسالهای است به فارسی در تاریخ و شرح احوال «شاه سلطان حسین صفوی» که بخش کوچکی از تاریخ اواخر دوران صفوی را دربرمیگیرد. کتاب در شش جزء و هر جزء، مشتمل بر بیان چند صفت از اوصاف «شاه سلطان حسین» است.

این تالیف، گزارشی است از دو سال نخست سلطنت «شاه سلطان حسین صفوی» (1106-1107 ق) همراه با توصیف ویژگی های شاه به باور مولف.

ممکن است خواننده ی اثر فوق، مولف را دانشمندی چاپلوس تصور کند. اما باید توجه داشت، «شاه سلطان حسین» در سال های نخست سلطنتش، هنوز چندان در حلقه ی درباریان فاسد اسیر نشده بود. گذشته از آن، اقدامات ارزشمندی به عمل آورد که علما را برای اصلاح امور دینی و معنوی امیدوار کرد. از آن جمله:

1- دستور داد شراب خانه ها تعطیل و امر به معروف و نهی از منکر معمول گردد.

2- جوانان را از رفت و آمد به قهوه خانه ها و سلمانی ها (مراکز فساد)، منع کرد.

3- نگهداری حیوانات وحشی را ممنوع اعلام نمود و کارکنان این مراکز را به کارهای مفید واداشت.

4- رسم زشت کشتن حکیم باشی دربار را منسوخ و این عمل را خلاف شرع دانست. (هنگام مرگ شاه، حکیم باشی دربار را برای عبرت حکیم باشی بعدی، به قتل می رساندند)

5- از زندانی کردن، کور کردن و کشتن شاه زادگان، سران و درباریان بانفوذ، ممانعت به عمل آورد. (رسمی که بیشتر شاهان صفوی آن را به راحتی انجام می دادند)

6- دستور داد، شاه زادگان و خانواده ی پادشاهی از برقراری ارتباط با افراد فرصت طلب و سودجو، خودداری کنند.

با وجود چنین اقداماتی، خود شاه به تدریج در دام اشخاص فرصت طلب و سودجو افتاد و دست از اداره ی کشور برداشت و فقط به عیش و نوش پرداخت و مقدمات سقوط خود را فراهم ساخت.

نسخه های خطی:

1 نسخه ی خطی از این اثر در «کتابخانه ی مرکزی دانشگاه تهران» با شماره 1/2465 گزارش شده است. سال کتابت آن را 1104 ه-.ق. و کاتبش را «محمدقاسم» معرفی کردهاند. اما این تاریخ با تاریخ تالیف که ظاهراً 1107ه-.ق. است، مطابقت ندارد. همچنین مصحح چاپی آن، نسخه را به خط «شمس النسا» نواده ی «شیخ لطف الله اصفهانی» معرفی کرده است.

ص:33

این نسخه در اختیار خانواده ی مولف بوده است؛ زیرا شجره نامه ی خاندان مولف و نام پسران وی همراه با تاریخ تولدشان در این نسخه موجود است.

1 نسخه ی خطی در «کتابخانه ی مجلس شورای اسلامی» به شماره 9554 و کتابت 1107ه-.ق. به خط مولف موجود است. صفحه نخست این نسخه ناقص است. اما اهمیت زیادی از نظر منحصر به فرد بودن دارد؛ زیرا تنها نسخه به خط مولف است که شیوه ی نگارش، خط و سلیقه ی کتاب آرایی نویسنده را نشام می دهد.

نسخه های چاپی:

«کتابخانه، موزه و مرکز اسناد مجلس شورای اسلامی»، این اثر را به سال 1388 با تصحیح «رسول جعفریان»، در 160 صفحه وزیری منتشر ساخته است.

4. ترجمه الروضة البهیة فی شرح اللمعة الدمشقیة

مرحوم میرزا ابوطالب، کتاب «الروضة البهیة» «شهید ثانی» را، به فارسی ترجمه کرده است. ترجمه ی «شرح لمعه» به زبان فارسی، حکایت از نیاز حوزه ی علمیه ی آن روزگار به آثار فقهی اصیل به زبان فارسی دارد. افسوس که نسخه ای از آن به دست نیامد تا گزارشی از محتوای آن در دسترس قرار گیرد.

نسخه های خطی:

تاکنون هیچ نسخه ی خطی در کتابخانه های «ایران» و جهان از این اثر گزارش نشده است.

نسخه های چاپی:

چاپ نشده است.

5. توضیح المطالب

این کتاب شرح بر کتاب «خلاصة الحساب» «شیخ بهائی» است. مولف آن را به زبان فارسی نوشته است.

آغاز (1):

«اما بعد چنین گوید بنده ضعیف فقیر پروردگار قوی غنی ... که این رقیمهای است...»

آغاز (2):

«بسمله و به نستعین. حمد و سپاس بی حساب و عد جناب مقدس اسرع الحاسبین را سزد که جهت حصول اعداد نامتناهی کاینات و افراد لایتناهی ...»

انجام (1):

«اخذ کن این را و فکر کن در این بحث بحسن قریحت و لطف طبیعت خویش...»

انجام (2):

«پس صیانت کردن این علم از کسیکه متصف بصفت مذکوره باشد لازم و متحتم است.»

نسخه های خطی:

2 نسخه ی خطی در «کتابخانه ی مجلس شورای اسلامی»، یکی با شماره 6293 با حواشی از مولف در 635 صفحه و کتابت قرن یازده و دومی شماره 6165 با سال کتابت 1225ه-.ق. و در 586 صفحه موجود است.

1 نسخه ی خطی در «کتابخانه مدرسه ی نمازی خوی» به شماره 429 و سال کتابت 1216ه-.ق. موجود است.

1 نسخه ی خطی در «کتابخانه ی آیت الله العظمی مرعشی (ره)» به شماره 5954 و در 171 برگ و سال کتابت 1236ه-.ق. موجود است.

1 نسخه ی خطی در «کتابخانه ی مرکزی دانشگاه تهران» به شماره 1174 در 195 برگ و به سال 1252ه-.ق. موجود است.

1 نسخه ی خطی در «کتابخانه خصوصی مفتاح» در «تهران» به شماره 1000 و سال کتابت قرن 13ه-.ق. موجود است.

نسخه های چاپی:

چاپ نشده است.

ص:34

6. حاشیة علی اصول الکافی

مولف در این اثر بر اصول مرحوم «شیخ کلینی» حواشی زده و نظرات خود را ارایه کرده است.

نسخه های خطی:

هیچ نسخه ی خطی از این اثر در کتابخانه های فهرست شده مشاهده نشد.

نسخه های چاپی:

چاپ نشده است.

7. حاشیة علی حاشیة الخفری علی شرح الجدید للتجرید

نسخه های خطی:

هیچ نسخه ی خطی در کتابخانه های «ایران» و جهان یافت نشد.

نسخه های چاپی:

چاپ نشده است.

8. حاشیة علی الروضة البهیة فی شرح اللمعة الدمشقیة

این حاشیه که به زبان عربی است، غیر از ترجمه فارسی مولف بر شرح لمعه است، که پیش تر معرفی شد.

نسخه های خطی:

ظاهراً فقط 1 نسخه ی خطی در «کتابخانه ی مرکزی دانشگاه تهران» به شماره 1/874 در 71 برگ موجود است.

نسخه های چاپی:

چاپ نشده است.

9. حاشیة علی معالم الاصول

مولف در این اثر نظریات و حواشی خود را بر «معالم الاصول» «حسن بن زین الدین» تحریر کرده است.

نسخه های خطی:

هیچ نسخه ی خطی از این اثر در کتابخانه های فهرست شده مشاهده نشد.

نسخه های چاپی:

چاپ نشده است.

10. دیوان

مجموعه اشعار و غزلیات فارسی و گاهی عربی میرزا ابوطالب فندرسکی است.

نسخه های خطی:

1 نسخه ی خطی در «کتابخانه ی خصوصی بیات» در «اراک» موجود است. این گزارش به وسیله مرحوم «دانش پژوه» در جلد ششم نسخه های خطی (نشریه کتابخانه ی مرکزی دانشگاه تهران) صفحه 113 ارایه داده شده است.

1 نسخه ی خطی در «کتابخانه ی مجلس شورای اسلامی» به شماره 61/2329 که ظاهراً ناقص و در 5 صفحه است، گزارش شده است.

نسخه های چاپی:

چاپ نشده است.

11. ساقی نامه

شامل حدود 1171 بیت از اشعار میرزا ابوطالب فندرسکی است.

نسخه های خطی:

ظاهراً از این اثر فقط 1 نسخه ی خطی در «کتابخانه ی مجلس شورای اسلامی» به شماره 2662 در 62 صفحه و شاید کتابت به سال 1171ه-.ق. گزارش شده است.

نسخه های چاپی:

چاپ نشده است.

12. السقیفة

مجموعهای از اجازات است. از جمله اجازه ی «علامه مجلسی» به «شیخ حر عاملی» و اجازه وی به میرزا ابوطالب فندرسکی، نیز اجازه «علامه مجلسی» به «شیخ زینالعابدین»، برادر «شیخ حر عاملی» و مطالبی دیگر از معاصران مولف است که به خط خود آن هاست.

ص:35

نسخه های خطی:

مرحوم «آقابزرگ» در «الذریعه» خبر از یک نسخه ی خطی در «کتابخانه ی آستان قدس رضوی (ع)» میدهد. لیک این اثر در فهرستهای آن کتابخانه ی یافت نشد.

نسخه های چاپی:

چاپ نشده است.

13. شرح علی شافیة ابن الحاجب

شافیه ابنحاجب در علم صرف نوشته شده است. بسیاری از دانشمندان «شیعه» و «سنی» بر آن شرح نوشتهاند. ابوطالب فندرسکی هم شرح دیگری به زبان عربی بر آن نوشته است، که ظاهراً برجای نمانده است.

نسخه های خطی:

هیچ نسخه ی خطی از این اثر به دست نیامد.

نسخه های چاپی:

چاپ نشده است.

14. غزوات حیدری

اشعار فارسی دربارهی غزوات و فضایل امیرالمومنین(ع) است. گفته میشود میرزا ابوطالب فندرسکی این اثر را در تکمله کتاب «حمله حیدری» سروده است. «حمله ی حیدری» اشعار «میرزا محمد رفیع خان باذل» و در فضایل علی(ع) است. در حالی که چنین نیست. شاید میرزا ابوطالب فندرسکی پیش از «باذل مشهدی» آن را سروده است. اما به غلط یا درست، این اثر تکمله سروده های باذل شهرت گرفته است.

آغاز:

بنام خدای میکنم حمدها

چه نام بزرگست نام خدا

نسخه های خطی:

1 نسخه ی خطی در «کتابخانه ی مجلس شورای اسلامی» به شماره 7998 در 173 برگ موجود است. نام این نسخه «حمله ی حیدری» ثبت شده است. اما در واقع ساقی نامه میرزا ابوطالب فندرسکی است.

1 نسخه ی خطی در «کتابخانه ی آصفیه حیدرآباد» با عنوان «حربه حیدری» موجود است.

1 نسخه ی خطی در «کتابخانه خصوصی مفتاح» در «تهران» به شماره 738 و سال کتابت 1192ه-.ق. گزارش شده است.

1 نسخه ی خطی در «کتابخانه ی مرکزی دانشگاه تهران» به شماره 2873 در 173 برگ، با عنوان «جذبه حیدری» موجود است.

2 نسخه ی خطی نیز در «پاکستان» موجود است که در فهرست مشترک نسخه های خطی پاکستان جلد 8 با عنوان «تکمله حمله حیدری» معرفی شده است.

15. مجمع البحرین

مجموعه مباحثی درباره ی علم عروض و قافیه در شعر فارسی و عربی است.

نسخه های خطی:

تاکنون گزارشی از نسخه های خطی این اثر در کتابخانه های «ایران» و جهان به دست نیامده است.

نسخه های چاپی:

چاپ نشده است.

16. المنتهی فی النجوم

ظاهر این عنوان حکایت از موضوع آن در علم نجوم دارد. لیکن در برخی منابع آن را «المنتهی فی النحو» نوشته اند. اگر عنوان دوم صحیح باشد، موضوع آن علم نحو است.

نسخه های خطی:

هیچ گزارشی از این کتاب در فهرست های خطی کتابخانه های «ایران» و جهان دیده نشد.

ص:36

نسخه های چاپی:

چاپ نشده است.

17. نسبنامه سادات فندرسکی

مرحوم میرزا ابوطالب فندرسکی، شجرهنامه و احوال سادات «فندرسک» را در این اثر بازگو کرده است.

نسخه های خطی:

1 نسخه ی خطی در «کتابخانه ی مرکزی دانشگاه تهران» به شماره 26/2465 و سال کتابت 1104 ه-.ق. موجود است.

نسخه های چاپی:

چاپ نشده است.

18. نگارخانه چین

بنا به نوشتهی مرحوم «افندی» در «ریاض العلما»، این اثر از نوشته های ادبی و ثمرهی افکار بدیع مولف است.

نسخه های خطی:

1 نسخه ی خطی در «کتابخانه ی مرکزی دانشگاه تهران» به شماره 8/2591 در 9 صفحه، کتابت سده ی 13ه-.ق. با عنوان «منشآت» موجود است.

1 نسخه ی خطی در «کتابخانه ی آستان قدس رضوی (ع)» به شماره 5/4494 در 1 صفحه موجود است.

1 نسخه ی خطی در «کتابخانه ی خصوصی بیات» در «اراک» موجود است.

نسخه های چاپی:

چاپ نشده است.

19. الحاشیة علی تفسیر البیضاوی

مولف در این کتاب نقد و نظرهایی را بر «تفسیر بیضاوی» وارد ساخته است.

نسخه های خطی:

مرحوم «آقابزرگ» به نقل از «ریاض العلما» از این کتاب یاد کرده است. اما هیچ گزارشی از نسخه های خطی آن در کتابخانه های «ایران» و جهان خبر نداده است.

نسخه های چاپی:

چاپ نشده است.

20. الحاشیة علی الشافیة

«ابن حاجب»، «شافیه» را در علم صرف نوشته است. میرزا ابوطالب نیز مانند بسیاری از ادبای «شیعه» و «سنی»، بر آن کتاب حاشیه زده است.

نسخه های خطی:

هیچ گزارشی از نسخه ی خطی آن به دست نیامد.

نسخه های چاپی:

چاپ نشده است.

منابع:

اعیان الشیعة 2/365-366؛ تذکرة القبور 78؛ تذکره پیمانه 65-59؛ حماسه سرائی در ایران 380؛ دانشمندان خوانسار 115؛ دایرةالمعارف تشیع 1/414 و 12/394؛ الذریعة 3/177 و 4/105، 498 و 6/41، 47، 65، 105، 181، 204 و 7/92 و 9/42 و 12/103، 192-193و 16/53 و 20/21 و 23/11 و 24/307؛ ریاض العلماء 5/500-501؛ ریحانة الادب 4/360؛ علامه مجلسی بزرگ مرد علم و دین 338؛ فرزانگان مازندران 1/422؛ فرهنگ بزرگان اسلام و ایران 251؛ فرهنگ سخنوران 27؛ فرهنگ فارسی معین (اعلام) 6/1380؛ فهرست نسخه های خطی فارسی 2/1561 و 6/4287؛ فهرست نسخه های خطی کتابخانه ی دانشگاه تهران 9/1213؛ فهرست واره کتاب های فارسی 2/922؛ الکنی و الالقاب 3/36؛ طبقات اعلام الشیعة (الکواکب المنتشرة) 391؛ مرآة الکتب 1/200؛ معجم التراث الکلامی 3/19-20؛ معجم طبقات المتکلمین 4/230-231؛ موسوعة مؤلفی الامامیة 2/208-211.

ص:37

«ابوالفتح بن محمد میر مخدوم حسینی عربشاهی»

... – 976/978ه-.ق.

فقیه، متکلم و مفسر «شیعه» از دانشمندان پرکار قرن دهم ه-. ق. است. او را به جهت انتساب به سادات شُرُق، «ابوالفتح شرقه» نیز میخوانند.

در انتساب نیاکان او به «میر سید شریف جرجانی» اختلاف نظر وجود دارد. تعدادی از تذکرهنویسان، پدر وی، «میرمخدوم» را همان «میرزا مخدوم ناصبی» دانسته و از آن طریق از نوادگان میر سید شریف جرجانی بشمار آوردهاند.

«فخر الدین موسوی» در «تاریخ اردبیل» سه نام و سلسله نسب برای عربشاهی نوشته و صحیحترین آنها را «امیر ابوالفتح تاج سعیدی» و نامش را «سید محمدهادی بن ابی نصر محمود بن ابی سعید سعد الدین مسعود حسینی» خوانده است. او مدعی است که این نام و سلسله نسب، از کتاب «مشیخهی» وی برداشت شده است. اما مقاله «دایرةالمعارف بزرگ اسلامی» آن را رد میکند و منشا این اشتباه را «حاجی خلیفه» در «کشفالظنون» معرفی میکند.

به هر روی، «ابوالفتح نزد قاضیزاده رومی»، «شمس الدین احمد بن بدر الدین محمود»، متوفای 988ه-.ق.، «عصام الدین، ابراهیم بن محمد اسفراینی»، متوفای 945ه-.ق. و «جمال الدین شیرازی» دانش آموخت. برخی گفتهاند در «ماوراءالنهر» تحصیل کرده و برخی بر این باورند که در «عراق» دانش اندوخته است.

در هر صورت به «مشهد» هجرت و کرسی درس برپا کرد. در آنجا مورد اتهام واقع شد و ناچار از سفر به «قزوین» و دربار «صفویان» گردید و نزد آنان مقامی بلند یافت.

ابوالفتح در اردوهای شاه صفوی شرکت جست و از تعدادی از شهرهای «ایران» دیدن کرد. دیدارهای او که همراه با تبلیغ و تحقیق و تالیف بود، تاثیر زیادی در توسعه افکار و معارف «تشیع» در «ایران» آن روزگار داشت.

او عاقبت در شهر «اردبیل» سکنا گزید و تا پایان عمر همانجا زیست. چون بدرود حیات گفت، در نزدیکی مقبره «شیخ صفی الدین اردبیلی» دفن شد.

آثار:

1. ابطال اکتساب التصورات

این اثر تعلیقه بر فصلی از نظر «قطب الدین رازی» در کتاب «شرح شمسیه»ی اوست. میرزا ابوالفتح آن را به سال 953ه-.ق. در «مشهد» تالیف کرده است.

نسخه های خطی:

1 نسخه ی خطی در «کتابخانه ی آیت الله العظمی مرعشی نجفی(ره)» به شماره 13/957 کتابت سال 982ه-.ق. موجود است.

1 نسخه ی خطی هم در «کتابخانه ی اوقاف عمومی بغداد» با شماره 5/4390 گزارش شده است که عنوان این نسخه، «رسالة فی المنطق» است.

ظاهراً نسخهای هم در «کتابخانه ی آستان قدس رضوی (ع)» (10/30-31) موجود است.

نسخه های چاپی:

چاپ نشده است.

2. تاریخ صفویه

مطالبی درباره ی روی دادهای دوران مولف و گزارش هایی از عملکرد دولت «صفویان» است.

نسخه های خطی:

هیچ نسخه ی خطی به دست نیامد.

نسخه های چاپی:

چاپ نشده است.

ص:38

3. ترجمه اعتقادات

مولف در این اثر، کتاب «اعتقادات» شیخ «ابوجعفر محمد صدوق» را در 34 باب ترجمه و شرح کرده است.

مترجم، اثر خود را به «شاهزاده مهین بانوی سلطانی» (شاید یکی از ملکه های دربار صفوی) اهدا نموده است.

آغاز:

«بعد از محامد وافیات کریم واهب العطیات و حکیم معطی المسئولات و مفتح الابواب...»

نسخه های خطی:

1 نسخه ی خطی در «کتابخانه ی عمومی اصفهان» به شماره 3273 در 113 صفحه و کتابت سده ی 13ه-.ق. موجود است.

1 نسخه ی خطی در «کتابخانه ی مجلس شورای اسلامی» به شماره 18/621 با عنوان «شرح اعتقادات» موجود است. این نسخه ظاهراً ناقص است.

1 نسخه خطی هم در «کتابخانه ی مرکزی دانشگاه تهران» به شماره 4573 در 40 برگ، کتابت سال 1318ه-.ق. وجود دارد.

1 نسخه ی خطی در «کتابخانه ی آیت الله العظمی مرعشی نجفی (ره)» به شماره 3/12963 در 44 برگ، کتابت سال 1245ه-.ق. موجود است.

نسخه های چاپی:

چاپ نشده است.

4. تفسیر شاهی

گفته میشود، تفسیر شاهی نخستین شرح استدلالی بر آیات احکام فقهی به صورت کامل (از طهارت تا دیات) به زبان فارسی است که یک دانشمند شیعی آن را نوشته است.

نسخه های خطی:

1 نسخه ی خطی در «کتابخانه ی آصفیه حیدرآباد» به شماره 251 در 444 صفحه و کتابت سال 1075ه-.ق. موجود است.

4 نسخه ی خطی در «کتابخانه ی آستان قدس رضوی (ع)» به شماره 1252 در 292 برگ، کتابت سال 974ه-.ق.، شماره 12473 در 187 برگ، کتابت سال 988ه-.ق.، شماره 1253 در 327 برگ، کتابت سده ی 11ه-.ق. و شماره 49 در 467 برگ، کتابت سال 1108ه-.ق. موجود است.

1 نسخه ی خطی در «کتابخانه ی آستان مقدسه حضرت معصومه (س)» به شماره 132 در 142 برگ موجود است.

2 نسخه ی خطی در «کتابخانه ی دانشکده حقوق دانشگاه تهران» موجود است. نسخه ی نخست به شماره 85ج در 326 برگ، کتابت سال 982ه-.ق. است. صفحات اول این نسخه ناقص است. نسخه ی دوم به شماره 108ب در 280 برگ، کتابت سال 1060ه-.ق. معرفی گردیده است.

2 نسخه ی خطی در «کتابخانه ی مجلس شورای اسلامی» به شماره 3425 در 406 صفحه، کتابت سال 985ه-.ق. و شماره 2/50 کتابت قرن 11ه-.ق. موجود است.

1 نسخه ی خطی در «کتابخانه ی آیت الله العظمی مرعشی نجفی (ره)» به شماره 6262 در 266 برگ، کتابت قرن 11ه-.ق. موجود است.

1 نسخه ی خطی در «کتابخانه ی خصوصی محمد کاظمینی» در «یزد» به شماره 294 در 267 برگ، کتابت قرن 11ه-.ق. وجود دارد.

1 نسخه ی خطی در «کتابخانه ی مرکز احیاء التراث الاسلامی» به شماره 558 در 321 صفحه موجود است.

4 نسخه ی خطی در «کتابخانه ی مرکزی دانشگاه تهران» به شماره 909 در 238 برگ، شماره 1055 در 416 برگ، کتابت

ص:39

سال 1078ه-.ق.، شماره 6346 در 301 برگ و شماره 3410 در 302 برگ موجود است. دو نسخه ی اخیر مکتوب در قرن 11ه-.ق. و صفحات پایانی نسخه ی آخری ناقص است.

1 نسخه ی خطی در «کتابخانه ی مسجد اعظم» «قم» به شماره 922 کتابت سال 1243ه-.ق. موجود است.

1 نسخه ی خطی در «کتابخانه ی مدرسه ی عالی شهید مطهری (سپهسالار)» «تهران» به شماره 2007 در 302 برگ موجود و ایضا صفحات آخر ناقص است.

1 نسخه ی خطی در «کتابخانه خصوصی مفتاح» در «تهران» به شماره 286 کتابت قرن 11ه-.ق. موجود است.

2 نسخه ی خطی در «کتابخانه ی ملی ملک» موجود است. یکی به شماره 6046 در 350 برگ، کتابت سال 1077ه-.ق. که صفحات آخر آن ناقص است. دومی به شماره 1360 در 244 برگ، کتابت سال 1094ه-.ق. موجود است.

2 نسخه ی خطی در «کتابخانه ی خصوصی نجومی» در «کرمانشاه» بدون شماره گذاری موجود و هردو ناقص است.

3 نسخه ی خطی در «کتابخانه ی ملی جمهوری اسلامی ایران» به شماره 2931 در 204 برگ، کتابت سال 978ه-.ق.، شماره 2918 در 363 برگ، کتابت قرن 11ه-.ق. و شماره 2558 در 112 برگ، کتابت قرن 11ه-.ق. موجود است.

نسخه های چاپی:

تفسیر شاهی مکرر چاپ شده است. یکی از قدیمیترین چاپ های آن در «تبریز» به وسیله ی انتشارات سروش، به سال 1380 در قطع رقعی و 2 جلد منتشر شده است.

5. حاشیه علی بحث افضل التفضیل من الحاشیة القدیمة الجلالیة

این اثر حاشیه مختصری است بر بخشی از «حاشیه جلال الدین دوانی» (مبحث افضل التفضیل) که به «حاشیه» بر«شرح قدیم تجرید الاعتقاد» معروف است.

نسخه های خطی:

ظاهراً فقط 1 نسخه ی خطی از این کتاب در «کتابخانه ی خصوصی مرحوم میرزا عبدالله افندی»، «صاحب «ریاض العلما» (بنا به گزارشی که خودش داده) موجود است.

نسخه های چاپی:

چاپ نشده است.

6. رساله اصول فقه

این رسالهی مختصر، یک دوره اصول فقه فشرده به زبان فارسی از دیدگاه علمای «شیعه» است. نویسنده آن را به نام «شاهزاده سام میرزا» نوشته است. کتاب در یک مقدمه، پنج باب و یک خاتمه مرتب گردیده است.

هم چنین گزیدهای از منطق و آداب بحث و مناظره هم در میان سخنان وی میتوان به دست آورد.

نسخه های خطی:

1 نسخه ی خطی در «کتابخانه ی آستان قدس رضوی (ع)» به شماره 111 موجود است.

1 نسخه ی خطی در «کتابخانه ی مدرسه ی آخوند همدان» به شماره 2/179 و سال کتابت 1192ه-.ق. موجود است.

1 نسخه ی خطی در «کتابخانه ی مجلس شورای اسلامی» به شماره 18/369 در 307 برگ و سال کتابت 1083ه-.ق. به خط نستعلیق وجود دارد.

نسخه ی دیگری نزد دکتر «علی اصغر مهدوی» وجود دارد که عکسی از آن را به «کتابخانه ی مرکزی دانشگاه تهران» به شماره 15/281 داده است.

هم چنین بنا به گفتهی مرحوم «دانشپژوه»، نسخه ی دیگری در «فرهنگستان» شهر «باکو» موجود است. این نسخه در مجموعهای دارای 38 رساله به شماره 8033 M 251 و از سدهی 11 و 12ه-.ق. جمعآوری و نگهداری میشود.

ص:40

نسخه های چاپی:

این رساله به سال 1367 همراه با «فهرست واره فقه هزار و چهارصد ساله اسلامی» و به کوشش «محمدتقی دانشپژوه» در «تهران» چاپ شده است.

7. مفتاح الباب

مفتاح الباب شرحی است به زبان عربی بر «باب حادی عشر» «علامه حلی» که به صورت شرح مزجی با متن کتاب اصلی تدوین شده است.

نسخه های خطی:

مرحوم «افندی» از وجود یک نسخه ی خطی در نزد خودش خبر میدهد و آن را از نظر محتوا «حسنة الفوائد» توصیف میکند.

بیش از 9 نسخه ی خطی در «کتابخانه ی آیت الله العظمی مرعشی نجفی (ره)» وجود دارد. شاید قدیمیترین نسخه به شماره 885 و سال کتابت 983ه-.ق. در 101 برگ و بقیه به شماره های 4245، 5155، 5157، 2280، 9048، 4239، 6169، 2818 و 13786 معرفی شدهاند.

1 نسخه ی خطی در «کتابخانه ی آستان قدس رضوی(ع)» به شماره 271 در 99 برگ وجود دارد.

1 نسخه ی دیگری نیز در «کتابخانه ی آستان قدس رضوی(ع)» با عنوان «شرح باب حادی عشر» به شماره 180 و در 149 برگ وجود دارد. با توجه به اینکه این شرح، ظاهراً به زبان عربی نوشته شده است، غیر از «شرح باب حادی عشر» به زبان فارسی است که پس از این معرفی خواهد شد.

1 نسخه ی خطی در «کتابخانه ی ملی فارس» به شماره 1/2/297 ع، با سال کتابت 1059ه-.ق. و در 96 برگ هم چنین با عنوان «شرح باب حادی عشر» به زبان عربی موجود است.

1 نسخه ی خطی در «کتابخانه ی دانشکده حقوق و علوم سیاسی اقتصادی دانشگاه تهران» به شمار 338 و در 79 برگ با عنوان «شرح باب حادی عشر» به زبان عربی موجود است.

2 نسخه ی خطی هم در «کتابخانه ی ملی ملک» موجود است. نسخه ی اول به شماره 1/740 در 175 برگ و نسخه ی دوم به شماره 2927، با سال کتابت سده 12 و در 176 برگ نگهداری میشود.

1 نسخه ی خطی در «کتابخانه ی مجلس شورای اسلامی» به شماره 3/5345 در 162 برگ با عنوان «شرح باب حادی عشر» موجود است.

نسخه های چاپی:

شرح باب حادی عشر میرزا ابوالفتح بارها چاپ شده است. گاهی همراه با متن اصلی و گاهی همراه با دیگر شروح باب حادی عشر مکرر منتشر گردیده است.

از جمله سال 1365، توسط دانشگاه «تهران» و با همکاری «موسسه مطالعات اسلامی دانشگاه مک گیل»؛ با پژوهش و تصحیح «مهدی محقق» و سالهای 1368، 1369، 1370 و 1376 از سوی «بنیاد پژوهش های اسلامی آستان قدس رضوی (ره)»؛ چاپ شده است.

8. شرح باب حادی عشر

بنا به نوشتهی مرحوم «افندی» در «ریاض العلما» میر ابوالفتح شرح دیگری به زبان فارسی بر کتاب باب حادی عشر نوشته است. اینک با برخی از نسخه های آن نیز آشنا میشویم.

نسخه های خطی:

1 نسخه ی خطی در «کتابخانه ی آستان مقدسه حضرت معصومه(س)» 4: 170-6262 و با سال کتابت 1036ه-.ق. در 125برگ موجود است.

1 نسخه ی خطی در «کتابخانه ی مسجد اعظم» «قم» به شماره 1/1448 با سال کتابت 1291ه-.ق. موجود است.

ص:41

1 نسخه ی خطی در «کتابخانه ی دانشکده الاهیات و معارف اسلامی دانشگاه تهران» به شماره 1/170، سال کتابت 1106ه-.ق. و در 106 برگ موجود است.

1 نسخه ی خطی در «کتابخانه مدرسه ی خیرات خان مشهد» به شماره 1/141 با سال کتابت 1029 در 164 برگ موجود است. صفحات نخستین این نسخه ناقص است.

2 نسخه ی خطی در «کتابخانه ی آیت الله العظمی مرعشی نجفی (ره)» وجود دارد. یکی از آنها به شماره 8349 به سال 1308ه-.ق. و خط «یوسف بن عبدالعزیز تبریزی» در 292 برگ است. نسخه ی دوم به شماره 5157 و با سال کتابت 957 ه-.ق. در 152 برگ نگهداری میشود.

1 نسخه ی خطی در «کتابخانه ی مجلس شورای اسلامی» به شماره 3/5623 به کتابت «علم الهدی بن عبدالواسع حسینی» در تاریخ 1002ه-.ق. و در 190صفحه موجود است.

1 نسخه ی خطی در «کتابخانه ی ملی ملک» به شماره 1/740 در 175 برگ موجود است. لیکن احتمال میرود این نسخه همان کتاب «مفتاح الباب» وی باشد؛ زیرا فهرست نویس در معرفی آن، از هردو اسم استفاده کرده است.

نسخه های چاپی:

در سال 1376 توسط انتشارات آستان قدس رضوی چاپ شده است.

9. حاشیه بر شرح کبری

«میر سید شریف جرجانی» کتابی به نام «الکبری فی المنطق» دارد. این کتاب شروحی دارد. از جمله «عصام الدین ابراهیم بن محمد اسفراینی سمرقندی» آن را شرح کرده است.

میر ابوالفتح بر شرح «عصام الدین» حاشیه نگاشته است. حاشیه عربشاهی به زبان فارسی و تقریباً مفصل است. با عناوین قوله، قوله، نقل و سپس نظر خود را نوشته است.

آغاز:

«بهترین منطق و کلام، حمد حکیم علام است که آدمی را محل انتقاش صور اشیاء گردانید»

انجام:

«این است آخر کلام در این مقام. و الحمدلله علی الاتمام و الصلوة علی خیر الانام و آله و اصحابه الکرام»

نسخه های خطی:

2 نسخه ی خطی در «کتابخانه ی آیت الله العظمی مرعشی نجفی (ره)» به شماره 6365 در 121 برگ و کتابت سده دوازدهم ه-. ق. و شماره 4088 در 81 برگ و سال کتابت 960ه-.ق. موجود است.

1 نسخه ی خطی در «کتابخانه ی ملی جمهوری اسلامی ایران» به شماره 602/ف در 165 برگ و کتابت سده دهم ه-. ق. موجود است.

1 نسخه ی خطی هم در «کتابخانه ی مدرسهی فیضیه» به شماره 3/1446 در 50 برگ و کتابت سده نهم ه-. ق. موجود است. اما فهرست نویس نام نویسنده را متفاوت ثبت کرده است. از اینرو نمیتوان به یقین گفت که نسخه ی دیگر «حاشیه ی میرابوالفتح» بر شرح کبری است.

نسخه های چاپی:

چاپ نشده است.

10. رسالة فی بحث تقدیم المسندالیه

این اثر نقدی است به زبان عربی بر کتاب «علاء الدین علی بن محمد قوشچی» متوفای 879ه-.ق. در موضوع «تقدیم مسندالیه»؛ همراه با 9 اعتراض بر مطالب کتاب و هر آنچه در حواشی آن توسط علمای دیگر نوشته شده است.

آغاز:

«بعد البسمله، الحمدلله علی نعمائه، و ما انا قلت لایلیق بکبریائه... الخ»

ص:42

انجام:

«... ما قیل او مایقال، والله تعالی اعلم بحقیقة الحال و منه المبداء و الیه المآل»

نسخه های خطی:

از این اثر فقط یک نسخه ی خطی در «کتابخانه ی دارالکتب الظاهریه» به شماره 4664 موجود است. تعداد اوراق نسخه ظاهراً 10 برگ است و سال کتابت آن مشخص نیست.

نسخه های چاپی:

چاپ نشده است.

11. خلاصة المقولات العشر

این کتاب در موضوع فلسفه و منطق و به زبان عربی نوشته شده است. عنوان برخی نسخه ها «شرح المقولات العشر» و برخی فقط «المقولات العشر» است.

آغاز:

«لک الحمد یا واجب الوجود بالذات و یا مقسم اجناس الاعراض علی اقسام الممکنات، خصص خاتم انبیائک بجواهر صلواتک»

انجام:

«هذا آخر ما اردنا ایراده فی هذاالمقام من غیر اطناب ممل و ایجاز مخل للافهام و الحمدلله علی تسهیل الاختتام...»

نسخه های خطی:

1 نسخه ی خطی در «کتابخانه ی آیت الله العظمی مرعشی نجفی (ره)» به شماره 957 در 139 برگ و سال کتابت 982ه-.ق. موجود است.

1 نسخه ی خطی در «کتابخانه ی اداره اوقاف عمومی بغداد» به شماره 6/4390 با سال کتابت 940ه-.ق. موجود است.

1 نسخه ی خطی به شماره 3/27 در مجموعه «مخطوطات مکتبات استانبول» معرفی شده است.

1 نسخه ی خطی هم شاید در «کتابخانه ی عمومی حکیم» در «نجف اشرف» موجود است.

نسخه های چاپی:

چاپ نشده است.

12. حاشیه بر شرح ملا محمد حنفی بر آداب البحث عضد الدین ایجی

«عضد الدین ایجی، عبدالرحمن بن احمد» متوفای 756ه-.ق.، کتاب مختصری به نام «آداب البحث» دارد که مباحث مربوط به بحث و مناظره را مورد توجه قرار داده است. اندیشمندان زیادی این کتاب را شرح کرده و یا بر آن حاشیه نوشتهاند.

یکی از شروح مشهور آن، شرح «ملا محمد حنفی تبریزی» متوفای حدود 927ه-.ق. است. شرح وی به دلیل اهمیتش، مورد نقد و تفسیر علمای فلسفه و ادب قرار گرفته است. از آن جمله میر ابوالفتح عربشاهی بر آن حاشیه نگاشته است. او عباراتی را که لازم میدید، توضیح داده و یا نظریهای را رد و گاهی قبول کرده است.

آغاز:

«الحمدلله علی افهام الخطاب و الصلوة و السلام علی رسوله المبعوث لاظهار الصواب... اما بعد فهذه شیء عجاب بل زوائد تدخل فی الحساب»

انجام:

«و اعلم ان ما نقل منه فی الحواشی هذا الشرح لما کانت مضبوطة معتمد علیها عندی التزمت الاشارة الیها فی مواضعها لیعتمد علیه المحصلون و یمیزها عن غیرها الطالبون...»

ص:43

نسخه های خطی:

1 نسخه ی خطی در «کتابخانه ی آستان قدس رضوی (ع)» به شماره 8/2673 در 136 برگ، کتابت سال 1191ه-.ق. موجود است.

2 نسخه ی خطی در «کتابخانه ی آیت الله العظمی مرعشی نجفی (ره)» به شماره 4632 در 69 برگ و شماره 9899 در 333 برگ، کتابت سده دوازدهم، موجود است.

1 نسخه ی دیگر نیز در این کتابخانه ی به شماره 2276 در 136 برگ موجود است که مولف آن «ابوالفتح محمد بن ابیسعید» معروف به «تاج السعیدی» است.

پیش تر در شرح زندگانی میرابوالفتح به اختلاف نسب او اشاره شد. اگر «امیرابوالفتح تاج سعیدی» را با «امیرابوالفتح بن میرمخدوم» یکی بدانیم، در آن صورت نسخه ی یاد شده و دیگر آثار منسوب به تاج سعیدی متعلق به همین مولف «امیرابوالفتح بن میرمخدوم» خواهد بود. در حالی که آغاز و انجام این نسخه با نسخه ی نخست «کتابخانه ی آیت الله العظمی مرعشی نجفی (ره)» مطابقت ندارد؛ زیرا آغاز و انجام نسخه ی دوم چنین است:

آغاز:

«بعد البسمله و به نعتثم فی کل خطر جثیم و امر عظیم الاداب طریقة المتقربین الیک و ذریعة المتضرعین لدیک اللهم صل علی اکملهم... و بعد فهذه حاشیة علی شرح آداب المسعودی»

انجام:

«فظهر ان الجواب عن امثال هذا المنع لیس الا بطریق التردید و اثبات انه غیر مضر کما سبق فی امثال المنع الغیر المضر فی التنبیه السابق فلیتذکر»

بنابراین آنچه به نظر صحیح میرسد، این دو نفر باهم یکی نیستند. لهذا از این پس نسخه های خطی این کتاب و دیگر کتابهای منسوب به امیرابوالفتح تاج سعیدی را ذکر نخواهیم کرد.

1 نسخه ی خطی در «کتابخانه ی مدرسه ی الحجیات» وابسته به اداره «اوقاف موصل عراق» به شماره 8/145/22 در 28 برگ، کتابت سال 1038ه-.ق. موجود است.

1 نسخه ی خطی در «کتابخانه مدرسه ی اسلامی اوقاف موصل» به شماره 1/10/20 و در 172 برگ موجود است.

چند نسخه ی خطی نیز در کتابخانه های وابسته به «اداره اوقاف موصل» موجود است. از آن جمله نسخه ی شماره 2/2/16 در 72 برگ، کتابت سال 1143ه-.ق.، نسخه ی شماره 2/78/25 در 38 برگ، کتابت سال 1120ه-.ق.، نسخه ی شماره 1/74/25 در 121 برگ، نسخه ی شماره 3/74/25، نسخه ی شماره 18 در 48 برگ، کتابت سال 1228ه-.ق.، نسخه ی شماره 1/48/17 در 188 برگ، کتابت سال 1180ه-.ق.، نسخه ی شماره 8/14 در 48 برگ، نسخه ی شماره 4/48/20 در 180 برگ، نسخه ی شماره 2/49/18 در 84 برگ، کتابت سال 1228ه-.ق. وجود دارد.

1 نسخه ی خطی در «کتابخانه ی مرکزی دانشگاه تهران» به شماره 5/1522 در 56 برگ، کتابت سال 1120ه-.ق. موجود است.

3 نسخه ی خطی در «کتابخانه ی مجلس شورای اسلامی» به شماره 6/775 در 18 برگ، کتابت سال 1060ه-.ق. و شماره 2/3744 در 376 صفحه، کتابت سال حداکثر 965ه-.ق. و شماره 2/3483 در 248 صفحه، کتابت سده دهم ه-. ق. موجود است.

2 نسخه ی خطی در «کتابخانه ی مرکزی ملک فیصل» در «عربستان سعودی» به شماره 1436 در 23 برگ، کتابت سال

ص:44

1292ه-.ق. و شماره 1454-8 کتابت سال 1075ه-.ق. موجود است. اما فهرست نویس همین کتابخانه، نسخه ی دیگری را نیز با نام مشترک مولف معرفی کرده است، که ظاهراً صحیح نیست.

1 نسخه ی خطی در «کتابخانه ی مرکزی دانشگاه سلیمانیه عراق» به شماره 173/2 در 70 صفحه، کتابت سال 1124ه-.ق. موجود است. هر چند که این نسخه به «امیرابوالفتح تاج سعیدی» نسبت داده شده است، اما از آغاز و انجام آن میتوان پیبرد که اثر «امیرابوالفتح بن میرمخدوم» است.

1 نسخه ی خطی در «کتابخانه ی مدرسه ی عالی شهید مطهری (سپهسالار)» به شماره 6586 موجود است.

1 نسخه ی خطی در «کتابخانه ی مسجد اعظم» به شماره 1/971 در 29 برگ موجود است.

3 نسخه ی خطی در «کتابخانه ی ملی جمهوری اسلامی ایران» وجود دارد. یکی از آنها به شماره 2138/ف و کتابت سال 1016ه-.ق؛ به دلیل تفاوت آغاز و انجام مورد تردید است. احتمال دارد که حاشیه میرابوالفتح در حاشیه کتاب اصلی قرار دارد. دو نسخه ی دیگر به شماره 2129/ع در 135 برگ، کتابت سال 1264ه-.ق. و شماره 6/775 در 18 برگ، کتابت سال 1060ه-.ق. مورد یقین است.

نسخه های چاپی:

چاپ نشده است.

13. حاشیه بر حاشیه میر سید شریف جرجانی بر لوامع الاسرار فی شرح مطالع الانوار

«مطالع الانوار» کتابی است در منطق که «قاضی سراج الدین محمود ارموی» متوفای 682ه-.ق. آن را نوشته است. کتاب وی سخت مورد توجه دانشمندان «شیعه» و «سنی» قرار گرفته و چند تن بر آن شرح و حاشیه نوشتهاند.

از جمله شروح بسیار مهم، «شرح قطب الدین محمد رازی» با عنوان «لوامع الاسرار فی شرح مطالع الانوار» است. «شرح قطب الدین رازی» هم به دلیل اهمیت زیادش، حواشی متعددی دارد. یکی از این حواشی، «حاشیه میر سید شریف جرجانی» است.

میرابوالفتح هم مانند بسیاری از دانشمندان ذوفنون، بر «حاشیه میر سید شریف جرجانی» حاشیه نگاشته است. از اینرو میتوان گفت که حاشیهی وی، «حاشیه» بر «حاشیه» بر «شرح مطالع الانوار» است.

نسخه های خطی:

1 نسخه ی خطی در «کتابخانه ی ملی ملک» در «تهران» به شماره 1555 در 17 برگ، کتابت سال 963ه-.ق. موجود است.

در «کتابخانه ی مرکزی دانشگاه تهران» و «آیت الله العظمی مرعشی نجفی (ره)» نیز شاید نسخه هایی وجود دارد.

نسخه های چاپی:

چاپ نشده است.

14. حاشیة علی حاشیة القوشچی علی شرح التفتازانی

این حاشیه فقط در فهرست مخطوطات «کتابخانه ی عمومی اوقاف موصل» با شماره 3/81/25 در 172 برگ، کتابت سال 1012ه-.ق. معرفی شده است. اما با توجه به اینکه منابع دیگر چنین کتابی را به میرابوالفتح بن میر مخدوم نسبت ندادهاند، لازم است اطلاعات بیشتری از کتاب یاد شده به دست آورد.

15. حاشیه کافیه

در جلد پنجم فهرست نسخه های خطی «کتابخانه ی مدرسه ی عالی شهید مطهری (سپهسالار)»، کتابی با عنوان «حاشیه کافیه» در 165 برگ و سده دوازدهم ه-. ق. به

ص:45

شماره 6915 معرفی کرده است. اما نام کامل مولف را ننوشته و به عبارت «ابوالفتح حسینی» اکتفا کرده است.

16. صفوة الصفا

«درویش توکل بن اسماعیل»، مشهور به «ابن بزاز اردبیلی» از علمای سده ی 8ه-.ق.، کتابی با عنوان «اسس المواهب السنیة فی المناقب الصفویة» نوشته است که با عنوان «صفوة الصفا» شهرت یافته است.

گفته میشود «میرابوالفتح عربشاهی» آن را بازنویسی کرده و مقداری نیز بر مطالب آن افزوده است. خصوصاً دربارهی زندگانی و کرامات «شیخ صفی الدین اردبیلی» شرح مبسوطی نوشته است.

گویا عربشاهی به دستور «شاه تهماسب» بر تهذیب کتاب «ابن بزاز» دست یازیده است. باوجود این برخی، کار میرابوالفتح را نوعی تحریف قلمداد کردهاند.

آنچه مسلم است، اینکه در کتاب «ابنبزاز» دست برده شده است. اما آیا فقط میرابوالفتح دست به این کار یازیده یا پیش از آن نیز چنین اقدامی صورت گرفته است؟

«طباطبایی مجد» در مقدمهی چاپی کتاب که تصحیح آن را انجام داده است، نخستین دستبرد را به نسخهای با شماره 2139 و تاریخ کتابت 914ه-.ق. موجود در «کتابخانه ی ایاصوفیای ترکیه» مربوط دانسته است.

گذشته از آن، وی تغییرات میرابوالفتح را چندان مهم و موثر نمیداند و بنا به نوشتهی او، میرابوالفتح یک مقدمه و یک خاتمه به اصل کتاب افزوده است. پارهای از حکایات محذوف هم ربطی به مسئله تحریف ندارد. این حکایات در نسخه های اصلی کتاب «ابنبزاز» هم متفاوت نقل شده و یا برخی محذوف است. در نتیجه تحریف از سوی میرابوالفتح را رد کرده است.

آغاز:

«بعد البسمله، و به ثقتی، شریف ترین ذکری که مسبحان حظایر ملکوت به آن تسبیح و تقدیس نمایند و لطیفترین وردی که مستعبدان صواب جبروت به آن تعبد و تنسک فرمایند...»

انجام:

«در کرامات سلطان شاه اسماعیل ... و ذکر ایشان در وقت محاربه و غیر آن کلمه الله الله باشد پس هرگاه این جوان ظاهر شود بشتابید بسوی او و اگرچه بطریق خزیدن...»

نسخه های خطی:

ظاهراً 3 نسخه ی خطی از این کتاب وجود دارد. البته ممکن است مواردی از صفوة الصفا وجود داشته باشد که بازنویسی میرابوالفتح نبوده و همان کتاب اصلی «ابنبزاز» است. اما فهرست نویس به نام وی ثبت کرده است. هم چنین ممکن است این گونه نباشد و نسخهای که اصل کتاب «ابنبزاز» نیست، بلکه بازنویسی «میرابوالفتح» است به نام «ابنبزاز» ثبت شده باشد.

در هر حال نسخه های صفوة الصفا به شرح ذیل است:

1 نسخه ی خطی در «کتابخانه ی موزه ی ملی بریتانیا» به شماره 11745 موجود است. رونوشتی از این نسخه در اختیار کتابخانه ی مرکزی دانشگاه «تهران» قرار دارد. این نسخه به شماره 3193 در مجموعه فیلم ها و نسخه های عکسی نگهداری میشود.

1 نسخه ی خطی در «کتابخانه ی ملی تبریز» از مجموعه اهدایی مرحوم «حاج حسین نخجوانی» به شماره 655 و کتابت سال 950ه-.ق. در 500 برگ موجود است.

1 نسخه ی خطی در «کتابخانه ی دانشکده ادبیات دانشگاه تبریز» موجود است که مورد استفاده «طباطبایی مجد» قرار گرفته ولی شمارهی آن را در مقدمهی خود بیان نکرده است.

نسخه هایی هم وجود دارد که به نام میرابوالفتح ثبت شده

ص:46

است. اما برای اطمینان از اینکه همان نسخه ی بازنویسی شدهی میرابوالفتح است یا نه؟ باید اصل نسخه را دید. لذا در اینجا به آن نسخه ها نیز اشاره میشود:

1 نسخه ی خطی در «کتابخانه ی ملی جمهوری اسلامی ایران» به شماره 949/ف در 390 برگ و کتابت سده دهم ه-. ق. موجود است.

1 نسخه ی خطی در «کتابخانه ی مدرسه ی عالی شهید مطهری (سپهسالار)» به شماره 1515 در 371 برگ و کتابت سال 1037ه-.ق. موجود است.

1 نسخه ی خطی در «کتابخانه ی عمومی معارف (دارالفنون)» به شماره 1305 در 385 برگ وجود دارد که به نام «ابنبزاز» ثبت شده است. اما با توجه به آغاز و انجام آن میتوان حدس زد که بازنویسی شده میرابوالفتح است.

شاید 1 نسخه ی خطی هم در «کتابخانه ی آستان قدس رضوی (ع)»، غیر از نسخه ی اصل «ابنبزاز» (ج3) موجود است.

دو نسخه از صفوة الصفای ترجمه شده به زبان ترکی نیز گزارش شده است. اما بدرستی دانسته نیست که از روی نسخه ی اصل «ابنبزاز» ترجمه شدهاند یا نسخه ی بازنویسی شدهی میرابوالفتح عربشاهی جرجانی؟

نسخه های چاپی:

این کتاب سه چاپ مشخص دارد. چاپ نخستین آن به سال 1329ه-.ق. در «بمبئی» و به صورت چاپ سنگی به خط «میرزا احمد بن حاج کریم تبریزی» پیشوای «ذهبیان»، همراه با چند کتاب دیگر و در 400 صفحه به انجام رسیده است.

سال 1359 در «تهران» از روی همین نسخه به صورت افست، چاپ مجددی صورت گرفته است. اما هیچ تغییر و امتیازی ندارد.

سال 1351 در «شیراز» نیز «کتابخانه ی احمدی» به چاپ افست آن اقدام کرده است. لیکن مقدار صفحات این چاپ بسیار کمتر و 123 صفحه است.

کاملترین چاپ، با تحقیق و تصحیح «غلامرضا طباطبایی مجد» به سال 1373 و با مقابله بیش از 9 نسخه ی خطی در 1348 صفحه صورت گرفته است. لیکن باید گفت که این چاپ متعلق به کتاب اصلی «ابنبزاز» است. مصحح اضافات میرابوالفتح را در پایان کتاب به عنوان «بخش اختلاف نسخ» آورده است. بنابراین مجموع هردو کتاب را شامل است.

مرحوم میرزا «عبدالله افندی» چند عنوان اثر دیگر به او نسبت داده است. لیکن به احتمال اینکه وی آثار میرابوالفتح جرجانی را با آثار میرابوالفتح تاج سعیدی یا اشخاص همنام دیگر مخلوط کرده باشد، دور از ذهن نیست؛ لذا از ذکر آنها خودداری گردید. اما دو مورد را که مرحوم «آقابزرگ» نیز در زمرهی آثار وی ذکر کرده است، میآوریم:

17. حل شبهة المجهول المطلق

«آقابزرگ» برای تایید نسبت این کتاب به میرابوالفتح، به «احسن التواریخ» و «ریاض العلما»، نیز بعضی فهارس استناد کرده است.

ظاهراً هیچ نسخه ی خطی از این اثر وجود ندارد. فقط مرحوم «افندی» آن را دیده و «طویلة الذیل» توصیف کرده و سال پایان تالیف را 950ه-.ق. و در «مشهد» مقدس بیان کرده است.

18. الرد علی المولی علی القوشچی

این عنوانی است که مرحوم «آقابزرگ» به یکی از حواشی میرابوالفتح داده و موضوع آن را «بحث تقدیم المسند الیه من کتاب الایضاح فی البلاغة» نوشته است. سپس از یک نسخه ی خطی آن در «کتابخانه ی آیت الله العظمی مرعشی نجفی (ره)» خبر داده است. با مقایسه ی آغاز این اثر با آنچه پیش تر تحت عنوان «رسالة فی بحث تقدیم المسندالیه» آوردیم، مشخص میگردد که آن دو اثر یکی است.

ص:47

منابع:

اثرآفرینان 3/342؛ احسن التواریخ 443، شیخ صفی و تبارش 63؛ اصدارات موتمر الاردبیلی 7/778؛ اعیان الشیعة 2/394؛ بحار الانوار 107/174؛ تاریخ اردبیل و دانشمندان 2/276-279؛ تاریخ نظم و نثر در ایران 1/373؛ التراث العربی للحسینی /172؛ دانشمندان و سخنسرایان فارس 3/259-260؛ دانشنامه ایران و اسلام 7/972؛ دایرةالمعارف تشیع 1/428-429؛ دایرةالمعاف بزرگ اسلامی 6/100؛ الذریعة 1/41 و 2/202 و 3/5، 461 و 4/277 و 6/53، 59، 133، 185 و 7/69 و 8/230 و 10/212 و 13/54، 119 و 14/31 و 15/49 و 17/210 و 21/314، 345 و 23/70؛ الرسالة الفتحیة فی ترجمة العلامة ... العربشاهی (مقدمه تفسیر شاهی) 22-34؛ روضات الجنات 1/180-181؛ ریاض العلماء 5/486-487، 492؛ ریحانة الادب 3/220؛ طبقات اعلام الشیعة (احیاء الداثر) 4/176؛ فرهنگ بزرگان اسلام و ایران 412؛ الفوائد الرضویة 622؛ فهرست کتابهای چاپی فارسی 1/1394؛ فهرست واره فقه هزار و چهارصد ساله اسلامی در زبان فارسی 87-188؛ کشف الحجب 325؛ کشف الظنون 1/40، 41، 105، 516 و 2/1079؛ مرآة الکتب 1/208-212؛ معجم التراث الکلامی 2/255 و 3/49 و 4/34-35، 39 و 5/215-216، 219 هدیة العارفین 2/207، 258؛ معجم طبقات المتکلمین 3/266-268؛ معجم مولفی الشیعة 115؛ موسوعة طبقات الفقهاء 10/30؛ موسوعة مؤلفی الامامیة 2/239-247؛ مولفین کتب چاپی فارسی 1/199-200.

«ابوالفتح میرمیران بن ابوالقاسم فندرسکی استرآبادی»

قرن 11ه-.ق.

اندک آگاهی ما از شرح احوال و آثار «میرابوالفتح میرمیران» فرزند «میرابوالقاسم فندرسکی استرآبادی»، مطلبی است که مرحوم «آقابزرگ» در «طبقات» بدان اشاره کرده است.

وی این احتمال را که میرابوالفتح فرزند «میرابوالقاسم فندرسکی» مشهور بوده باشد، دور از ذهن ندانسته است. هرچند پس از احتمال مذکور، احتمال دیگری داده و «میرابوالقاسم فندرسکی» را جد مادری وی دانسته است.

آگاهی دیگر ما از میرابوالفتح میرمیران، راجع به فرزندش «زین العابدین بن ابوالفتح میرمیران»، نویسنده کتاب «انموذج عباسی» است.

به هر حال ابوالفتح میرمیران، از علمای قرن یازدهم ه-. ق. است. وی شاید در «اصفهان» زاده شد و در همانجا زیست.

باتوجه به اینکه تاریخ پایان حاشیه ای که بر «قواعد» «محقق کرکی» نگاشته، سال 1065ه-.ق. است، می توان حدس زد که در نیمه ی دوم سده ی یازده دارفانی را وداع گفته است.

آثار:

1. حاشیة علی القواعد

به گزارش مرحوم «آقابزرگ»، میرابوالفتح این حاشیه را در سال 1065ه-.ق. بر «قواعد» کرکی نگاشته است.

لازم به یادآوری است که «محقق کرکی، علی بن حسین» متوفای 940ه-.ق.، کتابی به نام «قواعد» ندارد. مگر اینکه منظور «آقابزرگ»، «جامع المقاصد فی شرح القواعد» بوده باشد.

احتمال دیگر این است که منظور «آقابزرگ» از قواعد، کتاب «قواعد الاحکام» «علامه حلی» بوده و به اشتباه کرکی نوشته است.

نسخه های خطی:

1 نسخه ی خطی از این حاشیه را مرحوم «آقابزرگ» در «کتابخانه ی آل مشکور نجفی» در «نجف اشرف»، به خط مولف دیده است.

نسخه های چاپی:

چاپ نشده است.

ص:48

2. حواشی التهذیب

از این اثر نیز «آقابزرگ» در همان منبع فوق یاد کرده است. براساس همین گزارش، میرابوالفتح، بخشی از «تهذیب» را به خط خود نوشته و بر آن حواشی نگاشته است.

نسخه های خطی:

1 نسخه ی خطی از این حواشی را نیز مرحوم «آقابزرگ» در «کتابخانه ی مدرسه ی سپهسالار» دیده است. تاریخ نگارش این حواشی سال 1056ه-.ق. در «اصفهان» است.

نسخه های چاپی:

چاپ نشده است.

منابع:

طبقات اعلام الشیعة 8/431-432.

«سید ابوالقاسم بن محمدعلی امیرلطیفی»

1332-1397ه-.ق.

«سید ابوالقاسم امیرلطیفی» فرزند «سید محمدعلی سبط الشیخ»، از فرهنگیان معاصر «گرگان» است.

وی به سال 1292ش. در «گرگان» متولد شد. تحصیلاتش را در زادگاهش به پایان برد و توانست در دانش سرای مقدماتی «گرگان» به تکمیل آن بپردازد.

او کارش را با آموزگاری شروع کرد و در پست های مختلف اداری و آموزشی «گرگان» ادامه داد.

آثار:

1. جمع آوری لغات و تاریخچه گویش استرآبادی

نسخه های خطی:

هیچ نسخه ی خطی به دست نیامد.

نسخه های چاپی:

از چاپ آن اطلاع نداریم.

2. ترانه های کتول

نسخه های خطی:

یک نسخه خطی در کتابخانه شخصی محموداخوان مهدوی در گرگان موجود است

نسخه های چاپی:

این کتاب با کوشش کریم الله قائمی آماده چاپ است.

3. نگارش تاریخ فرهنگ نوین استرآباد

نسخه های خطی:

هیچ نسخه ی خطی به دست نیامد.

نسخه های چاپی:

بخشی از آن در سالنامه ی فرهنگ «گرگان» (1337) توسط مرحوم «ذبیحی» منتشر شد.

منابع: مقاله ی کوکب سادات (اشرف) امیرلطیفی.

«سید ابوالقاسم بن میرزا بزرگ میرفندرسکی»

970-1050ه-.ق.

فقیه، متکلم، مفسر، ریاضیدان، ادیب، شاعر و عارف مشهور دوره صفوی، «ابوالقاسم میرفندرسکی»؛ در یکی از روستاهای تابع «استرآباد» به نام «فندرسک» دیده به جهان گشود.

او تحصیلاتش را در زادگاهش آغاز کرد و پس از فراگیری مقدمات فارسی و عربی، راهی حوزه های علمیهی آن روزگار، مانند: حوزه ی«قزوین» و «اصفهان» گردید.

جزئیات تحصیلات میرفندرسکی و نام استادان او در این حوزه ها بر ما روشن نشد. لیکن مسلم است که پس از گذراندن دوره سطوح عالی، از محضر درس حکمت علامه «شیخ ابوالفضل چلبی بیک تبریزی» متوفای 1011ه-.ق.، «میر برهان الدین اشراق استرآبادی» مشهور به «میرداماد»، متوفای 1041ه-.ق. و دیگر استادان عصر خود بهره برد.

ص:49

او در سنین جوانی به مقام بلند علمی دست یافت و خود کرسی درس برپا ساخت. اما جو حاکم بر جامعه آن روزگار «اصفهان»، سخنان عارفانه و حکمتهای عریان او را برنتافت. طعنه ها و بدگوییها از رفتار آزادمنشانه و تقیدناپذیر میرفندرسکی، سبب آزرده خاطری وی گردید. از اینرو مانند استادش «چلبی بیک»، روانه «هندوستان» شد.

احتمال می رود، سفر نخست او به «هندوستان»، سال 1015ه-.ق.، همراه با«اوحدی بلیانی»بوده باشد. میرفندرسکی در آنجا از سوی «میرزا جعفر آصف خان»، وزیر «اکبرشاه» مورد استقبال قرار گرفت. لیک این سفر میرفندرسکی دیری نپایید و به «اصفهان» بازگشت.

کوتاه مدتی در «اصفهان» زیست و درس گفت. اما همان روحیه و محیط، او را دوباره به سوی «هندوستان» رهسپار کرد. این بار از طریق «گجرات» به «دکن» رفت. زمانی در «هند» درنگ کرد و باز هوای وطن به سرش زد و راهی «اصفهان» شد.

سفرهای میرفندرسکی به «هندوستان» چند بار دیگر هم تکرار شد. یک بار در سال 1037 و بار دیگر سال 1046ه-.ق. به «هند» سفر کرد.

میرفندرسکی در دربار هر دو کشور «ایران» و «هند» مورد تکریم و احترام بود. گفته میشود هنگامی که میر از سفر «هندوستان» به «اصفهان» باز میگشت، «شاه عباس» به دیدن وی رفت. اما سخنان درشت حکیم فندرسکی، شاه را آزرد.

میرفندرسکی عاقبت به سال 1050ه-.ق. در «اصفهان» چشم از جهان فروبست و جسم بی جانش در مقبره «بابا رکن الدین» در «تخت فولاد» آرام گرفت.

آثار:

1. برهان الابصار

این کتاب درباره ی چگونگی دیدن و ساختمان چشم است. از آنجا که در گذشته، پزشکان، ریاضیدانان، فلاسفه و نظریهپردازان، در تشریح چگونگی دیدن انسان اختلاف نظر داشتند، مولف در این خصوص مباحثی را ارایه داده است.

نسخه های خطی:

1 نسخه ی خطی در «کتابخانه ی آستان قدس رضوی (ع)» به شماره 3/5602 و کتابت سال 1266ه-.ق. با عنوان «کیفیت ابصار» در 18 صفحه موجود است.

1 نسخه ی خطی در «کتابخانه ی ملی جمهوری اسلامی ایران» به شماره 6/12030ف در 54 برگ، کتابت سده 13ه-.ق. موجود است.

نسخه های چاپی:

چاپ نشده است.

2. تاریخ صفویه (تاریخ صفویان)

گویا این اثر که در تاریخ روی دادهای دوران حکومت «صفویان» و نویسندهی آن نگاشته شده، برجای نمانده است. در واقع تاریخ «صفویه» از آثار مفقود شده ی میرفندرسکی محسوب می گردد.

نسخه های خطی:

هیچ نسخه ی خطی یافت نشد.

نسخه های چاپی:

چاپ نشده است.

3. تحقیق المزلة

مرحوم «آقابزرگ» به نقل از میرزا «عبدالله افندی»، این کتاب را به مولف نسبت داده است.

نسخه های خطی:

بر اساس همین گزارش، یک نسخه ی خطی از آن اثر در «کتابخانه ی حاج علی محمد نجف آبادی» وجود دارد.

ص:50

نسخه های چاپی:

چاپ نشده است.

4. ترجمه شذور الذهب

میر فندرسکی در این اثر کتاب «شذور الذهب» «برهان الدین ابوالحسن علی بن موسی» حکیم اندلسی مشهور به «ابنارفع» را که در علم شیمی و صناعت کیمیا است، ترجمه کرده است.

ظاهراً اصل کتاب به زبان عربی و منظوم است. چند شرح و یک منتخب نیز از آن گزارش شده است. اما میر فندرسکی آن را به زبان فارسی و به صورت نثر ترجمه کرده است.

نسخه های خطی:

فقط 1 نسخه ی خطی در «کتابخانه ی دانشکده الاهیات و معارف اسلامی دانشگاه فردوسی مشهد» به شماره 5/1252 موجود است.

نسخه های چاپی:

این کتاب در ضمن مجموعه رسائل خطی فارسی بنیاد پژوهش های اسلامی وابسته به آستان قدس رضوی (ره)، دفتر اول در 13 صفحه و به سال 1368چاپ و منتشر شده است.

5. ترجمه مهابارات (ترجمه مهاباره) (شرح المهابارة)

میرفندرسکی از متن سانسکریت یک کتاب هندی، ظاهراً با عنوان «مهارات» (مهابارات) یا «مهاباره»، بخش داستان ها را ترجمه یا شرح کرده است.

نسخه های خطی:

هیچ نسخه ی خطی یافت نشد.

نسخه های چاپی:

چاپ نشده است.

6. التفسیر

منابع موجود، بدون هیچ توضیحی، کتابی با عنوان «التفسیر» را به میرفندرسکی نسبت دادهاند. بدون اینکه درباره ی زبان، موضوع و وجود یا عدم وجود نسخه های آن توضیحی بدهند. از اینرو بدرستی دانسته نیست که این کتاب یک اثر مستقل است، یا مانند کتاب بعدی، حاشیه، ترجمه یا شرحی بر اثر دیگر است.

نسخه های خطی:

هیچ نسخه ی خطی یافت نشد.

نسخه های چاپی:

چاپ نشده است.

7. حاشیة علی تفسیر کتاب العلل

«العلل» کتابی است منسوب به «آپولونیوس تیانائی» از حکمای «فیثاغورثی» «یونان» که به زبان عربی ترجمه شده است.

اصل آن در «حلب» چاپ شده است. حکما و اندیشمندان اسلامی حواشی و شروحی بر این کتاب نوشتهاند. یکی از این حواشی، حاشیهی میرفندرسکی است.

بنا به گزارش موجود در فهرست نسخه های خطی «کتابخانه ی دانشکده الاهیات دانشگاه تهران»، یک نسخه ی خطی از آن کتاب در کتابخانه ی یاد شده موجود است.

نسخه های خطی:

تنها نسخه ی خطی در «کتابخانه ی دانشکدهی الاهیات دانشگاه تهران» به شماره 59/242ب کتابت سدهی 11ه-.ق. موجود است.

نسخه های چاپی:

چاپ نشده است.

ص:51

8. حاشیه جوک باشست

«جوک باشست» کتابی است در عرفان هندی که توسط «گودا آنندا پندت کشمیری» به زبان سانسکریت نوشته شده است. او نیز این حکمت هندی را از یک اثر منظوم بسیار مفصل به نام «یوگه و اسیتشهه» یا «مهاراماینه و واسیتشهه راماینه» خلاصه کرده است.

منظومه ی یاد شده، حاوی گفت و گویی میان حکیم باستانی «هند» به نام «واسیتشهه» و شاهزاده افسانهای آن کشور به نام «راماچندره» است. محتوای آن، به نوعی تعلیمات فلسفی و حکیمانه، همراه با داستانهای پندآمیز هندی است.

«جوک باشست» در زمان «اکبرشاه» به وسیله «نظام الدین پانی پتی» به زبان فارسی ترجمه شد. میرفندرسکی در سفرهای خود به «هند»، با این اثر آشنا و مجذوب آن گردید.

از اشاراتی که میرفندرسکی در حواشی خود بر این کتاب نوشته، میتوان پیبرد که وی به زبان سانسکریت و ریشه های آن آشنا بود.

توضیحات و حواشی میرفندرسکی شامل ملاحظات تطبیقی تفکر فلسفی «هند» با فلسفه یونانی و اسلامی نیز هست.

نسخه های خطی:

1 نسخه ی خطی در «کتابخانه ی آستان قدس رضوی (ع)» به شماره 374 در 391 برگ، کتابت سال 1224ه-.ق. موجود است که همراه با «کشف اللغات» و به زبان فارسی نگهداری میشود.

2 نسخه ی خطی در «کتابخانه ی آیت الله العظمی مرعشی نجفی (ره)» با شماره 4/6999 کتابت سال 1271ه-.ق. و شماره 2/9044 کتابت سال 1259ه-.ق. وجود دارد که با «منتخب جوک باشست» در یک نسخه گردآورده شده است.

1 نسخه ی خطی در «کتابخانه ی دانشکده الاهیات و معارف اسلامی دانشگاه فردوسی مشهد» با شماره 4/1797 وجود دارد که همراه با «کشف اللغات» است.

نسخه های چاپی:

این کتاب با عنوان «منتخب جوک باشست» توسط موسسه پژوهشی حکمت و فلسفه ایران در سال 1385 چاپ شد.

9. کشف اللغات جوک باشست

میرفندرسکی اصطلاحات و لغات مشکل جوک باشست را استخراج و به صورت یک فرهنگنامه، به ترتیب الفبای حروف فارسی نوشته و هرکدام را توضیح و شرح کرده است.

نسخه های خطی:

2 نسخه ی خطی در «کتابخانه ی آستان قدس رضوی (ع)» به شماره 374 و سال کتابت 1224ه-.ق. همراه با «ترجمه جوک باشست» و «حاشیه ی» آن (شاید حاشیه میرفندرسکی) و شماره 373 کتابت سال 1242ه-.ق. در 337 برگ و همراه با «ترجمه جوک باشست» موجود است.

2 نسخه ی خطی در «کتابخانه ی دانشکده ادبیات دانشگاه تهران» به شماره 62 ب و در 183 برگ، کتابت سال 1228ه-.ق. همراه با «جوک باشست» و شماره 126 ب در 185 برگ و کتابت سده 13ه-.ق. موجود است.

1 نسخه ی خطی در «کتابخانه ی دانشکده ادبیات مشهد» به شماره 4/1797 همراه با «حاشیه میر بر جوک باشست» موجود است.

2 نسخه ی خطی در «کتابخانه ی دانشکده حقوق دانشگاه تهران» به شماره 44 ب در 249 برگ و شماره 50 ب در 259 برگ، کتابت سده 13ه-.ق. موجود است.

2 نسخه ی خطی در «کتابخانه ی مجلس شورای اسلامی» به شماره 2/4757 کتابت سال 1098ه-.ق. و شماره 1/7243 در 186 برگ موجود است.

2 نسخه ی خطی در «کتابخانه ی آیت الله العظمی مرعشی نجفی

ص:52

(ره)» به شماره 1/6999 و سال کتابت 1258ه-.ق. و شماره 1/9044 با سال کتابت 1259ه-.ق. بدون نام مولف و همراه با عنوان «فرهنگ واژه های جوک باشست» موجود است.

2 نسخه ی خطی در «کتابخانه ی مرکزی دانشگاه تهران» به شماره 1/246 در 9 صفحه و بدون سال کتابت و شماره 1/1415 با سال کتابت 1239ه-.ق. موجود است.

1 نسخه ی خطی در «کتابخانه ی مدرسه ی عالی شهید مطهری (سپهسالار)» به شماره 17 با سال کتابت 1277ه-.ق. و با عنوان «لغات جوک» موجود است.

1 نسخه ی خطی در «کتابخانه ی ملی ملک» به شماره 2/2873 موجود است.

1 نسخه ی خطی در «کتابخانه ی ملی جمهوری اسلامی ایران» به شماره 1343 در 314 برگ و سال کتابت 1270ه-.ق. موجود است.

1 نسخه ی خطی در «کتابخانه ی مسجد اعظم» «قم» به شماره 3/3367 با عنوان «لغت نامه ی جوکی» موجود است.

نسخه های چاپی:

چاپ مستقل ندارد.

10. حقایق الصنایع

این اثر با عنوان «صنایع الحقایق» و «الرسالة الصناعیة» نیز نامیده شده است. برخی آن را رساله «پرسش و پاسخ: تشکیک در ذاتی» و برخی دیگر، «رسالة فی التشکیک» دانسته اند.

صناعت از نظر نویسنده در بر گیرندهی هر چیزی است که از قوای عاقله انسان صادر گردد. و آن را در 24 باب و یک خاتمه ترتیب داده است.

این ابواب شامل: تعریف صناعت، انواع صناعت، رابطه صناعات مختلف، فایده صناعات، رتبه و جایگاه صناعات از نظر سودمندی و شرف و سهم و محل هریک از اهل حرف و صنایع در جامعه میگردد.

میرفندرسکی استعداد قوای نفسانی و وظیفهی اندامهای انسانی را با عناصر عالم هستی، نیز طبقات اجتماعی افراد جامعه یکساننگری کرده و مباحث فلسفی دقیق را با زبانی ساده و گویا که برگرفته از آیات و روایات است، بیان داشته است.

نسخه های خطی:

1 نسخه ی خطی در «کتابخانه ی شوشتری نجف اشرف» با شماره 1/422 موجود است.

1 نسخه ی خطی در «کتابخانه دانشگاه تهران» با شماره 7/366 و سال کتابت 1252ه-.ق. موجود است.

1 نسخه ی خطی در «کتابخانه ی دانشگاه پرینستون (برینستون) آمریکا» با شماره 6/1465 و سال کتابت 1263ه-.ق. موجود است.

3 نسخه ی خطی در «کتابخانه ی دانشگاه لس آنجلس آمریکا» با شماره 359 M در 89 برگ و سال کتابت 1066ه-.ق.، 3/468 M سال کتابت 1068ه-.ق. و شماره 3/1402 M کتابت سده 11ه-.ق. موجود است.

3 نسخه ی خطی در «کتابخانه ی آستان قدس رضوی (ع)» به شماره ض 15088، سال کتابت 1078ه-.ق.، 202 در 51 برگ با سال کتابت سده 11ه-.ق. و 787 در 31 برگ با سال کتابت سده 13ه-.ق. وجود دارد.

1 نسخه ی خطی در «کتابخانه ی فاضل خوانساری» در «خوانسار» به شماره 7/247 با سال کتابت 1090ه-.ق. موجود است.

2 نسخه ی خطی در «کتابخانه ی دانشکده ادبیات دانشگاه تهران» به شماره 25/145 و 1/125د کتابت سده 11ه-.ق. موجود است.

ص:53

1 نسخه ی خطی در «کتابخانه ی دانشکده الاهیات و معارف اسلامی دانشگاه تهران» به شماره 1/570 با سال کتابت 1191ه-.ق. موجود است.

1 نسخه ی خطی در «کتابخانه ی دانشکده الاهیات و معارف اسلامی دانشگاه فردوسی مشهد» به شماره 2/633 با سال کتابت 1274ه-.ق. موجود است.

1 نسخه ی خطی در «کتابخانه ی دانشکده حقوق دانشگاه تهران» به شماره 9/111 ب موجود است.

2 نسخه ی خطی در «کتابخانه ی آیت الله العظمی گلپایگانی (ره)» به شماره 735 و کتابت سده 11ه-.ق. آخرش ناقص و 1/157 در 27 برگ، کتابت سال 1093ه-.ق. با عنوان «بیان الحقایق الصنایع» وجود دارد.

11 نسخه ی خطی در «کتابخانه ی مجلس شورای اسلامی» به شماره 5/644، 15/1207، 6/1957، 3/1919 با سال کتابت 1065ه-.ق.، 11/4149 با سال کتابت 1086ه-.ق.، 1/5188 با سال کتابت 1095ه-.ق.، 16/4954 کتابت سده 11ه-.ق.، 2/4594 کتابت سده 12ه-.ق.، 7/1988 کتابت سده 13ه-.ق. 9/4802 کتابت 1308ه-.ق. و 1/1207 کتابت سده 11ه-.ق. موجود است.

1 نسخه ی خطی در «کتابخانه ی مدرسه ی آخوند همدان» به شماره 2/188 کتابت سده 11ه-.ق. موجود است.

1 نسخه ی خطی در «کتابخانه مدرسه ی صدر اصفهان» به شماره 826 کتابت سده 12ه-.ق. موجود است.

5 نسخه ی خطی در «کتابخانه ی آیت الله العظمی مرعشی نجفی (ره)» به شماره 1/7936، 5/7498 کتابت سال 1045ه-.ق.، 9/971 کتابت سال 1064ه-.ق.، 2/2199 کتابت سال 1074ه-.ق. و 10/9562 کتابت سال 1257ه-.ق. موجود است.

10 نسخه ی خطی در «کتابخانه ی مرکزی دانشگاه تهران» به شماره 15/3903، 8/1046 کتابت سال 1051ه-.ق.، 1/7408 کتابت سال 1153ه-.ق.، 1/8201 کتابت سال 1053ه-.ق.، 5586 در 35 برگ و کتابت سال 1057ه-.ق.، 12/4736 کتابت سال 1060ه-.ق.، 3/1925 کتابت سال 1071ه-.ق.، 1/2579 کتابت سده 11ه-.ق.، 1/3743 کتابت سده 11ه-.ق. و 1/6470 کتابت سال 1264ه-.ق. موجود است.

1 نسخه ی خطی در «کتابخانه مدرسه ی مروی تهران» به شماره 1/753 موجود است.

1 نسخه ی خطی در «کتابخانه ی مسجد اعظم» «قم» به شماره 10/24 موجود است.

3 نسخه ی خطی در «کتابخانه ی مدرسه ی عالی شهید مطهری (سپهسالار)» به شماره 21/2913، 6495 در 61 برگ، کتابت سده 11ه-.ق. و 9/2916 کتابت سده 11ه-.ق. موجود است.

2 نسخه ی خطی در «کتابخانه خصوصی مفتاح» «تهران» به شماره 1/43 و نسخه ی دیگری به کتابت سال 1306ه-.ق. بدون شماره گذاری موجود است.

6 نسخه ی خطی در «کتابخانه ی ملی ملک» «تهران» به شماره 10/1396، 17/6075 کتابت سال 1087ه-.ق.، 4/4681 کتابت سده 11ه-.ق.، 6/2830 کتابت سده 12ه-.ق.، 5/1565 کتابت سده 12ه-.ق. و 8/4040 کتابت سده 12ه-.ق. موجود است.

1 نسخه ی خطی در «کتابخانه ی خصوصی مهدوی» در «تهران» به شماره 10/268 کتابت 1294ه-.ق. موجود است.

1 نسخه ی خطی در «کتابخانه ی خصوصی مولوی» «مشهد» به شماره 2/452 موجود است.

1 نسخه ی خطی در «کتابخانه ی وزیری یزد» به شماره 6/321 کتابت سده 10ه-.ق. موجود است.

نسخه های چاپی:

این اثر مکرر چاپ شده است. یکی از قدیمیترین چاپ های آن به سال 1267ه-.ق. در «هند» و 40 صفحه وزیری همراه با «اخلاق ناصری» چاپ شده، میتوان اشاره کرد.

ص:54

بعدها در «تهران» به سال 1317ش. به اهتمام «علی اکبر شهابی» در 72 صفحه رقعی چاپ شد.

هم چنین پس از پیروزی انقلاب اسلامی، در «قم» به سال 1363ش. ضمن منتخباتی از آثار حکمای الهی «ایران» چاپ گردید.

گفتنی است رساله «صناعات» میرفندرسکی به زبان عربی ترجمه شده و چاپ نیز گردیده است.

11. ارکان اربعه صناعت

در میان نسخه های خطی «کتابخانه ی ملی جمهوری اسلامی ایران» یک نسخه ی خطی با عنوان فوق وجود دارد که با کتاب «حقایق الصنایع» یا «رسالة الصناعات» تشابه اسمی دارد. اما آغاز و انجام آنها و محتوای آنها یکسان نیست. به همین جهت جداگانه ذکر گردید.

نسخه های خطی:

1 نسخه ی خطی در «کتابخانه ی ملی جمهوری اسلامی ایران» به شماره 2892/ف در 36 برگ و کتابت سده 10ه-.ق. موجود است.

نسخه های چاپی:

چاپ نشده است.

12. دیوان

از میرفندرسکی دیوان مستقل و کاملی برجای نمانده است. بلکه دو قصیده، چند رباعی و چند قطعه در دست است. باوجود این مجموعه اشعار وی در کتابهای مختلف نقل شده و شاید بتوان با تحقیق بیشتر، مجموعهای به صورت یک دیوان فراهم آورد.

بنا به نوشته «موسوعة مؤلفی الامامیة» تحت عنوان «دیوان» مجموعه اشعار میر در «اصفهان» به سال 1350ش. در 77 صفحه چاپ شده است.

هم چنین در ضمن کتاب «نگین سخن»، در «تهران» به سال 1364ش. توسط شرکت مولفان «ایران»، مجموعه اشعار میرفندرسکی منتشر گردیده است.

اما دو قصیده یاد شدهی فوق، یکی با عنوان «قصیدهی یائیه» و دیگری «قصیده شکوائیه» نیز «قصیدهای در شیمی و کیمیا»، عمده اشعار میرفندرسکی است که در ذیل اشاره می شود.

13. قصیده یائیه

گفته میشود که میرفندرسکی این قصیده را به پیروی از قصیدهی یائیهی «ناصر خسرو» سروده است. او در سرودهی عرفانی خود، دقایق فلسفی و عناصر حکمت اشراق را گنجانده و با ذوق زیباشناسانه، سخنان حکمتآمیز را بیان میدارد.

قصیده میرفندرسکی توسط چند نفر شرح شده است. سه تن از شارحان، عبارت اند از:

«ملا محمدصالح خلخالی» متوفای 1175ه-.ق.

«ملا محسن بن محمد گیلانی» از علمای قرن 13ه-.ق.

«حکیم عباس دارابی» متوفای 1300ه-.ق.

نسخه های خطی:

1 نسخه ی خطی در «کتابخانه ی آیت الله العظمی مرعشی نجفی (ره)» به شماره 2/7512 کتابت سال 1309ه-.ق. موجود است.

2 نسخه ی خطی در «کتابخانه ی آستان قدس رضوی (ع)» به شماره 4485 و 4488 کتابت سده 12ه-.ق. موجود است.

4 نسخه ی خطی در «کتابخانه ی مجلس شورای اسلامی» به شماره 68/2329، 15/3323 کتابت سال 1297ه-.ق.، 2/1207 کتابت سده 11ه-.ق. و 2/975 موجود است.

4 نسخه ی خطی در «کتابخانه ی مرکزی دانشگاه تهران» به شماره 5/4604، 11/6616، 51/2465 کتابت سال 1104ه-.ق. و 2/7408 کتابت سال 1153ه-.ق. موجود است.

3 نسخه ی خطی در «کتابخانه ی ملی ملک» «تهران» به شماره 4/5824، 2/1568 کتابت سده 12ه-.ق. و 39/5085 کتابت سده 12 یا 13ه-.ق. موجود است.

ص:55

1 نسخه ی خطی در «کتابخانه ی مسجد اعظم» «قم» به شماره 3/1569 موجود است.

1 نسخه ی خطی در «کتابخانه ی مدرسه ی عالی شهید مطهری (سپهسالار)» به شماره 2913 در ضمن یک جُنگ موجود است.

1 نسخه ی خطی در «کتابخانه خصوصی مفتاح» در «تهران» به شماره 2/43 موجود است.

نسخه های چاپی:

این قصیده به طور مستقل چاپ نشده است. اما همراه با «کنز الحقائق» «شبستری» در «تهران» به سال 1354ش. در قطع جیبی در 152 صفحه منتشر گردیده است.

14. قصیده در شیمی (منظومة فی الکیمیاء)

این قصیده به زبان عربی و در علم شیمی و مباحث کیمیا سروده شده است.

نسخه های خطی:

1 نسخه ی خطی در «کتابخانه ی خصوصی مهدوی» در «تهران»، به شماره 2/156 کتابت سال 1281ه-.ق. همراه با ترجمه فارسی موجود است.

نسخه های چاپی:

چاپ نشده است.

15. قصیده شکوائیه

میرفندرسکی در این قصیده از جور و جفای روزگار و قدرناشناسی ایام درد دل کرده است.

از قصیده شکوائیه هیچ گزارش خطی یا چاپی در دسترس نیست.

16. رسالة فی ارتباط الحادث بالقدیم

از این رساله نیز هیچ گزارش خطی یا چاپی در دسترس نیست. فقط در کتاب «موسوعۀ مؤلفی الامامیة» نام برده شده است.

17. رسالة فی التشکیک

گفتنی است، این رساله درجواب به «مظفر حسین کاشانی» در موضوع تشکیک در ذاتیات تدوین شده است. مولف دیدگاه فیلسوفان مشا و اشراق را در خصوص این موضوع بررسی و نظر خود را اظهار داشته است. آغاز آن چنین است:

آنچه فرموده اند در ذاتی و تشکیک و عدم تشکیک او بر آنچه است ذاتی او را، معتقد این ضعیف است که نشاید که ذاتی مقول بالتشکیک باشد.

نسخه های خطی:

3 نسخه ی خطی در «کتابخانه ی مجلس شورای اسلامی» با شماره 165283کتابت سال 1079ه-.ق.، 25/4942 کتابت سده 11ه-.ق. و 13/90 کتابت سده 13ه-.ق. موجود است.

4 نسخه ی خطی در «کتابخانه ی مرکزی دانشگاه تهران» با شماره 7/8201، 7/1038، 9/6616 و 7/1046 کتابت سال 1040ه-.ق. موجود است.

1 نسخه ی خطی در «کتابخانه ی ملی ملک» «تهران» با شماره 50/4655 کتابت سده 13ه-.ق. موجود است.

1 نسخه ی خطی در «کتابخانه ی دانشکده الاهیات دانشگاه تهران» با شماره 9/293ج موجود است.

1 نسخه ی خطی در «کتابخانه ی آیت الله فاضل خوانساری» در «خوانسار» با شماره 9/249 موجود است.

نیز یک نسخه ی خطی بدون شماره در «کتابخانه ی رضا رامپور پاکستان» گزارش شده است.

نسخه های چاپی:

این رساله در ضمن منتخباتی از آثار حکمای الهی «ایران» سال 1363ش. در «قم» چاپ شده است.

18. رسالة فی الحرکة

رساله مختصری است در پنج فصل به زبان عربی که در آن مبحث حرکت را از دیدگاه فلاسفه ی مشا مورد توجه قرار

ص:56

داده و ظاهراً نظریه ی افلاطونی را رد کرده است.

تعریف حرکت، اقسام آن و بیان آنکه هر حرکتی محتاج محرکی است، از مسائل مطرح در این رساله بشمار میرود. از نظر مولف، حرکات به طور کلی باید از محرکی واحد آغاز شوند که محرک اول است و خود محرکی ندارد.

نسخه های خطی:

2 نسخه ی خطی در «کتابخانه ی آستان قدس رضوی (ع)» با شماره 4/5602 کتابت سال 1266ه-.ق. با عنوان «متحرکات» و 5/12124 کتابت سده 14ه-.ق. موجود است.

4 نسخه ی خطی در «کتابخانه ی مجلس شورای اسلامی» با شماره 6/5238 در 14 صفحه، 24/4942 کتابت سده 11ه-.ق. با عنوان «وجیزه»، 12/90 کتابت سده 13ه-.ق. و 9/280 موجود است.

2 نسخه ی خطی در «کتابخانه ی آیت الله العظمی مرعشی نجفی (ره)» با شماره 10مج و 2/1952 کتابت سال 1026ه-.ق. موجود است.

2 نسخه ی خطی در «کتابخانه ی مرکزی دانشگاه تهران» با شماره 10/6616 و 6/1046 کتابت سده 11ه-.ق. موجود است.

4 نسخه ی خطی در «کتابخانه ی ملی ملک» «تهران» با شماره 2/1252 کتابت سال 1077ه-.ق.، 4/4693 کتابت سده 12ه-.ق.، 3/6130 کتابت سده 12ه-.ق. و 75/4655 کتابت سده 13ه-.ق. موجود است.

1 نسخه ی خطی در «کتابخانه ی ملی جمهوری اسلامی ایران» با شماره 5/1203 کتابت سده 13 نگهداری میشود.

1 نسخه ی خطی در «کتابخانه ی ملی فارس» با شماره 4/654 موجود است.

1 نسخه ی خطی در «کتابخانه ی دانشکده الاهیات دانشگاه فردوسی مشهد» با شماره 1/1410 کتابت سده 11ه-.ق. موجود است.

1 نسخه ی خطی در «کتابخانه ی شوشتری نجف اشرف» با شماره 5/422 موجود است.

1 نسخه ی خطی در «کتابخانه ی موسسه شرقشناسی لینین گراد روسیه» به شماره 12/345A موجود است.

نسخه های چاپی:

در ضمن منتخباتی از آثار حکمای الهی «ایران» به سال 1363ش. در «قم» چاپ شده است.

19. رساله در کیمیا

گفته میشود این رساله به زبان فارسی و در موضوع علم شیمی یا کیمیا نوشته شده است. رساله های دیگری با عناوین «ارکان اربعه، رساله در زیبق و کبریت و باب الاصغر» نیز بخشهایی از این رساله و یا به نوعی رساله در علم کیمیا هستند.

نسخه های خطی:

2 نسخه ی خطی در «کتابخانه ی ملی ملک» «تهران» به شماره 24/6465 (24/665) در 232 برگ و کتابت سال 1265ه-.ق. و 3297 در 71 برگ کتابت سده 12ه-.ق. با عنوان «ارکان اربعه» موجود است.

3 نسخه ی خطی در «کتابخانه ی آیت الله العظمی مرعشی نجفی (ره)» به شماره 608 در 66 برگ با عنوان «تخمیریه» و همراه با مطالبی دیگر، شماره 38/12632 کتابت سده 12ه-.ق. و 7515 در 138 برگ موجود است.

1 نسخه ی خطی در «کتابخانه ی آیت الله العظمی گلپایگانی (ره)» به شماره 108/38 در 39 برگ موجود است.

2 نسخه ی خطی در «کتابخانه ی مجلس شورای اسلامی» به شماره 15/153 در 113 برگ و 16/153 در 5 برگ، کتابت 1292ه-.ق. موجود است.

1 نسخه ی خطی دیگر در «کتابخانه ی مجلس شورای اسلامی» به شماره 7/2780 در 177 برگ، کتابت سال 1287ه-.ق. با عنوان «رساله در زیبق و کبریت» موجود است.

ص:57

1 نسخه ی خطی در «کتابخانه ی ملی جمهوری اسلامی ایران» به شماره 2892ف در 36 برگ و کتابت سده 10ه-.ق. با عنوان «اخراج غیر مشاکل در اجزای کبریت» موجود است. به نظر میرسد این نسخه بخش مستقلی از رساله کیمیای میرفندرسکی باشد؛ زیرا محتوای آن با دیگر نسخه ها متفاوت است.

1 نسخه ی خطی در «کتابخانه ی دانشکده ادبیات دانشگاه تهران» به شماره 23/251 با عنوان «باب الاصغر و الاقصر» موجود است.

1 نسخه ی خطی در «کتابخانه ی دانشکده الاهیات دانشگاه فردوسی مشهد» به شماره 8/1252 با عنوان «بندی در صفت حل» موجود است.

1 نسخه ی خطی در «کتابخانه ی خصوصی آتشی» در «یزد» به شماره 2مج با عنوان «رساله در کبریت و زیبق» موجود است.

1 نسخه ی خطی در «کتابخانه ی آستان قدس رضوی (ع)» به شماره ض13735 کتابت 1134ه-.ق. موجود است.

2 نسخه ی خطی در «کتابخانه ی خصوصی مهدوی» در «تهران» به شماره 57/380 و 58/380 کتابت سال 1277ه-.ق. موجود است.

1 نسخه ی خطی در «کتابخانه ی وزیری یزد» به شماره 16/3731 با عنوان «رسالة علوم غریبه» موجود است.

نسخه های چاپی:

چاپ نشده است.

20. رسالة فی المقولات العشر

از این رساله هیچ گزارش خطی یا چاپی در دست نیست. فقط «موسوعة مؤلفی الامامیة» آن را نوشته است.

21. قبسات

این کتاب که گویا در فلسفه نگاشته شده است، فقط از سوی «موسوعة مؤلفی الامامیة» به میرفندرسکی نسبت داده شده است. شاید این نسبت صحیح نیست؛ زیرا معاصر وی میرداماد کتابی با عنوان «قبسات» دارد. ولی در منابع دیگر، چنین کتابی به میرفندرسکی نسبت داده نشده است.

شاید میرفندرسکی آثار دیگری نیز داشته باشد. لیکن در تحقیق فعلی به همین مقدار از آثار وی و نسخه های خطی یا چاپی او دسترسی بود.

منابع:

آتشکده آذر 4، 143، 158؛ آفتاب علم 81؛ اثر آفرینان 4/299؛ اعیان الشیعة 2/403؛ بحارالانوار 110/21؛ برگ سبز 39؛ تارخ ادبیات ایران (ترجمه رشید یاسمی) 172؛ تاریخ ادبیات صفا 5/311؛ تاریخ علوم و فلاسفه ایران 745؛ تاریخ فلاسفه در ایران 702؛ تذکرة القبور یا دانشمندان و بزرگان اصفهان 95؛ تذکره پیمانه 35؛ تذکره روز روشن 25؛ تذکرة الشعرا 153؛ تذکره نصرآبادی 153-154؛ خزائن نراقی 22؛ دائرةالمعارف بزرگ اسلامی 6/169-173؛ دائرةالمعارف دانش و هنر 1342-1343؛ دانشمندان خوانسار 89؛ دانشنامه هنرمندان ایران و جهان اسلام 535؛ دایرةالمعارف فارسی (مصاحب) 2/2955؛ دایرةالمعارف مصور پیمان 385؛ دبستان المذاهب 1/140؛ الذریعة 1/138، 437 و 3/261، 485 و 4/96 و 6/395 و 7/34 و 9/48، 849 و 11/148، 203 و 14/96 و 15/89 و 17/133 و 18/57، 196 و 24/225؛ رجال اصفهان 1/289؛ روضات الجنات 1/242 و 2/354؛ ریاض الجنة 1/515-521؛ ریاض العارفین 267-269؛ ریاض العلماء 5/499-502؛ ریحانة الادب 4/357-360؛ سراج المعانی 38؛ شاعران زبان پارسی 542؛ شرح حال علما و ادبای استرآباد (استرآبادنامه)132-139؛ تذکره ی صبح گلشن 13؛ طبقات اعلام الشیعة (الروضة النضرة) 5/450-451؛ طرائق الحقائق 3/158؛ عرفات العاشقین 12، 151؛ علمای بزرگ شیعه از کلینی تا خمینی 132-135؛ فرزانگان مازندران 1/415-422؛ فرهنگ ادبیات فارسی 387؛

ص:58

فرهنگ بزرگان اسلام و ایران 431، 456؛ فرهنگ سخنوران 1/13؛ فرهنگ فارسی معین (الاعلام) 6/1379-1380؛ فلاسفة الشیعة 112-113؛ فلاسفه ایرانی حلبی 702-705؛ فلاسفه شیعه 506-507؛ فهرس اعلام الذریعة 2/1828؛ فهرست کتابهای چاپی فارسی 2/1767 و 3/3935؛ فهرست نسخه های خطی فارسی 1/661 و 2/749؛ فهرست کتابهای چاپی ملی تبریز 36؛ فهرست واره کتاب های فارسی 2/883، 1230 و 6/91، 134؛ قصص العلماء 236-237؛ کاروان هند 1-15-18؛ الکنی و الالقاب 3/35-36؛ گلزار جاویدان 1/48؛ گل هایی از گلستان شعر فارسی 1/240؛ لغت نامه ی دهخدا (ابوالقاسم) 661-662؛ مجمع الفصحاء (بخش اول از جلد دوم)2/19؛ مجموعه رسائل خطی فارسی (دفتر اول) 120-122؛ مرآةالکتب 1/221-223؛ مشاهیر الشعراء الشیعة 1/69؛ مطرح الانظار 155؛ معجم التراث الکلامی 1/216، 444؛ معجم الفلاسفة 430؛ موسوعة مؤلفی الامامیة 2/623-634؛ مولفین کتب چاپی فارسی و عربی 1/290-291؛ نگین سخن 4/156-159، 176؛ وقایع السنین و الاعوام 516.

«سید میر ابوالقاسم بن باقر استرآبادی»

قرن ؟ه-.ق.

در فهرست نسخه های خطی «کتابخانه ی مجلس شورای اسلامی»، «دانشکده الاهیات و معارف اسلامی مشهد» و «ملی ملک تهران»، رساله حرکت به شخصی با نام فوق نسبت داده شده است.

تفحص در منابع موجود برای شناسایی «سید میر ابوالقاسم بن باقر استرآبادی»، راه به جایی نبرد و این شخص شناخته نشد.

به نظر می رسد، کتاب فوق همان «رساله حرکت» «میرفندرسکی» است و ما در جای خود این نسخه ها را معرفی کردیم.

از آنجا که امکان اشتباه از سوی فهرست های هر سه کتابخانه، بعید به نظر می رسد، و از سوی دیگر ممکن بود کسی تحت نام فوق دنبال یک نویسنده استرآبادی بگردد، ناچار از ذکر آن هستیم.

آثار:

الحرکة و صورتها

رساله ای است به زبان عربی در موضوع حرکت. محتوا و مباحث آن به رساله حرکت میرفندرسکی با همین عنوان، شباهت دارد.

نسخه های خطی:

1 نسخه ی خطی در «کتابخانه ی مجلس شورای اسلامی» به شماره 6/5283 که همراه با چند رساله صحافی گردیده، موجود است.

1 نسخه ی خطی در «کتابخانه ی ملی ملک» به شماره 3/6130 در 77 برگ موجود است.

1 نسخه ی خطی در «کتابخانه ی دانشکدهی الاهیات و معارف اسلامی دانشگاه فردوسی مشهد» به شماره 1/1410 کتابت سده ی 11ه-.ق. موجود است.

1 نسخه ی خطی نیز در «کتابخانه ی شوشتری ها» در «نجف اشرف» گزارش شده است.

نسخه های چاپی:

چاپ نشده است

منابع:

الذریعة 6/395؛ فهرست نسخه های خطی کتابخانه ی دانشکده الاهیات و معارف اسلامی مشهد 2/553-554؛ فهرست نسخه های خطی کتابخانه ی ملی ملک تهران 9/187؛ فهرست نسخه های خطی کتابخانه ی مجلس شورای اسلامی (ملی سابق) 16/181-182.

ص:59

«سید ابوالقاسم بن عبدالنبی حسینی ذهبی»

(میرزا بابا شیرازی)/ 1202-1286ه-.ق.

قطب العرفا «سید ابوالقاسم بن عبدالنبی (محمدنبی) بن محمد بن ابوالقاسم حسینی ذهبی شیرازی» از نوادگان «میر سید شریف جرجانی»، متخلّص به «راز» و مشهور به «میرزا بابای شیرازی» است.

میرزا بابا از سوی مادر به «آقا محمدهاشم ذهبی» و از سوی پدر به بزرگ مردی از خطه ی «استرآباد» نسب می رساند. از این روی در مجموعه «اثر آفرینان استرآباد» گنجانده شد.

«راز شیرازی»، از بزرگان سلسله ی «ذهبیه» و بلکه از رهبران آنها در قرن سیزدهم ه-. ق. و متولی آستان حضرت «احمد بن موسی (ع)» در «شیراز» بود.

او تحصیلات خود را نزد استادان «شیراز» به پایان برد و از معقول و منقول، فارغ گشت. آنگاه دست ارادت به پدرش داد و در طریق سیر و سلوک، مراحل مریدی را طی کرد.

پس از فوت پدر، مدت چهل سال بر مسند ارشاد تکیه زد و به دستگیری اهل حال ادامه داد.

ابوالقاسم راز، در سفری که به «مشهد» انجام داده بود، هنگام بازگشت در «مورچه خوار» (مورچه خورت) بیمار شد و دارفانی را وداع گفت. جسدش در «اصفهان» دفن گردید و پس از یک سال به «مشهد» انتقال یافت. آرامگاه وی در «مشهد» مقدس است.

شرح حال نگاران آثار او را بیش از 50 عنوان دانسته و مجموع تالیفاتش را بیش از پانصد هزار بیت به صورت نظم و نثر توصیف کرده اند.

«ناصر الدین شاه» لقب «مجدالاشراف» را به وی اعطا کرده و او نیز «شرح خطبة البیان» را به نام «ناصر الدین شاه» نوشت.

آثار:

1. آداب المریدین

میرزا ابوالقاسم راز، در این اثر عرفانی، وظایف سالکین الی الله و آداب و رسوم مریدی و مرادی را به زبان فارسی بیان کرده است.

گفتنی است، نویسندگان «موسوعة مؤلفی الامامیة» معتقد هستند که کتاب به زبان عربی است.

نسخه های خطی:

1 نسخه ی خطی در «کتابخانه ی آستان حضرت احمد بن موسی (شاه چراغ)» «شیراز» به شماره ف3/2065 در 14 برگ، کتابت سال 1300ه-.ق. موجود است.

1 نسخه ی خطی در «کتابخانه ی دانشکدهی الاهیات و معارف اسلامی دانشگاه تهران» به شماره 9/427د در 3 برگ از یک مجموعه 123 برگی، موجود است.

نسخه های چاپی:

چاپ نشده است.

2. آیات الولایة

این اثر فارسی، تفسیر هزار و یک آیه از آیات کلام الله مجید است. حدود سیصد آیه در اثبات ولایت و حقوق تضییع شده ی ائمه ی اطهار (ع) است. دلالت این سیصد آیه، از نظر مفسران اتفاقی و اجماعی است.

وی برای اثبات نظر خود، از مفسران مشهور مسلمان بسیار نقل کرده و به مطالب آنان استناد جسته است.

باقی آیات نیز از نظر مفسران و بزرگان «شیعه»، دلالت بر ولایت «اهل بیت» (ع) دارد.

نسخه های خطی:

1 نسخه ی خطی در «کتابخانه ی مرحوم مشکوة» به شماره 1 در 607 برگ، کتابت سال 1098ه-.ق. موجود است.

ص:60

حواشی این نسخه به خط مولف است. یک برگ نیز از ابتدای نسخه افتاده است.

گفتنی است این نسخه خطی به «کتابخانه ی مرکزی دانشگاه تهران» اهدا شده و به شماره 43 نگهداری می گردد.

نسخه های چاپی:

آیات الولایة به سال 1323ه-.ق. در «تهران» و در 2 مجلد قطع رحلی، 486 + 456 صفحه، به اهتمام «آقا میرزا علی اصغر» چاپ شده است.

3. ابداعیة

میرزا ابوالقاسم راز، در این کتاب، مسائل مهم اعتقادی را به صورت نظم بیان کرده است. او در 169 بیت، از تجلی ذات باری تعالی، صفات خداوند، نفی اشتراک لفظی و معنوی از حقیقت وجود خدا، از صفات کمالیه، توحید، وحدت ذاتی، شریعت انبیا و نفی ظلم از آنچه خدا می کند، سخن گفته است.

نسخه های خطی:

1 نسخه ی خطی در «کتابخانه ی آستان قدس رضوی (ع)» به شماره 7454 موجود است.

نسخه های چاپی:

چاپ نشده است.

4. اجوبة الاسئلة

«رایض الدین عبدالکریم بن محمد (محمدعلی) ذهبی» زنجانی متوفای 1299ه-.ق.، دوازده سوال از میرزا ابوالقاسم بن محمدنبی شریفی ذهبی پرسیده، که وی در این مجموعه به آن پرسش ها پاسخ داده است.

این پرسش ها پیرامون مسائل عقیدتی، از آن جمله: درباره ی صلوات بر پیامبر اکرم (ص)، سهو آن حضرت در نماز، وجه توجه در زیارت معصومین (ع)، معنی حدیث کنت کنزاً مخفیاً و... برادری و جانشینی حضرت علی (ع) با پیامبر (ص) است.

نسخه های خطی:

2 نسخه ی خطی در «کتابخانه ی آستان قدس رضوی (ع)» به شماره 9274با عنوان «اسئله اثنی عشریه» و شماره ض11024 موجود است.

1 نسخه ی خطی در «کتابخانه ی آستان حضرت احمد بن موسی (ع) (شاه چراع) شیراز» به شماره ف8/618 در 26 برگ، کتابت سال 1310ه-.ق. موجود است.

1 نسخه ی خطی در «کتابخانه ی آیت الله العظمی مرعشی نجفی (ره)» به شماره 7354 در 17 برگ، کتابت سال 1362ه-.ق. موجود است.

1 نسخه ی خطی در «کتابخانه ی مرکزی دانشگاه تهران» به شماره 4/3887 در 38 برگ، کتابت سال 1305ه-.ق. موجود است.

نسخه های چاپی:

پاسخ های راز شیرازی به سال 1326ش. در «تهران» و در 150صفحه رقعی به چاپ رسیده است. چاپ این اثر در ضمن «ترجمه تذکره ی کججی» است.

پس از آن در «شیراز» نیز به سال 1327ش. و در 152 صفحه رقعی منتشر گردیده است.

5. اسرار التوحید و النبوة و الولایة و المعاد

مرحوم راز این اثر را به زبان فارسی و برای بیان مسائل کلامی، اعم از توحید، نبوت، امامت و معاد نگاشته است.

نسخه های خطی:

1 نسخه ی خطی در «کتابخانه ی مرکزی دانشگاه تهران» به شماره 2/3887 در 67 برگ، کتابت سال های 1305 تا 1307ه-.ق. موجود است.

نسخه های چاپی:

چاپ نشده است.

ص:61

6. اسرار طریقت و معرفت

مولف در کتاب اسرار طریقت، راز و رمز بندگی و سیر و سلوک در فرقه «ذهبیه» را متذکر شده و حدیث «الا و ان فی الجسد مضغة اذا صلحت صلح الجسد کله، و اذا فسدت فسد الجسد کله، الا و هی القلب» را شرح کرده است.

نسخه های خطی:

1 نسخه ی خطی در «کتابخانه ی آیت الله العظمی مرعشی نجفی (ره)» به شماره 3/7354 در 8 برگ، کتابت سال 1362ه-.ق. موجود است.

نسخه های چاپی:

چاپ نشده است.

7. اسرار الولایه

همان طور که از نام این اثر مشخص می گردد، نویسنده آن را به مباحث ولایت و امامت اختصاص داده است. اما بیشتر از دیدگاه عرفانی و فرقه «ذهبیه» به بیان مطالب، خصوصاً محبت به «اهل بیت» (ع) پرداخته است.

ظاهراً این اثر منظوم و به زبان فارسی است.

نسخه های خطی:

1 نسخه ی خطی در «کتابخانه ی آستان حضرت احمد بن موسی (ع) (شاه چراغ)» به شماره ف1/29 در 252 برگ موجود است.

نسخه های چاپی:

رساله اسرار الولایه همراه با «قنوتیه» مولف، به سال 1323ه-.ق. در «تبریز» و در 512 صفحه رقعی منتشر گردیده است.

8. اصول طریقه ذهبیه

این رساله در یک مجموعه خطی از سوی «کتابخانه ی مجلس شورای اسلامی» گزارش شده است. در این مجموعه حدود پانزده رساله در عرفان و تصوف به زبان فارسی و عربی وجود دارد. یکی از آنها اصول طریقه ی «ذهبیه» به نوشته ی میرزا ابوالقاسم راز است.

البته در این مجموعه آثار دیگری نیز از نویسنده ی یاد شده، وجود دارد. لیکن منظور ما در اینجا همان رساله ی اصول طریقه ی «ذهبیه» است.

نسخه های خطی:

1 نسخه ی خطی در «کتابخانه ی مجلس شورای اسلامی» به شماره 7/3260 در 344 صفحه (کل مجموعه) موجود است.

احتمال دارد این رساله با رساله ی دیگر مولف به نام «رسالة فی السیر و السلوک» یکی باشد.

نسخه های چاپی:

چاپ نشده است.

9. اقطاب سلسله صوفیان ذهبی (کرسی نامه) (مشیخه)

سلسله ی «ذهبیه» یا به تعبیر دیگر، «رضویه» و «کبرویه»، یکی از سلسله های صوفیان و عارفان «شیعه» مذهب است. آنان عموماً به دوازده امام اعتقاد داشته و شریعت را بر طریقت مقدم می دارند.

مولف در این اثر که آن را به زبان فارسی نگاشته است، به معرفی بزرگان و رهبران سلسله ی «ذهبیه» پرداخته است.

نسخه های خطی:

1 نسخه ی خطی در «کتابخانه ی دانشکدهی الاهیات و معارف اسلامی دانشگاه تهران» به شماره 1/427 در 4 برگ، کتابت سال 1306ه-.ق. موجود است.

1 نسخه ی خطی در «کتابخانه ی آستان احمد بن موسی (ع) (شاه چراغ) شیراز» به شماره 3/856 در 13 صفحه، کتابت سال 1320ه-.ق. موجود است.

ص:62

1 نسخه ی خطی در «کتابخانه ی نوربخش خانقاه نعمت اللهی تهران» به شماره 5/602 در 4 صفحه، کتابت سال 1302ه-.ق. موجود است.

2 نسخه ی خطی در «کتابخانه ی مجلس شورای اسلامی» به شماره 8/3260 در 4 صفحه، کتابت سال 1307ه-.ق. و شماره 5/89 در 18 صفحه، کتابت سال 1303ه-.ق. موجود است.

1 نسخه ی خطی در «کتابخانه ی ملی ملک» «تهران» به شماره 3/5196 در 74 برگ، کتابت سال 1340ه-.ق. موجود است.

1 نسخه ی خطی در «کتابخانه ی مرکزی دانشگاه تهران» به شماره 11/3576 در 4 برگ، کتابت سال های 1303-1305ه-.ق. موجود است.

نسخه های چاپی:

چاپ نشده است.

10. انوار الشموس الطالعة

این اثر در بیان عقاید سلسله ی «ذهبیه» و شرح معتقدات آنان به زبان فارسی است.

نسخه های خطی:

1 نسخه ی خطی در «کتابخانه ی ملی ملک» به شماره 3590 در 255 برگ، کتابت سده 13ه-.ق. موجود است.

نسخه های چاپی:

چاپ نشده است.

11. براهین الامامیة

رساله «براهین الامامیة» کتاب مفصلی است در دلایل و مستندات امامت امیرالمومنین علی ابن ابی طالب (ع) و زندگی نامه ی حضرت مهدی (عج)، که از طریق احادیث وارده از «اهل سنت» به اثبات رسیده است.

وی در هر باب از ابواب این اثر، به 40 حدیث تمسک جسته است. کتاب به زبان فارسی است.

نسخه های خطی:

1 نسخه ی خطی در «کتابخانه ی ملی جمهوری اسلامی ایران» به شماره 1066ف در 324 برگ موجود است.

1 نسخه ی خطی در «کتابخانه ی عمومی معارف (دارالفنون)» به شماره 1275 در 337 برگ با عنوان «براهین الامامة» موجود است.

نسخه های چاپی:

کتاب براهین الامامیة به سال 1334ش. در «تبریز» و در 596 صفحه چاپ شده است.

12. تاریخ حیات و کرامات سید قطب الدین محمد شیرازی

«سید قطب الدین محمد حسینی ذهبی شیرازی»، متوفای 1173ه-.ق.، یکی از بزرگان و اقطاب سلسله ی «رضویه ی» «ذهبیه» است.

میرزا ابوالقاسم راز، شرح حال، آثار و مقامات وی را به زبان فارسی، در اثر حاضر به نگارش در آورده است.

نسخه های خطی:

1 نسخه ی خطی در «کتابخانه ی آستان قدس رضوی (ع)» به شماره 9278 در 44 برگ، کتابت سال 1309ه-.ق. موجود است.

نسخه های چاپی:

این زندگی نامه، به سال 1332ش. در قطع وزیری و 53 صفحه، در ضمن مجموعه «تذکرة الاولیا» در «تبریز» به چاپ رسیده است.

13. تحفه ناصریه

همان کتاب «طباشیر الحکمة» (تباشیر الحکمة) است که در جای خود معرفی خواهد شد.

ص:63

14. ترجمه تفسیر عسکری(ع)

وی تفسیر منسوب به امام حسن عسکری(ع) را به زبان فارسی ترجمه کرده است.

نسخه های خطی:

هیچ نسخه ی خطی یافت نشد.

نسخه های چاپی:

چاپ نشده است.

15. تفسیر آیه ی «و تری الجبال تحسبها جامدة»

نسخه های خطی:

1 نسخه ی خطی در «کتابخانه ی مدرسه ی آخوند همدان» به شماره 6/799 موجود است.

نسخه های چاپی:

چاپ نشده است.

16. تنبیه المرید

این رساله در شرح چگونگی سیر و سلوک به شیوه سلسله ی «ذهبیه» است.

نسخه های خطی:

1 نسخه ی خطی در «کتابخانه ی آستان قدس رضوی (ع)» به شماره 1/2504 در 101 برگ، کتابت سال 1288ه-.ق. موجود است.

نسخه های چاپی:

چاپ نشده است.

17. تنبیه الملوک

این اثر عرفانی، در سیر و سلوک به شیوه و روش سلسله ی «ذهبیه» و به زبان فارسی نگارش یافته است.

نسخه های خطی:

1 نسخه ی خطی در «کتابخانه ی مرکزی دانشگاه تهران» به شماره 2/3081 در 28 برگ، کتابت سده 13ه-.ق. موجود است.

1 نسخه ی خطی در «کتابخانه ی ملی ملک» «تهران» به شماره 1/2504 در 20 برگ، کتابت سال 1283ه-.ق. موجود است.

نسخه های چاپی:

چاپ نشده است.

18. حاشیه رساله منامیه

به نظر می رسد این حاشیه، به وسیله کس دیگری بر رساله ی «منامیه» میرزا ابوالقاسم راز نگاشته شده است. باوجود این فهرست نگار آن را ذیل نام ابوالقاسم راز ثبت کرده است.

نسخه های خطی:

1 نسخه ی عکسی در «کتابخانه ی دانشکدهی الاهیات و معارف اسلامی دانشگاه تهران» به شماره 4/427 موجود است.

نسخه های چاپی:

چاپ نشده است.

19. حضرات خمسه

میرزا ابوالقاسم راز، در این رساله اصطلاح «حضرات خمسه» را از نظر عرفای سلسله ی «ذهبیه» شرح و تفسیر کرده است.

او این رساله را به درخواست «میرزا محمدخان کلاتی» نوشته و سپس به فارسی ترجمه و نظم کرده است.

در آخر این رساله جمله ی معروف «لیس فی جبتی سوی الله» را نیز تفسیر و توضیح داده است.

نسخه های خطی:

1 نسخه ی خطی در «کتابخانه ی آستان قدس رضوی (ع)» به شماره 9386 در 46 برگ موجود است.

ص:64

نسخه های چاپی:

چاپ نشده است.

20. دیباچه کلیات درویش

گویا این رساله دیباچه ای است در کلیات جناب «آقا محمد هاشم درویش» که در فهرست نسخه های خطی «کتابخانه ی ملی ملک» معرفی گردیده است.

نسخه های خطی:

1 نسخه ی خطی در «کتابخانه ی ملی ملک»تهران به شماره 1/5690 در 193 برگ، کتابت سال 1304ه-.ق. موجود است.

نسخه های چاپی:

چاپ نشده است.

21. دیوان

دیوان اشعار میرزا ابوالقاسم راز بیشتر به زبان فارسی و با جنبه ی عرفانی سروده شده است.

نسخه های خطی:

3 نسخه ی خطی در «کتابخانه ی آستان قدس رضوی (ع)» به شماره 4982 در 108 برگ، کتابت سده 13ه-.ق.، شماره 9378 کتابت سده 13ه-.ق. ضمن یک «جنگ شعر» و شماره 9381 کتابت سال 1304ه-.ق.، ایضان ضمن «جنگ شعر» موجود است.

1 نسخه ی خطی در «کتابخانه ی مجلس شورای اسلامی» به شماره 3/65 در 30 صفحه، کتابت سال 1301ه-.ق. با عنوان «مثنویات عرفانی» موجود است.

1 نسخه ی خطی در «کتابخانه ی مسجد اعظم» «قم» به شماره 1/3535 کتابت سال 1304ه-.ق. همراه با «مرآت العارفین» و «کوثر نامه» موجود است.

1 نسخه ی خطی در «کتابخانه ی ملی ملک» «تهران» به شماره 5000 در 116 برگ، کتابت سال 1286ه-.ق. موجود است.

1 نسخه ی خطی در «کتابخانه ی خصوصی هدایتی» در «قم» به شماره 1 مج. کتابت سال 1304ه-.ق. موجود است.

1 نسخه ی خطی در «کتابخانه ی موزه ی ملی بریتانیا» به شماره 2/9875 Or کتابت سال 1277ه-.ق. با عنوان «منتخب دیوان» موجود است.

1 نسخه ی خطی در «کتابخانه ی ملی تبریز» به شماره 2608 در 108 برگ موجود است.

نسخه های چاپی:

دیوان ابوالقاسم راز در «شیراز» توسط انتشارات احمدی به سال 1373ش در 685 صفحه وزیری همراه «کوثر نامه» و «قصاید رایض الدین زنجانی» چاپ شده است.

22. رسالة تناهی الابعاد

این رساله مختصر مضمون فلسفی و حکمتی دارد. میرزا ابوالقاسم راز آن را برای یکی از شاگردانش به زبان عربی نوشته است.

موضوع رساله، مسئله تناهی ابعاد عالم جسمانی از نظر فلاسفه و عدم تناهی آن از نظر حکمای الهی است.

نسخه های خطی:

1 نسخه ی خطی در «کتابخانه ی آستان قدس رضوی (ع)» به شماره 669 در 60 برگ، کتابت سال 1310ه-.ق.، با حواشی از فرزند مولف موجود است.

نسخه های چاپی:

رساله تناهی ابعاد سال 1316ه-.ق. در «تهران» و در 151 صفحه جیبی همراه با چند رساله ی دیگر چاپ شده است.

ص:65

23. رساله جوابیه

این رساله در پاسخ به شبهاتی است که درباره ی سید باب مطرح شده است.

نسخه های خطی:

1 نسخه ی خطی در «کتابخانه ی مدرسه ی آخوند همدان» به شماره 3/799 موجود است.

نسخه های چاپی:

چاپ نشده است.

24. رساله ای در باب طریق سالکان الی الله

این رساله مختصر؛ در آداب سلوک است. مسائلی مانند: صمت، جوع، سهر، عزلت و شرح شیوه تزکیه و تخلیه باطن را مورد توجه قرار داده است.

نسخه های خطی:

1 نسخه ی خطی در «کتابخانه ی آستانه مقدسه حضرت فاطمه معصومه(س)» به شماره 2/16 در 7 برگ، کتابت سال 1253ه-.ق. موجود است.

نسخه های چاپی:

چاپ نشده است.

25. رساله در جواب سؤالات ولد

فرزند مولف، «جلال الدین ذهبی شیرازی»، سوالاتی از وی کرده است که در پاسخ به آنها این رساله را به زبان فارسی نوشته است.

نسخه های خطی:

1 نسخه ی خطی در «کتابخانه دانشگاه تهران» به شماره 2/5202 در 38 برگ، کتابت سده 13ه-.ق. موجود است.

نسخه های چاپی:

چاپ نشده است.

26. رسالة فی السیر و السلوک

مرحوم میرزا ابوالقاسم راز این رساله را در بیان سیر و سلوک از دو طریق آفاقی و انفسی به زبان عربی نگاشته است.

نسخه های خطی:

1 نسخه ی خطی در «کتابخانه ی مجلس شورای اسلامی» «تهران» به شماره 7/3260 در 3 برگ، موجود است.

احتمال دارد این رساله با رساله «اصول طریقه ذهبیه» یکی باشد.

1 نسخه ی خطی در «کتابخانه ی مدرسه ی آخوند همدان» به شماره 3/4810 موجود است.

1 نسخه ی خطی در «کتابخانه ی مرکزی دانشگاه تهران» به شماره 3576 در 4 برگ، کتابت سال های 1303-1305ه-.ق. موجود است.

1 نسخه ی خطی در «کتابخانه ی ملی ملک» «تهران» به شماره 2/5196 در 10 برگ، کتابت سال 1340ه-.ق. موجود است.

نسخه های چاپی:

چاپ نشده است.

27. رساله در سیر و سلوک

این رساله غیر از رساله قبلی با عنوان «رسالة فی السیر و السلوک» که به عربی نوشته شده است، می باشد؛ زیرا به زبان فارسی نگارش یافته است.

نسخه های خطی:

1 نسخه ی خطی در «کتابخانه ی مرکزی دانشگاه تهران» به شماره 3/3081 در 5 برگ، کتابت سده 13ه-.ق. موجود است.

نسخه های چاپی:

رساله سیر و سلوک در «تهران» و به سال 1323ه-.ق. در 168+24 صفحه جیبی، همراه با رساله «مناهل» تالیف «محمدهاشم بن اسماعیل شیرازی» چاپ شده است.

ص:66

28. رساله قنوتیه

این رساله شرح بر دعای حضرت امیرالمومنین علی بن ابی طالب (ع) با عنوان «اللهم نور ظاهری بطاعتک و باطنی بمحبتک و قلبی بمعرفتک و روحی بمشاهدتک و سری بالاتصال بحضرتک یا ذاالجلال و الاکرام» است.

نسخه های خطی:

1 نسخه ی خطی در «کتابخانه ی آستان حضرت احمد بن موسی (ع) (شاه چراغ)» «شیراز» به شماره ف2/629 در 27 برگ، کتابت سال 1307ه-.ق. موجود است.

نسخه های چاپی:

قنوتیه همراه با «اسرار الولایة» به سال 1323ه-.ق. در تبریز و در 512 صفحه رقعی چاپ شده است.

29. شجره ولایت

این رساله نیز در مباحث ولایت با مضمون عرفانی به شیوه ی سلسله ی «ذهبیه» است.

نسخه های خطی:

1 نسخه ی خطی در «کتابخانه ی مجلس شورای اسلامی» به شماره 89 در 352 صفحه، کتابت سال های 1303-1305ه-.ق. موجود است.

نسخه های چاپی:

چاپ نشده است.

30. شرایط الطریقة

همان رساله «قوائم الانوار» است. به آنجا مراجعه شود.

طباشیر (تباشیر) الحکمة (تحفه ناصریه)

میرزا ابوالقاسم راز در این رساله حدیث «خلقت نور نبی (ص)» را به زبان فارسی شرح کرده است.

او با نگاه عارفانه و حکیمانه، موضوع خلقت رسول خدا (ص) و ائمه ی اطهار (ع) را مورد بررسی قرار داده است.

نسخه های خطی:

1 نسخه ی خطی در «کتابخانه ی آستان حضرت احمد بن موسی (ع) (شاه چراغ)» «شیراز» به شماره 563 در 185 برگ، کتابت سال 1307ه-.ق. موجود است.

1 نسخه ی خطی در «کتابخانه ی خصوصی علی اصغر مهدوی» در «تهران» به شماره 207 کتابت سده 13ه-.ق. موجود است.

1 نسخه ی خطی در «کتابخانه ی ملی جمهوری اسلامی ایران» به شماره ف50 در 187 برگ، کتابت سال 1273ه-.ق. موجود است.

1 نسخه ی خطی عکسی در «کتابخانه ی مرکزی دانشگاه تهران» به شماره 1893 موجود است.

نسخه های چاپی:

رساله طباشیر (تباشیر) نخست در سال 1319ه-.ق. در «شیراز» و در 80 صفحه رقعی منتشر گردید.

بار دیگر در سال 1393ه-.ق. در «شیراز» و در 541 صفحه وزیری چاپ شد.

31. عین الحیوان

کتابی است منسوب به میرزا ابوالقاسم راز.

نسخه های خطی:

2 نسخه ی خطی در «کتابخانه ی مدرسه ی آخوند همدان» به شماره 4/799 و 5/799 موجود است.

نسخه های چاپی:

چاپ نشده است.

32. غزلیات راز

مجموعه غزلیات فارسی عرفانی میرزا ابوالقاسم راز است.

نسخه های خطی:

1 نسخه ی خطی در «کتابخانه ی آستان حضرت احمد بن موسی (ع) (شاه چراغ)» «شیراز» به شماره 1/617 موجود است.

ص:67

نسخه های چاپی:

چاپ نشده است.

33. فصل الخطاب

این اثر از میرزا ابوالقاسم راز، را یک نفر ناشناس شرح کرده است. نسخه ای که در ذیل معرفی می گردد نسخه ی همراه با شرح است.

اصل کتاب به زبان عربی است و شارح آن را به زبان فارسی درآورده است.

نسخه های خطی:

1 نسخه ی خطی در «کتابخانه ی آستان حضرت احمد بن موسی (ع) (شاه چراغ)» به شماره 1/618 در 134 برگ موجود است.

نسخه های چاپی:

چاپ نشده است.

34. قوائم الانوار و طوالع الاسرار (شرایط الطریقه)

میرزا ابوالقاسم راز در این اثر ضمن بیان راه و رسم سیر و سلوک به شیوه «ذهبیه»، درباره ی «سبع المثانی»، و «قصیده قافیه» جدش «سید محمد قطب ذهبی» که در عشق عرفانی سروده است، نیز مطالبی را آورده است.

او این اثر را به سال 1282ه-.ق. پایان برده است.

نسخه های خطی:

1 نسخه ی خطی در «کتابخانه دانشگاه تهران» به شماره 3835 در 193 برگ موجود است.

1 نسخه ی خطی در «کتابخانه ی ملی جمهوری اسلامی ایران» به شماره 70 در 295 برگ، کتابت سال 1304ه-.ق. موجود است.

1 نسخه ی خطی عکسی در «کتابخانه ی مرکزی دانشگاه تهران» به شماره 1944 موجود است.

نسخه های چاپی:

این اثردر «تبریز» به سال 1315ه-.ق. در 482 صفحه وزیری منتشر گردیده است.

35. قواطع الاوهام فی نبذ من مسائل الحلال و الحرام

به گفته ی صاحب «اعیان الشیعه»، یکی از آثار میرزا ابوالقاسم راز، اثری است که درباره ی مسائل حلال و حرام نوشته است.

نسخه های خطی:

هیچ نسخه ی خطی یافت نشد.

نسخه های چاپی:

چاپ نشده است.

36. الکبریت الاحمر فی معنی احتمال الولایة العلویة هی الولایة الاکبر

این اثر همراه ترجمه ی آن است. همان طور که از نام آن آشکار است، در خصوص ولایت و امامت بحث کرده است.

نسخه های خطی:

1 نسخه ی خطی در «کتابخانه ی مدرسه ی آخوند همدان» به شماره 1/799 کتابت سال 1260ه-.ق. موجود است.

نسخه های چاپی:

به سال 1374ه-.ق. در شیراز، همراه با آثار احمدی چاپ شده است.

37. کسر المصارع

نسخه های خطی:

1 نسخه ی خطی در «کتابخانه ی مدرسه ی آخوند همدان» به شماره 2/799 موجود است.

نسخه های چاپی:

چاپ نشده است.

ص:68

38. کوثرنامه

مجموعه قصاید و غزلیات میرزا ابوالقاسم راز در مدح نبی اکرم (ص) و ائمه ی اطهار (ع) است.

نسخه های خطی:

2 نسخه ی خطی در «کتابخانه ی آستان حضرت احمد بن موسی (ع) (شاه چراغ)» «شیراز» به شماره ف1/617 در 139 صفحه و شماره ف3/629 در 12 برگ موجود است.

1 نسخه ی خطی در «کتابخانه ی خانقاه احمدیه شیراز» به شماره 148 کتابت سده 14ه-.ق. با عنوان «کشورنامه» موجود است.

1 نسخه ی خطی در «کتابخانه ی مسجد اعظم» «قم» به شماره 1/3535 کتابت سال 1304ه-.ق. با عنوان «مرآة العارفین» در ضمن دیوانش موجود است.

1 نسخه ی خطی در «کتابخانه ی خصوصی هدایتی» در «قم» به شماره 2مج، کتابت سال 1304ه-.ق. موجود است.

نسخه های چاپی:

کوثر نامه مکرر چاپ شده است.

2 بار در «تهران» به سال 1338ش. در 39+438 صفحه رقعی و به سال 1342ش. در 24+144 صفحه وزیری با عنوان «مدایح چهارده معصوم» منتشر گردیده است.

1 بار در «شیراز» به سال 1373ش. از سوی انتشارات احمدی در 685 صفحه وزیری، همراه با قصاید «رایض الدین زنجانی» چاپ شده است.

39. گنج اسرار

یک رساله فارسی از میرزا ابوالقاسم راز است.

نسخه های خطی:

1 نسخه ی خطی در «کتابخانه ی آستان حضرت احمد بن موسی (ع) (شاه چراغ)» «شیراز» به شماره 1 مج، کتابت سال 1319ه-.ق. موجود است.

نسخه های چاپی:

چاپ نشده است.

40. مثنویات عرفانی

اشعار عرفانی میرزا ابوالقاسم راز به زبان فارسی و شیوه ی مثنوی سرایی است.

نسخه های خطی:

1 نسخه ی خطی در «کتابخانه ی مجلس شورای اسلامی» به شماره 65 در 378 صفحه، کتابت سال 1301ه-.ق. موجود است.

نسخه های چاپی:

چاپ نشده است.

41. مرآة العارفین

منظومه مرآت العارفین در 1500 بیت، از اشعار عرفانی میرزا ابوالقاسم راز است.

نسخه های خطی:

1 نسخه ی خطی در «کتابخانه ی آستان حضرت احمد بن موسی (ع) (شاه چراغ)» «شیراز» به شماره ف2/652 در 175 صفحه، کتابت سال 1319ه-.ق. موجود است.

2 نسخه ی خطی در «کتابخانه ی مجلس شورای اسلامی» به شماره 1/65 در 204 صفحه، کتابت سال 1301ه-.ق. و شماره 2/144 در 175 صفحه، کتابت سال 1310ه-.ق. موجود است.

1 نسخه ی خطی در «کتابخانه ی آیت الله العظمی مرعشی نجفی (ره)» به شماره 5948 در 65 برگ، کتابت سال 1304ه-.ق. موجود است.

2 نسخه ی خطی در «کتابخانه ی مرکزی دانشگاه تهران» به شماره 1/5202 در 10 برگ، کتابت سال 1289ه-.ق. و شماره 2/4164 در 114 صفحه، کتابت سده 14ه-.ق. موجود است.

1 نسخه ی خطی در «کتابخانه ی مسجد اعظم» «قم» به شماره 1/3535 کتابت سال 1304ه-.ق.، همراه با دیوان وی موجود است.

ص:69

1 نسخه ی خطی در «کتابخانه ی ملی ملک» به «تهران» به شماره 4723 در 155 برگ، کتابت سال 1302ه-.ق. موجود است.

1 نسخه ی خطی در «کتابخانه ی خصوصی هدایتی» «قم» به شماره 4 مج کتابت سال 1304ه-.ق. موجود است.

نسخه های چاپی:

مرآة العارفین در «تبریز» به سال 1320ه-.ق. در 203 صفحه رقعی منتشر گردیده است.

42. مرآة الانسانیة

گویا اثری است از ابوالقاسم راز.

نسخه های خطی:

1 نسخه ی خطی در «کتابخانه ی مدرسه ی آخوند همدان» به شماره 4/799 موجود است.

نسخه های چاپی:

چاپ نشده است.

43. مراتب سبعه قلب

این اثر در شرح مراتب قلبی، که مراحلی است از سیر و سلوک عارفان و صوفیان، نگارش یافته است.

نسخه های خطی:

2 نسخه ی خطی در «کتابخانه ی مجلس شورای اسلامی» به شماره 10 مج در 4 صفحه، کتابت سال 1240ه-.ق. و شماره 12/1783 در 4 صفحه موجود است.

نسخه های چاپی:

چاپ نشده است.

44. مرصاد العباد فی دار الدنیا و المعاد

میرزا ابوالقاسم راز، این رساله را به درخواست مریدانش در «تهران» برای تعیین جانشین خود نوشته است.

گذشته از آن مطالب عرفانی در توحید، نبوت و امامت را مطرح ساخته و نظر خود را بیان کرده است.

نسخه های خطی:

3 نسخه ی خطی در «کتابخانه ی آستان حضرت احمد بن موسی (ع) (شاه چراغ)» «شیراز» به شماره ف7/618 در 18 برگ، کتابت سال 1310ه-.ق.، شماره 626 در 32 برگ، کتابت سال 1323ه-.ق. و شماره ف1/630 در 44 صفحه، کتابت سال 1343ه-.ق. موجود است.

1 نسخه ی خطی در «کتابخانه ی آستان قدس رضوی (ع)» به شماره 9339 موجود است.

1 نسخه ی خطی در «کتابخانه ی نوربخش خانقاه نعمت اللهی تهران» به شماره 6/602 در 44 صفحه، کتابت سال 1302ه-.ق. موجود است.

1 نسخه ی خطی در «کتابخانه ی دانشکدهی الاهیات و معارف اسلامی دانشگاه تهران» به شماره 8/427د در 16 برگ، کتابت سال 1306ه-.ق. موجود است.

1 نسخه ی خطی در «کتابخانه ی مرکزی دانشگاه تهران» به شماره 3/3887 در 22 برگ موجود است.

1 نسخه ی خطی در «کتابخانه ی ملی تبریز» به شماره 3245 در 27+22 برگ، کتابت سال 1300ه-.ق. موجود است.

نسخه های چاپی:

در «تبریز» به سال 1323ش. در 40 صفحه وزیری، همراه «تذکرة الاولیا» چاپ شده است.

45. المشیخة (کرسی نامه)

همان رساله اقطاب سلسله ی «ذهبیه» است.

46. معالم التاویل و التبیان فی شرح خطبة البیان (ملکوت المعرفة فی اسرار الولایة)

شرح فارسی بر «خطبة البیان» حضرت «امیرالمومنین علی بن ابی طالب (ع)» است.

این شرح به نظم و نثر در سال 1281ه-.ق. تالیف شده است.

نسخه های خطی:

3 نسخه ی خطی در «کتابخانه ی خانقاه احمدیه شیراز» به

ص:70

شماره 4، شماره 59 و شماره 60 کتابت سال 1344ه-.ق. موجود است.

1 نسخه ی خطی در «کتابخانه ی خصوصی خاوری» «شیراز» به شماره 2مج موجود است.

1 نسخه ی خطی در «کتابخانه ی آستان قدس رضوی (ع)» به شماره 8614 کتابت سال 1316ه-.ق. موجود است.

1 نسخه ی خطی در «کتابخانه ی مرکزی دانشگاه تهران» به شماره 3571 در 381 برگ، کتابت سال 1321ه-.ق. موجود است.

نسخه های چاپی:

به سال 1343 و 1346ه-.ق. در «شیراز» در قطع وزیری چاپ و منتشر شده است. این چاپ در ضمن «مجموعه انهار جاریه» انجام گرفته است.

47. معراج

مولف دیدگاه خود را درباره ی معراج پیامبر گرامی اسلام (ص) به زبان فارسی در این اثر بیان کرده است.

نسخه های خطی:

1 نسخه ی خطی در «کتابخانه ی آستان مقدس حضرت احمد بن موسی (ع) (شاه چراغ) شیراز» به شماره ف5/618 در 21 برگ، کتابت سال 1309ه-.ق. موجود است.

1 نسخه ی خطی در «کتابخانه ی مرکزی دانشگاه تهران» به شماره 1/3887 در 31 برگ، کتابت سال 1305ه-.ق. موجود است.

نسخه های چاپی:

چاپ نشده است.

48. مفاخر الاخیار و مناقب الابرار (تذکرة الاولیاء)

مفاخر الاخیار منظومه ای است به زبان فارسی، در شرح احوال برخی از بزرگان سلسله ی «ذهبیه» و تعدادی از عرفای مدفون در «شیراز».

نسخه های خطی:

1 نسخه ی خطی در «کتابخانه ی مرکزی دانشگاه تهران» به شماره 1/4164 در 214 صفحه، کتابت سده ی 14ه-.ق. موجود است.

نسخه های چاپی:

این اثر در «شیراز» و توسط انتشارات محمدی، به سال 1326ه-.ق. در 95 صفحه چاپ گردیده است.

49. مناسک العاشقین

اشعاری است به سبک مثنوی و به زبان فارسی، در اخلاق، عرفان و سیر و سلوک به شیوه ی سلسله ی «ذهبیه».

نسخه های خطی:

1 نسخه ی خطی در «کتابخانه ی عمومی امیرالمومنین (ع)» در «نجف اشرف» به شماره 1362مج کتابت سال 1270ه-.ق. موجود است.

1 نسخه ی خطی در «کتابخانه ی آستان مقدس حضرت احمد بن موسی (ع) (شاه چراغ) شیراز» به شماره ف1/652 در 92 صفحه، کتابت سال 1319ه-.ق. موجود است.

1 نسخه ی خطی در «کتابخانه ی مرکزی دانشگاه تهران» به شماره 2/2697 در 28 برگ، کتابت سال 1304ه-.ق. موجود است.

3 نسخه ی خطی در «کتابخانه ی مجلس شورای اسلامی» به شماره 2/635 در 102 صفحه، کتابت سال 1301ه-.ق.، شماره 1/89 در 60 صفحه، کتابت سال های 1303-1305ه-.ق. و شماره 1/144 در 96 صفحه، کتابت سال 1310ه-.ق. موجود است.

2 نسخه ی خطی در «کتابخانه ی ملی ملک» «تهران» به شماره 1/5627 در 111 صفحه، کتابت سال 1304ه-.ق. و شماره 1/5196 در 54 برگ، کتابت سال 1340ه-.ق. موجود است.

ص:71

نسخه های چاپی:

این اثر در «شیراز» و «تهران» چاپ شده است. چاپ «شیراز» به سال 1336ش. در 120 صفحه جیبی انجام شده است.

چاپ «تهران» به سال 1367ش. در 120 صفحه رقعی انجام شده است.

50. منامیة

منامیه اثری است به زبان فارسی در شش مقدمه ی عرفانی. مولف ضمن بیان حقیقت مثال و خیال و مراتب خواب و رویا، سعی کرده برای خوابی که گویا «شیخ زین العابدین» در خصوص «ناصر الدین شاه» دیده بود، تعبیر و تفسیری درخور آورد.

نسخه های خطی:

1 نسخه ی خطی در «کتابخانه ی آستان قدس رضوی (ع)» به شماره 9333 کتابت سال 1336ه-.ق. موجود است.

2 نسخه ی خطی در «کتابخانه ی آستان مقدس حضرت احمد بن موسی (ع) (شاه چراغ) شیراز» به شماره ف1/2051 در 38 صفحه و شماره ف4/617 در 13 صفحه موجود است.

1 نسخه ی خطی در «کتابخانه ی دانشکدهی الاهیات و معارف اسلامی دانشگاه تهران» به شماره 3/427د در 15 برگ، کتابت سال 1305ه-.ق. موجود است.

1 نسخه ی خطی در «کتابخانه ی مرکزی دانشگاه تهران» به شماره 2/3576 در 20 برگ، کتابت سال های 1303-1305ه-.ق. موجود است.

1 نسخه ی خطی در «کتابخانه خصوصی مفتاح» «تهران» به شماره 320 کتابت سده ی 13ه-.ق. موجود است.

نسخه های چاپی:

چاپ نشده است.

51. مناهج انوار المعرفة فی شرح مصباح الشریعة

«مصباح الشریعه» اثری است منسوب به «امام جعفر صادق (ع)» که برخی از علما و دانشمندان «شیعه» آن را شرح کرده اند. میرزا ابوالقاسم راز نیز «مصباح الشریعه» را به زبان فارسی ترجمه و شرح کرده است.

نسخه های خطی:

2 نسخه ی خطی در «کتابخانه ی خانقاه احمدیه» به شماره 2 و 3 موجود است.

نسخه های چاپی:

سال 1353ه-.ق. در «شیراز» و در 380 صفحه چاپ شده است.

نور علی نور

رساله ای است به زبان فارسی در پاسخ به 22 پرسش فرزندش «مجدالاشراف جلال الدین ذهبی» و «میرزا عبدالکریم زنجانی».

این پرسش ها درباره ی ذات احدیت، حقیقت سر مخزون، معنی الاصبعین، خلود اصحاب الجنة و النار، معنی خلق حوا من جنب آدم، افضلیت ملائکه، مراد از شیطان، مار و طاووس، حقیقت شراب کافور و ... مسائلی از این قبیل است.

نسخه های خطی:

2 نسخه ی خطی در «کتابخانه ی آستان مقدس حضرت احمد بن موسی (ع) (شاه چراغ) شیراز» به شماره ف1/654 در 118 صفحه، کتابت سال 1310ه-.ق. و شماره ف2/651 در 107 صفحه، کتابت سال 1350ه-.ق. موجود است.

1 نسخه ی خطی در «کتابخانه ی آستان قدس رضوی (ع)» به شماره 9334 در 87 برگ موجود است.

1 نسخه ی خطی در «کتابخانه ی آیت الله العظمی مرعشی نجفی (ره)» به شماره 2/5378 در 75 برگ، کتابت سال 1305ه-.ق. موجود است.

1 نسخه ی خطی در «کتابخانه ی مرکزی دانشگاه تهران» به شماره 7/3576 در 78 برگ، کتابت سال 1303ه-.ق. موجود است.

ص:72

نسخه های چاپی:

رساله منامیه به سال 1322ه-.ق. در «شیراز» چاپ شده است.

منابع:

اطلاعات عمومی یا دایرةالمعارف543؛ اعیان الشیعة 2/406؛ بزرگان شیراز 372؛ تاریخ عرفان و عارفان ایرانی 673؛ تاریخ علوم و فلسفه ایرانی 847؛ تاریخ نویسندگان پارس1/199-200؛ تاریخ نهضت های فکری ایرانیان 5/1595-1598؛ تذکرة الاولیاء 137/154؛ تذکرة الشعراء 103؛ تذکرة القبور 103؛ حدیقة الشعراء 1/535، 650-651؛ دانشمندان و بزرگان اصفهان 1/214؛ دانشمندان و سخن سرایان فارس 1/245و 2/559-565؛ دانشنامه قرآن و قرآن پژوهی 1/1086؛ دایرةالمعارف تشیع 5/102؛ الذریعة 1/49 و 3/310 و 4/89 و 9/346 و 11/130 و 12/217، 282 و 14/68 و 15/145 و 17/174 و 18/182 و 19/292 و 20/277، 291، 309 و 21/69، 198، 225، 310 و 22/277، 338، 343 و 24/371 و 26/92؛ سیری در تصوف: شرح حال هفتاد تن از مشایخ103؛ سیمای شاعران فارس 1/449-452؛ شرح حال رجال ایران 6/68؛ طبقات اعلام الشیعة (الکرام البررة) 2/68؛ طبقات مفسران شیعه 5/322؛ فرهنگ بزرگان اسلام و ایران 426؛ فرهنگ سخنوران 219؛ فرهنگ شاعران زبان پارسی 219-220؛ فهرست کتاب های چاپی عربی 446؛ فهرست کتاب های چاپی فارسی 1/131، 302، 713، 1173، 1238 و 2/2564، 2567، 2596، 2603 و 3/4167، 4654، 4657، 4707، 4807، 4962 و 5/596؛ فهرست کتب چاپ سنگی کتابخانه ی ملی تبریز 249، معجم الطبقات المتکلمین 5/28؛ گلزار جاویدان 1/528؛ لغت نامه ی دهخدا (ذیل راز) 42؛ مشاهیر الشعراء الشیعة 1/64؛ مشاهیر مدفون در حرم رضوی 1/415؛ معجم التراث الکلامی 1/86، 255، 258 و 2/39 و 4/71، 336-337 و 5/86؛ معجم الفلاسفه 11؛ معجم المولفین 2/655؛ مکارم الآثار 8/2783-2786؛ موسوعة مؤلفی الامامیة 2/594-607؛ مولفین کتب چاپی فارسی 1/247-250؛.

«ابوالقاسم جرجانی»

قرن 10 و 11 ه-. ق.

تلاش نگارنده برای شناسایی «ابوالقاسم جرجانی» راه به جایی نبرد؛ زیرا در هیچ منبعی به شرح زندگانی وی اشاره نشده است. تنها آگاهی ما از وجود او، گزارشی است که «مرکز دایرة المعارف بزرگ اسلامی تهران» از یک نسخه کتاب وی به دست می دهد. این گزارش را «منزوی» در «فهرست واره» آورده است.

براساس این گزارش، می توان استنباط کرد که ابوالقاسم جرجانی در سده های 10 و 11 در هند زیسته است؛ زیرا در پایان کتابش نام خود را نوشته و گفته: «در جوانی، در بیست و چند سالگی، مختصری در قواعد کلیه و جزئیه ]حساب[ نوشته بود، به نظر «همایون پادشاه» (متوفای حدود 963ه-.ق.) رساند.»

از آنجا که «نصیر الدین محمد»، مشهور به «همایون پادشاه»، فرزند «ظهیر الدین محمد بابر گورکانی» از فرمانروایان «هندوستان» است، بنابراین ابوالقاسم جرجانی در آن سرزمین می زیست که کتابش را به خدمت آن پادشاه رسانده است.

آثار:

حساب

مولف این رساله را در یک مقدمه، سه فن، و چند مقاله و باب و فصل ها ترتیب داده است. مقدمه شامل تعریفات و تقسیمات؛ نیز مراتب اعداد و اوضاع ارقام است.

فن اول، در مفتوحات (حساب معلومات)؛ فن دوم، در مساحت؛ فن سوم، در جبر و مقابله است.

ص:73

نسخه های خطی:

1 نسخه ی خطی در «کتابخانه ی دایرةالمعارف بزرگ تهران» به شماره 8/195 موجود است.

نسخه های چاپی:

چاپ نشده است.

منابع:

فهرست واره کتابهای فارسی 4/2646.

«سید ابوالقاسم قاری استرآبادی»

قرن 11ه-.ق.

در «فهرست نسخه های خطی چهارکتابخانه ی مشهد»، کتابِ «نظم اللآلی فی تجوید کلام المتعالی» یا «اللؤلؤیة» به «سید ابوالقاسم قاری استرآبادی» متوفای 1083ه-.ق. نسبت داده شده است. در حالی که به نظر میرسد سید ابوالقاسم قاری، نویسنده کتاب یاد شده، استرآبادی نیست. بلکه او متولد «مشهد» و ساکن «شیراز» است.

برخی نیز همین اثر را به اشتباه به «ابوالقاسم میرفندرسکی» نسبت داده اند. اما آنچه صحیح به نظر میرسد، اینکه اثر یاد شده را سید ابوالقاسم خراسانی نوشته است.

غرض از ذکر این شخص در مجموعه «اثرآفرینان جرجان و استرآباد»، رفع اشتباه از جویندگانی است که امکان دارد تحت عنوان فوق دنبال مولفی استرآبادی بگردند.

منابع:

اثرآفرینان 4/213؛ دایرةالمعارف تشیع 12/445؛ الذریعة 24/225؛ ریحانة الادب 4/395؛ طبقات اعلام الشیعة (الروضة النضرة) 5/453-454؛ فرهنگ بزرگان اسلام و ایران 427؛ فهرست کتب چاپ سنگی کتابخانه ی مرکزی تبریز 177؛ فهرست نسخه های خطی چهار کتابخانه ی مشهد ...؛ مولفین کتب چاپی فارسی و عربی 1/277.

«سید ابوالمعالی بن بدر الدین حسن استرآبادی»

قرن 10ه-.ق.

یکی از بزرگان علمای «استرآباد» در قرن دهم ه-. ق.، فقیه و متکلم «سید ابوالمعالی بن حسن» است. وی معاصر «محقق کرکی» و ظاهراً از شاگردان اوست. سید ابوالمعالی استرآبادی در «نجف اشرف» سکونت داشت.

از زندگانی و جزئیات تحصیلات وی آگاهی روشنی در دست نیست. همیناندازه آگاهی داریم، که پس از فراگیری مقدمات در زادگاهش، به «نجف اشرف» مهاجرت کرده و در آنجا ماندگار شده است.

آثار:

1. ترجمة الرسالة الجعفریة

«رساله جعفریه» تالیف «شیخ علی محقق کرکی» است. او این رساله را در موضوع نماز، مقدمات، واجبات، مستحبات و احکام آن در یک مقدمه و 5 باب نوشته است.

گفته میشود استرآبادی این اثر را در زمان استادش «محقق کرکی» ترجمه کرده است.

مرحوم «آقابزرگ» در «احیاء الداثر» شخص دیگری را با نام «ابوالمعالی الغروی الاسترآبادی» پس از نویسنده فوق آورده و توضیحاتی داده است. اما در پاورقی همان مورد، یکی بودن او با ابوالمعالی فوق الذکر احتمال داده شده است.

شایان ذکر است که یکی بودن آن دو نفر، احتمالی نیست. بلکه به یقین می توان گفت که آن دو تن یک نفر هستند و نسبت غروی به دلیل سکونت وی در «نجف اشرف» است.

ص:74

نسخه های خطی:

1 نسخه ی خطی در «کتابخانه ی موسسه دروس شرقی تفلیس» به شماره 10/699 کتابت سال 1025ه-.ق. موجود است.

مرحوم «افندی» در «ریاض العلما» از یک نسخه ی خطی گزارش میدهد که در «تبریز» آن را دیده است. اما مشخص نمیکند که آن را نزد چه کسی دیده است.

نسخه های چاپی:

چاپ نشده است.

2. شرح رسالة الجبر و المقابلة و الحساب

این اثر شرح مزجی (شرح مخلوط با متن) بر رساله «خواجه نصیر الدین طوسی» است. وی آن را در 24 رمضان 929ه-.ق. پایان برد.

ابوالمعالی، علت تالیف آن را، درخواست شاگردش «شیخ منصور بن محمد ترک غروی» توصیف کرده است.

نسخه های خطی:

در حال حاضر هیچ نسخه ی خطی مشخص از این اثر در دسترس نیست. فقط مرحوم «آقابزرگ» در «الذریعه» از دو نسخه ی خطی خبر میدهد.

بنا بر این گزارش، یک نسخه ی خطی در «کتابخانه ی شیخ عبدالرضا بن شیخ مهدی آلشیخ راضی» در «نجف اشرف» قرار داشت. این نسخه، به خط شاگردش «شیخ منصور بن محمد ترک غروی» است. گویا وی آن را از روی نسخه ی تالیف استادش استنساخ کرده است.

دومی را نزد «ریاضی سید ابوالقاسم خوانساری» و به خط «سید احمد بن سید حبیب زوین نجفی» دیده است.

نسخه های چاپی:

چاپ نشده است.

3. العشرة الکاملة

سید ابوالمعالی در این اثر ده مسئله مشکل مطرح و سپس به آنها پاسخ و توضیح داده است. نخستین بخش این مجموعه در موضوع منطق و دومین بخش در موضوع کلام است. بقیهی مباحث در مسائل فقهی است.

آغاز:

«انه استصعب امرها علی الخاطر العلیل فاراد عرضها و استفادة تحقیقها من صاحب کمال الافاضة... فیا عزیز مصر ممالک الافضال بل شمس تلک الافاضة و الجود و الکمال هذه بضاعة مزجاة جنابها الی کمال لطفک فأوف لنا کیل النوال...»

نسخه های خطی:

1 نسخه ی خطی در «کتابخانه ی خصوصی شیرازی» در «سامرا» در ضمن مجموعهای از آثار محقق کرکی موجود است. که مرحوم «آقابزرگ» از آن خبر داده است.

هم چنین وی از یک نسخه ی خطی دیگر به خط مولی درویش «محمد بن درویش فضل الله السمنانی» خبر میدهد که آن هم همراه با مجموعه آثار «محقق کرکی» و به سال 958ه-.ق. کتابت شده است.

نسخه های چاپی:

چاپ نشده است.

4. کد الیمین و عرق الجبین

سید ابوالمعالی در این اثر از شش مسئله فقهی مشکل بحث کرده و دربارهی آنها توضیحات لازم را داده است.

این مسائل شامل بسیاری از مباحث فقهی از جمله معاملات، ارث، وصیت و غیره میشود.

وی آنها را در «بغداد» نوشته و در 22 شوال 935ه-.ق. به پایان برده است.

نسخه های خطی:

ایضا مرحوم «آقابزرگ» از یک نسخه ی خطی در

ص:75

«کتابخانه ی سید محمدعلی هبة الدین شهرستانی» خبر میدهد. و نسخه ی دیگری را در «کتابخانه ی خصوصی شیخ عبدالحسین یزدی کتبی» در «کاظمیه» دیده است که همرا با «بغیة الطالبین» و «قصیدة البردة» بوده است.

نسخه های چاپی:

چاپ نشده است.

5. حاشیة الفوائد الضیائیة

بنا بر آنچه در «فهرست نسخه های خطی کتابخانه ی آیتالله مرعشی نجفی (ره)» ملاحظه میگرددد، ابوالمعالی بر «فوائد ضیائیه» حاشیه نوشته است.

این حاشیه با عناوین «قوله قوله» بر بخش مجرورات کتاب «الفوائد الضیائیة» ملا «عبدالرحمن جامی» متوفای 898ه-.ق. نگاشته شده است.

«الفوائد الضیائیة» به نوبه ی خود شرح بر «کافیه ی» «ابن حاجب» است.

نسخه های خطی:

2 نسخه ی خطی در «کتابخانه ی آیت الله العظمی مرعشی نجفی (ره)» به شماره 3042 در 152 برگ و به خط «نورالله بن شریف حسین مرعشی شوشتری» معروف به «قاضی نورالله شوشتری» در «مشهد» و شماره 3/1984 در 71 برگ، منسوب به «عبدالوهاب بن علی حسینی استرآبادی»، موجود است.

نسخه های چاپی:

چاپ نشده است.

منابع:

اعیان الشیعة 2/454؛ الذریعة 4/104 و 13/285 و 15/265 و 17/286-287؛ ریاض العلماء 5/514؛ طبقات اعلام الشیعة (احیاء الداثر)4/249-250؛ معجم مولفی الشیعة 23؛ موسوعة مؤلفی الامامیة 3/22-23.

«احمد استرآبادی»

000-952ه-.ق.

چند تن از بزرگان علما، شعرا و خوش نویسان «استرآباد»، «احمد» نام دارند. اما شرح احوال بسیاری از آنان در منابع تاریخی و تذکره ها نیامده است. فقط در برخی از منابع اشارات پراکندهای دربارهی تعدادی از آنان شده است. اینک آنچه از مولفان و اثرآفرینان «جرجان» و «استرآباد» با نام احمد قابل دسترسی بود از نظر میگذرد.

«ملا احمد استرآبادی» یکی از علمای قرن دهم ه-. ق. «استرآباد» است که در شعر نیز دست داشته است.

وی که در «استرآباد» دیده به جهان گشود، پس از فراگیری مقدمات فارسی و عربی، به کاشان هجرت کرد و در آن سامان تحصیلات خود را تکمیل نمود.

از محتوای منابع استنباط میگردد که ملا احمد استرآبادی در کاشان به مقام بلند علمی دست یافت و در زمرهی استادان شناخته شده ی حوزه ی کاشان محسوب گردید.

به نظر میرسد ملا احمد استرآبادی به سال 952ه-.ق. در کاشان دارفانی را وداع گفته است.

اثری که به وی نسبت میدهند، «ساقینامه» نام دارد. اما ظاهراً ساقینامه برجای نمانده و فقط اشعاری از آن در تذکره ها پراکنده گشته است.

«تذکره طلعت» نیز از یک شاعر استرآبادی به نام احمد که در کاشان می زیست، سخن گفته است. اما هیچ توضیح روشنی از زندگانی و شرح احوالش به دست نمیدهد. احتمال میرود این دو شخصیت که عالم و شاعر بودند، یک تن هستند.

ص:76

آثار:

ساقی نامه

این اثر نیز مانند سایر ساقی نامه ها، شاید مثنوی بوده است. اما آیا به صورت یک اثر مستقل سروده شده یا در ضمن اشعار و دیوان شاعر قرار داشته است؟ آگاهی دقیقی در دست نیست.

نسخه های خطی:

هیچ نسخه ی خطی یافت نشد.

نسخه های چاپی:

چاپ نشده است.

منابع:

تاریخ نظم و نثر در ایران 2/666؛ تذکره پیمانه 263؛ تذکره روز روشن 37؛ تذکره طلعت 11؛ شعرای مازندران و گرگان 33؛ فرهنگ سخنوران 28.

«سید احمد استرآبادی حایری قاری»

قرن 14ه-.ق.

«سید احمد استرآبادی» از علمای قرن چهاردهم ه-. ق.، در زادگاهش «استرآباد» تحصیل آغاز کرد. سپس رهسپار عتبات عالیات شد و دانش خود را به کمال رساند.

از شرح احوال و زندگانی سید احمد قاری هیچ مطلبی در منابع به دست نیامد. لیکن مسلم است که سید احمد مدت قابل توجهی در «عراق» زیسته و هم در آنجا اقدام به جمعآوری فتاوای علما در جواب «سید محمدحسن کمالپوری» کرده است.

آثار:

1. برکات الاحمدیة

این اثر، مجموعه فتواهایی است که در پاسخ به استفتای «سید محمدحسن کمالپوری» به وسیله علما و مراجع بزرگ «شیعه» در «نجف اشرف» و «کربلا» نوشته شده است.

سؤال «کمالپوری» در خصوص کتاب «یاعلی مدد» و ترجمهی آن به نام «قول الاسد» بود. او پس از جمعآوری فتاوای یاد شده، آنها را به صورت یک کتاب با عنوان فوق درآورد و به «لکهنو» فرستاد تا در آنجا مورد استفادهی «شیعیان» قرار گیرد.

«یاعلی مدد» کتابی است در رد و نقد عقاید «شیعیان»، با تکیه بر گفته های عرفی و روزمره «شیعیان» «هند»، که به وسیله «ابویوسف خواجه عابدحسین بن بخشش حسین نیکپوری سهارنپوری» متوفای 1330ه-.ق. به زبان اردو جمع آوری شده است.

این کتاب به وسیله «مولوی کلب باقر بن کلب حسین جایسی نصیرآبادی حایری» متوفای 1329ه-.ق. به فارسی ترجمه شده و با عنوان «قول الاسد» مشهور گشته است.

نسخه های خطی:

به دلیل ارسال نسخه ی اصلی توسط مولف به «هندوستان»، هیچ نسخه ی خطی از این اثر به دست نیامد.

نسخه های چاپی:

نخستین چاپ آن در «لکهنوی هند» به سال 1320ه-.ق. و به صورت چاپ سنگی انجام گرفت.

بار دوم به سال 1326ه-.ق. در «جونپور» نیز به صورت چاپ سنگی و در قطع وزیری و 58 صفحه با عنوان «رساله برکات» چاپ گردید.

2. رساله در تجوید و قرائت

مولف این رساله را در آموزش تجوید قرآن و روش صحیح قرائت آن به زبان فارسی تدوین کرده است.

نسخه های خطی:

1 نسخه ی خطی در «کتابخانه ی راجه محمودآباد لکهنو» بدون شماره نگهداری میشود.

ص:77

نسخه های چاپی:

چاپ نشده است.

منابع:

الذریعة 3/87 و 17/208 و 25/270؛ فهرست کتابهای چاپی فارسی 1/736؛ موسوعة مؤلفی الامامیة 3/152-153؛ مولفین کتب چاپی فارسی و عربی 3/355؛ میراث اسلامی ایران 6/481.

«احمد استرآبادی متخلّص به نسیم»

قرن ؟ ه-.ق.

عارف بزرگ شیخ «احمد استرآبادی»، متخلّص به نسیم، از علمای درویش مشرب و ساده زیست «استرآباد» بود.

ملا «محمدصالح استرآبادی» در «شرح حال علمای استرآباد» از وی سخن گفته و او را در ردیف عرفای بزرگ، همانند «سلطان بایزید»، «بسطامی» و «شیخ ابوالحسن خرقانی» بشمار آورده است. از دیوانش سخن گفته و اینکه آن را دیده است.

بنا بر همین گزارش، شیخ احمد در «استرآباد» زیسته و هم در آنجا دارفانی را وداع گفته است. قبرش در محله و گذر «سرپیر استرآباد» و در قبرستانی که مسجد سرپیر در آن واقع است، قرار دارد.

زمانی که ملا محمدصالح این قبر را دیده، نوشتهی بلندی برآن موجود بوده است. جای شگفتی است که چرا متن مکتوب سنگ قبر یا تاریخ وفات آن را نقل نکرده است.

هم چنین وی خبر میدهد که قبر شیخ احمد، مورد احترام و محل زیارت بسیاری از مردم «خیوق» و «بخارا» است.

آثار:

دیوان نسیمی

ملا محمدصالح میگوید: «دیوان مخصوصی دارد. معروف به دیوان نسیمی و به نظر قاصر رسیده است. به سبک عرفا به نظم در آورده. دل سوخته داشت و از اشعارش مستفاد میشود.»

نسخه های خطی:

هیچ نسخه ی خطی یافت نشد.

نسخه های چاپی:

چاپ نشده است.

منابع:

شرح حال علما و ادبای استرآباد (استرآبادنامه)122-123؛ گلزار جاویدان 3/1619.

«احمد بن ابراهیم اسماعیلی جرجانی»

277-371ه-.ق.

«ابوبکر احمد بن ابراهیم بن اسماعیل بن عباس اسماعیل جرجانی»، حافظ، فقیه، مفسر، محدث و ثقه؛ از دانشمندان صاحب نام مذهب «شافعی» «جرجان» است.

منابع تاریخی و رجالی، او را به نیکی یاد کرده و شیخ المحدثین، اجل فقها اهلسنت و احد کبار فقها «الشافعیه» توصیف کردهاند. گویا در جوانمردی و سخاوت شهرهی شهر بود. بسیار سفر کرد و از شیوخ محدثین حدیث شنید.

او تحصیلاتش را در زادگاهش «جرجان» پیگرفت. پس از فراگیری ادبیات و مقدمات، به آموختن فقه و حدیث روی آورد.

پدرش در تحصیل و تربیت او همت بلند به خرج داد. از شش سالگی نزد «حسین بن حفص جرجانی» و دیگر محدثان «جرجان» حدیث خواند. مدتی هم نزد «ابراهیم بن هانی مهلبی فقه شافعی» را فراگرفت.

حدود بیست سالگی (296ه-.ق. برای جمعآوری احادیث رسول خدا (ص) و شنیدن حدیث از محدثان بزرگ، سفرهای خود را به «بغداد» و دیگر شهرهای اسلام آن روزگار آغاز

ص:78

کرد و سالها از محضر بزرگانی چون: «ابویعلی موصلی»، «ابنعقده»، «محمد بن عثمان بن محمد بن شیبه»، «ابراهیم بن زهیر حلوانی»، «حمزه بن محمد کاتب»، «یوسف بن یعقوب قاضی»، «احمد بن محمد بن مسروق»، «محمد بن عبدالله مطین»، «محمد بن یحیی مروزی»، «حسن بن علویه قطان»، «جعفر بن محمد فریانی» و صدها تن دیگر حدیث شنید.

شخصیتهای بزرگی که از او حدیث شنیدهاند عبارت اند از: «حاکم»، «ابوبکر برقانی»، «حمزه سهمی»، «ابوحازم عبدوی»، «حسین بن محمد باشانی»، «ابوسعید نقاش»، «ابوالحسن محمد بن علی طبری» و ده ها تن دیگر.

سهمی در تاریخ «جرجان» نقل میکند که وزیر «ابوالفضل جعفر بن فضل بن فرات» در «مصر» از من درباره ی «ابوبکر اسماعیلی» پرسید. و من از سیره و صفات او و تصنیفاتش سخن گفتم. او تعجب کرد و گفت: خدا به او علم، جاه و صیت و حسن را یکجا داده است.

اسماعیلی عمری طولانی داشت. او عاقبت در نود و چهار سالگی در «جرجان» درگذشت. آنگاه که خبر مرگ او به «بغداد» رسید، همهی دانشمندان بزرگ «بغداد»، قریب به سی صد تن جمع شده و برایش مراسم سوگواری برگزار کردند.

آثار:

1. جزوهی احادیث

این جزوه که عنوان خاصی ندارد، شامل بخشی از احادیث وی، همراه روایات دیگر محدثان است.

جزوه در 9 برگ و شامل 31 حدیث است.

نسخه های خطی:

1 نسخه ی خطی در «کتابخانه ی ظاهریهی دمشق» به شماره 202/GAS,I موجود است.

نسخه های چاپی:

چاپ نشده است.

2. المعجم

اسماعیلی در این اثر، اسامی چهارصد و ده تن از مشایخ حدیث خود را معرفی کرده است. کتاب به روایت «احمد بن محمد برقانی» از طریق «ابوطاهر سلفی» به دست ما رسیده است. او تالیف المعجم را به سال 361ه-.ق. آغاز کرد.

«شوتسینگر» در کتابی با عنوان «کتاب المعجم ابوبکر اسماعیلی» به تفصیل درباره ی این کتاب و نسخه ی خطی آن به تحقیق پرداخته است.

نسخه های خطی:

از این کتاب فقط 1 نسخه ی خطی شناخته شده است. نسخه ی یاد شده در «کتابخانه ی ولی الدین در استانبول» به شماره 845 موجود است.

«محمد منصور» از روی نسخه ی «استانبول»، اقدام به چاپ کتاب معجم الشیوخ کرده است.

بنا به گزارش «موسوعة اعلام العلما و الادبا»، نسخه های دیگری نیز در موسسهی کتابهای خطی عربی «(معهد المخطوطات العربیة)» وجود دارد.

نسخه های چاپی:

ظاهراً نخستین چاپ المعجم به سال 1410ه-.ق. و با تحقیقات «زیاد محمد منصور» در 2 جلد و در «مدینه» توسط انتشارات مکتبة العلوم و الحکم، انجام گرفته است.

بار دیگر به سال 1414ه-.ق. در بیروت، به وسیله دارالفکر و با تحقیقات عبدالله عمر بارودی منتشر گردیده است.

3. المستخرج علی صحیح البخاری (صحیح ابوبکر الاسماعیلی)

بنابر آنچه «ذهبی» در «تذکرة الحفاظ» گفته است، این اثر در 4 جزء است و نسخهای از آن در اختیار «ابنحجر

ص:79

عسقلانی» قرار داشت. او در «فتح الباری» مکرر از آن استفاده کرده و بارها از «المستخرج» نام برده است.

اسماعیلی در این اثر احادیثی که از نظر «محمد بن اسماعیل بخاری» صحیح خوانده شده است، جمعآوری و آنها را در 4 جلد مرتب نموده است.

نسخه های خطی:

هیچ نسخه ی خطی شناسایی نگردید.

نسخه های چاپی:

چاپ نشده است.

4. المسند الکبیر

کتاب مسند اسماعیلی حدود 100جزء بوده است. احادیث آن مورد استفاده محدثان پس از وی قرار گرفته است.

نسخه های خطی:

هیچ نسخه ی خطی وجود ندارد.

نسخه های چاپی:

چاپ نشده است.

5. احادیث الاعمش

از این اثر جز نامی در منابع تاریخی، هیچ گزارشی در دست نیست.

6. حدیث یحیی بن ابیکثیر

از این کتاب هم فقط نامی باقی مانده و هیچ اثری در دست نیست.

7. رسالة فی العقیدة

گفته میشود اسماعیلی این کتاب را برای مردم «گیلان» نوشته و به سوی آنان ارسال داشته است. به همین جهت هیچ اثری از آن نیست. مگر اینکه در آینده، در «گیلان» نسخهای یافت شود.

8. العوالی

9. الفرائد

10. مسند یحیی بن سعید الانصاری

11. مسند عمر

12. رسالهای در فقه شافعی

در منابع تاریخی و حدیثی، از این پنج کتاب فقط نام برده شده است. اما هیچ گزارشی از نسخ خطی آنها در دست نیست.

منابع:

اثر آفرینان 258؛ الاعلام للزرکلی 1/86؛ الاعلان بالتوبیخ 141؛ الانساب للسمعانی 1/152؛ البدایة و النهایة 11/317؛ تاریخ ابنالوردی 1/305؛ تاریخ الاسلام (حوادث سنة 351-380) 489-492؛ تاریخ التراث العربی 1/329؛ تاریخ جرجان سهمی، مقدمه، 69-77، 108-116؛ تبیین کذب المفتری 192-95؛ تذکرة الحفاظ 3/947؛ دایرةالمعارف بزرگ اسلامی 8/676-677؛ دول الاسلام 1/229؛ سیر اعلام النبلاء 16/292؛ شذرات الذهب 3/72؛ طبقات الحسینی 30؛ طبقات الحفاظ 381-382؛ طبقات السبکی 3/7-8؛ طبقات الشافعیة الکبری 3/7؛ طبقات الشافعیة لابن قاضی شهبه 1/136؛ طبقات الشافعیة لابن هدایةالله 95؛ طبقات العبادی 86؛ طبقات الفقهاء للشیرازی 116؛ العبر فی خبر من غبر 2/137؛ فتح الباری 1/359 و 3/300؛ الکامل فی التاریخ 9/16؛ کشف الظنون 2/1735؛ اللباب 1/58؛ المختصر فی اخبار البشر 2/122؛ مرآة الجنان 2/396؛ معجم البلدان2/122؛ معجم المولفین 1/87؛ المنتظم فی تاریخ الامم و الملوک 14/281؛ موسوعة اعلام العلماء و الادباء العرب و المسلمین 1/665-668؛ موسوعة طبقات الفقهاء 4/21-22؛ میزان الاعتدال 1/178؛ النجوم

ص:80

الزاهرة 4/140؛ الوافی بالوفیات 6/213؛ وفیات الاعیان 3/167؛ هدیة العارفین 1/66.

«ابوالهیثم احمد بن حسن جرجانی»

قرن 4 و 5ه-.ق.

شاعر و حکیم از«شیعیان» «اسماعیلی» مذهب، که در سده های 4 و 5 در «جرجان» میزیست. از شرح احوال و آثار «خواجه ابوالهیثم (ابوالهیتم) احمد بن حسن جرجانی» (برخی، جوزجانی)، مطلب مفصلی در منابع وجود ندارد.

آنچه درباره ی این حکیم جرجانی میتوان گفت: اینکه، به احتمال زیاد در «جرجان» دیده به جهان گشود. پس از فراگیری مقدمات علوم، به شیوهی «اسماعیلیان» تحصیل کرد و در حکمت و ادب پرآوازه گشت.

ظاهراً به دلیل «شیعه» بودن، از سوی دانشمندان اهلسنت طرد شده و مورد بیمهری قرار گرفته است. از سوی دیگر به جهت «اسماعیلی» بودن، علمای شیعه ی «اثناعشر» نیز چندان به معرفی وی نپرداختهاند.

آنچه سبب شهرت وی گشته است، قصیدهی وی در فلسفه و حکمت به نام «چون و چرا» است. این قصیده به عنوان یک پیش نیاز، از سوی دانشجویان فلسفه خوانده میشد و حفظ میگردید.

امیر بدخشان «علی بن اسد» به سال 462ه-.ق. آن قصیده را از حفظ نوشته و برای «ناصرخسرو» که در «یمگان» از توابع «بدخشان» بسر میبرد، عرضه و خواهش کرد تا آن را شرح و توضیح دهد.

ابوالهیثم در زمان حیاتش پاسخی برای قصیدهی پرسشی خود دریافت نکرد. اما پس از درگذشت ابوالهیثم، به وسیله «ناصر خسرو» و نیز «محمد بن سرخ» (یکی از شاگردان ابوالهیثم) شرح و پاسخهایی داده شد.

«ناصر خسرو» هشتاد و دو بیت از قصیدهی یاد شده را در دست داشت. «محمد بن سرخ» به هفتاد و شش بیت آن دست یافته است.

هر دو شرح از نظر اصول عقاید «اسماعیلی» یکی است. اما در فروع اختلافاتی دارد. متن نقل شده قصیده به وسیله «محمد بن سرخ» به جهت اینکه آن را مستقیم از استادش شنیده است، صحیحتر و شرحش به نظر ابوالهیثم نزدیکتر است. هم چنین هفت بیت از قصیده منقول در این دو شرح با هم اختلاف دارند.

آثار:

قصیده چون و چرا

این قصیده در هشتاد و دو بیت است. نوزده بیت از اشعار آن به صورت پرسشهای چون و چراست. کل قصیده حکمت منظوم است. باوجود این گاهی خیالات شاعرانه ی لطیف هم در آن دیده میشود. مثل این دو بیت:

شکار شیر گوزن است و آن یوز آهو

و مرد بخرد را علم و حکمتست شکار

که مرد علم به گور اندرون نه مرده باد

و مرد جهل ابرتخت بر بود مردار

نسخه های خطی:

بنا به نوشتهی مجتبی مینوی 1 نسخه ی خطی در «کتابخانه ی ملی ملک» و 1 نسخه ی خطی در «کتابخانه ی بادلین (Bodleian Library) آکسفورد» موجود است. نسخه ی سوم آن که مفصلتر است، همراه «جامع الحکمتین» اثر «ناصرخسرو» در «کتابخانه ی ایا صوفیا» موجود است.

نسخه های چاپی:

این قصیده به طور مستقل چاپ نشده است. اما روایت

ص:81

مختصر آن یک بار در آخر دیوان «ناصر خسرو» در «تهران» به چاپ رسیده است.

چاپ دیگر آن به سال 1955م. با عنوان «شرح قصیده فارسی خواجه ابوالهیثم احمد بن حسن جرجانی» که همان شرح «محمد بن سرخ» است، با تصحیح و مقدمه فارسی و فرانسوی «هانری کربن» و «محمد معین» در «تهران» به وسیله «ایران شناسی انستیتو ایران و فرانسه» در 125 + 113 صفحه، چاپ گردید.

انتشارات «طهوری» شرح «ناصرخسرو قبادیانی» را با عنوان «جامع الحکمتین» به سال 1363 در 362 صفحه منتشر کرده است. پس از آن نیز چاپ شده است.

منابع:

اثرآفرینان 1/197؛ اشعار پراکنده قدیم ترین شعرای فارسی زبان از حنظله بادغیسی تا دقیقی 52-63؛ ایرانیکا ذیل (ابوالهیثم احمد بن حسن جرجانی)؛ تاریخ ادبیات در ایران، صفا 1/521-531؛ تاریخ نظم و نثر در ایران 1/54؛ تاریخ و عقاید اسماعیلیه 197؛ تتمة صوان الحکمة 132؛ جامع الحکمتین 341-344؛ دایرةالمعارف تشیع 1/448؛ دایرةالمعارف بزرگ اسلامی 6/409-410؛ الذریعة 9/260؛ سرزمین جام و رجال آن 47؛ شرح قصیده فارسی خواجه ابوالهیثم احمد بن حسن جرجانی، مقدمه، 8، 10-11؛ فرزانگان مازندران 1/311؛ فرهنگ سخنوران 25؛ فیلسوف ری 132؛ مجله یادگار سال دوم، شماره هشتم، 9-11؛ مجله یغما، سال چهارم، 176-179.

«احمد بن تاج الدین حسن بن سیف الدین استرآبادی»

قرن 10ه-.ق.

عالم، فاضل، تاریخ نگار و پژوهشگر شیعی از قرن دهم ه-. ق.، یکی دیگر از بزرگان «استرآباد» است. گفته میشود پدرش «سیدی علوی» از فرزندزادگان «موسی مبرقع» بود. گویا او در «هرات» میزیست. به «بیرجند» نقل مکان کرد و در آنجا سکنا گزید.

او به دست «اسماعیلیان» کشته شد و در روستای «شاخن» از توابع «درخش»، آرمید. این سخن از آنجا نشات میگیرد که امروزه آرامگاهی به نام «تاج الدین حسن» در آن روستا وجود دارد.

برخی مانند «سید عبدالله شرف الدین»، وی را با «احمد بن سیف الدین استرآبادی» یکی دانسته است. اما این نظر صحیح به نظر نمیرسد؛ زیرا احمد بن سیف الدین به تصریح «آقابزرگ» و کتابهای خطی که از وی باقی مانده است، به سال 1208 متولد و به سال 1293ه-.ق. فوت کرده است.

«آقابزرگ»، «سلطان محمد بن تاج الدین» صاحب «تحفة المجالس» را برادر احمد بن تاج الدین حسن دانسته است. از آنجا که «سلطان محمد» در کتابش، از «آثار احمدی» بسیار نقل کرده است؛ نظر «آقابزرگ» تقویت میگردد.

هم چنین فهرست نویسان نسخه های خطی، نام جد «سلطان محمد بن تاج الدین حسن» را نیز «سیف الدین استرآبادی» نوشتهاند. و این دو تن (احمد و محمد) در یک زمان میزیستند.

به هر روی از شرح زندگانی، تحصیلات و آثار او آگاهی درستی در دست نیست. تنها یک کتاب، که گویا محصول دوران زندگانی او (از جوانی تا پیری) است، از حوادث روزگار به سلامت جسته و به یادگار مانده است.

آثار:

آثار احمدی (روضة النبی (ص) فی الآثار المصطفوی)

احمد استرآبادی، این اثر تاریخی و کلامی را به زبان فارسی و طی سالیان دراز جمعآوری کرده است.

ص:82

او تصریح میکند: «از هنگام جوانی هرگاه اتفاق میافتاد و مطالعهای در شرح حال سرور پیامبران میکردم، مطالبی از خوانده ها فراهم میآمد. در این میان گروهی از دوستان از من خواستند تا کتابی در این باب فراهم آورم. از اینرو، این کتاب را که شامل روایت های گوناگون و گفتارهای مختلف بود، گردآوردم».

بدین ترتیب وی مطالب مختلف در مورد سیره پیامبر اکرم (ص)، غزوات، اصحاب و روی دادهای دوران زندگانی آن حضرت را با استفاده از احادیث و حکایت های تاریخی، نیز نمونهای از زندگانی ائمه معصومین (ع) و اثبات وجود مبارک امام زمان (عج) را در این کتاب جمع و مرتب کرده است.

شایان ذکر است که مولف از کتاب «روضة الاحباب» فراوان بهره برده است. برخلاف نظر مرحوم «نفیسی»، جز یکی دو مورد خیلی جزئی، هیچ عبارتی را مستقیم نقل نکرده است.

نسخه های خطی:

1 نسخه ی خطی در «کتابخانه ی آصفیه حیدرآباد» به شماره 59 در 373 صفحه و کتابت سال 1076ه-.ق. موجود است.

1 نسخه ی خطی در «کتابخانه ی شوشتری» «نجف اشرف» به شماره 3/804 در 97 برگ موجود است.

1 نسخه ی خطی در «کتابخانه ی جمعیت بنگال آسیایی» در «کلکته» به شماره 351 و کتابت سال 964ه-.ق. موجود است. فهرست نویس احتمال داده است که این نسخه به خط مولف باشد.

1 نسخه ی خطی در «کتابخانه ی دانشکده ادبیات دانشگاه تهران» به شماره 40 و سال کتابت 1115ه-.ق. موجود است.

1 نسخه ی خطی در «کتابخانه ی موزه ی ملی کراچی پاکستان» به شماره 1053-1957، N,M در 818 صفحه و کتابت سده 12ه-.ق. موجود است. آخر این نسخه ناقص است.

1 نسخه ی خطی ناقص در «کتابخانه خصوصی مفتاح» «تهران» به شماره 533 کتابت سده 10ه-.ق. موجود است.

1 نسخه ی خطی در «کتابخانه ی مدرسه ی عالی شهید مطهری (سپهسالار)» به شماره 7266 در 145 برگ و کتابت سال 1232ه-.ق. موجود است.

1 نسخه ی خطی در «کتابخانه ی ملکیه تهران» به شماره 771 در 458 صفحه موجود است.

1 نسخه ی خطی در «کتابخانه ی ملی جمهوری اسلامی ایران» به شماره 2502ف در 276 برگ، کتابت سده 12ه-.ق. موجود است. اول این نسخه ناقص است.

2 نسخه ی خطی در «کتابخانه ی وزیری یزد» به شماره 613 در 335 برگ و سال کتابت 1073ه-.ق. و شماره 1886 در 291 برگ و کتابت سده 11ه-.ق. موجود است.

3 نسخه ی خطی در «کتابخانه ی مسجد اعظم» «قم» به شماره 3361 کتابت سال 1068ه-.ق.، شماره 3141 کتابت سده 11 و 12ه-.ق. و شماره 124 در 305 برگ موجود است.

2 نسخه ی خطی در «کتابخانه مدرسه ی امام عصر (ع) شیراز» به شماره 164 در 237 برگ کتابت سده 11ه-.ق. و طرفین آن ناقص است، نیز شماره 122 در 191 برگ کتابت سده 12ه-.ق. آخرش ناقص، موجود است.

3 نسخه ی خطی در «کتابخانه ی مجلس شورای اسلامی» به شماره 7527 در 213 برگ، کتابت سال 970ه-.ق.، شماره 7935 در 292 برگ، کتابت سال 1105ه-.ق. و شماره 2264 در 353 صفحه، کتابت سال 1245ه-.ق. بدون اسم مولف، موجود است.

4 نسخه ی خطی در «کتابخانه ی مرکزی دانشگاه تهران» به شماره 184 در 289 برگ، کتابت سال 1077ه-.ق.، شماره 5120 در 241 برگ، کتابت سده 12ه-.ق.، شماره 343 در

ص:83

229 برگ، کتابت سال 1232ه-.ق. و شماره 3677 در 291 برگ، کتابت سال 1236ه-.ق. موجود است.

7 نسخه ی خطی در «کتابخانه ی آیت الله العظمی مرعشی نجفی (ره)» به شماره 262 در 175 برگ، شماره 732 در 325 برگ، شماره 1047 در 250 برگ، کتابت سال 1136ه-.ق.، شماره 8932 در 186 برگ، کتابت سده 12ه-.ق. و آخرش ناقص، شماره 7971 در 174 برگ، کتابت سال 1233ه-.ق.، شماره 5732 در 229 برگ، کتابت سال 1239ه-.ق. و شماره 10636 در 197 برگ و کتابت سال 1264ه-.ق. موجود است.

چند نسخه خطی نیز در کتابخانه های پاکستان و «عراق» هستند که به شماره های آنها دسترسی نبود.

نسخه های چاپی:

ظاهراً کتاب آثار احمدی فقط یک بار به سال 1374 توسط نشر قبله در «تهران» در قطع وزیری، در 598 صفحه به اهتمام «میر هاشم محدث» چاپ و منتشر شده است.

منابع:

اثر آفرینان 1/240؛ ادبیات فارسی بر مبنای استوری 2/819؛ اعیان الشیعة 2/494؛ تاریخ نظم و نثر در ایران 1/245؛ دائرةالمعارف الاسلامیة الکبری 1/25؛ دایرةالمعارف تشیع 1/9؛ الذریعة 1/6 و 3/465 و 11/304؛ فهرست استوری 1/216؛ فهرست کتابهای چاپی فارسی 1/34، 1214؛ فهرست مقالات فارسی 3/21، 424؛ فهرست واره فارسی 3/1529-1530، 1579؛ مجله کلک شماره 73-75 سال 1375 صفحه 486؛ مجله نامه آستان قدس رضوی (ع) شماره 2 سال هفتم صفحه 81-90؛ مع موسوعات رجال الشیعة 2/104؛ مولفین کتب چاپی فارسی و عربی 1/355؛ نسخه های خطی فارسی 6/4403-4405، 4477-4478؛ موسوعة مؤلفی الامامیة 3/217-219؛ راهنمای بازار کتاب 4/287.

«ابویحیی احمد بن داوود جرجانی»

ح195-275ه-.ق.

«احمد بن داوود بن سعید جرجانی»، فقیه، محدث، متکلم شیعی و دانشمند بلند پایهی «جرجان» در قرن سوم ه-. ق. است.

او در «جرجان» دیده به جهان گشود. پس از پایان بردن دوره مقدمات، بخشی از علوم زمان خود را نزد علما و دانشمندان «جرجان» فراگرفت. آنگاه مانند دیگر اندیشوران، رنج سفر بر خود هموار ساخت و برای شنیدن حدیث از مشایخ محدثین و یادگیری دانش و تجربه ی بزرگان علم و حدیث، شهرهای «ایران» و «عراق» را در نوردید.

ابویحیی به تصریح مورخان، بر مذهب «اهلسنت» و پیرو فرقهی «حشویه» بود. در اثر مذاکره با «شیعیان» و آشنایی با اصول مذهب «تشیع»، دچار دگرگونی شد. از اینرو به تحقیق و مطالعه در مذاهب برآمد و آنها را باهم مقایسه کرد. در پی چنین تحقیقی به حقیقت مذهب «تشیع» آگاه گشت.

او در سفری به «عراق» خدمت «ابوالحسن علی بن محمد (ع)» دهمین امام «شیعیان» رسید و در این گفت و گو تحت تاثیر کلام درربار آن حضرت قرار گرفت.

به همین جهت بزرگان علم رجال او را در زمرهی اصحاب «امام هادی (ع)» برشمردهاند. مقام او راستوده و روایاتش را مورد تصدیق قرار دادهاند.

احمد بن داوود پس از گرویدن به «تشیع»، مورد خشم هم کیشان پیشین خود واقع شد. برخی از علمای اهلسنت مانند: «محمد بن یحیی رازی» و «ابنبغوی» نزد «محمد بن طاهر حاکم» «خراسان» و «نیشابور»، شکایت و از وی بدگویی نمودند.

ص:84

در پی اتهامزنی آنان، حاکم دستور داد دستها، پاها و زبان احمد بن داوود را قطع کنند و هزار ضربه شلاق بزنند. پس از همهی این شکنجه ها به دارش بکشند.

اما در جلسهی که دیگر علمای اهلسنت نیز حضور داشتند، شخصیتهای بزرگی مانند: «مسلم بن حجاج» (صاحب کتاب صحیح مسلم) از وی حمایت کرد و سخن ابویحیی را تایید نمود. شهادت دو تن از علمای «سنی»، سبب رهایی او از آن احکام شدید گردید.

به هر روی ابویحیی باقی عمر خود را در نوشتن کتابهای کلامی در رد عقاید «حشویه» و دیگر فِرَق گذراند. وی بیشتر عمر خود را در «نیشابور»، که مرکز علمی بزرگی در آن روزگار به شمار میرفت، بسربرد و در ترویج مذهب «شیعه» بسیار کوشید.

از مکان و سال وفات دقیق احمد بن داوود جرجانی اطلاعات کاملی در دست نیست. اما از قراین میتوان حدس زد که در «نیشابور» درگذشت.

آثار:

1. استنباط الحشویة

این کتاب دربارهی شیوه استنباط فرقهی «حشویه» و نقد روش آنها به زبان عربی نوشته شده است.

نسخه های خطی:

هیچ نسخه ی خطی یافت نشد.

نسخه های چاپی:

چاپ نشده است.

2. الاوائل

به نظر میرسد ابویحیی به پیروی از برخی نویسندگان قدیمی، این اثر را در بیان نخستینها نوشته است. قدما کتابهایی نوشته و در آنها نخستین کسان و نخستین روی دادها و... را جمعآوری کردهاند.

نسخه های خطی:

هیچ نسخه ی خطی یافت نشد.

نسخه های چاپی:

چاپ نشده است.

3. التسویة

مولف در این اثر، «ابوخالد» یا «ابوالولید عبدالملک بن عبدالعزیز بن جریح مکی» متوفای حدود 150ه-.ق. را نقد کرده و خطای او را در تحریم ازدواج میان عرب و موالی، آشکار ساخته است.

نسخه های خطی:

هیچ نسخه ی خطی یافت نشد.

نسخه های چاپی:

چاپ نشده است.

4. التفویض

در قرون دوم تا چهارم، مباحث زیادی در زمینه جبر و اختیار میان مذاهب مختلف اسلامی وجود داشت. ابویحیی با نوشتن «التفویض» سعی کرده است مسئله جبر و اختیار را بدرستی بیان کند.

نسخه های خطی:

هیچ نسخه ی خطی یافت نشد.

نسخه های چاپی:

چاپ نشده است.

5. خلاف عمر بروایة الحشویة

شاید منظور از عمر در این اثر، «عمر بن شاکر» است. ظاهراً همین مسئله موجب تهمتزنی برخی علیه ابویحیی شده بود.

ص:85

نسخه های خطی:

هیچ نسخه ی خطی یافت نشد.

نسخه های چاپی:

چاپ نشده است.

6. الرد علی الاخبار الکاذبة

ابویحیی در این کتاب اخبار و روایات جعلی «حشویه» را نقد کرده و مجعول بودن آنها را اثبات نموده است.

نسخه های خطی:

هیچ نسخه ی خطی یافت نشد.

نسخه های چاپی:

چاپ نشده است.

7. الرد علی الحنبلی

همانگونه که از نام کتاب آشکار میگردد، مولف سعی کرده است برخی آرای «حنبلیها» را رد کند.

نسخه های خطی:

هیچ نسخه ی خطی یافت نشد.

نسخه های چاپی:

چاپ نشده است.

8. الرد علی الشجری (السنجری)

به نظر میرسد شخصی به نام «شجری» یا «سجزی» یا «سنجری»، نظری داشته است که مولف آن را رد کرده است.

نسخه های خطی:

هیچ نسخه ی خطی یافت نشد.

نسخه های چاپی:

چاپ نشده است.

9. الصهاکی

ظاهراً در نقد داستان «صهاک» یا «صهاکی» یا «ابنالصهاکی» است. این داستان که پایه و اساس تاریخی ندارد، در برخی منابع تاریخی وارد شده و قیل و قال هایی را به وجود آورده است.

به نظر نمی رسد ابویحیی جرجانی، با آن ارتباط نزدیک با ائمه (ع) و دانش روشنی که وی را به «تشیع» رهنمون گشت، چنین داستانی را تایید کند. بنابر این ممکن است در این اثر داستان صهاکی را مورد بررسی قرار داده است.

نسخه های خطی:

هیچ نسخه ی خطی یافت نشد.

نسخه های چاپی:

چاپ نشده است.

10. طلاق المجنون

موضوع طلاق مجنون یکی از مباحث فقهی است که ابویحیی آن را در این اثر مورد توجه قرار داده است.

نسخه های خطی:

هیچ نسخه ی خطی یافت نشد.

نسخه های چاپی:

چاپ نشده است.

11. الغوغاء من اصناف الامة من المرجئة و القدریة و الخوارج

مولف در این اثر عقاید و آرای «مرچئه»، «قدریه» و «خوارج» را نقد کرده و آنها را با استناد به آیات، احادیث و دلایل عقلی رد کرده است.

نسخه های خطی:

هیچ نسخه ی خطی یافت نشد.

نسخه های چاپی:

چاپ نشده است.

12. فضائح الحشویة

«حشویه» که فرقهای از «سلفیه» هستند، نظریاتی دارند که

ص:86

دور از عقل و شرع است. ابویحیی پس از گرویدن به «تشیع» این فضایح را آشکار ساخته است.

نسخه های خطی:

هیچ نسخه ی خطی یافت نشد.

نسخه های چاپی:

چاپ نشده است.

13. المتعة و الرجعة و المسح علی الخفین و طلاق المتعة

مباحثی مانند متعه، رجعت، امکان مسح کردن برروی چکمه و کفش و طلاق متعه از مسائل اختلافی میان مذاهب مختلف اسلامی و فقهای آن هاست. وی در این اثر نظر خود را با استفاده از احادیث شیعی بیان کرده است.

نسخه های خطی:

هیچ نسخه ی خطی یافت نشد.

نسخه های چاپی:

چاپ نشده است.

14. محنة النائبة (النابتة)

15. مفاخرة البکریة و العمریة

16. مناظرة الشیعی و المرجئی

در این اثر یک مناظره علمی میان پیروان «اهل بیت» عصمت و طهارت(ع) و پیروان «مرچئه» تنظیم و مسائل اختلافی فقهی و کلامی مورد بحث قرار گرفته و دلایل آنها بیان گشته است.

17. نکاح السکران

ازدواج در حال مستی نیز از مسائل اختلافی در فقه است. ابویحیی با استناد به دلایل قرآنی و روایی نظر خود را ارایه داده است.

منابع:

اعیان الشیعة 2/586-587؛ التحریر الطاووسی 47؛ تنقیح المقال 1/60؛ جامع الرواة 2/424؛ الجامع فی الرجال 1/114-115؛ دایرةالمعارف تشیع 5/330-331؛ دایرةالمعارف الشیعیة 2/525-526؛ الذریعة 4/361 و 7/236 و 16/72 و 19/63؛ رجال ابنداوود 27؛ رجال علامه حلی 17؛ رجال طوسی 456؛ رجال کشی 532-533؛ رجال نجاشی 454-455؛ عالمان شیعه 1/64-67؛ فرزانگان مازندران 1/143-145؛ فهرست شیخ طوسی 27-28؛ قاموس الرجال 1/464-466؛ مجمع الرجال 1/114؛ مستدرکات علم الرجال 1-310-311؛ معالم العلماء 22-23؛ معجم رجال الحدیث 2/111-113؛ معجم التراث الکلامی 1/252 و 2/316-317 و 3/377 و 5/32-33؛ مفاخر اسلام 2/49-58؛ منتهی المقال /262-263؛ موسوعة مؤلفی الامامیة 3/399-401؛ موسوعة طبقات الفقهاء 3/70؛ مناقب آلابیطالب (ع) 3/488؛ نقد الرجال 92؛ الوجیزة 144؛ وسائل الشیعة 20/127؛ هدایة المحدثین 302.

«احمد بن سیف الدین استرآبادی»

1208-1293ه-.ق.

فقیه، ادیب، شاعر و دانشپژوه قرن سیزدهم «استرآباد»، «احمد بن سیف الدین استرآبادی»، به سال 1208ه-.ق. در روستای «نوکنده» از توابع «انزان» متولد شد.

او برادر کهتر ملا «محمدجعفر شریعتمدار استرآبادی» و حدود ده سال از آن کوچک تر بود.

ملا احمد پس از فراگیری مقدمات، عازم حوزهی علمیهی «بابل» گردید و سطوح را در آنجا خواند. آنگاه که برادرش علامه «شیخ محمدجعفر استرآبادی» معروف به «شریعتمدار»، به سال 1230ه-.ق. به «استرآباد» و «مازندران» بازگشت، پای درس او حاضر شد و از خرمن دانش برادرش خوشه ها برچید.

ص:87

زمانی که «شیخ محمدجعفر» قصد حرکت به سوی حوزهی علمیهی«قزوین» کرد، شیخ احمد نیز با او همراهی نمود و در «قزوین» از محضر درس «شیخ محمدتقی برغانی (شهید ثالث)» بهره ها برد و به درجات عالی اجتهاد دست یافت.

شیخ احمد استرآبادی در «درس سید محمد مجاهد» نیز شرکت میجست. او در کنار استادش، علیه تهاجم بیرحمانه ی «روس» قیام کرد و همراه برادر بزرگش و دیگر علمای مجاهد، در جنگ «ایران» و «روس» حضور یافت.

پس از درگذشت «سید محمد مجاهد»، در تشییع جنازهی وی شرکت و همراه جنازه به «کربلای معلا» سفر کرد. در آنجا مدتی طولانی کرسی درس و فتوا بر پا؛ و همراه برادرش «شیخ محمدجعفر»، با تندروی «شیخیه» به مبارزه برخاست.

این فقیه استرآبادی حدود 85 سال زیست و عاقبت به سال 1293ه-.ق. در «کربلا» دارفانی را وداع گفت.

آثار:

1. ارجوزة فی الارث

رسالهی مختصری است در موضوع ارث، از منظر فقهای شیعه. گفته میشود این «ارجوزه» به نظم است. قصیده ی «ارث» در «بحر رجز» سروده شده است.

نسخه های خطی:

شاید نسخههای خطی آن نزد خاندان شریعتمدار در «تهران» موجود است.

نسخه های چاپی:

چاپ نشده است.

2. ارجوزة فی الرضاع

در این اثر مباحث مربوط به رضاع مطرح شده است.

نسخه های خطی:

شاید نسخههای خطی آن نزد خاندان شریعتمدار در «تهران» موجود است.

نسخه های چاپی:

چاپ نشده است.

3. دیوان

مجموعه اشعار شیخ احمد استرآبادی است.

نسخه های خطی:

هیچ نسخه ی خطی یافت نشد.

نسخه های چاپی:

چاپ نشده است.

4. رسالة فی الرد علی الشیخیة

شیخ احمد استرآبادی ادلهی عقلی و نقلی در رد آرای «شیخیه« را به صورت رسالهای درآورد و به علمای «شیعه» تقدیم کرد.

نسخه های خطی:

شاید نسخههای خطی آن نزد خاندان شریعتمدار در «تهران» موجود است.

نسخه های چاپی:

چاپ نشده است.

شرح دعاء الصباح

استرآبادی در این اثر دعای صباح را به صورت نظم و به زبان فارسی شرح داده است.

نسخه های خطی:

هیچ نسخه ی خطی یافت نشد.

نسخه های چاپی:

چاپ نشده است.

5. مسلک الافهام فی شرح شرایع الاسلام

شرایع الاسلام به وسیله بسیاری از فقها شرح داده شده است. شیخ احمد در چهار جلد از مبحث «طهارت» تا «دیات» را باختصار شرح کرده است.

ص:88

نسخه های خطی:

هیچ نسخه ی خطی یافت نشد.

نسخه های چاپی:

چاپ نشده است.

منابع:

اعیان الشیعة 2/600؛ دایرةالمعارف تشیع 2/101-102؛ الذریعة 13/252؛ شرح احوال علمای خاندان شریعتمداری 109-111؛ طبقات اعلام الشیعة (الکرام البررة) 1/91-92؛ کشف الحجب و الاستار 334؛ گنجینه ی دانشمندان 6/406؛ موسوعة مؤلفی الامامیة 3/615-616.

«ابومنصور احمد بن فضل نعیمی جرجانی»

...-415ه-.ق.

محدث و مورخ قرن پنجم ه-. ق. که ظاهراً در «جرجان» زاده شد و پس از تحصیل و نیل به مراتب علمی، به نقل و کتابت حدیث روی آورد.

بجز «حمزه سهمی» و «سمعانی»، مورخ دیگری دربارهی وی مطلبی ننوشته است. آن دو نیز بسیار مختصر و گذرا از او یاد میکنند. از اینرو شرح زندگانی نعیمی روشن نیست. فقط سهمی مینویسد:

«ابومنصور نعیمی» از «ابوبکر اسماعیلی»، «ابنعدی»، «ابواحمد غطریفی»، «ابواحمد حافظ نیشابوری»، «ابوعمرو حیری» و «نصر بن عبدالملک اندلسی» و غیر اینها حدیث نقل میکند.

آثار:

1. اخبار الجبل

به نظر می رسد، منظور از جبل، شهرهای میان «عراق» عرب و «عراق» عجم است. ظاهراً مولف در این اثر، اخبار و روی دادهای شهرهای کوهستانی غرب «ایران» را آورده است.

نسخه های خطی:

هیچ نسخه ی خطی یافت نشد.

نسخه های چاپی:

چاپ نشده است.

2. المجتبی

ابومنصور احادیثی را که از میان انبوه احادیث شنیده شده برگزیده بود، در این کتاب جمعآوری کرده است.

نسخه های خطی:

هیچ نسخه ی خطی یافت نشد.

نسخه های چاپی:

چاپ نشده است.

منابع:

الانساب سمعانی 5/12؛ تاریخ جرجان 123؛ معجم المولفین 1/228.

«احمد بن محمد بن احمد جرجانی»

... – 482ه-.ق.

«ابوالعباس احمد بن محمد جرجانی» از دانشمندان و فقهای بزرگ «شافعی» در قرن پنجم ه-. ق. است.

او در «بصره» قاضی بود. در شعر و ادب مهارت داشت. از محل تولد وی مطلبی در منابع دیده نمیشود. اما بجهت نسبت جرجانی، تولدش در آن شهر دور از ذهن نیست.

ابوالعباس پس از تحصیل در زادگاهش و «بغداد»، به مقام عالی فقه و ادب دست یافت. آنگاه از سوی حکام عباسی، به منصب قضاوت در «بصره» منصوب شد.

او در «بغداد» از «محمد بن محمد بن غیلان»، «علی بن

ص:89

محسن تنوخی»، «هلال بن محسن بن صابی» و «خطیب بغدادی» حدیث شنید.

در «واسط» نیز از قاضی «ابوتمام علی بن محمد بن حسن» بهره برد. فقه را نزد «ابواسحاق شیرازی» آموخت.

«ابوعلی بن سکره، اسماعیل بن سمرقندی» و «حسین بن عبدالملک ادیب» از او روایت نقل میکنند.

احمد جرجانی عاقبت هنگام بازگشت از «اصفهان» به «بصره»، درگذشت و شاید در یکی از شهرهای نزدیک به محل فوت، مدفون گشت.

آثار:

1. البلغة

این کتاب در فروع فقه «شافعی» است.

نسخه های خطی:

هیچ نسخه ی خطی یافت نشد.

نسخه های چاپی:

چاپ نشده است.

2. التحریر

این اثر نیز در فروع فقه «شافعی» است.

آغاز:

«سبحانک اللهم و نحمدک اسبحک بکرمک...»

انجام:

«یصح الاعتاق من المکلف المطلق مسلما...»

نسخه های خطی:

1 نسخه ی خطی در «کتابخانه ی آستان قدس رضوی(ع)» موجود است.

2 نسخه ی خطی عکسی در «کتابخانه ی توبقاپوسرای استانبول» به شماره 1097 و 1098 موجود است. کتابت نسخه ی اخیر بسیار قدیمی و به سال 586ه-.ق. است.

نسخه های چاپی:

چاپ نشده است.

3. الشافی

مباحثی از فقه «شافعی»

نسخه های خطی:

هیچ نسخه ی خطی یافت نشد.

نسخه های چاپی:

چاپ نشده است.

4. کنایات الادباء و اشارات البلغاء

این کتاب به مباحث ادبی و بلاغی اختصاص دارد.

نسخه های خطی:

1 نسخه ی خطی عکسی در «کتابخانه ی ملت استانبول» به شماره 1686 موجود است.

نسخه های چاپی:

چاپ نشده است.

5. المعایاة فی العقل (الفروق)

ابوالعباس در این اثر نیز مسائل فقهی را مطرح و دربارهی آنها بحث کرده است.

نسخه های خطی:

1 نسخه ی خطی عکسی در «کتابخانه ی دارالکتب قاهره» به شماره 915 در 220 برگ و سال کتابت 586ه-.ق. موجود است.

نسخه های چاپی:

چاپ نشده است.

منابع:

الاعلام 1/214؛ تاریخ الاسلام (حوادث سنة 481-490؛ طبقات الشافعیة سبکی 4/74؛ موسوعة طبقات الفقهاء

ص:90

5/45-46؛ طبقات الشافعیة اسنوی 1/167؛ طبقات الشافعیة ابن قاضی شهبة 1/2؛ طبقات الشافعیة ابن هدایة الله 178؛ اللباب فی تهذیب الانساب 1/270؛ معجم المولفین 1/241؛ المنتظم فی تاریخ الامم و الملوک 16/285؛ مختصر طبقات الفقهاء 345؛ مداخل مولفین و الاعلام العرب1/287-288؛ الوافی بالوفیات 7/331.

«احمد بن محمد ادریسی استرآبادی»

قرن 4ه-.ق.

بنا به نوشتهی «عمررضا کحاله»، «ابوسعد احمد بن محمد» از مورخان و محدثان قرن چهارم ه-. ق. «استرآباد» است.

«کحاله» این مطلب را از کتاب خطی «جزء من ادرکه الخلال من اصحاب ابنمنده» نقل میکند.

از آنجا که «محمد ابنمنده» به سال 395ه-.ق. فوت کرده است، لذا «احمد بن محمد ادریسی» را زنده به سال 395ه-.ق. فرض کرده است.

به هر روی از زندگانی، تحصیلات و محل سکونت احمد ادریسی استرآبادی هیچ اطلاعی در دست نیست. فقط یک اثر تاریخی به او نسبت داده شده است که در ذیل به آن اشاره میشود.

آثار:

تاریخ سمرقند

قطعاً این کتاب درباره ی تاریخ شهر «سمرقند»، حکام، علما، شعرا و روی دادهای مربوط به سال های پیش از دوران حیات مولف تالیف شده است. اما به دلیل اینکه هیچ گزارشی از وجود و محتوای آن در دسترس نیست، نمیتوان از فصول و کیفیت کتاب سخن راند.

نسخه های خطی:

هیچ نسخه ی خطی یافت نشد.

نسخه های چاپی:

چاپ نشده است.

منابع:

معجم المولفین 1/250.

«احمد بن محمد بن احمد جرجانی»

قرن 4ه-.ق.

از محدثان ورع و پرهیزکار «جرجان»، در قرن چهارم ه-. ق.، «ابوعلی احمد بن محمد» است.

رجالی بزرگ، مرحوم «نجاشی» او را توثیق کرده است. وی تعداد زیادی حدیث از روات «شیعه» و «سنی» نقل میکند. احادیثش مورد طعن واقع نشده است.

از محل تولد و وفات وی چیزی نمیدانیم. اما به سکونتش در «مصر» تصریح شده است.

آثار:

الرجال (من روی من طرق اصحاب الحدیث، ان المهدی من ولد الحسین (ع))

گفته میشود، کتاب رجال وی، مبسوط و بزرگ بود. گویا این کتاب شامل معرفی کلیه کسانی می شد که حدیث «ان المهدی (عج) من ولد الحسین (ع)» را از طرق اصحاب حدیث نقل کردهاند. هم چنین سایر اخبار درباره ی مهدی موعود (عج) در این اثر جمعآوری شده بود.

نسخه های خطی:

هیچ نسخه ی خطی یافت نشد.

نسخه های چاپی:

چاپ نشده است.

ص:91

منابع:

اعیان الشیعة 3/75؛ تنقیح المقال 1/79؛تهذیب المقال 3/384؛ جامع الرواة 1/61؛ الجامع فی الرجال 1/156-157؛ الذریعة 10/37، 92؛ رجال النجاشی 86؛ رجال علامه حلی 19؛ طبقات اعلام الشیعة (نوابغ الرواة) 40؛ قاموس الرجال 1/574؛ مستدرکات علم الرجال 1/415-416؛ مصفی المقال 62؛ معجم رجال الحدیث 2/345؛ موسوعة مؤلفی الامامیة 4/471.

«احمد بن محمد بن احمد بن طرخان کندی جرجانی»

قرن 5ه-.ق.

«ابوالحسن احمد بن محمد بن احمد بن طرخان کندی جرجانی»، از محدثان قرن پنجم ه-. ق. است.

او را ثقه و صحیح السماع توصیف کرده اند. گویا معاصر با «نجاشی» است.

برخی منابع مانند «رجال قهپایی»، نسبت او را «جرجرایی» ثبت کرده است.

آثار:

ایمان ابی طالب

نسخه های خطی:

هیچ نسخه ی خطی یافت نشد.

نسخه های چاپی:

چاپ نشده است.

منابع:

اعیان الشیعة 3/77؛ بهجة الآمال 2/107؛ جامع الرواة 1/61؛ خلاصة الاقوال 20؛ الذریعة 2/512؛ رجال ابن داوود 38؛ رجال نجاشی 87، ریحانة الادب 5/10؛ طبقات اعلام الشیعة (النابس فی القرن الخامس) 2/22؛ فرهنگ بزرگان اسلام و ایران 65؛ قاموس الرجال 1/575؛ لغت نامه ی دهخدا (ذیل کاتب) 54؛ مجمع الرجال 1/135 و 7/30، 120؛ معجم التراث الکلامی 1/557؛ معجم رجال الحدیث و ثقاته 1/329؛ معجم مولفی الشیعة 5/120؛ منتهی المقال 1/314؛ نقد الرجال 1/150.

«سید احمدعلی بن محمدصادق حسینی استرآبادی»

قرن 12ه-.ق.

مورخ و شرح حال نگار قرن دوازدهم ه-.ق. در «هندوستان»، «احمدعلی بن محمدصادق بن محمدامین حسینی استرآبادی»، از دانشمندان ایرانی است که در آن سرزمین سکونت اختیار کرد و به تالیف و تحقیق پرداخت.

از شرح احوال، تحصیلات و سال ولادت و وفات وی هیچ اطلاعی در دست نیست. مشخص نیست که احمدعلی خود به سوی «هند» سفر کرده و در آنجا رحل اقامت افکنده، یا پدر و نیاکانش در «هندوستان» زندگی میکردند؟

در منابع، دو تن با نام «محمدصادق استرآبادی» شناخته شده است. نخست، «ملا محمدصادق»، از شاگردان «علامه مجلسی» است که برای تحصیل به «اصفهان» کوچ کرده است. دوم «میر محمدصادق»، شاعر و متخلّص به «مظهر» که مردی خلیق و صاحب کمالات در زمان «ناصر الدین شاه» توصیف شده است.

از نظر امکان زمانی، شاعر یاد شده را نمیتوان پدر احمدعلی تصور کرد. اما «ملا محمدصادق»، شاگرد «علامه مجلسی» امکان دارد که پدر احمدعلی تصور گردد.

به هر روی، او عالم و مورخ بود. کتابی از وی برجای

ص:92

مانده است که در احوال «شاه مقیم محکم الدین قادری بن ابوالمعالی بن شاه نور بن میران لعل» و خاندانش است. این اثر به سال 1172ه-.ق. تالیف شده است. بنابراین در این زمان زنده بود.

آثار:

تذکره مقیمی

این اثر در دو باب تدوین شده است. باب اول به شرح احوال «شاه مقیم»، نیاکان، خاندان و روی دادهای زمان وی اختصاص دارد. باب دوم درباره ی احوال و مقامات «پیرپیلو شاه قادری» و مریدان و جانشینان اوست.

آغاز:

«ای ناطقه در بیان اوصاف تو لال

از درک تو قاصر است اوهام و خیال»

نسخه های خطی:

حداقل 3 نسخه ی خطی از این کتاب در کتابخانه های پاکستان موجود است. نسخه های شناسایی شده با شماره ثبت عبارت اند از:

شماره 9/297-مح2 در «کتابخانه ی خیرپور» در 161 صفحه، کتابت سال 1267ه-.ق.، شماره 8128 در 324 صفحه، کتابت سده ی 13ه-.ق. و شماره 3662 در 50 صفحه، کتابت سال 1341ه-.ق. هردو در «کتابخانه ی گنجبخش». شاید دو نسخه ی دیگر هم در «راولپندی» و «سرگودها» قابل شناسایی است.

نسخه های چاپی:

چاپ نشده است.

منابع:

تلامذه علامه مجلسی 106؛ حدیقة الشعراء 3/1684؛ دانشنامه زبان و ادب فارسی 1/378؛ زندگی نامه علامه مجلسی 2/42؛ فهرست نسخه های خطی کتابخانه ی گنجبخش پاکستان 4/2100؛ فهرست واره کتابهای فارسی 3/ 2078؛ گلزار جاویدان 3/1369؛ لؤلؤة البحرین 117؛ مجمع الفصحاء (بخش دوم از جلد دوم) 1381.

«سید اسحاق حسینی استرآبادی»

(سید اسحاق حروفی)/771 – ح831ه-.ق.

شاعر و ادیب قرن هشتم و نهم ه-. ق.، «ابوالبقا سید اسحاق حسینی استرآبادی»، مشهور به «سید اسحاق» حروفی، شاعر و ادیب، از یاران و پیروان «فضلالله حروفی» به شمار میرود.

از شرح احوال و زندگانی وی هیچ مطلب و سندی در دست نیست. «نفیسی» در «تاریخ نظم و نثر» به اختصاراز او یاد کرده است. اشکال نوشته های «نفیسی» این است که عادت به گفتن منبع ندارد، بلکه سعی در پنهان کردن منابع اطلاعاتی خود دارد. او بدون ذکر منبع، سید اسحاق استرآبادی را از اصحاب و مبلغان «حروفیان» برشمرده است.

شاید یکی از نخستین کسانی که در شناختن آثار «حروفیه» و چهره های شاخص این فرقه تلاش کرد، «کلمنت هوارت» مترجم وکارپرداز فرانسوی است. سپس «ادوارد براون» در این باره تحقیقاتی کرد و مقالاتی انتشار داد.

آنچه مسلم است، نام یکی از پیروان مشهور «فضلالله حروفی»، «سید اسحاق» یا «امیر اسحاق» بوده است. «آقابزرگ» او را «سید اسحاق حروفی» نامیده است.

از آنجا که آثار سید اسحاق به گویش «گرگانی» است، برخی او را همشهری «فضلالله استرآبادی» معرفی کردهاند.

برخی دیگر فراتر رفته، سید اسحاق را شوهر یکی از دختران «فضلالله» دانستهاست. نویسندهی مقاله جنبشهای

ص:93

فکری مذهبی-سیاسی عصر «تیموریان»، مولانا «مجد الدین استرآبادی» و سید اسحاق را دامادهای «فضلالله» معرفی کرده است.

در «دانشنامه جهان اسلام»، سید اسحاق در زمرهی جانشینان و خلفای «فضلالله حروفی» شمرده شده است.

بنابراین گزارش، سید اسحاق «مرشد خراسان» لقب داشت. او در «محرم نامه» سال تولد خود را 771ه-.ق. نوشته است.

سید اسحاق آثاری در نظم و نثر برای بیان عقاید فرقهی «حروفیه» پدید آورده است که در ذیل به معرفی آنها خواهیم پرداخت.

آثار:

1. اشارت نامه

این اثرِ سروده شده به زبان فارسی، یکی از منابع فرقه ی «حروفیه» است. شاید نسخه هایی از آن در «موزهی ملی بریتانیا» و دانشگاه «کمبریج» موجود باشد. در حال حاضر فقط یک نسخه شناسایی گردید که ذیلا معرفی میشود.

آغاز:

«بیا ای هوشمند حکمت آموز

بفضل ایزدی شمعی برافروز»

نسخه های خطی:

1 نسخه ی خطی در «کتابخانه دانشگاه استانبول» به شماره 1172 در 9 برگ 19 سطری با کتابت خط نستعلیق زیبا موجود است.

نسخه های چاپی:

چاپ نشده است.

2. الفت نامه

این اثر را نمیتوان به طور قطع و یقین به سید اسحاق نسبت داد؛ زیرا در هیچ یک از منابع، جزو آثار وی شمرده نشده است. فقط دو نسخه ی خطی از آن در «کتابخانه ی آیت الله العظمی مرعشی نجفی (ره)» موجود است که فهرست نویس نام مولف آن را «اسحاق بیک» آورده است.

برای تحقیق بیشتر باید به اصل نسخه های شماره 6969 و 13206 مراجعه شود.

3. امانت نامه

از این اثر یک گزارش در فهرست کتابهای فارسی «واتیکان» به وسیله «اتور روسی» داده شده است. به نوشتهی وی، در متن کتاب از مولف چنین یاد شده است: «امیر کبیر حق الحق بحق و المعارف سید اسحاق ماواه الجنة»

4. بشارت نامه

یکی دیگر از کتاب های سید اسحاق بشارت نامه است. شاید این اثر نیز به نظم و دربارهی عقاید «حروفیه» است.

نسخه های خطی:

هیچ نسخه ی خطی یافت نشد.

نسخه های چاپی:

چاپ نشده است.

5. تراب نامه (شراب نامه)

«ادوارد براون» نخستین بار به اشتباه این اثر را شراب نامه تصور کرده است. تراب نامه در سه بخش تنظیم شده است. بخش اول درباره ی نبی (ص). بخش دوم درباره ی ولایت. بخش سوم درباره ی قیامت است. هر بخش با یک مقدمه شروع میشود.

آغاز:

«بسمله. بنام عاشق اول و محب ازل که به نظر جمیل...»

انجام:

«... که الفقر سواد الوجه فی الدارین خ الدین فیها ابد ارضی الله عنه... تم»

ص:94

نسخه های خطی:

1 نسخ خطی در «کتابخانه دانشگاه استانبول» به شماره 5/139 در مجموعهای شامل برگ 85 تا 107 موجود است.

1 نسخه ی خطی در «کتابخانه ی بروسه» به شماره 6/1493 که حدود 23 برگ تخمین زده میشود، موجود است.

نسخه های چاپی:

چاپ نشده است.

6. خواب نامه

این کتاب را «دانشنامه جهان اسلام» به سید اسحاق نسبت داده است. اما هیچ اثری از آن به دست نیامد. شاید در کتابخانه های «ترکیه» وجود داشته باشد.

نسخه های خطی:

هیچ نسخه ی خطی یافت نشد.

نسخه های چاپی:

چاپ نشده است.

7. محرم نامه

محرم نامه یکی از مهم ترین کتابهای «حروفیه» است. سید اسحاق آن را به زبان و گویش گرگانی نوشته است. محققان مطالعه این کتاب را برای پژوهشگران موضوع «حروفیه»، در شناختن عقاید و افکار آنان ضروری توصیف کردهاند.

مولف آن را در 21 مقدمه و یک خاتمه تنظیم کرده است. فقط دیباچهی کتاب به زبان فارسی است. مطالعهی کتاب برای کسی که بر اصطلاحات، رموز و گویش محلی استرآبادی آشنا نباشد، چندان مفهوم نیست.

نسخه های خطی:

باوجود اینکه محرم نامه چاپ شده است، اما در حال حاضر هیچ نسخه ی خطی یافت نشد.

نسخه های چاپی:

هوارت آن را در مجموعه رسائل «حروفیه» از صفحه 13 تا 58 به سال 1327ه-.ق. در «لیدن» چاپ کرده است. ظاهراً او همین کتاب را به زبان فرانسه ترجمه و از صفحه 94-20 آورده است. اما متن اصلی و ترجمه، دارای اغلاط است.

8. نامه نامی

نامه نامی، اثر دیگری از سید اسحاق در شرح اصول عقاید «حروفیان» است.

نسخه های خطی:

هیچ نسخه ی خطی یافت نشد.

نسخه های چاپی:

چاپ نشده است.

9. وصیت نامه

سید اسحاق این اثر را به سال 818ه-.ق. در «استرآباد» نگاشته است. این نسخه با دو کتاب دیگر از وی، با عنوان های «تراب نامه» و «ولایت نامه» همراه است.

آغاز:

«شکر و سپاس حضرت واجب الوجودی را که از برای محافظت آداب ... جنس انسان را از جنس دواب ممتاز گردانید.»

نسخه های خطی:

1 نسخه ی خطی در «کتابخانه ی بروسه ترکیه» شاید به شماره 6/1493 موجود است.

نسخه های چاپی:

چاپ نشده است.

10. ولایت نامه

آخرین اثری که به سید اسحاق نسبت داده شده است، ولایت نامه است. محتوای آن نیز شامل نثر و نظم در آرای «حروفیان» است.

آغاز:

«بسم الله. شکر و سپاس و حمد بیقیاس بانی عالم»

ص:95

انجام:

«شد ولایت نامه در چارم تمام

از مه ربیع الاول و السلام»

نسخه های خطی:

1 نسخه ی خطی در «کتابخانه دانشگاه استانبول» به شماره 6/139 در 5 برگ و به خط نستعلیق موجود است.

1 نسخه ی خطی در «کتابخانه ی بروسه» به شماره 7/1493 در 25 برگ و کتابت 1035ه-.ق. موجود است.

نسخه های چاپی:

چاپ نشده است.

منابع:

اثر آفرینان 1/241؛ تاریخ نظم و نثر در ایران 22/791؛ دانشنامه جهان اسلام 13/85؛ فهرس اعلام الذریعة 1/162؛ فهرست واره کتاب های فارسی 6/686 و 7109، 198 و 8/835، 1084؛ لغت نامه ی دهخدا (ذیل حروفیه)487؛ مولفین کتب چاپی فارسی و عربی 1/533؛ مجموعه رسائل حروفیه (مقدمه).

«سید اسحاق بن حسن کردکویی»

قرن 14ه-.ق.

روحانی فاضل، ادیب و شاعر خوش ذوق «کردمحله»، که حدود سال های 1290 تا 1294 شمسی، دیده از جهان فروبست. وی یکی از بزرگان شعر و ادب ناحیه ی «گرگان» است.

او ظاهراً «مداح» تخلّص می کرد. بازماندگان این خاندان، به افتخار شهرت نیای بزرگ شان، «مداحی» نامیده می شوند.

سید اسحاق در کردکوی، قدم به گیتی نهاد. در آنجا رشد کرد و به تحصیل پرداخت. عاقبت در زادگاهش نیز تن به خاک سپرد.

او در دوران میان سالی، نورِ چشمان خود را از دست داد و نابینا گردید. به همین جهت دچار سختی زندگی گشت. باوجود این شور و نشاط سرودن را از دست نداد.

بیشتر اشعار سید اسحاق، مدح و ثنای رسول خدا (ص)، ائمه ی اطهار (ع)، مولودیه ها و قصاید مذهبی است.

مجموعه اشعار و قصاید وی پراکنده شده و فقط بخشی از یک قصیده ی مولودیه اش برجای مانده است.

آثار:

قصیده مولودیه

نویسنده ی محترم، «مفاخر استرآباد و جرجان»، «میرتقی حسینی گرگانی»، ضمن شرح حال مختصری از شاعر، بخشی از این قصیده را نیز در اثر خود ثبت کرده است.

نسخه های خطی:

هیچ نسخه ی خطی یافت نشد.

نسخه های چاپی:

چاپ نشده است.

منابع:

فرهنگ نامه ی مفاخر استرآباد و جرجان 2/203-205.

«اسکندر بن دبیس جرجانی»

قرن 5ه-.ق.

«آقابزرگ» به نقل از «لسان المیزان»، «اسکندر بن دبیس بن عکبر رشیدی جرجانی» را به عنوان یکی از فقهای زاهد معرفی می کند.

براساس همین گزارش، اسکندر از نوادگان «مالک اشتر نخعی» است. لقب وی «صارم الدین بوده» و باوجود اهل علم و فقه بودن، در لباس امرا زندگانی می کرد.

پس از آن تصریح می نماید که اسکندر بن دبیس، تصانیفی در مذهب امامیه داشت. اما نام و نشانی از آنها به دست نمی دهد.

ص:96

این در حالی است که منابع دیگر، در نام پدر، جد و نسبت وی اختلاف دارند. نام پدرش را «دبیس»، «دربیس»، «دوبس» و نام جدش را «عکبر»، «عکیر»، «عکر»، «عسکر» و نسبت «رشیدی» را «ورشیدی»، «ورشندی» و نسبت «جرجانی» را «خرقانی» هم نوشته اند.

این همه، از اشتباهات کاتبان و نسخه نویسان ناشی شده است. اما آنچه اکثر منابع به آن اعتماد کرده اند، همان صورتی است که در فوق به نگارش درآمد.

از آنجا که نام و نشانی، از آثار اسکندر بن دبیس جرجانی نیامده، ما نیز عاجز از برشمردن آنها هستیم. لیکن به جهت اینکه آثاری داشته است، در زمره ی اثرآفرینان «جرجان» و «استرآباد» شمرده شد.

منابع:

اعیان الشیعة 1/301؛ امل الآمل 2/33جامع الرجال 1/237؛ جامع الرواة 1/90؛ طبقات اعلام الشیعة (النابس فی القرن الخامس) 2/30-31؛ فهرست منتجب الدین 16؛ قاموس الرجال 2/5؛ لسان المیزان 1/504؛ معجم رجال الحدیث 3/87؛ معجم رجال الحدیث و ثقاته 1/475.

«اسماعیل استرآبادی»

قرن 13ه-.ق.

«شیخ اسماعیل استرآبادی» از علما و دانشمندان قرن سیزدهم ه-. ق. است. از آنجا که سال 1238ه-.ق. کتاب «مائدة الزائرین» را ترجمه نموده است، میتوان تصور کرد که تا سال یاد شده زنده بوده است.

از این مولف جز آنچه «آقابزرگ» و فهرست نویس نسخه ی خطی بیان داشتهاند، مطلب دیگری در دست نیست.

مرحوم «ملا محمدصالح استرآبادی» از یک تن به نام ملا اسماعیل استرآبادی (فقیه) سخن گفته است که هم در طب دستی داشته و هم خطاط بوده است.

به نظر نمیرسد این شخص همان ترجمه کنندهی «مائدة الزائرین» باشد.

آثار:

1. ترجمه مائدة الزائرین

کتاب «مائدة الزائرین» اثر «شیخ محمدجعفر شریعتمدار استرآبادی» در موضوع دعا و زیارت ائمه ی معصومین سلام الله علیهم اجمعین است. شیخ اسماعیل آن را به فارسی ترجمه کرده است.

نسخه های خطی:

1 نسخه ی خطی در «کتابخانه ی آیت الله العظمی مرعشی نجفی (ره)» به شماره 10921 در 293 برگ و کتابت سال 1245ه-.ق. موجود است.

بنا به گزارش «آقابزرگ»، 1 نسخه ی خطی در «کتابخانه ی خصوصی سید محمد لواسانی» در «نجف اشرف» موجود است.

نسخه های چاپی:

چاپ نشده است.

2. العقیدة الفریدة

این اثر منظومهای در موضوع علم کلام است. بنا به نوشتهی «آقابزرگ»، او کتاب «انیس الزاهدین» «شیخ محمدجعفر استرآبادی» را به خط شیخ اسماعیل استرآبادی دیده است. همانجا ضمن اشاره به اشعار عربی از وی، به «منظومه ی کلامی استرآبادی» تصریح میکند.

نسخه های خطی:

هیچ نسخه ی خطی یافت نشد.

نسخه های چاپی:

چاپ نشده است.

منابع:

الذریعة 2/455 و 4/132؛ شرح حال علما و ادبای استرآباد (استرآبادنامه) 164؛ فهرست نسخه های خطی کتابخانه ی آیت الله العظمی مرعشی نجفی (ره) 27/333؛ طبقات اعلام الشیعة (الکرام البررة) 1/132؛ گنجینه ی دانشمندان 6/406؛ موسوعة مؤلفی الامامیة 6/368-369.

ص:97

«اسماعیل بن ابراهیم استرآبادی»

... – 932ه-.ق.

شاعر، ادیب و خطاط قرن دهم ه-. ق. در یک خانواده ی هنری زاده شد. «پدرش ابراهیم استرآبادی» نیز خطاط و تعلیقنویس معروف است.

از اسماعیل استرآبادی همینقدر میدانیم که شعر نیز میسرود و «نجاتی» تخلّص میکرد. برخی او را هروی معرفی کردهاند. لیکن بنا به تصریح خودش و شهادت «سام میرزا»، استرآبادی و از خطاطان دربار «بایسنقر» بود.

گویا «سپهر» تاریخ وفاتش را سال 932ه-.ق. تعیین کرده است. اما بجز او کس دیگری از تولد و وفاتش سخن نگفته است. ملا «محمدصالح» نیز از یک عالم استرآبادی با نام اسماعیل استرآبادی که خطاطی هم میکرد نام میبرد.

هر چند اسماعیل استرآبادی خطاط و شاعر است، اما از آنجا که برخی آثار او به عنوان تالیف میتواند محسوب گردد، در این مجموعه ذکر گردید.

تعدادی از اشعارش در تذکره ها ثبت شده است. اما دیوان او به دست نیامد.

آثار:

1. دیوان

نسخه های خطی:

هیچ نسخه ی خطی یافت نشد.

نسخه های چاپی:

چاپ نشده است.

2. مناجات و کلمات حضرت علی (ع)

این اثر که جمعآوری کلمات امیرالمومنین (ع) و مناجات آن حضرت است، با خط زیبای نستعلیق نگارش شده است.

نسخه های خطی:

1 نسخه ی خطی در «کتابخانه ی خصوصی حسین طاهرزاده بهزاد» در «استانبول» موجود است.

نسخه های چاپی:

چاپ نشده است.

منابع:

اثر آفرینان 1/254؛ احوال و آثار خوش نویسان 1/65؛ تحفه سامی 136؛ تذکره روز روشن 48؛ دانشنامه هنرمندان ایران و جهان اسلام 82؛ الذریعة 9/73 و 9/1171؛ شرح حال علما و ادبای استرآباد (استرآبادنامه) 164؛ گلستان هنر 48؛ مناقب هنروران 56.

«اسماعیل بن احمد اسماعیلی جرجانی»

(نجاتی استرآبادی)/333-396ه-.ق.

فقیه، متکلم، ادیب و محدث «شافعی» مذهب از خاندان بزرگ علم و دین، «ابوسعد اسماعیل بن احمد» مشهور به «اسماعیلی شافعی»، یکی دیگر از بزرگان قرن چهارم ه-. ق. در سرزمین «جرجان» و «استرآباد» است.

به احتمال زیاد اسماعیلی در «جرجان» زاده شد. تحصیلاتش را نزد والدش و دیگر دانشمندان «جرجان» گذراند. به شهرهای مختلف «ایران» و «عراق» سفر کرد و از بزرگان بهره برد؛ چون به مقام بلند دانش دست یافت، کرسی درس بر پا کرد و شاگردان زیادی پرورید.

«حمزه سهمی» او را دارای خصال ستوده و اخلاقی پسندیده توصیف کرده است.

از پدرش و «ابوبکر محمد بن ابراهیم شافعی»، «محمد بن اسحاق فاکهی»، «ابوالعباس اصم»، «محمد بن احمد بن حفص دینوری» و «محمد بن علی بن دحیم کوفی» حدیث نقل میکند.

بسیاری، از جمله فرزندانش، «محمد بن احمد بن شعیب رویان»، «ابومحمد الخلال»، «علی بن محسن تنوخی» و «حمزة بن یوسف سهمی» از وی روایت میکنند.

اسماعیلی در 63 سالگی هنگام اقامه نماز مغرب در شب جمعه

ص:98

پانزدهم ربیع الآخر 396ه-.ق. دیده از جهان فروبست. برادرش «ابونصر اسماعیلی» بر وی نماز خواند. تشییع جنازهی بسیار باشکوهی برای وی برگزار گردید. در صحرای «باب الخندقِ» «جرجان» نزد مقبره پدرش به خاک سپرده شد.

آثار:

1. تهذیب النظر

بنا به نوشتهی سهمی، این اثر، کتاب بزرگی در علم اصول فقه بود.

نسخه های خطی:

هیچ نسخه ی خطی یافت نشد.

نسخه های چاپی:

چاپ نشده است.

2. کتاب الاشربة

«سهمی» این کتاب را در رد «جصاص» معرفی کرده است. شاید منظورش «احمد بن علی جصاص رازی حنفی» است. اما به نظر میرسد موضوع آن احکام خوردنیها و نوشیدنیهاست.

نسخه های خطی:

هیچ نسخه ی خطی یافت نشد.

نسخه های چاپی:

چاپ نشده است.

منابع:

الاعلام للزرکلی 1/308؛ البدایة و النهایة 11/359؛ تاریخ الاسلام (حوادث سنة 381-400) 330؛ تاریخ بغداد 6/309؛ تاریخ جرجان 147-149؛ تبیین کذب المفتری 207-211؛ سیر اعلام النبلاء 11/19 و 17/87؛ شذرات الذهب 3/147 و 4/506؛ طبقات الشافعیة الکبری 3/369؛ طبقات الشافعیة لابن قاضی شهبة 1/155؛ طبقات الشافعیة للاسنوی 1/51-52؛ طبقات الفقهاء للشیرازی 121؛ العبر فی خبر من غبر 2/188 و 3/60؛ مرآۀ الجنان 2/448؛ فرزانگان مازندران 1/311؛ الکامل فی التاریخ 9/190؛ مختصر طبقات الفقهاء 375؛ معجم الاصولیین 1/256؛ معجم المولفین 1/357 و 2/257؛ المنتظم فی تاریخ الامم و الملوک 15/50؛ الموسوعة المیسرة فی تراجم ائمة التفسیر و الاقراء و... 1/479؛ موسوعة طبقات الفقهاء 4/105-106؛ النجوم الزاهرة 4/214.

«اسماعیل بن حسان جرجانی»

473-531ه-.ق.

برخی منابع به اشتباه «اسماعیل بن حسین جرجانی»، پزشک معروف ایرانی را «اسماعیل بن حسان» نوشته اند. چنانچه «اسماعیل بن حسن» نیز اشتباه است.

نام و شرح حال وی ذیل مدخل اسماعیل بن حسین جرجانی خواهد آمد.

«سید اسماعیل بن حسین جرجانی»

(حکیم سید اسماعیل جرجانی)/434-531ه-.ق.

«سید اسماعیل بن حسین جرجانی»، (متوفای 531 یا 535ق.)، نویسنده ی مفصل ترین دایرةالمعارف پزشکی فارسی، یعنی «ذخیره خوارزمشاهی»، شخصیت ذوفنونی بود که در «جرجان» زاده شد، در «خوارزم» و «گرگانج» زیست و در «مرو» درگذشت. او علاوه بر شهرهای یاد شده، به شهرهای دیگری مانند «قم» و سرخس نیز سفر کرد. اما از جزئیات سفرهای او همانند جزئیات زندگی و تحصیلاتش، آگاهی مفصلی در دست نیست.

شرف الدین ابوالفضایل یا ابوابراهیم اسماعیل جرجانی، از خاندانی علوی و حسینی بود. او در نیمهی اول قرن پنجم دیده به جهان گشود. در کودکی و جوانی مقدمات علوم را آموخت و به جهت رونق دانش در پایتخت «خوارزمشاهیان»، به «گرگانج» سفر

ص:99

کرد. او در آنجا و دیگر شهرهای «ایران» بزرگِ آن روزگار، از «ابوالقاسم قشیری» (376-465ق.)، «ابنابیصادق نیشابوری» (حدود 385-470ق.) شاگرد بلافصل «ابنسینا» و «احمد فرخ»، دانش پزشکی را فراگرفت.

اسامی دیگر استادان او در ادب، فلسفه و حکمت مشخص نیست. اما جرجانی در «ذخیره ی خوارزمشاهی» و دیگر آثارش، به استفاده از آثار «ابنسینا»، «محمد بن زکریای رازی»، «ابوالحسن طبری ترنجی»، «احمد فرخ»، «جالینوس»، «بقراط» و «اهرن» اشاره کرده است.

اهمیت نقش جرجانی در رشد و توسعه پزشکی در «ایران»، نه فقط از جهت مهارت و شهرتش در درمان بیماران، بلکه از جهت تالیف قدیمترین و مفصلترین دانشنامهی پزشکی فارسی است. پیش از او پزشکان زبردست و مشهور ایرانی مانند ابنسینا، کتابهای خود را به زبان عربی مینوشتند. چند کتاب و رساله ی کوچک به زبان فارسی نوشته شده بود. اما آنها هیچکدام به اندازه «ذخیره خوارزمشاهی» وسعت و شمول بر همهی شاخه های پزشکی نداشتند.

سید اسماعیل جرجانی با تسلط بر واژگان فارسی، توانسته است در بسیاری از موارد، اصطلاحات فارسی را به جای اصطلاحات عربی و یونانی بکار برد. در اسامی ناخوشیها، داروها، اندامان انسان، حیوان و گیاه، واژگان فارسی را بخوبی بکار برده و در موارد زیادی، واژه یا اصطلاح جدیدی وضع کرده است.

«بیهقی» او را به عنوان احیاگر دانش پزشکی شناخته است. بسیاری از نویسندگان آثار پزشکی پس از او، بدون نام بردن از جرجانی، آثار او را مورد استفاده قرار دادهاند.

آثار:

1. الاجوبة الطبیة و المباحث العلائیة

این اثر طبی در پاسخ به سوالات پزشکی تدوین شده است. شاید بتوان گفت که منتخباتی از «ذخیره خوارزمشاهی» کتابِ بزرگِ طبی سید اسماعیل جرجانی، است.

نسخه های خطی:

هیچ نسخه ی خطی یافت نشد.

نسخه های چاپی:

چاپ نشده است.

2. الاغراض الطبیة و المباحث العلائیة

این کتاب خلاصهای از کتاب «ذخیره خوارزمشاهی» است. مولف کتابش را در پنج قسم و هر قسم را در چند باب ترتیب داده است. قسم اول در تعریف و حد طب است. قسم دوم در حفظ تندرستی و سلامتی بدن است. قسم سوم در معالجه امراض از سر تا قدم است. قسم چهارم در ادویه مفرده و قسم پنجم در ترکیبات دارویی و گیاهی است.

نسخه های خطی:

1 نسخه ی خطی در «کتابخانه ی ملی شیراز» به شماره 22/359 در 108 برگ، دو طرف ناقص است، وجود دارد.

2 نسخه ی خطی در «کتابخانه ی آستان قدس رضوی (ع)» به شماره 1 در 259 برگ و کتابت سال 860ه-.ق. و شماره 2 در 417 برگ که آخرش ناقص است، وجود دارد.

1 نسخه ی خطی در «کتابخانه ی آصفیه حیدرآباد» به شماره 742 در 1012 صفحه وجود دارد.

1 نسخه ی خطی در «کتابخانه ی خصوصی عباس کاشانی» در «کربلا» به شماره 14 و کتابت سال 860ه-.ق. وجود دارد.

1 نسخه ی خطی در «کتابخانه ی دانشکده ی الاهیات دانشگاه فردوسی مشهد» به شماره 925 در 222 برگ و کتابت سال 1267ه-.ق. وجود دارد.

1 نسخه ی خطی در «کتابخانه ی دایرهالمعارف بزرگ اسلامی» به شماره 248 در 264 برگ، کتابت سال 861ه-.ق. موجود است. این نسخه مقداری افتادگی دارد.

1 نسخه ی خطی در «کتابخانه ی عمومی معارف (دارالفنون)» به شماره 1348 در 645 برگ موجود است.

ص:100

1 نسخه ی خطی در «کتابخانه ی راجه محمودآباد لکهنو» به شماره 538 در 281 برگ، کتابت سال 1212ه-.ق. موجود است.

4 نسخه ی خطی در «کتابخانه ی دانشکدهی طب تهران» به شماره 18 در 267 صفحه و کتابت سال 653ه-.ق. که شامل قسم اول کتاب و شماره 1/236 در 280 برگ و کتابت سال 1068ه-.ق. که شامل اقسام اول تا سوم است، وجود دارد. نسخه ی سوم به شماره 19 در 1154 صفحه ایضا شامل قسم اول تا سوم و شماره 20 در 252 صفحه، آخرش ناقص، وجود دارد.

2 نسخه ی خطی در «کتابخانه ی مجلس شورای اسلامی» به شماره 6095 در 630 برگ و شماره 6093 در 350 برگ وجود دارد. نسخهی اول در قرن 7 و نسخهی دوم در قرن 9ه-.ق. کتابت شده است.

6 نسخه ی خطی در «کتابخانه ی آیت الله العظمی مرعشی نجفی (ره)» به شماره 1281 در 169 برگ، شماره 11974 در 143 برگ، کتابت سال 894ه-.ق.، شماره 11404 در 153 برگ، کتابت سال 1091ه-.ق.، شماره 13253 در 126 برگ، کتابت سال 626ه-.ق.، شماره 12506 در 180 برگ، کتابت سده 7 و 8ه-.ق. و شماره 6208 در 75 برگ و کتابت 895ه-.ق. وجود دارد.

3 نسخه ی خطی در «کتابخانه ی مدرسه ی عالی شهید مطهری (سپهسالار)» به شماره 795 در 187 برگ، کتابت 651ه-.ق.، شماره 793 در 260 برگ، کتابت قرن 8ه-.ق. و شماره 792 کتابت قرن 9ه-.ق. وجود دارد.

1 نسخه ی خطی در «کتابخانه ی انستیتو نسخههای خطی جمهوری آذربایجان (باکو)» به شماره 990E در 275 برگ و کتابت قرن 9ه-.ق. وجود دارد.

2 نسخه ی خطی در «کتابخانه ی نسخههای موسسه خاورشناسی فرهنگستان علوم روسیه» به شماره 279-A و شماره 280A- وجود دارد. نسخهی اخیر در 211 برگ و کتابت سال 637ه-.ق. است.

1 نسخه ی خطی در «کتابخانه مدرسه ی آیت الله العظمی گلپایگانی (ره)» به شماره 12/9 در 30 برگ، کتابت سال 863 تا 883ه-.ق. موجود است.

1 نسخه ی خطی در «کتابخانه ی همدرد کراچی پاکستان» به شماره الف 1-3 در 532 صفحه کتابت سال 1197ه-.ق. وجود دارد.

2 نسخه ی خطی در «کتابخانه ی رضا رامپور» «پاکستان» به شماره 10700 و 1266 که نسخهی اخیر در 463 برگ و کتابت سال 506ه-.ق. موجود است. اگر این تاریخ صحیح باشد، باید گفت در زمان مولف و یا همزمان باتالیف آن استنساخ یا کتابت شده است.

4 نسخه ی خطی در «کتابخانه ی ملی تبریز» به شماره 3417 در 186 برگ شامل مقاله 9 تا 21، شماره 3611 در 123 برگ، کتابت سال 626ه-.ق.، شماره 3619 در 126 برگ، کتابت سال 626ه-.ق. شامل قسم دوم و شماره 3581 در 352 برگ، کتابت سال 730ه-.ق. موجود است.

3 نسخه ی خطی در «کتابخانه ی ملی جمهوری اسلامی ایران» به شماره 248 در 264 برگ، کتابت 861ه-.ق.، شماره 1002ف در 585 برگ، کتابت 929ه-.ق. و شماره 1313ف در 213 برگ، کتابت قرن 11ه-.ق. وجود دارد.

1 نسخه ی خطی در «کتابخانه ی بروسه» به شماره 1145 در 188 برگ و کتابت سال 599ه-.ق. وجود دارد.

چند نسخه ی خطی هم در کتابخانههای مختلف «پاکستان» و «هند» موجود است.

نسخه های چاپی:

ظاهراً نخستینبار به سال 1345 بنیاد فرهنگ «ایران» در «تهران» در قطع رحلی و 730 صفحه آن را چاپ کرده است. اخیراٌ نیز (به سال 1384) توسط دانشگاه «تهران» در 2 جلد قطع وزیری تجدید چاپ گردیده است.

3. الاورام و البثور و الحمیات

کتاب درباره ی انواع ورمها، جوشهای ریز و تبهای گوناگون نوشته شده است.

نسخه های خطی:

هیچ نسخه ی خطی یافت نشد.

نسخه های چاپی:

چاپ نشده است.

ص:101

4. تدبیر یوم و لیلة

سید اسماعیل این کتاب را برای «قاضی ابوسعید احمد بن سعید» نوشته است. کتاب حداقل در سه قسمت است. مباحث آن نخست شاملِ شناختِ عناصرِ تشکیل دهنده جهانِ ماده و طبیعت و مزاج چهارگانه؛ سپس اسباب شانزدهگانه سلامتی و مرض؛ و قسم سوم، هر آنچه یک شخص در شبانه روز به دانستن آن نیاز دارد، میگردد.

نسخه های خطی:

1 نسخه ی خطی در «کتابخانه ی ملی ملک» «تهران» به شماره 24/807 در 28 برگ و کتابت سال 938ه-.ق. وجود دارد.

نسخه های چاپی:

چاپ نشده است.

5. التذکرة الاشرفیة

کتابی که از محتوا و نسخههای خطی آن هیچ اطلاعی در دست نیست.

6. التذکرة فی الصیدلة و العقاقیر

درباره ی بیماریهای حیوانات، (دامپزشکی) و داروهای گیاهی و ترکیب و خواص آنها نوشته شده است.

نسخه های خطی:

هیچ نسخه ی خطی یافت نشد.

نسخه های چاپی:

چاپ نشده است.

7. تشریح

کتابی است در علم تشریح بدن.

نسخه های خطی:

به گزارش «استوری»، گویا 1 نسخه ی خطی از آن کتاب در «لنینگراد» موجود است.

نسخه های چاپی:

چاپ نشده است.

8. حفظ الصحة

این کتاب در 16 باب، شاید بخشی از کتاب «الاغراض الطبیة» است.

نسخه های خطی:

هیچ نسخه ی خطی یافت نشد.

نسخه های چاپی:

چاپ نشده است.

9. خفی علائی (الخفیة العلائیة)

درباره ی شیوههای حفظ سلامتی، پیشگیری، توصیههای پزشکی، امراض خاص، مانند: حصبه جدری و غیره نوشته شده است. به نظر برخی این کتاب نیز مختصری از «ذخیره خوارزمشاهی» است.

نسخه های خطی:

1 نسخه ی خطی در «کتابخانه مدرسه ی فیضیه» به شماره 976 در 111 برگ موجود است.

2 نسخه ی خطی در «کتابخانه ی آصفیه حیدرآباد» به شماره 118 در 263 برگ، اولش ناقص و شماره 103 در 267 برگ و کتابت 990ه-.ق. موجود است.

2 نسخه ی خطی در «کتابخانه آیت الله العظمی مرعشی نجفی (ره)» به شماره 1839 در 79 برگ و شماره 10650 در 101 برگ و کتابت سال 1063ه-.ق. موجود است.

1 نسخه ی خطی در «کتابخانه ی ملی جمهوری اسلامی ایران» به شماره 2/4409 موجود است.

1 نسخه ی خطی در «کتابخانه ی مجلس شورای اسلامی» به شماره 1/3064 در 185 صفحه کتابت سال 1295ه-.ق. موجود است.

1 نسخه ی خطی در «کتابخانه مدرسه ی امام عصر (ع) شیراز» به شماره 692 در 75 برگ و کتابت سال 973ه-.ق. موجود است.

1 نسخه ی خطی در «کتابخانه ی خانقاه نعمت اللهی تهران» به شماره 492 در 220 صفحه موجود است.

3 نسخه ی خطی در «کتابخانه ی دانشکدهی پزشکی تهران» به

ص:102

شماره 90 در 181 صفحه، کتابت سال 1249ه-.ق.، شماره 91 در 474 صفحه، کتابت سال 891ه-.ق. و شماره 92 در 213 برگ، کتابت سال 988ه-.ق. موجود است.

1 نسخه ی خطی در «کتابخانه ی مدرسه ی آیت الله العظمی گلپایگانی (ره)» به شماره 2/1773 در 51 برگ رقعی و ناقص موجود است.

1 نسخه ی خطی در «کتابخانه ی دانشکدهی الاهیات و معارف اسلامی دانشگاه تهران» به شماره 1/81 موجود است.

1 نسخه ی خطی در «کتابخانه ی موزه ی بغداد» بخش کتب پزشکی و صیدله به شماره 121 در 230 برگ و کتابت سال 1041ه-.ق. موجود است.

و در نهایت چند نسخه ی خطی در «کتابخانه ی رضا رامپور» و دیگر کتابخانههای «پاکستان» موجود است.

نسخه های چاپی:

کهنترین چاپ آن به سال 1891م. در «کانپور» و در 114 صفحه، قطع وزیری انجام شده است. سپس به سال 1369 در «تهران» به وسیله موسسه اطلاعات با سعی و اهتمام دکتر «علیاکبر ولایتی» و دکتر «محمود نجمآبادی» در 279 صفحه چاپ شده است.

هم چنین همراه مجموعهای از نسخههای خطی پزشکی تحت عنوان «جنگ دستنویس طبی» به سال 1386 توسط موسسه مطالعات تاریخ پزشکی در 481 صفحه رحلی چاپ گردیده است.

الذخیرة الخوارزمشاهیة

کتاب مفصلی است در پزشکی به زبان عربی که به نظر برخی، ترجمه همان «ذخیره خوارزمشاهی» به زبان عربی است.

نسخه های خطی:

1 نسخه ی خطی در «کتابخانه ی دانشکدهی پزشکی دانشگاه تهران» به شماره 113 در 460 صفحه و کتابت سال 1007ه-.ق. موجود است. این نسخه شامل کتاب اول و دوم از کل کتاب است.

1 نسخه ی خطی در «کتابخانه ی ملی ملک» «تهران» به شماره 4772 در 125 برگ و کتابت سده 7ه-.ق. موجود است.

1 نسخه ی خطی در «کتابخانه ی دانشکدهی ادبیات دانشگاه تهران» به شماره 447 کتابت سده 6 و 7ه-.ق. شامل کتاب اول و دوم موجود است.

چند نسخه ی خطی در «کتابخانه ی مدینه العلم امام خالصی» در «کاظمیه» موجود است.

نسخه های چاپی:

چاپ نشده است.

10. ذخیره خوارزمشاهی

این کتاب نخستین کتاب جامع پزشکی به زبان فارسی است. سید اسماعیل نوشتن آن را به سال 504ه-.ق. آغاز کرده است. او کتابش را به «قطب الدین خوارزمشاه» تقدیم نموده است.

جرجانی خود در مقدمه کتابش میگوید: کاملترین کتابی است که در پزشکی نوشته و پزشک هرچه نیاز داشته باشد در آن پیدا میکند. او کتاب را در 10 باب یا قسمت تدوین کرده است.

ذخیره خوارزمشاهی در واقع دانشنامه بزرگ و تخصصی پزشکی محسوب میگردد که همهی مباحث لازم پزشکی را دربردارد. اینهمه، از وسعت اطلاعات او حکایت دارد.

به عبارت روشنتر، جرجانی، پزشکی ایرانی را زنده کرد. بسا اسامی دارویی و پزشکی که در زبان فارسی وضع کرد و یا آن را احیا نمود.

براساس گزارشهای موجود، ذخیره خوارزمشاهی به زبانهای ترکی، عربی، حتی عبری، و زبانهای اروپایی مانند: فرانسه و انگلیسی ترجمه شده است.

نسخه های خطی:

5 نسخه ی خطی در «کتابخانه ی مرکزی اوقاف سلیمانیه» «عراق» به این شرح موجود است:

ص:103

شماره 662 در 15 + 67 + 35 + 107 برگ، کتابت سده 11ه-.ق.، ناقص و شماره 2231 در 95 برگ کتابت سال 1035ه-.ق. و ایضاً ناقص.

1 نسخه ی خطی در «کتابخانه ی پنجاب لاهور» به شماره 1385/10-88 در 192 برگ موجود است.

1 نسخه ی خطی در «کتابخانه ی دارالکتب قاهره» به شماره 3 طب، در 447 برگ و کتابت 1019ه-.ق. موجود است.

3 نسخه ی خطی در «کتابخانه ی سلیمیه ادرنه» (ترکیه) به شماره 435 در 325 برگ، کتابت سال 669ه-.ق.، شماره 4721 در 343 برگ، کتابت سده 7ه-.ق. و شماره 4098 در 547 برگ، کتابت سال 1060ه-.ق. موجود است.

1 نسخه ی خطی در «کتابخانه ی عمومی اصفهان» به شماره 3240 در 224 صفحه و کتابت سال 1073ه-.ق. موجود است.

3 نسخه ی خطی در «کتابخانه ی آستان قدس رضوی (ع)» به شماره 55 در 168 برگ، کتابت سال 669ه-.ق.، شماره 53 در 355 برگ، کتابت سال 1069ه-.ق. و شماره 54 در 282 برگ، کتابت سال 1069ه-.ق. موجود است. هیچکدام از این نسخهها کامل نیستند. برخی شامل کتاب سوم و برخی تا کتاب هفتم را در برمیگیرد.

3 نسخه ی خطی در «کتابخانه ی دانشکدهی ادبیات دانشگاه تهران» به شماره 5ب در 880 برگ، کتابت سال 932ه-.ق.، شماره 26ب در 390 برگ، کتابت سده 11ه-.ق. و شماره 45ب در 738 برگ، کتابت سده 13ه-.ق. که شامل باب اول تا باب سی و یکم است.

2 نسخه ی خطی در «کتابخانه ی دانشکدهی الاهیات و معارف اسلامی دانشگاه فردوسی مشهد» به شماره 847 کتابت سال 720ه-.ق.، طرفین ناقص و شماره 918 در 368 برگ، کتابت سال 992ه-.ق. موجود است.

1 نسخه ی خطی در «کتابخانه ی دانشکدهی حقوق و علوم سیاسی تهران» به شماره 1ب در 179 برگ و کتابت سده 11ه-.ق. موجود است.

10 نسخه ی خطی در «کتابخانه ی دانشکدهی پزشکی تهران» به شماره 110 در 583 برگ، کتابت سده 6 و 7ه-.ق.، شماره 111 در 406 صفحه، طرفین ناقص، شماره 112 در 686 صفحه، کتابت سال 1156ه-.ق.، شماره 1/256 در 432 صفحه، کتابت سال 1277ه-.ق.، شماره 2/288 طرفین ناقص، شماره 105 در 1164 صفحه ناقص، شماره 106 در 703 صفحه، کتابت سال 808ه-.ق.، شماره 107 در 479 صفحه، کتابت سال 1271ه-.ق. و شماره 108 در 301 صفحه موجود است.

1 نسخه ی خطی در «کتابخانه ی کوپورلی استانبول» به شماره 963 در 648 برگ، کتابت سال 982ه-.ق. موجود است.

1 نسخه ی خطی در «کتابخانه ی لجنه ترقی اردو» در «کراچی» به شماره 4 ق ف 111 در 400 صفحه، کتابت سده 13ه-.ق. موجود است.

1 نسخه ی خطی در «کتابخانه ی موزه ی کابل» «افغانستان» به شماره 100 در 776 برگ موجود است.

20 نسخه ی خطی در «کتابخانه ی مجلس شورای اسلامی» به شماره 6227 در 170 صفحه، کتابت سال 581ه-.ق. از مقاله سومِ کتاب اول، تا آخر کتاب سوم، شماره 2174 در 445 صفحه، کتابت سده 8ه-.ق. شامل کتاب چهارم، پنجم و سه قسم از کتاب ششم، شماره 2175 در 275 برگ، کتابت سده 8 و 9ه-.ق. شامل یک قسم از کتاب ششم، شماره 5009 در 247 برگ، کتابت سده 8ه-.ق. که اولش ناقص است و تا آخر کتاب پنجم، شماره 6094 در 382 صفحه، کتابت سده 10ه-.ق. از کتاب اول تا سوم، شماره 6117 کتابت سده 10ه-.ق. از کتاب اول تا باب یازده کتاب چهارم، شماره 6204 در 970 صفحه، کتابت سال 1024ه-.ق.، شماره

ص:104

6081 در 700 صفحه، کتابت سال 1067ه-.ق.، شماره 3224 در 543 صفحه، کتابت سال 1078ه-.ق. شامل کتاب دوم تا پایان کتاب ششم، شماره 4157 در 172 برگ، کتابت سال 1088ه-.ق. شامل کتاب هفتم، شماره 264 در 668 صفحه، کتابت سال 1088ه-.ق. شامل پنج کتاب، شماره 4732 در 358 برگ، کتابت سده 11ه-.ق.، شماره 6080 در 1747 صفحه، کتابت سده 11ه-.ق.، شماره 263 در 520 صفحه، کتابت سده 11ه-.ق.، شماره 1/3363 در 153 صفحه، کتابت سده 12 و 13ه-.ق.، شماره 3/3363 کتابت سده 12 و 13ه-.ق.، شماره 1/6207 کتابت سده 2ه-.ق.، شماره 2/3064 کتابت سال 1295ه-.ق. شامل کتاب دوم و سوم، شماره 4172 در 80 برگ، کتابت سال 1300ه-.ق. و شماره 226 در 732 برگ و کتابت سال 1319ه-.ق. موجود است.

17 نسخه ی خطی در «کتابخانه آیت الله العظمی مرعشی نجفی (ره)» به شماره 854 در 301 برگ تا پایان کتاب ششم، شماره 1267 در 361 برگ شامل اندکی از کتاب سوم و چهارم و کل کتاب هفتم و هشتم، شماره 3809 در 354 برگ شامل کتاب اول تا پایان کتاب چهارم، شماره 4623 در 283 برگ، دو طرف ناقص و شامل سه کتاب اول، شماره 287 در 377 برگ، کتابت سال 746ه-.ق.، آخرش ناقص، شامل کتاب پنج کتاب اول، شماره 907 در 367 برگ، کتابت سال 772ه-.ق.، آخرش ناقص، کتاب ششم، شماره 7039 در 220 برگ، کتابت سده 8 از کتاب دوم تا سوم، شماره 8337 در 73 برگ، کتابت سده 8ه-.ق.، شماره 3488 در 382 برگ، کتابت سال 864ه-.ق. شامل پنج اول، شماره 8650 در 544 برگ، کتابت سال 884ه-.ق.، شماره 9433 در 339 برگ، کتابت سال 887ه-.ق. اولش ناقص، شامل کتاب اول تا پنجم، شماره 825 در 311 برگ، کتابت سال 968ه-.ق.، شامل پنج کتاب اول، شماره 10550 در 169 برگ، کتابت سال 976ه-.ق.، کتاب اول، شماره 1338 در 95 برگ، کتابت سال 987ه-.ق. شامل کتاب چهارم و پنجم، شماره 7810 در 92 برگ، کتابت سال 1037ه-.ق. و شماره 7967 در 509 برگ، کتابت سده 11ه-.ق. موجود است.

2 نسخه ی خطی در «کتابخانه ی مسجد اعظم» «قم» به شماره 1184 در 230 برگ، کتابت سده 10 و 11ه-.ق.، شامل قسم دوم از مقاله سوم تا مقاله پانزدهم از کتاب ششم و شماره 3563 در 183 برگ، کتابت سال 809ه-.ق. از مقاله سوم تا مقاله هیجدهم کتاب ششم موجود است.

5 نسخه ی خطی در «کتابخانه ی مدرسه ی عالی شهید مطهری (سپهسالار)» «تهران» به شماره 791 در 350 برگ، کتابت سال 691ه-.ق.، شماره 7372 در 43 برگ، کتابت سده 8ه-.ق. از اول تا باب پنجم از مقاله ششم کتاب اول، شماره 796 در 387 برگ، کتابت سال 870ه-.ق.، شماره 794 در 363 برگ، کتابت سده 11ه-.ق.، پنج کتاب اول و شماره 4510 در 192 برگ، کتابت سال 1238ه-.ق. موجود است.

13 نسخه ی خطی در «کتابخانه ی ملی ملک» «تهران» به شماره 4493 در 528 برگ، کتابت سال 673ه-.ق.، شماره 4508 در 187 برگ، کتابت 732ه-.ق.، از قسم اول مقاله نخست کتاب ششم تا پایان مقاله سوم همان کتاب، شماره 4507 در 205 برگ، کتابت سال 732ه-.ق.، از مقاله نهم کتاب ششم تا مقاله بیست و نهم همان کتاب، شماره 4556 در 156 برگ، کتابت سال 732ه-.ق.، از قسم اول کتاب سوم تا پایان کتاب پنجم، شماره 4574 در 467 برگ، کتابت سال 983ه-.ق.، شماره 4575 در 102 برگ، کتابت سال 1017ه-.ق.، از باب هشتم قسم دوم تا مقاله دوم از کتاب دوم، شماره 4509 در 301 برگ، کتابت سده 10ه-.ق.، شماره 4524 در

ص:105

360 برگ، کتابت سده 10ه-.ق.، شامل کتاب ششم، شماره 4773 در 409 برگ، کتابت سده 11ه-.ق. از اول تا قسم اول از کتاب سوم، شماره 4774 در 329 برگ، کتابت سده 11ه-.ق.، شامل کتاب ششم، شماره 4783 در 212 برگ، کتابت سال 1236ه-.ق.، از اول کتاب تا پایان قسم دهم از کتاب سوم، شماره 4790 در 562 برگ، کتابت سال 1263ه-.ق.، شامل کتاب ششم تا پایان آن و شماره 4789 در 438 برگ، کتابت سده 13ه-.ق.، از اول تا پایان کتاب پنجم موجود است.

1 نسخه ی خطی در «کتابخانه ی وزارت چاپ، نشر و ارشاد کابل»، به شماره 211 در 434 برگ، کتابت سال 972ه-.ق. موجود است.

8 نسخه ی خطی در «کتابخانه ی ملی جمهوری اسلامی ایران» به شماره 1126ف در 613 برگ، کتابت سال 858ه-.ق.، شماره 250ف در 227 برگ، کتابت سده 9ه-.ق.، شامل کتاب ششم، شماره 1515ف، کتابت سال 858ه-.ق.، شامل کتاب هفتم، شماره 8083-5 در 274 برگ، کتابت سده 12ه-.ق.، شامل بخشی از کتاب اصلی، شماره 2/974ف در 709 برگ، کتابت سده 13ه-.ق.، شماره 2800ف در 320 برگ، کتابت سده 6ه-.ق. شامل کتاب ششم، شماره 3731 در 66 برگ، که به علت افتادگی از انجام، تا اواخر باب ششم از گفتار سوم از کتاب دوم در شناختن احوال تن را در بر دارد و شماره 1890ف در 414 برگ، کتابت سال 676ه-.ق. از اول تا مقاله دوم از کتاب ششم موجود است.

1 نسخه ی خطی نیز در «کتابخانه ی ملی جمهوری اسلامی ایران» همراه با کتاب «آتشک» «عماد الدین محمود شیرازی» صحافی شده است. شماره این نسخه 6954-5 و کتابت آن ظاهراٌ سال 1040ه-.ق. است. هم چنین 1 نسخه نیز به شماره 15745-5 همراه با کتاب «خواص الاشیا» «بختشیوع بن جبرئیل» و شاید چندین نسخهی دیگر که امکان دسترسی نبود، وجود دارد.

2 نسخه ی خطی در «کتابخانه ی ملی مغنیسا (مانیسا) ترکیه» به شماره 1763 در 422 برگ، کتابت سده 7ه-.ق. و شماره 1771 در 173 برگ، کتابت سال 753ه-.ق. موجود است.

نسخه های چاپی:

ذخیره خوارزمشاهی مکرر چاپ شده است. یکی از کهنترین چاپها به سال 1282ه-.ق. در «هند» برمیگردد که به صورت چاپ سنگی و ظاهراٌ بخش «حمیات» آن منتشر گردیده است.

در «ایران» نیز مکرر به صورت چاپ سنگی (افست) و چاپ حروفی منتشر شده است. یکی از این چاپها به وسیله دانشگاه «تهران» به سال 1344 جلد اول و سال 1350 جلد دوم، در قطع وزیری چاپ شده است.

«بنیاد فرهنگ ایران» نیز در سال 1355 آن را در قطع رحلی انتشار داد.

انجمن آثار ملی سال 1344- 1349 اقدام به چاپ ذخیره کرد. انتشارات المعی نیز اخیراٌ چاپ کرده است. فرهنگستان علوم پزشکی هم به سال 1380 به صورت افست به انتشار آن دست زد.

اما هیچ کدام از آن چاپ ها، انتشاری کامل، با تحقیقات جامع و توضیحات لازم، به شکل نوین و جذاب نیست. شایسته است، با استفاده از نسخههای مختلف موجود، تحقیقی کامل و جامع صورت بگیرد و با تصاویر داروها، گلها و گیاهان، اندامها، بیماریها و نشانههای آن ها، مانند یک دانشنامه ی امروزی و با تمام ابواب، چاپ گردد.

11. الرد علی الفلاسفة

مباحث فلسفی کتاب در رد و نقد آرای فلاسفه است.

نسخه های خطی:

هیچ نسخه ی خطی یافت نشد.

نسخه های چاپی:

چاپ نشده است.

ص:106

12. رسالة فی الاخلاق

جرجانی در اخلاق نیز این کتاب را نوشته است.

نسخه های خطی:

هیچ نسخه ی خطی یافت نشد.

نسخه های چاپی:

چاپ نشده است.

13. رسالة فی امراض العین

در این رساله بیماریهای چشم مورد توجه سید اسماعیل جرجانی واقع شده است.

نسخه های خطی:

هیچ نسخه ی خطی یافت نشد.

نسخه های چاپی:

چاپ نشده است.

14. رسالة فی التحلیل

دربارهی موضوع و محتوای این کتاب هیچ گزارشی در دست نداریم.

15. رسالة فی الحکمة

جرجانی این اثر را در موضوع فلسفه نوشته است.

نسخه های خطی:

هیچ نسخه ی خطی یافت نشد.

نسخه های چاپی:

چاپ نشده است.

16. رسالة فی الطب

کتاب دیگری است در پزشکی به زبان عربی.

نسخه های خطی:

1 نسخه ی خطی در «کتابخانه ی ملی ملک» «تهران» به شماره 4244 و کتابت سال 904ه-.ق. موجود است.

نسخه های چاپی:

چاپ نشده است.

17. رسالة فی القیاس

جرجانی این رساله را در موضوع منطق نوشته است.

نسخه های خطی:

هیچ نسخه ی خطی یافت نشد.

نسخه های چاپی:

چاپ نشده است.

18. الرسالة المنبهة

رسالهی دیگری در طب ایرانی و اسلامی.

نسخه های خطی:

2 نسخه ی خطی در «کتابخانه ی کوپورلی» «استانبول» به شماره 50/1602 در 169 برگ و شماره 5/1609 موجود است.

نسخه های چاپی:

چاپ نشده است.

19. رساله در بهداشت

کتابچهای است به زبان فارسی در اصول بهداشت و آموزش دانش تندرستی برای عموم مردم که با رعایت آن سلامتی خود را حفظ خواهند کرد.

20. زبدة الطب

این رساله به زبان عربی و در طب عملی است.

نسخه های خطی:

3 نسخه ی خطی در «کتابخانه ی آیت الله العظمی مرعشی نجفی (ره)» به شماره 3747 کتابت سال 710ه-.ق.، شماره 3305 در 222 برگ، کتابت سده 13ه-.ق. و شماره 11990 در 311 برگ، کتابت سال 723ه-.ق. موجود است.

ص:107

1 نسخه ی خطی در «کتابخانه ی آیت الله العظمی گلپایگانی (ره) به شماره 1986 در 90 برگ موجود است.

1 نسخه خطی در «کتابخانه ی دایرةالمعارف بزرگ اسلامی تهران» به شماره 1/122121 در 386 برگ موجود است.

4 نسخه ی خطی در «کتابخانه ی ملی جمهوری اسلامی ایران» به شماره 2550/ع در 148 برگ، کتابت سال 1077ه-.ق.، شماره 1525 در 25 برگ، کتابت سال 1267ه-.ق.،شماره 764 در 142 برگ، کتابت سال 756ه-.ق. و شماره 1038ه-.ق. در 113 برگ، کتابت سال 737ه-.ق. موجود است.

3 نسخه ی خطی در «کتابخانه ی ملی ملک تهران» به شماره 4231 در 302 برگ، کتابت سال 918ه-.ق.، شماره 2/4244 در 76 برگ، کتابت سال 904 و شماره 3/4289 در 240 برگ، کتابت سده 12ه-.ق. موجود است.

به گزارش آقابزرگ، 1 نسخه از آن در «کتابخانه ی مجلس شورای اسلامی ایران» موجود است. به نظر می رسد منظور از این نسخه، نسخه ی شماره 1230 در 219 برگ، کتابت سال 711ه-.ق. است.

نسخه های دیگری از این اثر در کتابخانه های «متحف عراقی»، «شستربیتی»، «دارالکتب الظاهریه»، «دانشگاه کویت» و «دانشگاه تهران» گزارش شده است.

نسخه های چاپی:

چاپ نشده است.

21. الطب

سید اسماعیل این کتاب را به زبان عربی و در سه قسمت نوشته است. قسمت اول در پزشکی کاربردی همراه با جداول، قسمت دوم درباره ی تشریح اعضا و آناتومی بدن و قسمت سوم در بیماریها، نشانهها و تشخیص آنها و معالجه آن هاست.

نسخه های خطی:

1 نسخه ی خطی در «کتابخانه ی دارالکتب ظاهریه» «دمشق» به شماره ح77ط در 268 برگ و کتابت 1201ه-.ق. موجود است.

1 نسخه ی خطی در «کتابخانه ی قادریه بغداد» به شماره 1300ه-.ق. در 302 برگ و کتابت 1085ه-.ق. اولش ناقص موجود است.

2 نسخه ی خطی در «کتابخانه ی دانشکدهی پزشکی تهران» به شماره 122 در 629 صفحه، کتابت سال 915ه-.ق. و شماره 123 در 572 و 44 صفحه، کتابت به سال 1311ه-.ق. موجود است.

1 نسخه ی خطی در «کتابخانه مدرسه ی آیت الله العظمی گلپایگانی (ره)» به شماره 1986 در 90 برگ موجود است.

2 نسخه ی خطی در «کتابخانه آیت الله العظمی مرعشی نجفی (ره)» به شماره 3205 در 222 برگ و کتابت سده 13ه-.ق. و شماره 3747 در 54 برگ، کتابت سال 710ه-.ق. موجود است.

3 نسخه ی خطی در «کتابخانه ی ملی ملک» «تهران» به شماره 3/4244 کتابت 904ه-.ق.، شماره 4231 در 304 برگ، کتابت سال 918ه-.ق. و شماره 3-4289 که حدود 65 برگ و ناقص موجود است.

1 نسخه ی خطی در «کتابخانه ی خصوصی ملکیه» در «کابل» به شماره 4765 در 317 برگ و کتابت 1220ه-.ق. موجود است.

4 نسخه ی خطی در «کتابخانه ی ملی جمهوری اسلامی ایران» به شماره 1038ع در 113 برگ، کتابت 737ه-.ق.، شماره 764ع در 142 برگ، کتابت 756ه-.ق.، شماره 1525ع در 25 برگ، کتابت سال 1267ه-.ق. و شماره 2550ع در 148 برگ و کتابت 1077ه-.ق. موجود است.

1 نسخه ی خطی در «کتابخانه ی مرکز احیاء میراث اسلامی قم» به شماره 315 در 195 برگ موجود است.

1 نسخه ی خطی در «کتابخانه ی راجه محمودآباد لکهنو» به شماره 540 در 240 برگ، کتابت سال 1205ه-.ق. موجود است.

نسخه های چاپی:

چاپ نشده است.

ص:108

22. الطب الملوکی

این اثر به زبان عربی و ظاهراٌ پزشکی تخصصی محسوب میگردد؛ زیرا همانگونه که از نامش برمیآید، در خصوص بیماریهای شاهان و درباریان (ثروتمندان) است.

نسخه های خطی:

هیچ نسخه ی خطی یافت نشد.

نسخه های چاپی:

چاپ نشده است.

23. قرابادین

به نظر می رسد بخشی از کتاب «ذخیره خوارزمشاهی» مولف است.

24. معالجات

بخشی از کتاب اصلی مولف «ذخیره خوارزمشاهی» است که گزینش شده است.

نسخه های خطی:

هیچ نسخه ی خطی یافت نشد.

نسخه های چاپی:

چاپ نشده است.

25. منافع اعضای حیوانات

در بیان خواص گوشت و اعضای حیوانات است.

نسخه های خطی:

هیچ نسخه ی خطی یافت نشد.

نسخه های چاپی:

چاپ نشده است.

26. یادگار

کتاب مختصری است در معالجه بیماریها و انواع تب و نشانههای تشخیص بیماری که به زبان فارسی نوشته شده است.

نسخه های خطی:

1 نسخه ی خطی در «کتابخانه ی ملی جمهوری اسلامی ایران» به شماره 2146ف در 45 برگ و کتابت سال 1183ه-.ق. موجود است.

نسخه های چاپی:

چاپ نشده است.

منابع:

اثر آفرینان 2/196؛ الاعلام 1/308، 312؛ اعیان الشیعة 3/318؛ پژوهشگران علم 33؛ تاریخ ادبیات در ایران، صفا 2/314؛ تاریخ حکماء الاسلام 172؛ تاریخ طب ایران 2/719؛ تاریخ علوم و فلسفه ایرانی 586؛ دانشنامه جهان اسلام 10/166-170؛ دایرةالمعارف تشیع 5/331؛ دایرةالمعارف دانش و هنر 1271؛ دایرةالمعارف فارسی مصاحب 1/733؛ دایرةالمعارف مصور پیمان 844؛ الذریعة 2/251 و 10/10 و 12/29؛ ریحانةالادب 3/190؛ رواد علم الطب 340-343؛ زندگی نامه معروفترین دانشمندان و مخترعان جهان 58؛ شخصیتهای نامی ایران 140؛ فرزانگان مازندران 1/146-151؛ فرهنگ بزرگان اسلام و ایران 94؛ فرهنگ نامآوران خراسان 79؛ الفهرست التمهیدی 522؛ فهرست واره کتابهای فارسی 5/3287، 3355، 3373، 3417، 3428، 3468، 3496، 3531، 3555، 3634، 3706، 3767، 3925؛ قاموس الاعلام 4/1777؛ کارنامه بزرگان ایرانی 249؛ کشف الظنون 1/368 و 3/33؛ الکنی و الالقاب 2/145؛ لغت نامه ی دهخدا (ذیل اسماعیل) 2539؛ مطرح الانظار 1/206؛ معجم المولفین 1/36 و 2/264، 364؛ معجم مولفی الشیعة 115؛ مع موسوعات رجال الشیعة 2/214-215؛ موسوعة اعلام العلماء و الادباء العرب و المسلمین 5/182-184، 193-196؛ موسوعة علماء الطب 91، 156؛ موسوعة مؤلفی الامامیة 6/434؛ مولفین کتب

ص:109

چاپی فارسی و عربی 1/581-582؛ نامه دانشوران 8/1-32؛ نزهة الارواح 422؛ هدیة العارفین 1/210.

«اسماعیل بن خداداد استرآبادی»

قرن 13ه-.ق.

فقیه، ادیب، شاعر و خطاط صاحب کمال، «آخوند ملا اسماعیل هزارجریبی استرآبادی»، نیای ملا «محمدصالح استرآبادی» (صاحب شرح حال علمای استرآباد) است.

ملا محمدصالح وی را در علم کلام و حکمت، یکهتاز میدان تحقیق و تدقیق؛ در فقه و تفسیر سرآمد اهل عصر و در حسن خط نسخ و نستعلیق کمنظیر توصیف کرده است.

با اینهمه، از تولد، وفات، تحصیلات، استادان، شاگردان و شرح احوال وی سکوت اختیار کرده و مطلبی بیان نمیکند.

گفتنی است نام وی را گاهی محمداسماعیل و گاهی اسماعیل نوشته اند. با توجه به اینکه اکثر منابع، تحت عنوان اسماعیل ثبت کرده اند، اینجا نیز در مدخل اسماعیل ذکر شد.

آثار:

1. شرح الروضة البهیة

بنا به نوشتهی «ملا محمدصالح»، شرح مفصل و بسیار دقیق بر کتاب «لمعه (الروضة البهیة)» «شهید ثانی» است.

نسخه های خطی:

2 نسخه ی خطی در «کتابخانه ی مرکزی دانشگاه تهران» موجود است. این دو نسخه به خط مولف و بسیار با ارزش است. نسخه ی شماره 7747 در 172 برگ و شامل کتاب صلات است. قسمت اول آن ناقص است. نسخه ی شماره 7291 در 293 برگ و کتابت سال 1226ه-.ق. شامل کتاب حواله تا کتاب نکاح است.

نسخه های چاپی:

چاپ نشده است.

2. نان و پنیر

این اثر منظوم شامل مثنویات و اشعار آخوند اسماعیل استرآبادی است. اشعار عربی و فارسی بسیاری دارد که پراکنده گشته و به صورت دیوان در نیامده است.

نسخه های خطی:

دو نسخه خطی در کتابخانه شخصی عبدالعالی سپهر استرآبادی در گرگان موجود است.

نسخه های چاپی:

چاپ نشده است.

منابع:

تراجم الرجال 1/162؛ فهرست نسخه های خطی کتابخانه ی مرکزی دانشگاه تهران 16/506، 688؛ شرح حال علما و ادبای استرآباد (استرآباد نامه) 157-158؛ موسوعة مؤلفی الامامیة 6/472-473.

«اسماعیل بن سعید شالنجی»

... – 230یا 246ه-.ق.

«ابواسحاق شالنجی کسائی استرآبادی»، از فقها و محدثین قرن سوم ه-. ق. است. او از «عبدالعزیز بن ابوحازم»، «عباد بن عوام»، «یحیی بن ضریس» و «سفیان بن عیینه» و جماعتی دیگر حدیث نقل میکند.

از او نیز «ضحاک بن حسین»، «ابوعوانه»، «معلی بن منصور»، «حسن بن علی آملی» و دیگر علمای «استرآباد»، حدیث نقل میکنند.

اسماعیل شالنجی از مردم «مازندران» (تبرستان) است. اما در «جرجان» سکونت اختیار کرد. به نظر میرسد «حنفی» مذهب بود. سهمی میگوید: وی از اصحاب «محمد بن حسن» صاحب (دوست و پیرو) «ابوحنیفه» بود. هر مساله را از او حکایت میکرد و سپس آن را رد مینمود.

ص:110

براساس همین گزارش، شالنجی نخست به «حنبلیها» و «اهل رای» متمایل شد. سپس از آنان روی گردانید و کتابی در رد آنان نوشت.

باوجود اینکه «سهمی» او را مولف کتابهای زیاد معرفی میکند، اما فقط از یک کتابش نام میبرد.

سال مرگ و محل وفاتش اختلافی است. «سهمی» دو روایت نقل میکند. در روایت نخست «اسماعیل بن محمد بجلی استرآبادی» گفته است که اسماعیل شالنجی سال 230ه-.ق. در «استرآباد» درگذشته است. دوم از «ابواحمد غطریفی» نقل میکند که شالنجی سال 246ه-.ق. در «دهستان» فوت کرد.

آثار:

البیان فی الفقه

همانطور که پیش تر اشاره شد، این اثر در رد نظریات اهل رای است. کتاب با استناد به آیات و احادیث متقن، (از نظر نویسنده) احکام شرعی را بیان می کند و از تمسک به رای و قیاس و غیره پرهیز می دارد.

نسخه های خطی:

هیچ نسخه ی خطی یافت نشد.

نسخه های چاپی:

چاپ نشده است.

منابع:

الانساب للسمعانی 3/383؛ تاریخ الاسلام (حوادث سنة 221-230) 90؛ تاریخ جرجان 141؛ الثقات لابن حبان 8/97؛ الجرح و التعدیل 2/174-173؛ الجواهر المضیة فی طبقات الحنفیة 1/149؛ الدر المنضد فی ذکر اصحاب احمد للعلیمی 1/75؛ رفع االنقاب عن تراجم اصحاب 94؛ علماء الحنابلة 50؛ کشف الظنون 1/264؛ اللباب 2/176؛ مختصر النابلسی 63؛ معجم المولفین 1/365 و 2/271؛ المقصد 1/261؛ المنتظم فی تاریخ الامم و الملوک 11/155؛ المنهج الاحمد فی تراجم اصحاب الامام احمد 2/73؛ موسوعة طبقات الفقهاء 3/128-129؛ هدایة الاریب 79؛ هدیة العارفین 1/208.

«اسماعیل بن علی استرآبادی (ابن المثنی)»

375-448ه-.ق.

«ابوسعد» یا «ابوسعید اسماعیل بن علی بن حسین استرآبادی» از علما و وعاظ «استرآباد» در قرن پنجم ه-. ق. بود.

«ابن خطیب» و دانشمند گران قدر، پس از تحصیل در حوزه های علمی «ایران»، به سوی بیت المقدس سفر و تا پایان عمر در آن سرزمین سکونت اختیار کرد.

«ابن المثنی» با سخنان پرشور و گفتار دلنشین خود، تاثیر بزرگی بر جامعه «اهل سنت» «بیت المقدس» نهاد دل آنان را به سوی «اهل بیت» عصمت و طهارت (ع) متمایل کرد.

از محتوای تنها اثری که برای وی ثبت کرده اند، بی میلی به دنیا و زهد و عرفان را حکایت کرده اند.

آثار:

ذم الدنیا

مشخصاً نمی توان گفت که نام کتاب وی همین عبارت «ذم الدنیا» است. لیکن محتوای آن در ذم دنیا و سفارش به زهد و دوری از آلودگی های مادی است.

مطابق شیوه ی نگارش قرن پنجم، نصایح و مواعظ با آوردن احادیث از رسول اکرم (ص) و ائمه ی اطهار (ع) انجام گرفته است. بنابراین می توان گفت که احادیث وارده در نکوهش دنیا را گردآورده است.

ص:111

نسخه های خطی:

1 نسخه ی خطی در «کتابخانه ی ظاهریه دمشق» به شماره 8940 در 146 برگ موجود است.

نسخه های چاپی:

چاپ نشده است.

منابع:

اجدادنا فی ثری بیت المقدس 225؛ بلادنا فلسطین 9/149؛ تاریخ ابن عساکر 3/35-36؛ فهرست مخطوطات الحدیث بالظاهریة 104-106؛ فهرس التصوف بالظاهریة 1/587-588؛ معجم المولفین 1/364؛ موسوعة اعلام فلسطین 1/302.

«اسماعیل بن محمدباقر اشرفی استرآبادی»

... – ح 1308ه-.ق.

فقیه، حکیم و دانشمند قرن چهاردهم ه-. ق.، مولا «اسماعیل اشرفی»، فرزند «محمدباقر مازندرانی»، معروف به «شریعتمدار» از بزرگان فضلای «استرآباد» و از شاگردان صاحب نام «شیخ مرتضی انصاری» است.

شرح حال نگاران اطلاعاتی از جزئیات زندگانی وی در اختیار قرار نمیدهند. فقط با کلی گویی، او را در فقه، اصول و علوم عقلی و حکمی صاحب مهارت توصیف کرده و در حسن تقریر و انشا، از سرآمدان عصر بشمار آوردهاند.

مولا «محمد اشرفی» معاصر و دوست و ملازم او بود.

آثار:

1. الجامع فی المسائل العقلیة

این اثر درباره ی مسائل عقلی و فلسفی با استفاده از آیات قرآنی و احادیث نبوی، با عناوین «اصل... اصل» تدوین شده است. مولف آن را در سه بخش تنظیم کرده است. بخش اول شامل مباحث عقلیات محض؛ بخش دوم شامل مبادی احکام، بخش سوم در احکام شریعت است.

نسخه های خطی:

1 نسخه ی خطی در «کتابخانه ی آیت الله العظمی مرعشی نجفی (ره)» به شماره 918 در 266 برگ و به خط مولف موجود است.

نسخه های چاپی:

چاپ نشده است.

2. فصل الخطاب

مولا اسماعیل اشرفی این کتاب مفصل را در علم اصول فقه نوشته است. او در این اثر از آرا و نظریات «شیخ مرتضی انصاری» (استادش) بسیار بهره برده است.

مولف قصد داشت کتاب مفصلی در احکام فقهی بنویسد و این کتاب را به عنوان مقدمه برای آن نوشته است.

نسخه های خطی:

1 نسخه ی خطی در «کتابخانه ی آیت الله العظمی مرعشی نجفی (ره)» به شماره 6593 در 275 برگ و ایضا به خط مولف موجود است.

نسخه های چاپی:

چاپ نشده است.

3. الفصوص الغرویة

نسخه های خطی:

هیچ نسخه ی خطی یافت نشد.

نسخه های چاپی:

چاپ نشده است.

منابع:

التراث العربی المخطوط 2/177 و 4/180؛ تراجم الرجال 1/166؛ فرهنگ رجال و مشاهیر تاریخ معاصر ایران 1/424؛ فهرست نسخه های خطی کتابخانه ی آیت الله العظمی مرعشی نجفی (ره) 3/106 و 17/168؛ مرزداران فقاهت 48؛ موسوعة مؤلفی الامامیة 7/75-76؛ طبقات اعلام الشیعة (نقباء البشر) 1/143.

ص:112

«اشرف بن شریف جرجانی»

قرن 10ه-.ق.

«میرمعین الدین اشرف بن شریف حسنی حسینی شریفی جرجانی شیرازی»، از علمای سده ی دهم ه-. ق. و از نوادگان «میر سید شریف جرجانی» است.

اگر نام این نویسنده ی جرجانی را اشرف فرض کنیم؛ از زندگانی و آثار وی جز آنچه مرحوم «آقابزرگ» در «الذریعه» و «طبقات اعلام الشیعه» آورده، مطلب دیگری در دست نیست.

از آنجا که «آقابزرگ» نام وی را در طبقات، اشرف و در «الذریعه» «سید معین الدین میرمخدوم»، ثبت کرده است، ناچار از ذکر او در هر دو مدخل بودیم. لیکن به جهت اینکه تصریح کرده است که «اشرف» تخلّص میرمعین الدین است، از این رو مطمئن می شویم که منظور وی «میر معین الدین بن شریف محمدباقر بن شریف محمد ثانی» از نوادگان «میر سید شریف جرجانی» و متوفای سال 988ه-.ق. است. در این صورت، مطالب بیشتری در منابع شرح حال نگاری از وی می توان به دست آورد. لطفاً به مدخل «معین الدین» مراجعه شود.

«اصم استرآبادی»

نام «اصم استرآبادی»، «امیریوسف» یا «یوسف علی استرآبادی» است. ما به شرح احوال و آثار وی در مدخل «یوسف علی» خواهیم پرداخت.

«الهی استرآبادی»

قرن 10ه-.ق.

یکی دیگر از شعرای گمنام «استرآباد»، که به نوشتهی «آقابزرگ»، دیوان دارد، «الهی استرآبادی» در قرن دهم ه-. ق. است.

بنابر گزارش تذکره نویسان، الهی یا امیر الهی، به شغل قصابی اشتغال داشت. او مردی سخی الطبع توصیف شده است.

«سام میرزا» او را در زمره سادات برشمرده است. کلمه «امیر» یا «میر» نیز حکایت از چنین شرافتی دارد. اما از شرح احوال و جزئیات زندگی شاعر مطلبی در دست نیست.

خبری از دیوان وی نیز به دست نیامد. اما نمونه اشعارش در برخی منابع وجود دارد.

نمونه:

مجنون به گوشهای زجفای زمانه رفت

دیوانهاش مخوان که عجب عاقلانه رفت

آثار:

دیوان شعر

تاکنون هیچ نسخهای از دیوان وی در کتب تواریخ و شرح حال، گزارش نشده است.

منابع:

الذریعة 9/91؛ گلزار جاویدان 1/125؛ فرهنگ سخنوران 55؛ لغت نامه ی دهخدا (ذیل الهی استرآبادی) 117؛ تحفه سامی 59.

«امیر آق ملک بن جمال الدین (امیر شاهی)»

ح 785-875ه-.ق.

«امیر آق ملک» از آن روی در این مجموعه ذکر میشود که در اواخر عمر به «استرآباد» کوچ کرد و هم در آنجا زیست تا جان به جان آفرین تسلیم کرد.

او شاعر،ادیب، موسیقیدان، خوش نویس و نقّاش دوره ی «تیموری» بود. شهرتش «امیرشاهی»، تخلّصش «شاهی»، نسبتش سبزواری و فیروزکوهی بود.

امیر شاهی خواهرزاده ی «خواجه علی موید سربداری» و نسبش به امیران «سربدار» میرسد. «خواند میر» در علت

ص:113

اشتهار شاعر به «امیر» و تخلّصش به «شاهی»، گوید: «چون نسبش به «سربداران سبزواری» میپیوست و مذهب «شیعه» داشت، شاهی تخلّص مینمود.»

این شاعر در نگارگری و موسیقی مهارت داشت. گویند «عود» را خوش مینواخت. بسیاری از تذکرهنویسان وی را در زمرهی خوش نویسان «کتابخانه ی بایسنقری» برشمردهاند.

ظاهر اینکه پدر شاعر، «ملک جمال الدین» در «فیروزکوه» به دنیا آمد و سپس به «سبزوار» کوچ کرد. امیرشاهی در «سبزوار» متولّد شد و هم در آنجا بالید. آنگاه که در ادب و شعر به مقام بلندی دست یافت، از «سبزوار» به «هرات» رفت.

«شاهزاده بایسنقر» در «هرات» او را نواخت و مقدمش را گرامی داشت. املاکِ موروثی از «سربداران» را بدو بازگرداند و در صدر مجلس خویش نشاند. لیک دوستی میان آن دو پایدار نبود. گویا «شاهزاده بایسنقر» از شاعر تقاضا کرد که تخلّص «شاهی» را به وی واگذارد و خود تخلّص دیگری برگزیند؛ چون شاعر نپذیرفت، بیمهری آغاز کرد.

به هر روی امیرشاهی از «شاهزاده بایسنقر» رویگرداند و به زادگاهش بازگشت. در آنجا به کشاورزی پرداخت و با دسترنج خویش به عزت زیست.

چندی بعد «ابوالقاسم بابر»، امیرشاهی را به «استرآباد» دعوت کرد تا نقاشیهای «کوشک گلافشان» را به انجام رساند. امیرشاهی در «استرآباد» بود تا زندگی را بدرود گفت. گویا پیکرش را به «سبزوار» بردند و در خانقاه اجدادی اش به خاک سپردند.

ادبا و تذکرهنویسان، امیرشاهی را شاعری نغزگوی و شیرین سخن توصیف کردهاند. سروده هایش را به جهت لطافت، نازک خیالی و سوز و گدازش ستودهاند. «جامی» اشعار وی را لطیف، یک دست و هموار دانسته است. غزلیاتش عاشقانه و گاه عرفانی است.

«خواندمیر» شمار اشعارش را بیش از دوازده هزار تعیین کرده است. اما حدود هزار بیت از آن همه، در دست است. دیوانش مشتمل بر هزار و سی دو بیت است. 182 غزل، 5 قطعه، 15 رباعی و 5 بیت معما، مجموعه دیوان وی را شامل می شود.

آثار:

دیوان شعر

نسخه های خطی این دیوان متعدد است. در کتابخانه های «ایران»، «پاکستان»، «ترکیه» و «تاجیکستان»، ده ها نسخه وجود دارد. آغاز و انجام برخی از آنها افتادگی دارد. بقیه نیز متفاوت است. در اینجا به دو آغاز و انجام بسنده می شود:

آغاز (1):

شکر خداوند که در ابتدا

زد قلم صنع مر این نکته را

آغاز (2):

ای نقش بسته نام خطت با سرشت ما

وین حرف شد ز روز ازل سرنوشت ما

انجام (1):

سخن تا چند گویم پیچ در پیچ

تو را من دوست میدارم، دگر هیچ

انجام (2):

بشتاب که از رهش به گردی برسی

باشد که به پای بوسِ مردی برسی

محتوای این نسخه ها و تعداد ابیات آنها نیز متفاوت است. آنچه مسلم است اینکه اکثر آنها، در حدود هزار بیت از اشعار، غزلیات، رباعیات و قطعات شاعر را در بردارد.

نسخه های خطی:

حداقل شش نسخه ی خطی از دیوان امیرشاهی در «کتابخانه ی مجلس شورای اسلامی» به شرح ذیل موجود است:

ص:114

نسخه ی شماره 1243 در 70 برگ، کتابت سال 944ه-.ق.، احتمال می رود که قدیمیترین نسخه ی خطی در این کتابخانه است.

نسخه ی شماره 5096 در 40 برگ، کتابت سال 976ه-.ق.، دارای حواشی و نسخه ی شماره 2441 در 96صفحه، کتابت سال 980ه-.ق.، از نظر قدمت، در رتبهی دوم و سوم قرار دارند.

اما نسخه های شماره 4066 در 27 برگ، شماره 63 در 73 صفحه و شماره 370 در 40 برگ، بدون تاریخ مشخص کتابت و شاید در سدهی دهم تا دوازدهم ه-. ق. نوشته شده اند.

هم چنین 7 نسخه ی خطی در «کتابخانه ی ملی ملک» به شرح ذیل موجود است:

نسخه ی شماره 5519 در 81 برگ، کتابت سال954ه-.ق. و نسخه ی شماره 5975 در 58 برگ، کتابت سال 980ه-.ق. و نسخه های 5259 در 50 برگ، کتابت سده ی 10ه-.ق.، 5251، 2/5603، 11/5604 و 1/4955 کتابت سده دهم و دوازدهم ه-. ق. هستند. نسخه ی اخیر با عنوان «اشعار امیرشاهی» فهرست شده است.

نیز 2 نسخه ی خطی در «کتابخانه ی ملی تبریز» به شماره 3660 در 52 برگ، کتابت سال 979ه-.ق. و شماره 3681 بدون تاریخ کتابت موجود است.

4 نسخه ی خطی در «کتابخانه ی ملی جمهوری اسلامی ایران» به شماره 2742/ف، شماره1/290 در 65 صفحه، کتابت سال 979ه-.ق.، شماره 1422 در 53 برگ، کتابت سده ی 11ه-.ق. و شماره 2464 در 50 برگ، کتابت سده ی 11ه-.ق. موجود است.

1 نسخه ی خطی در «کتابخانه ی مدرسه ی نمازی خوی» به شماره 8/735 بدون تاریخ کتابت موجود است.

1 نسخه ی خطی در «کتابخانه ی دانشکده ادبیات و علوم انسانی دانشگاه فردوسی مشهد» به شماره ی 116 و کتابت سده دهم ه-. ق. موجود است.

1 نسخه ی خطی در «کتابخانه ی آرامگاه بوعلی همدان» به شماره 1806 در 96 برگ، کتابت سال 930ه-.ق. موجود است.

1 نسخه ی خطی در «کتابخانه ی مرکزی دانشگاه تهران» به شماره 4094 در 33 برگ، کتابت سال 970ه-.ق. موجود است.

2 نسخه ی خطی در «کتابخانه ی مدرسه ی عالی شهید مطهری (سپهسالار)» به شماره 2/279 کتابت سده ی 10ه-.ق. و شماره 388 در 41 برگ، کتابت سال 983ه-.ق. موجود است.

1 نسخه ی خطی در «کتابخانه ی خصوصی مفتاح تهران» به شماره 627 کتابت سده ی 10ه-.ق. موجود است.

8 نسخه ی خطی در «کتابخانه ی سلطنتی تهران» به شماره 2/305 کتابت سال 954ه-.ق.، شماره 2/653 کتابت سال 967ه-.ق.، شماره 1/11073 کتابت سال 982ه-.ق.، شماره 374 در 75 صفحه، کتابت سال 932ه-.ق.، گویا منتخب از غزلیات و رباعیات شاعر است، شماره 348 در 94 صفحه، کتابت سال 947ه-.ق.، شماره 2163 در 100 صفحه، کتابت سال 951ه-.ق.، شماره 666 در 82 صفحه، کتابت سال 955ه-.ق. و شماره 344 در 86 صفحه، کتابت سال 1005ه-.ق. موجود است.

1 نسخه ی خطی در «کتابخانه ی خصوصی میر احمد کاظمی یزد» به شماره 362 در 38 صفحه، کتابت سال 882ه-.ق. موجود است.

1 نسخه ی خطی در «کتابخانه ی خصوصی فرخ در مشهد مقدس» به شماره 29 کتابت سده ی 10ه-.ق. موجود است.

1 نسخه ی خطی در «کتابخانه ی آستان قدس رضوی (ع)» به شماره 4882 در 40 برگ، موجود است.

1 نسخه ی خطی در «کتابخانه ی جمعیت نشر فرهنگ رشت» به شماره 704 در 46 برگ، موجود است.

ص:115

2 نسخه ی خطی در «موزه ی ملی بریتانیا» به شماره 10959 Or کتابت سال 878 ه-.ق. و شماره 8760Or کتابت سال 888 ه-.ق. موجود است.

1 نسخه ی خطی در «کتابخانه ی معهد الدراسات الشرقیه» شهر «دوشنبه» به شماره 2/8848 کتابت سال 850ه-.ق. موجود است.

1 نسخه ی خطی در «موزه ی تاریخ ادبی باکو» بدون شماره، کتابت سده ی 10ه-.ق. موجود است.

1 نسخه ی خطی در «کتابخانه ی گنجبخش اسلامآباد» به شماره 3/6141 در 72 صفحه، کتابت سال 1017ه-.ق. موجود است.

1 نسخه ی خطی در «کتابخانه ی توب قاپوسرای استانبول» به شماره 1061 H در 52 برگ، کتابت سال 921ه-.ق. موجود است.

1 نسخه ی خطی در «کتابخانه ی شجدرین لنینگراد» به شماره 417 کتابت سال 906ه-.ق. موجود است.

2 نسخه ی خطی در «کتابخانه ی دارالکتب قاهره» به شماره39م در 90 برگ، کتابت سال 888ه-.ق. و شماره 99م کتابت سال 987ه-.ق. موجود است.

1 نسخه ی خطی در «کتابخانه ی جمعیت آسیایی سلطنتی لندن» به شماره 365 کتابت سده ی 12ه-.ق. موجود است.

1 نسخه ی خطی در «کتابخانه ی میشیگان» به شماره 323 در 50 برگ، کتابت سال 916ه-.ق. موجود است.

1 نسخه ی خطی در «کتابخانه ی دانشگاه لنینگراد» به شماره 2/380 کتابت سده ی 9و10ه-.ق. موجود است.

1 نسخه ی خطی در «کتابخانه ی دانشگاه لس آنجلس» به شماره 764 M در 8 برگ، کتابت سده ی 11ه-.ق. موجود است.

2 نسخه ی خطی در «کتابخانه ی آصفیه حیدرآباد» به شماره 624 و شماره 747 در 28 برگ، کتابت سال 999ه-.ق. موجود است.

16 نسخه ی خطی در کتابخانه های «پاکستان»، برگرفته از فهرست مشترک نسخه های خطی فارسی پاکستان به شماره های 52، 98، 142، 174، 540، (3079)2/74، 152/149، 4/913، 1/982، 53/1572، 35/4690، 324/2645، 154/230، 153/160، که در این میان قدیمیترین نسخه به شماره 152/149 با تاریخ کتابت 888ه-.ق. در «لاهور» کتابخانه ی «محمدشفیع» موجود است. این نسخه در جلد هفتم فهرست مشترک توصیف شده است.

10 نسخه ی خطی در «کتابخانه ی دانشگاه استانبول» موجود است. این نسخه ها به ترتیب قدمت عبارت اند از:

نسخه ی شماره 511 با سال کتابت 864ه-.ق.، 509 با سال کتابت 946ه-.ق.، 484 با سال کتابت 972ه-.ق.، 1335 با سال کتابت 1008ه-.ق. و نسخه های شماره 1482، 531، 491، 540، 22 و 66 با سال کتابت سده دهم هجری.

1 نسخه ی خطی در «کتابخانه ی بروسه» با شماره 6/386 و با عنوان «منتخب دیوان شاهی» موجود است.

4 نسخه ی خطی در «کتابخانه ی انستیتو آثار خطی تاجیکستان» با شماره های 2/611، 2/884، 1911 و 1544 موجود است.

1 نسخه ی خطی در «کتابخانه ی انستیتو شرقشناسی تاجیکستان» به شماره 5395 موجود است.

1 نسخه ی خطی در «کتابخانه ی دانشگاه پنجاب پاکستان» به شماره 3242645 DI/VI در 41 برگ، کتابت سده ی 11ه-.ق. موجود است.

1 نسخه ی خطی در «کتابخانه ی عارف حکمت مدینه» به شماره 109 در 65 برگ موجود است.

1 نسخه ی خطی در «کتابخانه ی موزه ی ملی کراچی پاکستان» به شماره N.M / 913-1957 در 92 برگ، کتابت سال 937ه-.ق. موجود است.

ص:116

1 نسخه ی خطی در «کتابخانه ی خصوصی مفتاح تهران» به شماره 627 کتابت سده ی 10ه-.ق. موجود است.

6 نسخه ی خطی در «کتابخانه ی موسسه خاورشناسی فرهنگستان علوم روسیه» با شماره های 479A، 481A، 187B، 100C و 115C، که قدیمیترین نسخه ی آن به سال 867 کتابت شده، موجود است.

اگر تاریخ کتابت نسخه ی شماره 2/8848 «معهد الدراسات الشرقیه» شهر «دوشنبه» به سال 850ه-.ق. و نسخه ی شماره 511 «دانشگاه استانبول» در 36 برگ و کتابت سال 864ه-.ق. صحیح باشد، قدیمیترین نسخه های دیوان «امیرشاهی» در جهان، به شمار می روند.

پس از آن نسخه ی شماره 10959 Or «موزه ی ملی بریتانیا» با سال کتابت 878ه-.ق. قدمت دارد.

پس از آن نسخه ی شماره 2373 «دارالکتب قاهره» و نسخه ی شماره 8760Or «موزه ی بریتانیا» و نسخه ی شماره 152/149 «کتابخانه ی محمدشفیع» در «لاهور»؛ قدمت دارد؛ زیرا هر سه نسخه به سال 888ه-.ق. کتابت شدهاند.

نسخه های چاپی:

دیوان «امیرشاهی» بارها چاپ شده است. بظاهر نخستین چاپ آن به سال 1288ه-.ق. در «قسطنطنیه» با قطع وزیری و 72 صفحه و سپس سالهای 1322ه-.ق. در «بمبئی»، با قطع رقعی و 119 صفحه و به سال 1326ه-.ق. در «استانبول» هم چنین در قطع رقعی و 116 صفحه و سال 1348 در «تهران» در قطع وزیری و 64+109صفحه چاپ و منتشر گردیده است.

بنا به گزارش برخی منابع، دیوان «امیرشاهی» در «سوئیس» نیز چاپ و منتشر گردیده است.

منابع:

آتشکده ی آذر 1/400-404؛ اثرآفرینان 1/307؛ احوال و آثار خوش نویسان 1/77-79، 92؛ احوال و آثار نقاشان قدیم ایران 1/92، 240؛ از سعدی تا جامی 723-726؛ پیدایش خط و خطاطان 83-84؛ تاریخ ادبیات افغانستان 204؛ تاریخ ادبیات در ایران، صفا 4/310-314، 448؛ تاریخ موسیقی 1-232؛ تاریخ نظم و نثر در ایران 1/301؛ تاریخ نهضت های فکری ایرانیان 217؛ تحول شعر فارسی 44-45، 330-332؛ تذکره ی حسینی 168؛ تذکره ی روز روشن 832-833؛ تذکره ی سمرقندی 321-329؛ تذکرةالشعراء 480-492؛ حبیب السیر 4/18-19؛ خط و خطاطان 187؛ خلاصة الاشعار 290، 555؛ دانشنامه زبان و ادب فارسی 1/527-528؛ دانشنامه هنرمندان ایران و جهان اسلام 98، 302؛ دایرةالمعارف بزرگ اسلامی 10/262-263؛ دایرةالمعارف تشیع 9/516؛ دایرةالمعارف مصور پیمان1094؛ دایرةالمعارف آریانا 3/897؛ الذریعة 9/502-503؛ رجال کتاب حبیب السیر 142؛ ریاض الجنة، (روضه پنجم، قسم دوم) 845؛ ریاض السیاحة 99؛ ریاض الشعراء داغستانی 334؛ ریحانة الادب 1/179-180؛ سرآمدان فرهنگ 1/195؛ شمع انجمن 232-233؛ تذکره ی صبح گلشن 221؛ تذکره ی صبح گلشن 221؛ فرهنگ سخنوران 291؛ فرهنگ نام آوران خراسان 54؛ قاموس الاعلام 4/2839؛ گلزار جاویدان 2/689؛ گل هایی از گلستان شعر فارسی 1/174؛ لغت نامه ی دهخدا (ذیل شاهی سبزواری) 185؛ مجالس المومنین 1/666-667؛ مجالس النفائس 23-24، 58-59، 138، 145؛ مجمع الخواص 155؛ مجمع الفصحاء 4/44؛ مرآة الخیال 84، بهارستان 121؛ مستدرکات اعیان الشیعة 7/5؛ موسوعة مؤلفی الامامیة 1/84-85؛ مناقب هنروران 58؛ مولفین کتب چاپی فارسی و عربی 6/282؛ نامنامه موسیقی ایران زمین 3/68؛ نتایج الافکار 363-365؛ هفت اقلیم 2/286-287.

ص:117

«امیریوسف استرآبادی»

قرن 11ه-.ق.

از آنجا که برخی منابع نام این دانشمند «شیعه» استرآبادی را «امیر یوسف» ثبت کرده اند، به ناچار ذیل این مدخل نیز اشاره گردید. لیکن شرح احوال و آثار وی در مدخل «یوسف علی» خواهد آمد.

«امین استرآبادی»

قرن ?10ه-.ق.

درباره ی «امین استرآبادی»، نویسنده کتابی با عنوان ذیل، هیچ اطلاعاتی به دست نیامد. بنا به نوشتهی «معجم التراث الکلامی»، به نقل از «فهرست هزار و پانصد نسخه»، او کتابی در علم خداوند متعال نوشته است.

اما نه فهرست نویس، و نه پژوهشگران معجم یاد شده، هیچ مطلبی درباره ی زمان، شخصیت و احوال نویسنده بیان نکرده اند.

از آنجا که در زمینه علم واجب تعالی «میرداماد استرآبادی» و «محمدامین استرآبادی» کتاب نوشتهاند، دور از ذهن نیست اگر گفته شود، این اثر نیز متعلق به یکی از آن دو شخصیت استرآبادی است.

خصوصاً که «محمدامین استرآبادی» از نظر زمان و نام با این نویسنده هم خوانی بیشتری دارد. لیکن تا زمانی که نسخه ی یاد شده ملاحظه نشود، نمیتوان درباره ی نویسنده ی آن نظر قطعی داد. از اینرو به تبعیت از منابع دیگر، امین استرآبادی را مدخلی مستقل فرض کرده و جداگانه بررسی کردیم.

آثار:

رسالة فی کیفیة علم واجب تعالی

این کتاب به زبان فارسی و درباره ی کیفیت و چگونگی علم خداوند متعال نوشته شده است.

نسخه های خطی:

1 نسخه ی خطی در «کتابخانه ی آستان قدس رضوی (ع)» به شماره 1/1246 در 24 برگ در قطع وزیری و کتابت سال 1100ه-.ق. موجود است. این نسخه در شماره نسخههای خطی اهدایی مقام معظم رهبری به آستان قدس رضوی (ع) است.

نسخه های چاپی:

چاپ نشده است.

منابع:

معجم التراث الکلامی 4/292-293؛ فهرست هزار و پانصد نسخه ی خطی 359.

«امین الدین استرآبادی»

قرن 9 و 10ه-.ق.

درباره ی امین الدین استرآبادی هم جز آنچه «آقابزرگ» از «تذکره ی خیال» نقل می کند، مطلب دیگری در دست نداریم.

گویا با «کاتبی شاعر» و «خواجه علی» معاصر بود و با آن دو شاعر مشاعراتی داشته است.

اما باید دید منظور از «کاتبی» و «خواجه علی» چه کسانی هستند. هرچند که به این نام و تخلّص، شعرای متعددی وجود دارد لیکن از قید «نیشابوری» و «قصیده ی شتر حجره»، می توان فهمید که منظور، «شمس الدین محمد بن عبدالله کاتبی ترشیزی نیشابوری استرآبادی» از شعرای سده ی نهم ه-. ق. است.

منظور از «خواجه علی» نیز، به احتمال زیاد «خواجه علی شهاب ترشیزی» شاعر قرن نهم است.

ص:118

از این رو می توان حدس زد که امین الدین یا امین استرآبادی در قرن نهم و شاید مقداری هم از اوایل قرن دهم ه-. ق. می زیست و به احتمال زیاد، زمانی که «کاتبی» و «خواجه علی» در «استرآباد» سکونت داشتند، با آنها مشاعره کرده است.

اما امین الدین استرآبادی کیست؟ و چه آثاری از خود برجای گذاشته است؟ پرسشی است که پاسخ دقیق ندارد.

زیرا «دولتشاه سمرقندی» و «امیر علیشیر نوایی»، دو شخصیت معاصر شاعر هستند که با ابهام درباره ی وی سخن گفته اند.

نامش را محمد امین یا محمدعلی و زادگاه یا اصالتش را گاهی از «بلخ» و گاهی از «نزل آباد» «سبزوار» دانسته اند.

«آقابزرگ» ذیل امین استرآبادی، سخن خود را به گزارش «ادوارد براون» مستند می کند.

در جای دیگری تحت عنوان «امین بلخی استرآبادی»، نام شاعر را «محمدامین» و او را پدر «امینی بلخی» معرفی می کند.

چنانچه در ذیل امینی استرآبادی، شاعر را میر سید امینی و معاصر «صادقی کتابدار» توصیف کرده است.

با توجه به پراکندگی مطالب در خصوص امین الدین یا امین یا امینی استرآبادی، و کمبود منابع در شرح احوال وی، نمی توان به درستی نام وی را تعیین کرد و درباره اش اظهار نظر نمود. لیکن در این نکته اتفاق نظر دارند که امین الدین استرآبادی در «استرآباد» زیست و هم در آنجا درگذشت.

همین قدر می دانیم که شاعر بود و بجز دیوان، آثاری به شرح ذیل داشت.

آثار:

1. دیوان

نسخه های خطی:

هیچ نسخه ی خطی یافت نشد.

نسخه های چاپی:

چاپ نشده است.

2. سلوة الطالبین (داستان عقل و عشق)

این اثر در مناظره میان عقل و عشق و استدلال هر کدام بر اولویت و افضلیت خودش، به صورت منظوم است.

نسخه های خطی:

هیچ نسخه ی خطی یافت نشد.

نسخه های چاپی:

چاپ نشده است.

3. قصه فتح و فتوح

این اثر نیز شعر و مثنوی به زبان فارسی است.

نسخه های خطی:

هیچ نسخه ی خطی یافت نشد.

نسخه های چاپی:

چاپ نشده است.

4. مصباح القلوب

اشعار و داستانی است از زبان شمع و پروانه به زبان فارسی و به صورت منظوم.

نسخه های خطی:

هیچ نسخه ی خطی یافت نشد.

نسخه های چاپی:

چاپ نشده است.

منابع:

اثر آفرینان 1-314؛ تاریخ نظم و نثر در ایران 1/304، 504؛ تذکره ی پیمانه 307؛ تذکره ی روز روشن 82؛ تذکرة الشعرای دولتشاه سمرقندی 337-338؛ الذریعة 9/70، 104، 105؛ فرهنگ سخنوران96؛ مجالس النفائس43، 75، 216، 250؛ مجمع الخواص 95-96.

ص:119

ب

«بدر الدین هلالی استرآبادی»

... – 936ه-.ق.

اکثریت قریب به اتفاق منابع تاریخی و شرح حال نگاری، زندگی نامه ی «هلالی» را ذیل «بدر الدین» و گاهی ذیل «نور الدین» یا ذیل هلالی نگاشته اند. در واقع منابع یاد شده، نام اصلی و نام پدر هلالی را بیان نکرده اند.

این در حالی است که فهرست نسخه های خطی برخی از آثار وی، مانند: «صفات العاشقین» و «شاه و درویش» در «دارالکتب المصریة»، نام وی را «محمد» و نام پدرش را «عبدالله» ثبت کرده اند.

ما با اعتماد بر همین منابع، و منبع دیگری با عنوان «معجم المولفین الصوفیین»، شرح حال و آثار وی را ذیل «محمد بن عبدالله استرآبادی» ذکر خواهیم کرد.

منابع:

احسن التواریخ 291؛ تاریخ ادبیات در ایران، صفا 4/432-438؛ تاریخ نظم و نثر در ایران 1/409؛ تحفه سامی 90-94؛ تذکره ی زرنگار (عرفا، علماء، شعرا،... هرات) 35؛ دانشنامه ادب فارسی در آسیای مرکزی 1/928-929؛ دایرةالمعارف مصور پیمان 114؛ دویست سخنور نظمی 750؛ دیوان هلالی (مقدمه) 5-24؛ الذریعة 9/1294-1295 و 13/23 و 15/45 و 18/399 و 19/222، 235-236؛ رجال کتاب حبیب السیر 247؛ ریاض الشعراء داغستانی 1/780؛ ریاض العارفین 410؛ ریحانة الادب 6/367-368؛ زندگی نامه شاعران نامی ایران 231؛ سفینه مروارید 179-180؛ شخصیتهای نامی ایران 522؛ شرح حال علما و ادبای استرآباد (استرآبادنامه) 126-129؛ فرهنگ سخنوران 2/1000-1001؛ فرهنگ فارسی معین 6/2291؛ فرهنگ نامآوران خراسان 222؛ فهرست کتاب های چاپ سنگی کتابخانه ی مرکزی تبریز 295؛ فهرست نسخههای خطی فارسی 2/2392 و 3/3180، 3397 و 4/4417؛ فهرست نسخههای خطی کتابخانه ی آستان قدس رضوی (ع) 7/549؛ فهرست نسخه های خطی کتابخانه ی وزیری یزد 3/895؛ گلزار جاویدان 3/1745؛ گل هایی از گلستان شعر فارسی 1/164؛ لغت نامه ی دهخدا (ذیل هلالی) 250؛ مجالس النفائس 53، 68؛ مجله یادگار، سال دوم شماره سوم 3/65؛ مجمع الفصحاء، جلد دوم بخش اول 2/175؛ معجم المولفین الصوفیین 372؛ موسوعة مؤلفی الامامیة (چاپ جدید)6/150-153؛ مولفین کتب چاپی فارسی و عربی 6/786-788؛ هفت اقلیم 3/109.

«بیاضی استرآبادی»

قرن 10ه-.ق.

«بیاضی استرآبادی»، شاعر هجوگویی است که نام و نشانی روشن از وی برجای نمانده است. نامش مشخص نیست و «بیاضی» تخلّص وی بوده است.

شرح حالش در منابع پیشین، به دلیل شباهت با دیگر شاعرانی که تخلّص بیاضی دارند، دچار آشفتگی است. زمان حیاتش را سده ی دهم و گاهی نهم ه-. ق. نوشته اند. گویا با «قاسم کاهی» و «غزالی مشهدی» معاصر بود.

بیاضی در «استرآباد» دیده به جهان گشود و پس از روزگاری، در «کاشان» بدرود حیات گفت.

ص:120

آثار:

دیوان

هرچند نمونه هایی از اشعار بیاضی را در تذکره ها می توان به دست آورد؛ اما «آقابزرگ» با عبارت، «دیوان بیاضی او شعره»، به این حقیقت اشاره کرده است که دیوان وی برجای نمانده است.

نسخه های خطی:

هیچ نسخهی خطی گزارش نشده است.

نسخه های چاپی:

چاپ نشده است.

منابع:

اثر آفرینان 2/101؛ تاریخ نظم و نثر در ایران 1/343، 542 و 2/833؛ تحفه سامی 240؛ تذکره ی روز روشن 125؛ الذریعة 9/149؛ تذکره ی صبح گلشن 70؛ فرهنگ سخنوران 94؛ قاموس الاعلام 2/1422؛ کاروان هند 2/935؛ گلزار جاویدان1/228.

«بیکسی استرآبادی»

قرن 10ه-.ق.

از شرح احوال و زندگانی «بیکسی» استرآبادی جز این نمی دانیم که: شاعری متوسط و به تعبیری، بی باک بود.

در بازار «استرآباد» به شغل کرباس فروشی اشتغال داشت و در شعر «بیکس» یا «بیکسی» تخلّص می کرد.

ممکن است به جهت تشابه تخلّص، شرح حالش با «بیکسی سمنانی»، «بیکسی شیرازی»، «بیکسی غزنوی» و «بیکسی سبزواری»، درهم شود. لیکن مسلم است که در قرن دهم ه-. ق. می زیست.

آثار:

دیوان

اگر بیکسی، دیوانی هم پدید آورده بود، اثری از آن برجای نمانده و مرحوم «آقابزرگ» با عبارت دیوان یا شعر، از او یاد کرده است.

نسخه های خطی:

هیچ نسخهی خطی گزارش نشده است.

نسخه های چاپی:

چاپ نشده است.

منابع:

تحفه سامی 147؛ الذریعه 9/154؛ فرهنگ سخنوران 99؛ گلزار جاویدان 1/238.

«سیده بیگم جرجانی بنت ناصر»

(شاملک جرجانی)/... – زنده 962ه-.ق.

«سیده بیگم» متخلّص به «شاه ملک» دختر «سید ناصر جرجانی» و به نقلی، دختر «سید حسین کارکیا» یا «سلطان حسن دوم»، از خویشاوندان نزدیک «سید اسماعیل جرجانی» پزشک معروف قرن ششم است.

درباره ی نام، نام پدر، جد، زمان و حتی محل ولادت وی اختلاف است. برخی او را معاصر «رشید الدین وطواط» و دختر «سید ناصر جرجانی» دانستهاند.

برخی سیده بیگم را دختر «سلطان حسن دوم کارکیا»، از امرای «گیلان» دانسته و فرض نخست را اشتباه تلقی کردهاند.

اما «آقابزرگ» سید بیگم را دختر «سید ناصر» از سادات «جرجان» و نوهی دختری «سید حسن» یا «سید حسین کارکیا» دانسته است.

ص:121

به هر روی سیده بیگم از زنان سخنور، ادیب و شاعر بود. اشعارش بیانگر ذوق شعری و احساس پرسوز و گداز وی است.

آثار:

دیوان شعر

باوجود اینکه «الذریعه» و «اثرآفرینان»، از دیوان سیده بیگم سخن به میان میآورند، اما تاکنون هیچ گزارشی از نسخههای خطی یا چاپی آن به دست نیامده است. لیکن نمونهی اشعارش در تذکرهها موجود است.

نسخه های خطی:

هیچ نسخهی خطی گزارش نشده است.

نسخه های چاپی:

چاپ نشده است.

منابع:

اثرآفرینان 3/296؛ از رابعه تا پروین 242-244؛ تذکرة الخواتین 143؛ تذکره ی روز روشن 381؛ جواهر العجایب 136، 299-300؛ دانشنامه زنان فرهنگساز ایران و جهان 2/1091-1092؛ الذریعة 9/1100؛ ریاحین الشریعة 4/357؛ زنان سخنور 1/262 و 2/220-221؛ زنان نامی در تاریخ فرهنگ و تمدن اسلامی 350؛ فرهنگ سخنوران 282، 479؛ گلزار جاویدان 3/1433؛ مشاهیر زنان ایرانی و پارسیگوی از آغاز تا مشروطه 223-224.

ص:122

ت

«تقی استرآبادی»

قرن 10ه-.ق.

در منابع مختلف، چند تن از علما و شعرای «استرآباد» با نام «تقی» و «تقی الدین» ثبت شده است. از آنجا که برخی از آنها در واقع «محمدتقی» هستند، در مدخل ترتیبی خود ذکر خواهد شد. لیکن یک تن با نام «تقی» یا «میر تقی» یا «امیر تقی الدین» شهرت دارد که در اینجا نخست به تثبیت نام وی پرداخته و شرح حالش را به مدخل خود حواله می دهیم.

گویا امیر تقی الدین فرزند «امیر جمال الدین محمد صدر استرآبادی» از سادات قرن دهم ه-. ق. است.

«صبا» به نقل از «تحفه سامی»، نام او را «میر تقی الدین محمد» خلف «امیر جمال الدین حیدری هروی» ثبت کرده است.

لیکن «سام میرزا» در «تحفه سامی» نام شاعر را «امیر تقی الدین محمد» ولد حضرت «امیر جمال الدین صدر» نگاشته است.

«نفیسی»، نام وی را «امیر تقی الدین» نبیره ی «امیر جمال الدین محمد صدر» نوشته است.

از آنجا که «سام میرزا» با او معاصر بود و شاعر از سوی سام میرزا در «هرات» به صدارت و حکومت اشتغال داشت، بنابر این بر نام و حال او آگاه تر است. از این رو نام اصلی وی «محمد» و لقبش «امیر تقی الدین» خواهد بود. لذا به مدخل «امیر تقی الدین محمد» مراجعه شود.

«ابوالفتوح ثابت بن محمد جرجانی»

350-431ه-.ق.

از شرح احوال، آثار، زادگاه و تحصیلات «ابوالفتوح ثابت بن محمد جرجانی»، آگاهی اندکی در دست است. همین قدر می دانیم که در «بغداد» تحصیل کرد و در «اندلس» زیست.

به درستی دانسته نیست که آیا ثابت بن محمد، در «جرجان» زاده شد و پس از رشد و تحصیل مقدمات علوم، به سوی «بغداد» و سپس اندلس حرکت کرد، یا پیش از تولدش، خاندان وی از «جرجان» به «بغداد» مهاجرت کردند.

آنچه مسلم است اینکه وی اصالت جرجانی داشته است. هرچند برخی منابع نسبت عدوی نیز بدو داده اند. «ابن خطیب» او را استرآبادی نیز خوانده است.

همین گزارش ابن خطیب حکایت از آن دارد که ثابت بن محمد پیش از حرکت به سوی اندلس (378ه-.ق.)، در «بغداد» به تحصیل و تکمیل دانش خود اشتغال داشت.

او در «بغداد» از بزرگان ادب و لغت بهره برد. از «ابنجنی»، «علی بن عیسی ربعی» و «عبدالسلام بن حسین بصری» در علم زبان و ادبیات عرب، روایت نقل میکند.

خود نیز در «بغداد» کرسی درس برپاکرد. اما در پایتخت جهان اسلام ماندگار نشد. به سوی شهرهای غربی حرکت کرد. از آنجا راهی آفریقا و سپس «مغرب» و «اندلس» شد. ظاهراً در 406ه-.ق. به اندلس هجرت کرد و در «غرناطه» سکنا گزید.

او در آنجا مورد توجه «مجاهد بن یوسف عامری»، «ابوالجیش الموفق» قرار گرفت. به دربار شاهان اندلس راه یافت و مقامی بلند پیدا کرد. اما پس از مدتی در کار سیاست و جنگ دخالت کرد و در جریان اختلاف بر سر قدرت، مورد

ص:123

تهمت واقع شد. گویا به دستور «بادیس بن حبوس»، «امیر صنهاجه»، متهم شد که با پسر عموی او، «بیدر بن حباسه» متحد و علیه امیر قیام کرده است. در پی چنین اتهامی، محاکمه و به قتل رسید.

ثابت جرجانی در واژه های بیابانی نایاب (غریب) و شعر جاهلی و اسلامی توانا توصیف شده است. او دانش فلسفه، منطق و نجوم را به خوبی فراگرفته و با آن آشنا بود.

ابوالفتوح ثابت را روایت گر ادبیات و لغت عرب معرفی کرده اند. او در «بغداد» از کسانی چون: «ابواحمد عبدالسلام بصری» و «ابن جنی» و «علی بن عیسی ربعی» روایت کرده است.

گذشته از دانش و ادب ثابت، او را مردی سوارکار و جنگاور نیز توصیف کرده اند.

آثار:

1. شرح الجمل زجاجی

«عبدالرحمن بن اسحاق زجاجی»، متوفای 337ه-.ق.، ادیب و نحوی مشهور قرن چهارم، آثار زیادی در ادب عربی دارد. از آن جمله کتابی به نام «الجمل فی النحو» نوشته است که بسیاری از ادبا برآن شرح نوشته اند. «ثابت بن محمد جرجانی» نیز در اندلس شرحی بر «جمل زجاجی» تصنیف کرده است.

ظاهراً این اثر تصنیفی، به شکل املا بوده است. در واقع او آن را بر شاگردانش املا کرده و آنها آن را نوشته اند.

از این شرح، گزارشهای دقیقی در دست نیست. مطالب ناراستی که در فهرستها وجود دارد، نیاز به تحقیق و دقت دارد. اینک برخی از آنها معرفی میگردد.

نسخه های خطی:

1 نسخه ی خطی در «کتابخانه ی اسکوریال مادرید» به شماره 289 موجود است.

در «کتابخانه ی اسکوریال مادرید» «اسپانیا» نیز یک نسخه از کتاب «شرح الجمل الجرجانیة» به شماره 172 وجود دارد که میکروفیلم آن در «مرکز احیاء تراث اسلامی» به شماره 547 نگهداری میشود. اما این نسخه به نام «عبدالقاهر جرجانی» ثبت شده است.

نسخهی دیگری در «کتابخانه ی اسکوریال مادرید» به شماره 173 و با همان نام وجود دارد که نویسنده آن «محمد بن احمد قصیری» معرفی گردیده است.

1 نسخه ی خطی در «کتابخانه ی ملی فارس» به شماره 1/515/492-ج با عنوان «شرح جمل جرجانیة» وجود دارد. اما فهرست نویس مولف آن را «عبدالقاهر جرجانی» ثبت کرده است.

1 نسخه ی خطی در «کتابخانه ی وزیری یزد» به شماره 2586 در 165 برگ وجود دارد که آن هم به نام «عبدالقاهر جرجانی» است.

نسخه های چاپی:

چاپ نشده است.

2. شرح دیوان الحماسة لابی تمام

دیوان «ابوتمام»، مسمی به «الحماسة» اثر ادبی بسیار مهمی است که ادبای بزرگی آن را شرح کرده اند. ابوالفتح ثابت بن محمد نیز آن را شرح کرده است.

بنا به گزارشی که از «فهرس المخطوطات المصورة مکتبة اسکوریال مادرید» در دست است، یک شرح نیز به ثابت بن محمد جرجانی نسبت داده شده است. این نسخه نیز باید بررسی و تحقیق شود. لیکن به دلیل دوردستی، اطلاعات چندانی از وضعیت نسخه نمیتوان به دست آورد.

نسخه های خطی:

از این اثر فقط یک نسخه ی عکسی در فهرس نسخه های عکسی «دیراسکوریال مادرید» در «اسپانیا» به شماره 289 گزارش شده است.

ص:124

نسخه های چاپی:

چاپ نشده است.

منابع:

الاحاطة 1/454-455؛ ارشاد الاریب 2/398-399؛ انباه الرواَة 1/298؛ بغیة الملتمس 236؛ بغیة الوعاة 210، 482؛ جذوة المقتبس فی ذکر ولاة الاندلس 1/284-285 و 2/565؛ الحلل السندسیة 3/299؛ دایرةالمعارف بزرگ اسلامی 17/1؛ دول الطوائف 127؛ الذخیرة فی محاسن اهل الجزیرة 4(1)/96-97 (124-126)؛ الصلة 1/123-125؛ فهرست ابنخیر 315، 387؛ فهرس المخطوطات المصورة دیراسکوریال بمدرید اسبانیا؛ کشف الظنون 1/604؛ لغت نامه ی دهخدا (ذیل ثابت) 17؛ معجم الادباء 1/366-368 و 2/773 و 7/145؛ معجم الشعراء الاندلسیین و المغاربة 71؛ معجم المولفین 1/467؛ الموسوعة المیسرة فی تراجم ائمة التفسیر و الاقراء و النحو و اللغة 1/592؛ الوافی بالوفیات 10/468-469.

ص:125

ج

«جعفر بن حسین استرآبادی (منجم)»

000-1344ه-.ق.

فقیه، منجم، هنرمند و ادیب استرآبادی، شیخ «جعفر بن شیخ حسین بن شیخ محمدابراهیم نجفی»، از علمای استرآبادی الاصل است که نجفی نیز نامیده می شود.

پدر و جد شیخ جعفر، در «نجف اشرف» تحصیل کرده و هم در آنجا زیستند. گویا نخستین کس از این خاندان که به «نجف اشرف» هجرت کرد، نیای بزرگ شیخ جعفر، یعنی پدر شیخ «محمدابراهیم» بود.

«شیخ محمدابراهیم» در علم طب و داروسازی نیز مهارت داشت. بنا به گزارش مرحوم «حرز الدین» شیخ جعفر خطی زیبا داشت و در خلق آثار بدیع هنرمند بود. گذشته از آن به نقاشی نیز علاقه داشت و تصاویری زیبا می آفرید.

از این رو، شیخ جعفر در «نجف اشرف» دیده به جهان گشود و هم در آنجا به تحصیل پرداخت.

او مقدمات را از پدر و استادان مبرز ادبیات عرب آموخت. آنگاه فقه، اصول فقه و نجوم را از شیخ «محمد حرز الدین» فراگرفت. سپس به تحقیق و تالیف روی آورد.

مرحوم «شیخ حرز الدین» می نویسد: «مدت زمان طولانی نزد من علوم فقه و اصول و نجوم و رمل را خواند. از جمله کتاب های سی فصل خواجه نصیر الدین طوسی و بیست باب ملا مظفر را پیش من فراگرفت».

وی در ادامه می افزاید. «شیخ جعفر رحمة الله در علم رمل محقق بود و در خصوص اعمال، ادعیه و اورادی که از سوی پدرش اجازه داشت، به من نیز اجازه داد».

آثار:

1. الاوفاق

این اثر، در شرح مسائل و مباحث علم نجوم و هیئت است. در بیان چگونگی تشکیل بعض ثابت ها و ترسیم آنها بر جوانب و پشت و روی آن ها؛ مثل مثلث و مانند آن.

نسخه های خطی:

هیچ نسخهی خطی گزارش نشده است.

نسخه های چاپی:

چاپ نشده است.

2. منظومة فی الرمل

مجموعه اشعاری است که در بیان اصول و دقایق علم رمل سروده است.

نسخه های خطی:

هیچ نسخهی خطی گزارش نشده است.

نسخه های چاپی:

چاپ نشده است.

منابع:

معارف الرجال فی تراجم العلماء و الادباء 1/178-179؛ معجم رجال الادب و الفکر فی النجف 3/1244.

«جلال الدین استرآبادی»

قرن 10ه-.ق.

«ملا جلال الدین استرآبادی»، یکی از شخصیتهای دوره صفوی است که از شرح احوال و آثار او هیچ اطلاعی در دست نیست.

ظاهراً نخستین کسی که از او سخن گفته است، «عبدالنبی قزوینی» در «تمیم امل الامل» است. او ملا جلال را دانشمندی فاضل و برگزیده توصیف کرده است.

ص:126

از فحوای کلام «علامه قزوینی» چنین برداشت میشود که ملا جلال از شاگردان وی بود؛ چون میگوید: نزد من از کلمات علما و پژوهشگران فیضها برد. هم چنین مدعی است که هیچکس مانند ملا جلال استرآبادی «حاشیه ی قدیم» بر «شرح تجرید» را نفهمیده است. پس از این توضیح، حاشیه ی وی را بهترین حاشیه، در نوع خود دانسته است.

«میرزا محمدباقر خوانساری» نیز در «روضات الجنات»، حاشیه ملا جلال استرآبادی را یکی از دقیقترین و گویاترین حاشیهها و شروح توصیف کرده است.

منابع متاخر، عنوان «صدری» را به دنبال نام ملا جلال آورده و او را وزیر و صدراعظم دولت «شاه تهماسب اول» معرفی کردهاند.

به هر روی ملا جلال، دانشمندی بود که در علوم عقلی صاحب نظر و از ارکان دولت صفوی بشمار میرفت.

آثار:

1. حاشیه شرح تجرید الجدید

حاشیهای است که با عناوین «قوله، قوله» اقدام به شرح و توضیحِ «شرح جدید» «تجرید الاعتقاد» کرده است. ملا جلال، برخی مطالب را مفصل و برخی را مختصر توضیح داده است. در برخی موارد نظر استاد خود را نیز نقل و به رد یا ایراد آن میپردازد.

نسخه های خطی:

1 نسخه ی خطی در «کتابخانه ی آیت الله العظمی مرعشی نجفی (ره)» به شماره 10704 در 197 برگ، کتابت سال 1067ه-.ق. موجود است.

نسخه های چاپی:

چاپ نشده است.

2. حاشیه بر حاشیه قدیم صدر الدین دشتکی بر شرح تجرید قوشچی

«صدر الدین محمد بن ابراهیم دشتکی شیرازی»، صدر کبیر علمای عقلی و علم کلام، حواشی متعددی دارد. از جمله بر «شرح تجرید الاعتقاد»، حاشیه ی بسیار خوبی نوشته است. ملا جلال بر این حاشیه، حاشیه نوشته است.

نسخه های خطی:

1 نسخه ی خطی در «کتابخانه ی مسجد اعظم» «قم» به شماره 1995، کتابت سده 11ه-.ق. و ناقص موجود است.

لازم به توضیح است که برخی منابع مانند: «معجم التراث الکلامی»، دو حاشیه فوق را تحت یک عنوان «حاشیة الحاشیة القدیمة الدوانیة علی الشرح الجدید للتجرید» آورده و از نسخههای معرفی شده ی ذیل گزارش داده است:

1 نسخه ی خطی در «کتابخانه دانشگاه لس آنجلس آمریکا» به شماره 1308 M/2، کتابت سال 1018ه-.ق. موجود است.

1 نسخه ی خطی در «کتابخانه دانشگاه تهران» به شماره 6820 در 205 برگ، کتابت سده 11ه-.ق. موجود است. البته نویسنده احتمال داده است که محشی این نسخه شاید شخص دیگری غیر از ملا جلال استرآبادی باشد.

1 نسخه ی خطی دیگر در «کتابخانه دانشگاه تهران» به شماره 6984 در 289 برگ، کتابت سده 11ه-.ق. موجود است.

علاوه بر موارد فوق، نسخه ی «کتابخانه ی آیت الله العظمی مرعشی نجفی (ره)» و «مسجد اعظم» نیز در منبع یاد شده برای همین عنوان گزارش شده است.

نسخه های چاپی:

چاپ نشده است.

ص:127

منابع:

اعیان الشیعة 4/201؛ تتمیم امل الآمل 99؛ الذریعة 6/68؛ روضات الجنات 2/213؛ ریاض العلماء 7/58؛ مرآة الکتب 1/442؛ معجم التراث الکلامی 3/25.

«سید جمال الدین استرآبادی»

قرن 14ه-.ق.

با وجود اینکه «سید جمال الدین استرآبادی» از علمای متاخر و بلکه معاصر است، از زندگی نامه و تحصیلات وی گزارش مفصلی در دست نیست.

در منابع موجود با سه تن سید جمال الدین استرآبادی روبرو هستیم. نخست در جلد دوم «معجم التراث الکلامی» تحت عنوان کتاب «خداشناسی توحید یا یکتا پرستی» به نام سید جمال الدین استرآبادی برمیخوریم. در این گزارش سال تولد وی 1254 و سال وفاتش 1315ه-.ق. آمده است.

اما منبعی که «معجم التراث الکلامی» از آن استفاده کرده است، یعنی فهرست کتاب های چاپی فارسی، اشارهای به سال تولد و وفات وی ندارد.

بدرستی دانسته نیست که نویسندگان «معجم التراث الکلامی» سال تولد و وفات سید جمال الدین استرآبادی را، با استفاده از چه منبعی ثبت کردهاند.

در جلد اول «معجم التراث الکلامی»، با مورد دوم روبرو هستیم. این مورد تحت عنوان «امام خورشید جهان افروز» به نقل از «معجم ما کتب عن الرسول (ص)»، بدون تاریخ تولد و وفات ثبت شده است.

مورد سوم در منابع متعدد و با مشخصات بیشتر ثبت گردیده است. از آن جمله در «گنجینه ی دانشمندان» و «معجم رجال الفکر و الادب فی النجف»، نام «سید جمال الدین بن ضیاء الدین حسینی استرآبادی» را ملاحظه میکنیم.

در این دو منبع، سال تولد وی 1350 یا 1353ه-.ق. درج شده است. براساس این گزارش، سید جمال الدین تحصیلات خود را به مدت ده سال در زادگاهش گذرانده و سپس به «قم» مهاجرت و در حوزه ی علمیه ی آن به تحصیل ادامه داده است.

سید جمال الدین پس از پایان بردن دوره سطوح عالی، به حوزه ی علمیه ی «نجف اشرف» هجرت کرد و در محضر آیات عظام چون: «سید عبدالاعلی سبزواری»، «سید محمود شاهرودی» و «سید ابوالقاسم خویی»، دوره خارج فقه و اصول را گذراند و به درجه ی اجتهاد نایل گشت.

اگر ما هر سه تن سید جمال الدین را یک تن فرض کنیم، به طور قطع دو مورد اول نمیتواند مورد اعتنا واقع شود؛ زیرا منابع اولیه ی آن ها، با ابهام و عدم شناخت سخن گفتهاند. اما مورد سوم، شخصیتی است قابل اعتنا و منابع آن مشخص و با شناختی قابل دسترس سخن گفته است.

بنابر این سید جمال الدین حسینی استرآبادی فرزند آیت الله سید ضیاء الدین حسینی بن محمد بن نصرالله از خاندان امامزاده عظیمالشان «سید عماد الدین حسینی علوی» که نزد مردم «گرگان» و «استرآباد»، از احترام ویژهای برخوردار بودند، مورد نظر این مدخل قرار دارد.

آثار:

1. امام علیه السلام خورشید جهان افروز

کتابهای زیادی دربارهی امام زمان (عج) نوشته شده است. این اثر نیز درباره ی ضرورت وجود امام زمان (ع) در دو جلد به زبان فارسی تدوین گردیده است.

نسخه های خطی:

هیچ نسخهی خطی گزارش نشده است.

نسخه های چاپی:

کتاب در «تهران» و توسط مجمع تحقیقات و تبلیغات اسلامی در 48 صفحه چاپ شده است.

ص:128

سال 1354 به وسیله همان ناشر با عنوان «آیا وجود امام زمان (ع) لازم است؟» مجدداً انتشار یافته است. هم چنین در برخی موارد، با عنوان «لولا الحجة لساخت الارض علی اهلها» شناخته میشود.

2. تقریرات اصول

سید جمال الدین استرآبادی، تقریرات درس اصول و فقه استادان خود را به زبان عربی نوشته است. در ادامه، یک بخش از تقریرات درس فقه ایشان معرفی خواهد شد. اما با توجه به اینکه این تقریرات به شکل خطی و نزد بازماندگان وی محفوظ است، نمیتوان بیشتر از این مطلبی نگاشت.

3. توحید یا یکتاپرستی

رجوع شود به کتاب «خداشناسی یا یکتاپرستی» از همین نویسنده.

4. خداشناسی یا یکتاپرستی

این اثر که موضوع آن از نامش آشکار است، در خصوص نخستین اصل از اصول دین، یعنی خداشناسی و توحید بحث میکند.

نسخه های خطی:

هیچ نسخهی خطی گزارش نشده است.

نسخه های چاپی:

در «تهران» به سال 1346ش. توسط مجمع تحقیقات و تبلیغات اسلامی، در قطع جیبی و 120صفحه سربی منتشر گردیده است. ناگفته نماند که سال بعد (1347) نیز تجدید چاپ شده است. هم چنین این اثر با عنوان توحید یا یکتاپرستی نیز ثبت است.

5. حدیث شریف کساء یا شفیعی مطمئن

سید جمال استرآبادی در این اثر، حدیث شریف کسا را از طرق معتبر نقل و سپس به شرح و توضیح آن پرداخته است.

نسخه های خطی:

هیچ نسخهی خطی گزارش نشده است.

نسخه های چاپی:

به نظر میرسد این کتاب فقط یک بار چاپ شده است. سال 1375 توسط انتشارات معارف در «تهران» و 158 صفحه رقعی منتشر گردیده است.

6. خلاصة التفاسیر

رجوع شود به اثر دیگر وی با عنوان «ترجمه قرآن کریم»؛ زیرا سید جمال الدین استرآبادی متن کامل قرآن را ترجمه و همراه با خلاصهای از تفسیر برخی آیات منتشر کرده است.

7. دلیل رستگاران یا شرح زیارت جامعه کبیره

زیارت جامعه کبیره یکی از معتبرترین زیارت نامههاست. بسیاری از علمای بزرگ «شیعه»، آن را شرح کردهاند. سید جمال الدین استرآبادی نیز شرح مفصلی برآن نوشته است.

نسخه های خطی:

هیچ نسخهی خطی گزارش نشده است.

نسخه های چاپی:

سال 1419ه-.ق. برابر با سال 1375 ش. در «تهران» توسط انتشارات معارف و در 162 صفحه منتشر شد.

8. راهنمای اعمال حج یا مناسک حج

کتابچه راهنمای اعمال حج، کلیهی مسائل مهم حج را با مطابقت فتاوای آیات عظام، جمعآوری و در اختیار حجاج قرار میدهد.

این اثر با عنوان «مناسک حج» و «کاروان حج محمدی» نیز منتشر گردیده است.

نسخه های خطی:

هیچ نسخهی خطی گزارش نشده است.

نسخه های چاپی:

کتاب به وسیله انتشارات اسلامیه در «تهران» و در 52 صفحه جیبی، به سال 1384ش. چاپ شده است.

ص:129

9. رساله سوال و جواب حج و عمره یا مناسک حج (عروة الحج)

این رساله که به صورت پاسخ به پرسشهایی درباره ی «مناسک حج» تدوین شده است، مجموعه فتواهای والد مولف، یعنی «سید ضیاء الدین حسینی» است. او ضمن نوشتن مقدمهای، فتاوای پدرش را جمعآوری و تحت عنوان فوق منتشر کرده است. نام دیگر این اثر، «عروه الحج» است.

نسخه های خطی:

هیچ نسخهی خطی گزارش نشده است.

نسخه های چاپی:

سال 1346 در 242 صفحه چاپ شده است. اما ناشر و محل نشر آن در شناسنامه کتاب ذکر نشده است. این رساله را موسسه فرهنگی و انتشاراتی معارف چاپ کرده است.

10. شرح دعای کمیل

شرح مختصری است بر دعای کمیل.

نسخه های خطی:

هیچ نسخهی خطی گزارش نشده است.

نسخه های چاپی:

گزارشی از نسخههای چاپی این شرح، بجز در «کتابخانه ی آستان قدس رضوی (ع)»، جای دیگری دیده نشد. آن هم بدون مشخصات نشر و در 23 صفحه است.

11. شرح الکفایة

ظاهراً شرحی است بر کتاب «کفایه»ی «آخوند خراسانی». این اثر که در علم اصول فقه است، توسط بسیاری از علما شرح شده است.

نسخه های خطی:

هیچ نسخهی خطی گزارش نشده است. اما احتمال دارد که نزد فرزندان و نوادگانش موجود باشد.

نسخه های چاپی:

چاپ نشده است.

12. شوق زیارت امام مهدی (عج)

این رساله ظاهراً در چهار جلد است. موضوع آن همانگونه که از نامش آشکار است، درباره ی «حجت بن حسن عسکری» علیهماالسلام است.

نسخه های خطی:

هیچ نسخهی خطی گزارش نشده است.

نسخه های چاپی:

چاپ نخست آن را انتشارات معارف به سال 1375 در «تهران» انجام داده است.

13. الصلاة من المحجة العظمی

این اثر بخشی از کتاب فقهی بزرگ و مفصل مولف به نام «المحجة العظمی فی شرح العروة الوثقی» محسوب میگردد.

المحجه در واقع تقریرات درس فقه استادش «سید عبدالاعلی سبزواری» است.

نسخه های خطی:

هیچ نسخهی خطی گزارش نشده است.

نسخه های چاپی:

ظاهراً جلد نخست این مجموعه فقهی یا تنها جلد چاپ شدهی آن، همین بخش صلات است. کتاب در «نجف اشرف» و در مطبعه نعمان به سال 1383ه-.ق. در قطع وزیری و 518 صفحه منتشر گردیده است.

14. عروة الحج

رجوع شود به همان کتاب «رساله سوال و جواب حج و عمره»؛ زیرا رساله یاد شده با عنوان «عروة الحج» هم شناخته میشود.

ص:130

15. کاروان حج محمدی

رجوع شود به کتاب «راهنمای اعمال حج»؛ زیرا این اثر با عنوان «کاروان حج» نیز شناخته میشود.

16. قرآن کریم (ترجمه)

سید جمال الدین استرآبادی متن کامل قرآن مجید را با عنوان «قرآن کریم فی لوح محفوظ» ترجمه کرده است. این ترجمه به زبان ساده و نزدیک به ترجمه لفظی است. باوجود این برخی توضیحات در داخل پرانتز و برخی دیگر مخلوط در متن ترجمه آمده است. در حواشی آن نیز برخی آیات تفسیر شده است. ظاهراً تفسیر موجود در حاشیه، عنوان «خلاصة التفاسیر» را دارد.

ترجمه استرآبادی شهرت زیادی ندارد. لیکن در نوع خود ترجمهای سلیس و روان توصیف شده است. ترجمه به وسیله «محمدباقر بهبودی» تصحیح و به وسیله «محمد خالقی» خطاطی گردیده است.

نسخه های چاپی:

به سال 1393ه-.ق. برابر سال 1350ش.توسط «موسسه انتشارات فراهانی» در «تهران» و در 605 صفحه وزیری چاپ شده است. همراه این ترجمه، 154 صفحه کشف المطالب نیز وجود دارد.

17. المحجة العظمی فی شرح العروة الوثقی

این اثر گران قدر، تقریرات درس فقه استاد مولف، یعنی «سید عبدالاعلی سبزواری» است. شاید نسخههای خطی آن نزد فرزندان و نوادگانش موجود باشد. اما یک جلد آن، که بخش صلات را شامل میگردد، پیش تر معرفی شد.

18. مناسک حج

رجوع شود به کتاب «راهنمای اعمال حج».

منابع:

طبقات مفسران شیعه 5/334؛ فهرست کتاب های چاپی فارسی 1/1444 و 2/1865؛ گنجینه دانشمندان 6/408؛ مرجع مهدویت 20، 54، 98؛ معجم التراث الکلامی 1/436 و 3/180-181؛ معجم المطبوعات النجفیة 306؛ معجم رجال الفکر و الادب فی النجف 1/118؛ معجم ما کتب عن الرسول (ص) 9/99.

«سید جمال الدین بن عبدالله حسینی جرجانی»

قرن 10ه-.ق.

یکی دیگر از دانشمندان گمنام «جرجان» و «استرآباد»، «سید جمال الدین بن عبدالله بن حسن حسینی جرجانی»؛ فقیه، متکلم، ادیب و محدث قرن دهم ه-. ق. «گرگان» است.

گفته می شود، او در «استرآباد» دیده به جهان گشود. همانجا رشد کرد و مقدمات را فراگرفت. سپس به «هرات» سفر کرد و نزد «ملا حسن حسابی» به تحصیل علوم دینی ادامه داد. سید جمال بسیاری از کتابهای درسی، از جمله «شرح اللوامع» را نزد «ملا حسن» خواند.

از شرح زندگانی سید جمال الدین جرجانی مطلب مفصلی در دست نیست. در نام و نام پدرش اختلاف فراوان وجود دارد.

مرحوم «افندی» در «ریاض العلما» دو بار از او یاد میکند. مرحوم «آقابزرگ» نیز به تبعیت از وی، به دو سید جمال الدین تصریح دارد.

پرواضح است که نمیتوان به استناد این مدارک، با اطمینان به اتحاد «میرجمال الدین محمد استرآبادی» و «سید جمال الدین بن عبدالله بن محمد جرجانی» و «سید جمال الدین بن عبدالله بن حسن استرآبادی»، حکم کرد.

زیرا مرحوم «افندی» و «آقابزرگ»، باوجود اینکه آثار متعددی را دیده و خبره ترین کارشناس در زمینه کتاب شناسی

ص:131

و مولفان «شیعه» هستند، در اتحاد و عدم اتحاد آنان تردید کرده اند.

باوجود این، کتاب «شرح تهذیب الاصول» یا «شرح تهذیب الوصول» را به عنوان اثر تالیفی، برای هر سه تن ذکر میکنند.

«افندی» در «ریاض العلما» «سید میر جمال الدین محمد استرآبادی» را صدراعظم «شاه اسماعیل صفوی» معرفی می کند.

دو تن جرجانی یا استرآبادی، به طور مسلم در دربار «شاه اسماعیل صفوی» مقامی ارجمند، در سطح وزارت داشتند. یکی از آنان «صدر الدین» معروف به «شریف جرجانی» است. وی در جنگ «چالدران» (تهاجم «سلطان سلیم») به سال 920ه-.ق. به شهادت رسید. قبر او در دشت «چالدران»، کنار قبر «امیر عبدالباقی» از اجداد «سید نعمت الله جزایری»، زیارتگاه مومنان است. دومی همین سید جمال الدین حسینی استرآبادی است.

بنا بر تصریح «تاریخ عالم آرای عباسی»، «شاه تهماسب اول»، منصب صدارت را به شراکت با «امیر قوام الدین حسن اصفهانی»، به میر جمال الدین حسینی استرآبادی تفویض کرد. اما صاحب «روضات الجنات»، او را وزیر «شاه اسماعیل اول» دانسته و با «امیر غیاث الدین منصور شیرازی دشتکی»، شریک در صدارت تصور کرده است.

در هر صورت، سید جمال الدین شخصیتی علمی و سیاسی در دولت صفوی و از رجال صاحب کمال «استرآباد» در پایتخت آن دوران «ایران»، یعنی «تبریز» و«قزوین» بشمار میرود.

او با «محقق کرکی» دوستی و مجالست داشت. در «روضات الجنات» داستان جالبی در خصوص این دو شخصیت علمی وجود دارد. خلاصهاش اینکه: دو بزرگوار قرار میگذارند که ظرف یک هفته «محقق کرکی» «شرح قوشچی» را به سید جمال تدریس کند. متقابلاً سید جمال نیز «قواعد» «علامه حلی» را ظرف یک هفته به «محقق کرکی» درس دهد.

سپس سید پیشنهاد میکند، برحسبِ مناسبتِ ساعتِ نجومی، نخست شیخ تدریس آغاز کند. وقتی هفته به پایان میرسد و نوبت به تدریس سید میرسد، سید خود را به تمارض میزند تا عنوان استادی بر «محقق کرکی» را نداشته باشد.

آثار:

1. شرح تهذیب الاصول

«علامه حلی» کتابی در موضوع اصول فقه دارد که گاهی «تهذیب الاصول» و گاهی «تهذیب الوصول الی علم الاصول» نامیده میشود. سید جمال الدین جرجانی، این اثر را در سال 929ه-.ق. شرح کرده است.

به نظر برخی از بزرگان مانند: صاحب «روضات الجنات»، کتابی است بسیار تحقیقی و متقن. مرحوم «خوانساری» آن را در «استرآباد» و «تبریز» دیده است. او میگوید:

«این شرح نزد علمای اصول شهرت دارد و بیشتر آنان از شرح تهذیب الاصول سید جمال نقل میکنند.» سپس اضافه مینماید: «این شرح یکی از بهترین شرحها محسوب میگردد.» به دنبال آن از چند شرح معروف نام برده و شرح استرآبادی را بر آنها ترجیح میدهد. در پایان یادآور میشود: «شهید ثانی از شرح سید جمال الدین نقل میکند.» این نقل و اعتماد بر کفایت و سداد شرح مزبور دلالت دارد.

نسخه های خطی:

1 نسخه ی خطی در «کتابخانه ی مرکزی دانشگاه تهران» به شماره 1210 در 210 برگ، کتابت سال 980ه-.ق. موجود است.

1 نسخه ی خطی در «کتابخانه ی ملی ملک» به شماره 1956 در 291 برگ، کتابت سال 980ه-.ق. و آغاز افتاده، موجود است.

1 نسخه ی خطی در «کتابخانه مدرسه ی فاضلیه مشهد» به شماره 49 (46) در 480 برگ، کتابت سال 991ه-.ق. موجود است.

ص:132

2 نسخه ی خطی در «کتابخانه ی آیت الله العظمی مرعشی نجفی (ره)» به شماره 2670 در 245 برگ، کتابت سال 952ه-.ق. و شماره 10423 در 311 برگ، کتابت سده 11ه-.ق. موجود است.

1 نسخه ی خطی در «کتابخانه مدرسه ی فیضیه» به شماره 1038 در 222 برگ، کتابت سال 929ه-.ق. موجود است.

1 نسخه ی خطی در «کتابخانه مدرسه ی حجتیه» به شماره 192 موجود است.

3 نسخه ی خطی در «کتابخانه ی مجلس شورای اسلامی» به شماره 1347 در 848 برگ، کتابت سال 975ه-.ق.، شماره 4242 در 214 برگ، کتابت سال 959ه-.ق. و شماره 7710 در 373 برگ، کتابت سال 1014ه-.ق. موجود است.

1 نسخه ی خطی در «کتابخانه ی آستان قدس رضوی (ع)» به شماره 2997 در480 برگ، کتابت سال 991ه-.ق. موجود است.

1 نسخه ی خطی در «کتابخانه ی خصوصی شیخ مشکور نجفی» در «نجف اشرف» موجود است.

1 نسخه ی خطی در «کتابخانه ی خصوصی شیخ قاسم محی الدین» در «نجف اشرف» موجود است. کتابت این نسخه به وسیله «عبدالغنی گیلانی» و به سال 980ه-.ق. انجام شده است.

1 نسخه ی خطی در «کتابخانه ی خصوصی سید نصرالله اخوی» در «تهران» موجود است.

1 نسخه ی خطی در «کتابخانه ی خصوصی شیخ مشکور حولائی» در «نجف اشرف» موجود است.

1 نسخه ی خطی در «کتابخانه ی شوشتری (تستریه)» «نجف اشرف» به کتابت سال 1228ه-.ق. موجود است.

نسخه های چاپی:

چاپ نشده است.

2. حواشی شرح تهذیب الاصول

این حواشی مباحثی توضیحی و تشریحی درباره ی مطالبی است که به نظر مولف در شرح «تهذیب الاصول» «کافی» نبوده است. از اینرو گاهی در حواشی همان شرح و گاهی به طور مستقل نوشته شده است.

نسخه های خطی:

1 نسخه ی خطی در کتابخانه ی مرحوم «میرزا محمدباقر خوانساری» (صاحب روضات الجنات به نقل از الذریعه) موجود است.

نسخه های چاپی:

چاپ نشده است.

منابع:

اثرآفرینان2/196؛ اعیان الشیعة 4/216-217؛ تاریخ عالم آرای عباسی 1/144، 153؛ دایرةالمعارف تشیع 5/431؛ الذریعة 4/512 و 7/99 و 13/166-167؛ روضات الجنات 2/211-212؛ ریاض العلماء 5/33 و 7/60، 61، 64-66؛ ریحانة الادب 1/399؛ طبقات اعلام الشیعة (احیاء الداثر) 4/42؛ فرهنگ بزرگان اسلام و ایران 314؛ فوائد الرضویة 84؛ کشف الحجب و الاستار 330؛ لغت نامه ی دهخدا (ذیل جرجانی) 321؛ مرآت الکتب 1/488-449؛ معجم المولفین 1/503 (3/157)؛ معجم مولفی الشیعة 115؛ مقالات تاریخی3/200-201.

«جواد بن محمدرضا شریعتمداری»

1311-1396ه-.ق.

«شیخ جواد» فرزند «شیخ محمدرضا» و نوهی «شیخ علی» و نوادهی «شیخ محمدجعفر شریعتمدار استرآبادی» است.

ص:133

این عالم فرزانه به سال 1311ه-.ق. در «تهران» و در خاندان علم و ادب شریعتمدار دیده به جهان گشود. دروس ادبی و مقدمات را نزد والد خود و برخی استادان «تهران» فراگرفت. آنگاه وارد حوزه ی «علمیه ی» «تهران» گردید و به تحصیل ادامه داد.

او در «مسجد حاج رجبعلی» به امامت جماعت و ارشاد پرداخت. در امور اجتماعی و کارهای خیر فعالیت کرد. در پرورش جوانان و برگزاری مراسم دینی همت تمام از خود نشان داد. اما آثار و تالیفات زیادی از خود برجای ننهاد.

از شیخ علی چهار فرزند پسر و دو فرزند دختر به یادگار مانده است. از جمله پسران وی که به لباس مقدس روحانیت ملبس شدهاند، «شیخ قوام الدین شریعتمداری» و «شیخ ابوالحسن شریعتمداری» است.

آثار:

کشکول

حاوی چهل حدیث از ائمه و تعدادی حکایات و مطالب تاریخی در بیان احوال و فضایل پیامبر گرامی اسلام (ص) و «اهل بیت» عصمت و طهارت (ع) است.

هم چنین مطالب و مباحث اخلاقی و سخنان حکمتآمیز در این اثر وجود دارد.

نسخه های خطی:

1 نسخه ی خطی که میتوان آن را نسخهی منحصر به فرد دانست، به خط مولف نزد نوادگان آن بزرگوار در «تهران» موجود است. این اثر در 1258 صفحه تنظیم گردیده است.

نسخه های چاپی:

بخش چهل حدیث این اثر به وسیله بازماندگان شیخ جواد در دست چاپ است. شاید تاکنون چاپ و منتشر گردیده است.

منابع:

شرح احوال علمای خاندان شریعتمداری 165-166.

ص:134

ح

«حالی استرآبادی»

قرن 11ه-.ق.

«حالی استرآبادی» یکی از دانشمندان متبحر در علم پزشکی اسلامی و سنتی است که نام و یاد شایسته ای از او در منابع وجود ندارد.

فقط مرحوم «آقابزرگ» از این عالم حکیم و طبیب یاد کرده است. غیر از «آقابزرگ»، هیچ منبعی از شرح حال و آثار وی گزارشی به دست نمی دهد.

از این رو آگاهی ما از حالی استرآبادی بسیار اندک است. نام او را نیز به درستی نمی دانیم. شاید، «حالی» تخلّص وی بوده است.

آثار:

رسالة فی الطب

بنا به گزارش «آقابزرگ»، این رساله ی مبسوط و مفصل است. نویسنده آن را به زبان عربی نگاشته است. سال پایان رساله 1013ه-.ق. است. بنا بر این حالی استرآبادی در قرن یازدهم ه-. ق. می زیست.

نسخه های خطی:

براساس گزارش «آقابزرگ»، یک نسخه ی خطی در «کتابخانه ی موقوفه ی مدرسه ی بروجردی» وجود داشت.

منابع:

طبقات اعلام الشیعة (الروضة النضرة) 8/130.

«حجابی بنت بدر الدین هلالی»

قرن 10ه-.ق.

نام کوچک «حجابی» در منابع موجود ذکر نشده است. از اینرو تذکرهنویسان وی را ذیل تخلّصش حجابی آوردهاند.

حجابی استرآبادی، شاعر شیرین سخن قرن دهم و یازدهم ه-. ق.، دختر «بدر الدین هلالی» (-936ق.)، شاعر پرآوازه ی «ایران» در عصر صفوی است.

برخی منابع معاصر، به اشتباه او را «صحابی (سحابی)» استرآبادی دانسته اند. در حالی که در هیچ کدام از منابع قدیمی، زن شاعری با تخلّص «صحابی»، سراغ نداریم.

به احتمال زیاد، حجابی، دختر «بدر هلالی»، در «هرات» متولد شد؛ زیرا پدرش هلالی جوان بود که به «هرات» مهاجرت کرد. دور از ذهن نیست که گفته شود در «هرات» ازدواج کرد و دخترش حجابی در آنجا دیده به جهان گشود و نزد چنین پدری تربیت گشت.

«گویند از فرط حیا و عصمت، در خلاء و ملاء (آشکار و نهان) نقاب از رخسار بر نگرفتی. از آن روی حجابی تخلّص کرده بود.»

اثرآفرینان، مدعی شده است که دیوان شعری از حجابی برجای مانده است و اشعاری لطیف و روان داشت.

اما هیچ گزارشی از دیوان مذکور در منابع دیگر به دست نیامد. این احتمال وجود دارد که دیوان وی هنوز به کتابخانهها راه نیافته است تا فهرست و معرفی گردد. شاید هم با گذشت زمان در معرض آسیب قرار گرفته و از بین رفته است.

آثار:

دیوان شعر

نسخه های خطی:

هیچ نسخهی خطی از دیوان وی در دست نیست. اما نمونهی اشعارش در تذکرهها موجود است.

ص:135

بهار و سبزه و گل خوش بروی جانانست

و گرنه هر یک از این جمله آفت جانست

به غنچه، مهر چه بندد ز گل چه بگشاید

دلی که خون شد از خار، خار هجرانست

مران بخواریم ای باغبان ز گلشن خویش

که پنج روز دگر، گل بخاک یکسانست

حدیث زلف دلاویز آن نگار امشب

زمن مپرس که بس خاطرم پریشانست

مگوی شعر حجابی که نزد سیمبران

هزار بیت و غزل پیش حبه یکسانست

نسخه های چاپی:

چاپ نشده است.

منابع:

اثر آفرینان 2/266؛ تاریخ نظم و نثر در ایران 2/674؛ تذکرة الخواتین 88؛ حدیقة الشعراء 3/2145؛ خیرات النساء 99؛ دانشنامه زنان فرهنگساز ایران و جهان 2/1163؛ الذریعة 9/232؛ ریاحین الشریعة 140؛ زنان سخنور 1/169-170؛ زنان نامی در تاریخ فرهنگ و تمدن اسلامی 303-313؛ فرهنگ سخنوران 153؛ گلزار جاویدان 1/375؛ لغت نامه ی دهخدا (ذیل حجابی) 292؛ مرآة الخیال 337؛مشاهیر زنان ایرانی و پارسی گوی از آغاز تا مشروطه73.

«حسن بن احمد استرآبادی»

000 – 717ه-.ق.

بر اساس منابع موجود، «ابوعلی حسن بن احمد استرآبادی» از دانشمندان، ادبا و لغتشناسان قرن هشتم ه-. ق. شمرده شده است. اما شرح حال و آثاری که برای او بیان کردهاند، با منابع و اطلاعات دیگر تطابق ندارد.

ظاهراً نخستین منبع که از او یاد کرده، «حموی» در «معجم الادبا» است. سپس «صفدی» در «الوافی بالوفیات» و «سیوطی» در «بغیة الوعاة» همان مطلب را تکرار کرده است.

نخستین تعارض در اینجا، سبقت زمانی «حموی» بر «حسن بن احمد استرآبادی» است؛ زیرا «ابوعبدالله یاقوت حموی»، سال 626 یا 628ه-.ق. فوت کرده است. در حالی که بنابر نقل منابع متاخر، حسن بن احمد استرآبادی در سال 717ه-.ق. درگذشته است. چگونه کسی که حدود 80 سال پیش تر از حسن بن احمد استرآبادی میزیسته است، میتواند دربارهی او زندگینامه بنویسد؟

عبارت موجود در معجم الادبا چنین است:

«الحسن بن احمد الاستراباذی، ابوعلی النحوی اللغوی الادیب الفاضل، حسنة «طبرستان» و اوحد ذلک الزمان، و له من التصانیف: کتاب شرح الفصیح و کتاب شرح الحماسة»

همانطور که میبینیم، «حموی» تاریخ و زمان حیات وی را ننوشته است. اما از عبارت «اوحد ذلک الزمان» احتمال معاصر بودن وی دور از ذهن نیست.

بنا براین حداقل باید گفت که از دانشمندان قرن هفتم ه-. ق. است. اما نویسندگان متاخر وفاتش را 717ه-.ق. دانستهاند.

تعارض دوم در آثار و تالیفات اوست. توضیح اینکه:

برکتاب «الفصیح فی اللغة» «احمد بن یحیی ثعلبی کوفی» متوفای 291ه-.ق.، لغتشناسان زیادی شرح نگاشتهاند. از جمله «ابوعلی احمد بن محمد بن حسن مرزوقی اصفهانی» متوفای 421ه-.ق. شرح نوشته که نسخههای خطی آن در کتابخانهها، موجود است. اما از ابوعلی حسن بن احمد استرآبادی هیچ نسخهی خطی گزارش نشده است.

این داستان دقیقاً در مورد «شرح الحماسة» نیز تکرار شده است. کتاب «الحماسه» «ابوتمام حبیب بن اوس طایی» متوفای 231ه-.ق.، توسط بسیاری شرح شده است. یکی از

ص:136

این شرحها، شرح ابوعلی احمد بن محمد بن حسن مرزوقی اصفهانی است. نسخههای این شرح نیز در کتابخانهها موجود است. ولی هیچ نسخهی خطی شرح بر حماسه از ابوعلی حسن بن احمد گزارش نشده است.

با توجه به شباهت کنیه و نام پدر میان آن دو نویسنده، این احتمال وجود دارد که گفته شود، اطلاعات آن دو نفر درهم شده و به اشتباه در «معجم الادبا» و سایر منابع آمده است.

احتمال دوم این است که گفته شود ابوعلی حسن بن احمد استرآبادی دو شرح یاد شدهی فوق را داشت، لیکن در توفان حوادث از بین رفته و یا در کتابخانههای شخصی وجود دارد. لیکن شناسایی و معرفی نگردیده است.

آثار:

شرح الحماسة

نسخه های خطی:

هیچ نسخه ی خطی به دست نیامد.

نسخه های چاپی:

چاپ نشده است.

شرح الفصیح

نسخه های خطی:

هیچ نسخه ی خطی به دست نیامد.

نسخه های چاپی:

چاپ نشده است.

منابع:

بغیة الوعاة 1/218؛ کشف الظنون 2/1273؛ معجم الادباء 8/5؛ معجم المولفین 1/533؛ الموسوعة المیسرة فی تراجم ائمة التفسیر و الاقراء و النحوی و اللغة 1/649؛ الوافی بالوفیات 11/383.

«سید حسن استرآبادی»

قرن 13 یا 14ه-.ق.

براساس تنها اثر شناخته شدهای که از وی برجای مانده است، «سید حسن» از استادان و مشایخ شیخ «آقابزرگ تهرانی» است.

به نوشتهی «آقابزرگ»، اساتدش «سید حسن»، در علوم غریبه، جفر و شیمی توانمند بود. مرحوم «آقابزرگ» بخشی از دروس علوم غریبه را نزد وی گذرانده است.

از شرح احوال، تحصیلات، استادان و تاریخ تولد و مرگ سید حسن استرآبادی هیچ اطلاعی در دست نیست.

شیخ «آقابزرگ تهرانی» یک نسخه از «ترکیب تهذیب المنطق» را در سال 1308ه-.ق. - یعنی زمانی که نوجوانی پانزده ساله بود - برای خودش به خط زیبائی در ضمن مجموعه ای نوشته بود. اما هنگام مهاجرت به «عراق»، ماموران دولت «ایران» به بهانه اینکه این نسخه از نفایس است آن را از دست شیخ می گیرند. تا اینکه دوباره در اواخر عمرش به وسیله «سید محمد جزایری» به دستش می رسد و در ذیل صفحه ای از آن می نویسد:

«ترکیب تهذیب المنطق، تالیف سید حسن استرآبادی است. هموکه استاد من در بعضی از علوم غریبه، و در علم جفر و کیمیا بسیار وارد بود...»

مطلب کوتاه دیگری که «آقابزرگ» در «شرح زندگی من» به آن اشاره کرده است، به شرح ذیل است:

«و یکی از آنها مرحوم آقا سید حسن استرآبادی بود که مدتی با عیالش در بیرونی منزل ما بود، اخیراً تنها به «نجف اشرف» آمد و برگشت در «ایران» حدود سنۀ 1325 مرحوم شد.»

نگارنده نتوانست تشخیص دهد که آیا سید حسن استرآبادی، استاد شیخ «آقابزرگ تهرانی»، همان واعظ مشهور «کربلا»، «سید

ص:137

حسن استرآبادی» است که در «کربلا» مدفون است یا خیر؟

زیرا در رواق شمالی که به «رواق السلاطین» نامور است، به مقبره تنی چند از شاهان و فرمانروایان «قاجار» برمیخوریم که «مظفر الدین شاه»، فرزندش «محمدعلی» و نوهاش «احمد» از آن جملهاند. قبر عالم برجسته «سید عبدالحسین حجت طباطبایی» و هم چنین خطیب مشهور «سید حسن استرآبادی» (واعظ معروف) در مقابل این مقبره است. یعنی در پشت رواق «حبیب بن مظاهر».

هم چنین جای سوال است که آیا رهبر «سلسلهی شمسیه» (انشعابی از سلسلهی نعمتاللهی)، «سید حسن استرآبادی»، همان استاد «آقابزرگ» است یا نه؟

زیرا مشهور است که «شمسیه» پیروان «سید حسن استرآبادی» هستند. این سلسله به نام جانشین وی «شمسالعرفا» نام گرفت؛ چون او کتابی در سیر و سلوک با عنوان «شمسیه در سیر و سلوک» نوشت.

ظاهراً شمسالعرفا، (سید حسن بن محمدرضا) به سال 1352ه-.ق. درگذشت و در «امامزاده عبدالله» شهر«ری» به خاک سپرده شد.

«سید عبدالحجة بلاغی»، متوفای 1398ه-.ق.، مدعی جانشینی این فرقه بود. «شمسیه» امروز در فرقههای دیگر مستهلک شده است.

به هر روی سید حسن استرآبادی یکی از علمای بزرگ «استرآباد» است که در معقول و منقول، مهارت داشت. اما منابع موجود، ما را در روشن ساختن زوایای زندگانی وی یاری نمیدهند.

آثار:

ترکیب تهذیب المنطق تفتازانی

نسخه های خطی:

1 نسخه ی خطی در «کتابخانه مدرسه ی آیت الله العظمی گلپایگانی (ره)» به شماره 3/1990 به خط مرحوم شیخ «آقابزرگ تهرانی»، کتابت سال 1308ه-.ق. موجود است.

نسخه های چاپی:

چاپ نشده است.

منابع:

تراجم الرجال 1/226.

«سید حسن حزینی استرآبادی»

000 – 939ه-.ق.

یکی دیگر از سادات بسیار محترم و دانشمندان صاحب نام «استرآباد» که نویسندگان در شرح زندگانی او کوتاهی کردهاند، «میر سید حسن حزینی» است.

او فقیه، ادیب و قاضی بود. در «هرات» به مسند قضاوت تکیه زده و در میان مردمان «شیعه» و «سنی» به عدالت داوری میکرد.

سید حسن در شعر، «حزین» تخلّص میکرد، از اینروی، حزینی شهرت یافته است. برخی منابع حزینی را «حزنی» نوشته اند. میر علیشیر نوایی طبع شعر او راستوده است. او و دیگر تذکرهنویسان نمونه اشعارش را نقل کردهاند.

زمانی که «عبدالله خان» یا «عبیدالله خان ازبک» بر «هرات» تسلط یافت، به قتل و غارت «شیعیان» دست برد. در این کشتار بیرحمانه، شاعر و قاضی شهر، سید حسن استرآبادی نیز کشته شد.

پس از کشته شدن «امیر حسن قاضی استرآبادی»، خانه و کاشانهاش غارت شد. کتابها و اموالش به دست مردمان نااهل افتاد. شاید دیوانش نیز در همان تاراج از بین رفت.

به هر روی مشهور است که وی دیوانی داشت. به همین جهت مرحوم «آقابزرگ» تنها به وجود دیوان وی اشاره میکند. اما از نسخههای آن سخنی به میان نمیآورد.

ص:138

آثار:

دیوان

نسخه های خطی:

هیچ نسخه ی خطی به دست نیامد.

نسخه های چاپی:

چاپ نشده است.

منابع:

آتشکده ی آذر 2/779؛ اثر آفرینان 1/242 و 2/271؛ تاریخ نظم و نثر در ایران 2/674؛ تحفه سامی 52؛ تذکره ی روز روشن 199؛ تذکرة الشعراء داغستانی 1/181؛ ترجمه مجالس النفائس 78؛ الذریعة 9/235؛ شعرای مازندران و گرگان 80، 233؛ فرهنگ سخنوران 252؛ قاموس الاعلام 3/1939؛ گلزار جاویدان 1/378 و 2/663؛ لغت نامه ی دهخدا (ذیل حزینی) 571؛ مجالس النفائس 78؛ نگارستان سخن 23.

«حسن بن حمویه استرابادی»

000-335ه-.ق.

«ابومحمد حسن بن حمویه بن حسین بن ابرار» (ایرار یا ابران)، از قضات صاحب نام «استرآباد» در قرن چهارم ه-. ق. است.

منابع در شرح احوال وی سکوت کرده اند. فقط «حمزه سهمی» در «تاریخ جرجان» از او یاد کرده است.

براساس همین گزارش، وی عالم و محدث بود. از «محمد بن عمران مقابری»، «محمد بن احمد بن یحیی جرجانی»، «محمد بن عمر بن علا جرجانی»، «بندار بن جعفر بن معبد»، «فتح بن سعید عتکی»، «محمد بن اسحاق بن راهویه» و «مسدد بن قطن» حدیث نقل می کند.

حسن بن حمویه، در «استرآباد» به قضاوت اشتغال داشت و هم زمان به تدریس و املای احادیث نیز قیام می کرد.

آثار:

املاء (امالی)

«حمزه سهمی» شهادت می دهد که وی در «جرجان»، احادیث را املا می کرد. اما نشانی از کتاب وی به دست نمی دهد.

نسخه های خطی:

هیچ نسخه ی خطی به دست نیامد.

نسخه های چاپی:

چاپ نشده است.

منابع:

الانساب سمعانی 1/132؛ تاریخ جرجان سهمی 189، 522-523؛ دانشوران ساری46.

«سید حسن حیرتی استرآبادی»

000 – 839ه-.ق.

«سید حسن استرآبادی» نیز از شعرا و سادات «استرآباد» بود. اما از شرح احوال و جزئیات زندگانی وی مطلبی به دست نیامد. همینقدر گفته شده است که در سال 839ه-.ق. دیده از جهان فرو بسته است.

اما کجا متولد شده، چگونه تحصیل کرده و در کجا زیسته و مرگش در کدام شهر اتفاق افتاده است؟ تاکنون مطلبی به دست نیامد.

«آقابزرگ» احتمال داده که دیوان داشته باشد. «فرهنگ بزرگان» این احتمال را قطعی گفته است.

این احتمال نیز وجود دارد که «حیرتی» قرائت دیگری از «حزینی» باشد. یعنی «سید حسن حیرتی» همان «سید حسن حزینی» است. در این صورت تاریخ وفات نیز اشتباه نوشته شده است.

به هر روی نمونه اشعارش موجود و دارای طبع خوش است. گویا او در شعر «حیرتی» تخلّص میکرد.

ص:139

آثار:

دیوان

نسخه های خطی:

هیچ نسخه ی خطی به دست نیامد.

نسخه های چاپی:

چاپ نشده است.

منابع:

تذکره ی صبح گلشن 146؛ الذریعة 9/275؛ ریحانة الادب 2/96؛ فرهنگ سخنوران 179؛ فرهنگ بزرگان اسلام و ایران 145؛ فرهنگ سخنوران 179؛ قاموس الاعلام 3/2005؛ گلزار جاویدان 1/427.

«حسن سحابی استرآبادی»

000-1021ه-.ق.

از شاعر قرن یازده «استرآباد»، «کمال الدین حسن سحابی استرآبادی»، آگاهی اندکی در دست داریم. این مقدار اطلاعات نیز با پراکندگی روبروست.

«آقابزرگ» به نقل از منابع مختلف، اصالت او را جرجانی اما زادگاهش را «شوشتر» دانسته است.

براساس همین گزارش، وی در جوانی به «نجف اشرف» هجرت کرد و مدت 40 سال در آنجا به تحصیل علم و کسب کمالات اشتغال داشت.

گویا به عرفان و تصوف متمایل بود و مجاهداتی در این راه به انجام رساند. لیکن در اواخر عمر از تصوف دست کشید و به عبادات شرعی روی آورد.

«آقابزرگ»، زمان حیات او را «معاصر شاه عباس» (1021ه-.ق.) و برخی منابع زمان زندگی او را سال 1010ه-.ق. دانسته اند. مرگ حسن سحابی را نیز در همان «نجف اشرف» ثبت کرده اند.

از محتوای توصیف های منابع پیشین، توانمندی سحابی در انواع سبک شعری آشکار می گردد. برخی غزل های او را پیش درآمد سبک هندی دانسته اند.

اشعار و رباعیاتش را از 6000 بیت تا 12000 بیت و حتی تا 70000 بیت برشمرده اند.

با اینهمه، از شخصیت دیگری به نام «حسن کتولی استرآبادی» متخلّص به «سحابی»، اطلاعاتی در دست است که بخشی از شرح زندگانی اش با سحابی یاد شده مطابقت دارد. اما زمان حیاتش متفاوت و حدود 200 سال پس از سحابی یاد شده، زندگی می کرده است.

مرحوم «محمدصالح استرآبادی» در تذکره ی خود، از «میرزا حسن کتولی سحابی» سخن گفته و او را شاعری در لباس درویشان و قلندران توصیف کرده است.

«حسینی گرگانی» در «مفاخر استرآباد»، «میرزا حسن سحابی کتولی» را غیر از سحابی مورد نظر این مدخل دانسته و از شعرای قرن 13ه-.ق. به حساب آورده است.

براساس همین گزارش، «حسن سحابی کتولی»، اکثر شهرهای «ایران» را سیاحت کرده است. او در اواخر عمر، از درویشی و صوفی گری دست کشیده و در لباس زهد و تقوا، به عبادت و انابه مشغول شده است.

به هر روی آثاری که برای حسن سحابی استرآبادی برشمرده اند به شرح ذیل است:

آثار:

1. جنگ

مجموعه اشعاری است از سحابی که تحت عنوان جنگ، جمع آوری گردیده است.

نسخه های خطی:

1 نسخه ی خطی در «کتابخانه ی مدرسه ی عالی شهید

ص:140

مطهری (سپهسالار)» به شماره 149 در 249 برگ، کتابت سده 11ه-.ق. موجود است.

نسخه های چاپی:

چاپ نشده است.

2. دیوان

گویا این نسخه از دیوان وی شامل 12000 بیت از اشعار سحابی است.

نسخه های خطی:

1 نسخه ی خطی در «کتابخانه ی خصوصی فرخ» در «یزد» به شماره 22 موجود است.

1 نسخه ی خطی در «کتابخانه ی دانشکده ی ادبیات و علوم انسانی دانشگاه فردوسی مشهد» به شماره 127 در 149 برگ موجود است.

1 نسخه ی خطی در «کتابخانه ی موزه ی ملی کراچی پاکستان» به شماره 169-1927.M.N در 444 صفحه، کتابت سال 1050ه-.ق. موجود است.

1 نسخه ی خطی در «کتابخانه ی خانقاه نعمت اللهی تهران» به شماره 2/702 در 166 صفحه، کتابت سال 1236ه-.ق. موجود است.

1 نسخه ی خطی در «کتابخانه ی خصوصی احمدحسین قلعه داری» در «گجرات» «پاکستان» به شماره 542 در 278 صفحه موجود است.

2 نسخه ی خطی در «کتابخانه ی مجلس شورای اسلامی» به شماره 2431 در 312 صفحه و شماره 14219 در 571 صفحه موجود است.

3 نسخه ی خطی در «کتابخانه ی مرکزی دانشگاه تهران» به شماره 4961 کتابت سال 1091ه-.ق.، شماره 2/3518 در 224 صفحه و شماره 14/8211 کتابت سده 11ه-.ق. موجود است.

1 نسخه ی خطی در «کتابخانه ی ملی ملک» «تهران» به شماره 499 در 312 برگ، کتاتب سال 1091ه-.ق. موجود است.

نسخه های چاپی:

چاپ نشده است.

3. رباعیات سحابی

تعدادی از نسخه های خطی اشعار سحابی تحت عنوان «رباعیات سحابی» ثبت شده است. با توجه به اینکه آغاز و انجام آنها با دیوان و کلیات سحابی متفاوت بود، جداگانه معرفی می شود.

نسخه های خطی:

3 نسخه ی خطی در «کتابخانه ی دانشگاه استانبول» به شماره 1210 در 155 برگ، کتابت سده 10ه-.ق.، شماره 1525 در 260 برگ، کتابت سده 12ه-.ق. و شماره 1467 در 419 برگ، کتابت سده 11ه-.ق. موجود است.

3 نسخه ی خطی در «کتابخانه ی مرکزی دانشگاه تهران» به شماره 30/2464 در 573 برگ، شماره 30/2464 در 48 صفحه و شماره 9/3294 در 14 صفحه موجود است.

1 نسخه ی خطی در «کتابخانه ی موزه ی ملی کراچی پاکستان» به شماره 255 در 186 برگ، کتابت سده 12ه-.ق. موجود است.

1 نسخه ی خطی در «کتابخانه ی گنج بخش اسلام آباد» «پاکستان» به شماره 11954 کتابت سال 1142ه-.ق. موجود است.

1 نسخه ی خطی در «کتابخانه ی دانشگاه اسلامی پیشاور» «پاکستان» به شماره 1822 در 383 برگ، کتابت سال 1112ه-.ق. موجود است.

ص:141

3 نسخه ی خطی در «کتابخانه ی مدرسه ی عالی شهید مطهری (سپهسالار)» به شماره 46/2799 در 6 برگ، کتابت سال 1074ه-.ق.، شماره 149 و شماره 2/149 در 233 برگ، کتابت سده 11ه-.ق.، آخرش ناقص، موجود است.

1 نسخه ی خطی در «کتابخانه ی موسسه خاورشناسی فرهنگستان علوم روسیه» به شماره 4543-B در 231 برگ موجود است.

2 نسخه ی خطی در «کتابخانه ی مجلس شورای اسلامی» به شماره 177/9466 در 4 برگ، کتابت سده 11ه-.ق. و شماره 1087 در 133 برگ، اولش ناقص، موجود است.

5 نسخه ی خطی در «کتابخانه ی خدابخش پتنه پاکستان» به شماره 267 در 293 برگ، کتابت سال 1081ه-.ق.، شماره 268 در 266 برگ، کتابت سال 1055ه-.ق.، شماره 1970 در 41 برگ، کتابت سال 1139ه-.ق.، شماره 1973 در 87 برگ، کتابت سال 1139ه-.ق. و شماره 2430 در 29 برگ، کتابت سال 1091ه-.ق. موجود است.

1 نسخه ی خطی در «کتابخانه ی آستان قدس رضوی (ع)» به شماره 4798 در 348 برگ، کتابت سده 11ه-.ق.، ناقص از هردو طرف، موجود است.

2 نسخه ی خطی در «کتابخانه ی موزه ی ملی بریتانیا» در «لندن» به شماره 10931 .Or کتابت سده 12ه-.ق. و شماره 1/9812 .Or کتابت سده 12ه-.ق. موجود است.

1 نسخه ی خطی در «کتابخانه ی دایرةالمعارف بزرگ اسلامی» به شماره 589 در 207 برگ، کتابت سال 1016ه-.ق.، آخرش ناقص، موجود است.

1 نسخه ی خطی در «کتابخانه ی خصوصی هدایتی» در «قم» موجود است.

نسخه های چاپی:

چاپ نشده است.

4. عروة الوثقی

اثری است به زبان فارسی، به صورت نظم و نثر، که در واقع شرح رباعیات شاعر است. او عروة الوثقی را در 4 فصل شامل: بی بصری، الهام، شراب و رجعت به خدا؛ ترتیب داده است.

نسخه های خطی:

2 نسخه ی خطی در «کتابخانه ی مدرسه ی عالی شهید مطهری (سپهسالار)» به شماره 1/149 در 13 برگ، کتابت سده 11ه-.ق.، ناقص و شماره 2/149 موجود است.

1 نسخه ی خطی در «کتابخانه ی مرکزی دانشگاه تهران» به شماره 1/3501 در 15 صفحه موجود است.

نسخه های چاپی:

چاپ نشده است.

5. گزیده رباعیات سحابی

نسخه های خطی:

1 نسخه ی خطی در «کتابخانه ی مرکزی دانشگاه تهران» به شماره 17/2466 در 432 برگ موجود است.

نسخه های چاپی:

چاپ نشده است.

6. مثنوی سحابی

سحابی این مثنوی را که در محبت عرفانی است، به نام «شاه عباس صفوی» سروده است.

نسخه های خطی:

1 نسخه ی خطی در «کتابخانه ی موزه ی ملی کراچی پاکستان» به شماره 169-1927-.M.N کتابت سال 1050ه-.ق. موجود است.

نسخه های چاپی:

چاپ نشده است.

ص:142

منابع:

آتشکده ی آذر 2/780-788؛ اثرآفرینان 3/226؛ تاریخ ادبیات ایران از صفویه تا عصر حاضر 231-233؛ تاریخ ادبیات ایران (یان ریپکا) 434؛ تاریخ ادبیات در ایران 5/858-865؛ تاریخ ادبیات فارسی (اته) 140؛ تاریخ کتول 299؛ تاریخ نظم و نثر در ایران 1/412-413؛ تذکرة الشعراء 161؛ تذکره ی ریاض العارفین 127-130؛ دایرةالمعارف تشیع 2/106؛ دایرةالمعارف فارسی معین (اعلام) 1/1275؛ دایرةالمعارف مصور پیمان 51؛ الذریعة 9/428، 433 و 19/89؛ ریاض العارفین 127؛ ریحانة الادب 2/445-446؛ سروآزاد 2/14-15؛ شرح حال علماء و ادبای استرآباد (استرآبادنامه) 166؛شعرای مازندران و گرگان 83، 140-141؛ شعر العجم یا تاریخ شعرا و ادبیات ایران 3/18، 102 و 5/160، 180، 194؛ شمع انجمن 198؛ فرهنگ بزرگان اسلام و ایران 220؛ فرهنگ سخنوران 1/441؛ فرهنگ شاعران زبان پارسی 269؛ فهرست واره کتابهای فارسی 7/653؛ قاموس الاعلام 4/2538-2539؛ گلزار جاویدان 2/604؛ گنج سخن 3/62-63؛ لغت نامه ی دهخدا (ذیل سحابی) 335؛ مجمع الخواص 304؛ مجمع الفصحاء 2/65؛ مرآة الخیال 83؛ معجم رجال الفکر و الادب فی النجف 2/671؛ مع علماء النجف 1/281؛ نتایج الافکار 329-330؛ هفت اقلیم 3/1260-1264.

«حسن بن سیف الدین استرآبادی»

قرن 10ه-.ق.

دانشمند والامقام، «تاج الدین حسن بن سیف الدین استرآبادی»، پدر «احمد بن حسن»، صاحب «آثار احمدی» و «محمد بن حسن»، صاحب «تحفة المجالس»؛ از علمای قرن دهم ه-. ق. است.

برخی منابع به اشتباه کتاب «آثار احمدی» را به نام وی ثبت کرده و یا کتاب «مظاهر الآثار» که نوشتهی «محمدحسن (حسن) بن ملا محمدجعفر بن سیف الدین استرآبادی» است، را با نام مطلق حسن استرآبادی به او نسبت دادهاند.

اما با توجه به تفحصی که در منابع و فهرستها انجام شد، هیچ اثری (جز مشارکت در تدوین مختلف الشیعة) به نام حسن بن سیف الدین استرآبادی وجود ندارد.

بنابراین هرکدام از آثار یاد شدهی فوق را زیر نام نویسندهی اصلی جست جو و ملاحظه کنید.

«حسن بن غیاث الدین عبدالحمید استرآبادی»

قرن 10ه-.ق.

«تاج الدین حسن بن غیاث الدین بن عبدالحمید استرآبادی»، فقیه و دانشمند قرن دهم ه-. ق.، از بزرگان «استرآباد» و ظاهراً ساکن «کاشان» بود.

از شرح زندگی و احوال او هیچ اطلاعی در دست نیست. فقط مرحوم «آقابزرگ» به نقل از «افندی» به دو کتاب وی اشاره کرده و از شاگردان «محقق کرکی» برشمرده است.

صاحب «ریاض العلما»، «حسن بن غیاث الدین جرجانی» را از افاضل عصر و اکابر علمای «شیعه» توصیف کرده است.

«آقابزرگ» ضمن اشاره به اجازهای که او به شاگردش مولانا «شاه علی بن شمس الدین محمد یزدی» به سال 935ه-.ق. نوشته است، مولف را از زبان شاگردش چنین وصف میکند:

«انه الشیخ الجلیل النبیل الفاضل الکامل عمدة الاخبار فی الزمان مولینا تاج الدین حسن بن الحاج غیاث الدین عبدالحمید الاسترآبادی... و قال انه بعد وروده الی العزی قرأ الشرایع علی المحقق علی بن عبدالعالی الکرکی بکلا جزئیه... ثم بعد زمان ذهب الی ایران و نزل کاشان...»

ص:143

به نظر می رسد، تولد تاج الدین حسن، در اواخر قرن نهم ه-. ق. در همان «استرآباد» روی داده است.

به رسم متداول آن روزگار، حسن استرآبادی، پس از تحصیل مقدمات و سطوح، عازم «قزوین» یا «نجف اشرف» گردیده است.

در «نجف اشرف» از محضر «شیخ علی بن عبدالعال کرکی»، «شرایع الاسلام» را خواند و از او اجازه دریافت کرد.

وی پس از بازگشت از «نجف اشرف»، در «کاشان» سکونت اختیار کرد و در حوزه ی علمیه ی آن شهر کرسی درس برپا نمود.

آثار:

1. الاجازة

مولف این اجازه را در «کاشان» به سال 935ه-.ق. برای شاگردش «شاه علی بن شمس الدین محمد یزدی» نوشته است.

نسخه های خطی:

1 نسخه ی خطی از این اجازهنامه در «کتابخانه ی مجلس شورای اسلامی» به شماره 1/4996 نگهداری میشود.

نسخه های چاپی:

چاپ نشده است.

2. ترجمه رساله جعفریه

«رساله جعفریه» در احکام نماز اعم از واجبات و مستحبات، نوشته «علی بن عبدالعال کرکی» است. این رساله توسط تعدادی از بزرگان علمای «شیعه» شرح و ترجمه شده است.

تاج الدین حسن استرآبادی نیز آن را به زبان فارسی ترجمه کرده است تا ایرانیان فارسی زبان بهرهی کافی از آن کتاب ببرند.

نسخه های خطی:

1 نسخه ی خطی در «کتابخانه ی دانشکدهی الاهیات و معارف اسلامی دانشگاه تهران» به شماره 304 در 75 برگ، کتابت سال 1083ه-.ق. موجود است.

1 نسخه ی خطی در «کتابخانه ی آیت الله العظمی مرعشی نجفی (ره)» به شماره 4208 در 90 (40) برگ، کتابت سده 11ه-.ق. موجود است.

1 نسخه ی خطی در «کتابخانه ی مجلس شورای اسلامی» به شماره 18/13777 (18/13778) در 231 (49) برگ، کتابت سال 1092ه-.ق. به خط نستعلیق موجود است.

بنا به نوشته ی «مجله تراثنا»، 1 نسخه ی خطی در «کتابخانه ی خصوصی قائنی» در «قم» به شماره 58، کتابت سال 926ه-.ق. موجود است.

نسخه های چاپی:

چاپ نشده است.

3. فقه شاهی

این اثر در فقه اسلامی بر مذهب ائمه «اثناعشر» و مشتمل بر نوزده کتاب، به زبان فارسی تدوین شده است.

برنگارنده مشخص نگردید، آیا این کتاب همان کتاب فقهی است که «آقابزرگ» در «الذریعه» بدان با عنوان «الفقه الفارسی» اشاره کرده است؟ یا غیر از آن است.

نسخه های خطی:

1 نسخه ی خطی در «کتابخانه ی مجلس شورای اسلامی» به شماره 4639 در 313 برگ و کتابت سده 11ه-.ق. موجود است.

بنابه گزارش فهرست نویس، «آقابزرگ» در ابتدای این نسخه، دو صفحه اطلاعات خود را درباره ی نویسنده نوشته و به آقای «سید نصرالله تقوی» ارسال کرده است.

ص:144

نسخه های چاپی:

چاپ نشده است.

منابع:

اثرآفرینان 2/196؛ تاریخ تشیع در جرجان و استرآباد 58-59؛ الذریعة 1/173 و 6/294-295؛ ریاض العلماء 1/295؛ طبقات اعلام الشیعة (احیاء الداثر) 4/48-49؛ مرآة الکتاب 2/87؛ موسوعة طبقات الفقهاء 10/73؛ هزار کتاب و رساله پیرامون نماز 111-112.

«حسن بن علی استرآبادی»

قرن 7ه-.ق.

فقیه، اصولی، محدث، متکلم و دانشمند پرآوازه ی «استرآباد» در قرن هفتم ه-. ق. که تا سال 698ه-.ق. زنده بود، «عماد الدین حسن بن علی بن محمد بن علی بن حسن طبری» نام دارد.

آنچه از زندگی و تحصیلات او میتوان به دست آورد، شهرتش در علم کلام و مناظراتش با علمای شهرهای مختلف و فرقههای اسلامی است.

تاریخ تولد و وفات عماد الدین حسن مشخص نیست. اما به گفتهی بسیاری از تذکره نویسان، کتاب «اسرار الامامة» را به سال 698ه-.ق. به پایان برده است. بنابراین مرگ او اندکی پس از این سال اتفاق افتاده است.

بزرگان رجال و حدیث، او را ستوده و موثق توصیف کردهاند. با «خواجه نصیر الدین طوسی» معاصر بود. گویا نماز جمعه را باوجود حاکم عادل واجب میشمرد. شیوه و طریقه ی صوفیه را انکار و مردود میدانست.

عماد الدین بسیار سفر کرد. سفرهایش بیشتر تبلیغی و ترویجی بود؛ زیرا با دانشمندان شهرها مناظره میکرد و باورهای غلط آنان را اصلاح مینمود.

سال 667ه-.ق. با علمای «بروجرد» در باب تنزیه خداوند از «تشبیه»، مناظره و آنان را به سوی حقایق و معارف ائمه اطهار علیهم السلام جذب کرد.

سال 672ه-.ق. به فرمان «بهاء الدین محمد بن شمس الدین محمد جوینی»، از «قم» به «اصفهان» رفت و مدت هفت ماه در آن شهر به سر برد. گروه کثیری از مردم «اصفهان»، «شیراز»، «ابرقو»، «یزد» و شهرهای «آذربایجان» بر او گرد آمدند و در انواع علوم از وی بهرهمند گردیدند.

هم چنین به «ری» و «نجف اشرف» سفر کرد. دو کتاب در موضوع امامت در آن شهرها تالیف نمود.

مختصر اینکه عماد الدین حسن طبری استرآبادی، به هر شهری که قدم مینهاد، با سخن و گفت گوی علمی، بزرگان و دانشمندان آن شهر را به سوی خود جلب مینمود و در صورت نیاز کتابی تدوین میکرد تا باورهای دینی مردم مطابق دین مبین اسلام اصلاح گردد.

آثار:

1. احوال السقیفة

ظاهراً این کتاب درباره ی ماجرای سقیفه و روی دادهای آن روز است. روی دادی که منجر به تعیین خلافت، بدون توجه به وصایا و سفارش های رسول خدا (ص) در ضرورت انتصاب امیرالمومنین علی (ع) به منصب خلافت از سوی خدا است.

از این اثر مولف، هیچ نسخه ی خطی گزارش نشده است. اما کتاب دیگری با عنوان «کامل السقیفة» یا «کامل بهایی» دارد که به دلیل فقدان کتاب نخست، امکان مقایسه و مقابله برای تشخیص اتحاد و عدم اتحاد آن دو، وجود ندارد.

به همین جهت این اثر مستقل ذکر گردید، تا سرنخی برای جست جو از نسخ خطی آن و تکمیل اطلاعات موجود شود.

ص:145

نسخه های خطی:

هیچ نسخه ی خطی به دست نیامد.

نسخه های چاپی:

چاپ نشده است.

2. الاربعون البهائی فی تفضیل علی (ع)

مرحوم عماد الدین استرآبادی، سه اثر با عنوان «الاربعون» و «اربعین» دارد. از نسخههای خطی دو اثر وی با عناوین «الاربعون البهائی فی تفضیل علی (ع)» و «الاربعون حدیثاً فی فضائل امیرالمومنین (ع) لاثبات امامته» هیچ گزارشی در دست نیست. اما یک نسخه ی خطی از کتاب «اربعین» که به زبان فارسی است، میتوان سخن گفت.

به جهت اینکه امکان مقابله این سه اثر وجود نداشت تا یکی بودن و یکی نبودن آنها را تشخیص دهیم، لذا هرکدام را جداگانه معرفی کردیم.

نسخه های خطی:

هیچ نسخه ی خطی به دست نیامد.

نسخه های چاپی:

چاپ نشده است.

3. الاربعون حدیثا فی فضائل امیرالمومنین (ع) لاثبات امامته

نسخه های خطی:

هیچ نسخه ی خطی به دست نیامد.

نسخه های چاپی:

چاپ نشده است.

4. اربعین بهایی

گفتنی است که این اثر غیر از «اربعین شیخ بهایی» مشهور است. بلکه به احتمال زیاد، به جهت "بهاء الدین محمد جوینی»، نگاشته و از این رو «اربعین بهایی» نامیده است.

در هر حال این اثر اخبار و احادیث مختلف، و بیشتر در موضوع امامت و ولایت را به زبان فارسی در خود جمع کرده است.

نویسنده با استناد به احادیث، افضلیت امیرالمومنین (ع) به مقام خلافت و جانشینی پیامبر (ص) را بر سایر صحابه به اثبات رسانده است.

نسخه های خطی:

1 نسخه ی خطی در «کتابخانه ی آستان قدس رضوی (ع)» به شماره 1902 در 35 برگ، شاید کتابت سده 10ه-.ق. موجود است.

نسخه های چاپی:

چاپ نشده است.

5. اسرار الائمة (اسرار الامامة)

به نظر میرسد اخبار و احادیث درباره ی فضایل و مناقب ائمه و امامت علی بن ابیطالب (ع) و یازده امام دیگر در این اثر جمعآوری شده است.

در پایان کتاب گفتاری در باب مذاهب و ادیان آورده و مختصری نیز از احوال علما به دست داده است.

در برخی منابع و در نسخه ی خطی آن، عنوان «اسرار الامامة» دارد.

نسخه های خطی:

1 نسخه ی خطی در «کتابخانه ی آیت الله العظمی مرعشی نجفی (ره)» به شماره 3757 در 173 برگ، کتابت سال 1294ه-.ق. موجود است.

نسخه های چاپی:

این کتاب را به سال 1380 بنیاد پژوهش های اسلامی وابسته به آستان قدس رضوی (ع) در 679 صفحه به چاپ رسانده است.

6. امامت (مناقب الطالبین)

مولف دربارهی این اثر میگوید: «آن را پس از ده سال مطالعه و تحقیق به رشتهی تحریر درآوردم.»

ص:146

این اثر که در فضایل و مناقب ائمه اطهار (ع) است، از آثار کلامی مولف با استناد به روایات پیامبر اکرم (ص) تدوین شده است.

کتاب به وسیله «رضی الدین عبدالملک شمس الدین اسحاق بن فتحان واعظ قمی کاشانی»، به فارسی ترجمه و همراه با متن اصلی کتاب، کتابت شده است.

در ابتدای یکی از صفحات آن عنوان «مناقب الطالبین» نوشته شده است. به درستی دانسته نیست که این اثر همان «مناقب الطالبین» و آن هم، همان «مناقب الطاهرین» است یا خیر؟

نسخه های خطی:

1 نسخه ی خطی در «کتابخانه ی مسجد اعظم» «قم» به شماره 868 در 137 برگ خشتی، کتابت سال 1210ه-.ق. موجود است.

آخر نسخه ناقص است.

نسخه های چاپی:

چاپ نشده است.

7. بضاعة الفردوس

نسخه های خطی:

هیچ نسخه ی خطی به دست نیامد.

نسخه های چاپی:

چاپ نشده است.

8. تحفة الابرار فی اصول الدین

کتاب با ارزش عماد الدین حسن استرآبادی در علم کلام و دفاع از مرزهای فکری و ایمانی «تشیع» است.

مولف سعی دارد شبهات و انتقاداتی را که بر علیه «شیعیان» طراحی و پخش شده پاسخ دهد.

از محتوای برخی نسخهها چنین استنباط میشود که مولف این اثر را به سال 697ه-.ق. برای «عز الدین محمد بن محمد رازی» وزیر «ارغون شاه مغول» نوشته است.

نسخه های خطی:

1 نسخه ی خطی در «کتابخانه ی مرکز احیای میراث اسلامی» «قم» به شماره 1/153 در 155 برگ، کتابت سده 12ه-.ق. موجود است.

1 نسخه ی خطی در «کتابخانه ی مجلس شورای اسلامی» به شماره 2057 در 244 صفحه موجود است.

1 نسخه ی خطی در «کتابخانه ی مدرسه ی عالی شهید مطهری (سپهسالار)» به شماره 6395 کتابت سال 1273ه-.ق. موجود است.

3 نسخه ی خطی در «کتابخانه ی آیت الله العظمی مرعشی نجفی (ره)» به شماره 8191 در 201 برگ، کتابت سال 1071ه-.ق.، شماره 12435، کتابت سال 119ه-.ق. و شماره 3008 در 612 برگ، کتابت سال 1049ه-.ق. موجود است.

1 نسخه ی خطی در «کتابخانه ی دارالکتب قاهره» به شماره 16 در 96 برگ، کتابت سال 1095ه-.ق. موجود است.

1 نسخه ی خطی در «کتابخانه ی نوربخش خانقاه نعمتاللهی تهران» به شماره 2/279 در 396 برگ موجود است.

3 نسخه ی خطی در «کتابخانه ی آستان قدس رضوی (ع)» (اهدایی رهبر) به شماره 1/985، کتابت سال 1319ه-.ق.، شماره 1/1095 و شماره 1/1002، کتابت سال 1222ه-.ق. موجود است.

نسخه های چاپی:

این کتاب در سال 1376 به وسیله دفتر نشر میراث مکتوب و با تحقیقات «سید مهدی جهرمی» در «تهران» در 323 صفحه وزیری چاپ و منتشر شده است.

سال 1382 به وسیله «عبدالرحیم مبارک» به عربی ترجمه شده و در «مشهد»، مرکز بحوث اسلامی در 359 صفحه منتشر گردیده است.

ص:147

9. تنقیح مراتب التبری عنهم و التشیع علیهم

کتاب درباره ی یکی از مسائل مهم اعتقادی «شیعه»، تولی و تبری (دوستی و دشمنی برای خدا) است.

در واقع مولف در این اثر، مراتب دوستی با «اهل بیت» عصمت و طهارت علیهم السلام و دوستداران آنان؛ نیز مراتب انزجار و دشمنی با دشمنان آنان را بیان کرده است.

نسخه های خطی:

هیچ نسخه ی خطی به دست نیامد.

نسخه های چاپی:

چاپ نشده است.

10. الثاقب فی المناقب

به نظر میرسد کتاب حاوی احادیث رسول الله (ص) درباره ی فضایل و مناقب امیرالمومنین و ائمه اطهار علیهم السلام است.

نسخه های خطی:

1 نسخه ی خطی در فهرست نسخههای خطی چند کتابخانه ی «اصفهان» به شماره 44 در 229 برگ معرفی شده است.

2 نسخه ی خطی در «کتابخانه ی آیت الله العظمی مرعشی نجفی (ره)» به شماره 2823 در 272 برگ و شماره 12773 در 116 برگ، کتابت سال 1212ه-.ق. موجود است.

گفتنی است، فهرست نویس «کتابخانه ی آیت الله العظمی مرعشی نجفی (ره)» مولف آن را «ابوجعفر عماد الدین محمد بن علی بن حمزه طوسی جرجانی» مشهور به «ابنحمزه» دانسته ولی فهرست نویس نسخهی موجود در «اصفهان» مولف آن را «عماد الدین حسن بن احمد طبری» استرآبادی تشخیص داده است.

از آنجا که آغاز و انجام هر سه نسخه یکی است، نمیتواند اثر دو نویسنده باشد. بنابراین مسلم است که این اثر به یکی از دو نویسنده ی نام برده ی در بالا تعلق دارد.

در این خصوص باید گفت، منابع تصریح دارند که ابنحمزه، (عماد الدین محمد بن علی طوسی) اثری با عنوان «الثاقب فی المناقب فی المعجرات الباهرات للنبی (ص) و ائمة المعصومین الهداة» دارد.

حتی اثر یاد شده سالهای 1411ه-.ق. و 1419ه-.ق. در «بیروت» و «قم» چاپ شده است.

اما کتابی که با عنوان «الثاقب» به عماد الدین حسن بن علی طبری استرآبادی نسبت میدهند، اختلافی است. شاید عنوان اثر حسن بن علی متعدد است. چرا که او کتابی با عنوان «مناقب الطاهرین» دارد. از اینرو گاهی با عنوان مناقب خوانده شده و به مرور با کتاب الثاقب فی المناقب جا به جا گردیده است. در هر حال باید اصل نسخه بررسی و اعلام نظر شود.

هم چنین مرحوم «آقابزرگ» در «الذریعه» ذیل «الثاقب فی المناقب»، آن را متعلق به «شیخ محمد بن علی جرجانی» معاصر «ابن شهرآشوب» دانسته است. اما «کتاب عماد الدین محمد بن علی جرجانی طوسی» را «ثاقب المناقب» نامیده است.

نسخه های چاپی:

چاپ نشده است.

11. جوامع الدلائل و الاصول فی امامة آلالرسول(ص)

نسخه های خطی:

هیچ نسخه ی خطی به دست نیامد.

نسخه های چاپی:

چاپ نشده است.

12. الدر النضید فی سر التوحید

مولف در این اثر به بررسی مسئله مهم اصول دین و توحید آفریدگار از دیدگاه «تشیع» پرداخته است.

ص:148

نسخه های خطی:

1 نسخه ی خطی در «کتابخانه ی ملی ملک» «تهران» به شماره 907 در 131 برگ، کتابت سال 1268ه-.ق. موجود است.

نسخه های چاپی:

چاپ نشده است.

13. العمدة فی اصول الدین وفروضه الفرضیة و النقلیة

از عنوان کتاب میتوان به محتوا و موضوع آن پیبرد. مولف در این اثر ارزشمند اصول و فروع دین را از منظر «تشیع» بیان کرده است.

نسخه های خطی:

1 نسخه ی خطی در «کتابخانه ی مدرسه ی امام عصر (عج) شیراز» به شماره 348 در 46 برگ، کتابت سده 12ه-.ق. موجود است.

1 نسخه ی خطی در «کتابخانه ی عمومی اوقاف بغداد» به شماره 7436 در 38 برگ موجود است.

نسخه های چاپی:

این کتاب ضمن کتابی با عنوان «معتقد الامامیة» چاپ شده است. کتاب به کوشش «محمدتقی دانشپژوه» در «تهران» و به سال 1339ه-.ق. در قطع وزیری منتشر گردیده است.

14. عیون المحاسن

نسخه های خطی:

هیچ نسخه ی خطی به دست نیامد.

نسخه های چاپی:

چاپ نشده است.

15. فصیح (الفصیح)

این اثر مولف در موضوع احکام فقه است.

نسخه های خطی:

هیچ نسخه ی خطی به دست نیامد.

نسخه های چاپی:

چاپ نشده است.

16. کامل البهائی فی الامامة (کامل السقیفة)

این اثر یکی از مهمترین آثار عماد الدین حسن بن علی در موضوع امامت است که مکرر چاپ شده است. اما در عنوان چاپی آن کلمه السقیفه وجود ندارد.

از پانزده نسخه ی خطی شناخته شده نیز فقط سه نسخه کلمه السقیفه را دارند. مابقی با عنوان کامل بهایی فهرست شدهاند.

از سوی دیگر بدرستی دانسته نیست که این اثر با اثر دیگر وی با عنوان «احوال السقیفه» و کامل السقیفه» یکی است یا خیر؟

نسخه های خطی:

3 نسخه ی خطی در «کتابخانه ی آیت الله العظمی مرعشی نجفی (ره)» به شماره 809 در 725 برگ، کتابت سال 1065ه-.ق.، شماره 3008 در 612 برگ، کتابت سال 1045 تا 1049ه-.ق. و شماره 13220 در 218 برگ موجود است.

3 نسخه ی خطی در «کتابخانه ی مجلس شورای اسلامی» به شماره 2077 در 340 صفحه، شماره 14497 در 181 برگ، کتابت سال 1274ه-.ق. و شماره 5663 در 67 برگ موجود است.

1 نسخه ی خطی در «کتابخانه ی آیت الله العظمی گلپایگانی (ره)» به شماره 833 کتابت سده 10 و 11ه-.ق. موجود است. اول و آخر این نسخه ناقص است.

1 نسخه ی خطی در «کتابخانه ی آستان قدس رضوی (ع)» به شماره 219 در 220 برگ موجود است.

1 نسخه ی خطی در «کتابخانه ی مرکز میراث اسلامی» «قم» به شماره 1/160 در 850 صفحه موجود است.

ص:149

1 نسخه ی خطی در «کتابخانه ی وزیری یزد» به شماره 234 در 184 برگ، کتابت سده 13ه-.ق. موجود است.

2 نسخه ی خطی در «کتابخانه ی راجه محمودآباد لکهنو» به شماره 2060 در 402 صفحه (کرم خورده) و شماره الف/987 در 970 صفحه موجود است.

1 نسخه ی خطی در «کتابخانه ی ملی جمهوری اسلامی ایران» به شماره 2240/ف، کتابت سده 13ه-.ق. موجود است.

1 نسخه ی خطی در «کتابخانه ی دانشکدهی ادبیات و علوم انسانی دانشگاه فردوسی مشهد» به شماره 250 در 263 برگ موجود است.

نسخه های چاپی:

چاپ نشده است.

17. الکفایة فی الامامة

مولف، این اثر اعتقادی را در زمانی که در «اصفهان» اقامت داشت تالیف کرده است.

نسخه های خطی:

هیچ نسخه ی خطی به دست نیامد.

نسخه های چاپی:

چاپ نشده است.

18. معارف الحقائق

نسخه های خطی:

هیچ نسخه ی خطی به دست نیامد.

نسخه های چاپی:

چاپ نشده است.

19. معتقد الامامیة

نسخه های خطی:

هیچ نسخه ی خطی به دست نیامد.

نسخه های چاپی:

چاپ نشده است.

20. معجزات النبی و الائمة

مولف به این اثر خود در کتاب اسرارالامامة اشاره کرده است.

نسخه های خطی:

هیچ نسخه ی خطی به دست نیامد.

نسخه های چاپی:

چاپ نشده است.

21. مناقب الطاهرین فی فضائل اهل البیت المعصومین (ع)

مولف این اثر را نیز در نقل احادیث و اخبار برای شرح حال، فضایل و مناقب ائمه اطهار علیهم السلام به زبان فارسی نگاشته است. هم چنین همراه با احادیث، دهها معجزه و کرامت نقل کرده است.

نسخه های خطی:

2 نسخه ی خطی در «کتابخانه ی مجلس شورای اسلامی» به شماره 3994 در 375 صفحه، کتابت سده 11ه-.ق. و شماره 4901 در 322 برگ، کتابت سده 10ه-.ق. موجود است.

3 نسخه ی خطی در «کتابخانه ی آیت الله العظمی مرعشی نجفی (ره)» به شماره 809 در 725 برگ، کتابت سال 1067ه-.ق.، شماره 5462 در 266 برگ، کتابت 876ه-.ق. و شماره 1582 در 216 برگ، کتابت سال 1057ه-.ق. موجود است.

1 نسخه ی خطی در «کتابخانه ی مسجد اعظم» «قم» به شماره 2 در 180 برگ، کتابت سده 12 و 13ه-.ق. موجود است. اول و آخر این نسخه افتادگی دارد؛ چون نام مولف در نسخه وجود ندارد، فهرست نویس احتمال داده است که شاید کتاب «مناقب الطاهرین» باشد.

ص:150

1 نسخه ی خطی در «کتابخانه ی آیت الله العظمی گلپایگانی (ره)» به شماره 2125 در 300 برگ، کتابت سده 11 و 12ه-.ق. موجود است.

1 نسخه ی خطی در «کتابخانه ی مرکز میراث اسلامی» «قم» به شماره 2/160 در 850 صفحه، کتابت سال 1067ه-.ق. موجود است.

2 نسخه ی خطی در «کتابخانه ی ملی ملک» «تهران» به شماره 837 در 211 برگ، کتابت سال 1018ه-.ق. و شماره 3892 در 200 برگ، کتابت سال 1087-1088ه-.ق. با عنوان «مناقب الطاهرین و دلائل المومنین فی فضائل اهلالبیت و المعصومین» موجود است.

نسخه های چاپی:

انتشارات رایزن در «تهران» به سال 1379 این کتاب را در دو مجلد چاپ کرده است.

22. المنهج فی فقه العبادات و الادعیة و الآداب الدینیة

آن گونه که از اسم کتاب مشخص است، درباره ی عبادات مانند نماز، روزه، زکات، خمس، ادعیه و شعائر دینی بحث کرده است.

نسخه های خطی:

هیچ نسخه ی خطی به دست نیامد.

نسخه های چاپی:

چاپ نشده است.

23. النقض علی معالم فخر الدین الرازی

نسخه های خطی:

هیچ نسخه ی خطی به دست نیامد.

نسخه های چاپی:

چاپ نشده است.

24. نهج الفرقان الی هدایة الایمان

نسخه های خطی:

هیچ نسخه ی خطی به دست نیامد.

نسخه های چاپی:

چاپ نشده است.

از این مولف چند اثر دیگر نیز با نامهای متفاوت نقل شده است.

منابع:

اثرآفرینان 4/98؛ اعیان الشیعة 5/212؛ ایضاح المکنون 1/260، 331، 374 و 2/504؛ تاریخ نظم و نثر در ایران 1/153؛ دانشمندان و رجال مازندران 60؛ دایرةالمعارف تشیع 11/457؛ الذریعة 1/305 و 3/405 و 5/53، 250 و 6/264 و 15/333 و 17/252 و 18/95، 368 و 21/192، 211 و 22/329 و 24/290؛ راهنمای بازار کتاب 4/288؛ روضات الجنات 2/261؛ ریاض العلماء 1/268؛ ریحانة الادب 4/199؛ طبقات اعلام الشیعة (الحقائق الراهنة) 3/41؛ فرهنگ بزرگان اسلام و ایران 153؛ الفوائد الرضویة 111؛ فهرست کتابهای چاپی فارسی 4/4009، 4809؛ فهرست کتابهای خطی فارسی 2/991؛ کشف الاستار 269؛ کشف الحجب 420؛ الکنی و الالقاب 2/443؛ لغت نامه ی دهخدا (ذیل حسن) 598؛ معجم الاصولیین 2/50؛ معجم التراث الکلامی 1/209، 445 و 2/77، 173، 233، 345، 409-410 و 3/254 و 4/307، 485، 516 و 5/172،178-179، 274، 414؛ معجم المولفین 3/261؛ معجم طبقات المتکلمین 2/363-364؛ موسوعة طبقات الفقهاء 7/66-67؛ مولفین کتب چاپی فارسی و عربی 2/609-610؛ هدیة العارفین 1/282.

ص:151

«حسن بن محمد استرآبادی»

قرن 7-8ه-.ق.

از شرح احوال و آثار «مولا حسن بن محمد بن حسن استرآبادی»، هیچ مطلبی در منابع موجود به دست نیامد. فقط در «تراجم الرجال»، به زمان حیات او که گویا در قرن هفتم و هشتم میزیسته، مختصر اشارهای شده است.

وی اضافه میکند: او از علمای ساکن «نجف اشرف» است. شاید از شاگردان «علامه حلی» است و در تدوین و تالیف برخی مجلدات یا بخشهای «مختلف الشیعة» همکاری کرده است.

این بود تمام اطلاعاتی که نویسنده تراجم الرجال درباره ی این فقیه و دانشمند استرآبادی نوشته است. به نظر میرسد وی اطلاعات خود را از برخی نسخههای خطی استنباط یا استخراج کرده است.

آثار:

بعض اجزاء مختلف الشیعة

گویا وی در تالیف و تدوین برخی از اجزای «مختلف الشیعة» همکاری کرده است.

نسخه های خطی:

هیچ نسخه ی خطی به دست نیامد.

نسخه های چاپی:

چاپ نشده است.

منابع:

تراجم الرجال 1/258.

«حسن بن محمد استرآبادی»

قرن 9 و 10ه-.ق.

فقیه، مفسر، عارف و متکلم نامدار «استرآباد» در قرن نهم ه-. ق.، «کمال الدین» یا «جمال الدین حسن بن شمس الدین محمد بن حسن استرآبادی»، مجتهدی مبارز و متعهد بود که در حرکت علمی «نجف اشرف» نقش موثری بازی کرد.

بعد از انقراض حوزه ی علمیه ی «حله»، تعدادی از دانشمندان و مجتهدان بزرگ «شیعه» در «نجف اشرف» سکونت اختیار کرده و به تحقیق، تالیف و تدریس پرداختند تا به تدریج حوزه ی «نجف اشرف» رونق یافت.

با تاسف فراوان باید گفت مورخان و تذکرهنویسان از نوشتن شرح احوال و آثار تعداد زیادی از علما در سدههای مختلف کوتاهی ورزیده و آیندگان را از شناخت درست افکار و آثار آنان محروم ساختهاند. زندگی نامه ملا حسن بن محمد استرآبادی نیز مانند بسیاری دیگر از دانشمندان «شیعه»، در تاریکی نانوشتهها باقی مانده و اینک هیچ مطلبی در دست نیست. آنچه مسلم است، برشمردن تعدادی از آثار اوست که در برخی از منابع قابل دسترسی است.

اندک آگاهی از او اینکه، از دانش پدرش بهره برده و برخی علوم را نزد وی فراگرفته است.

حسن بن محمد استرآبادی تا سال 891ه-.ق. زنده بود. به درستی دانسته نیست که پس از آن چقدر زیسته است.

از آنجا که در فهرست نسخههای خطی کتابخانه های مختلف، از شخصیت دیگری با نام حسن استرآبادی و متخلّص به «سحابی»، سخن به میان آمده، احتمال یکی بودن این دو شخصیت پیش می آید. خصوصاً که لقب هردو را کمال الدین نوشته اند.

لیکن این احتمال به دلیل تفاوت زمانی ضعیف می شود؛ زیرا حسن استرآبادی متخلّص به سحابی، تا سال 1021ه-.ق. زنده بود.

همین تفاوت زمانی، سبب شد که ما شرح حال و آثار آنها را جداگانه نقل کنیم.

آثار:

1. آیات الاحکام

برخی منابع مانند «معجم رجال الفکر و الادب فی النجف»، این اثر را به طور مستقل برای مولف ثبت کرده است. این در حالی است که بسیاری از منابع دیگر و

ص:152

نسخههای خطی موجود از کتاب «معارج السؤول و مدارج المامول»، حکایت از آن دارد که «معارج السؤول» همان کتاب «آیات الاحکام» است.

برخی دیگر معتقدند که کتاب «آیات الاحکام» از کتاب «عیون التفاسیر» به وسیله مولف برگزیده شده است.

به هر روی، آیات الاحکام اثری است در بیان و تفسیر آیاتی که احکام فقهی را بیان می دارد.

نسخه های خطی:

1 نسخه ی خطی در «کتابخانه ی آصفیه ی حیدرآباد» به شماره 457 در 313 برگ، کتابت سال 953ه-.ق. موجود است.

نسخه های چاپی:

چاپ نشده است.

2. رباعیات سحابی و دیوان سحابی

به نظر نگارنده نسبت این دیوان و رباعیات به حسن بن محمد استرآبادی قطعی نیست. شاید به دلیل شباهت زیاد نام سراینده، ذیل آثار وی معرفی شده است.

برای آگاهی از آثار سحابی، به مدخل «حسن سحابی» مراجعه شود.

3. رساله عرفانی و اخلاقی

کمال الدین حسن استرآبادی، این رساله را به زبان فارسی و با موضوع عرفان و اخلاق، به نگارش در آورده است.

صفحات نخستِ تنها نسخه ی باقی مانده از آن اثر، نقصان دارد.

نسخه های خطی:

1 نسخه ی خطی در «کتابخانه ی مرکزی دانشگاه تهران» به شماره 8583 در 104 برگ موجود است.

نسخه های چاپی:

چاپ نشده است.

4. شرح الفصول النصیریة

«الفصول النصیریة» کتاب «خواجه نصیر الدین طوسی» است. خواجه این کتاب را در علم کلام نگاشته است. بسیاری از شاگردان و دانشمندان معاصر و متاخر از خواجه، آن را شرح کردهاند. حسن بن محمد استرآبادی نیز به شرح آن پرداخته است.

این شرح به صورت ترکیبی نگارش یافته و بسیار مفید توصیف شده است. گفته می شود، حسن بن محمد استرآبادی شرح فصول را برای حاکم حویزه (هویزه) نوشته و به سال 870ه-.ق. پایان داده است.

نسخه های خطی:

1 نسخه ی خطی در «کتابخانه ی خصوصی علی حیدر موید» در «قم» به شماره 73، کتابت سال 1036ه-.ق. موجود است.

1 نسخه ی خطی در «کتابخانه ی مرکز الدراسات و البحوث الاسلامیة» به شماره 334 در 211 برگ، آخرش ناقص، موجود است.

بر اساس 1 نسخه ی خطی که در «کتابخانه ی مرکزی دانشگاه تهران» به شماره 1/1473 در 263 برگ، نگهداری میشود، نام شارح نسخه ی فوق، «حسن بن محمد بن حسین نجفی استرآبادی» است.

هم چنین شرح بر ترجمهای است که گویا «سید رکن الدین حسن استرآبادی» از «فصول» «خواجه نصیر» به انجام رسانده است.

نسخه های چاپی:

چاپ نشده است.

5. عیون التفاسیر

این اثر تفسیری نه چندان مبسوط و مفصل، شرح و تفسیر بر آیات قرآن کریم است. بنا بر گزارش برخی منابع، این کتاب بسیار مفصل است و مولف آن را خلاصه کرده و کتاب دیگری نگاشته است. این احتمال وجود دارد که همان آیات الاحکام پیش گفته باشد. یا یکی گزیده ی دیگری است. برای اظهار نظر دقیق، باید نسخه های آنها مقایسه گردد.

ص:153

نسخه های خطی:

1 نسخه ی خطی در «کتابخانه ی مدرسه ی عالی شهید مطهری (سپهسالار)» به شماره 2006 در 395 برگ، کتابت سال 885ه-.ق.، جلد سوم، شامل سوره مریم تا آخر فاطر، ناقص، موجود است.

نسخه های چاپی:

چاپ نشده است.

6. معارج السؤول و مدارج المامول (آیات الاحکام) (تفسیر اللباب)

این کتاب تفسیر و شرح 500 آیه از آیات قرآن مجید در موضوع احکام و فقه است. گفته میشود این تفسیر و شرح، یکی از مبسوط  ترین و بهترین شروح بر آیات احکام است.

مولف سال 891ه-.ق. از تالیف و تفسیر آن فارغ شده است. این کتاب با عنوان «تفسیر اللباب» و «آیات الاحکام» نیز شناخته میشود.

به احتمال زیاد همان کتاب آیات الاحکام پیش گفته است. لیکن به دلیلی که پیش تر بیان شد، مستقل آوردیم.

نسخه های خطی:

1 نسخه ی خطی در «کتابخانه ی آیت الله العظمی مرعشی نجفی (ره)» به شماره 10665 در 411 برگ، کتابت سده 10ه-.ق. موجود است.

1 نسخه ی خطی در «کتابخانه مدرسه ی نواب مشهد» به شماره 31 در 409 برگ، کتابت سال 1030 موجود است.

1 نسخه ی خطی در «کتابخانه مدرسه ی فاضلیه مشهد» به شماره 39 در 409 برگ، کتابت سال 1030ه-.ق. موجود است. تعداد برگ و سال کتابت این نسخه با نسخه ی مدرسه ی نواب «مشهد» یکی است. این احتمال وجود دارد که آنها رونوشت یک نسخه هستند.

2 نسخه ی خطی در «کتابخانه ی مجلس شورای اسلامی» به شماره 12177 در 127 برگ، کتابت سده 10ه-.ق. و شماره 12240 در 115 برگ موجود است.

5 نسخه ی خطی در «کتابخانه ی آستان قدس رضوی (ع)» به شماره 1553 در 217 برگ، شماره 1417، کتابت سال 988ه-.ق.، شماره 377 در 217 برگ، شماره 10113 در 119 برگ و شماره 13778 در 409 برگ، کتابت سال 1030ه-.ق. موجود است.

4 نسخه ی خطی در «کتابخانه ی مجلس شورای اسلامی» به شماره 288، شماره 12177 در 127 برگ، کتابت سده 10ه-.ق.، شماره 12240 در 115 برگ، طرفین ناقص و شماره 3868 در 856 برگ، کتابت سال 977ه-.ق. موجود است.

1 نسخه ی خطی در «کتابخانه ی آیت الله العظمی مرعشی نجفی (ره)» به شماره 10665 در 411 برگ موجود است.

1 نسخه ی خطی در «کتابخانه ی مدرسه ی نواب مشهد» به شماره 31 در 409 برگ، کتابت سال 1030ه-.ق. موجود است.

1 نسخه ی خطی در «کتابخانه ی فاضل هندی» در «اصفهان»، کتابت سال 951ه-.ق. موجود است.

نسخه های چاپی:

چاپ نشده است.

منابع:

اعیان الشیعة 5/242؛ تاسیس الشیعة لعلوم الاسلام 402؛ الحوزة العلمیة فی النجف الاشرف 74؛ دانشنامه قرآن 2/1701؛ دایرةالمعارف تشیع 2/106؛ الذریعة 1/42 و 4/311 و 13/383 و 15/377 و 16/246 و 21/81 و 25/27؛ ریاض العلماء 1/143-144، 319-320، 341-342؛ شرح حال علما و ادبای استرآباد (استرآبادنامه) 118؛

ص:154

طبقات اعلام الشیعة (الضیاء اللامع) 6/41؛ طبقات اعلام الشیعة (احیاء الداثر) 7/48؛ کتابنامه بزرگ قرآن کریم 1/33؛ معجم التراث الکلامی 4/81؛ معجم المولفین 3/178؛ معجم رجال الفکر و الادب فی النجف 1/113؛ معجم طبقات المتکلمین 3/198-199؛ معجم مولفی الشیعة 23؛ مع علماء النجف 1/201، 208؛ موسوعة اعلام العلماء و الادباء العرب و المسلمین 1/543؛ موسوعة طبقات الفقهاء 8/98؛ موسوعة النجف الاشرف 7/68 و 13/41.

«سید حسن بن محمد استرآبادی (ابنشرفشاه)»

000-715 یا 718ه-.ق.

«ابومحمد یا ابوالفضایل سید رکن الدین حسن بن محمد بن شرفشاه علوی حسینی استرآبادی»، عالم، حکیم، فیلسوف، متکلم، ادیب و نحوی قرن هشتم ه-. ق.، حدود سالهای 625 تا 645ه-.ق. دیده به جهان گشود.

از محل ولادت او مانند سال تولدش، اطلاع دقیقی در دست نیست. این احتمال وجود دارد که در «استرآباد» زاده شد و پس از تحصیل مقدمات و سطوح، رهسپار «مراغه» گردید.

در کتاب «موسوعة اعلام العلما»، تولد وی را به سال 645ه-.ق. در «استرآباد» تعیین کرده است. البته به نوشته ی این منبع، حداقل در خصوص این دانشمند، نمی توان زیاد اعتماد کرد؛ زیرا سید حسن استرآبادی را «شافعی» مذهب و مدرس فقه «شافعی» معرفی می نماید.

این درحالی است که علمای «شیعه»، به دلیل وسعت آگاهی، قادر به تدریس و افتا بر اساس احکام مذاهب پنج گانه هستند. بنابراین افتا یا تدریس در شهری که بیشتر جمعیت آن از پیروان یک مذهب است، برای آنان شرایط بهتری ایجاد می کرد.

به هر حال، با استنباط از نوشتههای «سیوطی» و «قاضی شهبه»، سید رکن الدین بسیار جوان بود (حدود 30 سالگی) که به عشق کسب دانش عازم «مراغه» شد. علت انتخاب «مراغه»، حضور «خواجه نصیر الدین طوسی» در رصدخانه آن شهر بود.

سید جوان، با هوش و استعداد فراوان خود، توانست در اندک زمانی علوم و فنون روزگار خود را از بزرگترین دانشمند عصر خود فراگیرد. تا جایی که در غیبت «قطب الدین شیرازی»، سرپرستی شاگردان «خواجه نصیر» را به عهده گرفت و به عنوان جانشین استاد و معین او تدریس کرد.

سال 672ه-.ق. «خواجه نصیر»، «مراغه» را به قصد «بغداد» ترک گفت. سید رکن الدین نیز تا آخر عمر، استادش خواجه را همراهی کرد و از او جدا نشد. اما پس از مرگ استادش، در «موصل» رحل اقامت افکند و در «مدرسه ی نوریه» کرسی درس برپاساخت.

سید حسن استرآبادی هنگام اقامت در «موصل»، تولیت اوقاف آن شهر را نیز به عهده داشت. تعدادی از آثارش را در آن شهر به رشتهی تحریر درآورد.

گفته میشود مدتی در «سلطانیه» زندگی کرد و در «مدرسهی شافعیه» تدریس نمود. هم چنین مدتی در «مدرسه ی شهید ماردین» تدریس کرد.

براساس منابع تاریخی، مبالغ قابل توجهی پول (حدود 1600 تا 1800 درهم) برای قدردانی از مقام علمی سید رکن الدین از سوی حکومت وقت به او پرداخت میشد.

چنانچه امثال «رشید الدین فضلالله» سفارش اکید در نامهی خود به فرزندش «امیر علی» حاکم «بغداد»، در باب احترام به دانشمندان دارد و با تصریح به پرداخت هدایایی، از سید رکن الدین تکریم ویژه به عمل آورده است.

ص:155

به هر روی سید رکن الدین دانشمند ذوفنونی بود که در عصر خود مورد توجه علما، درباریان و مردم قرار داشت. به گونهای که «اهل سنت» او را از دانشمندان هم کیش خود و «شیعیان» از دانشمندان «شیعه» به شمار آوردهاند.

محل و سال مرگ سید رکن الدین استرآبادی نیز مشخص نیست. هر دو شهر «موصل» و «تبریز» مورد اشاره مورخان واقع شده و زمان مرگش 715 و 718ه-.ق. گفته شده است.

اینشرفشاه حدود هشتاد سال زیست و بیش از سی سال تدریس کرد. شاگردانی از جمله «زین الدین علی بن حسین بن قاسم» معروف به «ابنشیخ العوینه» و «علی بن عبدالله بن حسن» معروف به «تاج الدین تبریزی» را پرورید.

آثار:

1. اسئلة السید رکن الدین (اجوبة المسائل)

حدود بیست سوال علمی، فلسفی و دینی از «خواجه نصیر الدین طوسی» کرده است که مجموع سوالها و جوابها به صورت کتابچهای جمعآوری شده است.

برخی فهرستها این مجموعه را «اجوبة المسائل» نامیدهاند. یک نسخه نیز با عنوان «سوال و جواب منطقی و فلسفی» گزارش شده است.

تاریخ پایان نگارش پاسخها سال 671ه-.ق. و شاید خط «خواجه نصیر طوسی» است.

نسخه های خطی:

2 نسخه ی خطی در «کتابخانه ی روضه حیدریه» «نجف اشرف» به شماره 9 همراه با «رساله نفس الامر» «محقق طوسی» و شماره ج/682 کتابت سال 778ه-.ق. موجود است.

1 نسخه ی خطی در «کتابخانه ی مسجد جامع گوهرشاد» به شماره 3/827 در 16 برگ با عنوان «اجوبة المسائل» موجود است.

1 نسخه ی خطی در «کتابخانه ی مجلس شورای اسلامی» به شماره 15/1830 در 213 برگ با عنوان «سوال و جواب منطقی و فلسفی» موجود است.

1 نسخه ی خطی در «کتابخانه ی مدرسه ی آخوند همدان» به شماره 50/1187 در 392 برگ، کتابت سده 10 یا 11ه-.ق. موجود است.

1 نسخه ی خطی در «کتابخانه ی مسجد جامع گوهرشاد» به شماره 3/827 در 22 برگ موجود است.

1 نسخه ی خطی در «کتابخانه ی راغب پاشا» در «استانبول» موجود است.

1 نسخه ی خطی در «کتابخانه ی دولتی برلین» موجود است.

مرحوم «افندی» نیز 1 نسخه ی خطی از آن را در نزد «میرزا سید رضی» سبط «خلیفه سلطان» در «اصفهان» دیده است.

نسخه های چاپی:

چاپ نشده است.

2. حاشیة علی تجرید الاعتقاد

ظاهراً بر «تجرید الاعتقاد» «خواجه نصیر الدین طوسی» حاشیه نوشته است.

نسخه های خطی:

هیچ نسخه ی خطی به دست نیامد.

نسخه های چاپی:

چاپ نشده است.

3. حاشیة علی الفوائد الضیائیة

«الفوائد الضیائیة» نوشته ی «نور الدین عبدالرحمان بن احمد جامی» متوفای 898ه-.ق. در علم نحو است. او این اثر را در «شرح کافیه ی» «ابن حاجب» نگاشته است. استرآبادی نیز مانند بسیاری از دانشمندان علم صرف و نحو، بر آن حاشیه نوشته است.

ص:156

گفتنی است که در فهرست نسخه های خطی کتابخانه ها، حاشیه بر «الفوائد الضیائیة» منسوب به «عبدالوهاب بن علی حسینی استرآبادی» و «سید ابوالمعالی بن بدر الدین حسن استرآبادی» نیز ثبت شده است.

نسخه های خطی:

1 نسخه ی خطی در «کتابخانه ی عمومی اوقاف بغداد» به شماره 6112 در 208برگ، کتابت سال 1097ه-.ق. موجود است.

نسخه های چاپی:

چاپ نشده است.

4. حاشیه خطبه شرح کافیه

بنابر آنچه از آغاز کتاب نقل شده است، این اثر حاشیه بر دیباچه ی «شرح متوسط» بر کتاب «کافیه» «ابنحاجب» است.

نسخه های خطی:

1 نسخه ی خطی در «کتابخانه ی مجلس شورای اسلامی» به شماره 1/2914 در 48 برگ، موجود است.

نسخه های چاپی:

چاپ نشده است.

5. حل العقد و العقل فی شرح مختصر السؤول و الامل

«ابو عمرو عثمان بن عمر بن حاجب» مشهور به «ابنحاجب» متوفای 646ه-.ق. کتابی با عنوان «مختصر منتهی السؤول و الامل فی علمی الاصول و الجدل» دارد که بزرگان این علم، حاشیه و شروح فراوانی بر آن نگاشته اند. سید رکن الدین نیز آن را با عنوان «حل العقد و العقل» شرح کرده است.

نسخه های خطی:

1 نسخه ی خطی در «کتابخانه ی بشیر آغا» در «استانبول» موجود است.

نسخه های چاپی:

این اثر به سال 1316ه-.ق. در «بولاق» «مصر» چاپ و منتشر شده است.

6. الحواشی علی تجرید الاعتقاد

ظاهراً حواشی پراکنده ای است بر «تجرید الاعتقاد» استادش «خواجه نصیر طوسی». یکی از این حواشی را پیش تر معرفی کردیم.

7. الرسالة الاحمدیة السلطانیة

گویا اثر دیگری است از سید حسن استرآبادی در اثبات عصمت رسول اکرم (ص).

نسخه های خطی این اثر به نام «سید جلال الدین عبدالله بن شرفشاه حسینی» متوفای 810ه-.ق. ثبت شده است. لیکن باید بررسی شود و درستی این استناد تایید گردد.

نسخه های خطی:

1 نسخه ی خطی در «کتابخانه ی آیت الله العظمی مرعشی نجفی (ره)» به شماره 1/10849 در 81 برگ، کتابت سال 1129ه-.ق. موجود است.

1 نسخه ی خطی در «کتابخانه ی ملی جمهوری اسلامی ایران» به شماره 5/875 در 15 برگ، کتابت سده 13ه-.ق. موجود است.

نسخه های چاپی:

چاپ نشده است.

8. سئوال و جواب منطقی و فلسفی

همان جزوه «اسئلة السید رکن الدین» است.

9. شرح اصول الدین ابنحاجب

این اثر را «سبکی» به سید رکن الدین نسبت داده است.

ص:157

نسخه های خطی:

هیچ نسخه ی خطی به دست نیامد.

نسخه های چاپی:

چاپ نشده است.

10. شرح التصریفیة (شرح الشافیة)

این شرح در واقع شرح بر کتاب «شافیه» ابنحاجب است. شافیه خود مقدمه مانندی است بر علم صرف که مورد توجه بسیاری از دانشمندان لغت و ادب واقع شده و شروحی برآن نوشتهاند.

نسخه های خطی:

3 نسخه ی خطی در «کتابخانه ی جامع کبیر صنعا» به شماره 42 در 57 برگ، شماره 1734 در 79 برگ، کتابت سده 9ه-.ق. و شماره 1851 در 142 برگ، کتابت سال 1019ه-.ق. موجود است.

نسخههایی نیز در «قاهره» و «استانبول» موجود است.

نسخه های چاپی:

چاپ نشده است.

11. شرح الحاوی

این اثر در فقه «شافعی» است. گفتنی است، هم «سیوطی» کتابی با عنوان «الحاوی» دارد و هم «ماوردی». اما منظور از «شرح الحاوی»، بنا به نوشتهی منابع متاخر، شرح استرآبادی بر «الحاوی» «نجم الدین عبدالغفار بن عبدالکریم قزوینی» متوفای 665ه-.ق. است.

گفته می شود، ابن شرف شاه استرآبادی، دو شرح بر کتاب «الحاوی» نگاشته است. شرح نخست در 4 جلد و مفصل است.

شرح دوم ظاهراً مختصرتر از شرح اول است.

نسخه های خطی:

هیچ نسخه ی خطی به دست نیامد.

نسخه های چاپی:

چاپ نشده است.

12. شرح الحماسة

«ابوتمام حبیب بن اوس طایی» کتابی با نام «الحماسة» دارد که بسیاری از ادیبان آن را شرح نمودهاند. یکی از آن شروح شرح سید رکن الدین است.

نسخه های خطی:

هیچ نسخه ی خطی به دست نیامد.

نسخه های چاپی:

چاپ نشده است.

13. شرح دیباجة الکافیة

ظاهراً سید رکن الدین دو مقدمه ی «ابنحاجب» در علم صرف و نحو را شرح کرده است. برخی منابع از این اثر با عنوان «شرح دو مقدمه ابنحاجب» نام میبرند.

نسخه های خطی:

2 نسخه ی خطی در «کتابخانه ی مجلس شورای اسلامی» به شماره 1/298 در 102 برگ، موجود است.

1 نسخه ی خطی در «کتابخانه ی آمبروزیانا»، «میلان»، «ایتالیا» به شماره 232D در 84 برگ، کتابت سال 854ه-.ق. موجود است.

نسخه های چاپی:

چاپ نشده است.

14. شرح شمسیه

«الشمسیة فی القواعد المنطقیة» نوشته «نجم الدین ابوالحسن علی بن عمر کاتبی قزوینی» از دانشمندان قرن هفتم ه-. ق. است که بسیاری از ادبا و علما، آن را شرح کرده و یا مورد نقد و بررسی قراردادهاند.

از آن جمله سید رکن الدین حسن استرآبادی هم شرحی بر آن نگاشته است.

ص:158

نسخه های خطی:

هیچ نسخه ی خطی به دست نیامد.

نسخه های چاپی:

چاپ نشده است.

15. شرح الفصیح

«الفصیح» در علم لغت، نوشتهی «ابوالعباس احمد بن یحیی ثعلب» متوفای 291ه-.ق.، از لغتشناسان «حنبلی» مذهب قرن سوم ه-. ق. است که کتابش مورد استفاده ی بسیاری واقع شده و شروحی دارد. از جملهی آن شروح، شرح سید رکن الدین است.

نسخه های خطی:

هیچ نسخه ی خطی به دست نیامد.

نسخه های چاپی:

چاپ نشده است.

16. شرح قواعد العقائد

«قواعد العقائد» از آثار کلامی «خواجه نصیر الدین طوسی» است که سید رکن الدین آن را به خواهش فرزند «خواجه نصیر» شرح کرده است.

البته منابع «سنی» معتقد هستند که وی قواعد العقائد امام «ابوحامد غزالی» را شرح کرده است.

برخی منابع مدعی هستند که ابن شرف شاه، هردو کتاب «قواعد العقائد» را شرح کرده است.

از آنجا که اصل کتاب در دسترس نیست، نمیتوان نسبت به درستی هر کدام از ادعاهای فوق اظهار نظر کرد.

نسخه های خطی:

هیچ نسخه ی خطی به دست نیامد.

نسخه های چاپی:

چاپ نشده است.

17. شرح الصغیر علی الکافیة

سید رکن الدین حسن استرآبادی سه شرح بر کافیه ابنحاجب نوشته است. شرح مختصر او با نام شرح صغیر شهرت دارد.

نسخه های خطی:

1 نسخه ی خطی در «کتابخانه ی دارالکتب قاهره» به شماره 1555 موجود است.

نسخه های چاپی:

چاپ نشده است.

18. شرح متوسط علی الکافیة (الوافیة)

مشهورترین شرح استرآبادی بر «کافیه ی ابنحاجب»، «شرح الوسیط» یا شرح متوسط است که با عنوان «الوافیه» نیز شناخته میشود.

تعداد زیادی نسخه ی خطی با عناوین «شرح الکافیه»، «شرح الوسیط»، «شرح المتوسط»، «الوافیة شرح الکافیة» و... در کتابخانههای «ایران» و جهان وجود دارد. اما مقایسه ی آغاز و انجام آنها و حتی محتوای شان، حکایت از آن دارد، که این شروح متفاوت هستند.

به عبارت روشنتر، برخلاف آنچه مشهور گردیده است که کلیه نسخههای خطی با عناوین فوق همان شرح متوسط بر کافیه است، به نظر میرسد آنها با هم تفاوت دارند و احتمال دارد چند شرح با عناوین مشابه باشند.

نسخه های خطی:

27 نسخه ی خطی در «کتابخانه ی آستان قدس رضوی (ع)» به شماره 77 در 178 برگ، شماره 3797 در 265 برگ، کتابت سده 10ه-.ق.، شماره 6942 در 175 برگ، کتابت سده 12ه-.ق.، شماره 13679 در 80 برگ، کتابت سده 8ه-.ق.، شماره 7774 در 158 برگ، کتابت سده 10ه-.ق.، شماره 15708 در 158

ص:159

برگ، کتابت سده 12ه-.ق.، شماره 9398 در 131 برگ، کتابت سده 10ه-.ق.، شماره 15840 در 162 برگ، کتابت سده 12ه-.ق.، شماره 15324 در 246 برگ، کتابت سده 9ه-.ق.، شماره 12656 در 74 برگ، کتابت سده 12ه-.ق.، شماره 3852 در 156 برگ، کتابت سده 10ه-.ق.، شماره 6298 در 135 برگ، کتابت سده 13ه-.ق.، شماره 6300 در 124 برگ، کتابت سده 11ه-.ق.، شماره 76 در 156 برگ، شماره 74 در 158 برگ، کتابت سال 900ه-.ق.، شماره 75 در 205 برگ، کتابت سال 962ه-.ق.، شماره 3853 در 178 برگ، کتابت سال 1096ه-.ق.، شماره 11080 در 166 برگ، کتابت سال 774ه-.ق.، شماره 3850 در 158 برگ، کتابت سال 900ه-.ق.، شماره 8065 در 171 برگ، کتابت سال 1020ه-.ق.، شماره 3959 در 255 برگ، کتابت سال 972ه-.ق.، شماره 3800 در 82 برگ، کتابت سال 881ه-.ق.، شماره 12696 در 282 برگ، کتابت سال 967ه-.ق.، شماره 14645 در 243 برگ، کتابت سال 970ه-.ق.، شماره 3851 در 205 برگ، کتابت سال 962ه-.ق.، شماره 6299 در 144 برگ، کتابت سال 1013ه-.ق.، شماره 15522 در 47 برگ، کتابت سال 857ه-.ق. و شماره 24 در 82 برگ، کتابت سال 881ه-.ق. موجود است.

1 نسخه ی خطی در «کتابخانه ی آستانه مقدسه حضرت معصومه» سلام الله علیها، به شماره 632 در 260 برگ، کتابت سده 13ه-.ق. موجود است.

6 نسخه ی خطی در «کتابخانه ی آیت الله العظمی گلپایگانی (ره)» به شماره 1838، کتابت سال 834ه-.ق.، شماره 11/61 کتابت سال 1097ه-.ق.، شماره 25/157 کتابت سال 1012ه-.ق.، شماره 29/38 در 130 برگ، کتابت سال 834ه-.ق. و شماره 1909، کتابت سده 12ه-.ق. موجود است.

20 نسخه ی خطی در «کتابخانه ی آیت الله العظمی مرعشی نجفی (ره)» به شماره 7860 در 229 برگ، کتابت سال 898ه-.ق.، شماره 4101 در 224 برگ، کتابت سال 850ه-.ق.، شماره 8243 در 214 برگ، کتابت سال 906ه-.ق.، شماره 103377 در 253 برگ، مقابله شده به سال 831ه-.ق.، شماره 10497 در 143 برگ، کتابت سال 887ه-.ق.، شماره 7593 در 180 برگ، کتابت سال 1070ه-.ق.، شماره 8051 در 178 برگ، کتابت سده 9ه-.ق.، شماره 8383 در 110 برگ، کتابت سال 849ه-.ق.، شماره 9923 در 246 برگ، کتابت سال 1045ه-.ق.، شماره 11828 در 139 برگ، شماره 12882 در 187 برگ، کتابت سال 829ه-.ق.، شماره 12722 در 200 برگ، شماره 12665 در 151 برگ، کتابت سال 881ه-.ق.، شماره 12685 در 153 برگ، کتابت سال 864ه-.ق.، شماره 12377 در 87 برگ، شماره 13132 در 121 برگ، با مقداری افتادگی در انتهای کتاب، شماره 1/10377 در 183 برگ، کتابت سال 816ه-.ق.، شماره 13720، ضمن نسخه های نویافته، و شماره 1/13086 در 84 برگ، کتابت سال 774ه-.ق. موجود است.

2 نسخه ی خطی در «کتابخانه ی آیت الله فاضل خوانساری (ره)» به شماره 9 در 195 برگ، کتابت سال 970ه-.ق. و شماره 387 در 177 برگ، کتابت سده 11ه-.ق. موجود است.

10 نسخه ی خطی در «کتابخانه ی عمومی اوقاف موصل» (مدرسه ی حجیات) به شماره 1/87/22 در 137 برگ، کتابت سال 774ه-.ق.، شماره 15/14 در 209 برگ، شماره

ص:160

21/11 در 173 برگ، شماره 22/13 در 211 برگ، کتابت سال 984ه-.ق.، شماره 20/15 در 141 برگ، شماره 10/11 در 184 برگ، کتابت سال 890ه-.ق.، شماره 32/16 در 220 برگ، کتابت سال 893ه-.ق.، شماره 25/12 در 214 برگ، شماره 22/11 در 171 برگ و شماره 21/11 در 205 برگ موجود است.

1 نسخه ی خطی در «کتابخانه ی مرکزی جامعه صلاح الدین» به شماره 187/2 در 192 برگ موجود است.

1 نسخه ی خطی در «کتابخانه ی مسجد جامع گوهرشاد» به شماره 2/632، کتابت سده 12ه-.ق. موجود است.

1 نسخه ی خطی در «کتابخانه ی دانشکده ی ادبیات دانشگاه تهران» به شماره 79، کتابت سده 10ه-.ق. موجود است.

4 نسخه ی خطی در «کتابخانه ی دانشکدهی الاهیات و معارف اسلامی دانشگاه تهران» به شماره 2 در 128 برگ، کتابت سده 13ه-.ق.، شماره 10 در 342 برگ، کتابت سده 13ه-.ق.، شماره 131، کتابت سده 13ه-.ق. و شماره 132 در 132 برگ، کتابت سال 1095ه-.ق. موجود است.

2 نسخه ی خطی در «کتابخانه ی عمومی اصفهان» به شماره 3140 در 485 صفحه، کتابت سال 860ه-.ق. و شماره 3181 در 426 برگ، کتابت سال 1025ه-.ق. موجود است.

2 نسخه ی خطی در «کتابخانه ی مرکزی دانشگاه تهران» به شماره 1295 در 221 برگ و شماره 1521 در 174 برگ، کتابت سال 890ه-.ق. موجود است.

2 نسخه ی خطی در «کتابخانه ی نوربخش خانقاه نعمت اللهی» به شماره 143 در 576 صفحه، کتابت سال 966؟ه-.ق. و شماره 510 در 440 صفحه، کتابت سال 1071ه-.ق. موجود است.

1 نسخه ی خطی در «کتابخانه مدرسه ی نمازی خوی» به شماره 481 موجود است.

2 نسخه ی خطی در «کتابخانه ی دانشگاه امالقری» به شماره 4691 در 237 برگ، کتابت سال 850ه-.ق. و شماره 4891 در 78 برگ موجود است.

1 نسخه ی خطی در «کتابخانه ی عمومی اوقاف بغداد» به شماره 12157 در 200 برگ، کتابت سال 1100ه-.ق. موجود است.

1 نسخه ی خطی عکسی در «کتابخانه ی دانشکده ی ادبیات دانشگاه بغداد» به شماره 2051 در 177 برگ موجود است.

1 نسخه ی خطی در «کتابخانه ی مرکز ملک فیصل للبحوث و الدراسات الاسلامیة» به شماره 2652 در 286 برگ، کتابت سال 1031ه-.ق. موجود است.

5 نسخه ی خطی در «کتابخانه ی احمدیه تونس» به شماره 2652 در 286 برگ، کتابت سال 1031ه-.ق.، شماره 3990 در 119 برگ، کتابت سال 993ه-.ق.، شماره 6756 در 204 برگ، شماره 3989 در 202 برگ، کتابت سال 3993 در 196 برگ، کتابت سال 1000ه-.ق. و شماره 3991 در 2210 برگ، کتابت سال 886ه-.ق. موجود است.

2 نسخه ی خطی در «کتابخانه ی عمومی اوقاف سلیمانیه» به شماره 773 در 185 برگ و شماره 1176 در 47 برگ موجود است.

1 نسخه ی خطی در «کتابخانه ی خصوصی رضا» در «همدان» به شماره 47 در 147 برگ، کتابت سال 843ه-.ق. موجود است.

6 نسخه ی خطی در «کتابخانه ی موزه ی عراق» بخش لغت، به شماره 2421 در 306 برگ، کتابت سال 851ه-.ق.،

ص:161

شماره 3360 در 824 برگ، شماره 405 در 286 برگ، شماره 3820 در 316 برگ، کتابت سال 793 برگ و شماره 486 در 256 برگ موجود است.

2 نسخه ی خطی در «کتابخانه ی مجلس شورای اسلامی» به شماره 7030 به شماره 257 برگ، کتابت سده 12ه-.ق. و شماره 3/5296، کتابت سال 725ه-.ق. موجود است.

1 نسخه ی خطی در «کتابخانه ی خزانه عمریه موزه ی عراق» 22331 در 322 صفحه موجود است.

4 نسخه ی خطی در «کتابخانه مدرسه ی آخوند همدان» به شماره (1101) 4642، کتابت سال 1057ه-.ق.، شماره 4706 آخرش ناقص، شماره (1102) 4706 آخرش ناقص و شماره 4642، موجود است.

3 نسخه ی خطی در «کتابخانه مدرسه ی حجتیه» «قم» به شماره 628، شماره 207، کتابت سال 1005ه-.ق. و شماره 616، کتابت 1080ه-.ق. موجود است.

3 نسخه ی خطی در «کتابخانه مدرسه ی عالی شهید مطهری (سپسهالار)» به شماره 3164 در 249 برگ، کتابت سال 1050ه-.ق.ف شماره 3165 در 150 برگ و شماره 3172 در 221 برگ موجود است.

5 نسخه ی خطی در «کتابخانه مدرسه ی فیضیه» «قم» به شماره 648 در 152 برگ، کتابت سال 823ه-.ق.، شماره 655 در 193 برگ، مقابله شده به سال 1094ه-.اق.، شماره 1071 در 175 برگ، شماره 1053 در 132 برگ و شماره 1044 در 220 برگ موجود است.

1 نسخه ی خطی در «کتابخانه مدرسه ی نواب مشهد» به شماره 47، کتابت سده 10ه-.ق.، آغاز افتاده، موجود است.

1 نسخه ی خطی در «کتابخانه ی مرکز احیای میراث اسلامی قم» به شماره 351 در 170 برگ، کتابت سال 1370ه-.ق. موجود است.

3 نسخه ی خطی در «کتابخانه ی مسجد اعظم» «قم» به شماره 623 در 271 برگ، کتابت سال 1091ه-.ق.، شماره 2709 و شماره 3168، کتابت سده 11ه-.ق. ناقص الآخر موجود است.

1 نسخه ی خطی در «کتابخانه ی مخطوطات مجمتع عراقی» به شماره ت.ف./444 در 144 برگ موجود است.

1 نسخه ی خطی در «کتابخانه ی ملی پاریس» به شماره 2369 موجود است.

6 نسخه ی خطی در «کتابخانه ی ملی جمهوری اسلامی ایران» به شماره 1812/ع در 140 برگ، کتابت سال 841ه-.ق.، شماره 2217/ع کتابت سده 11ه-.ق.، شماره 2563/ع در 188 برگ، کتابت سال 957ه-.ق. برخی اوراق، شماره 2666 در 129 برگ، کتابت سال 845ه-.ق.، شماره 2617 در 163 برگ و شماره2673/ع در 226 برگ، کتابت سال 1072ه-.ق. موجود است.

3 نسخه ی خطی در «کتابخانه ی ملی ملک» «تهران» به شماره 761، کتابت سده 10ه-.ق.، شماره 2337 در 182 برگ، کتابت سده 10ه-.ق. و شماره 2795 در 229 برگ، کتابت سده 10ه-.ق. موجود است.

1 نسخه ی خطی در «کتابخانه ی ندوة العلمای لکهنو» به شماره 1720 در 394 برگ، کرم خورده و ناقص الآخر، موجود است.

2 نسخه ی خطی در «کتابخانه ی وزیری یزد» به شماره 3/1562، کتابت سال 1092ه-.ق. و شماره 2200 در 26 برگ موجود است.

1 نسخه ی خطی در «کتابخانه ی خصوصی ابراهیم دهگان» در «اراک» به شماره 155 در 132 برگ، کتابت سال 718ه-.ق. موجود است.

1 نسخه ی خطی در «کتابخانه ی خصوصی احمد روضاتی» در «اصفهان» به شماره 175 کتابت سده 12ه-.ق. موجود است.

ص:162

2 نسخه ی خطی در «کتابخانه ی امام صادق (ع)» در «قزوین» به شماره 34 در 114 برگ و شماره 224 در 120 برگ موجود است.

2 نسخه ی خطی در «کتابخانه ی امام صادق (ع)» در «کاظمیه» به شماره 72 در 206 برگ، کتابت سال 1309 و شماره 184 در 152 برگ موجود است.

1 نسخه ی خطی در «کتابخانه ی آمبروزیانا» در «مادرید اسپانیا» به شماره B7 موجود است.

1 نسخه ی خطی در «کتابخانه ی بوهار هند» به شماره 380 موجود است.

1 نسخه ی خطی در «کتابخانه ی بتنه» به شماره 1619 موجود است.

3 نسخه ی خطی در «کتابخانه ی شوشتری» «نجف اشرف» به شماره 879 کتابت سال 890ه-.ق.، شماره 893 کتابت سال 1097ه-.ق. و شماره 884 موجود است.

3 نسخه ی خطی در «کتابخانه ی دانشگاه قازان» «تاتارستان» به شماره 0376/234 در 168 برگ، شماره 0375/252 در 180 برگ و شماره 0377/252 در 180 برگ، کتابت سال 717ه-.ق. موجود است.

2 نسخه ی خطی در «کتابخانه ی دانشگاه ییل نیوهافن» به شماره 111A در 250 برگ، کتابت سده 18م. و شماره 112A در 198 برگ، کتابت سال 1787م. موجود است.

1 نسخه ی خطی در «کتابخانه ی خزانه مفتی اسلام آباد» به شماره 433 در 380 برگ موجود است.

9 نسخه ی خطی در «کتابخانه ی دانشگاه لس آنجلس آمریکا» به شماره 261 D کتابت سده 10ه-.ق.، شماره 570 D کتابت سده 10ه-.ق.، شماره 790 M کتابت سده 9ه-.ق.، شماره 211 D کتابت سده 11ه-.ق.، شماره 814 M کتابت سده 8ه-.ق.، شماره 200 A کتابت سال 865ه-.ق.، شماره 402 D کتابت سال 1048ه-.ق.، شماره 512 D کتابت سال 914ه-.ق. و شماره 14 S در 304 صفحه، کتابت سال 1101ه-.ق. موجود است.

2 نسخه ی خطی در «کتابخانه ی آستان حضرت عبدالعظیم (ع)» در «شهر ری» به شماره 66 کتابت سده 11ه-.ق. و شماره 64 در 228 برگ، کتابت سال 1078ه-.ق. موجود است.

1 نسخه ی خطی در «کتابخانه ی خصوصی علی حیدر موید» در «قم» به شماره 573 در 179 برگ، کتابت سال 1366ه-.ق. موجود است.

4 نسخه ی خطی در «کتابخانه ی واتیکان» «ایتالیا» به شماره 2/348 در 180 برگ، کتابت سده 11ه-.ق.، شماره 838 در 149 برگ، کتابت سال 885ه-.ق.، شماره 839 در 234 برگ، کتابت سال 874ه-.ق. و شماره 2/464 کتابت سال 955ه-.ق. موجود است.

1 نسخه ی خطی در «کتابخانه ی خصوصی فیاض تهران» به شماره 55 کتابت سال 970ه-.ق. موجود است.

1 نسخه ی خطی در «کتابخانه ی لیزج» به شماره 426 موجود است.

1 نسخه ی خطی در «کتابخانه ی لیدن» به شماره 185 موجود است.

1 نسخه ی خطی در «کتابخانه ی خصوصی مولوی» در «مشهد» به شماره 304 موجود است.

1 نسخه ی خطی در «کتابخانه مدرسه ی نمازی خوی» به شماره 481 موجود است.

و ده ها نسخه ی خطی دیگر که به جهت طولانی شدن آورده نشد.

ص:163

نسخه های چاپی:

مکرر چاپ شده است. از آن جمله در «بغداد» توسط انتشارات کلیة الآداب به سال 1971م. با تحقیقات «محمدعلی حسینی» چاپ و منتشر گردیده است.

19. شرح الکبیر علی الکافیة

این شرح که نسخههای خطی آن بسیار کمتر از شرح وسیط است، با عنوان بسیط یا شرح البسیط نیز معرفی شده است.

نسخه های خطی:

2 نسخه ی خطی در «کتابخانه ی مکتبة الازهریة» به شماره 636 در 208 برگ، کتابت سال 703ه-.ق. با عنوان «البسیط علی الکافیة» و نسخهی دیگری که سال کتابت آن 792ه-.ق. است، وجود دارد.

2 نسخه ی خطی دیگر ایضاً به شماره 634/4327 و شماره 636/4329 در همان کتابخانه ی گزارش شده است.

1 نسخه ی خطی در «کتابخانه ی اسکوریال مادرید» به شماره 94 موجود است.

1 نسخه ی خطی در «کتابخانه ی ایاصوفیای استانبول» به شماره 4518 موجود است.

1 نسخه ی خطی در «کتابخانه ی پترزبورگ روسیه» به شماره 169 موجود است.

1 نسخه ی خطی در «کتابخانه ی بنکی پور هند» به شماره 20/2049 موجود است.

1 نسخه ی خطی در «کتابخانه ی بون» به شماره 291 موجود است.

2 نسخه ی خطی در «کتابخانه ی دارالکتب قاهره» به شماره 18 و 601 موجود است.

2 نسخه ی خطی در «کتابخانه ی سلیم آغا استانبول» به شماره 1156 و 1057 موجود است.

1 نسخه ی خطی در «کتابخانه ی عارف حکمت مدینه» به شماره 127 در 145 برگ، کتابت سال 819ه-.ق. موجود است.

1 نسخه ی خطی در «کتابخانه ی فیض الله استانبول» به شماره 1974 موجود است.

1 نسخه ی خطی در «کتابخانه ی لاله لی استانبول» به شماره 3401 موجود است.

2 نسخه ی خطی در «کتابخانه ی مکتب هندی لندن» به شماره 912 و 916 موجود است.

1 نسخه ی خطی در «کتابخانه ی مونیخ آلمان» موجود است.

هم چنین 1 نسخه ی عکسی از نسخه ی خطی فوق، در «کتابخانه ی مرکز البحث العلمی و احیاء التراث الاسلامی» به شماره 186 نگهداری میشود.

نسخه های چاپی:

به سال 1385 در «قم» و به وسیله کتابخانه ی تخصصی ادبیات عرب، در قطع وزیری و 744+766 صفحه با تحقیقات «حازم سلیمان الحلی» و با عنوان «البسیط فی شرح الکافیة» چاپ شده است.

20. شرح مطالع الانوار

از آنجا که نویسندگان زیادی، کتاب، با عنوان «مطالع الانوار» دارند، بر نگارنده مشخص نگردید که این شرح، بر «مطالع» «میر سید شریف جرجانی» نگاشته شده است یا بر «مطالع» «خواجه نصیر الدین طوسی» یا «مطالع» «ابنحاجب» و...؟

برخی نیز این اثر را شرح بر «مطالع الانوار» «محمود بن ابوبکر بن احمد ارموی» متوفای 682ه-.ق. منطبق دانسته اند.

به هر روی در منابع موجود یکی از آثار سید رکن الدین، شرح بر مطالع در موضوع منطق ثبت شده است.

ص:164

نسخه های خطی:

هیچ نسخه ی خطی به دست نیامد.

نسخه های چاپی:

چاپ نشده است.

21. شرح مختصر الاصول ابنحاجب

نسخه های خطی:

نسخههایی از آن در کتابخانههای دارالکتب «مصر» و شاید «استانبول» موجود است.

نسخه های چاپی:

چاپ نشده است.

22. مرآة الشفا

به نوشتهی «حاجی خلیفه» در «کشف الظنون»، استرآبادی در علم طب نیز کتابی با عنوان فوق نوشته است. به این حقیقت در کتاب «موسوعة علما العرب» نیز تاکید شده است.

نسخه های خطی:

هیچ نسخه ی خطی به دست نیامد.

نسخه های چاپی:

چاپ نشده است.

23. مقاصد السؤول

این اثر در علم اصول و کلام است.

نسخه های خطی:

به گفته ی «آقابزرگ»، یک نسخه ی خطی از این اثر در «کتابخانه ی ایاصوفیای استانبول» و نسخه ی دیگری در «آستانه حضرت معصومه» سلام الله علیها موجود است.

نسخه های چاپی:

چاپ نشده است.

24. منهج الشیعة (نهج الشیعة)

این اثر در فضایل وصی خاتم الشریعة، علی بن ابیطالب علیه السلام و ائمه اطهار (ع) است.

او این کتاب را به نام «سلطان اویس بهادر» خان متوفای 775ه-.ق. نگاشته است.

نسخه های خطی:

هیچ نسخه ی خطی به دست نیامد.

نسخه های چاپی:

چاپ نشده است.

25. الوافیة شرح الکافیة (کشف الوافیة)

رجوع شود به «شرح متوسط علی الکافیة)

منابع:

اثرآفرینان 1/122؛ احوال و آثار خواجه نصیر الدین طوسی 249-252؛ الاعلام 2/215، 232؛ اعیان الشیعة 2/266 و 5/255؛ بغیة الوعاة 1/521؛ تاریخ ابنالوردی 2/376؛ تاریخ الادب العربی فی العراق 1/165؛ تاریخ ادبیات در ایران، صفا 3/289؛ تاریخ الاسلام (حواث سنة 701-746ه-.ق.) 136-137؛ تاسیس الشیعة 133؛ تکملة امل الآمل 2/399-401؛ دایرةالمعارف بزرگ اسلامی 4/8081؛ دایرةالمعارف تشیع 1/337 و 2/103؛ الدرر الکامنة 2/16، 98؛ الذریعة 2/83، 380 و 3/109 و 6/32 و 7/71 و 14/23، 56 و 21/241، 380 و 25/18، 43؛ ذیول العبر 83؛ روضات الجنات 3/96؛ ریاض العلماء 1/320-321؛ ریحانةالادب 8/53-54؛ السلوک1/158؛ شذرات الذهب 6/35، 48؛ طبقات اعلام الشیعة (الحقائق الراهنة) 3/47-48؛ طبقات الشافعیة 2/278؛ طبقات الشافعیة سبکی 6/86؛ الفتح المبین 2/114؛ فرهنگ بزرگان اسلام و ایران 158؛ فرهنگ زندگی نامهها 1/501؛ الفلاکة و المفلوکون 150؛ فهرس التراث 1/698؛ فهرس المخطوطات العربیة 2/178؛ فوائد

ص:165

الرضویة 121؛ کشف الظنون 1/626، 692 و 2/1021، 1272، 1358، 1370-1376، 1648، 1855؛ لغت نامه ی دهخدا (ذیل حسن) 583؛ مرآةالجنان 4/191؛ مرآة الکتب 2/109-112؛ مصادر التراث فی المکتبات الخاصة فی الیمن 2/341؛ معجم الاصولیین 2/55؛ معجم التراث الکلامی 3/42-43 و 4/85 و 5/222؛ معجم المولفین 1/586 و 3/283؛ معجم مولفی الشیعة 23؛ مع موسوعات رجال الشیعة 1/26، 40، 85، 238، 617 و 2/404 و 5/221-222مکاتبات رشیدی 66؛ موسوعة اعلام العلماء و الادباء العرب و المسلمین 1/544-547؛ الموسوعة المیسرة فی تراجم ائمة التفسیر و الاقراء و النحو و اللغة 1/665؛ میراث اسلامی ایران2/635 و 8/468 و 10/644؛ النجوم الزاهرة 9/231؛ الوافی فی الوفیات 12/54؛ هدیة العارفین 1/283.

«حسن بن محمد بن گرشاسپ استرآبادی»

قرن 9ه-.ق.

اندک آگاهی که از شرح زندگانی و آثار «حسن بن محمد بن گرشاسب (گرشاسپ) استرآبادی» داریم، گزارش مرحوم «آقابزرگ» در «الضیاء اللامع» است.

وی نسخه ای از «شرایع الاسلام» «علامه حلی» را به خط و کتابت «حسن بن محمد بن گرشاسف» (گرشاسپ) دیده است. تاریخ کتابت این نسخه 24 محرم 887ه-.ق. است.

«آقابزرگ» در همان گزارش، حسن استرآبادی را از علما برشمرده ولی اثر تالیفی به او نسبت نداده است.

لیکن گزارش «آقابزرگ» با آنچه در «فهرست نسخه های خطی کتابخانه ی آستان قدس رضوی»، می توان به دست آورد، تکمیل می گردد.

زیرا در آن فهرست رساله ای با عنوان «رساله در اعمال و عبادات» از تصنیفات و تالیفات «حسن بن محمد گرشاسب» گزارش شده است.

سال کتابت این اثر، 1234ه-.ق. است به نظر می رسد این تاریخ به سال استنساخ مربوط می شود و نمی تواند مبنای تاریخ تالیف از سوی مولف قرار بگیرد.

اما اگر اثر یاد شده به خط مولف باشد، در آن صورت از علمای قرن 13ه-.ق. به شمار می رود و با تشخیص مرحوم «آقابزرگ» تناقض پیدا می کند.

به هر روی، حسن بن محمد بن گرشاسپ که در عربی «کرشاسف» تعبیر شده است، از علمای «استرآباد» در قرن نهم ه-. ق. به شمار آمده است.

آثار:

رساله ای در اعمال و عبادات

این رساله شامل مجموعه اعمال و ادعیه برای روزها و ماه های قمری است. مولف سعی کرده، عبادات توصیه شده از سوی ائمه هدی -علیهم السلام - را به زبان فارسی گوشزد کند.

نسخه های خطی:

1 نسخه ی خطی در «کتابخانه ی آستان قدس رضوی (ع)» به شماره 3/16054 کتابت سال 1234ه-.ق. موجود است.

نسخه های چاپی:

چاپ نشده است.

منابع:

طبقات اعلام الشیعة (الضیاء اللامع) 6/43؛ فهرست نسخه های خطی آستان قدس رضوی (ع) 14/263.

ص:166

«حسن بن محمدعلی استرآبادی»

قرن 11ه-.ق.

ظاهراً چنین نامی، برای نویسنده کتاب «شرح قانونچه» تعیین گردیده است. لیکن براساس تعدادی از منابع، نویسنده کتاب «شرح قانونچه»، «سلطان حسین واعظ استرآبادی» توصیف شده است. اما در برخی فهرستهای نسخههای خطی، این کتاب، به «نام حسن بن محمدعلی» ثبت شده است.

روشن است که تغییر حسین بن محمد بن علی استرآبادی به «حسن بن محمدعلی استرآبادی» از لغزش های فهرست نویسان سرچشمه گرفته است. این اشتباه به شکل دیگری نیز روی داده است. از جمله، در برخی فهرست ها، نام نویسنده ی «شرح قانونچه» را مولا سید حسین بن محمود بن علی استرآبادی ثبت کرده اند.

از اینرو نگارنده برای اطلاع رسانی بیشتر، ذیل نام حسن بن محمدعلی، توضیحات فوق را آورد تا خواننده ضمن آگاهی از حقیقت مطلب، به نام اصلی مولف مراجعه نماید.

«سید حسن (حسین) بن مرتضی حسینی استرآبادی»

قرن 12ه-.ق.

باوجود اینکه «سید حسن استرآبادی» یک اثر تاریخی ارزشمند برجای نهاده، اما شرح زندگانی خودش در ابهام و تاریکی مانده است. در فهرست برخی نسخه های خطی، نام وی را سید حسین ثبت کرده اند. اما اکثر منابع نام او را سید حسن نوشته اند.

براساس چند نسخه ی خطی که در «کتابخانه ی آیت الله العظمی مرعشی نجفی (ره)» و کتابخانههای دیگر، از یک اثر تاریخی وی با عنوان «تاریخ سلطانی» نام برده شده است، گفته میشود که متعلق به «سید حسن بن مرتضی حسینی استرآبادی» است.

حتی دکتر «احسان اشراقی» که کتاب «تاریخ سلطانی» وی را منتشر ساخته است، در صفحه عنوان و نیز در شناسنامه کتاب، نام نویسنده را به دو گونه: سید حسین و در روی جلد و پیشگفتار نامش را سید حسن نوشته است.

اما هیچ اطلاعات دیگری از زمان حیات، تحصیلات، آثار و افکار نویسنده یاد شده ارایه نداده است.

بدیهی است برای کشف حقایق بیشتر درباره ی مولف و کتاب وی، باید از نسخههای احتمالی دیگر پرس و جو کرد و سپس آنها را با هم مقابله نمود. ممکن است از محتوای آنها مطالبی به دست آید.

از توصیفی که درباره ی نسخههای موجود کردهاند، میتوان احتمال داد که نویسنده از علمای قرن 12ه-.ق. است؛ زیرا روی دادهای تاریخ صفوی را تا سال 1051ه-.ق. و نیز تا زمان «شاه سلطان حسین صفوی» 1115ه-.ق. نگاشته است.

آثار:

تاریخ سلطانی (از شیخ صفی تا شاه صفی)

این اثر بر خلاف نامش، مطلقاً در تاریخ سلاطین نیست. بلکه بخش عمده ی آن در سیره و تاریخ ائمه اطهار علیهم السلام نوشته شده است.

مولف اثر خود را در 3 بخش تنظیم کرده است. بخش نخست درباره ی انبیا صلوات الله و سلامه علیهم و علی نبینا و آله الاطهار است. بخش دوم درباره ی پادشاهان اسلام و بخش سوم در بیان تاریخ «صفویه» است.

نسخه های خطی:

3 نسخه ی خطی در «کتابخانه ی آیت الله العظمی مرعشی نجفی (ره)» به شماره 2413 در 258 برگ، کتابت سال 1222ه-.ق.، شماره 3180 در 248 برگ، کتابت سال

ص:167

1255ه-.ق. همراه با جداولی در احوال ائمه (ع) و شماره 3243 در 378 برگ، کتابت سال 1255ه-.ق. موجود است.

1 نسخه ی خطی در «کتابخانه ی ملی ملک» «تهران» به شماره 83/ف در 95 برگ، کتابت سال 1240ه-.ق.، بدون نام مولف گزارش شده است. شاید این نسخه نیز متعلق به سید حسن بن مرتضی موسوی است.

1 نسخه ی خطی نیز در «کتابخانه ی دانشگاه شیرانی لاهور پاکستان» به شماره 3284/279، کتابت سال 1227ه-.ق.، بدون نام مولف و موریانه خورده موجود است.

1 نسخه ی خطی نیز در «کتابخانه ی کمبریج» موجود است. این نسخه جزء کتاب های «ادوارد براون» به شماره (15) 16 H فهرست شده است.

نسخه های چاپی:

بخش سوم کتاب «تاریخ سلطانی» با عنوان «از شیخ صفی تا شاه صفی» به کوشش «احسان اشراقی» در «تهران» و به سال 1364ش. در قطع وزیری و 320 صفحه چاپ گردیده است.

هم چنین سال 1366 در همان قطع و اندازه مجدداً چاپ گردیده است.

منابع:

ادبیات فارسی بر مبنای استوری 2/636؛ تاریخ ادبیات در ایران 5/1561، 1791؛ دانشنامه جهان اسلام 1/132، 160، 521؛ دانشنامه زنان فرهنگ ساز 2/2081؛ الذریعة 26/133، 183؛ فرهنگ کتاب های فارسی شده چاپی 1/127؛ کتاب شناسی تاریخ ایران 162، 163؛ کتابنامه اسفند 1364: 81 و دی 1366: 61؛ فهرست نسخههای خطی کتابخانه ی آیت الله العظمی مرعشی نجفی (ره) 7/12 و 8/403 و 9/37؛ فهرست نسخههای خطی کتابخانه ی ملی ملک ج.1.؛ فهرست نسخههای خطی مشترک پاکستان ج.10.؛ فهرست استوری 1/134؛ از شیخ صفی تا شاه صفی (تاریخ سلطانی) مقدمه.

«حسن بن یوسف رسولی گرگانی»

قرن 14ه-.ق.

در «الذریعه» کتابی با عنوان «کلید نظم بشر» به حاج میرزا «حسن بن یوسف رسولی گرگانی» نامی نسبت داده شده است. اما این نسبت قطعاً اشتباه است.

این اشتباه به احتمال زیاد هنگام تایپ و چاپ اتفاق افتاده و «گاوکانی» یا «گوگانی» به اشتباه گرگانی نوشته شده است.

«گوگان» یکی از شهرهای پرجمعیت «آذرشهر» در «آذربایجان شرقی» و «رسولی»، نام خانوادگی یک طایفه ی مشهور است.

در هر صورت شخصیتی به نام فوق از مردم «گرگان» که نویسنده ی کتاب یاد شده باشد، وجود ندارد. بلکه وی «گاوکانی تبریزی» یا «گوگانی آذرشهری» است و علاوه بر کتاب فوق، کتابهای دیگری نیز دارد.

شایان ذکر است که عموماً نسبت «گرّکان» (روستایی از توابع آشتیان و اراک) و «گوگان» (شهری از توابع آذرشهر) با نسبت گرگانی، در منابع مختلف دچار لغزش شده و درهم میشود.

به هر روی غرض از یادآوری این نکته، اگر پژوهشگری به نام فوق در «الذریعه» یا هر منبع دیگری برخورد کرد، میتواند با مراجعه به مدخل فوق متوجه اشتباه یاده شده بشود.

منابع:

الذریعة 18/134.

ص:168

«حسین (حسن) خضر شاه استرآبادی»

قرن 9ه-.ق.

ادیب، شاعر و خوش نویس قرن نهم ه-. ق.، از بزرگزادگان «استرآباد» و معاصر «امیر علی شیر نوایی» بود. او خط نستعلیق را نزد «مولانا جعفر» آموخت و خود با تمرین فراوان به مقام استادی دست یافت.

از شرح احوال «خواجه حسین خضرشاه» بیش از این مطلبی در دست نیست. تنها آگاهی ما از او این است که در «استرآباد» دیده به جهان گشود و هم در آنجا زیست و زندگی را بدرود گفت.

قبرش را روبروی مسجد جامع «استرآباد» گزارش دادهاند. اما از تاریخ تولد و وفات او خبری به دست نیامد. زمان حیاتش نیز قرن نهم و گاهی دهم ذکر شده است.

در نام خضرشاه استرآبادی نیز اختلاف است. به گفتهی «بیانی»، نام وی در برخی نسخهها «حسن» ضبط شده است.

گفته میشود در قرن نه یا ده، شاعر دیگری در «استرآباد» زندگی میکرد که «خضرشاه» شهرت داشت. تخلّص او در شعر «فانی» بود. نامش «خواجه محمد» و شاید معاصر «سام میرزای صفوی» محسوب میشد.

آثار:

1. دیوان

نسخه های خطی:

هیچ گزارشی از نسخ خطی آن در دست نیست.

نسخه های چاپی:

چاپ نشده است.

2. مثنوی زید و زینب

گویا این مثنوی بر وزن و سبک «لیلی و مجنون» «نظامی گنجوی» سروده شده است.

نسخه های خطی:

هیچ گزارشی از نسخ خطی آن در دست نیست.

نسخه های چاپی:

چاپ نشده است.

3. مثنوی لیلی و مجنون

نسخه های خطی:

هیچ گزارشی از نسخ خطی آن در دست نیست.

نسخه های چاپی:

چاپ نشده است.

منابع:

اثرآفرینان 2/349؛ احوال و آثار خوش نویسان 1/175-176؛ تاریخ ادبیات در ایران، صفا 4/172؛ تاریخ نظم و نثر در ایران 1/344؛ تذکره ی روز روشن 199، 241؛ ترجمه مجالس النفائس 38، 211-212؛ دانشنامه هنرمندان ایران و جهان اسلام 212؛ دایرةالمعارف تشیع 7/155؛ الذریعة 9/296، 297، 803 و 12/89 و 18/392 و 19/197، 277؛ شعرای مازندران و گرگان 102؛ فرهنگ سخنوران 192، 311؛ فهرست واره کتابهای فارسی 3/1676.

«عز الدین حسین استرآبادی»

قرن ؟ه-.ق.

«عز الدین حسین استرآبادی» را، از دانشمندان علوم عقلی، متخصص علم منطق و کلام، عالمی متبحر و نحریر زمانش توصیف کرده اند.

منابع قابل دسترس، هیچ اطلاعی از جزئیات زندگانی و تحصیلات وی گزارش ندادهاند. تنها منبعی که از او سخن به میان آورده است، مرحوم «افندی» در «ریاض العلما» است.

ص:169

بر اساس همین گزارش شاید وی در دوره صفوی میزیست. هر چند که تعیین زمان حیات در محدودهی 300 سال چندان مفید نیست؛ اما تا حدودی دوران زندگانی وی را مشخص میکند.

مرحوم «آقابزرگ» ضمن نقل مطالب «ریاض العلما»، اضافه میکند که شاید وی همان عز الدین بن شمس الدین محمد بن حسن استرآبادی از علمای قرن دهم ه-. ق. است.

هم چنین «آقابزرگ» در «الذریعه»، از شخص دیگری نیز با همین نام و لقب سخن گفته است. او ذیل اجازات، از «عز الدین حسین بن ابراهیم بن یحیی استرآبادی» سخن گفته است.

گویا «حسین بن ابراهیم استرآبادی» به سال 708ه-.ق. از «علامه حلی» اجازه دریافت کرده است.

از آنجا که این احتمال هیچ مستندی ندارد، خود او نیز هر دو شخصیت یاد شده را جداگانه ذکر کرده است. ما نیز به طور جداگانه نقل میکنیم.

آثار:

رسالة مختصرُ فی ضبط الاشکال الاربعة المنطقیة و احکامها

نسخه های خطی:

مرحوم «افندی» یک نسخه ی خطی از این رساله را در «اردبیل» دیده است. اما مشخص نکرده است که نزد چه کسی و کدام کتابخانه ی دیده است.

نسخه های چاپی:

چاپ نشده است.

منابع:

اعیان الشیعة 5/457؛ دایرةالمعارف تشیع 2/104؛ الذریعة 1/177؛ 214؛ ریاض العلماء 2/35؛ طبقات اعلام الشیعة (احیاءالداثر) 4/59-60.

«حسین بن سعد (اسعد) مویدی دَهستانی»

قرن 7ه-.ق.

آگاهی ما از زندگانی و شرح حال «حسین بن سعد یا اسعد مویدی» بسیار اندک است. از مقدمه ای که وی بر کتاب «جامع الحکایات» نوشته، چنین برمی آید که با «عز الدین طاهر فریومدی»، وزیر «خراسان» در عهد «ایلخانان»، معاصر بود.

از آنجا که حسین دهستانی کتابش را به نام «خواجه عز الدین طاهر فریومدی» ترتیب داده است، زندگانی او در قرن هفتم ه-. ق.، قطعی می گردد. لیکن ابهامات دیگری در شرح احوال وی وجود دارد.

از جمله ابهامات اینکه: به درستی مشخص نیست، آیا نسبت وی دهستانی با کسر دال است یا دهستانی با فتح دال؛ زیرا زمانی حسین دهستانی را از مردم «جرجان» و «استرآباد» محسوب می توانیم به حساب آوریم که نسبت او را با فتح دال بخوانیم.

شاید از زندگانی وی در منطقه ی «خراسان» و شمال «ایران»، بشود احتمال داد که دهستانی با فتح درست است؛ زیرا «دهستان» از توابع «هیرکانی» (گرگان) بود.

هم چنین کلمه «مویدی» و گاهی «رسایی» و ایضاً «رهبانی»، به د نبال نام وی در برخی فهرست ها ذکر شده است. نگارنده نتوانست از این نسبت ها مطلب خاصی را استنباط نماید.

در هر حال، اگر حسین بن سعد یا اسعد را از «دهستان» «جرجان» و «استرآباد» به شمار آوریم، در آن صورت یکی دیگر از نویسندگان و مترجمان این سرزمین با آثار ذیل معرفی می گردد:

آثار:

جامع الحکایات

کتابت جامع الحکایات در واقع ترجمه کتاب «الفرج بعد الشدة» «ابوعلی محسن بن ابوالقاسم علی تنوخی» متوفای 384ه-.ق. است.

ص:170

دهستانی در مقدمه کتابش، مدعی است که از وی تالیف چنین کتابی را خواسته اند. او پس از مدتی پژوهش و تفحص، به کتاب 5 برگی «مداینی» با نام «الفرج بعد الشدة» برخورده است و آن را ترجمه کرده و داستان هایی نیز از دیگر منابع جمع آوری و به آن افزوده است.

البته «تنوخی» هم در اثر خود به کتاب 5 برگی «مداینی» اشاره کرده است. اما آیا واقعاً دهستانی اثر 5 برگی «مداینی» را به دست آورده و ترجمه کرده یا خلاصه ای از اثر 5 جلدی «تنوخی» را به فارسی درآورده است؟ ابهامی است که هنوز درباره ی آن اظهار نظر قطعی نشده است.

نسخه های خطی:

1 نسخه ی خطی در «کتابخانه ی مسجد اعظم» «قم» به شماره 1975 کتابت سال 1052ه-.ق. موجود است.

1 نسخه ی خطی در «کتابخانه ی دانشکدهی ادبیات دانشگاه تهران» به شماره 6د در 124 برگ، کتابت سده 11ه-.ق. موجود است.

1 نسخه ی خطی در «کتابخانه ی دانشکدهی الاهیات و معارف اسلامی دانشگاه فردوسی مشهد» به شماره 352 در 200 برگ موجود است.

1 نسخه ی خطی در «کتابخانه ی خانقاه نوربخش» به شماره 406 در 494 صفحه موجود است.

1 نسخه ی خطی در «کتابخانه ی ملی جمهوری اسلامی ایران» به شماره 67/رف در 194 برگ، کتابت سال 1089ه-.ق. موجود است.

1 نسخه ی خطی در «کتابخانه ی خصوصی مولوی» در «مشهد» به شماره 352 کتابت سال 1092ه-.ق. موجود است.

1 نسخه ی خطی در «کتابخانه ی موسسه ککلیدزه تفلیس» به شماره 470pac در 46 برگ، کتابت سده 12ه-.ق. موجود است.

1 نسخه ی خطی در «کتابخانه ی خصوصی عاطفی» در «کاشان» به شماره 5 کتابت سده 10ه-.ق. موجود است.

3 نسخه ی خطی در «کتابخانه ی مجلس شورای اسلامی» به شماره 180 در 471 برگ، شماره 7653 در 294 برگ، آخرش ناقص، و شماره 209 در 498 برگ، هردو طرف ناقص، موجود است.

2 نسخه ی خطی در «کتابخانه ی مرکزی دانشگاه تهران» به شماره 8909 در 205 برگ، کتابت سده 10ه-.ق. و شماره 5786 در 165 برگ، کتابت سال 1060ه-.ق.، اولش ناقص، موجود است.

2 نسخه ی خطی در «کتابخانه ی وزیری یزد» به شماره 2 در 280 برگ، کتابت سال 1024ه-.ق. و شماره 37 در 210 برگ، کتابت سده 11ه-.ق. موجود است.

نسخه های چاپی:

جامع الحکایات بارها چاپ و منتشر شده است. شاید یکی از قدیمی ترین چاپ ها، چاپ سال 1276ه-.ق. در «بمبئی» و در 534 صفحه ی وزیری است.

پس از آن به سال 1329ه-.ق.، مجدداً در «بمبئی» و در 642 صفحه وزیری منتشر شد.

در «تهران» به سال 1374ه-.ق.، در 528 صفحه وزیری چاپ گردیده است. پس از آن به سال 1345ش. مجدداً در قطع جیبی چاپ شد.

سال 1363ش. وزارت فرهنگ و آموزش عالی کشور در 3 مجلد چاپ کرد.

اخیراً نیز چند چاپ جدیدتر مشاهده شده است.

منابع:

اثر آفرینان 3/55؛ اعیان الشیعة 5/457؛ تاریخ ادبیات در ایران 2/1030 و 3/1234-1236؛ تاریخ نظم و نثر در ایران 1/186؛ دین نامه های ایران 188؛ فهرست کتاب های

ص:171

فارسی 1/1/1302 و 2/1494؛ فرهنگ کتاب های فارسی 1/189؛ فهرست واره فارسی 1/304، 443-445؛ کتابشناسی ملی 49/159؛ کتابنامه آذر 1364: 17-18؛ گنج و گنجینه 377-384؛ مولفین کتب چاپی فارسی و عربی 2/699.

«عز الدین حسین بن شمس الدین استرآبادی»

قرن 10ه-.ق.

بنا به گزارش «آقابزرگ» در «طبقات اعلام الشیعة»، «عز الدین حسین بن شمس الدین محمد بن حسن استرآبادی»، یکی دیگر از علما و دانشمندان «استرآباد» در سدهی دهم ه-. ق. است.

او در «طبقات» احتمال داده است که «عز الدین حسین استرآبادی»، صاحب رساله در «ضبط اشکال اربعه»، با «عز الدین حسین بن شمس الدین»، یک تن هستند.

اما در «الذریعه»، عز الدین حسین بن شمس الدین را استرآبادی ندانسته است. بلکه او را «عاملی» و به احتمالی پدر شیخ «حر عاملی» معرفی کرده است.

به هر روی عز الدین حسین بن شمس الدین از «علی بن عبدالعال» مشهور به «ابنمفلح میسی» متوفای 938ه-.ق.، اجازه دریافت کرده است. اما اثر تالیفی برای او به دست نیامد.

منابع:

الذریعة 1/214؛ طبقات اعلام الشیعة (احیاء الداثر) 4/60.

«ابوعلی حسین استرآبادی»

قرن ؟ه-.ق.

از شرح احوال و زندگانی ابوعلی حسین استرآبادی جز یک گزارش از کتابش، مطلبی در دست نداریم.

حتی نمی دانیم در چه عصری می زیست. کجا متولد شد، چگونه تحصیل کرد و بالاخره در کجا سکنا گزید و درگذشت؟

بنا بر آنچه مرحوم «میرزا محمدصالح» نوشته است، یک تن به نام «ملا ابوعلی استرآبادی» در «استرآباد» می زیست و در «مدرسه ی دارالشفای» «استرآباد» تدریس می کرد. باید برای اظهار نظر قطعی در مورد یکی بودند این دو تن پژوهش بیشتری کرد. لیکن گزارشی که آوردن آن در اینجا ضروری است، وجود شخصی با نام یاد شده در بالا و اثری با عنوان ذیل است.

آثار:

مختصر غریب الحدیث

نسخه های خطی:

1 نسخه ی خطی در «کتابخانه ی دارالکتب مصر» به شماره 2265 در 308 برگ موجود است.

نسخه های چاپی:

چاپ نشده است.

منابع:

فهرس المخطوطات المصورة فی دارالکتب المصریة.

«حسین بن احمد استرآبادی»

قرن ؟ه-.ق.

«ابوعلی حسین بن احمد استرآبادی» یکی دیگر از علمای «استرآباد» است که به دلیل فقدان اطلاعات دربارهی او، ناتوان از تشخیص شرح زندگانی، تولد، وفات و تحصیلاتش هستیم.

تنها آگاهی از وجود او، نسخهای از کتابش در «کتابخانه ی دارالکتب ظاهریه» است. مرحوم «آقابزرگ» نیز بدون اضافه کردن اندک اطلاعاتی، مطالب آن فهرست را ذیل کتاب وی آورده است.

آثار:

محنة الادب

گویا املای حسین بن احمد استرآبادی است.

ص:172

نسخه های خطی:

1 نسخه ی خطی در «کتابخانه ی دارالکتب الظاهریه» «دمشق» به شماره 3746 در 18 برگ، به خط نسخ واضح موجود است.

نسخه های چاپی:

چاپ نشده است.

منابع:

الذریعة 2/160؛ فهرست نسخههای خطی کتابخانه ی دارالکتب الظاهریه ج. 2.؛ معجم مولفی الشیعة 23.

«حسین بن اسماعیل جرجانی»

قرن 5ه-.ق.

محدث، حافظ، ادیب، خطیب، شاعر، فقیه و متکلم، «ابوعبدالله حسین بن اسماعیل بن زید بن حسن بن جعفر حسنی شجری»، از دانشمندان «زیدی» مذهب «جرجان» است.

به احتمال زیاد، حسین شجری استرآبادی، در «جرجان» دیده به جهان گشود. اما از محل وفات او گزارش دقیقی در منابع تاریخی دیده نشد.

الموفق بالله ابوعبدالله شجری در «جرجان» تحصیل کرد. او در خاندانی «زیدی» مذهب رشد نمود و علوم ادبی، فقهی و کلامی را نزد استادان «جرجان» آموخت.

یکی از مشهورترین استادان ابوعبدالله حسین شجری، «قاضی عبدالجبار معتزلی» متوفای 415ه-.ق. است. شجری از اصحاب «الموید بالله احمد بن حسین هارونی» متوفای 411ه-.ق. بشمار می رفت.

شجری ظاهراً از «جرجان» به «ری» هجرت و سپس به شهرهایی که حوزه ی علمیه ی داشتند سفر کرد.

سال مرگ ابوعبدالله حسین شجری، مورد اختلاف است. سال 420ه-.ق. مورد اعتماد بیشتری واقع شده است.

فرزندش «المرشد بالله یحیی بن حسین شجری» نیز از امامان و بزرگان «زیدیه» است.

در هر حال، ابوعبدالله شجری در علوم و فنون عصر خود شهرت داشت و در میان «زیدیه» از مقامی بلند برخوردار بود.

آثار:

1. الاحاطة فی علم الکلام

همان طور که از نام آن مشخص است، مباحث کلامی را مورد توجه قرار داده است.

نسخه های خطی:

از این اثر فقط 1 نسخه، آن هم جلد دوم، در یکی از کتابخانه های خصوصی کشور «یمن» گزارش شده است. گزارش کننده «عبدالسلام الوجیه» در «کتاب مصادر التراث فی المکتبات الخاصة فی الیمن» است.

و مشخصات کتاب را 676 صفحه، بدون تشخیص ناسخ و کتابت سال 1048ه-.ق. ذکر کرده است.

نسخه های چاپی:

چاپ نشده است.

2. الاعتبار و سلوة العارفین

این اثر یکی از معتبرترین آثار «زیدیه» و مشهورترین کتاب الموفق بالله حسین بن اسماعیل شجری است.

موضوع کتاب عمدتاً مواعظی در سیر و سلوک و زهد و اخلاق است که در هر بحثی پس از آوردن آیات، روایاتی از پیامبر(ص) و علی(ع) و دیگر «اهل بیت» ذکر شده و سپس موعظه های دیگران، به آن افزوده شده است. در بخش پایانی کتاب نیز احادیثی در فضیلت «اهل بیت»(ع) ذکر شده است.

نسخه های خطی:

نسخه های متعددی از این اثر موجود است. اما بیشتر آنها در کشور «یمن» و در کتابخانه ها خصوصی و شخصی

ص:173

نگهداری می شود. به همین جهت امکان دادن شماره کتاب مثل سایر نسخه های خطی وجود ندارد. از این رو چاره ای جز نقل مشخصات نسخه ها از «مصادر التراث فی المکتبات الخاصة فی الیمن» نداریم.

1 نسخه را «حسین بن عبدالرحمن بن عبدالله»، بعنایة «یحیی بن احمد بن محمد الحمزی»، در تاریخ 10 شعبان 1067ه-.ق. به خط نسخ استنساخ کرده است. این نسخه در 253 صفحه به شماره 24 در مصادر التراث از «کتابخانه ی خصوصی محمد بن عبدالعظیم الهادی» معرفی شده است.

نسخه ی دیگر به شماره 25 در مصادر التراث معرفی گردیده است. این نسخه در 225 صفحه و کتابت سال 1157ه-.ق. به استنساخ «یحیی بن الکبسی» در «کتابخانه ی خصوصی سید محمد بن محمد الکبسی» موجود است.

نسخه ی سوم نیز در همان منبع به شماره 222 از «کتابخانه ی محمد بن حسن عجری» معرفی شده و مشخصات آن چنین است: 216 صفحه، کتابت سال 1157ه-.ق.، ناسخ مجهول، شاید در «کتابخانه ی سید عبدالسلام الوجیه» تصویر آن موجود است.

نسخه ی چهارم و پنجم در 376 صفحه به گزارش همان منبع، با شماره 47 و 48 در مجموعه ای بدون تعیین کاتب و سال کتابت است. هردو نسخه شاید در «کتابخانه ی خصوصی محمد بن عبدالعظیم الهادی» موجود است.

نسخه ی ششم به شماره 61 و در ضمن یک مجموعه گزارش شده است.

نسخه ی هفتم در مجموعه ی شماره 446 و در 241 صفحه توصیف شده است.

نسخه ی هشتم در مجموعه ای به شماره 143 کتابت «محمد بن حسین شریف» در «کتابخانه ی خصوصی عبدالرحمن شایم» گزارش شده است.

نسخه ی نهم به شماره 27 در مجموعه ای از کتاب های کتابخانه ی خصوصی سید مرتضی بن عبدالله بن عثمان وزیر، بدون ناسخ و سال کتابت، اما مقابله شده به سال 600ه-.ق. در منبع فوق معرفی شده است. اوراق نخستین این نسخه در اثر رطوبت از بین رفته است.

نسخه ی دهم در 376 صفحه، کتابت سال 1357ه-.ق. به استنساخ «محمد بن حسین شریف» و به شماره 63 در «کتابخانه ی خصوصی سید عبدالله راویه» معرفی شده است.

نسخه ی یازدهم درهمان کتابخانه ی خصوصی «سید عبدالله راویه» با شماره 17 در ضمن مجموعه ای است که 300 صفحه را شامل می گردد. سال کتابت این نسخه 1367ه-.ق. و ناسخ آن «صلاح بن احسن نور الدین» است.

نسخه های چاپی:

این اثر در برگیرنده ی احادیث بسیاری است که محقق کتاب، تنها احادیث نبوی آن را تا 536 مورد، شمارش کرده است.

الإعتبار و سلوة العارفین در سال 1421ق/2001م، برای اولین بار به کوشش «عبدالسلام عباس وجیه»، به وسیله «موسسه فرهنگی امام زید بن علی(ع)»، در 734 صفحه منتشر شده است.

محقق توانای این کتاب علاوه بر تحقیقِ در خور تحسین آن، در تألیفی مستقل به نام «معجم رجال الاعتبار و سلوة العارفین»، شرح حال رجال ذکر شده در این کتاب را نگاشته که به 1040 ترجمه از محدثان، عالمان، زاهدان، امامان «اهل بیت» و دیگر شخصیت های «زیدیه» بالغ می شود.

3. حجیة اجماع اهل البیت (ع)

نسخه های خطی:

تنها نسخه ی خطی این اثر در «کتابخانه ی خصوصی سید عبدالله راویه» در «یمن» و همراه با یک نسخه از «الاعتبار و

ص:174

سلوة العارفین» به وسیله ی «عبدالسلام الوجیه» در «مصادر التراث» معرفی شده است. شماره نسخه 17، کاتب «صلاح بن احسن نور الدین» و در 25 صفحه است.

نسخه های چاپی:

چاپ نشده است.

منابع:

اعلام المولفین الزیدیة 366؛ التحف شرح الزلف 222؛ تراجم الرجال جنداری 12؛ اللآلی المضیئة فی اخبار الزیدیة2/55؛ مصادر التراث فی المکتبات الخاصة فی الیمن 1/177، 222، 302، 303، 443، 472، 482، 520 و 2/118، 371، 524، 533؛ معجم التراث الکلامی 1/184؛ معجم المولفین 1/539؛ معجم طبقات المتکلمین 2/202-203؛ مولفات زیدیة 1/77.

«حسین بن حسن جرجانی»

(ابوالمحاسن گازر)/قرن 8 یا 9ه-.ق.

«شیخ ابوالمحاسن حسین بن حسن جرجانی» از بزرگان علمای «شیعه»، محدث و مفسر، معاصر «علامه حلی»، در عین جلالت و عظمت و باوجود شهرت در روزگار خودش، گمنام مانده است.

نخستین کسی که در چند سطر و به اختصار از او یاد کرده است، مرحوم «افندی» در «ریاض العلما» است. او ابوالمحاسن را عالمی فاضل، محدثی قابل اعتماد و مفسری مشهور توصیف کرده است. اما هیچ اطلاعی از تولد، زادگاه، تحصیلات، استادان و تاریخ مرگ او در اختیار قرارد نداده است.

دست نویسندگان منابع متاخر نیز از کشف حقیقت ناتوان بوده و حتی نتوانستند زمان حیات او را به درستی آشکار کنند.

مرحوم «آقابزرگ» تنها پژوهشگری است که پس از «افندی»، درباره ی ابوالمحاسن جرجانی مطالب بیشتری ارایه داده است.

به گفته ی او در «الذریعه»، زمان زندگانی ابوالمحاسن سده 10ه-.ق. است؛ زیرا وی بر اساس تاریخ کتابت یکی از نسخه های تفسیر جرجانی (سال 972ه-.ق.)، معتقد است که ابوالمحاسن در قرن نهم یا دهم می زیست.

هم چنین در یکی از نسخه ها، نام ابوالمحاسن، «حسین بن علی جرجانی» ثبت شده است.

نکته ی دیگر در خصوص ابوالمحاسن، عنوان گازر (رخت شو) بر تفسیر جلاء الاذهان است؛ زیرا بسیاری مانند: «محدث ارموی»، او را همان «سید گازر» دانسته و نسخه هایی که عنوان «تفسیر گازر» دارد، به نام وی جمع آوری کرده است.

اما «ابن یوسف» معتقد است که ابوالمحاسن نتوانسته است تفسیرش را به پایان برد و سید گازر آن را به پایان برده است. از این رو به هر دو نام شهرت یافته است.

مطلب مهم دیگر اینکه برخلاف نظر مرحوم «آقابزرگ»، نسخه هایی از تفسیر جلاء الاذهان وجود دارد که کتابت آن سال های 888-890ه-.ق. است.

محدث ارموی نیز نسخه ای مربوط به سده 8ه-.ق. را می شناخته است. بر اساس چنین نسخه هایی احتمال حیات وی در سده 8 و 9 درست به نظر می رسد. خصوصا که مرحوم «افندی» در «ریاض» از شخصی به نام ابوالمحاسن جرجانی سخن گفته است که کتابی به نام «تکملة السعادات فی کیفیة العبادات المسنونات»، تالیف در 702ه-.ق. دارد.

البته «آقابزرگ» از این کتاب یاد کرده و آن را به نام «ابوالمحاسن علی جرجانی» ثبت کرده است.

برای کشف رابطه ی میان «ابوالمحاسن حسین بن حسن جرجانی»، «ابوالمحاسن جرجانی»، «ابوالمحاسن علی جرجانی» و «ابوالمحاسن حسین بن علی جرجانی»، نیاز به دیدن نسخه هایی از آثار آنان و دسترسی به منابع مستند بیشتر است.

ص:175

از آنجا که در حال حاضر چنین امکانی برای نگارنده فراهم نبود، این اقدام را به فرصت و امکانات دیگر موکول می نماید.

آثار:

جلاء الاذهان فی تفسیر القرآن (تفسیر گازر)

همان طور که در شرح احوال ابوالمحاسن توضیح داده شد، تفسیر جلاء الاذهان، از تفاسیر قرن هشتم یا نهم است.

تفسیر شامل کل قرآن و به فارسی روان است. نام دیگر آن تفسیر گازر است. بنا بر این، نسخه های آن دو، ذیل یک عنوان معرفی می گردد.

مؤلف بنا داشت قرآن کریم را موافق اخبار امامیه تفسیر نماید. اونصف قرآن را ( تا آخر سوره کهف ) به تفصیل شرح نموده و به اشعار عربی و فارسی، گاهی تمثل جسته است. ولی نصف دوم را مانند نصف نخستین تفسیر نکرده و پس از نقل قسمتی از آیات، نخست به ترجمه ی فارسی آنها مبادرت نموده و از آن پس به تفسیر آنها پرداخته است. در حالی که این رویه را در نصف پیشین نداشته است.

نسخه های خطی:

3 نسخه ی خطی در «کتابخانه ی آستان قدس رضوی (ع)» به شماره 78 در 714 برگ، کتابت سال 972ه-.ق.، شماره 79 در 517 برگ، کتابت سال 1010ه-.ق. و شماره 80 در 288 برگ، کتابت سال 1011ه-.ق. موجود است.

2 نسخه ی خطی در «کتابخانه ی آستان حضرت احمد بن موسی (ع) (شاهچراغ) شیراز» به شماره 3 در 661 صفحه، کتابت سال 1027ه-.ق. و شماره 3 مکرر در 647 صفحه، کتابت سال 1028ه-.ق. موجود است.

7 نسخه ی خطی در «کتابخانه ی آیت الله العظمی مرعشی نجفی (ره)» به شماره 7658 در 391 برگ، کتابت سده 9ه-.ق.، شماره 9596 در 176 برگ، کتابت سده 10ه-.ق.، شماره 10104 در 424 برگ، کتابت سال 1069ه-.ق.، شماره 9164 در 278 برگ، شاید کتابت سده 11ه-.ق..، شماره 11209 در 380 برگ، کتابت سال 1091ه-.ق.، شماره 12866 در 402 برگ، کتابت سال 969ه-.ق. و شماره 2/11194 در 37 برگ، کتابت سده 11ه-.ق. که در حواشی تصحیح شده و دست خط مرحوم آیت الله العظمی مرعشی نجفی (ره) در صفحه نخست آن موجود است.

3 نسخه ی خطی در «کتابخانه ی آیت الله العظمی گلپایگانی (ره)» به شماره 430 کتابت سال 1070ه-.ق.، در 11 جلد از سوره ملک تا پایان قرآن، شماره 464 که یادداشت مورخ 1039ه-.ق. در برگ نخست دارد، ایضا در 11 جلد از سوره ا نعام تا کهف و شماره 673 کتابت سده 11ه-.ق. در 11 جلد از سوره مریم تا محمد موجود است.

1 نسخه ی خطی در «کتابخانه ی دارالکتب قاهره» به شماره 8 در 430 برگ، کتابت سال 944ه-.ق. موجود است.

1 نسخه ی خطی در «کتابخانه ی دانشکدهی الاهیات و معارف اسلامی دانشگاه تهران» به شماره 2 در 390 برگ، کتابت سال 990ه-.ق. موجود است.

5 نسخه ی خطی در «کتابخانه ی دانشکدهی الاهیات و معارف اسلامی دانشگاه فردوسی مشهد» به شماره 401 در 633 برگ، کتابت سال 1069ه-.ق.، شماره 1170 بدون تاریخ کتابت و اوراق رطوبت دیده، شماره 913 در 395 برگ، کتابت سال 1095ه-.ق.، شماره 916 در 360 برگ، با عنوان «تفسیر گازر» و شماره 1921 در 408 برگ، کتابت سده 11ه-.ق. موجود است.

1 نسخه ی خطی در «کتابخانه ی دانشکدهی حقوق و علوم سیاسی تهران» به شماره 6 در 203 برگ، کتابت سال 1080ه-.ق. موجود است.

ص:176

1 نسخه ی خطی در «کتابخانه ی عمومی معارف (دارالفنون)» به شماره 1192 در 443 برگ، موجود است.

7 نسخه ی خطی در «کتابخانه ی مرکزی دانشگاه تهران» به شماره 59، شماره 923 در 605 برگ، کتابت سال 1054ه-.ق.، از آغاز سوره بنی اسرائیل تا پایان سوره ناس، شماره 924 در 406 برگ، کتابت سال 1026ه-.ق.، از آغاز قرآن تا پایان سوره کهف، شماره 26 در 493 برگ، کتابت سال 1026ه-.ق. آغاز افتادگی دارد، از آغاز تا پایان سوره کهف، شماره 2536 در 288 برگ، شماره 1452 در 200 برگ و شماره 1566 موجود است.

2 نسخه ی خطی در «کتابخانه ی مدرسه ی نمازی خوی» به شماره 163، کتابت سال 1076ه-.ق. و شماره 164 از آغاز سوره مریم تا پایان قرآن موجود است.

8 نسخه ی خطی در «کتابخانه ی مجلس شورای اسلامی» به شماره 1296 در 238 برگ، کتابت سال 846ه-.ق.، آغاز افتاده، شماره 2918 در 332 برگ، شماره 363 در 882 صفحه، کتابت سال 1069ه-.ق.، شماره 4721 در 414 برگ، کتابت سال 1020ه-.ق.، از سوره کهیعص (مریم) تا پایان سوره تعویذ (ناس)، شماره 12124 در 412 برگ، کتابت سال 990ه-.ق.، شماره 12053 در 232 برگ، کتابت سال 984ه-.ق.، شماره 12026 در 299 برگ و شماره 12016 در 249 برگ موجود است.

2 نسخه ی خطی در «کتابخانه ی سلیمان خان مشهد» به شماره 8 کتابت سده 10 یا 11ه-.ق. و شماره 13، کتابت سال 1059ه-.ق. صفحات نخستین موریانه خورده موجود است.

6 نسخه ی خطی در «کتابخانه ی مدرسه ی عالی شهید مطهری (سپهسالار)» به شماره 2036 در 473 صفحه، کتابت سال 1038ه-.ق.، ورق اول پاره، شماره 1938 در 346 صفحه، کتابت سال 1093ه-.ق.، ورق اول نونویس و چند ورق ابتدا و انتها وصالی، شماره 5176 در 632 برگ، کتابت سده 11ه-.ق.، سوره کوثر تا پایان افتاده است، شماره 3صدر، در 459 برگ، کتابت سال 1012ه-.ق.، از آغاز تا سوره کهف، شماره 1938 در 246 برگ، برگ نخست نونویس و وصالی و شماره 2036 در 474 برگ، ورق اول دارای پارگی، موجود است.

1 نسخه ی خطی در «کتابخانه ی مرکزی رشت» به شماره 5/24، کتابت سال 1273ه-.ق. موجود است.

1 نسخه ی خطی در «کتابخانه ی مسجد اعظم» «قم» به شماره 3746، کتابت سده 11ه-.ق.، اول و آخر ناقص، از سوره اعراف تا بنی اسرائیل (اسری) موجود است.

1 نسخه ی خطی در «کتابخانه ی ملی جمهوری اسلامی ایران» به شماره 1256/ف در 444 برگ، کتابت سده شاید 12ه-.ق. موجود است.

1 نسخه ی خطی در «کتابخانه ی ملی ملک» «تهران» به شماره 0208 در 307 برگ، کتابت سال 1077ه-.ق. کناره وصالی شده، موجود است.

2 نسخه ی خطی در «کتابخانه ی آستانه مقدسه حضرت معصومه» سلام الله علیها به شماره 2: 2-6432 در 549 برگ، کتابت سال 992ه-، و شماره 2: 56-6424، کتابت سال 1003ه-.ق. و شاید یک نسخه ی دیگر که شماره آن به دست نیامد، در آن کتابخانه موجود است.

1 نسخه ی خطی در «کتابخانه ی ولی الدین افندی» در «استانبول» به شماره 215 و 216 شامل 2 جلد، جلد اول در 421 برگ و جلد دوم 321 برگ موجود است.

ص:177

1 نسخه ی خطی در «کتابخانه مدرسه ی صدر اصفهان» به شماره 905 در 237 برگ، کتابت سال 1071ه-.ق. موجود است.

1 نسخه ی خطی در «کتابخانه ی مدرسه ی صدر تهران» به شماره 4 در 459 برگ، کتابت سال 1012ه-.ق. موجود است.

1 نسخه ی خطی در «کتابخانه ی خصوصی محمدتقی بهار» در «تهران» به شماره 160 کتابت سال 984ه-.ق. موجود است.

1 نسخه ی خطی در «کتابخانه ی الزهرا (س)» در «اصفهان» به شماره 1 در 767 برگ، کتابت سال 1030ه-.ق. موجود است.

1 نسخه ی خطی در «کتابخانه ی مدرسه ی فتح علی بیت» در «دامغان» به شماره 44 در 467 برگ، کتابت سال 1022-.ق. موجود است.

1 نسخه ی خطی در «کتابخانه ی عمومی پاریس» به شماره 9/4 کتابت سده 11ه-.ق. موجود است.

1 نسخه ی خطی در «کتابخانه ی خصوصی علی اصغر مهدوی» در «تهران» به شماره 122 کتابت سال 1012ه-.ق. موجود است.

1 نسخه ی خطی در «کتابخانه ی خصوصی مولوی» در «مشهد» به شماره 401 در 642 برگ، کتابت سال 1062ه-.ق. موجود است.

1 نسخه ی خطی در «کتابخانه ی خصوصی دکتر علی شریعتی» در «تهران» به شماره 38 در 439 برگ، کتابت سال 1285ه-.ق. موجود است.

1 نسخه ی خطی در «کتابخانه ی دانشگاه لس آنجلس» به شماره 244 M در چند مجلد و هر جلد با صفحات مشخص موجود است.

2 نسخه ی خطی در «کتابخانه ی خصوصی قریب گرکانی» در «تهران» به شماره 113 کتابت سده 11ه-.ق. و شماره 118 کتابت سده 11 و 12ه-.ق. موجود است.

1 نسخه ی خطی در «کتابخانه ی مدرسه ی امام صادق (ع) چالوس» به شماره 140 در 220 برگ، کتابت سال 987ه-.ق. موجود است.

1 نسخه ی خطی در «کتابخانه ی علامه طباطبایی دانشگاه شیراز» کتابت سال 1088ه-.ق. موجود است.

1 نسخه ی خطی در «کتابخانه ی خصوصی ثقة الاسلام تبریزی» در «تبریز» موجود است.

چند نسخه نیز مرحوم «افندی» گزارش داده است. ایشان شماره نسخه را به دلیل اینکه در آن زمان مرسوم نبوده نداده است. ولی تصریح کرده است که 1 نسخه در «استرآباد»، 1 نسخه در «رشت» و 1 نسخه در «آمل» دیده است.

نسخه های چاپی:

نخستین بار «محدث ارموی» این تفسیر را در 10-11 جلد، سال های 1337 تا 1341 در قطع وزیری در «تهران» منتشر کرد.

منابع:

ادبیات فارسی بر مبنای استوری 1/266؛ اثر آفرینان 1/189؛ اعیان الشیعة 5/472؛ تاریخ نظم و نثر در ایران 1/272، 779؛ تفسیر گازر، مقدمه؛ دایرةالمعارف بزرگ اسلامی 6/206-207؛ دایرةالمعارف تشیع 4/215؛ دانشنامه جهان اسلام 7/712؛ دانشنامه قرآن 1/839؛ دانشنامه قرآن و قرآن پژوهی 1/691-692؛ دین نامه های ایران 146-147؛ الذریعة 4/270-271، 309، 414-415 و 5/123 و 12/11-12 و 17/159 و 22/51، 111؛ روضات الجنات 3/407؛ ریاض العلماء 2/85-86 و 5/509 و 7/51؛ ریحانة الادب 1/400؛ شناخت نامه

ص:178

تفاسیر 161؛ طبقات اعلام الشیعة (احیاء الداثر) 4/43، 61-62؛ طبقات مفسران شیعه 2/226، 388 و 5/317؛ فرزانگان مازندران 1/311؛ فرهنگ بزرگان اسلام و ایران 168؛ فهرست کتاب های چاپی فارسی 2/1566؛ کتاب شناسی قرآن و علوم قرآنی 208؛ کتابنامه بزرگ قرآن کریم 6/224 و 9/3910؛ کتاب های فارسی شده ی چاپی2/725؛ لغت نامه ی دهخدا (ذیل حسین) 648؛ مشاهیر دانشمندان اسلام 3/136؛ معجم مولفی الشیعة 115؛ مولفین کتب چاپی فارسی و عربی 2/725؛ هزار سال تفسیر فارسی.

«ابوالمحاسن جرجانی»

قرن 8ه-.ق.

«آقابزرگ» در «الذریعه» و ذیل کتاب «تکملة السعادات» به نقل از «افندی» در «ریاض العلما»، از ابوالمحاسن جرجانی سخن گفته است.

منظور وی از نقل او در این خصوص، جدا ساختن وی از «ابوالمحاسن حسین بن حسن جرجانی» و «ابوالمحاسن عبدالواحد رویانی» است.

از نظر «آقابزرگ» و هم صاحب «ریاض العلما»، ابوالمحاسن نویسنده اثر فوق غیر از ابوالمحاسن نویسنده تفسیر جلاء الاذهان است.

«آقابزرگ» پس از توضیحات و استدلال هایی، نام او را علی ذکر کرده است. بر این اساس آثار وی باید در ذیل مدخل علی جرجانی بیاید. اما از آنجا که تفکیک و یا جدا ساختن آن دو از یکدیگر، با توجه به اختلافات زیاد و گمنام ماندن هردو به دلیل فقدان اطلاعات، چندان قطعی نیست، لهذا در همین جا به شرح حال و آثار ابوالمحاسن جرجانی نیز پرداخته شد.

اما از زندگانی و تحصیلات، استادان، آثار و تاریخ وفات وی هیچ اطلاعی در دست نیست. فقط مرحوم «افندی» سال تالیف کتابش را 702ه-.ق. تعیین کرده است. هم چنین به معاصر بودن وی با «علامه حلی» تصریح کرده است.

اگر فرض کنیم ابوالمحاسن جرجانی چند سالی پس از تالیف کتابش زنده بوده است، بنابراین وی را از علمای اواخر قرن هفتم و اوایل قرن هشتم باید به شمار آورد.

آثار:

تکملة السعادات

بنا به توضیحات مرحوم «آقابزرگ»، این اثر در شرح کیفیت عبادات و سنت های دینی و عبادی تدوین شده است.

وی هم چنین نقل قول از اثر فوق را در مجموعه های متعدد دیده است.

نسخه های خطی:

1 نسخه ی خطی از آن کتاب را مرحوم «افندی» به خط «ابوسعید حسن بن حسین شیعی سبزواری»، کتابت به سال 747ه-.ق. دیده است.

نسخه های چاپی:

چاپ نشده است.

منابع:

دایرةالمعارف بزرگ اسلامی 6/206-207؛ الذریعة 4/414-415؛ ریاض العلماء 5/509؛ الکنی و الالقاب 2/129.

«حسین بن حسن جرجانی»

قرن 5 ه-.ق.

فقیه، محدث و قاضی مشهور سده ی پنجم، «ابوعبدالله حسین بن حسن بن محمد بن حلیم جرجانی»، دانشمندی است که با وجود شهرت، گمنام مانده و از شرح زندگانی او اندک اطلاعی در دست است.

ص:179

همین مقدار از او می دانیم که حدود سال 338ه-.ق. در «جرجان» قدم به عرصه ی هستی نهاد و هم در آنجا بزرگ شد. آنگاه به ماوراءالنهر سفر کرد و در بخارا نزد «علی ابوبکر قفال» و «ابوبکر اودنی» فقه «شافعی» را خواند.

چون به مقام بلند علمی دست یافت، بر مسند قضاوت نشست و سال ها داوری کرد. مدتی نیز در «نیشابور» به سر برد و از بزرگان دین حدیث شنید و برای دیگران حدیث گفت.

ابوعبدالله جرجانی از «خلف بن محمد خیام»، «محمد بن احمد بن خنب دهقان» و «بکر بن محمد دخمسینی» روایت نقل می کند.

«ابوعبدالله حاکم»، «عبدالرحیم بن احمد بخاری» و چند تن دیگر از وی روایت نقل می کنند.

مرگ وی در بخارا و به احتمال زیاد به سال 403ه-.ق. اتفاق افتاد.

آنچه مسئله را مشکل می نماید، مشابهت شخص دیگری است که «آقابزرگ» در «طبقات» معرفی می کند.

به نظر «آقابزرگ»، «ابوعبدالله حسین بن حسن بن زید بن محمد حسنی حسینی قصبی جرجانی»، از راویان «شیعه» مذهب است و از «شریف ابوالحسین طاهر بن محمد جعفری»، شاگرد «احمد بن عیاش جوهری» (صاحب مقتضب) روایت نقل می کند.

دیگر مشایخ حدیثی وی عبارت اند از: پدرش «حسن» از جدش «زید» از «ابوطیب حسن بن احمد» و هم چنین «شریف ابومحمد حسن بن احمد بن قاسم علوی محمدی».

براساس این گزارش، «ابوجعفر محمد بن حسن بن محمد همدانی»، «شمس الاسلام حسن بن حسین» معروف به «حسکا»، جد «منتجب الدین بن بابویه» و «ابوطالب محمد بن حسین شیخ امین الاسلام طبرسی» از وی روایت می کنند.

خلاصه اینکه «آقابزرگ» وی را «شیعه» و از معاصران «شیخ طوسی» و «نجاشی» معرفی می کند.

آیا به راستی در قرن پنجم ه-. ق. دو تن حسین بن حسن جرجانی وجود داشت که یکی بر مذهب «شافعی» و دیگری بر مذهب «جعفری» تحصیل کرده و زیستند؟

هرچه هست، به دلیل کلی گویی منابع تاریخی و شرح حال نگاری، نمی توان به قطع اظهار نظر کرد. خصوصاً که «آقابزرگ» منابع اطلاعاتی خود را بیان نکرده است. و آنچه درباره ی حسین بن حسن «شافعی» گفته شده است، اختلافی است.

به عنوان مثال در برخی منابع او را ابوعبدالله حسین بن حسن بن علی بن محمد بن حلیم، معروف به حلیمی جرجانی نامیده اند.

قطعاً «آقابزرگ» در معرفی حسین بن حسن بن زید، به کتاب «ریاض العلما»ی «افندی» نظر داشته است؛ زیرا وی می نویسد:

«السید الزاهد ابوعبدالله الحسین بن الحسن بن زید بن محمد الحسینی الجرجانی القصبی کان من مشایخ الشیخ ابی محمد الحسن بن الحسین بن الحسن بن الحسین ابن علی بن الحسین بن موسی بن بابویه القمی و یروی عن ابیه الحسن عن جده زید عن ابی الطیب الحسن بن احمد السبیعی کذا یظهر من بشارة المصطفی...»

اما ظاهراً پیش از «افندی»، «نجم الدین ابوالحسن علی بن ابوالغنائم محمد» در اثر خود «المجدی فی الانساب»، ضمن شمردن اعقاب علی بن زین العابدین، از او نام برده و می نویسد:

«و منهم ابوعبدالله الفقیه الجرجانی ابن الحسن بن زید بن محمد بن علی بن محمد بن علی بن علی بن الافطس.»

شاید با توجه به این تفاوت ها، در «طبقات الفقها»، آن دو حسین را دو شخصیت جداگانه بررسی کرده و شرح حال هر کدام را جداگانه نوشته اند.

آثار:

در معرفی آثار ابوعبدالله حسین بن حسن جرجانی نیز اختلاف نظر وجود دارد.

ص:180

باوجود اینکه از وی به «صاحب تصانیف حسان» و «له مصنفات نفیسة» یاد کرده اند، فقط یک اثر با عنوان «منهاج الدین فی شعب الایمان» بر شمرده اند.

این در حالی است که در کتاب «موسوعة اعلام الادبا»، «المنهاج فی الدین» را جداگانه و «شعب الایمان» را نیز جداگانه معرفی کرده است.

المنهاج فی شعب الایمان

المنهاج فی الدین را کتاب جلیلی در سه مجلد شامل: مسائل فقهیه، احکام کثیره، مباحث اصول دین و احوال قیامت، توصیف کرده اند.

نسخه های خطی:

2 نسخه ی خطی عکسی در «کتابخانه ی احمد الثالث در توب قاپوسرای استانبول» به شماره 930 در 275 برگ، کتابت سال 739ه-.ق. و شماره 500 در 177 برگ، کتابت سال 746ه-.ق. موجود است.

هم چنین 1 نسخه ی خطی در «کتابخانه ی وقفی در حلب»، ایضاً 1 نسخه ی خطی در «کتابخانه ی دارالکتب القومیة قاهره» (به طور مختصر) موجود است.

نسخه های چاپی:

این اثر با تحقیق «حلیمی محمد فوده»، در سال 1399ه-.ق.، و توسط انتشارات دارالفکر بیروت، در سه جلد وزیری منتشر گردیده است.

منابع:

الاعلام 2/106، 235؛ اعیان الشیعة 5/478؛ الانساب سمعانی 2/250 و 4/198؛ البدایة و النهایة 11/289، 373؛ تاریخ الاسلام (حوادث سنة 401-420) 28/79-80؛ تاریخ الخلفاء 216؛ تاریخ جرجان للسهمی 198-199؛ تذکرة الحفاظ 3/1030؛ تهذیب تاریخ دمشق 4/293؛ الرسالة المستطرفة 58؛ ریاض العلماء 2/88؛ سیر اعلام النبلاء 17231-234؛ طبقات اعلام الشیعة (الثقات العیون) 2/62؛ طبقات الحفاظ 407-408؛ طبقات الشافعیة الکبری للسبکی 4/333-343؛ طبقات الشافعیة لابن قاضی شهبة 1/178، 182-183؛ طبقات الشافعیة لابن هدایة الله 120؛ طبقات الشافعیة للاسنوی 1/194، 404-405؛ طبقات الشافعیة للعبادی 105؛ العبر فی خبر من غبر 2/250 و 3/48؛ کشف الظنون 2/1047؛ اللباب 1/382؛ المجدی 213؛ مختصر تاریخ دمشق 7/96؛ مداخل المولفین و الاعلام العرب حتی عام 1215ق.1/406؛ مرآة الجنان 53 و 3/5؛ مسالک الابصار فی ممالک الامصار 6/247؛ المشتبه فی الرجال 1/244؛ معجم المولفین 4/3؛ المعین فی طبقات المحدثین 120؛ المنتظم فی تاریخ الامم و الملوک 15/94؛ المنهاج فی شعب الایمان، مقدمه 7-19؛ موسوعة اعلام العلماء و الادباء العرب و المسلمین 7/182؛ موسوعة طبقات الفقهاء 5/103-104؛ الوافی بالوفیات 12/351؛ وفیات الاعیان 2/137-138؛ هدیة العارفین 1/308.

«حسین بن علی حسینی استرآبادی»

قرن 14ه-.ق.

درباره ی «حسین بن علی بن مصطفی حسینی استرآبادی»، هیچ آگاهی درستی در دست نیست. فقط «آقابزرگ» ذیل کتاب وی» او را به اختصار معرفی کرده است.

از عبارت «آقابزرگ» استفاده می شود که وی در «کربلا» می زیست. نیز با توجه به اینکه «آقابزرگ» نسخه ی خطی کتاب حسین جرجانی را دیده و سال تالیف آن را 1301ه-.ق. نوشته است، به نظر می رسد از علما و دانشمندان قرن چهاردهم ه-. ق. است.

ص:181

صاحب «تراجم الرجال»، یک تن کاتب به نام «حسین بن علی استرآبادی» از خوش نویسان قرن نهم ه-. ق. معرفی کرده است، که قطعاً نمی تواند با این عالم ساکن «کربلا» ارتباطی داشته باشد.

هم چنین یک تن «حسینعلی» نامی از مردم «استرآباد» که گویا برادر «بی بی خانم استرآبادی» بوده است، گاهی به صورت حسین علی نوشته شده و شائبه حسین بن علی را به وجود آورده است. لیکن باوجود اینکه برادر «بی بی استرآبادی» در قرن چهاردهم می زیست، دلیلی بر روحانی بودن وی در دست نیست. بنابر این، «حسین علی وزیری انزانی» (برادر بی بی استرآبادی) نیز نمی تواند باشد.

به هر روی جز از گزارش «آقابزرگ»، هیچ آگاهی دیگری از حسین بن علی استرآبادی به دست نیامد.

براساس همین گزارش، حسین بن علی، پس از سال 1301ه-.ق. در «کربلا» فوت کرده است.

آثار:

هدیة الزائر

مولف این اثر را به سال 1301ه-.ق. تالیف کرده است. او در کتاب خود آداب و متن زیارت نامه ها را آورده است. شروع آن با زیارت پیامبر گرامی (ص) در «مدینه»، سپس اعمال مسجد «کوفه» در «نجف اشرف»، پس از آن اعمال «کربلا»، «مشهد» مقدس رضوی (ره)، «سامرا» و در نهایت با زیارت جامعه به پایان می رسد.

به گفته ی «آقابزرگ»، کتاب، حدود 4000 بیت است.

نسخه های خطی:

1 نسخه ی خطی در «کتابخانه ی خصوصی سید محمدرضا طبسی» در «کربلا» به وسیله «آقابزرگ» دیده شده است.

نسخه های چاپی:

چاپ نشده است.

منابع:

الذریعة 25/209؛ معجم مولفی الشیعة 23.

«حسین بن محمد جعفری جرجانی»

000-بعد 680ه-.ق.

«حسین» یا «یحیی بن محمد بن علی جعفری رغدی»، ملقب به «ناصر الدین» و مشهور به «ابن بی بی»، ادیب و تاریخ نگار صاحب نام سده ی هفتم ه-. ق. است.

پدر ابن بی بی، «مجد الدین محمد ترجمان» از سادات «گور سرخ» «جرجان» است. وی در دستگاه «سلطان جلال الدین خوارزمشاه»، دارای مقام و منزلت بود.

«مجد الدین محمد» نزد «شمس الدین جوینی»، به منصب منشیگری اشتغال داشت. بعدها به دربار سلجوقیان راه یافت و در آنجا سمت «فراشخانه خاص» را به عهده گرفت. پس از مدتی منصب ترجمانی را به دست آورد و به دنبال این سمت، به عنوان سفیر، نزد امیران و حکمرانان مختلف ماموریت یافت.

مادرش «بی بی منجمه»، دختر «کمال الدین سمنانی» رئیس «شافعیان» «نیشابور» است. این زن دانشمند، در ستاره شناسی مهارت داشت.

مشهور است که چون وی «سهم الغیب» (یکی از صورت-های فلکی نیم کره شمالی آسمان) در طالع داشت، احکام او با قضا و قدر بیشتر موافق می آمد. به همین جهت در دستگاه امرا و سلاطین، دارای مقام و منزلت شایانی بود و مورد احترام واقع می شد.

حسین بن محمد را نیز از این روی «ابن بی بی» گفته اند که مادرش به «بی بی منجمه» شهرت داشت. او در اواخر سده ی

ص:182

ششم یا در اوایل سده ی هفتم متولد شد. تحصیلاتش را نزد پدر و دیگر استادان ادب و انشا کامل کرد.

در دورانی که پدر و مادر ابن بی بی، در دربار سلاطین سلجوقی به خدمت اشتغال داشتند، به او نیز مشاغل دولتی و دیوانی محول می شد. به احتمال زیاد، پس از مرگ پدرش، وظایف او را به عهده گرفت و ریاست «دیوان طغرا» و «دیوان انشا» (رسایل) را به دست آورد.

ابن بی بی در همه ی عمر خود، به کارهای دیوانی و منشی گری اشتغال داشت و در دوران «علاء الدین کیقباد اول»، با همکاری «علاء الدین عطاملک جوینی»، به تحقیق و تالیف در زمینه ی تاریخ پرداخت.

آثار:

الاوامر العلائیة فی الامور العلائیة (الاوامر العلانیة فی الامور العلائیة)

این کتاب به منزله ی ذیلی بر کتاب «جهانگشای جوینی» در تشریح تاریخ سلجوقیان روم است.

گویا مولف نخست قصد نگارش تاریخ مملکت روم را داشت. لیکن به سبب اختلاف نظرها و عدم دسترسی بر منابع دقیق، تصمیم به نوشتن روی دادهای زمان حکومت سلجوقیان گرفت.

این تاریخ از زمان روی کار آمدن «غیاث الدین کیخسرو» (588ه-.ق.) تا زمان سلطنت «ملک غیاث الدین مسعود» (679ه-.ق.) را شامل می گردد. مهم ترین قسمت نیز دوران «کیقباد اول» و جانشینان او را دربرمی گیرد؛ زیرا معاصر آنان بود و مشاهدات خود را نگاشته است.

نسخه های خطی:

1 نسخه ی خطی در «کتابخانه ی ایاصوفیه ترکیه» به شماره 2985 موجود است.

نسخه های چاپی:

نسخه ی عکسی از همان نسخه ی منحصر بفرد ایاصوفیه، با مقدمه کوتاه از «عدنان صادق ارزی» به سال 1956م. در «آنکارا» منتشر شد.

چاپ دیگری با کوشش «عدنان صادق ارزی» و «نجاتی لوغال» در 1957م. در «آنکارا» انتشار یافت.

سال 1350ش. در «ایران» نیز به کوشش «محمدجواد مشکور» با عنوان «اخبار سلاجقه روم» در 597+202 صفحه منتشر شد.

تاریخ ابن بی بی به وسیله شخص ناشناسی خلاصه شده و با عنوان «مختصر سلجوقنامه» در 337 صفحه و به کوشش «هوتسما»، چاپ شده است.

منابع:

اثر آفرینان 1/100؛ پارسی نویسان آسیای صغیر 16؛ تاریخ ادبیات در ایران 3/1215-1217؛ تاریخ نظم و نثر در ایران 1/149-150؛ دائرة المعارف بزرگ اسلامی 3/143-145؛ دانشنامه ادب فارسی 6/29، 501؛ دانشنامه ایران و اسلام 3/455؛ دایرةالمعارف مصور پیمان 253؛ شخصیت های نامی ایران 23؛ فرهنگ زندگی نامه ها 1/316؛ فهرست کتابهای چاپی فارسی 3/3053؛ مولفین کتب چاپی فارسی و عربی 2/866 و 6/853؛ نامه مینوی 450-466؛ نگاهی به روند نفوذ و گسترش زبان و ادب فارسی در ترکیه 77-81.

«حسین بن محمد واعظ استرآبادی»

(سلطان حسین واعظ استرآبادی)/قرن 11ه-.ق.

فقیه، متکلم، محدث، طبیب، حکیم و خطیب توانمند، «سلطان حسین بن سلطان محمد»، معروف به «واعظ استرآبادی»، از دانشمندانی است که به سعادت شهادت در راه دین نایل گشته است.

ص:183

مقام علمی، زبان روان، بیان رسا، قلم توانا، فکر بلند و سخن شیوای او را دوست و دشمن تقریر و توصیف کرده است.

سلطان حسین واعظ، در حدود سال های 914-997ه-.ق. در «استرآباد» دیده به جهان گشود. هم در زادگاهش رشد کرد و مقدمات فارسی و عربی را فراگرفت. بخشی از سطح را نیز نزد استادان «استرآباد» خواند. اما برای تحصیل در دوره عالی، ناچار شد به پایتخت آن روزگار «ایران»، «اصفهان» سفر کند.

در «اصفهان» از «شیخ بهایی» و «میرداماد» بهره ها برد. پس از نیل به مقام بلند اجتهاد، رهسپار زادگاهش «استرآباد» شد.

او در «استرآباد» به منبر می رفت و در ترویج دین اسلام کوشش فراوان کرد. کرسی درس و مجلس سخنش، مملو از مسلمانان بود. همزمان به تالیف و تحقیق نیز ادامه داده و آثار ارزشمندی را پدید آورد.

به نقلی، واعظ استرآبادی در سال 1078ه-.ق. و به قولی سال 1082ه-.ق. در حمله «انوشه خان ازبک» به شمال «ایران»، به شهادت رسید.

کیفیت شهادت وی نیز بسیار حزن انگیز است؛ زیرا معاندان علیه دین، این عالم بزرگ را به جرم «تشیع» و بیان حقایق دینی، گوش تا گوش سر بریدند.

مدفنش در «گذر سرپیر استرآباد»، محل توجه و زیارت مومنان است.

آثار:

1. تحفة المومنین

این اثر به زبان فارسی و شامل مباحثی در اصول دین، عبادات و مواعظ متعدد است.

صاحب «ریاض العلما» می نویسد: وی این کتاب را در سن 32 یا 33 سالگی و در زمان حیات استادش «شیخ بهایی» نوشته است.

کتاب در سه باب و بسیار خوب و حاوی مطالب ارزنده در شناخت اصول و فروع دین، توصیف شده است.

او به سال 1027ه-.ق.، نگارش این اثر را پایان برده است.

نسخه های خطی:

1 نسخه ی خطی در «کتابخانه ی وزیری یزد» به شماره 1647 در 117 برگ، کتابت سال 1125ه-.ق. موجود است.

1 نسخه ی خطی در «کتابخانه ی خصوصی علی حیدر موید» در «قم» به شماره1227 در 273 برگ موجود است.

نسخه های چاپی: چاپ نشده است.

2. ترجمه رسالة السعدیة

مرحوم «علامه حلی» رساله ای با عنوان «السعدیه» به زبان عربی دارد که شامل مباحث بسیار مهم در اصول دین و فروع دین است. شهید واعظ استرآبادی آن را به زبان فارسی روان ترجمه کرده است تا فارسی زبانان از آن بهره مند شوند.

سلطان حسین واعظ هنگام ترجمه کتاب به سال 1077ه-.ق.، حدود 90 سال سن داشت.

وی در این ترجمه از اشعار و احادیث نیز بهره برده است.

نسخه های خطی:

1 نسخه ی خطی در «کتابخانه ی آیت الله العظمی مرعشی نجفی (ره)» به شماره 5137 در 114 برگ، موجود است.

نسخه های چاپی:

یک بار توسط انتشارات دانشگاه تهران و انجمن آثار و مفاخر فرهنگی در سال 1382 منتشر شده است.

3. ترجمه رسالة ضوابط الرضاع

«ضوابط الرضاع» اثری فقهی از «میرداماد» است. بنا به گزارش «معجم طبقات المتکلمین»، واعظ استرآبادی با ترجمه ی آن به زبان فارسی، مردم را با قواعد و ضوابط احکام برادری و خواهری از طریق شیردادن، آشنا ساخته است.

ص:184

نسخه های خطی:

تاکنون هیچ نسخه ی خطی از آن گزارش نشده است.

نسخه های چاپی:

چاپ نشده است.

4. دستور الوزراء

این اثر گران سنگ، در موعظه و نصیحت تمام اقشار جامعه، به ویژه مسئولان و کارگزاران حکومتی است.

نسخه های خطی:

1 نسخه ی خطی در «کتابخانه ی مرکزی دانشگاه تهران» به شماره 2109 در 42 برگ موجود است.

2 نسخه ی خطی در «کتابخانه ی آستان قدس رضوی (ع)» به شماره 3492 کتابت سال 1056ه-.ق. و شماره 50 در 42 برگ، گزارش شده است.

نسخه های چاپی:

سال 1345 در «تهران» چاپ شده است.

5. ذخائر الواعظین

اثری در شرح معارف دینی، مواعظ و اندرزهای حکیمانه و اخلاق اسلامی و انسانی است.

نسخه های خطی:

تاکنون هیچ نسخه ی خطی از آن گزارش نشده است.

نسخه های چاپی:

چاپ نشده است.

6. شرح باب حادی عشر

شرحی خوب بر کتاب «باب حادی عشر» «علامه حلی» است.

نسخه های خطی:

1 نسخه ی خطی در «کتابخانه ی مجلس شورای اسلامی» به شماره 14449 در 161 برگ، موجود است.

نسخه های چاپی:

چاپ نشده است.

7. شرح قانونچه

«محمود بن محمد چغمینی» از پزشکان قرن هفتم ه-. ق.، «قانونچه» را در علم پزشکی به رشته تحریر درآورده است. بسیاری از دانشمندان و پزشکان آن را شرح کرده اند. گفته می شود یکی از این شروح نیز شرح مولا سلطان حسین واعظ استرآبادی است.

این شرح بسیار مختصر و به صورت مزجی نگارش و به «امیر مرتضی» نامی تقدیم شده است.

برخی از فهرست نویسان نسخه های خطی، نام شارح «قانونچه» را «حسین بن محمد استرآبادی» متوفای 813ه-.ق. نوشته اند. اگر سال وفات یاد شده صحت داشته باشد، نمی تواند سلطان حسین واعظ استرآبادی که از علمای قرن دهم ه-. ق. است، نویسنده ی آن باشد. از این رو برخی منابع حسین بن محمد استرآبادی، شارح «قانونچه» را غیر از سلطان حسین واعظ استرآبادی فرض کرده و او را مستقل ذکر کرده اند.

پیش تر گفته شد که شارح قانونچه با اسامی مختلفی ثبت شده است. از آن جمله: «حسین بن محمد بن علی استرآبادی»، «حسین بن محمدعلی استرآبادی»، «حسین بن محمود بن علی استرآبادی»، «حسین بن محمد استرآبادی» و «حسن بن محمد استرآبادی».

«منزوی» در «فهرست واره»، «حسین بن محمد بن علی استرآبادی» را شاگرد «سید اسماعیل حکیم الدین طبیب گیلی» به سال 831ه-.ق. دانسته است. لیکن منبع این ادعا مشخص نیست. «سید اسماعیل» یاد شده نیز شناخته نشد. همچنین اثر دیگری با عنوان «رسالة فی الطب» را با احتمال به این نویسنده نسبت داده است.

ص:185

هر چند نگارنده نسخه های خطی این اثر را در این مدخل و ذیل نام سلطان حسین واعظ استرآبادی آورده است، لیکن دور از ذهن نیست اگر گفته شود که نویسنده و شارح آن شخصی غیر از ملا حسین واعظ استرآبادی است.

نسخه های خطی:

2 نسخه ی خطی در «کتابخانه ی موزه ی عراق»، بخش صیدله و طب، به شماره 4762-1 در 352 صفحه، و شماره 14152-2 در 186 صفحه نگهداری می شود.

1 نسخه ی خطی در «کتابخانه ی آیت الله حکیم» در «نجف اشرف» به شماره 3/54 در 114 برگ، کتابت سال 1082ه-.ق. موجود است.

2 نسخه ی خطی در «کتابخانه ی دانشکدهی الاهیات و معارف اسلامی دانشگاه تهران» به شماره 334 در 129 برگ، کتابت سال 1249ه-.ق. و شماره 742 در 147 برگ، کتابت سده 11ه-.ق. موجود است.

1 نسخه ی خطی در «کتابخانه ی مرکزی دانشگاه تهران» به شماره 2086 در 223 برگ موجود است.

1 نسخه ی خطی در «کتابخانه ی امام عصر (عج) شیراز» به شماره 176 در 85 برگ، کتابت سال 1260ه-.ق. موجود است.

1 نسخه ی خطی در «کتابخانه ی ملی ملک» «تهران» به شماره 2/4271 در 295 برگ موجود است.

1 نسخه ی خطی در «کتابخانه ی مدرسه ی عالی شهید مطهری (سپهسالار)» به شماره 813 در 129 برگ، کتابت سده 12 یا 13ه-.ق. موجود است.

2 نسخه ی خطی در «کتابخانه ی عمومی فرهنگ و هنر مشهد» به شماره 41-الف و 41-ب در 372 صفحه موجود است.

1 نسخه ی خطی در «کتابخانه مدرسه ی فیضیه» «قم» به شماره 2/1670 در 210 برگ، کتابت سده 11ه-.ق. موجود است.

1 نسخه ی خطی در «کتابخانه ی مخطوطات مجتمع عراقی» به شماره ت ف /397 در 288 برگ موجود است.

1 نسخه ی خطی در «کتابخانه ی عمومی اوقاف بغداد» به شماره 611 در 115 برگ، کتابت سال 1007ه-.ق. موجود است.

1 نسخه ی خطی در «کتابخانه ی دانشگاه بوعلی همدان» به شماره 195 در 91 برگ، کتابت سال 1233ه-.ق. موجود است.

1 نسخه ی خطی در «کتابخانه ی دانشگاه لس آنجلس آمریکا» به شماره 1/287 کتابت سال 1224ه-.ق. موجود است.

1 نسخه ی خطی در «کتابخانه ی خصوصی طبسی حائری» در «قم» به شماره 380 کتابت سال 1283ه-.ق. موجود است.

1 نسخه ی خطی در «کتابخانه ی خزانه مفتی اسلام آباد پاکستان» به شماره 451 در 140 برگ موجود است.

1 نسخه ی خطی در «کتابخانه ی خصوصی علی حیدر موید» به شماره 168 در 97 برگ، کتابت سال 1256ه-.ق. موجود است.

2 نسخه ی خطی در «کتابخانه ی مرکز احیاء التراث اسلامی» «قم» به شماره 1360 در 137 برگ، کتابت سده 12ه-.ق. و شماره 2903 در 86 برگ، کتابت سده 12ه-.ق. موجود است.

1 نسخه ی خطی در «کتابخانه ی خصوصی محمد رشتی» در «نجف اشرف» به شماره 3/54 در 114 برگ، کتابت سال 1082ه-.ق. موجود است.

1 نسخه ی خطی در «کتابخانه ی خصوصی محمدمهدی صدر» در «کاظمیه»، کتابت 1253ه-.ق. موجود است.

1 نسخه ی خطی در «کتابخانه ی خصوصی محمد جزائری» در «نجف اشرف»، کتابت سال 1082ه-.ق. موجود است.

ص:186

5 نسخه ی خطی در «کتابخانه ی آستان قدس رضوی (ع)» به شماره 12757، شماره 5199، شماره 6243، شماره 14513 و شماره 12690 موجود است.

نسخه های چاپی:

چاپ نشده است.

8. عباسیه

این رساله نیز به زبان فارسی است.

نسخه های خطی:

1 نسخه ی خطی در «کتابخانه ی مجلس شورای اسلامی» به شماره 300 در 372 صفحه، کتابت سده 12ه-.ق. موجود است.

نسخه های چاپی:

چاپ نشده است.

9. مجموعه احادیث و فقه

مباحث متفرقه و بیشتر در ارث و مسائل دیگر فقهی است همراه با مقداری احادیث که از منابع مختلف جمع آوری شده است.

نسخه های خطی:

1 نسخه ی خطی در «کتابخانه ی آیت الله العظمی مرعشی نجفی (ره)» به شماره 6507 در 227 برگ، کتابت سال 1033ه-.ق. موجود است.

اگر تاریخ کتابت صحیح باشد، در زمان مولف و قطعاً به خط سلطان حسین واعظ استرآبادی است.

نسخه های چاپی:

چاپ نشده است.

10. نصیحة المتشرعین

سلطان حسین واعظ استرآبادی این کتاب را در اعتراض به عملکرد شیخ الاسلام استرآباد به زبان عربی نوشته و به نام «شاه عباس» تقدیم کرده است.

نسخه های خطی:

1 نسخه ی خطی در «کتابخانه ی آستان قدس رضوی (ع)» به شماره 3491 کتابت سال 1056ه-.ق. موجود است.

نسخه های چاپی:

چاپ نشده است.

منابع:

اعیان الشیعة 6/168؛ تراجم الرجال 1/386؛ دایرةالمعارف تشیع 2/103؛ الذریعة 3/473-474 و 8/170 و 10/8 و 13/390 و 24/182-183؛ ریاض العلماء 2/454؛ شرح حال علما و ادبای استرآباد (استرآباد نامه) 143-144؛ شهیدان راه فضیلت 321؛ طبقات اعلام الشیعة (الروضة النضرة) 5/246؛ فرزانگان مازندران 1/41-44؛ فرهنگ کتاب های فارسی 1/414؛ فهرست کتاب های چاپی فارسی 2/2153؛ فهرست نسخه های خطی فارسی 2/1607؛ فهرس اعلام الذریعة 1/630؛ فهرست واره کتاب های فارسی 2/366 و 5/3530، 3623 و 6/267، 1021؛ مرآة الکتب 2/414-415؛ معجم التراث الکلامی 2/198؛ معجم طبقات المتکلمین 3/433-434؛ معجم مولفی الشیعة 23.

«سیدحسین بن محمدتقی حسینی استرآبادی»

قرن 13 یا 14ه-.ق.

فقیه، اصولی و متکلم معاصر، «سید حسین استرآبادی»، یکی دیگر از دانشمندان «استرآباد» است که از شرح احوالش چیزی نمی دانیم.

تنها اثر شناخته شده از وی در خداشناسی است که «آقابزرگ» به نقل از نشریه «کتابخانه ی مرکزی دانشگاه تهران» و نیز «فهرست نسخه های خطی فارسی» «منزوی»، به معرفی آن پرداخته است.

ص:187

آثار:

یزدان شناسی

اثری است فارسی در شناخت آفریدگار جهان و صفات ذاتی واجب الوجود.

نسخه های خطی:

1 نسخه ی خطی در «کتابخانه ی خصوصی طاهری شهاب» در «ساری مازندران» که همراه با 16 رساله ی دیگر در یک مجموعه جمع آوری شده و کتابت یا تالیف آنها به سال 1279ه-.ق. بر می گردد، گزارش شده است.

نسخه های چاپی:

چاپ نشده است.

منابع:

الذریعة 25/278؛ فهرست نسخه های خطی فارسی منزوی 2/1008؛ فهرست نسخه های خطی کتابخانه ی مرکزی دانشگاه تهران 6/629؛ فهرست واره فارسی 2/1008؛ معجم التراث الکلامی 5/534؛ معجم مولفی الشیعة 23؛ نشریه کتابخانه ی مرکزی دانشگاه تهران 6/630.

«حسین بن مسعود استرآبادی»

000 -961ه-.ق.

بنا به نوشته ی «معجم الاصولیین»، به نقل از «هدیة العارفین»، «کمال الدین حسین بن رکن الدین مسعود استرآبادی»، یکی از علمای «حنفی» مذهب «استرآباد» در قرن دهم ه-. ق. است.

باوجود این، نگارنده هیچ اطلاع بیشتری از این نویسنده در منابع دیگر به دست نیاورد.

البته، شخصیت دیگری که به طور مسلم «شیعه» است، با همین نام و لقب، یعنی «کمال الدین حسین بن محمدعلی بن احمد بن کمال الدین حسین استرآبادی» می شناسیم که نوه ی دختری «محمدتقی مجلسی» است. لیکن به جز تشابه اسمی، هیچ شباهتی از نظر مذهب، زمان حیات، و آثار، با هم دیگر ندارند.

آثار:

شرح منارالانوار

«منار الانوار» در اصول فقه از آثار «ابوالبرکات حافظ الدین عبدالله بن احمد نسفی»، متوفای 710ه-.ق. است.

چند تن از علمای «اهل سنت»، «منار الانوار» را شرح کرده اند. بنا به گزارش «هدیة العارفین»، کمال الدین حسین بن مسعود استرآبادی نیز آن را شرح کرده است.

نسخه های خطی:

تاکنون هیچ نسخه ی خطی از آن گزارش نشده است.

نسخه های چاپی:

چاپ نشده است.

منابع:

هدیة العارفین 1/318؛ معجم الاصولیین 2/82.

«حسین بن موسی استرآبادی»

قرن 11ه-.ق.

بنا به نوشته ی «شیخ حر عاملی» در «امل الآمل»، که در واقع نخستین گزارش دهنده از شرح احوال مولا «حسین اردبیلی استرآبادی» است، وی از معاصران «شیخ بهایی» بود.

گویا مولا حسین در «اردبیل» متولد شد و در «استرآباد» سکونت اختیار کرد. اما از زمان هجرت وی به «استرآباد»، اطلاعی در دست نیست.

ص:188

با توجه به شهرت وی به استرآبادی، در کنار نسبت به زادگاهش «اردبیل»، به نظر می رسد که در کودکی همراه خانواده به «استرآباد» مهاجرت کرده و پس از تحصیل مقدمات و سطوح، رهسپار «اصفهان» گردیده است.

اما از مدت زمان اقامت وی در «اصفهان» و استادانش هیچ گزارشی در دست نیست. فقط از معاصر بودن وی با «شیخ بهایی» می توان استناط کرد که از محضر درس «شیخ بهایی» و «میرداماد» و دیگر استادان بزرگ «اصفهان» بهره برده است.

برخی منابع، او را در زمره ی شاگردان «ملاصدرای شیرازی» برشمرده و از بزرگان عرفان و فلسفه به حساب آورده اند.

به نظر می رسد، مولا حسین استرآبادی پس از سال 1028ه-.ق. در «اصفهان» دارفانی را وداع گفته و به روایتی، در «مشهد» مدفون گشت.

آثار:

1. تقویم الایمان

کتاب «تقویم الایمان» در واقع تفسیر «قل هو الله احد» و سوره ی فاتحه است. در پایان نیز دوازده حدیث شرح داده شده است.

وی این کتاب را برای شخصی به نام «حسین خان» نگاشته است.

گفتنی است که هم وطن پرآوازه ی وی میرداماد نیز کتابی به نام «تقویم الایمان» دارد که در جای خود معرفی خواهد شد. موضوع آن متفاوت است.

نسخه های خطی:

1 نسخه ی خطی در «کتابخانه ی ملی ملک» «تهران» به شماره 2324 در 109 برگ، کتابت سال 1049ه-.ق. به خط مولف موجود است.

ورق اول این نسخه افتاده است. مولف کتاب را برای «حسین خان» نامی نوشته است. در آخر کتاب نیز دوازده حدیث آورده و آنها را شرح کرده است.

نسخه های چاپی:

چاپ نشده است.

2. الحاشیة علی تهذیب طریق الوصول الی علم الاصول

اصل کتاب «تهذیب طریق الوصول الی علم الاصول» نوشته ی «علامه حلی» «جمال الدین حسن بن یوسف بن مطهر حلی» است. «سید حسین عمیدی اعرجی» آن را شرح کرده است. مولا حسین استرآبادی بر آن شرح حاشیه نوشته است.

نسخه های خطی:

تاکنون هیچ نسخه ی خطی از آن گزارش نشده است.

نسخه های چاپی:

چاپ نشده است.

3. رساله در ازدواج دختر باکره بدون اذن پدر

از آنجا که برخی از فقها اذن پدر برای دختر بالغ و رشید را در ازدواج شرط ندانسته اند، اسباب بحث و نظر را پیش کشیده اند. از این رو، گاهی رساله های مستقل در این موضوع نگاشته می شود تا حق مطلب ادا گردد. ازجمله این رساله ی استرآبادی را می توان کار شایسته ای بشمار آورد.

نسخه های خطی:

تاکنون هیچ نسخه ی خطی از آن گزارش نشده است.

نسخه های چاپی:

چاپ نشده است.

4. شرح اصول کافی

شرحی است به زبان فارسی بر اصول کافی شیخ کلینی.

نسخه های خطی:

تاکنون هیچ نسخه ی خطی از آن گزارش نشده است.

نسخه های چاپی:

چاپ نشده است.

ص:189

5. شرح الرسالة الصومیة للبهایی

رساله «صومیه» از آثار فقهی «شیخ بهایی» است. مولا حسین استرآبادی آن را شرح کرده است.

نسخه های خطی:

تاکنون هیچ نسخه ی خطی از آن گزارش نشده است.

نسخه های چاپی:

چاپ نشده است.

6. شرح صحیفه سجادیه

این اثر نیز شرح بر «صحیفه سجادیه» «علی بن موسی الرضا (ع)» به زبان فارسی است.

نسخه های خطی:

تاکنون هیچ نسخه ی خطی از آن گزارش نشده است.

نسخه های چاپی:

چاپ نشده است.

منابع:

اعیان الشیعة 6/180؛ امل الآمل 2/104؛ تعلیقة امل الآمل 142؛ الذریعة 6/120؛ ریاض العلماء 1/180؛ شرح حال علماء شیعه 42؛ طباقت اعلام الشیعة (الروضة النضرة) 8/157؛ فهرست نسخه های خطی کتابخانه ی ملی ملک2/162؛ مفاخر آذربایجان 1/92-93.

«حمزه انزانی نوکندی استرآبادی»

قرن ؟ه-.ق.

از شرح احوال و آثار «حمزه انزانی» هیچ آگاهی در دست نیست. فقط یک اثر از وی به چاپ رسیده که بر روی آن نامش را حمزه انزانی نوکندی جرجانی استرآبادی نوشته اند.

ما حتی زمان حیات او را نیز به درستی نمی دانیم. چند تن حمزه انزانی در کتب تواریخ و شرح حال وجود دارد. یکی از آنها «حمزه خان انزانی» است که در جنگ «روس» و «ایران»، یکی از سرکردگان سپاه جبهه «ایروان» بود و در جنگ با «پاسکویچ» شکست خورد و به اسارت رفت.

شخصیت دیگری به نام «حمزه سلطان انزانی» می شناسیم که یکی از سرکردگان سپاه «زندیه» بود. او بعداً به «آغامحمدخان قاجار» پیوست و سبب شکست سپاه «زندیه» گردید.

اما هیچ کدام از آنها نمی تواند نویسنده کتاب «بضاعة العجزة» باشد؛ زیرا این اثر در اثبات امامت «علی بن ابی طالب» علیه السلام است. و به نظر می رسد یک تن عالم و تحصیل کرده در حوزه ی «نجف اشرف» آن را نوشته است.

اما «حمزه خان انزانی» بنا بر یک وقف نامه ای که مرحوم «ملا محمدجعفر استرآبادی» در خصوص قریه «حسین آباد» بلوک «غار ری»، آن را نوشته است، ظاهراً بی سواد و عوام بوده است؛ زیرا «ملا محمدجعفر» وقف «حمزه خان» را عوامانه و باطل اعلام کرده و «حمزه خان» قریه را به عنوان رد مظالم به «ملا محمدجعفر» مسترد نموده است.

«حمزه سلطان» نیز مانند «حمزه خان» به جهت شغل و موقعیت زندگی، فردی غیر عالم بوده است.

در هر صورت، تنها آگاهی ما از حمزه انزانی، وجود یک اثر منتسب به اوست.

آثار:

بضاعة العجزة

موضوع کتاب امامت است.

نسخه های خطی:

تاکنون هیچ نسخه ی خطی از آن گزارش نشده است.

نسخه های چاپی:

این کتاب یک بار به سال 1321 و بار دیگر به سال 1324 در «تهران» و در 131 صفحه رقعی چاپ و منتشر گردیده است.

ص:190

منابع:

شرح حال رجال ایران 1/461؛ بضاعة العجزة مقدمه.

«حمزة بن محمد استرآبادی»

قرن ؟ه-.ق.

براساس گزارش فهرست نسخه های خطی «کتابخانه ی جامع کبیر صنعا»، یک اثر به نام نویسنده فوق ثبت شده است.

اما هیچ منبع دیگری غیر از مورد یاد شده، اشاره ای به حمزة بن محمد استرآبادی نکرده است.

آثار:

الوافیة علی الکافیة

وافیه شرح بر «کافیه ی ابن حاجب» است.

نسخه های خطی:

1 نسخه ی خطی در «کتابخانه ی جامع کبیر صنعا» به شماره 1850 در 145 برگ موجود است.

نسخه های چاپی:

چاپ نشده است.

منابع:

فهرست نسخه های خطی جامع کبیر صنعاء.

«حمزة بن یوسف سهمی جرجانی»

345-427ه-.ق.

«حمزه جرجانی» یکی از مشهورترین دانشمندان «جرجان» در قرن پنجم ه-. ق. است.

او به سال 345ه-.ق. در یک خانواده علمی و دینی قدم به عرصه ی گیتی نهاد. خاندانش چند پشت از محدثان و عالمان «جرجان» بودند.

پدر، عمو و برادرانش همه محدث و اهل دانش بشمار می رفتند. او خود در تاریخ «جرجان»، شرح حال پدر، جد، عمو و عموی پدرش، همراه با شرح حال تعدادی از بستگانش را آورده است.

گفته می شود نیاکان حمزه به «هشام بن عاص» نسب می رساند. «هشام» برادر کوچک «عمرو عاص» بود. اما او پیش از «عمرو عاص» در «مکه» اسلام آورد و همراه مسلمانان به «حبشه» هجرت نمود.

در برخی منابع تاریخی نوشته اند که هشام پس از بازگشت از سفر «حبشه»، توسط پدر و بستگانش محبوس گردید و نتوانست در هجرت مسلمانان به «مدینه»، آنان را همراهی کند.

از زمان سفر نیاکان حمزه به «جرجان» و انتخاب آن شهر به عنوان محل اقامت، اطلاع دقیقی در دست نیست. ظاهراً نخستین کس از نیاکانش، جد پدرش، «موسی بن ابراهیم» بود که به «جرجان» هجرت نمود و در آن شهر ماندگار شد.

به هر حال حمزه سهمی سومین یا چهارمین نسل از این خاندان است که در «جرجان» زاده شد و هم در آنجا رشد کرد.

او درکودکی نزد پدر و برادرانش تحصیل کرد. آنگاه که توان نوشتن و خواندن را پیدا کرد، به مجلس درس و نقل حدیث حاضر شد.

بنا بر نقل منابع تاریخی، نخستین مجلسی که حمزه سهمی در آن حدیث شنید، مجلس «ابوبکر محمد بن احمد بن اسماعیل صرام» بود. او در این هنگام حدود 10 سال داشت.

«جرجان» در عصر «حمزه سهمی» یکی از شهرهای مهم شمال «ایران» و مرکز علمی بزرگی به شمار می رفت. او در آنجا از استادان و مشایخ بزرگ بهره برد.

اخبار و احادیثی را که در مجالس درس و حدیث می شنید، ثبت و ضبط می کرد. از این رو از همان جوانی مطالب بسیار سودمندی را جمع آوری کرده بود.

به هر حال حمزه ی سهمی یکی از پرکارترین دانشمندان از نظر حضور در درس و مجلس بزرگان و سفر به شهرهای مهم علمی در روزگار خودش به شمار می رود.

ص:191

بیش از ده استاد بزرگ را در فهرست استادان وی می توان برشمرد. از آن جمله «ابومحمد عبدالله بن ابراهیم بن ایوب بن ماسی بغدادی» (247-369ه-.ق.)، «ابواحمد عبدالله بن عدی جرجانی» (277-371ه-.ق.)، «محمد بن ابراهیم بن علی ابن المقری اصفهانی» (285-381ه-.ق.)، «ابوحفص عمر بن محمد بن علی ابن الزیات بغدادی» (286-375ه-.ق.)، «ابوالحسین محمد بن مظفر بغدادی» (286-379ه-.ق.)، «ابوبکر احمد بن عبدان شیرازی» (293-388ه-.ق.)، «ابوالحسن علی بن عمر دارقطنی» (306-385ه-.ق.)، «وزیر ابوالفضل جعفر بن وزیر کبیر ابوالفتح فضل بن حنزابه» (308-391ه-.ق.) و «ابوزرعه احمد بن حسین رازی» 310-375ه-.ق.) هستند.

شاگردان و کسانی که از او حدیث شنیده اند نیز بسیارند. «ابوالقاسم عبدالکریم بن هوازن قشیری» (375-465ه-.ق.)، «ابوبکر احمد بن حسین بیهقی» (382-458ه-.ق.)، «ابوصالح احمد بن عبدالملک نیشابوری» (388-470ه-.ق.) و ده ها تن دیگر را می توان نام برد.

شهرهایی که حمزه به آنها سفر کرده و از بزرگانش حدیث شنیده است عبارت اند از:

«نیشابور»، «ری»، «اصفهان»، «بصره»، «کوفه»، «بغداد»، «شام»، «دمشق»، «رقه»، «عکبرا»، «عسقلان»، «تنیس»، «مصر» و «حجاز».

سهمی آثار و تالیفات زیادی داشته است. اما متاسفانه، بجز تاریخ «جرجان»، هیچ کدام از آنها به سلامت به دست بازماندگان نرسیده است.

نسخه ی خطی تاریخ «جرجان» نیز ظاهراً منحصر در یک نسخه است، آنهم در «دانشگاه آکسفورد بادلین» قراردارد.

آثار:

1. الاربعین فی فضائل العباس عم النبی (ص)

سهمی این کتاب را در اخبار و احادیث فضایل عموی رسول خدا (ص) جمع آوری کرده است.

«حاجی خلیفه» در «کشف الظنون» از آن خبر داده است.

نسخه های خطی:

تاکنون هیچ نسخه ی خطی از آن گزارش نشده است.

نسخه های چاپی:

چاپ نشده است.

2. اسئلة عن شیوخه

این اثر مجموعه سوالاتی است که حمزه سهمی از استادان و شیوخ خود «حافظ احمد بن عبدالله»، «حافظ ابومحمد حسن بن علی ابن غلام الزهری»، «حافظ ابوزرعة احمد بن حسین رازی» پرسیده است.

اما منابع توضیح نداده اند که آیا این سوالات به صورت جمعی در یک اثر آمده است یا هر کدام جداگانه ترتیب داده شده است؟

نسخه های خطی:

تاکنون هیچ نسخه ی خطی از آن گزارش نشده است.

نسخه های چاپی:

چاپ نشده است.

3. تاریخ جرجان

این اثر با ارزش ترین کتاب تاریخی، رجالی و حدیثی درباره ی «جرجان» است که تاکنون مانند آن نوشته نشده است.

سهمی کتابش را در چهارده جزء یا بخش ترتیب داده است. سپس کتاب را با یک خطبه آغاز کرده و مباحثی را درباره ی «جرجان» بیان داشته است.

ص:192

از آن جمله در خصوص فتح «جرجان»، صحابه و تابعینی که به «جرجان» سفر کرده و یا از آن دیدار نموده اند. درباره ی «یزید بن مهلب» و اولاد او، درباره ی عمال «بنی امیه»، مساجد دوران خلافت «امویان»، حکام و بزرگانی که در دوران خلافت «عباسیان» به «جرجان» وارد شده اند و مسائلی از این قبیل مطالبی نوشته است.

پس از این مقدمات، به شرح حال رجال «جرجان» همت گماشته و آنها را به ترتیب نامشان ذکر کرده است. سپس اشخاصی که با کنیه شهرت داشتند را آورده است. در پایان نیز بابی را به شرح حال زنانی از «جرجان» اختصاص داده است. او هم چنین درباره ی کسانی که به اشتباه جرجانی نامیده شده اند، مباحثی را طرح کرده است.

به طور کلی سهمی درباره ی بیش از 2000 تن جرجانی سخن گفته است.

«حاجی خلیفه» در «کشف الظنون» آن را با عنوان «تاریخ استرآباد» هم معرفی کرده است.

نسخه های خطی:

تاکنون از «تاریخ جرجان» فقط یک نسخه ی خطی شناسایی شده است. و آن نسخه در کتابخانه ی دانشگاه «آکسفورد»، «بادلین بریتانیا»، به شماره، لاد 276 یا 676 نگهداری می شود.

این نسخه به سال 1638م. در تملک «ولیم لاد»، اسقف کلیسای «کنتربری» و رئیس «دانشگاه آکسفورد» بود. از طریق وی به دانشگاه منتقل شده است.

نسخه های چاپی:

کتاب به سال 1369ه-.ق. در «حیدرآباد» «هند»، به وسیله «دایرةالمعارف عثمانیه» در یک جلد به چاپ رسیده است. این چاپ شامل دو صفحه شمار 518 و 219 شماره است.

پس از آن یک بار هم به سال 1387ه-.ق. توسط همان ناشر و در همانجا منتشر گردید.

اما چاپ مشهور آن به سال 1407ه-.ق. توسط انتشارات عالم الکتب در بیروت، با نظارت دکتر «محمد عبدالمعید خان» (عبدالمجید) مدیر «دایرةالمعارف عثمانی»، در 777 صفحه وزیری منتشر گردیده است.

4. سؤالاته للدارقطنی فی الجرح و التعدیل

در این اثر، حمزه جرجانی، سوالات مختلفی در زمینه جرح و تعدیل راوی و روایت از «علی بن عمر دارقطنی» پرسیده است.

نسخه های خطی:

1 نسخه ی خطی در «کتابخانه ی دارالکتب الظاهریه» «دمشق» به شماره 18/3847 در 11 ورق موجود است. هم چنین محتمل است نسخه ی شماره 1104 همان کتابخانه، استنساخی از همین کتاب باشد.

در «کتابخانه ی دانشگاه کویت» نیز یک نسخه ی عکسی از این اثر موجود است.

نسخه های چاپی:

چاپ نشده است.

5. معجم شیوخه

آن گونه که در «لآلی المصنوعة» گفته شده است، وی با تدوین این اثر، شیوخ حدیثی خود را معرفی کرده است.

نسخه های خطی:

تاکنون هیچ نسخه ی خطی از آن گزارش نشده است.

نسخه های چاپی:

چاپ نشده است.

منابع:

اثرآفرینان 3/285؛ الاعلام زرکلی 2/314؛ الانساب

ص:193

سمعانی 7/202؛ تاریخ جرجان سهمی، مقدمه 12-30؛ تذکرة الحفاظ 3/1089؛ تهذیب تاریخ دمشق 4/456؛ روضات الجنات 5/91؛ ریحانة الادب 1/401؛ سیر اعلام النبلاء 17/469-470؛ شذرات الذهب 5/128؛ طبقات الحفاظ 422؛ العبر فی خبر من غبر 3/161؛ فرزانگان مازندران 1/314؛ فرهنگ بزرگان اسلام و ایران 187؛ الکامل 8/10؛ کشف الظنون 1/57، 281، 290 و 2/1843؛ لآلی المصنوعة 2/44؛ اللباب 2/158-159؛ لسان المیزان 1/238؛ لغت نامه ی دهخدا (ذیل جرجانی) 317؛ معجم البلدان 2/141-143؛ معجم المولفین 4/82؛ مولفین کتب چاپی فارسی و عربی 2/963؛ المنتظم فی تاریخ الامم و الملوک 8/87، 88؛ النجوم الزاهرة 4/283؛ الوافی بالوفیات 13/176؛ هدیة العارفین 1/336؛ یادداشتهای قزوینی 206، 573 و 2/14 و 3/164-165.

ص:194

خ

«خالص استرآبادی»

قرن 10 یا 11ه-.ق.

یکی دیگر از شعرای «استرآباد» که در قرن ده یا یازده ه-. ق. می زیست، «خالص استرآبادی» متخلّص به «نجیبا» است.

او را معاصر «شاه سلیمان صفوی» و نیز معاصر «شاه عباس کبیر» معرفی کرده اند.

از شرح احوال وی همین قدر می دانیم که پس از تحصیل و نیل به مقام ادبی، سفری به «مکه ی مکرمه» انجام داد و هنگام بازگشت، در «اصفهان» سکونت اختیار نمود. گفته می شود نجیبای استرآبادی در «کتابخانه ی سلطنتی اصفهان» مشغول به کار شد.

گاهی او را «خالصای استرآبادی» و گاهی «نجیبای استرآبادی» می نویسند.

آثار:

1. دیوان شعر

ظاهراً حدود 250 بیت قصیده، غزل و مثنوی از اشعار نجیبای استرآبادی است. نویسنده محترم «مفاخر استرآباد» این اثر را با عنوان «تحفة العالم» معرفی کرده است. لیکن در فهرست دانشگاه «تهران» با نام شعر خالص استرآبادی ثبت شده است.

نسخه های خطی:

1 نسخه ی خطی در «کتابخانه ی مرکزی دانشگاه تهران» به شماره 46/2465 در 239 برگ، کتابت سال 1104ه-.ق. به خط نستعلیق ریز «محمد قاسم» موجود است.

هم چنین در «کتابخانه ی ملی جمهوری اسلامی ایران» 2 نسخه ی خطی به شماره 7/2819/ف و 21/225/ف با عنوان «جنگ شعر» به ترتیب در 238 برگ، کتابت سده 13ه-.ق. و 216 برگ، کتابت سده 12ه-.ق. موجود است که اشعار شعرای زیادی از جمله خالصای استرآبادی را ثبت کرده است.

نسخه های چاپی:

چاپ نشده است.

2. گلستان خیال

شاعر در این اثر، با سرودن مثنوی های زیبا، «اورنگ آباد»، از توابع ایالت «مهاراشترا»ی «هند» را وصف کرده است.

نسخه های خطی:

نسخه ی خطی آن به دست نیامد لیکن «افشار» در «مقالات فارسی» گزارشی از این اثر در اختیار قرار داده است.

در فهرست نسخه های خطی «موسسه خاورشناسی فرهنگستان علوم روسیه» یک نسخه ی خطی با عنوان «گلستان خیال» در 459 برگ و کتابت سال 1194ه-.ق.، به شاعری با تخلص یا نام «فرحت» نسبت داده شده است. از نظر نگارنده، هیچ کدام از شاعران شناخته شده، با تخلص، شهرت، نسبت یا نام «فرحت» اثری، با عنوان «گلستان خیال» ندارند، لذا نسخه ی اشاره شده قابل بررسی است.

نسخه های چاپی:

چاپ نشده است.

منابع:

تذکره ی صبح گلشن 50؛ تذکره ی نصرآبادی 327؛ الذریعة 9/1177؛ ریاض الشعرا داغستانی 1/741؛ شعرای مازندران و گرگان 314؛ فرهنگ نامه ی مفاخر استرآباد و جرجان 1/214-215؛ فهرست مقالات فارسی 1/32ش.

ص:195

256 و 3/15ش. 303؛ فهرست واره کتابهای فارسی 1/243؛ قاموس الاعلام 6/4568-4569؛ گلزار جاویدان 3/1613؛ لغت نامه ی دهخدا (ذیل خالص استرآبادی) 116 و (ذیل نجیبای استرآبادی) 371.

«خضری استرآبادی»

قرن 10ه-.ق.

از شاعر معاصر دوران «سام میرزا»، «خضری استرآبادی» هیچ اطلاعی در دست نیست.

همین قدر مسلم است که در قرن دهم ه-. ق. می زیست. وی تحصیلات قابل توجهی نداشت. اما اشعار مختلفی از جمله غزل، قصیده، طنز و هزل سروده است.

از گزارش «آقابزرگ» چنین استنباط می گردد که خضری چهار دیوان داشته است؛ زیرا می نویسد:

«فان دواوینه الاربعة تشتمل علی الغزل و القصاید من الجد و الهزل فی وصف الاطعمة»

آثار:

دیوان

باوجود اینکه «آقابزرگ» از چهار دیوان وی خبر می دهد، اما سخنی از مشاهده آنها به میان نیاورده است.

نسخه های خطی:

تاکنون هیچ نسخه ی خطی از آن گزارش نشده است.

نسخه های چاپی:

چاپ نشده است.

منابع:

اثر آفرینان 2/349؛ تحفه سامی 152، 277-278؛ الذریعة 9/297؛ شعرای مازندران و گرگان 104؛ تذکره ی صبح گلشن 152، 252؛ فرهنگ سخنوران 192، 311؛ قاموس الاعلام 3/2049؛ گلزار جاویدان 1/454؛ لغتنمامه دهخدا (ذیل خضری) 613.

ص:196

د

«دوست استرآبادی»

قرن ?10ه-.ق.

بنابر آنچه در «تذکره ی روز روشن» آمده، شاعری به نام دوست یا متخلّص به دوست، ظاهراً در سده دهم ه-. ق. در «استرآباد» می زیست. گاهی او را «دوست محمد» نیز نامیده اند.

گویا این شاعر به شغل پوستین دوزی اشتغال داشته است. از تحصیلاتش اطلاعی نداریم. اشعاری سروده و نمونه آن در تذکره ها موجود است. اما دیوانی از وی برجای نمانده است.

منابع:

تذکره ی روز روشن 267؛ شعرای مازندران و گرگان 113؛ فرهنگ سخنوران 212.

«سید دوست محمد بن حبیب الله استرآبادی»

قرن 11ه-.ق.

مرحوم «افندی» در «ریاض العلما» «سید امیر دوست محمد بن حبیب الله حسینی استرآبادی» را عالم فاضل جلیل نبیل و خازن کتابخانه ی آستان قدس رضوی (ع) در دوره «صفویان» و پس از آن توصیف کرده است.

براساس همین گزارش، فرزندان و بازماندگان دوست محمد، تا سال 1130ه-.ق. ریاست کتابخانه ی آستان قدس رضوی (ع) را به عهده داشتند.

اما منابع دیگر به شرح حال و تحصیلات وی، بیش از این نپرداخته و گرهی از شرح احوالش نگشودند.

آثار:

عمل السنة

سید دوست محمد این کتاب را به زبان فارسی و در بیان اعمال عبادی روزها و ماه ها در طول سال، نوشته است.

ظاهراً او این کتاب را برای سلطان صفوی به رشته تحریر در آورده است. اما مرحوم «افندی» نام پادشاه معاصر وی را مشخص نکرده است.

نسخه های خطی:

ظاهراً مرحوم «افندی» 1 نسخه ی خطی از آن، یا منتخب آن را در «طسوج» (تسوج) از توابع «تبریز» دیده است.

نسخه های چاپی:

چاپ نشده است.

منابع:

ریاض العلماء 2/274؛ تراجم الرجال 1/349.

ص:197

ر

«ابوالروح ربیع بن منصور گرگانی»

قرن 5ه-.ق.

همان «محمدربیع بن منصور» است. به مدخل «ابوالروح محمدربیع بن منصور جرجانی» مراجعه شود.

«ربیع گرگانی»

قرن 14ه-.ق.

از جمله رجالی است که در نسبت او به گرگان اشتباه شده است. ربیع اصالتا اهل گرکان استان مرکزی است اما به خاطر شباهت لغت گرگان با گرکان نام او در زمره شعرای گرگان آمده است. در اکثر فهرست ها او را گرگانی دانسته و حتی شعری با گویش محلی گرکانی در دیوان او را شعر محلی گرگانی قلمداد کرده اند. آقا بزرگ تهرانی حتی او را با پسوند مازندرانی معرفی کرده است نام وی برای رفع اشتباه و اشکال در اینجا ذکر شده

منابع:

الذریعه 9/355؛ فهرست نسخه های خطی فارسی 2/2332.

«رستم جرجانی»

قرن 10 و 11ه-.ق.

پزشک، متکلم و دانشمند سده دهم ه-. ق.، رستم جرجانی، از بزرگان گمنام «جرجان» و «استرآباد» است.

منابع تاریخی و شرح حال نگاری هیچ اطلاعی از خاندان، نیاکان، تولد، تحصیلات و سال مرگ وی در اختیار ندارند.

آنچه مسلم است، اینکه جرجانی بود و شاید هم در «جرجان» زاده شد. پس از تحصیل و اندوختن مهارت در طبابت، به خدمت «خان احمد خان گیلانی» (943-1001ه-.ق.) در آمد و پزشک مخصوص وی گردید.

اما پس از برافتادن دولت «کیاییان گیلان»، به «هند» کوچید و در دربار «برهان نظام شاه»، والی «احمدنگر» «دکن» (914-961ه-.ق.) به خدمات پزشکی پرداخت.

آثار:

1. اسرار النساء

رستم جرجانی، در سال 961ه-.ق. این رساله را در ده باب و برای آموزش مسایل جنسی و درمان بیماری های مقاربتی و زنانه نوشت.

نسخه های خطی:

1 نسخه ی خطی در «کتابخانه ی موزه ی ملی کراچی پاکستان» به شماره 43-1961 N.M. در 82 برگ، کتابت سال 1214ه-.ق. موجود است.

نسخه های چاپی:

چاپ نشده است.

2. پایه ذخیره نظام شاهی

جرجانی این کتاب پزشکی مفصل را پس از مهاجرت به «هند» در بیست باب نوشت. بخشی از کتاب در بیماری ها،

ص:198

بخشی در داروهای گیاهی به صورت مفردات و بخش دیگری در ترکیبات دارویی، به ترتیب الفبایی تنظیم شده است.

او آن را به جهت حمایت مالی و معنوی «نظام شاه»، ذخیره نظام شاهی نامید.

نسخه های خطی:

1 نسخه ی خطی در «کتابخانه ی پیر مهر علی شاه» در «گولره شریف» در «راولپندی» «پاکستان» در 882 برگ موجود است.

1 نسخه ی خطی در «کتابخانه ی ملی ملک» «تهران» به شماره 4567 در 339 برگ موجود است.

1 نسخه ی خطی هم در «کتابخانه ی مرکزی دانشگاه تهران» موجود است.

ظاهراً 1 نسخه ی خطی هم در «کتابخانه ی فرهنگستان علوم آذربایجان شوروی»، «باکو»، موجود است.

نسخه های چاپی:

چاپ نشده است.

3. تحفة الاحباب

رساله تحفة الاحباب در اصول دین و علم کلام به شیوه فلسفی تحریر شده است.

مولف در این رساله استدلالی، پیرامون وجوب مقدمه واجب، در یک مقدمه و سه باب، بحث کرده است.

نسخه های خطی:

1 نسخه ی خطی در «کتابخانه ی مرکز احیاء التراث اسلامی» «قم» به شماره 3/1928 در 54 برگ، کتابت سال 1233ه-.ق. موجود است.

1 نسخه ی خطی در «کتابخانه ی مرکزی دانشگاه تهران» به شماره 3/7547 در 57 صفحه، کتابت سال 971ه-.ق. موجود است.

نسخه های چاپی:

چاپ نشده است.

4. رساله در حمیات (حمیات مرکبه)

ظاهراً این رساله پزشکی درباره ی انواع تب و راه درمان آن نوشته شده است.

نسخه های خطی:

تاکنون هیچ گزارشی از نسخه های خطی این اثر شناسایی نشده است.

نسخه های چاپی:

چاپ نشده است.

5. رفیعیه

به نظر می رسد، این اثر مولف را، دیگران، از نسخه ی «ذخیره نظام شاهی» موجود در «کتابخانه ی ملی ملک»، استخراج کرده و در فهرست آثار وی آورده اند. شاید موضوع آن نیز پزشکی است.

نسخه های خطی:

تاکنون هیچ گزارشی از نسخه های خطی این اثر شناسایی نشده است.

نسخه های چاپی:

چاپ نشده است.

منابع:

تاریخ ادبیات مسلمانان و هند 2/716؛ تاریخ روابط پزشکی ایران و پاکستان 114؛ دانشنامه ادب فارسی در شبه قاره (هند، پاکستان، بنگلادش) 4/1247؛ الذریعة 11/178؛ فهرست نسخه های خطی فارسی 1/486؛ فهرست نسخه های خطی فارسی موزه ی ملی کراچی پاکستان 73؛ فهرست نسخه های خطی کتابخانه ی مرکزی و مرکز اسناد دانشگاه تهران17/3؛ فهرست نسخه های خطی کتابخانه ی ملی ملک2/385؛ معجم التراث الکلامی 2/175.

ص:199

«رضا (محمدرضا) بن محمدصادق فاضل استرآبادی»

فوت1250ه-.ق.

حاجی «ملا رضا»، مشهور به «فاضل استرآبادی»، پدر «ملا محمدباقر»، یکی از علمای بزرگ و صاحب نام «استرآباد» است.

در علم اصول، فقه، رجال و حدیث سرآمد روزگار خود بود. «محمدامین امامی خوئی»، حاجی ملا رضا را علامه راشد، از اجله علما، عظیم المقام و نافذ الامر و الکلام توصیف کرده است.

فاضل استرآبادی گذشته از مقام اجتهاد و توان تدریس در حوزه ی علمیه ی، سخنوری فصیح و بلیغ بود. در خطابه و ارشاد، بیانی بسیار نیکو داشت.

از دوران کودکی و تحصیلات وی آگاهی دقیقی نداریم. اما مسلم است که در «استرآباد» متولد شد و هم در آنجا رشد کرد. پس از فراگیری مقدمات و سطوح، به حوزه های علمیه ی «اصفهان» وعتبات عالیات هجرت کرد.

او در آنجا از محضر درس استادان بزرگ بهره برد و یکی از شاگردان خاص «وحید بهبهانی» بود.

او در «استرآباد» مدرسه ی علمیه به نام «رضویه» و مسجد و آب انبار ساخت. اما مدرسه به دلیل هجوم حوادث ناتمام ماند.

«ملا محمدصالح استرآبادی»، باوجود اینکه همشهری او بود و اندک زمانی پس از حاجی ملا رضا متولد شده است، اما نتوانسته اطلاعات مفصلی از شرح حال وی ارایه دهد.

اما از همان مقدار مختصر توضیحاتش می توان استنباط کرد که منظورش یک تن بوده است؛ زیرا در هردو شرح حال، پس از شرح کلیات، به شهادت وی به دست ترکمانان تصریح دارد.

گذشته از آن نام پدر حاج ملا رضا استرآبادی در برخی منابع و از جمله در فهرست نسخه های خطی، محمدصادق ثبت شده است.

اما مرحوم «آقابزرگ» به نقل از «مظاهر الآثار» «محمدحسن شریعتمداری»، او را «حاجی ملا محمدرضا فوجردی استرآبادی» معرفی کرده است.

بر اساس همین گزارش، «ملا محمدرضا فوجردی استرآبادی» غیر از ملا محمدرضا بن محمدصادق استرآبادی است.

باید دانست که در همه ی گزارش های فوق، معاصر بودن هردو ملا محمدرضا و شهرت آنان از نظر علمی و اجتماعی مورد تاکید قرار گرفته است. اگر دو تن هم نام در یک شهر و عصر با آن همه شهرت وجود داشته باشد، دور از انتظار است که معاصرانش به تفاوت آنها اشاره نکنند.

اگرچه «محمدحسن شریعتمداری»، معاصر با هردو ملا محمدرضا استرآبادی بود، اما او هم به وضوح و تفصیل درباره ی آنها ننوشته است. از سوی دیگر کتابش نیز خطی و غیر قابل دسترس است. از این رو تحقیق کامل در این خصوص نیاز به منابع بیشتر و مستندتر در زمان دیگر دارد.

وی یکی از شخصیت های دینی و علمی بزرگ «استرآباد» که در قرن سیزدهم ه-. ق. زندگی می کرد آثار ذیل را پدید آورده است.

ص:200

آثار:

1. ارشاد المسلمین و تعلیم مسائل الدین

«آقابزرگ» ذیل «مرشد الواعظین» از اثری با عنوان «ارشاد المسلمین» سخن گفته است. اما در جای دیگری از این اثر نام نبرده و منابع دیگر نیز مطلبی ذکر نکرده اند.

نسخه های خطی:

تاکنون هیچ گزارشی از نسخه های خطی این اثر شناسایی نشده است.

نسخه های چاپی:

چاپ نشده است.

2. رساله حاجی ملا محمدرضا

بنا به گزارش فهرست نسخه های خطی «کتابخانه ی راجه محمودآباد لکهنو»، یک اثر با عنوان فوق در آن کتابخانه ی موجود است.

از آنجا که منابع تاریخی مانند شرح حال «علما و ادبای استرآباد» که همشهری و نزدیک به زمان مولف است، نام او را رضا و محمدرضا ثبت کرده و از سوی دیگر فهرست نویس کتابخانه ی مدرسه ی عالی شهید مطهری، نام مولف را در ذیل کتاب «مرشد الواعظین»، محمدرضا بن محمدصادق ثبت کرده است، بنابراین رساله ی فوق نیز متعلق به او خواهد بود.

نسخه های خطی:

1 نسخه ی خطی در «کتابخانه ی راجه محمودآباد لکهنو» به شماره 2043 در 210 برگ موجود است.

نسخه های چاپی:

چاپ نشده است.

3. ریاض الشهداء

شاید در مراثی و مدایح ائمه هدی علیهم السلام نوشته است. اما به دلیل اینکه نسخه ی خطی آن مشاهده نشده است، نمی توان به دقت گفت که در چه رابطه ای است.

نسخه های خطی:

بنا به گزارش «ملا محمدصالح استرآبادی»، 1 نسخه ی خطی از این اثر همراه با سایر آثار مولف در «کتابخانه ی مدرسه ی رضویه (ع)» «استرآباد» موجود است.

گویا مولف در زمان حیات خود آنها را برای طلاب مدرسه ی رضویه (ع) وقف کرده است.

نسخه های چاپی:

چاپ نشده است.

4. شرح مفاتیح

به نظر می رسد وی «مفاتیح الشرایع» «فیض کاشانی» را شرح کرده است.

نسخه های خطی:

1 نسخه ی خطی از این اثر در «کتابخانه ی مدرسه ی رضویه (ع)» «استرآباد» موجود است.

بنا به گزارش «ملا محمدصالح استرآبادی»، این نسخه همراه سایر کتاب های وی به وسیله خودش و در زمان حیاتش، به مدرسه ی وقف گردیده است.

نسخه های چاپی:

چاپ نشده است.

5. مرشد الواعظین

مولف این کتاب را در پند و اندرز اخلاقی مومنان و نصایح برای مسلمانان با عبارات ارشاد، ارشاد نوشته است.

ص:201

او در اثر خود از احادیث و نکات تاریخی بهره برده و کتاب ارزشمندی را پدید آورده است.

به گفته ی «آقابزرگ»، مولف کتاب را به نام «فتحعلی شاه» و به خواسته فرزند شاه، «علی شاه» نوشته است.

نسخه های خطی:

1 نسخه ی خطی در «کتابخانه ی مدرسه ی رضوی (ع)» «استرآباد» موجود است.

مولف آن را در زمان حیات خود همراه با سایر آثارش برای مدرسه ی رضوی (ع) وقف کرده است.

1 نسخه ی خطی در «کتابخانه مدرسه ی عالی شهید مطهری (سپسهالار)» به شماره 438 در 200 برگ، کتابت سال 1244ه-.ق. موجود است.

بنا به خبری که «آقابزرگ» داده است، 1 نسخه ی خطی هم در «کتابخانه ی خصوصی سید محمدرضا بن سید کاظم طبسی» در «کربلا» وجود دارد.

ظاهراً 1 نسخه ی نیز در «کتابخانه ی مرکزی دانشگاه تهران» موجود است.

1 نسخه ی خطی در «کتابخانه ی آیت الله العظمی مرعشی نجفی (ره)» به شماره 6230 در 195 برگ موجود است.

نسخه های چاپی:

چاپ نشده است.

6. مقتل الحسین (ع)

بنا به گزارش «آقابزرگ» در «الذریعه»، «ملا محمدجعفر استرآبادی» در «ینبوع الدموع» و «مولا آغا» در «اسرار الشهادة» از مقتل ملا محمدرضا مطالبی نقل می کنند.

این نقل قول، حکایت از اعتبار کتاب مقتل شیخ محمدرضا استرآبادی دارد.

نسخه های خطی:

تاکنون هیچ گزارشی از نسخه های خطی این اثر شناسایی نشده است.

نسخه های چاپی:

چاپ نشده است.

منابع:

چهل سال تاریخ ایران 1/206؛ الذریعة 20/308؛ شرح حال علما و ادبای استرآباد (استرآباد نامه ) 149-151 و 184-185؛ شهیدان راه فضیلت 485؛ فرزانگان مازندران 1/64-68؛ فهرست نسخه های خطی کتابخانه ی مرکزی دانشگاه تهران 17/408؛ طبقات اعلام الشیعة (الکرام البررة) 2/542-543، 555؛ المآثر و الآثار 153؛ مرآة البلدان 3/82؛ مرآة الشرق 1/724-725؛ مظاهر الآثار؛ معجم مولفی الشیعة 26؛ وحید بهبهانی 140-142.

ص:202

ز

«زیاد بن عمر جرجانی»

(قمری جرجانی) /قرن 4ه-.ق.

«ابوالقاسم زیاد بن عمر قمری جرجانی مازندرانی»، شاعر معاصر «قابوس بن وشمگیر» (366-403ه-.ق.) یکی از مداحان وی بود.

از شرح احوال او جز آنچه «عوفی» در «لباب الالباب» به اختصارتوصیف کرده، مطلب دیگری در دست نیست. فقط «تقی الدین اوحدی» در «تذکره ی عرفات العاشقین»، او را از شاعران قدیمی که «آل سامان» را درک کرده، معرفی نموده است.

منابع متاخر سخن آن دو را با تغییراتی تکرار کرده و هیچ تحقیق دیگری در اختیار قرار نداده اند.

شاید زیاد بن عمر جرجانی، «قمری» تخلّص می کرده است. منابع، به این مطلب تصریح نکرده اند. اما می توان حدس زد که نسبت «قمری» جز مفهوم تخلّص، معنای دیگری ندارد.

دیوانش نیز برجای نمانده است. اما نمونه اشعارش در تذکره ها موجود است. از این رو منابع مختلف برای او دیوان و یا اشعار را به عنوان اثر ثبت کرده اند.

آثار:

دیوان اشعار

بنا به توصیف تذکره نویسان قدیمی، اشعار زیاد بن عمر قمری، بسیار خوب و عالی بوده است.

نسخه های خطی:

تاکنون هیچ گزارشی از نسخه های خطی این اثر شناسایی نشده است.

نسخه های چاپی:

چاپ نشده است.

منابع:

اثرآفرینان 4/355-356؛ تاریخ ادبی ایران (ادوارد براون) 1/662-678؛ تاریخ ادبیات در ایران، صفا 1/435-437؛ حواشی حدائق السحر 108؛ الذریعة 9/889؛ زندگی نامه شاعران ایران از آغاز تا عصر حاضر 49؛ شعرای مازندران و گرگان 240؛ فرهنگ سخنوران 748؛ گلزار جاویدان 1/46؛ لباب الالباب 2/19-20؛ لغت نامه ی دهخدا (ذیل قمری مازندرانی)؛ مجمع الفصحاء 3/1124-1125.

«سید زین العابدین حسینی استرابادی»

قرن ؟ه-.ق.

چند تن زین العابدین نام، استرآبادی و جرجانی وجود دارد. اما منابع تاریخی و شرح حال نگاری، هیچ توضیحی درباره ی تشخیص آنان از همدیگر در اختیار قرار نمی دهند. از این رو چاره ای جز معرفی هرکدام از آنها به طور جداگانه نبود.

این «زین العابدین استرآبادی» که گوهر «شب چراغ» را نوشته است، شاید روحانی و اهل دانش و تحقیق است. اما از دوران زندگانی وی خبری نداریم.

در فهرست نسخه های خطی عربی کتابخانه ی ملی جمهوری اسلامی «ایران»، نام او زین العابدین استرآبادی ثبت شده است.

چند فهرست دیگر مانند: «فهرست کتابخانه ی دانشکده ی الاهیات و معارف اسلامی دانشگاه تهران» و «فهرست کتابخانه ی ملی ملک تهران»، نام او را «سید زین العابدین حسینی» ثبت کرده اند.

ص:203

دور از ذهن نیست که این گزارش ها حکایت از یک تن باشد. در واقع هرکدام از آنها بخشی از نام وی را ثبت کرده اند. بنابراین، نام کامل مولف، سید زین العابدین حسینی استرآبادی خواهد بود.

آثار:

گوهر شب چراغ

کتاب درباره ی فضیلت نماز، نماز شب، دعاهای قبل و بعد از نماز شب، در یک مقدمه، سه فصل و یک خاتمه تالیف شده است.

نسخه های خطی:

1 نسخه ی خطی در «کتابخانه ی دانشکدهی الاهیات و معارف اسلامی دانشگاه تهران» به شماره 2/194 در 179 برگ موجود است.

1 نسخه ی خطی در «کتابخانه ی ملی ملک» «تهران» به شماره 3/2130 در 242 برگ، کتابت سال 1063-1065ه-.ق. موجود است.

1 نسخه ی خطی در «کتابخانه ی ملی جمهوری اسلامی ایران» به شماره 6101 در 104 برگ، با تاریخ تالیف یا کتابت 1020ه-.ق. موجود است.

نسخه های چاپی:

چاپ نشده است.

منابع:

الذریعة 18/250؛ فهرست نسخه های خطی، عربی کتابخانه های جمهوری اسلامی ایران 663؛ فهرست نسخه های خطی کتابخانه ی ملی ملک 5/427؛ فهرست نسخه های خطی کتابخانه ی دانشکده ی الاهیات و معارف اسلامی تهران 1/178.

«زین العابدین بن ابوالفتح میرمیران حسینی استرآبادی»

قرن 11ه-.ق.

«زین العابدین حسینی استرآبادی»، فرزند «ابوالفتح میرمیران»، یکی از علمای گمنام «استرآباد» در قرن یازدهم ه-. ق. است.

از شرح احوال و آثار او هیچ منبعی گزارش نداده است. اندک آگاهی ما از زمان حیات او، گزارش یک نسخه از کتاب وی در «کتابخانه ی ملی ملک» «تهران» است.

براساس این گزارش، وی در سال 1077ه-.ق. کتابی با عنوان «انموذج عباسی»، به نام «شاه عباس دوم» تالیف کرده است.

این احتمال وجود دارد که وی پس از تولد در «استرآباد» و تحصیلات مقدماتی در زادگاهش، به «اصفهان» سفر کرده و در آنجا به مقامات علمی دست یافته است.

زیرا در آن روزگار «اصفهان» حوزه ی علمیه ی بسیار بزرگ و پررونقی داشت. از سوی دیگر نوشتن کتاب به نام پادشاهان و شاهزادگان، معمولاً به قصد تقرب به آنان و با امکان دسترسی به حمایت های دربار معقول است.

از این رو دور از ذهن نیست که گفته شود، زین العابدین حسینی نیز در «اصفهان» این کتاب را نوشته و به «شاه عباس دوم» تقدیم کرده است.

از سوی دیگر، چون نام پدر این نویسنده ی استرآبادی، «ابوالفتح میرمیران استرآبادی» ثبت شده است، این احتمال وجود دارد که پدرش همان «ابوالفتح میرمیران بن میر ابوالقاسم فندرسکی استرآبادی» از علمای اوایل قرن یازدهم باشد. در این صورت، احتمال تولد فرزندش، زین العابدین بن ابوالفتح، در «اصفهان» قوی تر است.

زیرا سید ابوالفتح میرمیران در «اصفهان» می زیست.

ص:204

آثار:

انموذج عباسی

این اثر در یک مقدمه و سه مقاله تدوین شده است. نویسنده، مباحث گوناگون دینی و معارف اسلامی را در قالب اصول و فروع دین، دعاها و آداب و رسوم سفر در کتاب خودش انعکاس داده است.

نسخه های خطی:

1 نسخه ی خطی در «کتابخانه ی ملی ملک» «تهران» به شماره 1581 در 175 برگ و تاریخ تالیف 1077ه-.ق. موجود است.

نسخه های چاپی:

چاپ نشده است.

منابع:

طبقات اعلام الشیعة (الروضة النضرة) 8/431-432؛ فهرست نسخه های خطی کتابخانه ی ملی ملک تهران 2/39.

«زین العابدین جرجانی»

قرن ؟ه-.ق.

براساس گزارش یک نسخه ی خطی در «کتابخانه ی ملی ملک»، از وجود عالم و دانشمند گمنام دیگری از خطه ی «جرجان» باخبر می شویم که زمان حیات و شرح احوال وی بر ما مشخص نیست.

نام این نویسنده، شاید «زین العابدین» و یا «علی» و نام پدرش «حسین» است. اما نسبت وی را «قراچه داغی»، «گنجه ای» و «جرجانی» نوشته اند. این سه نسبت به سه شهر بسیار دور از هم اشاره دارد. چگونه در خصوص زین العابدین جرجانی، هر سه جمع شده است؟ جای تحقیق دارد.

اثری که از وی باقی است، حکایت از آشنایی زین العابدین جرجانی با متون اسلامی عرفانی دارد. شاید عالم دینی بوده است.

آثار:

سیر و سلوک و آداب طریقت

رساله ای است بسیار مختصر در آداب طریقت و سیر و سلوک الی الله. او این رساله را به زبان فارسی و به دستور «آقا میرزا آقاخان» پیش خدمت نوشته است.

نسخه های خطی:

1 نسخه ی خطی در «کتابخانه ی ملی ملک» «تهران» به شماره 1/5131 در 34 برگ و با دو تاریخ کتابت 1313 و 1328ه-.ق. موجود است.

نسخه های چاپی:

چاپ نشده است.

منابع:

فهرست نسخه های خطی کتابخانه ی ملی ملک تهران 8/222؛ فهرست واره کتابهای فارسی 7/513.

«سید زین العابدین بن هاشم استرآبادی»

قرن 11ه-.ق.

«سید زین العابدین»، فرزند «محمدهاشم» و «نوه ی سید کمال الدین حسینی استرآبادی»، ادیب، فقیه، مفسر و دانشمند اواخر قرن یازده ه-. ق.، شخصیت گمنام دیگری از سرزمین «استرآباد» و «جرجان» است که در منابع جز اشاره به نام کتاب هایش، مطلب دیگری وجود ندارد.

همین قدر می دانیم که از استادان حوزه ی علمیه ی «استرآباد» و سپس «مشهد» مقدس رضوی (ع) بوده است. احتمال دارد در «استرآباد» زاده شد و در «مشهد» درگذشت.

ص:205

ظاهراً پدر و جد وی نیز اهل فضل و دانش بود؛ زیرا از خاندان «سادات حسینی استرآبادی» در قرن 11 و 12 در وقفنامه ها و فرمان ها و منابع تاریخی، به احترام یاد شده است.

در صورت دسترسی به کتاب «تفسیر آیه شهادت» از تالیفات وی، در «کتابخانه ی آیت الله العظمی گلپایگانی (ره)»، شاید بتوان آگاهی بیشتری از مولف به دست آورد.

زیرا در دیباچه ی کتاب از مصایب و حملات ترکمانان به «گرگان» و «استرآباد» سخن گفته و شاید اشاراتی هم به خود و خاندانش کرده باشد. چنانچه به یکی دیگر از آثارش اشاره کرده است.

آثار:

1. اعراب شرح العوامل المائة

ظاهراً این اثر در اعراب و مسایل نحو بحث می کند. اما آیا شرحی بر «عوامل» «جرجانی» است یا حاشیه بر آن، درست مشخص نیست؛ زیرا اصل کتاب در دسترس نیست.

مولف آن را به سال 1091ه-.ق. نوشته است.

نسخه های خطی:

به گزارش «آقابزرگ» در «الذریعه»، 1 نسخه ی خطی از این کتاب نزد «سید علی بن آیت الله یزدی طباطبایی»، با تاریخ کتابت سال 1221ه-.ق. موجود است.

نسخه های چاپی:

چاپ نشده است.

2. ترکیب و تفسیر آیه شهادت

مولف در این اثر ضمن ایراد مباحث ادبی و تجزیه و ترکیب آیه ی قرآن، به تفسیر آن نیز پرداخته است.

نسخه های خطی:

1 نسخه ی خطی در «کتابخانه ی آیت الله العظمی گلپایگانی (ره)» به شماره 2205 در 151 برگ موجود است.

نسخه های چاپی:

چاپ نشده است.

3. التصریف

به نظر می رسد مولف این اثر را نیز در علم صرف نوشته است. بنا به نوشته «تراجم الرجال»، سال تالیف آن 1078ه-.ق. است.

نسخه های خطی:

تاکنون هیچ گزارشی از نسخه های خطی این اثر شناسایی نشده است.

نسخه های چاپی:

چاپ نشده است.

4. مسالک الافکار

گویا مولف به این اثر خود در دیباچه کتاب دیگرش با عنوان «ترکیب و تفسیر آیه شهادت» اشاره کرده است.

اما از موضوع و فصول آن بی اطلاع هستیم.

نسخه های خطی:

تاکنون هیچ گزارشی از نسخه های خطی این اثر شناسایی نشده است.

نسخه های چاپی:

چاپ نشده است.

منابع:

تراجم الرجال 1/379؛ الذریعة 2/235؛ معجم مولفی الشیعة 23.

ص:206

ش

«سید شریف کلیم استرآبادی»

قرن ؟ه-.ق.

به نظر می رسد از پیروان «حروفیه» است. لیکن هیچ اطلاعی از شرح احوال وی نداریم. اندک آگاهی ما گزارش فهرست دانشگاه «استانبول» است که یک اثر از وی را معرفی کرده است.

با توجه به اینکه «حروفیان» در سده ی هشتم و نهم ه-.ق. پدید آمدند، «سید شریف کلیم استرآبادی» نمی تواند پیش از قرن نهم ه-.ق. زندگی کرده باشد.

آثار:

رساله اسم و مسما

این اثر همراه با «تفسیر حروف ابجد» و چند گفتار از «حروفیان» از همین نویسنده، به خط نستعلیق خوش «درویش علی بن حسین» و به زبان فارسی، در بیان اندیشه های «حروفیان» است.

نسخه های خطی:

1 نسخه ی خطی در «کتابخانه ی دانشگاه استانبول» به شماره 3/1132 در 5 برگ، کتابت سال 1200ه-.ق. موجود است.

نسخه های چاپی:

چاپ نشده است.

منابع:

فهرست واره کتابهای فارسی 7/77.

ص:207

ص

«صدر الدین بن عبدالحسیب»

قرن 11ه-.ق.

نام وی صدر الدین محمد است،

برخی منابع، مثل «مفاخر استرآباد و جرجان»، به اشتباه آثار پدرش «عبدالحسیب» را به نام وی ثبت کرده است.

«صاعد بن علی جرجانی»

000-881ه-.ق.

آگاهی ما از شرح حال و آثار «ابوالحسن صاعد بن علی جرجانی» بسیار اندک است؛ زیرا هیچ منبعی از زندگی نامه ی وی چیزی ننوشته است. فقط در فهرست نسخه های خطی برخی کتابخانه ها و برخی کتاب شناسی ها، از یک اثر وی یاد کرده اند.

از آنچه «منزوی» در «فهرست واره» نوشته، فقط سال مرگ وی، کنیه و نام و نام پدرش به دست می آید. منابع مورد استفاده «منزوی» نیز در این خصوص سکوت اختیار کرده اند.

آثار:

مسالک و ممالک

کتابی است در نوزده فصل که بین سال های 850 تا 881ه-.ق. تالیف شده است. به گزارش «حاجی خلیفه» در «کشف الظنون»، صاعد جرجانی، در این رساله اقالیم جهان را برشمرده و شهرهای هر اقلیم را به تفصیل شرح داده است.

هم چنین به شهرهای اسلامی توجه خاص داشته و آنها را مبسوط معرفی کرده است.

«منزوی» می گوید: مسالک و ممالک ناظر بر «جهان نامه» «محمد بن نجیب بکران» است. آغاز آن چنین است:

سپاس و ستایش خدای را عز و جل که ما را بخرد مخصوص گردانید.

نسخه های خطی:

1 نسخه ی خطی در «کتابخانه ی دانشکدهی ادبیات دانشگاه تهران» به شماره 41 در 104 برگ، کتابت سده 9 و 10ه-.ق. موجود است.

1 نسخه ی خطی در «کتابخانه ی ملی ملک» «تهران» به شماره 750 در 83 برگ، کتابت سال 1098ه-.ق. موجود است.

1 نسخه ی خطی در «کتابخانه ی موسسه خاورشناسی فرهنگستان علوم روسیه» به شماره 672 B در 122 برگ، کتابت سال 1010ه-.ق. موجود است.

1 نسخه ی خطی عکسی در «کتابخانه ی مرکزی دانشگاه تهران» موجود است.

1 نسخه ی خطی در «کتابخانه ی بادلین آکسفورد» موجود است.

نسخه های چاپی:

چاپ نشده است.

منابع:

تاریخ نظم و نثر در ایران 1/261؛ الذریعة 5/300؛ فهرست نسخه های خطی فارسی 6/3982؛ فهرست نسخه های خطی کتابخانه ی دانشکده ی ادبیات دانشگاه تهران 1/424؛ فهرست نسخه های خطی کتابخانه ی دانشگاه تهران 16/371؛ فهرست نسخه های خطی کتابخانه ی ملی ملک 4/748؛ فهرست واره کتاب های فارسی 1/251؛ کشف الظنون 2/1664؛ هدیة العارفین1/421.

ص:208

«صدر الدین بن علی بن محمدشریف عربی استرآبادی»

قرن 13ه-.ق.

«صدر الدین بن ملا علی بن حاجی محمد شریف استرآبادی»، که ظاهراً تا سال 1254ه-.ق. زنده بود، یکی از علمای بزرگ اما بی نام و نشان «استرآباد» است.

از شرح احوال، تحصیلات و دیگر آثار وی هیچ اطلاعی نداریم. آنچه از آثار شناخته شده ی وی می توان استنباط کرد، اینکه ادیب، فقیه و شاعر بود.

با توجه به اینکه همه نسخه های خطی آثار شناخته شده ی وی در «مدرسه ی نواب» «مشهد» مقدس رضوی (ع) موجود است، دور از ذهن نیست که گفته شود در «مشهد» زندگی می کرد.

گفتنی است که گزارشی از شخصیت دیگری با نام «علی بن محمد بن محمدشریف عربی استرآبادی» وجود دارد که در مدخل خود به معرفی او پرداخته ایم. احتمال دارد که صدر الدین استرآبادی، فرزند یا نوه ی او باشد.

آثار:

1. احکام تعبیر خواب

وی این اثر را به فارسی و به صورت نظم سروده است.

نسخه های خطی:

1 نسخه ی خطی در «کتابخانه مدرسه ی نواب مشهد» به شماره 2/58 موجود است.

نسخه های چاپی:

چاپ نشده است.

2. رساله عقاید

وی این رساله را در عقاید و مباحث حکمت نگاشته است.

نسخه های خطی:

1 نسخه ی خطی در «کتابخانه مدرسه ی نواب مشهد» به شماره 9/58، شاید با سال کتابت 1254ه-.ق.، موجود است.

نسخه های چاپی:

چاپ نشده است.

3. وجیزة فی بیان ضروب النون الساکنة

یک کتاب ادبی در موضوع نون ساکنه و کاربرد آن در ادبیات عربی است.

نسخه های خطی:

1 نسخه ی خطی در «کتابخانه مدرسه ی نواب مشهد» به شماره 5/58 موجود است.

نسخه های چاپی:

چاپ نشده است.

منابع:

فهرست دو کتابخانه ی مشهد 2/515؛ معجم التراث الکلامی 4/240.

ص:209

ض

«ضامن استرآبادی»

قرن ؟ ه-.ق.

اندک آگاهی ما از «ضامن استرآبادی»، گزارشی است که «احمد منزوی» به نقل از «فهرست نسخه های خطی موزه سالار جنگ» داده است. او در این گزارش، خبر از «گزیده تذکرة الشعرا» «دولتشاه» به وسیله ی ضامن استرآبادی داده است.

آثار:

گزیده تذکرة الشعراء

گویا ضامن استرآبادی، «تذکرة الشعرا» «دولتشاه» را خلاصه کرده است.

نسخه های خطی:

به نظر می رسد 1 نسخه ی خطی در «کتابخانه موزه سالار جنگ» موجود است.

نسخه های چاپی:

چاپ نشده است.

منابع:

فهرست واره کتابهای فارسی 3/1876.

«سید ضیاء الدین بن محمد جرجانی»

قرن 10یا 11ه-.ق.

«منزوی» در «منزوی»، کتابی با عنوان «دراخلاق جرجانی» به «ضیاء الدین محمد بن علی میر سید شریف جرجانی» نسبت داده و او را نگارنده ی کتاب «عقاید دینیه» دانسته است.

باید توجه داشت که نگارنده ی «عقاید دینیه»، «ضیاء الدین علی» یا «محمد بن سدید الدین علی» یا «داوود حسینی جرجانی» است.

در هر صورت به دلیل فقدان منابع برای رد یا قبول این نظریه، چاره ای جز معرفی آن نیست.

آثار:

اخلاق جرجانی

به گفته ی «منزوی»، در مناجاتی منظوم که در باب 41 آن جای دارد آمده:

که از لطف خویشم مکن نا امید

زرحمت رسان قاسمی را نوید

این رساله به سال 930ه-.ق. در 41 باب نوشته شده است. بیشتر آنها خطبه و تمجید و مناجات و نعت پیامبر (ص) و ستایش از حضرت علی (ع) و موعظه می باشد و از کتاب های تبلیغی آن روزگار است.

از واژه ی «قاسمی» در مصرع دوم بیت فوق، می توان احتمال داد که تخلص شاعر، «قاسمی» بوده است.

همچنین «منزوی» این کتاب را به کتاب «فتوح المومنین» «فتح الله بن عزیزالله ایادی» ارجاع داده است.

نسخه های خطی:

ص:210

1 نسخه ی خطی در «کتابخانه ی مرکزی دانشگاه تهران» به شماره 2657 در 265 برگ، کتابت سال 930ه-.ق. گزارش شده است.

نسخه های «فتوح المومنین» متعدد و در کتابخانه های آستان قدس رضوی (ع)، آیت الله العظمی مرعشی نجفی (ره)، دانشگاه «اصفهان»، «مسجد جامع گوهرشاد» و دیگر جای ها می توان به دست آورد.

نسخه های چاپی:

چاپ نشده است.

منابع:

فهرس اعلام الذریعة 2/1204؛ فهرست واره کتاب های فارسی 6/294، 539؛ فهرست نسخه های فارسی 2/1651؛ نشریه دانشگاه تهران 1/212.

ص:211

ط

«طاهر محمد بن حسن استرآبادی»

990-1071ه-.ق.

از جمله سادات «استرآباد» که در «هند» درخشید، «سید طاهرمحمد نسیانی بن عماد الدین حسن صحرایی استرآبادی باغایی» است. او در «تته» از توابع «سند» به دنیا آمد. و هم در آنجا درگذشت. به همین دلیل «تتوی» نیز شهرت دارد. اما نیاکانش سالها پیش از «استرآباد» به آن سامان کوچیده و در آنجا رحل اقامت افکنده بودند.

سید طاهر از مورخان و شاعران فارسیگوی «هند» بشمار میرود. از تحصیلات او در دیار «هند» آگاهی چندانی در دست نیست. وی در جوانی به ملازمت «میرزا غازی بیگ ترخان» متخلّص به «وقاری» استاندار «سند» درآمد. اما به سال 1051ه-.ق. که «میرزا غازی بیگ» برای یاری دادن به «شاه بیگ خان» رهسپار «قندهار» شد، سید طاهر از وی اجازه گرفت و از «لاهور» به «تته» بازگشت و نزد «مولانا اسحاق بهکری»، از دانشمندان پرآوازه ی آن روزگار، و «میرظهیر الدین» پسر «شکرالله شیرازی» به مطالعه دیوانهای فارسی پرداخت.

آثار:

1. تاریخ تته (تاریخ طاهری)

وی اثر خود را در شش طبقه تدوین کرده است. 1- از «سومره» و احوال ایشان 2- مردم «سمه» 3- «میرزا شاه حسن ارغون» و «ارغونیان» 4- «میرزا عیسی ترخان» و «ترخانیان» 5- «میرزا پاینده محمد ترخان» و پسرش «میرزا جانی بیگ» 6- «میرزا غازی بیگ ترخان» و خاتمه ی کار ایشان.

تاریخ طاهری چهارمین تاریخ سند است. مطالبش مبتنی بر اقوال شفاهی و دیدههای مولف است.

نسخه های خطی:

4 نسخه ی خطی در کتابخانههای «پاکستان» مثل «کتابخانه ی رضا رامپور» و «حسام الدین راشدی» موجود است. شماره برخی از آنها 5950 و 1084 است.

نسخه های چاپی:

تاریخ طاهری به کوشش «بخش خان بلوچ» در «حیدرآباد» سند به سال 1384ه-.ق. در قطع رقعی و 387 + 29 صفحه که ظاهراً جلد اول است، چاپ گردیده است.

2. ناز و نیاز

به گفتهی «قانع تتوی»، وی ناز و نیاز را به زبان فارسی نگاشته است. اما هیچ نسخهی خطی و چاپی از آن به دست نیامد.

منابع:

تاریخ نظم و نثر در ایران1/366؛ دانشنامه ادب فارسی در شبه قاره 4/1638-1639؛ فرهنگ سخنوران 353؛ گلزار جاویدان 2/838؛ مقالات الشعراء 376؛ نگاهی به تاریخ ادب فارسی در هند 391.

«طاهر بن محمد جرجانی»

قرن ؟ ه-.ق.

درباره ی «طاهر بن محمد جرجانی»، جز آنچه در تنها گزارشی که در فهرس مخطوطات مکتبه ی اوقاف عامه «موصل» وجود دارد، هیچ اطلاعی در دست نیست.

ص:212

نام او ذیل کتاب «رسالة فی الصلات و شروطها» «طاهر بن محمد الجرجانی الجلابی» آمده است.

برای شناسایی وی به منابع مختلف مراجعه شد. اما جز شیخ «ابوطیب طاهر بن علی جرجانی» از علمای قرن ششم ه-. ق.، شخص دیگری با نام طاهر شناخته نشد.

آثار:

رسالة فی الصلاة و شروطها

نسخه های خطی:

1 نسخه ی خطی در «کتابخانه ی مدرسه ی رضوانیه موصل عراق» به شماره 1/109/18 در 172 برگ موجود است.

نسخه های چاپی:

چاپ نشده است.

منابع:

فهرس مخطوطات مکتبة الاوقاف العامة فی الموصل 8/.

«طایری استرآبادی»

قرن 9ه-.ق.

طایری از شعرای «استرآباد» در قرن نهم ه-. ق. است. از شرح احوال وی مطلبی در دست نیست. برخی منابع او را با طاهری استرآبادی یکی دانسته و سال وفاتش را 924 یا 929ه-.ق. ذکر کرده اند.

آثار:

دیوان

نسخه های خطی:

1 نسخه ی خطی در «کتابخانه ی ملی جمهوری اسلامی ایران» به شماره 2514/ف در 37 برگ، کتابت سده ی 12ه-.ق. موجود است.

نسخه های چاپی:

چاپ نشده است.

منابع:

تاریخ نظم و نثر در ایران 1/345؛ تذکره ی حسینی 197؛ تذکره ی روز روشن 497؛ ترجمه مجالس النفائس 77؛ الذریعة 9/635؛ شعرای مازندران و گرگان 176؛ فرهنگ سخنوران 354.

ص:213

ظ

«ظفر بن مهدی علوی استرآبادی»

قرن 5 ه-.ق.

محدث و فقیه شیعی، «ابوالفضل ظفر بن مهدی بن محمد بن جعفر بن محمداکبر بن جعفر الملک بن محمد بن عبدالله بن محمد بن عمر بن علی بن ابیطالب» علیه السلام، از سادات شریف «جرجان» و «استرآباد» است. او را «ظفر عمری» و «ابنداعی» نیز خواندهاند.

پدرش از محدثان و صاحب علم نسب بود. و در «قزوین» از شیوخ خود احادیث امام علی بن موسی الرضا علیه السلام را نقل میکرد.

ظفر از پدر خویش حدیث روایت میکند. او نزد «ابوالفتح کراجکی»، «زید بن اسماعیل حسنی» و «قاضی ابواحمد ابراهیم بن مطرف بن حسن مطرفی» فقه و حدیث را آموخت.

سید ظفر به شغل تجارت نیز اشتغال داشت و صاحب ثروت زیادی بود. مدتی در «نیشابور» زیست. شاگردان زیادی نزد او درس خواندند و فقه و حدیث فراگرفتند. از آن جمله: «ابوالفتوح نصر بن حسین بن ابراهیم غضائری»، «ابوسعد مظفر بن عبدالرحیم بن علی حمدونی»، «ابوسعد عبدالکریم بن حسین دیباجی استرآبادی»، «علی بن قاسم بن رضا حسنی» و «ابونصر سعد بن محمد بن عبدالملک نعیمی» را میتوان نام برد.

راویانی چون «قاضی ابوالقاسم عبدالواحد بن محمد بن عبدالواحد مدنی» از او حدیث نقل کردهاند.

آثار:

امالی

این اثر را بزرگان علم رجال و حدیث به نام او ثبت کردهاند. لیکن تاکنون هیچ اثری از آن دیده نشده است.

نسخه های خطی:

تاکنون هیچ گزارشی از نسخه های خطی این اثر شناسایی نشده است.

نسخه های چاپی:

چاپ نشده است.

منابع:

اعلام المولفین الزیدیة 519؛ امل الآمل 2/24 ،140؛ الانساب سمعانی 4/241؛ التدوین فی اخبار قزوین 3/10؛ تنقیح المقال 2/112؛ الجواهر المضیئة 50؛ ریاض العلماء 3/55؛ طبقات اعلام الشیعة (الثقات العیون) 2/99؛ فهرست منتجب الدین 104؛ المنتخب من السیاق 424؛ موسوعة طبقات الفقهاء 5-150-151.

«میر ظهیر سماکی استرآبادی»

قرن 11ه-.ق.

براساس گزارش نصرآبادی، «میر ظهیر استرآبادی»، از سادات «سماکی» و یکی از شعرای «استرآباد» است.

این شاعر که عاقبت خوشی نداشت، در جوانی به تحصیل اهتمام ورزید و مدتی در کسب کمال و ادب کوشید. اما ابتلای وی به اعتیاد به مواد مخدر، سبب شد که به تنگدستی و حقارت زندگانی کند.

او برای امرار معاش در قهوه خانه ها قصه خوانی و قصه گویی می کرد و از این راه لقمه نانی به دست می آورد.

مرحوم «آقابزرگ» در «الذریعه» دیوانی را به او نسبت داده است. اما در دیگر منابع هیچ گزارشی از این دیوان به دست نیامد.

البته اشعارش برجای است و در تذکره ها نقل شده است.

ص:214

آثار:

دیوان

نسخه های خطی:

تاکنون هیچ گزارشی از نسخه های خطی این اثر شناسایی نشده است.

نسخه های چاپی:

چاپ نشده است.

منابع:

اثرآفرینان 4/122؛ تذکرة الشعراء 414؛ تذکره ی نصرآبادی 634؛ الذریعة 9/657؛ شعرای مازندران و گرگان 179؛ فرهنگ سخنوران 362؛ گلزار جاویدان 2/862.

ص:215

ع

«عاشور استرآبادی»

قرن 12ه-.ق.

درباره ی عارف و ادیب استرآبادی که اشعاری به فارسی سروده و یک قطعه منظومه ی عرفانی را ترجمه کرده است، آگاهی بسیار اندکی در دست داریم.

نخست «آقابزرگ» گزارش مختصری از وی به دست داده است. در این گزارش، گفته می شود: مرحوم «ملا صدرای شیرازی»، در تفسیر سوره فاتحه یک منظومه ی عرفانی را نقل کرده است که عاشور استرآبادی آن را به فارسی ترجمه و به نظم سروده است.

آثار:

ترجمه منظومه عرفانی

نسخه های خطی:

تاکنون هیچ گزارشی از نسخه های خطی این اثر شناسایی نشده است.

نسخه های چاپی:

چاپ نشده است.

منابع:

تذکره ی شعرای فارسی سرا 28؛ تراجم الرجال 2/7-8؛ طبقات اعلام الشیعة (الکواکب المنتشرة) 9/407.

«عباس سپهر استرآبادی»

قرن 14ه-.ق.

بنابر گزارش مختصری که از دیوان وی در «فهرست نسخه های خطی کتابخانه آیت الله العظمی گلپایگانی (ره)»، در دست داریم، گویا شاعری است گمنام از دیار «استرآباد». از شرح احوال و آثار وی هیچ اطلاع دیگری به دست نیامد.

به درستی نمی دانیم که آیا «عباس سپهر استرآبادی» به خاندان مرحوم «آیت الله عبدالعالی سپهر استرآبادی» فرزند «شیخ عبدالرزاق مجتهد» انتساب دارد یا به خاندان «میرزا مهدی سپهری» وابسته است؟

البته شخصی به نام دکتر «عباس سپهر گرگانی» که مقالاتش در نشریه ی «نامه ی قابوس» منتشر شده است، شباهت نامی با وی دارد. لیکن نمی دانیم این پزشک که در زمینه ی تغذیه قلم می زند، ارتباطی با شاعر یاد شده دارد یا نه؟

در هر صورت شاعری با این نام در سده ی چهارده ه-.ق. در «استرآباد» می زیست که از زندگانی وی گزارشی در دست نیست.

آثار:

دیوان

مجموعه ای از قطعات و غزلیات شاعر است که در چند برگ جمع آوری شده است.

نسخه های خطی:

1 نسخه ی خطی در «کتابخانه آیت الله العظمی گلپایگانی (ره)» به شماره 8824 کتابت سده ی 14ه-.ق. موجود است.

نسخه های چاپی:

چاپ نشده است.

منابع:

فهرست نسخه های خطی کتابخانه آیت الله العظمی گلپایگانی (ره) 4/1886.

ص:216

«سید عبدالحسین بن عبدالوهاب حسینی استرآبادی»

قرن ؟ ه-.ق.

درباره ی «سید عبدالحسین حسینی استرآبادی»، هیچ نوع آگاهی نداریم. فقط در میان کتابهای خطی «مسجد جامع گوهرشاد» یک اثر به او نسبت داده شده است.

حتی نمیدانیم این دانشمند شیعی در چه زمانی میزیست. چگونه تحصیل نموده، و در کدام شهرها زندگانی کرده است.

به نظر میرسد از علمای متاخر است. شاید از علمای قرن 12 و 13 بشمار برود. برای آگاهی بیشتر از شرح احوال وی، باید کتابش بررسی شود.

آثار:

حاشیة شرح تجرید

نسخه های خطی:

1 نسخه ی خطی در «کتابخانه ی مسجد گوهرشاد» «مشهد» به شماره 1/1060، کتابت سده 11ه-.ق. موجود است.

نسخه های چاپی:

چاپ نشده است.

منابع:

فهرست چهار کتابخانه ی مشهد 1/270؛ معجم التراث الکلامی 3/29-30.

«سید عبدالحی بن عبدالوهاب حسینی استرآبادی»

(نظام الدین عبدالحی)/ قرن 10ه-.ق.

«امیر نظام الدین عبدالحی بن عبدالوهاب بن طاهر» یا «علی بن داوود حسینی اشرفی استرآبادی»، فقیه، متکلم، مدرس و قاضی شهر «هرات» بود.

او در «استرآباد» دیده به جهان گشود. تحصیلاتش را در زادگاهش و نزد والد گرامش آغاز کرد. پس از گذراندن دوره مقدمات و سطوح عالی، از محضر بزرگانی چون «محقق کرکی» بهره برد.

او همچنان در منطق، کلام، حکمت و ادب، پیگیر تحقیق و مطالعه بود. تا به «هرات» رفت. در آنجا به دلیل مهارتش در علوم مختلف، مورد توجه «میرزا حسین بایقرا» قرار گرفت و از سوی وی به عنوان مدرس در «مدرسه ی گوهرشاد بیگم» برگزیده شد.

در آن دوران منطقه «هرات» و «خراسان»، مورد تاخت و تاز «ازبکان» قرار میگرفت. زمانی که «شاه اسماعیل» آنان را عقب راند و بر «هرات» مسلط شد، میر عبدالحی را بر مسند قضاوت در «هرات» گماشت. این سمت تا زمان مرگ «شاه اسماعیل» ادامه داشت. پس از فوت وی و تسلط «ازبکان» بر آن نواحی، سید عبدالحی از ترس گزند بدخواهان و دشمنان، به «کوهبنان» «کرمان» سفر کرد و تا آخر عمر در آنجا زیست.

پدرش، سید عبدالوهاب حسینی نیز از علما و قضات مشهور «استرآباد» است. در جای خود به شرح احوال و اختلاف نظر در نام نیاکانش خواهیم پرداخت.

آثار:

باوجود اینکه مرحوم «افندی» و «آقابزرگ تهرانی» از وجود و رویت آثار متعدد وی خبر میدهند، بجز چند مورد نادر، گزارش مفصلی از نسخههای خطی آثار وی در دست نیست.

1. اصول الدین

اثری است استدلالی، در بیان اصول دین از دیدگاه شیعه.

نسخه های خطی:

بنا به گفتهی مرحوم «آقابزرگ»، 1 نسخه ی خطی در «کتابخانه ی خصوصی سید راجه محمدمهدی» «فیضآباد» موجود است.

ص:217

نسخه های چاپی:

چاپ نشده است.

2. ترجمه باب حادی عشر

سید عبدالحی «باب حادی عشر» «علامه حلی» را به فارسی ترجمه کرده است. این ترجمه بیشتر برای دانشجویان حوزه های علمیه کاربرد دارد؛ زیرا به صورت تحت اللفظی ترجمه شده است.

نسخه های خطی:

1 نسخه ی خطی در «کتابخانه ی آیت الله العظمی مرعشی نجفی (ره)» به شماره 1/6357 در 12 برگ، کتابت سال 1003ه-.ق. موجود است.

نسخه های چاپی:

چاپ نشده است.

3. ترجمه مکارم الاخلاق

متن «مکارم الاخلاق» نوشته ی «رضی الدین ابونصر حسن طبرسی» متوفای 538 ه-.ق. است که در 12 باب آن را نگاشته است.

حدود هشت تن این اثر گران قدر را ترجمه کرده اند. از جمله «نصیر الدین محمد بن عبدالکریم استرآبادی» که در جای خود به آن اشاره خواهد شد.

هم چنین امیرنظام الدین عبدالحی استرآبادی دست به ترجمه ی آن یازیده است. از نظر کارشناسان، ترجمه ی عبدالحی دقیق تر و به گونه ی اصل نزدیک تر و بدون افزودگی است.

تعدادی از نسخه های خطی این ترجمه بدون نام و نشان در کتابخانه ها فهرست شده و درست شناسایی نگردیده است. آنچه در دسترس بود در ذیل شرح داده می شود.

نسخه های خطی:

2 نسخه ی خطی در «کتابخانه ی آستان قدس رضوی (ع)» به شماره 9726 و کتابت سده 12ه-.ق. و شماره 16639 در 180 برگ، کتابت سال 1233ه-.ق. موجود است.

3 نسخه ی خطی در «کتابخانه ی آیت الله العظمی مرعشی نجفی (ره)» به شماره 1/9673 در 184 برگ، کتابت سال 1240ه-.ق.، شماره 9757 در 145 برگ و شماره 10661 در 123 برگ و کتابت سال 1123ه-.ق. موجود است.

3 نسخه ی خطی در «کتابخانه ی دانشکدهی الاهیات و معارف مشهد» به شماره 1623 در 233 برگ و کتابت سال 1236ه-.ق.، شماره 4/1380 آخرش ناقص و شماره 1139 در 295 برگ، موجود است.

1 نسخه ی خطی در «کتابخانه ی حوزه ی علمیه ی امام صادق (ع)» «اردکان» به شماره 2/185 در 133 برگ، کتابت سده 11ه-.ق. موجود است.

1 نسخه ی خطی در «کتابخانه ی خصوصی طبسی حائری» در «قم» به شماره 130 موجود است.

1 نسخه ی خطی در «کتابخانه ی دانشگاه لنینگراد» به شماره 3/1169 در 140 برگ موجود است.

2 نسخه ی خطی در «کتابخانه ی عمومی خیرپور» به شماره 5/297 ا.ب.و. در 488 برگ، کتابت سال 1090ه-.ق. و شماره 5/297 ب. و. ا. کتابت سال 1133ه-.ق. موجود است.

2 نسخه ی عکسی در «کتابخانه ی مرکزی دانشگاه تهران» به شماره 2402 و شماره 2430، هر دو در 306 برگ موجود است.

1 نسخه ی خطی در «کتابخانه ی جامع کبیر یزد» موجود است.

نسخه های چاپی:

چاپ نشده است.

4. تفسیر آیه ی «لقد کرمنا بنی آدم»

مولف در این اثر، آیه ی فوق از سوره ی اسرا را تفسیر و توضیح داده است.

نسخه های خطی:

1 نسخه ی خطی در «کتابخانه ی موزه ی ملی بریتانیا» به شماره 6271 Or کتابت سال 914ه-.ق. موجود است.

ص:218

نسخه های چاپی:

چاپ نشده است.

5. حاشیة علی تصورات شرح الشمسیة القطبی

میر عبدالحی این حاشیه را بر «بخش تصورات» «شرح شمسیه» نگاشته است. وی حاشیه ی دیگری با عنوان «حاشیه تحریر القواعد المنطقیه فی شرح الرسالة الشمسیة» دارد که به نظر می رسد با این حاشیه، یک اثر محسوب می گردد. از این رو نسخه های خطی هردو را در اینجا معرفی می کنیم.

نسخه های خطی:

گویا نزد مرحوم «افندی» 1 نسخه از آن وجود داشت.

1 نسخه ی خطی در «کتابخانه ی آستان قدس رضوی (ع)» به شماره 1142 در 16 برگ با عنوان «حاشیه بر حاشیه شرح شمسیه» موجود است.

1 نسخه ی خطی در «کتابخانه ی دانشکدهی الاهیات دانشگاه تهران» به شماره 4/528 با عنوان «حاشیه تحریر القواعد» موجود است.

1 نسخه ی خطی در «کتابخانه ی مدرسه ی الحجیات موصل» به شماره 4/47/22 موجود است.

1 نسخه ی خطی در «موزه ی ایران باستان» به شماره 1/4338 با عنوان «حاشیه بر تحریر القواعد المنطقیة فی شرح الشمسیة» موجود است.

نسخه های چاپی:

چاپ نشده است.

6. حاشیة علی الحاشیة الشریفیة

نسخه های خطی:

گویا نزد مرحوم «افندی» 1 نسخه از آن وجود داشت.

نسخه های چاپی:

چاپ نشده است.

7. حاشیة علی حاشیة الشمسیة

حاشیه ای است بر «حاشیه شمسیه» در منطق.

نسخه های خطی:

1 نسخه ی خطی در «کتابخانه ی حوزه ی علمیه ی حجت بن حسن عسکری (ع)» به شماره 18 در 109 برگ، کتابت سال 928ه-.ق. موجود است.

نسخه های چاپی:

چاپ نشده است.

8. حاشیة علی تصدیقات الشریفیة

نسخه های خطی:

گویا نزد مرحوم «افندی» 1 نسخه از آن وجود داشت.

نسخه های چاپی:

چاپ نشده است.

9. حاشیة علی بحث تمام المشترک

نسخه های خطی:

گویا نزد مرحوم «افندی» 1 نسخه از آن وجود داشت.

نسخه های چاپی:

چاپ نشده است.

10. حاشیة علی بحث العلل الاربع

نسخه های خطی:

هیچ گزارشی از نسخ خطی آن در دست نیست. فقط مرحوم «افندی» در کوهبنان نسخهای از آن را دیده است.

نسخه های چاپی:

چاپ نشده است.

11. حاشیة علی شرح الهدایة الاثیریة میبدی

«هدایة الحکمة» اثر «اثیر الدین مفضل بن عمر ابهری» متوفای 700ه-.ق. است. «هدایه»ی «اثیر الدین»، به وسیله علما شرح شده است. یکی از این شروح، «شرح امیر حسین

ص:219

بن معین الدین حسینی میبدی» متوفای 909ه-.ق. است. سید عبدالحی بر این شرح حاشیه نگاشته است.

نسخه های خطی:

1 نسخه ی خطی در «کتابخانه ی مسجد جامع گوهر شاد» به شماره 2/1060 موجود است.

1 نسخه ی خطی هم در «فهرست کتابخانههای غرب (مدرسه ی آخوند همدان») به شماره 1/206 معرفی شده است.

نسخه های چاپی:

چاپ نشده است.

12. حاشیه بر شرح قاضی میر حسین میبدی

نسخه های خطی:

1 نسخه ی خطی در «کتابخانه ی آستان قدس رضوی (ع)» به شماره 79 در 73 برگ موجود است.

نسخه های چاپی:

چاپ نشده است.

13. حاشیة علی فرائض النصیریة

میر عبدالحی این حاشیه را به شکل توضیحی بر کتاب «فرائض» «خواجه نصیر الدین طوسی» نگاشته است. به عقیده صاحب نظران، مولف سعی کرده است با حواشی خود مشکلات کتاب «فرائض» را کاهش دهد و به درک آن کمک نماید.

نسخه های خطی:

1 نسخه ی خطی در «کتابخانه ی ملی جمهوری اسلامی ایران» به شماره 7/795/ف در 19 برگ موجود است.

نسخه های چاپی:

چاپ نشده است.

14. الخطب

نسخه های خطی:

هیچ گزارشی از نسخ خطی آن در دست نیست. لیکن مرحوم «افندی» ادعا میکند: «نسخههایی از این کتاب و دو شرح وی بر «الفیه» «شهید ثانی»، در اکثر شهرها، خصوصا کوهبنان موجود است.»

نسخه های چاپی:

چاپ نشده است.

15. رسالة فی ترجمة الرسالة الالفیة الشهیدیة

نسخه های خطی:

گویا نزد مرحوم «افندی» 1 نسخه از آن وجود داشت. این رساله به زبان فارسی است. آن را به خواست برخی از امرا نوشته است. ظاهراً همراه آن فوائدی متعلق به نماز، زکات و نکاح است.

نسخه های چاپی:

چاپ نشده است.

16. رساله معضلات

ظاهراً در تشریح و توضیح و حل مشکلات و معضلات از معارف دینی اعم از اصول و فروع، نگارش یافته است.

نسخه های خطی:

هیچ گزارشی از نسخ خطی آن در دست نیست.

نسخه های چاپی:

چاپ نشده است.

17. رسالهای در علوم مختلف

بنا به گفتهی مرحوم «افندی»، در موضوعات مختلفی مانند: منطق و کلام و فقه نوشته است. این رساله در دو مقاله و یک خاتمه به سال 959ه-.ق. تالیف شده است.

نسخه های خطی:

فقط مرحوم «افندی» آن را درکوهبنان دیده است.

نسخه های چاپی:

چاپ نشده است.

18. شرح الفیه شهید (کبیر)

میر عبدالحی استرآبادی بر «الفیه» «شهید اول»، «محمد بن مکی عاملی» متوفای 786ه-.ق.، شرح مفصلی نگاشته است. شرحی که برای پژوهشگر کاربرد دارد.

ص:220

گفته می شود شرح مبسوط وی برای استفاده عموم سنگین و طولانی بود. از این رو، پس از مهاجرت به «کرمان» و بنا به درخواست تعدادی از علما و طلاب «کرمان»، نیز برخی بزرگان آن شهر، همان شرح را بار دیگر مختصر کرد.

مرحوم «افندی» شرح مبسوط وی را بسیار ستوده است.

نسخه های خطی:

1 نسخه ی خطی در «کتابخانه ی مسجد جامع گوهر شاد» «مشهد» به شماره 821 در 36 برگ، کتابت سال 1098ه-.ق. موجود است.

1 نسخه ی خطی در «فهرست نسخههای خطی چهار کتابخانه ی مشهد» گزارش شده است.

1 نسخه ی خطی در «کتابخانه ی عمومی امیرالمومنین (ع)» «نجف اشرف» به شماره 36-2 کتابت سال 949ه-.ق. موجود است.

نسخه های چاپی:

چاپ نشده است.

19. شرح الفیه شهید (متوسط)

این شرح که خلاصه شرح مبسوط وی بر «الفیه» «شهید اول» است، برای بار دوم و با عناوی «قوله قوله» در «کرمان» تحریر شده است.

مولف آن را در شوال 945ه-.ق. به پایان برده است.

نسخه های خطی:

1 نسخه ی خطی در «کتابخانه ی مرکز احیاء تراث اسلامی قم» به شماره 9-10 در 132 برگ، کتابت در عصر مولف موجود است.

نسخه های چاپی:

چاپ نشده است.

20. شرح تهذیب المنطق

نسخه های خطی:

1 نسخه ی خطی در «کتابخانه ی آستان قدس رضوی (ع)» به شماره 1087 در 81 برگ موجود است.

1 نسخه ی خطی در «کتابخانه ی عمومی امیرالمومنین (ع)» در «نجف اشرف» موجود است.

نسخه های چاپی:

چاپ نشده است.

21. شرح الرسالة الوضعیة

این شرح به زبان عربی و در موضوع معانی و بیان نگارش یافته است.

نسخه های خطی:

1 نسخه ی خطی در «کتابخانه ی دانشکدهی الاهیات و معارف مشهد» به شماره 1823 در 30 برگ و کتابت سال 971ه-.ق. موجود است.

نسخه های چاپی:

چاپ نشده است.

22. لسان الالهام

لسان الالهام بالمعضلات النافعة فی المباحثات و المذاکرات، در دو مقاله و در تشریح اصول منطق و مناظره تدوین شده است.

نسخه های خطی:

1 نسخه ی خطی در «کتابخانه ی ملی شهر رشت» به شماره 3 ل کتابت سده 11ه-.ق. موجود است.

نسخه های چاپی:

چاپ نشده است.

23. معراج الخیال

نسخه های خطی:

هیچ گزارشی از نسخ خطی آن در دست نیست.

ص:221

نسخه های چاپی:

چاپ نشده است.

24. معضلات

نویسنده، معضلات را در دو مقاله و یک خاتمه، به زبان عربی و برای بیان اشکالات علوم حکمیه و فقهیه تدوین کرده است. سید عبدالحی این اثر را به سال 959ه-.ق. پایان برده است. دور نیست گفته شود، کتاب معضلات، همان «لسان الالهام» این مولف است.

نسخه های خطی:

1 نسخه ی خطی در «کتابخانه ی آستان قدس رضوی (ع)» به شماره 7986 در 69 برگ، کتابت سال 959ه-.ق. موجود است.

نسخه های چاپی:

چاپ نشده است.

25. منظومه فارسی

اشعار فارسی و عربی مولف در علوم مختلف است.

نسخه های خطی:

هیچ گزارشی از نسخ خطی آن در دست نیست.

نسخه های چاپی:

چاپ نشده است.

منابع:

اثرآفرینان 1/265؛ اعیان الشیعة 7/458؛ حبیب السیر 4/614-615؛ الذریعة 2/189 و 4/81، 138 و 6/74، 89، 139 و 13/161 و 15327 و 20/359 و 22/146، 148؛ رجال کتاب حبیب السیر 1/288؛ روضات الجنات 4/187-189؛ ریاض العلماء 3/87-90؛ ریحانة الادب 6/201-202؛ طبقات اعلام الشیعة (احیاء الداثر)4/119-120؛ فرزانگان مازندران 1/92-94؛ فرهنگ بزرگان اسلام و ایران 265؛ فهرست ادبیات فارسی بر مبنای تالیف استوری 1/541، 544؛ فهرست نسخههای خطی چهار کتابخانهی مشهد 70، 314؛ فهرست نسخههای خطی فارسی 2/1576 و 5/388، 415، 598؛ فهرس اعلام الذریعة 2/1310؛ فهرست واره کتاب های فارسی 3/1594 و 6/627-628؛ الفوائد الرضویة 226؛ مخطوطات و اسناد میبد 26؛ معجم التراث الکلامی 1/309 و 2/230 و 5/102-103؛ معجم المولفین 5/108؛ معجم طبقات المتکلمین 3/296-297؛ موسوعة طبقات الفقهاء 9/115؛ نسخه پژوهی 1/116؛ هدیة العارفین 1/508.

«عبدالرحمن جرجانی»

قرن ؟ه-.ق.

درباره ی «عبدالرحمن جرجانی» هیچ گونه اطلاعی در دست نیست. همینقدر میدانیم که شخصیتی به نام عبدالرحمن جرجانی وجود داشت.

برای عبدالرحمن جرجانی دو اثر در منابع دیده شده است. یکی در موضوع صرف و نحو در «کتابخانه ی گنجبخش» و دیگری به نام بیان تریاق در «تمبوکتو» (تنبکتو).

در تاریخ، شخصیتی به نام «زینب» دختر «ابوالقاسم عبدالرحمن جرجانی» از بانوان فاضل قرن ششم و هفتم ه-. ق. یاد شده است. اما هیچ ارتباطی میان این دو تن به دست نیامد.

تاریخ و دوران زندگانی او نیز مشخص نشد. به هرروی دو اثر او در ذیل معرفی میگردد.

آثار:

1. بیان تریاق فی شرح التریاق

نسخه های خطی:

1 نسخه ی خطی در «کتابخانه ی مرکز احمد بابا للتوثیق و البحوث التاریخیة» در «تنبکتو» موجود است.

نسخه های چاپی:

چاپ نشده است.

ص:222

2. صرف و نحو عربی (منثور)

نسخه های خطی:

1 نسخه ی خطی در «کتابخانه ی گنجبخش» «پاکستان» به شماره 2/490 موجود است.

نسخه های چاپی:

چاپ نشده است.

منابع:

فهرست نسخههای خطی کتابخانه ی گنجبخش پاکستان 1/669؛ فهرس مخطوطات مرکز احمد بابا للتوثیق و البحوث التاریخیة بتنبکتو 5/..

«عبدالرحمن بن محمد ادریسی استرآبادی»

000 – 405 (445)ه-.ق.

محدث و مورخ قرن چهارم ه-. ق.، «ابوسعد عبدالرحمن (عبدالله) بن محمد بن محمد بن عبدالله بن ادریس استرآبادی جرجانی»، در «جرجان» متولد شد.

او پس از فراگیری مقدمات، به شنیدن و نقل حدیث روی آورد. سفرها کرد و از «ابوالعباس اصم» و «ابواحمد بن عدی» و «ابوبکر اسماعیلی» و «خلیل سجزی» در شهرهای مختلف، حدیث شنید و به دیگران نقل کرد.

عبدالرحمن ادریسی پس از سفرهایش، رهسپار «سمرقند» شد و در آنجا سکنا گزید تا وفات کرد.

برخی منابع مانند «زرکلی» در «الاعلام»، وفاتش را در «استرآباد» نوشته اند. همین منبع، در جای دیگری نام او را عبدالله نوشته است.

آثار:

1. تاریخ استرآباد

ظاهراً تاریخ عمومی «استرآباد» و بیان رجال و مشاهیر آن شهر است.

نسخه های خطی:

هیچ گزارشی از نسخ خطی آن در دست نیست.

نسخه های چاپی:

چاپ نشده است.

2. تاریخ سمرقند

نسخه های خطی:

هیچ گزارشی از نسخ خطی آن در دست نیست.

نسخه های چاپی:

چاپ نشده است.

3. الشیوخ و الابواب (الابواب و الشیوخ)

نسخه های خطی:

هیچ گزارشی از نسخ خطی آن در دست نیست.

نسخه های چاپی:

چاپ نشده است.

منابع:

الاعلام زرکلی 3/325 و 4/121؛ الانساب سمعانی 1/99-100؛ ایضاح المکنون 1/213؛ البدایة و النهایة 11/354؛ تاریخ بغداد 10/302-303؛ تاریخ جرجان260؛ تذکرة الحفاظ 3/1062-1063؛ سیر اعلام النبلاء 14/403 و 16/94، 521 و 17/79، 115؛ شذرات الذهب 5/31؛ العبر فی خبر من غبر 3/92؛ عیون التواریخ 13/5؛ فرهنگ نامآوران خراسان 44؛ کشف الظنون 281،296؛ لباب الالباب 1/291؛ لغت نامه ی دهخدا (ذیل ادریسی) 1563؛ معجم المولفین 2/119؛ المنتظم فی تاریخ الامم و الملوک 7/273؛ النجوم الزاهرة 4/237؛ هدیة العارفین 1/515.

ص:223

«عبدالرحیم بن محمد حسینی جرجانی»

قرن 10ه-.ق.

از شرح حال و آثار این فقیه و دانشمند جرجانی، جز مرحوم «افندی»، هیچ مورخ و شرح حال نگاری سخن نگفته است.

بنا به گزارش وی، «عبدالرحیم بن محمد حسینی جرجانی»، عالمی خوش خط و زیبا نویس بود؛ زیرا مرحوم «افندی» نسخه ای از کتاب وی را به خط خودش دیده و آن را توصیف کرده است.

عبدالرحیم جرجانی از علمای دولت صفوی و معاصر «شاه تهماسب» بود. اما از زادگاه، محل تحصیل و فوت وی اطلاعی نداریم.

آثار:

التحفة الشاهیة

این کتاب فقهی به زبان عربی و در پنج مقصد و یک خاتمه نگارش شده است. مقصد اول در باب طهارت، دوم در صلات، سوم در امان الکفار، چهارم در احکام اسیران و پنجم در مسائل لقطه بحث می کند.

نسخه های خطی:

1 نسخه ی خطی از این اثر را مرحوم «افندی» در «هرات» و به خط مولف دیده است.

براساس همین گزارش، سال تالیف کتاب 978ه-.ق. است.

نسخه های چاپی:

چاپ نشده است.

منابع:

الذریعة 3/444؛ ریاض العلماء 3/111-112؛ مرآة الکتب 4/319.

«عبدالرشید بن حسین استرآبادی»

قرن 4ه-.ق.

«عبدالرشید بن حسین بن محمد استرآبادی»، عالم، مفسر و محدثی است که ظاهراً در قرن چهارم ه-. ق. می زیست.

اندک آگاهی ما از شرح احوال و آثار وی، این است که از «محمد بن عبدالله بن جعفر الحمیری» نقل می کند.

از آنجا که «حمیری» اجازاتی به سال 304ه-.ق. نگاشته است، بنا بر این، ظن قوی بر تعیین زمان حیات وی، قرن چهارم است.

در هر حال از وی دو اثر نقل شده است که در ذیل به معرفی آنها می پردازیم.

آثار:

1. تاویل الایات

همان طور که از نام اثر آشکار می گردد، در تفسیر و تاویل آیات قرآن کریم نگاشته شده است.

گویا این اثر تا قرن هفتم برجای بود؛ زیرا «سید رضی الدین علی بن طاووس» در «سعد السعود» از کتاب عبدالرشید استرآبادی، مطالبی نقل می کند.

نسخه های خطی:

هیچ گزارشی از نسخ خطی آن در دست نیست.

نسخه های چاپی:

چاپ نشده است.

2. مناقب النبی (ص) و الائمة (ع)

مجموعه احادیث و شرح آیاتی است که در فضایل و مناقب رسول اکرم صلی الله علیه و آله و ائمه اطهار علیهم اسلام وارد شده است.

ص:224

نسخه های خطی:

هیچ گزارشی از نسخ خطی آن در دست نیست.

نسخه های چاپی:

چاپ نشده است.

منابع:

الذریعة 3/303 و 22/335؛ ریاض العلماء 3/116؛ کتابخانه ی ابن طاووس 401؛ فهرس التراث 1/308؛ معجم التراث الکلامی 5/277.

«عبدالعلی بن احمد گرگانی»

قرن 13 و 14ه-.ق.

از دیگر شخصیت هایی که باید برای رفع اشتباه در این مجموعه نام برده شود، «میرزا عبدالعلی بن احمد گوگانی» است؛ زیرا آثار وی را به «عبدالعلی بن احمد گرگانی، گرکانی، کرکانی، جاودانی، جاوجانی و جوجانی» نسبت داده اند. اما حقیقت این است که وی از مردم «گاوگان» است. این شهر امروزه «گوگان» نامیده می شود و در 4 کیلومتری غرب «آذرشهر» و 45 کیلومتری جنوب غرب «تبریز» قرار دارد.

منابع:

فهرست واره کتابهای فارسی 4/2874.

«عبدالرفیع بن عبدالله فندرسکی استرآبادی»

حدود 1273-1312ه-.ق.

«عبدالرفیع بن عبدالله استرآبادی»، فقیه فاضل و دانشمند صاحب نامی در عصر خود بود.

ظاهراً در سال فتح «هرات» (1273ه-.ق.) در «فندرسک» «استرآباد» جامه ی هستی پوشید و پس از تحصیل مقدمات و مراحلی از دانش آن روزگار، رهسپار مراکز علمی و دینی «عراق» (عتبات عالیات) گردید.

در «نجف اشرف» و «کربلا» از استادان بزرگ بهره برد و به مقام بلند علمی دست یافت. آنگاه راهی سرزمین مادری خود شد و در «رامیان» زندگی کرد. تا سال 1312ه-.ق. زنده بود. شاید چند سال پس از آن بدرود حیات گفته است.

نویسنده «تراجم الرجال» احتمال داده است، عبدالرفیع استرآبادی همان شخص است که «آقابزرگ» در «نقباءالبشر» با نام «محمدرفیع استرآبادی» از وی سخن گفته است؛ زیرا عبدالرفیع در برخی از آثارش، نام خود را «محمدرفیع» نوشته است.

باتوجه به تقارن زمانی، این احتمال صحیح به نظر می رسد. در آن صورت باید گفت صاحب «المآثر» او را «صدرالافاضل» استرآبادی و مجتهدی که ساکن «کلاته خیج» است، توصیف کرده است.

آثار:

1. الفوائد الغرویة

این اثر، یک کتاب فقهی مختصری است که به روش کتاب های فقهی معروف، نگارش یافته است.

مولف سعی کرده است مسائل مشکل فقهی را مطرح و بدون حاشیه گویی و تطویل، به آنها پاسخ دهد.

وی در آغاز کتاب، در نه فائده، مطالب کلی فقه و استنباط احکام را توضیح داده است. سال تالیف این اثر 1301ه-.ق. است.

نسخه های خطی:

1 نسخه ی خطی در «کتابخانه ی آیت الله العظمی مرعشی نجفی (ره)» به شماره 8851 در 191 برگ، کتابت سال 1301ه-.ق.، به خط مولف و با تصحیح و حواشی موجود است.

نسخه های چاپی:

چاپ نشده است.

ص:225

2. مجموعة فی الاحادیث

نسخه های خطی:

هیچ گزارشی از نسخ خطی آن در دست نیست.

نسخه های چاپی:

چاپ نشده است.

منابع:

تراجم الرجال 2/51؛ چهل سال تاریخ ایران 1/290؛ نقباء البشر 2/785؛ المآثر و الآثار 215.

«عبدالعزیز بن اردشیر استرآبادی»

قرن 8 و 9ه-.ق.

شاعر، ادیب و مورخ ایرانی، که در «استرآباد» دیده به جهان گشود و در «بغداد» بالید. از شرح زندگانی و مراحل تحصیلی وی آگاهی قابل توجهی در دست نیست.

می توان حدس زد که وی تحصیلاتش را در زادگاهش «استرآباد» آغاز کرد. شاید در «بغداد» آن را تکمیل نمود و در نظم و نثر فارسی و عربی مهارت یافت. تا جایی که در شمار دبیران زبردست روزگار خود درآمد.

او پس از دست یافتن به شهرت، به درگاه «سلطان احمد جلایر» راه یافت و در صدر مجلس ادبا قرار گرفت.

گفته می شود، «قاضی برهان الدین احمد»، حکمران «سیواس» و «قیصریه»، آوازه ی عزیز استرآبادی را شنید و خواستار آمدن وی به درگاه خود شد. اما با مخالفت «سلطان احمد جلایر» روبه رو شد؛ زیرا وی حاضر نبود ندیمی چون عزیز استرآبادی را از دست بدهد.

«قاضی برهان الدین» کسانی را فرستاد و وعده هایی به عزیز استرآبادی داد تا بتواند او را مخفیانه به سوی خود جلب نماید.

عاقبت باوجود مراقب هایی از سوی «سلطان احمد جلایر»، «قاضی برهان الدین» توانست عزیز استرآبادی را فراری داده و به دربار خود ببرد.

اما عزیز استرآبادی در کتابش «بزم و رزم»، داستان را چنین نقل می کند: که پس از گشودن «بغداد» به دست «امیرتیمور» (795ه-.ق.)، با «سلطان احمد جلایر» از «بغداد» گریخت و پس از چندی به «مشهد» پناه برد. در آنجا به اسارت سپاهیان «تیمور» درآمد و او را نزد «میران شاه»، پسر «تیمور»، در «حله» بردند و «میران شاه» او را بنواخت.

آنگاه که رهسپار دیاربکر بودند، در حوالی «ماردین» از دست سپاهیان «تیمور» گریخت و از راه «آمد» به «سیواس»، نزد «قاضی برهان الدین» شتافت.

به هر حال عزیز استرآبادی در «سیواس» به منصب قضاوت و تدریس گماشته شد. او تا سال 800 ه-.ق. که «قاضی برهان الدین» کشته شد، در «سیواس» زندگی کرد. پس از آن به «مصر» رفت و تا پایان عمر در آنجا ماند.

آثار:

1. بزم و رزم (تاریخ برهان الدین قاضی سیواسی)

این اثر تاریخی، به نثر آمیخته به نظم تالیف شده است. وی نخست می خواست آن را به عربی بنویسد. اما برای استفاده مردم «آسیای صغیر» و ایرانیان، زبان فارسی را انتخاب کرد.

نثر عزیز در این اثر منشیانه و کمی دشوار است. اما به دلیل گزارش هایی که از روی دادهای دوران خود به دست می دهد، حایز اهمیت است. او کتاب را در تاریخ زندگانی و سلطنت «قاضی برهان الدین» نگاشته است.

نسخه های خطی:

1 نسخه ی خطی در «کتابخانه ی ایاصوفیای ترکیه» به شماره 3465 موجود است.

ص:226

نسخه های چاپی:

این کتاب به کوشش «محمدفواد کوپرولو»، به سال 1928م. در دارالفنون «استانبول» در 541 صفحه وزیری، با مقدمه و فهارس بسیار مفید چاپ شده است.

کتاب بزم و رزم به وسیله «مرسل اوزترک» به زبان ترکی استانبولی ترجمه شده و به سال 1990م. توسط انتشارات وزارت فرهنگ «آنکارا» منتشر گردیده است.

2. دیوان شعر

نسخه های خطی:

هیچ گزارشی از نسخ خطی آن در دست نیست.

نسخه های چاپی:

به گزارش «آقابزرگ» دیوان عزیز استرآبادی، در «استانبول» و به سال 1928م. چاپ و منتشر شده است.

منابع:

اخبار سلاجقه روم 523؛ بزم و رزم (به کوشش محمدفواد کوپرولو)، مقدمه؛ پارسی نویسان آسیای صغیر 21؛ تاریخ العراق بین الاحتلالین 2/5؛ تاریخ نظم و نثر در ایران 193-194؛ التعریف بالمورخین 207-209؛ دانشنامه ادب فارسی در شبه قاره هند 6/604-605؛ دانشنامه زبان و ادب فارسی 2/13-14؛ الذریعة 9/717-718؛ ریحانة الادب 4/361؛ زبان و ادب فارسی در قلمرو عثمانی 136-137؛ زندگی شگفت آور تیمور 117-119؛ عجایب المقدور فی نوائب تیمور 80-81؛ فهرست کتاب های چاپی فارسی 1/762؛ فهرست کتب خطی عربی و فارسی و ترکی، ادگار بلوشه 1/370؛ فهرست واره کتاب های فارسی 1/585؛ کشف الظنون 1/299-300؛ مولفین کتب چاپی فارسی و عربی 4/55؛ نامه فرهنگستان، مقاله فاطمه مدرسی، 7/1 صفحه 78؛ نگاهی به روند نفوذ و گسترش زبان و ادب فارسی در ترکیه 130-134.

«سید عزیزالله بن امام ویردی موسوی فندرسکی استرآبادی»

قرن 14ه-.ق.

«سید عزیزالله بن امام ویردی گرگانی»، فقیهی مبارز و در عین حال بی نام و نشان از سرزمین «استرآباد» است.

وی در «استرآباد» زاده شد و پس از تحصیل مقدمات و بخشی از سطوح، به «مشهد» مقدس سفر کرد. در آنجا بخش دیگری از سطوح را نزد علمای «مشهد» به پایان برد. آنگاه عازم عتبات عالیات گردید و در محضر «آخوند ملا محمدکاظم خراسانی» و «سید محمدکاظم یزدی طباطبایی» به تحصیل در مراحل عالی ادامه داد و به درجه ی اجتهاد رسید.

او در دوران مبارزات علما علیه استعمار «انگلیس»، از پیشگامان محسوب می شد.

مرحوم «آقابزرگ» وی را دانشمندی شجاع و قوی القلب توصیف کرده است. بنا به گزارش وی، سید عزیزالله در جبهه های جنگ علیه انگلیسی ها شرکت می جست و در عملیات ها مانند یک فرمانده از ابزار و آلات جنگی و امکانات مختلف بهره می برد.

«آقابزرگ» در این گزارش تصریح می کند که وی پس از پایان جنگ به وطنش «ایران» بازگشت و ما از سرنوشت وی بی خبر ماندیم. تا اینکه در سال 1370ه-.ق. «سید عزیزالله تهرانی» فوت کرد و جنازه ی او را به «نجف اشرف» انتقال دادند. اهل «نجف اشرف» چون نام سید عزیزالله را به نیکی و مردانگی می شناختند، تصور کردند که همان سید عزیزالله

ص:227

استرآبادی است. برای تجلیل از مقام شامخ عالمی مبارز، تشییع جنازه ی باشکوهی انجام دادند.

آثار:

1. التذکرة فی اصول الفقه

سید عزیزالله این اثر مختصر را در بیان قواعد اصول فقه، در 24 ذی حجه سال 1328ه-.ق. نگاشته است.

کتاب در یک مقدمه و چند مقصد و یک خاتمه تنظیم شده است.

نسخه های خطی:

1 نسخه ی خطی در «کتابخانه ی آیت الله العظمی مرعشی نجفی (ره)» به شماره 2/7962 در 113 برگ و به خط مولف موجود است.

نسخه های چاپی:

چاپ نشده است.

2. الفقه (عزیز المرام)

سید عزیز الله نتوانسته است این کتاب را کامل کند؛ زیرا بخشی از فقه را نوشته و تا تاریخ 24 ربیع الثانی سال 1323ه-.ق. مباحثی از آن را به اتمام رسانده است.

این قطعه از کتاب فقهی او، استدلالی و به زبان عربی است. این شیوه شاید در دیگر بخش های کتاب نیز ساری و جاری بوده است.

فهرست نویس نسخه ی یاد شده احتمال داده است که این اثر همان کتاب «عزیز المرام» مولف است.

نسخه های خطی:

1 نسخه ی خطی در «کتابخانه ی آیت الله العظمی مرعشی نجفی (ره)» به شماره 7963 در 205 برگ، به خط مولف موجود است.

نسخه های چاپی:

چاپ نشده است.

3. کنز العقول فی علم الاصول

این اثر مختصر، به زبان عربی و در بیان ادله چهارگانه ی فقهی است. کتاب، سنت، عقل و اجماع، چهار دلیل برای کشف و استنباط احکام شرعی است.

مولف گذشته از مباحث ادله ی چهارگانه، به مباحث دیگر اصول فقه نیز پرداخته است.

او این اثر را در یک مقدمه و چهار مقصد و یک خاتمه به تاریخ 27 ذی حجه سال 1322 در «مشهد» رضوی (ع) به پایان برده است.

نسخه های خطی:

1 نسخه ی خطی در «کتابخانه ی آیت الله العظمی مرعشی نجفی (ره)» به شماره 7961 در 108 برگ، به خط مولف موجود است.

نسخه های چاپی:

چاپ نشده است.

4. مشکاة المصابیح فی الاحکام

یک دوره فقه استدلالی است. مولف سعی کرده است به احادیث وارده در هر باب از ابواب فقهیه و قول مشهور علما استناد نماید.

او این اثر را از سال 1335 تا سال 1340ه-.ق. در «نجف اشرف» نگاشته است.

نسخه های خطی:

1 نسخه ی خطی در «کتابخانه ی آیت الله العظمی مرعشی نجفی (ره)» به شماره 7956 در 363 برگ، جلد 1 کتابت طهارت، شماره 7957 در 280 برگ، جلد 2 کتاب صلات،

ص:228

شماره 7958 در 241 برگ، جلد 3، شماره 7959 در 385 برگ، جلد 4، کتاب تجارت تا ظهار، شماره 7960 در 275 برگ، جلد 5 از کتاب ایلا تا دیات، به خط مولف موجود است.

نسخه های چاپی:

چاپ نشده است.

5. المنطق

«المنطق» کتاب مختصری است در موضوع منطق که مولف موفق به پاکنویس آن نشده است.

وی این اثر را در یک مقدمه و چند فصل و یک خاتمه به تاریخ 11 جمادی الاول سال 1328ه-.ق. پایان برده است.

نسخه های خطی:

1 نسخه ی خطی در «کتابخانه ی آیت الله العظمی مرعشی نجفی (ره)» به شماره 1/7962 در 28 برگ، به خط مولف موجود است.

نسخه های چاپی:

چاپ نشده است.

منابع:

التراث العربی المخطوط 2/19 و 4/195، 366 و 5/91، 271؛ تراجم الرجال 2/142؛ طبقات اعلام الشیعة (نقباء البشر) 2/1265-1266؛ فرهنگ رجال و مشاهیر تاریخ معاصر ایران 1/358؛ گنجینه ی دانشمندان 6/407.

«سید عبدالعظیم بن عباس استرآبادی»

قرن 11ه-.ق.

عالم کامل و محقق فاضل، «سید عبدالعظیم بن سید عباس استرآبادی»، از پارسایان و پرهیزگاران روزگار خود بود.

مرحوم «افندی» او را از شاگردان «شیخ بهایی» برشمرده و مرحوم «آقابزرگ» از «اخباری ها» به حساب آورده است.

«سید هاشم بن سید سلیمان کنگانی توبلی بحرانی» به واسطه ی اجازه ای که از وی دارد، روایت نقل می کند.

سید عبدالعظیم، براساس مبانی اخباری ها، نماز جمعه را در زمان غیبت واجب عینی می شمرد. در همین موضوع کتابی نیز تالیف کرده است.

هم چنین کتاب «مفتاح الفلاح» «شیخ بهایی» را به خط خودش استنساخ کرده است. نسخه ای از این دست نوشته، در «کتابخانه ی آستان قدس رضوی (ع)» نگهداری می شود.

آثار:

رسالة فی وجوب صلاة الجمعة

نسخه های خطی:

هیچ گزارشی از نسخ خطی آن در دست نیست.

نسخه های چاپی:

چاپ نشده است.

منابع:

الذریعة 15/73؛ ریاض العلماء 3/146؛ طبقات اعلام الشیعة (الروضة النضرة) 8/326-327؛ نجوم السماء فی تراجم العلماء (شرح حال علمای شیعه) 162؛ هزار کتاب و رساله پیرامون نماز 237.

«عبدالقادر بن صدر الدین محمد استرآبادی»

قرن 11ه-.ق.

مرحوم «افندی» در «ریاض العلما»، «عبدالقادر بن صدر الدین محمد بن محمدباقر بن عبدالقادر هبة الله حسینی استرآبادی» را عالمی فاضل، مدقق، محقق، عابد، زاهد، جلیل، نبیل و از معاصران خودش برشمرده است.

زمان مرگ وی را حدود 1090ه-.ق. تعیین کرده و می گوید: در «استرآباد» درگذشت.

ص:229

درباره ی خاندانش می نویسد: پدرش نیز از علمای محقق، فقیه، محدث و فاضل بود.

لیکن کتاب مستقلی به وی نسبت نمی دهد. فقط تصریح می کند که فوائد و تعلیقاتی بر حواشی کتاب ها نوشته است.

آثار:

1. فوائد

نسخه های خطی:

هیچ گزارشی از نسخ خطی آن در دست نیست.

نسخه های چاپی:

چاپ نشده است.

2. تعلیقات علی هوامش الکتب

این جمله، عین عبارتی است که مرحوم «افندی» در خصوص آثار وی به کار برده است.

نسخه های خطی:

هیچ گزارشی از نسخ خطی آن در دست نیست.

نسخه های چاپی:

چاپ نشده است.

منابع:

ریاض العلماء 3/159؛ طبقات اعلام الشیعة (الروضة النضرة) 8/335.

«عبدالقاهر بن عبدالرحمن جرجانی»

000-471/474ه-.ق.

«ابوبکر عبدالقاهر بن عبدالرحمن بن محمد»، پرآوازه یترین دانشمند زبان و ادبیات عربی، از مردم «جرجان» و «استرآباد»، سالهای پایانی سده چهارم در «جرجان» دیده به جهان گشود.

او برخلاف رسم آن روزگار، که برای تحصیل به شهرهای دیگر سفر می کردند و از محضر استادان متعدد بهره میبردند، تمام عمر خویش را در «جرجان» بسر برد و فقط از استادان موجود در حوزه ی «جرجان» و «استرآباد» استفاده کرد.

مهمترین استاد او «ابوالحسین محمد بن حسین فارسی»، خواهرزاده نحوی نامدار، «ابوعلی فارسی» است. هرچند «یاقوت حموی»، «قاضی ابوالحسن علی بن عبدالعزیز جرجانی» را نیز از استادان وی برشمرده است، اما بیشتر شرح حال نگاران، «ابوالحسین فارسی» را تنها استاد وی دانستهاند.

عبدالقاهر وقتی ادبیات را به پایان برد، خود استادی کمنظیر شد و کرسی درس برپا کرد. بسیاری در حلقهی درس او زانو زدند و ادب آموختند. از آن جمله: «ابوالحسن علی بن محمد فصیحی استرآبادی»، «ابونصر احمد بن ابراهیم شجری»، «ابوالمظفر ابیوردی»، «احمد بن عبدالله مهابادی»، «ابوزکریا یحیی شیبانی» و «ابوعامر فضل بن اسماعیل تمیمی».

مورخان، جرجانی را مردی دیندار و پرهیزگار توصیف کردهاند. او در فروع به مذهب «شافعی» و در اصول به شیوه ی «اشعری» اعتقاد داشت. اشعار نیکو و عالمانه سروده است. آثارش مملو از نوآوری و سبک زیباست. اما مختصر و مجمل است. در نحو، نظم، نثر و بلاغت، یگانه ی روزگار بود.

عبدالقاهر را باید از بنیان گذاران نظریه ی نظم دانست. وی در زیباسنجی سخن، ذوق را داور قرار میداد. زبانشناسان معاصر، یافتههای او را بسیار با ارزش و درست دانستهاند.

آثار:

1. آراء الجرجانی

بنا به گزارشی که از یک نسخه ی عکسی در «فهرس مخطوطات مصوره حسین چلبی» «ترکیه» آمده است، مجموعه آرای جرجانی در این اثر جمع شده است.

ص:230

نسخه های خطی:

1 نسخه ی خطی عکسی در «کتابخانه ی حسین چلبی بروسه» «ترکیه» موجود است.

نسخه های چاپی:

چاپ نشده است.

2. اسرار البلاغه

عبدالقاهر این کتاب را بعد از «دلائل الاعجاز» نوشته و آن را به مباحث علم بیان اختصاص داده است. باوجود اینکه اسرار البلاغه مکرر چاپ شده است، ولی نسخههای خطی آن بسیار کم است.

نسخه های خطی:

1 نسخه ی خطی در «کتابخانه ی ندوة العلمای لکهنو» به شماره 1533 در 294 برگ، کتابت سال 1893م. موجود است.

1 نسخه ی خطی عکسی در «کتابخانه ی خسرو پاشا» و «بشیر آغا ایوب» «استانبول» به شماره 654 در 154 برگ و کتابت سال 660ه-.ق. موجود است.

نسخه های چاپی:

نخستینبار به سال 1309ه-.ق. در «قاهره» به چاپ رسید. سپس با تصحیح «محمد رشید رضا» به سال 1320ه-.ق. در «مصر» و در 357 صفحه وزیری منتشر شد. از روی این چاپ بارها در «قاهره»، «بیروت» و «قم» تجدید چاپ گردید.

چاپ دیگری با تصحیح «احمد مصطفی مراغی» به سال 1367ه-.ق. در «قاهره» سراغ داریم که به تصحیح «هلموت ریتر»، همراه مقدمهای انگلیسی به سال 1397 در «استانبول» منتشر شد.

چاپهای متعدد دیگری با تصحیح دانشمندان دیگر در شهرهای مختلف صورت گرفته است. ترجمه ی فارسی آن به همت دکتر «جلیل تجلیل» انجام گرفت و به سال 1366 در «تهران» چاپ شد.

3. اعجاز القرآن الکبیر

گفته میشود عبدالقاهر این کتاب را به عنوان شرحی بر «اعجاز القرآن فی نظمه» اثر «ابوعبدالرحمن محمد بن زید واسطی» نوشته است.

نسخه های خطی:

هیچ گزارشی از نسخ خطی آن در دست نیست.

نسخه های چاپی:

چاپ نشده است.

4. اعجاز القرآن الصغیر

بنا به نظر «حاجی خلیفه» در «کشف الظنون»، عبدالقاهر جرجانی بر کتاب اعجاز قرآن یاد شده فوق، شرح مختصر دیگری نیز نوشته است که غیر از شرح مفصل آن است.

نسخه های خطی:

هیچ گزارشی از نسخ خطی آن در دست نیست.

نسخه های چاپی:

چاپ نشده است.

5. امثله

نسخه های خطی:

هیچ گزارشی از نسخ خطی آن در دست نیست.

نسخه های چاپی:

چاپ نشده است.

6. الایجاز

گویا خلاصهای از «الایضاح» «ابوعلی فارسی» است.

نسخه های خطی:

هیچ گزارشی از نسخ خطی آن در دست نیست.

نسخه های چاپی:

چاپ نشده است.

ص:231

7. التتمة فی النحو

رساله مختصری در علم نحو است.

نسخه های خطی:

1 نسخه ی خطی در «کتابخانه ی موزه ی ملی بریتانیا» به شماره 342/1 GAL موجود است.

نسخه های چاپی:

چاپ نشده است.

8. التکملة

یکی دیگر از آثار عبدالقاهر جرجانی در علم نحو است. به نظر «عمر فروخ» (عمر بن عبدالله فروخ)، تکمله، مستدرکی است بر «الایضاح» «ابوعلی فارسی».

نسخه های خطی:

هیچ گزارشی از نسخ خطی آن در دست نیست.

نسخه های چاپی:

چاپ نشده است.

9. التذکرة

به گفته ی «قفطی»، این کتاب درباره ی موضوعات مختلف و پراکنده نوشته شده است.

10. التلخیص

به نظر «ابنانباری» و «سبکی»، شرحی بر کتاب «الجمل» «جرجانی» است.

نسخه های خطی:

هیچ گزارشی از نسخ خطی آن در دست نیست.

نسخه های چاپی:

چاپ نشده است.

11. التصریف (کتاب فی التصریف)

ظاهراً این اثر غیر از کتاب امثله و دیگر کتابهایی است که در دانش صرف نوشته است.

نسخه های خطی:

2 نسخه ی خطی در «کتابخانه ی سلیمانیه استانبول» به شماره 3740/3 در 18 برگ، کتابت سال 686ه-.ق. و شماره 3/17 نسخهی دیگری از همین کتاب در سایر کتابخانههای «استانبول» موجود است.

نسخه های چاپی:

چاپ نشده است.

12. الجمل (الجرجانیة)

این کتاب که با عنوان «الجرجانیه» نیز شناخته میشود، در علم نحو نوشته شده است. عبدالقاهر جرجانی آن را براساس اسما، افعال و سپس حروف عامل مرتب ساخته است.

کتاب جمل مورد توجه بسیاری از ادبا و علمای نحو قرار گرفته است. گذشته از خود عبدالقاهر که آن را برای نخستین بار به نام «التلخیص» شرح کرد، بزرگانی چون: «ابنخشاب بغدادی»، «ابن سید بطلیوسی» (شهری در اندلس) و «ابنعصفور» نیز شرح کردهاند.

نسخه های خطی:

1 نسخه ی خطی در «کتابخانه ی ملی فارس» به شماره 1/515/492 – ج. موجود است.

2 نسخه ی خطی در «کتابخانه ی آیت الله العظمی مرعشی نجفی (ره)» به شماره 8454 در 84 برگ، کتابت سال 964ه-.ق. و شماره 2/12597 کتابت سال 705ه-.ق. موجود است.

3 نسخه ی خطی در «کتابخانه ی وزیری یزد» به شماره 2586 در 165 برگ، شماره 2/2520 در 69 برگ و شماره 4/1483 در 41 برگ، کتابت سال 1234ه-.ق. موجود است.

3 نسخه ی خطی در «کتابخانه ی مدرسه ی عالی شهید مطهری (سپهسالار)» به شماره 3112 در 98 برگ، شماره 7541 کتابت سده 12ه-.ق. و شماره 6948 در 58 برگ، کتابت سال 1089ه-.ق. موجود است.

ص:232

2 نسخه ی خطی در «کتابخانه ی دارالکتب الظاهریه» به شماره 5753 و شماره 9/1447 موجود است.

1 نسخه ی خطی در «کتابخانه ی مدرسه ی الحجیات موصل» به شماره 1/62/22 در 182 برگ موجود است.

1 نسخه ی خطی در «کتابخانه ی عمومی اوقاف موصل» به شماره 5/27/20 در 153 برگ موجود است.

1 نسخه ی خطی عکسی در «کتابخانه ی مرکز احیاء تراث اسلامی» به شماره 547 در 596 برگ که از کتابخانه ی «اسکوریال مادرید» گرفته شده، موجود است.

1نسخه ی خطی در «کتابخانه ی اسکوریال مادرید» به شماره 172 موجود است.

نسخه های چاپی:

کتاب الجمل با تحقیق «علی حیدر» به سال 1392ه-.ق. در «دمشق»، توسط انتشارات دارالحکمه، در 52 صفحه منتشر شده است.

هم چنین به سال 1410ه-.ق. در «بیروت» با تحقیق «یسری عبدالغنی عبدالله» و به وسیله دارالکتب العلمیه در 118 صفحه وزیری چاپ گردید.

13. حاشیه علی شرح الاقناع

براساس گزارش فهرست مخطوطات کتابخانه ی اوقاف «موصل» و «سلیمانیه»، یک اثر با عنوان فوق و مشابه آن منسوب به جرجانی وجود دارد.

نسخه های خطی:

1 نسخه ی خطی در «کتابخانه ی عمومی اوقاف موصل» به شماره 10/16 در 127 برگ، کتابت سال 1109ه-.ق. موجود است.

1 نسخه ی خطی در «کتابخانه ی عمومی اوقاف سلیمانیه» به شماره 41 در 59 برگ با عنوان «شرح دیباجة المصباح – شرح الاقناع» موجود است.

نسخه های چاپی:

چاپ نشده است.

14. درج الدرر فی تفسیر الآی و السور

«حاجی خلیفه» در «کشف الظنون»، با قید احتمال، این اثر را به عبدالقاهر جرجانی نسبت داده است.

نسخه های خطی:

1 نسخه ی خطی در «کتابخانه ی نور عثمانیه» «استانبول» به شماره 63-62 III , ESC موجود است.

نسخه های چاپی:

چاپ نشده است.

15. دلائل الاعجاز

کتاب دلائل الاعجاز، دربرگیرنده نظریههای عبدالقاهر جرجانی در علم معانی است.

نسخه های خطی:

1 نسخه ی خطی در «کتابخانه ی آیت الله العظمی مرعشی نجفی (ره)» به شماره 471 موجود است.

1 نسخه ی خطی در «کتابخانه مدرسه ی فاضلیه مشهد» به شماره 15 در 201 برگ موجود است.

1 نسخه ی خطی در «کتابخانه ی دارالکتب الظاهریه» به شماره 7643 در 189 برگ، کتابت سال 1179ه-.ق. موجود است.

2 نسخه ی خطی در «کتابخانه ی سلیمیه» «استانبول» به شماره 3004 در 172 برگ و شماره 2225 در 217 برگ موجود است.

1 نسخه ی خطی در «کتابخانه ی حسین چلبی» در «بروسه ترکیه» به شماره 1 معانی، در 182 برگ و کتابت سال 568ه-.ق. موجود است.

1 نسخه ی خطی در «کتابخانه ی دانشگاه ریاض» «عربستان سعودی» به شماره 907 در 74 برگ موجود است.

ص:233

1 نسخه ی خطی در «کتابخانه ی عمومی اوقاف بغداد» به شماره 13823 در 173 برگ موجود است.

نسخه های چاپی:

«محمد عبده» و «محمد محمود ترکزی شنقیطی» نخستینبار آن را به سال 1331ه-.ق. تحقیق و در 428 صفحه وزیری در «مصر» انتشار دادند. پس از آن مکرر در «قاهره» و «بیروت» تجدید چاپ گردید.

هم چنین «محمد عبدالمنعم خفاجی» به سال 1396ه-.ق. آن را تحقیق و منتشر کرد. چاپ دیگری با تحقیق «محمود محمد شاکر» به سال 1410ه-.ق. در «قاهره» به انجام رسیده است.

«محمد حنفی حلبی» آن را با عنوان «مختصر دلائل الاعجاز» تلخیص کرده و به سال 1343ه-.ق. در «حلب» انتشار داده است.

«محمد رادمنش» آن را به فارسی ترجمه کرده و با حواشی سودمندی به سال 1368ش. در «مشهد» منتشر ساخته است.

16. الرسالة الشافیة

این اثر یکی از مهمترین آثار عبدالقاهر جرجانی و حاوی نظریه ی نوین وی در اعجاز قرآن است. جرجانی اعجاز قرآن را در نظم و چگونگی چینش کلمات و الفاظ دانسته و سخن خدا را در نظم و زیبایی که از ترکیب و کنارهم قرار دادن کلمات به دست می آید، توصیف کرده است.

این نظریه که با نظریه ی زبانشناسان معاصر بسیار مطابقت دارد، به تفاوت نقاشیها تمثیل شده است. یعنی همه ی نقاشان از همان رنگها و موادی که همگان استفاده میکنند، استفاده کرده اند. ولی برخی از آنها در ترکیب رنگ ها چنان مهارتی به خرج می دهند که در هنر خود شاهکار بوجود میآورند. نظریهی نظم و ترکیب عبدالقاهر جرجانی، در این اثر تبیین شده است.

نسخه های خطی:

1 نسخه ی خطی در «کتابخانه ی حسین چلبی بروسه ترکیه» به شماره 1 در 18 برگ و کتابت سال 568ه-.ق. موجود است.

نسخه های چاپی:

کتاب همراه دو رساله دیگر با عنوان «ثلاث رسائل فی اعجاز القرآن» و با تحقیق «محمد خلف الله» و «محمد زغلول سلام» در «قاهره» و توسط دارالمعارف منتشر گردیده است.

17. شرح الفاتحة

همانگونه که از نامش آشکار است، تفسیر سوره فاتحه قرآن است. برخی منابع مدعی هستند که کتاب در یک مجلد تدوین شده است.

نسخه های خطی:

هیچ گزارشی از نسخ خطی آن در دست نیست.

نسخه های چاپی:

چاپ نشده است.

18. کتاب عروض

این اثر ظاهراً در علم عروض و ریشه شناسی زبان است. احتمال دارد، با کتاب «تتمة العروض» یکی باشد. شاید هم تتمه دنبالهی این کتاب باشد.

نسخه های خطی:

هیچ گزارشی از نسخ خطی آن در دست نیست.

نسخه های چاپی:

چاپ نشده است.

ص:234

19. العمدة

عبدالقاهر کتاب العمده را در علم صرف نوشته است. کتاب با عنوان «العمدة فی التصریف» نیز شناخته میشود. برخی مانند «قاضی شهبه» آن را «العٌمٌد» نامیده است.

باوجود اینکه کتاب العمده چاپ شده است، به نسخه ی خطی آن دست نیافتیم.

نسخه های خطی:

هیچ گزارشی از نسخ خطی آن در دست نیست.

نسخه های چاپی:

نخستین و تنها چاپ آن به سال 1996م. در «قاهره» با کوشش «بدراوی زهران» به انجام رسیده است.

20. العوامل المائة (مائة عامل)

معروفترین و پرتیراژترین اثر عبدالقاهر جرجانی همین کتاب عوامل در علم نحو است. جرجانی آن را بسیار خلاصه و مرتب و خوب نوشته است. از اینرو مورد توجه همهی زبان آموزان عربی در خاور و باختر قرار گرفته است.

دهها و بلکه صدها شرح بر این کتاب به وسیله ادبا و دانشمندان ایرانی و غیر ایرانی نوشته شده است. اصل کتاب و شروح آن یکی از متون درسی حوزههای علمیه در سطح مقدمات است.

کتاب و شروح آن به زبانهای لاتینی، فارسی، اردو و عربی ترجمه شده است. نسخههای خطی اصل کتاب و شروح آن، بسیار زیاد است.

نسخه های خطی:

6 نسخه ی خطی در «کتابخانه ی آیت الله العظمی مرعشی نجفی (ره)» به شماره 4643 در 182 برگ، کتابت سال 1306-1309ه-.ق.، شماره 986 در 150 برگ، کتابت سال 1100ه-.ق.، شماره 2/10822 در 56 برگ، کتابت سده 12ه-.ق.، شماره 7579 در 12 برگ، کتابت سال 1212ه-.ق.، شماره 3/464 در 13 برگ، کتابت سده 12ه-.ق.، شماره 2/11367 کتابت سال 1245ه-.ق. و شماره 3/11534 موجود است.

3 نسخه ی خطی در «کتابخانه ی آستان قدس رضوی (ع)» به شماره 14/2642 در 82 برگ، شماره 3/385 در 69 برگ و شماره...در 104 برگ، کتابت سال 1189ه-.ق. موجود است.

2 نسخه ی خطی در «کتابخانه ی آیت الله فاضل خوانساری (ره)» به شماره 3/464 در 13 برگ، کتابت سده 12ه-.ق. و شماره 465 در 36 برگ، کتابت سال 1077ه-.ق. موجود است.

2 نسخه ی خطی در «کتابخانه ی مسجد جامع گوهر شاد» «مشهد» به شماره 1/656 در 140 برگ، کتابت 1269ه-.ق. و شماره 3/1583 در 60 برگ، کتابت سال 1099ه-.ق. موجود است.

1 نسخه ی خطی در «کتابخانه ی دانشکدهی الاهیات و معارف اسلامی دانشگاه فردوسی مشهد» به شماره 2/26 در 14 برگ و کتابت سال 1234ه-.ق. موجود است.

1 نسخه ی خطی در «کتابخانه ی مرکزی دانشگاه تهران» به شماره 4/1669 در 118 برگ، کتابت سال 1261ه-.ق. موجود است.

11 نسخه ی خطی در «کتابخانه ی مجلس شورای اسلامی» به شماره 8/14401 در 10 برگ، شماره 2/2891 در 346برگ، شماره 1644، شماره 13/3936 در 490 صفحه، کتابت سده 11ه-.ق.، شماره 7187 در 24 برگ، کتابت سال 1218ه-.ق.، شماره 7/12004 در 148 برگ، شماره 296/ع در 62 برگ، کتابت سده 12ه-.ق.، شماره 3/144، شماره 303/ع در 155 برگ، کتابت سال 1173ه-.ق.، شماره 273/ع در 66 برگ و شماره 2/144 موجود است.

ص:235

1 نسخه ی خطی در «کتابخانه ی مدرسه ی آخوند همدان» به شماره 2/134، کتابت سال 1010ه-.ق. موجود است.

7 نسخه ی خطی در «کتابخانه ی مدرسه ی عالی شهید مطهری (سپهسالار)» به شماره 2113، شماره 6968، کتابت سده 12ه-، شماره 6947، شماره 6948، شماره 7541، شماره 3112 در 111 برگ، کتابت سده 11ه-.ق. و 6949 در 58 برگ، کتابت سال 1089ه-.ق. موجود است.

1 نسخه ی خطی در «کتابخانه مدرسه ی فاضلیه مشهد» به شماره 17 در 23 برگ، کتابت سال 1126ه-.ق. موجود است.

1 نسخه ی خطی در «کتابخانه ی مرکز احیاء میراث اسلامی قم» به شماره 2/1243 در 23 برگ، کتابت سال 1233ه-.ق. موجود است.

6 نسخه ی خطی در «کتابخانه ی ملی جمهوری اسلامی ایران» به شماره 2111 کتابت سده 9ه-.ق.، شماره 2118 در 86 برگ، شماره 1227 در 179 برگ، شماره 4/2771 در 139 برگ، شماره 3/2712 در 56 برگ و شماره 3/3064 در 203 برگ موجود است.

1 نسخه ی خطی در «کتابخانه ی ملی ملک» «تهران» به شماره 4/6349 در 120 برگ، کتابت سده 13ه-.ق. موجود است.

15 نسخه ی خطی در «کتابخانه ی وزیری یزد» به شماره 6/1377 در 30 برگ، کتابت سده 13ه-.ق.، شماره 1/1483 در 7 برگ، کتابت سال 1234ه-.ق.، شماره 4/1102 در 10 برگ، کتابت سده 13ه-.ق.، شماره 1/2676 در 99 برگ، کتابت سال 1207ه-.ق.، شماره 3/2351 در 10 صفحه، کتابت سال 1245ه-.ق.، شماره 2/2234 در 145 برگ، کتابت سال 968ه-.ق.، شماره 2616 در 20 برگ، شماره 2/2748 در 64 برگ، شماره 1/2480 در 24 برگ، کتابت سال 1236ه-.ق.، شماره 2/2474 در 240 برگ، شماره 2/2351 در 110 برگ، کتابت سال 1245ه-.ق.، شماره 2/3183 در 36 برگ، شماره 2/3460، شماره 2/3171 در 73 برگ، کتابت سال 1126ه-.ق. و شماره 1/3657 در 45 موجود است.

1 نسخه ی خطی در «کتابخانه ی انستیتو آثار خطی تاجیکستان» به شماره 4/1918 در 22 برگ، کتابت سال 1127ه-.ق. موجود است.

10 نسخه ی خطی در «کتابخانه ی عمومی اوقاف بغداد» به شماره 8/13824، شماره 2/1690، شماره 2/9691، شماره 6090، شماره 1460 در 41 برگ، کتابت سال 1039ه-.ق.، شماره 8/13824، شماره 1287، شماره 3/1059، شماره 1524 در 46 برگ، کتابت سال 1137ه-.ق. و شماره 1513در 27 برگ، کتابت سال 1237ه-.ق. موجود است.

11 نسخه ی خطی در «کتابخانه ی عمومی اوقاف موصل» به شماره 2/97/22 در 155 برگ، شماره 3/131/22 در 11 برگ، کتابت سال 1157ه-.ق.، شماره 3/34/20 در 116 برگ، شماره 2/21/20 در 169 برگ، شماره 4/12/24 در 90 برگ، شماره 1/38 در 108 برگ، کتابت سال 1133ه-.ق.، شماره 2/23/17 در 176 برگ، شماره 2/56 در 87 برگ، شماره 2/2/23 در 101 برگ، شماره 4/18/20 در 156 برگ و شماره 3/11/23 در 94 برگ موجود است.

4 نسخه ی خطی در «کتابخانه ی اوقاف سلیمانیه» به شماره 777/786 در 9 برگ، کتابت سال 1307ه-.ق.، شماره 622/626 در 27 برگ، شماره 849 در 12 برگ، کتابت سال 1107ه-.ق. و شماره 1267/1226 در 16 برگ، کتابت سال 1345ه-.ق. موجود است.

ص:236

2 نسخه ی خطی عکسی در «کتابخانه ی دانشگاه کویت» به شماره 615 م ک و شماره 2711 م ک موجود است.

2 نسخه ی خطی در «کتابخانه ی جامع کبیر صنعا» به شماره 1833 در 154، 163 برگ، کتابت سال 887ه-.ق. و شماره 1870 در 56، 66 برگ موجود است.

1 نسخه ی خطی در «کتابخانه ی گنج بخش اسلام آباد» «پاکستان» به شماره 7508 کتابت سده 12ه-.ق. موجود است.

1 نسخه ی خطی در «کتابخانه ی ملی عشق آباد ترکمنستان» به شماره 5/92-2 موجود است.

14 نسخه ی خطی در «کتابخانه ی دارالکتب الظاهریه» «دمشق» به شماره 6/3884، شماره 5753 در 19 برگ، شماره 10085 در 6 برگ، شماره 1664 در 10 برگ، کتابت سال 1110ه-.ق.، شماره 7161 در 4 برگ، کتابت سال 842ه-.ق.، شماره 9573 در 7 برگ، کتابت سال 1257ه-.ق.، شماره 4951 در 11 برگ، شماره 1345 در 17 برگ، شماره 9823 در 17 برگ، شماره 4037 در 31 برگ، شماره 1707 در 12 برگ، شماره 6/1345 در 8 برگ، شماره 3/1664 در 9 برگ، کتابت سال 1110ه-.ق. و شماره 1/1707 در 12 برگ موجود است.

4 نسخه ی خطی در «کتابخانه ی جامعة امالقری» به شماره 1878 در 27 برگ، شماره 4665 در 19 برگ، شماره 4686 در 7 برگ، کتابت سال 1050ه-.ق. و شماره 4972 در 21 برگ موجود است.

2 نسخه ی خطی در «کتابخانه ی عبدالله بن عباس در طائف» به شماره 1583 در 12 برگ و شماره 15/103 در 9 برگ موجود است.

1 نسخه ی خطی در «کتابخانه ی مرکز بحوث و دراسات اسلامی ملک فیصل» به شماره 1472-1، کتابت سال 1115ه-.ق. موجود است.

1 نسخه ی خطی عکسی در «کتابخانه ی موزه ی ملی بریتانیا» به شماره 656/16 در90 برگ، کتابت سال 1309 ه-.ق. موجود است.

2 نسخه ی خطی در «کتابخانه ی احمدیه تونس» به شماره 4251 و شماره 4/4259 کتابت سال 1140ه-.ق. موجود است.

2 نسخه ی خطی در «کتابخانه ی موزه ی بغداد» به شماره 2104 در 100 برگ، کتابت سال 1180ه-.ق. و شماره 2297 در 25 برگ، کتابت سال 1314ه- موجود است.

1 نسخه ی خطی در «کتابخانه ی سید محمدباقر طباطبایی» «کربلا» به شماره 3/294 در 92 برگ موجود است.

و دهها نسخه ی خطی در کتابخانههای «پاکستان» وجود دارد که در فهرست مشترک نسخههای «پاکستان» معرفی گردیده است.

نسخه های چاپی:

عوامل عبدالقاهر جرجانی به دلیل استقبال دانشجویان حوزههای علمیه، مکرر چاپ گردیده است. جالب اینکه نخستین چاپ آن 380 سال پیش، به سال 1617م. در «لیدن» «هلند» انجام شده است.

در سالهای 1803م. و 1247ه-.ق. و پس از آن در سال های پی در پی تجدید چاپ شده یا با تحقیق و تصحیح اشخاص مختلف منتشر گردیده است.

21. قمریه

از این اثر چند نسخهی خطی در کتابخانههای «پاکستان» وجود دارد. اما در هیچیک از منابع، اشارهای به آن نشده است.

نسخه های خطی:

2 نسخه ی خطی در «کتابخانه ی گنجبخش اسلامآباد» «پاکستان» به شماره 4231 در 17 برگ و شماره 5812 در 115 برگ، کتابت سده 14ه-.ق. موجود است.

ص:237

نسخه های چاپی:

چاپ نشده است.

22. المختار الاختیار فی فوائد معیار النظام [صحیح: النظار]

این اثر درباره ی دانش بیان، معانی، بدیع و قوافی نوشته شده است. گذشته از گزارش «حاجی خلیفه» در «کشف الظنون»، تاکنون فقط یک نسخه از آن یافت شده است.

نسخه های خطی:

1 نسخه ی خطی در «کتابخانه ی عمومی مغرب»، در میان کتابهای نادر عربی و نفیس به شماره 18ق. موجود است.

نسخه های چاپی:

چاپ نشده است.

23. المختار من دواوین المتنبی و البحتری و ابیتمام

این اثر گزیده اشعار سه شاعر مشهور عرب یاد شده در فوق است. منابع کهن از این کتاب سخن نگفتهاند. اما «عبدالعزیز میمنی» نسخهای از آن را در «علیگره» «هند» به دست آورده و انتشار داده است.

نسخه های خطی:

1 نسخه ی خطی به وسیله «عبدالعزیز میمنی» در «علیگره» «هند» یافت شده است.

1 نسخه ی خطی عکسی در «کتابخانه ی حبیبه حبیب جنح» به شماره 39/28 کتابت سال 649ه-.ق. با عنوان «الاختیار من دواوین المتنبی و البحتری و ابیتمام» موجود است.

نسخه های چاپی:

به سال 1937م. در «بیروت» و «قاهره» به وسیله عبدالعزیز میمنی همراه با کتاب «اللطائف الادبیة» چاپ گردید.

24. المدخل فی دلائل الاعجاز

از این اثر فقط یک نسخه دیده شده است. شاید همان دلائل الاعجاز است.

نسخه های خطی:

1 نسخه ی خطی در «کتابخانه ی حسین چلبی» در «بروسه» «ترکیه» با کتابت سال 568ه-.ق. موجود است.

نسخه های چاپی:

چاپ نشده است.

25. المسائل المشکلة

ظاهراً این کتاب در علم نحو نوشته شده است. آگاهی از وجود این کتاب، به لطف نقل مسئلهای است که «عبدالقادر بغدادی» آن را در کتاب «خزانة الادب» خود آورده است. بدین ترتیب مشخص میشود که عبدالقاهر جرجانی کتابی با عنوان فوق دارد.

نسخه های خطی:

هیچ گزارشی از نسخ خطی آن در دست نیست.

نسخه های چاپی:

چاپ نشده است.

26. المغنی

این اثر شرح مفصلی بر کتاب «الایضاح» «ابوعلی فارسی» است. گفته میشود جرجانی این شرح را در 30 جلد نوشته است. اما با تاسف باید گفت که در حال حاضر هیچ گزارشی از وجود آن در جایی و کتابخانهای در دست نیست.

نسخه های خطی:

هیچ گزارشی از نسخ خطی آن در دست نیست.

نسخه های چاپی:

چاپ نشده است.

ص:238

27. المفتاح

این اثر در علم صرف است.

نسخه های خطی:

1 نسخه ی خطی در «کتابخانه ی دارالکتب الظاهریه دمشق» به شماره 10603 در 17 برگ موجود است.

نسخه های چاپی:

چاپ نشده است.

28. المقتصد

موضوع این کتاب مورد اختلاف است. به نظر برخی «شرح الایضاح» «ابوعلی فارسی» است. به نظر برخی دیگر، خلاصهای از کتاب «المغنی» جرجانی است که «المقتضب» نیز نامیده میشود.

تاریخ نگارش کتاب به سال 454ه-.ق. و یا پیش از سال 452ه-.ق. است.

نسخه های خطی:

1 نسخه ی خطی در «کتابخانه ی دارالکتب الظاهریه» «دمشق» به شماره 1835 در 453 برگ موجود است.

4 نسخه ی خطی در «کتابخانه ی مجتمع مخطوطات عراق» به شماره 249/ت.ف. در 238 برگ، شماره 256/ت.ف. در 345 برگ، شماره 255/ت.ف. در 198 برگ و شماره 257/ت.ف. موجود است.

1 نسخه ی خطی عکسی در «کتابخانه ی کوپورلی» «استانبول» به شماره 1473 در 238 برگ، کتابت سال 547ه-.ق. موجود است.

1 نسخه ی خطی عکسی در «کتابخانه ی تیموریه» (خزانه احمد تیمور پاشا) ملحق به «دارالکتب المصریه» به شماره 384 در 131 برگ، کتابت سال 598ه-.ق. موجود است.

نسخه های چاپی:

این کتاب از سوی «ابنقاضی شهبه» «الاقتصاد» نامیده شده است و به سال 1982م. در «بغداد»، توسط انتشارات دارالرشید، به کوشش «کاظم بحر المرجان» در 2 جلد منتشر شده است.

29. منافع المبتدی

از این اثر چند نسخه ی خطی در کتابخانههای «پاکستان» موجود است.

منابع:

آثار البلاد و اخبار العباد 351؛ آداب اللغة 3/44؛ اثرآفرینان 2/196؛ اشارة التعیین 188-189؛ الاعلام بوفیات الاعلام194؛ الاعلام زرکلی 4/48-49، 174؛ انباه الرواة 1/453 و 2/188-190 و 3/189 و 4/204؛ ایرانیکا 1/135؛ الایرانیون و الادب العربی 1-250-265 و 4/210؛ بغیة الوعاة 2/106؛ البیان العربی 177؛ تاریخ ادبیات در ایران، صفا 1/355؛ تاریخ الاسلام (حوادث سنه 471-480) 54-56؛ تاریخ الادب العربی 3/184؛ تاریخ الخمیس 2/401؛ تاریخ الخلفاء سیوطی 426؛ التراث العربی فی خزانة مخطوطات مکتبة العظمی مرعشی /468 و 3/354-356؛ تلخیص ابنمکتوم 112-113؛ الجامع الکبیر ابن اثیر 64، 76، 83؛ جامع المقدمات 1/483؛ دانشنامه جهان اسلام 10/170-175؛ دانشنامه قرآن و قرآن پژوهی 1/211؛ دایرةالمعارف بزرگ اسلامی 17/696-702؛ دیوان الاسلام 3/283-284؛ دمیة القصر 2/10-13؛ دول الاسلام 2/5؛ الذخائر اشرفیة فی الغاز الحنفیة 4/429، 538؛ الذریعه 15/359؛ روضات الجنات 5/85-89؛ ریاض الجنة 3/485-486؛ ریاض العلماء 5/308؛ ریحانة الادب 1/401؛ سیر اعلام النبلاء 18/432-433؛ شذرات الذهب 5/308-310؛ صور خیال در نظریه جرجانی 47-

ص:239

48؛ طبقات الشافعیة سبکی2/492 و 5/150؛ طبقات الشافعیة اسنوی 2/491-492؛ طبقات المفسرین داوودی 1/330-331؛ طبقات النحاة ابنقاضی شهبة 2/94-95؛ العبر فی خبر من غبر 3/277؛ فرزانگان مازندران 1/158-163؛ فرهنگ بزرگان اسلام و ایران 290؛ فوات الوفیات 2/369-370؛ فهرست نسخههای خطی کتابخانه ی آیت الله العظمی مرعشی نجفی (ره) 3/178؛ فهرست نسخههای خطی کتابخانه ی ملی عشقآباد ترکمنستان 214؛ کشف الظنون 1/83، 120، 212، 453، 454، 602، 759، 2/1179، 1169،1621، 1769؛ کنوز الاجداد 260؛ الکنی و الالقاب2/143-145؛ لغت نامه ی دهخدا (ذیل عبدالقاهر) 66؛ مرآة الجنان 3/101؛ مسالک الابصار 7/382؛ المستفاد من ذیل تاریخ بغداد 257؛ مشاهیر دانشمندان اسلام 3/134؛ معجم اعلام المورد 157؛ معجم المفسرین 1/295؛ معجم المولفین 5/310؛ معجم تراجم الشعراء الکبیر 506؛ مفتاح السعادة 1/143؛ موسوعة اعلام العلماء و الادباء العرب و المسلمین 5/175-178؛ الموسوعة الذهبیة للعلوم الاسلامیة 12/104-106؛ الموسوعة المیسرة فی تراجم ائمة التفسیر و الاقراء و النحو و اللغة 2/1284؛ مولفین کتب چاپی فارسی و عربی 3/906-907؛ النجوم الزاهرة 5/108؛ نزهة الالباء 249؛ الوافی بالوفیات 19/49؛ وفیات الاعیان 2/93 و /337؛ هدیة العارفین 1/606.

«عبدالکریم بن محمدتقی گرگانی»

1255– بعد 1315ه-.ق.

«شیخ عبدالکریم معتدی گرگانی» فرزند «محمدتقی مازندرانی»، عالم، ادیب و شاعر قرن چهاردهم ه-. ق.، در «گرگان» متولد شد. مقدمات را در زادگاهش خواند و سطح را نزد برادرش «شیخ محمدصالح گرگانی مازندرانی» و حاج «سید نصرالله استرآبادی» گذراند.

سپس رهسپار «نجف اشرف» گردید و بقیه ی سطوح عالی را نزد مولا «محمد فاضل ایروانی» و «شیخ مهدی کاشف الغطا» و «شیخ هادی تهرانی» خواند.

او مدتی نیز در «کربلا» نزد مولی «محمد فاضل اردکانی» اصول فقه خواند.

بنا به گزارش بسیار مختصری که برادرش «شیخ محمدصالح استرآبادی» در تذکره اش آورده، وی مدت هفت سال در عتبات عالیات تحصیل کرد.

او پس از نیل به درجات عالی علمی، به «گرگان» بازگشت و به ارشاد و تبلیغ دین پرداخت.

عبدالکریم معتدی یا معتمدی، در ادب نیز مهارت داشت. اشعار عربی و فارسی بسیار خوبی سروده است.

معتدی در نهایت عشق و علاقه برای خدمت به مردم، روزگار گذرانید و در کمال سادگی و تنگدستی زیست.

آثار:

1. جنگ ادبی و فقهی

شامل مباحث متفرقه ادبی، فقهی و معارف اسلامی است.

نسخه های خطی:

هیچ گزارشی از نسخ خطی آن در دست نیست.

نسخه های چاپی:

چاپ نشده است.

2. دیوان شعر

نسخه های خطی:

هیچ گزارشی از نسخ خطی آن در دست نیست.

ص:240

نسخه های چاپی:

چاپ نشده است.

3. منظومة هزلیة

این منظومه که شاید به زبان عربی سروده شده، حاوی اشعاری از مولا عبدالکریم استرآبادی است. «آقابزرگ» یک بیت از اول آن را ذکر کرده است.

نسخه های خطی:

هیچ گزارشی از نسخ خطی آن در دست نیست.

نسخه های چاپی:

چاپ نشده است.

4. الهدایة المهدیة فی فقه الامامیة

این اثر فقهی مباحثی از فقه را به زبان عربی در بردارد. او الهدایه را به صورت شعر نوشته است. منظومه «الهدایه» در بیش از 15 هزار بیت، شامل تمام ابواب فقه «شیعه» است. ظاهراً تاریخ نظم آن سال 1315ه-.ق.، یعنی سال های پایانی عمر مولف بوده است.

اگر وی در همان سال پایان نظم کتاب فقهی خود فوت کرده باشد، حدود 60 سالگی دارفانی را وداع گفته است.

لیکن این تاریخ با تاریخ نسخه های کتاب مطابقت ندارد.

نسخه های خطی:

1 نسخه ی خطی در «کتابخانه ی آیت الله العظمی مرعشی نجفی (ره)» به شماره 1368 در 431 برگ، کتابت سال 1315ه-.ق.، ظاهراً به خط مولف، موجود است.

اگر تاریخ کتابت این نسخه که مبنای سال وفات وی برای نویسنده ی کتاب «تراجم الرجال» قرار گرفته است، سال پایان نظم باشد، با تاریخ نسخه ی دیگری که در «دانشکدهی الاهیات دانشگاه تهران» است، مطابقت نمی کند.

1 نسخه ی خطی از دو جلد آن، در «کتابخانه ی دانشکدهی الاهیات و معارف اسلامی دانشگاه تهران» به شماره 1/182 در 184 برگ، کتابت سال 1304ه-.ق.، جلد اول، از طهارت تا پایان کتاب متاجر و شماره 2/182 در 397 برگ، کتابت سده 4ه-.ق. جلد دوم، از کتابت اجاره تا دیات، موجود است.

نسخه های چاپی:

چاپ نشده است.

5. هدیة الاصحاب فی حجیة الاستصحاب

معتدی این اثر را در موضوع استصحاب نوشته است.

نسخه های خطی:

هیچ گزارشی از نسخ خطی آن در دست نیست.

نسخه های چاپی:

چاپ نشده است.

منابع:

تذکره ی شاعران فارسی سرا 210؛ تراجم الرجال 2/94؛ الذریعه 23/14 و 25/215؛ شرح حال علما و ادبای استرآباد (استرآبادنامه) 196-197؛ معجم رجال الفکر و الادب فی النجف 1/332.

«عبدالله بن عدی جرجانی»

(ابن قطان) / 277-365ه-.ق.

امام المحدثین، حافظ و علامه «ابواحمد عبدالله بن عدی بن عبدالله بن محمد بن مبارک جرجانی» معروف به «ابنقطان»، به سال 277ه-.ق. در «جرجان» دیده به جهان گشود.

او تحصیلاتش را در زادگاهش به پایان برد. سپس برای شنیدن حدیث، عزم سفر کرد و از شهرهای «دمشق»، «صیدا»، «قدس»، «کوفه»، «بغداد»، «شام»، «مصر» و «عراق» عرب و عجم، دیدار کرد. در هرکدام از این شهرها با شیوخ حدیث آشنا و از محضر آنان بهره برد.

ص:241

از جمله شیوخ ابنعدی به «امام بغوی»، «ابن صاعد» و «محمد بن یحیی بن سلیمان» در «بغداد» میتوان اشاره کرد. شیوخ دیگر وی در شهرهای دیگر عبارت اند از: «ابن جریر طبری»، «ابویعلی موصلی»، «ابن منذر»، «حسن بن سفیان نسوی»، «نسائی»، «امام طحاوی»، «ابن عقده»، «عمر ابن سنان برجمی»، «عمران بن مجاشع همدان»، «حسین بن عبدالله قطان» و...

برخی از شاگردان وی نیز به شرح ذیل است: «ابوسعد مالینی»، «حمزه بن یوسف سهمی»، «ابومحمد حسن بن حسین بن رامین»، «احمد بن محمد بن زکریا»، «محمد بن عبدالله بن باکویه شیرازی» و....

آنچه از آثار ابن عدی در دست است، نشان می دهد که کتاب های زیادی ننوشته است. در منابع کهن، فقط 5 عنوان کتاب به او نسبت دادهاند. اما کتابهای او بسیار پر حجم است. تنها کتاب «الکامل فی ضعفاء الرجال» وی در 9 مجلد، هرکدام حدود 500 صفحه چاپ شده است.

گفته میشود، از «دارقطنی» خواستند کتابی در بیان ضعیفان اهل حدیث (اشخاص غیر قابل اعتماد) تصنیف کند. وی در پاسخ گفت: ابن عدی در کتاب «الکامل»، هر آنچه لازم بود آورده است و باوجود آن نیازی به این کار نیست.

آثار:

1. اسماء الصحابة

این اثر درباره ی اسامی صحابه رسول خدا (ص) است.

نسخه های خطی:

هیچ گزارشی از نسخ خطی آن در دست نیست.

نسخه های چاپی:

چاپ نشده است.

2. الانتصار علی مختصر المزنی

این کتاب در تکمله یا ادامه مختصر «اسماعیل بن یحیی مزنی» متوفای 264ه-.ق. در بیان فقه و احادیث مذهب «شافعی» است.

نسخه های خطی:

هیچ گزارشی از نسخ خطی آن در دست نیست.

نسخه های چاپی:

چاپ نشده است.

3. اسامی من روی عنهم البخاری

همان طور که از نام این کتاب آشکار است، شیوخ «امام بخاری» و نام کسانی که او از آنها حدیث نقل کرده است را معرفی نموده است.

نسخه های خطی:

هیچ گزارشی از نسخ خطی آن در دست نیست.

نسخه های چاپی:

چاپ نشده است.

4. معجم الشیوخ

وی در این کتاب اسامی بیش از هزار تن از شیوخ خود را یادآور شده است.

نسخه های خطی:

هیچ گزارشی از نسخ خطی آن در دست نیست.

نسخه های چاپی:

چاپ نشده است.

5. الکامل فی معرفة الضعفاء

الکامل یکی از مهمترین کتابهای ابنعدی است. علما و محدثین «اهل سنت» اهمیت زیادی به آن داده و ذیول (فزودنی ها) متعددی برای آن نوشتهاند.

ص:242

کتاب الکامل مورد استفاده بسیاری از علمای حدیث قرار گرفته و آن را به حٌسن قبول و جامع بودن توصیف کردهاند.

او در این اثر محدثان و راویان ضعیف و کسانی که دربارهی آنان طعن وجود دارد، برشمرده است. برای اظهار نظر دربارهی هر راوی، حدیث یا احادیثی نقل و موارد ضعف و نقصان را متذکر شده است.

به نظر اکثر صاحب نظران «اهل سنت»، وی در این خصوص عدل و انصاف را رعایت کرده و اگر ازکسی انتقاد کرده بجا و با دلیل بوده و اگر از کسی دفاع کرده دفاعش قابل قبول است.

نسخه های خطی:

5 نسخه ی خطی در «کتابخانه ی دارالکتب المصریه» به شماره 156، 95، 96، 99 و 94 موجود است.

1 نسخه ی خطی در «کتابخانه ی دارالکتب الظاهریه» «دمشق» موجود است.

1 نسخه ی خطی در «کتابخانه ی احمد ثالث» در «استانبول» موجود است.

1 نسخه ی خطی در «کتابخانه ی فیض الله» ملحق به «کتابخانه ی ملت» «استانبول» موجود است.

3 نسخه ی خطی دیگر در «دارالکتب المصریه» وجود دارد. 2 نسخه از آنها به شماره 93 و 58 در بخش مصطلح الحدیث و 1 نسخه به شماره 93 در بخش اصول الحدیث موجود است.

نسخه های چاپی:

کتاب الکامل مکرر چاپ شده است. یکی از بهترین چاپها، با تحقیق «شیخ عادل احمد عبدالمومن» و «شیخ علی محمد معوض» همراه با دکتر «عبدالفتاح ابوسنة»، استاد دانشگاه «جامعة الازهر» به سال 1418ه-.ق. در 9 مجلد وزیری، توسط دارالکتب العلمیه «بیروت» انجام گرفته است.

منابع:

اثر آفرینان 1/128؛ الاعلام زرکلی 4/103؛ الانساب سمعانی 3/238؛ ایضاح المکنون 2/274؛ البدایة و النهایة 11/302؛ تاریخ التراث 1/399؛ تاریخ الاسلام (حوادث سنة 351-380) 339؛ تاریخ جرجان سهمی، مقدهه و 443؛ تذکرة الحفاظ 3/940؛ دانشنامه اسلام و ایران 5/703؛ ریحانة الادب 1/401-402؛ سیر اعلام النبلاء 16/154؛ شذرات الذهب 3/51؛ طبقات الحفاظ 380؛ طبقات الشافعیة الکبری 3/315؛ العبر فی خبر من غبر 2/121؛ فرهنگ بزرگان اسلام و ایران 304؛ فرهنگ زندگی نامهها 1/578؛ کشف الظنون 1278، 1382؛ الکنی و الالقاب 1/35؛ اللباب 1/270؛ لغت نامه ی دهخدا 329؛ مختصر تاریخ دمشق 13/131؛ مرآة الجنان 2/381؛ مشاهیر دانشمندان اسلام 2/235؛ معجم البلدان 2/122؛ معجم المولفین 1/193 و 6/82؛ المنتظم فی تاریخ الامم و الملوک 14/244؛ موسوعة الاسلامیة 2/218؛ موسوعة طبقات الفقهاء 4/242-243؛ النجوم الزاهرة 4/111؛ الوافی بالوفیات 7/318؛ هدیة العارفین 1/477.

«عبدالله بن محمد جرجانی»

000 - بعد از 976ه-.ق.

از فضلا، محققین و دانشمندان شیعی مذهب «جرجان» در قرن دهم هجری، «عبدالله بن محمد بن حسن حسینی جرجانی» است. منابع در شرح حال و تعیین نام و تاریخ وفات وی دچار آشفتگی شدهاند. برخی منابع مانند: مرحوم «مدرس تبریزی» در «ریحانه»، نام او را عبدالله و لقبش را جمال الدین آورده است.

«دهخدا» نیز به تبعیت از آن، شرح حال وی را ذیل جرجانی، عبدالله بن محمد آورده است. سایر منابع نام وی را جمال الدین و نام پدرش را عبدالله نامیدهاند.

ص:243

آنچه مسلم است اینکه محتوای شرح همهی منابع، حکایت از اتحاد «جمال الدین عبدالله بن محمد جرجانی» با «جمال الدین بن عبدالله بن محمد جرجانی» دارد. از اینرو ادامه شرح احوال وی را به مدخل سید جمال الدین بن عبدالله جرجانی ارجاع میدهیم.

شایان ذکر است که در مدخل «سید جمال الدین بن عبدالله حسینی جرجانی»، اختلاف با «سید جمال الدین محمد جرجانی» و «جمال الدین محمد بن حسن» را متذکر شدیم. به نظر میرسد هر سه مدخل به طور مستقل باید ذکر شود.

منابع:

اثرآفرینان 2/196؛ اعیان الشیعة 4/216-217؛ تاریخ عالم آرای عباسی 1/144، 153؛ الذریعة 4/512 و 7/99 و 13/166-167؛ روضات الجنات 2/211-212؛ ریاض العلماء 5/33 و 7/60، 61، 64-66؛ ریحانة الادب 1/399؛ طبقات اعلام الشیعة (احیاء الداثر) 4/42؛ فرهنگ بزرگان اسلام و ایران 314؛ فوائد الرضویة 84؛ لغت نامه ی دهخدا (ذیل جرجانی) 321؛ معجم المولفین 1/503 (3/157)؛ معجم مولفی الشیعة 115.

«عبدالله بن محمد استرآبادی»

قرن 4ه-.ق.

«ابونصر عبدالله بن محمد بجلی استرآبادی» شاعری است در سده چهارم ه-. ق. که اشعاری در مدح «قابوس بن وشمگیر» سروده است.

آثار:

اشعار و قصاید

از ابونصر عبدالله استرآبادی، مقداری شعر و قصیده در مدح «قابوس وشمگیر» برجای مانده است. او این اشعار را به زبان عربی سروده است.

نسخه های خطی:

به گزارش «عبدالملک ثعالبی»، در «یتیمة الدهر»، وی ابیاتی را از ابونصر عبدالله بن محمد بجلی، به خط اصلی شاعر دیده است.

نسخه های چاپی:

چاپ نشده است.

منابع:

یتیمة الدهر 4/55.

«عبدالله بن مسیح تهرانی استرآبادی»

1305-1391ه-.ق.

حاج میرزا «عبدالله بن مسیح تهرانی استرآبادی»، از علما و دانشمندان بسیار فاضل و از خاندان بسیار بزرگ استرآبادی - تهرانی است.

نیاکانش به تدریج از «استرآباد» به «تهران»، «نجف اشرف» و «اصفهان» مهاجرت کردند. نیای وی قاضی سعید (محمدسعید) در «تهران» سکونت اختیار کرد. فرزندش میرزا مسیح پس از تحصیل به «نجف اشرف» مهاجرت کرد و در آنجا به «مجتهد تهرانی» شهرت یافت. پس از او خاندانش به «تهرانی» و «چهل ستونی» مشهور گشتند. بنابراین در استرآبادی بودن آنان هیچ تردیدی وجود ندارد.

به هر روی میرزا عبدالله در «تهران» و در خانواده علم و دانش دیده به جهان گشود. نزد پدر و دیگر علمای بزرگ عصر خود مانند: «شیخ علی نوری»، «میرزا سید محمد تنکابنی»، «حاج شیخ مسیح طالقانی»، «میرزا هاشم شفتی»، «حاج آقابزرگ ساوجی» و «شیخ باقر معزالدوله» دروس ادبی و دینی را خواند. باوجود اینکه میرزا عبدالله در حوزههای علمیهی «ایران» به مقام بلندی دست یافته بود، به «نجف اشرف» رفت و از محضر درس «آیت الله نائینی»، «آیت الله شریعت»، «آقا ضیاء الدین عراقی» و «حاج سید احمد کربلایی» بهره برد.

ص:244

سال 1333ه-.ق. از «نجف اشرف» به «تهران» بازگشت و پس از فوت پدر، ضمن قیام به رتق و فتق امور شرعی، در مسجد وی به امامت جماعت پرداخت.

میرزا عبدالله از رهبران دینی و سیاسی مردم «تهران» بود. در کلیهی حرکتهای سیاسی مشارکت داشت و در زمرهی مبارزان، علیه استبداد سلطنتی قیام کرد.

میرزا عبدالله عاقبت در «تهران» درگذشت و در «شهرری» دفن گردید.

آثار و تالیفات میرزا عبدالله تهرانی استرآبادی زیاد است. اما هیچ کدام آنها چاپ نشده است. نسخههای خطی آثار وی نیز به دلیل اینکه نزد بازماندگان اوست، در فهرستها معرفی نگردیده است. بنابراین فقط به شمارش آنها بسنده می شود.

آثار:

1. اصول فلسفه

نسخه های خطی:

هیچ گزارشی از نسخ خطی آن در دست نیست.

نسخه های چاپی:

چاپ نشده است.

2. حاشیه بر کفایة الاصول

نسخه های خطی:

هیچ گزارشی از نسخ خطی آن در دست نیست.

نسخه های چاپی:

چاپ نشده است.

3. حاشیه بر مکاسب شیخ انصاری

نسخه های خطی:

هیچ گزارشی از نسخ خطی آن در دست نیست.

نسخه های چاپی:

چاپ نشده است.

4. رسالهای در مشتق

نسخه های خطی:

هیچ گزارشی از نسخ خطی آن در دست نیست.

نسخه های چاپی:

چاپ نشده است.

5. سنن النبی (ص)

نسخه های خطی:

هیچ گزارشی از نسخ خطی آن در دست نیست.

نسخه های چاپی:

چاپ نشده است.

6. هفت رساله در مبدأ و معاد و ...

نسخه های خطی:

هیچ گزارشی از نسخ خطی آن در دست نیست.

نسخه های چاپی:

چاپ نشده است.

7. چند کتاب متفرقه دیگر

منابع:

آئینه دانشوران 208-209؛ آثار الحجة 2/258؛ اثر آفرینان 3/243؛ زندگی نامه رجال و مشاهیر ایران 4/53؛ سراج المعانی در احوالات امام سید الوالحسن اصفهانی 141؛ قیام پانزده خرداد به روایت اسناد ساواک 5/366؛ گنجینه ی دانشمندان 4/482-483 و 8/173؛ معجم رجال الفکر و الادب 1/379؛ مکارم الآثار 5/1700؛ هفتاد سال خاطره از آیت الله سید حسین بدلا 81.

ص:245

«عبدالله بن یوسف جرجانی»

000 – 489ه-.ق.

یکی دیگر از محدثان و فقهای قرن پنجم ه-. ق. در «جرجان»، «ابومحمد عبدالله بن یوسف قاضی جرجانی» است.

از شرح زندگانی و آثار او هیچ آگاهی در دست نیست. همینقدر میدانیم که پسر خواهر «محمد بن عبدالله زبحی جرجانی» است.

دو اثر از عبدالله بن یوسف جرجانی برجای مانده است. شاید آثار دیگری نیز وجود دارد. لیکن به دلیل کمبود منابع تحقیق، امکان دسترسی وجود نداشت.

آثار:

1. الحدیث المسلسل فی یوم العید بین الصلاة و الخطبة

این اثر با عنوان «علة الحدیث المسلسل فی یوم العیدبین الصلات و الخطبة» نیز ثبت شده است.

نسخه های خطی:

1 نسخه ی خطی در «کتابخانه ی مجامیع مدرسه ی عمریه» «دارالکتب الظاهریة دمشق» به شماره 5/3856 موجود است.

1 نسخه ی خطی عکسی در «کتابخانه ی دانشگاه کویت» به شماره 748 م. ک. موجود است.

نسخه های چاپی:

چاپ نشده است.

2. الوقف و الابتداء

نسخه های خطی:

1 نسخه ی خطی در «کتابخانه ی ملی تونس» به شماره 17965 موجود است.

1 نسخه ی خطی عکسی در «کتابخانه ی مرکز بحث علمی و احیاء تراث اسلامی» به شماره 906 موجود است.

نسخه های چاپی:

چاپ نشده است.

منابع:

فهرس مجامیع المدرسة العمریة فی دارالکتب الظاهریة بدمشق؛ لغت نامه ی دهخدا (ذیل ابومحمد و عبدالله) 813.

«ابونعیم عبدالملک بن محمد جرجانی»

242-322ه-.ق.

یکی از بزرگان حدیث و فقه «شافعی» در سده ی چهارم ه-. ق.، «ابونعیم عبدالملک بن محمد بن عدی بن زید جرجانی» است.

او حدود سال 242 یا 272 در «جرجان» زاده شد؛ چون به سن رشد رسید، مقدمات علوم را نزد علمای «جرجان» فراگرفت. آنگاه رنج سفر علمی را برخود هموار کرد و به «نیشابور»، «خراسان»، «عراق»، «شام»، «مصر» و «حجاز» رفت.

او در شهرهای مختلف اسلامی، از حافظان حدیث و دانشمندان علوم دین، دانش و حدیث اندوخت.

کسانی که ابونعیم از آنان حدیث نقل می کند و کسانی که از ابونعیم حدیث نقل می کنند بسیارند. آنچه مسلم است، وی نزد علمای «اهل سنت»، بویژه محدثان «شافعی»، جایگاه بلندی دارد.

ابونعیم یک سال پیش از مرگش، به زادگاهش «جرجان» بازگشت و در وطن خویش، تن به خاک سپرد. سال مرگ او را به اختلاف 322 و 354ه-.ق. نوشته اند.

منابع تاریخی و رجالی، او را دانشمندی پرهیزگار و ساده زیست توصیف کرده اند.

ص:246

در پایان گفتنی است که برخی فهرست نویسان، او را با نام «نعیم بن عبدالملک استرآبادی» معرفی کرده اند. باید توجه داشت این دو تن یکی هستند.

آثار:

1. الامالی

براساس گزارشی که در «فهرس المخطوطات العربیة المصورة»، «احمد سعید خازندار»، وجود دارد، کتابی با عنوان «امالی» به شخصی با نام «ابوالحسن نعیم بن عبدالملک بن محمد بن عدی» نسبت داده شده است.

شباهت بسیار زیاد این نام، با نام و نیاکان ابونعیم عبدالملک، این احتمال را تقویت می کند که هر دو یک تن هستند و فهرست نویس به اطلاعات بیشتری از مولف کتاب دسترسی نداشته است.

این کتاب به زبان عربی است و مطالب آن بیشتر احادیث است تا مباحث دیگر.

نسخه های خطی:

1 نسخه ی خطی عکسی در «کتابخانه ی احمد خازن دار» در «ظاهریه» به شماره 10/1009م.ک. موجود است.

منتخبی از همین امالی در «کتابخانه ی دارالکتب الظاهریه» به شماره 1536 موجود است.

1 نسخه ی خطی نیز در «کتابخانه ی دارالکتب الظاهریه» به شماره 10/1009 م ک، موجود است. لیکن فهرست نویس، نام نویسنده ی آن را «ابوالحسن نعیم بن عبدالملک بن عدی استرآبادی» ثبت کرده است.

نسخه های چاپی:

چاپ نشده است.

2. الجرح و التعدیل

«کحاله» در «معجم المولفین» و «بغدادی» در «ایضاح»، این اثر را به ابونعیم جرجانی نسبت داده است.

نسخه های خطی:

هیچ گزارشی از نسخ خطی آن در دست نیست.

نسخه های چاپی:

چاپ نشده است.

3. الضعفاء فی رجال الحدیث

«ذهبی» در «تذکرة الحفاظ» خبر از وجود چنین کتابی برای ابونعیم عبدالملک جرجانی داده است.

نسخه های خطی:

هیچ گزارشی از نسخ خطی آن در دست نیست.

نسخه های چاپی:

چاپ نشده است.

4. الفقه

یک دوره فقه «شافعی» به زبان عربی است.

نسخه های خطی:

هیچ گزارشی از نسخ خطی آن در دست نیست.

نسخه های چاپی:

چاپ نشده است.

منابع:

الاعلام زرکلی 4/162؛ الانساب سمعانی 1/130؛ ایضاح المکنون 3/360؛ البدایة و النهایة 11/195؛ تاریخ الاسلام (حوادث سنة 321-320) 130؛ تاریخ بغداد او مدینة السلام 10/428؛ تاریخ جرجان 235، 532؛ تذکرة الحفاظ 3/816-817؛ سیر اعلام النبلاء 11/473-476؛ شذرات الذهب فی اخبار من ذهب 2/299؛ شعب الایمان 2/46-47؛ طبقات الحفاظ، سیوطی 342؛ طبقات الشافعیة الکبری، سبکی 3/336-337؛ طبقات الشافعیة، اسنوی 1/70-71؛ طبقات الشافعیة، ابن شهبة 1/112؛ طبقات الفقهاء شیرازی 104؛ العبر فی خبر من غبر 2/198-199؛

ص:247

فهرس مخطوطات دارالکتب الظاهریة 425؛ الکامل فی التاریخ 8/296؛ اللباب فی تهذیب الانساب 1/51؛ مختصر تاریخ دمشق 15/215؛ مرآة الجنان 2/287؛ معجم المولفین 6/191؛ المنتظم فی تاریخ الملوک و الامم 13/354؛ موسوعة اعلام العلماء و الادباء العرب و المسلمین 1/550-554؛ الموسوعة الذهبیة للعلوم الاسلامیة 12/107؛ موسوعة طبقات الفقهاء 4/256-257؛ النجوم الزاهرة 3/251.

«عبدالمومن بن صفی الدین جرجانی»

قرن 11ه-.ق.

منابع تاریخی و شرح حال نگاری اعم از کهنه و نو، درباره ی «عبدالمومن جرجانی»، سکوت اختیار کرده و هیچ اطلاعی به دست نمیدهند.

فقط مرحوم «آقابزرگ» در ذیل «بهجة الروح» به نام و نیاکان وی اشاره دارد. بنابراین گزارش، عبدالمومن از نوادگان «قابوس بن وشمگیر» است؛ زیرا وی مینویسد: «عبدالمومن بن صفی الدین بن عز الدین بن محیی الدین بن نعمت بن قابوس بن وشمگیر جرجانی»

این نام و سلسله اجداد، شاید از نسخه ی خطی کتاب برداشت شده است؛ زیرا مولف در پایان کتاب نام خود را به ترتیبی که در فوق نوشتیم، آورده است.

مطلب دیگر سال وفات و زمان حیات اوست. با توجه به اینکه هیچکدام از منابع، دربارهی او مطلبی ننوشتهاند، تعیین و تشخیص زمان حیاتش نیز با مشکل روبروست.

بنابرگزارش محتوای نسخه ی خطی کتاب، احتمال داده شده است، مقارن دوره ی «صفویه» تألیف شده باشد.

گفته میشود: این کتاب را نخست «رابینو» بر اساس سه نسخهی خطی کتابخانه ی «بادلین» و «کمبریج» در سال 1943 میلادی ترجمه و چاپ کرد. سپس «فارمر» به پیشنهاد «رابینو» تصمیم به چاپ آن گرفت. لیکن با درگذشت آنان، هم چنان ناتمام باقی ماند.

خوش بختانه نسخهی دستنویس آنان را کتابخانهی مجلس سنای (سابق) «ایران» خریداری کرد و به وسیلهی بنیاد فرهنگ (سابق) به سال 1346 شمسی چاپ و منتشر شد.

در یادداشت آغازین این چاپ، به حق در هویت مؤلف «بهجت الروح» و تاریخ تألیفش تردید شده است؛ زیرا مؤلف خود را «عبدالمومن بن صفی الدین ابن عز الدین بن محی الدین بن نعمت بن قابوس بن وشمگیر جرجانی» مینامد، یعنی خلف پنجم قابوس فرمانروای «گرگان» از «آلزیار».

از سوی دیگر از «سلطان محمود غزنوی» با جمله ی دعائیهی «طول الله عمره» (صحیح: اطال الله عمره یا طول الله بعمره) که نشانهی در قید حیات بودن اوست یاد میکند. طبیعی است که چنین تقارنی از لحاظ تاریخی نمیتواند تحقق پیدا کند.

بدین جهت «فارمر» هم «بهجت الروح» را از آثار آغاز سده ی هفدهم میلادی (یازدهم هجری) یا دوران «صفویه» دانسته است.

اما قراینی که متاخر بودن تاریخ تألیف بهجت الروح را تایید میکند، نقل «عمل گیسو» (نوعی تصنیف) و «صحتنامه» از «عبدالقادر مراغی» (درگذشته به سال 838 هجری) است. این نقل قول حکایت از تاخیر کتاب از زمان عبدالقادر مراغی دارد. هم چنین سبک انشای کتاب با سبک قرن ششم تطابق ندارد.

در هر حال، همانطور که «فارمر» متذکر شده است «چنانچه متعلق به عصر نزدیکتری هم باشد اهمیت بیشتری خواهد داشت زیرا از آن اعصار هیچ گونه رسالهای به فارسی در موسیقی در دست نیست.»

ص:248

آثار:

1. بهجة الروح (بهجة الارواح یا بهجة الروایح)

کتاب در یک مقدمه و ده باب و یک خاتمه تدوین شده است. در مقدمه گوید: «چون طبع سلطان السلاطین سلطان محمود غزنوی را راغب و مایل به علم شریف موسیقی دید...»

در معرفی کتاب گوید: «فهذه رسالة شریفة وجیزة الباهرة فی العلوم الادوار من قول الحکماء الفلسفة...»

در مندرجات «بهجت الروح» جز همان مطالبی که در آثاری نظیر کتاب «الادوار» «صفی الدین» یا آثار «عبدالقادر مراغی» آمده است مطلب تازه ای دیده نمیشود. ولی در عین حال نکات شایان توجهی دارد مانند: «موجب غذا و حظ روح» شدن موسیقی.

براساس تحلیل نویسنده، چون به فرمان الهی جبرئیل مامور حلول روح در پیکر آدم شد، صداهای موزون را غذای آن قرار داد.

از مطالب قابل توجه این اثر، به شرح مربوط به «ققنوس» با اشاره به ذکر آن در «منطق الطیر» «عطار نیشابوری»، اشعاری دربارهی دوازده مقام و شش آواز و بحور اصول و همانها به گونهای دیگر و «در مجالس جهت هر کس چه باید خواند» و «در سلوک صاحب این فن شریف» و «نزد هر فرقه چه نغمهای باید خواند» و «در هر وقت چه آهنگی باید خواند» می توان اشاره کرد.

نسخه های خطی:

1 نسخه ی خطی در «کتابخانه ی موسسه خاورشناسی فرهنگستان علوم روسیه» به شماره 1844-B، کتابت سال 1280ه-.ق. موجود است.

3 نسخه ی خطی در «کتابخانه ی ملی جمهوری اسلامی ایران» به شماره 2148/ف. در 28 برگ، کتابت سال 1279ه-.ق.، شماره 2307/ف. در 132 برگ، کتابت سال 1282ه-.ق. و شماره 2712/ف. در 29 برگ، کتابت سال 1238ه-.ق. موجود است.

3 نسخه ی خطی در «کتابخانه ی مجلس شورای اسلامی» به شماره 2/4854 در 601 برگ، کتابت سال 1046ه-.ق.، شماره 1/1515 در 69 برگ، کتابت سده 12ه-.ق. و شماره 378 در 38 برگ، کتابت سال 1346ه-.ق. موجود است. نسخهی اخیر همان نسخه ا ی است که کار نیمهی «رابینو» محسوب میشود.

4 نسخه ی خطی در «کتابخانه ی ملی ملک» به شماره 1/833 در 70 برگ، شماره 5/494 در 153 برگ، کتابت سال 1304ه-.ق.، شماره 1648 در 14 برگ، کتابت سال 1259ه-.ق. و شماره 11/6193 در 283 برگ، کتابت سال 1279ه-.ق. موجود است.

1 نسخه ی خطی در «کتابخانه ی آیت الله العظمی مرعشی نجفی (ره)» به شماره 11507 در 4 برگ، کتابت سال 1079ه-.ق. موجود است.

1 نسخه ی خطی در «کتابخانه ی مرکزی دانشگاه تهران» به شماره 840 [839] موجود است.

نسخه های چاپی:

پیش تر یادآوری شد: این کتاب را نخست «رابینو» بر اساس سه نسخهی خطی کتابخانه ی «بادلین» و «کمبریج» در سال 1943 میلادی ترجمه و چاپ کرده بود و سپس «فارمر» به پیشنهاد «رابینو» تصمیم به چاپ آن گرفت که با درگذشت آنان هم چنان ناتمام باقی مانده بود. ولی نسخهی دستنویس آنان را کتابخانهی مجلس سنای (سابق) «ایران» خریداری کرد و به وسیلهی بنیاد فرهنگ (سابق) به سال 1346 شمسی چاپ و منتشر شد.

2. کمال البلاغة

مرحوم «آقابزرگ» در ذیل کتاب «بهجة الروح» ضمن توضیحاتی، به کتاب دیگر مولف، با عنوان فوق اشاره کرده و

ص:249

وعده میدهد آن را در جلد 18 معرفی نماید. لیکن در جلد یاد شده کتاب را «مجموع رسائل قابوس بن وشمگیر» معرفی مینماید.

نسخه های خطی:

هیچ گزارشی از نسخ خطی آن در دست نیست.

نسخه های چاپی:

چاپ نشده است.

منابع:

الذریعة 3/162 و 18/137؛ فهرست نسخههای خطی کتابخانه ی ملی ملک 5/45، 204 و 9/241؛ فهرست نسخههای خطی کتابخانه ی بنیاد فرهنگ ایران 991؛ فهرست نسخههای خطی کتابخانههای اصفهان 5/202، 428؛ فهرست نسخههای خطی کتابخانه ی مرکزی دانشگاه تهران 7/569؛ کتاب شناسی موسیقی 27، 77؛ معجم مولفی الشیعة 116.

«عبدالنبی بن علی استرآبادی»

(ابن شریعتمدار استرآبادی)/000 – 1340ه-.ق.

فقیه، حکیم و فیلسوف قرن چهاردهم، حاج «شیخ عبدالنبی بن شیخ علی بن مولا جعفر (محمدجعفر) شریعتمدار استرآبادی»، در زمرهی مجتهدین طراز اول «استرآباد» در «تهران» و «مشهد» بود. وی در «تهران» دیده به جهان گشود. در زادگاهش رشد کرد و مقدمات را در نزد پدر و استادان حوزه ی «تهران» به پایان برد.

سپس عازم «کربلا» گردید. فقه و اصول را نزد «میرزا علی نقی برغانی»؛ حکمت و فلسفه را نزد «میرزا علامه بن حسن برغانی قزوینی» (برادران برغانی) فراگرفت.

سال 1300ه-.ق. رهسپار«سامرا» شد و به حوزه ی درس «مولا اسماعیل قره باغی» و «میرزا ی شیرازی» ملحق گردید. او تا پایان عمر نزد «میرزای شیرازی» (دوازده سال) در «سامرا» سکونت کرد و از محضر درس آن مرجع بزرگ بهره برد. پس از فوت «میرزای شیرازی»، مجدداً به «کربلا» بازگشت و نزد استادان «برغانی» به تحصیل ادامه داد.

دو سال بعد (1314ه-.ق.) به زادگاهش «تهران» بازگشت و به ارشاد و رهبری مردم قیام نمود. ده سال بعد، حدود سال 1324ه-.ق. به عشق سکونت در جوار حرم حضرت علی (ع)، راهی «نجف اشرف» گردید و منزلی مقابل مسجد «کوفه» بنا کرد و حدود 10 سال ساکن آنجا شد.

سال 1332ه-.ق. به «تهران» بازگشت و زعامت عامه یافت. علما و مردم «تهران» از وجود او استقبال کرده و کرسی درسش رونق گرفت. باوجود این نتوانست مهر حرم ائمه اطهار (ع) را از دل خود بیرون کند. این بار حرم رضوی (ع) را مقصد خود قرار داد و سال 1339ه-.ق. به «مشهد» مقدس سفر کرد.

این سفر، آخرین سفر او بود؛ زیرا تا پایان عمر (1340ه-.ق.) در «مشهد» مقدس سکونت کرد و عاقبت در همانجا مدفون شد.

از آقا عبدالنبی 14 فرزند به یادگار ماند. از جمله آنها میتوان به مرحوم آقا «عبدالعظیم» و آقا «یحیی» اشاره کرد.

آثار:

1. ازاحة الاوهام

شاید در نقد و رد شبهات و اوهامی است که علیه دین و مذهب مطرح بوده است. این اثر به زبان فارسی است.

نسخه های خطی:

1 نسخه ی خطی در «کتابخانه ی آیت الله العظمی مرعشی نجفی (ره)» به شماره 2/13184 در 8 برگ و کتابت سال 1336ه-.ق. موجود است.

نسخه های چاپی:

چاپ نشده است.

ص:250

2. الاستبداد و المستبد

کتابی است سیاسی در شرح و توضیح استبداد و مستبدان و نقد دولت سلطنتی، که به زبان عربی نوشته شده است.

نسخه های خطی:

1 نسخه ی خطی در «کتابخانه ی آیت الله العظمی مرعشی نجفی (ره)» به شماره 3/13184 در 16 برگ موجود است. آغاز افتاده است.

نسخه های چاپی:

چاپ نشده است.

3. رموز الریاض

این اثر حاشیه بر کتاب «ریاض المسائل» است. وی در واقع تقریرات درس استادش «شیخ مولا اسماعیل قرهباغی نجفی» را که به نوعی شرح بر «ریاض المسائل» است، نوشته است.

نسخه های خطی:

هیچ گزارشی از نسخ خطی آن در دست نیست.

نسخه های چاپی:

چاپ نشده است.

4. عسلیة و شهدیة

کتاب به زبان فارسی و در مسائل متفرقه و معارف عمومی است.

آغاز:

«پس از حمد و ستایش یزدان بی همتا و درود و ثنا و سلام بر تمامی انبیا خصوص خاتم ایشان و آل آن برگزیده، آنچه اساس استحکام زندگانی هر قومی...»

انجام:

«لکن چه کنم که عالمی پس از گفت گوهای زیاد در سنین متمادیه در حق این کمترین خوانده من گروهی را بدیدم زولبالب فرو بستند جمله از دعا والسلام علی من اتبع الهدی...»

نسخه های خطی:

1 نسخه ی خطی در «کتابخانه ی آیت الله العظمی مرعشی نجفی (ره)» به شماره 5/13184 در 12 برگ موجود است.

نسخه های چاپی:

چاپ نشده است.

5. کشف الغوایة

این اثر نیز به زبان فارسی است.

آغاز:

«پرستش بروجه حقیقت آن خدای بیچونی را سزد که راهنمای ذات بی زوال به قدرت نامتناهیش...»

انجام:

«به کعبه مقصود خود اگر بخواهد و موفق باشد برساند پس فعلاً میگویم و السلام علی من اتبع الهدی...»

نسخه های خطی:

1 نسخه ی خطی در «کتابخانه ی آیت الله العظمی مرعشی نجفی (ره)» به شماره 4/13184 در 20 برگ و کتابت سال 1333ه-.ق. موجود است.

نسخه های چاپی:

چاپ نشده است.

6. ترجمه رساله کشف المحجه سید بن طاووس (ترجمه کشف المحجة لثمرة المهجة)

این کتاب را «سید بن طاووس» در اخلاق اسلامی و اندرزها به زبان عربی و برای پسرش «محمد» نوشته بود.

او در این رساله به فرزندش توصیه کرده است، ضمن رعایت اخلاق اسلامی، کتاب های دینی را مطالعه نماید.

سال تالیف رساله ی فوق، 649ه-.ق. است. شیخ عبدالنبی آن را به زبان فارسی ساده ترجمه کرده است تا فارسی زبانان نیز از فواید آن بهره مند شوند.

ص:251

نسخه های خطی:

هیچ گزارشی از نسخ خطی آن در دست نیست.

نسخه های چاپی:

کتاب به سال 1345ه-.ق. به همت «شیخ محمود بن عبدالنبی شریعتمدار» (فرزند مولف) در 334 صفحه رقعی در «تهران» به صورت چاپ سنگی منتشر شده است.

منابع:

دایرةالمعارف تشیع 2/113؛ الذریعة 4/130 و 11/252 و 18/58؛ شرح احوال علمای خاندان شریعتمداری 161-162؛ طبقات اعلام الشیعة (نقباء البشر) 15/1243؛ فرهنگ رجال و مشاهیر تاریخ معاصر ایران 1/359؛ فهرست کتاب های چاپی فارسی 4/4081؛ فهرست کتاب های فارسی شده چاپی 1/79؛ فهرست واره کتاب های فارسی 6/561؛ مشاهیر مدفون در حرم رضوی (ع) 1/373-374؛ معجم رجال الفکر و الادب فی النجف 1/117؛ مولفین کتب چاپی فارسی و عربی 4/18؛ طبقات اعلام الشیعة (نقباء البشر) 3/1243.

«عبدالوحید (عبدالواحد) بن نعمتالله استرآبادی»

قرن 11ه-.ق.

عالم و دانشمند گمنام استرآبادی، «عبدالوحید یا عبدالواحد بن نعمتالله بن یحیی قاری» و «واعظ استرآبادی» که گویا «گیلانی کوکبی» نیز شناخته میشود، یکی دیگر از بزرگان این خطه ی عالم خیز است.

باوجود آثار و تالیفات بسیار زیاد و متنوع، شرح احوال وی در منابع کهن و جدید، با آشفتگی و بسیار اندک است. نامش اختلافی و سال تولد و وفاتش نامشخص است.

او را به «استرآباد» و گیلان، نسبت دادهاند. در برخی موارد، قزوینی نیز گفتهاند.

ظاهراً نخستین کسی که از وی سخن گفته، مرحوم «افندی» در ریاض است. پس از آن دیگر نویسندگان، همان مطالب را تکرار کردهاند. «آقابزرگ» همهی کتاب هایی را که در «ریاض العلما» به صورت درهم شمرده شده است، در «الذریعه» مرتب کرده و مقداری به آنها اضافه نموده است. در زندگی نامهی او هم فقط یک مطلب ثابت را تکرار کرده است.

«افندی» و همهی مورخان، او را مفسر، متکلم، فیلسوف، ادیب، فقیه، عارف و شاعر توصیف کردهاند.

ملاحظه کمیت و کیفیت کتابها و تنوع موضوعی آنها نیز همین حکایت را دارد.

با اینهمه، همین قدر از او میدانیم که از شاگردان «شیخ بهایی» است. او برخی آثار «شیخ بهایی» را استنساخ کرده و نام خود را در آنجا نوشته است.

وی تا سال 1077ه-.ق. زنده بود؛ زیرا در منابعی مثل «جامع الاسرار»، «میرزا مهر علی» می نویسد: به دستور «مولا عبدالوحید استرآبادی» گیلانی آن را کتابت کرده است. این در حالی است که کتابت آن سال 1077ه-.ق. و وی در آن موقع زنده بوده است.

فرزندش «هدایت الله بن عبدالوحید» نیز از علمای «استرآباد» محسوب می گردد.

آثار:

1. آئینه غیب نما

درباره ی قلب انسان و احوال آن و چگونگی عمل کرد معنوی مانند حب و بغض و دیگر آثار آن نوشته شده است.

نسخه های خطی:

هیچ گزارشی از نسخ خطی آن در دست نیست.

نسخه های چاپی:

چاپ نشده است.

ص:252

2. الآیات البینات

کتاب درباره ی آسمان ها و زمین و چگونگی آفرینش آنها نوشته شده است.

نسخه های خطی:

هیچ گزارشی از نسخ خطی آن در دست نیست.

نسخه های چاپی:

به گفتهی «آقابزرگ» در «بیروت» چاپ شده است. نام کتاب چاپ شده «آیات البینات فی غرائب الارض و السماوات» است. اما وی یقین ندارد که این همان کتاب فوق باشد.

3. اثبات الشوق فی المقدمات التعینی

مرحوم «افندی» این کتاب را در «ریاض العلما» همراه با بیش از پنجاه اثر دیگر به او نسبت داده است.

نسخه های خطی:

هیچ گزارشی از نسخ خطی آن در دست نیست.

نسخه های چاپی:

چاپ نشده است.

4. اسرار التوحید

مولا عبدالوحید استرآبادی این کتاب را درباره ی اسم اعظم و شرح آن نوشته است. قلم او در این رساله عرفانی و با استناد به آیات قرآنی است.

کتاب با عناوین (نور، نور) و (سر، سر)، حال و هوای عرفانی دارد.

نسخه های خطی:

1 نسخه ی خطی در «کتابخانه ی آستانه مقدسه حضرت فاطمه معصومه» سلام الله علیها به شماره 1/26 در 49 برگ و کتابت سده 12ه-.ق. موجود است.

نسخه های چاپی:

چاپ نشده است.

5. اسرار القرآن

تفسیر قرآن و بیان اسرار و مفاهیم عالی آن به زبان عرفانی و شاید فارسی است. این اثر را مرحوم «افندی» و «آقابزرگ»، هردو در زمره ی کتابهای وی برشمردهاند.

نسخه های خطی:

هیچ گزارشی از نسخ خطی آن در دست نیست.

نسخه های چاپی:

چاپ نشده است.

6. اسرار القلب

این کتاب را «آقابزرگ» به او نسبت داده است.

نسخه های خطی:

هیچ گزارشی از نسخ خطی آن در دست نیست.

نسخه های چاپی:

چاپ نشده است.

7. اعلی علیین فی تعریف العبادة

استرآبادی این اثر را در بیان حقیقت عبادت و معنای آن به زبان فارسی نوشته است.

نسخه های خطی:

هیچ گزارشی از نسخ خطی آن در دست نیست.

نسخه های چاپی:

چاپ نشده است.

8. الانوار القدسی

کتاب به نظم و شعر، درباره ی استکمال نفس نبوی (ص) و شاید به زبان فارسی است. این کتاب با عنوان «الانوار القدسیة» نیز نامیده شده است. برخی منابع نویسنده و ناظم آن را به اشتباه «عبدالوحید قزوینی» نوشتهاند.

نسخه های خطی:

هیچ گزارشی از نسخ خطی آن در دست نیست.

ص:253

نسخه های چاپی:

چاپ نشده است.

9. انیس الواعظین الکبیر

مباحث اخلاقی و عرفانی در وعظ و اندرز است. این کتاب بسیار مبسوط و شامل همهی گفتارها و مجالس وعظ آن مرحوم میگردد. وی پس از این، دو اثر دیگر در وعظ با همین عنوان به صورت متوسط و کوچک تالیف کرده است که در ذیل متذکر میشویم.

نسخه های خطی:

1 نسخه ی خطی در «کتابخانه ی آیت الله العظمی گلپایگانی (ره)» به شماره 164/16 در 123 برگ، کتابت سال 1258ه-.ق. موجود است.

نسخه های چاپی:

چاپ نشده است.

10. انیس الواعظین الوسیط

گفتارهایی در وعظ و اندرز باحجم و کمیت متوسط.

نسخه های خطی:

هیچ گزارشی از نسخ خطی آن در دست نیست.

نسخه های چاپی:

چاپ نشده است.

11. انیس الواعظین الصغیر

کتاب کوچک و کم حجم در مباحث اخلاقی است.

نسخه های خطی:

هیچ گزارشی از نسخ خطی آن در دست نیست.

نسخه های چاپی:

چاپ نشده است.

12. بادی السالکین

این کتاب شامل مباحثی درباره ی توبه، صبر، زهد، خوف و رجا است. روی هم رفته کتابی اخلاقی محسوب میگردد. کتاب هم چنین مطالبی از سیر و سلوک شرعی مومن را شرح میدهد.

نسخه های خطی:

هیچ گزارشی از نسخ خطی آن در دست نیست.

نسخه های چاپی:

چاپ نشده است.

13. البرزخ الجامع

مولف این اثر را در تعریف و شناخت زمان نوشته است. منظور وی از زمان شامل زمان دنیوی و زمان برزخی و زمان اخروی است.

نسخه های خطی:

هیچ گزارشی از نسخ خطی آن در دست نیست.

نسخه های چاپی:

چاپ نشده است.

14. بصارة التجارة (بصائر التجارة)

این کتاب برخلاف نام ظاهری، درباره ی تجارت دنیوی و مادی نیست. بلکه تجارت معنوی و انجام وظایف مالی مسلمان، مانند پرداخت زکات و حد نصاب آن و آنچه زکات بدان تعلق میگیرد، نوشته شده است.

نسخه های خطی:

هیچ گزارشی از نسخ خطی آن در دست نیست.

نسخه های چاپی:

چاپ نشده است.

15. تهذیب الاخلاق فی تزکیة النفس

چنانچه از نامش آشکار است، در تزکیه نفس و تربیت اخلاق و صفات حسنه است.

نسخه های خطی:

هیچ گزارشی از نسخ خطی آن در دست نیست.

ص:254

نسخه های چاپی:

چاپ نشده است.

16. جنة النعیم

در شناخت ذات باری تعالی است. شناخت خدا و اثبات وجود و یگانگی آن به زبان ساده و در فهم عموم، هدف نویسنده از این کتاب است.

نسخه های خطی:

هیچ گزارشی از نسخ خطی آن در دست نیست.

نسخه های چاپی:

چاپ نشده است.

17. الجهاد الاکبر فی مجاهدة النفس

این اثر هم یک اثر اخلاقی در شناخت نفس و چگونگی کنترل آن و لجام زدن بر اسب سرکش نفس اماره است.

نسخه های خطی:

هیچ گزارشی از نسخ خطی آن در دست نیست.

نسخه های چاپی:

چاپ نشده است.

18. حاشیه شرح هدایة الحکمة

این حاشیه، نقد و ایرادات مرحوم استرآبادی بر بخشهای نخستین شرح است. او با عناوین (قوله، قوله) مطالب را نقل و سپس نقد کرده است. بسیاری موارد نظر شارح را رد کرده و گاهی با عنوان قال، از متن هدایه الحکمه نیز نقل و نقد کرده است.

نسخه های خطی:

1 نسخه ی خطی در «کتابخانه ی آیت الله العظمی مرعشی نجفی (ره)» به شماره 8748 در 57 برگ، موجود است.

نسخه های چاپی:

چاپ نشده است.

19. الحبل المتین

در آداب دعا و شیوههای دعا خواندن است. زمان دعا، شرایط استجابت دعا و شرایط داعی در این اثر مورد توجه قرار گرفته است.

نسخه های خطی:

هیچ گزارشی از نسخ خطی آن در دست نیست.

نسخه های چاپی:

چاپ نشده است.

20. الحصن الحصین فی دفع شر الوسواس

عبدالوحید استرآبادی، در این رساله راههای غلبه بر وسواس شیطان رجیم در دفع مرض وسواس را بیان کرده است. عنوان دیگر این کتاب «الحصن الحصین من شرور تردد الشیاطین» است.

نسخه های خطی:

هیچ گزارشی از نسخ خطی آن در دست نیست.

نسخه های چاپی:

چاپ نشده است.

21. الحق الیقین

این اثر با عنوان بسیار بجا، «الحق الیقین»، درباره ی مرگ و احوال قیامت است. مرگ حق است و فرار از آن ممکن نیست. کتاب ضمن توجه دادن به یقینی بودن مرگ، روش آماده شدن برای استقبال از آن را بیان میکند.

نسخه های خطی:

هیچ گزارشی از نسخ خطی آن در دست نیست.

نسخه های چاپی:

چاپ نشده است.

22. خلاص الاستخلاص

بلا و مصیبت ممکن است براساس حکمت و مشیت خداوندی باشد و ممکن است به جهت رفتارها و عملکردهای

ص:255

بندگان نازل گردد. مولف با بیان انواع بلا و دلایل ابتلا و حکمتهای محتمل، خواننده را برای رویارویی با مصیبتها آماده میکند.

به نظر «آقابزرگ»، این اسم ترکیب دو اسم از آثار استرآبادی است.

نسخه های خطی:

هیچ گزارشی از نسخ خطی آن در دست نیست.

نسخه های چاپی:

چاپ نشده است.

23. در گنج سعادت (رسالة فی بیان حقیقة اسم الله تعالی)

این رساله به زبان فارسی و در بیان حقیقت اسم خداوند متعال و معنای آن است. اینکه اسم اعظم چیست و مفهوم آن چگونه است؟

همانطور که اگر کسی اسم اعظم را بداند به گنج ابدی دست یافته است، خواننده ی این کتاب هم با باز کردن صفحات آن، در گنج سعادت را باز کرده است.

نسخه های خطی:

هیچ گزارشی از نسخ خطی آن در دست نیست.

نسخه های چاپی:

چاپ نشده است.

24. دستور العمل فی الوظائف الیومیة

هر مسلمان و بلکه هر انسانی در طول شبانه روز وظایف و تکالیفی دارد که باید از آنها باخبر باشد و به آنها عمل نماید. این رساله شرح این وظایف و تکالیف را به عهده دارد.

نسخه های خطی:

هیچ گزارشی از نسخ خطی آن در دست نیست.

نسخه های چاپی:

چاپ نشده است.

25. دعائم الکفر و الایمان

شناخت کفر و ایمان و اصول و شعبههای آن، از مسائل مهمی است که بسیاری از مواقع مسلمانان به دلیل عدم شناخت کافی دچار آن میشوند. مرحوم استرآبادی در این کتاب آنچه درباره ی کفر و ایمان، لازم به دانستن است، بیان کرده است.

نسخه های خطی:

هیچ گزارشی از نسخ خطی آن در دست نیست.

نسخه های چاپی:

چاپ نشده است.

26. ذم دنیا

«ذم دنیا» کتابی اخلاقی در نکوهش وابستگی به دنیا وعطش دنیاطلبی است. مولف سعی دارد حقیقت دنیا را که دارِ اَعمال و سرای اکتساب اسباب است، به درستی بر مومنان معرفی نماید تا فریب آن را نخورند .

نسخه های خطی:

1 نسخه ی خطی در «کتابخانه ی آستان قدس رضوی (ع)» به شماره 9030 در 15 برگ، کتابت سال 1072ه-.ق. موجود است.

نسخه ی دیگری در همین کتابخانه ی می توان به شماره 232 در 15 برگ، کتابت سال 1072ه-.ق. به دست آورد که گویا نام نویسنده و عنوان کتاب مشخص نیست. اما فهرست نویس، متن آن را مطابق همین کتاب «عبدالوحید واعظ استرآبادی» تشخیص داده است.

نسخه های چاپی:

چاپ نشده است.

ص:256

27. راه نجات

پرهیزگاری و تقوا پیشه کردن بهترین راه نجات بشر است. مولف با بیان راههای تقوا، به حق راه نجات را نشان داده است.

نسخه های خطی:

هیچ گزارشی از نسخ خطی آن در دست نیست.

نسخه های چاپی:

چاپ نشده است.

28. رسالة فی اسرار الزکاة و الصوم و الحج و سائر العبادات

چنانچه از نام کتاب هویداست، اسرار زکات، روزه، حج و سایر عبادات در این اثر بیان شده است.

نسخه های خطی:

هیچ گزارشی از نسخ خطی آن در دست نیست.

نسخه های چاپی:

چاپ نشده است.

29. زاد راه نجات

مرحوم «آقابزرگ» به نقل از «ریاض العلما» ، این کتاب را به او نسبت داده است. به نظر میرسد همان کتاب راه نجات که در راهنمایی تقوا و پرهیزگاری است، باشد.

نسخه های خطی:

هیچ گزارشی از نسخ خطی آن در دست نیست.

نسخه های چاپی:

چاپ نشده است.

30. زبدة الحقایق

ظاهرا ًکتابی است در مسائل متفرقه و مباحث گوناگون، که مانند کشکول مرتب گردیده است. مرحوم «آقابزرگ» در توضیح آن نوشته است: «فی الفوائد و الفرائد و الطرائف و الظرائف للمولی میر القاری الکوکبی الجیلانی المعاصر للشاه عباس و الشیخ البهائی».

وی کتاب را به اسم «احمدخان» حاکم «گیلان» نوشته است. آغاز کتاب با سخنانی از رسول اکرم (ص) و ائمه ی اطهار (ع) است.

نسخه های خطی:

بنا به گزارش «آقابزرگ»، 1 نسخه ی خطی ناقص در «کتابخانه ی شیخ محمد ابراهیم کلباسی» در «نجف اشرف» موجود است. براساس همین گزارش نسخهی دیگری در «تبریز» بوده است که گویا مرحوم «خیابانی» آن را دیده است.

نسخه های چاپی:

چاپ نشده است.

31. السدرة المنتهی فی مراتب العرفاء

کتاب در مراتب عرفان و عرفاست.

نسخه های خطی:

هیچ گزارشی از نسخ خطی آن در دست نیست.

نسخه های چاپی:

چاپ نشده است.

32. سر العالمین فی حقیقة الدنیا و العقبی

این اثر با عنوان «سر العالمین و کشف ما فی الدارین» نیز آمده است. موضوع آن، در شناخت حقیقتِ دنیا و آخرت است.

به عبارتی روشن تر، کتاب، در تفسیر آیه ی «مالک یوم الدین» از سوره ی «فاتحة الکتاب» نگارش یافته است. مولف با قلمی روان و ساده، مباحث دنیا را به تحریر درآورده است.

نسخه های خطی:

1 نسخه ی خطی در «کتابخانه ی آستان قدس رضوی (ع)» به شماره 9029 در 5 برگ، کتابت سال 1072ه-.ق. و شماره 200 در 5 برگ، موجود است.

ص:257

نسخه های چاپی:

چاپ نشده است.

33. سرمایه سعادت

کتاب در علم کلام وبه زبان فارسی است.

نسخه های خطی:

هیچ گزارشی از نسخ خطی آن در دست نیست.

نسخه های چاپی:

چاپ نشده است.

34. سلوک الملوک فی تحقیق العدالة

این اثر درباره ی عدل، عدالت و عادل است. هم چنین شاهزادگان و درباریان و صاحبان قدرت را به رفتار عادلانه ترغیب میکند.

در واقع آداب رعیت پروری و عدالت گستری را به صاحبان ثروت و قدرت یادآوری می کند.

نسخه های خطی:

1 نسخه ی خطی در «کتابخانه ی آستان قدس رضوی (ع)» به شماره 3549 در 23 برگ، کتابت سال 1072ه-.ق. و شماره 201 در 23 برگ، کتابت سال 1073ه-.ق. موجود است.

نسخه های چاپی:

چاپ نشده است.

35. الشجرة الطیبة

در معنا و مفهوم کلمه توحید و عبارت لا اله الا الله است. هم چنین خداشناسی و یگانگی از مباحث این اثر است.

نسخه های خطی:

هیچ گزارشی از نسخ خطی آن در دست نیست.

نسخه های چاپی:

چاپ نشده است.

36. شرح مائة کلمة لعلی علیه السلام (نظم)

عارف استرآبادی، از کلمات قصار امیرالمومنین (ع) صد سخن زیبا را انتخاب و آنها را به نظم در آورده و به زبان فارسی سروده است.

این اثر با عناوین «شرح الکلمات المائة» و «نظم صد کلمه» نیز شناخته میشود.

نسخه های خطی:

هیچ گزارشی از نسخ خطی آن در دست نیست.

نسخه های چاپی:

چاپ نشده است.

37. طب القلوب

استرآبادی در اثر گران قدر خود به امراض روحانی و قلبی انسان توجه کرده و برای درمان آنها روشهایی پیشنهاد نموده است.

همان طور که از نام آن مشخص میشود، حاوی مطالبی در طب قلب و روح انسان است.

نسخه های خطی:

هیچ گزارشی از نسخ خطی آن در دست نیست.

نسخه های چاپی:

چاپ نشده است.

38. ظهور گنج سعادت

این اثر نیز در عقاید و اسمای خداوند متعال است. مولف شرح معنای اسم خدا و توضیح ذات پاک و نام مقدس الله تعالی و اسم اعظم و خواص آن را مورد توجه قرار داده است.

نسخه های خطی:

هیچ گزارشی از نسخ خطی آن در دست نیست.

نسخه های چاپی:

چاپ نشده است.

ص:258

39. العروة الوثقی فی فضائل ائمة الهدی (ع)

نسخه های خطی:

هیچ گزارشی از نسخ خطی آن در دست نیست.

نسخه های چاپی:

چاپ نشده است.

40. عز الاسلام فی بیان الجهاد

احکام جهاد و ترغیب مسلمان به جهاد و دفاع از خود، وطن و دین در مقابل دشمنان، مطالبی است که در این اثر میتوان به آنها دست یافت.

نسخه های خطی:

هیچ گزارشی از نسخ خطی آن در دست نیست.

نسخه های چاپی:

چاپ نشده است.

41. فتح الباب

کتاب فتح الباب در شرح باب حادی عشر است.

نسخه های خطی:

1 نسخه ی خطی در «کتابخانه ی وزیری یزد» به شماره 1/3902 در 115 برگ و به گزارشی، در 71 صفحه، موجود است.

نسخه های چاپی:

چاپ نشده است.

42. الفصل و الوصل فی معرفة الطهارة و الصلاة

شامل مباحث فقهی طهارت و صلات است.

نسخه های خطی:

هیچ گزارشی از نسخ خطی آن در دست نیست.

نسخه های چاپی:

چاپ نشده است.

43. قرائة القراء

مولف در این اثر، مباحث مربوط به علم قرائت قرآن را به نظم و شعر بیان کرده است.

نسخه های خطی:

هیچ گزارشی از نسخ خطی آن در دست نیست.

نسخه های چاپی:

چاپ نشده است.

44. القطب الاعظم فی الحسبة

«حسبه» یکی از قدیمیترین مباحث فقهی است که در اکثر کتابهای فقهی مورد توجه قرار گرفته است. مرحوم استرآبادی تعریف، مفهوم و موارد حسبه را متذکر شده و اختیارات مرجع تقلید و ولی فقیه را توضیح و برشمرده است.

نسخه های خطی:

هیچ گزارشی از نسخ خطی آن در دست نیست.

نسخه های چاپی:

چاپ نشده است.

45. کاسر الشهوة فی بیان الصوم

مولف در فواید و احکام روزه بحث کرده است. هم چنین تاثیر روزه در کم شدن شهوت جنسی، شهوت مالی و... را توضیح داده است.

نسخه های خطی:

هیچ گزارشی از نسخ خطی آن در دست نیست.

نسخه های چاپی:

چاپ نشده است.

46. کشف الغطاء فی اسباب الضلال و الغرور

برخی صفات و رفتارها اسباب گمراهی انسان میگردد. از آن جمله غرور و خودبینی میتواند انسان را به بیراهه کشاند.

ص:259

مولف در این اثر عوامل گمراهی را توضیح و چگونگی نجات از آنها را شرح داده است.

نسخه های خطی:

هیچ گزارشی از نسخ خطی آن در دست نیست.

نسخه های چاپی:

چاپ نشده است.

47. لوازم الانشاء

مباحث ادبی و پیشنیازهای انشای صحیح و روان در این اثر توضیح داده شده است.

نسخه های خطی:

هیچ گزارشی از نسخ خطی آن در دست نیست.

نسخه های چاپی:

چاپ نشده است.

48. مرآة المروة فی آداب الاخوة

مباحث اخلاقی در آداب برادری و دوستی در این اثر مورد توجه مولف قرار گرفته است.

نسخه های خطی:

هیچ گزارشی از نسخ خطی آن در دست نیست.

نسخه های چاپی:

چاپ نشده است.

49. مصباح الهدایة

مولف در این اثر راهها و ابزارهای شناخت حق و باطل را برشمرده و توضیح داده است. و با مناسبت بسیار زیاد، نام آن را مصباح الهدایه نهاده است.

نسخه های خطی:

هیچ گزارشی از نسخ خطی آن در دست نیست.

نسخه های چاپی:

چاپ نشده است.

50. مطالب العشاق

مباحث عرفانی، اخلاقی و کلامی است.

نسخه های خطی:

هیچ گزارشی از نسخ خطی آن در دست نیست.

نسخه های چاپی:

چاپ نشده است.

51. معراج السماء

در توصیف و شناخت علم و معرفی علمای اعلام و فضلای گرامی است.

نسخه های خطی:

هیچ گزارشی از نسخ خطی آن در دست نیست.

نسخه های چاپی:

چاپ نشده است.

52. معیار الصلاة فی اسرار الصلاة

در اسرار نماز است.

نسخه های خطی:

هیچ گزارشی از نسخ خطی آن در دست نیست.

نسخه های چاپی:

چاپ نشده است.

53. مفتاح باب السعادة (مفتاح السعادة)

در خداشناسی و شرح بسم الله و علم خداوند و اسما و صفات ذاتی و ازلی آن حضرت است.

نسخه های خطی:

هیچ گزارشی از نسخ خطی آن در دست نیست.

نسخه های چاپی:

چاپ نشده است.

54. مقاصد العارفین

مرحوم استرآبادی در این اثر از عرفان و مراحل سیر و سلوک و مقصد نهایی عارف سخن گفته است.

ص:260

برخی از مباحث کتاب شامل فکر عارف، ذکر عارف، شکر عارف، توکل عارف، و توحید عارف است.

در همهی این موارد خصوصیات عارف حقیقی شرح داده شده است.

نسخه های خطی:

هیچ گزارشی از نسخ خطی آن در دست نیست.

نسخه های چاپی:

چاپ نشده است.

55. مقوی الدین فی تحقیق الحج

همهی مجتهدین و فقها کتابی در مناسک حج دارند. استرآبادی نیز مباحث فقهی حج و مناسک آن در این اثر آورده است.

نسخه های خطی:

هیچ گزارشی از نسخ خطی آن در دست نیست.

نسخه های چاپی:

چاپ نشده است.

56. منازل السائرین

مسائل و مباحث دیگری از عرفان و سیر و سلوک که شامل نیت خیر، صدق و اخلاص میگردد، در این اثر آورده شده است.

نسخه های خطی:

هیچ گزارشی از نسخ خطی آن در دست نیست.

نسخه های چاپی:

چاپ نشده است.

57. مونس الوحید و مراد المرید

مباحث مربوط به مرید و مراد؛ محبت، شوق و رضا در این کتاب آمده است.

نسخه های خطی:

هیچ گزارشی از نسخ خطی آن در دست نیست.

نسخه های چاپی:

چاپ نشده است.

58. میزان العدالة

مباحث نفقه، موارد آن، چگونگی پرداخت و میزان نفقه و رعایت عدالت در پرداخت نفقه، از دیدگاه فقه «شیعه» در این کتاب مورد مطالعه قرار گرفته است.

نسخه های خطی:

هیچ گزارشی از نسخ خطی آن در دست نیست.

نسخه های چاپی:

چاپ نشده است.

59. نثار السماع (منار السماع)

سماع از نظر شرع و متصوفه در این کتاب مورد بحث قرار گرفته است.

نسخه های خطی:

هیچ گزارشی از نسخ خطی آن در دست نیست.

نسخه های چاپی:

چاپ نشده است.

60. نهر الحیوان فی بقاء العالم و الانسان

معارف دینی درباره ی بقا و فنای عالم و انسان از مباحث این کتاب است.

نسخه های خطی:

هیچ گزارشی از نسخ خطی آن در دست نیست.

نسخه های چاپی:

چاپ نشده است.

منابع:

اعیان الشیعة 8/131؛ الذریعة 1/46، 53-54 و 2/43، 54، 243، 438، 469 و 3/85، 126 و 4/507 و 6/239

ص:261

و5/161، 295 و 7/24، 41، 208 و 8/163، 198 و 12/1-2، 24، 154، 168، 173، 227 و 13/35، 122 و 14/41 و 15/143، 203، 251، 261 و 16/105، 234 و 17/156، 231 و 18/46، 356 و 20/286 و 21/123، 139، 230، 280، 381 و 22/126 و 23/284، 315 و 24/216، 428؛ ریاض العلماء 3/285-286؛ ریحانة الادب 5/117 و 6/291؛ طبقات اعلام الشیعة (الروضة النضرة) 5/361-362؛ فرهنگ بزرگان اسلام و ایران 326؛ فهرس اعلام الذریعة 2/1431؛ فهرست واره کتاب های فارسی 6/494؛ فوائد الرضویة 260؛ معجم التراث الکلامی 1/81، 255 و 2/444 و 3/122، 276، 531 و 4/15، 34، 203، 227، 366-367، 551 و 5/135، 216؛ معجم المولفین 6/215؛ معجم طبقات المتکلمین 4/122-123؛ معجم مولفی الشیعة 24؛ موسوعة طبقات الفقهاء 11/181-182؛ مولفین کتب چاپی فارسی و عربی 4/24.

«عبدالوهاب بن ابراهیم زنجانی جرجانی»

قرن 7ه-.ق.

در نام و تاریخ وفات وی اختلاف شدید وجود دارد. بسیاری از منابع، نام و آثار او را دو یا حتی سه بار تکرار کرده و هر بار به گونهای خاص شرح کردهاند. گاهی «عبدالوهاب بن ابراهیم» و گاهی «ابراهیم بن عبدالوهاب» نامیدهاند.

لقبش را «عز الدین»، «عماد الدین» و «تاج الدین» نوشتهاند. کنیهاش و گاهی کنیه جدش را «ابوالمعالی» خواندهاند. به ندرت در برخی منابع، نام «علی» و «محمد» در نیاکانش دیده میشود.

نسبتش را «انصاری»، «خزرجی»، «عزی»، «زنجانی»، «جرجانی»، «بغدادی»، «موصلی» و حتی «تبریزی» هم نوشتهاند. محل تولد و وفاتش نیز چندان مشخص نیست.

تخصصش ادبیات عربی (صرف و نحو) است. اما در برخی منابع آثار ریاضی وی را معرفی کرده و از مهارتش در ریاضیات سخن راندهاند.

این همه تشتت و ابهام ناشی از اشتباهات متعددی است که در طی قرون، نویسندگان تذکرهها و کتب سیره مرتکب شده و بدون تحقیق مطالبی را درهم آمیختهاند.

البته این احتمال وجود دارد که دو تن عبدالوهاب زنجانی و جرجانی بوده است. شاید یکی «عبدالوهاب بن ابراهیم» و دیگری «ابراهیم بن عبدالوهاب» بود، اما شرححالنگاران مطالب آنها را درهم کردهاند. شاید هم پدر و فرزند بودهاند.

از آنجا که برخی فهرست نویسان نسخههای خطی نام او را عبدالوهاب بن ابراهیم بن عبدالوهاب نوشتهاند، احتمال پدر فرزندی آنان تقویت میگردد. هم چنین دور از ذهن نیست گفته شود، کتاب تصریف که معروف به «العزی فی التصریف» یا «تصریف العزی» است، نوشتهی پدر و «شرح تصریف» و «حاشیه شرح تصریف» نوشتهی فرزند بوده است.

نسبت زنجانی، بغدادی، موصلی و جرجانی هم شاید به دلیل سفرها و سکونتهای او در آن شهرها بوده است. نه اینکه دو یا چند عبدالوهاب زنجانی و بغدادی و جرجانی در یک عصر وجود داشته باشد.

به هر حال هیچ شفافیتی در شرح زندگانی وی وجود ندارد. همینقدر مسلم است که در ادبیات صاحب نام بود. در ریاضیات نیز دستی داشت. شاید در «جرجان» زاده شد و در «بغداد» درگذشت. مرگش حدود نیمه دوم قرن هفتم روی داد.

برخی علت مرگ وی را هجوم «مغولان» به سرداری «هولاکوخان» میدانند.

ظاهراً در «تبریز» و «بغداد» از محضر «خواجه نصیر الدین طوسی» بهره برده است. هم چنین «خواجه نصیر» به خواهش وی کتاب «التذکرة» را نوشته است.

ص:262

آنچه مهم است، اینکه وی دانشمندی والامقام بود. در علوم عقلی و نقلی استاد و در ادب، حکمت، ریاضیات، نجوم صاحب نظر و صاحب نام بود.

ما به دلیل اینکه اغلب شرح حال نگاران خصوصاً موسوعهها و دایرهالمعارفها، عبدالوهاب حسینی زنجانی جرجانی را یک تن فرض کردهاند، آثار هردو را در ذیل همین مدخل برمیشماریم.

آثار:

1. البناء فی علم الصرف

همانطور که از نام کتاب مشخص میگردد، موضوع آن در علم صرف است. این احتمال وجود دارد که کتاب «البنا فی علم الصرف» همان کتاب «التصریف» باشد. لکن اثبات آن نیاز به مقایسه دو اثر دارد.

نسخه های خطی:

1 نسخه ی خطی در «کتابخانه ی عمومی اوقاف موصل» (مدرسه ی رضوانیه) به شماره 4/1/18 در 79 برگ، با عنوان «البنا فی التصریف» موجود است.

3 نسخه ی خطی در «کتابخانه ی عمومی اوقاف بغداد» به شماره 4/1252 در 14 برگ، شماره 6113 در 8 برگ، و شماره 6110 در 20 برگ، کتابت سال 1267ه-.ق. موجود است.

نسخه های چاپی:

چاپ نشده است.

2. التذکرة المجدیة

این اثر را صاحب «اعیان الشیعه» به او نسبت داده است.

نسخه های خطی:

هیچ گزارشی از نسخ خطی آن در دست نیست.

نسخه های چاپی:

چاپ نشده است.

3. تصریف العزی (العزی فی التصریف)

این اثر معروف عز الدین زنجانی جرجانی است که به «تصریف عزی» شهرت یافته است. کتاب شامل مباحث علم صرف است.

نسخه های خطی:

7 نسخه ی خطی در «کتابخانه ی آیت الله العظمی مرعشی نجفی (ره)» به شماره 105 در 124 برگ، شماره 54 شاید در 168 برگ که تاریخ کتابت برگ اول 1247ه-.ق. است، شماره 8255 در 76 برگ، کتابت سده 10ه-.ق.، شماره 4/11367 در 21 برگ، کتابت سال 1244ه-.ق.، شماره 4/11539 در 10 برگ، کتابت سال 1286ه-، شماره6639 در 69 برگ، کتابت سال 1238ه-.ق. و شماره 9272 در 91 برگ، کتابت سال 873ه-.ق. موجود است.

2 نسخه ی خطی در «کتابخانه ی آیت الله فاضل خوانساری (ره)» به شماره 339 در 74 برگ، کتابت سال 1226ه-.ق. و شماره 451 در 62 برگ، کتابت سال 1219ه-.ق. موجود است.

1 نسخه ی خطی در «کتابخانه ی عمومی اوقاف موصل» (مدرسه ی الحجیات) به شماره 2/5/22 در 145 برگ موجود است.

1 نسخه ی خطی در «کتابخانه ی دانشگاه امارات عربیه» به شماره 99-2/3 در 15 برگ موجود است.

1 نسخه ی خطی در «کتابخانه ی دانشگاه صلاح الدین مرکزی» به شماره 4/4 در 78 برگ موجود است.

2 نسخه ی خطی در «کتابخانه ی مسجد جامع گوهرشاد» به شماره 3/1162 و شماره 1334 در 56 برگ، سده 13ه-.ق. و شماره 1548 موجود است.

2 نسخه ی خطی در «کتابخانه ی دانشکده ی الاهیات و معارف اسلامی دانشگاه فردوسی مشهد» به شماره 1/485 در 36 برگ و شماره 1/1981 در 118 برگ، موجود است.

ص:263

1 نسخه ی خطی در «کتابخانه ی دانشکدهی الاهیات و معارف اسلامی دانشگاه تهران» به شماره 2/110 در 154 برگ، کتابت سال 1016ه-.ق. موجود است.

1 نسخه ی خطی در «کتابخانه ی دایرةالمعارف بزرگ اسلامی» به شماره 1/526 در حدود 50 برگ موجود است.

2 نسخه ی خطی در «کتابخانه ی ملی عشق آباد ترکمنستان» به شماره 2/34/1 در 73 برگ، کتابت سال 1229ه-.ق. و شماره 6/29/2 در 9 برگ، کتابت سال 1335ه-.ق. موجود است.

1 نسخه ی خطی در فهرست کتابخانههای «رشت» و «همدان» به شماره 20، کتابت سال 1092ه-.ق. معرفی شده است.

1 نسخه ی خطی در «کتابخانه مدرسه ی نمازی خوی» به شماره 1/565 موجود است.

4 نسخه ی خطی در «کتابخانه ی مدرسه ی عالی شهید مطهری (سپهسالار)» به شماره 3123 در 87 برگ، شماره 3113 در 201 برگ، کتابت سال 1208ه-.ق.، شماره 6952 و شماره 6758 در 57 برگ، کتابت سده 12 موجود است.

3 نسخه ی خطی در «کتابخانه ی دانشگاه امالقری» به شماره 4783 در 11 برگ، شماره 4950 در 12 برگ و شماره 4821 در 33 برگ، کتابت حدود سال 1100ه-.ق. موجود است.

15 نسخه ی خطی در «کتابخانه ی دارالکتب الظاهریه» «دمشق» به شماره 4484 در 12 برگ، شماره 9800 در 7 برگ، شماره 193 در 12 برگ، شماره 10804 در 15 برگ، شماره 122 در 13 برگ، شماره 3632 در 15 برگ، شماره 9629 در 26 برگ، شماره 9573 در 5 برگ، شماره 10587 در 12 برگ، شماره 3/1118 در 5 برگ، کتابت سال 826ه-.ق.، شماره 2/122 در 12 برگ، شماره 3/193 در 11 برگ، شماره 2/1617 در 11 برگ، شماره 2/1618 در 11 برگ، کتابت سال 1093ه-.ق. و شماره 2/3632 در 10 برگ، موجود است.

2 نسخه ی خطی در «کتابخانه ی عبدالله بن عباس» در «طائف» به شماره 15/103/4م. در 17 برگ، کتابت سال 1274ه-.ق. و شماره 15/83 با همان مشخصات قبلی موجود است.

6 نسخه ی خطی در «کتابخانه ی عمومی اوقاف بغداد» به شماره 1515 در 19 برگ، شماره 17972 در 42 برگ، شماره 4/1290 در 4 برگ، شماره 2/1290 در 14 برگ، شماره 1517 در 15 برگ و شماره 22821 در 32 برگ موجود است.

2 نسخه ی خطی در «فهرس المخطوطات العربیة» به شماره 15/83 در 17 برگ، کتابت سال 1274ه-.ق. و شماره 15/103 در 4 برگ موجود است.

6 نسخه ی خطی در «کتابخانه ی احمدیه تونس» به شماره 2/4272 در 13 برگ، شماره 2/4273 در 12 برگ، شماره 2/4274 در 19 برگ، کتابت سال 1194ه-.ق.، شماره 2/4275 در 16 برگ، شماره 6/4416 در 15 برگ، کتابت سال 1245ه-.ق. و شماره 7/5674 در 5 برگ موجود است.

8 نسخه ی خطی در «کتابخانه ی عمومی اوقاف موصل» به شماره 1/29/20 در 61 برگ، کتابت سال 1142ه-.ق.، شماره 1/38/19 در 77 برگ، کتابت سال 1121ه-.ق.، شماره 3/12/24 در 90 برگ، شماره 8 در 33 برگ، شماره 1/17 در 74 برگ، کتابت سال 1242ه-.ق.، شماره 4/16 در 68 برگ، کتابت سال 1112ه-.ق.، شماره 1/5/18 در 185 برگ، کتابت سال 1148ه-.ق. و شماره 3/1/18 در 74 برگ موجود است.

ص:264

5 نسخه ی خطی در «کتابخانه ی مرکزی اوقاف سلیمانیه» به شماره 456-461 در 10 برگ، شماره 2788-2790 در 5 برگ، شماره 2521 در 16 برگ، شماره 4/4 در 61 صفحه و شماره 2733-2735 در 7 برگ، کتابت سال 1220ه-.ق. موجود است.

1 نسخه ی خطی در «کتابخانه ی رفاعه رافع طهطاوی» به شماره 252 در 10 برگ، کتابت سال 1251ه-.ق. موجود است.

2 نسخه ی خطی در «کتابخانه ی مدرسه ی صدر بابل» «مازندران» به شماره 1/234 کتابت سال 1242ه-.ق. و شماره 3/234 کتابت سال 1243ه-.ق. موجود است.

5 نسخه ی خطی در «کتابخانه ی موزه ی ملی عراق» به شماره 1767 در 26 برگ، شماره 1724 در 33 برگ، شماره 3213 در 124 برگ، کتابت سال 1328ه-.ق.، شماره 1725 در 9 برگ و شماره 1158 در 25 برگ، کتابت سال 1172ه-.ق. موجود است.

1 نسخه ی خطی در «کتابخانه ی مجلس شورای اسلامی» به شماره 1/43، کتابت سال 1244ه-.ق. موجود است.

1 نسخه ی خطی در «کتابخانه ی حمید سلیمان» (فهرست نامگوی) به شماره 11/3263 در 453 صفحه، کتابت سال 1260ه-.ق. موجود است.

1 نسخه ی خطی در «کتابخانه ی مدرسه ی آخوند همدان» (فهرست کتابخانههای غرب) به شماره 5/134 موجود است.

1 نسخه ی خطی در «کتابخانه ی مدرسه ی عالی شهید مطهری (سپهسالار)» به شماره 3123 در 87 برگ موجود است.

19 نسخه ی خطی در «کتابخانه ی موزه ی ملی پاریس» به شمارههای: 4123، 4166، 4167، 4168، 4169، 4170، 4173، 4174، 4176، 4177، 4178، 4179، 4180، 4181، 4183، 4197، 4939، 6217 موجود است.

1 نسخه ی خطی در «کتابخانه ی ملی تبریز» به شماره 2609 در 17 برگ، کتابت سال 1256ه-.ق. موجود است.

7 نسخه ی خطی در «کتابخانه ی ملی جمهوری اسلامی ایران» به شماره 1227/ع در 179 برگ، شماره 2118/ع در 86 برگ، شماره 2314/ع در 104 برگ، شماره 1/2720 در 72 برگ، کتابت سال 1229ه-.ق.، شماره 1/888 در 48 برگ، کتابت سال 1105ه-.ق. و شماره 4/3064/ع در 203 برگ، کتابت سال 1017ه-.ق. موجود است.

4 نسخه ی خطی در «کتابخانه ی ملی ملک» به شماره 2546 در 74 برگ، کتابت سده 12ه-.ق.، شماره 2800 در 62 برگ، کتابت سال 1018ه-.ق.، شماره 5832 در 32 برگ، کتابت سال 1246ه-.ق. و شماره 2613 در 82 برگ، کتابت سده 12ه-.ق. موجود است.

8 نسخه ی خطی در «کتابخانه ی وزیری یزد» به شماره 757 در 49 برگ، کتابت سال 1213ه-.ق.، شماره 2149 در 35 برگ، کتابت سال 1129ه-.ق.، شماره 1/2459 در 108 برگ، کتابت سال 1253ه-.ق.، شماره 3/2311 در 6 برگ، کتابت سال 1250ه-.ق.، شماره 1/2414 در 156 برگ، کتابت سال 1240ه-.ق.، شماره 3/3279 در 87 برگ، کتابت سال 1266ه-.ق.، شماره 1/3460 و شماره 2/3657 در 45 برگ موجود است.

نسخه های چاپی:

چاپ نشده است.

4. تلخیص الافصاح فی العویص

«الافصاح فی العویص» کتابی است در نحو، که عبدالوهاب جرجانی آن را تلخیص کرده است.

نسخه های خطی:

1 نسخه ی خطی در «کتابخانه ی شستربیتی»1/1817م. ک.، کتابت سال 667ه-.ق. موجود است.

ص:265

نسخه های چاپی:

چاپ نشده است.

5. حاشیة شرح التصریف

اگر فرض کنیم که کتاب «تصریف» یا «شرح تصریف» نوشته ی پدر عبدالوهاب زنجانی جرجانی است، بنابراین وی بر آن حاشیه زده است.

اما با توجه به اینکه فهرست نویسان نسخههای خطی، از روی نسخه، نام نویسنده را عبدالوهاب بن ابراهیم زنجانی جرجانی نوشتهاند، به نظر میرسد وی بر کتاب خودش شرح و حاشیه نوشته است.

البته ادبای زیادی بر کتاب تصریف «عز الدین» حاشیه و شرح نوشتهاند. از جمله «شرح تفتازانی» بر تصریف که سبب شهرت «عز الدین» در علم صرف گردید. لیکن به نظر نمیرسد موارد ذیل حاشیه و شرح دیگران باشد.

نسخه های خطی:

2 نسخه ی خطی در «کتابخانه ی مسجد جامع گوهرشاد» به شماره 5/498 در 199 برگ، کتابت سال 1264ه-.ق. و شماره 6/1152 در 97 برگ، موجود است.

1 نسخه ی خطی در «کتابخانه ی ملی فارس» به شماره 1/515/492 - عز. در 62 برگ، کتابت سال 1082ه-.ق. موجود است.

نسخه های چاپی:

چاپ نشده است.

6. حل الزنجانی فی توضیح المعانی

این اثر که ظاهراً در ادب عربی و صرف و نحو است، به زبان فارسی نوشته شده است. فهرست مشترک نسخهها خطی «پاکستان» آن را به عبدالوهاب زنجانی جرجانی نسبت داده است.

نسخه های خطی:

1 نسخه ی خطی در «کتابخانه ی فاطمیه دانشگاه آلعمران بهکر پاکستان» گزارش شده است. این نسخه 50 برگ و سال کتابت آن 1298ه-.ق. است.

نسخه های چاپی:

چاپ نشده است.

7. رسالة الفقهاء فی ضبط رسم المصحف الامام

این اثر در «فهرست نسخههای خطی دانشگاه صلاح الدین» به عبدالوهاب بن ابراهیم زنجانی نسبت داده شده است. موضوع آن علوم قرآن و چگونگی رسم و نوشتن آیات قرآن، مطابق قرائت قاریان صحابه و مصحف «عثمان» است.

به نظر میرسد، با توجه به عبارت «المشهور بسیق الشافعیة» در این کتاب، منظور از عبدالوهاب، شخص دیگری غیر از مولف مورد نظر ما است؛ زیرا «شافعی» بودن عبدالوهاب بن ابراهیم جرجانی، یقینی نیست. لکن برای احتیاط نقل شد.

نسخه های خطی:

1 نسخه ی خطی در «کتابخانه ی مرکزی دانشگاه صلاح الدین» به شماره 275/آ. در 30 برگ، کتابت سال 1103 ه-.ق. موجود است.

نسخه های چاپی:

چاپ نشده است.

8. رسالة فی حدود الحقائق النافعة

این اثر به زبان عربی و درباره ی مطالب متنوع است.

نسخه های خطی:

1 نسخه ی خطی در «کتابخانه ی دارالکتب الظاهریه» «دمشق» به شماره 6258 موجود است.

ص:266

نسخه های چاپی:

چاپ نشده است.

9. شرح التصریف

این شرح در همهی فهرستها به عبدالوهاب بن ابراهیم زنجانی جرجانی نسبت داده شده است. بنا بر این به نظر نمیرسد منظورشان شرح «تفتازانی» یا سایر ادبا باشد.

نسخه های خطی:

2 نسخه ی خطی در «کتابخانه ی مسجد جامع گوهرشاد» به شماره 2/1105 و شماره 1548، کتابت سده 13ه-.ق. موجود است.

1 نسخه ی خطی در «کتابخانه ی عمومی فرهنگ و هنر مشهد» به شماره الف – 60 در 202 برگ، کتابت سال 1226ه-.ق. موجود است.

2 نسخه ی خطی در «کتابخانه ی گنج بخش» «پاکستان» به شماره 11 در 180 برگ، کتابت سال 1108ه-.ق. و شماره 11332 در 116 برگ، کتابت سال 1243ه-.ق. موجود است.

3 نسخه ی خطی در «کتابخانه ی ملی فارس» به شماره 5/492- زن – ف4 در 47 برگ، شماره 515/492 – عز در 86 برگ و شماره 5/492 – زن – ف5 در 88 برگ، کتابت سال 1242ه-.ق. موجود است.

5 نسخه ی خطی در «کتابخانه ی آستان قدس رضوی (ع)» وجود دارد. قدیمترین نسخه در میان آن ها، کتابت سال 802ه-.ق. است.

چند نسخه ی خطی هم در «کتابخانههای پاکستان» وجود دارد که باید به فهرست مشترک مراجعه نمود.

9 نسخه ی خطی در «کتابخانه مدرسه ی فیضیه» «قم» به شماره 1409، شماره 1351، شماره 1241، کتابت سال 1230ه-.ق.، شماره 830، کتابت سال 1237ه-.ق.، شماره 1886، شماره 1411، کتابت سال 1220ه-.ق.، شماره 825 در 47 برگ، کتابت سال 1255ه-.ق.، شماره 1714، کتابت سال 1074 و شماره 1749 در 58 برگ موجود است.

1 نسخه ی خطی در «کتابخانه ی عمومی معارف (دارالفنون)» به شماره 2/2587 در 85 برگ، کتابت سال 1204ه-.ق. موجود است.

نسخه های چاپی:

چاپ نشده است.

10. قواعد الحساب

ظاهراً در موضوع حساب و ریاضیات است.

نسخه های خطی:

هیچ گزارشی از نسخ خطی آن در دست نیست.

نسخه های چاپی:

چاپ نشده است.

11. الکافی فی شرح الهادی

مولف کتابی به نام «الهادی» در علم نحو دارد که در این اثر آن را شرح کرده است. به نظر صاحب نظران، این شرح بسیار استوار و مبسوط است.

نسخه های خطی:

1 نسخه ی خطی در «کتابخانه ی آیت الله العظمی مرعشی نجفی (ره)» به شماره 11865 در 408 برگ، کتابت سال 782ه-.ق. موجود است.

1 نسخه ی خطی در «کتابخانه ی شستربیتی» به شماره 3610 در 254 برگ، کتابت سال 714ه-.ق. موجود است.

1 نسخه ی خطی عکسی در «کتابخانه ی احمد ثالث» در «توب قاپوسرای استانبول» به شماره 2281 در 292 برگ، کتابت سال 671ه-.ق. موجود است.

ص:267

1 نسخه ی خطی عکسی در «کتابخانه ی مرکز احیاء تراث اسلامی» به شماره 364 موجود است.

نسخه های چاپی:

چاپ نشده است.

12. الکافیة فی الحساب

این اثر نیز مانند کتاب قبلی مولف به نام «القواعد فی الحساب» در علم حساب و ریاضیات است. شاید به نظر برسد که کتاب «القواعد فی الحساب» با کتاب «الکافیة فی الحساب» یکی است. اما قراین موجود حکایت می کند که این دو کتاب، یکی نیستند و تفاوت دارند.

نسخه های خطی:

2 نسخه ی خطی در «کتابخانه ی موزه ی عراق»، بخش کتابهای حساب، هندسه و جبر به شماره 20866/5 در 22 برگ و شماره 23045/2 در 6 برگ موجود است.

1 نسخه ی خطی عکسی در «دارالکتب الظاهریه دمشق» با شماره 6000 در 48 برگ با عنوان «رسالة فی قواعد الحساب و رسالة کافیة فی علم الحساب» موجود است.

نسخه های چاپی:

چاپ نشده است.

13. معیار النظار فی علوم الاشعار

در علم عروض و شعر و قافیه و مباحث مربوط به سرودن نظم نوشته شده است.

نسخه های خطی:

1 نسخه ی خطی در «کتابخانه ی عمومی اوقاف بغداد» به شماره 1722 در 126 برگ موجود است.

نسخه های چاپی:

چاپ نشده است.

14. ملحقات التصریف

این اثر، ظاهراً مطالبی در ملحق به کتاب تصریف است. شاید هم ادامه کتاب تصریف باشد. این احتمال هم وجود دارد که بخشی از کتاب تصریف باشد.

نسخه های خطی:

1 نسخه ی خطی در «کتابخانه ی دانشکدهی الاهیات و معارف اسلامی» به شماره 2/485 در 8 برگ، کتابت سال 1185ه-.ق. موجود است.

نسخه های چاپی:

چاپ نشده است.

15. نزهة الجمالیة

این اثر در آموزش و چگونگی به کار بردن اسطرلاب (استرلاب) و مسائل نجوم و فلک نوشته شده است. مولف آن را در 21 باب و فصل تنظیم کرده و در فصل اول اسامی و اصطلاحات نجومی را به شکل بسیار خوب توضیح داده است.

نسخه های خطی:

1 نسخه ی خطی در «کتابخانه ی ملی ملک» «تهران» به شماره 4/3253 در 102 برگ و کتابت سال 797ه-.ق. موجود است.

نسخه های چاپی:

چاپ نشده است.

16. الوفق التام (رسالة فی علم الآفاق)

این اثر بسیار مختصر ظاهراً در علم آفاق و علم اعداد موافق به زبان عربی نوشته شده است. در واقع مربعهای وفقی ریاضی مورد بحث و مطالعه در این رساله است.

عماد الدین کاشانی این رساله را با عنوان «اعداد و اوفاق» به زبان فارسی ترجمه کرده است. 1 نسخه ی خطی از ترجمهی آن در «زنجان» موجود است.

ص:268

آغاز:

«بعد البسمله و حمد و ثنا و درود بر محمد و آل محمد (ص)، قال الحکیم الفاضل عبدالوهاب بن ابراهیم... فلما کان اعداد الوفق قد اشتهر من خواصه ما شعف بسببه کل احد بمعرفة وضعها...»

انجام:

«فتم بما ذکرناه فی الفصل الخامس مبتدیا فیه من 65 فیصبر الشکل هذه الصورة التی اثبتنا فی الصحفة تنبیها ... افتاده»

نسخه های خطی:

1 نسخه ی خطی در «کتابخانه ی آیت الله العظمی مرعشی نجفی (ره)» به شماره 14/12593 در 7 برگ موجود است.

1 نسخه ی خطی در «کتابخانه ی فیض الله» «استانبول» به شماره 5/1362 موجود است.

نسخه های چاپی:

چاپ نشده است.

17. الهادی فی النحو

یکی از مهم ترین آثار مولف در علم نحو که خودش نیز آن را شرح کرده است.

نسخه های خطی:

هیچ گزارشی از نسخ خطی آن در دست نیست.

نسخه های چاپی:

چاپ نشده است.

برخی آثار دیگر به عبدالوهاب بن ابراهیم زنجانی جرجانی نسبت داده شده است که گزارش خطی آنها به دست نیامد. از جمله آنچه در «الاعلام زرکلی» آمده است به این ترتیب است:

18. المضنون به علی غیر اهله

باوجود اینکه «ابوحامد محمد غزالی» کتابی با این نام دارد، «زرکلی» اثری با عنوان فوق به مولف نسبت داده و اضافه میکند: «طبع مع شرح لابن عبدالکافی و هو مختارات شعریة»

نسخه های خطی:

هیچ گزارشی از نسخ خطی آن در دست نیست.

نسخه های چاپی:

بنا به گزارش زرکلی، چاپ شده است.

19. عمدة الحساب

این اثر را نیز «زرکلی» به مولف نسبت داده است. اما هیچ نسخه ی خطی یا چاپی از آن گزارش نکرده است.

نسخه های خطی:

هیچ گزارشی از نسخ خطی آن در دست نیست.

نسخه های چاپی:

چاپ نشده است.

20. فتح الفتاح شرح مراح الارواح

بنا به گزارش زرکلی در علم صرف است.

نسخه های خطی:

گویا 1 نسخه ی خطی در «کتابخانه ی دارالکتب الظاهریه» «دمشق» موجود است.

نسخه های چاپی:

چاپ نشده است.

منابع:

آداب اللغة 3/43؛ اثر آفرینان 3/183؛ احوال و آثار نصیر الدین طوسی 284؛ الاعلام زرکلی 4/179؛ اعیان الشیعة 8/132؛ اکتفاء القنوع بما هو مطبوع 301؛ ایضاح المکنون 2/517؛ بروکلمان 1/497؛ بغیة الوعاة 2/122؛ تاریخ علوم و فلسفه ایرانی 635؛ تلخیص مجمع الآداب فی معجم الالقاب 1/234؛ جمهرة الخطاطین البغدادیین 425؛ دایرةالمعارف فارسی مصاحب 2/1731؛ روضات الجنات 5/165-166، 173؛ ریحانة الادب 2/386-387؛

ص:269

زندگی نامه ریاضیدانان مسلمان 307-308؛ طبقات الشافعیة الکبری للسبکی 8/119؛ فرهنگ بزرگان اسلام و ایران 326؛ فرهنگ زندگی نامهها 1/144؛ فهرس المخطوطات العربیة شستربیتی 1/192، 359، 360، 467، 540 و 2/1116؛ فهرست مکتبة الازهر 4/65؛ کشف الظنون 412، 1139، 1326، 1578، 1738، 1869، 2027؛ لغت نامه ی دهخدا (ذیل زنجانی) 474 و (ذیل عز الدین) 221 و (ذیل عبدالوهاب) 84؛ مداخل الاسماء العربیة القدیمة 1/690؛ مداخل المولفین و الاعلام العرب حتی عام 1215ق.=1800م. 1/619؛ معجم اعلام المورد 222؛ المعجم الشامل بتراث العربی المطبوع، صالحیه 3/116-117؛ معجم المصنفین 3/229؛ معجم المطبوعات العربیة و المعربة، سرکیس 977؛ معجم المولفین 1/42 (6/216)؛ الموسوعة الذهبیة 24/324، 328-329؛ الموسوعة المیسرة زبیری 2/1474؛ الموسوعة المیسرة فی تراجم ائمة التفسیر و الاقراء و النحو و اللغة 2/1474؛ هدیة العارفین 1/638 و 2/138.

«عبدالوهاب بن حسین استرآبادی»

قرن 12ه-.ق.

عالم، فقیه و متکلم قرن دوازدهم ه-. ق.، «مولانا عبدالوهاب بن حسین بن سعدالله بن حسین استرآبادی»، شخصیت دیگری است که شرح حال و آثار او در غبار گمنامی دچار فراموشی شده است.

بنابر منابع شرح حال نگاری، مانند «امل الآمل»، «الذریعه»، «ریاض العلما» و ... نام و نام پدر او عبدالوهاب بن حسین ثبت شده است. اما در فهرست نسخه ی خطی (مخطوطات السید محمدباقر طباطبایی کربلایی) عبدالوهاب بن علی الحسین استرآبادی ثبت شده است.

به هر حال از شیخ عبدالوهاب استرآبادی که گویا معاصر «شیخ حر عاملی» است، جز یک اثر برجای نمانده است. شاید هم آثار دیگری داشته باشد که تاکنون در فهرستها معرفی نشده است.

آثار:

رسالة فی علم الکلام

همان طور که از نام این رساله آشکار است، مولف آن را به زبان عربی و در موضوع علم کلام نوشته است.

نسخه های خطی:

1 نسخه ی خطی در «کتابخانه ی سید محمدباقر طباطبایی کربلایی» به شماره 221، کتابت سال 1104ه-.ق. موجود است.

نسخه های چاپی:

چاپ نشده است.

منابع:

امل الآمل 2/166؛ تذکرة المتبحرین 49؛ الذریعة 18/107؛ ریاض العلماء 3/286؛ شرح حال علمای شیعه 134؛ طبقات اعلام الشیعة (الروضة النضرة) 8/363؛ فوائد الرضویة 1/260؛ معجم التراث الکلامی 4/519؛ معجم المولفین 2/341.

«عبدالوهاب بن طاهر (علی) حسینی استرآبادی»

قرن 9 و 10ه-.ق.

«امیر سید عبدالوهاب بن علی بن داوود حسینی استرآبادی»، فقیه، متکلم، ادیب و دانشمند بسیار فاضل اواخر سده نهم و اوایل سده دهم ه-. ق. است.

پدر و نیاکانش از سادات مورد احترام «گرگان» بودند. خود عبدالوهاب نیز از بزرگان و قضات صاحب نام

ص:270

«جرجان» به شمار می رفت. او در انجام امور شرعی و انتظام مسائل قضایی، از سوی دولت «صفویه» اختیارات گسترده داشت و در ایفای تکالیف خود، بسیار کوشا بود.

با این همه، منابع تاریخی و شرح حال نگاری، در ثبت احوال و آثار او کوتاهی کرده و مطلب مبسوطی برجای ننهادهاند.

همین قدر میدانیم که علی بن حسین زواری مولف «لوامع الانوار» از وی روایت نقل میکند.

فرزندش «امیر نظام الدین عبدالحی استرآبادی» از بزرگان دولت صفوی و قضات مورد احترام «هرات» بشمار میرفت.

مرحوم «آقابزرگ»، به نقل از «کشف الحجب»، نسبت او را این گونه نقل و سپس آن را نقد و رد می کند: «المیر عبدالوهاب بن طاهر بن علی بن داوود الحسینی الاسترآبادی»

«آقابزرگ» در ذیل نام وی نسبش را «میر عبدالوهاب بن علی الحسینی الاسترآبادی» ثبت کرده است.

به هر روی از این دانشمند نیز آثار ارزشمندی برجای مانده است که در ذیل به تعدادی از آنها که در دسترس بود، اشاره می گردد.

آثار:

1. اثبات الصانع

همان طور که از نام این اثر آشکار میشود، موضوع آن خداشناسی و اثبات وجود خدا و وحدانیت اوست.

نسخه های خطی:

1 نسخه ی خطی در «کتابخانه ی سید محمدباقر طباطبایی» در «کربلا» در 142 صفحه و کتابت سال 1321ه-.ق. موجود است.

1 نسخه ی خطی در «کتابخانه ی آیت الله العظمی مرعشی نجفی (ره)» به شماره 101 در 143 برگ، کتابت سال 1072ه-.ق. به خط «حیدر بن علی بن اسماعیل بن عبدالعالی هاشمی کرکی» موجود است.

نسخه های چاپی:

چاپ نشده است.

2. الانموذج (انموذج العلوم) (موجز البیان)

این اثر در علوم بلاغت و فصاحت، معانی و بیان و بدیع است. کتاب در یک مقدمه و سه فن و یک خاتمه تنظیم شده است. ظاهراً تاریخ تالیف آن محرم 879ه-.ق. است.

مرحوم «آقابزرگ» آن را به عبدالوهاب بن علی حسینی استرآبادی نسبت داده است.

از آنجا که به دنبال این نسبت از دیگر آثار مولف با عناوین «شرح الفصول النصیریه و حاشیه علی شرح هدایه میرک» نام میبرد، به نظر میرسد منظورش همان عبدالوهاب بن طاهر بن علی حسینی استرآبادی است.

زیرا وی مدعی است که کتاب «الانموذج» مولف در ضمن مجموعهای است که آثار یاد شدهی فوق نیز در آن مجموعه هستند.

مهمتر اینکه کل رسالههای مجموعه مورد ادعا، به دست خط مولف و نسخه ی اصلی هستند.

نسخه های خطی:

1 نسخه ی خطی در «کتابخانه ی آیت الله العظمی مرعشی نجفی (ره)» به شماره 1/321 در 101 برگ، کتابت سال 1072ه-.ق. و یا شماره 3/101 در ده برگ، با همان تاریخ کتابت، موجود است.

1 نسخه ی خطی در «کتابخانه ی مدرسه ی عالی شهید مطهری (سپهسالار)» به شماره 968 در 12 صفحه موجود است.

1 نسخه ی خطی در «کتابخانه ی عمومی امیرالمومنین (ع)» در «نجف اشرف» به شماره 1082 در 15 برگ موجود است.

1 نسخه ی خطی،دست نوشته ی اصلی مولف، در یک مجموعه به وسیله «آقابزرگ» در «کتابخانه ی سید محمدباقر»، حفید «سید محمدکاظم یزدی طباطبایی» گزارش شده است.

ص:271

این نسخه در یک مقدمه و چند فن و یک خاتمه به سال 879ه-.ق. تدوین شده است.

نسخه های چاپی:

چاپ نشده است.

3. تفسیر آیة الکرسی

«آقابزرگ» این اثر را در «الذریعه» به میر عبدالوهاب حسینی استرآبادی نسبت داده است. اما تعیین نمیکند که آیا با میر عبدالوهاب بن طاهر بن علی حسینی یک شخص است یا نه؟ لیکن از عبارتی که به دنبال آن دارد، میتوان فهمید که منظورش عبدالوهاب بن طاهر است؛ زیرا اشاره میکند به اثر دیگر مولف با عنوان «الانموذج» در جلد دوم «الذریعه» و ذیل آن اضافه میکند که دیگر آثار وی شرح بر «فصول نصیریه» و شرح بر «هدایه میرک» است. بنابراین نتیجه میتوان گرفت که منظورش همین میر عبدالوهاب بن طاهر بن علی است.

نسخه های خطی:

هیچ گزارشی از نسخ خطی آن در دست نیست.

نسخه های چاپی:

چاپ نشده است.

4. تنزیه الانبیاء

به گفتهی مرحوم «افندی» یک نسخه ی خطی از این اثر در «اصفهان» موجود بوده است. وی احتمال میدهد که اثر یاد شده از تالیفات «امیر عبدالوهاب استرآبادی» است.

او این کتاب را به دستور «بدیع الزمان میرزا» پسر «سلطان حسین بایقرا» به زبان فارسی نوشته است. در متن کتاب از «سید مرتضی» مطالبی درباره ی «تنزیه انبیا» نقل کرده است.

نسخه های خطی:

2 نسخه ی خطی در «کتابخانه ی آستان قدس رضوی (ع)» به شماره 9867 کتابت سال 971ه-.ق. و شماره 572 موجود است.

مرحوم «سید عبدالعزیز طباطبایی» 1 نسخه ی خطی از این اثر را در «کتابخانه ی علامه طباطبایی دانشکده ی پزشکی دانشگاه شیراز» دیده و گزارش کرده است.

نسخه ی یاد شده از مخطوطات سده 12ه-.ق. محسوب می گردید.

1 نسخه ی خطی عکسی نیز در میان میکروفیلم های «کتابخانه ی مرکزی دانشگاه تهران» به شماره 6158 در 37 برگ، کتابت سال 971ه-.ق. موجود است.

به گزارش مرحوم «محمدتقی دانش پژوه»، یک نسخه ی خطی نیز در «کتابخانه ی ملی پاریس» به شماره 1/7 کتابت سال 971ه-.ق. نگهداری می کنند.

نسخه های چاپی:

چاپ نشده است.

5. حاشیة علی شرح هدایة لمیرک

بنا به نوشتهی مرحوم «افندی» در «ریاض»، میر عبدالوهاب استرآبادی این حاشیه را بر «شرح هدایه اثیریه ی» «میرک» که در علم حکمت و فلسفهی اسلامی است، شاید به زبان عربی نوشته است.

نسخه های خطی:

مرحوم «آقابزرگ» یک نسخه از این اثر را در مجموعهای که شامل چند اثر مولف بوده، به خط اصلی نویسنده در «کتابخانه ی سید محمدباقر»، حفید «سید محمدکاظم یزدی طباطبایی» دیده است.

سال تالیف یکی از نسخهها (الانموذج) سال 879ه-.ق. است.

نسخه های چاپی:

چاپ نشده است.

6. حاشیة الفوائد الضیائیة

عبدالوهاب استرآبادی، این حاشیه را بر قسمت مجرورات «الفوائد الضیائیة» نگاشته است.

ص:272

«الفوائد الضیائیة» از آثار «نور الدین ابوالبرکات عبدالرحمان بن احمد جامی» متوفای 898ه-.ق. در علم نحو و ادب عربی است.

او این کتاب را در «شرح کافیه ی» «جمال الدین ابوعمرو عثمان بن عمر»، مشهور به «ابن حاجب» متوفای 646ه-.ق. نوشته است.

شایان ذکر است که چند تن از علمای «استرآباد»، حاشیه بر «الفوائد الضیائیة» نگاشته اند. پیش تر به برخی از آنها اشاره شد.

نسخه های خطی:

1 نسخه ی خطی در «کتابخانه ی آیت الله العظمی مرعشی نجفی (ره)» به شماره 3/1984 در 71 برگ، کتابت سال 1105ه-.ق. وجود است.

نسخه های چاپی:

چاپ نشده است.

7. رسالة فی المعانی و البیان

این رساله که شامل یک مقدمه، چند فن و یک خاتمه در علم معانی و بیان است، شاید همان رساله «الانموذج» مولف است. اما با توجه به اینکه در فهرست ها به نام فوق ثبت شده است، در اینجا نیز به طور مستقل ذکر شد.

نسخه های خطی:

1 نسخه ی خطی در «کتابخانه ی آستان قدس رضوی (ع)» به شماره 1/605 کتابت سال 1292ه-.ق. موجود است.

نسخه های چاپی:

چاپ نشده است.

8. شرح الفصول النصیریة

«الفصول النصیریه» در اصول دین، نوشته «خواجه نصیر الدین طوسی» است. امیر عبدالوهاب آن را ظرف یک ماه (21 محرم سال 875ه-.ق. آغاز و 20 صفر همان سال پایان داد) به درخواست دوستانش، شرح کرده است.

این شرح به صورت مزجی، استدلالی و همراه با متن اصلی است. برخی از شاگردان وی بر این شرح، حاشیه ی لطیفی به سال 884ه-.ق. نوشتهاند.

نسخه های خطی:

1 نسخه ی خطی در «کتابخانه ی آیت الله العظمی مرعشی نجفی (ره)» به شماره 4692 در 70 برگ، کتابت سال 1064ه-.ق. موجود است.

3 نسخه ی خطی در «کتابخانه ی مرکزی دانشگاه تهران» به شماره 1/320 در 52 برگ، شماره 2/323 در 50 برگ و شماره 1/4543 در 81 برگ موجود است.

1 نسخه ی خطی در «کتابخانه ی خصوصی رضا استادی» در 38 برگ، کتابت سده 11ه-.ق. موجود است.

1 نسخه ی خطی در «کتابخانه ی دانشگاه اصفهان» به شماره 7/8091 در 64 برگ، کتابت سال 114ه-.ق. موجود است.

1 نسخه ی خطی در «کتابخانه ی ملی جمهوری اسلامی ایران» به شماره 1/4066/ع در 47 برگ، آخرش ناقص، موجود است.

1 نسخه ی خطی در «کتابخانه ی مسجد جامع یزد» کتابت سال 1008ه-.ق. گزارش شده است.

1 نسخه ی خطی در «کتابخانه ی خصوصی علی حیدر موید» «قم» به شماره 1/887 در 54 برگ، کتابت سال 1260ه-.ق. موجود است.

2 نسخه ی خطی در «کتابخانه ی عمومی امیرالمومنین (ع) نجف» به شماره 125 در 64 صفحه، کتابت سال 883ه-.ق. و شماره 650 در 93 برگ، کتابت سده 11ه-.ق. موجود است.

1 نسخه ی خطی در «کتابخانه ی مسجد اعظم» «قم» به شماره 2605 کتابت سال 1093ه-.ق. موجود است.

ص:273

1 نسخه ی خطی در «کتابخانه ی کاشف الغطا» در «نجف اشرف» به شماره 989 در 177 صفحه، کتابت سال 1168ه-.ق. موجود است.

3 نسخه ی خطی در «کتابخانه ی آستان قدس رضوی (ع)» به شماره 197 کتابت سال 1061ه-.ق.، شماره 200 و شماره 734 موجود است.

1 نسخه ی خطی در«کتابخانه ی مجلس شورای اسلامی» به شماره 1/1157 موجود است.

1 نسخه ی خطی از این اثر را مرحوم «شیخ حر عاملی» دیده است. اما مکان آن را مشخص نکرده است.

چند نسخه ی خطی نیز مرحوم«افندی» در شهر «هرات» دیده است. به گفتهی او، یکی از این نسخهها نفیس و عتیقه محسوب میگردد.

1 نسخه ی خطی از این رساله را مرحوم «آقابزرگ تهرانی» در «کتابخانه ی کاشف الغطا» دیده است. بنابر همین گزارش، تاریخ کتابت این نسخه سال 884ه-.ق. است.

وی از نسخهی دیگری در «کتابخانه ی آستان قدس رضوی (ع)» گزارش داده است. به نظر می رسد این نسخه به شماره 197 در 79 برگ، کتابت سال 1061ه-.ق. نگهداری می شود.

نسخه ی دیگری به شماره 200 ر 72 برگ و شماره 837 در 69 برگ نیز گزارش شده است.

نسخه ی سوم را در «کتابخانه ی سید حسن صدر» در «کاظمیه» «عراق» دیده است.

نسخه ی چهارم را در «کتابخانه ی عمومی امیرالمومنین (ع)» در «نجف اشرف» دیده است.

پنجمین نسخه که گویا ناقص است، در «کتابخانه ی حسینیه شوشتریهای» «نجف اشرف» دیده شده است.

«آقابزرگ» در ذیل کتاب «الانموذج» مولف این اثر را همراه چند اثر دیگر وی، به خط اصلی مولف در «کتابخانه ی سید محمدباقر»، حفید «سید محمدکاظم یزدی طباطبایی» دیده است.

نسخه های چاپی:

چاپ نشده است.

9. شرح قصیدة برده

بسیاری از ادبا، شعرا و دانشمندان مسلمان، «قصیده ی برده» را تخمیس، تضمین، شرح و ترجمه کردهاند. بیش از نود شرح و تفسیر بر آن قصیده نگاشته اند. شروح و اصل قصیده به زبان های فارسی، هندی، فرانسوی، آلمانی، اردو، ترکی و انگلیسی ترجمه شده است. «عبدالرحمن جامی» نیز «قصیده ی بوصیری» را به فارسی ترجمه و سپس به نظم درآورده است.

این قصیده را «ابوعبدالله شرف الدین محمد بن سعید بوصیری» متوفای 695ه-.ق. در مدح پیامبر اکرم (ص) سروده است. چکامه ی بوصیری را پس از قصیده ی «بانت سعاد» «کعب بن زهیر» بهترین و استوارترین قصیده توصیف کرده اند.

گروهی از مومنان، از میر عبدالوهاب درخواست می کنند که کتابی در معجزات و کرامات رسول خدا (ص) بنگارد. او این شرح را بر «قصیده برده»، به زبان فارسی نگاشت و ضمن آن به معجزات و کرامات آن حضرت (ص) اشاره نمود. سال نگارش آن 883ه-.ق. است.

نسخه های خطی:

1 نسخه ی خطی در «کتابخانه ی آیت الله العظمی مرعشی نجفی (ره)» به شماره 14/10799 در 15 برگ، کتابت سال 1100ه-.ق. موجود است.

1 نسخه ی خطی در «کتابخانه ی دانشکدهی الاهیات و معارف اسلامی دانشگاه فردوسی مشهد» به شماره 1/465 در 114 برگ موجود است.

ص:274

مرحوم «افندی» 1 نسخه ی خطی از آن را در «استرآباد» به خط «امیر محمدباقر بن امیر عبدالقادر» دیده است. بنا بر این گزارش، کاتب، نسخه را از روی نسخه ی اصل استنساخ کرده است. تاریخ تالیف در این نسخه 29 محرم سال 883ه-.ق. ثبت شده است. از آنجا که مولف در این سال ها زنده بوده است، نسخه ی عصر مولف محسوب می گردد.

1 نسخه ی خطی در «کتابخانه ی مدرسه ی امام عصر (عج) شیراز» به شماره 2/91 به خط نستعلیق شکسته موجود است.

نسخه های چاپی:

چاپ نشده است.

منابع:

اعیان الشیعة 8/133-134؛ امل الآمل 2/166؛ التراث العربی المخطوط 1/321 و 2/330؛ حبیب السیر 4/614-615؛ دایرةالمعارف تشیع 2104؛ الذریعة 2/402 و 4/330، 456 و 6/126 و 13/384 و 14/6؛ ریاض العلماء 3/289-291؛ روضات الجنات 4/192؛ طبقات اعلام الشیعة (احیاء الداثر) 4/83-84؛ فوائد الرضویة 260-261؛ معجم التراث الکلامی 1/129 و 2/299، 339-340 و 4/81، 288؛ معجم طبقات المتکلمین 3/307-308؛ معجم مولفی الشیعة 24؛ میراث اسلامی ایران دفتر اول 1/437؛ نشریه دانشگاه تهران 4/337؛ هدیة العارفین 1/640.

«عبیدالله بن عبدالله استرآبادی»

قرن 5ه-.ق.

«ابنشهرآشوب» در «معالم العلما» (چاپ نجف) و «شیخ حر عاملی» در «امل الآمل»، یکی از متکلمان و فقیهان بزرگ «شیعه» در قرن پنجم را با نام «عبیدالله بن عبدالله استرآبادی» معرفی کردهاند.

این در حالی است که منابع دیگر مانند: «افندی» در «ریاض العلما»، «آقابزرگ» در «طبقات» و «الذریعه» و «امین» در «اعیان الشیعه»، عبیدالله بن عبدالله را سعدآبادی یا سدآبادی توصیف کردهاند.

در فهرستهای نسخههای خطی کتابخانه ی مرکزی دانشگاه «تهران» نیز عبیدالله بن عبدالله سرابادی ثبت شده است.

در این میان «شاکر شبع» در مقدمه چاپی کتاب «المقنع فی الامامة»، ضمن بیان شیوه تحقیق خود، به اهمیت کتاب و مولف پرداخته است. او با تاسف فراوان، مولف (عبیدالله بن عبدالله) را فاقد شرح حال مبسوط دانسته و «معالم العلما» را تنها منبع شرح حال وی معرفی کرده است.

این محقق در بیان اختلاف برسر لقب یا نسبت مولف «المقنع فی الامامة»، چهار فرض را در نظر میگیرد. این چهار فرض عبارت اند از: «اسدآبادی»، «استرآبادی»، «سعدآبادی» و «سُدآبادی». سپس ضمن بحث مستوفی از هرکدام و دلایلی که سبب انتخاب هر یک از آنها شده است، به جهت اعتماد بر قدیمیترین نسخه ی خطی موجود، سُدآبادی را انتخاب مینماید.

با اینهمه، به حق اظهار میدارد که ما هرکدام را انتخاب کنیم، نمیتوانیم زادگاه یا محل اقامت او را تشخیص بدهیم؛ زیرا هیچ اشارهای به محل تولد، اقامت، سفرها و مرگ وی در منابع موجود نمیتوان یافت.

بنابراین اگر ما این کلمه را استرآبادی هم بخوانیم، نمیدانیم که آیا وی در «استرآباد» متولد شده است، یا در آنجا سکنا گزیده و یا محل مرگ و دفنش بوده است؟

باوجود این چارهای نداریم جز اینکه آثار او را معرفی کنیم و سخن خود را دربارهی عبیدالله بن عبدالله به پایان ببریم.

ص:275

آن گونه که گفتیم، از شرح احوال وی هیچ سخنی در میان نیست. فقط از آثار و تالیفات عبیدالله میتوان بر پایه ی بلند دانش وی پی برد. برخی منابع نیز از وی با تعبیر «شیخ الرئیس» یاد کرده اند.

هم چنین از تصریح وی به نقل روایت از دو شخصیت، میتوان احتمال داد که حداقل به دو شهر «بندنیجن» و «بصره» سفر کرده است.

دو شخصیتی که وی از آنها حدیث نقل کرده است، در زمره ی مشایخ وی بشمار رفتهاند. یکی از آنها «ابوالحسن علی بن مظفر بندنیجی» و دومی «ابوالحسن ابن زنجی لغوی بصری» است.

«الرئیس ابویحیی بن وزیر مغربی» را نیز از مشایخ وی دانستهاند. «وزیر مغربی» در واقع همان «ابوالقاسم حسین بن علی بن حسین» مکنی به «ابویحیی» نوهی دختری «محدث نعمانی» «ابوعبدالله محمد بن ابراهیم» متوفای 418ه-.ق. است.

آثار:

1. التاج الشرفی فی معجزات النبی و دلائل امیرالمومنین و الائمة علیه و علیهم السلام

عبیدالله در خاتمه ی کتاب «مقنع»، به این کتاب اشاره کرده است. وی میگوید: «قد ذکرت من دلائلهم علیه السلام و دلائل صاحب الامر علیه السلام، فی کتابی الذی وسمته بالتاج... و لخصته حتی یحفظ و لایلفظ»

نسخه های خطی:

هیچ نسخه ی خطی به دست نیامد.

نسخه های چاپی:

چاپ نشده است.

2. عیون البلاغة فی انس الحاضر و تعلة المسافر (انس الحاضر و نقلة المسافر)

آگاهی از وجود این کتاب نیز به مدد سخنی است که عبیدالله بن عبدالله در کتابش مقنع، بدان تصریح کرده است. آنجا که میگوید: «...فی کلام اضربت عنه ههنا، و اوردته مستوفی فی کتابی الموسوم بعیون البلاغة...»

گفته میشود مولف در این کتاب مطالب ادبی و انشاهای بلیغ و نامههای مهم تاریخی و مسائل متنوعی که نزد وی اهمیت داشت، جمعآوری کرده است.

3. لوامع السقیفة و الدار و الجمل و صفین و نهروان

این کتاب که در تاریخ حوادث و غزوات امیرالمومنین علی علیه السلام است، نیز توسط مولف در کتابش مقنع معرفی شده است.

وی در نقل مناظره «جاثلیق» با «ابوبکر» میگوید: «فی کلام طویل، ضربته عنه اشفاقا من الملالة، فمن التمسه علی صیغته وجده فی کتابی الموسوم بلوامع السقیفة و الدار و الجمل و صفین و النهروان، فقد استوفیت فیه نکت الاخبار»

در ادامه ی این مناظره اضافه میکند: «و قد استوفیته و اضفته الی اخبار السقیفة، و ما کان فیها من الامور التی دلت علی فساد ادیان الذین تمالاوا علی امیرالمومنین علیه السلام»

نسخه های خطی:

هیچ نسخه ی خطی به دست نیامد.

نسخه های چاپی:

چاپ نشده است.

4. المقنع فی الامامة

این تنها کتاب از آثار عبیدالله بن عبدالله است که از حوادث روزگار سلامت جسته و به دست ما رسیده است.

ص:276

کتاب دارای یک مقدمه و نه فصل است. مقدمه، بحث مناسبی از توجه به استدلال کتاب و درک محتوای آن با توکل به خداوند متعال دارد.

فصول نهگانه ی کتاب از ماهیت امامت، منفعت وجود امام، اختلاف مسلمانان بر سر این مسئله، صفات امام، برخورد ناشایست عرب با امیرالمومنین (ع) در غصب حقوقش و نصوص وارده بر امامت دوازده امام و اعتقاد «شیعه» به آن، سخن گفته است.

نسخه های خطی:

1 نسخه ی خطی در «کتابخانه ی آستان قدس رضوی (ع)» به شماره 5694، کتابت سال 983ه-.ق. موجود است.

به گفتهی «شاکر شبع»، این قدیمترین و متقنترین نسخه از کتاب مقنع است.

1 نسخه ی خطی در «کتابخانه ی جامع مسجد گوهرشاد» به شماره 136، کتابت سال 1077ه-.ق. موجود است.

4 نسخه ی خطی در «کتابخانه ی آیت الله العظمی مرعشی نجفی (ره)» به شماره 4019 بدون تاریخ کتابت (احتمالا کتابت سده 11ه-.ق.)، شماره 3961 که تصحیح و مقابله شده، بدون تاریخ کتابت، شماره 4449 با مقداری شروح و حواشی در توضیح معانی برخی کلمات، ایضا بدون تاریخ کتابت و نسخه ی چهارم بدون شماره، کتابت سال 1088ه-.ق. موجود است.

1 نسخه ی خطی در «کتابخانه ی مسجد اعظم» به شماره 3/2310 در 10 برگ و کتابت سال 1240ه-.ق. موجود است.

1 نسخه ی خطی در «کتابخانه ی مرکزی دانشگاه تهران» به شماره 5/2130 در 68 برگ موجود است.

نسخه های چاپی:

ظاهراً تنها چاپ کتاب توسط موسسه نشر اسلامی وابسته به جامعه مدرسین حوزه ی علمیه ی «قم»، به سال 1414ه-.ق. در 200 صفحه وزیری و با تصحیح و تحقیق «شاکر شبع» انجام و منتشر شده است.

منابع:

اعیان الشیعة 8/136؛ امل الآمل 2/167؛ الذریعة 18/368 و 22/121-122؛ ریاض العلماء 3/300؛ طبقات اعلام الشیعة (الثقات العیون) 2/110؛ المجموع الرائق من ازهار الحدائق 2/87-88؛ معالم العلماء 78؛ معجم التراث الکلامی 4/574 و 5/236؛ معجم رجال الحدیث 11/74؛ معجم طبقات المتکلمین 2/219-220.

«عقیلی استرآبادی»

قرن 11ه-.ق.

باوجود اینکه چند تن عقیلی استرآبادی شناخته شده است، درباره ی «حاجی میرزا خان عقیلی استرآبادی» هیچ نوع آگاهی نداریم. تنها یک گزارش از وجود اثری منسوب به او در فهرست نسخه های خطی کتابخانه ی مجلس شورای اسلامی دیده می شود.

در معرفی نسخه ی یاد شده، نام نویسنده، حاجی میرزا خان آمده است. به درستی دانسته نیست که نام کوچک وی حاجی میرزا خان است یا این عنوان به سبب تمجید و پیش از نامش به کار می رفته و بتدریج به آن شهرت یافته است. شخصت های دیگری مانند: «حسین عقیلی استرآبادی»، «محمد بن حسین عقیلی استرآبادی»، «محمدرحیم عقیلی استرآبادی»، «سید محمد بن سید طاووس عقیلی استرآبادی»، «سید صادق عقیلی استرآبادی» و «میرزا محمدمهدی عقیلی استرآبادی» در سده ی یازده و دوازده می زیستند. اما انتساب کتاب یاد شده به هیچ کدام از آنان مستند نیست.

ص:277

گویا عقیلی این اثر را با همکاری فرزندش «شمس الدین محمد» جمع آوری کرده است. با این همه، نام کوچک عقیلی استرآبادی به دست نیامد. و ما او را همچنان با نسبتش، عقیلی می شناسیم.

آثار:

سفینه عقیلی

این مجموعه را که از نظر فهرست نویس مهم و نفیس توصیف شده است، حاجی میرزا خان عقیلی استرآبادی و فرزندش، شمس الدین محمد، از آثار ادبا و دانشمندان جمع آوری کرده اند.

نسخه های خطی:

1 نسخه ی خطی در «کتابخانه ی مجلس شورای اسلامی» به شماره 1/13443 موجود است.

نسخه های چاپی:

چاپ نشده است.

منابع:

فهرست نسخه های خطی کتابخانه ی مجلس شورای اسلامی 36/377.

«علی بن احمد جوهری گرگانی (جرجانی)»

قرن 4ه-.ق.

ادیب و شاعر «شیعه»، «شیخ ابوالحسن علی بن احمد گرگانی»، یکی از نوادر سده ی چهارم ه-. ق.، از مردم «گرگان» زمین است.

شهرت او «جوهری» است. برخی منابع از وی با عنوان «حکیم جوهری جرجانی» یاد کرده اند.

به احتمال زیاد، جوهری در اوایل سده ی چهارم در «جرجان» دیده به جهان گشود. پس از فراگیری دانش روزگار خویش، به شعر و ادب روی آورد.

استعداد جوهری آن چنان بود که در عنفوان جوانی به شهرت رسید و در زمره ی یاران خاص «صاحب بن عباد» قرار گرفت. تا جایی که «صاحب بن عباد» رازهای محرمانه و ماموریت های ویژه را به او واگذار کرد.

نامه ای که «صاحب بن عباد» در معرفی وی به «ابوالعباس ضبی» نوشته است، حکایت از مقام بلند ابوالحسن گرگانی در شعر و ادب آن روزگار دارد.

ابوالحسن علی گرگانی، مشهور به جوهری، از نظر جمال ظاهری نیز زیبا و خوش صورت بود. به طوری که تناسب زیبایی و لطافت صورت وی با زیبایی و ظرافت اشعارش، هر صاحب ذوقی را به شگفتی وامی داشت.

جوهری پس از دو ماموریت ویژه و یک دوره ی زندگانی پرافتخار، حدود سال 380ه-.ق. در زادگاهش «گرگان» چشم از جهان فروبست و تن به خاک سیاه سپرد.

آثار:

1. دیوان

اشعار ابوالحسن گرگانی، اغلب در مدح ائمه ی اطهار (ع) و مراثی «اهل بیت» (ع) است.

نسخه های خطی:

1 نسخه ی خطی از دیوان وی را صاحب کتاب «امتحان الفضلا» به خط «ابراهیم بن میر عماد» دیده است.

نسخه های چاپی:

چاپ نشده است.

2. القصاید الفاخرة فی مناقب عترة الطاهرة (ع)

مجموعه قصاید و اشعار عربی علی بن احمد جوهری در فضایل و مناقب «اهل بیت» عصمت و طهارت (ع) است.

نسخه های خطی:

هیچ گزارشی از نسخ خطی آن در دست نیست.

ص:278

نسخه های چاپی:

چاپ نشده است.

3. المراثی

بنا به گزارش مرحوم «افندی» در «ریاض العلما»، وی مراثی مفصلی در مصیبت ائمه ی اطهار علیهم السلام سروده است.

نسخه های خطی:

هیچ گزارشی از نسخ خطی آن در دست نیست.

نسخه های چاپی:

چاپ نشده است.

منابع:

ادب الطف 2/130-131؛ اعیان الشیعة 4/298 و 8/155؛ تاسیس الشیعة 214؛ دانشنامه شعر عاشورایی 1/164-167؛ الذریعة 9/210 و 17/86؛ ریاض العلماء 3/401-402؛ ریحانة الادب 1/441؛ روضات الجنات 2/211؛ الغدیر 4/82-86؛ الکنی و الالقاب 2/146؛ مشاهیر دانشمندان اسلام 3/155؛ مکارم الآثار 4/1442؛ مناقب آل ابی طالب (ع) 1/532؛ یتیمة الدهر 4/29-47.

«علی بن حسن استرآبادی»

قرن 9ه-.ق.

از شرح احوال و زندگانی استاد بزرگ و دانشمند ارزشمند، «زین الدین علی بن حسن بن محمد استرآبادی»، جز آنچه مرحوم «افندی» در «ریاض العلما» و مرحوم «آقابزرگ» در «طبقات اعلام الشیعة» آورده است، هیچ اطلاع دیگری نداریم.

براساس همین گزارش، وی دانشمندی فاضل و فقیهی کامل از متاخرین فقها به حساب آمده است. از این عالم گران قدر، چند اجازه برای شاگردانش صادر شده است. این اجازات را کتاب شناسان بزرگی مانند «افندی» و «آقابزرگ» دیده اند.

به نظر «افندی» سال وفات او نمی تواند مطابق گزارش یکی از شاگردانش، سال 807ه-.ق. باشد؛ زیرا اجازات او در سال های پس از 820 و 830ه-.ق. نوشته شده است. از این رو «آقابزرگ» می فرماید: در حدود سال 837ه-.ق. به رحمت ایزدی پیوسته است.

از شاگردان او «حسن بن حمزة بن محسن حسینی موسوی نجفی» و «سلطان بن حسن حسینی» را می شناسیم.

از استادان اوست: «رضی الدین ابوسعید حسن بن ضیاء الدین عبدالله بن مجد الدین ابوالفوارس محمد بن علی اعرج حسینی راوی» و «جمال الدین محمد بن عمید الدین عبدالمطلب» و «عز الدین حسن بن سلیمان حلی».

آثار:

1. اجازه

وی این اجازه را به شاگردش حسن بن حمزه در تاریخ 820ه-.ق. داده است.

نسخه های خطی:

مرحوم «افندی» چند نسخه ی خطی از این اجازه در «تبریز» و دیگر شهرها مشاهده کرده است.

نسخه های چاپی:

چاپ نشده است.

2. اجازه

شیخ زین الدین علی استرآبادی این اجازه را برای شاگردش «سید نظام الدین ترکه» نگاشته است.

نسخه های خطی:

مرحوم «افندی» و «آقابزرگ»، از این اجازه گزارش داده اند.

ص:279

نسخه های چاپی:

چاپ نشده است.

3. اجازه

این اجازه برای شاگردش «سید سلطان بن حسن حسینی» صادر شده است.

نسخه های خطی:

مرحوم «افندی» و «آقابزرگ»، از این اجازه گزارش داده اند.

نسخه های چاپی:

چاپ نشده است.

4. حاشیة علی تحریر الاحکام الشرعیة

«تحریر الاحکام الشرعیة» اثر ارزشمند «علامه حلی»، بدون استدلال و به شکل فتواست. شیخ زین الدین استرآبادی بر این کتاب «علامه حلی» حاشیه نگاشته است.

نسخه های خطی:

شاگردش سید نظام الدین ترکه از وجود این حاشیه خبر داده است.

نسخه های چاپی:

چاپ نشده است.

هم چنین وی تعلیقاتی دارد که مرحوم «افندی» درباره ی آنها توضیحات زیادی نداده است.

منابع:

الذریعة 1/211 و 6/32؛ ریاض العلماء 3/372-373، 411-412 و 7/115؛ طبقات اعلام الشیعة (احیاء الداثر) 4/88.

«علی بن حسین (ابن هندو)»

000 – 420ه-.ق.

پزشک، فیلسوف، شاعر، ادیب و طنزنویس نیمه ی دوم قرن چهارم و اوایل قرن پنجم، «ابوالفرج علی بن حسین بن هندو»، دانشمندی پاکدست از سرزمین «ایران» است.

پدرانش از روستای «هندیجان» «قم» برخاستند. اما ظاهراً ابن هندو در «ری» دیده به جهان گشود و در «نیشابور» تحصیل کرد. در «طبرستان» (تبرستان) زیست و در «گرگان» بدرود حیات گفت.

از آنجا که «طبرستان» نام شهر خاصی نیست و شامل منطقه ی وسیعی از شمال شرق «ایران» می گردد، باید دید که ابن هندو در کدام شهر زیسته است؛ زیرا منابع تاریخی براین عقیده استوارند که وی در «طبرستان» کرسی درس برپا کرده بود.

بی شک وی فلسفه و علوم اوایل را در «نیشابور» نزد «ابوالحسن عامری نیشابوری» آموخته است. اما پزشکی را نزد «ابوالخیر خمار»، شاگرد «ابن سینا» فراگرفته است.

ابوالخیر خمار (حسن بن سوار) متوفای 408ه-.ق.، از «بغداد» به سوی «ری» حرکت کرد. پس از مدتی به سوی «مازندران» رفت و از آنجا به «خوارزم» رخت سفر بست. عاقبت در «غزنه» درگذشت. بنابراین ابن هندو در «ری» یا در «مازندران» از درس وی بهره برده است.

از شهرهای مهم «مازندران» در سده های چهارم و پنجم، «جرجان» و «استرآباد» بود. خصوصاً از نظر گرایش مذهبی، اکثریت مردم «جرجان»، یا «شیعه» بودند و یا دوستدار «اهل بیت» عصمت و طهارت (ع) محسوب می شدند. بنابر این منظور از توقف وی در «مازندران»، به احتمال زیاد سکونت در «جرجان» و «استرآباد» است.

برخی از پژوهشگران، واژه ی «طبرستان» را، با بزرگترین شهر امروزی، یعنی «ساری» مطابقت می دهند. در حالی که این احتمال دور از واقعیت است؛ زیرا «ساری» در زمان ما شهر بزرگ و مهم محسوب می گردد. اما در گذشته های دور، «آمل» و «بابل» و «جرجان» و «استرآباد» از «ساری» مهم تر و بزرگتر بودند.

ص:280

بنا به گفته ی «ابوالفضل بندنیجی»، که در 10 یا 12 سالگی، ابن هندو را در «جرجان» دیده است، احتمال سکونت وی در «جرجان» را تقویت می کند. از این رو در زمره ی علمای «جرجان» به شمار می رود.

ابن هندو مدتی هم به «بغداد» سفر کرد و در خدمت «عضدالدوله دیلمی» دیوان انشا را عهده دار شد. چندی نیز از منشیان «سیده خاتون» مادر «مجدالدوله» بود.

اما عشق به تحقیق و تدریس، مانع از خدمت درباری شد و علی بن حسین عاقبت به «گرگان» رحل اقامت افکند و در آنجا حوزه ی درس شعر و ادب گسترد.

به هر حال ابن هندو هرچند گرگانی نیست، اما براساس تعریفی که در جمع آوری این مجموعه به عمل آمده است، به دلیل اقامت در «گرگان» و درگذشت در آنجا، در زمره ی دانشمندان «جرجان» و «استرآباد» معرفی می گردد.

گفتنی است ابن هندو پزشکی بود که فضل دانش را به مال دنیا نمی فروخت و پزشکانی را که برای کسب درآمد، شغل پزشکی را انتخاب نموده اند، به باد انتقاد می گرفت.

او آموختن فلسفه را برای پزشکان لازم می دانست. خود نیز فیلسوف زبردستی بود. در منطق صاحب نظر بشمار می رفت و با منطقیون به مناظره می نشست.

پدر و جدش کاتب و شاعر بزرگ بودند. خاندانش «شیعه» مذهب و شاید «زیدی» محسوب می شدند. در مجموع خاندانی اهل فضل و دانش به حساب می آمدند.

آثار:

1. اخلاق انسانیه

این کتاب در واقع ترجمه کتاب «الکلم الروحانیة فی الحکم الیونانیة» است. لذا به آنجا رجوع شود.

2. الامثال المولدة

هر چند نسخه های خطی یا چاپی این اثر ابن هندو تاکنون به دست نیامده است، لیکن «ابن اسفندیار» در «تاریخ طبرستان» بخشی از آن را نقل کرده است. بنابراین تا زمان «ابن اسفندیار»، کتاب «الامثال المولدة» موجود بوده است.

نسخه های خطی:

هیچ گزارشی از نسخ خطی آن در دست نیست.

نسخه های چاپی:

چاپ نشده است.

3. انموذج الحکمة

این کتاب ابن هندو نیز مانند بسیاری دیگر از آثارش، در دسترس نیست. اما منابع تاریخی و کتاب شناسی، عموماً از آن یاد کرده اند.

«انموذج الحکمة» ظاهراً کتابی است در راهنمایی دانشجویان حکمت؛ زیرا بیشتر آثار ابن هندو، با قصد آموزش و راهنمایی دانشجویان حکمت، فلسفه، منطق و طب نوشته شده و برخی از آنها عنوان کلید ورود به آن رشته را دارد.

نسخه های خطی:

هیچ گزارشی از نسخ خطی آن در دست نیست.

نسخه های چاپی:

چاپ نشده است.

4. البلغة من مجمل اللغة

«ابن اسفندیار» در تاریخ«طبرستان»، از این کتاب ابن هندو یاد کرده است.

نسخه های خطی:

هیچ گزارشی از نسخ خطی آن در دست نیست.

نسخه های چاپی:

چاپ نشده است.

5. حدود اشیاء الطبیة

به نظر می رسد ابن هندو در این اثر حدود اشیای طبی را

ص:281

مشخص و ضمن ارایه تعریف، مباحثی در کلیات آنها مطرح کرده است.

برخی آن را باب دهم کتاب «مفتاح الطب» دانسته اند.

نسخه های خطی:

هیچ گزارشی از نسخ خطی آن در دست نیست.

نسخه های چاپی:

چاپ نشده است.

6. دیوان شعر

ابن هندو اشعار زیادی به عربی سروده است. منابع تاریخی و ادبی، اشعار و سروده های او را در نهایت استحکام توصیف کرده اند. اما دیوان او ظاهراً برجای نمانده و یا مفقود گشته است. باوجود این بسیاری از مورخان و تذکره نویسان، از دیوان شعر ابن هندو سخن گفته اند.

گفته می شود «علی بن حسن باخرزی» و «ابوالرجا قمی» بر دیوان او دست یافته بودند.

«ابن اسفندیار» دیوان ابن هندو را بالغ بر 15000 بیت دانسته است.

نسخه های خطی:

هیچ گزارشی از نسخ خطی آن در دست نیست.

نسخه های چاپی:

چاپ نشده است.

7. الرسالة المشرقیة

به گفته ی دکتر «مهدی محقق»، «بیهقی» که از این اثر ابن هندو سخن گفته است، شاید همان «الرسالة المشوقة» را در نظر گرفته است.

نسخه های خطی:

هیچ گزارشی از نسخ خطی آن در دست نیست.

نسخه های چاپی:

چاپ نشده است.

8. الرسالة المشوقة فی المدخل الی الفلسفة

ابن هندو در آغاز کتاب «مفتاح الطب»، به این کتاب خودش اشاره کرده است.

المشوقة در واقع کتاب آموزشی برای جویندگان رشته ی فلسفه است. او این اثر را مانند «مفتاح الطب»، به عنوان کلید ورود به حوزه ی فلسفه و فراگیری آن نگاشته است.

نسخه های خطی:

هیچ گزارشی از نسخ خطی آن در دست نیست.

نسخه های چاپی:

کتاب را مرحوم «محمدتقی دانش پژوه» در مجله ی «جاویدان خرد» چاپ کرده است.

9. رسائل تازی

«ابن اسفندیار» و «علی بن زید بیهقی» این رسائل را در 5 مجلد توصیف کرده اند.

نسخه های خطی:

هیچ گزارشی از نسخ خطی آن در دست نیست.

نسخه های چاپی:

چاپ نشده است.

10. الفرق بین المذکر و المونث

ایضاً «ابن اسفندیار» این کتاب را از آثار ابن هندو برشمرده است.

نسخه های خطی:

هیچ گزارشی از نسخ خطی آن در دست نیست.

نسخه های چاپی:

چاپ نشده است.

11. الکلم الروحانیة فی الحکم الیونانیة

ابن هندو در این اثر سخنان نغز حکمای «یونان» را که مثل

ص:282

شده، گردآورده است. او حدود نیمی از کتاب را به «افلاطون» اختصاص داده است.

دکتر «مهدی محقق»، معتقد است که این کتاب «الکلم الروحانیة من الحکم الیونانیة» غیر از آن کتاب «الکلم الروحانیة من الحکم الیونانیة» است که آقای پرفسور «دایبر» در مقاله ی خود در «نشریه ی خطی خاورمیانه»، شماره 120 معرفی کرده است.

نسخه های خطی:

1 نسخه ی خطی در «کتابخانه ی دارالکتب الظاهریه» «دمشق»، بخش ادبیات، به شماره 3198 ادب 27 در 63 برگ موجود است.

1 نسخه ی خطی در «کتابخانه ی ملی پاریس» به شماره 5139 نگهداری می شود.

نسخه های چاپی:

این کتاب به سال 1318ه-.ق. در «قاهره»، با تصحیحات «مصطفی القبانی دمشقی»، در 164 صفحه رقعی چاپ و منتشر شده است.

شایان ذکر است که کتاب «الکلم الروحانیة» را «مولوی سید عبدالغنی صاحب وارثی عظیم آبادی بهاری» به زبان اردو ترجمه کرده و به سال 1906م. در 180صفحه رقعی و به صورت چاپ سنگی در «حیدرآباد دکن» (هند) با عنوان «اخلاق انسانیه» به چاپ رسانده است.

12. المساحة

«ابن اسفندیار» در تاریخ «طبرستان» از این کتاب ابن هندو نام برده است.

نسخه های خطی:

هیچ گزارشی از نسخ خطی آن در دست نیست.

نسخه های چاپی:

چاپ نشده است.

13. مفتاح الطب و منهاج الطلاب

ابن هندو این اثر را به عنوان کلید آموزش علم پزشکی نوشته است. دنبال عنوان چاپی کتاب نیز، جمله ی «کلید دانش پزشکی و برنامه دانشجویان آن» آورده شده است.

کتاب مبانی علمی و عملی دانش پزشکی و آموزش های لازم برای جویندگان آن را در اختیار قرار داده است. ترتیب آن در ده باب تنظیم شده است. باب دهم نیز در 12 فصل است.

مباحث آن بیشتر در تشویق به طب، مقدمات، تعریف، فضیلت، اقسام، انشعابات فنی، طرق استنباط و دستورات پزشکی را شامل می گردد.

نسخه های خطی:

1 نسخه ی خطی در «کتابخانه ی آیت الله العظمی مرعشی نجفی (ره)» به شماره 7467 در 246 برگ، کتابت سال 936ه-.ق. موجود است.

2 نسخه ی خطی در «کتابخانه ی مجلس شورای اسلامی» به شماره 1559 (1538) در 521 برگ، کتابت سال های 833 و 884 و 835ه-.ق. و شماره 1/3523 در 238 برگ، کتابت سده 11ه-.ق. (در آغاز و وسط نسخه چند صفحه سفید) موجود است.

در «کتابخانه ی مجلس شورای اسلامی» دو نسخه ی عکسی نیز به شماره 1538 و 1568 نگهداری می شود. سال کتابت این دو نسخه 836ه-.ق. است.

2 نسخه ی خطی در «کتابخانه ی ملی ملک» «تهران» به شماره 4285 در 113 برگ، کتابت سال 711ه-.ق. و شماره 42/4573 در 329 برگ، کتابت سال 1086ه-.ق. موجود است.

ص:283

1 نسخه ی خطی در «کتابخانه ی ملی تبریز» به شماره 3606 موجود است. شاید در «کتابخانه ی ملی تبریز» نسخه های دیگری نیز وجود دارد؛ زیرا فهرست نویس نام نویسنده ی کتاب را تشخیص نداده و به چند نسخه ی دیگر ارجاع داده است.

نسخه های چاپی:

مفتاح الطب با تحقیقات «مهدی محقق» و «محمدتقی دانش پژوه» در «تهران» به سال 1368شمسی به چاپ رسیده است. آنها سه پیوست به کتاب افزوده و ترجمه ی خلاصه ی آن را به فارسی و انگیسی همراه اصل کتاب آورده اند. کتاب حدود 400 صفحه وزیری شده است.

پس از آن به سال 1422ه-.ق. موسسه بلاغ در «بیروت» آن را در 213 صفحه وزیری منتشر ساخته است.

14. ملتقطات من الرسالة المشوقة

«ملتقطات» در واقع گزیده ای از «الرسالة المشوقة فی المدخل الی الفلسفة» مولف است. او این اثر را در هفت فصل تنظیم کرده است:

الاول فی السبت الذی حرکت الاول لاستنباط الفلسفة؛ الثانی فی حد الفلسفة؛ الثالث فی اقسام الفلسفة؛ الرابع فی صناعة المنطق و حده ... الخامس فی شرف المنطق؛ السادس فی تفصیل کتب المنطق و ذکر ایساغوجی؛ السابع فی ترتیب کتب الفلسفة.

نسخه های خطی:

1 نسخه ی خطی در «کتابخانه ی آیت الله العظمی مرعشی نجفی (ره)» به شماره 5/11110 کتابت سال 1274ه-.ق. موجود است.

1 نسخه ی خطی هم در مجموعه ای که رهبر معظم انقلاب به کتابخانه ی آستان قدس رضوی (ع) هدیه کرده است، وجود دارد. این نسخه به شماره 5/1212 در آن کتابخانه ی نگهداری می شود.

گفتنی است که تعدادی نسخه ی خطی در فهرست کتابخانه های متعدد با عنوان «ملتقطات» یا «ملتقطات من کلام افلاطون» موجود است که فهرست نویسان، نویسنده ی آنها را تشخیص نداده و ناشناخته آورده اند. از آنجا که موضوع اکثر آنها فلسفه و منطق و سخنان فلاسفه و حکما است، لازم است بررسی گردد. شاید ارتباطی با کتاب الملتقطات ابن هندو داشته باشند.

نسخه های چاپی:

کتاب ملتقطات به کوشش «محمدتقی دانش پژوه» در مجله «جاویدان خرد» از صفحه 30-33 چاپ شده است.

15. نزهة العقول

در تاریخ «طبرستان» به نام این کتاب برمی خوریم. اما از جزئیات آن مطلع نیستیم.

نسخه های خطی:

هیچ گزارشی از نسخ خطی آن در دست نیست.

نسخه های چاپی:

چاپ نشده است.

16. النفس

این کتاب را نیز «ابن اسفندیار» در تاریخ «طبرستان» معرفی کرده است.

نسخه های خطی:

هیچ گزارشی از نسخ خطی آن در دست نیست.

نسخه های چاپی:

چاپ نشده است.

ص:284

17. الوساطة بین الزنا و اللواطة (رساله هزلیه)

گفته شده است این اثر همان «رساله هزلیه» ابن هندو است. «ثعالبی» بخشی از آن را در «یتیمة الدهر» آورده است.

نسخه های خطی:

هیچ گزارشی از نسخ خطی آن در دست نیست.

نسخه های چاپی:

چاپ نشده است.

18. وصف المعاد الفلسفی

این اثر با عنوان «مقالة فی وصف المعاد الفلسفی» نیز شناخته می شود. به گفته ی مرحوم «محمدتقی دانش پژوه»، ابن هندو آن را در 14 باب به «ابوعلی رستم بن شیرزاد»، پادشاه «طبرستان»، تقدیم کرده است.

از آنجا که مباحث عمده ی این رساله درباره ی شناخت نفس و کیفیت معاد نفس ناطقه است، لذا برخی معتقدند که همان رساله «النفس» است.

نسخه های خطی:

1 نسخه ی خطی در «کتابخانه ی دانشکدهی الاهیات و معارف اسلامی دانشگاه تهران» به شماره 86/242 در 394 برگ، کتابت سال های 1057-1068ه-.ق. موجود است. صفحات آخر این دو نسخه ناقص و افتادگی دارد.

1 نسخه ی ناقص هم (در حدود 3 صفحه) در «کتابخانه ی مجلس شورای اسلامی» با عنوان «رسالة عملها علی بن الحسین بن هندو» موجود است.

نسخه های چاپی:

چاپ نشده است.

منابع:

اثرآفرینان 1/153؛ اخلاق الوزیرین، ابوحیان علی بن محمد توحیدی 385؛ ارشاد الاریب، یاقوت حموی 2/168، 173؛ اعلام المولفین الزیدیة 674؛ الاعلام زرکلی 4/278؛ ایضاح المکنون 2/379، 604؛ بزرگان ری 2/142؛ تاریخ الادب العربی 3/88؛ تاریخ ادبیات در ایران، صفا 1/302؛ تاریخ التراث 2/263؛ تاریخ طبرستان 125-127؛ تاریخ گزیده 419؛ تاریخ الوزراء 228؛ تتمة صوان الحکمة 91، 940؛ تتمة الیتیمة 1/134-144؛ التراث الیونانی فی الحضارة الاسلامیة 95؛ تربت پاکان، مدرسی 2/187-188؛ جمهرة الخطاطین البغدادیین 111؛ الحدائق الوردیة فی مناقب ائمة الزیدیة2/168؛ حکماء الاسلام 94؛ دانشنامه ایران و اسلام 7/920؛ دانشنامه زبان و ادب فارسی 1/113-115؛ دانشوران ساری 48؛ دایرةالمعارف بزرگ اسلامی 5/125؛ دایرةالمعارف بستانی 1/732؛ دایرةالمعارف تشیع 1/376؛ دمیة القصر و عصرة اهل العصر 1/608-609؛ دیوان ناصر خسرو 136؛ الذریعة 16/274؛ روضات الجنات 5/224؛ ریحانة الادب 6/204 و 8279؛ عصر الدول و الامارات 606-608؛ عیون الانباء فی طبقات الاطباء 429-435؛ عیون التواریخ (حوادث 410-459) (ذیل حوادث 420)؛ الغدیر 4/172؛ فرهنگ بزرگان اسلام و ایران 352؛ فرهنگ زندگی نامه ها 1/822؛ فرهنگنامه پارسی 682؛ فوات الوفیات 2/45؛ کشف الظنون 2/1762؛ لغت نامه ی دهخدا (ذیل ابن هندو) 362؛ مجله جاویدان خرد، سال سوم، شماره دوم 26-33؛ مجلة معهد المخطوطات 6/75؛ محاسن اصفهان 31، 80؛ المختصر المحتاج الیه (ذیل تاریخ بغداد) 4/351؛ مطرح الانظار فی تراجم اطباء الاعصار و فلاسفة الامصار 89-90؛ مطلع البدور و مجمع البحور فی تراجم رجال الزیدیة 4/25؛ معجم الادباء 4/71-76؛ معجم ادباء الاطباء 2/19؛ معجم المولفین 2/236؛ مفتاح الطب و منهاج الطلاب 16، 28، 53، 60، 206-212؛ نامه دانشوران ناصری 3/127-134؛ نزهة الارواح و روضة الافراح فی تاریخ الحکماء و الفلاسفة 382-383؛ الوافی بالوفیات 21/13-18؛ هدایة الراغبین 317؛ هدیة العارفین 1/686؛ یتیمة الدهر 3/459-462.

ص:285

«علی بن حسین استرآبادی (خواجه علی آزادی)»

000-901ه-.ق.

«خواجه علی بن حسین استرآبادی» متخلّص به «آزادی» یا «بازاری»، از شعرای قرن دهم ه-. ق. است.

او از سرایندگان دربار «فریدون حسین میرزای گورکانی» فرزند «میرزا حسین بایقرا» است. البته همراهی وی با دربار «فریدون حسین میرزا» کوتاه بود؛ زیرا او از احساس منت امیر، بر دوش خود، رنجیده خاطر شد و دربار وی را ترک گفت.

مناعت طبع شاعر از این تلخ کامی، در یک رباعی چنین منعکس گردیده است:

گفتم با دل که ای دل احوال تو چیست

دل دیده پرآب کرد و بسیار گریست

گفتا که چگونه باشد احوال کسی

کو را به مراد دیگری باید زیست

از شرح احوال و زندگانی شاعر مطلب زیادی نمی دانیم. فقط این نکته را می توان گفت که این شاعر، جد «محمود بن میر محمد قاضی استرآبادی» است.

آثار:

دیوان

ظاهراً دیوان خواجه علی آزادی برجای نمانده و یا در اثر حوادث زمان مفقود گشته است. مرحوم «آقابزرگ» از دیوان یا شعر او سخن گفته ولی نسخه ای از آن گزارش نداده است.

نسخه های خطی:

هیچ گزارشی از نسخ خطی آن در دست نیست.

نسخه های چاپی:

چاپ نشده است.

منابع:

آتشکده ی آذر 1/24، 787؛ اثر آفرینان 1/29؛ تاریخ نظم و نثر در ایران 2/665؛ تحفه سامی 371؛ تذکره ی روز روشن 8-9؛ الذریعة 9/119؛ شمع انجمن 88؛ فرهنگ سخنوران 5، 74؛ قاموس الاعلام 2/1194؛ گلزار جاویدان 1/187؛ مخزن الغرایب 1/371.

«علی بن حمزه جرجانی»

قرن ؟ ه-.ق.

از شرح احوال و آثار «علی بن حمزه حرانی جرجانی»، جز گزارش «ابن شهرآشوب» در «معالم الفلما» هیچ آگاهی دیگری نداریم.

بر اساس نوشته ی مرحوم «آقابزرگ» در «الذریعه»، «ابن شهرآشوب» کتاب «الآداب العلویة من العترة المهدیة» را به نام وی ثبت کرده است.

آثار:

الآداب العلویه من العترة المهدیة

نسخه های خطی:

هیچ گزارشی از نسخ خطی آن در دست نیست.

نسخه های چاپی:

چاپ نشده است.

منابع:

الذریعة 26/13.

ص:286

«علی بن داوود خادم استرآبادی»

قرن 11ه-.ق.

از شرح زندگانی و تحصیلات «علی بن داوود»، مشهور به «خادم استرآبادی»، آگاهی چندانی در دست نیست. به احتمال زیاد، او در «استرآباد» متولد شده و هم در آنجا رشد کرده است.

این دانشمند و تبارشناس قرن یازدهم ه-. ق.، پس از فراگیری مقدمات، ادبیات فارسی و عربی، در زادگاهش، رهسپار «اصفهان» شد تا در حوزه ی علمیه ی و پایتخت آن روزگار به تحصیل ادامه دهد.

بدیهی است که وی نزد علما و استادان مبرز «اصفهان» سطوح عالی را گذراند و به مراتب علمی دست یافت؛ زیرا باوجود قلت آثارش، می توان از قلم وی، به وسعت اطلاعاتش پی برد.

بنا به توصیف تذکره نویسان، علی بن داوود، خوشطبع، شیرین کلام و بسیار دقیق بود. اما تعصب شدیدی نسبت به مذهب ابراز میداشت. از وی یک اثر باقی مانده است و آن هم بجهت شدت تعصب وی، از آثار غیرقابل استفاده عموم است.

سال و شهر مرگ وی نیز مانند سال و شهر تولد وی نامشخص است. به نظر می رسد او در «اصفهان» زیست و شاید در همانجا بدرود حیات گفت.

آثار:

انساب النواصب

آغاز:

«الحمدلله رب العالمین». یا «شکر و سپاس بیحد و بیقیاس خالقی را جل شانه»

این کتاب بر 51 باب مرتب شده است. سال پایان تالیف آن 1076ه-.ق. است. انساب النواصب، در نسب «یزید» و «بنیامیه» و سایر کسانی که به نظر مولف از «نواصب» محسوب میگردد، نوشته شده است.

مولف این اثر را به درخواست و اصرار جمعی از دوستانش که مایل به دانستن انساب نواصب بودند، نگاشته است.

بنا به گفتهی «آقابزرگ» در «الذریعه»، قدیمیترین نسخه ی آن به سال 1085ه-.ق.(9سال پس از تالیف) به وسیله کاتبی به نام «محبعلی» در «اصفهان» کتابت شده است. ظاهرا وی این نسخه را در «نجف اشرف» دیده است.

نسخه های خطی:

حداقل 7 نسخه ی خطی از این کتاب در «کتابخانه ی آیتالله العظمی مرعشی نجفی (ره)» به شرح ذیل وجود دارد:

نسخه ی شماره 172 در 172 برگ و کتابت سال 1273ه-.ق. به خط «موسی بن محمدمهدی موسوی حسینی فندرسکی استرآبادی»، شماره 1887 در 210 برگ، کتاب 22 صفر سال 1228ه-.ق. به خط «سید شهرت بن ابوطالب خمینی حسینی کمره ای»، شماره 2377 در 361 برگ، شماره 3392 در 210 برگ، کتابت دوشنبه4 ذی قعده 1243ه-.ق.، شماره 9085 در 204 برگ و آغاز افتاده، شماره 10233 در 448 برگ، کتابت سال 1122ه-.ق. و شماره 13739 در 147 برگ، رطوبت دیده و مرمت گردیده موجود است.

8 نسخه ی خطی در «کتابخانه ی مرکزی آستان قدس رضوی (ع)» به شرح ذیل نگهداری می شود:

نسخه ی شماره 390 از مجموعه ی اهدایی مقام معظم رهبری کتابت سده 11 یا 12ه-.ق.، شماره 1919 در 206 برگ، کتابت رمضان سال 1265ه-.ق.، شماره 1920 در 252

ص:287

برگ، کتابت جمادی الاول سال 1262ه-.ق.، با 17 صفحه مجدول به لاجورد و طلا با عناوین شنجرف (شنگرف)، شماره 1921 در 195 برگ، کتابت سال 1272ه-.ق.، شماره 6813 که قدیمترین نسخه و به سال 1241ه-.ق. در 206 برگ کتابت شده است. نسخه ی شماره 8189 در 284 برگ، کتابت ذی قعده سال 1255ه-.ق.، شماره 13069 در 173 برگ، کتابت پنجشنبه 5 جمادی الثانی سال 1266ه-.ق. و شماره 14643 در 358 برگ، کتابت سال 1206ه-.ق.

9 نسخه ی خطی در «کتابخانه ی آیت الله العظمی گلپایگانی (ره)» به شماره 228 در 222 برگ، شماره 9/1383 کتابت سده 12 یا 13ه-.ق.، شماره 77/7 در 173 برگ، کتابت سال های 1245 تا 1260ه-.ق.، شماره ...

5 نسخه ی خطی در «کتابخانه ی مجلس شورای اسلامی» به شماره 3539 در 782 صفحه، کتابت سده 13ه-.ق.، شماره 4309 در 251 برگ، کتابت سال 1245ه-.ق.، شماره 2051 در 589 صفحه، کتابت سده 12ه-.ق.، شماره 2052 در 283 صفحه، کتابت سال 1076ه-.ق. و شماره 2053 در 368 صفحه، کتابت سال 1240ه-.ق. موجود است.

2 نسخه ی خطی در «کتابخانه ی مدرسه ی آخوند همدان» به شماره 1166 بدون کاتب و سال کتابت و شماره 1183 کتابت سال 1038ه-.ق. موجود است.

توضیح: شاید سال کتابت این نسخه اشتباه است؛ زیرا تاریخ تالیف آن بنا به تصریح مولف، 1076ه-.ق.است و کاتب نمیتواند پیش از تاریخ تالیف، آن را کتابت نماید.

1 نسخه ی خطی در «کتابخانه مدرسه ی رضویه ی قم» به شماره 35 در 31 برگ (احتمالاً ناقص)، کتابت سده 12 یا 13ه-.ق. موجود است.

2 نسخه ی خطی در «کتابخانه ی وزیری یزد» به شماره 1511 در 95 برگ، کاتب محمدطالب، کتابت به سال 1171ه-.ق. و شماره 2639 در 276 برگ، کاتب «محمدتقی بن ابوالحسن یزدی»، کتابت به سال 1288ه-.ق. موجود است.

1 نسخه ی خطی در «کتابخانه ی دارالکتب الظاهریه» به شماره 6801 در 183 برگ، کاتب «عبدالصمد بن عبدالغفار خلیلی»، کتابت به سال 1245ه-.ق. موجود است.

1 نسخه ی خطی در «کتابخانه ی مرکزی دانشگاه تهران» به شماره 2385 در 216 برگ، کاتب احمد، کتابت به سال 1273ه-.ق. موجود است.

1 نسخه ی خطی در «کتابخانه ی مرکز دائرةالمعارف بزرگ اسلامی» به شماره 420 در 266 برگ، کتابت سال 1245ه-.ق.، کاتب ناشناخته، موجود است.

1 نسخه ی خطی در «کتابخانه مدرسه ی رضویه ی قم» به شماره 65 کاتب و سال کتابت ناشناخته.

1 نسخه ی خطی در «کتابخانه ی انستیتو آثار خطی تاجیکستان» به شماره 1038 کاتب و سال کتابت ناشناخته.

1 نسخه ی خطی در «کتابخانه ی راجه محمودآباد لکهنو» به شماره 919 در 320 صفحه، کتابت سال 1298ه-.ق.، کاتب محمدنصیر، موجود است.

2 نسخه ی خطی در «کتابخانه ی امیرالمومنین (ع) نجف» به شماره 1305 در 254 برگ، کتابت سال 1230ه-.ق. و شماره 23 کتابت سال 1085ه-.ق. موجود است.

1 نسخه ی خطی در «کتابخانه ی موزه ی ملی بریتانیا» به شماره 1295 در 206 برگ، کتابت سال 1266ه-.ق. موجود است.

گذشته از نسخ یاد شده، «آقابزرگ» تعداد زیادی نسخه ی خطی از کتاب فوق را در «نجف اشرف» دیده است. از آن

ص:288

جمله نسخه ای به خط محب علی که در «اصفهان» به سال 1085ه-.ق. کتابت کرده است.

نسخه های چاپی:

این کتاب فقط یک بار در سال 1403ه-.ق.(1363) به وسیله شخصی متعصبتر از مولف، به نام «سید صادق میرشاه ولد»، از روی نسخه ی شماره 1921 کتابخانه ی آستان قدس رضوی (ع) که سال کتابت آن 1272 ه-.ق.است، ویرایش و تنظیم و در «مشهد» مقدس، در 600 صفحه با تیراژ محدود و از طریق غیر رسمی (بدون ناشر و چاپخانه مشخص) چاپ و منتشر شده است.

منابع:

الذریعه 2/388؛ ریاض الجنة 3/672؛ شرح حال علما و ادبای استرآباد (استرآباد نامه) 145؛ طبقات اعلام الشیعة (الروضة النضرة) 5/372؛ فوائد الرضویة 299-300؛ فهرست الفبایی کتابخانه ی مرکزی آستان قدس 69؛ فهرست نسخه های خطی فارسی 6/4413؛ فهرست نسخه های خطی کتابخانه ی مرکزی دانشگاه تهران 6/337 و 7104؛ فهرست نسخه های خطی کتابخانه ی وزیری یزد 3/978؛ فهرست واره کتابهای فارسی 3/2021؛ مرآة الکتب 4/87؛ معجم مولفی الشیعه 24؛ معجم التراث الکلامی 1/503؛ نسخه ی خطی و چاپی انساب النواصب.

«سید علی بن داوود حسینی جرجانی»

(ضیاء الدین بن سدید الدین جرجانی)/ قرن 9ه-.ق.

«سید ضیاء الدین علی بن سدید الدین داوود حسینی جرجانی»، فقیهی کامل و مجتهدی جامع اما گمنام است. حتی نام این متکلم بزرگوار دارای اختلاف است.

مرحوم «آقابزرگ»، براساس نسخه هایی که دیده است، نام او را سید محمد ضیاء الدین بن سدید الدین علی الحسینی جرجانی آورده است.

نویسندگان «موسوعة طبقات الفقها» به پیروی از «آقابزرگ»، ذیل «ضیاء الدین الجرجانی» نام او را محمد بن سدید الدین علی بن محمد الحسینی آورده اند.

اما همین نویسندگان در «طبقات المتکلمین»، نام او را «علی بن سدید الدین داوود جرجانی» نوشته اند؛ زیرا معتقدند که پس از دیدن نسخه ای از «خزائن الایمانِ» وی، نظرشان عوض شده است.

وی در این اثر نام خود را چنین آورده است: «العبد الفقیر الی الله الودود ضیاء الدین علی سدید الدین داوود» سپس استدلال کرده اند که کلمه «بن» پس از «علی» افتاده است. در واقع ضیاء الدین علی بن سدید الدین داوود صحیح است.

سال تولد و وفات او، نیز تحصیلات و شرح احوالش در هاله ای از ابهام است. مرحوم «افندی» زمان حیات او را قبل از ظهور دولت «صفویه» تعیین کرده است.

مرحوم «آقابزرگ»، زمان حیات او را اوایل دولت «صفویه» دانسته است. براساس یافته های آن مرحوم، ضیاء الدین جرجانی اواخر قرن دهم و اوایل قرن یازدهم ه-. ق. زیسته است.

از آنجا که شهرت به جرجانی پیش از دولت «صفویه» بیشتر رواج داشت و پس از ظهور صفویه، منسوبین به «جرجان» را استرآبادی می خواندند، شاید نظر مرحوم «افندی» به صواب نزدیک تر باشد.

مصحح رسائل فارسی سید ضیاء الدین، سرکار خانم دکتر «معصومه نورمحمدی»، در مقدمه ی مفصل خود تلاش فراوان

ص:289

کرده تا شرحی از زندگانی این دانشمند بزرگ به دست دهد. اما وی پس از مطالعه ی حدود 47 منبع، هدف خود را (شناسایی ضیاء الدین) تحقق نیافته دانسته و اعلام می کند: «که در هیچ یک از این کتاب ها (بجز الذریعة) و «نهضتها»، نامی از ضیاء الدین جرجانی نیست.»

به هر روی، سید ضیاء الدین جرجانی، در علوم نقلی و عقلی زمان خود، استاد مسلم و مجتهدی شناخته شده بود. این ادعا در آثار متنوع او آشکار است. اما زخم زمانه، بر برخی از آثار وی رسیده و مانع از بقای همه ی آنها برای ما شده است.

آثار:

عناوین آثار مرحوم سید ضیاء الدین جرجانی بسیار شبیه به هم هستند. ما براساس داده های «معجم المتکلمین» آنها را برشمردیم.

1. احکام الطهارة و الصلاة و...

مرحوم «افندی» در مجلد هفتم «ریاض»، ذیل ضیاء الدین بن سدید الدین جرجانی می نویسد: «و من مولفاته کتاب فی احکام الطهارة و الصلات و الزکاة و الخمس و الصیام و ما یتعلق بذلک»

این رساله یا رساله ها، به زبان فارسی نگاشته شده است.

نسخه های خطی:

به گزارش «افندی»، 1 نسخه ی خطی از این کتاب در شهر «فراه» وجود دارد؛ زیرا وی تصریح می کند که آن را دیده است.

نسخه های چاپی:

چاپ نشده است.

2. الاخلاق

سید ضیاء الدین جرجانی در این اثر اصول و مباحث اخلاقی را مورد توجه قرار داده است.

نسخه های خطی:

1 نسخه ی خطی در «کتابخانه ی مرکزی دانشگاه تهران» به شماره 2657 در 265 برگ، موجود است. بنا به نوشته ی فهرست نویس این نسخه، ظاهراً سال تالیف آن 930ه-.ق. است. اگر این سال تالیف صحت داشته باشد، حکایت از آن دارد که وی در نیمه ی اول قرن دهم ه-. ق. می زیسته است.

نسخه های چاپی:

چاپ نشده است.

3. الاسلام علی ضوء مذهب الامامیة

این کتاب را در «طبقات المتکلمین» به سید ضیاء الدین جرجانی نسبت داده اند. شاید هم منظورشان ادامه ی عنوان رساله ای با نام «خزانة الایمان فی معرفة الایمان» بوده است. لیکن نگارنده در منابع دیگر مطلبی درباره ی آن به دست نیاورد.

نسخه های خطی:

هیچ گزارشی از نسخ خطی آن در دست نیست.

نسخه های چاپی:

چاپ نشده است.

4. اصول الخمسة و المسائل المتعلقة بها و الواجبات و المندوبات

ظاهراً از مرحوم سید ضیاء الدین جرجانی، چند اثر با عناوین: «اصول الخمسة»، «الواجبات»، «واجبات نماز»، «واجبات عقلیة» و «واجبات دینیة»؛ برجای مانده است.

ص:290

باوجود این، در «طبقات المتکلمین» رساله ای با عنوان فوق به او نسبت داده شده است.

مع الاسف منبع این نسبت در «طبقات المتکلمین» ذکر نشده است. نگارنده نیز اطلاعات بیشتری به دست نیاورد. ممکن است همان رساله بعدی باشد که شرح خواهد شد.

نسخه های خطی:

هیچ گزارشی از نسخ خطی آن در دست نیست.

نسخه های چاپی:

چاپ نشده است.

5. الاصول الخمسة

گفتیم نویسندگان «طبقات المتکلمین» توضیح نداده اند که این اثر و دیگر آثار منسوب به سید ضیاء الدین جرجانی را از چه منبعی نقل کرده اند و منظور از اصول الخمسة؛ اصول دین است یا فروع دین؟

اما براساس یک نسخه ی خطی منحصر به فردی که گویا در «کتابخانه ی مرکزی دانشگاه تهران» موجود است، این اثر برای شرح و توضیح پنج اصل «تشیع» نگارش یافته است.

کتاب بسیار مختصر و در پنج فصل است: فصل اول توحید، فصل دوم عدل، فصل سوم نبوت، فصل چهارم امامت و فصل پنجم درباره ی معاد است.

در آستان قدس رضوی (ره)، نیز یک نسخه موجود است که شاید همین کتاب باشد.

نسخه های خطی:

1 نسخه ی خطی در «کتابخانه ی مرکزی دانشگاه تهران» به شماره 2/3190 موجود است.

1 نسخه ی خطی در «کتابخانه ی آستان قدس رضوی (ع)» به شماره 1/492 در 285 برگ، کتابت سده 10ه-.ق. با عنوان «مختصر در بیان واجبات و آنچه پیوسته به نماز... و زکات و خمس و روزه و جهاد» موجود است.

نسخه های چاپی:

این اثر در ضمن رسائل فارسی سید ضیاء الدین جرجانی از صفحه ی 179-188، با تصحیحات دکتر «معصومه نورمحمدی»، به سال 1375ش.، توسط دفتر نشر میراث مکتوب در «تهران» به چاپ رسیده است.

6. اصول الدین

با توجه به اینکه سید ضیاء الدین جرجانی آثار متعددی با عنوان «اصول الدین» دارد، مادامی که آغاز و انجام هرکدام از آنها مقایسه یا محتوای آنها مشاهده نگردد، نمی توان تشخیص و تفاوت آنها را به یقین گزارش کرد. از این رو آغاز و انجام آنها را ذکر می کنیم.

آغاز:

«بعد از بسمله و حمدله، اما بعد، بدان که اصول دین بر هشت قسم است:»

انجام:

«دوزخ جای کافران است، که این مسئله ها که گفتیم و بیان کردیم بکلی انکار کند یا بعضی را اعتقاد ندارد. این است اصول دین؛ و الله تعالی اعلم.»

وی در این اثر هشت اصل از دین را برشمرده است. ترتیب آنها چنین است:

توحید، عدل، نبوت، امامت، تولی، تبرا، امر به معروف و نهی از منکر.

به هر حال این اثر نیز مانند سایر آثار سید ضیاء الدین جرجانی، به فارسی و با عبارت «اگر گویند. گوییم»، تنظیم شده است.

ص:291

نسخه های خطی:

1 نسخه ی خطی در «کتابخانه ی مرکزی دانشگاه تهران» به شماره 5/1015 موجود است.

1 نسخه ی خطی در «کتابخانه ی مسجد جامع گوهرشاد» «مشهد» به شماره 2/807 در 20 برگ و به زبان فارسی موجود است.

ظاهراً 1 نسخه نیز در «کتابخانه ی انجمن ترقی کراچی پاکستان» موجود است. این نسخه به صورت پرسش و پاسخ با تکیه بر «اگر گویند، گوییم» تالیف شده است.

گفته می شود 1 نسخه ی خطی نیز در «مدرسه ی فیضیه قم» موجود است.

نسخه های چاپی:

رساله اصول دین در مجموعه رسائل فارسی سید ضیاء الدین جرجانی از صفحه ی 225-232، با تصحیحات «دکتر معصومه نورمحمدی» به سال 1375ش.، توسط دفتر نشر میراث مکتوب در «تهران» به چاپ رسیده است.

7. رساله اصول الدین دیگر

این اثر را در «طبقات المتکلمین» با عبارت: «رسالة اخری فی اصول الدین» به سید ضیاء الدین جرجانی نسبت داده اند. اما هیچ توضیحی درباره ی آن و تفاوتش با رساله های هم نامش نداده اند.

در مجموعه رسائل فارسی سید ضیاء الدین به تصحیح دکتر «معصومه نورمحمدی»، نام رساله، اصول الدین (2) ثبت شده است.

سید ضیاء ضمن آوردن نام خود در اول رساله، با جمله: «اگر تو را پرسند که خدا را می شناسی؟ بگو بلی می شناسم.» آغاز می گردد و همچنان تا پایان رساله به صورت پرسش و پاسخ مباحث صفات ثبوتیه و سلبیه را مطرح می سازد.

8. نسخه های خطی:

1 نسخه ی خطی در «کتابخانه ی مرکزی دانشگاه تهران» به شماره 11/7507، کتابت 12 جمادی الاولی 1323ه-.ق.، به کتابت کاتبی به نام «شمس علی» موجود است.

نسخه های چاپی:

رساله اصول دین (2) در مجموعه رسائل فارسی سید ضیاء الدین جرجانی از صفحه 233-246، یعنی آخرین رساله موجود در مجموعه، با تصحیحات «دکتر معصومه نورمحمدی» به سال 1375ش.، توسط دفتر نشر میراث مکتوب در «تهران» به چاپ رسیده است.

9. اصول و فروع

سید ضیاء الدین ظاهراً این رساله را در ادامه ی رساله الاصول الخمسة نوشته است. او در این اثر مباحث مهم اصول و فروع را بسیار مختصر و به همان سبک سوال و جواب، به زبان فارسی ساده بیان کرده است.

کتاب از شناخت وجود باری تعالی شروع و در ادامه از احکام نماز، مطهرات و نمازهای واجب و مستحب سخن می گوید. آغاز آن بعد البسمله چنین است:

«اگر تو را پرسند که خدای را شناسی؟ بگو شناسم. اگر تو را پرسند که خدای را به چه شناسی؟ بگو به آنکه عالم آفریده و ایجاد کرده، بعد از آنکه عالم نبود.»

نسخه های خطی:

1 نسخه ی خطی در «کتابخانه ی مرکزی دانشگاه تهران» به شماره 5/1015، موجود است.

1 نسخه ی خطی در «کتابخانه ی انجمن ترقی اردو» در «پاکستان» به شماره 1744 موجود است. ظاهراً سال کتابت یا تالیف این نسخه 916ه-.ق. است.

ص:292

1 نسخه ی خطی در «کتابخانه ی ملی ملک» «تهران» به شماره 7/5396 در 95 برگ موجود است. این رساله با عنوان «اصول و فروع دین» از نظر محتوا بیشتر و متفاوت با دو نسخه ی قبلی است.

نسخه های چاپی:

رساله اصول و فروع در مجموعه رسائل فارسی سید ضیاء الدین جرجانی از صفحه 189-199، با تصحیح «دکتر معصومه نورمحمدی» به سال 1375ش.، توسط دفتر نشر میراث مکتوب در «تهران» به چاپ رسیده است.

10. اعتقادات

در برخی منابع مانند فهرست نسخه های خطی چهار کتابخانه ی «مشهد»، کتابی با عنوان اعتقادات، به سید ضیاء الدین جرجانی نسبت داده شده است. اما آیا این اثر با کتاب عقاید و عقاید دینیه و کتاب های مشابه دیگر از وی یکسان است یا نه؟ بر نگارنده مشخص نگردید.

نسخه های خطی:

1 نسخه ی خطی در «کتابخانه ی مدرسه ی عالی شهید مطهری (سپهسالار)» به شماره 1844 موجود است. این نسخه به زبان عربی است و آغاز و انجامش با رساله عقاید دینیه متفاوت به نظر می رسد.

نسخه های چاپی:

چاپ نشده است.

11. تجوید

بنا به گزارش «آقابزرگ» در «الذریعه» و فهرست نسخه های خطی «ملی ملک»، از سید ضیاء الدین جرجانی، یک رساله در تجوید نیز برجای مانده است.

براساس همین دو گزارش نام وی سید ضیاء الدین محمد حسینی است.

گویا این رساله همراه با قرآن چاپی، مکرر به چاپ رسیده است.

نسخه های خطی:

1 نسخه ی خطی در «کتابخانه ی ملی ملک» «تهران» به شماره 2/1847 در 46 برگ، کتابت سال 1065ه-.ق. موجود است.

نسخه های چاپی:

به گفته ی «آقابزرگ» همراه با قرآن های چاپی، مکرر چاپ شده است.

گاهی به صورت مستقل نیز منتشر گردیده است. از آن جمله در سال 1387ش. در 48 صفحه جیبی با عنوان «آسانترین تجوید» یا «ضیاء القاری فی تجوید کلام الباری» چاپ شده است.

12. خزائن الایمان فی معرفة الایمان

چنانچه پیش تر اشاره شد، در «طبقات المتکلمین» این اثر به سید ضیاء الدین جرجانی نسبت داده شده است. اما توضیحی درباره ی آن و منبع مورد استفاده در دسترس قرار نداده اند.

ظاهراً تنها نسخه ی در دسترس این رساله، در مجموعه رسائل فارسی منتشر گردیده است. سید ضیاء الدین پس از حمد خدا، خودش را با نام: «ضیاء الدین علی سدید الدین بن داوود» معرفی کرده و رساله خود را مختصر در معرفت ایمان و اسلام توصیف نموده است.

این رساله هم به سبک پرسش و پاسخ، به زبان ساده فارسی، در شرح ایمان اجمالی و تفصیلی است.

نسخه های خطی:

1 نسخه ی خطی در «کتابخانه ی مرکزی دانشگاه تهران» به شماره 8711 موجود است.

نسخه های چاپی:

رساله خزائن الایمان، سومین رساله در مجموعه رسائل فارسی

ص:293

سید ضیاء الدین جرجانی از صفحه 171-178، با تصحیحات «دکتر معصومه نورمحمدی» به سال 1375ش.، توسط دفتر نشر میراث مکتوب در «تهران» به چاپ رسیده است.

13. رساله فقهیه

سید ضیاء الدین جرجانی این رساله فقهی را برای آشنایی مکلفان با احکام شرعی، به زبان فارسی، نوشته است.

نسخه های خطی:

1 نسخه ی خطی در «کتابخانه ی وزیری یزد» به شماره 2/1123 در 60 برگ، کتابت سال 1087 یا 1088ه-.ق. موجود است.

نسخه های چاپی:

چاپ نشده است.

14. ضیاءالقلوب فی اخلاق المطلوب

براساس گزارش فهرست مشترک نسخه های خطی فارسی «پاکستان»، نویسنده ی این کتاب، سید محمد مشهور به ضیاء الدین حسینی جرجانی مازندرانی است.

این نام با گزارش مرحوم «آقابزرگ» تطابق دارد؛ زیرا وی نیز نام سید ضیاء الدین را محمد ثبت کرده است.

کتاب به نام «شاه عباس حسینی موسوی»، به نثر آمیخته به نظم و حکایت های اخلاقی، به زبان فارسی تنظیم و تالیف شده است. فهرست نویس نسخه، موضوع آن را فلسفه عملی تشخیص داده است.

نسخه های خطی:

1 نسخه ی خطی در «کتابخانه ی گنج بخش اسلام آباد» (فهرست مشترک) به شماره 8124 در 500 صفحه، به خط «عبدالکریم» نامی در سده ی 11ه-.ق. کتابت شده است. این نسخه موریانه خورده است.

نسخه های چاپی:

چاپ نشده است.

15. العقائد

چند اثر با عناوین: «العقائد» و «العقائد الدینیة»، از سید ضیاء الدین جرجانی در کتابخانه ها وجود دارد. یکی بودن برخی از آنها را می توان از روی آغاز و انجام شان تشخیص داد. اما برخی از آنها قابل تشخیص نیست. از آن جمله نسخه ای که در «کتابخانه ی مسجد اعظم» «قم» با عنوان فوق موجود است، بدون آغاز و انجام معرفی گردیده است. لذا باید به اصل نسخه مراجعه کرد.

نسخه های خطی:

1 نسخه ی خطی در «کتابخانه ی مسجد اعظم» «قم» به شماره 1/2135 در 6 برگ، کتابت سال 1229ه-.ق. موجود است.

نسخه های چاپی:

چاپ نشده است.

16. رساله عقائد

این رساله که شباهت زیادی به رساله اصول دین سید ضیاء الدین دارد، هفتمین رساله در مجموعه رسائل فارسی چاپ شده ی وی معرفی شده است.

نویسنده برای آن نامی انتخاب نکرده است. اما فهرست نویسان آن را با عنوان فوق یاد کرده اند.

نسخه های خطی:

ظاهراً از این رساله نیز فقط یک نسخه شناسایی شده است. رساله عقائد در «کتابخانه ی آستان قدس رضوی (ع)» به شماره 8395، کتابت سال 1244ه-.ق. و به خواهش آقا «محمدهاشم بن موسی خان زین ابدی» تحریر شده است.

نسخه های چاپی:

رساله عقائد، هفتمین رساله در مجموعه رسائل فارسی

ص:294

سید ضیاء الدین جرجانی از صفحه 217-223، با تصحیح «دکتر معصومه نورمحمدی» به سال 1375ش.، توسط دفتر نشر میراث مکتوب در «تهران» به چاپ رسیده است.

17. العقائد الدینیة

با مقایسه آغاز و انجام چند نسخه ی خطی از کتاب «العقائد الدینیة»، به این نتیجه می توان دست یافت که مرحوم سید ضیاء الدین بیش از یک رساله در عقاید دینیه نوشته است. برخی از آنها بسیار مختصر و برخی مفصل تدوین گشته است.

نسخه هایی که در ذیل معرفی می گردد، به زبان فارسی و از نظر محتوا مشابه هستند.

نسخه های خطی:

1 نسخه ی خطی در «کتابخانه ی آیت الله فاضل خوانساری (ره)» به شماره 7/269 در 211 برگ موجود است.

2 نسخه ی خطی در «کتابخانه ی مدرسه ی آخوند همدان» به شماره 4/4748 کتابت سال 1066-1067ه-.ق. و شماره 10/10836موجود است.

1 نسخه ی خطی در «کتابخانه ی آستان قدس رضوی (ع)» به شماره 797 در 29 برگ موجود است.

در مقدمه مجموعه رسائل فارسی، دکتر «نورمحمدی»، این نسخه را متعلق به «کتابخانه ی ملی ملک» (وابسته به آستان قدس رضوی (ره)) دانسته و سال کتابت آن را 1051 یا 1071ه-.ق. نوشته است.

نسخه به سال 1145ه-.ق. توسط «نادرشاه» به آستان قدس رضوی (ع) وقف شده است.

1 نسخه ی خطی در «کتابخانه ی مدرسه ی آیت الله العظمی گلپایگانی (ره)» به شماره 2/536 در 4 برگ، کتابت سال 1103-1113ه-.ق. موجود است.

1 نسخه ی خطی در «کتابخانه ی راجه محمودآباد لکهنو» به شماره 5/590 در 9 صفحه، کتابت سال 1297ه-.ق. با مقداری آسیب و پارگی نسخه موجود است.

3 نسخه ی خطی در «کتابخانه ی آیت الله العظمی مرعشی نجفی (ره)» به شماره 5802 در 115 برگ، کتابت سال 1031ه-.ق.، شماره 5980 در 220 برگ، کتابت سال 1025ه-.ق.، کاتب «محبعلی بن ملا کاسبی شوشتری» و شماره 1003 در 135 برگ، کتابت سال 1077ه-.ق.، کاتب «حسین بن محمد حسینی قمصری» مشهور به «آفتاب» موجود است.

1 نسخه ی خطی در «کتابخانه ی عمومی خیرپور» «پاکستان» به شماره 3/297 در 26 صفحه، کتابت سال 1206ه-.ق. موجود است.

1 نسخه ی خطی در «کتابخانه ی انجمن ترقی کراچی» «پاکستان» به شماره 2ق ف3 در 21 برگ، کتابت سال 916ه-.ق.، در «مکه»، موجود است.

نسخه ی دیگری در «کتابخانه ی انجمن ترقی» به شماره 4976 معرفی شده است که به احتمال نزدیک به یقین نسخه ی فوق است.

1 نسخه ی خطی در «کتابخانه ی مجلس شورای اسلامی» به شماره 25922 (قدیم) یا شماره 9399 (جدید)، موجود است.

3 نسخه ی خطی در «کتابخانه ی مرکزی دانشگاه تهران» به شماره 5/9010، کتابت سال 1071ه-.، شماره 1/3190 و شماره 3/1015 موجود است.

1 نسخه ی خطی در «کتابخانه ی مدرسه ی عالی شهید مطهری (سپهسالار)» به شماره 3/536، کتابت سال 1238ه-.ق. موجود است.

نسخه های چاپی:

این رساله در مجموعه رسائل فارسی سید ضیاء الدین

ص:295

جرجانی از صفحه 133-170، با تصحیح خانم دکتر «معصومه نورمحمدی» به سال 1375ش.، توسط دفتر نشر میراث مکتوب در «تهران» به چاپ رسیده است.

18. عقائد الشیعة

ایضاً نویسندگان «طبقات المتکلمین»، تحت عنوان: «رسالة فی عقائد الشیعة» کتابی به سید ضیاء الدین جرجانی نسبت داده اند که احتمال دارد همان عقائد دینیه یا رساله ای که در ذیل معرفی می گردد، باشد. شاید هم کتاب مستقلی است که ما برآن دست نیافتیم.

این رساله با بیان اصول دین در آغاز مبحث توحید، به تفصیل، صفات ثبوتیه و سلبیه را مورد توجه قرار می دهد.

پس از آن مباحث عدل، نبوت، امامت، معاد و ضرورت عمل به ارکان اسلام آمده است. هم چنین درباره ی عصمت ائمه اطهار (ع) سخن گفته است.

این رساله هم مانند سایر رساله ها به زبان فارسی و به صورت پرسش و پاسخ است.

نسخه های خطی:

ظاهراً نسخه ی منحصر بفرد این رساله به شماره 5506 در «کتابخانه ی انجمن ترقی اردو»، «پاکستان» موجود است. کاتب آن «مظهرعلی» و سال کتابتش 1236ه-.ق. است.

نسخه های چاپی:

رساله عقائد «شیعه» در مجموعه رسائل فارسی سید ضیاء الدین جرجانی از صفحه 201-216، با تصحیح «دکتر معصومه نورمحمدی» به سال 1375ش.، توسط دفتر نشر میراث مکتوب در «تهران» به چاپ رسیده است.

19. معرفت امام

این اثر نیز مانند دیگر آثار مولف، در خصوص شناخت امام معصوم علیه السلام است.

نسخه های خطی:

1 نسخه ی خطی در «کتابخانه ی علامه طباطبایی» دانشگاه «شیراز» به شماره 2/940 در 21 برگ موجود است.

نسخه های چاپی:

چاپ نشده است.

20. مناسک الحج

مناسک حج را نیز در «طبقات المتکلمین» به سید ضیاء الدین جرجانی نسبت داده اند. اما مناسک حج چاپ شده، متعلق به «سید ضیاء الدین استرآبادی» متوفای 1425ه-.ق. است؛ نه سید ضیاء الدین علی استرآبادی.

نسخه های خطی:

هیچ گزارشی از نسخ خطی آن در دست نیست.

نسخه های چاپی:

چاپ نشده است.

21. الواجبات العقلیة

چند اثر با عنوان «الواجبات العقلیة»، «بیان واجبات عقلیة»، «واجبات نماز» و «رساله در واجبات» به سید ضیاء الدین جرجانی نسبت داده شده است. اما اظهار نظر در اینکه همه ی عناوین یاد شده، یک کتاب است و کاتبان آنها را متنوع نام گذاری کرده اند یا متعدد هستند؟ نیاز به مقایسه نسخه ها دارد.

به نظر نگارنده کتاب های یاد شده، یکی هستند. و حتی احتمال دارد با کتاب عقائد دینیه نیز اتحاد داشته باشند.

نسخه های خطی:

1 نسخه ی خطی در «کتابخانه ی مدرسه ی عالی شهید مطهری (سپهسالار)» به شماره 2163 با عنوان «بیان واجبات عقلیه» به زبان فارسی موجود است.

1 نسخه ی خطی در «کتابخانه ی ملی تبریز» به شماره 2/3571 در 10 برگ با عنوان «رساله در بیان واجبات عقلیه یا عقائد دینیه» موجود است.

ص:296

1 نسخه ی خطی در «کتابخانه ی آیت الله فاضل خوانساری (ره)» به شماره 370 در 54 برگ، کتابت سده 12ه-.ق. با عنوان «رساله ای در بیان واجبات نماز» موجود است.

1 نسخه ی خطی در «کتابخانه ی آستان قدس رضوی (ع)» به شماره 1/492 در 285 برگ، کتابت سده 10ه-.ق. با عنوان «مختصر در بیان واجبات نماز» موجود است.

1 نسخه ی خطی در «کتابخانه ی انجمن ترقی اردو»، «کراچی» «پاکستان» به شماره 3 در 145 برگ، کتابت سال 916ه-.ق. با عنوان «رساله در بیان واجبات نماز» موجود است.

1 نسخه ی خطی در «کتابخانه ی مجلس شورای اسلامی» به شماره 4/3917 در 147 صفحه، کتابت سده 11ه-.ق. با عنوان «واجبات عقلیه» موجود است.

1 نسخه ی خطی در «کتابخانه ی مدرسه ی آخوند همدان» به شماره 11/10836 با عنوان «واجبات نماز» موجود است.

1 نسخه ی خطی در «کتابخانه ی ملی جمهوری اسلامی ایران» به شماره 1963/ف در 137 برگ، کتابت سده 12ه-.ق. با عنوان «سوال و جواب ضیائیه» موجود است.

نسخه های چاپی:

چاپ نشده است.

22. رساله در یاد کردن علمها از فریضه و سنت درهمه سال

مصحح رسائل فارسی، معتقد است که این رساله همان رساله اصول و فروع یا واجبات دینیه یا ... است. ما رساله های یاد شده را به طور مجزا معرفی کردیم. به نظر نمی رسد همه ی آنها عین همین رساله باشد. به هر روی مجموع آنها را تحت عنوان فوق آورده است.

نسخه های خطی:

نسخه ای که در فهرست «منزوی» با عنوان «اصول و فروع» معرفی شده است، به شماره 8262 است.

نسخه ی «کتابخانه ی ملی ملک» «تهران» به شماره 492 با عنوان «اصول و فروع دین» ثبت شده است.

نسخه ی«کتابخانه ی انجمن ترقی اردو»،«کراچی پاکستان»، به شماره 4976 که گویا از مبحث عبادات آغاز می شود و شبیه نسخه ی کتابخانه ی وزیری است.

نسخه ی «کتابخانه ی وزیری یزد» با عنوان «رساله فقهیه» به شماره 12334 ثبت شده است.

نسخه ی کتابخانه ی مرکزی دانشگاه «تهران» به شماره 4/6010 با عنوان «رساله واجبات و مندوبات یا رساله نماز یا رساله واجبات نماز» معرفی شده است.

هم چنین نسخه ی شماره 3190 همان کتابخانه ی با عنوان «رساله در یاد کردن علمها از فریضه و سنت در همه سال» ثبت شده است.

نسخه های چاپی:

رساله «در یاد کردن علمها...» در مجموعه رسائل فارسی، نخستین رساله و مفصل ترین آن هاست. رساله از صفحه 45-132، با تصحیحات خانم دکتر «معصومه نورمحمدی» به سال 1375ش.، توسط دفتر نشر میراث مکتوب در «تهران» به چاپ رسیده است.

23. کتاب کشکول کیمیا

در خاتمه باید به اطلاع رساند که کتابی با عنوان فوق در «تبریز» منتشر شده است. در صفحه عنوان کتاب و بعد از نام آن آمده است: «تلخیص از کتاب مجموعه آقای ضیاء الدین جرجانی رحمه الله»

بر اساس اطلاعات مندرج در همان صفحه ی کتاب، تلخیص کننده یا نویسنده ی آن شخصی است به نام «عباسعلی سعیدی». او آن کتاب را از کتاب اصلی برداشت کرده است؛ زیرا می نویسد: «تاریخ اصل کتاب 1230هجری»

ص:297

از «عباسعلی سعیدی» هیچ شناختی در دست نیست. ظاهراً وی به عنوان ناشری که خود کتابی را تلخیص یا اقتباس می کرد، اقدام به انتشار آن می نمود.

کتاب با نام وسپاس خدا و درود بر پیامبر و ائمه (ع) آغاز و با این جمله ادامه می یابد: «مخفی نماناد که این اثر جمیل (کشکول کیمیا) که متضمن پاره ی مطالب عالی و حاوی زبده ی از معالی آداب سودمند بوده، شامل بر سه فصل به شرح ذیل می باشد.»

سپس فصول را شرح می دهد. فصل اول دربیان فضائل و مناقب و کلمات قصار حضرت امیرالمومنین (ع)... فصل دوم در بیان ادعیه و اذکار و تعبیر خواب... و فصل سوم در بیان بعضی اشعار گلچین ادبی و اخلاقی و... است.

ناشر یا تلخیص کننده از نسخه ی اصل کتاب سخن نگفته و آن را معرفی نکرده است. فصل سوم کتاب ظاهراً از قلم افتاده است؛ زیرا این کتاب 150 صفحه ای شامل فصل اول و دوم است.

اما سبک قلم و بیان آن شبیه کتاب ها و رساله های سید ضیاء الدین جرجانی نیست.

مشخصات کتاب: «تبریز»، کتابخانه ی اسلامی، سال 1314، قطع رقعی، 150 صفحه، به صورت چاپ سنگی (افست).

منابع:

تراجم الرجال 3/176؛ الذریعة 3/373 و 15/283 و 25/3؛ رسائل فارسی جرجانی، مقدمه 1-37؛ ریاض العلماء 2/412 و 7/179؛ طبقات اعلام الشیعة (الروضة النضرة) 5/505؛ موسوعة طبقات الفقهاء 9/230؛ طبقات المتکلمین 3/216-217؛ فهرست نسخه های خطی کتابخانه ی ملی ملک 8/329؛ فهرست نسخه های خطی کتابخانه ی دانشگاه تهران 7/751؛ فهرست نسخه های خطی کتابخانه ی ملی جمهوری اسلامی ایران 4/442؛ فهرست نسخه های خطی کتابخانه ی وزیری یزد 3/865؛ معجم التراث الکلامی 1/298، 313 و 2/126 و 3/190، 432 و 4/240، 251-252 و 5/495.

«علی زردوز استرآبادی»

قرن 9ه-.ق.

مرحوم «آقابزرگ» او را در زمره ی صاحبان دیوان برشمرده است. اما جز اشعاری اندک، گزارشی از دیوان وی به دست نیامد.

از زندگانی و دیگر آثار وی نیز اطلاعی در دست نیست.

آثار:

دیوان

منابع:

تذکره ی روز روشن 565؛ الذریعة 9/749؛ شعرای مازندران و گرگان 196.

«علی بن زین الدین انصاری استرآبادی»

قرن 9ه-.ق.

از زندگانی و شرح احوال «علی بن زین الدین بن جمال الدین انصاری استرآبادی»، جز آنچه مرحوم «آقابزرگ» گزارش کرده است، هیچ اطلاع دیگری در دست نیست.

وی تصریح دارد که به خط و قلم علی انصاری استرآبادی کتاب هایی در موضوع علم کلام دیده است.

بنا بر همین گزارش، نام و نسب وی مطابق آنچه در فوق نوشته شد، به خط زیبا در آخر نسخه آمده است.

آثار:

رسالة فی علم الکلام

براساس گزارش «آقابزرگ»، این اثر مشروح با عناوین (قوله، قوله) تدوین شده است.

ص:298

نسخه های خطی:

به گفته ی «آقابزرگ»، 1 نسخه ی خطی در «کتابخانه ی خصوصی سید آقا تستری» در «نجف اشرف» موجود است.

نسخه های چاپی:

چاپ نشده است.

منابع:

طبقات اعلام الشیعة (احیاء الداثر) 4/87.

«علی بن عبدالعزیز جرجانی»

ح322-392ه-.ق.

«ابوالحسن علی بن عبدالعزیز جرجانی»، ادیب ایرانی، فقیه «شافعی» مذهب و متکلم «معتزلی» مسلک، یکی از قضات صاحب نام قرن چهارم ه-. ق. و از دوستان «صاحب بن عباد» است.

او در «جرجان» دیده به جهان گشود. اما تاریخ ولادتش ثبت نگردیده است. برخی منابع، تولد وی را حدود سال 322ق. تخمین می زنند؛ زیرا بنابه نوشته ی «حاکم نیشابوری» 321-405ق.، زمان هجرت او به «نیشابور»، سال 337ه-.ق. است. در حالی که هنگام هجرت، جوانی تازه به بلوغ رسیده بود. در آن صورت، تاریخ یاد شده چندان دور از واقعیت نخواهد بود.

بنابر همین نقل، شاید تا سن 14 یا 15 سالگی در زادگاهش رشد کرد و مقدمات علوم آن دوران را آموخت. آنگاه همراه برادرش، «ابوبکر جرجانی»، عازم «نیشابور» شد تا از محدثان آن مرکز علمی، حدیث بشنود و دانش بیندوزد.

مدت اقامت او در «نیشابور» مشخص نیست. اما با توجه به شهرت علمی و وجود دانشمندان بزرگ، در حوزه ی «نیشابور» (قرن سوم و چهارم)، می توان حدس زد که چند سالی از محضر علمای «نیشابور» بهره برده است. به تعبیر «حاکم»، آن دو برادر، مدت زمان طولانی از محدثان، حدیث شنیدند.

علی بن عبدالعزیز برای کسب علم از بزرگان شهرهای اسلامی آن روزگار، سفرش را تا «عراق» ادامه داد. در «بغداد» که شهرت علوم و فنونش جهانی شده بود، جز برای اندوختن توقف نکرد. آنگاه به سوی «شام»، «حجاز» و دیگر سرزمین های اسلامی رهسپار شد. وقتی به شهرت فقهی و ادبی رسید، خاک زادگاهش را پیش روی قرار داد و در مرکز «ایران» به «صاحب بن عباد» 326-385ق. پیوست.

«ثعالبی»350-429ق. علاوه برتوصیف بسیار زیبا از جرجانی، متن نامه ای از صاحب را درباره ی «قاضی ابوالحسن جرجانی» ثبت کرده است. عبارات نامه، حکایت از احترام و اقرار بر محاسن و فضایل جرجانی دارد. وی در این نامه، جرجانی را برای مسند قضاوت، به وزیر سامانی، «حسام الدوله ابوالعباس تاش حاجب» (قرن 4ق.) معرفی می کند. عبارات متین و کلمات دقیق نامه، از مقام بلند جرجانی و مقبولیت او نزد «صاحب»، سخن می گوید.

«ابن جوزی» 508-597ق. در «المنتظم» توصیف همه ی بزرگان درباره ی جرجانی را، در سه جمله ی جالب خلاصه کرده است: بسیار حدیث شنید (برای تسلط بر فقه سنتی باید احادیث همه ابواب را شنید و دانست). در دانش اندوزی بر مرتبه ای نایل گشت که همه بر بی نظیر بودنش اقرار کردند. و اشعاری خوب و زیبا سرود. سپس نمونه ای از اشعارش را نقل کرده است.

اما ثعالبی او را در روزگار خودش منفرد و یگانه، نادرة الفلک، انسان حدقة العلم (گودال تجمع دانش)، قبة تاج الادب، فارس عسکر الشعر و جامع خط «ابن مقله» و نثر «جاحظ» و نظم «بحتری» دانسته است.

ص:299

«یاقوت حموی» 574-626ق. او را ادیب، اریب و کامل توصیف کرده است. «حاکم نیشابوری» قضاوتش را راست، درست و شیوه اش را نیکو خوانده است. «ذهبی» 673-748ق. در «سیر اعلام النبلا» قضاوتش را محمود و صاحب فنون و دارای خط زیبا معرفی کرده است. «سهمی»345-427ق. در تاریخش او را از مفاخر شهر «جرجان» برشمرده است.

جنازه ی جرجانی از «ری» به «جرجان» منتقل و در زادگاهش به خاک سپرده شد. «قاضی ابوالحسن عبدالجبار بن احمد» 359-419ق. امام «معتزلی ها» و قاضی القضات «ری» و «قزوین»، بر او نماز گزارد. «ابوعلی خطیر»، «قاسم بن علی»، (قرن 5ق.)، وزیر «مجدالدوله دیلمی» (-?414ق.) و دیگر بزرگان آن عصر در تشییع جنازه اش حاضر شدند.

به گفته ی «یاقوت حموی»، «شیخ ابوبکر عبدالقاهر بن عبدالله جرجانی» -471ق.، بنیان گذار علم معانی و بیان، به شاگردی خود نزد ابوالحسن جرجانی می بالید. بنابر این گزارش، وی مکرر در آثارش از استادش به بزرگی و دانش یاد می کند و خود را مدیون مهر و لطف استاد معرفی می نماید. اما برخی در این سخن تردید کرده اند؛ زیرا وفات «عبدالقاهر جرجانی» حداقل حدود هشتاد سال پس از وفات ابوالحسن جرجانی است. در این صورت چگونه امکان دارد که نزد وی تحصیل کرده باشد؟

پیش تر اشاره شد که ابوالحسن جرجانی گذشته از دانش فقه و حقوق، در هنر نیز دست داشت. خطش زیبا و شبیه خط «ابن مقله» بود. شعرش مورد ستایش شعرشناسان و سخنش مورد اعتماد سخن دانان بود.

آثار:

1. تفسیر القرآن المجید

متاسفانه از تفسیر قرآن ابوالحسن جرجانی، اثری برجای نمانده است. اما «ذهبی» در «سیر اعلام النبلا» به تفسیر وی تصریح کرده است.

نسخه های خطی:

هیچ گزارشی از نسخ خطی آن در دست نیست.

نسخه های چاپی:

چاپ نشده است.

2. تهذیب التاریخ (صفوة التاریخ)

ثعالبی دو فصل از تاریخ وی را در «یتیمة الدهر» آورده است. به نظر می رسد تهذیب التاریخ مختصر و تهذیب شده ی «تاریخ طبری» است. به همین جهت آن را صفوة التاریخ نیز خوانده اند.

ثعالبی آن را تاریخی با الفاظ بلیغ و صحت روایات و حسن تصرف در انتقادات، توصیف کرده است.

«ابن خلدون» نیز در «تاریخ کبیر» خودش از تهذیب التاریخ علی بن عبدالعزیز جرجانی بهره برده است.

نسخه های خطی:

هیچ گزارشی از نسخ خطی آن در دست نیست.

نسخه های چاپی:

چاپ نشده است.

3. دیوان شعر

اشعار زیادی از وی در منابع مختلف نقل شده است. اما ظاهراً دیوان وی به دست ما نرسیده است. باوجود این «سزگین» مدعی است از او یک دیوان باقی مانده است. گویا این دیوان تا قرن هفتم ه-. ق.، در یک کتابخانه در «حلب» موجود بود. از بیان «سزگین» چنین مستفاد می شود که از قرن هفت به بعد، خبری از آن دیوان در میان نیست.

هم چنین «سزگین» خبر از کتاب دیگری می دهد که گویا شرح بر دیوان «متنبی» است. این کتاب به صورت خطی

ص:300

موجود و در حال حاضر در «کتابخانه ی فیض الله» نگهداری می شود. شاید خط آن نسخ و سال کتابتش 1064ق. است.

نسخه های خطی:

هیچ گزارشی از نسخ خطی آن در دست نیست.

نسخه های چاپی:

چاپ نشده است.

4. مجموعه رسائل

«یاقوت حموی» در «معجم الادبا» از مجموعه رسائل تدوین شده ابوالحسن جرجانی سخن گفته است. اما از محتوا و موضوع آنها چیزی نگفته است. بی شک این رسائل در مسائل ادبی و کلامی بوده است.

نسخه های خطی:

هیچ گزارشی از نسخ خطی آن در دست نیست.

نسخه های چاپی:

چاپ نشده است.

5. کتاب الوکالة

گویا «عبادی» در «طبقات الفقها الشافعیة» این کتاب را به ابوالحسن علی جرجانی نسبت داده است. این کتاب حاوی بیش از 4000 مسئله بوده است. اما هیچ توضیحی درباره ی مسائل مطروحه نداده است.

نسخه های خطی:

هیچ گزارشی از نسخ خطی آن در دست نیست.

نسخه های چاپی:

چاپ نشده است.

6. الوساطة بین المتنبی و خصومه

این کتاب قدرت بیان، دقت قلم و حیطه ی تسلط نویسنده اش را آشکار می سازد. ابوالحسن جرجانی آن را پس از کتاب «الکشف عن مساوی المتنبی» «صاحب بن عباد» نوشته است.

«صاحب» که خود نقادی بزرگ بود، ایراداتی بر «متنبی» وارد ساخته و اشکالاتی را به قلم آورده است. وقتی جرجانی چنین دیده است، «الوساطة» را در پاسخ به او و دیگر مسائل ادبی عصرش نگاشته است.

نسخه های خطی:

متاسفانه نسخه های خطی این کتاب در دسترس نیست. مصحح و ناشر نخست کتاب، «احمد عارف الزین»، آن را از روی دو نسخه ی خطی انتشار داده است.

یکی از آن نسخه ها عراقی و دومی متعلق به «مکتبة الازهریة» است. اما شماره ی نسخه ها و مشخصات آنها گزارش نشده است.

ناشر و مصحح دوم «محمد ابوالفضل ابراهیم» و «علی محمد البجاوی»، از سه نسخه استفاده برده اند. آنها نیز مشخصات همه ی نسخه ها را گزارش نکرده اند. اینک به همان مقداری که در مقدمه ی چاپی آن آمده بسنده می شود.

1 نسخه ی خطی در «کتابخانه ی مکتبة الازهریة» به شماره 1526 ادب در حدود 130 برگ، به خط «سویفی بن احمد العدوی» و سال کتابت 1328ه-.ق. موجود است.

این نسخه از روی نسخه ی دیگری که به سال 1326ه-.ق. کتابت شده است، استنساخ گردیده است. و نسخه ی یاد شده نیز به نوبه ی خود از روی نسخه ی مورخه ی 1316ه-.ق. استنساخ شده است.

اما نسخه ی خطی که عراقی خوانده شده است، شناسایی نشد.

نسخه های چاپی:

کتاب، نخست به سال 1331ق. در مطبعه ی عرفان در شهر «صیدا» به وسیله استاد «احمد عارف الزین» 1301-

ص:301

1380ه-.ق. به زیور طبع آراسته شد. او برای چاپ کتاب، به دو نسخه ی خطی اعتماد کرده بود. یکی از آن دو نسخه، در «عراق» و دیگری در «کتابخانه ی ازهریه» بود.

پس از آن، بار دیگر در «مصر» همان نسخه ی چاپی توسط چاپخانه «محمدعلی صبیح» تجدید چاپ شد. تا اینکه استاد «محمد ابوالفضل ابراهیم» 1322-1401ق. و «علی محمد البجاوی» -1398ق.، به طور اشتراکی تحقیقات بیشتری به انجام رسانده و با مراجعه به مخطوطات و مطبوعات قبلی، در سال های 1364، 1370، 1381ق. چاپ جدیدی را عرضه کردند. انتشار آن در «مصر» و توسط چاپخانه «عیسی البابی» و شرکا انجام گرفت. در «بیروت» هم به سال 1386ق. تجدید چاپ شد.

«محیی الدین صبحی العجان سوری» 1935م.-، الوساطه را خلاصه کرد و با عنوان «المختار من الوساطة بین المتنبی و خصومه» به سال 1399ق. در «دمشق» منتشر ساخت.

این خلاصه در 448 صفحه رقعی و با یک مقدمه مفصل از سوی خلاصه کننده همراه است.

منابع:

اثر آفرینان 160؛ الاعلام زرکلی 4/330 و 5/114؛ البدایة و النهایة 11/354؛ تاریخ ادبیات در ایران، صفا 1/355؛ تاریخ الاسلام (حوادث سنة 381-400) 271؛ تاریخ التراث العربی 3/251؛ تاریخ جرجان سهمی 318؛ تاریخ نگارش های عربی 2/660، 863؛ تذکرة الحفاظ 3/1025؛ جمهرة الخطاطین البغدادیین 79؛ دانشنامه ایران و اسلام 7/946؛ دایرةالمعارف بزرگ اسلامی 5/334؛ ریحانة الادب 1/402؛ سیر اعلام النبلاء 17/19-21؛ شد الازار 421؛ شذرات الذهب 4/353-355؛ طبقات الشافعیة ابن قاضی شهبة 1/160-161؛ طبقات الشافعیة اسنوی 1/348؛ طبقات الشافعیة الکبری سبکی 3/459؛ طبقات الشافعیة عبادی 111؛ طبقات الفقهاء شیرازی 122؛ طبقات المفسرین ماوردی 1/414؛ فرزانگان مازندران 1/311-315؛ فرق و مذاهب کلامی 108-207؛ فرهنگ بزرگان اسلام و ایران 362؛ فهرس الخزائن التیموریة 3/236؛ الکنی و الالقاب 2/145؛ لغت نامه ی دهخدا 104؛ مداخل المولفین و الاعلام العرب 1/289؛ مرآة الجنان 2/386؛ مشاهیر دانشمندان اسلام 3/134؛ معجم اعلام المورد 157؛ معجم الادباء 4/158-169؛ معجم المطبوعات العربیة و المعربة سرکیس 682؛ المنتظم فی تاریخ الامم و الملوک 15/34؛ موسوعة اعلام العلماء و الادباء العرب و المسلمین 5/179؛ الموسوعة المیسرة فی تراجم ائمة التفسیر و الاقراء و النحو و اللغة 2/1616؛ موسوعة طبقات الفقهاء 4/291-292؛ النجوم الزاهرة 4/205؛ الوافی بالوفیات 21/239-243؛ وفیات الاعیان 3/278-281؛ هدیة العارفین 1/684؛ یتیمة الدهر 4/3-10.

«عماد الدین علی بن علی استرآبادی»

(شریف قاری)/ قرن 10 یا 11ه-.ق.

قاری و قرآن پژوه بزرگ «استرآباد»، «عماد الدین علی بن عماد الدین علی بن نجم الدین محمود»، مشهور به «شریف قاری استرآبادی مازندرانی»، دانش مردی است جامع، فقیهی فاضل، محدثی بارع و متکلمی پرهیزگار، که با همه ی شهرتش، شرح درستی از زندگانی و تحصیلاتش در دست نیست.

برخی منابع، آثار او را با پدرش که هم نام و هم لقب با اوست، مخلوط کرده و اشتباه گرفته اند.

ص:302

از تاریخ تولد و وفات وی نیز آگاهی درستی در دست نیست. حتی زمان حیات او را بین قرن ده و یازده ه-. ق. مردد دانسته اند.

ظاهراً آن دسته از محققینی که «عماد الدین علی» را با «عماد الدین علی بن محمود» اشتباه گرفته اند، تصور نموده اند، تاریخ «عالم آرای عباسی»، نخستین بار از او یاد کرده است. اما آن کس که در عالم آرای عباسی با عنوان حکیم «عماد الدین محمود» معرفی شده است، فقیه و قاری نیست. بلکه طبیب و حکیم است.

مرحوم «افندی» می فرماید: «در بعضی نسخ تاریخ عالم آرا، مولا عماد الدین استرآبادی از علمای دولت سلطان «شاه تهماسب صفوی» و در زمره ی شخصیت های صاحب عزت و احترام دربار به شمار می رفت.»

خود وی پس از شرح مختصری از احوال و آثار عماد الدین علی، دچار تردید گشته و آثارش را میان «عماد الدین علی بن علی»، «عماد الدین علی بن عماد الدین علی استرآبادی»، «مولا عماد الدین استرآبادی» و «مولا عماد الدین مازندرانی کلباری»، متفرق کرده است. باوجود این در پایان سخن احتمال داده است که همه ی آنان یک تن هستند.

سپس ذیل شرح حال «عماد الدین استرآبادی مازندرانی»، برخی از آثار وی را برشمرده و مجدداً احتمال داده است که او به عینه «مولی عماد مازندرانی کلباری» است. اما ذیل شرح حال «عماد مازندرانی کلباری»، احتمال خود را رد کرده و او را غیر از عماد الدین استرآبادی دانسته است.

این در حالی است که وی در مجلد سوم نیز از مولی عماد الدین علی استرآبادی سخن گفته و او را عالم متکلم و منطقی معروف از دانشمندان متاخر توصیف کرده است. وی به دنبال این اظهار نظر، دو حاشیه در منطق به وی نسبت داده است.

پس از «افندی»، دیگران نیز دچار تردیدهایی شده اند. مرحوم «آقابزرگ» نیز در دو قرن متفاوت شرح حال وی را آورده است. اما در نهایت می توان عماد الدین علی را با آثار مشخصی از دیگران تمیز داد.

به هر روی عماد الدین علی شریف قاری استرآبادی از عالمان، متکلمان و قاریان قرن دهم و یازدهم ه-. ق. است. مرحوم «آقابزرگ» از مشایخ او «عز الدین حسین بن عبدالصمد عاملی» را معرفی کرده است.

سال های آغازین عمر علمی او مصادف است با اواخر عمر «شاه تهماسب»، که کتابی نیز به نام وی رقم زده است.

آثاری که از وی یاد شده و داوری های شرح حال نگاران نشان می دهد که وی عالمی استوار و برخوردار از آگاهی های مختلف در ابعاد گوناگون فرهنگ اسلامی است.

آثار:

1. اثبات الواجب تعالی

این اثر را مرحومان «افندی» و «آقابزرگ» به عماد الدین علی استرآبادی نسبت داده اند. اما هیچ کدام نسخه ای از آن را ندیده و توضیحی درباره ی آن نداده اند.

آن ها براساس اعتقاد به تالیف این کتاب، توسط عماد الدین استرآبادی، او را متکلم خوانده اند. اما منبع نقل آن دو بزرگوار مشخص نیست.

نسخه های خطی:

هیچ گزارشی از نسخ خطی آن در دست نیست.

نسخه های چاپی:

چاپ نشده است.

2. ارشاد الأذهان الی تجوید القرآن

ظاهراً مولف در این اثر اصول قرائت هر هفت قاری مشهور را به زبان عربی جمع آوری کرده است.

ص:303

به نظر برخی دیگر، مولف کتاب را در یک مقدمه و دوازده فصل سامان داده است، و در فصول مختلف آن از مخارج حروف، صفات حروف، مد، ادغام، وقف و ... سخن گفته است.

نسخه های خطی:

1 نسخه ی خطی در «کتابخانه ی مجلس شورای اسلامی» «ایران» به شماره 1/5846 در 118 برگ موجود است.

نسخه های چاپی:

چاپ نشده است.

3. اصول الفقه

رساله ی مختصری است به زبان عربی، در علم اصول فقه، که ظاهراً عماد الدین علی استرآبادی آن را در جوانی نوشته است؛ زیرا سال کتابت نسخه ی خطی آن، 956ه-.ق. است. بنابر نظریه ی مرگ استرآبادی در نیمه ی اول قرن یازدهم، این اثر در دوران جوانی مولف تدوین شده است.

نسخه های خطی:

1 نسخه ی خطی در «کتابخانه ی آیت الله العظمی گلپایگانی (ره)» به شماره 208/24 در 82 برگ، کتابت سال 956ه-.ق. موجود است.

نسخه های چاپی:

چاپ نشده است.

4. اصول القرآات

رساله ی دیگری از مولف در بیان اصول قراآت مختلف است.

نسخه های خطی:

1 نسخه ی خطی در «کتابخانه ی خصوصی سعیدی ریحان» در «یزد» به شماره 1/19 موجود است.

نسخه های چاپی:

چاپ نشده است.

5. اصول قرائت ابن عامر (مفرده ابن عامر)

عماد الدین علی استرآبادی یکی از معدود دانشمندانی است که در علم قرائت چندین کتاب نوشته است. بخصوص در اصول قرائت قاریان هفت گانه یا نه گانه، به نقل از راویان معتبر، کتاب های متعدد به رشته ی تحریر در آورده است.

یکی از این آثار اصول قرائت «ابن عامر» است. «عبدالله بن عامر دمشقی» متوفای قرن دوم ه-. ق. (118ه-.ق.)، یکی از هفت تن قاری قرآن است.

«ابن عامر» از همه ی قاریان هفت گانه، عمری طولانی تر داشت. او در زمان «عمر بن عبدالعزیز» امام جماعت مسجد جامع «دمشق» بود. «هشام ابن عمار بن نصیر» و «ابوعمرو عبدالله ابن احمد» مشهور به «ابن ذکوان»، از وی روایت نقل می کنند.

مولف استرآبادی در این اثر، قرائت به شیوه ی ایشان را بیان کرده است.

نسخه های خطی:

1 نسخه ی خطی در «کتابخانه ی آیت الله العظمی گلپایگانی (ره)» به شماره 3/2155 کتابت سال 965ه-.ق. موجود است.

2 نسخه ی خطی در «کتابخانه ی آیت الله العظمی مرعشی نجفی (ره)» به شماره 4/21644 کتابت سده 13ه-.ق. و شماره 3/21644، ایضاً کتابت سده 13ه-.ق. موجود است.

1 نسخه ی خطی در «کتابخانه ی مجلس شورای اسلامی» به شماره 4/5846 در 118 صفحه، کتابت سده 11ه-.ق. موجود است.

1 نسخه ی خطی در «کتابخانه دانشگاه تهران» به شماره 1059 در 33 برگ، کتابت سال 982ه-.ق. موجود است. اما نویسنده ی آن مشخص نیست.

نسخه های چاپی:

چاپ نشده است.

ص:304

6. اصول قرائت ابن کثیر (مفرده ابن کثیر)

او این قرائت را به نقل از دو راوی، «احمد بن محمد بزی» و «عبدالرحمن قنبل» از «شاطبی» نقل کرده است. کتاب به زبان عربی و در بیان اصول قرائت «عبدالله بن کثیر» متوفای حدود 120ه-.ق. است.

«عبدالله بن کثیر مکی»، ایرانی الاصل بود. گویا از سوی «کسرا» برای فتح «حبشه» گسیل شده بود. پس از اسلام آوردن، دو تن از صحابه را درک کرد. آن دو تن «عبدالله زبیر» و «انس بن مالک» بود. «ابن کثیر» «مالکی» مذهب است.

«احمد بن محمد بن عبدالله بزی» و «محمد بن عبدالرحمن» قنبل از وی روایت می کنند.

نسخه های خطی:

2 نسخه ی خطی در «کتابخانه ی آیت الله العظمی مرعشی نجفی (ره)» به شماره 7343 در 95 برگ، کتابت سال 1002ه-.ق. و شماره 2/21644 کتابت سده 13ه-.ق. موجود است.

2 نسخه ی خطی در «کتابخانه ی مجلس شورای اسلامی» به شماره 3/5846 در 118 برگ، کتابت سده 11ه-.ق. و 2/12079 در 80 برگ، کتابت سال 955ه-.ق. موجود است.

1 نسخه ی خطی در «کتابخانه ی دانشکدهی حقوق و علوم سیاسی تهران» به شماره 204 موجود است.

1 نسخه ی خطی در «کتابخانه ی خصوصی سعیدی ریحان» در «یزد» به شماره 5/19 کتابت سال 954ه-.ق. موجود است.

نسخه های چاپی:

چاپ نشده است.

7. اصول قرائت ابی عمرو

«ابوعمرو بن علای بصری» یا «زبان بن عمار» مشهور به «ابوعمرو بصری» متوفای 154ه-.ق.، یکی از قاریان هفت گانه است. مولف این اثر را در بیان اصول قرائت «ابوعمرو» نگاشته است.

«ابوعمرو» از دیگر قاریان هفت گانه، استادان بیشتری در قرائت داشت. او از مردم «بصره» بود. در «کوفه» درگذشت. ظاهراً «شیعه» و ایرانی محسوب می شد.

دو کس از وی روایت می کند: نخست «حفص بن عمرو» دوری و دوم «ابوشعیب صالح بن زیاد سوسی».

نسخه های خطی:

1 نسخه ی خطی در «کتابخانه ی آیت الله العظمی مرعشی نجفی (ره)» به شماره 3/21644 کتابت سده 13ه-.ق. موجود است.

1 نسخه ی خطی در «کتابخانه ی مجلس شورای اسلامی» به شماره 7/5846 در 118 صفحه، کتابت سده 11ه-.ق. موجود است.

2 نسخه ی خطی در «کتابخانه ی آیت الله العظمی گلپایگانی (ره)» به شماره 1/2155 و 208/24 موجود است.

2 نسخه ی خطی در «کتابخانه ی خصوصی سعیدی ریحان» در «یزد» به شماره 2/19 کتابت سال 954ه-.ق. و شماره 4/19 موجود است.

1 نسخه ی خطی در «کتابخانه ی ملی ملک» «تهران» به شماره 1/297 در 38 برگ موجود است.

نسخه های چاپی:

چاپ نشده است.

8. اصول قرائت حمزة (مفرده حمزه)

این مفرده، ظاهراً چهارمین مفرده، از رساله هایی است که عماد الدین استرآبادی آنها را در اصول قرائت قرای سبعه به زبان عربی نوشته است.

«حمزه» فرزند «حبیب زیات کوفی»، ایرانی و «شیعه» مذهب، یکی از قاریان هفت گانه است که قرآن را نزد امام صادق (ع) قرائت کرده است.

ص:305

«ابومحمد اسدی ابن هشام» مشهور به «خلف» و «ابوعیسی خلاد ابن خالد صوفی»، دو راوی از قرائت «حمزه» هستند.

نسخه های خطی:

1 نسخه ی خطی در «کتابخانه ی آیت الله العظمی مرعشی نجفی (ره)» به شماره 6/21644 کتابت سده 13ه-.ق. جلد سوم موجود است.

1 نسخه ی خطی در «کتابخانه ی مجلس شورای اسلامی» به شماره 5/5846، کتابت سده 11ه-.ق. موجود است.

1 نسخه ی خطی در «کتابخانه ی خصوصی سعیدی ریحان» در «یزد» به شماره 3/19 کتابت سال 955ه-.ق. موجود است.

نسخه های چاپی:

چاپ نشده است.

9. اصول قرائت عاصم

مولف، این اثر را به زبان فارسی، برای یکی از بانوان حرم صفوی، شاید به نام «مریم بلقیس»، نگاشته است. کتاب در یک مقدمه، سه فصل و یک خاتمه تنظیم گردیده است.

«عاصم ابن بهدله ابی النجود اسدی» متوفای 127ه-.ق.، بزرگترین و مشهورترین قاری از قاریان هفت گانه است. به او لقب «شیخ القرا» و «امام القارئین» داده اند.

او قرائت خود را از «ابی عبدالرحمن سلمی» برگرفته است. و «سلمی» از مولای متقیان علی بن ابی طالب (ع) اخذ کرده است.

نسخه های خطی:

1 نسخه ی خطی در «کتابخانه ی خصوصی احمد روضاتی اصفهان» به شماره 1/4 کتابت سال 1326ه-.ق. با صفحات ناقص از اول، موجود است.

1 نسخه ی خطی در «کتابخانه ی مجلس شورای اسلامی» به شماره 7/12155 در 183 برگ موجود است.

1 نسخه ی خطی در «کتابخانه ی دانشکدهی الاهیات و معارف اسلامی دانشگاه تهران» به شماره 3/680 در 78 برگ، کتابت سال 1084ه-.ق. موجود است.

1 نسخه ی خطی در «کتابخانه ی مسجد جامع گوهرشاد» «مشهد» به شماره 1/816 موجود است.

3 نسخه ی خطی در «کتابخانه ی آیت الله العظمی مرعشی نجفی (ره)» به شماره 6357 در 224 برگ، کتابت سال 1010ه-.ق.، شماره 5689م. کتابت سال 1027ه-.ق. و شماره 5/21644 کتابت سده 13ه-.ق. جلد سوم موجود است.

1 نسخه ی خطی در «کتابخانه ی مدرسه ی عالی شهید مطهری (سپهسالار)» به شماره 8190 موجود است.

2 نسخه ی خطی در «کتابخانه ی مدرسه ی آیت الله العظمی گلپایگانی (ره)» به شماره 1413، کتابت سده 11ه-.ق. و شماره 1226موجود است.

1 نسخه ی خطی در «کتابخانه ی ملی ملک» «تهران» به شماره 8/6200 در 137 برگ، کتابت سده 12ه-.ق. با عنوان مفرده «عاصم» موجود است.

2 نسخه ی خطی در «کتابخانه ی علامه طباطبایی» دانشگاه «شیراز» به شماره 3/510 در 26 برگ، آخرش ناقص، با عنوان «رسالة فی قراءة عاصم» و شماره 8/1679 در 22 برگ، کتابت سال 1101ه-.ق. موجود است.

نسخه های چاپی:

چاپ نشده است.

10. اصول قرائت کسائی

در این رساله ی بسیار مختصر، اصول قرائت «کسائی»، به روایت «دوری» و «ابوالحارث» بیان شده است.

«ابوالحسن علی بن حمزه کسائی کوفی» متوفای 189ه-.ق.، ایرانی و از قاریان هفت گانه است. «حفص بن عمرو دوری» و «ابوالحارث لیث بن خالد» از وی نقل می کنند.

ص:306

نسخه های خطی:

2 نسخه ی خطی در «کتابخانه ی آیت الله العظمی گلپایگانی (ره)» به شماره 157/26 در 4 برگ، کتابت سال 970ه-.ق. و شماره 4/1763 در 5 صفحه موجود است.

1 نسخه ی خطی در «کتابخانه ی دانشکدهی حقوق و علوم سیاسی» «تهران» به شماره 204 موجود است.

1 نسخه ی خطی در «کتابخانه ی آیت الله العظمی مرعشی نجفی (ره)» به شماره 5682 در 220 برگ، کتابت سال 1027-1029ه-.ق. موجود است.

نسخه های چاپی:

چاپ نشده است.

11. اصول قرائت نافع (مفرده نافع)

این اثر نیز مانند دیگر آثار عماد الدین استرآبادی، برای قرائت قرآن براساس قرائت قرای سبعه، از آن جمله قرائت «ابوعبدالله نافع بن ابی نعیم مدنی اصفهانی» است.

«نافع» بَرده ی «جعونه بن شعب لیثی» از هم پیمانان «حمزه بن عبدالمطلب» عموی پیامبر (ص) بود.

«نافع» از مردم «اصفهان» بود و در «مدینه» زیست. سال 70 به دنیا آمد و سال 169 یا 176ه-.ق. در «اصفهان» درگذشت.

«عثمان بن سعید ورش» و «عیسی ابن مینا قالون»، قرائت نافع را بدون واسطه نقل می کنند.

نسخه های خطی:

1 نسخه ی خطی در «کتابخانه ی آیت الله العظمی مرعشی نجفی (ره)» به شماره 1/21644 کتابت سده 13ه-.ق. جلد سوم موجود است.

1 نسخه ی خطی در «کتابخانه ی ملی ملک» «تهران» به شماره 3/1590 در 92 برگ، کتابت سال 1055ه-.ق. موجود است.

2 نسخه ی خطی در «کتابخانه ی مجلس شورای اسلامی» به شماره 6/5846 در مجموعه ای 118 صفحه ای همراه با سایر مفرده ها و نسخه ی دیگری به شماره 6/366 در 140 برگ، کتابت سال 980ه-.ق. موجود است.

2 نسخه ی خطی در «کتابخانه ی مدرسه ی آیت الله العظمی گلپایگانی (ره)» به شماره 2/2155 و 157/26 موجود است.

نسخه های چاپی:

چاپ نشده است.

12. بیان مخارج حروف و قواعد تجویدی

مولف این رساله را در بیان مخارج حروف و قواعد تجوید به زبان فارسی نگاشته است.

نسخه های خطی:

1 نسخه ی خطی در «کتابخانه ی آیت الله فاضل خوانساری (ره)» به شماره 5/253 در 86 برگ موجود است.

نسخه های چاپی:

چاپ نشده است.

13. تاویل الآیات الظاهرة

در فهرست برخی کتابخانه ها، این اثر نیز به نام عماد الدین علی بن علی استرآبادی ثبت شده است. به نظر می رسد این اشتباه از آنجا ناشی شده است که فهرست نویسان از «ریاض الجنة» استفاده کرده اند.

مرحوم «آقابزرگ» ذیل عنوان کتاب یاد شده، آن را از تالیفات «سید شرف الدین علی حسینی استرآبادی» دانسته است. سپس در ادامه توضیح می دهد که به دلیل کلمه سید علی استرآبادی، صاحب «ریاض الجنة» دچار اشتباه شده است.

به هر روی این اثر که در فضائل عترت طاهره سلام الله علیهم اجمعین است، از تالیفات عماد الدین علی بن عماد الدین علی استرآبادی نیست.

ص:307

بلکه متعلق به «سید شرف الدین علی استرآبادی» از علمای قرن دهم ه-. ق. است.

14. تجوید القرآن

بنا به گزارش «آقابزرگ»، ظاهراً سال پایان تالیف این اثر، 1074ه-.ق. است. وی بعد از خطبه چنین گفته است: «ان افضل العبادات بعد المعرفة الصلاة الموقوفة صحتها علی معرفة تجوید القرآن»

عماد الدین استرآبادی، کتاب را به نام شخص خاصی ننوشته است. آن را در یک مقدمه و دوازده فصل تنظیم کرده است. فهرست فصول آن چنین است:

مخارج حروف، صفات حروف، الترقیق و التفخیم، هائ الکنایة، المد، الادغام، التنوین و النون الساکنة، الوقف، الاستعاذة، البسملة، الاختلاف فی الفاتحة و التوحید و فصل آخر در لحن است.

نسخه های خطی:

3 نسخه ی خطی در «کتابخانه ی آیت الله العظمی مرعشی نجفی (ره)» به شماره 2238 در 111 برگ، کتابت سده 10ه-.ق.، شماره 7343 در 95 برگ، و شماره 1/12872 در 29 برگ، کتابت سال 1273ه-.ق. موجود است.

2 نسخه ی خطی در «کتابخانه ی مسجد جامع گوهر شاد» «مشهد» به شماره 4/811 در 140 برگ و شماره 12/1762 کتابت سده 13ه-.ق. موجود است.

1 نسخه ی خطی در «کتابخانه ی وزیری یزد» به شماره 4/1457 در 34 برگ، کتابت سال 1298ه-.ق. موجود است.

1 نسخه ی خطی در «کتابخانه ی دانشکدهی حقوق و علوم سیاسی تهران» به شماره 30، کتابت سال 1293ه-.ق. موجود است.

1 نسخه ی خطی در «کتابخانه ی مجلس شورای اسلامی» به شماره 3/134 در 169 برگ موجود است.

1 نسخه ی خطی در «کتابخانه ی مولانا آزاد» به شماره 1/727، کتابت سال 1188ه-.ق. موجود است.

1 نسخه ی خطی در «کتابخانه ی ملی جمهوری اسلامی ایران» به شماره 2945/ف در 115 برگ، کتابت سال 1008-1009ه-.ق. موجود است.

1 نسخه ی خطی در «کتابخالنه مرکزی دانشگاه تهران» به شماره 1/7196 در 9 برگ، آخرش ناقص موجود است.

1 نسخه ی خطی در «کتابخانه ی خصوصی شیخ محمدرضا نائینی» در «نجف اشرف» کتابت سال 1074ه-.ق. موجود است.

1 نسخه ی خطی در «کتابخانه ی خصوصی عاطفی کاشان» کتابت سال 1207ه-.ق. موجود است.

1 نسخه ی خطی در «کتابخانه ی ملی ملک» «تهران» به شماره 0293 در 75 برگ، کتابت سده 12ه-.ق. موجود است.

نسخه های چاپی:

چاپ نشده است.

15. تحفة الشاهیة

عماد الدین علی این اثر را در علمِ قواعدِ تجوید قرآن و به اسم سلطان «شاه تهماسب صفوی» نوشته است.

کتاب در یک مقدمه و دوازده باب و یک خاتمه تنظیم شده است. مقدمه در فضل قرائت قرآن، یازده باب در اختلاف قرائت سوره فاتحه و باب دوازدهم در اختلاف قرائت سوره توحید و خاتمه در لحن است.

نسخه های خطی:

حداقل 6 نسخه ی خطی از این اثر در «کتابخانه ی آیت الله العظمی مرعشی نجفی (ره)» به شماره 10031 در 75 برگ، کتابت اواخر سده 12ه-.ق.، شماره 4930 در 78 برگ، شماره 2380 در 244 برگ، شماره 1984 در 147 برگ، کتابت سال 1105ه-.ق. و شماره 3195 در 148 برگ، کتابت سال 1297ه-.ق. موجود است.

ص:308

2 نسخه ی خطی در «کتابخانه ی مرکزی دانشگاه تهران» به شماره 4/2636 در 34 برگ و شماره 3/7274 کتابت سده 11ه-.ق. موجود است.

1 نسخه ی خطی در «کتابخانه ی خصوصی رضا همراه» در «همدان» به شماره 6، کتابت سال 977ه-.ق. موجود است.

1 نسخه ی خطی در «کتابخانه ی ملی جمهوری اسلامی ایران» به شماره 1815/ف در 298 برگ، کتابت سال 1119ه-.ق. موجود است.

1 نسخه ی خطی در «کتابخانه ی وزیری یزد» به شماره 3/2269 در 164 برگ، کتابت سال 1271ه-.ق. موجود است.

1 نسخه ی خطی در «کتابخانه ی ملی فارس» به شماره 1/297 – جز – ف7 در 20 برگ موجود است.

1 نسخه ی خطی در «کتابخانه مدرسه ی فیضیه» «قم» به شماره 1/1895 در 46 برگ موجود است.

3 نسخه ی خطی در «کتابخانه ی مدرسه ی آیت الله العظمی گلپایگانی (ره)» به شماره 2221 در 48 برگ، شماره 1/381 و شماره 1451 کتابت سده 12ه-.ق. موجود است.

1 نسخه ی خطی در «کتابخانه ی مرکزی دایرةالمعارف بزرگ اسلامی» به شماره 523 در 20 برگ موجود است.

2 نسخه ی خطی در «کتابخانه ی آستان قدس رضوی (ع)» به شماره 5 در 48 برگ، کتابت سال 1087ه-.ق. و شماره 6/2697 در 194 برگ، موجود است.

1 نسخه ی خطی در «کتابخانه ی خصوصی طبسی حائری» در «قم» به مشاره 5/276 موجود است.

2 نسخه ی خطی در «کتابخانه ی خصوصی علی حیدر موید» «قم» به شماره 5/1401 در 24 برگ، کتابت سال 1240ه-.ق. و شماره 3/1360 موجود است.

1 نسخه ی خطی در «کتابخانه ی ملی ملک» «تهران» به شماره 5/6200 در 137 برگ، کتابت سده 12ه-.ق. موجود است.

1 نسخه ی خطی در «کتابخانه ی آستانه مقدسه حضرت فاطمه معصومه (س)» به شماره 4/30 در 28 برگ، کتابت سال 1256ه-.ق. موجود است.

3 نسخه ی خطی در «کتابخانه ی مجلس شورای اسلامی» به شماره 2/12255 در 99 برگ، کتابت سال 1088ه-.ق.، شماره 4070 در 41 برگ و 10/3936 در 490 صفحه، کتابت سده 11ه-.ق. موجود است.

1 نسخه ی خطی در «کتابخانه ی دانشکدهی الاهیات و معارف اسلامی دانشگاه تهران» به شماره 2/567 در 213 برگ، کتابت سال 1066ه-.ق. موجود است.

1 نسخه ی خطی در «کتابخانه ی مسجد جامع گوهر شاد» «مشهد» به شماره 4/1784 در 47 برگ، کتابت سال 1031ه-.ق. موجود است.

1 نسخه ی خطی هم در «کتابخانه ی خصوصی سید آقا شوشتری» در «نجف اشرف» گزارش شده است.

نسخه های چاپی:

چاپ نشده است.

16. تحفة القاری

این رساله در اصول و قواعد قرائت در یک مقدمه و چندین فصل تنظیم شده است.

احتمالاً غیر از «التحفة الشاهیة» و یا «تجوید القرآن» است.

نسخه های خطی:

1نسخه ی خطی در «کتابخانه ی خصوصی محمدعلی دیان» در «بیرجند» به شماره 100 در 116 برگ، کتابت سده 13ه-.ق. موجود است.

نسخه های چاپی:

چاپ نشده است.

17. ترجمه احتجاج طبرسی

در «ریاض العلما» و «الذریعه» و «طبقات اعلام الشیعه»،

ص:309

ترجمه «احتجاج طبرسی» را به او نسبت داده اند. این ترجمه به زبان فارسی تحریر شده است.

نسخه های خطی:

هیچ گزارشی از نسخ خطی آن در دست نیست.

نسخه های چاپی:

چاپ نشده است.

18. حاشیة تحریر القواعد المنطقیة

«تحریر القواعد المنطقیة»، اثر «قطب الدین محمد رازی» است. بسیاری از علما و دانشمندان بر تحریر قواعد، حاشیه و شرح نوشته اند. یکی از آن حواشی، حاشیه عماد الدین علی استرآبادی است.

نسخه های خطی:

1 نسخه ی خطی در «کتابخانه ی وزیری یزد» به شماره 2/2303 در 250 برگ، کتابت سال 1082ه-.ق. موجود است.

1 نسخه ی خطی در «کتابخانه ی مجلس شورای اسلامی» به شماره 3515 در 136 صفحه، کتابت سال 1261ه-.ق. موجود است.

نسخه های چاپی:

چاپ نشده است.

19. حاشیة علی الجزریة

«محمد بن محمد جزری» مقدمه و ارجوزه ای در تجوید قرآن به رشته ی تحریر درآورده است. بنا به گزارش شرح حال نگاران، عماد الدین استرآبادی حاشیه بر آن نوشته است. اما از جزئیات و محتوای آن اطلاعی در دست نیست.

نسخه های خطی:

هیچ گزارشی از نسخ خطی آن در دست نیست.

نسخه های چاپی:

چاپ نشده است.

20. حاشیة شرح المطالع القطبی

مرحوم «افندی» این حاشیه را به عماد الدین علی استرآبادی نسبت داده و او را از دانشمندان منطق برشمرده است. اما خبری از نسخه های خطی آن به دست نمی دهد. سپس همین عالم را با موارد دیگری که اسم مشابه دارند، و وی در جاهای دیگری از آنها سخن گفته، یکی دانسته است.

نسخه های خطی:

1 نسخه ی خطی در «کتابخانه ی ملی جمهوری اسلامی ایران» به شماره 136/ع در 115 برگ موجود است.

نسخه های چاپی:

چاپ نشده است.

21. حاشیة علی شرح الشمسیة القطبی

این حاشیه را نیز مرحوم «افندی» به وی نسبت داده است.

نسخه های خطی:

1 نسخه ی خطی در «کتابخانه ی آستان قدس رضوی (ع)» به شماره 1164 در 30 برگ وجود دارد. اما فهرست نویس آن را به نام «شرف الدین علی حسینی استرآبادی» ثبت کرده است.

این نسخه باید بررسی شود. احتمال دارد که فهرست نویس اشتباه کرده است؛ زیرا مرحوم «افندی» نسخه را به نام عماد الدین علی استرآبادی دیده است.

نسخه های چاپی:

چاپ نشده است.

22. حاشیة علی نهج البلاغة

بنا به نوشته ی مرحوم «افندی» در «ریاض العلما»، وی بر «نهج البلاغه» «سید رضی» حاشیه نوشته است.

نسخه های خطی:

هیچ گزارشی از نسخ خطی آن در دست نیست.

ص:310

نسخه های چاپی:

چاپ نشده است.

23. خلاصة التنزیل فی اداء الحروف و الترتیل

عماد الدین علی استرآبادی این اثر را در شیوه ی ادای حروف و چگونه خواندن قرآن به سبک ترتیل، به زبان فارسی نوشته است.

ظاهراً کتاب به صورت نظم و شعر است. او این منظومه را به سال 803ه-.ق. سروده است.

نسخه های خطی:

1 نسخه ی خطی در «کتابخانه ی آیت الله العظمی مرعشی نجفی (ره)» به شماره 3/13157 در 2 برگ موجود است.

1 نسخه ی خطی در «کتابخانه ی آستانه مقدسه حضرت فاطمه معصومه (س)» به شماره 5/3: 88-5935 در 293 برگ، کتابت سده 13ه-.ق. موجود است.

1 نسخه ی خطی در «کتابخانه ی مسجد جامع گوهر شاد» «مشهد» به شماره 3/1632 در 4 برگ، کتابت سال 1071ه-.ق. موجود است.

نسخه های چاپی:

چاپ نشده است.

24. رسم القرآن

مولف این اثر را در خصوص رسم الخط قرآن نوشته است. منظور از رسم الخط، همان شیوه ی صحیح نوشتن و خواندن قرآن است. نه نوع خط از نظر نسخ یا ثلث نوشتن آن.

وی رساله خود را در یک مقدمه که قواعد کلی تجوید را بیان می کند و دو قسمت، که قسمت اول در مباحث اصول و قسمت دوم در فرش حروف است.

نسخه های خطی:

1 نسخه ی خطی در «کتابخانه ی ملی ملک» «تهران» به شماره 1/2885 در 155 برگ، کتابت سده 11ه-.ق. موجود است.

1 نسخه ی خطی در «کتابخانه ی مدرسه ی اصفهان» به شماره 544 در 66 برگ، کتابت سال 1001ه-.ق.، آخرش ناقص، موجود است.

«آقابزرگ» نیز از یک نسخه در نزد «سلطان المتکلمین» به خط «نور الدین بن بدر الدین بن نور الدین دزفولی» خبر داده است.

نسخه های چاپی:

چاپ نشده است.

25. عماد القراء و جمال الاقراء

قاری استرآبادی این کتاب مفصل را به زبان فارسی و در قراءات عشر نگاشته است.

کتاب به سال 985-986ه-.ق. در دو جزء تالیف شده است. جزء اول در 26 باب و جزء دوم در فرش حروف و به ترتیب سوره های قرآن تنظیم گردیده است.

نسخه های خطی:

1 نسخه ی خطی در «کتابخانه ی مدرسه ی بروجردی نجف اشرف» به شماره 81 در 440 برگ، کتابت سده 10ه-.ق.، اولش ناقص، موجود است.

نسخه های چاپی:

چاپ نشده است.

26. فضائل القرآن

این اثر به زبان فارسی و در بیان فضایل قرآن، ثواب قرائت آن و برخی از فضایل ائمه اطهار علیهم السلام است.

نسخه های خطی:

1 نسخه ی خطی در «کتابخانه ی مجلس شورای اسلامی» به شماره 2/5572 مکرر در 236 صفحه، کتابت سال 1319-1320ه-.ق. موجود است.

نسخه های چاپی:

چاپ نشده است.

ص:311

27. قراءة قرآن

این کتاب نیز در اصول قرائت قرآن نوشته شده است. این احتمال وجود دارد که همان کتاب «تحفه شاهی» باشد. لیکن دلیل قاطعی در دست نیست.

نسخه های خطی:

1 نسخه ی خطی در «کتابخانه ی علامه طباطبایی دانشگاه شیراز» به شماره 9/1679 در 8 برگ، کتابت سال 1101ه-.ق. موجود است.

نسخه های چاپی:

چاپ نشده است.

28. کشف الحقائق و نظم الدقائق

این اثر ظاهراً در علم نجوم و نظم هستی، به زبان عربی تدوین شده است. عنوان های آن با کلماتی مانند: شمس، کسوف، انجلای، ظلمات، مشکوة، قمر و ... تنظیم شده است.

نسخه های خطی:

1 نسخه ی خطی در «کتابخانه ی ملی ملک» «تهران» به شماره 9/688 در 234 برگ، کتابت سال 912ه-.ق. موجود است. محل کتابت این نسخه مدرسه ی سید عماد الدین استرآبادی است و در حاشیه ی آن شرح حال حضرت ابراهیم (ع) نوشته شده است.

نسخه های چاپی:

چاپ نشده است.

29. مثنوی در تجوید

«آقابزرگ» این مثنوی را در «الذریعه» به عماد الدین استرآبادی نسبت داده است. اما همان طور که خودش نیز اشاره کرده است، به نظر می رسد همان کتاب تجوید وی به شعر و نظم است. لیکن به جهت احتمال تفاوت، در اینجا نیز ذکر گردید.

نسخه های خطی:

بنا به گفته ی «آقابزرگ» 1 نسخه ی خطی در «کتابخانه ی آستان قدس رضوی (ع)» وجود دارد. این نسخه به سال 1017ه-.ق. کتابت شده است. گویا «نادرشاه افشار» آن را به آستان قدس رضوی (ع) وقف کرده است.

نسخه های چاپی:

چاپ نشده است.

30. مختصر در واجبات قرائت و تجوید

این رساله که در مسائل بسیار مهم و واجب در دانستن قرائت قرآن و تجوید آن به زبان عربی و فارسی نوشته شده است، یکی دیگر از آثار تجویدی عماد الدین علی استرآبادی است. محتوای آن علاوه بر تجوید، قصص و تفسیر هم هست.

نسخه های خطی:

1 نسخه ی خطی در «کتابخانه ی مجلس شورای اسلامی» به شماره 8/134 در 169 برگ موجود است.

نسخه های چاپی:

چاپ نشده است.

منابع:

تاریخ نظم و نثر در ایران 1/261؛ تاریخ عالم آرای عباسی 1/168؛ الذریعة 1/105 و 3/371-373، 444 و 6/36، 57، 134 و 11/232 و 14/140 و 15/117 و 17/53-54، 55 و 19/135 و 21/367؛ ریاض العلماء 3/373-374 و 4/153-154، 297-298؛ طبقات اعلام الشیعة (احیاء الداثر) 4/145-146 و (الروضة النضرة) 5/372-374؛ فهرست کتب خطی کتابخانه های اصفهان 5/309؛ فهرست نسخه های خطی کتابخانه ی دانشکده ی الاهیات و معارف اسلامی مشهد 1/112؛ فهرست نسخه های

ص:312

خطی کتابخانه ی عمومی آیت الله العظمی گلپایگانی 1/89؛ لغت نامه ی دهخدا (ذیل علی استرآبادی) 133؛ معجم المولفین 2/478؛ معجم مولفی الشیعة 24؛ نهضتهای فکری ایرانیان 1/303.

«سید شرف الدین علی حسینی استرآبادی»

قرن 10ه-.ق.

مفسر، متکلم، فقیه و دانشمند والامقام، «سید شرف الدین علی حسینی نجفی استرآبادی»، از دین پژوهان بزرگ قرن دهم ه-. ق. است.

به احتمال زیاد این عالم جلیل و پژوهشگر نبیل در «استرآباد» دیده به جهان گشود. پس از تحصیل مقدمات و بخشی از سطوح، عازم «نجف اشرف» گردید و نزد علمای بزرگ نجف به تحصیل ادامه داد.

او یکی از شاگردان مبرز «شیخ نور الدین علی بن عبدالعالی کرکی» است. درمحضر این استاد بزرگ به مقام اجتهاد رسید و خود کرسی درس برپا کرد.

تعداد زیادی از فضلای حوزه ی «نجف اشرف» نزد وی تحصیل کرده و به درجه ی اجتهاد نایل گشته اند.

تذکره نویسان در شرح احوال وی کوتاهی کرده و اطلاعات زیادی در اختیار ننهاده اند. بلکه برخی او را با «شرف الدین علی نجفی شولستانی» اشتباه گرفته اند.

از سال تولد وی خبری در دست نیست. سال وفاتش نیز اختلافی است. برخی منابع مانند «معجم المولفین»، وفاتش را 965ه-.ق. دانسته اند. برخی دیگر مانند «معجم الفکر و الادب فی النجف» سال وفات وی را 940ه-.ق. نوشته اند.

در آثار و تالیفات وی نیز اختلاف فراوان وجود دارد. کتاب «تاویل الآیات الظاهرة» را هم به او و هم به دیگر بزرگان نسبت داده اند.

حتی مرحوم «شیخ حر عاملی»، در «امل الآمل» دو بار از وی سخن گفته است. بار نخست نام وی را «الشیخ شرف الدین بن علی النجفی» ثبت کرده و کتابت «تاویل الآیات الباهرة» را به او نسبت داده است. در مرحله دوم وی را «الشیخ شرف الدین علی استرآبادی» نویسنده کتاب «شرح الجعفریة» معرفی کرده است.

به هر روی آنچه می توان از آثار و تالیفات او با توجه به نظر اکثریت ذکر کرد، به شرح ذیل است:

آثار:

1. تاویل الآیات الظاهرة فی فضل العترة الطاهرة (الآیات الباهرة)

مولف در این اثرِ گران قدر، آیاتی را که در شان ائمه ی اطهار علیهم السلام نازل گردیده است، جمع آوری و با استناد به روایات از طرق «شیعه» و «سنی» به آنها استدلال کرده است.

نویسنده برای تالیف کتابش از «کنز الفوائد» «کراجکی» متوفای 449ه-.ق. و از کتاب «ما نزل من القرآن فی اهل البیت (ع)» تالیف «ابوعبدالله محمد بن عباس بن علی ابن ماهیار» معروف به «ابن الحجام»، از علمای قرن چهارم و از کتاب «کشف الغمة فی معرفة الائمة» «ابوالحسن بهاء الدین علی بن عیسی اربلی» متوفای 692ه-.ق. و از کتاب های «علامه حلی» بهره برده است.

در انتساب این کتاب به سید شرف الدین علی استرآبادی اختلاف وجود دارد. لیکن اکثر کتاب شناسان و شرح حال نگاران آن در زمره ی آثار وی ثبت کرده اند.

ص:313

شیخ «حر عاملی» معتقد است که کتاب دو نسخه دارد و یکی از آنها زیاداتی بر دیگری دارد.

به نظر «آقابزرگ»، یکی از آن دو نسخه، اصل و دیگری منتخب آن یعنی «جامع الفوائد» (کنزالفوائد) است.

نسخه های خطی:

4 نسخه ی خطی در «کتابخانه ی آیت الله العظمی مرعشی نجفی (ره)» به شماره 438، شماره 3802 در 150 برگ، کتابت سال 1086ه-.ق.، شماره 322 در 142 برگ و شماره 259 در 100 برگ، کتابت سال 1070ه-.ق. موجود است.

3 نسخه ی خطی در «کتابخانه ی آستان قدس رضوی (ع)» به شماره 58 در 430 برگ، شماره 1449 در 248 برگ، کتابت سال 995ه-.ق. و شماره 1450 در 216 برگ، کتابت سال 1074ه-.ق. موجود است.

3 نسخه ی خطی در «کتابخانه ی مجلس شورای اسلامی» به شماره 5299 در 386 برگ، کتابت سال 1088ه-.ق.، شماره 12196 در 198 برگ، کتابت سال 1070ه-.ق. و شماره 4847 در 210 برگ، کتابت سده 11ه-.ق. موجود است.

4 نسخه ی خطی در «کتابخانه ی مرکزی دانشگاه تهران» به شماره 18 در 186 برگ، کتابت سال 793ه-.ق. (احتمالاً این تاریخ غلط است)، شماره 2011 در 167 برگ، شماره 1029 در 241 برگ و شماره 2356 در 265 برگ، کتابت سال 1128ه-.ق. موجود است.

1 نسخه ی خطی در «کتابخانه ی وزیری یزد» به شماره 1734 در 274 برگ، کتابت سال 1092ه-.ق. موجود است.

نسخه های چاپی:

چاپ نشده است.

2. ترجمة نفحات اللاهوت

«آقابزرگ» به نقل از «وقایع الایام»، این اثر را به «سید شرف الدین علی استرآبادی» نسبت داده است.

«نفحات اللاهوت» در علم کلام و اعتقادات، نوشته «محقق کرکی» است. این اثر به وسیله «میر محمد بن ابوطالب حسینی استرآبادی» ترجمه شده است. این احتمال وجود دارد که مرحوم «خیابانی» در نسبت دادن این ترجمه به شرف الدین علی، اشتباه کرده باشد.

3. الفوائد الغرویة

کتاب «الفوائد الغرویة»، شرح رساله «جعفریه» «محقق کرکی» است. «علی بن عبدالعال کرکی»، مشهور به «محقق کرکی»، کتاب «جعفریه» را در علم فقه نوشته است و سید شرف الدین رساله استادش را در زمان حیات وی شرح کرده است.

به نظر بزرگان این رشته، شرح رساله «جعفریه» کتاب ارزشمندی است و سید شرف الدین استرآبادی به خوبی از عهده ی شرح آن برآمده است.

شرح استرآبادی استدلالی و با عناوین قال اقول، در یک مقدمه و چهار باب و یک خاتمه تدوین شده است.

نسخه های خطی:

1 نسخه ی خطی در «کتابخانه ی آستان قدس رضوی (ع)» از مجموعه ی اهدایی رهبر به شماره 32219 در 146 برگ، کتابت سده 11ه-.ق. موجود است.

نسخه های چاپی:

چاپ نشده است.

4. حاشیة علی شرح شمسیة

این حاشیه را در فهرست نسخه های خطی کتابخانه ی آستان قدس رضوی (ره)، با شماره 1164، به سید شرف الدین علی استرآبادی نسبت داده اند. لیکن به نظر می رسد این نسبت غلط است؛ زیرا حاشیه بر «شرح شمسیه» را هیچ منبع تاریخی و کتاب شناسی به وی نسبت نداده است.

ص:314

این احتمال وجود دارد که حاشیه متعلق به «عماد الدین علی استرآبادی» است. از آنجا که نام و نسبت این دو شخصیت مشابه و زمان حیاتشان نزدیک و شرح جزئیات زندگانی و آثارشان مفقود است، اشتباهات زیادی درباره ی آنها رخ داده است.

5. تفسیر کنز الفوائد و دامغ المعاند

این اثر در فهرست نسخه های خطی مدرسه ی عالی شهید مطهری (سپهسالار) با شماره 2005 به سید شرف الدین علی استرآبادی نسبت داده شده است.

به نظر می رسد این نسبت نیز غلط است؛ زیرا «کنز الفوائد» خلاصه و منتخبی است از «الفوائد الغرویة» که به قلم شخصی به نام «علم» یا «علی بن سیف بن منصور نجفی»، متوفای 937ه-.ق. انجام شده است.

منابع:

اثرآفرینان 3/331؛ اعیان الشیعة 8/227-228؛ امل الامل 2/131، 176؛ الذریعة 1/46 و 3/304-305 و 16/352-353؛ ریاض العلماء 4/66-69؛ ریحانة الادب 3/198؛ طبقات اعلام الشیعة (احیاء الداثر) 4/145؛ فرهنگ بزرگان اسلام و ایران 342؛ الفوائد الرضویة 274؛ گنجینه ی دانشمندان 6/409؛ لغت نامه ی دهخدا (ذیل علی استرآبادی) 133؛ معجم التراث الکلامی 2/148؛ معجم المولفین 7/33؛ معجم رجال الفکر و الادب فی النجف 1/114؛ معجم مولفی الشیعة 24؛ المقابس 19؛ هدیة العارفین 1/745، 747.

«سید شمس الدین علی حسینی جرجانی»

قرن 10ه-.ق.

گفته می شود، شخصی به نام «شمس الدین علی حسینی جرجانی» یا «شمس علی حسینی گرگانی» یکی از مترجمان کتاب «تذکرة الکحالین» اثر «علی بن عیسی کحال» است.

جستجوی نگارنده از شرح حال و دیگر آثار علی حسینی جرجانی، به جایی نرسید. از این رو به گزارش های دست یافته بسنده شد.

آثار:

ترجمه تذکرة الکحالین

به گزارش «منزوی» در «فهرست واره» «شمس علی حسینی گرگانی» به روزگار «محمدقلی قطب شاه» و به سال 997ه-.ق.، «تذکرة الکحالین» «علی بن عیسی کحال» را به فارسی ترجمه کرده است. این گزارش را «دهلوی» نیز تایید کرده است.

نسخه های خطی:

نسخه هایی از این ترجمه در فهرست مشترک نسخه هایی خطی پاکستان معرفی شده است.

نسخه های چاپی:

چاپ نشده است.

منابع:

پزشکی ایران و پاکستان 114؛ طب در تاریخ ادبیات مسلمانان پاکستان و هند 2/719 (4/719)؛ فهرست واره کتابهای فارسی 5/3357.

«علی گرگانی»

قرن 8ه-.ق.

عالم، فقیه و محدث قرن هشتم ه-. ق.، ابوالمحاسن علی گرگانی، از جمله دانشمندان سرزمین «جرجان» و «استرآباد» است که از شرح زندگانی وی هیچ آگاهی نداریم.

ظاهراً مرحوم «افندی» نخستین شرح حال نگار است که از او یاد کرده است. وی ذیل شرح حال مولی الشیخ «ابوسعید

ص:315

الحسن بن الحسین الشیعی السبزواری»، به کتاب «ابوالمحاسن علی گرگانی» اشاره کرده و می گوید: «این اثر به خط شیخ حسن سبزواری کتابت شده است.»

سپس سال کتابت را 747ه-.ق. و سال تالیف آن را 720ه-.ق. تعیین کرده است.

گذشته از این، در بخش کنیه ها، ذیل «الشیخ ابوالمحاسن جرجانی»، او را از بزرگان علمای معاصر «علامه حلی» معرفی می کند.

مرحوم «افندی» در این بخش، از وجود یک نسخه ی کهن از آثار «ابوالمحاسن گرگانی»، در نزد خودش خبر می دهد.

مرحوم «آقابزرگ» در «الحقائق الراهنه»، بر «افندی» ایراد وارد کرده و گفته است که وی شرح حال ابوالمحاسن گرگانی را با «ابوالمحاسن رویانی»، درهم کرده است. در حالی که با مراجعه به «ریاض العلما» چنین چیزی مشاهده نمی گردد.

آثار:

تکملة السعادات فی کیفیة العبادات المسنونات

مولف این اثر را در عبادات و به زبان فارسی نوشته است.

نسخه های خطی:

صاحب «ریاض العلما» از 1 نسخه ی خطی در کتابخانه ی خودش خبر داده و آن را به خط «شیخ حسن بن حسین سبزواری» معرفی کرده است. سال کتابت نسخه، 747ه-.ق. است.

نسخه های چاپی:

چاپ نشده است.

منابع:

اثرآفرینان 1/189؛ اعیان الشیعة 2/422؛ الذریعة 4/414-415؛ ریاض العلماء 1/176 و 5/509؛ طبقات اعلام الشیعة (الحقائق الراهنة) 3/174.

«علی بن محمد جرجانی»

قرن ؟ ه-.ق.

از شرح حال و آثار این مولف هیچ اطلاعی در دست نداریم. فقط براساس یک نسخه ی خطی در «کتابخانه ی عمومی اوقاف سلیمانیه» «عراق» با عنوان «الالغاز النحویة» (القسم الثانی) که با نام «علی بن محمد جرجانی» ثبت شده است، پی به وجود چنین شخصی برده ایم.

کتاب با عنوان «الالغاز النحویة»، چند تن دیگر نیز نوشته اند. برخی از آنها بسیار قدیمی و برخی از متاخران هستند. لیکن هیچ کدام ربطی به هم دیگر ندارند.

همچنین خاورشناس مشهور، «ادگار بلوشه» در «فهرست نسخه های خطی فارسی کتابخانه ملی فرانسه» اثری با عنوان «جامع التواریخ» را به شخصی با نام «جرجانی، سید شریف علی بن محمد کرمانی» نسبت داده است. درستی این نسبت نیز نیاز به بررسی دارد.

خصوصاً که ترکیب این نام درست نیست؛ زیرا نسبت کرمانی و جرجانی برای اشخاصی با نام «علی بن محمد» در هیچ منبعی دیده نشده است. شاید هم منظور «بلوشه»، «میرسید شریف جرجانی» است. اما مطابق تحقیقات موجود، وی کتابی با عنوان یاد شده ندارد.

در واقع نگارنده نتوانست درستی یا نادرستی این نسبت را به دست آورد. از این رو مطابق یافته های خود، به گزارش پرداخت. باشد که در آینده اطلاعات بیشتری به دست آید و شناخت بیشتری از علی بن محمد جرجانی در دسترس قرار گیرد.

آثار:

1. الالغاز النحویة (القسم الثانی)

این اثر با عنوان مشترک فوق در دو قسم تدوین شده است. ظاهراً قسم اول به دست «عبدالله بن محمد بیتوشی» و قسم دوم به قلم «علی بن محمد جرجانی» نوشته شده است.

ص:316

موضوع آن صرف و نحو و به زبان عربی است.

نسخه های خطی:

1 نسخه ی خطی در «کتابخانه ی عمومی اوقاف سلیمانیه ی عراق» به شماره 2536-2542 در 62 برگ موجود است.

آغاز:

بعد البسمله «الباب الثانی فی الالغاز التی یطلب توجیه اعرابها اذکر ابیات...»

انجام:

«و ایراد المضمر الدال علی ارادة الذی یستحیل وجوده....»

نسخه های چاپی:

چاپ نشده است.

2. جامع التواریخ

نسخه های خطی:

ظاهراً 1 نسخه ی خطی در «کتابخانه ملی فرانسه» موجود است.

نسخه های چاپی:

چاپ نشده است.

منابع:

بلوشه 1/111؛ فهرست واره 1/605؛ فهرس مخطوطات مکتبة الاوقاف المرکزیة فی السلیمانیة ج.4.

«علی بن محمد بن ابراهیم جرجانی»

قرن ؟ ه-.ق.

از شرح حال و آثار «ابوالحسن علی بن محمد بن ابراهیم جرجانی» نیز هیچ گونه آگاهی در دست نیست. این کمترین اطلاعات هم مبتنی بر گزارش از تصویر یک نسخه ی خطی در «کتابخانه ی احمد ثالث» در «استانبول» است.

براساس این گزارش، کتابی با عنوان «الاجناس» نوشته ی ابوالحسن علی بن محمد جرجانی است. اما نه از شخصی با این نام و نه از کتابی با مشخصات یاد شده، مطلبی در منابع به دست نیامد.

گفتنی است که «ابوالعباس احمد بن محمد ناطفی طبری حنفی» متوفای 446ه-.ق.، نویسنده ی «الاحکام فی الفقه الحنفی»، کتابی با عنوان «الاجناس» نوشته است. اما این کتاب ترتیب و نظم مناسبی نداشت. مشهور است که «میر سید شریف جرجانی»، آن را به نظم در آورده و مدون کرده است.

از آنجا که نام «میر سید شریف»، «علی بن محمد جرجانی» است، این احتمال وجود دارد که وی را به نام علی بن محمد بن ابراهیم جرجانی اشتباه گرفته اند.

در هر صورت چون به عنوان یک مولف از مولفان «جرجان» شمرده شده است، در اینجا آورده شد. لیکن در ذیل زندگانی «میر سید شریف جرجانی» توضیح کامل داده خواهد شد.

آثار:

الاجناس

نسخه های خطی:

1 نسخه ی خطی عکسی در «کتابخانه ی احمد ثالث» در «توب قاپوسرای استانبول» به شماره 1095 در 199 برگ و کتابت سال 972ه-.ق. موجود است.

نسخه های چاپی:

چاپ نشده است.

منابع:

فهرس المخطوطات المصورة احمد الثالث توب قاپوسرای باستانبول.

«علی بن محمد حسینی جرجانی»

قرن 11ه-.ق.

ما درباره ی «شمس الدین علی بن محمد شمس الدین حسینی جرجانی»، اطلاعی جز آنچه «آقابزرگ» در «طبقات» گفته، نداریم.

ص:317

«آقابزرگ» با فعل مجهول، (قیل) کتاب «فوائح المسک فی مناقب الائمة» را که گویا به زبان فارسی نگارش شده، به علی جرجانی نسبت داده است. اما به دنبال همین گزارش اضافه می نماید:

نام صحیح کتاب یاد شده، «فوحات القدس» است و نویسنده ی آن «یوسف علی بن محمد جرجانی» است.

با این توصیف، برای نویسنده ی فوق اثر مشخصی نمی توان برشمرد. لیکن به دلیل اینکه جزو صاحبان تالیف احتمال داده شده، ذیل این مدخل نگارش یافت.

منابع:

طبقات اعلام الشیعة (الروضة النضرة) 8/387.

«علی بن محمد گرگانی»

قرن ؟ه-.ق.

از شرح حال و آثار «ابوالحسن علی بن محمد گرگانی»، که ظاهراً پزشک است، اطلاعی در دست نیست. اندک آگاهی از وجود وی و رساله اش در موضوع فصد (رگ زدن)، از محتوای «الذریعه» و فهرست نسخه های خطی دانشگاه «تهران» حاصل شده است.

به اعتقاد «آقابزرگ»، ابوالحسن علی بن محمد گرگانی، فصاد (رگ زن) بود. او نام خود را در دیباچه ی کتاب به همین صورت که نوشتیم، آورده است.

تحقیقات نگارنده درباره ی ابوالحسن علی بن محمد گرگانی که رساله ای به نام «فصد» داشته باشد، به جایی نرسید.

البته اشخاص زیادی در موضوع فصد کتاب نوشته اند. اما هیچ کدام با مشخصات این پزشک یا حداقل فصاد گرگانی مطابقت ندارد.

از عصر و زمان او نیز اطلاعی به دست نیامد. اما به نظر می رسد از مردمان متاخر و شاید قرن 13 ه-. ق. است. این در حالی است که «منزوی» کتاب او را به پیش از سده 9 و 10 متعلق می داند.

آثار:

رسالة فی الفصد

مولف این رساله را به زبان فارسی نگاشته است. به نظر «آقابزرگ»، وی کتابش را از کتاب دیگری که با همین عنوان نوشته بود، خلاصه کرده است.

این نسخه همراه با یک مجموعه و به خط «عبدالصمد بن حسین بن محمد شوشتری» در «اصفهان» نوشته شده است.

آغاز:

«بسمله. شکر و سپاس خدای را... که... جهان است و آفریننده جانواران... چنین گوید ابوالحسن علی بن ...»

انجام:

«و علت اندر آن عضو پدید آید که بدو منسوب بود. و الله اعلم و احکم»

نسخه های خطی:

1 نسخه ی خطی در «کتابخانه ی مرکزی دانشگاه تهران» به شماره 4/2830 در10 برگ، کتابت 1279 یا 1281ه-.ق. موجود است.

نسخه های چاپی:

چاپ نشده است.

منابع:

الذریعة 16/226؛ فهرست نسخه های خطی کتابخانه ی مرکزی دانشگاه تهران 10/1667-1668؛ فهرست واره کتابهای فارسی 5/3607؛ کتابشناسی نسخ خطی پزشکی ایران 155.

ص:318

«علی بن محمد جرجانی»

قرن ؟ ه-.ق.

درباره ی «سید ابوالحسن علی بن محمد بن علی جرجانی»، جز آٱنچه در فهرس دارالکتب «القاهره»، گزارش شده، مطلب دیگری به دست نیامد.

این گزارش حکایت از یک نسخه ی خطی با عنوان «اجوبة و اسئلة» دارد که گویا ابوالحسن علی بن سید محمد جرجانی آن را نوشته است.

از آنجا که تاریخ کتابت نسخه، سال 921ه-.ق. است، بنابراین می توان گفت که سید علی بن محمد جرجانی پیش از آن تاریخ می زیسته است. اما نمی توان زمان دقیق سال های زندگانی وی را تشخیص داد. چنانچه شرح حال، تحصیلات و دیگر آثار وی در پرده ی ابهام است، سال ولادت و وفات وی نیز غیر قابل تشخیص است.

آثار:

اجوبة و اسئلة

مولف این رساله را در پاسخ به یک سری پرسش های مختلف نوشته است. آغاز آن چنین است:

آغاز:

«افتتح محمدالله علی نعمه و مصلیا علی محمد بحسن کرمه...»

نسخه های خطی:

1 نسخه ی خطی در «کتابخانه ی دارالکتب قاهره» به شماره 37 در 20 برگ، کتابت سال 921ه-.ق. موجود است.

نسخه های چاپی:

چاپ نشده است.

منابع:

فهرس دارالکتب القاهرة (القسم الاول).

«علی بن محمدجعفر شریعتمدار استرآبادی»

1242-1316ه-.ق.

شیخ «سیف الدین علی استرآبادی»، مشهور به «شریعتمدار استرآبادی»، یکی از مشاهیر علمای «استرآباد» و بلکه «تهران» است.

او در تالیفاتش، لقب خود را «سیف الدین» و در اشعارش، تخلّص خود را «خوشدل» آورده است.

شیخ علی شریعتمدار، در 22 شعبان 1242ه-.ق. در «قزوین» (شهر مادرش) دیده به جهان گشود. اما اصلش از روستای «نوکنده»، «انزانِ» «استرآباد» است. پدرش از علمای بسیار بزرگ قرن سیزدهم ه-. ق. بشمار می رود و برای نخستین بار، لقب شریعتمدار را به خود اختصاص داد.

فرزندانش که در «قزوین» و «تهران» به دنیا آمده و به تدریج از «استرآباد» دور شدند، پسوند تهرانی را نیز به دنبال نام خود آوردند.

در حال حاضر تعداد زیادی از مردان و زنان این خاندان، در «گرگان» و «تهران» با نام خانوادگی «شریعتمدار» و «شریعتمداری» زندگی می کنند که از شجره ی طیبه ی «شیخ محمدجعفر» منشعب شده اند. از آن جمله وزیر بازرگانی دولت «سید محمد خاتمی»، «محمد شریعتمداری»، از بازماندگان خاندان شریعتمدار استرآبادی «تهران» است.

گفته می شود شیخ علی شریعتمدار،عموی پدر «مجتبی مینوی» بود.

به هر حال شیخ علی شریعتمدار استرآبادی تهرانی، در «قزوین» و نزد والدش تحصیل را آغاز کرد. سپس در همان دوران کودکی، همراه با خانواده، به «کربلا» رفت. در «کربلا» مقدمات را نزد شاگردان پدرش فراگرفت. نیز «مدائن العلوم» را که شامل پنج علم از نوشته های پدرش برای اوست، خواند.

ص:319

حدود سال 1256ه-.ق. همراه خانواده به «تهران» مهاجرت نمود و به پدرش پیوست. در این دوران فقه و اصول را نزد پدرش خواند. تا سن بیست سالگی، سطوح را به پایان برد. در این زمان پدرش «شیخ محمدجعفر شریعتمدار»، که مجتهد بزرگ پایتخت بود، درگذشت. مسجد و کلیه ی مریدانش، موقعیت بسیار خوبی برای وی فراهم آورد. اما او از همه ی اینها گذشت و راهی عتبات عالیات گشت تا به تحصیلات خود ادامه دهد.

در «نجف اشرف» پای درس «آیت الله شیخ محمدحسن بن باقر اصفهانی»، معروف به «صاحب جواهر» و «شیخ اعظم انصاری» حاضر شد. پس از مدتی در زمره ی شاگردان خاص و پرآوازه ی آن دو استاد بزرگ به حساب آمد.

آنگاه که به مقام بلند اجتهاد دست یافت و از هردو مرجع بزرگ جهان «تشیع» اجازه ی اجتهاد دریافت نمود، رهسپار وطن گردید و در «تهران» اقامت گزید. استقبال شایانی از وی به عمل آمد. مریدان «شیخ محمدجعفر شریعتمدار» و درباریان به او روی آوردند. اما شیخ علی شریعتمدار، باوجود تنگدستی و نیاز مالی، به درباریان روی خوش نشان نداد و با تنگ دستی و قناعت زیست.

شیخ علی در اکثر علوم و فنون زمان خود استاد بود. او ضمن تدریس و ارشاد، به تالیف و تحقیق بهای فراوان داد. به گونه ای که بیش از 95 کتاب و رساله تالیف کرد.

گذشته از این، شیخ علی در صنعت و علوم ریاضی نیز دارای مهارت فراوان بود. تا جایی که چند اختراع و محصول صنعتی را به عرصه ظهور رساند. اما دوران حیات او و دربار «ناصر الدین شاه»، در شرایطی نبود که بتواند از این همه فضل و دانش بهره ببرد.

این علامه ی ذوفنون، عاقبت در 16 جمادی الاولی سال 1315ه-.ق. در سن 73 سالگی دار فانی را وداع و دعوت حق را لبیک گفت.

آثار:

1. آملیه

مرحوم «مینوی» از وجود این اثر، در یادداشت هایش، گزارش داده است.

نسخه های خطی:

ظاهراً مینوی نسخه ای از آن را دیده است. لیکن در مورد مشخصات آن چیزی ننوشته است.

نسخه های چاپی:

چاپ نشده است.

2. آیینه جهان نما (آیینه گیتی نما)

آیینه ی جهان نما، یک اثر تاریخی است. مولف آن را به زبان فارسی نگاشته است. مرحوم «آقابزرگ» آن را با عناوین «آیینه جهان نما»، «جهان نما»، «جهان آرا»، «جهان گشا»، «جام گیتی نما»، «جام جم» و غیر از اینها معرفی کرده است.

کتاب در دو جلد نگارش یافته، جلد نخست آن در تاریخ آفرینش هستی و وقایع تاریخ جهان، مانند پادشاهان قدیمی، پیامبران الهی است. جلد دوم آن درباره ی تاریخ اسلام از سال 60ه-.ق. تا سال 1294ه-.ق. را شامل می گردد.

در واقع، جلد دوم کتاب تاریخ «ایران» است؛ زیرا از دوران «صفویه» به بعد، فقط درباره ی «ایران» و روی دادهای مربوط به ایرانیان را نوشته است.

مع الاسف از جلد نخست آن هیچ گزارشی به دست نیامد. لیکن یک نسخه از جلد دوم آن در «کتابخانه ی آیت الله العظمی مرعشی نجفی (ره)» وجود دارد.

به لطف آیت الله زاده، حجت الاسلام دکتر «سید محمود مرعشی نجفی»، نگارنده موفق به مطالعه اصل کتاب شد. باید اذعان داشت که کتاب بسیار معتبر و منبع موثقی درباره ی تاریخ «ایران» است.

ص:320

خصوصاً درباره ی تاریخ اواخر «قاجاریان» و دوره ناصری، که مولف (شیخ علی) شخصاً با دربار ارتباط داشت، مطالب مفیدی می توان به دست آورد.

از آنجا که مولف از بزرگان حوزه ی «تهران» بود، وقایع مربوط به آغاز مشروطه خواهی، ماجرای فرقه سازی «بابیان» و «بهائیان»، حضور سید جمال الدین اسدآبادی در «ایران» و بسیاری از مسائل دیگر را یا مشاهده کرده، یا در جریان آن روی دادها واقع شده است.

نسخه های خطی:

1 نسخه ی خطی نفیس (به خط مولف)، از جلد دوم، در «کتابخانه ی آیت الله العظمی مرعشی نجفی (ره)» به شماره 1/13184 در 117 برگ، کتابت اوایل سده ی 14ه-.ق. موجود است.

این نسخه در مجموعه ای قرار دارد که تعداد دیگری از آثار وی و فرزندش «عبدالنبی بن شیخ علی شریعتمدار استرآبادی» در آن مجموعه گرد آمده است.

1 نسخه ی خطی نیز در فهرست نسخه های خطی فارسی معرفی شده است.

نسخه های چاپی:

چاپ نشده است.

3. اصلاح و تکمیل منظومه درج المضامین (بوستان)

بنا به گزارش مرحوم «حبیب آبادی»، درج المضامین سروده ی «ملا مختار قاری اعمی اصفهانی» است.

ملا مختار قاری، از علما، شعرا و بزرگان قرن دهم ه-. ق. در «اصفهان» بود. او این منظومه را در هفتاد بیت و در موضوع قرائت قرآن سروده است.

شیخ علی شریعتمدار، آن را در صد بیت تکمیل و اصلاح کرده و با عنوان بوستان سروده است. تاریخ پایان این منظومه سال 1280ه-.ق. است.

نسخه های خطی:

هیچ گزارشی از نسخ خطی آن در دست نیست.

نسخه های چاپی:

بنا به گزارش مرحوم «آقابزرگ» در «الذریعه»، این کتاب همراه با شرحش «درر نثار» چاپ شده است. اما هیچ نسخه ای از چاپ آن به دست نیامد تا مشخصات چاپی کتاب در اینجا گزارش شود.

4. انیس الغرباء

شیخ علی شریعتمدار، این کتاب را مانند کتاب «مدائن العلوم» پدرش، در علوم مختلف نگاشته است. «مدائن العلوم» شامل پنج علم از علوم بود. اما انیس الغربا شامل 9 علم از علوم و فنون مختلف است.

او از این کتاب در کتاب «غایة الآمال» خودش سخن گفته است. لیکن نسخه ای از آن به دست نیامد تا گزارشی از محتوای آن ارایه دهیم.

نسخه های خطی:

هیچ گزارشی از نسخ خطی آن در دست نیست.

نسخه های چاپی:

چاپ نشده است.

5. ایضاح التحریر

براساس گزارش الذریعه، این اثر نیز، توسط مولف در کتاب «غایة الآمال» معرفی شده است. او ایضاح التحریر را در شرح «تحریر الاصول» خودش به رشته ی تحریر درآورده است.

از آنجا که موضوع «تحریر الاصول» در علم اصول است، ایضاح التحریر نیز در علم اصول و شرح همان اثر است.

نسخه های خطی:

هیچ گزارشی از نسخ خطی آن در دست نیست.

ص:321

نسخه های چاپی:

چاپ نشده است.

6. بحر الدرر

مولف در کتاب خودش «غایة الآمال» این اثر خود را معرفی کرده و آن را مانند کتاب دیگرش «کنز الدرر» در علم نحو توصیف می کند. با این تفاوت که «کنز الدرر» به زبان فارسی و «بحر الدرر» به زبان عربی نوشته شده است.

نسخه های خطی:

1 نسخه ی خطی نفیس به خط مرحوم شیخ علی شریعتمدار در «کتابخانه ی آیت الله العظمی مرعشی نجفی (ره)» به شماره 3870 در مجموعه ای با 245 برگ، موجود است.

مولف آن را درحاشیه اصلاح کرده و اضافاتی برآن نوشته است. به نظر می رسد مولف قصد داشت آن را تکمیل نماید.

نسخه های چاپی:

چاپ نشده است.

7. البرد الیمانی فی معانی الفاظ و الفاظ المعانی

مرحوم شیخ علی شریعتمدار، این کتاب را برای عرب زبان ها نوشته است. هدف وی از نگارش آن، آموزش زبان و لغات فارسی به کسانی است که زبان عربی را می دانند و مایل به فراگیری زبان فارسی هستند.

این اثر در 28 کتاب و هر کتاب در چند باب، به تعداد حروف الفبا ترتیب و تنظیم شده است.

مولف برد یمانی را در نوجوانی (14 سالگی)، 23 شعبان 1256ه-.ق. به رشته تحریر در آورده است.

او این معرفی را در کتاب «غایة الآمال» در اختیار قرار داده است.

نسخه های خطی:

1 نسخه ی خطی نفیس و به خط مولف، در «کتابخانه ی آیت الله العظمی مرعشی نجفی (ره)» به شماره 3866 در 395 برگ، موجود است.

نسخه های چاپی:

چاپ نشده است.

8. بروج العروج

بنا به گفته ی نویسنده، در کتاب دیگرش به نام «غایة الآمال»، وی این اثر را در علم هیئت و نجوم نوشته است.

نسخه های خطی:

هیچ گزارشی از نسخ خطی آن در دست نیست.

نسخه های چاپی:

چاپ نشده است.

9. بروز الرموز

کتاب «بروز الرموز»، در کلیات و قواعد علم فقه است. مولف آن را نیز در کتابش «غایة الآمال» معرفی کرده است.

نسخه های خطی:

هیچ گزارشی از نسخ خطی آن در دست نیست.

نسخه های چاپی:

چاپ نشده است.

10. البروق اللامعة

این اثر، تعلیقات مرحوم شریعتمدار استرآبادی بر «زیارت جامعه ی کبیره» است. او این تعلیقات را به زبان عربی نوشته است. سپس آن را به زبان فارسی ترجمه و شرح کرده و نام آن را «عبارة من دعی» نهاده است.

نسخه های خطی:

هیچ گزارشی از نسخ خطی آن در دست نیست. اما یک نسخه ی خطی در «کتابخانه ی عباسیه» «بصره» با عنوان «البروق اللامعة» وجود دارد که فهرست نویس مولف آن را تشخیص نداده و بدون مولف معرفی کرده است.

شماره ی این نسخه 5/836، به زبان عربی و جزو مجموعه های آن کتابخانه ی محسوب می گردد.

ص:322

نسخه های چاپی:

چاپ نشده است.

11. البنیان المرصوص

مرحوم شیخ علی شریعتمدار، این کتاب را در جوانی و زمانی که علم اصول فقه را نزد والد بزرگوارش «شیخ محمدجعفر» می خواند، به رشته تحریر درآورده است.

نام کامل آن «البنیان المرصوص فی مقدمات الشروع فی علم الاصول بالخصوص» است.

او اثر خود را در پنج مطلب مرتب کرده است. مطلب اول در تعریف علم اصول، دوم در موضوع آن، سوم در محمول آن، چهارم در فائده ی آن، پنجم در مدارک اصول است.

نسخه های خطی:

1 نسخه ی خطی در «کتابخانه ی آیت الله العظمی مرعشی نجفی (ره)» به شماره 4023 موجود است.

1 نسخه ی خطی از آن را «آقابزرگ» در «کتابخانه ی خصوصی سید عبدالحسین حجت» در «کربلا» مشاهده کرده است. بنابر گزارش وی، این نسخه ناقص است.

نسخه های چاپی:

چاپ نشده است.

12. بوستان

این اثر که منظومه ای در تجوید است، ذیل کتاب «اصلاح و تکمیل منظومه درج المضامین (بوستان)» و کتاب «الدرر النثار فی شرح تجوید ملا مختار» موسوم به «بوستان»، توضیح داده شد.

نسخه های خطی:

گویا 1 نسخه ی خطی در «کتابخانه دانشگاه تهران» به شماره 2520 و در ضمن یک مجموعه موجود است.

نسخه های چاپی:

چاپ نشده است.

13. تاج الهدایة

این رساله در موضوع کلام و اخلاق تدوین شده است.

نسخه های خطی:

هیچ گزارشی از نسخ خطی آن در دست نیست.

نسخه های چاپی:

چاپ نشده است.

14. تجوید التنزیل فی علم التجوید و الترتیل

این رساله به زبان عربی و در موضوع تجوید قواعد خواندن قرآن به سبک ترتیل است.

مولف با استناد به سبک قرای سبعه در هفت مقدمه و باب و هر باب در چند فصل، اثر خود را به سال 1283ه-.ق. به پایان برده است.

ظاهراً فرزند مولف، «شیخ محمدرضا بن علی شریعتمدار» نیز کتابی با عنوان «تجوید التنزیل» دارد.

نسخه های خطی:

1 نسخه ی خطی اصل به خط مولف در «کتابخانه ی آیت الله العظمی مرعشی نجفی (ره)» به شماره 3095 در 145 برگ موجود است. این نسخه در حواشی تصحیح و اضافات دارد.

نسخه های چاپی:

چاپ نشده است.

15. تحریر الاصول

به نظر می رسد کتابی است در علم اصول فقه. اما از جزئیات آن اطلاعی در دست نیست.

نسخه های خطی:

هیچ گزارشی از نسخ خطی آن در دست نیست.

ص:323

نسخه های چاپی:

چاپ نشده است.

16. تحفة الانام

این رساله را «معلم حبیب آبادی» در «مکارم الآثار» گزارش کرده است.

نسخه های خطی:

هیچ گزارشی از نسخ خطی آن در دست نیست.

نسخه های چاپی:

چاپ نشده است.

17. تذکرة العالِمین (عالِم الابدان و عالِم الادیان)

این رساله در بیان آداب سفر و تذکرات و توصیه هایی برای عموم در حفظ بهداشت و سلامتی و دین و ایمان نگاشته شده است.

نسخه های خطی:

هیچ گزارشی از نسخ خطی آن در دست نیست.

نسخه های چاپی:

چاپ نشده است.

18. تعلیقه بر الروضة البهیة

مرحوم شیخ علی شریعتمداری این تعلیقات و حواشی را برای توضیح بیشتر کتاب فقهی «الروضة البهیة» نگاشته است تا به درک آسان مطالب آن برای دانشجویان حوزه های علمیه یاری رساند.

نسخه های خطی:

هیچ گزارشی از نسخ خطی آن در دست نیست.

نسخه های چاپی:

چاپ نشده است.

19. تعلیقة علی السیوطی

ظاهراً این اثر غیر از کتاب «طرفیه در شرح ترکیب الفیه» است. هم چنین غیر از کتاب «الجامعة النحویة و الصرفیة» است.

مولف در این اثر بر کتاب سیوطی که خود شرح اشعار الفیه ی ابن مالک است، تعلیقه زده و مواردی را شرح کرده است.

نسخه های خطی:

هیچ گزارشی از نسخ خطی آن در دست نیست.

نسخه های چاپی:

چاپ نشده است.

20. الجامع الناصری

بنا به گفته ی «محمدحسن خان اعتمادالسلطنه»، «ناصر الدین شاه» دستور داده بود که شیخ علی شریعتمدار به عنوان بزرگترین مجتهد پایتخت، کتابی جامع در قوانین شرع بنگارد تا مبنای قانون گذاری و اجرای احکام قرار گیرد.

این ماموریت با نظارت «میرزا سعید خان»، وزیر امور خارجه آغاز می شود. اما پیش از پایان کتاب، «میرزا سعید خان» فوت می کند. مولف آن را در اختیار «ناصر الدین شاه» قرار می دهد.

لیکن به سعایت و بدخواهی تعداد زیادی از درباریان و نیز دخالت سفارت «انگلیس» و «شوروی»، کتاب بایگانی گردید و به آن عمل نشد.

گویا این کتاب مانند «جامع عباسی» که «شیخ بهائی» برای «شاه عباس» نوشته بود، شامل کلیه ی مباحث فقه بود. به اضافه مباحثی در سیاست و تدبیر مدن و اخلاق کارگزاران حکومتی تنظیم گردیده بود.

خود شیخ علی در کتاب آیینه ی جهان نما، به این مسئله اشاره می کند:

«... پنج سال قبل، سنه ی 1300ه-.ق. مرحوم وزیر امور خارجه، حقیر را دعوت نمود. فرمود: شاه می فرماید: کتابی در احکام اسلام بنویس که ما می خواهیم در بلاد اسلام احکام اسلامی را جاری بداریم.

ص:324

زمین شکر را بوسیده، عرض کردم: علی الخبیر سقطتم. این کار من است و بر من واجب عینی. مرخص بفرمائید می روم «مازندران»، می نویسم و روانه می دارم.

... سه کتاب بود، یکی جامع صغیر ناصریست و ده دوازده بیت است. تمام شد ولی وزیر مرحوم شد. پادشاه کتاب را خواستند. ارسال داشتم. خودم را احضار فرمودند و در اتمام دو کتاب دیگر اهتمام نمودند. در عوض تیول و ماهانه به جناب جلالت مآب صدر اعظم دست خط شد... و خاتمه این کار ان شاءالله در وقایع سنه 1303ه-.ق. مذکور می شود.»

ظاهراً درباریان در پی اذیت و آزار وی برآمده و تیول و مخارج وی را بالا کشیده، شیخ علی را از ادامه ی کار بازگذاشته اند.

نسخه های خطی:

فقط 1 نسخه ی خطی از دست خط مولف وجود دارد که «ناصر الدین شاه» همان زمان دستور بایگانی آن را در «کتابخانه ی سلطنتی» داد. اما معلوم نگردید که بعدها این کتاب به دست چه کسی افتاد و به کجا منتقل گردید. لذا هیچ گزارشی از نسخه ی خطی آن به دست نیامد.

نسخه های چاپی:

چاپ نشده است.

21. الجامعة النحویة و الصرفیة

کتابی است جامع در علم نحو و صرف.

نسخه های خطی:

هیچ گزارشی از نسخ خطی آن در دست نیست.

نسخه های چاپی:

چاپ نشده است.

22. الجامعة النحویة و الصرفیة بین الترکیب و شرح الالفیة

این اثر نیز مانند اثر پیشین، کتاب جامعی است در علم صرف و نحو، و شرح دیگری بر «الفیه ابن مالک» محسوب می گردد.

نسخه های خطی:

هیچ گزارشی از نسخ خطی آن در دست نیست.

نسخه های چاپی:

چاپ نشده است.

23. جنة الامان و جنة الایمان

گویا مولف به سال 1298ه-.ق. به «مازندران» و شهر «آمل» مسافرت می کند. در آنجا با مردم حشر و نشر کرده و در مدت اقامتش، دین و اخلاق مردم «آمل» را می پسندد. در عین حال برخی صفات ناروا و رفتارهای نادرست نیز از آنها مشاهده می کند. در هدایت آنها توصیه ها می نماید و به سبب خواهش یکی از دوستانش، این رساله را در اصلاح اخلاق مردم «آمل» می نگارد.

نسخه های خطی:

1 نسخه ی خطی در «کتابخانه ی آیت الله العظمی مرعشی نجفی (ره)» به شماره 7581 در 85 برگ، به کتابت «میرزا مهدی تنکابنی» در سال 1308ه-.ق. موجود است.

نسخه های چاپی:

چاپ نشده است.

24. جنة السرور فی تحقیق کیفیة زیارت العاشور

مولف در این اثر گران قدر، روش های مختلف خواندن زیارت عاشورا را توضیح داده و کلیه نظریات علما را مورد بحث و بررسی قرار داده است.

برخی از آنها را رد و برخی را تایید کرده است. به طور کلی هر نظری درباره ی شیوه ی خواندن زیارت عاشورا وجود دارد، او آن را مد نظر قرار داده و صحیح ترین روش را توصیه نموده است. این رساله به زبان عربی است.

نسخه های خطی:

1 نسخه ی خطی در «کتابخانه ی آیت الله العظمی مرعشی نجفی(ره)» به شماره 3090 در 40 برگ، به خط مولف، موجود است. این نسخه در حاشیه تصحیح و اضافات دارد.

ص:325

نسخه های چاپی:

چاپ نشده است.

25. جواهر المعادن

در واقع، کتاب جواهر المعادن، تفسیر مفردات قرآن است.

نسخه های خطی:

هیچ گزارشی از نسخ خطی آن در دست نیست.

نسخه های چاپی:

چاپ نشده است.

26. حاشیه بر سیوطی

این احتمال وجود دارد که همان «تعلیقه بر سیوطی» بوده باشد. باوجود این کتابی با این عنوان نیز به وی نسبت داده شده است.

نسخه های خطی:

هیچ گزارشی از نسخ خطی آن در دست نیست.

نسخه های چاپی:

چاپ نشده است.

الحق الیقین

رساله حق الیقین، به زبان فارسی و مفصل تر از رساله «عین الیقین» در موضوع اخلاق فاضله و عقاید حقه ی «شیعه» دوازده امامی است.

گویا وی این رساله را از از کتاب «ملین العابرین» خودش خلاصه کرده است.

نسخه های خطی:

1 نسخه ی خطی به خط مولف در «کتابخانه ی آیت الله العظمی مرعشی نجفی (ره)» به شماره 3868 در 210 برگ، با تصحیحات و اضافات در حواشی از سوی مولف، موجود است.

نسخه های چاپی:

چاپ نشده است.

27. الخمسة الشرعیة

مرحوم شیخ علی در کتاب «غایة الآمال» ذیل شرح حال خودش، آثارش را برشمرده و این اثر را در بیان پنج مسئله مشکل اصولی و فقهی معرفی کرده است.

نسخه های خطی:

هیچ گزارشی از نسخ خطی آن در دست نیست.

نسخه های چاپی:

چاپ نشده است.

28. الدر الثمین (الدرر الثمین)

بنا به نقل «آقابزرگ» از «غایة الآمال» مولف، این اثر در علم کلام و اصول دین است. او این اثر را به زبان عربی نوشته است.

نسخه های خطی:

هیچ گزارشی از نسخ خطی آن در دست نیست.

نسخه های چاپی:

چاپ نشده است.

29. الدرر النثار فی شرح تجوید ملا مختار موسوم به بوستان (در نثار)

درباره ی منظومه ای که مولف در موضوع تجوید سروده است، اختلافاتی وجود دارد. نسخ خطی آنها نیز متفاوت است.

ظاهراً مولف اشعار «ملا مختار قاری» را تکمیل و اصلاح نموده و پس از مقداری اضافه کردن به آن ها، تحت عنوان «بوستان» یک منظومه جدید پدیدآورده است.

اگر این منظومه همان «اصلاح و تکمیل منظومه درج المضامین ملا مختار» باشد، که گویا همان را بوستان نامیده است، باید در صفحات کمتری تدوین شده باشد. لیکن این منظومه به نظر متفاوت می آید. از این رو آن را به طور مستقل ذکر کردیم.

ص:326

نسخه های خطی:

1 نسخه ی خطی در «کتابخانه ی آیت الله العظمی مرعشی نجفی (ره)» به شماره 3089 در 136 برگ، همراه با یک منظومه در تجوید از مولف، موجود است.

این نسخه به خط مولف است.

نسخه های چاپی:

چاپ نشده است.

30. درر الاحکام

متنی است شامل 15 علم از علوم مختلف که بسیار مختصر تدوین شده است. این علوم عبارت اند از: نحو، صرف، معانی، لغت، میزان، رجال، درایه، حدیث، اصول فقه، تفسیر، تجوید، هیئت، حساب، کلام و فقه.

نسخه های خطی:

هیچ گزارشی از نسخ خطی آن در دست نیست.

نسخه های چاپی:

چاپ نشده است.

31. الدرر الایتام

رساله ی مختصری است در فقه که با عنوان فوق و «ارجوزة فی الفقه» شناخته می شود.

مرحوم «حبیب آبادی» الدرر الایتام را شرح بر «بوستان» دانسته است. پیش تر توضیح دادیم که شیخ علی شریعتمدار، منظومه ی «درج المضامین» «ملا مختار قاری» را با عنوان «بوستان» شرح و تکمیل کرده است. موضوع آن قرائت بود. لیکن به نظر «آقابزرگ» الدرر الایتام فقه است.

«آقابزرگ» در ذیل کتاب دیگر شیخ علی، با عنوان «نخبة الاحکام»، الدرر الایتام را منظومه ی «اللمعة الدمشقیة» معرفی کرده است.

نسخه های خطی:

هیچ گزارشی از نسخ خطی آن در دست نیست.

نسخه های چاپی:

چاپ نشده است.

32. درر الایتام فی انموذج تفسیر آیات الاحکام

مولف در این اثر آیات احکام قرآن را به ترتیب ابواب و کتاب های فقهی جمع آوری کرده و سپس با عناوین «در یتیم» به تفسیر آنها پرداخته است. کتاب به زبان عربی تحریر شده است.

او پس از تفسیر آیه و دلالت آن در حکم فقهی، اسباب نزول، ناسخ و منسوخ بودن آیه را مورد توجه قرار داده و مباحث لازم را مطرح می سازد.

گفته می شود که این اثر فهرست مانندی است بر کتاب دیگر مولف با عنوان «الدر المنثور».

شیخ علی درر الایتام را در هشتم شعبان 1268ه-.ق. آغاز کرده است.

نسخه های خطی:

1 نسخه ی خطی اصل به خط مولف در «کتابخانه ی آیت الله العظمی مرعشی نجفی (ره)» به شماره 3877 در 101 برگ موجود است.

نسخه های چاپی:

چاپ نشده است.

33. راحة الحلقوم

مولف، کتاب راحة الحلقوم را، به زبان فارسی و در علم کلام و مباحث اصول دین نوشته است.

نسخه های خطی:

هیچ گزارشی از نسخ خطی آن در دست نیست.

نسخه های چاپی:

این کتاب در «تهران» و با نفقه ی «سرور الدوله» دختر «حسام السلطنه» به چاپ رسیده است.

ص:327

34. رافع اللجاج فی الاحتجاج

هرچند از محتوای کتاب اطلاعی در دست نیست. لیکن می توان حدس زد که در موضوع دفاع از اصول و عقاید «شیعه» و رد شبهات، نگاشته شده است.

نسخه های خطی:

هیچ گزارشی از نسخ خطی آن در دست نیست.

نسخه های چاپی:

چاپ نشده است.

35. رساله احتیاطیة

شاید بتوان گفت که این رساله، یکی از آثار خوب در تقریب مذاهب اسلامی است؛ زیرا شیخ علی شریعتمدار، ضمن بیان واجبات از اعمال و مناسک حج با رعایت احتیاط، ملاحظه مذاهب چهارگانه «اهل سنت» را نیز کرده و از دیدگاه آنان مسائل را مورد توجه قرار داده است.

این رساله مختصر در 50 برگ وبه زبان فارسی نوشته شده است.

نسخه های خطی:

1 نسخه ی خطی در «کتابخانه ی آیت الله العظمی مرعشی نجفی (ره)» به شماره 3873 در 91 برگ و شاید به خط مولف موجود است. ظاهراً این رساله ناتمام مانده است.

نسخه های چاپی:

چاپ نشده است.

36. رسالة خاصة تصدی لاثبات وقوع التزویج لفاطمة بنت الحسین (ع) من قاسم بن الحسن (ع)

بر اساس گزارشی که مرحوم «صدرالاسلام محمدامین امامی خوئی» در «مرآة الشرق» ارایه می دهد، مولف رساله ای دارد که در آن سعی کرده است مسئله اختلافی ازدواج میان «فاطمه» دختر «امام حسین» علیه السلام با «قاسم» پسر «امام حسن» علیه السلام را پیش از واقعه «کربلا» به اثبات برساند.

مرحوم «امامی خوئی» این رساله را دیده و مطالب آن را خوانده است. مولف در این رساله درباره ی «امام زاده قاسم» «شمیران» «تهران» و قبر بی بی شهربانو نیز تحقیقاتی انجام داده و نظر مثبتی نسبت به آن دو مکان عرضه کرده است. اما مرحوم «امامی خوئی» نظر وی را رد کرده و ادله اش را ناتمام خوانده است.

نسخه های خطی:

هیچ گزارشی از نسخ خطی آن در دست نیست.

نسخه های چاپی:

چاپ نشده است.

37. رموز الاقوال و کنوز بروز الاحوال الرجال

این رساله نیز در علم رجال و به زبان عربی است. با این تفاوت که مولف آن را بسیار مختصر و با روشی خاص، به ترتیب حروف گردآورده است.

سال پایان تالیف کتاب 1266ه-.ق. است. اما به نظر می رسد که به درخواست «ناصر الدین شاه» در شعبان 1303ه-.ق. در آن تجدید نظر کرده و تکمیل نموده است.

نسخه های خطی:

1 نسخه ی خطی در «کتابخانه ی آیت الله العظمی مرعشی نجفی (ره)» به شماره 4658 در 283 برگ به خط مولف موجود است.

نسخه های چاپی:

چاپ نشده است.

38. رموز الکنوز

به نظر می رسد یک دوره فقه استدلالی است. اما از «کنوز الرموز» مختصرتر است.

ص:328

نسخه های خطی:

هیچ گزارشی از نسخ خطی آن در دست نیست.

نسخه های چاپی:

چاپ نشده است.

39. سفینه نوح

این رساله به فارسی نوشته و موضوع آن در علم طب است.

البته قصد مولف نوشتن کتاب در علم طب به آن معنای مصطلح نبوده است. بلکه به دلیل شیوع چندین بار بیماری وبا و طاعون در «ایران» در سال های 1262 تا 1310ه-.ق. و کوتاهی مسؤولان بهداشت و پزشکان درباری، ناچار از نوشتن این رساله گردید.

هدف او نوعی گزارش به «ناصر الدین شاه» بود تا وخامت اوضاع را گوشزد کند.

نسخه های خطی:

ظاهراً یک نسخه ی اصل از خط مولف در «کتابخانه ی آیت الله العظمی مرعشی نجفی (ره)» به شماره 3873 در 18 برگ موجود است.

نسخه های چاپی:

چاپ نشده است.

40. الصحویة فی عمدة المطالب النحویة

کتاب مبسوطی است در علم نحو، با بیان مثال هایی و تطبیق آنها بر عوامل و قواعد نحو، مشتمل بر پنج مقدمه و پنج باب و یک خاتمه، به زبان عربی.

این کتاب غیر از کتاب دیگر مولف با عنوان «عمدة المطالب» در علم نحو است.

نسخه های خطی:

1 نسخه ی خطی در «کتابخانه ی آیت الله العظمی مرعشی نجفی (ره)» به شماره 3870 در 108 برگ موجود است.

نسخه های چاپی:

چاپ نشده است.

41. الصرة الخفیة فی شرح الدرة النجفیة

مرحوم شیخ علی شریعتمدار، ظاهراً سه بار کتاب «الدرة النجفیة» «سید محمدمهدی بحرالعلوم» را شرح کرده است. یکی از آن شروح با همین عنوان «الصرة الخفیة» مشهور است.

این شرح به صورت نظم و شعر است. زبان آن شاید عربی است.

شرح دیگر وی با عنوان «الفصوص» یا «فصوص فیروزجات خفیة خاتم نکات شرح الدرة النجفیة» است. این شرح در جای خود معرفی خواهد شد.

نسخه های خطی:

هیچ گزارشی از نسخ خطی آن در دست نیست.

نسخه های چاپی:

چاپ نشده است.

42. طرفیة در شرح و ترکیب الفیة

طرفیه نیز یکی دیگر از کتاب های مولف در علم نحو به زبان فارسی است.

مولف در حالی که 14 ساله بود، این کتاب را در شرح و ترکیب «الفیه ابن مالک» نوشت.

سال تالیف کتاب 1256ه-.ق. و سال بازنگری آن 1258ه-.ق. است.

او مطالب کتاب را از درس پدرش استفاده کرده و سپس درک و فهم خود را به صورت شرح بر «الفیه»، به قلم آورده است.

نسخه های خطی:

1 نسخه ی خطی در «کتابخانه ی آیت الله العظمی مرعشی نجفی (ره)» به شماره 3092 در 87 برگ موجود است.

نسخه های چاپی:

چاپ نشده است.

ص:329

43. عبادة المدعی

بنا به گزارش «علی فرخ»، در شرح احوال و علمای خاندان شریعتمدار، یکی از آثار شیخ علی، رساله ی فوق الذکر است.

نسخه های خطی:

هیچ گزارشی از نسخ خطی آن در دست نیست.

نسخه های چاپی:

چاپ نشده است.

44. عبارة من دعی فی شرح بعض الزیارات و الدعاء

این کتاب در واقع شرح و ترجمه ی فارسی کتاب دیگر مولف به نام «البروق اللامعة» وی است.

البروق، تعلیقات مولف بر زیارت جامعه کبیره است.

نسخه های خطی:

هیچ گزارشی از نسخ خطی آن در دست نیست.

نسخه های چاپی:

چاپ نشده است.

45. عروة الانام فی المسائل المحتاج الیها

این رساله در سه مجلد و در خصوص مسائل مورد نیاز روزانه مردم از نظر احکام فقهی است. مرحوم شریعتمدار، سعی کرده است کلیه ی مسائلی را که مردم به دانستن آنها نیاز دارند، مورد توجه قرار دهد. مقداری نیز از ادله ی احکام و نظر فقها را آورده است.

نسخه های خطی:

1 نسخه ی خطی از جلد نخست این اثر در «کتابخانه ی آیت الله العظمی مرعشی نجفی (ره)» به شماره 3863 در 211 برگ و به خط مولف موجود است.

1 نسخه ی خطی از جلد دوم کتاب در «کتابخانه ی آیت الله العظمی مرعشی نجفی (ره)» به شماره 3864 در 186 برگ، به خط مولف موجود است.

1 نسخه ی خطی از جلد سوم در «کتابخانه ی آیت الله العظمی مرعشی نجفی (ره)» به شماره 3865 در 224 برگ و به خط مولف موجود است.

نسخه های چاپی:

چاپ نشده است.

46. العشرة الکاملة

بنا به نوشته ی مرحوم شیخ علی شریعتمدار در کتابش «غایة الآمال» این اثر در بیان ده مسئله مشکل فقهی و اصولی تدوین شده است.

نسخه های خطی:

هیچ گزارشی از نسخ خطی آن در دست نیست.

نسخه های چاپی:

چاپ نشده است.

47. العقائد الدینیة

عقاید دینیه رساله مختصری است به زبان عربی در پاسخ به درخواست برخی از دوستانش.

او این رساله را برای استفاده ی کسانی که قادر به خواندن متن عربی هستند، نوشته است. سال پایان آن 1269ه-.ق. است.

نسخه های خطی:

1 نسخه ی خطی اصل به خط مولف در «کتابخانه ی آیت الله العظمی مرعشی نجفی (ره)» به شماره 3867 در 9 برگ موجود است.

نسخه های چاپی:

چاپ نشده است.

ص:330

48. علم الیقین

رساله علم الیقین به زبان فارسی و در بیان مسائل کلامی برای عموم مردم است.

نسخه های خطی:

1 نسخه ی خطی در «کتابخانه ی آیت الله العظمی مرعشی نجفی (ره)» به شماره 3874 در 47 برگ از 98 برگ مجموعه موجود است.

نسخه های چاپی:

چاپ نشده است.

49. عمدة المطالب

کتاب عمدة المطالب، ظاهراً غیر از کتاب دیگر مولف با عنوان «الصحویة فی عمدة المطالب النحویة» است.

او این اثر را با ترتیبی خاص در علم نحو نوشته است. اما نتوانسته آن را تمام کند و ناقص مانده است.

نسخه های خطی:

هیچ گزارشی از نسخ خطی آن در دست نیست.

نسخه های چاپی:

چاپ نشده است.

50. عوامل منظوم

مولف در سال 1254ه-.ق. در سن دوازده سالگی، این اشعار را در بیان عوامل علم نحو سروده است.

عوامل منظوم به فارسی و در 78 بیت سروده شده است.

نسخه های خطی:

1 نسخه ی خطی در «کتابخانه ی آیت الله العظمی مرعشی نجفی (ره)» به شماره 3870 در 3 برگ موجود است.

نسخه های چاپی:

چاپ نشده است.

51. عوامل نحوی

این کتابچه کوچک به زبان فارسی و در بیان علم نحو به صورت نثر است.

او پس از سرودن دو منظومه در علم نحو به زبان فارسی و عربی، به نوشتن دو وجیزه به زبان فارسی و عربی به صورت نثر اقدام می کند و این اثر را پس از آن پدید می آورد.

نسخه های خطی:

1 نسخه ی خطی در «کتابخانه ی آیت الله العظمی مرعشی نجفی (ره)» به شماره 3870 در 3 برگ (مجموعه) موجود است.

نسخه های چاپی:

چاپ نشده است.

52. عین الحق

رساله بسیار مختصری است به زبان فارسی در بیان اصول پنج گانه دین. مولف این رساله را به زبان بسیار ساده وبرای افراد عادی که کمترین سواد خواندن را داشته باشند، نوشته است. او این رساله را در جمادی الثانی 1267ه-.ق. به پایان برده است.

نسخه های خطی:

3 نسخه ی خطی در «کتابخانه ی آیت الله العظمی مرعشی نجفی (ره)» به شماره 3874 در 98 برگ، کتابت «سید آقا وزوائی»، که توسط مولف در حاشیه تصحیح شده است، شماره 3872 در 241 برگ، کتابت سال 1308ه-.ق. توسط «محمدباقر موسوی» و شماره 3867 در 7 برگ (مجموعه ای که در115 برگ است)، به خط مولف (نسخه ی اصل) موجود است.

نسخه های چاپی:

چاپ نشده است.

ص:331

53. عین الیقین

این رساله، ظاهراً دومین رساله از رساله های کلامی مولف است. او این رساله را مقداری گسترده تر و برای عموم به زبان فارسی نوشته است. سال پایان آن 1267ه-.ق. است.

نسخه های خطی:

2 نسخه ی خطی در «کتابخانه ی آیت الله العظمی مرعشی نجفی (ره)» موجود است. نسخه ی اول به شماره 3867 همراه رساله عین الحق وی و به خط مولف است.

نسخه ی دوم به شماره 6881 در مجموعه ای 398 صفحه به کتابت «ابومحمد وزوائی» موجود است.

نسخه های چاپی:

چاپ نشده است.

54. غایة الآمال فی استعلام احوال الرجال

کتاب غایة الآمال به زبان عربی و در علم رجال است. در واقع این کتاب رجالی مفصل، تکمله و توسعه کتاب رجال «ابوعلی محمد بن اسماعیل حائری» متوفای 1215ه-.ق. با عنوان «منتهی المقال» است.

شیخ علی هر آنچه را که از «منتهی المقال» نقل می کند، با عبارت «اصل» و هر چه از دیگران نقل می کند، با عبارت «فصل» و آنچه را که نتیجه تحقیقات خودش است، با عبارت «وصل» آورده است.

او این اثر رجالی را در 12 شوال 1302ه-.ق. به پایان برده است. مولف در همین اثر شرح احوال و آثار خودش را بیان کرده است. وی تا زمان تالیف غایة الآمال، بیش از 71 اثر از آثار خود را تمام کرده و نام آنها را یادآوری کرده است.

نسخه های خطی:

بدرستی دانسته نیست که آیا از این اثر نسخه های دیگری نیز وجود دارد یا نه. لیکن آنچه مسلم است، اینکه یک نسخه ی اصل به خط مولف در «کتابخانه ی آیت الله العظمی مرعشی نجفی (ره)» وجود دارد.

این نسخه به شماره 44500 در 697 صفحه است. اما به نظر نمی رسد این نسخه کل کتاب غایة الآمال باشد.

1 نسخه ی عکسی نیز از روی همین نسخه در «کتابخانه ی مرکز احیاء میراث اسلامی» به شماره 63 نگهداری می شود.

نسخه های چاپی:

چاپ نشده است.

55. الغرائب الربوبیة

رساله ای است در مقدمات عبودیت از دانستنی هایی درباره ی علم کلام و اخلاق.

نسخه های خطی:

هیچ گزارشی از نسخ خطی آن در دست نیست.

نسخه های چاپی:

چاپ نشده است.

56. فصل الفصول فی شرح اصل الاصول

اصل الاصول یکی از آثار ارزشمند والد مولف، «شیخ محمدجعفر شریعتمدار» است. شیخ علی کتاب پدرش را با عبارات «اصل اصل» به زبان فارسی شرح کرده است.

کتاب در شب سه شنبه 17 صفر سال 1258ه-.ق. پایان یافته است.

نسخه های خطی:

1 نسخه ی خطی در «کتابخانه ی آیت الله العظمی مرعشی نجفی (ره)» به شماره 3874 در 37 برگ از 98 برگ مجموعه، موجود است.

این نسخه به خط مولف در حواشی تصحیح و اضافات دارد.

نسخه های چاپی:

چاپ نشده است.

ص:332

57. الفصوص فی شرح الدرة النجفیة

گفته می شود، مرحوم شیخ علی شریعتمدار، سه بار کتاب «الدرة النجفیة» «سید بحرالعلوم» را شرح کرده است. یکی از آنها با عنوان «الصرة الخفیة» معرفی گردید. دومی را «آقابزرگ» با همین عنوان فوق معرفی کرده است. سومی با عنوان «فصوص فیروزجات...» متعاقباً خواهد آمد.

نسخه های خطی:

هیچ گزارشی از نسخ خطی آن در دست نیست.

نسخه های چاپی:

چاپ نشده است.

58. فصوص فیروزجات خفیه خاتم نکات شرح الدرة النجفیة (نصوص فیروزجات)

«الدرة النجفیة» کتاب فقهی «سید محمدمهدی بحرالعلوم» است. «شیخ محمد بن حسن طوسی مشهدی» آن را با عنوان «الفیروزجات الطوسیة» یا «الفیروزجة الطوسیة» شرح کرده است.

شیخ علی شریعتمدار بر همان منوال طوسی، دوباره «الدرة النجفیه» را به زبان عربی شرح کرده و اشتباهات «فیروزجات» را نیز برطرف نموده است.

نسخه های خطی:

1 نسخه ی خطی در «کتابخانه ی آیت الله العظمی مرعشی نجفی (ره)» به شماره 3091 در 263 برگ، به خط «علی اکبر بن نصرالله»، کتابت سال 1277ه-.ق. موجود است.

1 نسخه ی خطی در «کتابخانه ی مجلس شورای اسلامی» به شماره 2/14520 در 47 برگ، آخرش ناقص، موجود است.

کتاب در حاشیه تصحیح شده است. مولف در حاشیه ی برگ دوم و سوم، وصیت نامه خود را به سال 1279 و 1302 ه-.ق. نوشته است.

نسخه های چاپی:

چاپ نشده است.

59. الفصول

نسخه های خطی:

هیچ گزارشی از نسخ خطی آن در دست نیست.

نسخه های چاپی:

چاپ نشده است.

60. فلک المتفقهین

مرحوم «معلم حبیب آبادی» در «مکارم الآثار» از این اثر مولف خبر داده است.

نسخه های خطی:

هیچ گزارشی از نسخ خطی آن در دست نیست.

نسخه های چاپی:

چاپ نشده است.

61. قطب العبادة

از گزارش مرحوم «معلم حبیب آبادی» چنین استفاده می شود که شیخ علی شریعتمدار، کتابی با عنوان فوق دارد.

نسخه های خطی:

هیچ گزارشی از نسخ خطی آن در دست نیست.

نسخه های چاپی:

چاپ نشده است.

62. الکشکول

چنانچه از نام کتاب نیز پیداست، کشکول، کتابی است از موضوعات متفرقه، شامل مباحثی در اعتقادات، فقه، حدیث، تاریخ و ادبیات عرب.

مولف این مطالب را با عناوین «قبسة قبسة» تنظیم کرده و هر آنچه خود تحقیق کرده یا از دیگران نقل نموده، به زبان عربی و فارسی نوشته است.

ص:333

او در این اثر، به بسیاری از پرسش های فقهی، اصولی و عقیدتی، پاسخ گفته است. هم چنین این کشکول مطالب پراکنده اما ارزشمندی دارد که در شناخت معاصران مولف و شرح احوال وی و خاندانش بسیار مفید است.

نسخه، ذیل جلد اول کشکول است. اما دیگر مجلدات آن در دست نیست. مولف یک اثر دیگر با عنوان «کشکول» دارد که با «کشکول» فوق متفاوت است. از این رو جداگانه معرفی می گردد.

نسخه های خطی:

1 نسخه ی خطی از این کشکول که ظاهراً جلد اول آن است، در «کتابخانه ی آیت الله العظمی مرعشی نجفی (ره)» به شماره 3093 در 169 برگ موجود است.

نسخه های چاپی:

چاپ نشده است.

63. کشکول

اثر دیگری از مولف است به زبان عربی، که به احتمال زیاد با کشکول قبلی متفاوت است.

مولف این کشکول را یک سال پیش از فوتش به پایان برده است.

او در این کشکول، اشعار و فوائد متفرقه فراوانی آورده و در آغاز و انجامش، «اجوبة المسائل المهنائیة» «علامه حلی» و فرزندش «فخرالمحققین» را ذکر کرده است.

نسخه های خطی:

2 نسخه ی خطی از این کشکول در «کتابخانه ی آیت الله العظمی مرعشی نجفی (ره)» موجود است. یکی از آنها به خط مولف است.

نسخه ها عبارت اند از: شماره 3875 در 101 برگ، به خط مولف و شماره 3094 در 103 برگ، به خط «جواد بن محمدرضا بن شیخ علی شریعتمدار» (نوه ی مولف) به سال 1360ه-.ق.

نسخه های چاپی:

چاپ نشده است.

64. کنز التفاسیر فی المفردات القرآنیة (کنوز التفاسیر)

کنز التفاسیر، فرهنگ لغات قرآن به ترتیب حرف اول کلمات است.

مولف در این اثر ضمن رعایت تلفظ کلمات، نام سوره و جزء مربوط به کلمه را یادآوری کرده و درباره ی آن شرح و توضیح لازم را در اختیار قرار می دهد.

او این کتاب را به دستور پدرش تالیف کرده و از سال 1259ه-.ق. آغاز و سال 1265ه-.ق. آن را به پایان برده است.

نسخه های خطی:

1 نسخه ی خطی در «کتابخانه ی آیت الله العظمی مرعشی نجفی (ره)» به شماره 2227 در 186 برگ موجود است.

نسخه های چاپی:

چاپ نشده است.

65. کنز درر الاحکام

بنا به نوشته ی «علی فرخ» در کتاب «شرح احوال علمای خاندان شریعتمدار» مولف، کتاب «کنز درر الاحکام» را در شرح «درر الاحکام» نوشته است.

«درر الاحکام» کتابی بود، شامل 15 علم از موضوعات مختلف مانند: نحو، صرف، معانی، لغت و...

براساس همین گزارش و دیگر گزارش های موجود، شیخ علی شریعتمدار سه عنوان کتاب دارد که نام آنها با «کنزالدرر» آغاز می گردد.

ص:334

نسخه های خطی:

هیچ گزارشی از نسخ خطی آن در دست نیست.

نسخه های چاپی:

چاپ نشده است.

66. کنز الدرر الایتام فی شرح لؤلؤ الاحکام

این کتاب در دو جلد و به زبان عربی نوشته شده است. در واقع کنز الدرر شرح مفصلی است بر کتاب دیگر مولف با عنوان «الدرر الایتام» که آن را به نظم و در علم فقه سروده است.

جلد اول آن حاوی مباحث صلات و مشتمل بر فن اول از فنون مقدمه کتاب در قواعد اصول است. او این جلد را در 18 ربیع الاول 1300ه-.ق. به پایان برده است.

جلد دوم آن شامل کتاب نکاح تا مواریث است.

نسخه های خطی:

3 نسخه ی خطی از جلد اول آن در «کتابخانه ی آیت الله العظمی مرعشی نجفی (ره)» به شماره 3096 در 179 برگ، شماره 3878 در 140 برگ و شماره 4713 در 329 برگ موجود است.

3 نسخه ی خطی نیز از جلد دوم آن، ایضاً در «کتابخانه ی آیت الله العظمی مرعشی نجفی (ره)» به شماره 4111 در 7 برگ، شماره 3862 در 142 برگ و شماره 3096 در 179 برگ (همراه با جلد اول) موجود است.

نسخه های چاپی:

چاپ نشده است.

67. کنز الدرر

بنا به نوشته ی «علی فرخ» در «شرح احوال علمای خاندان شریعتمدار»، گویا مولف، کتاب دیگری با عنوان «کنز الدرر» یا «کنز الدر» دارد که موضوع آن علم نحو است.

براساس همین گزارش، «کنز الدرری» که در علم نحو نوشته شده است، به زبان فارسی است. اما وی منبع اطلاعات خود را در اختیار قرار نداده است.

نسخه های خطی:

هیچ گزارشی از نسخ خطی آن در دست نیست.

نسخه های چاپی:

چاپ نشده است.

68. کنز اللئالی

نسخه های خطی:

هیچ گزارشی از نسخ خطی آن در دست نیست.

نسخه های چاپی:

چاپ نشده است.

69. کنوز الرموز

بنا به گفته ی «آقابزرگ»، کتاب استدلالی مفصلی است در علم فقه. گویا از کتاب «رموز الکنوز» مولف گسترده تر است.

نسخه های خطی:

هیچ گزارشی از نسخ خطی آن در دست نیست.

نسخه های چاپی:

چاپ نشده است.

70. لب الاسلام فی شرح لؤلؤ الاحکام

لب الاسلام یک اثر فقهی به زبان عربی و شرح استدلالی مفصل بر کتاب «لؤلؤ الاحکام» پدرش، «شیخ محمدجعفر شریعتمدار» است.

این شرح در چند جلد تدوین شده است. اما همه ی مجلدات آن در دسترس نیست. فقط از جلد اول و چهارم آن در «کتابخانه ی آیت الله العظمی مرعشی نجفی (ره)» گزارش در اختیار داریم.

ص:335

نسخه های خطی:

1 نسخه ی خطی از جلد اول آن در «کتابخانه ی آیت الله العظمی مرعشی نجفی (ره)» به شماره 3879 در 223 برگ، و به خط مولف موجود است.

نسخه ی حاضر شامل مباحث طهارت تا احکام وضوء است. مولف در پایان این جلد، سلسله ی شیوخ اجازه ی خود را به زبان فارسی در چند برگ نوشته است.

تاریخ اتمام آن شب بیستم شعبان 1308ه-.ق. است.

1 نسخه ی خطی از جلد چهارم آن در «کتابخانه ی آیت الله العظمی مرعشی نجفی (ره)» به شماره 3880 در 242 برگ و شامل احکام نجاسات و مقداری از مباحث کتاب حج، موجود است.

نسخه های چاپی:

چاپ نشده است.

71. لب الاسلام

گویا مولف اثر دیگری با عنوان «لب الاسلام» به زبان فارسی دارد که موضوع آن مسائل اعتقادی، فروع دین، اصول اخلاق اسلامی و مباحثی درباره ی عالم برزخ و دوزخ است.

این اثر در سه بخش با عبارت «عالم» تنظیم گردیده است. عالم اول به اصول دین، عالم دوم به فروع دین و عالم سوم به اصول اخلاق اختصاص دارد.

نسخه های خطی:

1 نسخه ی خطی در «کتابخانه ی آیت الله العظمی مرعشی نجفی (ره)» به شماره 3873 در 91 برگ، کتابت سال 1309ه-.ق. موجود است.

احتمالاً این نسخه نیز اصل و به خط مولف می باشد.

نسخه های چاپی:

چاپ نشده است.

72. لؤلؤ الاحکام (منظومة فی الفقه)

مرحوم «آقابزرگ»، این رساله را در علم فقه معرفی کرده است. براساس همین گزارش، لؤلؤ الاحکام، اشعار منظومی است که تمام ابواب فقه را شامل می شود.

در واقع او کل فقه اسلامی «شیعه» را از بحث طهارت تا دیات، به نظم آورده و در این مجموعه سروده است. «آقابزرگ» آن را ذیل عنوان «منظومة فی الفقه» آورده است.

نسخه های خطی:

به گزارش «آقابزرگ»، یک نسخه ی خطی از این منظومه، در «کتابخانه ی عبود شیخ حسن صالحی» در «کربلا» موجود است.

نسخه های چاپی:

چاپ نشده است.

73. المبدأ و المآل (مبداء المآل)

مرحوم شیخ علی شریعتمدار، چند اثر در علم رجال و حدیث دارد. او در این اثر، «نقد الرجال» «تفرشی» را محور قرار داده و ضمن شرح آن، به توضیح و شرح رجال حدیث پرداخته است.

مولف در این کتاب برخی از اسامی مشکل را با ضبط و چگونگی تلفظ آن آورده و با عناوین «بیان بیان» به توضیح آنها اقدام ورزیده است.

ظاهراً مولف در سال 1283ه-.ق. به تالیف آن اشتغال داشته است. اما تاریخ پایان آن مشخص نیست.

کتاب به زبان عربی است و ظاهراً فقط یک نسخه ی اصل به خط خودش وجود دارد.

نسخه های خطی:

1 نسخه ی خطی در «کتابخانه ی آیت الله العظمی مرعشی نجفی (ره)» به شماره 3283 در 527 برگ موجود است.

این نسخه در حواشی تصحیح و اضافات دارد.

ص:336

نسخه های چاپی:

چاپ نشده است.

74. مبدا الآمال فی قواعد الحدیث و الدرایة و الرجال

مبدا الآمال رساله ی مختصری در قواعد علوم درایه، حدیث و علم رجال است.

مولف آن را در چهار مقدمه و سه کتاب تنظیم کرده و در شب شانزدهم جمادی الاول 1302ه-.ق. به پایان برده است.

نسخه های خطی:

1 نسخه ی خطی در «کتابخانه ی آیت الله العظمی مرعشی نجفی (ره)» به شماره 4659 در 240 برگ موجود است.

نسخه های چاپی:

چاپ نشده است.

75. مجالس

این اثر به زبان فارسی و در موضوع اعتقادات است.

نسخه های خطی:

1 نسخه ی خطی در «کتابخانه ی مجلس شورای اسلامی» به شماره 1/14520 در 58 برگ، کتابت سال 1250 ه-.ق. موجود است.

نسخه های چاپی:

چاپ نشده است.

76. مثنوی بوستان

همان کتاب بوستان یا اصلاح و تکمیل «درج المضامین» است. پیش تر درباره ی آن توضیح داده شد. به بوستان و اصلاح مراجعه شود.

77. محکمه شورای محمدی

این اثر فقهی، شامل چهارده باب از ابواب فقه و اصول دین است. این ابواب عبارت اند از: توحید، عدل، نبوت، امامت، معاد، و خاتمه در اخلاق، طهارت، نماز، روزه، جهاد، قضا، شهادات، حدود، قصاص، دیات، همراه با مقداری از اشعار مولف.

نسخه های خطی:

بنابه گزارش «آقابزرگ» 1 نسخه ی ناقص خطی در «کتابخانه دانشگاه تهران» به شماره 4310 موجود است.

نسخه های چاپی:

چاپ نشده است.

78. مدار المغمومین فی مزار المعصومین (ع)

رساله ای است به زبان عربی، در خصوص مزار و محل دفن ائمه معصومین علیهم السلام و سوگواری برای آن ها.

نسخه های خطی:

هیچ گزارشی از نسخ خطی آن در دست نیست.

نسخه های چاپی:

چاپ نشده است.

79. المدینة فی شرح المغنیة

مرحوم «ملا محمدجعفر شریعتمدار»، والد شیخ علی، کتابی با عنوان «المغنیة» در تشخیص وقت شرعی و قبله نوشته است. وی کتاب والدش را شرح کرده و نظر نجومی و فقهی خود را نیز بدان افزوده است.

نسخه های خطی:

هیچ گزارشی از نسخ خطی آن در دست نیست.

نسخه های چاپی:

چاپ نشده است.

80. مرشد الراشدین

این رساله نیز در اخلاق، اصول دین و کلام به زبان فارسی نوشته شده است. «آقابزرگ» آن را از «غایة الآمال» مولف نقل کرده است.

ص:337

نسخه های خطی:

هیچ گزارشی از نسخ خطی آن در دست نیست.

نسخه های چاپی:

چاپ نشده است.

81. مصباح الانام فی علم الکلام

همان گونه که از نام کتاب هویداست، مولف آن را در علم کلام نوشته است. این رساله شاید به زبان عربی است. «آقابزرگ» آن را از «غایة الآمال» مولف نقل می کند.

نسخه های خطی:

هیچ گزارشی از نسخ خطی آن در دست نیست.

نسخه های چاپی:

چاپ نشده است.

82. مصباح الدلالة

مولف این رساله را در موضوع منطق نوشته است.

نسخه های خطی:

هیچ گزارشی از نسخ خطی آن در دست نیست.

نسخه های چاپی:

چاپ نشده است.

83. مصباح الطالب

این رساله به زبان فارسی است و برخی از مسائل نجوم را در برمی گیرد.

نسخه های خطی:

هیچ گزارشی از نسخ خطی آن در دست نیست.

نسخه های چاپی:

چاپ نشده است.

84. مطالع البکور من الایام و دهر الدهور

این رساله در واقع حاشیه ای است بر کتاب وقت و قبله ی «الروضة البهیة» «شهید ثانی». مرحوم شیخ علی ضمن شرح و تعلیقه بر آن، نظر فقهی و فلکی خود را نیز ابراز کرده است.

نسخه های خطی:

بنا به گزارش «آقابزرگ»، یک نسخه ی خطی از این تعلیقه، در «کتابخانه ی عبود شیخ حسن صالحی» در «کربلا» موجود است.

نسخه های چاپی:

چاپ نشده است.

85. ملین العابرین

از جزئیات این اثر اطلاع زیادی در دست نیست. ظاهراً رساله ی مبسوطی است در اخلاق، عقاید و مسائل متفرقه که مولف آن را با عنوان «حق الیقین» خلاصه کرده است.

نسخه های خطی:

هیچ گزارشی از نسخ خطی آن در دست نیست.

نسخه های چاپی:

چاپ نشده است.

86. منتخب الاقوال فی اجمال احوال الرجال

همان گونه که از نام کتاب آشکار است، مولف در اینجا سعی کرده است خلاصه و منتخبی از احوال رجال را به صورت بسیار مختصر بیان کند. او این کتاب را در زمره ی آثار خود در کتاب «غایة الآمال» معرفی کرده است.

نسخه های خطی:

هیچ گزارشی از نسخ خطی آن در دست نیست.

نسخه های چاپی:

چاپ نشده است.

87. منتهی (منتقی) الآمال فی قواعد علم الرجال

مولف این اثر را در قواعد علم رجال و بیان اصطلاحات و مشکلات آن نوشته است.

ص:338

کتاب در سه بخش و هر بخش در چند باب تنظیم شده است. این سه بخش شامل اصطلاحات سه علم رجال، حدیث و درایه است.

نسخه های خطی:

1 نسخه ی خطی در «کتابخانه ی آیت الله العظمی مرعشی نجفی (ره)» به شماره 3090 در 156 برگ موجود است. این نسخه در حاشیه تصحیح و اضافه شده است.

احتمالاً کتاب تمام نشده و بخش هایی از آن در این نسخه وجود ندارد.

نسخه های چاپی:

چاپ نشده است.

88. منجیة العباد عن البلایا فی البلاد

این رساله درباره ی بلایا و بیماری های فراگیر مانند طاعون و وبا است. مولف سعی کرده است راه های پیش گیری و نجات از آن بلایا را بیاموزد.

نسخه های خطی:

هیچ گزارشی از نسخ خطی آن در دست نیست.

نسخه های چاپی:

چاپ نشده است.

89. منظومه در تجوید

این منظومه به زبان فارسی و در 4 برگ به سال 1280ه-.ق. سروده شده است. تعداد ابیات آن 92 بیت است. موضوع این منظومه تجوید قرآن است.

به نظر می رسد این منظومه همان کتاب «بوستان» مولف که در ذیل اصلاح و تکمیل درج المضامین» و «الدرر النثار فی شرح تجوید...» توضیح داده شد، است. باوجود این به دلیل اینکه در منابع مختلف، جداگانه معرفی شده بود، ما نیز مستقل ذکر کردیم.

نسخه های خطی:

1 نسخه ی خطی اصل به خط مولف در «کتابخانه ی آیت الله العظمی مرعشی نجفی (ره)» به شماره 3086 در 4 برگ به شماره 3089 موجود است.

نسخه های چاپی:

چاپ نشده است.

90. منقح البراهین

نسخه های خطی:

هیچ گزارشی از نسخ خطی آن در دست نیست.

نسخه های چاپی:

چاپ نشده است.

91. منهاج الدرایة

کتاب منهاج الدرایه یک اثر فقهی به زبان فارسی است. به گفته ی مولف در «غایة الآمال» این اثر شامل مباحث طهارت، صلات، خمس، زکات، صوم، اعتکاف، حج، جهاد، وقوف، صدقات، سکنا، عمری، هبه، وصیت، نکاح، سبق، رمایه، تجارت، دین (قرض)، شفعه، رهن، تفلیس، حجر، ضمان، صلح، شرکت، مضاربه، مزارعه، مساقات، اجاره، وکالت، ودیعه و عاریه است.

نسخه های خطی:

هیچ گزارشی از نسخ خطی آن در دست نیست.

نسخه های چاپی:

چاپ نشده است.

92. المواهب السنیة فی شرح التبصرة العلیة

«تبصرة المتعلمین» یکی از کتاب های مختصر و بسیار مهم فقهی «علامه حلی» است. بسیاری از دانشمندان و فقها آن را شرح کرده اند. مرحوم شیخ علی شریعتمداری نیز آن را به صورت شرح مزجی (مخلوط با متن)، شرح کرده است.

ص:339

این شرح در چند جلد تدوین شده است. اما همه ی مجلدات آن در دسترس نیست. فقط جلدهای اول، سوم و چهارم در «کتابخانه ی آیت الله العظمی مرعشی نجفی (ره)» گزارش شده است.

نسخه های خطی:

2 نسخه ی خطی از جلد اول آن در «کتابخانه ی آیت الله العظمی مرعشی نجفی (ره)» به شماره 3097 در 135 برگ و شماره 3876 در 88 برگ و به خط مولف موجود است.

جلد سوم و چهارم آن نیز که شامل مباحث تیمم تا لباس مصلی است در «کتابخانه ی آیت الله العظمی مرعشی نجفی (ره)» به شماره 3097 نگهداری می شود. این نسخه به تاریخ 1306ه-.ق. تالیف گردیده است.

نسخه های چاپی:

چاپ نشده است.

93. موجز المسائل

کتابی است در علم نحو به زبان فارسی. مولف آن را بسیار مختصر نوشته و از این رو «موجز» نامیده است.

وی قواعد علم نحو را همراه با مثال و تطبیق آنها با قواعد مربوط، تدوین کرده است. سال پایان آن 7 محرم 1267ه-.ق. است.

نسخه های خطی:

از این اثر فقط یک نسخه ی خطی در «کتابخانه ی آیت الله العظمی مرعشی نجفی (ره)» به شماره 3870 در 245 برگ موجود است.

نسخه به خط مولف و در حواشی تصحیح و اضافات دارد.

نسخه های چاپی:

چاپ نشده است.

94. الموضحة فی تصحیح جل الاسانید الشایعة فی تهذیب الاحکام و غیره

مرحوم شیخ علی، این رساله را نیز در کتاب «غایة الآمال» معرفی کرده است. ظاهراً هدف مولف از نوشتن این رساله، تصحیح اسانید کتاب «تهذیب الاحکام» «شیخ الطائفه»، «شیخ طوسی» است.

نسخه های خطی:

هیچ گزارشی از نسخ خطی آن در دست نیست.

نسخه های چاپی:

چاپ نشده است.

95. نتائج الماثور فی ترجمة جنة السرور

همان طور که از نام این اثر می توان فهمید، ترجمه کتاب دیگر مولف به زبان فارسی است.

مولف کتابی با عنوان «جنة السرور فی تحقیق کیفیة زیارت العاشور» دارد که روش های مختلف خواندن زیارت عاشورا را مورد بررسی قرار داده است. از آنجا که اثر یاد شده به زبان عربی بود، آن را ترجمه کرده است تا فارسی زبانان نیز از آن بهره ببرند.

نسخه های خطی:

1 نسخه ی خطی در «کتابخانه ی آیت الله العظمی مرعشی نجفی (ره)» به شماره 3090 در 21 برگ موجود است.

نسخه های چاپی:

چاپ نشده است.

96. نتیجة النتائج

خلاصه ای از کتاب «نتائج الماثور» مولف است. پیش تر گفته شد که «نتائج الماثور» ترجمه «جنة السرور» در کیفیت خواندن زیارت عاشوراست.

ص:340

نسخه های خطی:

هیچ گزارشی از نسخ خطی آن در دست نیست.

نسخه های چاپی:

چاپ نشده است.

97. نثر الدرر الایتام

مولف این اثر را در تفسیر آیات احکام نوشته است. به عبارتی نثرالدرر هم کتاب تفسیری است و هم کتاب فقهی.

پس از نگارش کتاب، مولف آن را با عنوان «الدرر الایتام» خلاصه کرده است.

نسخه های خطی:

هیچ گزارشی از نسخ خطی آن در دست نیست.

نسخه های چاپی:

چاپ نشده است.

98. نجاست اهل کتاب

نسخه های خطی:

هیچ گزارشی از نسخ خطی آن در دست نیست.

نسخه های چاپی:

چاپ نشده است.

99. نخبة الاحکام

بنا به نقل «آقابزرگ» از کتاب «غایة الآمال» مولف، نخبة الاحکام منظومه ای است که از کتاب دیگرش به نام «الدرر الایتام» انتخاب کرده و مقدار دیگری از منتخبات از سایر آثارش در علوم مختلف است.

براساس این گزارش، «الدرر الایتام» نظم «اللمعة الدمشقیة» است.

نسخه های خطی:

هیچ گزارشی از نسخ خطی آن در دست نیست.

نسخه های چاپی:

چاپ نشده است.

100. النخبة العراقیة

این رساله، ترجمه ی رساله ی دیگر مولف به نام «مدار المغمومین فی مزار المعصومین» است. بنابراین موضوع آن زیارت نامه معصومین علیهم السلام است.

نسخه های خطی:

هیچ گزارشی از نسخ خطی آن در دست نیست.

نسخه های چاپی:

چاپ نشده است.

101. نقل مجلس

شیخ علی شریعتمداری، در کتابش «غایة الآمال» می گوید: این نخستین کتاب است که در سن 12 سالگی نوشتم.

نقل مجلس، کتابچه مختصری است در علم صرف براساس ترتیب کتاب «امثله» «میر سید شریف جرجانی». اما او این کتابچه را به زبان فارسی و برای افراد مبتدی نوشته است.

نسخه های خطی:

1 نسخه ی خطی در «کتابخانه ی آیت الله العظمی مرعشی نجفی (ره)» به شماره 3870 در 8 برگ موجود است.

1 نسخه ی خطی در «کتابخانه ی خصوصی طبسی حائری» در «قم» به شماره 771 موجود است.

نسخه های چاپی:

چاپ نشده است.

102. نور المشارق و المغارب (نور المشارق فی مواعظ الخلائق)

نور المشارق حاوی مطالب متفرقه و در موضوعات متعدد است. این اثر به زبان عربی و شامل مباحثی از اعتقادات، صفات و اخلاق نیکو در برابر صفات زشت، فضایل و مناقب ائمه اطهار سلام الله علیهم اجمعین و مصائب حضرت امام حسین علیه السلام.

ص:341

ظاهراً تالیف این کتاب ناتمام مانده است. کتاب مشتمل بر پنج «مشرب» است.

نسخه های خطی:

1 نسخه ی خطی اصل به خط مولف در «کتابخانه ی آیت الله العظمی مرعشی نجفی (ره)» به شماره 3871 در 283 برگ، با اضافاتی در حاشیه و چند خطبه از منشات مولف در ابتدای نسخه، موجود است.

نسخه های چاپی:

چاپ نشده است.

103. نور الیقین

به گفته ی مولف در کتاب «غایة الآمال» این رساله در موضوع کلام و اصول دین است. نورالیقین از رساله «حق الیقین» مولف مفصل تر است.

نسخه های خطی:

هیچ گزارشی از نسخ خطی آن در دست نیست.

نسخه های چاپی:

چاپ نشده است.

104. نهایة الآمال

براساس گزارش مرحوم «معلم حبیب آبادی» در «مکارم الآثار»، شیخ علی این اثر را تدوین کرده است.

نسخه های خطی:

هیچ گزارشی از نسخ خطی آن در دست نیست.

نسخه های چاپی:

چاپ نشده است.

105. هدایة الانام للخواص فضلاً عن العوام

کتاب هدایة الانام، اثری است فقهی به زبان فارسی که مولف آن را در زمان حیات استادش «شیخ انصاری» به رشته تحریر درآورده است.

او در این کتاب، مسائل ضروری دین، از جمله تقلید، طهارت، صلات، روزه و نکاح را مورد بحث قرار داده و نظر شرع را بیان کرده است.

نسخه های خطی:

2 نسخه ی خطی در «کتابخانه ی آیت الله العظمی مرعشی نجفی (ره)» به شماره 3869 در 113 برگ و شماره 3872 به خط مولف موجود است.

نسخه های چاپی:

چاپ نشده است.

منابع:

آیینه جهان نما (خطی) 2/200-231 (به صورت پراکنده)؛ اثر آفرینان 3/336؛ الاعلام زرکلی 5/171؛ اعیان الشیعة 8/309-310؛ تاریخ بیداری ایرانیان 145-150؛ تذکره ی شاعران فارسی سرا 88؛ تراجم الرجال 1/384؛ چهل سال خاطرات حسن اعظم قدسی 1/55-59؛ تاریخ ایران 201، 755؛ دائرةالمعارف تشیع 2/104-105؛ الذریعة 1/41، 51، 489 و 2/463، 493 و 3/36، 88-89، 152، 155، 379 و 4/40 و 5/75، 158، 281 و 6/34 و 7/41، 75 و 8/65، 117، 119، 162 و 10/55، 60 و 11/251 و 15/39، 248، 267، 325، 340، 368، 373 و 16/3، 233، 235 و 18/75، 149، 173 و 19/48 و 20/156، 241، 250، 306 و 21/102، 106، 112، 145 و 22/375 و 23/19، 125، 128، 150، 160، 239، 252، 268 و 24/47، 52، 92، 97، 294، 387؛ ریحانة الادب 3/210؛ زندگی نامه و شخصیت شیخ انصاری 341؛ شرح احوال علمای خاندان شریعتمداری 115-151؛ شرح حال رجال ایران 6/224؛ علماء معاصر (معاصرین) 337، 470؛ طبقات اعلام الشیعة (نقباء البشر) 4/1364؛ فرزانگان مازندران 1/48-52؛ فرهنگ بزرگان اسلام و

ص:342

ایران 388؛ فرهنگ رجال و مشاهیر تاریخ معاصر ایران 1/360؛ فهرست نسخه های خطی فارسی 6/4090، فهرست واره کتاب های فارسی 1/562 و 3/1810 و 5/3506؛ گنجینه ی دانشمندان 6/407؛ لغت نامه ی دهخدا (ذیل علی) 276؛ المآثر و الآثار 1/201، 149؛ مرآة الشرق 2/909-915؛ مرزداران فقاهت 137؛ معجم التراث الکلامی 2/443 و 3/123، 247، 328، 330 و 4/252، 294، 317، 318، 385، 558-559 و 5/60، 127، 304؛ معجم المولفین 3/192؛ معجم رجال الفکر و الادب فی النجف 1-133-114؛ معجم طبقات المتکلمین 5/328-329؛ معجم مولفی الشیعة 24؛ مکارم الآثار 1/83 و 4/1669؛ موسوعة طبقات الفقهاء 14/443؛ مولفین کتب چاپی فارسی و عربی 4/161-162؛ یادداشت های مینوی 1/258، 260، 328، 343.

«علی بن محمد حسینی استرآبادی»

قرن ؟ ه-.ق.

درباره ی شرح زندگانی و آثار «شرف الدین علی بن صدر الدین محمد حسینی استرآبادی»، هیچ اطلاعی در دست نیست.

فقط فهرست نسخه های خطی کتابخانه ی ملی ملک، از یک اثر در «شرح خلاصة الحساب» به نام وی خبر داده است.

در این گزارش از زمان حیات وی مطلبی به دست نیامد. لیکن زمان تالیف کتاب براساس گزارش فهرست، سال 1079ه-.ق. است.

اگر این تاریخ صحیح باشد، مولف از علمای قرن 11ه-.ق. به شمار خواهد رفت.

هم چنین، در صورت صحت اطلاعات ارایه شده از سوی فهرست نویس، محل تالیف نسخه، «کشمیر» تعیین شده است. بنابراین شرف الدین علی بن صدر الدین محمد حسینی استرآبادی، از علمایی است که به «هند» و «کشمیر» مهاجرت کرده و این اثر را در آنجا به رشته تحریر درآورده است.

آثار:

شرح خلاصة الحساب

شرح مختصری است بر «خلاصة الحساب»، شاید «شیخ بهاء الدین عاملی»، که به زبان فارسی نگاشته است.

نسخه های خطی:

1 نسخه ی خطی به دست خط مولف در «کتابخانه ی ملی ملک» «تهران» به شماره 3081 در 69 برگ موجود است.

این نسخه به خط مولف و در «کشمیر» به سال 1079 ه-.ق. تالیف شده است.

نسخه های چاپی:

چاپ نشده است.

منابع:

فهرست نسخه های خطی کتابخانه ی ملی ملک 3/501.

«علی بن محمدحسین استرآبادی»

قرن 13 ه-.ق.

از زندگانی و شرح آثار «علی بن محمدحسین استرآبادی» نیز هیچ اطلاعی در دست نیست.

براساس گزارش «فهرست نسخه های خطی کتابخانه ی ملی جمهوری اسلامی ایران»، او از دانشمندان قرن سیزدهم ه-. ق. و نویسنده یک رساله در اصول دین با عنوان «عرشیه محمدیه» به زبان فارسی است.

آثار:

عرشیه محمدیه

این رساله در شرح حدیث علم است. نویسنده در ضمن شرح حدیث، اصول پنج گانه «شیعه» را نیز مورد توجه و مداقه قرار داده است.

ص:343

نسخه های خطی:

1 نسخه ی خطی در «کتابخانه ی ملی جمهوری اسلامی ایران» به شماره 653/ف در 105 برگ، کتابت و تالیف قرن 13ه-.ق. موجود است.

نسخه های چاپی:

چاپ نشده است.

منابع:

فهرست نسخه های خطی کتابخانه ی ملی جمهوری اسلامی ایران 2/157؛ معجم التراث الکلامی 4/226.

«علی بن محمد زبحی جرجانی»

قرن 5 ه-.ق.

«ابوالحسن علی بن محمد (ابومحمد) بن عبدالله بن علی بن حسن بن زکریا جرجانی»، عالم، محدث و حافظ، دایی حافظ «عبدالله بن یوسف جرجانی» و از متولدین «زبح» است.

«زبح» از توابع «جرجان» قدیم بود. ابوالحسن علی زبحی، پس از سال های 390ه-.ق. در آنجا دیده به جهان گشود. او شاید در زادگاهش و «جرجان» تحصیل کرد. سپس راهی شهرهای دیگر اسلامی گردید و از استادان بزرگ بهره برد.

زبحی از «علی بن محمد مودب»، «عبدالواحد بن محمد منیری»، «قاضی ابوبکر حیری»، «ابوسعید صیرفی»، «عبدالله بن عبدالرحمن بنانی حرضی» و «حافظ حمزه سهمی جرجانی» علم و حدیث شنید.

«اسماعیل بن ابوصالح موذن و صاعد بن سیار» و جمعی دیگر از وی نقل می کنند.

ابوالحسن علی زبحی پس از دانش اندوزی به زادگاهش «جرجان» بازگشت. پس از مدتی به «خراسان» رفت و اواخر عمرش را در «هرات» گذراند. او 76 سال عمر کرد. از این رو تاریخ وفاتش را سال 467ه-.ق. ذکر کرده اند. اما صاحب «معجم البلدان» سال وفاتش را 408ه-.ق. نوشته است. در «تبصرة المتنبه» سال وفاتش 428ه-.ق. ذکر شده است.

آثار:

تاریخ جرجان

نسخه های خطی:

هیچ گزارشی از نسخ خطی آن در دست نیست.

نسخه های چاپی:

چاپ نشده است.

منابع:

اثرآفرینان 3/166؛ الانساب سمعانی 6/240؛ تبصرة المتنبه 2/660-661؛ سیر اعلام النبلاء 18/364-365؛ کشف الظنون 1/290؛ اللباب 2/58؛ لغت نامه ی دهخدا (ذیل زبحی) 164؛ معجم البلدان 3/146؛ هدیة العارفین 1/692.

«سید علی بن محمد جرجانی»

720-816ه-.ق.

«میر سید شریف، علی بن محمد جرجانی» از ادبا و متکلمین پرآوازه ی نیمه دوم قرن هشتم و اوایل قرن نهم ه-.ق. است.

شهرت این دانشمند جرجانی، نه تنها میان همه ی فِرَق و مذاهب اسلامی پراکنده است، بلکه می توان گفت وی شهرتی جهانی دارد.

گفته می شود میر سید شریف جرجانی، در روستای «طاغو» (در الاعلام تاکو و در اثرآفرینان طاعو) از توابع «استرآباد»، به سال 740ه-.ق. دیده به جهان گشود.

دوران کودکی و محل تحصیل مقدمات علوم، مورد اختلاف است. برخی معتقدند که وی در کودکی همراه خانواده به «شیراز» سفر کرد و هم در آنجا تحصیل نمود.

ص:344

برخی دیگر تحصیلات وی را در زادگاهش «استرآباد» و «قاهره» می دانند. این دسته بر این باورند که زمینه سفر میر سید شریف به «شیراز»، پس از بازگشت از «قاهره» و ملاقات وی با «جلال الدین شاه شجاع بن مظفر» متوفای 786ه-.ق. فراهم آمد.

داستان از این قرار است که به نظر برخی وی «شرح شمسیه» و «شرح مطالع» را نزد «قطب الدین رازی» متوفای 766ه-.ق. فراگرفت. اما جمع دیگری می گویند به دلیل سالخوردگی «قطب الدین رازی»، وی امکان دانش اندوزی از «رازی» را پیدا نکرد. بلکه به راهنمایی وی، عازم «قاهره» شد تا از «میر محمود بن مبارک شاه بخاری» معروف به «میرک بخاری» متوفای 775ه-.ق. بهره بگیرد.

«میرک بخاری»، از شاگردان برجسته ی «قطب الدین رازی» بود. میر سید شریف در سفر خود به «قاهره»، با «شمس الدین قناری» متوفای 834ه-.ق. آشنا گشت. آنگاه در «قاهره»، «شرح شمسیه»، «شرح مطالع» و «مواقف عضد الدین ایجی» را نزد «میرک بخاری» خواند. او هم چنین ازمحضر درس «اکمل الدین محمود بن محمود بابرتی» متوفای 786ه-.ق.، در «قاهره»، سود جست و «حاشیه الهدایه مرغینانی» را از وی فراگرفت.

عاقبت پس از 4 سال توقف در «قاهره»، به زادگاهش «استرآباد» بازگشت. این هنگام او حدود 39 سال داشت که «شاه شجاع» در قصر زرد «استرآباد» فرود آمد. میر سید شریف توسط «سعد الدین تفتازانی» به محضر وی معرفی گردید. «شاه شجاع» در همان ملاقات نخست، مقام علمی او را شناخت و قدومش را گرامی داشت. پس از این ماجرا، او میر سید شریف را همراه خود به «شیراز» برد.

جرجانی در «شیراز» مقامی بلند یافت و به مدت 10 سال استاد مسلم و بی رقیب در «دارالشفای فارس» بود. تا اینکه «امیر تیمور» به سال 789ه-.ق. به جنوب «ایران» حمله کرد و «فارس» را متصرف شد.

«تیمور» پس از تسخیر «شیراز»، مردانی، از جمله میر سید شریف جرجانی را با خود به «سمرقند» برد.

جرجانی در آنجا نیز مقام رفیع خود را حفظ کرد و کرسی تدریس را برپا نمود. گفته می شود وی در آنجا با «سعد الدین تفتازانی» مناظره علمی کرد و بر او غلبه یافت. پس از این مناظره، صدر مجلس «تیمور» از «تفتازانی» به جرجانی انتقال یافت و «تفتازانی» به خاطر این شکست، به مرگ زودرس مبتلا گشت.

به هر روی جرجانی پس از مرگ «تیمور» به سال 807ه-.ق. خود را به «شیراز» رساند و حوزه ی درس خویش را مجدداً رونق بخشید.

گویا در همین دوران «شاه نعمت الله ولی» متوفای 834ه-.ق. به «شیراز» سفر کرد و مورد استقبال میر سید شریف واقع شد. جرجانی از این زمان به عرفان و سیر و سلوک علاقه نشان داد و به نظر برخی، به طریقه ی «نقشبندیه» پیوست.

در خصوص مذهب میر سید شریف اختلاف زیاد است. برخی او را در اصول «اشعری» و در فروع «حنفی» دانسته اند.

دسته ای دیگر بر این باورند که میر سید شریف شیعه ی دوازده امامی بود.

«قاضی نورالله شوشتری» متوفای 1019ه-.ق.، بر «تشیع» وی اصرار دارد. او برای اثبات این مدعا شهادت «سید محمود نوربخش موسوی» (795 - 869 قمری) شاگرد و معاصر میر سید شریف و« محمد بن ابی جمهور احسایی» (در گذشته در حدود 880 قمری) را گواه می آورد.

ص:345

براساس این گزارش، تظاهر میر سید شریف جرجانی بر مذهب «حنفی»، به خاطر غلبه حاکمان «سنی» مذهب «تیموری» بود.

گویند «تیمور» از وی خواست که بر مبنای یکی از دو مذهب «شافعی» یا «حنفی» حکم کند. او نیز در اثر اصرار و الحاح مردم و حکام «حنفی» مذهب «سمرقند»، حکم برمبنای مذهب «حنفیه» را برگزید.

«آقابزرگ» نیز «تشیع» میر سید شریف را مسلم فرض کرده و علت این اختلاف را، گرایش برخی از فرزندان و نوادگان وی به «تسنن» می داند. او نیز از این اشکال جواب داده و علت گرایش میر سید شریف به مذهب «حنفی» را ظاهری و به دلیل غلبه حکام و قدرتمندان «سنی» مذهب بر مردم «ایران» دانسته است.

شاید از آثار میر سید شریف نیز بتوان به مذهب وی دست یافت. آثاری چون شرح تذکره ی «خواجه نصیر طوسی» و «شرح تجرید» «علامه حلی».

به هر حال میر سید شریف دانشمندی بس بزرگ و صاحب نام بود که پیروان هر ملت و مذهبی افتخار انتساب وی را به خود، مدعی بودند.

میر سید شریف شاگردان زیادی پرورید. از آن جمله پسرش «شمس الدین محمد بن علی جرجانی» متوفای 838ه-.ق. را می توان نام برد.

هم چنین «مولانا حسن شاه بقال»، «سعد الدین اسعد دوانی»، «محیی الدین محمد کوشکناری انصاری»، «نور الدین علی بن ابراهیم جویمی شیرازی» (درگذشته به سال 862 ه-.ق.)، «خواجه علی چاکردیزگی سمرقندی»، «محمد حاجی بن شیخ عمر بن محمود»، «شهاب الدین ابوالعباس احمد بن محمود» معروف به «ابن عربشاه (791 - 854 ه-.ق.)، «خواجه حافظ شیرازی»، «شیخ محمد بن ابی جمهور احسایی»، «سید محمد نوربخش»، «جلال الدین محمد بن عبدالعزیز «شافعی»، «شیخ منصور بن حسن کازرونی» و... از شاگردان نام آور میر سید شریف هستند.

میر سید شریف از پژوهشگران پرکاری است که آثار و تالیفات ارزشمندی را در عرصه های گوناگون علمی، همچون: تفسیر، کلام، منطق، فلسفه، عرفان، ادبیات عرب و علوم بلاغی، فقه و اصول، ریاضیات و نجوم و آثار دایرةالمعارفی (چند دانشی) از خود بر جای نهاده است.

شروح و حواشی وی بر آثار عقلی و نقلی علمای پیشین، از دقت نظر و تسلط او بر مباحث مطرح شده در این آثار حکایت دارد.

جرجانی در حاشیه ی نگاشته ها و شرح نگاشته های خود بیش از هر چیز کوشیده است ابهامات متن را بر طرف و منظور مولف را آشکار سازد.

او در آسان سازی و تفهیم مطالب با بهره گیری از بیانی بلیغ و شیوا چنان موفق است که بسیاری از آثار او به عنوان متن درسی و از جمله کتاب های رایج در میان طالبان علوم دینی در کشورهای مختلف اسلامی به شمار می رود.

آثار:

تا کنون بیش از 94 اثر برای میر سید شریف شناسایی شده است. که از آن جمله موارد ذیل شرح داده می شود:

1. آفریده اول

این اثر ظاهراً گزیده ای است از نوشته ها و گفته های میر سید شریف جرجانی درباره ی آفریده ی اول. توضیح اینکه میان حکما و اهل شرع، بر سر نخستین آفریده و نام آن اختلاف است. میر سید شریف سعی کرده به این سوال پاسخ دهد.

ص:346

نسخه های خطی:

1 نسخه ی خطی در «کتابخانه ی دانشکدهی الاهیات و معارف اسلامی دانشگاه تهران» به شماره 4/159 در 154 برگ، کتابت سال 1057ه-.ق. موجود است.

نسخه های چاپی:

چاپ نشده است.

2. آیینه گیتی نما

این اثر در برخی فهرست ها، به «محمد شریف جرجانی» نسبت داده شده است. اما در فهرست «ازبکستان» به میرسید شریف جرجانی نسبت داده شده است.

کتاب در 5 باب و یک خاتمه است. باب اول در اثبات واجب الوجود باب دوم در معرفت نفس طبیعی و نباتی و حیوانی و انسانی باب سوم در صدور موجودات بر سبیل اجمال باب چهارم در سبب ایجاد عالم و باب پنجم در مبدأ و معاد و خاتمه در حکمت بلا و مصیبت مومنان به خدا و موحدین است.

نسخه های خطی:

1 نسخه ی خطی در «کتابخانه ی تاشکند ازبکستان» موجود است.

1 نسخه ی خطی در «کتابخانه ی گنج بخش» «پاکستان» موجود است.

نسخه های چاپی:

چاپ نشده است.

3. الاجناس و الفروق (الاجناس فی الفروع)

«ابوالعباس احمد بن محمد ناطفی طبری» متوفای 446ه-.ق. از علمای مذهب «حنفیه»، آثاری در فقه «حنفی» نگاشته است که یکی از آنها «الاجناس» است.

گفته می شود او الاجناس را بدون ترتیب و نظم خاصی نوشته بود. میر سید شریف جرجانی آن را منظم و مدون کرده است.

مباحث الاجناس در فروع فقه «حنفی» است. نام آن را دو گونه نوشته اند. «الاجناس و الفروق» یا «الاجناس فی الفروع».

این احتمال وجود دارد که کلمه «الاجناس» را میر سید شریف به آن اضافه کرده است. به عبارت دیگر «ناطفی» کتابی در احکام فروع فقه «حنفی» نوشته است. نسخه هایی از این اثر در برخی کتابخانه ها وجود دارد. میر سید شریف پس از ترتیب و نظم دادن به آن «الاجناس فی فروع فقه الحنفی» نام نهاده است.

عجیب اینکه یک نسخه از رساله ی «الاجناس» در «کتابخانه ی توب قاپوسرای استانبول» گزارش شده است. اما فهرست نویس نام نویسنده ی آن را «علی بن محمد بن ابراهیم جرجانی» ثبت کرده است.

بدرستی دانسته نیست که آیا فهرست نویس اشتباه کرده یا واقعاً در متن نسخه نام نویسنده این گونه آمده است.

اگر در متن نسخه نام نویسنده به همان صورت باشد که فهرست نویس ثبت کرده است، دو احتمال وجود دارد.

یکی اینکه نام جد میر سید شریف، «ابراهیم» است و این نسخه همان اثری است که میر سید شریف جرجانی آن را منظم ساخته است.

احتمال دوم اینکه شخص دیگری هم نام میر سید شریف وجود دارد که نامش «علی» و نام پدرش «محمد» است و کتابی هم نام کتاب میر سید شریف جرجانی دارد.

نسخه های خطی:

1 نسخه ی خطی عکسی در «کتابخانه ی احمد ثالث» در «توب قاپوسرای استانبول» به شماره 1095 در 199 برگ و کتابت سال 972ه-.ق. موجود است.

ص:347

نسخه های چاپی:

چاپ نشده است.

4. اسکندریه (اسکندرنامه)

رساله اسکندریه یا اسکندرنامه یا اجوبة لأسئلة الاسکندر، پاسخ هایی است که میر سید شریف جرجانی برای پرسش های «امیرزاده اسکندر»، فرزند «عمر شیخ»، نوه ی «تیمور گورکانی»، متوفای 786ه-.ق. نوشته است.

در آن عصر «اسکندرمیرزا» والی و حاکم بخش بزرگی از سرزمین «ایران» شامل «فارس»، «عراق» عجم (اراک) و «اصفهان» بود. او به سال 815ه-.ق. از «اصفهان» نامه ای به میر سید شریف نوشت و درباره ی مسائل بسیار مهم عقیدتی، کلامی و فلسفی، پرسش هایی کرد. در ذیل به محتوای برخی از آن پرسش ها اشاره می گردد تا اهمیت پاسخ ها نیز روشن گردد.

شمار این پرسش ها در نسخه های خطی متفاوت است.

مقصود از آفرینش و سبب آن چیست؟

نخستین چیزی که آفریده شد چه بود و سبب تقدم آن چه بود؟

آیا این صحیح است که نخست آفریده، جمعی عقل یا جمعی عشق یا چیز دیگری بود؟

جسم آدمی از خاک و روحش روحانی است. ترکیب خاک و روح چگونه باشد؟

بعد از مفارقت روح از جسم، ثواب و عقاب عمل انسان چه چیز است. مرتبه و منزلت هرکس که باید بدان برسد، چیست؟

حقیقت فرشته که به طرفة العینی هزارساله راه می رود، چیست؟

سبب چیست که جبرئیل جز به پیش انبیا پیش دیگری نرود و جبرئیل خود چیست؟

شیطان گویند از آتش است. در جمیع کاینات تصرف تواند. اگر فقط وجود حق در کاینات تصرف دارد، شیطان چگونه تصرف تواند و خود شیطان چیست؟

معراج پیامبر (ص) به جسم بود یا نه و مدد جبرئیل چه بود و براق و جبرئیل چرا در مرحله ای بماندند و پیش تر نرفتند؟

صراط و سؤال و کیفیت بهشت و دوزخ و خاصیت عدد طبقات، آنکه هفت و هشت است و زیاده و کم نیست و اعراف عبارت از چیست؟

گویا «اسکندرمیرزا» این سؤالات را از دیگر بزرگان نیز پرسیده بود.

نسخه های خطی:

8 نسخه ی خطی در «کتابخانه ی مجلس شورای اسلامی» به شماره 3/3321 کتابت سال 1063ه-.ق.، شماره 18/4954 در 395 برگ، کتابت سال 1068ه-.ق.، شماره 27/5180، کتابت سال 1062ه-.ق.، شماره 9/1207 کتابت سال 1234ه-.ق.، شماره 4/1988 کتابت سده 13ه-.ق.، شماره 12/3260، کتابت سال 1307ه-.ق.، شماره 5689 و شماره 37/14280 موجود است.

6 نسخه ی خطی در «کتابخانه ی آستان قدس رضوی (ع)» به شماره 340، بخش حکمت، شماره 341، شماره 342، شماره 343، شماره 344 و 345، موجود است.

5 نسخه ی خطی در «کتابخانه ی آیت الله العظمی مرعشی نجفی (ره)» به شماره 5281، شماره 5697، شماره 6713، شماره 6/9562 و شماره 20/11619 در 9 برگ موجود است.

3 نسخه ی خطی در «کتابخانه دانشگاه تهران» به شماره 3/465 کتابت سال 1226ه-.ق.، شماره 37/1035 کتابت سال 1097ه-.ق. و شماره 4/1037 موجود است.

1 نسخه ی خطی در «کتابخانه ی دارالکتب قاهره» به شماره 37 در زمره ی مجامیع طلعت موجود است.

1 نسخه ی خطی در «کتابخانه ی دانشکدهی الاهیات دانشگاه تهران» به شماره 1/308ج موجود است.

ص:348

1 نسخه ی خطی در «کتابخانه ی آستان حضرت شاه چراغ (احمد بن موسی ع) شیراز» به شماره 1/مج، کتابت سال 1030ه-.ق. موجود است.

1 نسخه ی خطی در «کتابخانه ی ملی تبریز» به شماره 3/3232 در 17 برگ، کتابت سال 1042 (1032)ه-.ق. موجود است.

1 نسخه ی خطی در «کتابخانه ی خاندان نور الدین شیرازی» به شماره 19/مجع کتابت سال 1084ه-.ق. موجود است.

1 نسخه ی خطی در «کتابخانه ی مدرسه ی عالی شهید مطهری (سپهسالار)» به شماره 28/2911، کتابت سال 1092ه-.ق. موجود است.

1 نسخه ی خطی در «کتابخانه ی دانشکده ی حقوق دانشگاه تهران» به شماره 12/46ج، کتابت سده 11ه-.ق. موجود است.

1 نسخه ی خطی در «کتابخانه ی بادلین آکسفورد» به شماره 14/194 موجود است.

2 نسخه ی خطی در «کتابخانه ی ملی ملک» «تهران» به شماره 6403 و شماره 2/1396 موجود است.

2 نسخه ی خطی در «کتابخانه ی ملی کراچی پاکستان» به شماره 4/31 و شماره 4599در 25 صفحه، کتابت سال 1081ه-.ق. موجود است.

به گزارش «رضا پورجوادی»، رساله ای که مرحوم «آقابزرگ» در «الذریعه»، «منزوی» در «فهرست نسخه های خطی فارسی»، آورده است، رساله ی مستقلی نیست و فصل سوم همین رساله اسکندریه است. 1 نسخه ی خطی از این رساله در «کتابخانه ی دانشکدهی الاهیات دانشگاه تهران» به شماره 4/159 موجود است.

هم چنین وی در ادامه گزارش، رساله ای را که «یزدی مطلق» (فاضل) در «کتابخانه ی آستان قدس رضوی (ع)» به شماره 129 حکمت، با عنوان «اصول الدین» معرفی کرده است، همین رساله ی «اسکندریه» دانسته است.

اما «منزوی» گفته است که ا ین رساله برای «ابوسعید طغرل» نگاشته شده است.

2 نسخه ی خطی در «کتابخانه ی آیت الله العظمی گلپایگانی (ره)» با عنوان جواب سوالات «اسکندر بن عمر» وجود دارد که احتمال وحدت با این رساله نمی رود. لذا آنها را جداگانه آوردیم.

نسخه های چاپی:

سال 1380 «محمود یزدی مطلق (فاضل)»، در مجله «محقق نامه»، طی عنوان «مقالات تقدیم شده به استاد دکتر «مهدی محقق»، این رساله را به چاپ رساند.

این چاپ در جلد دوم همان نشریه، از صفحه 1389-1447 که به چاپ «بهاء الدین خرمشاهی» و «جویا جهانبخش» شناخته می گردد در «تهران» منتشر گردید.

قابل ذکر است که در این چاپ قسمت ابتدایی رساله شامل سؤالات «اسکندر میرزا»، آن گونه که در نسخه ی شاه چراغ وجود دارد، نیامده است.

5. اسلام، ایمان، اعتقاد و مذاهب (عقاید اهل سنت)

آثاری از میر سید شریف در باب عقاید «اهل سنت» وجود دارد که برخی از آنها باعنوان «عقاید اهل سنت» و برخی با عنوان «اعتقادیة» و... در دست است.

فهرست نویسان نسخه های خطی انواع آنها را گزارش هایی از یک اثر دانسته اند. باوجود این باید به دلیل تفاوت های آغاز و انجام آن ها، بررسی بیشتری روی آنها صورت بگیرد.

گفتنی است این اثر به زبان فارسی است.

نسخه های خطی:

1 نسخه ی خطی در «کتابخانه ی دانشکده ی الاهیات و معارف اسلامی» «تهران» به شماره 8/308 کتابت سده 10 یا 11ه-.ق. موجود است.

ص:349

2 نسخه ی خطی در «کتابخانه ی مجلس شورای اسلامی» به شماره 3/1918 و شماره 6/1918 در مجموعه ای که دارای 256 برگ است، وجود دارد.

نسخه های چاپی:

چاپ نشده است.

6. اصطلاحات الصوفیة الواردة فی فتوحات المکیة

«خانبابا مشار» در «مولفین کتب چاپی فارسی و عربی»، بدون تصریح به منبع خود، این رساله را به میر سید شریف جرجانی نسبت داده است.

«شیخ محمود یزدی مطلق (فاضل)» این نسبت را انکار کرده و آن را از آثار «ابن عربی» بر شمرده است.

این رساله به زبان عربی است. اما نسخه ای خطی یا چاپی از آن به دست نیامد.

نسخه های خطی:

هیچ گزارشی از نسخ خطی آن در دست نیست.

نسخه های چاپی:

چاپ نشده است.

7. رسالة فی اصول الحدیث

بنا به گزارش «مدرس تبریزی» در «ریحانة الادب» و «زرکلی» در «الاعلام»، میر سید شریف جرجانی اثری دارد به اسم «اصول الحدیث» یا «رسالة فی اصول الحدیث».

برخی نام دیگر این اثر را «الدیباج المذهب فی معرفة اصول الحدیث» یا «مختصر اصول الحدیث و فن اصول الحدیث» دانسته اند.

گویا «بروکلمان» این اثر را منسوب به «دوانی» دانسته است.

در هر حال چنین اثری به میر سید شریف جرجانی نسبت داده شده است.

نسخه های خطی:

2 نسخه ی خطی در «کتابخانه ی جامع کبیر صنعا» به شماره 47 در 7 برگ و شماره 1512 در 6 برگ، کتابت سال 1350ه-.ق. موجود است.

نسخه های چاپی:

چاپ سنگی آن به سال 1302ه-.ق. در «دهلی» انجام شده است.

در مقدمه «جامع ترمذی» به سال 1328 نیز چاپ شده است.

8. اصول دین

این رساله به زبان فارسی و در بیان مسائل اعتقادی و حکمت های دینی است. میر سید شریف آن را برای «سلطان ابوسعید طغرل» نوشته است.

آغاز:

«ادراک در عبارت اکابر علما بحث و فکرت تصریح کرده اند.»

نسخه های خطی:

1 نسخه ی خطی در «کتابخانه ی آستان قدس رضوی (ع)» به شماره 129 موجود است.

نسخه های چاپی:

چاپ نشده است.

9. اصول المنطقیة

چنانچه از نام این رساله پیداست، در بیان اصول منطق نگارش یافته است. اما در نسبت آن به میر سید شریف و نام کتاب، اختلافاتی وجود دارد.

دو نسخه از این رساله که در بخش امانی «کتابخانه ی مرکزی دانشگاه سلیمانیه» وجود دارد، به «محمد بن علی جرجانی»، یعنی فرزند مولف نسبت داده شده است.

فهرست نویس، با تردید آن را ترجمه ای از آثار پدر مولف، توسط پسرش دانسته و نام اصلی رساله را «الغرة» یا «الدرة» معرفی کرده است.

ص:350

اما نسخه هایی که در «جامعه صلاح الدین» و «دارالکتب الظاهریه» است، به نام میر سید شریف جرجانی فهرست شده است.

به همین جهت دکتر «محمود یزدی مطلق» (فاضل) احتمال داده است که رساله «اصول المنطقیة» همان «الغرة» ترجمه «الکبری فی المنطق» است.

نسخه های خطی:

2 نسخه ی خطی در بخش امانی «کتابخانه ی مرکزی دانشگاه سلیمانیه» به شماره 327 در 13 صفحه و شماره 202/1 در 11 صفحه موجود است.

1 نسخه ی خطی در «کتابخانه ی مرکزی جامعة صلاح الدین» به شماره 327 در 13 صفحه موجود است. این نسخه مشابه یکی از نسخ «کتابخانه ی مرکزی دانشگاه سلیمانیه» است.

2 نسخه ی خطی در «کتابخانه ی دارالکتب الظاهریة» به شماره 7945 در 5 برگ و شماره 3507 در 16 برگ، کتابت سال 1198 موجود است.

نسخه های چاپی:

این رساله همراه مجموعه ای در «بولاق» «مصر» به سال 1328ه-.ق.، به صورت چاپ سنگی منتشر گردیده است.

هم چنین بار دیگر به سال 1940م. ضمن مجموعات الرسائل با تصحیح «محی الدین صبری الکردی»، در «قاهره» چاپ شده است.

10. اعراب العوامل

این رساله که در علم نحو و به زبان عربی است، شاید همان کتاب «عوامل مائه» یا «عوامل فی النحو» وی باشد. اما با توجه به اینکه در نسخه های خطی با عنوان «اعراب العوامل» آمده، نه «حاشیه اعراب العوامل» یا «شرح اعراب العوامل» یا «مائة عامل» و...، اینجا نیز مستقل آورده شد.

از آنجا که میر سید شریف آثار متعددی در علم صرف و نحو و دیگر علوم دارد، بعید نیست که این نیز رساله ی دیگری در علم نحو باشد. لیکن برای اطمینان بیشتر باید توسط پژوهشگران، با متون دیگر در این موضوع مقابله شود.

وی در آغاز این رساله، پس از نام و یاد خدا و سلام و درود بر پیامبر گرامی (ص) و ائمه ی اطهار (ع)، می نویسد:

«اعلم انه لابد لکل طالب الاعراب عن معرفة مئة شیء...»

در آغاز نسخه ی دیگری دارد:

«الباء عامل لفظی سماعی. حرف من الحروف الجارة وضعت للمصاحبة او الملابسة او الاستعانة...»

خلاصه اینکه در هر نسخه ای، آغاز و انجام متفاوتی با نسخه ی دیگر می بینیم. از این رو تشخیص اتحاد آنها با موارد فوق الذکر، بدون مقابله کامل متن امکان پذیر نیست.

نسخه های خطی:

12 نسخه ی خطی در «کتابخانه ی دارالکتب الظاهریه» به شماره 1707 در 49 برگ، کتابت سال 1124ه-.ق.، شماره 9888 در 44 برگ، شماره 11262 در 41 برگ، کتابت سال 1316ه-.ق.، شماره 1679 در 6 برگ، شماره 6949 در 45 برگ، شماره 1711 در 82 برگ، شماره 1712 در 31 برگ، کتابت سال 1109ه-.ق.، شماره 9823 در 30 برگ، شماره 9480 در 54 برگ، شماره 1771 در 34 برگ، شماره 3/1707 در 49 برگ، کتابت سال 1124ه-.ق. و شماره 7993 در 48 برگ موجود است.

3 نسخه ی خطی در «کتابخانه ی احمدیه عبدالحفیظ منصور» «تونس» به شماره 4254 در 46 برگ، شماره 2/3981 در 79 برگ و شماره 2/4249 در 48 برگ، کتابت سال 1043ه-.ق. موجود است.

نسخه های چاپی:

چاپ نشده است.

ص:351

11. الفیة الشریف

«حاجی خلیفه» در «کشف الظنون» این اثر را به میر سید شریف جرجانی نسبت داده است. در «ریحانة الادب» نیز به تبعیت از آن، این نسبت تایید شده است. لیکن «آقابزرگ» این نسبت را تایید نکرده و کتاب را به «سید شریف معمایی» نسبت داده است.

بنا به گزارش مرحوم «آقابزرگ»، «سید شریف معمایی» آن را در 908ه-.ق. تالیف کرده است.

12. الامثلة (امثله و شرح امثله)

امثله کتاب ساده و مختصری است در علم صرف که میر سید شریف آن را به زبان فارسی نگاشته است. پس از مدتی خودش این کتاب را شرح کرده است.

«شرح امثله» از کتب درسی طلاب حوزه های علمیه است. این کتاب در «جامع المقدمات»، از نخستین کتاب هایی است که در برنامه درسی طلاب گنجانده شده است.

میر سید شریف در شرح امثله، به بررسی ریشه ای افعال عربی پرداخته است.

نسخه های خطی:

6 نسخه ی خطی در «کتابخانه ی آستان قدس رضوی (ع)» به شماره 3785، شماره ض14473 کتابت سال 1097ه-.ق.، شماره 14491 کتابت سال 1319ه-.ق.، شماره 14566 کتابت سال 1256ه-.ق.، شماره 14647 کتابت سال 1099ه-.ق. و شماره 14651 کتابت سال 1144ه-.ق. موجود است.

1 نسخه ی خطی در «کتابخانه ی آستانه مقدسه حضرت فاطمه معصومه سلام الله علیها» به شماره 5/28 در 13 برگ، کتابت سال 1261ه-.ق. موجود است.

1 نسخه ی خطی در «کتابخانه ی آیت الله العظمی مرعشی نجفی (ره)» به شماره 8/11534 در 11 برگ موجود است. این نسخه حاشیه نویسی فراوانی دارد.

1 نسخه ی خطی در «کتابخانه ی مدرسه ی امام عصر (عج) شیراز» به شماره 1/277 در 85 برگ موجود است.

1 نسخه ی خطی در «کتابخانه ی مجلس شورای اسلامی» به شماره 4591 کتابت سال 1231ه-.ق. موجود است.

1 نسخه ی خطی در «کتابخانه ی ملی فارس» به شماره 2/515/492-ابو در 36 برگ، کتابت سال 1247ه-.ق. موجود است.

3 نسخه ی خطی در «کتابخانه ی ملی ملک» «تهران» به شماره 2005 در 38 برگ، کتابت سال 1229ه-.ق.، شماره 2/6349 و شماره /1845 موجود است.

1 نسخه ی خطی در «کتابخانه ی مدرسه ی آخوند همدان» به شماره 1/832 کتابت سال 1239ه-.ق. موجود است.

1 نسخه ی خطی در «کتابخانه ی دانشکدهی الاهیات و معارف اسلامی دانشگاه فردوسی مشهد» به شماره 1/527 در 56 برگ موجود است.

1 نسخه ی خطی در «کتابخانه ی دانشکدهی حقوق و علوم سیاسی اقتصادی» «تهران» به شماره 161 کتابت سال 1240ه-.ق. موجود است.

2 نسخه ی خطی در «کتابخانه ی وزیری یزد» به شماره 2/2480 در 24 برگ، کتابت سال 236ه-.ق. و شماره 3/2480 در 24 برگ با عنوان «شرح امثله» موجود است.

نسخه های چاپی:

امثله و شرح امثله بارها همراه «جامع المقدمات» یا به صورت مستقل، چاپ و منتشر گردیده است.

13. بستان القلوب

رساله بستان القلوب در موضوع عرفان و تحقیقی است در مفهوم حقیقت که به میر سید شریف جرجانی نسبت داده شده است.

ص:352

مولف که آن را برای پاسخ به درخواست گروهی از مردم «اصفهان» نگاشته است، کل هستی را به دو قسم تقسیم کرده است. قسم اول آنچه متعلق به اجساد است و قسم دوم آنچه متعلق به ارواح است مورد توجه قرار گرفته است.

اما این رساله به بزرگانی چون «شهاب الدین یحیی سهروردی»، «عین القضاة همدانی»، «باباافضل کاشانی»، «خواجه نصیر الدین طوسی»، «ابن سینا» و «جلال الدین دوانی» نیز نسبت داده شده است.

در ذیل آنچه به میر سید شریف جرجانی نسبت داده شده است، معرفی می گردد.

نسخه های خطی:

1 نسخه ی خطی در «کتابخانه ی آیت الله العظمی مرعشی نجفی (ره)» به شماره 5697 در 72 برگ، کتابت سال 1268ه-.ق. موجود است.

نسخه های چاپی:

چاپ نشده است.

14. بندهایی (پندهایی) از دفع اشکالات سید شریف جرجانی

این رساله که در یک مجموعه با گزارش 152 برگ آمده است، بخش هایی از اشکالات و دفع اشکالات میر سید شریف جرجانی را شامل می گردد.

مشخص نیست که این مجموعه از متون اصلی آثار میر سید شریف برگرفته شده یا به طور مستقل در آثاری از وی بوده است.

نسخه های خطی:

1 نسخه ی خطی در «کتابخانه ی ملی ملک» «تهران» به شماره 11/5858 در 152 برگ، کتابت سال 1235ه-.ق. موجود است.

نسخه های چاپی:

چاپ نشده است.

پاسخ پرسش های اسکندرخان گورکانی

نسخه های خطی:

هیچ گزارشی از نسخ خطی آن در دست نیست.

نسخه های چاپی:

چاپ نشده است.

15. تحفه

کتاب تحفه، رساله ای است به زبان فارسی، که شاید در علم پزشکی و بهداشت نگاشته شده است.

البته نمی توان موضوع آن را با یقین و قطع بیان کرد، اما آغاز آن با عبارت:

«نحمدک یا من بیده الصحة و السقام...» است.

از این اثر هیچ نسخه ی خطی در کتابخانه های «ایران» شناسایی نشد. لیکن در کتابخانه های «پاکستان» بسیار زیاد است.

نسخه های خطی:

28 نسخه ی خطی در کتابخانه های «پاکستان» وجود دارد. برای آگاهی از همه ی نسخه ها و مشخصات آنها به فهرست مشترک «پاکستان» مراجعه شود.

نسخه های چاپی:

چاپ نشده است.

16. تحقیق الکلیات

«بروکلمان» این رساله را به میر سید شریف جرجانی نسبت داده است. هم چنین در «الاعلام» «زرکلی»، این اثر در زمره ی آثار میر سید شریف آمده است. «بغدادی» نیز از اثری با عنوان «کلیات» سخن گفته است.

ص:353

در هر حال رساله ای که درباره ی کلیات و به زبان عربی است، جزو آثار میر سید شریف محسوب گردیده است.

نسخه های خطی:

هیچ گزارشی از نسخ خطی آن در دست نیست.

نسخه های چاپی:

چاپ نشده است.

17. تحقیق المباحث الموجودیة و المقاصد الاصولیة

«بروکلمان» از چنین اثری منتسب به میر سید شریف جرجانی خبر داده و از یک نسخه ی خطی آن گزارش ارایه کرده است.

تحقیق المباحث به زبان عربی است.

نسخه های خطی:

1 نسخه ی خطی در «کتابخانه ی مونیخ» «آلمان» به شماره 659 موجود است.

نسخه های چاپی:

چاپ نشده است.

18. تحقیق نفس الامر (تحقیق الواقع)

همان طور که از نام رساله مشخص می گردد، نوشتار مختصری است در تحقیق نفس الامر یا واقع الامر.

«بروکلمان» از این رساله با دو عنوان فوق یاد کرده است.

رساله تحقیق نفس الامر به زبان ترکی ترجمه وبه سال 1992م. در «آنکارا» چاپ شده است.

نسخه های خطی:

1 نسخه ی خطی در «کتابخانه دانشگاه تهران» به شماره 193 موجود است.

نسخه های چاپی:

ترجمه ی ترکی آن در «ترکیه» به سال 1992م. چاپ و منتشر شده است.

19. ترجمان در لغات قرآن

میرسید شریف، ترجمان را در شرح و معنی لغات قرآن نوشته است. او در این اثر معادل های فارسی و ساده ی هر یک از لغات و کلمات قرآن را به ترتیب لغات مندرج در سوره ها آورده است.

ترتیب سوره ها از انتهای قرآن به سمت سوره ی بقره است. اما سوره حمد را در ابتدا قرار داده است. وی از آوردن لغات تکراری خودداری کرده است.

ترتیب «ترجمان» را دو شخصیت دیگر، تغییر داده و به ترتیب حروف الفبا آورده اند. یکی از آنها «تاج بن محمد بن ابراهیم هاشمی» متوفای 858ه-.ق. و دیگری «عادل بن علی بن حافظ شیرازی» از علمای قرن نهم ه-. ق. است.

نسخه های خطی:

1 نسخه ی خطی در «کتابخانه ی مجلس شورای اسلامی» به شماره 12252 موجود است.

1 نسخه ی خطی در «کتابخانه ی عمومی معارف (دارالفنون)» به شماره 8/1317 در 32 برگ موجود است.

1 نسخه ی خطی در «کتابخانه ی آستان قدس رضوی (ع)» به شماره 1457 (1459) در 43 برگ، کتابت سده 10ه-.ق. موجود است.

1 نسخه ی خطی در «کتابخانه ی ملی ملک» «تهران» به شماره 1/416 در 62 برگ، کتابت سده 10ه-.ق. موجود است.

1 نسخه ی خطی در «کتابخانه ی وزیری یزد» به شماره 1198 (2285) در 55 برگ، کتابت سال 1044ه-.ق. موجود است.

1 نسخه ی خطی در «کتابخانه ی مدرسه ی عالی شهید مطهری (سپهسالار)» به شماره 5235 در 82 برگ، کتابت سده 11ه-.ق. موجود است.

1 نسخه ی خطی در «کتابخانه ی انستیتو آثار خطی تاجیکستان» به شماره 4/2434 در 56 برگ، کتابت سال 1267ه-.ق. موجود است.

ص:354

1 نسخه ی خطی در «کتابخانه ی راشد افندی» «قیصریه ترکیه» به شماره 1050 در 75 برگ، کتابت سال 934ه-.ق. موجود است. این نسخه همان نسخه ای است که توسط «عادل بن علی بن عادل حافظ شیرازی»، ترتیب داده شده است.

1 نسخه ی خطی در «کتابخانه ی ایندیا آفیس» به شماره 2700 موجود است. این نسخه توسط «تاج بن محمد» ترتیب داده شده است.

1 نسخه ی خطی در «کتابخانه ی دانشگاه تهران» به شماره 298 موجود است.

2 نسخه ی خطی در «کتابخانه ی برلین» به شماره 2/36 و 8/232 موجود است.

1 نسخه ی خطی در «کتابخانه ی فاتح استانبول» به شماره a 654 موجود است.

نسخه های چاپی:

کتاب «ترجمان» یک بار به سال 1313ش. در «تبریز» به صورت چاپ سنگی منتشر شده است. اما مرحوم «دبیر سیاقی» بر مبنای همان چاپ و با استفاده از چند نسخه ی خطی، مجدداً آن را به سال 1333ش. در «تهران» به چاپ رساند.

وی گزارشی از نسخه های خطی مورد استفاده ی خود ارایه نداده است تا درباره ی آنها مطلبی گفته شود.

همین چاپ، بعدها توسط بنیاد قرآن (سال 1360) در 148 صفحه تجدید چاپ گردید.

20. رسالة فی تردید الانفضالی

این رساله را مرحوم «دانش پژوه» به میر سید شریف جرجانی نسبت داده است.

نسخه های خطی:

هیچ گزارشی از نسخ خطی آن در دست نیست.

نسخه های چاپی:

چاپ نشده است.

التعریفات

تعریفات از معروف ترین کتب دایرةالمعارفی در میان منابع اسلامی است. مولف، آن را به ترتیب حروف الفبا تنظیم کرده است. نام کامل این کتاب «تعریفات العلوم و تحدیدات الرسوم» است.

چنانکه «پی یر لوری» می گوید: جرجانی در واقع این کتاب را برای طلابی نوشته است که به کتابخانه های بزرگ دسترسی نداشتند. بدین منظور که نیازهای آنها را در فهم اصطلاحات بر طرف کند.

مقصود نویسنده این کتاب با مقصود «ابن سینا» در «الحدود» متفاوت است. «ابن سینا» به دنبال آن بوده که حد (تعریف) منطقی اشیا را بیان کند. اما جرجانی چنین قصد فلسفی نداشته است.

«تعریف» آن چنانکه خود جرجانی در تعریفات درباره ی آن می نویسد، بیان چیزی است که شناخت آن برای شناخت چیز دیگر لازم است.

یعنی جرجانی محدودیت هایی که در تعریف به حد و رسم یک متفکر ارسطویی همچون «ابن سینا» برخود روا می داشته، وقعی نمی نهد. بلکه بیشتر به دنبال توضیح مفاهیم است تا بیان حد منطقی آن ها.

او در تعریف مفاهیم، معمولاً ابتدا به ریشه کلمه توجه می کند و آنگاه معانی اصطلاحی را شرح می دهد.

در گزینش مدخل های کتاب از منطق خاصی پیروی نشده است. بلکه مولف صرفاً آنچه را که مهم دانسته در کتاب خود جمع کرده است. اما عموماً به موضوعاتی پرداخته که میان عموم

ص:355

مسلمانان مقبولیت دارد و از پرداختن به مسائل خاص که محل اختلاف است تا حد امکان پرهیز کرده است.

مداخل کتاب در زمینه های فقه، حدیث، کلام، فلسفه، منطق، عرفان و علوم بلاغی و ادبی است. مولف در کتاب خود گاه به منابع خود اشاره کرده است. استناد او در فقه و اصول به «ابوحنیفه» و «ابویوسف» است. در صرف و نحو به آثار «سیبویه»، «کلبی» و «فرا» و در عرفان به آثار «ابن عربی» استناد جسته است.

تعداد مدخل های عرفانی کتاب بسیار است. و تعلق خاطر نویسنده را به این مسائل نشان می دهد. در عوض تعداد مدخل های کلامی کتاب بسیار ناچیز است با این حال اندیشه ی کلامی جرجانی بتقریب بر اکثر مداخل کتاب سایه افکنده است. حتی بسیاری از مدخل های به اصطلاح فلسفی به صورت کلامی تعریف شده اند. چنانکه او در تعریف مدخل «فلسفه» می گوید: «فلسفه تشبه به خدا است در حد طاقت انسان برای رسیدن به سعادت ابدی».

کتاب تعریفات میر سید شریف جرجانی به زبان فرانسه ترجمه و چاپ شده است. «پی یر لوری» بر این ترجمه مقدمه ی مفصلی نگاشته است.

نسخه های خطی:

2 نسخه ی خطی در «کتابخانه ی آیت الله العظمی مرعشی نجفی (ره)» به شماره 5336 در 117 برگ، کتابت سال 965ه-.ق. و شماره 7168 در 350 برگ، کتابت سال 1316ه-.ق. موجود است.

1 نسخه ی خطی در «کتابخانه ی بابانیین» وابسته به «کتابخانه ی اوقاف سلیمانیه» به شماره 42 در 63 برگ موجود است.

1 نسخه ی خطی در «کتابخانه ی ملی ملک» «تهران» به شماره 1/2310 در 99 برگ موجود است.

1 نسخه ی خطی در «کتابخانه مدرسه ی نمازی خوی» به شماره 450 کتابت سال 1143ه-.ق. موجود است.

2 نسخه ی خطی در «کتابخانه ی مسجد اعظم» «قم» به شماره 1/533 کتابت سال 1136ه-.ق. و شماره 1317 کتابت سده 12ه-.ق. (ناقص) موجود است.

2 نسخه ی خطی در «کتابخانه ی ملی جمهوری اسلامی ایران» به شماره 2305/ع در 115 برگ، کتابت سال 1020ه-.ق. و شماره 1409/ع در 40 برگ، کتابت سده 11ه-.ق. موجود است.

1 نسخه ی خطی در «کتابخانه ی مجلس شورای اسلامی» به شماره 7530 موجود است.

1 نسخه ی خطی در «کتابخانه ی مرکزی دانشگاه تهران» به شماره 9352 موجود است.

1 نسخه ی خطی در «کتابخانه خصوصی مفتاح» در «تهران» به شماره 988ه-.ق. کتابت سال 1020ه-.ق. موجود است.

1 نسخه ی خطی در «کتابخانه ی لیدن» به شماره 7/84 موجود است.

1 نسخه ی خطی در «کتابخانه ی برلین» به شماره 9/5378 موجود است.

1 نسخه ی خطی در «کتابخانه ی پرینستون (برینستون)» به شماره H489ه-.ق. موجود است.

4 نسخه ی خطی در «کتابخانه ی ام القری» به شماره 373 در 95 برگ، شماره 979/1 در 89 برگ، کتابت سال 1102ه-.ق.، شماره 4865 کتابت سال 1050ه-.ق. و شماره 4910 در 62 برگ، کتابت سال 1183ه-.ق. موجود است.

ص:356

12 نسخه ی خطی در «کتابخانه ی دارالکتب الظاهریه» به شماره 10562 در 20 برگ، شماره 6410 در 127 برگ، کتابت سال 1263ه-.ق.، شماره 4959 در 181 برگ، کتابت سال 924ه-.ق.، شماره 7074 در 67 برگ، کتابت سال 1173ه-.ق.، شماره 2/1605 در 117 برگ، کتابت سال 1030ه-.ق.، شماره 5092 در 77 برگ، کتابت سال 1125ه-.ق.، شماره 6020 در 92 برگ، کتابت سال 1004ه-.ق.، شماره 3300/ادب:230 در 81 برگ، شماره 4306 در 68 برگ، کتابت سال 1309ه-.ق.، شماره 6390 در 107 برگ، کتابت سال 947ه-.ق.، شماره 4001 در 3 برگ، شماره 3676/ادب: 55 در 153 برگ، شماره 3237/ادب: 66 در 69 برگ موجود است.

1 نسخه ی خطی در «کتابخانه ی دارالکتب الوطنیه (ملی)» «تونس» به شماره 915 در 123 برگ موجود است.

5 نسخه ی خطی در «کتابخانه ی عمومی اوقاف بغداد» به شماره 3887 در 125 برگ، شماره 1113 در 104 برگ، شماره 6096 در 49 برگ، شماره 6011 در 88 برگ، کتابت سال 1186ه-.ق. و شماره 1110 در 120 برگ موجود است.

1 نسخه ی خطی در «کتابخانه ی ملی و دانشگاهی استراسبورگ» به شماره 2/4157 در 99 برگ موجود است.

1 نسخه ی عکسی در «کتابخانه ی احمد الثالث» در «توب قاپوسرای» «ترکیه» به شماره 2738 در 182 برگ، موجود است.

2 نسخه ی خطی در «کتابخانه ی موزه ی عراق» به شماره 662 در 138 برگ و شماره 663 در 152 برگ، کتابت سال 983ه-.ق. موجود است.

3 نسخه ی خطی در «کتابخانه ی عمومی اوقاف موصل» به شماره 1/25/19 در 167 برگ، کتابت سال 994ه-.ق.، شماره 1/14 در 128 برگ و شماره 2/14 در 101 برگ موجود است.

نسخه های چاپی:

کتاب التعریفات مکرر چاپ شده است. شاید یکی از نخستین چاپ های آن در «استانبول» به سال 1253ه-.ق. و پس از آن به سال 1265ه-.ق. به صورت چاپ سنگی بود.

در «قاهره» نیز به سال 1306ه-.ق. چاپ سنگی آن منتشر گردید.

در «سن پترزبورگ» به سال 1897م. چاپ شد.

در «آستانه» به سال 1307ه-.ق. چاپ شد.

در «تونس» به سال 1971م. چاپ گردید.

در «بیروت» بارها چاپ شده است. از جمله در سال 1405ه-.ق. با مقدمه و تصحیح «ابراهیم ابیاری» چاپ شد. سال 1407ه-.ق. با تصحیح «عبدالرحمن عمیره» چاپ گردید.

همین طور در سال های 1978، 1985 و 1988م. در «بیروت» چاپ شده است.

در «قاهره» به سال 1411ه-.ق. با تصحیح «محمد بن عبدالحکیم قاضی» و بر اساس چاپ «فلوگل» منتشر گردید.

ترجمه فارسی آن توسط «حسن سید عرب» و «سیما نوربخش» به سال 1377 از سوی نشر فروزان در «تهران» منتشر گشت.

21. تفسیر آیه ی «سنریهم آیاتنا» (رسالة فی الانفس و الآفاق)

«حاجی خلیفه» در «کشف الظنون»، دو اثر با اسامی فوق به میر سید شریف جرجانی نسبت داده است. این احتمال وجود دارد که منظور از هر دو اثر، یک کتاب باشد.

ص:357

در هر حال، تفسیر آیه ی 53 سوره ی فصلت به زبان عربی، از تفاسیری است که در زمره ی آثار میر سید شریف جرجانی آمده است.

نسخه های خطی:

هیچ گزارشی از نسخ خطی آن در دست نیست.

نسخه های چاپی:

چاپ نشده است.

22. تفسیر زهراوین

به گزارش «حاجی خلیفه» در «کشف الظنون»، تفسیر با عنوان «تفسیر زهراوین» به میر سید شریف جرجانی منسوب است.

او هم چنین از تشابه اسمی دو تفسیر دیگر که متعلق به «علاء الدین علی بن محمد قوشچی» متوفای 879ه-.ق. و «ملا حسین واعظ کاشفی» است، خبر می دهد.

نسخه های خطی:

هیچ گزارشی از نسخ خطی آن در دست نیست.

نسخه های چاپی:

چاپ نشده است.

23. تقسیم العلوم

رساله مختصری است از میر سید شریف جرجانی که علوم را از چهار روش اهل منطق و فلاسفه، تقسیم کرده است.

نسخه های خطی:

2 نسخه ی خطی در «کتابخانه ی آیت الله العظمی مرعشی نجفی (ره)» به شماره 6869 در مجموعه ای 116 برگی، کتابت سال 1084ه-.ق. و شماره 880 موجود است.

1 نسخه ی خطی در «کتابخانه دانشگاه تهران» به شماره 880ه-.ق. موجود است.

1 نسخه ی خطی در «کتابخانه ی ایندیا آفیس» به شماره 585 موجود است.

1 نسخه ی خطی در «کتابخانه ی پرینستون» به شماره 163 موجود است.

نسخه های چاپی:

چاپ نشده است.

24. التناقض (رسالة فی حل التناقض)

رساله ای است در حل تناقض بین نتیجه دو قیاس برهانی در کلام و در خصوص قرآن که یکی به قدم و دیگری به حدوث آن می انجامد.

در قیاس اول، قرآن صفت خداست و همه صفت های خداوند قدیم است. در قیاس دوم، قرآن دارای ترتیب است. چنانچه اجزای آن برخی مقدم بر دیگری است و هرچه اجزا و تقدم و تاخر داشته باشد، حادث است.

میر سید شریف کوشیده این تناقض را برطرف نماید. این رساله به زبان عربی نوشته شده است.

نسخه های خطی:

1 نسخه ی خطی در «کتابخانه ی مجلس شورای اسلامی» به شماره 43/1805 موجود است.

نسخه های چاپی:

چاپ نشده است.

25. جامع التعلیلات

شریف جرجانی این رساله را در صرف و نحو به زبان عربی نوشته است.

نسخه های خطی:

3 نسخه ی خطی در «کتابخانه ی دانشگاه اسلامیه پیشاور پاکستان» به شماره 1340 در 382 صفحه، شماره 1341 در

ص:358

315 صفحه و شماره 1349 در 113 صفحه موجود است. این سه نسخه به زبان فارسی گزارش شده است.

1 نسخه ی خطی در کتابخانه ی شخصی «احمد حسین قریشی قطعه داری» در «گجرات» «پاکستان» توسط «یزدی مطلق» گزارش شده است.

1 نسخه ی خطی در «کتابخانه ی خلافت انجمن مرکزی ربوره» در «سرگودهای» «پاکستان» موجود است.

نسخه های چاپی:

چاپ نشده است.

26. الجبر و الاختیار

این عنوان، نام یک متن بسیار مختصر، درباره ی جبر و اختیار است که میر سید شریف جرجانی، آن نوشته است.

از عبارت: «خیر الامور اوسطها» برمی آید که نظر جرجانی در مسئله غامض جبر و اختیار، به نظر «شیعه» نزدیک است.

زیرا نه به جبر قایل شده و نه به اختیار. بلکه امر بین الامرین را انتخاب کرده است.

وی در آغاز این رساله می نویسد: جمیع امراض از خدواند نیست. خدواند سموم و عقاقیر مفیده هر دو را آفریده است و تناول به اختیار است.

نسخه های خطی:

1 نسخه ی خطی در «کتابخانه ی مدرسه ی عالی شهید مطهری (سپهسالار)» به شماره 8371 در 1 برگ، موجود است.

1 نسخه ی خطی در «کتابخانه ی مجلس شورای اسلامی» با عنوان «مسئله معضله» بدون نام نویسنده به شماره 28/5180 در مجموعه ی 257 برگی موجود است. آغاز و انجام این نسخه با نسخه ی «الجبر و الاختیار» یکی است.

نسخه های چاپی:

چاپ نشده است.

27. جواب سؤالات اسکندر بن عمر

ظاهراً این رساله در پاسخ به سؤالات شخصی موسوم به «اسکندر بن عمر» نگاشته شده است. لیکن شخص «اسکندر بن عمر» شناخته نشد.

از سوی دیگر، رساله ای با عنوان اسکندریه در «کتابخانه ی ملی ملک» و «مدرسه ی عالی شهید مطهری»، که نویسنده ی آن شخصی به نام «اسکندر بن عمر شیخ» است، وجود دارد. این احتمال وجود دارد که رساله ی فوق الذکر مشابه همان رساله ی موجود در «ملی ملک» و «مدرسه ی عالی شهید مطهری» باشد و فهرست نویس به اشتباه به میر سید شریف نسبت داده است.

اما درباره ی هیچ کدام از این مسایل نمی توان با قاطعیت سخن گفت مگر اینکه اصل یا تصویر نسخه ها رؤیت شود.

نسخه های خطی:

2 نسخه ی خطی در «کتابخانه ی مدرسه ی آیت الله العظمی گلپایگانی (ره)» به شماره 1562 در 15 برگ، کتابت سال 1312ه-.ق. و شماره 1645 در 7 برگ، کتابت سده 13ه-.ق. موجود است.

نسخه های چاپی:

چاپ نشده است.

28. حاشیه بر اشکال التاسیس فی الهندسة

«اشکال التاسیس» تالیف «شمس الدین محمد بن اشرف حسینی سمرقندی» متوفای 600ه-.ق. است. او این اثر را در سی و پنج شکل (قضیه) از کتاب «اصول اقلیدس» نوشته و آنها را توضیح داده است.

ص:359

براساس گزارش برخی تذکره نویسان، جرجانی بر این اثر شرحی نگاشته است. باوجود این، «حاجی خلیفه» نام شرح میر سید شریف را در ضمن حواشی اشکال التاسیس نیاورده است.

نسخه های خطی:

هیچ گزارشی از نسخ خطی آن در دست نیست.

نسخه های چاپی:

چاپ نشده است.

29. حاشیه بر انوار التنزیل

«عبدالله بن عمر بیضاوی» متوفای 685ه-.ق.، تفسیری دارد به نام «انوار التنزیل و اسرار التاویل» که بسیاری از علما ودانشمندان بر آن حاشیه نوشته اند. برخی تعداد این حواشی را تا 70 مورد برشمرده اند. به گزارش «حاجی خلیفه» و دیگران، میر سید شریف جرجانی نیز به زبان عربی، حاشیه بر این تفسیر نوشته است.

نسخه های خطی:

هیچ گزارشی از نسخ خطی آن در دست نیست.

نسخه های چاپی:

چاپ نشده است.

30. حاشیه تحریر اقلیدس

این رساله حاشیه یا شرحی است که میر سید شریف جرجانی بر کتاب «تحریر اقلیدس» «خواجه نصیر الدین طوسی» نگاشته است.

میر سید شریف بر 15 مقاله «تحریر اصول اقلیدس» این حاشیه را نوشته است. او در این حاشیه از «ابن هیثم»، «خط منقول» و «خط افضل المتاخرین» «کمال الدین حسن» مطالبی را ذکر کرده است.

نسخه های خطی:

1 نسخه ی خطی در «کتابخانه ی مرکزی دانشگاه تهران» به شماره 4/943 در ضمن مجموعه مشکوة موجود است.

1 نسخه ی خطی در «کتابخانه ی دانشکدهی ادبیات دانشگاه تهران» در ضمن مجموعه امام جمعه «کرمان» به شماره 4/284 کتابت سال 872ه-.ق. موجود است.

نسخه های چاپی:

چاپ نشده است.

31. حاشیه التحفة الشاهیة

«التحفة الشاهیة» را «قطب الدین محمود بن مسعود کازرونی شافعی» متوفای 710ه-.ق. در علم نجوم نوشته است.

به گزارش «حاجی خلیفه» در کشف الظنون، میر سید شریف جرجانی بر «تحفه»ی «قطب الدین شیرازی» حاشیه نگاشته است.

نسخه های خطی:

هیچ گزارشی از نسخ خطی آن در دست نیست.

نسخه های چاپی:

چاپ نشده است.

32. حاشیه بر العباب فی شرح اللباب

«العباب»، که به شرح «نقره کار» شهرت دارد، یکی از مهم ترین شروح کتاب «اللباب» است.

«اللباب فی النحو» نوشته «تاج الدین محمد بن محمد اسفراینی» متوفای 684ه-.ق. است.

کتاب «اللباب» را «جمال الدین سید عبدالله بن محمد نیشابوری» معروف به «نقره کار» متوفای 776ه-.ق.، با عنوان «العباب» شرح کرده است.

میر سید شریف جرجانی بر این شرح حاشیه نگاشته است.

ص:360

نسخه های خطی:

هیچ گزارشی از نسخ خطی آن در دست نیست.

نسخه های چاپی:

چاپ نشده است.

33. حاشیه بر المطول تفتازانی

می دانیم که «مطول» اثری معروف است در علم معانی و بیان از «سعد الدین مسعود تفتازانی» متوفای 792ه-.ق. که قرن هاست در حوزه های علمیه تدریس می گردد.

این اثر خود شرحی است بر «تلخیص مفتاح العلوم فی المعانی و البیان» «جلال الدین محمد بن عبدالرحمن قزوینی» معروف به «خطیب دمشق» متوفای 739ه-.ق.

«مفتاح العلوم» کتاب بسیار عالی در معانی و بیان از «سراج الدین ابویعقوب یوسف سکاکی» متوفای 626ه-.ق. است.

میر سید شریف جرجانی بر مطول، که شرح بر «تلخیص مفتاح العلوم» است، حاشیه نگاشته است. این حاشیه یکی از معروف ترین حواشی بر مطول محسوب می گردد.

برحاشیه میر سید شریف حواشی متعددی نگاشته شده است. از آن جمله حاشیه ی «مصلح الدین مصطفی بن حسام رومی»، حاشیه ی «یوسف بن حسین کرماستی»، و حاشیه ی «شریف مرتضی».

نسخه های خطی:

8 نسخه ی خطی در «کتابخانه ی آستان قدس رضوی (ع)» به شماره 14552 کتابت سال 1041ه-.ق.، شماره 14427 کتابت سال 1050ه-.ق.، شماره 4049 کتابت سال 1073ه-.ق.، شماره 3990 کتابت سال 1114ه-.ق.، شماره 14764 کتابت سال 1232ه-.ق.، شماره 14868 کتابت سال 1233ه-.ق.، شماره 3991 و شماره 3992 موجود است.

3 نسخه ی خطی در «کتابخانه ی آستانه مقدسه حضرت فاطمه معصومه سلام الله علیها» به شماره 1/3:135-5282 در 190 برگ، شماره 1/4: 92-6309 در 249 برگ، کتابت سال 1073ه-.ق. و شماره 361 در 217 برگ، کتابت سال 997ه-.ق. موجود است.

10 نسخه ی خطی در «کتابخانه ی آیت الله العظمی مرعشی نجفی (ره)» به شماره 100 در 195 برگ، کتابت سال 1060ه-.ق.، شماره 8264 در 194 برگ، شماره 9282 در 133 برگ، شماره 1/11486 در 42 برگ، کتابت 1177ه-.ق.، شماره 12009 در 161 برگ، کتابت سال 898ه-.ق.، شماره 1676 در 203 برگ، کتابت سال 1054ه-.ق.، شماره 2274 در 141 برگ، شماره 4666 در 93 برگ، کتابت سال 864ه-.ق.، نسخه ی بسیار قدیمی، به خط «موسی بن نعمه بن حسن بن ابراهیم»، شماره 13163 در 107 برگ، کتابت سال 864ه-.ق. (مثل نسخه ی پیشین) و شماره 6701 در 160 برگ، کتابت سده 12ه-.ق. موجود است.

1 نسخه ی خطی در «کتابخانه ی آیت الله العظمی گلپایگانی (ره)» به شماره 1883 موجود است.

2 نسخه ی خطی در «کتابخانه ی بابانیین» وابسته به «کتابخانه ی اوقاف سلیمانیه» به شماره 27 در 160 برگ و شماره 194 در 113 برگ، کتابت سال 1210ه-.ق. موجود است.

1 نسخه ی خطی در «کتابخانه ی دانشگاه امارات متحده عربی» به شماره 231 در 147 برگ موجود است.

3 نسخه ی خطی در «کتابخانه ی جامع کبیر صنعا» به شماره 1623 در 256 برگ، کتابت سال 1062ه-.ق.، شماره 1639 در 246 برگ و شماره 2285 در 121 برگ موجود است.

2 نسخه ی خطی در «کتابخانه ی مسجد جامع گوهر شاد» به شماره 873 در 191 برگ و شماره 1148 موجود است.

ص:361

2 نسخه ی خطی در «کتابخانه ی دانشکدهی الاهیات و معارف اسلامی دانشگاه تهران» به شماره 136 در 202 برگ، کتابت سال 1070ه-.ق. و شماره 203 در 133 برگ، کتابت سده 10 و 11ه-.ق. موجود است.

2 نسخه ی خطی در «کتابخانه ی دانشکدهی الاهیات و معارف اسلامی دانشگاه فردوسی مشهد» به شماره 146 در 196 برگ، کتابت شاید سال 1089ه-.ق. و شماره 1033 در 145 برگ موجود است.

1 نسخه ی خطی در «کتابخانه ی دانشکدهی حقوق و علوم سیاسی اقتصادی تهران» به شماره 26 در 127 برگ، کتابت سده 11 و 12ه-.ق. موجود است.

1 نسخه ی خطی در «کتابخانه ی راجه محمودآباد لکهنو» به شماره 531 در 320 صفحه موجود است.

2 نسخه ی خطی در «کتابخانه ی عمومی اصفهان» به شماره 3274 در 187 صفحه، کتابت سال 897ه-.ق. و شماره 3311 در 364 صفحه، کتابت سده 11ه-.ق. موجود است.

1 نسخه ی خطی در «کتابخانه ی عمومی فرهنگ و هنر مشهد» به شماره ب/13 در 316 صفحه، کتابت سال 920ه-.ق. موجود است.

2 نسخه ی خطی در «کتابخانه ی مرکزی دانشگاه تهران» به شماره 1639 در 176 برگ، کتابت سال 1092ه-.ق. و شماره 3514 موجود است.

1 نسخه ی خطی در «کتابخانه ی نوربخش خانقاه نعمت اللهی» به شماره 509 در 274 صفحه، کتابت سال 1226ه-.ق. موجود است.

1 نسخه ی خطی در «کتابخانه مدرسه ی نمازی خوی» به شماره 600 موجود است.

1 نسخه ی خطی در «کتابخانه ی جامعة ام القری» به شماره 4933 در 84 برگ موجود است.

8 نسخه ی خطی در «کتابخانه ی دارالکتب الظاهریة» به شماره 4967 در 114 برگ، شماره 10983 در 172 برگ، کتابت سال 1073ه-.ق.، شماره 6832 در 100 برگ، شماره 5984 در 142 برگ، کتابت 817ه-.ق.، شماره 7309 در 144 برگ، شماره 5870 در 194 برگ، شماره 7649 در 96 برگ و شماره 3551 در 167 برگ، کتابت سال 850ه-.ق. موجود است.

1 نسخه ی خطی در «کتابخانه ی عبدالله بن عباس» در «طائف» به شماره 17/44 در 105 برگ، کتابت سال 1246ه-.ق. موجود است.

11 نسخه ی خطی در «کتابخانه ی عمومی اوقاف بغداد» به شماره 1647 در 83 برگ، کتابت سال 962ه-.ق.، شماره 1697 در 55 برگ، شماره 1637 در 283 برگ، کتابت سال 899ه-.ق.، شماره 6205 در 285 برگ، کتابت سال 1099ه-.ق.، شماره 17973 در 81 برگ، شماره 3/10115 در 25 برگ، شماره 1696 در 125 برگ، شماره 1694 در 126 برگ، کتابت سال 1038ه-.ق.، شماره 2/1733 در 157 برگ، شماره 1682 در 108 برگ، کتابت سال 884ه-.ق. و شماره 17550 در 36 برگ موجود است.

3 نسخه ی خطی در «کتابخانه ی احمدیه عبدالحفیظ منصور» در «تونس» به شماره 6146 در 95 برگ، شماره 2/4340 در 39 برگ، کتابت سال 1172ه-.ق. و شماره 4359 در 92 برگ، کتابت سال 1188ه-.ق. موجود است.

3 نسخه ی خطی در «کتابخانه ی عمومی اوقاف موصل» به شماره 1/81/25 در 172 برگ، شماره 15 در 182 برگ، کتابت سال 1079ه-.ق. و شماره 1/10/18 در 168 برگ موجود است.

ص:362

1 نسخه ی خطی در «کتابخانه ی صدر بابل» به شماره 215 کتابت سال 1120ه-.ق. موجود است.

2 نسخه ی خطی در «کتابخانه ی موزه ی بغداد» به شماره 381 در 492 برگ و شماره 1850 در 35 برگ، کتابت سال 906ه-.ق. با عنوان «حاشیه علی مختصر التلخیص للتفتازانی» موجود است.

8 نسخه ی خطی در «کتابخانه ی مجلس شورای اسلامی» به شماره 4920 در 15 برگ، کتابت سال 1093ه-.ق.، شماره 7150 در 135 برگ، کتابت سال 1286ه-.ق.، شماره 2/317 (1/317) در 148 برگ، کتابت سده 12 و 13ه-.ق.، شماره 7534، شماره 2/1915 در 609 صفحه، شماره 66/ع در 100 برگ، کتابت سده 10ه-.ق.، شماره 260/ع در 166 برگ، کتابت سال 1200ه-.ق. و شماره 5756 در 200 صفحه، کتابت سال 1018ه-.ق. موجود است.

1 نسخه ی خطی در «کتابخانه ی مخزن حمید سلیمان» (فهرست نامگوی) به شماره 1366 در 244 صفحه موجود است.

1 نسخه ی خطی در «کتابخانه ی عباسیه» در «بصره» به شماره 660 در 434 صفحه، کتابت سال 1297ه-.ق. موجود است.

4 نسخه ی خطی در «کتابخانه ی مدرسه ی آخوند همدان» به شماره (508)10211 کتابت سال 1106ه-.ق.، شماره (551)1502 کتابت سال 1103ه-.ق.، شماره (552)4733 و شماره (509)10339 کتابت سال 1120ه-.ق. موجود است.

2 نسخه ی خطی در «کتابخانه مدرسه ی حجتیه» به شماره 678 کتابت سال 1227ه-.ق. و شماره 550 موجود است.

1 نسخه ی خطی در «کتابخانه ی سلیمان خان مشهد» به شماره 101 کتابت سده 12ه-.ق. موجود است.

12 نسخه ی خطی در «کتابخانه ی مدرسه ی عالی شهید مطهری (سپهسالار)» به شماره 1058، شماره 1060، شماره 1061، شماره 2966 در 192 برگ، کتابت سال 1070ه-.ق.، شماره 2968 در 131 برگ، کتابت سال 836ه-.ق.، شماره 2967 در 130 برگ، کتابت سال 1027ه-.ق.، شماره 2990مکرر در 179 برگ، کتابت سده 11ه-.ق.، شماره 3231 در 24 برگ، کتابت سال 1122ه-.ق.، شماره 7025 در 154 برگ، کتابت سده 13ه-.ق.، شماره 7026 در 122 برگ، کتابت سال 1067ه-.ق.، شماره 7027 در 144 برگ، کتابت سال 1013ه-.ق. و شماره 6945 در 183 برگ، کتابت سده 13ه-.ق. موجود است.

1 نسخه ی خطی در «کتابخانه ی مدرسه ی فاضلیه» به شماره 9 در 170 برگ موجود است.

5 نسخه ی خطی در «کتابخانه مدرسه ی فیضیه» «قم» به شماره 1715 در 125 برگ، شماره 859 در 106 برگ، شماره 768 در 115 برگ، کتابت سال 1240ه-.ق.، شماره 1899 در 190 برگ، کتابت سال 1225ه-.ق. و شماره 1838 در 175 برگ موجود است.

2 نسخه ی خطی در «کتابخانه مدرسه ی مروی تهران» به شماره 917 کتابت سده 11ه-.ق. و شماره 679 کتابت سال 868ه-.ق. موجود است.

1 نسخه ی خطی در «کتابخانه مدرسه ی میرزا جعفر» در «صحن عتیق مشهد» به شماره 105 کتابت سده 9ه-.ق. موجود است.

2 نسخه ی خطی در «کتابخانه مدرسه ی نواب مشهد» به شماره 2 در 108 برگ، کتابت سده 11ه-.ق. و شماره 6 در 170 برگ، کتابت سده 12ه-.ق. موجود است.

ص:363

2 نسخه ی خطی در «کتابخانه ی مرکزی رشت» به شماره 66ش کتابت سال 1230ه-.ق. و شماره 24ح کتابت سال 1088ه-.ق. موجود است.

1 نسخه ی خطی در «کتابخانه ی مسجد اعظم» «قم» به شماره 2370 کتابت سال 1240ه-.ق. موجود است.

3 نسخه ی خطی در «کتابخانه ی ملی پاریس» به شماره 4392 در 115 برگ، شماره 4392 در 115 برگ، شماره 93 و شماره 4394 موجود است.

13 نسخه ی خطی در «کتابخانه ی ملی جمهوری اسلامی ایران» به شماره 1554/ع در 171 برگ، کتابت سال 977ه-.ق.، شماره 2203/ع در 205 برگ، کتابت سال 1251ه-.ق.، شماره 2065/ع در 371 برگ، شماره 2420/ع در 146 برگ، شماره 2491/ع در 133 برگ، کتابت سال 1094ه-.ق.، شماره 2/3156/ع در 25 برگ، شماره 2/3158/ع در 173 برگ، کتابت سال 1001ه-.ق.، شماره 504/ع در 228 برگ، کتابت سده 11ه-.ق.، شماره 848/ع در 133 برگ، کتابت سده 11ه-.ق.، 1089/ع در 326 برگ، کتابت سده 11ه-.ق.، شماره 1378/ع در 181، کتابت سده 11ه-.ق.، شماره 1417/ع در 141 برگ، کتابت سده 12ه-.ق. و شماره 1085/ع در 168 برگ، کتابت سده 12ه-.ق. موجود است.

1 نسخه ی خطی در «کتابخانه ی ملی فارس» به شماره 1/5/892 کتابت سال 1226ه-.ق. موجود است.

1 نسخه ی خطی در «کتابخانه ی ندوة العلمای لکهنو» به شماره 1556 در 410 صفحه، کتابت سال 999ه-.ق. موجود است.

3 نسخه ی خطی در «کتابخانه ی وزیری یزد» به شماره 34 در 198 برگ، کتابت سال 1251ه-.ق.، شماره 1456 در 158 برگ، کتابت سال 1254ه-.ق. و شماره 3141 در 89 برگ، کتابت سال 1227ه-.ق. موجود است.

4 نسخه ی خطی در «کتابخانه ی دانشگاه پرینستون» به شماره a419، شماره H420، شماره L92 و شماره L93 موجود است.

2 نسخه ی خطی در «کتابخانه ی ملی ملک» «تهران» به شماره 32/5712 (ناقص) و شماره 10/688 موجود است.

نسخه های چاپی:

حاشیه بر مطول، به سال 1241ه-.ق. و پس از آن به سال های 1289 و 1310ه-.ق. در «استانبول» به صورت چاپ سنگی منتشر گردیده است.

34. حاشیه بر تحریر القواعد المنطقیه فی شرح الشمسیة

«نجم الدین علی بن عمر کاتبی قزوینی» متوفای 675ه-.ق.، کتابی در موضوع منطق با عنوان «الشمسیة» برای «خواجه شمس الدین محمد جوینی» نوشته است، که مورد توجه بسیاری از علما واقع شده و بر آن شروح و حواشی متعددی نوشته اند.

یکی از این شروح، «تحریر القواعد المنطقیة» نوشته «قطب الدین محمد رازی»، متوفای 766ه-.ق. است.

«شرح قطب الدین رازی»، در میان طلاب و فضلای حوزه» از شهرت خاصی برخوردار و جزو کتب درسی آن هاست.

میر سید شریف جرجانی، بر این شرح، خصوصاً بر فصل نخست آن، «التصورات» حاشیه نگاشته است.

او در این حاشیه علاوه بر توضیح و شرح نکات مهم، گاهی به تصحیح متن نیز پرداخته است. از این روی حاشیه میر سید شریف، برای دانش پژوهان حوزه های علمیه، از اهمیت خاصی برخوردار است.

ص:364

بر حاشیه ی میر سید شریف، حواشی بسیاری نوشته شده است. با مراجعه به منابعی چون کشف الظنون، به بیش از 10 حاشیه از بزرگان علم و دانش برمی خوریم که حاشیه بر حاشیه میر سید شریف نگاشته اند.

نسخه های خطی:

17 نسخه ی خطی در «کتابخانه ی مجلس شورای اسلامی» به شماره 61/189، شماره 2930، شماره 4058 در 134 برگ، کتابت سال 895ه-.ق.، شماره 2727، شماره 3/2828 در 264 برگ، شماره 1746، شماره 4922 در 75 برگ، کتابت سال 1015ه-.ق.، شماره 3764 در 152 صفحه، کتابت سال 1092ه-.ق.، شماره 3823 در 23 صفحه، کتابت سال 1248ه-.ق.، شماره 2/2931 در 562 برگ، شماره 3854 در 164 برگ، کتابت سال 1235ه-.ق.، شماره 2/164 در 96 برگ، کتابت سده 11ه-.ق.، شماره 4600 در 88 برگ، کتابت سال 1074ه-.ق.، شماره 2/365 در 161 برگ، کتابت سده 11ه-.ق.، شماره 60/ع در 94 برگ، کتابت سال 1068ه-.ق. و شماره 19/ع در 164 برگ، کتابت سال 1252ه-.ق. موجود است.

16 نسخه ی خطی در «کتابخانه ی آیت الله العظمی مرعشی نجفی (ره)» به شماره 4131 در 208 برگ، در مجموعه ای که کتابت برخی از آنها مانند کتاب اول، سال 1012ه-.ق. و کتاب دوم سال 845ه-.ق.، شماره 5103 در 101 برگ، شماره 5356 در 70 برگ، کتابت سال 867ه-.ق.، شماره 6061 در 42 برگ، کتابت سال 904ه-.ق.، شماره 7303 در 108 برگ، کتابت سال 1253ه-.ق.، شماره 7768 در 93 برگ، کتابت سال 988ه-.ق.، شماره 7998 در 91 برگ، کتابت سال 827ه-.ق. (احتمالاً قدیمی ترین نسخه ی خطی)، شماره 8476 در 149 برگ، کتابت سال 1056ه-.ق.، شماره 8497 در 131 برگ، کتابت سال 1068ه-.ق.، شماره 10875 در 102 برگ، کتابت سال 1033ه-.ق.، شماره 12902 در 76 برگ، شماره 11997 در 161 برگ، کتابت سال 1071ه-.ق.، شماره 1/11831 در 99 برگ، کتابت سال 1251ه-.ق.، شماره 11344 در 108 برگ، کتابت سال 1229ه-.ق.، شماره 11549 در 110 برگ، کتابت سال 13354 در 56 برگ و شماره 9958 در 98 برگ، کتابت سال 1090ه-.ق. موجود است.

10 نسخه ی خطی در «کتابخانه ی آیت الله العظمی گلپایگانی (ره)» به شماره 710 کتابت سال 1236ه-.ق.، شماره 752، شماره 922 کتابت سال 1243ه-.ق.، شماره 2192 کتابت سده 11 و 12ه-.ق.، شماره 2255، شماره 1210 کتابت سده 12 و 13ه-.ق.، شماره 1236 کتابت سده 11 و 12ه-.ق.، شماره 1244 کتابت سده 13ه-.ق.، شماره 1434 کتابت سال 1251ه-.ق. و شماره 1405 کتابت سال 1236ه-.ق. موجود است.

2 نسخه ی خطی در «کتابخانه ی آیت الله فاضل خوانساری (ره)» به شماره 368 در 103 برگ، کتابت سال 1048ه-.ق. و شماره 450 در 135 برگ، کتابت سال 1221ه-.ق. موجود است.

33 نسخه ی خطی در «کتابخانه ی آستان قدس رضوی (ع)» به شماره 10622 کتابت سال 1006ه-.ق.، شماره 1016 کتابت سال 1080ه-.ق.، شماره 10354 کتابت سال 1111ه-.ق.، شماره 12392 کتابت سال 1115ه-.ق.، شماره 9075 کتابت سال 1203ه-.ق.، شماره 14538 کتابت سال 1209ه-.ق.، شماره 8931 کتابت سال 1229ه-.ق.، شماره

ص:365

12393 کتابت سال 1234ه-.ق.، شماره 11407 کتابت سال 1238ه-.ق.، شماره 11504، شماره 9466 کتابت سال 1253ه-.ق.، شماره 10018 کتابت سال 1260ه-.ق.، شماره 14658 کتابت سال 1286ه-.ق.، شماره 6900، شماره 5852 در 101 برگ، شماره 1015، شماره 1154 در 111 برگ، شماره 1153 در 121 برگ، کتابت سال 1249ه-.ق.، شماره 1142 در 16 برگ، شماره 1161 در 134 برگ، شماره 6134 در 124 برگ، شماره 674 کتابت سده 12 یا 13ه-.ق. (از مجموعه ی اهدایی رهبر)، شماره 2/880 کتابت سال 1131ه-.ق. (از مجموعه ی اهدایی رهبر)، شماره 2/1042 کتابت سال 1228ه-.ق. (از مجموعه ی اهدایی رهبر)، شماره 14500، شماره 13762، شماره 1560 کتابت سال 1208ه-.ق.، شماره 15430 کتابت سال 1234ه-.ق.، شماره 15065 کتابت سال 1241ه-.ق.، شماره 52 در 84 برگ، شماره 53 در 105 برگ، شماره 75، شماره 76، شماره 79 کتابت سال 955ه-.ق. و شماره 84 در 4 برگ موجود است.

2 نسخه ی خطی در «کتابخانه ی آستان مقدسه حضرت فاطمه معصومه» سلام الله علیها به شماره 231 در 81 برگ، کتابت سال 1275ه-.ق. و شماره 418 در 90 برگ موجود است.

3 نسخه ی خطی در «کتابخانه ی مدرسه ی الحجیات» وابسته به «اوقاف موصل» به شماره 5/47/22 در 144 برگ، شماره 3/49/22 در 138 برگ و شماره 1/49/22 در 138 برگ موجود است.

3 نسخه ی خطی در «کتابخانه ی تربیت تبریز» به شماره 138، شماره 140 و شماره 142 موجود است.

22 نسخه ی خطی در «کتابخانه ی مدرسه ی عالی شهید مطهری (سپهسالار)» به شماره 3040 در 206 برگ، کتابت سده 12ه-.ق.، شماره 3016 در 79 برگ، کتابت سال 1034ه-.ق.، شماره 6672 در 129 برگ، کتابت سده 12ه-.ق.، شماره 3022 در 121 برگ، کتابت سده 11ه-.ق.، 3017 در 115 برگ، کتابت سال 1078ه-.ق.، شماره 3018 در 110 برگ، کتابت سال 1230ه-.ق.، شماره 6663 در 94 برگ، کتابت سده 12ه-.ق.، شماره 3021 در 111 برگ، کتابت سال 1234ه-.ق.، شماره 6669 در 121 برگ، کتابت سده 11ه-.ق.، شماره 3025 در 96 برگ، کتابت سال 1225ه-.ق.، شماره 6664 در 102 برگ، کتابت سال 1252هخ-.ق.، شماره 3019 در 110 برگ، کتابت سال 1237ه-.ق.، شماره 6666 در 136 برگ، کتابت سده 11ه-.ق.، شماره 6673 در 118 برگ، کتابت سال 1210-1212ه-.ق.، شماره 6674 در 176 برگ، کتابت سال 862-863ه-.ق.، شماره 8093 در 121 برگ، کتابت سده 12ه-.ق.، شماره 6668 در 157 برگ، کتابت سده 12ه-.ق.، شماره 3015 در 208 برگ، کتابت سال 1105ه-.ق.، شماره 3020 در 69 برگ، کتابت سال 1280ه-.ق.، شماره 6667 در 210 برگ، کتابت سده 11ه-.ق.، شماره 6467 و شماره 6561 کتابت سده 10ه-.ق. موجود است.

7 نسخه ی خطی در «کتابخانه ی ملی ملک» «تهران» به شماره 2/2346 در 171 برگ، کتابت سال 1243ه-.ق.، شماره 6271 در 131 برگ، کتابت سده 11ه-.ق.، شماره 1980 در 131 برگ، کتابت سال 1130ه-.ق.، شماره 2878 در 126 برگ، کتابت سال 1226ه-.ق.، شماره 2159 در 113 برگ، کتابت سال 1064ه-.ق.، شماره 2934 در 106 کتابت سال 1246ه-.ق. و شماره 2078 در 127 برگ، کتابت سال 1235ه-.ق. موجود است.

ص:366

3 نسخه ی خطی در «کتابخانه مدرسه ی فیضیه» «قم» به شماره 1/793 در 125 برگ، شماره 2/1493 در 88 برگ و شماره 1/1199 در 8 برگ، کتابت سال 1233ه-.ق. موجود است.

4 نسخه ی خطی در «کتابخانه مدرسه ی مروی تهران» به شماره 1/919 کتابت سده 10ه-.ق.، شماره 936 کتابت سده 11 یا 12ه-.ق.، شماره 933 کتابت سال 1219ه-.ق. و شماره 815 کتابت سده 12ه-.ق. موجود است.

6 نسخه ی خطی در «کتابخانه مدرسه ی نواب مشهد» به شماره 101 کتابت سال 1091ه-.ق.، شماره 11 در 102 برگ، کتابت سال 1262ه-.ق.، شماره 84 کتابت سال 1021ه-.ق.، شماره 72 کتابت سده 13ه-.ق.، شماره 53 کتابت سال 1275ه-.ق. و شماره 1/63 کتابت سال 1058ه-.ق. موجود است.

1 نسخه ی خطی در «کتابخانه ی میرزا جعفر» در صحن عتیق «مشهد» به شماره 96 کتابت سال 1264ه-.ق. موجود است.

1 نسخه ی خطی در «کتابخانه مدرسه ی خیرات خان مشهد» به شماره 4 در 102 برگ، کتابت سال 1265ه-.ق. موجود است.

1 نسخه ی خطی در «کتابخانه ی مدرسه ی سلیمان خان مشهد» به شماره 85، که آغاز و انجام آن نونویس شده به تاریخ 1282ه-.ق، موجود است.

8 نسخه ی خطی در «کتابخانه مدرسه ی حجتیه» «قم» به شماره 374 کتابت سال 1268ه-.ق.، شماره 274 کتابت سال 1216-.ق.، شماره 286، شماره 371، شماره 413 کتابت سال 1240، شماره 420، شماره 425 و شماره 552 کتابت سال 1079ه-.ق. موجود است.

8 نسخه ی خطی در «کتابخانه ی مدرسه ی آخوند همدان» به شماره (468)10246، شماره (464)146 کتابت سال 1065ه-.ق.، شماره (467)5310 کتابت سال 1243ه-.ق.، شماره (465)1410 کتابت سال 1238ه-.ق.، شماره (463)124، شماره (466)4790 کتابت سال 1257ه-.ق.، شماره 1/1478 کتابت سال 974ه-.ق. و شماره 2/316 کتابت سال 1241ه-.ق. موجود است.

3 نسخه ی خطی در «کتابخانه ی صدر بابل» به شماره 1/318 در 135 برگ، کتابت سال 1219ه-.ق.، شماره 325 در 145 برگ، کتابت سال 1236ه-.ق. و شماره 318 کتابت سال 1241ه-.ق. موجود است.

6 نسخه ی خطی در «کتابخانه مدرسه ی نمازی خوی» به شماره 1/511، شماره 1/365 کتابت سال 1055ه-.ق.، شماره 1/364، شماره 502، شماره 521 کتابت سال 1258ه-.ق. و شماره 753 کتابت سال 1311ه-.ق. موجود است.

2 نسخه ی خطی در «کتابخانه ی مدرسه ی آیت الله العظمی خوئی (ره)» به شماره 106 در 76 برگ و شماره 1/112 در 68 صفحه موجود است.

1 نسخه ی خطی در «کتابخانه ی موزه ی ایران باستان» به شماره 1/4338 کتابت سده 10 و 11ه-.ق. موجود است.

10 نسخه ی خطی در «کتابخانه ی دانشکدهی الاهیات و معارف اسلامی دانشگاه فردوسی مشهد» به شماره 134 در 125 برگ، کتابت سال 1244ه-.ق.، شماره 135 در 126 برگ، کتابت سال 1136ه-.ق.، شماره 136 در 117 برگ، کتابت سال 1262ه-.ق.، شماره 148 در 52 برگ، کتابت سده 9ه-.ق.، شماره 748 در 125 برگ، کتابت سال 1222ه-.ق.، شماره 2/292 در 194 برگ، کتابت سال

ص:367

1245ه-.ق.، شماره 748 در 125 برگ، کتابت سال 1222ه-.ق.، شماره 2/1471 کتابت سال 1091ه-.ق.، شماره 1563 کتابت سال 1338ه-.ق. و شماره 4/1324 کتابت سال 1077ه-.ق. موجود است.

2 نسخه ی خطی در «کتابخانه ی دانشکدهی الاهیات و معارف اسلامی دانشگاه تهران» به شماره 1/14 در 197 برگ، کتابت سده 13ه-.ق. و شماره 2/295 در 156 برگ، کتابت سال 881ه-.ق. موجود است.

4 نسخه ی خطی در «کتابخانه ی دانشکدهی ادبیات دانشگاه تهران» به شماره 232 کتابت سال 1234ه-.ق.، شماره 369 کتابت سال 1240ه-.ق.، شماره 4/284 و شماره 259 کتابت سال 1112ه-.ق. موجود است.

1 نسخه ی خطی در «کتابخانه ی حقوق و علوم سیاسی اقتصادی» «تهران» به شماره 113 کتابت سال 1236ه-.ق. موجود است.

1 نسخه ی خطی در «کتابخانه ی دایرةالمعارف بزرگ اسلامی تهران» به شماره 381 در 79 برگ، کتابت سال 1248ه-.ق. موجود است.

1 نسخه ی خطی در «کتابخانه ی دانشگاه اصفهان» به شماره 249 کتابت سده 12ه-.ق. موجود است.

1 نسخه ی خطی در «کتابخانه ی رونقی» «شهر سبز ازبکستان» به شماره 17 در 208 برگ، کتابت سال 1115ه-.ق. موجود است.

2 نسخه ی خطی در «کتابخانه ی عمومی اصفهان» به شماره 5373 در 184 برگ، کتابت سال 1245ه-.ق. و شماره 2810 در 201 برگ، کتابت سال 1225ه-.ق. موجود است.

3 نسخه ی خطی در «کتابخانه ی نوربخش خانقاه نعمت اللهی» به شماره 547 در 192 برگ، کتابت سال 1227ه-.ق.، شماره 331 در 108 برگ، کتابت سال 1160ه-.ق. و شماره 2/504 در 315 صفحه، کتابت سال 1263ه-.ق. موجود است.

2 نسخه ی خطی در «کتابخانه ی مرکزی رشت» به شماره 28ح کتابت سده 12ه-.ق. و شماره 6ح کتابت سال 1205ه-.ق. موجود است.

19 نسخه ی خطی در «کتابخانه ی مسجد اعظم» «قم» به شماره 2865 کتابت سال 1246ه-.ق.، شماره 2906 کتابت سده 11ه-.ق.، شماره 2555 کتابت سال 1234ه-.ق.، شماره 543، شماره 691 کتابت سال 1046ه-.ق.، شماره 742 کتابت سده 12 و 13ه-.ق.، شماره 1253 کتابت سال 1256ه-.ق.، شماره 1288 کتابت سده 13ه-.ق.، شماره 1309 کتابت سال 1229ه-.ق.، شماره 2/2095 نسخه ی ناقص، شماره 2232 کتابت سال 1228ه-.ق.، شماره 2413 کتابت سال 1227ه-.ق.، شماره 2591، شماره 2/2272، شماره 2/2591، شماره 1/495، شماره 1/571، شماره 2800 کتابت سال 1042ه-.ق. و شماره 2640 موجود است.

11 نسخه ی خطی در «کتابخانه ی ملی جمهوری اسلامی ایران» به شماره 2244/ع در 127 برگ، کتابت سده 13ه-.ق.، شماره 2133/ع در 104 برگ، شماره 2234/ع در 118 برگ، کتابت سال 1240ه-.ق.، شماره 2138/ع پایان نسخه افتاده، شماره 2/2860 در 148 برگ، کتابت سال 1270-1280ه-.ق.، شماره 2/3117/ع در 78 برگ، کتابت سال 1076ه-.ق.، شماره 2/317/ع در 184 برگ، کتابت سال 1076ه-.ق.، شماره 1106/ع در 219 برگ،

ص:368

کتابت سال 1120-1237ه-.ق.، شماره 1263/ع در 70 برگ، کتابت سده 11ه-.ق.، شماره 1102/ع در 120 برگ، کتابت سال 1046ه-.ق. و شماره 1385/ع در 217 برگ، کتابت سال 1064-1065ه-.ق. موجود است.

2 نسخه ی خطی در «کتابخانه ی ندوة العلمای لکهنو» به شماره 1252 در 124 برگ و شماره 1258 در 170 برگ موجود است.

8 نسخه ی خطی در «کتابخانه ی وزیری یزد» به شماره 1/1310 در 66 برگ، کتابت سال 949ه-.ق.، شماره 1408 در 131 برگ، کتابت سال 1054ه-.ق.، شماره 2/2682 در 337 برگ، کتابت سال 1260ه-.ق.، شماره 1/2303 در 250 برگ، کتابت سال 1082ه-.ق.، شماره 2114 در 109 برگ، کتابت سال 1234ه-.ق.، شماره 2479 در 129 برگ، با مقداری موریانه خوردگی، شماره 3369 در 112 برگ، کتابت سال 1077ه-.ق. و شماره 3831 در 127 برگ موجود است.

1 نسخه ی خطی در «کتابخانه ی جامعة ام القری» به شماره 4861 در 33 برگ، کتابت سال 979ه-.ق. موجود است.

1 نسخه ی خطی در «کتابخانه ی دارالکتب الوطنیة تونس» به شماره 150 در 106 برگ، کتابت سال 784ه-.ق. (احتمالاً تاریخ صحیح 874ه-.ق. است) موجود است.

2 نسخه ی خطی در «کتابخانه ی مدرسه ی الاسلامیة» وابسته به «کتابخانه ی عمومی اوقاف موصل» به شماره 1/14/20 در 150 برگ و شماره 3/14/20 ایضاً در 150 برگ موجود است.

1 نسخه ی خطی در «کتابخانه ی رابعیه عثمانیه» وابسته به «کتابخانه ی عمومی اوقاف موصل» به شماره 10 در 113 برگ موجود است.

1 نسخه ی خطی در «کتابخانه ی امینیه جامع باشا (پاشا)» وابسته به «کتابخانه ی عمومی اوقاف موصل» به شماره 9/18 در 72 برگ موجود است.

6 نسخه ی خطی در «کتابخانه ی مرکزی اوقاف سلیمانیه» به شماره 621 در 83 برگ، شماره 2752-2755 در 90 برگ، شماره 2358 در 34 برگ، شماره 2433 در 74 برگ، شماره 2482 در 90 برگ، کتابت سال 1303ه-.ق. و شماره 2379 در 19 برگ موجود است.

5 نسخه ی خطی در «کتابخانه ی پرینستون» به شماره H477، شماره L118، شماره L119، شماره L120، شماره L121 موجود است.

5 نسخه ی خطی در بخش امانی «کتابخانه ی مرکزی دانشگاه سلیمانیه» به شماره 200/1 در 416 صفحه، شماره 167 در 245 صفحه، کتابت سال 1162ه-.ق.، شماره 303 در 99 صفحه، کتابت سال 1228ه-.ق.، شماره 25 در 317 صفحه و شماره 169 در 384 صفحه، کتابت سال 1161ه-.ق. موجود است.

نسخه های چاپی:

حاشیه میر سید شریف جرجانی بارها چاپ گردیده است. یکی از قدیمی ترین چاپ ها، چاپ سنگی «کلکته» به سال 1261ه-.ق. و پس از آن چاپ «لکهنو» به سال 1883م. است.

در «استانبول» نیز، به سال 1888م. با عنوان «حاشیة السید الشریف علی التصورات» چاپ شده است.

هم چنین به سال 1289ه-.ق. و 366ه-.ق. در «استانبول» تجدید چاپ شده است.

در «قاهره» به سال 1293ه-.ق. و 1307ه-.ق. چاپ گردیده است. هم چنین سال های 1905م. و 1909م. در «قاهره» با حواشی بسیار منتشر شده است.

ص:369

در «ایران» از روی چاپ «قاهره» همراه با «تحریرالقواعد المنطقیه» به سال 1363 در «قم» چاپ شده است. پس از آن نیز مکرر چاپ گردیده است.

35. حاشیة الجرجانی علی التصدیقات شرح الشمسیة

میر سید شریف جرجانی حواشی متعددی بر «شرح شمسیه» و دیگر آثار بزرگان دارد. از جمله بر مبحث تصدیقات «شرح شمسیه» نیز حاشیه نگاشته است.

نسخه های خطی:

1 نسخه ی خطی در «کتابخانه ی جامعة ام القری» به شماره 4861 در 33 برگ، کتابت سال 979ه-.ق. موجود است.

نسخه های چاپی:

چاپ نشده است.

36. حاشیة الجرجانی علی شرح التلخیص

باوجود اینکه جرجانی بر «تلخیص المفتاح» و «تلخیص مطول»، حواشی دارد، نگارنده نتوانست به درستی تشخیص دهد که منظور از این حاشیه بر «شرح تلخیص»، کدام کتاب «تلخیص» است.

نسخه های خطی:

1 نسخه ی خطی در «کتابخانه ی جامعة ام القری» به شماره 4933 در 84 برگ موجود است.

نسخه های چاپی:

چاپ نشده است.

37. حاشیه بر تفسیر کشاف

نسخه های خطی:

هیچ گزارشی از نسخ خطی آن در دست نیست.

نسخه های چاپی:

چاپ نشده است.

38. حاشیه علی التلویح فی کشف حقائق التنقیح (حاشیه بر شرح تفتازانی بر تنقیح الاصول)

«تنقیح الاصول» را «صدرالشریعه ثانی»، «عبیدالله بن مسعود بخاری حنفی» متوفای 747ه-.ق. در علم اصول فقه نوشته است.

«مسعود بن عمر تفتازانی» متوفای 792ه-.ق. کتاب «صدرالشریعه» را شرح کرده و «التلویح فی کشف حقائق التنقیح» نام نهاده است.

میر سید شریف بر اوایل شرح «تفتازانی» حاشیه نگاشته است.

نسخه های خطی:

ظاهراً 1 نسخه ی خطی از این اثر در «کتابخانه ی جارالله» در «سلیمانیه» به شماره 460 موجود است.

1 نسخه ی خطی در «کتابخانه ی اسد افندی» در «ترکیه» به شماره 2979 موجود است.

نسخه های چاپی:

چاپ نشده است.

39. حاشیه بر تنقیح الاصول

میر سید شریف گذشته از «حاشیه ای» که بر «شرح تفتازانی» بر «تنقیح الاصول» نگاشته، خود نیز بر کتاب «تنقیح الاصول صدرالشریعه بخاری» حاشیه نوشته است.

گفته می شود این حاشیه بر مبحث مقدمات چهارگانه کتاب «تنقیح الاصول» نوشته شده است.

نسخه های خطی:

هیچ گزارشی از نسخ خطی آن در دست نیست.

نسخه های چاپی:

چاپ نشده است.

40. حاشیه بر الخلاصة فی اصول الحدیث

از آنجا که میر سید شریف عالم و دانشمندی کامل و جامع بود، فقط بر آثار ادبی حاشیه و شرح ننگاشته است. بلکه بر

ص:370

کتاب های اصولی، فقهی و حدیثی نیز حاشیه و شرح نوشته است. از جمله حاشیه ای است که بر کتاب «الخلاصة فی اصول الحدیث» «شرف الدین حسن بن محمد الطیبی» متوفای 743 نوشته است.

نسخه های خطی:

هیچ گزارشی از نسخ خطی آن در دست نیست. لیکن «بروکلمان» با عنوان «فی الاصول» این رساله و حاشیه را به او نسبت داده است.

نسخه های چاپی:

چاپ نشده است.

41. حاشیه بر شرح ایضاح الایضاح

«الایضاح فی المعانی و البیان»، کتاب معروفی است در علم معانی و بیان از «ابوالمعالی جلال الدین محمد بن سعد الدین عبدالرحمن قزوینی» معروف به «خطیب دمشقی» متوفای 739 یا 737ه-.ق.

بسیاری از دانشمندان بر این اثر مهم ادبی، شرح و حاشیه نگاشته اند. یکی از این شروح که مورد توجه دانش پژوهان واقع شده است، شرحی است که «جمال الدین محمد آق سرایی» متوفای 791ه-.ق. به نام «ایضاح الایضاح» نوشته است.

گفته می شود میر سید شریف جرجانی شرح «آق سرایی» را نپسندیده و گفته است که «الایضاح» خود مبسوط است و نیازی به شرح آنچنانی نداشته است. از این رو حواشی بر آن نگاشته است.

حواشی عربی میر سید شریف بر «ایضاح الایضاح»، بهترین اثر در زمینه ی ادب و معانی و بیان است. لیکن با تاسف، نشانی از نسخه های خطی یا چاپی آن به دست نیامد.

نسخه های خطی:

هیچ گزارشی از نسخ خطی آن در دست نیست.

نسخه های چاپی:

چاپ نشده است.

42. حاشیه بر شرح رضی الدین استرآبادی بر کافیه

«کافیه» کتابی است از «شیخ جمال الدین ابوعمر عثمان بن عمر»، معروف به «ابن حاجب» متوفای 646ه-.ق.، که در حوزه های علمیه تدریس می گردد. «کافیه» شروح و حواشی بسیاری دارد. از جمله خود «ابن حاجب» آن را شرح کرده است. بسیاری از علما و دانشمندان، «شرح ابن حاجب» بر «کافیه» را نیز شرح کرده و یا حاشیه بر آن نگاشته اند. یکی از این شروح، «شرح» «شیخ رضی الدین محمد بن حسن استرآبادی» متوفای 688ه-.ق. است. «سیوطی» «شرح» «رضی الدین استرآبادی» را بهترین شرح دانسته است.

میر سید شریف جرجانی، در «سمرقند» این شرح را تدریس می کرد. وی در اجازه نامه ای که در 812ه-.ق. برای «محمد حاجی ابن شیخ عمر بن محمد» نگاشته است، «شرح رضی الدین استرآبادی» را بسیار ستوده است.

به گفته ی میر سید شریف، فهم آن برای مبتدیان بسیار مشکل بود. بنابراین با استفاده از نسخه های مختلف به تصحیح آن اهتمام ورزیده و با نوشتن حواشی، نکات دشوار آن را توضیح داده است.

نسخه های خطی:

گفتنی است که حاشیه ی میر سید شریف جرجانی بر «شرح رضی الدین استرآبادی» بر «کافیه»، از سوی فهرست نویسان خطی، اسامی گوناگونی بخود گرفته است. در برخی مواقع، تحت عنوان «شرح کافیه» یا «شرح وافیه» آمده

ص:371

است. هرچند «حاشیه بر شرح وافیه» و «حاشیه بر شرح الموشح علی الکافیة» و «شرح کافیه شریفیه» یا (شرح گیپایی) کتاب ها و حواشی مستقلی از میر سید شریف جرجانی است، لیکن به دلیل شباهت هایی، نسخه های آنها از سوی فهرست نویسان مخلوط شده است. از این رو همه ی آنها را در اینجا می آوریم تا نسخه ای از دست نرود.

بدیهی است پژوهشگر هنگام مراجعه به نسخه ها تفاوت واقعی را با مقایسه و مقابله جدا خواهد کرد.

2 نسخه ی خطی در «کتابخانه ی آستان قدس رضوی (ع)» (ج3) موجود است.

7 نسخه ی خطی در «کتابخانه ی آیت الله العظمی مرعشی نجفی (ره)» به شماره 8251 در 55 برگ، کتابت سده 9ه-.ق.، شماره 2849 در 370 برگ، کتابت سال 1070ه-.ق.، شماره 2/12651 در 4 برگ، شماره 4/12651 در 55 برگ، کتابت سال 896ه-.ق.، شماره 11572 در 46 برگ، کتابت سال 886ه-.ق. و شماره 13378 در 170 برگ موجود است.

1 نسخه ی خطی در «کتابخانه ی ملی ملک» «تهران» به شماره 2/1689 در 147 برگ، کتابت سال 917ه-.ق. موجود است.

1 نسخه ی خطی در «کتابخانه ی ندوة العلمای لکهنو» به شماره 3 در 410 صفحه، کتابت سال 1105ه-.ق. موجود است.

5 نسخه ی خطی در «کتابخانه ی مجلس شورای اسلامی» به شماره 13965 در 200 برگ، کتابت سال 1086ه-.ق.، شماره 2854 در 250 برگ، شماره 4366 در 340 برگ، کتابت سال 1117ه-.ق.، شماره 3114 در 433 صفحه، کتابت سده 11ه-.ق. و شماره 3/3997 در 168 صفحه، کتابت سال 1327ه-.ق. موجود است.

1 نسخه ی خطی در «کتابخانه ی عمومی اوقاف موصل» به شماره 2/36/19 در 130 برگ موجود است.

2 نسخه ی خطی در «کتابخانه ی دانشکدهی الاهیات و معارف اسلامی دانشگاه فردوسی مشهد» به شماره 303 در 155 برگ، کتابت سال 891ه-.ق. و شماره 682 در 225 برگ موجود است.

1 نسخه ی خطی در «کتابخانه ی ولی الدین افندی» «استانبول» به شماره 2968 در 163 برگ، کتابت سال 1056ه-.ق. موجود است.

1 نسخه ی خطی در «کتابخانه ی گدیک احمد پاشا قره حصار ترکیه» به شماره 17835 در 148 برگ، کتابت سال 875ه-.ق. موجود است.

1 نسخه ی خطی در «کتابخانه ی مراد ملا» در «استانبول» به شماره 1702/ج1385 در 155 برگ، کتابت سال ?810ه-.ق. موجود است.

1 نسخه ی خطی در «کتابخانه ی مغنیسا (مانیسا) ترکیه» به شماره 2325 در 154 برگ، کتابت سال 882ه-.ق. موجود است.

4 نسخه ی خطی در «کتابخانه ی مدرسه ی عالی شهید مطهری (سپهسالار)» به شماره 6680، شماره 6786 در 144 برگ، کتابت سده 12ه-.ق.، شماره 3917 در 197 برگ، کتابت سده 13ه-.ق. و شماره 3163 در 176 برگ، کتابت سال 1020ه-.ق. موجود است.

1 نسخه ی خطی در «کتابخانه ی ملی تبریز» به شماره 2649 در 128 برگ موجود است.

3 نسخه ی خطی در «کتابخانه ی ملی جمهوری اسلامی ایران» به شماره 1949/ع در 123 برگ، کتابت سال

ص:372

1245ه-.ق.، شماره 1759/ع در 163 برگ، کتابت سال 948ه-.ق. و شماره 1967/ع در 195 برگ، کتابت سال 973ه-.ق. موجود است.

1 نسخه ی خطی در «کتابخانه ی وزیری یزد» به شماره 2125 در 120 برگ، کتابت سال 1072ه-.ق. موجود است.

نسخه های چاپی:

این حاشیه به سال 1275ه-.ق. در «استانبول» به صورت چاپ سنگی منتشر گردیده است.

43. حاشیة الوافیة فی شرح الکافیة

«وافیه» شرح دیگری است بر «کافیه ی» «ابن حاجب» که توسط همشهری «رضی الدین استرآبادی»، یعنی «رکن الدین حسن بن محمد حسینی استرآبادی» مشهور به «ابن شرف شاه»، متوفای 715 یا 718ه-.ق. نوشته شده است. او سه شرح بر کتاب «کافیه» نگاشته است. «شرح کبیر» یا مبسوط. «شرح متوسط» یا «وافیه» و «شرح صغیر»

شرح وافیه متداول ترین شرح بر «کافیه» توصیف شده است. جرجانی بر این شرح نیز حاشیه نگاشته است. اما حاشیه جرجانی ناتمام مانده است. پسرش «شمس الدین محمد بن علی جرجانی»، پس از مرگ میر سید شریف، آن را کامل کرده است.

نسخه های خطی:

2 نسخه ی خطی در «کتابخانه ی آستان قدس رضوی (ع)» به شماره 3798 کتابت سال 879 و شماره 3800 کتابت سال 881ه-.ق. موجود است.

2 نسخه ی خطی در «کتابخانه ی آیت الله العظمی مرعشی نجفی (ره)» به شماره 8251 در 55 برگ، کتابت سده 9ه-.ق. و شماره 4/12651 در 55 برگ، کتابت سال 896ه-.ق. موجود است.

4 نسخه ی خطی در «کتابخانه ی مدرسه ی عالی شهید مطهری (سپهسالار)» به شماره 6680، شماره 3164، شماره 3172 و شماره 3165 موجود است.

4 نسخه ی خطی در «کتابخانه ی دانشکدهی الاهیات و معارف اسلامی دانشگاه تهران» به شماره 2 در 128 برگ، کتابت سده 13ه-.ق.، شماره 10 در 342 برگ، کتابت سده 13ه-.ق.، شماره 131 در 235 برگ، کتابت سده 13ه-.ق. و شماره 132 در 132 برگ، کتابت سال 1095ه-.ق. موجود است.

نسخه های چاپی:

چاپ نشده است.

44. حاشیه بر شرح «الموشح علی الکافیة»

«شمس الدین محمد بن ابی بکر بن محرز بن محمد خبیصی» متوفای 731ه-.ق.، شرح مختصری بر «کافیه ی ابن حاجب» نگاشته است که آن را «الموشح» می نامند. میر سید شریف بر این شرح نیز حاشیه نوشته است.

نسخه های خطی:

1 نسخه ی خطی در «کتابخانه ی آیت الله العظمی مرعشی نجفی (ره)» به شماره 11572 در 46 برگ، کتابت سال 886ه-.ق. موجود است.

1 نسخه ی خطی در «کتابخانه ی ملی ملک» «تهران» به شماره 2/1689 در 147 برگ، کتابت سال 917ه-.ق. موجود است.

1 نسخه ی خطی در «کتابخانه ی جامع کبیر صنعا» به شماره 1779 در 118 برگ موجود است.

نسخه های چاپی:

چاپ نشده است.

45. شرح کافیه شریفیه (شرح گیپایی)

«گیپا» نوعی غذاست که در «شیراز» عصر میر سید شریف مرسوم و متداول بود. این غذا را کله پزها می پختند.

ص:373

آنها مقداری سبزی، برنج، حبوبات و گوشت را در شیردان گوسفند ریخته و شکافش را می دوختند. سپس همراه کله در پاتیل قرار داده و می پختند. این غذای بسیار خوش طعم و عمومی را گیپا می نامیدند.

میر سید شریف در جوانی به پسر یک کله پز درس می گفت. پدر این شاگرد، هر روز برای میر سید شریف غذای گیپا می فرستاد. میر سید شریف وقتی برای این شاگرد، «کافیه» را به زبان فارسی شرح کرد، نامش را «شرح گیپا» نهاد.

بنابراین، شرح گیپا، شرحی مختصر بر «کافیه ی ابن حاجب» است که خود میر سید شریف برای استفاده شاگردش نگاشته است.

نسخه های خطی:

1 نسخه ی خطی در «کتابخانه ی آیت الله العظمی مرعشی نجفی (ره)» به شماره 13378 در 170 برگ، رطوبت دیده و برگ آغاز افتاده، موجود است.

2 نسخه ی خطی در «کتابخانه ی مدرسه ی عالی شهید مطهری (سپهسالار)» به شماره 3163 در 176 برگ، کتابت سال 1020ه-.ق. و شماره 420 موجود است.

1 نسخه ی خطی در «کتابخانه ی ملی جمهوری اسلامی ایران» به شماره 1967/ع در 195 برگ، کتابت سال 973ه-.ق. موجود است.

1 نسخه ی خطی در «کتابخانه ی مسجد جامع گوهر شاد» «مشهد» به شماره 1599 کتابت سال 1077ه-.ق. موجود است.

2 نسخه ی خطی در «کتابخانه دانشگاه تهران» به شماره 1061 و شماره 2/5370 موجود است.

3 نسخه ی خطی در «کتابخانه ی آستان قدس رضوی (ع)» به شماره 13013 کتابت سال 1087ه-.ق.، شماره 14564 و شماره 3826 کتابت سال 1069ه-.ق. موجود است.

1 نسخه ی خطی در «کتابخانه ی ایندیا آفیس» به شماره 2434 موجود است.

نسخه های چاپی:

شرح گیپایی به سال 1311ه-.ق. به صورت سنگی، در «استانبول» به چاپ رسیده است.

46. مرآة یا کافیه فارسی

میر سید شریف علاوه بر شرح اصل «کافیه» و حاشیه بر شروح آن، متن اصلی «کافیه» را به فارسی ترجمه و آن را به نظم در آورده است.

«کافیه فارسی» منظوم با عنوان «مرآة» یا کافیه فارسی شهرت یافته است.

نسخه های خطی:

1 نسخه ی خطی در «کتابخانه ی بادلین» به شماره 6/11652 موجود است.

نسخه های چاپی:

چاپ نشده است.

47. حاشیه بر شرح قدیم تجرید الاعتقاد

«تجرید الاعتقاد» اثر معروف «خواجه نصیر الدین طوسی» در اعتقادات است. «محمود بن عبدالرحمن بن احمد اصفهانی» متوفای 749ه-.ق.، آن را شرح کرده است. این شرح که «تشیید القواعد یا تسیید القواعد فی شرح تجرید الاعتقاد» نام دارد، به «شرح قدیم تجرید الاعتقاد» شهرت یافته است.

دانشمندان علوم عقلی حواشی زیادی بر این شرح نوشته اند. اما هیچ کدام شهرت و اهمیت حاشیه میر سید شریف را ندارد.

ص:374

جرجانی در حاشیه ی خود از «حاشیه ی» «نصیر الدین کاشی علی بن محمد» متوفای 775ه-.ق. که در جواب اعتراضات اصفهانی به «طوسی» نگاشته شده است، بهره برده است.

هم چنین باید دانست که حاشیه میر سید شریف جرجانی، یکی از کتب درسی حوزه های درسی «استانبول» به شمار می رود.

حاشیه ی میر سید شریف، تمام مقصد اول و مقصد دوم را شامل می گردد.

بسیاری از علمای «اهل سنتِ» منطقه ی «آسیای صغیر»، بر حاشیه ی میر سید شریف، حواشی نوشته اند. از آن جمله: «محمد بن ابراهیم» مشهور به «خطیب زاده» متوفای 901ه-.ق.، «سنان بن یوسف» معروف به «عجم سنان»، «احمد طالشی» را می توان نام برد.

به هر حال نسخه های حاشیه ی میر سید شریف جرجانی بر «شرح قدیم تجرید الاعتقاد» ذیلا معرفی می گردد. لیکن تعدادی نسخه ی خطی با عنوان «حاشیه» بر «شرح تجرید الاعتقاد» و یا «شرح تجرید قوشچی» یا حاشیه بر «شرح جدید تجرید» یا حاشیه بر «حاشیه جدید تجرید» وجود دارد، که آنها را پس از پایان یافتن نسخه های حاشیه شرح قدیم تجرید معرفی خواهیم کرد.

گفتنی است، برخی از این نسخه ها، با عنوان یاد شده و برخی دیگر با عنوان حاشیه بر «شرح تجرید اصفهانی» فهرست شده اند.

نسخه های خطی:

7 نسخه ی خطی در «کتابخانه ی آستان قدس رضوی (ع)» به شماره 66 در 305 برگ، شماره 92(95) در 259 برگ، شماره 115 در 353 برگ، کتابت سال 829ه-.ق.، شماره 471، شماره 472، شماره 6936، کتابت سال 897ه-.ق. و شماره 9789 موجود است.

5 نسخه ی خطی در «کتابخانه ی آیت الله العظمی مرعشی نجفی (ره)» به شماره 4258، شماره 5416، شماره 7786، شماره 8004، شماره 11130 در 26 برگ، کتابت سده 10ه-.ق. و شماره 13706 در 260 برگ، کتابت سال 878ه-.ق. موجود است.

نسخه ی اخیر دارای حواشی تصحیح شده با امضای منه ره است.

1 نسخه ی خطی در «کتابخانه مدرسه ی نمازی خوی» به شماره 443 در 208 برگ موجود است.

1 نسخه ی خطی در «کتابخانه ی ملی فارس» به شماره 2/297-خو. در 116 برگ، کتابت سال 1117ه-.ق. موجود است.

1 نسخه ی خطی در «کتابخانه ی مسجد جامع گوهرشاد» به شماره 1345، کتابت سده 11ه-.ق. موجود است.

1 نسخه ی خطی در «کتابخانه ی مسجد اعظم» «قم» به شماره 1122، کتابت سده 9ه-.ق. موجود است.

3 نسخه ی خطی در «کتابخانه ی مرکزی دانشگاه تهران» به شماره 2367، کتابت سال 861ه-.ق.، شماره 6790، کتابت سال 881ه-.ق. و شماره 6762، کتابت سال 887ه-.ق. موجود است.

1 نسخه ی خطی در «کتابخانه ی مرکزی اصفهان» به شماره 17269، کتابت سال 889ه-.ق. موجود است.

1نسخه ی خطی در «کتابخانه ی آیت الله بروجردی (علوی بروجردی)» در «قم» به شماره 523 در 230 برگ، کتابت سال 986ه-.ق. موجود است.

3 نسخه ی خطی در «کتابخانه ی دانشگاه پرینستون» به شماره L169، شماره H988 و شماره B 372 موجود است.

1 نسخه ی خطی در «کتابخانه ی قاضی زاده محمد سلیمانیه» به شماره 55 موجود است.

ص:375

1 نسخه ی خطی در «کتابخانه ی ایاصوفیه» «ترکیه» به شماره 2227 موجود است.

1 نسخه ی خطی در «کتابخانه ی حسن حسین عبدالوهاب» در «تونس» به شماره 18253 در 21 برگ موجود است.

2 نسخه ی خطی در «کتابخانه ی عمومی اوقاف بغداد» به شماره 5377 در 351 برگ، کتابت سال 842ه-.ق. و شماره 2/9778 در 15 برگ موجود است.

1 نسخه ی خطی در «کتابخانه ی مدرسه ی الحجیات» وابسته به «اوقاف موصل» به شماره 1/52/22 در 161 برگ موجود است.

1 نسخه ی خطی در «کتابخانه ی مدرسه ی امینیه جامع باشا» وابسته به «کتابخانه ی عمومی اوقاف عامه موصل» به شماره 6/6 در 165 برگ، کتابت سال 907ه-.ق. موجود است.

نسخه های چاپی:

فصل اول حاشیه میر سید شریف را خانم «حوریه شجاعی باغینی» به عنوان پایان نامه کارشناسی ارشد در سال 1379 در «دانشکده ی علوم انسانی دانشگاه قم»، به راهنمایی «جعفر شانظری» تصحیح کرده است.

فصل دوم و سوم آن را خانم «فهیمه سادات بهشتی» به عنوان پایان نامه کارشناسی ارشد در سال 1379 در «دانشگاه تربیت معلم» به راهنمایی «بهجت واحدی» تصحیح کرده است.

تاکنون هیچ نمونه ی چاپی از این حاشیه مشاهده نشده است.

48. حاشیه شرح تجرید قوشچی

به نظر نمی رسد این حاشیه غیر از «حاشیه»ی «شرح قدیم تجرید» باشد؛ زیرا آغاز آنها یکی است. باوجود این، به دلیل اینکه در فهرست ها اسامی آنها دو گونه آمده بود، ما نیز جداگانه ذکر کردیم.

شایان ذکر است، چند نسخه ی دیگر نیز با عنوان «حاشیه بر شرح جدید» یا «حاشیه بر تجرید» نیز وجود دارد که آنها را نیز در همین جا، با ذکر عنوان خاص شان ذکر خواهیم کرد.

نسخه های خطی:

2 نسخه ی خطی در «کتابخانه ی مدرسه ی نمازی خوی» به شماره 399 و شماره 1/621 موجود است.

2 نسخه ی خطی در «کتابخانه ی عمومی اوقاف موصل» به شماره 4/5 در 212 برگ و شماره 5/5 در 171 برگ، با عنوان حاشیه علی شرح تجرید موجود است.

1 نسخه ی خطی در «کتابخانه و موزه ی مولانا» در «قونیه» «ترکیه» به شماره 1240 در 254 برگ، با عنوان حاشیه علی شرح تجرید موجود است.

1 نسخه ی خطی در «کتابخانه مجلس شورای اسلامی» به شماره 4364 در 189 برگ، کتابت سده 11ه-.ق.، با عنوان یاد شده موجود است.

1 نسخه ی خطی در «کتابخانه ی مدرسه ی حاجی زکر (ذکر)» وابسته به «کتابخانه ی عمومی اوقاف موصل» به شماره 2/40 در 190 برگ موجود است.

1 نسخه ی خطی عکسی در «کتابخانه ی دانشگاه کویت» به شماره 2807 م. ک. (تصویر از روی نسخه ی شستربیتی) موجود است.

1 نسخه ی خطی در «کتابخانه ی شستربیتی» به شماره 4310، کتابت سال 906ه-.ق. موجود است.

1 نسخه ی خطی در «کتابخانه ی آستان قدس رضوی (ع)» به شماره 67 در 207 برگ، با عنوان حاشیه بر حاشیه جدید تجرید موجود است.

ص:376

1 نسخه ی خطی در «کتابخانه ی مسجد جامع گوهر شاد» به شماره 1451 کتابت سال 953ه-.ق. با عنوان حاشیه حاشیه شرح تجرید موجود است.

نسخه های چاپی:

چاپ نشده است.

49. حاشیه بر شرح محاکمات (حاشیه بر شرح الاشارات و التنبیهات)

«قطب الدین رازی» متوفای 766ه-.ق.، کتابی با عنوان «محاکمات» نوشته و در آن کتاب، میان آرای «فخر الدین رازی» متوفای 606ه-.ق. و «خواجه نصیر الدین طوسی» متوفای 672ه-.ق. داوری کرده است.

از آنجا که آرای این دو تن، در «شرح» «الاشارات و التنبیهات»، با آرای «ابن سینا» اصطکاک دارد، لذا شرح محاکمات، به نوعی شرح بر «اشارات و تنبیهات» نیز محسوب می گردد.

میر سید شریف جرجانی بر «شرح محاکمات»، حاشیه نوشته و توانایی خود را در توضیح دیدگاه های سه دانشمند یاد شده به نمایش گذاشته است.

«جلال الدین دوانی» متوفای 908ه-.ق. بر این شرح، حاشیه نوشته است.

نسخه های خطی:

1 نسخه ی خطی در «کتابخانه ی امیرالمومنین» «نجف اشرف» به شماره 495 موجود است.

نسخه های چاپی:

چاپ نشده است.

50. حاشیه بر شرح هدایة الحکمة

«هدایة الحکمة» نوشته ی «اثیر الدین ابهری» متوفای 663ه-.ق.، در حکمت است. محمد بن مبارکشاه بخاری»، مشهور به «میرک بخاری»، از دانشمندان قرن هشتم ه-. ق. و استاد میر سید شریف جرجانی، بر آن شرح نوشته است.

جرجانی زمانی که در «شیراز» کرسی درس نهاده بود، این شرح را تدریس می کرد. این حقیقت از گزارشی که فرزندش «شمس الدین محمد جرجانی» در ابتدای «حل الهدایة» داده است، روشن می گردد.

در پی تدریس «شرح هدایة الحکمة»، بر آن حاشیه نوشته تا شاگردانش نکات دقیق آن را به خوبی فرابگیرند.

نسخه های خطی:

1 نسخه ی خطی در «کتابخانه ی ملی ملک» «تهران» به شماره 23/2261 در 161 برگ، کتابت سال 964ه-.ق. موجود است.

1 نسخه ی خطی در «کتابخانه ی آیت الله العظمی مرعشی نجفی (ره)» به شماره 9694 در 92 برگ، کتابت سال 894ه-.ق. موجود است. این نسخه در حاشیه تصحیح شده است.

1 نسخه ی خطی در «کتابخانه ی آستان قدس رضوی (ع)» به شماره 119، کتابت سال 878ه-.ق. موجود است.

1 نسخه ی خطی در «کتابخانه ی ایاصوفیه» به شماره 2438 موجود است.

نسخه های چاپی:

چاپ نشده است.

51. حاشیه بر عوارف المعارف

«شیخ شهاب الدین ابوحفص عمر بن عبدالله سهروردی» متوفای 632ه-.ق. اثری با عنوان «عوارف المعارف» دارد که در موضوع تصوف نگاشته است. میر سید شریف جرجانی بر این کتاب حاشیه به زبان عربی نوشته است.

نسخه های خطی:

هیچ گزارشی از نسخ خطی آن در دست نیست.

ص:377

نسخه های چاپی:

چاپ نشده است.

52. حاشیه بر عوامل المائة

«عوامل المائة»، مهم ترین کتاب «عبدالقاهر بن عبدالرحمن جرجانی» متوفای 474ه-.ق. است. «عوامل المائة» یا «مائة عامل» در موضوع علم نحو، کتابی درسی است و حواشی و شروح بسیار دارد. یکی از این حواشی، حاشیه ی میر سید شریف جرجانی است.

نسخه های خطی:

2 نسخه ی خطی در «کتابخانه ی ملی ملک» «تهران» به شماره 2/2569 و شماره 1/2986 موجود است.

1 نسخه ی خطی در «کتابخانه ی آستان قدس رضوی (ع)» به شماره 278 کتابت سال 815ه-.ق. موجود است.

1 نسخه ی خطی در «کتابخانه ی مرکزی جامعة صلاح الدین» به شماره 373 در 316 صفحه، کتابت سال 881ه-.ق. موجود است.

2 نسخه ی خطی در بخش امانی «کتابخانه ی مرکزی جامعة سلیمانیه» به شماره 366 در 106 صفحه و شماره 197 در 316 صفحه موجود است.

1 نسخه ی خطی در «کتابخانه ی عمومی اوقاف موصل» به شماره 2/37/19 در 76 برگ موجود است.

نسخه های چاپی:

چاپ نشده است.

53. حاشیة السید الشریف الجرجانی علی شرح العوامل المسمی بسعدالله الصغیر

«سعد الدین بن سعدالله بردعی»، (صاحب حدائق الحقائق) شرحی بر «العوامل فی النحو» نوشته، که نام آن «شرح سعدالله» مشهور شده است.

میر سید شریف بر این شرح نیز حاشیه نگاشته است.

نسخه های خطی:

1 نسخه ی خطی در «کتابخانه ی مرکزی جامعة صلاح الدین» به شماره 373 در 316 برگ موجود است.

نسخه های چاپی:

چاپ نشده است.

54. حاشیه بر الکشاف عن حقائق التنزیل

«الکشاف» تفسیر قرآن و اثر «محمود بن عمر زمخشری» متوفای 538ه-.ق. است. بسیاری از دانشمندان بر این تفسیر حاشیه و شرح نوشته اند. یکی از بهترین حواشی، حاشیه میر سید شریف جرجانی بر کتاب «الکشاف» است.

او این حاشیه را به زبان عربی نوشته است.

گفته می شود وی در این حاشیه، برآرا و نظریات «سعد الدین تفتازانی» ایراداتی گرفته است.

بر حاشیه ی میر سید شریف حواشی زیادی نوشته شده است. یکی از این حواشی، حاشیه ی «محمد بن ابراهیم» مشهور به «خطیب زاده» متوفای 901ه-.ق. و دیگری حاشیه ی «حسن چلبی» متوفای 886ه-.ق. و... است.

نسخه های خطی:

این حاشیه نسخه های خطی متعددی دارد. برخی از آنها که قابل دسترس بود در ذیل معرفی می گردد:

9 نسخه ی خطی در «کتابخانه ی مجلس شورای اسلامی» به شماره 288/ع در 165 برگ، کتابت سال 828ه-.ق.، شماره 12222 در 190 برگ، شماره 100 کتابت سال 1012ه-.ق.، شماره 101، شماره 7247، شماره 5750 کتابت سده 11ه-.ق.، شماره 2/2749، شماره 2722 کتابت 872ه-.ق.، شماره 1/2746 موجود است.

ص:378

11 نسخه ی خطی در «کتابخانه ی آستان قدس رضوی (ع)» به شماره 1303 کتابت سال 831ه-.ق.، شماره 1305 کتابت سال 851ه-.ق.، شماره 1304 کتابت سال 862ه-.ق.، شماره 13786 کتابت سال 975ه-.ق.، شماره 1514 کتابت سال 1012ه-.ق.، شماره 14062 کتابت سال 1025ه-.ق.، شماره 1302 کتابت سال 1037ه-.ق.، شماره 9979 کتابت سال 1068ه-.ق.، شماره 13784 کتابت سال 1083-.ق.، شماره 13785 و شماره 7583 موجود است.

2 نسخه ی خطی در «کتابخانه ی آیت الله العظمی مرعشی نجفی (ره)» به شماره 8167 و شماره 13349 در 194 برگ موجود است.

3 نسخه ی خطی در «کتابخانه ی ملی جمهوری اسلامی ایران» به شماره 2580/ع در 174 برگ، کتابت 1055ه-.ق.، ظاهراً استنساخ از روی نسخه ای که از روی دست خط مولف نوشته است، در حواشی تصحیح شده، شماره 1795/ع در 166 برگ، کتابت سال 905ه-.ق. و شماره 1909/ع، کتابت سال 1024ه-.ق. موجود است.

2 نسخه ی خطی در «کتابخانه مدرسه ی فیضیه» به شماره 1142 در 160 برگ و شماره 1853 در 197 برگ موجود است.

1 نسخه ی خطی در «کتابخانه ی مسجد اعظم» «قم» به شماره 3318 موجود است.

1 نسخه ی خطی در «کتابخانه ی ملی فارس» به شماره 11/297-زم در 255 برگ موجود است. این نسخه دارای 15 سرلوحه با آب طلاست.

1 نسخه ی خطی در «کتابخانه ی وزیری یزد» به شماره 3314 در 149 برگ، کتابت سال 941ه-.ق. موجود است.

2 نسخه ی خطی در «کتابخانه ی مدرسه ی عالی شهید مطهری (سپهسالار)» به شماره 5198 در 177 برگ، کتابت سال 1063ه-.ق. و شماره 6559، کتابت سده 11ه-.ق. موجود است.

2 نسخه ی خطی در «کتابخانه مدرسه ی مروی تهران» به شماره 330 کتابت سال 1069ه-.ق. و شماره 793 کتابت 1060ه-.ق. موجود است.

1 نسخه ی خطی در «کتابخانه ی دارالکتب الظاهریة» «دمشق» به شماره 501 در 135 برگ، کتابت سال 769ه-.ق. موجود است.

3 نسخه ی خطی در «کتابخانه ی جامع کبیر صنعا» به شماره 52 در 151 برگ، کتابت سال 1021ه-.ق.، شماره 185، در 133 برگ، کتابت سال 1160ه-.ق. و شماره 189 در 219 برگ موجود است.

1 نسخه ی خطی در «کتابخانه ی اوقاف البابانیین سلیمانیه» به شماره 297-297 در 137 برگ، کتابت سال 1091ه-.ق. موجود است.

1 نسخه ی خطی در «کتابخانه ی عمومی اوقاف موصل» به شماره 5/1 در 202 برگ، کتابت سال 924ه-.ق. موجود است.

1 نسخه ی خطی در «کتابخانه ی پیرمحمد شاه» در «احمدآباد» «هند» به شماره 151 در 182 برگ موجود است.

2 نسخه ی خطی در «کتابخانه ی دانشگاه پرینستون» به شماره H 646 و 26/H 1146 موجود است.

نسخه های چاپی:

حاشیه بر کشاف بارها چاپ شده است. این اثر به صورت چاپ سنگی در «قاهره» به سال های 1307 و 1308 و 1318 و 1385ه-.ق. منتشر شده است.

ظاهراً آخرین چاپ آن در سال 1385ه-.ق. همراه با متن «کشاف» و رساله ی «الانصاف» «احمد بن محمد بن الفقیر اسکندری» متوفای 740ه-.ق. در «مصر» چاپ شده است.

55. حاشیه بر لوامع الاسرار فی شرح مطالع الانوار

«لوامع الاسرار» شرحی است که «قطب الدین رازی» بر «مطالع الانوار سراج الدین محمود ارموی» متوفای 682ه-.ق. نگاشته است.

ص:379

ظاهراً این شرح نیز در مدارس «شیراز» در قرن هشتم ه-. ق. تدریس می شد. به همین جهت مورد توجه دانش جویان و دانش پژوهان بود.

میر سید شریف جرجانی بر این شرح حاشیه نگاشت. طلاب حوزه های علمیه، از حاشیه میر سید شریف استقبال گرمی به عمل آوردند. برخی بزرگان مانند «جلال الدین دوانی» برحاشیه ی جرجانی، حاشیه نوشته است.

بعد از آن «غیاث الدین دشتکی» بر حاشیه ی میر سید شریف، با عطف توجه به حاشیه ی «دوانی»، حاشیه نگاشت.

«میرزا جان باغنوی» هم؛ حاشیه بر حاشیه ی جرجانی دارد که نسخه ی خطی آن در «کتابخانه ی مرکزی دانشگاه اصفهان» به شماره 17309 موجود است.

یکی از حواشی مورد توجه، حاشیه ای است که همشهری میر سید شریف، یعنی «میرابوالفتح عربشاهی» بر «لوامع الاسرار» نگاشته است. حاشیه ی عربشاهی، بر حاشیه ی میر سید شریف، نسخه های متعددی دارد که در جای خود معرفی شده است.

نسخه های خطی:

9 نسخه ی خطی در «کتابخانه ی آیت الله العظمی مرعشی نجفی (ره)» به شماره 8033، شماره 8046، شماره 8314، شماره 2/11801، کتابت سال 1104ه-.ق.، شماره 12053، کتابت سال 1096ه-.ق.، شماره 11254 در 179 برگ، کتابت سده 10ه-.ق.، شماره 1/11258 در 28 برگ، در حاشیه تصحیح شده و برگ آغازین زرین، شماره 13541 در 113 برگ، کتابت سال 1015ه-.ق.، تصحیح در حواشی با امضای منه، ضیا، شماره 1/12410 در 80 برگ، رطوبت دیده، و شماره 2/11665 در 104 برگ، کتابت سال 1078ه-.ق. موجود است.

21 نسخه ی خطی در «کتابخانه ی آستان قدس رضوی (ع)» به شماره 13761، کتابت سال 839ه-.ق.، شماره 10632، کتابت883ه-.ق.، شماره 987، کتابت سال 881ه-.ق.، شماره 988، کتابت سال 916ه-.ق.، شماره 1161، کتابت سال 993، شماره 9777، کتابت سال 1023ه-.ق.، شماره 7579، شماره 989، شماره 8348، شماره 13767، شماره 15320، شماره 1239، کتابت سال 1082ه-.ق.، اهدایی رهبر معظم انقلاب، شماره 26 در 247 برگ، شماره 23 در 118 برگ، شماره 22 در 200 برگ، شماره 25 در 274 برگ و 24 در 146 برگ موجود است.

4 نسخه ی خطی در «کتابخانه ی وزیری یزد» به شماره 2/2142 در 120 برگ، کتابت سال 1049ه-.ق.، شماره 2025 در 174 برگ، شماره 1792 در 78 برگ، کتابت سده 11ه-.ق. و شماره 3/1974 در 196 برگ، کتابت سال 996ه-.ق. موجود است.

4 نسخه ی خطی در «کتابخانه ی ملی جمهوری اسلامی ایران» به شماره 2311/ع در 160 برگ، کتابت سال 892ه-.ق.، شماره 2578/ع در 232 برگ، با تصحیح در حواشی و جوهر پاشیدگی در برخی اوراق، شماره 2622 در 202 برگ و شماره 806/ع در 160 برگ، کتابت سال 1034ه-.ق. موجود است.

3 نسخه ی خطی در «کتابخانه مدرسه ی مروی تهران» به شماره 612، کتابت سال 1107ه-.ق.، شماره 903، کتابت سده 12ه-.ق. و شماره 836 موجود است.

ص:380

5 نسخه ی خطی در «کتابخانه ی مدرسه ی آخوند همدان» به شماره 2/1253 کتابت سال 1062ه-.ق.، شماره 1508 کتابت سال 1095ه-.ق.، شماره 4594، شماره 4598 کتابت سال 1098ه-.ق. و شماره 2/125 موجود است.

4 نسخه ی خطی در «کتابخانه ی عمومی اصفهان» به شماره 2714 در 269 صفحه، کتابت سده 11ه-.ق.، شماره 2715 در 488 صفحه، کتابت سال 981ه-.ق.، شماره 2717 در 329 صفحه، کتابت سده 10ه-.ق. و شماره 2718 در 199 صفحه، کتابت سال 847ه-.ق. موجود است.

1 نسخه ی خطی در «کتابخانه ی ملی فارس» به شماره 160 موجود است.

2 نسخه ی خطی در «کتابخانه ی دانشکدهی الاهیات و معارف اسلامی دانشگاه فردوسی مشهد»» به شماره 1/1953 در 38 برگ، کتابت سال 1150ه-.ق. و شماره 139 در 143 برگ، کتابت سده 9 یا 10ه-.ق.، دارای حواشی، موجود است.

2 نسخه ی خطی در «کتابخانه مدرسه ی فیضیه» «قم» به شماره 1694 در 180 برگ و شماره 1712 در 86 برگ موجود است.

6 نسخه ی خطی در «کتابخانه ی مسجد اعظم» «قم» به شماره 483، کتابت سده 11ه-.ق.، شماره 632، کتابت سال 1067ه-.ق.، شماره 695 کتابت سده 11ه-.ق.، شماره 3475 کتابت سده 11ه-.ق.، شماره 1243 کتابت سده 11ه-.ق. و شماره 2866 کتابت سده 11ه-.ق. موجود است.

2 نسخه ی خطی در «کتابخانه ی اوقاف مرکزی سلیمانیه» «عراق» به شماره 759 در 191 برگ، کتابت سال 1072ه-.ق. و شماره 526-527 در 127 برگ، کتابت سال 1091ه-.ق. موجود است.

1 نسخه ی خطی در «کتابخانه ی جامع کبیر صنعا» به شماره 2282 در 102 برگ، کتابت سال 938ه-.ق. موجود است.

1 نسخه ی خطی در «کتابخانه ی ندوة العلمای لکهنو» به شماره 1255 در 383 صفحه، کتابت قبل از سال 1218ه-.ق. موجود است.

1 نسخه ی خطی در «کتابخانه ی عمومی اوقاف موصل» به شماره 2/15 در 294 برگ، کتابت سال 1002ه-.ق. موجود است.

1 نسخه ی خطی در «کتابخانه مدرسه ی نمازی خوی» به شماره 463 کتابت سال 1096ه-.ق. موجود است.

1 نسخه ی خطی در «کتابخانه ی حضرت پیر محمد احمدآباد» به شماره 534 در 194 برگ موجود است.

1 نسخه ی خطی در «کتابخانه ی شستربیتی» به شماره 4036/1 موجود است.

1 نسخه ی عکسی از روی نسخه ی خطی «شستربیتی» در «کتابخانه ی دانشگاه کویت» به شماره 2535 موجود است.

1 نسخه ی خطی در «کتابخانه ی مخطوطات مجتمع عراقی» به شماره ت.ف./239 موجود است.

2 نسخه ی خطی در «کتابخانه ی دارالکتب الظاهریه» به شماره 6851 در 133 برگ، کتابت سال 1003ه-.ق. و شماره 9941 در 142 برگ، کتابت سال 834ه-.ق. موجود است.

1 نسخه ی خطی در «کتابخانه ی دانشگاه مرکزی» «اصفهان» (مجموعه) الفت به شماره 17269، کتابت سال 889ه-.ق. موجود است.

1 نسخه ی خطی در «کتابخانه ی دانشگاه پرینستون» به شماره H 481 موجود است.

9 نسخه ی خطی در «کتابخانه ی مرکزی دانشگاه تهران» به شماره 5827، شماره 6388، شماره 7117، شماره 2/8397،

ص:381

شماره 8425، شماره 8690، شماره 8916، شماره 2/9507 و شماره 4/9507 موجود است.

2 نسخه ی خطی در «کتابخانه ی مجلس شورای اسلامی» به شماره 2082 و شماره 3244 موجود است.

4 نسخه ی خطی در «کتابخانه ی ملی ملک» به شماره 2060، شماره 2276، شماره 1/2544 و شماره 2528 موجود است.

نسخه های چاپی:

حاشیه بر لوامع الاسرار به سال 1276ه-.ق. در «ترکیه» به صورت چاپ سنگی منتشر گردیده است. هم چنین مجدداً به سال 1303ه-.ق. نیز در «ترکیه» چاپ شده است.

در «ایران» نیز به سال 1293ش. همراه با اصل شرح چاپ و منتشر گردیده است.

56. حاشیه بر مشکاة المصابیح

«المصابیح السنة» کتابی است از امام، «حسین بن مسعود فرای بغوی شافعی» متوفای 516ه-.ق. در حدیث. گفته می شود که این کتاب شامل چهار هزار و هفتصد و شانزده حدیث است.

در این صورت حدود سیصد و بیست و پنج حدیث از «صحیح بخاری» و هشتصد و هفتاد و پنج حدیث از «صحیح مسلم» و هزار و پنجاه و یک حدیث از مشترک از صحاح و دیگر کتب حدیثی «اهل سنت» بیشتر است.

در هر حال «شیخ ولی الدین محمد بن عبدالله خطیب» در سال 737ه-.ق. «المصابیح السنة» «بغوی» را تکمیل کرد و ابوابی بدان افزود. او نام کتاب خود را «مشکاة المصابیح» گذاشت.

«خطیب» در این اثر صحابی حدیث را نیز آورده است. هم چنین منابع استخراج حدیث را نیز ذکر کرده است.

میر سید شریف جرجانی بر «مشکاة المصابیح» «شیخ ولی الدین» حاشیه نگاشته است. «حاجی خلیفه» و «بروکلمان» از این حاشیه گزارش داده اند.

نسخه های خطی:

هیچ گزارشی از نسخ خطی آن در دست نیست.

نسخه های چاپی:

چاپ نشده است.

57. حاشیه بر مطالع الانظار فی شرح طوالع الانوار

«طوالع الانوار» رساله ی مختصری است در علم کلام که «عبدالله بن عمر بیضاوی» متوفای 685ه-.ق. آن را نگاشته است. این رساله مدت ها در حوزه های علمیه خصوصاً حوزه ی «شیراز»، از متون درسی محسوب می شد.

«شمس الدین محمود بن عبدالرحمن اصفهانی» متوفای 749ه-.ق. شرحی بر آن نگاشت که «مطالع الانظار» نامیده شد.

این شرح نیز مورد استفاده فراوان بود و حواشی بسیاری بر آن نوشتند.

میر سید شریف جرجانی نیز که در شرح و حاشیه نوشتن بر متون علمی ید طولایی داشت، حاشیه ای بر «مطالع الانظار» نگاشت.

نسخه های خطی:

1 نسخه ی خطی در «کتابخانه ی ایاصوفیه» «ترکیه» به شماره 2554 موجود است.

1 نسخه ی خطی در «کتابخانه ی پرینستون» به شماره 3/L132 موجود است.

2 نسخه ی خطی در «کتابخانه ی آیت الله العظمی مرعشی نجفی (ره)» به شماره 2/2931 در 41 برگ و شماره 1/11258 در 28 برگ موجود است.

ص:382

نسخه های چاپی:

این حاشیه به سال 1323ه-.ق. در «قاهره»، همراه با «شرح مطالع» چاپ شده است.

58. حاشیه بر شرح میرک بخاری بر حکمة العین نجم الدین دبیران کاتبی

«نجم الدین ابوالحسن علی بن عمر کاتبی قزوینی»، از شاگردان «خواجه نصیر الدین طوسی» و از مشاهیر علمای علوم عقلی است. او کتابی با عنوان «حکمة العین» در موضوع حکمت متعالیه و فلسفه اسلامی نوشته است. این اثر مورد توجه بسیاری از دانشمندان اسلامی واقع شده و شروحی بر آن نگاشته اند.

یکی از بهترین شروح، «شرح» «شمس الدین محمد بن مبارکشاه هروی» ملقب به «میرک بخاری» از دانشمندان اواخر قرن هشتم ه-. ق. است.

او این شرح را به صورت مزجی نوشته است. وی به تبعیت از مصنف، در بیشتر موارد از نظریه های «امام فخر رازی» پیروی کرده است.

هم چنین در برخی مباحث، از آثار دیگر مصنف، مانند «المفصل فی شرح المحصل» و «المنصص فی شرح الملخص» استفاده کرده است.

در موارد متعددی از حواشی «قطب الدین شیرازی» مطالبی نقل کرده است.

میر سید شریف «شرح میرک بخاری» بر «حکمة العین» «نجم الدین» را به صورت حاشیه، شرح کرده است.

این حاشیه بر آغاز مبحث احکام عناصر که بحث چهارم از مقاله چهارم (قسمت طبیعیات) است، نگاشته شده است.

حاشیه ی میر سید شریف از مبحث اَعراض (کمّ متصل و منفصل) تا پایان کیفیات نفسانیه را شامل می شود.

به جز جرجانی بسیاری از علمای دیگر نیز بر شرح میرک بخاری شرح و حاشیه نوشته اند.

از مباحث مهم طرح شده در این حاشیه مباحث وجود و ماهیت است. «دوانی» در رساله «تهلیلیه ی» خود به این مطلب اشاره کرده است.

نسخه های خطی:

3 نسخه ی خطی در «کتابخانه ی آیت الله العظمی مرعشی نجفی (ره)» به شماره 6099، کتابت سده 11ه-.ق.، شماره 9694 در 92 برگ، کتابت سال 894ه-.ق. و شماره 3/8479 موجود است.

3 نسخه ی خطی در «کتابخانه ی مجلس شورای اسلامی» به شماره 1694، شماره 1771، کتابت سده 12ه-.ق. و شماره 238، کتابت سده 11-12ه-.ق. موجود است.

1 نسخه ی خطی در «کتابخانه ی آستان قدس رضوی (ع)» به شماره 119 در 15 برگ موجود است.

نسخه های چاپی:

حاشیه ی میر سید شریف بر «شرح میرک»، به سال 905م. در «سن پترزبورگ»، همراه با اصل «حکمة العین» چاپ شده است.

در «ایران» نیز به سال 1353ش. توسط انتشارات دانشگاه فردوسی «مشهد» با تصحیح جعفر زاهدی و همراه با «شرح میرک» و «حاشیه میرزا جان باغنوی» چاپ گردیده است.

59. الحرفیة

میر سید شریف جرجانی، رساله ی «الحرفیة» را، در شرح لحاظ آلی و استقلالی و فرق میان معنی حرفی و اسمی، به زبان عربی نوشته است.

او در تالیف و تصنیف این رساله، از آثار دیگر محققین زبان و ادبیات عربی بهره برده است. خصوصاً از «الایضاح» «ابن حاجب» استفاده کرده است.

ص:383

نسخه های خطی:

5 نسخه ی خطی در «کتابخانه ی آیت الله العظمی مرعشی نجفی (ره)» به شماره 2790 در 6 برگ، کتابت سده 13ه-.ق.، شماره 2564 در 165 برگ، کتابت سال 907ه-.ق.، شماره 6869 در 116 برگ، کتابت سال 1084ه-.ق.، شماره 6409 در 264 برگ، کتابت سال 1104ه-.ق. و شماره 6088 در 103 برگ، کتابت سال 949-952ه-.ق. موجود است.

1 نسخه ی خطی در «کتابخانه ی آیت الله حکیم» در نجف اشرف به شماره 3/21 در 51 برگ، کتابت سال 1300ه-.ق. موجود است.

2 نسخه ی خطی در «کتابخانه ی جامع کبیر صنعا» به شماره 9 در 4 برگ، کتابت سال 1216ه-.ق. و شماره 34 در 3 برگ، کتابت سال 1143ه-.ق. موجود است.

1 نسخه ی خطی در «کتابخانه ی مسجد جامع گوهر شاد»ه به شماره 9/1152 در 5 موجود است.

1 نسخه ی خطی در «کتابخانه ی دانشکدهی الاهیات و معارف اسلامی دانشگاه تهران» به شماره 2/753 در 26 برگ، کتابت سال 1023ه-.ق. موجود است.

1 نسخه ی خطی در «کتابخانه ی ملی ملک» «تهران» به شماره 4/789 در 30 برگ موجود است.

1 نسخه ی خطی در «کتابخانه ی دارالکتب الظاهریة» به شماره 2/1606 در 3 برگ موجود است.

1 نسخه ی خطی در «کتابخانه ی عمومی اوقاف موصل» به شماره 4/73/25 در 188 برگ موجود است.

4 نسخه ی خطی در «کتابخانه ی مجلس شورای اسلامی» «ایران» به شماره 5/2719 در 133 برگ، شماره 3/1918 در 256 برگ، شماره 13/1866 در 721 برگ و شماره 4/6349 در 331 صفحه، کتابت سال 872ه-.ق. موجود است.

1 نسخه ی خطی در «کتابخانه ی مسجد اعظم» «قم» به شماره 11/2228 موجود است.

1 نسخه ی خطی در «کتابخانه ی ملی جمهوری اسلامی ایران» به شماره 2/3020/ع در 17 برگ، کتابت سال 1086ه-.ق. موجود است.

4 نسخه ی خطی در «کتابخانه ی مرکزی دانشگاه تهران» به شماره 3/1507، شماره 3370، شماره 143431 و شماره 4/9890 موجود است.

1 نسخه ی خطی در «کتابخانه ی اهلورث» «برلین» به شماره 6576 موجود است.

1 نسخه ی خطی در «کتابخانه ی طوسی» به شماره 12 موجود است.

نسخه های چاپی:

چاپ نشده است.

60. حرکات الاعراب

ظاهراً کتابی است در علم نحو که فقط یک گزارش از آن وجود دارد.

نسخه های خطی:

1 نسخه ی خطی در «کتابخانه ی مخزن حمید سلیمان» (فهرست نامگوی) به شماره 3/235 در 157 برگ، کتابت سال 1275ه-.ق. موجود است.

نسخه های چاپی:

چاپ نشده است.

61. حق افعال العباد

از این رساله که ظاهراً در خصوص افعال عباد است، فقط یک گزارش وجود دارد.

ص:384

نام رساله حکایت از مسائل جبر و اختیار دارد. لیکن بدون دسترسی به متن آن نمی توان اظهار نظر دقیقی کرد.

نسخه های خطی:

1 نسخه ی خطی در فهرست «مجموعات مخطوطة فی مکتبات استانبول» به شماره 21/10 در 1 برگ معرفی گردیده است.

نسخه های چاپی:

چاپ نشده است.

62. الخلاف فی کون القرآن قدیماً او حدیثاً

رساله مختصری است درباره ی این موضوع اختلافی میان متکلمین، که آیا قرآن قدیم است یا حادث؟

نسخه های خطی:

1 نسخه ی خطی در «کتابخانه ی دانشکده ی ادبیات اصفهان» به شماره 12/1048 موجود است.

1 نسخه ی خطی در «کتابخانه ی آستان قدس رضوی (ع)» به شماره 13134، کتابت سال 1065ه-.ق. موجود است.

نسخه های چاپی:

چاپ نشده است.

63. خلق الاعمال

از این رساله فقط در فهرست نسخه های خطی مدرسه ی عالی شهید مطهری (سپهسالار) گزارش وجود دارد.

این احتمال وجود دارد که همان رساله «جبر و اختیار» میر سید شریف باشد. همان طور که رساله «حق افعال العباد» وی نیز با این رساله تشابهاتی دارد.

نسخه های خطی:

1 نسخه ی خطی در «کتابخانه ی مدرسه ی عالی شهید مطهری (سپهسالار)» به شماره 7518 موجود است.

نسخه های چاپی:

چاپ نشده است.

64. دلائل الاعجاز

«بروکلمان» از رساله ای به این نام گزارش داده است که میر سید شریف به زبان عربی نوشته است.

نسخه های خطی:

هیچ گزارشی از نسخ خطی آن در دست نیست.

نسخه های چاپی:

چاپ نشده است.

65. رساله در رد شبهات معتزله

گفته می شود میر سید شریف جرجانی این رساله را برای «امیرزاده محمد»، حاکم «شیراز»، به زبان فارسی نگاشته است. منظور از «امیرزاده محمد»، شاید برادر «شاه شجاع» است.

در این صورت این رساله پیش از 789ه-.ق. یعنی سالی که «شیراز» به دست «تیمور» افتاد، نوشته شده است.

آغاز:

«تقریر خلاف در آنکه فلاسفه گفته اند که عالم قدیم است و همیشه بوده است.»

نسخه های خطی:

1 نسخه ی خطی در «کتابخانه ی دانشکده ی الاهیات و معارف اسلامی» «تهران» به شماره 3/307مج، در 96 برگ، کتابت سده 10-11ه-.ق. موجود است.

نسخه های چاپی:

چاپ نشده است.

66. رسالة السید الشریف فی بیان مقدمة الشروع فی العلم

این متن یک برگی، به زبان عربی و منسوب به میر سید شریف جرجانی است.

ص:385

آغاز آن چنین است:

«اعلم ان الواجب علی الشارع امران. احدهما التصور بوجه ما لاستحالة طلب المجهول المطلق...»

انجام:

«الظاهر منه کون موضوع الفن المتخاصمین. و فیه ما فیه...»

نسخه های خطی:

1 نسخه ی خطی در «کتابخانه ی دارالکتب الظاهریة» به شماره 2/6113 در 1 برگ موجود است.

نسخه های چاپی:

چاپ نشده است.

67. رسالة السید الشریف فی الفرق بین العلة الغائیة الغرض المقصود (الرسالة الغائیة)

آغاز:

«اذا ترتب علی فعل اثر، فذلک من حیث انه نتیجة لذلک الفعل و ثمرته یسمی فائدة له...»

انجام:

«اظهار افهام العلیة عل مقتضی قولهم کلم الناس علی قدر عقولهم»

نسخه های خطی:

3 نسخه ی خطی در «کتابخانه ی دارالکتب الظاهریه» به شماره 3531 در 61 برگ، شماره 1/5657 در 1 برگ و شماره 3/3531 در 1 برگ، کتابت سال 1217ه-.ق. موجود است.

1 نسخه ی خطی در فهرست «مجموعات مخطوطة فی مکتبات استانبول» به شماره 7/5 در 2 صفحه با عنوان «الرسالة الغائیة» معرفی شده است.

2 نسخه ی خطی در «کتابخانه ی الخزانة التیموریة» به شماره 5/85 و شماره 53/297 با عنوان «الرسالة الغائیة» موجود است.

1 نسخه ی خطی در «کتابخانه ی ملی ملک» «تهران» به شماره 4/4694 در 325 برگ، کتابت سال 1021ه-.ق. با عنوان «رسالة فی الاثر و الغایة» موجود است.

1 نسخه ی خطی در «کتابخانه دانشگاه استانبول» به شماره 11/1050 در 1 برگ، کتابت سال 864ه-.ق. با عنوان «الرسالة» موجود است.

درست است که این نسخه فقط عنوان «الرسالة» دارد. لیکن با مقایسه آغاز و انجام آن می توان حدس زد که همان رساله «الفرق بین العلة الغائیة» است.

نسخه های چاپی:

چاپ نشده است.

68. رسالة فی الافعال

نسخه های خطی:

1 نسخه ی خطی در فهرست «مجموعات مخطوطة فی مکتبات استانبول» به شماره 23/10 در 1 برگ، معرفی گردیده است.

نسخه های چاپی:

چاپ نشده است.

69. رسالة فی البلاغة

نسخه های خطی:

1 نسخه ی خطی در «کتابخانه ی مدرسه ی حجیات» وابسته به «کتابخانه ی اوقاف موصل» به شماره 3/124/22 در 63 برگ موجود است.

نسخه های چاپی:

چاپ نشده است.

70. رسالة فی المرآة

رساله ی بسیار مختصری است درباره ی «مرآة» (آیینه). مولف مدعی است که همان گونه تصویر در آینه نقش می بندد، در ذهن انسان هم منقش می گردد.

ص:386

به گفته ی فهرست نویس، نام مولف در پایان رساله «سید المحققین» آمده است. وی این عبارت را به میر سید شریف جرجانی تطبیق داده است.

نسخه های خطی:

1 نسخه ی خطی در «کتابخانه ی آیت الله العظمی مرعشی نجفی (ره)» به شماره 3/11077 در 2 برگ، کتابت سده 12ه-.ق. موجود است.

نسخه های چاپی:

چاپ نشده است.

71. رسالة فی معنی الحروف

آنچه از نام این رساله به نظر می رسد، این است که در معنی حروف نوشته شده است. لیکن از آغاز آن، که تشابه زیادی به رساله ی «المرآتیة» دارد، این احتمال داده می شود که همان رساله ی «نسبة البصیر الی مدرکاتها» باشد.

از آنجا که عنوان آن با رساله ی «مرآتیه»، کاملاً فرق دارد، مجبور شدیم آن را مستقل معرفی کنیم.

آغاز:

«بسمله اعلم ان نسبة البصیر الی مدرکاتها...»

نسخه های خطی:

1 نسخه ی خطی در «کتابخانه ی ملی ملک» «تهران» به شماره 2/736 در 32 برگ، کتابت سده 10ه-.ق. موجود است.

1 نسخه ی خطی در «کتابخانه ی آیت الله العظمی مرعشی نجفی (ره)» به شماره 880 در 3 برگ، کتابت سال 1292ه-.ق. با عنوان «معنی الحرف» موجود است.

1 نسخه ی خطی در «کتابخانه ی مدرسه ی آخوند همدان» به شماره 5/4605 معرفی شده است.

1 نسخه ی خطی در «کتابخانه ی وزیری یزد» به شماره 10/2377 در 199 برگ وجود دارد که نام نویسنده را تشخیص نداده و ناشناخته اعلام کرده اند. لیکن با مقایسه ی آغاز و انجام آن، می توان اطمینان حاصل کرد که همان رساله ی میر سید شریف جرجانی است.

1 نسخه ی خطی نیز در «کتابخانه ی آستان قدس رضوی (ع)» در 4 برگ با عنوان «رساله در تحقیق معنی حرف» موجود است.

نسخه های چاپی:

چاپ نشده است.

72. رساله در معرفت صانع و صنع (صنع و صانع)

این رساله ی نسبتاً مفصل، به زبان فارسی و در شناخت صانع تعالی است. مباحث آن در حکمت و کلام است. از وجود و عدم و روح و عقل و فرشته و شیطان گفت گو شده است.

مولف در آغاز آن چنین می گوید:

«بعد البسمله: بدان ارشدک الله للصدق و الصواب که بعضی از طالبان راه یقین در باب معرفت صانع و صنع چند کلمه گفته محصول آن در این فصول مسطور است.»

نسخه های خطی:

1 نسخه ی خطی در «کتابخانه ی ملی جمهوری اسلامی ایران» به شماره 125/ف در 216 برگ، کتابت سده 12ه-.ق. موجود است.

1 نسخه ی خطی نیز در «کتابخانه ی موزه ی ملی کراچی پاکستان» موجود است.

نسخه های چاپی:

چاپ نشده است.

73. رساله در تحقیق مجردات

بنا بر گزارش از این رساله، میر سید شریف آن را درباره ی مجردات نوشته است.

نسخه های خطی:

1 نسخه ی خطی در «کتابخانه ی ملی جمهوری اسلامی ایران» به شماره 582/ف در 138 برگ، کتابت سال 1059ه-.ق. موجود است.

ص:387

نسخه های چاپی:

چاپ نشده است.

74. رساله در حقیقت وجود

میر سید شریف رساله ای در «مراتب وجود» دارد. لیکن آغاز و انجام این رساله با رساله «مراتب وجود» یا «الوجودیه» متفاوت است.

آغاز:

«بسمله. بدان وفقک الله تعالی و ایانا که اصحاب بحث و نظر از برای بیان وجود ذات در موجودیت تمثیلی کرده اند و چنین گفته اند...»

نسخه های خطی:

1 نسخه ی خطی در «کتابخانه ی ملی ملک» «تهران» به شماره 4/4656 در 77 برگ، کتابت سال 1311ه-.ق. موجود است.

1 نسخه ی خطی نیز در همین کتابخانه با عنوان «رساله در مراتب وجود» به شماره 125/ف در 216 برگ، متعلق به سده ی هشتم وجود دارد که با مقایسه ی آغاز آن، متوجه می شویم که همان رساله ی فوق است.

1 نسخه ی خطی در «کتابخانه ی آیت الله العظمی مرعشی نجفی (ره)» به شماره 5657 در 260 برگ، کتابت سال 960ه-.ق. با عنوان «مراتب وجود» موجود است که آغاز آن نیز با رساله ی فوق یکی است.

1 نسخه ی خطی نیز در «کتابخانه ملی تبریز» به شماره 1/3198 در 12 برگ و به زبان فارسی با آغاز مشابه وجود دارد.

1 نسخه ی خطی در «کتابخانه ی آستان قدس رضوی (ع)» از مجموعه اهدایی رهبر معظم انقلاب، به شماره 19/1493 کتابت سال 1341-1342ه-.ق. موجود است.

نسخه های چاپی:

چاپ نشده است.

75. رساله عرفانی

به گزارش یک نسخه ی خطی از «کتابخانه ی ملی ملک» «تهران»، رساله ای از میر سید شریف جرجانی در موضوع عرفان وجود دارد که شاید غیر از رساله «شوقیه» یا «سیر و سلوک» وی است.

نسخه های خطی:

1 نسخه ی خطی در «کتابخانه ی ملی ملک» «تهران» به شماره 9/4009 در 111 برگ، کتابت سال 929ه-.ق. موجود است.

نسخه های چاپی:

چاپ نشده است.

76. رساله فلسفی

این رساله در چند فصل تنظیم شده است. آغاز آن چنین است:

«بر مقتضای فرمان بندگی جلالی حضرت سلطان جلالی... کلمه ای چند از اقوال اصحاب ظاهر و تاویل بر آن وجه که مسموع بود مکتوب شد.»

نسخه های خطی:

1 نسخه ی خطی در نشریه دانشگاه «تهران» توسط مرحوم «دانش پژوه» معرفی شده است. این نسخه با رساله «سیر و سلوک» همراه است.

نسخه های چاپی:

چاپ نشده است.

77. روحیه

این رساله به زبان فارسی و برای تحقیق در مباحث روح نوشته شده است. برخی این رساله را به «میر غیاث الدین

ص:388

منصور دشتکی» نسبت می دهند. برخی نیز مدعی هستند که «خواجه نصیر الدین طوسی» چنین رساله ای نوشته است.

در هر حال این رساله در هشت باب بحث کرده است. 1- تحقق صفت فرع، تحقق موصوف است. 2- اهل حکمت، روح را بر جهان معنی اطلاق کنند. 3- علمای اسلام، روح را بر چهار معنی اطلاق کنند. 4- حاصل اقوال حکما درباره ی روح 5- روح جزو قالب نیست 6- در بیان حدوث روح 7- در بیان بقای روح 8- در اینکه ارواح نزدیک قیامت فانی شوند.

نسخه های خطی:

2 نسخه ی خطی در «کتابخانه ی آیت الله العظمی مرعشی نجفی (ره)» به شماره 5697 در مجموعه ای در 72 برگ، کتابت سال 1268ه-.ق. و شماره 3/11294 در 2 برگ، کتابت سال 1348ه-.ق. موجود است.

1 نسخه ی خطی در «کتابخانه ی مدرسه ی عالی شهید مطهری (سپهسالار)» به شماره 19/2911، کتابت سال 1092ه-.ق. موجود است.

1 نسخه ی خطی در «کتابخانه ی مجلس شورای اسلامی» به شماره 26/1822 (25/1822) در 98 برگ موجود است.

1 نسخه ی خطی در «کتابخانه ی آستان قدس رضوی (ع)» به شماره 5976 موجود است.

نسخه های چاپی:

چاپ نشده است.

78. السمیة فی اصول المنطقیة

این رساله بسیار مختصر به زبان عربی و در اصول منطق است. از میر سید شریف در منطق رساله و حواشی متعددی وجود دارد. لیکن مشخص نیست که این رساله شرح یا حاشیه بر کتاب دیگری است یا رساله ی مستقلی در اصول منطق؟

نسخه های خطی:

1 نسخه ی خطی در «کتابخانه ی دارالکتب الظاهریه» به شماره 7945 در 5 برگ موجود است.

نسخه های چاپی:

چاپ نشده است.

79. سؤال و جواب

بنا به گزارش فهرست نسخه های خطی مشترک «پاکستان»، یک نسخه ی خطی در «کتابخانه ی گنج بخش» با عنوان سؤال و جواب وجود دارد که به نوشته ی فهرست نویس، «میرزا خلیل» حاکم «فارس» پرسش هایی از میر سید شریف کرده و او پاسخ هایی برای حاکم نوشته است.

لیکن احتمال دارد، فهرست نویس به اشتباه نام پرسش کننده را «میرزا خلیل» حاکم «فارس» تشخیص داده است؛ زیرا محتوای پرسش ها مشابه پرسش های «اسکندر خان تیموری» است.

«منزوی» در «فهرست واره» آن را جدای از «اسکندریه» فرض کرده است.

در هر صورت این رساله نیز پاسخ به یک سری پرسش های عقلی و عقیدتی است.

نسخه های خطی:

1 نسخه ی خطی در «کتابخانه ی گنج بخش پاکستان» به شماره 4693 در 7 برگ موجود است.

نسخه های چاپی:

چاپ نشده است.

80. سه قصیده فارسی

از میر سید شریف جرجانی سه قصیده فارسی نیز برجای مانده است.

ص:389

قصیده ی اول مدح شخصی به نام «سید علی» است که 13 بیت دارد. آغاز این قصیده چنین است:

هر که را دولت قرین آمد زبخت کامیاب

جز درِ تحقیق دیگر در نَزَد از هیچ باب

قصیده ی دوم در مدح شخصی به نام «محمد بن شریف» است. آغاز این قصیده در چهار بیت است یا چهار بیت آن بر جای مانده است، مطلع آن چنین است:

سپیده دم که از این قصر آینه تمثال

به جلوه باز درآمد همای زرین بال

قصیده ی سوم 23 بیت دارد. عنوان آن «فی مناظرة السیف و القلم» است.

این قصیده یکی از نمونه های به کارگیری «زبان حال» شمرده می شود.

گفتنی است: پیش از وی، «خواجوی کرمانی»، سه مناظره سروده است که یکی از آنها به همین نام «مناظره شمشیر و قلم» نامیده شده است.

آغاز قصیده ی سوم چنین است:

به حکم تیغ قضا و به امر کلک قدر

قرار نظم جهان داد ایزد داور

رباعی ها و اشعار دیگری نیز از میر سید شریف جرجانی نقل شده است.

نسخه های خطی:

1 رباعی از میر سید شریف جرجانی در جُنگی به شماره 14183 در «کتابخانه ی مجلس شورای اسلامی» وجود دارد. این رباعی در تحصیل علم سروده شده است.

نسخه های چاپی:

در مجله ی «ارمغان» سال 15 شماره 9 صفحه 3-701 مقاله ای با عنوان «اثار علمای باستان، میر سید شریف علامه» وجود دارد که این قصاید نیز در آنجا چاپ شده است.

81. سیر و سلوک (شوقیة)، (عشق و محبت)

این رساله از رساله های میر سید شریف جرجانی در عرفان اسلامی و در بیان چگونگی سیر و سلوک است.

نسخه های خطی:

2 نسخه ی خطی در «کتابخانه ی ملی ملک» «تهران» به شماره 8/4009 در یک مجموعه 111 برگ، کتابت سال 929ه-.ق. و شماره 2/5685 در یک مجموعه 168 برگی، کتابت سال 997-1010ه-.ق. موجود است.

1 نسخه ی خطی در «کتابخانه ی مدرسه ی عالی شهید مطهری (سپهسالار)» به شماره 6/7518 موجود است.

3 نسخه ی خطی در «کتابخانه ی دارالکتب قاهره»، بخش مجامیع فارسی، به شماره 23 در 4 برگ، شماره 27 در 4 برگ، کتابت سال 1235ه-.ق. و شماره 41 در 21 برگ موجود است.

1 نسخه ی خطی در «کتابخانه ی نوربانوی» «ترکیه» به شماره ج/122 در 2 برگ موجود است.

1 نسخه ی خطی در «کتابخانه ی موزه ی ملی کراچی» «پاکستان» به شماره 8/31-1971 در 10 برگ، کتابت سال 1081ه-.ق. موجود است.

1 نسخه ی خطی در «کتابخانه ی اسد افندی» «سلیمانیه» به شماره 1755 موجود است.

نسخه های چاپی:

چاپ نشده است.

82. الشافی فی الفقه

بنا به گزارش «بروکلمان»، یک نسخه ی خطی از این اثر که نوشته میر سید شریف جرجانی به زبان عربی در فقه است، در کتابخانه ی «ایاصوفیه» «ترکیه» وجود دارد.

ص:390

نسخه های خطی:

1 نسخه ی خطی در «کتابخانه ی ایاصوفیه» «استانبول» به شماره 1200/1 موجود است.

نسخه های چاپی:

چاپ نشده است.

83. شرح آداب البحث و المناظرة

آداب البحث و المناظرة از آثار «عضد الدین ایجی» متوفای 756ه-.ق. است. بر کتاب آداب البحث و المناظرة، حواشی و شروح بسیاری نگاشته شده است. یکی از این حواشی حاشیه میر سید شریف جرجانی است.

نسخه های خطی:

1 نسخه ی خطی در «کتابخانه ی آیت الله العظمی مرعشی نجفی (ره)» به شماره 2/13384 در 2 برگ موجود است.

1 نسخه ی خطی در «کتابخانه ی آیت الله حکیم» در «نجف اشرف» به شماره 3/114 در 71 برگ، کتابت سال 1070ه-.ق. موجود است.

1 نسخه ی خطی در «کتابخانه ی مرکزی جامعة صلاح الدین» به شماره 202/2 در 9 صفحه، کتابت سال 907ه-.ق. موجود است.

1 نسخه ی خطی در «کتابخانه ی عمومی فرهنگ و هنر مشهد» به شماره 3/ب-6 در 108 صفحه موجود است.

1 نسخه ی خطی در «کتابخانه ی شستربیتی» به شماره 3624 موجود است.

1 نسخه ی عکسی از خطی «کتابخانه ی شستربیتی» در دانشگاه کویت به شماره 338م ک موجود است.

1 نسخه ی خطی در «کتابخانه ی رابعیه» وابسته به «کتابخانه ی عمومی اوقاف موصل» به شماره 4/59 در 210 برگ، کتابت سال 1081ه-.ق. موجود است.

1 نسخه ی خطی در«کتابخانه ی امانی»دانشگاه «سلیمانیه» به شماره 202/2 در 10 صفحه، کتابت سال 907 ه-.ق. موجود است.

1 نسخه ی خطی در «کتابخانه ی وزیری» «یزد» به شماره 3/1310 در 5 برگ، کتابت سال 949ه-.ق. موجود است.

1 نسخه ی خطی در «کتابخانه ی مجلس شورای اسلامی» «ایران» به شماره 3/2719 موجود است.

2 نسخه ی خطی در «کتابخانه ی مرکزی دانشگاه تهران» به شماره 1/8808 با عنوان «شرح رساله وضعیه» و شماره 2/9890 با عنوان «شرح رساله وضعیه» ایضاً موجود است.

1 نسخه ی خطی در «کتابخانه ی امیرالمومنین» «نجف اشرف» به شماره 467 موجود است.

1 نسخه ی خطی در «کتابخانه ی پرینستون» به شماره 4/B382 موجود است.

نسخه های چاپی:

چاپ سنگی شرح آداب البحث در سال 1848 در «لایپزیک» منتشر گردید.

در سال262ه-.ق. در «لکهنو» نیز چاپ گردید.

در «استانبول» به سال 1239 و 1242ه-.ق. چاپ شد.

در «بولاق» «مصر» به سال 1841ه-.ق. چاپ گردید.

برخی «الرسالة الشریفیة فی قواعد البحث» را همین حاشیه یا شرح آداب البحث و المناظره میر سید شریف دانسته اند.

این رساله به سال 1298ه-.ق. در «هند» چاپ شده است.

84. شرح ابیات المفصل

نسخه های خطی:

1 نسخه ی خطی در «کتابخانه ی دارالکتب المصریة» به شماره 5246 در 117 برگ موجود است.

ص:391

1 نسخه ی عکسی از نسخه ی خطی «کتابخانه ی دارالکتب المصریه» در «کتابخانه ی مرکز احیاء التراث الاسلامی» به شماره 404 نگهداری می شود.

نسخه های چاپی:

چاپ نشده است.

85. شرح الفاظ خطبة الوافیة فی شرح الکافیة

نسخه های خطی:

هیچ گزارشی از نسخ خطی آن در دست نیست.

نسخه های چاپی:

چاپ نشده است.

شرح امثلة

نسخه های خطی:

هیچ گزارشی از نسخ خطی آن در دست نیست.

نسخه های چاپی:

چاپ نشده است.

86. شرح ایساغوجی

مبحث «ایساغوجی» مربوط به «کلیات خمس» است. در میان دانشمندان اسلامی، بحث ایساغوجی همواره به عنوان دیباچه و پیش درآمد مباحث منطقی مطرح بوده است. دانشمندان اسلامی آن را همواره بخشی از «ارغنون» «ارسطو» حساب می کردند. «ابن سینا» در «منطق شفا» باب «ایساغوجی» دارد که از مهم ترین آثار در این زمینه است.

در میان دانشمندان اسلامی، «ابو العباس احمد بن محمد بن مروان سرخسی» مقتول در 286ه-.ق.، «موفق الدین عبداللطیف بن یوسف بغدادی»؛ «نور الدین علی بن محمد اشمونی» متوفای 900ه-.ق.، «شمس الدین محمد بن حمزه فناری رومی» متوفای 834ه-.ق.، «حکیم اثر الدین ابهری» متوفای 660ه-.ق.، از شاگردان «فخر رازی»، هر یک کتابی در «ایساغوجی» دارند.

اثر «ابهری»، «ایساغوجی» نام دارد و با عنوان «رسالة الاثیریة» نیز مشهور است و به روش متاخران، تمام باب های مربوط به «ایساغوجی» را در آن به بحث کشیده است.

دانشمندان اسلامی بر آن شرح و تفسیر بسیاری نوشته اند. جرجانی نیز کتابی با نام «میر ایساغوجی» یا «شرح ایساغوجی» دارد که ظاهراً «شرح ایساغوجی» «اثیر الدین ابهری» است.

نسخه های خطی:

1 نسخه ی خطی در «کتابخانه ی آستان قدس رضوی (ع)» به شماره 1177 موجود است.

نسخه های چاپی:

چاپ نشده است.

87. شرح التذکرة النصیریة

«التذکرة فی الهیئة» نوشته ی «خواجه نصیر الدین طوسی» است. این کتاب یکی از مهم ترین کتاب ها در علم هیئت است. بسیاری از دانشمندان شروحی بر آن نگاشته اند. از جمله شروح قابل توجه، شرح میر سید شریف جرجانی است.

جرجانی در این شرح به توضیح کلمات و عبارات «خواجه طوسی» پرداخته است. به گزارش «جورج صلیبا»، میر سید شریف از هر گونه اظهار نظر و نوآوری خودداری کرده است. باوجود این، شرح میر سید شریف در میان طلاب از همه ی شروح متداول تر است.

یک قرن پس از میر سید شریف جرجانی، «شمس الدین خفری» متوفای 957ه-.ق. در تکمله ای که به «التذکره» نگاشته است، شرح جرجانی را نیز نقل می کند. البته در اغلب موارد اقوال جرجانی را نقل به معنا کرده است.

ص:392

جرجانی شرح بر «تذکره» را در نیمه ی ذی حجه 811ه-.ق. در «شیراز» به اتمام رسانده است. آغاز این شرح در نسخه های خطی متفاوت است. برخی دارای دیباچه و برخی فاقد آن است.

شرح جرجانی دارای چهارباب است و هر باب چند فصل دارد. باب اول در مقدمات (مبادی طبیعی و ریاضی هیئت)، باب دوم فلکیات، باب سوم سفلیات و باب چهارم مقادیر اجرام است.

در فصل یکم از باب سوم، جرجانی موقعیت دریاها، رودها و جزایر ربع مسکون از جمله موقعیت «خلیج فارس» و رودها و نهرهایی را که به آن می ریزند، گزارش می کند.

نسخه های خطی:

4 نسخه ی خطی در «کتابخانه ی آستان قدس رضوی (ع)» به شماره 5567 کتابت سال 825ه-.ق.، شماره 5568 کتابت سال 836ه-.ق.، شماره 5345 در 187 برگ، کتابت سال 881ه-.ق. و شماره 12000 ک تابت سال 934ه-.ق. موجود است.

3 نسخه ی خطی در «کتابخانه ی آیت الله العظمی مرعشی نجفی (ره)» به شماره 2923 درد 94 برگ، کتابت سال 1337ه-.ق.، شماره 3381 در 127 برگ و شماره 10389 در 115 برگ، کتابت سال 813ه-.ق. (اگر این تاریخ صحت داشته باشد، قدیمی ترین نسخه و شاید به خط شارح است) موجود است.

4 نسخه ی خطی در «کتابخانه ی مجلس شورای اسلامی» به شماره 209 در 102 برگ، کتابت سده 9ه-.ق.، شماره 6224 در 322 برگ، کتابت سال 816ه-.ق.، شماره 6238 در 237 برگ، کتابت سال 983ه-.ق. و شماره 6172 در 226 برگ، کتابت سال 877ه-.ق. موجود است.

1 نسخه ی خطی در «کتابخانه مدرسه ی حجتیه» «قم» به شماره 105 در 130 برگ، کتابت سال 1097ه-.ق. موجود است.

1 نسخه ی خطی در «کتابخانه ی دانشکدهی الاهیات و معارف اسلامی دانشگاه فردوسی مشهد» به شماره 795 در 200 برگ، کتابت سال 929ه-.ق. موجود است.

1 نسخه ی خطی در «کتابخانه ی شستربیتی» به شماره 4309 کتابت سال 833ه-.ق. موجود است.

1 نسخه ی عکسی از نسخه ی «شستربیتی» در «کتابخانه ی جامعة الکویت» به شماره 2806م ک موجود است.

1 نسخه ی خطی در «کتابخانه ی ملی (الوطنیة) تونس» به شماره 668 در 36 برگ موجود است.

3 نسخه ی خطی در «کتابخانه ی موزه ی عراق» به شماره 13691/2 در 16 برگ، شماره 972 در 240 برگ و شماره 7822 در 374 برگ موجود است.

1 نسخه ی خطی در «کتابخانه ی مخطوطات مجتمع عراقی» به شماره 451 در 195 برگ موجود است.

1 نسخه ی خطی در «کتابخانه ی دارالکتب الظاهریه» «دمشق» به شماره 3117 در 160 برگ موجود است.

2 نسخه ی خطی در «کتابخانه ی پرینستون» به شماره H506 و B55 موجود است.

1 نسخه ی خطی در «کتابخانه ی ملی تونس» به شماله 668م. موجود است.

1 نسخه ی خطی در «کتابخانه ی برلین» به شماره 5681 موجود است.

نسخه های چاپی:

چاپ نشده است.

88. شرح تصریف عزی

میر سید شریف این شرح را، بر کتاب «تصریف عز الدین عبدالوهاب بن ابراهیم زنجانی» زنده به سال 655ه-.ق. نوشته است.

ص:393

شرح میر سید شریف در میان شروح بسیارِ تصریف، از اهمیت زیادی برخوردار است.

جرجانی این شرح را به زبان عربی نوشته است.

نسخه های خطی:

1 نسخه ی خطی در «کتابخانه ی عمومی معارف (دارالفنون)» به شماره 5/1225 در 34 برگ موجود است.

1 نسخه ی خطی در «کتابخانه ی گنج بخش اسلام آباد» «پاکستان» به شماره 11 در 180 صفحه، کتابت سال 1107ه-.ق. موجود است.

1 نسخه ی خطی در «کتابخانه ی موزه ی ملی کراچی پاکستان» به شماره 74 در 106 صفحه، کتابت سال 1081ه-.ق. موجود است.

7 نسخه ی خطی در «کتابخانه ی دارالکتب الظاهریة» به شماره 1612 در 39 برگ، شماره 3/1118 در 5 برگ، کتابت سال 826ه-.ق.، شماره 2/122 در 12 برگ، شماره 3/193 در 11 برگ، شماره 2/1617 در 11 برگ، شماره 2/1618 در 11 برگ، کتابت سال 1093ه-.ق. و شماره 2/3632 در 14 برگ موجود است.

1 نسخه ی خطی در «کتابخانه ی لاله لی» وابسته به «کتابخانه ی سلیمانیه استانبول» به شماره 3740/3 در 18 برگ، کتابت سده 9ه-.ق. موجود است.

1 نسخه ی خطی در «کتابخانه ی احمدیة عبدالحفیظ منصور» «تونس» به شماره 2/6776 در 50 برگ، کتابت سال 988ه-.ق. موجود است.

و ده ها نسخه ی دیگر در کتابخانه های پاکستان.

نسخه های چاپی:

این اثر، گذشته از چاپ مکرر در مجموعه کتاب «جامع المقدمات»، به سال 1266ه-.ق. در «استانبول» به صورت چاپ سنگی منتشر شده است.

89. شرح خطبة البیان

خطبة البیان به حضرت علی بن ابی طالب علیه السلام منسوب است. بسیاری از علما و دانشمندان اسلامی، بر این خطبه شرح و حاشیه نگاشته اند. یکی از این شروح، شرح میر سید شریف جرجانی است.

اما «منزوی»، نسبت این شرح به سید شریف جرجانی را دور دانسته است؛ زیرا وی معتقد است که غلوهای موجود در این شرح با عقاید میر سید شریف تطابق ندارد.

او احتمال داده است که این شرح متعلق به «سید شریف نقطوی»، نگارنده «ذره نامه»، شخصیتی از «حروفیان»، باشد.

نسخه های خطی:

2 نسخه ی خطی در «کتابخانه دانشگاه تهران» به شماره 26/1015، کتابت سال 913ه-.ق. و شماره 9/2896، کتابت سال 1213ه-.ق. موجود است.

1 نسخه ی خطی در «کتابخانه ی ملی ملک» «تهران» به شماره 22/547، کتابت سده 11ه-.ق. موجود است.

1 نسخه ی خطی در کتابخانه های «نجف اشرف» به شماره 6/1754، کتابت سده 10ه-.ق. موجود است.

نسخه های چاپی:

چاپ نشده است.

90. شرح الدرة

نسخه های خطی:

هیچ گزارشی از نسخ خطی آن در دست نیست.

نسخه های چاپی:

چاپ نشده است.

91. شرح الرحبیة

نسخه های خطی:

1 نسخه ی خطی در «کتابخانه ی شیخ عبدالمجید خطیب» وابسته به «کتابخانه ی عمومی اوقاف موصل» به شماره 1/16

ص:394

در 148 برگ، کتابت سال 1152ه-.ق. موجود است.

نسخه های چاپی:

چاپ نشده است.

92. شرح العقائد العضدیة

«عضد الدین ایجی» رساله ی بسیار مختصری را در دوازده روز نوشت که به رساله ی «عقائد عضدیه» مشهور گردید.

این رساله مورد توجه دانشمندان و متکلمان واقع شد و شروح و حواشی متعددی برآن نوشته و جزو کتب درسی خود قرار دادند.

یکی از نخستین و مهم ترین شروح، شرح میر سید شریف جرجانی است.

«شرح جلال الدین دوانی» متوفای 908ه-.ق. پس از شرح میر سید شریف نوشته شده است. به نظر برخی از صاحب نظران، وی در نوشتن شرح خود به شرح میر سید شریف توجه داشته است.

به هر حال شرح میر سید شریف با عنوان شرح العقائد العضدیة دارای حواشی زیادی است.

برخی از حواشی بر شرح میر سید شریف، عبارت اند از: حاشیه ی «محمد بن فرامرز» معروف به «ملاخسرو» متوفای 885ه-.ق.، حاشیه ی «احمد بن موسی خیالی» متوفای 862ه-.ق.، حاشیه ی «علاء الدین علی بن محمد طوسی» متوفای 887 (877)ه-.ق. و حاشیه ی «مصلح الدین مصطفی بن محمد قسطلانی» متوفای 901ه-.ق.

نسخه های خطی:

1 نسخه ی خطی در «کتابخانه ی احمد در سلیمانیه عراق» به شماره 1886 موجود است.

نسخه های چاپی:

چاپ نشده است.

93. شرح غرة

نسخه های خطی:

هیچ گزارشی از نسخ خطی آن در دست نیست.

نسخه های چاپی:

چاپ نشده است.

94. شرح الفرائض السراجیة

«فرائض» رساله ای است در مبحث ارث، که از منابع مهم فقهی «اهل سنت» محسوب می گردد. نام نویسنده ی آن در منابع، مختلف آمده است.

«حاجی خلیفه» در «کشف الظنون» یک بار «احمد بن محمد» و بار دیگر «محمد بن طیفور» آورده است. در لقب و کنیه ی وی نیز اختلاف است.

در فهرست های نسخه های خطی نیز نامش را بسیار متفاوت آورده اند. از آن جمله: «ابوطاهر محمد بن محمد»، «ابوطاهر محمد بن محمود»، «سراج الدین محمد بن محمد»، «سراج الدین محمد بن محمود بن عبدالرحمن» و «ابوطاهر محمد بن محمود بن عبدالرشید بن طیفور».

تاریخ وفاتش نیز متفاوت است. زنده به سال 596ه-.ق. و متوفای 560ه-.ق. نیز آورده اند.

«دانشنامه ادب فارسی در افغانستان»، او را «امام الکبیر ملک الکلام مجد الدین احمد بن محمد بن ابی بدیل بدیهی سجاوندی» متوفای 560ه-.ق. ثبت کرده است. اما کتاب «فرائض» را در زمره ی آثار وی نیاورده است.

در هر حال، «فرائض» را «سراج الدین احمد» یا «محمد» نامی که شهرت به «سجاوندی» داشت، نوشته است. این شخص علایم هفت گانه وقف در قرائت قرآن را ابداع کرده است. از این رو به این علایم، علایم وقف سجاوندی گویند.

ص:395

میر سید شریف جرجانی کتاب «فرائض» وی را شرح کرده است. شرح میر سید شریف بسیار مورد توجه علمای «اهل سنت» واقع شده است. همین توجه و اهمیت سبب شده است که حواشی و شروحی بر شرح میر سید شریف نوشته شود.

برخی از حواشی بر شرح میر سید شریف از این قرار است:

حاشیه ی «احمد بن عبدالاول سعیدی قروینی» متوفای 966ه-.ق.، حاشیه ی «امیرحسن رومی» متوفای 941ه-.ق.، حاشیه ی «محیی الدین محمد بن خطیب قاسم» متوفای 940ه-.ق.، حاشیه ی «محیی الدین احمد بن محمد یا محمد بن احمد عجمی» از دانشمندان قرن 9 یا 10ه-.ق. برای «سلطان بایزید»، حاشیه ی «محمد شاه فناری» متوفای 929ه-.ق.، حاشیه ی «قوام الدین قاسم بن احمد جمالی» متوفای 902ه-.ق.، حاشیه ی «مولی فضیل بن علی جمالی» متوفای 991ه-.ق.، حاشیه یعقوب بن سیدی علی متوفای 931ه-.ق.، حاشیه ی «احمد بن یحیی بن محمد تفتازانی» متوفای 906 یا 916ه-.ق.، حاشیه ی «محمد بن ابراهیم حلبی» متوفای 971ه-.ق. و حاشیه ی «محمد بن مصطفی کورانی» معروف به «وانی» متوفای 922ه-.ق.

این همه حاشیه بر شرح میر سید شریف، حکایت از جایگاه رفیع کتاب وی در میان علمای فقه و اصول «اهل سنت» دارد.

نسخه های خطی:

3 نسخه ی خطی در «کتابخانه ی آستان قدس رضوی (ع)» به شماره 13219 کتابت سال 926ه-.ق.، شماره 8595 و شماره 1255 کتابت سده 12ه-.ق. از مجموعه اهدایی رهبر معظم انقلاب، موجود است.

1 نسخه ی خطی در «کتابخانه ی بابانیین» وابسته به «کتابخانه ی اوقاف سلیمانیه» به شماره 310-311 در 87 برگ موجود است.

1 نسخه ی خطی در «کتابخانه ی دانشگاه امارات متحده عربی» به شماره 195 در 74 برگ، کتابت سال 1093ه-.ق. موجود است.

1 نسخه ی خطی در «کتابخانه ی جامع کبیر صنعا» به شماره 1424 در 75 برگ موجود است.

1 نسخه ی خطی در «کتابخانه ی حضرت پیر محمد احمدآباد» به شماره 499 در 18 برگ، موجود است.

1 نسخه ی خطی در «کتابخانه ی راجه محمودآباد لکهنو» به شماره 2/256 در 240 برگ موجود است.

1 نسخه ی خطی در «کتابخانه ی ملی عشق آباد ترکمنستان» به شماره 3-10 در 164 برگ موجود است.

1 نسخه ی خطی در «کتابخانه ی جامعة ام القری» «مکه» به شماره 4655 در 145 برگ، کتابت سال 878ه-.ق. موجود است.

2 نسخه ی خطی در «کتابخانه ی عبدالله بن عباس» در «طائف» به شماره 7/13 در 93 برگ و شماره 7/14 در 102 برگ موجود است.

16 نسخه ی خطی در «کتابخانه ی عمومی اوقاف بغداد» به شماره 4258 در 110 برگ، کتابت سال 1128ه-.ق.، شماره 12192 در 56 برگ، شماره 1/23186 در 58 برگ، کتابت سال 1307ه-.ق.، شماره 4245 در 154 برگ، کتابت سال 1018ه-.ق.، شماره 2/10616 در 100 برگ، کتابت سال 1123ه-.ق.، شماره 4260 در 148 برگ، شماره 4279 در 102 برگ، کتابت سال 1260ه-.ق، شماره 9715 در 108 برگ، کتابت سال 988ه-.ق.، شماره 4248 در 115 برگ، شماره 4250 در 196 برگ، شماره 6866 در 88 برگ، کتابت سال 1272ه-.ق.، شماره 4308 در 98 برگ، شماره 4285 در 85 برگ، شماره 1/6863 در 132 برگ، شماره 4280 در

ص:396

135 برگ، کتابت سال 1210ه-.ق. و شماره 4270 در 135 برگ، کتابت سال 1138ه-.ق. موجود است.

1 نسخه ی خطی در «کتابخانه ی مرکز ملک فیصل للبحوث و الدراسات الاسلامیة عربستان» به شماره 2523 در 110 برگ، کتابت سال 987ه-.ق. موجود است.

1 نسخه ی خطی در «کتابخانه ی مدرسه ی اسلامی» وابسته به «کتابخانه ی عمومی اوقاف موصل» به شماره 2/8 در 93 برگ موجود است.

1 نسخه ی خطی در «کتابخانه ی مدرسه ی جامع کبیر نوری» وابسته به «کتابخانه ی عمومی اوقاف موصل» به شماره 23 در 129 برگ، کتابت سال 872ه-.ق. موجود است.

1 نسخه ی خطی در «کتابخانه ی عبدالهادی» وابسته به «کتابخانه ی عمومی اوقاف موصل» به شماره 7 در 118 برگ موجود است.

1 نسخه ی خطی در «کتابخانه ی مدرسه ی حاج حسین بیک» وابسته به «کتابخانه ی عمومی اوقاف موصل» به شماره 7/6 در 147 برگ، کتابت سال 1189ه-.ق. موجود است.

1 نسخه ی خطی در «کتابخانه ی حمو القدو» وابسته به «کتابخانه ی عمومی اوقاف موصل» به شماره 2/3 در 95 برگ، کتابت سال 1030ه-.ق. موجود است.

2 نسخه ی خطی در «کتابخانه ی مدرسه ی حاج زکر» وابسته به «کتابخانه ی عمومی اوقاف موصل» به شماره 1/17/18 در 95 برگ و شماره 12/7 در 108 برگ موجود است.

1 نسخه ی خطی در «کتابخانه ی مدرسه ی رضوانیه» وابسته به «کتابخانه ی عمومی اوقاف موصل» به شماره 3/6 در 84 برگ، کتابت سال 993ه-.ق. موجود است.

8 نسخه ی خطی در «کتابخانه ی عمومی اوقاف موصل» به شماره 7/7 در 162 برگ، شماره 14/9 در 102 برگ، شماره 13/9 در 125 برگ، شماره 1/64/25 در 92 برگ، کتابت سال 1160ه-.ق.، شماره 21 در 71 برگ، شماره 15/6 در 261 برگ، کتابت سال 1227ه-.ق.، شماره 2/101 در 100 برگ و شماره 13/8 در 182 برگ، کتابت سال 1166ه-.ق. موجود است.

10 نسخه ی خطی در «کتابخانه ی موزه ی عراق» به شماره 2909 در 155 برگ، کتابت سال 1084ه-.ق.، شماره 3277 در 19 برگ، شماره 5914 در 212 برگ، شماره 2481 در 218 برگ، شماره 4153 در 126 برگ، کتابت سال 1109ه-.ق.، شماره 4462 در 180 برگ، کتابت سال 1219ه-.ق.، شماره 2441 در 190 برگ، کتابت سال 1155ه-.ق.، شماره 67 در 296 برگ، کتابت سال 1137ه-.ق.، شماره 3199 در 134 برگ، کتابت سال 1226ه-.ق. و شماره 4757 در 192 برگ، کتابت سال 1167ه-.ق. موجود است.

2 نسخه ی خطی در «کتابخانه ی ملی جمهوری اسلامی ایران» به شماره 2689 در 115 برگ، کتابت سال 1021ه-.ق. و شماره 1/3017/ع در 133 برگ، کتابت سال 1063ه-.ق. موجود است.

1 نسخه ی خطی در «کتابخانه ی ندوة العلمای لکهنو» به شماره 633 در 212 برگ موجود است.

2 نسخه ی خطی در «کتابخانه ی دانشگاه پرینستون» به شماره H923 و شمارهL 272 موجود است.

نسخه های چاپی:

شرح فرائض سجاوندی یا سراجیه، یک بار در «قازان (غازان)» به سال 1889م. به صورت چاپ سنگی و بار دیگر به سال 1902م. چاپ و منتشر گردیده است.

ص:397

در «بولاق» «مصر» نیز به سال 1303ه-.ق. به صورت چاپ سنگی منتشر شده است.

95. شرح جواهر الفرائض

گویا «جواهر الفرائض»، رساله ی جامع و مختصری است در اصول علم فرائض و مواریث نوشته «خواجه نصیر الدین طوسی». البته با این عنوان، آثاری از دیگر دانشمندان نیز وجود دارد. لیکن مشهورترین کتاب «جواهر الفرائض» نوشته ی «خواجه نصیر طوسی» است.

«جرجی زیدان» در «آداب اللغة» شرحی از «جواهر الفرائض» را به میر سید شریف جرجانی نسبت داده است.

«محمود یزدی مطلق (فاضل)» احتمال داده است که «جرجی زیدان» شرح فرائض سراجیه یا «سجاوندی» را با شرح فوق اشتباه گرفته است.

اما احتمال دیگری نیز وجود دارد. و آن اینکه «شاه ابوالحسن» یا «شیخ ابوالحسن بن احمد شریف ابیوردی قائنی» متوفای 966ه-.ق. «جواهر الفرائض» را با عنوان «التحریر فی شرح الفرائض النصیریة» شرح کرده است. شاید «جرجی زیدان» از کلمه شریف و شباهت کنیه و لقب این شارح با میر سید شریف، شرح «ابوالحسن بن احمد شریف» را، به میر سید شریف نسبت داده شده است.

نسخه های خطی:

هیچ گزارشی از نسخ خطی آن در دست نیست.

نسخه های چاپی:

چاپ نشده است.

96. شرح فوائد الغیاثیة

«فوائد الغیاثیة» رساله ی کوتاهی است در خطابه و در واقع تلخیصی است از «مفتاح العلوم» «سکاکی». این کتاب به «غیاث الدین محمد» تقدیم شده است. از این روی «فوائد غیاثیه» نام گرفته است.

بر این اثر، پیش از میرسید شریف جرجانی، دو شرح نوشته شده است. یکی شرح «محمد بن حاجی بن محمد بخاری سعید» است که برای «شاه شجاع» در 760ه-.ق. نوشته است. دیگری شرحی است از «ابوعبدالله شمس الدین محمد کرمانی» متوفای 767 یا 786ه-.ق.

نسخه های خطی:

گزارش ها، از نسخه های خطی این شرح، چندان دقیق نیست. یک نسخه ی خطی در «کتابخانه ی مسجد اعظم» به پسرش «محمد بن علی جرجانی» نسبت داده شده است. نسخه ی دیگری در «کتابخانه ی ملی ملک» است که با عنوان «بندی از شرح فوائد الغیاثیة» معرفی گردیده است. هر دو نسخه در ذیل معرفی می شود:

1 نسخه ی خطی در «کتابخانه ی ملی ملک» «تهران» به شماره 9/6415 در 133 برگ، با عنوان «بندی از شرح فوائد الغیاثیة» موجود است.

1 نسخه ی خطی در «کتابخانه ی مسجد اعظم» «قم» به شماره 639 کتابت سده 10 و 11ه-.ق.، منسوب به محمد بن میر سید شریف جرجانی، موجود است.

نسخه های چاپی:

چاپ نشده است.

97. شرح قصیده لامیه بانت سعاد

«بانت سعاد» قصیده ای است از «کعب بن زهیر»، شاعر قصیده سرای بسیار مشهور عرب.

«کعب» شاعری بزرگ از جمله شعرایی مخضرم است که هم در دوران جاهلیت و هم در دوران اسلام، اشعار و قصاید بسیار عالی سروده است.

ص:398

پدرش نیز از شعرای بسیار بزرگ جاهلیت و یکی از هفت شاعری بود که اشعارش برای مباهات عرب در «کعبه» آویخته شده بود.

قصیده ی «بانت سعاد» به «قصیده ی لامیه» نیز شهرت دارد؛ زیرا همه ی ابیات آن با لام تمام می شود. این قصیده 58 بیت دارد و با عبارت «بانت سعاد» آغاز می گردد.

او این قصیده را نیز مانند شعرای جاهلیت خطاب به معشوقه خود «سعاد» دختر عمویش سروده است. اما پس از چند بیت، به عذرخواهی از رسول خدا صلی الله علیه و آله پرداخته و از گذشته ی خود اظهار پشیمانی کرده است.

قصیده بانت سعاد شروح و تضمین های بسیاری دارد. گفته می شود که میر سید شریف جرجانی نیز آن را شرح کرده است.

نسخه های خطی:

هیچ گزارشی از نسخ خطی آن در دست نیست. لیکن 1 نسخه ی خطی با عنوان «شرح قصیده سید شریف» در فهرست مخطوطات «کتابخانه ی دانشگاه استانبول» گزارش شده است.

این نسخه به شماره 50 در 196 برگ و کتابت سده 12ه-.ق. معرفی شده است.

آغاز آن چنین است: «هذا شرح قصیدة سید شریف علیه الرحمة، بسم الله ...

نسخه های چاپی:

چاپ نشده است.

98. شرح کافیه شریفیه

نسخه های خطی:

هیچ گزارشی از نسخ خطی آن در دست نیست.

نسخه های چاپی:

چاپ نشده است.

99. شرح کبری

نسخه های خطی:

هیچ گزارشی از نسخ خطی آن در دست نیست.

نسخه های چاپی:

چاپ نشده است.

100. شرح الکشاف

نسخه های خطی:

هیچ گزارشی از نسخ خطی آن در دست نیست.

نسخه های چاپی:

چاپ نشده است.

101. شرح کنز الدقائق

بنا به گزارش «بغدادی» در «هدیة العارفین»، میر سید شریف جرجانی بر کتاب «کنزالدقائق» «ابوالبرکات حافظ الدین عبدالله بن احمد نسفی» متوفای 710ه-.ق.، شرح نگاشته است.

کتاب «کنز الدقائق» در موضوع علم فقه «حنفی» نوشته شده است. شارحان متعددی آن را شرح کرده اند. میر سید شریف جرجانی نیز یکی از آنان است. اما «حاجی خلیفه» در «کشف الظنون» میر سید شریف را در زمره ی شارحان آن ذکر نکرده است.

نسخه های خطی:

هیچ گزارشی از نسخ خطی آن در دست نیست.

نسخه های چاپی:

چاپ نشده است.

102. حاشیه بر شرح المختصر المنتهی

«المنتهی السوال و الامل فی علمی الاصول و الجدل»، اثر معروفی است از «شیخ جمال الدین بن عمر عثمان» معروف به

ص:399

«ابن حاجب» متوفای 646ه-.ق. در علم اصول فقه و جدل که توسط خود نویسنده خلاصه شده است.

خلاصه «المنتهی» با عنوان «مختصر المنتهی» شناخته می شود. نویسنده در تلخیص خود مباحث اصولی را حفظ کرده و ادله سمعیه و اجتهاد و ترجیح را آورده است.

تلیخص «ابن حاجب» از نظر ایجاز،شهرت دارد. بسیاری از دانشمندان پس از او، آن را شرح کرده و حواشی نوشته اند.

یکی از شروح مشهور «مختصر المنتهی»، شرح «عضد الدین ایجی» متوفای 756 است.

میر سید شریف جرجانی بر شرح ایجی بر «مختصر المنتهی» حاشیه نگاشته است.

حاشیه ی میر سید شریف بر شرح ایجی بر مختصر المنتهی، از کتب درسی در دوره های مختلف بوده است.

گفته می شود، «محی الدین محمد کوشکناری انصاری» از شاگردان میر سید شریف جرجانی، در «شیراز» این کتاب را تدریس می کرد.

گویا «جلال الدین دوانی» حاشیه بر «شرح مختصر المنتهی» را نزد «کشکناری (کوشکناری)» خوانده است.

بر این حاشیه و شرح، حواشی و شروحی نگاشته شده است. شمردن این حواشی و شروح به طول می انجامد لذا از شمردن آنها خودداری شد.

نسخه های خطی:

13 نسخه ی خطی در «کتابخانه ی آستان قدس رضوی (ع)» به شماره 2870 کتابت سال 913ه-.ق.، شماره 2874 کتابت سال 1022ه-.ق.، شماره 2872 کتابت سال 1062ه-.ق.، شماره 7580 در 174 برگ، کتابت سال 1056ه-.ق.، شماره 2869 کتابت سال 1088ه-.ق.، شماره 2876، شماره 2871، شماره 13975، شماره 14841، شماره 2873، شماره 8727 در 64 برگ، شماره 2997 در 152 برگ، کتابت سده 9ه-.ق. و شماره 2875 موجود است.

1 نسخه ی خطی در «کتابخانه ی آستانه مقدسه حضرت فاطمه معصومه» سلام الله علیها به شماره 2/3: 135-5282 در 190 برگ، کتابت سده 11ه-.ق. موجود است.

3 نسخه ی خطی در «کتابخانه ی آیت الله العظمی مرعشی نجفی (ره)» به شماره 9233 در 172 برگ، کتابت سال 1039ه-.ق.، شماره 1/13155 در 79 برگ و شماره 9483 کتابت سده 11ه-.ق. موجود است.

1 نسخه ی خطی در «کتابخانه ی آیت الله العظمی گلپایگانی (ره)» به شماره 2/1891 در 65 برگ موجود است.

1 نسخه ی خطی در «کتابخانه ی دانشکدهی الاهیات و معارف اسلامی دانشگاه تهران» به شماره 1/247 در 205 برگ، کتابت سده 10 یا 11ه-.ق. موجود است.

1 نسخه ی خطی در «کتابخانه ی دانشکدهی الاهیات و معارف اسلامی دانشگاه فردوسی مشهد» به شماره 2/490 در 123 برگ، کتابت سال 1083ه-.ق. موجود است.

2 نسخه ی خطی در «کتابخانه ی عمومی اوقاف موصل» به شماره 3/6 در 207 برگ، کتابت سال 867ه-.ق. و شماره 7/6 در 71 برگ موجود است.

1 نسخه ی خطی در «کتابخانه ی عمومی اوقاف سلیمانیه» به شماره 1090-1091 در 69 برگ، کتابت سال 1089ه-.ق. موجود است.

1 نسخه ی خطی در «کتابخانه ی رفاعه رافع طهطاوی» به شماره 32 در 23 برگ موجود است.

3 نسخه ی خطی در «کتابخانه ی موزه ی عراق» به شماره 3484 در 190 برگ، کتابت سال 856ه-.ق.، شماره 4128 در 120 برگ، کتابت سال 1217ه-.ق. و شماره 5753 در 238 برگ، کتابت سال 1036ه-.ق. موجود است.

ص:400

4 نسخه ی خطی در «کتابخانه ی مجلس شورای اسلامی» «ایران» به شماره 3338 در 260 صفحه، کتابت سال 968ه-.ق.، شماره 3/2746 در 400 برگ، کتابت سال 831ه-.ق.، شماره 3249 در 135 صفحه، کتابت سده 11ه-.ق. و شماره 1/3760 در 416 صفحه، کتابت سال 1290ه-.ق. موجود است.

1 نسخه ی خطی در «کتابخانه ی سید محمدباقر طباطبایی» در «کربلا» به شماره 81 در 196 صفحه، کتابت سال 985ه-.ق. موجود است.

1 نسخه ی خطی در «کتابخانه مدرسه ی مروی تهران» به شماره 573 کتابت سال 1017ه-.ق. موجود است.

2 نسخه ی خطی در «کتابخانه مدرسه ی نواب مشهد» به شماره 1/264 و شماره 11 در 106 برگ موجود است.

1 نسخه ی خطی در «کتابخانه ی مسجد اعظم» «قم» به شماره 2675 کتابت سال 1060ه-.ق. موجود است.

1 نسخه ی خطی در «کتابخانه ی ملی جمهوری اسلامی ایران» به شماره 2618 در 85 برگ موجود است.

1 نسخه ی خطی در «کتابخانه ی ندوة العلمای لکهنو» به شماره 718 در 160 صفحه موجود است.

1 نسخه ی خطی در «کتابخانه ی وزیری یزد» به شماره 1/1264 در 225 برگ، کتابت سال 971ه-.ق. موجود است.

4 نسخه ی خطی در «کتابخانه ی مرکزی دانشگاه تهران» به شماره 7079، شماره 7173، شماره 7569 و شماره 1/8244 موجود است.

1 نسخه ی خطی در «کتابخانه ی پرینستون» به شماره 2/B68 موجود است.

نسخه های چاپی:

چاپ سنگی این اثر به سال 1316ه-.ق. در «بولاق» «مصر» انجام شده است.

103. شرح مفتاح العلوم

نسخه های خطی:

هیچ گزارشی از نسخ خطی آن در دست نیست.

نسخه های چاپی:

چاپ نشده است.

104. شرح الملخص

«الملخص» و شرح آن به عربی است. «شرف الدین محمود بن محمد چغمینی» متوفای 618ه-.ق. کتابی به نام «الملخص» در علم هیئت نوشته است. این کتاب جزو کتب درسی حوزه های علمیه است.

به دلیل اهمیت کتاب و نویسنده ی آن، شروح زیادی بر آن نگاشته شده است. میر سید شریف رساله الملخص را آن گونه که مطلوب دانش جویان است، شرح کرده است؛ زیرا وی به دلیل تدریس متون کتاب ها، به نیازها و سوال ها و اشکالات آنان آگاه تر از دیگران بود.

نسخه های خطی:

3 نسخه ی خطی در «کتابخانه ی آستان قدس رضوی (ع)» به شماره 5350 در 98 برگ، کتابت سال 862ه-.ق.، شماره 12081 کتابت سال 956ه-.ق. و شماره 11318 کتابت سال 1058ه-.ق. موجود است.

3 نسخه ی خطی در «کتابخانه ی آیت الله العظمی مرعشی نجفی (ره)» به شماره 2234 در 49 برگ، شماره 8976 در 82 برگ و شماره 8502 در 53 برگ، کتابت سال 837ه-.ق. موجود است.

7 نسخه ی خطی در «کتابخانه ی مرکزی دانشگاه تهران» به شماره 2/798، شماره 1/487، شماره 1/4875، شماره 5282، شماره 2/2798 در 83 برگ، شماره 7139 و شماره 1100 در 90 برگ موجود است.

ص:401

1 نسخه ی خطی در «کتابخانه ی نوربخش خانقاه نعمت اللهی» «تهران» به شماره 1/609 در 168 صفحه، کتابت سال 880ه-.ق. موجود است.

2 نسخه ی خطی در «کتابخانه ی مجلس شورای اسلامی» «ایران» به شماره 1/6209 در 158 برگ، کتابت سده 10ه-.ق. و شماره 1/6349 در 331 صفحه، کتابت سال 872ه-.ق. موجود است.

1 نسخه ی خطی در «کتابخانه ی ملی ملک» «تهران» به شماره 653 در 74 برگ، کتابت سال 1055ه-.ق. موجود است.

2 نسخه ی خطی در «کتابخانه ی دارالکتب الظاهریه» به شماره 6706 در 73 برگ، شماره 1/3107 در 47 برگ، کتابت سال 807ه-.ق. موجود است.

2 نسخه ی خطی در «کتابخانه ی ایاصوفیه سلیمانیه» به شماره 2654 و شماره 2655 موجود است.

1 نسخه ی خطی در «کتابخانه ی فاتح ترکیه» به شماره 3408 موجود است.

2 نسخه ی خطی در «کتابخانه ی مسجد جامع گوهرشاد» «مشهد» به شماره 992 و شماره 854 کتابت سال 822ه-.ق. موجود است.

2 نسخه ی خطی در «کتابخانه ی پرینستون» به شماره 1/B99 و شماره 2/B66 موجود است.

نسخه های چاپی:

چاپ نشده است.

105. شرح المواقف

کتاب «مواقف» نوشته ی «عضد الدین ایجی» متوفای 756ه-.ق. است. شرحی که میر سید شریف جرجانی بر آن نگاشته است، مشهورترین و با اهمیت ترین شرح است.

او این شرح را در شوال 807ه-.ق. در «سمرقند» به پایان برده است. و آن را به «غیاث الدین پیر محمد اسکندر» هدیه کرده است.

دو سوم از شرح مواقف، یعنی از فصل اول تا فصل چهارم، شامل بحث درباره ی منطق طبیعیات و امور عامه است. یک سوم باقیمانده شامل مباحث الاهیات، احدیت خداوند متعال، صفات ثبوتی و صفات ممکن مانند سمع و بصر، خلق الاعمال، و سرانجام بحث درباره ی اسمای الهی از طریق سمعیات است.

بیش از 30 حاشیه بر شرح مواقف میر سید شریف نوشته شده است. گذشته از این، تعدادی رساله مستقل در رد و ایراد و جواب به شرح مواقف نوشته شده است.

این همه حکایت از اهمیت آن دارد.

نسخه های خطی:

4 نسخه ی خطی در «کتابخانه ی ملی ملک» به شماره 1/2485، شماره 2209، شماره 1925 و شماره 2978 موجود است.

5 نسخه ی خطی در «کتابخانه ی آیت الله العظمی مرعشی نجفی (ره)» به شماره 1186، شماره 1615، شماره 5272، شماره 4390 و شماره 5708 موجود است.

2 نسخه ی خطی در «کتابخانه ی مجلس شورای اسلامی» به شماره 2485 و 3268 موجود است.

4 نسخه ی خطی در «کتابخانه ی آستان قدس رضوی (ع)» به شماره 155، شماره 11704، شماره 753 و شماره 9832 موجود است.

2 نسخه ی خطی در «کتابخانه ی مرکزی دانشگاه تهران» به شماره 6674 و شماره 8270 موجود است.

2 نسخه ی خطی در «کتابخانه ی دانشگاه پرینستون» به شماره H990 و شماره B290 موجود است.

ص:402

4 نسخه ی خطی در «کتابخانه ی ملی جمهوری اسلامی ایران» به شماره 3032/ع در 318 برگ، کتابت سده 9ه-.ق.، شماره 2763 در 554 برگ، کتابت سال 1026ه-.ق.، شماره 2663 در 258 برگ، کتابت سال 873ه-.ق. (نسخه ی قدیمی و نیمی از آن با نسخه ی اصل مقابله شده و نیمی دیگر با نسخه ی دیگر مقابله و تصحیح گردیده است.) و شماره 2692 در 318 برگ، کتابت سال 828ه-.ق. موجود است.

1 نسخه ی خطی در «کتابخانه ی ندوة العلمای لکهنو» به شماره 888 کتابت سال 1070ه-.ق. موجود است.

1 نسخه ی خطی در «کتابخانه ی اسلامی یافا» در «فلسطین» به شماره 177 در 314 برگ موجود است.

10 نسخه ی خطی در «کتابخانه ی عمومی اوقاف بغداد» به شماره 5172 در 79 برگ، شماره 5340 در 299 برگ، شماره 6452، شماره 5169 در 269 برگ، شماره 9638 در 401 برگ، شماره 4964 در 284 برگ، شماره 3872 در 395 برگ، شماره 12246 در 558 برگ، شماره 4973 در 285 برگ، کتابت سال 859ه-.ق. و شماره 13175 در 647 برگ موجود است.

1 نسخه ی خطی در «کتابخانه ی راجه محمودآباد لکهنو» به شماره 431 در 542 صفحه موجود است.

4 نسخه ی خطی در «کتابخانه ی عمومی اوقاف موصل عراق» به شماره 11/5 در 363 برگ، شماره 10/6 در 223 برگ، شماره 8/6 در 435 برگ، کتابت سال 824ه-.ق. و شماره 7/6 در 305 برگ موجود است.

1 نسخه ی خطی در «کتابخانه ی امینیه» در «جامع باشا» وابسته به «کتابخانه ی عمومی اوقاف موصل» به شماره 12/6 در 484 برگ، کتابت سال 1020ه-.ق. موجود است.

2 نسخه ی خطی در «کتابخانه ی حضرت پیر محمد در احمدآباد» به شماره 530 در 212 و شماره 531 در 58 برگ موجود است.

2 نسخه ی خطی در «کتابخانه ی اوقاف مرکزی سلیمانیه عراق» به شماره 2655 در 367 برگ، کتابت سال 1228ه-.ق. و شماره 10 در 327 برگ موجود است.

1 نسخه ی خطی در «کتابخانه ی مرکزی ملک فیصل» در «عربستان سعودی» به شماره 2482 در 415 برگ، کتابت سال 890ه-.ق. موجود است.

1 نسخه ی خطی در «کتابخانه مدرسه ی فیضیه» «قم» به شماره 342 در 335 برگ، کتابت سال 900ه-.ق. موجود است.

1 نسخه ی خطی در «کتابخانه ی نوربخش خانقاه نعمت اللهی» به شماره 380 در 353 صفحه موجود است.

1 نسخه ی خطی در «کتابخانه ی مدرسه ی مروی» به شماره 311، کتابت سده 11ه-.ق. موجود است.

1 نسخه ی خطی در «کتابخانه ی دانشکدهی الاهیات و معارف اسلامی دانشگاه فردوسی مشهد» به شماره 1462 موجود است.

1 نسخه ی خطی در «کتابخانه مدرسه ی نمازی خوی» به شماره 552 موجود است.

1 نسخه ی خطی در «کتابخانه ی وزیری یزد» به شماره 147 در 359 برگ، کتابت سال 1236ه-.ق. با عنوان «شرح مواقف السلطانیة» موجود است.

1 نسخه ی خطی در «کتابخانه ی بابانییین» وابسته به «کتابخانه ی اوقاف سلیمانیه عراق» به شماره 235 در 306 برگ موجود است.

1 نسخه ی خطی در «کتابخانه ی حسن حسنی عبدالوهاب» به شماره 18125 در 355 برگ موجود است.

ص:403

1 نسخه ی خطی در «کتابخانه ی ملی عشق آباد ترکمنستان» به شماره 112-3 در 267 برگ موجود است.

نسخه های چاپی:

شرح مواقف بارها و بارها چاپ شده است. شاید قدیمی ترین چاپ آن به صورت سنگی به سال 239ه-.ق. در «استانبول» انجام شده است.

پس از آن در سال های 1242 و 1286 و 1292 و 1311ه-.ق. در «استانبول» تجدید چاپ گردید.

در «دهلی» به سال 1290ه-.ق.، در «لکهنو» به سال 1260 و 1262ه-.ق.، در «بولاق» «مصر» سال 1841م.، در «لایپزیک» سال 1848م. و در «قاهره» سال 1325ه-.ق. چاپ شده است.

در «ایران» نیز مکرر چاپ شده است. اخیراً به سال 1370 در «قم» منتشر گردیده است.

106. شرح نصاب الصبیان

«نصاب الصبیان» کتاب آموزشی و درسی برای کودکان است.

این کتاب که به زبان فارسی و منظوم است، لغات و کلمات فارسی را به صورت شیوا و با مثال آموزش می دهد.

این کتاب را «ابونصر بدر الدین محمد (محمود یا مسعود) بن ابی بکر فراهی» متوفای 640ه-.ق. نوشته است.

میر سید شریف جرجانی آن را شرح کرده است. برخی در نسبت این شرح به میر سید شریف جرجانی تردید کرده اند. لیکن مقایسه متن آن با دیگر آثار جرجانی مانند صرف میر و نحو میر، صحت انتساب شرح نصاب را تقویت می کند.

نسخه های خطی:

1 نسخه ی خطی در «کتابخانه ی مرکزی دانشگاه تهران» به شماره 5835 موجود است.

نسخه های چاپی:

چاپ نشده است.

107. شرح الهدایة مرغینانی

«الهدایة» کتابی است در فروع فقه «حنفی» از «برهان الدین علی بن ابی بکر مرغینانی» متوفای 593ه-.ق. که در شرح «بدایة المبتدی» خودش نوشته است.

میر سید شریف جرجانی بر این کتاب شرح نوشته است.

نسخه های خطی:

1 نسخه ی خطی در «کتابخانه ی ملی ملک» «تهران» به شماره 1/2238 موجود است.

نسخه های چاپی:

چاپ نشده است.

108. حاشیه بر شرح وقایة الروایة فی مسائل الهدایة

کتاب «وقایة الروایة فی مسائل الهدایة» در فروع فقه «حنفی»، نوشته ی «برهان الشریعه محمود بن صدرالشریعه» اول متوفای 747ه-.ق. است.

«وقایه» را «صدرالشریعه دوم»، «عبیدالله بن مسعود محبوبی» متوفای 750ه-.ق. شرح کرده است.

میر سید شریف جرجانی بر «شرح محبوبی» بر «وقایة الروایة»، حاشیه نگاشته است. از این حاشیه، «حاجی خلیفه» در «کشف الظنون» خبر داده است.

نسخه های خطی:

ظاهراً 1 نسخه ی خطی در «کتابخانه ی بابانیین» وابسته به «کتابخانه ی اوقاف سلیمانیه» به شماره 182 در 115 برگ موجود است.

عنوان این نسخه «شرح وقایة الروایة فی مسائل الهدایة فی الفقه الحنقی» است.

نسخه های چاپی:

چاپ نشده است.

ص:404

109. شریفیة (الرسالة الشریفیة فی آداب البحث)

«شریفیه» یا «رساله شریفیه» یا «رسالة فی الوضع»، نام کتابی است که گویا میر سید شریف جرجانی در شرح «آداب البحث» «عضد الدین ایجی» نوشته است.

به نظر برخی از پژوهشگران، این رساله که توسط «شیخ عبدالرشید» حاشیه نویسی شده است، همان «شرح آداب البحث و المناظره عضد الدین ایجی» است. اما برخی دیگر معتقدند که این رساله غیر از «شرح آداب البحث ایجی» است.

از آنجا که حواشی و شروح نگاشته شده توسط میر سید شریف جرجانی گاهی با عنوان شریفیه شهرت دارد، تشخیص، بدون مقایسه این دو اثر مشکل است.

به عنوان مثال، آثار دیگر میر سید شریف مانند: «الحرفیه» با عنوان «الحرفیة الشریفیة» و «شرح بر فرائض سراجیه» با عنوان «شریفیه شرح سراجیه» و «شرح بر کافیه» با عنوان «شریفیه شرح کافیه» نیز خوانده شده است.

بر این اساس این احتمال وجود دارد که «شریفیه»ی یاد شده، همان «شرح آداب البحث و المناظره» «ایجی» باشد. لیکن باوجود نسخه ی چاپی آن امکان مقایسه دو متن وجود دارد.

در هر صورت، «منزوی» در «فهرست واره»، به نقل از «عبدالحسین حایری»، آن را چنین معرفی کرده است:

در حدوث و قدم عالم و حشر جسمانی، مباحثی که مورد گفت و گوی «معتزلیان» و «اهل سنت» بوده است.

نسخه های خطی:

1 نسخه ی خطی در «کتابخانه ی موزه ی ملی پاکستان» به شماره 4717 در 8 صفحه، کتابت 1081ه-.ق. موجود است.

1 نسخه ی خطی در «کتابخانه دانشگاه استانبول» به شماره 1344 در 19 برگ، کتابت سال 964ه-.ق. موجود است.

1 نسخه ی خطی در «کتابخانه ی ندوة العلمای لکهنو» به شماره 1 در 392 برگ، کتابت سال 1265ه-.ق. موجود است.

نسخه های چاپی:

به سال 1298ه-.ق.، همراه با شرح «شیخ عبدالرشید» و حاشیه «ابوالحسن محمد بن عبدالحی» در «هند» چاپ سنگی شده است.

110. صرف میر (رسالة فی الصرف)

رساله ای که میر سید شریف جرجانی در علم صرف نوشت، به نام خود وی یعنی «صرف میر» شهرت یافت.

این رساله مختصر، اما بسیار جامع و روان، مشهورترین کتاب درسی در حوزه های علمیه است.

«صرف میر» در حال حاضر جزو کتاب «جامع المقدمات» است. کتابی که طلاب در نخستین دوره تحصیل مقدمات، آن را خوانده و مباحثه می کنند.

صرف میر، در سه بخش تنظیم گردیده است. این سه بخش عبارت اند از: مباحث اسم، حرف و فعل.

در هر کدام از این سه بخش، اشتقاقات و تصرفات مختلف در کلمه و چگونگی صرف آنها مورد توجه قرار گرفته است.

نسخه های خطی:

12 نسخه ی خطی در «کتابخانه ی آستان قدس رضوی (ع)» به شماره 12539 کتابت سال 1068ه-.ق.، شماره 12685 کتابت سال 1231ه-.ق.، شماره 14439 کتابت سال 1236ه-.ق.، شماره 14493 کتابت سال 1244ه-.ق.، شماره 14912 کتابت سال 1270ه-.ق.، شماره 14492 کتابت سال 1271ه-.ق.، شماره 3890، شماره 3934، شماره 10549، شماره 13381، شماره ض13594 کتابت سال 1286ه-.ق. و شماره ض14458 کتابت سال 1269ه-.ق. موجود است.

ص:405

2 نسخه ی خطی در «کتابخانه ی آستانه مقدسه حضرت فاطمه معصومه» سلام الله علیها به شماره 1/3:91-6163 در 83 برگ، کتابت سال 1206-1207ه-.ق. و شماره 2/3:75-5944 در 208 برگ، کتابت سال 1227ه-.ق. موجود است.

4 نسخه ی خطی در «کتابخانه ی آیت الله العظمی مرعشی نجفی (ره)» به شماره 2644 در 256 برگ، کتابت سال 1279-1280ه-.ق.، شماره 1/11367 در 19 برگ، کتابت سال 1244ه-.ق.، شماره 5/11534 در 22 برگ، کتابت سال 1225ه-.ق. و شماره 7/11367 موجود است.

2 نسخه ی خطی در «کتابخانه ی مسجد جامع گوهر شاد» «مشهد» به شماره 2/1159 در 28 برگ و شماره 2/1162 موجود است.

3 نسخه ی خطی در «کتابخانه ی دانشکدهی ادبیات دانشگاه تهران» به شماره 1/351 کتابت سده 13ه-.ق.، شماره 1/188 کتابت سال 1241-1245ه-.ق. و شماره 332 کتابت سال 1241ه-.ق. موجود است.

1 نسخه ی خطی در «کتابخانه ی دانشکدهی الاهیات و معارف اسلامی دانشگاه تهران» به شماره 2/402 در 47 برگ، کتابت سال 1236ه-.ق. موجود است.

1 نسخه ی خطی در «کتابخانه ی دانشکدهی الاهیات و معارف اسلامی دانشگاه فردوسی مشهد» به شماره 1/26 در 36 برگ، کتابت سال 1234ه-.ق. موجود است.

7 نسخه ی خطی در «کتابخانه ی ندوة العلمای لکهنو» به شماره 1/351 در 46 صفحه، کتابت سال 1235ه-.ق.، شماره 4 در 71 صفحه، شماره 20 در 54 صفحه، شماره 51 در 54 صفحه، کتابت سال 1200ه-.ق.، شماره 12 در 35 صفحه، کتابت سال 1197ه-.ق.، شماره 16 در 118 صفحه و شماره 44 در 42 صفحه، کتابت سال 1247ه-.ق. موجود است.

5 نسخه ی خطی در «کتابخانه ی مجلس شورای اسلامی» «ایران» به شماره 8/14171 در 24 برگ، کتابت سال 1239ه-.ق.، شماره 4/13961 در 180 برگ، شماره 1/3391 در 150 صفحه، کتابت سده 13ه-.ق.، شماره 109 در 9 صفحه، کتابت سال 1299ه-.ق. و شماره 9/12004 در 148 برگ موجود است.

3 نسخه ی خطی در «کتابخانه ی ملی ملک» «تهران» به شماره 3/6349، شماره 4/1845 در 148 برگ، کتابت سده 13ه-.ق. و شماره 2/2509 موجود است.

1 نسخه ی خطی در «کتابخانه ی مدرسه ی امام عصر (عج) شیراز» به شماره 2/277 در 85 برگ، کتابت سده 13ه-.ق. موجود است.

1 نسخه ی خطی در «کتابخانه ی مدرسه ی صدر بابل» به شماره 285 موجود است.

1 نسخه ی خطی در «کتابکده خصوصی رضا همراه» در «همدان» به شماره 2/41 کتابت سال 1258ه-.ق. موجود است.

1 نسخه ی خطی در «کتابخانه ی مدرسه ی آخوند همدان» به شماره 2/832 کتابت سال 1239ه-.ق. موجود است.

4 نسخه ی خطی در «کتابخانه ی مدرسه ی عالی شهید مطهری (سپهسالار)» به شماره 1/6968 در 167 برگ، کتابت سال 1248ه-.ق.، شماره 6775، شماره 6777 و شماره 6929 در 116 برگ، کتابت سال 1247ه-.ق. موجود است.

1 نسخه ی خطی در «کتابخانه مدرسه ی نواب مشهد» به شماره 69 موجود است.

ص:406

1 نسخه ی خطی در «کتابخانه ی مرکز احیای میراث اسلامی» «قم» به شماره 1/281 در 28 برگ، کتابت سال 1229ه-.ق. موجود است.

1 نسخه ی خطی در «کتابخانه ی مسجد اعظم» «قم» به شماره 3059 کتابت سده 13ه-.ق. موجود است.

2 نسخه ی خطی در «کتابخانه ی ملی تبریز» به شماره 3/3428 در 26 برگ، کتابت سال 1260ه-.ق. و شماره 6617 موجود است.

10 نسخه ی خطی در «کتابخانه ی ملی جمهوری اسلامی ایران» به شماره 1227/ع در 179 برگ، کتابت سال 1228ه-.ق.، شماره 2009/ع کتابت سال 1111ه-.ق.، شماره 695/ع در 29 برگ، کتابت سده 12ه-.ق.، شماره 2486 در 115 برگ، کتابت سده 12ه-.ق.، شماره 1003/5 در 111 برگ، کتابت سال 1238-1239ه-.ق.، شماره 1138/ع در 140 برگ، کتابت سال 1109ه-.ق.، شماره 2748/ف در 48 برگ، کتابت سال 1126ه-.ق.، شماره 2752/ف در 116 برگ، کتابت سال 1223ه-.ق.، شماره 2/363/ف در 105 برگ، کتابت سده 13ه-.ق.، شماره 401/ف در 72 برگ، کتابت سده 13ه-.ق. موجود است.

6 نسخه ی خطی در «کتابخانه ی وزیری یزد» به شماره 1/1102 در 27 برگ، کتابت سده 13ه-.ق.، شماره 1/2801 در 37 برگ، کتابت سال 1274ه-.ق.، شماره 2245 در 46 برگ، کتابت سال 1245ه-.ق.، شماره 1/2234 در 145 برگ، کتابت سال 968ه-.ق.، شماره 1/3900 در 172 برگ، کتابت سال 1272ه-.ق. و شماره 2/3832 در 39 برگ، شماره 1263ه-.ق. موجود است.

5 نسخه ی خطی در «کتابخانه ی موزه ی ملی کراچی پاکستان» به شماره 2/1437 کتابت سال 1248، شماره 81، شماره 1431 کتابت سال 1268ه-.ق.، شماره 3/1135 کتابت سال 1241ه-.ق. و شماره 1433 کتابت سال 1248ه-.ق. موجود است.

5 نسخه ی خطی در «کتابخانه ی ایندیا آفیس» به شماره 2/2509، شماره 2407، شماره 2409، شماره 2/2413 و شماره 2408 موجود است.

4 نسخه ی خطی در «کتابخانه ی بادلین» به شماره 1653، شماره 1654، شماره 1655 و شماره 1656 موجود است.

2 نسخه ی خطی در «کتابخانه ی آستان حضرت عبدالعظیم (ع)» در «شهرری» به شماره 289 و شماره 2/184 موجود است.

1 نسخه ی خطی در «کتابخانه دانشگاه تهران» به شماره 12/2896 موجود است.

حدود 100 نسخه ی خطی در «کتابخانه ی موسسه خاورشناسی فرهنگستان علوم روسیه» موجود است.

حدود 100 نسخه ی خطی در کتابخانه های «پاکستان» موجود است.

و نسخه های متعدد دیگری که شمردن آنها به درازا می انجامد.

نسخه های چاپی:

رساله صرف میر بارها در «ایران» و دیگر کشورهای اسلامی چاپ و متشر شده است. شاید نخستین چاپ سنگی آن به سال 1288ه-.ق در «لکهنو» باشد.

111. الصغری فی المنطق

میر سید شریف در علم منطق چند رساله مستقل نوشته است. دو رساله از این مجموعه رساله ها با عنوان «الصغری فی المنطق» و «الکبری فی المنطق» به زبان فارسی است.

رساله الصغری شامل یک مقدمه که مباحثی چون تعریف، تصور، تصدیق نظری، بدیهی، فکر، معرف و حجت را در برمی گیرد. و دو فصل که در فصل اول، مباحث معرف: یعنی

ص:407

کلی و جزئی، کلیات خمس و اقسام تعریف آمده است.

در فصل دوم مباحث دلیل، یعنی اقسام قضیه، تعریف قیاس اقترانی و استثنائی و تبیین اجزای قیاس و اشکال چهارگانه ذکر شده است.

این رساله را پسر میر سید شریف جرجانی، یعنی «سید شمس الدین محمد»، پس از مرگ پدرش، به زبان عربی ترجمه کرده و دو بخش پایانی با عنوان خاتمه و تذنیب با مباحث مناظره به آن اضافه کرده است.

«سید شمس الدین محمد بن علی جرجانی»، این رساله را «الدرة» نامیده است.

نسخه های خطی:

2 نسخه ی خطی در «کتابخانه ی ملی ملک» «تهران» به شماره 1780 و شماره 2/2307 در 77 برگ، کتابت سال 1316ه-.ق. موجود است.

4 نسخه ی خطی در «کتابخانه ی دانشکده ی الاهیات و معارف اسلامی دانشگاه فردوسی مشهد» به شماره 2/480 در 63 برگ، کتابت سال 1284ه-.ق.، شماره 3/477 در 3 برگ، شماره 1/1588 و شماره 3/506 در 146 برگ، کتابت سال 1113ه-.ق. موجود است.

5 نسخه ی خطی در «کتابخانه ی ملی جمهوری اسلامی ایران» به شماره 7(67) در 78 برگ، کتابت سال 1107ه-.ق.، شماره 7/66617 در 183 برگ، کتابت سال 1101ه-.ق.، شماره 4/914 در 4 برگ، شماره 1003/3 در 111 برگ، کتابت سال 1238-1239ه-.ق. و شماره 1759/ع در 163 برگ، کتابت سال 948ه-.ق. موجود است.

2 نسخه ی خطی در «کتابخانه ی آستان قدس رضوی (ع)» به شماره 148 در 5 برگ، شماره 1111، کتابت سال 980ه-.ق. و شماره 13315، کتابت سال 1286ه-.ق. موجود است.

2 نسخه ی خطی در «کتابخانه ی آستانه حضرت معصومه» سلام الله علیها به شماره 2/4: 12-6266 در 42 برگ، کتابت سال 1243ه-.ق. و شماره 1/4: 17-5940 در 75 برگ، کتابت سال 1181ه-.ق. موجود است.

1 نسخه ی خطی در «کتابخانه ی آستان حضرت احمد بن موسی (شاهچراغ)» «شیراز» به شماره 860 در 8 برگ موجود است.

3 نسخه ی خطی در «کتابخانه ی آیت الله العظمی مرعشی نجفی (ره)» به شماره 10363 در 13 برگ، کتابت سده 13ه-.ق.، شماره 6/11388 در 4 برگ، کتابت سال 1131ه-.ق. و شماره 3/11509 در 6 برگ موجود است.

1 نسخه ی خطی در «کتابخانه ی آیت الله العظمی گلپایگانی (ره)» به شماره 5/1403، کتابت سال 1107ه-.ق. موجود است.

1 نسخه ی خطی در «کتابخانه مدرسه ی رضویه ی قم» به شماره 6/91 در 112 برگ، کتابت سال 1215ه-.ق. موجود است.

1 نسخه ی خطی در «کتابخانه ی مدرسه ی نمازی خوی» به شماره 2/452 کتابت سال 1083ه-.ق. موجود است.

1 نسخه ی خطی در «کتابخانه ی وزیری یزد» به شماره 1/3279 در 87 برگ، کتابت سال 1266ه-.ق. موجود است.

5 نسخه ی خطی در «کتابخانه ی مجلس شورای اسلامی» به شماره 2/5932 در 70 برگ، کتابت سال 1091ه-.ق.، شماره 4/3372 در 144 صفحه، کتابت سال 1328-1352ه-.ق.، شماره 13/1918 در 256 برگ، شماره 14/640 و شماره 5/626، کتابت سال 901ه-.ق. موجود است.

1 نسخه ی خطی در «کتابخانه ی مدرسه ی عالی شهید مطهری (سپهسالار)» به شماره 6748، کتابت سال 1209 ه-.ق. موجود است.

1 نسخه ی خطی در «کتابخانه ی عمومی معارف (دارالفنون)» به شماره 3/1225 در 15 برگ موجود است.

ص:408

2 نسخه ی خطی در «کتابخانه ی مسجد جامع گوهر شاد» به شماره 3/1161 و 4/1152 در 4 برگ موجود است.

1 نسخه ی خطی در «کتابخانه ی مرکزی رشت» به شماره 22 کتابت سده 13ه-.ق. موجود است.

1 نسخه ی خطی در «کتابخانه ی دارالکتب قاهره» به شماره 1 در 2 برگ، کتابت سال 1028ه-.ق. موجود است.

1 نسخه ی خطی در «کتابخانه ی مرکزی اوقاف سلیمانیه» به شماره 681-383 در 8 برگ، کتابت سال 1270ه-.ق. موجود است.

1 نسخه ی خطی در «کتابخانه ی شستربیتی» به شماره 4796/5، کتابت سال 926ه-.ق. موجود است.

1 نسخه ی عکسی از نسخه ی کتابخانه ی شستربیتی در «کتابخانه ی دانشگاه کویت» به شماره 3293م.ک. موجود است.

1 نسخه ی خطی در «کتابخانه ی ندوة العلمای لکهنو» به شماره 5 در 6 صفحه موجود است.

1 نسخه ی خطی در «کتابخانه ی آیت الله حکیم» در «نجف اشرف» به شماره 6/114 در 41 برگ، کتابت سال 1070ه-.ق. موجود است.

1 نسخه ی خطی در «کتابخانه ی راجه محمودآباد لکهنو» به شماره 1/321 در 13 صفحه، کتابت سال 1272ه-.ق. موجود است.

1 نسخه ی خطی در «کتابخانه ی مولا داوود» در «سرگودها»، «بهلوال»، «نصیرآباد»، به شماره 4539 در 22 برگ، کتابت سده 12ه-.ق. موجود است.

2 نسخه ی خطی در «کتابخانه ی مولانا محمد علی در اتک»، «مکه» «پاکستان» به شماره 4538 در 44 برگ، کتابت سده 12ه-.ق. و شماره 4537 در 28 برگ، کتابت سال 1142ه-.ق. موجود است.

4 نسخه ی خطی در «کتابخانه ی موزه ی ملی کراچی پاکستان» به شماره 4536 (1161-1961)، کتابت سال 1126ه-.ق.، شماره 4541 در 15 صفحه، کتابت سال 1235ه-.ق.، شماره 4547 (7269) در 14 برگ، کتابت سده 14ه-.ق. و شماره 4543 (7733) در 8 برگ، کتابت سال 1267ه-.ق. موجود است.

2 نسخه ی خطی در «کتابخانه ی گنج بخش اسلام آباد» «پاکستان» به شماره 4547 در 14 برگ، کتابت سده 14ه-.ق. و شماره 4545 در 4 برگ، کتابت سده 13ه-.ق. موجود است.

2 نسخه ی خطی در «کتابخانه ی عمومی خیرپور» «پاکستان» به شماره 4544 در 16 برگ، کتابت سال 1286ه-.ق. و شماره 4542 در 6 برگ، کتابت سال 1256ه-.ق. موجود است.

2 نسخه ی خطی در «کتابخانه ی ایندیا آفیس» به شماره 2181 و 2182 موجود است.

نسخه های چاپی:

این رساله دو بار در «لکهنو» به صورت چاپ سنگی منتشر گردیده است. بار نخست به سال 1843م. و بار دوم به سال 1264ه-.ق. همراه با «الکبری فی المنطق» چاپ شده است.

در «ایران» نیز کتابخانه، موزه و مرکز اسناد مجلس شورای اسلامی و به تصحیح «علی اوجبی»، در سال 1379 اقدام به چاپ آن کرده است.

112. رسالة فی الصوت

این رساله شاید در علم «صوت و الحان» است. «محمد سخاوی» در «الضوء اللامع» آن را به میر سید شریف جرجانی نسبت داده است.

میر سید شریف رساله ی دیگری نیز به نام ادوار یا شرح علم ادوار دارد که در علم موسیقی است.

ص:409

نسخه های خطی:

هیچ گزارشی از نسخ خطی آن در دست نیست.

نسخه های چاپی:

چاپ نشده است.

113. ظفر الامانی فی مختصر الجرجانی

ظفر الامانی رساله ی مختصری است در موضوع اصطلاحات حدیث.

نسخه های خطی:

هیچ گزارشی از نسخ خطی آن در دست نیست.

نسخه های چاپی:

این اثر به سال 1304ه-.ق. به صورت چاپ سنگی با مقدمه ابن صلاح در «هند» منتشر گردیده است.

114. العلم بالشیء من وجه و العلم بذلک الوجه

در این رساله، میر سید شریف جرجانی در خصوص مبحث «العلم بالشیء من وجه، العلم بذلک الوجه» سخن گفته است.

نسخه های خطی:

3 نسخه ی خطی در «کتابخانه ی ملی ملک» «تهران» به شماره 5/6415 در مجموعه ای 133 برگی، با عنوان «رسالة فی تحقیق العلم بالشیء و العلم بالشی من وجه»، شماره 1646 و شماره 2/2485 موجود است.

2 نسخه ی خطی در «کتابخانه ی مجلس شورای اسلامی» به شماره 7/5478، کتابت سده 12ه-.ق.، با عنوان «العلم بالوجه و العلم بالشیء من ذلک الوجه» و شماره 25/1918 (21/1918) در 255 برگ موجود است.

1 نسخه ی خطی در «کتابخانه ی آستان قدس رضوی (ع)» به شماره 2/2485 در مجموعه ای 301 برگی، کتابت سال 301 برگی، کتابت سال 931ه-.ق. موجود است.

3 نسخه ی خطی در «کتابخانه ی آیت الله العظمی مرعشی نجفی (ره)» به شماره 6869 در 116 برگ، کتابت سال 1084ه-.ق.، شماره 880 در 181 برگ، کتابت سال 1292ه-.ق. و شماره 6543 در 207 برگ، کتابت سال 1083ه-.ق.، هر سه با عنوان «الفرق بین العلم بالشیء و بوجهه» موجود است.

3 نسخه ی خطی در «کتابخانه ی دانشگاه تهران» به شماره 14/3430، شماره 2/1407 و شماره 2/1773 موجود است.

نسخه های چاپی:

چاپ نشده است.

115. رسالة فی علم الادوار

این رساله را برخی تذکره نویسان مانند: «محمد لکهنوی» در «الفوائد البهیة» و «محمد سخاوی» در «الضوء اللامع» به میر سید شریف جرجانی نسبت داده اند.

یک نسخه ی خطی از «شرح عربی ادوار» «صفی الدین عبدالمومن بن یوسف خویی» یا «ارموی» متوفای 693ه-.ق.، نگاشته ی 777ه-.ق.، در علم موسیقی، موجود است که به «شاه شجاع» تقدیم شده است.

«هنری جورج فارمر»، استاد دانشگاه «گلاسکو»ی «انگلستان» و دانشگاه «قاهره»، موسیقی شناس انواع موسیقی خاورمیانه، این شرح را متعلق به میر سید شریف جرجانی دانسته است. اما «نویباور» این ادعا را رد کرده و اثر یاد شده را متعلق به جرجانی نمی داند. بلکه نگاشته ی فردی به نام «مبارک شاه» می داند.

نسخه های خطی:

هیچ گزارشی از نسخ خطی آن در دست نیست.

نسخه های چاپی:

چاپ نشده است.

ص:410

116. العوامل فی النحو (مائة عامل فی النحو)

نسخه های خطی:

هیچ گزارشی از نسخ خطی آن در دست نیست.

نسخه های چاپی:

چاپ نشده است.

117. الفرق بین الغرض و الغایة و الفائدة

رساله بسیار مختصر در یک صفحه است.

نسخه های خطی:

1 نسخه ی خطی در «کتابخانه ی دانشکده ی ادبیات اصفهان» به شماره 6/1046 موجود است.

1 نسخه ی خطی در «کتابخانه دانشگاه تهران» به شماره 2508 موجود است.

2 نسخه ی خطی در «کتابخانه ی مدرسه ی عالی شهید مطهری (سپهسالار)» به شماره 1216 و شماره 7453 موجود است.

1 نسخه ی خطی در«کتابخانه ی مجلس شورای اسلامی» به شماره 239 موجود است.

2 نسخه ی خطی در «کتابخانه ی دارالکتب الظاهریه» «دمشق» به شماره 6561 در مجموعه ای ظاهراٌ 61 برگی و شماره 1/5675 در 1 برگ موجود است.

نسخه های چاپی:

چاپ نشده است.

118. رسالة القدر

میر سید شریف در موضوع قدر رساله ی بسیار مختصری به زبان عربی نوشته و در مسایل مربوط به جبر و اختیار بحث کرده است. برخی این رساله را با رساله «الجبر و الاختیار» وی یکی دانسته اند.

او در رساله ی خود با استناد به آیات قرآنی، افعال و اعمال بندگان را از نظر آرای مختلف نقد و در نهایت نظر خود را بیان کرده است.

«سید محمدعلی روضاتی» معتقد است که «ملاصدرا» در «رساله جبر و تفویض» و «خلق الاعمال»، از «رساله قدر» میر سید شریف بهره برده است.

نسخه های خطی:

1 نسخه ی خطی در «کتابخانه ی آیت الله العظمی مرعشی نجفی (ره)» به شماره 4660 در 196 برگ، کتابت سال 1257ه-.ق. موجود است.

1 نسخه ی خطی در «کتابخانه ی مرکزی دانشگاه تهران» به شماره 13/2114 در 130 برگ، کتابت سال 1072ه-.ق. موجود است.

1 نسخه ی خطی در «کتابخانه ی مجلس شورای اسلامی» به شماره 3/110 موجود است.

نسخه های چاپی:

چاپ نشده است.

119. رساله قضا و قدر (جبر و اختیار)، (مسئله معضله)

این رساله مانند رساله قدر، در مباحث جبر و اختیار سخن می گوید. لیکن به زبان فارسی است. برخی این رساله را با رساله ی «القدر» به عربی و رساله «الجبر و الاختیار» یکی دانسته اند.

«منزوی» و «آقابزرگ» از این رساله گزارش داده اند.

نسخه های خطی:

1 نسخه ی خطی در «کتابخانه ی مجلس شورای اسلامی» به شماره 28/5180، کتابت سال 1069ه-.ق. موجود است.

1 نسخه ی خطی دیگر در «کتابخانه ی مجلس شورای اسلامی» با عنوان «مسئله معضله» به شماره 6594 موجود است. مسئله معضله همان رساله ی الجبر و الاختیار است.

ص:411

1 نسخه ی خطی در «کتابخانه ی مدرسه ی عالی شهید مطهری (سپهسالار)» به شماره 8371 به زبان عربی موجود است.

این احتمال وجود دارد که این نسخه غیر از نسخه های پیشین و رساله ی دیگری از میر سید شریف است.

نسخه های چاپی:

چاپ نشده است.

120. الکبری فی المنطق

این رساله را نیز میر سید شریف جرجانی در علم منطق نوشته است. پسرش «شمس الدین سید محمد بن علی جرجانی» این را نیز به عربی ترجمه کرده و «الغرة» نامیده است.

نسخه های خطی:

13 نسخه ی خطی در «کتابخانه ی ملی ملک» «تهران» به شماره 1780 در 9 برگ، کتابت سال 1243ه-.ق.، شماره 1/2911 در 140 برگ، کتابت سال 1263ه-.ق.، شماره 1/3000 در 121 برگ، شماره 6/1444 در 171 برگ، کتابت سال 846ه-.ق.، شماره 3/2340 در 202 برگ، کتابت سال 1224ه-.ق.، شماره 1/5826 در 69 برگ، کتابت سده 12ه-.ق.، شماره 1/6369، شماره 2/2694، شماره 2/2459 (2/3459) در 133 برگ، کتابت سال 1215ه-.ق.، شماره 2/735 در 40 برگ، شماره 1/2962 در 126 برگ، کتابت سده 13ه-.ق.، شماره 4/6093، شماره 6/805 در 186 برگ، کتابت سال 1292ه-.ق. موجود است.

34 نسخه ی خطی در «کتابخانه ی آستان قدس رضوی (ع)» به شماره 153 در 18 برگ، شماره 154 در 24 برگ، شماره 155 در 13 برگ، شماره 1118 کتابت سال 1073ه-.ق.، شماره 14572 کتابت سال 1092، شماره 14473 کتابت سال 1097ه-.ق.، شماره 1117 کتابت سال 1116ه-.ق.، شماره 13703 کتابت سال 1176ه-.ق.، شماره 9619 کتابت سال 1221ه-.ق.، شماره 1116 کتابت سال 1224ه-.ق.، شماره 12664 کتابت سال 1228ه-.ق.، شماره 10628 کتابت سال 1229ه-.ق.، شماره 1042 کتابت سال 1233ه-.ق.، شماره 13363 کتابت سال 1239ه-.ق.، شماره 14795 کتابت سال 1234ه-.ق.، شماره 1196 در 26 برگ، کتابت سال 1242ه-.ق.، شماره 7303 کتابت سال 1258ه-.ق.، شماره 14600 کتابت سال 1255ه-.ق.، شماره 14570 کتابت سال 1256ه-.ق.، شماره 10070 کتابت سال 1260ه-.ق.، شماره 13675 کتابت سال 1260ه-.ق.، شماره 14557 کتابت سال 1274ه-.ق.، شماره 14904، شماره 1194 در 12 برگ، شماره 8898، شماره 13289، شماره 13622، شماره 1195 در 15 برگ، شماره 11703، شماره 15218 کتابت سال 1241ه-.ق.، شماره 15216، شماره 2/2694 در 85 برگ، شماره 5/1127 و شماره 15177 موجود است.

8 نسخه ی خطی در «کتابخانه ی آستانه حضرت معصومه» سلام الله علیها به شماره 2/4: 130-5836 در 85 برگ، شماره 2/4: 14-5940 در 75 برگ، کتابت سال 1181ه-.ق.، شماره 4: 34-6391 در 25 برگ، کتابت سال 1284ه-.ق.، شماره 4/6178 در 113 برگ، کتابت سده 12ه-.ق.، شماره 1/4: 12-6266 در 42 برگ، کتابت سال 1243ه-.ق.، شماره 2/226 در 39 برگ، شماره 3/688 در 43 برگ و شماره 2/494 در 197 برگ، کتابت سال 1235ه-.ق. موجود است.

15 نسخه ی خطی در «کتابخانه ی آیت الله العظمی مرعشی نجفی (ره)» 522، شماره 523، شماره 715 در 143 برگ، شماره 986 در 150 برگ، کتابت سال 1100ه-.ق.، شماره 2644 در 256 برگ، شماره 2756 در 123 برگ، کتابت سال 1267ه-.ق.، شماره 9211 در 88 برگ، شماره 10363 در 13 برگ، کتابت سده 13ه-.ق.، شماره 10436 در 184 برگ، کتابت سال 1230ه-.ق.، شماره 7298 در 184 برگ،

ص:412

کتابت سال 1273ه-.ق.، شماره 4/11319 در 10 برگ، کتابت سال 1292ه-.ق.، با مقداری تغییرات در کلمات و متن، تحت عنوان «تقریرات کبری»، شماره 7/11367 در 9 برگ، کتابت سال 1245ه-.ق.، شماره 6/11539 در 19 برگ، کتابت سال 1286ه-.ق.، شماره 4959 و شماره 5290 موجود است.

9 نسخه ی خطی در «کتابخانه ی آیت الله العظمی گلپایگانی (ره)» به شماره 2/2214، شماره 2/959 کتابت سال 1281ه-.ق.، شماره 1/1135 کتابت سده 13ه-.ق.، شماره 2/1291 کتابت سال 1079-1082ه-.ق.، شماره 2/605، شماره 1/1034 کتابت سال 1242ه-.ق.، شماره 2/1096، شماره 4/1403 کتابت سال 1107-1108ه-.ق. و شماره 5/1388 کتابت سده 13ه-.ق. موجود است.

1 نسخه ی خطی در «کتابخانه ی آستان حضرت احمد بن موسی (شاهچراغ) شیراز» به شماره 89 در 14 برگ، کتابت سال 1222ه-.ق. موجود است.

2 نسخه ی خطی در «کتابخانه ی آیت الله فاضل خوانساری (ره)» به شماره 1/456 در 72 برگ، کتابت سال 1077ه-.ق. و شماره 2/458 در 149 برگ، کتابت سال 1253ه-.ق. موجود است.

1 نسخه ی خطی در «کتابخانه ی بروسه ترکیه» به شماره 1/1361 در 12 برگ موجود است.

7 نسخه ی خطی در «کتابخانه ی مسجد جامع گوهر شاد» به شماره 4/602 در 94 برگ، کتابت سال 1244ه-.ق.، شماره 1/1095 در 12 برگ، شماره 1/1161، شماره 1/1159 در 18 برگ، شماره 1/1085 در 30 برگ، شماره 1/1581 کتابت سده 13ه-.ق. و شماره 3/1581 کتابت 13ه-.ق.، موجود است. نسخه ی اخیر با عنوان «الدرة» و به زبان عربی که به احتمال زیاد همان ترجمه «الصغری فی المنطق» توسط پسر نویسنده است، با نام «الکبری» معرفی شده است.

5 نسخه ی خطی در «کتابخانه ی دارالکتب قاهره» به شماره 1 در 12 برگ، شماره 1028ه-.ق.، شماره 19 در 14 برگ، شماره 6 در 16 برگ، شماره 771 در 23 برگ، کتابت سال 1280ه-.ق. و شماره 955 در 16 برگ، کتابت سال 871ه-.ق. موجود است.

2 نسخه ی خطی در «کتابخانه ی دانشکده ی ادبیات دانشگاه تهران» به شماره 5/188 و شماره 1/294 کتابت سده 13ه-.ق. موجود است.

5 نسخه ی خطی در «کتابخانه ی دانشکدهی الاهیات و معارف اسلامی دانشگاه فردوسی مشهد» به شماره 2/506 در 146 برگ، کتابت سال 1113ه-.ق.، شماره 2/545 کتابت سال 999ه-.ق.، شماره 1/532 در 36 برگ، کتابت سال 1260ه-.ق.، شماره 4/477 در 19 برگ، کتابت سال 964ه-.ق. و شماره 2/1588 موجود است.

1 نسخه ی خطی در «کتابخانه ی دانشکدهی حقوق و علوم سیاسی اقتصادی» «تهران» به شماره 268 در 23 برگ، کتابت سال 1268ه-.ق. موجود است.

6 نسخه ی خطی در «کتابخانه ی دایرةالمعارف بزرگ اسلامی تهران» به شماره 3/66685 در 148 برگ، کتابت سال 1270ه-.ق.، شماره 230 در 56 برگ، با عنوان «شرح کبری»، شماره (3)368 در 9 برگ، کتابت سال 1270ه-.ق.، شماره 2/66746 در 120 برگ، کتابت سال 1280ه-.ق.، شماره 66617 در 183 برگ، کتابت سال 1101ه-.ق. و شماره (2) 450 در 14 برگ، کتابت سال 1280ه-.ق. موجود است.

ص:413

1 نسخه ی خطی در «کتابخانه ی راجه محمودآباد لکهنو» به شماره 2/321 در 46 صفحه، کتابت سال 1272ه-.ق. موجود است.

1 نسخه ی خطی در «کتابخانه ی رضا رامپور» «پاکستان» به شماره 8631م. در 20 برگ موجود است.

1 نسخه ی خطی در «کتابخانه ی عمومی فرهنگ و هنر مشهد» به شماره ب – 40 در 24 صفحه موجود است.

3 نسخه ی خطی در «کتابخانه ی عمومی معارف (دارالفنون)» به شماره 3/2975 در 14 برگ، شماره 4/2587 در 14 برگ و شماره 4/1225 در 2 برگ، کتابت سال 1290ه-.ق. موجود است.

3 نسخه ی خطی در «کتابخانه دانشگاه تهران» به شماره 414 در 98 برگ، 1/1398 در 55 برگ و شماره 1/1420 در 144 برگ موجود است.

2 نسخه ی خطی در «کتابخانه ی انستیتو تاریخ، باستان شناسی و مردم شناسی مرکز علمی داغستان (فرهنگستان علوم روسیه)» به شماره 919 در 13 برگ، کتابت سال 1092ه-.ق. و شماره 2767 در 20 برگ، کتابت سال 1286ه-.ق. موجود است.

2 نسخه ی خطی در «کتابخانه ی ندوة العلمای لکهنو» به شماره 6 در 18 صفحه و شماره 1258 در 170 برگ، موجود است.

2 نسخه ی خطی در «کتابخانه ی نوربخش خانقاه نعمت اللهی» به شماره 1/505 در 116 صفحه و شماره 1/597 در 200 صفحه موجود است.

18 نسخه ی خطی در «کتابخانه ی وزیری یزد» به شماره 2/2010 در 124 برگ، شماره 6/1300 در 108 برگ، کتابت سال 1224ه-.ق.، شماره 7/1044 در 14 برگ، کتابت سال 1265ه-.ق.، شماره 1/1394 در 18 برگ، کتابت سال 1270-1272ه-.ق.، شماره 1475 در 50 برگ، کتابت سده 12ه-.ق.، شماره 2/1356 در 10 برگ، کتابت سده 13ه-.ق.، شماره 1/2105 در 123 برگ، کتابت سال 1104-1133ه-.ق.، شماره 6/2676 در 99 برگ، کتابت سال 1207ه-.ق.، شماره 2/2669 در 53 برگ، شماره 5/2437 در 257 برگ، کتابت سال 1244ه-.ق.، شماره 2/2541 در 76 برگ، کتابت سال 1223ه-.ق.، شماره 1/2784 در 85 برگ، کتابت سال 1294-1297ه-.ق.، شماره 3/2484 در 143 برگ، کتابت سال 1222ه-.ق.، شماره 4/3431 در 143 برگ، کتابت سال 1263ه-.ق.، شماره 2/3633 در 139 برگ، شماره 1/3308 در 80 برگ، کتابت سال 1236-1240ه-.ق.، شماره 3/3139 در 98 برگ، کتابت سال 1250-1258ه-.ق.، شماره 2/3279 در 87 برگ، کتابت سال 1266ه-.ق. و شماره 3/3449 در 107 برگ، کتابت سال 1245ه-.ق. موجود است.

12 نسخه ی خطی در «کتابخانه ی مجلس شورای اسلامی» به شماره 2/5620 در 188 برگ، کتابت سال 1246ه-.ق.، شماره 2/2895 در 166 برگ، کتابت سال 1264ه-.ق.، شماره 2/2770 در 250 برگ، کتابت سال 1222ه-.ق.، شماره 328 در 191 برگ، کتابت سده 12ه-.ق.، شماره 626 در 208 برگ، شماره 4/3165 در 118 صفحه، کتابت سده 12ه-.ق.، شماره 2/316 در 63 برگ، کتابت سال 1277ه-.ق.، شماره 1940 در 132 برگ، شماره 1942 در 376 صفحه، شماره 2102/ف در 117 صفحه، شماره 2/84 و شماره 3/5932 در 70 صفحه، کتابت سال 1091ه-.ق. موجود است.

ص:414

1 نسخه ی خطی در «کتابخانه ی مدرسه ی امام عصر (عج) شیراز» به شماره 2/276 کتابت سال 1275ه-.ق. موجود است.

5 نسخه ی خطی در «کتابخانه مدرسه ی نمازی خوی» به شماره 1/757 کتابت سال 1253ه-.ق.، شماره 1/407 کتابت سال 1245ه-.ق.، شماره 2/366، شماره 2/561 کتابت سال 1243ه-.ق. و شماره 1/452 کتابت سال 1082ه-.ق. موجود است.

6 نسخه ی خطی در «کتابخانه ی مرکز احیای میراث اسلامی» «قم» به شماره 1/4 در 2 برگ، کتابت سال 1305ه-.ق.، شماره 2/280 در 9 برگ، شماره 4/263 در 1 برگ، شماره 3/330 در 14 برگ، کتابت سال 1245ه-.ق.1/361 در 14 برگ، کتابت سال 1242ه-.ق. و شماره 2/364 در 10 برگ، کتابت سال 1085ه-.ق. موجود است.

1 نسخه ی خطی در «کتابخانه ی شستربیتی» به شماره 4796/5 کتابت سال 926ه-.ق. موجود است.

1 نسخه ی عکسی از نسخه ی «کتابخانه ی شستربیتی» در «کتابخانه ی دانشگاه کویت» به شماره 3293م.ک. موجود است.

6 نسخه ی خطی در «کتابخانه ی مدرسه ی خاتم الانبیا (ص) (صدر) بابل» به شماره 1/228، شماره 3/261، شماره 1/186، شماره 2/186، شماره 5/186 و شماره 2/234 کتابت سال 1242ه-.ق. موجود است.

1 نسخه ی خطی در «کتابکده خصوصی بحرالفضائل» «همدان» به شماره 2/7 در 125 برگ، کتابت سده 13ه-.ق. موجود است.

1 نسخه ی خطی در «کتابخانه ی کشمیر» به شماره 426 در 119 برگ موجود است.

4 نسخه ی خطی در «کتابخانه ی مدرسه ی آخوند همدان» به شماره 1/235 کتابت سال 1189ه-.ق.، شماره 1/138، شماره 1/1504 و شماره 2/4799 (1/4899) کتابت سال 1200ه-.ق. موجود است.

4 نسخه ی خطی در «کتابخانه ی مدرسه ی آیت الله العظمی خوئی (ره)» به شماره 2/112 کتابت سال 1257ه-.ق.، شماره 2/135 در 12 صفحه، کتابت سال 1233ه-.ق. و شماره 1/127 در 20 صفحه، کتابت سال 1203ه-.ق. موجود است.

1 نسخه ی خطی در «کتابخانه ی مدرسه ی رضویه» به شماره 5/91 در 112 برگ، کتابت سال 1215ه-.ق. موجود است.

10 نسخه ی خطی در «کتابخانه ی مدرسه ی عالی شهید مطهری (سپهسالار)» به شماره 6713 کتابت سده 12ه-.ق.، شماره 6748 کتابت سال 1209ه-.ق.، شماره 3029 در 42 برگ، کتابت سده 13ه-.ق.، شماره 6650 کتابت سال 1229ه-.ق.، شماره 7112، شماره 6681 کتابت سده 12ه-.ق.، شماره 6680 در 91 برگ، کتابت سال 983ه-.ق.، شماره 534 در 54 برگ، کتابت سال 1261ه-.ق.، شماره 6682 در 49 برگ، کتابت سده 10ه-.ق. و شماره 6923 در 70 برگ، کتابت سال 1224ه-.ق. موجود است.

13 نسخه ی خطی در «کتابخانه مدرسه ی فیضیه» «قم» به شماره 2/796، شماره 2/885 کتابت سال 1262ه-.ق.، شماره 1296، شماره 4/947 کتابت سال 1264ه-.ق.، شماره 1/1408 کتابت سال 1109-1110ه-.ق.، شماره 3/813، شماره 4/1408 کتابت سده 11ه-.ق.، شماره

ص:415

1/1713 کتابت سال 1236-1238ه-.ق.، شماره 1/1128 کتابت سال 1262-1263ه-.ق.، شماره 3/1109، شماره 2/892 کتابت سال 1242-1244ه-.ق.، شماره 2/2014 در 24 برگ، کتابت سال 1254ه-.ق. و شماره 1717 موجود است.

1 نسخه ی خطی در «کتابخانه مدرسه ی مروی تهران» به شماره 2/508 موجود است.

3 نسخه ی خطی در «کتابخانه مدرسه ی میرزا جعفر» در صحن عتیق «مشهد» به شماره 1/175 کتابت سال 1259ه-.ق.، شماره 1/176 و شماره 2/95 کتابت سال 1222ه-.ق. موجود است.

5 نسخه ی خطی در «کتابخانه مدرسه ی نواب مشهد» به شماره 41، شماره 2/246، شماره 1/105 کتابت سال 1096ه-.ق.، شماره 1/67 کتابت سده 14ه-.ق. و شماره 2/66 کتابت سال 1144ه-.ق. موجود است.

1 نسخه ی خطی در «کتابخانه ی مرکزی رشت» به شماره 183ک. کتابت سال 1217ه-.ق. موجود است.

6 نسخه ی خطی در «کتابخانه ی مسجد اعظم» «قم» به شماره 3916 کتابت سال 1278ه-.ق.، شماره 3868 کتابت سال 1259ه-.ق.، شماره 3885 کتابت سال 1038ه-.ق.، شماره 2802 کتابت سده 12ه-.ق.، شماره 3368 کتابت سده 13ه-.ق. و شماره 890 کتابت سال 1230ه-.ق. موجود است.

1 نسخه ی خطی در «کتابخانه ی ملی تبریز» به شماره 5/2721 در 15 برگ، کتابت سال 1284ه-.ق. موجود است.

1 نسخه ی خطی در «کتابخانه ی ملی فارس» به شماره 3/51/891-ح.ق. در 12 برگ موجود است.

10 نسخه ی خطی در «کتابخانه ی ملی جمهوری اسلامی ایران» به شماره 1759/ع در 163 برگ، کتابت سال 948ه-.ق.، شماره 1653/ع در 182 برگ، کتابت سال 1256-1277ه-.ق.، شماره 2111/ع کتابت شاید سال 896ه-.ق.، شماره 802/ف در 192 برگ، کتابت سده 11ه-.ق.، شماره 661/ف در 26 برگ، کتابت سال 1206ه-.ق.، شماره 2458/ع در 117 برگ، کتابت سال 1263ه-.ق.، شماره 1003/4 در 111 برگ، کتابت سال 1238-1239ه-.ق.، شماره 1102/ف در 105 برگ، کتابت سده 12ه-.ق.، شماره 2748/ف در 48 برگ، کتابت سال 1126ه-.ق. و شماره 2746/ف در 103 برگ، کتابت سده 12ه-.ق. موجود است.

2 نسخه ی خطی در «کتابخانه ی ایندیا آفیس» به شماره 2180 و شماره 2699 موجود است.

1 نسخه ی خطی در «کتابخانه ی ملی کراچی پاکستان» به شماره 2/1167 موجود است.

بیش از 20 نسخه ی خطی در کتابخانه های مختلف «پاکستان» وجود دارد که آنها را می توان در فهرست مشترک نسخه های خطی «پاکستان» مشاهده کرد.

نسخه های چاپی:

کتاب «الکبری فی المنطق» نخست به صورت چاپ سنگی در «لکهنو» به سال 1264ه-.ق. منتشر گردید. هم چنین بار دیگر در «لکهنو» به سال 1844م. چاپ شد.

در «ایران» به سال 1344ش. و در «اصفهان» به همت «سید احمد روضاتی» همراه با «فوائد منطقی: شرح کتاب کبری» چاپ گردید.

121. کلمة التوحید (رساله در کلمة لااله الا الله)

این رساله مختصر نیز به میر سید شریف جرجانی منسوب است. شایان ذکر است که آثاری با عنوان «کلمة التوحید» یا

ص:416

«شرح کلمة التوحید» و امثال آن، توسط برخی دیگر از بزرگان «استرآباد» و «جرجان» نگاشته شده است که به برخی از آنها در ذیل مدخل مربوط اشاره خواهد شد.

نسخه های خطی:

1 نسخه ی خطی در «کتابخانه ی دارالعلوم الاسلامیة پیشاور پاکستان» به شماره ش.1821 موجود است.

نسخه های چاپی:

چاپ نشده است.

122. المباحث الوجودیة فی المقاصد الاصولیة

با توجه به آغاز و انجام و محتوای این رساله، به نظر نمی رسد همان رساله «الوجودیه» یا «مراتب الوجود» باشد. لذا آن را بطور مستقل آوردیم.

نسخه های خطی:

1 نسخه ی خطی در «کتابخانه ی عمومی اوقاف موصل» به شماره 7/11/25 در 73 برگ، کتابت سال 1211ه-.ق. موجود است.

نسخه های چاپی:

چاپ نشده است.

123. المبادی الکلامیة

این رساله، کتابی است به زبان عربی در موضوع منطق که ظاهراً میر سید شریف آن را در آموزش منطق نوشته است. به عبارت دیگر حاشیه یا شرح بر کتاب های منطقی نیست.

نسخه های خطی:

1 نسخه ی خطی در «کتابخانه ی رفاعه رافع الطهطاوی» به شماره 32 در 23 برگ موجود است.

نسخه های چاپی:

چاپ نشده است.

124. مبدأ و معاد

کتابچه ی کوچکی است در باب مبدأ و معاد. رساله ی مبدأ و معاد به زبان فارسی نوشته شده است. نسخه های اندکی از آن در کتابخانه ها موجود است.

نسخه های خطی:

1 نسخه ی خطی در «کتابخانه ی آستان قدس رضوی (ع)» به شماره 9596 موجود است.

2 نسخه ی خطی در «کتابخانه ی مجلس شورای اسلامی» به شماره 2/2381 و شماره 1061 موجود است.

1 نسخه ی خطی در «کتابخانه ی ملی جمهوری اسلامی ایران» به شماره 2059/ف در 70 برگ، کتابت سده 13ه-.ق. موجود است.

نسخه های چاپی:

چاپ نشده است.

125. المختصر لمعرفة علم الحدیث

به احتمال زیاد همان رساله «المختصر فی اصول علم الحدیث» است. به ذیل آن مراجعه شود.

نسخه های خطی:

1 نسخه ی خطی با عنوان فوق در «کتابخانه ی ندوة العلمای لکهنو» به شماره 464 در 12 برگ، کتابت سال 1267ه-.ق. موجود است.

نسخه های چاپی:

چاپ نشده است.

126. المرآتیة

نسخه های خطی:

هیچ گزارشی از نسخ خطی آن در دست نیست.

نسخه های چاپی:

چاپ نشده است.

ص:417

127. مسائل علوم ثلاثه (امهات مسائل ثلاثه)

میر سید شریف این رساله را به زبان فارسی و در بیان مسائل سه علم به ترتیب: علم کلام، علم فقه و علم اصول فقه نوشته است.

گفته می شود وی این رساله را برای یکی از امرای عصر خود نگاشت. اما نام آن امیر مشخص نگردیده است.

نسخه های خطی:

1 نسخه ی خطی در «کتابخانه ی دانشکدهی الاهیات و معارف اسلامی دانشگاه تهران» به شماره 4/307 در 96 برگ، کتابت سده 10 یا 11ه-.ق. موجود است.

1 نسخه ی خطی در «کتابخانه ی موزه ی ملی کراچی پاکستان» به شماره 6/31 در 10 صفحه، کتابت سال 1081ه-.ق. موجود است.

نسخه های چاپی:

چاپ نشده است.

128. المصباح فی شرح مفتاح العلوم

«مفتاح العلوم» یکی از بهترین کتاب های درسی در علم معانی بیان است. نویسنده ی آن «سراج الدین ابویعقوب یوسف بن ابوبکر سکاکی» متوفای 626ه-.ق. است؛ به دلیل اهمیت این کتاب، بسیاری از دانشمندان اسلامی برآن شروح و حواشی نگاشته اند.

از جمله شروح «مفتاح العلوم»، شرح «قطب الدین محمود بن مسعود بن مصلح شیرازی» متوفای 710ه-.ق.، شرح «سعد الدین تفتازانی» متوفای 791ه-.ق.، شرح «میر سید شریف جرجانی» موسوم به «المصباح» که در 803ه-.ق. در «سمرقند» به اتمام رسیده، می توان نام برد.

به گفته ی «قاضی نورالله شوشتری»، نویسنده (میر سید شریف) در این اثر از ناخشنودی خود از سفر به «سمرقند» یاد کرده است.

میر سید شریف جرجانی در آغاز این کتاب چنین گفته است: «همیشه سر آن داشتم که به شرح مفتاح العلوم سکاکی بپردازم ولی فرصت به دست نمی آمد تا اینکه به ماوراءالنهر افتادم و همگان دیدم که از کتاب سکاکی شروحی به دست دارند که جروحی بیش نیست. پس بر آن شدم که این کتاب را در قسم سوم کتاب مفتاح العلوم، به کتابت آورم که حاوی بحث در دو علم معانی و بیان باشد»

شرح میر سید شریف بیش از شروح دیگر آن، مورد توجه دانش جویان و دانش پژوهان قرار گرفته است. چنانکه بسیاری از علما، خصوصاٌ علمای ترک، بر آن حاشیه ها نگاشته اند. برخی از این حواشی عبارت اند از:

حاشیه ی «شمس الدین محمد بن حمزه فناری» متوفای 34ه-.ق.، حاشیه ی «مولی علاء الدین علی بن محمد» متوفای 871ه-.ق.، حاشیه ی «مولی لطف الله بن حسن توقاقی» متوفای 900ه-.ق.، حاشیه ی «مولی یوسف الحمیدی» معروف به «شیخ سنان» متوفای 911ه-.ق.، حاشیه ی «محیی الدین محمد بن حسن سامسونی» متوفای 919ه-.ق.، حاشیه ی «مولی سعدی بن تاجی» متوفای 922ه-.ق.، حاشیه ی «قطب الدین مرزیفونی» متوفای 935ه-.ق.، حاشیه ی «مولی احمد بن مصطفی» معروف به «طاش کبری» متوفای 962ه-.ق.، حاشیه ی «مولی صالح بن قاضی جلال» متوفای 973ه-.ق.، حاشیه ی «مولی عبدالرحمن بن صاحبلی امیر» معروف به «علم شاه» متوفای 987ه-.ق.، حاشیه ی «مولی احمد بن محمود» معروف به «قاضی زاده مفتی» متوفای 988ه-.ق.، حاشیه ی «مولی محمد بن صاری» متوفای 990ه-.ق.، حاشیه ی «زکریا بن بیرام انقروی» متوفای 1001ه-.ق.، حاشیه ی «مولی شمس الدین احمد بن سلیمان

ص:418

بن کمال پاشا رومی حنفی» متوفای 940ه-.ق.، حاشیه ی «مولی محیی الدین بن علاء الدین علی فناری» متوفای 954ه-.ق.، حاشیه ی «محمد بن سنان الدین یوسف» متوفای 912ه-.ق.، حاشیه ی «محمد بن موسی بسنوی» مشهور به «غلامک» متوفای 1045ه-.ق. حاشیه ی «نظام الدین عثمان» معروف به «مولی زاده خطایی (ختایی)» و حاشیه ی «مولی مصطفی بن سلیمان بالی زاده» متوفای 1069ه-.ق.

این همه حاشیه و شرح بر شرح مفتاح العلوم میر سید شریف جرجانی، حکایت از اهمیت آن نزد علمای ادب و کتاب درسی بودن آن دارد.

نسخه های خطی:

5 نسخه ی خطی در «کتابخانه ی آستان قدس رضوی (ع)» به شماره 4062 در 318 برگ، کتابت سال 830 یا 803ه-.ق. (احتمالاً 830ه-.ق. صحیح است)، شماره 4018 در 261 برگ، کتابت سال 839ه-.ق.، شماره 4019 کتابت سال 1099ه-.ق.، شماره 1133 کتابت سده 11ه-.ق.، از مجموعه اهدایی رهبر معظم انقلاب و شماره 4017 موجود است.

2 نسخه ی خطی در «کتابخانه ی آستانه مقدسه حضرت فاطمه معصومه» سلام الله علیها به شماره 3/619 در 141 برگ، کتابت سده 10ه-.ق. و شماره 554 در 456 برگ، کتابت سال 1000ه-.ق. موجود است.

4 نسخه ی خطی در «کتابخانه ی آیت الله العظمی مرعشی نجفی (ره)» به شماره 8418 در 381 برگ، شماره 10072 در 200 برگ، کتابت سده 10ه-.ق.، شماره 2634 در 311 برگ و شماره 2983 در 244 برگ، کتابت سال 853ه-.ق. موجود است.

1 نسخه ی خطی در «کتابخانه ی آیت الله العظمی گلپایگانی (ره)» به شماره 619 کتابت سال 803 یا 804ه-.ق. موجود است.

گفتنی است، اگر تاریخ کتابت این نسخه به سال 803 یا 804ه-.ق. صحت داشته باشد، یکی از دو نسخه ی قدیمی و در واقع زمان تالیف کتاب و به احتمال قوی به خط میر سید شریف جرجانی یا استنساخ از خط اوست.

دومین نسخه ی قدیمی، در «کتابخانه ی ملی جمهوری اسلامی ایران» است که در جای خود بدان اشاره خواهد شد.

1 نسخه ی خطی در «کتابخانه ی مدرسه ی الحجیات» وابسته به «کتابخانه ی اوقاف موصل» به شماره 5/15 در 267 برگ، کتابت سال 1027ه-.ق. موجود است.

3 نسخه ی خطی در «کتابخانه ی دانشکدهی الاهیات و معارف اسلامی دانشگاه تهران» به شماره 202 در 240 برگ، کتابت سال 1299ه-.ق.، شماره 1381 کتابت سال 858ه-.ق. و شماره 286 در 288 برگ، کتابت سال 804ه-.ق. موجود است.

1 نسخه ی خطی در «کتابخانه ی دانشکدهی الاهیات و معارف اسلامی دانشگاه فردوسی مشهد» به شماره 1454 موجود است.

1 نسخه ی خطی در «کتابخانه ی دانشکدهی حقوق و علوم سیاسی اقتصادی تهران» به شماره 107 در 424 برگ، کتابت سده 13ه-.ق. موجود است.

2 نسخه ی خطی در «کتابخانه ی مرکزی دانشگاه تهران» به شماره 2060 در 211 برگ، کتابت سال 819ه-.ق.، شماره 1537 در 245 برگ، کتابت سال 860ه-.ق. و شماره 6604 موجود است.

1 نسخه ی خطی در «کتابخانه ی جامعة ام القری» به شماره 1773 در 148 برگ موجود است.

3 نسخه ی خطی در «کتابخانه ی دارالکتب الظاهریه» «دمشق» به شماره 8229 در 219 برگ، کتابت سال 830ه-.ق.، شماره 134 در 262 برگ و شماره 7726 در 202 برگ، کتابت سال 994ه-.ق. موجود است.

ص:419

2 نسخه ی خطی در «کتابخانه ی دارالکتب الوطنیه» «تونس» به شماره 122 در 217 برگ، کتابت سال 989ه-.ق. و شماره 145 در 263 برگ، کتابت سال 1026ه-.ق. موجود است.

2 نسخه ی خطی در «کتابخانه ی عمومی اوقاف بغداد» به شماره 1645 در 135 برگ، کتابت سال 900ه-.ق. و شماره 1670 در 216 برگ، کتابت سال 856ه-.ق. موجود است.

2 نسخه ی خطی در «کتابخانه ی مرکز ملک فیصل» «عربستان» به شماره 2477 در 246 برگ، کتابت سال 821ه-.ق. و شماره 2479 در 306 برگ، کتابت سال 901ه-.ق. موجود است.

6 نسخه ی خطی در «کتابخانه ی احمدیه عبدالحفیظ منصور» «تونس» به شماره 4310 در 187 برگ، شماره 7694 کتابت سال 957ه-.ق.، شماره 4312 در 131 برگ، کتابت سال 863ه-.ق.، شماره 6505 در 182 برگ، کتابت سال 871ه-.ق.، شماره 4311 در 287 برگ و شماره 4309 در 236 برگ موجود است.

1 نسخه ی خطی در «کتابخانه ی عمومی اوقاف موصل» به شماره 7/13 در 188 برگ موجود است.

9 نسخه ی خطی در «کتابخانه ی موزه ی بغداد» به شماره 394 در 416 برگ، کتابت سال 860ه-.ق.، شماره 145 در 280 برگ، کتابت سال 812ه-.ق.، شماره 2530 در 318 برگ، کتابت سال 832ه-.ق.، شماره 3091 در 198 برگ، شماره 2837 در 586 برگ، شماره 2448 در 156 برگ، شماره 774 در 358 برگ و شماره 1513 در 404 برگ، کتابت سال 875ه-.ق. موجود است.

10 نسخه ی خطی در «کتابخانه ی مجلس شورای اسلامی» «ایران» به شماره 1106 در 124 برگ، کتابت سال 821ه-.ق.، شماره 320 در 203 برگ، کتابت سال 827ه-.ق.، شماره 3081 در 536 صفحه، کتابت سال 1292ه-.ق.، شماره 7289 در 190 برگ، شماره 7087 در 196 برگ،351/ع در 319 برگ، کتابت سال 950ه-.ق.، شماره 5982 در 160 برگ، کتابت سده 12ه-.ق.، شماره 5861 در 166 صفحه، کتابت سده 13ه-.ق.، شماره 3/14034 در 291 برگ، کتابت سال 839ه-.ق. و شماره 193 در 203 برگ، کتابت سال 827ه-.ق. موجود است.

1 نسخه ی خطی در «کتابخانه ی مدرسه ی عالی شهید مطهری (سپهسالار)» به شماره 6998 در 155 برگ، کتابت سده 12ه-.ق. موجود است.

2 نسخه ی خطی در «کتابخانه ی مدرسه ی فاضلیه» به شماره 27 در 156 برگ و شماره 38 در 299 برگ، کتابت سال 842ه-.ق. موجود است.

1 نسخه ی خطی در «کتابخانه مدرسه ی فیضیه» «قم» به شماره 520 در 210 برگ، کتابت سده 10ه-.ق. موجود است.

1 نسخه ی خطی در «کتابخانه مدرسه ی مروی تهران» به شماره 867 کتابت سال 1321ه-.ق. موجود است.

1 نسخه ی خطی در «کتابخانه ی مخطوطات مجتمع عراقی» به شماره ت ف/421 در 140 برگ موجود است.

1 نسخه ی خطی در «کتابخانه ی ملی پاریس» به شماره 4419 موجود است.

7 نسخه ی خطی در «کتابخانه ی ملی جمهوری اسلامی ایران» به شماره 2326/ع در 368 برگ، کتابت سال 990ه-.ق.، شماره 3027/ع در 233 برگ، کتابت سده

ص:420

10ه-.ق.، شماره 779/ع در 256 برگ، کتابت سال 827ه-.ق.، شماره 504/ع در 227 برگ، کتابت سده 11ه-.ق.، شماره 1293/ع در 197 برگ، کتابت سده 12ه-.ق.، شماره 1406/ع در 163 برگ، کتابت سده 12ه-.ق. و شماره 351/ع کتابت سال 803ه-.ق. که گویا قدیمی ترین نسخه ی این اثر و شاید به خط مولف، موجود است.

1 نسخه ی خطی در «کتابخانه ی ندوة العلمای لکهنو» به شماره 1580 در 480 صفحه موجود است.

2 نسخه ی خطی در «کتابخانه ی وزیری یزد» به شماره 98 در 268 برگ، کتابت سده 10ه-.ق. و شماره 3034 در 354 برگ موجود است.

1 نسخه ی خطی در «کتابخانه ی پرینستون» به شماره B172 موجود است.

نسخه های چاپی:

چاپ نشده است.

129. معانی و بیان و بدیع

این رساله با عنوان فوق، به تشخیص فهرست نویس خطی آن، غیر از رساله های میر سید شریف در شرح و حاشیه بر «مفتاح العلوم»، یا دیگر کتب در موضوع معانی و بیان است. عبارتی که فهرست نویس دارد چنین است:

«هر چند شرحی بر «مفتاح العلوم سکاکی» به ویژه بخش بلاغت و نیز کتابچه هایی در دانش های ادبی آن روز از وی در دست هست، ولی در منابع در دسترس، از این کار او نشانی به دست نیامد.»

نسخه های خطی:

1 نسخه ی خطی در «کتابخانه ی گنج بخش اسلام آباد» «پاکستان» به شماره 2365 در 20 صفحه، کتابت سال 1126ه-.ق. موجود است.

نسخه های چاپی:

چاپ نشده است.

130. مقالید العلوم فی الحدود و الرسوم

این رساله میر سید شریف نیز مانند کتاب «التعریفاتش»، نوعی دایرةالمعارف و فرهنگ محسوب می گردد.

زیرا وی در مقالید العلوم، به تعریف اصطلاحات و مدخل های علمی 21 علم پرداخته است.

او پیبش از شروع کتاب، طی مقدمه ای به بحث از اهمیت فهم اصطلاحات علمی همت گماشته و توضیح می دهد: اصطلاحات علمی در علوم مختلف، معانی متفاوتی دارند.

این گونه نیست که تعریف از یک اصطلاح در یک شاخه از علوم مانند تعریف آن در شاخه ی دیگر باشد.

او مطالب کتاب را از زبان استادان و یا از متون کتاب ها برگرفته است.

میر سید شریف این رساله را به «شاه شجاع» تقدیم کرده است.

فصل هفدهم این رساله در علم موسیقی و در تعریف اصطلاحات این علم است.

نسخه های خطی:

1 نسخه ی خطی در «کتابخانه ی موزه ی ملی بریتانیا» به شماره 3143or موجود است.

نسخه های چاپی:

چاپ نشده است.

131. مقالی در فایده و غایت فعل

فهرست نویسان، موضوع این رساله عربی را ادعیه نوشته اند. اما نمی توان ادعیه به معنایی که ما در ذهن داریم از این رساله انتظار داشت.

این رساله در غایت و نتیجه ی فعل و عمل است. همان

ص:421

گونه که از نامش پیداست، در اینکه هدف هر انسانی از انجام دادن کاری، رسیدن به هدف خاصی است و یا باید باشد و چگونه باید باشد، بحث می کند.

آغاز رساله چنین است:

«بعد البسمله: اذا ترتب علی فعل اثر فذلک الاثر من حیث انه نتیجة لذلک الفعل و...»

نسخه های خطی:

1 نسخه ی خطی در «کتابخانه ی دانشکدهی الاهیات و معارف اسلامی دانشگاه فردوسی مشهد» به شماره 2/1850 در 88 برگ موجود است.

نسخه های چاپی:

چاپ نشده است.

132. مقدمة فی الصرف

نسخه های خطی:

1 نسخه ی خطی در «کتابخانه ی مدرسة جامع النبی الشیث» وابسته به «کتابخانه ی عمومی اوقاف موصل» به شماره 2/6/19 در 181 برگ موجود است.

نسخه های چاپی:

چاپ نشده است.

133. نحو میر

نحو میر نیز رساله ای از میر سید شریف جرجانی است که در زمره ی کتاب های درسی حوزه های علمیه اسلامی قرار دارد.

میر سید شریف این رساله را نیز مانند «صرف میر»، به زبان فارسی و روان نوشته است.

جرجانی رساله ی نحو را در سه بخش تصنیف کرده است. بخش نخست در حروف عامله است. بخش دوم در عمل افعال بحث می کند. اما بخش سوم در مبحث اسامی است که آنها را نیز اسامی عامله نامیده است.

نسخه های خطی:

2 نسخه ی خطی در «کتابخانه ی آستان قدس رضوی (ع)» به شماره 10343 و شماره 11420 کتابت سال 1111ه-.ق. موجود است.

2 نسخه ی خطی در «کتابخانه ی ندوة العلمای لکهنو» به شماره 6 در 28 صفحه و شماره 9 در 46 صفحه، کتابت سال 1255ه-.ق. موجود است.

1 نسخه ی خطی در «کتابخانه ی دانشگاه پیشاور پاکستان» به شماره 197 در 21 صفحه، کتابت سال 1091ه-.ق. موجود است.

4 نسخه ی خطی در «کتابخانه ی موزه ی ملی کراچی پاکستان» به شماره 1462 کتابت سال 1255ه-.ق، شماره 5/430 کتابت سال 1262ه-.ق.، شماره 26/909 کتابت سال 1247ه-.ق. و شماره 1464 در 26 صفحه موجود است.

3 نسخه ی خطی در «کتابخانه ی گنج بخش اسلام آباد» «پاکستان» به شماره 5746 در 44 صفحه، کتابت سال 1269ه-.ق.، شماره 6292 در 37 برگ، کتابت سال 1241ه-.ق. و شماره 4992 در 51 صفحه، کتابت سده 13ه-.ق. موجود است.

1 نسخه ی خطی در «کتابخانه ی راجه محمودآباد لکهنو» به شماره 3/447 در 40 صفحه، کتابت سال 1255ه-.ق. موجود است.

ده ها نسخه ی خطی دیگر در کتابخانه های «پاکستان» می توان به دست آورد.

نسخه های چاپی:

چاپ نشده است.

ص:422

134. نسبت البصیر الی مدرکاتها (المرآتیة)

میر سید شریف جرجانی، در این رساله ی کوچک، در رابطه ی میان عقل و آنچه چشم درک می کند، بحث کرده است.

به عبارت دیگر، نسبت درک بصیرت و عقل با خود عقل مورد توجه قرار دارد.

به همین جهت میر سید شریف در همان ابتدای رساله می فرماید: «نسبت عقل به آنچه درک می کند، مانند نسبت چشم به محسوسات است»

نسخه های خطی:

2 نسخه ی خطی در «کتابخانه ی آیت الله العظمی مرعشی نجفی (ره)» به شماره 6636 در 118 برگ، کتابت سال 922ه-.ق. و شماره 2/12388 در 2 برگ با عنوان «الرسالة المرآتیة» موجود است.

3 نسخه ی خطی در «کتابخانه ی عمومی اوقاف موصل» به شماره 104 و 73:28، شماره 2/23/24 در 72 برگ و شماره 4/68/24 در 142 برگ با عنوان «الرسالة المرآتیة» موجود است.

1 نسخه ی خطی در «کتابخانه ی مخطوطات» «استانبول» به شماره 16/10 موجود است.

1 نسخه ی خطی در «کتابخانه ی دانشکدهی الاهیات و معارف اسلامی دانشگاه تهران» به شماره 313 وجود دارد که نویسنده آن را ناشناخته گزارش کرده و عنوانش را «رساله در نسبت بصیر به مدرکاتش» اعلام کرده اند.

3 نسخه ی خطی در «کتابخانه ی عمومی اوقاف بغداد» به شماره 2/13854 در 2 برگ، شماره 7/13782 در 2 برگ و شماره 5280 در 4 برگ، کتابت سال 1266ه-.ق.، هر سه نسخه با عنوان «رسالة فی الحکمة (المرآتیة)» موجود است.

نسخه های چاپی:

چاپ نشده است.

135. نصیحت نامه

مرحوم «احمد گلچین معانی»، در دفتر پنجم نسخه های خطی،رساله ای با عنوان «نصیحت نامه» به میر سید شریف جرجانی نسبت داده است.

به گزارش وی، یک نسخه ی خطی از این رساله در «کتابخانه ی مجلس شورای اسلامی» به شماره 14/2386 موجود است.

لیکن گفته می شود، امروزه این شماره تغییر یافته و متعلق به نسخه ی دیگری است و مسؤولان «کتابخانه ی مجلس»، از وجود آن نسخه اظهار بی اطلاعی می کنند.

مرحوم «دانش پژوه» نیز در نشریه «دانشگاه تهران» به این نسخه اشاره کرده است.

نسخه های خطی:

1 نسخه ی خطی در «کتابخانه ی مجلس شورای اسلامی» به شماره 14/2386 گزارش شده است. لیکن در حال حاضر وجود ندارد.

نسخه های چاپی:

چاپ نشده است.

136. الوجودیة (رسالة فی الموجودات و مراتب ها)، (مراتب الموجودات)

میر سید شریف جرجانی در این رساله از مراتب وجود سخن گفته است. اما بیشتر اشیای نورانی را مورد توجه قرار داده و آنها را از نظر نورانیت در سه مرتبه جای داده است.

مرتبه نخست: اشیایی که نور آنها ذاتی نیست و از شیء نورانی دیگر برگرفته است. مانند نور زمین که در اثر تابش

ص:423

نور خورشید روشن و نورانی می شود. این مرتبه از نور را مستعار نامیده است.

مرتبه دوم: اشیایی هستند که نور آنها مقتضای ذات آن هاست. چنانکه خورشید بر آن تقدیر که ذاتش مستلزم و مقتضی نور وی است.

مرتبه سوم: اشیایی که به ذات خود روشن و آشکار هستند. مانند خورشید.

گفته می شود که جرجانی در این تقسیم بندی از «شیخ اشراق» تاثیر پذیرفته است. گویا همین تقسیم بندی در بحث «تخصص وجود» «ملا صدرا» به تعابیر دیگر نیز آمده است.

میر سید شریف در خلال مباحث این رساله، از اشعار و قصاید نیز بهره برده است. سه رباعی از یک شاعر که نامش را نیاورده است. سه بیت از «مثنوی مولوی» و قصیده ای به عربی از امام زین العابدین (ع) استفاده کرده است.

قابل توجه است که میر سید شریف جرجانی هنگام نام بردن از امام (ع) او را به صفت معصوم که از خصوصیات «شیعیان» است، استفاده کرده است. عین عبارت او چنین است: «امام المعصوم زین العباد، نبیره حضرت رسالت علیه سلام الله»

گفتنی است این رساله به زبان عربی، ترکی و ژاپنی ترجمه شده است. مترجم عربی آن «کمال بن شهاب الدین نیشابوری» است که در 874ه-.ق. اقدام به ترجمه ی آن نموده است.

یک نسخه ی خطی از ترجمه ی عربی آن در «کتابخانه ی پرینستون» به شماره 5373 موجود است. شاید نسخه ی شماره 880 «کتابخانه ی حضرت آیت الله العظمی مرعشی نجفی (ره)» نیز نسخه ای از همین ترجمه است.

ترجمه ترکی آن به سال 1992م. در دانشگاه «آنکارا» چاپ شده است. شاید نام مترجم آن «ریسپ دوران» است.

اما ترجمه ژاپنی آن توسط «آکیرو ماتسوموتو» انجام گرفته و به سال 1988م. در دانشگاه ملی «ژاپن» چاپ گردیده است.

نسخه های خطی:

14 نسخه ی خطی در «کتابخانه ی مجلس شورای اسلامی» به شماره 5095 در 10 برگ، کتابت سال 1018ه-.ق.، شماره 6/4332، کتابت سال 1069ه-.ق.، شماره 26/5180 در 258 برگ، کتابت سال 1069ه-.ق.، شماره 2/4942، کتابت سال 1085ه-.ق.، شماره 2/91نجم.، کتابت سده 12ه-.ق.، شماره 8/1255 در 306 برگ، کتابت سال 1091ه-.ق.، شماره 15/531 در 312 برگ، کتابت سده 10ه-.ق.، شماره 11/533، کتابت سال 1220ه-.ق.، شماره 40/1822 در 98 برگ، شماره 4/66نجم.، کتابت سال 1225ه-.ق.، شماره 29/1822، کتابت سال 1236ه-.ق.، شماره 5/933، شماره 5896، کتابت سده 14ه-.ق. و شماره 5/933 موجود است.

9 نسخه ی خطی در «کتابخانه ی آستان قدس رضوی (ع)» به شماره 5876 در 10 برگ، شماره 5975 در 3 صفحه، شماره 713 مجموعه حکمت، کتابت سده 9ه-.ق.، شماره 714 مجموعه حکمت، شماره 715 مجموعه حکمت، شماره 217، کتابت سال 1183ه-.ق.، شماره 14623، کتابت سال 1272ه-.ق. و شماره 6409 در 2 برگ موجود است.

12 نسخه ی خطی در «کتابخانه ی آیت الله العظمی مرعشی نجفی (ره)» به شماره 6543 در 207 برگ، کتابت سال 1083ه-.ق.، شماره 6869 در 116 برگ، کتابت سال

ص:424

1084ه-.ق.، شماره 6557 در 260 برگ، کتابت سال 960ه-.ق.، تصحیح شده در حاشیه، شماره 880 در 181 برگ، کتابت سال 1292ه-.ق.، شماره 7410 در 184 برگ، کتابت سال 1044ه-.ق.، شماره 5697 در 72 برگ، کتابت سال 1268ه-.ق.، شماره 7663 در 221 برگ، کتابت سال 1099-1144ه-.ق.، شماره 4/11294 در 4 برگ، کتابت سال 1348ه-.ق.، شماره 19/11619 در 5 برگ، شماره 13/12680 در 2 برگ، شماره 5/13601 در 2 برگ، کتابت سده 11ه-.ق. و شماره 7410 موجود است.

3 نسخه ی خطی در «کتابخانه ی ملی جمهوری اسلامی ایران» به شماره 18/225، کتابت سال 1119، شماره 5/933 در 2 برگ و شماره 125/ف در 216 برگ، کتابت سده 12ه-.ق. موجود است.

1 نسخه ی خطی در «کتابخانه ی مسجد اعظم» «قم» به شماره 1/1558، کتابت سده 13ه-.ق. موجود است.

1 نسخه ی خطی در «کتابخانه ی ملی تبریز» به شماره 1/3198 در 12 برگ موجود است.

4 نسخه ی خطی در «کتابخانه ی مدرسه ی عالی شهید مطهری (سپهسالار)» به شماره 1216، شماره 2911، شماره 6674 و شماره 1319 در 141 برگ موجود است.

2 نسخه ی خطی در «کتابخانه ی ملی ملک» «تهران» به شماره 2/1596 در 65 برگ، کتابت سال 1119ه-.ق. و شماره 4/4656، کتابت سال 1311ه-.ق. موجود است.

1 نسخه ی خطی در «کتابخانه دانشگاه استانبول» به شماره 2/959 در 4 برگ، کتابت سده 12ه-.ق. موجود است.

2 نسخه ی خطی در «کتابخانه ی دارالکتب قاهره» به شماره 766، کتابت 1047ه-.ق. و شماره 25 موجود است.

4 نسخه ی خطی در «کتابخانه دانشگاه تهران» به شماره 2/3760، کتابت سده 9 یا 10ه-.ق.، شماره 40/1035، کتابت سال 1104ه-.ق.، شماره 16/890 و شماره 1/1033 موجود است.

1 نسخه ی خطی در «کتابخانه ی پاریس» به شماره 4/80SP موجود است.

1 نسخه ی خطی در «کتابخانه ی روان کوشکو» به شماره 8/2042، کتابت سال 888ه-.ق. موجود است.

1 نسخه ی خطی در «کتابخانه ی آقای واجد» در «شیراز» به شماره 2/مج، کتابت سال 940ه-.ق. موجود است.

1 نسخه ی خطی در «کتابخانه ی خاندان سید نور الدین» در «شیراز» به شماره 32/مج، کتابت سال 1080ه-.ق. موجود است.

2 نسخه ی خطی در «کتابخانه ی علی اصغر مهدوی در «تهران» به شماره 18/281، کتابت سال 1109-1046ه-.ق. و شماره 2/463، کتابت سال 1296ه-.ق. موجود است.

1 نسخه ی خطی در «کتابخانه ی دانشکدهی الاهیات و معارف اسلامی دانشگاه تهران» به شماره 3/763، کتابت سده 12ه-.ق. موجود است.

نسخه های چاپی:

این اثر و ترجمه های آن بارها چاپ و منتشر گردیده است.

چاپ سنگی آن ذیل «کلمات المحققین» به کوشش «نصرالله تقوی» انجام گرفته است.

چاپ عکسی از روی نسخه ای به خط «عمادالکتاب»، به کوشش «نصرالله تقوی» در «تهران» به سال 1321ش. منتشر گردیده است.

چاپ حروفی نیز به تصحیح «نصرالله تقوی»، از سوی انتشارات نهضت زنان مسلمان در «تهران» انجام گرفته است.

ص:425

پس از آن در «مجله دانشکده ی ادبیات و علوم انسانی تهران» تحت عنوان «دو رساله از ملاصدرا و میر سید شریف گرگانی» توسط «کرامت رعنا حسینی» چاپ شده است.

«حسین معلم»، «نقد نبازی»، تهران: 1373ش. ص. 140-133، از روی نسخه ای نامشخص.

چاپ «تقوی» بر اساس نسخه ی خطی «عمادالکتاب» سده 14ه-.ق. از روی نسخه ی مجلس به شماره 4257 است.

137. وحدت وجود

به احتمال زیاد همان رساله «الوجودیة» یا «مراتب الوجود» است. اما با توجه به عنوان آن، بهتر بود به طور مستقل آورده شود.

نسخه های خطی:

1 نسخه ی خطی در «کتابخانه ی آیت الله العظمی مرعشی نجفی (ره)» به شماره 5/13601 در 2 برگ، کتابت سده 11 یا 12ه-.ق. موجود است.

نسخه های چاپی:

چاپ نشده است.

138. الولدیة

این رساله در قواعد منطق است. از آن روی این رساله به «الولدیة» شهرت یافته است که میر سید شریف آن را برای فرزندش نوشته است. در آغاز یکی از نسخه های کتاب چنین آمده است:

«... فان الرسالة الشریفة التی الفها فی المنطق لاجل ولده... ابوالبرکات... رسالة مشتملة علی قواعد نفیسة... الا آنها لما وقعت بالعبارة الفارسیة و کان ضبط العربیة لفصحاتها اسهل... عربتها لاجل ولدی الاعز...»

برخی، از این عبارت استنباط می کنند که این رساله همان «الصغری» یا «الکبری» یا ترجمه ی یکی از آنها «الغرة» یا «الدرة» است.

در «ایضاح المکنون» نوشته است که «عبدالرحمن بن کریم آمدی» متوفای 1222ه-.ق. این اثر را شرح کرده است.

نسخه های خطی:

1 نسخه ی خطی در «کتابخانه ی موزه ی آسیایی لنینگراد» به شماره 933 موجود است.

1 نسخه ی خطی در «کتابخانه ی عمومی دمشق» به شماره 80:23 موجود است.

1 نسخه خطی در «کتابخانه ی بادلین» به شماره 1455 موجود است.

1 نسخه ی خطی در «کتابخانه ی رضا رامپور» به شماره 1/707 موجود است.

1 نسخه ی خطی در «کتابخانه ی گوته» در «آلمان» به شماره 1195 موجود است.

1 نسخه ی خطی در «کتابخانه ی مونیخ آلمان» به شماره 608:2 موجود است.

1 نسخه ی خطی در «کتابخانه ی دارالکتب قاهره» به شماره 7/106 موجود است.

1 نسخه ی خطی در «کتابخانه ی راشد افندی» «قیصریه» «ترکیه» به شماره 3/521 در 102 برگ، کتابت سال 930ه-.ق. موجود است.

2 نسخه ی خطی در «کتابخانه دانشگاه استانبول» به شماره 2/789 در 12 برگ، کتابت سال 1288ه-.ق. و 1/342 در 6 برگ، کتابت سال 1266ه-.ق. موجود است.

2 نسخه ی خطی در «کتابخانه ی دارالکتب الظاهریة» به شماره 3/3507 در 16 برگ و شماره 9992 در 20 برگ، کتابت سال 1080ه-.ق. موجود است.

ص:426

نسخه های چاپی:

چاپ نشده است.

شاید آثار و تالیفات میر سید شریف جرجانی بیش از این باشد که به قلم آمد. لیکن در حال حاضر به همه ی آنها دسترسی نبود.

با فهرست شدن و معرفی آثار خطی بیشتر در کتابخانه های «ایران» و جهان، آثار بیشتری از وی شناخته خواهد شد.

در پایان باید گفت که از میر سید شریف نامه ها و مکاتباتی نیز برجای مانده است. از آن جمله مکاتبه وی با «عبدالرحیم بن معروف رازی» است. در یک نسخه ی خطی به شماره 14034 کتابخانه ی مجلس شورای اسلامی، یادداشتی از نامبرده ی فوق وجود دارد که در جواب نامه جرجانی نوشته است.

گویا جرجانی از وی خواسته است کلماتی را که منظورش بود، در اشعاری آورده شود. «رازی» آن کلمات را به نظم کشیده و برای جرجانی فرستاده است.

هم چنین از میر سید شریف اجازه نامه هایی نیز برجای است. یکی از این اجازه نامه ها، اجازه ای است که به «محمد حاجی ابن شیخ عمر بن محمد»، یکی از شاگردانش، به زبان عربی داده است.

«عبدالقادر بن عمر بغدادی» متوفای 1093ه-.ق. در مقدمه کتاب «خزانة الادب» این اجازه نامه را نقل کرده است. تاریخ نگارش اجازه نامه سال 813ه-.ق. در «سمرقند» است.

وی در این اجازه به شاگردش رخصت نقل روایت و تدریس فنون ادب و اصول فقه را داده است.

گذشته از این ها، جرجانی مناظراتی نیز با علما و ادبای زمان خود داشت که متن برخی از آنها برجای است. یکی از این مناظره ها، مناظره ی وی با «سعد الدین تفتازانی» است.

گفته می شود، مناظره جرجانی با «تفتازانی»، یک بار و در یک جلسه اتفاق نیافتده است. بلکه چند مناظره میان آنان واقع شده است.

در یکی از این مناظره ها، موضوع بر سر این مسئله بود:

آیا اراده ی انتقام، سبب غضب می شود، یا غضب، سبب اراده ی انتقام می شود؟»

گویا «تفتازانی» معتقد به این بود که اراده ی انتقام، سبب غضب می شود.

جرجانی که از نظریه ی مقابل دفاع می کرد، بر «سعد الدین تفتازانی» غالب می گردد.

اما مشخص نیست که در این مناظره ها چه کسی داور بود.

در مناظره ی دیگری که در «سمرقند» و در حضور «تیمور» اتفاق افتاد، «نعمان الدین خوارزمی» متوفای 805ه-.ق. داوری کرد.

موضوع این مناظره، «اجتماع استعاره تبعیه و استعاره ی تمثیلیه» بود.

برای آگاهی از متن مناظره (نسبتاً طولانی) که گویا روزها به طول انجامیده، به مقاله ی «مناظره های میر سید شریف جرجانی و سعد الدین تفتازانی» در مجله آینه میراث، دوره جدید، تابستان 1384 شماره 29 نوشته ی «صدر الدین گوموش» و ترجمه ی «لیلا رحیمی بهمنی» مراجعه کنید.

هم چنین به نوشته ی «طاش کوپری زاده» «احمد افندی» متوفای 938ه-.ق. با عنوان «مسالک الخلاص فی مهالک الخواص» مراجعه شود.

ص:427

وی معتقد است که جرجانی در این مناظره با تسلط بر علم منطق و فنون مناظره، مغلطه کرده و سخنان آراسته گفته است. اما حق با «سعد الدین تفتازانی» بوده است. داور نیز از فنون مناظره ناآگاه بوده و نتوانسته حق را به صاحب آن بدهد.

در هر حال قدرت بیان، تسلط بر متون درسی ادبی، بلاغی و علوم و فنون مختلف، از میر سید شریف جرجانی مردی غیر قابل شکست در مناظره ها ساخته بود. او قادر بود در انواع علوم و فنون به احتجاج و مباحثه بپردازد و با استفاده از قواعد منطق و آداب مناظره، حریف را شکست بدهد.

گفته اند جرجانی با «غیاث الدین جمشید کاشانی» متوفای 833ه-.ق. نیز مناظره و او را نیز مغلوب ساخته است. اما از موضوع، متن، مکان و داور این مناظره مطلبی در دست نیست.

منابع:

آداب اللغة 3/135؛ آثار عجم 459؛ اثرآفرینان 2/197؛ احسن التواریخ 91-92؛ از سعدی تا جامی 376؛ اصول تعلیم (نشریه وزارت معارف)، زیر نظر ابوالحسن فروغی، ج 2، ش 3، ص 13-166؛ اعلام اصول الفقه الاسلامی و مصنفاتهم 3/289؛ الاعلام زرکلی 5/7، 159؛ اعیان الشیعة 7/338 و 8/313؛ البدر الطالع 1/488-490؛ بغیة الوعاة فی طبقات اللغویین و النحاة 2/196-197؛ تاریخ ادبیات در ایران، صفا 3/291-292 و 2/88، 91-92؛ تاریخ بافت قدیمی شیراز 208-209؛ تاریخ نظم و نثر در ایران 190-191 و 2/753؛ تاریخ راقم سمرقندی 43؛ تاریخ علوم و فلسفه ایرانی 696؛ تاریخ کثیره 73؛ تذکره منتخب اللطایف 228؛ جمهرة الخطاطین البغدادیین 195؛ حبیب السیر 3/546؛ حبیب السیر 3/547؛ دانشمندان و سخن سرایان فارس 3/215؛ دانشنامه جهان اسلام 6/790-793؛ دایرةالمعارف اسلام، بروکلمان 2/1066؛ دایرةالمعارف بزرگ اسلامی 17/709-713؛ دایرةالمعارف تشیع 5/333 و 9/581؛ دایرةالمعارف فارسی 1/732؛ دایرةالمعارف مصور پیمان 330؛ درر العقود الفریدة 524؛ الذریعة 4/50 و 5/175، 205 و 6/70، 72، 73، 75، 76، 125، 128، 133، 136، 137، 185 و 9/90، 521 و 11/20، 196 و 13/144 و 14/31 و 15/42 و 16/356 و 17/49، 147 و 19/308، 324 و 22/384 و 23/58، 73، 102 و 24/101، 222، 376 و 25/56؛ راهنمای بازار کتاب 4/215، 270؛ رجال حبیب السیر 69؛ رشحات عین الحیاة 1/186-190؛ روضات الجنات 5/300، 497؛ روضة الصفا 8/452؛ ریاض العارفین 212؛ ریحانه الادب 3/213-217؛ شذرات الذهب 6/321؛ شرح حال علما و ادبای استرآباد (استرآبادنامه) 116؛ الشقائق النعمانیة 43-44؛ شمع انجمن 237؛ طبقات اعلام الشیعة (الضیاء اللامع فی القرن التاسع) 6/90-91؛ طبقات مفسران شیعه 5/313، 337؛ طرائق الحقائق 2/689؛ عارفان بزرگ ایران در بلندای فکر انسانی 673؛ فارسنامه ناصری 2/1138؛ فرزانگان مازندران 1/281-284؛ فرهنگ بزرگان اسلام و ایران 383؛ فرهنگ سخنوران 298؛ الفوائد البهیه محمد بن عبدالحی لکنهوی هندی 125-130؛ فهرس اعلام الذریعة 2/1066 و 3/2002؛ الفهرس المختصر لمخطوطات مکتبة الحرم المکی الشریف 1/52، 358، 385، 479؛ فهرست کتاب های چاپی فارسی 2/2563، فهرست

ص:428

کتب چاپ سنگی کتابخانه ی مرکزی تبریز 60؛ فهرست نسخه های خطی فارسی 2/732، 725، 771،816، 859، 966، 1706؛ فهرست واره کتاب های فارسی 6/58، 60، 70، 73، 124، 148، 154، 160، 170، 185، 189، 124، 252، 669؛ کارنامه بزرگان ایران 254؛ کشف الظنون 1/448،749، 854 و 2/1479؛ الکنی و الالقاب 2/359، 468؛ گنجینه ی دانشمندان 6/408؛ لغت نامه ی دهخدا (ذیل طاغو) 22 و (ذیل جرجانی) 323؛ مجالس المومنین قاضی نورالله شوشتری 2/212، 220؛ مجله ارمغان، سال پانزدهم ص 701؛ مدارس نظامیه 125-127؛ مشاهیر جهان 214؛ مصادر التراث فی المکتبات الخاصة فی الیمن 1/205، 385، 445؛ معارف (نشریه مرکز نشر دانشگاهی)، ش 3، آذر اسفند 1381 (ش 57 پیاپی)، ص 34–192؛ معجم اعلام المورد 157؛ معجم الفلاسفة 233؛ معجم المولفین 2/515؛ معجم مولفی الشیعة 116؛ مفتاح السعادة 2/261؛ موسوعة اعلام العلماء و الادباء العرب و المسلمین 5/187؛ الموسوعة الذهبیة للعلوم الاسلامیة 12/101-103؛ الموسوعة المیسرة فی تراجم ائمة التفسیر و الاقراء و النحو و اللغة 2/1407؛ مولفین کتب چاپی فارسی و عربی 4/377-379؛ نام نامه موسیقی ایران زمین 3/145؛ نتایج الافکار 361؛ نزهت الاخبار 569؛ نفحات الانس 389؛ هدیة العارفین 1/728.

«علی بن محمد فصیحی استرآبادی»

000 – 516ه-.ق.

«ابوالحسن علی بن ابی زید» معروف به «ابن ابی زید فصیحی استرآبادی»، عالم، ادیب، استاد و شاعر اواخر قرن پنجم و اوایل قرن ششم ه-. ق. است.

او در «استرآباد» دیده به جهان گشود و در همانجا رشد کرد. تحصیلاتش را در زادگاهش آغاز کرد و پس از پایان بردن مقدمات، به حلقه ی درس عبدالقاهر جرجانی، ادیب بزرگ «جرجان»، و دیگر استادان بزرگ آن سامان، پیوست.

فصیحی پس از چند سال تحصیل، به مراتب علمی بلندی دست یافت و شهرتش از مرزهای «جرجان» و «استرآباد» گذشت.

مدتی در زادگاهش کرسی درس برپا کرد و به تعلیم و تربیت شاگردان پرداخت. آنگاه که مقام رفیع استادی را احراز کرد، به سوی «بغداد» رهسپار شد.

در «بغداد» نیز به تدریس ادامه داد و نزد دانشمندان مذاهب مختلف، نام و اعتبار کسب کرد. به همین جهت پس از فوت «خطیب تبریزی»، استادی و مدرسی مدرسه ی نظامیه را به او واگذار کردند.

استادی در مدارس نظامیه، خصوصاً مدرسه ی نظامیه «بغداد»، نیاز به شرایط علمی، ادبی، اخلاقی و مهارت در تدریس داشت که فصیحی استرآبادی از همه ی آنها برخوردار بود.

اما مدرسه ی نظامیه شرط خاص دیگری نیز داشت. این شرط، پیروی کردن از مذهب «شافعی» بود. شاگردان و استادان مدرسه ی نظامیه باید تابع و پیرو مذهب «شافعی» باشند تا بتوانند از امکانات و محیط علمی آن مدرسه ی بهره ببرند. در غیر این صورت آنها را بیرون می کردند.

با توجه به تسلط فصیحی بر احکام و آرای فقهی و اصولی مذاهب پنج گانه، تا مدتی کسی از مذهب فصیحی خبر نداشت. اما با گذشت زمان و در پی تعقیب و تجسس هایی، حاکمیت آن عصر، بر فصیحی سوء ظن پیدا کرد و عاقبت به اتهام «تشیع» از آن مدرسه ی اخراج گردید.

ص:429

پس از فصیحی، «ابومنصور جوالیقی» جایگاه استادی را در مدرسه ی نظامیه اشغال کرد.

فصیحی نه تنها در اثر تنگ نظری های حاکم بر فضای آن روزگار، از تدریس در نظامیه محروم شد، بلکه حقوق و مزایای استادی او در خارج از نظامیه نیز محدود و بلکه قطع شد.

او در خانه و محیط علمی نیز با مشکلات و محدودیت هایی روبرو گردید. با این همه از مذهب خود دست نکشید و با افتخار گفت از سرتا به قدم، پیرو شیعه ی آل محمد (ص) هستم.

این در حالی بود که بسیاری از بزرگان و استادان مذاهب دیگر مثل: «احمد بن علی بن برهان» متوفای 518ه-.ق. و «ابوبکر محمد بن یحیی بن مظفر» معروف به «ابن جبیر سلامی» متوفای 639ه-.ق. به خاطر کسب اجازه تدریس در نظامیه، از مذهب خود دست کشیده به مذهب «شافعی» گرویدند.

اما شهرت و مهارت فصیحی در تدریس علوم دینی و ادبی، سبب گردید که شاگردان مدرسه ی نظامیه برای استفاده از وی، به منزلش هجوم ببرند.

فصیحی پس از مدتی آنها را قانع کرد که برای حفظ شرایط مدرسه و محروم نشدن از مزایای آنجا، به نزد استاد منصوب پس از وی بروند و از دروس او استفاده کنند.

بعد از آن فصیحی خانه نشین گشت و عزلت گزید. به خاطر همین عزلت گزینی، مورد طعن برخی از معاصران خود واقع شد.

اما فصیحی با سرودن اشعار نغزی پاسخ آنان را داد و حتی «ابن سکره» را که در طعن «شیعه» اشعاری سروده و متعه را حرام اعلام کرده بود، با گفتن اشعاری رد کرد.

سرانجام این دانشمند بزرگ ایرانی در غربت و تنهایی، به سال 516ه-.ق. در «بغداد» جان سپرد و هم در آنجا مدفون گشت.

اما به نظر نویسنده ی «تاریخ الکاظمیة»، جنازه ی وی به «کاظمیه» منتقل و در «مشهد» شریف «کاظمین» علیهما السلام به خاک سپرده شد.

درباره ی شهرت وی به فصیحی، گفته اند که به جهت مطالعه زیاد کتاب «فصیح» «ثعلب نحوی» چنین نامیده شد. لیکن به نظر می رسد «فصیحی» تخلّص وی در شعر بود.

گفتنی است که شخصیت دیگری از مردم «جرجان» و «استرآباد» با شهرت یا تخلّص فصیحی وجود دارد که گویا مثنوی «وامق و عذرا» را سروده است. در جای خود به او اشاره خواهد شد.

هم چنین «فضل الله حروفی» را نیز «فصیحی» خوانده اند. برخی گفته اند وی در شعر «فصیحی» تخلّص می کرد. در حالی که تخلّص مشهور «فضل الله حروفی»، «نعیمی» است.

آثار:

دیوان

مرحوم «آقابزرگ» در «الذریعه»، وی را در زمره ی شاعران آورده و از دیوان یا اشعار او سخن گفته است.

در «ریاض العلما» بخشی از اشعار وی ثبت گردیده است. اینکه دیوان وی تدوین نشده یا مفقود گشته، اطلاع دقیقی در دست نیست. به همین دلیل هیچ نسخه ی خطی از وجود آن گزارش نشده است.

منابع:

اثر آفرینان 4/289؛ اشارة التعیین 227؛ اعیان الشیعة 8/313؛ انباه الرواة 2/306؛ بغیة الوعاة 2/197؛ البلغة 156؛ تاریخ الکاظمیة 277؛ تاسیس الشیعة 112؛ جمهرة

ص:430

الخطاطین البغدادیین 195؛ دایرةالمعارف تشیع 2/104؛ الذریعة 9/834؛ روضات الجنات 5/251-249؛ ریاض العلماء 4/224-225؛ ریحانة الادب 4/343؛ شذرات الذهب 7/125-126؛ شرح حال علما و ادبای استرآباد (استرآبادنامه) 116؛ طبقات اعلام الشیعة (الثقات العیون) 3/203؛ عیون التواریخ 12/153؛ فرزانگان مازندران 1/281-284؛ فرهنگ بزرگان اسلام و ایران 379؛ الکنی و الالقاب 3/31؛ گنجینه ی دانشمندان 6/408؛ لغت نامه ی دهخدا (ذیل ابوالحسن) 406؛ مجالس المومنین 1/564-568؛ مدراس نظامیه و تاثیرات علمی و اجتماعی آن 125-128؛ معجم الادباء 5/66-75، 1964؛ الموسوعة المیسرة فی تراجم ائمة التفسیر و الاقراء و النحو و اللغة 2/1674؛ نزهة الالباء 274؛ الوافی بالوفیات 22/85-86؛ وفیات الاعیان 3/337.

«علی بن محمد بن محمدشریف عربی استرآبادی»

قرن 12 یا 13 ه-.ق.

از شرح احوال، آثار و روزگار «علی بن محمد بن محمدشریف استرآبادی» هیچ اطلاعی نداریم. تنها گزارش از وجود او، خبری است که در فهرست نسخه های خطی کتابخانه ی مجلس شورای اسلامی قابل دسترسی است.

در این فهرست، یک اثر به نام وی ثبت و معرفی شده است که در ذیل توضیح داده می شود.

گفتنی است، پیشتر ذیل مدخل «صدر الدین بن علی بن محمد بن محمدشریف استرآبادی» احتمال نسبت پدر و فرزندی وی با این مدخل داده شده است.

آثار:

دوحة الاردشیریة

این اثر به زبان فارسی و در علم سیاست مدن است. مولف آن را در یک مقدمه و سه مقاله و یک خاتمه تنظیم کرده است.

نسخه های خطی:

1 نسخه ی خطی در «کتابخانه ی مجلس شورای اسلامی» به شماره 8606 در 95 برگ، کتابت سال 1251ه-.ق. موجود است.

نسخه های چاپی:

چاپ نشده است.

منابع:

فهرست نسخه های خطی کتابخانه ی مجلس شورای اسلامی 28/153.

«علی بن محمد مدنی گرگانی»

1290ش./1330ه-.ق. – 000

«سید علی بن محمد مدنی گرگانی» از دبیران و نویسندگان قرن چهاردهم ه-. ق. است.

وی در «گرگان» دیده به جهان گشود و پس از پایان بردن دوره متوسطه، در رشته فیزیک و شیمی به تحصیل ادامه داد و از دانش سرای عالی «تهران» به سال 1310ش. با مدرک لیسانس فارغ التحصیل شد.

پس از آن ضمن تدریس در دبیرستان های «تهران»، به تحقیق و نگارش کتاب نیز همت گماشت.

آثار:

1. اصول حکمت طبیعی

از جلمه کتاب های درسی برای سطح دبیرستان هاست.

ص:431

نسخه های خطی:

هیچ گزارشی از نسخ خطی آن در دست نیست.

نسخه های چاپی:

قسمت اول این کتاب درسی، به سال 1317ش. در قطع جیبی در «تهران» به چاپ رسیده است.

2. فیزیک

این کتاب نیز مانند کتاب قبلی نویسنده، از کتاب های درسی دبیرستانی است.

نسخه های خطی:

هیچ گزارشی از نسخ خطی آن در دست نیست.

نسخه های چاپی:

این اثر نیز در «تهران» چاپ شده است.

منابع:

مولفین کتب چاپی فارسی و عربی 4/396؛ سالنامه دانش سرای عالی تحصیلی سال 1313-1314 ص. 124.

«علی بن محمود استرآبادی»

قرن 8ه-.ق.

همان طور که در شرح حال «عماد الدین علی استرآبادی» گفته شد، زندگی نامه ی این پدر و فرزند، در اثر کمبود منابع، دچار آشفتگی شده و در برخی موارد درهم آمیخته شده است.

اگر این ادعا درست باشد که نام و لقب پدر عما الدین علی نیز مانند خودش عماد الدین علی است، بدین ترتیب اشتباه در بیان شرح حال آنان قدری طبیعی به نظر می رسد. اما باید توجه داشت که در کلیه ی منابعی که اثری به نام عماد الدین علی استرآبادی در قرن نهم ه-. ق. ثبت شده است، اشتباه بوده و همه ی آنها مربوط به تالیفات قرن دهم و یازدهم است.

ظاهراً پدر عماد الدین علی اثری از خود برجای نگذاشته و یا به دست ما نرسیده است؛ زیرا کلیه آثاری که به نام او گزارش شده است، متعلق به فرزندش عماد الدین علی بن عماد الدین علی استرآبادی است.

این احتمال هم وجود دارد که برخی از آثار یاد شده برای عماد الدین علی استرآبادی، متعلق به پدر وی باشد. مانند آنچه در علم منطق نوشته شده است.

اما از آنجا که همه ی این آثار را ذیل نام فرزندش شرح دادیم، در اینجا تکرار نمی کنیم. باید به همه ی نسخه های آثار یاد شده مراجعه و تحقیق لازم را به عمل آورد. اما در حال حاضر چنین اجازه و امکانی برای نگارنده وجود ندارد.

منابع:

تاریخ نظم و نثر در ایران 1/261؛ الذریعة 3/371-372؛ ریاض العلماء 3/373-374 و 4/153-154، 297-298؛ فهرست نسخه های خطی کتابخانه ی عمومی آیت الله العظمی گلپایگانی 1/89؛ لغت نامه ی دهخدا (ذیل علی استرآبادی) 133؛ معجم مولفی الشیعة 24؛ نشریه دانشگاه تهران 4/461؛ نهضتهای فکری ایرانیان 1/303.

«عمار بن رجاء استرآبادی»

000-267ه-.ق.

«ابویاسر عمار بن رجای تغلبی استرآبادی»، ظاهراً از علما و محدثان «حنبلی» مذهب «جرجان» است.

«سهمی جرجانی در تاریخ جرجان» ، او را شیخِ فاضلِ دین دارِ و ثقه در نقل حدیث توصیف کرده است.

براساس همین گزارش، ابویاسر عمار بن رجا استرآبادی، پس از تحصیل مقدمات، در 28 سالگی رهسپار سفر علمی

ص:432

شده و از مشایخ حدیث، احادیث نبوی (ص) را شنیده و در کتابی جمع آوری کرده است.

او از «یزید بن هارون»، «محمد بن بشر عبدی»، «زید بن حباب»، «یحیی بن آدم»، «حسین بن علی جعفی»، «معاویة بن هشام» و «عبیدالله بن موسی» حدیث استماع کرد.

هم چنین، «ابونعیم عبدالملک بن محمد بن عدی»، «احمد بن محمد بن مطرف استرآبادی» و «محمد بن حسین ادیب» از او حدیث شنیدند و نقل کردند.

آثار:

المسند الکبیر

این اثر حدیثی، شامل مجموعه احادیثی بود که عمار استرآبادی پس از شنیدن احادیث از شیوخ حدیث، به گردآوری آن همت گماشته بود.

نسخه های خطی:

هیچ نسخه ی خطی به دست نیامد.

نسخه های چاپی:

چاپ نشده است.

منابع:

تاریخ جرجان سهمی 534-535؛ تذکرة الحفاظ 2/561-562؛ الجرح و التعدیل 6/395؛ الدر المنضد فی ذکر اصحاب الامام احمد 1/144؛ علماء الحنابلة 67؛ طبقات الحنابلة 1/247؛ مختصر النابلسی 182؛ المنتظم فی تاریخ الامم و الملوک 5/61.

«عیسی بن یحیی جرجانی»

361-401ه-.ق.

«ابوسهل عیسی بن یحیی مسیحی جرجانی»، پزشک، فیلسوف، اخترشناس و ریاضی دان ایرانی، از دانشمندان بلند مرتبه «جرجان» در سده چهارم ه-. ق. است.

از شرح حال و زندگانی وی آگاهی چندانی در دست نیست. همین قدر می دانیم که در «جرجان» متولد شد. درجوانی و پس از آموختن مقدمات، راهی «بغداد» گردید و به تحصیل ادامه داد. تا در علوم عصر خود صاحب نام و آوازه گشت.

ابوسهل پس از فراگیری پزشکی، نجوم و ریاضیات، «بغداد» را به سوی شمال «ایران» ترک گفت.

از آنجا که ابوسهل کتابی برای «اسپهبد مرزبان بن رستم ابن شروین» - از امیران «آل باوند» - نوشته، می توان گفت که وی زمانی نزد مرزبان که مدتی بر «فریم» و «شهریارکوه» فرمان می راند، به سر برده است. ابوسهل سپس به «گرگانج» رفت و به دربار «ابوعلی مأمون بن محمد خوارزمشاه» راه یافت و به زودی به مقامی بلند رسید. از آنجا که ابوسهل کتاب هایی برای این فرمانروا، ابوالحسن سهیلی (سهلی) - وزیر مأمونیان تا حدود 404ه-.ق. و «ابوالعباس مأمون بن مأمون» نوشته است، می توان پنداشت که وی پس از رفتن به «گرگانج»، دست کم تا سال 400ه-.ق. در آن شهر و در دربار مأمونیان بوده است.

بنابر روایت نظامی عروضی، ابوسهل به همراه «ابونصر منصور بن عراق»، «بیرونی»، «ابن سینا» و «ابن خمار» در فرمانراویی «مأمون بن مأمون» و وزارت «ابوالحسین سهیلی» در دربار «خوارزمشاه» گرد آمده بودند، تا آنکه «سلطان محمود غزنوی»، «حسین بن علی میکال» را نزد مأمون فرستاد و از وی خواست که آنان را به دربار وی روانه کند. مأمون پیش از پذیرفتن فرستاده ی محمود، موضوع را به

ص:433

آگاهی آنان رساند و گفت چون توان سرپیچی از دستور محمود را ندارد، هر که رفتن به دربار او را خوش نمی دارد، از «گرگانج» بگریزد. ابوسهل و «ابن سینا» از رفتن به دربار محمود خودداری کردند و از راه بیابان «خوارزم» (قره قوم( رهسپار سفر شدند. «ابن سینا» بر پایه ی احکام نجوم پیش بینی کرد که راه گم خواهند کرد و ابوسهل نیز بر همان اساس گفت که از این سفر، جان به سلامت نخواهد برد. سرانجام آن دو در بیابان سرگردان شدند. ابوسهل از تشنگی جان سپرد و «ابن سینا» با دشواری فراوان خود را به باورد (ابیورد) رساند و سرانجام به «جرجان» رفت.

«نظامی عروضی» تأکید کرده است که در این زمان «قابوس وشمگیر»، فرمانروای «جرجان» بوده است. بر پایه ی سخن نظامی، این روی داد به پیش از سال 403ه-.ق. باز می گردد.

در هر حال، ابوسهل - استاد «ابن سینا» - در پزشکی بود. بسیاری او را در پزشکی چیره دست توصیف کرده اند. حتی از «ابن سینا» هم چیره دست تر بود.

در فلسفه و ریاضیات نیز مهارت داشت. «فخر رازی» او را در زمره ی بزرگ ترین فیلسوفان دنیای اسلام آورده است.

«بیهقی» او را در زمره ی مسیحیان آورده و گفته است که به پرستش گاه های مسیحیان نمی رفت بلکه در خانه عبادت می کرد.

آثار:

1. آداب صحبة الملوک

نسخه های خطی:

هیچ گزارشی از نسخ خطی آن در دست نیست.

نسخه های چاپی:

چاپ نشده است.

2. اختصار المجسطی

نسخه های خطی:

هیچ گزارشی از نسخ خطی آن در دست نیست.

نسخه های چاپی:

چاپ نشده است.

3. ارکان العالم

این رساله که ظاهراً درباره ی هستی و ارکان عالم است، در کتابخانه های کشورهای اسلامی گزارش نشده است. فقط در «کتابخانه ی لیدن» موجود است.

نسخه های خطی:

به گزارش «ویستنفیلد ورهووه»، 2 نسخه ی خطی از این کتاب در «کتابخانه ی لیدن» نگهداری می شود.

نسخه های چاپی:

چاپ نشده است.

4. اصناف العلوم الحکمیة

ابوسهل جرجانی این رساله را در بیان انواع و اصناف علوم و دانش ها نگاشته است. باوجود اینکه از سخنان نخستین کتاب مشخص می گردد که ابوسهل این اثر را در پاسخ به خواسته «ابوالحسن سهلی» نوشته است، «ویستنفیلد ورهووه» آن را متعلق به ابوسهل ندانسته و بلکه از آثار «ابوالحسن سهلی» پنداشته است.

ابوسهل در این اثر، نوعی طبقه بندی علوم را ارایه داده است. به گفته ی مترجم آن به انگلیسی، «دیمتری گوتاس»، طبقه بندی ابوسهل این امتیاز را دارد که فهرست نسبتاً کاملی از رئوس مطالب به دست می دهد.

«اصناف العلوم» به زبان عربی نوشته شده و یک مقدمه ی کوتاه فارسی دارد. او در این اثر از طبقه بندی یونانی متاثر

ص:434

گردیده است. شاید علت این تاثیرپذیری، مطالعات کتاب های یونانی در طب بوده است.

نسخه های خطی:

هیچ گزارشی از نسخ خطی آن در دست نیست.

نسخه های چاپی:

کتاب «اصناف العلوم الحکمیة» به سال 1370ش. در «تهران» به کوشش «محمدتقی دانش پژوه» در مجله تحقیقات اسلامی از صفحه 211 تا 220 به چاپ رسیده است.

5. اصول علم النبض

نسخه های خطی:

هیچ گزارشی از نسخ خطی آن در دست نیست.

نسخه های چاپی:

چاپ نشده است.

6. اظهار حکمة الله تعالی فی خلق الانسان (رساله خلق الانسان) (فوائد الاعضاء)

این رساله از مشهورترین نوشته های ابوسهل است. وی در پیش گفتار گوید: که در این کتاب روش پیشینیان را در نظم مطالب کنار گذاشته و ترتیبی نو برگزیده است.

هم چنین برخی از گفته های آنان را که به موضوع مربوط نبوده، حذف کرده و افزون بر آنچه «جالینوس» و دیگر پیشینیان درباره ی منافع اعضای بدن گفته اند، مطالب فراوان و سودمندی را نیز که خود بدان ها دست یافته، آورده است.

«ابن ابی اصیبعه» این کتاب را از جهت سبک نگارش، درستی و دقت مطالب بسیار ستوده است.

ابوسهل در این رساله، در مورد هر عضو، نخست به بیان ساختمان آن پرداخته و سپس فواید، شکل، جایگاه آن عضو در بدن و عملکرد آن را بیان کرده است.

بخش های نخست کتاب درباره ی قلب و دستگاه تنفس و بخش پایانی درباره ی رحم است.

نسخه های خطی:

1 نسخه ی خطی در «کتابخانه ی مرکزی دانشگاه تهران» به شماره 447 در 183 برگ، کتابت به خط نسخ کهن موجود است.

1 نسخه ی خطی در «کتابخانه ی نورعثمانیه» کتابت سده 8ه-.ق. موجود است.

1 نسخه ی خطی در «کتابخانه ی ملی ملک» «تهران» به شماره 4447 در 32 برگ، کتابت سده 9ه-.ق. موجود است.

1 نسخه ی خطی در «کتابخانه دانشگاه استانبول» موجود است.

1 نسخه ی خطی در کتابخانه ای در «حلب» موجود است.

1 نسخه ی خطی در «کتابخانه ی گوتا» در ایالت «تورینگن» «آلمان» موجود است.

نسخه های چاپی:

چاپ نشده است.

7. تحقیق امر الوباء و الاحتراز عنه و اصلاحه اذا وقع

این کتاب، رساله ای است در چهار فصل که ابوسهل به تحقیق درباره ی بیماری وبا پرداخته است. وی این کتاب را برای «ابوالعباس مامون بن مامون» نوشته است.

«سزگین» فصل های چهارگانه ی آن را شرح داده است. نسخه های خطی این رساله در کتابخانه های «ایران» گزارش نشده است.

نسخه های خطی:

1 نسخه ی خطی در «کتابخانه ی شهید علی» «ترکیه» موجود است.

1 نسخه ی خطی در کتابخانه ای در «کابل» موجود است.

1 نسخه ی خطی در کتابخانه ای در «حلب» موجود است.

ص:435

نسخه های چاپی:

چاپ نشده است.

8. ترجمه ی کتابی درباره ی نفس

نسخه های خطی:

هیچ گزارشی از نسخ خطی آن در دست نیست.

نسخه های چاپی:

چاپ نشده است.

9. تعبیر الرؤیا

نسخه های خطی:

هیچ گزارشی از نسخ خطی آن در دست نیست.

نسخه های چاپی:

چاپ نشده است.

10. تلخیص الخطب (تلخیط الخطب)

«الخطب» کتابی است که مولف آن ناشناخته است. بنا به گزارشی که «ابواسحاق ابراهیم بن ابوالفضل» معروف به «ابن عسال» از دانشمندان قرن هفتم ه-. ق.، در کتابش «مجموع اصول الدین و مسموع محصول الیقین» داده است، «ابوسهل» «الخطب» را تلخیص کرده است.

«ابن عسال» در بخش سوم کتاب خود، قسمت هایی از تلخیط الخطب ابوسهل را نقل کرده است.

از مطالعه ی بخش های نقل شده توسط «ابن عسال» می توان پی برد که ابوسهل در علم کلام و اصول دین نیز نظریات ویژه ای داشت.

از آن جمله درباره ی صفاتی مانند: قادر و عالم بودن خداوند متعال، معتقد است که این صفات را باید به صورت مجاز و استعاره درباره ی خدا به کار برد؛ زیرا ویژگی های این صفات در خداوند متعال آن چنان است که در هیچ موجود دیگری نیست تا بتوان آن را تصور کرد.

نسخه های خطی:

هیچ گزارشی از نسخ خطی آن در دست نیست.

نسخه های چاپی:

بخش های نقل شده ی کتاب ابوسهل، همراه با بخش های دیگر از کتاب ابن عسال، نخستین بار در کتاب «سلک الفصول فی مختص الاصول» در «قاهره» و به سال 1900م. چاپ گردید.

هم چنین «لویس شیخو» این بخش از کتاب ابوسهل را همراه با «شرح ابن عسال» بر آن، تحت عنوان «مقالة فی اقسام الدین» منتشر کرده است.

11. تلخیص السماء و العالم

این رساله در واقع خلاصه ی کتاب «السما و العالم» «ارسطو» است که ابوسهل مسیحی آن را تلخیص کرده است.

نسخه های خطی:

1 نسخه ی خطی در «کتابخانه ی لیدن هلند» موجود است.

نسخه های چاپی:

چاپ نشده است.

12. التوسط بین ارسطوطالیس و جالینوس فی المحرک الاول

نسخه های خطی:

هیچ گزارشی از نسخ خطی آن در دست نیست.

نسخه های چاپی:

چاپ نشده است.

13. حقیقة سوء المزاج ما هو و کم اصنافه

نسخه های خطی:

هیچ گزارشی از نسخ خطی آن در دست نیست.

ص:436

نسخه های چاپی:

چاپ نشده است.

14. دستور الخط

نسخه های خطی:

هیچ گزارشی از نسخ خطی آن در دست نیست.

نسخه های چاپی:

چاپ نشده است.

دلالة اللفظ علی المعنی

نسخه های خطی:

هیچ گزارشی از نسخ خطی آن در دست نیست.

نسخه های چاپی:

چاپ نشده است.

15. رسالة الادویة

این رساله ی بسیار مختصر در معرفی داروهای گیاهی و ادویه ی مفرده است.

نسخه های خطی:

1 نسخه ی خطی در «کتابخانه ی مغنیسا (مانیسا) ترکیه» نگهداری می شود.

نسخه های چاپی:

چاپ نشده است.

16. رسالة فی ماهیة الجدری و تدبیره

رساله «الجدری» در شناخت و درمان آبله است. ابوسهل این بیماری را بخوبی شناخته و راه درمان آن را بیان کرده است.

نسخه های خطی:

1 نسخه ی خطی در «کتابخانه ی شهید علی» موجود است.

1 نسخه ی خطی در «کتابخانه ی حلب» موجود است.

نسخه های چاپی:

چاپ نشده است.

17. رسوم الحرکات فی الاشیاء ذوات الوضع

نسخه های خطی:

هیچ گزارشی از نسخ خطی آن در دست نیست.

نسخه های چاپی:

چاپ نشده است.

18. سبب برد ایام العجوز

نسخه های خطی:

هیچ گزارشی از نسخ خطی آن در دست نیست.

نسخه های چاپی:

چاپ نشده است.

19. سکون الارض او حرکتها

نسخه های خطی:

هیچ گزارشی از نسخ خطی آن در دست نیست.

نسخه های چاپی:

چاپ نشده است.

20. الطب الکلی

رساله الطب الکلی، یکی از معروف ترین آثار ابوسهل و از نظر حجم پس از کتاب «المائة» قرار دارد.

در آغاز یکی از نسخه های این کتاب، به تالیف آن برای «ابوالحسن سهیلی» تصریح شده است.

کتاب شامل دو مقاله است: مقاله ی نخست 39 باب دارد و ابوسهل در آن از مبانی عمومی پزشکی همچون فیزیولوژی، بهداشت، خواب و بیداری، تغذیه و غیر آن سخن گفته است.

مقاله دوم 41 باب دارد و دو سوم حجم کتاب را شامل می شود. ابوسهل در این مقاله ابتدا بیماری های مربوط به

ص:437

اعضای بدن را به ترتیب از بالا به پایین نام برده و سپس نام برخی از بیماری های عمومی بدن، امراض پوست، استخوان، مو و عوارض ناشی از گزش جانوران را ذکر کرده است و سپس در هر بخش به معرفی داروهای ویژه ی این بیماری ها پرداخته و نحوه ی ساخت آنها را بیان کرده است.

از سخنان ابوسهل در مقدمه این کتاب چنین برمی آید که وی مسائل مربوط به شناخت نشانه های بیماری را که کمتر به آن پرداخته است، بیرون از مبحث کتاب خود می شمرده است.

نسخه های خطی:

2 نسخه ی خطی در «کتابخانه ی مرکزی دانشگاه تهران» به شماره 1409 در 179 برگ، کتابت سال 727ه-.ق. و شماره 9/1987 در 263 برگ، موجود است.

1 نسخه ی خطی در «کتابخانه ی ملی جمهوری اسلامی ایران» به شماره 1577 در 99، 115 برگ، کتابت سال 1085 و 1276ه-.ق. موجود است.

2 نسخه ی خطی در «کتابخانه ی موزه ی عراق» به شماره 532 در 428 برگ، کتابت سال 1001ه-.ق. و شماره 1565 در 182 برگ، کتابت سال 714ه-.ق. موجود است.

1 نسخه ی خطی در «کتابخانه ی برلین» موجود است.

1 نسخه ی خطی در «کتابخانه ی رضا رامپور» موجود است.

1 نسخه ی خطی در «کتابخانه ی حلب» موجود است.

نسخه های چاپی:

چاپ نشده است.

21. علة التربة التی تستعمل فی احکام النجوم

نسخه های خطی:

هیچ گزارشی از نسخ خطی آن در دست نیست.

نسخه های چاپی:

چاپ نشده است.

22. العلم الطبیعی

کتاب العلم الطبیعی نیز از آثار علمی پژوهشی ابوسهل مسیحی جرجانی است.

نسخه های خطی:

1 نسخه ی خطی در «کتابخانه ی عمومی آیت الله حکیم» در «نجف اشرف» به شماره 237 در 44 برگ، کتابت سال 715 ه-.ق. موجود است.

نسخه های چاپی:

چاپ نشده است.

23. الغزلیات الشمسیة

نسخه های خطی:

هیچ گزارشی از نسخ خطی آن در دست نیست.

نسخه های چاپی:

چاپ نشده است.

24. فوائد فی الشعر (فوائد من قول عیسی بن یحیی المسیحی فی الشعر)

همان طور که از نام کتاب می توان حدس زد، درباره ی شعر و نظم، مطالب مفیدی را ذکر کرده است.

نسخه های خطی:

1 نسخه ی خطی در «کتابخانه ی بغدادلی وهبی ترکیه» موجود است.

نسخه های چاپی:

چاپ نشده است.

25. قوانین الصناعة

نسخه های خطی:

هیچ گزارشی از نسخ خطی آن در دست نیست.

نسخه های چاپی:

چاپ نشده است.

ص:438

26. کتابی درباره ی نفس

نسخه های خطی:

هیچ گزارشی از نسخ خطی آن در دست نیست.

نسخه های چاپی:

چاپ نشده است.

27. المائة فی صناعة الطب (صد باب) (دیوان طب)

این کتاب مشهورترین و بزرگ ترین نوشته ی ابوسهل جرجانی است. صد باب، در واقع یک دایرةالمعارف بزرگ پزشکی محسوب می گردد.

کتاب المائة، در صد بخش تنظیم شده است. ابوسهل به هر بخش از بخش های صدگانه کتاب یک عنوان و نام انتخاب کرده است. وی درباره ی سبک نگارش و وجه تسمیه ی آن می گوید:

من هر بخش را به گونه ی کتاب جداگانه ای نوشتم تا استفاده از هریک از این بخش ها به شکل مستقل امکان داشته باشد.

در این اثر بر خلاف کتاب «الطب الکلی» مسائل عمومی پزشکی، بیش از دو سوم آن را در برمی گیرد و درباره ی علاج بیماری ها، از برگ 199 تا آخر سخن گفته است.

ترتیب بخش درمانی این کتاب نیز مانند مقاله دوم الطب الکلی است. با این تفاوت که در المائة، مباحث درمان برخی از بیماری های عمومی پیش از بخش درمان دردهای مربوط به عضو مشخص آمده است.

ابوسهل در المائة نیز به ذکر آثار و نحوه ی ترکیب داروها پرداخته و به بخش شناسایی و شرح نشانه های بیماری بسیار کم توجه کرده است.

بر این کتاب حاشیه ها و تعلیقاتی نیز نوشته اند. برخی از آنها بدین شرح هستند:

حاشیه ی «ابن تلمیذ» پزشک نامدار با عنوان «الحواشی علی کتاب المائة» و تعلیق وی با عنوان «تعالیق استخرجها من الکتاب المائة للمسیحی»، حاشیه ی «نعمان بن ابی الرضا اسرائیلی» به نام «الحواشی النعمانیة و المقاصد الطبیة» که در 1959م. به کوشش «قدری شرفی» در «حیدرآباد دکن» به چاپ رسید.

نسخه های خطی:

1 نسخه ی خطی در «کتابخانه ی نور عثمانیه» به شماره 3557 نگهداری می شود که کهن ترین نسخه ی این کتاب محسوب می گردد.

گویا کتابت این نسخه به زمان حیات مولف بازمی گردد. نسخه دارای 40 کتاب از 100 کتاب مولف را داراست و مرتب نیست.

1 نسخه ی خطی در «کتابخانه ی خانقاه احمدیه» «شیراز»، کتابت سده 6 و 7ه-.ق. موجود است.

1 نسخه ی خطی در «کتابخانه ی بادلین» کتابت سال 592ه-.ق. موجود است.

1 نسخه ی خطی در «کتابخانه ی مغنیسا (مانیسا) ترکیه» به شماره 1796 کتابت سال 673ه-.ق.، شامل کتاب های 57 تا 100، موجود است.

3 نسخه ی خطی در «کتابخانه ی مجلس شورای اسلامی» به شماره 1/6392 در 457 صفحه، کتابت سده 13ه-.ق.، 1/175 در 256 برگ، کتابت سده 11ه-.ق. و شماره 1/6335 در 502 صفحه، کتابت سال 643ه-.ق.، گویا استنساخ شده از روی نسخه ی اصل مولف توسط «ابن ملکا»، موجود است.

1 نسخه ی خطی در «کتابخانه ی ملی ملک» «تهران» به شماره

ص:439

4552 در 299 برگ، کتابت سده 11ه-.ق. موجود است.

2 نسخه ی خطی در «کتابخانه ی دایرةالمعارف بزرگ اسلامی تهران» به شماره 2/122121 در 386 برگ و شماره 2/216 در 38 برگ موجود است.

2 نسخه ی خطی در «کتابخانه ی مرکزی دانشگاه تهران» به شماره 2006 در 117 برگ، کتابت سال 903ه-.ق. و شماره 449 در 87 برگ موجود است.

1 نسخه ی خطی در «کتابخانه ی آیت الله العظمی مرعشی نجفی (ره)» به شماره 5946 در 20 برگ، کتابت سال 705 یا 507ه-.ق. موجود است.

1 نسخه ی خطی در «کتابخانه ی ملی جمهوری اسلامی ایران» به شماره 2071/ع در 264 برگ، کتابت سال 1323ه-.ق. موجود است.

1 نسخه ی خطی در «کتابخانه ی دکتر داوود چلبی» وابسته به «کتابخانه ی عمومی اوقاف موصل» به شماره 23/6 در 291 برگ موجود است.

1 نسخه ی خطی در «کتابخانه ی آستان قدس رضوی (ع)» به شماره 5115 در 287 برگ موجود است.

1 نسخه ی خطی در «کتابخانه ی جامعة القرویین» «فاس» به شماره 80/409 در 171 برگ موجود است.

1 نسخه ی خطی در «کتابخانه ی دارالکتب الظاهریه» «دمشق» به شماره 9087 در 271 برگ موجود است.

3 نسخه ی خطی در «کتابخانه ی موزه ی عراق» به شماره 32652 در 271 برگ، شماره 9970 در 358 صفحه و شماره 21665 در 206 صفحه موجود است.

نسخه های چاپی:

کتاب مائه بارها چاپ شده است. حداقل دو چاپ از آن یکی در «دمشق» توسط المعهد الفرنسی بدمشق به سال 2000م. در 2 جلد چاپ شده است.

چاپ دیگر آن در «جبیل» توسط دار و مکتبة بیبلیون، به سال 2004م. در 273 صفحه چاپ شده است.

28. مبادی الموجودات الطبیعیة

این اثر علمی را ابوسهل جرجانی در شناخت مبادی موجودات طبیعی نوشته است.

بحث و جست جو از آغاز و آفرینش و چرایی و چیستی موجودات طبیعی، دانشی است که بشر امروزی در پی پاسخ به آن آزمایش ها و تجارب زیادی را با استفاده از امکانات فراوان انجام داده و هنوز به نتیجه ی قطعی نرسیده است. باوجود این ابوسهل جرجانی در بیش از هزار سال پیش، درباره ی آن سخن گفته است.

همان طور که «ابن سینا» در بیش از هزار سال پیش، راجع به شبیه سازی و عمل لقاح خارج از رحم مادر سخن گفته و مدعی شده است که پیش از او عملی گردیده است.

«بروکلمان» یک جا این اثر را به «ابوسهل جرجانی» نسبت داده و یک جای دیگر به اشتباه به «فارابی» نسبت داده است.

نسخه های خطی:

1 نسخه ی خطی در «کتابخانه ی لیدن هلند» موجود است.

نسخه های چاپی:

چاپ نشده است.

29. مبادی الهندسة

نسخه های خطی:

هیچ گزارشی از نسخ خطی آن در دست نیست.

نسخه های چاپی:

چاپ نشده است.

30. المسائل

المسائل اثری است که به ابوسهل نسبت داده شده است. اما از موضوع و محتوای آن مانند نسخه های خطی، اطلاعی در دست نیست.

نسخه های خطی:

هیچ گزارشی از نسخ خطی آن در دست نیست.

ص:440

نسخه های چاپی:

چاپ نشده است.

31. النرجسیة

نسخه های خطی:

هیچ گزارشی از نسخ خطی آن در دست نیست.

نسخه های چاپی:

چاپ نشده است.

32. نوادر الحکماء

ابوسهل مسیحی جرجانی این اثر را برای «اسپهبد مرزبان بن رستم بن شروین» نگاشته است.

نسخه های خطی:

1 نسخه ی خطی از این رساله در «کتابخانه دانشگاه استانبول» موجود است.

نسخه های چاپی:

چاپ نشده است.

منابع:

الآثار الباقیة 63؛ اثر آفرینان 1/171؛ ایرانیکا 1/748-749؛ تاریخ ادبیات در ایران، صفا 1/346؛ تاریخ الادب الجغرافی العربی 1/246؛ تاریخ الحکماء 408، 414، 417؛ تاریخ علوم و فلسفه ایرانی 525؛ تاریخ فلاسفه ایرانی 338؛ تاریخ مختصر الدول 330؛ تاریخ نگارستان 114-115؛ تاریخ نهضتهای فکری ایرانیان؛ تتمة صوان الحکمة 12، 40، 45، 88-90؛ تحدیدنهایات الاماکن 53، 137؛ چهار مقاله نظامی 118-121؛ حبیب السیر 2/444؛ دایرةالمعارف بزرگ اسلامی 5/574-579؛ دایرةالمعارف دانش و هنر 1270؛ دایرةالمعارف مصور پیمان 866؛ روضة الصفا 7/465-466؛ ریحانة الادب 7/148؛ سه حکیم مسلمان 28؛ عیون الانباء 1/276، 327-328 و 2/3، 19؛ فردوس الحکمة فی الطب 32؛ فرهنگ نام آوران خراسان 32؛ فصل در معرفت نور 198؛ کارنامه بزرگان ایران 173؛ کامل الصناعة الطبیة 1/5؛ کشف الظنون 2/1576؛ لغت نامه ی دهخدا (ذیل ابوسهل) 532؛ محبوب القلوب 257-258؛ مراغه در سیر تاریخ 328؛ مسالک الابصار 9/255؛ معجم العلماء العرب 1/188؛ معجم المولفین 2/599؛ مناظرات 21؛ موسوعة علماء الطب 64؛ موسوعوة اعلام العلماء و الادباء العرب و المسلمین 5/184؛ نامه دانشوران ناصری 1/57؛ نزهة الارواح 383-384؛ نوادر المخطوطات العربیة فی مکتبات ترکیا 2/424-425؛

«عیوقی دهستانی (مجد الدین عیوق)»

قرن 6ه-.ق.

از نام، شرح احوال، ولادت و وفات عیوقی هیچ اطلاعی در دست نیست. آنچه مسلم است، شاعری از «دهستان» «مازندران» بود. گویا در دربار «سلطان محمود غزنوی» حضور داشت.

اختلاف فراوانی که در نام، نسب، و زمان عیوقی میان تذکره نویسان وجود دارد، مانع از تبیین درست زندگی نامه ی وی می گردد.

هرچند عیوقی با داستان «ورقه و گلشاه»، شناخته می شود، لیکن مثنوی دیگری در بحر رمل مسدس و قصایدی دارد که ظاهراً برجای نمانده یا نسخه های آنها شناخته نشده است.

آثار:

1. دیوان

ظاهراً از این دیوان فقط یک اثر با عنوان «ورقه و گلشاه» برجای مانده است.

ص:441

نسخه های خطی:

هیچ گزارشی از نسخ خطی آن در دست نیست.

نسخه های چاپی:

چاپ نشده است.

2. مثنوی ورقه و گلشاه

«ورقه و گلشاه» از داستان های عشقی است. اصل آن عربی و «ورقه» نام پسر رئیس قبیله ی «بنی شیبه» است. «گلشاه» نیز دختر عموی او بود. گویا آن دو طی حوادثی، ناکام درگذشتند.

شایان ذکر است، «ورقه و گلشاه» شباهت زیادی به داستان کهن «عروه و عفرا» دارد. این داستان در قرن چهارم هجری شهرت داشت.

پیش از آن «ابوحرزه جریر» متوفای 110ه-.ق.، آن را از متون عربی کهن به نظم درآورده بود.

«مسعودی» در «مروج الذهب» نیز به این داستان اشاره کرده است.

نسخه های خطی:

1 نسخه ی خطی از این اثر را دکتر «احمد آتش»، استاد دانشگاه «استانبول»، ظاهراٌ در کتابخانه ی «توب قاپوسرای» «ترکیه» به دست آورده است. شاید شماره ی این نسخه 841 باشد.

به نظر می رسد این نسخه همان نسخه ی «یوسف مداح» است که به زبان ترکی ترجمه شده و یک بار دیگر توسط همان مترجم به فارسی نگاشته شده است.

نخستین بار کسی که از روی آن، نسخه ی دیگر برداشت، «عباس اقبال آشتیانی» بود. این نسخه، با سه یادداشت از استاد «بدیع الزمان فروزانفر» همراه است و در «کتابخانه ی مرکزی دانشگاه تهران» نگهداری می شود.

1 نسخه ی خطی در «کتابخانه ی دانشگاه لاهور» گزارش شده است. این نسخه در 138 برگ، کتابت شده و سال 1229ه-.ق. در «کابل» استنساخ گردیده است.

از 1 نسخه ی خطی در نشریه نسخه ی های خطی کتابخانه ی مرکزی دانشگاه «تهران» گزارش داده شده است. گویا این نسخه در کتابخانه ی دکتر «مهدی محقق» موجود است.

این نسخه در 149 برگ استنساخ و تصحیح شده است. اما مشخص نیست که از روی کدام نسخه استنساخ و تصحیح گردیده است.

نسخه ای از ورقه و گلشاه که توسط «عبدالمومن محمد خویی» کتابت و با 71 لوح تصویر، نقاشی و صحنه آرایی شده است، نیز وجود دارد. این نسخه یکی از کهن ترین نسخه های خطی مصور است.

نسخه های چاپی:

نخستین بار دکتر «ذبیح الله صفا» آن را تصحیح و در سال 1343ش. از طریق انتشارات دانشگاه «تهران»، در 135 صفحه وزیری همراه با تصاویر، منتشر کرد.

این چاپ به سال 1362ش. در «تهران» و در 175 صفحه تجدید چاپ گردید.

داستان ورقه و گلشاه، به زبان ترکی جغتایی و ترکی «عثمانی» ترجمه شده است.

یکی از این ترجمه ها با عنوان «حکایه عجیبه» به سال 1324ش. توسط «ملا عبدالله بن میر کریم» در «تاشکند» به صورت چاپ سنگی منتشر شده است.

شاید قدیم ترین ترجمه به زبان ترکی را، «یوسف مداح»، شاعر آذری، به سال 770ه-.ق. انجام داده است.

ص:442

ترجمه ی «یوسف مداح»، به زبان انگلیسی ترجمه گردیده و به سال 1976م. در «لیدن»، به کوشش «گریس مارتین اسمیت»، همراه با اصل ترکی آن چاپ شده است.

در قرن نهم ه-. ق.، «مسترلی دیاعی»، انشای مجددی از آن را پدید آورد.

دکتر «احمد آتش» اصرار دارد که داستان فرانسوی «فلوور وبلانشفلر» متاثر از داستان ورقه و گلشاه است. دکتر «ذبیح الله صفا» این نظر را تایید کرده است.

«الساندر بومباچی»، استاد زبان و ادبیات ترکی در «موسسه دانشگاهی ناپل» و خاورشناس متوفای 1979م. در این اواخر، حین تحقیق در ترجمه ترکی «مداح»، تائید کرده است که منبع داستان فرانسوی، همان منبعی بوده است که آتش ذکر نموده است.

گفته می شود: یک نسخه ی دیگر در سده یازدهم هجری برابر با قرن هفدهم میلادی در «آذربایجان» به زبان ترکی ترجمه وبه «شاه عباس صفوی» اهدا گردید.

آقای «اسدالله سورن ملکیان شیروانی»، استاد و مدیر پژوهش در مرکز ملی تحقیقات علمی(CNRS) متن ورقه و گلشاه را به فرانسه ترجمه کرده و با مقایسه ی تصاویر هنری آن، در مجله ی هنرهای آسیایی به معرفی پرداخته است.

منابع:

تاریخ ادبیات ترک، بومباچی 249؛ تاریخ ادبیات در ایران، صفا 1/601-603 و 2/360-361؛ تاریخ نظم و نثر در ایران 1/95؛ الذریعة 3/781-782؛ فرهنگ سخنوران 413؛ گلزار جاویدان 3/1230؛ لباب الالباب 494-495؛ لغت نامه ی دهخدا (ذیل عیوقی) 490؛ مجله دانشکده ی ادبیات دانشگاه تهران (1-4): 1-13؛ مجله هنرهای آسیایی 22/ 8-103؛ مجمع الفصحاء 3/1240.

ص:443

ف

«فاطمه (بی بی فاطمه) بنت محمدباقر استرآبادی»

(بی بی خانم استرآبادی)/ 1272ه-.ق. – 000

بانو «بی بی فاطمه» یکی از نخستین زنانی است که با قلم، برابر تبعیضخواهی مردان ایستاد و از هویت زن، با تکیه بر آموزه های دینی و فرهنگی دفاع کرد.

نیز، شاید او نخستین زنی است که مدرسهی دخترانه تاسیس و به مدیریت آن همت گماشت. بی بی خانم نخستین زنی بود که در نشریات رسمی کشور مقاله نوشت و از عملکرد خود دفاع نمود. این مقاله در بیست و هفتم ربیع الاول 1325ش. در روزنامه ی «تمدن» به چاپ رسید.

بیبی خانم زنی تحصیل کرده، فاضل و در زمره ی خوش نویسان به شمار می رفت. پدرش «محمدباقر خان» رئیس ایل «انزاب» و مادرش «خدیجه»، دختر «حاج ملا کاظم مجتهد مازندرانی» بود؛ چون در دربار «ناصر الدین شاه» به زنان درس می گفت، ملاباجی نامیده می شد.

بی بی فاطمه، در «نوکنده» «استرآباد» دیده به جهان گشود و در «تهران» پرورش یافت؛ چون به 22 سالگی رسید، با «موسی خان وزیری» از مهاجران قفقازی، ازدواج کرد. حاصل این ازدواج تولد هفت فرزند بود.

بی بی فاطمه کتابی با عنوان «معایب الرجال» نوشت. آنچه در علت نوشتن معایب الرجال گفته شده، اینکه: شخص مجهولی (احتمالاً از شاهزادگان قاجار)، کتابی با عنوان «تادیب النسوان» به سال 1288ه-.ق. نوشت. او در رساله ی کوچکش، دیدگاه اسلام و غرب را دربارهی زن مخلوط کرده و از نگاه خود به تحلیل اخلاق و رفتار زنان پرداخته بود. اما نام کتاب را ناشیانه از «تادیب النسوان» «عبید زاکانی» تقلید و مطالبش را با ناپختگی و آمیخته به توهین تقریر نموده بود.

بیبی فاطمه کتاب را خوانده و با نوشتن «معایب الرجال» به طور غیر مستقیم، به آن پاسخ داد. او به حق گفته است: «نه هر مردی از هر زنی فزون تر است و نه هر زنی از هر مردی فروتر»

«انواع و اقسام از خواص و عوام زن و مرد خوب و بد هر دو می باشند، صفات حمیده و رذیله از همه قسم مشاهده می شود. اگر باید تربیت بشوند باید همه را بنمایند. و تربیت هم موقوف به تمام قوانین تمدن و تدین ملیه و دولتیه و شرعیه و عرفیه کشوریه و لشکریه می باشد.»

آثار:

معایب الرجال

کتاب بی بی خانم استرآبادی در دو بخش است. در بخش نخست، جواب ده فصل «تأدیب النسوان» را داده و در بخش دوم «معایب الرجال» را در چند مجلس تدوین کرده است.

کتاب «معایب الرجال» از دو جهت حایز توجه است. نخست شیوهی بیان آن که با شوخ طبعی و قلم طنز همراه است. نکتهی دوم، توجه دادن مردان به اینکه چون عمل یک عده مرد نمیتواند جامعهی مردان را متصف به صفات رذیلهی آن عده کند، عمل یک عده زن هم بازگو کننده ی جامعهی زنان نیست.

برای آشنایی با قلم او، چند سطر از متن کتاب را، آنجا که از مجلس قمار مردان انتقاد میکند، نقل میکنیم:

ص:444

«چون شطرنج بازی مشکل است، دو حریف دانا و اتاق تنها میخواهد. تخته نرد هم مشکل است، چون بُرد حریف به آمدن طاس است. چنان که گفتهاند طاس اگر نیک نشیند همه کس نراد است. پس آن گروه نسناس میشوند مایل آس ناس. دستهای سرگرم ترن زدن، جمعی مشغول گنجفه بازی کردن، به قسمی که تا بعد از زوال فرصت بول کردن و غذا خوردن نمیکنند.»

نسخه های خطی:

1 نسخه ی خطی در «کتابخانه ی ملی ملک» «تهران» به شماره 6927 در 149 برگ، کتابت سال 1314ه-.ق. موجود است.

1 نسخه ی خطی در «کتابخانه ی مجلس شورای اسلامی» موجود است.

نسخه های چاپی:

اثر انتقادی بی بی استرآبادی، در سال 1371ش. برابر با 1992م. همراه با کتاب «تادیب النسوان» در «نیویورک آمریکا» به چاپ رسید. این چاپ به کوشش «حسن جوادی» و «منیژه مرعشی»، از سوی کانون پژوهش تاریخ زنان «ایران» منتشر گردید.

سال بعد (1993م.) نشر باران در «سوئد»، با ویرایش «افسانه نجم آبادی»، به انتشار آن دست زد.

کتاب «معایب الرجال» نقد نیز شده است. نقدها در نشریات ایرانی و خارجی، از جمله در «پاریس» و «سوئد» منتشر شده است.

منابع:

اولین زنان 51؛ دانشنامه زنان فرهنگساز ایران و جهان 1/495؛ زنان خوش نویس درتمدن اسلام 115؛ زنان نامی در تاریخ، فرهنگ و تمدن اسلامی 444؛ کارنمای زنان کارای ایران از دیروز تا امروز 11؛ مشاهیر زنان ایرانی و پارسی گوی از آغاز تا مشروطه 34؛ هم چنین بنگرید به: زنان طناز و نخستین زن طنزنویس ایرانی، نوشته ی عمران صلاحی و بی بی خانم استرآبادی و افضل وزیری، نوشته ی افسانه نجم آبادی.

«فتح بن یزید جرجانی»

قرن 3 ه-.ق.

«ابوعبدالله» یا «ابوعبیدالله فتح بن یزید جرجانی»، از محدثان و راویان ایرانی تبار و «شیعه» مذهب در قرن سوم ه-. ق. است.

رجال شناسان او را در شمار اصحاب امام رضا (ع) و امام هادی (ع) محسوب و احادیثی در توحید، فقه و معارف اسلامی از وی نقل کرده اند.

«احمد بن محمد بن خالد برقی» و «مختار بن محمد بن مختار همدانی» و «عبدالله بن حسن علوی» از او حدیث نقل می کنند.

مجموع احادیث نقل شده از وی حدود 17 حدیث است. با این وجود، احادیث وی، متنوع و در موضوعات مختلف است. به عنوان نمونه: در حدیث مفصلی اعتراف می کند که به تصورش امام (ع) نیازی به خوردن و آشامیدن ندارد. از این رو سوال می کند و امام (ع) او را با سخنانی روشن راهنمایی می نماید.

فتح بن یزید در «خراسان» می زیست و از محتوای برخی از روایات منقول از وی چنین برمی آید که در سفر حج حضرت امام هادی (ع) را ملاقات کرده است.

ص:445

آثار:

مسائل الفتح بن یزید

«آقابزرگ» در «الذریعه» می نویسد: «رواه عنه النجاشی باسناده الیه»

«شیخ طوسی» دو مورد، در «رجال» و «فهرست» خویش از وی یاد کرده است.

شیخ صدوق نیز احادیثی از فتح بن یزید نقل کرده است.

نسخه های خطی:

هیچ نسخه ی خطی به دست نیامد.

نسخه های چاپی:

چاپ نشده است.

منابع:

اتقان المقال فی احوال الرجال 334؛ بهجة المقال فی شرح زبدة الرجال 7/441؛ تفسیر عیاشی 1/111؛ تنقیح المقال 2/3؛ التوحید 56، 185، 283؛ توضیح الاشتباه و الاشکال 245؛ جامع الرواة 2/1، 2؛ الجامع فی الرجال 2/609؛ الخصال 450؛ خلاصة الاقوال علامه حلی 388؛ دایرةالمعارف تشیع 12/210-211؛ الذریعة 20/361؛ رجال ابن داوود 492؛ رجال ابن غضایری 12؛ رجال برقی 60؛ رجال طوسی 420، 490؛ رجال علامه حلی 247؛رجال نجاشی 86؛ صحیفة الصفا 116؛ عوالم العلوم و المعارف 24/737؛ عیون اخبار الرضا 254؛ فهرست طوسی 126؛ قاموس الرجال 7/300-301؛ کافی کلینی 1/119؛ مجمع الرجال 5/12-13؛ مختصر المقال فی معرفة الرجال 55؛ مستدرک الوسائل 26/294؛ مستدرکات علم الرجال 6/192؛ مسند الامام الکاظم (ع) 3/490؛ مشیخة التهذیب 24/249؛ معالم العلماء 92؛ معجم رجال الحدیث 13/268؛ معجم رجال الحدیث و ثقاته 5/2546؛ المعجم الموحد لاعلام الصول الرجالیة 2/185؛ المعین علی معجم رجال الحدیث 1/368؛ المفید من معجم رجال الحدیث 453؛ منتهی المقال 5/186؛ منهج المقال 258؛ موسوعة طبقات الفقهاء 3/427-429؛ نخبة المقال فی تمییز الاسناد و الرجال 234؛ نقد الرجال 4/12 و 5/181؛ الوجیزة 160.

«فخر الدین اسعد گرگانی»

000 – بعد 446ه-.ق.

«فخر الدین اسعد گرگانی»، شاعر و داستان سرای قرن پنجم ه-. ق.، از نخستین ادبای فارسی سرای «جرجان» است.

از شرح زندگانی، زمان و مکان تولد و روی دادهای دوران حیات شاعر هیچ مطلبی در منابع وجود ندارد.

باتوجه به شهرتش به «گرگان»، همه بدون استثنا، شاعر را از مردم «گرگان» و خاندانش را گرگانی دانسته اند. همین شهرت سبب شده که برخی تولد و وفات وی را به «گرگان» زمین منسوب کنند.

اما برخی دیگر تولد وی را به «ملایر» نسبت می دهند. آنان به جهت آنکه شاعر از دژ «گوراب» سخن رانده است، وی را به روستای «کَرکان» در ده کیلومتری «گوراب ملایر» منسوب داشته اند.

به اعتقاد این دسته، «گرکان» یا «کرکان»، با گذشت زمان و به دلیل شهرت «گرگان»، به گرگانی تبدیل شده و وی به آن شهر بزرگ مشهور گشته است.

«گرکان» از توابع «آشتیان» در استان مرکزی، «اراک»، روستایی است که در گذشته های دور نام و شهرتی نداشت. در قرن 13 و 14ه-.ق. برخی بزرگان و خاندان «قریب»، سبب شهرت آن شدند.

ص:446

به هر روی، از فخر الدین اسعد گرگانی جز آنچه معاصر «سلطان ابوطالب طغرل بیک بن میکائیل بن سلجوق» (429-455) بود، چیز دیگری نمی دانیم.

هم چنین می دانیم که او همراه «طغرل بیک»، به «اصفهان» رفت و درفتح آن حضور داشت. پس از آن در «اصفهان» زیست. شاید در اواخر عهد «طغرل سلجوقی» تن به خاک سپرد.

«حاجی خلیفه» در «کشف الظنون» او را به «فخری گرگانی» متخلّص کرده است. لیکن خود فخر الدین اسعد گرگانی، در هیچ جا از این تخلّص سخنی به میان نیاورده است.

مذهب فخر الدین، «معتزلی» و به ادعای «دایرةالمعارف تشیع»، شاید «شیعه» مذهب بود.

از سخنان و اشعار او در ویس و رامین، به گستره ی دانش و آگاهی هایش از فلسفه و علوم، نجوم، ادبیات عربی و خط پهلوی می توان پی برد.

او با سرودن مثنوی «ویس و رامین»، سبک و شیوهی خاصی در شعر و ادب فارسی از خود به یادگار نهاد که شعرای بعدی از آن تاثیر پذیرفته و داستانهای عشقی متعددی را برهمان سبک سرودند.

شاعر در این اثرِ داستانی، از لغات مهجور عربی دوری گزیده و با زبان ساده، مطالب خود را بیان کرده است. اما او اصرار ندارد که فارسی سره بسراید. بلکه در هرجا که لازم بود، از کلمات عربی هم بهره برده است.

هنر فخر الدین اسعد گرگانی این است که دقیقترین احساسات عاشقانه را - که به وصف در نیاید - با عباراتی شیرین و شورانگیز به زبان آورده است.

آثار:

1. مثنوی ویس و رامین

این مثنوی بیش از هشت هزار بیت است. به عبارتی پس از «گشتاسب نامه»ی «دقیقی» و «شاه نامه»ی «فردوسی»، سومین و کامل ترین مثنوی فارسی است که در دست داریم.

داستان ویس و رامین، را فخر الدین اسعد گرگانی، چنان شیوا به نظم درآورده است که بر همه ی مثنوی های عشقی پیش و پس از خود سایه افکنده است.

هر چند محتوای داستان دور از مواضع شرعی و اخلاقی ایرانیان و مسلمانان است، اما از نظر هنر شعری و توصیف لحظه ها، احساسات، عواطف و نگاه های هنرمندانه، این مثنوی در اوج هنرنمایی است.

شاعر در توصیف مناظر حسی هم بسیار تواناست. عنان سخن از دست نمیدهد و تصویری روشن از منظرهی مورد داستان در اختیار خواننده قرار میدهد.

به نظر سخنسنجانِ دقیق، وصف او از شب آنقدر استادانه و محکم است که شاعرانی چون «نظامی» از او تقلید کرده و در داستانهای منظوم خود از روش فخر الدین پیروی کردهاند.

وی از انواع تشبیه و استعاره هم بهره برده و نظمی دلنشین پرداخته است. هم چنین مثلهای رایج فارسی را از شعر شاعران پیشین اقتباس یا خود به نظم آورده است. یک نمونه از این مثلها چنین است:

تو چون طبلی که بانگت سهمناکست

ولیکن در میانت باد پاکست

فخر الدین از ضرب المثلهای فراوان استفاده کرده و شعر خود را جذابتر نموده است. نمونه:

هر آن کهتر که با مهتر ستیزد

ص:447

چنان افتد که هرگز برنخیزد

تمثیلهای زیبا نیز بکار برده است. نمونه:

هوا چون آتشست و سرزنش باد

چه سازد باد چون در آتش افتاد

خرد را می بپوشد دیده را خواب

گنه را عذر شوید جامه را آب

یکی از ویژگیهای مثنوی ویس و رامین، توالی منطقی حوادث داستان مانند حلقه های زنجیر است که خواننده را با شیفتگی به دنبال خود میکشد. نیز دوری جستن شاعر از عشق افلاطونی و وصف عشق جسمانی با تفکر خاکی، موجب شده است که داستان طبیعی و امروزی جلوه کند. اما آنچه از نظر تاثیر در ادب فارسی گفتنی است، اینکه وزن منظومهی ویس و رامین چنان در دل شاعران پس از فخر الدین نشسته است که بسیاری از آن ها، مثنوی های خود را بر این وزن سرودهاند.

نسخه های خطی:

1 نسخه ی از این رساله در «کتابخانه دانشگاه استانبول» موجود است.

1 نسخه ی خطی در «کتابخانه ی ملی ملک» «تهران» به شماره 4/5611 در 197 برگ، کتابت سده 12ه-.ق. موجود است.

1 نسخه ی خطی در «کتابخانه ی عمومی بایزید استانبول» به شماره 5411 در 295 برگ موجود است. این نسخه ظاهراً کامل ترین و بهترین نسخه ی خطی ویس و رامین است.

1 نسخه ی خطی در «کتابخانه ی الف. شپرنگر» در «کلکته ی هند» موجود است.

1 نسخه ی خطی در «کتابخانه ی عمومی برلین» موجود است. این نسخه به احتمال زیاد رونوشتی از نسخه ی «هند» است.

1 نسخه ی خطی در «کتابخانه ی بادلین آکسفورد» موجود است.

1 نسخه ی خطی در «کتابخانه ی ملی پاریس» موجود است.

نسخه های چاپی:

شاید نخستین چاپ مثنوی ویس و رامین، در «کالج پریس»«کلکته» به سال 1865م. در 400 صفحه و به اهتمام «کاپیتان صاحب» انجام گرفت.

نسخه ی خطی چاپ «کلکته»، بسیار ناخوانا و دارای اشکالات بود که ناشر آن «ناسولیس» چاره ای از انتشار مغلوط آن نداشت.

پس از او نسخه های دیگری در کتابخانه های «برلین»، «بادلین»، «ملی پاریس» و «بایزید» «استانبول» شناسایی شد و چاپ های بهتری عرضه گردید.

یکی از این چاپ های مهذب، چاپ سال 1314ش. به اهتمام و تصحیح «مجتبی مینوی» در «تهران» است.

او به حق بیشترین زحمت را برای احیای این مثنوی برخود تحمیل کرد.

پس از «مینوی»، «محمدجعفر محجوب» همتی کرد و با مقایسه ی چاپ «کلکته» و «تهران»، چاپ کامل تری از ویس و رامین را به سال 1337ش. در چاپخانه بهمن نو «تهران» به انجام رساند که دارای مقدمه طولانی، حواشی و تعلیقات فراوان و فرهنگ واژه ها بود.

2. مثنوی ساقی نامه و مغنی نامه

گذشته از مثنوی ویس و رامین، مثنوی ها و اشعاری برجای مانده است که به صورت کامل و یک کتاب نیست.

بی تردید این اشعار و مثنوی ها در حوادث زمان دچار

ص:448

آسیب گشته و جز اندکی از آنها نمانده است. از این رو نسخه های خطی یا گزارش های چاپی ندارد.

منابع:

آتشکده ی آذر 2/804-805؛ اثرآفرینان 4/265؛ اطلاعات عمومی یا دایرةالمعارف 233؛ امتحان الفضلاء 1/122 و 2/89؛ با کاروان حله 69-83؛ بهارستان 111؛ تاریخ ادبیات ایران از فردوسی تا سعدی 412-415؛ تاریخ ادبیات در ایران، صفا 2/370-377؛ تاریخ گزیده 824؛ تاریخ نظم و نثر در ایران 1/51-52؛ تذکره ی میخانه 14، 15، 16، 17؛ ترجمه مجالس النفائس 333؛ دایرةالمعارف مصور پیمان 77؛ دایرةالمعارف تشیع 12/222-223؛ دایرةالمعارف فارسی دکتر مصاحب 2/1846؛ دویست سخنور نظمی 445؛ الذریعة 9/813-814؛ زندگی نامه شاعران ایران 103؛ زندگی نامه معروفترین نویسندگان و شعرای جهان 60؛ سبک شناسی 144؛ سخن و سخنوران 2؛ سفینه خوشگو...؛ شخصیت های نامی ایران 379؛ شعرای گرگان و مازندران 218-220؛ تذکره ی صبح گلشن 313؛ فرهنگ اعلام سخن 2/1341؛ فرهنگ جامع تاریخ ایران 2/630؛ فرهنگ سخنوران 435؛ فرهنگ شاعران زبان فارسی از آغاز تا امروز 1/425؛ فرهنگ فارسی معین 6/1309-1310؛ قاموس الاعلام 5/3344؛ کارنامه بزرگان ایران 57؛ کشف الظنون 2/2025؛ گلزار جاویدان 2/1027-1028؛ گنج سخن 15؛ گنج و گنجینه 557-560؛ لباب الاباب 240؛ لغت نامه ی دهخدا (ذیل فخر الدین) 74-76؛ مجمع الفصحاء بخش دوم 1/1388؛ مشاهیر نیشابور، شهر قلمدانهای مرصع 592؛ مولفین کتب جاپی فارسی و عربی 1/563؛ نگارستان سخن 73؛ هفت اقلیم 3/103-106.

«فضل بن اسماعیل جرجانی»

(تمیمی جرجانی) / قرن 5ه-.ق.

«ابوعامر فضل بن اسماعیل تمیمی جرجانی»، ادیب، فاضل، نحوی و شاعر بلند پایه ی «جرجان»، در عصر «عبدالقاهر جرجانی» و از اصحاب وی است.

«حموی» در «معجم الادبا» عبارات خاصی در توصیف فضل بن اسماعیل جرجانی به کار برده است. او معتقد است که فضل، خوش خط بود. مطالب را درست می نوشت. نظم و شعرش دلنشین و نوشته و نثرش فصیح بود. آثار و تالیفاتش خوب و مفید است.

فضل بن اسماعیل، از مشایخ زیادی حدیث شنیده است. از آن جمله، از «شیخ ابو سعد بن رامش»، «ابو نصر بن رامش مقری»، «ابو بکر احمد بن علی بن خلف شیرازی» و «ابو القاسم اسماعیل بن زاهر نوقانی» حدیث شنید.

او در جوانی از شیوخ «اسماعیلی» نیز حدیث شنید.

زمان مرگ وی به درستی مشخص نیست. اما از آنجا که به تاریخ 451ه-.ق. از «شیخ ابو بکر احمد بن منصور بن خلف مغربی» حدیث شنید، می توان گفت پس از این تاریخ فوت کرده است.

فضل مدتی در «نیشابور» زندگی کرد؛ زیرا به سال 452ه-.ق. وارد «نیشابور» گردید. اما مشخص نیست که آیا تا پایان عمر در آن شهر ماند یا به دیگر شهرهای «ایران» هجرت کرد.

آثار:

1. البیان فی علم القرآن

نسخه های خطی:

هیچ نسخه ی خطی به دست نیامد.

نسخه های چاپی:

چاپ نشده است.

ص:449

2. سلوة الغرباء

نسخه های خطی:

هیچ نسخه ی خطی به دست نیامد.

نسخه های چاپی:

چاپ نشده است.

3. عروق الذهب فی الشعر و اختیاره

نسخه های خطی:

هیچ نسخه ی خطی به دست نیامد.

نسخه های چاپی:

چاپ نشده است.

4. قلائد الشرف فی الشعر

نسخه های خطی:

هیچ نسخه ی خطی به دست نیامد.

نسخه های چاپی:

چاپ نشده است.

منابع:

اعلام تمیم 433؛ بغیة الوعاة 2/145؛ تاریخ جرجان سهمی، مقدمه؛ طبقات المفسرین داوودی 2/32؛ معجم الادباء 4/550-558؛ معجم المفسرین 1/420؛ منتخب تاریخ نیشابور 1/628؛ الموسوعة المیسرة فی تراجم ائمة التفسیر و الاقراء و النحو و اللغة 2/1817.

«فضل الله بن عبدالرحمن نعیمی استرآبادی»

(فضل الله حروفی)/ 740-796ه-.ق.

«جلال الدین ابومحمد فضل الله بن عبدالرحمن حسینی»، متخلّص به «نعیمی»، سال 740ه-.ق.، به قولی در «شروان» و به قولی دیگر، در «استرآباد» زاده شد. تولد او در «استرآباد» به صحت نزدیک تر است؛ زیرا اولاً منابع متعددی او را استرآبادی الاصل توصیف کرده اند. ثانیاً او با نوشتن کتابی با عنوان «جاودان نامه» به زبان محلی استرآبادی، نشان داد که زبان مادری اش، استرآبادی است. به کار بردن اصطلاحات گویش استرآبادی در آثار نعیمی و برخی جانشینانش به حدی است که سال ها بعد، پیروانش برای فهم این اصطلاحات کتابی در شرح اصطلاحات استرآبادی نوشتند.

در لقب، کنیه و نام پدر نعیمی نیز اختلاف است. برخی نام پدرش را «ابومحمد» و برخی دیگر «بهاء الدین حسن» و دسته ای «عبدالرحمن» نوشته اند. لقبش را «جلال الدین»، «شهاب الدین» و «شاه فضل» ثبت کرده اند. به جهت اینکه اصلی استرآبادی دارد، استرآبادی، و از آنجا که گفته می شود مدتی در «مشهد» و «تبریز» زیسته است، مشهدی، تبریزی و گاهی شروانی خوانده اند. لیکن او در صفحه ی 412 از نسخه ی «دانشگاه کمبریج» کتاب «نوم نامه» خود را به صراحت استرآبادی خوانده است.

از دوران جوانی و نوجوانی فضل الله نعیمی، اطلاعی در دست نیست. همین قدر می دانیم که مدتی به طاقیه دوزی اشتغال داشت و از دست رنج خویش نان می خورد؛ چون از هر نان شبه ناک پرهیز کرد و نان هیچ کس نخورد، به حلال خور شهرت یافت.

گفته می شود، پدرش قاضی القضات «استرآباد» بود. به طور قطع نعیمی تحصیلاتش را در زادگاهش «استرآباد» آغاز کرده و ادبیات فارسی و عربی را به خوبی فراگرفته بود.

نعیمی پس از تحصیل علوم رایج زمان خود، به سیر و سفر پرداخت و از شهرهای «ایران»، «عراق» و «آسیای صغیر» دیدن کرد. جزئیات این سفرها و کسانی را که دیدار

ص:450

کرده و علومی را که در این دوران آموخته است، در منبعی به دست نمی آوریم؛ زیرا خود نعیمی به این جزئیات نپرداخته و معاصرانش به دلیل وضعیت خاص سیاسی و اجتماعی وی، به روی دادهای پس از شهرتش و مبارزاتش اهمیت داده اند. البته برخی به حضور او در «نجف اشرف» به مدت 27 سال اشاره کرده اند. اما سندی بر این مدعا به چشم نمی خورد.

بنا به شهادت آثاری که نعیمی از خود برجای نهاده و اظهار نظری که کارشناسان این فن ارایه می دهند، او علاوه بر یادگیری علوم مرسوم زمان خود، عهد عتیق و جدید، تعالیم ادیان باستان «هند» و «چین»، علوم غریبه مانند جفر و رمل، آثار «باطنیان» و «اسماعیلیان»، حکمت و فلسفه ی باستان «روم» و «یونان» و «ایران» و فلسفه ی اسلامی را مطالعه کرده و از کلیات مباحث اصلی آنها آگاهی داشت.

برای شناخت بهتر نعیمی و افکارش، باید عصر او مورد مطالعه قرار گیرد و به اوضاع سیاسی و اجتماعی آن دوران توجه شود.

دورانی که میراثش ویرانه های حمله ی وحشیانه ی مغولان، خانواده های متلاشی شده ی ایرانیان، سکوت و عزلت دانشمندان و مرگ مردان و پهلوانان بود. بر این ویرانه ها «تیموریان» کاخ ظلم و ستم افراشته بودند و مردم سرزمین های پهناوری از خاورمیانه را زیر سم اسبهای شان لگدکوب می کردند.

نعیمی در چنین دورانی (788ه-.ق.) تعالیم خود را آشکار ساخت. او با بهره گیری از آموزه های مذهبی و شیوه های صوفیانه که در آن دوران مقبولیت تام داشت، مبارزه علیه استبداد «تیموری» را در سرلوحه ی اهدافش قرار داد.

وی برای این منظور، از اسرار و رموز معانی و مفاهیم حروف که در میان همه ی ملت ها و مذهب ها سابقه و زمینه ی اعتقادی داشت، بهره جست و تمام امور و احکام دینی را به بیست و هشت حرف عربی و سی و دو حرف فارسی ارجاع داد.

ذاتی که عبارت است از سی و دو حرف

عین دو جهان است، چه مظروف و چه ظرف

یعنی که حقیقت حروف از ذات است

ای منشی علم نحو و ای واضع صرف

کار فضل الله نعیمی بالا گرفت و پیروان زیادی در میان مردم به دست آورد. تا جایی که از «امیر تیمور گورکانی» (736-807ه-.ق.) دعوت کرد تا آیین او را بپذیرد و با مردم به شیوه ی عدالت رفتار کند.

دستگاه حکومت «تیموری» برای از بین بردن او و افکارش، دست به کار شد و مخالفت ها را برعلیه نعیمی بسیج کرد. دیری نپایید که علما نیز براساس آنچه درباره ی وی شنیده بودند، به تکفیرش رای دادند. «میرانشاه» متوفای 810ه-.ق. پسر «امیر تیمور»، مامور دستگیری و قتل نعیمی شد.

عاقبت فضل الله در «شروان» به دست نیروهای «میران شاه» دستگیر و به تیغ شرارت شاهزاده ی مستبد، سر بریده شد. جسدش به دستور «امیرتیمور» در شهر «شروان» و «گنجه» به ریسمان کشیده شد و سرانجام به آتش کینه سوخت.

پس از آن جانشینان و پیروانش به وضع بسیار فجیعی قتل عام شدند. از این رو بازماندگانش، به خلوت و خفا روی آوردند.

افکارش در «آسیای صغیر» و سرزمین های دور از زادگاهش، به طور مخفیانه و زیرزمینی گسترش یافت. به همین دلیل انحرافات و تغییرات بنیادی در آنها به وجود آمد و جدایی های فراوانی به شکل فرقه ها و مذاهب جدید روی داد. از مهم ترین فرقه های برخاسته از جانشینان حروفی، «نقطویان» و «بکتاشیان» است.

ص:451

درباره ی نعیمی و افکارش، سخن بسیار است. اما تحقیقات مستند و دور از تعصب کمتر به چشم می خورد.

یکی از مستندات دست اول حروفیان، کتاب «خوابنامه» اثر «نصرالله بن حسن نافجی»، شاگرد فضل الله نعیمی است. او می نویسد:

«در سراسر خراسان و عراق و آذربایجان و شروان ایشان را حلال خور و راستگو می خواندند. آنان روزها به روزه و شبها به عبادت بیدار بودند و در رعایت احکام، اهتمامی بلیغ می ورزیدند و به حدی تسلیم قضای الهی بودند که هیچ مصیبت و بلایی نمی توانست آنان را پریشان کند.»

«عبدالحسین بن احمد امینی» متوفای 1390ه-.ق. در «شهداء الفضیله»، شرح حال ستایش آمیزی درباره ی فضل الله حروفی و «نسیمی» نوشته و آن دو را جامع علوم عقلی و نقلی و از سادات صحیح النسب و شهدای عالی قدر «شیعه» دانسته است.

«آقابزرگ» نیز از فضل الله حروفی با عنوان شهید یاد کرده است. «میرزا محمدعلی مدرس تبریزی»، فضل الله را حکیم، عارف و دارای علوم ظاهری و باطنی و صاحب کرامات معرفی کرده است.

به نظر می رسد این سخن که «حروفیان» در طی تاریخ خود دچار تغییر و تحولاتی شده و پس از مرگ فضل الله نعیمی، بنیان گذار «حروفیه»، و پس از مرگ شاگردان و جانشینانش، «سید علی اعلی» و «عماد الدین نسیمی»، مطالب خلاف اعتقادات اسلامی در آنها راه یافته است، می تواند منطقی باشد.

آثار:

1. آفاق و انفس (انفس و آفاق)

این رساله به نثر و زبان فارسی است. «کامل مصطفی شیبی» متوفای 1927م. در کتاب «تشیع و تصوف»، از وجود آن خبر داده است. وی محتوای آن را از اشعار مقدس و کم نظیر عالم دانسته است.

نسخه های خطی:

گفته می شود 1 نسخه ی خطی در «کتابخانه ی دانشگاه شیرانی لاهور» به شماره 1/1200/4253 موجود است.

نسخه های چاپی:

چاپ نشده است.

2. الالاهیة و الفضلیة

بنا به گزارش «منزوی» در «فهرست نسخ خطی فارسی»، کتابی با عنوان فوق به فضل الله حروفی نسبت داده شده است. منبع وی در این گزارش، فهرست نسخه های خطی دارالکتب المصریة است. در حالی که در پاورقی فهرست یاد شده، احتمال اتحاد این اثر با جاودان نامه داده شده است.

در هر صورت این اثر نیز از متون «حروفیه» و از تالیفات فضل الله در بیان آرا و افکارش به زبان فارسی ساده محسوب می گردد.

نسخه های خطی:

1 نسخه ی خطی در «کتابخانه ی دارالکتب قاهره» به شماره 58 در 278 برگ موجود است.

نسخه های چاپی:

چاپ نشده است.

3. بشارت نامه

دو کتاب در آثار «حروفیان» با عنوان «بشارت نامه» شناخته شده است. یکی از آنها را سید فضل الله نعیمی به زبان فارسی و به نثر نگاشته است. پس از او، «رفیعی»، شاعر ترک زبان، خلیفه و جانشین «عماد الدین نسیمی»، آن را به زبان ترکی ترجمه و به نظم درآورد.

دومی کتابی است که «امیر سید علی» ملقب به «علی اعلی» متوفای 822ه-.ق.، به سال 802ه-.ق. نوشته است.

ص:452

سرودن بشارت نامه سید فضل الله، به زبان ترکی، در سال 811ه-.ق. توسط «رفیعی» به پایان رسید.

بشارت نامه یکی از مهم ترین آثاری است که در سراسر آن، وجود اندیشه های حروفی چشمگیر است.

«رفیعی» در این اثر از «عماد الدین نسیمی» به احترام و بزرگی یاد کرده و تاکید می کند که وی از طریق «نسیمی» با اندیشه ها و افکار نعیمی آشنا شد.

نسخه های خطی:

1 نسخه ی خطی در «کتابخانه ی ملی ملک» «تهران» به شماره 1/4598 در 26 برگ، کتابت سده 11ه-.ق. موجود است.

نسخه های چاپی:

چاپ نشده است.

4. جاودان نامه

کتاب «جاودان نامه» که گاهی به نام «جودان نامه» و زمانی «جودان نومه» خوانده می شود، تفسیری است که فضل بر قرآن نوشته است.

وی در این تفسیر، تاویل های تازه ای برای آیات قرآن آورده است. هدف او از این نوع تاویل ها، استناد بر حقانیت دعوی های خویش بوده است. پیروان او از این کتاب در نوشته های خود جمله ها نقل کرده اند. برخی صفحه های آن سراسر به فارسی است و حتی یک واژه ی گرگانی ندارد. نثر آن همه جا بسیار ساده است و در آن هیچ گونه صنعت به کار نرفته وحتی دقت بسیار نیز نشده است. فقط فضل الله کوشیده است که آنچه می خواسته، به سادگی یادداشت کند. گاهی حتی غلط دستوری در بعضی جمله های آن دیده می شود.

گفتنی است «جاودان نامه» را شاگردان و جانشینان فضل الله شرح داده اند. نسخه های خطی برخی از این شروح در کتابخانه های «ایران» و جهان، از جمله کتابخانه ی مجلس شورای اسلامی موجود است.

هم چنین «جاودان نامه» یکی از متون اصلی «حروفیه» محسوب می گردد. به گونه ای که آنها این کتاب را در نهان و آشکار برای پیروان این فرقه، تدریس می کنند.

نسخه های خطی جاودان نامه در همه ی کتابخانه های «ایران» و جهان شناسایی نشده و متون آنها با هم مقایسه نگردیده است. از این رو به درستی دانسته نیست که آیا جاودان نامه همان «جاودان کبیر» و «جاودان صغیر» است یا هرکدام آنها کتاب مستقلی هستند؟

نسخه های خطی:

2 نسخه ی خطی در «کتابخانه دانشگاه استانبول» به شماره 869 در 23 برگ، کتابت سال 1049ه-.ق. و شماره 1256 در 223 برگ، کتابت سده 12ه-.ق. موجود است.

1 نسخه ی خطی در «کتابخانه ی مجلس شورای اسلامی» به شماره 15699 در 436 برگ، وجود دارد که نام «جاودان نامه» در آن نیست. لیکن به نظر کارشناسان، احتمال دارد شرح آن باشد. یا تحریری از آن. از سوی دیگر چون تاریخ تالیف این اثر به سال 776ه-.ق.، یعنی زمان حیات فضل الله و پیش از تاریخ تالیف جاودان نامه است، کمی مسئله پیچیده می شود.

زیرا بنا به نوشته ی «صادق کیا»، جاودان نامه به سال 796ه-.ق. در «شروان» (باکو) تالیف شده است. در این صورت چگونه شرح آن پیش از تالیف نوشته می شود؟

از این روی، به نظر می رسد نسخه ی شماره فوق مجلس شورای اسلامی، یک نسخه ی دیگر از «جاودان نامه» است.

1 نسخه ی خطی دیگر نیز در «کتابخانه ی مجلس شورای اسلامی» به شماره 17797 در 208 برگ موجود است.

ص:453

1 نسخه ی خطی عکسی در «کتابخانه ی دانشگاه کمبریج» در 402 برگ موجود است.

گویا دو نسخه ی خطی نیز در «کتابخانه ی خصوصی علی امیری» در «استانبول» به شماره 1000 و 1046 موجود است.

1 نسخه ی خطی هم در «کتابخانه ی خصوصی پرفسور چودی» در «بازل سوئیس» گزارش شده است. این نسخه در 339 برگ است.

نسخه های چاپی:

چاپ نشده است.

5. جاودان کبیر

برخی معتقد هستند که «جاودان کبیر» همان «جاودان نامه» است. اما محتوای جاودان کبیر و «جاودان نامه»، در مقایسه ی نسخه های خطی آن ها، متفاوت به نظر می رسد.

نسخه های خطی:

4 نسخه ی خطی در «کتابخانه ی دارالکتب قاهره» به شماره 1 در 427 برگ، شماره 1 مکرر در 241 برگ، کتابت سال 1198ه-.ق.، شماره 2 در 133 برگ و شماره 4 در 500 برگ، کتابت سال 1240ه-.ق. موجود است.

نسخه های چاپی:

چاپ نشده است.

6. جاودان صغیر

به فضل الله نعیمی، کتاب دیگری با نام «جاودان صغیر» نسبت داده اند که گویا غیر از «جاودان کبیر» و «جاودان نامه» است.

زیرا در ترجمه ای که به نام «دُر یتیم در ترجمه جاودان» با تعبیر «فهرست الابواب ترجمه جاودان صغیر» معرفی شده، باید گفت این اثر، ترجمه آن جاودان نامه که با شش کلمه «ابتدا» آغاز می شود و به لهجه گرگانی است، نمی باشد.

هر چه هست، اثری است به فارسی رایج از آثار فضل الله نعیمی، که در برخی کتابخانه ها می توان به نسخه هایی از آن دست یافت.

1 نسخه ی خطی نیز در «کتابخانه ی خصوصی علی امیری» در «استانبول» به شماره 920 کتابت سال 992ه-.ق. موجود است.

نسخه های خطی:

1 نسخه ی خطی در «کتابخانه ی دانشکدهی ادبیات و علوم انسانی» «مشهد» به شماره 59 کتابت سال 1038ه-.ق. موجود است.

گفتنی است، تشخیص و تمییز میان آثار فضل الله نعیمی با عنوان «جاودان نامه»، «جاودان کبیر» و «جاودان صغیر» و اظهار نظر قطعی درباره ی یکی بودن و یا جداگانه بودن آن ها، نیاز به تحقیق و مقایسه ی اصل نسخه های شناسایی شده در کتابخانه ها دارد.

در حال حاضر آنچه با این اسامی در کتابخانه ها گزارش شده است، در اینجا معرفی گردید تا پژوهشگران به آنها دسترسی پیدا کرده و در تحقیقات خود به نظر درست دست پیدا کنند.

نسخه های چاپی:

چاپ نشده است.

7. دیوان

از آنجا که همه ی نسخه های خطی دیوان فضل الله نعیمی شناسایی نگردیده، نمی توان در چگونگی اشعار و سروده های وی اظهار نظر کرد. در حال حاضر با توجه به نسخه ای که در

ص:454

«کتابخانه ی مجلس شورای اسلامی» موجود است، دو بند مثنوی، چند غزل، چند رباعی و یک ترجیع در دیوانش می توان یافت.

گویا سید فضل الله نعیمی این اشعار یا حداقل این مثنوی ها را برای ارشاد «عماد الدین نسیمی» سروده است. اما منظورش مخاطب خاص نیست و با این خطاب، همه ی پیروانش را در نظر گرفته است.

آغاز این دیوان چنین است:

ای جوانی خفته در باغ کهن

بشنو از مرغ سحرخیز این سخن

نسخه های خطی:

1 نسخه ی خطی در «کتابخانه ی مجلس شورای اسلامی» به شماره 1/363 در 127 برگ، کتابت سال 910ه-.ق. موجود است.

نسخه های چاپی:

چاپ نشده است.

8. رساله در اصول حروفیه

نسخه های خطی:

هیچ نسخه ی خطی به دست نیامد.

نسخه های چاپی:

چاپ نشده است.

9. رسالة فی رفع بعض الشبهات

رساله ای است منسوب به سید فضل الله نعیمی که در آن به پاسخ برخی شبهات پرداخته است.

نسخه های خطی:

1 نسخه ی خطی در «کتابخانه ی مسجد اعظم» «قم» به شماره 3/3323 در 5 صفحه موجود است.

نسخه های چاپی:

چاپ نشده است.

10. سوالات

این رساله ی بسیار مختصر، با عنوان سوالات، که به زبان عربی و در موضوع حکمت، کلام و فلسفه است، به نویسنده ای با نام «مولی سید فاضل فضل الله استرآبادی» نسبت داده شده است.

در حال حاضر که به اصل نسخه دسترسی نیست، چاره ای جز معرفی آن در کار نخواهد بود. باشد که در آینده تحقیق و این نسبت تصحیح گردد.

نسخه های خطی:

1 نسخه ی خطی در «کتابخانه ی آستان قدس رضوی (ع)» به شماره 677 در 4 برگ، موجود است.

نسخه های چاپی:

چاپ نشده است.

11. عرش نامه

«عرش نامه» را کتابی در نظم و به زبان فارسی در قالب مثنوی توصیف کرده اند. از آنجا که تا کنون به نسخه ای از آن دسترسی نیست، نمی توان به درستی داوری کرد که آیا عرش نامه همان «جاودان نامه» است، یا کتابی مستقل از آن؟

در هر حال «گولپینارلی» آن را همان «جاودان نامه» معرفی کرده است؛ زیرا معتقد است که در اشعاری از این کتاب این حقیقت نهفته است:

کرد این را عرش نامه نام حق

کس نگیرد تا ابد بر آن سبق

جاودان نامه باشد نام او

باز چون جاوید هست اکرام او

ص:455

سید اسحاق استرآبادی شعری دارد که از فحوای آن می توان این احتمال را که عرش نامه کتاب دیگری از فضل الله نعیمی است، به دست آورد:

جاودانی نامه یار غار ماست

عرش نامه مونس و دلدار ماست

«ادوارد براون» آن را در نشریه ی «اسیاتیک» به سال 1907م. شناسانده و گوید: عرش نامه مثنوی فارسی در 1120 بیت است. آغاز آن چنین است:

بی بسم الله الرحمان الرحیم

آدم خاک است ای دیو رجیم

نسخه های خطی:

هیچ نسخه ی خطی به دست نیامد. لیکن در فهرست نسخه های خطی کتابخانه ی دارالکتب المصریه یک اثر با عنوان «عرش نامه» به شماره 7م. در 124 برگ معرفی شده است که نویسنده ی آن ناشناخته است.

در «کتابخانه ی ملی ملک» «تهران» نیز یک اثر با عنوان «عرش نامه» به «افضل الدین کاشانی، محمد بن حسین» مشهور به «بابا افضل کاشانی» متوفای 667ه-.ق. نسبت داده شده است. این نسخه به شماره 7/4191 در 234 برگ، کتابت سده 11ه-.ق. ثبت شده است. اما در منابع دیگر چنین اثری در فهرست آثار «بابا افضل» نیست.

نسخه های چاپی:

چاپ نشده است.

12. عرف نامه

ظاهراً عرف نامه نیز منظومه ی فارسی از اشعار فضل الله نعیمی است. به این مطلب «کامل مصطفی شیبی» اشاره کرده است. هم چنین «اسماعیل پاشا بغدادی» در «هدیة العارفین»، «عرف نامه» را از آثار نعیمی برشمرده است.

نسخه های خطی:

هیچ نسخه ی خطی به دست نیامد.

نسخه های چاپی:

چاپ نشده است.

13. کرسی نامه

گفته می شود، کرسی نامه، مثنوی عرفانی از فضل الله نعیمی است با این آغاز:

بود واجب در جمیع کارها

حمد و شکر کاشف اسرارها

نسخه های خطی:

1 نسخه ی در «کتابخانه توپ قاپوسرای ترکیه» به شماره 1/1663 EH موجود است.

نسخه های چاپی:

چاپ نشده است.

14. کلمات مولانا نعیمی

این رساله ی چهار برگی، با عنوان «کلمات مولانا نعیمی» به زبان فارسی و به صورت منظوم است. آغاز آن چنین است:

داریم نشان بی نشانی

دانیم زبان بی زبانی

نسخه های خطی:

1 نسخه ی خطی در «کتابخانه ی دارالکتب المصریة» به شماره 172م. در 4 برگ موجود است.

نسخه های چاپی:

چاپ نشده است.

15. محبت نامه

رساله ی محبت نامه از آثار منثور فضل الله نعیمی به گویش استرآبادی است. گفتنی است کلمات استرآبادی موجود در

ص:456

این رساله بیشتر از جاودان نامه نیست.

«محمدصادق کیای تهرانی» معتقد است که سید فضل الله در این اثر از عشق و معنای آن سخن گفته است. و نثر آن مانند «جاودان نامه» ساده است.

«کامل مصطفی شیبی» نیز شرح مفصلی از محبت نامه به دست می دهد. مختصر آنکه نعیمی، افکار عارفانه ی خود را در این آثار برای پیروانش آشکار ساخته است.

نسخه های خطی:

1 نسخه ی خطی در «کتابخانه ی مجلس شورای اسلامی» به شماره 1/253 در 271 برگ، کتابت سال 1107ه-.ق. موجود است.

هم چنین 1 نسخه ی خطی در «کتابخانه ی مجلس شورای اسلامی» (سنای سابق) به شماره 12/531 وجود دارد که فهرست نویس آن را به نام «سید شریف» ثبت کرده است.

1 نسخه ی خطی در «کتابخانه ی ملی ملک» «تهران» به شماره 4597 در 95 برگ، کتابت سده 10ه-.ق. موجود است.

نسخه های چاپی:

چاپ نشده است.

16. مناجات نعیمی

در فهرست مخطوطات دارالکتب المصریه، کتابی با عنوان «مناجات نعیمی» ثبت شده و فهرست نویس، نام نویسنده ی آن را «سلطان المحققین نعیمی» ذکر کرده است.

البته او این نام را از متن کتاب انتخاب کرده است؛ زیرا آغاز کتاب با این جمله شروع می شود:

«مناجاة سلطان المحققین نعیمی قدس سره... باب دیده پیران ژنده پوش غریبت... الخ»

نسخه های خطی:

1 نسخه ی خطی در «کتابخانه ی دارالکتب مصریه» به شماره 9 در 17 برگ موجود است.

نسخه های چاپی:

چاپ نشده است.

17. نامی نامه

به گزارش فهرست نسخه های خطی ملی ملک، این اثر نیز از تالیفات فضل الله حروفی شمرده شده است.

نسخه های خطی:

1 نسخه ی خطی در «کتابخانه ی ملی ملک» «تهران» موجود است.

نسخه های چاپی:

چاپ نشده است.

18. نوم نامه

این اثر را از آثار شهودی سید فضل الله نعیمی استرآبادی توصیف کرده اند. گویا از جوانی، خواب های خود را با ذکر تاریخ و مکان آن جمع آوری کرده و در این اثر به آنها پرداخته است.

به اعتقاد نعیمی، اگر باب وحی پس از پیامبر اکرم (ص) مسدود است، لیکن باب الهام و رویای صادق باز است. مومن ممکن است در خواب، صحنه ها و گفت گوهایی را مشاهده کند که بر اثر آن بر حقایقی آگاه گردد.

از این رو، او خواب های خود را به صورت یادداشت روزانه، گرد آورده است. به همین جهت اشکالات دستوری و نواقصی را دربردارد.

این یادداشت ها به زبان فارسی و گویش استرآبادی است.

خواب های نعیمی از سال 765ه-.ق. آغاز می گردد، آخرین خوابی که بیان کرده است، حدود شش ماه پیش از کشته شدنش به سال 796ه-.ق. است. او هم چنین شهرهای متعددی را به عنوان مکان دیدن خواب نام برده است.

ص:457

به نظر برخی منابع، نوم نامه دنباله ی «جاودان نامه» نعیمی است.

نسخه های خطی:

1 نسخه ی خطی در «کتابخانه ی دانشگاه کمبریج» در 7 برگ موجود است. در این نسخه، از ورق 405 «نوم نامه ی الهی» آغاز می شود و بر حاشیه این ورق چنین نوشته شده است : «اول و ابتداء نونامه الهی این حدیث قدسی است» و در برابر آن در متن این جمله دیده می شود: «بسم اللّه الرحمن الرحیم . در حدیث قدسی حضرت عزت می فرماید که لولاک لماخلقت الافلاک». و بر حاشیه ورق 406 نوشته شده : «و این مبشره آن زمان دیدن که بعد از او تعبیر رویا و تاویل منامات فتح شد در سنه خمسة و ستین وسبعمائة من الهجرة النبویة صلعم (صلی اللّه علیه و آله و سلم )». و از همین صفحه فضل خواب های خود را پیاپی یاد می کند. در ورق 412 که پایآن نسخه و نوم نامه است، این حدیث آمده : «ان للقرآن ظهراً و بطناً و لبطنه بطناً الی سبعة ابطن»

نسخه های چاپی:

چاپ نشده است.

19. هدایت نامه

نسخه های خطی:

هیچ نسخه ی خطی به دست نیامد.

نسخه های چاپی:

چاپ نشده است.

منابع:

آتشکده ی آذر 2/803؛ احسن التواریخ 1/303-304؛ از سعدی تا جامی 656؛ اسلام در ایران، صفحات فراوان؛ انباء الغمر بابناء العمر 5/46-47؛ تاریخ ادبی ایران، براون 3/516-523؛ تاریخ حبیب السیر 3/615-617؛ تاریخ نظم و نثر در ایران 1/214 و 2/764-765؛ تاریخ نهضت های فکری ایرانیان از مولوی تا جامی 1/162؛ تذکره ی هفت اقلیم 2/1258؛ حروفیه: تحقیق در تاریخ و آراء و عقاید، همه صفحات؛ دانشمندان آذربایجان 378-388؛ دانشنامه ادب فارسی در آناتولی و بالکان 6/318-324؛ دانشنامه جهان اسلام 13/83-87؛ دایرة المعارف تشیع 6/243-245؛ الذریعة 5/77 و 6/9 و 9/570-571، 836، 1217 و 15/247 و 18/77 و 25/107؛ روضات الجنات اسفزاری 2/86؛ روضات الجنان و جنات الجنان 1/478-480، ریاض العارفین 156؛ ریحانة الادب 2/38 و 6/218-220؛ سخنوران آذربایجان 2/703؛ سیری در تصوف: شرح حال هفتاد تن از مشایخ و اقطاب صوفیه 146؛ شعرای مازندران و گلستان 328؛ الشقائق النعمانیة فی علماء الدولة العثمانیة 38-39؛ شهدا الفضیلة 79-80، 98-99؛ تذکره ی صبح گلشن 534؛ الضوء اللامع لاهل القرن التاسع 6/173-174؛فرهنگ بزرگان اسلام و ایران 419؛ فرهنگ جامع تاریخ ایران 2/539؛ فرهنگ سخنوران 449؛ فرهنگ فارسی معین (اعلام) 5/457-458 و 6/1369-1370؛ فهرست دارالکتب المصریة 1/27، 111؛ فهرست متون حروفیه، همه صفحات؛ فهرست نسخه های خطی فارسی 1/1111-1112 و 4/3055؛ فهرست واره کتابهای فارسی3/2242، 2332 و بخش اول 7/109، 263، 388، 562، 650 و 8/833، 1057؛ قاموس الاعلام 5/3414-3415 و 6/4594؛ کشف الظنون 1/578 و 2/1122، 1611؛ گلزار جاویدان 3/1654؛ لغت نامه ی دهخدا (ذیل نعیمی) 639؛ مجمل فصیحی 3/1114؛ معجم الفلاسفة 428؛ مفاخر آذربایجان (شهدا و نیکوکاران) 1913؛ الموسوعة الذهبیة للعلوم الاسلامیة 13/505-506؛ نام آوران آذربایجان 2/40؛ نسخه شناسی آثار حروفیان در کتابخانه ی مجلس، همه صفحات؛ واژه نامه گرگانی، همه صفحات؛ هدیة العارفین 1/822.

ص:458

«فضل الله بن محمدجعفر استرآبادی»

قرن 13ه-.ق.

از شرح حال، زندگانی و آثار «فضل الله بن محمدجعفر استرآبادی»، هیچ اطلاعی در دست نیست. فقط در فهرست نسخه های خطی دانشکده ی ادبیات دانشگاه «تهران»، یک نسخه با عنوان «کشکول» به نام فضل الله بن محمدجعفر استرآبادی ثبت شده است.

مرحوم «آقابزرگ» نیز از همین اثر و نویسنده ی آن یاد کرده و هیچ اطلاعاتی به دست نداده است. ظاهراً او فضل الله بن محمدجعفر را شخصیتی مستقل فرض کرده و با چند تن فضل الله استرآبادی که در این مجموعه نیز معرفی شدند، متحد نمی داند.

از آنچه مرحوم «آقابزرگ» در معرفی این کشکول بیان می کند، چنین می توان استنباط کرد که فضل الله بن محمدجعفر استرآبادی پزشک بوده است. یا حداقل بر طب سنتی و اسلامی آشنا و بلکه مسلط بوده است.

به گزارش «استوری» اثر دیگری در کتابخانه ی «بادلین» با عنوان «زادالمسافرین» به او نسبت داده شده است که آن نیز در علم طب است.

آثار:

1. زادالمسافرین

کتابی است به زبان فارسی در پزشکی که مولف آن را از کتاب های حکمای پیشین برگزیده است.

نسخه های خطی:

1 نسخه خطی در «کتابخانه ی بادلین» نوشته ی 1259ه-.ق. موجود است.

نسخه های چاپی:

چاپ نشده است.

2. کشکول

رساله ای است در موضوعات پزشکی، به شکل پراکنده که از سوی نویسنده ی آن در دیباچه، کشکول نامیده شده است.

گویا این کشکول، در 487 بند، تدوین شده است، لیکن نسخه ی معرفی شده ی ذیل، فقط 64 بند آن را دارد. آغاز آن چنین است:

«حمدله... اما بعد بر نظر اصحاب بینش پوشیده نماند که این رساله ایست متفرقه و این کمترین...»

نسخه های خطی:

1 نسخه ی خطی در «کتابخانه ی دانشکدهی ادبیات دانشگاه تهران» به شماره 86 در 137 برگ، کتابت سده 13ه-.ق. موجود است.

نسخه های چاپی:

چاپ نشده است.

منابع:

الذریعة 18/77؛ شرح احوال علمای خاندان شریعتمداری 183-184؛ فهرست نسخه های خطی کتابخانه ی دانشکده ی ادبیات دانشگاه تهران 394؛ فهرست واره کتابهای فارسی 5/3493.

«سید فضل الله بن محمد کیای حسینی استرآبادی»

قرن 10ه-.ق.

عالم، فاضل، حکیم، فقیه، متکلم و دانشمند قرن دهم ه-. ق.، «امیر فضل الله» فرزند «سید محمد کیای حسینی» از بزرگان «استرآباد» است.

او پس از تحصیل مقدمات، به محضر درس عارف و فقیه بزرگ، «مقدس اردبیلی»، «احمد بن محمد» متوفای 993ه-.ق.

ص:459

حاضر شد و در زمره ی شاگردان ممتاز وی قرار گرفت.

هم چنین گفته می شود، امیر فضل الله، در درس «محقق کرکی»، «نور الدین علی بن حسین» متوفای 940ه-.ق. شرکت جسته و در معارف عقلی استفاده ی زیادی از وی کرده بود.

مقام علمی سید فضل الله در علوم عقلی بدان پایه بود که «مقدس اردبیلی» در پاسخ به سوال شاگردانش هنگام فوت، گفت: در مسائل عقلی به امیر فضل الله و در مسائل شرعی به «امیر علام» مراجعه کنید.

آنچه گفتنش در اینجا ضرورت دارد، اینکه مرحوم «افندی» سه تن با نام «فضل الله استرآبادی» ذکر کرده و پس از اندک تردید، هر سه را یک تن بر شمرده است.

مرحوم «آقابزرگ» نیز سه فضل الله استرآبادی برشمرده و احتمال اتحاد دو تن از آن را دور از ذهن ندانسته است.

مولفان «موسوعة طبقات الفقها» میر فضل الله، شاگرد «کرکی»، را غیر از میر فضل الله، شاگرد «مقدس اردبیلی» دانسته است.

باتوجه به قراین و شواهد موجود از نظر زمان، تخصص، استادان و نام و نام پدر و نام خانوادگی و شهرت، احتمال مرحوم «افندی» مبنی بر یکی بودن سه تن یاد شده، قوی تر به نظر می رسد.

آثار:

1. اجازه

سید فضل الله استرآبادی این اجازه مبسوط را به تاریخ شنبه سوم ذی حجه سال 1252ه-.ق. نوشته است.

آغاز آن چنین است:

«منه التوفیق للتوقی من الججیم – الی – قوله الحمدلله الذی لایخفی علیه شیء»

نسخه های خطی:

هیچ نسخه ی خطی به دست نیامد.

نسخه های چاپی:

چاپ نشده است.

2. تعلیقات علی آیات الاحکام

«زبدة البیان فی آیات الاحکام»، نوشته ی استادش «مقدس اردبیلی» در موضوع تفسیر آیات احکام است. میر فضل الله استرآبادی بر این کتاب استادش تعلیقاتی نوشته و ضمن رد و تایید مطالب آن، به شرح و توضیح نیز پرداخته است.

نسخه های خطی:

هیچ نسخه ی خطی به دست نیامد.

نسخه های چاپی:

چاپ نشده است.

3. تعلیقات علی الاهیات الشرح الجدید للتجرید

شرح تجرید از جمله کتاب هایی است که شروح و تعلیقات بسیاری دارد. پیش تر تعدادی از بزرگان «استرآباد» را که دارای شروح و حواشی بر تجرید الاعتقاد و شروح آن نوشته بودند، ذکر شد. اینک سید فضل الله استرآبادی نیز تعلیقاتی بر شرح جدید تجرید الاعتقاد نگاشته است.

نسخه های خطی:

هیچ نسخه ی خطی به دست نیامد.

نسخه های چاپی:

چاپ نشده است.

4. رسالة تقلید المیت

ظاهراً این رساله در رد نظریه ی منع تقلید از مجتهد میت

ص:460

است. به نظر میر فضل الله استرآبادی، تقلید بر مجتهد میت، با شرایطی بلامانع بوده است.

گفته می شود، «شهید ثانی (ره)» پس از نوشتن رساله ی «عدم جواز تقلید میت» آن را به سید فضل الله استرآبادی فرستاد تا نظر فقهی خود را بیان کند. سید در پاسخ به آن رساله، این رساله را نگاشت.

نسخه های خطی:

هیچ نسخه ی خطی به دست نیامد.

نسخه های چاپی:

چاپ نشده است.

5. رسالة جمع فیها اثنی عشر حدیثاً من طرق اهل السنت فی فضائل امیرالمومنین (ع)

تعداد 12 حدیث در فضایل و اثبات خلافت امیرالمومنین (ع) است.

نسخه های خطی:

هیچ نسخه ی خطی به دست نیامد.

نسخه های چاپی:

چاپ نشده است.

6. رسالة فی حل شبهة علی کلمة التوحید

میر فضل الله استرآبادی در این رساله پیرامون کلمه «لا اله الا الله» بحث کرده و معنای آن و اعراب صحیح را یادآور شده است.

او این رساله را برای شخصی با نام «محی الدین» نگاشته است.

رساله ی فوق با نام «تحقیق کلمة التوحید»، «شرح کلمة التوحید» و «حل شبهة کلمة التوحید» نیز شناخته می شود. حتی برخی آن را با عنوان «تهلیلیة فی تفسیر کلمة التوحید» و کتابی غیر از شرح «کلمة التوحید» تصور کرده اند. لیکن همه ی آنها اسامی مختلفی از یک کتاب است.

گفتنی است که با این عنوان و مشابه آن کتاب هایی توسط دیگر بزرگان «جرجان» و«استرآباد» نوشته شده است که در مدخل مربوط به آن اشاره خواهد شد. از آن جمله «میر سید علی شریف جرجانی» و «شمس الدین محمد استرآبادی» در این موضوع و با عناوین مشابه کتاب دارند.

نسخه های خطی:

1 نسخه ی خطی در «کتابخانه ی مرکزی دانشگاه تهران» به شماره 6/1643 در 145 برگ موجود است.

1 نسخه ی خطی در «کتابخانه ی مجلس شورای اسلامی» به شماره 4566 در 120 برگ موجود است.

2 نسخه ی خطی در «کتابخانه ی آیت الله العظمی مرعشی نجفی (ره)» به شماره 2749 در 74 برگ و شماره 4995 در 104 برگ موجود است.

1 نسخه ی خطی در «کتابخانه ی آستان قدس رضوی (ع)» از مجموعه ی اهدایی رهبر به شماره 4/1495 کتابت 1328ه-.ق. موجود است.

بنا به گزارش «آقابزرگ»، 1 نسخه ی خطی در «کتابخانه ی خصوصی سید حسن صدر» در «نجف اشرف» کتابت سال 1024ه-.ق. موجود است.

نسخه های چاپی:

چاپ نشده است.

7. رسالة فی حل المغالطات

نسخه های خطی:

هیچ نسخه ی خطی به دست نیامد.

نسخه های چاپی:

چاپ نشده است.

8. رسالة فی نجاسة الخمر

سید فضل الله استرآبادی در این رساله نظر استادش را که قایل به طهارت خمر شده است، رد کرده است. آنگاه ادله ی

ص:461

خود را برای اثبات نجاست آن بیان کرده است.

نسخه های خطی:

هیچ نسخه ی خطی به دست نیامد.

نسخه های چاپی:

چاپ نشده است.

9. سوالات

نسخه های خطی:

هیچ نسخه ی خطی به دست نیامد.

نسخه های چاپی:

چاپ نشده است.

منابع:

اعیان الشیعة 8/401؛ اصدارات موتمر الاردبیلی 8/199؛ دایرةالمعارف تشیع 2/519؛ الذریعة 1/158 و 4/350، 392، 488 و 6/9، 103 و 7/69، 76 و 14/41 و 24/65؛ ریاض العلماء 4/361، 362، 364؛ شهداء الفضیلة 167؛ فوائد الرضویة 352؛ فهرست چهار کتابخانه ی مشهد 1/248؛ طبقات اعلام الشیعة (احیاء الداثر) 7/181؛ مستدرک الوسائل 3/429؛ معجم التراث الکلامی 2/347، 383 و 3/148-149، 558؛ معجم رجال الفکر و الادب فی النجف 1/115؛ معجم مولفی الشیعة 24؛ معجم طبقات المتکلمین 3/323-324؛ موسوعة طبقات الفقهاء 10/199.

«میر فهمی استرآبادی»

قرن 10ه-.ق.

درباره ی شاعر و ادیب قرن دهم ه-. ق.، «میر فهمی استرآبادی» همین قدر می دانیم که اشعاری دلنشین، شامل ترجیع بند، ترکیب بند، قصاید و غزلیات سروده است. روی هم رفته، او را شاعری خوش ذوق توصیف کرده اند. لیکن در شرح احوالش مطلب مهمی ننگاشته اند.

آثار:

دیوان

این دیوان به زبان فارسی و شامل همه ی اشعار قابل دسترس فهمی استرآبادی است.

نسخه های خطی:

هیچ نسخه ی خطی به دست نیامد.

نسخه های چاپی:

دیوان فهمی استرآبادی را اخیراً (1389)، با تصحیح «محمدحسین کرمی» در 414 صفحه وزیری، انتشارات مرکز پژوهشی میراث مکتوب، در «تهران»، چاپ کرده است.

منابع:

اثرآفرینان 4/301؛ تاریخ نظم و نثر در ایران 1/551؛ تذکره ی روز روشن 539؛ شعرای گرگان و مازندران 228-229؛ فرهنگ سخنوران 456؛ کاروان هند 2/1070؛ گلزار جاویدان 2/1099؛ منتخب التواریخ 298؛ نگارستان سخن 73.

ص:462

ق

«قابوس بن وشمگیر»

366-403ه-.ق.

«شمس المعالی ابوالحسن قابوس بن وشمگیر»، پادشاهی جنگجو و ادیبی فاضل از خاندان «آل زیار» است.

«آل زیار» یکی از سلسله های پادشاهان ایرانی تبار برخاسته از شمال «ایران» هستند. آنها در حدود سال های 316 تا 483ه-.ق. بر قسمتی از سرزمین های شمال «ایران» شامل: «گرگان»، «مازندران»، «گیلان»، «قزوین»، «ری»، «اصفهان» و حتی زمانی «خوزستان» فرمانروایی کردند.

«زیاریان» حاکمانی فرهنگ دوست و ادب پرور بودند. در حکمرانی پادشاهان زیاری، خصوصاً در زمان شمس المعالی قابوس بن وشمگیر و «عنصرالمعالی کیکاوس بن اسکندر»، علم و ادب گسترش یافت و فرهنگ ایرانی زنده شد.

سر سلسله ی آنان «مرداویچ بن زیار» متوفای 323ه-.ق. بود. مرداویچ و برادرش وشمگیر، از دهقانان شمال «ایران» بودند که در اثر کفایت و درایت، به مقام فرماندهی و سپس حکمرانی رسیدند.

قابوس بن وشمگیر، چهارمین پادشاه زیاری بود. او را پادشاهی ادیب و شاعری توانا، هنرپروری متفکر توصیف می کنند. قابوس به دو زبان فارسی و عربی شعر می سرود. در نوشتن زبردست بود. خطی خوش داشت و در نجوم و دانش های دیگر صاحب نظر بود. دربارش را تبدیل به محفل علمی و محل تجمع علما و دانشمندان کرده بود.

«ابوریحان محمد بن احمد بیرونی»، متوفای 440ه-.ق.، کتاب «الآثار الباقیة» را به سال 391ه-.ق. در «گرگان» و به نام قابوس نوشت.

«ابن سینا» در زمان فرمانروایی قابوس، به «گرگان» هجرت کرد. هر چند موفق به دیدار قابوس نشد، لیکن در سایه ی پادشاهان زیاری به معالجه رایگان بیماران همت گماشت و کتاب «قانون» را نگاشت.

با همه ی علم و ادب و فضلی که برای توصیف قابوس بن وشمگیر گفته اند؛ او را پادشاهی سخت گیر، خشن و زشت خوی نیز خوانده اند. به همین جهت مدت 18 سال از حکومت خود دور ماند و در سایه سامانیان زیست. عاقبت نیز به دست سربازان و فرماندهان تحت فرمان خودش کشته شد.

بنای «برج قابوس» در «گنبد کاووس» یکی از شاهکار های معماری قرن چهارم ه-. ق. است که مدت هزار سال در مقابل انواع حوادث دوام آورده و هم چنان با شکوه و عظمت ایستاده است. این بنا به دستور قابوس ساخته شده است و او در همین مکان مدفون است.

آثار:

1. تذکرة الادباء (بخشی از)

در «کتابخانه ی ملی ملک» یک نسخه ی خطی با عنوان «تذکرة الادبا» وجود دارد که نویسنده ی آن ناشناخته است. اما بخشی از این اثر متعلق به رسائل و انشای قابوس بن وشمگیر است.

نسخه های خطی:

1 نسخه ی خطی در «کتابخانه ی ملی ملک» «تهران» به شماره 2853 کتابت سده 12 و 13ه-.ق. موجود است.

نسخه های چاپی:

چاپ نشده است.

ص:463

2. دیوان

مرحوم «آقابزرگ» از دیوان وی سخن گفته است. لیکن دیوان قابوس در زمان خودش جمع آوری نشده است. بلکه اشعار عربی و فارسی او که در منابع مختلف پراکنده است، می تواند مجموعه دیوان وی محسوب گردد.

نسخه های خطی:

هیچ نسخه ی خطی به دست نیامد.

نسخه های چاپی:

چاپ نشده است.

3. سیر الملوک

نسخه های خطی:

هیچ نسخه ی خطی به دست نیامد.

نسخه های چاپی:

چاپ نشده است.

4. قصاید شمس المعالی

دو قصیده از شمس المعالی قابوس بن وشمگیر است که یکی از آنها فارسی و دیگری به زبان عربی است.

نسخه های خطی:

1 نسخه ی خطی در «کتابخانه ی ملی جمهوری اسلامی ایران» به شماره 628ف موجود است.

1 نسخه ی خطی نیز در «کتابخانه ی عمومی اوقاف موصل» به شماره 12/1/16 در 410 صفحه موجود است که بخشی از قصاید قابوس بن وشمگیر را شامل می گردد. این نسخه با عنوان «قصاید و ابیات لابی الفرج الشاوی و قابوس بن وشمگیر...» ثبت شده است.

نسخه های چاپی:

چاپ نشده است.

5. کمال البلاغة

مجموعه رسائل و نامه های قابوس بن وشمگیر است.

نسخه های خطی:

2 نسخه ی خطی در «کتابخانه ی ملی ملک» «تهران» به شماره 1145 در 117 برگ، کتابت سال 1270ه-.ق. و شماره 2/556 در 177 برگ، کتابت سده 13ه-.ق. موجود است.

1 نسخه ی خطی در «کتابخانه ی عمومی اوقاف بغداد» به شماره 595 در 46 برگ، کتابت سال 1294ه-.ق. موجود است.

نسخه های چاپی:

کمال البلاغه به سال 1341ه-.ق. در «بغداد» توسط انتشارات المکتبة العربیة در 112 صفحه رقعی چاپ و منتشر گردیده است.

6. مجموعه قصائد و مخمس

نسخه های خطی:

1 نسخه ی خطی در «کتابخانه ی مرکزی دانشگاه تهران» موجود است.

نسخه های چاپی:

چاپ نشده است.

7. منشات قابوس

نسخه های خطی:

1 نسخه ی خطی در «کتابخانه ی مجلس شورای اسلامی» به شماره 2/5 در 152 صفحه کتابت سال 1260ه-.ق. موجود است.

نسخه های چاپی:

چاپ نشده است.

منابع:

آتشکده ی آذر 1/82؛ اثر آفرینان 4/311؛ از سعدی تا جامی 300-301؛ اسماء المولفین، الف 825؛ اعلام المولفین

ص:464

الزیدیة 759؛ الاعلام زرکلی 5/170؛ اعیان الشیعة 8/432؛ تاریخ ابن وردی 1/325؛ تاریخ ادبی ایران، الف 681؛ تاریخ ادبیات در ایران 1/212؛ تاریخ ادبیات 22؛ تاریخ برگزیدگان 70-71؛ تاریخ گزیده 414-415؛ تذکرة الشعراء 55؛ تذکره ی روز روشن 543؛ تذکره ی هفت اقلیم...؛ حبیب السیر 2/440؛ دایرةالمعارف بزرگ اسلامی 2/19-23؛ الذریعة 9/859 و 17/86؛ ریحانة الادب 3/251-252؛ ریاض الجنة روضه پنجم، قسم د وم 903؛ شاعران بی دیوان 378-380؛ شخصیت های نامی ایران 386؛ الشعر و الشعراء فی کتاب العمدة 214؛ فرهنگ جامع تاریخ ایران 2/529؛ فرهنگ سخنوران 461؛ فرهنگ فارسی معین 2/1412-1413؛ قابوس وشمگیر زیاری، همه کتاب؛ قاموس الاعلام 5/3490؛ کارنامه بزرگان ایران 98؛ الکامل فی التاریخ 9/82؛ کتاب گیلان 2/664؛ کشف الظنون 2/1505؛ گل هایی از گلستان شعر فارسی 1/38؛ لباب الالباب 1/29-30؛ لغت نامه ی دهخدا (ذیل قابوس) 12؛ مجلة المجمع العلمی العربی 28/67؛ مجمع الفصحاء بخش اول جلد اول 203؛ معجم الادباء 6/219-333؛ المعجم العسگری الموسوعی 2/1082؛ معجم المولفین 8/91؛ المنتظم فی تاریخ الامم و الملوک 7/264؛ النجوم الزاهرة 4/233؛ وفیات الاعیان 2/159 و 3/320 و 4/79-82 و 7325؛ هدیة العارفین 1/825؛ یتیمة الدهر 3/288.

ص:465

ک

«کمال الدین بن حسن سحابی استرآبادی»

قرن 11ه-.ق.

از آنجا که در نام این شخصیت اختلاف نظر وجود دارد و برخی منابع، او را با نام کمال الدین و فرزند حسن می شناسند؛ لذا ذیل این مدخل نیز از وی یادی شد. لیکن آنچه صحیح به نظر می رسد، اینکه کمال الدین لقب اوست و نامش حسن است. از این رو باید به مدخل حسن سحابی استرآبادی مراجعه کرد.

ص:466

م

«مجتبی مینوی»

1320-1398ه-.ق.

«مجتبی مینوی» فرزند «عیسی» فرزند «محمدحسن شریعتمدار استرآبادی» است. نیای بزرگش، «حاج شیخ محمدجعفر شریعتمدار استرآبادی» از علمای مشهور «استرآباد» است.

روان شاد، استاد مجتبی مینوی، در خاندانی که پشت در پشت روحانی و اهل علم و ادب بودند، به تاریخ 19 بهمن سال 1282 شمسی برابر با 1320 ه-. ق.، در «تهران» دیده به جهان گشود.

کودکی را در «سامرا» گذراند و مقدمات را در آنجا آموخت. پدرش که از شاگردان ممتاز «شیخ محمدتقی شیرازی» بود، پس از نیل به درجه ی اجتهاد، رهسپار «ایران» گردید و مجتبی، ادامه ی تحصیلات را در مدارس امانت و افتخاریه گذراند. دوره متوسطه را در دارالفنون به پایان برد. از سال 1298ش؛ به دلیل عزیمت پدرش به عدلیه ی «رشت»، مجبور به مسافرت به آنجا شد.

از سال 1299ش. در دارالمعلمین تحصیل کرد. پس از اشتغال پدرش در مجلس شورای ملی، مدت 2 سال به عنوان تندنویس در مجلس به کار پرداخت. در همین دوره آموزش زبان پهلوی را نزد «پرفسور هرتسفلد» آلمانی آغاز کرد.

از سال 1307ش. به عنوان معاون دفتر سرپرستی محصلین در سفارت «ایران» در «فرانسه» مشغول به کار شد. اما پس از چند ماه به «ایران» بازگشت و در «کتابخانه ی معارف» (ملی امروز) به کار پرداخت.

او در این سال ها با «محمدعلی فروغی»، «سید حسن تقی زاده» و «علامه محمد قزوینی» آشنا شد. مدت چهار سال در دفتر سرپرستی محصلین «ایران» در سفارت «ایران» در «انگلیس» به کار اشتغال ورزید. در همین دوره به تکمیل زبان های انگلیسی و فرانسه پرداخت.

یک سال بعد مجدداً به «انگستان» بازگشت و مدت 15 سال اقامت گزید. در این دوره با بسیاری از خاورشناسان مشهور مانند «ولادیمیر مینورسکی»، «دنیس رایس» و ... آشنا شد و مراوده کرد.

از سال 1328ش. که به دعوت دانشگاه «تهران» به «ایران» بازگشت و ضمن تدریس به ماموریت های پژوهشی در کتابخانه های «ترکیه» فرستاده شد، مطالعات و پژوهش های علمی و ریشه دار وی آغاز گردید.

او در ده ها کنگره و سمینار علمی شرکت جست. تعداد زیادی مقاله انتشار داد و تالیفاتی را از خود به یادگار نهاد.

آثار:

1. آزادی و آزادفکری

مجموعه ی هفت مقاله از استاد مجتبی مینوی، درباره ی آزاداندیشی و دموکراسی است. این مقاله ها پیش تر در نشریات «ایران» منتشر گردیده بود. لیکن به همت و کوشش «ماه منیر مینوی» یک جا، به صورت کتاب منتشر شد.

نسخه های خطی:

هیچ نسخه ی خطی به دست نیامد.

نسخه های چاپی:

این کتاب بارها چاپ شده است. یکی از قدیم ترین چاپ های آن به سال 1338ش. در «تهران» و توسط

ص:467

انتشارات توس در 156 صفحه انجام شده است. کتاب آزادی و آزادفکری، حدود پنج بار تجدید چاپ گردید.

2. اجتماع کواکب در سال 582

این اثر قبلاً در شماره چهارم از سال دوم مجله دانشکدهی ادبیات چاپ شده بود. پس از آن به صورت کتاب چاپ شد.

نسخه های خطی:

هیچ نسخه ی خطی به دست نیامد.

نسخه های چاپی:

در 39 صفحه بدون، مشخصات محل نشر، ناشر و سال نشر چاپ گردیده است.

3. احیاء

احیا اثری است درباره ی تجدید حیات فکری در اسلام و باز سازی اجتماع مسلمانان بر مبنای اعتماد به نفس.

نسخه های خطی:

هیچ نسخه ی خطی به دست نیامد.

نسخه های چاپی:

این کتاب را به سال 1367 «حسن یوسفی اشکوری» در «تهران» و در 194 صفحه ی رقعی چاپ کرد.

4. از خزاین ترکیه

این کتاب به ضمیمه مجله دانشکدهی ادبیات شماره 2 سال چهارم چاپ شده بود. پس از آن به صورت کتاب چاپ گردید. مینوی در این اثر مختصر، گزارشات ارزشمندی از کتابخانه ها و خزاین «ترکیه» در اختیار پژوهشگران قرار داده است.

نسخه های خطی:

هیچ نسخه ی خطی به دست نیامد.

نسخه های چاپی:

در 35 صفحه بدون مشخصات نشر در «تهران» چاپ شد.

5. اسلام از دریچه چشم مسیحیان

مرحوم مجتبی مینوی در این اثر به نقد دیدگاه مسیحیان درباره ی اسلام پرداخته است. مسیحیان به عمد یا به دلیل انحراف در مسیر تحقیق و یا به جهت عدم دسترسی به منابع بهتر و بیشتر، اغلب دیدگاه منفی نسبت به اسلام و مسلمانان دارند. باوجود این برخی از آنان در اثر تحقیقات گسترده و آشنایی با پژوهشگران پرهمت ایرانی و اسلامی، بر حقایقی دست یافته و به آن اقرار کرده اند.

نسخه های خطی:

هیچ نسخه ی خطی به دست نیامد.

نسخه های چاپی:

کتاب اسلام از دریچه چشم مسیحیان، یک بار در 93 صفحه وزیری بدون مشخصات نشر، به چاپ رسیده است.

6. اصلاح یا تغییر خط فارسی

این جزوه بسیار مختصر که نخست به صورت مقاله بود، به صورت کتاب نیز چاپ گردید.

نسخه های خطی:

هیچ نسخه ی خطی به دست نیامد.

نسخه های چاپی:

سال 1344ش. انتشارات یغما در «تهران» آن را در یک کتابچه ی 18 صفحه ای چاپ کرد.

7. اطلال شهر پارسه

این اثر نوشته «ارنست هرتسفلد» است. وی درباره ی حالت کنونی اطلال شهر پارسه (پرسپولیس) معروف به تخت جمشید مطالبی ارزنده عنوان کرده و پیشنهادهایی

ص:468

برای حفظ آن داده است. مجتبی مینوی آن را به سال 1308ش. ترجمه کرد.

نسخه های خطی:

هیچ نسخه ی خطی به دست نیامد.

نسخه های چاپی:

چاپ نشده است.

8. اقبال لاهوری شاعر پارسی گوی پاکستان

مینوی در این اثر مختصر، به شرح احوال و افکار اقبال لاهوری پرداخته است. او به خوبی این شاعر پاکستانی را که احیا کننده و گسترش دهنده ی زبان فارسی در «پاکستان» است، معرفی کرده است.

نسخه های خطی:

هیچ نسخه ی خطی به دست نیامد.

نسخه های چاپی:

این کتاب در انتشارات مجله ی یغما به سال 1327 در 75 صفحه وزیری چاپ شده است. پس از آن نیز تجدید چاپ گردیده است.

9. اگر چه، با آنکه، هرچند: یکی از مباحث نحو فارسی

این اثر بسیار مختصر درباره ی حروف ربط مرکب است.

نسخه های خطی:

هیچ نسخه ی خطی به دست نیامد.

نسخه های چاپی:

مینوی این اثر ادبی خود را به سال 1344 به عنوان ضمیمه مجله ی دانشکده ی ادبیات دانشگاه «تهران» در 26 صفحه وزیری به چاپ رساند.

10. بررسی ها دخت نسک

پانزده گفتار درباره ی چند تن از رجال ادب اروپا از «اومیروس» تا «برنارد شاو» است. «مینوی» در این اثر با همکاری «مهشید میرفخرایی»، به نقد نویسندگان ادبیات انگلیسی در خصوص اوستا پرداخته است.

نسخه های خطی:

هیچ نسخه ی خطی به دست نیامد.

نسخه های چاپی:

به سال 1371 در «تهران» موسسه ی مطالعات و تحقیقات فرهنگی (پژوهشگاه ) توس در 198 صفحه منتشر شده است.

11. پانزده گفتار

همان کتاب پیشین درباره ی نقد آثار ادبی نویسندگان انگلیسی است. این کتاب گاهی با عنوان پانزده گفتار و گاهی با عنوان «بررسی ها دخت نسک» شناخته می شود.

12. پیر گینت

«پیر گینت» (Peer Gynt) عنوان نمایشنامه ای از «هنریک ایبسن نروژی» -1828م. است. مینوی این اثر پرآوازه ی هنریک را خلاصه کرده است.

نسخه های خطی:

هیچ نسخه ی خطی به دست نیامد.

نسخه های چاپی:

ظاهراً نخست در مجله سخن به سال 1333ش. منتشر گردید.

13. تاریخ خط عربی و فارسی

پژوهشی است در خط عربی و فارسی به زبان انگلیسی.

نسخه های خطی:

هیچ نسخه ی خطی به دست نیامد.

نسخه های چاپی:

چاپ نشده است.

14. تاریخ و فرهنگ معاصر

مجموعه گفتارها و نوشته های مجتبی مینوی درباره ی تاریخ «ایران» و «قاجاریان» است. او در این اثر به

ص:469

جنبش های اسلامی توجه کرده است. مینوی آن را به سال 1352 عرضه کرد.

نسخه های خطی:

هیچ نسخه ی خطی به دست نیامد.

نسخه های چاپی:

چاپ دوم آن به سال 1356 در انتشارات خوارزمی و در 554 صفحه اتفاق افتاد. بعدها به سال 1369 تجدید چاپ گردید.

15. ترجمه تاریخ طبری

«تاریخ الامم و الملوک» نوشته ی «محمد بن جریر طبری» متوفای 310ه-.ق. یکی از منابع تاریخی اسلام است که به زبان عربی نوشته شده است. مینوی این اثر را به زبان فارسی ترجمه کرد تا ایرانیان فارسی زبان از آن بهره مند شوند.

نسخه های خطی:

هیچ نسخه ی خطی به دست نیامد.

نسخه های چاپی:

چاپ نشده است.

16. ترجمه علوم چینی به فارسی در قرن هشتم هجری

این کتاب از مجله دانشکده ی ادبیات، شماره اول، سال سوم، ص 1 تا 26، مهرماه 1334، برداشت و نقل شده است.

نسخه های خطی:

هیچ نسخه ی خطی به دست نیامد.

نسخه های چاپی:

چاپ اثر فوق، بدون مشخصات نشر است.

17. شرح کلیله و دمنه

کلیله و دمنه از آثار مشهور ادبی در حوزه ی داستانی با محتوای اجتماعی – سیاسی است که مینوی آن را تصحیح و شرح کرده، آنگاه در اختیار فارسی زبانان قرار داده است.

نسخه های خطی:

هیچ نسخه ی خطی به دست نیامد.

نسخه های چاپی:

شرح کلیله و دمنه «ابوالمعالی نصرالله منشی» بارها چاپ و منتشر شده است. در سال های 1343 انتشارات دانشگاه «تهران» و نیز انتشارات شرکت سهامی افست، آن در 451 صفحه وزیری دست یازیدند.

بعد از آن بارها تجدید چاپ شد و ناشران متعددی مثل امیرکبیر و دیگران، چاپ های متنوعی از آن را انتشار دادند.

18. ترجمه و دیباچه کتاب تاریخ ثعالبی

«ابومنصور عبدالملک حسین بن محمد بن اسماعیل ثعالبی» متوفای 429ه-.ق. کتابی با عنوان «غرر اخبار ملوک فرس و سیرهم» نوشته است که با نام «تاریخ ثعالبی» شهرت دارد. مینوی بر آن دیباچه ای نگاشته و این ترجمه منتشر گردیده است.

نسخه های خطی:

هیچ نسخه ی خطی به دست نیامد.

نسخه های چاپی:

این اثر به سال 1368 توسط انتشارات نقره در «تهران» و در دو جلد به چاپ رسیده است.

19. تسامح آری یا نه؟

تسامح آری یا نه؟ مجموعه مقالاتی است که «موسسه ی فرهنگی اندیشه معاصر»، اقدام به گردآوری آن نموده است.

در این مجموعه مقالاتی از مجتبی مینوی، «عبدالحسین زرین کوب» و چند تن دیگر درباره ی آزاداندیشی وجود دارد.

نسخه های خطی:

هیچ نسخه ی خطی به دست نیامد.

ص:470

نسخه های چاپی:

جلد اول کتاب در سال 1377 توسط انتشارات خرم در «قم» منتشر شد.

20. تقی زاده

به مناسبت سالگرد وفات «سید حسن تقی زاده»، مجتبی مینوی کتابی با عنوان فوق منتشر کرد.

نسخه های خطی:

هیچ نسخه ی خطی به دست نیامد.

نسخه های چاپی:

یادنامه «سید حسن تقی زاده» به سال 1349 توسط انجمن آثار ملی در «تهران» چاپ شد.

21. داستان رستم و سهراب از شاهنامه فردوسی

مجتبی مینوی با تصحیح و چاپ شاهنامه ی فردوسی با «محمدعلی فروغی» همکاری کرده و تحقیقات زیادی در این باره به انجام رسانده بود. او برخی از داستان های شاهنامه را جداگانه مورد توجه قرار داد. یکی از این داستان ها، داستان غم انگیز رستم و سهراب است که به تصحیح و تحقیق مینوی چاپ شد.

نسخه های خطی:

هیچ نسخه ی خطی به دست نیامد.

نسخه های چاپی:

این اثر یک بار در 189 صفحه و بار دیگر در 205 صفحه چاپ گردید. مشخصات نشر چاپ های قدیم در شناسنامه کتاب وجود ندارد. لیکن چاپ اخیر آن توسط انتشارات زوار در «تهران» و به سال 1386 انجام شده است.

22. داستان سیاووش از شاهنامه فردوسی

این داستان نیز یکی از داستان های جذاب «شاهنامه ی فردوسی» است. مینوی این داستان را با مقدمه ی «مهدی قریب گرکانی» انتشار داده است.

نسخه های خطی:

هیچ نسخه ی خطی به دست نیامد.

نسخه های چاپی:

از جمله چاپ های داستان سیاووش، چاپ سال 1363 توسط انتشارات «موسسه ی مطالعات و تحقیقات فرهنگی وزارت آموزش عالی» است که در دو جلد به انتشار آن دست زده است. پس از آن به سال 1369 نیز تجدید چاپ گردید.

23. داستان فرود از شاهنامه فردوسی

این اثر نیز از تلاش های مینوی در شناساندن بهتر محتوای شاهنامه فردوسی است.

داستان فرود، به مناسبت «جشنواره بزرگداشت فردوسی طوسی»، از شاهنامه برگزیده شد و به تصحیح «محمد روشن» و مقدمه ی مجتبی مینوی انتشار یافت.

نسخه های خطی:

هیچ نسخه ی خطی به دست نیامد.

نسخه های چاپی:

سال 1354 دفتر انتشارات رادیو تلوزیون ملی «ایران» آن را چاپ کرد. بعدها به سال 1369 موسسه مطالعات و تحقیقات فرهنگی وزارت آموزش عالی به تجدید چاپ آن اقدام کرد.

24. داستان کلیله و دمنه رودکی

این اثر چهارده صفحه ای که در «فرهنگ ایران زمین» منتشر گردید، نگاه محققانه ی مینوی به شعر فارسی قرن چهارم و پنجم است.

نسخه های خطی:

هیچ نسخه ی خطی به دست نیامد.

ص:471

نسخه های چاپی:

به سال 1336 در 14 صفحه وزیری همراه «فرهنگ ایران زمین» دفتر 4 جلد 5 چاپ شد.

25. داستانسرایی هزار داستان برای دختران و پسران

این اثر ادبی یک ترجمه است از زبان انگلیسی برای دختران و پسران جوان.

نسخه های خطی:

هیچ نسخه ی خطی به دست نیامد.

نسخه های چاپی:

کتابخانه ی ملی از وجود چاپی این اثر در 31 صفحه بدون مشخصات چاپی گزارش داده است.

26. داستان ها و قصه ها

مجموعه داستان ها و قصه های کوتاه فارسی است که مینوی آنها را به صورت مقاله هایی، برای مردم «ایران» زمین نوشته است.

نسخه های خطی:

هیچ نسخه ی خطی به دست نیامد.

نسخه های چاپی:

سال 1349 توسط انتشارات خوارزمی در «تهران» و در 297 صفحه وزیری منتشر شده است.

ظاهراً این کتاب دارای چند جلد است که جلد نخست آن چاپ شده است.

سال 1380 تجدید چاپ گردیده است. شاید بیش از سه بار چاپ شده است.

27. دانش اندوزی یا خیال پردازی

کتابی است که مطالب آن از شماره های شهریور و مهرماه سال پانزدهم مجله ی «یغما» استخراج شده است.

نسخه های خطی:

هیچ نسخه ی خطی به دست نیامد.

نسخه های چاپی:

کتابخانه ی ملی آن را در 23 صفحه بدون مشخصات نشر معرفی کرده است.

28. درباره ی مثنوی تحریمة القلم حکیم سنایی

این کتاب نخستین مقاله از دفتر اول جلد پنجم «فرهنگ ایران زمین» است که به صورت مستقل نیز منتشر گردیده است.

نسخه های خطی:

هیچ نسخه ی خطی به دست نیامد.

نسخه های چاپی:

بنا به گزارش کتابخانه ی ملی، در 11 صفحه و بدون مشخصات نشر چاپ شده است.

29. راپرت

راپرت (راپورت) عنوان دیگر کتاب «اطلال شهر پارسه» یا گزارشی است که «ارنست امیل هرتسفلد» متوفای 1948م. در خصوص تخت جمشید ارایه داده است.

30. شیر و خورشید (منشاء نقش شیر خورشید)

مینوی در این اثر به تحقیق و تفحص در ریشه ی نقش شیر خورشید پرداخته و آن را نمادی از نجوم باستانی بر شمرده است.

شواهد و متون ادبی و باستان شناسی، که «احمد کسروی»، «مجتبی مینوی» و «سعید نفیسی» گردآوری و بررسی کرده اند، نشان می دهد که نشان ستاره بینی خورشید در صورت فلکی اسد در منطقة البروج از قرن ششم هجری نقشی نمادین و رایج بوده است. تحقیقات «مینوی»، «نفیسی» و «کسروی» نشان می دهد که این نشان از ستاره بینی وارد

ص:472

فرهنگ عام، نشان ها و نقوش هنری شده است و از آنجا به تدریج و در حدود قرن پانزده میلادی (نهم هجری) به نقش های روی پرچم ها وارد می شود.

بدون مشخصات چاپ و نشر، در 108 صفحه موجود است.

31. صلاح الدین ایوبی و بنگیان

«جرجی زیدان» کتابی با عنوان «صلاح الدین» و «مکائد الحشاشین» نوشته که مینوی آن را با عنوان فوق ترجمه کرده است. موضوع آن یک داستان تاریخی است.

نسخه های خطی:

هیچ نسخه ی خطی به دست نیامد.

نسخه های چاپی:

کتاب «صلاح الدین ایوبی» و «بنگیان» به سال 1304 در کتابخانه ی شرق «تهران» چاپ و منتشر گردید.

32. علامه اقبال

کتاب مختصری است در شناخت «اقبال لاهوری» که توسط صوفی «غلام مصطفی تبسم»، به زبان اردو برگردانده شده است.

نسخه های خطی:

هیچ نسخه ی خطی به دست نیامد.

نسخه های چاپی:

این کتاب در 96 صفحه و در «لاهور» منتشر شده است.

33. عمر دوباره

عمر دوباره عنوان کلی بر روی برخی آثار مجتبی مینوی است. به عنوان مثال: کتاب «تاریخ و فرهنگ»، کتاب «نقد حال» و چند اثر وی، زیر مجموعه ی عنوان «عمر دوباره» هستند.

در بعضی موارد، مجموعه گفتارها و نوشته های مینوی تحت عنوان «عمر دوباره» منتشر شده است.

34. غزالی طوسی

اثر مختصری است در شناخت «غزالی طوسی، ابوحامد محمد» که با عنوان نقد حال نیز شناخته می شود.

نسخه های خطی:

هیچ نسخه ی خطی به دست نیامد.

نسخه های چاپی:

چاپ نشده است.

35. فردوسی و شعر او

تحقیقات مینوی درباره ی فردوسی و نقد اشعار اوست.

نسخه های خطی:

هیچ نسخه ی خطی به دست نیامد.

نسخه های چاپی:

این کتاب به سال 1346 در «تهران» و به همت انجمن آثار ملی در 246 صفحه منتشر شد.

سال 1354 توسط انتشارات دهخدا مجدداً در «تهران» چاپ گردید. پس از آن به سال 1372 انتشارات توس در 246 صفحه انتشار داد. چهارمین چاپ آن به سال 1385 اتفاق افتاد.

36. فردوسی و مقام او

اثر دیگری از مینوی درباره ی شاهنامه فردوسی و مقام ادبی ابوالقاسم فردوسی است.

نسخه های خطی:

هیچ نسخه ی خطی به دست نیامد.

نسخه های چاپی:

این اثر در 138 صفحه و بدون مشخصات نشر چاپ شده است.

37. فهرست واره کتابخانه ی مینوی

این اثر به کوشش «محمدتقی دانش پژوه» و «ایرج افشار»

ص:473

تهیه شده است. مینوی کتابخانه ی بسیار ارزشمندی داشت که پس از مرگش مورد استفاده جامعه محققان و استادان دانشگاه قرار گرفت.

نسخه های خطی:

هیچ نسخه ی خطی به دست نیامد.

نسخه های چاپی:

به سال 1373 در پژوهشگاه علوم انسانی و مطالعات فرهنگی در 236 صفحه چاپ شد.

سال بعد در 252 صفحه توسط همان ناشر تجدید چاپ گردید.

38. کابوسنامه فرای: تمرینی در فن تزویرشناسی

این اثر مختصر در خصوص نسخه شناسی «قابوسنامه» اثر «عنصرالمعالی کیکاوس بن اسکندر زیاری» است. گویا نسخه ای که توسط «ریچارد نلسون فرای» متوفای 1920م. معرفی شده بود، از نظر مجتبی مینوی مجعول است.

«نلسون فرای»، ایران شناس، سکه شناس، باستان شناس و استاد دانشگاه، آمریکایی و دارای تالیفات متعدد در زمینه خاورشناسی و باستان شناسی است.

نسخه های خطی:

هیچ نسخه ی خطی به دست نیامد.

نسخه های چاپی:

مجله یغما سال 1335 آن را در 30 صفحه انتشار داد. پیش از آن در «استانبول» به همت «هاگپ صرافیان» در چاپخانه «پولیگراف» «استانبول» در 26 صفحه چاپ شده بود.

39. کشف الواح تاریخی بنای تخت جمشید

گزارشی است از کشف الواح تاریخ در شهر پرسپولیس (تخت جمشید) که به سال 1312 توسط «ارنست هرتسفلد» ارایه شده است. مرحوم مینوی آن را به فارسی ترجمه کرده است.

نسخه های خطی:

هیچ نسخه ی خطی به دست نیامد.

نسخه های چاپی:

چاپ نشده است.

40. کشف دو لوح تاریخی در همدان

گزارشی است از دو لوح کشف شده در «همدان» به سال 1305 که توسط «ارنست هرتسفلد» تدوین شده است. مرحوم «مینوی» آن را به زبان فارسی ترجمه کرده است.

نسخه های خطی:

هیچ نسخه ی خطی به دست نیامد.

نسخه های چاپی:

چاپ نشده است.

41. مازیار

این اثر در واقع با دو عنوان و توسط دو نفر پدید آمده است. قسمت اول، درباره ی «مازیار» و تاریخ زندگانی و اعمال او است. قسمت دوم یک درام تاریخی در سه پرده است. مینوی این کتاب را با همکاری «صادق هدایت» نوشته است.

نسخه های خطی:

هیچ نسخه ی خطی به دست نیامد.

نسخه های چاپی:

کتاب بارها چاپ شده است. یکی از این چاپ ها، را امیرکبیر در سال 1333 و در 140 صفحه وزیری انجام داده است. پس از آن به سال 1342 تجدید چاپ شده است.

پیش از آن در «مطبعه روشنایی» «تهران» به سال 1312 در 128 صفحه چاپ شده بود.

42. مباحث صرفی و نحوی

این کتاب از آثار ادبی مینوی است. او سعی داشت طی سلسله مقالات یا جزوه های مختصر، مباحث ادبی را مورد

ص:474

توجه قرار دهد. نخستین اثر وی در این زمینه، شامل مباحث مصدری با نشان «یت» در آخر کلمات عربی بود. مانند: افضلیت، مرکزیت، خاصیت.

نسخه های خطی:

هیچ نسخه ی خطی به دست نیامد.

نسخه های چاپی:

این کتاب در 30 صفحه توسط انتشارات مجلس شورای ملی در سال 1329 چاپ گردید.

هم چنین توسط انتشارات مجله ی یغما تجدید چاپ شد.

43. مصنفات بابا افضل

مجتبی مینوی با همکاری «یحیی مهدوی»، دو جلد کتاب را انتشار دادند که در جلد اول هفت مقاله و در جلد دوم پنج رساله، تقریرات، نامه ها، اشعار و متون قدیمی وجود داشت.

نسخه های خطی:

هیچ نسخه ی خطی به دست نیامد.

نسخه های چاپی:

این کتاب یک بار به سال 1331 در دانشگاه «تهران» چاپ شد. بار دیگر در سال 1366 توسط انتشارات خوارزمی در «تهران» و در 826 صفحه منتشر گردید.

44. معلومات تاریخی درباره ی آثار ملی اصفهان و فارس

گزارش هایی از مطالعات و تحقیقات «ارنست هرتسفلد» درباره ی آثار ملی و تاریخی «اصفهان» و فارس است. مینوی این اثر را سال 1306 به فارسی ترجمه کرده است.

نسخه های خطی:

هیچ نسخه ی خطی به دست نیامد.

نسخه های چاپی:

چاپ نشده است.

45. ملا قطب شیرازی

شرح حال، افکار و آثار «قطب الدین محمود شیرازی» است.

نسخه های خطی:

هیچ نسخه ی خطی به دست نیامد.

نسخه های چاپی:

سال 1348 در «تهران» و در 41 صفحه منتشر شده است.

46. مینوی بر گستره ادبیات فارسی

مجموعه مقالات، سخنرانی ها، خطابه ها و طرح های مجتبی مینوی و دیگر بزرگان علم و ادب درباره ی مینوی را شامل می گردد.

نسخه های خطی:

هیچ نسخه ی خطی به دست نیامد.

نسخه های چاپی:

این اثر به کوشش «ماه منیر مینوی»، خواهر استاد مجتبی مینوی و همسر دکتر «اسماعیل بیگی»، گردآوری و منتشر گردید.

سپس در سال 1381 توسط انتشارات توس در «تهران» و در 624 صفحه وزیری چاپ شد.

47. مینوی و شاهنامه

نتایج تحقیقات و مطالعات مینوی درباره ی شاهنامه است.

نسخه های خطی:

هیچ نسخه ی خطی به دست نیامد.

نسخه های چاپی:

بنا به گزارش کتابخانه ی ملی یک نسخه ی چاپی از آن در 131 صفحه بدون مشخصات نشر نگهداری می شود.

ص:475

48. نامه مینوی

این مجموعه شامل سی و هشت گفتار در ادب و فرهنگ ایرانی است که به پاس پنجاه سال مطالعات و تحقیقات مجتبی مینوی گردآوری و چاپ شده است.

نسخه های خطی:

هیچ نسخه ی خطی به دست نیامد.

نسخه های چاپی:

این کتاب در سال 1350 در انتشارات سنایی «تهران» و در 588 صفحه، زیرنظر و ویرایشگری «ایرج افشار»، «حبیب یغمایی» و «محمد روشن» به سرانجام رسیده است.

49. نقد حال

بخشی از زیر مجموعه «عمر دوباره» است که مرحوم مینوی انتشار داده است. وی در این بخش به نقد نویسندگان و ایرانشناسان پرداخته است.

نسخه های خطی:

هیچ نسخه ی خطی به دست نیامد.

نسخه های چاپی:

یکی از چاپ های آن به سال 1351 در انتشارات خوارزمی و در 550 صفحه انجام شده است. همین ناشر سال 1358 و 1367 دست به تجدید چاپ آن زد.

50. وضع ملت و دولت و دربار در دوره شاهنشاهی ساسانیان

«آرتور امانوئل کریستین سن» فرزند «ویلهلم دانمارکی» و متوفای 1945م.، ایران شناس، مورخ و استاد دانشگاه، کتاب فوق را پس از مطالعات و تحقیقات و چند سفر به «ایران»، درباره ی «ایران» دوران ساسانی نگاشت.

مرحوم مجتبی مینوی این اثر را به سال 1314 به فارسی ترجمه کرد. لیکن دولت مستبد «رضاخان» دستور توقیف کتاب را صادر کرد و حقوق مینوی را قطع نمود.

مینوی از این رفتار خشن ناراحت شد و مدتی طولانی به اروپا رفت. سپس به سال 1320 اجازه انتشار آن را به دست آورد و از کتاب رفع توقیف شد.

این کتاب به تشریح نظام اجتماعی، نظم و تربیت عمومی «ایران» و آیین و آداب ایرانیان در زمان ساسانیان اختصاص دارد. نویسنده افزون بر طبقات چهارگانه ی جامعه ی «ایران» عصر ساسانی و زیرشاخه ی هریک، هم چنین تقسیمات اشراف و بزرگان به وضعیت خانواده، مسئله ی ازدواج و انواع آن در دوره ی مذکور می پردازد.

نسخه های خطی:

هیچ نسخه ی خطی به دست نیامد.

نسخه های چاپی:

کتاب را پس از سال 1314 کمیسیون معارف مجلس شورای ملی در «تهران» چاپ کرد و پس از رفع توقیف به سال 1320، یک بار دیگر نیز پس از انقلاب (1374)، پژوهشگاه علوم انسانی و مطالعات فرهنگی در 191 صفحه چاپ کرد. هم چنین سال 1386 در 218 صفحه وزیری توسط انتشارات اساطیر «تهران» منتشر شد.

51. هفتاد سالگی فرخ

این اثر به مناسبت هفتادمین سال عمر «سید محمود فرخ» متوفای 1360ش.، زیرنظر و با مقدمه ی مجتبی مینوی، از مجموعه مقالات و خطابه هایی که در بزرگداشت «فرخ» برگزار شده بود، تهیه گردید.

نسخه های خطی:

هیچ نسخه ی خطی به دست نیامد.

ص:476

نسخه های چاپی:

کتاب به سال 1344 توسط انتشارات مجله ی یغما در چاپخانه تابان «تهران» و در 223 صفحه منتشر شد.

52. یادداشت های مینوی

عبارت یادداشت های مینوی، عنوانی عمومی بر سلسله آثاری است که از روی یادداشت ها و فیش هایی که زنده یاد مینوی طی مطالعات و تحقیقات خود به آنها دست یافته بود، گردآوری شده است.

این یادداشت ها در چند جلد است. جلد نخست آن مشتمل بر دو بخش است. بخش اول روش تحقیق تاریخ، بخش دوم درباره ی رجال، شاعران، شارحان، فیلسوفان، مورخان و دانشمندان قرون گذشته و معاصر ایرانی، عرب و گاهی غربی.

مجلدات دیگر از یادداشت های مینوی، شامل، تصوف، «فردوسی» و «شاهنامه»، دستور زبان فارسی، اشتقاق سازی عامیانه، عروض، بدیع و قافیه، سفرنامه ها، درباره ی مولوی و کسان او، مولویان، «سلطان ولد» و ما بعد او، «نوروزنامه» و «خیام»، «ویس و رامین»، «ناصر خسرو» و «اسماعیلیه»، درباره ی موسیقی، «جامی»، «عبید زاکانی» و «موش و گربه»، نسخه های خطی «ترکیه» و «انگلیس»، «یوسف و زلیخا»، «نظام الملک» و «سیاست نامه»... است.

نسخه های خطی:

هیچ نسخه ی خطی به دست نیامد.

نسخه های چاپی:

جلد اول توسط پژوهشگاه علوم انسانی و مطالعات فرهنگی به سال 1375 در 492 صفحه وزیری در «تهران» و به کوشش «مهدی قریب» و «محمدعلی بهبودی» منتشر گردیده است.

جلد دوم یا شماره ی دوم از یادداشت های مینوی شامل: «آرا و افکار»، «اعلام مشایخ» و «آثار و رسایل صوفیه» است که به انضمام فهرست آیات، احادیث، گفتار مشایخ، نیز فهرست منابع و اعلام و یادگارهای فرهنگی مرحوم «مینوی» به چاپ رسیده است.

این شماره در 360 صفحه توسط پژوهشگاه علوم انسانی و مطالعات فرهنگی به سال 1384 منتشر شده است.

شماره ی دیگر آن ایضاً توسط همان ناشر به سال 1376 در 522 صفحه منتشر شده است.

53. یادنامه ایرانی مینورسکی

مجموعه مقالات و مطالعات تاریخی و ایران شناسی زنده یاد مینوی است که به مناسبت یادنامه ی «ولادیمیر فدروویچ مینورسکی» متوفای 1966م. ایران شناس و خاورشناس روسی پدید آمده است.

نسخه های خطی:

هیچ نسخه ی خطی به دست نیامد.

نسخه های چاپی:

این اثر با همکاری «ایرج افشار» در سال 1348 توسط انتشارات دانشگاه «تهران» در 8+205+255 صفحه منتشر شده است.

54. یکی از فارسیات ابونواس

کتابچه ی مختصری است در شناخت، نقد و تفسیر آرا و افکار «حسن بن هانی» مشهور به «ابونواس» متوفای 198 ه-.ق.

نسخه های خطی:

هیچ نسخه ی خطی به دست نیامد.

ص:477

نسخه های چاپی:

این اثر در 14 صفحه به سال 1334 در «استانبول» منتشر شده است.

اما آثاری که شادروان مینوی به تصحیح و تحقیق آنها پرداخته و یا از روی نسخه های خطی نادر، به چاپ و انتشار آنها دست زده است، به قرار ذیل است:

55. احوال و اقوال (آثار) شیخ ابوالحسن خرقانی به ضمیمه منتخب نورالعلوم

این اثر که یک متن عارفانه و صوفیانه است، گویا تالیف جمعی از اهل تصوف است. مجتبی مینوی آن را از روی یک نسخه ی خطی در «لندن» تصحیح و تحقیق کرده و به چاپ رسانده است.

نسخه های خطی:

هیچ نسخه ی خطی به دست نیامد.

نسخه های چاپی:

کتاب احوال و اقوال شیخ ابوالحسن خرقانی، بارها توسط ناشران مختلف چاپ شده است. انتشارات انجمن آثار ملی سال 1354 در 180 صفحه و انتشارات طهوری در سال های 1359، 1363، 1367، 1372 و 1381 دست به انتشار آن زده است.

56. اخلاق ناصری

اخلاق ناصری از آثار و تالیفات «خواجه نصیر الدین طوسی، محمد بن محمد» متوفای 672ه-.ق. است. مینوی این اثر را تصحیح و چاپ کرده است.

نسخه های خطی:

هیچ نسخه ی خطی به دست نیامد.

نسخه های چاپی:

اخلاق ناصری بارها توسط انتشارات خوارزمی چاپ شده است. از آن جمله، سال 1346، 1356، 1360، 1364، 1373 و 1387 در 620 صفحه منتشر شده است.

57. بخشی از تفسیری کهن با یادداشتی از مجتبی مینوی

این اثر تفسیری کهن، تا زمانی که مینوی آن را معرفی کند، ناشناخته بود. تفسیر یاد شده، به زبان فارسی، متعلق به قرن پنجم ه-. ق. و از تفاسیر «اهل سنت» است.

نسخه های خطی:

نسخه ی خطی آن را مرحوم مینوی در مقدمه کتاب توضیح داده است.

نسخه های چاپی:

به سال 1351 توسط انتشارات بنیاد فرهنگ ایران در 232 صفحه چاپ کرده است.

بعدها سازمان مطالعه و تدوین کتب علوم انسانی دانشگاه ها (سمت) و با همکاری پژوهشگاه علوم انسانی و مطالعات فرهنگی، به سال 1382 در 184+چهل و چهار صفحه منتشر شد.

58. داستان ویس و رامین

59. دیوان ناصر خسرو

60. نامه تنسر به گشنسب (نامه تنسر میرب بذان میر بذارد شیر پاپکان به جنسف)

و ده ها اثر دیگر که به تصحیح مرحوم مینوی احیا و چاپ گردید.

منابع:

آشنایی با ایران شناسان – مجتبی مینوی، روزنامه اطلاعات، مهر 1383 ص 6؛ از مولفی ناشناخته تا استاد مینوی، آیینه پژوهش، شماره 81، مرداد و شهریور 1382، صفحه 68-72؛ استاد مینوی و متن شناسی شاهنامه، آینه میراث، شماره 39، زمستان 1386، صفحه 129-103؛ اهمیت و مقام کوه مقدس و

ص:478

مینوی، نشریه کتاب ماه هنر، شماره 35،36، مرداد و شهریور 1380، صفحه 102-107؛ چهره هایی از پیشروان هنر و ادبیات معاصر ایران 36؛ دایرةالمعارف دانش و هنر 74؛ دایرةالمعارف مصور پیمان 386؛ دو نامه منتشر نشده از مجتبی مینوی درباره ی ویس و رامین، کتاب ماه ادبیات و فلسفه، شماره 17، اسفند 1377، صفحه 30-31؛ روشنفکران ایرانی و غرب 308؛ زندگی نامه و خدمات علمی و فرهنگی استاد مجتبی مینوی، تهران: انجمن آثار و مفاخر فرهنگی، سال 1385، کل کتاب؛ سخنگوی تاریخ و ادب فارسی، جام جم، شماره 5، بهمن 1382، صفحه 15؛شخصیت های نامی ایران 466؛ شرح حال رجال سیاسی و نظامی معاصر ایران 3/1589-1593؛ فهرست کتابهای فارسی شده چاپی 1/201؛ کتاب شناسی تئاتر 153؛ کتاب شناسی رمان 1/412 و 2/785؛ کتاب شناسی موسیقی 15؛ کتاب شناسی نهاوند 210؛ کژراهه: خاطراتی از تاریخ حزب توده 208؛ گزارش بزرگداشت به مناسبت گذشت ربع قرن از درگذشت ادیب توانا و مورخ زبردست مرحوم مجتبی مینوی، انجمن آثار ملی و مفاخر فرهنگی سال 1380؛ گشتی در داستان فرود، نشریه گلچرخ، سال 2، شماره 6، اردیبهشت 1372، صفحه 58-62؛ مقالات مینوی، جهان کتاب، شماره 170، خرداد 1389، صفحه 9؛ مکارم الآثار 4/1350؛ ملاحظاتی در باب کلیله و دمنه، نشر دانش، سال 20، شماره 3، پاییز 1382، صفحه 44-50؛ مولفین کتب چاپی فارسی و عربی 5/179-182؛ نادره کاران 340؛ یادداشت های مینوی، کل کتاب.

«محمد استرآبادی»

قرن ؟ه-.ق.

مرحوم «آقابزرگ»، در «الذریعه»، کتابی با عنوان «صیغ النکاح و الطلاق» را به شخصی با نام، میرزا «محمد استرآبادی» نسبت داده است، اما درباره ی شخصیت و شرح حال آن سکوت کرده است.

تحقیق نگارنده نیز به جایی نرسید و نتوانست تشخیص دهد که این میرزا محمد استرآبادی کیست و در چه زمانی می زیست. لیکن دو احتمال وجود دارد.

از آنجا که دو تن از علما و بزرگان «استرآباد»، کتابی با عنوان «صیغ العقود النکاح و الطلاق» یا «صیغ العقود و الایقاعات» دارند، و نام هردو تن، با کلمه ی «محمد» آغاز می گردد، ممکن است اشتباهی رخ داده و واژه ی دوم نام نویسنده در هنگام یادداشت برداری از قلم افتاده است.

این دو تن، «ملا محمدجعفر شریعتمدار استرآبادی» و «ملا محمدیوسف حائری استرآبادی» هستند. به آثار و تالیفات هر کدام از آنان در مدخل مربوط، اشاره خواهد شد.

در صورت درستی این احتمال، اثر یاد شده ی فوق، متعلق به قرن سیزدهم ه-. ق. خواهد بود؛ زیرا هردو شخصیت یاد شده از بزرگان قرن سیزدهم هستند.

احتمال دوم به این شرح است:

از آنجا که برخی از علمای «استرآباد» از شهر خود دور شده و به شهرها و کشورهای اسلامی هجرت کردند، در آن سرزمین ها به درستی شناخته نشده اند. از این رو ممکن است میرزا محمد استرآبادی نیز به کشور «مصر» رفته باشد و در آنجا این تالیف را از خود برجای نهاده است. خصوصاً که نسخه ی خطی کتاب وی را مرحوم «آقابزرگ» در دارالکتب «مصر» گزارش کرده است.

آثار:

صیغ النکاح و الطلاق

بنا به گزارش «آقابزرگ»، این اثر در بیان صیغه های (گفتارهای انشایی هنگام معامله) عقد نکاح و طلاق است. اما از جزئیات محتوای آن مطلبی به دست نمی دهد.

ص:479

نسخه های خطی:

1 نسخه ی خطی در «کتابخانه ی دارالکتب مصر»، همراه با کتاب «بهجة الناظر» موجود است.

نسخه های چاپی:

چاپ نشده است.

منابع:

الذریعة 15/111.

«محمد استرآبادی»

000-1036ه-.ق.

ایضاً مرحوم «آقابزرگ»، در «الذریعه»، ذیل کتابی با عنوان «شرح آیات الاحکام»، می نویسد: «للرجالی المعروف المیرزا محمد الاسترابادی المتوفی فی سنة 1036ه-.ق.»

لیکن همان گونه که وی به دنبال این مطلب تصریح می کند که در جلد اول «الذریعه»، این اثر را با عنوان «آیات الاحکام» آورده است، سال وفات نویسنده را نیز در آنجا 1026ه-.ق. ذکر می کند.

بدین ترتیب می توان قطع پیدا کرد که منظور مرحوم «آقابزرگ» از «میرزا محمد استرآبادی» متوفای 1036ه-.ق. همان، «میرزا محمد بن علی بن ابراهیم استرآبادی» متوفای 1028ه-.ق. است.

با این توضیح، پژوهشگران را به مدخل «محمد بن علی استرآبادی» ارجاع می دهیم.

«محمد استرآبادی»

000-بعد 905ه-.ق.

«شمس الدین محمد استرآبادی» که گویا تا سال 905ه-.ق. زنده بود، از علما، حکما و متکلمین «استرآباد» در اوایل قرن دهم ه-. ق. بود.

از شرح زندگانی و آثار شمس الدین محمد استرآبادی آگاهی اندکی در دست است. شاید نخستین کسی که از او گزارشی در اختیار قرار داده است، به گفته ی مرحوم «آقابزرگ»، صاحب «مجالس المومنین» است. وی از «حاشیه ی» استرآبادی بر «شرح جدید تجرید» که به نام «سلطان محسن مشعشعی» نگاشته است، خبر می دهد.

«آقابزرگ» ملا شمس الدین محمد استرآبادی را معاصر «میر صدر الدین دشتکی» متوفای 903ه-.ق. و مولی «جلال الدین دوانی» متوفای 908ه-.ق. معرفی کرده است.

این مقدار از اطلاعات، هویت ملا شمس الدین محمد استرآبادی را مشخص نمی کند و زوایای زندگانی او همچنان در پرده ی ابهام باقی می ماند.

آنچه در تفحص از شمس الدین محمد استرآبادی در قرن نهم و دهم به دست آمد، نشان می دهد که دو تن در قرن نهم هجری و دو تن در قرن دهم هجری به نام محمد و ملقب به شمس الدین وجود داشته است.

اما آگاهی ما از همه ی آنها مطابق اطلاعات اندک منابع تاریخی و شرح حال نگاری، بسیار کم است. گذشته از آن، هیچ کدام با شرایط این نویسنده که در حال نگارش شرح حال آن هستیم، تطابق ندارد. از این رو به همین مقدار کفایت کرده و تحقیق بیشتر را موکول به یافتن منابع بیشتر می نماییم.

آثار:

1. حاشیة علی الشرح الجدید للتجرید

آن گونه که «آقابزرگ» از «قاضی» در «مجالس المومنین» نقل می نماید، وی در شرح حال «سلطان محسن مشعشعی»، می نویسد: ملا شمس الدین محمد استرآبادی حاشیه ای بر شرح

ص:480

جدید قوشچی، به نام «سلطان محسن مشعشی» نوشته و در آن بر حاشیه ی قدیم اعتراضاتی کرده است.

این عبارت حکایت از آن دارد که وی علاوه بر نوشتن حاشیه بر «شرح جدید قوشچی»، مطالب «شرح قدیم» را نیز مورد انتقاد قرار داده و آنها را در برخی موارد رد کرده است.

نسخه های خطی:

1 نسخه ی خطی در «کتابخانه ی حضرت آیت الله العظمی مرعشی نجفی (ره)» به شماره 868 در 89 برگ موجود است.

نسخه های چاپی:

چاپ نشده است.

2. رسالة فی تحقیق کلمة التوحید

این رساله نتیجه ی تحقیقات ملا شمس الدین محمد استرآبادی در کلمه توحید و لااله الا الله است.

براساس گزارشی که مرحوم «آقابزرگ» در ذیل کتابی با عنوان «التهلیلیة» در شرح کلمة التوحید داده است، و سپس در ذیل «شرح کلمة التوحید» نویسنده ی آن را شمس الدین محمد استرآبادی تعیین می کند، با مقایسه ی آغاز و انجام آنها اطمینان حاصل می گردد که منظور یک اثر است.

وی در این گزارش تصریح می کند که نویسنده برای توحید سه مرتبه قایل شده است. مرتبه نخست توحیدی است که عموم مردم به آن اعتقاد دارند. مرتبه دوم توحیدی است که اشخاص خاص معتقد هستند و مرتبه ی سوم توحید خاص الخاص است.

آغاز:

«الحمدلله لمن تفرد و تعالی ان توحد...»

انجام:

«ربنا اشرح لنا صدورنا – الی قوله – و لاتجعلنا فی سلک المعارین و الحمد لولیه الولاً و آخراً»

نسخه های خطی:

1 نسخه ی خطی در «کتابخانه ی مرکزی دانشگاه تهران» به شماره 9/1925 در 118 برگ موجود است.

1 نسخه ی خطی در «کتابخانه ی دانشکده ی حقوق تهران» به شماره 155 در 12 برگ موجود است.

«آقابزرگ» ذیل «التهلیلیة» از وجود یک نسخه ی خطی در «کتابخانه ی خصوصی مولی محمدعلی خوانساری» در ضمن یک مجموعه عتیقه خبر داده است.

هم چنین او نسخه ای را نزد «شیخ علی اکبر مروج» در «مشهد» امام رضا (ع) مشاهده کرده است.

نسخه های چاپی:

چاپ نشده است.

منابع:

الذریعة 4/515-516 و 6/116 و 14/41؛ طبقات اعلام الشیعة (احیاء الداثر) 7/204؛ معجم التراث الکلامی 3/50 و 4/88، 525؛ معجم طبقات المتکلمین 3/366؛ معجم مولفی الشیعة 23.

«محمد استرآبادی»

قرن؟ه-.ق.

از شرح حال و زندگی نامه «میرزا محمد استرآبادی» هیچ مطلبی نمی دانیم. فقط به یک اثر از وی در «فهرست نسخه های خطی کتابخانه ی دانشکده ی الاهیات و معارف اسلامی» «تهران» برخوردیم که در ذیل معرفی می گردد.

از آنجا که هیچ سندی بر یک تن بودن این شخص با دیگر نویسندگان با نام محمد استرآبادی در دست نبود، آن را مستقل ذکر کردیم.

ص:481

آثار:

تعقیبات

کتابی است در بیان ادعیه ی روز، هفته و ماه ها، نیز تعقیبات نماز ها و آداب دعا کردن که به زبان فارسی نگاشته شده است.

نسخه های خطی:

1 نسخه ی خطی در «کتابخانه ی دانشکدهی الاهیات و معارف اسلامی دانشگاه تهران» به شماره 1/246 در 183 برگ، کتابت سده 12-13ه-.ق. موجود است.

نسخه های چاپی:

چاپ نشده است.

منابع:

فهرست نسخه های خطی کتابخانه ی دانشکده ی الاهیات و معارف اسلامی تهران.

«محمد بزمی استرآبادی»

قرن 10ه-.ق.

تذکره ها و منابع شرح حال نگاری، «بزمی» را از ادبا و شعرای «استرآباد» برشمرده و دیوانی را به او نسبت داده اند. اما «آقابزرگ»، معتقد است که دیوان وی برجای نمانده و به همین جهت تعبیر «دیوان او شعره» را برای وی به کار برده است.

این در حالی است که نویسندگان «اثرآفرینان»، با جزم و یقین، دیوانی را برای وی ثبت کرده اند.

«فرخ زاد خان خلیلی»، در کتاب جهان تاریخ، «محمد بزمی» را «خواجه غیاث الدین محمد آصفی استرآبادی» نامیده است. او هیچ منبعی را برای مطالب خود ارایه نکرده است. لیکن از توصیفی که درباره ی این شاعر به دست داده و نمونه ی شعری که آورده است، نشان می دهد که منظورش بزمی استرآبادی است.

در هر حال، بزمی از شعرایی است که گویا در ساخت دوبیتی مهارت ویژه داشت. هم چنین بزمی را شاعری شوخ طبع توصیف کرده اند.

مرگ بزمی با اختلاف نقل شده است. برخی معتقدند که وی به خاطر شوخ طبعی کشته شده است. برخی دیگر از منابع، مرگ او را قتل به دست افغان ها ثبت کرده اند.

هم چنین برخی منابع تخلّص وی را «برقی» نوشته اند و مرگش را به سال 950ه-.ق دانسته اند.

آثار:

دیوان

نسخه های خطی:

هیچ نسخه ی خطی به دست نیامد.

نسخه های چاپی:

چاپ نشده است.

منابع:

آتشکده ی آذر 2/778؛ اثر آفرینان 2/59؛ تاریخ نظم و نثر در ایران 1/518؛ تذکره ی روز روشن 108؛ تذکره ی مجمع الخواص 229؛ جهان تاریخ 1/276؛ الذریعة 9/133-134؛ شعرای مازندران و گرگان 51؛ شمع انجمن 88؛ تذکره ی صبح گلشن 62؛ فرهنگ سخنوران 134؛ قاموس الاعلام 2/1307؛ گلزار جاویدان 1/207؛ لغت نامه ی دهخدا (ذیل بزمی) 1046-1047؛ نتایج الافکار 102.

ص:ر482

«شمس الدین محمد جرجانی»

000-1132ه-.ق.

از شرح احوال و آثار «شمس الدین محمد جرجانی» هیچ اطلاعی در دست نداریم. تنها آگاهی ما از وجود چنین شخصی، یادداشتی است که پیش تر، یکی از همکاران نگارنده از فهرست نسخه های خطی یک کتابخانه برداشت کرده و نام کتابخانه را فراموش نموده است.

در حال حاضر برای از دست ندادن این مقدار اطلاعات، چاره ای جز نقل آن نبود. امید است که در آینده بتوانیم، آگاهی بیشتری از این مدخل به دست بیاوریم.

آثار:

خواص الاشیاء

موضوع اثر مشخص نیست و شاید به صورت منظوم نگاشته شده است.

نسخه های خطی:

1 نسخه ی خطی به شماره 3/108 XVIII بدون نام کتابخانه ی گزارش شده است.

نسخه های چاپی:

چاپ نشده است.

«محمد جرجانی جهرمی»

قرن 13ه-.ق.

به نظر نمی رسد «محمد جرجانی جهرمی»، در زمره ی نویسندگان و مولفان «جرجان» و «استرآباد» قرار بگیرد. هرچند نویسندگان کتاب «اثرآفرینان جهرم» به نقل از پایگاه اینترنتی کتابخانه ی بزرگ حضرت آیت الله العظمی مرعشی نجفی (ره)، او را در شمار صاحبان اثر تالیفی جهرم نوشته اند؛ زیرا آنچه از محمد جرجانی جهرمی در دست داریم، گزارشی است که در فهرست مشترک نسخه های خطی فارسی «پاکستان»، بدان اشاره شده است.

در این فهرست، یک جزوه ی مختصر، به عنوان «مکتوبات محمد جرجانی جهرمی» معرفی شده است.

از آنجا که مشخصات بیشتری از این نسخه و محتوای آن در دست نیست، این احتمال وجود دارد که محمد جرجانی جهرمی کاتب بوده و مطالبی را یادداشت کرده است.

اما آیا منظور از «مکتوبات» نامه های او یا مطالب یادداشت شده به عنوان تالیف بوده یا نه؟ هیچ آگاهی نداریم.

آثار:

مکتوبات

نسخه های خطی:

1 نسخه ی خطی در «کتابخانه ی دانشگاه لاهور»، «پنجاب» آذر به شماره 94 در 21 صفحه، کتابت سده 13ه-.ق. گزارش شده است.

نسخه های چاپی:

چاپ نشده است.

منابع:

اثر آفرینان جهرم 84-85؛ هم چنین مراجعه شود به جلد پنجم فهرست مشترک.

«محمد رضایی استرآبادی»

قرن؟ه-.ق.

از «محمد رضایی استرآبادی» جز آنچه در فهرست نسخه های خطی کتابخانه ی دانشگاه «تهران»، آمده است، اطلاع دیگری نداریم.

در این فهرست به یک اثر از وی که در مسایل کلامی و

ص:483

اصولی نگاشته شده است، اشاره گردیده لیکن زمان حیات وی مشخص نشده است.

اگر نسبت داده شده صحیح باشد، وی از علمای قرن 12 یا 13ه-.ق. می تواند شمرده شود.

آثار:

القواعد و الفوائد

ظاهراً رساله ای است در علم کلام و اصول دین که در سده ی 13ه-.ق. کتابت شده است.

نسخه های خطی:

1 نسخه ی خطی در «کتابخانه ی مرکزی دانشگاه تهران» به شماره 2/7310 کتابت سده 13ه-.ق. موجود است.

نسخه های چاپی:

چاپ نشده است.

منابع:

تاریخ فرشته 447؛ فهرست نسخه های خطی کتابخانه ی دانشگاه تهران 16/509؛ معجم التراث الکلامی 4/470.

«شمس الدین محمد عجیبی گرگانی»

قرن6ه-.ق.

درباره ی نسبت «شمس الدین محمد عجیبی»، و اینکه جرجانی یا جوزجانی است، اختلاف نظر وجود دارد. قدیمی ترین شرح حال نگار درباره ی او، «عوفی» در «لباب الالباب»، است که او را جوزجانی می نامد. باوجود اینکه عوفی تقریباً با عجیبی معاصر و به زمان حیاتش نزدیک بود، اما مطلب زیادی درباره ی وی ننوشته است. فقط عجیبی را شاعری صاحب ذوق توصیف کرده است.

«آقابزرگ» نام او را «شمس الدین محمد عجیبی جرجانی» ثبت کرده است. اگر تشخیص مرحوم «آقابزرگ» در تعیین نسبت جرجانی را بپذیریم، در آن صورت یکی از شاعران «جرجان» محسوب می گردد.

براساس استنباطی که نویسندگان «دانشنامه ادب فارسی در افغانستان» از اشعار عجیبی کرده اند، معتقد هستند که وی از شاعران دربار سلجوقیان است.

گویا مدیحه گوی «بهاء الدین سام بن حسین غوری» (544-546ه-.ق.) بوده است.

همین «دانشنامه» تصریح دارد که «سعید نفیسی» در «تاریخ نظم و نثر»، شمس الدین محمد عجیبی را به اشتباه، شاعر سده ی دهم ه-. ق. و مداح «سام میرزای صفوی» تصور کرده است.

آثار:

دیوان

مجموعه اشعار عجیبی جرجانی است.

نسخه های خطی:

«آقابزرگ» از کتاب «امتحان الفضلا» نقل می کند که وی یک نسخه ی خطی از کتاب عجیبی را به خط «ملا معروف» دیده است.

نسخه های چاپی:

چاپ نشده است.

منابع:

آتشکده ی آذر 158؛ تاریخ نظم و نثر در ایران 1/91 و 2/686؛ تذکره ی روزروشن 445؛ تذکره ی نصرآبادی 492؛ دایرةالمعارف آریانا 3/472-473؛ دانشنامه ادب

ص:484

فارسی در افغانستان 3/692؛ دیوان انوری 1/362-364؛ دیوان سنایی 252-255؛ الذریعة 9/708؛ ریاض الجنة 874؛ غوریان 270-272؛ فرهنگ سخنوران 385؛ لباب الالباب 2/352-354؛ مجمع الفصحاء، بخش دوم 1/1239.

«سید جمال الدین محمد حسینی استرآبادی»

قرن ؟ه-.ق.

از شرح احوال «سید جمال الدین محمد حسینی استرآبادی» جز آنچه «آقابزرگ» از «کشف الحجب» نقل می نماید، اطلاعات آشفته ای در دست است که در «الذریعه» و «ریاض العلما» به صورت پراکنده قابل مشاهده است.

بر اساس همین گزارش، وی بر کتاب «تهذیب الوصول» «علامه حلی» شرحی نگاشته است. از آنجا که در همین گزارش، ملا محمدامین استرآبادی در کتابش «الفوائد المدنیة» از شرح سید جمال الدین محمد استرآبادی مطالبی نقل می کند، بنابراین، سید جمال الدین محمد استرآبادی پیش از قرن 11ه-.ق. می زیسته است.

گفتنی است که پیش تر در مدخل «سید جمال الدین بن عبدالله حسینی جرجانی» و مدخل «عبدالله بن محمد جرجانی» در خصوص دو یا سه تن که شباهت اسمی و لقبی دارند، سخن گفتیم. باید اضافه کرد که نکته مشترک مدخل نخستین «سید جمال الدین بن عبدالله حسینی جرجانی» با این مدخل (سید جمال الدین محمد استرآبادی) این است که هر دو بر کتاب «تهذیب الاصول» یا «تهذیب الوصول» «علامه حلی» شرح نگاشته اند.

لیکن از آنجا که نام آن دو به تصریح عبارات «آقابزرگ» و «افندی» و دیگر شرح حال نگاران باهم متفاوت است، نمی توان به یکی بودن آن دو اطمینان کرد.

گذشته از آن، سید جمال الدین محمد استرآبادی ظاهراً در دستگاه «صفویه» دارای جاه و مقام بوده است. لیکن درباره ی سید جمال الدین بن محمد جرجانی، چنین سخنی وجود ندارد.

«افندی» بارها به مقام صدارت وی اشاره کرده و از «احسن التواریخ» و دیگر منابع تاریخی دوران «صفویان»، نقل می کند: «او مراسم غسل، تکفین و تدفین «شاه اسماعیل صفوی» را به عهده داشت. سپس همراه جنازه تا «اردبیل» رفت و شاه را در کنار قبر شیخ صفی به خاک سپرد.» اما گاهی به جای «جمال الدین»، کلمه ی «جلال الدین» را به کار می برد.

علی ای حال، سید جمال الدین محمد استرآبادی فقیه، اصولی و مفسری از سرزمین «استرآباد» است.

آثار:

1. تفسیر سوره جحد (کافرون)

بنا به گزارش «فهرست نسخه های خطی کتابخانه ی مجلس شورای اسلامی»، یک نسخه از «تفسیر سوره ی جحد» در آن کتابخانه ی وجود دارد که فهرست نویس، آن را به جمال الدین محمد استرآبادی نسبت داده است.

کاتب در پایان این نسخه می نویسد: «کذا وجدت بخط السید الاجل الامجد جمال الدین محمد الاسترآبادی قدس سره»

این تفسیر به زبان عربی است.

نسخه های خطی:

2 نسخه ی خطی در «کتابخانه ی مجلس شورای اسلامی» به شماره 18/1805 در مجموعه ای که 606 صفحه دارد، و شماره 4900 در 377 برگ، کتابت سال 1072-1082ه-.ق.

ص:485

موجود است.

نسخه های چاپی:

چاپ نشده است.

2. شرح تهذیب الوصول

«تهذیب الوصول» یا به عبارتی کامل تر، «تهذیب طریق الوصول الی علم الاصول» از آثار گران بهای «علامه ی حلی» متوفای 726ه-.ق. است. این اثر به نام مختصر «تهذیب الوصول» شهرت دارد. بسیاری از فقها و مجتهدین بر این اثر شرح نگاشته اند. یکی از این شروح شرح سید جمال الدین محمد استرآبادی است. اهمیت این شرح آن قدر بوده است که «ملا محمدامین استرآبادی» از آن مطالبی نقل کرده است.

نسخه های خطی:

هیچ نسخه ی خطی به دست نیامد.

نسخه های چاپی:

چاپ نشده است.

منابع:

الذریعة 4/512 و 13/169.

هم چنین:

اثرآفرینان2/196؛ اعیان الشیعة 4/216-217؛ تاریخ عالم آرای عباسی 1/144، 153؛ دایرةالمعارف تشیع 5/431؛ الذریعة 4/512 و 7/99 و 13/166-167؛ روضات الجنات 2/211-212؛ ریاض العلماء 5/33 و 7/60، 61، 64-66؛ ریحانة الادب 1/399؛ طبقات اعلام الشیعة (احیاء الداثر) 4/42؛ فرهنگ بزرگان اسلام و ایران 314؛ فوائد الرضویة 84؛ کشف الحجب و الاستار 330؛ لغت نامه ی دهخدا (ذیل جرجانی) 321؛ مرآت الکتب 1/488-449؛ معجم المولفین 1/503 (3/157)؛ معجم مولفی الشیعة 115؛ مقالات تاریخی3/200-201.

«سلطان محمد صدقی استرآبادی»

000-952ه-.ق.

«مولانا سلطان محمد» متخلّص به «صدقی» یا «ساقی»، استرآبادی، از علما و شعرای قرن دهم ه-. ق. است. او در نیمه ی دوم قرن نهم ه-. ق. در «استرآباد» دیده به جهان گشود. در همانجا رشد کرد و علم و ادب را از استادان فاضل «استرآباد» فراگرفت.

به درستی دانسته نیست که در چه زمانی «استرآباد» را به قصد حوزه های علمیه ی «اصفهان» و «کاشان» ترک گفت. لیکن همین قدر مسلم است که اواخر عمر را در «کاشان» بسر برد.

صدقی پیش از آنکه شاعر باشد، عالم و فقیه بود. لیکن غزل و قصیده را خوب می سرود. در شعر «صدقی» تخلّص می کرد. برخی منابع تخلص وی را «ساقی» تصور کرده اند. شاید به دلیل «ساقی نامه»، تخلص وی را ساقی نوشته اند. برای او این افتخار کافی است که شاگردی چون «محتشم کاشانی» را پرورید.

منابع شرح حال نگاری، تصریح کرده اند که وی در «کاشان» کرسی تدریس فقه و اصول داشت. مرحوم «افندی» نام او را به اشتباه «جان محمد» نوشته است. وی می گوید: مولانا جان محمد متخلّص به «صدقی»، معاصر «میرزا مخدوم» «سنی» است. این در حالی است که پیش تر او را با نام سلطان محمد معرفی کرده بود.

چند شخصیت دیگری با نام «سلطان محمد استرآبادی» در منابع مذکور است که مطالب مفصل را به ذیل مدخل «سلطان محمد بن حسن» موکول می نماییم.

به هر حال از بیان «سام میرزا» در «تحفه ی سامی» چنین استفاده می شود که گویا مولانا صدقی، منبر می رفت و به

ص:486

افاده ی علوم دینی و نشر معارف اسلامی اشتغال داشت. صدقی سرانجام به سال 952 یا 945ه-.ق. در دیار «کاشان» تن به خاک سپرد.

آثار:

1. دیوان قصاید و غزلیات

بنا به تصریح «حسن روملو» در «احسن التواریخ»، مجموعه اشعار و قصاید و غزلیات سلطان محمد صدقی به صورت دیوان، در آن عصر موجود بود.

نسخه های خطی:

1 نسخه ی خطی در «کتابخانه ی مرکز احیای میراث اسلامی» «قم» به شماره 2401 موجود است.

نسخه های چاپی:

دیوان صدقی به وسیله ی دکتر «علی حیدری یساولی» تصحیح و در مجموعه ی میراث ادیبان «شیعه» در دست انتشار و چاپ است.

2. ساقینامه

مجموعه اشعاری است که صدقی با عنوان «ساقی» و «ساقیا» سروده است.

نسخه های خطی:

بنا به گزارش «آقابزرگ»، 1 نسخه ی خطی در «کتابخانه ی خصوصی حافظ حسین کربلایی» موجود است.

نسخه های چاپی:

ساقی نامه ی صدقی استرآبادی در برخی منابع مانند: «تذکره ی پیمانه» درج شده است.

3. شرح مطالع الانوار

«افندی» به نقل از «احسن التواریخ» این کتاب را به او نسبت داده است.

نسخه های خطی:

هیچ نسخه ی خطی به دست نیامد.

نسخه های چاپی:

چاپ نشده است.

منابع:

آتشکده ی آذر 2/790؛ احسن التواریخ 314؛ تاریخ ادبیات در ایران 5/793؛ تاریخ نظم و نثر در ایران 1/464، 653؛ تاریخ نهضت های فکری ایرانیان از آغاز قرن دهم 117؛ تحفه سامی 80-81؛ تذکره ی پیمانه 263؛ خلاصة التواریخ، جلد 5، ذیل وقایع سال 952ه-.ق.؛ دایرةالمعارف تشیع 2/103؛ الذریعة 9/605، 994 و 12/109؛ ریاض العلماء 2/454 و 6/167؛ شرح حال علما و ادبای استرآباد (استرآباد نامه) 124-125؛ شعرای مازندران و گرگان 147؛ تذکره ی صبح گلشن 252؛ فرهنگ سخنوران 335؛ گلزار جاویدان 2/642، 802؛ گل هایی از گلستان شعر فارسی 1/194؛ هفت اقلیم 115-116.

«محمد مروزی استرآبادی»

قرن 7ه-.ق.

«ابوجعفر محمد مروزی استرآبادی»، معروف به «قبه»، شاید از علمای «شافعی» مذهب «استرآباد» در قرن هفتم ه-. ق. است.

از شرح احوال و آثار وی، فقط گزارش یک اثر را در دست داریم که «جامع الاصول لاحادیث الرسول» را خلاصه کرده است.

آثار:

مختصر جامع الاصول لاحادیث الرسول (ص)

بنا به گزارش «حاجی خلیفه» در «کشف الظنون»، ابوجعفر محمد مروزی استرآبادی، کتاب «جامع الاصول»

ص:487

«مبارک بن محمد» معروف به «ابن اثیر جزری» متوفای 606ه-.ق. را به همان نسق کتاب اصلی خلاصه کرده است. این خلاصه به سال 682ه-.ق. به پایان رسیده است.

محمد مروزی استرآبادی هنگام پایان دادن این اثر، حدود 62 سال داشت.

نسخه های خطی:

هیچ نسخه ی خطی به دست نیامد.

نسخه های چاپی:

چاپ نشده است.

منابع:

الجواهر المضیئة 2/149؛ کشف الظنون 1/536؛ معجم المولفین3/712.

«محمد نامی استرآبادی»

000-1238ه-.ق.

«میرزا محمد نامی استرآبادی کرمانشاهی»، از ادبا، شعرا و فضلای استرآبادی الاصل «کرمانشاه» است.

شرح حال نگاران، محمد نامی را از احفاد «میرزا مهدی خان» منشی «نادرشاه افشار» معرفی کرده اند. از آنجا که پدر و جدش در دستگاه حکومتی خدمت می کرد، مجبور به هجرت به دیگر شهرهای «ایران» شدند.

پدرش در «کرمانشاه» خدمت می کرد و میرزا محمد در آنجا دیده به جهان گشود. خودش در دستگاه حکومت «محمدعلی میرزا دولتشاه» صاحب مقام و منزلت بود.

«میرزا احمد دیوان بیگی شیرازی» در «حدیقة الشعرا»، نامی را از شاعران فاضل و رئیس ادبا توصیف کرده است.

او می گوید: در زمان توقف در «کرمانشاه» دو نسخه از اشعار او را دیدم. سپس توضیح می دهد که یکی از آنها را یکی از شاگردانش تغییر داده و پس از تصرفاتی به نام خود کرده است. نسخه ی دیگر هم ناتمام بود.

اما «فرشید یوسفی» در «باغ هزار گل» می نویسد: «دیوان نامی را چندین سال پیش نگارنده ملاحظه نمود که با خط بسیار زیبا تهیه و تدوین شده بود...»

برخی منابع مانند «تاریخ مشاهیر کُرد»، نامی کرمانشاهی را از طایفه ی «کلهر» تصور کرده و در زمره ی شعرای کُرد آورده است. «لغت نامه ی دهخدا»، «نامی کلهری» را با «نامی کرمانشاهی» یکی دانسته و او را «نامی کرمانشاهی کلهری» فرض کرده است.

به نظر نمی رسد منظور «تاریخ مشاهیر کرد»، از «نامی کلهری»، همان نامی کرمانشاهی استرآبادی باشد. خصوصاً که «نامی کلهری» را از مقربان و نزدیکان «الله قلیخان زنگنه» حاکم «کرمانشاه» معرفی کرده است.

در هر حال نامی استرآبادی کرمانشاهی، از شعرایی است که قصاید و غزلیات در مدح رسول اکرم (ص) و ائمه ی اطهار (ع) بسیار سروده و اشعارش از مهارت و قدرت طبع او حکایت دارد.

میرزا محمد استرآبادی کرمانشاهی ظاهراً در همان «کرمانشاه» زیست و هم در آنجا به سال 1238ه-.ق. بدرود حیات گفت.

نام پدر نامی کرمانشاهی به دست نیامد. لیکن فرزندش «میرزا عبدالمجید» متخلّص به «منظر» و نوه اش «میرزا حسن» متخلّص به «کوثر» است.

آثار:

دیوان

نسخه های خطی:

1 نسخه ی خطی در «کتابخانه ی ملی تبریز» به شماره 2628 در 116 برگ، کتابت سده 13 و 14ه-.ق. موجود است.

ص:488

«دیوان بیگی» نیز از دو نسخه در «کرمانشاه» خبر داده است.

هم چنین «فرشید یوسفی» نیز از وجود یک نسخه در «کرمانشاه» که آن را به خط زیبا دیده است، گزارش می دهد.

نسخه های چاپی:

چاپ نشده است.

منابع:

اثر آفرینان 6/17؛ باغ هزار گل، تذکره ی سخنوران کرمانشاه 530، 667-669؛ تاریخ شعرای کرمانشاه 138؛ تاریخ مشاهیر کرد 1/272؛ تذکره ی مختصر شعرای کرمانشاه و انجمن های ادبی – مطبوعات 137؛ حدیقة الشعراء 2/1461 و 3/1843-1851؛ الذریعة 9/1167؛ فرهنگ سخنوران 491، 919؛ گلزار جاویدان 3/1604؛ لغت نامه ی دهخدا (ذیل نامی) 265؛ مجمع الفصحاء، بخش سوم 2/1601.

«محمد نصرآبادی استرآبادی»

قرن 13 یا 14ه-.ق.

مرحوم «شیخ محمدصالح استرآبادی» در تذکره ی خویش شرح حال بسیار مختصری از رجال «استرآباد» و «جرجان» را یادآور شده ولی به تاریخ ولادت، وفات و دیگر جزئیات زندگانی آنها اشاره ای نکرده است. از آن جمله درباره ی نصرآبادی می نویسد:

«الفاضل المحقق و العالم المدقق الآخوند ملا محمد نصرابادی الاسترابادی رفع الله قدره، مسقط الراس آن سمو القدر و المکان قریه ی نصراباد استراباد است...»

وی در ادامه می افزاید: «در واقعه ی ایشانی ]پریشانی[ استراباد که سابقاً اشاره شد اسیر طایفه ی تراکمه گردید.»

از این عبارت می توان زمان حیات «ملا محمد نصرآبادی» را استنباط کرد؛ زیرا ترکمانان چند بار به «گرگان» هجوم آورده و با مردم درگیر جنگ شده اند. یکی از این جنگ ها در سال 1274-1276ه-.ق. اتفاق افتاد و پس از آن ترکمانان «یموت» در «آق قلعه» مستقر شدند.

بار دوم به سال 1303-1304ه-.ق. ترکمن های «یموت» و «گوگلان» به شورش دست زدند و «شیعیان» زیادی را در «گرگان» و دیگر شهرهای اطراف به خاک و خون کشیدند. هرچند این شورش با سرکوب دولت مرکزی پایان یافت، لیکن صدمات زیادی به کشور وارد ساخت.

در هر حال اگر در این فقره شورش ها، ملا محمد نصرآبادی به دست ترکمن ها اسیر شده باشد، قطعاً در سده ی 13 می زیسته است.

البته بنا به گزارش شیخ محمدصالح، وی پس از استخلاص از دست ترکمانان، مدتی را در «تهران» زندگانی کرد و سرانجام در پایتخت زندگانی را بدرود گفت. از این رو می توان گفت او در اوایل سده ی 14ه-.ق. درگذشته است.

به هر روی، ملا محمد نصرآبادی، در روستای «نصرآباد» «استرآباد» دیده به جهان گشود. در همان شهر زندگی کرد و تحصیلات خود را تا پایان ادبیات ادامه داد. آنگاه به عتبات عالیات سفر کرد و فقه و اصول و دیگر علوم رایج را در حوزه های علمیه «نجف اشرف» و «کربلا» به پایان برد.

سپس به «استرآباد» بازگشت و در مسجد جامع «استرآباد» و در شسبتان غربی به امامت جماعت و ارشاد مردم همت گماشت.

آثار:

1. تذکرة الواعظین

این اثر در واقع مجموعه سخنرانی ها و گفتار های پندآموز وی در طی 12 سال ارشاد مردم است.

ص:489

نسخه های خطی:

احتمالاً نزد وارثان و فرزندانش موجود است.

نسخه های چاپی:

چاپ نشده است.

2. تحریرات فقهی

بنا به گزارش «شیخ محمدصالح»، وی تقریرات درس فقه استادان خود را نوشته بود.

نسخه های خطی:

براساس گزارش «شیخ محمدصالح»، که ظاهراً مسوده ی این تحریرات را نزد ملا محمد نصرآبادی دیده بود، باید نسخه ی مسوده ی آن نزد فرزندانش موجود باشد.

نسخه های چاپی:

چاپ نشده است.

منابع:

شرح حال علما و ادبای استرآباد (استرآباد نامه) 195-196.

«محمد بن ابراهیم استرآبادی»

319-408ه-.ق.

محدث قرن پنجم ه-. ق.، «ابوعبدالله محمد بن ابراهیم بن جعفر را یزدی جرجانی نیشابوری» و حتی اصفهانی نیز نامیده اند.

وی را از آن روی جرجانی گفته اند که در این سرزمین زاده شد؛ چون در «نیشابور» رشد کرد، نیشابوری گفتند. از آنجا که در «اصفهان» بدرود حیات گفت، اصفهانی یا اصبهانی نامیدند. اما نسبت یزدی یک نسبت اشتباه است؛ زیرا در «سیر اعلام النبلا» به اشتباه یزدی ثبت شده است. این اشتباه به دلیل شخصیت دیگری است که او نیز نزیل «اصفهان» بوده، و شاید مولف، شرح آن دو را درهم کرده است.

به هر روی محمد بن ابراهیم، از محدثان «اهل سنت» و شخصیتی مقبول الروایت شمرده شده است. در «تاریخ الاسلام» به نقل از منابع پیشین، ابوعبدالله محمد جرجانی را صدوق، مقبول و عالی الاسناد توصیف کرده است.

محمد بن ابراهیم جرجانی، پس از تحصیل در زادگاهش، به «نیشابور» سفر کرد و در آنجا از محدثانی چون: «محمد بن حسین قطان»، «عباس بن محمد ابن قوهیار»، «حاجب بن احمد طوسی»، «محمد بن حسن محمدآبادی»، «اباالعباس اصم»، «محمد بن عبدالله صفار» و «حسین بن یعقوب بخاری» و چند تن دیگر حدیث شنید.

پس از سال 340ه-.ق. به «اصفهان» هجرت کرد و تا پایان عمر در آن شهر ماند. در آنجا ضمن شنیدن حدیث از محدثان ساکن در آن شهر، به تدریس و املای حدیث پرداخت. از آن روی «امالی» وی نوشته شد و نسخه هایی برجای ماند.

بسیاری از جمله: «ابوبکر محمد بن حسن بن سلیم قاضی» و «عبدالرزاق بن عبدالکریم حسن آبادی»، «ابومسعود سلیمان بن ابراهیم حافظ»، «ابوعمرو عبدالوهاب بن مندة»، «سهل بن عبدالله غازی»، «محمد بن احمد بن ررا»، امام جامع «اصفهان»، «محمود بن جعفر کوسج»، «رئیس قاسم ابن الفضل»، «ابونصر عبدالرحمن بن محمد سمسار» و تعدادی دیگر، از وی حدیث شنیدند.

آثار:

الامالی

مجموعه احادیثی است که ابوعبدالله محمد بن ابراهیم جرجانی از شیوخ و استادان خود شنیده و به شاگردانش املا کرده است.

نسخه های خطی:

2 نسخه ی خطی در «کتابخانه ی دارالکتب الظاهریه»

ص:490

«دمشق» به شماره 3/3810 در 93 برگ، کتابت سال 605ه-.ق. و شماره 2/1566 موجود است.

1 نسخه ی خطی عکسی نیز در «کتابخانه ی احمد سعید خازندار»، به شماره 3/709م. ک. موجود است.

نسخه های چاپی:

چاپ نشده است.

منابع:

الانساب 599؛ تاریخ التراث العربی 1/371، 459؛ تاریخ الاسلام (حوادث سنة 401-420) 178-179؛ دانشنامه مشاهیر یزد 3/1677-1678؛ سیر اعلام النبلاء 17/286-287؛ شذرات الذهب 3/51؛ العبر فی خبر من غبر 3/99؛ طبقات الشافعیة الکبری 5/303؛ فهرس مخطوطات دارالکتب الظاهریة 434؛ معجم المولفین 8/195؛ المعین فی طبقات المحدثین 121.

«محمد بن ابراهیم استرآبادی»

قرن 4ه-.ق.

«ابوزرعه محمد بن ابراهیم بن عبدالله بن محمد بن بندار بن سهل بن اسحاق بن سعید بن عبدالواحد استرآبادی»، ملقب و منسوب به «یمنی»، از محدثان قرن چهارم ه-. ق. است.

از آنجا که ابوزرعه، پس از رشد و تحصیل در «استرآباد»، به «یمن» هجرت کرد، در آنجا ساکن شد و ازدواج کرد، به همین جهت «یمنی» نامیده می شود.

بنا به گزارش «سهمی» در «تاریخ جرجان»، ابوزرعه محمد بن ابراهیم استرآبادی، سفرهای علمی طولانی داشت و از علما و شیوخ «خراسان»، «شام»، «جزیره»، «مصر»، و «عراق»، احادیث بی شماری شنیده و آنها را در کتاب هایی گردآورده است.

او سرانجام به زادگاه خویش بازگشت و در «استرآباد» دیده از جهان فروبست.

آثار:

کتب احادیث

برای کتاب ها و یادداشت های حدیثی ابوزرعه، در منابع تاریخی و شرح حال نگاری، نام مشخصی ذکر نشده است. لیکن امثال «سهمی»، تصریح کرده اند که: بسیار سفر کرد، بسیار حدیث شنید و بسیار حدیث نوشت و گردآورد.

از آنجا که «ابوحمزه سهمی» مطالب زیادی از وی حکایت می کند، به نظر می رسد کتاب ابوزرعه را دیده است.

نسخه های خطی:

هیچ نسخه ی خطی به دست نیامد.

نسخه های چاپی:

چاپ نشده است.

منابع:

تاریخ جرجان سهمی 320، 394، 409، 438، 461، 508، 540-541، 512؛ تذکرة الحفاظ 3/998-999؛ سیر اعلام النبلاء 17/48-49؛ طبقات الحفاظ 396.

«محمد بن ابوطالب استرآبادی»

قرن 10ه-.ق.

پیش تر ذیل مدخل «ابوطالب استرآبادی»، «محمد استرآبادی» و «سید جمال الدین محمد استرآبادی» به این نکته اشاره شد که به دلیل وجود چند تن ابوطالب استرآبادی و محمد استرآبادی، شرح حال آنان دچار آشفتگی شده است. اینک ذیل مدخل «محمد بن ابوطالب استرآبادی» نیز با چنین وضعیتی روبرو هستیم.

ص:491

«آقابزرگ» از دو تن «محمد بن ابوطالب» در «طبقات اعلام الشیعة» سخن گفته است. استنباط نویسندگان «معجم طبقات المتکلمین» این است که یکی از آنان سید و دیگری شیخ است. این استنباط درست به نظر می رسد؛ زیرا «آقابزرگ» یکی از آنان را «محمد بن ابوطالب موسوی حسینی استرآبادی» و دیگری را «محمد بن ابوطالب استرآبادی» خوانده است.

ظاهراً این دو تن معاصر بودند و منابع شرح حال نگاری، به دلیل کمبود اطلاعات، کتاب های آن دو را، به هر دو تن نسبت داده اند. از آنجا که امکان تفکیک این آثار با آگاهی های اندکی که در دست داریم، ممکن نبود، همه را ذیل این مدخل آوردیم. باشد که در آینده بتوانیم دقیق تر اظهار نظر کنیم.

«امیر شمس الدین ابوعبدالله محمد بن ابوطالب استرآبادی»، دانشمندی پرآوازه از قرن دهم ه-. ق.، شاگرد «محقق کرکی» و «مجیز» از اوست.

در وصف مقام و منزلت او هرچه ما بگوییم اندک است؛ زیرا بزرگان در توصیف اش چنین گفته اند:

«المولی المحقق الأفضل الأکمل خاصة المتأخرین و زینة المتبحرین...»، «المولی الاجل، الأعلم الاعظم العالم العامل الکامل، أوحد العلماء فی الزمان، قدوة الفضلاء المحققین فی الایام...» و «فاضل جامع لأطراف العلوم الدینیة أدیب حسن الکتابة و الشعر بالفارسیة و کان یتخلّص فی شعره بحزینی، شدید الولاء لاهل بیت علیهم اسلام...».

به شهادت همه ی شرح حال نویسان، محمد بن ابوطالب استرآبادی، دانشمندی متبحر در علوم مختلف و پژوهشگری ژرف اندیش در دانش های گوناگون بود. او در فقه، کلام، تفسیر، حدیث، معارف اسلامی و ادب، قلم زده و آثاری از خود برجای نهاد است.

آثار:

1. اجازه

مرحوم «آقابزرگ» در «الذریعه»، خبر از اجازه نامه ی شیخ محمد بن ابوطالب استرآبادی می دهد که در ظهر کتاب «جواهر الکلمات» «عطاءالله بن مسیح الدین رستمداری» دیده است.

این اجازه در غره جمادی الثانی سال 922ه-.ق.، برای «سید قطب الدین احمد بن شمس الدین محمد تادوانی» صادر شده است.

نسخه های خطی:

بر اساس گزارش «آقابزرگ»، 1 نسخه ی خطی در «کتابخانه ی مولی عطاءالله رستمداری» دیده شده است.

نسخه های چاپی:

چاپ نشده است.

2. اشعار

بی گمان اشعار عربی و فارسی که مولی محمد استرآبادی سروده، بسیار است، برخی از آنها در تذکره ها و کتاب های ادبی نقل شده است. اما تاکنون دیوان مستقلی (غیر از کتاب های منظوم) از وی به دست نیامده است.

تنها نسخه ای که به نام «حزینی» ثبت شده است، در «کتابخانه ی ملی ملک» سراغ داریم. اما عنوان این اثر «اشعار حروفی» و زبانش ترکی است. به درستی مشخص نیست چرا این اثر را به نام «حزینی» ثبت کرده اند.

در هر حال یکی از آثار وی، مجموعه اشعاری است که شاید با تفحص بتوان آنها را گردآورد.

ص:492

نسخه های خطی:

هیچ نسخه ی خطی به دست نیامد.

نسخه های چاپی:

چاپ نشده است.

3. ترجمه و شرح خطبة البیان

خطبة البیان از خطبه های مشهوری است که در نهج البلاغه وجود ندارد ولی انتساب آن به امیرالمومنین (ع) شهرت دارد. «میرزای قمی» در انتساب این خطبه تردید کرده است.

این خطبه نسخه های متعدد دارد. کامل ترین نسخه را «آقابزرگ» در پانصد بیت توصیف کرده است. گویا امام (ع) آن را در «کوفه» انشا فرموده است.

بسیاری از علما و دانشمندان «شیعه» مانند «محمدتقی مجلسی» و دیگر بزرگان، به شرح این خطبه اقدام کرده اند. شیخ محمد بن ابوطالب استرآبادی نیز این خطبه را شرح کرده است.

شرح استرآبادی، به صورت نظم و شعر است. مرحوم «سید عبدالعزیز طباطبایی» متوفای 1416ه-.ق. متن آن را دیده است.

نسخه های خطی:

1 نسخه ی خطی در «کتابخانه ی امیرالمومنین (ع)» در «نجف اشرف» به شماره 1792 همراه با «حدایق الیقین» از همین محمد بن ابوطالب استرآبادی، موجود است.

نسخه های چاپی:

چاپ نشده است.

4. ترجمه مائة کلمه جاحظ

«ابوعثمان عمرو بن بحر جاحظ» متوفای 255ه-.ق.، صد کلمه از کلمات قصار حضرت امیرالمومنین علی (ع) را گرد آورده است. تعدادی از ادبا و دانشمندان آن را ترجمه و شرح کرده اند. یکی از این ترجمه ها، ترجمه منظوم استرآبادی به فارسی است.

متن این ترجمه در دسترس نیست. تنها ترجمه ی قابل دسترس از کلمات قصار امیرالمومنین (ع) که توسط محمد بن ابوطالب استرآبادی به نظم در آمده است، با عنوان «حدیقة الریاحین» شناخته شده است.

اینک به روشنی نمی توان گفت که استرآبادی فقط همین صد کلمه را ترجمه نموده است یا هم صد کلمه جاحظ را ترجمه نموده و هم صد کلمه ی قصار از کلمات امیرالمومنین (ع) را انتخاب کرده و آن را نیز به نام «حدیقة الریاحین» ترجمه و به نظم درآورده است.

نسخه های خطی:

از این ترجمه نسخه ای به دست نیامد.

نسخه های چاپی:

چاپ نشده است.

5. ترجمه نفحات اللاهوت فی اللعن علی الجبت و الطاغوت

کتاب «نفحات اللاهوت فی اللعن علی الجبت و الطاغوت» نوشته ی «نور الدین ابوالحسن علی بن حسین» مشهور به «محقق کرکی عاملی» متوفای 940ه-.ق. است. وی این اثر را به سال 917ه-.ق. به رشته ی تحریر درآورده است.

سید محمد استرآبادی کتاب استادش را بسیار مختصر و به صورت کلمه به کلمه (ترجمه برابر)، به فارسی برگردانده است. این ترجمه نزد کارشناسان، بسیار خوب ستوده شده است.

نسخه های خطی:

2 نسخه ی خطی در «کتابخانه ی حضرت آیت الله العظمی

ص:493

مرعشی نجفی (ره)» به شماره 1977 در 87 برگ و شماره 5673 در 23 برگ موجود است.

1 نسخه ی خطی در «کتابخانه ی آستان حضرت شاه عبدالعظیم حسنی (ع)» در «شهرری» به شماره 91 کتابت 19 جمادی الثانی 951ه-.ق. موجود است.

1 نسخه ی خطی در «کتابخانه ی مرکز احیاء میراث اسلامی قم» به شماره 4/283 در 165 برگ موجود است.

1 نسخه ی خطی در «کتابخانه ی دایرةالمعارف بزرگ اسلامی» به شماره 11/66437 در 162 برگ، کتابت سال 1057ه-.ق. موجود است.

هم چنین نسخه ی دیگری به شماره 11/430 در 129 برگ، کتابت سال 1058ه-.ق. در «کتابخانه ی دایرةالمعارف بزرگ اسلامی» گزارش شده است.

1 نسخه ی خطی در «کتابخانه ی مجلس شورای اسلامی» به شماره 4334 در مجموعه ای 123 برگ، کتابت 1 جمادی 1117ه-.ق. موجود است.

1 نسخه ی خطی در «کتابخانه ی دانشکدهی الاهیات و معارف اسلامی دانشگاه فردوسی مشهد» به شماره 2/15 در 100 برگ، کتابت سال 1010ه-.ق. موجود است.

نسخه های چاپی:

چاپ نشده است.

6. تفسیر آیة الکرسی

این تفسیر، بسیار مختصر و به زبان فارسی است. مفسر آن را تا آیه ی «وهو العلی العظیم» از آیة الکرسی تفسیر کرده است.

کتاب دارای یک مقدمه و دو فصل و یک خاتمه، به نام «شاه تهماسب صفوی» (930-984ق) نگاشته شده است.

سید محمد استرآبادی، بیشتر به جنبه های ادبی و کلامی آیه توجه دارد. و در صدد اثبات واجب تعالی و وحدانیت او سخن گفته است.

نسخه های خطی:

1 نسخه ی خطی در «کتابخانه ی آیت الله العظمی مرعشی نجفی (ره)» به شماره 10147 در 158 برگ موجود است.

1 نسخه ی خطی در «کتابخانه ی مدرسه ی عالی شهید مطهری (سپهسالار)» به شماره 7549 کتابت سده 10ه-.ق. موجود است.

نسخه های چاپی:

چاپ نشده است.

7. حدایق الیقین فی فضایل امام المتقین (ع)

این اثر، به زبان فارسی و تفسیر و شرح حدود هشتاد آیه از آیات قرآن کریم است که در فضایل و اثبات خلافت حضرت امیرالمومنین (ع) نازل شده است.

مولف با استناد به احادیث وارد شده از طریق «شیعه» و «سنی»، نیز با تمسک به گفتار مفسران بزرگ، به شرح آیات اشاره شده پرداخته است.

آغاز:

8. توشیح کلام هر سخن دان

حمد است و سپاس و شکر یزدان

نسخه های خطی:

1 نسخه ی خطی در «کتابخانه ی حضرت آیت الله العظمی مرعشی نجفی (ره)» به شماره 10147 در مجموعه ای 158 برگ موجود است.

2 نسخه ی خطی در «کتابخانه ی ملی جمهوری اسلامی ایران» به شماره 1989/ف در 100 برگ، کتابت سده 12ه-.ق. و شماره 1340/ف در 211 برگ، کتابت سال

ص:494

1043ه-.ق. بدون تشخیص مولف موجود است.

1 نسخه ی خطی در «کتابخانه ی شوشتری» در «نجف اشرف» موجود است. سال کتابت آن 1043ه-.ق. و کاتب آن «مولا عبدالصمد لنگرودی» است.

نسخه های چاپی:

چاپ نشده است.

9. حدیقة الریاحین

ظاهراً محمد بن ابوطالب استرآبادی، صد کلمه از کلمات قصار علی (ع) را انتخاب کرده و آنها را به زبان فارسی ترجمه و به شعر در آورده است.

در اول این کتاب، یک خطبه ی ممزوج به فارسی و عربی آمده است.

آغاز:

زبان بگشا به تحمید الهی

که آن بهتر ترا از هر چه خواهی

و در ترجمه ی «انا یعسوب الدین» گوید:

منم سلطان دین وشاه مردان

امام و پیشوای اهل ایمان

نسخه های خطی:

1 نسخه ی خطی در «کتابخانه ی عمومی امیرالمومنین (ع)» در «نجف اشرف» به شماره 1792 در مجموعه ای همراه با «شرح خطبة البیان» از همین مترجم، کتابت سده 13ه-.ق. موجود است.

1 نسخه ی خطی در «کتابخانه ی آیت الله روضاتی» در «اصفهان» موجود است. این اثر، پنجمین رساله از مجموعه ای است که استاد «روضاتی» ضمن مقاله ای در دفتر پنجم نشریه نسخه های خطی از کتابخانه ی خود معرفی کرده اند. کتابت آن شاید سده 12ه-.ق. است.

1 نسخه ی خطی در «کتابخانه ی آیت الله العظمی گلپایگانی (ره)» به شماره 1484 در 4 برگ، کتابت سال 1100ه-.ق. موجود است.

1 نسخه ی خطی در «کتابخانه ی آیت الله العظمی مرعشی نجفی (ره)» به شماره 8008 کتابت 1073ه-.ق. با عنوان «ترجمه صد کلمه حضرت علی علیه السلام» که در واقع «ترجمه صد کلمه» جاحظ نیست.

نسخه های چاپی:

حدیقة الریاحین توسط حجت الاسلام «حافظیان بابلی» از روی دو نسخه ی خطی «مرعشی» و «گلپایگانی» تصحیح شده و در جلد اول میراث ماندگار، به سال 1383 در «قم» منتشر گردیده است.

10. سرور النساء در فضایل فاطمه زهرا (س)

بر اساس گزارشی که در «تراجم الرجال» مشاهده می شود، مرحوم سید محمد بن ابوطالب استرآبادی، کتابی با عنوان «سرور النسا» نوشته است. لیکن از آنجا که منبع اطلاعات نویسنده ی «تراجم الرجال»، نسخه های خطی کتابخانه ی آیت الله مرعشی و مرکز میراث اسلامی است، به فهرست نسخه های خطی کتابخانه ی آیت الله العظمی مرعشی نجفی (ره) مراجعه شد. آغاز کتابی که با عنوان فوق و به شماره 10147 معرفی شده است، با آغاز کتاب «حدیقة الریاحین» شباهت زیادی دارد.

آغاز:

از حمد و ستایش الهی

یابی زخدا هر آنچه خواهی

نسخه های خطی:

1 نسخه ی خطی در «کتابخانه ی حضرت آیت الله العظمی مرعشی نجفی (ره)» به شماره 10147 در یک مجموعه ی

ص:495

158 برگی موجود است.

نسخه های چاپی:

چاپ نشده است.

11. شرح دعای صنمی قریش

گفته می شود، این دعا (صنمی قریش) از پوشیده ترین اسرار و از پر فضیلت ترین اذکار است. گویا امیرالمومنین (ع) آن را در قنوت نمازهایش می خواند.

امام علی (ع) در این دعا از رنج هایی که پس از رحلت رسول اکرم (ص) تحمل فرموده شکایت کرده است. مصایبی که طی سی سال دوران زندگانی او، از سوی یاران ظاهری پیامبر (ص) وارد شد و جامعه ی اسلامی را دچار شکاف و چند دستگی کرد.

به هر حال محمد بن ابوطالب استرآبادی، به ترجمه و شرح آن همت گماشته و آن را به زبان فارسی برگردانده است.

نسخه های خطی:

1 نسخه ی خطی در «کتابخانه ی آستان حضرت عبدالعظیم حسنی (ع)» کتابت سال 1306ه-.ق. با آغازی ناقص و افتاده، موجود است.

نسخه های چاپی:

چاپ نشده است.

12. شرح جعفریه

«جعفریه» از آثار فقهی «نور الدین علی بن حسین کرکی» است که در سال 917ه-.ق. آن را نوشته است. محمد بن ابوطالب و بسیاری از شاگردان و علمای پس از او، به شرح «جعفریه» دست یازیده اند. شرحی که سید محمد بن ابوطالب استرآبادی بر کتاب «جعفریه» نگاشته است، «المطالب المظفریه» نام دارد. لذا به مدخل «المطالب المظفریة» مراجعه شود.

13. شرح نجات العباد فی المبداء و المعاد

محمد بن ابوطالب حسینی استرآبادی، کتابی با عنوان «نجات العباد فی المبدا و المعاد» به عربی نوشته و سپس همان کتاب را شرح کرده است. این شرح به شکل مزجی (شرح در لابلای متن) و ایضاً به زبان عربی است.

آغاز:

«الحمدلله الذی رفع السموات بغیر و القی رواسی»

نسخه های خطی:

1 نسخه ی خطی در «کتابخانه ی آستان قدس رضوی (ع)» به شماره 754 در 62 برگ، کتابت سال 977ه-.ق. موجود است.

نسخه های چاپی:

چاپ نشده است.

14. المطالب المظفریة فی شرح رسالة الجعفریة

پیش تر گفته شد که «رساله جعفریه» از آثار فقهی «محقق کرکی» است. استرآبادی آن را به زبان عربی شرح کرده است.

«آقابزرگ» شرح استرآبادی را بسیار ستوده است. او آن را شرحی بدیع، نه طولانی و نه مختصر، بلکه متوسط توصیف کرده است.

او در علت نام گذاری این شرح به «المطالب المظفریة» می گوید: چون آن را به امیر کبیر «مظفر بتکچی جرجانی» هدیه کرده و به نام او نگاشته، از آن جهت المطالب المظفریه نام نهاده است.

آغاز:

«الحمد لله الذی فضلنا علی سائر الامم باعدل الادیان، و اوضح لنا شرایع الاسلام باتم الایضاح و اکمل البیان...»

نسخه های خطی:

15 نسخه ی خطی در «کتابخانه ی آستان قدس رضوی (ع)»

ص:496

شناسایی شده است. مشخصات برخی از آنها به این شرح است:

شماره 6498 در 218 برگ، کتابت سال 972ه-.ق.، شماره 2781 در 249 برگ، کتابت سال 980ه-.ق. و ...

11 نسخه ی خطی در «کتابخانه ی آیت الله العظمی مرعشی نجفی (ره)» به شماره 7916 در 138 برگ، شماره 5228 در 602 برگ، کتابت سال 1129ه-.ق.، شماره 8869 در 284 برگ، شماره 8359 در 198 برگ، شماره 8753 در 179 برگ، کتابت سال 968ه-.ق.، شماره 5370 در 211 برگ، کتابت 1014ه-.ق.، شماره 6667 در 149 برگ، کتابت سال 954ه-.ق.، شماره 2905 در 178 برگ، کتابت سده 11ه-.ق.، شماره 2776 در 188 برگ، شماره 1521 در 144 برگ و شماره 1848 در 112 برگ، کتابت سال 1058ه-.ق. موجود است.

2 نسخه ی خطی در «کتابخانه ی مدرسه ی آخوند همدان» به شماره 4724 کتابت 965ه-.ق. و شماره 1/1074 موجود است.

2 نسخه ی خطی در «کتابخانه ی موزه ی عراق» به شماره 3080 در 534 برگ، کتابت سال 1045ه-.ق. و شماره 2806 در 536 برگ، کتابت سال 1139ه-.ق. موجود است.

1 نسخه ی خطی در «کتابخانه ی مدرسه ی خاتم الانبیا (ص) صدر بابل» به شماره 142 در 113 برگ موجود است.

1 نسخه ی خطی در «کتابخانه ی مرکزی دانشگاه تهران» به شماره 1/2694 کتابت سال 1044ه-.ق. موجود است.

1 نسخه ی خطی در «کتابخانه ی مجلس شورای اسلامی» به شماره 139خ کتابت سال 955ه-.ق. موجود است.

2 نسخه ی خطی در «کتابخانه ی عمومی معارف (دارالفنون)» به شماره 320 در 217 برگ، کتابت سده 12ه-.ق. و شماره 31 در 283 برگ، کتابت سال 946ه-.ق. موجود است.

1 نسخه ی خطی در «کتابخانه ی مدینة العلم امام خالصی کبیر» کتابت سال 970ه-.ق. موجود است.

1 نسخه ی خطی در «کتابخانه ی مرکزی رشت» به شماره 27ر موجود است. انجام این نسخه، افتادگی دارد.

1 نسخه ی خطی در «کتابخانه ی میرزا جعفر» «مشهد» به شماره 59 کتابت سده 12ه-.ق. موجود است.

2 نسخه ی خطی در «کتابخانه مدرسه ی نواب مشهد» به شماره 45 در 351 برگ و شماره 107 کتابت سال 1096ه-.ق. موجود است.

1 نسخه ی خطی در «کتابخانه ی عمومی فرهنگ و هنر مشهد» به شماره الف 7 در 382 صفحه، کتابت سال 975ه-.ق. موجود است.

1 نسخه ی خطی در «کتابخانه ی سید محمدباقر طباطبایی» در «کربلا» به شماره 335 در 554 صفحه موجود است.

1 نسخه ی خطی در «کتابخانه ی مدرسه ی فاضلیه» به شماره 48 در 351 برگ موجود است.

1 نسخه ی خطی در «کتابخانه مدرسه ی حجتیه» به شماره 121 کتابت سال 938ه-.ق. موجود است.

2 نسخه ی خطی در «کتابخانه ی وزیری یزد» به شماره 1212 در 168 برگ، کتابت سده 13ه-.ق. و شماره 62 در 226 برگ، کتابت سال 964ه-.ق. موجود است.

2 نسخه ی خطی در «کتابخانه ی ملی ملک» «تهران» به شماره 2797 در 293 برگ، کتابت سال 950ه-.ق. و شماره 2380 در 152 برگ، کتابت سده 11ه-.ق. موجود است.

2 نسخه ی خطی در «کتابخانه ی دانشکدهی الاهیات و معارف اسلامی دانشگاه فردوسی مشهد» به شماره 1832 در 158 برگ، کتابت سده 11ه-.ق. و شماره 1584 در 274 برگ، کتابت سال 1034ه-.ق. موجود است.

ص:497

1 نسخه ی خطی در «کتابخانه ی دانشکدهی الاهیات و معارف اسلامی دانشگاه تهران» به شماره 2/99 در 140 برگ، کتابت سال 984ه-.ق. موجود است.

2 نسخه ی خطی در «کتابخانه مدرسه ی فیضیه» به شماره 1700 در 328 برگ و شماره 356 در 392 برگ، کتابت سده 11ه-.ق. موجود است.

1 نسخه ی خطی در «کتابخانه ی حسینیه شوشتری ها» موجود است.

نسخه های چاپی:

چاپ نشده است.

15. نجات العباد فی المبداء و المعاد

این رساله در اصول دین و مباحث مبدأ و معاد است. استرآبادی آن را به زبان عربی در شش فصل نگاشته است. پس از آن اقدام به شرح کتاب خودش کرده است که در جای خود شناساندیم.

نسخه های خطی:

مرحوم «آقابزرگ» 1 نسخه ی خطی از کتاب نجات العباد فی المبدأ و المعاد را در «کتابخانه ی خصوصی فراهانی» دیده است.

هم چنین از یک نسخه ی دیگر که گویا در «مدرسه ی رزمساریه قزوین» به سال 977ه-.ق. توسط «محمد بن علی بن مرتضی حسینی استرآبادی» کتابت شده، گزارش داده است.

نسخه های چاپی:

چاپ نشده است.

منابع:

اعیان الشیعة 9/63؛ ایضاح المکنون 2/496؛ تاریخ نظم و نثر در ایران 1/343؛ تحفه سامی 78؛ تذکره ی شعرای فارسی سرا 69؛ تراجم الرجال 2/357-358؛ الذریعه 1/229 و 4/134 و 7/200 و 13/174، 176 و 14/102 و 21/140 و 24/59 و 26/204؛ روضات الجنات 7/34؛ ریاض العلماء 5/466؛ شعرای مازندران و گرگان 178، 279؛ طبقات اعلام الشیعة (احیاء الداثر) 7/111، 205-206؛ فهرست نسخه های خطی فارسی 5/608؛ گلزار جاویدان 3/1269؛ لباب الالقاب 38-39؛ معجم التراث الکلامی 2/263 و 4/94-95 و 5/367؛ معجم طبقات المتکلمین 3/325-326؛ معجم المولفین 3/362.

«محمد بن احمد جرجانی»

قرن 10ه-.ق.

آگاهی ما درباره ی «محمد بن احمد جرجانی» از حکما و ستاره شناسان قرن دهم ه-. ق.، بسیار اندک است.

ظاهراً «آقابزرگ» تنها کسی است که از یک اثر وی خبر داده و به نام و مشخصات کتاب و نویسنده اشاره ای گذرا کرده است.

آثار:

المنازل و المراحل للاجسام و الارواح

مولف در این اثر بر اساس عدد 19 که به حساب ابجد از حروف بسمله به دست می آید، منازل و مراحل اجسام و ارواح را تعیین کرده است.

آغاز:

«حمد و سپاس بی قیاس وجودی را که عالم را از کتم عدم بوجود آورد و انواع صنایع و اصناف بدایع را در او ودیعت گذارد.»

نسخه های خطی:

1 نسخه ی خطی در «کتابخانه ی عمومی امیرالمومنین (ع)» در «نجف اشرف» به شماره 1/608، ضمن مجموعه ای به کتابت سال 976ه-.ق. موجود است.

ص:498

نسخه های چاپی:

چاپ نشده است.

منابع:

الذریعة 22/251؛ طبقات اعلام الشیعة (احیاء الداثر) 7/213.

«محمد بن احمد غطریفی جرجانی»

000-377ه-.ق.

«ابواحمد محمد بن احمد بن حسین بن قاسم بن سری بن غطریف بن جهم عبدی غطریفی جرجانی رباطی غازی»، از محدثان «شافعی» مذهب «جرجان» است.

پدرش از مردم «نیشابور» بود. مدتی در مرز «دهستان» از توابع «جرجان» سکونت کرد. او در آنجا به شغل مرزداری اشتغال داشت. از این روی، ابواحمد محمد غطریفی، در همان مرز دهستان، حدود سال 280ه-.ق. زاده شد. پدرش برای تحصیل و تربیت، او را به «جرجان» فرستاد.

ابواحمد در «جرجان» رشد کرد و علوم روزگار خویش را فراگرفت. تا جایی که در زمره ی محدثان «جرجان» به شهرت رسید.

ابواحمد محمد جرجانی مانند دانشمندان معاصر خود، رنج سفر برخود هموار ساخت تا از محدثان شهرهای اسلامی حدیث بشنود. به همین جهت از «جرجان» به «نیشابور»، «ری»، «همدان»، «بصره»، «بغداد» و دیگر شهرها کوچ کرد.

کسانی که ابواحمد جرجانی از آنها حدیث شنید، عبارت اند از: «ابوخلیفه جمحی»، «حسن بن سفیان»، «عمران ابن موسی بن مجاشع»، «ابراهیم بن یوسف هسنجانی»، «عبدالله بن ناجیه»، «هیثم بن خلف»، «احمد بن حسن صوفی»، «ابوالعباس بن سریج شیخ شافعیان»، «ابوبکر بن خزیمه»، «عبدوس بن احمد همدانی»، «احمد بن محمد وزان»، «محمد بن محمد بن سلیمان باغندی»، «عمر بن محمد کاغدی» و دیگر محدثان هم طبقه ی وی.

دوستش «امام ابوبکر اسماعیلی»، افزون بر صد حدیث از وی در تالیفات خود نقل کرده است. هم چنین «ابونعیم حافظ»، «حمزه سهمی»، «رضی بن اسحاق نصری»، «ابوالعلای سری» و «قاضی ابوطیب طبری» از وی حدیث روایت می کنند.

ابواحمد محمد غطریفی جرجانی، سرانجام در سال 377ه-.ق.، پس از عمری تلاش و کوشش در راه کسب دانش، دیده از جهان فروبست و در زادگاهش «جرجان» به خاک سپرده شد.

آثار:

1. احادیث حسان

مجموعه احادیثی است که از نظر غطریف «حسن» تلقی شده است. «حسن» اصطلاحی است برای حدیث از نظر سند.

نسخه های خطی:

1 نسخه ی خطی در «کتابخانه ی مدرسه ی عمریه» در «دارالکتب ظاهریه دمشق» به شماره 2/3790 در 5 برگ موجود است.

نسخه های چاپی:

چاپ نشده است.

2. حدیث الغطریفی

احادیثی است که غطریفی از مشایخ حدیثی خود گرد آورده است.

نسخه های خطی:

2 نسخه ی خطی در «کتابخانه ی مدرسه ی عمریه دارالکتب

ص:499

ظاهریه دمشق» به شماره 4/3750 در 10 برگ و شماره 3/3777 در 18 برگ، موجود است.

2 نسخه ی خطی عکسی در «کتابخانه ی دانشگاه کویت» به شماره 605م.ک. و 811م.ک. کتابت سال 631ه-.ق. موجود است.

نسخه های چاپی:

چاپ نشده است.

3. شرح السنة

شرح و متن احادیث تعدادی از احادیثی است که از مشایخ خود استماع کرده است.

نسخه های خطی:

2 نسخه ی خطی در «کتابخانه ی دارالکتب الظاهریه» «دمشق» به شماره 2/1382 در 11 برگ و شماره 54/1382 در 4 برگ موجود است.

نسخه های چاپی:

چاپ نشده است.

4. المسند الصحیح علی صحیح البخاری (الصحیح علی المسانید)

وی در این اثر حدیثی، کتاب «صحیح بخاری» را الگوی خود قرار داده و به همان سبک سعی کرده است، احادیث صحیح از نظر خودش را گردآورد.

نسخه های خطی:

هیچ نسخه ی خطی به دست نیامد.

نسخه های چاپی:

چاپ نشده است.

منابع:

اثر آفرینان 4/231-232؛ الانساب سمعانی 9/159-160؛ ایضاح المکنون 2/64؛ تاریخ الاسلام (حوادث سنة 351-380) 614-615؛ تاریخ التراث العربی 1/332-333؛ تاریخ جرجان 387-388؛ تذکرة الحفاظ 3/971-973؛ الرسالة المستطرفة 88؛ سیر اعلام النبلاء 16/354-355؛ شذرات الذهب 3/90؛ طبقات الحفاظ 387؛ العبر فی خبر من غبر 3/5؛ اللباب 2/175؛ لسان المیزان 5/35؛ مرآة الجنان 2/408؛ معجم المولفین 2/68؛ المنتظم فی تاریخ الامم و الملوک 14/327-328؛ موسوعة الاسلامیة 2/219؛ الوافی بالوفیات 2/84؛ هدیة العارفین 2/50.

«محمد بن احمد جرجانی»

000-368ه-.ق.

«ابوجعفر محمد بن احمد جرجانی»، ادیب، نحوی و شاعر سده ی چهارم ه-. ق. است. در برخی از فهرست ها، کتابی با عنوان «تحفة المجالس» به او نسبت داده شده است. لیکن اشتباه است. وی کتابی با این عنوان ندارد.

منابع:

بغیة الوعاة1/52.

«محمد بن احمد جوهری جرجانی»

قرن؟ه-.ق.

منظور همان «علی بن احمد جوهری» است که پیش تر بدان اشاره شد. برخی منابع مانند «ریحانة الادب» و «فرهنگ بزرگان» به اشتباه «محمد بن احمد جوهری» نوشته اند.

منابع:

ریحانة الادبی 1/441؛ فرهنگ بزرگان اسلام و ایران 453.

ص:500

«محمد بن احمد موسوی استرآبادی»

قرن 11ه-.ق.

درباره ی دانشمند سده یازدهم ه-. ق. «محمد بن احمد موسوی» ملقب به «باقر موسوی»، هیچ آگاهی نداریم.

یک گزارش در فهرست نسخه های خطی «کتابخانه ی ملی جمهوری اسلامی ایران» وجود دارد که شخصی با نام فوق، کتابی تحت عنوان «خلاصة الوصول الی زبدة الاصول» دارد. لیکن به نظر می رسد فهرست نویس یا کاتب دچار اشتباه شده است؛ زیرا در قرن 11ه-.ق. شخصی با این نام و مشخصات وجود ندارد. بلکه «سید محمدباقر میرداماد» کتابی با نام «خلاصة الوصول فی شرح زبدة الاصول» دارد.

البته ممکن است منظور «امیر محمدباقر بن سید امیر فخر الدین احمد حسینی موسوی» مشهور به «طالبان» باشد؛ زیرا «سید محمدباقر طالبان» نیز کتابی با عنوان «خلاصة الوصول فی شرح زبدة الاصول» دارد. برای آگاهی از شرح احوال و آثار وی، به مدخل «محمدباقر بن احمد» مراجعه کنید.

منابع:

فهرست نسخه های خطی کتابخانه ی ملی جمهوری اسلامی ایران 10/605.

«محمد بن اسماعیل لامعی گرگانی»

000-392ه-.ق.

«ابوالحسن بن محمد بن اسماعیل دهستانی لامعی گرگانی»، از شعرای صاحب نام «جرجان» در قرن چهارم ه-. ق. است.

برخی نام او را به اشتباه ابوالحسن ثبت کرده اند. لیکن صحیح این است که ابوالحسن کنیه ی اوست.

او در «بکرآباد» «جرجان» گام بر گیتی نهاد و در «جرجان» تحصیل کرد. از نوجوانی به شعر سرودن پرداخت. اشعارش ساده و در وصف طبیعت است. ابوالحسن در شعر «لامعی» تخلّص می کرد.

لامعی مداح «خواجه نظام الملک طوسی» (485ه-.ق.)، وزیر «آلپ ارسلان» (- 465 ه-.ق.) و «ملکشاه سلجوقی» (485ه-.ق.) بود و پیش از وی «عمیدالملک کندری» (455ه-.ق.) را مدح گفته بود.

هرچند لامعی را شاعری تقلیدگرا توصیف کرده اند، لیکن در عین تقلید از شعرای پیشین، باریک بین، نکته سنج و نوآور بود.

اشعار لامعی گرگانی، با ترکیب های زیبای عربی جایگاه خاصی دارد. او از تشبیه های عربی نیز بهره جسته است. در این زمینه از «منوچهری دامغانی، ابوالنجم احمد بن قوص» متوفای 432ه-.ق. تقلید می کرد.

گفته اند، در سرودن اشعار بلند و وصف طبیعت، از «فرخی سیستانی، ابوالحسن علی بن جولوغ» متوفای 429ه-.ق. پیروی می کرد.

برخی شرح حال نویسان براین باورند که لامعی در «خراسان» از« محمد غزالی» علوم حکمی و ادبی را فراگرفت. اما این نظر چندان صحیح به نظر نمی رسد.

آثار:

دیوان شعر

این دیوان، حدود هزار بیت از اشعار فارسی لامعی گرگانی را شامل می گردد.

مطلع یک قصیده از او چنین است:

در جویبارها، که نوشت این نگارها

که ایدون پر نگار شده جویبارها

نسخه های خطی:

5 نسخه ی خطی در «کتابخانه ی ملی جمهوری اسلامی

ص:501

ایران» به شماره 917/ف در 29 برگ، کتابت سال 1312ه-.ق.، شماره 6163-5 در 23 برگ، کتابت سال 1274ه-.ق.، 4965 در 19 برگ، کتابت سال 1282ه-.ق.، 10917-5 کتابت سال 1312ه-.ق. و شماره 413/ف در 22 برگ، کتابت سال 1269ه-.ق. موجود است.

در «کتابخانه ی ملی جمهوری اسلامی ایران» 1 نسخه ی خطی با عنوان «کتاب شعر لامعی چلبی» وجود دارد که به زبان ترکی است و قطعاً متعلق به لامعی گرگانی نیست.

2 نسخه ی خطی در «کتابخانه ی مدرسه ی عالی شهید مطهری (سپهسالار)» به شماره 148 در 23 برگ، کتابت سال 1276ه-.ق. و 150 در 30 برگ، کتابت سال 1268ه-.ق. موجود است.

3 نسخه ی خطی در «کتابخانه ی مجلس شورای اسلامی» به شماره 13556 در 82 برگ، کتابت سال 1331ه-.ق.، شماره 9/13561 در 215 برگ، و شماره 2/13892 در 119 برگ، کتابت سال 1268ه-.ق. موجود است.

3 نسخه ی خطی در «کتابخانه ی مرکزی دانشگاه تهران» به شماره 5479 کتابت سال 1279ه-.ق.، شماره 5944 کتابت سده 13ه-.ق. و شماره 6052 در 40 برگ، کتابت سده 13ه-.ق. موجود است.

4 نسخه ی خطی در «کتابخانه ی سلطنتی تهران» به شماره 2864 در 62 صفحه، کتابت سده 13ه-.ق.، شماره 2864 در 53 صفحه، کتابت سال 1277ه-.ق.، شماره 2981 کتابت سال 1278ه-.ق. و شماره 2985 در 70 صفحه، کتابت سال 1297ه-.ق. موجود است.

2 نسخه ی خطی در «کتابخانه دانشگاه استانبول» به شماره 1587 در 43 برگ، کتابت سده 14ه-.ق. و شماره 2/1536 در 13 برگ، کتابت سال 1273ه-.ق. موجود است.

1 نسخه ی خطی در «کتابخانه ی نوربخش خانقاه نعمت اللهی» به شماره 2/366 در 150 صفحه موجود است.

1 نسخه ی خطی در «کتابخانه ی موسسه خاورشناسی فرهنگستان علوم روسیه» به شماره 216-B کتابت سال 1278ه-.ق. موجود است.

1 نسخه ی خطی در «کتابخانه ی خصوصی جابری» در «اصفهان» به شماره 2مج کتابت سده 14ه-.ق. موجود است.

1 نسخه ی خطی در «کتابخانه ی ملی جمهوری اسلامی ایران» با عنوان «منتخبی از دیوان لامعی» به شماره 131/ف در 8 برگ موجود است.

در «کتابخانه ی بروسه ترکیه» 1 نسخه ی خطی با عنوان «منظومه لغت یا تحفه لامعی» وجود دارد که به نظر نمی رسد متعلق به لامعی گرگانی باشد.

نسخه های چاپی:

دیوان لامعی بارها چاپ شده است. شاید قدیمی ترین چاپ آن، به سال 1295ه-.ق. برگردد. در این سال دیوان لامعی به صورت چاپ سنگی منتشر گردید.

یکی از این چاپ ها به سال 1319ش. در انتشارات تضامنی «تهران» در 224 صفحه رقعی به سرانجام رسیده است.

چاپ دیگر به کوشش «محمد دبیر سیاقی» در «تهران» و در 232 صفحه انجام گرفته است.

«محمد دبیر سیاقی» کار خود را در سال های بعد به تجدید چاپ رساند. از جمله به سال 1355ش. مجدداً در 232 صفحه رقعی انتشار داد. هم چنین انتشارات اشجع نیز همان چاپ را تجدید کرد.

«سعید نفیسی» هم اقدام به تصحیح آن نموده است. پس از انقلاب اسلامی، «کوهی کرمانی» نیز به تصحیح و چاپ آن اقدام کرد.

ص:502

منابع:

آتشکده ی آذر 2/805-817؛ اثر آفرینان 5/91-92؛ تاریخ ادبیات ایران از سنایی تا سعدی 43؛ تاریخ ادبیات در ایران 2/386-398؛ تاریخ نظم و نثر در ایران 1/50؛ تذکره ی دولتشاه 81؛ تذکره ی کاظم 558؛ دایرةالمعارف مصور پیمان 92؛ الذریعة 9/939-940؛ ریاض الجنة، روضه سوم 907؛ ریحانة الادب 5/119-120؛ شعرای مازندران و گرگان 268-271؛ تذکره ی صبح گلشن 353؛ فرهنگ بزرگان اسلام و ایران 469؛ فرهنگ سخنوران 499؛ فهرس اعلام الذریعة 3/1936؛ فهرست کتاب های چاپی فارسی 2/2363؛ فهرست نسخه های خطی فارسی 3/2505؛ قاموس الاعلام 5/3974؛ گلزار جاویدان 3/1205-1206؛ لغتنمامه دهخدا (ذیل لامعی) 74؛ مجمع الفصحاء، بخش سوم از جلد اول 1753؛ المعجم فی معاییر اشعار العجم 389؛ موسوعة مؤلفی الامامیة 2/97؛ مولفین کتب چاپی فارسی 1/164-165؛ هفت اقلیم 3/105.

«محمد بن جعفر خزاعی جرجانی»

332-408ه-.ق.

«ابوالفضل محمد بن جعفر بن عبدالکریم بن بدیل خزاعی جرجانی»، ادیب و متخصص در علم قرائت قرآن است.

گویا نام اصلی وی «کمیل» بوده است. شاید برای اینکه با همشهری خویش «کمیل بن جعفر بکرآبادی جرجانی» «حنفی» متوفای 336ه-.ق. تشابه اسمی پیدا نکند، نام خویش را به محمد تغییر داده است.

«خطیب» در «تاریخ بغداد»، او را یکی از زحمت کشان در علم قرائت توصیف کرده است.

برخی منابع خزاعی جرجانی را توثیق و برخی تضعیف کرده اند. به هر حال محمد بن جعفر جرجانی، برای فراگیری همه ی آرا و نظریات قاریان مشهور عصر خود، سفرها کرد و استادان بسیاری را دید.

نزد «علی حسن بن سعید مطوعی» و «علی احمد بن نصر شذائی» و بسیاری دیگر در «عراق»، «مصر» و «خراسان» تحصیل کرد.

از «ابوبکر اسماعیلی»، «یوسف بجیرمی»، «ابوبکر قطیعی» و «ابوعلی بن حبش» حدیث شنید.

«ابوالقاسم تنوخی»، «ابوالعلا واسطی»، «احمد بن فضل باطرقانی»، «ابوالحسن بن داوود دارانی» و «عبدالله بن شبیب اصفهانی» از وی روایت نقل می کنند.

آثار:

1. الابانة فی الوقف و الابتداء

الابانه کتابی است در بیان اصول و قواعد توقف هنگام قرائت قرآن و دیگر مباحث علم قرائت.

نسخه های خطی:

هیچ نسخه ی خطی به دست نیامد.

نسخه های چاپی:

چاپ نشده است.

2. اسانید القراءات

خطیب می گوید: «من این کتاب را دیده بودم. ظاهراً چند جزء بوده است. آن را بسیار گرامی می داشتم. لیکن برخی از قاریان بدگویی کردند و من نسبت به آن بدبین شدم.»

نسخه های خطی:

فقط خطیب بغدادی وجود آن را گزارش کرده است.

نسخه های چاپی:

چاپ نشده است.

ص:503

3. تهذیب الاداء فی السبع

اثری است در قرائت به سبک قاریان هفت گانه.

نسخه های خطی:

هیچ نسخه ی خطی به دست نیامد.

نسخه های چاپی:

چاپ نشده است.

4. المنتهی فی قرائات العشر

هدف مولف بیان شیوه ی قرائت قرآن به سبک قاریان دهگانه است. قاریان قرآن به اختلاف، هفت گانه، نه گانه و ده گانه خوانده شده اند.

نسخه های خطی:

هیچ نسخه ی خطی به دست نیامد.

نسخه های چاپی:

چاپ نشده است.

5. الواضح فی التاریخ

احتمالاً در تاریخ قراءات است.

نسخه های خطی:

هیچ نسخه ی خطی به دست نیامد.

نسخه های چاپی:

چاپ نشده است.

منابع:

الاعلام زرکلی 6/71؛ تاریخ الاسلام (حوادث سنة 401-420) 179-180؛ تاریخ بغداد 2/157-158؛ تاریخ جرجان سهمی 416؛ جامع شمل اعلام المهاجرین المنتسبین الی الیمن و قبائلهم 498؛ سیر اعلام النبلاء 17/221؛ شذرات الذهب 5/51؛ طبقات القراء 2/574؛ العبر فی خبر من غبر 2/216؛ غایة النهایة 2/106؛ غربان الزمان 343؛ کشف الحثیث 635؛ کشف الظنون 1858، 1995؛ اللباب فی تهذیب الانساب 1-103-104؛ لسان المیزان 5/114؛ مختصر تاریخ دمشق 22/71؛ مرآة الجنان 3/20-22؛ معجم المولفین 3/194؛ معرفة القراء الکبار 1/380؛ المغنی فی الضعفاء 2/536؛ المقفی 5/500؛ المنتظم فی تاریخ الامم و الملوک 14/342؛ الموسوعة المیسرة فی تراجم ائمة التفسیر و الاقراء و النحو و اللغة 2/2012-2013؛ میزان الاعتدال 6/92-93؛ الوافی بالوفیات 2/305-306.

«محمد بن حسن استرآبادی»

قرن؟ه-.ق.

درباره ی «محمد بن حسن شریف استرآبادی»، جز یک گزارش از اثر وی در فهرست نسخه های خطی مرکز احیاء التراث اسلامی «قم»، هیچ اطلاع دیگری در دست نیست.

اگر این گزارش را صحیح فرض کنیم، باید او را در شمار علما قرار دهیم؛ زیرا کتاب وی به زبان عربی و در موضوع اخلاق است.

آثار:

الرسالة السعدیة فی الحکمة العلمیة و العملیة

این اثر در اخلاق و به زبان عربی نوشته شده است.

نسخه های خطی:

1 نسخه ی خطی در «کتابخانه ی مرکز احیاء میراث اسلامی قم» به شماره 1/193 در 46 برگ، و به خط «نظام بن شیخ صادق» موجود است.

نسخه های چاپی:

چاپ نشده است.

منابع:

فهرست نسخه های خطی کتابخانه ی مرکز احیاء میراث اسلامی.

ص:504

«محمد بن تاج الدین حسن استرآبادی»

قرن 10ه-.ق.

پیشتر ذیل مدخل «احمد بن تاج الدین حسن» یادآور شدیم که به نظر برخی از بزرگان، وی برادری با نام «سلطان محمد بن تاج الدین حسن بن سیف الدین استرآبادی» دارد. اما شرح حال وی چندان روشن نیست.

ظاهراً شش تن با نام «سلطان محمد» یا «محمد بن حسن» به «استرآباد» منسوب هستند. یکی از آنان، «محمد بن حسن شریف استرآبادی» بود که در مدخل پیشین گذشت. دومی: «محمد بن تاج الدین حسن اصفهانی» مشهور به فاضل هندی است که در مدخل پسین خواهد آمد. سومی: «سلطان محمد صدقی استرآبادی» است که شرح حال وی نیز در چند مدخل پیشتر گذشت. چهارمی: شاعری است به نام «سلطان محمد» که برخی منابع مانند: «گلزار جاویدان»، او را برادر مولانا «ابراهیم استرآبادی» و برخی دیگر مانند: «شعرای مازندران و گرگان» وی را فرزند مولانا «ابراهیم استرآبادی» و برادر «اسماعیل استرآبادی» دانسته است. پنجمی: در «فهرست مستند اسامی مشاهیر و مولفان» «کتابخانه ملی» ذیل مدخل «استرآبادی، سلطان محمد بن حسن، -952ق.» آمده است. این منبع در ارجاعات همین مدخل، تخلصش را «ساقی» و نام پدرش را «تاج الدین حسن» ثبت کرده است. ششمی: که در واقع مدخل مورد نظر ماست، «سلطان محمد بن تاج الدین حسن بن سیف الدین استرآبادی» نویسنده ی کتاب «تحفة المجالس» است.

شاید کهن ترین منبع، که از سلطان محمد استرآبادی سخن گفته است، «تحفه سامی» است. اما گزارش «تحفه سامی» با «سلطان محمد صدقی استرآبادی» مطابقت دارد. بنابراین، نویسنده ی «تحفة المجالس» غیر از موارد یاد شده در فوق است.

آثار:

تحفة المجالس

این کتاب به زبان فارسی و در یک مقدمه، چهارده مقصد و یک خاتمه تنظیم شده است. مولف در مقدمه معنای معجزه را بیان کرده و منابع خودش را یادآور شده است. چهارده مقصد را به معجزات چهارده معصوم اختصاص داده است. در خاتمه شهرهای حضرت صاحب الامر (عج) و علایم ظهور آن حضرت را بیان کرده است.

تحفة المجالس توسط «میرزا محمد بن محمدعلی کاشانی ترک آبادی» خلاصه شده است.

نسخه های خطی:

1 نسخه ی خطی در «کتابخانه ی آستانه حضرت فاطمه معصومه (س)» به شماره 3: 106-5772 در 192 برگ، کتابت سال 1249ه-.ق. موجود است.

1 نسخه ی خطی در «کتابخانه ی آیت الله العظمی مرعشی نجفی (ره)» به شماره 3109 در 134 برگ، موجود است.

1 نسخه ی خطی در «کتابخانه ی دانشکده ی الاهیات و معارف اسلامی تهران» به شماره 1/104 موجود است.

1 نسخه ی خطی در «کتابخانه ی وزیری یزد» به شماره 2670 در 136 برگ موجود است.

1 نسخه ی عکسی در «کتابخانه ی مرکز احیای میراث اسلامی قم» به شماره 294 در 351 صفحه، کتابت سال 1208ه-.ق. موجود است.

علاوه بر موارد فوق، در کتابخانه های «مدرسه ی فیضیه»، «تبریز»، «آستان قدس» و «دانشگاه» نیز موجود است.

ص:505

1 نسخه ی خطی از «مختصر تحفة المجالس» در «کتابخانه ی جامعة مدینة العلم امام خالصی کبیر» در «کاظمیه» کتابت 1262ه-.ق. موجود است.

نسخه های چاپی:

تحفة المجالس بارها چاپ شده است. اما اکثر چاپ ها، بی کیفیت و همراه با اغلاط فراوان است. شاید نخستین چاپ به سال 1267ه-.ق. در «تهران» و به صورت چاپ سنگی در قطع رحلی انجام شد. پس از آن در «تبریز» و به سال 1274ه-.ق. در قطع رحلی و چاپ سنگی منتشر شد. چاپ های دیگر عبارت اند از : در «تهران» به سال های 1297، 1326، 1368 و 1373ه-.ق.؛ در «تبریز» سال 1278ه-.ق.؛ در «نجف اشرف» سال 1344ه-.ق. و چند چاپ بدون تاریخ و بدون محل نشر.

برگزیده ی آن را موسسه تحقیقات و نشر معارف اهل بیت (ع) در «قم» منتشر کرده است.

منابع:

تذکره تحفه سامی 80، 128؛ الذریعة 3/465-466 و 12/109؛ شرح حال علما و ادبای استرآباد (استرآبادنامه) 124، 125؛ صبح گلشن 252؛ فرهنگ سخنوران 335؛ فهرست استوری /216؛ فهرست کتابهای فارسی 1/1214؛ فهرست مستند اسامی مشاهیر و مولفان 1/185؛ فهرست نسخه های خطی فارسی 6/4429؛ فهرست واره کتابهای فارسی 3/1529، 1579؛ گلزار جاویدان 2/642، 802؛ گلهایی از گلستان شعر فارسی 1/194؛ مولفین کتب چاپی فارسی 3/349.

«محمد بن تاج الدین حسن اصفهانی»

( فاضل هندی)/ 1062-1137ه-.ق.

پیش از هر سخنی باید به این نکته توجه داشت که آیا «محمد بن تاج الدین حسن»، مشهور به «فاضل هندی»، اصالتاً اصفهانی است؟ یا به دلیل سکونت پدرانش در «اصفهان»، بدانجا منسوب شده است؟

«مرحوم خوانساری» در «روضات الجنات»، استناداً به یک اجازه از «سید حسین بن سید حیدر کرکی»، او را «فلاورجانی» دانسته است. همین نظر سبب شده تا دیگران نیز فاضل هندی را فلاورجانی، لنجانی، رویدشتی و اصفهانی بخوانند.

اما هیچ سندی بر اینکه شخص نام برده شده در اجازه ی فوق الذکر، پدر فاضل هندی و جدش باشد، در دست نیست. همان طور که محقق معاصر، «رسول جعفریان» نیز می نویسد: «اگر در اجازه ی فوق الذکر از «سید حسین کرکی»، «تاج الدین» مذکور، شخصی جز «تاج الدین» پدر فاضل هندی باشد، از اساس فلاورجانی بودن خاندان فاضل منتفی است. این احتمال از آنجاست که خود فاضل نام جد خود را «محمد» یاد کرده و گرچه محتمل است لقب وی «شرف الدین» بوده، اما چنانچه این لقب را داشت، خود فاضل به افتخار در موارد دیگر که از جد خود یاد کرده، آن را ذکر می کرد.»

عبارت اجازه ی مذکور چنین است: «اجزت له... ان یروی عنی... ما حدثنی به المولی الجلیل الفاضل النبیل مولانا تاج الدین حسن بن شرف الدین الفلاورجانی الاصفهانی...»

همین تشکیک، برای عدم اطمینان به اصفهانی بودن وی کافی است. لیکن آیا او یا نیاکانش، استرآبادی هستند که در این مجموعه ذکر شود؟

ص:506

در پاسخ این سوال باید گفت: اطمینانی به استرآبادی بودن نیاکان وی نیز در دست نیست. اما از آنجا که هدف این مجموعه جمع آوری، فهرست مولَفات کلیه ی کسانی است که به نوعی استرآبادی و جرجانی خوانده شده اند، احتمال استرآبادی نیز برای ما کافی خواهد بود. دلیل این احتمال، تشابه نام، نام پدر و لقب پدر «سلطان محمد بن تاج الدین حسن بن سیف الدین استرآبادی» با «محمد بن تاج الدین حسن اصفهانی» است.

اینک به درستی دانسته نیست که آیا نیاکان فاضل هندی استرآبادی بودند و در «اصفهان» سکنا گزیدند، یا پشت در پشت اصفهانی بودند و نام او جز تشابه اسمی، هیچ ربطی به «استرآباد» ندارد. از این رو، مدخلی را برای وی اختصاص دادیم. لیکن از ذکر آثارش صرف نظر می کنیم. علاقه مندان به منابع ذیل مراجعه نمایند.

منابع:

آشنایی با علوم اسلامی 306؛ اثر آفرینان 4/252؛ الاجازة الکبیرة 42، 101، 147، 148، 177، 207؛ احوال و آثار بهاء الدین اصفهانی، بیشتر صفحات؛ اعلام الهند 1/289 و 2/380؛ اعیان الشیعة 9/138؛ ایضاح المکنون 1/309، 440، 583 و 2/366، 564، 596؛ البدر الزاهر فی تراجم اعلام کتاب جواهر 487؛ بزمگاه دلبران 18-19؛ بهجة الآمال 375؛ تاریخ اصفهان 174-175، 307؛ تاریخ حزین 64؛ تاریخ نهضت های فکری ایرانیان 1/466-467 و 2/621، 649؛ تذکرة الانساب 107؛ تذکرة العلماء 169؛ تراجم الرجال 1/106 و 3/290-291؛ تکملة امل الآمل 85، 236؛ تلامذة العلامة المجلسی و المجازون منه 63؛ دایرةالمعارف تشیع 12/176-177؛ درآمدی بر فقه اسلامی 33؛ الذریعه 1/232-233، 280 و 3/49، 195، 199 و 4/265، 296، 423، 431 و 5/229، 311 و 6/126، 137، 139 و 7/276-277 و 10/257 و 11/34-35، 168 و 12/16 و 13/370، 372 و 15/361 و 17/233 و 18/56-57، 132، 259-260 و 22/204، 272، 346، 361 و 24/57؛ رجال اصفهان در علم و عرفان و ادب و هنر 61، 69-71، 122؛ روضات الجنات 7/111-118؛ ریاض الجنة 2/197-208 و 4/103؛ ریاض العلماء 7/36؛ ریحانة الادب 4/284؛ زندگی نامه علامه مجلسی 1/375؛ سراج المعانی دراحوالات امام سید الوالحسن اصفهانی 45؛ سفینة البحار 1/114؛ سیری در تاریخ تخت فولاد 166؛ شرح حال علمای شیعه (نجوم السماء) 231-232؛ شرح مجموعه گل 122، 137؛ طبقات اعلام الشیعة (الکواکب المنتشرة) 9/575-577؛ طرائق الحقائق 1/285؛ فقهای نامدار شیعه 265؛ فهرست کتب چاپ سنگی کتابخانه ی مرکزی تبریز 22؛ فوائد الرضویة 477-482؛ قصص العلماء تنکابنی 312-313؛ کشف الحجب و الاستار 138، 303، 346، 464، 538، 557، 569؛ الکنی و الالقاب 2/94، 104، 107 و 3/8، 243؛ گنجینه آثار تاریخ اصفهان 688؛ لغت نامه ی دهخدا (ذیل فاضل هندی) 492؛ لمعة النور و الضیاء 142؛ مطلع الانوار 494-495؛ معجم التراث الکلامی 1/154 و 2/110، 194، 277، 344، 349، 489 و 3/53-54، 56، 495 و 4/79، 530؛ معجم طبقات المتکلمین 4/310-312؛ معجم مخطوطات الشیعة حول القرآن 17؛ معجم المولفین 3/232؛ معجم مولفی الشیعة 36؛ مقابس الانوار 18؛

ص:507

منتخب آثار حکماء 3/544؛ مولفین کتب چاپی فارسی 3/349؛ هدیة الاحباب 107؛ هدیة العارفین 2/318.

«محمد بن حسن جرجانی»

قرن؟ه-.ق.

درباره ی «شمس الدین محمد بن حسن جرجانی»، اطلاعاتی جز آنچه «آقابزرگ» در توضیح کتابش آورده است، مطلبی در دست نداریم.

براساس گزارش وی، محمد بن حسن جرجانی کتابی منظوم در پزشکی دارد که تاریخ کتابت آن سال 931-966ه-.ق. است. بنابراین باید پیش از این زمان در حال حیات بوده باشد. اما به درستی نمی دانیم که چه مقدار پیش از آن می زیسته است؟

آثار:

1. درّ منظوم در اشرف علوم

این اثر یک منظومه در علم طب و پزشکی است. مولف آن را در سه جمله تنظیم کرده است. جمله ی نخست در حفظ صحت بدن است. جمله ی دوم در معالجه ی امراض است. جمله ی سوم در بیان مرکبات از داروهای گیاهی و غیره است.

نسخه های خطی:

1 نسخه ی خطی در «کتابخانه ی آیت الله العظمی مرعشی نجفی (ره)» به شماره 11097 در 33 برگ، کتابت سده 11ه-.ق. موجود است.

1 نسخه ی خطی در «کتابخانه ی سید محمدعلی روضاتی» در «اصفهان»، کتابت سال 31-966ه-.ق. موجود است.

نسخه های چاپی:

چاپ نشده است.

2. طب

رساله ای است در طب.

نسخه های خطی:

هیچ نسخه ی خطی یافت نشد.

نسخه های چاپی:

چاپ نشده است.

منابع:

الذریعة 19/177؛ معجم مولفی الشیعة 116؛ فهرست واره کتابهای فارسی 5/3282، 3449، 3532.

«محمد بن حسن ختن استرآبادی»

311-386ه-.ق.

«ابوعبدالله محمد بن حسن بن ابراهیم استرآبادی»، معروف به «خَتَن»، از فقهای «شافعی» مذهب «جرجان» و «استرآباد» است.

محمد بن حسن ختن را ادیب، آگاه بر اصول قرائت و عالم بر ابواب فقه «شافعی» توصیف کرده اند.

او به سال 311ه-.ق. در «جرجان» دیده به جهان گشود. پس از تحصیل مقدمات، به فراگیری علوم حدیث پرداخت.

از «عبدالملک بن محمد بن عدی»، «عبدالله بن جعفر بن فارس»، «ابوالعباس اصم»، «ابوالقاسم طبری»، «دعلج بن احمد» و دیگران، در «جرجان»، «نیشابور»، «اصفهان» و «عراق»، حدیث شنید.

«حمزه بن یوسف سهمی» از وی در تاریخ «جرجان» روایت نقل می کند.

ص:508

محمد بن حسن جرجانی مدت زمان طولانی به تدریس اشتغال داشت و شاگردان زیادی در محضرش فقه «شافعی» را آموختند.

آثار:

شرح التلخیص

«التلخیص فی فروع فقه الشافعی» از آثار «ابوالعباس احمد بن قاص» متوفای 335ه-.ق. است. محمد بن حسن جرجانی آن را شرح کرده است.

نسخه های خطی:

هیچ نسخه ی خطی به دست نیامد.

نسخه های چاپی:

چاپ نشده است.

منابع:

الانساب سمعانی 2/323؛ تاریخ الاسلام (حوادث سنة 381-400) 125؛ تاریخ جرجان سهمی 437، 451؛ سیر اعلام النبلاء 16/563؛ شذرات الذهب 3/120 و 4/459؛ العبر فی خبر من غبر 3/33؛ طبقات الشافعیة ابن قاضی شهبة 1/163؛ طبقات الشافعیة ابن هدایة الله 104؛ طبقات الشافعیة الکبری سبکی 3/136؛ طبقات الفقهاء الشافعیة عبادی 111؛ طبقات المفسرین داوودی 2/121؛ کشف الظنون 1/479؛ اللباب 1/345، 422؛ معجم المولفین 3/212؛ الموسوعة المیسرة فی تراجم ائمة التفسیر و الاقراء و النحو و اللغة 3/2038؛ موسوعة طبقات الفقهاء 4/389؛ النجوم الزاهرة 4/175؛ وفیات الاعیان 4/203؛ وفیات الاعیان 4/203؛ هدیة العارفین 2/55.

«سید محمد بن حسن استرآبادی»

( رضی استرآبادی) / 000-686ه-.ق.

درباره ی ادیب فرزانه و دانشمند گران مایه «نجم الائمه رضی الدین محمد بن حسن استرآبادی»، آگاهی بسیار اندک در دست است.

همین قدر می دانیم که در «استرآباد» متولد شد. پس از تحصیل مقدمات و ادبیات فارسی و عربی، رهسپار حوزه ی علمیه ی «نجف اشرف» گردید.

در «نجف اشرف» از محضر درس استادان بزرگ بهره برد. آثار ارزشمندی را در «نجف اشرف» تالیف و تصنیف کرد. اما آیا پس از نیل به درجات عالی دانش، به وطن خویش بازگشت یا نه؟ اطلاعی نداریم. حتی سال مرگ وی اختلافی است. سال 684 و 686ه-.ق. را به عنوان تاریخ احتمالی وفات وی ذکر می کنند.

مرحوم «افندی» در «ریاض العلما» پس از توضیحاتی می فرماید: «من یک نسخه ی خطی عتیقه از شرح کافیه ی او را که به خط خودش در آن نوشته بود که به سال 688ه-.ق. آن را تمام کردم.»

اگر این گزارش صحت داشته باشد، باید گفت که وی پس از سال 688ه-.ق. درگذشته است.

در هر صورت، رضی استرآبادی در میان دانشمندان «شیعه» و «سنی» از مقامی ارجمند برخوردار بود. برخی منابع، او را با القاب «فخر اعاجم» و «صدر اعاظم» ستوده اند.

منابع دیگر، رضی استرآبادی را متمایل به «مکتب بصری» در علم نحو دانسته اند. اما انصاف این است که رضی استرآبادی از تعصب به دور بود. هر جا رای کوفیان را درست تشخیص داده است، همان را تایید کرده است. گاهی نظر هردو مکتب را مردود اعلام کرده و نظر خود را با دلیل به اثبات رسانده است.

ص:509

در مقام علمی رضی استرآبادی همین بس که گفته اند شرح او بر «کافیه ی ابن حاجب» نظیر ندارد. نه پیش از او و نه پس از او، هیچ اثری به دقت و صحت و ارزشمندی آن نمی رسد.

آثار:

1. الفیة استرآبادی فی المنطق

از این اثر فقط فهرس دارالکتب الظاهریة گزارش داده است. آغاز کتاب چنین است:

قال الرضی بن امیر سید حسن

کلب الغلام القرشی الموتمن

احمدک اللهم بالتصدیق

ما جاء فی احمدک الصدیق

نسخه های خطی:

1 نسخه ی خطی در «کتابخانه ی دارالکتب الظاهریه» به شماره 6722 در 56 برگ، کتابت سال 1339ه-.ق. موجود است.

نسخه های چاپی:

چاپ نشده است.

2. حاشیه علی شرح تجرید العقائد الجدیدة و الحاشیة القدیمة

نسخه های خطی:

هیچ نسخه ی خطی به دست نیامد.

نسخه های چاپی:

چاپ نشده است.

3. حاشیه علی شرح الجلال الدین دوانی لتهذیب المنطق و الکلام

نسخه های خطی:

هیچ نسخه ی خطی به دست نیامد.

نسخه های چاپی:

چاپ نشده است.

4. شرح الشافیة

«شافیه» از آثار «ابن حاجب، عثمان بن عمر» متوفای 646ه-.ق. در علم صرف است. دانشمندان زیادی بر این کتاب شرح نگاشته اند. یکی از بهترین شروح، شرح رضی الدین محمد استرآبادی است.

شرح شافیه از کتاب های درسی حوزه های علمیه «شیعه» و «سنی» است.

نسخه های خطی:

2 نسخه ی خطی در «کتابخانه ی ملی جمهوری اسلامی ایران» به شماره 2535/ف در 270 برگ موجود است.

1 نسخه ی خطی در «کتابخانه ی مرکزی دانشگاه تهران» به شماره 1770 در 212 برگ موجود است.

1 نسخه ی خطی در «کتابخانه ی مدرسه ی آخوند همدان» به شماره 4569 کتابت سال 959ه-.ق. موجود است.

1 نسخه ی خطی در «کتابخانه ی مرکزی رشت» به شماره 7 ش. کتابت سده 13ه-.ق. موجود است.

1 نسخه ی خطی در «کتابخانه ی دانشکدهی ادبیات دانشگاه تهران» به شماره 116 در 143 برگ، کتابت سال 1049ه-.ق. موجود است.

1 نسخه ی خطی در «کتابخانه ی نوربخش خانقاه نعمت اللهی» به شماره 523 در 504 صفحه موجود است.

1 نسخه ی خطی در «کتابخانه مدرسه ی رضویه ی قم» به شماره 4 در 200 برگ، کتابت سده 11ه-.ق. موجود است.

1 نسخه ی خطی در «کتابخانه مدرسه ی فیضیه» «قم» به شماره 400 در 230 برگ، کتابت سال 1030ه-.ق. موجود است.

ص:510

1 نسخه ی خطی در «کتابخانه ی مدرسه ی عالی شهید مطهری (سپهسالار)» به شماره 6877 در 218 برگ، کتابت سال 1250ه-.ق. موجود است.

1 نسخه ی خطی در «کتابخانه ی وزیری یزد» به شماره 706 در 275 برگ، کتابت سده 9ه-.ق. موجود است.

1 نسخه ی خطی در «کتابخانه ی شستربیتی» به شماره 3518/1 موجود است.

1 نسخه ی عکسی از نسخه ی خطی شستربیتی در «کتابخانه ی دانشگاه کویت» به شماره 2017 کتابت سال 982ه-.ق. موجود است.

1 نسخه ی خطی در «کتابخانه ی جامعة ام القری» به شماره 4877 در 78 برگ، کتابت سال 1219ه-.ق. موجود است.

2 نسخه ی خطی در «کتابخانه ی جامع کبیر صنعا» به شماره 1826 در 110 برگ، کتابت سال 863ه-.ق. و شماره 1770 در 133 برگ، کتابت سال 921ه-.ق. موجود است.

2 نسخه ی خطی در «کتابخانه ی عمومی اوقاف بغداد» به شماره 1240 در 121 برگ و شماره 1437 در 385 برگ، کتابت سال 849ه-.ق. موجود است.

چند نسخه ی خطی نیز در «کتابخانه ی آستان قدس رضوی (ع)» موجود است.

نسخه های چاپی:

شاید قدیم ترین چاپ شرح شافیه، به سال 1280ه-.ق. برمی گردد؛ زیرا در این سال «کارخانه ی الله قلی خان» در «تهران» اقدام به چاپ سنگی شرح شافیه کرد. این چاپ بدون شماره ی صفحه بود.

سال 1283ه-.ق. در «دهلی» نیز به صورت چاپ سنگی و در 428 صفحه رحلی منتشر گردید.

در «تبریز» به سال 1298ه-.ق.، کارخانه «حاجی ابراهیم بن احمد» اقدام به چاپ سنگی کتاب در 326 صفحه کرد.

در سال 1311ه-.ق. و چند چاپ بدون ناشر و محل نشر و بدون صفحه شمار، نیز وجود دارد. اما چاپ های جدید، در «ایران»، «قاهره»، «بیروت» و دیگر شهرها به صورت چاپ حروفی انجام شده است.

شرح قصائد السبعة

«عبدالحمید بن هبة الله»، معروف به «ابن ابی الحدید معتزلی»، متوفای 655ه-.ق. اثری با عنوان «القصائد السبع العلویات» در مدح امیرالمومنین علی بن ابی طالب (ع) دارد. رضی استرآبادی این قصاید را شرح کرده است.

نسخه های خطی:

هیچ نسخه ی خطی به دست نیامد.

نسخه های چاپی:

چاپ نشده است.

5. شرح الکافیة (الوافیة فی شرح الکافیة)

«جمال الدین ابوعمرو عثمان بن عمر»، مشهور به «ابن حاجب»، متوفای 646ه-.ق. از علمای بزرگ «مالکی» و استاد علم نحو، کتابی با عنوان، «کافیه» در علم نحو نگاشته است. این کتاب مورد توجه همه ی دانشمندان نحو و ادبیات زبان عرب واقع شده و شروح متعددی بر آن نگاشته اند. از آن جمله سید رضی الدین محمد استرآبادی نیز بر آن شرح نگاشته است.

شرح رضی، یکی از مشهورترین و بی نظیرترین شروح «کافیه» است. به نظر کارشناسان ادبیات عرب، تاکنون اثری به جامعیت، دقت و صحت آن نوشته نشده است.

نسخه های خطی:

6 نسخه ی خطی در «کتابخانه ی آیت الله العظمی مرعشی نجفی (ره)» به شماره 7920 در 392 برگ، کتابت سال

ص:511

1039ه-.ق.، شماره 9425 در 328 برگ، کتابت سال 839ه-.ق.، شماره 7464 در 303 برگ، کتابت سال 856ه-.ق.، شماره 5528 در 167 برگ، شماره 10071 در 376 برگ، کتابت سال 840ه-.ق. و شماره 10085 در 249 برگ، کتابت سال 1095ه-.ق. موجود است.

1 نسخه ی خطی در «کتابخانه ی آیت الله فاضل خوانساری (ره)» به شماره 59 در 195 برگ، کتابت سال 683ه-.ق. موجود است.

بیش از 6 نسخه ی خطی در «کتابخانه ی آستان قدس رضوی (ع)» موجود است.

1 نسخه ی خطی در «کتابخانه ی آستانه حضرت فاطمه معصومه (س)» به شماره 105 در 538 برگ، کتابت سال 886ه-.ق. موجود است.

9 نسخه ی خطی در «کتابخانه ی ملی جمهوری اسلامی ایران» به شماره 785/ع در 350 برگ، کتابت سال 1077ه-.ق.، شماره 2848 در 408 برگ، کتابت سال 1052ه-.ق.، شماره 2737 در 281 برگ، کتابت سال 829ه-.ق.، شماره 2155/ع در 275 برگ، کتابت سال 1237ه-.ق.، شماره 2172/ع در 275 برگ، کتابت سده 11ه-.ق.، شماره 620/ع در 321 برگ، کتابت سده 11ه-.ق.، شماره 2084، شماره 2156/ع در 275 برگ، کتابت سده 12ه-.ق. و شماره 520/ع در 186 برگ، کتابت سده 10ه-.ق. موجود است.

7 نسخه ی خطی در «کتابخانه ی مجلس شورای اسلامی» به شماره 7091 در 292 برگ، کتابت سال 846ه-.ق.، شماره 7231 در 222 برگ، کتابت سال 1100ه-.ق.، شماره 4878 در 276 برگ، کتابت سال 1086ه-.ق.، شماره 3780 در 332 صفحه، کتابت سال 830ه-.ق.، شماره 3590 در 702 صفحه، کتابت سال 842ه-.ق.، شماره 1638 در 745 صفحه، کتابت سال 1133ه-.ق. و شماره 2954 در 956 صفحه موجود است.

10 نسخه ی خطی در «کتابخانه ی مدرسه ی عالی شهید مطهری (سپهسالار)» به شماره 3202 در 491 برگ، کتابت سال 1106ه-.ق.، شماره 3203 در 278 برگ، شماره 3204 در 279 برگ، شماره 3205، شماره 3207 در 244 برگ، شماره 3208 در 236 برگ، کتابت سال 1015ه-.ق.، شماره 6882 در 277 برگ، کتابت سده 11ه-.ق.، شماره 6876 در 396 برگ، کتابت سال 877ه-.ق. و شماره 5023 در 197 برگ موجود است.

3 نسخه ی خطی در «کتابخانه مدرسه ی نمازی خوی» به شماره 90 در 328 برگ، شماره 501 و شماره 729 موجود است.

1 نسخه ی خطی در «کتابخانه ی مدرسه ی آخوند همدان» به شماره 310 کتابت سال 927ه-.ق. موجود است.

2 نسخه ی خطی در «کتابخانه مدرسه ی مروی تهران» به شماره 501 و شماره 543 کتابت سال 981ه-.ق. موجود است.

1 نسخه ی خطی در «کتابخانه ی مدرسه ی امام عصر (عج) شیراز» به شماره 305 در 236 برگ، کتابت سال 1256ه-.ق. موجود است.

1 نسخه ی خطی در «کتابخانه ی مدرسه ی حاج حسین بیک» وابسته به «کتابخانه ی عمومی اوقاف موصل» به شماره 10/11 در 184 برگ، کتابت سال 890ه-.ق. موجود است.

1 نسخه ی خطی در «کتابخانه ی تربیت تبریز» به شماره 239 موجود است.

6 نسخه ی خطی در «کتابخانه ی وزیری یزد» به شماره 161 در 256 برگ، کتابت سال 812ه-.ق.، شماره 3403 در 501 برگ، شماره 1522 در 177 برگ، کتابت سده 11ه-.ق.، شماره 1201 در 201 برگ، کتابت سال

ص:512

1089ه-.ق.، شماره 1179 در 131 برگ، کتابت سده 11ه-.ق. و شماره 1131 در 110 برگ، کتابت سده 9ه-.ق. موجود است.

1 نسخه ی خطی در «کتابخانه ی ملی فارس» به شماره 515/492-ابن، در 275 برگ موجود است.

1 نسخه ی خطی در «کتابخانه ی دارالکتب الظاهریه» به شماره 6597 موجود است.

1 نسخه ی خطی در «کتابخانه ی کمبریج» به شماره 1356 موجود است.

2 نسخه ی عکسی از نسخه های خطی «کتابخانه های دارالکتب الظاهریه» و «کمبریج» در «کتابخانه ی دانشگاه کویت» به شماره 805 کتابت 1078ه-.ق. و شماره 858 کتابت سال 1077ه-.ق. موجود است.

1 نسخه ی خطی در «کتابخانه ی دانشکدهی حقوق و علوم سیاسی اقتصادی دانشگاه تهران» به شماره 55 در 308 برگ، کتابت سال 897ه-.ق. موجود است.

1 نسخه ی خطی در «کتابخانه ی مرکز الملک فیصل للبحوث و الدراسات الاسلامیة» به شماره 2621 در 2 جلد 357 برگ، کتابت سال 1224ه-.ق. موجود است.

2 نسخه ی عکسی در «کتابخانه ی مرکز احیاء میراث اسلامی قم» به شماره 27 در 390 صفحه و شماره 250 در 666 صفحه، کتابت سال 823ه-.ق. موجود است.

1 نسخه ی خطی در «کتابخانه ی ملی تونس» به شماره 15374 در 344 برگ موجود است.

1 نسخه ی عکسی از نسخه ی کتابخانه ی ملی «تونس» در «کتابخانه ی مرکز البحث العلمی و احیاء التراث الاسلامی» به شماره 832 موجود است.

3 نسخه ی خطی در «کتابخانه ی دانشگاه مدینة العلم امام خالصی» در «کاظمیه» موجود است.

2 نسخه ی خطی در «کتابخانه ی دانشکدهی ادبیات دانشگاه تهران» به شماره 488 کتابت سال 1114ه-.ق. و شماره 79 کتابت سده 11ه-.ق. موجود است.

2 نسخه ی خطی در «کتابخانه ی مرکزی دانشگاه تهران» به شماره 1729 در 558 برگ و شماره 1499 در 377 برگ موجود است.

1 نسخه ی خطی در «کتابخانه ی بابانیین» وابسته به «کتابخانه ی اوقاف سلیمانیه» به شماره 242 در 393 برگ، کتابت سال 1206ه-.ق. موجود است.

1 نسخه ی خطی در «کتابخانه ی مدرسه ی جامع النبی الشیث» وابسته به «کتابخانه ی عمومی اوقاف موصل» به شماره 1/45/19 در 422 برگ موجود است.

7 نسخه ی خطی در «کتابخانه ی دارالکتب الظاهریة» به شماره 9099 در 392 برگ، شماره 9130 در 211 برگ، شماره 7808 در 378 برگ، کتابت سال 1083ه-.ق.، شماره 6597 در 346 برگ، شماره 6596 در 207 برگ، شماره 1797 در 335 برگ و شماره 11422 در 314 برگ، کتابت سال 849ه-.ق. موجود است.

1 نسخه ی خطی در «کتابخانه ی دانشگاه ام القری» به شماره 488 در 315 برگ، کتابت سال 847ه-.ق. موجود است.

9 نسخه ی خطی در «کتابخانه ی موزه ی عراق» به شماره 73 در 404 برگ، کتابت سال 1272ه-.ق.، شماره 2964 در 382 برگ، کتابت سال 1135ه-.ق.، شماره 3746 در 886 برگ، کتابت سال 1099ه-.ق.، شماره 1229 در 526 برگ، شماره 439 در 844 برگ، کتابت سال 917ه-.ق.، شماره 1597 در 594 برگ، کتابت سال 854ه-.ق.، شماره 2521 در 564 برگ، کتابت سال 889ه-.ق.، شماره 2796 در 598

ص:513

برگ، کتابت سال 907ه-.ق. و شماره 2902 در 738 برگ، کتابت سال 1269ه-.ق. موجود است.

2 نسخه ی خطی در «کتابخانه ی عمومی اوقاف موصل» به شماره 10/17 در 221 برگ و شماره 32/16 در 220 برگ، کتابت سال 893ه-.ق. موجود است.

2 نسخه ی خطی در «کتابخانه ی دانشکدهی الاهیات و معارف اسلامی دانشگاه تهران» به شماره 35 در 181 برگ، کتابت سده 11ه-.ق. و شماره 64 در 248 برگ، کتابت سده 12ه-.ق. موجود است.

5 نسخه ی خطی در «کتابخانه ی عمومی اوقاف بغداد» به شماره 1354 در 361 برگ، شماره 1353 در 299 برگ، کتابت سال 917ه-.ق. شماره 6082 در 322 برگ، شماره 12157 در 200 برگ، کتابت سال 1100ه-.ق. و شماره 6167 در 219 برگ موجود است.

2 نسخه ی خطی در «کتابخانه ی شستربیتی» به شماره 3140 کتابت سال 797 برگ و شماره 4321 کتابت سال 817ه-.ق. موجود است.

1 نسخه ی خطی در «کتابخانه ی ملی موزه ی بریتانیا» به شماره 3933 موجود است.

1 نسخه ی خطی در «کتابخانه ی عمومی اصفهان» به شماره 3139 کتابت سده 12ه-.ق. موجود است.

2 نسخه ی خطی در «کتابخانه مدرسه ی حجتیه» «قم» به شماره 16 و 345 موجود است.

1 نسخه ی خطی در «کتابخانه ی دانشکدهی ادبیات و علوم انسانی مشهد» به شماره 206 در 416 برگ موجود است.

9 نسخه ی خطی در «کتابخانه ی احمدیه تونس» به شماره 6132 در 127 برگ، شماره 6754 در 201 برگ، شماره 3988 در 263 برگ، شماره 6755 در 264 برگ، کتابت سال 813ه-.ق.، شماره 3987 در 343 برگ، کتابت سال 952ه-.ق.، شماره 6756 در 204 برگ، شماره 3990 در 119 برگ، کتابت سال 993ه-.ق.، شماره 3993 در 196 برگ، کتابت سال 1000ه-.ق.، شماره 3991 در 210 برگ، کتابت سال 886ه-.ق. و شماره 3989 در 202 برگ، کتابت سال 942ه-.ق. موجود است.

1 نسخه ی خطی در «کتابخانه ی ملی پاریس» به شماره 6215 موجود است.

1 نسخه ی خطی در «کتابخانه ی دانشگاه مرکزی صلاح الدین» به شماره 187/2 در 193 صفحه موجود است.

2 نسخه ی خطی در «کتابخانه ی مرکزی اوقاف سلیمانیه» به شماره 1176 در 46 برگ و شماره 773 در 185 برگ موجود است.

نسخه های چاپی:

شرح الکافیه بارها چاپ شده است. سال 1275ه-.ق. در «ترکیه» همراه با اصل کتاب چاپ شد.

6. شرح مغنی اللبیب

«مغنی اللبیب عن کتب الاعاریب» از آثار «جمال الدین ابومحمد عبدالله بن یوسف انصاری» معروف به «ابن هشام نحوی» متوفای 761ه-.ق. در علم نحو است. براساس گزارش فهرست کتابخانه ی وزیری یزد، رضی الدین استرآبادی شرحی بر آن نگاشته است که در ذیل معرفی می گردد.

نسخه های خطی:

1 نسخه ی خطی در «کتابخانه ی وزیری یزد» به شماره 2733 در 243 برگ، کتابت سال 1248ه-.ق. موجود است.

نسخه های چاپی:

چاپ نشده است.

ص:514

7. شرح مقدمة ابن حاجب

ظاهراً بر مقدمه ی «ابن حاجب» که در موضوع علم صرف است، نیز شرحی نگاشته است. به نظر نمی رسد این مقدمه همان شرح بر «شافیه» باشد.

نسخه های خطی:

1 نسخه ی خطی در «کتابخانه ی دارالکتب المصریه» به شماره 67 موجود است.

1 نسخه ی عکسی از نسخه ی خطی «دارالکتب المصریه» در «کتابخانه ی مرکز البحث العلمی و احیاء التراث الاسلامی» به شماره 860 در 340 برگ موجود است.

نسخه های چاپی:

ظاهراً دو چاپ از این اثر موجود است. چاپ نخست در «تهران» به سال 1280ه-.ق. به صورت سنگی و در کارخانه ی «استاد قلی خان» در قطع وزیری انجام شده است.

چاپ دیگر از این اثر را به سال 1300ه-.ق. در «تهران» «حاج ملا محمدباقر تاجر کتابفروش»، به صورت سنگی و در 396 صفحه وزیری منتشر کرده است.

منابع:

اثرآفرینان 3/126؛ الاعلام زرکلی 6/86، 317؛ اعیان الشیعة 9/151-153؛ امل الآمل 2/255؛ بغیة الوعاة 1/248، 567-568؛ تاریخ الادب العربی، تکمله، 3؛ تاریخ ادبیات صفا 3/289؛ تاریخ زنجان علماء و دانشمندان 263؛ تاریخ نظم و نثر در ایران 1/191؛ تاسیس الشیعة 131-133؛ خزانة الادب و لب لباب لسان العرب 1/37؛ دایرةالمعارف الاسلامیة 1/721 و 2/743؛ دایرةالمعارف تشیع 2/106؛ درة الحجال فی غرة اسماء الرجال 140؛ الذریعة 13/313، 391 و 14/30؛ روضات الجنات 3/346؛ ریاض العلماء 5/53-54؛ ریحانة الادب 2/315؛ شذرات الذهب 5/395 و 7/691؛ شرح حال علما و ادبای استرآباد (استرآباد نامه) 119؛ طبقات اعلام الشیعة (الانوار الساطعة) 4/155؛ فرزانگان مازندران 1/60-63؛ فرهنگ بزرگان اسلام و ایران 490؛ فوائد الرضویة 463؛ الفهرس المختصر لمخطوطات مکتبة الحرم المکی الشریف 1/361؛ فهرس مکتبة الازهر 4/81؛ کشف الظنون 2/1020-1022، 1370؛ الکنی و الالقاب 2/315؛ گنجینه ی دانشمندان 6/409؛ لغت نامه ی دهخدا (ذیل رضی استرآبادی) 500؛ مداخل المولفین و الاعلام العرب حتی عام 1215ق. 1/575؛ مشاهیر دانشمندان اسلام 3/266؛ مصادر التراث فی المکتبات الخاصة فی الیمن 2/484؛ معجم اعلام المورد 207؛ معجم المطبوعات 940؛ معجم المولفین 3/213؛ معجم رجال الفکر و الادب فی النجف 1/113؛ مفتاح السعادة 1/142؛ موسوعة اعلام العلماء و الادباء العرب و المسلمین 1/547؛ الموسوعة المیسرة فی تراجم ائمة التفسیر و الاقراء و النحو اللغة 3/2048؛ مولفین کتب چاپی فارسی و عربی 5/390-391؛ نفس المرجع 251؛ هدیة الاحباب 141-142؛ هدیة العارفین 2/134.

«محمد بن حسین جرجانی»

000-421ه-.ق.

«ابوالحسین محمد بن حسین بن محمد بن حسین بن عبدالوارث فسائی جرجانی نحوی»، از شعرا، ادبا، شاعران و لغت شناسان قرن پنجم ه-. ق. است.

«ابن عبدالوارث» را «ابن اخت فارسی» نیز می خوانند؛ زیرا وی خواهرزاده ی و شاگرد خاص «ابوعلی فارسی» است.

ابوالحسین ابن عبدالوارث، اصالتاً از مردم فارس است. لیکن در «نیشابور» زاده شد. در شهرها و سرزمین های مختلف به تحصیل دانش و شنیدن حدیث گذراند.

ص:515

مدتی در خدمت «صاحب بن عباد» در «ری» بسر برد. پس از آن اندک زمانی در «غزنه» به خدمت دربار «غزنویان» درآمد و در پادشاهی کوتاه «اسماعیل بن سبکتگین غزنوی»، به وزارت رسید.

پس از سقوط دولت مستعجل «اسماعیل بن سبکتگین»، به «خراسان» بازگشت و در «نیشابور» اقامت گزید.

او سفری به حج داشت. هنگام بازگشت از سفر حج، اقامت دائمی در «جرجان» را اختیار نمود و تا پایان عمر در آن شهر ماند.

وی در «جرجان» به تدریس پرداخت. یکی از مشهورترین شاگردان وی «عبدالقاهر جرجانی» است. که تنها در نزد «ابن عبدالوارث» درس خواند و بدان مقام ارجمند رسید.

آثار:

1. دیوان

این دیوان به زبان عربی است.

نسخه های خطی:

هیچ نسخه ی خطی به دست نیامد.

نسخه های چاپی:

چاپ نشده است.

2. ماهیة الشعر

در شرح و بیان شعر و انواع آن است.

نسخه های خطی:

هیچ نسخه ی خطی به دست نیامد.

نسخه های چاپی:

چاپ نشده است.

3. الهجاء

نسخه های خطی:

هیچ نسخه ی خطی به دست نیامد.

نسخه های چاپی:

چاپ نشده است.

منابع:

اثرآفرینان 1/127؛ الاعلام زرکلی 6/99 و 9/330؛ انباه الرواة 3/116؛ ایضاح المکنون 2/421؛ بغیة الوعاة 1/94؛ دانشمندان و سخن سرایان فارس 1/95؛ روضات الجنات 3/339؛ ریحانة الادب 7/376 و 8/103-104؛ طبقات اعلام الشیعة (النابس فی القرن الخامس) 2/164؛ فرهنگ بزرگان اسلام و ایران 496؛ فرهنگ زندگی نامه ها 1/569؛ معجم الادباء 6/2523؛ معجم المولفین 3/258؛ الموسوعة المیسرة فی تراجم ائمة التفسیر و الاقراء و النحو و اللغة 3/2058؛ الوافی بالوفیات 3/9؛ هدیة العارفین 2/64.

«محمد بن حسین عطشی جرجانی»

زنده 427-.ق.

از «ابوالحسین محمد بن حسین عطشی جرجانی» آگاهی بسیار اندکی در دست است. این مقدار اطلاعات، گزارشی است که سهمی در تاریخ «جرجان» از او داده است.

براساس گزارش سهمی، وی در «مرو» ساکن شد. اما مشخص نیست که آیا در همانجا درگذشت یا اواخر عمر خویش را در زادگاهش «جرجان» گذراند؟

آثار:

الدر و البهاء

در ذکر و بیان شناخت خداوند متعال و مباحث دیگر از اصول دین مانند ایمان، توحید و ابواب دیگر از اعتقادات است.

نسخه های خطی:

1 نسخه ی خطی را «سهمی» نزد «بشر ابن محمد باهنی» دیده است.

ص:516

نسخه های چاپی:

چاپ نشده است.

منابع:

تاریخ جرجان سهمی 439؛ معجم المولفین 3/248.

«سید محمد بن حسین سماکی استرآبادی»

( فخر الدین سماکی) / 918-984ه-.ق.

«فخر الدین محمد بن حسین سماکی استرآبادی»، یکی از مشهورترین فلاسفه و متکلمان «استرآباد» در «قزوین»، پایتخت آن روزگار «ایران» است.

متاسفانه باوجود شهرت و عظمت علمی این دانشمند، منابع تاریخی و شرح حال نگاری، از نوشتن شرح مبسوط زندگی نامه ی وی کوتاهی کرده و اینک مطلب چندان مهمی در دست نیست.

همین قدر می دانیم که اصل وی از «استرآباد» است. برخی او را به روستایی با نام «سماک» از توابع «استرآباد» نسبت می دهند. لیکن در منابع جغرافیایی، اشاره ای به روستایی با این نام وجود ندارد. به نظر می رسد، سماکی با فتحه و تشدید میم، به معنای ماهی فروش، صحیح تر باشد.

در هر حال، به روشنی دانسته نیست که آیا میر فخر الدین سماکی در «استرآباد» زاده شد یا پیش از تولدش، خانواده ی وی به «قزوین» مهاجرت کرد و او در «قزوین» دیده به جهان گشود؟

آنچه مسلم است، اینکه سماکی تحصیلاتش را در «قزوین» و چند شهر دیگر مانند «نجف اشرف» و «شیراز» گذراند.

برخی منابع دو شخصیت را با مشخصات مشابه در قرن نهم و دهم ه-. ق.، شناسایی و معرفی می نمایند. از آنجا که در برخی منابع اشاره ای به شرکت «سید محمدباقر» مشهور به «میرداماد» در درس فخر الدین استرآبادی است، تصور شده است که دو تن فخر الدین استرآبادی یا سماکی وجود دارد.

هم چنین برخی فهرست نویسان، فخر الدین سماکی را تا سال 1077 و شاید هم تا سال 1108ه-.ق. زنده تصور کرده اند. از جمله در فهرست نسخه های خطی مجلس، ذیل «تفسیر آیة الکرسی» ادعا شده است که وی در سال های یاد شده، همراه اردوی «نجف قلی خان بیگلربیگی» با «شاه عباس دوم» به شهرهای «مازندران»، «استرآباد» و... سفر کرده و این مجموعه را در سفرهایش نوشته است. همچنین در معرفی نسخه ی دیگر، نویسنده ی آن را «فخر الدین بن حسین حسینی استرآبادی»، غیر از فخر الدین سماکی دانسته است.

این در حالی است که همان منابع نمی توانند آثار آن دو را به روشنی از هم دیگر جدا کنند. از سوی دیگر سال وفات آن دو را 984ه-.ق. یا نزدیک به این زمان تعیین می کنند.

به نظر می رسد یک تن بیشتر فخر الدین محمد بن حسین حسینی سماکی استرآبادی در قرن دهم ه-. ق. وجود ندارد.

در هر حال سماکی از دانشمندان بنام و از شاگردان ممتاز «امیرغیاث الدین منصور دشتکی شیرازی» متوفای 948ه-.ق. است.

مشهور است که میر فخر الدین مدتی در «نجف اشرف» با «شهید ثانی، زین الدین بن علی» متوفای 965ه-.ق. دوستی داشت. گویا در این ملاقات، یا ملاقات ها، مباحثات و مذاکرات علمی میان آنها برگزار شده است. «شهید ثانی» در حرم مطهر حضرت علی (ع) وی را به عظمت و حق صاحب قبر سوگند داده تا به صراحت نظر خود را درباره ی اجتهاد و

ص:517

عدم اجتهاد «شهید ثانی» بیان کند؛ چون سماکی به اجتهاد وی شهادت داد، «شهید ثانی» اعلام اجتهاد نمود.

اگر این نکته صحت داشته باشد، نشان از مقام بلند سماکی در فقه و اصول دارد.

فخر الدین سماکی گذشته از فقه، حدیث، اصول فقه، تفسیر و ادبیات عربی، در طب، حکمت و فلسفه نیز سرآمد بود. برخی او را حامل مکتب فلسفی «شیراز» به «قزوین» و «اصفهان» می دانند.

مدتی در «سبزوار» به عنوان «شیخ الاسلام» به خدمت پرداخت و ضمن ارشاد و رتق و فتق امور شرعی مردم «سبزوار»، به داوری نیز اشتغال داشت. پس از آن به «قزوین» بازگشت و به تدریس پرداخت. «شاه تهماسب اول» متوفای 984ه-.ق.، میر فخر الدین سماکی را به عنوان وزیر اعظم به صدارت خود انتخاب کرد. اما از جزئیات دوران صدارت وی آگاهی دقیقی در دست نیست.

آنچه مسلم است اینکه در کنار کارهای دولتی و دیوانی، به تدریس خود ادامه می داد. به نوشته ی «اسکندر بیک منشی» در «عالم آرای عباسی»: «همه روزه جمعی کثیر از طلبه علوم معقول و منقول به مدرس آن حاضر گشته استفاده علوم می نمودند و افادات علیه اش مستفید و بهره مند می گشتند.»

به هر روی، فخر الدین سماکی، شاگردان زیادی را پرورید. از آن جمله برخی، میرداماد را شاگرد او توصیف کرده اند.

در فلسفه و کلام از بنیان گذاران و نشردهندگان علوم عقلی به شمار رفته است. از نظر فقه و اجتهاد، به مکتب اصولی تعلق خاطر داشت.

برخی منابع مرگ میر فخر الدین را به سال 984ه-.ق. در «کربلا» تعیین کرده اند.

آثار:

1. آداب البحث و المناظرة (آداب البحث) (آداب المناظرة)

آداب البحث و المناظره کتاب ارزشمندی است در اصول مناظره به روش منطقی و فلسفی که میر فخر الدین آن را با آوردن مثال هایی، کاربردی و تطبیقی کرده است.

او در نیمه ی دوم رساله، پانزده مغالطه را به عنوان تمرین برای دانش جویان و دانش پژوهان این رشته آورده تا بتوانند فرق میان مغالطه با مناظره ی منطقی را تشخیص دهند.

ظاهراً سماکی این رساله را به سال 958ه-.ق. به درخواست جمعی از طلاب و شاگردانش نگاشته است.

نسخه های خطی:

6 نسخه ی خطی در «کتابخانه ی آیت الله العظمی مرعشی نجفی (ره)» به شماره 9569 در مجموعه ای 113 برگ، کتابت سال 1053ه-.ق.، شماره 3/2498 در مجموعه ای 157 برگ، کتابت سال 1060ه-.ق.، شماره 7/2749 در 13 برگ، شماره 4116 در 24 برگ، کتابت سال 1280ه-.ق.، شماره 12/5046 در 22 برگ، کتابت در زمان حیات مولف و شماره 5/5101 در 4 برگ، کتابت سال 1057ه-.ق. موجود است.

7 نسخه ی خطی در «کتابخانه ی آستان قدس رضوی (ع)»، به شماره 19 در 4 برگ، شماره 4 در 11 برگ، شماره 8/2580 در 145 برگ، کتابت سده 11ه-.ق.، شماره 1130 در 10 برگ، شماره 1131 در 9 برگ، شماره 970 در 20 برگ و شماره 967 در 11 برگ، کتابت سال 1060ه-.ق. موجود است.

1 نسخه ی خطی در «کتابخانه ی ملی ملک» به شماره

ص:518

3/789 در 30 برگ، کتابت سال 1185ه-.ق. موجود است.

1 نسخه ی خطی در «کتابخانه ی مرکزی دانشگاه تهران» به شماره 1/883 در 84 برگ، کتابت سال 1300ه-.ق.، شماره 3/6710 در 2 برگ، کتابت سال 1064ه-.ق. و شماره 4/7090 در 10 برگ، کتابت سال 1004ه-.ق. موجود است.

1 نسخه ی خطی در «کتابخانه ی ملی جمهوری اسلامی ایران» به شماره 1240/ع در 193 برگ، کتابت سده 13ه-.ق. موجود است.

1 نسخه ی خطی در «کتابخانه ی مرکز احیاء میراث اسلامی قم» به شماره 1/108 در 10 برگ، کتابت سال 1093ه-.ق. و 1 نسخه ی عکسی به شماره 54 در 19 صفحه، کتابت سال 988ه-.ق. و تصحیح شده در حواشی از سوی مولف، موجود است.

1 نسخه ی خطی در «کتابخانه ی دفتر تبلیغات» «قم» به شماره 2/541 در 12 برگ، کتابت سال 1111ه-.ق. موجود است.

3 نسخه ی خطی در «کتابخانه ی مجلس شورای اسلامی» به شماره 9/2786 در 9 برگ، کتابت سال 1022ه-.ق.، شماره 1/441 در 13 برگ، کتابت سال 1057ه-.ق. و شماره 1680 (1343) با عنوان «رساله در علم مناظره» موجود است.

نسخه های چاپی:

چاپ نشده است.

2. اثبات الله

این اثر در واقع حاشیه بر «مقصد سوم» از بخش «الاهیات» «شرح جدید» «علاء الدین علی بن محمد قوشچی» بر «تجرید الاعتقاد» «خواجه نصیر الدین طوسی» است.

میر فخر الدین محمد استرآبادی، بر هر بخش «شرح جدید قوشچی» بر «تجرید»، حاشیه ی جداگانه ای نگاشته است.

برخی از این حواشی عنوان خاص دارد. از آن جمله این حاشیه توسط خود میرفخر الدین «اثبات الله» نامیده شده است.

این نام از نظر حساب ابجد، مطابق تاریخ 941ه-.ق.، سال پایان نگارش آن است.

نسخه های خطی:

4 نسخه ی خطی در «کتابخانه ی آیت الله العظمی مرعشی نجفی (ره)» به شماره 3/34 در 82 برگ، کتابت سال 1074ه-.ق.، شماره 491 در 123 برگ، کتابت در زمان حیات مولف، شماره 6633 در 87 برگ، کتابت سال 1043ه-.ق. و شماره 6642 در 136 برگ، کتابت سال 1046ه-.ق. موجود است.

1 نسخه ی خطی در «کتابخانه ی آیت الله فاضل خوانساری (ره)» به شماره 4/197 در یک مجموعه 205 برگ، موجود است.

1 نسخه ی خطی در «کتابخانه ی تربیت تبریز» به شماره 251 کتابت سال 1005ه-.ق. موجود است.

2 نسخه ی خطی در «کتابخانه ی ملی جمهوری اسلامی ایران» به شماره 4/2899 و شماره 1/3835/ع در 86 برگ، کتابت سده 12ه-.ق. موجود است.

2 نسخه ی خطی در «کتابخانه ی دانشکدهی الاهیات و معارف اسلامی مشهد» به شماره 1449 در 69 برگ و شماره 1707 در 98 برگ، کتابت سده 11ه-.ق. موجود است.

1 نسخه ی خطی در «کتابخانه ی مجلس شورای اسلامی» به شماره 86 کتابت سال 1008ه-.ق. موجود است.

ص:519

1 نسخه ی خطی در «کتابخانه ی نوربخش خانقاه نعمت اللهی تهران» به شماره 594 در 50 صفحه، کتابت سال 1067ه-.ق. موجود است.

1 نسخه ی خطی در «کتابخانه ی آستان قدس رضوی (ع)» به شماره 111 در 102 برگ موجود است.

نسخه های چاپی:

چاپ نشده است.

3. اجازه

این اجازه از سوی امیرفخر الدین سماکی به «سید رفیع الدین ابراهیم حسینی» داده شده است.

نسخه های خطی:

1 نسخه ی خطی در «کتابخانه ی مجلس شورای اسلامی» به شماره 53/14280 در مجموعه 117 برگ موجود است.

نسخه های چاپی:

چاپ نشده است.

4. الاسئلة السماکیة (جوابات مسائل الفخریة) (جوابات السماکی)

این مجموعه، سه پرسش میرفخر الدین محمد بن حسین سماکی استرآبادی است که از محضر «زین الدین شهید ثانی» سوال کرده است.

پرسش ها در خصوص 1. وسخ و کثافت مخلوط با منی که در زیر ناخن است. آیا نجس است؟ مانع نماز می شود و احکام آن چیست؟ 2. در مورد پوست نازکی که از بدن انسان زنده جدا می گردد. حکم آن چیست؟ 3. حد شعور مریض برای وصیت کردن چقدر است و چگونه است؟

پاسخ این پرسش ها در حدود 250 سطر است که مرحوم «شهید ثانی» برای سماکی نوشته است و در آغاز آن از مرحوم سماکی خیلی تبجیل کرده است.

نسخه های خطی:

مرحوم «آقابزرگ» در گزارش خود، به چند نسخه اشاره کرده است. از آن جمله:

1 نسخه ی خطی در «کتابخانه ی آستان قدس رضوی (ع)» که کتابت آن سال 980ه-.ق. است.

1 نسخه ی خطی در ضمن «مجموعه رسائل» «شیخ احمد سبیعی» به خط «ابو المعالی بن ابو الفتوح بن فتحی کانوی» و کتابت سال 1029ه-.ق. دیده است.

نسخه ی دیگری را در «کتابخانه ی شیخ میرزا محمد تهرانی عسکری» در ضمن مجموعه رسائل شهید دیده است.

1 نسخه ی خطی را نیز در «کتابخانه ی میرزا محمد تهرانی» در «سامرا» به خط «محمدصالح بن حاج حسن علی باغ سهیل» به کتابت سال 1001ه-.ق. دیده است.

1 نسخه ی خطی نزد «مولا محمدعلی خوانساری» به خط «سید علی نقی بن محمدحسین بن محمد بن حسین تبریزی» در ضمن «مجموعه رسائل فقهیة» دیده است.

لیکن از همه ی این نسخه ها مهم تر، نسخه ای است که در «کتابخانه ی آیت الله العظمی مرعشی نجفی (ره)» به شماره 1/12752 نگهداری می شود.

زیرا این نسخه به خط اصلی «شهید ثانی» است. در این پاسخ نامه ی مختصر، گذشته از سه پرسش فوق، «شهید ثانی» به پرسش های دیگر نیز با عنوان «قوله» جواب داده است.

نسخه با عنوان «اجوبة المسائل النجفیة» در 16 برگ است.

ص:520

5 نسخه ی دیگر در «کتابخانه ی آیت الله العظمی مرعشی نجفی (ره)» با عنوان «اجوبة مسائل السماکی» وجود دارد که به نظر می رسد با همین رساله یکی باشند.

شماره های آنها عبارت اند از: شماره 10169 در مجموعه 190 برگ، شماره 7206 در مجموعه 262 برگ، شماره 6632 در 35 برگ، کتابت سال 1315ه-.ق.، شماره 8/13367 در 4 برگ و شماره 8/11432 در 3 برگ، کتابت سال 1231ه-.ق.

نسخه های چاپی:

چاپ نشده است.

5. تعلیقة علی المواقف

المواقف یکی از آثار کلامی «عبدالرحمان بن احمد» مشهور به «عضد الدین ایجی» متوفای 756ه-.ق. است. بسیاری از بزرگان علم کلام، شرح و حاشیه بر آن نگاشته اند. از آن جمله تعلیقاتی است که میر فخر الدین سماکی نوشته است.

نسخه های خطی:

1 نسخه ی خطی در «کتابخانه ی ملی جمهوری اسلامی ایران» به شماره 1240/ع در مجموعه ای 193 برگ، کتابت سده 10ه-.ق. موجود است.

نسخه های چاپی:

چاپ نشده است.

6. تفسیر آیة الکرسی

بسیاری از دانشمندان در علوم معقول و منقول، آیة الکرسی را تفسیر کرده اند. میر فخر الدین استرآبادی نیز تفسیری مختصر به زبان فارسی بر آیة الکرسی نوشته است.

مولف در این تفسیر ضمن بیان خواص آیة الکرسی به بحث توحید و اثبات واجب پرداخته است. سال پایان تفسیر 952ه-.ق. و به «شاه تهماسب» پیش کش شده است.

نسخه های خطی:

1 نسخه ی خطی در «کتابخانه ی دانشکدهی الاهیات و معارف اسلامی مشهد» به شماره 94 در 82 برگ، کتابت سال 1090ه-.ق. موجود است.

2 نسخه ی خطی در «دانشگاه تهران» به شماره 49/6710 در 4 برگ و شماره 3/7224 کتابت سال 1226ه-.ق. موجود است.

2 نسخه ی خطی در «کتابخانه ی مجلس شورای اسلامی» به شماره 66/5138 در 8 برگ، کتابت سده 11ه-.ق. و شماره 5/1149 در 153 برگ، کتابت سال 1077-1108ه-.ق. موجود است.

نسخه های چاپی:

چاپ نشده است.

7. حاشیه اثبات الواجب

نسخه های خطی:

1 نسخه ی خطی در «کتابخانه ی ملی ملک» «تهران» به شماره 6/1635 در مجموعه ای 260 برگ موجود است.

نسخه های چاپی:

چاپ نشده است.

8. حاشیة الجواهر

ظاهراً حاشیه ی مختصری است که به زبان عربی بر مبحث «جواهر و اعراض» «شرح تجرید الاعتقاد» نگاشته است. تاریخ نگارش آن سال 965ه-.ق. است.

این حاشیه نیز مانند دیگر حواشی وی بر شرح قوشچی بر تجرید، جداگانه نگارش یافته است. بنابراین دومین حاشیه ی

ص:521

سماکی بر آن کتاب محسوب می گردد.

نسخه های خطی:

1 نسخه ی خطی در «کتابخانه ی آستان قدس رضوی (ع)» به شماره 103 در 70 برگ موجود است.

1 نسخه ی خطی در «کتابخانه ی آیت الله فاضل خوانساری (ره)» به شماره 3/197 در مجموعه ای 205 برگ موجود است.

1 نسخه ی خطی در «کتابخانه ی مسجد جامع گوهر شاد» «مشهد» به شماره 1564 کتابت سال 1029ه-.ق. موجود است.

1 نسخه ی خطی در «کتابخانه ی دانشکدهی الاهیات و معارف اسلامی مشهد» به شماره 3/196 در 30 برگ، کتابت سده 11ه-.ق. موجود است.

نسخه های چاپی:

چاپ نشده است.

9. حاشیة حاشیة الدوانی علی تهذیب المنطق

«تهذیب المنطق» از آثار «سعد الدین مسعود بن عمر تفتازانی» متوفای 792ه-.ق. است. تعداد زیادی شرح و حاشیه بر این اثر، توسط علما و دانشمندان نگاشته شده است. از آن جمله حاشیه ی «جلال الدین محمد بن اسعد دوانی» متوفای 907ه-.ق. است که مورد توجه دانش پژوهان قرار گرفته است. میر فخر الدین سماکی، مانند بسیاری از علما، بر این حاشیه حاشیه نگاشته است.

حاشیه ی سماکی متوسط، با عناوین «قوله قوله» و به زبان عربی است.

نسخه های خطی:

1 نسخه ی خطی در «کتابخانه ی آیت الله العظمی مرعشی نجفی (ره)» به شماره 2/12662 در 63 برگ موجود است.

1 نسخه ی خطی در «کتابخانه دانشگاه تهران» به شماره 1/1224 در 84 برگ، کتابت سال 1009ه-.ق. موجود است.

1 نسخه ی خطی در «کتابخانه ی ملی جمهوری اسلامی ایران» به شماره 1240/ع در 193 برگ، کتابت سده 13ه-.ق. موجود است.

1 نسخه ی خطی در «کتابخانه ی ملی ملک» «تهران» به شماره 5846 در 71 برگ، کتابت سال 969ه-.ق. موجود است.

نسخه های چاپی:

چاپ نشده است.

10. حاشیة علی روض الجنان

«روض الجنان» از آثار «ابوالحسن علی بن احمد ابیوردی کاشانی» متوفای 966ه-.ق. در فلسفه و حکمت است.

میر فخر الدین محمد سماکی، ظاهراً به سال 955ه-.ق. بر آن حاشیه نگاشته است.

نسخه های خطی:

1 نسخه ی خطی در «کتابخانه ی آیت الله العظمی مرعشی نجفی (ره)» به شماره 3123 در 106 برگ با عنوان «حاشیة روضة الجنان» موجود است.

نسخه های چاپی:

چاپ نشده است.

11. حاشیة علی شرح جدید تجرید

پیش تر اشاره شد که میر فخر الدین سماکی برای هر بخش از «شرح قوشچی» بر «تجرید الاعتقاد»، حاشیه ی جداگانه ای نوشته است. تا کنون دو حاشیه از وی را شناساندیم. حاشیه ی سوم، بر مبحث ماهیت و علت و معلول است.

نسخه های خطی:

6 نسخه ی خطی در «کتابخانه ی آستان قدس رضوی (ع)» به شماره 461 در 24 برگ، شماره 462 در 69 برگ، شماره

ص:522

463 در 82 برگ، شماره 464 در 29 برگ، شماره 595 در 88 برگ، کتابت سال 986ه-.ق. و شماره 7208 در 29 برگ، موجود است.

1 نسخه ی خطی در «کتابخانه ی دانشگاه مدینة العلم امام خالصی کبیر» در «کاظمیه» موجود است.

1 نسخه ی خطی در «کتابخانه ی عمومی اوقاف موصل» به شماره 4/6 در 135 برگ، کتابت سال 1105ه-.ق. موجود است.

2 نسخه ی خطی در «کتابخانه ی آیت الله فاضل خوانساری (ره)» به شماره 1/197 در مجموعه ای 205 برگ و شماره 2/127 موجود است.

1 نسخه ی خطی در «کتابخانه ی دانشکدهی الاهیات و معارف اسلامی مشهد» به شماره 1449 در 69 برگ موجود است.

1 نسخه ی خطی در «کتابخانه ی وزیری یزد» به شماره 2/1127 در مجموعه ای 165 برگ، کتابت سال 1083ه-.ق. موجود است.

1 نسخه ی خطی در «کتابخانه ی نوربخش خانقاه نعمت اللهی» به شماره 594 در مجموعه ای 500 صفحه، کتابت سال 067ه-.ق. موجود است.

1 نسخه ی خطی در «کتابخانه ی مسجد اعظم» «قم» به شماره 2/3790 موجود است.

نسخه های چاپی:

چاپ نشده است.

12. حاشیة علی شرح الهدایة

«هدایة الحکمة» از آثار «اثیر الدین مفضل بن عمر ابهری» متوفای 663ه-.ق. در موضوع حکمت و فلسفه است.

تعداد زیادی از بزرگان فلسفه، مانند «ملاصدرا» بر این اثر شرح نگاشته اند. یکی از این شروح، «شرح قاضی کمال الدین میر حسین بن معین الدین حسینی میبدی» متوفای 904ه-.ق. است.

میر فخر الدین سماکی بر این شرح میبدی حاشیه نگاشته است. حاشیه ی وی تقریباً مختصر است. با عناوین «قوله قوله» به رد و نقض و گاهی تایید آرای میبدی پرداخته است.

نسخه های خطی:

5 نسخه ی خطی در «کتابخانه ی آیت الله العظمی مرعشی نجفی (ره)» به شماره 6882 در 136 برگ، کتابت سال 1072ه-.ق.، شماره 7153 در 81 برگ، کتابت نزدیک به عصر مولف، شماره 9284 در 140 برگ، کتابت سال 999ه-.ق.، شماره 1/9569 در 103 برگ، کتابت سال 1060ه-.ق. و شماره 11275 در 154 برگ، کتابت سال 1187ه-.ق. موجود است.

3 نسخه ی خطی در «کتابخانه ی مجلس شورای اسلامی» به شماره 169 در 231 برگ، کتابت سده 11ه-.ق.، شماره 1776 در 205 صفحه، ک تابت سال 1051ه-.ق. و شماره 5/860 در 35 برگ، کتابت سده 11ه-.ق. موجود است.

1 نسخه ی خطی در «کتابخانه ی ملی ملک» «تهران» به شماره 5772 در 108 برگ، کتابت سده 11ه-.ق. موجود است.

1 نسخه ی خطی در «کتابخانه ی عمومی اوقاف موصل» به شماره 2/49 در 172 برگ موجود است.

1 نسخه ی خطی در «کتابخانه ی شستربیتی» به شماره 4448 کتابت ظاهراً سال 982ه-.ق. موجود است.

1 نسخه ی عکسی از نسخه ی کتابخانه ی شستربیتی در «کتابخانه ی دانشگاه کویت» به شماره 2945م.ک. موجود است.

1 نسخه ی خطی در «کتابخانه ی مدرسه ی امام عصر (عج)

ص:523

شیراز» به شماره 88 در 80 برگ، کتابت سده 11ه-.ق. موجود است.

6 نسخه ی خطی در «کتابخانه ی آستان قدس رضوی (ع)» به شماره 6697 در 67 برگ، کتابت سال 1261ه-.ق.، شماره 7581 در 227 برگ، شماره 9970 در 87 برگ و ناقص الطرفین و شماره 412 در 102 برگ، شماره 484 در 68 برگ و شماره 483 در 192 برگ، کتابت سده 10ه-.ق. موجود است.

3 نسخه ی خطی در «کتابخانه ی مرکزی دانشگاه تهران» به شماره 309 در 103 برگ، کتابت سال 986ه-.ق.، شماره 1/6235 کتابت سال 1025ه-.ق. و شماره 2/7158 موجود است.

1 نسخه ی خطی در «کتابخانه ی دانشکدهی الاهیات و معارف اسلامی مشهد» به شماره 1451 کتابت سال 1035ه-.ق. موجود است.

1 نسخه ی خطی در «کتابخانه ی دفتر تبلیغات» «قم» به شماره 3/244 در 161 برگ، کتابت سال 1058ه-.ق. موجود است.

2 نسخه ی خطی در «کتابخانه ی مسجد جامع گوهر شاد» به شماره 1/864 در 155 برگ، شماره 1/673 در 222 برگ، کتابت سده 12ه-.ق. و شماره 1184 موجود است.

1 نسخه ی خطی در «کتابخانه مدرسه ی رضویه ی قم» به شماره 73 در 140 برگ، کتابت سال 1048ه-.ق. موجود است.

3 نسخه ی خطی در «کتابخانه ی ملی جمهوری اسلامی ایران» به شماره 6/860 در 35 برگ، کتابت سده 11ه-.ق.، شماره 1804/ع در 120 برگ، کتابت سده 12ه-.ق. و شماره 1240/ع در 193 برگ، کتابت سده 13ه-.ق. موجود است.

نسخه های چاپی:

همراه با اصل کتاب «شرح الهدایة» در «تهران» به سال 1305 در 195 صفحه رقعی و به سال 1331 در 203 صفحه وزیری چاپ شده است.

13. حاشیه علی شرح الشمسیة

«شمسیه» کتابی است در منطق که «نجم الدین ابوالحسین عمر بن علی کاتبی قزوینی» متوفای 675ه-.ق. آن را در بیان اصول و قواعد منطق نگاشته است.

این اثر دارای شروح متعددی است. حاشیه ای که میر فخر الدین استرآبادی بر «شرح شمسیه» نوشته است، به احتمال زیاد حاشیه بر «شرح قطب الدین محمد رازی» است.

نسخه های خطی:

1 نسخه ی خطی در «کتابخانه ی آستان قدس رضوی (ع)» به شماره 1163 در 32 برگ موجود است.

1 نسخه ی خطی در «کتابخانه ی مجلس شورای اسلامی» به شماره 3/3936 در 490 صفحه، کتابت سده 11ه-.ق. موجود است.

نسخه های چاپی:

چاپ نشده است.

14. حاشیة علی الفوائد الضیائیة

این حاشیه ی مختصر با عناوین «قوله قوله» بر کتاب «الفوائد الضیائیة» «نور الدین عبدالرحمان بن احمد جامی» متوفای 897ه-.ق. نگاشته شده است. فخر الدین سماکی، آن را به نام «ملاذ الاکابر و الاعالی محمود» تحریر کرده است.

نسخه های خطی:

1 نسخه ی خطی در «کتابخانه ی آیت الله العظمی مرعشی نجفی (ره)» به شماره 1/3042 در 96 برگ موجود است.

ص:524

نسخه های چاپی:

چاپ نشده است.

گذشته از آثار فوق، برخی آثار، در فهرست ها و کتاب شناسی ها، به نام فخر الدین حسینی جرجانی ثبت شده است. از آنجا که احتمال دارد، متعلق به فخر الدین حسینی استرآبادی باشد، ما نیز آنها را به طور جداگانه ذکر کردیم. از آن جمله موارد ذیل است:

15. ترجمه اربعون حدیثاً

این اثر به زبان فارسی و ترجمه ی چهل حدیث است.

نسخه های خطی:

1 نسخه ی خطی در «کتابخانه ی دایرةالمعارف بزرگ اسلامی» به شماره 4/66786 در 164 برگ، کتابت سال 976ه-.ق. و به خط «غلامعلی بن درویش بن درویش علی مشهدی» موجود است.

نسخه های چاپی:

چاپ نشده است.

16. انموذج العلوم

این اثر در فهرست نسخه های خطی کتابخانه های «رشت» و «همدان» (ص 1394) به فخر الدین استرآبادی نسبت داده شده است.

گفتنی است، چند تن از علما، اثری با عنوان «انموذج العلوم» دارند. لیکن مشهورترین آن ها، «انموذج العلوم» «جلال الدین محمد بن اسعد دوانی» است.

این احتمال وجود دارد که میرفخر الدین بر انموذج العلوم دوانی حاشیه نگاشته است. و همراه با متن اصلی چنین گزارش شده است.

17. خلاصة من مسائل المناظرة

این اثر نیز در فهرست نسخه های خطی کتابخانه ی ملی به میر فخر الدین سماکی نسبت داده شده است.

پیش تر گفتیم که میرفخر الدین سماکی، کتابی با عنوان «آداب المناظرة» دارد. اما آیا خود وی دست به تلخیص این اثر با عنوان «خلاصة من مسائل المناظرة» زده یا کتاب مستقل دیگری با عنوان یاد شده نوشته است، دقیق روشن نیست.

منابع:

اثر آفرینان 3/270؛ احسن التواریخ 490؛ اعیان الشیعة 7/336؛ اوقاف بغداد 2/117؛ تاریخ نظم و نثر در ایران1/374-375؛ تراجم الرجال 2/284، 389؛ خلد برین واله اصفهانی 414؛ دایرةالمعارف تشیع 2/105 و 9/289؛ الذریعة 1/99 و 2/86 و 4/330-331 و 5/206 و 6/117، 139 و 11/274؛ روضة الصفا 8/574؛ ریاض العلماء 5/436 و 7/221-222؛ ریحانة الادب 3/67-68 و 4/304-305؛ طبقات اعلام الشیعة (احیاء الداثر) 7/102، 179-180؛ عالم آرای عباسی 1/145-146، 149، 186؛ فرهنگ بزرگان اسلام و ایران 497؛ کشف الحجب و الاستار 139، 177؛ کشف الظنون 1/350؛ الکنی و الالقاب 1/17 و 2/322 و 3/41؛ مرآة الکتب 1/168-170 و 3/31؛ معجم التراث الکلامی 1/134، 155، 382 و 2/287، 301 و 3/33، 40، 60، 62؛ معجم المولفین 3/249؛ معجم طبقات المتکلمین 3/338-339؛ مولفین کتب چاپ فارسی و عربی 5/417-418؛ میراث اسلامی ایران، دفتر اول 1/410؛ هدیة الاحباب 151.

«محمد بن حسین عقیلی استرآبادی»

قرن 11 یا 13ه-.ق.

از شرح زندگانی و آثار «محمد بن حسین عقیلی استرآبادی» هیچ اطلاعی در دست نیست. همین قدر می دانیم که وی خطاط بود و خط نستعلیق و نستعلیق شکسته را به خوبی می نوشت.

ص:525

کتابت و استنساخ تعداد زیادی کتاب به وی نسبت داده شده است. بیش از 50 نسخه ی خطی در کتابخانه ها گزارش شده است که به خط «محمد بن حسین عقیلی استرآبادی» استنساخ گردیده است. لیکن تاریخ تعدادی از آنها سال 1058ه-.ق. و تعدادی دیگر 1279ه-.ق. است.

به درستی نمی دانیم وی در قرن 11ه-.ق. می زیست یا در قرن 13ه-.ق. اما نویسندگان «معجم التراث الکلامی»، یک نسخه ی خطی با عنوان «اثبات الواجب» به نقل از فهرست نسخه های خطی دانشگاه «تهران» به او نسبت داده اند که در ذیل معرفی می گردد.

از سوی دیگر، مرحوم «میرزا محمدصالح استرآبادی»، در «شرح حال علما و ادبای استرآباد»، از شخصی به نام «سید محمد عقیلی استرآبادی» مشهور به «آقا سید طاووس عقیلی» سخن گفته است، که شباهت زیادی از نظر نام و شهرت با شخص مورد نظر ما دارد.

«میرزا محمدصالح»، عقیلی را عالمی متبحر و فاضل و اهل عرفان و حکمت معرفی کرده است. اما از زمان حیات و جزئیات زندگانی وی هیچ اطلاعی به دست نمی دهد.

آثار:

اثبات الواجب

گویا جزوه ی بسیار مختصری است در اثبات واجب الوجود و ذات باری تعالی، که محمد بن حسین عقیلی استرآبادی تالیف کرده است.

نسخه های خطی:

1 نسخه ی خطی در «کتابخانه دانشگاه تهران» به شماره 3/6921 در 1 برگ، کتابت سده 11ه-.ق. موجود است.

نسخه های چاپی:

چاپ نشده است.

منابع:

شرح حال علما و ادبای استرآباد (استرآباد نامه) 189؛ معجم التراث الکلامی 1/154-155.

«محمد بن حسین بدلیسی استرآبادی»

قرن 9 ه-.ق.

درباره ی «ابوالیقین محمد بن حسین بن محمدحسین استرآبادی»، که گاهی «خراسانی» و گاهی «بدلیسی» خوانده شده است، هیچ اطلاعی نداریم.

«بدلیس» از شهرهای کوچک شرق «آناتولی» است. به روشنی نمی دانیم این شخص چگونه به سه منطقه ی جدا از هم (بدلیس، خراسان، استرآباد) منسوب شده است. اما آنچه مسلم است اینکه یک اثر به نام وی در کتابخانه ها ثبت شده است.

«نفیسی» که عادت به دادن منبع اطلاعات خود ندارد، وی را از پیروان طریقه ی «حروفیان» دانسته و در زمره ی ادیبان سده نهم ه-. ق. به شمار آورده است.

آثار:

1. استوانامه

گویا رساله ای است به زبان فارسی، در بیان افکار و آرای فرقه ی «حروفیان» که ابوالیقین محمد استرآبادی آن را به سال 846ه-.ق. نگاشته است.

نسخه های خطی:

1 نسخه ی خطی در «کتابخانه ی دانشکدهی ادبیات دانشگاه تهران» به شماره 102 در 76 برگ، کتابت سال 1024ه-.ق. موجود است.

1 نسخه ی خطی در «کتابخانه ی ملی ملک» «تهران» به شماره 4001 در 92 برگ موجود است.

ص:526

1 نسخه ی خطی در «کتابخانه ی دانشگاه لس آنجلس آمریکا» موجود است.

نسخه های چاپی:

چاپ نشده است.

2. اسرار السعادة

نسخه های خطی:

1 نسخه ی خطی در «کتابخانه ی دانشگاه لس آنجلس آمریکا» موجود است.

نسخه های چاپی:

چاپ نشده است.

منابع:

اثرآفرینان 1/198؛ تاریخ نظم و نثر در ایران 2/785؛ فهرست نسخه های خطی کتابخانه ی ملی ملک 2/23؛ فهرست نسخه های خطی کتابخانه ی دانشگاه لس آنجلس آمریکا 563؛ فهرست واره کتابهای فارسی 7/60.

«محمد بن زین العابدین استرآبادی»

قرن 9 یا 10 ه-.ق.

بجز نام و گزارش یک اثر در دو کتابخانه، هیچ آگاهی دیگری از «غیاث الدین محمد بن زین العابدین استرآبادی» در دست نیست.

با توجه به تاریخ کتابت دو نسخه از اثری که وی از خود برجای نهاده است، باید گفت که محمد بن زین العابدین استرآبادی، از علمای پیش از سده دهم ه-. ق. است؛ زیرا سال کتابت آن دو نسخه، 974 و 978ه-.ق. است.

البته در نسخه ی خطی «کتابخانه ی آیت الله العظمی مرعشی نجفی (ره)» و منابعی چون: «الذریعه»، «تاریخ ادبیات ایران» و «تاریخ نظم و نثر در ایران»، نویسنده ی «ترجمه ی عدة الداعی» را «نصیر الدین محمد بن عبدالکریم استرآبادی» نوشته اند.

از آنجا که کتاب «عدة الداعی» را علمای متعددی ترجمه کرده است، این احتمال وجود دارد که دو تن استرآبادی دست به ترجمه ی آن زده باشند. لیکن از سوی دیگر چون زمان حیات هردو استرآبادی، سده ی دهم ه-. ق. است، احتمال دو تن بودن مترجمان عدة الداعی ضعیف می گردد. لذا چاره ای جز معرفی هر دو وجود ندارد.

آثار:

ترجمه عدة الداعی و نجاح الساعی

کتاب «عدةالداعی و نجاح الساعی» از آثار بسیار ارزنده ی «ابوالعباس جمال الدین احمد بن محمد» مشهور به «ابن فهد حلی» متوفای 841ه-.ق. است. وی این رساله را در آداب و رسوم دعا و قرائت قرآن، به زبان عربی نگاشته است.

براساس گزارش «فهرست نسخه های خطی مجلس و دانشکده ی الاهیات دانشگاه» «تهران»، محمد بن زین العابدین استرآبادی آن را به زبان فارسی، به سال 974 ه-.ق. ترجمه کرده است.

نسخه های خطی:

1 نسخه ی خطی در «کتابخانه ی مجلس شورای اسلامی» به شماره 12373 در 239 برگ، کتابت سال 974ه-.ق. موجود است.

1 نسخه ی خطی در «کتابخانه ی دانشکدهی الاهیات و معارف اسلامی دانشگاه تهران» به شماره 725 در 201 برگ، کتابت سال 978ه-.ق. موجود است.

نسخه های چاپی:

چاپ نشده است.

ص:527

منابع:

اثرآفرینان 1/320؛ تاریخ ادبیات در ایران 5/1487؛ تاریخ نظم و نثر در ایران 1/373؛ الذریعة 4/116 و 20/124؛ فهرست نسخه های خطی کتابخانه ی مجلس 35/302؛ فهرست نسخه های خطی دانشکده ی الاهیات دانشگاه تهران ...؛ فهرست واره کتابهای فارسی 7/207.

«محمد بن عبدالکریم انصاری استرآبادی»

قرن 10ه-.ق.

مرحوم «آقابزرگ» در «الذریعه» و «طبقات اعلام الشیعه» درباره ی «نصیر الدین محمد بن عبدالکریم انصاری استرآبادی» از دانشمندان و مترجمان سده ی دهم ه-. ق.، گزارش بسیار مختصری در اختیار نهاده است که جز نام و نشان مولف و زمان حیاتش، مطلب دیگری نمی توان از آن گزارش به دست آورد.

البته به این نکته نیز اشاره کرده است که نصیر الدین محمد استرآبادی، در «هرات» زندگانی می کرد و معاصر «شاه تهماسب اول صفوی» بود.

هم چنین می توان از این گزارش استفاده کرد که ترجمه ی «مکارم الاخلاق» و «عدة الداعی»، به دستور «محمدخان شرف الدین اوغلی تکلو»، حاکم «هرات» و «خراسان» انجام گرفته است.

آثار:

1. ترجمه عدة الداعی

پیش تر شناساندیم که عدة الداعی از آثار ابن فهد حلی و در موضوع دعاهاست. نصیر الدین محمد بن عبدالکریم انصاری استرآبادی آن را به زبان فارسی ساده ترجمه کرده است. سال پایان این ترجمه شوال 967ه-.ق. گزارش شده است.

هم چنین گفتیم که در دو نسخه ی دیگر مجلس و دانشکده ی ادبیات دانشگاه «تهران»، نام مترجم، غیاث الدین محمد بن زین العابدین استرآبادی ثبت شده است.

نسخه های خطی:

1 نسخه ی خطی در «کتابخانه ی آیت الله العظمی مرعشی نجفی (ره)» به شماره 11569 در 194 برگ، کتابت سال 1085 ه-.ق. موجود است.

بنا به گزارش «آقابزرگ» 1 نسخه ی خطی در «کتابخانه ی سید محمدباقر طباطبایی» یزدی در «نجف اشرف» کتابت سال 1220ه-.ق. موجود است.

نسخه های چاپی:

چاپ نشده است.

2. محاسن الآداب ترجمه ی مکارم الاخلاق

مکارم الاخلاق از آثار با ارزش «رضی الدین ابونصر حسن بن فضل طبرسی» متوفای 548ه-.ق. است. محمد بن عبدالکریم انصاری استرآبادی آن را به دستور حاکم «هرات»، به فارسی ترجمه کرده است.

بنابر گزارش مرحوم «آقابزرگ»، سال پایان ترجمه، 963ه-.ق. است.

نسخه های خطی:

1 نسخه ی خطی در «کتابخانه ی آستان قدس رضوی (ع)» به شماره 12497 در 269 برگ، کتابت سال 1059ه-.ق. موجود است.

2 نسخه ی خطی در «کتابخانه ی مسجد اعظم» «قم» به شماره 176 کتابت سال 1084ه-.ق. و شماره 1811 کتابت سال 1117ه-.ق. موجود است.

6 نسخه ی خطی در «کتابخانه ی وزیری یزد» به شماره

ص:528

664 در 161 برگ، کتابت سده 11ه-.ق.، شماره 623 در 181 برگ، کتابت سده 11ه-.ق.، شماره 674 در 306 برگ، کتابت سده 11ة-.ق.، شماره 675 در 337 برگ، کتابت سده 11ه-.ق.، شماره 1565در 155 برگ، کتابت سال 1039ه-.ق. و شماره 2174 در 296 برگ موجود است.

1 نسخه ی خطی در «کتابخانه ی احسان دانش پاکستان»، در 257 صفحه و کتابت سال 1054ه-.ق. موجود است.

1 نسخه ی خطی در «کتابخانه ی عمومی امینی« در «نجف اشرف» کتابت سال 1062ه-.ق. موجود است.

نسخه های چاپی:

چاپ نشده است.

منابع:

اثرآفرینان 1/320؛ تاریخ ادبیات در ایران 5/1487؛ تاریخ نظم و نثر در ایران 1/373؛ الذریعة 4/116 و 20/124؛ طبقات اعلام الشیعة (احیاء الداثر) 7/207؛ فهرست نسخه های خطی کتابخانه ی آیت الله العظمی مرعشی نجفی (ره) 29/265؛ فهرست نسخه های خطی فارسی 2/1680 و 5/415 و 6/4532-4531؛ فهرست نسخه های خطی کتابخانه ی وزیری یزد 3/990؛ فهرست واره کتابهای فارسی 3/1758.

«محمد بن عبدالله هلالی استرآبادی»

000-936ه-.ق.

پیش تر اشاره کردیم که بیشتر منابع، هلالی استرآبادی را با لقبش «بدر الدین» یا «نور الدین» معرفی کرده و از بیان نام او غفلت ورزیده اند. لیکن بنابر گزارش فهرست برخی نسخه های خطی، نام کامل او «محمد بن عبدالله خراسانی هراتی جغتایی استرآبادی هلالی» است.

هلالی از مشاهیر شعرای «استرآباد» در قرن دهم ه-. ق. و اصلاٌ از ترکمانان جغتای است. باوجود اینکه زبان مادری او ترکی است، اشعارش را به فارسی سروده است.

نیاکانش به «استرآباد» هجرت کردند و هلالی در «استرآباد» متولد شد. اما در جوانی به «خراسان» سفر کرد. سپس از «خراسان» به «هرات» رفت. در «هرات» زندگی کرد و به شهرت رسید. در شعر هلالی تخلّص نمود و بزرگان را مدح گفت.

او جوانی خوش سیما و سخنور بود. بتدریج در «هرات» به دربار «سلطان حسین بایقرا» راه یافت. مقام بلند ادبی و سیاسی دربار، «امیر علیشیر نوایی»، استعداد بدر الدین را شناخت. او را نواخت و به خواندن، نوشتن و سرودن تشویق کرد.

هلالی دوران پختگی را در دربار «هرات» گذراند و در میانه جنگ «صفویان» و ازبکها، با «شیعه» و «سنی» مدارا کرد. به سال 935ه-.ق. «عبیدالله خان ازبک» «هرات» را تسخیر کرد و مردان زیادی را به طمع تصرف اموالشان، دستگیر نمود. خان ازبک به بهانههای واهی و تهمتهای ناروا، بزرگان شهر را کشت و اموالشان را مصادره کرد.

هلالی نیز مانند بسیاری از شخصیتهای «هرات»، به تهمت «تشیع»، در مخمصه واقع شد. او از روی ناچاری، قصیدهای در مدح «عبیدالله ازبک» سرود. این قصیده مورد توجه خان قرارگرفت و چندی هلالی را در دربار خود محترم داشت. اما شاعران رقیب مانند: «بقایی لنگ» و «شمس الدین قهستانی» بر او حسد ورزیدند و با طرح کردن یک دوبیتی در هجو «عبیدالله خان»، هلالی را متهم ساخته و خان را برکشتن وی تحریک کردند. خان هم که در ربودن اموال و کشتن مردان و زنان دستی پرتحرک داشت، شاعر را به دم تیغ سپرد و اموالش را تصرف نمود.

ص:529

گفته میشود خان ازبک پس از قتل هلالی، پشیمان گشت. اما این پشیمانی سودی نداشت. هلالی که در سرودن اشعار فارسی و ترکی به سبک هراتی شهرت دارد، یکی از شاعران پایان دوران «تیموری» محسوب میگردد. او در غزلسرایی و مثنوی توانمند است. اشعارش ساده و پراحساس است.

آثار:

1. اشعار هلالی

هرچند ممکن است نسخههایی که با عنوان اشعار، شعر و جٌنگ اشعار هلالی در کتابخانهها وجود دارد، در دیوان وی هم موجود باشد، اما این ادعا نیاز به مقایسه و بررسی محتوای آنها دارد. از اینرو ناچار از ذکر آنها به طور مستقل هستیم.

نسخه های خطی:

1 نسخه ی خطی در «کتابخانه ی ملی ملک» به شماره 8/6458 در 83 برگ و کتابت سال 1070ه-.ق. موجود است.

1 نسخهی دیگر هم در همین «کتابخانه ی ملی ملک» با عنوان «شعر هلالی» به شماره 14/6247 در 162 برگ و کتابت سده 12ه-.ق. موجود است.

1 نسخه ی خطی در «کتابخانه ی حمید سلیمان» (فهرست نامگوی) به شماره 2/201 در 201 صفحه موجود است.

2 نسخه ی خطی در «کتابخانه ی مجلس شورای اسلامی» به شماره 544 در 62 برگ، کتابت سده 10ه-.ق. و شماره 11/43 در 220 برگ و کتابت سده 13ه-.ق. با عنوان «جنگ اشعار» موجود است.

1 نسخه ی خطی در «کتابخانه ی مرکزی رشت» به شماره 806 کتابت سده 13ه-.ق. و با عنوان «جنگ» که مجموعه ای از اشعار هلالی، محتشم و دیگر شعرا را در بردارد، موجود است.

نسخه های چاپی:

چاپ نشده است.

2. دوازده امام هلالی

نسخه های خطی:

1 نسخه ی خطی در «کتابخانه ی مجلس شورای اسلامی» به شماره 18/13794 در 112 برگ موجود است.

نسخه های چاپی:

چاپ نشده است.

3. دیوان شعر

دیوان بدر الدین هلالی حدود 2800 بیت است.

نسخه های خطی:

4 نسخه ی خطی در «کتابخانه دانشگاه استانبول» به شماره 148 در 50 برگ، کتابت سده 10ه-.ق.، شماره 2/435 در 42 برگ، کتابت سده 10ه-.ق.، شماره 1354 در 53 برگ، کتابت سال 970ه-.ق. و شماره 495 در 17 برگ موجود است.

1 نسخه ی خطی در «کتابخانه ی عمومی بایزید استانبول» به شماره 5675 در 67 برگ موجود است.

1 نسخه ی خطی در «کتابخانه ی عاطف افندی» «استانبول» به شماره 2008 در 53 برگ، کتابت سال 971ه-.ق. با عنوان «دیوان صفات العاشقین» موجود است.

3 نسخه ی خطی در «کتابخانه ی دارالکتب قاهره» به شماره 136 در 34 برگ، شماره 49 در 314 برگ، کتابت سال 1205ه-.ق. و شماره 90، کتابت سال 937ه-.ق. موجود است.

1 نسخه ی خطی در «کتابخانه ی دارالکتب الظاهریه» «دمشق» به شماره 4644در 105 برگ و کتابت سال

ص:530

1304ه-.ق. موجود است.

2 نسخه ی خطی در «کتابخانه ی دانشگاه پنجاب» «لاهور» به شماره 7506/284-5 در 212 صفحه، کتابت سال 1008ه-.ق. و شماره 7443/221-5 در 134 صفحه، کتابت سال 1130ه-.ق. اولش ناقص، موجود است.

2 نسخه ی خطی در «کتابخانه ی آستان قدس رضوی (ع)» به شماره 607 در 52 برگ، کتابت سده 10ه-.ق. و شماره 5/948 در 202 برگ، کتابت 1027ه-.ق. موجود است. نسخهی اخیر منتخباتی از دیوان را نیز دربر دارد.

3 نسخه ی خطی در «کتابخانه ی موزه ی ملی کراچی پاکستان» به شماره 151-1973 N.M. در 132 صفحه، کتابت سده 12ه-.ق.، شماره 235-1969 N.M. در 92 صفحه، کتابت سده 12ه-.ق.، دو طرف ناقص و شماره 6/176-1962 N.M. در 135 صفحه، کتابت سال 1233ه-.ق. آخرش ناقص، موجود است.

4 نسخه ی خطی در «کتابخانه ی مجلس شورای اسلامی» به شماره 544 در 62 برگ، کتابت سده 10ه-.ق.، با عنوان «جنگ اشعار از هلالی تا امیر شاهی»، شماره 2658 در 67 صفحه، کتابت سال 959ه-.ق.، شماره 1/13777 در 231 برگ، کتابت سال 1092ه-.ق. و شماره 7/13524 در 208 برگ موجود است.

ظاهراً نسخه ی دیگری در «کتابخانه ی مجلس شورای اسلامی» به شماره 38/14145 موجود است.

2 نسخه ی خطی در «کتابخانه ی مرکزی دانشگاه تهران» به شماره 4098 در 75 برگ، کتابت سده 13 و 14ه-.ق. و شماره 7956 در 120 برگ، کتابت 1228ه-.ق. موجود است.

1 نسخه ی عکسی نیز در «کتابخانه ی مرکزی دانشگاه تهران» در میان میکروفیلمها وجود دارد.

5 نسخه ی خطی در «کتابخانه ی معهد الدراسات الشرقیه» «تاجیکستان» به شماره 22 در 42 برگ، کتابت سده 19م.، شماره 2386 در 143 برگ، کتابت سال 1320ه-.ق.، شماره 1477 در 118 برگ، کتابت سال 1331ه-.ق.، شماره 5146 در 39 برگ، کتابت سال 1356ه-.ق.، ناقص و شماره 1396 در 89 برگ، کتابت سال 936ه-.ق.، ناقص و شامل غزلیات شاعر، موجود است.

3 نسخه ی خطی در «کتابخانه ی معهد الدراسات الشرقیه» «تاشکند» به شماره 2518 در 90 برگ، کتابت سده 12ه-.ق.، شماره 6/1036 در 164 برگ، کتابت سال 1319ه-.ق. و شماره 3/6678 در 56 برگ، کتابت سال 1319ه-.ق. موجود است.

3 نسخه ی خطی در «کتابخانه ی موسسه خاورشناسی فرهنگستان علوم روسیه» به شماره 70-A، شماره 214-B در 92 برگ، و شماره 215-B در 118 برگ موجود است.

2 نسخه ی خطی در «کتابخانه ی عمومی مغنیسا (مانیسا) ترکیه» به شماره 2/2666 در 47 برگ و 2/2667 در 132 برگ، موجود است.

3 نسخه ی خطی در «کتابخانه ی ملی ملک» «تهران» به شماره 5521 در 63 برگ و شماره 26/1340 در 19 صفحه، کتابت سده 11ه-.ق. در حاشیهی نسخه، شماره 11/5561 در 300 برگ، کتابت سال 1242ه-.ق. و شماره 24/5307 در 387 برگ و کتابت سده 11ه-.ق. موجود است.

4 نسخه ی خطی در «کتابخانه ی سلطنتی» به شماره 3/712 در 516 صفحه، کتابت سده 10ه-.ق.، شماره 593 در 45 صفحه، کتابت سال 961ه-.ق.، شماره 594 در 144

ص:531

صفحه، کتابت سده 1112ه-.ق. و شماره 2/710 در 868 صفحه، کتابت سال 967ه-.ق. موجود است.

1 نسخه ی خطی در «کتابخانه ی سلطنتی کوپنهاگ» به شماره 126 و کتابت سده 11ه-.ق. موجود است.

1 نسخه ی خطی در «کتابخانه ی همدرد کراچی پاکستان» به شماره 16 در 114 صفحه و کتابت سال 1851 م. موجود است.

1 نسخه ی خطی در «کتابخانه ملی جمهوری چک (پراگ)» به شماره XVIII B22 در 59 برگ و کتابت سال 949ه-.ق. موجود است.

1 نسخه ی خطی در «کتابخانه ی ملی جمهوری اسلامی ایران» به شماره 2/290 در 458 صفحه و کتابت سال979ه-.ق. موجود است.

2 نسخه ی خطی در «کتابخانه ی راجه محمودآباد لکهنو» به شماره 292 در 168 برگ، کرم خورده و شماره 3/166 در 200صفحه، کتابت سال 1237ه-.ق. موجود است.

1 نسخه ی خطی در «کتابخانه ی کشمیر» به شماره 2357 در 78 برگ موجود است.

2 نسخه ی خطی در «کتابخانه آیت الله العظمی مرعشی نجفی (ره)» به شماره 8507 در 57 برگ، کتابت سال 1238ه-.ق. و شماره 3/11587 در 43 برگ موجود است.

1 نسخه ی خطی در «کتابخانه ی ملی تبریز» به شماره 2879 در 67 برگ، کتابت سال شاید 906ه-.ق. موجود است.

و دهها نسخه ی خطی دیگر در کتابخانههای «پاکستان» موجود است.

نسخه های چاپی:

تاکنون چاپهای متعددی از دیوان هلالی منتشر شده است. شاید در «ایران» کهنترین چاپ به سال 1315ه-.ق. در «تهران»، قطع وزیری و 120 صفحه، برمیگردد. پس از آن توسط «کتابخانه ی سنایی» در «تهران» به سال 1337ش. و 1368ش. و 1375ش. تجدید چاپ گردیده است.

در «کانپور» به سال 1277ه-.ق. در قطع وزیری و 56 صفحه و سال 1889م. در قطع وزیری و 156 صفحه منتشر شد.

در «لکهنو» نیز به سال 1847م. چاپ شده است.

و در «لاهور» به سال 1321ه-.ق. چاپ گردیده است.

4. رساله تعلیم قافیه

نسخه های خطی:

2 نسخه ی خطی در «کتابخانه ی دانشگاه شیرانی لاهور» به شماره 2043/5055 و شماره 2/2239/5249 کتابت سده 13ه-.ق. موجود است.

نسخه های چاپی:

چاپ نشده است.

5. شاه و درویش (شاه و گدا)

این اثر در 1345 بیت تنظیم شده است.

نسخه های خطی:

2 نسخه ی خطی در «کتابخانه ی دانشگاه پنجاب لاهور» به شماره 7737/515-5 در 98 صفحه، کتابت سده 13ه-.ق. و شماره 7433/231-5 در 100 صفحه، کتابت سال 1074ه-.ق. موجود است.

2 نسخه ی خطی در «کتابخانه ی شجدرین لنینگراد» به شماره 254 در 44 برگ، کتابت سال 944ه-.ق. و شماره 255 در 52 برگ موجود است.

1 نسخه ی خطی در «کتابخانه ی موزه ی ملی بریتانیا» به شماره 5601 OR.، کتابت سال 982ه-.ق.، همراه با «صفات العاشقین» و «لیلی و مجنون» موجود است.

ص:532

1 نسخه ی خطی در «کتابخانه ی موزه ی هنرهای تجسمی تهران» در 7 برگ و کتابت سال 911ه-.ق. موجود است.

1 نسخه ی خطی در «کتابخانه ی موزه ی ملی کراچی پاکستان» به شماره 152-1973 N.M. کتابت سال 1165ه-.ق. موجود است.

1 نسخه ی خطی در «کتابخانه ی معهد الدراسات الشرقیه تاجیکستان» به شماره 4904 در 45 برگ و کتابت سال 1333ه-.ق. موجود است.

3 نسخه ی خطی در «کتابخانه ی انستیتو آثار خطی تاجیکستان» به شماره 4/1376 در 43 برگ، کتابت سده 19م.، شماره 1296 در 52 برگ، کتابت سال 1291ه-.ق. و شماره 1/1993 در 40 برگ، کتابت سال 1161ه-.ق. موجود است.

1 نسخه ی خطی در «کتابخانه ی معهد الدراسات الشرقیه تاشکند» به شماره 8967 در 44 برگ، کتابت سده 11ه-.ق. موجود است.

2 نسخه ی خطی در «کتابخانه ی ملی ملک» «تهران» به شماره 4846 در 41 برگ، کتابت سال 953ه-.ق. و شماره 3588 در 46 برگ، کتابت سال 1259ه-.ق. موجود است.

1 نسخه ی خطی در «کتابخانه ی سلطنتی تهران» به شماره 2/710 در 868 صفحه، کتابت سال 967ه-.ق. و شماره 597 در 104 صفحه و کتابت سال 950ه-.ق. موجود است.

1 نسخه ی عکسی از نسخه ی شماره 597 کتابخانه ی سلطنتی در «کتابخانه ی مرکزی دانشگاه تهران» موجود است.

2 نسخه ی خطی در «کتابخانه ی ملی جمهوری اسلامی ایران» به شماره 2/1243 در 100 برگ، کتابت سال 1230ه-.ق. و شماره 567/ف در 400 برگ، کتابت سال 1287ه-.ق. موجود است.

4 نسخه ی خطی در «کتابخانه دانشگاه استانبول» به شماره 1257 در 52 برگ کتابت سده 10ه-.ق.، شماره 1578 در 63 برگ، کتابت سده 11ه-.ق.، شماره 431 در 51 برگ، کتابت سده 10ه-.ق.، و شماره 1/142 در 101 صفحه، کتابت سال 1318ه-.ق. موجود است.

4 نسخه ی خطی در «کتابخانه ی مغنیسا (مانیسا) ترکیه» به شماره 1/2685 در 52 برگ، شماره 2695 در 89 برگ، شماره 1/2687 در 33 برگ، و شماره 1/2671 در 59 برگ، موجود است.

1 نسخه ی خطی در «کتابخانه ی گدیک احمد پاشا قره حصار ترکیه» به شماره 17743 در 55 برگ موجود است.

1 نسخه ی خطی در «کتابخانه ی عمومی بایزید استانبول ترکیه» به شماره 5676 در 52 برگ موجود است.

1 نسخه ی خطی در «کتابخانه ی سلیمیه ادرنه ترکیه» به شماره 476 در 42 برگ، کتابت سده 11ه-.ق. موجود است.

1 نسخه ی خطی در «کتابخانه ی بروسه ترکیه» به شماره 2/2026 در 34 برگ، کتابت سال 969ه-.ق. موجود است.

1 نسخه ی خطی در «کتابخانه ی امیر خواجه کمانکش استانبول ترکیه» به شماره 364 در 56 برگ، کتابت سده 11ه-.ق. موجود است.

3 نسخه ی خطی در «کتابخانه ی موسسه خاورشناسی فرهنگستان علوم روسیه» به شماره 57-A در 41 برگ و کتابت سال شاید 941ه-.ق.، شماره 2353-B و شماره 188-B موجود است.

1 نسخه ی خطی در «کتابخانه ملی جمهوری چک (پراگ)» به شماره XVIII B87 موجود است.

1 نسخه ی خطی در «کتابخانه ی دانشکدهی ادبیات دانشگاه تهران» به شماره 206، کتابت سده 11ه-.ق. موجود است.

ص:533

1 نسخه ی خطی در «کتابخانه ی دانشکدهی ادبیات و علوم انسانی دانشگاه فردوسی مشهد» به شماره 268 در 52 برگ موجود است.

1 نسخه ی خطی در «کتابخانه ی ملی تبریز» به شماره 2879 در 67 برگ و کتابت سال 906ه-.ق. موجود است.

و دهها نسخه ی خطی دیگر در کتابخانههای «پاکستان» موجود است.

نسخه های چاپی:

منظومه یا مثنوی شاه و گدا، مکرر چاپ شده است. یکی از این چاپها به سال 1321ه-.ق. در «تبریز» و در قطع جیبی و در 164 صفحه انجام شده است.

سپس در سال 1325ش. در قطع رقعی و 88 صفحه در «تهران» چاپ شد. پس از آن در سالهای 1337ش. و 1368ش. توسط کتابخانه ی سنایی «تهران» در قطع وزیری چاپ گردید.

6. شعر

اشعاری است از هلالی که با عنوان «شعر» ثبت شده است. نمی دانیم که آیا همان دیوان وی یا دیگر آثار هلالی است. از این رو مستقل ذکر کردیم.

نسخه های خطی:

1 نسخه ی خطی در «کتابخانه ی ملی ملک» «تهران» به شماره 14/6247 در 162 برگ، کتابت سده 12ه-.ق. موجود است.

نسخه های چاپی:

چاپ نشده است.

7. شمع و پروانه

این اثر نیز مجموعه ای از اشعار هلالی است که با عنوان «شمع و پروانه» ثبت شده است.

نسخه های خطی:

1 نسخه ی خطی در «کتابخانه ی مجلس شورای اسلامی» به شماره 5/1384 در مجموعه 408 برگ، کتابت سال 934ه-.ق. موجود است.

نسخه های چاپی:

چاپ نشده است.

8. صفات العاشقین (یوسف و زلیخا)

هلالی در این اثر اشعار اخلاقی و عرفانی را در موضوعات مختلف و در 20 باب تنظیم و حدود 1237 بیت را گردآورده است.

برخی صفات العاشقین را همان مثنوی «یوسف و زلیخا» دانسته اند. لیکن آغاز این دو کتاب با هم فرق دارد. لذا آغاز هر کدام را ذیل عنوان خودش ذکر می کنیم تا مراجعه کننده به مقصود خود برسد.

خداوندا دری از غیب بگشای

جمال شاهد «لاریب» بنمای

نسخه های خطی:

2 نسخه ی خطی در «کتابخانه ی موسسه خاورشناسی فرهنگستان علوم روسیه» به شماره 926-B کتابت سال 1090ه-.ق. و شماره 112-C کتابت سال 1060ه-.ق. موجود است.

3 نسخه ی خطی در «کتابخانه دانشگاه استانبول» «ترکیه» به شماره 143 در 50 برگ، شماره 997 در 52 برگ، کتابت سده 12ه-.ق. و شماره 815 در 42 برگ، کتابت سال 979ه-.ق. موجود است.

1 نسخه ی خطی در «کتابخانه ی عاطف افندی» «استانبول» «ترکیه» به شماره 2008 در 53 برگ، کتابت

ص:534

سال 971ه-.ق. با عنوان «دیوان هلالی» موجود است.

1 نسخه ی خطی در «کتابخانه ی دانشگاه مدینة العلم امام خالصی در کاظمیه»، کتابت 1303ه-.ق. موجود است.

1 نسخه ی خطی در «کتابخانه ی دانشگاه پنجاب لاهو»ر به شماره 7313/90-5 در 17 برگ و کتابت سده 12ه-.ق. موجود است.

1 نسخه ی خطی در «کتابخانه ی سلطنتی کوپنهاگ» به شماره 2/125 و کتابت سده 11ه-.ق. موجود است.

1 نسخه ی خطی در «کتابخانه ی شجدرین لنینگراد روسیه» به شماره 256 در 45 برگ موجود است.

1 نسخه ی خطی در «کتابخانه ی آستان قدس رضوی (ع)» به شماره 719 در 63 برگ، کتابت سده 10ه-.ق. موجود است.

1 نسخه ی خطی در «کتابخانه ی موزه ی ملی بریتانیا» به شماره 5601Or.، کتابت سال 982 ه-.ق. همراه با «شاه و گدا» و «لیلی و مجنون» موجود است.

3 نسخه ی خطی در «کتابخانه ی ملی کراچی پاکستان» به شماره 3/13-1971 N.M. در 84 برگ، کتابت سال 1129ه-.ق.، شماره 911-1961 N.M. در 56 برگ، کتابت سال 1080ه-.ق. و شماره 153-1973 N.M. در 100 برگ، کتابت 1165ه-.ق. موجود است.

از نسخه ی اخیر «کتابخانه ی ملی کراچی»، 1 نسخه ی عکسی در «کتابخانه ی مرکزی دانشگاه تهران» موجود است.

4 نسخه ی خطی در «کتابخانه ی مجلس شورای اسلامی» به شماره 10/1384 در 159 صفحه، کتابت سال 934ه-.ق.، شماره 10/13858 در 430 برگ، کتابت سال 1240ه-.ق.، شماره 29/13934 در 154 برگ، کتابت سال 1040ه-.ق. و شماره 601 در 50 برگ و کتابت سال 1297ه-.ق. موجود است.

1 نسخه ی خطی در «کتابخانه ی مرکزی دانشگاه تهران» به شماره 5872 در 62 برگ و کتابت سده 11ه-.ق. موجود است.

1 نسخه ی خطی در «کتابخانه ی معهد الدراسات الشرقیه تفلیس» به شماره 271 کتابت سده 13ه-.ق. موجود است.

2 نسخه ی خطی در «کتابخانه ی معهد الدراسات الشرقیه روسیه» به شماره 926-B کتابت سال 1090ه-.ق. و شماره 112-C کتابت سال 1060ه-.ق. موجود است.

2 نسخه ی خطی در «کتابخانه ی معهد الدراسات الشرقیه تاجیکستان» به شماره 2/577 در 52 برگ، کتابت سال 1258ه-.ق. و شماره 2/1451 در 34 برگ، کتابت سال 1297ه-.ق. موجود است.

2 نسخه ی خطی در «کتابخانه ی ملی ملک» به شماره 5123 در 74 برگ، کتابت سده 11ه-.ق. و شماره 1/5028 در 64 برگ، کتابت سال 1239ه-.ق. موجود است.

3 نسخه ی خطی در «کتابخانه ی ملی جمهوری اسلامی ایران» به شماره 553/ف در 39 برگ، کتابت سال 1028ه-.ق.، شماره 211 در 78 صفحه، کتابت سال 1038ه-.ق. و شماره 1/1243 در 100 برگ، کتابت سال 1230ه-.ق. موجود است.

1 نسخه ی خطی در «کتابخانه ی دانشکدهی ادبیات دانشگاه تهران» به شماره 4/240 کتابت سال 1289ه-.ق. موجود است.

1 نسخه ی خطی در «کتابخانه ی دایرهالمعارف بزرگ اسلامی» به شماره 306 در 52 صفحه موجود است.

1 نسخه ی خطی در «کتابخانه ی وزیری یزد» به شماره 1/2445 در 62 برگ، کتابت سال 1219ه-.ق. موجود است.

1 نسخه ی خطی در «کتابخانه ی تربیت تبریز» به شماره 173 کتابت سال 1217ه-.ق. موجود است.

ص:535

1 نسخه ی خطی در «کتابخانه ی مدرسه ی عالی شهید مطهری (سپهسالار)» به شماره 274 در 24 برگ موجود است.

و چندین نسخه ی خطی در کتابخانههای «پاکستان» موجود است.

نسخه های چاپی:

صفات العاشقین هم مانند بیشتر آثار بدر الدین هلالی، بارها چاپ شده است. یک بار در «کانپور»، «نولکشور» به سال 1894م. در قطع وزیری و 158 صفحه و بار دیگر به سال 1333ه-.ق. در «لاهور» و در 156 صفحه چاپ گردیده است.

در «ایران» نیز یک بار با مقدمه ی «عباس اقبال آشتیانی» به سال 1324ش. در قطع جیبی و 63 صفحه، بار دیگر توسط کتابخانه ی سنایی در سال 1337ش. با مقدمه ی «سعید نفیسی» در 334 صفحه وزیری چاپ شده است.

9. غزلیات هلالی

نسخه های خطی:

1 نسخه ی خطی در «کتابخانه ی ملی ملک» به شماره 6/6458 در 83 برگ، کتابت سال 1070ه-.ق. موجود است.

1 نسخه ی خطی در «کتابخانه ی مغنیسا (مانیسا) ترکیه» به شماره 3/2691 در 13 برگ موجود است.

1 نسخه ی خطی در «کتابخانه ی امامزاده احمد بن موسی (ع) (شاه چراغ)» «شیراز» به شماره 14/617 در 31 صفحه با عنوان «مقداری از غزلیات هلالی» موجود است.

2 نسخه ی خطی در «کتابخانه ی آیت الله العظمی مرعشی نجفی (ره)» به شماره 1396 در 89 برگ موجود است.

نسخه های چاپی:

چاپ نشده است.

10. لیلی و مجنون

نسخه های خطی:

1 نسخه ی خطی در «کتابخانه ی دانشگاه پنجاب» «لاهور» به شماره 79/871 در 33 برگ و کتابت سده 13ه-.ق. موجود است.

1 نسخه ی خطی در «کتابخانه ی موزه ی ملی بریتانیا» به شماره 5601 Or. کتابت سال 982ه-.ق. همراه با «صفات العاشقین» موجود است.

1 نسخه ی خطی در «کتابخانه ی موزه ی ملی کراچی» به شماره 72-1978 N.M. در 94 صفحه کتابت سال 1297ه-.ق. موجود است.

1 نسخه ی خطی در «کتابخانه ی خصوصی محمدباقر» در «لاهور»، در 46 برگ موجود است.

1 نسخه ی خطی در «کتابخانه ی ملی تبریز» به شماره 2820 در 37 برگ، کتابت سال 1234ه-.ق. موجود است.

نسخه های چاپی:

به سال 1351ش. در «تهران» و در قطع رقعی و 143 صفحه با تحقیق «لطف الله دانشور علمی» چاپ شده است.

11. مثنوی هلالی

نسخه های خطی:

1 نسخه ی خطی در «کتابخانه ی راجه محمود لکهنو» به شماره 318 در 64 برگ و کتابت سال 1086ه-.ق. موجود است.

1 نسخه ی خطی در «کتابخانه ی مجلس شورای اسلامی» به شماره 6/5996 در 280 صفحه و کتابت سده 11ه-.ق. با عنوان «مثنوی در مناجات» موجود است.

1 نسخه ی خطی هم در «کتابخانه ی اداره تحقیقات اسلامی» «اسلام آباد» «پاکستان» به شماره 99 در 50

ص:536

صفحه با عنوان «مجربات هلالی» موجود است.

نسخه های چاپی:

چاپ نشده است.

12. مجربات هلالی

این اثر نمی تواند از آثار بدر الدین محمد بن عبدالله هلالی باشد؛ زیرا در علم پزشکی و داروهای گیاهی است. اما با توجه به اینکه تحت عنوان «مجربات هلالی» ثبت شده است، شاید نظر کسی را به سوی بدر الدین هلالی جلب کند. ذکر و توضیح این نکته پژوهشگر را روشن می کند.

13. مناجات هلالی

تحت عنوان فوق یک اثر در کتابخانه ی مجلس ثبت شده است. ما نیز به همان عنوان می شناسانیم.

اثر یاد شده یک مثنوی است که با این بیت آغاز می گردد:

بود عالم همین ویرانه ای چند

به هر ویرانه محنت خانه ای چند

نسخه های خطی:

1 نسخه ی خطی در «کتابخانه ی مجلس شورای اسلامی» به شماره 6/5996 در مجموعه ای 280 صفحه، کتابت سده 11ه-.ق. موجود است.

نسخه های چاپی:

چاپ نشده است.

14. یوسف و زلیخا

پیش تر گفتیم که به نظر برخی مثنوی «یوسف و زلیخا» همان صفات العاشقین است. این در حالی است که آغاز هر کدام از آنها با دیگری متفاوت است. لذا جداگانه ذکر گردید.

سخن نخلی ز مَستان معانی است

حلاوت بخش کام زندگانی است.

نسخه های خطی:

1 نسخه ی خطی در «کتابخانه ی مدرسه ی عالی شهید مطهری (سپهسالار)» به شماره 274 موجود است.

نسخه های چاپی:

چاپ نشده است.

منابع:

احسن التواریخ 291؛ تاریخ ادبیات در ایران، صفا 4/432-438؛ تاریخ نظم و نثر در ایران 1/409؛ تحفه سامی 90-94؛ تذکره ی زرنگار (عرفا، علماء، شعرا،... هرات) 35؛ دانشنامه ادب فارسی در آسیای مرکزی 1/928-929؛ دایرةالمعارف مصور پیمان 114؛ دویست سخنور نظمی 750؛ دیوان هلالی (مقدمه) 5-24؛ الذریعة 9/1294-1295 و 13/23 و 15/45 و 18/399 و 19/222، 235-236؛ رجال کتاب حبیب السیر 247؛ ریاض الشعراء داغستانی 1/780؛ ریاض العارفین 410؛ ریحانة الادب 6/367-368؛ زندگی نامه شاعران نامی ایران 231؛ سفینه مروارید 179-180؛ شخصیتهای نامی ایران 522؛ شرح حال علما و ادبای استرآباد (استرآبادنامه) 126-129؛ فرهنگ سخنوران 2/1000-1001؛ فرهنگ فارسی معین 6/2291؛ فرهنگ نامآوران خراسان 222؛ فهرست کتاب های چاپ سنگی کتابخانه ی مرکزی تبریز 295؛ فهرست نسخههای خطی فارسی 2/2392 و 3/3180، 3397 و 4/4417؛ فهرست نسخههای خطی کتابخانه ی آستان قدس رضوی (ع) 7/549؛ گلزار جاویدان 3/1745؛ گل هایی از گلستان شعر فارسی 1/164؛ لغت نامه ی دهخدا (ذیل هلالی) 250؛ مجالس النفائس 53، 68؛ مجله یادگار، سال دوم شماره سوم 3/65؛ مجمع الفصحاء، جلد دوم بخش

ص:537

اول 2/175؛ موسوعة مؤلفی الامامیة (چاپ جدید)6/150-153؛ مولفین کتب چاپی فارسی و عربی 6/786-788؛ هفت اقلیم 3/109.

«محمد بن عبدالله اصفهانی جرجانی»

(ابن مملک) / قرن 3 و 4 ه-.ق.

«ابوعبدالله محمد بن عبدالله بن مملک اصفهانی جرجانی»، مشهور به «ابن مملک»، از متکلمین جلیل القدر و عظیم الشان اواخر سده ی سوم و اوایل سده ی چهارم ه-. ق. است.

او در «جرجان» متولد شده و پس از تحصیل مقدمات، به شهرهای مختلف اسلامی سفر کرد. مدتی در «اصفهان» رحل اقامت افکند و به همین خاطر اصفهانی نیز نامیده شد.

ابن مملک، نخست مذهب «اهل تسنن» داشت. از نظر اصول، در زمره ی «معتزلیان» بود. در ملاقات و گفت گوهایی با «عبدالرحمان بن احمد بن جبرویه (خیرویه) عسکری»، مذهب «تشیع» را پذیرفت.

او پس از گرویدن به آیین «تشیع»، به تحقیق و تفحص بسیار پرداخت و در علم کلام به مقامی بلند دست یافت.

گفته می شود، محمد بن عبدالله جرجانی، پس از استبصار و تحقیق در مذهب «تشیع»، به روشنگری پرداخت و با ابوعلی محمد بن عبدالوهاب جبائی متوفای 303ه-.ق. و رئیس «معتزلیان» «بصره»، مناظراتی داشت.

آثار:

1. الجامع فی سائر ابواب الکلام

این اثر گویا از آثار بسیار مهم و مفصل محمد بن عبدالله جرجانی در مباحث مختلف کلامی است.

نسخه های خطی:

هیچ نسخه ی خطی به دست نیامد.

نسخه های چاپی:

چاپ نشده است.

2. مجالس مع ابی علی الجبائی

این اثر، مشروح مناظرات محمد بن عبدالله جرجانی با «ابوعلی محمد بن عبدالوهاب جبائی» است.

نسخه های خطی:

هیچ نسخه ی خطی به دست نیامد.

نسخه های چاپی:

چاپ نشده است.

3. المسائل و الجوابات فی الامامة

مجموعه ای از پاسخ ها به پرسش ها و شبهاتی است که درباره ی امامت از سوی دشمنان امامت علی بن ابی طالب (ع) مطرح می گردید.

نسخه های خطی:

هیچ نسخه ی خطی به دست نیامد.

نسخه های چاپی:

چاپ نشده است.

4. موالید الائمة (ع)

همان گونه که از نام این اثر آشکار است، در بیان تاریخ و زمان تولد هریک از چهارده معصوم (ع) به اتکای احادیث و اخبار صحیح از طرق «شیعه» است.

نسخه های خطی:

هیچ نسخه ی خطی به دست نیامد.

نسخه های چاپی:

چاپ نشده است.

5. نقض الجبائی فی الامامة

اثری است کلامی در اثبات امامت علی بن ابی طالب (ع) و امامان دوازده گانه، در رد ادعاها و ادله ی ابوعلی جبائی.

ص:538

نسخه های خطی:

هیچ نسخه ی خطی به دست نیامد.

نسخه های چاپی:

چاپ نشده است.

منابع:

اثر آفرینان 2/197؛ اعیان الشیعة 1/134 و 9/390؛ تاریخ جرجان 337، 338؛ تاسیس الشیعة 376؛ تنقیح المقال 3/146؛ جامع الرواة 2/144، 436؛ دانشمندان و بزرگان اصفهان 1/134؛ الذریعة 2/335 و 5/27 و 19/366 و 20/373 و 23/236 و 24/289؛ رجال العلامة الحلی 188؛ رجال النجاشی 381؛ شذرات الذهب 2/138؛ طبقات اعلام الشیعة (نوابغ الرواة) 1/147، 281-282؛ فرهنگ زندگی نامه ها 1/759؛ فلاسفه شیعه 50؛ الفهرست ابن ندیم 266؛ فهرست طوسی 225؛ قاموس الرجال 8/255؛ کشف الحجب و الاستار 588؛ مختصر دول الاسلام 1/122؛ معالم العلماء 142؛ معجم التراث الکلامی 1/477 و 2/412 و 5/39، 43، 106-107، 410؛ معجم طبقات المتکلمین 1/421؛ معجم المولفین 2/302؛ معجم رجال الحدیث 16/246؛ مقالات الاسلامیین اشعری 358؛ منتهی المقال 6/103؛ موسوعة من حیاة المستبصرین 5/551-552؛ نقد الرجال 318.

«محمد بن عبدالله جرجانی»

000-258ه-.ق.

«ابوعبدالله محمد بن عبدالله بن سنجر جرجانی»، از علما و محدثان قرن سوم ه-. ق. است.

وی ظاهراً در «جرجان» دیده به جهان گشود و پس از کسب دانش، به شهرهای دیگر هجرت کرد. مدتی را در «بصره» گذراند.

این دانشمند «اهل سنت»، اواخر عمر، رخت سفر به «مصر» افکند و در آنجا ساکن گردید. سرانجام به سال 258ه-.ق. در روستایی به نام «قطابه»، در «مصر» جان باخت.

آثار:

1. العین

کتابی در احادیث نبوی است که آن شش جلد توصیف کرده اند.

نسخه های خطی:

هیچ نسخه ی خطی به دست نیامد.

نسخه های چاپی:

چاپ نشده است.

2. المسند

«المسند» یک اثر حدیثی در بیست جلد است.

نسخه های خطی:

هیچ نسخه ی خطی به دست نیامد.

نسخه های چاپی:

چاپ نشده است.

منابع:

الاعلام زرکلی 6/223؛ تاریخ جرجان 337؛ فرهنگ زندگی نامه ها 1/482؛ فهرسة ابن خلیفة 142؛ معجم المولفین 3/337، 441؛ هدیة العارفین 2/16.

«محمد بن عبدالله کاتبی نیشابوری استرآبادی»

000-838ه-.ق.

«شمس الدین محمد بن عبدالله کاتبی ترشیزی هروی نیشابوری استرآبادی»، ادیب و شاعر سده نهم ه-. ق.، از خوش نویسان دربار «بایسنقر میرزا» پسر «شاهرخ میرزا» به شمار می رود.

ص:539

پدرش از مردم روستای «طرق» بود. به احتمال زیاد، محمد کاتبی، در زادگاه پدرش قدم به هستی نهاد. «طرق» میان شهرهای «ترشیز» (کاشمر کنونی)، «نیشابور» و «طوس» قرار دارد. به همین جهت وی را ترشیزی و نیشابوری نیز نامیده اند.

وی پس از فراگیری مقدمات، در جوانی راهی «نیشابور» شد و در آنجا تحصیلات خود را تکمیل کرد.

گفته می شود کاتبی در «نیشابور» از محضر استادش «محمد بن علی سیمی نیشابوری»، رنجید و آنجا را به قصد «هرات» ترک گفت.

روزگار بر کاتبی در «هرات» سخت گرفت و او در نهایت تهی دستی زندگانی گذراند. زمانی گذشت تا کاتبی توانست به دربار «بایسنقر» راه پیدا کند. اما حضور در دربار «بایسنقر» آن چنان طولانی نشد که او بتواند رنج های خود را وانهد و گذشته ی خود را جبران نماید.

«بایسنقر»، کاتبی را به استقبال قصیده ی «کمال الدین اسماعیل اصفهانی» متوفای 635ه-.ق. تشویق کرد. وی استقبال نیکویی به عمل آورد. لیکن شاعران و یاران معاصرش، ارزشی بر شعر او ننهادند. همین موضوع موجب رنجش خاطر کاتبی گردید و «هرات» را به سوی «استرآباد» پشت سر نهاد.

دیر زمانی در «استرآباد» نپایید. به شوق دیدار «شیخ ابراهیم شروانی» از حکمرانان «شروانشاهان»، به آن سامان شتافت. «امیر شروانشاه» مقدمش را گرامی داشت و زر بسیار برای اشعار بلندش پرداخت.

کاتبی زر بپراکند و خود راهی «آذربایجان» گردید. در نزد «اسکندر بن قرایوسف ترکمان» قصیده ی غرایی خواند. اما او دقایق شعر او را درنیافت و مقامش را به مقدار انتظار نپرداخت. به همین جهت «آذربایجان» را نیز به امید رسیدن به خدمت «صاین الدین ترکه»، رها ساخت و «اصفهان» را مقصد خود قرار داد.

در «اصفهان» از محضر «صاین الدین ترکه» بهره ها برد و به عرفان و تصوف روی آورد و رساله ای بنوشت. اما «اصفهان» نیز نتوانست روح پرشور او را جذب خود کند. تا اینکه رحل سفر به «استرآباد» افکند. در آنجا عزلت گزید و به زندگانی ساده قناعت کرد. اشعاری سرود و رساله ها پدید آورد. تا اینکه به سال 839 یا 838ه-.ق. در اثر شیوع بیماری طاعون بدرود حیات گفت. جنازه اش را در جوار «امام زاده معصوم» که به «نه گوران» شهرت دارد، مدفون ساختند.

آثار:

1. انتخاب دیوان کاتبی (منتخب اشعار کاتبی)

این نسخه، اشعاری است از دیوان کاتبی که انتخاب کننده ی آن مشخص نیست. لیکن بخشی از اشعار وی را در برمی گیرد.

نسخه های خطی:

1 نسخه ی خطی در «کتابخانه دانشگاه استانبول» به شماره 4/533 در 16 برگ، کتابت سال 884ه-.ق. موجود است.

1 نسخه ی خطی در «کتابخانه ی دارالکتب المصریة» به شماره 4- م. در 205 برگ موجود است.

نسخه های چاپی:

چاپ نشده است.

2. بهرام و گل اندام (بهرام نامه) (گل آرام)

بهرام نامه یا بهرام و گل اندام، یک منظومه ی عاشقانه به شکل مثنوی است. کاتبی در این مثنوی عاشقانه، ماجرای

ص:540

میان شخصیت های داستان، (بهرام و گل اندام) را با زبانی عرفانی بازگو کرده است.

نسخه های خطی:

1 نسخه ی خطی در «کتابخانه ی آیت الله العظمی گلپایگانی (ره)» به شماره 188/13 در 92 برگ موجود است.

1 نسخه ی خطی در «کتابخانه ی دارالکتب» «القاهره» به شماره 36 در 199 برگ موجود است.

2 نسخه ی خطی در «کتابخانه ی ملی ملک» «تهران» به شماره 1/4709 در 167 برگ، کتابت سده 12ه-.ق. و شماره 4587 در 105 برگ، کتابت سال 1293ه-.ق. موجود است.

1 نسخه ی خطی در «کتابخانه ی مجلس شورای اسلامی» به شماره 2/304 در 200 برگ، سده 12ه-.ق. موجود است.

نسخه های چاپی:

چاپ نشده است.

3. تجنیسات

این اثر نیز مجموعه اشعار کاتبی استرآبادی است.

نسخه های خطی:

1 نسخه ی خطی در «کتابخانه ی ملی ملک» «تهران» به شماره 2/5003 در 50 برگ، کتابت سده 10ه-.ق. موجود است.

1 نسخه ی خطی در «کتابخانه دانشگاه استانبول» به شماره 8/483 در 725 برگ، کتابت سال 889ه-.ق. موجود است.

1 نسخه ی خطی در «کتابخانه ی موسسه خاورشناسی فرهنگستان علوم روسیه» به شماره 50A موجود است.

نسخه های چاپی:

چاپ نشده است.

4. حسن دل (حسن و عشق)

این رساله مجموعه داستان به نثر و نظم و مطالب ادبی و عرفانی و اخلاقی است.

نسخه های خطی:

1 نسخه ی خطی در «کتابخانه ی خلق دیاربکر استانبول» به شماره ش.آ./3248 در 24 برگ، کتابت سده 10ه-.ق. موجود است.

نسخه های چاپی:

چاپ نشده است.

5. خمسه کاتبی

کاتبی در واقع به تقلید از «خمسه ی نظامی»، پنج منظومه با نام های مختلف که در پی خواهد آمد، سروده و آنها را به نام «خمسه ی کاتبی» می شناسند. لیکن از آنجا که این پنج سروده، با عنوان مستقل در کتابخانه ها ثبت و فهرست شده است، مانیز به شناسایی مستقل آنها بسنده کردیم.

این پنج منظومه عبارت اند از: «گلشن ابرار»، «مجمع البحرین»، «ناظر و منظور»، «مثنوی ده باب» و «محب و محبوب».

6. دلربا (کلیات دلربا)

از مجموعه آثار و اشعار کاتبی استرآبادی به زبان فارسی درباره ی سرگذشت «قباد»، پادشاه «یمن» با وزیرش است.

وی این منظومه را بعد از سال 830ه-.ق. سروده است.

7. نسخه های خطی:

1 نسخه ی خطی در «کتابخانه ی دانشگاه پنجاب لاهور» به شماره 36/230 کتابت سده 10 موجود است.

2 نسخه ی خطی در «کتابخانه دانشگاه استانبول» به شماره 6/1322 در 16 برگ، کتابت سال 893ه-.ق. و شماره

ص:541

10/483 در مجموعه 725 برگ، کتابت سال 889ه-.ق. موجود است.

نسخه های چاپی:

چاپ نشده است.

8. ده باب

این اثر شامل بخشی از اشعار کاتبی استرآبادی است که با عنوان «ده باب» خوانده می شود.

وی در این اثر از شیوه ی «بوستان سعدی» تقلید کرده است.

نسخه های خطی:

1 نسخه ی خطی در «کتابخانه ی مسجد اعظم» «قم» به شماره 2877 در 38 برگ، کتابت سده 10 و 11ه-.ق. موجود است.

2 نسخه ی خطی در «کتابخانه دانشگاه استانبول» به شماره 17/1050 در 41 برگ، کتابت سال 864ه-.ق. و شماره 4/1322 در 33 برگ، کتابت سال 893ه-.ق. موجود است.

1 نسخه ی خطی در «کتابخانه ی محمدشفیع در لاهور پاکستان» به شماره 151/169 در 45 صفحه، کتابت سال 981ه-.ق. موجود است.

1 نسخه ی خطی در «کتابخانه ی دانشگاه لاهور پاکستان» به شماره 36/230 کتابت سده 10ه-.ق. موجود است.

نسخه های چاپی:

چاپ نشده است.

9. دیوان

نسخه هایی که از دیوان کاتبی موجود است، آغاز متفاوتی دارند. این تفاوت می تواند به دلیل افتادگی برخی از نسخه ها یا به جهت استنساخ متفاوت کاتبان باشد. این احتمال نیز وجود دارد که دو دیوان از وی برجای مانده است. یا دیوان وی متفاوت جمع آوری شده است.

در هر حال دو آغاز که در بیشتر نسخه ها مشترک است، در ذیل نقل می گردد.

آغاز (1):

ای گل آدم به خمر جان مخمر ساخته

خاک ره را کیمیای مهر تو زر ساخته

آغاز (2):

آفاق پر صداست ز کوه گناه ما

کوه گناه چند بود سنگ راه ما

نسخه های خطی:

4 نسخه ی خطی در «کتابخانه ی ملی ملک» «تهران» به شماره 4/5307 در مجموعه 387 برگ، کتابت سده 12ه-.ق.، شماره 5574 در 276 برگ، کتابت سال 870ه-.ق.، شماره 4987 در 125 برگ، کتابت سده 9ه-.ق. و شماره 5007 در 89 برگ، کتابت سده 9ه-.ق. موجود است.

5 نسخه ی خطی در «کتابخانه دانشگاه استانبول» به شماره 1/1322 در 188 برگ، کتابت سال 893ه-.ق.، شماره 451 در 83 برگ، کتابت سده 11ه-.ق.، شماره 1552 در 424 برگ، کتابت سده 12ه-.ق.، شماره 916 در 144 برگ، کتابت سال 927ه-.ق. و شماره 1154 در63 برگ، کتابت سده 9ه-.ق. موجود است.

1 نسخه ی خطی در «کتابخانه ی دانشگاه پنجاب پاکستان» به شماره 36/230 کتابت سده 10ه-.ق. موجود است.

1 نسخه ی خطی در «کتابخانه ی گنج بخش اسلام آباد» «پاکستان» به شماره 1164 کتابت سده 11ه-.ق. موجود است.

1 نسخه ی خطی در «کتابخانه ی محمدشفیع لاهور پاکستان» به شماره 149/17 در 147 صفحه، کتابت سال

ص:542

981ه-.ق. موجود است.

1 نسخه ی خطی در «کتابخانه ی ملی جمهوری اسلامی ایران» به شماره 1415/ف در 135 برگ، کتابت سده 12ه-.ق. موجود است.

1 نسخه ی خطی در «کتابخانه ی مدرسه ی عالی شهید مطهری (سپهسالار)» به شماره 279 در 347 برگ، کتابت سده 13ه-.ق. موجود است.

1 نسخه ی خطی در «کتابخانه ی دارالکتب» «القاهره» به شماره 73 در 110 برگ موجود است.

1 نسخه ی خطی در «کتابخانه ی دانشکدهی ادبیات و علوم انسانی دانشگاه فردوسی مشهد» به شماره 151 در 339 برگ موجود است.

2 نسخه ی خطی در «کتابخانه ی انستیتو آثار خطی تاجیکستان» به شماره 1948 در 106 برگ و شماره 539 در 104 برگ، کتابت سال 1263ه-.ق. موجود است.

1 نسخه ی خطی در «کتابخانه ملی جمهوری چک (پراگ)» به شماره 10B XVIII در 337 برگ موجود است.

3 نسخه ی خطی در «کتابخانه ی موسسه خاورشناسی فرهنگستان علوم روسیه» به شماره 49- A در 130 برگ، شماره 93-A و شماره 115-A کتابت سال 1267ه-.ق. موجود است.

نسخه های چاپی:

دیوان کاتبی به سال 1382 از سوی بنیاد پژوهش های اسلامی «مشهد» در 250 صفحه، با تصحیح «تقی وحیدیان کامیار»، «سعید خومحمدی خیرآبادی» و «مجتبی جوادی نیا» چاپ و منتشر شده است.

همچنین دیوان قصاید، قطعات، رباعیات و مفردات کاتبی با تصحیح و تحقیق «علی حیدری یساولی»، تحت عنوان «کاتبی ترشیزی، زندگی و شعر او» در فصلنامه ی «نامه انجمن»سال نهم، شماره اول و دوم، بهار و تابستان 1388 منتشر شده است.

10. سی نامه (محب و محبوب)

از دیگر آثار شعری کاتبی، کتابچه ای به نام «سی نامه» است. علت نام گذاری آن به سی نامه، این است که در بیت اول آغاز آن کلمه «سی نامه» به کار رفته است.

آغاز:

«زهی سی نامه ام نامی زنامت...»

برخی منظومه ی «سی نامه» را همان «محب و محبوب» دانسته اند.

نسخه های خطی:

1 نسخه ی خطی در «کتابخانه ی دانشگاه پنجاب پاکستان» به شماره 230 در 154 برگ، کتابت سده 10ه-.ق. موجود است.

2 نسخه ی خطی در «کتابخانه دانشگاه استانبول» به شماره 5/1322 در 39 برگ، کتابت سال 893ه-.ق. و شماره 9/483 در مجموعه 725 برگ، کتابت سال 889ه-.ق. موجود است.

نسخه های چاپی:

چاپ نشده است.

11. شتر و حجره

این اثر، قصیده ی نونیه ای است بسیار زیبا در 57 بیت که تمثیلی با نام شتر و حجره در آن به کار رفته است.

اصل قصیده در مدح حضرت علی بن ابی طالب (ع) است.

آغاز:

مرا غمی است شتروارها بحجره تن

شتر دلی نکنم غم کجا و حجره من

ص:543

نسخه های خطی:

1 نسخه ی خطی در «کتابخانه ی آیت الله العظمی مرعشی نجفی (ره)» به شماره 13/13499 در 3 برگ، موجود است.

نسخه های چاپی:

چاپ نشده است.

12. غزلیات کاتبی

مجموعه ای از غزلیات کاتبی است.

آغاز:

نقد گنجینه این کلبه ویرانه ما

مزد دستی که زبنیاد کند خانه ما

نسخه های خطی:

1 نسخه ی خطی در «کتابخانه دانشگاه استانبول» به شماره 3/150 در 17 برگ، کتابت سده 10ه-.ق. موجود است.

1 نسخه ی خطی در «کتابخانه ی انستیتو آثار خطی تاجیکستان» به شماره 628 در 25 برگ موجود است.

نسخه های چاپی:

چاپ نشده است.

13. قصیده یا قصاید کاتبی

چند قصیده از قصاید کاتبی استرآبادی، گاهی به صورت جنگ همراه با قصاید دیگران و گاهی به تنهایی در برخی کتابخانه ها گزارش شده است. از آن جمله موارد ذیل است.

نسخه های خطی:

1 نسخه ی خطی در «کتابخانه ی مرکزی دانشگاه تهران» به شماره 18/2473 در 125 برگ، با عنوان «قصیده کاتبی» موجود است.

2 نسخه ی خطی در «کتابخانه ی مجلس شورای اسلامی» به شماره 3/472 در 138 برگ و شماره 22/13883 در 169 برگ، همراه با قصاید چند شاعر دیگر موجود است.

نسخه های چاپی:

چاپ نشده است.

14. کلیات کاتبی

مجموعه اشعار کاتبی استرآبادی در زمینه های مختلف است. از آن جمله، شامل مثنوی ده باب، مجمع البحرین یا ناظر و منظور، محب و محبوب یا سی نامه، قصاید، غزلیات و رباعیات.

نسخه های خطی:

3 نسخه ی خطی در «کتابخانه ی مجلس شورای اسلامی» به شماره 2616 در 140 صفحه، کتابت سال 1276ه-.ق.، شماره 2617 در 281 صفحه، کتابت سده 12ه-.ق. و شماره 2615 در 437 صفحه، کتابت سده 9 و 10ه-.ق. موجود است.

3 نسخه ی خطی در «کتابخانه ی انستیتو آثار خطی تاجیکستان» به شماره 1/884 در مجموعه 330 برگ، کتابت سال 850ه-.ق.، شماره 922 در 292 برگ، کتابت سال 863ه-.ق. و شماره 797 در 248 برگ، کتابت سال 875ه-.ق. موجود است.

1 نسخه ی خطی در «کتابخانه دانشگاه استانبول» به شماره 504 در 291 برگ، کتابت سال 867ه-.ق. موجود است.

2 نسخه ی خطی در «کتابخانه ی موسسه خاورشناسی فرهنگستان علوم روسیه» به شماره 100-C کتابت سال 867ه-.ق. و شماره 185-B موجود است.

1 نسخه ی خطی در «کتابخانه ی دانشگاه پنجاب پاکستان» به شماره 36/230 در مجموعه 212 برگ، کتابت سده 10ه-.ق. موجود است.

نسخه های چاپی:

چاپ نشده است.

ص:544

15. گلشن ابرار

این اثر منظوم کاتبی به تقلید از «مخزن الاسرار» «نظامی»، سروده شده است.

نسخه های خطی:

1 نسخه ی خطی در «کتابخانه ی دانشگاه پنجاب پاکستان» در مجموعه ای به شماره 36/230 کتابت سده 10ه-.ق. موجود است.

2 نسخه ی خطی در «کتابخانه دانشگاه استانبول» به شماره 6/483 در مجموعه 725 برگ، کتابت سال 889ه-.ق. و شماره 2/1322 در 23 برگ، کتابت سال 893ه-.ق. موجود است.

نسخه های چاپی:

چاپ نشده است.

16. مثنویات کاتبی

بخشی از سروده های کاتبی که به شکل مثنوی است در این مجموعه جمع آوری و با عنوان مثنویات کاتبی ثبت شده است.

نسخه های خطی:

1 نسخه ی خطی در «کتابخانه ی مجلس شورای اسلامی» به شماره 5/13619 در 55 برگ، کتابت سال 1348ه-.ق. موجود است.

1 نسخه ی خطی در «کتابخانه ی انستیتو آثار خطی تاجیکستان» به شماره 485 در 151 برگ، کتابت سال 1014ه-.ق. موجود است.

نسخه های چاپی:

چاپ نشده است.

17. مجمع البحرین

این منظومه به تقلید از منظومه ی «خورشید و جمشید» «سلمان ساوجی» متوفای 778ه-.ق. سروده شده است.

نسخه های خطی:

2 نسخه ی خطی در «کتابخانه دانشگاه استانبول» به شماره 7/483 در مجموعه 725 برگ و شماره 3/1322 در 34 برگ، کتابت سال 893ه-.ق. موجود است.

نسخه های چاپی:

چاپ نشده است.

18. ناظر و منظور (ناصر و منصور)

داستانی منظوم است از عشق عرفانی به تقلید از «همای و همایون» «خواجوی کرمانی، محمود بن علی» متوفای 753ه-.ق. که «ذوبحرین» نیز نامیده می شود.

نسخه های خطی:

1 نسخه ی خطی در «کتابخانه ی مجلس شورای اسلامی» به شماره 1/304 در مجموعه 200 برگ، کتابت سده 12ه-.ق. موجود است.

1 نسخه ی خطی در «کتابخانه ی ملی ملک» «تهران» به شماره 1/5003 در 50 برگ، کتابت سده 10ه-.ق. موجود است.

1 نسخه ی خطی در «کتابخانه ی محمدشفیع در لاهور پاکستان» به شماره 150/168 در 44 صفحه، کتابت سال 981ه-.ق. موجود است.

1 نسخه ی خطی در «کتابخانه ی دانشگاه پنجاب پاکستان» به شماره 36/230 کتابت سده 10ه-.ق. موجود است.

1 نسخه ی خطی در «کتابخانه ی دانشگاه پنجاب پاکستان» به شماره 25/2176 در 38 صفحه، کتابت سده 12ه-.ق. موجود است.

نسخه های چاپی:

چاپ نشده است.

ص:545

منابع:

آتشکده ی آذر 75؛ اثر آفرینان 5/3؛ احوال و آثار خوش نویسان 3/817؛ از سعدی تا جامی 708-718؛ بهارستان 121؛ تاریخ ادبی ایران 545؛ تاریخ ادبیات در ایران صفا 4/233-244؛ تاریخ ادبیات فارسی 80؛ تاریخ حبیب السیر 4/18؛ تاریخ نظم و نثر در ایران 297-298؛ تذکرة الشعراء 381؛ تذکره ی حسینی 281؛ تذکره ی هفت اقلیم 2/259-264؛ ترجمه مجالس النفائس 10، 186؛ دانشنامه هنرمندان ایران و جهان اسلام 769؛ دایرةالمعارف تشیع 13/405-406؛ دایرةالمعارف فارسی مصاحب 2/2114؛ دویست سخنور نظمی 531؛ الذریعة 7/62 و 9/836، 896-897 و 19/130-131، 181، 215-216، 283، 317-318؛ ریاض الجنة 905؛ ریاض العارفین 204-205؛ ریحانة الادب 5/14، 335؛ زندگی نامه شاعران نامی ایران 217؛ شمع انجمن 395؛ تذکره ی صبح گلشن 336؛ فرهنگ بزرگان اسلام و ایران 533؛ فرهنگ سخنوران 478؛ فرهنگ نام آوران خراسان 174؛ قاموس الاعلام 5/3807-3808؛ الکنی و الالقاب 3/100؛ گلزار جاویدان 3/1151-1152؛ گنج دانش 523؛ لغتنمامه دهخدا (ذیل کاتبی) 60-63؛ مجالس المومنین 2/659-663؛ مجالس النفائس 10-11، 186-187؛ مجمع الفصحاء، بخش اول از جلد دوم 2/93؛ مرآة الخیال 65؛ مرآ ة الفصاحة 513-515؛ مشاهیر نیشابور شهر قلمدان های مرصع 242-250؛ مطلع الشمس 175؛ مناقب هنروران 57؛ منظومه های فارسی 284-291؛ نتایج الافکار 596.

«محمد بن عبدالنبی اخباری استرآبادی»

1178-1232ه-.ق.

«جمال الدین ابواحمد محمد بن عبدالنبی بن عبدالصانع اخباری نیشابوری استرآبادی اکبرآبادی هندی»، از احیاگران فرقه ی نوین اخباری و از رهبران بسیار تند آن گروه بود.

او مردی دانشمند، مسلط به ادبیات عربی، متبحر در فقه به شیوه ی اخباری، مسلط بر احادیث شیعی، آشنا بر اصول رجالی، متمحض در کلام جدلی و بسیار سخنور و خوش برخورد توصیف شده است.

گویا نوادگانش، سلسله ی نسب او را به ائمه ی هدی (ع) می رسانند و ادعای سیادت دارند. اما ظاهراً خود میرزا محمد اخباری چنین ادعایی نداشت.

درست است که میرزا محمد اخباری در «اکبرآباد» «هند» دیده به جهان گشوده است، لیکن مسلم است که ریشه ی استرآبادی دارد. گفته می شود پدرش از «استرآباد» به «نیشابور» و از آنجا به «هند» مهاجرت کرد. از این رو میرزا محمد در «هند» زاده شد. به همین جهت او را نیشابوری، استرآبادی، اکبرآبادی و هندی نیز می خوانند.

مشهور است که میرزا محمد اخباری گذشته از تحصیل علوم متداول زمان خود، در علوم غریبه مانند: جفر، رمل، اعداد و طلسمات نیز مهارت داشت.

در برخی منابع، در مجادله و مباحثه بسیار ماهر و در سخاوت و سماحت، یگانه ی روزگار خوانده شده است.

به هر روی، میرزا محمد اخباری، تحصیلات مقدماتی را در «هند» گذراند. آنگاه که به بیست سالگی رسید (1198ه-.ق.)، همراه زن و فرزند، سرزمین «هند» را به سوی «مکه» ترک گفت. پس از انجام مناسک حج، به عتبات عالیات هجرت کرد و مدتی در «کربلا» و «نجف اشرف» به تحصیل ادامه داد.

او در این دوره، از محضر درس «آقا محمدعلی بهبهانی»، «میرزا مهدی شهرستانی» و «شیخ موسی آل کاشف الغطا بحرینی» استفاده کرد.

ص:546

دشمنی آشکار وی با فقهای اصولی و زشت گویی علیه مجتهدانی چون: «میرزا ابوالقاسم قمی»، «شیخ جعفر عرب نجفی»، «محمدابراهیم کلباسی» و «میر سید علی طباطبایی»، موجب تحریک مردم گردید و عرصه بر وی تنگ شد. تا مجبور شد «عراق» را ترک کند.

اخباری به «ایران» سفر کرد و از شهرهای «اصفهان»، «ری»، «گیلان»، «خراسان» و «فارس» دیدن کرد. حکومت قاجار، استقبال گرمی از وی به عمل آورد و مدت چهار سال در «تهران» اقامت گزید. این دوره مصادف بود با دوره ی اول جنگ های «ایران» و «روس».

میرزا محمد اخباری به «فتحعلی شاه» وعده داد که اگر از «اخباریان» حمایت کند، چله بنشیند و «سر پاول سیسانوف گرجی»، ژنرال سردار قشون «روس» را روز چهلم برای شاه تحفه کند.

فتحعلی شاه پذیرفت. محمد اخباری در حجره ای در شاه عبدالعظیم چله نشست و در به روی خود بست. روز چهلم سر ژنرال «روس» را برای شاه آوردند.

پس از آن شاه و درباریان از قدرت معنوی او به خوف افتادند و عاقبت میرزا محمد را به «عراق» تبعید کردند. او در «کاظمین» سکونت اختیار کرد و همچنان به دشمنی با مراجع تقلید و فقهای اصولی ادامه داد. دو تن از سرداران «عثمانی» در حکومت «عراق»، به این اختلاف دامن زدند و موجبات قتل میرزا محمد اخباری به دست مردم را فراهم آورند.

با وجود اختلاف شدید میان او و مجتهدان اصولی، همگان بر فضل میرزا محمد اخباری استرآبادی اقرار دارند. او به عربی و فارسی شعر می سرود و «سیل» تخلّص می کرد. تالیفاتش از هشتاد عنوان متجاوز است.

آثار:

1. آیینه عباسی در نمایش حق شناسی (امالی عباسی)

این اثر به زبان فارسی، در اعتقادات و دفاع از شبهاتی است که نصارا بر اسلام و مسلمانان ایراد کرده اند. گویا میرزا محمد اخباری آن را به دستور «عباس میرزا» فرزند «فتحعلی شاه» نگاشته است. به همین جهت نام آن را «آیینه عباسی یا امالی عباسی» نهاده است.

کتاب در پنج باب تنظیم شده است. باب اول: در رد عقاید یهود. باب دوم: در رد عقاید نصارا. باب سوم: در بشارات حضرت عیسی بر نبوت حضرت محمد (ص). باب چهارم: در رد عقاید مجوس. باب پنجم: در حقیقت اسلام و نبوت خاصه همراه با ذکر معجزات و دفع شبهات است.

تاریخ پایان تالیف کتاب ظاهراً سال 1230ه-.ق. است.

نسخه های خطی:

1 نسخه ی خطی در «کتابخانه ی آستان قدس رضوی (ع)» به شماره 40 در 80 برگ موجود است.

1 نسخه ی خطی در «کتابخانه ی آیت الله العظمی مرعشی نجفی (ره)» به شماره 3914 در 107 برگ موجود است.

1 نسخه ی خطی در «کتابخانه ی آیت الله العظمی گلپایگانی (ره)» به شماره 64/5 در 25 برگ، کتابت سال شاید 1230ه-.ق. موجود است.

1 نسخه ی خطی در «کتابخانه ی فیضیه ی قم» به شماره 1106 در 111 برگ موجود است.

نسخه های چاپی:

«خانبابا مشار» در «مولفین کتب چاپی» این اثر را در زمره ی کتاب های چاپی نام برده ولی مشخصات چاپی آن را ذکر نکرده است.

ص:547

2. الاجماع

این اثر در مبحث حجیت اجماع از دیدگاه میرزا محمد اخباری است. او در این مسئله نیز مانند دیگر مسائل فقهی، با فقهای اصولی به مجادله و مخالفت برخاسته و ادله ی خود را ذکر کرده است.

گفتنی است که کتابی تحت عنوان «کشف القناع عن حجیة الاجماع» توسط یکی از نوادگان میرزا محمد اخباری چاپ شده است. نمی دانیم آیا این اثر همان اثری است که با عنوان «الاجماع» نسخه ی خطی آن معرفی می گردد یا کتاب دیگری از وی است.

البته اثری از محمد اخباری با عنوان «کشف القناع عن عور الاجماع» در جای خود شناسانده خواهد شد. از آنجا که آغاز این نسخه در دسترس نیست، نمی دانیم با کتاب فوق یکی است یا نه؟

نسخه های خطی:

1 نسخه ی خطی در «کتابخانه ی آیت الله العظمی مرعشی نجفی (ره)» به شماره 2/12040 در 9 برگ، کتابت سده 13ه-.ق. موجود است.

نسخه های چاپی:

چاپ نشده است.

3. ادلة الاسلام

این اثر به زبان عربی و در بیان ادله ی اسلام در اصول و فروع است.

نسخه های خطی:

1 نسخه ی خطی در «کتابخانه ی دانشکدهی ادبیات دانشگاه تهران» به شماره 7/192 موجود است.

نسخه های چاپی:

چاپ نشده است.

4. ادلة تعمیم التکلیف

در بیان ادله ی احکام از حلال و حرام است به زبان عربی. در واقع این اثر به نوعی از کتب اصول فقه «اخباریان» محسوب می گردد.

شایان ذکر است که اثر دیگری با عنوان «کتاب فی اصول الفقه یا رسالة فی اصول الفقه» ذیل «اصول الفقه» از آثار میرزا محمد اخباری شناسانده خواهد شد که به احتمال زیاد غیر از این اثر است که ذکر کردیم.

نسخه های خطی:

1 نسخه ی خطی در «کتابخانه ی آستان قدس رضوی (ع)» به شماره 12/2815 در مجموعه 187 برگ موجود است.

گفتنی است فهرست نویس این اثر را با تردید به میرزا محمد اخباری نسبت داده است.

نسخه های چاپی:

چاپ نشده است.

5. ادلة فروع الاسلام و ما اتفق الامامیة علیه

اثر دیگری است از میرزا محمد اخباری در بیان فروع دین از دیدگاه وی و آنچه مورد اتفاق همه ی علمای شیعه ی دوازده امامی است.

نسخه های خطی:

1 نسخه ی خطی در «کتابخانه ی ملی ملک تهران» به شماره 1/3494 در مجموعه 308 برگ موجود است.

نسخه های چاپی:

چاپ نشده است.

6. استمرار الحجة

نسخه های خطی:

1 نسخه ی خطی در «کتابخانه ی دانشکدهی الاهیات و معارف

ص:548

اسلامی دانشگاه تهران» به شماره 6/193 موجود است.

نسخه های چاپی:

چاپ نشده است.

7. اصول دین و فروع آن

گفته می شود دو رساله در اصول دین، یکی به زبان عربی و دیگری به زبان فارسی توسط میرزا محمد اخباری نگاشته شده است.

این اثر استدلالی نیست و فقط به بیان اصول دین و فروع دین اسلام از دیدگاه «اخباریان» پرداخته است. ظاهراً تاریخ تالیف این اثر سال 1227ه-.ق. است.

نسخه های خطی:

1 نسخه ی خطی در «کتابخانه ی مدرسه ی عالی شهید مطهری (سپهسالار)» به شماره 1322 در 169 برگ موجود است.

1 نسخه ی خطی در «کتابخانه ی خواجه محمد مرتضی انصاری» در «اسلام آباد پاکستان» کتابت سال 1241ه-.ق. موجود است.

نسخه های چاپی:

چاپ نشده است.

8. اصول الفقه

این اثر به زبان عربی و در دوازده باب تنظیم شده است. باب دوم آن در مبحث اجتهاد و تقلید است. باب سوم می گوید: واجب است در تشخیص تکلیف و احکام شرعی، به اهل ذکر مراجعه شود.

ظاهراً منظور میرزا محمد اخباری، از «اهل الذکر» همان است که در قرآن کریم و تفاسیر آن از طرق مفسران اخباری مزاج، معنا شده است. باب دوازدهم در این مورد بحث می کند که آیا جاهل به احکام معذور است یا نه؟

نسخه های خطی:

1 نسخه ی خطی در «کتابخانه مدرسه ی فیضیه» «قم» به شماره 48 در 226 برگ موجود است.

نسخه های چاپی:

چاپ نشده است.

9. اعتقادات

نسخه های خطی:

هیچ نسخه ی خطی به دست نیامد.

نسخه های چاپی:

چاپ نشده است.

10. اقسام افعال العباد و امورهم و وجوب التوقف و الاحتیاط فی الشبهات

مولف در این اثر به بیان افعال عباد از دیدگاه «اخباریان» پرداخته و آنها را در دسته های مختلف دسته بندی کرده است و برای موارد شبهه، حکم احتیاط و توقف را صادر نموده است.

نسخه های خطی:

1 نسخه ی خطی در «کتابخانه ی آستان قدس رضوی (ع)» به شماره 16/2815 در 178 برگ، کتابت سده 12ه-.ق. موجود است.

نسخه های چاپی:

چاپ نشده است.

11. اقل ما یجب علی المکلفین

اثر دیگری است در تکالیف یک مسلمان و با دیدگاه اخباری که به زبان عربی و با درخواست جمعی از پیروان میرزا محمد اخباری نگاشته شده است.

نسخه های خطی:

1 نسخه ی خطی در «کتابخانه ی آیت الله العظمی مرعشی

ص:549

نجفی (ره)» به شماره 9238 در 206 برگ، کتابت ظاهراً 1216ه-.ق. موجود است.

نسخه های چاپی:

چاپ نشده است.

12. امکان حصول العلم من خبر الثقة العامی

بحث درباره ی اینکه آیا از خبر واحد یک شخص مورد وثوق عامی (اهل سنت)، علم حاصل می گردد و در نتیجه حجیت دارد یا خیر؟

نسخه های خطی:

هیچ نسخه ی خطی به دست نیامد.

نسخه های چاپی:

چاپ نشده است.

13. انسان العین (انساب العین)

گویا در «روضات الجنات» نام این اثر «انساب العین» ثبت شده است. «آقابزرگ» آن را «انسان العین» دانسته و آن را ملقب به «ضیاء الملوین» برای تفرقه میان «زین» و «شین» معرفی کرده است. هم چنین کتاب را رد بر کتاب «عین العین» «میرزای قمی» در رد کتاب «قبسة العجول فی الاخبار و الاصول» میرزا محمد اخباری، می داند.

فهرست نویس نسخه های خطی، در بخش کتاب شناسی این اثر نیز می نویسد: «تعلیقه ای است بر کتاب عین العین ابی القاسم بن حسن جیلی»

باید گفت، اگر منظور از «ابوالقاسم بن حسن جیلی»، همان «میرزای قمی، ابوالقاسم بن محمدحسن شفتی گیلانی» است، نگارنده کتابی با عنوان «عین العین» منسوب به وی را به دست نیاورد. اما اگر کس دیگری باشد، برای نگارنده ناشناخته است.

نسخه های خطی:

1 نسخه ی خطی در «کتابخانه ی دانشکدهی الاهیات و معارف اسلامی دانشگاه تهران» به شماره 1/159 در 154 برگ، کتابت سال 1247ه-.ق. موجود است.

نسخه های چاپی:

چاپ نشده است.

14. انموذج المرتاضین

از محتوا و موضوع این اثر آگاهی نداریم. در یک نسخه زبان آن عربی و در نسخه ی دیگر فارسی ثبت کرده اند.

نسخه های خطی:

1 نسخه ی خطی در «کتابخانه ی آستان حضرت احمد بن موسی (شاه چراغ)» «شیراز» به شماره 4/509 در 26 برگ، کتابت سال 1212ه-.ق. موجود است.

1 نسخه ی خطی در «کتابخانه ی آیت الله العظمی مرعشی نجفی (ره)» به شماره 9238 در مجموعه 206 برگ، کتابت سال 1216ه-.ق. موجود است.

نسخه های چاپی:

چاپ نشده است.

15. ایقاظ النبیه

میرزا محمد اخباری این اثر را در فقه نوشته است. او در احکام شرعی و فقهی، مطابق ادله و نظریات «اخباریان»، رای داده است.

نواده اش «میرزا ابراهیم بن محمد بن محمد اخباری»، شرح احوال و زندگانی جدش را در آخر این کتاب اضافه کرده است.

نسخه های خطی:

هیچ نسخه ی خطی به دست نیامد.

ص:550

نسخه های چاپی:

جلد اول این اثر توسط «میرزا ابراهیم» از نوادگان میرزا محمد اخباری تصحیح شده و در سال 1356ه-.ق. منتشر گردیده است.

«دایرةالمعارف بزرگ اسلامی» محل انتشار این اثر را «مصر» و «خانبابا مشار» محل انتشار آن را «بصره» ذکر کرده است.

16. البرهان فی التکلیف و البیان (البرهانیة)

میرزا محمد اخباری در این اثر راه های تشخیص تکلیف و احکام شرعی را از دیدگاه «اخباریان» بیان کرده است. اما عملاً مباحث کلامی و اصولی را با مباحث و شیوه ی اخباری درهم آمیخته است.

او در اثر خود سعی کرده مسلک اخباری را شیوه ی صحیح و روش محکم نشان دهد و مجتهدان اصولی را خطاکار بنماید.

«علی محمد باب» بر این کتاب میرزا محمد اخباری حاشیه نگاشته و به برخی مسائل و مباحث آن اعتراض کرده و ایراد گرفته است.

«میرزا محمدباقر رشتی لاری»، از شاگردان میرزا محمد اخباری کتاب «البرهان» را شرح کرده و با عنوان «الکلمات الحقانیة» به اشکالات «علی محمد باب» پاسخ گفته است.

نسخه های خطی:

1 نسخه ی خطی در «کتابخانه ی آستان قدس رضوی (ع)» به شماره 8731 در 21 برگ، کتابت سال 1243 ه-.ق. موجود است.

3 نسخه ی خطی در «کتابخانه ی آیت الله العظمی مرعشی نجفی (ره)» به شماره 6623 در 92 برگ، کتابت سال 1232ه-.ق.، شماره 9238 در مجموعه 206 برگ، کتابت سال 1216ه-.ق. و شماره 1/12821 در 15 برگ، کتابت سال 1225ه-.ق. موجود است.

1 نسخه ی خطی در «کتابخانه ی مجلس شورای اسلامی» به شماره 1/2797 در 199 برگ، کتابت سال 1219ه-.ق. موجود است.

1 نسخه ی خطی در «کتابخانه ی آستان حضرت احمد بن موسی (شاه چراغ)» «شیراز» به شماره 1/509 در 35 برگ، کتابت سال 1211ه-.ق. موجود است.

نسخه های چاپی:

سال 1341ه-.ق. در «بغداد» چاپ شده است.

17. پاسخ نامه یزدی

«حاج محمدعلی یزدی» امام جمعه و جماعت «یزد» در خصوص جهر و اخفات تسبیحات اربعه در رکعت سوم و چهارم از میرزا محمد اخباری پرسش ها کرده است.

وی به این پرسش ها پاسخ گفته و به طریق «اخباریان» استدلال کرده و در نهایت به جواز خواندن «جهر» رای داده است.

نسخه های خطی:

1 نسخه ی خطی در «کتابخانه ی آیت الله العظمی مرعشی نجفی (ره)» به شماره 7156 در 277 برگ، کتابت سال 1224ه-.ق. موجود است.

نسخه های چاپی:

چاپ نشده است.

18. تحفة الامین و الدر الثمین

این اثر پاسخ به 12 پرسش «محمدامین خان همدانی» فرزند «مصطفی قلیخان» است.

تحفة الامین لقبی است که مولف به جهت نام پرسش گر به

ص:551

اثر خود داده است.

نسخه های خطی:

2 نسخه ی خطی در «کتابخانه ی آیت الله العظمی مرعشی نجفی (ره)» به شماره 8532 در 34 برگ، کتابت سال 1339ه-.ق. و شماره 7156 در مجموعه 277 برگ، کتابت سال 1224ه-.ق. موجود است.

1 نسخه ی خطی در «کتابخانه ی دانشکدهی الاهیات و معارف اسلامی دانشگاه تهران» به شماره 1/25 در 178 برگ، کتابت سده 13ه-.ق. موجود است.

نسخه های چاپی:

چاپ نشده است.

19. تحفه جهانبانی

کتابی است به زبان فارسی در اثبات امامت حضرت علی بن ابی طالب (ع) به استناد ادله ی عقلی و نقلی، هم چنین مباحثی از اصول دین را دربردارد.

وی این اثر را به «محمدعلی میرزا» فرزند «فتحعلی شاه» اهدا کرده است.

نسخه های خطی:

1 نسخه ی خطی در «کتابخانه ی آیت الله العظمی مرعشی نجفی (ره)» به شماره 10749 در 30 برگ، کتابت سال 1221ه-.ق. موجود است.

2 نسخه ی خطی در «کتابخانه ی مجلس شورای اسلامی» به شماره 3/389 در 149 برگ، کتابت سده 13ه-.ق. و شماره 2/2834 در مجموعه 200 برگ موجود است.

نسخه های چاپی:

چاپ نشده است.

20. تحفة الخاقان (دوائر العلوم و جداول الرقوم)

میرزا محمد اخباری در آغاز این کتاب می نویسد: «الموسومة بتحفة الخاقان مرتبة العنوان الملقبة بدوائر العلوم و جداول الرقوم»

در واقع وی دانش های مختلف را همراه با جداول و نقشه و اشکال هندسی، جمع آوری و مانند یک دایرةالمعارف کوچک، تنظیم کرده است. این دانش ها عبارت اند از: اسطرلاب، علم حروف، علم الاسما و برخی علوم غریبه ی دیگر.

او کتاب را به «فتحعلی شاه» اهدا نموده است. اما نام پادشاه در کتاب ذکر نشده است.

نسخه های خطی:

1 نسخه ی خطی در «کتابخانه ی آیت الله العظمی مرعشی نجفی (ره)» به شماره 5275 در 52 برگ موجود است.

1 نسخه ی خطی در «کتابخانه ی ملی ملک تهران»به شماره 3627 در 42 برگ، کتابت سده 13ه-.ق. موجود است.

1 نسخه ی خطی در «کتابخانه ی مجلس شورای اسلامی» به شماره 1/7067 در 51 برگ موجود است.

3 نسخه ی خطی در «کتابخانه ی ملی جمهوری اسلامی ایران» به شماره 730/ع در 49 برگ، کتابت سال 1281ه-.ق.، شماره 1575/ع در 84 برگ، کتابت سده 13ه-.ق. و شماره 1812/ف در 42 برگ، کتابت سده 13ه-.ق. موجود است.

فهرست نسخه های خطی کتابخانه ی ملی، مولف دو نسخه از سه نسخه ی فوق را اشتباه نوشته و زبان یکی از آنها را فارسی ثبت کرده است.

نسخه های چاپی:

کتاب تحفة الخاقان همراه با «نسبنامه» حضرت محمد (ص) تحت عنوان «شجرة النبویة المحمدیة» به سال 1402ه-.ق. در «قم»، توسط انتشارات «ارومیه»، در 108 صفحه رحلی چاپ شده است.

ص:552

21. تحفة الدراویش (تحفة الدرویش)

مجموعه دعاها و استعاذات در چهل دو باب یا تجربه است که میرزا محمد اخباری مدعی است آنها تجربه شده و مفید هستند.

نسخه های خطی:

1 نسخه ی خطی در «کتابخانه ی آستانه مقدسه حضرت فاطمه معصومه (س)» به شماره 6/531 در 82 برگ، کتابت سال 1270ه-.ق. با عنوان «تحفة الدراویش» موجود است. آخر این نسخه افتادگی دارد.

1 نسخه ی خطی در «کتابخانه ی ملی فارس» به شماره 8/21/297 در 6 برگ موجود است.

1 نسخه ی خطی در «کتابخانه ی راجه محمودآباد لکهنو» به شماره 2016 در 20 صفحه، کتابت سال 1248ه-.ق. موجود است.

1 نسخه ی خطی در «کتابخانه ی دایرةالمعارف بزرگ اسلامی تهران» به شماره 5/66824 در 151 برگ موجود است.

نسخه های چاپی:

چاپ نشده است.

22. تحفه لاریه

این اثر یک رساله فقهی و فتوایی مختصر است. مشخص نیست که اصل کتاب مختصر بوده یا کاتب زمان استنساخ، مواردی را حذف کرده است.

در هر حال احکام و فتواهای «اخباریان» در مسائل مربوط به طهارت، نماز، روزه و حج در این رساله آمده است.

نسخه های خطی:

2 نسخه ی خطی در «کتابخانه ی آیت الله العظمی مرعشی نجفی (ره)» به شماره 1756 در 277 برگ، کتابت سال 1224ه-.ق. و شماره 13691 در 260 برگ موجود است.

1 نسخه ی خطی در «کتابخانه ی مجلس شورای اسلامی» به شماره 4464 در 114 برگ، کتابت سال 1221ه-.ق. موجود است.

نسخه های چاپی:

چاپ نشده است.

23. تسلیة القلوب الخزینة الجاری مجری الکشکول و السفینة

گویا اثری است بسیار مفصل و مبسوط در 10 یا 12 جلد که میرزا محمد اخباری احادیث، اخبار، مسائل تفسیری و خیلی از مطالب دیگر را از منابع مختلف انتخاب و جمع آوری کرده است.

او پس از نقل هر مطلبی، مقداری مطالب نیز از خودش بر آن افزوده و به شیوه ی «اخباریان» سخن گفته است.

هم چنین در جای جای کتاب، فرصت را از دست نداده و به فقهای اصولی می تازد.

نسخه های خطی:

2 نسخه ی خطی در «کتابخانه ی آیت الله العظمی مرعشی نجفی (ره)» به شماره 6729 در 265 برگ، جلد دوم و شماره 7/12821 در 22 برگ موجود است.

1 نسخه ی خطی در «کتابخانه ی مجلس شورای اسلامی» به شماره 7167 در 259 برگ، کتابت سال 1250ه-.ق. موجود است.

نسخه های چاپی:

چاپ نشده است.

24. تقسیم العلماء الی المصوبة و المخطئة

رساله ی مختصری است در تقسیم علما به «مصوبه» (کسانی که حکم شرعی را درست تشخیص داده اند) و

ص:553

«مخطئه» (کسانی که در تشخیص حکم شرعی اشتباه کرده اند) که ظاهراً توسط کسی از یک رساله ی مفصل مولف انتخاب شده است.

نسخه های خطی:

1 نسخه ی خطی در «کتابخانه ی آیت الله العظمی مرعشی نجفی (ره)» به شماره 3/12040 در 3 برگ موجود است.

نسخه های چاپی:

چاپ نشده است.

25. تقویم الرجال

نسخه های خطی:

هیچ نسخه ی خطی به دست نیامد.

نسخه های چاپی:

چاپ نشده است.

26. توجیه و تفسیر بعض روایات اعتقادی و اخلاقی از بحارالانوار و...

نسخه های خطی:

1 نسخه ی خطی در «کتابخانه ی مدرسه ی آخوند همدان» به شماره 38/646 موجود است.

نسخه های چاپی:

چاپ نشده است.

27. الجواهر النفیسة

این اثر را «محمدابراهیم بن محمدعلی طبسی خراسانی» با عنوان «تحفه ی محمدیه» به فارسی ترجمه کرده است. لیکن از خود کتاب خبری به دست نیامد.

نسخه های خطی:

هیچ نسخه ی خطی به دست نیامد.

نسخه های چاپی:

چاپ نشده است.

28. الحجر الملقم

میرزا محمد اخباری در این اثر به تاریخچه اجتهاد و شیوه ی کشف از حکم شرعی پرداخته است. او سعی کرده استنباط احکام شرعی را فقط از طریق اخبار و احادیث که شیوه ی «اخباریان» است، اثبات نماید.

وی برای ادعای خود مبنی بر ابطال اجتهاد 12 دلیل عقلی و نقلی آورده است.

نسخه های خطی:

1 نسخه ی خطی در «کتابخانه ی آستان قدس رضوی (ع)» به شماره 8657 در 6 برگ موجود است.

1 نسخه ی دیگر که از مخطوطات مرحوم فاضل خوانساری بود، توسط مقام معظم رهبری به آستان قدس رضوی (ع) اهدا گردیده و به شماره 1/1111 موجود است.

1 نسخه ی خطی در «کتابخانه ی آیت الله العظمی مرعشی نجفی (ره)» به شماره 7156 در مجموعه 277 برگ، کتابت سال 1224ه-.ق. موجود است.

1 نسخه ی خطی در «کتابخانه ی مجلس شورای اسلامی» به شماره 5/2797 در 199 برگ موجود است.

نسخه های چاپی:

چاپ نشده است.

29. حرز الحواس من وسواس الخناس

این اثر در پاسخ به پرسش شخصی به نام «سید محمدرضا بن سید شبر» است در خصوص مسئله طینت و اختیار و جبر و نیز در تفاوت مجتهد و اخباری، که میرزا محمد اخباری سی و نه تفاوت میان اخباری و مجتهد نقل می کند.

نسخه های خطی:

1 نسخه ی خطی در «کتابخانه ی آستان قدس رضوی (ع)» به

ص:554

شماره 5/2815 در 178 برگ، کتابت سده 12ه-.ق. موجود است.

1 نسخه ی خطی در «کتابخانه ی آستان حضرت احمد بن موسی (شاه چراغ)» «شیراز» به شماره 2/509 در 22 برگ، کتابت سال 1211ه-.ق. موجود است.

2 نسخه ی خطی در «کتابخانه ی آیت الله العظمی مرعشی نجفی (ره)» به شماره 6623 در 92 برگ، کتابت سال 1232ه-.ق. و شماره 10017 در 173 برگ، کتابت سال 1275ه-.ق. موجود است.

نسخه های چاپی:

چاپ نشده است.

30. حرمة التنباک و القهوة

مولف به شیوه ی «اخباریان» حکم به حرمت استعمال تنباکو و قهوه داده و مجموعه ای از روایات و احادیث را نقل و برای منظور خود معنا و تفسیر کرده است.

وی این رساله را به درخواست شخصی به نام «حاجی محمدجعفر» نگاشته است.

نسخه های خطی:

1 نسخه ی خطی در «کتابخانه ی آیت الله العظمی مرعشی نجفی (ره)» به شماره 5663 در 8 برگ، کتابت سال 1248ه-.ق. موجود است.

نسخه های چاپی:

چاپ نشده است.

31. حسن الاتفاق فی تحقیق الصداق

میرزا محمد اخباری تعدادی حدیث در خصوص صداق و کابین زنان از ائمه (ع) و رسول خدا (ص) نقل کرده و سپس با عبارت «اقول» نظر خود را افزوده است.

نسخه های خطی:

1 نسخه ی خطی در «کتابخانه ی آیت الله العظمی مرعشی نجفی (ره)» به شماره 6/12821 در 13 برگ موجود است.

نسخه های چاپی:

چاپ نشده است.

32. حقیقة الاعیان فی معرفة الانسان (حقیقة الانسان)

چنانچه از نام کتاب مشخص می گردد، موضوع آن در شناخت انسان و تاریخ تالیفش سال 1224ه-.ق. است.

نسخه های خطی:

1 نسخه ی خطی در «کتابخانه ی مدرسه ی آخوند همدان» به شماره 1/2499 موجود است.

نسخه های چاپی:

چاپ نشده است.

33. حقیقة الشهود فی معرفة المعبود

در «مکارم الآثار» این کتاب نیز به میرزا محمد اخباری نسبت داده شده است.

نسخه های خطی:

هیچ نسخه ی خطی به دست نیامد.

نسخه های چاپی:

چاپ نشده است.

34. حکمة العارفین

نسخه های خطی:

1 نسخه ی خطی در «کتابخانه ی مجلس شورای اسلامی» به شماره 1413 (1241) در مجموعه 890 صفحه موجود است.

نسخه های چاپی:

چاپ نشده است.

35. الدر الفرید و معراج التوحید

«آقابزرگ» به نقلی از حفید میرزا محمد اخباری، یعنی «میرزا محمدتقی»، این اثر را از آثار مولف شمرده است.

ص:555

نسخه های خطی:

هیچ نسخه ی خطی به دست نیامد.

نسخه های چاپی:

چاپ نشده است.

36. الدمدمة الکبری

در رد «زنادقه صغری» است. منظور وی از زنادقه ی صغری، فقهای اصولی است.

نسخه های خطی:

هیچ نسخه ی خطی به دست نیامد.

نسخه های چاپی:

چاپ نشده است.

37. دوایر العلوم و جداول الرسوم

پیش تر این اثر را تحت عنوان «تحفة الخاقان» شناساندیم.

38. دیوان شعر عربی

میرزا محمد اخباری اشعار زیادی به زبان عربی سروده است. لیکن گزارشی از دیوان عربی وی به دست نیامد. فقط در «مکارم الآثار» دو دیوان برای وی گزارش شده است.

نسخه های خطی:

هیچ نسخه ی خطی به دست نیامد.

نسخه های چاپی:

چاپ نشده است.

39. دیوان شعر فارسی

یک نسخه از دیوان فارسی میرزا محمد اخباری در کتابخانه ی مجلس گزارش شده است که در ذیل معرفی می گردد.

نسخه های خطی:

1 نسخه ی خطی در «کتابخانه ی مجلس شورای اسلامی» به شماره 13648 در 75 برگ، با عنوان «دیوان سیل اخباری» موجود است.

نسخه های چاپی:

چاپ نشده است.

40. ذخیرة الالباب الی کل علم فیه باب

نسخه های خطی:

هیچ نسخه ی خطی به دست نیامد.

نسخه های چاپی:

چاپ نشده است.

41. ذخیرة الالباب و بغیة الاصحاب

در این اثر نیز مانند اثر دیگرش با عنوان «دوائر العلوم» دانش های مختلف را گردآورده و جدول هایی بر آن افزوده است.

کتاب در 23 باب است. باب اول درباره ی حروف و باب آخر آن در فقه است.

نسخه های خطی:

هیچ نسخه ی خطی به دست نیامد.

نسخه های چاپی:

چاپ نشده است.

42. رجال

گویا رجال را از منظر «اخباریان» مورد بحث قرار داده است.

نسخه های خطی:

1 نسخه ی خطی در «کتابخانه ی مدرسه ی آخوند همدان» به شماره 12416 موجود است.

نسخه های چاپی:

چاپ نشده است.

43. رجل جراد

ظاهراً در علوم غریبه است.

ص:556

نسخه های خطی:

1 نسخه ی خطی در «کتابخانه ی دایرةالمعارف بزرگ اسلامی» به شماره 4/66824 در 151 برگ موجود است.

1 نسخه ی دیگر نیز در همان کتابخانه ی شاید به شماره (4) 142 موجود است.

نسخه های چاپی:

چاپ نشده است.

44. رد عقاید الصوفیة

در این رساله عقاید صوفیه را نقد و رد کرده است.

نسخه های خطی:

1 نسخه ی خطی در «کتابخانه ی مرکزی دانشگاه تهران» به شماره 1/2842 موجود است.

نسخه های چاپی:

چاپ نشده است.

45. الرد علی البادری

نسخه های خطی:

هیچ نسخه ی خطی به دست نیامد.

نسخه های چاپی:

چاپ نشده است.

46. رد منع از شهادت به ولایت

گویا شخصی که شهادت به ولایت را جایز نمی دانسته است، نامه ای می نویسد. این نامه توسط «فتحعلی شاه» به میرزا محمد اخباری فرستاده می شود تا پاسخ او را بدهد. وی در چهارده فصل پاسخ این مسئله را داده است.

نسخه های خطی:

1 نسخه ی خطی در «کتابخانه ی آستان قدس رضوی (ع)» به شماره 21/2815 در 178 برگ، کتابت سده 12ه-.ق. موجود است.

نسخه های چاپی:

چاپ نشده است.

47. رد وحدت وجود

نسخه های خطی:

هیچ نسخه ی خطی به دست نیامد.

نسخه های چاپی:

چاپ نشده است.

48. رسالة البرهان

شاید همان رساله «البرهان فی التکلیف و البیان» باشد و شاید هم یک رساله ی دیگر از میرزا محمد اخباری است.

نسخه های خطی:

هیچ نسخه ی خطی به دست نیامد.

نسخه های چاپی:

چاپ نشده است.

49. رسالة فی شهر رمضان لاینقض عن ثلثین یوماً

مولف در این رساله سعی دارد اثبات کند که ماه رمضان از 30 روز کمتر نمی شود. او برای اثبات مدعای خود از «شیخ صدوق» و دیگران نقل می کند.

ظاهراً از کتاب «هدایة الابرار» «شیخ حسین بن شهاب الدین عاملی» نقل می کند.

نسخه های خطی:

1 نسخه ی خطی در «کتابخانه ی آستان قدس رضوی (ع)» به شماره 13/2815 در مجموعه 178 برگ، کتابت سده 12ه-.ق. موجود است.

نسخه های چاپی:

چاپ نشده است.

ص:557

50. رسالة فی العقائد

نسخه های خطی:

هیچ نسخه ی خطی به دست نیامد.

نسخه های چاپی:

چاپ نشده است.

51. رسالة فی الفقه

نسخه های خطی:

هیچ نسخه ی خطی به دست نیامد.

نسخه های چاپی:

چاپ نشده است.

52. رساله اعتذار

مرحوم معلم حبیب آبادی، به نقل از «روضات الجنات» این کتاب را در شمار کتاب های میرزا محمد اخباری آورده است.

نسخه های خطی:

هیچ نسخه ی خطی به دست نیامد.

نسخه های چاپی:

چاپ نشده است.

53. رساله در رد اعتراض هایی که به رساله «برهانیه» گرفته اند.

مولف در این رساله به ایراداتی که بر «رساله برهانیه ی» وی گرفته اند پاسخ داده است.

نسخه های خطی:

1 نسخه ی خطی در «کتابخانه ی آستان حضرت احمد بن موسی (ع) (شاه چراغ)» «شیراز» به شماره 3/509 در 8 برگ، کتابت سال 1212ه-.ق. موجود است.

نسخه های چاپی:

چاپ نشده است.

54. رساله شهادت بر ولایت در اذان

این رساله در پاسخ به پرسش فتحعلی شاه نگاشته شده است. شاه از میرزا محمد اخباری سوال کرده که آیا شهادت دادن بر ولایت در اذان جایز است یا نه؟

نسخه های خطی:

هیچ نسخه ی خطی به دست نیامد.

نسخه های چاپی:

چاپ نشده است.

55. رساله

این رساله که نام آن مشخص نیست، همراه با دو رساله ی دیگر، در یک مجموعه نگهداری می شود. رساله نخست به زبان عربی است. محتوای آن اشعار عربی و گاهی فارسی و احادیث است.

نسخه های خطی:

1 نسخه ی خطی در «کتابخانه ی مجلس شورای اسلامی» به شماره 1342 (1241) در مجموعه 890 صفحه ی رحلی موجود است.

نسخه های چاپی:

چاپ نشده است.

56. رساله

این رساله نیز بدون نام و به زبان فارسی است. محتوای آن نصایح و مواعظ است.

نسخه های خطی:

1 نسخه ی خطی در «کتابخانه ی مجلس شورای اسلامی» به شماره 1281 (1241) در مجموعه 890 صفحه موجود است.

نسخه های چاپی:

چاپ نشده است.

ص:558

57. رساله

رساله ی سوم در بیان تشابه و تناسب میان عوالم هستی و نشات وجود است. وی برای بیان مطالب خود از آیات و احادیث بهره برده است.

هم چنین شرح مفصلی درباره ی مراتب تجلیات وجود و ظهورات ولایت کبری است.

این رساله نیز همراه دو رساله ی قبلی است.

نسخه های خطی:

1 نسخه ی خطی در «کتابخانه ی مجلس شورای اسلامی» به شماره 1430 (1241) در مجموعه 890 صفحه موجود است.

نسخه های چاپی:

چاپ نشده است.

58. الزلفی

درباره ی اسمای حسنی است.

نسخه های خطی:

هیچ نسخه ی خطی به دست نیامد.

نسخه های چاپی:

چاپ نشده است.

59. السلطان المبین لمعرفة دعاة الدین

این رساله در بیان حدود دین اسلام و مذهب حق «شیعه» دوازده امامی است. مولف دین واقعی را فقط در احادیث و اخبار ائمه ی اطهار (ع) از طریق «اخباریان» می داند و شیوه مجتهدان را باطل و گمراه کننده معرفی می کند.

در واقع رد طریق «اصولیه» و اثبات طریق «اخباریان» است.

نسخه های خطی:

1 نسخه ی خطی در «کتابخانه ی آیت الله العظمی مرعشی نجفی (ره)» به شماره 6623 در 92 برگ، کتابت سال 1232ه-.ق. موجود است.

نسخه های چاپی:

چاپ نشده است.

60. سوی الصراط البرزخ بین التفریط و الافراط فی مسالة الاحتیاط

مباحثی است در مسائل مورد شک و تردید که وی شیوه ی احتیاط را صحیح و موجب نجات می داند.

نسخه های خطی:

1 نسخه ی خطی در «کتابخانه ی مدرسه ی آخوند همدان» به شماره 2/4816 موجود است.

نسخه های چاپی:

چاپ نشده است.

61. سیف الله المسلول علی محرفی دین الرسول

این اثر در واقع پاسخ و رد بر کتاب «تحفه اثنی عشری» «مولوی عبدالعزیز دهلوی» است.

وی مطالب را به صورت متن و شرح آورده و ادله و ادعاهای برهانی او را پاسخ برهانی داده و ادله و ادعاهای اقناعی را پاسخ اقناعی داده است. کتاب به زبان فارسی است.

نسخه های خطی:

1 نسخه ی خطی در «کتابخانه ی آیت الله العظمی مرعشی نجفی (ره)» به شماره 8678 در 252 برگ موجود است.

نسخه های چاپی:

چاپ نشده است.

62. السیف البتار لقطع وتین الفجار

رساله مختصری در اصول فقه به شیوه ی «اخباریان» و به زبان عربی است.

ص:559

متاسفانه منظور میرزا محمد اخباری از فجار، فقهای اصولی است.

نسخه های خطی:

1 نسخه ی خطی در «کتابخانه ی آستان قدس رضوی (ع)» به شماره 8729 در 4 برگ موجود است.

نسخه های چاپی:

چاپ نشده است.

63. شرح حدیث حسین منی و انا من حسین (ع)

نسخه های خطی:

هیچ نسخه ی خطی به دست نیامد.

نسخه های چاپی:

چاپ نشده است.

64. شرح کتابی در اصول فقه و فقه

گویا نامه ای است که در اصول فقه و فقه مطالبی را مطرح ساخته و میرزا محمد اخباری به آن نامه با عناوین «قوله» پاسخ گفته است.

متن در حاشیه و شرح یا پاسخ در جای متن کتاب آمده و هردو به زبان فارسی است.

نسخه های خطی:

1 نسخه ی خطی در «کتابخانه ی آستان قدس رضوی (ع)» به شماره 17/2815 در مجموعه 178 برگ، کتابت سده 12ه-.ق. موجود است.

نسخه های چاپی:

چاپ نشده است.

65. الشعرة الناریة در جواب مسائل لاریه

«آقابزرگ» احتمال داده که شاید این اثر همان «الشعلة الناریة» باشد که نوه ی میرزا محمد اخباری از آن خبر داده است.

نسخه های خطی:

هیچ نسخه ی خطی به دست نیامد.

نسخه های چاپی:

چاپ نشده است.

66. الشعلة الناریة

گویا «میرزا محمدتقی اخباری» نوه ی میرزا محمد اخباری این رساله را نیز از آثار وی برشمرده است.

نسخه های خطی:

هیچ نسخه ی خطی به دست نیامد.

نسخه های چاپی:

چاپ نشده است.

67. شمس الحقیقة

این رساله به زبان عربی و در بیان طریقه ی «اخباریان» است. سال تالیف آن 1224ه-.ق. است.

آغاز آن چنین است:

«بسمله. الحمدلله و سلام علی عباده الذین اصطفی، اما بعد فهذه شمس الحقیقة لمن سلک الطریقة... شمس اللطیفة الانسانیة المعبر عنها بالروح...»

انجام:

«فهو الاول بحکم الوجود و الآخر بحکم الشهود الظاهر بالحدود الباطن فی الموجود لاتنقص و لایزید. انه حمید مجید...»

نسخه های خطی:

1 نسخه ی خطی در «کتابخانه ی مجلس شورای اسلامی» به شماره 4296 کتابت سال 1229ه-.ق. موجود است.

نسخه های چاپی:

چاپ نشده است.

ص:560

68. الشهاب الثاقب و النجم العاقب

شرح و گفتاری است به زبان فارسی در بیان لزوم بازگشت به اخبار و استنباط احکام شرعی از احادیث نبوی (ص) و ائمه (ع).

وی رجوع به مجتهدان را باطل و احکام از طریق «اصولیان» را ظن و مردود دانسته است.

اخبار و احادیث فراونی را برای اثبات ادعای خود آورده و سعی در رد فقهای اصولی کرده است.

نسخه های خطی:

1 نسخه ی خطی در «کتابخانه ی آیت الله العظمی مرعشی نجفی (ره)» به شماره 8962 در 98 برگ موجود است.

نسخه های چاپی:

چاپ نشده است.

69. الصارم البتار لقد الفجار و قط الاشرار

در «مکارم الآثار» این کتاب سه جلد معرفی شده و سپس به نقل از «آقابزرگ» آن را در شش جلد دانسته است.

نسخه های خطی:

هیچ نسخه ی خطی به دست نیامد.

نسخه های چاپی:

چاپ نشده است.

70. صحیفة الصفا فی ذکر اهل الاجتباء و الاصطفاء

این اثر به زبان عربی، در مباحث رجالی و در دو جلد است. جلد اول در علم درایه و جلد دوم علم رجال و اسامی، کنی و القاب است.

جلد اول به سال 1208ه-.ق. پایان یافته است. جلد دوم در شاه عبدالعظیم (ع) به سال 1225ه-.ق. پایان یافته است.

نسخه های خطی:

2 نسخه ی خطی در «کتابخانه ی آستان قدس رضوی (ع)» به شماره 6922 در 349 برگ، کتابت سال 1228ه-.ق. و شماره 6923 در 136 برگ موجود است.

4 نسخه ی خطی در «کتابخانه ی مجلس شورای اسلامی» به شماره 2/2737 در 287 برگ، کتابت سال 1241ه-.ق.، شماره 7039 در 367 برگ، کتابت سال 1267ه-.ق.، شماره 2829 در 350 برگ و شماره 2/3327 در 288 برگ، کتابت سال 1241ه-.ق. موجود است.

1 نسخه ی خطی در «کتابخانه ی آیت الله العظمی مرعشی نجفی (ره)» به شماره 8440 در 223 برگ، کتابت سال 1395ه-.ق. موجود است.

1 نسخه ی خطی در «کتابخانه ی مدرسه ی عالی شهید مطهری (سپهسالار)» به شماره 2678 در 303 برگ موجود است.

2 نسخه ی خطی در «کتابخانه ی ملی ملک تهران» به شماره 4033 در 123 برگ، کتابت سال 1224ه-.ق. و شماره 2/3494 در 308 برگ، کتابت سده 13ه-.ق. موجود است.

نسخه های چاپی:

چاپ نشده است.

71. صورت التوقف و الاحتیاط عند الاشتباه فی الاحکام

میرزا محمد اخباری در این رساله شانزده صورت از موارد توقف و احتیاط را به زبان عربی بیان کرده است.

نسخه های خطی:

1 نسخه ی خطی در «کتابخانه ی آستان قدس رضوی (ع)» به شماره 9/2815 در مجموعه 178 برگ، کتابت سده 12ه-.ق. موجود است.

ص:561

نسخه های چاپی:

چاپ نشده است.

72. الصیحة بالحق علی من الحد و تزندق

«آقابزرگ» به نقل از کتاب «الفوائد الشیرازیة» اثر شاگرد میرزا محمد اخباری، به نام «میرزا فتحعلی»، می فرماید: این اثر در رد کتاب «الحق المبین» «کاشف الغطا» است.

نسخه های خطی:

هیچ نسخه ی خطی به دست نیامد.

نسخه های چاپی:

چاپ نشده است.

73. ضیاء المتقین فی معارف الدین

رساله ای است مختصر در معارف دین و اصول فقه به شیوه ی «اخباریان» و رد سایر طرق و فرقه ها خصوصاً طریق «اصولیه». این رساله به زبان عربی است.

وی این رساله را در سال 1228ه-.ق. در «کاظمین» و به نام نواده ی عمویش «احمد بن زین العابدین» نوشته است.

نسخه های خطی:

1 نسخه ی خطی در «کتابخانه ی آستان قدس رضوی (ع)» به شماره 3020 در 54 برگ موجود است.

نسخه های چاپی:

چاپ نشده است.

74. الطهر الفاصل بین الحق و الباطل

این اثر با عنوان صحیح «المطمر الفاصل...) خواهد آمد.

75. عبرة الناظرین

ظاهراً مراسلات و نامه ها و مناظراتی است که میان میرزا محمد اخباری و «شیخ احمد احسائی» واقع شده است.

نسخه های خطی:

1 نسخه ی خطی در «کتابخانه ی مجلس شورای اسلامی» به شماره 1/389 در 149 برگ، کتابت سده 13ه-.ق. موجود است.

نسخه های چاپی:

چاپ نشده است.

76. غمزة البرهان لنبهة الوسنان

کتابی است در اصول فقه اخباری و موارد تناقض احکام و ادله و تباین میان حکم منصوص و ... به زبان عربی که ظاهراً شخصی درباره ی آنها سوال کرده است.

شیخ «احمد احسائی» بر این کتاب ردیه نگاشته است.

نسخه های خطی:

1 نسخه ی خطی در «کتابخانه ی دانشکدهی الاهیات و معارف اسلامی دانشگاه تهران» به شماره 2/159 در مجموعه 154 برگ، کتابت سال 1247ه-.ق. موجود است.

1 نسخه ی خطی در «کتابخانه ی مجلس شورای اسلامی» به شماره 2/389 در 149 برگ، کتابت سده 13ه-.ق. موجود است.

نسخه های چاپی:

چاپ نشده است.

77. فتح الباب الی الحق و الصواب

این رساله به زبان عربی و در رد فقهای اصولی، خصوصا در رد مبحث «انسداد باب علم» است.

وی این رساله را به خواهش یکی از شاگردانش به نام «میرزا عبدالحسین» در سال 1210ه-.ق. نگاشته است.

میرزا محمد اخباری در پایان این کتاب اجازه روایت به شاگردش «میرزا عبدالحسین» از این کتاب و سایر مرویاتش داده است.

ص:562

نسخه های خطی:

1 نسخه ی خطی در «کتابخانه ی آستان قدس رضوی (ع)» به شماره 8728 در 102 برگ، کتابت سال 1210 ه-.ق. موجود است.

4 نسخه ی خطی در «کتابخانه ی آیت الله العظمی مرعشی نجفی (ره)» به شماره 6297 در 85 برگ، کتابت سال 1221ه-.ق.، شماره 1/11253 در 109 برگ، کتابت سده 13ه-.ق.، شماره 3682 159 برگ، کتابت سال 1211ه-.ق. و شماره 3/12821 در 61 برگ، کتابت سال 1225ه-.ق. موجود است.

2 نسخه ی خطی در «کتابخانه ی مجلس شورای اسلامی» به شماره 5/389 در 149 برگ، کتابت سده 13ه-.ق. و شماره 2/2797 در 199 برگ موجود است.

1 نسخه ی خطی در «کتابخانه ی ملی ملک تهران» به شماره 2/2858 در 84 برگ، کتابت سال 1210ه-.ق. موجود است.

1 نسخه ی خطی در «کتابخانه ی دانشکدهی الاهیات و معارف اسلامی» به شماره 196 در 122 برگ، کتابت سده 11ه-.ق. موجود است.

1 نسخه ی خطی نیز در «کتابخانه ی آیت الله سید محمدعلی روضاتی» در «اصفهان» موجود است.

نسخه های چاپی:

این کتاب به اهتمام «جمال الدین میرزا احمد اخباری»، سال 1342ش. چاپ و منتشر شده است.

78. فصل الخطاب فی نقض مقالة ابن عبدالوهاب

ظاهراً ادعاها و ادله ی «محمد بن عبدالوهاب»، بنیان گذار فرقه ی «وهابیان»، را نقض و رد کرده است.

نسخه های خطی:

هیچ نسخه ی خطی به دست نیامد.

نسخه های چاپی:

چاپ نشده است.

79. فلاح المومن و صلاح الامین (سلاح المومن و اصلاح المهیمن)

این رساله در تحقیق و بررسی سند دعای «الحرز الیمانی» معروف به دعای «سیقی» است.

مولف آن را به نام «سید محمودخان بن میرزا معصوم خان طباطبایی» تالیف کرده است.

کتاب در 5 فصل و یک خاتمه تنظیم شده است. سال پایان آن 1227ه-.ق. است.

نسخه های خطی:

به گزارش «آقابزرگ» 1 نسخه ی خطی در «کتابخانه ی شوشتری ها» در «نجف اشرف» موجود است.

نسخه های چاپی:

چاپ نشده است.

80. قبسة العجول و منیة الفحول (منبهة الفحول)

ترجمه ی نامه ای است که از علما و مردم «کربلا» به میرزا محمد اخباری نوشته اند.

نامه و پاسخ آن به صورت «اصل و شرح» نگارش یافته و محتوای آن مجادله و مناظره در شیوه ی استنباط اصولی و اخباری است.

میرزا محمد اخباری شیوه ی مجتهدان اصولی را مردود و باطل اعلام کرده و شیوه ی اخباری را پیشنهاد می دهد.

منابع، نویسنده ی «نامه از کربلا» را مرحوم «سید بحرالعلوم» معرفی کرده اند.

ص:563

نسخه های خطی:

1 نسخه ی خطی در «کتابخانه ی آستان قدس رضوی (ع)» به شماره 3018 در 29 برگ موجود است.

1 نسخه ی خطی در «کتابخانه ی آیت الله العظمی مرعشی نجفی (ره)» به شماره 7156 در مجموعه 277 برگ، کتابت سال 1224ه-.ق. موجود است.

2 نسخه ی خطی در «کتابخانه ی مدرسه ی آخوند همدان» به شماره 8/504 و 10/504 کتابت سال 1222 ه-.ق. موجود است.

1 نسخه ی خطی در «کتابخانه ی مدرسه ی امام عصر (عج) شیراز» به شماره 3/374 کتابت سال 1242ه-.ق. موجود است.

1 نسخه ی خطی در «کتابخانه ی ملی فارس» به شماره 21/297- ابن-ف4 در 18 برگ، کتابت سال 1215ه-.ق. موجود است.

1 نسخه ی خطی در «کتابخانه ی وزیری یزد» به شماره 18/2037 در مجموعه 215 برگ، کتابت سال 1239ه-.ق. موجود است.

نسخه های چاپی:

چاپ نشده است.

81. القسورة

اعتراض هایی است بر مجتهدان و فقهای اصولی که آن را به «میرزای قمی» فرستاده و او نیز بدان پاسخ داده است. میرزا محمد اخباری مجدداً به پاسخ «میرزای قمی» پاسخ نگاشته است.

نسخه های خطی:

هیچ نسخه ی خطی به دست نیامد.

نسخه های چاپی:

چاپ نشده است.

82. القصص فی رویة صاحب الزمان (عج)

مجموعه داستان هایی است که امام زمان (عج) را یا در خواب و یا در بیداری دیده اند.

در آغاز رساله صورت خط «شیخ موسی بحرانی» و سپس رساله «حسن بن محمد نامی» موجود است.

نسخه های خطی:

1 نسخه ی خطی در «کتابخانه ی آستان قدس رضوی (ع)» به شماره 23/2815 در مجموعه 178 برگ، کتابت سده 12ه-.ق. موجود است.

نسخه های چاپی:

چاپ نشده است.

83. قصیده صلواتیه

قصیده ای است به زبان عربی که با صلوات بر محمد و آل محمد صلی الله علیه و آله همراه است.

نسخه های خطی:

1 نسخه ی خطی در «کتابخانه ی مجلس شورای اسلامی» به شماره 2/3368 در 499 صفحه، کتابت سال 1212ه-.ق. موجود است.

2 نسخه ی خطی در «کتابخانه ی آیت الله العظمی مرعشی نجفی (ره)» وجود دارد که مولف آنها ناشناخته است.

این دو قصیده با سلام و صلوات بر محمد و آل محمد همراه و به زبان فارسی است.

نسخه های چاپی:

چاپ نشده است.

84. قلع الاساس فی نقض اساس الاصول (معاول العقول فی قلع اساس الاصول)

همان گونه که از نام کتاب آشکار است، میرزا محمد اخباری با تندی ادله ای را برای رد فقهای اصولی آورده و به

ص:564

زعم خود اساس آنها را برکنده است.

گویا وی با نوشتن این اثر، کتاب «اساس الاصول» متعلق به «سید دلدارعلی بن محمدمعین حسینی نصیرآبادی هندی» متوفای 1235ه-.ق. از علمای بزرگ «شیعه» در «هند»، را نقض و رد کرده است. در متن کتاب به «شیخ جعفر کاشف الغطا نجفی»، بی ادبی و بی حرمتی تندی کرده است.

شاگردان «سید دلدار علی هندی»، کتابی با نام «مطارق الحق و الیقین» در رد کتاب میرزا محمد اخباری و ادعای وی نگاشته اند.

نسخه های خطی:

1 نسخه ی خطی در «کتابخانه ی آستان قدس رضوی (ع)» به شماره 7050 در 376 برگ، کتابت سال 1254 ه-.ق. موجود است.

3 نسخه ی خطی در «کتابخانه ی آیت الله العظمی مرعشی نجفی (ره)» به شماره 2698 در 317 برگ، شماره 12497 در 346 برگ و شماره 9/11004 در 11 برگ، کتابت سده 13ه-.ق. موجود است.

1 نسخه ی خطی در «کتابخانه ی مدرسه ی آخوند همدان» به شماره 4541 کتابت سال 1251ه-.ق. موجود است.

نسخه های چاپی:

چاپ نشده است.

85. الکتاب المبین فی اثبات امامة الطاهرین(ع)

در این رساله با استفاده از آیات و روایات و ادله ی عقلی، به اثبات امامت ائمه ی اطهار علیهم السلام پرداخته است. کتاب شامل بیست و هفت هزار بیت است.

نسخه های خطی:

هیچ نسخه ی خطی به دست نیامد.

نسخه های چاپی:

چاپ نشده است.

86. الکتاب المبین و النهج المستبین

این رساله در فضایل بنی هاشم، ائمه ی اطهار (ع) و پاره ای از مطالب مربوط به فقهای سبعه و امامان چهارگانه «اهل سنت» و «عشره ی مبشره» است. بیشتر روایات این رساله از طریق «اهل سنت» است و کمتر از آثار «شیعه» استفاده شده است.

نسخه های خطی:

2 نسخه ی خطی در «کتابخانه ی آیت الله العظمی مرعشی نجفی (ره)» به شماره 1875 در 270 برگ و شماره 3287 در 164 برگ موجود است.

نسخه های چاپی:

چاپ نشده است.

87. کتاب معین

نسخه های خطی:

هیچ نسخه ی خطی به دست نیامد.

نسخه های چاپی:

چاپ نشده است.

88. کشف القناع عن عور (من عود) الاجماع

مباحثی در رد و نقض پیرامون اجماع و حجیت آن است.

نسخه های خطی:

1 نسخه ی خطی در «کتابخانه ی مدرسه ی آخوند همدان» به شماره 33/646 موجود است.

نسخه های چاپی:

چاپ نشده است.

89. کلیات الرجال

مطالبی است در پیرامون علم رجال و آنچه از دیدگاه یک

ص:565

اخباری صحیح و درست است.

«آقابزرگ» این کتاب را غیر از کتاب «الرجال» وی و غیر از کتاب «تقویم الرجال» میرزا محمد اخباری دانسته است.

نسخه های خطی:

هیچ نسخه ی خطی به دست نیامد.

نسخه های چاپی:

چاپ نشده است.

90. کوثر الاسرار

در شرح «مشکلات الاخبار» است.

نسخه های خطی:

هیچ نسخه ی خطی به دست نیامد.

نسخه های چاپی:

چاپ نشده است.

91. الکوکب (الکواکب) الدری فی معرفة الهادی المهدی (ع)

در پیرامون شناخت امام مهدی (ع) و به زبان عربی است.

نسخه های خطی:

1 نسخه ی خطی در «کتابخانه ی مجلس شورای اسلامی» به شماره 17/13569 در 128 برگ موجود است.

نسخه های چاپی:

چاپ نشده است.

92. گفتاری درباره ی مجتهد و اخباری

ایضاً در رد گفتار مجتهدان اصولی و تندی علیه بزرگان علمای «شیعه»، به زبان عربی است.

نسخه های خطی:

1 نسخه ی خطی در «کتابخانه ی مجلس شورای اسلامی» به شماره 26/1916 در 453 صفحه موجود است.

نسخه های چاپی:

چاپ نشده است.

93. مثنوی مثلث الاسماء الحسنی

«دایرةالمعارف بزرگ اسلامی»، زبان این مثنوی را، فارسی معرفی کرده است. این مقاله، آن را همراه با کتاب «ومضة النور»، از آثار مولف، یک جا گزارش کرده است.

نسخه های خطی:

هیچ نسخه ی خطی به دست نیامد.

نسخه های چاپی:

چاپ نشده است.

94. مجالی الانوار

به نوشته ی «معلم حبیب آبادی»، در مبدأ و معاد است. میرزا محمد اخباری این اثر را به تاریخ 1220ه-.ق. پایان برده است.

نسخه های خطی:

هیچ نسخه ی خطی به دست نیامد.

نسخه های چاپی:

چاپ نشده است.

95. مجالی المجالی

گویا شرح یا حاشیه بر اثر دیگر مولف به نام «مجالی الانوار» است.

در «دایرةالمعارف بزرگ اسلامی» به نقل از «مکارم الآثار»، این اثر را رد بر «ملا علی نوری» دانسته و تاریخ تالیفش را سال 1221ه-.ق. ثبت کرده است.

گویا یکی از شاگردانش به نام «میرزا محمدابراهیم بن علی طبسی» آن را به فارسی ترجمه کرده و «مرآت آگاهی» یا «آیینه ی شاهی» نامیده است.

ص:566

نسخه های خطی:

1 نسخه ی خطی در «کتابخانه ی آستان قدس رضوی (ع)» به شماره 6/2815 در مجموعه 178 برگ، کتابت سده 12ه-.ق. موجود است.

1 نسخه ی خطی در «کتابخانه ی مجلس شورای اسلامی» به شماره 4296 کتابت سال 1229ه-.ق. موجود است.

نسخه های چاپی:

چاپ نشده است.

96. محاکمة بین البرهان و الوجدان

گفتار مختصری است در اینکه آیا آنچه به برهان و استدلال به دست می آید ارجح است یا آنچه با وجدان به دست می آید؟

نسخه های خطی:

1 نسخه ی خطی در «کتابخانه ی آیت الله العظمی مرعشی نجفی (ره)» به شماره 3682 در مجموعه 159 برگ، کتابت سال 1212ه-.ق. موجود است.

نسخه های چاپی:

چاپ نشده است.

97. مصادر الانوار فی تحقیق الاجتهاد و الاخبار

مباحث تکراری علیه مجتهدان و اینکه شیوه ی فقهای اصولی باطل است.

وی به زعم خود استدلال کرده و استنباط احکام شرعی از اخبار را شیوه ی صحیح دانسته است.

نسخه های خطی:

1 نسخه ی خطی در «کتابخانه ی آستان قدس رضوی (ع)» به شماره 6983 در 154 برگ، کتابت سال 1283 ه-.ق. موجود است.

1 نسخه ی خطی در «کتابخانه ی مدرسه ی عالی شهید مطهری (سپهسالار)» به شماره 2545 موجود است.

6 نسخه ی خطی در «کتابخانه ی آیت الله العظمی مرعشی نجفی (ره)» به شماره 3682 در 159 برگ، کتابت سال 1210ه-.ق.، شماره 3941 در 112 برگ، شماره 12951 در 95 برگ، شماره 1/3368 در 499 صفحه، کتابت سال 1212ه-.ق.، شماره 8/11003 در 21 برگ، کتابت سده 13ه-.ق. و شماره 2/12821 در 96 برگ، کتابت سال 1225ه-.ق. موجود است.

نسخه های چاپی:

این کتاب به سال 1341ه-.ق. در «بغداد» و به سال 1342ه-.ق. در «نجف اشرف» چاپ شد.

98. المطمر الفاصل بین الحق و الباطل

شصت و سه خصیصه ی اعتقادی و فقهی را به شیوه ی «اخباریان» تشریح و توضیح داده است. و شیوه ی خودش یعنی «اخباریان» را حق دانسته و غیر آن را باطل اعلام کرده است.

نسخه های خطی:

1 نسخه ی خطی در «کتابخانه ی آیت الله العظمی مرعشی نجفی (ره)» به شماره 7156 در مجموعه 277 برگ، کتابت سال 1224ه-.ق. موجود است.

نسخه های چاپی:

چاپ نشده است.

99. معاول العقول لقلع اساس الاصول

پیش تر با عنوان «قلع اساس الاصول» شناساندیم.

100. معراج التوحید و الدر الفرید

در بیان اسمای صفات و صحت حمل و اطلاق آنها بر ذات الاهی که با استناد به اخبار و احادیث نوشته است.

ص:567

نسخه های خطی:

1 نسخه ی خطی در «کتابخانه ی آستان قدس رضوی (ع)» به شماره 14/2815 در مجموعه 178 برگ، کتابت سده 12ه-.ق. موجود است.

2 نسخه ی خطی در «کتابخانه ی آیت الله العظمی مرعشی نجفی (ره)» به شماره 3111 در 89 برگ و شماره 9238 در 206 برگ، کتابت سال 1216ه-.ق. موجود است.

1 نسخه ی خطی در «کتابخانه ی مجلس شورای اسلامی» به شماره 1490 در مجموعه 890 صفحه موجود است.

نسخه های چاپی:

چاپ نشده است.

101. معرفة الایمان و الاسلام

نسخه های خطی:

هیچ نسخه ی خطی به دست نیامد.

نسخه های چاپی:

چاپ نشده است.

102. ملخص منازل الاحباب و منازه الالباب

گویا منتخبی است از کتاب «منازل الاحباب» «محمود بن زین الدین سلیمان جبلی» که از ادبای و ارباب ذوق بوده است.

این مجموعه مشتمل است بر سخنان، قطعات، اشعار و مطالب شورانگیز از عشاق و دل شدگان در راه حق و ذات باری تعالی.

نسخه های خطی:

1 نسخه ی خطی در «کتابخانه ی مجلس شورای اسلامی» 1675 (1241) در مجموعه 890 صفحه موجود است.

نسخه های چاپی:

چاپ نشده است.

103. منتخب هدایة الابرار

در فرق میان مجتهد و اخباری و تشخیص محل نزاع، مشتمل بر دو مبحث:

1 در تشریح علل وجود اختلاف

2 در نقل روش قدما از فقها

نسخه های خطی:

1 نسخه ی خطی در «کتابخانه ی مجلس شورای اسلامی» به شماره 1357 (1241) در مجموعه 890 صفحه موجود است.

نسخه های چاپی:

چاپ نشده است.

104. منیة المرتاد فی ذکر نفاة الاجتهاد

رساله ای است در اثبات طریقه ی «اخباریان» و رد طریقه ی «اصولیان»، همراه با نظر و گفتار «اخباریان» دیگر علیه مجتهدان که با بد زبانی به توضیح و نظر آنان پرداخته و فقهای بزرگ «نجف اشرف» را مورد نکوهش قرار داده است.

مولف این اثر را «مجامع المقربین و ریاض المحدثین» لقب داده است.

نسخه های خطی:

1 نسخه ی خطی در «کتابخانه ی آستان قدس رضوی (ع)» به شماره 7403 در 143 برگ موجود است.

1 نسخه ی خطی در «کتابخانه ی آیت الله العظمی مرعشی نجفی (ره)» به شماره 9077 در 228 برگ موجود است.

1 نسخه ی خطی در «کتابخانه ی ملی ملک تهران» به شماره 1/2858 در 84 برگ، کتابت سال 1225ه-.ق. موجود است.

نسخه های چاپی:

چاپ نشده است.

ص:568

105. موارد الرشاد

ایضاً مباحثی است در رد فقهای اصولی و تبلیغ طریقه ی اخباری.

نسخه های خطی:

هیچ نسخه ی خطی به دست نیامد.

نسخه های چاپی:

چاپ نشده است.

106. میزان التمیز فی العلم العزیز (الحجة البالغة)

این کتاب که با عنوان «الحجة البالغة» نیز شناخته می شود، مباحثی از علم کلام و عرفان را در برمی گیرد. او سه موضع را مورد توجه قرار داده است. نخست معتقدات قلبی، دوم اقوال و گفتار زبانی و سوم افعال و و اعمال به ارکان.

کتاب در یک مقدمه، دوازده تمییز و یک خاتمه تنظیم گردیده است. زبان اثر فارسی با نثری شیوا و همراه با آیات، احادیث و اشعار و سخنان بزرگان است. اما تندی زبان اخباری همچنان در این اثر نیز قابل احساس است.

نسخه های خطی:

1 نسخه ی خطی در «کتابخانه ی آستان قدس رضوی (ع)» به شماره 941 در 120 برگ، کتابت سال 1310 ه-.ق. موجود است.

2 نسخه ی خطی در «کتابخانه ی آیت الله العظمی مرعشی نجفی (ره)» به شماره 7279 در 83 برگ، کتابت سال 1269ه-.ق. و شماره 9210 در 139 برگ، کتابت سال 1225ه-.ق. موجود است.

3 نسخه ی خطی در «کتابخانه ی مجلس شورای اسلامی» به شماره 1/5504 در 147 برگ، کتابت سده 13ه-.ق.، شماره 1/2834 در 200 برگ و شماره 3795 در 300 صفحه، کتابت سال 1280ه-.ق. موجود است.

نسخه های چاپی:

چاپ نشده است.

107. المیزان لمعرفة الفرقان

این رساله در پاسخ پرسش «شیخ عبدالله ابن شیخ مبارک بن علی بن حمیدان» است. وی در آن به ادله ی علمای اخباری در خصوص چگونگی قرائت تسبیحات اربعه اشاره دارد.

وی در این مبحث نیز ادله ی فقهای اصولی در حکم به اخفات را مردود دانسته و ادله ی «اخباریان» را معتبر شناخته و حکم به قرائت جهر داده است.

نسخه های خطی:

به گزارش «آقابزرگ» در «الذریعه»، 1 نسخه ی خطی در «کتابخانه ی مولوی حسن یوسف» در «کربلا» موجود است.

نسخه های چاپی:

چاپ نشده است.

108. النباء العظیم

مرحوم «آقابزرگ» بدون توضیح در محتوا و موضوع، این اثر را در شمار آثار میرزا محمد اخباری آورده است.

نسخه های خطی:

هیچ نسخه ی خطی به دست نیامد.

نسخه های چاپی:

چاپ نشده است.

109. نبذة النبذة

«آقابزرگ» به نقل از حفید وی میرزا محمدتقی اخباری، این اثر را از آثار «میرزا محمد اخباری» دانسته است.

نسخه های خطی:

هیچ نسخه ی خطی به دست نیامد.

نسخه های چاپی:

چاپ نشده است.

ص:569

110. نبراس العقول

«آقابزرگ» به نقل از «روضات الجنات»، این اثر را نیز به میرزا محمد اخباری نسبت داده است.

نسخه های خطی:

هیچ نسخه ی خطی به دست نیامد.

نسخه های چاپی:

چاپ نشده است.

111. نتیجة الخلف فی ذکر السلف

بنا به گزارش «آقابزرگ»، میرزا محمد اخباری در کتابش «معاول العقول» از این اثر خود یاد کرده است.

نتیجة الخلف کتاب مفصلی است در مباحث رجالی که ظاهراً پنج مجلد است.

نسخه های خطی:

هیچ نسخه ی خطی به دست نیامد.

نسخه های چاپی:

چاپ نشده است.

112. نجم الولایة لمن اراد الهدایة

در این اثر مباحث را بر اساس نجم، نجم، دسته بندی کرده و یک صد و سی و هفت نجم کوتاه، در بیان ادله ی اعتقادات «شیعه» و اصول دین آورده است.

مدعاها با احادیث و آیات قرآنی همراه و به شیوه ی «اخباریان» تنظیم شده است. وی اصرار دارد که مبانی دینی را فقط از احادیث باید گرفت.

نسخه های خطی:

2 نسخه ی خطی در «کتابخانه ی آستان قدس رضوی (ع)» به شماره 1/2815 در مجموعه 178 برگ، کتابت سال 1236ه-.ق. و شماره 15/2815 در مجموعه 178 برگ، کتابت سده 12ه-.ق. موجود است.

1 نسخه ی خطی در «کتابخانه ی آیت الله العظمی مرعشی نجفی (ره)» به شماره 10017 در 173 برگ، کتابت سال 1275ه-.ق. موجود است.

1 نسخه ی خطی در «کتابخانه ی آیت الله العظمی گلپایگانی (ره)» به شماره 7/2217 در 43 برگ موجود است.

1 نسخه ی خطی در «کتابخانه ی مدرسه ی امام عصر (عج) شیراز» به شماره 2/374 کتابت سال 1242ه-.ق. موجود است.

3 نسخه ی خطی در «کتابخانه ی مجلس شورای اسلامی» به شماره 4296 کتابت سده 13ه-.ق.، شماره 16/13569 در 128 برگ و شماره 4/5500 در 191 برگ، کتابت سده 13ه-.ق. موجود است.

در فهرست نسخه های خطی مجلس، نسخه ی اخیر (4/5500) به اشتباه به «قاضی سعید قمی» نسبت داده شده است. در حالی که آغاز آن همانند دیگر نسخه های کتاب میرزا محمد اخباری است.

2 نسخه ی خطی در «کتابخانه مدرسه ی فیضیه» «قم» به شماره 11/860 در 6 برگ، که نسبت آن را به «شیخ احمد احسائی» داده و سپس احتمال داده اند که متعلق به میرزا محمد اخباری است و شماره 2/1327 در 4 برگ، بدون تشخیص مولف و ناشناخته، موجود است.

نسخه های چاپی:

چاپ نشده است.

113. نخبة اللاریة

مرحوم «آقابزرگ» می گوید: من قطعه ای از آن را مشاهده کرده ام. این اثر در اصول و فروع دین به شیوه ی «اخباریان» است.

نسخه های خطی:

هیچ نسخه ی خطی به دست نیامد.

نسخه های چاپی:

چاپ نشده است.

ص:570

114. نشر الاخوان فی مسالة الغلیان

در بیان حکم استفاده از قلیان و تنباکو است. «اخباریان» تنباکو، قلیان و قهوه را حرام می دانند.

نسخه های خطی:

هیچ نسخه ی خطی به دست نیامد.

نسخه های چاپی:

چاپ نشده است.

115. نفثة المصدور و قبسة الطور فی قطیعة الصدور

منظور میرزا محمد اخباری، احادیث قطعی الصدور از معصوم (ع) است. ظاهراً رد صوفیه نیز باشد.

نسخه های خطی:

هیچ نسخه ی خطی به دست نیامد.

نسخه های چاپی:

چاپ نشده است.

116. النور المقذوف فی القلب المشعوف

مرحوم «آقابزرگ» این اثر را در زمره ی آثار میرزا محمد اخباری برشمرده است.

رساله به زبان عربی و در مسائل و حقایق ایمان است.

نسخه های خطی:

1 نسخه ی خطی در «کتابخانه ی ملی فارس» به شماره 5/21/297-مج در 39 برگ، کتابت سال 1215ه-.ق. موجود است.

نسخه های چاپی:

چاپ نشده است.

117. وجیزه در اخبار و اصول عقلی

رساله ای است نسبتاً مبسوط به نثر فارسی روان، در بیان معتقدات دینی به شیوه ی اخباری و رد شیوه ی اصولی.

نسخه های خطی:

1 نسخه ی خطی در «کتابخانه ی ملی جمهوری اسلامی ایران» به شماره 2046/ع در 226 برگ، کتابت سال 1296ه-.ق. موجود است.

نسخه های چاپی:

چاپ نشده است.

118. الوسیلة

بنا به گزارش مرحوم «آقابزرگ»، در بیان نجمی از دعای «عدیله» است. به عبارتی، شرح آن را «ازاح العلل فی التکلیف» می توان نامید که از لابلای این دعا بر گرفته است.

وی در این اثر «جبر و تفویض» را رد کرده و به اثبات مسئله «الامر بین الامرین» یا «المنزلة بین المنزلتین» پرداخته است.

میرزا محمد اخباری این رساله را دو سال پیش از قتلش در «کاظمین» نوشته است.

نسخه های خطی:

«آقابزرگ» یک نسخه ی از آن را نزد «مولوی حسن یوسف» در «کربلا» دیده است.

نسخه های چاپی:

چاپ نشده است.

119. ومضة النور و شاهق الطور

اثری است در عرفان، شاید اقتباس از شیوه ی «محمدباقر میرداماد» در کتاب «قبسات».

میرزا محمد اخباری کتابش را در یک مقدمه و دوازده تجلی و یک خاتمه تنظیم کرده است. وی در این اثر سعی در تطبیق اسماءالله با اسمای ائمه اطهار (ع) دارد و اشکالی نیز رسم کرده است.

ص:571

نسخه های خطی:

2 نسخه ی خطی در «کتابخانه ی مجلس شورای اسلامی» به شماره 3793 در مجموعه 300 صفحه و شماره 20/1916 در مجموعه 453 برگ موجود است.

مرحوم «آقابزرگ» نیز یک نسخه از آن را نزد «حسن یوسف بن احمد میرزا بن محمد میرزا بن ابراهیم بن خیرة الله بن ملا مهدی کشمیری هندی حائری» مشهور به اخباری در «کربلا» دیده است.

نسخه های چاپی:

چاپ نشده است.

منابع:

آیینه داران حقیقت 1/433؛ اثر آفرینان 1/215؛ الاعلام زرکلی 6/251؛ اعلام الهند 2/374؛ اعیان الشیعة؛ اندیشه سیاسی در اسلام معاصر 272-289؛ ایضاح المکنون 1/124، 132، 137، 242، 255، 287، 315، 400، 403، 411، 412، 447، 481، 541، 559 و 2/49، 55، 60، 62، 72، 89، 159، 191، 220، 239، 327، 380، 92، 430، 490، 597، 663؛ بستان السیاحة 580-583؛ تاریخ اجتماعی و سیاسی ایران 1/250، 301، 302، 303 و 2/60-61؛ تاریخ ادبیات براون 4/243-244؛ تاریخ ادبیات در ایران 5/1516؛ تاریخ تذکره های فارسی 1/495-496؛ تاریخ عضدی 266-267؛ تاریخ منتظم ناصری 3/116؛ تالیفات شیعه در شبه قاره هند 131؛ تذکره ی شاعران فارسی سرا 121؛ دانشنامه ا یران و اسلام 10/1317-1318؛ دانشنامه ادب فارسی در شبه قاره هند 4/151-152؛ دایرةالمعارف بزرگ اسلامی 7/157؛ دایرةالمعارف تشیع 2/6؛ دایرةالمعارف الشیعیة العامة 16/500؛ الذریعة 1/53 و 2/289، 318 و 3/421 و 7/49 و 8/67، 69، 239، 263، 267 و 9/60-61، 968 و 10/14 و 12/288 و 13/196 و 14/221، 252 و 15/3، 104 و 16/229، 344 و 17/35، 280 و 18/129، 182 و 19/373 و 21/248 و 24/70، 98، 245، 377 و 25/74؛ رجال الفکر 25؛ روضات الجنات 7/121-138؛ ریاض السیاحة 170؛ ریحانة الادب 1/85-86؛ طبقات اعلام الشیعة (قباء البشر) 4/1482؛ طرائق الحقائق 1/183، 184، 185؛ عجم طبقات المتکلمین 5/121؛ فارسنامه ناصری 1/55، 690، 691؛ فرهنگ سخنوران 31؛ قصص العلماء 175-180؛ کشف الحجب و الاستار 314، 364؛ گنجینه ی دانشمندان 6/27؛ لؤلؤ الصدف 128؛ لباب الالقاب 87؛ لغت نامه ی دهخدا (ذیل محمد اخباری) 592؛ مصفی المقال 1/124 و 2/49، 427-428؛ مطلع الشمس 3/116، 955-958؛ مطلع انوار 485؛ معارف الرجال 2/335؛ معجم التراث الکلامی 1/75، 337، 391، 416 و 2/182 و 3/104، 139، 144-145، 248، 362، 373، 417 و 4/51، 149، 262، 385، 438، 491 و 5/41، 42، 189، 203، 372، 374، 399-400، 443، 509؛ معجم المولفین 3/115، 467؛ مکارم الآثار 3/925-944؛ الموسوعة الذهبیة للعلوم الاسلامیة 3/85؛ مولفین کتب چاپی فارسی و عربی 5/587-588؛ میراث الاسلامی ایران 1/413؛ ناسخ التواریخ (قاجاریه) 82، 103-145؛ هدیة العارفین 2/362؛ هدیة العارفین 2/362.

«سید محمد بن علی بن ابراهیم حسینی استرآبادی»

000-1028ه-.ق.

رجالی مشهور، «سید میرزا محمد بن علی بن ابراهیم حسینی استرآبادی»، فقیه و محدث، از علمای بزرگ «شیعه» در قرن یازدهم ه-. ق. معروف به فاضل استرآبادی است.

از تاریخ و محل تولد سید محمد استرآبادی، آگاهی روشنی در دست نیست. این احتمال وجود دارد که وی در «استرآباد» به دنیا آمده باشد. ولی تحصیلاتش را در «نجف اشرف» به کمال رساند.

ص:572

استادان وی در «نجف اشرف» عبارت اند از: «احمد بن محمد مشهور به مقدس اردبیلی» متوفای 993ه-.ق.، «شیخ ابراهیم بن علی بن عبدالعال عاملی میسی» متوفای 979ه-.ق. و «ابومحمد محسن بن غیاث الدین منصور».

محمد بن علی استرآبادی شاگردان زیادی را پروریده است. کسانی چون: «محمدامین استرآبادی»، «میر شرف الدین علی بن حجة الله شولستانی»، «محمد بن سبط»، «مولی نصرا»، «محمد بن جابر بن عباس نجفی»، «یوسف بن محمد حسینی عاملی» و گروهی دیگر از او دانش آموخته و روایت کرده اند.

گویند چون استادش «مقدس اردبیلی» هنگام مرگ، وی را به عنوان جانشین خود مشخص نکرد، «نجف اشرف» را به سوی «مکه» ترک گفت و تا پایان عمر در «مکه مکرمه» زیست.

بسیاری از علما مانند: «علامه مجلسی»، «شیخ حر عاملی» و «محمدامین استرآبادی»، «محمد بن علی استرآبادی» را به فضل و کمال ستوده و در علم رجال بسیار چیره دست توصیف کرده اند.

سید محمد استرآبادی را پس از مرگ، در نزدیک قبر حضرت خدیجه، همسر پیامبر اکرم (ص) به خاک سپردند.

آثار:

1. تفسیر آیات الاحکام

محمد استرآبادی در این تفسیر، آیاتی را که احکام فقهی را شامل می گردد، جمع آوری و برای استنباط احکام شرعی، تفسیر کرده است.

وی ترتیب کتاب خود را بر اساس ترتیب ابواب فقه قرار داده و آیات احکام را از طهارت تا دیات شرح کرده است.

وی در این شرح و تفسیر از اقوال علما و محدثان بهره برده و تمایل به اخباری گری را بروز داده است.

نسخه های خطی:

2 نسخه ی خطی در «کتابخانه ی آستان قدس رضوی (ع)» به شماره 1435 در 73 برگ و شماره 1436 در 184 برگ، کتابت سال موجود است.

2 نسخه ی خطی در «کتابخانه ی آیت الله العظمی مرعشی نجفی (ره)» به شماره 5032 در 198 برگ، جلد اول شامل طهارت تا امر به معروف و شماره 8562 در 135 برگ، کتابت عصر مولف و تصحیح شده در حواشی، موجود است.

1 نسخه ی خطی در «کتابخانه ی آیت الله العظمی گلپایگانی (ره)» به شماره 19/32 در 193 برگ موجود است.

1 نسخه ی خطی در «کتابخانه ی مدرسه ی عالی شهید مطهری (سپهسالار)» به شماره 2053 در 186 صفحه، از کتاب مکاسب تا آخر قضا و شهادات، موجود است.

1 نسخه ی خطی در «کتابخانه ی ملی جمهوری اسلامی ایران» به شماره 1300/ع در 217 برگ، کتابت سده 12ه-.ق. موجود است.

1 نسخه ی خطی در «کتابخانه ی دایرةالمعارف بزرگ اسلامی» به شماره 1/66946 در 136 برگ، کتابت سال 1303ه-.ق. موجود است.

نسخه های چاپی:

جلد اول این کتاب، به کوشش «محمدباقر شریف زاده» به سال 1394ه-.ق. در «تهران» و توسط مکتبة معراجی در 319 صفحه وزیری، شامل طهارت تا زکات، چاپ شده است.

2. تلخیص المقال فی معرفة الرجال (تلخیص الاقوال فی تحقیق احوال الرجال)

مرحوم سید محمد استرآبادی سه کتاب رجالی نوشته است. یکی از آنها بسیار مبسوط، یکی متوسط و سومی مختصر است.

ص:573

تلخیص المقال یا تلخیص الاقوال همان «رجال وسیط» است که در «مکه معظمه» به نگارش درآمده است.

نسخه های خطی:

بیش از 12 نسخه ی خطی در «کتابخانه ی آستان قدس رضوی (ع)» به شماره 7491 در 237 برگ، 3628 در 268 برگ، کتابت سال 1056ه-.ق. و شماره های 3600، 3601، 3602، 3609، 3627، 7518، 9449، 9450، 15272 و 11668 هم چنین اهدایی مقام معظم رهبری به شماره های 439، 1072 و 1342 موجود است.

1 نسخه ی خطی در «کتابخانه ی آستانه حضرت فاطمه معصومه (س)» به شماره 3: 6- 6177 در 165 برگ، کتابت سال 1081ه-.ق. موجود است.

بیش از 14 نسخه ی خطی در «کتابخانه ی آیت الله العظمی مرعشی نجفی (ره)» به شماره 120 در 68 برگ، 572 شماره 977 در 345 برگ، کتابت سال 1025ه-.ق.، شماره 1410 در 273 برگ، ک تابت سال 1073ه-.ق.، شماره 2101 در 311 برگ، شماره 3174 شماره 5226 شماره 5997 (5995) در 362 برگ، کتابت سال 1029ه-.ق.، شماره 7211 در 337 برگ، کتابت سال 1116ه-.ق.، شماره 6471 در 290 برگ، کتابت سال 1102ه-.ق.، شماره 8576 در 221 برگ، کتابت سال 1124ه-.ق.، شماره 9336 در 278 برگ، شماره 10250 شماره 12170 شماره 11418 در 157 برگ، کتابت سال 1076ه-.ق. و شماره 13322 در 257 برگ، کتابت سال 1053ه-.ق. موجود است.

3 نسخه ی خطی در «کتابخانه ی آیت الله العظمی گلپایگانی (ره)» به شماره 140 در 187 برگ، شماره 336 در 267 برگ و شماره 895 کتابت سده 12ه-.ق. موجود است.

1 نسخه ی خطی در «کتابخانه ی آیت الله الحکیم» در «نجف اشرف» به شماره 108 در 452 برگ، کتابت سال 1075ه-.ق. موجود است.

2 نسخه ی خطی در «کتابخانه ی آیت الله فاضل خوانساری (ره)» به شماره 7 در 286 برگ و شماره 41 در 286 برگ، کتابت سال 1264ه-.ق. موجود است.

1 نسخه ی خطی در فهرست چند کتابخانه ی «اصفهان» به شماره 13 در 323 برگ، معرفی شده است.

2 نسخه ی خطی در «کتابخانه ی مسجد جامع گوهر شاد» به شماره 267 در 170 برگ و شماره 296 در 277 برگ موجود است.

6 نسخه ی خطی در «کتابخانه ی دانشکدهی ادبیات تهران» به شماره 77 کتابت سال 1093ه-.ق.، شماره 79 در 206 برگ، کتابت سال 1084ه-.ق.، شماره 179 کتابت سده 12ه-.ق.، شماره 232 کتابت سال 1105ه-.ق.، شماره 267 در 170 برگ، شماره 446 کتابت سده 11ه-.ق. و شماره 1/452 موجود است.

1 نسخه ی خطی در «کتابخانه ی دانشکدهی الاهیات و معارف اسلامی دانشگاه تهران» به شماره 197 در 343 برگ، کتابت سده 11ه-.ق. موجود است.

2 نسخه ی خطی در «کتابخانه ی دانشکدهی الاهیات و معارف اسلامی مشهد» به شماره 93 در 172 برگ، کتابت سال 1074ه-.ق. و شماره 1414 کتابت سال 1077ه-.ق. موجود است.

1 نسخه ی خطی در «کتابخانه ی دانشکدهی حقوق و علوم سیاسی اقتصادی به شماره 311 در 277 برگ، کتابت سال 1070ه-.ق. موجود است.

3 نسخه ی خطی در «کتابخانه ی مرکزی دانشگاه تهران» به شماره 1843 در 220 برگ، شماره 3043 در 274 برگ،

ص:574

کتابت سال 1049ه-.ق. و شماره 1/2360 در 207 برگ موجود است.

1 نسخه ی خطی در «کتابخانه ی نوربخش خانقاه نعمت اللهی» به شماره 426 در 500 صفحه، کتابت سال 1069ه-.ق. موجود است.

8 نسخه ی خطی در «کتابخانه ی مجلس شورای اسلامی» به شماره 51 در 438 برگ، کتابت سال 1067ه-.ق.، شماره 52 در 442 برگ، کتابت سال 1067ه-.ق.، شماره 69 در 252 برگ، کتابت سده 11ه-.ق.، شماره 494 در 235 برگ، کتابت سده 11ه-.ق.، شماره 4492 در 189 برگ، کتابت سال 1080ه-.ق.، شماره 1/707 در 291 برگ، کتابت سال 1067ه-.ق.، شماره 4874 در 219 برگ و شماره 7100 در 203 برگ، کتابت سال 1230ه-.ق. موجود است.

6 نسخه ی خطی در «کتابخانه ی مدرسه ی آخوند همدان» به شماره 352، شماره 353، شماره 354 کتابت سال 1052ه-.ق.، شماره 261، شماره 10188 و شماره 4823 موجود است.

1 نسخه ی خطی در «کتابخانه ی مدرسه ی خاتم الانبیا (ص) صدر بابل» به شماره 129 در 254 برگ موجود است.

1 نسخه ی خطی در «کتابخانه ی مدرسه ی سلیمان خان مشهد» به شماره 1/28 کتابت سال 1025ه-.ق. موجود است.

2 نسخه ی خطی در «کتابخانه ی مدرسه ی عالی شهید مطهری (سپهسالار)» به شماره 2706 در 210 برگ، کتابت سال 1012ه-.ق. و شماره 2683 در 300 برگ، کتابت سده 11ه-.ق. موجود است.

4 نسخه ی خطی در «کتابخانه مدرسه ی فیضیه» «قم» به شماره 1262 در 390 برگ، کتابت سده 11ه-.ق.، شماره 1574 در 53 برگ، شماره 1027 در 377 برگ و شماره 1/1262 در 70 برگ، کتابت سده 11ه-.ق. موجود است.

1 نسخه ی خطی در «کتابخانه مدرسه ی مروی تهران» به شماره 712 کتابت سده 11ه-.ق. موجود است.

3 نسخه ی خطی در «کتابخانه مدرسه ی نواب مشهد» به شماره 5 کتابت سده 10ه-.ق.، شماره 9 کتابت سال 1053ه-.ق. و شماره 12 کتابت سال 1080ه-.ق. موجود است.

3 نسخه ی خطی در «کتابخانه ی مسجد اعظم» «قم» به شماره 1120 کتابت سال 1069ه-.ق.، شماره 1076 کتابت سده 11ه-.ق. و شماره 1836 کتابت سال 1072ه-.ق. موجود است.

6 نسخه ی خطی در «کتابخانه ی ملی جمهوری اسلامی ایران» به شماره 1170/ع در 302 برگ، کتابت سال 1260ه-.ق.، شماره 2946/ع در 246 برگ، شماره 2600 در 285 برگ، کتابت سال 1024ه-.ق.، شماره 1834/ع در 264 برگ، کتابت سده 11ه-.ق. و شماره 1603 در 767 برگ، کتابت سال 1249ه-.ق. موجود است.

2 نسخه ی خطی در «کتابخانه ی ملی تبریز» به شماره 3122 در 192 برگ، کتابت سال 1009ه-.ق. و شماره 3124 در 177 برگ موجود است.

1 نسخه ی خطی در «کتابخانه ی ملی فارس» به شماره 92-اس در 295 برگ، کتابت سال 1026ه-.ق. موجود است.

5 نسخه ی خطی در «کتابخانه ی ملی ملک تهران» به شماره 3490 در 257 برگ، کتابت سال 1190ه-.ق.، شماره 3631 در 226 برگ، کتابت سال 1047ه-.ق.، شماره 3487 در 195 برگ، کتابت سده 12ه-.ق.، شاماره 3496 در 109 برگ، کتابت سده 12ه-.ق. و شماره 3570 در 227 برگ، کتابت سده 11ه-.ق. موجود است.

ص:575

نسخه های چاپی:

چاپ نشده است.

3. توضیح المقال (رجال صغیر)

این اثر سومین کتاب رجالی سید محمد استرآبادی است که به «رجال صغیر» نیز شهرت دارد. برخی موارد از این اثر با عنوان «الوجیز» یاد شده است.

سید محمد استرآبادی این کتاب را نیز در «مکه معظمه» و به سال 1016ه-.ق. نگاشته است.

«آقابزرگ» از وجود یک نسخه ی خطی کتاب، به دست خط مولف در «کتابخانه ی آستان قدس رضوی (ع)» گزارش داده است.

نسخه های خطی:

3 نسخه ی خطی در «کتابخانه ی آستان قدس رضوی (ع)» به شماره 3609، شماره 3627 در مجموعه 279 برگ، کتابت سال 1053ه-.ق. و شماره 7518 در مجموعه 274 برگ موجود است.

1 نسخه ی خطی در «کتابخانه ی آیت الله العظمی مرعشی نجفی (ره)» به شماره 7588 در 67 برگ، کتابت سده 12ه-.ق. موجود است.

1 نسخه ی خطی در «کتابخانه ی دانشکدهی الاهیات و معارف اسلامی مشهد» به شماره 1473 موجود است.

1 نسخه ی خطی در «کتابخانه ی ملی جمهوری اسلامی ایران» به شماره 1604 در مجموعه 767 برگ، کتابت سال 1249ه-.ق. موجود است.

1 نسخه ی خطی در «کتابخانه ی مدرسه ی آخوند همدان» به شماره 10116 کتابت سال 1095ه-.ق. موجود است.

نسخه های چاپی:

چاپ نشده است.

4. حاشیة تهذیب الاحکام

«تهذیب الاحکام» از آثار گران قدر «شیخ الطائفه، ابوجعفر شیخ طوسی» است. سید محمد بن علی استرآبادی حاشیه ای بر آن نگاشته است.

نسخه های خطی:

هیچ نسخه ی خطی به دست نیامد.

در «کتابخانه ی آیت الله العظمی مرعشی نجفی (ره)» یک نسخه ی خطی از «حاشیه ی تهذیب الاحکام» به نام محمدامین استرآبادی شاگرد سید محمد بن علی استرآبادی ثبت شده است. لازم است بررسی شود که آیا این نسبت صحت دارد یا متعلق به مولف مورد نظر ماست؟

نسخه های چاپی:

چاپ نشده است.

5. کتاب زید بن علی بن حسین (ع)

نسخه های خطی:

هیچ نسخه ی خطی به دست نیامد.

نسخه های چاپی:

چاپ نشده است.

6. منهج المقال فی تحقیق احوال الرجال (رجال کبیر)

«منهج المقال» مهم ترین اثر سید محمد بن علی استرآبادی در علم رجال است. مرحوم «افندی» مدعی است که مولف بیش از هفت هزار نفر را در رجال خود بررسی کرده و بیش از 6600 کتاب و رساله نام برده است.

وی این کتاب را به سال 986ه-.ق. در «نجف اشرف» به پایان برده است.

نسخه های خطی:

5 نسخه ی خطی در «کتابخانه ی آستان قدس رضوی (ع)»

ص:576

به شماره 81 در 262 برگ، کتابت سده 12ه-.ق.، شماره 3642 در 293 برگ، شماره 3643 در 531 برگ، کتابت سال 1127ه-.ق.، شماره 8021 در 564 برگ، کتابت سال 1051ه-.ق.، شماره 8022 در 490 برگ، کتابت سال 1024ه-.ق. و شماره 5738 در 232 برگ، کتابت سال 1209ه-.ق. موجود است.

12 نسخه ی خطی در «کتابخانه ی آیت الله العظمی مرعشی نجفی (ره)» به شماره 4011 در 498 برگ، کتابت سال 1054ه-.ق.، شماره 8153 در 456 برگ، کتابت سال 1089ه-.ق.، شماره 1343 در 378 برگ، کتابت سال 1062ه-.ق.، شماره 1341 در 378 برگ، کتابت سال 1062ه-.ق.، شماره 10797 در 385 برگ، کتابت سال 1005ه-.ق.، شماره 10775 در 211 برگ، کتابت سال 1293ه-.ق.، شماره 7443 در 488 برگ، کتابت سال 1024ه-.ق.، شماره 7495 در 378 برگ، کتابت سال 1111ه-.ق.، شماره 11226 در 599 برگ، کتابت سال 1071ه-.ق.،شماره 11935 در 312 برگ، کتابت سال 1030ه-.ق.، شماره 7921 در 326 برگ، کتابت سال 1128ه-.ق. و شماره 12861 در 352 برگ، کتابت سال 1043-1044ه-.ق.، نسخه ی کامل در سه جزء، موجود است.

1 نسخه ی خطی در «کتابخانه ی آیت الله حکیم» در نجف اشرف به شماره 1/105 در 295 برگ، کتابت سال 1090ه-.ق. موجود است.

1 نسخه ی خطی در «کتابخانه ی دانشکدهی الاهیات و معارف اسلامی به شماره 81 در 262 برگ، کتابت سده 12ه-.ق. موجود است.

1 نسخه ی خطی در «کتابخانه ی دایرةالمعارف بزرگ اسلامی» به شماره 281 در 612 برگ، کتابت سال 1043 ه-.ق. موجود است.

1 نسخه ی خطی در «کتابخانه ی عمومی معارف (دارالفنون)» به شماره 1284 در 218 برگ موجود است.

3 نسخه ی خطی در «کتابخانه ی مرکزی دانشگاه تهران» به شماره 1783 در 275 برگ، شماره 1788 در 541 برگ، کتابت سال 1062ه-.ق. و شماره 2359 در 164 برگ، کتابت سال 1053ه-.ق. موجود است.

1 نسخه ی خطی در «کتابخانه ی نوربخش خانقاه نعمت اللهی» به شماره 354 در 218 صفحه موجود است.

2 نسخه ی خطی در «کتابخانه ی مدرسه ی امام عصر (عج) شیراز» به شماره 351 در 414 برگ، کتابت سال 1195ه-.ق. و شماره 359 در 328 برگ، کتابت سال 1195ه-.ق. موجود است.

1 نسخه ی خطی در «کتابخانه ی دارالکتب الظاهریه» به شماره 7573 در 454 برگ، کتابت سال 1108ه-.ق. موجود است.

2 نسخه ی خطی در «کتابخانه ی مجلس شورای اسلامی» به شماره 4465 کتابت سال 1244ه-.ق. و شماره 4971 کتابت سال 1240ه-.ق. موجود است.

1 نسخه ی خطی در «کتابخانه ی مدرسه ی آخوند همدان» به شماره 843 موجود است.

1 نسخه ی خطی در «کتابخانه مدرسه ی حجتیه» «قم» به شماره 61 کتابت سال 1247ه-.ق. موجود است.

1 نسخه ی خطی در «کتابخانه ی خاتم الانبیای (ص) صدر بابل» به شماره 102 موجود است.

2 نسخه ی خطی در «کتابخانه مدرسه ی مروی تهران» به شماره 143 کتابت سده 11ه-.ق. و شماره 249 کتابت سال 1229ه-.ق.موجود است.

ص:577

4 نسخه ی خطی در «کتابخانه ی ملی جمهوری اسلامی ایران» به شماره 1777/ع در 128 برگ، کتابت سال 1037ه-.ق.، شماره 2651 در 287 برگ، کتابت سال 1243ه-.ق.، شماره 951/ع در 222 برگ، کتابت سال 1262ه-.ق. و شماره 1107/ع در 352 برگ، کتابت سال 1113ه-.ق. موجود است.

1 نسخه ی خطی در «کتابخانه ی وزیری یزد» به شماره 362 در 431 برگ، کتابت سال 1083ه-.ق. موجود است.

نسخه های چاپی:

کتاب منهج المقال مکرر چاپ شده است. یک بار در «تهران» به سال 1302ه-.ق. با تعلیقات «وحید بهبهانی» به چاپ رسید. در سال های 1306 و 1307 تجدید چاپ گردید.

چاپ جدید آن از طرف موسسه آل البیت (ع) در «قم» و در چند مجلد بسیار تمیز و با تحقیقات صورت گرفته است.

منابع:

اثر آفرینان 1/242؛ الاجازة الکبیرة 26؛ اعلام المکیین 1/220؛ الاعلام زرکلی 7/196؛ امل الآمل 2/281؛ ایضاح المکنون 2/593؛ بحار الانوار 1/22 و 52/178 و 110/158؛ تعلیقة الوحید البهبهانی 2، 309؛ تعلیقة امل الآمل 277؛ تنقیح المقال 3/159؛ جامع الرواة 2/156؛ خلاصة الاثر محبی 4/46-47؛ دایرةالمعارف بزرگ اسلامی 8/181-182؛ دایرةالمعارف تشیع 2/106؛ الذریعة 1/43، 241 و 4/156، 420، 428، 498، 507 و 6/52 و 10/121، 158 و 12/89 و 25/73؛ راهنمای بازار کتاب 4/272؛ روضات الجنات 7/36-38؛ ریاض الجنة 4/462-464؛ ریاض العلماء 5/115-117؛ ریحانة الادب 3/364-366؛ سلافة العصر 491؛ شرح حال علما و ادبای استرآباد (استرآباد نامه) 112، 142؛ شرح حال علمای شیعه 25؛ طبقات اعلام الشیعة (الروضة النضرة) 8/497؛ علمای بزرگ شیعه از کلینی تا خمینی 118؛ فرزانگان مازندران 1/72-74؛ فرهنگ بزرگان اسلام و ایران 549؛ فوائد الرضویة 554-555؛ الفوائد المدنیة 11، 185-278؛ فهرس اعلام الذریعة 3/2086-2087؛ فهرس دارالکتب المصریة 5/372؛ فهرست کتاب های چاپی عربی 929؛ قصص العلماء 323؛ الکنی و الالقاب 3/220؛ گنجینه ی دانشمندان 6/410؛ لؤلؤة البحرین 119-120؛ لغت نامه ی دهخدا (ذیل محمد) 586؛ مستدرک الوسائل 3/390، 410؛ مصفی المقال 397، 430؛ معجم المولفین 3/492؛ معجم رجال الحدیث 6/295، 338؛ معجم رجال الفکر و الاثر فی النجف 1/116؛ معراج اهل الکمال 45؛ منتهی المقال 6/115-116، 130-132؛ مولفین کتب چاپی فارسی و عربی 5/606-607؛ نقد الرجال تفرشی 324؛ هدیة الاحباب 172-173؛ هدیة العارفین /271.

«محمد بن علی حائری جرجانی»

000-729ه-.ق.

درباره ی فقیه، متکلم، مفسر، اصولی، ادیب، نحوی و لغوی، «رکن الدین محمد بن علی بن محمد جرجانی، استرآبادی حلی حائری غروی»، که در نیمه ی دوم قرن هفتم و نیمه ی اول قرن هشتم هجری قمری می زیست، آگاهی زیادی در دست نیست.

برخی منابع تولد وی را در «حله» و برخی دیگر در «جرجان» یا «استرآباد» گزارش کرده اند. آنچه مسلم است اینکه در «حله» به تحصیل پرداخت. از محضر «علامه حلی»

ص:578

دانش اندوخت و به مقام بلند اجتهاد و اجازه از استادش نایل گشت.

محمد بن علی جرجانی، شخصیت و کیفیت درس استادش «علامه حلی» را بسیار ستوده است. او هم چنین شیفته ی آثار «خواجه نصیر الدین طوسی» بود و آنها را بر آثار سایر علما و حکمای «شیعه» ترجیح می دهد.

به نظر می رسد، محمد بن علی جرجانی مدتی نیز در «نجف اشرف» اقامت گزید و از محضر علمای آن حوزه نیز بهره برد.

جرجانی، نویسنده و محققی پرکار بود. در یکی از آثارش، فهرست کتاب های خود را بیش از 30 اثر برشمرده است.

او هم چنین به دلیل علاقه زیاد به آثار «خواجه نصیر الدین طوسی»، آنها را به عربی ترجمه کرده است تا عرب زبانان نیز از مطالب آنها بهره مند شوند.

محل و مکان مرگ محمد جرجانی مشخص نیست. سال مرگش نیز دقیق نیست. لیکن مسلماً تا سال 728ه-.ق. زنده بود و پس از این سال ها بدرود حیات گفته است.

آثار:

1. الابحاث فی تقویم الاحداث

محمد بن علی جرجانی در این کتابت به اثبات امامت علی بن ابی طالب (ع) و یازده امام (ع) دیگر پرداخته و به شبهات مطرح در این خصوص پاسخ گفته است.

هم چنین در مورد غیبت امام زمان (عج) و شبهات مربوط به عمر طولانی آن حضرت، علایم ظهور و دیگر مسایل پاسخ داده است.

عقاید و افکار «زیدیه» را نقد و به عنوان فرقه ای که درجا می زند، رد کرده است.

جرجانی این کتاب را یک مقدمه و ده فصل و یک خاتمه تنظیم، و به سال 728ه-.ق. پایان برده است.

آغاز آن چنین است:

«الحمدلله مستحق الحمد و الحمد من الآئه و مستوجب الشکر و الشکر موجب لمزید نعمائه...»

نسخه های خطی:

به گزارش «آقابزرگ»، یک نسخه ی خطی در «کتابخانه ی حاج شیخ محمد سلطان المتکلمین» در «تهران» موجود است.

هم چنین به گزارش «دایرةالمعارف بزرگ اسلامی»، یک نسخه ی خطی نیز در «کتابخانه ی آستان قدس رضوی (ع)» موجود است.

نسخه های چاپی:

چاپ نشده است.

2. الاخلاق النصیریة فی تعریب الاخلاق الناصریة

اخلاق ناصری از آثار بسیار گران قدر «خواجه نصیر الدین طوسی» در اخلاق اسلامی است. محمد بن علی جرجانی آن را به عربی بازنویسی کرده و «الاخلاق النصیریة» نامیده است.

نسخه های خطی:

هیچ نسخه ی خطی به دست نیامد.

نسخه های چاپی:

چاپ نشده است.

3. الاشارات فی علم البلاغة و المعانی و البیان و البدیع

گویا کتاب مستقلی است که در علم بلاغت، معانی، بیان و بدیع نگاشته است. این کتاب با عنوان «الاشارات و التنبیهات فی علم البلاغة و المعانی و البیان و البدیع» نیز نامیده شده است.

نسخه های خطی:

1 نسخه ی خطی عکسی در «کتابخانه ی جامع بایزید استانبول» «ترکیه» به شماره 2738/1 در 82 برگ، کتابت

ص:579

شاید 927ه-.ق. موجود است.

نسخه های چاپی:

چاپ نشده است.

4. الاشراف فی علم الاخلاق من الحکمة العملیة

جرجانی این اثر را در علم اخلاق و حکمت عملی نگاشته است.

نسخه های خطی:

هیچ نسخه ی خطی به دست نیامد.

نسخه های چاپی:

چاپ نشده است.

اشراق اللاهوت فی شرح الیاقوت فی علم الکلام

«الیاقوت فی علم الکلام» از آثار «ابواسحاق ابراهیم بن اسحاق نوبختی» از دانشمندان قرن چهارم ه-. ق. است. جرجانی با نوشتن «اشراق اللاهوت» به شرح آن پرداخته است.

نسخه های خطی:

هیچ نسخه ی خطی به دست نیامد.

نسخه های چاپی:

چاپ نشده است.

5. انوار الجلالیة للفصول النصیریة

به نظر می رسد این ترجمه، غیر از «ترجمه الفصول النصیریة» است؛ زیرا آغاز و انجام آن با «ترجمه الفصول النصیریة» و «شرح الفصول النصیریة» که هر دو در جای خود شناسانده خواهد شد، متفاوت است.

آغاز:

«سبحانک اللهم واجب الوجود و مبدا و غایة وجود کل موجود»

البته این نام و آغاز، مشابه آغاز ترجمه ای است که «مقداد بن عبدالله سیوری» مشهور به «فاضل مقداد» در ترجمه و «شرح الفصول النصیریه» دارد. احتمال دارد که فهرست نویس نسخه ی خطی نام مترجم را اشتباه نوشته است.

در هر حال چون مترجم به نام محمد بن علی جرجانی ثبت شده بود، اینجا ذکر کردیم. لیکن آن را از آثار و ترجمه های وی نمی دانیم.

نسخه های خطی:

3 نسخه ی خطی در «کتابخانه ی آستان قدس رضوی (ع)» به شماره 246 در 29 برگ، کتابت سال 857ه-.ق.، شماره 347 در 77 برگ و شماره 348 در 93 برگ موجود است.

نسخه های چاپی:

چاپ نشده است.

6. البدیع فی النحو و شرحه المسمی بالرفیع

این اثر در علم نحو، همراه با شرح آن، از آثار محمد بن علی جرجانی محسوب شده است.

نسخه های خطی:

هیچ نسخه ی خطی به دست نیامد.

نسخه های چاپی:

چاپ نشده است.

7. التبر المسبوک فی اوصاف الملوک

گویا کتابی است در بیان اوصاف و رفتار شایسته برای ملوک و حکمرانان.

نسخه های خطی:

هیچ نسخه ی خطی به دست نیامد.

نسخه های چاپی:

چاپ نشده است.

8. التجوید فی شرح التجرید فی علم المیزان

به نظر می رسد این اثر در علم تجوید قرآن کریم است.

ص:580

نسخه های خطی:

هیچ نسخه ی خطی به دست نیامد.

نسخه های چاپی:

چاپ نشده است.

9. تحفة الاشراف فی درر الاصداف فی العلوم الثلاثة

نسخه های خطی:

هیچ نسخه ی خطی به دست نیامد.

نسخه های چاپی:

چاپ نشده است.

10. ترجمة اوصاف الاشراف

«اوصاف الاشراف» از کتاب های بسیار خوب «خواجه نصیر الدین طوسی» در علم اخلاق و عرفان است.

او در این رساله ی مختصر، قواعد صحیح سیر و سلوک را تبیین کرده است.

محمد بن علی جرجانی آن را از فارسی به عربی برگردانده تا مورد استفاده مسلمانان عرب زبان واقع گردد.

نسخه های خطی:

2 نسخه ی خطی در «کتابخانه ی آستان قدس رضوی (ع)» به شماره 6725 در 23 برگ و شماره 3513 در 21 برگ، کتابت سال 1088ه-.ق. موجود است.

2 نسخه ی خطی در «کتابخانه ی آیت الله العظمی مرعشی نجفی (ره)» به شماره 6570 در 87 برگ، کتابت سال 1050ه-.ق. و شماره 9562 در 184 برگ، کتابت سال 1257ه-.ق. موجود است.

نسخه های چاپی:

چاپ نشده است.

11. ترجمة الفصول النصیریة فی الاصول الدینیة

«الفصول النصیریة» از آثار بسیار متقن و مستدل «خواجه نصیر الدین طوسی» در علم کلام و اصول دین «شیعه» دوازده امامی است.

وی اثر مختصر خود را در چهار فصل تنظیم کرده است. فصل نخست درتوحید، فصل دوم در عدل، فصل سوم در نبوت و امامت و فصل چهارم در معاد است.

محمد بن علی جرجانی، این اثر را به زبان عربی بازنویسی و ترجمه کرده است.

در فهرست نسخه های خطی برخی کتابخانه ها، اثری با عنوان «شرح الفصول النصیریة» معرفی گردیده است که با توجه به تفاوت آغاز آنها با «ترجمه الفصول النصیریة»، آن را مستقل خواهیم آورد.

نسخه های خطی:

2 نسخه ی خطی در «کتابخانه ی آستان قدس رضوی (ع)» به شماره 197 در 79 برگ و شماره 817 موجود است.

و 2 نسخه ی خطی از مجموعه اهدای رهبر معظم انقلاب به آستان قدس رضوی (ع) به شماره 2/620 و 3/614 موجود است.

1 نسخه ی خطی در «کتابخانه ی آستانه مقدسه حضرت فاطمه معصومه (س)» به شماره 1/583 در 113 برگ، کتابت سال 1071ه-.ق. موجود است.

10 نسخه ی خطی در «کتابخانه ی آیت الله العظمی مرعشی نجفی (ره)» به شماره 2564 در 165 برگ، کتابت سده 9 و 10ه-.ق.، شماره 1/12045 در 7 برگ، کتابت سال 1355ه-.ق.، شماره 5792 در 58 برگ، کتابت سال 1282ه-.ق.، شماره 8047 در 151 برگ، کتابت سال

ص:581

902ه-.ق.، شماره 1/10831 در 119 برگ، کتابت سال 894ه-.ق.، شماره 5/10668 در 151 برگ، سده 10ه-.ق.، شماره 4405 در 20 برگ، کتابت سال 1335ه-.ق.، شماره 882 در 90 برگ، کتابت سال 1289ه-.ق.، شماره 22/12589 در 3 برگ، کتابت سال 1071ه-.ق. و شماره 2494 در 200 برگ، کتابت سال 964ه-.ق. موجود است.

1 نسخه ی خطی در «کتابخانه ی آیت الله حکیم» (ره) در «نجف اشرف» به شماره 1/93 در 86 برگ، کتابت سال 1334ه-.ق. موجود است.

1 نسخه ی خطی در «کتابخانه ی آیت الله فاضل خوانساری (ره)» به شماره 1/152 در 84 برگ، کتابت سال 1323ه-.ق. موجود است.

1 نسخه ی خطی در «کتابخانه مدرسه ی نمازی خوی» به شماره 678 در 8 برگ موجود است.

1 نسخه ی خطی در «کتابخانه ی ملی جمهوری اسلامی ایران» به شماره 5/2604/ع در 145 برگ، کتابت سال 1056ه-.ق. موجود است.

3 نسخه ی خطی در «کتابخانه ی مجلس شورای اسلامی» به شماره 8/1806 در 221 برگ، شماره 5/6324 در مجموعه 327 صفحه، کتابت سال 1097-1098ه-.ق. و شماره 3/3073 در مجموعه 592 صفحه، کتابت سال 1135ه-.ق. موجود است.

2 نسخه ی خطی در «کتابخانه ی مسجد اعظم» «قم» به شماره 2/656 و شماره 1855 در 31 برگ، کتابت سده 12ه-.ق. موجود است.

1 نسخه ی خطی در «کتابخانه ی مدرسه ی آخوند همدان» به شماره 1/10343 موجود است.

1 نسخه ی خطی در «کتابخانه ی ملی ملک تهران» به شماره 14/2182 در مجموعه 212 برگ موجود است.

3 نسخه ی خطی در «کتابخانه ی وزیری یزد» به شماره 1/2279 در 114 برگ، کتابت سال 1302ه-.ق، شماره 4/2487 در 76 برگ، کتابت سال 1226ه-.ق. و شماره 8/3135 در 68 برگ، کتابت سال 1051ه-.ق. موجود است.

1 نسخه ی خطی در «کتابخانه ی دانشکدهی الاهیات و معارف اسلامی دانشگاه تهران» به شماره 17/293 در 250 برگ، کتابت سال 1111ه-.ق. موجود است.

نسخه های چاپی:

این اثر همراه با متن اصلی، به کوشش «محمدتقی دانش پژوه»، در سال 1335 و با اهتمام دانشگاه «تهران» در 49 صفحه وزیری چاپ و منتشر گردید.

12. تعریب اساس الاقتباس

«اساس الاقتباس»، تقریبا کتاب مفصلی از آثار «خواجه نصیر الدین طوسی» در علم منطق است. میرزا محمد بن علی جرجانی آن را به عربی ترجمه کرده است.

نسخه های خطی:

هیچ نسخه ی خطی به دست نیامد.

نسخه های چاپی:

چاپ نشده است.

13. الجبر و القدر

این اثر نیز ترجمه کتاب «جبر و اختیار» «خواجه نصیر الدین طوسی» به زبان عربی است.

ص:582

وی در مقدمه ی ترجمه ی رساله اوصاف الاشراف، به این کتاب خودش اشاره کرده است.

نسخه های خطی:

هیچ نسخه ی خطی به دست نیامد.

نسخه های چاپی:

چاپ نشده است.

14. الدرة البهیة فی شرح الرسالة الشمسیة

نسخه های خطی:

هیچ نسخه ی خطی به دست نیامد.

نسخه های چاپی:

چاپ نشده است.

15. الدعامة فی اثبات الامامة

نسخه های خطی:

هیچ نسخه ی خطی به دست نیامد.

نسخه های چاپی:

چاپ نشده است.

16. الرافع فی شرح النافع فی الفقه

نسخه های خطی:

هیچ نسخه ی خطی به دست نیامد.

نسخه های چاپی:

چاپ نشده است.

17. الرحمة فی اختلاف الامة

نسخه های خطی:

2 نسخه ی خطی در «کتابخانه دانشگاه تهران» به شماره 339 در 79 برگ و شماره 1022 در 199 برگ، کتابت سال 762ه-.ق. موجود است.

نسخه های چاپی:

چاپ نشده است.

18. روضة المحققین فی تفسیر الکتاب المبین

ظاهراً این کتاب در پنج مجلد است.

نسخه های خطی:

هیچ نسخه ی خطی به دست نیامد.

نسخه های چاپی:

چاپ نشده است.

19. سرائر العربیة فی شرح الوافیة الحاجبیة

نسخه های خطی:

هیچ نسخه ی خطی به دست نیامد.

نسخه های چاپی:

چاپ نشده است.

20. الشافی فی الفقه

نسخه های خطی:

هیچ نسخه ی خطی به دست نیامد.

نسخه های چاپی:

چاپ نشده است.

21. الشافیة عن امراض القلوب القاسیة

نسخه های خطی:

هیچ نسخه ی خطی به دست نیامد.

نسخه های چاپی:

چاپ نشده است.

22. شرح الفصول النصیریة

پیش تر ترجمه ی «الفصول النصیریة» را شناساندیم. گفتیم که به دلیل تفاوت آغاز و انجام «شرح الفصول النصیریة» با «ترجمه الفصول النصیریة»، شرح را جداگانه خواهیم آورد.

نسخه های خطی:

1 نسخه ی خطی در «کتابخانه ی آیت الله العظمی مرعشی

ص:583

نجفی (ره)» به شماره 4692 در 70 برگ، کتابت سال 1064ه-.ق. موجود است.

1 نسخه ی خطی در «کتابخانه ی مرکزی دانشگاه تهران» به شماره 1/1473 در 263 برگ موجود است.

1 نسخه ی خطی در «کتابخانه ی مسجد اعظم» «قم» به شماره 2605 کتابت سال 1093ه-.ق. موجود است.

نسخه های چاپی:

چاپ نشده است.

23. الشمسیة فی الارکان الصیدیة

نسخه های خطی:

هیچ نسخه ی خطی به دست نیامد.

نسخه های چاپی:

چاپ نشده است.

24. عمدة الاملاک فی هیئة الافلاک

نسخه های خطی:

هیچ نسخه ی خطی به دست نیامد.

نسخه های چاپی:

چاپ نشده است.

25. غنیة الطالب فی شرح المطالب فی العلوم الثلاثة

نسخه های خطی:

هیچ نسخه ی خطی به دست نیامد.

نسخه های چاپی:

چاپ نشده است.

26. غایة البادی فی شرح المبادی

«علامه حلی» کتاب نسبتاً مفصلی در اصول فقه نوشته که به نام «مبادی الوصول الی علم الاصول» شناخته می شود.

محمد بن علی جرجانی، در زمان حیات استادش، این اثر را شرح کرده و به نام «عمید الدین ابوطالب عبدالمطلب حسینی» نگارش کرده است.

نسخه های خطی:

2 نسخه ی خطی در «کتابخانه ی آستان قدس رضوی (ع)» به شماره 2920 و 2921 در 139 و 69 برگ، موجود است.

2 نسخه ی خطی نیز از مجموعه اهدایی رهبر معظم انقلاب به آستان قدس رضوی (ع) به شماره 675 و 1176 می توان نام برد.

1 نسخه ی خطی در «کتابخانه ی آستان حضرت احمد بن موسی (ع) (شاه چراغ)» به شماره 351 در 212 برگ موجود است.

5 نسخه ی خطی در «کتابخانه ی آیت الله العظمی مرعشی نجفی (ره)» به شماره 6672 در 103 برگ، کتابت سده 10ه-.ق.، شماره 6605 در 160 برگ، کتابت سده 10ه-.ق.، شماره 7201 در 160 برگ، کتابت سده 11ه-.ق.، شماره 5833 در 122 برگ، کتابت سال 1030ه-.ق. و شماره 11608 در 161 برگ، کتابت سال 1202ه-.ق. موجود است.

1 نسخه ی خطی در «کتابخانه ی ملی ملک تهران» به شماره 2787 در 122 برگ، کتابت سده 10 و 11ه-.ق. موجود است.

1 نسخه ی خطی در «کتابخانه ی دانشکدهی الاهیات و معارف اسلامی تهران» به شماره 3/493 در 195 برگ، کتابت سده 13ه-.ق. موجود است.

1 نسخه ی خطی در «کتابخانه ی دانشکدهی الاهیات و معارف اسلامی مشهد» به شماره 2/1206 در 172 برگ موجود است.

ص:584

1 نسخه ی خطی در «کتابخانه ی مسجد جامع گوهرشاد» به شماره 1541 کتابت سده 13ه-.ق. موجود است.

1 نسخه ی خطی در «کتابخانه ی مجلس شورای اسلامی» به شماره 7064 در 124 برگ موجود است.

1 نسخه ی خطی در «کتابخانه ی مرکزی دانشگاه تهران» به شماره 1655 در 347 برگ موجود است.

نسخه های چاپی:

چاپ نشده است.

27. گلستان عربی بالفارسیة فی التهجد

نسخه های خطی:

هیچ نسخه ی خطی به دست نیامد.

نسخه های چاپی:

چاپ نشده است.

28. المباحث العربیة فی شرح الکافیة الحاجبیة

نسخه های خطی:

هیچ نسخه ی خطی به دست نیامد.

نسخه های چاپی:

چاپ نشده است.

29. معیار الفضل فی مباحث العقل

نسخه های خطی:

هیچ نسخه ی خطی به دست نیامد.

نسخه های چاپی:

چاپ نشده است.

30. وسیلة النفس الی حظیرة القدس فی حقیقة الانسان

نسخه های خطی:

هیچ نسخه ی خطی به دست نیامد.

نسخه های چاپی:

چاپ نشده است.

31. النقض فی تحریم جزء النفع بالقرض

این رساله مختصر در مباحث معاملات و ضمیمه کردن قرض در معامله و تحریم یا جواز آن است.

نسخه های خطی:

1 نسخه ی خطی در «کتابخانه ی آیت الله العظمی مرعشی نجفی (ره)» به شماره 1/12597 در 13 برگ موجود است.

نسخه های چاپی:

چاپ نشده است.

منابع:

اعیان الشیعة 9/425؛ تراجم الرجال 1/532؛ دایرةالمعارف بزرگ اسلامی 17/707-708؛ دایرةالمعارف تشیع 2/113؛ الذریعة 1/63 و 4/122 و 6/236 و 8/192، 199 و 10/172 و 14/54، 230 و 15/351 و 16/10 و 20/79؛ ریحانة الادب 1/402؛ طبقات اعلام الشیعة (الحقائق الراهنة) 3/194؛ فرهنگ بزرگان اسلام و ایران 46؛ فوائد الرضویة 577؛ فهرست واره کتابهای فارسی 7/136؛ لباب الالقاب 129؛ لغت نامه ی دهخدا (ذیل جرجانی، محمد) 328؛ مداخل المولفین و الاعلام العرب حتی عام 1215ه-.ق. 1/289؛ معجم التراث الکلامی 1/99، 287 و 2/257، 280 و 3/248، 275، 348 و 4/387؛ معجم المولفین 3/536؛ معجم طبقات المتکلمین 3/143-144؛ معجم مولفی الشیعة 116؛ الموسوعة المیسرة فی تراجمة ائمة التفسیر و الاقراء و النحو و اللغة 3/2274؛ مولفین کتب چاپی فارسی و عربی 5/628.

ص:585

«سید محمد بن علی جرجانی»

000-838ه-.ق.

«شمس الدین یا نور الدین محمد بن میر سید شریف علی بن محمد حسینی جرجانی»، متکلم پرآوازه، استاد منطق و ادیب قرن نهم ه-. ق.، از دانشمندان بزرگ «جرجان» در «شیراز» است.

از سال و شهر تولد وی آگاهی در دست نیست. به احتمال زیاد در «شیراز» متولد شده است؛ زیرا پدرش «میر سید شریف» بیشتر روزگار خویش را در «شیراز» گذراند.

سید محمد جرجانی در «شیراز» رشد کرد و هم در آنجا دانش آموخت. اما از نام استادان وی اطلاعی نداریم. بدیهی است که از محضر پدرش «میر سید شریف جرجانی» بهره برده است.

او عاقبت در «شیراز» درگذشت و هم در آنجا مدفون گشت.

آثار سید محمد جرجانی حواشی و شروح بر آثار پدرش و دیگر علمای بزرگ اسلام است.

آثار:

1. تجوید قرآن کریم

این رساله در علم تجوید به زبان فارسی در یک مقدمه، شش باب و یک خاتمه تنظیم شده است.

مرحوم «آقابزرگ» از متن کتاب چنین استفاده کرده است که مولف در آغاز تالیف این اثر، ساکن «مکه» بوده است.

این سخن از عبارت آغاز کتابت استفاده می شود. آنجا که می گوید: «الحمدلله الذی هدانا للایمان و رزقنا مجاورة بیته و تلاوة القرآن»

نسخه های خطی:

1 نسخه ی خطی را «آقابزرگ» در نزد «شیخ محمدرضا نائینی» گزارش داده است.

2 نسخه ی خطی در «کتابخانه ی آستانه حضرت فاطمه معصومه (س)» به شماره 4/749 در 75 برگ، کتابت سال 993ه-.ق. و شماره 2/397 در 24 برگ موجود است.

7 نسخه ی خطی در «کتابخانه ی آیت الله العظمی مرعشی نجفی (ره)» به شماره 1/11861 در 23 برگ، کتابت سال 1288ه-.ق.، شماره 2226 در 55 برگ، شماره 8552 در 52 برگ، کتابت سال 1341ه-.ق.، شماره 1602 در 142 برگ، کتابت سال 1132ه-.ق.، شماره 9951 در 229 برگ، کتابت سال 1056ه-.ق.، شماره 8710 در 67 برگ، کتابت سال 1342ه-.ق. و شماره 2/12872 در 48 برگ، کتابت سال 1273ه-.ق. موجود است.

1 نسخه ی خطی در «کتابخانه ی مرکزی دانشگاه تهران» به شماره 2/2520 در 110 برگ موجود است.

1 نسخه ی خطی در «کتابخانه ی مدرسه ی عالی شهید مطهری (سپهسالار)» به شماره 8138 موجود است.

1 نسخه ی خطی در «کتابخانه ی راجه محمودآباد لکهنو» به شماره 1/2055 در 50صفحه، کتابت سال 1226ه-.ق. موجود است.

2 نسخه ی خطی در «کتابخانه ی ملی ملک تهران» به شماره 4/5418 در مجموعه 117 برگ، کتابت سال 1140ه-.ق. و شماره 6/1447 در مجموعه 220 برگ، کتابت سال 1129ه-.ق. موجود است.

2 نسخه ی خطی در «کتابخانه مدرسه ی نمازی خوی» به شماره 2/785 و شماره 4/608 کتابت سال 1209ه-.ق. موجود است.

3 نسخه ی خطی در «کتابخانه ی مجلس شورای اسلامی» به شماره 3/5572 در مجموعه 236 صفحه، کتابت سال 1319-1320ه-.ق.، شماره 5/529 در 162 برگ، کتابت سده 10ه-.ق. و 3/31 موجود است.

ص:586

1 نسخه ی خطی در «کتابخانه ی وزیری یزد» به شماره 10/110 در 198 برگ، کتابت سال های 1327- 1331ه-.ق. موجود است.

2 نسخه ی خطی در «کتابخانه ی ملی جمهوری اسلامی ایران» به شماره 2215/ف در 83 برگ، کتابت سده 11ه-.ق. و شماره 347/ف در 65 برگ، کتابت سده 12ه-.ق. موجود است.

1 نسخه ی خطی در «کتابخانه دانشگاه استانبول» به شماره 1267 در 72 برگ، کتابت سال 1114ه-.ق. موجود است.

1 نسخه ی خطی در «کتابخانه مدرسه ی رضویه ی قم» به شماره 3/75 در 123 برگ، کتابت سال 1314ه-.ق. موجود است.

1 نسخه ی خطی در «کتابخانه ی مدرسه ی آخوند همدان» به شماره 12/4760 موجود است.

نسخه های چاپی:

چاپ نشده است.

2. تعریب تحفة الفحول فی شرح معرب الفصول

اصل کتاب از آنِ «خواجه نصیر الدین طوسی» است. سید محمد جرجانی آن را به عربی برگردانده است.

سپس «محمد بن احمد خواجکی شیرازی» از دانشمندان قرن دهم ه-. ق.، عربی آن را شرح کرده است.

نسخه های خطی:

هیچ نسخه ی خطی به دست نیامد.

نسخه های چاپی:

چاپ نشده است.

3. الثاقب فی المناقب

باید تصریح کرد که این کتاب متعلق به «سید محمد بن میر سید شریف علی جرجانی» نیست. اما از آنجا که نویسنده ی آن مورد اختلاف پژوهشگران است و از سوی دیگر نام نویسنده اش محمد بن علی جرجانی ذکر شده است، برای رفع اشتباه آوردیم.

باید توضیح داد که «آقابزرگ» نخست این اثر را به شخصی با نام «محمد بن علی جرجانی» معاصر «ابن شهرآشوب» نسبت داده است. سپس آن را از آثار «محمد بن علی جرجانی طوسی» بر شمرده است.

4. جامع الدقائق فی شرح غرة المنطق

برخی منابع این اثر را به دلیل شباهت اسمی به «الغرة فی المنطق»، به اشتباه به سید محمد بن علی جرجانی نسبت داده اند.

در حالی که عنوان درست آن «جامع الدقائق فی شرح رسالة الغرة فی المنطق» است و نویسنده ی آن «نجم الدین خضر بن محمد بن علی رازی حبله رودی» از شاگردان سید محمد بن علی جرجانی است.

وی رساله «الدره» استادش را نیز با عنوان «کاشف الحقایق فی شرح رسالة الدرة فی المنطق» شرح کرده است.

5. الجواهر العقلیة

مرحوم «آقابزرگ» به نقل از فهرست تصنیفات سید محمد بن علی جرجانی، این کتاب را به وی نسبت داده است.

نسخه های خطی:

هیچ نسخه ی خطی به دست نیامد.

نسخه های چاپی:

چاپ نشده است.

6. حاشیه بر شرح کتاب «المتوسط فی شرح الکافیة»

این اثر در واقع تالیف «میر سید شریف جرجانی»، پدر

ص:587

سید محمد جرجانی است. لیکن چون پدرش آن را ناتمام گذاشت، وی به تکمیل آن پرداخت.

نسخه های خطی:

هیچ نسخه ی خطی به دست نیامد.

نسخه های چاپی:

چاپ نشده است.

7. حاشیه شرح الطوالع

این حاشیه را بر کتاب «شرح طوالع الانوار» پدرش نگاشته است.

نسخه های خطی:

هیچ نسخه ی خطی به دست نیامد.

نسخه های چاپی:

سال 1306ه-.ق. در «قاهره» به صورت چاپ سنگی منتشر شده است.

8. الدرة

«میر سید شریف جرجانی»، پدر نویسنده، دو کتاب در منطق که به «صغری» و «کبری» شهرت دارند، نگاشته است. سید محمد جرجانی هر دو کتاب پدرش را به عربی ترجمه کرده است.

ترجمه «کبری» «الدرة» و ترجمه «صغری» «الغرة» نام گرفته است.

نسخه های خطی:

2 نسخه ی خطی در «کتابخانه ی آیت الله العظمی مرعشی نجفی (ره)» به شماره 5844 در 62 برگ، کتابت سده 11ه-.ق. و شماره 9920 در 169 برگ موجود است.

1 نسخه ی خطی در «کتابخانه ی مسجد جامع گوهرشاد» به شماره 3/1581 کتابت قرن 13ه-.ق. موجود است.

1 نسخه ی خطی در «کتابخانه ی دانشکدهی الاهیات و معارف اسلامی مشهد» به شماره 2/285 در 80 برگ موجود است.

2 نسخه ی خطی در «کتابخانه ی جامعة صلاح الدین» به شماره 227 در 13 صفحه و شماره 202/1 در 12 صفحه، کتابت سال 907ه-.ق. موجود است.

نسخه های چاپی:

چاپ نشده است.

9. الرسالة السمیة فی الاصول المنطقیة (الغرة)

گفتیم، «الغرة» ترجمه کتاب «صغری» در منطق پدرش «میر سید شریف جرجانی» است.

شرح های متعددی بر کتاب «الغرة» نوشته شده است.

نسخه های خطی:

2 نسخه ی خطی در «کتابخانه ی آیت الله العظمی مرعشی نجفی (ره)» به شماره 5844 در 62 برگ، کتابت سده 11ه-.ق. و شماره 8086 در 133 برگ، کتابت سده 10ه-.ق. موجود است.

1 نسخه ی خطی در «کتابخانه ی مجلس شورای اسلامی» به شماره 3/1248 در 106 برگ، کتابت سده 11ه-.ق. موجود است.

در «کتابخانه ی مجلس شورای اسلامی» نسخه ی دیگری به شماره 1370 همراه با شرح آن در 91 برگ، کتابت سال 1114ه-.ق. موجود است.

1 نسخه ی خطی در «کتابخانه ی دانشکدهی الاهیات و معارف اسلامی مشهد» به شماره 1/285 تحت عنوان «شرح الغرة» در 80 برگ موجود است. لیکن آغاز این نسخه با نسخه های دیگر «الغرة» یکی است و شاید عنوان آن اشتباه ذکر شده است.

ص:588

1 نسخه ی خطی در «کتابخانه ی ظاهریه» به شماره 7945 موجود است.

1 نسخه ی خطی در «کتابخانه ی پاریس» به شماره 2397 موجود است.

نسخه های چاپی:

چاپ نشده است.

10. رسالة فی الرد علی الروافض

گویا سید محمد بن علی جرجانی این کتاب را در رد و نقض عقاید «شیعه» نگاشته است. وجود این کتاب از یک سو، و «سنی» متعصب بودن یکی از نوادگان وی از سوی دیگر سبب شده که تعدادی از کارشناسان وی را «سنی» مذهب بدانند.

نسخه های خطی:

1 نسخه ی خطی در «کتابخانه ی ایاصوفیه» «ترکیه» موجود است.

نسخه های چاپی:

چاپ نشده است.

11. الرشاد فی شرح الارشاد

«الارشاد الهادی» از آثار «سعد الدین مسعود بن عمر تفتازانی» متوفای 792ه-.ق. در علم نحو است.

سید محمد جرجانی آن را با عنوان «الرشاد» شرح کرده است.

سال تالیف کتاب در «شیراز» 823ه-.ق. است.

نسخه های خطی:

1 نسخه ی خطی در «کتابخانه ی آستانه حضرت فاطمه معصومه (س)» به شماره 1/494 در 197 برگ، کتابت سال 1235ه-.ق. موجود است.

4 نسخه ی خطی در «کتابخانه ی آیت الله العظمی مرعشی نجفی (ره)» به شماره 5587 در 221 برگ، کتابت سال 885ه-.ق.، شماره 8970 در 116 برگ، شماره 4661 در 59 برگ، کتابت سده 11ه-.ق. و شماره 1/12651 در 64 برگ، کتابت سال 895ه-.ق. موجود است.

1 نسخه ی خطی در «کتابخانه ی آیت الله العظمی گلپایگانی (ره)» به شماره 3/1953 در 58 برگ، کتابت سال 901ه-.ق. موجود است.

2 نسخه ی خطی در «کتابخانه ی مجلس شورای اسلامی» به شماره 105 و شماره 313 موجود است.

3 نسخه ی خطی در «کتابخانه ی دارالکتب الظاهریة» به شماره 5249-عام در 95 برگ، شماره 2371 در 44 برگ و شماره 2986 در 46 برگ موجود است.

1 نسخه ی خطی در «کتابخانه ی ملی ملک تهران» به شماره 2/2889 در 158 برگ، کتابت سال 1276ه-.ق. موجود است.

1 نسخه ی خطی در «کتابخانه ی دانشکدهی حقوق و علوم سیاسی اقتصادی تهران» به شماره 303 در 113 برگ، کتابت سال 972ه-.ق. موجود است.

1 نسخه ی خطی در «کتابخانه ی عارف حکمت» در «مدینه منوره» به شماره 101/208587 در 29 برگ موجود است.

1 نسخه ی خطی در «کتابخانه ی احمد ثالث» «ترکیه» به شماره 2206 در 71 برگ، کتابت سال 823ه-.ق. موجود است.

4 نسخه ی خطی عکسی در «کتابخانه ی مرکز البحث العلمی و احیاء التراث الاسلامی» به شماره 445 در 46 برگ، شماره 1032 در 29 برگ، شماره 446 در 44 برگ و شماره 777 در 71 برگ، کتابت سال 823ه-.ق. موجود است.

ص:589

1 نسخه ی خطی در «کتابخانه ی مجتمع عراقی» به شماره ت ف/196 در 49 برگ موجود است.

1 نسخه ی خطی در «کتابخانه ی عمومی اوقاف بغداد» به شماره 2/1273 در 106 برگ موجود است.

1 نسخه ی خطی در «کتابخانه ی بابانیین» وابسته به «کتابخانه ی اوقاف سلیمانیه» به شماره 202-203 در 94 برگ، کتابت سال 1161ه-.ق. موجود است.

1 نسخه ی خطی در «کتابخانه ی پترزبورگ» به شماره 304/GAL, S, II موجود است.

نسخه های چاپی:

چاپ نشده است.

12. زبدة الاسرار فی الحکمة

این اثر در «دایرةالمعارف بزرگ اسلامی» به سید محمد بن علی جرجانی نسبت داده شده است.

نسخه های خطی:

1 نسخه ی خطی در «کتابخانه ی مجتمع عراقی» به شماره ت. ف. /239 با عنوان «ملخص زبدة الاسرار فی الحکمة» موجود است.

نسخه های چاپی:

چاپ نشده است.

13. شرح الفوائد الغیاثیة

«الفوائد الغیاثیة» اثری است در علوم بلاغت، معانی و بیان، که «عضد الدین ابوالفضل عبدالرحمان بن احمد ایجی» متوفای 756ه-.ق. آن را نگاشته است.

به گزارش «بغدادی» در «هدیة العارفین» و «شوشتری» در «مجالس المومنین»، سید محمد بن علی جرجانی، این اثر را شرح کرده است.

نسخه های خطی:

1 نسخه ی خطی در «کتابخانه ی مسجد اعظم» «قم» موجود است.

گویا یک نسخه ی خطی نیز در «کتابخانه ی ملی ملک تهران» با عنوان «بندی از شرح الفوائد الغیاثیة» موجود است.

نسخه های چاپی:

چاپ نشده است.

14. شرح رسالة فی الاصول

«الاصول» از آثار پدرش میر سید شریف جرجانی است. سید محمد جرجانی آن را نیز شرح کرده است.

نسخه های خطی:

هیچ نسخه ی خطی به دست نیامد.

نسخه های چاپی:

چاپ نشده است.

15. شرح هدایة الحکمة ابهری (حل الهدایة)

«هدایة الحکمة» از تالیفات «اثیر الدین مفضل بن عمر ابهری سمرقندی» متوفای 663ه-.ق. در حکمت، کلام و فلسفه است.

سید محمد بن علی جرجانی فرزند «میرسید شریف»، آن را شرح کرده و «حل الهدایة» نامیده است.

نسخه های خطی:

1 نسخه ی خطی در «کتابخانه ی آستان قدس رضوی (ع)» به شماره 186 در 33 برگ موجود است.

2 نسخه ی خطی در «کتابخانه ی آیت الله العظمی مرعشی نجفی (ره)» به شماره 8479 در 135 برگ، کتابت سال 889ه-.ق. و شماره 1/13221 در 42 برگ موجود است.

1 نسخه ی خطی در «کتابخانه ی مجلس شورای اسلامی»

ص:590

به شماره 185/ع در 112 برگ، کتابت سده 12ه-.ق. موجود است.

1 نسخه ی خطی در «کتابخانه ی عمومی اوقاف موصل» به شماره 3/54/24 در 125 برگ موجود است.

1 نسخه ی خطی در «کتابخانه ی عمومی اوقاف سلیمانیه» به شماره 2577 در 113 برگ موجود است.

نسخه های چاپی:

شرح هدایة الحکمة به سال 1308ه-.ق. در «استانبول» چاپ شده است.

16. الفرائد فی حل شرح العقائد

نسخه های خطی:

هیچ نسخه ی خطی به دست نیامد.

نسخه های چاپی:

چاپ نشده است.

منابع:

اثر آفرینان 2/197؛ الاعلام زرکلی 6/288 و 7/180؛ تاریخ نظم و نثر در ایران 1/273؛ دانشمندان و سخن سرایان فارس 3/299؛ دایرةالمعارف الاسلامیة 6/334؛ دایرةالمعارف بزرگ اسلامی 17/708-709؛ دایرةالمعارف تشیع 5/333؛ الذریعة 3/373 و 5/4، 272 و 7/77 و 6/116 و 8/89 و11/234 و 13/33، 81، 241، 376 و 14/175و 15/283 و 16/33 و 26/171؛ رجال کتاب حبیب السیر 133؛ ریحانة الادب 2/344 و 3/246؛ شرح حال علما و ادبای استرآباد (استرآبادنامه) 119؛ طبقات اعلام الشیعة (الضیاء اللامع) 6/120؛ فارسنامه ناصری 2/134؛ فرزانگان مازندران 1/157؛ فرهنگ بزرگان اسلام و ایران 548؛ فرهنگ زندگی نامه ها 1/504؛ فهرست کتاب های چاپی فارسی 1/1191؛ فهرست نسخه های خطی چهار کتباخانه 236؛ فهرست نسخه های خطی کتابخانه ی ملی ملک 1/414 و 5/267 و 8/350؛ فهرست نسخه های خطی فارسی 5/383؛ فهرست نسخه های خطی کتابخانه ی مسجد اعظم 99، 256؛ کشف الظنون 1/68 و 2/1198؛ لغت نامه ی دهخدا (ذیل جرجانی) 328؛ مجالس المومنین 2/220؛ معجم المولفین 3/542؛ معجم مولفی الشیعة 116؛ مولفین کتب چاپی فارسی و عربی 5/629؛ هدیة العارفین 2/189.

«محمد بن علی حسینی جرجانی»

قرن 10ه-.ق.

از شرح احوال «محمد بن علی حسینی جرجانی»، جز گزارش از دو اثر وی، آگاهی دیگری در دست نیست.

از آنجا که این نویسنده با هیچ کدام از مولفان و دانشمندان «جرجان» و «استرآباد» که نام مشابه دارند، تطبیق نمی کند، به ناچار آن را مستقل ذکر کردیم.

همین قدر می دانیم که در فهرست های نسخه های خطی، او را از دانشمندان قرن دهم ه-. ق. معرفی کرده اند.

باتوجه به اینکه آثار به جا مانده از وی در تجوید است، به نظر می رسد از قاریان و دانشمندان مسلط بر علوم قرآن است.

آثار:

1. عدة النجاة فی تسهیل الهمزات

اگر آغاز این کتاب را با کتاب «تجوید» «سید محمد بن میرسید شریف علی جرجانی» مقایسه کنیم، تشابهی در آنها دیده خواهد شد. لیکن اسم این اثر بسیار متفاوت است. به همین جهت در ذیل نام وی، به طور مستقل هم نقل شد.

ص:591

کتاب عدةالنجاة در یک مقدمه و دو باب تنظیم شده است. مقدمه در بیان همزه است. باب اول: در بیان دو همزه که در یک کلمه جمع شوند و این در چهار فصل است. باب دوم: در دو همزه که در دو کلمه جمع شوند. تالیف کتاب، در روز دوشنبه 12 ذی قعده 935ه-.ق. در «مکه» پایان یافته است.

نسخه های خطی:

1 نسخه ی خطی در «کتابخانه ی آیت الله العظمی مرعشی نجفی (ره)» به شماره 710 موجود است.

نسخه های چاپی:

چاپ نشده است.

2. الضوء المنیر فی الادغام الکبیر و الصغیر

این رساله نیز در تجوید قرآن و مسائل مربوط به ادغام کبیر و صغیر در یک مقدمه و دو باب است. آغاز آن چنین است:

«الحمدلله الذی تفضل علینا بجزیل النعم و جعل اهل القرآن اهله و خاصته بالجود و الکرم»

نسخه های خطی:

1 نسخه ی خطی در «کتابخانه ی آیت الله العظمی مرعشی نجفی (ره)» به شماره 4/710 در مجموعه 87 برگ موجود است.

نسخه های چاپی:

چاپ نشده است.

منابع:

فهرست نسخه های خطی کتابخانه ی آیت الله العظمی مرعشی نجفی (ره) 2/306-307.

«محمد بن علی جرجانی»

قرن 6ه-.ق.

درباره ی «محمد بن علی جرجانی» از علمای قرن ششم ه-. ق. هیچ اطلاعی در هیچ منبعی جز آنچه «آقابزرگ» ذیل یک اثر با عنوان «الثاقب فی المناقب» وی دارد، نداریم.

«آقابزرگ» او را معاصر «ابن شهرآشوب، محمد بن علی» متوفای 588ه-.ق. دانسته است. سپس اضافه می کند، چون به هیچ شرح حالی از این مرد در منابع موجود دست نیافتیم، احتمال دادیم که این کتاب همان «ثاقب المناقب» «محمد بن علی بن حمزه طوسی» باشد.

آثار:

الثاقب فی المناقب

نسخه های خطی:

«آقابزرگ» یک نسخه از آن را در مجموعه بعض متاخرین دیده است.

نسخه های چاپی:

چاپ نشده است.

منابع:

الذریعة 5/4.

«محمد بن علی عبدکی جرجانی»

بعد از 360ه-.ق.

«ابواحمد» یا «ابومحمد، محمد بن علی بن عبدک (عبدالکریم) جرجانی» از فقیهان، متکلمان و محدثان سده ی چهارم ه-. ق. است.

شهرت او به «ابن عبدک» و «عبدکی» از آن روی است که نیایش «عبدالکریم» نام داشت.

کنیه اش را مرحوم «نجاشی» «ابوجعفر» نوشته و با تعبیر جلیل القدر او را ستوده و از «شیعیان» برشمرده است.

«شیخ طوسی» نیز او را از بزرگان متکلمان امامیه توصیف کرده است.

ص:592

از مجموع گفتار بزرگان «شیعه» و «اهل سنت»، چنین استفاده می شود که ابن عبدک در علم کلام بسیار متبحر و بر مکتب کلامی «معتزلی» «بصره» و «بغداد» مسلط بود. تاجایی که شخصیتی چون «ابوالقاسم بلخی» متوفای 317 یا 319ه-.ق. در مناظره با ابن عبدک، اشکالات او را وارد دانسته و بسیاری اوقات از رای خود عدول می کرد.

اما احتمال گرایش وی به «شیعه» «زیدیه»، از برخی آثار و نظریات وی قابل استفاده است.

زمان و شهر ولادت ابن عبدک مشخص نیست. لیکن از آنجا که وی در «جرجان» بالیده و هم در آنجا زیسته و درگذشته است، می توان احتمال داد که در همان شهر نیز دیده به جهان گشوده است.

لیکن پس از تحصیل دانش های روزگار خویش، به شهرهای اسلامی سفر کرد و از دانشمندان متعدد بهره برد.

به گفته ی «حاکم نیشابوری»، وی مدتی در «نیشابور» اقامت داشت. در مدت اقامتش در «نیشابور»، حاکم از وی استفاده کرده است.

در «عسکر مکرم» از «ابوهاشم عبدالسلام بن ابوعلی جبائی معتزلی» متوفای 321ه-.ق. بهره برده است.

در «بلخ» از مجلس درس «ابوالقاسم احمد بن عبدالله بلخی» متوفای 319ه-.ق. استفاده کرده و با او مناظراتی داشته است.

در «اصفهان» نیز از برخی دانشمندان حدیث شنیده است.

در «بغداد» از «ابوبکر محمد بن داوود ظاهری اصفهانی» متوفای 297ه-.ق. بهره برد.

از دیگر مشایخ او می توان به «محمد بن یزداد جرجانی»، «عمران بن موسی بن مجاشع جرجانی»، «ابوجعفر محمد بن جعفر موسوی»، «اسحاق بن عباس بن اسحاق بن موسی بن جعفر (ع)»، «علی بن یحیی آملی، محمد بن موسی رصاصی»، «ابوسعید عبدالرحمن بن سلیمان نقاش» و «عبدان جوالیقی» و «جعفر بن علی جابری» اشاره کرد.

کسانی چون «ابن بشت خزفی»، «ابومنصور حسینی» و «بشر بن محمد خطیب میهنی» از وی روایت می کنند.

آثار:

1. تفسیر القرآن

«نجاشی» این اثر را به ابواحمد محمد بن علی جرجانی نسبت داده است. «ابن شهرآشوب» نیز آن را در 10 جزء معرفی کرده است.

اما «شیخ طوسی»، وقتی در مقدمه ی «التبیان» تفاسیر مختلف را بر می شمارد، از این اثر یاد نکرده است.

نسخه های خطی:

هیچ نسخه ی خطی به دست نیامد.

نسخه های چاپی:

چاپ نشده است.

2. الرد علی الباطنیة (الرد علی الاسماعیلیة)

«مسعودی» در «التنبیه و الاشراف»، به سال 345ه-.ق. از آن اثر یاد کرده است.

هم چنین «شیخ طوسی» از این اثر با عنوان «الرد علی الاسماعیلیة» نام برده است.

نسخه های خطی:

هیچ نسخه ی خطی به دست نیامد.

نسخه های چاپی:

چاپ نشده است.

ص:593

3. الکلام علی الفرقة المثبتة لرؤیة الله تعالی

در «دایرةالمعارف بزرگ اسلامی» این اثر از تالیفات ابن عبدک بشمار رفته است.

نسخه های خطی:

هیچ نسخه ی خطی به دست نیامد.

نسخه های چاپی:

چاپ نشده است.

4. مطالع الهدایة

«ابن شهرآشوب» در مناقب آل ابی طالب (ع) و هم در «معالم العلما» از این اثر سخن گفته است.

نسخه های خطی:

هیچ نسخه ی خطی به دست نیامد.

نسخه های چاپی:

چاپ نشده است.

منابع:

اتقان المقال فی احوال الرجال 252؛ اثرآفرینان 1/127؛ اعلام زرکلی 6/274؛ اعیان الشیعة 1/136 و 2/427؛ الافادة فی تاریخ ائمة السادة 87؛ الانساب المنفقة 84-85؛ الانساب سمعانی 4/132؛ ایضاح المکنون 1/275؛ بهجة الآمال فی شرح زبدة المقال 6/518 و 7/397، 506، 540؛ تاریخ جرجان سهمی 451؛ تنقیح المقال 3/158؛ تیسیر المطالب 52، 102، 141، 170، 173، 179؛ ثقات الرواة 3/263؛ جامع الرواة 2/155، 373، 434؛ الجامع فی الرجال 2/759، 977، 981؛ الجواهر المضیئة 2/265؛ خلاصة الاقوال فی معرفة الرجال 162، 188؛ دایرةالمعارف بزرگ اسلامی 4/198-199؛ دایرةالمعارف تشیع 1/347؛ الذریعة 9/437 و 10/183؛ رجال ابن داوود 325، 403؛ رجال الانصار 113، 139، 156؛ رجال علامه حلی 162؛ رجال نجاشی 382؛ شرح حال علما و ادبای استرآباد (استرآبادنامه) 112؛ شواهد التنزیل 1/94؛ طبقات الفقهاء ابواسحاق 149؛ طبقات المعتزلة 323، 331؛ طبقات مفسران شیعه 599؛ فائق المقال 187، 208، 221؛ فرهنگ زندگی نامه ها 1/566؛ فلاسفه شیعه 50؛ فهرست شیخ طوسی 368؛ قاموس الرجال 8/296 و 10/254، 295؛ کشف الظنون 562، 568؛ مجمع الرجال 5/275 و 7/16، 139، 164؛ مستدرکات علم رجال الحدیث 7/236؛ معالم العلماء 143؛ معجم التراث الکلامی 3/368؛ المعجم الموحد لاعلام الاصول الرجالیة 2/75، 295؛ معجم المولفین 3/521؛ معجم رجال الحدیث 16/331 و 22/195؛ معجم رجال الحدیث و ثقاته 6/3106؛ معجم طبقات المتکلمین 2/154-155؛ المعین علی معجم رجال الحدیث 2/769، 992؛ المفید من معجم رجال الحدیث 554، 737؛ مناقب آل ابی طالب (ع) 1/11-12؛ منتهی المقال 6/127 و 7/321، 411؛ منهج المقال 309، 397؛ المنیة و الآمل 65؛ موسوعة طبقات الفقهاء 4/438-439؛ موضوعات 1/348؛ نشوار المحاضرة 3/53؛ نضد الایضاح 306؛ نقد الرجال 4/277 و 5/133، 260، 261؛ وسائل الشیعة 20/263، 385.

«محمد بن علی طوسی جرجانی»

قرن 6ه-.ق.

«ابوجعفر» یا «ابوحمزه عماد الدین محمد بن علی بن حمزه طوسی مشهدی»، از فقیهان قرن ششم ه-. ق. است. شهرت او به «ابوجعفر طوسی» یا «ابن حمزه طوسی»، بیش از شهرتش به جرجانی است.

ص:594

نگارنده مدرکی دال بر نسبت وی به «جرجان» به دست نیاورد. البته در فهرست های نسخه های خطی، برخی از آثار وی را مانند: «الثاقب فی المناقب» به ابوجعفر محمد بن علی گرگانی نسبت داده اند. لیکن به نظر می رسد، «ابن حمزه طوسی» از مردم «جرجان» نیست. از این رو، زندگی و آثار او را حذف می کنیم.

«محمد بن علی ضریر جرجانی»

قرن 4ه-.ق.

از شرح زندگانی ریاضی دان و ستاره شناس بزرگ قرن چهارم ه-. ق.، «ابوسعید محمد بن علی ضریر جرجانی»، تقریباً هیچ اطلاعی در دست نیست.

«ابوریحان بیرونی» نام کامل او را در «استخراج الاوتار» به همان صورتی که ذکر شد، آورده است.

برخی منابع مانند: «هنریش سوتر (زوتر)»، متوفای 1922م. در آثارش، ابوسعید ضریر جرجانی را با «ابوسعید ضریر احمد بن خالد بغدادی» اشتباه گرفته و دوره حیاتش را قرن سوم دانسته است. همین اشتباه سبب شده که ابوسعید ضریر جرجانی را شاگرد «ابوعبدالله محمد بن زیاد بن اعرابی» متوفای 231ه-.ق. تصور کنند.

این در حالی است که ابوسعید محمد بن علی ضریر جرجانی، در رساله ی «مسائل هندسیة» از ریاضی دان، «ابوعبدالله محمد بن احمد شنی» که در نیمه ی دوم قرن چهارم می زیست، نام برده است.

از واژه ی «ضریر» در دنباله ی نام ابوسعید جرجانی چنین برمی آید که وی نابینا یا بسیار مریض و نحیف بوده است.

به هر روی این دانشمند جرجانی، شاید در «جرجان» به دنیا آمد و پس از بالیدن و تحصیل در زادگاهش، از دانشمندان بزرگ روزگار خویش بهره برد و آثاری را در هندسه و ریاضیات از خود برجای نهاد.

آثار:

1. شرح دیوان روبة بن العجاج

احتمالاً این اثر به اشتباه به ابوسعید محمد بن علی ضریر جرجانی نسبت داده شده است؛ زیرا وی ادیب نبود تا دیوان «روبة بن عجاج» را شرح کند. با اینهمه، به دلیل اینکه فهرست نویس نسخه های خطی «کتابخانه ی دارالکتب مصر» آن را به ابوسعید ضریر نسبت داده است، در اینجا شناسانده و توضیح داده شد.

نسخه های خطی:

1 نسخه ی خطی در «کتابخانه ی دارالکتب المصریه قاهره» به شماره 519 در 137 برگ، کتابت سال 1289ه-.ق. موجود است.

نسخه های چاپی:

چاپ نشده است.

2. شرح المعلقات السبع

به نظر می رسد این اثر نیز به اشتباه به ابوسعید ضریر جرجانی نسبت داده شده است.

نسخه های خطی:

1 نسخه ی خطی در «کتابخانه ی دارالکتب المصریه قاهره» به شماره 3911 در 178 برگ موجود است.

نسخه های چاپی:

چاپ نشده است.

3. مسائل الهندسیة

گفته می شود ابوسعید ضریر جرجانی این اثر را خطاب به

ص:595

یک ریاضی دان ناشناس نگاشته است. برخی احتمال می دهند این ریاضی دان که ابوسعید نام وی را نیاورده، همان «ابوریحان بیرونی» است.

این اثر با حل ترسیمی مسئله ای هندسی به کمک «یک سهمی» و «یک هُذْلولی» آغاز می شود. این مسئله هندسی با مسئله «ابن هیثم» در کتاب «المناظر» وی مرتبط است.

روش ترسیمی جرجانی صورت دیگری از ترسیم عرضه شده در مقاله چهارم مجموعه «پاپوسِ اسکندرانی» (قرن سوم میلادی) است. همانندی مذکور این احتمال را پیش می آورد که حل ترسیمی جرجانی منشأ یونانی داشته باشد.

جرجانی سپس راه حل دو مسئله مرتبط با «تثلیث زاویه» و قضیه ای درباره ی «ارتفاع مثلث» عرضه می کند. مسئله های مربوط به تثلیث زاویه، با یکی از رساله های موجود «ابوریحان بیرونی» پیوند نزدیکی دارند؛ بنابراین، احتمال دارد که جرجانی مسائل هندسی خود را خطاب به او نوشته باشد. بدین ترتیب، «رساله ی مسائل هندسیه» جرجانی با برخی از مباحث مهم هندسه دوره اسلامی مرتبط است.

نسخه های خطی:

1 نسخه ی خطی در «کتابخانه ی دارالکتب المصریه قاهره» به شماره 41م. همراه با کتاب «استخراج خطی نصف النهار» وی، موجود است.

ظاهراً یک نسخه ی خطی نیز در «کتابخانه ی لیدن» موجود است.

نسخه های چاپی:

چاپ نشده است.

4. استخراج خط نصف النهار من کتاب انالیما و البرهان علیه

این اثر در چهار فصل تنظیم شده است. فصل های اول تا سوم به ترسیم خط شمال - جنوب بر صفحه ای افقی، با استفاده از سه سایه ی نامساوی میله ای قائم در سه لحظه متفاوت یک روز مربوط می شود. در فصل چهارم روش تعیین جهات اصلی به وسیله سایه یک شاخص در لحظه ی مناسب، بیان شده است.

«کارل شوی» این رساله را به آلمانی ترجمه و منتشر کرده است.

نسخه های خطی:

1 نسخه ی خطی در «کتابخانه ی دارالکتب المصریه قاهره» به شماره 41م. همراه با کتاب «المسائل الهندسیة» وی، موجود است.

نسخه های چاپی:

چاپ نشده است.

منابع:

استخراج الاوتار فی الدائرة بخواص خطی المنحنی فیها 2، 15؛ تاریخ علوم و فلسفه ایرانی 519؛ دانشنامه جهان اسلام 10/164-165؛ زندگی نامه ریاضیدانان دوره اسلامی از سده سوم تا سده یازدهم هجری 84؛ فهرست خدیویه 203؛ معجم الادباء 1/254 و 6/2535.

«محمد بن عمر (عمرو) جرجانی»

قرن ؟ه-.ق.

آگاهی ما از «محمد بن عمر جرجانی» یا «محمد بن عمرو جرجانی» بسیار اندک است. همین قدر می دانیم که راوی و ساکن «بغداد» بود.

ص:596

«نجاشی» او را با عبارت «مختلط الامر» توصیف کرده است.

«تفرشی» در «نقد الرجال» می گوید: «برقی در بخش کسانی که از غیر ائمه روایت می کنند، روایت نقل کرده است.»

آثار:

النوادر

این اثر را «نجاشی» به محمد بن عمر جرجانی نسبت داده و معتقد است که «احمد بن ابوعبدالله محمد برقی» متوفای 274ه-.ق. از او روایت می کند.

نسخه های خطی:

هیچ نسخه ی خطی به دست نیامد.

نسخه های چاپی:

چاپ نشده است.

منابع:

جامع الرواة 2/161، 163؛ الجامع فی الرجال 2/765، 766؛ خلاصة الاقوال فی معرفة الرجال 255؛ الذریعة 24/340؛ رجال ابن داوود 508؛ رجال انصاری 114؛ رجال نجاشی 344-345؛ صحیفة الصفاء123؛ فائق المقال 322؛ فهرست شیخ طوسی 513؛ قاموس الرجال 8/315، 318؛ مجمع الرجال 6/9؛ مستدرکات علم رجال الحدیث 7/256، 260؛ مشیخة التهذیب 24/294؛ معالم العلماء 110؛ المعجم الموحد لاعلام الاصول الرجالیة 2/298، 301؛ معجم رجال الحدیث 17/70، 81؛ معجم رجال الحدیث و ثقاته 6/3141؛ المعین علی معجم رجال الحدیث 2/779، 781؛ المفید من معجم رجال الحدیث 561، 563؛ منتهی المقال 6/142؛ منهج المقال 312؛ نخبة المقال فی تمییز الاسناد و الرجال 278؛ نقد الرجال 4/284، 286.

«محمد بن قاسم استرآبادی»

قرن 4ه-.ق.

مفسر و خطیب قرن سوم ه-. ق.، «محمد بن قاسم استرآبادی»، از دانشمندان جلیل القدری است که «تفسیر امام حسن عسکری (ع)» را نقل کرده است.

از شرح زندگانی و تحصیلات وی هیچ اطلاعی در دست نیست. آنچه مسلم است، در «جرجان» زاده شد و هم در آنجا بالید. ممکن است برای تکمیل تحصیلات خویش، به برخی شهرهای علمی و اسلامی سفر کرده است. لیکن «شیخ صدوق» با او در «جرجان» و «استرآباد» دیدار نمود و تفسیر منسوب به امام حسن عسکری (ع) را از وی استماع کرد.

در خصوص اعتبار احادیث منقول از محمد بن قاسم استرآبادی و تفسیری که از طریق او به امام حسن عسکری (ع) منسوب است، اختلاف نظر وجود دارد.

«شیخ صدوق» متن تفسیر را مستقیماً از محمد بن قاسم گرفته و در اعتبار و عدم اعتبار آن یا وثاقت راوی، سخنی نگفته است. لیکن از طلب آمرزش بر راوی و فحوای کلامش، اعتماد وی را می توان استنباط کرد.

«شیخ طبرسی» در کتاب «احتجاج»، «قطب راوندی» در کتاب «الخراج»، «علامه مجلسی» در «بحار الانوار»، «شیخ حر عاملی» در «وسائل الشیعة»، «فیض کاشانی»، «سید هاشم بحرانی»، «شیخ انصاری» و «آقابزرگ» را می توان از موافقان تفسیر منسوب به امام حسن عسکری (ع) به حساب آورد.

در مقابل «ابن غضائری»، «علامه حلی»، «شیخ محمدجواد بلاغی»، «میرزا ابوالحسن شعرانی» و بسیاری دیگر این انتساب را رد کرده و به نقد تفسیر منسوب فوق الذکر و راوی آن پرداخته اند.

ص:597

هرچند در سند و متن تفسیر اشکالات غیر قابل انکاری وجود دارد، لیکن «اخباریان» ارزش زیادی بر آن قایل بوده و از دوره ی «صفویان» جایگاه خاصی پیدا کرده است.

آثار:

تفسیر امام حسن عسکری (ع)

این تفسیر، در دو جزء تنظیم شده است. جزء اول آن، تفسیر بسم الله و تمام سوره ی فاتحة الکتاب و تا آیه 114 سوره ی بقره، و جزء دوم از آیه 159 بقره (ان الذین یکتمون) شروع و تا آخر آیه 179 سوره ی (ولکم فی القصاص حیوة) ... ادامه دارد.

در این تفسیر، روایات و احادیث بسیار زیادی از ائمه ی معصومین (ع) و پیامبر گرامی (ص) نقل شده است و در حقیقت، آن را می توان نمونه عالی از یک تفسیر مأثور نامید.

بیشتر روایات موجود در این اثر، طولانی و مفصل است. به طوری که گاهی یک روایت، چندین صفحه را در بر گرفته است. از همین رو، در بعضی موارد، ساختار روایی از بین رفته و در برخی موارد روایات، آشفتگی وجود دارد. بیشتر تاویلات در این تفسیر، درباره ی معجزات پیامبر و امامان است. با اینکه به مصادیق اشاره شده ولی به اسباب نزول آیات، کمتر توجه شده است. مباحث صرفی و نحوی و بلاغی نیز، در آن دیده نمی شود.

نسخه های خطی:

3 نسخه ی خطی در «کتابخانه ی آستان قدس رضوی (ع)» به شماره 47 در 282 برگ، کتابت سال 992ه-.ق. و شماره 48 در 281 برگ و شماره 485 در 163 برگ، کتابت سال 1228ه-.ق. موجود است.

1 نسخه ی خطی در «کتابخانه ی آستانه مقدسه حضرت فاطمه معصومه (س)» به شماره 2/400 در 92 برگ، جلد اول، موجود است.

6 نسخه ی خطی در «کتابخانه ی آیت الله العظمی مرعشی نجفی (ره)» به شماره 464، شماره 1056 در 188 برگ، شماره 3764 در 283 برگ، کتابت سده 10ه-.ق.، شماره 3788 در 209 برگ، شماره 7433 در 307 برگ، کتابت سده 11ه-.ق. و شماره 11985 در 169 برگ موجود است.

6 نسخه ی خطی در «کتابخانه ی مجلس شورای اسلامی» به شماره 75/ع در 314 برگ، کتابت سده 12ه-.ق.، شماره 100/ع در 204 برگ، کتابت سده 12ه-.ق.، شماره 162/ع در 289 برگ، کتابت سده 9ه-.ق.، شماره 3271 در 533 صفحه، کتابت سال 1030ه-.ق.، شماره 4238 در 164 برگ، کتابت سال 1243ه-.ق. و شماره 2/12109 در 387 برگ، کتابت سال 907ه-.ق. موجود است.

4 نسخه ی خطی در «کتابخانه ی مدرسه ی عالی شهید مطهری (سپهسالار)» به شماره 1997 در 293 صفحه، کتابت سال 1267ه-.ق. و شماره 1998 در 174 صفحه، کتابت سال 1268ه-.ق.، شماره 5118 در 161 برگ، کتابت سده 11ه-.ق. و شماره 8122 در 98 برگ، کتابت سال 1252ه-.ق.، شماره موجود است.

1 نسخه ی خطی در «کتابخانه مدرسه ی نمازی خوی» به شماره 67 کتابت سده 1235ه-.ق. از ترجمه ی تفسیر امام حسن عسکری (ع) موجود است.

1 نسخه ی خطی در «کتابخانه مدرسه ی فیضیه» «قم» به شماره 446 در 210 برگ، کتابت سال 1262ه-.ق. موجود است.

1 نسخه ی خطی در «کتابخانه ی عمومی اصفهان» به شماره 2672 در 357صفحه، کتابت سال 1082ه-.ق. موجود است.

1 نسخه ی خطی در «کتابخانه ی ملی فارس» به شماره

ص:598

11/297-ع.س. در 195 برگ موجود است.

1 نسخه ی خطی در «کتابخانه مدرسه ی مروی تهران» به شماره 333 کتابت سده 11ه-.ق. موجود است.

1 نسخه ی خطی در «کتابخانه ی مدرسه ی آخوند همدان» به شماره 341 موجود است.

2 نسخه ی خطی در «کتابخانه ی وزیری یزد» به شماره 766 در 264 برگ، کتابت سده 12ه-.ق. و شماره 769 در 96 برگ، کتابت سده 12ه-.ق. موجود است.

2 نسخه ی خطی در «کتابخانه ی ملی ملک تهران» به شماره 186 در 171 برگ، کتابت سال 1209ه-.ق. و شماره 1/6207 کتابت سال 1177ه-.ق. موجود است.

1 نسخه ی خطی در «کتابخانه ی دانشکدهی الاهیات و معارف اسلامی» به شماره 195 در 215 برگ، کتابت سال 1260ه-.ق. موجود است.

نسخه های چاپی:

تفسیر امام حسن عسکری (ع) به سال 1268ه-.ق. در «تهران» در 310 صفحه وزیری به صورت سنگی چاپ شد. سال 1313ه-.ق. تجدید چاپ گردید و سال 1315 در حاشیه ی تفسیر قمی چاپ شد.

بعدها در «قم»، «بیروت» و «تهران» به صورت چاپ حروفی و جدید چاپ های متعددی به عمل آمد.

این تفسیر را «فخر الدین علی بن حسن زواره ای» در عصر «صفویه» به درخواست «شاه تهماسب صفوی» از عربی به فارسی برگردانده شد. مرحوم «افندی» یک نسخه از آن را در قصبه ی «لنگر» از توابع «تربت جام»، نزد «افراسیاب خان» دیده است.

مرحوم «آقابزرگ» دو ترجمه ی دیگر را معرفی کرده است. یکی را «میرزا ابوالقاسم حسینی ذهبی شیرازی» از علمای سده ی سیزدهم و دومی را «مولا عبدالله بن نجم الدین» متوفای 1311ه-.ق. ترجمه کرده است.

ترجمه ی زواره ای «آثار الاخیار» نام دارد. در «کتابخانه ی مدرسه ی عالی شهید مطهری (سپهسالار)» و «آستان قدس رضوی (ع)»، به برخی نسخه های آن می توان دست یافت.

«مدرس تبریزی» نوزده مورد از ترجمه ها و خلاصه های تفسیر امام حسن عسکری (ع) را برشمرده است.

منابع:

اعیان الشیعه 2/41؛ بهجة الآمال فی شرح زبدة المقال 6/560؛ تنقیح المقال305؛ جامع الرواة 2/184؛ الجامع فی الرجال 2/663؛ جلاءالعیون 279؛ خلاصة الاقوال فی معرفة الرجال256؛ الذریعه286-288 و 4/258 و 11/152؛ رجال ابن داوود 510؛ رجال الانصاری 115، 170؛ شناخت نامه تفاسیر 75؛ الصراط المستقیم 88؛ طبقات مفسران شیعه 1/328؛ فائق المقال 323؛ فرائدالاصول 86؛ فهارس بحارالانوار 2/96، 98؛ قاموس الرجال 8/9، 343، 348؛ مجمع الرجال 6/25؛ مستدرکات علم رجال الحدیث 6/393 و 7/295 و 8/361؛ معجم رجال الحدیث 14/295 و 17/155؛ معجم رجال الحدیث و ثقاته 6/3175؛ معین النبیه فی رجال من لایحضره الفقیه 105، 149؛ المعین علی معجم رجال الحدیث 1/461 و 2/666؛ منتهی المقال 5/308 و 6/161، 164؛ منهج المقال 315، 415؛ نخبة المقال 487؛ نقد الرجال 4/303؛ وسائل الشیعه 59-60.

ص:599

«محمد بن خواجگی گیلانی استرآبادی»

قرن 11ه-.ق.

درباره ی شاعر و ادیب سده ی یازدهم ه-. ق.، «محمد بن خواجگی گیلانی استرآبادی»، هیچ اطلاعی در دست نیست.

تنها آگاهی ما گزارش دو نسخه از یک کتاب و گزارش یک نسخه از کتاب دیگر اوست که در ذیل شناسانده می شود:

آثار:

1. ختم الغرایب

بنا به گفته ی «جمشید علی زاده»، مصحح «ختم الغرایب»، این اثر، گزارش دشواری های دیوان «خاقانی» است که «محمد بن خواجگی گیلانی رشتی» در ربع اول قرن یازده آن را نگاشته است.

نا گفته نماند، «خاقانی شروانی» کتابی تحت عنوان «تحفة العراقین» دارد که در واقع منظومه ای است از سفر وی به «مکه مکرمه» و بازدید وی از «عراق» عرب و «عراق» عجم.

او این سفرنامه را که از طریق «عراق» عازم «مکه» شده، به نظم کشیده و نسخه هایی از آن چاپ، شرح و تصحیح گردیده است. اخیراً نسخه هایی از این اثر در «اتریش»، «ترکیه» و دیگر جای ها یافت شده است که نسخه شناسان و ادبا، معتقدند که نام اصلی این اثر «ختم الغرایب» است نه «تحفة العراقین».

نسخه های خطی:

1 نسخه ی خطی در «کتابخانه مدرسه ی فیضیه» به شماره 1/471 در 54 برگ موجود است.

1 نسخه ی خطی در «کتابخانه ی مدرسه ی عالی شهید مطهری (سپهسالار)» به شماره 145 در 136 برگ، کتابت سال 1265ه-.ق. موجود است.

1 نسخه ی خطی در «کتابخانه ی ملی تبریز» به شماره 2795 در 82 برگ، کتابت سال 1023ه-.ق. موجود است.

1 نسخه ی خطی نیز در کتابخانه های «ترکیه» موجود است.

نسخه های «ختم الغرایب» با نام «خاقانی شروانی» غیر از این مواردی بود که شناساندیم. نسخه های یاد شده ی فوق، به نام «محمد بن خواجگی گیلانی استرآبادی» ثبت شده است.

نسخه های چاپی:

این اثر توسط «جمشید علی زاده» در سال 1385 تصحیح و منتشر گردیده است.

2. رساله کنز الغرایب

این رساله را «فهرست نسخه های خطی دانشگاه استانبول» گزارش کرده است. لیکن احتمال دارد همان کتاب «ختم الغرایب» باشد.

نسخه های خطی:

1 نسخه ی خطی در «کتابخانه دانشگاه استانبول» به شماره 4/687 در 48 برگ، کتابت سال 1056ه-.ق. موجود است.

نسخه های چاپی:

چاپ نشده است.

منابع:

سایت خبرگزاری میراث فرهنگی، خبر مورخه 6/8/1385؛ فهرست نسخه های خطی کتابخانه ی دانشگاه استانبول 310؛ فهرست نسخه های خطی کتابخانه ی ملی تبریز1/449-450؛ فهرست نسخه های خطی کتابخانه ی مدرسه ی فیضیه 2/12؛ فهرست نسخه های خطی کتابخانه ی مدرسه ی عالی شهید مطهری (سپهسالار) 4/361-362.

ص:600

«محمد بن قوچعلی استرآبادی»

قرن 13ه-.ق.

شرح احوال «ملا محمد بن قوچعلی استرآبادی» در هیچ منبعی به دست نیامد. بنا به گزارش فهرست نویس نسخه ی خطی از تنها اثر وی، ملا محمد بن قوچعلی استرآبادی از علمای سده ی سیزدهم ه-. ق. است.

آثار:

تقریر ابحاث شریف العلماء

ملا محمد استرآبادی در این اثر مباحث درس استادش «ملا محمد شریف العلمای مازندرانی» متوفای 1245ه-.ق. را نوشته است.

متن اثر یاد شده، مباحث استدلالی درس اصول استاد و با عناوین «اصل، اصل» از مباحث سنت تا تراجیح تنظیم شده است. مولف آن را به روز دوشنبه جمادی الاول 1241ه-.ق. به پایان برده است.

نسخه های خطی:

1 نسخه ی خطی در «کتابخانه ی آیت الله العظمی مرعشی نجفی (ره)» به شماره 7821 در 263 برگ، به خط مولف موجود است.

نسخه های چاپی:

چاپ نشده است.

منابع:

فهرست نسخه های خطی کتابخانه ی آیت الله العظمی مرعشی نجفی (ره) 20/175.

«محمد بن حاجی کامران استرآبادی»

قرن 9 و 10ه-.ق.

از شرح احوال و تحصیلات «محمد بن کامران استرآبادی» هیچ مطلبی نمی دانیم. تنها آگاهی ما از وی، وجود اثری است که نام آن نیز مورد اختلاف است.

همین اثر حکایت از آن دارد که محمد بن کامران استرآبادی مورخ و نسب شناس بوده است.

او ظاهراً در قرن نهم یا دهم ه-. ق. می زیست. شاید در «استرآباد» متولد شده و هم در آنجا تحصیل کرده و درگذشته است.

آثار:

جامع الامثال (جامع الانبیاء) (جامع الانباء)

محمد بن کامران استرآبادی این کتاب را درباره ی نسب و شجره نامه ی آل ابی طالب (ع) در «طبرستان»، «جرجان» و «گیلان» نگاشته است.

هم چنین شرحی از فرمانروایان رستمدار «طبرستان» در 10 فصل دارد.

به گفته ی «نفیسی»، او کتاب را برای «مظفر الدین ابوالغازی شمس الدین بن کمال الدین محمد» متوفای987 ه-.ق.، از ملوک «رستمدار» «مازندران» نوشته است.

«نفیسی»، «اثرآفرینان» و یادداشت های تاریخی خانم دکتر «فاطمه رستمی»، نام کتاب را «جامع الامثال» ثبت کرده است. لیکن «محمود اخوان مهدوی» در مقالات خود (نگاهی به کتاب سنگ مزارها و کتبیه های تاریخی گرگان و استرآباد) نام آن را «جامع الانبیا» مطابق نسخه ی خطی «مرکز شرق شناسی سالتیکوف شدرین» و «موسسه خاورشناسی فرهنگستان علوم روسیه» ثبت کرده است.

«منزوی» در «فهرست واره کتاب های فارسی»، آن را «جامع الانبا» نامیده است.

نسخه های خطی:

1 نسخه ی خطی در «کتابخانه ی موسسه خاورشناسی

ص:601

فرهنگستان علوم روسیه» به شماره 712-B موجود است.

به نوشته ی «مهدوی»، یک نسخه ی نیز در «کتابخانه ی عمومی مرکز شرق شناسی سالتیکوف شدرین» در «سن پترزبورگ» موجود است.

نسخه های چاپی:

چاپ نشده است.

منابع:

اثر آفرینان 1/241؛ تاریخ نظم و نثر در ایران 1/256؛ فهرست نسخه های خطی فارسی 6/4301؛ فهرست واره کتابهای فارسی 2/938؛ نشریه کتابخانه ی دانشگاه تهران 8/66.

«سید محمد بن محمدباقر میرداماد استرآبادی»

قرن 11ه-.ق.

درباره ی فرزند «میرداماد»، «محمد بن محمدباقر حسینی استرآبادی»، تقریباً هیچ اطلاعی در دست نداریم.

تنها آگاهی ما از وی، گزارش از وجود یک اثر به نام اوست.

از آنجا که میرداماد در «اصفهان» زندگی کرد، به احتمال زیاد فرزندش میر محمد در «اصفهان» دیده به جهان گشود و همانجا تحصیل کرد و عاقبت درگذشت.

آثار:

کلام فی العلم الاهی

مباحثی از عقاید و علم کلام در موضوع علم خداوند متعال است.

نسخه های خطی:

1 نسخه ی خطی در «کتابخانه ی آیت الله فاضل خوانساری (ره)» به شماره 6/263 موجود است.

نسخه های چاپی:

چاپ نشده است.

منابع:

فهرست نسخه های خطی کتابخانه ی آیت الله فاضل خوانساری (ره) 1/240؛ معجم التراث الکلامی 4/521.

«محمد بن محمود گرگانی»

قرن 8 ؟ه-.ق.

از شرح احوال، تحصیلات و آثار «محمد بن محمود گرگانی»، جز گزارش از چند اثر وی، هیچ اطلاعی در دست نداریم. حتی نمی دانیم در چه قرنی می زیست.

البته از تاریخ نسخه ی «جامع اللذات» کتابخانه ی ملی چنین استنباط می شود که در سده ی هشتم ه-. ق. تالیف شده است.

لیکن تاریخ کتابت نسخه های خطی سایر آثار به جا مانده از وی سده ی دهم و یازدهم را نشان می دهد. از این روی احتمال می دهیم که در قرن هشتم زیسته است.

هم چنین آثار وی در پزشکی سنتی و داروهای گیاهی است. بنابر این می توان حدس زد که پزشک و داروشناس بوده است.

آثار:

1. جامع اللذات

این کتاب به زبان فارسی و در بیان داروهای گیاهی و امور جنسی شامل انواع اسباب لذات حسی و عقلی و کیفیت حفظ صحت روح و نفس و طریق معالجه ی انحرافات روحانی و نفسانی است. محتوای آن مشتمل بر یک مقدمه، چهار مقاله و یک خاتمه است.

ص:602

مقدمه در بیان آنچه دانستن آن پیش از شروع در مقصود ضروری است و مرتب شده در 7 باب است.

مقاله ی اول دربیان لذاتی است که نفس را به واسطه ی قوای ظاهر و باطن حاصل می شود و شامل 7 باب است. مقاله ی دوم در اهویه و مساکن و ملبوسات و مأکولات و مشروبات که سبب لذت باشد و شامل 7 باب است. مقاله ی سوم در ریاضت و بیداری، خواب و آسایش و اعراض نفسانیه و استفراغات که سبب لذت بوده و شامل 5 باب است. مقاله ی چهارم در اثبات لذات عقلیه و بیان فضیلت آن بر لذات حسیه و ذکر اسباب لذات عقلیه است. این مقاله بر پنج باب مرتب شده است.

خاتمه در بیان کیفیت حفظ صحت روح و نفس و معالجه و انحرافات هریک از آن هاست. این بخش نیز بر پنج باب مرتب گردیده است.

نسخه های خطی:

1 نسخه ی خطی در «کتابخانه ی ملی جمهوری اسلامی ایران» به شماره 1131289 در 169 صفحه موجود است.

آخر این نسخه افتادگی دارد و تعداد صفحات آن مشخص نیست.

گفتنی است این نسخه قبلاً به وزارت فرهنگ و آموزش عالی متعلق بود. پس از آن به کتابخانه ی ملی منتقل گردید.

1 نسخه ی خطی در «کتابخانه ی دانشکدهی ادبیات دانشگاه تهران» به شماره 55 در 159 برگ، کتابت سده 11ه-.ق. موجود است.

1 نسخه ی خطی در «کتابخانه ی سریزدی یزد» به شماره 134 در 109 برگ کتابت سال 1068ه-.ق. موجود است.

1 نسخه ی خطی در «کتابخانه ی موسسه ی فرهنگ لغتنامه ی دهخدا» به شماره 197/7 کتابت سال 1077ه-.ق. موجود است.

1 نسخه ی خطی در «کتابخانه ی ملی جمهوری اسلامی ایران» به شماره 15810ف در 87 برگ و تصحیح شده در حاشیه موجود است.

نسخه های چاپی:

چاپ نشده است.

2. مرآت النفوس

این اثر نیز در بیان خصوصیات نفس انسانی و مباحث پیرامون آن مانند: لذت، درد و قوای نفسانی است.

کتاب در دوازده فصل تنظیم شده است. فصل اول در معرفت نفس انسانی. فصل دوم در معرفت قوای انسانی. فصل سوم در لذت و الم و محبت. فصل چهارم در تعلق نفس به بدن. فصل پنجم در اختصاص نفس ناطقه به بدن. فصل ششم در حین تعلق نفس به بدن. فصل هفتم در بیان کیفیت ارتباط نفس به بدن. فصل هشتم در تعارض بین نفس و بدن و بیان استعداد نفس. فصل نهم در تدابیر بدن برای مطیع ساختن نفس. فصل دهم در انقطاع نفس از بدن. فصل یازدهم در حال نفس پس از انقطاع از بدن. فصل دوازدهم در وصایا از اقوال حکما.

نسخه های خطی:

1 نسخه ی خطی در «کتابخانه ی دانشکدهی الاهیات و معارف اسلامی دانشگاه تهران» به شماره 6/308 در 96 برگ، کتابت سده 10ه-.ق. موجود است.

1 نسخه ی خطی در «کتابخانه ی مدرسه ی عالی شهید مطهری (سپهسالار)» به شماره 1166 در 52 برگ، کتابت سده 10ه-.ق. موجود است.

1 نسخه ی خطی دیگر در «کتابخانه ی مدرسه ی عالی شهید مطهری (سپهسالار)» به شماره 2799 موجود است که

ص:603

عنوان آن «رسالة فی النفس» است. لیکن با مقایسه ی آغاز و انجام آن می توان استنباط کرد که همان کتاب «مرآت النفوس» است. تاریخ کتابت این نسخه 1074ه-.ق. است.

1 نسخه ی خطی در «کتابخانه ی مرکزی دانشگاه تهران» به شماره 1163/6ف موجود است.

نسخه های چاپی:

چاپ نشده است.

منابع:

الذریعة 20/287-288؛ فهرست نسخه های خطی فارسی 844؛ فهرست نسخه های خطی کتابخانه ی اروپا 378؛ فهرست نسخه های خطی کتابخانه ی مدرسه ی عالی شهید مطهری (سپهسالار) 5/540؛ فهرست نسخه های خطی کتابخانه ی دانشکده ی الاهیات و معارف اسلامی تهران 1/150؛ فهرست نسخه های خطی کتابخانه مرکزی دانشگاه تهران، میکروفیلم ها 1/575؛ فهرست واره کتابهای فارسی 5/3396؛ نشریه دانشگاه تهران 3/9، 14 و 4/419.

«محمد بن مدک؟ استرآبادی»

قرن 8ه-.ق.

«نجیب الدین شمس الاسلام ابوطالب محمد بن مدک استرآبادی»، از فقها و متکلمان سده ی هشتم ه-. ق. است.

شرح حال و آثار وی در هیچ منبعی، جز آنچه مرحوم «آقابزرگ» یاد کرده، مورد توجه قرار نگرفته است.

نام پدر وی نیز در این گزارش کامل نیست. کلمه ی «مدک» که در «الذریعه» با علامت (؟) آمده است، حکایت از ابهام در این نام دارد.

البته یک تن دیگر از دانشمندان «جرجان» که نامش محمد و نام پدرش علی است، به ابن عبدک، شهرت دارد. به حسب ظاهر، این امکان وجود دارد که به جای ابن عبدک، کاتب یا نسخه نویس، ابن مدک بنویسد. لیکن ابن عبدک از علمای قرن چهارم ه-. ق. و کنیه اش ابواحمد یا ابومحمد است. لذا این احتمال به دور است.

به هر حال درباره ی شرح احوال و آثار و نام پدر این نویسنده ی گمنام اما فاضل و دانشمند، سخنی برای گفتن نداریم.

آثار:

مقدمة فی علم الاصول

رساله ای است در عقاید و اصول دین، که ظاهراً مرحوم ابوطالب محمد استرآبادی، آن را به تاریخ اواسط جمادی الاولی سال 777ه-.ق. نگاشته است.

آغاز رساله چنین است: «و به نستعین... الحمدلله حق حمده... اعلم ان معرفة الله تعالی واجبة» و انجام آن چنین است: «تاسعهم قائم. تمت المقدمة فی علم الاصول من تالیف الامام ... نجیب الدین شمس الاسلام ابی طالب محمد بن مدک (؟) الاسترآبادی رضی الله عنه فی اواسط جمادی الاولی سنة سبع و سبعین و سبعمائة...»

نسخه های خطی:

بنا به گزارش «آقابزرگ»، 1 نسخه ی خطی در «کتابخانه دانشگاه تهران»، ظاهراً به شماره 27/2144 در ضمن مجموعه ای که به خط «تاج الدین حسین بن صاعد» است، وجود دارد. کتابت این نسخه، 15 شوال سال 986ه-.ق. است.

بنا به گزارش «معجم التراث الکلامی»، 1 نسخه ی خطی در «کتابخانه ی دانشکدهی ادبیات دانشگاه «اصفهان» به شماره 12/291 کتابت سال 1229ه-.ق. موجود است.

نسخه های چاپی:

این اثر در مجموعه «میراث اسلامی ایران» دفتر دوم از

ص:604

صفحه ی 154-157 با تصحیح و تحقیق حجت الاسلام «محمدرضا انصاری قمی» و از سوی کتابخانه ی آیت الله العظمی مرعشی نجفی (ره) به سال 1374 چاپ و منتشر گردیده است.

منابع:

الذریعة 22/89؛ معجم التراث الکلامی 5/230-231؛ میراث اسلامی ایران دفتر دوم 152-157؛ نشریه دانشگاه تهران 5/306 و 11-12/937.

«محمد بن منصور زرین دست جرجانی»

قرن 5ه-.ق.

از شرح احوال پزشک سده ی پنجم ه-. ق.، «بدیع الدین ابوالروح محمد بن منصور بن ابوعبدالله بن منصور جرجانی» مشهور به «زرین دست»، هیچ اطلاعی به دست نیامد.

آنچه مسلم است اینکه ابوروح جرجانی، در اوایل سده ی پنجم و در عهد «ابوالفتح ملکشاه بن محمد سلجوقی» به شهرت رسید. او نخستین بار رساله ا ی در چشم پزشکی به زبان فارسی نگاشت.

اهمیت کتاب جامع و کامل زرین دست، به بخش جراحی آن است. توجه به این بخش حکایت از مهارت نویسنده ی آن و شاید به تجارب طولانی آن از عمل جراحی دارد.

چشم پزشکان مسلمان سده های پیشین، در جراحی چشم، پیشرفت های قابل توجه پیدا کرده بودند. در بین آنها کسانی بودند که آب آوردگی چشم مردی را که یک چشم بیشتر نداشت با اطمینان کامل عمل می کردند.

آثار:

نورالعیون

زرین دست اثر خود را در ده مقاله و یک مقدمه ترتیب داده است. نخستین مقاله در تشریح و ترکیب چشم و شامل 153 سوال و جواب است. مقاله ی دوم در بیماری ها و عارضه های چشم است. مقاله ی سوم در بیماری هایی است که به چشم دیده نمی شود. مقاله ی چهارم در بیماری هایی که علاج پذیر است. مقاله ی پنجم در بیماری هایی که علاج پذیر نیست. مقاله ی ششم در آنچه باید در آغاز علاج باید انجام داد. مقاله ی هفتم در چگونگی دست کاری ها (جراحی) است. مقاله ی هشتم در زرآقان است. مقاله ٔ نهم در داروهای مفرده و مقاله ی دهم در داروهای مرکبه است.

«حاجی خلیفه» در «کشف الظنون» معتقد است که زرین دست، نظریات «جالینوس»، «دیسقوریدوس»، «رازی»، «ابن سینا» و «زهراوی» را آورده و سپس نظر و تجربه ی خود را نیز به آن افزوده است.

نسخه های خطی:

3 نسخه ی خطی در «کتابخانه ی آیت الله العظمی مرعشی نجفی (ره)» به شماره 7260 در 159 برگ، کتابت سده 11ه-.ق.، شماره 7840 در 120 برگ، کتابت 1269ه-.ق. و شماره 12528 در 261 برگ موجود است.

1 نسخه ی خطی دیگر در «کتابخانه ی آیت الله العظمی مرعشی نجفی (ره)» به شماره 5636 می توان به دست آورد که با همین نام لیکن بدون شناخت مولف ثبت شده است.

1 نسخه ی خطی در «کتابخانه دانشگاه تهران» به شماره 2470 در 165 برگ موجود است.

2 نسخه ی خطی در «کتابخانه ی مجلس شورای اسلامی» به شماره 3218 در 481 صفحه، کتابت سده 11ه-.ق. و شماره 1/1181 در 203 برگ، کتابت سده 12ه-.ق. موجود است.

1 نسخه ی خطی در «کتابخانه ی دانشکده ی ادبیات

ص:605

دانشگاه تهران» به شماره 63 در 155 برگ، کتابت سال 985ه-.ق. موجود است.

2 نسخه ی خطی در «کتابخانه ی مسجد اعظم» «قم» به شماره 2145 کتابت سده 13ه-.ق. و شماره 2166 کتابت ایضاً سده 13ه-.ق. موجود است.

1 نسخه ی خطی در «کتابخانه ی ملی ملک تهران» به شماره 4390 در 242 برگ، کتابت سال 1055ه-.ق. موجود است.

1 نسخه ی خطی در «کتابخانه ی نوربخش خانقاه نعمت اللهی» به شماره 1/458 در 254 صفحه، کتابت سال 1271ه-.ق. موجود است.

1 نسخه ی خطی در «کتابخانه ی رضا رامپور» «پاکستان» به شماره 8231م. در 342 برگ موجود است.

گفته می شود 1 نسخه ی خطی در «کتابخانه ی آکسفور» دو نسخه ی دیگر در «کلکته» موجود است.

نسخه های چاپی:

چاپ نشده است.

منابع:

الذریعة 24/373؛ فهرست نسخه های خطی کتابخانه ی مسجد اعظم قم 413؛ فهرست نسخه های خطی کتابخانه ی دانشکده ی الاهیات و معارف اسلامی مشهد 1/161؛ فهرست نسخه های خطی کتابخانه ی دانشگاه تهران 7/705؛ معجم مولفی الشیعة 116.

«سید محمد بن نصرالله استرآبادی»

1295-1365ه-.ق.

فقیه و عالم ربانی، «حاج سید محمد بن حاج سید نصرالله استرآبادی» فرزند «سید ابوالقاسم» از امام زادگان عظیم الشان «سید عماد الدین حسینی علوی» است که به چند واسطه، نسب به امام سجاد علیه السلام می رساند.

سید محمد استرآبادی در روستای «شاه کوه» «استرآباد» دیده به جهان گشود و هم در آنجا رشد کرد. او پس از تحصیل مقدمات فارسی و عربی، راهی «مشهد» مقدس شد و مدت یازده سال در حوزه ی علمیه ی «مشهد» سطوح را تحصیل کرد.

وی در این مدت از محضر درس «شیخ حسنعلی تهرانی» و «سید عباس شاهرودی» بهره برد.

سال 1320ه-.ق. عازم عتبات عالیات شد و مدت ده سال در حوزه ی علمیه ی «نجف اشرف» مراحل عالی تحصیل را گذراند.

از استادان مشهور وی در «نجف اشرف» به «آخوند محمد کاظم خراسانی»، «سید محمدکاظم طباطبایی یزدی»، «شیخ الشریعه ی اصفهانی» و «مصطفی کاشانی» می توان اشاره کرد.

پس از آن به «ایران» مراجعت کرد و در مسجد جمعه بازار به اقامه نماز و سخنرانی پرداخت. در «مدرسه ی محمدیه ی» بازار نیز تدریس کرد.

سید محمد استرآبادی سرانجام در ربیع الاول سال 1366ه-.ق. در «تهران» درگذشت و جنازه اش به «قم» حمل شد و در صحن عتیق حرم حضرت فاطمه ی معصومه (س) دفن گردید.

آثار:

1. ادله عقلیه در اصول

این اثر در علم اصول فقه و بررسی ادله ی عقلیه در استنباط احکام شرعیه است.

نسخه های خطی:

احتمالاً نسخه ی خطی آن در نزد فرزندش «سید ضیاء الدین استرآبادی» و خاندان وی موجود است.

نسخه های چاپی:

چاپ نشده است.

ص:606

2. تقریرات اصول فقه استادش آیت الله آخوند خراسانی

نسخه های خطی:

احتمالاً نسخه ی خطی آن در نزد فرزندش «سید ضیاء الدین استرآبادی» و خاندان وی موجود است.

نسخه های چاپی:

چاپ نشده است.

3. تقریرات فقه استادش آیت الله آخوند خراسانی

نسخه های خطی:

احتمالاً نسخه ی خطی آن در نزد فرزندش سید ضیاء الدین استرآبادی و خاندان وی موجود است.

نسخه های چاپی:

چاپ نشده است.

4. تقریرات اصول فقه استادش آیت الله سید محمدکاظم یزدی

نسخه های خطی:

احتمالاً نسخه ی خطی آن در نزد فرزندش سید ضیاء الدین استرآبادی و خاندان وی موجود است.

نسخه های چاپی:

چاپ نشده است.

5. تقریرات فقه استادش آیت الله سید محمدکاظم یزدی

نسخه های خطی:

احتمالاً نسخه ی خطی آن در نزد فرزندش سید ضیاء الدین استرآبادی و خاندان وی موجود است.

نسخه های چاپی:

چاپ نشده است.

منابع:

اثر آفرینان 1/241؛ تربت پاکان قم 3/1383؛ زندگی نامه رجال و مشاهیر تاریخ معاصر ایران 1/144؛ فرزانگان مازندران و گرگان 1/45-47؛ فرهنگ رجال و مشاهیر تاریخ معاصر ایران 1/358؛ گنجینه ی دانشمندان 4/372 و 6/408.

«محمد بن نظام الدین استرآبادی»

قرن 9ه-.ق.

از شرح احوال مفسر، متکلم و فقیه قرن نهم ه-. ق.، «محمد بن نظام الدین استرآبادی»، هیچ اطلاعی در دست نداریم.

در منابع به اختصار از او نام برده و از شرح احوالش کوتاهی شده است. فقط چند اثر به نام او در فهرست ها می توان به دست آورد.

آثار:

1. تفسیر سوره حمد

وی در این اثر به تفسیر سوره ی حمد و نام های متعدد آن پرداخته و ضمن برشمردن خواص و فضایل سوره، نظریه ی «اهل سنت» را نیز یادآور شده است.

نسخه های خطی:

1 نسخه ی خطی در «کتابخانه ی مسجد جامع گوهر شاد» به شماره 1/1110 موجود است.

نسخه های چاپی:

چاپ نشده است.

2. تفسیر سوره توحید (قل هو الله احد)

سوره ی توحید را به زبان فارسی معنا و شرح و تفسیر کرده است.

ص:607

نسخه های خطی:

1 نسخه ی خطی در «کتابخانه ی مسجد جامع گوهر شاد» به شماره 2/1110 در 6 برگ، کتابت سده 11ه-.ق. موجود است.

نسخه های چاپی:

چاپ نشده است.

3. رساله در حکم استعمال آب مغصوب برای غیر غاصب در وضوء

وی در این رساله ی مختصر به مباحث پیرامون آب مغصوب پرداخته است.

نسخه های خطی:

1 نسخه ی خطی در «کتابخانه ی آیت الله فاضل خوانساری (ره)» موجود بود که به همراه کتاب های اهدایی رهبر معظم انقلاب به «کتابخانه ی آستان قدس رضوی (ع)» انتقال یافته و به شماره 4/1487 موجود است.

نسخه های چاپی:

چاپ نشده است.

4. شرح الفیه

این اثر به زبان فارسی و در موضوع صلات است.

نسخه های خطی:

1 نسخه ی خطی در «کتابخانه ی وزیری یزد» به شماره 5/3201 در 149 برگ موجود است.

1 نسخه ی خطی نیز در «کتابخانه ی آستان قدس رضوی(ع)» موجود است.

نسخه های چاپی:

چاپ نشده است.

منابع:

اعیان الشیعة 10/81؛ امل الآمل 2/310؛ الذریعة 2/297 و 13/114؛ طبقات اعلام الشیعة ( الضیاء اللامع) 6/116-117؛ فهرست نسخه های خطی مسجد گوهرشاد 3/1539؛ گنجینه ی دانشمندان 6/411؛ معجم التراث الکلامی 2/310.

«محمد بن یحیی صولی جرجانی»

000-335ه-.ق.

گویا «ابوبکر محمد بن یحیی بن عبدالله بن عباس بن محمد بن صول تکین جرجانی»، از شاهزادگان ترک «جرجان» است.

صولی با ضم صاد، انتساب به «صول تکین» یکی از حکمرانان «جرجان» است. ظاهراً او و برادرش «فیروز» پیش از فتح «جرجان» به دست «یزید بن مهلب»، در «جرجان» امیر و حاکم بودند.

محمد بن یحیی صولی نوه ی برادر «ابراهیم بن عباس صولی» است. این خاندان اهل فضل و ادب توصیف شده اند.

محمد صولی را ادیب، ظریف، کاتب، منشی، مفسر و علاقه مند به جمع آوری کتاب توصیف کرده اند.

صولی گذشته از شهرت در علم و ادب، شطرنج باز ماهری بود. تا جایی که به صولی شطرنجی نیز شهرت داشت.

محمد بن یحیی ولی کثیر الروایت بود. از «ثعلب»، «مبرد»، «ابوالعینا» و «ابوداوود سجستانی» و دیگران روایت کرده است. «دارقطنی» و «مرزبانی» از وی روایت می کنند.

گفته می شود صولی به جهت نقل خبری در مورد امیرالمومنین (ع) مورد تعقیب عامه و خاصه قرار گرفت و همگان در صدد قتل وی برآمدند. از این رو نتوانست در «بغداد» زندگانی کند و به «بصره» فرار کرد. در «بصره» به صورت مخفی می زیست تا در سال 335ه-.ق. درگذشت.

ص:608

آثار:

1. ادب الکتاب (ادب الکاتب)

اثری است به زبان عربی در بیان آداب کاتب و نویسنده و کسی که به کار انشا و نامه نگاری اشتغال دارد.

گفتنی است «ادب الکتاب» توسط «عبدالله بن محمد بطلیوسی» متوفای 444ه-.ق. تحت عنوان «الاقتضاب» شرح گردیده است. شرح نیز منتشر شده است.

نسخه های خطی:

2 نسخه ی خطی در «کتابخانه ی موزه ی عراق»، بخش مخطوطات ادبی به شماره 1416 در 154 صفحه، کتابت سال 1338ه-.ق. و شماره 8744 در 152 برگ، کتابت سال 1106ه-.ق. موجود است.

نسخه های چاپی:

کتاب «ادب الکاتب» بارها چاپ شده است. در «بیروت» انتشارات دارالباز و دارالکتب العلمیة آن را منتشر کرده اند.

در «بغداد» نیز به سال 1341ه-.ق. توسط انتشارات المکتبة العربیة و در 272 صفحه وزیری چاپ شده است.

2. اخبار ابوتمام

نسخه های خطی:

هیچ نسخه ی خطی به دست نیامد.

نسخه های چاپی:

این اثر با تحقیقات «خلیل محمود عساکر» و مقدمه «محمد امین» در «بیروت» و توسط المکتب التجاری در 340 صفحه چاپ شده است.

3. اخبار ابوهرمه (اخبار ابی هرمه)

نسخه های خطی:

هیچ نسخه ی خطی به دست نیامد.

نسخه های چاپی:

چاپ نشده است.

4. اخبار اسحاق بن ابراهیم

نسخه های خطی:

هیچ نسخه ی خطی به دست نیامد.

نسخه های چاپی:

چاپ نشده است.

5. اخبار البحتری

این اثر درباره ی «ولید بن عبید بحتری» متوفای 284 ه-.ق. است.

نسخه های خطی:

هیچ نسخه ی خطی به دست نیامد.

نسخه های چاپی:

کتاب توسط المجمع العلمی العربی «دمشق» در 256 صفحه وزیری چاپ شده است.

6. اخبار الراضی و المتقی

نسخه های خطی:

هیچ نسخه ی خطی به دست نیامد.

نسخه های چاپی:

در «بیروت» انتشارات دارالمیسرة، به سال های 1399 و 1403ه-.ق. آن را چاپ کرده است.

هم چنین در «مصر» نیز به سال 1354ه-.ق. در 308 صفحه وزیری چاپ شده است.

بخش اخبار «المقتدر بالله عباسی» تحت عنوان «قسم من اخبار المقتدر بالله العباسی او تاریخ الدولة العباسیة» با کوشش «خلف رشید نعمان»، توسط انتشارات آفاق عربیة در «بغداد» به سال 1999م. در 332 صفحه وزیری چاپ شده است.

ص:609

7. اخبار السید الحمیری

نسخه های خطی:

هیچ نسخه ی خطی به دست نیامد.

نسخه های چاپی:

چاپ نشده است.

8. اخبار الشعراء

نسخه های خطی:

هیچ نسخه ی خطی به دست نیامد.

نسخه های چاپی:

این اثر در «بیروت» و توسط انتشارات دارالمیسرة با مقدمه و زیرنویس «ج. هیورث رن» به سال 1399ه-.ق. در 274 صفحه وزیری چاپ شده است.

9. اخبار عمر بن علاء

نسخه های خطی:

هیچ نسخه ی خطی به دست نیامد.

نسخه های چاپی:

چاپ نشده است.

10. اخبار القرامطه

نسخه های خطی:

هیچ نسخه ی خطی به دست نیامد.

نسخه های چاپی:

چاپ نشده است.

11. الانواع

نسخه های خطی:

هیچ نسخه ی خطی به دست نیامد.

نسخه های چاپی:

چاپ نشده است.

12. الاوراق

این اثر درباره ی اخبار و اشعار «آل عباس» است.

نسخه های خطی:

2 نسخه ی خطی عکسی در «کتابخانه ی موزه ی عراق» به شماره 188/503 و 186/454 موجود است.

1 نسخه ی خطی عکسی در «کتابخانه ی دارالکتب» به شماره 355 در 181 برگ موجود است.

نسخه های چاپی:

این اثر در بخش های مختلف و جداگانه چاپ شده است. بخش اشعار اولاد خلفا و اخبار آنان در «مصر» به سال 1355ه-.ق.، در «بیروت» به سال 1399ه-.ق. و شاید در «عراق» نیز چاپ شده است.

بخشی تحت عنوان «مالم ینشر من اوراق الصولی در «بیروت» و توسط انتشارات عالم کتب به سال 1420ه-.ق. چاپ گردیده است.

13. جزء فیه وقعة الجمل

این اثر بسیار مختصر به روایت ابوبکر محمد بن یحیی بن عباس صولی جرجانی، به عنوان گزارشی از جنگ جمل ثبت شده است.

نسخه های خطی:

1 نسخه ی خطی در «کتابخانه ی دارالکتب الظاهریه» به شماره 9/1447 در 2 برگ موجود است.

نسخه های چاپی:

چاپ نشده است.

14. دیوان ابونواس

«ابونواس» از شاعران قرن دوم ه-.ق.، مداح و ندیم «هارون الدرشید» است. اشعار او را ادبا و شعرای مختلفی

ص:610

گردآوری کرده اند. محمد بن یحیی صولی نیز شاید به جمع آوری آن اقدام کرده است.

وی این دیوان را به فنون و فصولی تقسیم کرده و ابیات هر فنی را به حروف هجا ترتیب داده است.

هم چنین یک مقدمه ی لطیف در نقد شعر و ادب به آن اضافه کرده است.

نسخه های خطی:

1 نسخه ی خطی در «کتابخانه ی دارالکتب الظاهریه» به شماره 4640 در 86 برگ موجود است.

1 نسخه ی خطی در «کتابخانه مدرسه ی فیضیه» «قم» به شماره 1155 در 180 برگ، کتابت سال 1272ه-.ق. موجود است.

نسخه های چاپی:

چاپ نشده است.

15. شرح دیوان ابوتمام

نسخه های خطی:

هیچ نسخه ی خطی به دست نیامد.

نسخه های چاپی:

این شرح توسط انتشارات دارالطلیعة در «بیروت» و در سه مجلد وزیری منتشر شده است.

16. شعر ابن المعتز

نسخه های خطی:

هیچ نسخه ی خطی به دست نیامد.

نسخه های چاپی:

این اثر به تحقیق و کوشش دکتر «یونس احمد سامرائی» در «بغداد» و توسط وزارت فرهنگ و ارشاد «عراق» به سال 1397ه-.ق. چاپ و منتشر گردیده است.

17. شعر ابن مقفع

نسخه های خطی:

هیچ نسخه ی خطی به دست نیامد.

نسخه های چاپی:

این اثر نیز توسط دارالرشید چاپ و منتشر گردیده است.

18. کتاب العبادلة

نسخه های خطی:

هیچ نسخه ی خطی به دست نیامد.

نسخه های چاپی:

چاپ نشده است.

19. الوزراء

نسخه های خطی:

هیچ نسخه ی خطی به دست نیامد.

نسخه های چاپی:

چاپ نشده است.

منابع:

الاعلام زرکلی 8/4؛ ریحانة الادب 3/478-479؛ الشعر و الشعراء فی کتاب العمدة 77؛ طبقات مفسران شیعه 608؛ فرهنگ جامع تاریخ ایران 1/128؛ کتاب شناسی نهاوند 141؛ مشاهیر الشعراء و الادباء 51؛ معجم اعلام المورد 272؛ معجم تراجم الشعراء الکبیر 39؛ مولفین کتب چاپی فارسی و عربی 5/883-884.

«محمد بن یحیی جرجانی»

000-398ه-.ق.

«ابوعبدالله محمد بن یحیی بن مهدی جرجانی»، فقیه و محدث «حنفی» مذهب «جرجان» است.

ص:611

از شرح زندگانی وی همین قدر می دانیم که نزد «ابوبکر رازی» فقه «حنفی» را آموخته است.

از «ابواحمد غطریفی» و «عبدالله بن اسحاق نصری» روایت می کند.

«ابونصر عبدالکریم شیرازی» و «ابوسعد اسماعیل سمان رازی» از وی روایت می کنند.

وی در «بغداد» زندگی می کرد و در مسجدی تدریس داشت.

آثار:

1. ترجیح مذهب ابی حنیفه

نسخه های خطی:

هیچ نسخه ی خطی به دست نیامد.

نسخه های چاپی:

چاپ نشده است.

2. شرح الجامع الکبیر للشیبانی

نسخه های خطی:

هیچ نسخه ی خطی به دست نیامد.

نسخه های چاپی:

چاپ نشده است.

3. القول المنصور فی زیارة سید القبور

نسخه های خطی:

هیچ نسخه ی خطی به دست نیامد.

نسخه های چاپی:

چاپ نشده است.

منابع:

الاعلام زرکلی 7/136 و 8/5؛ ایضاح المکنون 2/255؛ البدایة و النهایة 11/363؛ تاریخ الاسلام (حوادث سنة 381-400) 361؛ تاریخ بغداد 3/433؛ الجواهر المضیئة 2/143؛ فرهنگ زندگی نامه ها 1/774؛ کشف الظنون 1/389، 569؛ معجم المولفین 12/101؛ المنتظم 15/66؛ موسوعة طبقات الفقهاء 4/475-476؛ الوافی بالوفیات 5/208؛ هدیة العارفین 2/57.

«محمدابراهیم بن محمدخلیل استرآبادی»

قرن ?14ه-.ق.

از شرح احوال و آثار «میرزا محمدابراهیم بن محمدخلیل استرآبادی»، هیچ اطلاعی نداریم.

حتی نمی دانیم در چه دوره و عصری می زیست. لیکن از سده ی کتابت اثر باقی مانده از وی که شاید به خط خود اوست، شاید در قرن 13 و 14ه-.ق. در «قفقاز» زندگانی می کرد.

آثار:

پاسخ رساله دربندی

این رساله در پاسخ به کتابی است که یک شخص مسیحی از مردم «دربند آذربایجان»، در تبلیغ دین مسیحیت نگاشته و به علمای «ایران» فرستاده است.

گویا مردم شهر «حاجی طرخان» از مولف درخواست کرده اند که کتابی در رد رساله ی «دربندی» بنویسد و او نیز خواسته ی آنان را اجابت کرده است.

نسخه های خطی:

1 نسخه ی خطی در «کتابخانه ی مجلس شورای اسلامی» به شماره 3/2905 در 32 صفحه، کتابت سده 14ه-.ق. موجود است.

نسخه های چاپی:

چاپ نشده است.

منابع:

فهرست نسخه های خطی کتابخانه ی مجلس شورای اسلامی 10/302؛ معجم التراث الکلامی 2/118.

ص:612

«محمدابراهیم بن مهدی قلی ظهیرالدوله قاجار»

000-1240ه-.ق.

از آنجا که طایفه ی قاجار از زمان «صفویان» در «استرآباد» مستقر شدند، می توان آنان را از مردم «استرآباد» به حساب آورد.

پدر محمدابراهیم ظهیرالدوله، «مهدی قلی خان»، برادر «آقامحمدخان قاجار» نیز از مردم «قوانلو (قویونلو)» و ساکن «استرآباد» بود و در همانجا زاده شد، بالید و درگذشت.

هنگام مرگ «مهدی قلی»، محمدابراهیم کودکی بیش نبود. به احتمال زیاد، تولد وی در همان «استرآباد» واقع شده است. لیکن در «کرمان» و «تهران» و دیگر شهرها زندگانی و سرانجام در «تهران» جان به جان آفرین تسلیم کرد.

محمدابراهیم، پسرعمو، پسر خوانده و داماد «فتحعلی شاه» بود. او مدتهای طولانی حکومت «کرمان» را به دست داشت.

در چندین عملیات نظامی، لشکرکشی و سرکوب شورش شرکت جست. خدمات عمرانی، فرهنگی و ادبی نیز انجام داد. چند بنای مدرسه، حمام، آب انبار و خلوت خانه از خود برجای نهاد.

روی هم رفته او را فرمانروایی ادیب، شعرشناس و شعر دوست توصیف کرده اند. در اشعارش «طغرل» تخلّص می کرد.

ظهیرالدوله لقبی بود که «فتحعلی شاه» به او داده بود. محمدابراهیم ظهیرالدوله، نزد شاه از احترام خاصی برخوردار بود.

فرزندش «محمدکریم» از بزرگان و رهبران فرقه ی «شیخیه« در «کرمان» بود.

بنابراین به اعتبار سکونت پدرانش در «جرجان» و «استرآباد»، می توانیم او را در زمره ی صاحبان اثر و تالیف «استرآباد» به شمار بیاوریم.

آثار:

دیوان شعر

نسخه های خطی:

هیچ نسخه ی خطی به دست نیامد.

نسخه های چاپی:

چاپ نشده است.

منابع:

اثر آفرینان 4/109؛ تذکره ی محمدشاهی 446؛ حدیقة الشعراء 2/1123-1125؛ دایرةالمعارف بزرگ اسلامی 2/495-497؛ الذریعه 9/649؛ ریحانة الادب 4/59؛ سفینه محمود 1/44؛ شرح حال رجال ایران 1/21؛ فرماندهان کرمان 566؛ فرهنگ زندگی نامه ها 1/159؛ فرهنگ سخنوران 357؛ گلزار جاویدان 2/852؛ مصطبه خراب 119؛ مکارم الآثار 4/1105؛ نام آوران علم و اجتهاد کرمان 515؛ نگارستان دارا 18.

«محمداسماعیل مهرعلی گرکانی»

قرن 14ه-.ق.

«محمداسماعیل مهرعلی گرکانی» متخلّص به «لاغر» که گاهی «ملا علی گرکانی» نیز نامیده می شود، از شعرای معاصر «گرکان» است. اغلب به اشتباه او «گرگانی» نامیده اند.

آثار:

1. دیوان رباعیات

نسخه های خطی:

هیچ نسخه ی خطی به دست نیامد.

ص:613

نسخه های چاپی:

پیش از انقلاب، در «تهران» و در 24 صفحه جیبی چاپ شده است.

2. دیوان غزلیات

نسخه های خطی:

هیچ نسخه ی خطی به دست نیامد.

نسخه های چاپی:

سال های 1321، 1341 و 1344ش. اجزا و مجلدات آن در «تهران» چاپ شده است. عاقبت هر پنج مجلد آن یک جا نیز چاپ گردیده است.

منابع:

فرهنگ کتاب شناسی شعر شاعران (جاودانه ها) 2/860، 949، 975؛ مولفین کتب چاپی فارسی و عربی 1/611.

«محمدامین بن محمدشریف استرآبادی»

000-1036ه-.ق.

«ملا محمدامین بن محمدشریف اخباری استرآبادی»، احیاگر و بلکه بنیان گذار فرقه ی نوین اخباری گری، پس از افول آن در چند سده ی پیش است.

او در «استرآباد» چشم به جهان گشود و در همانجا رشد کرد. پس از تحصیل مقدمات فارسی و عربی، عازم «شیراز» گردید و مدت چهار سال نزد «امیر سید شاه تقی الدین محمد حسینی شیرازی نسابه» متوفای 1019 ه-.ق. دانش و علوم عقلی را آموخت.

پس از آن به «نجف اشرف» هجرت کرد و نزد «سید شمس الدین محمد بن علی موسوی عاملی» متوفای 1009 یا 1011ه-.ق.، معروف به «صاحب مدارک الاحکام» و «جمال الدین ابومنصور حسن بن زین الدین عاملی» متوفای 1011ه-.ق. مشهور به «صاحب معالم»، حدیث و علوم نقلی را فراگرفت.

هم چنین از هر دو استاد خویش اجازه ی اجتهاد دریافت کرد و در علوم اسلامی و فقه به مقام بلندی دست یافت.

از گفتار محمدامین استرآبادی در «فوائد المدنیه» چنین استفاده می شود که وی پس از تحصیل مدارج عالی فقه و اصول در «نجف اشرف»، مجدداً و برای دومین بار به «شیراز» سفر کرده و مدتی در آنجا زیسته است.

زمان سفر او به «نجف اشرف» و مدت اقامتش و نیز زمان سفر مجددش به «شیراز»، مشخص نیست.

سپس در حدود سال 1014ه-.ق. عازم «مکه ی معظمه» گردید و تا آخر عمر در آنجا زیست. گفته می شود در مکه مدت ده سال نزد «میرزا محمد بن علی بن ابراهیم استرآبادی» متوفای 1028ه-.ق.، «صاحب رجال کبیر»، به تحصیل علوم نقلی و رجالی ادامه داد.

در همین دوره ی اقامتش در «مکه»، تحت تاثیر فضای سلفی و نقل گرایی علمای «مکه» و «مدینه» قرار گرفت و از شیوه ی اجتهاد و اصول روی گردانیده به شیوه ی نقل حدیث و تبعیت محض از اخبار را پیشه ساخت.

او در این روش، نه تنها به شیوه ی محدثان و نقل گرایان سده های سوم و چهارم، بلکه بسیار تندتر و انتقادی تر از آنان، اخباری گری را بنیان نهاد. شیوه ای که پیروان آن، امثال «محمد بن عبدالنبی استرآبادی» را به ورطه ی دشمنی با مجتهدان انداخت و عاقبت در راه این دشمنی، میان «شیعیان» تفرقه افتاد و خودش نیز جان باخت.

به هر روی محمدامین استرآبادی سرانجام حدود سال

ص:614

1036ه-.ق. در «مکه» درگذشت و در کنار مقابر «عبدالمطلب» و «ابوطالب (ع)» به خاک سپرده شد.

آثار:

1. اجازه

این اجازه در سال 1020ه-.ق. در «مکه مکرمه» برای شخصی که «بحرانی» نامیده است، صادر گردیده است.

بحرانی برای نگارنده شناخته نشد. حدود 50 تن از علمای «شیعه» در قرن 11ه-.ق. نسبت بحرانی دارند. برخی از آنها به «مکه مکرمه» سفر کرده اند. اما هیچ مدرکی برای تشخیص اینکه کدام یک از آنان مجیز از محمدامین استرآبادی هستند، در دست نیست.

نسخه های خطی:

1 نسخه ی خطی در «کتابخانه ی ملی ملک تهران» به شماره 8/1118 در یک مجموعه 105 برگ، موجود است.

نسخه های چاپی:

چاپ نشده است.

2. بزم عرفا

این اثر، یک نسخه ی خطی است که به محمدامین استرآبادی نسبت داده شده است. زبان کتاب فارسی و عربی است. کاتب آن را در «اصفهان»، محله ی شمس آباد، منزل «محمدرضا بیک» نامی کتابت کرده است. ظاهراً به خط مولف است. لیکن سال کتابت آن با زمان حیات محمدامین استرآبادی تطابق ندارد.

نسخه های خطی:

1 نسخه ی خطی در «کتابخانه ی آیت الله العظمی مرعشی نجفی (ره)» به شماره 9325 در یک مجموعه 472 برگ، کتابت سال 1117-1122ه-.ق. موجود است.

نسخه های چاپی:

چاپ نشده است.

3. ترجمه اعتقادات صدوق

یک نسخه ی ناقص از ترجمه ی «اعتقادات» «صدوق» به زبان فارسی است که آغاز آن از باب دوم در اعتقاد و بیان صفات ذات شروع می شود.

نسخه های خطی:

1 نسخه ی خطی در «کتابخانه مدرسه ی فیضیه ی» «قم» به شماره 861 در 140 برگ، کتابت سده 11ه-.ق. موجود است.

نسخه های چاپی:

چاپ نشده است.

جامع الحواشی

مجموعه حواشی «استبصار»، «تهذیب» و «من لایحضره الفقیه» است که «محمدتقی مجلسی»، «علامه مجلسی»، «مولا عبدالله شوشتری»، «شیخ بهائی»، «سلطان العلما»، «مولا مراد تفرشی» و «مولا محمدامین استرآبادی» و دیگران، بر آن کتاب ها نگاشته اند.

حاشیه ی مستقل محمدامین استرآبادی بر «استبصار» و «تهذیب» در جای خود معرفی خواهد شد. از آنجا که «آقابزرگ» این دو حاشیه را ذیل «جامع الحواشی» آورده بود، به این عنوان نیز شناسانده شد.

4. حاشیة الاستبصار

گفته می شود محمدامین استرآبادی بر کتاب «استبصار» «شیخ طوسی» و «تهذیب الاحکام» ایشان، حاشیه و شرح نگاشته است.

بنا به گزارش «آقابزرگ»، مولفی به سال 1133ه-.ق. این حواشی را تحت عنوان «جامع الحواشی» گردآورده است.

ص:615

نسخه های خطی:

هیچ نسخه ی خطی به دست نیامد.

نسخه های چاپی:

چاپ نشده است.

5. حاشیة علی انموذج العلوم دوانی

«جلال الدین محمد بن اسعد دوانی» متوفای 907ه-.ق. کتابی به نام «انموذج العلوم» دارد. محمدامین استرآبادی حاشیه ای بر آن به زبان عربی نگاشته است.

نسخه های خطی:

1 نسخه ی خطی در «کتابخانه ی آستان قدس رضوی (ع)» به شماره 16 در 12 برگ با عنوان «تحقیق امین استرآبادی در مسئله نهم انموذج دوانی» موجود است.

نسخه های چاپی:

چاپ نشده است.

6. حاشیة تهذیب الاحکام

این حاشیه یا شرح به زبان عربی بر کتاب «تهذیب الاحکام» «شیخ طوسی» نوشته شده است. به «جامع الحواشی» مراجعه شود.

نسخه های خطی:

2 نسخه ی خطی در «کتابخانه ی آیت الله العظمی مرعشی نجفی (ره)» به شماره 3789 در 147 برگ و شماره 4604 در 188 برگ، با عنوان «شرح تهذیب الاحکام» موجود است.

نسخه های چاپی:

چاپ نشده است.

7. الحاشیة علی الکافی

محمدامین استرآبادی، گذشته از شرحی که بر «کافی» نگاشته، حاشیه ای به زبان عربی بر آن نوشته است. این حاشیه را «فاضل قزوینی» جمع آوری کرده است.

نسخه های خطی:

2 نسخه ی خطی در «کتابخانه ی آیت الله العظمی مرعشی نجفی (ره)» به شماره 4594 در 311 برگ، کتابت سال 1063-.ق. و شماره 6665 در 108 برگ، شاید به خط مولف موجود است.

1 نسخه ی خطی در «کتابخانه ی مجلس شورای اسلامی» به شماره 2/705 در 40 برگ موجود است.

1 نسخه ی خطی در «کتابخانه ی مدرسه ی عالی شهید مطهری سپهسالار)» به شماره 8200 در 190 برگ، کتابت سده 11ه-.ق. موجود است.

1 نسخه ی خطی در «کتابخانه ی ملی جمهوری اسلامی ایران» به شماره 2/705 در 40 برگ، کتابت سال 1108-1110ه-.ق. موجود است.

نسخه های چاپی:

چاپ نشده است.

8. حاشیة علی شرح مدارک الاحکام

نسخه های خطی:

هیچ نسخه ی خطی به دست نیامد.

نسخه های چاپی:

چاپ نشده است.

9. حاشیة علی معارج الاصول محقق حلی

«معارج الاحکام فی اصول الفقه» یا «معارج الاصول» از آثار «جمال الدین ابوالقاسم جعفر بن حسن حلی» متوفای 676ه-.ق. مشهور به «محقق حلی» است، محمدامین استرآبادی بر آن کتاب حاشیه نگاشته است. بنا به گزارش «آقابزرگ»، این حاشیه بیش از هزار بیت (سطر) است.

ص:616

نسخه های خطی:

1 نسخه ی خطی در «کتابخانه ی ملی ملک تهران» به شماره 1/1013 در یک مجموعه 62 برگ، کتابت سال 1071ه-.ق. موجود است.

«آقابزرگ» نیز یک نسخه از آن را در «کتابخانه ی مجد الدین» دیده است.

نسخه های چاپی:

چاپ نشده است.

10. حرز الجواد و ذخر المرتاد فی ملخص الفرق بین اهل العلم و امة الاجتهاد

این اثر ظاهراً در بیان اختلاف میان اخباری و اصولی است.

نسخه های خطی:

1 نسخه ی خطی عکسی در «کتابخانه ی مرکز احیاء میراث اسلامی قم» به شماره 2/262 در 7 صفحه موجود است.

نسخه های چاپی:

چاپ نشده است.

11. دانشنامه شاهی

این اثر در مباحث کلامی و اصول و فروع دین به زبان فارسی تدوین شده است. محمدامین استرآبادی آن را به «سلطان محمد قطب شاه دکنی» هدیه کرده است. برخی به جهت این هدیه و نام گذاری (دانشنامه شاهی) احتمال داده اند که استرآبادی مدت کوتاهی در «هند» بسر برده است.

کتاب پس از «الفوائد المدنیه» در «مکه» نگارش یافته است. فصول آن مانند «الاربعین» «فخر رازی» ترتیب یافته و در چهل فایده تنظیم شده است.

مسائل مختلف کلامی، حدیثی، فقهی، ادبی و دعاها مانند کشکول در آن جمع آوری گردیده است.

نسخه های خطی:

1 نسخه ی خطی در «کتابخانه ی آستان قدس رضوی (ع)» به شماره 517 در 29 برگ، کتابت سال 1091ه-.ق. موجود است.

1 نسخه ی خطی در «کتابخانه ی آیت الله العظمی مرعشی نجفی (ره)» به شماره 10144 در 126 برگ، کتابت سال 1089ه-.ق. موجود است.

2 نسخه ی خطی در «کتابخانه ی مجلس شورای اسلامی» به شماره 2/62 در 133 برگ، کتابت سال 1319ه-.ق. و شماره 1/3072 در 19 صفحه، کتابت سده 11ه-.ق. موجود است.

4 نسخه ی خطی در «کتابخانه ی ملی ملک تهران» به شماره 7/1023 در 130 برگ، شماره 2/108 در 119 برگ، کتابت سال 1092ه-.ق.، شماره 4/4040 در 307 برگ، کتابت سده 12ه-.ق. و شماره 37/6075 در 167 برگ، کتابت حدود سال 1087ه-.ق. موجود است.

4 نسخه ی خطی در «کتابخانه ی مدرسه ی عالی شهید مطهری (سپهسالار)» به شماره 2799، شماره 1306 در 72 برگ، کتابت سال 1101ه-.ق.، شماره 2944 کتابت سال 1085ه-.ق. و شماره 6437 کتابت سده 11ه-.ق. موجود است.

1 نسخه ی خطی در «کتابخانه مدرسه ی فیضیه ی» «قم» به شماره 1/1414 در 48 برگ، کتابت سال 1020-1035ه-.ق. موجود است.

1 نسخه ی خطی در «کتابخانه ی مرکزی رشت» به شماره 807 در 139 برگ موجود است.

1 نسخه ی خطی در «کتابخانه ی وزیری یزد» به شماره 1/3130 در 183 برگ موجود است.

1 نسخه ی خطی در «کتابخانه ی دانشکدهی حقوق و علوم سیاسی اقتصادی تهران» به شماره 8 کتابت سال 1101ه-.ق. موجود است.

ص:617

1 نسخه ی خطی در «کتابخانه ی مرکز احیاء میراث اسلامی قم» به شماره 2/108 موجود است.

نسخه های چاپی:

چاپ نشده است.

12. رسالة فی البداء

نسخه های خطی:

هیچ نسخه ی خطی به دست نیامد.

نسخه های چاپی:

چاپ نشده است.

13. رسالة فی رد ما احدثه الفاضلان ملا جلال و میر صدر الدین فی حواشی شرح الجدید للتجرید

ظاهراً حاشیه ای است در رد و نقض نظریه «ملا جلال» و «میر صدر الدین» در حاشیه ای که بر «شرح جدید تجرید الاعتقاد» نگاشته اند.

نسخه های خطی:

هیچ نسخه ی خطی به دست نیامد.

نسخه های چاپی:

چاپ نشده است.

14. رسالة فی طهارة الخمر و نجاسته

در این رساله پیرامون طهارت و نجاست شراب، به زبان فارسی، بحث کرده است.

نسخه های خطی:

1 نسخه ی خطی در «کتابخانه ی ملی ملک تهران» به شماره 1/6151 کتابت سال 1290ه-.ق. موجود است.

1 نسخه ی خطی در «کتابخانه ی مسجد اعظم» «قم» به شماره 1543 در 2 صفحه، ضمن جنگی که شامل اشعار، ادعیه، مسائل متفرقه و دو رساله مختصر به فارسی که یکی از آنها «رساله اصول دین» و دیگری «رساله در طهارت خمر» است.

نسخه های چاپی:

چاپ نشده است.

15. رسالة فی کیفیة علم الواجب تعالی

این رساله مختصر پیرامون علم خداوند متعال بحث کرده است.

نسخه های خطی:

1 نسخه ی خطی در «کتابخانه ی آستان قدس رضوی (ع)» ضمن مجموعه اهدایی رهبر معظم انقلاب، به شماره 1/1246 کتابت سال 1109-1110ه-.ق. موجود است.

نسخه های چاپی:

چاپ نشده است.

16. شرح استبصار (الفوائد المکیة)

این شرح که «الفوائد المکیة» نیز نامیده می شود، بر کتاب «استبصار» «شیخ طوسی» نگاشته شده است. مولف در مقدمه به مباحث علم حدیث و رجال و درایه پرداخته است. لیکن نتوانسته است شرح را پایان ببرد.

نسخه های خطی:

هیچ نسخه ی خطی به دست نیامد.

نسخه های چاپی:

چاپ نشده است.

17. شرح اصول الکافی

گویا این شرح غیر از حاشیه بر اصول کافی است.

نسخه های خطی:

هیچ نسخه ی خطی به دست نیامد.

نسخه های چاپی:

چاپ نشده است.

ص:618

18. شرح تهذیب الاحکام

شرح ناتمامی است به زبان عربی بر کتاب «تهذیب الاحکام» «شیخ طوسی» که غیر از حاشیه وی بر همان کتاب است.

نسخه های خطی:

1 نسخه ی خطی در «کتابخانه ی آیت الله العظمی مرعشی نجفی (ره)» به شماره 4604 در 188 برگ موجود است.

نسخه های چاپی:

چاپ نشده است.

19. طهارت شراب (طهارت خمر)

گویا ملا محمدامین استرآبادی، در پاسخ پرسشی که «شاه عباس» در مورد طهارت یا نجاست خمر از وی کرده بود، متنی مبنی بر پاکی جامه ی آلوده به شراب و امکان اقامه ی نماز با آن، یک بار به زبان عربی و بار دیگر به زبان فارسی نوشته است.

از سوی دیگر «سید احمد بن زین العابدین علوی»، میان سال های 1054 تا 1060ه-.ق.، به این فتوا پاسخ نگاشته و آن را رد کرده است.

نسخه های خطی:

هیچ نسخه ی خطی به دست نیامد.

نسخه های چاپی:

چاپ نشده است.

20. الفوائد الاعتقادیة

اثر دیگری است از محمدامین استرآبادی در اعتقادات و اصول دین.

نسخه های خطی:

هیچ نسخه ی خطی به دست نیامد.

نسخه های چاپی:

چاپ نشده است.

21. الفوائد المدنیة فی الرد علی القائل بالاجتهاد و التقلید فی الاحکام الالهیة

مشهورترین کتاب محمدامین استرآبادی که علیه مجتهدان اصولی نگاشته و شیوه ی اخباری را ترویج کرده، کتاب الفوائد المدنیه است.

استرآبادی در این رساله مبانی فکری خود را بیان کرده و مبانی مجتهدان اصولی را نقد و رد کرده است.

وی کتاب را در «مکه» به رشته ی تحریر درآورده و آن را در یک مقدمه، دوازده فصل و یک خاتمه ترتیب داده است.

کتاب الفوائد المدنیه توسط تنی چند از علما رد شده و یا شرح و نقض گردیده است.

نسخه های خطی:

1 نسخه ی خطی در «کتابخانه ی آستان قدس رضوی (ع)» به شماره 3012 در 170 برگ موجود است.

2 نسخه ی خطی در «کتابخانه ی ملی ملک تهران» به شماره 2071 در 141 برگ، کتابت سال 1098ه-.ق. و شماره 2561 در 289 برگ، کتابت سده 10ه-.ق. موجود است.

1 نسخه ی خطی در «کتابخانه مدرسه ی نواب مشهد» به شماره 48 در 168 برگ، کتابت سال 1066ه-.ق. موجود است.

1 نسخه ی خطی در «کتابخانه مدرسه ی حجتیه» «قم» به شماره 544 کتابت سال 1094ه-.ق. موجود است.

1 نسخه ی خطی در «کتابخانه ی مدرسه ی فاضلیه» به شماره 60 در 168 برگ، کتابت سال 1066ه-.ق. موجود است.

1 نسخه ی خطی در «کتابخانه ی مدرسه ی عالی شهید مطهری (سپهسالار)» به شماره 909 موجود است.

ص:619

6 نسخه ی خطی در «کتابخانه ی مجلس شورای اسلامی» به شماره 2706 در 199 برگ، کتابت سده 13ه-.ق.، شماره 7102 در 245 برگ، کتابت سال 1031ه-.ق.، شماره 7485 در 195 برگ، کتابت سال 1065ه-.ق.، شماره 1/2793 در 556 برگ، شماره 4372 در 138 برگ، کتابت سال 1031ه-.ق. و شماره 14/1836 در 281 برگ موجود است.

2 نسخه ی خطی در «کتابخانه ی مرکزی دانشگاه تهران» به شماره 2320 در 231 برگ، کتابت سال 1031ه-.ق. و شماره 2/1699 در 302 برگ موجود است.

1 نسخه ی خطی در «کتابخانه ی دارالکتب الظاهریه» به شماره 117 در 12 برگ موجود است.

1 نسخه ی خطی در «کتابخانه ی دانشکدهی ادبیات دانشگاه تهران» به شماره 152 کتابت سال 1031ه-.ق. موجود است.

1 نسخه ی خطی در «کتابخانه ی آیت الله العظمی گلپایگانی (ره)» به شماره 333 در 222 برگ موجود است.

2 نسخه ی خطی در «کتابخانه ی آیت الله العظمی مرعشی نجفی (ره)» به شماره 423 و شماره 3028 در 270 برگ، کتابت سال 1042ه-.ق. موجود است.

1 نسخه ی خطی در «کتابخانه ی مدرسه ی عمریه دارالکتب الظاهریه دمشق» به شماره 18/3856 در 6 برگ موجود است.

1 نسخه ی خطی در «کتابخانه ی ملی استراسبورگ» به شماره 2/4191 در 144 برگ موجود است.

1 نسخه ی خطی در «کتابخانه ی دانشگاه مدینة العلم امام خالصی» در «کاظمین» موجود است.

2 نسخه ی خطی در «کتابخانه ی ملی جمهوری اسلامی ایران» به شماره 1440/ع در 204 برگ، کتابت سال 1067ه-.ق.، شماره 3172/ع در 195 برگ، کتابت سال 1049ه-.ق. موجود است.

1 نسخه ی خطی در «کتابخانه ی آیت الله فاضل خوانساری (ره)» به شماره 137 در 206 برگ، کتابت سال 1083ه-.ق. موجود است.

1 نسخه ی خطی در «کتابخانه ی دانشکدهی الاهیات و معارف اسلامی دانشگاه تهران» به شماره 295 در 174 برگ، کتابت سال 1050ه-.ق. موجود است.

1 نسخه ی خطی در «کتابخانه ی ملی فارس» به شماره 3/297-اس در 146 برگ، کتابت سال 1046ه-.ق. به انضمام یک رساله در پنج برگ که حاشیه ای است از شخص ناشناس بر کتاب فوائد المدنیه، موجود است.

نسخه های چاپی:

این اثر مکرر در «ایران» انتشارات محسن کتابفروش به سال 1321ه-.ق. و معموره انتشارات دارالنشر لاهل البیت (ع) سال 1405 چاپ گردیده است.

22. الفوائد المکیة فی اثبات الواجب و توحیده و علمه تعالی و اثبات قدرته

به نظر برخی منابع همان شرح استبصار است. لیکن برخی دیگر این اثر را مستقل دانسته اند.

نسخه های خطی:

هیچ نسخه ی خطی به دست نیامد.

نسخه های چاپی:

چاپ نشده است.

23. فوائد دقائق العلوم العربیة و حقایقها الخفیة

مطالبی در خصوص علوم عربی است.

ص:620

نسخه های خطی:

هیچ نسخه ی خطی به دست نیامد.

نسخه های چاپی:

چاپ نشده است.

24. المسائل الثلاث فی علم الواجب و الممکن و ربط الحادث بالقدیم و افعال العباد

این رساله به زبان عربی و شامل مباحث کلامی در علم خداوند متعال مباحث حادث و قدیم و افعال عباد است.

نسخه های خطی:

1 نسخه ی خطی در «کتابخانه ی آستان قدس رضوی (ع)» به شماره 132 در 45 برگ موجود است.

نسخه های چاپی:

چاپ نشده است.

منابع:

اثر آفرینان 1/241؛ اعلام المکیین 1/337؛ اعیان الشیعة 9/137؛ امل الآمل 2/246؛ اندیشه سیاسی در اسلام معاصر 277-289؛ التراث العربی 4/204؛ خاتمة مستدرک الوسائل 2/189-193؛ دایرةالمعارف بزرگ اسلامی 10/280-281؛ دایرةالمعارف تشیع 2/107؛ الذریعة 3/54 و 5/51، 74، 217 و 6/26، 168، 181، 204 و 8/46 و 10/186، 221 و 13/96 و 16/308، 358، 359 و 20/342؛ روضات الجنات 1/120؛ ریاض العلماء 5/35؛ ریحانة الادب 1/66، 114؛ سلافة العصر 291؛ شرح حال علما و ادبای استرآباد (استرآباد نامه) 141؛ شرح حال علمای شیعه 42؛ طبقات اعلام الشیعة (الروضة النضرة) 8/56؛ فرهنگ بزرگان اسلام و ایران 472؛ فلاسفه شیعه 53؛ فوائد الرضویة 398-399؛ فهرست واره کتابهای فارسی 5/3837، 3874؛ قصص العلماء 321-322؛ کشف الحجب و الاستار 210، 348؛ لؤلؤة البحرین 119؛ معجم التراث الکلامی 2/27 و 3/59، 242، 396-397 و 4/415، 422 و 5/16، 98؛ معجم المولفین 3/140، 147؛ معجم طبقات المتکلمین 4/180-181؛ موسوعة اعلام العلماء و الادباء العرب و المسلمین 1/451؛ موسوعة طبقات الفقهاء 11/313؛ مولفین کتب چاپی فارسی و عربی 1/687؛ هدیة العارفین 2/274.

«سید محمدباقر بن احمد موسوی حسینی طالبان استرآبادی»

قرن 11ه-.ق.

شاید نخستین کسی که درباره ی «سید امیر محمدباقر بن سید امیر فخر الدین احمد موسوی حسینی استرآبادی» مشهور به «طالبان» سخن گفته، «حرعاملی» در «امل الآمل» است.

باوجود اینکه مرحوم حرعاملی با دانشمند یاد شده معاصر بود، آگاهی چندانی از شرح احوال و آثار وی به دست نمی دهد. ولی او را با کلمات فاضل، عالم، صالح و جلیل ستوده است. هم چنین سید محمدباقر استرآبادی را از شاگردان «شیخ بهائی» معرفی کرده است.

مرحوم «افندی» نیز در «ریاض العلما» عین عبارت وی را تکرار کرده و اضافه می کند: پدرش سید امیر فخر الدین احمد حسینی موسوی از بزرگانی بود که «شاه عباس» ماضی او را بسیار محترم می داشت.

بجز این دو نقل قول، هیچ مطلب بیشتری درباره ی سید محمدباقر استرآبادی به دست نیامد. از این عبارت «افندی» که می گوید: وی شرح «زبدة الاصول» استادش «شیخ بهائی» را در

ص:621

زمان حیات او نوشته و سال 1026ه-.ق. به پایان برده است، می توان حدس زد که در سده 11ه-.ق. می زیست.

آثار:

خلاصة الوصول فی شرح زبدة الاصول

«زبدة الاصول» از آثار گران قدر «شیخ بهائی (ره)» در علم اصول فقه است. تنی چند از علمای بزرگ، شرح و حاشیه بر آن نگاشته اند. سید محمدباقر استرآبادی نیز آن را شرح کرده است.

شرح وی با متن ممزوج است. این شرح که به زبان عربی نگاشته شده، نیکو توصیف شده است.

نسخه های خطی:

1 نسخه ی خطی در «کتابخانه ی آیت الله العظمی مرعشی نجفی (ره)» به شماره 5008 در 153 برگ، کتابت سال 1029ه-.ق. موجود است.

1 نسخه ی خطی در «کتابخانه ی ملی جمهوری اسلامی ایران» به شماره 1935/ع در 157 برگ، کتابت سده 11ه-.ق. موجود است.

فهرست نویس این نسخه، نام نویسنده را محمد بن احمد ملقب به باقر موسوی استرآبادی ثبت کرده است. لیکن با مقایسه ی آغاز کتاب روشن می گردد که منظور همان کتاب سید محمدباقر بن احمد موسوی حسینی استرآبادی است.

1 نسخه ی خطی در «کتابخانه ی مجلس شورای اسلامی» به شماره 112 در 454 صفحه، کتابت سال 1077ه-.ق. موجود است.

فهرست نویس این شرح را به نام شیخ بهائی که نویسنده ی متن است، ثبت کرده است. لیکن آغاز کتاب، حکایت از آن دارد که همان شرح سید محمدباقر حسینی استرآبادی است.

1 نسخه ی خطی در «کتابخانه ی مدرسه ی عالی شهید مطهری (سپهسالار)» به شماره 6214 در 195 برگ، کتابت سال 1208ه-.ق. موجود است.

1 نسخه ی خطی را نیز مرحوم «افندی» در نزد فرزند شارح در «استرآباد» دیده است.

1 نسخه ی خطی نیز به گفته ی مرحوم «آقابزرگ»، در «کتابخانه ی عمومی امیرالمومنین (ع)» در «نجف اشرف» موجود است.

نسخه های چاپی:

چاپ نشده است.

منابع:

امل الآمل 2/247-248؛ الذریعة 13/298، 299؛ ریاض العلماء 5/38؛ شرح حال علمای شیعه 73؛ طبقات اعلام الشیعة (الروضة النضرة) 8/65.

«محمدباقر محوی استرآبادی»

قرن 13ه-.ق.

آگاهی ما از شرح احوال و آثار «حاج ملا محمدباقر محوی استرآبادی» بسیار اندک است. همین قدر می دانیم که وی عارف، ادیب و شاعر بود. در اشعارش «محوی» تخلّص می کرد.

احتمالاً در «استرآباد» دیده به جهان گشود و در «شیراز» سکونت اختیار کرد.

منابع تاکید دارند که محوی استرآبادی در تحصیل علوم عقلی و نقلی کوشید و از محضر «حاج ملا محمدحسن نائینی» بهره برد.

به احتمال زیاد منظور از «حاج محمدحسین نائینی»، عارف مشهور «آرندی نائینی» متوفای 1272ه-.ق. است.

به هر روی محوی با «رضاقلی خان هدایت» معاصر بود و آنها در «شیراز» با یک دیگر دیدار کرده اند.

ص:622

آثار:

1. دیوان شعر

از محوی استرآبادی اشعار زیادی برجای مانده است. این اشعار به طور پراکنده در تذکره ها به دست می آید. «اثر آفرینان» معتقد است که اشعار وی در دیوانی گردآمده است.

نسخه های خطی:

هیچ نسخه ی خطی به دست نیامد.

نسخه های چاپی:

چاپ نشده است.

2. مثنوی محوی

به نظر می رسد این مثنوی غیر از دیوان محوی استرآبادی است.

نسخه های خطی:

1 نسخه ی خطی در «کتابخانه ی دانشکدهی ادبیات و علوم انسانی دانشگاه فردوسی مشهد» به شماره 271 در 15 برگ موجود است.

نسخه های چاپی:

چاپ نشده است.

منابع:

اثرآفرینان 5/189؛ حدیقة الشعراء 3/1612؛ الذریعة 9/1012؛ ریاض العارفین 280-281؛ ریحانة الادب 5/250-251؛ طرائق الحقائق 3/247؛ فرهنگ بزرگان اسلام و ایران 475؛ فرهنگ سخنوران 527؛ گلزار جاویدان 3/1305؛ مجمع الفصحاء، بخش دوم از جلد دوم 1380.

«سید محمدباقر بن محمد حسینی استرآبادی مشهور به میرداماد»

969-1041ه-.ق.

«سید امیر محمدباقر بن شمس الدین محمد حسینی استرآبادی»، ملقب به «برهان الدین»، مشهور به «میرداماد» و متخلّص به «اشراق»، که به حق «معلم ثالث» خوانده می شود، فیلسوف و حکیم بزرگ «ایران» در قرن یازدهم ه-. ق. است.

این فقیه، اصولی، متکلم، ریاضی دان، ادیب و شاعر نامدار «استرآباد»، در «اصفهان» زندگی کرد.

پدرش نیز از علمای بزرگ «استرآباد» در «قزوین» و «اصفهان» بود. او افتخار دامادی «نور الدین ابوالحسن شیخ علی بن حسین جبل عاملی» مشهور به «محقق کرکی» متوفای 940ه-.ق. را داشت. از همین رو فرزندش سید محمدباقر نیز به میرداماد شهرت یافت.

منابع موجود، سال و محل تولد میرداماد را ثبت نکرده اند. «آقابزرگ» معتقد است که میرداماد در 13 سالگی از دایی خود «ابومحمد تاج الدین شیخ عبدالعال بن علی کرکی» متوفای 993ه-.ق. و در 14 سالگی از «عز الدین حسین بن عبدالصمد حارثی عاملی» متوفای 984ه-.ق.، پدر «شیخ بهایی»، اجازه دریافت کرد.

از آنجا که اجازات یاد شده در سال 983ه-.ق. صادر گردیده است، بنابراین سال تولد میرداماد حدود 970ه-.ق. خواهد بود.

میرداماد در یک خانواده ی بزرگ علمی و ادبی دیده به جهان گشود و در دامان زنان و مردان فرهیخته بالید. او پس از فراگیری مقدمات فارسی و عربی در سنین کودکی، علوم عقلی و نقلی را نزد دایی خود «شیخ عبدالعال»، «میر فخر الدین سماکی استرآبادی»، «سید نور الدین علی عاملی» و «شیخ حسین بن عبدالصمد عاملی» دانش آموخت.

از جزئیات مراحل تحصیل وی آگاهی زیادی در دست نیست. اما آنچه شهرت دارد اینکه در «مشهد»، «قزوین»، «کاشان» و «اصفهان»، تحصیلات خود را تکمیل و پیش از 20 سالگی به درجه ی اجتهاد رسید.

ص:623

میرداماد شخصیت های بزرگی چون «سید محمدتقی بن ابوالحسن حسینی استرآبادی»، «سید نظام الدین احمد بن زین العابدین بن علوی عاملی»، «سید عبدالحسیب بن احمد بن زین العابدین علوی عاملی»، «سید محمدباقر مشهدی»، «شمس الدین جیلانی»، «میر لوحی»، «قطب الدین اشکوری»، «زلالی خوانساری» و «ملا صدرای شیرازی» را پرورید.

در دانش و ادب میرداماد، حدت فهم و جودت طبع وی، حافظه ی فوق العاده و تقوای عالی این عارف بزرگ، هرچه بنویسیم قطره ای از دریاست؛ زیرا این مختصر اجازه سخن درباره ی آن اقیانوس دانش را به ما نمی دهد.

خلاصه آنکه، در فلسفه و حکمت، نظام جدیدی را پایه گذاری کرد که به «مکتب اصفهان» شهرت دارد و در همه ی علوم و فنون عصر خود آثار جاودانی از خود برجای نهاد.

نزدیک به صد اثر را به او نسبت می دهند. در اینجا آنچه را که قابل دسترسی بود می شناسانیم.

میرداماد به سال 1041ه-.ق. در «نجف اشرف» چشم از جهان فروبست و در همانجا به خاک سپرده شد.

آثار:

1. آداب اذکار و احراز برای قضائ حوائج

ظاهراً اثری است در ادعیه و اذکار منقول از ائمه ی اطهار علیهم السلام.

نسخه های خطی:

1 نسخه ی خطی در «کتابخانه ی دانشکدهی الاهیات و معارف اسلامی دانشگاه تهران» به شماره 9/78 در یک مجموعه 116 برگ موجود است.

نسخه های چاپی:

چاپ نشده است.

2. اثبات سیادة المنتسب بالام الی هاشم

ذیل عنوان «رسالة فی ان المنتسب بالام کان سیداً» معرفی شده است.

3. اثبات ولایت حضرت علی (ع)

همان طور که از نام کتاب آشکار است، رساله ای است در اثبات ولایت حضرت علی علیه السلام با استناد به ادله ی عقلی و اخبار صحیح.

نسخه های خطی:

هیچ نسخه ی خطی به دست نیامد.

نسخه های چاپی:

چاپ نشده است.

4. الاثناعشریة (عیون المسائل) (خلعیة)

ظاهراً این اثر با کتاب عیون المسائل وی یکی است. از آنجا که خود میرداماد کتابش را با نام های متفاوت خوانده است، فهرست نویسان دچار اضطراب گشته اند.

میرداماد در اجازه ای که برای کاتب یکی از نسخه های این کتاب نوشته، آن را «خلعیة» نامیده است.

در کتاب «الرواشح السماویة» نیز این کتاب را «عیون المسائل» خوانده است.

باوجود این فهرست نویسان کتاب «الاثناعشریة» یا «الاثنی عشریة» را جدای از دو کتاب یاد شده ی فوق ثبت کرده اند. ما نیز از شیوه ی آنان تبعیت کردیم و جداگانه آوردیم.

نسخه های خطی:

1 نسخه ی خطی در «کتابخانه ی دانشکدهی حقوق و علوم سیاسی اقتصادی تهران» به شماره 10 موجود است.

1 نسخه ی خطی در «کتابخانه ی مرکزی دانشگاه تهران» به شماره 8/1837 در یک مجموعه 470 برگ، با عنوان «عیون المسائل یا اثنی عشریة» موجود است.

ص:624

نسخه های چاپی:

در مجموعه ای با عنوان «اثنی عشر رسالة» با مقدمه «آیت الله العظمی مرعشی نجفی (ره)» چاپ و منتشر گردیده است.

5. اجازه روایت

میرداماد این اجازه روایی را به زبان عربی برای «شیخ صالح جزایری» نگاشته است.

نسخه های خطی:

1 نسخه ی خطی در «کتابخانه ی مجلس شورای اسلامی» به شماره 6/3566 در یک مجموعه 246 صفحه، کتابت سال 1096ه-.ق. موجود است.

نسخه های چاپی:

چاپ نشده است.

6. اجازه به سلطان العلماء

اجازه ی دیگری است از میرداماد به «سلطان العلما» به زبان عربی.

نسخه های خطی:

1 نسخه ی خطی در «کتابخانه ی مرکزی دانشگاه تهران» به شماره 2/1837 در یک مجموعه 470 برگ موجود است.

نسخه های چاپی:

در مقدمه تعلیقه ی صحیفه ی سجادیه ی میرداماد چاپ شده است.

7. اجازه به شیخ عبدالله سمنانی

این اجازه که در پشت نسخه ای از کتاب «شرعة التسمیة» دیده شده، توسط «آقابزرگ» گزارش شده است. وی آن را به یکی از شاگردانش به نام «عبدالله سمنانی» نگاشته است.

نسخه های خطی:

به گزارش «آقابزرگ»، این اجازه در پشت نسخه ای از کتاب «شرعة التسمیة» که به خط «شیخ محمد جنابذی» کتابت شده و نزد «شیخ محمدرضا فرج الله» موجود است.

نسخه های چاپی:

چاپ نشده است.

8. اجازه به سید محمدباقر مشهدی

اجازه مفصلی است که میرداماد به شاگرد دیگرش «سید محمدباقر مشهدی» نگاشته است.

تاریخ این اجازه 1034ه-.ق. است. میرداماد در این اجازه از فضل و تقوای شاگردش «سید محمدباقر» سخن گفته و کتاب هایی را که نزد میرداماد خوانده را بیان می کند.

نسخه های خطی:

1 نسخه ی خطی در «کتابخانه ی آیت الله العظمی مرعشی نجفی (ره)» به شماره 5630 در برگ 89، کتابت سال 1252 ه-.ق. موجود است.

نسخه های چاپی:

به سال 1376 با تحقیق و تصحیح آقای «حافظیان» در «میراث اسلامی ایران» دفتر چهارم صفحه 70 و مجموعه «مصنفات میرداماد» سال 1381 چاپ شده است.

9. اجازه به سید حسین کرکی

ظاهراً «سید حسین کرکی»، همان «حسین بن حیدر عاملی کرکی»، مشهور به «مجتهد» یا «مفتی اصفهان»، متوفای 1041ه-.ق. است.

این عالم که خود نویسنده ی صاحب نامی است، از شاگردان میرداماد و «شیخ بهایی» بود. از هر دو استاد اجازه دریافت کرده بود. وی هم چنین استاد «محمدتقی مجلسی» و «محقق سبزواری» است.

این اجازه متوسط سال 1038ه-.ق. صادر شده است.

ص:625

نسخه های خطی:

هیچ نسخه ی خطی به دست نیامد.

نسخه های چاپی:

در جلد 107 «بحارالانوار» چاپ شده است. هم چنین به سال 1381 در مجموعه «مصنفات میرداماد»، جلد1، صفحه 587-588 چاپ شده است.

10. اجازه به عبدالمطلب طالقانی

عبدالمطلب بن یحیی طالقانی از علمای سده ی 11ه-.ق. و نویسنده ی آثاری چون: «غنیة المتعبدین»، «فواید المومنین» و «خلاصة الفوائد» است.

او از شاگردان میرداماد بود. میرداماد در اجازه ای که برای او نگاشته، درخواست دعا کرده است.

نسخه های خطی:

1 نسخه ی خطی در «کتابخانه ی آیت الله العظمی مرعشی نجفی (ره)» به شماره 2519 در برگ 200 به خط اصلی مرحوم میرداماد موجود است.

نسخه های چاپی:

این اجازه در مجموعه «مصنفات میرداماد»، جلد 1، صفحه 591 و با تصحیح آقای «حافظیان»، در «میراث اسلامی ایران»، دفتر چهارم، صفحه 71 چاپ شده است.

11. اجازه به محمد گنابادی

«شیخ محمد خراسانی گنابادی» یا «جنابدی» و «جنابذی»، از علمای سده ی 11ه-.ق. و یکی از شاگردان میرداماد است.

او یک نسخه از روی کتاب «شرعة التسمیة» استادش را با اجازه مرحوم میرداماد از روی نسخه ی اصل استنساخ کرد و سپس نزد استادش قرائت کرد.

مرحوم میرداماد دو اجازه برای این شاگردش در آغاز و پایآن نسخه نگاشت.

نسخه های خطی:

به گزارش «آقابزرگ» 1 نسخه ی خطی در نزد شیخ محمدرضا فرج الله موجود است.

نسخه های چاپی:

چاپ نشده است.

12. اجازه به میرزا شاهرخ بیگا

«میرزا شاهرخ بیگا» یا «بیکا وزیر»، نسخه ای از حواشی یا شرح میرداماد بر صحیفه ی سجادیه را نزد استادش قرائت کرد. سپس میرداماد بر روی همآن نسخه به خط خودش برای وی اجازه صادر فرمود.

نسخه های خطی:

به گزارش «آقابزرگ»، یک نسخه ی خطی از این شرح صحیفه سجادیه که اجازه میرداماد برای «میرزا شاهرخ بیگا» بر روی آن است، در «کتابخانه ی آستان قدس رضوی (ع)» موجود است.

نسخه های چاپی:

به سال 1381 در مصنفات میرداماد، جلد 1، صفحه 589-590 چاپ شده است.

13. اجازه به محمد محسن رضوی

«میرزا محمد محسن رضوی» فرزند «علی اکبر حسینی»، از دانشمندان سده ی 11ه-.ق.، و شاگرد مرحوم میرداماد است.

«آقابزرگ» در «طبقات»، از یک اجازه ی مفصل میرداماد برای وی سخن گفته و گزارش داده است.

نسخه های خطی:

به گزارش «آقابزرگ» 1 نسخه ی خطی در نزد «شیخ

ص:626

محمد صالح مازندرانی» در «سمنان» موجود است.

نسخه های چاپی:

چاپ نشده است.

14. اجازه به معصوم

به نظر می رسد «معصوم»، نام یکی از شاگردان میرداماد است که برخی از آثار وی را کتابت کرده است.

این شخص کتاب «عیون المسائل» را نوشته و سپس نزد استاد قرائت کرده و مرحوم میرداماد بر روی همان نسخه، برای او اجازه نگاشته است.

از آنجا که این کاتب نام خود را «معصوم» ثبت کرده و خط کل نسخه یکی است، استنباط نموده که این اجازه برای همین کاتب صادر شده است.

نسخه های خطی:

هیچ نسخه ی خطی به دست نیامد.

نسخه های چاپی:

در مجموعه «مصنفات میرداماد»، جلد 1، صفحه 592 چاپ شده است.

15. اجازه به یکی از شاگردانش

«آقابزرگ» می فرماید: مرحوم میرداماد برای یکی از شاگردانش، اجازه ی مختصری را به تاریخ 1024ه-.ق. بر روی کتاب «السبع الشداد» و پس از قرائت در محضر وی نگاشته است.

نسخه های خطی:

هیچ نسخه ی خطی به دست نیامد.

نسخه های چاپی:

چاپ نشده است.

16. اجازه به سید احمد بن زین العابدین علوی

«میر سید کمال الدین احمد بن میر سید زین العابدین علوی عاملی سدهی»، متوفای حدود 1060ه-.ق.، خاله زاده، داماد و شاگرد میرداماد است.

میرداماد دو اجازه برای وی نگاشته است. تاریخ یکی از این اجازه ها سال 1017ه-.ق. است. «سید احمد علوی» از «شیخ بهایی» نیز اجازه دریافت کرده است.

نسخه های خطی:

هیچ نسخه ی خطی به دست نیامد.

نسخه های چاپی:

هر دو اجازه در «بحار الانوار»، جلد 106، صفحه 152 و 155 چاپ شده است.

17. اجازه به شیخ عبدالغفار رشتی

«شیخ عبدالغفار رشتی»، ظاهراً یکی از شاگردان میرداماد است. استاد برای وی نیز اجازه نگاشته است.

نسخه های خطی:

هیچ نسخه ی خطی به دست نیامد.

نسخه های چاپی:

این اجازه نیز در «مصنفات میرداماد» چاپ شده است.

18. اجازه به قاری صحیفه ی سجادیه

به نظر می رسد منظور همان «میرزا شاهرخ بیگا» باشد. لیکن با توجه به اینکه منابع کتاب شناسی آن دو را جدای از هم معرفی کرده اند، ما نیز مستقل شناساندیم.

به هر روی مرحوم میرداماد این اجازه را به یکی از شاگردانش که صحیفه ی سجادیه شامل حواشی میرداماد را نزد وی قرائت کرده، نگاشته است.

نسخه های خطی:

هیچ نسخه ی خطی به دست نیامد.

نسخه های چاپی:

این اجازه هم در «مصنفات میرداماد» چاپ شده است.

ص:627

19. اختلاف الزوجین فی المهر (اختلاف زوجین در مهر) (تنازع الزوجین فی قدر المهر)

این اثر فقهی که به زبان عربی نگارش یافته، احکام و قوانین حقوقی در خصوص اختلاف مرد و زن در مقدار مهر را بیان می کند.

نسخه های خطی:

1 نسخه ی خطی در «کتابخانه ی آستان قدس رضوی (ع)» به شماره 7211 در 8 برگ موجود است. غیر از این نسخه، چند نسخه ی دیگر نیز در همین کتابخانه وجود دارد.

1 نسخه ی خطی در «کتابخانه ی آستان مقدسه حضرت فاطمه معصومه (س)» به شماره 3/3: 141-8353 در 115 برگ، کتابت سال 1128ه-.ق. موجود است.

1 نسخه ی خطی در «کتابخانه ی آیت الله العظمی مرعشی نجفی (ع)» به شماره 2519 در مجموعه 222 برگ، کتابت سال 1020ه-.ق. موجود است.

نسخه های چاپی:

چاپ نشده است.

20. اختیارات الایام

اثری است در اخترشناسی و علم نجوم، که اختیارات ایام ماه، هفته و سال، خسوف کسوف و امثال این مباحث را بیان می کند.

از این اثر منسوب به میرداماد، فقط یک نسخه موجود است که در «پاکستان» گزارش شده است.

نسخه های خطی:

1 نسخه ی خطی در «کتابخانه ی آیت الله العظمی مرعشی نجفی (ره)» به شماره 3849 در یک مجموعه 173 برگی، کتابت سال 1250ه-.ق. موجود است.

1 نسخه ی خطی در «کتابخانه ی استاد پیر حسام الدین راشدی کراچی» موجود است.

نسخه های چاپی:

چاپ نشده است.

21. ادعیه

از میرداماد یک اثر با عنوان «دعا»، و اثر دیگری با عنوان «دعای صباح» و اثر سوم با عنوان ادعیه، گزارش شده است.

این اثر مجموعه دعاهایی است که وی آنها را انتخاب نموده است.

نسخه های خطی:

1 نسخه ی خطی در «کتابخانه ی ملی جمهوری اسلامی ایران» به شماره 2299/ف در 257 برگ، کتابت سال 1267ه-.ق. موجود است.

نسخه های چاپی:

چاپ نشده است.

22. اربعة ایام (الاربعة الایام) (الایام الاربعة)

این اثر در بیان عظمت و بزرگی چهار روز اسلامی به ترتیب، روز «دحوالارض» (25 ذی قعده)، روز «عید غدیر خم»، روز 17 ربیع الاول (ولادت خاتم الانبیا صلی الله علیه و آله) و روز «مبعث» به زبان فارسی است.

هم چنین در بیان دعاها، زیارات و آداب آنها و شرح وظایف مردم در این روزهاست. اما ظاهراً موفق به پایان بردن کتاب نشده و فقط آداب و اعمال روز دحوالارض را نگاشته است.

میرداماد این اثر را برای «شاه صفی» از نوادگان «شاه عباس» نوشته است.

نسخه های خطی:

1 نسخه ی خطی در «کتابخانه ی آستان قدس رضوی (ع)» به

ص:628

شماره 8663 در یک مجموعه 213 برگ رقعی موجود است.

3 نسخه ی خطی در «کتابخانه ی آیت الله العظمی مرعشی نجفی (ره)» به شماره 2711 در 128 برگ، شماره 1/10800 در 205 برگ، کتابت سال 1313ه-.ق. و شماره 2/10873 در 142 برگ موجود است.

2 نسخه ی خطی در «کتابخانه ی مجلس شورای اسلامی» به شماره 7/12359 در 303 برگ و شماره 2/3941 در 304 صفحه، کتابت سده 12ه-.ق. موجود است.

1 نسخه ی خطی در «کتابخانه ی دانشکدهی الاهیات و معارف اسلامی دانشگاه تهران» به شماره 207 در یک مجموعه 233 برگ، کتابت سال 1091ه-.ق. موجود است.

نسخه های چاپی:

در مجموعه «میراث اسلامی ایران» دفتر دوم از صفحه ی 639 تا 687 با تحقیق و تصحیح حجت الاسلام «رضا استادی»، به سال 1374 از سوی کتابخانه ی آیت الله العظمی مرعشی نجفی (ره) چاپ و منتشر گردیده است.

23. از عرش التقدیس

«عرش التقدیس» یکی از آثار فلسفی میرداماد به زبان عربی است که در جای خود شناسانده خواهد شد.

این نسخه احتمال دارد بخشی از کتاب «عرش التقدیس» باشد. اما از آنجا که با عنوان «از عرش التقدیس» ثبت شده بود، جداگانه معرفی شد.

نسخه های خطی:

1 نسخه ی خطی در «کتابخانه ی مجلس شورای اسلامی» به شماره 23/280 در مجموعه 215 برگ، کتابت سال 1212ه-.ق. موجود است.

نسخه های چاپی:

چاپ نشده است.

24. استدلال بر وجود ذهنی

گویا میرداماد این رساله را همراه با چهار رساله ی دیگر در شوال 992ه-.ق. برای «تاجا حسین» نگاشته است.

نسخه های خطی:

احتمالاً 1 نسخه ی خطی در «کتابخانه ی مرکزی دانشگاه تهران» موجود است.

نسخه های چاپی:

چاپ نشده است.

25. استشراق

گفتاری است از میرداماد که در کنار یک نسخه از تفسیر سوره ی «یس» از آثار «ملا صدرای شیرازی» آمده است.

نسخه های خطی:

هیچ نسخه ی خطی به دست نیامد.

نسخه های چاپی:

چاپ نشده است.

26. استفتاء شاه عباس از میرداماد

«شاه عباس» در جریان محاصره ی «بغداد» از سوی دولت «عثمانی»، نامه ای به مرحوم میرداماد نگاشت و در ضمن این مکتوب، درباره ی جنگ با دولت «عثمانی»، کشته شدگان در این جنگ و کسانی که شاید فرار می کنند، سوال کرد.

مرحوم میرداماد جنگ با محاصره کنندگان را جهاد، کشته شدگان از روی اخلاص را شهید و فرار کنندگان را به منزله ی گریختن از معرکه ی قتال اهل بغی، محسوب داشته و حکم نموده است.

نسخه های خطی:

1 نسخه ی خطی در «کتابخانه ی مسجد جامع گوهرشاد» به شماره 1298 در ظهر برگ نخست نسخه موجود است.

ص:629

نسخه های چاپی:

این استفتا و پاسخ آن، به سال 1376 در «میراث اسلامی ایران»، دفتر چهارم، صفحه ی 72 چاپ شده است. هم چنین در سال 1381 ضمن مجموعه «مصنفات میرداماد»، جلد 1، صفحه 612-613 منتشر شده است.

27. اسطرلاب و اختیارات

ظاهراً در دانش استفاده از اسطرلاب و اختیار ایام سعد و تشخیص ماه و سال و غیره است. احتمال دارد با کتاب «اربعة ایام» یا «اختیارات الایام» یکی باشد. لیکن امکان مقایسه نبود.

نسخه های خطی:

هیچ نسخه ی خطی به دست نیامد.

نسخه های چاپی:

چاپ نشده است.

28. اشعاری از مولانا،... میر محمدباقر داماد و...

مجموعه اشعاری است از شاعران مختلف که به زبان فارسی سروده شده است. از آن جمله مقداری از اشعار میرداماد با تخلّص «اشراق» است.

مجموعه ی دیگری نیز هست که «علی اوجبی» به نقل از «آقابزرگ»، گزارش داده است. در این مجموعه اشعار صد شاعر به خط خودشان جمع آوری شده و از میرداماد یک «پنج بند»، یک «قصیده»، یک «مناجات» از مثنوی «مشرق الانوار» و چند بیت در ستایش خودش موجود است.

نسخه های خطی:

1 نسخه ی خطی در «کتابخانه ی مجلس شورای اسلامی» به شماره 29/14145 در 4 برگ، موجود است.

ظاهراً 1 نسخه ی خطی در «کتابخانه ی مرکزی دانشگاه تهران» موجود است.

نسخه های چاپی:

چاپ نشده است.

29. اصول دین

این اثر به زبان فارسی و در بیان اصول دین و اصول مذهب است. مولف آن را در یک مقدمه و سه اصل و سپس اصول پنج گانه مذهب ترتیب داده است.

نسخه های خطی:

1 نسخه ی خطی در «کتابخانه ی مولانا محمداسرائیل در پیشاور پاکستان» به شماره 33 در 114 برگ موجود است.

نسخه های چاپی:

چاپ نشده است.

30. الاعضالات و العویصات فی فنون العلوم و الصناعات (حل الاعضالات) (الاعضالات العشرینیة) (رسالة فی فنون العلوم و الصناعة)

این اثر به زبان عربی، متضمن شرح و توضیح بیست مسئله دشوار از مسایل فقهی، حکمی، کلامی، فلسفی، اصولی، ریاضی و منطقی است.

گویا میرداماد کتاب را در سال 1022ه-.ق. پایان برده و به «شمس الدین محمد شیخ الاسلام» تقدیم کرده است.

نسخه های خطی:

1 نسخه ی خطی در کتابخان آستان قدس رضوی (ع) به شماره 2/1311 در ضمن مجموعه اهدایی رهبر معظم انقلاب به آن کتابخانه، موجود است.

3 نسخه ی خطی در «کتابخانه ی آیت الله العظمی مرعشی نجفی (ره)» به شماره 37/13096 در 5 برگ، شماره 32/11340 در 9 برگ، کتابت سده 12ه-.ق. و شماره 7036 در یک مجموعه 424 برگ موجود است.

3 نسخه ی خطی در «کتابخانه ی ملی ملک تهران» به

ص:630

شماره 3/3544 در مجموعه 195 برگ، شماره 2/695 در 33 برگ، کتابت سده 11ه-.ق. و شماره 2/667 در 193 برگ، کتابت سده 11 یا 12ه-.ق. موجود است.

1 نسخه ی خطی در «کتابخانه ی دانشکدهی الاهیات و معارف اسلامی دانشگاه تهران» به شماره 2/262 کتابت سده 11ه-.ق. موجود است.

3 نسخه ی خطی در «کتابخانه ی مجلس شورای اسلامی» به شماره 1/1836 در یک مجموعه 281 برگ و شماره 2/232 در 14 برگ موجود است.

1 نسخه ی خطی در «کتابخانه ی مرکز احیاء میراث اسلامی قم» به شماره 2/209 در 258 برگ موجود است.

1 نسخه ی خطی در «کتابخانه مدرسه ی فیضیه» «قم» به شماره 3/1415 در 10 برگ موجود است.

نسخه های چاپی:

کتاب «الاعضالات» همراه با کتاب «السبع الشداد» در «قم» و توسط مکتبة الاسلام، به سال 1317ه-.ق. چاپ شده است.

31. الافق المبین (دستور الحق) (فرجار الیقین)

این اثر به زبان عربی و در فلسفه اسلامی و حکمت الاهی تدوین شده است. به گزارش «آقابزرگ» بیش از 15 هزار بیت (سطر) مطلب دارد.

گفته می شود، «الافق المبین» از آثار بسیار مهم میرداماد در فلسفه و حکمت اسلامی است. گویا خود میرداماد از آن با عناوین «دستور الحق» و «فرجار الیقین» تعبیر کرده است.

بسیاری از شاگردان میرداماد و علمای پس از وی، بر آن حاشیه نگاشته اند. اسامی برخی از آنان عبارت اند از: حاشیه ی «نظام الدین احمد گیلی»، حاشیه ی «عبدالغفار گیلانی»، حاشیه ی «میر سید احمد علوی»، حاشیه ی «شریف کشمیری» و حاشیه ی «آقا علی مدرس زنوزی».

نسخه های خطی:

7 نسخه ی خطی در «کتابخانه ی آیت الله العظمی مرعشی نجفی (ره)» به شماره 3605 در 267 برگ، شماره 6203 در 331 برگ، شماره 5518 در 181 برگ، شماره 8239 در 313 برگ، شماره 7667 در 250 برگ، شماره 9822 در 166 برگ، با عنوان «حاشیة الافق المبین» و شماره 11046 در 190 برگ، کتابت سده 14ه-.ق. موجود است.

1 نسخه ی خطی در «کتابخانه ی آیت الله العظمی گلپایگانی (ره)» به شماره 10/2175 در 3 برگ، کتابت سال 1318-1321ه-.ق. با عنوان «عبارت الافق المبین» موجود است.

3 نسخه ی خطی در «کتابخانه ی ملی ملک تهران» به شماره 2091 در 350 برگ، شماره 4/1688 در 140 برگ با عنوان «بخشی از الافق المبین» و شماره 12/1621 در 157 برگ با عنوان «ماده تاریخ الافق المبین» موجود است.

1 نسخه ی خطی در «کتابخانه دانشگاه تهران» به شماره 289 در 378 برگ موجود است.

1 نسخه ی خطی در «کتابخانه ی مجلس شورای اسلامی» به شماره 1714 در 277 برگ موجود است.

2 نسخه ی خطی در «کتابخانه ی ندوة العلمای لکهنو» به شماره 78 در 388 صفحه و شماره 1333 در 580 صفحه موجود است.

1 نسخه ی خطی در «کتابخانه ی دانشکدهی الاهیات و معارف اسلامی دانشگاه تهران» به شماره 296 در 220 برگ موجود است.

1 نسخه ی خطی را نیز مرحوم «آقابزرگ» در «کتابخانه ی سید هبة الدین» دیده است.

نسخه های چاپی:

چاپ نشده است.

ص:631

32. امانت الاهی

این رساله مختصر را میرداماد برای «نواب قورچی باشی همدانی» از امرای «صفویه» در سال 1039ه-.ق. ظاهراً در «شیراز» نگاشته است.

موضوع آن انسان و امانت الاهی است. اینکه انسان حامل این امانت از سوی خداوند متعال قرار گرفته و در تفسیر آیه ی شریفه ی «انا عرضنا الامانة علی السموات و الارض فابین ان یحملنها...» است.

این تفسیر به زبان فارسی است.

نسخه های خطی:

1 نسخه ی خطی در «کتابخانه ی آیت الله العظمی مرعشی نجفی (ره)» به شماره 1/11276 در 7 برگ، کتابت سال 1121ه-.ق. موجود است.

1 نسخه ی خطی در «کتابخانه ی مجلس شورای اسلامی» به شماره 28/2859 در 158 برگ موجود است.

نسخه های چاپی:

چاپ نشده است.

33. انموذج العلوم

وی در این اثر پیرامون بیست مسئله از مسائل ریاضی، کلامی، اصولی، فقهی و غیره بحث کرده و مشکلات آنها را حل نموده است.

نسخه های خطی:

هیچ نسخه ی خطی به دست نیامد.

نسخه های چاپی:

چاپ نشده است.

34. الایقاظات فی خلق الاعمال و افعال العباد

این رساله به زبان عربی و در پاسخ به چند پرسش و شبهه مشتمل بر مسائلی از قبیل خلق اعمال، جبر و اختیار، قضا و قدر در 6 ایقاظ و یک مقدمه ترتیب یافته است.

یکی از شاگردان میرداماد به نام «عبدالغفار گیلانی» بر آن حاشیه نگاشته است.

نسخه های خطی:

2 نسخه ی خطی در «کتابخانه ی آستان قدس رضوی (ع)» به شماره 6008 در 3 برگ با عنوان «رساله خلق اعمال» و شماره 6111 در 19 برگ، کتابت سال 1107ه-.ق. با عنوان «رساله خلق اعمال و عقلیة» موجود است.

6 نسخه ی خطی در «کتابخانه ی آیت الله العظمی مرعشی نجفی (ره)» به شماره 386 در 51 برگ، کتابت سال 1092ه-.ق.، شماره 8373 در 169 برگ، کتابت سال 1222-1228ه-.ق.، شماره 4949 در 122 برگ، شماره 6869 در 116 برگ، کتابت سال 1084ه-.ق.، شماره 4660 در 196 برگ، کتابت سال 1257ه-.ق. و شماره 1/11005 در 10 برگ، کتابت سده 13ه-.ق.، همگی با عنوان «خلق الاعمال» موجود است.

4 نسخه ی خطی در «کتابخانه ی آیت الله العظمی گلپایگانی (ره)» به شماره 1/1245 کتابت سده 11 یا 12ه-.ق.، شماره 2/259 با عنوان «خلق الاعمال»، شماره 138/4 در 56 برگ، کتابت سال 1028ه-.ق. و شماره 144/23 در 56 برگ موجود است.

1 نسخه ی خطی در «کتابخانه ی مسجد جامع گوهر شاد» به شماره 9/552 در 183 برگ، کتابت سال 1238ه-.ق. موجود است.

1 نسخه ی خطی در «کتابخانه ی دانشکدهی الاهیات و معارف اسلامی دانشگاه تهران» به شماره 1/614 در 117 برگ، کتابت سال 1264ه-.ق. موجود است.

1 نسخه ی خطی در «کتابخانه ی دانشکدهی ادبیات دانشگاه تهران» به شماره 1/305 موجود است.

4 نسخه ی خطی در «کتابخانه ی ملی جمهوری اسلامی ایران» به شماره 2909/ف در 311 برگ، کتابت سده

ص:632

13ه-.ق.، شماره 11/883 در 12 برگ، کتابت سال 1072ه-.ق.، شماره 10/883 در 2 برگ، کتابت سال 1072ه-.ق. و شماره 8/883 در 1 برگ، ایضاً کتابت سال 1072ه-.ق. موجود است.

1 نسخه ی خطی در «کتابخانه ی دایرةالمعارف بزرگ اسلامی» به شماره 521 در 71 برگ، کتابت سال 1112ه-.ق. موجود است.

1 نسخه ی خطی در «کتابخانه ی مجلس شورای اسلامی» به شماره 49/5283 موجود است.

2 نسخه ی خطی در «کتابخانه ی مرکزی دانشگاه تهران» به شماره 3/2021 در 208 برگ، کتابت سال 1077ه-.ق. و شماره 5/2525 در 34 برگ موجود است.

1 نسخه ی خطی در «کتابخانه ی مدرسه ی آخوند همدان» به شماره 34/646 موجود است.

1 نسخه ی خطی را نیز «آقابزرگ» نزد «شیخ ابوالمجد» مشهور به «آقارضا اصفهانی»، با حواشی شاگردش، «شیخ عبدالغفار بن محمد بن یحیی گیلانی» گزارش کرده است.

نسخه های چاپی:

این اثر همراه با کتاب «قبسات» میرداماد و چند کتاب دیگر با عناوین «صحیفة القدس»، «خلسة الملکوت» و «الایقاظات» به سال 1315ه-.ق. در «تهران» و در 323 صفحه چاپ سنگی منتشر گردیده است.

هم چنین ضمن مجموعه کلمات المحققین و مجموعه گنجینه بهارستان، حکمت 1، سال 1379ش. چاپ شده است.

35. الایماضات و التشریقات (تشریق الحق)

این کتاب یکی از آثار کلامی میرداماد در مسئله حدوث و قدم عالم هستی است. گویا وی در این اثر با عبارت های پیچیده ی مخصوص خودش، این موضوع را مورد بحث قرارداده است.

کتاب در یک مقدمه و چند سقایه با عناوین «ایماض، تشریق» و مانند این ها ترتیب یافته است.

گفتنی است برخی فهرست نگاران یا تذکره نویسان، نام کتاب را «الایماضات و التشریفات» ثبت کرده اند.

هم چنین گفته شده است که میرداماد گاهی از این رساله با عنوان «الصحیفة الملکوتیة» یاد کرده است. لیکن ما «الصحیفة الملکوتیة» را مستقل ذکر خواهیم کرد.

الایماضات توسط دو تن از شاگردان میرداماد نقد و بررسی شده و «میر سید احمد علوی» و «عبدالغفار گیلانی» بر آن حاشیه نگاشته اند.

نسخه های خطی:

1 نسخه ی خطی در «کتابخانه ی آستانه حضرت فاطمه معصومه (س)» به شماره 1/3: 141/8353 در 115 برگ، کتابت سال 1128ه-.ق. موجود است.

1 نسخه ی خطی در «کتابخانه ی آیت الله العظمی مرعشی نجفی (ره)» به شماره 7667 در 250 برگ موجود است.

2 نسخه ی خطی در «کتابخانه ی مجلس شورای اسلامی» به شماره 4900 در 377 برگ، کتابت سال 1072-1082ه-.ق. و شماره 48/1705 در مجموعه 606 برگ، موجود است.

1 نسخه ی خطی در «کتابخانه ی ملی ملک تهران» به شماره 10/1621 در 157 برگ، کتابت سال 1080ه-.ق. موجود است.

1 نسخه ی خطی در «کتابخانه ی ندوة العلمای لکهنو» به شماره 1334 در 100 صفحه، کتابت سال 1154ه-.ق. موجود است.

1 نسخه ی خطی را نیز «آقابزرگ» نزد «شیخ ابوالمجد» مشهور به «آقارضا اصفهانی»، با حواشی شاگردش، «شیخ عبدالغفار بن محمد بن یحیی گیلانی» گزارش کرده است.

ص:633

نسخه های چاپی:

این اثر نیز همراه با «قبسات» و چند کتاب دیگر در «تهران» به سال 1315ه-.ق. چاپ سنگی شده است.

36. بداء

این رساله در واقع همان کتاب «نبراس الضیا فی معنی البدا» است. به مدخل نبراس مراجعه شود.

37. برهان اسد و اخضر فارابی

گویا میرداماد این شرح را بر «برهان» «فارابی» به سال 992ه-.ق. و برای «تاجا حسین» نگاشته است.

نسخه های خطی:

در ضمن جنگی به نام «دستور» در فهرست نسخه های خطی کتابخانه ی مرکزی دانشگاه «تهران» معرفی شده است.

نسخه های چاپی:

چاپ نشده است.

38. تاویل المقطعات فی اوائل السور القرآنیة

همان گونه که از نام این اثر پیداست، در تاویل و تفسیر حروف مقطعه ای که در آغاز برخی سوره های قرآن هست، نگارش یافته است.

نسخه های خطی:

هیچ نسخه ی خطی به دست نیامد.

نسخه های چاپی:

چاپ نشده است.

39. تحقیق مفهوم وجود

نویسنده کتاب «حکیم استرآباد» آن را در زمره ی آثار میرداماد بر شمرده است.

نسخه های خطی:

هیچ نسخه ی خطی به دست نیامد.

نسخه های چاپی:

چاپ نشده است.

40. تشریق الحق

آقای «اوجبی» احتمال داده است که همان کتاب «الایماضات» میرداماد است. میرداماد در کتاب «السبع الشداد» از آن یاد کرده است.

در حالی که «آقابزرگ» آن را مستقل ذکر کرده است. ولی هیچ گزارشی از نسخه های خطی آن ارایه نکرده است.

41. التصحیحات و التقویمات

این رساله در واقع شرح بر کتاب دیگر میرداماد با عنوان «تقویم الایمان» است.

وی در توضیح و تعریف این شرح گفته است: «فیه تسویة الفلسفة و الایمانیة و تقویم الحکمة الیمانیة، و فیه البحث عن واجب الوجود و مبداء سلسلة الوجود»

«آقابزرگ» می فرماید: «وی در این اثر برخی اخبار دال بر امامت و خلافت حضرت امیرالمومنین (ع) را که از طریق «اهل سنت» وارد شده، آورده است.

آقای «اوجبی» «التصحیفات» را با «التصحیحات» یکی فرض کرده است. در حالی که «آقابزرگ» آنها را دو کتاب مستقل معرفی کرده است.

نسخه های خطی:

هیچ نسخه ی خطی به دست نیامد.

نسخه های چاپی:

چاپ نشده است.

42. التصحیفات

مرحوم میرداماد در این رساله ی بسیار مختصر، غلط هایی را که در کتاب های دعا و زیارات و غیره وجود دارد، تصحیح کرده است.

ص:634

مثل کلمه ی «تابعت» در زیارت عاشورا، کلمه ی «محلئین» در زیارت رجبیه و امثال ذلک را تصحیح کرده است.

گفته می شود وی در تصحیح موارد یاد شده، نظر استادان و مشایخ خود را معتبر دانسته است.

میرداماد این رساله را به سال 1024ه-.ق. تمام کرده است.

نسخه های خطی:

1 نسخه ی خطی در «کتابخانه ی آیت الله العظمی مرعشی نجفی (ره)» به شماره 7036 کتابت سال 1058ه-.ق. موجود است.

1 نسخه ی خطی نیز توسط «آقابزرگ» در «کتابخانه ی حسینیه» در «نجف اشرف» گزارش شده است.

نسخه های چاپی:

چاپ نشده است.

43. تعلیقات (التعلیقات)

این اثر را فهرست کتابخانه ی آستان قدس رضوی (ع) با همین عنوان مطلق گزارش کرده است.

آغاز و انجام آن با هیچ کدام از تعلیقاتی که پس از این از میرداماد معرفی خواهیم کرد، یکی نیست.

نسخه های خطی:

1 نسخه ی خطی در «کتابخانه ی آستان قدس رضوی (ع)» به شماره 384 در 178 برگ، کتابت سال 1005 ه-.ق. موجود است.

نسخه های چاپی:

چاپ نشده است.

44. تعلیقات رجال کشی (حاشیة رجال الکشی)

گویا تعلیقات و حواشی مفصلی است به زبان عربی و فارسی بر کتاب «رجال» «کشی».

نسخه های خطی:

1 نسخه ی خطی در «کتابخانه ی آستان قدس رضوی (ع)» به شماره 3/837 کتابت سال 1341ه-.ق. موجود است.

3 نسخه ی خطی در «کتابخانه ی آیت الله العظمی مرعشی نجفی (ره)» به شماره 3030 در 142 برگ، شماره 3516 در 256 برگ و شماره 5400 در 205 برگ، با عنوان «حاشیة رجال الکشی» موجود است.

1 نسخه ی خطی در «کتابخانه ی ملی ملک تهران» یا «ملی جمهوری اسلامی ایران» به شماره 1602 در 233 برگ، موجود است.

نسخه های چاپی:

این تعلیقات همراه با کتاب «رجال کشی» توسط موسسه آل البیت (ع) «قم» در سال 1404ه-.ق. چاپ و منتشر گردیده است.

45. تعلیقات علی کتاب الشفاء

این تعلیقات نیز ظاهراً بر بخش «منطق» کتاب «شفا»ی «ابن سینا» نگاشته شده است.

نسخه های خطی:

1 نسخه ی خطی در «کتابخانه ی شستربیتی» موجود است.

نسخه ی عکسی از «کتابخانه ی شستربیتی» در «کتابخانه ی احمد سعید خازن دار» به شماره 1/1611 م. ک. موجود است.

نسخه های چاپی:

چاپ نشده است.

46. تعلیقه بر نفلیة الشهید

این تعلیقه را فهرست «کتابخانه ی آستان قدس رضوی (ع)» گزارش کرده است.

نفلیه یکی از آثار فقهی «شهید اول، محمد بن مکی»،

ص:635

متوفای 786ه-.ق. است. «شهید ثانی» نیز آن را با عنوان «الفوائد الملیة» شرح کرده است.

میرداماد نیز تعلیقات و حواشی بر آن نگاشته است.

نسخه های خطی:

1 نسخه ی خطی در «کتابخانه ی آستان قدس رضوی (ع)» به شماره 2758 در 4 برگ موجود است.

نسخه های چاپی:

همراه 11 رساله ی دیگر در مجموعه ی «اثنی عشر رسالة» چاپ و منتشر گردیده است.

47. تعلیقة فی ان الحمل دلیل الوجود الذهنی

مطالب بسیار مختصری درباره ی اثبات وجود ذهنی به شیوه ی حمل اشیا بر یکدیگر است.

نسخه های خطی:

هیچ نسخه ی خطی به دست نیامد.

نسخه های چاپی:

همراه کتاب «منطق و مباحث الفاظ» چاپ شده است.

48. تفسیر سورة الاخلاص (فضیلة سورة التوحید، خواص قل هو الله احد، رسالة فی سورة التوحید و شرح حدیث تمثیل علی بسورة التوحید»

این تفسیر عرفانی و فلسفی بسیار مختصر، با عناوین مختلف، در کتابخانه ها فهرست شده است. در برخی موارد با عنوان فوق، گاهی با عنوان «فضیلة سورة التوحید»، «رسالة فی سورة التوحید»، «خواص قل هو الله احد» و «شرح حدیث تمثیل علی بسورة التوحید» گزارش شده است.

نویسنده ی کتاب «حکیم استرآباد»، «فضیلة سورة التوحید» را با «تفسیر سورة الاخلاص» جداگانه فرض کرده است.

مقایسه ی آغاز و انجام آنها حکایت از آن دارد که همه ی آنها یک رساله است. لذا کل نسخه ها را در ذیل همین عنوان شناسانده و بقیه ی عناوین را به همین جا ارجاع خواهیم داد.

میرداماد در آغاز رساله، چند حدیث از رسول اکرم (ص) در فضیلت و خواص سوره ی توحید نقل کرده است. یکی از این احادیث دلالت دارد بر اینکه ثواب سوره ی توحید ثلث قرآن است. در حدیث دیگری از آن حضرت نقل می کند که حضرت علی (ع) را به سوره ی توحید تشبیه می کرد. سپس وجه شبه آن را بازگو می کند.

نسخه های خطی:

4 نسخه ی خطی در «کتابخانه ی آستان قدس رضوی (ع)» به شماره 142 با عنوان «شرح حدیث تمثیل امیرالمومنین (ع) بسورة التوحید»، شماره 6162 در 7 برگ، کتابت سال 1022ه-.ق.، ایضاً با همان عنوان، شماره 2026 در 4 برگ، کتابت سال 1020ه-.ق.، با عنوان قبلی، و شماره 4/932 کتابت سده 11 و 12ه-.ق. از مجموعه اهدایی رهبر معظم انقلاب با عنوان «فضل قل هو الله احد» موجود است.

7 نسخه ی خطی در «کتابخانه ی آیت الله العظمی مرعشی نجفی (ره)» به شماره 7036 در یک مجموعه 424 برگ، کتابت سال 1125ه-.ق.، با عنوان «شرح حدیث تمثیل علی بسورة التوحید»، شماره 7621 در 77 برگ، کتابت سال 1265ه-.ق.، شماره 386 در 51 برگ، کتابت سال 1092ه-.ق.، هردو، با عنوان «تفسیر سورة الاخلاص»، شماره 6/12680 در 2 برگ، تصحیح شده در حاشیه، با عنوان «شرح حدیث تمثیل امیرالمومنین (ع)» که به خط شاگردش شیخ محمد جنابذی در همان سال تالیف (1020ه-.ق.)، از روی اصل خط مولف استنساخ و به استادش قرائت کرده و از سوی وی اجازه دریافت نموده،

ص:636

شماره 3/11276 در 4 برگ، کتابت سال 1121ه-.ق.، شماره 21/13096 در 1 برگ و شماره 5143 در 81 برگ موجود است.

2 نسخه ی خطی در «کتابخانه ی مرکزی دانشگاه تهران» به شماره 2/1838 در یک مجموعه 203 برگ و شماره 4/2525 در 34 برگ، با عنوان «رسالة فی فضیلة سورة التوحید» موجود است.

2 نسخه ی خطی در «کتابخانه ی ملی ملک تهران» به شماره 1/695 در 33 برگ، با عنوان «فضیلة سورة التوحید» و شماره 8/4658 در مجموعه 173 برگ، کتابت سال 1269ه-.ق.، با عنوان «رساله فی سورة التوحید» موجود است.

4 نسخه ی خطی در «کتابخانه ی مجلس شورای اسلامی» به شماره 3/232 در 14 برگ، کتابت سده 12ه-.ق. با عنوان «فضیلة سورة التوحید»، شماره 14/3323 در 338 صفحه، کتابت سال 1297ه-.ق. با عنوان «شرح حدیث تمثیل علی (ع) بسورة التوحید»، شماره 12/1803 در مجموعه 407 صفحه، کتابت سال 1267ه-.ق. با عنوان «رساله در توحید» و شماره 4553 در 167 برگ، کتابت سده 11ه-.ق. با عنوان «فضیلة سورة التوحید» موجود است.

1 نسخه ی خطی در «کتابخانه ی ملی فارس» به شماره 2/21/297 در 3 برگ، با عنوان «خواص قل هو الله احد» موجود است.

نسخه های چاپی:

چاپ نشده است.

49. تقدیسات (تقدسیات) (عرش التقدیس)

میرداماد در این رساله، توحید و خداشناسی را بر پایه های فلسفی و حکمت بیان کرده و آن را از دیگر آثار خود مهم تر توصیف کرده است.

وی کتابش را با عناوین «تشریق، تقدیس، فحص، استضا و حکومت» مرتب ساخته است.

«آقابزرگ» معتقد است که «التقدیسات» غیر از «عرش التقدیس» است. لیکن آقای «اوجبی» به نقل از «ناجی اصفهانی»، آن دو را یکی دانسته است.

چند حاشیه از جمله حاشیه ی «عبدالغفار گیلانی» و «آقاحسین خوانساری» را می توان از حواشی «التقدیسات» برشمرد.

نسخه های خطی:

1 نسخه ی خطی در «کتابخانه ی آیت الله العظمی مرعشی نجفی (ره)» به شماره 7667 در 250 برگ موجود است.

1 نسخه ی خطی در «کتابخانه مدرسه ی فیضیه» «قم» به شماره 1/1330 در 77 برگ، موریانه خورده، کتاب با یک واسطه از روی نسخه ی اصل موجود است.

1 نسخه ی خطی در «کتابخانه ی آیت الله العظمی گلپایگانی (ره)» به شماره 2/1245 کتابت سده 11 یا 12ه-.ق. موجود است.

1 نسخه ی خطی در «کتابخانه ی مجلس شورای اسلامی» به شماره 1/1806 در 221 برگ موجود است.

1 نسخه ی خطی در کتابخانه ی شاید «آستان قدس رضوی (ع)» یا «آیت الله العظمی مرعشی نجفی (ره)» به شماره 1/5753 در 137 برگ موجود است.

به گزارش «اوجبی»، 1 نسخه ی خطی در «کتابخانه ی دانشکدهی الاهیات و معارف اسلامی دانشگاه تهران»، به اشتباه با عنوان «تقویم الحکمة الایمانیة» معرفی شده است. مشخصات آن نسخه بدین گونه است:

شماره 816 در 95 برگ، کتابت سده 11ه-.ق. که در واقع کتاب «التقدیسات» میرداماد است.

ص:637

نسخه های چاپی:

چاپ نشده است.

50. تقویم الایمان و تتمیم العرفان (تقویم الحکمة الایمانیة) (التصحیحات و التقویمات)

کتاب «تقویم الایمان» یکی از آثار بسیار مهم میرداماد است. ظاهراً او این کتاب را به شاگردانش تدریس می کرد.

«تقویم الایمان» یا «تصحیح عقاید»، اثری است در بیان کلام و عقاید «شیعه»، با لحن فلسفی و عرفانی، به زبان عربی که با عناوین رصد، مشتمل بر پنج فصل و هر فصل متضمن بخش هایی چون: تقویم، تصحیح، توصیه، تحکمه، محاققه و تقویم، مرتب گردیده است.

این اثر را با عناوین مختلفی یاد کرده اند. لیکن برخی از آنها توصیفی و برخی نیز از سوی حاشیه نویسان و شارحان است.

در «کتابخانه ی آستان قدس رضوی (ع)» چند نسخه با عناوین «حاشیه بر تقویم الایمان»، «حاشیة تقویم الایمان»، «کشف الحقایق فی شرح تقویم الایمان» و «معلقات علی کتاب تقویم الایمان» ثبت شده است.

از آنجا که برخی از حواشی کتاب «تقویم الایمان» توسط خود میرداماد نگاشته شده، به درستی مشخص نیست که عناوین یاد شده ی فوق، شرح و حاشیه هایی است که خود میرداماد بر کتاب «تقویم الایمانش» نگاشته است یا حواشی و شروحی است که دیگران بر آن اثر نگاشته اند؟

البته می دانیم که «سید کمال الدین احمد بن میر زین العابدین علوی عاملی اصفهانی»، از علمای سده ی 11ه-.ق. و شاگرد میرداماد، شرحی بر کتاب تقویم الایمان وی با عنوان «کشف الحقایق فی شرح تقویم الایمان» نگاشته است.

هم چنین از شروح و حواشی دیگران نیز آگاه هستیم. لیکن در فهرست نسخه های خطی کتابخانه ی آستان قدس رضوی (ع)، عناوین یاد شده به نام میرداماد ثبت شده است.

مقایسه آغاز آنها هم نشان می دهد که یک اثر هستند. اما محتمل است که متن اصلی کتاب «تقویم الایمان» و حواشی یا شرح ذیل آن، همان عناوین فوق باشند. از این رو همه را در همین جا شناساندیم.

شایان ذکر است، یکی از علمای معاصر میرداماد به نام «حسین بن موسی اردبیلی استرآبادی»، نیز کتابی با عنوان «تقویم الایمان» دارد که تفسیر سوره ی توحید و فاتحه است.

نسخه های خطی:

1 نسخه ی خطی در «کتابخانه ی آستان قدس رضوی (ع)» به شماره 7571 در 77 برگ، کتابت سال 1061ه-.ق. موجود است.

هم چنین 4 نسخه ی خطی در «کتابخانه ی آستان قدس رضوی (ع)» به شماره 110 در 150 برگ، با عنوان «حاشیه بر تقویم الایمان»، شماره 4/2580 در 145 برگ، با عنوان «حاشیة تقویم الایمان»، شماره 222 در 138 برگ، کتابت سال 1023ه-.ق.، با عنوان «کشف الحقایق» و به خط شارح «احمد بن زین العابدین علوی عاملی»، اهدا شده به میرمحمد مومن و شماره 223 در 171 برگ، کتابت سال 1038ه-.ق.، تقدیم به شاه صفوی، با عنوان «کشف الحقایق فی شرح تقویم الایمان» موجود است.

1 نسخه ی خطی در «کتابخانه ی آستانه حضرت فاطمه معصومه (س)» به شماره 3/1: 126-8339 در 379 برگ، کتابت سده 11ه-.ق. با عنوان «تقویم الایمان یا تصحیح عقاید» موجود است.

2 نسخه ی خطی در «کتابخانه ی آیت الله العظمی مرعشی

ص:638

نجفی (ره)» به شماره 2785 در 159 برگ و شماره 29/11340 در 61 برگ، کتابت سال 1117ه-.ق. موجود است.

1 نسخه ی خطی در «کتابخانه ی ملی ملک تهران» به شماره 1183 در 99 برگ، کتابت سده 11ه-.ق. موجود است.

3 نسخه ی خطی در «کتابخانه دانشگاه تهران» به شماره 279 در 140 برگ، شماره 372 در 105 برگ و شماره 3/1838 در 203 برگ موجود است.

هم چنین در «کتابخانه ی مرکزی دانشگاه تهران» به شماره 175 در 85 برگ، نسخه ی دیگری موجود است.

1 نسخه ی خطی در «کتابخانه ی مجلس شورای اسلامی» به شماره 3816 در 97 برگ، کتابت سده 11ه-.ق. موجود است.

1 نسخه ی خطی در «کتابخانه ی دانشکدهی الاهیات و معارف اسلامی دانشگاه تهران» به شماره 816 در 95 برگ، کتابت سده 11ه-.ق. با عنوان «تقویم الحکمة الایمانیة» معرفی شده است که ظاهراً اشتباه، و در واقع کتابت «التقدیسات» میرداماد است.

1 نسخه ی خطی در «کتابخانه ی دانشکدهی الاهیات و معارف اسلامی مشهد» به شماره 1456 موجود است.

1 نسخه ی خطی در «کتابخانه ی وزیری یزد» به شماره 2856 در 130 برگ موجود است.

نسخه های چاپی:

تقویم الایمان همراه با برخی حواشی و شرح آن، به نام «کشف الحقایق»، با تصحیح و تحقیق «علی اوجبی»، به سال 1376 از سوی موسسه مطالعات اسلامی دانشگاه «تهران» و دفتر نشر میراث مکتوب، در 849 صفحه وزیری چاپ شده است.

51. تقویم الحکمة الایمانیة

همان کتاب «تقویم الایمان» است که پیش تر معرفی شد. لیکن در فهرست نسخه های خطی کتابخانه ی دانشکده ی الاهیات و معارف اسلامی «تهران»، کتاب «التقدیسات» با عنوان فوق معرفی شده است.

52. تنازع الزوجین فی المهر

این اثر را با عنوان «اختلاف الزوجین فی المهر» معرفی کردیم.

53. التولاء و التبراء

این رساله در بیان یکی از اصول مذهب و چرایی دوستی و دشمنی برای رضای خدا به رشته ی تحریر درآمده است. زبان اثر عربی است.

نسخه های خطی:

1 نسخه ی خطی در «کتابخانه ی مرکزی دانشگاه تهران» به شماره 7/1837 در یک مجموعه 470 برگ، شامل ده اثر از میرداماد موجود است.

نسخه های چاپی:

چاپ نشده است.

54. جذوات

این اثر به زبان فارسی و شامل دوازده جذوه است. در علت تالیف این کتاب گفته شده است که برای دانشمندان «هند» شبه های در چرایی نسوختن «موسی(ع)»، هنگام تجلی نور خدا بر کوه، روی داده است.

آن ها در این مبحث راه به جایی نبرده و به «شاه عباس» متوسل شده اند که از علمای ایران پاسخ آن را جویا شود. میرداماد به دستور «شاه عباس» پاسخ دانشمندان «هند» را با نگارش این رساله، اجابت کرد.

ص:639

نسخه های خطی:

5 نسخه ی خطی در «کتابخانه ی آیت الله العظمی مرعشی نجفی (ره)» به شماره 4263 در 215 برگ، شماره 6112 در 207 برگ، کتابت سال 1091ه-.ق.، شماره 7612 در 77 برگ، کتابت سال 1265ه-.ق.، شماره 7663 در 221 برگ، کتابت سال 1099-1144ه-.ق. و شماره 9601 در 128 برگ، کتابت سال 1246ه-.ق. موجود است.

3 نسخه ی خطی در «کتابخانه ی مجلس شورای اسلامی» به شماره 43/4942 کتابت سال 1056ه-.ق.، شماره 2091 در 492 صفحه و شماره 3716 در 166 صفحه، کتابت سده 13ه-.ق. موجود است.

2 نسخه ی خطی در «کتابخانه ی ملی ملک تهران» به شماره 0722 در 84 برگ، کتابت سده 13ه-.ق. و شماره 1/1674 در 145 برگ، کتابت سال 1278ه-.ق. موجود است.

1 نسخه ی خطی در «کتابخانه ی رضا رامپور» «پاکستان» به شماره 2607م. در 146 برگ موجود است.

1 نسخه ی خطی در «کتابخانه ی مدرسه ی خاتم الانبیا (ص) صدر بابل» به شماره 3/131 در 251 برگ، کتابت سال 1225ه-.ق. موجود است.

1 نسخه ی خطی در «کتابخانه ی دانشکدهی ادبیات دانشگاه تهران» به شماره 2/189 کتابت سال 1092ه-.ق. موجود است.

1 نسخه ی خطی در «کتابخانه دانشگاه تهران» به شماره 382 در 116 برگ موجود است.

1 نسخه ی خطی در «کتابخانه ی مدرسه ی عالی شهید مطهری (سپهسالار)» به شماره 5535 در 22 برگ موجود است.

1 نسخه ی خطی در «کتابخانه دانشگاه استانبول» به شماره 986 در 140 برگ، کتابت سال 1071ه-.ق. موجود است.

1 نسخه ی خطی در «کتابخانه ی ملی جمهوری اسلامی ایران» به شماره 2698/ف در 141 برگ، کتابت سال 1267 ه-.ق. موجود است.

1 نسخه ی خطی در «کتابخانه ی موسسه خاورشناسی فرهنگستان علوم روسیه» به شماره 1839-B در 56 برگ، کتابت سال 1235ه-.ق. موجود است.

نسخه های چاپی:

چاپ نشده است.

55. الجبر و التفویض

این رساله ی بسیار مختصر در نفی اعتقاد به جبر، مطابق عقاید «اشاعره»، یا تفویض، مطابق عقاید «معتزله»، است. میرداماد پس از نفی آن دو، «الامر بین الامرین» را تبیین و اثبات کرده است.

نسخه های خطی:

1 نسخه ی خطی در «کتابخانه ی آستان قدس رضوی (ع)» به شماره 644 در 3 برگ، کتابت سال 1263ه-.ق.، همراه با رساله ای از فیض کاشانی، موجود است.

نسخه های چاپی:

چاپ نشده است.

56. جیب الزاویه

این رساله درباره ی «روابط مثلثاتی» و «سینوس مثلث» بحث می کند. (زاویه=سینوس) «آقابزرگ» این رساله را به نقل از «شیخ محمود بن صالح بروجردی» که یک نسخه از آن را دیده، گزارش می دهد.

نسخه های خطی:

هیچ نسخه ی خطی به دست نیامد.

نسخه های چاپی:

چاپ نشده است.

ص:640

57. الجمع و التوفیق بین رایی الحکیمین

میرداماد در این رساله مختصر ضمن بررسی رساله ی «فارابی» در جمع بین نظر دو حکیم یونانی، «ارسطو» و «افلاطون»، نظر خود را درباره ی حدوث و قدم عالم هستی ارایه داده است.

زبان این رساله عربی است.

نسخه های خطی:

1 نسخه ی خطی در «کتابخانه ی ملی جمهوری اسلامی ایران» به شماره 1/823 در 5 برگ، کتابت سده 11ه-.ق. موجود است.

نسخه های چاپی:

چاپ نشده است.

58. الجنة الواقیة و الجنة الباقیة

این اثر در واقع اختصاری است از کتاب «المصباح الکبیر» «کفعمی»، که در چهار فصل ترتیب داده شده است. موضوع آن ادعیه و اوراد ماثور از ائمه ی اطهار سلام الله علیهم است.

البته «آقابزرگ» نسبت این اثر را به میرداماد نپذیرفته است.

جنة الواقیة ترجمه شده و به قلم استاد «عطاری» منتشر گردیده است.

نسخه های خطی:

1 نسخه ی خطی در «کتابخانه ی آستان قدس رضوی (ع)» به شماره 5/1199 از مجموعه اهدایی رهبر معظم انقلاب موجود است.

1 نسخه ی خطی در «کتابخانه ی مسجد اعظم» «قم» به شماره 3049 کتابت سده 12ه-.ق. موجود است.

3 نسخه ی خطی در «کتابخانه ی مدرسه ی عالی شهید مطهری (سپهسالار)» به شماره 2169 در 108 برگ، کتابت سده 10ه-.ق.، شماره 5642 در 162 برگ، کتابت سال 1252ه-.ق. و شماره 5643 در 164 برگ موجود است.

1 نسخه ی خطی در «کتابخانه ی مجلس شورای اسلامی» به شماره 8/ع در 141 برگ، کتابت سال 1195ه-.ق. موجود است.

1 نسخه ی خطی در «کتابخانه ی ملی جمهوری اسلامی ایران» به شماره 441/ف در 135 برگ، کتابت سال 1289 ه-.ق. با عنوان «ترجمه جنة الواقیة» موجود است.

نسخه های چاپی:

جنة الواقیة در سال های 1314ه-.ق. در «تبریز» و 1322 در «تهران» به صورت چاپ سنگی منتشر گردیده است.

ترجمه ی آن نیز در سال 1286 توسط «سید رضا حسینی» منتشر شده است.

59. الجواب

این اثر با عنوان «الجواب» در فهرست نسخه های خطی کتابخانه ی مجلس گزارش شده است. موضوع آن فقه و به زبان عربی است. ظاهراً تاریخ تالیف آن سال 1018ه-.ق. است.

نسخه های خطی:

1 نسخه ی خطی در «کتابخانه ی مجلس شورای اسلامی» به شماره 4553 در 167 برگ، کتابت سده 11ه-.ق. موجود است.

نسخه های چاپی:

چاپ نشده است.

60. جواب استفتاء درباره ی نماز جمعه

این پاسخ بسیار مختصر در جواب به استفتائی درباره ی نماز جمعه در زمان غیبت و به زبان عربی است.

نسخه های خطی:

1 نسخه ی خطی در «کتابخانه ی مجلس شورای اسلامی» به شماره 8/1032 در 1 برگ موجود است.

ص:641

نسخه های چاپی:

چاپ نشده است.

61. جواب الامیر ابو الحسن الفراهانی (نامه به امیر ابوالحسنا) (مکاتبه میرداماد با امیر ابوالحسنا)

این جواب در پاسخ به پرسش «امیر ابوالحسن فراهانی» به زبان فارسی نوشته شده است.

«امیر سید ابوالحسن حسینی فراهانی»، شاید همان شاعر متوفای 1039 یا 1040ه-.ق. است که گویا به دستور «امام قلی خان» به قتل رسید.

این شخصیت مورد احترام میرداماد بود و او در آغاز مکاتبه با عبارات بسیار بلند او را ستوده است.

«میر ابوالحسن» از میرداماد درخواست می کند که مقداری از عبارات «حکمة الاشراق» را شرح دهد. میر نیز به این خواسته پاسخ داده و شرحی به زبان عربی می نگارد.

«آقابزرگ» این اثر را با عنوان «جواب الامیر ابی الحسن الفراهانی» آورده است. لذا ما نیز در اینجا معرفی کردیم.

نسخه های خطی:

1 نسخه ی خطی در «کتابخانه ی ملی جمهوری اسلامی ایران» به شماره 4/2787 در یک مجموعه 90 برگی، کتابت سال 1109-1114ه-.ق. موجود است.

در «مدرسه ی عالی شهید مطهری (سپهسالار)» مجموعه ای به شماره 2919 موجود است که چند نامه ی میرداماد در آن جمع آوری شده است. یکی از این نامه ها، نامه ی میر به «ابوالحسن فراهانی» است.

به گزارش «آقابزرگ»، 1 نسخه ی خطی در «کتابخانه ی حسنیه ی شوشتری ها» در «نجف اشرف» موجود است.

نسخه های چاپی:

چاپ نشده است.

62. جواب السوال عن تنازع الزوجین

پیش تر این اثر را با عنوان «اختلاف الزوجین فی المهر» شناساندیم.

63. جواب شبهة ابن کمونة (جواب مغالطة المشهورة لابن کمونة)

پس از این ذیل مدخل «حل مغالطة ابن کمونه» معرفی خواهد شد.

64. جواهر العقول

جواهر العقول اثری است در پند و اندرز از زبان موش و گربه. کتاب با عنوان «جواهر العقول» به علما و دانشمندان متعددی از جمله سید محمدباقر میرداماد نسبت داده شده است. اما درستی این نسبت تایید نشده است. از این رو فقط به نام آن بسنده شد.

65. حاشیة الاستبصار

حواشی و توضیحاتی است که بر کتاب «الاستبصار» «شیخ طوسی» به زبان عربی نگاشته است.

نسخه های خطی:

1 نسخه ی خطی در «کتابخانه ی آیت الله العظمی مرعشی نجفی (ره)» به شماره 9822 در یک مجموعه 166 برگ موجود است.

2 نسخه ی خطی در «کتابخانه ی مدرسه ی عالی شهید مطهری (سپهسالار)» به شماره 1985 در 150 برگ و شماره 1895 در 109 برگ موجود است.

1 نسخه ی خطی در «کتابخانه ی شستربیتی» به شماره 3112/2 با عنوان «شرح استبصار» موجود است.

1 نسخه ی خطی عکسی در «کتابخانه ی دانشگاه کویت» از روی نسخه ی «شستربیتی» به شماره 1611 م. ک. موجود است.

نسخه های چاپی:

حاشیه بر استبصار در مجموعه «اثنی عشر رسالة» چاپ شده است.

ص:642

66. حاشیة الافق المبین

این حاشیه توسط خود میرداماد بر کتابش «الافق المبین» و به زبان عربی نگاشته شده است.

نسخه های خطی:

1 نسخه ی خطی در «کتابخانه ی آیت الله العظمی مرعشی نجفی (ره)» به شماره 9822 در 166 برگ موجود است.

نسخه های چاپی:

چاپ نشده است.

67. حاشیة انموذج العلوم

«انموذج العلوم» از آثار دائرة المعارف گونه ی «جلال الدین محمد بن اسعد دوانی» است. میرداماد با نگاشتن حاشیه بر آن، موارد مشکل را توضیح داده است.

نسخه های خطی:

هیچ نسخه ی خطی به دست نیامد.

نسخه های چاپی:

در مجموعه منطق و مباحث الفاظ از صفحه 293 تا 297 چاپ شده است.

68. حاشیة تقویم الایمان

اصل کتاب «تقویم الایمان» و حاشیه ی آن از میرداماد است.

چند حاشیه نیز توسط شاگردان میرداماد بر کتاب «تقویم الایمان» نوشته شده است. لیکن اکثر آنها املای میرداماد است.

فقط حواشی «ملا علی نوری» جداگانه و بدون املای میرداماد نگارش یافته است.

نسخه های خطی:

2 نسخه ی خطی در «کتابخانه ی آستان قدس رضوی (ع)» به شماره 110 در 150 برگ و شماره 4/2580 در 145 برگ موجود است.

نسخه های چاپی:

چاپ نشده است.

69. حاشیة حدوث العالم

حدوث العالم نیز از آثار خود میرداماد است. خودش نیز بر آن حاشیه نگاشته است.

نسخه های خطی:

هیچ نسخه ی خطی به دست نیامد.

نسخه های چاپی:

چاپ نشده است.

70. حاشیه حکمة الاشراق

«حکمة الاشراق» از آثار «ابوالفتوح شهاب الدین یحیی بن حبش سهروردی» متوفای 581ه-.ق. در موضوع حکمت و فلسفه ی اسلامی است.

بسیاری از دانشمندان علوم عقلی بر این اثر حاشیه و شرح نگاشته اند. میرداماد نیز حواشی خود را بر این کتاب نوشته است.

نسخه های خطی:

هیچ نسخه ی خطی به دست نیامد.

نسخه های چاپی:

ضمن مجموعه مصنفات میرداماد، جلد 1 صفحه 523 تا 527 و مجموعه منطق و مباحث الفاظ چاپ شده است.

71. حاشیة الرواشح السماویة

بنا به گزارش «علی اوجبی»، میرداماد بر این اثر خود، حاشیه نگاشته است.

البته «آقابزرگ» از دو حاشیه ی شاگردان میرداماد: «فیض کاشانی» و «صدر الدین محمد بن ابراهیم شیرازی» بر «الرواشح السماویة» گزارش داده است.

نسخه های خطی:

هیچ نسخه ی خطی به دست نیامد.

ص:643

نسخه های چاپی:

چاپ نشده است.

72. حاشیة السبع الشداد

این حاشیه با عناوین «قوله، قوله» توسط میرداماد بر اثر خودش نگارش یافته است.

نسخه های خطی:

1 نسخه ی خطی در «کتابخانه ی مرکزی دانشگاه تهران» به شماره 2/1868 در 131 برگ موجود است.

نسخه های چاپی:

چاپ نشده است.

73. حاشیة شارع النجاة

«علی اوجبی» به نقل از «آقابزرگ»، این حاشیه را به میرداماد نسبت داده است.

«شارع النجاة» از آثار ارزشمند میرداماد و در واقع رساله ی عملیه ی وی محسوب می گردد.

نسخه های خطی:

هیچ نسخه ی خطی به دست نیامد.

نسخه های چاپی:

چاپ نشده است.

74. حاشیة الشرایع

میرداماد این حاشیه را بر شرایع الاسلام محقق اول نوشته است.

نسخه های خطی:

1 نسخه ی خطی در «کتابخانه ی مدرسه ی عالی شهید مطهری (سپهسالار)» به شماره 7297 کتابت سده 12ه-.ق. موجود است.

نسخه های چاپی:

چاپ نشده است.

75. حاشیة الصحیفة السجادیة

حاشیه ی مختصری است بر دعاهای صحیفه ی سجادیه به زبان عربی که با عناوین «قوله، قوله» تنظیم شده است.

در این حاشیه، به جنبه های لغوی و فلسفی بیشتر اهمیت داده شده است.

نسخه های خطی:

5 نسخه ی خطی در «کتابخانه ی آستان قدس رضوی (ع)» به شماره 9634 در 125 برگ، کتابت سال 1065ه-.ق.، شماره 3337 در 121 برگ، شماره 3338 در 121 برگ، شماره 7027 در 70 برگ، کتابت سال 1097ه-.ق. و شماره 724 کتابت سده 11ه-.ق. با عنوان «شرح الصحیفة» از مجموعه اهدایی رهبر معظم انقلاب، موجود است.

10 نسخه ی خطی در «کتابخانه ی آیت الله العظمی مرعشی نجفی (ره)» به شماره 2618 در 64 برگ، شماره 4956 در 66 برگ، شماره 3904 در 135 برگ، شماره 9887 در 125 برگ، کتابت سال 1098ه-.ق.، شماره 6407 در 93 برگ، کتابت سال 1051ه-.ق.، شماره 1467 در 207 برگ، کتابت سال 1106ه-.ق.، شماره 7520 در 81 برگ، کتابت سال 1093ه-.ق.، شماره 6461 در 244 برگ، کتابت سده 12ه-.ق.، شماره 9001 در 289 برگ و شماره 11982 در 126 برگ موجود است.

6 نسخه ی خطی در «کتابخانه ی مدرسه ی عالی شهید مطهری (سپهسالار)» به شماره 1060 در 100 صفحه، شماره 1061 در 125 صفحه، کتابت سال 1249ه-.ق. شماره 8159 در 100 صفحه، کتابت سده 12ه-.ق. و شماره 5691 در 72 برگ، کتابت سده 12ه-.ق. با عنوان «شرح الصحیفة السجادیة» موجود است.

5 نسخه ی خطی در «کتابخانه ی مجلس شورای اسلامی» به شماره 99 در 216 برگ، کتابت سال 1090ه-.ق.، شماره 1245 در 469 صفحه، شماره 1246 در 226 صفحه، شماره 1247 در

ص:644

680 صفحه، کتابت سال 1052ه-.ق. و شماره 2/3389 در 320 صفحه، کتابت سال 1137ه-.ق.، چهار نسخه ی اخیر با عنوان «شرح الصحیفة السجادیة» موجود است.

1 نسخه ی خطی در «کتابخانه ی دانشکدهی الاهیات و معارف اسلامی مشهد» به شماره 2/1251 کتابت سال 1098 ه-.ق. موجود است.

1 نسخه ی خطی در «کتابخانه ی دانشکدهی ادبیات دانشگاه تهران» به شماره 1/251 کتابت سال 1077ه-.ق. با عنوان «شرح الصحیفة السجادیة» موجود است.

2 نسخه ی خطی در «کتابخانه ی ملی جمهوری اسلامی ایران» به شماره 2193/ع در 182 برگ، کتابت سده 12ه-.ق. و شماره 2225/ع در 113 برگ، کتابت سال 1063ه-.ق. موجود است.

1 نسخه ی خطی در «کتابخانه مدرسه ی فیضیه» «قم» به شماره 2/1683 در 179 برگ موجود است.

1 نسخه ی خطی در «کتابخانه ی راجه محمودآباد لکهنو» به شماره 730 در 408 صفحه موجود است.

1 نسخه ی خطی در «کتابخانه ی احسان بخش دانش آباد انارکلی پاکستان» به شماره 37 در 348 برگ، کتابت سال 1077ه-.ق.، همراه با ترجمه موجود است.

نسخه های چاپی:

در «اصفهان» به سال 1406ه-.ق. «موسسه ی تحقیقاتی مهدیه» میرداماد، 454 صفحه وزیری چاپ کرده است.

این چاپ با تحقیقات آقای «سید مهدی رجایی» به سرانجام رسیده است. سال 1422ه-.ق. توسط انتشارات بهار قلوب «اصفهان» تجدید چاپ گردیده است.

هم چنین یک بار نیز همراه با کتاب «نورالانوار» که شرح «سید نعمت الله جزایری» بر «صحیفه ی سجادیه» است، در سال 1317ه-.ق. چاپ گردیده است.

76. حاشیة الشرح العضدی علی مختصر اصول الحاجبی

«آقابزرگ» از این حاشیه گزارش داده است.

نسخه های خطی:

در مجموعه منطق و مباحث الفاظ از صفحه ی 297 تا 299 چاپ شده است.

نسخه های چاپی:

چاپ نشده است.

77. حاشیة قبسات

گویا میرداماد بر کتاب قبسات خویش نیز حاشیه نگاشته است.

نسخه های خطی:

هیچ نسخه ی خطی به دست نیامد.

نسخه های چاپی:

چاپ نشده است.

78. حاشیه قواعد الاحکام

در این حاشیه نیز موارد سخت «قواعد الاحکام» «علامه حلی» را توضیح داده است.

نسخه های خطی:

همراه با 12 رساله در مجموعه «اثنی عشر رسالة» چاپ شده است.

نسخه های چاپی:

چاپ نشده است.

79. حاشیة علی الکافی

حاشیه بر کافی غیر از شرح آن با عنوان «الرواشح السماویة» است.

ص:645

این حاشیه بسیار مهم توصیف شده و فقط بر کتاب اصول کافی، با عناوین «قوله، قوله» نگاشته شده است.

نسخه های خطی:

3 نسخه ی خطی در «کتابخانه ی آیت الله العظمی مرعشی نجفی (ره)» به شماره 4263 در 215 برگ، شماره 6339 در 190 برگ و شماره 6461 در 244 برگ، کتابت سده 12ه-.ق. موجود است.

1 نسخه ی خطی در «کتابخانه ی مجلس شورای اسلامی» به شماره 7218 در 134 برگ موجود است.

1 نسخه ی خطی در «کتابخانه مدرسه ی نمازی خوی» به شماره 492 موجود است.

نسخه های چاپی:

این حواشی با عنوان «تعلیقة علی کتاب الکافی» و با اهتمام و تحقیق «سید مهدی رجایی» در «قم»، به سال 1403ه-.ق. و در 404 صفحه چاپ شده است.

80. حاشیة کتاب فی الطهارة

این حاشیه در فهرست نسخه های خطی کتابخانه ی مجلس گزارش شده است.

نسخه های خطی:

1 نسخه ی خطی در «کتابخانه ی مجلس شورای اسلامی» به شماره 4553 در 167 برگ، کتابت سده 11ه-.ق. موجود است.

نسخه های چاپی:

چاپ نشده است.

81. حاشیه بر مختلف علامه حلی

کتاب «مختلف الشیعة» از آثار گران قدر «علامه حلی» است. میرداماد بر این کتاب فقهی نیز حاشیه نگاشته و موارد ضروری را توضیح داده است.

نسخه های خطی:

2 نسخه ی خطی در «کتابخانه ی آستان قدس رضوی (ع)» به شماره 6194 در 24 برگ و شماره 2/610 از مجموعه اهدایی رهبر معظم انقلاب موجود است.

نسخه های چاپی:

همراه با 12 کتاب و رساله میرداماد در مجموعه «اثنی عشر رسالة» چاپ شده است.

82. حاشیة حاشیة الخفری علی شرح التجرید

این حاشیه ی بسیار مختصر بر بخش وجود حاشیه «شمس الدین محمد بن احمد خفری» متوفای 957ه-.ق. بر «شرح تجرید العقائد» است.

نسخه های خطی:

1 نسخه ی خطی در «کتابخانه ی آیت الله العظمی مرعشی نجفی (ره)» به شماره 3/11251 در 2 برگ، کتابت سده 11ه-.ق. موجود است.

نسخه های چاپی:

چاپ نشده است.

83. حاشیة معراج نامه

این حاشیه در کتاب «حکیم استرآباد» جزو آثار میرداماد شمرده شده است.

نسخه های خطی:

هیچ نسخه ی خطی به دست نیامد.

نسخه های چاپی:

چاپ نشده است.

84. حاشیة من لایحضره الفقیه

این حاشیه در «الذریعه» به میرداماد نسبت داده شده است.

ص:646

نسخه های خطی:

هیچ نسخه ی خطی به دست نیامد.

نسخه های چاپی:

چاپ نشده است.

85. حبل المتین

«آقابزرگ» این رساله را از آثار فلسفی و حکمی میرداماد برشمرده است. گویا میرداماد در کتاب دیگرش «سلافة العصر» از این اثر خویش یاد کرده است.

نسخه های خطی:

هیچ نسخه ی خطی به دست نیامد.

نسخه های چاپی:

چاپ نشده است.

86. حدوث العالم

گویا میرداماد این اثر را به درخواست یکی از شاگردانش به نام «میرمنصور گیلانی»، در سال 1034 ه-.ق. نگاشته است.

میرداماد مانند «ارسطو» بر حدوث ذاتی عالم و قدم زمانی آن معتقد است.

برخی منابع این اثر را با اثر دیگر میرداماد با عنوان «الجمع و التوفیق بین رای الحکیمین» یکی دانسته اند.

نسخه های خطی:

2 نسخه ی خطی در «کتابخانه ی آستان قدس رضوی (ع)» به شماره 561 در 3 برگ، و شماره 640 در 95 برگ، کتابت سال 1034ه-.ق. موجود است.

1 نسخه ی خطی در «کتابخانه ی آستانه حضرت فاطمه معصومه (س)» به شماره 1/34 در 4 برگ، کتابت سال 1044ه-.ق. موجود است.

3 نسخه ی خطی در «کتابخانه ی آیت الله العظمی مرعشی نجفی (ره)» به شماره 7036 در مجموعه 424 برگ، کتابت سال 1020ه-.ق.، شماره 22/13096 در 2 برگ و شماره 6/13420 در 6 برگ، کتابت سال 1133ه-.ق. موجود است.

1 نسخه ی خطی در «کتابخانه ی مدرسه ی عالی شهید مطهری (سپهسالار)» به شماره 1300 در 55 برگ، کتابت سال 1120ه-.ق. موجود است.

1 نسخه ی خطی در «کتابخانه مدرسه ی نمازی خوی» به شماره 2/376 کتابت سال 1264ه-.ق. موجود است.

نسخه های چاپی:

در حاشیه ی کتاب «قبسات» به سال 1315ه-.ق. چاپ شده است.

87. الحرز الحارز

میرداماد این حرز را به زبان عربی و از طریق مشایخ خویش نقل کرده است.

نسخه های خطی:

1 نسخه ی خطی در «کتابخانه ی مرکزی دانشگاه تهران» به شماره 9/1837 در یک مجموعه 470 برگ موجود است.

1 نسخه ی خطی در «کتابخانه ی دانشکدهی الاهیات و معارف اسلامی مشهد» به شماره 4/1246 کتابت سال 1133 ه-.ق. موجود است.

نسخه های چاپی:

چاپ نشده است.

88. الحروف و الاعداد

این رساله در بیان علم حروف و اعداد به زبان عربی است. برخی این رساله را بخشی از کتاب «نبراس الضیا» میرداماد فرض کرده اند.

نسخه های خطی:

2 نسخه ی خطی در «کتابخانه ی دانشکدهی الاهیات و

ص:647

معارف اسلامی دانشگاه تهران» به شماره 4/293 و شماره 58/293 در یک مجموعه 250 برگ، کتابت سال 1111 ه-.ق. موجود است.

نسخه های چاپی:

همراه با «نبراس الضیا» چاپ شده است.

89. الحق الیقین

به نظر «آقابزرگ» همان کتاب «حدوث العالم» میرداماد است.

90. الحکمة

این اثر که ظاهراً موضوع آن حکمت و به زبان عربی است، از سوی «کتابخانه ی اوقاف بغداد» در شمار آثار میرداماد آمده است.

نسخه های خطی:

1 نسخه ی خطی در «کتابخانه ی عمومی اوقاف بغداد» به شماره 5355 در 409 برگ موجود است.

نسخه های چاپی:

چاپ نشده است.

91. حل مغالطة ابن کمونة

«ابن کمونه، سعد بن منصور بن حسن» متوفای 683ه-.ق.، فیلسوف و پزشک سده هفتم ه-. ق.، در طرح شبهه شهرت دارد.

او در باب توحید، شبه هایی را مطرح ساخته است که توحید را خدشه دار می سازد. البته خود او به این شبهه جواب داده است. لیکن بسیاری از حکما و فلاسفه نیز آن را پاسخ گفته اند.

میرداماد به این شبهه و شبهه ی استلزام وی که پس از این خواهد آمد، پاسخ گفته است.

نسخه های خطی:

احتمالاً یک نسخه ی خطی در «کتابخانه ی مجلس شورای اسلامی» موجود است.

نسخه های چاپی:

ضمن مجموعه منطق و مباحث الفاظ، سال 1370 و مصنفات میرداماد، سال 1381 چاپ شده است.

92. حل مغالطة الاستلزام

این شبهه نیز به ابن کمونه، منسوب است. خلاصه شبهه اینکه: اگر چیزی از لوازم چیز دیگر باشد، نقیض آن از لوازم آن چیز دیگر نخواهد بود. البته تعبیر دیگری نیز از شبهه ابن کمونه وجود دارد.

نسخه های خطی:

هیچ نسخه ی خطی به دست نیامد.

نسخه های چاپی:

ضمن مجموعه منطق و مباحث الفاظ، سال 1370 و مصنفات میرداماد، با تصحیح و تحقیق «عبدالله نورانی» و زیر نظر «مهدی محقق»، سال 1381 توسط انتشارات دانشگاه «تهران» و انجمن آثار و مفاخر فرهنگی، چاپ شده است.

93. خطب جمة لصلاة الجمعة

ظاهراً خطبه های نماز جمعه ی میرداماد است.

نسخه های خطی:

هیچ نسخه ی خطی به دست نیامد.

نسخه های چاپی:

در مجموعه «اثنی عشر رسالة» چاپ شده است.

94. خطبه نکاح

رساله ی مختصری است به زبان عربی در خطبه ی عقد نکاح

نسخه های خطی:

1 نسخه ی خطی در «کتابخانه ی مجلس شورای اسلامی» به شماره 9/13610 در یک مجموعه 84 برگ، کتابت سال 1091ه-.ق. موجود است.

ص:648

نسخه های چاپی:

چاپ نشده است.

95. خلسة الملکوت

خلسه در عرفان و حکمت به حالتی گفته می شود که عارف به اوج جذبه ی اشراق رسیده و انسان آگاهی خاصی از خود و جهان هستی به دست می آورد.

این نوع خلسه با آنچه از طریق هیپنوتیزم یا مدیتیشن و دیگر راه های غیر مشروع حاصل می گردد، متفاوت است.

گفته می شود دو خلسه از میرداماد نقل شده است که ذیل «خلعیة» خواهد آمد.

اما این اثر که از آثار بسیار مهم میرداماد در فلسفه توصیف شده است، مباحث علوم با دیدگاه فلسفی است نه بیان حالت خلسه و حکایت از آن.

نسخه های خطی:

2 نسخه ی خطی در «کتابخانه ی مجلس شورای اسلامی» به شماره 3/1845 در 57 برگ و شماره 18/1803 در یک مجموعه 407 صفحه، کتابت سال 1267ه-.ق. موجود است.

1 نسخه ی خطی در «کتابخانه ی ملی ملک تهران» به شماره 1/1688 در مجموعه 140 برگ، کتابت سال 1125ه-.ق. موجود است.

2 نسخه ی خطی در «کتابخانه ی دانشکدهی الاهیات و معارف اسلامی دانشگاه تهران» به شماره 1/683 در 138 برگ، کتابت سده 11ه-.ق. و شماره 2/614 در 117 برگ، کتابت سال 1264ه-.ق. موجود است.

نسخه های چاپی:

در حاشیه قبسات چاپ شده است.

96. خلعیة

خلع به معنای کندن لباس از تن یا کندن کفش از پا است. این اثر را از آن روی خلعیه نامیده اند که در حالت جذبه ی اشراقی، انگار روح انسان از تنش جدا و کالبدش کنده می شود.

میرداماد که در اوج صفای باطنی و جذبه ی قدسی می زیست، گاهی دچار خلسه انجذاب می گشت. دو خلسه ی روحانی برای وی نقل شده است. یکی به تاریخ رمضان 1011ه-.ق.، پس از نماز عصر و در شهر قم. دومی به تاریخ 14 شعبان 1023ه-.ق.

متن توصیفی این خلسه ها، شاید املا یا حکایت نفسی است که برای میرداماد در خلوت و هنگام ذکر روی داده و شاگردانش آن نقل و توصیف را نگاشته اند.

نسخه های خطی:

1 نسخه ی خطی در «کتابخانه ی آیت الله العظمی مرعشی نجفی (ره)» به شماره 6/11617 در 2 برگ موجود است.

3 نسخه ی خطی در «کتابخانه ی مجلس شورای اسلامی» به شماره 4/206 در یک مجموعه 244 برگ، کتابت سده 11ه-.ق.، شماره 1464 (1405) در 272 برگ و شماره 4/766 در 1 برگ، کتابت سده 11ه-.ق. موجود است.

1 نسخه ی خطی در «کتابخانه ی دانشکدهی الاهیات و معارف اسلامی دانشگاه تهران» به شماره 7/764 در یک مجموعه 153 برگ، کتابت سال 1279ه-.ق. موجود است.

3 نسخه ی خطی در «کتابخانه ی مرکزی دانشگاه تهران» به شماره 4/1837 و 10/1837 در یک مجموعه 470 برگ، با عنوان «الرسالة الخلعیة القدسیة الملکوتیة الباقریة ادام الله مجد مصنفها» و شماره 5/2525 در 34 برگ موجود است.

نسخه های چاپی:

«هنری کربن» آن را در یادنامه «ماسینیون» به سال 1956م. در «دمشق» از صفحه 278-331 چاپ کرده است.

ص:649

در حاشیه ی «قبسات» نیز به سال 1315 تحت عنوان «خلسة الملکوت» چاپ شده است.

97. خلق الاعمال

به نظر بسیاری از محققان،همان رساله ی «الایقاظات» است که پیش تر شناساندیم. لیکن «آقابزرگ»، آن را غیر از «الایقاظات» توصیف می کند.

در هر صورت، نسخه های چاپی الایقاظات و خلق الاعمال، پیش تر معرفی شد. چاپ آن نیز در مجموعه «کلمات المحققین» به سال 1315ه-.ق. و در مجموعه ی «گنجینه ی بهارستان»، حکمت 1، سال 1379 اتفاق افتاده است.

98. خواص قل هو الله احد

به مدخل «تفسیر سورة التوحید» مراجعه شود.

99. الدرة البیضاء

از آثار فارسی میرداماد در موضوع ادعیه و اذکار است.

نسخه های خطی:

2 نسخه ی خطی در «کتابخانه ی ملی ملک تهران» به شماره 0124 در 219 برگ، کتابت سال 1265ه-.ق. و شماره 0151 در 300 برگ، کتابت سده 13ه-.ق. موجود است.

نسخه های چاپی:

همراه کتاب «القبسات» به سال 1315ه-.ق. چاپ شده است.

100. دعاء

دو مجموعه ی دعا به خط خود میرداماد نزد نوادگان ایشان، (حاج سید جعفر میردامادی) موجود است.

نسخه های خطی:

1 نسخه ی خطی در کتابخانه ی خانوادگی خاندان «میرداماد (حاج سید جعفر میردامادی)» موجود است.

نسخه های چاپی:

در مجموعه ی «گنجینه ی بهارستان»، جلد 3، علوم قرآنی و روایی 1، از صفحه 491 تا 506 چاپ شده است.

101. دفع شبهة الاستلزام المنقولة عن ابن کمونة

همان رساله «حل مغالطة الاستلزام» است که پیش تر شناساندیم.

102. دیوان اشراق

پیش تر گفته شد که مرحوم میرداماد، «اشراق» تخلّص می کرد. «آقابزرگ» نیز دیوان او را با عنوان «دیوان اشراق اصفهانی» معرفی کرده است.

میرداماد اشعار فارسی و عربی بسیار عالی با مضامین عرفانی، فلسفی، دینی و ادبی سروده است. مثنوی «مشرق الانوار» را به تقلید از «مخزن الاسرار» «نظامی» سروده است. اما دیوانش، گذشته از مثنوی مشرق الانوار، قصاید، غزلیات، ملمعات و رباعیات فارسی و عربی میرداماد را دربر دارد.

نسخه های خطی:

1 نسخه ی خطی در «کتابخانه آیت الله العظمی مرعشی نجفی (ره)» به شماره 3524 در 66 برگ، کتابت سال 1320ه-.ق. موجود است.

2 نسخه ی خطی در «کتابخانه ی ملی جمهوری اسلامی ایران» به شماره 2217/ف در 151 برگ، کتابت سال 1076ه-.ق. و شماره 19039-5 در 56 برگ، کتابت سال 1261ه-.ق. موجود است.

1نسخه ی خطی در «کتابخانه ی ملی ملک تهران» به شماره 4986 در 75 برگ، کتابت سده 11ه-.ق. موجود است.

1 نسخه ی خطی در «کتابخانه ی مجلس شورای اسلامی» به شماره 145 در 74 برگ، کتابت سال 1298ه-.ق. موجود است.

1 نسخه ی خطی در «کتابخانه ی مسجد اعظم» «قم» به شماره 2782 در 68 برگ، کتابت سال 1325ه-.ق. موجود است.

نسخه های چاپی:

یک بار به سال 1349 در «اصفهان» و به اهتمام «حاج میرزا محمود شفیعی» و توسط کتابخانه ی سرای خوانساری ها، در 77

ص:650

صفحه رقعی انتشار یافت. سال 1363 نیز مبنای چاپ دیگری قرار گرفت.

پس از آن به کوشش «احمد کرمی» در سال 1379 در «تهران» و به وسیله ی انتشارات ما، در 230 صفحه منتشر شد.

سال 1385، «سمیرا پوستین دوز»، از روی سه نسخه ی خطی و چاپ «اصفهان»، تصحیح دیگری انجام داد و با پیشگفتار «جویا جهانبخش»، و توسط مرکز پژوهشی میراث مکتوب دست به چاپ دیوان اشراق شد. همین چاپ سال 1388 تجدید گردید.

103. رباعی میرداماد

یک گزارش در فهرست نسخه های خطی کتابخانه ی مجلس وجود دارد که حکایت از یک یا چند رباعی میرداماد در یک مجموعه را دارد.

نسخه های خطی:

1 نسخه ی خطی در «کتابخانه ی مجلس شورای اسلامی» به شماره 138/14190 در یک مجموعه 166 برگ موجود است.

نسخه های چاپی:

چاپ نشده است.

104. رد اثبات الواجب

در کتاب «حکیم استرآباد» این اثر به میرداماد نسبت داده شده است. نویسنده ی کتاب «میرداماد» ضمن نقل این سخن، تاکید کرده است که منبع این نسبت در آن کتاب مشخص نیست. اینک یک گزارش در فهرست نسخه های خطی کتابخانه ی مرکزی دانشگاه «تهران» وجود دارد که براساس آن معرفی می شود.

نسخه های خطی:

1 نسخه ی خطی در «کتابخانه ی مرکزی دانشگاه تهران» به شماره 12/2144 در یک مجموعه 363 برگ، کتابت سال 1157 موجود است.

نسخه های چاپی:

چاپ نشده است.

105. رد الانموذج

این اثر نیز در گزارشی از فهرست نسخه های خطی کتابخانه ی مرکزی دانشگاه «تهران» آمده است.

نسخه های خطی:

1 نسخه ی خطی در «کتابخانه ی مرکزی دانشگاه تهران» به شماره 16/2144 موجود است.

نسخه های چاپی:

چاپ نشده است.

106. رساله در اثبات واجب

این رساله در کتاب «حکیم استرآباد» به میرداماد نسبت داده شده و در کتاب «میرداماد» و مقدمه کتاب «تقویم الایمان» تکرار شده است.

نسخه های خطی:

هیچ نسخه ی خطی به دست نیامد.

نسخه های چاپی:

چاپ نشده است.

107. رساله در دلالت لفظی

در این رساله، از دلالت لفظی بحث شده است. اینکه آیا دلالت الفاظ بر معانی آنها ذاتی است یا وضعی؟

ظاهراً میرداماد در صدد اثبات دلالت ذاتی لفظ بر معناست. او این اثر را به درخواست «تاجا حسین اصفهانی» به سال 992ه-.ق. نوشته است.

نسخه های خطی:

1 نسخه ی خطی در «کتابخانه ی مرکزی دانشگاه تهران»

ص:651

در مجموعه ای به شماره 2144 در 363 برگ، کتابت سال 1157ه-.ق. موجود است.

نسخه های چاپی:

چاپ نشده است.

108. رسالة الرضاع

ذیل کتاب «الرضاع» یا «الرضاعیة» خواهد آمد. لیکن گفتنی است که گویا مرحوم میرداماد نخست کتابی در موضوع «رضاع» نگاشته ولی ظاهراً زیاد مورد فهم یا استفاده قرار نگرفته است. از این رو رساله ی دیگری با استدلال و مباحث مفصل آن می نگارد.

از آنجا که برای نگارنده مشخص نبود کدام یک از نسخه های موجود رساله ی مختصر و نخست وی در موضوع رضاع و کدام رساله ی دومی و مفصل میرداماد در موضوع رضاع است، لذا همه ی نسخه ها را ذیل «الرضاعیة» آورد.

109. رسالة فی ان المنتسب بالام کان سیداً (اثبات سیادة المنتسب بالام الی هاشم) رسالة فی ان المنتسب بالام هاشمی)

مرحوم میرداماد معتقد بود: در انتساب به سادات و هاشمی بودن، انتساب از سوی مادر کافی است.

انتساب از سوی پدر، مسلم است. انتساب از سوی پدر و مادر ذوشرفین است. انتساب از سوی مادر نیز موجب سیادت است. بنابر این احکام سیادت بر او جاری است.

نسخه های خطی:

هیچ نسخه ی خطی به دست نیامد.

نسخه های چاپی:

چاپ نشده است.

110. رسالة فی بیان علم الواجب

در این اثر پیرامون علم خداوند متعال بحث کرده است.

نسخه های خطی:

2 نسخه ی خطی در «کتابخانه ی آستان قدس رضوی (ع)» به شماره 561 در 3 برگ و شماره 2/682 از مجموعه اهدایی رهبر معظم انقلاب موجود است.

5 نسخه ی خطی در «کتابخانه ی آیت الله العظمی مرعشی نجفی (ره)» به شماره 2792 در 176 برگ، کتابت سال 1246ه-.ق.، شماره 9562 در 184 برگ، کتابت سال 1257ه-.ق.، شماره 7036 در 424 برگ، شماره 5143 در 81 برگ و شماره 23/13096 در 1 برگ موجود است.

3 نسخه ی خطی در «کتابخانه ی مجلس شورای اسلامی» به شماره 7/90 در 203 برگ، کتابت سده 13ه-.ق.، شماره 6/5438 و شماره 15/1916 در 453 صفحه موجود است.

3 نسخه ی خطی در «کتابخانه ی مرکزی دانشگاه تهران» به شماره 11/2198 در مجموعه 196 برگ، کتابت سال 1261ه-.ق.، شماره 2/1837 در 470 برگ و شماره 1038 موجود است.

1 نسخه ی خطی در «کتابخانه ی ملی ملک تهران» به شماره 19/4652 در 201 برگ، کتابت سال 1051 تا 1081 ه-.ق. موجود است.

1 نسخه ی خطی در «کتابخانه ی آیت الله فاضل خوانساری (ره)» به شماره 6/263 در 80 برگ موجود است.

نسخه های چاپی:

چاپ نشده است.

111. رسالة فی تحقیق واجب الوجود

این رساله به زبان عربی و درباره ی واجب الوجود و اثبات آن است.

نسخه های خطی:

1 نسخه ی خطی در «کتابخانه ی ندوة العلمای لکهنو» به شماره 841 در 2 برگ موجود است.

ص:652

نسخه های چاپی:

چاپ نشده است.

112. رسالة فی تنازع الزوجین قبل الدخول فی قدر المهر

این اثر را با عنوان «اختلاف الزوجین فی المهر» معرفی کردیم.

113. رسالة فی فضیلة سورة التوحید

به مدخل «تفسیر سورة التوحید» مراجعه شود.

114. رساله تعلیقه

بنا به گزارش فهرست نویس، این رساله دیباچه و خطبه ندارد. بنا بر تصریحی که در ذیل نسخه موجود است، میرداماد این حواشی را بر کنار یکی از نسخه های رساله ی «جمع بین الرایین» نگاشته بود. کاتب آنها را به یک واسطه از نسخه ی اصل در این نسخه نقل کرده است.

نسخه های خطی:

1 نسخه ی خطی در «کتابخانه ی مجلس شورای اسلامی» به شماره 1454 (1405) در 272 برگ موجود است.

نسخه های چاپی:

چاپ نشده است.

115. رساله در تحقیق تشخیص

رساله ای با عنوان «تحقیق تشخیص» در فهرست نسخه های خطی کتابخانه ی فیضیه وجود دارد که در ذیل معرفی می گردد.

نسخه های خطی:

1 نسخه ی خطی در «کتابخانه مدرسه ی فیضیه» «قم» به شماره 2/1330 در یک مجموعه 77 برگ موجود است.

نسخه های چاپی:

چاپ نشده است.

116. رساله در تصور و تصدیق

این رساله را نیز همراه رساله ی «تحقیق تشخیص» گزارش کرده اند.

نسخه های خطی:

1 نسخه ی خطی در «کتابخانه مدرسه ی فیضیه» «قم» به شماره 3/1330 در یک مجموعه 77 برگ موجود است.

نسخه های چاپی:

چاپ نشده است.

117. رساله در توحید

به مدخل «تفسیر سورة التوحید» مراجعه شود.

118. رساله در حدوث و قدم و علم و قدرت واجب

به «رساله علم الواجب» مراجعه شود.

119. رساله در شرح خبر «انما الاعمال بالنیات»

این رساله در توضیح و شرح حدیث «انما الاعمال بالنیات» است.

نسخه های خطی:

1 نسخه ی خطی در «کتابخانه ی دانشکدهی ادبیات دانشگاه تهران» به شماره 15/78 در یک مجموعه 182 برگ، کتابت سال 1043ه-.ق. موجود است.

نسخه های چاپی:

چاپ نشده است.

120. رساله در عبادات

این رساله در مباحث عبادات و مسائل فقه به زبان عربی است.

نسخه های خطی:

1 نسخه ی خطی در «کتابخانه ی آستان قدس رضوی (ع)»

ص:653

در 94 برگ موجود است.

نسخه های چاپی:

چاپ نشده است.

121. رساله در مسح مقدم سر

رساله ای است بسیار مختصر به زبان عربی در موضوع مسح سر در هنگام وضوء ساختن.

نسخه های خطی:

1 نسخه ی خطی در «کتابخانه ی مدرسه ی فاضلیه» به شماره 55 در 4 برگ موجود است.

نسخه های چاپی:

چاپ نشده است.

122. رساله در منطق

این رساله مختصر به زبان عربی و در موضوع منطق نگاشته شده است.

نسخه های خطی:

1 نسخه ی خطی در «کتابخانه ی ندوة العلمای لکهنو» به شماره 392 در 220 صفحه موجود است.

نسخه های چاپی:

چاپ نشده است.

123. رساله فی لزوم کون الجوهر مقولاً بالتشکیک

این رساله یکی از مباحث فلسفه و حکمت را مورد بررسی قرار داده است.

نسخه های خطی:

1 نسخه ی خطی در «کتابخانه ی دانشکدهی الاهیات و معارف اسلامی مشهد» به شماره 16/1040 در 7 صفحه موجود است.

نسخه های چاپی:

چاپ نشده است.

124. رسالة فی توحید الواجب

این رساله به زبان عربی و در نفی وحدت عددی از واجب الوجود است.

رساله در توحید واجب را یکی از شاگردان میرداماد جمع و کتابت کرده است. شاید این شاگرد وی همان «ملا خلیل غازی قزوینی» است.

نسخه های خطی:

هیچ نسخه ی خطی به دست نیامد.

نسخه های چاپی:

چاپ نشده است.

125. رسالة فی علم النبی (ص)

میرداماد در این رساله به شیوه ی عرفانی به مباحث پیرامون علم انبیا، اوصیا و اولیای خدا و تفاوت آنها پرداخته است.

نسخه های خطی:

هیچ نسخه ی خطی به دست نیامد.

نسخه های چاپی:

چاپ نشده است.

126. رسالة فی صیغ العقود

رساله ای است در بیان صیغه ی صحیح عقود شرعی.

نسخه های خطی:

هیچ نسخه ی خطی به دست نیامد.

نسخه های چاپی:

چاپ نشده است.

127. رسالة فی مذهب ارسطاطالیس

میرداماد در این اثر به تحلیل و نقد دیدگاه «ارسطو»

ص:654

پیرامون مسئله ی حدوث و قدم پرداخته است.

نسخه های خطی:

هیچ نسخه ی خطی به دست نیامد.

نسخه های چاپی:

در حاشیه ی چاپ سنگی «القبسات» منتشر شده است.

128. رسالة فی وجوب صلاة الجمعة

یکی از مباحث مورد اختلاف میان علما و دانشمندان «شیعه»، مسئله ی نماز جمعه در زمان غیبت امام (عج) است. مرحوم میرداماد معتقد به وجوب و مشروعیت نماز جمعه بود. خودش نیز نماز جمعه را اقامه می ساخت.

نسخه های خطی:

هیچ نسخه ی خطی به دست نیامد.

نسخه های چاپی:

همراه چند رساله ی دیگر در کتاب «اثنی عشر رسالة» چاپ شده است.

129. رسالة مکاناً علیاً

این اثر در تفسیر آیه ی 57 سوره ی مریم «مکاناً علیاً» است. میرداماد آن را به زبان فارسی نگاشته است.

نسخه های خطی:

هیچ نسخه ی خطی به دست نیامد.

نسخه های چاپی:

در مجموعه مصنفات میرداماد به سال 1381 چاپ شده است.

130. رساله میمرات

نویسنده کتاب «حکیم استرآباد» این اثر را در زمره ی آثار میرداماد برشمرده است. نام آن را از فصلی از کتاب «اثولوجیای» «فلوطین» که «میمر» نام دارد، برگرفته است.

نویسنده کتاب «میرداماد» (اوجبی) معتقد است که این اثر در واقع تعلیقاتی است بر کتاب «اثولوجیا» نوشته ی «فلوطین».

نسخه های خطی:

هیچ نسخه ی خطی به دست نیامد.

نسخه های چاپی:

چاپ نشده است.

131. الرضاعیة (رسالة الرضاع) (رساله ی رضاعیه) (ضوابط الرضاع)

احکام شیردادن، از مسائل مهم فقهی است که اکثر علما و مجتهدان بزرگ درباره ی آن کتاب مستقل به نگارش درآورده اند.

میرداماد نیز در این رساله، که شامل یک مقدمه، سه استبانه و یک خاتمه است، اقوال فقهای پیشین را نقل و نقد کرده و از همه ی روایات وارده، بهره برده و در نهایت نظر فقهی خود را ارایه داده است. او این رساله را به سال 1028ه-.ق. به پایان برده است.

از مطالبی که میرداماد در مقدمه رساله می گوید: چنین استنباط می شود که وی پیش تر رساله ای در مسئله رضاع نگاشته بود. لیکن از آنجا که مختصر و بدون استدلال بود، چندان مورد توجه قرار نگرفته یا فهمیده نشده است. از این رو مجدداً به نوشتن رساله ای استدلالی در این موضوع دست می زند.

این رساله را همشهری میرداماد، «ملا حسین بن محمد واعظ استرآبادی»، از دانشمندان سده 11ه-.ق.، به فارسی ترجمه کرده است.

نسخه های خطی:

1 نسخه ی خطی در «کتابخانه ی آستان قدس رضوی (ع)» به

ص:655

شماره 2788 در 213 برگ، کتابت سال 1029ه-.ق. موجود است.

4 نسخه ی خطی در «کتابخانه ی آیت الله العظمی مرعشی نجفی (ره)» به شماره 219 در 216 برگ، کتابت سال 1028ه-.ق.، شماره 5630 در 135 برگ، کتابت سال 1252ه-.ق.، شماره 5014 در 152 برگ، کتابت سال 1028ه-.ق. و شماره 3/12042 کتابت سده 12ه-.ق. موجود است.

1 نسخه ی خطی در «کتابخانه ی ملی ملک تهران» به شماره 1/667 در 193 برگ، کتابت سال 1028ه-.ق. موجود است.

1 نسخه ی خطی در «کتابخانه ی مدرسه ی عالی شهید مطهری (سپهسالار)» به شماره 2658 در 128 صفحه، کتابت سال 1244ه-.ق. موجود است.

1 نسخه ی خطی در «کتابخانه ی مدرسه ی مروی تهران» به شماره 2/838 کتابت سال 1028ه-.ق. موجود است.

1 نسخه ی خطی در «کتابخانه ی دانشکده ی الاهیات و معارف اسلامی دانشگاه مشهد» به شماره 219 در 216 برگ، کتابت سال 1028ه-.ق. موجود است.

1 نسخه ی خطی در «کتابخانه ی دانشکده ی الاهیات و معارف اسلامی تهران» به شماره 1/234 در 184 برگ، کتابت سده 11ه-.ق. موجود است.

1 نسخه ی خطی در «کتابخانه ی خانقاه نوربخش نعمت اللهی» به شماره 469 در 322 صفحه موجود است.

نسخه های چاپی:

چاپ نشده است.

132. الرواشح السماویة فی شرح الاحادیث الامامیة

این اثر شرح کتاب «کافی» «کلینی» است. او «الرواشح» را به زبان عربی نگاشته است.

میرداماد با نوشتن این اثر، بخش های مشکل احادیث کتاب «اصول کافی» را توضیح داده است.

وی پیش از آغاز شرح احادیث کتاب «عقل و جهل»، مقدمه ی مفصلی نگاشته و ضمن شرح خطبه کتاب «کافی»، مسائلی را از باب مقدمات در حدیث شناسی، در قالب سی و هشت «راشحة» بیان کرده است.

نسخه های خطی:

5 نسخه ی خطی در «کتابخانه ی آیت الله العظمی مرعشی نجفی (ره)» به شماره 10038 در 39 برگ، کتابت سال 1124ه-.ق.، شماره 8853 در 199 برگ، شماره 7371 در 289 برگ، کتابت سال 1245ه-.ق.، شماره 9078 در 176 برگ و شماره 9/12869 در 21 برگ، کتابت سال 1077 ه-.ق. موجود است.

5 نسخه ی خطی در «کتابخانه ی مجلس شورای اسلامی» به شماره 1/677 در 98 برگ، کتابت سده 13ه-.ق.، شماره 1/3569 در 364 صفحه، کتابت سده 12ه-.ق.، شماره 2718 در 356 صفحه، کتابت سال 1082ه-.ق.، شماره 7/1032 و شماره 1/3341 در 244 صفحه، کتابت سال 1238ه-.ق. موجود است.

2 نسخه ی خطی در «کتابخانه ی دانشگاه تهران» به شماره 981 و شماره 1/1837 در 470 برگ موجود است.

1 نسخه ی خطی در «کتابخانه ی دانشکدهی ادبیات دانشگاه تهران» به شماره 1/224 کتابت سال 1224ه-.ق. موجود است.

1 نسخه ی خطی در «کتابخانه ی دانشکدهی حقوق و علوم سیاسی اقتصادی تهران» به شماره 4 در 89 برگ موجود است.

2 نسخه ی خطی در «کتابخانه ی ملی جمهوری اسلامی ایران» به شماره 1/677 در 98 برگ موجود است.

ص:656

1 نسخه ی خطی در «کتابخانه مدرسه ی فیضیه» «قم» به شماره 2/1037 در 291 برگ، کتابت سال 1270ه-.ق. موجود است.

1 نسخه ی خطی در «کتابخانه ی مسجد اعظم» «قم» به شماره 1/3207 کتابت سده 12ه-.ق. موجود است.

1 نسخه ی خطی در «کتابخانه ی عمومی اصفهان» به شماره 2968 در 382 صفحه، کتابت سال 1284ه-.ق. موجود است.

نسخه های چاپی:

این کتاب چند بار چاپ شده است. سال 1311ه-.ق. در «تبریز» و در 217 صفحه منتشر گردید. همین چاپ توسط انتشارات بیدار در «قم» تجدید چاپ شد.

سال 1405ه-.ق. «کتابخانه ی آیت الله العظمی مرعشی نجفی (ره)» اقدام به چاپ آن کرد.

«موسسه دارالحدیث» نیز در سال 1422ه-.ق. با تحقیقات «غلامحسین قیصریه ها» و «نعمت الله جلیلی» در 360 صفحه چاپ جدیدی را ارایه داد.

133. الروح

از این اثر فلسفی، «کتابخانه ی آیت الله العظمی مرعشی نجفی (ره)» گزارش داده است.

نسخه های خطی:

1 نسخه ی خطی در «کتابخانه ی آیت الله العظمی مرعشی نجفی (ره)» به شماره 5143 در مجموعه 81 برگ موجود است.

نسخه های چاپی:

چاپ نشده است.

134. السبع الشداد

این رساله در واقع پاسخ به هفت مسئله مشکل اعتقادی و فقهی است. میرداماد آن را به سال 1023ه-.ق. پایان برده است.

وی «السبع الشداد» را در هفت مقاله با فصولی به زبان عربی، ترتیب داده و در خاتمه حدیث «نیت المومن خیر من عمله» را شرح کرده است.

«سید محسن امین» این اثر را با «الاعضالات» یکی دانسته و مدعی شده است که در ایران چاپ شده است.

خود میرداماد بر کتاب «السبع الشداد»، حواشی و تعلیقاتی نگاشته که با عنوان «المعلقات علی السبع الشداد» خواهد آمد.

نسخه های خطی:

2 نسخه ی خطی در «کتابخانه ی آستان قدس رضوی (ع)» به شماره 6860 در 80 برگ و شماره 3/1311 از مجموعه اهدایی رهبر معظم انقلاب موجود است.

1 نسخه ی خطی در «کتابخانه ی آیت الله العظمی مرعشی نجفی (ره)» به شماره 7612 در 77 برگ، کتابت سال 1023 ه-.ق. موجود است.

2 نسخه ی خطی در «کتابخانه ی مجلس شورای اسلامی» به شماره 2/212 در 200 برگ، کتابت سده 11ه-.ق. و شماره 4389 در 92 برگ، کتابت سال 1022-1032ه-.ق. موجود است.

2 نسخه ی خطی در «کتابخانه ی مرکزی دانشگاه تهران» به شماره 1/1867 در 131 برگ و شماره 6/1837 در 470 برگ، موجود است.

1 نسخه ی خطی در «کتابخانه ی ملی ملک تهران» به شماره 3/667 در 193 برگ، کتابت سال 1036ه-.ق. موجود است.

نسخه های چاپی:

این کتاب یک بار به سال 1317ه-.ق. با کوشش «احمد شیرازی» در «تهران» چاپ شده است.

ص:657

بار دیگر در سال 1347 در «دهلی» به صورت چاپ سنگی منتشر گردیده است.

135. سدرة المنتهی

«سدرة المنتهی» یک اثر تفسیری با ارزش از آثار میرداماد است.

نسخه های خطی:

بنا بر گزارش «آقابزرگ»، 1 نسخه ی خطی در «کتابخانه ی برلین» موجود است. گویا این نسخه تنها نسخه ی شناخته شده از این اثر است.

1 نسخه ی خطی عکسی از صفحه ی نخست آن در «کتابخانه ی مرکز فرهنگی فرانسه» در «تهران» موجود است.

نسخه های چاپی:

خلاصه ی این تفسیر به تحقیق و اهتمام «نورانی» در سال 1381 در مجموعه مصنفات میرداماد چاپ شده است.

136. شارع النجاة (رساله فتوائیة فارسیة فی اصول الدین و فروعه)

این کتاب، در واقع رساله ی عملیه ی میرداماد محسوب می گردد. او کتاب «شارع النجاة» را برای «محمدرضا چلبی استانبولی سپاهانی» و به زبان فارسی نگاشته است.

کتاب در یک مقدمه، سه اصل شامل: کلام، درایه و اصول، ده کتاب شامل: طهارت، صلات، زکات، خمس، صوم، اعتکاف، حج، فرار، جهاد و امر به معروف و نهی از منکر و یک خاتمه ترتیب یافته است.

نسخه های خطی:

3 نسخه ی خطی در «کتابخانه ی آیت الله العظمی مرعشی نجفی (ره)» به شماره 6915 در 88 برگ، کتابت سال 1081 ه-.ق.، شماره 1/11607 در 61 برگ و شماره 11/11174 در 55 برگ، کتابت سال 1114ه-.ق. موجود است.

1 نسخه ی خطی در «کتابخانه ی مرکزی دانشگاه تهران» به شماره 1/1672 در 105 برگ، کتابت سال 1209 ه-.ق. موجود است.

1 نسخه ی خطی در «کتابخانه مدرسه ی فیضیه» «قم» به شماره 2/1425 در 29 برگ، کتابت سال 1051ه-.ق. موجود است.

1 نسخه ی خطی در «کتابخانه ی مدرسه ی عالی شهید مطهری (سپهسالار)» به شماره 7559 در 201 برگ، کتابت سده 12ه-.ق. موجود است.

1 نسخه ی خطی در «کتابخانه ی ملی جمهوری اسلامی ایران» به شماره 6/2605 در 142 برگ موجود است.

1 نسخه ی خطی در «کتابخانه مدرسه ی نمازی خوی» به شماره 1/534 موجود است.

1 نسخه ی خطی در «کتابخانه ی راجه محمودآباد لکهنو» به شماره 664 در 200 صفحه، کتابت سال 1264ه-.ق. موجود است.

1 نسخه ی خطی در «کتابخانه ی دانشکدهی ادبیات دانشگاه تهران» به شماره 112 موجود است.

1 نسخه ی خطی در «کتابخانه ی مجلس شورای اسلامی» به شماره 4553 در 167 برگ، کتابت سده 11ه-.ق. موجود است.

1 نسخه ی خطی در «کتابخانه ی دایرةالمعارف بزرگ اسلامی» به شماره 493 در 102 برگ، کتابت سال 1119 ه-.ق. موجود است.

نسخه های چاپی:

چاپ نشده است.

137. شرح الاستبصار فیما اختلف فیه من الاخبار

شرحی است به زبان فارسی بر کتاب «استبصار» «شیخ طوسی».

ص:658

نسخه های خطی:

1 نسخه ی خطی در «کتابخانه ی شستربیتی» به شماره 3112/2 موجود است.

1 نسخه ی خطی عکسی از نسخه ی «شستربیتی» در «کتابخانه ی دانشگاه کویت» به شماره 1116 م ک موجود است.

نسخه های چاپی:

چاپ نشده است.

138. شرح تقدمة تقویم الایمان فی فضائل امیرالمومنین (ع)

کتاب «شرح تقدمة تقویم الایمان»، شرحی است از سوی میرداماد بر مقدمه ی کتاب خودش «تقویم الایمان».

او در مقدمه ی «تقویم الایمان» به بحث امامت و خلافت پرداخته و در صدد اثبات ولایت خاصه برآمده است.

سپس این مقدمه را با عنوان فوق شرح کرده و کتاب مستقلی در این موضوع پدیدآورده است. شرح تقدمه به زبان عربی تالیف شده است.

نسخه های خطی:

1 نسخه ی خطی در کتابخانه ی خاندان میرداماد و نزد «سید جمال الدین میردامادی» از نوادگان میرداماد موجود است. این نسخه به خط مولف است.

نسخه های چاپی:

کتاب شرح تقدمه به سال 1412ه-.ق. توسط انتشارات موسسه تحقیقاتی مهدیه میرداماد در «اصفهان» با مقدمه و کوشش «سید محمود میردامادی» چاپ شده است.

139. شرح تهذیب الاحکام

ظاهراً این شرح غیر از حاشیه بر تهذیب است.

نسخه های خطی:

هیچ نسخه ی خطی به دست نیامد.

نسخه های چاپی:

چاپ نشده است.

140. شرح حدیث تمثیل

ذیل «تفسیر سورة الاخلاص» شناسانده شد.

شرح صحیفه سجادیه

به نظر می رسد همان «حاشیه بر صحیفه ی سجادیه» است. لذا به ذیل همان مراجعه کنید.

141. شرح الفوائد

عنوان دیگری برای تعلیقات یا حواشی یا شرح بر صحیفه ی سجادیه است.

142. شرح مختصر اصول عضدیه

«مختصر اصول الدین» از آثار «عضد الدین ایجی» در موضوع اصول فقه است. حواشی متعددی از سوی دانشمندان «شیعه» و «سنی» بر این کتاب نگاشته شده است. میرداماد نیز آن را شرح کرده است.

این شرح را نویسنده ی «عالم آرای عباسی» به میرداماد نسبت داده است.

نسخه های خطی:

هیچ نسخه ی خطی به دست نیامد.

نسخه های چاپی:

چاپ نشده است.

143. شرح النجاة

کتاب «النجاة عن الغرق فی بحر الضلال» از آثار «شیخ ابوعلی سینا» است. بنا به نوشته ی تنکابنی در «قصص العلما»، میرداماد شرحی بر آن نگاشته است.

نسخه های خطی:

هیچ نسخه ی خطی به دست نیامد.

ص:659

نسخه های چاپی:

چاپ نشده است.

144. شرعة التسمیة فی زمان الغیبة

این اثر در بیان حرمت تسمیه ی حضرت صاحب الامر (عج) در زمان غیبت است.

میرداماد «شرعة التسمیة» را به سال 1020ه-.ق. نگاشت.

نسخه های خطی:

2 نسخه ی خطی در «کتابخانه ی آستان قدس رضوی (ع)» به شماره 143 در 165 برگ و شماره 144 در 86 برگ موجود است.

2 نسخه ی خطی در «کتابخانه ی آیت الله العظمی مرعشی نجفی (ره)» به شماره 2519 در 222 برگ، کتابت سال 1020ه-.ق. به خط مولف و شماره 7590 در 110 برگ موجود است.

1 نسخه ی خطی در «کتابخانه ی ملی ملک تهران» به شماره 666 در 63 برگ موجود است.

1 نسخه ی خطی در «کتابخانه ی مرکزی دانشگاه تهران» به شماره 1/1838 در یک مجموعه 203 برگ موجود است.

نسخه های چاپی:

در سال 1368 با تصحیح و تحقیق حجت الاسلام «استادی» از سوی موسسه تحقیقاتی مهدیه ی میرداماد «اصفهان» در 155 صفحه چاپ و منتشر شد.

145. شش رساله ی کلامی

یک نسخه ی خطی در «کتابخانه دانشگاه تهران» نگهداری می شود که شامل شش رساله در موضوع علم کلام است. بنا بر تشخیص فهرست نویسان این کتابخانه، برخی یا اکثر رساله های این نسخه، از آثار میرداماد می تواند باشد.

زبان این رساله ها فارسی و تعدادی از آنها در صفات سلبی و ثبوتی خداوند متعال،علم خدا، نبوت خاص و عام، عصمت پیامبران و اصول دین بحث می کند.

نسخه های خطی:

1 نسخه ی خطی در «کتابخانه ی مرکزی دانشگاه تهران» موجود است.

نسخه های چاپی:

چاپ نشده است.

146. صحیفة القدس

اثر دیگری از میرداماد در فلسفه اسلامی است که به زبان فارسی تالیف کرده است.

نسخه های خطی:

1 نسخه ی خطی در «کتابخانه ی آیت الله العظمی مرعشی نجفی (ره)» به شماره 1430 در مجموعه 109 برگ، کتابت سال 1222ه-.ق. موجود است.

نسخه های چاپی:

در حاشیه ی کتاب «القبسات» به سال 1315ه-.ق. و 1319ه-.ق. چاپ شده است.

147. الصحیفة الملکوتیة و الحکمة النبویة

اثر فلسفی دیگری است از میرداماد به زبان عربی

نسخه های خطی:

1 نسخه ی خطی در «کتابخانه ی مجلس شورای اسلامی» به شماره 1/229 در یک مجموعه 113 برگ، کتابت سده 11ه-.ق. موجود است.

نسخه های چاپی:

چاپ نشده است.

148. صراط المستقیم

این رساله درباره ی ربط حادث به قدیم به روش فلسفه

ص:660

یونانی، لیکن از دید فلاسفه ی اسلامی نگارش یافته است.

میرداماد به روش پیچیده ی خودش، این رساله را نیز براساس فلسفه ی اسلامی نوشته و به «شاه عباس» تقدیم کرده است.

نسخه های خطی:

1 نسخه ی خطی در «کتابخانه ی آستان قدس رضوی (ع)» به شماره 786 در 18 برگ موجود است.

1 نسخه ی خطی در «کتابخانه ی آستانه مقدسه حضرت فاطمه معصومه (س)» به شماره 2/3: 141-8353 در یک مجموعه 115 برگ، کتابت سال 1128ه-.ق. موجود است.

1 نسخه ی خطی در «کتابخانه ی آیت الله العظمی مرعشی نجفی (ره)» به شماره 7291 در 166 برگ، کتابت سده 13 ه-.ق. موجود است.

2 نسخه ی خطی در «کتابخانه ی مجلس شورای اسلامی» به شماره 138 در مجموعه 287 برگ و شماره 150 موجود است.

1 نسخه ی خطی در «کتابخانه ی ملی ملک تهران» به شماره 3/695 در 33 برگ موجود است.

1 نسخه ی خطی در «کتابخانه دانشگاه تهران» به شماره 279 در 140 برگ، کتابت سال 1205ه-.ق. موجود است.

2 نسخه ی خطی در «کتابخانه ی راجه محمودآباد لکهنو» به شماره 399 در 214 صفحه و شماره 400 در 120 صفحه موجود است.

نسخه های چاپی:

این کتاب به سال 1381 توسط انتشارات میراث مکتوب در «تهران» منتشر گردیده است.

149. صلاة الجمعة

مرحوم میرداماد معتقد به وجوب تخییری نماز جمعه در زمان غیبت امام زمان (عج) بود.

از این رو رساله ای در پیرامون نماز جمعه و احکام آن نگاشته است.

گفتنی است که یک اثر با عنوان «جواب استفتا درباره ی نماز جمعه» در فهرست نسخه های خطی کتابخانه ی مجلس شورای اسلامی گزارش شده است که شاید با رساله ی «صلاة الجمعة» یکی باشد. لیکن به جهت آنکه دسترسی به نسخه های آنها امکان نداشت، جداگانه معرفی شد.

نسخه های خطی:

1 نسخه ی خطی در «کتابخانه ی آستان قدس رضوی (ع)» به شماره 2/932 کتابت سده 11ه-.ق. از مجموعه اهدایی مقام معظم رهبری موجود است.

1 نسخه ی خطی در «کتابخانه ی مجلس شورای اسلامی» به شماره 8/1032 در 1 برگ موجود است.

3 نسخه ی خطی در «کتابخانه ی آیت الله العظمی مرعشی نجفی (ره)» به شماره 4036 در مجموعه ای 424 برگ، شماره 5/11617 در 2 برگ و شماره 24/13096 در 1 برگ موجود است.

نسخه های چاپی:

چاپ نشده است.

150. ضوابط الرضاع

ذیل رساله رضاعیه شناسانده شد.

151. عرش التقدیس

باتوجه به اینکه آغاز و انجام رساله ی «عرش التقدیس» با رساله ی «التقدیسات» متفاوت است، «آقابزرگ» معتقد است که این دو، رساله های جداگانه ای با موضوعات متفاوت هستند.

بنابر این گزارش، رساله ی «عرش التقدیس» در رد شبهه ی

ص:661

ابن کمونه و موضوع «التقدیسات» حکمت الاهی است.

لیکن «علی اوجبی»، به نقل از «ناجی اصفهانی»، معتقد است که آن دو رساله، یکی هستند.

نسخه های خطی:

1 نسخه ی خطی در «کتابخانه ی مجلس شورای اسلامی» به شماره 2/229 در 113 برگ، کتابت سده 11ه-.ق. موجود است.

1 نسخه ی خطی در «کتابخانه دانشگاه تهران» به شماره 1090 در 3 برگ، شاید به خط «ملا صدرا» موجود است.

نسخه های چاپی:

چاپ نشده است.

152. علم الواجب

این رساله پیش تر تحت عنوان «رسالة فی علم الواجب» معرفی شد.

153. علم الباری تعالی

«علی اوجبی»، این رساله ی کوتاه عربی را به طور مستقل از رساله ی «علم الواجب» معرفی کرده است.

نسخه های خطی:

1 نسخه ی خطی در «کتابخانه ی آیت الله العظمی فاضل خوانساری (ره)» به شماره 6/263 در 80 برگ، با عنوان «کلام فی علم الهی» موجود است.

نسخه های چاپی:

در مجموعه «مصنفات میرداماد»، جلد 1، صفحه 509-510 چاپ شده است.

154. عیون المسائل

این رساله نیز از موارد مورد اختلاف در اتحاد با رساله ی «الاثناعشریة» و «الخلعیة» است. برخی معتقد هستند که عیون المسائل همان رساله ی «خلعیه» و یا «الاثناعشریه» است.

این احتمال از آنجاست که در واقع، در هر سه رساله، پاسخ به پاره ای از مسائل اعتقادی و شرعی و فقهی از سوی میرداماد داده شده است.

نسخه های خطی:

2 نسخه ی خطی در «کتابخانه ی آستان قدس رضوی (ع)» به شماره 1/610 شامل 5 مسئله از مسائل پرسش شده و شماره 3/932 کتابت سده 11ه-.ق. از مجموعه اهدایی رهبر معظم انقلاب موجود است.

2 نسخه ی خطی در «کتابخانه ی آیت الله العظمی مرعشی نجفی (ره)» به شماره 5630 در مجموعه 135 برگ، کتابت سال 1252ه-.ق. شامل پنج مسئله از مسائل پرسش داده شده توسط میرداماد و شماره 28/11340 در 64 برگ، کتابت سده 12ه-.ق. موجود است.

2 نسخه ی خطی در «کتابخانه ی ملی ملک تهران» به شماره 3/1688 در مجموعه 140 برگ و شماره 1/2259 در مجموعه 134 برگ، کتابت سده 11ه-.ق. موجود است.

1 نسخه ی خطی در «کتابخانه ی ملی جمهوری اسلامی ایران» به شماره 2304/ع در 80 برگ موجود است.

1 نسخه ی خطی در «کتابخانه مدرسه ی نواب مشهد» به شماره 142 کتابت سده 11ه-.ق. موجود است.

1 نسخه ی خطی در «کتابخانه دانشگاه تهران» به شماره 8/1837 در مجموعه ای 470 برگ، موجود است.

نسخه های چاپی:

چاپ نشده است.

155. فقه فارسی

در فهرست نسخه های خطی کتابخانه ی دایرةالمعارف

ص:662

بزرگ اسلامی، یک رساله با عنوان «فقه فارسی» به میرداماد منسوب شده است.

نسخه های خطی:

1 نسخه ی خطی در «کتابخانه ی دایرةالمعارف بزرگ اسلامی» به شماره 493 در 102 برگ، کتابت سال 1119 ه-.ق. موجود است.

نسخه های چاپی:

چاپ نشده است.

156. فی الحروف و الاعداد

این رساله در فهرست نسخه های خطی کتابخانه ی دانشکده ی الاهیات دانشگاه «تهران» به میرداماد نسبت داده شده است.

گویا در علم حروف و اعداد نگاشته شده است.

نسخه های خطی:

1 نسخه ی خطی در «کتابخانه ی دانشکدهی الاهیات و معارف اسلامی دانشگاه تهران» به شماره 58/293 در مجموعه 250 برگ، کتابت سال 1111ه-.ق. موجود است.

نسخه های چاپی:

چاپ نشده است.

157. قانون العصمة

این رساله در فهرست نسخه های خطی کتابخانه ی مجلس شورای اسلامی به میرداماد نسبت داده شده است.

موضوع آن منطق است.

نسخه های خطی:

هیچ نسخه ی خطی به دست نیامد.

نسخه های چاپی:

چاپ نشده است.

158. القبسات

«قبسات» یکی از مشهورترین و مفصل ترین آثار میرداماد است. او در این رساله به مسئله مورد مناقشه ی حدوث و قدم پرداخته و نظریه ی استدلالی خود را بیان کرده است.

رساله ی قبسات به سال 1034ه-.ق. تالیف شده است.

بسیاری از علما و دانشمندان بر این رساله حاشیه و شرح نگاشته اند.

نسخه های خطی:

2 نسخه ی خطی در «کتابخانه ی آستانه مقدسه حضرت فاطمه معصومه (س)» به شماره 1/1: 126-8339 در مجموعه 379 برگ، کتابت سده 11ه-.ق. و شماره 2/34 در 109 برگ، کتابت سال 1044ه-.ق. موجود است.

5 نسخه ی خطی در «کتابخانه ی آیت الله العظمی مرعشی نجفی (ره)» به شماره 102 در 281 برگ، شماره 4271 در 236 برگ، شماره 5576 در 94 برگ، کتابت سال 1054ه-.ق.، شماره 7435 در 298 برگ و شماره 7476 در 200 برگ، کتابت سال 1069ه-.ق. موجود است.

10 نسخه ی خطی در «کتابخانه ی مجلس شورای اسلامی» به شماره 15/285 در 150 برگ، کتابت سده 11ه-.ق.، با عنوان «بندی از قبسات»، شماره 1478 در 630 برگ، کتابت سال 1061ه-.ق.، شماره 4367 در 329 برگ، کتابت سده 11ه-.ق.، شماره 1928 در 752 صفحه، کتابت سده 12ه-.ق.، شماره 4662 کتابت سال 1071ه-.ق.، شماره 3961 در 433 صفحه، کتابت سده 11ه-.ق.، شماره 4900 در 377 برگ، کتابت سال 1072-1082ه-.ق.، شماره 1929 در 468 صفحه، کتابت سده 12ه-.ق. و شماره 1924 در 370 صفحه، کتابت سال 1063ه-.ق. موجود است.

ص:663

هم چنین شماره 14/1866 در 721 صفحه و شماره 47/1705 در 606 برگ، با عنوان «بخشی از قبسات» در «کتابخانه ی مجلس شورای اسلامی» موجود است.

4 نسخه ی خطی در «کتابخانه ی ملی جمهوری اسلامی ایران» به شماره 940/ف در 369 برگ، کتابت سال 1063ه-.ق.، شماره 3033/ع در 261 برگ، کتابت سده 11ه-.ق.، شماره 2/823 در 359 برگ، کتابت سده 11ه-.ق. و شماره 3/883 در 159 برگ، کتابت سال 1072ه-.ق. موجود است.

1 نسخه ی خطی در «کتابخانه ی دانشکدهی ادبیات دانشگاه تهران» به شماره 16 کتابت سال 1067ه-.ق. موجود است.

2 نسخه ی خطی در «کتابخانه ی مدرسه ی آخوند همدان» به شماره 1494 کتابت سال 1076ه-.ق. و شماره 4743 موجود است.

1 نسخه ی خطی در «کتابخانه ی مسجد اعظم» «قم» به شماره 1100 کتابت سال 1117ه-.ق. موجود است.

1 نسخه ی خطی در «کتابخانه ی ندوة العلمای لکهنو» به شماره 12 در 334 صفحه موجود است.

1 نسخه ی خطی عکسی در «کتابخانه ی دارالکتب المصریة» به شماره 891 در 213 برگ، کتابت سال 1072ه-.ق. موجود است.

1 نسخه ی خطی در «کتابخانه ی ملی فارس» به شماره 2/297- میر، در 389 برگ موجود است.

3 نسخه ی خطی در «کتابخانه ی مدرسه ی عالی شهید مطهری (سپسالار)» به شماره 1274 در 636 برگ، کتابت سده 11ه-.ق.، شماره 1438 در 303 برگ، کتابت سده 13 ه-.ق. و شماره 6526 کتابت سده 13ه-.ق. موجود است.

1 نسخه ی خطی در «کتابخانه ی ملی ملک تهران» به شماره 2/1688 در 140 برگ، با عنوان «بخشی از قبسات» موجود است.

نسخه های چاپی:

کتاب «القبسات» بارها چاپ شده است. یکی از این چاپ ها، با کوشش «شیخ محمود بروجردی»، در سال 1315 به صورت چاپ سنگی منتشر شد.

سال 1356 موسسه مطالعات اسلامی دانشگاه «مک گیل» «کانادا» با تحقیقات دکتر «مهدی محقق» به چاپ آن اقدام کرد.

سال 1367 و 1374 مجدداً انتشارات دانشگاه «تهران» آن را چاپ کرد.

159. القبضات

«آقابزرگ» این رساله را در موضوع خلق اعمال و جبر و اختیار معرفی کرده است.

نسخه های خطی:

هیچ نسخه ی خطی به دست نیامد.

نسخه های چاپی:

چاپ نشده است.

160. قواعد و تحقیقات منه فی عدم تبعیض العبادة

این اثر که در فهرست نسخه های خطی مجلس شورای اسلامی گزارش شده است، با موضوعات کلام، تفسیر، فلسفه و ادب معرفی شده است.

نسخه های خطی:

1 نسخه ی خطی در «کتابخانه ی مجلس شورای اسلامی» به شماره 3/212 در 200 برگ، کتابت سده 11ه-.ق. موجود است.

نسخه های چاپی:

چاپ نشده است.

ص:664

161. قوس النهار

رساله ای است در شناخت قوس النهار در علم ستاره شناسی.

نسخه های خطی:

هیچ نسخه ی خطی به دست نیامد.

نسخه های چاپی:

این رساله در مجموعه «مصنفات میرداماد»، جلد 1، صفحه 497-503 چاپ شده است.

162. قضاء و قدر

این رساله در بیان خلق اعمال و مسئله قدیمی جبر و اختیار است.

نسخه های خطی:

1 نسخه ی خطی در «کتابخانه ی مدرسه ی آخوند همدان» به شماره 35/646 موجود است.

نسخه های چاپی:

چاپ نشده است.

163. کلام فی تحقیق الوجود

رساله ای است درباره ی مفهوم وجود

نسخه های خطی:

1 نسخه ی خطی در «کتابخانه ی آستان قدس رضوی (ع)» به شماره 17/1493 کتابت سال 1342ه-.ق.، از مجموعه اهدایی رهبر معظم انقلاب موجود است.

نسخه های چاپی:

چاپ نشده است.

164. الکلمات القصار

نسخه های خطی:

هیچ نسخه ی خطی به دست نیامد.

نسخه های چاپی:

در مجموعه «اثنی عشر رساله» چاپ شده است.

165. کیفیت علم باری

به نظر می رسد همان رساله ی «علم الواجب» یا «علم الباری تعالی» و مانند اینهاست.

166. ماده تاریخ «الافق المبین»

این اثر در واقع هفت بیت شعر عربی است در بیان ماده تاریخ کتاب «الافق المبین» که در فهرست نسخه های خطی «کتابخانه ی ملی ملک» به میرداماد نسبت داده شده است.

نسخه های خطی:

1 نسخه ی خطی در «کتابخانه ی ملی ملک تهران» به شماره 12/1621 در یک مجموعه 157 برگی موجود است.

نسخه های چاپی:

چاپ نشده است.

167. محجة الاستقامة

این رساله در پیرامون مسئله امامت و اثبات آن از طریق احادیث و اخبار وارده در کتاب های «اهل سنت» و «شیعه» است.

نسخه های خطی:

هیچ نسخه ی خطی به دست نیامد.

نسخه های چاپی:

چاپ نشده است.

168. مخزن الاسرار

اشعاری است به فارسی که به میرداماد نسبت داده شده است.

نسخه های خطی:

1 نسخه ی خطی در «کتابخانه ی ملی جمهوری اسلامی ایران» به شماره 691/ف در یک مجموعه 231 برگی موجود است.

نسخه های چاپی:

چاپ نشده است.

ص:665

169. معنی القدرة (القدرة) (رسالة فی قدرة الواجب)

این رساله نیز در پیرامون مفهوم و ماهیت قدرت خداوند متعال است.

نسخه های خطی:

1 نسخه ی خطی در «کتابخانه ی آستان قدس رضوی (ع)» به شماره 561 با عنوان «رساله در حدوث و قدم و علم و قدرت واجب» موجود است.

نسخه های چاپی:

چاپ نشده است.

170. مقالتان فی الفلسفة

دو مقاله ای است در موضوع فلسفه که در کتاب «حکیم استرآباد» به میرداماد نسبت داده شده است.

نسخه های خطی:

هیچ نسخه ی خطی به دست نیامد.

نسخه های چاپی:

چاپ نشده است.

171. مقوله

اثری است به زبان عربی که به میرداماد نسبت داده شده است.

نسخه های خطی:

1 نسخه ی خطی در «کتابخانه ی ملی ملک تهران» به شماره 6/6329 در یک مجموعه 244 برگ، کتابت سال 1268ه-.ق. موجود است.

نسخه های چاپی:

چاپ نشده است.

172. مکاتبه میرداماد با امیرابوالحسنا

ذیل «جواب الامیر ابوالحسن الفراهانی» شناسانده شد.

173. نامه ای از سید داماد به علمای بغداد

شایان ذکر است که گفته شود، میرداماد در زمان خود یکی از سیاسی ترین علمای روزگار بود؛ زیرا در هر مسئله ای که با مصالح و مفاسد مسلمانان سروکار داشت، وارد می شد.

او در سفر حج با تعدادی از مسلمانان «بغداد» که از محاصره ی آنجا گریخته بودند، ملاقات کرد و در جریان مشکلات آنان قرار گرفت. سپس با پاشایان «عثمانی» دیدار و مذاکره نمود تا دست از محاصره ی «بغداد» بکشند.

مرحوم میرداماد، ضمن نصیحت دولت مردان «عثمانی»، با نوشتن نامه به علمای «بغداد» وظایف آنان را نیز متذکر می شود. وی در این نامه فارسی، به علما می نویسد: «باید آن حضرات عالیات نیز از راه دینداری و غم خواری مخلوقات حضرت باری و مراتبی که باید به عالی جاه مشارالیه و باقی پاشایان با عز و شأن حالی نموده، خود را بریء الذمة سازند و زیاده بر این، عجره و ملهوفین را به ورطه ی هلاکت نیندازند.»

وی با نوشتن این نامه، سعی کرد علمای «بغداد» را برای مقابله با ستم هایی که از سوی پادشاه وقت «عراق» و دست نشانده ی دولت «عثمانی» بر مردم «عراق» روا می داشتند، برانگیزاند.

نسخه های خطی:

1 نسخه ی خطی در «کتابخانه ی آیت الله العظمی گلپایگانی (ره)» به شماره 1859 در صفحه 121 موجود است.

نسخه های چاپی:

این نامه در مجموعه «میراث اسلامی ایران»، جلد 4، صفحه 71-72 با تصحیح و تحقیق حجت الاسلام «حافظیان» چاپ شده است.

174. نامه به سید عبدالله شوشتری

به نظر می رسد، منظور از «عبدالله شوشتری»، «عز الدین ملا

ص:666

عبدالله بن حسین»، مشهور به «فاضل تستری»، متوفای 1021 یا 1023ه-.ق. در «اصفهان» است.

وی یکی از فقها و علمای بزرگ «شیعه» در آن عصر و استاد مجلسی اول بود. گویا وی در خصوص مطالب و نظریه های میرداماد پرسش ها و مجادلاتی داشت که میرداماد ضمن پاسخ به آن ها، می فرماید: فهمیدن سخنان میر هنر است، نه مجادله و مشاجره ی لفظی.

آغاز این نامه با این بیت شروع می گردد:

عزیز من جواب این نه جنگ است

کلوخ انداز را پاداش سنگ است.

نسخه های خطی:

1 نسخه ی خطی در «کتابخانه ی مرکزی دانشگاه تهران» به شماره 3/2145 در یک مجموعه ی 78 برگی، کتابت سال 1068-1092ه-.ق. موجود است.

3 نسخه ی خطی در «کتابخانه ی مجلس شورای اسلامی» به شماره 9/88 در یک مجموعه 98 برگی، کتابت سده 13ه-.ق.، شماره 41/14280 در یک مجموعه 105 برگی و شماره 11/1822 در یک مجموعه 98 برگی موجود است.

1 نسخه ی خطی در «کتابخانه ی ملی جمهوری اسلامی ایران» به شماره 50/901 در 1 برگ، کتابت سال 1089 ه-.ق. موجود است.

نسخه های چاپی:

این نامه در مجموعه «مصنفات میرداماد»، جلد 1، صفحه 603-604 چاپ شده است.

175. نامه به میر ابوالحسن فراهانی

این نامه در ذیل عنوان «جواب الامیر ابوالحسن الفراهانی» معرفی شد.

176. نامه به شاه عباس

این نامه نیز به زبان فارسی، خطاب به «شاه عباس» است. گویا در اثر سعایت و بدگویی برخی عناصر درباری، «شاه عباس» نسبت به میرداماد بدبین شده بود. از این رو میرداماد با نوشتن نامه ای سعی در برطرف کردن این بدبینی دارد.

نسخه های خطی:

هیچ نسخه ی خطی به دست نیامد.

نسخه های چاپی:

چاپ نشده است.

177. نامه به آصف خان

این نامه نیز به زبان فارسی است.

نسخه های خطی:

1 نسخه ی خطی در «کتابخانه ی مدرسه ی عالی شهید مطهری (سپهسالار)» به شماره 2919 موجود است.

این نسخه شامل چند نامه ی میرداماد به اشخاصی مانند: «آصف خان»، «امیرابوالحسنا»، «خواجه ابوالحسن» و دیگران است.

نسخه های چاپی:

در مجموعه «مصنفات میرداماد» چاپ شده است.

178. نامه به خواجه ابوالحسن

1 نسخه ی خطی در «کتابخانه ی مدرسه ی عالی شهید مطهری (سپهسالار)» به شماره 2919 موجود است.

این نسخه شامل چند نامه ی میرداماد به اشخاصی مانند: «آصف خان»، «امیرابوالحسنا»، «خواجه ابوالحسن» و دیگران است.

نسخه های خطی:

هیچ نسخه ی خطی به دست نیامد.

ص:667

نسخه های چاپی:

چاپ نشده است.

179. نامه به میرزا رضی صدارت پناه

این نامه به زبان فارسی است.

نسخه های خطی:

هیچ نسخه ی خطی به دست نیامد.

نسخه های چاپی:

چاپ نشده است.

180. نامه به ملا عبدالله مجتهد

ظاهراً این نامه فارسی، غیر از نامه به «ملاعبدالله شوشتری» است.

نسخه های خطی:

هیچ نسخه ی خطی به دست نیامد.

نسخه های چاپی:

چاپ نشده است.

181. نامه به شمس الدین امیر محمدمومن (شمسای گیلانی)

نامه ای است به زبان فارسی، به «امیر شمس الدین محمد مومن»، مشهور به «شمسای گیلانی»، متوفای شاید 1072ه-.ق. از متکلمان و فقهای صاحب نام اواخر سده ی 11ه-.ق.

نسخه های خطی:

هیچ نسخه ی خطی به دست نیامد.

نسخه های چاپی:

در مجموعه «مصنفات میرداماد» منتشر شده است.

182. نامه به ملاصدرای شیرازی

نامه ای است به زبان فارسی به شاگردش «ملا صدرای شیرازی».

نسخه های خطی:

هیچ نسخه ی خطی به دست نیامد.

نسخه های چاپی:

در مجموعه «مصنفات میرداماد» منتشر شده است.

183. نامه، مکاتبه و مشاعره با شیخ بهایی

میرداماد و «شیخ بهایی» که هردو از علمای بسیار بزرگ دوران «شاه عباس کبیر» بودند، هم دیگر را بسیار احترام می کردند و ارتباط بسیار صمیمانه و دوستانه داشتند.

میان آنان ضمن حفظ احترام، مکاتبات و مشاعره هایی صورت گرفته است.

نسخه های خطی:

هیچ نسخه ی خطی به دست نیامد.

نسخه های چاپی:

در مجموعه «مصنفات میرداماد» منتشر گردید.

184. نامه به حکیم شفایی

این نامه نیز به زبان فارسی است.

نسخه های خطی:

هیچ نسخه ی خطی به دست نیامد.

نسخه های چاپی:

چاپ نشده است.

185. نامه به سعد الدین معلم

این نامه به زبان عربی و به قلم میرداماد، لیکن از سوی «شاه عباس» به «سعد الدین معلم» خداوندگار روم (پادشاه عثمانی) است.

نسخه های خطی:

هیچ نسخه ی خطی به دست نیامد.

نسخه های چاپی:

در مجموعه «مصنفات میرداماد»، جلد 1، صفحه 615-618 چاپ شده است.

ص:668

186. نبراس الضیاء فی معنی البداء (نبراس الضیاء فی شرح باب البداء)

این رساله نسبتاً مفصل و مستقل، پیرامون مسئله مهم اعتقادی بدا بحث می کند. عنوان اصلی این رساله ی عربی، «نبراس الضیا و تسوا السوا فی شرح باب البدا و اثبات جدوی الدعا» است.

نسخه های خطی:

1 نسخه ی خطی در «کتابخانه ی آستان قدس رضوی (ع)» به شماره 3/1494 کتابت سال 1340ه-.ق.، از مجموعه ی اهدایی مقام معظم رهبری، موجود است.

3 نسخه ی خطی در «کتابخانه ی آیت الله العظمی مرعشی نجفی (ره)» به شماره 2437 در 146 برگ، کتابت سال 1268ه-.ق.، شماره 9822 در 166 برگ و شماره 5143 در 81 برگ موجود است.

1 نسخه ی خطی در «کتابخانه ی آیت الله العظمی مرعشی نجفی (ره)» به شماره 2/112 در 73 برگ، کتابت سال 1132ه-.ق. موجود است.

2 نسخه ی خطی در «کتابخانه ی دایرةالمعارف بزرگ اسلامی» به شماره (1) 31 در 58 برگ، کتابت سال 1093ه-.ق. و شماره 1/66735 در 182 برگ، کتابت سال 968ه-.ق. موجود است.

1 نسخه ی خطی در «کتابخانه مدرسه ی مروی تهران» به شماره 8/800 کتابت سال 1098ه-.ق. موجود است.

2 نسخه ی خطی در «کتابخانه ی مجلس شورای اسلامی» به شماره 1/5467 در 142 برگ، کتابت سده 12ه-.ق. و شماره 1785 موجود است.

1 نسخه ی خطی در «کتابخانه ی ملی جمهوری اسلامی ایران» به شماره 13/883 در 203 برگ، کتابت سال 1072 ه-.ق. موجود است.

1 نسخه ی خطی عکسی در «کتابخانه ی مرکز احیاء میراث اسلامی قم» به شماره 2/307 در 71 برگ، کتابت سال 1132ه-.ق. موجود است.

1 نسخه ی خطی در «کتابخانه ی دانشکدهی ادبیات دانشگاه تهران» به شماره 2/347 موجود است.

1 نسخه ی خطی در «کتابخانه ی دانشکدهی ادبیات و علوم انسانی دانشگاه فردوسی مشهد» به شماره 389 موجود است.

1 نسخه ی خطی در «کتابخانه ی مرکزی دانشگاه تهران» به شماره 2/2021 در 208 برگ، کتابت سال 1077ه-.ق. موجود است.

نسخه های چاپی:

رساله نبراس، به سال 1374 توسط انتشارات میراث مکتوب و هجرت، با تعلیقات «ملا علی نوری» و تحقیقات «حامد ناجی اصفهانی» چاپ شده است.

187. النهی عن تسمیة المهدی (عج)

این رساله پیش تر با عنوان «شرعة التسمیة» معرفی شد.

188. الوضوء و الصلاة

این رساله به زبان عربی و در بیان مسائل وضوء و نماز است.

نسخه های خطی:

1 نسخه ی خطی در «کتابخانه ی مجلس شورای اسلامی» به شماره 4553 در 167 برگ، کتابت سده 11ه-.ق. موجود است.

نسخه های چاپی:

چاپ نشده است.

منابع:

آتشکده ی آذر 174؛ اثر آفرینان 5/317؛ الاجازة الکبیره جزائری 26؛ اسلام ایرانی، کربن 4/9-53؛ اطلاعات

ص:669

عمومی پیام 404؛ الاعلام زرکلی 6/272؛ اعیان الشیعة 9/189؛ امل الآمل 2/155، 249-250، 251؛ الایرانیون و الادب العربی 3/429-447؛ ایضاح المکنون 1/109، 391، 570 و 2/38، 135؛ بحار الانوار 106/152، 155 و 107/3-10؛ برگ سبز 41؛ بزرگان فلسفه 400-401؛ بهجة الآمال 6/600606؛ تاریخ ادبیات ایران، شفق 208-209؛ تاریخ ادبیات در ایران، صفا 5/306؛ تاریخ علوم و فلسفه ایرانی 743؛ تاریخ فلاسفه ایرانی 700؛ تاریخ فلاسفه در ایران 697؛ تاریخ فلسفه در ایران و جهان اسلامی 461-467؛ تاریخ منتظم ناصری 2/922-924؛ تاریخ نهضتهای فکری ایرانیان 2/1326-1341؛ تذکرة الشعراء 149، 482؛ تذکرة الشعرای نصرآبادی 151-152؛ تذکرة العلماء 177-179؛ تذکره ی روز روشن 51؛ التراث العربی فی خزانة مخطوطات المکتبة المرعشی 2/81 و 3/283؛ تراجم الرجال 1/324 و 2/510؛ تکمله امل الآمل 95، 96، 177، 253، 290، 349؛ حکیم استرآباد، کل کتاب؛ خلاصة الاثر 4/301-302؛ خلاصة الافکار 7؛ خلد برین 417-418؛ خیرالبیان برگ 432؛ دانشمندان خوانسار 97؛ دانشمندان و بزرگان اصفهان 1/364؛ دایرةالمعارف مصور پیمان 384؛ دایرة المعاف فارسی دکتر مصاحب 3/2953؛ درآمدی بر فقه اسلامی 31؛ دلیل المخطوطات 1/151؛ الذریعة 1/95، 160، 407 و 2/237، 261، 345، 404-405، 507-508، 509 و 3/307 و 4/190، 195-196، 197، 335، 364-365، 396 و 5/84، 92، 134، 161-162، 172، 182، 302-303 و 6/17-18، 21، 46، 47، 57، 60، 87-88، 90، 129، 142، 145، 194، 223، 239، 243، 294 و 7/241-242، 243 و 9/6 و 11/257 و 12/128، 153 و 13/4، 14، 76، 83، 88، 151، 194، 390 و 14/18، 27، 178-179 و 15/24، 35، 224، 244، 324، 383 و 17/22، 32، 154-155 و 19/257، 296 و 21/402 و 24/38، 268؛ راهنمای بازار کتاب 4/287-288؛ روضات الجنات 1/115 و 2/62، 114؛ ریاض الجنة 3/11-22 و 4/347؛ ریاض الشعراء داغستانی 1/47؛ ریاض العارفین 166-167؛ ریاض العلماء 5/42-44؛ ریحانة الادب 6/56؛ زندگی نامه معروفترین نویسندگان و شعرای جهان 82؛ سراج المعانی در احوالات امام سید ابوالحسن اصفهانی 37؛ سفینة البحار 1/462؛ سلافة العصر 477-479؛ شرح القبسات، مقدمه 1-61؛ شرح حال رجال و مشاهیر نامی 365-368؛ شرح حال علما و ادبای استرآباد (استرآبادنامه) 139-140؛ شرح حال علمای شیعه 48؛ شیعه در حدیث دیگران 167-182، 183-205؛ صحف ابراهیم 30؛ طبقات اعلام الشیعة (الروضة النضرة) 8/67-70؛ طبقات مفسران شیعه 3/110-113؛ طرائف المقال 1/80؛ طرائق الحقائق 1/182، 183، 198، 260، 267، 315، 393؛ عالم آرای عباسی 1/146-148؛ فرزانگان مازندران 1/396-405؛ فرهنگ بزرگان اسلام و ایران 473؛ فرهنگ جامع تاریخ ایران 2/804؛ فرهنگ سخنوران 42، 202؛ فرهنگ فلسفه 4/75؛ فلاسفة الشیعة 441؛ فلاسفه شیعه 505؛ فلاسفه شیعه فارسی 503-505؛ فوائد الرضویة 2/418؛ فهرس التواریخ 228؛ فهرست کتابهای چاپی فارسی 1/392-393؛ فهرست میکروفیلم های دانشگاه تهران 2/129 و 3/131، 253، 257؛ فهرست نسخه های خطی مجلس شورای اسلامی 5/244؛ فهرست واره

ص:670

کتابهای فارسی 1/309؛ قاموس الاعلام 3/2098 و 6/4187؛ قصص العلماء تنکابنی 114-115؛ کارنامه بزرگان ایران 296؛ الکشاف اسعد طلس 108؛ کشف الحجب و الاستار 137، 198، 245، 410؛ کشف الظنون 2/1188؛ الکنی و الالقاب 2/226-228؛ گلزار جاویدان 1/103؛ گلشن ابرار 4/140؛ گل هایی از گلستان شعر فارسی 1/232؛ گنجینه بهارستان 3/491-506؛ گنجینه ی دانشمندان 7/258؛ لؤلؤة البحرین 132-134؛ لغت نامه ی دهخدا (ذیل داماد) 128؛ مجلة الهادی، قم، ع2، س2، ص 74؛ مجلة مجمع العلمی العربی بدمشق 54/453؛ مجله ارمغان سال سیزدهم 369؛ مجله جاویدان خرد ج 4، 2/27-39؛ مجله مردم شناسی 1/53-83؛ مجله مشکوة مشهدع42، ص 109؛ مجله معارف اسلامی ش 8/100-105 و ش 9/84-89؛ مجله وحید 6/362-368؛ مجمع الفصحاء بخش اول از جلد دوم 2/22؛ مداخل المولفین و الاعلام العرب 1/497؛ مرآت الاحوال جهان نما 1/499؛ مرآت جهان نما 24؛ مرجع مهدویت 179؛ مستدرک الوسائل 3/418؛ المستدرک علی معجم المولفین 608؛ مصفی المقال 90-91؛ مصنفات میرداماد، کل کتاب؛ معجم التراث الکلامی 1/165، 331، 411، 554، 555 و 2/276، 317-318، 320، 364، 431 و 4/42، 49، 69، 152، 159، 225، 292، 436، 437-438، 459 و 5/224؛ معجم الفلاسفه 255؛ معجم المطبوعات 1/860؛ معجم المولفین 3/156، 630؛ معجم المولفین الصوفیین 407؛ معجم طبقات المتکلمین 4/182-184؛ مقالات و بررسیها ج 1، ش 3، 4/19-58؛ مناهج الشارعین، پیشگفتار 3، 6؛ المنجد فی الاعلام 280؛ مولفین کتب چاپی فارسی و عربی 2/73-74؛ میراث اسلامی ایران 1/411 و 2/651 و 4/67-76؛ میرداماد، کل کتاب؛ نتایج الافکار 45؛ نجوم السماء 46؛ نشریه دانشگاه تهران 4/444؛ نگارستان سخن 8؛ نوزده ستاره و یک ماه 47، 60؛ هدیة الاحباب 152؛ هدیة العارفین 2/277؛ هزاره ابن سینا، تهران 1360، 173-286؛ هفت آسمان 154-155.

«محمدباقر بن محمدتقی استرآبادی»

قرن ؟ه-.ق.

درباره ی شرح احوال و آثار «مولا محمدباقر بن محمدتقی استرآبادی»، هیچ اطلاعی در دست نداریم. تنها گزارش موجود، مطلب بسیار مختصری است که مرحوم «آقابزرگ» به نقل از یک منبع نامشخص در اختیار قرار می دهد.

وی پس از نقل یک کتاب از وی، می نویسد: من نتوانستم عصر او را تشخیص دهم. برخی از متاخرین در کتاب خود از او یاد کرده و با عنوان «مولی الاجل الشیخ محمدباقر» ستوده اند.

آثار:

تنزیه الانبیاء و تاویل ما یظهر منه خلافه

به گزارش «آقابزرگ»، این اثر مختصر به زبان فارسی است. نویسنده آن را در حدود سیصد سطر نگاشته است. موضوع کتاب عصمت انبیا و ائمه ی اطهار علیهم السلام است.

نسخه های خطی:

هیچ نسخه ی خطی به دست نیامد.

نسخه های چاپی:

چاپ نشده است.

منابع:

الذریعة 4/456؛ معجم التراث الکلامی 2/342.

ص:671

«محمدتقی استرآبادی»

قرن 13ه-.ق.

آگاهی ما درباره ی «محمدتقی استرآبادی» تقریباً صفر است. هیچ منبعی از او سخن نگفته است. تنها گزارش موجود، خبر از یک نسخه ی خطی در «کتابخانه ی آیت الله العظمی مرعشی نجفی (ره)» است که به خط نویسنده و تاریخ آن، سال 1297ه-.ق. است.

آثار:

المواعظ من التوراة

مطالب و مواعظی است که نویسنده آنها را از تورات انتخاب کرده است. به نظر فهرست نویس، نسخه به خط امضا کننده ی آن محمدتقی استرآبادی و مانند یک یادداشت است تا تالیف کتاب.

نسخه های خطی:

1 نسخه ی خطی در «کتابخانه ی آیت الله العظمی مرعشی نجفی (ره)» به شماره 2/11999 در 8 برگ، کتابت سال 1297 ه-.ق. موجود است.

نسخه های چاپی:

چاپ نشده است.

منابع:

فهرست نسخه های خطی کتابخانه ی آیت الله العظمی مرعشی نجفی (ره) 30/338.

«محمدتقی بن اسماعیل استرآبادی»

قرن 13ه-.ق.

ذیل مدخل «محمدتقی بن ملا محمداسماعیل استرآبادی»، صاحب کتاب «اعتقادات» خواهد آمد.

«محمدتقی خیال احمدآبادی»

000-1173ه-.ق.

تنها منبعی که وی را استرآبادی خوانده است، «فهرست نسخه های خطی کتابخانه ی آیت الله العظمی مرعشی نجفی (ره)» است. اما از آنجا که هیچ دلیلی بر استرآبادی بودن وی در دست نیست، لذا از شرح احوال و آثارش صرف نظر می گردد.

منابع:

فهرست نسخه های خطی کتابخانه ی آیت الله العظمی مرعشی نجفی (ره) 34/572.

«سید محمدتقی بن حسن طهر حسینی استرآبادی»

قرن 11ه-.ق.

فقیه و متکلم سده ی 11ه-.ق.، «سید محمدتقی بن حسن» یا «ابوالحسن طهر» یا «ظهیر حسینی استرآبادی»، از شاگردان «شیخ بهایی» و «میرداماد» است.

منابع تاریخی و شرح حال نگاری، بسیار مختصر از او سخن رانده اند. نخستین منبع، «امل الآمل» است که سید محمدتقی را عالم جلیل و فقیه فاضل توصیف کرده است. منابع دیگر تقریباً هیچ مطلبی بر آن نیفزوده و همان گفتار را تکرار کرده اند.

«افندی» در «ریاض العلما» از برخی آثار دیگر وی خبر نوشته و از مشاهده ی آنها گزارش داده است. اما از زندگی نامه ی وی چیزی ارایه نکرده است.

نویسنده کتاب «مشاهیر مدفون در حرم رضوی»، «سید محمدتقی بن حسن استرآبادی» و «سید محمدتقی بن عبدالوهاب استرآبادی» را یکی دانسته و زندگی نامه و آثار

ص:672

آن دو را درهم کرده است.

البته این دو شخصیت شباهت های زیادی باهم دارند. هر دو تن سید و در سده ی یازده و دوازده می زیسته اند. ظاهراً نام پدر یا کنیه ی پدر هردو تن، ابوالحسن ثبت شده است. هردو فقیه و آثاری در زمینه ی فقه نگاشته اند. باوجود این نخبگان کتاب شناسی و رجال و تاریخ، آن دو شخصیت را جداگانه شناسانده اند.

در «دائرة المعارف تشیع»، او را سید محمدتقی بن ابوالحسن حسینی از فقهای شیعه ی سده ی یازده هجری و از شاگردان «شیخ بهایی» و «میرداماد» برشمرده است.

آثار:

1. اجازه

بنا به گزارش «آقابزرگ»، سید محمدتقی این اجازه را برای شاگردش «میر معز الدین محمد بن ابوالحسن موسوی»، ساکن «مشهد»، در پشت کتاب «تحفة الرضا» نگاشته است.

تاریخ صدور اجازه سال 1027ه-.ق. است.

نسخه های خطی:

همین گزارش تاکید دارد که یک نسخه ی خطی در «کتابخانه ی آستان قدس رضوی (ع)»، یا در «مشهد» مقدس، بر روی کتاب «تحفة الرضا»، کتابت سال 1027 ه-.ق. موجود است.

نسخه های چاپی:

چاپ نشده است.

2. اجازه

به گزارش «افندی» در «ریاض العلما»، این اثر، اجازه ی دیگری است که گویا بر روی نسخه ای از کتاب «مرقاة الوصول الی علم الاصول» مولف که شرحی بر کتاب «زبدة الاصول» «شیخ بهایی» است، مشاهده شده است.

نسخه های خطی:

1 نسخه ی خطی بر روی کتاب «مرقاة الوصول» مولف در «گیلان» موجود است.

نسخه های چاپی:

چاپ نشده است.

3. اربعون حدیث

ظاهراً چهل حدیث منتخب از سخنان و کلمات قصار ائمه ی اطهار علیهم السلام، همراه با شرح فارسی آن است.

نسخه های خطی:

گویا 1 نسخه ی خطی در «کتابخانه ی آستان قدس رضوی (ع)» موجود است.

نسخه های چاپی:

چاپ نشده است.

4. ایقاظ النائمین فی تصحیف المصحفین

بنا به گزارش «آقابزرگ»، سید محمدتقی این اثر را به اشاره و دستور استادش «میرداماد» نگاشته است.

سید محمدتقی کتاب خود را در «مشهد» و به سال 1015ه-.ق. پایان برد. او این کتاب را در رد نظریات فقهی «مولی عبدالله بن حسین تستری» متوفای 1021ه-.ق. تالیف کرد.

آغاز نسخه چنین است:

«نحمدک الاهم یا رافع درجات العالمین و المتعلمین...»

نسخه های خطی:

از گزارش «آقابزرگ» چنین استفاده می شود که وی نسخه ای از آن را دیده است. شاید این نسخه در «کتابخانه ی آستان قدس رضوی (ع)» موجود است.

ص:673

نسخه های چاپی:

چاپ نشده است.

5. تحقیق معنی الترتیب الحکمی فی الغسل الارتماسی

غسل ارتماسی و ترتیبی از مسائل فقهی کتاب طهارت است. مولف در مسئله ی غسل ارتماسی، ترتیب حکمی را معنا و تفسیر کرده است.

نسخه های خطی:

به گزارش «افندی» یک نسخه ی خطی در «استرآباد» موجود است.

نسخه های چاپی:

چاپ نشده است.

6. تذکرة العابدین

یک اثر استدلالی در موضوع فقه است. مولف کتاب طهارت تذکرة العابدین را نوشته است. اما مشخص نیست که سایر ابواب فقه، نوشته نشده یا مفقود شده است.

البته «آقابزرگ» در «الذریعه» کتاب صلات این مجموعه را نیز تالیف شده اعلام کرده است.

نسخه های خطی:

هیچ نسخه ی خطی به دست نیامد.

نسخه های چاپی:

چاپ نشده است.

7. تنقیح المقام فی المنطق

نسخه های خطی:

هیچ نسخه ی خطی به دست نیامد.

نسخه های چاپی:

چاپ نشده است.

8. خلاصة الهیئة

این رساله ی مختصر به زبان فارسی و در موضوع هیئت است.

نسخه های خطی:

به گزارش «آقابزرگ» در «الذریعه»، 1 نسخه ی خطی در «کتابخانه ی مدرسه ی سید بروجردی» در «نجف اشرف» موجود است. این نسخه، در ضمن تعدادی رساله از نویسنده با عنوان «المجموعة الریاضیة» به خط مولف است.

نسخه های چاپی:

چاپ نشده است.

9. رساله ای در تحقیق معنی ترتیب غسل ارتماسی

شرح و توضیحاتی است درباره ی یک مسئله ی فقهی با عنوان «غسل ارتماسی» که ترتیب آن چگونه باید باشد.

نسخه های خطی:

مرحوم «افندی» یک نسخه از آن را مشاهده کرده است.

نسخه های چاپی:

چاپ نشده است.

10. رسالة فی وجوب صلاة الجمعة

ظاهراً سید محمدتقی استرآبادی نیز مانند استادش «میرداماد» معتقد به وجوب نماز جمعه در زمان غیبت بود و این کتاب را در همین موضوع نگاشته است.

آغاز این کتاب چنین است:

«الاعتماد علی لطفه العمیم و الاستمداد من فضله الجسیم. احسن الاقوال فی جمیع الاحوال و امتن الافعال فی دارالفناء و الزوال حمد من تفرد بجلی صفات الکمال...»

نسخه های خطی:

به گزارش «آقابزرگ» 1 نسخه ی خطی در «کتابخانه ی آستان قدس رضوی (ع)» کتابت سال 1122ه-.ق. از مجموعه ی

ص:674

موقوفه ی «نوروز علی بسطامی»، موجود است.

نسخه های چاپی:

چاپ نشده است.

11. سی فصل

یکی دیگر از آثار سید محمدتقی به زبان عربی است.

نسخه های خطی:

1 نسخه ی خطی در «کتابخانه ی مدرسه ی سید بروجردی» در «نجف اشرف» به خط مولف موجود است.

نسخه های چاپی:

چاپ نشده است.

12. شرح خطبة الشرایع

ظاهراً شرح خطبه ی کتاب «شرایع الاسلام» است.

نسخه های خطی:

هیچ نسخه ی خطی به دست نیامد.

نسخه های چاپی:

چاپ نشده است.

13. شمسیة الحساب

ترتیب آن چگونه باید باشد.

نسخه های خطی:

1 نسخه ی خطی در «کتابخانه ی مدرسه ی سید بروجردی» در «نجف اشرف» موجود است.

نسخه های چاپی:

چاپ نشده است.

14. العجالة النافعة فی شرح خطبة الشرایع (رسالة فی شرح خطبة الشرایع)

سید محمدتقی در «رساله وجوب صلاة الجمعة» از این اثر خود نام برده و برخی مطالب را به آن حواله داده است. از آنجا که مباحث نماز جمعه، فقهی است، به نظر می رسد «العجالة» نیز کتابی فقهی است.

نسخه های خطی:

هیچ نسخه ی خطی به دست نیامد.

نسخه های چاپی:

چاپ نشده است.

15. المباحث المتعلقة بوجوب المقدمة

نسخه های خطی:

هیچ نسخه ی خطی به دست نیامد.

نسخه های چاپی:

چاپ نشده است.

16. مجمع الفرائد

رساله ی «مجمع الفرائد»، حواشی مولف بر «شرح تلخیص المفتاح» است. گفته می شود این حواشی کامل نیست.

اما منابع کتاب شناسی، مشخص نمی کنند که منظور از «تلخیص المفتاح» «سعد الدین مسعود بن عمر تفتازانی» است، یا «تلخیص المفتاح» «محمد بن عبدالرحمان قزوینی»؟

البته «سکاکی» و «غیاث الدین جمشید کاشانی» نیز کتابی با عنوان «تلخیص المفتاح» دارند. لیکن به جهت عدم دسترسی بر نسخه ای از «مجمع الفرائد»، اظهار نظر درباره ی آن خالی از اشکال نیست.

نسخه های خطی:

1 نسخه ی خطی در «کتابخانه ی شیخ علی آل کاشف الغطا» موجود است.

نسخه های چاپی:

چاپ نشده است.

17. مجمع الفوائد

این اثر نیز حواشی مولف بر کتاب «تجرید الاعتقاد» و «شرح

ص:675

قوشچی» است. گویا «مجمع الفوائد» نیز ناتمام است.

نسخه های خطی:

هیچ نسخه ی خطی به دست نیامد.

نسخه های چاپی:

چاپ نشده است.

18. مرقاة الوصول الی علم الاصول

«مرقاة الوصول» شرحی است بر کتاب «زبدة الاصول» «شیخ بهایی»، که به صورت مزجی نگارش یافته است.

گفته می شود سید محمدتقی این شرح را مفصل و در زمان حیات استادش «شیخ بهایی» نگاشته است.

نسخه های خطی:

هیچ نسخه ی خطی به دست نیامد.

نسخه های چاپی:

چاپ نشده است.

19. مناسک الحج

همان طور که از نام کتاب مشخص است، شامل احکام و اعمال حج است.

نسخه های خطی:

هیچ نسخه ی خطی به دست نیامد.

نسخه های چاپی:

چاپ نشده است.

20. المناقشات الفقهیة

نسخه های خطی:

هیچ نسخه ی خطی به دست نیامد.

نسخه های چاپی:

چاپ نشده است.

21. منهاج الصواب فی شرح خلاصة الحساب

به نظر می رسد «خلاصة الحساب» استادش «شیخ بهایی» را شرح کرده است.

نسخه های خطی:

به گزارش «آقابزرگ»، یک نسخه ی خطی در «کتابخانه ی خصوصی سید محمد یزدی» در «اصفهان» موجود است.

نسخه های چاپی:

چاپ نشده است.

منابع:

اعیان الشیعة 9/192؛ امل الآمل 2/251؛ دایرةالمعارف تشیع 2/107؛ الذریعة 2/504 و 4/39 و 13/221 و 15/67-68، 223 و 20/37، 40، 85 و 22/258، 337 و 23/165؛ ریاض العلماء 5/46؛ شرح حال علمای شیعه 71؛ طبقات اعلام الشیعة (الروضة النضرة) 8/93-95؛ الفوائد الرضویة 1/430؛ فهرست واره کتابهای فارسی 4/2919؛ معجم التراث الکلامی 5/45-46؛ معجم طبقات المتکلمین 4/221؛ معجم المولفین 3/179.

«سید محمدتقی بن عبدالوهاب مشهدی استرآبادی»

1037-1110ه-.ق.

«ابوجعفر سید محمدتقی بن عبدالوهاب بن حسین بن سعدالله بن حسین مشهدی استرآبادی» از سادات صحیح النسب و جلیل القدر «استرآباد» است. نسب شریفش به «امام موسی کاظم» علیه السلام منتهی می گردد.

این مجتهد و دانشمند بسیار متقی، به سال 1037ه-.ق. در استرآباد دیده به جهان گشود. پس از رشد و تحصیل مقدمات در زادگاهش، عازم عتبات عالیات گردید. سال ها در آنجا از محضر استادان مبرز درس خواند. آنگاه که به درجه ی اجتهاد رسید، به ایران بازگشت.

ص:676

منابع موجود همین مقدار از شرح زندگانی وی در اختیار قرار داده اند. بیش از این از جزئیات زندگانی و تحصیلات وی اطلاعی در دست نداریم. آنچه مسلم است اینکه در اواخر عمر رهسپار «مشهد» مقدس گردید و در آن ارض اقدس سکونت اختیار کرد. تا سرانجام به سال 1110ه-.ق. دیده از جهان فروبست.

البته «آقابزرگ» معتقد است که سال وفات وی نمی تواند 1110ه-.ق. باشد. بلکه به احتمال زیاد سال 1057ه-.ق. درگذشته است.

براساس گزارش منابع تاریخی و شرح حال، وی بیش از پنجاه اثر پدیدآورد. لیکن همه ی آنها در دسترس نیست. آنچه مورد شناسایی قرار گرفته و در منابع کتاب شناسی ذکر شده، در ذیل معرفی می گردد.

نویسنده کتاب «مشاهیر مدفون در حرم رضوی»، «سید محمدتقی بن حسن استرآبادی» و «سید محمدتقی بن عبدالوهاب استرآبادی» را یکی دانسته و زندگی نامه و آثار آن دو را درهم کرده است.

البته این دو شخصیت شباهت های زیادی باهم دارند. هر دو تن سید و در سده ی یازده و دوازده می زیستند. ظاهراً نام پدر یا کنیه ی پدر هردو تن، ابوالحسن ثبت شده است. هردو فقیه هستند و آثاری در علم فقه پدید آورده اند. لیکن از آنجا که اکثر منابع، آن دو سید محمدتقی را جداگانه معرفی کرده اند، ما نیز تابع اکثریت شدیم.

هم چنین سید محمدتقی، نویسنده ی «شرح فصوص فارابی» در آغاز این شرح نام خود را «سید محمدتقی بن عبدالوهاب بن حسین بن سعدالله بن حسین» نوشته است. بنا بر این احتمال یکی بودن این دو شخص، ضعیف می گردد.

آثار:

1. اخلاق

بنا به گزارش منابع موجود، وی رساله ای در زمینه ی اخلاق به نگارش درآورده است.

نسخه های خطی:

هیچ نسخه ی خطی به دست نیامد.

نسخه های چاپی:

چاپ نشده است.

2. شرح فصوص الحکمة

«محمد بن محمد فارابی» متوفای 339ه-.ق.، اثری با عنوان «فصوص الحکمة» در موضوع فلسفه و حکمت اسلامی نوشته است. بسیاری از دانشمندان سده های بعدی، «فصوص» «فارابی» را شرح کرده اند. از آن جمله سید محمدتقی استرآبادی نیز آن را شرح کرده است.

نسخه های خطی:

1 نسخه ی خطی در «کتابخانه ی آستان قدس رضوی (ع)» به شماره 723 در 115 برگ، کتابت سال 1097ه-.ق. موجود است.

1 نسخه ی خطی در «کتابخانه ی مجلس شورای اسلامی» به شماره 3/330 در 130 برگ، کتابت سال 1110ه-.ق. موجود است.

1 نسخه ی خطی در «کتابخانه ی دانشکدهی الاهیات و معارف اسلامی دانشگاه تهران» به شماره 23/242 در 394 برگ، کتابت سال 1057-1068ه-.ق. موجود است.

نسخه های چاپی:

«شرح فصوص»، با کوشش و تصحیح «محمدتقی دانش پژوه»، به سال 1358 در «تهران» و توسط موسسه مطالعات

ص:677

اسلامی دانشگاه «مک گیل» چاپ و منتشر شده است.

منابع:

اعیان الشیعة 9/192؛ امل الآمل 2/252؛ الذریعة 1/373 و 13/381 و 14/107؛ ریاض العلماء 5/47؛ شرح حال علمای شیعه 152؛ شرح حال علما و ادبای استرآباد (استرآبادنامه) 148-149؛ طبقات اعلام الشیعة (الکواکب المنتشرة) 9/114-115؛ مشاهیر مدفون در حرم رضوی 1/373؛ مطلع الشمس 2/695؛ معجم طبقات المتکلمین 4/418؛ معجم المولفین 3/181؛ نجوم السماء 142.

«محمدتقی بن محمداسماعیل استرآبادی»

000-1272ه-.ق.

درباره ی «محمدتقی بن محمداسماعیل استرآبادی» از علما و دانشمندان سده ی 13ه-.ق.، اطلاعات زیادی در دست نداریم. مرحوم «شریف رازی» او را از شاگردان «شیخ محمدحسن» «صاحب جواهر» و «علامه سید ابراهیم قزوینی» دانسته است.

«آقابزرگ» کمی مفصل تر بیان داشته و علاوه بر دو استاد فوق الذکر، «شیخ علی» و «شیخ حسن»، دو پسر «شیخ جعفر کاشف الغطا» را از استادان وی برشمرده است.

لیکن آنچه درباره ی وی می توان گفت، اینکه در استرآبادی دیده به جهان گشود. در جوانی راهی «مشهد» مقدس گردید و مدت سه سال در حوزه ی «مشهد» به تحصیل مقدمات و بخشی از سطوح پرداخت. پس از فراگیری هیئت، حساب، نجوم و هندسه، به زادگاهش «استرآباد» بازگشت.

زمان زیادی در «استرآباد» درنگ نکرد و به مقصد «اصفهان»، عازم سفر شد. در حوزه ی «اصفهان» مدت سه سال نزد «محمدتقی بن محمدرحیم تهرانی» به تحصیل علوم دینی ادامه داد. آنگاه که به درجه ی اجتهاد رسید، از وی و دیگر استادان «اصفهان» اجازه روایی و اجتهاد دریافت نمود و مجدداً به زادگاهش «استرآباد» مراجعت کرد.

اقامت وی در «استرآباد» به طول نینجامید و با خانواده راهی عتبات عالیات گشت. وی مدت چهارده سال در حوزه ی علمیه ی «نجف اشرف» و «کربلا»، از «محضر شیخ محمدحسین بن عبدالرحیم اصفهانی»، «آقا سید ابراهیم قزوینی» و «شیخ محمدحسن نجفی»، به تکمیل تحصیلاتش پرداخت. آنگاه که از آنان اجازه ی اجتهاد و روایت دریافت کرد، برای بار سوم به «استرآباد» بازگشت. و به تدریس علوم و ارشاد مردم پرداخت.

شیخ محمدتقی مدت چهارده سال ریاست امور شرعی «استرآباد» و امامت مسجد جامع این شهر را برعهده داشت.

مردم از وی اطاعت کرده و بسیار به او اعتقاد داشتند. ملا محمدتقی زبانی گویا و سخنی شیوا داشت.

سال 1271ه-.ق. برای گزارش اوضاع متشنج منطقه، به «تهران» سفر کرد تا دربار را از وضعیت وخیم آن منطقه آگاه نماید. لیکن هنگام بازگشت و در حدود سال 1272ه-.ق. دارفانی را وداع گفت و جنازه اش را پس از تشییع، به «نجف اشرف» بردند و در «وادی السلام» دفن کردند.

شیخ محمدتقی در فقه، اصول، عقاید و مواعظ، آثار زیادی تالیف کرد، لیکن از آثار وی، فقط دو مورد شناسایی شده است که در ذیل معرفی می گردد.

البته ناگفته نماند که فرزندش «ملا محمدصالح»، تعدادی

ص:678

از تحقیقات و تقریرات پدرش را در یک مجموعه همراه با اجازاتی که از استادانش دریافت کرده بود، تحت عنوان «کهف الوری» جمع آوری کرده است.

آثار:

1. کتاب فی الاصول

این اثر به زبان عربی و ظاهراً در موضوع علم اصول فقه است.

نسخه های خطی:

1 نسخه ی خطی در «کتابخانه ی سید محمدباقر طباطبایی» در «کربلا» به شماره 206 در 418 صفحه، کتابت سال 1250ه-.ق. موجود است.

نسخه های چاپی:

چاپ نشده است.

2. کتاب فی الاعتقادات

بنا به گزارش «معجم التراث الکلامی»، وی کتابی در اعتقادات به نگارش در آورده است.

نسخه های خطی:

همین گزارش خبر از وجود آن در «کتابخانه ی آستان قدس رضوی (ع)» به شماره 7300 داده است.

نسخه های چاپی:

چاپ نشده است.

3. کهف الوری

مجموعه آثار شیخ محمدتقی است که فرزندش «ملا محمدصالح» جمع آوری کرده است.

نسخه های خطی:

1 نسخه از این اثر را «آقابزرگ» نزد «شیخ عبدالله اصفهانی» در «قم» مشاهده کرده است.

نسخه های چاپی:

چاپ نشده است.

منابع:

دایرةالمعارف تشیع 2/107-108؛ الذریعة 18/189؛ شرح حال علما و ادبای استرآباد (استرآباد نامه) 179-182؛ طبقات اعلام الشیعة (الکرام البررة) 1/209؛ گنجینه ی دانشمندان 6/407؛ معجم التراث الکلامی 1/389-390.

«محمدجعفر بن سیف الدین شریعتمدار استرآبادی»

1198-1263ه-.ق.

مولانا شیخ محمدجعفر بن سیف الدین استرآبادی، متخلّص به «والی»، از فقهای بسیار مشهور «استرآباد» در «تهران» بود.

این دانشمند فرزانه، در زمان خود، رئیس دینی در «تهران» و منشا خدمات و آثار پربرکت بود.

او در روستای «نوکنده» از توابع «دهستان» «انزان» در حومه «بندرگز»، به سال 1198ه-.ق. دیده به جهان گشود. شیخ محمدجعفر در دامان خانواده ای پرهیزگار بالید و پس از فراگیری مقدمات فارسی و عربی، رهسپار حوزه ی علمیه ی «بابل» (بارفروش) گردید.

وی در «مدرسه ی حاج ابراهیم تفلیسی» به تحصیلات خود ادامه داد و تا سال 1217ه-.ق. در آن حوزه از محضر استادان مبرز بهره برد.

شیخ محمدجعفر در دوران تحصیل سطوح، ضمن تدریس، به تحقیق و نگارش حواشی بر کتاب های درسی پرداخت و آثاری را پدید آورد.

وی پس از فراگیری سطوح، عازم عتبات عالیات گردید و

ص:679

در دروس خارج فقه و اصول استادان بزرگ حوزه ی «نجف اشرف» شرکت جست. از جمله استادان وی، به «صاحب ریاض»، «سید علی طباطبایی بهبهانی»، متوفای 1231ه-.ق. می توان اشاره کرد.

شیخ محمدجعفر، تقریرات دروس استادان خود را در پای منبر، به زبان عربی می نوشت. یکی از این کتاب ها، «ملاذ الاوتاد»، تقریرات درس اصول فقه استادش، «سید علی طباطبایی» است.

شریعتمدار استرآبادی، پس از دریافت اجازه ی اجتهاد و روایت از استادش «سید علی طباطبایی»، حدود سال 1229ه-.ق. به زادگاه خویش بازگشت و در «انزان» به خدمات دینی و ارشاد پرداخت.

وی در اندک زمان حضورش در «انزان»، به تالیف «شرح الفیه» «شهید ثانی» اقدام کرد. سپس به دلیل وجود یک عالم از شاگردان استاد کل «بهبهانی»، به نام «ملا محمدرضا استرآبادی»، زادگاهش را به سوی«قزوین» ترک گفت.

در «قزوین» به تدریس و تالیف ادامه داد. تا زمانی که «فتحعلی شاه» در سفری به «قزوین»، از مراتب علم و فضل شیخ محمدجعفر آگاه گردید و از وی دعوت کرد تا در «تهران» اقامت اختیار نماید.

شیخ محمدجعفر شریعتمدار، به جهت اینکه یکی از دوستان و هم درسانش در «قزوین» ریاست دینی را به عهده داشت، دعوت شاه را اجابت کرد تا با حضور خود در «قزوین»، میدان را برای دیگران تنگ نکند.

قدوم شیخ محمدجعفر در «تهران» بسیار مورد اکرام و احترام قرار گرفت. شاه خانه ای متصل به کاخ سلطنتی در اختیار وی قرار داد.

حضور شیخ محمدجعفر در «تهران» بسیار پربرکت بود. او حدود بیست سال به تدریس، تالیف، تحقیق، اقامه نماز جمعه و جماعت و ارشاد خلق اشتغال داشت.

علمای بزرگ «تهران» نیز مقام وی را تعظیم می کردند. تا جایی که ریاست دینی پایتخت به او واگذار شد.

در جنگ های «ایران» و «روس»، همراه «سید محمد طباطبایی» و علمای بزرگ «شیعه»، به سال 1242ه-.ق. در اردوگاه جهاد حضور یافت.

ملا محمدجعفر استرآبادی، پس از شرکت در جهاد علیه متجاوزان «روسی»، به سفر «مکه» مکرمه اقدام کرد و از طریق «قزوین»، به حج رفت. هنگام بازگشت، از طریق «نجف اشرف»، در «کربلا» اقامت گزید.

اقامت شیخ محمدجعفر در «کربلا» مصادف بود با غایله «شیخیه» به رهبری «شیخ احمد احسایی» و بلوای شورش و تکفیر و درگیری میان مسلمانان.

شیخ محمدجعفر به حکم وظیفه ی دینی، با «شیخ احمد احسایی» و «سید کاظم رشتی» به مباحثه و مذاکره پرداخت. هردو رهبر «شیخیه»، در مذاکرات شکست خوردند و حکم برائت نگرفتند.

پیروان آنان علیه شیخ محمدجعفر شریعتمدار شوریدند و دو بار او را مورلد حمله و به قصد کشت، مورد ضرب و شتم قرار دادند.

شریعتمدار استرآبادی، به خواست خدا، از هر دو حمله، جان سالم بدر برد و پس از درمان، سلامت خود را بازیافت.

علاوه بر غوغای «شیخیه»، بیماری طاعون نیز بلای خانمان سوزی شده بود که بسیاری را به کام خود کشید. از جمله چند تن از فرزندان و خانواده ی شیخ محمدجعفر به این

ص:680

بیماری مبتلا و جان خود را از دست دادند. این زمان سال 1246ه-.ق. بود.

سال 1251ه-.ق. شهر «کربلا» از سوی «داوود پاشا» محاصره شد. در این ایام، شیخ محمدجعفر «کربلا» را به قصد زیارت «امام رضا» علیه السلام ترک گفت و به «ایران» سفر کرد.

هنگام خروج از «کربلا»، برای بار سوم از سوی پیروان «شیخیه»، مورد هجوم قرار گرفت و زخمی شد. این سفر از طریق «کرمانشاه» و «تهران»، به «خراسان» انجام شد و زمانی طولانی ادامه یافت.

پس از مدتی اقامت در «مشهد» مقدس، «محمد شاه قاجار»، از شیخ محمدجعفر دعوت کرد ریاست دینی مسلمانان را به عهده بگیرد و در پایتخت ساکن شود. استرآبادی، سال 1255ه-.ق. مجدداً به «تهران» رفت و رهبری دینی را به دست گرفت. تا سرانجام به سال 1263 ه-.ق. در «تهران» دار فانی را وداع گفت.

مردم «تهران»، تشییع با شکوهی از وی به عمل آوردند و پیکرش را به «نجف اشرف» منتقل کردند و در ایوان مطهر حضرت علی علیه السلام دفن کردند.

بیش از هفتاد اثر را به ملا محمدجعفر شریعتمدار استرآبادی نسبت داده اند. آنچه در ذیل شناسانده می شود، بخشی از آن هاست که در منابع مختلف نام برده شده است.

آثار:

1. آب حیات (فلک مشحون)

«آب حیات» یا «فلک مشحون» یک رساله ی فارسی در علم کلام و اصول عقاید است. این رساله در پنج فصل و هر فصل در پنج مقام تنظیم یافته است.

فصل اول، به توحید و مباحث واجب الوجود اختصاص دارد. فصل دوم، به عدل، فصل سوم، به نبوت، فصل چهارم، به امامت و فصل پنجم، پیرامون معاد بحث می کند.

نسخه های خطی:

4 نسخه ی خطی در «کتابخانه ی آیت الله العظمی مرعشی نجفی (ره)» به شماره 7101 در 158 برگ، کتابت سال 1245ه-.ق.، شماره 3063 در 129 برگ، شماره 3888 در 68 برگ، کتابت سال 1258ه-.ق.، شماره 10/12963 در 7 برگ، کتابت سال 1245ه-.ق. موجود است.

1 نسخه ی خطی در «کتابخانه ی آیت الله العظمی مرعشی نجفی (ره)» به شماره 201/29 در 14 برگ موجود است.

2 نسخه ی خطی در «کتابخانه ی ملی جمهوری اسلامی ایران» به شماره 2550/ف در 274 برگ، کتابت سال 1248 ه-.ق. و 2/5470 در 10 برگ، کتابت سال 1257ه-.ق. موجود است.

5 نسخه ی خطی در «کتابخانه ی مجلس شورای اسلامی» به شماره 6/5417 در 111 برگ، کتابت سال 1239ه-.ق.، شماره 1/118 در 216 برگ، شماره 5323 در 81 برگ، کتابت سال 1260ه-.ق.، شماره 5312 در 94 برگ، کتابت سال 1242ه-.ق. و شماره 1/3345 در 172 برگ، کتابت سده 13ه-.ق. موجود است.

2 نسخه ی خطی در «کتابخانه مدرسه ی فیضیه» «قم» به شماره 4/2060 در 13 برگ و شماره 3/1036 در 18 برگ موجود است.

1 نسخه ی خطی در «کتابخانه مدرسه ی مروی تهران» به شماره 667 موجود است.

1 نسخه ی خطی در «کتابخانه ی مدرسه ی امام عصر (عج) شیراز» به شماره 257 در 106 برگ، کتابت سال 1326

ص:681

ه-.ق. موجود است.

1 نسخه ی خطی در «کتابخانه ی مسجد اعظم» «قم» به شماره 16/256 کتابت سال 1256ه-.ق. موجود است.

نسخه های چاپی:

کتاب «آب حیات» یا «فلک مشحون» فقط یک بار به صورت چاپ سنگی در «تهران» منتشر شده است. در این چاپ، سال انتشار و ناشر مشخص نیست.

2. آداب قرائت قرآن

کتابچه ی بسیار مختصر «آداب قرائت قرآن»، اثری است در بیان آداب تلاوت قرآن مجید و رعایت اصول قرائت آن.

نسخه های خطی:

1 نسخه ی خطی در «کتابخانه مدرسه ی مروی تهران» به شماره 7/934 در 4 برگ موجود است.

نسخه های چاپی:

چاپ نشده است.

3. آداب المتعلمین

در تربیت و تعلیم کودکان و جوانان است.

نسخه های خطی:

هیچ نسخه ی خطی به دست نیامد.

نسخه های چاپی:

چاپ نشده است.

4. آیات الاحکام

اکثر علمای بزرگ، کتابی با عنوان «آیات الاحکام» نگاشته و آیاتی را که درباره ی احکام فقهی سخن گفته، تفسیر کرده اند. شیخ محمدجعفر استرآبادی نیز رساله ی «آیات الاحکام» نوشته و آیات فقهی را در این اثر تفسیر کرده است.

«آقابزرگ» در «الذریعه» از تفسیری با عنوان «تفسیر القرآن» از آثار شریعتمدار استرآبادی گزارش داده که احتمال دارد با «آیات الاحکام» یا اثر دیگر وی با نام «دلائل المرام فی تفسیر آیات الاحکام» متحد باشد.

نسخه های خطی:

1 نسخه ی خطی در «کتابخانه ی دایرةالمعارف بزرگ اسلامی» به شماره (1)457 در 32 برگ موجود است.

نسخه های چاپی:

چاپ نشده است.

5. ابراء الاب زوجة ابنه الصغیر

این رساله به زبان عربی و در احوال شخصیه یعنی ازدواج و احکام آن است. لیکن نه ازدواج مرسومی که شخص بالغ انجام می دهد. بلکه ازدواج موقت فرزند نابالغ به خواست و الدین او، یعنی احکام موردی که پدری، برای پسر نابالغ خود زنی انتخاب می کند و آنها را به ازدواج هم در می آورد. آیا این پدر می تواند بقیه ی مدت را به آن زن ببخشد یا نه؟

استرآبادی این رساله را به سال 1239ه-.ق. تالیف کرده است.

نسخه های خطی:

1 نسخه ی خطی در «کتابخانه ی آیت الله العظمی مرعشی نجفی (ره)» به شماره 3851 در 54 برگ، کتابت سال 1221 ه-.ق. موجود است.

این نسخه در مجموعه ای است که منشآت و اشعاری از شیخ محمدجعفر شریعتمدار استرآبادی را نیز دربر دارد.

نسخه های چاپی:

چاپ نشده است.

6. اجوبة المسائل

این مجموعه پرسش هایی است که از شیخ محمدجعفر

ص:682

شریعتمدار شده و وی پاسخ آنها را داده است.

نسخه های خطی:

هیچ نسخه ی خطی به دست نیامد.

نسخه های چاپی:

چاپ نشده است.

7. الاحادیث القدسیة

کتابچه ی مختصری است در احادیث قدسی، که بسیاری از آن احادیث منسوب به حضرت علی (ع) است.

نسخه های خطی:

2 نسخه ی خطی در «کتابخانه ی آیت الله العظمی مرعشی نجفی (ره)» به شماره 75 و 3851 موجود است.

نسخه های چاپی:

چاپ نشده است.

8. احقاق الحق

اثری با عنوان «احقاق الحق» نیز به شیخ محمدجعفر شریعتمدار استرآبادی منسوب است.

نسخه های خطی:

هیچ نسخه ی خطی به دست نیامد.

نسخه های چاپی:

چاپ نشده است.

9. احکام نماز و روزه

این رساله به زبان فارسی و مانند یک رساله ی مختصر آموزشی آسان در خصوص احکام نماز و روزه است.

نسخه های خطی:

2 نسخه ی خطی در «کتابخانه ی آیت الله العظمی مرعشی نجفی (ره)» به شماره 3068 در 12 برگ و شماره 3852 در 6 برگ، کتابت 1253ه-.ق.، شاید بعض نسخه ها به خط مولف، موجود است.

1 نسخه ی خطی در «کتابخانه ی ملی جمهوری اسلامی ایران» به شماره 703/ف در یک مجموعه 77 برگی، کتابت سال 1256ه-.ق. موجود است.

نسخه های چاپی:

چاپ نشده است.

10. اختیارات الایام

رساله ای به عربی و در بیان اعمال روزها و ماه هاست. هم چنین احکام سعد ونحس ایام بر اساس احادیث «اهل بیت» (ع) بیان شده است. وی این رساله را به سال 1245ه-.ق. در «نجف اشرف» به پایان برده است.

نسخه های خطی:

1 نسخه ی خطی در «کتابخانه ی آیت الله العظمی مرعشی نجفی (ره)» به شماره 3849 در یک مجموعه 173 برگی، کتابت سال 1250ه-.ق. که اکثر رساله های متعلق به شریعتمدار استرآبادی و به خط او موجود است.

نسخه های چاپی:

چاپ نشده است.

11. اربعین حدیثاً (اربعون حدیث)

این اثر که ظاهراً به خواهش «حاج عبدالله» نامی در فضایل علی (ع) نوشته شده، تحت عنوان «هدایة الولایة» خواهد آمد.

12. ارث

کتابچه ی ارث، یک رساله ی فارسی است که در آن احکام ارث و طبقات مختلف وارثان را در یک مقدمه و چهارده فصل تنظیم کرده است.

نسخه های خطی:

1 نسخه ی خطی در «کتابخانه ی آیت الله العظمی مرعشی

ص:683

نجفی (ره)» به شماره 10238 در یک مجموعه 105 برگی، کتابت سال 1235ه-.ق. موجود است.

نسخه های چاپی:

چاپ نشده است.

13. الارث

شیخ محمدجعفر شریعتمدار در این رساله نیز به بیان احکام ارث پرداخته است. لیکن به زبان عربی و بسیار مختصر است.

وی در این رساله احکام ارث را در سه فصل بیان کرده است. فصل اول در 58 فرضیه، فصل دوم در 30 فرضیه و فصل سوم در 17 فرضیه تنظیم شده است.

نسخه های خطی:

1 نسخه ی خطی در «کتابخانه ی آیت الله العظمی مرعشی نجفی (ره)» به شماره 4/12872 در 17 برگ، کتابت سال 1273ه-.ق. موجود است.

نسخه های چاپی:

چاپ نشده است.

14. الاشارات الی کیفیة نیة العبادات بطریق الرمز و الاشارات

این اثر که در بیان احکام کیفیت نیت است، توسط فرزندش، در زمره ی آثار شیخ محمدجعفر شریعتمدار شمارش شده است.

نسخه های خطی:

هیچ نسخه ی خطی به دست نیامد.

نسخه های چاپی:

چاپ نشده است.

15. اشارات الفقه

این اثر بسیار مختصر شیخ محمدجعفر شریعتمدار، به زبان فارسی و در مسائل فقه است.

نسخه های خطی:

2 نسخه ی خطی در «کتابخانه ی آیت الله العظمی مرعشی نجفی (ره)» به شماره 3081 در 7 برگ، کتابت سال 1231ه-.ق. و شماره 3849 در مجموعه 173 برگ موجود است.

نسخه های چاپی:

چاپ نشده است.

16. اصلاح کلمات متشابهه قرآنیة

ذیل «ایضاح کلمات قرآنیة» خواهد آمد.

17. اصل الاصول

یک اثر فارسی بسیار مختصر در بیان اصول پنج گانه و برای عموم مردم و به زبان ساده نگارش یافته است.

نسخه های خطی:

5 نسخه ی خطی در «کتابخانه ی آیت الله العظمی مرعشی نجفی (ره)» به شماره 3852 در یک مجموعه 72 برگی، کتابت سال 1253ه-.ق.، شماره 3849 در یک مجموعه 173 برگی، شاید به خط مولف، شماره 3856، شماره 4023 و شماره 3066 موجود است.

1 نسخه ی خطی در «کتابخانه ی ملی جمهوری اسلامی ایران» به شماره 703/ف در یک مجموعه 73 برگی، کتابت سال 1256ه-.ق. موجود است.

1 نسخه ی خطی در «کتابخانه ی آیت الله العظمی گلپایگانی (ره)» به شماره 1/622 موجود است.

1 نسخه ی خطی در «کتابخانه ی مجلس شورای اسلامی» به شماره 4/118 در یک مجموعه 216 برگی موجود است.

1 نسخه ی خطی در «کتابخانه ی ملی تبریز» به شماره 3208 در 2 برگ موجود است.

ص:684

3 نسخه ی خطی در «کتابخانه ی آستان قدس رضوی (ع)» به شماره 1/597 کتابت سال 1255ه-.ق.، شماره 1/1149 و شماره 1/570 از مجموعه ی اهدایی رهبر معظم انقلاب موجود است.

2 نسخه ی خطی در «کتابخانه ی مسجد جامع گوهرشاد» به شماره 2/1520 و شماره 5/1520 با عنوان «اصول دین» و «اصل الاصول» موجود است.

نسخه های چاپی:

چاپ نشده است.

18. اصل الاصول

این رساله نیز مانند رساله ی قبلی در بیان اصول دین است. لیکن به زبان عربی و بسیار مختصر تالیف شده است.

نسخه های خطی:

3 نسخه ی خطی در «کتابخانه ی آیت الله العظمی مرعشی نجفی (ره)» به شماره 4023 در یک مجموعه 240 برگ، کتابت سال 1255ه-.ق.، شماره 3856 در یک مجموعه 154 برگی، شماره 3066 در یک مجموعه 176 برگی، کتابت سال 1256ه-.ق. موجود است.

1 نسخه ی خطی در «کتابخانه ی مجلس شورای اسلامی» به شماره 1710 در یک مجموعه 246 برگی، کتابت سال 1232ه-.ق. موجود است.

نسخه های چاپی:

چاپ نشده است.

19. اصل العقاید الدینیة

کتاب «اصل العقائد الدینیة» نیزمانند دو کتاب پیشین در علم کلام و بیان اصول دین است. این اثر به زبان عربی نگارش شده است.

نسخه های خطی:

1 نسخه ی خطی در «کتابخانه ی مسجد جامع گوهرشاد» به شماره 1/627 کتابت سال 1267ه-.ق. موجود است. فهرست نویس به اشتباه نام مولف را حاج ملا محمدجعفر بن ملا یوسف شریعتمدار استرآبادی ثبت کرده است.

1 نسخه ی خطی در «کتابخانه ی آیت الله العظمی مرعشی نجفی (ره)» به شماره 3856 در یک مجموعه 154 برگی موجود است.

1 نسخه ی خطی در «کتابخانه ی مدرسه ی آخوند همدان» به شماره 1/4795 کتابت سال 1303ه-.ق. با عنوان «اصول عقائد مذهب جعفری» موجود است.

نسخه های چاپی:

چاپ نشده است.

20. اصول دین

شیخ محمدجعفر شریعتمدار استرآبادی، دو رساله نیز با عنوان «اصول دین» به زبان فارسی و عربی نگاشته است.

اینک نسخه های خطی «اصول دین» به زبان فارسی را می شناسانیم. نسخه ی فارسی آن به سال 1250ه-.ق. پایان یافته است.

نسخه های خطی:

1 نسخه ی خطی در «کتابخانه ی ملی جمهوری اسلامی ایران» به شماره 703/ف در یک مجموعه 77 برگی، کتابت سال 1256ه-.ق. موجود است.

2 نسخه ی خطی در «کتابخانه ی مسجد اعظم» «قم» به شماره 17/256 در 5 صفحه و شماره 1/3007 موجود است.

2 نسخه ی خطی در «کتابخانه ی آیت الله العظمی گلپایگانی (ره)» به شماره 146/1 در یک مجموعه 92 برگی و شماره 49/21 در 36 برگ، موجود است.

ص:685

1 نسخه ی خطی در «کتابخانه ی آیت الله العظمی مرعشی نجفی (ره)» به شماره 10340 در یک مجموعه 139 برگی موجود است.

1 نسخه ی خطی در «کتابخانه ی گنج بخش اسلام آباد» «پاکستان» به شماره 4064 با عنوان «اصول دین منظوم» موجود است.

1 نسخه ی خطی در «کتابخانه ی ملا محمد کاظم علی» در «پیشاور» «پاکستان» کتابت سال 1274 موجود است.

نسخه های چاپی:

چاپ نشده است.

21. اصول دین

این رساله به زبان عربی و در بیان اصول پنج گانه با تکیه بر ادله ی عقلیه است.

نسخه های خطی:

4 نسخه ی خطی در «کتابخانه ی آیت الله العظمی مرعشی نجفی (ره)» به شماره 3066 در یک مجموعه 176 برگی، کتابت سال 1256ه-.ق.، شماره 4023 در یک مجموعه 240 برگی، کتابت سال 1255ه-.ق.، شماره 3071 در 71 برگ و شماره 9512 در 13 برگ، موجود است.

1 نسخه ی خطی در «کتابخانه مدرسه ی نمازی خوی» به شماره 2/681 کتابت سال 1205ه-.ق. موجود است.

2 نسخه ی خطی در «کتابخانه ی آیت الله العظمی مرعشی نجفی (ره)» به شماره 20/8 در یک مجموعه 92 برگی، و شماره 206/10 موجود است.

نسخه های چاپی:

چاپ نشده است.

22. اطفاء الغوائل

این اثر نیز از آثار شریعتمدار استرآبادی شمرده شده است.

نسخه های خطی:

گویا یک نسخه ی خطی در «کتابخانه ی آستان قدس رضوی (ع)» موجود است.

نسخه های چاپی:

چاپ نشده است.

23. اعمال العلوم

در کتاب «اعمال العلوم» از ادبیات عرب و مسائل منطق، از آن جهت که چگونه در استنباط احکام شرعی تاثیرگذار است، بحث شده است.

این اثر توسط فرزندش «محمدحسن شریعتمدار» در کتابش «مظاهر الآثار» به شیخ محمدجعفر شریعتمدار نسبت داده شده است.

نسخه های خطی:

هیچ نسخه ی خطی به دست نیامد.

نسخه های چاپی:

چاپ نشده است.

24. اعمال مسجد کوفه

شیخ محمدجعفر شریعتمدار در این رساله اعمال مسجد «کوفه» را به زبان عربی و با جمع آوری احادیث صحیح مورد توجه قرار داده است.

نسخه های خطی:

1 نسخه ی خطی در «کتابخانه ی آیت الله العظمی مرعشی نجفی (ره)» به شماره 1703 موجود است.

1 نسخه ی خطی در «کتابخانه ی ملی جمهوری اسلامی ایران» به شماره 2258/ع کتابت سال 1263ه-.ق. موجود است.

نسخه های چاپی:

چاپ نشده است.

ص:686

25. انیس الزاهدین فی التعقیبات (انیس الزاهدین و جلیس العابدین)

تعقیبات نمازهای پنج گانه و دعاهای ساعات و روزهای مشخص در این رساله توسط شیخ محمدجعفر استرآبادی جمع آوری شده است.

وی این رساله را به سال 1238ه-.ق. تمام کرده است.

نسخه های خطی:

1 نسخه ی خطی را مرحوم «آقابزرگ» دیده است. این نسخه به خط کاتبی به نام «مولا اسماعیل استرآبادی» است.

نسخه های چاپی:

چاپ نشده است.

26. انیس الواعظین فی المواعظ القرآنیة

شیخ محمدجعفر استرآبادی در این کتابچه مواعظ قرآنی را جمع آوری و در سی مجلس ترتیب داده و آنها را تفسیر و توضیح داده است.

نسخه های خطی:

1 نسخه ی خطی در «کتابخانه مدرسه ی فیضیه ی» «قم» به شماره 1957 در 57 برگ موجود است.

2 نسخه ی خطی را مرحوم «آقابزرگ» ملاحظه فرموده است. یکی از آنها به خط «سید محمد بن ربیع تستری» از روی خط مولف کتابت شده است.

نسخه ی دوم در «کتابخانه ی خصوصی محمدعلی خوانساری» موجود بود.

نسخه های چاپی:

چاپ نشده است.

27. الایجاز فی قواعد الدرایة و الرجال

خلاصه ی کتاب «لب اللباب» است در مباحث علم درایه و رجال که سال 1253ه-.ق. آن را نگاشته است.

نسخه های خطی:

2 نسخه ی خطی در «کتابخانه ی آیت الله العظمی مرعشی نجفی (ره)» به شماره 3066 و 12045 موجود است.

1 نسخه ی خطی در «کتابخانه ی مسجد جامع گوهرشاد» به شماره 4/627 کتابت سال 1268ه-.ق. موجود است. فهرست نویس نام مولف را به اشتباه محمدجعفر بن ملا یوسف شریعتمدار استرآبادی نوشته است.

1 نسخه ی خطی در «کتابخانه ی مدرسه ی عالی شهید مطهری (سپهسالار)» به شماره 2707 کتابت سال 1258 ه-.ق. موجود است.

2 نسخه ی خطی را نیز مرحوم «آقابزرگ» مشاهده نموده است. یکی از آنها در «کتابخانه ی خصوصی محمدعلی قمی» در «کربلا» و نسخه ی دوم در «کتابخانه ی حسینیه شوشتری» در «نجف اشرف» که کتابت سال 1253ه-.ق. را دارد، موجود است.

نسخه های چاپی:

چاپ نشده است.

ایضاح کلمات قرآنیة (سلک البیان فی کشف مشکلات القرآن) (رساله در کلمات مشکله قرآن) (رساله اصلاح کلمات متشابهه قرآنیة) (اصطلاح کلمات قرآنیة) (حل مشاکل قرآن) (حل المشاکل)

این رساله با عناوین متفاوتی شناخته شده است. ظاهراً همه ی آنها یک رساله و در یک موضوع هستند؛ زیرا آغاز و انجام همه ی آنها یکی است.

در هر حال «ایضاح کلمات قرآنیة» اثری است در رفع اشتباهاتی که در آیات قرآن و کلمات آن روی داده است.

به عبارت دیگر، وی کلماتی را که ممکن است اشتباه

ص:687

قرائت شود، از نظر جنبه ی ادبی، نحو، صرف و شیوه ی قرائت، توضیح داده و مشکلات را بر طرف کرده است.

شیخ محمدجعفر این رساله را به ترتیب آیات قرآنی تنظیم کرده است.

نسخه های خطی:

1 نسخه ی خطی در «کتابخانه ی آستانه مقدسه حضرت فاطمه ی معصومه (س)» به شماره 3/397 در 14 برگ، کتابت سال 1301ه-.ق. با عنوان «اصلاح کلمات قرآنیة» موجود است.

3 نسخه ی خطی در «کتابخانه ی آیت الله العظمی مرعشی نجفی (ره)» به شماره 4183 در مجموعه 88 برگ، کتابت سال 1342-1347ه-.ق.، با عنوان «ایضاح کلمات قرآنیة»، شماره 3635 در یک مجموعه 116 برگی، کتابت سال 1267ه-.ق.، با عنوان «حل المشاکل» و شماره 2/11861 در 12 برگ، کتابت سال 1288ه-.ق. با عنوان «کلمات المشکلة» موجود است.

1 نسخه ی خطی در «کتابخانه ی ملی ملک تهران» به شماره 2/6427 در 50 برگ، کتابت سال 1293ه-.ق. با عنوان «اصطلاحات و کلمات قرآنیة» موجود است.

1 نسخه ی خطی در «کتابخانه مدرسه ی نمازی خوی» به شماره 3/608 با عنوان «ایضاح کلمات القرآنیة» موجود است.

2 نسخه ی خطی در «کتابخانه ی مجلس شورای اسلامی» به شماره 1/5572 در یک مجموعه 236 صفحه، کتابت سال 1319-1320ه-.ق. با عنوان «ایضاح کلمات قرآنیة» و شماره 2/12077 در یک مجموعه 145 برگ، کتابت سال 1288ه-.ق. با عنوان «سلک البیان فی کشف مشکلات القرآن» موجود است.

1 نسخه ی خطی در «کتابخانه ی ملی جمهوری اسلامی ایران» به شماره 2456/ع در یک مجموعه 159 برگی، کتابت سال 1263ه-.ق. با عنوان «حل مشاکل القرآن» موجود است.

1 نسخه ی خطی در «کتابخانه ی مرکزی دانشگاه تهران» به شماره 1/2520 در یک مجموعه 110 برگی با عنوان «رساله اصلاح کلمات متشابهه قرآنیة» موجود است.

1 نسخه ی خطی در «کتابخانه مدرسه ی رضویه ی قم» به شماره 2/75 در مجموعه 123 برگ، کتابت سال 1314ه-.ق. با عنوان «رساله در اصلاح کلمات قرآنیة» موجود است.

1 نسخه ی خطی در «کتابخانه ی دانشکدهی الاهیات و معارف اسلامی مشهد» به شماره 2/645 در مجموعه 93 برگ، کتابت سال 1263ه-.ق. با عنوان «رساله در ایضاح کلمات القرآنیة» موجود است.

1 نسخه ی خطی در «کتابخانه ی وزیری یزد» به شماره 13/110 در یک مجموعه 198 برگ، کتابت سال 1327-1331ه-.ق. با عنوان «رساله در بیان کلمات مشکله قرآن» موجود است.

1 نسخه ی خطی در «کتابخانه ی مسجد اعظم» «قم» به شماره 2/2737 در 9 برگ، کتابت سده 13ه-.ق. با عنوان «رساله در کلمات مشکله قرآن» موجود است.

نسخه های چاپی:

این اثر در سال 1309 چاپ شده است. هم چنین در گنجینه بهارستان «مجموعه 17 رساله در علوم قرآنی و روایی» جلد نخست، سال 1380 منتشر گردیده است.

28. ایقاظ النائمین

دو رساله با عنوان «ایقاظ النائمین» به مرحوم شیخ محمدجعفر شریعتمدار استرآبادی نسبت داده اند. یکی از آنها

ص:688

در تعبیر خواب و دیگری در موضوع اخلاق و اندرز است.

اینک مورد نخست که در خواب گزاری است، به درخواست شخصی به نام «میرزا یوسف» در یک مقدمه و دوازده باب و یک خاتمه معرفی می شود.

نسخه های خطی:

1 نسخه ی خطی در «کتابخانه ی آیت الله العظمی مرعشی نجفی (ره)» به شماره 3069 در 10 برگ، کتابت سال 1257 موجود است.

نسخه های چاپی:

چاپ نشده است.

29. ایقاظ النائمین

همان طور که پیش تر گفته شد، ظاهراً دو رساله با این عنوان به شریعتمدار استرآبادی منسوب است. هر دو رساله به زبان فارسی است.

رساله ی دوم در موضوعات متفرقه از جمله در حکایات و پند و اندرز و مسائل اخلاقی است.

نسخه های خطی:

1 نسخه ی خطی در «کتابخانه ی آیت الله العظمی مرعشی نجفی (ره)» به شماره 8406 در یک مجموعه 163 برگی، کتابت سال 1264ه-.ق. موجود است.

نسخه های چاپی:

چاپ نشده است.

30. البراهین القاطعة (شرح التجرید)

استرآبادی شرحی بر کتاب «تجرید العقائد الساطعة» نگاشته است که با عنوان فوق شناخته می شود.

نسخه های خطی:

7 نسخه ی خطی در «کتابخانه ی آیت الله العظمی مرعشی نجفی (ره)» به شماره 3070 در 137 برگ، شماره 3075 در 95 برگ، شماره 3076 در 64 برگ، شماره 3886 در 161 برگ، کتابت سال 1248ه-.ق.، شماره 3890 در 133 برگ، شماره 3893 در 49 برگ، کتابت سال 1256ه-.ق. و شماره 4024 در 338 برگ، کتابت سال 1256ه-.ق. موجود است.

1 نسخه ی خطی در «کتابخانه ی مدرسه ی عالی شهید مطهری (سپهسالار)» به شماره 1352 در 285 برگ، کتابت سال 1258ه-.ق. موجود است.

1 نسخه ی خطی در «کتابخانه ی مجلس شورای اسلامی» به شماره 4480 در 118 برگ، کتابت سال 1252ه-.ق. موجود است.

2 نسخه ی خطی در «کتابخانه ی آستان قدس رضوی (ع)» به شماره 7267 و شماره 8989 موجود است.

1 نسخ خطی در «کتابخانه ی مدرسه ی نواب مشهد» به شماره 7467 موجود است.

در «کتابخانه ی آقا محمود شریعتمدار» در «سبزوار» نیز نسخه ای از آن موجود است.

نسخه های چاپی:

کتاب «براهین» به سال 1382 در «قم» و توسط بوستان کتاب چاپ و منتشر گردیده است.

31. برهان الارشاد

«برهان الارشاد» نیز یک اثر کلامی است که شیخ محمدجعفر استرآبادی آن را به زبان عربی نگاشته است.

نسخه های خطی:

به گزارش «آقابزرگ» 1 نسخه ی خطی در «کتابخانه ی راجه سید محمدمهدی بن راجه ابوجعفر» در ضلع «فیض آباد» موجود است.

ص:689

نسخه های چاپی:

چاپ نشده است.

32. بندی در علم حصولی و حضوری

براساس گزارش فهرست نسخه های خطی کتابخانه ی مجلس، اثری با عنوان فوق به نام محمدجعفر استرآبادی ثبت شده است.

در این اثر از مباحث مختلف مطالبی دیده می شود.

نسخه های خطی:

1 نسخه ی خطی در «کتابخانه ی مجلس شورای اسلامی» به شماره 7/118 در یک مجموعه 216 برگی، کتابت سده 13ه-.ق. موجود است.

نسخه های چاپی:

چاپ نشده است.

33. بنیان مرصوص فی بیان مقدمات الشروع بالخصوص

این اثر نیز از آثار قابل توجه شریعتمدار استرآبادی است.

نسخه های خطی:

1 نسخه ی خطی در «کتابخانه ی آیت الله العظمی مرعشی نجفی (ره)» به شماره 4023 در مجموعه 240 برگ، کتابت سال 1255ه-.ق. موجود است.

نسخه های چاپی:

چاپ نشده است.

34. تجوید قرآن کریم

اثر مختصری است در بیان احکام تجوید و قرائت قرآن در چند فصل. مولف در آغاز بعضی فصول، نخست مطالبی را به نظم بیان کرده و سپس آنها را به نثر تشریح کرده است.

نسخه های خطی:

1 نسخه ی خطی در «کتابخانه ی آیت الله العظمی مرعشی نجفی (ره)» به شماره 3849 در 5 برگ، از یک مجموعه 173 برگی موجود است.

نسخه های چاپی:

چاپ نشده است.

35. تحفة العراق فی علم الاخلاق

این اثر نیز در علم اخلاق و بیان صفات حمیده و رذیله با عناوین «تحفة، تحفة» تنظیم شده است.

نسخه های خطی:

2 نسخه ی خطی در «کتابخانه ی آیت الله العظمی مرعشی نجفی (ره)» به شماره 3062 در 82 برگ، کتابت سال 1243ه-.ق. و شماره 3855 در یک مجموعه 213 برگی، کتابت سال 1257ه-.ق. موجود است.

نسخه های چاپی:

چاپ نشده است.

36. تسهیل الصعاب من امور الطلاب

همان طور که از نام این اثر مشخص می گردد، شیخ محمدجعفر سعی کرده است، کار مراجعه ی طلاب را آسان سازد. لذا فهرست مختصری از مسائل و کتاب های فقهی و روائی خود را استخراج و مرتب ساخته است.

این فهرست به زبان عربی است.

نسخه های خطی:

2 نسخه ی خطی در «کتابخانه ی آیت الله العظمی مرعشی نجفی (ره)» به شماره 3152 در 42 برگ و شماره 4023 در یک مجموعه 240 برگی، کتابت سال 1255ه-.ق. موجود است.

1 نسخه ی خطی در «کتابخانه مدرسه ی مروی تهران» به شماره 3/682 موجود است.

نسخه های چاپی:

چاپ نشده است.

ص:690

37. تعبیر الرؤیا

جزوه ی مختصری است به زبان عربی در خواب گزاری و تعبیر رؤیا که مولف آن را برای استفاده ی عموم مردم نگاشته است.

شریعتمدار، اثر خود را، نخست به ترتیب اسامی اعضای بدن انسان قرار داده و سپس به ترتیب چیزهای طبیعی و حیوانات و غیره مرتب کرده است.

نسخه های خطی:

1 نسخه ی خطی در «کتابخانه ی آیت الله العظمی مرعشی نجفی (ره)» به شماره 3067 در 71 برگ، به خط مولف، موجود است.

نسخه های چاپی:

چاپ نشده است.

38. تفسیر سورة الفاتحة

استرآبادی سوره ی فاتحه را به زبان عربی تفسیر کرده است.

نسخه های خطی:

1 نسخه ی خطی در «کتابخانه ی مدرسه ی عالی شهید مطهری (سپهسالار)» به شماره 1996 کتابت سال 1231 ه-.ق. موجود است.

نسخه های چاپی:

چاپ نشده است.

39. تفسیر القرآن

بنا به گزارش «آقابزرگ» در «الذریعه»، که جلد نخست آن را در «نجف اشرف» دیده است، گویا غیر از تفسیر «مظاهر الاسرار» است.

نسخه های خطی:

براساس گزارش «آقابزرگ»، 1 نسخه ی خطی در «کتابخانه ی سید محمدکاظم یزدی» در «نجف اشرف» موجود است.

نسخه های چاپی:

چاپ نشده است.

40. تفسیر مظاهر الاسرار فی وجوه اعجاز کلام الجبار

«مظاهر الاسرار» تفسیری است ممزوج با آیات قرآن، با استفاده از احادیث «شیعه» و آرای مفسران بزرگ که با یک مقدمه در بیان امور کلی تفسیر همراه است.

مولف در تفسیر خود به شأن نزول آیات، قرائات آن ها، فصاحت و بلاغت، معانی ظاهری و باطنی آیات و معانی محتمل آنها توجه بیشتری کرده است.

نسخه های خطی:

1 نسخه ی خطی در «کتابخانه ی آیت الله العظمی مرعشی نجفی (ره)» به شماره 3087 در 169 برگ، کتابت سال 1258ه-.ق. موجود است.

1 نسخه ی خطی در «کتابخانه ی مدرسه ی عالی شهید مطهری (سپهسالار)» به شماره 1996 در 78 صفحه، کتابت سال 1321ه-.ق. موجود است.

نسخه های چاپی:

چاپ نشده است.

41. تنبیه الغافلین

«تنبیه الغافلین» اثری منظوم است. این اثر مثنوی در هفتاد و یک بیت و موضوع آن پند و اندرز است. آغاز آن چنین است:

حمد بیرون از حساب و از شمار

از برای فاعل لیل و نهار

نسخه های خطی:

1 نسخه ی خطی در «کتابخانه ی آیت الله العظمی مرعشی

ص:691

نجفی (ره)» به شماره 3851 در 1 برگ و در مجموعه ای که کتابت آن سال 1221ه-.ق. است، موجود است.

نسخه های چاپی:

چاپ نشده است.

42. جامع الرسائل

ذیل مدخل «مغانم السائل فی جمع الرسائل» شناسانده خواهد شد.

43. جامع الفنون

این اثر به زبان عربی و جامع تعدادی از علوم و فنونی است که شناختن و فراگرفتن آنها برای فهم دین لازم و ضروری است.

مولف در دوازده فصل دانش هایی مانند: نحو، صرف، معانی، بیان، لغت، منطق، علم کلام، اصول فقه، علم اخلاق، قرائت، رجال، درایه و فقه را بیان کرده است.

نسخه های خطی:

1 نسخه ی خطی در «کتابخانه ی آیت الله العظمی مرعشی نجفی (ره)» به شماره 3065 در 141 برگ، به خط مولف، موجود است.

نسخه های چاپی:

چاپ نشده است.

44. الجامع المحمدی (جامع کبیر محمدی)

این اثر با عنوان «نجم الهدایة الثانیة» ذکر خواهد شد. لیکن نویسنده ی کتاب «شرح احوال علمای خاندان شریعتمدار» کتاب «الجامع الکبیر المحمدی» را با کتاب «نجم الهدایةالثانیة» یکی دانسته و کتاب «الجامع المحمدی» را مستقل معرفی کرده است.

ظاهراً این اثر در هشت باب ترتیب یافته است. باب اول: در اصول دین، دوم: در عبادات، سوم: تجارات، چهارم: رضاع، پنجم: میراث، ششم: هبه، هفتم: قرض و هشتم: نذر است. خاتمه ی آن نیز درباره ی تجوید است.

45. جواب اعتراضات

نام دیگر کتاب «حیات الارواح» استرآبادی است که در جای خود خواهد آمد.

46. حاشیه بر تجرید الکلام

شیخ محمدجعفر شریعتمدار استرآبادی، شرحی بر کتاب «تجرید الکلام» با عنوان «البراهین القاطعة» نگاشته است. این حاشیه در واقع، حاشیه بر همان کتاب «البراهین القاطعة» است.

نسخه های خطی:

به گفته ی «آقابزرگ»، قطعه ای از آن در کتابخانه ی اهدایی مرحوم «مشکاة» در دانشگاه موجود است.

نسخه های چاپی:

چاپ نشده است.

47. حاشیه بر تفسیر بیضاوی

«آقابزرگ» به نقل از کتاب «مظاهر الآثار» این حاشیه را در زمره ی آثار شیخ محمدجعفر شریعتمدار استرآبادی بر شمرده است.

نسخه های خطی:

هیچ نسخه ی خطی به دست نیامد.

نسخه های چاپی:

چاپ نشده است.

48. حاشیه بر شرح الملخص

«الملخص فی الهیئة» از آثار «ابوعلی شرف الدین محمود بن محمد چغمینی خوارزمی» متوفای 618ه-.ق. است.

«الملخص» را تعدادی از دانشمندان شرح کرده اند. یکی از این شروح شرح «صلاح الدین موسی پاشا بن محمد بورسوی»

ص:692

مشهور به «قاضی زاده رومی» از دانشمندان سده ی نهم است.

شیخ محمدجعفر شریعتمدار استرآبادی بر این شرح حاشیه نگاشته است. فرزندش «شیخ محمدحسن» در کتابش «مظاهر الآثار» از این حاشیه سخن گفته است.

نسخه های خطی:

هیچ نسخه ی خطی به دست نیامد.

نسخه های چاپی:

چاپ نشده است.

49. حاشیه بر مطول

«آقابزرگ» به نقل از فرزند شیخ محمدجعفر استرآبادی، در کتابش «مظاهر الآثار»، این حاشیه را به او نسبت داده است.

نسخه های خطی:

هیچ نسخه ی خطی به دست نیامد.

نسخه های چاپی:

چاپ نشده است.

50. حاشیة جامع المقاصد

«جامع المقاصد» نوشته ی «محقق کرکی» شرح بر کتاب «قواعد الاحکام» «علامه حلی» است. شیخ محمدجعفر شریعتمدار حواشی و تعلیقاتی بر «جامع المقاصد» نگاشته است.

مرحوم «آقابزرگ» به نقل از فرزند مولف، شیخ علی شریعتمدار در کتابش «مظاهر الآثار»، این حاشیه را به شیخ محمدجعفر نسبت داده است.

نسخه های خطی:

هیچ نسخه ی خطی به دست نیامد.

نسخه های چاپی:

چاپ نشده است.

51. حاشیة الروضة البهیة

این حاشیه ی مختصر، به زبان عربی و با عناوین «قوله قوله» و بر اساس گفته های استادش «سید علی طباطبایی» نگارش یافته است.

نسخه های خطی:

1 نسخه ی خطی در «کتابخانه ی آیت الله العظمی مرعشی نجفی (ره)» به شماره 3850 در 49 برگ و به خط مولف موجود است.

نسخه های چاپی:

چاپ نشده است.

52. حاشیة ریاض المسائل

شیخ محمدجعفر شریعتمدار، بر کتاب «ریاض المسائل» استادش «سید علی طباطبایی» حاشیه نگاشته و آن را با عناوین «قوله قوله» تدوین کرده است.

این حاشیه، استدلالی و مختصر است.

نسخه های خطی:

2 نسخه ی خطی در «کتابخانه ی آیت الله العظمی مرعشی نجفی (ره)» به شماره 3082 در 162 برگ و شماره 3889 در 73 برگ موجود است.

نسخه های چاپی:

چاپ نشده است.

53. حاشیة مدارک الاحکام

شیخ محمدجعفر شریعتمدار، بر کتاب «مدارک الاحکام» «سید محمد بن علی موسوی عاملی» متوفای 1009ه-.ق. حاشیه نگاشته است.

این حاشیه، استدلالی و با استفاده از دروس استادش «سید علی صاحب ریاض» و نظر دانشمندان معاصر و تحلیل های مولف تنظیم شده است.

نسخه های خطی:

1 نسخه ی خطی در «کتابخانه ی آیت الله العظمی مرعشی

ص:693

نجفی (ره)» به شماره 3854 در 51 برگ و به خط مولف موجود است.

نسخه ی حاضر شامل کتاب طهارت است. شاید همین مقدار را نوشته و بقیه ناتمام مانده است.

نسخه های چاپی:

چاپ نشده است.

54. حجیة الظن (حجیة المظنة)

این اثر در بیان حجیت مظنه است.

نسخه های خطی:

1 نسخه ی خطی در «کتابخانه ی مدرسه ی عالی شهید مطهری (سپهسالار)» به شماره 6252 کتابت سده 13ه-.ق. موجود است.

«آقابزرگ» از وجود یک نسخه ی خطی در «کتابخانه ی میرزا محمدحسین شهرستانی» در «کربلا» گزارش داده است.

نسخه های چاپی:

چاپ نشده است.

55. حدود و قصاص و دیات

یک اثر در زمره ی آثار شریعتمدار استرآبادی با عنوان فوق موجود است که به نام فتحعلی شاه در سه باب ترتیب یافته است.

باب اول در حدود است و این باب 14 فصل دارد. باب دوم در قصاص است و این باب در 7 فصل است. باب سوم در دیات است و این باب در 14 فصل است.

شریعتمدار استرابادی کتاب دیگری با عنوان «دیات» دارد که نمی دانیم با این کتابی که معرفی کردیم یکی است یا خیر؟

نسخه های خطی:

1 نسخه ی خطی در «کتابخانه ی مجلس شورای اسلامی» به شماره 618 در 118 برگ، کتابت سال 1237ه-.ق. موجود است.

نسخه های چاپی:

چاپ نشده است.

56. الحکایات

مجموعه حکایت هایی است که برای پند و اندرز و درس اخلاق از منابع مختلف جمع آوری کرده است.

نسخه های خطی:

1 نسخه ی خطی در «کتابخانه ی آیت الله العظمی مرعشی نجفی (ره)» به شماره 8406 در 7 برگ، از یک مجموعه 163 برگی، کتابت سال 1264ه-.ق. موجود است.

نسخه های چاپی:

چاپ نشده است.

57. حکم المرآة المفقود عنها زوجها

شیخ محمدجعفر به سال 1238ه-.ق. این رساله ی عربی را نگاشته و در آن پیرامون زنی که شوهرش گم شده و مدت زیادی است که از او هیچ خبر و اثری نیست، بحث می کند. در این مسئله مرگ یا زنده بودن زوج گمشده، مشخص نیست، چنین زنی از نظر ازدواج و نفقه چه حکمی دارد؟ اگر زن ادعا کند که شوهرش زنده است چه حکمی دارد و اگر ادعا کند مرده است چه حکمی دارد؟

نسخه های خطی:

2 نسخه ی خطی در «کتابخانه ی آیت الله العظمی مرعشی نجفی (ره)» به شماره 3851 در یک مجموعه 54 برگی، کتابت سال 1221ه-.ق. و شماره 3889 در یک مجموعه 73 برگی، کتابت سال 1238ه-.ق. موجود است.

نسخه های چاپی:

چاپ نشده است.

ص:694

58. حواش علی شرح جامی

ظاهراً یکی دیگر از آثار شریعتمدار استرآبادی، حاشیه بر شرح «جامی» است. لیکن از مشخصات آن هیچ اطلاعی به دست نیامد.

نسخه های خطی:

هیچ نسخه ی خطی به دست نیامد.

نسخه های چاپی:

چاپ نشده است.

59. حیاة الارواح (حیاة الارواح فی المبدأ و المعاد) (جواب اعتراضات)

این اثر نسبتاً متوسط، در بیان اصول پنج گانه ی «شیعه» و به زبان عربی است. وی در این کتاب بیشتر به ادعاهای «شیخ احمد احسایی» پاسخ می دهد و موضوع معاد را به تفصیل بیان می کند.

استرآبادی به سال 1240ه-.ق. این کتاب را پایان برده است.

مرحوم «شیخ محمدباقر بن محمدجعفر بهاری همدانی» متوفای 1333ه-.ق. بر این اثر استرآبادی، حاشیه نگاشته است.

نسخه های خطی:

3 نسخه ی خطی در «کتابخانه ی آستان قدس رضوی (ع)» به شماره 3/2667 در یک مجموعه 134 برگ، کتابت سده 13ه-.ق، شماره 3/597 و شماره 1/1025 از مجموعه اهدایی رهبر معظم انقلاب موجود است.

4 نسخه ی خطی در «کتابخانه ی آیت الله العظمی مرعشی نجفی (ره)» به شماره 726 در یک مجموعه 260 برگی، شماره 5246 در 44 برگ، کتابت سال 1251ه-.ق.، شماره 1/12338 در 43 برگ و شماره 5/11999 در 40 برگ موجود است.

1 نسخه ی خطی در «کتابخانه ی آیت الله العظمی گلپایگانی (ره)» به شماره 1818 در 48 برگ، کتابت سال 1246ه-.ق. موجود است.

1 نسخه ی خطی در «کتابخانه مدرسه ی مروی تهران» به شماره 7/692 موجود است.

1 نسخه ی خطی در «کتابخانه مدرسه ی نواب مشهد» به شماره 2/161 کتابت سده 14ه-.ق. موجود است.

1 نسخه ی خطی در «کتابخانه ی مرکزی دانشگاه تهران» به شماره 1/2532 در 116 موجود است.

1 نسخه ی خطی در «کتابخانه ی مسجد اعظم» «قم» 1/3014 موجود است.

1 نسخه ی خطی در «کتابخانه ی کالج وادهان آکسفورد» موجود است.

نسخه های چاپی:

چاپ نشده است.

60. خزائن العلوم (مختصر موائد العلوم) (فهرست موائد العلوم) (خلاصه موائد العلوم)

شیخ محمدجعفر شریعتمدار استرآبادی، کتابی با عنوان «موائد العلوم فی بیان القواعد و الفوائد» دارد که به بیان اصول و قواعد فقه پرداخته و شیوه ی استنباط احکام شرعی را به تفصیل مورد بحث قرار داده است. سپس همان کتاب را خلاصه کرده و در اختیار دانشجویان فقه و اصول قرار داده است.

این خلاصه در یک مقدمه و سه فن و یک خاتمه تنظیم شده است. از آنجا که مولف در این اثر نظریات شخصی خود را نیز بیان می کند، برخی آن را کتاب مستقلی دانسته اند.

نسخه های خطی:

1 نسخه ی خطی در «کتابخانه ی آستان قدس رضوی (ع)» به

ص:695

شماره 6489 در 371 برگ، کتابت سال 1243ه-.ق. با عنوان «مختصر موائد العوائد فی بیان القواعد و الفوائد» موجود است.

5 نسخه ی خطی در «کتابخانه ی آیت الله العظمی مرعشی نجفی (ره)» به شماره 1531 در 46 برگ، کتابت سال 1266ه-.ق.، شماره 3066 در مجموعه 176 برگ، کتابت سال 1256ه-.ق.، شماره 3856 در مجموعه 154 برگ، شماره 9512 در 153 برگ، با عنوان «مختصر موائد» و شماره 4023 در مجموعه 240 برگ، کتابت سال 1255ه-.ق. موجود است. برخی از این نسخه ها به خط خود مولف است.

3 نسخه ی خطی در «کتابخانه ی مجلس شورای اسلامی» به شماره 6/6049 در یک مجموعه 400 صفحه، کتابت سال 1234ه-.ق.، شماره 4/174 در 98 برگ، کتابت سده 13ه-.ق. و شماره 4480 در 118 برگ، کتابت سده 13ه-.ق.، با عنوان «مختصر موائد العوائد فی بیان القواعد و الفوائد» موجود است.

1 نسخه ی خطی در «کتابخانه ی مسجد جامع گوهرشاد» به شماره 3/627 کتابت سال 1268ه-.ق. موجود است.

1 نسخه ی خطی در «کتابخانه مدرسه ی نمازی خوی» به شماره 2/68 کتابت سال 1243ه-.ق. موجود است.

1 نسخه ی خطی در «کتابخانه ی مرکزی دانشگاه تهران» به شماره 2/2263 در 401 برگ موجود است.

1 نسخه ی خطی در «کتابخانه ی مدرسه ی خیرات خان مشهد» به شماره 2/38 در 52 برگ، با عنوان «فهرست موائد العوائد فی بیان القواعد و الفوائد» موجود است.

1 نسخه ی خطی در «کتابخانه ی مدرسه ی آخوند همدان» به شماره 5/4595 موجود است.

1 نسخه ی خطی در «کتابخانه مدرسه ی مروی تهران» به شماره 3/935 کتابت سال 1251ه-.ق. موجود است.

نسخه های چاپی:

چاپ نشده است.

61. الخطب

در این اثر، تعداد بیست خطبه از خطبه های شیخ محمدجعفر شریعتمدار مانند خطبه ی نکاح، خطبه ی سخنرانی و منبر، و مانند اینها جمع آوری شده است.

بنا به نظر نویسنده ی «شرح احوال علمای خاندان شریعتمدار»، نام دیگر این اثر، «شفاء الصدور» است. لیکن خود وی ذیل مدخل «شفاء الصدور» آن را کتاب دیگری در فضایل امیرالمومنین (ع) معرفی کرده است.

نسخه های خطی:

3 نسخه ی خطی در «کتابخانه ی آیت الله العظمی مرعشی نجفی (ره)» به شماره 3848 در یک مجموعه 155 برگی، شماره 3849 در یک مجموعه 173 برگی و شماره 8406 در یک مجموعه 163 برگی، کتابت سال 1264ه-.ق. موجود است.

نسخه های چاپی:

چاپ نشده است.

62. خلاصه موائد العلوم

پیش تر ذیل «خزائن العلوم» شناساندیم.

63. دستور العمل

«دستور العمل» کتابی است مانند رساله های عملیه ی امروزی که محمدجعفر شریعتمدار آن را به زبان فارسی ساده نگاشته است.

او در مقدمه ی این رساله، مطالبی را درباره ی اصول دین برای یک مسلمان بیان کرده و سپس تحت عناوین «حدیقه» احکام طهارت، نماز، روزه، زکات، خمس و حج را توضیح داده است.

ص:696

نسخه های خطی:

1 نسخه ی خطی در «کتابخانه ی آیت الله العظمی مرعشی نجفی (ره)» به شماره 3061 در 22 برگ، موجود است.

1 نسخه ی خطی در «کتابخانه ی ملی جمهوری اسلامی ایران» به شماره 825/ف در 48 برگ، کتابت سده 13 ه-.ق. موجود است.

نسخه های چاپی:

چاپ نشده است.

64. دلائل المرام فی تفسیر آیات الاحکام

بنابر آنچه «آقابزرگ» از کتاب «مبدأالآمال» «شیخ علی بن جعفر شریعتمدار» نقل می کند، شیخ محمدجعفر استرآبادی، یک تفسیر ناتمام با عنوان فوق دارد.

نسخه های خطی:

هیچ نسخه ی خطی به دست نیامد.

نسخه های چاپی:

چاپ نشده است.

65. دیات

پیش تر گفتیم که شریعتمدار استرآبادی کتابی با عنوان «حدود و قصاص و دیات» دارد اما نمی دانیم که با کتاب دیگرش به نام «دیات» یکی است یا خیر؟ از این رو آنها را جداگانه شناساندیم.

نسخه های خطی:

1 نسخه ی خطی در «کتابخانه ی دانشکدهی الاهیات و معارف اسلامی دانشگاه تهران» به شماره 6/62 در 178 برگ موجود است.

نسخه های چاپی:

چاپ نشده است.

66. الرجال

شیخ محمدجعفر شریعتمدار استرآبادی آثاری در علم رجال و درایه و حدیث دارد. لیکن از آنجا که این اثر نیز با عنوان «الرجال» در زمره ی آثار وی شمرده شده است، در اینجا معرفی می گردد.

نسخه های خطی:

1 نسخه ی خطی در «کتابخانه ی مرکزی دانشگاه تهران» به شماره 4/2263 در مجموعه 401 برگ موجود است.

1 نسخه ی خطی در «کتابخانه ی وزیری یزد» به شماره 5/3175 در یک مجموعه 215 برگی، با عنوان «رساله رجالیه» موجود است. این احتمال وجود دارد که همان کتاب «الرجال» وی باشد.

نسخه های چاپی:

چاپ نشده است.

67. الرد علی الصوفیة

این رساله بسیار مختصر و در رد بدعت ها و عقاید اهل تصوف است. مولف آن را در یک مقدمه و سه باب و یک خاتمه در سال 1238ه-.ق. و به زبان عربی تدوین کرده است.

نسخه های خطی:

1 نسخه ی خطی در «کتابخانه ی آیت الله العظمی مرعشی نجفی (ره)» به شماره 3851 در 5 برگ از یک مجموعه 54 برگی، کتابت سال 1238ه-.ق. و به خط مولف موجود است.

نسخه های چاپی:

چاپ نشده است.

68. رساله احتیاطیه

رساله در زمینه ی مسائل احتیاطی، از آثار مهمی است که برخی از علمای بزرگ در این خصوص کتاب مستقلی

ص:697

نگاشته اند. از آن جمله «شیخ علی بن ملا محمدجعفر استرآبادی» نیز یک اثر در این موضوع دارد. از آنجا که در «کتابخانه ی وزیری یزد» نیز اثری به نام شیخ محمدجعفر استرآبادی ثبت شده است، ما نیز آن را معرفی کردیم. لیکن برای انتساب یقینی آن باید نسخه ی اصلی دیده شود.

نسخه های خطی:

1 نسخه ی خطی در «کتابخانه ی وزیری یزد» به شماره 2/3175 در یک مجموعه 215 برگی موجود است.

نسخه های چاپی:

چاپ نشده است.

69. رسالة الاستنباط

این رساله به زبان عربی و با عنوان فوق، در زمینه ی بیان اصول استنباط احکام شرعی، از آثار شیخ محمدجعفر بشمار رفته است.

نسخه های خطی:

1 نسخه ی خطی در «کتابخانه ی مرکزی دانشگاه تهران» به شماره 3/2263 در یک مجموعه 401 برگی موجود است.

رساله ی دیگری در «کتابخانه ی مجلس شورای اسلامی» به شماره 2/13833 با عنوان «رسالة فی بیان کیفیة الاستدلال و استنباط الاحکام» وجود دارد که شاید با رساله ی فوق متحد است.

این رساله در 192 برگ و کتابت سال 1256ه-.ق. است.

نسخه های چاپی:

چاپ نشده است.

70. رسالة فی آداب المتعلمین

اثر مختصر و بسیار ساده ای است در آموزش اخلاق و معارف برای جوانان و نوآموزان.

نسخه های خطی:

به گزارش «آقابزرگ»، 1 نسخه ی خطی در «کتابخانه ی شیخ مهدی شرف الدین»، کتابت سال 1244ه-.ق. موجود است.

نسخه های چاپی:

چاپ نشده است.

71. رسالة فی زیارة عاشوراء

«آقابزرگ» این رساله را در «الذریعه» از آثار شیخ محمدجعفر شریعتمدار استرآبادی بر شمرده است.

نسخه های خطی:

بر اساس گزارش «آقابزرگ»، 1 نسخه ی خطی در «کتابخانه ی شیخ مهدی شرف الدین» در «شوشتر»، کتابت سال 1235ه-.ق. موجود است.

هم چنین وی احتمال داده است، نسخه ای که در «کتابخانه ی مدرسه ی عالی شهید مطهری (سپهسالار)» به شماره 2527 وجود دارد، همان نسخه ی «شوشتر» است.

نسخه های چاپی:

چاپ نشده است.

72. رسالة فی صیغة عقد النکاح

سه اثر به شیخ محمدجعفر شریعتمدار در موضوع صیغ عقود نسبت داده اند. یکی از آنها با عنوان فوق است. دو اثر دیگر را در جای خود معرفی خواهیم کرد.

این رساله ظاهراً فقط در بیان صیغه ی عقد نکاح است.

نسخه های خطی:

1 نسخه ی خطی در «کتابخانه ی دانشکدهی الاهیات و معارف اسلامی تهران» به شماره 5/62 در مجموعه 178 برگ موجود است.

نسخه های چاپی:

چاپ نشده است.

ص:698

73. رسالة فی الطهارة و الصلاة

دو فرزند مولف، در کتاب های خودشان، «مبدأ الآمال» و «مظاهر الآثار» دو رساله ی فارسی در موضوع طهارت و صلات را به پدرشان نسبت داده اند. یکی از این دو رساله مبسوط و دیگری مختصر است.

نسخه های خطی:

هیچ نسخه ی خطی به دست نیامد.

نسخه های چاپی:

چاپ نشده است.

74. رسالة فی القبلة

ذیل مدخل «معرفة الوقت و القبلة» معرفی خواهد شد.

75. رسالة اصلاح کلمات متشابهة قرآنیة

ذیل «ایضاح کلمات القرآنیة» معرفی شد.

76. رساله ای در بیان امور مربوط به مقدمات و واجبات نماز و روزه

شیخ محمدجعفر شریعتمدار استرآبادی، دو رساله در واجبات نماز دارد که عنوان آنها متفاوت است. از آنجا که یکی بودن آن دو را نمی دانیم، هر دو را در ذیل همین عنوان معرفی می کنیم.

نسخه های خطی:

1 نسخه ی خطی در «کتابخانه ی ملی جمهوری اسلامی ایران» به شماره 703/ف در 77 برگ، کتابت سال 1256ه-.ق. با عنوان فوق موجود است.

1 نسخه ی خطی در «کتابخانه مدرسه ی فیضیه ی» «قم» به شماره 7/2060 در 10 برگ، با عنوان «رساله در رموز مربوط به واجبات» موجود است.

نسخه های چاپی:

چاپ نشده است.

77. رسالة فی زمان نوافل الظهرین

همان طور که از نام این رساله مشخص است، شریعتمدار استرآبادی، نوافل نماز ظهر و عصر را بیان کرده است.

فرزندش در کتاب «مبدأ الآمال» این کتاب را در زمره ی آثار پدرش یاد کرده است.

نسخه های خطی:

هیچ نسخه ی خطی به دست نیامد.

نسخه های چاپی:

چاپ نشده است.

78. رسالة فی النجوم

«آقابزرگ» به نقل از فرزند مولف، از وجود این رساله، برای شیخ مجمدجعفر شریعتمدار، خبر داده است.

نسخه های خطی:

هیچ نسخه ی خطی به دست نیامد.

نسخه های چاپی:

چاپ نشده است.

79. رسالة فی الهیئة و فیه تشخیص القبلة

بنا بر گزارش فرزند مولف در «مبدأ الآمال»، شیخ محمدجعفر، اثری با عنوان فوق دارد. لیکن این احتمال وجود دارد که همان «معرفة الوقت و القبلة» باشد.

نسخه های خطی:

هیچ نسخه ی خطی به دست نیامد.

نسخه های چاپی:

چاپ نشده است.

80. زینة الصلاة فی النوافل و التعقیبات

اثر دیگری از شیخ محمدجعفر استرآبادی در بیان نوافل و

ص:699

تعقیبات نمازهای پنج گانه است. این اثر بسیار مختصر از اثر دیگر وی در این موضوع با عنوان «انیس الزاهدین» است.

نسخه های خطی:

هیچ نسخه ی خطی به دست نیامد.

نسخه های چاپی:

چاپ نشده است.

81. سد رمق

جزوه ی بسیار مختصر به زبان فارسی در بیان مسائل اعتقادی «شیعه» است. مولف این اثر را پس از نگارش «منهاج الایمان» که به زبان عربی و برای عموم مردم بوده، نوشته است.

نسخه های خطی:

1 نسخه ی خطی در «کتابخانه ی آیت الله العظمی مرعشی نجفی (ره)» به شماره 3080 در 3 برگ موجود است.

نسخه های چاپی:

چاپ نشده است.

82. سفینة النجاة و مدینة الحیاة

اثری است در معرفی و شرح بیماری وبا و طاعون که شیخ محمدجعفر استرآبادی، آن را برای شناخت و آموزش تدوین کرده است.

وی در این اثر دعاهای وارده در زمینه ی این بیماری ها را ذکر کرده و راه های فرار از بیماری وبا و طاعون را بیان کرده است.

نسخه های خطی:

1 نسخه ی خطی در «کتابخانه ی آیت الله العظمی مرعشی نجفی (ره)» به شماره 2437 در 2 برگ، کتابت سال 1267ه-.ق. موجود است.

نسخه های چاپی:

چاپ نشده است.

83. سلک البیان فی کشف مشکلات القرآن

ذیل عنوان «ایضاح کلمات القرآن» شناسانده شد.

84. السیر و السلوک فی القرآن الکریم

«السیر و السلوک فی القرآن الکریم» عنوانی است که ظاهراً فهرست نویس، با استفاده از محتوای کتاب به آن داده است؛ زیرا آغاز تنها نسخه ی موجود، افتاده است.

در این نسخه مباحث سیر و سلوک، موجبات، موانع و آداب آن با استفاده از آیات قرآن کریم مورد بحث واقع شده است.

این اثر در شش باب و هر باب در شش فصل تنظیم شده و سال اتمام آن 1221ه-.ق. است.

نسخه های خطی:

1 نسخه ی خطی در «کتابخانه ی آیت الله العظمی مرعشی نجفی (ره)» به شماره 3067 در یک مجموعه 71 برگی موجود است.

نسخه های چاپی:

چاپ نشده است.

85. شاخ نبات

ظاهراً کتاب شاخ نبات ترجمه کتاب «اصل الاصول» شیخ محمدجعفر استرآبادی است.

نسخه های خطی:

1 نسخه ی خطی در «کتابخانه ی آیت الله العظمی گلپایگانی (ره)» به شماره 1/1233 کتابت سده 13ه-.ق. موجود است.

2 نسخه ی خطی در «کتابخانه ی مجلس شورای اسلامی» به شماره 5/5417 در یک مجموعه 111 برگی، کتابت سال 1230ه-.ق. و شماره 6/3254 در یک مجموعه 151 برگی، کتابت سال 1245ه-.ق. موجود است.

ص:700

2 نسخه ی خطی در «کتابخانه ی ملی جمهوری اسلامی ایران» به شماره 2550/ف در یک مجموعه 274 برگی، کتابت سال 1248ه-.ق. و شماره 2551/ع در یک مجموعه 126 برگی، کتابت سال 1263ه-.ق. موجود است.

1 نسخه ی خطی در «کتابخانه مدرسه ی فیضیه» «قم» به شماره 5/2060 در 4 برگ موجود است.

1 نسخه ی خطی در «کتابخانه ی مدرسه ی آخوند همدان» به شماره 5/7702 موجود است.

نسخه های چاپی:

چاپ نشده است.

86. شرح اصل الاصول

در کتاب «شرح احوال علمای خاندان شریعتمداری» و ذیل اثار شیخ محمدجعفر شریعتمدار، اثری با عنوان «شرح اصل الاصول» به او نسبت داده شده است.

البته فرزند مولف، «شیخ علی شریعتمدار استرآبادی»، اثری با عنوان «فصل الفصول فی شرح اصل الاصول» دارد که در جای خود شناسانده شده است.

نسخه های خطی:

بر اساس گزارش فوق، 1 نسخه ی خطی در «کتابخانه ی آیت الله العظمی مرعشی نجفی (ره)» به شماره 3852 در 3 برگ، کتابت سال 1253ه-.ق. موجود است.

نسخه های چاپی:

چاپ نشده است.

87. شرح الالفیة

انتساب این اثر به شیخ محمدجعفر شریعتمدار استرآبادی، تردیدی است؛ زیرا فهرست نویس نام نویسنده را فقط محمدجعفر استرآبادی نگاشته است. اتمام کتابت یا تالیف این اثر در «استرآباد» اتفاق افتاده است.

نسخه های خطی:

1 نسخه ی خطی در «کتابخانه دانشگاه تهران» به شماره 1242 در 127 برگ موجود است.

نسخه های چاپی:

چاپ نشده است.

88. شرح تبصرة المتعلمین

«تبصرة المتعلمین» از آثار فقهی «علامه حلی» است. شیخ محمدجعفر شریعتمدار استرآبادی آن را شرح کرده است. این شرح، به صورت مزجی و مخلوط با متن است.

کتاب طهارت از این شرح، در شب پنجشنبه سال 1256ه-.ق. پایان یافته است.

نسخه های خطی:

1 نسخه ی خطی در «کتابخانه ی آیت الله العظمی مرعشی نجفی (ره)» به شماره 3078 در 140 برگ موجود است. این نسخه از آغاز کتاب طهارت تا مقداری از کتاب زکات و به خط مولف است.

نسخه های چاپی:

چاپ نشده است.

89. شرح التوحید

اثری است به زبان فارسی که شامل مباحث علم کلام، فقه، حدیث، تفسیر، عرفان، فلسفه، ادب و لغت می شود.

نسخه های خطی:

1 نسخه ی خطی در «کتابخانه ی مجلس شورای اسلامی» به شماره 5/118 در 216 برگ، کتابت سده 13ه-.ق. موجود است.

نسخه های چاپی:

چاپ نشده است.

ص:701

90. شرح درج المضامین

همان طور که پیش تر متذکر شدیم، «درج المضامین» اثر «ملا مختار قاری اصفهانی» و به نظم است. ملا محمدجعفر استرآبادی آن را از نظم فارسی به زبان عربی شرح کرده است.

نسخه های خطی:

2 نسخه ی خطی در «کتابخانه ی آیت الله العظمی مرعشی نجفی (ره)» به شماره 3067 در مجموعه 71 برگی و شماره 3324 در 32 برگ، کتابت سال 1230ه-.ق. موجود است.

1 نسخه ی خطی در «کتابخانه ی مجلس شورای اسلامی» به شماره 4/5417 در مجموعه 111 برگ موجود است.

نسخه های چاپی:

چاپ نشده است.

91. شرح قواعد الاحکام (شوارع الانام فی شرح قواعد الاحکام)

این شرح به صورت مزجی و همراه با متن «قواعد الاحکام» «علامه حلی» تدوین شده است. شریعتمدار استرآبادی، شرح خود را استدلالی نگاشته است. شرح در برخی مسائل مفصل و در برخی ابواب متوسط است.

کتاب ظاهراً ناتمام است؛ زیرا نسخه های موجود شامل تعدادی از ابواب کتاب است. نه همه ی «قواعد الاحکام».

نسخه های خطی:

4 نسخه ی خطی در «کتابخانه ی آیت الله العظمی مرعشی نجفی (ره)» به شماره 3073 در 214 برگ، شاید جلد اول، شامل کتاب طهارت تا مبحث حیض، به خط مولف، شماره 3074 در 270 برگ، شامل کتاب صلات تا دیات، با تصحیح در حواشی، شماره 3885 در 113 برگ، کتابت سال 1246ه-.ق.، با حواشی به خط مولف و شماره 4022 در 377 برگ موجود است.

نسخه های چاپی:

چاپ نشده است.

92. شفاء الصدور

بنا به گزارش «آقابزرگ»، این اثر در تفسیر آیات مربوط با پند و اندرز است. اما نویسنده ی «شرح احوال علمای خاندان شریعتمدار» نخست آن را نام دیگر کتاب «الخطب» مولف دانسته است. سپس ذیل مدخل «شفاالصدور» موضوع آن را فضائل و مناقب حضرت امیرالمومنین (ع) و آیات و روایات مربوط به فضایل معرفی کرده است.

نسخه های خطی:

3 نسخه ی خطی در «کتابخانه ی آیت الله العظمی مرعشی نجفی (ره)» به شماره 3317 در 23 برگ، شماره 3848 در یک مجموعه 155 برگی و شماره 3849 در یک مجموعه 173 برگی، کتابت سال 1250ه-.ق.، به خط مولف، موجود است.

1 نسخه ی خطی در «کتابخانه مدرسه ی فیضیه» «قم» به شماره 1/2040 در 8 برگ، کتابت سال 1262ه-.ق. موجود است.

نسخه های چاپی:

چاپ نشده است.

93. شوارع الانام فی شرح قواعد الاحکام

ذیل «شرح قواعد الاحکام» معرفی شد.

94. صفات الباری تعالی (صفات الهی)

اثر مختصری است در علم کلام و بیان صفات ثبوتی و سلبی واجب الوجود، که به شیوه ی فلاسفه و متکلمان و با

ص:702

توجه به حکمت مشا و اشراق، به سال 1251ه-.ق. تالیف شده است.

نسخه های خطی:

3 نسخه ی خطی در «کتابخانه ی آیت الله العظمی مرعشی نجفی (ره)» به شماره 3849 در یک مجموعه 173 برگی، شماره 7101 در مجموعه 158 برگ، کتابت سال 1245 ه-.ق. و شماره 9/12963 در 6 برگ، کتابت سال 1245 ه-.ق. موجود است.

نسخه های چاپی:

چاپ نشده است.

95. صیغ عقد النکاح و الطلاق (صیغ عقود النکاح و الطلاق)

شریعتمدار استرآبادی در این رساله صیغه ها و الفاظ انشای عقد نکاح و طلاق را بیان و آموزش داده است. سال تالیف این رساله 1258ه-.ق. پایان یافته است.

نسخه های خطی:

2 نسخه ی خطی در «کتابخانه ی آستان قدس رضوی (ع)» به شماره 5714 در 13 برگ، کتابت سال 1242 ه-.ق. و شماره 4/597 از مجموعه اهدایی مقام معظم رهبری، موجود است.

2 نسخه ی خطی در «کتابخانه ی آستانه مقدسه حضرت فاطمه معصومه (س)» به شماره 2/122 در 6 برگ، کتابت سال 1267ه-.ق. و شماره 1/122 در 7 برگ، کتابت سال 1265ه-.ق. موجود است.

5 نسخه ی خطی در «کتابخانه ی آیت الله العظمی مرعشی نجفی (ره)» به شماره 3/11388 در 11 برگ، شماره 3328 در یک مجموعه 116 برگی، شماره 1541 در یک مجموعه 306 برگ، کتابت سال 1258ه-.ق.، شماره 2/12045 در 8 برگ، کتابت سال 1263ه-.ق. و شماره 8/10870 در یک مجموعه 158 برگ، کتابت سال 1264ه-.ق. موجود است.

1 نسخه ی خطی در «کتابخانه ی آیت الله العظمی گلپایگانی (ره)» به شماره 1/70 موجود است.

3 نسخه ی خطی در «کتابخانه ی مجلس شورای اسلامی» به شماره 3/148 در یک مجموعه 114 برگ، کتابت سال 1254-1258ه-.ق.، شماره 3/2802 در یک مجموعه 472 برگی، شماره 4/14445 در 3 برگ موجود است.

1 نسخه ی خطی در «کتابخانه ی مسجد اعظم» «قم» به شماره 2/2948 کتابت سال 1248ه-.ق. موجود است.

1 نسخه ی خطی در «کتابخانه ی مسجد جامع گوهرشاد» به شماره 7/627 کتابت سال 1268ه-.ق. موجود است.

1 نسخه ی خطی در «کتابخانه ی دانشکدهی الاهیات و معارف اسلامی مشهد» به شماره 11/1674 در 7 برگ، کتابت سال 1238ه-.ق. موجود است.

1 نسخه ی خطی در «کتابخانه ی مدرسه ی آخوند همدان» به شماره 4/7702 کتابت سال 1261ه-.ق. موجود است.

1 نسخه ی خطی در «کتابخانه ی مدرسه ی عالی شهید مطهری (سپهسالار)» به شماره 2542 در 54 برگ، کتابت سده 13ه-.ق. موجود است.

1 نسخه ی خطی در «کتابخانه ی ملی تبریز» به شماره 1/1416 موجود است.

نسخه های چاپی:

چاپ نشده است.

96. صیغ العقود و الایقاعات

عقود و ایقاعات، از نظر شرع مقدس اسلام، با الفاظ و عبارات

ص:703

خاصی انشا می گردد. شیخ محمدجعفر شریعتمدار، ضمن تعریف فقهی عقد و ایقاع، مختصری از احکام آنها را بیان کرده و الفاظ مناسب هر عقد و ایقاع شرعی را آورده است.

نسخه های خطی:

4 نسخه ی خطی در «کتابخانه ی آستان قدس رضوی (ع)» به شماره 7234 در 8 برگ، کتابت سال 1263ه-.ق.، 5714 در 13 برگ، کتابت سال 1242ه-.ق.، شماره 5/597 و شماره 4/570 موجود است. 2 نسخه ی اخیر از مجموعه اهدایی رهبر معظم انقلاب است.

2 نسخه ی خطی در «کتابخانه ی آستانه مقدسه حضرت فاطمه معصومه (س)» به شماره 1/122 در 7 برگ، کتابت سال 1265ه-.ق. و شماره 2/221 در 6 برگ، کتابت سال 1267ه-.ق. موجود است.

2 نسخه ی خطی در «کتابخانه ی آیت الله العظمی مرعشی نجفی (ره)» به شماره 1541 در یک مجموعه 306 برگی، کتابت سال 1258ه-.ق.، شماره 9512 در یک مجموعه 153 برگی، کتابت سال 1262ه-.ق. موجود است.

5 نسخه ی خطی در «کتابخانه ی مجلس شورای اسلامی» به شماره 3/119 در یک مجموعه 110 برگی، کتابت سده 13ه-.ق.، شماره 4/148 در یک مجموعه 114 برگی، کتابت سال 1258ه-.ق.، 2/5417 در یک مجموعه 111 برگی، شماره 5/14445 در 22 برگ و شماره 4/2802 در 11 برگ موجود است.

1 نسخه ی خطی در «کتابخانه مدرسه ی نواب مشهد» به شماره 1/161 کتابت سده 14ه-.ق. موجود است.

1 نسخه ی خطی در «کتابخانه مدرسه ی مروی تهران» به شماره 4/934 موجود است.

1 نسخه ی خطی در «کتابخانه ی مدرسه ی آخوند همدان» به شماره 3/7702 کتابت سال 1261ه-.ق. موجود است.

2 نسخه ی خطی در «کتابخانه ی مسجد اعظم» «قم» به شماره 2/17 در 5 صفحه و شماره 2/2948موجود است.

1 نسخه ی خطی در «کتابخانه ی مرکز احیاء میراث اسلامی قم» به شماره 3/357 11 برگ، موجود است.

1 نسخه ی خطی در «کتابخانه ی مسجد جامع گوهرشاد» به شماره 6/627 کتابت سال 1267ه-.ق. موجود است.

1 نسخه ی خطی در «کتابخانه ی دانشکدهی الاهیات و معارف اسلامی مشهد» به شماره 3/1363 موجود است.

نسخه های چاپی:

چاپ نشده است.

97. طرق الشیخ الطوسی

شیخ محمدجعفر استرآبادی، متن کتاب خود را «مشیخه تهذیب» قرار داده و با عناوین «قال، اقول» به بررسی طرق اسانید «شیخ طوسی» پرداخته است.

هدف از این کار تعیین تکلیف احادیث دو کتاب «تهذیب» و «استبصار» است؛ زیرا با اثبات صحت یا ضعف آن اسانید، روایت های تهذیب و استبصار از ارسال و ابهام خارج می گردد.

این رساله ی بسیار مختصر به زبان عربی و در سال 1246ه-.ق. تالیف شده است.

نسخه های خطی:

2 نسخه ی خطی در «کتابخانه ی آیت الله العظمی مرعشی نجفی (ره)» به شماره 3152 در مجموعه 42 برگ، کتابت سال 1252ه-.ق. و شماره 4023 در یک مجموعه 240 برگ، کتابت سال 1255ه-.ق. موجود است.

نسخه های چاپی:

این جزوه در میراث حدیث «شیعه» جلد دوم و با تلاش

ص:704

موسسه دارالحدیث و تحقیقات «علی فرخ»، منتشر گردیده است.

98. طلاق الصغیر

یکی از احکام فقهی طلاق صغیر است. اینکه آیا ولی صغیر می تواند همسر فرزند صغیر خود را طلاق بدهد؟

استرآبادی این طلاق را صحیح نمی داند و جزئیات آن را شرح می دهد.

نسخه های خطی:

1 نسخه ی خطی در «کتابخانه ی مدرسه ی عالی شهید مطهری (سپهسالار)» به شماره 2542 موجود است.

نسخه های چاپی:

چاپ نشده است.

99. عروة الانام فی المسائل المحتاج الیها فی کل عام

همان طور که از نام این اثر مشخص می گردد، مطالب و مسائلی است که مردم به طور عموم و در کارهای روزانه به آن محتاج هستند.

نسخه های خطی:

3 نسخه ی خطی در «کتابخانه ی آیت الله العظمی مرعشی نجفی (ره)» به شماره 3863 در 211 برگ، شماره 3864 در 186 برگ و شماره 3865 در 224 برگ، ظاهراً هر سه نسخه به خط مولف، موجود است.

نسخه های چاپی:

چاپ نشده است.

100. العلوم الادبیة

رساله ای است بسیار مختصر به زبان عربی در بیان قواعد علوم ادبی مورد نیاز برای درک صحیح کتاب و سنت در استنباط احکام شرعی.

احتمال دارد که این اثر با کتاب «مدائن العلوم» مولف یکی باشد.

نسخه های خطی:

1 نسخه ی خطی در «کتابخانه ی آیت الله العظمی مرعشی نجفی (ره)» به شماره 3066 در 4 برگ از یک مجموعه 176 برگی، کتابت سال 1256ه-.ق. موجود است.

1 نسخه ی خطی در «کتابخانه مدرسه ی مروی تهران» به شماره 4/935 با عنوان «رسالة فی قواعد العلوم الادبیة و المنطقیة» موجود است.

نسخه های چاپی:

چاپ نشده است.

101. عوائد المزید

یک اثر متوسط به زبان عربی در بیان برخی مطالب از مسائل اعتقادی، تفسیر، فقه و حدیث است.

مولف آن را با عناوین «عائدة، عائدة» به سال 1234ه-.ق. پایان برده است.

نسخه های خطی:

1 نسخه ی خطی در «کتابخانه ی آیت الله العظمی مرعشی نجفی (ره)» به شماره 3064 در 52 برگ، کتابت سال 1234ه-.ق.، به خط مولف، موجود است.

نسخه های چاپی:

چاپ نشده است.

102. فضائل الامام علی علیه السلام

اثری است به زبان عربی که در آن احادیث و روایات متعدد را از کتاب های مختلف در فضایل امیرالمومنین (ع) جمع آوری کرده است.

نسخه های خطی:

1 نسخه ی خطی در «کتابخانه ی آیت الله العظمی مرعشی نجفی (ره)» به شماره 8406 در 163 برگ، کتابت سال 1264 ه-.ق. موجود است.

ص:705

نسخه های چاپی:

چاپ نشده است.

103. فلک المشحون

ذیل «آب حیات» معرفی شد.

104. فهرست موائد العوائد فی بیان القواعد و الفوائد (خلاصه موائد) (مختصر موائد) (خزائن العلوم)

ذیل عنوان «خزائن العلوم» شناساندیم.

105. قرائت شرعیة

اثر مختصر دیگری است در علم تجوید و قرائت قرآن و نماز به طور صحیح و شرعی، که به نظم و نثر تالیف شده است.

مولف اثر خود را در یک مقدمه و پنج فصل کوتاه به سال 1251ه-.ق. پایان برده است.

نسخه های خطی:

2 نسخه ی خطی در «کتابخانه ی آیت الله العظمی مرعشی نجفی (ره)» به شماره 3068 در 12 برگ و شماره 3852 در مجموعه 72 برگ، کتابت سال 1253ه-.ق. موجود است.

نسخه های چاپی:

چاپ نشده است.

106. کشف الغطاء

رساله ی «کشف الغطا» شرحی است مزجی بر کتاب «خلاصة الحساب» «شیخ بهایی»، که ظاهراً ناتمام مانده است.

نسخه های خطی:

2 نسخه ی خطی در «کتابخانه ی آیت الله العظمی مرعشی نجفی (ره)» به شماره 3851 در یک مجموعه 54 برگی، کتابت سال 1221ه-.ق. و شماره 4023 در یک مجموعه 240 برگی، کتابت سال 1255ه-.ق. موجود است.

نسخه های چاپی:

چاپ نشده است.

107. الکفاف فی مسائل الاعتکاف

مولف در این رساله عربی، احکام اعتکاف در مساجد را به طور خلاصه بیان کرده است. رساله در یک مقدمه و پنج مطلب ترتیب یافته است.

پایان تالیف آن، سال 1248ه-.ق. است.

نسخه های خطی:

1 نسخ خطی در «کتابخانه ی آیت الله العظمی مرعشی نجفی (ره)» به شماره 1703 در 5 برگ موجود است.

1 نسخه ی خطی در «کتابخانه ی ملی جمهوری اسلامی ایران» به شماره 2258/ع موجود است.

نسخه های چاپی:

چاپ نشده است.

108. کلمات مشکلة

ذیل کتاب «ایضاح کلمات القرآنیة» معرفی شد.

109. کنوز العلوم

«آقابزرگ» درباره ی موضوع و زبان این اثر سخن نگفته است. ظاهراً به زبان عربی و شامل مجموعه ای از دانش هاست.

نسخه های خطی:

گزارش «آقابزرگ» به نقل از مرحوم «سید عبدالعزیز طباطبایی»، خبر از وجود آن در مجموعه ای نزد «سید محمدعلی قاضی طباطبایی» در «تبریز» خبر می دهد.

نسخه های چاپی:

چاپ نشده است.

110. اللباب

این اثر به احتمال زیاد، همان «لب اللباب» یا «لب الالباب» است که پس از این خواهد آمد.

111. لب الالباب (لب اللباب)

«لب الالباب» یا «لب اللباب» اثری است در کلیات علم

ص:706

درایه و حدیث شناسی، مشتمل بر یک مقدمه و هشت باب و یک خاتمه که به سال 1235ه-.ق. پایان یافته است.

نسخه های خطی:

2 نسخه ی خطی در «کتابخانه ی آستان قدس رضوی (ع)» به شماره 6710 در 28 برگ، کتابت سال 1235 ه-.ق. و شماره 4/1139 از مجموعه اهدایی رهبر معظم انقلاب موجود است.

1 نسخه ی خطی در «کتابخانه ی آستان حضرت احمد بن موسی (ع) (شاهچراغ)» «شیراز» به شماره 3/504 در 19 برگ موجود است.

5 نسخه ی خطی در «کتابخانه ی آیت الله العظمی مرعشی نجفی (ره)» به شماره 5344 در 33 برگ، شماره 4023 در یک مجموعه 240 برگ، کتابت سال 1255ه-.ق.، شماره 4713 در 329 برگ، شماره 1/13722 در 15 برگ، کتابت سال 1261ه-.ق. و شماره 7594 در 167 برگ، کتابت سال 1244ه-.ق. با عنوان «اللباب» موجود است.

2 نسخه ی خطی در «کتابخانه ی مجلس شورای اسلامی» به شماره 21/5434 در 266 برگ و شماره 1/13833 در 192 برگ، کتابت سال 1256ه-.ق. موجود است.

2 نسخه ی خطی در «کتابخانه ی دارصدام» به شماره 3505/7 در 44 صفحه، کتابت سال 1259ه-.ق. و شماره 14888/8 در 24 صفحه، کتابت سال 1241ه-.ق. موجود است.

1 نسخه ی خطی در «کتابخانه ی مرکزی دانشگاه تهران» به شماره 3/2966 در 12 برگ، کتابت سال 1255ه-.ق. موجود است.

2 نسخه ی خطی در «کتابخانه مدرسه ی مروی تهران» به شماره 2/937 کتابت سال 1238ه-.ق. و شماره 2/682 کتابت سال 1271ه-.ق. موجود است.

1 نسخه ی خطی در «کتابخانه ی وزیری یزد» به شماره 3/2344 در 149 برگ، کتابت سال 1233ه-.ق. موجود است.

1 نسخه ی خطی در «کتابخانه ی مسجد اعظم» «قم» به شماره 5/3007 موجود است.

1 نسخه ی خطی در «کتابخانه ی مرکز احیاء میراث اسلامی قم» به شماره 375 در 22 برگ، کتابت سال 1233 ه-.ق. موجود است.

1 نسخه ی خطی در «کتابخانه ی مدرسه ی عالی شهید مطهری (سپهسالار)» به شماره 2707 در 67 برگ، کتابت سده 13ه-.ق. موجود است.

نسخه های چاپی:

سال 1378 با کوشش و تصحیح موسسه دارالحدیث در «قم» چاپ و منتشر شده است.

112. مائدة الزائرین

ظاهراً سه اثر با عنوان «مائدة الزائرین» در زمره ی آثار شریعتمدار استرآبادی برشمرده اند. یکی از آنها تحت عنوان «هدایة الامة فی زیارة الائمة» خواهد آمد.

دو عنوان دیگر، یکی مبسوط و دیگری مختصر و صغیرة، در همین جا معرفی می گردد.

هر دو اثر به زبان عربی و در بیان زیارت ائمه ی معصومین علیهم السلام است. لیکن آنچه مبسوط است، دربردارنده همه ی انواع زیارت نامه هاست و آنچه مختصر است، شامل زیارت نامه هایی است که مناسب خواندن از راه دور و بدون نیاز به بوسیدن قبر و گذاشتن صورت روی قبر یا ضریح است.

«مائدة الزائرین» را «ملا اسماعیل استرآبادی» به فارسی ترجمه کرده است.

نسخه های خطی:

3 نسخه ی خطی در «کتابخانه ی آیت الله العظمی مرعشی

ص:707

نجفی (ره)» به شماره 1440 در 235 برگ، کتابت سال 1260ه-.ق.، شماره 3853 در 327 برگ، به خط مولف و شماره 3860 در 210 برگ، کتابت سال 1261ه-.ق. موجود است.

1 نسخه ی خطی در «کتابخانه ی مدرسه ی آخوند همدان» به شماره 5367 موجود است.

نسخه های چاپی:

چاپ نشده است.

113. المجالس

مولف در این کتاب مسائل اخلاقی و اعتقادی را به صورت مجلس، مجلس ترتیب داده است.

به نظر می رسد کتاب را برای اهل منبر نگاشته است؛ زیرا آیات و احادیث را همراه با شرح مصائب «کربلا» در یک مقدمه و پنج باب و یک خاتمه، تنظیم کرده تا وعاظ از آن بهره ببرند.

نسخه های خطی:

3 نسخه ی خطی در «کتابخانه ی آیت الله العظمی مرعشی نجفی (ره)» به شماره 3855 در یک مجموعه 213 برگی، کتابت سال 1257ه-.ق.، شماره 8406 در یک مجموعه 163 برگی، کتابت سال 1246ه-.ق. و شماره 3858 موجود است.

نسخه های چاپی:

چاپ نشده است.

114. مجمع الآراء

کتاب «مجمع الآرا» حاشیه ی مختصری است که شیخ محمدجعفر بر کتاب «الروضة البهیة فی شرح اللمعة الدمشقیة» نگاشته است.

مولف در حاشیه ی خود، مشکلات و رموز کتاب «شرح لمعه» را توضیح داده است.

نسخه های خطی:

1 نسخه ی خطی در «کتابخانه ی آیت الله العظمی مرعشی نجفی (ره)» به شماره 3082 در یک مجموعه 162 برگی، موجود است.

نسخه های چاپی:

چاپ نشده است.

115. مجمع الرشاد

حاشیه ی مختصر و ناتمامی است بر حاشیه ی میر سید شریف جرجانی بر تحریر القواعد المنطقیة فی شرح الشمسیة که با عناوین «قوله، قوله» تنظیم شده است.

نسخه های خطی:

1 نسخه ی خطی در «کتابخانه ی آیت الله العظمی مرعشی نجفی (ره)» به شماره 3067 در یک مجموعه 71 برگی موجود است.

نسخه های چاپی:

چاپ نشده است.

116. محصول اللباب

این اثر حاشیه بر کتاب «تحریر القواعد المنطقیة فی شرح الشمسیة» است.

شیخ محمدجعفر این حاشیه را با عناوین «قوله قوله» و بسیار مختصر نگاشته است؛ زیرا پیش از این، حاشیه ی مفصلی که موجب ملال طلاب می شد، نوشته بود.

نسخه های خطی:

1 نسخه ی خطی در «کتابخانه ی آیت الله العظمی مرعشی نجفی (ره)» به شماره 3067 در 71 برگ موجود است.

ص:708

نسخه های چاپی:

چاپ نشده است.

117. مختصر الاصول (مختصری در اصول فقه)

وجیزه ی بسیار مختصری است در اصول فقه که به نظر برخی همان فهرست موائد العوائد است. این وجیزه به زبان عربی تدوین شده است.

نسخه های خطی:

1 نسخه ی خطی در «کتابخانه ی آیت الله العظمی مرعشی نجفی (ره)» به شماره 95126 موجود است.

1 نسخه ی خطی در «کتابخانه ی مرکز احیاء میراث اسلامی قم» به شماره 53 در 47 برگ موجود است.

نسخه های چاپی:

چاپ نشده است.

118. مختصر موائد العوائد

شیخ محمدجعفر شریعتمدار یک کتاب اصولی مفصلی با عنوان «موائد العوائد فی بیان القواعد و الفوائد» دارد. وی این اثر خود را خلاصه کرده است. خلاصه ی موائد، با عنوان «خزائن العلوم» یا «مختصر الموائد» و نیز گاهی با عنوان «فهرست موائد العلوم» شناخته می شود. ما آن را ذیل عنوان «خزائن العلوم» معرفی کردیم.

119. مدائن العلوم فی اللغة و النحو و الصرف و المنطق و المعانی و البیان

شیخ محمدجعفر استرآبادی، با نوشتن کتاب «مدائن العلوم»، دانش های مقدماتی برای درک علوم فقه و اصول را بیان کرده است.

وی در این اثر علوم لغت، صرف، اشتقاق، نحو، معانی، و بیان را به عنوان علومی که برای فهم کتاب و سنت در استنباط احکام شرعی ضرورت دارد، مورد گفت گو قرار داده است.

این اثر به زبان عربی و به سال 1235ه-.ق. تالیف شده است.

نسخه های خطی:

6 نسخه ی خطی در «کتابخانه ی آیت الله العظمی مرعشی نجفی (ره)» به شماره 3066 در یک مجموعه 176 برگی، کتابت سال 1256ه-.ق.، شماره 3070 در یک مجموعه 137 برگی، شماره 3856 در مجموعه 154 برگ، شماره 4023 در یک مجموعه 240 برگی، کتابت سال 1255ه-.ق.، شماره 4405 در 20 برگ، کتابت سال 1335ه-.ق. و شماره 9512 در 153 برگ موجود است.

1 نسخه ی خطی در «کتابخانه ی مجلس شورای اسلامی» به شماره 2/6049 در یک مجموعه 400 صفحه، کتابت سال 1234ه-.ق. موجود است.

1 نسخه ی خطی در «کتابخانه ی ملی جمهوری اسلامی ایران» به شماره 2214/ع در 103 برگ، کتابت سال 1253ه-.ق. موجود است.

نسخه های چاپی:

کتاب «مدائن العلوم» دو یا سه بار چاپ شده است. دو چاپ آن بدون نام ناشر و سال نشر انتشار یافته است. چاپ سوم به سال 1262ه-.ق. در «تهران» منتشر شده است.

120. المراثی

بنا به گزارش «آقابزرگ تهرانی»، سروده ها و مراثی به جا مانده از شیخ محمدجعفر شریعتمدار استرآبادی، با تخلّص «والی» از دیگر آثار وی است.

نسخه های خطی:

هیچ نسخه ی خطی به دست نیامد.

نسخه های چاپی:

چاپ نشده است.

ص:709

121. مرشد الطالبین

کتاب «مرشد الطالبین» حاشیه ی مختصری به زبان عربی با عناوین «قوله، قوله» بر «شرح» «کمال الدین حسین بن معین الدین حسینی میبدی»، مشهور به «قاضی حسین میبدی»، متوفای 904ه-.ق. است.

قاضی حسین میبدی این شرح را بر کتاب «هدایة الحکمة» «اثیر الدین ابهری» نگاشته است.

شریعتمدار استرآبادی این حاشیه را به سال 1221ه-.ق. نگاشته است.

نسخه های خطی:

1 نسخه ی خطی در «کتابخانه ی آیت الله العظمی مرعشی نجفی (ره)» به شماره 3079 در مجموعه 85 برگ، به خط مولف موجود است.

نسخه های چاپی:

چاپ نشده است.

122. مشارع الاصول

حاشیه ی دیگری است بر کتاب «معالم الدین» با عناوین «قوله قوله» و به زبان عربی، که بیشتر جنبه ی آموزشی و توضیحی دارد. نه رد و استدلال بر مطالب اصولی.

نسخه های خطی:

1 نسخه ی خطی در «کتابخانه ی آیت الله العظمی مرعشی نجفی (ره)» به شماره 3072 در 88 برگ موجود است.

نسخه های چاپی:

چاپ نشده است.

123. مشارع القاصدین فی السلوک الی معالم الدین

هم چنین حواشی و توضیحاتی است بر کتاب «معالم الدین» برای دانشجویان حوزه های علمیه، به زبان عربی.

نسخه های خطی:

1 نسخه ی خطی در «کتابخانه ی آیت الله العظمی مرعشی نجفی (ره)» به شماره 3300 در مجموعه 576 برگ، کتابت سال 1258ه-.ق. موجود است.

نسخه های چاپی:

چاپ نشده است.

124. مشکاة الوری

این اثر شرحی مزجی است بر کتاب «الفیه» «شهید اول». وی این شرح را پس از شرح دیگری با عنوان «شوارع الانام» در 14 ماه و به صورت استدلالی و مختصر به رشته ی تحریر درآورده است.

شرح «مشکاة الوری» به سال 1231ه-.ق. پایان یافته است.

نسخه های خطی:

2 نسخه ی خطی در «کتابخانه ی آیت الله العظمی مرعشی نجفی (ره)» به شماره 3081 در 217 برگ، کتابت سال 1231ه-.ق. و شماره 3846 در 150 برگ، به خط مولف موجود است.

1 نسخه ی خطی در «کتابخانه ی مجلس شورای اسلامی» به شماره 4/3254 در 151 صفحه، کتابت سال 1245ه-.ق. با عنوان «بخشی از مشکاة الوری» موجود است.

نسخه های چاپی:

چاپ نشده است.

125. مصابیح الاصول

رساله ی مفصل در اصول فقه و چگونگی استدلال برای استنباط احکام شرعی است. وی این رساله را به زبان عربی

ص:710

و با عناوین «مصباح مصباح» به سال 1233 در «کربلا» نگاشته است.

احتمال دارد رساله ی «مصابیح الاصول» همان «مصابیح الدجی» باشد. لیکن اکثر منابع آنها را جداگانه ذکر کرده اند.

نسخه های خطی:

2 نسخه ی خطی در «کتابخانه ی آیت الله العظمی مرعشی نجفی (ره)» به شماره 3085 در 399 برگ و شماره 3086 در 495 برگ، کتابت سال 1233ه-.ق.، شاید به خط مولف موجود است.

«آقابزرگ» نیز یک نسخه از جلد دوم آن را نزد «سید محمد موسوی جزائری» در «اهواز» دیده است.

نسخه های چاپی:

چاپ نشده است.

126. مصابیح الدجی

کتاب «مصابیح الدجی» رساله ی دیگری از شریعتمدار استرآبادی در اصول فقه است.

این رساله ی نسبتاً مفصل و استدلالی، با عناوین «مصباح، مصباح» و در یک مقدمه، یک فن و یک خاتمه ترتیب یافته است.

سال پایان رساله 1233ه-.ق. است. به همین جهت، احتمال دارد که همان رساله ی پیشین «مصابیح الاصول» باشد.

نسخه های خطی:

2 نسخه ی خطی در «کتابخانه ی آیت الله العظمی مرعشی نجفی (ره)» به شماره 2351 در 301 برگ و شماره 3881 در 465 برگ، به خط مولف موجود است.

نسخه های چاپی:

چاپ نشده است.

127. مصباح (مصابیح) الهدی(اسرار الصلاة)

این اثر در بیان سر استغفار در بین دو سجده نماز است. شیخ محمدجعفر کتاب حاضر را در یک مقدمه، چند فصل و یک خاتمه پدید آورده است.

وی در مقدمه ی کتاب به اسرار سایر اجزای نماز پرداخته و به طور مشروح اسرار نماز را یادآور شده است. از این رو به «اسرار الصلات» نیز شهرت یافته است.

نسخه های خطی:

1 نسخه ی خطی در «کتابخانه ی آستان قدس رضوی (ع)» به شماره 1153 کتابت سال 1246ه-.ق. از مجموعه اهدایی رهبر معظم انقلاب موجود است.

2 نسخه ی خطی در «کتابخانه ی آیت الله العظمی مرعشی نجفی (ره)» به شماره 3079 در 85 برگ و شماره 3080 در 118 برگ موجود است.

1 نسخه ی خطی در «کتابخانه ی مدرسه ی عالی شهید مطهری (سپهسالار)» به شماره 2755 موجود است.

1 نسخه ی خطی در «کتابخانه مدرسه ی مروی تهران» به شماره 1/937 کتابت سال 1239ه-.ق. موجود است.

نسخه های چاپی:

چاپ نشده است.

128. مظاهر الاسرار فی وجوه اعجاز کلام الجبار

تفسیر ناتمامی است از قرآن و بیان اعجاز آن، که از آغاز تا پایان آیة الکرسی را در برمی گیرد.

نسخه های خطی:

1 نسخه ی خطی در «کتابخانه ی آیت الله العظمی مرعشی نجفی (ره)» به شماره 3087 در 169 برگ، کتابت سال 1258ه-.ق. موجود است.

ص:711

1 نسخه ی خطی در «کتابخانه ی مدرسه ی عالی شهید مطهری (سپهسالار)» به شماره 1996 در 78 صفحه، کتابت سال 1231ه-.ق. موجود است.

نسخه های چاپی:

چاپ نشده است.

129. معرفة الوقت و القبلة (الوقت و القبلة)

اکثر فقهای بزرگ رساله هایی در شناخت قبله و اوقات شرعی نگاشته اند. شیخ محمدجعفر شریعتمدار نیز رساله ای به زبان عربی در شناخت وقت شرعی و قبله، به سال 1224ه-.ق. نوشته است.

رساله ی وقت و قبله در دو مقدمه، دو باب و یک خاتمه، ترتیب یافته است.

نسخه های خطی:

3 نسخه ی خطی در «کتابخانه ی آیت الله العظمی مرعشی نجفی (ره)» به شماره 3066 در یک مجموعه 176 برگی، کتابت سال 1256ه-.ق.، شماره 3856 در یک مجموعه 54 برگی و شماره 4023 در یک مجموعه 240 برگی، کتابت سال 1255ه-.ق. موجود است.

1 نسخه ی خطی در «کتابخانه ی مدرسه ی آخوند همدان» به شماره 2/4797 کتابت سال 1283ه-.ق. موجود است.

1 نسخه ی خطی در «کتابخانه ی ملی ملک تهران» به شماره 5/1592 در یک مجموعه 114 برگ، کتابت سده 13ه-.ق. موجود است.

1 نسخه ی خطی در «کتابخانه ی مجلس شورای اسلامی» به شماره 1/6363 در یک مجموعه 232 صفحه، کتابت سال 1251ه-.ق. موجود است.

1 نسخه ی خطی در «کتابخانه ی دانشکدهی الاهیات و معارف اسلامی مشهد» به شماره 14/1672 در 17 برگ، کتابت سال 1238ه-.ق. موجود است. فهرست نویس، مولف این اثر را به اشتباه ملا محمدجعفر بن ملایوسف شریعتمدار استرآبادی نوشته است.

1 نسخه ی خطی در «کتابخانه ی آیت الله حکیم» «نجف اشرف» به شماره 3/29 در یک مجموعه 125 برگی موجود است.

1 نسخه ی خطی در «کتابخانه ی مدرسه ی آخوند همدان» به شماره 1558 موجود است.

نسخه های چاپی:

چاپ نشده است.

130. مغانم السائل فی جمع الرسائل (جامع الرسائل)

مجموعه حدود 35 رساله از مولف در فقه، اصول، کلام و غیره؛ نیز رساله هایی از دیگران، که توسط شیخ محمدجعفر شریعتمدار استرآبادی طی سال های 1226 تا 1229ه-.ق. جمع آوری شده است. تمامی رساله های این اثر به دست خط شریعتمدار است.

نسخه های خطی:

1 نسخه ی خطی در «کتابخانه ی آیت الله العظمی مرعشی نجفی (ره)» به شماره 3884 در یک مجموعه 288 برگی، به خط مولف، موجود است.

نسخه های چاپی:

چاپ نشده است.

131. المغنیة فی اصول الدین

دو اثر با عنوان «المغنیة» به شیخ محمدجعفر شریعتمدار نسبت داده شده است. اثر نخست در اصول دین است. این اثر در «روضات الجنات» از آثار وی بشمار آمده است. اثر دوم

ص:712

پس از این خواهد آمد.

نسخه های خطی:

هیچ نسخه ی خطی به دست نیامد.

نسخه های چاپی:

چاپ نشده است.

132. المغنیة فی الوقت و القبلة من الهیئة

«المغنیة» دوم، اثری است در تعیین وقت شرعی و قبله، که فرزندش «شیخ علی» آن را شرح کرده و «المدینة» نامیده است.

به درستی دانسته نیست که این رساله همان رساله ی «معرفة الوقت و القبلة» است یا اثر دیگری است.

نسخه های خطی:

هیچ نسخه ی خطی به دست نیامد.

نسخه های چاپی:

چاپ نشده است.

133. المقالید الجعفریة فی القواعد الاثناعشریة

یک اثر ناتمامی است که در قواعد فقهی نگاشته است. کتاب بر اساس ابواب فقهی و با عنوان «قاعدة قاعدة» با تطبیق بر مسائل فقهی تنظیم و ترتیب یافته است.

نسخه های خطی:

4 نسخه ی خطی در «کتابخانه ی آیت الله العظمی مرعشی نجفی (ره)» به شماره 3857 در 234 برگ، شماره 3882 در 305 برگ، کتابت سال 1259ه-.ق.، شماره 3883 در 215 برگ و شماره 3858 موجود است.

1 نسخه ی خطی در «کتابخانه ی مرکزی دانشگاه تهران» به شماره 2192 در 75 برگ موجود است.

نسخه های چاپی:

چاپ نشده است.

134. ملاذ الاوتاد

شیخ محمدجعفر با استفاده از درس استادش «سید علی طباطبایی»، حواشی استدلالی بر بخش اصول کتاب «معالم الدین» به سال 1238 نگاشته است. این حواشی به زبان عربی است. وی نظریات خود را با عنوان «اقول» بر آن اضافه کرده است.

نسخه های خطی:

3 نسخه ی خطی در «کتابخانه ی آیت الله العظمی مرعشی نجفی (ره)» به شماره 3887 در 122 برگ، کتابت سده 13ه-.ق.، شماره 6442 در 201 برگ، کتابت عصر مولف، با حواشی و شماره 7185 در 138 برگ، کتابت سال 1256ه-.ق. موجود است.

1 نسخه ی خطی در «کتابخانه ی مرکزی دانشگاه تهران» به شماره 2213 در 141 برگ و شماره 1212 در 260 برگ، کتابت سال ؟1233ه-.ق. موجود است.

1 نسخه ی خطی در «کتابخانه مدرسه ی مروی تهران» به شماره 1/572 کتابت سال 1246ه-.ق. موجود است.

نسخه های چاپی:

چاپ نشده است.

135. الملل و النحل

این اثر در فهرست کتابخانه ی مدرسه ی عالی شهید مطهری به محمدجعفر استرآبادی نسبت داده شده است.

نسخه های خطی:

1 نسخه ی خطی در «کتابخانه ی مدرسه ی عالی شهید مطهری (سپهسالار)» به شماره 2755 موجود است.

نسخه های چاپی:

چاپ نشده است.

ص:713

136. مناسک حج

رساله ی فارسی مناسک حج در یک مقدمه، سه مقصد و یک خاتمه است.

نسخه های خطی:

1 نسخه ی خطی در «کتابخانه ی مدرسه ی عالی شهید مطهری (سپهسالار)» به شماره 7544 کتابت سال 1243ه-.ق. با عنوان «رساله در حج»، تالیف محمدجعفر استرآبادی، در دو باب، موجود است.

به درستی مشخص نیست که این رساله همان کتاب مناسک حج وی است یا اثر دیگری از وی در موضوع حج است.

نسخه های چاپی:

بنا به گزارش «آقابزرگ»، سال 1261ه-.ق. در «تهران» به صورت چاپ سنگی منتشر شده است.

137. منهاج الایمان

کتاب «منهاج الایمان» اثری بسیار ساده و مختصر برای عموم جامعه در بیان مسائل اعتقادی «شیعه» و به زبان عربی است.

شیخ محمدجعفر استرآبادی به سال 1230ه-.ق. از تالیف آن فارغ شده است.

نسخه های خطی:

1 نسخه ی خطی در «کتابخانه ی آیت الله العظمی مرعشی نجفی (ره)» به شماره 3080 در 6 برگ از یک مجموعه 118 برگی موجود است.

نسخه های چاپی:

چاپ نشده است.

138. موائد الاصول

کتاب «موائد الاصول» همان «موائد العوائد» است که پس از این معرفی خواهد شد.

139. موائد العوائد فی بیان القواعد و الفوائد (موائد الاصول)

کتاب «موائد العوائد» در بیان قواعد اصولی برای استنباط احکام از طریق ادله ی اربعه است.

شیخ محمدجعفر شریعتمدار این اثر را به سال 1263ه-.ق. به پایان برده است.

نسخه های خطی:

6 نسخه ی خطی در «کتابخانه ی آیت الله العظمی مرعشی نجفی (ره)» به شماره 2301، شماره 3301 در 141 برگ، همراه با تصحیحاتی در حواشی، شماره 3664 در 319 برگ، کتابت سال 1260ه-.ق.، با تصحیح در حاشیه، شماره 3847 در 322 برگ، شماره 4023 در 240 برگ، کتابت سال 1255ه-.ق. و شماره 8683 در 177 برگ، کتابت سال 1258ه-.ق. موجود است.

1 نسخه ی خطی در «کتابخانه ی مرکزی دانشگاه تهران» به شماره 1/2263 در 401 برگ موجود است.

1 نسخه ی خطی در «کتابخانه ی مجلس شورای اسلامی» به شماره 4/5434 در 266 برگ موجود است.

1 نسخه ی خطی در «کتابخانه مدرسه ی مروی تهران» به شماره 294 در 150 برگ، کتابت سال 1258ه-.ق. با عنوان «موائد الاصول» موجود است.

1 نسخه ی خطی در «کتابخانه مدرسه ی نمازی خوی» به شماره 1/68 کتابت سال 1243ه-.ق. موجود است.

1 نسخه ی خطی در «کتابخانه ی مسجد اعظم» «قم» به شماره 40 در 248 برگ، کتابت سال 1248ه-.ق. موجود است.

ص:714

نسخه های چاپی:

چاپ نشده است.

140. موازین الاحکام فی استنباط الاحکام

استرآبادی ادله ی تفصیلیه ی استنباط احکام شرعی را به طور خلاصه و در پنج مقصد، به زبان عربی، مورد گفت گو قرار داده است.

نسخه های خطی:

2 نسخه ی خطی در «کتابخانه ی آیت الله العظمی مرعشی نجفی (ره)» به شماره 3066 در 176 برگ، کتابت سال 1256ه-.ق. و شماره 12045 موجود است.

1 نسخه ی خطی در «کتابخانه ی مجلس شورای اسلامی» به شماره 3/174 در 93 برگ، کتابت سده 13ه-.ق. موجود است.

نسخه های چاپی:

چاپ نشده است.

141. موالید الاحکام فی فقه المذاهب الخمسة

بنا به گزارش فرزندش «شیخ علی»، در کتابش «مبدأالآمال»، پنج جزء از این رساله را، شیخ محمدجعفر، تدوین کرده بود.

نسخه های خطی:

هیچ نسخه ی خطی به دست نیامد.

نسخه های چاپی:

چاپ نشده است.

142. موید العارفین و مغانم السالکین

کتابچه ی مختصری است در اصول اخلاقی که با استفاده از آیات و روایات، در یک مقدمه و سه مسلک ترتیب یافته است.

نسخه های خطی:

2 نسخه ی خطی در «کتابخانه ی آیت الله العظمی مرعشی نجفی (ره)» به شماره 3848 در یک مجموعه 155 برگی و شماره 3849 در یک مجموعه 173 برگی موجود است.

نسخه های چاپی:

چاپ نشده است.

143. نجم الهدایة الاولی (نجم الهدایة الصغیر)

شیخ محمدجعفر دو اثر با عنوان «نجم الهدایة» تالیف کرده است. یکی از آنها (الاولی) را به امر «فتحعلی شاه» و دیگری (الثانیة) را به امر «محمد شاه» نگاشته است.

«نجم الهدایة الاولی» یا «صغیر» در یک مقدمه و 12 باب و یک خاتمه ترتیب یافته است.

موضوع «نجم الهدایة»، مباحث اصولی و فروع دین تا پایان باب دیات است.

نسخه های خطی:

به گزارش «آقابزرگ»، 1 نسخه ی خطی از این اثر در «کتابخانه ی طهرانی» در «سامرا» وجود دارد.

1 نسخه ی خطی نیز شاید در «کتابخانه ی مدرسه ی رضویه ی قم» به شماره 38 در 117 برگ، کتابت سال 1252 ه-.ق. موجود است. از این جهت این نسخه را احتمالی نگاشتیم، که نمی دانیم، صغیر است یا کبیر؟

نسخه های چاپی:

ظاهراً هر دو اثر در «تهران» و به صورت چاپ سنگی منتشر شده است. لیکن تاریخ چاپ و ناشر آنها مشخص نیست.

144. نجم الهدایة الثانیة (نجم الهدایة الکبیر) (جامع محمدی کبیر)

گفتیم که «نجم الهدایة الثانیة» به دستور «محمد شاه

ص:715

قاجار» تدوین شده است. این رساله به عنوان رساله ی عملیه و مشابه «جامع عباسی» است. از این رو نام دیگر آن را «جامع محمدی» گفته اند.

«جامع محمدی» یا «نجم الهدایة کبیر»، در یک مقدمه، 14 باب و یک خاتمه، به زبان فارسی تالیف شده است.

نسخه های خطی:

1 نسخه ی خطی در «کتابخانه ی مسجد اعظم» «قم» به شماره 456 در 218 برگ، کتابت سال 1263ه-.ق. با عنوان «نجم الهدایة» موجود است.

1 نسخه ی خطی در «کتابخانه ی مدرسه ی نمازی خوی» به شماره 6/349 با عنوان «الجامع المحمدی» موجود است.

نسخه های چاپی:

در «تهران» و به سال 1263ه-.ق. به صورت چاپ سنگی منتشر شده است.

145. نخبة الزائرین

بنا به گزارش «الذریعه» و «روضات الجنات»، این اثر خلاصه ای از کتاب «زاد المعاد» «علامه مجلسی» است.

نسخه های خطی:

همین گزارش خبر از وجود 1 نسخه ی خطی در «کتابخانه ی خوانساری» در «اصفهان» داده است.

نسخه های چاپی:

چاپ نشده است.

146. نخبة الزاد المعاد العباد

این اثر به زبان فارسی و گزینشی است از کتاب «زاد المعاد» «علامه مجلسی» در اعمال سال و فضایل ایام و لیالی شریفه به ترتیب ماه های عربی.

مولف کتاب خود را در یک مقدمه و دوازده باب و یک خاتمه ترتیب داده است.

نسخه های خطی:

1 نسخه ی خطی در «کتابخانه ی مسجد جامع گوهرشاد» به شماره 1234 کتابت سال 1257ه-.ق. موجود است.

نسخه های چاپی:

چاپ نشده است.

147. نخبة غریبة

یکی دیگر از آثار مولف است که فرزندش از وجود آن خبر داده است.

نسخه های خطی:

هیچ نسخه ی خطی به دست نیامد.

نسخه های چاپی:

چاپ نشده است.

148. الوجیزة

شریعتمدار استرآبادی این وجیزه را برای استفاده ی طلاب و به عنوان یک کتابِ کار نگاشته است.

موضوع آن کلیات علم رجال و درایه و در ده مطلب و یک خاتمه به زبان عربی و ساده است.

نسخه های خطی:

2 نسخه ی خطی در «کتابخانه ی آیت الله العظمی مرعشی نجفی (ره)» به شماره 3066 در 176 برگ، کتابت سال 1256ه-.ق. و شماره 3311 در 4 برگ، کتابت سال 1246 ه-.ق. موجود است.

نسخه های چاپی:

چاپ نشده است.

149. وصل الفصول

رساله ی «وصل الفصول» نیز مانند دو رساله ی پیشین

ص:716

مولف، با عنوان «اصل الاصول» در بیان اصول پنج گانه «شیعه» و مباحث عقاید دینی است.

وی نخست به معنی تصوری و پس از آن به معنی تصدیقی این مباحث توجه نشان داده است. این رساله به زبان فارسی و سال 1255ه-.ق. پایان یافته است.

نسخه های خطی:

2 نسخه ی خطی در «کتابخانه ی آیت الله العظمی مرعشی نجفی (ره)» به شماره 3849 در یک مجموعه 173 برگ و شماره 3852 در یک مجموعه 72 برگ، کتابت سال 1253ه-.ق. موجود است.

2 نسخه ی خطی در «کتابخانه ی ملی جمهوری اسلامی ایران» به شماره 703/ف در یک مجموعه 77 برگی، کتابت سال 1256ه-.ق. و شماره 2551/ع در مجموعه 126 برگ، کتابت سال 1263ه-.ق. موجود است.

1 نسخه ی خطی در «کتابخانه ی مدرسه ی امام عصر (عج) شیراز» به شماره 2/248 در 2 برگ موجود است.

به گفته ی «آقابزرگ» 1 نسخه نیز در «کتابخانه ی مجلس شورای اسلامی» موجود است.

نسخه های چاپی:

چاپ نشده است.

150. الوقت و القبلة

به مدخل «معرفة الوقت و القبلة» مراجعه شود.

151. هدایة الامة فی زیارة الائمة

استرآبادی در مقام بیان اهمیت زیارت ائمه (ع) اثری ساخته و زیارات منقول از امامان (ع) را ثبت کرده است.

نسخه های خطی:

1 نسخه ی خطی در «کتابخانه ی آیت الله العظمی مرعشی نجفی (ره)» به شماره 3077 در یک مجموعه 242 برگی، کتابت سال 1261ه-.ق. موجود است.

1 نسخه ی خطی در «کتابخانه ی ملی فارس» به شماره 13/297/اس. در یک مجموعه 222 برگ، کتابت سال 1245ه-.ق. موجود است.

نسخه های چاپی:

چاپ نشده است.

152. هدایة الانام

پیش تر در شرح آثار «شیخ علی بن محمدجعفر شریعتمدار استرآبادی» گفتیم که وی یک اثر با عنوان «هدایة الانام» در بیان مسائل فقه دارد. لیکن یک نسخه ی نیز ظاهراً در میان کتاب های آستان قدس رضوی (ع) به شیخ محمدجعفر شریعتمدار نسبت داده شده است.

نسخه های خطی:

1 نسخه ی خطی در «کتابخانه ی آستان قدس رضوی (ع)» به شماره 2/570 از مجموعه اهدایی رهبر معظم انقلاب موجود است.

نسخه های چاپی:

چاپ نشده است.

153. هدایة السعداء فی زیارة سید الشهداء

این اثر نیز در نقل زیارت امام حسین (ع) به زبان فارسی است.

نسخه های خطی:

1 نسخه ی خطی در «کتابخانه ی مسجد اعظم» «قم» به شماره 8/3007 موجود است.

نسخه های چاپی:

چاپ نشده است.

ص:717

154. هدایة المحدثین الی طریقة المحمدین

رساله ی دیگری است از استرآبادی در بیان مسائل مربوط به حدیث و رجال با عنوان فوق و به زبان عربی.

نسخه های خطی:

1 نسخه ی خطی در «کتابخانه ی آیت الله العظمی مرعشی نجفی (ره)» به شماره 4023 در یک مجموعه 240 برگی، کتابت سال 1255ه-.ق. موجود است.

نسخه های چاپی:

چاپ نشده است.

155. هدایة النجوم فی علم الرسوم

وجیزه ی بسیار مختصری در 2 برگ است که اصطلاحات و اشارات ستاره شناسان و تقویم نگاران را در فهم ساعت های سعد و نحس، توضیح داده است.

وی توضیحات خود را به ترتیب حروف ابجدِ اصطلاحات، مرتب کرده است.

نسخه های خطی:

1 نسخه ی خطی در «کتابخانه ی آیت الله العظمی مرعشی نجفی (ره)» به شماره 3067 در یک مجموعه 71 برگی موجود است.

نسخه های چاپی:

چاپ نشده است.

156. هدایة الولایة (اربعین حدیثاً)

شریعتمدار استرآبادی در اجابت شخصی به نام «حاجی عبدالله»، این اثر مختصر را به سال 1230ه-.ق. تالیف کرد.

وی در این مختصر، چهل حدیث از احادیث منقول از حضرت رسول اکرم (ص) جمع آوری و انتخاب کرد که در فضائل حضرت علی (ع) بیان فرموده بود.

نسخه های خطی:

2 نسخه ی خطی در «کتابخانه ی آیت الله العظمی مرعشی نجفی (ره)» به شماره 761 در یک مجموعه 117 برگی و شماره 8406 موجود است.

1 نسخه ی خطی در «کتابخانه ی وزیری یزد» به شماره 1/2463 در 129 برگ موجود است.

2 نسخه ی خطی در «کتابخانه ی مجلس شورای اسلامی» به شماره 3/118 در یک مجموعه 216 برگی، کتابت سده 13ه-.ق. و شماره 6/14393 در 10 برگ، کتابت سال 1240ه-.ق. موجود است.

نسخه های چاپی:

چاپ نشده است.

157. ینابیع الحکمة فی شرح نظم اللمعة

«میرزا سید محمد بن محمدمهدی حسینی قزوینی» از فقهای سده ی 12ه-.ق.، کتاب «لمعه ی» «شهید اول» را به نظم در آورده و آن را «التحفة القوامیة فی الفقه الامامیة» نامیده است.

شیخ محمدجعفر شریعتمدار، این ارجوزة را به زبان عربی شرح کرده است. این شرح استدلالی، مختصر و به صورت مزجی است.

نسخه های خطی:

5 نسخه ی خطی در «کتابخانه ی آیت الله العظمی مرعشی نجفی (ره)» به شماره 1541 در 291 برگ، کتابت سال 1258ه-.ق.، شماره 2011 در 223 برگ، شماره 3150 در 48 برگ، شماره 3859 در 267 برگ، با تصحیح و اضافات در حاشیه، شامل جلد اول (عبادات و معاملات) که به سال 1259ه-.ق. پایان یافته و به خط مولف است و شماره 4020

ص:718

در مجموعه 472 برگ، کتابت سال 1253-1259ه-.ق.، شامل پنج جلد از آغاز تا کتاب میراث، موجود است.

1 نسخه ی خطی در «کتابخانه ی ملی جمهوری اسلامی ایران» به شماره 2386/ع در 97 برگ موجود است.

1 نسخه ی خطی در «کتابخانه مدرسه ی نمازی خوی» به شماره 416، از آغاز تا کتاب متاجر، با حواشی از مولف موجود است.

نسخه های چاپی:

چاپ نشده است.

158. ینبوع الدموع

دو اثر با عنوان «ینبوع الدموع» در زمره ی آثار شیخ محمدجعفر شریعتمدار استرآبادی، وجود دارد. یکی از آنها به زبان فارسی و دومی به زبان عربی است.

هر دو اثر در تاریخ و شرح احوال و مصائب پیامبر اکرم (ص) و ائمه ی اطهار سلام الله علیهم اجمعین است. کتاب در هشت باب است. باب اول در مصایب پیامبر اکرم (ص)، باب دوم در مصایب حضرت علی (ع)، باب سوم در بیان مصایب حضرت فاطمه (س)، باب چهارم در بیان مصایب امام حسن (ع)، باب پنجم در بیان مصایب امام حسین (ع)، باب ششم در بیان مصایب امام موسی کاظم (ع)، باب هفتم در بیان مصایب امام رضا (ع) و باب هشتم در بیان مصایب دیگر امامان (ع) است.

نسخه های خطی:

2 نسخه ی خطی در «کتابخانه ی آیت الله العظمی مرعشی نجفی (ره)» به شماره 3083 در 79 برگ، به زبان فارسی و شماره 3084 در 185 برگ، کتابت سال 1244ه-.ق. موجود است.

1 نسخه ی خطی در «کتابخانه ی مدرسه ی آخوند همدان» به شماره 7652 موجود است.

نسخه های چاپی:

چاپ نشده است.

منابع:

اعیان الشیعة 1/205 و 4/84؛ ایضاح المکنون 1/91؛ تذکرة الشعراء 234؛ تراجم الرجال 3/153؛ خاندان کلباسی 310؛ دائرة المعارف تشیع 2/108؛ دانشنامه قرآن و قرآن پژوهی 2/1213؛ الذریعة 1/1، 25، 98، 413 و 2/95، 167، 170،229، 247، 455، 463، 468، 486، 499، 504 و 3/83، 94، 355، 365، 453 و 4/132، 269، 277 و 5/53، 65، 70 و 6/34، 41، 56، 73، 92، 135، 202، 277 و 7/115، 155 و 8/252 و 10/103، 104، 198، 242 و 11/5، 124 و 12/47، 79، 93، 198 و 13/3، 109، 139، 228 و 14/66، 204 و 15/44، 109، 112، 190، 281 و 16/30، 186، 312 و 17/39، 188 و 18/174، 276، 283، 289 و 19/9 و و 20/174، 212، 234، 250، 293 و 21/31، 63، 67، 84، 87، 124، 162، 297، 298 و 22/3، 37، 192، 259 و 24/75، 92، 294 و 25/48، 101، 200، 254، 292 و 26/267؛ روضات الجنات 2/207-211؛ ریحانة الادب 3/207؛ شرح حال علما و ادبای استرآباد (استرآباد نامه) 160-161؛ شرح حال علمای شیعه 440؛ طبقات اعلام الشیعة (الکرام البررة)1/253-257؛ علمای مجاهد 264-265؛ فرزانگان مازندران 1/36-40؛ فرهنگ بزرگان اسلام و ایران 128؛ فرهنگ سخنوران 643؛ فهرست نسخه های خطی فارسی 5/166، 167، 423 و 6/4567؛ فهرست واره

ص:719

کتابهای فارسی 3/1543، 1834 و 4/3004-3005 و 8/1025، 1088، 1090، 1094؛ قصص العلماء 100؛ الکنی و الالقاب 3/103؛ لغت نامه ی دهخدا (ذیل شریعتمدار) 352؛ مرآة الشرق 1/389؛ مشاهیر المدفونین فی الصحن العلوی الشریف 261-262؛ معجم التراث الکلامی 1/63، 194، 290، 292، 332، 333 و 2/43، 49 و 3/160-161، 386، 522 و 4/7، 39، 43، 101-102، 165، 312، 413، 536 و 5/133، 212، 306، 458، 513؛ معجم المفسرین 1/124؛ معجم المولفین 1/487؛ معجم طبقات المتکلمین 5/150؛ مکارم الآثار 1/83-92 و 5/1700؛ الموسوعة المیسرة فی تراجم ائمة التفسیر و الاقراء و النحو و اللغة 1/610؛ مولفین کتب چاپی فارسی و عربی 2/319-320؛ ناسخ التواریخ 365-366؛ هدیة العارفین 1/257.

«محمدجعفر بن محمدطاهر استرآبادی»

قرن ؟ ه-.ق.

درباره ی این دانشمند استرآبادی هیچ اطلاعی در دست نداریم. آنچه در اینجا شرح داده می شود، براساس گزارشی است که در «معجم التراث الکلامی» به نقل از «نشریه دانشگاه تهران» موجود است.

نشریه ی یاد شده، از کتابی با عنوان «الحکمة العلمیة علی طریق اهل البیت(ع)» سخن به میان آورده است که متعلق به شخصی با نام «محمدجعفر بن محمدطاهر استرآبادی» است.

نگارنده هرچه تفحص کرد، آگاهی دیگری درباره ی نویسنده ی اثر ذیل به دست نیاورد.

آثار:

الحکمة العلمیة علی طریق اهل البیت (ع)

ظاهراً این اثر در خصوص حکمت عملی از دیدگاه «اهل بیت» علیهم السلام است.

نسخه های خطی:

1 نسخه ی خطی در «کتابخانه ی اصغر مهدوی» در «تهران» به شماره 592 کتابت سده 12ه-.ق. موجود است.

نسخه های چاپی:

چاپ نشده است.

منابع:

معجم التراث الکلامی 3/145؛ نشریه دانشگاه تهران 2/126.

«محمدجعفر بن یوسف شریعتمدار استرآبادی»

قرن 13ه-.ق.

در فهرست نسخه های برخی کتابخانه ها، آثاری مانند: «الایجاز»، «اصل الاصول»، «خزائن العلوم» و «صیغ العقود و الایقاعات» به نام «ملا محمدجعفر بن ملا یوسف شریعتمدار استرآبادی» ثبت شده است. این اشتباه سبب تصور شخصی با نام و نشان فوق می تواند باشد. لیکن در هیچ یک از منابع، چنین شخصی وجود ندارد.

بنابراین، نباید با مشاهده ی این نام، دچار اشتباه شد. بلکه منظور همان محمدجعفر بن سیف الدین شریعتمدار استرآبادی است که به اشتباه آن گونه ثبت شده است.

ص:720

«محمدحسن حائری استرآبادی شهرستانی»

قرن 14ه-.ق.

درباره ی «محمدحسن حائری استرآبادی شهرستانی»، هیچ اطلاعی در دست نیست. فقط یک اثر از وی در «کتابخانه ی عمومی اوقاف بغداد» موجود است که در ذیل شناسانده می شود.

آثار:

قصیدة فی مدح کتاب: (الجواب الفسیح (الفصیح) لما لفقه عبدالمسیح) لنعمان الآلوسی

قصیده ای است به زبان عربی در جواب شخصی به نام «عبدالمسیح». آغاز آن پس از حمد و صلات چنین است:

یا من هو السائل من کل باب

و طالب الحق و قول الصواب

مسوده ی این قصیده، به سال 1309ه-.ق. کتابت شده است. از این رو احتمال داده می شود که مولف و ناظم آن، از اندیشمندان قرن چهاردهم است.

نسخه های خطی:

1 نسخه ی خطی در «کتابخانه ی عمومی اوقاف بغداد» به شماره 6997 در 5 برگ، کتابت سال 1309ه-.ق. به خط شاعر موجود است.

نسخه های چاپی:

چاپ نشده است.

منابع:

فهرس المخطوطات العربیة فی مکتبة الاوقاف العامة فی بغداد 3/151.

«سید محمدحسن بن علی حسینی حائری استرآبادی»

1283-1366ه-.ق.

خطیب، شاعر و ادیب مشهور «کربلا»، «سید محمدحسن بن سید علی بن سید مصطفی بن سید حسین بن سید علی بن سید سمیع بن سید میرعبدالمجید حائری استرآبادی»، از علما و واعظان صاحب نام سده ی چهاردهم ه-. ق. است.

وی به سال 1283ه-.ق. در «کربلا» متولد شد. قرآن و مقدمات را نزد پدرش آموخت. سپس نزد علمای حوزه ی علمیه ی «کربلا»، خصوصاً «ملا عباس سیبویه»، خطابه و فنون سخنرانی را فراگرفت. پس از آن به خطابه و شعر و ادب روی آورد و در مجالس و محافل ادبی شرکت جست.

از سید محمدحسن استرآبادی قصاید و اشعار متعددی برجای مانده است.

آثار:

تزویج بی بی خنفاسنه مع جناب الشیخ عکروک

این اثر ارجوزه ی مختصر شعری و هزلی است که در 449 بیت سروده شده است.

نسخه های خطی:

1 نسخه ی خطی در کتابخانه ی خانوادگی فرزندان «سید محمدحسن استرآبادی» موجود است.

نسخه های چاپی:

چاپ نشده است.

منابع:

معجم خطباء کربلاء 51-53.

ص:721

«محمدحسن بن محمدجعفر شریعتمداری»

1249-1314ه-.ق.

«شیخ محمدحسن بن محمدجعفر شریعتمداری استرآبادی»، در اواسط شوال سال 1249ه-.ق. در بیت علم و ادب دیده به جهان گشود. پدرش هنگام ولادت محمدحسن، در «کربلا» ساکن بود. از این رو تولد وی نیز در «کربلا» روی داد.

محمدحسن، دو ساله بود که پدرش عازم «ایران» گردید. او نیز همراه پدر رهسپار «ایران» شد. این سفر به دلیل اقامت پدرش در شهرهایی چون: «کرمانشاه»، «تهران»، «ساری»، «استرآباد» و «مشهد»، حدود دو سال به طول کشید.

سال 1253ه-.ق.، شیخ محمدحسن به چهارسالگی رسیده بود که تحصیل را نزد والد گرامی اش آغاز کرد.

او نخست قرآن را آموخت و بخشی را حفظ کرد. سپس کتاب «اصل الاصول» پدرش را که در اعتقادات و به زبان فارسی بود، آموخت و حفظ کرد.

شیخ محمدحسن مقدمات عربی و علوم نقلی و عقلی را تا چهارده سالگی به پایان برد و فقه و اصول فقه را نیز نزد پدر خود شروع نمود. تا سال 1263ه-.ق. که پدرش زنده بود، از محضر وی بهره برد. پس از آن به عتبات عالیات سفر کرد و از محضر استادان بزرگ آن حوزه، مانند: «شیخ مرتضی انصاری»، «شیخ مشکور حلولاوی»، «شیخ محسن خنفر» و «شیخ راضی» استفاده کرد.

محمدحسن شریعتمداری در 23 سالگی به درجه ی اجتهاد نایل گشت. وی صورت اجازه اجتهاد از استادان خود را در کتابش «مظاهر الآثار» آورده است.

وی پس از نیل به درجه ی اجتهاد، به وطن خویش، «ایران»، بازگشت و در «تهران» رحل اقامت افکند. او در «تهران» به اقامه ی نماز و انجام امور شرعی، همراه با تحقیق، تالیف و تدریس اشتغال داشت تا اینکه به سال 1318ه-.ق. در «تهران» جان به جان آفرین تسلیم کرد و در مقبره ی موقوفه ی خانوادگی در حرم «شاه عبدالعظیم» به خاک سپرده شد.

آثار:

1. اثبات الفرقة الناجیة

همان گونه که از نام این اثر مشخص می گردد، کتاب در بیان مسائل اعتقادی است. مولف پس از برشمردن فرقه های اسلامی، براساس ادله ی نقلی و عقلی، فرقه ی «ناجیه» را معرفی کرده است.

نسخه های خطی:

1 نسخه ی خطی در کتابخانه ی شخصی و خانوادگی شریعتمداری نزد «شیخ محمود شریعتمداری» در «سبزوار»، به خط مولف، موجود است.

نسخه های چاپی:

چاپ نشده است.

2. اساس الاحکام فی شرح شرائع الاسلام

«شرایع الاسلام» از آثار بسیار مشهور محقق حلی است. بسیاری از علما و دانشمندان، کتاب شرایع را متن درسی قرار داده و شروح و حواشی زیادی بر آن نگاشته اند.

شیخ محمدحسن شریعتمداری نیز آن را با عنوان فوق و در چهار جلد شرح کرده است.

ظاهراً این شرح ناتمام مانده است؛ زیرا جلد چهارم آن شامل بحث خیارات، بیع، صرف، اجاره و غصب است.

ص:722

نسخه های خطی:

1 نسخه ی خطی از هر جلد در کتابخانه ی خانوادگی شریعتمداری نزد فرزندش «شیخ محمود شریعتمداری» در «سبزوار»، به خط مولف، موجود است.

نسخه های چاپی:

چاپ نشده است.

3. بیان المرام (شرح فوائد الصمدیه)

مولف در سن 15 سالگی مبادرت به شرح کتاب «صمدیه» «شیخ بهایی» نموده است.

نسخه های خطی:

هیچ نسخه ی خطی به دست نیامد.

نسخه های چاپی:

چاپ نشده است.

4. تحفة الممالک فی ترکیب الفیة ابن مالک

«تحفة الممالک»، در علم نحو است. همان طور که از نامش هویداست، «الفیه ی ابن مالک» را توضیح و شرح کرده است.

وی این اثر را در دوازده سالگی نگاشته است.

نسخه های خطی:

احتمالاً نزد فرزندانش 1 نسخه ی خطی از آن موجود است.

نسخه های چاپی:

چاپ نشده است.

5. حاشیه بر الحاشیة علی تهذیب المنطق

حاشیه ای است که بر «حاشیه ی تهذیب المنطق» نگاشته است. «آقابزرگ» به نقل از «فهرس تصانیف» مولف، آن را در زمره ی آثارش برشمرده است.

نسخه های خطی:

هیچ نسخه ی خطی به دست نیامد.

نسخه های چاپی:

چاپ نشده است.

6. رجال

به نظر می رسد «آقابزرگ» نسخه ای از آن را دیده است؛ زیرا شرح حال مولف را به نقل از جلد اول آن آورده است.

گویا اثری است مفصل در پنج جلد در کلیات علم رجال، و شرح حال اصحاب، تابعین، راویان و محدثان.

نسخه های خطی:

هیچ نسخه ی خطی به دست نیامد.

نسخه های چاپی:

چاپ نشده است.

7. رساله فی ادعیة الوبا و الطاعون

شیخ محمدحسن در این اثر دعاهای وبا و طاعون را نقل کرده است.

نسخه های خطی:

ظاهراً 1 نسخه ی خطی در کتابخانه ی شخصی فرزندش شیخ محمود استرآبادی موجود است.

نسخه های چاپی:

چاپ نشده است.

8. رسالة فی التحمید و التسمیة و ما یتعلق بها من المسائل الادبیة

شیخ محمدحسن این کتاب را در عنفوان جوانی و به سال 1268ه-.ق. در موضوع ادبیات نگاشته است.

نسخه های خطی:

هیچ نسخه ی خطی به دست نیامد.

ص:723

نسخه های چاپی:

چاپ نشده است.

9. رسالة فی سند دعاء الخضر (دعای کمیل) و بیان اعتباره

مولف در این اثر به اعتبار و سند دعای خضر و دعای کمیل پرداخته و نیز فصلی در فضایل «کمیل بن زیاد» نوشته است.

نسخه های خطی:

1 نسخه ی خطی در کتابخانه ی شخصی فرزندش «شیخ محمود شریعتمداری» موجود است.

نسخه های چاپی:

چاپ نشده است.

10. سر الخطاب فی تفسیر الکتاب

این تفسیر به زبان عربی و ظاهراً ناتمام است؛ زیرا در یک مجلد از آن، که در «کتابخانه ی آیت الله العظمی مرعشی نجفی (ره)» موجود است، بخشی از متن و مقدمات تفسیر را می توان مشاهده کرد.

شیخ محمدحسن در این تفسیر از روایات و احادیث ائمه ی اطهار علیهم السلام بهره برده و آنها را در ذیل تفسیر آیات نقل کرده است.

نسخه های خطی:

1 نسخه ی خطی در «کتابخانه ی آیت الله العظمی مرعشی نجفی (ره)» به شماره 7636 در 217 برگ، جلد اول، ظاهراً به خط مولف، موجود است.

نسخه های چاپی:

چاپ نشده است.

11. شرح تبصرة المتعلمین

به مدخل «نصرة المستبصرین» مراجعه شود.

12. شرح تحریر الاحکام

به مدخل «مستقصی المرام» مراجعه شود.

13. شرح شرایع الاسلام

به مدخل «اساس الاحکام» مراجعه شود.

14. شرح الفوائد الصمدیة

به مدخل «بیان المرام» مراجعه شود.

15. شرح کتاب العقل و الجهل من الکافی

شیخ محمدحسن شریعتمداری این شرح را بر کتاب عقل و جهل «کافی» نگاشته است. اما بنا به گزارش «آقابزرگ»، ظاهراً ناتمام است.

نسخه های خطی:

هیچ نسخه ی خطی به دست نیامد.

نسخه های چاپی:

چاپ نشده است.

16. کتاب مستوعب النسب من غرائب الکتب

از این اثر مرحوم «آیت الله العظمی مرعشی نجفی (ره)» در کتاب «الاجازة الکبیرة» خبر داده است.

موضوع آن علم انساب و مشایخ آن و طرق ارتباط مولف بر ریشه های آن علم است.

نسخه های خطی:

مرحوم «آیت الله العظمی مرعشی نجفی (ره)» در اثر یاد شده از وجود آن در نزد خودش گزارش داده است. لیکن در فهرست های نسخه های خطی کتابخانه ی آن مرحوم به دست نیامد.

نسخه های چاپی:

چاپ نشده است.

17. کشف الحجاب فی ذبائح اهل الکتاب

«آقابزرگ» به نقل از کتاب «مظاهر الآثار» مولف،

ص:724

گزارش می دهد که وی شرح مختصری از کلیه ی ادیان و مذاهب از زمان حضرت آدم تا خاتم (ص) و از آن زمان تا زمان حیات مولف، آورده و به ذبایح آنها اشاره کرده است.

نسخه های خطی:

هیچ نسخه ی خطی به دست نیامد.

نسخه های چاپی:

چاپ نشده است.

18. الکلم الطیب

این اثر در موضوع علم اصول فقه است. اما گزارش دقیقی از محتوای آن در دست نیست.

نسخه های خطی:

هیچ نسخه ی خطی به دست نیامد.

نسخه های چاپی:

چاپ نشده است.

19. مجمع الآراء و الادلة

شیخ محمدحسن شریعتمداری این کتاب را در سن بیست و سه سالگی آغاز کرده و تا احکام آب چاه نگاشته است.

وی در مقدمه ی کتاب می گوید: به نظرم رسید که آرا و نظریات اصحاب «شیعه» را در مسایلی که باهم اختلاف دارند، جمع کنم؛ در حالی که فی الجمله اشاره به مدارکش بشود و نیز مذاهب مخالفین، از «اهل سنت» ذکر شود. و آنچه اجماع اهل طائفه ی محقه بر آن قرار گرفته است، روشن گردد.

نسخه های خطی:

ظاهراً «آقابزرگ» یک نسخه از آن را دیده است؛ زیرا در گزارش خود از اجازه ی «شیخ راضی نجفی» به مولف و تصریح وی بر اجتهاد مولف را خبر داده است.

نسخه های چاپی:

چاپ نشده است.

20. مجموعة اخری (الکنوز)

اثری است کشکول مانند که مطالب گوناگونی را به زبان عربی و فارسی نگاشته است.

وی مباحث ارزشمند اثر خود را با عناوین «کنز، کنز» مرتب ساخته است.

نسخه های خطی:

هیچ نسخه ی خطی به دست نیامد.

نسخه های چاپی:

چاپ نشده است.

21. مجموعة ثالثة

این اثر که ظاهراً به دلیل فقدان نام، «مجموعة ثالثة» نامیده شده است، شامل علوم و مباحث متفرقه است.

مولف از واجب نفسی و غیری و آثار آن ها، شک های نماز، روایات روزه، روزه ی ماه رمضان و تعریف و حقیقت آن، مقدمه در علم کلام، فرق بین حکمت و عرفان و موسس این دو علم، رد بر صوفیه و عقایدشان و اخباری که در مورد آنان وارد شده است، اسامی زهاد و پیروان پیامبر اکرم (ص) و ائمه اطهار علیهم السلام و حقوق و قوانین عادلانه در ارتباط با سلطان و رعیت، سخن گفته است. کلیه ی مطالب به زبان فارسی است.

نسخه های خطی:

1 نسخه ی خطی در کتابخانه ی شخصی فرزندش «شیخ محمود شریعتمداری» در «سبزوار» به خط مولف موجود است.

نسخه های چاپی:

چاپ نشده است.

ص:725

22. مجموعة رسائل الاسترآبادی

در این مجموعه چند رساله ناقص و ناتمام از مولف وجود دارد. برخی از این رساله ها عبارت اند از:

«رساله در منطق»، «رساله در شناخت قبله»، «شرح تشریح افلاک»، «شرح رساله الهیئة»، «شرح خلاصة الحساب» «شیخ بهایی».

نسخه های خطی:

هیچ نسخه ی خطی به دست نیامد.

نسخه های چاپی:

چاپ نشده است.

23. مجموعة الفوائد المتفرقة

این مجموعه، مباحث فقهی و رجالی مانند: مسائل مصاهره در نکاح، مباحث عتق و ظهار و مسائلی که مورد اجماع اصحاب و فقها را دربرمی گیرد.

نسخه های خطی:

هیچ نسخه ی خطی به دست نیامد.

نسخه های چاپی:

چاپ نشده است.

24. مستقصی المرام فی شرح تحریر الاحکام

«تحریر الاحکام» از آثار فقهی «علامه حلی» است. علمای زیادی آن را شرح کرده و نظر خود را نیز بر آن اضافه نموده اند. شیخ محمدحسن نیز به بهانه ی شرح آن، فقه را به طور مفصل مورد بحث قرار داده است.

بنا به گزارش «آقابزرگ»، جلد اول آن فقط تا مبحث آب ها را شامل می گردد. لیکن مولف یک مقدمه ی بسیار طولانی در علم فقه و مسائل مربوط به آن نگاشته است. از این رو کتاب بزرگی شده است.

نسخه های خطی:

هیچ نسخه ی خطی به دست نیامد.

نسخه های چاپی:

چاپ نشده است.

25. مظاهر الآثار فی دقائق متون الاخبار

این کتاب از آثار مهم شیخ محمدحسن شریعتمداری استرآبادی است. وی در «مظاهر الآثار» مباحث مفصل و ارزشمندی از حقایق و معارف و فضایل «اهل بیت» عصمت و طهارت (ع)، سیره ی بزرگان و شرح احوال خانواده و خودش را بیان کرده است.

کتاب در پنج مجلد بزرگ است.

نسخه های خطی:

1 نسخه ی خطی در کتابخانه ی مرحوم «مجتبی مینوی» در «تهران» به خط مولف موجود است.

1 نسخه ی خطی عکسی در «کتابخانه ی مرکز احیاء میراث اسلامی قم» به شماره های 2679، 2680، 2688، 2689، 2690 موجود است.

نسخه های چاپی:

چاپ نشده است.

26. معراج المومنین (شرح الفیه) (شرح نفلیه)

مولف در این اثر ضمن شرح کتاب «الفیه» و نفلیه شهید اول»، واجبات و مستحبات نماز را مورد بحث قرار داده است.

هزار مسئله در واجبات و سه هزار مسئله در مستحبات نماز، همراه با نوافل را بیان کرده است.

نسخه های خطی:

1 نسخه ی خطی در کتابخانه ی شخصی فرزنش «شیخ

ص:726

محمود شریعتمدار استرآبادی» موجود است.

نسخه های چاپی:

چاپ نشده است.

27. نصرة المستبصرین فی شرح تبصرة المتعلمین

مولف این اثر فقهی ناتمام را برای فرزندش «شیخ محمود» نگاشته است. وی به سال 1316ه-.ق. و در اواخر عمرش آن را تا مباحث آب مطلق و مضاف تدوین کرده است.

نسخه های خطی:

احتمالاً 1 نسخه ی خطی از این اثر در کتابخانه ی شخصی فرزندش «شیخ محمود شریعتمداری» موجود باشد.

نسخه های چاپی:

چاپ نشده است.

28. ینابیع العقول فی علم الاصول

اثر نسبتاً کاملی است از مولف در علم اصول فقه که در سه مجلد پایان برده است.

جلد اول شامل مباحث الفاظ، جلد دوم مباحث علم ظن و شک و جلد سوم مباحث استصحاب است.

نسخه های خطی:

هیچ نسخه ی خطی به دست نیامد.

نسخه های چاپی:

چاپ نشده است.

به نظر می رسد مولف آثار دیگری نیز دارد. لیکن به دلیل اینکه این آثار نزد فرزندان و نوادگان وی پراکنده شده است، گزارش درستی از آنها در فهرست ها نیامده است.

گفتنی است، نویسنده ی «معجم رجال الفکر و الادب فی النجف» به اشتباه آثار «شیخ محمدجعفر شریعتمدار» را در زمره ی کتاب های فرزندش شیخ محمدحسن شریعتمداری آورده است.

منابع:

اثرآفرینان 3/336؛ الاجازة الکبیرة 460؛ اختران فروزان ری و تهران 295؛ اعیان الشیعة 9/141؛ دائرة المعارف تشیع 2/108؛ الذریعة 1/18، 98، 125، 987 و 2/4، 397 و 3/183، 321، 472 و 6/60 و 10/109 و 11/47، 141 و 12/235 و 13/109، 134، 370 و 16/178 و 18/26 و 20/14-15، 95، 109، 174 و 21/13، 15، 161-162، 234 و 24/177 و 25/289؛ ریحانة الادب 3/210-211؛ زندگانی و شخصیت شیخ انصاری 270؛ شرح حال رجال ایران 6/224؛ طبقات اعیان الشیعة (نقباء البشر) 1/391-392؛ فرزانگان مازندران 1/52؛ فرهنگ بزرگان اسلام و ایران 494؛ فرهنگ رجال و مشاهیر تاریخ معاصر ایران 1/359؛ لغت نامه ی دهخدا (ذیل شریعتمدار) 352؛ الماثر و الآثار 1/215؛ مرآة الشرق 1/510-511؛ مرزداران فقاهت 225؛ مصادر الفرق الاسلامیة 1/31؛ مصفی المقال 136؛ معارف الرجال 2/239؛ معجم التراث الکلامی 1/134 و 4/379-380؛ معجم المولفین 3/232؛ معجم رجال الفکر و الادب فی النجف 1/119؛ مکارم الآثار 1/92 و 4/1349-1350.

«محمدحسن بن محمدعلی استرآبادی»

قرن 11ه-.ق.

درباره ی «محمدحسن بن محمدعلی استرآبادی»، اطلاعات اندکی در دست است. از گزارش «آقابزرگ» در «الذریعه» چنین استفاده می شود که پدر وی، «ملا محمدعلی بن احمد بن

ص:727

کمال الدین استرآبادی»، داماد «ملا محمدتقی مجلسی» بود.

بنابراین اجداد وی را چنین می توان نوشت: «محمدحسن بن محمدعلی بن احمد بن کمال الدین استرآبادی نجفی». هم چنین از گزارش «آقابزرگ» استفاده می گردد که وی از علمای قرن 11ه-.ق. بوده است.

لیکن در «طبقات اعلام الشیعه» خلاف آن را بیان کرده و جد او را حسن نامیده است.

براساس این گزارش، دو تن از علمای «استرآباد»، نام و نام پدر مشترک دارند. هر دو در «نجف اشرف» تحصیل کرده و اواخر عمر خود را در «مشهد» سکونت اختیار نموده اند. در اجازاتی که «علامه مجلسی» نقل می نماید، یکی از آنها «محمدحسن بن محمدعلی بن احمد بن کمال الدین استرآبادی» و دومی «محمدحسن بن محمدعلی بن حسن استرآبادی» است.

از این رو، ما هر دو نفر را ذیل یک مدخل آوردیم؛ زیرا تشخیص و تفکیک آن دو سند، مطلب بیشتری می طلبد.

صاحب «شذور العقیان» شیخ محمدحسن را از علمای فاضل برشمرده است.

در «تذکره ی شاعران فارسی سرا»، اشعاری از وی نقل شده که حکایت از ذوق شعری مولف دارد.

آثار:

1. الاجازات

مجموعه اجازاتی است که مولف آنها را جمع آوری کرده و علمای بزرگی مانند «علامه مجلسی» از آن در «بحار الانوار» بهره برده است.

نسخه های خطی:

1 نسخه ی خطی را مرحوم «اعجاز حسین»، به خط مولف، با کتابت سال 1096ه-.ق. مشاهده کرده است.

نسخه های چاپی:

چاپ نشده است.

2. فهرس تصانیف علامه حلی

بر اساس گزارش «اعجاز حسین» در «شذور العقیان»، شیخ محمدحسن فهرس تصانیف «علامه حلی» را نگاشته بود.

نسخه های خطی:

هیچ نسخه ی خطی به دست نیامد.

نسخه های چاپی:

چاپ نشده است.

منابع:

الذریعة 1/125؛ تذکره ی شاعران فارسی سرا 62؛ شرح حال علمای شیعه 141؛ طبقات اعلام الشیعة (الروضة النضرة) 8/136.

«محمدحسین شمس العلماء گرکانی»

1262-1345ه-.ق.

برخی منابع، واژه ی «کرکان» یا گرکان» در «الذریعه» را «گرگان» خوانده و «محمدحسین» ملقب به «شمس العلما» و مشهور به «جناب» را به اشتباه گرگانی نوشته اند. در حالی که «گرکانی» نام یکی از روستاهای استان مرکزی «اراک» ااست و هیچ نسبتی با «گرگان» ندارد. همان گونه که در بسیاری مواقع اسامی خاندان «قریب گرکانی»، به اشتباه «قریب گرگانی» نوشته شده است.

همچنین، «منزوی» در «فهرست واره»، به تبعیت از «اشکوری» در «فهرست نسخه های خطی کتابخانه ی آیت الله العظمی مرعشی نجفی (ره)»؛ کتاب «درالیتیم فی المتائیم» را به «میرزا محمدحسین گرگانی» از نویسندگان سده ی

ص:728

14ه-.ق. نسبت داده است.

به نظر می رسد این نسبت نیز اشتباه است و کتاب یاد شده متعلق به «شمس العلما میرزا محمدحسین بن علیرضا قریب گرکانی» است.

به همین جهت نام وی را در این مجموعه، فقط برای رفع اشتباه آوردیم.

منابع:

الذریعه 1/64 و 8/87 و 17/159 و 22/13، 111 و 24/175؛ فهرست واره کتابهای فارسی 4/2682.

«محمدحسین استرآبادی»

قرن ؟ ه-.ق.

چند تن از علمای «استرآباد»، محمدحسین نام دارند. برخی از آنها شاعر و برخی دیگر عالم هستند. عصر و دوران حیات آنان نیز متفاوت است. تشخیص دو تن از آنها که صاحب اثر هستند، از بقیه ی موارد، نیاز به دلایل و مستندات دارد. از این رو، نتوانستیم سده ی نویسنده ی فوق را تشخیص دهیم.

با وجود این، لازم است به اطلاعات موجود درباره ی چند تنی که نام مشابه دارند، اشاره گردد.

یکی از آنها «محمدحسین بن سلطان محمد استرآبادی» از شعرای سده ی دهم ه-. ق. است. منابع موجود اشعاری از وی نقل کرده اند. لیکن به اثری تالیفی اشاره نکرده اند.

دوم، «میر محمدحسین بن میر قاسم نجفی استرآبادی»، ایضاً شاعر و متخلّص به «محسن» است. این شاعر نیز اثری برجای نگذاشته است.

سوم، «میرزا محمدحسین استرآبادی»، متخلّص به «وفا» نیز اثری تالیفی ندارد و از شاعران عصر قاجار و سده ی 13ه-.ق. است.

و چهارم، «میرزا محمدحسین بن نصرالله مجتهد مقصودلو استرآبادی» از علمای «استرآباد» و نماینده مجلس شورای ملی است. در شرح حال های موجود اثری به وی نسبت نداده اند.

بنا بر این اثری که در ذیل شناسانده می شود، به نظر نمی رسد متعلق به هیچ کدام از آنان باشد.

آثار:

حاشیة علی شرح العضدیة

حاشیه ای است بر شرح «العقائد العضدیة» «جلال الدین دوانی» که به زبان عربی نگاشته است.

نسخه های خطی:

2 نسخه ی خطی در «کتابخانه ی عمومی اوقاف بغداد» به شماره 2/13815 در 19 برگ، کتابت سال 1200ه-.ق. و شماره 2/22779 در 26 برگ، کتابت سال 1239ه-.ق. موجود است.

نسخه های چاپی:

چاپ نشده است.

منابع:

فهرس المخطوطات العربیة فی مکتبة الاوقاف العامة فی بغداد ج. 3.

«محمدحسین بن محمدزمان استرآبادی»

قرن ؟ ه-.ق.

درباره ی «محمدحسین بن محمدزمان استرآبادی» نیز هیچ اطلاعی در دست نیست.

آثار:

تحفة الغرائب (عجائب المخلوقات)

این اثر درباره ی مخلوقات خداوند متعال و به زبان فارسی است.

ص:729

مولف آن را در یک مقدمه، دوازده باب و یک خاتمه ترتیب داده است.

نسخه های خطی:

1 نسخه ی خطی در «کتابخانه ی دانشکدهی ادبیات دانشگاه تهران» به شماره 132، ظاهراً کتابت سال 1238ه-.ق. موجود است.

1 نسخه ی خطی عکسی در «کتابخانه ی دانشگاه تهران» به شماره 5970 کتابت سال 1238ه-.ق. موجود است.

1 نسخه ی خطی در «کتابخانه ی شخصی سید مهدی صدر» در «کاظمیه» موجود است.

نسخه های چاپی:

چاپ نشده است.

منابع:

الذریعة 3/457 و 15/219-220؛ فهرست نسخه های خطی کتابخانه ی دانشکده ی ادبیات دانشگاه تهران2/7؛ فهرست نسخه های خطی کتابخانه مرکزی دانشگاه تهران، فیلم ها 3/235؛ فهرست نسخه های خطی کتابخانه مدرسه عالی شهید مطهری (سپهسالار) 5/723؛ فهرست واره کتابهای فارسی 5/3803.

«محمدحسین بن یحیی گرگانی گیلانی»

قرن ؟ ه-.ق.

از «کمال الدین افضل، محمدحسین بن ضیاء الدین یحیی گرگانی گیلانی»، نیز هیچ آگاهی در دست نیست.

آثار:

جامع الجوامع

اثری است به زبان فارسی در یک مقدمه و چهار فایده که در چهار مقاله ترتیب داده شده است.

نسخه های خطی:

1 نسخه ی خطی در «کتابخانه ی مغنیسا (مانیسا) ترکیه» به شماره 1799 در 350 برگ موجود است.

نسخه های چاپی:

چاپ نشده است.

منابع:

فهرست نسخه های خطی کتابخانه ی مغنیسای ترکیه.

«محمدرضا استرآبادی»

قرن ؟ ه-.ق.

از شرح حال مولا «محمدرضا استرآبادی» هیچ اطلاعی در دست نیست. فقط در فهرست نسخه های خطی چهار کتابخانه ی «مشهد» یک اثر به او نسبت داده شده است.

آثار:

شرح مفاتیح الشرایع

این اثر در «فهرست نسخه های خطی چهار کتابخانه ی مشهد» به محمدرضای استرآبادی نسبت داده شده است.

نسخه های خطی:

هیچ نسخه ی خطی به دست نیامد.

نسخه های چاپی:

چاپ نشده است.

منابع:

فهرست نسخه های چهار کتابخانه ی مشهد 334.

ص:730

«سید محمدرضا بن ابوالقاسم حسینی کمالی استرآبادی»

1283-1346ه-.ق.

عالم دینی و پزشک ماهر سده ی چهاردهم ه-. ق.، «سید محمدرضا»، ملقب به «آقامیرزا»، مکنی به «ابوکمال»، معروف به «کمالی حسینی استرآبادی»، فرزند «سید ابوالقاسم» و برادرزاده ی «سید مرتضی طبیب»، از بزرگانی است که در «حله» زاده شد و در همانجا درگذشت.

از آنجا که عمویش «سید مرتضی» پس از فراگیری طب یونانی و سنتی، در «حله» ساکن شد، پدرش «سید ابوالقاسم» نیز به آن شهر رفت و نزد برادر رحل اقامت افکند. از این رو فرزندش سید محمدرضا در «حله» متولد گردید.

سید محمدرضا پس از رشد و عبور از دوران طفولیت، نزد پدر خویش که عالمی پرهیزگار بود، به تحصیل پرداخت؛ چون مقدمات را فراگرفت، نزد عمویش به تحصیل ادامه داد.

سطح را نزد «شیخ محمود آل سماکه» و «شیخ حمادی آل رعیده» و دیگر علمای بزرگ «حله»، خواند.

حدود سال 1300ه-.ق. به «نجف اشرف» سفر کرد و منطق و معانی و بیان را از علمای «نجف اشرف» آموخت.

فقه و اصول را از محضر «سید محمدعلی شاه عبدالعظیمی» فرا گرفت. آنگاه به حلقه ی درس «شیخ محمد ایروانی» و «شیخ محمد شربیان» پیوست.

دروس خارج را نزد «شیخ هادی تهرانی» آغاز کرد و مدت زمان طولانی، از محضر درس «سید محمدکاظم یزدی» بهره برد.

سید محمدرضا استرآبادی همراه تحصیل، به وعظ و خطابه در «نجف اشرف» اشتغال داشت. او واعظی پارسا و عالمی خوش نام بود.

گفته می شود، او در دهه ی چهارم عمرش، به «ایران» بازگشت و در «مشهد» مقدس به تحصیل علوم ریاضی و طب سنتی پرداخت. آنگاه که به مدارجی دست یافت و در تشخیص بیماری ها مهارت پیدا کرد، در «حله» سکنا گزید.

در شهر «حله»، ضمن ارشاد و خطابه در منبر و مسجد محل سکونتش، به درمان و معالجه ی بیماری های مردم نیز می پرداخت. عاقبت به سال 1346 یا 1347ه-.ق. چشم از جهان فروبست.

آثار:

1. ارجوزه در علم اعداد و حروف

منظومه ی مختصری است در علم اعداد و حروف که حکایت از تسلط مولف در این علوم دارد.

نسخه های خطی:

هیچ نسخه ی خطی به دست نیامد.

نسخه های چاپی:

چاپ نشده است.

2. ارجوزه در علم کلام

عنوان و نام کتاب گویاست که مطلب مختصری در علم کلام و به صورت منظوم است.

نسخه های خطی:

هیچ نسخه ی خطی به دست نیامد.

نسخه های چاپی:

چاپ نشده است.

3. تاریخ امامان شیعه

شرح حال و تاریخ ائمه ی اطهار علیهم السلام است.

ص:731

نسخه های خطی:

هیچ نسخه ی خطی به دست نیامد.

نسخه های چاپی:

چاپ نشده است.

4. جمان الابحر

کتاب «جمان الابحر» مجموعه اشعار و بلکه منظومه ای است در اصول دین که مقدمه ی آن به نثر نگارش یافته است.

سید محمدرضا استرآبادی اثر خود را به سال 1305ه-.ق. سروده و تدوین کرده است.

نسخه های خطی:

هیچ نسخه ی خطی به دست نیامد.

نسخه های چاپی:

چاپ نشده است.

5. الحدائق الزاهرة فی زاد الدنیا و الآخرة (الحدائق الباهرة فی زاد الدنیا و الآخرة)

این اثر در موعظه و پند و اندرز است.

نسخه های خطی:

هیچ نسخه ی خطی به دست نیامد.

نسخه های چاپی:

چاپ نشده است.

6. دیوان شعر

مجموعه ی اشعاری است از سید محمدرضا استرآبادی که در موضوعات مختلف و با سبک های متنوع سروده شده است.

نسخه های خطی:

هیچ نسخه ی خطی به دست نیامد.

نسخه های چاپی:

چاپ نشده است.

7. السوانح البابلیة

ظاهراً روی دادهای خاصی را بیان کرده است.

نسخه های خطی:

هیچ نسخه ی خطی به دست نیامد.

نسخه های چاپی:

چاپ نشده است.

8. الصوارم الحاسمة فی مصائب الزهراء فاطمة (س)

همان طور که از نام این اثر آشکار است، درباره ی مصائب و شرح حال حضرت زهرا سلام الله علیها نوشته است.

کتاب «الصوارم» در 1500 بیت به نظم در آمده است.

نسخه های خطی:

1 نسخه ی خطی در «کتابخانه ی حسینیه ی شوشتری ها» موجود است.

نسخه های چاپی:

چاپ نشده است.

9. طراز البیان فی الرد و الامتحان

مجموعه پرسش ها و پاسخ های اعتقادی در رد آرا و نظریات برخی نویسندگان «سنی» مذهب است. مولف نتوانسته آن را کامل نماید و در ادامه، از خداوند متعال، توفیق تکمیل آن را درخواست کرده است.

نسخه های خطی:

هیچ نسخه ی خطی به دست نیامد.

نسخه های چاپی:

چاپ نشده است.

10. العقد الفرید فی معرفة القرائة و التجوید

مولف در یک مقدمه، چند باب و یک خاتمه از شناخت

ص:732

تجوید و قرائت قرآن، پرده برمی دارد. وی آن را به سال 1312ه-.ق. پایان برده است.

نسخه های خطی:

1 نسخه ی خطی در «کتابخانه ی محمدعلی نجف آبادی» در «نجف اشرف» موجود است.

هم چنین بنا به گزارش «آقابزرگ»، 1 نسخه نیز در «کتابخانه ی مدرسه ی عالی شهید مطهری (سپهسالار)» موجود است.

نسخه های چاپی:

چاپ نشده است.

11. کشکول

ظاهراً مجموعه مطالبی است در علوم غریبه و دانش های متفاوت که در زمان مولف گردآوری شده است.

نسخه های خطی:

هیچ نسخه ی خطی به دست نیامد.

نسخه های چاپی:

چاپ نشده است.

12. کنز الافراح و مراح الارواح (کنز الارواح و مراح الارواح)

یک اثر ادبی، در بیان نکته های جالب و ظریف، با عبارات روشن و ساده همراه با جنبه های شیرین و نادر است.

نسخه های خطی:

هیچ نسخه ی خطی به دست نیامد.

نسخه های چاپی:

چاپ نشده است.

13. لوامع الدرر فی منهج الحق و الظفر

مولف با نوشتن این اثر، امامت را مورد توجه قرار داده و به اثبات آن با ادله ی نقلی و عقلی پرداخته است.

کتاب به سال 1308ه-.ق. تالیف شده است.

نسخه های خطی:

هیچ نسخه ی خطی به دست نیامد.

نسخه های چاپی:

چاپ نشده است.

14. نهایة الآمال لطالبی معرفة الرجال

این اثر در علم رجال، و به صورت منظوم است. وی منظومه ی «نهایة الآمال» را در 800 بیت سروده است.

نسخه های خطی:

1 نسخه ی خطی در «کتابخانه ی حسینیه شوشتری ها» به خط مولف موجود است.

نسخه های چاپی:

چاپ نشده است.

منابع:

ادباء الاطباء 1/168؛ الاعلام الشرقیة 2/783؛ اعیان الشیعة 9/282؛ الذریعة 5/130 و 15/92، 158، 294 و 18/366 و 24/393؛ شعراء الحلة 2/395؛ طبقات اعلام الشیعة (نقباء البشر) 2/736-737؛ ماضی النجف 1/170-171؛ مجلة المورد، بغداد، 1993م.، ج. 21، ع.1، 157؛ معجم التراث الکلامی 2/439 و 4/574 و 5/300؛ معجم المولفین 1/191؛ معجم رجال الفکر و الادب فی النجف 1/446؛ مکارم الآثار 7/2542؛ ناموران معاصر ایران 2/463-464؛ نشریه دانشگاه تهران 11-12/837.

«محمدرضا بن علی شریعتمداری استرآبادی»

ح.1266-1346ه-.ق.

«شیخ محمدرضا استرآبادی» فرزند «شیخ علی بن ملا

ص:733

محمدجعفر شریعتمدار استرآبادی» است. تولد وی به احتمال زیاد در «تهران» و در حدود سال 1266ه-.ق. روی داده است.

پدر، جد و عموی وی از علمای بزرگ «استرآباد» در «تهران» و «نجف اشرف» به شمار می رفتند. شیخ محمدرضا در کودکی به تحصیل آغاز کرد و پس از فراگرفتن مقدمات نزد پدرش، رهسپار «نجف اشرف» گردید و از محضر استادان بزرگ آن حوزه بهره برد.

شیخ محمدرضا در دوران تحصیل، در «نجف اشرف»، با «سید اسماعیل صدر»، پدر بزرگ «امام موسی صدر»، هم بحث بود.

محمدرضا شریعتمداری پس از پایان بردن تحصیلات خود به «ایران» بازگشت و در «مشهد» مقدس رحل اقامت افکند. او پس از سال ها خدمت صادقانه در «مشهد»، به «تهران» رفت و در مسجد «حاج رجب علی» به اقامه نماز و سخنرانی اشتغال ورزید. تا اینکه به سال 1346ه-.ق. دعوت حق را لبیک گفت و به رحمت ایزدی شتافت.

آثار:

1. اصول دین

رساله «اصول دین» مختصر و به زبان ساده است. او این رساله را برای عموم مردم نگاشته است.

نسخه های خطی:

1 نسخه ی خطی در «کتابخانه ی آیت الله العظمی مرعشی نجفی (ره)» به شماره 3099 در یک مجموعه 170 برگی، کتابت سال 1327ه-.ق.، به خط فرزند مولف، «جواد بن محمدرضا بن علی شریعتمداری»، موجود است.

نسخه های چاپی:

چاپ نشده است.

2. تجوید التنزیل

کتاب «تجوید التنزیل» در بیان اصول و قواعد تجوید و قرائت قرآن، به زبان عربی، نوشته شده است.

این اثر در دو مقدمه و هفت فصل کوتاه ترتیب یافته است. مولف به سال 1280ه-.ق.، به نگارش آن آغاز کرده است.

نسخه های خطی:

1 نسخه ی خطی در «کتابخانه ی آیت الله العظمی مرعشی نجفی (ره)» به شماره 3098 در 46 برگ، به خط مولف موجود است.

نسخه های چاپی:

چاپ نشده است.

3. هدایتنامه رد بر شقاوتنامه

شیخ محمدرضا شریعتمداری این اثر را در رد کتاب «سعادتنامه» «سلطان محمد بن حیدر محمد بیدختی» متوفای 1327ه-.ق.، مشهور به «سلطانعلی شاه گنابادی»، نگاشته است.

سعادتنامه در تصوف و عرفان است. شریعتمداری نام آن را به طعنه، «شقاوتنامه» نهاده است.

کتاب «هدایتنامه»، به سال 1325ه-.ق. تالیف شده است.

نسخه های خطی:

2 نسخه ی خطی در «کتابخانه ی آیت الله العظمی مرعشی نجفی (ره)» به شماره 3099 در یک مجموعه 170 برگی، کتابت سال 1327ه-.ق.، به خط فرزند مولف، «جواد بن محمدرضا بن علی شریعتمداری» و شماره 12011 در مجموعه 174 برگ موجود است.

نسخه های چاپی:

چاپ نشده است.

ص:734

4. نجاست اهل کتاب

این رساله ی فارسی، در یک موضوع مورد اختلاف فقها و بسیار مختصر نگارش یافته است.

شیخ محمدرضا در واقع به یکی از فقها که معتقد به طهارت اهل کتاب است، ردیه نوشته و ادله ی خود را در اثبات نجاست آنان آورده است.

او این کتاب را در «کربلا» و به سال 1324ه-.ق. به پایان برده است. ظاهراً نویسنده آن را به درخواست دوست و هم بحث خود، «سید اسماعیل صدر عاملی»، جد «امام موسی صدر» نوشته است.

نسخه های خطی:

1 نسخه ی خطی در «کتابخانه ی آیت الله العظمی مرعشی نجفی (ره)» به شماره 3880 در 15 برگ، موجود است.

نسخه های چاپی:

این کتاب با عنوان «مخزن طهارت» در «لکهنو» و به سال 1324ه-.ق. چاپ شده است.

5. هدایت نامه

این اثر رد بر «سعادت نامه» «سلطان علی شاه گنابادی» است.

نسخه های خطی:

1 نسخه ی خطی در «کتابخانه ی حضرت آیت الله العظمی مرعشی نجفی (ره)» به شماره 12011 در 174 برگ، کتابت سال 1320ه-.ق.، یحتمل به خط مولف موجود است.

نسخه های چاپی:

چاپ نشده است.

منابع:

الذریعة 20/226و 24/65؛ فهرس اعلام الذریعة 1/864؛ فهرست نسخه های خطی کتابخانه ی بزرگ حضرت آیت الله العظمی مرعشی نجفی (ره) 30/356؛ فهرست واره کتابهای فارسی 8/1094؛ معجم التراث الکلامی 1/336 و 5/458.

«محمدرضا بن محمدصادق استرآبادی»

قرن 13ه-.ق.

از «مولی محمدرضا بن محمدصادق استرآبادی»، جز گزارش های پراکنده و مکرر، مطلب بیشتری نداریم.

شرح حال و آثار وی را ذیل «رضا بن محمدصادق استرآبادی» آوردیم.

«محمدشفیع بن محمدصالح استرآبادی»

000-1245ه-.ق.

از شرح احوال و آثار «مولا محمدشفیع بن محمدصالح استرآبادی»، آگاهی اندکی در دست است.

براساس گزارش منابع شرح حال نگاری، مولا محمدشفیع استرآبادی، شاید در اواخر سده ی دوازده ه-. ق.، در «استرآباد» و در یک خانواده ی علمی و مذهبی دیده به جهان گشود. اما در صورتی که تلمذ وی از «سید محمدمهدی بحرالعلوم» را بپذیریم، باید گفته شود، حداقل باید 20 سال پیش از مرگ استادش، (1155ه-.ق.) متولد شده باشد تا بتواند از محضر وی بهره ببرد.

در هر حال وی پس از تحصیل مقدمات و بخشی از سطوح، رهسپار «کربلا» گردید و از محضر درس «آقا باقر بهبهانی» بهره برد.

او هم چنین از حلقه ی درس «سید مهدی بحرالعلوم»

ص:735

استفاده کرد و چون به مقام شامخ استادی رسید، به میهن خود بازگشت و در زمره ی علمای بزرگ «ایران»، به خدمت و ارشاد پرداخت.

از آنچه در آثار «شیخ محمدحسن» «صاحب جواهر» از توصیف برای «ملا محمدشفیع» ملاحظه می گردد، این احتمال وجود دارد که از محضر ایشان نیز استفاده کرده است.

آثار:

1. احسن الاصول

بنا به گزارش «آقابزرگ»، این اثر به سال 1238ه-.ق. در تعارض احوال نگارش یافته است.

نسخه های خطی:

هیچ نسخه ی خطی به دست نیامد.

نسخه های چاپی:

چاپ نشده است.

2. الاربعون حدیثاً

مولف احادیثی را که در فضایل ائمه ی اطهار علیهم السلام است، از منابع «اهل سنت» استخراج کرده است.

نسخه های خطی:

هیچ نسخه ی خطی به دست نیامد.

نسخه های چاپی:

چاپ نشده است.

3. اصول دین

به گزارش فصل نامه پژوهش و حوزه، محمدشفیع استرآبادی، یک اثر با عنوان فوق در بیان اصول دین و عقاید «شیعه» دارد.

به گزارش از مصحح، وی در مقدمه، نمایی از اوضاع فرهنگی مذهبی عصر مؤلف، شخصیت او، جایگاه این اثر در متون کلامی، استادان، شاگردان و مباحثی از این دست را به تصویر کشیده و آن گاه مفصلاً مباحث رساله را که دارای چهار مقاله در زمینه توحید، نبوت، امامت و معاد است معرفی کرده است.

گفتنی است که شاید این اثر متعلق به محمدشفیع بن محمدعلی استرآبادی باشد. نگارنده چون اثر فوق را مشاهده نکرده است، استناد آن را به هر کدام از نویسندگان فوق مساوی می داند.

نسخه های خطی:

هیچ نسخه ی خطی به دست نیامد.

نسخه های چاپی:

این اثر تا کنون چاپ نشده است. لیکن «عبدالکریم رضایی» به سال 1380 به تصحیح آن اقدام نموده و آن را در معرض انتشار قرار داده است.

4. بداء

یک رساله ی فارسی است در توضیح و بیان مسئله ی بدا.

نسخه های خطی:

«آقابزرگ» یک نسخه ی خطی از آن را مشاهده کرده است.

نسخه های چاپی:

چاپ نشده است.

5. مجمع المعارف و مخزن العوارف

این اثر شامل مباحثی از اصول و فروع دین با استفاده از احادیث است. هم چنین در بیان فضایل «اهل بیت» (ع) و معارف اسلامی مطالبی قابل دسترس دارد.

نسخه های خطی:

هیچ نسخه ی خطی به دست نیامد.

ص:736

نسخه های چاپی:

این کتاب همراه با کتاب «حلیة المتقین» «علامه مجلسی» و رساله ی «حسنیه» «ابوالفتوح رازی» بارها چاپ شده است.

هم چنین به صورت سنگی در سال 1297ه-.ق. در «تهران» منتشر گردیده است.

6. منهاج الاعمال

یک رساله ی فارسی در احکام و مسائل فقهی است که از نمازه و روزه شروع شده و تا اعتکاف را مورد بحث قرار داده است.

نسخه های خطی:

هیچ نسخه ی خطی به دست نیامد.

نسخه های چاپی:

چاپ نشده است.

آثار دیگری با عناوین ذیل، به ملا محمدشفیع استرآبادی نسبت داده اند که از این نسبت اطمینانی در دست نیست؛ زیرا ممکن است از آثار محمدشفیع بن محمدعلی استرآبادی یا دیگران باشد. از این رو اسامی آنها را بدون معرفی نسخه های خطی و غیره ذکر می کنیم.

7. رسالة فی صلح حق الرجوع

8. شرح مرصاد العباد

9. مرصاد العباد

منابع:

تراجم الرجال 3/265؛ دایرةالمعارف تشیع 2/110؛ الذریعة 1/418 و 23/156؛ شرح حال علمای شیعه 387؛ طبقات اعلام الشیعة (الکرام البررة) 2/622؛ الفوائد الرجالیة 1/68؛ کشف الحجب و الاستار 37؛ مرآة الشرق 1/775؛ معجم رجال الفکر و الادب فی النجف 1/116؛ نجوم السماء 252، 363، 387.

«محمدشفیع بن محمدعلی استرآبادی»

ح. 1045- بعد 1117ه-.ق.

«ملا محمدشفیع» فرزند «مولا محمدعلی بن احمد بن کمال الدین حسین استرآبادی» است. او از علمای بزرگ «شیعه» و نواده ی دختری «علامه مجلسی» است.

شیخ محمدشفیع در حدود سال 1045ه-.ق. در خاندانی برخوردار از علم و عمل، گام بر عرصه ی گیتی نهاد.

وی پس از تکمیل مقدمات علوم در زادگاهش، به حوزه ی درس پدرش شتافت و مدارج عالی دانش و اجتهاد را طی کرد.

شیخ محمدشفیع، چون به درجه ی اجتهاد نایل گشت، از پدرش و مراجع تقلید عصر خویش اجازه ی اجتهاد دریافت کرد.

هم چنین به تعدادی از علما، از جمله به «مولا محمداکمل بهبهانی»، پدر «آقاباقر وحید بهبهانی»، اجازه داد.

«وحید بهبهانی» به واسطه ی پدرش از وی نقل حدیث می کند. نیز «سید محمد بن علی بن حیدر مکی» به سال 1117ه-.ق. از وی اجازه دریافت نمود.

سال مرگ شیخ محمدشفیع مشخص نیست. اما مسلم است که پس از تاریخ فوق درگذشته است.

آثار:

1. اجازه

به گزارش «آقابزرگ»، محمدشفیع استرآبادی، برای یکی از شاگردانش به نام «اسماعیل» که نزد وی تحصیل کرده بود، اجازه ای به تاریخ 1075ه-.ق. نگاشته است.

نسخه های خطی:

1 نسخه ی خطی از این اجازه بر روی نسخه ی «شرح قصیده ی میمیه ی فرزدق» که در «کتابخانه ی آیت الله العظمی

ص:737

مرعشی نجفی (ره)» به شماره 9874 موجود است.

نسخه های چاپی:

چاپ نشده است.

2. اصول الدین فی اثبات الواجب

شیخ محمدشفیع مسائل مهم اعتقادی و اصول دین را به زبان فارسی، در چهار مقاله و هر مقاله در چند فصل مرتب کرده و آن را به نام «شاه سلیمان صفوی» نگاشته است.

وی در بخش نبوت، شواهدی از کتاب های آسمانی ادیان دیگر و در بخش امامت از آیات و روایات بهره برده است.

نسخه های خطی:

1 نسخه ی خطی در «کتابخانه ی آیت الله العظمی مرعشی نجفی (ره)» به شماره 10239 در 79 برگ موجود است.

1 نسخه ی خطی در «کتابخانه ی ملی ملک تهران» به شماره 12/5845 در مجموعه 142 برگ موجود است.

1 نسخه ی خطی در «کتابخانه ی رشت» به شماره 249ر در یک مجموعه 540 برگی، کتابت سال 1296ه-.ق. موجود است.

1 نسخه ی خطی در «کتابخانه ی دانشکدهی الاهیات و معارف اسلامی مشهد» به شماره 946 در 142 برگ موجود است.

نسخه های چاپی:

چاپ نشده است.

3. اعادة المعدوم

«آقابزرگ» معتقد است که این اثر متعلق به محمدشفیع استرآبادی ساکن «هند» است. پس از آن احتمال داده است که این دو شخصیت یک تن هستند.

در هر حال مسئله ی «اعادة المعدوم» از مسائل فلسفی و کلامی است که مورد توجه محمدشفیع استرآبادی قرار گرفته است.

نسخه های خطی:

1 نسخه ی خطی در «کتابخانه ی ملی ملک تهران» به شماره 13/593 در یک مجموعه 308 برگی، کتابت سال 1125ه-.ق. موجود است.

به گزارش «آقابزرگ»، 1 نسخه ی خطی در «کتابخانه ی خصوصی شیخ علی کاشف الغطا» در «نجف اشرف» موجود است.

نسخه های چاپی:

چاپ نشده است.

4. اقسام الانشاء

این اثر نیز در فهرست نسخه های خطی «کتابخانه ی ملی ملک» به محمدشفیع استرآبادی نسبت داده شده است.

نسخه های خطی:

1 نسخه ی خطی در «کتابخانه ی ملی ملک تهران» موجود است.

نسخه های چاپی:

چاپ نشده است.

5. حاشیة علی شرح الاشارات للطوسی

«شرح الاشارات و التنبیهات» اثر «خواجه نصیر الدین طوسی» در فلسفه ی اسلامی، منطق و حکمت است. شیخ محمدشفیع تعلیقات و حواشی بر آن نگاشته است.

نسخه های خطی:

هیچ نسخه ی خطی به دست نیامد.

نسخه های چاپی:

چاپ نشده است.

16. حاشیه بر الشافی

کتاب «الشافی» در موضوع امامت، متعلق به «شریف مرتضی» است. شیخ محمدشفیع برآن نیز حاشیه نگاشته است.

ص:738

نسخه های خطی:

1 نسخه ی خطی در «کتابخانه ی ملی ملک تهران» به شماره 8/593 در یک مجموعه 308 برگی، کتابت سال 1125ه-.ق. موجود است.

نسخه های چاپی:

چاپ نشده است.

17. الرسائل الکثیرة

این اثر را «آقابزرگ» در «الذریعه»، به محمدشفیع استرآبادی ساکن «هند» نسبت داده است. از آنجا که در ذیل «اعادة المعدوم» همین محمدشفیع را به احتمالی، با محمدشفیع بن محمدعلی یکی فرض کرده است، لذا در زمره ی آثار وی آورده شد.

نسخه های خطی:

هیچ نسخه ی خطی به دست نیامد.

نسخه های چاپی:

چاپ نشده است.

18. شرح الاربعین (الاربعون فی فضائل امیرالمومنین علی ابن ابی طالب (ع))

این اثر نیز در فضایل امیرالمومنین (ع) و احادیث خاص امامت است.

نسخه های خطی:

2 نسخه ی خطی در «کتابخانه ی ملی ملک تهران» به شماره 680 در 164 برگ، کتابت سال 1129ه-.ق. و شماره 9/5845 در 142 برگ موجود است.

نسخه های چاپی:

چاپ نشده است.

19. شرح حدیث «لو ان الغیاض اقلام»

این شرح در موضوع اعتقادات است که به خواهش برخی دوستانش آن را نگاشته است.

نسخه های خطی:

1 نسخه ی خطی در «کتابخانه ی آیت الله العظمی مرعشی نجفی (ره)» به شماره 4130 در مجموعه 125 برگ، کتابت سده 12ه-.ق. موجود است.

نسخه های چاپی:

چاپ نشده است.

20. شرح عقائد التهذیب

کتاب «التهذیب» از آثار «سعد الدین تفتازانی»، در منطق و کلام است. شیخ محمدشفیع آن را شرح کرده است.

نسخه های خطی:

هیچ نسخه ی خطی به دست نیامد.

نسخه های چاپی:

چاپ نشده است.

21. شرح قصیده فرزدق

«قصیده ی میمیه ی» «فرزدق» از قصاید مشهور در فضایل ائمه ی اطهار علیهم السلام، خصوصاً توصیف و مدح امام زین العابدین علیه السلام است. بسیاری از دانشمندان و ادبا آن را شرح کرده اند. محمدشفیع استرآبادی نیز آن را شرح کرده است.

شرح استرآبادی نیکو توصیف شده، و شارح پس از ذکر هر بیت، نخست مطالب ادبی را بیان و سپس توضیحات لازم را آورده است.

نسخه های خطی:

2 نسخه ی خطی در «کتابخانه ی آیت الله العظمی مرعشی نجفی (ره)» به شماره 9874 در 22 برگ، کتابت 1157 ه-.ق. و شماره 8549 در موجود است.

ص:739

نسخه های چاپی:

چاپ نشده است.

22. منشئات

این اثر در فهرست نسخه های خطی «کتابخانه ی ملی ملک» به محمدشفیع استرآبادی نسبت داده شده است. لیکن مشخص نیست که منظور محمدشفیع بن محمدعلی است یا شخص دیگر؟

نسخه های خطی:

3 نسخه ی خطی در «کتابخانه ی ملی ملک تهران» به شماره 11/593، 12/593 و 15/593 در یک مجموعه 308 برگی، کتابت سال 1125ه-.ق. موجود است.

نسخه های چاپی:

چاپ نشده است.

منابع:

اعیان الشیعة 9/364؛ تتمیم امل الآمل 180؛ تراجم الرجال 3/265؛ تلامذه علامه مجلسی 162؛ دانشمندان و بزرگان اصفهان 2/696-697؛ دایرةالمعارف تشیع 2/109؛ الذریعة 6/105، 150 و 11/92، 566 و 10/255 و 14/13، 86 و 17/123 و 20/309؛ زندگی نامه علامه مجلسی 2/41؛ طبقات اعلام الشیعة (الکواکب المنتشرة) 6/342-343؛ فوائد الرضویة 542؛ فهرست نسخه های خطی کتابخانه ی ملی ملک 5/94، 95؛ مرآت الاحوال جهان نما 1/75؛ معجم التراث الکلامی 1/155، 216، 336 و 3/46 و 4/76؛ معجم المولفین 3/345؛ معجم طبقات المتکلمین 4/378-379؛ نجوم السماء 252، 387؛ هدیة العارفین 2/305.

«محمدصادق حائری استرآبادی»

000-ح. 1335ه-.ق.

«مولا محمدصادق استرآبادی» یکی از علمای «استرآباد» ساکن در «نجف اشرف» بود. اما منابع از زندگی و شرح احوال وی مطلب مهمی به یادگار نگذاشته است.

البته چند گزارش پراکنده وجود دارد. از آن جمله در «زندگی نامه علامه مجلسی»، وی را از شاگردان او برشمرده اند.

هم چنین شاعری به نام «محمدصادق» و متخلّص به «مظهر»، در منابع شرح حال، یاد شده است.

با اطلاعات موجود، نگارنده قادر به شرح بیشتری از زندگی نامه ی وی نبود. بنابراین فقط به گزارش قابل دسترس اکتفا می نماید.

آثار:

مجموعة من الاحادیث و شرحها

صاحب «اعیان الشیعه» این اثر را برای محمدصادق حائری استرآبادی ثبت کرده و از وجود یک نسخه از آن گزارش داده است.

نسخه های خطی:

به گزارش صاحب «اعیان الشیعه»،1 نسخه ی خطی در یکی از کتابخانه های «کرمانشاه» موجود است.

نسخه های چاپی:

چاپ نشده است.

منابع:

اعیان الشیعة 9/367؛ تلامذه علامه مجلسی 106؛ حدیقة الشعراء 3/1684؛ زندگی نامه علامه مجلسی 2/42؛ گلزار جاویدان 3/1369؛ لؤلؤة البحرین 117؛ مجمع الفصحاء 2/1381؛ معجم المولفین 3/348.

ص:740

«محمدصالح بن محمدتقی استرآبادی»

1248-ح. 1313ه-.ق.

«شیخ محمدصالح فرزند شیخ محمدتقی استرآبادی بن ملا محمداسماعیل»، از علما و دانشمندان بزرگ آن سامان است. خانواده ی او مانند پدر، جد و عموها، همه اهل علم و فضل بودند.

محمدصالح به سال 1248ه-.ق. در شهر «ری» متولد گردید. قرآن و مقدمات فارسی و عربی را در همانجا آموخت. در چهارده سالگی، همراه خانواده به عتبات عالیات مهاجرت کرد و در حوزه ی علمیه ی «نجف اشرف» به فراگیری علوم دینی اشتغال ورزید.

آنگاه که بخشی از سطوح را فراگرفت، به وطن خویش بازگشت و در آنجا به تکمیل تحصیلاتش پرداخت.

او نزد پدرش، هیئت، معانی، بیان، اصول و فقه را خواند. نزد «میرزا جعفر بسطامی» استطرلاب را آموخت. نجوم را پیش آخوند «ملا احمد استرآبادی» فراگرفت.

در سال 1272ه-.ق. مجدداً رهسپار عتبات عالیات گردید و در خدمت استادان بزرگ آن حوزه، مانند: «شیخ مرتضی انصاری» تلمذ کرد.

او پس از آنکه به درجه ی اجتهاد نایل گشت، به زادگاهش «استرآباد» مراجعت نمود و به تالیف، تحقیق و ارشاد مردم پرداخت.

ملا محمدصالح، علاوه بر درجه ی اجتهاد و تسلط بر بیشتر علوم معقول و منقول، به شعر و ادب نیز علاقه ی وافر داشت. وی با تخلّص «برهان» اشعار عربی و فارسی می سرود. حتی برخی از آثارش را به شعر و نظم سروده است.

هم چنین دور از ذهن نیست که آثار خطی ملا محمدصالح استرآبادی در کتابخانه ی مدرسه ی یاد شده، یا در نزد برخی خاندان های منسوب به این عالم بزرگ، موجود باشد.

آثار:

1. تجوید القرآن

انتساب این اثر به ملا محمدصالح استرآبادی، قطعی نیست؛ زیرا فهرست نویس این اثر، مولفش را فقط محمدصالح بن محمدتقی، (بدون نسبت استرآبادی) ثبت کرده است.

نسخه های خطی:

1 نسخه ی خطی در «کتابخانه ی آیت الله العظمی مرعشی نجفی (ره)» به شماره 3/273 موجود است.

نسخه های چاپی:

چاپ نشده است.

2. تراجم

این اثر ذیل مدخل «شرح حال علما و ادبای استرآباد» شناسانده شده است.

3. ترجمه خصائص الحسین (الحسینیه) (ع)

«خصائص الحسین (ع)» از آثار بسیار مشهور «شیخ جعفر شوشتری» است. شیخ محمدصالح این اثر را به صورت لفظ به لفظ به فارسی ترجمه کرده است. سال آغاز این ترجمه 1311ه-.ق. گزارش شده است. اما این تاریخ با تاریخ چاپ کتاب تطابق ندارد.

نسخه های خطی:

1 نسخه ی خطی در «کتابخانه ی آیت الله العظمی مرعشی نجفی (ره)» به شماره 5716 در 478 برگ، کتابت سال

ص:741

1313ه-.ق. موجود است.

نسخه های چاپی:

ظاهراً در «تهران» و به سال 1305ه-.ق. و در «بمبئی» به سال 1313ه-.ق. به صورت سنگی چاپ شده است.

4. تقریرات درس پدرش

شیخ محمدصالح بیشتر تحصیلاتش را از محضر پدرش استفاده برده است. برخی از این دروس را مستقل نگاشته و برخی را در یک مجموعه آورده است.

نسخه های خطی:

هیچ نسخه ی خطی به دست نیامد.

نسخه های چاپی:

چاپ نشده است.

5. دیوان قصائد (دیوان برهان استرآبادی)

اشعار و سروده های شیخ محمدصالح، با عناوین «دیوان»، «دیوان قصائد» و «دیوان برهان» خوانده می شود.

نسخه های خطی:

1 نسخه ی خطی در «کتابخانه ی دانشکدهی الاهیات و معارف اسلامی دانشگاه تهران» به شماره 472 در 325 برگ، موجود است.

1 نسخه ی خطی در «کتابخانه ی مسجد جامع گوهرشاد» به شماره 604 در 85 برگ، کتابت سده 14ه-.ق. موجود است.

نسخه های چاپی:

چاپ نشده است.

6. رجال

به نظر می رسد، کتاب رجال، همان «شرح حال علما و ادبای استرآباد» است. به مدخل مذکور مراجعه شود.

7. رساله در اجماع امر و نهی

این رساله مختصر در مباحث اصول فقه است.

نسخه های خطی:

هیچ نسخه ی خطی به دست نیامد.

نسخه های چاپی:

چاپ نشده است.

8. رساله در مفهوم شرط

این رساله نیز بخشی از مباحث اصول فقه را دربردارد.

نسخه های خطی:

هیچ نسخه ی خطی به دست نیامد.

نسخه های چاپی:

چاپ نشده است.

9. شرح حال علما و ادبای استرآباد (تذکره ی استرآباد و گرگان) (شرح حال ادبای استرآباد) (تراجم) (رجال استرآبادی)

این اثر معروف ملا محمدصالح، شرح حال حدود نود و هفت تن از علما و دانشمندان «استرآباد» است. گویا وی این تذکره را به دستور «علیقلی میرزا اعتضاد السلطنه» و فرمان «ناصر الدین شاه»، به سال 1294ه-.ق. نگاشته است.

متاسفانه شیخ محمدصالح با وجود معاصر بودن با بسیاری از علمای «استرآباد»، اطلاعات اندکی از زندگی و آثار آنان در اختیار قرار داده است. چنین به نظر می رسد وی خود را مانند تذکره نویسان امروزی، موظف به ذکر جزئیات نمی دانست. به همین دلیل به توصیف کلی درباره ی اشخاص پرداخته است.

نسخه های خطی:

1 نسخه ی خطی در «کتابخانه ی آیت الله العظمی مرعشی

ص:742

نجفی (ره)» به شماره 8561 در 75 برگ، با عنوان «رجال استرآباد» موجود است.

1 نسخه ی خطی در «کتابخانه ی مسجد اعظم» «قم» به شماره 1/2277 در 48 برگ، کتابت سده 14ه-.ق.، با عنوان «شرح حال ادبا استرآباد» موجود است.

1 نسخه ی خطی در «کتابخانه ی ملی ملک تهران» به شماره 1/4330 در یک مجموعه 771 برگی، کتابت سال 1294ه-.ق.، با عنوان «کتابچه شرح حال علما و ادبای استرآباد» موجود است.

1 نسخه ی خطی در «کتابخانه ی دانشکدهی الاهیات و معارف اسلامی مشهد» به شماره 1/1508 در 142 صفحه، با عنوان «تذکره ی استرآباد و گرگان» موجود است.

ظاهراً «احمد گلچین معانی» بر این تذکره ذیلی نگاشته است که آن هم در «کتابخانه ی دانشکدهی الاهیات و معارف اسلامی مشهد» به شماره 2/1508 موجود است.

نسخه های چاپی:

شرح حال یا تذکره ی استرآبادی نخست با تصحیح و کوشش «مسیح ذبیحی» در سال 1348 منتشر گردید. سال 1389 نیز مصحح دیگری با اضافات نسخه ی دیگری را انتشار داد.

10. کهف الوری

پیش تر در شرح احوال و آثار «شیخ محمدتقی بن محمداسماعیل استرآبادی»، گفته شد که این اثر توسط شیخ محمدصالح، فرزند مولف، جمع آوری شده است.

در واقع مطالب و محتوای آن، تراوشات، تقریرات و دروس «شیخ محمدتقی» است. شیخ محمدصالح آنها را گردآوری کرده است.

نسخه های خطی:

1 نسخه ی خطی در «کتابخانه ی شیخ عبدالله اصفهانی» در «قم» توسط «آقابزرگ» مشاهده شده است.

نسخه های چاپی:

چاپ نشده است.

11. مثنوی ناصری

این اثر با عنوان فوق، در «کتابخانه ی دانشکدهی ادبیات مشهد»، به «شیخ محمدصالح بن محمدتقی بن محمداسماعیل بن خداداد بن محمداسماعیل استرآبادی» نسبت داده شده است.

اگر این نسبت صحیح باشد، اسامی نیاکان وی تا جد چهارمش براساس نسخه ی یاد شده، قطعی خواهد شد.

نسخه های خطی:

1 نسخه ی خطی در «کتابخانه ی دانشکدهی ادبیات و علوم انسانی دانشگاه فردوسی مشهد» به شماره 274 کتابت سال 1307ه-.ق. موجود است.

نسخه های چاپی:

چاپ نشده است.

منابع:

تاریخ تذکره های فارسی 1/174-182؛ تذکره نویسی فارسی در هند و پاکستان 728؛ دایرةالمعارف تشیع 2/110؛ الذریعة 1/157 و 7/166 و 18/189؛ شرح حال علما و ادبای استرآباد (استرآباد نامه) 197؛ طبقات اعلام الشیعة (نقباء البشر) 2/879؛ فرهنگ رجال و مشاهیر تاریخ معاصر ایران 1/360؛ فرهنگ سخنوران 83؛ فهرست کتابهای فارسی 2/2888؛ فهرست واره کتابهای فارسی 3/1587، 1866، 1922؛ مرزداران فقاهت 252.

ص:743

«محمدصالح بن محمدمومن استرآبادی»

قرن 11ه-.ق.

درباره ی «میرزا محمدصالح بن محمدمومن استرآبادی» هیچ اطلاعی در دست نداریم.

فقط می دانیم که عالم بوده و شاید در سده های اخیر می زیسته است.

فقط یک اثر برای او ثبت است که در ذیل معرفی می گردد.

آثار:

شرح مفاتیح الشرایع

به گزارش «فهرست نسخه های خطی کتابخانه ی مجلس»، وی «مفاتیح الشرایع» را شرح کرده است.

«مفاتیح الشرایع» از آثار فقهی «فیض کاشانی» است.

نسخه های خطی:

1 نسخه ی خطی در «کتابخانه ی مجلس شورای اسلامی» به شماره 1/5306 در مجموعه 246 برگ موجود است.

نسخه های چاپی:

چاپ نشده است.

منابع:

فهرست نسخه های خطی کتابخانه ی مجلس شورای اسلامی (سنای سابق) 16/222.

«محمدصلاح بن بدر الدین محمد جرجانی»

قرن ؟ه-.ق.

از «محمدصلاح بن بدر الدین محمد جرجانی» چیزی نمی دانیم. فقط یک ترجمه یا شرح از «مختصر وقایه» به او نسبت داده اند.

هم چنین کتابی با عنوان «منافع المسلمین» را ترجمه کرده است. این اثر در فقه «حنفی» است. از این اثر می توان احتمال داد که وی از علمای «اهل سنت» است.

آثار:

1. ترجمة النقایة مختصر الوقایة (شرح مختصر وقایه)

وی مختصر وقایه را به فارسی ترجمه و شرح کرده است.

نسخه های خطی:

1 نسخه ی خطی در «کتابخانه ی گنج بخش پاکستان» موجود است.

2 نسخه ی خطی در «کتابخانه ی دارالکتب قاهره» به شماره 95 در 165 برگ، کتابت سال 1019ه-.ق. و شماره 12 در 6 برگ موجود است.

2 نسخه ی خطی در «کتابخانه ی رضا رامپور» «پاکستان» به شماره 4542م در 360 برگ، کتابت سال 1114ه-.ق. و شماره 7591م در 224 برگ موجود است.

1 نسخه ی خطی در «کتابخانه ی ندوة العلمای لکهنو» به شماره 35 در 456 صفحه، کتابت سال 1147ه-.ق. موجود است.

4 نسخه ی خطی در «کتابخانه ی موسسه خاورشناسی فرهنگستان علوم روسیه» موجود است.

نسخه های چاپی:

چاپ نشده است.

2. منافع المسلمین

ترجمه کتاب «النقایة مختصر الوقایة»، نوشته ی «محمود بن صدرالشریعه اول عبیدالله حنفی» یا «عبیدالله بن مسعود

ص:744

تاج الشریعة» است. این اثر ترجمه و شرح به زبان فارسی از یک دوره فقه «حنفی» است.

نسخه های خطی:

1 نسخه ی خطی در «کتابخانه ی مجلس شورای اسلامی» به شماره 1/14228 در 202 برگ موجود است.

5 نسخه ی خطی در کتابخانه های مختلف «پاکستان» به شماره های 6813، 143-1966، 248-1973، 3/853/3886 و 7952 موجود است.

نسخه های چاپی:

چاپ نشده است.

منابع:

فهرست نسخه های خطی کتابخانه ی مجلس شورای اسلامی 38/337؛ فهرست مشترک نسخه های خطی فارسی پاکستان 14/2445.

«محمدعلی فخرالوزرای استرآبادی»

قرن 13ه-.ق.

آگاهی ما از شرح احوال و آثار «میرزا محمدعلی استرآبادی» ملقب به «کنزالعلما و فخرالوزرا»، بسیار اندک است.

او دانشمندی مسلط بر تاریخ، ادب، کلام، فلسفه و فقه و اصول است. دو اثر از وی شناسایی گردیده است که در ذیل معرفی می گردد.

آثار:

1. ابواب الکنوز

به گزارش «آقابزرگ»، «ابواب الکنوز» کتاب مفصلی است در لغت، که به ترتیب الفبای فارسی منظم گردیده است. این اثر به سال 1242 تا 1245ه-.ق. به نام «سلطان محمدعلی میرزا» نگارش یافته است.

اما صاحب «تراجم الرجال» موضوع آن را عقاید و اصول دین معرفی کرده است.

«ابواب الکنوز» در چهار مجلد است که نسخه هایی از برخی مجلدات آن را در کتابخانه ها می توان به دست آورد.

نسخه های خطی:

1 نسخه ی خطی در «کتابخانه ی آیت الله العظمی مرعشی نجفی (ره)» به شماره 1634 در 342 برگ موجود است.

1 نسخه ی خطی در «کتابخانه ی مسجد اعظم» «قم» به شماره 200 در 431 برگ، کتابت سال 1240ه-.ق. موجود است.

4 نسخه ی خطی در «کتابخانه ی مجلس شورای اسلامی» به شماره 5035 در 209 برگ، کتابت سال 1245ه-.ق.، شماره 4891 در 388 برگ، کتابت سال 1240ه-.ق.، مجلد اول، شماره 4230 در 227 برگ، کتابت سال 1243ه-.ق.، مجلد چهارم و شماره 5040 در 285 برگ، جلد اول، موجود است.

«آقابزرگ» یک نسخه از جلد چهارم آن را در «کتابخانه ی سید نصرالله تقوی» در «تهران» مشاهده کرده است.

نسخه های چاپی:

چاپ نشده است.

2. رسالة فی صیغة النکاح

مولف در یک وجیزه ی بسیار مختصر، (یک صفحه ای)، الفاظ انشای صحیح صیغه ی نکاح را آموزش داده است.

نسخه های خطی:

1 نسخه ی خطی در «کتابخانه ی مسجد اعظم» «قم» به شماره 3/1501 در 1 صفحه موجود است.

ص:745

نسخه های چاپی:

چاپ نشده است.

3. مدارج الکنوز

ظاهراً ترجمه ی «ابواب الکنوز» مولف است. وی جلد اول آن را به سال 1246ه-.ق. ترجمه کرده است.

نسخه های خطی:

3 نسخه ی خطی در «کتابخانه ی آیت الله العظمی مرعشی نجفی (ره)» به شماره 2187 در 191 برگ، شماره 7702 در 240 برگ، جلد دوم کتاب، در واجبات شرعیه و تقدیم به فتحعلی شاه قاجار و شماره 7703 در 185 برگ، شاید جلد سوم یا چهارم، در مباحث امامت و معاد، موجود است.

نسخه های چاپی:

چاپ نشده است.

منابع:

تراجم الرجال 3/302؛ الذریعة 1/79 و 15/111؛ معجم التراث الکلامی 5/73؛ معجم المولفین 3/497.

«محمدعلی گرکانی»

قرن 13 و 14ه-.ق.

«میرزا آقا محمدعلی گرکانی»، ملقب به «میرزا آقا» اهل گرکان استان مرکزی استکه به اشتباه گرگانی نامیده شده است. و در اینجا جهت رفع شبهه آمده است.

دو اثر دیگر در علم موسیقی به او نسبت داده شده است که ما مشخصات آنها را به دست نیاوردیم. اما در شمار آثار وی خواهیم آورد.

ناگفته نماند که میرزا محمدعلی گرگانی، آثار متعددی از کتاب های بزرگان را کتابت کرده است. این آثار بیشتر در موضوعات: طب، نجوم، ریاضیات و موسیقی است.

این احتمال که میرزا محمدعلی گرگانی، همان «محمدعلی منشور گرگانی» نویسنده ی آثاری در سیاست باشد، دور از ذهن است.

همچنین نمی دانیم که آیا میان «میرزا محمدعلی گرگانی» بانی و حامی مالی مدرسه ی «خلیلی صغری» در «نجف اشرف» با این نویسنده ارتباطی وجود دارد یا نه؟

آثار:

1. ترجمه رساله فلکیه کبری

گویا این رساله در علم طب است و میرزا آقا محمدعلی گرگانی ملقب به «میرزا آقا» آن را به فارسی ترجمه کرده است.

اصل رساله ی «فلکیه» به «هرمس حکیم» نسبت داده شده است.

نسخه های خطی:

4 نسخه ی خطی در «کتابخانه ی ملی ملک تهران» به شماره 5/805 در یک مجموعه 186 برگی، شماره 6/805 در مجموعه ای 186 برگ، کتابت سال 1292ه-.ق.، شماره 14/805 و شماره 15/805 موجود است.

نسخه های چاپی:

چاپ نشده است.

2. رساله در موسیقی

بنا به گزارش «دانش پژوه» این اثر نیز از آثار میرزا محمدعلی گرگانی است.

نسخه های خطی:

گویا 1 نسخه ی خطی در «کتابخانه ی ملی ملک تهران» موجود است.

ص:746

نسخه های چاپی:

چاپ نشده است.

3. کیفیت علم موسیقی

به گزارش «محمدتقی مسعودیه» در «فهرست نسخه های خطی فارسی موسیقی»، میرزا محمدعلی گرگانی اثری با این عنوان دارد.

نسخه های خطی:

هیچ نسخه ی خطی به دست نیامد.

نسخه های چاپی:

چاپ نشده است.

منابع:

کشف الظنون 2/1292؛ فهرست نسخه های خطی کتابخانه ی ملی ملک 5/186، 187؛ فهرست واره کتابهای فارسی 4/2855.

«محمدعلی قسمتی استرآبادی»

قرن 10 و 11ه-.ق.

«ملا محمدعلی قسمتی استرآبادی»، شاعر و ادیب سده دهم و یازدهم ه-. ق. است.

وی شاید در «استرآباد» زاده شد و پس از تحصیل مقدمات، به حلقه ی شاگردان «خواجه حسین ثنایی» پیوست.

مدتی در خدمت «میرزا بیگ فندرسکی» از سادات و اعیان «استرآباد» بود. پس از آن به «هندوستان» سفر کرد و در «دکن» ساکن گردید.

قسمتی استرآبادی، غزل و رباعی و مثنوی را خوب می سرود.

گفته می شود محمدعلی قسمتی، در «گلکنده»ی «هندوستان»، حدود سال های 1022-1024ه-.ق. دارفانی را وداع گفت و جان به جان آفرین تسلیم کرد.

آثار:

مثنوی وامق و عذرا

شاعر این مثنوی را به فارسی و در بیان عشق میان وامق و عذرا که از داستان های مشهور به شمار می رود، سروده است.

نسخه های خطی:

هیچ نسخه ی خطی به دست نیامد.

نسخه های چاپی:

چاپ نشده است.

منابع:

اثرآفرینان 4/346؛ تاریخ نظم و نثر در ایران 2/518-519؛ تذکره ی روز روشن 659؛ شعرای مازندران و گرگان 235؛ فرهنگ سخنوران 744؛ کاروان هند 2/135-137؛ مجمع الخواص 229-230؛ منظومه های فارسی 482؛ هفت اقلیم 3/122-123.

«محمدعلی بن احمد استرآبادی»

1010-1094ه-.ق.

«ملا محمدعلی بن احمد بن کمال الدین حسین استرآبادی»، فقیهی محتاط و دانشمندی پرهیزگار، از سرزمین «استرآباد» و ساکن «اصفهان» بود.

مقام ارجمند و رتبه ی علمی و عملی او چنان بود که به افتخار دامادی «ملا محمدتقی مجلسی» نایل گشت.

حاصل ازدواج ملا محمدعلی استرآبادی با دختر فاضل و دانشمند مجلسی، تولد «ملا محمدشفیع استرآبادی» است که

ص:747

پیش تر شرح احوال و آثار وی را نگاشتیم.

از محل تولد ملا محمدعلی آگاهی درستی در دست نیست. به احتمال زیاد در «استرآباد» جامه ی هستی پوشید. آنگاه که مقدمات و بخشی از سطوح را خواند، رهسپار حوزه ی «اصفهان» گردید.

در «اصفهان» از محضر استادان بزرگ، مانند: «ملا محمدتقی مجلسی» و «سید محمدقاسم حسینی طباطبایی» مشهور به «قهپایی» بهره برد. آنگاه که خود استادی قابل گردید، از هر دو استاد خویش اجازه روایت و اجتهاد دریافت کرد.

ملا محمدعلی شاگردان زیادی پرورید. «ملا محمد تنکابنی» معروف به «سراب» و «محمد بن علی اردبیلی»، صاحب «جامع الرواة» از آن بزرگانی هستند که نزد ملا محمدعلی تحصیل کرده اند. اردبیلی، استادش استرآبادی را پژوهشگری بزرگ، علامه ای بلندپایه، با خاطری وقاد و ذهنی نقاد توصیف می کند.

ملا محمدعلی در افتا و صدور حکم روشی خاص داشت. این روش سبب گردید که او را «مجتهدی محتاط» بنامند.

وی سرانجام در «اصفهان» تن به خاک سپرد و در جوار قبر «ملا محمدتقی مجلسی» و «ملا صالح مازندرانی» داماد دیگر مجلسی مدفون گشت.

آثار:

کتاب فی الرجال (مشترکات الرجال)

از محتوا و جزئیات این اثر آگاهی چندانی نداریم. اما مسلم است که ضمن بیان اصول و قواعد علم رجال، محدثان و راویان تا عصر خود را مورد توجه قرار داده است.

نسخه های خطی:

هیچ نسخه ی خطی به دست نیامد.

نسخه های چاپی:

چاپ نشده است.

منابع:

بحار الانوار (الفیض القدسی) 102/134-135؛ تاریخ اصفهان، جابر انصاری 114؛ تراجم الرجال 3/298؛ دایرةالمعارف تشیع 2/110؛ الذریعة 10/124، 134 و 21/40؛ روضات الجنات 4/410 و 7/409؛ طبقات اعلام الشیعة (الکواکب المنتشرة) 9/342، 493؛ علامه مجلسی بزرگمرد علم و دین 323، 554؛ فرزانگان مازندران 1/69-70؛ الفوائد الرضویة 557-558؛ مرآت الاحوال جهان نما 1/75؛ مصفی المقال 308؛ معجم المولفین 3/495؛ مکارم الآثار 4/1220؛ هدیة الاحباب 251.

«محمدعلی بن محمدعلی استرآبادی»

قرن ?12ه-.ق.

از شرح احوال و آثار «محمدعلی بن محمدعلی استرآبادی» هیچ نمی دانیم. فقط «آقابزرگ» یک اثر به وی نسبت داده است.

آثار:

احیاء المحجة البیضاء

کتاب «المحجة البیضا» از آثار علامه «ملا محمدمحسن بن مرتضی» مشهور به «فیض کاشانی»، متوفای 1091ه-.ق. است. او این اثر را در احیای، «احیاء العلوم» «محمد بن محمد غزالی» متوفای 505ه-.ق. است.

میرزا محمدعلی استرآبادی با نگاشتن «احیاء المحجة

ص:748

البیضا» به نقد و بررسی آن پرداخته است.

نسخه های خطی:

به گزارش «آقابزرگ»، 1 نسخه ی خطی در «کتابخانه ی ملا محمدصالح مازندرانی حائری» در «سمنان» موجود است.

نسخه های چاپی:

چاپ نشده است.

منابع:

الذریعة 26/32-33.

«محمدقاسم بن غلامعلی هندوشاه استرآبادی»

960-1023ه-.ق.

مورخ، پزشک، شاعر و ادیب سده ی یازدهم ه-. ق.، «محمدقاسم بن غلامعلی هندوشاه استرآبادی»، متخلّص به «فرشته» در شهر «استرآباد» دیده به جهان گشود.

کودکی را در زادگاهش گذراند و مقدمات فارسی را فراگرفت. در جوانی همراه خانواده به «هند» هجرت کرد و در «احمدنگر» ساکن شد.

چون پدرش تعلیم فرزند «نظامشاه» را به عهده گرفته بود، محمدقاسم نیز با دربار آشنا گردید و تا مقام ریاست نگاهبانان سلطنتی، پیش رفت.

او پس از مدتی به دربار «عادلشاه» در «بیجاپور» رفت و از طرف «سلطان ابراهیم ثانی»، مشهور به «عادلشاه» (987-1035ه-.ق.) مامور نوشتن تاریخ دربار سلاطین «هند» شد.

محمدقاسم با استفاده از کتاب های زیادی، تاریخ خود را شروع کرد و به سال 1015ه-.ق. آن را به پایان برد. وی کتاب خود را به نام «سلطان ابراهیم»، «گلشن ابراهیمی» نام نهاد.

پس از آن از طرف «عادلشاه»، به سفارت نزد «جهانگیر پادشاه» (1014-1037ه-.ق.) به «لاهور» رفت و مدتی در آنجا ماند.

آثار:

1. اختیارات قاسمی (دستور الاطباء)

کلمه ی «اختیارات» اصطلاحی است که در علم نجوم و پزشکی، کاربرد دارد. محمدقاسم استرآبادی در علم پزشکی کتابی با عنوان «اختیارات قاسمی» نوشته است.

این کتاب در برخی فهرست ها، با عنوان «دستور الاطبا» شناخته می شود. پزشکان متعددی در باب طب با عنوان «دستور الاطبا» کتاب نوشته اند.

«دستور الاطبا یا اختیارات قاسمی» در یک مقدمه، دوازده مقاله و یک خاتمه، مرتب شده است.

در برخی نسخه ها، در سه مقاله تنظیم شده است.

نسخه های خطی:

1 نسخه ی خطی در «کتابخانه ی مجلس شورای اسلامی» به شماره 1/5521 در 215 برگ، کتابت سده 11ه-.ق. موجود است.

1 نسخه ی خطی در «کتابخانه ی موزه ی ملی عراق»، بخش مخطوطات طب، صیدله و بیطره، به شماره 4507 در 242 صفحه، کتابت سال 1209ه-.ق. موجود است.

2 نسخه ی خطی در «کتابخانه ی گنج بخش اسلام آباد» «پاکستان» به شماره 3282 در 128 صفحه، کتابت سده 11ه-.ق. و شماره 3512 در 413 صفحه، کتابت سده 11ه-.ق. موجود است.

1 نسخه ی خطی در «کتابخانه ی انستیتو آثار خطی تاجیکستان» به شماره 1308 در 134 برگ موجود است.

ص:749

1 نسخه ی خطی در «کتابخانه ی ملی ملک تهران» به شماره 7/4497 موجود است.

3 نسخه ی خطی در «کتابخانه ی رضا رامپور» «پاکستان» به شماره 1431، شماره 9988 در 191 برگ و شماره 3520 در 147 برگ موجود است.

بیش از 10 نسخه ی خطی در کتابخانه های «پاکستان» موجود است که در فهرست مشترک نسخه های خطی فارسی «پاکستان» می توان یافت.

نسخه های چاپی:

چاپ نشده است.

2. تاریخ فرشته (گلشن ابراهیمی) (گلزار ابراهیمی)

نام اصلی این کتاب «گلشن ابراهیمی» است. مولف این کتاب را به نام «عادلشاه، سلطان ابراهیم ثانی»، متوفای 1035ه-.ق. نگاشت. او پس از نگارش این اثر، به سفارت نزد «جهانگیر شاه» به «لاهور» رفت. مدتی در آنجا ماند و در این مدت مطالبی بر کتابش افزود.

محمدقاسم هندوشاه، سپس کتابش را تجدید کرد و مطالب آن را دوباره نوشت و نامش را «نورس نامه» نهاد.

باوجود این در میان پژوهشگران، به «تاریخ فرشته» شهرت یافت.

این کتاب در چهار مجلد است. جلد اول از آغاز تاریخ تا زمان «بابریان» را شامل می گردد. جلد دوم از «بابر» تا «عادل شاهیان». جلد سوم از «عادل شاهیان» تا «نظام شاهیان» و جلد چهارم شامل «قطب شاهیان»، «عمادشاهیان» و «بریدشاهیان» است.

نسخه های خطی:

1 نسخه ی خطی در «کتابخانه ی آستانه مقدسه حضرت فاطمه معصومه (س)» به شماره 727 در 593 برگ، کتابت سال 1110ه-.ق. موجود است.

1 نسخه ی خطی در «کتابخانه ی آیت الله العظمی مرعشی نجفی (ره)» به شماره 8187 در 455 برگ، کتابت سال 1245ه-.ق. موجود است.

3 نسخه ی خطی در «کتابخانه ی ندوة العلمای لکهنو» به شماره 12 در 538 برگ، شماره 13 در 572 برگ و شماره 14 در 366 برگ موجود است.

2 نسخه ی خطی در «کتابخانه ی ملی فارس» به شماره 954-فرف1 در 446 برگ، کتابت سال 1141ه-.ق. و شماره 954-فرف2 در 8 برگ، کتابت سال 1018ه-.ق.، با عنوان «تتمه تاریخ فرشته» موجود است.

2 نسخه ی خطی در «کتابخانه ی راجه محمودآباد لکهنو» به شماره 466 در 480 برگ و شماره 467 در 402 صفحه، کتابت سال 1210ه-.ق. موجود است.

1 نسخه ی خطی در «کتابخانه ی انستیتو شرق شناسی ابوریحان بیرونی» «تاشکند» به شماره 864 در 105 برگ، کتابت اواخر سده 13ه-.ق. موجود است.

1 نسخه ی خطی در «کتابخانه ملی جمهوری چک (پراگ)» به شماره XVIII B133 در 508 برگ موجود است.

1 نسخه ی خطی نیز در یکی از کتابخانه های «کشمیر» به شماره 2190 در 53 برگ، کتابت سال 1018ه-.ق. موجود است. این نسخه ناقص است.

4 نسخه ی خطی در «کتابخانه ی گنج بخش اسلام آباد» «پاکستان» در 850 صفحه، کتابت سده 12ه-.ق.، شماره 9618، شماره 6277 در 520 صفحه، کتابت سده 13ه-.ق.،

ص:750

شماره 4483 در 257 برگ، کتابت سده 12ه-.ق.، شماره 3776 در 498 برگ، کتابت سال 1233ه-.ق. و شماره 4485 در 512 صفحه، کتابت سده 12ه-.ق. موجود است.

1 نسخه ی خطی در «کتابخانه ی موزه ی ملی کراچی پاکستان» به شماره 10-6-1970 در 2 مجلد و 12+674+684 صفحه، کتابت سده 13ه-.ق. موجود است.

2 نسخه ی خطی در «کتابخانه ی عمومی خیرپور» «پاکستان» به شماره 9/297ف.ر.ش. در 773 برگ، کتابت سده 13ه-.ق. و شماره 9/397 در 682 برگ، کتابت سده 12ه-.ق. موجود است.

2 نسخه ی خطی در «کتابخانه ی موزه ی ملی کراچی پاکستان» به شماره 2-1/87-1965 در 2 مجلد، 568+552 صفحه، کتابت سال 1207ه-.ق. و شماره 418-NM در 980 صفحه، کتابت سده 12ه-.ق. موجود است.

2 نسخه ی خطی در «کتابخانه ی مجلس شورای اسلامی» به شماره 14201 در 263 برگ و شماره 13640 در 480 برگ موجود است.

3 نسخه ی خطی در «کتابخانه ی رضا رامپور» «پاکستان» به شماره 920م در 542 برگ، شماره 1676م در 6 برگ و شماره 1845م در 434 برگ موجود است.

2 نسخه ی خطی در «کتابخانه ی آرشیو ملی هند» در «دهلی نو» به شماره 1/486 در 810 صفحه، مجلد اول و شماره 2/486 در 730 صفحه، مجلد دوم موجود است.

2 نسخه ی خطی در «کتابخانه ی موسسه خاورشناسی فرهنگستان علوم روسیه» به شماره 437- C در 593 برگ، کتابت سال 1246ه-.ق. و شماره 438-C در 728 برگ موجود است.

نسخه های چاپی:

تاریخ فرشته بارها چاپ شده است. یکی از این چاپ ها متعلق به انتشارات انجمن آثار و مفاخر فرهنگی «تهران» به سال 1387 در 4 جلد و بار دیگر در «قم» و با تصحیح «غلامحسین منافی» به سال 1389 چاپ شد.

پیش از چاپ آن در «ایران»، سال های 1247، 1281 و 1290ه-.ق. در «هند» و شهرهای «پونه»، «لکهنو» و «کانپور» چاپ شده است.

تاریخ فرشته به زبان های انگلیسی، اردو و پشتو ترجمه شده است. نسخه های خطی و چاپی از این ترجمه ها در کتابخانه های مختلف موجود است.

3. دستور الاطباء

همان کتاب «اختیارات قاسمی» است. به آن مدخل مراجعه شود.

4. دیوان فرشته

اشعار فارسی محمدقاسم بن غلامعلی هندوشاه استرآبادی در مجموعه ای با عنوان «دیوان فرشته» جمع آوری شده است.

نسخه های خطی:

1 نسخه ی خطی در «کتابخانه ی مجلس شورای اسلامی» به شماره 2/13938 در 158 برگ، کتابت سال 1251ه-.ق. موجود است.

ظاهراً 3 نسخه ی خطی در «کتابخانه ی موسسه خاورشناسی فرهنگستان علوم روسیه» به شماره های 1779، 2749 و 4104، بدون تشخیص ناظم و شاعر آن، موجود است.

نسخه های چاپی:

چاپ نشده است.

ص:751

5. شرح قصیده عینیه حمیری

این شرح به زبان فارسی است.

نسخه های خطی:

1 نسخه ی خطی در «کتابخانه ی آیت الله العظمی مرعشی نجفی (ره)» به شماره 2016 در 101 برگ موجود است.

نسخه های چاپی:

چاپ نشده است.

6. طب الائمة

محمدقاسم استرآبادی، در زمینه ی طب چند اثر دارد. یکی از آنها را پیش تر با نام «اختیارات قاسمی» شناساندیم. این اثر نیز با عنوان «طب الائمة» از دیگر آثار وی در طب سنتی و اسلامی به زبان عربی است.

نسخه های خطی:

1 نسخه ی خطی در «کتابخانه ی آستان قدس رضوی (ع)» به شماره 2069 در 302 برگ، کتابت سال 1076ه-.ق. موجود است.

نسخه های چاپی:

چاپ نشده است.

7. کتاب فرشته

به نظر می رسد این اثر همان «دیوان فرشته» است؛ زیرا آغاز آن مشابه با آغاز دیوان وی است. لیکن در کتابخانه ای که آن را فهرست کرده است، با این عنوان معرفی شده است.

نسخه های خطی:

1 نسخه ی خطی در «کتابخانه دانشگاه استانبول» به شماره 4/115 در 3 برگ، کتابت سال 1259ه-.ق. موجود است.

نسخه های چاپی:

چاپ نشده است.

8. گلزار ابراهیمی

ظاهراً نام دیگر «تاریخ فرشته» است.

9. گلشن ابراهیمی

در واقع، همان کتاب «تاریخ فرشته» است که با عنوان «گلشن ابراهیمی» نیز شناخته می شود. به مدخل «تاریخ فرشته» مراجعه شود. تحریر دیگری از این اثر، با عنوان «نورس نامه» معرفی می شود.

10. نورس نامه

بازنگری و تجدید تالیف «تاریخ فرشته» است. محمدقاسم فرشته، پس از نوشتن تاریخ فرشته، در آن تجدید نظر کرد و با اضافاتی، مجدداً با عنوان «نورس نامه» عرضه شد. لیکن میان مردم با همان عنوان «تاریخ فرشته» شهرت یافت.

در هر حال استرآبادی، نورس نامه را در یک مقدمه، دوازده مقاله و یک خاتمه تنظیم کرده است. مقدمه در شرح ظهور اسلام است. مقالات به ترتیب شامل: سلاطین «لاهور»، پادشاهان «دهلی»، شاهان «دکن»، «گجرات»، «مالوه»، «خاندیس»، «بنگاله»، «ملتان»، «سند»، «کشمیر»، «ملیسبار» و مشایخ «هند» است.

نسخه های خطی:

1 نسخه ی خطی در «کتابخانه ی موزه سالار جنگ» به شماره 2/193 موجود است.

نسخه های چاپی:

چاپ نشده است.

منابع:

اثرآفرینان 4/275-276؛ الاعلام بمن فی تاریخ الهند من الاعلام 2/640؛ اعلام الهند 2/427؛ تاریخ ادبیات فارسی 5/733؛ تاریخ ادبیات مسلمانان پاکستان و هند 2/505؛

ص:752

تاریخ تذکره های فارسی 1/732-733؛ تذکره ی روز روشن 617؛ الذریعة 3/272-273 8/150 و 9/824 و 18/223 و 22/50 و 24/369؛ ریحانة الادب 3/211 و 4/328-329؛ فهرست کتاب های چاپی فارسی 2/2757-2758؛ فهرست نسخه های خطی فارسی 6/4708؛ فهرست واره کتابهای فارسی 5/3450؛ کاروان هند 1/سی و شش-سی و نه، 180، 249، 446، 562، 638، 673، 794 و 2/1341، 1343-1344؛ مجمع الخواص 140؛ مطلع الانوار 596؛ مورخین هند 17؛ مولفین کتب چاپی فارسی و عربی 4/896-897.

«محمدکاظم بن محمدشفیع حائری استرآبادی»

000-ح. 1238ه-.ق.

«شیخ محمدکاظم حائری استرآبادی»، فرزند «شیخ محمدشفیع استرآبادی مازندرانی هزارجریبی»، یکی از فقهای نامدار «استرآباد» است.

او در یک خانواده بزرگ علمی در «استرآباد» متولد شد و تحصیلات مقدماتی را در زادگاهش به پایان برد. سطح را از محضر درس والد خود بهره برد. آنگاه برای تکمیل تحصیلات خود، عازم حوزه ی «اصفهان» گردید.

حکمت و فلسفه را در «اصفهان» نزد «آقا محمد بیدآبادی» متوفای 1197ه-.ق. خواند؛ به دلیل هوش و پشتکار زیاد، به سرعت در تحصیلاتش پیش رفت و پس از نیل به مقام بلند علمی، عازم «کربلا» شد.

در «کربلا» نیز به سختی تلاش کرد و از دروس فقه و اصول «آقا باقر بهبهانی» بهره برد تا اینکه به درجه ی اجتهاد نایل گشت و از او و دیگر استادانش اجازه ی اجتهاد دریافت نمود.

وی پس از فوت استادش کرسی درس و فتوا را به دست گرفت و به تدریس پرداخت. بعد از فوت «سید علی طباطبایی»، مرجعیت به او منتقل شد و به عنوان یکی از بزرگترین مراجع تقلید، به خدمات ارزشمند برای مسلمانان اقدام کرد.

شیخ محمدکاظم استرآبادی، شاگردان زیادی را پرورش داد و آثار ارزشمندی از خود برجای نهاد.

آثار:

1. آداب الصلوة (صلات)

این کتاب به زبان فارسی و در بیان حضور قلب و آداب نماز است.

نسخه های خطی:

هیچ نسخه ی خطی به دست نیامد.

نسخه های چاپی:

چاپ نشده است.

2. آداب العشرة

کتاب «آداب العشرة» نیز به زبان فارسی نگارش یافته است.

نسخه های خطی:

هیچ نسخه ی خطی به دست نیامد.

نسخه های چاپی:

چاپ نشده است.

3. آداب نماز یومیه

«آداب نماز یومیه» نیز مانند کتاب «آداب الصلوة (صلات)» به زبان فارسی و در بیان آداب و رسوم صحیح

ص:753

نمازهای یومیه است.

نسخه های خطی:

هیچ نسخه ی خطی به دست نیامد.

نسخه های چاپی:

چاپ نشده است.

4. ابواب احوال صاحب الزمان

این اثر در شرح احوال دوازدهمین امام «شیعیان»، حضرت صاحب الزمان علیه السلام و در دو مجلد به زبان فارسی است.

نسخه های خطی:

1 نسخه ی خطی در «کتابخانه ی دانشکدهی الاهیات و معارف اسلامی دانشگاه تهران» به شماره 223 در 272 برگ موجود است.

نسخه های چاپی:

چاپ نشده است.

5. اثبات الخلافة

کتابی است در چند باب که معجزات، کرامات، فضایل، مناقب و شرح احوال و شهادت حضرت علی بن ابی طالب علیه السلام را دربردارد.

نسخه های خطی:

1 نسخه ی خطی در «کتابخانه ی آیت الله العظمی مرعشی نجفی (ره)» به شماره 7199 در 232 برگ موجود است.

نسخه های چاپی:

چاپ نشده است.

6. اثبات صانع

این رساله در اثبات صانع متعال و اصول دین به زبان فارسی است.

نسخه های خطی:

1 نسخه ی خطی در «کتابخانه ی مسجد اعظم» «قم» به شماره 1/414 در 17 برگ موجود است.

نسخه های چاپی:

چاپ نشده است.

7. الاحتجاجیة

نسخه های خطی:

هیچ نسخه ی خطی به دست نیامد.

نسخه های چاپی:

چاپ نشده است.

8. اربعون حدیثاً

این اثر نیز به زبان فارسی و شامل مجموعه احادیث در فضایل و مناقب امیرالمومنین علی بن ابی طالب علیه السلام است.

نسخه های خطی:

1 نسخه ی خطی در «کتابخانه ی وزیری یزد» به شماره 3/968 در 9 برگ موجود است.

نسخه های چاپی:

چاپ نشده است.

9. الاربعین فی الاربعین

نسخه های خطی:

هیچ نسخه ی خطی به دست نیامد.

نسخه های چاپی:

چاپ نشده است.

10. ارشاد الصبیان

این اثر را نویسنده ی کتاب «فرزانگان مازندران» و «دایرةالمعارف تشیع» به او نسبت داده است.

کتاب به زبان فارسی، درباره ی کلمات مشکل و متشابه

ص:754

قرآن و چگونه خواندن آن است.

نسخه های خطی:

هیچ نسخه ی خطی به دست نیامد.

نسخه های چاپی:

چاپ نشده است.

11. ارشاد المنصفین و الزام الملحدین

شیخ محمدکاظم با نوشتن این کتاب، ادعاها و اعمال باطل صوفیه را مورد نقد و چالش قرار داده و آن را رد کرده است.

نسخه های خطی:

هیچ نسخه ی خطی به دست نیامد.

نسخه های چاپی:

چاپ نشده است.

12. الافلاکیة

کتاب «الافلاکیة» ظاهراً در علم نجوم است. لیکن نجوم شرعی و آنچه از نظر شرع مورد نیاز است.

کتاب به زبان فارسی و در سه فصل مرتب شده است. فصل اول در ذکر عرش. فصل دوم در عدد افلاک. فصل سوم در اینکه برای انجام کارهای روزانه، نیازی به رجوع به نجوم نیست.

نسخه های خطی:

1 نسخه ی خطی در «کتابخانه ی آیت الله العظمی مرعشی نجفی (ره)» به شماره 4370 در 139 برگ، کتابت سال 1232ه-.ق.، به احتمال زیاد به خط مولف، موجود است.

1 نسخه ی خطی در «کتابخانه ی مجلس شورای اسلامی» به شماره 4527 در 271 برگ، کتابت سال 1235 ه-.ق. موجود است.

نسخه های چاپی:

چاپ نشده است.

13. الاقناعیة

کتاب «الاقناعیة» به زبان فارسی و در بیان اصول عقاید و مسائل اعتقادی است.

مولف آن را در هفت فصل ترتیب داده است. فصل اول در اثبات صانع است. فصل دوم در بیان توحید الهی و یگانگی واجب تعالی است. فصل سوم در بیان صفات خداوند متعال است. فصل چهارم در عدل الهی است. فصل پنجم در نبوت عامه و خاصه است. فصل ششم در بیان مسائل امامت است و فصل هفتم در بیان مسائل معاد است.

نسخه های خطی:

1 نسخه ی خطی در «کتابخانه ی آیت الله العظمی مرعشی نجفی (ره)» به شماره 4370 در یک مجموعه 139 برگی موجود است.

1 نسخه ی خطی در «کتابخانه ی دانشکدهی الاهیات و معارف اسلامی مشهد» به شماره 2/1799 در 30 برگ موجود است.

1 نسخه ی خطی در «کتابخانه ی مجلس شورای اسلامی» به شماره 4527 در 271 برگ، کتابت سال 1235ه-.ق. موجود است.

2 نسخه ی خطی در «کتابخانه مدرسه ی مروی تهران» به شماره 1/924 در 30 برگ و شماره 1/952 موجود است.

1 نسخه ی خطی در «کتابخانه ی وزیری یزد» به شماره 5/1286 در 6 برگ موجود است.

نسخه های چاپی:

چاپ نشده است.

ص:755

14. البرهانیة الجلیة فی اثبات حقیقة (حقیة) الاثنی عشریة

دو اثر از آثار شیخ محمدکاظم استرآبادی، عنوان مشابه دارند. یکی از آنها با عنوان «البرهانیة الجلیة فی اثبات حقیة الاثنی عشریة» است. این کتاب به زبان فارسی و در دوازده فصل ترتیب یافته است.

فصل اول در وجوب تحصیل مذهب حق است. فصل دوم در ذکر مذاهب مختلف است. فصل سوم در معرفی مذهب حق که «شیعه» «اثناعشریه» است. فصل چهارم در براهین عقلی برای حقیقت مذهب «شیعه» است. فصل پنجم در براهین قرآن برای اثبات حقانیت مذهب «شیعه» است. فصل ششم در ادله ی نقلی و احادیث برای اثبات حقوق «شیعه» است. فصل هفتم در اوصاف حضرت علی علیه السلام است. فصل هشتم در بیان بدعت های مخالفین است. فصل نهم بیان بخشی از فضایل علی علیه السلام است. فصل دهم در امامت ائمه یازده گانه است. فصل یازدهم در بطلان خلافت جور است. فصل دوازدهم در بطلان ادله خلافت مدعیان خلافت جور است.

نسخه های خطی:

1 نسخه ی خطی در «کتابخانه ی آیت الله العظمی مرعشی نجفی (ره)» به شماره 7280 در 152 برگ، کتابت سال 1268ه-.ق. موجود است.

1 نسخه ی خطی در «کتابخانه ی مجلس شورای اسلامی» به شماره 4527 در یک مجموعه 271 برگی، کتابت سال 1235ه-.ق. موجود است.

1 نسخه ی خطی در «کتابخانه مدرسه ی مروی تهران» به شماره 2/295 در 17 برگ، کتابت سال 1224ه-.ق. موجود است.

نسخه های چاپی:

چاپ نشده است.

15. برهانیة الجلیة فی تفضیل آل محمد علی جمیع البریة

این کتاب نیز که با کتاب قبلی مولف هم نام و مشابه است، به زبان فارسی و در مسائل اعتقادی است. هم چنین شامل مباحثی از فضایل ائمه ی اطهار علیهم السلام و افضلیت آنها بر سایر بندگان خداست.

به درستی نمی دانیم که این اثر با اثر پیشین یکی است یا متفاوت است. از آنجا که فهرست نویس آن را جداگانه و با مقداری تفاوت اسمی ثبت کرده و هم چنین در کتاب «دائرة المعارف تشیع» نیز مستقل آورده شده است، ما نیز جداگانه آوردیم.

نسخه های خطی:

1 نسخه ی خطی در «کتابخانه ی آیت الله العظمی مرعشی نجفی (ره)» به شماره 4370 در یک مجموعه 139 برگی موجود است.

نسخه های چاپی:

چاپ نشده است.

16. التاریخیة

نسخه های خطی:

هیچ نسخه ی خطی به دست نیامد.

نسخه های چاپی:

چاپ نشده است.

17. تحفة الاخیار

کتاب «تحفة الاخیار» اثر ارزشمندی است در دو باب به زبان فارسی که باب اول در بیان معجزات ائمه ی بقیع است.

ص:756

باب دوم در بیان مشاهداتی که درباره ی اهل برزخ گفتنی است.

نسخه های خطی:

1 نسخه ی خطی در «کتابخانه ی مجلس شورای اسلامی» به شماره 4527 در یک مجموعه 271 برگی، کتابت سال 1235ه-.ق. موجود است.

نسخه های چاپی:

چاپ نشده است.

18. تحفة بقیة الله

این کتاب ترجمه و توضیح تعدادی از احادیث قدسی به زبان فارسی است که شیخ محمدکاظم به درخواست چند تن از برادران دینی به نگارش آن پرداخته است.

نسخه های خطی:

1 نسخه ی خطی در «کتابخانه ی مجلس شورای اسلامی» به شماره 4527 در یک مجموعه 271 برگی، کتابت سال 1235ه-.ق. موجود است.

2 نسخه ی خطی در «کتابخانه ی وزیری یزد» به شماره 1/968 در یک مجموعه 230 برگی، کتابت سده 13ه-.ق. و شماره 4/1286 در 15 برگ موجود است.

نسخه های چاپی:

چاپ نشده است.

19. تحفة المجاورین

کتاب «تحفة المجاورین» در فضیلت زیارت امام حسین علیه السلام و فضل مجاورت آن حرم مطهر است.

کتاب در پنج فصل و یک خاتمه ترتیب یافته است. فصل اول در فضل زیارت امام حسین علیه السلام است. فصل دوم در ثواب مجاورت آن حضرت علیه السلام است. فصل سوم در فضیلت «کربلا» و حایر است. فصل چهارم در ثواب زیارت آن حضرت و اوقات مخصوص آن است. فصل پنجم در فضیلت زیارت سایر امامان علیهم السلام است. خاتمه در ثواب زیارت قبور مومنین است.

نسخه های خطی:

2 نسخه ی خطی در «کتابخانه ی آیت الله العظمی مرعشی نجفی (ره)» به شماره 4370 در یک مجموعه 139 برگی، کتابت سال 1222ه-.ق. و شماره 10238 در 105 برگ، کتابت سال 1233ه-.ق. موجود است.

1 نسخه ی خطی در «کتابخانه ی مجلس شورای اسلامی» به شماره 4527 در یک مجموعه 271 برگی، کتابت سال 1235ه-.ق. موجود است.

2 نسخه ی خطی در «کتابخانه مدرسه ی مروی تهران» به شماره 3/952 در یک مجموعه 314 برگی و شماره 3/924 در 32 برگ، کتابت سال 1225ه-.ق. موجود است.

1 نسخه ی خطی در «کتابخانه ی مدرسه ی عالی شهید مطهری (سپهسالار)» به شماره 5728 موجود است.

1 نسخه ی خطی در «کتابخانه ی وزیری یزد» به شماره 3/1286 در 4 برگ موجود است.

1 نسخه ی خطی در «کتابخانه ی مرکزی رشت» به شماره 3/61 در یک مجموعه 131 برگی، کتابت سده 13ه-.ق. موجود است.

نسخه های چاپی:

چاپ نشده است.

20. تذکرة الفتن

این اثر نیز به زبان فارسی و در بیان معارف دینی شامل اصول و فروع و فضایل ائمه ی معصومین علیهم السلام است.

ص:757

نسخه های خطی:

1 نسخه ی خطی در «کتابخانه دانشگاه تهران» به شماره 610 در یک مجموعه 300 برگی، کتابت سال 1239ه-.ق. موجود است.

نسخه های چاپی:

چاپ نشده است.

21. تذکرة المعاد

آیات و روایات مرتبط با آخرت، مانند: احتضار، مرگ، برزخ، حشر و نشر، قیامت، بهشت و جهنم، را جمع آوری و به فارسی توضیح داده است.

نسخه های خطی:

2 نسخه ی خطی در «کتابخانه ی مسجد جامع گوهرشاد» «مشهد» به شماره 603 در یک مجموعه 233 برگی، کتابت سال 1241ه-.ق. و شماره 1491 کتابت سده 13ه-.ق. موجود است.

نسخه های چاپی:

چاپ نشده است.

22. ترجمان لغات القرآن

این اثر بسیار مختصر، برای شرح و توضیح لغات مشکل قرآن به زبان فارسی نگاشته شده است.

فهرست نویس نسخه ی خطی احتمال داده است که این اثر همان «ارشاد الصبیان» می تواند باشد؛ زیرا در این کتاب نیز مولف به زبان ساده فارسی به معنا کردن لغات قرآن پرداخته است.

نسخه های خطی:

1 نسخه ی خطی در «کتابخانه ی ملی جمهوری اسلامی ایران» به شماره 1/935 در 18 برگ، کتابت سال 1366 ه-.ق. موجود است.

نسخه های چاپی:

چاپ نشده است.

23. ترجمه اعتقادات مجلسی

نسخه های خطی:

هیچ نسخه ی خطی به دست نیامد.

نسخه های چاپی:

چاپ نشده است.

24. ترجمه حدیث قدسی

از این اثر فقط یک نسخه ی خطی در «کتابخانه ی مسجد اعظم» «قم» مشاهده شده است. مولف به ترجمه چند حدیث قدسی به زبان فارسی اقدام کرده است.

نسخه های خطی:

1 نسخه ی خطی در «کتابخانه ی مسجد اعظم» «قم» به شماره 2/3381 موجود است.

نسخه های چاپی:

چاپ نشده است.

25. ترجمه دوازده کلمه از تورات

همان طور که از نام کتاب آشکار است، بخش کوتاهی از کلمات تورات را به زبان فارسی ترجمه کرده است.

نسخه های خطی:

هیچ نسخه ی خطی به دست نیامد.

نسخه های چاپی:

چاپ نشده است.

26. تفضیل الائمة علی غیر جدهم من الانبیاء

کتاب دیگری است در فضایل و مناقب ائمه ی اطهار علیهم السلام.

ص:758

نسخه های خطی:

هیچ نسخه ی خطی به دست نیامد.

نسخه های چاپی:

چاپ نشده است.

27. تنبیه الغافلین

«تنبیه الغافلین» یک کتاب اخلاقی در پند و اندرز است. مولف آن را به زبان ساده ی فارسی و برای عموم نگاشته است.

نسخه های خطی:

1 نسخه ی خطی در «کتابخانه ی آیت الله حکیم» در «نجف اشرف» به شماره 3/98 در یک مجموعه 281 برگی، کتابت سال 1261ه-.ق. موجود است.

نسخه های چاپی:

چاپ نشده است.

28. التوحیدیة

کتاب «توحیدیه» در چهار باب، به زبان فارسی و در بیان اعتقادات است.

باب اول در ثواب اهل توحید و معرفت است. باب دوم در اثبات صانع است. باب سوم در توحید الهی است و باب چهارم در بیان صفات ثبوتیه و سلبیه است.

نسخه های خطی:

1 نسخه ی خطی در «کتابخانه ی آیت الله العظمی مرعشی نجفی (ره)» به شماره 4370 در یک مجموعه 139 برگی موجود است.

1 نسخه ی خطی در «کتابخانه ی مجلس شورای اسلامی» به شماره 4527 در یک مجموعه 271 برگی، کتابت سال 1235ه-.ق. موجود است.

1 نسخه ی خطی در «کتابخانه ی وزیری یزد» به شماره 6/1286 در 8 برگ موجود است.

نسخه های چاپی:

چاپ نشده است.

29. الجبر و الاختیار

این کتاب نیز اثر دیگری از شیخ محمدکاظم استرآبادی در بیان یکی دیگر از مسائل اعتقادی است. مسئله جبر و اختیار از آن مسائل مهم عقیدتی است که «شیعه» به معنای خاصی از آن ایمان دارد. وی این کتاب را به سال 1232-.ق. تمام کرده است.

نسخه های خطی:

هیچ نسخه ی خطی به دست نیامد.

نسخه های چاپی:

چاپ نشده است.

30. الجدلیة

کتاب «الجدلیة» نیز مانند سایر آثار حائری استرآبادی، به زبان فارسی است.

مولف مناظره ی «سید بحرالعلوم» با علمای یهودی در قریه ی «ذی الکفل» به سال 1211ه-.ق. را ترجمه کرده است.

نسخه های خطی:

هیچ نسخه ی خطی به دست نیامد.

نسخه های چاپی:

چاپ نشده است.

31. جواهر الاخبار

این اثر در موضوع امامت و ایضاً به زبان فارسی است.

نسخه های خطی:

1 نسخه ی خطی در «کتابخانه مدرسه ی فیضیه» «قم» به

ص:759

شماره 34 برگ، کتابت سال 1237ه-.ق. موجود است.

نسخه های چاپی:

چاپ نشده است.

32. چهل حدیث

مجموع چهل و دو حدیث از رسول اکرم (ص) و از طریق «شیعه» و «اهل سنت» در فضایل امیرالمومنین و چهارده معصوم (ع) است.

نسخه های خطی:

1 نسخه ی خطی در «کتابخانه ی مجلس شورای اسلامی» در یک مجموعه 271 برگی، کتابت سال 1235 ه-.ق. موجود است.

نسخه های چاپی:

چاپ نشده است.

33. حاشیة حاشیة المعالم

«ملا محمد بن حسن شیروانی» متوفای 1098ه-.ق. بر کتاب «معالم الاصول» حاشیه نگاشته است. شیخ محمدکاظم حائری استرآبادی نیز بر آن حاشیه، حاشیه نگاشته است. این حاشیه به زبان عربی است.

نسخه های خطی:

1 نسخه ی خطی در «کتابخانه ی آیت الله العظمی مرعشی نجفی (ره)» به شماره 619 موجود است.

1 نسخه ی خطی در «کتابخانه ی دانشکدهی حقوق و علوم سیاسی اقتصادی تهران» به شماره 295 در یک مجموعه 229 برگی، کتابت سده 13ه-.ق. موجود است.

نسخه های چاپی:

چاپ نشده است.

34. الحجة البالغة

«الحجة البالغة» به زبان فارسی است.

نسخه های خطی:

1 نسخه ی خطی در «کتابخانه ی مجلس شورای اسلامی» به شماره 5/14303 در 38 برگ موجود است.

نسخه های چاپی:

چاپ نشده است.

35. حجة بقیة الله

ترجمه و شرح برخی از احادیث قدسی است که در راه زیارت صاحب الامر علیه السلام نگاشته است. از این رو نام آن را «حجة بقیة الله» نهاده است.

نسخه های خطی:

1 نسخه ی خطی در «کتابخانه ی آستان قدس رضوی (ع)» به شماره 2/2522 در مجموعه ای 130 برگی موجود است.

1 نسخه ی خطی در «کتابخانه ی مرکزی دانشگاه تهران» به شماره 5/2520 در یک مجموعه 110 برگی موجود است.

نسخه های چاپی:

چاپ نشده است.

36. حجة الیقین

ترجمه حدیث قدسی و چهل سوره از تورات است. آیاتی که شامل پند و اندرز خداوند متعال به حضرت موسی (ع) است.

این حدیث قدسی به حضرت علی (ع) منسوب است.

نسخه های خطی:

1 نسخه ی خطی در «کتابخانه ی آستانه حضرت فاطمه معصومه (س)» به شماره 154 در 52 برگ، کتابت سال 1310ه-.ق. موجود است.

نسخه های چاپی:

چاپ نشده است.

ص:760

37. خواص القرآن

در بیان خواص سوره های قرآن مجید به زبان فارسی است.

نسخه های خطی:

هیچ نسخه ی خطی به دست نیامد.

نسخه های چاپی:

چاپ نشده است.

38. درر الاخبار و جواهر الآثار

ترجمه ی تعدادی از احادیث و روایات عمومی در معارف دینی، اخلاق و مسائل روزمره ی زندگی به زبان فارسی است.

نسخه های خطی:

2 نسخه ی خطی در «کتابخانه ی مجلس شورای اسلامی» به شماره 4527 در یک مجموعه 271 برگی، کتابت سال 1235ه-.ق. و شماره 5/13571 در 166 برگ، کتابت سال 1243ه-.ق. موجود است.

نسخه های چاپی:

چاپ نشده است.

39. درة صافیة و حکمة شافیة

مجموعه گفتارها، روایات و آیاتی است که در آموزش اخلاق اسلامی و پند و اندرز می توان از آنها بهره برد. این کتاب نیز به زبان فارسی است.

نسخه های خطی:

1 نسخه ی خطی در «کتابخانه ی دانشکدهی الاهیات و معارف اسلامی مشهد» به شماره 1/1799 در 142 برگ موجود است.

1 نسخه ی خطی در «کتابخانه مدرسه ی فیضیه» «قم» به شماره 1/1239 در 72 برگ، کتابت سال 1237ه-.ق. موجود است.

نسخه های چاپی:

چاپ نشده است.

40. دعائم الاسلام

این کتاب به زبان فارسی و در مسائل اعتقادی مانند: ایمان، کفر، شرک و نفاق است.

نسخه های خطی:

هیچ نسخه ی خطی به دست نیامد.

نسخه های چاپی:

چاپ نشده است.

41. رافعة التوهم

شیخ محمدکاظم با نوشتن این اثر، سعی کرده است، کلماتی از ائمه یا منسوب به ائمه (ع) را که برخی از روی جهل به غلو معنا کرده اند، معنا کند. در واقع شبهه و توهم غلو را رفع کرده است.

نسخه های خطی:

هیچ نسخه ی خطی به دست نیامد.

نسخه های چاپی:

چاپ نشده است.

42. رساله در فضیلت ائمه از انبیاء

براساس مفهوم بخشی از روایات «شیعه»، ائمه علیهم السلام از انبیای پیشین، مانند انبیای بنی اسرائیل، افضل هستند. مولف با این اثر در صدد اثبات چنین فضیلتی است.

نسخه های خطی:

هیچ نسخه ی خطی به دست نیامد.

نسخه های چاپی:

چاپ نشده است.

ص:761

43. رساله در معجزات

کتاب یا رساله ی مختصری است در معجزات پیامبر اکرم (ص) که به زبان فارسی نگاشته است.

برخی معتقد است که این رساله، بخش نخست کتاب «تحفة الاخیار» یا «معارف الانوار» مولف است.

نسخه های خطی:

1 نسخه ی خطی در «کتابخانه مدرسه ی فیضیه» «قم» به شماره 5/1239 در 38 برگ، کتابت 1237ه-.ق. موجود است.

نسخه های چاپی:

چاپ نشده است.

44. رساله در وضوء و نماز

رساله ی مختصری است در آداب وضوء و نماز که در پنج باب آن را تنظیم کرده و به زبان فارسی عمومی نگاشته است.

نسخه های خطی:

1 نسخه ی خطی در «کتابخانه ی مجلس شورای اسلامی» به شماره 4527 در یک مجموعه 271 برگی، کتابت سال 1235ه-.ق. موجود است.

نسخه های چاپی:

چاپ نشده است.

45. رسالة فی مسائل العدل الاربعة

نسخه های خطی:

هیچ نسخه ی خطی به دست نیامد.

نسخه های چاپی:

چاپ نشده است.

46. الروحیة

این کتاب ارزشمند، در مباحث مربوط به روح است. مولف آن را به زبان فارسی و در سه فصل ترتیب داده است.

فصل اول در کیفیت انتقال روح از عالمی به عالم دیگر است. فصل دوم در معنای روح است. فصل سوم در اعداد و افراد روح است.

نسخه های خطی:

1 نسخه ی خطی در «کتابخانه ی آیت الله العظمی مرعشی نجفی (ره)» به شماره 4370 در 139 برگ موجود است.

1 نسخه ی خطی در «کتابخانه ی آیت الله العظمی فاضل خوانساری (ره)» به شماره 4/265 در یک مجموعه 312 برگی، کتابت سده 12ه-.ق. موجود است.

1 نسخه ی خطی در «کتابخانه ی مجلس شورای اسلامی» به شماره 4527 در یک مجموعه 271 برگی، کتابت سال 1235ه-.ق. موجود است.

1 نسخه ی خطی در «کتابخانه مدرسه ی فیضیه» «قم» به شماره 4/1239 در 11 برگ، کتابت سال 1237ه-.ق. موجود است.

نسخه های چاپی:

چاپ نشده است.

47. سلمانیة

در شرح احوال اصحاب نیک رسول خدا مانند: سلمان فارسی، ابوذر غفاری و مقداد است.

نسخه های خطی:

هیچ نسخه ی خطی به دست نیامد.

نسخه های چاپی:

چاپ نشده است.

48. ضروریات الدین و المذهب و حکم منکر احدهما

همان طور که از نام کتاب مشخص می گردد، مولف مسائل

ص:762

مهم و ضروری دین را به طور مختصر بیان کرده و حکم کسی که منکر یکی از آنها گردد، گفته است.

نسخه های خطی:

هیچ نسخه ی خطی به دست نیامد.

نسخه های چاپی:

چاپ نشده است.

49. عدلیه

به نظر می رسد این رساله ی مختصر، غیر از رساله ی «کاشف العدل» مولف است.

موضوع آن مسائل اعتقادی در هدایت و گمراهی و جبر و اختیار است.

فصل اول در جبر و اختیار و استطاعت. فصل دوم در قضا و قدر و مشیت. فصل سوم در سعادت و شقاوت و خیر و شر. فصل چهارم در هدایت و اضلال و توفیق و خذلان است.

نسخه های خطی:

1 نسخه ی خطی در «کتابخانه ی آیت الله العظمی مرعشی نجفی (ره)» به شماره 4370 در یک مجموعه 139 برگی موجود است.

نسخه های چاپی:

چاپ نشده است.

50. عقاید حیدریه و معارف دینیه

رساله ی دیگری است از مولف به زبان فارسی در بیان مبدا و معاد و دیگر معارف اسلامی.

نسخه های خطی:

هیچ نسخه ی خطی به دست نیامد.

نسخه های چاپی:

چاپ نشده است.

51. الغیبة

رساله ی مختصری است به فارسی در مسئله ی غیبت.

نسخه های خطی:

هیچ نسخه ی خطی به دست نیامد.

نسخه های چاپی:

چاپ نشده است.

52. العوالم

نسخه های خطی:

هیچ نسخه ی خطی به دست نیامد.

نسخه های چاپی:

چاپ نشده است.

53. فوائد لطیفه

این رساله مختصر، شامل مباحث مفید برای عامه ی مردم در نیازهای دینی و اجتماعی است.

نسخه های خطی:

1 نسخه ی خطی در «کتابخانه مدرسه ی فیضیه» «قم» به شماره 6/1239 در 24 برگ، کتابت سال 1237ه-.ق. موجود است.

نسخه های چاپی:

چاپ نشده است.

54. القضاء و القدر

رساله ی دیگری از شیخ محمدکاظم استرآبادی در مسائل اعتقادی است.

نسخه های خطی:

هیچ نسخه ی خطی به دست نیامد.

نسخه های چاپی:

چاپ نشده است.

ص:763

55. کاشف العدل

این اثر نیز به زبان فارسی و در مسائل اعتقادی مانند ایمان، عدالت و غیره است.

نسخه های خطی:

1 نسخه ی خطی در «کتابخانه ی مجلس شورای اسلامی» به شماره 4527 در یک مجموعه 271 برگی، کتابت سال 1235ه-.ق. موجود است.

نسخه های چاپی:

چاپ نشده است.

56. کاشف الغلو و هادی اهل العلو

در رد ادعاهای غلات و شبهات غلوآمیز است.

نسخه های خطی:

هیچ نسخه ی خطی به دست نیامد.

نسخه های چاپی:

چاپ نشده است.

57. کشکول

مطالب گوناگونی است که ملا محمدکاظم استرآبادی به گردآوری آن دست یازیده است.

نسخه های خطی:

1 نسخه ی خطی در «کتابخانه ی دانشکدهی الاهیات و معارف اسلامی دانشگاه تهران» به شماره 811 در 116 برگ، کتابت سال 1222-1227ه-.ق. موجود است. فهرست نویس، این نسخه را به نام «محمدکاظم بن محمدنصیر هزارجریبی» ثبت کرده است. در حالی که چنین کسی وجود ندارد. نام صحیح یا همان «محمدکاظم بن محمدشفیع هزارجریبی» است و یا «محمدمهدی بن محمدنصیر استرآبادی». از آنجا که در منابع موجود، کشکول را به محمدکاظم بن محمدشفیع نسبت داده اند، لذا ذیل نام او معرفی شد.

نسخه های چاپی:

چاپ نشده است.

58. کنز الفوائد

«کنز الفوائد» یک کتاب اخلاقی است. مولف در مقدمه ی آن می گوید: «مجموعه فوائد متفرقه و نافعه برای برادران دینی است.»

نسخه های خطی:

1 نسخه ی خطی در «کتابخانه ی آیت الله العظمی مرعشی نجفی (ره)» به شماره 2930 در 189 برگ، کتابت سال 1237ه-.ق. موجود است.

1 نسخه ی خطی در «کتابخانه مدرسه ی فیضیه» «قم» به شماره 1006 در 212 برگ، کتابت 1299ه-.ق. موجود است.

نسخه های چاپی:

چاپ نشده است.

59. گنج شفا و رافع دعا

نسخه های خطی:

هیچ نسخه ی خطی به دست نیامد.

نسخه های چاپی:

چاپ نشده است.

60. محبت نامه الهی

این اثر در معارف و مسائل مختلف از جمله شامل تاریخ، اخبار و احادیث و داستان است.

نسخه های خطی:

1 نسخه ی خطی در «کتابخانه ی آیت الله فاضل خوانساری (ره)» به شماره 3/265 در یک مجموعه 312 برگی، کتابت

ص:764

سده 12ه-.ق. موجود است.

نسخه های چاپی:

چاپ نشده است.

61. المباهلة مع المخالفین للحق

این اثر در رابطه با جواز «مباهله» در مواقع اثبات حقانیت بر مخالف دین است.

نسخه های خطی:

هیچ نسخه ی خطی به دست نیامد.

نسخه های چاپی:

چاپ نشده است.

62. مجمع الدرر فی فضائل حیدر

«مجمع الدرر» نیز از کتاب های شیخ محمدکاظم استرآبادی در بیان فضایل و مناقب حضرت امیرالمومنین علی بن ابی طالب (ع) است.

نسخه های خطی:

1 نسخه ی خطی در «کتابخانه ی ملی ملک تهران» به شماره 180 برگ، کتابت سده 12ه-.ق. موجود است.

نسخه های چاپی:

چاپ نشده است.

63. مجمع الفضائح لارباب القبائح

در بیان مطاعن و قبایح اعمال جمعی از مسلمانان صدر اسلام در ممانعت از حق مسلم ولی و خلیفه ی بلافصل رسول اکرم (ص) است.

نسخه های خطی:

هیچ نسخه ی خطی به دست نیامد.

نسخه های چاپی:

چاپ نشده است.

64. محک ایمان

یک کتابت اخلاقی به زبان فارسی است.

نسخه های خطی:

هیچ نسخه ی خطی به دست نیامد.

نسخه های چاپی:

چاپ نشده است.

65. محک النبیین (ع)

این اثر نیز به زبان فارسی است.

نسخه های خطی:

1 نسخه ی خطی در «کتابخانه ی وزیری یزد» به شماره 6/968 در 203 برگ، کتابت سده 13ه-.ق. موجود است.

نسخه های چاپی:

چاپ نشده است.

66 معارج الانوار

این کتاب نیز از آثار فارسی محمدکاظم استرآبادی در فضایل و مناقب و اثبات حقانیت و خلافت بلافصل امیرالمومنین (ع) است.

کتاب در چند مجلد است. همه ی مجلدات آن در دسترس نبوده و دیده نشده است. جلد دوم آن در سه مجلد است. جلد هفتم آن در احوال حضرت حجت و معجزات آن امام (عج) است.

نسخه های خطی:

1 نسخه ی خطی در «کتابخانه ی آستان قدس رضوی (ع)» به شماره 7984 در 461 برگ، کتابت سال 1238ه-.ق.، مجلد اول، موجود است.

نسخه های چاپی:

چاپ نشده است.

ص:765

67. معارف الائمة

احادیث و اخبار درباره ی امامت است.

نسخه های خطی:

1 نسخه ی خطی در «کتابخانه ی آیت الله العظمی مرعشی نجفی (ره)» به شماره 4798 در 260 برگ، کتابت سال 1239ه-.ق. موجود است.

نسخه های چاپی:

چاپ نشده است.

68. معارف الانوار

کتاب مفصلی است گویا در هشت جلد که جلد دوم آن به امیرالمومنین علی (ع) اختصاص دارد.

مولف در این اثر از شرح احوال و فضایل و مناقب ائمه ی اطهار (ع) سخن گفته و اخبار و احادیث موثق درباره ی امامت را نقل کرده است.

نسخه های خطی:

1 نسخه ی خطی در «کتابخانه ی آیت الله العظمی مرعشی نجفی (ره)» به شماره 10896 در 272 برگ، مجلد دوم موجود است.

1 نسخه ی خطی در «کتابخانه ی مجلس شورای اسلامی» به شماره 5576 در 184 صفحه، کتابت سال 1203ه-.ق. موجود است.

2 نسخه ی خطی در «کتابخانه ی مسجد اعظم» «قم» به شماره 1653 کتابت سده 13ه-.ق. و شماره 2/414 در 375 برگ، کتابت جلد دوم، موجود است.

به گزارش «آقابزرگ»، 1 نسخه ی خطی از هر هشت جلد و به خط مولف، در «کتابخانه ی شیخ عبدالحسین» در «کربلا» موجود است.

نسخه های چاپی:

چاپ نشده است.

69. مقامات عالیه محمد و آل محمد (ص)

این رساله در مقامات و فضایل پیامبر اکرم (ص) و ائمه ی اطهار علیهم السلام است.

نسخه های خطی:

1 نسخه ی خطی در «کتابخانه آستان قدس رضوی (ع)» به شماره 7155 موجود است.

نسخه های چاپی:

چاپ نشده است.

70. المناجاة القرآنیة

نسخه های خطی:

هیچ نسخه ی خطی به دست نیامد.

نسخه های چاپی:

چاپ نشده است.

71. منبه الجهال

در معرفی رئیس جهال از نظر مولف که گویا «حافظ شیرازی» است.

نسخه های خطی:

هیچ نسخه ی خطی به دست نیامد.

نسخه های چاپی:

چاپ نشده است.

72. منبه العوام

نسخه های خطی:

هیچ نسخه ی خطی به دست نیامد.

نسخه های چاپی:

چاپ نشده است.

ص:766

73. منبه المغرورین

نسخه های خطی:

هیچ نسخه ی خطی به دست نیامد.

نسخه های چاپی:

چاپ نشده است.

74. منبه الملحدین

نسخه های خطی:

هیچ نسخه ی خطی به دست نیامد.

نسخه های چاپی:

چاپ نشده است.

75. النقمات النازلة علی الطاغین و الرحمات علی المرسلین و القول فی عصمتهم

بیان اخبار و روی دادهای خاص درباره ی مخالفان ائمه ی اطهار (ع) و دشمنان خدا، پیامبر (ص) و امامان، (ع) در مقابل رحمت و لطف خدا بر پیامبران و چهارده معصوم (ع) و مبحث عصمت است.

نسخه های خطی:

هیچ نسخه ی خطی به دست نیامد.

نسخه های چاپی:

چاپ نشده است.

76. وسیلة النجاة

مجموعه مطالب متفرقه ی اخلاقی، اعتقادی و تاریخی با استفاده از اخبار و احادیث، به زبان عربی است.

نسخه های خطی:

1 نسخه ی خطی در «کتابخانه ی آیت الله العظمی مرعشی نجفی (ره)» به شماره 5257 در مجموعه 289 برگ، کتابت سال 1240ه-.ق. موجود است.

نسخه های چاپی:

چاپ نشده است.

77. هدایة الغافلین

این رساله به زبان فارسی و در بیان مذمت بی فکری و عدم تعقل در مسائل اجتماعی، اقتصادی و دینی است.

نسخه های خطی:

1 نسخه ی خطی در «کتابخانه ی مجلس شورای اسلامی» به شماره 4527 در یک مجموعه 271 برگی، کتابت سال 1235ه-.ق. موجود است.

نسخه های چاپی:

چاپ نشده است.

منابع:

اعیان الشیعة 10/42؛ دائرة المعارف تشیع 2/413-414؛ دانشمندان و رجال مازندران 90؛ الذریعة 4/358، 488 و 5/82، 90، 259 و 8/197 و 10/61 و 11/49 و 15/117، 282 و 16/79 و 17/238 و 18/161 و 19/47 و 20/28، 115، 156، 357 و 21/188-189، 191 و 22/362 و 24/295؛ طبقات اعلام الشیعة (الکرام البررة) 12/265-267؛ فرزانگان مازندران 1/168-169؛ الفوائد الرضویة 598؛ فهرست نسخه های خطی فارسی 2/771، 829، 991 و 5/226 و 6/4405، 4542، 4550؛ فهرست واره کتابهای فارسی 3/1533، 1776، 1778، 1789، 2180؛ کشف الحجب و الاستار 476؛ مشتدرکات اعیان الشیعة 4/459؛ معجم التراث الکلامی 1/123، 131، 210، 234، 409، 417 و 2/40، 63، 217، 218، 314، 383-384، 423-424، 434، 476 و 3/275، 330-331 و 4/180، 250، 253، 483، 534 و 5/22، 45، 59-60،

ص:767

101، 171، 172، 283-284، 417؛ معجم طبقات الفقهاء 13/624؛ معجم طبقات المتکلمین 5/177؛ معجم المولفین 11/157.

«محمد کیا جرجانی»

قرن 9ه-.ق.

درباره ی شرح احوال «شمس المعالی محمد کیای جرجانی»، هیچ اطلاعی نداریم. فقط از وجود دو اثر وی گزارشی در دست است. این آثار حکایت از تسلط او بر علم نجوم و ریاضیات دارد.

آثار:

1. رساله در رفع شبهه مماس شدن زحل به کره ثوابت

این رساله ی بسیار مختصر در مسائل مربوط به حرکت سیارات و ستاره ها، به زبان فارسی است.

برخی منابع آن را با عنوان «زحل و کره ثوابت» معرفی کرده اند.

نسخه های خطی:

1 نسخه ی خطی در «کتابخانه ی آستان قدس رضوی (ع)» در 6 برگ موجود است.

نسخه های چاپی:

چاپ نشده است.

2. مفتاح بیست باب در اسطرلاب

این کتاب شرح بر کتاب «خواجه نصیر الدین طوسی» است.

نسخه های خطی:

1 نسخه ی خطی در «کتابخانه ی آستان قدس رضوی (ع)» به شماره 1067 در 36 برگ موجود است.

1 نسخه ی خطی در «کتابخانه ی مجلس شورای اسلامی» به شماره 6030 کتابت سده 11ه-.ق. موجود است.

1 نسخه ی خطی در «کتابخانه ی مولا محمدهاشم جان مجددی» در «کویته پاکستان» موجود است.

1 نسخه ی خطی در «کتابخانه ی ملی ملک تهران» موجود است.

نسخه هایی نیز در «آصفیه» و «بادلین» وجود دارد.

نسخه های چاپی:

چاپ نشده است.

منابع:

اثر آفرینان 3/369؛ احوال و آثار خواجه نصیر الدین طوسی 416؛ تاریخ علوم و فلسفه اسلامی 713؛ تاریخ نظم و نثر در ایران 271؛ الذریعة 21/322؛ فهرست نسخه های خطی کتابخانه ی ملی ملک 6/249؛ فهرست واره کتابهای فارسی 4/2942، 3062؛ معجم مولفی الشیعة 116.

«محمدمحسن بن محمدمومن استرآبادی»

قرن 11ه-.ق.

«محمدمحسن» یا «محسن»، فرزند «محمدمومن استرآبادی»، یکی دیگر از علمای گمنام «جرجان» و «استرآباد» است.

آگاهی ما از وی بسیار اندک است. گویا در «استرآباد» زاده شد. پس از تحصیل در حوزه های مختلف، عازم عتبات عالیات و سپس «مکه ی مکرمه» گردید.

محمدمحسن یا محسن استرآبادی، به سال 1051ه-.ق.، از استادش «سید نور الدین علی بن علی موسوی عاملی»، صاحب «مدارک الاحکام»، اجازه دریافت کرد.

ص:768

آثار:

منتخب الاسعاف بشرح شواهد القاضی و الکشاف

کتاب «اسعاف فی شرح شواهد القاضی و الکشاف» از آثار «خضر بن عطاءالله موصلی» متوفای 1007ه-.ق. است.

استرآبادی آن را خلاصه کرده و «منتخب الاسعاف» نام نهاده است.

نسخه های خطی:

1 نسخه ی خطی در «کتابخانه ی ملی ملک تهران» موجود است.

1 نسخه ی خطی در «کتابخانه ی مرکزی دانشگاه تهران» موجود است.

نسخه های چاپی:

چاپ نشده است.

منابع:

شرح حال علمای شیعه 87، 151؛ فهرست نسخه های خطی، عربی کتاب خانه های جمهوری اسلامی ایران 230.

«سید محمدمعصوم بن محمدامین استرآبادی»

000-ح. 1043ه-.ق.

ظاهراً در سده ی یازدهم ه-. ق.، دو شخصیت را به نام «محمدمعصوم استرآبادی»، می توان شناسایی کرد. یکی از آنها شاعر و عارف بود. از اثر به جای مانده از دومی، این گونه می توان حدس زد که وی عالم دینی بود.

لیکن منابع موجود، نام پدر هردو شخصیت را «محمدامین میرلوحی» دانسته اند. اگر این سخن را بپذیریم، باید یکی بودن این دو شخصیت را نیز بپذیریم؛ زیرا کمتر اتفاق می افتد که در یک زمان و در یک شهر، دو شخصیت پیدا شود که نام و نام پدر آنان، یکی باشد. خصوصاً که شرح احوال هردو شخصیت در پرده ای از ابهام است.

برخی منابع علت این ابهام و گمنامی را در سفر میر محمدمعصوم به «هندوستان» دانسته اند. آنان معتقدند که به دلیل مهاجرت زودهنگام وی به «هندوستان»، شرح حال نگاران «ایران» از شناخت وی بازمانده اند. شرح حال نگاران هندی نیز شناخت خوبی از وی نداشته و اهمیتی به شخصیت ادبی و علمی وی نداده اند.

به نظر می رسد اگر شرح حال هر دو محمدمعصوم را ذیل یک مدخل بیاوریم به واقعیت نزدیک تر است.

در هر حال میر محمدمعصوم استرآبادی در «استرآباد» متولد گردید و پس از تحصیل مقدمات و ادبیات، از زادگاهش خارج شد و مدتی در «هندوستان» بسر برد.

به درستی دانسته نیست که محمدمعصوم استرآبادی پیش از سفر به «هند»، به تکمیل دانش خود، در «اصفهان» پرداخت، یا پس از بازگشت از «هندوستان»، مدتی در «اصفهان» درنگ کرد؟

آنچه مسلم است اینکه او مدتی در «اصفهان» بوده و برخی از آثارش را به «شاه عباس دوم» هدیه کرده است.

محمدمعصوم در شعر «تسلی» تخلّص می کرد. اشعار و آثار فارسی و عربی او حکایت از مقام بلند ادبی وی دارد.

«آقابزرگ» نام کامل وی را چنین نگاشته است: «محمدمعصوم بن محمدامین بن علی بن حسین استرآبادی»

از تاریخ دقیق و محل درگذشت محمدمعصوم استرآبادی اطلاعی در دست نیست. اما از فحوای کلام برخی منابع استفاده می شود که وی در حدود سال 1043ه-.ق. در «هندوستان» درگذشته است.

ص:769

آثار:

1. دیوان شعر

مجموعه اشعار محمدمعصوم استرآبادی است. در منابع، از دیوان وی نام برده اند. لیکن از نسخه ی خطی آن گزارشی نداده اند.

نسخه های خطی:

هیچ نسخه ی خطی به دست نیامد.

نسخه های چاپی:

چاپ نشده است.

2. الرسالة الوجیزة فی المطالب الاهیة

این اثر به زبان عربی و در موضوع حکمت است.

نسخه های خطی:

1 نسخه ی خطی در «کتابخانه ی عمومی اوقاف بغداد» به شماره 1/5177 در 4 برگ موجود است.

نسخه های چاپی:

چاپ نشده است.

3. ساقی نامه

گویا مثنوی است.

نسخه های خطی:

هیچ نسخه ی خطی به دست نیامد.

نسخه های چاپی:

چاپ نشده است.

4. قضاء و قدر

اثری است اعتقادی در موضوع قضا و قدر.

نسخه های خطی:

هیچ نسخه ی خطی به دست نیامد.

نسخه های چاپی:

چاپ نشده است.

5. کنز المرید فی الرمل

کتابی است در علم رمل و جفر.

نسخه های خطی:

هیچ نسخه ی خطی به دست نیامد.

نسخه های چاپی:

چاپ نشده است.

6. لوامع التاویل

این اثر در واقع ترجمه ی کتاب «تاویل الآیات الظاهرة» سید شرف الدین علی حسینی استرآبادی است.

محمدمعصوم استرآبادی، علاوه بر ترجمه ی اثر فوق، دیباجه و مطالبی را برآن افزوده است.

نسخه های خطی:

1 نسخه ی خطی در «کتابخانه ی آیت الله العظمی مرعشی نجفی (ره)» به شماره 12508 در 310 برگ، کتابت سال 1087ه-.ق. موجود است.

1 نسخه ی خطی در «کتابخانه ی ملی ملک تهران» به شماره 214 در 323 برگ، کتابت سال 1070ه-.ق. موجود است.

1 نسخه ی خطی در «کتابخانه ی موسسه خاورشناسی فرهنگستان علوم روسیه» به شماره 699-B در 363 برگ موجود است.

به گزارش «آقابزرگ» 1 نسخه ی خطی در «کتابخانه ی مجلس شورای اسلامی» به شماره 2009 و 1 نسخه ی خطی در «کتابخانه دانشگاه تهران» به شماره 3356 کتابت سال 1128ه-.ق. موجود است.

1 نسخه ی خطی در «کتابخانه ی مرکزی دانشگاه تهران» به شماره 2357 در 395 برگ، کتابت سال 1055ه-.ق. موجود است.

ص:770

نسخه های چاپی:

چاپ نشده است.

منابع:

ادبیات فارسی استوری 1/185؛ تذکرة الشعراء 4/402؛ الذریعة 9/170 و 18/365؛ ریاض الشعراء داغستانی 1/150؛ تذکره ی صبح گلشن 85؛ فرهنگ سخنوران 113؛ فهرست نسخه های خطی کتابخانه ی ملی ملک 4/710؛ قاموس الاعلام 3/1655؛ کاروان هند 1/217-218؛ گلزار جاویدان 1/277 و 3/1568-1569؛ معجم التراث الکلامی 4/573-574؛ معجم المولفین 3/728.

«میر محمدمعین استرآبادی»

قرن 10ه-.ق.

از شرح احوال و آثار «محمدمعین استرآبادی» هیچ اطلاعی در دست نیست.

اما از گزارشی که فهرست نویس یکی از آثار وی ارایه کرده است، چنین استفاده می شود که میر محمدمعین استرآبادی پیش از سده ی یازدهم ه-. ق. می زیسته است.

همین گزارش احتمال داده است که وی مدتی در «کاشان» اقامت داشت.

«نفیسی» او را از دانشمندان و شعرای استرآباد به شمار آورده که در مشهد زندگی می کرد. وی تخلص مولا محمدمعین استرآبادی را «معینی» دانسته است.

«آقابزرگ» از دو اثر منظوم وی خبر داده و به نقل از «ریحانة الادب»، او را مشهور به «معین لذت» معرفی کرده است. زمان او را نیز سده ی دهم ه-. ق. دانسته است.

براساس همین گزارش، معین استرآبادی مدتی در «مشهد» زندگی کرده و سال 976ه-.ق. از سوی «شاه تهماسب»، همراه «معصوم بیک»، به عنوان سفیر صلح، به «ترکیه»، دربار «سلطان سلیم» رفته است. این هیات از آنجا رهسپار حج می شود. هنگام بازگشت میان «معصوم بیک» و «امیر الحاج» «عثمانی» اختلاف و جنگ روی می دهد. «معصوم بیک» کشته می شود. ملا معمدمعین از راه بیابان به سوی «هندوستان» فرار و در دریا کشتی حامل او دچار حادثه شده وغرق می شود.

آثار:

1. برهانیه

ترجمه ی رساله ی «برهانیه» «قاضی برهان الدین ساوی» است که از عربی به فارسی برگردانده است. موضوع آن مسائل شرعی و تعیین مقدار اوزان و حساب شرعی مانند: درهم شرعی، مثقال، دینار، صاع و رطل است.

«هرمان اته» آن را با عنوان «رساله اوزان» معرفی کرده است.

نسخه های خطی:

1 نسخه ی خطی در «کتابخانه ی بشیر حسین شفیع» در «لاهور» به شماره 307 با عنوان «ترجمه رساله برهانیه در اوزان» موجود است.

نسخه های چاپی:

چاپ نشده است.

2. دیوان

«آقابزرگ» این احتمال را داده است که وی دیوان یا اشعاری دارد.

ص:771

نسخه های خطی:

هیچ نسخه ی خطی به دست نیامد.

نسخه های چاپی:

چاپ نشده است.

3. لذت

به گزارش «آقابزرگ»، یک رساله ی فارسی است.

نسخه های خطی:

هیچ نسخه ی خطی به دست نیامد.

نسخه های چاپی:

چاپ نشده است.

منابع:

تاریخ نظم و نثر در ایران 1/518؛ تذکره ی صبح گلشن 434؛ الذریعة 9/1075 و 18/297؛ ریحانة الادب 5/348-349؛ فرهنگ سخنوران 500؛ فهرست واره کتابهای فارسی 4/2617؛ گلزار جاویدان 3/1378.

«سید محمدمقیم بن حسین استرآبادی»

قرن 10یا 11ه-.ق.

آگاهی ما از شرح احوال و آثار «ملا محمدمقیم بن کمال الدین (جمال الدین) حسین حسینی استرآبادی»، بسیار اندک است.

بنا به گزارش «آقابزرگ»، وی کتاب خود را به «سلطان قطب شاه» هدیه کرده است. با توجه به اینکه «قطب شاهیان» از سال 918 تا 1098ه-.ق. در جنوب «هند» حکومت کردند، بنابراین وی باید در این دوره زیسته باشد.

هم چنین از همین گزارش استفاده می گردد که ملا محمدمقیم عالم و دانشمند بود و پس از نیل به مقام ارجمند علمی، به «هند» سفر کرده است.

آثار:

1. فضیلت علم و علما

ملا محمدمقیم حسینی استرآبادی، این رساله را پس از سال 1052ه-.ق. تالیف کرده است.

نسخه های خطی:

هیچ نسخه ی خطی به دست نیامد.

نسخه های چاپی:

چاپ نشده است.

2. معاد

مولف در این اثر مسئله معاد را به شکل بسیار خوب مورد بحث قرار داده و با جواب های مستدل، ادعاهای ملحدین را رد کرده است.

کتاب به زبان فارسی و به «سلطان قطب شاه» هدیه شده است.

نسخه های خطی:

2 نسخه ی خطی در «کتابخانه ی آیت الله العظمی مرعشی نجفی (ره)» به شماره 5883 در 208 برگ و شماره 53/12589 در 10 برگ موجود است.

1 نسخه ی خطی در «کتابخانه دانشگاه تهران» موجود است.

نسخه های چاپی:

چاپ نشده است.

منابع:

الذریعة 21/174؛ فهرست نسخه های خطی کتابخانه ی دانشگاه تهران 7/293؛ فهرست واره کتابهای فارسی

ص:772

3/2230؛ کشف الحجب 284؛ معجم التراث الکلامی 5/155.

«محمدمومن بن دوست محمد استرآبادی»

000-1088ه-.ق.

حکیم، متکلم، محدث، فقیه، ادیب، رجالی و لغت شناس بزرگ عرب و عجم، «سید محمد فرزند دوست محمد استرآبادی»، یکی از دانشمندان صاحب نام دوران صفوی و متولی کتابخانه ی آستان قدس رضوی، در سده ی یازدهم ه-. ق. است.

سید محمدمومن، اوایل سده یازده، در یک خانواده ی بزرگ علمی و مذهبی دیده به جهان گشود. تحصیلاتش را نزد پدر و استادان حوزه های علمیه گذراند. دوره ی عالی را نزد «سید نور الدین علی بن حسین عاملی موسوی» و سید شهید علامه «امیر زین العابدین حسینی کاشانی» تمام کرد و از هردو استاد اجازه ی اجتهاد دریافت نمود.

دانشمند استرآبادی، پس از نیل به مقام بلند علمی و اخلاقی، در حوزه ی «اصفهان» به تدریس پرداخت و شاگردان بزرگی مانند: «علامه مجلسی»، «شیخ احمد بن محمد بحرانی» را پرورید. «علامه ی مجلسی» از وی اجازه ی حدیث دریافت کرده است.

او اواخر عمر، رهسپار «مکه ی مکرمه» گردید و در آن حرم امن اقامت گزید.

گفته می شود، سید محمدمومن استرآبادی با دختر «میرزا محمدامین استرآبادی»، بنیان گذار مکتب اخباری گری، ازدواج کرد.

«وهابیان» به بهانه ی دروغین و اتهام آلودن مسجدالحرام به استفراغ، این عالم بزرگ «شیعه» را در سال 1088ه-.ق. به شهادت رساندند.

آثار:

1. اجازه

میر محمدمومن استرآبادی این اجازه را به سال 1081ه-.ق. برای «شیخ احمد بن محمد یوسف مقابی بحرانی» متوفای 1102ه-.ق. در «کاظمیه» نگاشته است.

نسخه های خطی:

ظاهراً «آقابزرگ» یک نسخه از آن را مشاهده کرده و آغاز آن را در «الذریعه» آورده است.

نسخه های چاپی:

چاپ نشده است.

2. اجازه

این اجازه را برای «علامه مجلسی» نگاشته است.

نسخه های خطی:

هیچ نسخه ی خطی به دست نیامد.

نسخه های چاپی:

چاپ نشده است.

3. اثبات الرجعة

کتاب «اثبات الرجعة» یا «الرجعة و ظهور الحجة» از آثار عربی میر محمدمومن بن دوست محمد استرآبادی است.

وی با استناد به ادله عقلی و نقلی، رجعت را از دیدگاه «شیعه» به اثبات رسانده است.

گفتنی است که برای همشهری و هم نام وی، محمدمومن بن علی استرآبادی هم کتابی با عنوان «رجعت» گزارش داده اند.

نسخه های خطی:

5 نسخه ی خطی در «کتابخانه ی آیت الله العظمی مرعشی

ص:773

نجفی (ره)» به شماره 1485 در 67 برگ، کتابت سال 1224ه-.ق.، شماره 4762 در 35 برگ، شماره 5154 در 2 برگ، شماره 6665 در 108 برگ، کتابت سال 1072ه-.ق. و شماره 91/4900 در یک مجموعه 377 برگی، کتابت سال 1072-1082ه-.ق. موجود است.

2 نسخه ی خطی در «کتابخانه ی ملی جمهوری اسلامی ایران» به شماره 2584/ع در 185 برگ و شماره 1427/ع در 186 برگ موجود است.

1 نسخه ی خطی در «کتابخانه ی رشت» به شماره 7ر کتابت سال 1270ه-.ق. موجود است.

2 نسخه ی خطی در «کتابخانه دانشگاه تهران» به شماره 1122 و شماره 1989 در 76 برگ، کتابت سال 1106ه-.ق. موجود است.

1 نسخه ی خطی در «کتابخانه ی مدرسه ی آخوند همدان» به شماره 1/4709 کتابت سال 1073ه-.ق. موجود است.

2 نسخه ی خطی در «کتابخانه ی مجلس شورای اسلامی» به شماره 5424 در 76 برگ، کتابت سال 1263ه-.ق. و شماره 65/1705 در یک مجموعه 606 برگ موجود است.

1 نسخه ی خطی در «کتابخانه مدرسه ی فیضیه» «قم» به شماره 1/1325 در 165 برگ، کتابت سال 1074ه-.ق. موجود است.

«آقابزرگ» از وجود یک نسخه، نزد حاج «شیخ محمد سلطان المتکلمین ابن اسماعیل کجوری» خبر داده است.

هم چنین نسخه ی دیگری در «کتابخانه ی حسن صدر الدین»، کتابت سال 1081ه-.ق. گزارش شده است.

نسخه ای نیز در «کتابخانه ی راجه فیض آباد هند» گزارش شده است.

1 نسخه ی خطی نیز در «کتابخانه ی لس آنجلس» گزارش شده است.

نسخه های چاپی:

چاپ نشده است.

4. عروض (رساله ای در علم عروض)

کتاب «عروض» به زبان فارسی، در بیان قواعد و اصول علم عروض نوشته شده است.

در مدخل مربوط به میر محمدمومن بن علی استرآبادی خواهیم گفت که برای او نیز کتابی با عنوان «عروض» گزارش شده است.

نسخه های خطی:

1 نسخه ی خطی در «کتابخانه ی مدرسه ی عالی شهید مطهری (سپهسالار)» به شماره 287 در 69 برگ موجود است.

نسخه های چاپی:

چاپ نشده است.

5. معراج و معجزات ختم انبیاء

سید محمدمومن این اثر را در بیان معجزات رسول خدا (ص) و شرح معراج آن حضرت نگاشته است.

نسخه های خطی:

1 نسخه ی خطی در «کتابخانه ی آستانه مقدسه حضرت فاطمه معصومه (س)» به شماره 2/4: 79-5950 در 104 برگ، کتابت سال 1246ه-.ق. موجود است.

نسخه های چاپی:

چاپ نشده است.

ص:774

منابع:

اعیان الشیعة 10/45؛ امل الآمل 2/296؛ تذکره ی روز روشن 779؛ دایرةالمعارف تشیع 2/111؛ الذریعة 1/94، 252 و 10/163؛ روضات الجنات 7/302؛ ریاض العلماء 5/154؛ شرح حال علمای شیعه 82؛ شهیدان راه فضیلت 318-320؛ طبقات اعلام الشیعة (الروضة النضرة) 8/592-593؛ علامه مجلسی بزرگمرد علم و دین 110؛ فرزانگان مازندران 1/392-395؛ فهرست نسخه های خطی کتابخانه لس آنجلس 226؛ قصص العلماء 281-282، 311.

«سید محمدمومن بن علی حسینی استرآبادی»

000-1034ه-.ق.

«میر محمدمومن بن سید اشرف الدین» یا «شرف الدین علی حسینی استرآبادی»، حکیم، معمار، شاعر و ادیب اوایل سده ی یازدهم ه-. ق.، عالم و دانشمند دوره صفوی و خواهرزاده ی «میرفخر الدین سماکی» است.

«شاه تهماسب» او را برای آموزش فرزندش «شاهزاده حیدر میرزا» انتخاب کرد. اما پس از درگذشت «شاه تهماسب» و کشته شدن «حیدر میرزا»، به سال 989ه-.ق.، سید محمدمومن از ترس جان به «هندوستان» گریخت.

«قطب شاهیان» در «هندوستان» از وی استقبال کردند. «سلطان ابراهیم قطب شاه» (957-985ه-.ق.) در «دکن» سید محمدمومن را نواخت. پس از وفات وی، جانشینش، «محمدقلی قطب شاه» (989-1020ه-.ق.) محمدمومن استرآبادی را مورد احترام قرار داد.

میر محمدمومن استرآبادی در دربار «قطب شاهیان» منصب صدارت را به دست آورد و منشا خدمات بزرگی شد.

از آن جمله شهر «حیدرآباد» را تاسیس کرد. و «گلکنده» را به خوبی اداره نمود. دایره و اموال خود را برای قبور مسلمانان وقف کرد که به «دایره ی میرمومن» شهرت دارد.

باوجود اشتغال به کارهای اجرایی و مدیریتی، از تحقیق و تالیف بازنماند و آثار ارزشمندی از خود برجای نهاد.

میر محمدمومن سرانجام به سال 1043ه-.ق. در «حیدرآباد» درگذشت و در دایره ی وقفی خودش مدفون گشت.

آثار:

1. اختیارات قطب شاهی

کتاب «اختیارات قطب شاهی» به زبان فارسی است.

نسخه های خطی:

1 نسخه ی خطی در «کتابخانه ی سالار جنگ دکن» موجود است.

نسخه های چاپی:

چاپ نشده است.

2. اوزان و مقادیر (مقداریه) (میزان المقادیر)

میر محمدمومن این اثر را با استفاده از کتاب های پزشکی و فقهی، در بیان اوزان و مقادیر شرعی نوشته است.

کتاب در یک مقدمه، یک فصل و یک خاتمه تنظیم شده است. مقدمه در بیان مقصود از تالیف اثر را به عهده دارد. فصل کتاب در دوازده مقدار مشهور سخن گفته و خاتمه شامل فوائدی در این زمینه است.

نسخه های خطی:

1 نسخه ی خطی در «کتابخانه ی آیت الله العظمی مرعشی نجفی (ره)» به شماره 10376 در 151 برگ موجود است.

ص:775

1 نسخه ی خطی در «کتابخانه ی گنج بخش اسلام آباد پاکستان» به شماره 2867 در 38 برگ، کتابت سال 1196ه-.ق. موجود است.

1 نسخه ی خطی در «کتابخانه ی ملی ملک تهران» به شماره 1/4430 در 95 برگ موجود است.

1 نسخه ی خطی در «کتابخانه ی او. ام. آل. آصفیه حیدرآباد» و 1 نسخه ی خطی نیز در «کتابخانه ی سالار جنگ دکن» موجود است.

نسخه های چاپی:

چاپ نشده است.

3. حجت (کتاب حجت)

کتابی است در نثر فارسی.

نسخه های خطی:

هیچ نسخه ی خطی به دست نیامد.

نسخه های چاپی:

چاپ نشده است.

4. دیباچه کثیرالمیامن

نسخه های خطی:

هیچ نسخه ی خطی به دست نیامد.

نسخه های چاپی:

چاپ نشده است.

5. دیوان شعر

مجموعه اشعار میر محمدمومن است. وی کلیه ی اشعار، غزلیات، رباعیات، مراثی و قصاید خود را به دستور «محمدقلی قطب شاهی» گردآورده است.

نسخه های خطی:

1 نسخه ی خطی در «کتابخانه ی سلطنتی» به شماره 484 موجود است.

1 نسخه ی خطی در «کتابخانه ی دیوان هند لندن»، کتابت سال 1142ه-.ق. موجود است.

نسخه های چاپی:

چاپ نشده است.

6. رجعت

پیش تر گفتیم که کتابی با عنوان «رجعت» برای میر محمدمومن بن علی نیز ثبت شده است.

نسخه های خطی:

هیچ نسخه ی خطی به دست نیامد.

نسخه های چاپی:

چاپ نشده است.

7. رساله مغربیه

گویا این اثر نیز در فن عروض است.

نسخه های خطی:

هیچ نسخه ی خطی به دست نیامد.

نسخه های چاپی:

چاپ نشده است.

8. عروض (عیون الشرف)

در مورد این کتاب هم پیش تر گفتیم که به نام میر محمدمومن بن علی نیز ثبت شده است.

گفته می شود که وی این اثر را به سال 1007ه-.ق. نگاشته است.

«نصیرای همدانی» بر این اثر تعلیق نوشته و نام آن را «لعل قطبی» نهاده است.

نسخه های خطی:

هیچ نسخه ی خطی به دست نیامد.

نسخه های چاپی:

چاپ نشده است.

ص:776

منابع:

آتشکده ی آذر 798؛ اثر آفرینان 1/243؛ اعلام الهند 2/523؛ الاعلام بمن فی تاریخ الهند من الاعلام 2/642؛ اعیان الشیعة 10/46؛ تاریخ ادبیات در ایران 5/402؛ تاریخ ادبیات مسلمانان پاکستان و هند 5/376؛ تاریخ روابط پزشکی ایران و پاکستان 62؛ تاریخ زبان و ادبیات ایران در خارج از ایران 104؛ تاریخ عالم آرای عباسی 1/146؛ تاریخ فرشته 173؛ تاریخ نظم و نثر در ایران 1/502 و 2/830؛ تحفه سامی 154؛ تذکره ی روز روشن 779؛ تذکره ی طلعت 215؛ حدایق السلاطین 207؛ دانشنامه ادب فارسی در شبه قاره 4/186؛ دایرةالمعارف تشیع 2/110-111؛ الذریعة 15/257، 382 و 20/118 و 23/325؛ روضة الصفا 5748؛ ریاض العلماء 5/154؛ ریاض العلماء 5/154؛ ریحانة الادب 6/34؛ شام غریبان 232؛ شرح حال علما و ادبای استرآباد (استرآبادنامه) 165؛ شعرای مازندران و گرگان 311؛ شمع انجمن 446؛ طبقات اعلام الشیعة (الروضة النضرة) 8/591-592؛ فرزانگان مازندران 1-395؛ فرهنگ ایران زمین 10/3، 408؛ فهرست واره کتابهای فارسی 4/2610-2611 و 5/3270، 3401؛ گلزار جاویدان 3/1461؛ مجمع الخواص 78؛ مطلع انوار 614؛ نشتر عشق 4/1374؛ نظم و نثر در زمان قطب شاهی 90؛ هفت اقلیم 3/113.

«محمدمومن بن محمدزمان تنکابنی استرآبادی»

000-923ه-.ق.

«محمدمومن تنکابنی» نویسنده ی کتاب مشهور «تحفه حکیم مومن» از آن روی در این مجموعه ذکر گردید که برخی فهرست نویسان، مانند: وزیری یزد، به اشتباه او را استرآبادی تصور کرده اند.

لیکن پرواضح است که پزشک دوره ی صفوی، محمدمومن بن محمدزمان، از مردم تنکابن بود.

«محمدمهدی بن محمدشفیع استرآبادی»

000-1259ه-.ق.

فقیه، حکیم و متکلم بزرگ «شیعه»، «شیخ محمدمهدی فرزند شیخ محمدشفیع»، از دانشمندان پرتلاش سده ی سیزدهم ه-. ق. است.

محمدمهدی در «استرآباد» و در یک خانواده علمی قدم به هستی نهاد و هم در آنجا بالید. پس از آنکه مقدمات فارسی و عربی را فراگرفت، بخشی از سطح را نزد پدرش و استادان «استرآباد» طی کرد. آنگاه به «کربلا» مهاجرت نمود و در حوزه ی درس «سید علی طباطبایی»، «صاحب ریاض»، شرکت جست.

فرزند «محمدشفیع»، پس از چند سال تحصیل، به «ایران» بازگشت و در حوزه ی علمیه ی «قزوین» که در آن زمان به دلیل وجود «خاندان برغانی» از جایگاه ویژه ای برخوردار بود، به تکمیل تحصیلاتش پرداخت.

او مدارج عالی اجتهاد را نزد «شهید ثالث» «ملا محمدتقی برغانی» و برادرانش «ملا محمدصالح برغانی» و «میرزا عبدالوهاب قزوینی» پیمود.

حکمت و فلسفه را از محضر آخوند «ملا آقا حکمی قزوینی» آموخت. عرفان را از حوزه ی درس ملا علی برغانی استفاده کرد.

در این زمان «شیخ احمد احسائی» به «ایران» سفر کرده بود و در «کرمانشاه» اقامت داشت. شیخ محمدمهدی با او

ص:777

مناظرات مکتوب داشت. این سوال و جواب ها به صورت رساله ی مناظرات جمع آوری شده است.

پس از آن شیخ محمدمهدی به «هندوستان» کوچید و از سوی «غازی الدین حیدر» مورد استقبال قرار گرفت. او در شهر «لکهنو» اقامت گزید و کرسی درس برپا کرد.

محمدمهدی در «هندوستان» زعامت عامه ی «شیعیان» را به دست گرفت و مرجع بزرگ دینی آن سامان شد. وی تا زمان مرگ، تعداد زیادی شاگرد پرورش داد و آثار زیادی را تالیف کرد.

آثار:

1. اجوبة اسئلة الفقهیة (جواب المسئلة الفقهیة)

این اثر در پاسخ به برخی پرسش های فقهی است که شیخ محمدمهدی استرآبادی برای رفع شبهات اخباری های نگاشته است.

نسخه های خطی:

هیچ نسخه ی خطی به دست نیامد.

نسخه های چاپی:

چاپ نشده است.

2. احسن الاقوال فی تحقیق ما هو الراجح بالالفاظ عند تعارض الاحوال

کتابی است در اصول فقه که آن را در یک مقدمه و چند فصل و یک تتمه، به سال 1238ه-.ق. تالیف کرده است.

نسخه های خطی:

هیچ نسخه ی خطی به دست نیامد.

نسخه های چاپی:

چاپ نشده است.

3. احسن التقویم

این کتاب به زبان فارسی و شاید در فقه است.

نسخه های خطی:

1 نسخه ی خطی در «کتابخانه ی ندوة العلمای لکهنو» به شماره 21 (52) در 69 صفحه موجود است.

نسخه های چاپی:

چاپ نشده است.

4. استحکام در مسائل صیام

شیخ محمدمهدی احکام روزه را در چهارده فصل با عنوان «استحکام در مسائل صیام» به زبان فارسی نگاشته است. این کتاب به سال 1243ه-.ق. تالیف شده است.

نسخه های خطی:

2 نسخه ی خطی در «کتابخانه ی ندوة العلمای لکهنو» به شماره 65 در 42 صفحه و شماره 137 در 32 صفحه، کتابت سال 1223ه-.ق. موجود است.

1 نسخه ی خطی در «کتابخانه ی موزه ی ملی کراچی پاکستان» به شماره 720-1961 در 82 صفحه، کتابت سال 1243ه-.ق. موجود است.

گفتنی است که این نسخه یا به خط مولف است و یا در همان سال تالیف از روی نسخه ی اصل مولف استنساخ شده است.

نسخه های چاپی:

چاپ نشده است.

5. الاستیقان فی بیان ارکان الایمان (الایقان)

شیخ محمدمهدی زمانی که در «ایران» و«قزوین» به تحصیل اشتغال داشت، این اثر را در رد بر «شیخیه» و ادعای آنان نگاشت.

ص:778

ظاهراً کتاب به پایان نرسیده و ناتمام است. هم چنین کتاب دیگری به شیخ محمدمهدی استرآبادی نسبت داده اند که نام آن «الایقان فی ارکان الایمان» است. با توجه به شباهت بسیار زیاد نام این دو اثر و اینکه هردو ناتمام هستند، احتمال اتحاد آنان زیاد است. لیکن «آقابزرگ» کتاب دوم «الایقان» را به نقل از «نجوم السما» آخرین اثر مولف دانسته است.

اگر این سخن صحیح باشد، نمی تواند همان کتاب «الاستیقان» باشد؛ زیرا کتاب اول را در جوانی و در «ایران» نگاشته است.

نسخه های خطی:

هیچ نسخه ی خطی به دست نیامد.

نسخه های چاپی:

چاپ نشده است.

6. اصول دین

از دیگر آثار شیخ محمدمهدی استرآبادی در بیان اعتقادات است که اصول دین را به فارسی توضیح می دهد.

نسخه های خطی:

هیچ نسخه ی خطی به دست نیامد.

نسخه های چاپی:

چاپ نشده است.

7. اعانة الباری فی دفع شبهات الاخباری (عنایت الباری در تردید شبهات اخباری)

شیخ محمدمهدی چند اثر در رد شبهات و ادعاهای «اخباریان» نگاشته است. ظاهراً وی این کتاب را پیش از مهاجرت به «هندوستان» نگاشته است.

نسخه های خطی:

هیچ نسخه ی خطی به دست نیامد.

نسخه های چاپی:

چاپ نشده است.

8. بلاغت

کتابی است در علم بلاغت.

نسخه های خطی:

هیچ نسخه ی خطی به دست نیامد.

نسخه های چاپی:

چاپ نشده است.

9. پنج حدیث درباره ی جناب امیر (ع) (شرح الاحادیث الخمسة)

همان گونه که از نام کتاب مشخص می گردد، پنج حدیث منتخب را که درباره ی فضایل و مناقب امیرالمومنین علیه السلام است، شرح و ترجمه کرده است.

نسخه های خطی:

هیچ نسخه ی خطی به دست نیامد.

نسخه های چاپی:

چاپ نشده است.

10. ثمرة الفؤاد فی ترجیح الاجماع

به نظر می رسد این اثر همان رساله ی «ترجیح الشهرة المحققة علی الاجماع المنقول» مولف باشد؛ زیرا این کتاب نیز در بیان ترجیح، میان شهرتی است که محقق شده، بر اجماع منقول یا برعکس.

با وجود این منابع شرح حال، هر دو کتاب را مستقل معرفی کرده اند.

نسخه های خطی:

هیچ نسخه ی خطی به دست نیامد.

نسخه های چاپی:

چاپ نشده است.

ص:779

11. ترجمه جلد هشت بحارالانوار (مجاری الانهار)

ذیل عنوان «مجاری الآن هار» معرفی می شود.

نسخه های خطی:

هیچ نسخه ی خطی به دست نیامد.

نسخه های چاپی:

چاپ نشده است.

12. رساله طهارت

«رساله طهارت» اثری است درباره ی احکام طهارت، آب ها، وضوء، غسل، احکام اموات و ... که مولف آن را به زبان فارسی نگاشته است.

نام دیگر این اثر «مهارت در رساله طهارت» است.

نسخه های خطی:

2 نسخه ی خطی در «کتابخانه ی ندوة العلمای لکهنو» به شماره 33 در 86 صفحه و شماره 138 در 356 صفحه موجود است.

1 نسخه ی خطی در «کتابخانه ی عمومی خیرپور پاکستان» به شماره 719 در 120 صفحه موجود است.

نسخه های چاپی:

چاپ نشده است.

13. رسالة فی ترجیح الشهرة المحققة علی الاجماع المنقول

رساله مختصری است که در مورد یک مسئله از مسائل اصول فقه بحث می کند.

نسخه های خطی:

هیچ نسخه ی خطی به دست نیامد.

نسخه های چاپی:

چاپ نشده است.

14. رسالة فی النکاح

از آثار فقهی شیخ محمدمهدی استرآبادی، در راستای بیان احکام فقه است. او هر کدام از ابواب فقه را جداگانه نگاشته است.

نسخه های خطی:

هیچ نسخه ی خطی به دست نیامد.

نسخه های چاپی:

چاپ نشده است.

15. رساله ممتاز در مسائل نماز

بیان احکام نماز به زبان فارسی است.

نسخه های خطی:

1 نسخه ی خطی در «کتابخانه ی ندوة العلمای لکهنو» به شماره 66 در 82 صفحه، کتابت سال 1246ه-.ق. موجود است.

1 نسخه ی خطی در «کتابخانه ی موزه ی ملی کراچی پاکستان» به شماره 719-1961 در 99 صفحه، کتابت سال 1237ه-.ق. موجود است.

1 نسخه ی خطی در «کتابخانه ی عمومی خیرپور پاکستان» به شماره 3/297 در 138 صفحه، کتابت سال 1237ه-.ق. موجود است.

نسخه های چاپی:

چاپ نشده است.

16. شرح معالم الاصول

ذیل «مغانم الاصول» شناسانده خواهد شد.

نسخه های خطی:

هیچ نسخه ی خطی به دست نیامد.

نسخه های چاپی:

چاپ نشده است.

ص:780

17. عدالت شرعیه

کتاب مختصری است در بیان حقیقت عدالت شرعی.

مولف آن را در دوازده فصل ترتیب داده است. وی ضمن توضیح معنای گناهان کبیره و صغیره، آنها را برشمرده و توبه از آنها و شیوه ی تحصیل عدالت شرعی را مورد توجه قرار داده است.

نسخه های خطی:

1 نسخه ی خطی در «کتابخانه ی آیت الله العظمی مرعشی نجفی (ره)» به شماره 7640 در 29 برگ، کتابت سال 1252ه-.ق. موجود است.

نسخه های چاپی:

چاپ نشده است.

18. غرة الجبین

کتاب «غرة الجبین» در بیان احکام نمازهای پنج گانه روزانه و مسائل مربوط به آن است. مولف کتاب را به زبان عربی نگاشته است.

نسخه های خطی:

1 نسخه ی خطی در «کتابخانه ی ندوة العلمای لکهنو» به شماره 324 در 256 صفحه موجود است.

نسخه های چاپی:

چاپ نشده است.

19. الظل الممدود

این کتاب را «آقابزرگ» در زمره ی آثار شیخ محمد مهدی استرآبادی آورده است.

نسخه های خطی:

هیچ نسخه ی خطی به دست نیامد.

نسخه های چاپی:

چاپ نشده است.

20. فصل الخطاب فی حجیة ظواهر الکتاب

این اثر به زبان عربی و بیان نظر مولف در خصوص یکی از مسائل اصول فقه، یعنی حجیة ظواهر قرآن است.

وی کتابش را به سال 1235ه-.ق. در «کرمانشاه» نگاشته است.

نسخه های خطی:

1 نسخه ی خطی در «کتابخانه ی میرحامد حسین» موجود است.

نسخه های چاپی:

چاپ نشده است.

21. قسطاس العقول فی قواعد علم الاصول (مغناطیس العقول) (مقناطیس العقول) (قساطیس العقول فی قواعد علم الاصول)

این کتاب نسبتاً مفصل، قواعد علم اصول را توضیح داده و یک کتاب مناسب در این موضوع است.

نسخه های خطی:

1 نسخه ی خطی در «کتابخانه ی آستان قدس رضوی (ع)» به شماره 3014 در 39 برگ موجود است.

1 نسخه ی خطی در «کتابخانه ی ندوة العلمای لکهنو» به شماره 747 در 238 صفحه موجود است.

نسخه های چاپی:

چاپ نشده است.

22. الکنوز

یک کتاب فارسی است در بیان نوافل نماز و دعا و اذکار مستحب.

نسخه های خطی:

هیچ نسخه ی خطی به دست نیامد.

ص:781

نسخه های چاپی:

چاپ نشده است.

23. مجاری الانهار

ترجمه ی مجلد هشتم کتاب «بحارالانوار» است.

نسخه های خطی:

هیچ نسخه ی خطی به دست نیامد.

نسخه های چاپی:

چاپ نشده است.

24. المسائل در پاسخ به شیخ احمد احسایی

اثر دیگری است از شیخ محمدمهدی استرآبادی در پاسخ به سخنان و دیدگاه های «شیخ احمد احسایی».

نسخه های خطی:

هیچ نسخه ی خطی به دست نیامد.

نسخه های چاپی:

چاپ نشده است.

25. مصداق الاجتهاد للاختبار جودة ما جمعه فی الصدر و الفؤاد

این کتاب در بیان مسائلی از اصول فقه، حدیث، تفسیر و علم کلام است.

نسخه های خطی:

هیچ نسخه ی خطی به دست نیامد.

نسخه های چاپی:

چاپ نشده است.

26. مغانم الاصول فی شرح معالم الاصول

همان طور که از نام کتاب مشخص می گردد، شرحی است بر کتاب «معالم الاصول» «حسن بن زین الدین عاملی»، فرزند «شهید ثانی».

نسخه های خطی:

هیچ نسخه ی خطی به دست نیامد.

نسخه های چاپی:

چاپ نشده است.

27. مغناطیس العقول

ذیل مدخل «قسطاس العقول» شناساند شد.

28. مقناطیس العقول

ذیل مدخل «قسطاس العقول» شناساند شد.

29. المکمل (حاشیه بر مطول)

شرح یا حاشیه بر کتاب مطول است.

نسخه های خطی:

هیچ نسخه ی خطی به دست نیامد.

نسخه های چاپی:

چاپ نشده است.

30. الموالد (الموائد) الهندیة فی الفوائد الجلیة

این اثر در بیان مسائلی از فلسفه ی اسلامی، کلام و حکمت است.

نسخه های خطی:

1 نسخه ی خطی در «کتابخانه ی دانشکدهی الاهیات و معارف اسلامی مشهد» به شماره 2/1118 موجود است.

نسخه های چاپی:

چاپ نشده است.

31. مهارت در بیان مسائل طهارت

ذیل مدخل «رساله طهارت» شناسانده شد.

32. نباریس الفرعیات فی نوامیس الشرعیات

اثر دیگر از شیخ محمدمهدی استرآبادی در بیان مسائل شرعی است.

ص:782

نسخه های خطی:

هیچ نسخه ی خطی به دست نیامد.

نسخه های چاپی:

چاپ نشده است.

33. نجم المومنین (نجم المومن) (نجوم المومنین)

کتاب «نجم المومنین» یا «نجوم المومنین» یا «نجم المومن» به زبان فارسی و پاسخ پرسش هایی است که از مولف شده است.

نسخه های خطی:

1 نسخه ی خطی در «کتابخانه ی آیت الله العظمی مرعشی نجفی (ره)» به شماره 9577 در 37 برگ، با عنوان «نجم المومن» موجود است.

1 نسخه ی خطی در «کتابخانه ی دانشکدهی الاهیات و معارف اسلامی مشهد» به شماره 1/1118 موجود است.

1 نسخه ی خطی در «کتابخانه دانشگاه تهران» موجود است.

نسخه های چاپی:

چاپ نشده است.

34. النکاح

این کتاب را صاحب «نجوم السما» و «کشف الحجب» در شمار آثار وی آورده است.

نسخه های خطی:

هیچ نسخه ی خطی به دست نیامد.

نسخه های چاپی:

چاپ نشده است.

35. هدایة السلطان فی اصول الایمان

شیخ محمدمهدی این اثر را در بیان عقاید و اصول دین نگاشته و به «سلطان نصیر حیدر» هدیه کرده است.

نسخه های خطی:

هیچ نسخه ی خطی به دست نیامد.

نسخه های چاپی:

چاپ نشده است.

منابع:

اعلام الهند 2/556؛ اعیان الشیعة 10/68؛ تالیفات شیعه در شبه قاره هند 86؛ دایرةالمعارف تشیع 2/111؛ الذریعة 1/285 و 2/18، 19، 37، 181، 195، 220، 508 و 5/16 و 11/145 و 13/64 و 14/71-72 و 16/230 و17/9، 79 و 18/170 و 21/126، 293 و 22/121، 181، 224، 300 و 25/210؛ شرح حال علمای شیعه 419؛ طبقات اعلام الشیعة (الکرام البررة) 2/662؛ کشف الحجب و الاستار 26؛ فرهنگ رجال و مشاهیر تاریخ معاصر ایران 1/360؛ فهرست واره کتابهای فارسی 4/2769؛ مرآة الشرق 2/1291؛ مطلع انوار 657؛ معجم التراث الکلامی 1/253، 340 و 5/333-334، 371، 463، 479؛ معجم الطبقات المتکلمین 5/189؛ معجم المولفین 12/60؛ نجوم السماء 395-397.

«محمدمهدی بن محمدنصیر استرآبادی»

(میرزا مهدی خان منشی استرآبادی) /ح 1100-1180ه-.ق.

«میرزا محمدمهدی فرزند محمدنصیر»، مشهور به «میرزا مهدی خان منشی»، ملقب به «منشی الممالک»، وزیر و مشاور عالی «نادرشاه»، از دانشمندان، ادبا و بزرگان «استرآباد» است.

ظاهراً او در شعر، «کوکب» تخلّص می کرد. هرچند برخی منابع، «کوکب استرآبادی» را شخصیتی غیر از محمدمهدی خان دانسته اند.

ص:783

پدرش «محمدنصیر» یا «محمدنصر»، شخصیت ناشناخته ای است که از تبارش آگاهی زیادی در دست نیست. لیکن در تربیت فرزندش، سعی وافر کرده و یادگار لایقی برجای نهاده است.

میرزا مهدی منشی، سخن پردازی متبحر، وقایع نگاری چیره دست و دیوان سالاری برجسته و سیاست پیشه بود.

او حدود سال 1100-.ق. در روستای «باباگلین» «استرآباد» گام به گیتی نهاد. تحصیلاتش را در زادگاهش آغاز و هم در آنجا به پایان برد. لیکن استادان وی شناخته نشد. به نظر می رسد پدرش بیشترین سهم را در پرورش وی داشته است. پس از آن شاید به دلیل شهرت «اصفهان»، به علم و دانش، به آنجا سفر کرد و از حوزه ی درس و ادب بزرگان آن شهر بهره برد.

در هر حال، میرزا مهدی یا محمدمهدی استرآبادی، چون به مقام بلند ادبی دست یافت، به دربار فرمانروایان راه یافت.

زمانی که «نادرشاه» در سال 1142ه-.ق. به «اصفهان» وارد شد، او از سوی خود و هم شهریانش، به «نادرشاه» تهنیت گفت.

این تهنیت نامه، مکتوب و بسیار ادیبانه بود. پس از آن، وقتی نادر به فرمانروایی «خراسان» رسید، مجدداً به او تهنیت گفت. ظاهراً از همین زمان به بعد ملازم نادر گردید.

میرزا محمدمهدی پس از ورود به دربار «نادرشاه»، ضمن به عهده گرفتن سمت وقایع نگاری، به عنوان منشی، مشاور و استاد وی نیز نقش آفرینی کرد. تا اینکه به مقام صدارت عظمی و وزارت اعظم برگزیده شد.

در مذاکرات دولت های «عثمانی» و «روسیه»، با دربار «ایران»، میرزا مهدی به نمایندگی و با اختیارات تام، به مذاکره با آنان می پرداخت.

هم چنین هنگام لشکرکشی ها و اعزام نمایندگی به کشورهای همسایه، میرزا مهدی خان همراه اردوی شاه بود و یا سرپرستی اردوی مذاکره و صلح را به عهده داشت.

او در هیجده سال (1142-1160ه-.ق.) وزارت «نادرشاه»، خدمات ارزنده ی فرهنگی و تاریخی به «ایران» انجام داد که در نوع خود کم نظیر است.

میرزا محمدمهدی پس از قتل «نادرشاه»، به «اصفهان» بازگشت و در ملکی که به او هدیه شده بود، اقامت گزید. این ملک را آباد کرد و پس از او به عطاآباد شهرت یافت. عطاآباد در جنوب شهر «اصفهان» و از توابع «دهاقان» است.

میرزا محمدمهدی منشی، در اواخر عمر سفری به عتبات عالیات و «نجف اشرف» داشت و پس از بازگشت از این سفر در همان ملک شخصی خودش درگذشت و همانجا مدفون گشت.

گفته می شود «حاج محمدعلی خان تربیت تبریزی» و دکتر «عیسی صدیق اعلم»، از احفاد میرزا محمدمهدی خان منشی استرآبادی هستند.

آثار:

1. انجیل نادرشاهی

«نادرشاه» که به تقلید از «اکبرشاه» «هند»، می خواست دین و مسلک آزادی داشته باشد و همه ی ادیان را در کشور پهناور «ایران» آزاد اعلام کند، اقداماتی انجام داد. از آن جمله دستور داد انجیل های چهارگانه را به فارسی ترجمه کنند.

این مهم را میرزا محمدمهدی خان استرآبادی به عهده گرفت. وی با استفاده از چند تن از دانشمندان مسیحی و یهودی آن عصر، نیز با دستیاری دو تن از خاندان

ص:784

«خاتون آبادی» که سابقه ی ترجمه ی انجیل در زمان «صفویان» را داشتند، اقدام به ترجمه ی چهار انجیل اصلی یعنی «متی، مرقس، لوقا و یوحنا» از زبان عربی یا عبری به زبان فارسی ساده کرد.

نسخه های خطی:

هیچ نسخه ی خطی به دست نیامد.

نسخه های چاپی:

به سال 1388 و با کوشش «رسول جعفریان»، در انتشارات نشر علم در «تهران» منتشر گردید. ظاهراً این چاپ از روی سه نسخه ی خطی تصحیح شده است.

2. الانشاآت

گویا به مجموعه انشاهایی که میرزا مهدی خان در زمان های مختلف نگاشته است، «الانشاآت» یا «الانشا» یا «المنشئات» می گویند. لیکن ما نمی توانیم به دقت بگوییم که آیا کتاب «الانشا»ی وی همان «المنشئات» نیز هست؛ زیرا این آثار متعدد و در چند مجلد است.

ممکن است عناوین یاد شده با هم متفاوت باشند. برای اعلام نظر دقیق تر، باید اصل نسخه ها مقابله شود.

نسخه های خطی:

«آقابزرگ» از وجود آن خبر داده است.

نسخه های چاپی:

چاپ نشده است.

3. انشاء الدرر

اثری است به زبان فارسی که گویا شامل برخی از انشاءآت میرزا مهدی می شود.

نسخه های خطی:

1 نسخه ی خطی در «کتابخانه ی آیت الله العظمی گلپایگانی (ره)» به شماره 144/34 در 58 برگ، کتابت سال 1264 ه-.ق. موجود است.

نسخه های چاپی:

چاپ نشده است.

4. تاریخ جهانگشای نادری

«تاریخ جهانگشای نادری» یکی از مهم ترین آثار میرزا محمدمهدی منشی استرآبادی است. او این اثر را به نثر متوسط و میانه نگاشت.

تاریخ جهانگشای، شرح جنگ های «نادرشاه» و لشکرکشی های وی است. لیکن شیوه و نثر نویسنده، تاثیر زیادی در نسل های بعدی و شیوه ی نگارش تاریخ گذاشت.

نویسنده در متن کتاب، نام آن را «روزنامچه ظفر» تعیین کرده است. لیکن بعدها به «تاریخ نادری» و سپس «تاریخ جهانگشای نادری» شهرت یافته است.

نویسنده روی دادهای سال های 1121 تا 1161ه-.ق.، یعنی یک سال پس از مرگ «نادر» را گزارش کرده است. از آنجا که میرزا محمدمهدی خان خود از نزدیکان «نادر» و در اکثر روی دادها حضور داشت، تاریخی ارزشمند و مستند برجای نهاده است.

نسخه های خطی:

3 نسخه ی خطی در «کتابخانه ی آستانه مقدسه حضرت فاطمه معصومه (س)» به شماره 391 در 197 برگ، کتابت سال 1236ه-.ق.، شماره 1/182 در 56 برگ و شماره 2/395 در 197 برگ موجود است.

1 نسخه ی خطی در «کتابخانه ی آیت الله العظمی مرعشی نجفی (ره)» به شماره 4877 در 113 برگ موجود است.

4 نسخه ی خطی در «کتابخانه ی آیت الله العظمی گلپایگانی

ص:785

(ره)» به شماره 17/14 در 162 برگ، کتابت سال 1259ه-.ق.، شماره 158/10 در 162 برگ، کتابت سال 1220ه-.ق.، شماره 16/36 در 187 برگ، کتابت سال 1222ه-.ق. با عنوان «تاریخ نادرشاه» و شماره 1668 موجود است.

2 نسخه ی خطی در «کتابخانه ی آیت الله العظمی خویی (ره)» به شماره 19 در 110 برگ، کتابت سال 1089ه-.ق. و شماره 17 در 173 برگ، کتابت سال 1121ه-.ق. موجود است.

5 نسخه ی خطی در «کتابخانه ی مسجد اعظم» «قم» به شماره 101 کتابت سال 1192ه-.ق.، شماره 1698 کتابت سده 13ه-.ق.، شماره 3114 کتابت سال 1246ه-.ق.، شماره 989 کتابت سال 1259ه-.ق. و شماره 1646 کتابت سال 1183ه-.ق. موجود است.

1 نسخه ی خطی در «کتابخانه ی مسجد جامع گوهرشاد» به شماره 1196 موجود است.

3 نسخه ی خطی در «کتابخانه ی مرکزی دانشگاه تهران» به شماره 1744 در 122 برگ، کتابت سال 1244ه-.ق.، شماره 2772 در 329 برگ، کتابت سال 1228ه-.ق.، شماره 1745 در 128 برگ و شماره 2172 در 88 برگ موجود است.

4 نسخه ی خطی در «کتابخانه ی مجلس شورای اسلامی» به شماره 2278/ف در 194 صفحه، شماره 76 در 99 برگ، کتابت سال 1257ه-.ق.، شماره 5745 در 194 صفحه، شماره 237 در 197 برگ، کتابت سال 1239ه-.ق.، با عنوان «تاریخ نادری»، شماره 13973 در 224 برگ، شماره 7382 در 148 برگ، شماره 50 در 197 برگ، کتابت سال 1239ه-.ق.، شماره 2956 در 126 برگ و شماره 3549 در 308 صفحه، کتابت سده 13ه-.ق. موجود است.

2 نسخه ی خطی در «کتابخانه ی ملی تبریز» به شماره 3274 در 118 برگ، کتابت سال 1254ه-.ق. و شماره 3298 در 105 برگ، موجود است.

2 نسخه ی خطی در «کتابخانه ی ملی فارس» به شماره 92- نا در 161 برگ و شماره 610- ف1 در 163 برگ، کتابت سال 1247ه-.ق. موجود است.

1 نسخه ی خطی در «کتابخانه ی مدرسه ی امام عصر (عج) شیراز» به شماره 10 در 91 برگ، کتابت سال 1219ه-.ق. موجود است.

1 نسخه ی خطی در «کتابخانه مدرسه ی فیضیه» «قم» به شماره 1/962 در 270 برگ، کتابت سال 1229ه-.ق. موجود است.

2 نسخه ی خطی در «کتابخانه ی دانشکدهی ادبیات تهران» به شماره 16-ج در 281 برگ، کتابت سال 1193ه-.ق. و شماره 32- ب در 137 برگ، کتابت سده 12ه-.ق. موجود است.

1 نسخه ی خطی در «کتابخانه ی دانشکدهی الاهیات و معارف اسلامی مشهد» به شماره 127 در 176 برگ موجود است.

5 نسخه ی خطی در «کتابخانه ی ملی ملک تهران» به شماره 4177 در 80 برگ، کتابت سده 12ه-.ق.، شماره 3775 در 196 برگ، کتابت سده 12ه-.ق.، شماره 3939 در 172 برگ، کتابت سال 1221ه-.ق.، شماره 4156 در 143 برگ، کتابت سال 1259ه-.ق. و شماره 4155 در 151 برگ، کتابت سال 1275ه-.ق. موجود است.

ص:786

2 نسخه ی خطی در «کتابخانه ی خصوصی حبیب جواهری همدان» به شماره 9 و 6 کتابت سال 1238ه-.ق. موجود است.

3 نسخه ی خطی در «کتابخانه ی مدرسه ی عالی شهید مطهری (سپهسالار)» به شماره 8229 در 220 برگ، کتابت سال 1189ه-.ق.، شماره 1542 کتابت سال 1270ه-.ق. و شماره 1544 موجود است.

2 نسخه ی خطی در «کتابخانه ی نمازی خوی» به شماره 61 و شماره 62 کتابت سال 1254ه-.ق. موجود است.

1 نسخه ی خطی در «کتابخانه ی فرهنگ مشهد» به شماره 1ب در 324 برگ، کتابت سال 1267ه-.ق. موجود است.

1 نسخه ی خطی در «کتابخانه ی عمومی اصفهان» به شماره 3230 در 538 برگ، کتابت سال 1253ه-.ق. موجود است.

9 نسخه ی خطی در «کتابخانه ی ملی جمهوری اسلامی ایران» به شماره 2481/ف در 159 برگ، کتابت سده 13ه-.ق.، شماره 1483/ف در 273 برگ،کتابت سال 1245ه-.ق.، شماره 127/ف در 288 برگ، کتابت سده 12ه-.ق.، شماره 1131/ف در 228 برگ، کتابت سده 13ه-.ق.، شماره 110/ف در 114 برگ، کتابت سال 1206ه-.ق.، شماره 2051/ف در 109 برگ، کتابت سال 1219ه-.ق.، شماره 1533/ف در 208 برگ، کتابت سده 12ه-.ق.، شماره 2374/ف در 216 برگ، کتابت سال 1211ه-.ق. و شماره 57/ف در 141 برگ، کتابت سال 1226ه-.ق. موجود است.

2 نسخه ی خطی در «کتابخانه ی دایرةالمعارف بزرگ اسلامی» به شماره (1)103 در 211 برگ، کتابت سال 1307ه-.ق. و شماره 1/66880 در 296 برگ، کتابت سال 1307ه-.ق. موجود است.

2 نسخه ی خطی در «کتابخانه ی وزیری یزد» به شماره 1532 در 191 برگ، کتابت سال 1224ه-.ق.، شماره 3787 در 261 برگ، کتابت سال 1231ه-.ق. موجود است.

2 نسخه ی خطی در «کتابخانه ی انستیتو آثار خطی تاجیکستان» به شماره 852 در 174 برگ و شماره 261 در 320 برگ، کتابت سال 1198ه-.ق. موجود است.

1 نسخه ی خطی در «کتابخانه ی عمومی بایزید استانبول ترکیه» به شماره 4955 در 124 برگ، کتابت سال 1240ه-.ق. موجود است.

1 نسخه ی خطی در «کتابخانه ی عاطف افندی استانبول» «ترکیه» به شماره 2-1/1841 در 182 برگ، کتابت سال 1160ه-.ق. موجود است.

4 نسخه ی خطی در «کتابخانه دانشگاه استانبول» «ترکیه» به شماره 637 در 132 برگ، کتابت سال 1240ه-.ق.، شماره 601 در 149 برگ، کتابت سال 1239ه-.ق.، شماره 640 در 269 برگ، کتابت سال 1217ه-.ق. و شماره 80 در 58 برگ، کتابت سده 13ه-.ق. موجود است.

2 نسخه ی خطی در «کتابخانه ی راجه محمودآباد لکهنو» به شماره 51 در 560 صفحه و شماره 432 در 640 صفحه موجود است.

7 نسخه ی خطی در «کتابخانه ی رضا رامپور» «پاکستان» به شماره 20890 در 6 برگ، شماره 10822 در 108 برگ، شماره 1751م در 184 برگ، کتابت سال 1249ه-.ق.، شماره 897م در 199 برگ، شماره 1754 در 335 برگ، کتابت سال 1171ه-.ق.، شماره 1753م در 190 برگ،

ص:787

کتابت سال 1241ه-.ق. و شماره 896م در 170 برگ موجود است.

12 نسخه ی خطی در «کتابخانه ی موسسه خاورشناسی فرهنگستان علوم روسیه» به شماره 692-B در 101 برگ، کتابت سال 1221ه-.ق.، شماره 487-C در 153 برگ، شماره 92-D در 168 برگ، کتابت سال 1270ه-.ق.، شماره 398-D در 211 برگ، شماره 2447-C کتابت سال 1271ه-.ق.، شماره 2407-C در 86 برگ، کتابت سال 1222ه-.ق.، شماره 796-C در 225 برگ، شماره 2470-C کتابت سال 1199ه-.ق.، شماره 482-C، شماره 693-B در 231 برگ، کتابت سال 1232ه-.ق.، شماره 483-C در 207 برگ، کتابت سال 1223ه-.ق. و شماره 202-D کتابت سال 1216ه-.ق. موجود است.

3 نسخه ی خطی در «کتابخانه ی انستیتو شرق شناسی ابوریحان بیرونی تاشکند» به شماره 31 در 180 برگ، کتابت سال 1249ه-.ق.، شماره 9640 در 242 برگ، کتابت سده 12ه-.ق. و شماره 32 در 231 برگ، کتابت سده 12ه-.ق. موجود است.

2 نسخه ی خطی در «کتابخانه ی گنج بخش اسلام آباد پاکستان» به شماره 8832 در 220 برگ و شماره 8604 در 385 صفحه، کتابت سال 1268ه-.ق. موجود است.

4 نسخه ی خطی در «کتابخانه ی موزه ی ملی کراچی پاکستان» به شماره 208-1976 در 667 صفحه، کتابت سده 13ه-.ق.، شماره 49-1976NM در 536 صفحه، کتابت سده 13ه-.ق.، شماره 410- 1959 در 142 برگ، کتابت سال 1252ه-.ق. و شماره 1507-1961 در 128صفحه، کتابت سده 13ه-.ق. موجود است.

1 نسخه ی خطی در «کتابخانه ی آرشیو نشنال اسلام آباد پاکستان» به شماره 58 کتابت سال 1235ه-.ق. موجود است.

3 نسخه ی خطی در «کتابخانه ی مولانا بهوپال پاکستان» به شماره 248 و شماره 249 در 73 برگ موجود است.

نسخه های چاپی:

کتاب جهانگشای نادری توسط «عبداللّه انوار» در سال 1341 در انتشارات انجمن آثار ملی ایران چاپ شده است. هم چنین نسخه ای از این کتاب به تاریخ 1179ه-.ق. وجود دارد که چند نگارهٔ زیبا و پرارزش دارد. این نسخه متعلق به «عبدالعلی ادیب برومند» بوده و به صورت افست در انتشارات سروش به سال 1370 به چاپ رسیده است.

5. ترسل

نسخه های خطی:

2 نسخه ی خطی در «کتابخانه ی ملی ملک تهران» به شماره 46/6428 در 193 برگ و شماره 4/2307 در 77 برگ، کتابت سال 1315ه-.ق. موجود است.

نسخه های چاپی:

چاپ نشده است.

6. جغرافیای مدینه منوره

این اثر در «فهرست کتابخانه ی آیت الله العظمی مرعشی نجفی (ره)» به شخصی با نام «میرزا مهدی خان» نسبت داده شده است.

از آنجا که میرزا محمدمهدی استرآبادی ظاهراً به «مکه» و «مدینه» سفر نکرده است، بعید به نظر می رسد که این سفرنامه متعلق به او باشد. باوجود این، بهتر بود که معرفی شود.

نسخه های خطی:

1 نسخه ی خطی در «کتابخانه ی آیت الله العظمی مرعشی

ص:788

نجفی (ره)» به شماره 2480 در 35 برگ، به خط مولف، موجود است.

نسخه های چاپی:

چاپ نشده است.

7. جنگ

مجموعه ای از نامه های میرزا محمدمهدی استرآبادی است.

نسخه های خطی:

1 نسخه ی خطی در «کتابخانه ی دانشکدهی الاهیات و معارف اسلامی مشهد» به شماره 461 در 73 برگ موجود است.

نسخه های چاپی:

چاپ نشده است.

8. خلاصه عباسی

«خلاصه عباسی» در واقع خلاصه ی کتاب سنگلاخ میرزا محمدمهدی خان استرآبادی است.

نسخه های خطی:

1 نسخه ی خطی در «کتابخانه ی دانشکدهی ادبیات تهران» به شماره 100 در 118 برگ، کتابت سال 1252ه-.ق. موجود است.

نسخه های چاپی:

چاپ نشده است.

9. درة الاصغر

این اثر نیز به میرزا محمدمهدی استرآبادی منسوب است.

نسخه های خطی:

1 نسخه ی خطی در «کتابخانه دانشگاه استانبول» به شماره 762F موجود است.

10. نسخه های چاپی:

چاپ نشده است.

11. دره نادری یا دره ی نادره

دره نادری اثر دیگری از میرزا محمدمهدی خان منشی استرآبادی با نثری سنگین و مصنوع است.

دره نادری در واقع خلاصه ی «تاریخ جهانگشای نادری»، یعنی شرح دلاوری ها و جنگ های «نادرشاه» است.

نسخه های خطی:

1 نسخه ی خطی در «کتابخانه ی آستان قدس رضوی (ع)» به شماره 212 کتابت سده 12ه-.ق. ازمجموعه اهدایی رهبر معظم انقلاب، موجود است.

2 نسخه ی خطی در «کتابخانه ی آیت الله العظمی مرعشی نجفی (ره)» به شماره 11956 در 191 برگ، کتابت سال 1121ه-.ق. و شماره 11464 در 190 برگ، کتابت سال 1258ه-.ق. موجود است.

1 نسخه ی خطی در «کتابخانه ی آیت الله العظمی گلپایگانی (ره)» به شماره 2/2053، شماره 454 کتابت سال 1203ه-.ق. و شماره 520 کتابت سال 1161ه-.ق. موجود است.

3 نسخه ی خطی در «کتابخانه ی مسجد جامع گوهرشاد» به شماره 2/1252 کتابت سده 13ه-.ق.، شماره 1247 کتابت سده 13ه-.ق. و شماره 9 در 141 برگ موجود است.

7 نسخه ی خطی در «کتابخانه ی ملی جمهوری اسلامی ایران» به شماره 1117/ف در 246 برگ، کتابت سال 1240ه-.ق.، شماره 2566/ف در 138 برگ، کتابت سال 1288ه-.ق. و شماره 1891/ف در 136 برگ، کتابت سال 1200ه-.ق.، شماره 2479/ف در 115 برگ، کتابت سده 12ه-.ق.، شماره 1337/ف در 160 برگ، کتابت سال 1273ه-.ق.، شماره 16/ف در 203 برگ، کتابت سال 1209ه-.ق. و شماره 68/ف در 203 برگ، کتابت سال 1209ه-.ق. موجود است.

ص:789

2 نسخه ی خطی در «کتابخانه ی دارالکتب القاهره» به شماره 14 در 325 برگ و شماره 15 در 288 برگ موجود است.

1 نسخه ی خطی در «کتابخانه ی مرکزی اوقاف سلیمانیه» به شماره 2472 در 108 برگ، کتابت سال 1275ه-.ق. موجود است.

2 نسخه ی خطی در «کتابخانه ی دانشکدهی الاهیات و معارف اسلامی دانشگاه فردوسی مشهد» به شماره 182 در 64 برگ، کتابت سال 1271ه-.ق. و شماره 2/907 موجود است.

2 نسخه ی خطی در «کتابخانه ی دانشکدهی الاهیات و معارف اسلامی دانشگاه تهران» به شماره 74 در 192 برگ و شماره 151 در 182 برگ، کتابت سال 1226ه-.ق. موجود است.

1 نسخه ی خطی در «کتابخانه ی دانشکدهی ادبیات و علوم انسانی دانشگاه فردوسی مشهد» به شماره 106 موجود است.

1 نسخه ی خطی در «کتابخانه ی دانشکدهی حقوق و علوم سیاسی اقتصادی دانشگاه تهران» به شماره 117 در 149 برگ، کتابت سال 1257ه-.ق. موجود است.

1 نسخه ی خطی در «کتابخانه ی مدرسه ی امام عصر (عج) شیراز» به شماره 130 در 169 برگ، کتابت سال 1236ه-.ق. موجود است.

3 نسخه ی خطی در «کتابخانه ی مدرسه ی عالی شهید مطهری (سپهسالار)» به شماره 7259 در 151 برگ، کتابت سال 1205ه-.ق.، شماره 1543 در 176 برگ، کتابت سال 1216ه-.ق. و شماره 7258 در 114 برگ، کتابت سال 1248ه-.ق. موجود است.

3 نسخه ی خطی در «کتابخانه مدرسه ی فیضیه» «قم» به شماره 67 در 115 برگ، کتابت سال 1245ه-.ق.، شماره 68 در 48 برگ، کتابت سال 1253ه-.ق. و شماره 1278 در 135 برگ، کتابت سال 1233ه-.ق. موجود است.

1 نسخه ی خطی در «کتابخانه ی مسجد اعظم» «قم» به شماره 1/1631 موجود است.

1 نسخه ی خطی در «کتابخانه ی ملی تبریز» به شماره 3277 به شماره 135 برگ، کتابت سال 1210ه-.ق. موجود است.

4 نسخه ی خطی در «کتابخانه ی ملی ملک تهران» به شماره 4120 در 230 برگ، کتابت سال 1223ه-.ق.، شماره 3922 در 164 برگ، کتابت سده 12ه-.ق.، شماره 1384 در 254 برگ، کتابت سال 1207ه-.ق. و شماره 2/4318 در 112 برگ، کتابت سده 13ه-.ق. موجود است.

1 نسخه ی خطی در «کتابخانه ی حبیب جواهری همدان» به شماره 14 کتابت سده 13ه-.ق. موجود است.

1 نسخه ی خطی در «کتابخانه دانشگاه استانبول» به شماره 626 در 163 برگ، کتابت سال 1251ه-.ق. موجود است.

2 نسخه ی خطی در «کتابخانه ی رضا رامپور» «پاکستان» به شماره 4393م در 523 برگ، کتابت سال 1880م. و شماره 11809 در 445 برگ، کتابت سال 1283ه-.ق. موجود است.

1 نسخه ی خطی در «کتابخانه ی عمومی بایزید استانبول ترکیه» به شماره 4956 در 89 برگ، کتابت سال

ص:790

1226ه-.ق.، با عنوان «زبده تاریخ نادری یا دره نادره نادری» موجود است.

1 نسخه ی خطی در «کتابخانه ی فرهنگ و هنر مشهد» به شماره و-6 در 260 صفحه، کتابت سال 1171ه-.ق. موجود است.

1 نسخه ی خطی در «کتابخانه ی عمومی معارف (دارالفنون)» به شماره 1238 در 166 برگ موجود است.

3 نسخه ی خطی در «کتابخانه ی مرکزی دانشگاه تهران» به شماره 2292 در 191 برگ، کتابت سال 1241ه-.ق.، شماره 2337 در 231 برگ، کتابت سال 1248ه-.ق. و شماره 1552 در 175 برگ، کتابت سال 1314ه-.ق. موجود است.

5 نسخه ی خطی در «کتابخانه ی مجلس شورای اسلامی» به شماره 80 در 122 برگ، کتابت سال 1202ه-.ق.، شماره 254 در 121 برگ، کتابت سال 1202ه-.ق.، شماره 285 در 482 صفحه، کتابت سده 13ه-.ق.، شماره 3021 و شماره 3/13801 در 459 صفحه، کتابت سال 1237ه-.ق. موجود است.

2 نسخه ی خطی در «کتابخانه ی وزیری یزد» به شماره 101 در 112 برگ، کتابت سال 1190ه-.ق. و شماره 3893 در 257 برگ موجود است.

3 نسخه ی خطی در «کتابخانه ی گنج بخش پاکستان» به شماره 4016 در 717صفحه، کتابت سال 1270ه-.ق.، شماره 10805 در 179صفحه، کتابت سده 13ه-.ق. و شماره 4067 در 418 برگ، کتابت سده 12ه-.ق. موجود است.

1 نسخه ی خطی در «کتابخانه ی آکادمی پشتوی پیشاور پاکستان» به شماره 527ق در 257 صفحه موجود است.

1 نسخه ی خطی در «کتابخانه ی دانشگاه پیشاور پاکستان» به شماره 392 در 296 صفحه، کتابت سال 1248ه-.ق. موجود است.

1 نسخه ی خطی در «کتابخانه ی کالج اسلامیه پیشاور پاکستان» به شماره 1837 در 184 صفحه، کتابت سال 1255ه-.ق. موجود است.

1 نسخه ی خطی در «کتابخانه ی عجایب گهر پاکستان» به شماره 40 در 772 صفحه، کتابت سال 1281ه-.ق. موجود است.

1 نسخه ی خطی در «کتابخانه ی احمدحسین قلعه داری» در «گجرات پاکستان» به شماره 168 در 446صفحه، کتابت سده 12ه-.ق. موجود است.

1 نسخه ی خطی در «کتابخانه ی پنجاب پبلیک لاهور پاکستان» به شماره 83-955 در 128 برگ، کتابت سده 13ه-.ق. موجود است.

نسخه های چاپی:

کتاب «دره نادری» مکرر در «ایران» و «هند» چاپ شده است. یکی از چاپ های قدیمی، که به صورت سنگی منتشر گردیده است، مربوط به سال 1271ه-.ق. است. این چاپ به اهتمام «محمدکاظم آقاجان» در 340 صفحه وزیری انجام شده است.

در سال های 1274، 1284 و 1293ه-.ق. در «تبریز» و سال 1280ه-.ق.، شاید در «تهران» به صورت چاپ سنگی منتشر گردید.

شرکت انتشارات علمی و فرهنگی (بنگاه ترجمه و و نشر) در سال 1366ش. نیز اقدام به چاپ حروفی آن کرد.

12. دیباچه بیاض

ظاهراً شامل بخش هایی از اشعار ترکی و فارسی منسوب به میرزا محمدمهدی استرآبادی است.

ص:791

نسخه های خطی:

2 نسخه ی خطی در «کتابخانه ی مجلس شورای اسلامی» به شماره 1/13803 در مجموعه 200 برگ، کتابت سال 1237ه-.ق. و شماره 1/13950 در مجموعه 174 برگ، با عنوان «دیباچه بیاض امام قلی میرزا» که به نام میرزا مهدی استرآبادی ثبت شده، موجود است.

1 نسخه ی خطی در «کتابخانه ی مرکزی دانشگاه اصفهان» موجود است.

نسخه های چاپی:

چاپ نشده است.

13. دیوان اشعار

اشعار فارسی میرزا محمدمهدی استرآبادی، بسیار نغز و دل انگیز است. گفته می شود وی در این اشعار تخلّص «کوکب» را برگزیده است. از آن جمله خیام پور در «فرهنگ رشک انگیز»، او را کوکب استرآبادی خوانده است.

نسخه های خطی:

هیچ نسخه ی خطی به دست نیامد. لیکن یک نسخه ی خطی در «کتابخانه ی ملی جمهوری اسلامی ایران» به نام میرزا مهدی استرآبادی ثبت شده است که کتابت آن به سده ی 12ه-.ق. و تالیف آن شاید به سده ی 9ه-.ق. بازمی گردد. به همین جهت نمی تواند مورد اعتماد واقع شود. باوجود این شماره ی آن را می نگاریم تا تحقیق شود. 2514/ف در 297 برگ.

1 نسخه ی خطی هم در «کتابخانه ی مرکزی دانشگاه تهران» به شماره 2575 در 46 برگ، و به خط شاعر موجود است. این نسخه نیز احتمالی و به نام میرزا مهدی خان منشی ثبت شده است.

نسخه های چاپی:

چاپ نشده است.

14. رباعیات

مجموعه رباعیاتی است که به نام میرزا مهدی خان منشی «نادر» ثبت شده است.

نسخه های خطی:

1 نسخه ی خطی در «کتابخانه ی ملی ملک تهران» به شماره 12/6458 در 83 برگ، کتابت سال 1070ه-.ق. موجود است.

نسخه های چاپی:

چاپ نشده است.

15. سنگلاخ

«سنگلاخ»، نام با مسمایی است بر کتابی که شرح لغات مشکل آثار «علیشیر نوایی» را بر عهده دارد.

میرزا محمدمهدی منشی استرآبادی با نوشتن این فرهنگ لغات ترکی به فارسی و شرح آن، قدرت و توان ادبی خود در زبان ترکی و فارسی، به نمایش گذاشته است.

مشهور است که این فرهنگ به همان مقدار برای زبان ترکی ارزش دارد که فرهنگ برهان قاطع برای زبان فارسی دارد.

نسخه های خطی:

1 نسخه ی خطی در «کتابخانه ی مجلس شورای اسلامی» به شماره 860/ف در 531 برگ موجود است.

1 نسخه ی خطی در «کتابخانه ی ملی ملک تهران» به شماره 392 در 362 برگ، کتابت سده 12ه-.ق. موجود است.

2 نسخه ی خطی در «کتابخانه ی ملی جمهوری اسلامی ایران» به شماره 1141/ف در 730 برگ، کتابت سال 1173ه-.ق. و شماره 2947 در 135 برگ، کتابت سده 11ه-.ق. موجود است.

ص:792

1 نسخه ی خطی در «کتابخانه ی دایرةالمعارف بزرگ اسلامی» به شماره 496 در 178 برگ موجود است.

نسخه های چاپی:

چاپ نشده است.

16. سید الانشاء نوظهور

دستور نامه نگاری و آموزش انشا است. مولف در این اثر از «میرزا شفیع مستوفی، محمدعلی خان بیگلربیگی» و «صمصام الدوله، امیرالامرای» «ایران» نام برده است.

نسخه های خطی:

1 نسخه ی خطی در «کتابخانه ی آیت الله العظمی گلپایگانی (ره)» به شماره 1591 در 48 برگ، کتابت سده 14ه-.ق. موجود است.

2 نسخه ی خطی در «کتابخانه ی دانشکدهی ادبیات دانشگاه تهران» به شماره 72 در 48 برگ، کتابت سال 1302ه-.ق. و شماره 200 در 28 برگ، کتابت سده 13ه-.ق. موجود است.

3 نسخه ی خطی در «کتابخانه ی موسسه خاورشناسی فرهنگستان علوم روسیه» به شماره 583-B، شماره 202-D کتابت سال 1216ه-.ق. و شماره 472-A کتابت سال 1238ه-.ق.، با عنوان «کتاب انشا» موجود است.

نسخه های چاپی:

چاپ نشده است.

17. سیزده قصیده عزا

این «سیزده قصیده» را که در مدح و عزای حضرت ختمی مرتبت (ص) و در بحور متنوع سروده شده است، مرحوم پرفسور «غلامحسین بیگدلی» شناسانده است.

نسخه های خطی:

1 نسخه ی خطی در «کتابخانه ی مرکزی دانشگاه تهران» به شماره 2575 موجود است.

نسخه های چاپی:

مرحوم «غلامحسین بیگدلی» این سیزده قصیده را تصحیح و آماده چاپ کرده بود که اجل وی را مهلت نداد و جامه ی انتشار به تن نکرد.

18. ظواهر الطبیعة

یکی دیگر از آثار منسوب به میرزا محمدمهدی خان استرآبادی است.

نسخه های خطی:

هیچ نسخه ی خطی به دست نیامد.

نسخه های چاپی:

به سال 1888م. در «حیدرآباد دکن» چاپ و منتشر گردیده است.

19. غدیر (اثبات الغدیر)

گویا این کتاب را بدون ذکر نویسنده ی آن در فهرست کتابخانه ی دانشگاه «تهران»، به میرزا محمدمهدی استرآبادی نسبت داده اند. این ادعا را نویسندگان «معجم التراث الکلامی» مطرح کرده اند.

نسخه های خطی:

1 نسخه ی خطی در «کتابخانه دانشگاه تهران» به شماره 14/2477 در 21 برگ، کتابت سده 12ه-.ق. موجود است.

نسخه های چاپی:

چاپ نشده است.

20. فوائد

گویا مجموعه کشکول مانندی از تفسیر، اخبار و آیات است که به میرزا محمدمهدی استرآبادی نسبت داده شده است.

ص:793

نسخه های خطی:

1 نسخه ی خطی در «کتابخانه دانشگاه تهران» موجود است.

نسخه های چاپی:

چاپ نشده است.

21. کتاب انشاء

احتمالاً همان کتاب «سید الانشا» است. لطفاً به آن مدخل مراجعه شود.

22. مبانی اللغة

کتاب «مبانی اللغة» مقدمه ای است بر کتاب سنگلاخ، که مولف در این مقدمه به طور مستقل درباره ی صرف و نحو زبان ترکی جغتایی و چگونگی اشتقاق کلمات، سخن گفته است.

تاریخ تالیف این اثر به احتمال زیاد سال های 1172-1173ه-.ق. است.

نسخه های خطی:

1 نسخه ی خطی در «کتابخانه ی مدرسه ی عالی شهید مطهری (سپهسالار)» به شماره 38 در 20 برگ موجود است.

نسخه های چاپی:

کتاب به کوشش «دنیس راس»، به سال 1328ه-.ق. در «کلکته»، در 142 صفحه رقعی، منتشر شده است.

23. مکاتیب

مجموعه نامه های میرزا محمدمهدی خان منشی استرآبادی به زبان فارسی است.

نسخه های خطی:

1 نسخه ی خطی در «کتابخانه ی ملی جمهوری اسلامی ایران» به شماره 2961/ف در 153 برگ، کتابت سال 1306ه-.ق. موجود است.

1 نسخه ی خطی در «کتابخانه ی اصفهان» موجود است.

نسخه های چاپی:

چاپ نشده است.

24. منشئات

عریضه ها، انشاها، نامه ها و فرمان هایی است که میرزا محمدمهدی در دوران هیجده ساله ی وزارتش آنها را نگاشته است.

نسخه های خطی:

2 نسخه ی خطی در «کتابخانه ی آستان مقدسه حضرت فاطمه معصومه (س)» به شماره 3/17 در 53 برگ، کتابت سال 1264ه-.ق. و شماره 112 در 150 برگ، کتابت سال 1257ه-.ق. موجود است.

2 نسخه ی خطی در «کتابخانه ی آیت الله العظمی مرعشی نجفی (ره)» به شماره 1560 در 97 برگ، کتابت سال 1276ه-.ق. و شماره 8776 در 21 برگ موجود است.

1 نسخه ی خطی در «کتابخانه ی آیت الله العظمی گلپایگانی (ره)» به شماره 3/593 موجود است.

1 نسخه ی خطی در «کتابخانه ی تربیت تبریز» به شماره 183 کتابت سال 1246ه-.ق. موجود است.

2 نسخه ی خطی در «کتابخانه ی دانشکدهی ادبیات دانشگاه تهران» به شماره 48 در 142 برگ، کتابت سال 1239ه-.ق. و شماره 79 در 59 برگ، کتابت سال 1260ه-.ق. موجود است.

3 نسخه ی خطی در «کتابخانه ی دانشکدهی الاهیات و معارف اسلامی دانشگاه تهران» به شماره 26 در 84 برگ، شماره 2/89 در 262 برگ، کتابت سال 1236ه-.ق. و شماره 586 در 84 برگ، کتابت سده 13ه-.ق. موجود است.

2 نسخه ی خطی در «کتابخانه ی مرکز دایرةالمعارف بزرگ

ص:794

اسلامی» به شماره 392 در 88 برگ، کتابت سال 1220ه-.ق. و شماره 451 در 103 برگ موجود است.

1 نسخه ی خطی در «کتابخانه ی گنج بخش اسلام آباد پاکستان» به شماره 11926 در 128 صفحه، کتابت سال 1267ه-.ق. موجود است.

2 نسخه ی خطی در «کتابخانه ی ملی ملک تهران» به شماره 2/1819 در 197 برگ و شماره 1/3799 در 141 برگ، کتابت سال 1244ه-.ق. موجود است.

5 نسخه ی خطی در «کتابخانه مدرسه ی نمازی خوی» به شماره 1/231 کتابت سال 1227ه-.ق.، شماره 437 کتابت سال 1234ه-.ق.، شماره 1/577 کتابت سال 1221ه-.ق.، شماره 578 و شماره 5/608 موجود است.

2 نسخه ی خطی در «کتابخانه ی مجلس شورای اسلامی» به شماره 1/833 در 80 برگ، کتابت سده 13ه-.ق. و شماره 5/3029 در 166 برگ موجود است.

1 نسخه ی خطی در «کتابخانه ی دارالکتب المصریة» به شماره 38 در 122 برگ، کتابت سال 1262ه-.ق.، با عنوان «مجمع المنشئات من دوائر الوزارات» که به نام میرزا مهدی خان منشی «نادرشاه» ثبت است، موجود است.

3 نسخه ی خطی در «کتابخانه ی مسجد اعظم» «قم» به شماره 730 کتابت سده 13ه-.ق.، شماره 4/1030 کتابت سال 1323ه-.ق. و شماره 2/941 کتابت سال 1275ه-.ق. موجود است.

4 نسخه ی خطی در «کتابخانه ی ملی تبریز» به شماره 2873 در 81 برگ، کتابت سال 1226ه-.ق.، شماره 2970 در 67 برگ، شماره 2837 در 107 برگ و شماره 2956 در 255 برگ موجود است.

1 نسخه ی خطی در «کتابخانه ی ملی جمهوری اسلامی ایران» به شماره 2664/ف در 166 برگ، کتابت سال 1258ه-.ق. موجود است.

3 نسخه ی خطی در «کتابخانه ی ملی فارس» به شماره 54/891- نا در 132 برگ، شماره 54/891- نا ف1 در 96 برگ، کتابت سال 1220ه-.ق. و شماره 54/891- نا ف2 در 81 برگ، کتابت سال 1220ه-.ق. موجود است.

نسخه های چاپی:

چاپ نشده است.

25. مواعظ

نمی توان این اثر را به طور قطع به میرزا مهدی خان استرآبادی نسبت داد. لیکن در فهرست نسخه های خطی کتابخانه ی مدرسه ی فیضیه ی «قم»، اثری با عنوان فوق به شخصی با نام میرزا مهدی خان نسبت داده شده است.

در این مجموعه متفرقاتی به نظم و نثر و پند و اندرز وجود دارد.

نسخه های خطی:

1 نسخه ی خطی در «کتابخانه مدرسه ی فیضیه» «قم» به شماره 970 در 11 برگ موجود است.

نسخه های چاپی:

چاپ نشده است.

26. نظیره دیباچه تاریخ وصاف

نگارنده آگاهی دقیقی از محتوای کتاب فوق در دست ندارد. نسبت آن نیز به میرزا مهدی خان منشی قطعی نیست؛ زیرا فقط در «فهرست کتابخانه ی دانشگاه استانبول» به مهدی خان بن محمدنصیر نسبت داده شده است.

نسخه های خطی:

1 نسخه ی خطی در «کتابخانه دانشگاه استانبول» به شماره

ص:795

1/102 در 37 برگ، کتابت سال 1196ه-.ق. موجود است.

نسخه های چاپی:

چاپ نشده است.

27. وقایع نامه (وقایع نادری)

گویا «وقایع نامه» یا «وقایع نادری»، یادداشت های روزانه ی میرزا محمدمهدی خان منشی استرآبادی است.

نسخه های خطی:

هیچ نسخه ی خطی به دست نیامد.

نسخه های چاپی:

چاپ نشده است.

منابع:

اثر آفرینان 1/242؛ بیان واقع 10، 111؛ تاریخ اجتماعی ایران در دوره افشاریه 2/161-162، 164؛ تاریخ ادبیات در ایران 5/1805؛ تاریخ قسطنطتیه 132؛ دایرةالمعارف بزرگ اسلامی 8/182-184؛ دائرة المعارف دانش و هنر 89؛ دایرةالمعارف فارسی دکتر مصاحب 3/2936؛ دانشمندان آذربایجان 521؛ دانشنامه زبان و ادب فارسی در شبه قاره 1/278؛ دولت نادرشاه افشار 233؛ الذریعة 2/394-395 و 5/300 و 8/112 و 9/924، 1132 و 11/121 و 16/182، 211 و 22/46؛ ریحانة الادب 5/105؛ روضة الصفای نادری 10/130؛ سفارت نامه های ایران 378-379؛ شرح حال رجال سیاسی و نظامی معاصر ایرانی 1/497؛ شرح حال علما و ادبای استرآباد (استرآبادنامه) 146؛ تذکره ی صبح گلشن 344؛ عالم آرای نادری 1/386-387 و 2/447؛ فرهنگ بزرگان اسلام و ایران 634؛ فرهنگ جامع تاریخ ایران 2/801-810؛ فرهنگ سخنوران 492؛ فهرست کتابهای فارسی شده چاپی 1/126؛ فهرست کتب چاپ سنگی کتابخانه ی مرکزی تبریز 22؛ فهرست کتب خطی کتابخانه های اصفهان 5/166، 653؛ فهرست نسخه های خطی کتابخانه ی مرکزی دانشگاه اصفهان 931؛ فهرست نسخه های خطی کتابخانه ی مرکزی دانشگاه تهران 7/152 و 9/1246؛ قاموس الاعلام 5/3922؛ کتاب شناسی نهاوند31؛ گلزار جاویدان 3/1540؛ لغت نامه ی دهخدا (ذیل مهدی) 179؛ مجمل التواریخ در تاریخ زندیه 195-231؛ معجم التراث الکلامی 4/331؛ مقدمه جهانگشای نادری؛ مکارم الآثار 4/1092؛ مولفین کتب چاپی فارسی و عربی 6/447؛ نادرشاه و بازماندگانش 188؛ وزیران ایرانی از بزرگمهر تا امیرکبیر 361-362؛ یادگار عمر: خاطراتی از سرگذشت 1/1.

«محمدیوسف حائری استرآبادی»

ح. 1210- بعد از 1286ه-.ق.

سه یا چهار تن از شخصیت های «استرآباد»، به نام «محمدیوسف» یا «یوسف» شناخته می شوند.

منابع موجود، اسامی آنها را متفاوت نگاشته اند. از این رو نمی دانیم که آیا «محمدیوسف» همان «یوسف استرآبادی» است که به جهت اختصار یوسف خوانده شده است، یا شخص مستقلی است؟

قراین و شواهدی در دست است که می توان با استفاده از آن ها، این بزرگان استرآبادی را از هم دیگر تشخیص داد. سه تن از آنها به احتمال زیاد، بدون «محمد» و فقط یوسف نامیده می شوند.

نفر چهارم، از این چهار تن، «ملا محمدیوسف حائری

ص:796

استرآبادی» خوانده شده است. این دانشمند که در سده ی سیزدهم ه-. ق. می زیست، تا حدودی شناخته شده است. لیکن دو شخصیت دیگری نیز با نام محمدیوسف وجود دارد که نمی توان با محمدیوسف حائری استرابادی یکی فرض کرد.

یکی از آن دو تن «محمدیوسف بن حسن» یا «حسین حسینی استرآبادی»، معاصر «شاه تهماسب صفوی» (930-984ه-.ق.) است. برخی فهرست های نسخه های خطی، نام پدرش را حسن و برخی حسین، ثبت کرده اند.

هم چنین کلمه ی حسینی در ادامه ی نام وی حکایت از نسب شریفش به خاندان عصمت و طهارت دارد.

لیکن برخی از فهرست های نسخه های خطی نام نفر دوم را «محمدیوسف بن ضیاء الدین حسینی استرآبادی» ثبت کرده اند.

باوجود اینکه احتمال می رود، «محمدیوسف بن حسن» یا «حسین حسینی»، با «محمدیوسف بن ضیاء الدین حسینی»، یکی باشند، لیکن چاره ای نداریم که هرسه مدخل را جداگانه بیاوریم؛ زیرا دلایل و مستندات قابل توجهی برای جداسازی آنها و نگاشتن شرح حال مستقل در دست است.

به هر حال، «شیخ محمدیوسف حائری»، مجتهد و فقیهی بزرگ است که گفته می شود تحصیلاتش را در زادگاهش «استرآباد»، آغاز و برای تکمیل آن به «نجف اشرف» مهاجرت کرد.

ملا محمدیوسف در «نجف اشرف» از محضر درس «شیخ محمدحسن صاحب جواهر» بهره برد. سپس به حلقه ی درس «شیخ مرتضی انصاری» پیوست و تا نیل به درجه ی اجتهاد، به تحصیل ادامه داد.

در «موسوعة طبقات الفقها»، «ملا زین العابدین مازندرانی» را نیز از استادان وی برشمرده است.

اما از جزئیات زندگانی وی آگاهی چندانی در دست نداریم. نمی دانیم که او پس از نیل به درجه ی اجتهاد، به وطن خویش بازگشت یا در همان حوزه ی علمیه ی «نجف اشرف» به تدریس و تالیف پرداخت؟

آنچه مسلم است، اینکه استادش «شیخ مرتضی انصاری» او را به شهر «کربلا» فرستاد تا برای ارشاد و تدریس مردم آن شهر انجام وظیفه نماید. شاید پس از سال 1286ه-.ق. در همان «کربلا» درگذشت و همانجا مدفون شد.

آثار:

1. رساله در رضاع

ملا محمدیوسف استرآبادی احکام و مسائل رضاع را مطابق فتوای استادش «شیخ مرتضی انصاری» در سه فصل و یک خاتمه، به زبان فارسی نگاشته است.

نسخه های خطی:

2 نسخه ی خطی در «کتابخانه ی آیت الله العظمی مرعشی نجفی (ره)» به شماره 4960 در 108 برگ و شماره 7513 در 179 برگ، کتابت سال 1276ه-.ق. موجود است.

1 نسخه ی خطی در «کتابخانه مدرسه ی نمازی خوی» به شماره 1/781 موجود است.

1 نسخه ی خطی در «کتابخانه ی دانشکدهی الاهیات و معارف اسلامی دانشگاه تهران» به شماره 3/62 در 178 برگ موجود است.

1 نسخه ی خطی در «کتابخانه ی مسجد اعظم» «قم» به شماره 3/2420 موجود است.

نسخه های چاپی:

چاپ نشده است.

ص:797

2. رساله عملیه

این رساله که به عنوان «رساله ی عملیه» ملا محمدیوسف استرآبادی است، در احکام طهارت و نماز و به طریق سوال و جواب است.

مولف سعی کرده است احکام را مطابق فتوای استادش «شیخ مرتضی انصاری» بنگارد.

نسخه های خطی:

1 نسخه ی خطی در «کتابخانه ی آیت الله العظمی مرعشی نجفی (ره)» به شماره 7358 در 146 برگ، کتابت سال 1270ه-.ق. موجود است.

1 نسخه ی خطی در «کتابخانه ی مرکزی رشت» به شماره 181 ر در 222 برگ موجود است.

2 نسخه ی خطی در «کتابخانه ی وزیری یزد» به شماره 4/1671 در 18 برگ، کتابت سال 1310ه-.ق. و شماره 2/1677 در 199 برگ، کتابت سال 1253ه-.ق. موجود است.

نسخه های چاپی:

چاپ نشده است.

3. زکات فطره

رساله زکات فطره متضمن بیان احکام زکات فطره در شش فصل است. مولف این کتاب را نیز مطابق فتوای استادش «شیخ انصاری» نگاشته است.

نسخه های خطی:

1 نسخه ی خطی در «کتابخانه ی دانشکدهی الاهیات و معارف اسلامی دانشگاه تهران» به شماره 4/62 در 178 برگ، کتابت سال 1267ه-.ق. موجود است.

2 نسخه ی خطی در «کتابخانه ی آیت الله العظمی مرعشی نجفی (ره)» به شماره 4960 در مجموعه 108 برگ و شماره 4513 در مجموعه 179 برگ، کتابت سال 1276 ه-.ق. موجود است.

1 نسخه ی خطی در «کتابخانه ی دانشکدهی الاهیات و معارف اسلامی مشهد» به شماره 2/1634 در 77 برگ، کتابت سال 1272ه-.ق. موجود است.

نسخه های چاپی:

چاپ نشده است.

4. سوال و جواب

مجموعه پرسش ها و سوالاتی است که میرزا محمدیوسف استرآبادی از استادش «شیخ مرتضی انصاری» پرسیده و پاسخ آنها را دریافت کرده و سپس گردآوری کرده است.

این مجموعه شامل مسائل اجتهاد و تقلید، کتابت طهارت و صلات است.

نسخه های خطی:

2 نسخه ی خطی در «کتابخانه ی آیت الله العظمی مرعشی نجفی (ره)» به شماره 5766 در 228 برگ، کتابت سال 1267ه-.ق. و شماره 12686 در 142 برگ موجود است.

نسخه های چاپی:

چاپ نشده است.

5. صیغ العقود

محمدیوسف استرآبادی الفاظ انشای صیغ عقود و ایقاعات را گردآورده و به نظر استادش «شیخ مرتضی انصاری» رسانده، امضا و تایید ایشان را گرفته است.

او این رساله را در یک مقدمه، بیست و سه مقصد و یک خاتمه ترتیب داده است.

نسخه های خطی:

2 نسخه ی خطی در «کتابخانه ی آیت الله العظمی مرعشی

ص:798

نجفی (ره)» به شماره 4960 در یک مجموعه 108 برگی و شماره 7513 در یک مجموعه 179 برگی، کتابت سال 1276ه-.ق. موجود است.

1 نسخه ی خطی در «کتابخانه ی دانشکدهی الاهیات و معارف اسلامی دانشگاه تهران» به شماره 2/62 در 178 برگ موجود است.

1 نسخه ی خطی در «کتابخانه ی دانشکدهی الاهیات و معارف اسلامی مشهد» به شماره 1/1634 در یک مجموعه 77 برگی، کتابت سال 1272ه-.ق. موجود است.

1 نسخه ی خطی در «کتابخانه مدرسه ی فیضیه» «قم» به شماره 2/1600 در 15 برگ، کتابت سال 1274ه-.ق. موجود است.

1 نسخه ی خطی در «کتابخانه ی مسجد اعظم» «قم» به شماره 2/2420 موجود است.

نسخه های چاپی:

چاپ نشده است.

6. القضاء و الشهادات

این کتاب یکی از مهم ترین آثار ملا محمدیوسف حائری استرآبادی است. بسیاری از شرح حال نگاران و کتاب شناسان، آن را بهترین کتاب از نظر اسلوب و استدلال در این موضوع دانسته اند.

نسخه های خطی:

مرحوم «آقابزرگ» یک نسخه ی خطی به خط مولف را در «کتابخانه ی شیخ عبدالحسین تهرانی» در «کربلا» دیده است.

نسخه های چاپی:

چاپ نشده است.

7. اللقطة

شیخ محمدیوسف حائری استرآبادی این کتاب را در یک مقدمه، سه باب و یک خاتمه، به زبان عربی تالیف کرده است.

به گزارش «آقابزرگ»، این اثر فقه استدلالی مبسوطی است که بیش از پنج هزار سطر است.

نویسنده آن را در شوال 1263ه-.ق. تالیف کرده است.

نسخه های خطی:

1 نسخه ی خطی در «کتابخانه ی مامقانی» در «نجف اشرف» موجود است.

نسخه های چاپی:

چاپ نشده است.

منابع:

اعیان الشیعة 10/100؛ تراجم الرجال 2/800؛ تکملة نجوم السماء 1/395؛ چهل سال تاریخ ایران 1/246؛ الذریعة 11/193 و 12/250 و 15/110 و 17/143 و 18/338 و 24/62؛ زندگانی و شخصیت شیخ انصاری 424؛ طبقات اعلام الشیعة (الکرام البررة) 12/636؛ فهرست کتابهای چاپی فارسی 3/3414؛ فهرست نسخه های خطی فاسی 5/711؛ المآثر و الآثار 182؛ مرزداران فقاهت 272؛ معجم رجال الفکر و الادب فی النجف 1/117؛ موسوعة طبقات الفقهاء 13/647؛ مولفین کتب چاپی فارسی و عربی 6/879؛ نجوم السماء 1/395.

«محمدیوسف جرجانی»

قرن ؟ه-.ق.

از شرح احوال و آثار «محمدیوسف جرجانی»، جز یک گزارش، مطلب دیگری در دست نیست.

ص:799

آثار:

دلستان

یک متن منثور به زبان فارسی در زمینه ی ادبیات است.

نسخه های خطی:

1 نسخه ی خطی در «کتابخانه ی محمدحنیف صدیقی» در «حیدرآباد پاکستان»، کتابت سال 1069ه-.ق. موجود است.

نسخه های چاپی:

چاپ نشده است.

منابع:

فهرست مشترک نسخه های خطی فارسی پاکستان 14/41.

«سید محمدیوسف بن حسن یا حسین حسینی استرآبادی»

قرن 10-11ه-.ق.

در شرح احوال و آثار «سید محمدیوسف بن حسن» یا «حسین حسینی استرآبادی»، مطلبی جز گزارش از یک اثر نداریم.

آثار:

1. معرفت اقسام نجاست (معرفت اقسام نجاسات) (احکام نجاسات)

این اثر در سه فصل، تنظیم شده و شناخت اقسام نجاست و احکام آن را، بیان می کند. فصل اول: در اقسام نجاسات. فصل دوم: در احکام نجاسات. فصل سوم: در طریق تطهیر اشیا.

وی این کتاب فقهی فارسی را برای «شاه تهماسب» هدیه کرده است.

نسخه های خطی:

2 نسخه ی خطی در «کتابخانه ی آیت الله العظمی مرعشی نجفی (ره)» به شماره 2252 در 63 برگ و شماره 6543 در 207 برگ، کتابت سال 1083ه-.ق.، با عنوان «احکام نجاسات» موجود است.

1 نسخه ی خطی در «کتابخانه ی مرکز احیاء میراث اسلامی قم» به شماره 2/153 در 16 برگ موجود است.

1 نسخه ی خطی در «کتابخانه ی دانشکدهی الاهیات و معارف اسلامی مشهد» در 4/1000 در 8 برگ، کتابت سال 1013ه-.ق.، با عنوان «رساله در معرفت اقسام نجاسات» موجود است.

1 نسخه ی خطی در «کتابخانه ی دانشکدهی ادبیات به شماره 3/192، با عنوان «اقسام نجاست» موجود است.

1 نسخه ی خطی در «کتابخانه ی شیخ عباس قمی واعظ مشهد» در «خراسان» موجود است.

نسخه های چاپی:

چاپ نشده است.

2. مجموعه ادعیه

به گزارش «نسخه های خطی فارسی» این مجموعه که به انضمام رساله «اقسام نجاسات» است، در بیان دعاهاست.

نسخه های خطی:

1 نسخه ی خطی در «کتابخانه ی دانشگاه کپنهاگ» موجود است.

نسخه های چاپی:

چاپ نشده است.

منابع:

الذریعة 24/64؛ طبقات اعلام الشیعة (احیاء الداثر) 7/275-276؛ فهرست نسخه های خطی فارسی 5/711؛

ص:800

فهرست نسخه های خطی کتابخانه ی آیت الله العظمی مرعشی نجفی (ره) 6/237-238؛ فهرست نسخه های خطی کتابخانه ی مرکز احیاء میراث اسلامی قم ج.1؛ فهرست واره کتابهای فارسی 5/3713.

«محمدیوسف بن ضیاء الدین حسینی استرآبادی»

قرن ؟ه-.ق.

درباره ی «ملا محمدیوسف بن ضیاء الدین حسینی استرآبادی» هیچ اطلاعی، جز یک گزارش از اثر وی در دست نداریم.

آثار:

رساله طهارت

این رساله در سه فصل تنظیم شده است. فصل اول در اقسام نجاسات است. فصل دوم در احکام نجاسات است. فصل سوم در تطهیر اشیای متنجس است. این رساله به زبان فارسی است.

نسخه های خطی:

1 نسخه ی خطی در «کتابخانه ی عمومی خیرپور پاکستان» به شماره 3-297 در 26 صفحه، کتابت سده 13 ه-.ق. موجود است.

نسخه های چاپی:

چاپ نشده است.

منابع:

فهرست مشترک نسخه های خطی فارسی پاکستان 14/599.

«محمدهاشم فزونی استرآبادی»

000-بعد 1054ه-.ق.

در منابع موجود، از دو تن فزونی استرآبادی سخن به میان آمده است. هر دو فزونی، شاعر و معاصر بودند. نام یکی از آنها «هاشم» یا «محمدهاشم» و نام دیگری «محمود» ثبت شده است.

باوجود اینکه در یک تن بودن این دو شخصیت متخلّص به فزونی، اختلاف نظر وجود دارد، لیکن از آنجا که برای محمود فزونی، هیچ اثری ثبت نگردیده است، لهذا در اینجا مورد توجه قرار نمی گیرد.

«میر محمدهاشم» متخلّص به «فزونی» فرزند «جلال الدین» نقاش، شاعر و مورخی است که در «استرآباد» دیده به جهان گشود و پس از سیاحتی طولانی، به «هندوستان» رفت و سرانجام در آنجا درگذشت.

از قرار معلوم، فزونی تحصیلاتش را در زادگاهش آغاز کرد و پس از تکمیل آن در شهرهای مختلف، سفر خود را به سوی «هندوستان» ادامه داد. او در «کشمیر» خدمت «صفدر خان بن میرزا یوسف خان رضوی مشهدی» متوفای 1055ه-.ق.، حاکم «کشمیر»، رسید و مقام ارجمند یافت.

از آنجا به سوی «دکن» شد و مورد استقبال «ابراهیم عادلشاه بیجاپوری» (988-1035ه-.ق.) قرار گرفت. وی در این دوره تاریخ دولت «عادلشاهیان» را تا سال 1054ه-.ق. نگاشت.

آثار:

1. بحیره (البحیرة الطبریة) (اللجین الطبریة) (تاریخ بحیره)

کتاب «بحیره» از آثار تاریخی به زبان فارسی است که نویسنده آن را در سفر به «هندوستان» و «کشمیر» به اتمام رسانده است.

ص:801

وی در این اثر، از تاریخ «ایران»، شبه قاره، حکایات، عجایب و غرایب آن روزگار سخن گفته است.

شایان ذکر است، «افندی» در «ریاض العلما» نام این کتاب را «اللجین الطبریة» خوانده است.

«آقابزرگ» نیز ذیل مدخل «تاریخ بحیره» نویسنده را «عبدالکریم بن عباسقلی تفرشی» ثبت کرده و سپس در جلد نهم «الذریعه» آن را تصحیح کرده است.

نسخه های خطی:

1 نسخه ی خطی در «کتابخانه ی مجلس شورای اسلامی» به شماره 2270/ف در 673 صفحه موجود است.

نسخه های چاپی:

کتاب تاریخی «بحیره» مکرر چاپ شده است. به نظر می رسد نخستین چاپ آن به سال 1328ه-.ق. به اهتمام «عبدالکریم بن عباسقلی تفرشی»، به صورت چاپ سنگی است.

پس از آن در سال 1329ه-.ق. در «تهران» تجدید چاپ گردید. چاپ های دیگری نیز از این اثر موجود است.

2. دیوان

«آقابزرگ» و چند منبع دیگر از دیوان وی سخن گفته اند.

نسخه های خطی:

هیچ نسخه ی خطی به دست نیامد.

نسخه های چاپی:

چاپ نشده است.

3. ساقی نامه

مثنوی «ساقی نامه» اشعار بلندی است به صورت مثنوی که محمدهاشم فزونی آنها را سروده و به قولی برای «شاه عباس صفوی» هدیه کرده است.

نسخه های خطی:

هیچ نسخه ی خطی به دست نیامد.

نسخه های چاپی:

یکی از ساقی نامه های فزونی در کتاب های شرح حال نگاری مانند «کاروان هند» چاپ شده است.

4. فتوحات عادلشاهی

این کتاب نیز در موضوع تاریخ است. وی در زمانی که در «دکن» و در دربار «ابراهیم عادلشاه» بود، به نگارش کتاب فتوحات عادلشاه اقدام کرد. در برخی منابع، کتاب به نام «شاه سلطان محمد عادلشاه» نوشته شده است.

به هر روی، فزونی، کتابش فتوحات عادلشاهی را در شش باب تنظیم کرده و در قالب شش باب، به تاریخ «عادلشاهیان» «بیجاپور» پرداخته است.

نسخه های خطی:

1 نسخه ی خطی در «کتابخانه دانشگاه تهران» موجود است.

1 نسخه ی خطی در «کتابخانه ی موزه ی ملی بریتانیا» موجود است.

نسخه های چاپی:

چاپ نشده است.

5. اللجین الطبریة

نخستین بار مرحوم «افندی» از این کتاب نام برده است. مرحوم «آقابزرگ» نیز ذیل این نام، آن را به فزونی نسبت داده ولی اینکه با کتاب «تاریخ بحیره» یک کتاب است یا نه؟ اشاره نکرده است.

نسخه های خطی:

هیچ نسخه ی خطی به دست نیامد.

ص:802

نسخه های چاپی:

چاپ نشده است.

منابع:

اثر آفرینان 4/287؛ تذکره ی روز روشن 528؛ تذکره ی شعرای کشمیر، بخش 3، 3/1092؛ تذکره ی مجمع النفائس 2/1206؛ تذکره ی میخانه 443، 674-679؛ الذریعة 3/50-51، 241 و 9/832 و 12/112 و 16/117 و 18/297؛ ریاض العلماء 6/224؛ ریحانة الادب 4/337-340؛ تذکره ی صبح گلشن 317؛ فرهنگ سخنوران 447؛ فهرست استوری 743، 1331؛ فهرست چارلز ریو 1/317؛ فهرست کتابهای چاپی فارسی 1/1043؛ فهرست نسخه های خطی فارسی 6/4680؛ فهرست واره کتابهای فارسی 1/573 و 2/1307؛ قاموس الاعلام 5/3410؛ کاروان هند 2/2/1012-1013؛ گلزار جاویدان 2/1080؛ مولفین کتب چاپی فارسی و عربی 6/94؛ نگارستان سخن 75.

«محمود صابر استرآبادی»

000-1181ه-.ق.

«میر محمود استرآبادی» متخلّص به «صابر»، از شاعران فارسی سرای «ایران» در «دهلی» بود.

پدرش از مردم «استرآباد» بود. او به «دهلی» سفر کرد و فرزندش «محمود» در «دهلی» به دنیا آمد.

میر محمود در سال 1140ه-.ق.، هنگام بازگشت از عتبات عالیات، در «تته» سکونت اختیار کرد.

صابر استرآبادی به دو زبان فارسی و اردو شعر می سرود و بیشتر اشعارش مرثیه در خصوص ائمه ی اطهار علیهم السلام است.

آثار:

1. دیوان شوق افزا

این دیوان به زبان اردو، و به سال 1181ه-.ق. تکمیل و گردآوری شده است.

نسخه های خطی:

هیچ نسخه ی خطی به دست نیامد.

نسخه های چاپی:

چاپ نشده است.

2. دیوان

این دیوان به زبان فارسی است.

نسخه های خطی:

هیچ نسخه ی خطی به دست نیامد.

نسخه های چاپی:

چاپ نشده است.

3. روضة الشهدای منظوم

صابر استرآبادی کتاب «روضة الشهدای» «حسین واعظ کاشفی» متوفای 910ه-.ق. را به نظم کشیده و به شعر فارسی سروده است.

نسخه های خطی:

هیچ نسخه ی خطی به دست نیامد.

نسخه های چاپی:

چاپ نشده است.

منابع:

دانشنامه ادب فارسی در شبه قاره هند 4/1576؛ فرهنگ سخنوران 320؛ گلزار جاویدان 2/768؛ مقالات الشعراء 355.

ص:803

«سید محمود بهبهانی گرگانی»

1315-1390ه-.ق.

«حاج سید محمود بهبهانی» در روستای «جلین» «گرگان» متولد شد. برای تحصیل به «گرگان» رفت و در مدرسه ی سردار ساکن گردید. از آنجا به حوزه ی شاهرود و سپس «دامغان» حرکت نمود و مقدمات را در این شهرها به پایان برد.

سطح را در حوزه ی «مشهد» مقدس خواند. از استادان او در «مشهد»، از «میرزا عبدالجواد ادیب نیشابوری»، «حاج آقا حسین قمی» و «ٱقا محمد کفایی» می توان نام برد.

وی شرح منظومه و حکمت را نزد «حاج فاضل» فراگرفت. آنگاه پس از شش سال، عازم عتبات عالیات گردید و در حوزه ی «نجف اشرف» به حلقه ی درس «آیة الله اصفهانی»، «آقاضیاء الدین عراقی»، «میرزای نائینی» و «آقا شیخ عبدالله مازندرانی» پیوست.

میر محمود پس از نیل به مقام بلند اجتهاد، به وطن بازگشت و در «قم» به پای درس «آیت الله شیخ عبدالکریم حائری» نشست.

وی سرانجام به زادگاهش، «گرگان»، مراجعه نمود و تا پایان عمر به ارشاد، تدریس و اقامه ی نماز جماعت پرداخت.

آثار:

1. اصول تعادل و تراجیح

نسخه های خطی:

هیچ نسخه ی خطی به دست نیامد.

نسخه های چاپی:

چاپ نشده است.

2. تجزی اجتهاد

نسخه های خطی:

هیچ نسخه ی خطی به دست نیامد.

نسخه های چاپی:

چاپ نشده است.

3. تقلید المیت

نسخه های خطی:

هیچ نسخه ی خطی به دست نیامد.

نسخه های چاپی:

چاپ نشده است.

4. حاشیه بر اجتهاد و تقلید آیت الله بروجردی

نسخه های خطی:

هیچ نسخه ی خطی به دست نیامد.

نسخه های چاپی:

چاپ نشده است.

5. حاشیه بر عروة الوثقی

نسخه های خطی:

هیچ نسخه ی خطی به دست نیامد.

نسخه های چاپی:

چاپ نشده است.

منابع:

سراج المعانی در احوالات امام سید ابوالحسن اصفهانی 118؛ فرهنگ رجال و مشاهیر تاریخ معاصر ایران 2/467؛ گنجینه ی دانشمندان 6/411-412؛ معجم رجال الفکر و الادب فی النجف 1/273.

ص:804

«محمود بن محمدحسن شریعتمداری استرآبادی»

1294-1369ه-.ق.

«شیخ محمود شریعتمداری»، فرزند «شیخ محمدحسن» و نوه ی «شیخ محمدجعفر شریعتمدار استرآبادی» است.

خاندان شریعتمدار، یکی از خاندان های پرافتخار در عرصه ی پرورش فرزندان با فضیلت و دانشمند است.

شیخ محمود در سال 1294ه-.ق. در «دزاشیب شمیران» دیده به جهان گشود. او در دامان پدر و مادری فاضل و عالم بالید. از کودکی قرآن و مقدمات فارسی و عربی را آموخت. در 17 سالگی رهسپار حوزه ی علمیه ی «نجف اشرف» گردید و نزد «آخوند خراسانی» به تکمیل تحصیلاتش پرداخت.

شیخ محمود شریعتمداری هم چنین پای درس «میرزا محمدتقی شیرازی» نشست و سال ها از محضر درس آن مرجع تقلید بهره برد. آنگاه که به مقام اجتهاد رسید، اجازه دریافت کرد و به «ایران» بازگشت.

از استادان او هم چنین به «شیخ اسماعیل محلاتی» و «حاج آقا حسین قمی» نیز می توان اشاره کرد. بنا بر آنچه منابع تاریخی ثبت کرده اند، وی از سه استادش اجازه ی اجتهاد دریافت کرد.

شیخ محمود شریعتمداری نخست به «خراسان» رضوی رفت و در حوزه ی علمیه ی «مشهد» مقدس، کرسی درس برپا کرد. پس از ده سال، به سمت «تهران» حرکت کرد. در بین راه، در «سبزوار» توقف کرد و به درخواست علمای آن شهر، مدت 15 سال در حوزه ی آن شهر به تدریس پرداخت.

شیخ محمود در خلال اقامتش در «سبزوار»، دو بار از سوی حکومت استبدادی «رضاخان»، به «کاشمر» و «طبس» تبعید شد.

پس از پایان دوره ی دو ساله ی آخرین تبعیدش، به سوی «تهران» رهسپار گردید و تا سال 1369ه-.ق. به تدریس، ارشاد و اقامه ی نماز جماعت اشتغال داشت.

وی سرانجام در سن 75 سالگی جان به جان آفرین تسلیم کرد و در مقبره خانوادگی در «شاه عبدالعظیم» مدفون گشت.

آثار:

1. ازهاق الباطل

این رساله به زبان فارسی و در بیان فضایح و رد افکار اختلاف انگیز «شریعت سنگلچی (سنگلجی)» است.

نسخه های خطی:

هیچ نسخه ی خطی به دست نیامد.

نسخه های چاپی:

چاپ نشده است.

2. اصول دین و نبوت خاصه

بنا به گزارش فرزندش، «شیخ علیرضا شریعتمداری»، این اثر به زبان فارسی و در بیان اصول دین و نبوت خاصه حضرت ختمی مرتبت (ص) است.

نسخه های خطی:

هیچ نسخه ی خطی به دست نیامد.

نسخه های چاپی:

چاپ نشده است.

3. امکان الترتب و الامر بالضدین علی سبیل الترتیب

شیخ محمود شریعتمداری در این رساله، مسئله ترتب را نخست مطابق نظر استادش «شیخ اسماعیل محلاتی» متوفای 1343ه-.ق. نگاشت.

ص:805

این استاد شریعتمداری، معتقد به امکان امر ترتبی است.

لیکن پس از مهاجرت به «سامرا» و شرکت در درس «میرزا محمدتقی شیرازی» متوفای 1338ه-.ق.، نظر خود را عوض کرد و مطابق نظریه ی این استادش، معتقد به امتناع امر ترتبی شد.

نسخه های خطی:

هیچ نسخه ی خطی به دست نیامد.

نسخه های چاپی:

چاپ نشده است.

4. ایضاح حدوث عالم

این رساله به زبان عربی و در مسائل اعتقادی، خصوصاً مبحث حدوث یا قدم عالم است.

نسخه های خطی:

هیچ نسخه ی خطی به دست نیامد.

نسخه های چاپی:

چاپ نشده است.

5. تبصرة الناظرین

رساله «تبصرة الناظرین» یکی دیگر از مسائل اعتقادی را مورد توجه قرار داده و در خصوص جسمانیت ملائکه، به زبان عربی سخن گفته است.

نسخه های خطی:

هیچ نسخه ی خطی به دست نیامد.

نسخه های چاپی:

چاپ نشده است.

6. تحقیق الحق و ازهاق الباطل

شیخ محمود در این رساله مباحث متعددی از اعتقادات را مورد توجه قرار داده است.

او طبیعت گرایان و ماتریالیست ها را نقد و نظریاتشان را رد کرده است. در پی آن نظریه های مسیحیان را که بر علیه اسلام ادعا کرده اند، مردود اعلام می کند.

هم چنین «بابیان» و «بهائیان» را نیز نقد کرده و آرایشان را نقض و رد می کند.

نسخه های خطی:

هیچ نسخه ی خطی به دست نیامد.

نسخه های چاپی:

چاپ نشده است.

7. توضیح الحق

رساله «توضیح الحق»، در واقع تفسیر قرآن به زبان فارسی است.

نسخه های خطی:

هیچ نسخه ی خطی به دست نیامد.

نسخه های چاپی:

چاپ نشده است.

8. حد وجوب اجتهاد در اصول دین

این اثر نیز برای رد ادعاهای «بابیان» و «بهائیان»، به زبان فارسی نگاشته شده است.

نسخه های خطی:

هیچ نسخه ی خطی به دست نیامد.

نسخه های چاپی:

چاپ نشده است.

9. دفع شبهه طول عمر امام زمان (عج)

از نام کتاب نیز مشخص است که مولف سعی دارد شبهه ی طول عمر امام زمان (عج) را پاسخ بگوید.

نسخه های خطی:

هیچ نسخه ی خطی به دست نیامد.

ص:806

نسخه های چاپی:

چاپ نشده است.

10. رساله عدم تنجیس متنجس در مرتبه ثانیه

یک رساله مختصر فقهی است که به نجس شدن و مسئله تکرار نجاست در اشیا و لباس می پردازد.

نسخه های خطی:

هیچ نسخه ی خطی به دست نیامد.

نسخه های چاپی:

چاپ نشده است.

11. الزهد

رساله «زهد» حدیث «اعمل لدنیاک کانک تعیش ابداً و اعمل لآخرتک کانک تموت غداً» را شرح کرده است.

نسخه های خطی:

1 نسخه ی خطی در «کتابخانه ی خصوصی» فرزند مولف، «شیخ علیرضا شریعتمداری» موجود است.

نسخه های چاپی:

چاپ نشده است.

12. فصل الخطاب فی ادلة الحجاب و حکمة النقاب

شیخ محمود در دوران استبداد «رضاخان»، که با دیکتاتوری، دستور کشف حجاب داده بود، به مبارزه پرداخت و هم زمان به نوشتن کتاب در اثبات وجوب حجاب از نظر دین اسلام پرداخت.

نسخه های خطی:

1 نسخه ی خطی در کتابخانه ی خصوصی مولف که برای فرزندش، «شیخ علیرضا» به ارث مانده است، به خط اصلی موجود است.

نسخه های چاپی:

چاپ نشده است.

13. منهاج النجاة فی عدم جواز ترجمة القرائة فی الصلوة (صلات)

این رساله به مبحث فقهی امکان یا عدم جواز خواندن ترجمه ی سوره ی حمد در نماز پرداخته است. زبان کتاب فارسی است.

نسخه های خطی:

هیچ نسخه ی خطی به دست نیامد.

نسخه های چاپی:

چاپ نشده است.

منابع:

اختران فروزان ری و تهران 297؛ دانشمندان و مشاهیر حرم حضرت عبدالعظیم حسنی (ع) و شهر ری 2/638-639؛ الذریعة 3/482 و 8/2300 و 11/116 و 16/230؛ شرح حال علمای خاندان شریعتمداری 209-213؛ طبقات اعلام الشیعة (نقباء البشر) 17/309-311؛ معجم التراث الکلامی 2/202 و 3/281؛ مکارم الآثار 4/1350.

«سید مرتضی بن اسماعیل بن حسین جرجانی»

000-531 یا 535ه-.ق.

آگاهی ما از شرح حال «سید مرتضی جرجانی»، اندک مطلبی است که مرحوم «آقابزرگ» در «الذریعه» آورده است.

بنابر این گزارش، نام او چنین ثبت شده است: «السید الامیر مرتضی زین الدین تاج العترة ابی ابراهیم اسماعیل ابن الحسین بن الحسن الجرجانی» المتوفی (535) او (531)»

ظاهراً سید مرتضی در دربار «خوارزمشاهیان» مقامی داشت؛ زیرا کتابش را به اسم «سلطان علاء الدین تکش خوارزمشاه» نگاشته است.

ص:807

آثار:

ذخیره خوازرمشاهی (الذخیرة الخوارزمشاهیة)

مولف این کتاب بزرگ طبی را در ده باب یا کتاب منظم و مرتب کرده است. سپس آن را به عربی ترجمه کرده است.

نسخه های خطی:

1 نسخه ی خطی در «کتابخانه ی مجلس شورای اسلامی» به شماره 5009 شامل باب ششم از گفتار یکم، در 147 برگ موجود است.

1 نسخه ی خطی در «کتابخانه ی آستان قدس رضوی (ع)» کتابت سال 669ه-.ق. موجود است.

1 نسخه ی خطی را نیز «آقابزرگ» در «کتابخانه ی شیخ عبدالعلی اصفهانی» در «سامرا»، کتابت سال 991ه-.ق. مشاهد کرده است.

1 نسخه ی خطی در «کتابخانه ی دانشگاه مدینة العلم امام خالصی» در «کاظمیه» موجود است.

1 نسخه ی خطی در «کتابخانه دانشگاه تهران» به شماره 461 در 572 برگ موجود است.

نسخه های چاپی:

چاپ نشده است.

منابع:

الذریعة 10/10-11.

«سید مرتضی بن فتح علی استرآبادی»

000-1298ه-.ق.

«سید مرتضی» فرزند «سید فتحعلی نجفی حلی استرآبادی»، ادیب، پزشک و دانشمند ذوفنونی است که در موسیقی، طب سنتی، علم جفر و رمل استاد و صاحب نظر بود.

از شرح حال و آثار وی آگاهی اندکی در دست است. همین قدر می دانیم که وی در «نجف اشرف» و «حله» به طبابت و معالجه اشتغال داشت. در زمینه ی ادب و شعر نیز فعال بود.

سال مرگ او را 1298ه-.ق. ثبت کرده اند.

آثار:

رسالة فی الرمل

این رساله مختصر به زبان عربی و در قواعد و اصول علم رمل است. بنا به گزارش «معارف الرجل» پژوهشگران این علم، بر رساله ی رمل مرتضی استرآبادی اعتماد کرده اند.

نسخه های خطی:

1 نسخه ی خطی در «کتابخانه ی خصوصی شیخ محمد حرز الدین»، نویسنده ی «معارف الرجال» موجود است.

نسخه های چاپی:

چاپ نشده است.

منابع:

معارف الرجال 2/406؛ معجم رجال الفکر و الادب فی النجف 1/117.

«مسیح الله بن رحیم ذبیحی»

1348-1396ه-.ق.

گرگان پژوه ارجمند معاصر، حاج «مسیح الله ذبیحی» فرزند «مشهدی رحیم»، یکی از محققان صاحب نام عرصه ی تاریخ و فرهنگ است.

او به سال 1308ش. در روستای «زیارت» زاده شد. در «گرگان» به تحصیل پرداخت و شغل مقدس آموزگاری را انتخاب کرد.

ص:808

ذبیحی مقدمات علوم را نزد پدرش و قسمتی را نزد «شیخ رضا مدرس جلینی» و «آقا میرمحمود بهبهانی» و «سید محمدرضا میبدی» آموخت و سپس تحصیلات جدید را در همین شهر آغاز نمود. در سال 1337ش. موفق به اخذ دیپلم ادبی از دانش سرای مقدماتی شد. در همان سال 1327 به خدمت اداره ی آموزش و پرورش «گرگان» درآمد. وی در دبیرستان ها، دانش سرای مقدماتی و مراکز تربیت معلم به تدریس ادبیات فارسی، عربی و علوم دینی پرداخت.

عشق به «گرگان» و تاریخ آن، مسیح ذبیحی را به تحقیقات گسترده واداشت. او ضمن مطالعه ی تاریخ و فرهنگ «گرگان» زمین، به جمع آوری اسناد، مدارک، آثار خطی، فرمان ها، وقف نامه ها و قباله ها اقدام ورزید.

این مورخ معاصر از بیماری قلب رنج می برد و برای معالجه به «تهران» و سپس به «لندن» رفت. اما عمرش کفاف نکرد و جسم خسته اش به «ایران» بازگشت و در وطنش، که از جان بیشتر دوست داشت، به خاک سپرده شد.

آثار:

1. از آستارا تا استرآباد

مجموعه «از آستارا تا استرآباد» شامل مطالب گوناگون تاریخی و مستند درباره ی شمال «ایران»، خصوصاً «استرآباد» است که مجلدات 5-10 با همکاری مسیح الله ذبیحی پدید آمده است.جلد پنجم آن به بررسی اماکن و بناهای تاریخی «گرگان» بر اساس متون، اسناد و پژوهش میدانی است.

جلد ششم و هفتم اسناد تاریخی «گرگان»، جلد هشتم و نهم اسناد تاریخی اشرف(بهشهر) و باز جلد دهم اسناد تاریخی خاندان امیر لطیفی گرگان را در بر دارد. را مورد بررسی قرار می دهد.

نسخه های خطی:

نسخه ی خطی آن شاید در انجمن آثار و مفاخر فرهنگی یا در «کتابخانه ی خصوصی مرحوم ذبیحی» موجود است.

نسخه های چاپی:

این مجموعه در سال های متفاوت چاپ شده است. مجلدات 6 و 7 و 8 مجدداً در سال 1377 از سوی سلسله انتشارات انجمن اثار و مفاخر فرهنگی منتشر گردید.

2. استرآباد نامه

آنچه تحت عنوان «استرآبادنامه» گردآوری شده است، مجموعه ی ارزشمندی از چند اثر است.

«نخبه ی سیفیه» نوشته ی «محمدعلی قورخانچی» «صولت نظام»، روزنامه ی سفر «استرآباد» که شرح سفر شخص مجهولی به سال 1263ه-.ق. است، «شرح حال علما و ادبای استرآباد»، نگارش شیخ «محمدصالح استرآبادی»، ترجمه ی «سفرنامه ی» «کلنل لوات انگلیسی» و «وقف نامه های گرگان»، در این مجموعه، به کوشش مرحوم «ذبیحی» گردآمده است.

نسخه های خطی:

نسخه ی خطی آن شاید در کتابخانه ی ارزشمندش موجود است.

نسخه های چاپی:

کتاب در دوازدهمین نشریه ی «فرهنگ ایران زمین» و به همت و سرمایه ی آقای «ابراهیم رمضانی»، با همکاری «ایرج افشار» و «محمدتقی دانش پژوه»، در سال 1348ش. منتشر گردید.

این اثر به سال 1356تجدید چاپ شد. سال 1386 نیز از سوی انتشارات امیرکبیر در 260 صفحه منتشر گردید.

ص:809

3. دستور زبان فارسی سال اول دانش سراهای راهنمایی تحصیلی علوم انسانی

این اثر یک کتاب درسی است.

نسخه های خطی:

هیچ نسخه ی خطی به دست نیامد.

نسخه های چاپی:

این کتاب نخست به سال 1357 در 164 صفحه، از سوی آموزش و پرورش منتشر گردید. بعدها تجدید چاپ شد.

4. سالنامه فرهنگ گرگان

مجموعه مقالات تاریخی و فرهنگی بود که تنها یک شماره در سال 1337 در «گرگان» منتشر شد.

نسخه های خطی:

هیچ نسخه ی خطی به دست نیامد.

نسخه های چاپی:

از سال 1337 منتشر می گردید.

5. گرگان زمین

مجموعه مطالبی است در چند مجلد که به تاریخ و فرهنگ و ادب «گرگان» می پردازد.

نسخه های خطی:

هیچ نسخه ی خطی به دست نیامد.

نسخه های چاپی:

جلد اول آن به سال 1350 در «گرگان» و در 229 صفحه، منتشر شد.

6. گرگان، سرزمین طلای سفید

اثر دیگری است از تلاش های مسیح الله ذبیحی.

نسخه های خطی:

هیچ نسخه ی خطی به دست نیامد.

نسخه های چاپی:

اطلاعی از چاپ آن به دست نیامد.

7. گرگان نامه

مجموعه مقالات و نوشتارهایی است توسط افراد مختلف که به کوشش ذبیحی و «ایرج افشار» گردآوری شده است.

نسخه های خطی:

هیچ نسخه ی خطی به دست نیامد.

نسخه های چاپی:

این اثر نخست در سلسله متون و تحقیقات «فرهنگ ایران زمین» منتشر شد. سپس به سال 1363 انتشارات بابک آن را تجدید چاپ کرد.

نسخه های خطی:

هیچ نسخه ی خطی به دست نیامد.

نسخه های چاپی:

در مجموعه متون و اسناد تاریخی، نشر تاریخ «ایران»، چاپ شده است.

منابع:

اقتباس از مقاله محمود اخوان مهدوی؛ الذریعة 24/98؛ نادره کاران 375.

ص:810

«مسیح بن محمدسعید تهرانی استرآبادی»

( میرزا مسیح مجتهد استرآبادی)/1193-1263ه-.ق.

«میرزا مسیح مجتهد تهرانی استرآبادی»، فرزند «قاضی سعید استرآبادی»، به سال 1193ه-.ق. در «استرآباد» و در یک خانواده ی فرهیخته و دانش دوست دیده به جهان گشود.

دوران کودکی وی مصادف با ناآرامی های میان «زندیان» و «قاجاریان» بود. باوجود این وی در دامان پدری دانشمند پرورش یافت و قرآن را همراه با مقدمات فارسی و عربی آموخت. آنگاه از محضر استادان «استرآباد» بهره برد.

میرزا مسیح، برای ادامه ی تحصیلاتش، عازم «قم» شد و مدت زیادی در محضر درس فقه و اصول حاج میرزا ابوالقاسم، مشهور به میرزای قمی شرکت جست.

وی پس از نیل به درجه ی اجتهاد، سکونت در «تهران» را اختیار کرد و ضمن برپایی کرسی درس، به ارشاد و اقامه ی نماز جماعت پرداخت.

دوران زعامت دینی میرزا مسیح استرآبادی، هم زمان با بی کفایتی دولت قاجار بود. درباریان در جنگ های خود با «روسیه»، مرتب امتیاز می دادند و قراردادهای ننگین امضا می نمودند.

در چنین دوران اسف باری، میرزا مسیح مسجد چهل ستون را کانون مبارزات سیاسی قرار داده بود. از سوی دیگر ماجرای حبس زنان مسلمان بوسیله ی «گریبایدوف» در سفارت «روسیه» پیش آمد. از آنجا که دولت در این افتضاح سیاسی کاری از پیش نبرد، مردم به میرزا مسیح استرآبادی روی آوردند.

او با شجاعت مردم را برای بازپس گیری زنان مسلمان تشویق کرد. بدنبال آن ماجرای کشته شدن «گریبایدوف» پیش آمد.

پس از آن میرزا مسیح به حالت تبعید، «ایران» را به سوی عتبات عالیات ترک گفت و از سال 1245ه-.ق.، به مدت 18 سال در «نجف اشرف» سکونت اختیار کرد. او سرانجام به سال 1263ه-.ق. در غربت جان سپرد و در کنار حرم حضرت علی (ع) به خاک سپرده شد.

حاج میرزا مسیح، شاگردان زیادی را پرورید. نام برخی از آنان به این شرح است:

«حاج میرزا نصرالله مشهدی تربتی»، «حاج میرزا احمد ساوجی» و «مولانا عبدالرحمن شیخ الاسلام» «مشهد» مقدس.

آثار:

1. الاجتهاد و التقلید

همان طور که از نام کتاب هویداست، در موضوع مهم «اجتهاد و تقلید» است. میرزا مسیح این کتاب را در یک سفر زیارتی که از «نجف اشرف» به «ایران» و «مشهد» مقدس رفته بود، نگاشته است.

سال تالیف آن 1259ه-.ق. است. از مقدمه ی مولف بر این کتاب استنباط می شود که وی اجازه داشت سالی یک بار برای زیارت «مشهد» مقدس به «ایران» سفر نماید.

نسخه های خطی:

1 نسخه ی خطی در «کتابخانه ی آیت الله العظمی مرعشی نجفی (ره)» به شماره 344 موجود است.

نسخه های چاپی:

چاپ نشده است.

2. احکام الشرط فی العقود و الایقاعات

رساله ی «احکام الشرط فی العقود و الایقاعات» درباره ی شروطی بحث می کند که در صحت یا بطلان معامله تاثیر می گذارد.

ص:811

او این اثر را استدلالی و با بیانی سلیس تالیف کرده است.

نسخه های خطی:

هیچ نسخه ی خطی به دست نیامد.

نسخه های چاپی:

چاپ نشده است.

3. احکام النیابة و جواب اسئلة الفقهیة

نسخه های خطی:

هیچ نسخه ی خطی به دست نیامد.

نسخه های چاپی:

چاپ نشده است.

4. تقلید در اصول دین

این رساله، یک اثر ارزشمندی است که امکان تقلید در اصول دین را بررسی می کند. وی یکی از نادر نویسندگانی است که در این خصوص به طور مفصل و استدلالی سخن گفته است.

نسخه های خطی:

هیچ نسخه ی خطی به دست نیامد.

نسخه های چاپی:

چاپ نشده است.

5. ذریعة الاخیار

«ذریعة الاخیار» تقریباً یک کتاب مفصل در فقه به زبان فارسی است. مولف مباحث فقهی را از کتاب طهارت آغاز کرده و تا جهاد و امر به معروف و نهی از منکر، ادامه داده است.

میرزا مسیح کتاب را در یک مقدمه و هشت کتاب تنظیم و به «فتحعلی شاه» تقدیم کرده است.

نسخه های خطی:

2 نسخه ی خطی در «کتابخانه ی آیت الله العظمی مرعشی نجفی (ره)» به شماره 6303 در 71 برگ، کتابت سال 1260ه-.ق. و شماره 10473 در 148 برگ موجود است.

نسخه های چاپی:

چاپ نشده است.

6. رسالة فی تحقیق ان العقود و الایقاعات هل تحتاج الی اللفظ او لا

میرزا مسیح در این رساله در مورد الفاظ انشای عقود و ایقاعات و اینکه باید به عربی باشد یا نه و لفظ خاص دارد یا نه؟ بحث می کند.

نسخه های خطی:

از این اثر 1 نسخه ی خطی در «کتابخانه ی مسجد آقا» در «چال میدان تهران» موجود است.

تصویری از آن نسخه، در «کتابخانه ی مسجد چهل ستون تهران» به شماره 119-120 در دو جلد و 997 صفحه، نگهداری می شود.

نسخه های چاپی:

چاپ نشده است.

7. رساله عملیه

وی احکام شرعی را به زبان فارسی در این کتاب نگاشته تا مردم از آن استفاده کنند. باوجود اینکه کتاب برای عموم مقلدین بود، لیکن استدلالی و پخته نگارش شده است.

نسخه های خطی:

«ملا محمدصالح استرآبادی» یک نسخه ی از آن را دیده است.

نسخه های چاپی:

به صورت چاپ سنگی منتشر شده است. یک نسخه از این چاپ در «کتابخانه ی مسجد جامع چهل ستون» موجود است.

ص:812

8. شرح قواعد الاحکام فی معرفة الحلال و الحرام

وی کتاب «قواعد الاحکام» «علامه حلی» را شرح کرده است. البته اثر دیگری با عنوان «کاشف النقاب عن وجوه الصعاب فی شرح قواعد الاحکام» نیز در منابع یاد شده است. شاید این دو کتاب یکی است.

در هر حال، میرزا مسیح، کتاب طهارت و بخش هایی از این اثر را شرح کرده است.

نسخه های خطی:

به گزارش «آقابزرگ»، 1 نسخه ی خطی در کتابخانه ی نواده ی وی «میرزا عبدالله تهرانی استرآبادی»، شاید به خط مولف موجود است.

3 نسخه ی خطی در «کتابخانه مدرسه ی مروی تهران» به شماره 167 در 600 برگ، شماره 168 در 500 برگ و شماره 212 موجود است.

نسخه های چاپی:

چاپ نشده است.

9. شرح کتاب المعاطاة

این اثر شامل کتاب های صلح، اجاره و وکالت است. به نظر می رسد «شرح کتاب المعاطاة» بخشی از کتاب «کشف النقاب» باشد.

نسخه های خطی:

1 نسخه ی خطی در «کتابخانه ی مسجد چهل ستون تهران» به شماره 438-505 موجود است.

نسخه های چاپی:

چاپ نشده است.

10. شرح مختصر النافع

شرح ارزشمندی است بر کتاب «مختصر النافع» «ابن فهد حلی».

نسخه های خطی:

1 نسخه ی خطی در «کتابخانه ی مسجد جامع تهران» به شماره 161 در 110 صفحه موجود است.

نسخه های چاپی:

چاپ نشده است.

11. طریق النجاة

یک متن فتوایی است که مولف آن را از کتاب «کشف الاستار» خود استخراج کرده است. این رساله مشتمل بر ابواب طهارت و صلات است و به زبان فارسی است.

نسخه های خطی:

1 نسخه ی خطی در «کتابخانه ی آیت الله العظمی مرعشی نجفی (ره)» به شماره 1/11602 در 50 برگ موجود است.

نسخه های چاپی:

چاپ نشده است.

القواعد الاصولیة

رساله ی مختصری است در بیان تعریف علم اصول فقه و مسائل آن به زبان عربی.

نسخه های خطی:

1 نسخه ی خطی در «کتابخانه ی آستان قدس رضوی (ع)» به شماره 6445 در یک مجموعه 221 برگی موجود است.

1 نسخه ی عکسی از نسخه ی خطی «آستان قدس رضوی (ع)» در «کتابخانه ی مسجد چهل ستون» نگهداری می شود.

نسخه های چاپی:

این رساله را «مسجد جامع چهل ستون تهران» منتشر کرده است.

12. کاشف النقاب عن وجوه الصعاب فی شرح قواعد الاحکام

ذیل کتاب «شرح قواعد الاحکام» معرفی شد.

ص:813

13. کشف الاستار

نسخه های خطی:

هیچ نسخه ی خطی به دست نیامد.

نسخه های چاپی:

چاپ نشده است.

14. کشف النقاب فی شرح اللمعة الدمشقیة

مفصل ترین کتاب میرزا مسیح مجتهد استرآبادی است که به دنبال شرح قبلی وی با عنوان «ذریعة الاخیار»، نگارش شده است.

آغاز کتاب از باب حج است و تا کتاب قضا و تا تعارض البینتین ادامه دارد.

نسخه های خطی:

1 نسخه ی خطی در «کتابخانه ی مسجد جامع چهل ستون تهران» به شماره 160-439 در 232 صفحه، به خط مولف موجود است.

چهار نسخه ی خطی در «کتابخانه مدرسه ی مروی تهران» موجود است.

نسخه های چاپی:

این اثر چاپ شده و برخی مجلدات آن در «کتابخانه ی مسجد جامع چهل ستون تهران» موجود است.

15. مجموعه مسائل متفرقه

مطالب متنوع فقهی و اعتقادی است که برخی از آنها پاسخ به پرسش هایی است که از میرزا مسیح سوال شده است.

هم چنین مباحث اعتقادی و اصول فقه را دربردارد.

نسخه های خطی:

1 نسخه ی خطی در «کتابخانه ی مسجد آقا» واقع در «چال میدان تهران» موجود است. نسخه هایی زیراکسی نیز در «مسجد چهل ستون» می توان به دست آورد.

نسخه های چاپی:

چاپ نشده است.

المصباح لطریق العمل

این کتاب نیز مانند رساله ی عملیه فارسی، نوعی رساله ی عملیه به زبان عربی است.

نسخه های خطی:

هیچ نسخه ی خطی به دست نیامد.

نسخه های چاپی:

به سال 1262ه-.ق. در «تهران» به صورت چاپ سنگی منتشر شده است.

منابع:

اثر آفرینان 3/244؛ تاریخ ایران از آغاز تا انقراض قاجاریه 1/104؛ تاریخ ایران در دوره قاجار 66؛ تاریخ جنگهای ایران و روس 294-295؛ تاریخ روابط خارجی ایران 239؛ تاریخ منتظم ناصری 3/1595-1597؛ تاریخ نو 122؛ تاریخ نو 122-123؛ چهل سال تاریخ ایران 2/210، 220 و 3/763؛ دایرةالمعارف تشیع 1/111-112؛ دایرةالمعارف فارسی دکتر مصاحب 3/2775؛ دایرةالمعارف قرآن کریم 2/247-248؛ الذریعة 13/295 و 14/22-23 و 15/305 و 21/100؛ روح و ریحان 527؛ روضات الجنات 4/129؛ روضة الصفای ناصری 9/708؛ ریحانة الادب 6/71؛ شرح حال رجال ایران 4/100-101؛ شرح حال علما و ادبای استرآباد (استرآبادنامه) 175؛ طبقات اعلام الشیعة (الکرام البررة) 12/502-503؛ طرائف المقال 1/43؛ علمای مجاهد 44-46؛ فرزانگان مازندران 1/75-77؛ فرهنگ جامع تاریخ ایران 2/809؛ فوائد الرضویة 215؛ قصص العلماء 146-147؛ گنجینه ی دانشمندان

ص:814

4/482؛ مرآة الشرق 2/1340؛ معجم اعلام الشیعة 454؛ معجم رجال الفکر و الادب فی النجف 1/378-379؛ معجم مولفی الشیعة 187؛ مکارم الآثار 5/1700؛ موسوعة طبقات الفقهاء 13/657-658؛ مولفین کتب چاپی فارسی و عربی 6/191؛ ناسخ التواریخ (بخش سلاطین قاجاریه) 2/37.

«میر معین الدین بن محمد شیرازی»

یا

«میر معین الدین محمد بن عبدالباقی شیرازی»

000-بعد 995ه-.ق.

«میر معین الدین»، مشهور به «میر مخدوم شریفی»، متخلّص به «اشرف»، از نوادگان «شریف جرجانی» است.

نام و نام پدر وی مورد اختلاف است. شرح زندگانی او نیز چندان روشن و مفصل نیست. همین قدر می دانیم که در دوران تحصیل، تحت تاثیر آموزش های سلفی و اهل «تسنن» واقع می شود. آنگاه با ترفندهایی به مقام تعلیم و تربیت «شاه اسماعیل ثانی» دست می یابد.

وی افکار و عقاید این شاهزاده را ضد عقاید «شیعه» شکل داد. آنگاه در ایامی که اسماعیل میرزا به دلیل شرارت، در قلعه ی قهقهه تحت نظر بود، وی به «عثمانی» رفت. وقتی شاه اسماعیل ثانی به حکومت رسید، او به «ایران» بازگشت و در نزد شاه مقامی بلند به دست آورد.

میر مخدوم، از این نفوذ سوء استفاده و شاه را وادار به اعمال ناشایستی مانند: تغییر شعارها، خطبه ها و نوشته جات سکه ها کرد.

این شاه صفوی که در اثر تعلیمات نادرست، به انسانی کینه توز تبدیل شده بود، شاهزداگان زیادی از برادران و عموزادگانش را بکشت و سران قزلباش را به تیغه ی شمشیر سپرد.

خونریزی و اهانت به عقاید مردم، سبب شد که شاه کشته شود و میر مخدوم به دولت «عثمانی» پناهنده گردد.

او در «استانبول» و «مکه» مدتی به منصب قضاوت منصوب گشت و عاقبت دور از وطن درگذشت.

آثار:

1. ذخیرة العقبی

میر مخدوم در این اثر محبت دنیا را نکوهش کرده و به ذخیره توشه برای آخرت سفارش کرده است.

نسخه های خطی:

هیچ نسخه ی خطی به دست نیامد.

نسخه های چاپی:

چاپ نشده است.

2. دیوان شعر

اشعار فارسی میرمخدوم است.

نسخه های خطی:

هیچ نسخه ی خطی به دست نیامد.

نسخه های چاپی:

چاپ نشده است.

3. رساله عرفانی

این رساله را در فهرست مشترک نسخه های خطی فارسی «پاکستان» به میر مخدوم نسبت داده اند.

نسخه های خطی:

1 نسخه ی خطی در «کتابخانه ی علمیه پیر سید محب الله شاه راشدی»، «حیدرآباد پاکستان» در 39 صفحه موجود است.

نسخه های چاپی:

چاپ نشده است.

ص:815

4. شرح منطق سید شریف

گویا رساله منطق نیای بزرگش «سید شریف جرجانی» را شرح کرده است.

نسخه های خطی:

هیچ نسخه ی خطی به دست نیامد.

نسخه های چاپی:

چاپ نشده است.

5. مفتاح الذخیرة

نسخه های خطی:

هیچ نسخه ی خطی به دست نیامد.

نسخه های چاپی:

چاپ نشده است.

6. نواقض الروافض

میر مخدوم با نوشتن این کتاب، نهایت خصومت و دشمنی خود را با عقاید «شیعیان» نشان داده است.

لیکن بسیاری از علما و دانشمندان «شیعه» بر این اثر ردیه نوشته و ادعاهای او را پاسخ داده اند.

نسخه های خطی:

1 نسخه ی خطی در «کتابخانه ی آستان قدس رضوی (ع)» به شماره 984 در 79 برگ، کتابت سال 1012ه-.ق. موجود است.

1 نسخه ی خطی در «کتابخانه ی آیت الله العظمی مرعشی نجفی (ره)» به شماره 7524 در 179 برگ، کتابت سال 1208ه-.ق. موجود است.

1 نسخه ی خطی در «کتابخانه ی مرکز احیاء میراث اسلامی قم» به شماره 1/93 در 44 برگ، کتابت سال 1011ه-.ق. موجود است.

2 نسخه ی خطی در «کتابخانه ی عمومی اوقاف بغداد» به شماره 9840 در 169 برگ و شماره 3956 در 219 برگ موجود است.

نسخه های چاپی:

چاپ نشده است.

منابع:

اثرآفرینان 1/263؛ اعلام المکیین 2/948؛ تاریخ نظم و نثر در ایران2/815؛ تذکره ی روز روشن 346، 421دانشمندان و سخن سرایان فارس 1/280 و 3/261؛ الذریعة 9/77؛ ریاض الشعراء داغستانی 49، 270؛ فرهنگ سخنوران 43؛529؛ قاموس الاعلام 6/4510؛ گلزار جاویدان 1/150 و 3/1535؛ مجمع الخواص 42؛ معجم المولفین 12/312؛ هفت اقلیم 1/279.

«مهدی بن حسن جرجانی»

قرن 7ه-.ق.

درباره ی «مهدی بن حسن بن محمد نیرمی جرجانی» هیچ اطلاعی جز آنچه «آقابزرگ» گزارش کرده است، نداریم.

بنابر مشاهده ی «آقابزرگ»، از حواشی که وی بر یک مجموعه رسائل فقهی و کلامی نگاشته است، عالم فاضلی بوده است.

از آنجا که این حواشی را به صورت مستقل نام نبرده، ما نیز در آثار وی مستقل یاد نکردیم.

آثار:

اصول دین

به گزارش «آقابزرگ»، وی دو رساله در اصول دین نگاشته است. البته «آقابزرگ» احتمال می دهد که این دو رساله تالیف خود وی نیست. بلکه آنها را برای خودش از

ص:816

روی کتاب های دیگر کتابت کرده است.

لیکن چون احتمال است و از سوی دیگر این نسبت را پذیرفته اند، در زمره ی آثار مولف آورده شد.

نسخه های خطی:

هیچ نسخه ی خطی به دست نیامد.

نسخه های چاپی:

چاپ نشده است.

منابع:

الذریعة 11/85، 86؛ طبقات اعلام الشیعة (الانوار الساطعة) 4/186؛ معجم التراث الکلامی 1/343؛ موسوعة طبقات الفقهاء 7/284.

«مهجور استرآبادی»

قرن 13ه-.ق.

بنا به نوشته ی «میرزا محمدصالح استرآبادی»، وی معاصر و رفیق «مشفق استرآبادی» بود.

آثار:

دیوان

ظاهرا دیوان شعر وی به فارسی است.

نسخه های خطی:

هیچ نسخه ی خطی به دست نیامد.

نسخه های چاپی:

چاپ نشده است.

منابع:

شرح حال علما و ادبای استرآباد (استرآباد نامه) 155.

ص:817

ن

«نادر بن بدیع الزمان قاجار استرآبادی»

1242-1303ه-.ق.

«نادر میرزا» فرزند «بدیع الزمان»، از نوادگان «فتحعلی شاه قاجار» است. او شاهزاده ای با سواد و پژوهشگر بود.

از آنجا که سکونت ایل قاجار، در «استرآباد» بود، بنابراین دانشمندان آنان را نیز می توان در زمره ی دانشمندان «جرجان» و «استرآباد» برشمرد.

نادر میرزا نیز در «استرآباد» به دنیا آمد. لیکن پدرش به دستور «محمد شاه» در «تبریز» زندانی شده بود، از این رو در 15 سالگی مجبور شد به «تبریز» نقل مکان کند.

او در «تبریز» نزد علما و دانشمندان آن سرزمین، مانند: «ملا محمود تسوجی» متوفای 1295ه-.ق. تحصیل کرد. پس از آن در خدمت درباری و دولتی وارد شد. مدتی عهده دار حکومت خلخال و سراب بود. بعد امور مالیاتی «تبریز» را به دست گرفت.

در زمان «مظفر الدین میرزا»، اداره ی نظمیه به او واگذار گردید. لیکن به سال 1298ه-.ق. «محمدرحیم خان قاجار دولو»، وقتی به منصب سپهسالاری «آذربایجان» رسید، نادر میرزا را توقیف و اموالش را ضبط کرد.

وی پس از آزادی، ندیم باشی مظفر الدین میرزا شد. مدتی نیز داروغه ی بازار «تبریز» بود. سرانجام در سال 1303ه-.ق.، و در سن 61 سالگی بدرود حیات گفت.

آثار:

1. تاریخ تبریز

به نظر می رسد، این کتاب تاریخی، غیر از کتاب «تاریخ و جغرافی تبریز» است؛ زیرا برخی منابع مانند: «محمدعلی تربیت»، این کتاب را جداگانه برشمرده و زبان آن را فارسی خالص دانسته است.

نسخه های خطی:

هیچ نسخه ی خطی به دست نیامد.

نسخه های چاپی:

چاپ نشده است.

2. تاریخ و جغرافی دارالسلطنه تبریز (تاریخ تبریز) (تاریخ ثریا) (تاریخ نادری)

کتاب «تاریخ و جغرافی تبریز»، اثر مفصلی از تاریخ و معرفی آثار، اماکن و شخصیت های «تبریز» است.

این اثر ارزشمند، ضمن بیان تاریخ مختصری از «تبریز»، به معرفی محله ها، قنات ها، مساجد، مدارس، اماکن تاریخی، قبایل و شخصیت ها پرداخته است.

نسخه های خطی:

آقای «طباطبایی مجد»، مصحح کتاب «تاریخ و جغرافی تبریز» در خصوص نسخه های خطی آن گزارش می دهد:

1 نسخه ی اصلی به خط مولف، در نزد خاندان وی (آراسته) در «تبریز» بود. پس از تحقیقاتی مشخص شد که همراه با دیگر آثار مولف به یک مجموعه دار انگلیسی فروخته شده و ظاهراً در «لندن» و نزد شخص ناشناسی است.

1 نسخه ی خطی نزد «ادیب السلطنه سمیعی» در «تبریز» بود. وی نیز اوراق پراکنده ی آن را در «کتابخانه ی تربیت تبریز» یافته و تنظیم کرده است.

ص:818

هم چنین براساس گزارش مصحح، نسخه ای در «کتابخانه ی محمد نخجوانی» و نسخه ای در «کتابخانه ی میرزا جعفرآقا سلطان القرایی» موجود بود.

گویا نسخه ای نیز در «کتابخانه ی سلطنتی» بوده است. اما در حال حاضر در دسترس نیست.

1 نسخه ی خطی در «کتابخانه ی ملی ملک تهران» به شماره 3720 در 107 برگ، کتابت سال 1314ه-.ق.، با عنوان «تاریخ تبریز» موجود است.

نسخه های چاپی:

این اثر چاپ های متعددی از سنگی و حروفی دارد. بهترین چاپ آن با تصحیح آقای «غلامرضا طباطبایی مجد» به سال 1373 در «تبریز» و توسط انتشارات ستوده منتشر شده است.

3. خوراکی های ایرانی

نادر میرزا در این اثر، از غذاهای ایرانی، طبخ آن ها، کیفیت غذاها و دیگر مطالب آشپزی سخن گفته است.

نسخه های خطی:

ظاهراً نسخه ی اصلی آن به خط مولف، همراه نسخه ای اصلی کتاب «تاریخ و جغرافی تبریز» به خارج از «ایران» (احتمالاً لندن) منتقل شده و نشانی از مالک آن در دست نیست.

در «کتابخانه ی ملی جمهوری اسلامی ایران» نیز به شماره 19071-5 نسخه ای وجود دارد. به نظر می رسد که این نسخه، خطی یا چاپ سنگی، مطابقت داده شده با نسخه ی خطی است.

1 نسخه ی خطی در «کتابخانه ی مجلس شورای اسلامی» به شماره 6301 در 196 صفحه، کتابت سده 13ه-.ق. موجود است.

نسخه های چاپی:

دانشگاه «تهران» به سال 1386 در 315 صفحه، دست به انتشار آن زده ا ست.

4. لغات تشریح انسان (کتاب فی اسماء اعضای الانسان)

این کتاب به زبان عربی و در تشریح اعضای انسان است.

نسخه های خطی:

هیچ نسخه ی خطی به دست نیامد.

نسخه های چاپی:

چاپ نشده است.

5. نوادر الامثال (نوادر نادری)

این کتاب در امثال و نوادر عرب است.

نسخه های خطی:

هیچ نسخه ی خطی به دست نیامد.

نسخه های چاپی:

چاپ نشده است.

منابع:

تاریخ و جغرافی دارالسلطنه تبریز، سی و پنج - پنجاه و یک، 378-385؛ تذکره ی شعرا و ادباء آذربایجان 21؛ دایرةالمعارف مصور پیمان 387؛ الذریعة 3/245؛ شرح حال رجال ایران 5/309-311؛ فرهنگ سخنوران 122؛ فرهنگ نام آوران خوی 61؛ فهرست کتب چاپ سنگی کتابخانه ی مرکزی تبریز؛ مجله یادگار، سال 2 و 4 شماره 5 و 6 صفحه 37؛ معجم المولفین 4/6؛ مکارم الآثار 4/1184-1185؛ مولفین کتب چاپی فارسی و عربی 6/492.

ص:819

«نجفعلی بن حسن استرآبادی»

( فاضل استرآبادی)/1305-1391ه-.ق.

«شیخ نجفعلی» فرزند «میرزا حسن بن علی»، مشهور به «فاضل استرآبادی»، از فقها و دانشمندان خوش بیان «استرآباد» است.

او در روستای «نوکنده ی انزان» زاده شد. تحصیلاتش را در «گرگان» آغاز کرد. پس از فراگیری مقدمات، به حوزه ی «مشهد» مقدس سفر کرد و در مدرسه ی میرزا جعفر مدت هفت سال به تکمیل تحصیلاتش پرداخت.

او هم زمان با تحصیل به تدریس نیز اشتغال داشت و شاگردانی چون آیت الله «شیخ محمد کوهستاتی» را پرورید.

او برای تحصیل در مراحل عالی، عازم عتبات عالیات گردید. درمسیر سفرش، به علت بسته بودن راه، مدتی در حوزه ی «بابل» اقامت ورزید.

پس از ورود به حوزه ی «نجف اشرف»، به حلقه ی درس «آقا ضیاء الدین عراقی»، «میرزای نایینی» و «سید ابوالحسن اصفهانی» پیوست.

فاضل استرآبادی، در حوزه ی «نجف اشرف» نیز کرسی درس برپا کرد و شاگردانی چون «سید عبدالکریم کشمیری»، «حاج شیخ محمدتقی ایروانی» و «حاج سید محمدباقر طباطبایی یزدی» را پرورش داد.

آنگاه که فاضل استرآبادی به درجه ی اجتهاد رسید به «ایران» بازگشت و سال 1326ش.، وارد «قم» شد و مورد استقبال فقها و مراجع تقلید واقع گردید.

پس از آن به «تهران» و از آنجا به درخواست مردم «بابل»، به سوی آن شهر روان شد. او سال ها در «بابل» به خدمت و ارشاد پرداخت. ماه های محرم و صفر را نیز به زادگاهش نوکنده می رفت. تا اینکه به سال 1391ه-.ق. در «بابل» جان باخت و پس از یک تشییع با شکوه به خاک سپرده شد.

او بیانی شیوا و شیوه ای جذاب داشت. در تدریس و سخنرانی بسیار ماهر بود.

آثار:

1. الاستصحاب

نسخه های خطی:

هیچ نسخه ی خطی به دست نیامد.

نسخه های چاپی:

چاپ نشده است.

2. البیع

نسخه های خطی:

هیچ نسخه ی خطی به دست نیامد.

نسخه های چاپی:

چاپ نشده است.

3. تقریرات درس آیت الله آقا ضیاء عراقی

نسخه های خطی:

هیچ نسخه ی خطی به دست نیامد.

نسخه های چاپی:

چاپ نشده است.

4. تقریرات درس آیت آلله سید ابوالحسن اصفهانی

5. رسالة فی بحث الفاظ

نسخه های خطی:

هیچ نسخه ی خطی به دست نیامد.

نسخه های چاپی:

چاپ نشده است.

ص:820

6. القضاء

نسخه های خطی:

هیچ نسخه ی خطی به دست نیامد.

نسخه های چاپی:

چاپ نشده است.

منابع:

آشنایی با فرزانگان بابل 283-292؛ بابل شهر زیبای مازندران 1/608؛ فرزانگان مازندران 1/53-59.

«نجیبای استرآبادی»

قرن 10/11ه-.ق.

پیشتر ذیل مدخل «خالص استرآبادی» یا «خالصای استرآبادی شرح داده شد. لطفا به مدخل یاد شده مراجعه شود.

«سید نصرالله بن حسن حسینی استرآبادی»

000-1255ه-.ق.

عالم و دانشمند مجاهد، «سید نصرالله حسینی»، فرزند «سید حسن استرآبادی»، فقهیه مبارز سده سیزدهم ه-. ق. است.

او در اواخر سده ی دوازده در «استرآباد» دیده به جهان گشود. در کودکی فارسی و مقدمات عربی را فراگرفت. آنگاه برای ادامه ی تحصیلات، عازم «تهران» شد و در آن حوزه به تکمیل تحصیلاتش پرداخت.

پس از آن به عتبات عالیات رفت و از محضر استادان بزرگ آن حوزه ی بزرگ، بهره برد.

از استادان مهم سید نصرالله استرآبادی می توان به «ملا محمدجعفر شریعتمدار استرآبادی» اشاره کرد.

در هر حال سید نصرالله چون به جایگاه بلند دانش دست یافت، به «ایران» بازگشت و در «تهران» سکونت اختیار نمود.

او در «تهران» ضمن تدریس، تبلیغ و ارشاد مردم، به تحقیق و تالیف نیز ادامه داد. هم زمان در مبارزات سیاسی و تحولات اجتماعی فعالیت نشان داد و همراه علمای مجاهد، به دعوت «سید محمد طباطبایی» پاسخ گفت و در اردوی مجاهدین در «چمن سلطانیه» شرکت کرد. او همراه با دیگر مجاهدان به سوی «آذربایجان» رهسپار شد و در ترغیب سپاهیان برای جهاد تلاش کرد.

آثار:

1. تنقیح المقال فی شرح ارشاد الاذهان (تنقیح البیان فی شرح ارشاد الاذهان)

این کتاب فقهی در واقع شرحی است بر کتاب «ارشاد الاذهان» «علامه حلی» که در چند مجلد تدوین شده است.

نسخه های خطی:

3 نسخه ی خطی در «کتابخانه ی مدرسه ی عالی شهید مطهری (سپهسالار)» به شماره 2483 در 271 برگ، شماره 2484 در 289 برگ، کتابت سده 13ه-.ق. و شماره 2485 در 130 برگ، کتابت سده 13ه-.ق.، با عنوان «تنقیح البیان فی شرح ارشاد الاذهان) موجود است.

گفتنی است، برخی از این نسخه ها جلد اول و جلد دوم و به خط اصلی مولف است.

1 نسخه ی خطی در «کتابخانه ی مجلس شورای اسلامی» به شماره 4332 در 172 برگ، کتابت سده 13ه-.ق. موجود است.

نسخه های چاپی:

چاپ نشده است.

2. رسالة فی المواضعة و المضایقة

این کتاب به یکی از مسائل فقهی پرداخته و آن را به زبان عربی نوشته است.

ص:821

نسخه های خطی:

2 نسخه ی خطی در «کتابخانه ی مدرسه ی عالی شهید مطهری (سپهسالار)» به شماره 2554 کتابت سده 13ه-.ق. و شماره 2527 در 47 برگ، با عنوان «التضییق و المواسعة» موجود است.

نسخه های چاپی:

چاپ نشده است.

3. مدارج الاحکام (مدارج الوصول الی علم الاصول)

این کتاب در علم اصول فقه و به زبان عربی است. سید نصرالله با نگارش آن و حواشی که بر آن نوشته است، مسائل مهمی از علم اصول فقه را تحلیل و تبیین کرده است.

نسخه های خطی:

1 نسخه ی خطی در «کتابخانه ی مدرسه ی عالی شهید مطهری (سپهسالار)» به شماره 2485 در 141 صفحه موجود است.

1 نسخه ی خطی در «کتابخانه ی ملی ملک تهران» با عنوان «مدارج الوصول الی علم الاصول» موجود است.

نسخه های چاپی:

چاپ نشده است.

4. موازین القسط

کتاب «موازین القسط» به زبان عربی و در موضوع اصول فقه است. سید نصرالله این کتاب مفصل را در چند مجلد نگاشته است. تاریخ پایان جلد اول آن 1235ه-.ق. و پایان جلد دوم، سال 1236ه-.ق. است.

کتاب در سه فن و با عناوین «میزان، میزان» با نقل اقوال از استادان بزرگ این علم ترتیب یافته است.

نسخه های خطی:

1 نسخه ی خطی در «کتابخانه ی آیت الله العظمی مرعشی نجفی (ره)» به شماره 6926 در 191 برگ، کتابت سال 1237ه-.ق.، جلد دوم و به خط اصلی مولف، موجود است.

1 نسخه ی خطی در «کتابخانه ی دانشکدهی الاهیات و معارف اسلامی مشهد» به شماره 565 کتابت سال 1235ه-.ق. موجود است.

1 نسخه ی خطی در «کتابخانه ی مدرسه ی عالی شهید مطهری (سپهسالار)» به شماره 902 در 443 صفحه، به خط مولف موجود است.

نسخه های چاپی:

چاپ نشده است.

منابع:

الاعلام زرکلی 8/30؛ تاریخ نو 18-19؛ تراجم الرجال 4/19؛ دایرةالمعارف تشیع 2/112؛ الذریعة 4/462 و 20/236 و 23/221؛ روضة الصفاء 9/645؛ طبقات اعلام الشیعة (الکرام البررة) 12/591-592؛ علمای مجاهد 44؛ فهرست نسخه های خطی کتابخانه ی ملی ملک 1/658؛ معجم المولفین 4/26 (13/95)؛ موسوعة طبقات الفقهاء 13/677؛ ناسخ التواریخ: سلاطین قاجاریه 1 و 2/365.

«نظام الدین بن حسین استرآبادی»

000-?921ه-.ق.

درباره ی «مولانا نظام الدین استرآبادی»، اگاهی ها اندک و متشتت است. نخست اینکه در هیچ منبعی تصریح نشده که آیا نام او نظام الدین است یا ملقب به نظام الدین بوده است؟

دوم اینکه نام پدرش چیست و اینکه در معرفی برخی

ص:822

نسخه ها، او را فرزند حسین نامیده اند، صحیح است؟

سوم اینکه زادگاه و محل تولد وی مشخص نیست. البته احتمال می رود که وی در نیمه ی دوم سده نهم ه-. ق. در «استرآباد» قدم بر عرصه گیتی نهاد و در همانجا رشد کرد.

نظام الدین استرآبادی در شعر «نظام» تخلّص می کرد. او در جوانی اشعار معمایی می سرود. از این رو به «نظام معمایی» شهرت پیدا کرد.

وی شیوه ی خود را تغییر داده و پس از آن به سرودن قصاید و مثنویات مذهبی در مدح پیامبر اکرم (ص) و ائمه ی اطهار (ع) می پردازد.

نظام استرآبادی به سال 921ه-.ق. در «استرآباد» دیده از جهان فروبست و در زادگاهش مدفون گشت.

آثار:

1. ترکیب بند

یک «ترکیب بند» زیبا از نظام الدین استرآبادی است. آغاز آن چنین است:

السلام ای سایه خورشید رب العالمین

آسمان عز و تمکین، آفتاب داد و دین

نسخه های خطی:

1 نسخه ی خطی در «کتابخانه ی ملی ملک تهران» به شماره 6/5083 در 180 برگ موجود است.

نسخه های چاپی:

چاپ نشده است.

2. دیوان شعر

مجموعه اشعار فارسی نظام الدین استرآبادی است. نسخه های دیوان وی در چند کتابخانه ی موجود است. لیکن آغاز آنها با هم متفاوت است.

نسخه های خطی:

2 نسخه ی خطی در «کتابخانه ی مجلس شورای اسلامی» به شماره 826 در 153 برگ و شماره 1/13983 در 161 برگ موجود است.

1 نسخه ی خطی در «کتابخانه ی مدرسه ی عالی شهید مطهری (سپهسالار)» به شماره 375 در 105 برگ موجود است.

1 نسخه ی خطی در «کتابخانه ی ملی جمهوری اسلامی ایران» به شماره 2514/ف در 297 برگ، کتابت سده 12ه-.ق. موجود است.

نسخه های چاپی:

چاپ نشده است.

3. رساله معما

نظام الدین استرآبادی با نظم و شعر یک رساله در معما نگاشته است که شاید به همین جهت نیز نظام معمایی یا معمای استرآبادی نامیده می شود. آغاز آن چنین است:

بنام قدیمی که از نام او

معمای عالم بود با نظام

نسخه های خطی:

2 نسخه ی خطی در «کتابخانه ی دانشکدهی الاهیات و معارف اسلامی دانشگاه تهران» به شماره 1/555 در 145 برگ، کتابت سال 1046ه-.ق. و شماره 1/144 در 227 برگ، کتابت سده 11ه-.ق. موجود است.

نسخه های چاپی:

چاپ نشده است.

4. شعر

اشعاری است از نظام الدین استرآبادی.

ص:823

نسخه های خطی:

1 نسخه ی خطی در «کتابخانه ی ملی ملک تهران» به شماره 10/6260 در یک مجموعه 707 برگ، کتابت سده 13ه-.ق. موجود است.

نسخه های چاپی:

چاپ نشده است.

5. قصیده در مدح پیامبر (ص)

نظام الدین استرآبادی، در این قصیده، اشعار بسیار زیبایی را در 69 بیت سروده است. موضوع آن مدح رسول خدا (ص) است.

نسخه های خطی:

1 نسخه ی خطی در «کتابخانه ی آیت الله العظمی مرعشی نجفی (ره)» به شماره 15/13499 در 3 برگ موجود است.

نسخه های چاپی:

چاپ نشده است.

6. مثنوی بلقیس و سلیمان (بلقیس نامه)

این اثر، یک مثنوی زیبایی است در داستان حضرت «سلیمان» و «بلقیس» به زبان فارسی.

نسخه های خطی:

1 نسخه ی خطی در «کتابخانه ی دانشکدهی ادبیات و علوم انسانی دانشگاه فردوسی مشهد» به شماره 304 در 68 برگ موجود است.

نسخه های چاپی:

چاپ نشده است.

7. مثنوی سعادت نامه

این اشعار مثنوی حماسی به زبان فارسی در بیان غزوات رسول اکرم (ص)، بر وزن «خسرو شیرین» نظامی است.

گفته می شود نظام الدین استرآبادی، این مثنوی را به سال 918ه-.ق. در زمان «شاه اسماعیل صفوی» و به نام «خواجه سیف الدین مظفر بتکچی» سروده است.

نسخه های خطی:

1 نسخه ی خطی در «کتابخانه دانشگاه تهران» به شماره 3642 موجود است.

1 نسخه ی خطی در «کتابخانه ی شستربیتی به شماره 235 موجود است.

نسخه های چاپی:

این مثنوی را آقایان «حسن عزیزی» و «علی حیدری یساولی» تصحیح کرده و برای چاپ آماده کرده اند.

8. معراج خیال (چرخیات نظام)

«معراج الخیال» اشعار فارسی از نظام الدین استرآبادی با قافیه ی «الف» است. در برخی از نسخه ها، زبان آن را به اشتباه، ترکی نوشته اند.

نسخه های خطی:

1 نسخه ی خطی در «کتابخانه ی مجلس شورای اسلامی» به شماره 15/14199 موجود است.

1 نسخه ی خطی در «کتابخانه ی دارالکتب المصریة» به شماره 27 – م در 5 برگ موجود است. فهرست نویس زبان این نسخه را ترکی ثبت کرده است.

1 نسخه ی خطی در «کتابخانه ی موزه ی ملی کراچی پاکستان» به شماره 1/185 کتابت سال 1078ه-.ق. موجود است.

نسخه های چاپی:

چاپ نشده است.

منابع:

اثر آفرینان 1/242؛ پاسداران حماسه غدیر 168-169؛

ص:824

تاریخ ادبیات صفا 4/463؛ تاریخ نظم و نثر در ایران 1/313؛ تحفه سامی 171؛ الذریعة 3/148 و 9/1201 و 12/228 و 19/128، 205، 211 و 21/229؛ رجال کتاب حبیب السیر 221؛ ریاض الشعراء داغستانی 1/724؛ ریحانة الادب 6/196؛ شرح حال علما و ادبای استرآباد (استرآبادنامه) 120؛ شعرای گرگان و مازندران 326؛ طبقات اعلام الشیعة (احیاء الداثر) 7/266؛ فرزانگان مازندران 1/80-86؛ فرهنگ بزرگان اسلام و ایران 645؛ فرهنگ سخنوران 607؛ فهرست نسخه های خطی فارسی 4/2910فهرست واره کتابهای فارسی 3/1562، 1684-1685؛ الکنی و الالقاب 3/254؛ گلزار جاویدان /1635؛ لغت نامه ی دهخدا (ذیل نظام) 592؛ مجمع الفصحاء، بخش اول، جلد دوم، 2/158؛ مشاهیر دانشمندان اسلام 4/312.

«نعیم بن عبدالملک بن محمد استرآبادی»

272-354ه-.ق.

آگاهی ما از شرح احوال و آثار «نعیم بن عبدالملک استرآبادی» بسیار اندک و شاید در حد هیچ است؛ زیرا فقط یک اثر با عنوان «الامالی» از وی نقل شده است. اما اگر دقت کنیم، و اطلاعات موجود را با آنچه درباره ی ابونعیم عبدالملک بن محمد داریم، مقایسه نماییم، درمی یابیم که این دو تن یکی هستند.

زیرا تاریخ تولد هر دو نزدیک به هم، نام پدر و جد آنها یکی و نام کتاب شان نیز یکی است.

بنابراین شایسته است مطالب کامل درباره ی نعیم بن عبدالملک را ذیل مدخل «ابونعیم عبدالملک بن محمد» مطالعه کنیم.

ص:825

و

«وفایی استرآبادی بن قاسم»

قرن ؟ه-.

آگاهی ما از شرح احوال و اثار وفایی استرآبادی هیچ است. فقط «منزوی» در «فهرست واره کتاب های فارسی» او را منجم توصیف کرده و یک اثر به او نسبت می دهد.

«میرزا محمدصالح استرآبادی» از شاعری به نام «میرزا محمدحسین» متخلص به «وفای استرآبادی» سخن گفته که معاصرش بوده و اشعار زیادی از وی نقل کرده است. اما نمی دانیم که آیا همین وفای استرآبادی منجم است یا نه؟

آثار:

احکام طالع

اثری است در طریقه ی استخراج زایچه ی طالع، که مولف آن را به زبان فارسی نگاشته است.

نسخه های خطی:

به گزارش «منزوی»، گویا 1 نسخه ی خطی در «کتابخانه ی آستان قدس رضوی (ع)» موجود است.

نسخه های چاپی:

چاپ نشده است.

منابع:

فهرست واره کتابهای فارسی 4/2986.

ص:826

ه

«هادی بن محمد حائری استرآبادی»

قرن 13ه-.ق.

تنها اطلاعات ما از شرح احوال و آثار «مولا هادی بن محمد حائری استرآبادی»، گزارش «آقابزرگ» در «طبقات» و «الذریعه» است.

در این گزارش، مولا هادی، معاصر و شاگرد «سید ابراهیم»، صاحب «الضوابط» معرفی شده است.

هم چنین از سوی استادش «سید ابراهیم»، «مراثی ی» با عنوان «المراثی الخلیلیة» برای دو فرزند «سید دلدار علی» در «لکهنو» نگاشته است.

البته در برخی تذکره ها از شخصی به نام «میرهادی استرآبادی» که شاعر بوده و شعر می سرود نام برده شده است. لیکن به نظر نمی رسد که این دو شخص یکی باشند.

آثار:

1. ترجمة المعالم

«معالم الاصول» را به فارسی ترجمه کرده است.

نسخه های خطی:

1 نسخه ی خطی در «کتابخانه ی خصوصی سید محمدحسین بن سید محمدباقر قزوینی» در «کربلا» موجود است.

نسخه های چاپی:

چاپ نشده است.

2. المراثی الخلیلیة

گویا مراثی و اشعار منظومی است که شیخ هادی استرآبادی، از سوی استادش «سید ابراهیم»، در خصوص «سید محمد» و «سید حسین»، فرزندان «سید دلدارعلی» در «لکهنو»، به سال 1259ه-.ق. سروده است.

نسخه های خطی:

هیچ نسخه ی خطی به دست نیامد.

نسخه های چاپی:

چاپ نشده است.

منابع:

الذریعة 4/137؛ طبقات اعلام الشیعة (الکرام البررة) 12/606؛ گلزار جاویدان 3/1573، 1725.

«هاشم بن جلال فزونی استرآبادی»

قرن 11ه-.ق.

منظور از «هاشم» یا «میر هاشم بن جلال فزونی استرآبادی»، همان «محمدهاشم بن جلال الدین فزونی استرآبادی» است.

ص:827

ی

«یحیی بن حسین شجری جرجانی»

412-479ه-.ق.

«یحیی بن حسین بن اسماعیل بن حرب بن زید شجری جرجانی»، ملقب به «الامام المرشد بالله» از پیشوایان و بزرگان «زیدیه» در «جرجان» و شمال «ایران» است.

او عالمی تبارشناس، محدثی ثقه، متکلمی متبحر و مجتهدی حافظ توصیف شده است.

در دوران حکومت «المستظهر عباسی» یحیی بن حسین به دعوت علیه «عباسیان» و عمال آنها برخاست. مردم را به جهاد و عدل خواند.

یحیی، استادان متعددی داشت. یکی از مهم ترین استادانش، پدرش «حسین بن اسماعیل» بود.

لازم به توضیح است که «آقابزرگ» در «الذریعه» نام او را «ابوطالب یحیی بن حسن (حسین) بن هارون حسینی هروی» ثبت کرده است. کتاب وی را نیز «الامالی» نامیده است. اما به نظر می رسد، این دو تن متحد نیستند. لیکن چون اطلاعات زیادی از وی در دست نیست، لذا در ذیل همین مدخل به او اشاره شد.

آثار:

1. الامالی الاثنینیة (الانوار)

این اثر که با عنوان «الانوار فی فضائل آل البیت علیهم السلام» نیز خوانده می شود، شامل احادیثی است که از طریق «زید بن علی بن حسین بن علی بن ابی طالب (ع)» در فضایل آل البیت (ع) نقل شده است.

بخشی از احادیث نیز از طریق «اهل سنت» نقل شده است.

نسخه های خطی:

1 نسخه ی خطی در «کتابخانه ی جامع یمن» موجود است.

نسخه های دیگری در کتابخانه های «زیدیان» «یمن» موجود است.

نسخه های چاپی:

چاپ نشده است.

2. الامالی الخمیسیة (امالی شجری)

این کتاب در دو مجلد و در مکارم اخلاق است که با عنوان «امالی شجری» نیز شناخته می شود. کتاب امالی از نظر «زیدیه»، کتاب پراعتباری است.

نسخه های خطی:

هیچ نسخه ی خطی به دست نیامد.

نسخه های چاپی:

چاپ نشده است.

3. سیرة الامام الموید بالله احمد بن الحسین الهارونی

شرح حال و آثار یکی از رهبران «زیدیه» به نام «احمد بن حسین هارونی»، ملقب به «الامام الموید بالله» است.

نسخه های خطی:

1 نسخه ی خطی در «کتابخانه خصوصی عبدالسلام بن عباس الوجیه» موجود است.

1 نسخه ی خطی در «کتابخانه ی سید احمد بن محمد بن علی شامی» در «صنعا» موجود است.

نسخه های چاپی:

چاپ نشده است.

ص:828

منابع:

اتحاف المسترشدین 53؛ اعلام المولفین الزیدیة 1100-1101؛ طبقات اعلام الشیعة (نوابغ الرواة) 1/331؛ لسان المیزان 6/247؛ مصادر التراث فی المکتبات الخاصة فی الیمن 1/17، 182، 408، 463، 543، 566 و 2/141، 148، 397، 531، 632؛ مولفات الزیدیة 1/153 و 2/109.

«یحیی بن علی استرآبادی»

قرن 6ه-.ق.

«ابوطالب یحیی بن علی بن محمد استرآبادی» از حافظان قرآن و علمای سده ی ششم ه-. ق. است.

«شیخ منتجب الدین بن بابویه»، او را در زمره ی محدثان آورده است.

آثار:

1. الافادة

احادیث و مطالبی است که تحت عنوان «الافادة» گردآورده است.

نسخه های خطی:

هیچ نسخه ی خطی به دست نیامد.

نسخه های چاپی:

چاپ نشده است.

2. القراءة

اصول و احکام قرائت قرآن را در این کتاب نگاشته است.

نسخه های خطی:

هیچ نسخه ی خطی به دست نیامد.

نسخه های چاپی:

چاپ نشده است.

منابع:

طبقات اعلام الشیعة (الثقات العیون) 3/339؛ معجم المولفین 4/106.

«یحیی بن محمد استرآبادی»

000-بعد 680ه-.ق.

برای آگاهی از شرح احوال و آثار «ناصر الدین یحیی بن محمد بن علی»، مشهور به «ابن بی بی»، به مدخل «حسین بن محمد بن علی جعفری رغدی»، مشهور به «ابن بی بی»، مراجعه کنید.

«یحیی بن محمد جعفری جرجانی»

000-بعد 680ه-.ق.

درباره ی «یحیی بن محمد بن علی جعفری رغدی»، مشهور به «ابن بی بی»، به مدخل «حسین بن محمد جعفری جرجانی» مراجعه کنید.

«یحیی بن محمد علوی زباری جرجانی»

318-376ه-.ق.

«سید ابومحمد علوی زباری»، رئیس نقبای «نیشابور»، «یحیی بن محمد بن احمد زباره بن محمد بن عبدالله مفقود بن حسن مکفوف بن حسن افطس بن علی الاصغر بن علی زین العابدین بن حسین الشهید بن علی بن ابی طالب (ع)» از اجله ی علما و از بزرگان فقهاست.

او متکلمی ماهر و محدثی موثق توصیف شده است. محل تولد وی مشخص نیست. اما مرگ وی را در «جرجان» نوشته اند.

ص:829

پدرش، «ابوحسین یا ابوعلی محمد زباره»، مدت چهار ماه در «نیشابور»، به عنوان خلیفه حکومت کرد؛ زیرا مردم با او به عنوان خلافت، بیعت کرده بودند. این خاندان نزد ایرانیان، بالخصوص در شمال «ایران»، از احترام و ارج والایی برخودار بودند.

یحیی علوی، نزد پدرش و متکلم آن عصر، «ابوالطیب رازی» تحصیل کرد. از «محمد بن یعقوب اصم»، «عبدالله بن حسین بصری» و«محمد بن عبدالله شافعی»، حدیث شنید.

آثار:

1. ابطال القیاس

این کتاب در باره ی بطلان قیاس است. برخی از علمای آن روزگار، به قیاس عمل می کردند. لیکن فقه «شیعه» قیاس را باطل می شمارد.

نسخه های خطی:

هیچ نسخه ی خطی به دست نیامد.

نسخه های چاپی:

چاپ نشده است.

2. الاصول

مباحثی در اصول دین و اصول فقه است.

نسخه های خطی:

هیچ نسخه ی خطی به دست نیامد.

نسخه های چاپی:

چاپ نشده است.

3. الامامة

اثری است در اثبات امامت علی بن ابی طالب (ع) از طریق احادیث معتبر و آیات قرآن، و ادله عقلی.

نسخه های خطی:

هیچ نسخه ی خطی به دست نیامد.

نسخه های چاپی:

چاپ نشده است.

4. الایضاح فی المسح علی الخفین

مسئله اختلاف مسح بر خفین، از مسائل اختلافی فقهی است. یحیی بن محمد زباری نیز در این موضوع مباحثی نگاشته و نظر فقهی خود را ارایه داده است.

نسخه های خطی:

هیچ نسخه ی خطی به دست نیامد.

نسخه های چاپی:

چاپ نشده است.

5. التوحید

این اثر در توحید و یگانگی واجب تعالی است.

نسخه های خطی:

هیچ نسخه ی خطی به دست نیامد.

نسخه های چاپی:

چاپ نشده است.

6. الفرائض

مباحث مربوط به فرایض و میراث را مطرح ساخته است.

نسخه های خطی:

هیچ نسخه ی خطی به دست نیامد.

نسخه های چاپی:

چاپ نشده است.

منابع:

الانساب سمعانی 3/129؛ تنقیح المقال 3/312، 319، 321؛ جامع الرواة 2/339؛ الذریعة 2/339 و 4/485؛

ص:830

رجال ابن داوود 376؛ رجال طوسی 518؛ رجال علامه حلی 181؛ رجال نجاشی 2/413؛ طبقات اعلام الشیعة (نوابغ الرواة) 1/332-333؛ عروبة العلماء 1/209؛ الفخری فی انساب الطالبین 80؛ فهرست شیخ طوسی 209؛ قاموس الرجال 9/394، 421، 424؛ اللباب 2/56؛ مجمع الرجال 6/264؛ معالم العلماء 131؛ معجم التراث الکلامی 1/481 و 2/378؛ معجم رجال الحدیث 20/31؛ معجم طبقات المتکلمین 2/173-174؛ منتهی المقال 7/46؛ موسوعة طبقات الفقهاء 4/500؛ نقد الرجال 5/61، 83؛ وسائل الشیعة 20/365.

«یوسف جزی استرآبادی»

قرن 13ه-.ق.

از شرح احوال «مظفرعلی شاه، یوسف جزی (گزی) استرآبادی»، فقط یک گزارش بسیار مختصر در دست داریم.

«احمد منزوی» در «فهرست واره کتاب های فارسی»، او را مرید «مشتاق علی شاه، غلام رضا ششیه گر ساروی مازندرانی» نویسنده ی کتاب «فیضیه» معرفی کرده است. وی نظر «معصوم علی شاه، محمدمعصوم شیرازی» در «طرایق الحقایق» را، مبنی بر اینکه شیخ یوسف، مرید «مشتاق علی شاه کرمانی» بوده، رد کرده است.

به هر روی، آنچه مسلم است، شیخ یوسف استرآبادی که گویا ملقب به «مظفر علی شاه» است، از صوفیان نعمت اللهی و مرید «مشتاق علی شاه» «کرمانی» یا «ساروی» بوده است.

آثار:

1. الایمان

رساله ی «الایمان» بسیار مختصر و در بیان حقیقت ایمان و اقسام و درجات آن است.

نسخه های خطی:

1 نسخه ی خطی در «کتابخانه ی آیت الله العظمی مرعشی نجفی (ره)» به شماره 3/13642 در حاشیه ی کتاب «وافی» فیض کاشانی، از برگ 310 تا 311 به خط مولف موجود است.

نسخه های چاپی:

چاپ نشده است.

2. سلسلة الاقطاب

شیخ یوسف استرآبادی، در این اثر به شرح احوال سران و بزرگان سلسله ی صوفیان از طریق فرقه ی نعمت اللهی پرداخته است. ظاهراً سال نگارش کتاب، 1276ه-.ق. است.

نسخه های خطی:

«منزوی» به نقل از «فهرست میکروفیلم های کتابخانه مرکزی دانشگاه تهران» گزارش 1 نسخه ی خطی از سلسلة الاقطاب را داده است.

نسخه های چاپی:

چاپ نشده است.

منابع:

طرایق الحقایق 3/193-194؛ فهرست واره کتابهای فارسی 3/2170-2171.

«سید یوسف علی بن محمد حسینی اصم استرآبادی»

قرن 10 و 11ه-.ق.

«امیر یوسف» یا «میر یوسف علی» فرزند «محمد جرجانی»، مشهور به «اصم استرآبادی»، از علما و ادبای اواخر سده ی دهم و اوایل سده یازدهم ه-. ق. است.

پدرش از سادات رفیع الدرجه ی «کیا» و مردی خوش نام

ص:831

بود. مادرش از سادات «شیرنگ»، «استرآباد» و خاندان مذهبی است.

میر یوسف علی، در روستای «نرساباد» «استرآباد» زاده شد. پس از تحصیل و نیل به مراتب علم و ادب، به ارشاد و ترویج دین پرداخت.

او تا حدود پنجاه سالگی، در زادگاهش بود. شاید در اواخر دهه ی چهارم زندگانی، یعنی سال 969ه-.ق.، رهسپار «مشهد» مقدس گردید. مدت یک سال در آنجا زندگی کرد. پس از آن به سوی «هند» حرکت کرد و حدود سال 971ه-.ق. وارد «هندوستان» شد.

میریوسف علی حدود چهل سال در «هندوستان» زیست. در حالی که از مقام و منزلت خوبی برخوردار بود.

یوسف علی استرآبادی، گذشته از تبحر در فقه، حدیث و کلام، از استعداد شعری نیز برخوردار بود. از این رو در سرودن اشعار و رباعیات مهارتی یافت و در زمره ی شعرا بشمار آمد.

او را از آن روی اصم می نامیدند که گوشش سنگین و در اواخر عمر ناشنوا شده بود.

تمایل و مشرب میر یوسف علی، به علمای اخباری بیشتر بود تا فقهای اصولی. به همین جهت با شهید «قاضی نورالله شوشتری»، به مکاتبه و مناظره مکتوب برخاست.

مناظرات او با «قاضی نورالله شوشتری»، تحت عنوان «اسئله یوسفیه» جمع آوری و منتشر شده است.

آثار:

1. اسئله یوسفیه (جوابات میریوسف علی) (مناظره یوسفیه)

یکی از مهم ترین آثار میریوسف علی، همین اسئله ای است که وی از محضر قاضی نورالله شوشتری پرسیده است.

وی به سال 1019ه-.ق.، نامه ای به خدمت قاضی نورالله شوشتری نوشته و در خصوص علم پیامبر (ص) و امامان (ع) سوال کرده است.

مجموعه این مکاتبات، توسط شخصی به نام «عبدالرحیم حسینی جفری» (خفری، یا جعفری) گردآوری شده و پس از آن به عنوان «اسئله یوسفیه» شناخته شده است.

میریوسف علی درباره ی روایتی که در کتاب «تحریر الاحکام الشرعیه» «علامه حلی» و دیگر بزرگان است، پرسیده و محتوای آن روایت، علم رسول خدا (ص) از فی ما ضمیر دیگران است.

پاسخ قاطع «قاضی نورالله شوشتری»، مناظرات بعدی را شکل داده و میریوسف علی اخباری را وادار به پرسش های بعدی کرده است.

نسخه های خطی:

1 نسخه ی خطی در «کتابخانه ی آیت الله العظمی مرعشی نجفی (ره)» به شماره 12610 در 147 برگ، کتابت سال 1283ه-.ق.، با عنوان «جوابات میرزا یوسف علی» موجود است.

1 نسخه ی خطی در «کتابخانه ی آصفیه» در 41 برگ، کتابت سال 1112ه-.ق. موجود است.

1 نسخه ی خطی در «کتابخانه دانشگاه تهران» به شماره 4513 در 96 برگ، کتابت سال 1064ه-.ق. موجود است.

1 نسخه ی خطی در «کتابخانه ی مجلس شورای اسلامی» به شماره 18589 موجود است.

نسخه های چاپی:

«اسئله یوسفیه» به کوشش «رسول جعفریان» به سال 1388ش.، با تصحیح از روی سه نسخه ی خطی، منتشر شده است.

ص:832

2. دبستان

میریوسف علی این کتاب را در برابر «گلستان» سعدی نگاشته است. اما باوجود توصیف اغراق آمیز مولف، در قد و قواره ی «گلستان» نیست.

نسخه های خطی:

هیچ نسخه ی خطی به دست نیامد.

نسخه های چاپی:

چاپ نشده است.

3. دیوان باعث الوصال

مولف خود در مکاتباتش با «قاضی نورالله شوشتری»، به این اثرش اشاره کرده و از آن سخن گفته است.

به نظر می رسد «باعث الوصال» اشعار عرفانی و مذهبی میریوسف علی است.

نسخه های خطی:

هیچ نسخه ی خطی به دست نیامد.

نسخه های چاپی:

چاپ نشده است.

4. ساده پرگار

منظومه ای است در دو بحر که گفته می شود پاسخی به «مخزن الاسرار» نظامی است. میریوسف علی، در مکاتباتش از آن یاد کرده و آن را از باب تواضع، در مقابل «بوستان»، «مخزن الاسرار» و «مثنوی» ناچیز شمرده است.

نسخه های خطی:

هیچ نسخه ی خطی به دست نیامد.

نسخه های چاپی:

چاپ نشده است.

5. فوحات القدس (فوائح المسک) (فوائد القدس) (فتوحات القدس)

کتاب «فوحات القدس» مجموعه احادیث و اخباری درباره ی فضائل و کرامات ائمه ی طاهرین و «اهل بیت» عصمت و طهارت (ع) است.

کتاب در پانزده بخش تنظیم و ترتیب داده شده است. بخش اول تا چهاردهم در فضایل ائمه (ع) و بخش پانزدهم در فضایل برخی از صحابه و خدام آنان است.

وی این اثر را در برابر «نفحات الانس» «جامی» نگاشته و به ساله 1006ه-.ق. پایان داده است.

نسخه های خطی:

3 نسخه ی خطی در «کتابخانه ی آیت الله العظمی مرعشی نجفی (ره)» به شماره 555 کتابت سال 1054ه-.ق.، شماره 6803 در 338 برگ، کتابت سال 1275ه-.ق. و شماره 11048 در 227 برگ، کتابت سال 1254ه-.ق. موجود است.

1 نسخه ی خطی در «کتابخانه ی مسجد جامع ارومیه» کتابت سال 1017ه-.ق. موجود است.

از این نسخه خطی، یک نسخه ی عکسی در «کتابخانه ی آیت الله العظمی مرعشی نجفی (ره)» نگهداری می شود.

1 نسخه خطی در «کتابخانه ی مدرسه ی آخوند همدان» به شماره 3/10836 موجود است.

نسخه های چاپی:

این کتاب با تصحیح «علی حیدری یساولی» در انتشارات حبیب «قم» در دو مجلد چاپ شده است.

6. قبلة الاخیار

از آنجا که میریوسف علی در خود احساس خاصی نسبت به سرودن اشعار داشت، سعی می کرد، در برابر هرکدام از منظومه ها و مثنوی های مشهور پیشین، اثری خلق کند. وی

ص:833

«قبلة الاخیار» را برابر «سبحة الابرار» «جامی» سروده است.

نسخه های خطی:

هیچ نسخه ی خطی به دست نیامد.

نسخه های چاپی:

چاپ نشده است.

7. مجموعه رباعیات صفات الاصناف

«احمد گلچین معانی»، این اثر را به او نسبت داده است. گویا «صفات الاصناف»، منظومه ای درباره ی پیشه وران است. و شاعر آن را به «اکبر شاه» هدیه کرده است. وی در این اثر از «مجمع الاصناف» «لسانی شیرازی» تقلید کرده است.

نسخه های خطی:

گویا در یک نسخه ی خطی در «کتابخانه ی ملی ملک تهران» به شماره 5322، شامل اشعاری از اصم استرآبادی موجود است.

نسخه های چاپی:

چاپ نشده است.

8. مظهر الحجة

آنچه به عنوان «مظهر الحجة» در دسترس است، منظومه ای درباره ی امام زمان (عج) است. این منظومه حدود 870 بیت است.

نسخه های خطی:

1 نسخه ی خطی در «کتابخانه ی آیت الله العظمی گلپایگانی (ره)» به شماره 36/109 موجود است.

نسخه های چاپی:

چاپ نشده است.

9. معدن المناقب

این اثر شامل پنجاه قصیده در 3075 بیت است. محتوای این قصاید، در توحید و ستایش معصومین (ع) است. او این قصاید را تا سال 985ه-.ق. سروده است.

نسخه های خطی:

1 نسخه ی خطی در «کتابخانه ی آیت الله العظمی گلپایگانی (ره)» موجود است.

نسخه های چاپی:

کتاب «معدن المناقب» را «علی حیدری یساولی» تصحیح کرده و در حال انتشار است.

منابع:

اسئله یوسفیه، مقدمه؛ دانشنامه زبان و ادب فارسی در شبه قاره هند 1/452؛ الذریعة 2/94 و 5/213 و 16/366 و 22/285؛ ریاض الشعراء داغستانی 1/794؛ ریاض العلماء 5/401؛ تذکره ی صبح گلشن 616؛ طبقات اعلام الشیعة (الروضة النضرة) 8/645-646؛ عرفات العاشقین 1192؛ فرهنگ سخنوران 2/1017؛ فهرست واره کتابهای فارسی 3/1734؛ کاروان هند 2/1556-1557؛ لغت نامه ی دهخدا (ذیل یوسف اصم) 306.

«یوسف بن عبدالله زجاجی جرجانی»

352-415ه-.ق.

گفته می شود، اصل «ابوالقاسم یوسف بن عبدالله زجاجی» از «همدان» است. لیکن در «جرجان» زیسته و در همانجا مدفون شده است.

او در نحو، لغت، ادب و حدیث، یکی از سرآمدان روزگار خود محسوب می گردد.

ص:834

از جزئیات زندگانی او آگاهی چندانی در دست نیست. اما می توان حدس زد که به دلیل جست جوی دانش، به شهرهای اسلامی سفر کرده و برای استفاده از استادان حوزه ی «جرجان» و «استرآباد»، در آن شهر سکونت اختیار کرده است.

گویا یوسف بن عبدالله، یا پدرش، به پیشه ی آبگینه و شیشه گری اشتغال داشته و از این جهت زجاجی نامیده شده است. وی از «ابواحمد غطریفی» و «ابواسحاق بصری» حدیث شنیده است.

آثار:

1. اشتقاق الاسماء

در شناسایی این کتاب دو نکته حایز اهمیت است. نخست اینکه موضوع آن علم لغت است نه علم کلام و اشتقاق اسمای الاهی.

دوم اینکه با وجود نسبت این اثر در منابع مختلف به ابوالقاسم بن یوسف زجاجی، نسخه های خطی موجود آن، به نام «ابوالقاسم عبدالرحن بن اسحاق زجاجی» ثبت شده است.

بنابر این، آنچه موجود است به نام یوسف بن عبدالله نیست و آنچه برای یوسف بن عبدالله نسبت داده شده، در دسترس نیست.

نسخه های خطی:

هیچ نسخه ی خطی به دست نیامد.

نسخه های چاپی:

چاپ نشده است.

2. خلق الانسان

نسخه های خطی:

هیچ نسخه ی خطی به دست نیامد.

نسخه های چاپی:

چاپ نشده است.

3. خلق الفرس

نسخه های خطی:

هیچ نسخه ی خطی به دست نیامد.

نسخه های چاپی:

چاپ نشده است.

4. الریاحین

نسخه های خطی:

هیچ نسخه ی خطی به دست نیامد.

نسخه های چاپی:

چاپ نشده است.

5. شرح الفصیح

«الفصیح» از آثار «ابوالعباس احمد بن یحیی ثعلب کوفی» است. موضوع این کتاب لغت است. زجاجی نیز به شرح آن اقدام کرده است.

نسخه های خطی:

هیچ نسخه ی خطی به دست نیامد.

نسخه های چاپی:

چاپ نشده است.

6. عمدة البیان

نسخه های خطی:

هیچ نسخه ی خطی به دست نیامد.

نسخه های چاپی:

چاپ نشده است.

7. عمدة الکتاب

این اثر در علم لغت است.

ص:835

نسخه های خطی:

2 نسخه ی خطی در «کتابخانه ی عمومی اوقاف بغداد» به شماره 10134 در 28 برگ و شماره 12208 در 58 برگ، کتابت سال 1322ه-.ق. موجود است.

3 نسخه ی خطی در «کتابخانه ی مخطوطات مجتمع عراق» به شماره ت.ف/68 در 17 برگ، شماره ت.ف/154 در 28 برگ و شماره ت.ف/265 در 28 برگ موجود است.

2 نسخه ی خطی در «کتابخانه ی شستربیتی» به شماره 4587 و شماره 3242/2 موجود است.

از نسخه های «شستربیتی»، نسخه ی عکسی در «دانشگاه کویت» به شماره 1741 م ک و 3084 م ک موجود است.

1 نسخه ی عکسی در «کتابخانه ی مرکز بحث علمی و احیاء تراث اسلامی» به شماره 193 در 114 برگ، کتابت سال 748ه-.ق. موجود است.

1 نسخه ی عکسی نیز در «کتابخانه ی دارالکتب المصریه» به شماره 4933 در 90 برگ، کتابت سال 748 موجود است.

نسخه های چاپی:

چاپ نشده است.

منابع:

اثر آفرینان 3/166؛ الاعلام زرکلی 8/239؛ بغیة الوعاة 2/357؛ تاج العروس 2/152؛ تاریخ الاسلام (حوادث سنة 411-420) 395؛ تاریخ التراث العربی 2/424؛ تاریخ جرجان سهمی 496؛ روضات الجنات 1/171؛ ریحانة الادب 2/370؛ کشف الظنون 1/722، 723 و 2/1171،1272، 1391؛ لغت نامه ی دهخدا (ذیل زجاجی) 245-246؛ معجم الادباء 6/2848؛ معجم المولفین 4/163؛ الموسوعة المیسرة فی تراجم الائمة التفسیر و الاقراء و ا لنحو و اللغة 3/2945؛ هدیة العارفین 2/550.

«یوسف بن علی جرجانی»

000-بعد 522ه-.ق.

آگاهی ما از احوال «ابوعبدالله یوسف بن علی جرجانی»، بسیار اندک و بلکه در حد هیچ است. آنچه را هم می توان در منابع به دست آورد، با اختلاف نظر درباره ی او همراه است. اثری که به او نسبت داده شده مورد اختلاف است. آنچه مسلم است، اینکه از علما و فقهای «حنفی» در سده ی ششم ه-. ق. است.

آثار:

خزانة الاکمل

کتاب «خزانة الاکمل» در فقه «حنفی» است. این اثر مفصل و در چند مجلد است. برخی مجلدات آن قابل دسترسی است.

نسخه های خطی:

1 نسخه ی خطی در «کتابخانه ی آیت الله العظمی فاضل خوانساری (ره)» به شماره 185 در 235 برگ موجود است.

1 نسخه ی خطی در «کتابخانه ی دارالکتب الظاهریة» به شماره 9416 در 317 برگ، کتابت 635ه-.ق. موجود است.

1 نسخه ی عکسی در «کتابخانه ی مرکز احیاء میراث اسلامی قم» به شماره 386 در 472 صفحه، کتابت سال 634ه-.ق. موجود است.

1 نسخه ی خطی در «کتابخانه ی سلیمانیه» به شماره 1627 موجود است.

هم چنین تعداد قابل توجهی از نسخه های این اثر، در کتابخانه های «ترکیه» موجود است.

ص:836

نسخه های چاپی:

چاپ نشده است.

منابع:

تاج التراجم 310، 318؛ الجواهر المضیئة 2/568 و 3/631؛ الفوائد البهیة 231؛ کشف الظنون 1/702؛ معجم المولفین 4/173؛ موسوعة اعلام العلماء و الادباء العرب و المسلمین 5/190-193؛ النجوم الزاهرة 4/282.

«یوسف بن قاسم استرآبادی»

قرن 11ه-.ق.

«یوسف بن قاسم استرآبادی» از علما و متکلمین گمنام و ناشناس «استرآباد» است. همین قدر می دانیم که تا سال 1084ه-.ق. زنده بود.

آثار:

وافیة المومنین فی تحقیق رجعة الائمة المعصومین

این کتاب درباره ی یکی از مسائل اعتقادی «شیعه» بحث می کند. رجعت امامان و برخی از اولیای خدا، موضوع قابل توجهی است که نظریه های زیادی درباره ی آن و چگونگی رجعت، در دسترس است. «یوسف بن قاسم استرآبادی» نیز با استفاده از آیات و احادیث معتبر، به اثبات آن پرداخته است.

نسخه های خطی:

1 نسخه ی خطی در «کتابخانه ی آیت الله العظمی مرعشی نجفی (ره)» به شماره 93 در 12 برگ موجود است.

نسخه های چاپی:

چاپ نشده است.

منابع:

معجم التراث الکلامی 5/497.

ص:837

فهرست نمایه ها

آثار

اعلام

کتب

مولفان

کتابخانه ها

مکان ها

قبایل، اقوام سلسله ها و گروه ها

اشعار

ص:838

ص:839

آثار

«آ»

آئینه غیبت نما / عبدالوحید استرآبادی، 251

آب حیات / محمدجعفر شریعتمدار استرآبادی، 680

آثار احمدی (روضة النبی فی الآثار المصطفوی) / احمد بن تاج الدین استرآبادی، 81

آداب اذکار و احراز برای قضاء حوائج / میرداماد، 623

آداب البحث و المناظرة / سیدمحمد سماکی استرآبادی، 517

آداب الصلواة / محمد کاظم حائری استرآبادی، 752

آداب العشرة / محمد کاظم حائری استرآبادی، 752

الآداب العلویه من العترة المهدیة / علی بن حمزه جرجانی، 285

آداب المتعلمین / محمد جعفر شریعتمدار استرآبادی، 681

آداب المریدین / میرزا ابوالقاسم راز، 59

آداب صحبة الملوک / عیسی بن یحیی جرجانی، 433

آداب قرائت قرآن / محمد جعفر شریعتمدار استرآبادی، 681

آداب نماز یومیه / محمد کاظم حائری استرآبادی، 752

آداب و سنن / ابراهیم گرگین استرآبادی، 24

آراء الجرجانی / عبدالقاهر جرجانی، 229

آزادی و آزاد فکری / مجتبی مینوی، 466

آفاق و انفس / فضل اللّه نعیمی استرآبادی، 451

آفریده اول / سیدعلی بن محمد جرجانی، 345

آملیه / شریعتمدار استرآبادی، 319

آیات الاحکام / حسن بن محمد استرآبادی، 151

آیات الاحکام / محمد جعفر شریعتمدار استرآبادی، 681

الآیات البینات / عبدالوحید استرآبادی، 252

آیات الولایة / سید ابوالقاسم حسینی ذهبی، 59

آیینه جهان نما / شریعتمدار استرآبادی، 319

آیینه عباسی در نمایش حق شناسی / محمد اخباری استرآبادی، 546

آیینه گیتی نما / سیدعلی بن محمد جرجانی، 346

ص:840

«الف» الف«الف»

الابانة فی الوقف و الابتداء / محمد خزاعی جرجانی، 502

الابحث فی تقویم الاحداث / محمد حائری جرجانی، 578

ابداعیة / میرزا ابوالقاسم راز، 60

ابراء الاب زوجة ابنه الصغیر / محمد جعفر شریعتمدار استرآبادی، 681

ابطال القیاس / یحیی زباری جرجانی، 829

ابواب احوال صاحب الزمان / محمد کاظم حائری استرآبادی، 753

ابواب الکنوز / محمد علی فخرالوزرای استرآبادی، 744

الابواب و الفصول لذوی الالباب و العقول / منتجب الدین ابوطالب استرآبادی، 30

اثبات الخلافة / محمدکاظم حائری استرآبادی، 753

اثبات الرجعة / محمد مؤمن استرآبادی، 772

اثبات الشوق فی المقدمات التعینی / عبدالوحید استرآبادی، 252

اثبات الصانع / عبدالوهاب حسینی استرآبادی، 270

اثبات الفرقة الناجیة / محمد حسن شریعتمداری، 721

اثبات اللّه / سیدمحمد سماکی استرآبادی، 518

اثبات الواجب / محمد بن حسین عقیلی استرآبادی، 525

اثبات الواجب تعالی / عماد الدین استرآبادی، 302

اثبات سیادة المنتسب بالام الی هاشم / میرداماد، 623

اثبات صانع / محمدکاظم حائری استرآبادی، 753

الاثنا عشریة / میرداماد، 623

الاجازات / محمد حسن استرآبادی، 727

الاجازة / عبدالحمید استرآبادی، 143

اجازه / سیدفضل اللّه استرآبادی، 459

اجازه / سیدمحمد سماکی استرآبادی، 519

اجازه / سیدمحمدتقی طهر حسینی، 672

اجازه / علی بن حسن استرآبادی، 278

اجازه / محمد بن ابوطالب استرآبادی، 491

اجازه / محمد شفیع بن محمد علی استرآبادی، 736

اجازه / ملا محمد امین استرآبادی، 614

اجازه اول / میر محمد مؤمن استرآبادی، 772

ص:841

اجازه به سید احمد بن زین العابدین علوی / میرداماد، 626

اجازه به سید حسین کرکی، میرداماد، 624

اجازه به سید محمد باقر مشهدی / میرداماد، 624

اجازه به شیخ عبدالغفار رشتی / میرداماد، 624

اجازه به شیخ عبداللّه سمنانی / میرداماد، 624

اجازه به عبدالمطلب طالقانی / میرداماد، 625

اجازه به قاری صحیفه سجادیه / میرداماد، 626

اجازه به محمد گنابادی / میرداماد، 625

اجازه به محمد محسن رضوی / میرداماد، 625

اجازه به معصوم / میرداماد، 626

اجازه به میرزا شاهرخ بیگا / میرداماد، 625

اجازه به یکی از شاگردانش / میرداماد، 626

اجازه دوم / میر محمد مؤمن استرآبادی، 772

اجازه روایت / میرداماد، 624

اجتماع کواکب در سال 582 / مجتبی مینوی، 467

الاجتهاد و التقلید / مسیح تهرانی استرآبادی، 810

الاجماع / محمد اخباری استرآبادی، 547

الاجناس / علی بن محمد بن ابراهیم جرجانی، 316

الاجناس و الفروق (الاجناس فی الفروع) / سیدعلی بن محمد جرجانی، 346

اجوبة اسئلة الفقهیة / محمد مهدی استرآبادی، 777

اجوبة الاسئلة / میرزا ابوالقاسم راز، 60

الاجوبة الطبیه و المباحث العلائیة / سیداسماعیل جرجانی، 99

اجوبة المسائل / محمدجعفر شریعتمدار استرآبادی، 681

اجوبة و اسئلة / علی بن محمد جرجانی، 318

احادیث الاعمش / اسماعیلی جرجانی، 79

الاحادیث القدسیة / محمد جعفر شریعتمدار استرآبادی، 682

احادیث حسان / محمد غطریفی جرجانی، 498

الاحاطة فی علم الکلام / حسین بن اسماعیل جرجانی، 172

الاحتجاجیه / محمدکاظم حائری استرآبادی، 753

احسن الاصول / محمد شفیع استرآبادی، 735

احسن الاقوال فی تحقیق ماهو الراجح بالالفاظ عند تعارض الاحوال / محمد مهدی استرآبادی، 777

ص:842

احسن التقویم / محمد مهدی استرآبادی، 777

احقاق الحق / محمد جعفر شریعتمدار استرآبادی، 682

احکام الشرط فی العقود و الایقاعات / مسیح تهرانی، 810

احکام الطهارة و الصلاة / سیدعلی حسینی جرجانی، 289

احکام النیابة / مسیح تهرانی، 811

احکام تعبیر خواب / صدر الدین عربی استرآبادی، 208

احکام طالع / وفایی استرآبادی، 825

احکام نماز و روزه / محمد جعفر شریعتمدار استرآبادی، 682

احوال السقیفه / حسن بن علی استرآبادی، 144

احوال و اقوال (آثار) شیخ ابوالحسن خرقانی / مجتبی مینوی، 477

احیاء / مجتبی مینوی، 467

احیاء الحجة البیضاء / محمد علی بن احمد استرآبادی، 747

اخبار ابو هرمه / محمد صولی جرجانی، 608

اخبار ابوتمام / محمد صولی جرجانی، 608

اخبار اسحاق بن ابراهیم / محمد صولی جرجانی، 608

اخبار البحتری / محمد صولی جرجانی، 608

اخبار الجبل / نعیمی جریانی، 88

اخبار الراضی و المتقی / محمد صولی جرجانی، 608

اخبار السید الحمیری / محمد صولی جرجانی، 609

اخبار الشعراء / محمد صولی جرجانی، 609

اخبار القرامطه / محمد صولی جرجانی، 609

اخبار عمر بن علاء / محمد صولی جرجانی، 609

اختصار المجسطی / عیسی بن یحیی جرجانی، 433

اختلاف الزوجین فی المهر / میرداماد، 627

اختیارات الایام / محمد جعفر شریعتمدار استرآبادی، 682

اختیارات الایام / میرداماد، 627

اختیارات قاسمی (دستور الاطباء) / محمد قاسم هندوشاه، 748

اختیارات قطب شاهی / سیدمحمد مؤمن حسینی، 774

الاخلاق / سیدعلی حسینی جرجانی، 289

اخلاق / سیدمحمد تقی مشهدی استرآبادی، 675

الاخلاق النصیریة فی تعریف الاخلاق الناصریة / محمد حائری جرجانی، 578

ص:843

اخلاق انسانیه / ابن هندو، 208

اخلاق جرجانی / سیدضیاء الدین بن محمد جرجانی، 209

اخلاق ناصری / مجتبی مینوی، 477

ادب الکتاب (ادب الکاتب) / محمد صولی جرجانی، 608

ادعیه / میرداماد، 627

ادلة الاسلام / محمد اخباری استرآبادی، 547

ادلة فروع الاسلام و ما اتفق الامامیة علیه / محمد اخباری استرآبادی، 547

ادله عقلیه در اصول / سیدمحمد بن نصراللّه استرآبادی، 605

اربعة ایام / میرداماد، 627

الاربعون البهائی فی تفضیل علی7 / حسن بن علی استرآبادی، 145

اربعون حدیث / سیدمحمدتقی طهر حسینی، 672

الاربعون حدیثاً / محمد شفیع استرآبادی، 735

اربعون حدیثاً / محمد کاظم حائری استرآبادی، 753

الاربعون حدیثاً فی فضائل امیرالمؤمنین7 لاثبات امامته / حسن بن علی استرآبادی، 145

اربعین بهائی / حسن بن علی استرآبادی، 145

اربعین حدیثاً / محمد جعفر شریعتمدار استرآبادی، 682

الاربعین فی الاربعین / محمدکاظم حائری استرآبادی، 753

الاربعین فی فضائل العباس عم النبی / حمزه سهمی، 191

الارث / محمد جعفر شریعتمدار استرآبادی، 682، 683

ارجوزة فی الارث / احمد بن سیف الدین استرآبادی، 87

ارجوزة فی الرضا / احمد بن سیف الدین استرآبادی، 87

ارجوزه در علم اعداد و حروف / سیدمحمد رضا حسینی کمالی، 730

ارجوزه در علم کلام / سیدمحمد رضا حسینی کمالی، 730

ارشاد الاذهان الی تجوید القرآن / عماد الدین استرآبادی، 302

ارشاد الصبیان / محمد کاظم حائری استرآبادی، 753

ارشاد المسلمین و تعلیم مسائل الدین / فاضل استرآبادی، 200

ارشاد المنصفین و الزام الملحدین / محمد کاظم حائری استرآبادی، 754

ارکان اربعه صناعت / سید ابوالقاسم میرفندرسکی، 54

ارکان العالم / عیسی بن یحیی جرجانی، 433

از آستارا تا استرآباد / مسیح اللّه ذبیحی، 807

از خزاین ترکیه / مجتبی مینوی، 467

ص:844

از عرش التقدیس / میرداماد، 628

ازاحة الاوهام / عبدالنبی بن علی استرآبادی، 249

ازهاق الباطل / محمود شریعتمداری، 804

الاسئلة السماکیة / سیدمحمد سماکی استرآبادی، 519

اسئلة السید رکن الدین (اجوبة المسائل) / سیدحسن بن محمد استرآبادی، 155

اسئلة عن شیوخه / حمزه سهمی، 191

اسئلة یوسفیه / سیدیوسف حسینی اصم، 831

اساس الاحکام فی شرح شرائع الاسلام / محمدحسن شریعتمداری، 721

اسامی من روی عنهم البخاری / عبداللّه بن عدی جرجانی، 241

اسانید القراءات / محمد خزاعی جرجانی، 502

الاستبداد و المستبد / عبد النبی بن علی استرآبادی، 250

استحکام در مسائل صیام / محمد مهدی استرآبادی، 777

استخراج خط نصف النهار من کتاب انالیما والبرهان علیه / محمد ضریر جرجانی، 595

استدلال بر وجود ذهنی / میرداماد، 628

استرآباد نامه / مسیح اللّه ذبیحی، 808

استشراق / میرداماد، 628

استفتاء شاه عباس از میرداماد / میرداماد، 628

استمرار الحجة / محمد اخباری استرآبادی، 547

استنباط الحشویه / ابو یحیی جرجانی، 84

استوانامه / محمد بن حسین بدلیسی استرآبادی، 525

الاستیقان فی بیان ارکان الایمان / محمد مهدی استرآبادی، 777

اسرار الائمه (اسرار الامامة) / حسن بن علی استرآبادی، 145

اسرار البلاغه / عبدالقاهر جرجانی، 230

اسرار التوحید / عبدالوحید استرآبادی، 252

اسرار التوحید و النبوة و الولایة و المعاد / میرزا ابوالقاسم راز، 60

اسرار السعاده / محمد بن حسین بدلیسی استرآبادی، 526

اسرار القرآن / عبدالوحید استرآبادی، 252

اسرار القلب / عبدالوحید استرآبادی، 252

اسرار النساء / رستم جرجانی، 197

اسرار الولایه / سید ابوالقاسم حسینی ذهبی، 61

اسرار طریقت و معرفت / سید ابوالقاسم حسینی ذهبی، 61

ص:845

اسطرلاب و اختیارات / میرداماد، 629

اسکندریه (اسکندرنامه) / سیدعلی بن محمد جرجانی، 347

اسلام از دریچه چشم مسیحیان / مجتبی مینوی، 467

الاسلام علی ضوء مذهب الامامیة / سیدعلی حسینی جرجانی، 289

اسلام، ایمان، اعتقاد و مذاهب / سیدعلی بن محمد جرجانی، 348

اسماء الصحابه / عبداللّه بن عدی جرجانی، 241

اشارات الفقه / محمد جعفر شریعتمدار استرآبادی، 683

الاشارات الی کیفیة نیة العبادات بطریق الرمز و الاشارات / محمد جعفر شریعتمداراسترآبادی، 683

الاشارات فی علم علم البلاغة و المعانی و البیان و البدیع / محمد حائری جرجانی، 578

اشارت نامه / حسینی استرآبادی، 93

اشتقاق الاسماء / سیدیوسف حسینی اصم، 834

الاشراف فی علم الاخلاق من الحکمة العلمیة / محمد حائری جرجانی، 579

اشعار / محمد بن ابوطالب استرآبادی، 491

اشعار و قصاید / عبداللّه بن محمد استرآبادی، 243

اشعار هلالی / محمد هلالی استرآبادی، 529

اشعاری از مولانا... میرمحمدباقر داماد... / میرداماد، 629

اصطلاحات الصوفیة الواردة فی فتوحات المکیة / سیدعلی بن محمد جرجانی، 349

اصل الاصول (عربی) / محمد جعفر شریعتمدار استرآبادی، 684

اصل الاصول (فارسی) / محمد جعفر شریعتمدار استرآبادی، 683

اصل العقاید الدینیة / محمد جعفر شریعتمدار استرآبادی، 684

اصلاح کلمات متشابهه قرآنیة / محمد جعفر شریعتمدار استرآبادی، 683

اصلاح و تکمیل منظومه درج المضامین / شریعتمدار استرآبادی، 320

اصلاح یا تغییر خط فارسی / مجتبی مینوی، 467

اصناف العلوم الحکمیه / عیسی بن یحیی جرجانی، 433

الاصول / یحیی زباری جرجانی، 829

اصول الخمسه و المسائل المتعلقة بها و الواجبات و المندوبات / سید علی حسینی جرجانی، 289، 290

اصول الدین / سید عبدالحی حسینی استرآبادی، 217

اصول الدین / سیدعلی حسینی جرجانی، 290

اصول الدین فی اثبات الواجب / محمد شفیع بن محمد علی استرآبادی، 737

اصول الفقه (تعادل و تراجیح) / ابوالحسن گرگانی، 27

اصول الفقه / عماد الدین استرآبادی، 303

ص:846

اصول الفقه / محمد اخباری استرآبادی، 548

اصول القرآات / عماد الدین استرآبادی، 303

اصول المنطقیة / سیدعلی بن محمد جرجانی، 349

اصول تعادل و تراجیح / سیدمحمود بهبهانی، 803

اصول حکمت طبیعی / مدنی گرگانی، 430

اصول دین (عربی) / محمد جعفر شریعتمدار استرآبادی، 685

اصول دین (فارسی) / محمد جعفر شریعتمدار استرآبادی، 684

اصول دین / سیدعلی بن محمد جرجانی، 349

اصول دین / محمد شفیع استرآبادی، 735

اصول دین / محمدرضا شریعتمداری، 733

اصول دین / محمدمهدی استرآبادی، 778

اصول دین / مهدی جرجانی، 815

اصول دین / میرداماد، 629

اصول دین و فروع آن / محمد اخباری استرآبادی، 548

اصول دین و نبوت خاصه / محمود شریعتمداری، 804

اصول طریقه ذهبیه / سید ابوالقاسم حسینی ذهبی، 61

اصول علم النبض / عیسی بن یحیی جرجانی، 434

اصول فلسفه / عبداللّه تهرانی استرآبادی، 244

اصول قرائت ابن عامر / عماد الدین استرآبادی، 303

اصول قرائت ابن کثیر / عماد الدین استرآبادی، 304

اصول قرائت ابی عمرو / عماد الدین استرآبادی، 304

اصول قرائت حمزه / عماد الدین استرآبادی، 304

اصول قرائت عاصم / عماد الدین استرآبادی، 305

اصول قرائت کسائی / عماد الدین استرآبادی، 305

اصول قرائت نافع / عماد الدین استرآبادی، 306

اصول و فروع / سیدعلی حسینی جرجانی، 291

اطفاء الغوائل / محمد جعفر شریعتمدار استرآبادی، 685

اطلال شهر پارسه / مجتبی مینوی، 467

اظهار حکمة اللّه تعالی فی خلق الانسان / عیسی بن یحیی جرجانی، 434

اعادة المعدوم / محمد شفیع بن محمد علی استرآبادی، 737

اعانة الباری فی دفع شبهات الاخباری / محمد مهدی استرآبادی، 778

ص:847

الاعتبار و سلوة العارفین / حسین بن اسماعیل جرجانی، 172

اعتقادات / سیدعلی حسینی جرجانی، 292

اعتقادات / محمد اخباری استرآبادی، 548

اعجاز القرآن الصغیر / عبدالقاهر جرجانی، 230

اعجاز القرآن الکبیر / عبدالقاهر جرجانی، 230

اعراب العوامل / سیدعلی بن محمد جرجانی، 350

اعراب شرح العوامل المائة / سید زین العابدین بن هاشم استرآبادی، 205

الاعضالات و العویصات فی فنون العلوم و الصناعات / میرداماد، 629

اعلی علیین فی تعریف العبادة / عبدالوحید استرآبادی، 252

اعمال العلوم / محمد جعفر شریعتمدار استرآبادی، 685

اعمال مسجد کوفه / محمد جعفر شریعتمدار استرآبادی، 685

الاغراض الطبیة و المباحث العلائیة / سیداسماعیل جرجانی، 99

الافادة / یحیی بن علی استرآبادی، 828

الافق المبین / میرداماد، 630

الافلاکیة / محمد کاظم حائری استرآبادی، 754

اقبال لاهوری شاعر پارسی گوی پاکستان / مجتبی مینوی، 468

اقسام افعال العباد و امورهم / محمد اخباری استرآبادی، 548

اقسام الانشاء / محمد شفیع بن محمد علی استرآبادی، 737

اقطاب سلسله صوفیان ذهبی (کرسی نامه) / سید ابوالقاسم حسینی ذهبی، 61

اقل ما یجب علی المکلفین / محمد اخباری استرآبادی، 548

الاقناعیة / محمد کاظم حائری استرآبادی، 754

اکسیر و کیمیاء / سید ابوطالب فندرسکی، 31

اگر چه، با آنکه، هر چند: یکی از مباحث نحو فارسی / مجتبی مینوی، 468

الالاهیة و الفضیلة / فضل اللّه نعیمی استرآبادی، 451

الفت نامه / حسینی استرآبادی، 93

الالغاز النحویة / علی بن محمد جرجانی، 315

الامالی / ابونعیم جرجانی، 246

امالی / علوی استرآبادی، 213

الامالی / محمد بن ابراهیم استرآبادی، 489

امام7 خورشید جهان افروز / سیدجمال الدین استرآبادی، 127

امامت (مناقب الطالبین) / حسن بن علی استرآبادی، 145

ص:848

الامامة / یحیی زباری جرجانی، 829

امانت الاهی / میرداماد، 631

امانت نامه / حسین استرآبادی، 93

الامثال المولدة / ابن هندو، 280

الامثلة (امثله و شرح امثله) / سید علی بن محمد جرجانی، 351

امثله / عبدالقاهر جرجانی، 230

امکان الترتب و الامر بالضدین علی سبیل الترتیب / محمود شریعتمداری، 804

امکان حصول العلم من خبر الثقة العامی / محمد اخباری استرآبادی، 549

املاء (امالی) / حمویه استرآبادی، 138

انتخاب دیوان کاتبی / محمد کاتبی نیشابوری، 539

الانتصار علی مختصر المزنی / عبداللّه بن عدی جرجانی، 241

انجیل نادر شاهی / محمد مهدی بن محمد نصیر استرآبادی، 783

انساب النواصب / خادم استرآبادی، 286

انسان العین / محمد اخباری استرآبادی، 549

الانشا آت / محمد مهدی بن محمد نصیر استرآبادی، 784

انشاء الدرر / محمد مهدی بن محمد نصیر استرآبادی، 784

الانموذج (انموذج العلوم) / عبدالوهاب حسینی استرآبادی، 270

انموذج الحکمة / ابن هندو، 280

انموذج العلوم / سیدمحمد سماکی استرآبادی، 524

انموذج العلوم / میرداماد، 631

انموذج المرتاضین / محمد اخباری استرآبادی، 549

انموذج عباسی / زین العابدین حسینی استرآبادی، 204

انوار الجلالیة للفصول النصیریة / محمد حائری جرجانی، 579

انوار الشموس الطالعة / سید ابوالقاسم حسینی ذهبی، 62

الانوار القدسی / عبدالوحید استرآبادی، 252

الانواع / محمد صولی جرجانی، 609

انیس الزاهدین فی التعقیبات / محمد جعفر شریعتمدار استرآبادی، 686

انیس الغرباء / شریعتمدار استرآبادی، 320

انیس الواعظین الصغیر / عبدالوحید استرآبادی، 253

انیس الواعظین الکبیر / عبدالوحید استرآبادی، 253

انیس الواعظین الوسیط / عبدالوحید استرآبادی، 253

ص:849

انیس الواعظین فی المواعظ القرآنیة / محمد جعفر شریعتمدار استرآبادی، 686

الاوائل / ابویحیی جرجانی، 84

الاوامر العلائیة فی الامور العلائیة / حسین بن محمد جعفری جرجانی، 182

الاوراق / محمد صولی جرجانی، 609

الاورام و البثور و الحمیات / سید اسماعیل جرجانی، 100

اوزان و مقادیر / سیدمحمد مؤمن استرآبادی، 774

الاوفاق / جعفر بن حسین استرآبادی، 125

الایجاز / عبدالقاهر جرجانی، 230

الایجاز فی قواعد الدرایة و الرجال / محمد جعفر شریعتمدار استرآبادی، 686

ایضاح التحریر / شریعتمدار استرآبادی، 320

ایضاح حدوث عالم / محمود شریعتمداری، 805

الایضاح فی المسح علی الخفین / یحیی زباری جرجانی، 829

ایقاظ النائمین فی تصحیف المصحفین / سیدمحمدتقی طهر حسینی، 672

ایقاظ النبیه / محمد اخباری استرآبادی، 549

الایقاظات فی خلق الاعمال و افعال العباد / میرداماد، 631

الایماضات و التشریقات / میرداماد، 632

الایمان / یوسف خبری استرآبادی، 830

ایمان ابی طالب / کندی جرجانی، 91

«ب »

بادی السالکین / عبدالوحید استرآبادی، 253

بحیره (البحیرة الطبریة) / محمد هاشم فزونی استرآبادی، 800

بخشی از تفسیری کهن / مجتبی مینوی، 477

بداء / محمد شفیع استرآبادی، 735

بداء / میرداماد، 633

البدیع فی النحو و شرحه المسمی بالرفیع / محمد حائری جرجانی، 579

براهین الامامیه / سید ابوالقاسم حسینی ذهبی، 62

البرد الیمانی فی معانی الفاظ و الفاظ المعانی / شریعتمدار استرآبادی، 321

بررسی ها دخت نسک / مجتبی مینوی، 468

البرزخ الجامع / عبدالوحید استرآبادی، 253

برکات الاحمدیه / استرآبادی حایری قاری، 76

ص:850

بروج العروج / شریعتمدار استرآبادی، 321

بروز الرموز / شریعتمدار استرآبادی، 321

البروق اللامعة / شریعتمدار استرآبادی، 321

برهان اسد و اخضرفارابی / میرداماد، 633

البرهان فی التکلیف و البیان / محمد اخباری استرآبادی، 550

البرهانیة الجلیة فی اثبات حقیقه الاثنی عشریة / محمد کاظم حائری استرآبادی، 755

برهانیة الجلیة فی تفضیل آل محمد علی جمیع البریة / محمد کاظم حائری استرآبادی، 755

برهانیه / میرمحمد معین استرآبادی، 770

بزم عرفا / ملامحمد امین استرآبادی، 614

بزم و رزم (تاریخ برهان الدین قاضی سیواسی) / عبدالعزیز استرآبادی، 225

بستان القلوب / سیدعلی بن محمد جرجانی، 351

بشارت نامه / حسین استرآبادی، 93

بشارت نامه / فضل اللّه نعیمی، 451

بصارة التجارة (بصائر التجارة) / عبدالوحید استرآبادی، 253

بضاعة العجزة / حمزه انزالی نوکندی استرآبادی، 189

بضاعة الفردوس / حسن بن علی استرآبادی، 146

بعض اجزاء مختلف الشیعه / حسن بن محمد استرآبادی، 151

بلاغت / محمد مهدی استرآبادی، 778

البلغة / احمد بن محمد جرجانی، 89

البلغة من مجمل اللغة / ابن هندو، 280

البناء فی علم الصرف / عبدالوهاب زنجانی جرجانی، 262

بندهایی (پندهایی) از دفع اشکالات / سیدشریف جرجانی، 352

بندی در علم حصولی و حضوری / محمد جعفر شریعتمدار استرآبادی، 689

بنیان مرصوص فی بیان مقدمات الشروع بالخصوص / محمد جعفر شریعتمدار استرآبادی، 322، 689

بوستان / شریعتمدار استرآبادی، 322

بهجة الروح / عبدالمومن جرجانی، 248

بهرام و گل اندام / محمد کاتبی نیشابوری، 539

بیان المرام / محمدحسن شریعتمداری، 722

بیان تریاق فی شرح التریاق / عبدالرحمن جرجانی، 221

البیان فی علم القرآن / فضل بن اسماعیل جرجانی، 448

بیان مخارج حروف و قواعد تجویدی / عماد الدین استرآبادی، 306

ص:851

«پ»

پاسخ رساله در بندی / محمد ابراهیم استرآبادی، 611

پاسخ نامه یزدی / محمد اخباری استرآبادی، 550

پانزده گفتار / مجتبی مینوی، 468

پایه ذخیره نظام شاهی / رستم جرجانی، 197

پنج حدیث درباره ی جناب امیر7 / محمد مهدی استرآبادی، 778

پیر گینت / مجتبی مینوی، 468

«ت»

التاج الشرفی فی معجزات النبی / عبیداللّه بن عبداللّه استرآبادی، 275

تاج الهدایة / شریعتمدار استرآبادی، 322

تاریخ استرآباد / ادریسی استرآبادی، 222

تاریخ امامان شیعه / سیدمحمدرضا حسینی کمالی، 730

تاریخ تبریز / نادر قاجار استرآبادری، 817

تاریخ تته (تاریخ طاهری) / طاهر محمد بن حسن استرآبادی، 211

تاریخ جرجان / حمزه سهمی، 19

تاریخ جهانگشای نادری / محمد مهدی بن محمد نصیر استرآبادی، 784

تاریخ حیات و کرامات / سیدقطب الدین محمد شیرازی، 62

تاریخ خط عربی و فارسی / مجتبی مینوی، 468

تاریخ سلطانی (از شیخ صفی تا شاه صفی) / سیدحسن بن مرتضی حسین استرآبادی، 166

تاریخ سمرقند / ادریسی استرآبادی، 90، 222

تاریخ فرشته (گلشن ابراهیمی) / محمد قاسم هندو شاه، 749

تاریخ و جغرافی دار السلطنه تبریز / نادر قاجار استرآبادی، 817

تاریخ و فرهنگ معاصر / مجتبی مینوی، 468

التاریخیة / محمد کاظم حائری استرآبادی، 755

تأویل الآیات / عبدالرشید استرآبادی، 223

تاویل الآیات الظاهرة / عماد الدین استرآبادی، 306

تاویل الآیات الظاهرة فی فضل العترة الطاهرة / سید شرف الدین حسینی استرآبادی، 312

تاویل المقطعات فی اوائل السور القرآنیة / میرداماد، 633

التبر المسبوک فی اوصاف الملوک / محمد حائری جرجانی، 579

تبصرة الناظرین / محمود شریعتمداری، 805

ص:852

التتمة فی النحو / عبدالقاهر جرجانی، 231

تجزی اجتهاد / سید محمود بهبهانی، 803

تجنیسات / محمد کاتبی نیشابوری، 540

تجوید / سیدعلی حسینی جرجانی، 292

تجوید التنزیل / محمدرضا شریعتمداری، 733

تجوید التنزیل فی علم التجوید و الترتیل / شریعتمدار استرآبادی، 322

تجوید القرآن / عماد الدین استرآبادی، 307

تجوید القرآن / محمد صالح استرآبادی، 740

التجوید فی شرح التجرید فی علم المیزان / محمد حائری جرجانی، 579

تجوید قرآن کریم / سیدمحمد بن علی جرجانی، 585

تجوید قرآن کریم / محمد جعفر شریعتمدار استرآبادی، 689

التحریر / احمد بن محمد جرجانی، 89

تحریر الاصول / شریعتمدار استرآبادی، 322

تحریرات فقهی / محمدنصرآبادی استرآبادی، 489

تحفة الابرار فی اصول الدین / حسن بن علی استرآبادی، 146

تحفة الاحباب / رستم جرجانی، 198

تحفة الاخیار / محمد کاظم حائری استرآبادی، 755

تحفة الاشراف فی درر الاصداف فی العلوم الثلاثة / محمد حائری جرجانی، 580

تحفة الامین و الدر الثمین / محمد اخباری استرآبادی، 550

تحفة الانام / شریعتمدار استرآبادی، 323

تحفة الخاقان / محمد اخباری استرآبادی، 551

تحفة الدراویش / محمد اخباری استرآبادی، 552

التحفة الشاهیة / عبدالرحیم حسینی جرجانی، 223

تحفة الشاهیة / عماد الدین استرآبادی، 307

تحفة العالم / سید ابوطالب فندرسکی، 32

تحفة العراق فی علم الاخلاق / محمد جعفر شریعتمدار، 689

تحفة الغرائب / محمد حسین بن محمدرضا استرآبادی، 728

تحفة القاری / عماد الدین استرآبادی، 308

تحفة المؤمنین / حسین بن محمد واعظ استرآبادی، 183

تحفة المجالس / محمد بن تاج الدین حسن استرآبادی، 504

تحفة المجاورین / محمد کاظم حائری استرآبادی، 756

ص:853

تحفة الممالک فی ترکیب الفیة ابن مالک / محمدحسن شریعتمداری، 722

تحفة بقیه اللّه / محمد کاظم حائری استرآبادی، 756

تحفه / سیدعلی بن محمد جرجانی، 352

تحفه جهانبانی / محمد اخباری استرآبادی، 551

تحفه لاریه / محمد اخباری استرآبادی، 552

تحفه ناصریه / سید ابوالقاسم حسینی ذهبی، 62

تحقیق الحق و ازهاق الباطل / محمود شریعتمداری، 805

تحقیق الکلیات / سیدعلی بن محمد جرجانی، 352

تحقیق المباحث الموجودیة و المقاصد الاصولیة / سیدعلی بن محمد جرجانی، 353

تحقیق امر الوباء و الاحتراز عنه و اصلاحه اذا وقع / عیسی بن یحیی جرجانی، 434

تحقیق معنی الترتیب الحکمی فی الغسل الارتماسی / سیدمحمدتقی طهر حسینی، 673

تحقیق مفهوم وجود / میرداماد، 633

تحقیق نفس الامر / سیدعلی بن محمد جرجانی، 353

تدبیر یوم و لیلة / سیداسماعیل جرجانی، 101

التذکرة / عبدالقاهر جرجانی، 231

تذکرة الادباء / قابوس بن وشمگیر، 462

التذکرة الاشرفیة / سیداسماعیل جرجانی، 101

تذکرة العابدین / سیدمحمدتقی طهر حسینی، 673

تذکرة العالمین / شریعتمدار استرآبادی، 323

تذکرة الفتن / محمد کاظم حائری استرآبادی، 756

التذکرة المجدیة / عبدالوهاب زنجانی جرجانی، 262

تذکرة المعاد / محمد کاظم حائری استرآبادی، 757

تذکرة الواعظین / محمد نصرآبادی استرآبادی، 488

التذکرة فی اصول الفقه / سیدعزیز اللّه موسوی فندرسکی، 227

التذکرة فی الصیدلة و العقاقیر / سید اسماعیل جرجانی، 101

تذکره مقیمی / ملا محمد صادق استرآبادی، 92

تراب نامه (شراب نامه) / حسینی استرآبادی، 93

تراجم / محمد صالح استرآبادی، 740

ترجمان لغات القرآن / محمد کاظم حائری استرآبادی، 757

ترجمة الرسالة الجعفریه / سید ابوالمعالی استرآبادی، 73

ترجمة الفصول النصیریة فی الاصول الدینیة / محمد حائری جرجانی، 580

ص:854

ترجمة المعالم / هادی حائری استرآبادی، 826

ترجمة النقایة مختصر الوقایة / محمد صلاح جرجانی، 743

ترجمة اوصاف الاشراق / محمد حائری جرجانی، 580

ترجمة رسالة السعدیة / حسین بن محمد واعظ استرآبادی، 183

ترجمة نفحات اللاهوت / سیدشرف الدین حسینی استرآبادی، 313

ترجمه ابن سینا / ابوعبداللّه جرجانی، 28

ترجمه احتجاج طبرسی / عماد الدین استرآبادی، 308

ترجمه اربعون حدیثاً / سیدمحمد سماکی استرآبادی، 524

ترجمه اعتقادات صدوق / ملامحمد امین استرآبادی، 614

ترجمه اعتقادات مجلس / محمد کاظم حائری استرآبادی، 757

ترجمه باب حادی عشر / سیدعبدالحی حسینی استرآبادی، 217

ترجمه تاریخ طبری / مجتبی مینوی، 469

ترجمه تذکرة الکحالین / سیدشمس الدین حسینی جرجانی، 314

ترجمه تفسیر عسکری7 / سید ابوالقاسم حسینی ذهبی، 63

ترجمه جلد هشت بحارالانوار / محمد مهدی استرآبادی، 779

ترجمه حدیث قدسی / محمد کاظم حائری استرآبادی، 757

ترجمه خصائص الحسین7 / محمد صالح استرآبادی، 740

ترجمه دوازده کلمه از تورات / محمد کاظم حائری استرآبادی، 757

ترجمه رساله ضوابط الرضاع / حسین بن محمد واعظ استرآبادی، 183

ترجمه رساله جعفریه / عبدالحمید استرآبادی، 143

ترجمه رساله فلکیه کبری / محمد علی گرگانی، 745

ترجمه رساله کشف المحجة سیدبن طاووس / عبدالنبی بن علی استرآبادی، 250

ترجمه عدة الداعی / محمد انصاری استرآبادی، 527

ترجمه عدة الداعی و نجاح الساعی / محمد بن زین العابدین استرآبادی، 526

ترجمه علوم چینی به فارسی در قرن هشتم هجری / مجتبی مینوی، 469

ترجمه مائة کلمه جاحظ / محمدبن ابوطالب استرآبادی، 492

ترجمه مائدة الزائرین / اسماعیل استرآبادی، 96

ترجمه مکارم الاخلاق / سیدعبدالحی حسینی استرآبادی، 217

ترجمه منظومه عرفانی / عاشور استرآبادی، 215

ترجمه نفحات اللاهوت فی اللعن علی الجبت و الطاغوت / محمدبن ابوطالب استرآبادی، 492

ترجمه و دیباچه کتاب تاریخ ثعالبی / مجتبی مینوی، 469

ص:855

ترجمه و شرح خطبة البیان / محمدبن ابوطالب استرآبادی، 492

ترجمه ی رساله ی حسنیه / ابراهیم گرگین استرآبادی، 22

ترجمه ی کتابی درباره ی نفس / عیسی بن یحیی جرجانی، 435

ترجیح مذهب ابی حنیفه / محمد بن یحیی جرجانی، 611

ترسل / محمد مهدی بن محمد نصیر استرآبادی، 787

ترکیب بند / نظام الدین استرآبادی، 822

ترکیب تهذیب المنطق تفتازانی / سیدحسن استرآبادی، 137

ترکیب و تفسیر آیه شهادت / سیدزین العابدین بن هاشم استرآبادی، 205

تزویج بی بی خنفاسنه مع جناب الشیخ عکروک / سیدمحمد حسن حسینی حائری، 720

تسامح آری یانه؟ / مجتبی مینوی، 469

تسلیة القلوب الخزینة الجاری مجری الکشکول و السفینة / محمد اخباری استرآبادی، 552

التسویه / ابویحیی جرجانی، 84

تسهیل الصعاب من امور الطلاب / محمد جعفر شریعتمدار، 689

تشریح / سیداسماعیل جرجانی، 101

تشریق الحق / میرداماد، 633

التصحیحات و التقویمات / میرداماد، 633

التصحیفات / میرداماد، 633

التصریف / سیدزین العابدین بن هاشم استرآبادی، 205

التصریف / عبدالقاهر جرجانی، 231

تصریف العزی (العزی فی التصریف) / عبدالوهاب زنجانی جرجانی، 262

تعبیر الرؤیا / عیسی بن یحیی جرجانی، 435

تعبیر الرؤیا / محمد جعفر شریعتمدار، 690

تعریب اساس الاقتباس / محمد حائری جرجانی، 581

تعریب تحفة الفحول فی شرح معرب الفصول / سیدمحمد بن علی جرجانی، 586

تعقیبات / محمد استرآبادی، 481

تعلیقات / میرداماد، 634

تعلیقات رجال کشی / میرداماد، 634

تعلیقات علی آیات الاحکام / سیدفضل اللّه استرآبادی، 459

تعلیقات علی الاهیات الشرح الجدید للتجرید / سیدفضل اللّه استرآبادی، 459

تعلیقات علی کتاب الشفاء / میرداماد، 634

تعلیقات علی هوامش الکتب / عبدالقادر استرآبادی، 229

ص:856

تعلیقة علی السیوطی / شریعتمدار استرآبادی، 323

تعلیقة علی المواقف / سیدمحمد سماکی استرآبادی، 520

تعلیقة فی ان الحمل دلیل الوجود الذهنی / میرداماد، 635

تعلیقه بر الروضة البهیة / شریعتمدار استرآبادی، 323

تعلیقه بر نفلیة الشهید / میرداماد، 634

تفسیر آیات الاحکام / سید محمد حسینی استرآبادی، 572

تفسیر آیة الکرسی / سید محمد سماکی استرآبادی، 520

تفسیر آیة الکرسی / عبد الوهاب حسینی استرآبادی، 271

تفسیر آیة الکرسی / محمد بن ابوطالب استرآبادی، 493

تفسیر آیه ی «سنریهم آیاتنا» / سید علی بن محمد جرجانی، 356

تفسیر آیه ی «لقد کرمنا بنی آدم» / سیدعبدالحی حسینی استرآبادی، 217

تفسیر القرآن / محمد جعفر شریعتمدار، 690

تفسیر القرآن / محمد عبدکی جرجانی، 592

تفسیر القرآن المجید / علی بن عبدالعزیز جرجانی، 299

تفسیر امام حسن عسکری7 / محمد بن قاسم استرآبادی، 597، 598

تفسیر زهراوین / سیدعلی بن محمد جرجانی، 357

تفسیر سورة الاخلاص / میرداماد، 635

تفسیر سورة الفاتحة / محمد جعفر شریعتمدار 690

تفسیر سوره توحید / محمد بن نظام الدین استرآبادی، 606

تفسیر سوره جحد / سیدجمال الدین حسینی استرآبادی، 484

تفسیر سوره حمد / محمد بن نظام الدین استرآبادی، 606

تفسیر کنز الفوائد و دامغ المعاند / سیدشرف الدین حسینی استرآبادی، 314

تفسیر مظاهر الاسرار فی وجوه اعجاز کلام الجبار / محمد جعفر شریعتمدار، 690

تفضیل الائمه علی غیر جدهم من الانبیاء / محمد کاظم حائری استرآبادی، 757

التفویض / ابویحیی جرجانی، 84

تقدیسات / میرداماد، 636

تقریر ابحاث شریف العلماء / ملامحمد استرآبادی، 600

تقریرات اصول / سیدجمال الدین استرآبادی، 128

تقریرات اصول فقه استادش آیت اللّه آخوند خراسانی / سیدمحمد بن نصراللّه استرآبادی، 606

تقریرات اصول فقه استادش آیت اللّه سیدمحمد کاظم یزدی / سیدمحمد بن نصراللّه استرآبادی، 606

تقریرات درس پدر / محمد صالح استرآبادی، 741

ص:857

تقریرات فقه استادش آیت اللّه آخوند خراسانی / سیدمحمد بن نصراللّه استرآبادی، 606

تقریرات فقه استادش آیت اللّه سیدمحمد کاظم یزدی / سیدمحمد بن نصراللّه استرآبادی، 606

تقسیم العلماء الی المصوبة و المخطئة / محمد اخباری استرآبادی، 552

تقسیم العلوم / سیدعلی بن محمد جرجانی، 357

تقلید المیت / سیدمحمود بهبهانی، 803

تقلید در اصول دین / مسیح تهرانی، 811

تقویم الایمان / حسین بن موسی استرآبادی، 188

تقویم الایمان و تتمیم العرفان / میرداماد، 637

تقویم الحکمة الایمانیة / میرداماد، 638

تقویم الرجال / محمد اخباری استرآبادی، 553

تقی زاده / مجتبی مینوی، 470

التکملة / عبدالقاهر جرجانی، 231

تکملة السعادات / ابوالمحاسن جرجانی، 178

تکملة السعادات فی کیفیة العبادات المسنونات / علی گرگانی، 315

التلخیص / عبدالقاهر جرجانی، 231

تلخیص الافصاح فی العویص / عبدالوهاب زنجانی جرجانی، 264

تلخیص الخطب / عیسی بن یحیی جرجانی، 435

تلخیص السماء و العالم / عیسی بن یحیی جرجانی، 435

تلخیص المقال فی معرفة الرجال / سیدمحمد حسینی استرآبادی، 572

تنازع الزوجین فی المهر / میرداماد، 638

التناقض (رسالة فی حل التناقض) / سیدعلی بن محمد جرجانی، 357

تنبیه الغافلین / محمد کاظم حائری استرآبادی، 758

تنبیه المرید / سید ابوالقاسم حسینی ذهبی، 63

تنبیه الملوک / سید ابوالقاسم حسینی ذهبی، 63

تنزیه الانبیاء / عبدالوهاب حسینی استرآبادی، 271

تنزیه الانبیاء و تأویل ما یظهر منه خلافه / محمدباقر استرآبادی، 670

تنقیح المقال فی شرح ارشاد الاذهان / سیدنصراللّه حسینی استرآبادی، 820

تنقیح المقام فی المنطق / سیدمحمدتقی طهر حسینی، 673

تنقیح مراتب التبری عنهم و التشیع علیهم / حسن بن علی استرآبادی، 147

توجیه و تفسیر بعض روایات اعتقادی و اخلاقی از بحارالانوار و... / محمد بن عبد النبی اخباری استرآبادی، 553

التوحید / یحیی زباری جرجانی، 829

ص:858

توحید یا یکتاپرستی / سیدجمال الدین استرآبادی، 128

التوحیدیة / محمد کاظم حائری استرآبادی، 758

التوسط بین ارسطو طالیس و جالینوس فی المحرک الاول / عیسی بن یحیی جرجانی، 435

توشیح کلام هر سخندان / محمدبن ابوطالب استرآبادی، 493

توضیح الحق / محمود شریعتمداری، 805

توضیح المقال / سیدمحمد حسینی استرآبادی، 575

التولاء و التبراء / میرداماد، 638

تهذیب الاخلاق فی تزکیة النفس / عبدالوحید استرآبادی، 253

تهذیب الاداء فی السبع / محمد خزاعی جرجانی، 503

تهذیب التاریخ / علی بن عبدالعزیز جرجانی، 299

تهذیب النظر / اسماعیلی جرجانی، 98

«ث»

الثاقب فی المناقب / حسن بن علی استرآبادی، 147

الثاقب فی المناقب / سیدمحمد بن علی جرجانی، 591، 586

ثمرة الفؤاد فی ترجیح الاجماع / محمد مهدی استرآبادی، 778

«ج»

جامع الامثال / محمد بن کامران استرآبادی، 600

جامع التعلیلات / سیدعلی بن محمد جرجانی، 357

جامع التواریخ / علی بن محمد جرجانی، 316

جامع الجوامع / محمد حسین گرگانی گیلانی، 729

جامع الحکایات / مویدی دهستانی، 169، 170

جامع الدقائق فی شرح غرة المنطق / سیدمحمد بن علی جرجانی، 586

جامع الرسائل / محمد جعفر شریعتمدار، 691

جامع الفنون / محمد جعفر شریعتمدار، 691

جامع اللذات / محمد بن محمود گرگانی، 601

الجامع المحمدی / محمد جعفر شریعتمدار، 691

الجامع الناصری / شریعتمدار استرآبادی، 323

الجامع فی المسائل العقلیه / اشرفی استرآبادی، 111

الجامع فی سائر ابواب الکلام / محمد اصفهانی جرجانی، 537

ص:859

الجامعة النحویة و الصرفیة / شریعتمدار استرآبادی، 324

الجامعة النحویة و الصرفیة بین الترکیب و شرح الالفیة / شریعتمدار استرآبادی، 324

جاودان صغیر / فضل اللّه نعیمی استرآبادی، 453

جاودان کبیر / فضل اللّه نعیمی استرآبادی، 453

جاودان نامه / فضل اللّه نعیمی استرآبادی، 452

الجبر و الاختیار / سیدعلی بن محمد جرجانی، 358

الجبر و الاختیار / محمد کاظم حائری استرآبادی، 758

الجبر و التفویض / میرداماد، 639

الجبر و القدر / محمد حائری جرجانی، 581

الجدلیة / محمد کاظم حائری استرآبادی، 758

جذوات / میرداماد، 638

الجرح و التعدیل / ابونعیم جرجانی، 246

جزء فیه وقعة الجمل / محمد صولی جرجانی، 609

جزوه ی احادیث / اسماعیلی جرجانی، 78

جغرافیای مدینه منوره / محمد مهدی بن محمد نصیر استرآبادی، 787

جلاء الاذهان فی تفسیر القرآن (تفسیر گازر) / حسین بن حسن جرجانی، 175

جمان الابحر / سیدمحمدرضا حسینی کمالی، 731

الجمع و التوفیق بین رایی الحکیمین / میرداماد، 640

الجمل (الجرجانیة) / عبدالقاهر جرجانی، 231

جنة الامان و جنة الایمان / شریعتمدار استرآبادی، 324

جنة السرور فی تحقیق کیفیة زیارت العاشور / شریعتمدار استرآبادی، 324

جنة النعیم / عبدالوحید استرآبادی، 254

الجنة الواقیة و الجنة الباقیة / میرداماد، 640

جنگ / سحابی استرآبادی، 139

جنگ / محمد مهدی بن محمد نصیر استرآبادی، 788

جنگ ادبی و فقهی / عبدالکریم گرگانی، 239

الجواب / میرداماد، 640

جواب استفتاء درباره ی نماز جمعه / میرداماد، 640

جواب اعتراضات / محمد جعفر شریعتمدار، 691

جواب الامیر ابوالحسن الفراهانی / میرداماد، 641

جواب السؤال عن تنازع الزوجین / میرداماد، 641

ص:860

جواب سؤالات اسکندر بن عمر / سیدعلی بن محمد جرجانی، 358

جواب شبهة ابن کمونه / میرداماد، 641

جوامع الدلائل و الاصول فی امامة آل الرسول / حسن بن علی استرآبادی، 147

جواهر الاخبار / محمد کاظم حائری استرآبادی، 758

الجواهر العقلیة / سید محمد بن علی جرجانی، 586

جواهر العقول / میرداماد، 641

جواهر المعادن / شریعتمدار استرآبادی، 325

الجواهر النفیسه / محمد اخباری استرآبادی، 553

الجهاد الاکبر فی مجاهدة النفس / عبدالوحید استرآبادی، 254

جیب الزاویه / میرداماد، 639

«چ»

چند کتاب متفرقه دیگر / عبداللّه تهرانی استرآبادی، 244

چهل حدیث / محمد کاظم حائری استرآبادی، 759

«ح»

حاشیة الاستبصار / ملامحمد امین استرآبادی، 614

حاشیة الاستبصار / میرداماد، 641

حاشیة الافق المبین / میرداماد، 642

حاشیة الجرجانی علی التصدیقات شرح الشمسیة / سیدعلی بن محمد جرجانی، 369

حاشیة الجرجانی علی شرح التلخیص / سیدعلی بن محمد جرجانی، 369

حاشیة الجواهر / سیدمحمد سماکی استرآبادی، 520

حاشیة الرواشح السمایة / میرداماد، 642

حاشیة الروضة البهیة / محمد جعفر شریعتمدار، 692

حاشیة السبع الشداد / میرداماد، 643

حاشیة السید الشریف الجرجانی علی شرح العوامل المسمی بسعد اللّه الصغیر / سید علی بن محمد جرجانی، 377

حاشیة الشرایع / میرداماد، 643

حاشیة الصحیفة السجادیة / میرداماد، 643

حاشیة الفوائد الضیائیة / عبدالوهاب حسینی استرآبادی، 271

حاشیة الوافیة فی شرح الکافیه / سیدعلی بن محمد جرجانی، 372

ص:861

حاشیة انموذج العلوم / میرداماد، 642

حاشیة تقویم الایمان / میرداماد، 642

حاشیة تهذیب الاحکام / سید محمد حسینی استرآبادی، 575

حاشیة تهذیب الاحکام / ملا محمد امین استرآبادی، 615

حاشیة حاشیة الخفری علی شرح التجرید / میرداماد، 645

حاشیة حاشیة الدوانی علی تهذیب المنطق / سیدمحمد سماکی استرآبادی، 521

حاشیة حاشیة المعالم / محمد کاظم حائری استرآبادی، 759

حاشیة حدوث العالم / میرداماد، 642

حاشیة حکمة الاشراق / میرداماد، 642

حاشیة ریاض المسائل / محمد جعفر شریعتمدار، 692

حاشیة شارع النجاة / میرداماد، 643

حاشیة شرح التصریف / عبدالوهاب زنجانی جرجانی، 265

حاشیة شرح العضدی علی مختصر اصول الحاجبی / میرداماد، 644

حاشیة شرح المطالع القطبی / عماد الدین استرآبادی، 309

حاشیة شرح تجرید / سیدعبدالحسین حسینی استرآبادی، 216

حاشیة علی الجزریة / عماد الدین استرآبادی، 309

حاشیة علی الحاشیة الشریفیة / سیدعبدالحی حسینی استرآبادی، 218

حاشیة علی الفوائد الضیائیة / سیدحسن بن محمد استرآبادی، 155

حاشیة علی الفوائد الضیائیة / سیدمحمد سماکی استرآبادی، 523

الحاشیة علی الکافی / ملامحمد امین استرآبادی، 615

حاشیة علی الکافی / میرداماد، 644

حاشیة علی انموذج العلوم دوانی / ملامحمد امین استرآبادی، 615

حاشیة علی بحث العلل الاربع / سیدعبدالحی حسینی استرآبادی، 218

حاشیة علی بحث تمام المشترک / سیدعبدالحی حسینی استرآبادی، 218

حاشیة علی تجرید الاعتقاد / سیدحسن بن محمد استرآبادی، 155

حاشیة علی تحریر الاحکام الشرعیة / علی بن حسن استرآبادی، 279

حاشیة علی تصدیقات الشریفیة / سیدعبدالحی حسینی استرآبادی، 218

حاشیة علی تصورات شرح الشمسیة القطبی / سید عبدالحی حسینی استرآبادی، 218

الحاشیة علی تهذیب طریق الوصول الی علم الاصول / حسین بن موسی استرآبادی، 188

حاشیة علی حاشیة الشمسیة / سید عبدالحی حسینی استرآبادی، 218

حاشیة علی روض الجنان / سید محمد سماکی استرآبادی، 521

ص:862

حاشیة علی شرح الاشارات للطوسی / محمد شفیع بن محمد علی استرآبادی، 737

حاشیة علی شرح الشمسیة القطبی / عماد الدین استرآبادی، 309

حاشیة علی شرح العضدیه / محمد حسین استرآبادی، 728

حاشیة علی شرح الهدایة / سیدمحمد سماکی استرآبادی، 522

حاشیة علی شرح الهدایة الاثیریة میبدی / سیدعبدالحی الحسینی استرآبادی، 218

حاشیة علی شرح جدید تجرید / سیدمحمد سماکی استرآبادی، 521

حاشیة علی شرح شمسیة / سیدشرف الدین حسینی استرآبادی، 313

حاشیة علی شرح مدارک الاحکام / ملا محمد امین استرآبادی، 615

حاشیة علی شرح هدایه لمیرک / عبدالوهاب حسینی استرآبادی، 271

حاشیة علی فرائض النصیریة / سیدعبدالحی حسینی استرآبادی، 219

حاشیة علی معارج الاصول محقق حلی / ملا محمد امین استرآبادی، 615

حاشیة علی نهج البلاغة / عماد الدین استرآبادی، 309

حاشیة قبسات / میرداماد، 644

حاشیة قواعد الاحکام / میرداماد، 644

حاشیة کتاب فی الطهارة / میرداماد، 645

حاشیة مدارک الاحکام / محمد جعفر شریعتمدار، 692

حاشیة معراج نامه / میرداماد، 645

حاشیة من لا یحضره الفقیه / میرداماد، 645

حاشیه اثبات الواجب / سیدمحمد سماکی استرآبادی، 520

حاشیه التحفة الشاهیة / سیدعلی بن محمد جرجانی، 359

حاشیه بر اجتهاد و تقلید آیت اللّه بروجردی / سیدمحمود بهبهانی، 803

حاشیه بر اشکال التأسیس فی الهندسة / سیدعلی بن محمد جرجانی، 358

حاشیه بر الحاشیة علی تهذیب المنطق / محمد حسن شریعتمداری، 722

حاشیه بر الخلاصة فی اصول الحدیث / سیدعلی بن محمد جرجانی، 369

حاشیه بر الشافی / محمد شفیع بن محمد علی استرآبادی، 737

حاشیه بر العباب فی شرح اللباب / سیدعلی بن محمد جرجانی، 359

حاشیه بر الکشاف عن حقائق التنزیل / سیدعلی بن محمد جرجانی، 377

حاشیه بر المطول تفتازانی / سیدعلی بن محمد جرجانی، 360

حاشیه بر انوار التنزیل / سیدعلی بن محمد جرجانی، 359

حاشیه بر تجرید الکلام / محمد جعفر شریعتمدار، 691

حاشیه بر تحریر القواعد المنطقیه فی شرح الشمسیة / سیدعلی بن محمد جرجانی، 363

ص:863

حاشیه بر تفسیر بیضاوی / محمد جعفر شریعتمدار، 691

حاشیه بر تفسیر کشاف / سید علی بن محمد جرجانی، 369

حاشیه بر تنقیح الاصول / سید علی بن محمد جرجانی، 369

حاشیه بر حاشیه قدیم صدر الدین دشتکی بر شرح تجرید قوشچی / جلال الدین استرآبادی، 126

حاشیه بر سیوطی / شریعتمداری استرآبادی، 325

حاشیه بر شرح المختصر المنتهی / سیدعلی بن محمد جرجانی، 398

حاشیه بر شرح الملخص / محمد جعفر شریعتمدار، 691

حاشیه بر شرح الموشح علی الکافیه / سیدعلی بن محمد جرجانی، 372

حاشیه بر شرح ایضاح الایضاح / سیدعلی بن محمد جرجانی، 370

حاشیه بر شرح رضی الدین استرآبادی بر کافیه / سیدعلی بن محمد جرجانی، 370

حاشیه بر شرح قاضی میرحسین میبدی / سیدعبدالحی حسینی استرآبادی، 219

حاشیه بر شرح قدیم تجرید الاعتقاد / سیدعلی بن محمد جرجانی، 373

حاشیه بر شرح کتاب «المتوسط فی شرح الکافیة» / سید محمد بن علی جرجانی، 586

حاشیه بر شرح محاکمات / سیدعلی بن محمد جرجانی، 376

حاشیه بر شرح میرک بخاری بر حکمة العین نجم الدین دبیران کاتبی / سیدعلی بن محمدجرجانی، 382

حاشیه بر شرح وقایة الروایة فی مسائل الهدایة / سیدعلی بن محمد جرجانی، 403

حاشیه بر شرح هدایة الحکمة / سیدعلی بن محمد جرجانی، 376

حاشیه بر عروة الوثقی / سیدمحمود بهبهانی، 803

حاشیه بر عوارف المعارف / سیدعلی بن محمد جرجانی، 376

حاشیه بر عوامل المائه / سیدعلی بن محمد جرجانی، 377

حاشیه بر کفایة الاصول / عبداللّه تهرانی استرآبادی، 244

حاشیه بر لوامع الاسرار فی شرح مطالع الانوار / سیدعلی بن محمد جرجانی، 378

حاشیه بر مختلف علامه حلی / میرداماد، 645

حاشیه بر مشکاة المصابیح / سیدعلی بن محمد جرجانی، 381

حاشیه بر مطالع الانظار فی شرح طوالع الانوار / سیدعلی بن محمد جرجانی، 381

حاشیه بر مطول / محمد جعفر شریعتمدار، 692

حاشیه بر مکاسب شیخ انصاری / عبداللّه تهرانی استرآبادی، 244

حاشیه تحریر اقلیدس / سیدعلی بن محمد جرجانی، 359

حاشیه تحریر القواعد المنطقیة / عماد الدین استرآبادی، 309

حاشیه جامع المقاصد / محمد جعفر شریعتمدار، 692

حاشیه جوک باشست / سید ابوالقاسم میرفندرسکی، 51

ص:864

حاشیه خطبه شرح کافیه / سیدحسن بن محمد استرآبادی، 156

حاشیه رساله منامیه / سید ابوالقاسم حسینی ذهبی، 63

حاشیه شرح الطوالع / سیدمحمد بن علی جرجانی، 587

حاشیه شرح تجرید الجدید / جلال الدین استرآبادی، 126

حاشیه شرح هدایة الحکمة / عبدالوحید استرآبادی، 254

حاشیه علی التلویح فی کشف حقائق التنقیح / سیدعلی بن محمد جرجانی، 369

حاشیه علی الشرح الجدید للتجرید / محمد استرآبادی، 479

حاشیه علی شرح الاقناع / عبدالقاهر جرجانی، 232

حاشیه علی شرح الجلال الدین دوانی لتهذیب المنطق و الکلام / سیدمحمد بن حسن استرآبادی، 509

حاشیه علی شرح الشمسیة / سیدمحمد سماکی استرآبادی، 523

حاشیه علی شرح تجرید العقائد الجدیدة و الحاشیة القدیمة / سیدمحمد بن حسن استرآبادی، 509

الحبل المتین / عبدالوحید استرآبادی، 254

حبل المتین / میرداماد، 646

حجت / سیدمحمد مؤمن استرآبادی، 775

الحجة البالغة / محمد کاظم حائری استرآبادی، 759

حجة الیقین / محمد کاظم حائری استرآبادی، 759

حجة بقیة اللّه / محمد کاظم حائری استرآبادی، 759

الحجر الملقم / محمد اخباری استرآبادی، 553

حجیة اجماع اهل البیت / حسین بن اسماعیل جرجانی، 173

حجیة الظن / محمد جعفر شریعتمدار، 693

الحدائق الزاهرة فی زاد الدنیا و الآخرة / سیدمحمدرضا حسینی کمالی، 731

حدایق الیقین فی فضایل امام المتقین7 / محمدبن ابوطالب استرآبادی، 493

حدوث العالم / میرداماد، 646

الحدود / منتخب الدین استرآبادی، 30

حدود اشیاء الطبیعة / ابن هندو، 280

حدود و قصاص و دیات / محمد جعفر شریعتدار، 693

حدیث الغطریفی / محمد غطریفی جرجانی، 498

الحدیث المسلسل فی یوم العید بین الصلاة و الخطبة / عبدالله بن یوسف جرجانی، 245

حدیث شریف کساء یا شفیعی مطمئن / سیدجمال الدین استرآبادی، 128

حدیث یحیی بن ابی کثیر / اسماعیل جرجانی، 79

حدیقة الریاحین / محمدبن ابوطالب استرآبادی، 494

ص:865

حرز الجواد و ذخر المرتاد فی ملخص الفرق بین اهل العلم و امة الاجتهاد / ملا محمد امین استرآبادی، 616

الحرز الحارز / میرداماد، 646

حرز الحواس من وسواس الخناس / محمد اخباری استرآبادی، 553

الحرفیه / سیدعلی بن محمد جرجانی، 382

حرکات الاعراب / سیدعلی بن محمد جرجانی، 383

حرمة التنباک و القهوة / محمد اخباری استرآبادی، 554

الحروف والاعداد / میرداماد، 646

حساب / ابوالقاسم جرجانی، 72

حسن الاتفاق فی تحقیق الصداق / محمد اخباری استرآبادی، 554

حسن دل (حسن وعشق) / محمد کاتبی نیشابوری، 540

الحصن الحصین فی دفع شرالوسواس / عبدالوحید استرآبادی، 254

حضرات خمسه/ سید ابوالقاسم حسینی ذهبی، 63

حفظ الصحة / سیداسماعیل جرجانی، 101

حق افعال العباد / سیدعلی بن محمد جرجانی، 383

الحق الیقین / عبدالوحید استرآبادی، 254

الحق الیقین / میرداماد، 647

حقیقة الاعیان فی معرفة الانسان / محمد اخباری استرآبادی، 554

حقیقة الشهود فی معرفة المعبود / محمد اخباری استرآبادی، 554

حقیقة سود المزاج ما هو و کم اصنافه / عیسی بن یحیی جرجانی، 435

الحکایات / محمد جعفر شریعتمدار، 693

حکم المرآة المفقود عنها زوجها / محمد جعفر شریعتمدار، 693

الحکمة / میرداماد، 647

حکمة العارفین / محمد اخباری استرآبادی، 554

الحکمة العلمیه علی طریق اهل البیت / محمد جعفر استرآبادی، 719

حل الزنجانی فی توضیح المعانی / عبدالوهاب زنجانی جرجانی، 265

حل العقد و العقل فی شرح مختصر السؤول و الامل / سید حسن استرآبادی، 156

حل مغالطة ابن کمونة / میرداماد، 647

حل مغالطة الاستلزام / میرداماد، 647

حل وجوب اجتهاد در اصول دین / محمود شریعتمداری، 805

حواش علی شرح جامی / محمد جعفر شریعتمدار، 694

حواشی شرح تهذیب الاصول / سیدجمال الدین بن عبداللّه حسین جرجانی، 132

ص:866

الحواشی علی تجرید الاعتقاد / سیدحسن بن محمد استرآبادی، 156

حیاة الارواح / محمد جعفر شریعتمدار، 694

«خ»

ختم الغرایب / محمد بن خواجگی گیلانی استرآبادی، 599

خداشناسی یا یکتاپرستی / سیدجمال الدین استرآبادی، 128

خزائن الایمان فی معرفة الایمان / سیدعلی حسینی جرجانی، 292

خزائن العلوم / محمد جعفر شریعتمدار، 694

خزانة الاکمل / یوسف بن علی جرجانی، 835

الخطب / سید عبدالحی حسینی استرآبادی، 219

الخطب / محمد جعفر شریعتمدار، 695

خطب جمة لصلاة الجمعة / میرداماد، 647

خطبه نکاح / میرداماد، 647

خفی علائی (الخفیة العلائیة) / سید اسماعیل جرجانی، 101

خلاص الاستخلاص / عبدالوحید استرآبادی، 254

خلاصة التفاسیر / سیدجمال الدین استرآبادی، 128

خلاصة التنزیل فی اداء الحروف و الترتیل / عماد الدین استرآبادی، 310

خلاصة الوصول فی شرح زبدة الاصول / سیدمحمدباقر میرداماد، 500، 621

خلاصة الهیئة / سیدمحمدتقی طهر حسینی، 673

خلاصة من مسائل المناظرة / سیدمحمد سماکی استرآبادی، 524

خلاصه عباسی / محمد مهدی بن محمد نصیر استرآبادی، 788

خلاصه موائد العلوم / محمد جعفر شریعتمدار، 695

خلاف عمر بروایة الحشویة / ابو یحیی جرجانی، 84

الخلاف فی کون القرآن قدیماً او حدیثا / سیدعلی بن محمد جرجانی، 384

خلسة الملکوت / میرداماد، 648

خلعیة / میرداماد، 648

خلق الاعمال / سیدعلی بن محمد جرجانی، 384

خلق الاعمال / میرداماد، 649

خلق الانسان / سیدیوسف حسینی اصم، 834

خلق الفرس / سیدیوسف حسینی اصم، 834

الخمسة الشرعیة / شریعمدار استرآبادی، 325

ص:867

خمسه کاتبی / محمد کاتبی نیشابوری، 540

خواب نامه / حسینی استرآبادی، 94

خواص الاشیا / شمس الدین محمد جرجانی، 482

خواص القرآن / محمد کاظم حائری استرآبادی، 760

خواص قل هو اللّه احد / میرداماد، 649

خوراکی های ایرانی / نادر قاجار استرآبادی، 818

«د»

داستان رستم و سهراب از شاهنامه فردوسی / مجتبی مینوی، 470

داستان سیاووش از شاهنامه فردوسی / مجتبی مینوی، 470

داستان فرود از شاهنامه فردوسی / مجتبی مینوی، 470

داستان کلیله و دمنه رودکی / مجتبی مینوی، 470

داستان ویس و رامین / مجتبی مینوی، 477

داستانسرایی هزار داستان برای دختران و پسران / مجتبی مینوی، 471

داستان ها و قصه ها / مجتبی مینوی، 471

دانش اندوزی یا خیال پردازی / مجتبی مینوی، 471

دانشنامه شاهی / ملامحمد امین استرآبادی، 616

دبستان / سیدیوسف حسینی اصم، 832

الدر الفرید و معراج التوحید / محمد اخباری استرآبادی، 554

الدر النضید فی سر التوحید / حسن بن علی استرآبادی، 147

در گنج سعادت / عبدالوحید استرآبادی، 255

درّ منظوم در اشرف علوم / محمد بن حسن جرجانی، 507

الدر و البهاء / محمد بن حسین عطشی جرجانی، 515

الدرالثمین / شریعتمدار استرآبادی، 325

درباره ی مثنوی تحریمة القلم حکیم سنایی / مجتبی مینوی، 471

الدرة / سیدمحمد بن علی جرجانی، 587

درة الاصغر / محمد مهدی بن محمد نصیر استرآبادی، 788

الدرة البهیة فی شرح الرسالة الشمسیة / محمد حائری جرجانی، 582

الدرة البیضاء / میرداماد، 649

درة صافیة و حکمة شافیة / محمد کاظم حائری استرآبادی، 760

درج الدرر فی تفسیر الآی والسور / عبدالقادر استرآبادی، 232

ص:868

درر الاحکام / شریعتمدار استرآبادی، 326

درر الاخبار و جواهر الآثار / محمد کاظم حائری استرآبادی، 760

درر الایتام فی انموذج تفسیر آیات الاحکام / شریعتمدار استرآبادی، 326

الدرر النثار فی شرح تجوید ملامختار موسوم به بوستان / شریعتمدار استرآبادی، 325

دره نادری یا دره ی نادره / محمد مهدی بن محمد نصیر استرآبادی، 788

دستور الاطباء / محمد قاسم بن غلامعلی هندوشاه استرآبادی، 750

دستور الخط / عیسی بن یحیی جرجانی، 436

دستور العمل / محمد جعفر شریعتمدار، 695

دستور العمل فی الوظائف الیومیة / عبدالوحید استرآبادی، 255

دستور الوزراء / حسین بن محمد واعظ استرآبادی، 184

دستور زبان فارسی سال اول دانشسراهای راهنمایی تحصیلی علوم انسانی / مسیح اللّه ذبیحی، 809

دعاء / میرداماد، 649

دعائم الاسلام / محمد کاظم حائری استرآبادی، 760

دعائم الکفر و الایمان / عبدالوحید استرآبادی، 255

الدعامة فی اثبات الامامة / محمد حائری جرجانی، 582

دفع شبهة الاستلزام المنقولة عن ابن کمونة / میرداماد، 649

دفع شبهه طول عمر امام زمان (عج) / محمود شریعتمداری، 805

دلائل الاعجاز / سیدعلی بن محمد جرجانی، 384

دلائل الاعجاز / عبدالقاهر جرجانی، 232

دلائل المرام فی تفسیر آیات الاحکام / محمد جعفر شریعتمدار، 696

دلربا (کلیات دلربا) / محمد کاتبی نیشابوری، 540

دلستان / محمد یوسف جرجانی، 799

دلیل رستگاران یا شرح زیارت جامعه کبیره / سید جمال الدین استرآبادی، 128

الدمدمة الکبری / محمد اخباری استرآبادی، 555

دوازده امام هلالی / محمد هلالی استرآبادی، 529

دوایر العلوم وجداول الرسوم / محمد اخباری استرآبادی، 555

دوحة الاردشیریة / عربی استرآبادی، 430

ده باب / کاتبی استرآبادی، 541

دیباچه بیاض / محمد مهدی بن محمد نصیر استرآبادی، 790

دیباچه کثیر المیامن / سیدمحمد مؤمن استرآبادی، 775

دیباچه کلیات درویش / سید ابوالقاسم حسینی ذهبی، 64

ص:869

دیوان / آزادی، 285

دیوان / ابراهیم استرآبادی، 18

دیوان / اسماعیل بن ابراهیم استرآبادی، 97

دیوان / امین الدین استرآبادی، 118

دیوان / بیاضی استرآبادی، 120

دیوان / بیکسی استرآبادی، 120

دیوان / جوهری گرگانی، 277

دیوان / حزینی استرآبادی، 138

دیوان / خضر شاه استرآبادی، 168

دیوان / خضری استرآبادی، 195

دیوان / ربیع گرگانی، 197

دیوان / زردوز استرآبادی، 297

دیوان / سحابی استرآبادی، 140

دیوان / سماکی استرآبادی، 214

دیوان / شمس الدین محمد عجیبی گرگانی، 483

دیوان / شیخ احمد استرآبادی، 87

دیوان / طایری استرآبادی، 212

دیوان / عباس سپهر استرآبادی، 215

دیوان / علی بن محمد فصیحی استرآبادی، 429

دیوان / عیوقی دهستانی، 440

دیوان / فضل اللّه نعیمی استرآبادی، 453

دیوان / فهمی استرآبادی، 461

دیوان / قابوس بن وشمگیر، 463

دیوان / کاتبی استرآبادی، 541

دیوان / محمد بزمی استرآبادی، 481

دیوان / محمد بن حسین جرجانی، 515

دیوان / محمد نامی استرآبادی، 487

دیوان / محمد هاشم فزونی، 801

دیوان / محمود صابر استرآبادی، 802

دیوان / مهجور استرآبادی، 816

دیوان / میرزا ابوالقاسم راز، 64

ص:870

دیوان / میرفندرسکی، 54

دیوان / میرمحمد معین استرآبادی، 770

دیوان ابونواس / محمد صولی جرجانی، 609

دیوان اشراق / میرداماد، 649

دیوان اشعار / زیاد بن عمر جرجانی، 202

دیوان اشعار / محمد مهدی بن محمد نصیر استرآبادی، 791

دیوان باعث الوصال / سیدیوسف حسینی اصم، 832

دیوان رباعیات / محمد اسماعیل مهر علی گرگانی، 612

دیوان رسائل / ابراهیم بن عباس صولی جرجانی، 19

دیوان شعر / آشفته استرآبادی، 15

دیوان شعر / آقا کوچک مشفق استرآبادی، 16

دیوان شعر / ابراهیم بن عباس صولی جرجانی، 19

دیوان شعر / ابن هندو، 281

دیوان شعر / الهی استرآبادی، 112

دیوان شعر / امیر شاهی، 112

دیوان شعر / حجابی، 134

دیوان شعر / خالص استرآبادی، 194

دیوان شعر / سید محمد مؤمن استرآبادی، 775

دیوان شعر / سید محمد معصوم استرآبادی، 769

دیوان شعر / سید محمدرضا حسینی کمالی، 731

دیوان شعر / سیده بیگم جرجانی، 121

دیوان شعر / عبدالکریم گرگانی، 239

دیوان شعر / عزیز الدین استرآبادی، 226

دیوان شعر / علی بن عبدالعزیز جرجانی، 299

دیوان شعر / محمد ابراهیم ظهیر الدوله قاجار، 612

دیوان شعر / محمد لامعی گرگانی، 500

دیوان شعر / محمد هلالی استرآبادی، 529

دیوان شعر / محوی استرآبادی، 622

دیوان شعر / میر معین الدین شیرازی، 814

دیوان شعر / نظام الدین استرآبادی، 822

دیوان شعر عربی / محمد اخباری استرآبادی، 555

ص:871

دیوان شعر فارسی / محمد اخباری استرآبادی، 555

دیوان شوق افزا / محمود صابر استرآبادی، 802

دیوان فرشته / محمد قاسم هندوشاه، 750

دیوان قصائد / محمد صالح استرآبادی، 841

دیوان قصاید و غزلیات / صدقی استرآبادی، 486

دیوان ناصر خسرو / مجتبی مینوی، 477

دیوان نسیمی / نسیم، 77

«ذ»

ذخائر الواعظین / حسین بن محمد واعظ استرآبادی، 184

ذخیرة الالباب الی کل علم فیه باب / محمد اخباری استرآبادی، 555

ذخیرة الالباب و بغیة الاصحاب / محمد اخباری استرآبادی، 555

ذخیرة العقبی / میر معین الدین شیرازی، 814

ذخیره خوارزمشاهی / سید اسماعیل جرجانی، 101

ذخیره خوارزمشاهی / سید مرتضی جرجانی، 807

ذریعة الاخیار / مسیح تهرانی، 811

ذم الدنیا / ابن المثنی، 110

ذم دنیا / عبدالوحید استرآبادی، 255

«ر»

راپرت / مجتبی مینوی، 471

راحة الحلقوم / شریعتمدار استرآبادی، 326

رافع اللجاج فی الاحتجاج / شریعتمدار استرآبادی، 327

الرافع فی شرح النافع فی الفقه / محمد حائری جرجانی، 582

رافعة التوهم / محمدکاظم حائری استرآبادی، 760

راه نجات / عبدالوحید استرآبادی، 256

راهنمای اعمال حج یا مناسک حج / سیدجمال الدین استرآبادی، 128

رباعی میرداماد / میرداماد، 650

رباعیات / سحابی استرآبادی، 140

رباعیات / محمد مهدی بن محمد نصیر استرآبادی، 791

رباعیات سحابی و دیوان سحابی / حسن بن محمد استرآبادی، 152

ص:872

الرجال / احمد بن محمد بن احمد جرجانی، 90

رجال / محمد اخباری استرآبادی، 555

الرجال / محمد جعفر شریعتمدار، 696

رجال / محمد حسن شریعتمداری، 722

رجال / محمد صالح استرآبادی، 741

رجال کبیر / میرزا محمد بن علی استرآبادی، 613

رجعت / سید محمد مؤمن استرآبادی، 775

رجل جراد / محمد اخباری استرآبادی، 555

الرحمة فی اختلاف الامة / محمد حائری جرجانی، 582

رد اثبات الواجب / میرداماد، 650

رد الانموذج / میرداماد، 650

رد عقاید الصوفیة / محمد اخباری استرآبادی، 556

الرد علی الاخبار الکاذبة / ابویحیی جرجانی، 85

الرد علی البادری / محمد اخباری استرآبادی، 556

الرد علی الباطنیة / محمد عبدکی جرجانی، 592

الرد علی الحنبلی / ابویحیی جرجانی، 85

الرد علی الشجری (السنجری) / ابویحیی جرجانی، 85

الرد علی الصوفیة / محمد جعفر شریعتمدار، 696

الرد علی الفلاسفه / سیداسماعیل جرجانی، 105

رد منع از شهادت به ولایت / محمد اخباری استرآبادی، 556

رد وحدت وجود / محمد اخباری استرآبادی، 556

الرسائل الکثیرة / محمد شفیع بن محمد علی استرآبادی، 738

رسائل تازی / ابن هندو، 281

رسالة احتیاطیة / شریعتمدار استرآبادی، 327

رسالة اصلاح کلمات متشابهة قرآنیة / محمد جعفر شریعتمدار، 698

الرسالة الاحمدیة السلطانیة / سیدحسن بن محمد استرآبادی، 156

رسالة الادویة / عیسی بن یحیی جرجانی، 436

رسالة الاستنباط / محمد جعفر شریعتمدار، 697

رسالة البرهان / محمد اخباری استرآبادی، 556

رسالة الرضاع / میرداماد، 561

الرسالة السعدیة فی الحکمة العلمیة و العملیة / محمد بن حسن استرآبادی، 503

ص:873

الرسالة السمیة فی الاصول المنطقیة / سیدمحمد بن علی جرجانی، 587

رسالة السید الشریف فی الفرق بین العلة الغائیة الغرض المقصود / سید علی بن محمدجرجانی، 385

رسالة السید الشریف فی بیان مقدمة الشروع فی العلم / سیدعلی بن محمد جرجانی، 384

الرسالة الشافیة / عبدالقاهر جرجانی، 233

رسالة الفقهاء فی ضبط رسم المصحف الامام / عبدالوهاب زنجانی جرجانی، 265

رسالة القدر / میرسید شریف جرجانی، 410

الرسالة المشوقة فی المدخل الی الفلسفة / ابن هندو، 281

الرسالة المنبهة / سیداسماعیل جرجانی، 106

الرسالة الوجیزة فی المطالب الاهیة / سیدمحمد معصوم استرآبادی، 769

رسالة تقلید المیت / سید فضل اللّه استرآبادی، 459

رسالة تناهی الابعاد/ سید ابوالقاسم حسینی ذهبی، 64

رسالة جمع فیها اثنی عشر حدیثا من طرق اهل البیت فی فضائل امیرالمؤمنین7 /سیدفضل اللّه استرآبادی، 460

رسالة خاصة تصدی لاثبات وقوع التزویج لفاطمة بنت الحسین7 من قاسم بن الحسن7 / علی بن محمد جعفر شریعتمدار استرآبادی، 327

رسالة فی آداب المتعلمین / محمد جعفر شریعتمدار، 697

رسالة فی ارتباط الحادث بالقدیم / سید ابوالقاسم میرفندرسکی، 55

رسالة فی اسرار الزکاة و الصوم و الحج و سائر العبادات / عبدالوحید استرآبادی، 256

رسالة فی اصول الحدیث / سیدعلی بن محمد جرجانی، 349

رسالة فی الاخلاق / سیداسماعیل جرجانی، 106

رسالة فی الافعال / سیدعلی بن محمد جرجانی، 385

رسالة فی البداء / ملامحمد امین استرآبادی، 617

رسالة فی البلاغه / سیدعلی بن محمد جرجانی، 385

رسالة فی التحلیل / سیداسماعیل جرجانی، 106

رسالة فی التحمید و التسمیة و ما یتعلق بها من المسائل الادبیة / محمدحسن شریعتمداری، 722

رسالة فی التشکیک/ سید ابوالقاسم میرفندرسکی، 55

رسالة فی الحرکة/سید ابوالقاسم میرفندرسکی، 55

رسالة فی الحکمة / سیداسماعیل جرجانی، 106

رسالة فی الرد علی الروافض / سیدمحمد بن علی جرجانی، 588

رسالة فی الرد علی الشیخیة / شیخ احمد استرآبادی، 87

رسالة فی السیر والسلوک/ سید ابوالقاسم حسینی ذهبی، 65

رسالة فی الصلاة و شروطها / طاهر بن محمد جرجانی، 212

ص:874

رسالة فی الصوت / میرسید شریف جرجانی، 408

رسالة فی الطب / حالی استرآبادی، 134

رسالة فی الطب / سید اسماعیل جرجانی، 106

رسالة فی الطهارة و الصلاة / محمد جعفر شریعتمدار، 698

رسالة فی العقائد / محمد اخباری استرآبادی، 557

رسالة فی العقیده / اسماعیلی جرجانی، 79

رسالة فی الفصد / علی بن محمد گرگانی، 317

رسالة فی الفقه / محمد اخباری استرآبادی، 557

رسالة فی القبلة / محمد جعفر شریعتمدار، 698

رسالة فی القیاس / سید اسماعیل جرجانی، 106

رسالة فی المرآة / سیدعلی بن محمد جرجانی، 385

رسالة فی المعانی والبیان / عبدالوهاب حسینی استرآبادی، 272

رسالة فی المقولات العشر/ سید ابوالقاسم میرفندرسکی، 57

رسالة فی المواضعة و المضایقة / سیدنصراللّه حسینی استرآبادی، 820

رسالة فی النجوم / محمد جعفر شریعتمدار، 698

رسالة فی النکاح / محمد مهدی استرآبادی، 779

رسالة فی الهیئة و فیه تشخیص القبلة / محمد جعفر شریعتمدار، 698

رسالة فی امراض العین / سیداسماعیل جرجانی، 106

رسالة فی ان المنتسب بالام کان سیداً / میرداماد، 651

رسالة فی بیان علم الواجب / میرداماد، 651

رسالة فی تحقیق ان العقود و الایقاعات هل تحتاج الی اللفظ او لا؟ / مسیح تهرانی، 811

رسالة فی تحقیق کلمة التوحید / محمد استرآبادی، 480

رسالة فی تحقیق واجب الوجود / میرداماد، 651

رسالة فی ترجمة الرسالة الالفیة الشهیدیة / سیدعبدالحی حسینی استرآبادی، 219

رسالة فی ترجیح الشهوة المحققة علی الاجماع المنقول / محمد مهدی استرآبادی، 779

رسالة فی تردید الانفضالی/ سیدعلی بن محمد جرجانی، 354

رسالة فی تنازع الزوجین قبل الدخول فی قدر المهر / میرداماد، 652

رسالة فی توحید الواجب / میرداماد، 653

رسالة فی حدود الحقائق النافعة / عبدالوهاب زنجانی جرجانی، 265

رسالة فی حل المغالطات / سید فضل اللّه استرآبادی، 460

رسالة فی حل شبهة علی کلمة التوحید / سیدفضل اللّه استرآبادی، 460

ص:875

رسالة فی رد ما احدثه الفاضلان... / ملامحمد امین استرآبادی، 617

رسالة فی رفع بعض الشبهات / فضل اللّه نعیمی استرآبادی، 454

رسالة فی زمان نوافل الظهرین / محمد جعفر شریعتمدار، 698

رسالة فی زیارت عاشوراء / محمد جعفر شریعتمدار، 697

رسالة فی سند دعاء الخضر / محمد حسن شریعتمداری، 723

رسالة فی شهر رمضان لاینقض عن ثلثین یوماً / محمد اخباری استرآبادی، 556

رسالة فی صلح حق الرجوع / محمد شفیع استرآبادی، 736

رسالة فی صیغ العقود / میرداماد، 653

رسالة فی صیغة النکاح / محمدعلی فخر الوزرای استرآبادی، 744

رسالة فی صیغة عقد النکاح / محمد جعفر شریعتمدار، 697

رسالة فی طهارة الخمر و نجاسته / ملامحمد امین استرآبادی، 617

رسالة فی علم الادوار / میرسید شریف جرجانی، 409

رسالة فی علم الکلام / عبدالوهاب بن حسین استرآبادی، 269

رسالة فی علم النبی / میرداماد، 653

رسالة فی فضیلة سورة التوحید / میرداماد، 652

رسالة فی کیفیة علم الواجب تعالی / ملامحمد امین استرآبادی، 617

رسالة فی کیفیة علم واجب تعالی / امین استرآبادی، 117

رسالة فی ماهیة الجدری و تدبیره / عیسی بن یحیی جرجانی، 436

رسالة فی مذهب ارسطاطالیس / میرداماد، 653

رسالة فی مسائل العدل الاربعة / محمد کاظم حائری استرآبادی، 761

رسالة فی معنی الحروف / سیدعلی بن محمد جرجانی، 386

رسالة فی نجاسة الخمر / سیدفضل اللّه استرآبادی، 460

رسالة فی وجوب صلاة الجمعة / سید عبدالعظیم استرآبادی، 228

رسالة فی وجوب صلاة الجمعة / سید محمد تقی طهر حسینی، 673

رسالة فی وجوب صلاة الجمعة / میرداماد، 654

رسالة مختصر فی ضبط الاشکال الاربعة المنطقیة و احکامها / خضر شاه استرآبادی، 169

رسالة مکاناً علیاً / میرداماد، 654

رساله / محمد اخباری استرآبادی، 557

رساله احتیاطیه / محمد جعفر شریعتمدار، 696

رساله اسم و مسما / سیدشریف کلیم استرآبادی، 206

رساله اصول الدین دیگر / سیدعلی حسینی جرجانی، 291

ص:876

رساله اعتذار / محمد اخباری استرآبادی، 557

رساله تعلیقه / میرداماد، 652

رساله تعمیر قافیه / محمد هلالی استرآبادی، 531

رساله جوابیه/ سید ابوالقاسم حسینی ذهبی، 65

رساله حاجی ملامحمدرضا / فاضل استرآبادی، 200

رساله در اثبات واجب / میرداماد، 650

رساله در اجماع امر و نهی / محمد صالح استرآبادی، 741

رساله در ازدواج دختر باکره بدون اذن پدر / حسین بن موسی استرآبادی، 188

رساله در اصول حروفیه / فضل اللّه نعیمی استرآبادی، 454

رساله در بهداشت / سیداسماعیل جرجانی، 106

رساله در تجوید و قرائت / استرآبادی حایری قاری، 76

رساله در تحقیق تشخیص / میرداماد، 652

رساله در تحقیق مجردات / سیدعلی بن محمد جرجانی، 386

رساله در تصور و تصدیق / میرداماد، 652

رساله در توحید / میرداماد، 652

رساله در جواب سؤالات ولد / سید ابوالقاسم حسینی ذهبی، 65

رساله در حدوث و قدم و علم و قدرت واجب / میرداماد، 652

رساله در حقیقت وجود / سیدعلی بن محمد جرجانی، 387

رساله در حکم استعمال آب مغصوب برای غیر غاصب در وضوء / محمد بن نظام الدین استرآبادی، 607

رساله در حمیات (حمیات مرکبه) / رستم جرجانی، 198

رساله در دلالت لفظی / میرداماد، 650

رساله در رد اعتراض هایی که به رساله برهانیه گرفته اند / محمد اخباری استرآبادی، 557

رساله در رد شبهات معتزله / سیدعلی بن محمد جرجانی، 384

رساله در رضاع / محمد یوسف حائری، 795

رساله در رفع شبهه مماس شدن زحل به کره ثوابت / محمد کیا جرجانی، 767

رساله در سیر و سلوک / سید ابوالقاسم حسینی ذهبی، 65

رساله در شرح خبر «انما الاعمال بالنیات» / میرداماد، 652

رساله در عبادات / میرداماد، 652

رساله در فضیلت ائمه از انبیاء / محمد کاظم حائری استرآبادی، 760

رساله در کیمیا / سید ابوالقاسم میرفندرسکی، 56

رساله در مسح مقدم سر / میرداماد، 653

ص:877

رساله در معجزات / محمد کاظم حائری استرآبادی، 761

رساله در معرفت صانع و صنع / سیدعلی بن محمد جرجانی، 386

رساله در مفهوم شرط / محمد صالح استرآبادی، 741

رساله در منطق / میرداماد، 653

رساله در موسیقی / محمد علی گرگانی، 745

رساله در وضوء و نماز / محمد کاظم حائری استرآبادی، 761

رساله در یاد کردن علمها از فریضه و سنت در همه سال / سیدعلی حسینی جرجانی، 296

رساله دوم / محمد اخباری استرآبادی، 557

رساله سؤال و جواب حج و عمره یا مناسک حج / سیدجمال الدین استرآبادی، 129

رساله سوم / محمد اخباری استرآبادی، 558

رساله شهادت بر ولایت در اذان / محمد اخباری استرآبادی، 557

رساله طهارت / محمد مهدی استرآبادی، 779

رساله طهارت / محمد یوسف بن ضیاء الدین حسینی استرآبادی، 800

رساله عدم تنجیس متنجس در مرتبه ثانیه / محمود شریعتمداری، 806

رساله عرفانی / سیدعلی بن محمد جرجانی، 387

رساله عرفانی / میر معین الدین شیرازی، 814

رساله عرفانی و اخلاقی / حسن بن محمد استرآبادی، 152

رساله عقائد / سیدعلی حسینی جرجانی، 293

رساله عقاید / صدر الدین عربی استرآبادی، 208

رساله علمیه / محمد یوسف حائری، 797

رساله عملیه / مسیح تهرانی، 811

رساله فقهیه / سید علی حسینی جرجانی، 293

رساله فلسفی / سید علی بن محمد جرجانی، 387

رساله فی ادعیة الوبا و الطاعون / محمدحسن شریعتمداری، 722

رساله فی الرمل / سید مرتضی استرآبادی، 807

رساله فی لزوم کون الجوهر مقولاً بالتشکیک / میرداماد، 653

رساله قضا و قدر / میرسید شریف جرجانی، 410

رساله قنوتیه / سید ابوالقاسم حسینی ذهبی، 66

رساله کنز الغرایب / محمد خواجگی گیلانی، 599

رساله معضلات / سیدعبدالحی حسینی استرآبادی، 219

رساله معما / نظام الدین استرآبادی، 822

ص:878

رساله مغربیه / سیدمحمد مؤمن استرآبادی، 775

رساله ممتاز در مسائل نماز / محمد مهدی استرآبادی، 779

رساله مناظره میان دل و دماغ / ابوبکر بن زکی قونوی، 26

رساله میمرات / میرداماد، 654

رساله ای در اعمال و عبادات / حسن بن محمد بن گرشاسپ استرآبادی، 165

رساله ای در باب طریق سالکان الی اللّه / سید ابوالقاسم حسینی ذهبی، 65

رساله ای در بیان امور مربوط به مقدمات و واجبات نماز و روزه / محمد جعفرشریعتمدار، 698

رساله ای در بیان و بدیع و اقسام تشبیه، استعاره و کنایه / سید ابوطالب بن میرزا بیک فندرسکی، 31

رساله ای در تحقیق معنی ترتیب غسل ارتماسی / سید محمد تقی طهر حسینی، 672

رساله ای در علوم مختلف / سیدعبدالحی حسینی استرآبادی، 219

رساله ای در فقه شافعی / احمد بن ابراهیم اسماعیلی جرجانی، 79

رساله ای در مشتق / عبداللّه تهرانی استرآبادی، 244

رسم القرآن / عماد الدین استرآبادی، 310

رسوم الحرکات فی الاشیاء ذوات الوضع / عیسی بن یحیی جرجانی، 436

الرشاد فی شرح الارشاد / سیدمحمد بن علی جرجانی، 588

الرضاعیة (رسالة الرضاع) / میرداماد، 654

رفیعیه / رستم جرجانی، 198

رموز الاقوال و کنوز بروز الاحوال الرجال / شریعتمدار استرآبادی، 327

رموز الریاض / عبدالنبی بن علی استرآبادی، 250

رموز الکنوز / شریعتمدار استرآبادی، 327

الرواشح السماویة فی شرح الاحادیث الامامیة / میرداماد، 644، 655

الروح / میرداماد، 656

الروحیة / محمد کاظم حائری استرآبادی، 761

روحیه / سید علی بن محمد جرجانی، 387

روضة الشهدای منظوم / محمود صابر استرآبادی، 802

روضة المحققین فی تفسیر الکتاب المبین / محمد حائری جرجانی، 582

الریاحین / سیدیوسف حسینی اصم، 834

ریاض الشهداء / فاضل استرآبادی، 200

ریحانة الکتاب فی رسائل الاصحاب / ابوبکر بن زکی قونوی، 26

ص:879

«ز»

زاد المسافرین / فضل اللّه بن محمد جعفر استرآبادی، 458

زاد راه نجات / عبدالوحید استرآبادی، 256

زبدة الاسرار فی الحکمة / سیدمحمد بن علی جرجانی، 589

زبدة الحقایق / عبدالوحید استرآبادی، 256

زبدة الطب / سید اسماعیل جرجانی، 106

زکات فطره / محمد یوسف حائری، 797

الزلفی / محمد اخباری استرآبادی، 558

الزهد / محمود شریعتمداری، 806

زینة الصلاة النوافل و التعقیبات / محمد جعفر شریعتمدار، 698

«س»

سؤال و جواب منطق و فلسفی / سیدحسن بن محمد استرآبادی، 156

سؤال وجواب / سید علی بن محمد جرجانی، 388

سؤالات / سید فضل اللّه استرآبادی، 461

سؤالات / فضل اللّه نعیمی استرآبادی، 454

سؤالاته للدار قطنی فی الجرح و التعدیل / حمزه سهمی 192

ساده پرگار / سید یوسف حسینی اصم، 832

ساقی نامه / احمد استرآبادی، 76

ساقی نامه / سیدمحمد معصوم استرآبادی، 769

ساقی نامه / محمد هاشم فزونی، 801

ساقینامه / صدقی استرآبادی، 486

سالنامه فرهنگ گرگان / مسیح اللّه ذبیحی، 809

سبب برد ایام العجوز / عیسی بن یحیی جرجانی، 436

السبع الشداد / میرداماد، 656

سد رمق / محمد جعفر شریعتمدار، 699

سدرة المنتهی / میرداماد، 657

السدرة المنتهی فی مراتب العرفاء / عبدالوحید استرآبادی، 256

سرائر العربیة فی شرح الوافیة الحاجبیة / محمد حائری جرجانی، 582

سرالخطاب فی تفسیر الکتاب / محمد حسن شریعتمداری، 723

سرالعالمین فی حقیقة الدنیا و العقبی / عبدالوحید استرآبادی، 256

ص:880

سرمایه سعادت / عبدالوحید استرآبادی، / 257

سرور النساء در فضایل فاطمه زهرا(س) / محمدبن ابوطالب استرآبادی، 494

سفینة النجاة و مدینة الحیاة / محمد جعفر شریعتمدار، 699

سفینه عقیلی / عقیلی استرآبادی، 277

سفینه نوح / شریعتمدار استرآبادی، 328

سکون الارض او حرکتها / عیسی بن یحیی جرجانی، 436

سلسلة الاقطاب / یوسف خبری استرآبادی، 830

السلطان المبین لمعرفة دعاة الدین / محمد اخباری استرآبادی، 558

سلک البیان فی کشف مشکلات القرآن / محمد جعفر شریعتمدار، 699

سلمانیة / محمد کاظم حائری استرآبادی، 761

سلوة الطالبین (داستان عقل و عشق)/ امین الذین استرآبادی، 118

سلوة الغرباء / فضل بن اسماعیل جرجانی، 449

سلوک الملوک فی تحقیق العدالة / عبدالوحید استرآبادی، 257

السمیة فی اصول المنطقیة / سیدعلی بن محمد جرجانی، 388

سنگلاخ / محمد مهدی بن محمد نصیر استرآبادی، 791

سنن النبی / عبداللّه تهرانی استرآبادی، 244

سوال و جواب / محمد یوسف حائری، 797

السوانح البابلیة / سیدمحمد رضا حسینی کمالی، 731

سوی الصراط البرزخ بین التفریط و الافراط فی مسألة الاحتیاط / محمد اخباری استرآبادی، 558

سه قصیده فارسی / سیدعلی بن محمد جرجانی، 388

سی فصل / سیدمحمدتقی طهر حسینی، 674

سید الانشاء نو ظهور / محمد مهدی بن محمد نصیر استرآبادی، 792

سیر الملوک / قابوس بن وشمگیر، 463

السیر و السلوک فی القرآن الکریم / محمد جعفر شریعتمدار، 699

سیر و سلوک (شوقیه) / سیدعلی بن محمد جرجانی، 389

سیر و سلوک و آداب طریقت / زین العابدین جرجانی، 204

سیزده قصیده عزا / محمد مهدی بن محمد نصیر استرآبادی، 792

السیف البتار لقطع وتین الفجار / محمد اخباری استرآبادی، 558

سیف اللّه المسلول علی محرفی دین الرسول / محمد اخباری استرآبادی، 558

ص:881

«ش»

شاخ نبات / محمد جعفر شریعتمدار، 699

شارع النجاة / میرداماد، 657

الشافی / احمد بن محمد جرجانی، 89

الشافی فی الفقه / سید علی بن محمد جرجانی، 389

الشافی فی الفقه / محمد حائری جرجانی، 582

الشافیة عن امراض القلوب القاسیة / محمد حائری جرجانی، 582

شاه و درویش (شاه و گدا) / محمد هلالی استرآبادی، 531

الشجرة الطیبة / عبدالوحید استرآبادی، 257

شجره ولایت / سید ابوالقاسم حسینی ذهبی، 66

شرایط الطریقه / سید ابوالقاسم حسینی ذهبی، 66

شرح آداب البحث و المناظرة / سیدعلی بن محمد جرجانی، 390

شرح ابیات المفصل / سیدعلی بن محمد جرجانی، 390

شرح استبصار (الفوائد المکیه) / ملامحمد امین استرآبادی، 617

شرح اصل الاصول / محمد جعفر شریعتمدار، 700

شرح اصول الدین ابن حاجب / سیدحسن بن محمد استرآبادی، 156

شرح اصول کافی / حسین بن موسی استرآبادی، 188

شرح اصول کافی / ملامحمد امین استرآبادی، 617

شرح الاربعین / محمد شفیع بن محمد علی استرآبادی، 738

شرح الاستبصار فیما اختلف فیه من الاخبار / میرداماد، 657

شرح الالفیة / محمد جعفر شریعتمدار، 700

شرح التذکرة النصیریة / سیدعلی بن محمد جرجانی، 391

شرح التصریف / عبدالوهاب زنجانی جرجانی، 266

شرح التصریفیة (شرح الشافیة) / سیدحسن بن محمد استرآبادی، 157

شرح التلخیص / ختن استرآبادی، 508

شرح التوحید / محمد جعفر شریعتمدار، 700

شرح الجامع الکبیر للشیبانی / محمد بن یحیی جرجانی، 611

شرح الجفر / ابوبکر بن زکی قونوی، 26

شرح الجمل زجاجی / ابوالفتوح ثابت بن محمد جرجانی، 123

شرح الحاوی / سیدحسن بن محمد استرآبادی، 157

شرح الحماسة / حسن بن احمد استرآبادی، 136

ص:882

شرح الحماسة / سیدحسن بن محمد استرآبادی، 157

شرح الدرة / سیدعلی بن محمد جرجانی، 393

شرح الرحبیة / سیدعلی بن محمد جرجانی، 393

شرح الرسالة الصومیة للبهایی / حسین بن موسی استرآبادی، 189

شرح الرسالة الوضعیة / سیدعبدالحی حسینی استرآبادی، 220

شرح الروضة البهیة / اسماعیل بن خداداد استرآبادی، 109

شرح السنة / محمد غطریفی جرجانی، 499

شرح الشافیة / سیدمحمد بن حسن استرآبادی، 509

شرح الصغیر علی الکافیه / سیدحسن بن محمد استرآبادی، 158

شرح العقائد العضدیة / سیدعلی بن محمد جرجانی، 394

شرح الفاتحة / عبدالقاهر جرجانی، 233

شرح الفاظ خطبة الوافیة فی شرح الکافیة / سیدعلی بن محمد جرجانی، 391

شرح الفرائض السراجیة / سیدعلی بن محمد جرجانی، 394

شرح الفصول النصریة / حسن بن محمد استرآبادی، 152

شرح الفصول النصیریة / عبدالوهاب حسینی استرآبادی، 272

شرح الفصول النصیریة / محمد حائری جرجانی، 582

شرح الفصیح / حسن بن احمد استرآبادی، 136

شرح الفصیح / سیدحسن بن محمد استرآبادی، 158

شرح الفصیح / سیدیوسف حسینی اصم، 834

شرح الفوائد / میرداماد، 658

شرح الفوائد الصمدیة / محمد حسن شریعتمداری، 723

شرح الفوائد الغیاثیة / سیدمحمد بن علی جرجانی، 589

شرح الفیه / محمد بن نظام الدین استرآبادی، 607

شرح الفیه شهید (کبیر) / سیدعبدالحی حسینی استرآبادی، 219

شرح الفیه شهید (متوسط) / سیدعبدالحی حسینی استرآبادی، 220

شرح الکافیة / سید محمد بن حسن استرآبادی، 510

شرح الکبیر علی الکافیه / سیدحسن بن محمد استرآبادی، 163

شرح الکشاف / سیدعلی بن محمد جرجانی، 398

شرح الکفایه / سیدجمال الدین استرآبادی، 129

شرح المعلقات السبع / محمد ضریر جرجانی، 594

شرح الملخص / سیدعلی بن محمد جرجانی، 400

ص:883

شرح النجاة / میرداماد، 658

شرح الهدایة مرغینانی / سید علی بن محمد جرجانی، 403

شرح ایساغوجی / سیدعلی بن محمد جرجانی، 391

شرح باب حادی عشر / حسین بن محمد واعظ استرآبادی، 184

شرح تبصرة المتعلمین / محمد جعفر شریعتمدار، 700

شرح تبصرة المتعلمین / محمد حسن شریعتمداری، 723

شرح تحریر الاحکام / محمد حسن شریعتمداری، 723

شرح تصریف عزی / سیدعلی بن محمد جرجانی، 392

شرح تقدمة تقویم الایمان فی فضائل امیرالمؤمنین7/ میرداماد، 658

شرح تهذیب الاحکام / ملامحمد امین استرآبادی، 618

شرح تهذیب الاحکام / میرداماد، 658

شرح تهذیب المنطق / سیدعبدالحی حسینی استرآبادی، 220

شرح تهذیب الوصول / سیدجمال الدین حسینی استرآبادی، 485

شرح جعفریه / محمدبن ابوطالب استرآبادی، 495

شرح جواهر الفرائض / سیدعلی بن محمد جرجانی، 397

شرح حال علما و ادبای استرآبادی / محمد صالح استرآبادی، 741

شرح حدیث «لوان الغیاض اقلام» / محمد شفیع بن محمد علی استرآبادی، 738

شرح حدیث تمثیل / میرداماد، 658

شرح حدیث حسین منی و انا من حسین / محمد اخباری استرآبادی، 559

شرح خطبة البیان / سید علی بن محمد جرجانی، 393

شرح خطبة البیان / ناصر الدین شاه، 59

شرح خطبة الشرایع / سید محمد تقی طهر حسینی، 674

شرح خطبه شقشقیه/ ابراهیم جرجانی، 20

شرح خلاصة الحساب / علی بن محمد حسین استرآبادی، 342

شرح درج المضامین / محمد جعفر شریعتمدار، 701

شرح دعاء الصباح / شیخ احمد استرآبادی، 87

شرح دعای صنمی قریش / محمدبن ابوطالب استرآبادی، 495

شرح دعای کمیل / سیدجمال الدین استرآبادی، 129

شرح دیباجة الکافیة / سیدحسن بن محمد استرآبادی، 157

شرح دیوان ابوتمام / محمد صولی جرجانی، 610

شرح دیوان الحماسة لابی تمام / ابوالفتوح ثابت بن محمد جرجانی، 123

ص:884

شرح دیوان روبة بن العجاج / محمد ضریر جرجانی، 594

شرح رسالة الجبر و المقابلة و الحساب / سید ابوالمعالی استرآبادی، 74

شرح رسالة فی الاصول / سیدمحمد بن علی جریانی، 589

شرح شرایع الاسلام / محمد حسن شریعتمداری، 723

شرح شمسیه / سیدحسن بن محمد استرآبادی، 157

شرح صحیفه سجادیه / حسین بن موسی استرآبادی، 189

شرح عقائد التهذیب / محمد شفیع بن محمد علی استرآبادی، 738

شرح غرة / سیدعلی بن محمد جرجانی، 394

شرح فصوص الحکمة / سیدمحمد تقی مشهدی استرآبادی، 676

شرح فوائد الغیاثیة / سیدعلی بن محمد جرجانی، 397

شرح قانونچه / حسین بن محمد واعظ استرآبادی، 184

شرح قصیده عینیه حمیری / محمد قاسم هندوشاه، 751

شرح قصیده فرزدق / محمد شفیع بن محمد علی استرآبادی، 738

شرح قصیده لامیه بانت سعاد / سیدعلی بن محمد جرجانی، 397

شرح قواعد الاحکام / محمد جعفر شریعتمدار، 701

شرح قواعد الاحکام فی معرفة الحلال و الحرام / مسیح تهرانی، 812

شرح قواعد العقائد / سیدحسن بن محمد استرآبادی، 158

شرح کافیه شریفیه (شرح گیپایی) / سیدعلی بن محمد جرجانی، 372

شرح کافیه شریفیه / سیدعلی بن محمد جرجانی، 398

شرح کبری / سید علی بن محمد جرجانی، 398

شرح کتاب العقل و الجهل من الکافی / محمد حسن شریعتمداری، 723

شرح کتاب المعاطاة / مسیح تهرانی، 812

شرح کتابی در اصول فقه و فقه / محمد اخباری استرآبادی، 559

شرح کلیله و دمنه / مجتبی مینوی، 469

شرح کنز الدقائق / سیدعلی بن محمد جرجانی، 398

شرح مائة کلمة لعلی7 (نظم) / عبدالوحید استرآبادی، 257

شرح متوسط علی الکافیة (الوافیة) / سیدحسن بن محمد استرآبادی، 158

شرح مختصر اصول عضدیه / میرداماد، 658

شرح مختصر الاصول ابن حاجب / سیدحسن بن محمد استرآبادی، 164

شرح مختصر النافع / مسیح تهرانی، 812

شرح مرصاد العباد / محمد شفیع استرآبادی، 736

ص:885

شرح مطالع الانوار / صدقی استرآبادی، 486

شرح معالم الاصول / محمد مهدی استرآبادی، 779

شرح مغنی اللبیب / سیدمحمد بن حسن استرآبادی، 513

شرح مفاتیح / فاضل استرآبادی، 200

شرح مفاتیح الشرایع / محمد صالح بن محمد مؤمن استرآبادی، 743

شرح مفاتیح الشرایع / محمدرضا استرآبادی، 729

شرح مفتاح العلوم / سید علی بن محمد جرجانی، 400

شرح مقدمة ابن حاجب / سید محمد بن حسن استرآبادی، 514

شرح منار الانوار / حسین بن مسعود استرآبادی،

شرح منطق سیدشریف / میرمعین الدین شیرازی، 815

شرح نجات العباد فی المبدأ و المعاد / محمد بن ابوطالب استرآبادی، 495

شرح نصاب الصبیان / سید علی بن محمد جرجانی، 403

شرح هدایة الحکمة ابهری / سید محمد بن علی جرجانی، 589

شرعة التسمیة فی زمان الغیبة / میرداماد، 659

شریفیة (الرسالة الشریفیة فی آداب البحث / سیدعلی بن محمد جرجانی، 404

شش رساله ی کلامی / میرداماد، 659

شعر / محمد هلالی استرآبادی، 533

شعر ابن المعتز / محمد صولی جرجانی، 610

شعر ابن مقفع / محمد صولی جرجانی، 610

الشعرة الناریة در جواب مسائل لاریه / محمد اخباری استرآبادی، 559

الشعلة الناریة / محمد اخباری استرآبادی، 559

شفاء الصدور / محمد جعفر شریعتمدار، 701

شمس الحقیقة / محمد اخباری استرآبادی، 559

شمسیة الحساب / سیدمحمد تقی طهر حسینی، 674

الشمسیة فی الارکان الصیدیة / محمد حائری جرجانی، 583

شمع و پروانه / محمد هلالی استرآبادی، 533

شوارع الانام فی شرح قواعد الاحکام / محمد جعفر شریعتمدار، 701

شوق زیارت امام مهدی(عج) / سیدجمال الدین استرآبادی، 129

الشهاب الثاقب و النجم العاقب / محمد اخباری استرآبادی، 560

شیر و خورشید / مجتبی مینوی، 471

الشیوخ و الابواب (الابواب و الشیوخ) / ادریسی استرآبادی، 222

ص:886

«ص»

الصارم البتار لقد الفجار و قط الاشرار / محمد اخباری استرآبادی، 560

الصحویة فی عمدة المطالب النحویة / شریعتمدار استرآبادی، 328

صحیفة الصفا فی ذکر اهل الاجتباء و الاصطفاء / محمد اخباری استرآبادی، 560

صحیفة القدس / میرداماد، 659

الصحیفة الملکوتیة و المحکمة النبویة / میرداماد، 659

صدرنامه / ابوبکر بن زکی قونوی، 26

صراط المستقیم / میرداماد، 659

الصرة الخفیة فی شرح الدرة النجفیة / شریعتمدار استرآبادی، 328

صرف میر (رسالة فی الصرف) / سیدعلی بن محمد جرجانی، 404، 421

صرف و نحو عربی (منثور) / عبدالرحمن جرجانی، 222

الصغری فی المنطق / میرسید شریف جرجانی، 406، 412

صفات الباری تعالی / محمد جعفر شریعتمدار، 701

صفات العاشقین / محمد هلالی استرآبادی، 533

صلاة الجمعة / میرداماد، 660

الصلاة من المحجة العظمی / سیدجمال الدین استرآبادی، 129

صلاح الدین ایوبی و بنگیان / مجتبی مینوی، 472

الصوارم الحاسمة فی مصائب الزهراء فاطمة(س) / سیدمحمدرضا حسینی کمالی، 731

صورت التوقف و الاحتیاط عند الاشتباه فی الاحکام / محمد اخباری استرآبادی، 560

الصهاکی / ابو یحیی جرجانی، 85

الصیحة بالحق علی من الحد و تزندق / محمد اخباری استرآبادی، 561

صیغ العقود / محمد یوسف حائری، 797

صیغ العقود و الایقاعات / محمد جعفر شریعتمدار، 702

صیغ النکاح و الطلاق / محمد استرآبادی، 478

صیغ عقد النکاح و الطلاق / محمد جعفر شریعتمدار، 702

«ض»

ضروریات الدین و المذهب و حکم منکر احدهما / محمد کاظم حائری استرآبادی، 761

الضعفاء فی رجال الحدیث / ابونعیم جرجانی، 246

الضوء المنیر فی الادغام الکبیر و الصغیر / محمد بن علی حسینی جرجانی، 591

ضوابط الرضاع / میرداماد، 660

ص:887

ضیاء القلوب فی اخلاق المطلوب / سیدعلی حسینی جرجانی، 293

ضیاء المتقین فی معارف الدین / محمد اخباری استرآبادی، 561

«ط»

الطب / سید اسماعیل جرجانی، 107

طب / محمد بن حسن جرجانی، 507

طب الائمه / محمد قاسم هندوشاه، 751

طب القلوب / عبدالوحید استرآبادی، 257

الطب الکلی / عیسی بن یحیی جرجانی، 436

الطب الملوکی / سید اسماعیل جرجانی، 108

طراز البیان فی الرد و الامتحان / سیدمحمدرضا حسینی کمالی، 731

طرفیة در شرح و ترکیب الفیة / شریعتمدار استرآبادی، 328

طرق الشیخ الطوسی / محمد جعفر شریعتمدار، 703

طریق النجاة / مسیح تهرانی، 812

طلاق الصغیر / محمد جعفر شریعتمدار، 704

طلاق المجنون / ابو یحیی جرجانی، 85

طهارت شراب / ملامحمد امین استرآبادی، 618

الطهر الفاصل بین الحق و الباطل / محمد اخباری استرآبادی، 561

«ظ»

ظفر الامانی فی مختصر الجرجانی / میرسید شریف جرجانی، 409

الظل الممدود / محمد مهدی استرآبادی، 780

ظواهر الطبیعة / محمد مهدی بن محمد نصیر استرآبادی، 792

ظهور گنج سعادت / عبدالوحید استرآبادی، 257

«ع»

عبادة المدعی / شریعتمدار استرآبادی، 329

عبارة من دعی فی شرح بعض الزیارات و الدعاء / شریعتمدار استرآبادی، 329

عباسیه / حسین بن محمد واعظ استرآبادی، 186

عبرة الناظرین / محمد اخباری استرآبادی، 561

العجالة النافعة فی شرح خطبة الشرایع / سیدمحمدتقی طهر حسینی، 674

ص:888

عدالت شرعیه / محمد مهدی استرآبادی، 780

عدة النجاة فی تسهیل الهمزات / محمد بن علی حسینی جرجانی، 590

عدلیه / محمد کاظم حائری استرآبادی، 762

عرش التقدیس / میرداماد، 660

عرش نامه / فضل اللّه نعیمی استرآبادی، 454

عرشیه محمدیه / علی بن محمد حسین استرآبادی، 342

عرف نامه / فضل اللّه نعیمی استرآبادی، 455

عروة الانام فی المسائل المحتاج الیها / شریعتمدار استرآبادی، 329

عروة الانام فی المسائل المحتاج الیها فی کل عام / محمد جعفر شریعتمدار، 704

عروة الحج / سیدجمال الدین استرآبادی، 129

عروة الوثقی / سحابی استرآبادی، 141

العروة الوثقی فی فضائل ائمة الهدی / عبدالوحید استرآبادی، 258

عروض (عیون الشرف) / سیدمحمد مؤمن استرآبادی، 775

عروض / محمد مؤمن استرآبادی، 773

عروق الذهب فی الشعر و اختیاره / فضل بن اسماعیل جرجانی، 449

عزالاسلام فی بیان الجهاد / عبدالوحید استرآبادی، 258

عسلیة و شهدیة / عبدالنبی بن علی استرآبادی، 250

العشرة الکاملة / شریعتمدار استرآبادی، 329

العطر/ ابراهیم حمولی جرجانی، 19

العقائد الدینیة / سیدعلی حسینی جرجانی، 293، 294

العقائد الدینیة / شریعتمدار استرآبادی، 329

عقائد الشیعه / سید علی حسینی جرجانی، 295

عقاید حیدریه و معارف دینیه / محمد کاظم حائری استرآبادی، 762

العقد الفرید فی معرفة القرائة و التجوید / سیدمحمدرضا حسینی کمالی، 731

العقیدة الفریدة / اسماعیل استرآبادی، 96

علامه اقبال / مجتبی مینوی، 472

علة التربة التی تستعمل فی احکام النجوم / عیسی بن یحیی جرجانی، 437

علم الباری تعالی / میرداماد، 661

العلم الطبیعی / عیسی بن یحیی جرجانی، 437

علم الواجب / میرداماد، 661

علم الیقین / شریعتمدار استرآبادی، 330

ص:889

العلم بالشی ء من وجه و العلم بذلک الوجه / میرسید شریف جرجانی، 409

العلوم الادبیة / محمد جعفر شریعتمدار، 704

عماد القراء و جمال الاقراء / عماد الدین استرآبادی، 310

العمدة / عبدالقاهر جرجانی، 234

عمدة الاملاک فی هیئة الافلاک / محمد حائری جرجانی، 583

عمدة البیان / سیدیوسف حسینی اصم، 834

عمدة الحساب / عبدالوهاب زنجانی جرجانی، 268

عمدة الکتاب / سیدیوسف حسینی اصم، 834

عمدة المطالب / شریعتمدار استرآبادی، 330

العمدة فی اصول الدین و فروضه الفرضیة و النقلیة / حسن بن علی استرآبادی، 148

عمر دوباره / مجتبی مینوی، 472

عمل السنة / سید دوست محمد بن حبیب اللّه استرآبادی، 196

عوائد المزید / محمد جعفر شریعتمدار، 704

العوالم / محمد کاظم حائری استرآبادی، 762

العوالی / اسماعیلی جرجانی، 79

العوامل المائة (مائة عامل) / عبدالقاهر جرجانی، 234

العوامل فی النحو (مائة عامل فی النحو) / میرسید شریف جرجانی، 410

عوامل منظوم / شریعتمدار استرآبادی، 330

عوامل نحوی / شریعتمدار استرآبادی، 330

العین / محمد بن عبداللّه جرجانی، 538

عین الحق / شریعتمدار استرآبادی، 330

عین الحیوان/ سید ابوالقاسم حسینی ذهبی، 66

عین الیقین / شریعتمدار استرآبادی، 331

عیون البلاغة فی انس الحاضر و تعلة المسافر / عبیداللّه استرآبادی، 275

عیون التفاسیر / حسن بن محمد استرآبادی، 152

عیون المسائل / میرداماد، 661

«غ»

غایة الآمال فی استعلام احوال الرجال / شریعتمدار استرآبادی، 331

غایة البادی فی شرح المبادی / محمد حائری جرجانی، 583

غدیر (اثبات الغدیر) / محمد مهدی بن محمد نصیر استرآبادی، 792

ص:890

الغرائب الربوبیة / شریعتمدار استرآبادی، 331

غرة الجبین / محمد مهدی استرآبادی، 780

غزالی طوسی / مجتبی مینوی، 472

الغزلیات الشمسیة / عیسی بن یحیی جرجانی، 437

غزلیات راز / سید ابوالقاسم حسینی ذهبی، 66

غزلیات کاتبی / کاتبی استرآبادی، 543

غزلیات هلالی / محمد هلالی استرآبادی، 535

غمزة البرهان لنبهة الوسنان / محمد اخباری استرآبادی، 561

غنیة الطالب فی شرح المطالب فی العلوم الثلاثة / محمد حائری جرجانی، 583

الغوغاء من اصناف الامة من المرجئة و القدریة و الخوارج / ابویحیی جرجانی، 85

الغیبة / محمد کاظم حائری استرآبادی، 762

«ف»

فتح الباب / عبدالوحید استرآبادی، 258

فتح الباب الی الحق و الصواب / محمد اخباری استرآبادی، 561

فتح الفتاح شرح مرام الارواح / عبدالوهاب زنجانی جرجانی، 268

فتوحات عادلشاهی / محمد هاشم فزونی، 801

الفرائد / احمد بن ابراهیم اسماعیلی جرجانی، 79

الفرائد فی حل شرح العقائد / سیدمحمد بن علی جرجانی، 590

الفرائض / یحیی زباری جرجانی، 829

فردوسی و شعر او / مجتبی مینوی، 472

فردوسی و مقام او / مجتبی مینوی، 472

الفرق بین الغرض و الغایة و الفائدة / میرسید شریف جرجانی، 410

الفرق بین المذکر و المؤنث / ابن هندو، 281

فصل الخطاب / اشرفی استرآبادی، 111

فصل الخطاب / میرزا ابوالقاسم راز، 67

فصل الخطاب فی ادلة الحجاب و حکمة النقاب / محمود شریعتمداری، 806

فصل الخطاب فی حجیة ظواهر الکتاب / محمد مهدی استرآبادی، 780

فصل الخطاب فی نقض مقالة ابن عبدالوهاب / محمد اخباری استرآبادی، 562

فصل الفصول فی شرح اصل الاصول / شریعتمدار استرآبادی، 331

الفصل و الوصل فی معرفة الطهارة و الصلاة / عبدالوحید استرآبادی، 258

ص:891

الفصوص الغرویة / اشرفی استرآبادی، 111

الفصوص فی شرح الدرة النجفیة / شریعتمدار استرآبادی، 332

فصوص فیروزجات خفیه خاتم / شریعتمدار استرآبادی، 332

الفصول / شریعتمدار استرآبادی، 332

فضائل الامام علی7 / محمد جعفر شریعتمدار، 704

فضائل القرآن / عماد الدین استرآبادی، 310

فضیلت علم و علما / سیدمحمد مقیم استرآبادی، 771

الفقه (عزیز المرام) / سیدعزیز اللّه موسوی فندرسکی، 227

الفقه / ابونعیم جرجانی، 246

فقه شاهی / عبدالحمید استرآبادی، 143

فقه فارسی / میرداماد، 661

فلاح المؤمن و صلاح الامین / محمد اخباری استرآبادی، 562

فلک المتفقهین / شریعتمدار استرآبادی، 332

فلک المشحون / محمد جعفر شریعتمدار، 705

فوائد / عبدالقادر استرآبادی، 229

فوائد / محمد مهدی بن محمد نصیر استرآبادی، 792

الفوائد الاعتقادیة / ملامحمد امین استرآبادی، 618

الفوائد الغرویة / سیدشرف الدین حسینی استرآبادی، 313

الفوائد الغرویة / عبد الرفیع فندرسکی، 224

الفوائد المدنیة فی الرد علی القائل بالاجتهاد و... / ملامحمد امین استرآبادی، 613، 618

الفوائد المکیة فی اثبات الواجب و توحیده و... / ملا محمد امین استرآبادی، 619

فوائد دقائق العلوم العربیة و حقایقها الخفیة / ملامحمد امین استرآبادی، 619

فوائد فی الشعر / عیسی بن یحیی جرجانی، 437

فوائد لطیفه / محمد کاظم حائری استرآبادی، 762

فوحات القدس / سیدیوسف حسینی اصم، 832

فهرس تصانیف علامه حلی / محمد حسن استرآبادی، 727

فهرست موائد العوائد فی بیان القواعد و الفوائد / محمد جعفر شریعتمدار، 705

فهرست واره کتابخانه ی مینوی / مجتبی مینوی، 472

فی الحروف و الاعداد / میرداماد، 662

الفیة استرآبادی فی المنطق / سیدمحمد بن حسن استرآبادی، 509

الفیة الشریف / سیدعلی بن محمد جرجانی، 351

ص:892

فیزیک / مدنی گرگانی، 431

«ق»

قانون العصمة / میرداماد، 662

القبسات / میرداماد، 646، 662

قبسات / میرفندرسکی، 57

قبسة العجول و منیة الفحول / محمد اخباری استرآبادی، 562

القبضات / میرداماد، 663

قبلة الاخیار / سید یوسف حسینی اصم / 832

القراءة / یحیی بن علی استرآبادی، 828

قرائة القراء / عبدالوحید استرآبادی، 258

قرائت شرعیة / محمد جعفر شریعتمدار، 705

قراءة قرآن / عماد الدین استرآبادی، 311

قرابادین / سیداسماعیل جرجانی، 108

قسطاس العقول فی قواعد علم الاصول / محمد مهدی استرآبادی، 780

القسورة / محمد اخباری استرآبادی، 563

قصائد عربی/ ابوبکر قونوی، 26

قصائد فارسی / ابوبکر قونوی، 26

القصاید الفاخرة فی مناقب عترة الطاهرة / جوهری گرگانی، 277

قصاید شمس المعالی / قابوس بن وشمگیر، 463

القصص فی رویة صاحب الزمان(عج) / محمد اخباری استرآبادی، 563

قصه فتح و فتوح / امین الدین استرآبادی، 118

قصیدة صلواتیه / محمد اخباری استرآبادی، 563

قصیدة فی مدح کتاب: (الجواب الفسیح لما لفقه عبدالمسیح) نعمان الآلوسی / محمد حسن حائری، 720

قصیده چون و چرا / ابوالهیثم جرجانی، 80

قصیده در شیمی (منظومة فی الکیمیاء) / میرفندرسکی، 55

قصیده در مدح پیامبر / نظام الدین استرآبادی، 823

قصیده شکوائیه / میرفندرسکی، 55

قصیده مولودیه / سیداسحاق کردکویی، 95

قصیده یا قصاید کاتبی / کاتبی استرآبادی، 543

قصیده یائیه / میرفندرسکی، 54

ص:893

القضاء و الشهادات / محمد یوسف حائری، 798

القضاء و القدر / محمد کاظم حائری استرآبادی، 762

قضاء و قدر / سید محمد معصوم استرآبادی، 769

قضاء و قدر / میرداماد، 664

القطب الاعظم فی الحسبة / عبدالوحید استرآبادی، 258

قطب العبادة / شریعتمدار استرآبادی، 332

قلائد الشرف فی الشعر / فضل بن اسماعیل جرجانی، 449

قلع الاساس فی نقض اساس الاصول / محمد اخباری استرآبادی، 563

قمریه / عبدالقاهر جرجانی، 236

قوائم الانوار و طوالع الاسرار / میرزا ابوالقاسم راز، 67

قواطع الاوهام فی نبذ من مسائل الحلال و الحرام / میرزا ابوالقاسم راز، 67

قواعد الحساب / عبدالوهاب زنجانی جرجانی، 266

القواعد و الفوائد / محمدرضایی استرآبادی، 483

قواعد و تحقیقات منه فی عدم تبعیض العبادة / میرداماد، 663

قوانین الصناعة / عیسی بن یحیی جرجانی، 437

قوس النهار / میرداماد، 664

القول المنصور فی زیارة سید القبور / محمد بن یحیی جرجانی، 611

«ک»

کابوسنامه فرای: تمرینی در فن تزویرشناسی / مجتبی مینوی، 473

کاروان حج محمدی / سیدجمال الدین استرآبادی، 130

کاسر الشهوة فی بیان الصوم / عبدالوحید استرآبادی، 258

کاشف العدل / محمد کاظم حائری استرآبادی، 763

کاشف الغلو و هادی اهل العلو / محمد کاظم حائری استرآبادی، 763

کاشف النقاب عن وجوه الصعاب فی شرح قواعد الاحکام / مسیح تهرانی، 812

الکافی فی شرح الهادی / عبدالوهاب زنجانی جرجانی، 266

الکافیة فی الحساب / عبدالوهاب زنجانی جرجانی، 267

کامل البهائی فی الامامة (کامل السقیفة) / حسن بن علی استرآبادی، 148

الکامل فی معرفة الضعفاء / عبداللّه بن عدی جرجانی، 241

الکبری فی المنطق / میرسید شریف جرجانی، 411

الکبریت الاحمر فی معنی احتمال الولایة العلویه هی الولایة الاکبر / سید ابوالقاسم حسینی ذهبی، 67

ص:894

کتاب الاشربة / اسماعیلی جرجانی، 98

کتاب الدولة / ابراهیم صولی جرجانی، 19

کتاب العبادلة / محمد صولی جرجانی، 610

الکتاب المبین فی اثبات امامة الطاهرین / محمد اخباری استرآبادی، 564

الکتاب المبین و النهج المستبین / محمد اخباری استرآبادی، 564

کتاب الوکالة / علی بن عبدالعزیز جرجانی، 300

کتاب انشاء / محمد مهدی بن محمد نصیر استرآبادی، 793

کتاب حدیث/ ابراهیم استرآبادی، 17

کتاب زید بن علی بن حسین7 / سیدمحمد حسینی استرآبادی، 575

کتاب عروض / عبدالقاهر جرجانی، 233

کتاب فرشته / محمد قاسم هندوشاه، 751

کتاب فی الرجال / محمد علی بن احمد استرآبادی، 747

کتاب کشکول کیمیا / سیدعلی حسینی جرجانی، 296

کتاب مستوعب النسب من غرائب الکتب / محمد حسن شریعتمداری، 723

کتاب معین / محمد اخباری استرآبادی، 564

کتاب/ ابراهیم سهمی جرجانی، 21

کتابی درباره ی نفس / عیسی بن یحیی جرجانی، 438

کتب احادیث / محمدبن ابراهیم استرآبادی، 490

کرسی نامه / فضل اللّه نعیمی استرآبادی، 455

کسر المصارع / سید ابوالقاسم حسینی ذهبی، 67

کشف الاستار / مسیح تهرانی، 813

کشف الحجاب فی ذبائح اهل الکتاب / محمد حسن شریعتمداری، 723

کشف الحقائق و نظم الدقائق / عماد الدین استرآبادی، 311

کشف الغطاء / محمد جعفر شریعتمدار، 705

کشف الغطاء فی اسباب الضلال و الغرور / عبدالوحید استرآبادی، 258

کشف الغوایة / عبدالنبی بن علی استرآبادی، 250

کشف القناع عن عور الاجماع / محمد اخباری استرآبادی، 564

کشف اللغات جوک باشست / سید ابوالقاسم بن میرزا بزرگ میرفندرسکی، 51

کشف النقاب فی شرح اللمعة الدمشقیة / مسیح تهرانی، 813

کشف الواح تاریخی بنای تخت جمشید / مجتبی مینوی، 473

کشف دو لوح تاریخی در همدان / مجتبی مینوی، 473

ص:895

کشکول / سید محمد رضا حسینی کمالی، 732

الکشکول / شریعتمدار استرآبادی، 332

کشکول / شریعتمدار استرآبادی، 333

کشکول / شیخ جواد شریعتمداری، 133

کشکول / فضل اللّه بن محمد جعفر استرآبادی، 458

کشکول / محمد کاظم حائری استرآبادی، 763

الکفاف فی مسائل الاعتکاف / محمد جعفر شریعتمدار، 705

الکفایة فی الامامة / حسن بن علی استرآبادی، 149

الکلام علی الفرقة المثبتة لرؤیة اللّه تعالی / محمد عبدکی جرجانی، 593

کلام فی العلم الاهی / سیدمحمد میرداماد استرآبادی، 601

کلام فی تحقیق الوجود / میرداماد، 664

الکلم الروحانیة فی الحکم الیونانیة / ابن هندو، 280

الکلم الطیب / محمد حسن شریعتمداری، 724

الکلمات القصار / میرداماد، 664

کلمات مشکلة / محمد جعفر شریعتمدار، 705

کلمات مولانا نعیمی / فضل اللّه نعیمی استرآبادی، 455

کلمة التوحید (رساله در کلمة لا اله الاّ اللّه) / میرسید شریف جرجانی، 415

کلیات الرجال / محمد اخباری استرآبادی، 564

کلیات کاتبی / کاتبی استرآبادی، 543

کمال البلاغة / قابوس بن وشمگیر، 463

کمال البلاغه / عبدالمؤمن جرجانی، 248

کنایات الادباء و اشارات البلغاء / احمد بن محمد جرجانی، 89

کنز الافراح و مراح الارواح / سیدمحمدرضا حسینی کمالی، 732

کنز التفاسیر فی المفردات القرآنیه / شریعتمدار استرآبادی، 333

کنز الدرر الایتام فی شرح لؤلؤ الاحکام / شریعتمدار استرآبادی، 334

کنز العقول فی علم الاصول / سیدعزیزاللّه موسوی فندرسکی، 227

کنز الفوائد / محمد کاظم حائری استرآبادی، 763

کنز اللئالی / شریعتمدار استرآبادی، 334

کنز المرید فی الرمل / سیدمحمد معصوم استرآبادی، 769

کنز درر الاحکام / شریعتمدار استرآبادی، 333

الکنوز / محمد مهدی استرآبادی، 780

ص:896

کنوز الرموز / شریعتمدار استرآبادی، 334

کنوز العلوم / محمد جعفر شریعتمدار، 705

کوثر الاسرار / محمد اخباری استرآبادی، 565

کوثر نامه / میرزا ابوالقاسم راز، 68

الکوکب الدری فی معرفة الهادی المهدی7 / محمد اخباری استرآبادی، 565

کهف الوری / محمد صالح استرآبادی، 742

کیفیت علم باری / میرداماد، 664

کیفیت علم موسیقی / محمد علی گرگانی، 746

«گ»

گرگان زمین / مسیح اللّه ذبیحی، 809

گرگان نامه / مسیح اللّه ذبیحی، 809

گرگان، سرزمین طلای سفید / مسیح اللّه ذبیحی، 809

گزیده تذکرة الشعراء / ضامن استرآبادی، 209

گزیده رباعیات سحابی، / سحابی استرآبادی، 141

گفتاری درباره ی مجتهد و اخباری / محمد اخباری استرآبادی، 565

گلزار ابراهیمی / محمد قاسم هندوشاه، 751

گلستان خیال / خالص استرآبادی، 194

گلستان عربی بالفارسیة فی التهجد / محمد حائری جرجانی، 584

گلشن ابرار / کاتبی استرآبادی، 544

گلشن ابراهیمی / محمد قاسم هندوشاه، 751

گنج اسرار / میرزا ابوالقاسم راز، 68

گنج شفا و رافع دعا / محمد کاظم حائری استرآبادی، 763

گوهر شب چراغ / سیدزین العابدین حسینی استرآبادی، 203

«ل»

لؤلؤ الاحکام (منظومة فی الفقه) / شریعتمدار استرآبادی، 335

لب الاسلام فی شرح لؤلؤ الاحکام / شریعتمدار استرآبادی، 334، 335

لب الالباب / محمد جعفر شریعتمدار، 705

اللباب / محمد جعفر شریعتمدار، 705

اللجین الطبریة / محمد هاشم فزونی، 801

ص:897

لسان الالهام / سیدعبدالحی حسینی استرآبادی، 220

لغات تشریح انسان / نادر قاجار استرآبادی، 818

اللقطة / محمد یوسف حائری، 798

لوازم الانشاء / عبدالوحید استرآبادی، 259

لوامع التاویل / سیدمحمد معصوم استرآبادی، 769

لوامع الدرر فی منهج الحق و الظفر / سیدمحمدرضا حسینی کمالی، 732

لوامع السقیفة والدار و الجمل و صفین و نهروان / عبیداللّه استرآبادی، 275

لیلی و مجنون / محمد هلالی استرآبادی، 535

«م»

المائة فی صناعة الطب / عیسی بن یحیی جرجانی، 438

مائدة الزائرین / محمد جعفر شریعتمدار، 706

ماده تاریخ «الافق المبین» / میرداماد، 664

مازیار / مجتبی مینوی، 473

ماهیة الشعر / محمد بن حسین جرجانی، 515

المباحث العربیة فی شرح الکافیة الحاجبیة / محمد حائری جرجانی، 584

المباحث المتعلقة بوجوب المقدمة / سیدمحمد تقی طهر حسینی، 674

المباحث الوجودیة فی المقاصد الاصولیة / میرسید شریف جرجانی، 416

مباحث صرفی و نحوی / مجتبی مینوی، 473

المبادی الکلامیة / میرسید شریف جرجانی، 416

مبادی الموجودات الطبیعیة / عیسی بن یحیی جرجانی، 439

مبادی الهندسة / عیسی بن یحیی جرجانی، 439

مبانی اللغة / محمد مهدی بن محمد نصیر استرآبادی، 793

المباهلة مع المخالفین للحق / محمد کاظم حائری استرآبادی، 764

مبدأ الآمال فی قواعد الحدیث والدرایة و الرجال / شریعتمدار استرآبادی، 336

المبدأ و المآل / شریعتمدار استرآبادی، 335

مبدأ و معاد / میرسید شریف جرجانی، 416

المتعة والرجعة والمسح علی الخفین وطلاق المتعة / ابو یحیی احمد بن داوود جرجانی، 86

مثنوی بلقیس و سلیمان / نظام الدین استرآبادی، 823

مثنوی بوستان / شریعتمدار استرآبادی، 336

مثنوی در تجوید / عماد الدین استرآبادی، 311

ص:898

مثنوی زید و زینب / خضر شاه استرآبادی، 168

مثنوی ساقی نامه و مغنی نامه / فخر الدین اسعد گرگانی، 447

مثنوی سحابی / سحابی استرآبادی، 141

مثنوی سعادت نامه / نظام الدین استرآبادی، 823

مثنوی لیلی و مجنون / خضر شاه استرآبادی، 168

مثنوی مثلث الاسماء الحسنی / محمد اخباری استرآبادی، 565

مثنوی محوی / محوی استرآبادی، 622

مثنوی ناصری / محمد صالح استرآبادی، 742

مثنوی وامق و عذرا / محمد علی قسمتی استرآبادی، 746

مثنوی ورقه و گلشاه / عیوقی دهستانی، 441

مثنوی ویس و رامین / فخر الدین اسعد گرگانی، 446

مثنوی هلالی / محمد هلالی استرآبادی، 535

مثنویات عرفانی / میرزا ابوالقاسم راز، 68

مثنویات کاتبی / کاتبی استرآبادی، 544

مجاری الانهار / محمد مهدی استرآبادی، 781

مجالس / شریعتمدار استرآبادی، 336

المجالس / محمد جعفر شریعتمدار، 707

مجالس مع ابی علی الجبائی / محمد اصفهانی جرجانی، 537

مجالی الانوار / محمد اخباری استرآبادی، 565

مجالی المجالی / محمد اخباری استرآبادی، 565

المجتبی / نعیمی جرجانی، 88

مجربات هلالی / محمد هلالی استرآبادی، 536

مجمع الآراء / محمد جعفر شریعتمدار، 707

مجمع الآراء والادلة / محمد حسن شریعتمداری، 724

مجمع البحرین / کاتبی استرآبادی، 544

مجمع الدرر فی فضائل حیدر / محمد کاظم حائری استرآبادی، 764

مجمع الرشاد / محمد جعفر شریعتمدار، 707

مجمع الفرائد / سیدمحمدتقی طهر حسینی، 674

مجمع الفضائح لارباب القبائح / محمد کاظم حائری استرآبادی، 764

مجمع المعارف و مخزن العوارف / محمد شفیع استرآبادی، 735

مجموعة اخری (الکنوز) / محمد حسن شریعتمداری، 724

ص:899

مجموعة الفوائد المتفرقة / محمد حسن شریعتمداری، 725

مجموعة ثالثة / محمد حسن شریعتمداری، 724

مجموعة رسائل الاسترآبادی / محمد حسن شریعتمداری، 725

مجموعة فی الاحادیث / عبدالرفیع فندرسکی، 225

مجموعة من الاحادیث و شرحها / محمد صادق حائری، 739

مجموعه احادیث و فقه / حسین بن محمد واعظ استرآبادی، 186

مجموعه ادعیه / سیدمحمد یوسف حسینی استرآبادی، 799

مجموعه رباعیات صفات الاصناف / سیدیوسف حسینی اصم، 833

مجموعه رسائل / علی بن عبدالعزیز جرجانی، 300

مجموعه قصائد و مخمس / قابوس بن وشمگیر، 463

مجموعه مسائل متفرقه / مسیح تهرانی، 813

محاسن الآداب ترجمه ی مکارم الاخلاق / محمد انصاری استرآبادی، 527

محاکمة بین البرهان و الوجدان / محمد اخباری استرآبادی، 566

محبت نامه / فضل اللّه نعیمی استرآبادی، 455

محبت نامه الهی / محمدکاظم حائری استرآبادی، 763

محجة الاستقامة / میرداماد، 664

محرم نامه / حسینی استرآبادی، 94

محصول اللباب / محمد جعفر شریعتمدار، 707

محک النبیین / محمد کاظم حائری استرآبادی، 764

محک ایمان / محمد کاظم حائری استرآبادی، 764

محکمه شورای محمدی / شریعتمدار استرآبادی، 336

محنة الادب / حسین بن احمد استرآبادی، 171

محنة النائبة (النابتة) / ابویحیی جرجانی، 86

مخابرات استرآباد / مسیح اللّه ذبیحی، 809

المختار الاختیار فی فوائد معیار النظام / عبد القاهر جرجانی، 237

المختار من دواوین المتنبی و البحتری و ابیتمام / عبدالقاهر بن عبد الرحمن جرجانی، 237

مختصر الاصول / محمد جعفر شریعتمدار، 708

مختصر جامع الاصول لاحادیث الرسول / محمد مروزی استرآبادی، 486

مختصر در واجبات قرائت و تجوید / عماد الدین استرآبادی، 311

مختصر غریب الحدیث / ابو علی حسین استرآبادی، 171

المختصر لمعرفة علم الحدیث / میرسید شریف جرجانی، 416

ص:900

مختصر موائد العوائد / محمد جعفر شریعتمدار، 708

مخزن الاسرار / میرداماد، 664

مدائن العلوم فی اللغة و النحو و الصرف و المنطق و المعانی و البیان / محمد جعفرشریعتمدار، 708

مدار المغمومین فی مزار المعصومین / شریعتمدار استرآبادی، 336

مدارج الاحکام / سیدنصراللّه حسینی استرآبادی، 821

مدارج الکنوز / محمد علی فخر الوزرای استرآبادی، 745

المدخل فی دلائل الاعجاز / عبدالقاهر جرجانی، 237

المدینة فی شرح المغنیة / شریعتمدار استرآبادی، 336

مرآة الشفا / سیدحسن بن محمد استرآبادی، 164

مرآة العارفین / سید ابوالقاسم حسینی ذهبی، 68، 69

مرآة المروة فی آداب الاخوة / عبدالوحید استرآبادی، 259

مرآت النفوس / محمد بن محمود گرگانی، 602

مرآة یا کافیه فارسی / سیدعلی بن محمد جرجانی، 373

المرآتیة / میرسید شریف جرجانی، 416

المراثی / جوهری گرگانی، 278

المراثی / محمد جعفر شریعتمدار، 708

المراثی الخلیلیة / هادی حائری استرآبادی، 726

مرشد الراشدین / شریعتمدار استرآبادی، 336

مرشد الطالبین / محمد جعفر شریعتمدار، 709

مرشد الواعظین / فاضل استرآبادی، 200

مرصاد العباد / محمد شفیع استرآبادی، 736

مرقاة الوصول الی علم الاصول / سیدمحمدتقی طهر حسینی، 675

مرقع امیر غیب بیک / ابراهیم استرآبادی، 18

مرقع بهرام میرزا / ابراهیم استرآبادی ، 18

المسائل / عیسی بن یحیی جرجانی، 439

المسائل الثلاث فی علم الواجب و الممکن و... / ملامحمد امین استرآبادی، 620

مسائل الفتح بن یزید / فتح بن یزید جرجانی، 445

المسائل المشکله / عبدالقاهر جرجانی، 237

مسائل الهندسیة / محمد ضریر جرجانی، 594

المسائل در پاسخ به شیخ احمد احسایی / محمد مهدی استرآبادی، 781

مسائل علوم ثلاثة (امهات مسائل ثلاثه) / میرسید شریف جرجانی، 417

ص:901

المسائل و الجوابات فی الامامة / محمد اصفهانی جرجانی، 537

المساحة / ابن هندو، 282

مسالک الافکار / سیدزین العابدین بن هاشم استرآبادی، 205

مسالک و ممالک / صاعد بن علی جرجانی، 207

المستخرج علی صحیح البخاری / اسماعیل جرجانی، 78

مستقصی المرام فی شرح تحریر الاحکام / محمد حسن شریعتمداری، 725

مسلک الافهام فی شرح شرایع الاسلام / شیخ احمد استرآبادی، 87

المسند / محمد بن عبداللّه جرجانی، 538

المسند الصحیح علی صحیح البخاری / محمد غطریفی جرجانی، 499

المسند الکبیر / اسماعیلی جرجانی، 79

المسند الکبیر / عمار بن رجاء استرآبادی، 432

مسند عمر / احمد بن ابراهیم اسماعیلی جرجانی، 79

مسند یحیی بن سعید الانصاری / احمد بن ابراهیم اسماعیلی جرجانی، 79

مشارع الاصول / محمد جعفر شریعتمدار، 709

مشارع القاصدین فی السلوک الی معالم الدین / محمد جعفر شریعتمدار، 709

مشکاة المصابیح فی الاحکام / سیدعزیزاللّه موسوی فندرسکی، 227

مشکاة الوری / محمد جعفر شریعتمدار، 709

مصابیح الاصول / محمد جعفر شریعتمدار، 709

مصابیح الدجی / محمد جعفر شریعتمدار، 710

مصادر الانوار فی تحقیق الاجتهاد و الاخبار / محمد اخباری استرآبادی، 566

مصباح الانام فی علم الکلام / شریعتمدار استرآبادی، 337

مصباح الدلالة / شریعتمدار استرآبادی، 337

مصباح الطالب / شریعتمدار استرآبادی، 337

مصباح القلوب / امین الدین استرآبادی، 118

مصباح الهدایة / عبدالوحید استرآبادی، 259

مصباح الهدی / محمد جعفر شریعتمدار، 710

المصباح فی شرح مفتاح العلوم / میرسید شریف جرجانی، 417

مصداق الاجتهاد للاختبار جودة ما جمعه فی الصدر و الفؤاد / محمد مهدی استرآبادی، 781

مصنفات بابا افضل / مجتبی مینوی، 474

المضنون به علی غیر اهله / عبدالوهاب زنجانی جرجانی، 268

مطالب العشاق / عبدالوحید استرآبادی، 259

ص:902

المطالب المظفریة فی شرح رسالة الجعفریة / محمد بن ابوطالب استرآبادی، 495

مطالع البکور من الایام و دهر الدهور / شریعتمدار استرآبادی، 337

مطالع الهدایة / محمد عبدکی جرجانی، 593

المطمر الفاصل بین الحق و الباطل / محمد اخباری استرآبادی، 566

مظاهر الآثار فی دقائق متون الاخبار / محمد حسن شریعتمداری، 725

مظاهر الاسرار فی وجوه اعجاز کلام الجبار / محمد جعفر شریعتمدار، 710

مظهر الحجة / سیدیوسف حسینی اصم، 833

معاد / سیدمحمد مقیم استرآبادی، 771

معارج الانوار / محمد کاظم حائری استرآبادی، 764

معارج السؤول و مدارج المامول / حسن بن محمد استرآبادی، 152

معارف الائمة / محمد کاظم حائری استرآبادی، 765

معارف الانوار / محمد کاظم حائری استرآبادی، 765

معارف الحقائق / حسن بن علی استرآبادی، 149

معالجات / سیداسماعیل جرجانی، 108

معانی و بیان و بدیع / میرسید شریف جرجانی، 420

معاول العقول لقلع اساس الاصول / محمد اخباری استرآبادی، 566

المعایاة فی العقل (الفروق) / احمد بن محمد جرجانی، 89

معایب الرجال / بی بی فاطمه، 443

معتقد الامامیة / حسن بن علی استرآبادی، 149

معجزات النبی و الائمة / حسن بن علی استرآبادی، 149

المعجم / اسماعیلی جرجانی، 78

معجم الشیوخ / عبداللّه بن عدی جرجانی، 241

معجم شیوخه / حمزه سهمی، 192

معدن المناقب / سیدیوسف حسینی اصم، 833

معراج التوحید و الدرر الفرید / محمد اخباری استرآبادی، 566

معراج الخیال / سیدعبدالحی حسینی استرآبادی، 220

معراج السماء / عبدالوحید استرآبادی، 259

معراج المؤمنین (شرح الفیه) / محمد حسن شریعتمداری، 725

معراج خیال / نظام الدین استرآبادی، 823

معراج و معجزات ختم انبیاء / محمد مؤمن استرآبادی، 773

معرفت اقسام نجاست / سیدمحمد یوسف حسینی استرآبادی، 799

ص:903

معرفة الایمان و الاسلام / محمد اخباری استرآبادی، 567

معرفة الوقت و القبلة / محمد جعفر شریعتمدار، 711

معضلات / سیدعبدالحی حسینی استرآبادی، 221

معلومات تاریخی درباره ی آثار ملی اصفهان و فارس / مجتبی مینوی، 474

معنی القدرة / میرداماد، 665

معیار الصلاة فی اسرار الصلاة / عبدالوحید استرآبادی، 259

معیار الفضل فی مباحث العقل / محمد حائری جرجانی، 584

معیار النظار فی علوم الاشعار / عبدالوهاب زنجانی جرجانی، 267

مغانم الاصول فی شرح معالم الاصول / محمد مهدی استرآبادی، 781

مغانم السائل فی جمع الرسائل / محمد جعفر شریعتمدار، 711

مغناطیس العقول / محمد مهدی استرآبادی، 781

المغنی / عبد القاهر جرجانی، 237

المغنیة فی اصول الدین / محمد جعفر شریعتمدار، 711

المغنیة فی الوقت و القبلة من الهیئة / محمد جعفر شریعتمدار، 712

مفاخرة البکریة و العمریة / ابویحیی جرجانی، 86

المفتاح / عبدالقاهر جرجانی، 238

مفتاح الذخیرة / میر معین الدین شیرازی، 815

مفتاح الطب و منهاج الطلاب / ابن هندو، 282

مفتاح باب السعادة (مفتاح السعادة) / عبدالوحید استرآبادی، 259

مفتاح بیست باب در اسطرلاب / محمد کیا جرجانی، 767

مقاصد السؤول / سیدحسن بن محمد استرآبادی، 164

مقاصد العارفین / عبدالوحید استرآبادی، 259

مقالتان فی الفلسفة / میرداماد، 665

مقالی در فایده و غایت فعل / میرسید شریف جرجانی، 420

المقالید الجعفریة فی القواعد الاثناعشریة / محمد جعفر شریعتمدار، 712

مقالید العلوم فی الحدود و الرسوم / میرسید شریف جرجانی، 420

مقامات عالیه محمد و آل محمد / محمد کاظم حائری استرآبادی، 765

المقتصد / عبدالقاهر جرجانی، 238

مقتل الحسین / محمدرضا استرآبادی، 201

مقدمة فی الصرف / میرسید شریف جرجانی، 421

مقدمة فی علم الاصول / محمد بن مدک استرآبادی، 603

ص:904

المقدمه / منتجب الدین ابوطالب استرآبادی، 30

مقناطیس العقول / محمد مهدی استرآبادی، 781

المقنع فی الامامة / عبیداللّه استرآبادی، 275

مقوله / میرداماد، 665

مقوی الدین فی تحقیق الحج / عبدالوحید استرآبادی، 260

مکاتبه میرداماد با امیرابوالحسنا/ میرداماد، 665

مکاتیب / محمد مهدی بن محمد نصیر استرآبادی، 793

مکتوبات / محمد جرجانی جهرمی، 482

المکمل (حاشیه بر مطول) / محمد مهدی استرآبادی، 781

ملاذ الاوتاد / محمد جعفر شریعتمدار، 712

ملاقطب شیرازی / مجتبی مینوی، 474

ملتقطات من الرسالة المشوقة / ابن هندو، 283

ملحقات التصریف / عبدالوهاب زنجانی جرجانی، 267

ملخص منازل الاحباب و منازه الالباب / محمد بن عبد النبی اخباری استرآبادی، 567

الملل و النحل / محمد جعفر شریعتمدار، 712

ملین العابرین / شریعتمدار استرآبادی، 337

ممتاز التواریخ / منتجب الدین ابوطالب استرآبادی، 30

المناجاة القرآنیة / محمد کاظم حائری استرآبادی، 765

مناجات نعیمی / فضل اللّه نعیمی استرآبادی، 456

مناجات و کلمات حضرت علی7 / اسماعیل بن ابراهیم استرآبادی، 97

مناجات هلالی / محمد هلالی استرآبادی، 536

منار الانوار / ابوالبرکات، نسفی، 187

منازل السائرین / عبدالوحید استرآبادی، 260

المنازل و المراحل للاجسام و الارواح / محمد بن ابوطالب استرآبادی، 497

المنازل و المراحل للاجسام و الارواح / محمد بن احمد جرجانی، 497

مناسک الحج / سیدعلی حسینی جرجانی، 295

مناسک الحج / سیدمحمدتقی طهر حسینی، 675

مناسک الحج / منتجب الدین ابوطالب استرآبادی، 30

مناسک حج / محمد جعفر شریعتمدار، 713

مناظرة الشیعی و المرجئی / ابویحیی جرجانی، 86

منافع اعضای حیوانات / سیداسماعیل جرجانی، 108

ص:905

منافع المبتدی / عبدالقاهر جرجانی، 238

منافع المسلمین / محمد صلاح جرجانی، 743

مناقب الطاهرین فی فضائل اهل البیت المعصومین / حسن بن علی استرآبادی، 149

مناقب النبی و الائمة / عبدالرشید استرآبادی، 223

المناقشات الفقهیة / سیدمحمدتقی طهر حسینی، 675

منبه الجهال / محمد کاظم حائری استرآبادی، 765

منبه العوام / محمد کاظم حائری استرآبادی، 765

منبه المغرورین / محمد کاظم حائری استرآبادی، 766

منبه الملحدین / محمد کاظم حائری استرآبادی، 766

منتخب الاسعاف بشرح شواهد القاضی و الکاشف / محمد محسن استرآبادی، 768

منتخب الاقوال فی اجمال احوال الرجال / شریعتمدار استرآبادی، 337

منتخب هدایة الابرار / محمد اخباری استرآبادی، 567

منتهی (منتقی) الآمال فی قواعد علم الرجال / شریعتمدار استرآبادی، 337

المنتهی فی قرائات العشر / محمد خزاعی جرجانی، 503

منجیة العباد عن البلایا فی البلاد / شریعتمدار استرآبادی، 338

منشئات / محمد شفیع بن محمد علی استرآبادی، 739

منشئات / محمد مهدی بن محمد نصیر استرآبادی، 793

منشات قابوس / قابوس بن وشمگیر، 463

المنطلق / سیدعزیزاللّه موسوی فندرسکی، 228

منظومة در تجوید / شریعتمدار استرآبادی، 338

منظومة فی الرمل / جعفر بن حسین استرآبادی، 125

منظومة هزلیة / عبدالکریم گرگانی، 240

منظومه فارسی / سیدعبدالحی حسینی استرآبادی، 221

منقح البراهین / شریعتمدار استرآبادی، 338

منهاج الاعمال / محمد شفیع استرآبادی، 736

منهاج الایمان / محمد جعفر شریعتمدار، 713

منهاج الدرایة / شریعتمدار استرآبادی، 338

منهاج الصواب فی شرح خلاصة الحساب / سیدمحمد تقی طهر حسینی، 675

منهاج النجاة فی عدم جواز ترجمة القرائة فی الصلوة / محمود شریعتمداری، 806

المنهاج فی شعب الایمان / حسین بن حسن جرجانی، 180

منهج الشیعه (نهج الشیعة) / سیدحسن بن محمد استرآبادی، 164

ص:906

منهج المقال فی تحقیق احوال الرجال / سیدمحمد حسینی استرآبادی، 575

المنهج فی فقه العبادات و الادعیة و الآداب الدینیة / حسن بن علی استرآبادی، 150

منیة المرتاد فی ذکر نفاة الاجتهاد / محمد اخباری استرآبادی، 567

موائد الاصول / محمد جعفر شریعتمدار، 713

موائد العوائد فی بیان القواعد و الفوائد / محمد جعفر شریعتمدار، 713

موارد الرشاد / محمد اخباری استرآبادی، 568

موازین الاحکام فی استنباط الاحکام / محمد جعفر شریعتمدار، 714

موازین القسط / سیدنصراللّه حسینی استرآبادی، 821

مواعظ / محمد مهدی بن محمد نصیر استرآبادی، 794

المواعظ من التوراة / محمدتقی استرآبادی، 671

الموالد الهندیة فی الفرائد الجلیة / محمد مهدی استرآبادی، 781

موالید الائمة / محمد اصفهانی جرجانی، 537

موالید الاحکام فی فقه المذاهب الخمسة / محمد جعفر شریعتمدار، 714

المواهب السنیة فی شرح التبصرة العلیة / شریعتمدار استرآبادی، 338

موجز المسائل / شریعتمدار استرآبادی، 339

الموضحة فی تصحیح جل الاسانید الشایعة فی تهذیب الاحکام و غیره / شریعتمداراسترآبادی، 339

مونس الوحید و مراد المرید / عبدالوحید استرآبادی، 260

موید العارفین و مغانم السالکین / محمد جعفر شریعتمدار، 714

مهارت در بیان مسائل طهارت / محمد مهدی استرآبادی، 781

میزان التمیز فی العلم العزیز / محمد اخباری استرآبادی، 568

میزان العدالة / عبدالوحید استرآبادی، 260

المیزان لمعرفة الفرقان / محمد اخباری استرآبادی، 568

مینوی برگستره ادبیات فارسی / مجتبی مینوی، 474

مینوی و شاهنامه / مجتبی مینوی، 474

«ن»

ناز و نیاز / طاهر محمد بن حسن استرآبادی، 211

ناظر و منظور / کاتبی استرآبادی، 544

نامه به آصف خان / میرداماد، 666

نامه به حکیم شفایی / میرداماد، 667

نامه به خواجه ابوالحسن / میرداماد، 666

ص:907

نامه به سعد الدین معلم / میرداماد، 667

نامه به سید عبداللّه شوشتری / میرداماد، 665

نامه به شاه عباس / میرداماد، 666

نامه به شمس الدین امیر محمد مؤمن (شمسای گیلانی) / میرداماد، 667

نامه به ملا صدرای شیرازی / میرداماد، 667

نامه به ملا عبداللّه مجتهد / میرداماد، 667

نامه به میرابوالحسن فراهانی / میرداماد، 666

نامه به میرزا رضی صدارت پناه / میرداماد، 667

نامه تنسر به گشنسب / مجتبی مینوی، 477

نامه مینوی / مجتبی مینوی، 475

نامه نامی / حسینی استرآبادی، 94

نامه، مکاتبه و مشاعره با شیخ بهائی / میرداماد، 667

نامه ای از سید داماد به علمای بغدادی / میرداماد، 665

نامی نامه / فضل اللّه نعیمی استرآبادی، 456

النباء العظیم / محمد اخباری استرآبادی، 568

نباریس الفرعیات فی نوامیس الشرعیات / محمد مهدی استرآبادی، 781

نبذة النبذة / محمد اخباری استرآبادی، 568

نبراس الضیاء فی معنی البداء / میرداماد، 668

نبراس العقول / محمد اخباری استرآبادی، 569

نتائج الماثور فی ترجمه جنة السرور / شریعتمدار استرآبادی، 339

نتیجة الخلف فی ذکر السلف / محمد اخباری استرآبادی، 569

نتیجة النتائج / شریعتمدار استرآبادی، 339

نثار السماع (منار السماع) / عبدالوحید استرآبادی، 260

نثر الدرر الایتام / شریعتمدار استرآبادی، 340

نجات العباد فی المبدأ و المعاد / محمدبن ابوطالب استرآبادی، 497

نجاست اهل کتاب / شریعتمدار استرآبادی، 340

نجاست اهل کتاب / محمدرضا شریعتمداری، 734

نجم المؤمنین / محمد مهدی استرآبادی، 782

نجم الولایة لمن اراد الهدایة / محمد اخباری استرآبادی، 569

نجم الهدایة الاولی / محمد جعفر شریعتمدار، 714

نجم الهدایة الثانیة / محمد جعفر شریعتمدار، 714

ص:908

نحو میر / میرسید شریف جرجانی، 421

نخبة الاحکام / شریعتمدار استرآبادی، 340

نخبة الزائرین / محمد جعفر شریعتمدار، 715

نخبة الزاد المعاد العباد / محمد جعفر شریعتمدار، 715

النخبة العراقیة / شریعتمدار استرآبادی، 340

نخبة اللاریة / محمد اخباری استرآبادی، 569

نخبة غریبة / محمد جعفر شریعتمدار، 715

النرجسیة / عیسی بن یحیی جرجانی، 440

نزهة الجمالیة / عبدالوهاب زنجانی جرجانی، 267

نزهة العقول / ابن هندو، 283

نسبت البصیر الی مدرکاتها / میرسید شریف جرجانی، 422

نسخه های چاپی / محمد مهدی بن محمد نصیر استرآبادی، 788

نسخه های خطی / سیدعلی حسینی جرجانی، 291

نسخه های خطی / محمد کاتبی نیشابوری، 540

نشر الاخوان فی مسألة الغلیان / محمد اخباری استرآبادی، 570

نصرة المستبصرین فی شرح تبصرة المتعلمین / محمد حسن شریعتمداری، 726

نصیحة المتشرعین / حسین بن محمد واعظ استرآبادی، 186

نصیحت نامه / میرسید شریف جرجانی، 422

نظیره دیباچه تاریخ وصاف / محمد مهدی بن محمد نصیر استرآبادی، 794

نفثة المصدور و قبسة الطور فی قطیعة الصدور / محمد اخباری استرآبادی، 570

النفس / ابن هندو، 283

نقد حال / مجتبی مینوی، 475

نقض الجبائی فی الامامة / محمد اصفهانی جرجانی، 537

النقض علی معالم فخر الدین الرازی / حسن بن علی استرآبادی، 150

النقض فی تحریم جزء النفع بالقرض / محمد حائری جرجانی، 584

نقل مجلس / شریعتمدار استرآبادی، 340

النقمات النازلة علی الطاغین و الرحمات علی المرسلین و القول فی عصمتهم / محمدکاظم حائری استرآبادی، 766

النکاح / محمد مهدی استرآبادی، 782

نکاح السکران / ابویحیی جرجانی، 86

النوادر / محمد بن عمر جرجانی، 596

نوادر الامثال / نادر قاجار استرآبادی، 818

ص:909

نوادر الحکماء / عیسی بن یحیی جرجانی، 440

نواقض الروافض / میرمعین الدین شیرازی، 815

نور العیون / محمد زرین دست جرجانی، 604

نور المشارق و المغارب / شریعتمدار استرآبادی، 340

النور المقذوف فی القلب المشعوف / محمد اخباری استرآبادی، 570

نورالیقین / شریعتمدار استرآبادی، 341

نورس نامه / محمد قاسم هندوشاه، 751

نوم نامه / فضل اللّه نعیمی استرآبادی، 456

نهایة الآمال / شریعتمدار استرآبادی، 341

نهایة الآمال لطالبی معرفة الرجال / سید محمد رضا حسینی کمالی، 732

نهج الفرقان الی هدایة الایمان / حسن بن علی استرآبادی، 150

نهر الحیوان فی بقاء العالم و الانسان / عبدالوحید استرآبادی، 260

النهی عن تسمیة المهدی (عج) / میرداماد، 668

«و»

الواجبات العقلیة / سیدعلی حسینی جرجانی، 295

الواضح فی التاریخ / محمد خزاعی جرجانی، 503

وافیة المؤمنین فی تحقیق رجعة الائمة المعصومین / یوسف بن قاسم استرآبادی، 836

الوافیة شرح الکافیة (کشف الوافیة) / سیدحسن بن محمد استرآبادی، 164

الوافیه علی الکافیه / حمزة بن محمد استرآبادی، 190

الوجودیه (رسالة فی الموجودات و مراتب ها) / میرسید شریف جرجانی، 422

الوجیزة / محمد جعفر شریعتمدار، 715

وجیزة فی بیان ضروب النون الساکنة / صدر الدین عربی استرآبادی، 208

وجیزه در اخبار و اصول عقلی / محمد اخباری استرآبادی، 570

وحدت وجود / میرسید شریف جرجانی، 425

الوزراء / محمد صولی جرجانی، 610

الوساطة بین الزنا و اللواطة (رسالة هزلیه) / ابن هندو، 284

الوساطة بین المتنبی و خصومه / علی بن عبدالعزیز جرجانی، 300

الوسیلة / محمد اخباری استرآبادی، 570

وسیلة النجاة / محمد کاظم حائری استرآبادی، 766

وسیلة النفسی الی حظیرة القدس فی حقیقة الانسان / محمد حائری جرجانی، 584

ص:910

وصف المعاد الفلسفی / ابن هندو، 284

وصل الفصول / محمد جعفر شریعتمدار، 715

وصیت نامه / حسینی استرآبادی، 94

وضع ملت و دولت و دربار در دوره شاهنشاهی ساسانیان / مجتبی مینوی، 475

الوضوء و الصلاة / میرداماد، 668

الوفق التام (رسالة فی علم الآفاق) / عبدالوهاب زنجانی جرجانی، 267

وقایع نامه / محمد مهدی بن محمد نصیر استرآبادی، 795

الوقت و القبلة / محمد جعفر شریعتمدار، 716

الوقف و الابتداء / عبداللّه بن یوسف جرجانی، 245

ولایت نامه / حسینی استرآبادی، 94

الولدیة / میرسید شریف جرجانی، 425

ومضة النور و شاهق الطور / محمد اخباری استرآبادی، 570

«ه-»

الهادی فی النحو / عبدالوهاب زنجانی جرجانی، 268

الهجاء / محمد بن حسین جرجانی، 515

هدایة الامة فی زیارة الائمة / محمد جعفر شریعتمدار، 716

هدایة الانام / محمد جعفر شریعتمدار، 716

هدایة الانام للخواص فضلاً عن العوام / شریعتمدار استرآبادی، 341

هدایة السعداء فی زیارة سیدالشهداء / محمد جعفر شریعتمدار، 716

هدایة السلطان فی اصول الایمان / محمد مهدی استرآبادی، 782

هدایة الغافلین / محمد کاظم حائری استرآبادی، 766

هدایة المحدثین الی طریقة المحمدین / محمد جعفر شریعتمدار، 717

الهدایة المهدیة فی فقه الامامیة / عبدالکریم گرگانی، 240

هدایة النجوم فی علم الرسوم / محمد جعفر شریعتمدار، 717

هدایة الولایة / محمد جعفر شریعتمدار، 717

هدایتنامه / فضل اللّه نعیمی استرآبادی، 457

هدایت نامه / محمدرضا شریعتمداری، 734

هدایتنامه رد بر شقاوتنامه / محمد رضا شریعتمداری، 733

هدیة الاصحاب فی حجیة الاستصحاب / عبدالکریم گرگانی، 240

هدیة الزائر / حسین بن علی حسینی استرآبادی، 181

ص:911

هفت رساله در مبدأ و معاد / عبداللّه تهرانی استرآبادی، 244

هفتاد سالگی فرخ / مجتبی مینوی، 475

«ی»

یادداشت های مینوی / مجتبی مینوی، 476

یادگار / سیداسماعیل جرجانی، 108

یادنامه ایرانی مینورسکی / مجتبی مینوی، 476

یزدان شناسی / حسینی استرآبادی، 187

یکی از فارسیات ابونواس / مجتبی مینوی، 476

ینابیع الحکمة فی شرح نظم اللمعة / محمد جعفر شریعتمدار، 717

ینابیع العقول فی علم الاصول / محمد حسن شریعتمداری، 726

ینبوع الدموع / محمد جعفر شریعتمدار، 718

یوسف و زلیخا / محمد هلالی استرآبادی، 536

ص:912

ص:913

اعلام

«آ»

آپولونیوس تیانائی، 50

آتش، دکتر احمد، 441

آخوند خراسانی، ملامحمدکاظم، 226

آدم7، 724

آرتور امانوئل کریستین سن، 475

آشتیانی، عباس اقبال، 535

آصف خان، 666

آغامحمدخان قاجار، 189، 612

آقا بزرگ تهرانی، 15، 17، 18، 27، 29، 36، 46، 47، 49، 74، 81، 95، 112، 120، 130، 134، 137، 138، 142، 164، 169، 174، 179، 195، 199، 201، 205، 213، 215، 216، 226، 228، 240، 247، 251، 252، 255، 256، 270، 271، 278، 285، 288، 292، 297، 302، 311، 316، 317، 320، 322، 335، 336، 345، 410، 429، 445، 451، 463، 478، 479، 483، 484، 491، 495، 497، 507، 519، 527، 549، 554، 559، 561، 568-571، 578، 585، 586، 591، 596، 598، 614، 615، 624، 630، 632، 639، 641، 642، 646، 660، 663، 670، 672، 673، 681، 686، 690، 691، 696، 705، 708، 710، 713، 714، 722، 723-726، 732، 735، 736، 744، 765، 768، 770، 772، 778، 798، 801، 806، 812، 815، 826

آقامحمدخان قاجار ← آغا محمد خان قاجار

آقامیرزا آقاخان، 204

آکیرو ماتسوموتو، 423

آل رعیده، شیخ حمادی، 730

آل سماکه، شیخ محمود، 730

آلپ ارسلان، 500

آملی، حسن بن علی، 109

آملی، علی بن یحیی، 592

ص:914

«الف»

ائمه اطهار، 59، 110، 256، 350، 545، 554، 558، 564، 570، 597، 640، 670، 706، 716، 718، 738، 755، 756، 760، 765، 802، 822، 831

ابراهیم بن هانی، 21

ابن ارفع، 50

ابن اسفندیار، 280، 281، 283

ابن انباری، 231

ابن بغوی، 83

ابن تلمیذ، 438

ابن جنی، 122

ابن جوزی، 298

ابن حاجب، 35، 36

ابن حجر عسقلانی، 78

ابن خطیب، 110، 122

ابن خلدون، 299

ابن ذکوان، 303

ابن سینا، 28، 279، 352، 354، 432، 433، 439، 462

ابن شهرآشوب، 274، 285، 586، 591، 592

ابن صاعد، 241

ابن طاووس، سیدرضی الدین علی، 223

ابن عامر، 303

ابن عبد الوارث، 515

ابن عدی، 88

ابن عربی، 349

ابن عسال، 435

ابن عصفور، 231

ابن عقده، 78، 241

ابن غضائری، 596

ابن قاضی شهبه، 238

ابن کمونه، 641، 647

ابن منده، 90، 241

ص:915

ابن هیثم، 359، 595

ابو احمد بن عدی، 222

ابو العباس اصم، 222

ابوالجیش الموفق، 122

ابوالحسن علی بن محمد7 ← امام هادی7

ابوالحسین تاجر، 21

ابوالعباس اصم، 507

ابوالعباس بن سریج، 498

ابوالفتح شرقه، 37

ابوالفتح محمد بن ابی سعید، 43

ابوالفتح میرمیران (از علمای گمنام استرآباد)، 203

ابوالقاسم بابر، 113

ابوالقاسم سعد بن عمار، 17

ابوالمعالی، 261

ابوالیقظان، عماد بن یاسر، 17

ابوبکر بن خزیمه، 498

ابوبکر محمد بن احمد بن اسماعیل صرام، 190

ابوبکر محمد بن یحیی بن مظفر، 429

ابوبکر، 275

ابوتمام علی بن محمد بن حسن، 89

ابوحنیفه، 109، 355

ابوخلیفه جمحی، 498

ابوذر غفاری، 761

ابوشعیب صالح بن زیاد سوسی، 304

ابوعلی بن حبش، 502

ابوعلی خطیر، 299

ابوعلی رستم بن شیرزاد، 284

ابوعوانه، 109

ابومحمد الخلال، 97

ابونصر منصور بن عراق، 432

ابونعیم عبدالملک بن محمد بن عدی، 432

ص:916

ابونواس، 28، 476، 609

ابویعلی موصلی، 78

ابویوسف قاضی، 22

ابهری، حکیم اثر الدین، 391

ابی عبداللّه حسین (برادر شیخ صدوق)، 17

ابیاری، ابراهیم، 356

ابیوردی، ابوالمظفر، 229

اتور روسی، 93

احسائی، شیخ احمد، 561، 569، 694، 776، 781

احسایی، محمد بن ابی جمهور، 344

احمد بن علی بن برهان، 429

احمد عارف الزین، 300

احمدخان (حاکم گیلان)، 256

اخباری، جمال الدین میرزا احمد، 562

اخباری، میرزا محمد تقی، 559

اخطل، 28

اخوان مهدوی، محمود، 600

ادریسی استرآبادی، احمد بن محمد، 90

ادوارد براون، 92، 167

ادیب برومند، عبدالعلی، 787

ادیب نیشابوری، میرزا عبدالجواد، 803

ادیب، حسین بن عبدالملک، 89

ادیب، محمد بن حسین، 432

اردبیلی، شیخ صفی الدین، 45

اردبیلی، محمد بن علی، 747

اردکانی، محمد فاضل، 239

ارزی، عدنان صادق، 182

ارسطو، 640، 646، 653

ارموی، 409

ارنست امیل هرتسفلد، 471، 474

اسپهبد مرزبان بن رستم ابن شروین، 432، 440

ص:917

استادی، آیت اللّه رضا، 628

استرآبادی، ابراهیم 97

استرآبادی، امیرنظام الدین عبدالحی، 270

استرآبادی، سیدرکن الدین حسن، 152

استرآبادی، شیخ محمد صالح، 239

استرآبادی، شیخ محمدرضا، 201

استرآبادی، فضل اللّه، 92

استرآبادی، کوکب، 782

استرآبادی، محمد امین، 572

استرآبادی، محمد بن عبدالنبی، 613

استرآبادی، محمد بن علی، 572

استرآبادی، محمد صالح، 21، 77، 96، 109، 139، 199

استرآبادی، محمد مهدی بن محمد نصیر، 763

استرآبادی، ملاابوعلی، 171

استرآبادی، ملامحمد امین، 485

استرآبادی، ملامحمد جعفر، 189

استرآبادی، ملامحمد شفیع، 746

استرآبادی، مولا اسماعیل، 686

استرآبادی، میرجمال الدین محمد، 130

استرآبادی، میرداماد، 117

استرآبادی، میرزا محمد بن علی بن ابراهیم، 613

استرآبادی، میرزا محمد صالح، 15، 525

استرآبادی، میرزا مهجور، 15

استرآبادی، هزار جریبی، محمد شفیع، 752

اسدآبادی، سیدجمال الدین، 320

اسعد گرگانی، فخر الدین، 25

اسفراینی، عصام الدین، ابراهیم بن محمد، 37

اسکندر بن عمر شیخ، 358

اسکندر بیک منشی، 517

اسماعیلی، ابوبکر، 222، 502

اسماعیلی، ابوبکر، 78، 88

ص:918

اشراق استرآبادی، میربرهان الدین، 48

اشراقی، دکتر احسان، 166

اشکوری، 727

اصفهانی، آقارضا، 632

اصفهانی، آیت اللّه سیدابوالحسن، 803، 819

اصفهانی، آیت اللّه شیخ محمد حسن بن باقر (صاحب جواهر)، 319

اصفهانی، امیرقوام الدین حسن، 131

اصفهانی، تاجا حسین، 650

اصفهانی، شمس الدین محمود بن عبدالرحمن، 381

اصفهانی، شیخ محمد حسین بن عبدالرحیم، 677

اصفهانی، عبداللّه بن شبیب، 502

اصفهانی، کمال الدین اسماعیل، 539

اصفهانی، محمود بن عبدالرحمن بن احمد، 373

اصم، اباالعباس، 489

اعجاز حسین، 727

اعشی، 28

اعلی، سیدعلی، 451

افراسیاب خان، 598

افشار، ایرج، 472، 475، 476، 808، 809

افلاطون، 640

افندی، احمد، 22، 29، 31، 40، 46، 49، 74، 142، 169، 174، 178، 196، 216، 218-220، 223، 228، 251، 271، 273، 278، 288، 302، 309، 314، 426، 459، 484، 485، 508، 598، 620، 621، 672، 673، 801

اقبال لاهوری، 472

اکبر شاه هند، 783، 833

امام بخاری، 241

امام بغوی، 241

امام جعفر صادق7، 22

امام حسن عسکری7، 63، 596

امام حسین7، 716، 756

امام خوئی، صدرالاسلام محمد امین، 199، 327

امام رضا7، 19، 213

ص:919

امام زمان(عج)، 62، 82، 127، 563، 578، 654، 659، 753، 764، 805

امام طحاوی، 241

امام علی بن موسی الرضا7 ← امام رضا7

امام علی7، 35، 62، 97، 172، 189، 209، 551، 578، 635، 695، 717، 753، 759

امام موسی کاظم7، 675، 718

امام هادی7، 83، 444

امرؤ القیس، 28

امیر ابوالحسنا، 666

امیر ابوالفتح بن میر مخلوم، 43

امیر شروانشاه، 539

امیر نصرت الدین، 25

امیرالمؤمنین7 ← امام علی7

امیرعلی (حاکم بغداد)، 154

امینی، عبدالحسین بن احمد، 451

انبیای بنی اسرائیل، 760

انجمن آثار ملی تهران، 470، 472

انجمن آثار ملی، 105

انجمن آثار و مفاخر فرهنگی، 647

انجمن تاریخ ترک، 26

اندلسی، نصر بن عبدالملک، 88

انزالی، حمزه سلطان، 189

انقروی، زکریا بن بیرام، 417

انوار، عبداللّه، 787

اوجبی، 633، 636، 638

اوحدی، تقی الدین، 202

اوقاف موصل عراق، 43

اومیروس، 468

اهرن، 99

اهل بیت، 61، 86، 133، 147، 172، 277، 719، 725، 735، 832

ایجی، عضد الدین، 399

ایران شناسی انستیتو ایران و فرانسه، 81

ص:920

ایروانی، حاج شیخ محمد تقی، 730، 819

ایروانی، محمد فاضل، 239

«ب»

بابرتی، اکمل الدین محمود بن محمود، 344

بادیس بن حبرس، 123

باشانی، حسین بن محمد، 78

باطرقانی، احمد بن فضل، 502

باغندی، محمد بن محمد بن سلیمان، 498

باغنوی، میرزاجان، 379

بالی زاده، مولی مصطفی بن سلیمان، 418

باهنی، بشر ابن محمد، 515

بایسنقر میرزا، 538

البجاوی، علی محمد، 300

بجیرمی، یوسف، 502

بحتری، ولید بن عبید، 608

بحرالدرر / شریعتمدار استرآبادی، 321

بحرالعلوم، سیدمهدی، 734

بحرانی، سیدهاشم بن سید سلیمان، 228، 596

بحرانی، شیخ موسی، 563

بخاری، حسین بن یعقوب، 489

بخاری، محمد بن اسماعیل، 79

بخاری، میرمحمود بن مبارک شاه، 344

بخش خان بلوچ، 211

بدر الدین یحیی بن زکریا، 25

بدیع الزمان (نوه فتحعلی شاه)، 817

برغانی قزوینی، میرزا علامه بن حسن، 249

برغانی، شیخ محمدتقی (شهید ثالث)، 87، 776

برقانی، ابوبکر، 78

برقی، احمد بن ابو عبداللّه محمد، 596

برقی، احمد بن محمد بن خالد، 444

ص:921

برنارد شاو، 468

بروکلمان، 381، 389

برهان نظام شاه، 197

بزی، احمد بن محمد، 304

بسطامی، بایزید، 77

بسطامی، میرزا جعفر، 740

بسطامی، نوروز علی، 674

بسنوی، محمد بن موسی، 418

بصری، ابواحمد عبدالسلام بن حسین، 122، 123

بصری، ابواسحاق، 834

بصری، ابوعمرو بن علا، 304

بصری، عبداللّه بن حسن، 829

بطلیوسی، ابن سید، 231، 608

بغدادی، 589، 594

بغدادی، ابن خشاب، 231

بغدادی، ابوالحسین محمد بن مظفر، 191

بغدادی، اسماعیل پاشا، 455

بغدادی، عبدالقادر بن عمر، 426

بغدادی، عبدالقاهر، 237

بغدادی، موفق الدین عبداللطیف بن یوسف، 391

بغوی شافعی، حسین بن مسعود فرای، 381

بقراط، 99

بکرآبادی جرجانی، کمیل بن جعفر، 502

بلاغی، سیدعبدالحجه، 137

بلاغی، شیخ محمد جواد، 596

بلخی، ابوالقاسم احمد بن عبداللّه، 592

بنانی حرضی، عبداللّه بن عبدالرحمن، 343

بندار بن جعفر بن معبد، 138

بندنیجی، ابوالحسن علی بن مظفر، 275

بنیاد فرهنگ ایران، 100، 105

بورسوی، صلاح الدین موسی پاشا بن محمد، 691

ص:922

بوصیری، ابوعبداللّه شرف الدین محمد بن سعید، 273

بهاء الدین محمد ملک السواحل، 25

بهاری همدانی، شیخ محمد باقر بن محمد جعفر، 694

بهبودی، محمد علی، 476

بهبودی، محمدباقر، 130

بهبهانی، آقا بزرگ، 734

بهبهانی، آقا میرمحمود، 808

بهبهانی، آقاباقر، 752

بهبهانی، آقامحمد علی، 545

بهبهانی، مولا محمد اکمل، 736

بهبهانی، وحید، 577

بهشتی، فهیمه سادات، 375

بهکری، مولانا اسحاق، 211

بی بی خانم استرآبادی، 181

بی بی منجمه (دختر کمال الدین سمنانی)، 181

بیجاپوری، ابراهیم عادلشاه، 800

بیدآبادی، آقا محمد، 752

بیدر بن حباسه، 123

بیرونی، ابوریحان محمد بن احمد، 462

بیرونی، ابوریحان، 594

بیگدلی، غلامحسین، 792

بیگلر بیگی، نجف قلی خان، 516

بیگلربیگی، محمد علی خان، 792

بیگی، دکتراسماعیل، 474

بیهقی، 99

بیهقی، ابوبکر احمد بن حسین، 191

بیهقی، علی بن زید، 281، 433

«پ»

پوستین دوز، سمیرا، 650

ص:923

پیامبر اسلام ، 82، 110، 133، 172، 181، 209، 256، 273، 350، 456، 548، 551، 635، 717، 718، 724، 759، 761، 764، 765، 766، 822، 831

پی یرلوری، 355

«ت»

تاج الشریعه، عبیداللّه بن مسعود، 743

تاج سعیدی، امیر ابوالفتح، 44

تاجا حسین، 628

تبریزی، سیدعلی نقی بن محمد حسین بن محمد بن حسین، 519

تربیت تبریزی، حاج محمد علی خان، 783

ترکزی شنقیطی، محمد محمود، 233

تسوجی، ملامحمود، 817

تفتازانی، سعد الدین، 266، 344، 395، 417، 426، 674

تفرشی، عبدالکریم بن عباسقلی، 801

تفرشی، مولا مراد، 614

تقوی، نصراللّه، 424

تقی زاده، سیدحسن، 470

تمیمی، ابوعامر فضل بن اسماعیل، 229

تنکابنی، میرزا سیدمحمد، 243

تنوخی، ابوالقاسم، 502

تنوخی، علی بن محسن، 89، 97

توقاتی، مولی لطف اللّه بن حسن، 417

تهرانی استرآبادی، میرزا عبداللّه، 812

تهرانی، سیدعزیز اللّه، 226

تهرانی، شیخ هادی، 730

تهرانی، محمدتقی بن محمدرحیم، 677

«ث»

ثعالبی، عبدالملک، 243، 284، 298

ثنایی، خواجه حسین، 746

ص:924

«ج»

ج. هیورث رن، 609

جابری، جعفر بن علی، 592

جاثلیق، 275

جالینوس، 99

جامی، 113

جامی، عبدالرحمن، 273

جبائی، ابوعلی محمد بن عبدالوهاب، 537، 592

جبرئیل، 248

جرجانی، ابواحمد عبداللّه بن عدی، 191

جرجانی، ابوبکر، 298

جرجانی، ابوسهل، 439

جرجانی، احمد بن محمد بن احمد، 90

جرجانی، جمال الدین بن عبداللّه بن محمد، 243

جرجانی، سید اسماعیل، 120

جرجانی، سید شریف، 815

جرجانی، سیدشمس الدین محمد بن علی، 407، 411

جرجانی، سیدناصر، 120

جرجانی، عبدالقاهر، 123، 448، 515

جرجانی، عبداللّه بن یوسف، 343

جرجانی، عمران بن موسی بن مجاسع، 592

جرجانی، قاضی ابوالحسن علی بن عبدالعزیز، 229، 298

جرجانی، محمد بن احمد بن یحیی، 138

جرجانی، محمد بن عمر بن علا، 138

جرجانی، محمد بن یزداد، 592

جرجانی، میرسید شریف، 41، 59، 112، 340، 346، 349، 350، 355، 357، 359، 399، 405، 406، 427، 585، 586، 587

جرجی زیدان، 397

جزایری، سید نعمت اللّه، 131

جزری، محمد بن محمد، 309

جصاص، احمد بن علی، 98

ص:925

جعفریان، رسول، 33، 505، 784، 831

جعفی، حسین بن علی، 432

جلیلی، نعمت اللّه، 656

جنابذی، شیخ محمد، 624

جوادی، حسن، 444

جوادی نیا، مجتبی، 542

جوالیقی، عبدان، 592

جویاجهانبخش، 650

جوینی، بهاء الدین محمد بن شمس الدین محمد، 144

جوینی، جهانگشای، 182

جوینی، خواجه شمس الدین محمد، 181، 363

جوینی، علاء الدین عطاملک، 182

جهانبخش، جویا، 348

جهانگیر پادشاه، 748

جیلانی، شمس الدین، 623

«چ»

چغمینی خوارزمی، ابوعلی شرف الدین محمود بن محمد، 691

چلبی بیک تبریزی، شیخ ابوالفضل، 48

چلبی، حسن، 377

چهارده معصوم، 766

چهل ستونی، 243

«ح»

حائری، آیت اللّه شیخ عبدالکریم، 803

حاجی خلیفه، 37، 191، 207، 230، 351، 357، 359، 381، 398، 604

حاجی عبداللّه، 717

حارثی عاملی، عز الدین حسین بن عبدالصمد، 622

حافظ شیرازی، 765

حافظ شیرازی، عادل بن علی بن، 353

حافظیان، 625

ص:926

حاکم نیشابوری، 592

حبیب زیات کوفی، 304

حجت طباطبائی، سیدعبدالحسین، 137

حروفی، فضل اللّه، 92

حسابی، ملاحسن، 130

حسام الدوله ابوالعباس تاش حاجب، 298

حسن آبادی، عبدالرزاق بن عبدالکریم، 489

حسن بن زین الدین، 34

حسن بن سفیان، 498

حسن بن هانی، 476

حسنی، زید بن اسماعیل، 213

حسنی، علی بن قاسم بن رضا، 213

حسین بن سفیان، 21

حسین بن علی میکال، 432

حسین طباطبائی، سیدمحمد قاسم، 747

حسینی استرآبادی، سیدشرف الدین علی، 306

حسینی استرآبادی، سیدکمال الدین، 204

حسینی استرآبادی، عبدالوهاب بن علی، 75

حسینی استرآبادی، محمد بن علی بن مرتضی، 497

حسینی جرجانی، داوود، 209

حسینی جرجانی، سیدجمال الدین بن عبداللّه، 243

حسینی ذهبی شیرازی، میرزا ابوالقاسم، 598

حسینی شیرازی نسابه، امیر سیدشاه تقی الدین محمد، 613

حسینی عاملی، یوسف بن محمد، 572

حسینی علوی، سیدعماد الدین، 127

حسینی قزوینی، سیدمحمد بن محمد مهدی، 717

حسینی موسوی نجفی، حسن بن حمزة بن محسن، 278

حسینی میبدی، قاضی کمال الدین میر حسین بن معین الدین، 522

حسینی، آیت اللّه سیدضیاء الدین، 127

حسینی، ابومنصور، 592

حسینی، سلطان بن حسن، 278

ص:927

حسینی، سیدجلال الدین عبداللّه بن شرفشاه، 156

حسینی، سیدرفیع الدین ابراهیم، 519

حسینی، سیدعبدالوهاب، 216

حسینی، علی اکبر، 625

حسینی، کرامت رعنا، 425

حسینی گرگانی، میرتقی، 95

حضرت ابراهیم7، 311

حضرت امام مهدی(عج) ← امام زمان(عج)

حضرت زهرا ، 731

حضرت سلیمان، 823

حضرت عیسی7، 546

حضرت محمد ← پیامبر

حضرت موسی7، 759

حکمی قزوینی، ملاآقا، 776

حلبی، محمد بن ابراهیم، 395

حلولاوی، شیخ مشکور، 721

حلیمی محمد فوده، 180

حمدونی، ابوسعد مظفر بن عبدالرحیم بن علی، 213

حمزه (عموی پیامبر)، 306

الحمزی، یحیی بن احمد بن محمد، 173

حموی، 135

حمیدان، شیخ عبداللّه بن شیخ مبارک بن علی، 568

حمیری، محمد بن عبداللّه بن جعفر، 223

حنفی تبریزی، ملامحمد، 42

حیدر میرزا، 774

حیدربن خوانساری، 29

حیدری یساولی، دکترعلی، 486، 542، 832، 833

حیری، ابو عمرو، 88

حیری، قاضی ابوبکر، 343

ص:928

«خ»

خاتمی، سیدمحمد، 318

خازندار، احمدسعید، 246

خانبابا مشار، 349، 546، 550

خبیصی، شمس الدین محمد بن ابی بکر، 372

خراسانی گنابادی، شیخ محمد، 625

خرقانی، شیخ ابوالحسن، 77

خرمشاهی، بهاء الدین، 348

خزفی، ابن بشت، 592

خطاط، درویش عبداللّه، 18

خطیب بغدادی، 89، 502

خطیب دمشقی، 370

خفاجی، محمد عبدالمنعم، 233

خفری، شمسی الدین، 392

خلخالی، ملامحمد صالح، 54

خلف رشید نعمان، 608

خلیل محمود عساکر، 608

خلیلی، فرخ زاد خان، 481

خمینی حسینی کمره ای سیدشهرت بن ابوطالب، 286

خنفر، شیخ محسن، 721

خو محمدی خیرآبادی، سعید، 542

خوئی، آیت اللّه العظمی سیدابوالقاسم، 127

خوئی، صفی الدین عبدالمومن بن یوسف، 409

خواجکی شیرازی، محمد بن احمد، 586

خواجوی کرمانی، 389

خواجه ابوالحسن، 666

خواجه سیف الدین مظفر بتکچی، 823

خواجه عبدالحی، 18

خواجه نصیر الدین طوسی، 74، 125، 154، 261، 345، 352، 359، 373، 391، 477، 578، 580، 581، 586، 767

خوارزمشاه، 432

خوارزمی، نعمان الدین، 426

ص:929

خوانساری، آقاحسین، 31، 636

خوانساری، مولا محمدعلی، 519

خوانساری، میرزا محمدباقر، 126، 132

خیابانی، 256

«د»

دارانی، ابوالحسن بن داوود، 502

دارقطنی، 241، 607

دارقطنی، ابوالحسن علی بن عمر، 191، 192

دانش پژوه، محمدتقی، 40، 148، 271، 283، 284، 354، 422، 434، 472

داوود پاشا، 680

دبیر سیاقی، 354

دبیر سیاقی، محمد، 501

دخمسینی، بکر بن محمد، 179

درویش توکل بن اسماعیل، 45

درویش علی بن حسین، 206

درویش، آقا محمدهاشم، 64

دشتکی شیرازی، امیر غیاث الدین منصور، 516

دشتکی، غیاث الدین، 379

دشتکی، میرصدر الدین، 479

دعبل خزاعی، 19

دنیس راس، 793

دوانی، جلال الدین محمد بن اسعد، 352، 379، 394، 479، 521

دوری، حفص بن عمرو، 305

دهخدا، 242

دهقان، محمد بن احمد بن خنب، 179

دیباجی، استرآبادی، ابوسعد عبدالکریم بن حسین، 213

دیمتری گوتاس، 433

دینوری، محمد بن احمد بن حفص، 97

ص:930

«ذ»

ذبیحی، مسیح، 742

ذهبی شیرازی، جلال الدین، 65

ذهبی، 299

ذهبی، آقا محمد هاشم، 59

ذهبی، مجد الاشراف، جلال الدین، 71

«ر»

رابینو، 247

رازی حبله رودی، نجم الدین خضر بن محمد بن علی، 586

رازی، ابوالفتوح، 22

رازی، ابوبکر، 611

رازی، ابوزرعه احمد بن حسین، 191

رازی، عبدالرحیم بن معروف، 426

رازی، قطب الدین محمد، 344، 363، 378

رازی، محمد بن یحیی، 83

راشدی، حسام الدین، 211

راویه، سیدعبداللّه، 173

ربعی، علی بن عیسی، 122

رجایی، سیدمهدی، 644

رسول اکرم ← پیامبر

رسول خدا ← پیامبر

رشتی لاری، میرزا محمدباقر، 550

رشتی، شیخ عبدالغفار، 626

رشید الدین فضل اللّه، 154

رشید الدین وطواط، 120

رصاصی، محمد بن موسی، 592

رضا خان، 475، 806

رضایی، عبدالکریم، 735

رضوی، میرزا محمد محسن، 625

رفیعی (شاعر)، 451، 452

ص:931

رمضانی، ابراهیم، 808

روبة بن عجاج، 594

رودکی، 28

روضاتی، سیداحمد، 415

روضاتیان، سیده مریم، 32

رومی حنفی، مولی شمس الدین احمد بن سلیمان بن کمال پاشا، 418

رومی، امیرحسن، 395

رومی، مصلح الدین مصطفی بن حسام، 360

رویان، محمد بن احمد بن شعیب، 97

رهبر معظم انقلاب اسلامی، 664، 706

ریچارد نلسون فرای، 473

«ز»

زجاجی، عبدالرحمن بن اسحاق، 123

زرکلی، 268، 349

زرین کوب، عبدالحسین، 469

زنجانی، میرزا عبدالکریم، 71

زنوزی، آقا علی مدرس، 630

زواره ای، فخر الدین علی بن حسن، 598

زوین نجفی، سیداحمد بن سید حبیب، 74

زیاد محمد منصور، 78

زید بن حباب، 432

زید بن علی بن حسین بن علی بن ابی طالب×، 827

«س»

سام میرزا، 15، 97، 112، 195

سامرائی، دکتر یونس احمد، 610

سامسونی، محیی الدین محمد بن حسن، 417

ساوجی، حاج آقابزرگ، 243

ساوجی، حاج میرزا احمد، 810

سبزواری، آیت اللّه سیدعبدالاعلی، 127

ص:932

سبط الشیخ، سیدمحمدعلی، 48

سپهر استرآبادی، آیت اللّه عبدالعالی، 215

سپهر گرگانی، دکتر عباس، 215

سپهری، میرزا مهدی، 215

سجزی، خلیل، 222

سجستانی، ابوداوود، 607

سختیانی، عمران، 21

سرپاول سسیسانوف گرجی، 546

سرخسی، ابوالعباس احمد بن محمد بن مروان، 391

سعدی شیرازی، 25

سعیدی قزوینی، احمد بن عبدالاول، 395

سفیان بن عیینه، 109

سکاکی، سراج الدین ابویعقوب یوسف، 360

سلامی، ابن جبیر، 429

سلجوقی، ابوالفتح ملکشاه بن محمد، 604

سلطان ابراهیم ثانی، 748، 774

سلطان ابوسعید طغرل، 349

سلطان احمد جلایر، 225

سلطان العلماء، 614، 624

سلطان اویس بهادر، 164

سلطان بایزید، 395

سلطان جلال الدین خوارزمشاه، 181

سلطان حسن دوم، 120

سلطان سلیم، 131، 770

سلطان علاء الدین تکش خوارزمشاه، 806

سلطان قطب شاه، 771

سلطان محمد علی میرزا، 744

سلطان محمود غزنوی، 247، 440

سلطان نصیر حیدر، 782

سلفی، ابوطاهر، 78

سلمان فارسی، 761

ص:933

سماکی، میرفخر الدین، 517-524، 622

سمان رازی، ابوسعد اسماعیل، 611

سمرقندی، ابوعلی بن سکره، اسماعیل بن، 89

سمرقندی، دولتشاه، 118

سمسار، ابونصر عبدالرحمن بن محمد، 489

سمعانی، 88

سمنانی، عبداللّه، 624

سمنانی، کمال الدین، 181

سمنانی، محمد بن درویش فضل اللّه، 74

سمیعی، ادیب السلطنه، 817

سویم، علی، 26

سهروردی، شهاب الدین یحیی، 352

سهلی، ابوالحسن، 433، 436

سهمی جرجانی، ابوالقاسم حمزة بن یوسف، 21، 78، 88

سهمی جرجانی، حافظ حمزه، 343

سهمی، ابوحمزه، 17، 98، 110، 138، 490، 507

سهمی، حمزة بن یوسف، 241

سهیلی، ابوالحسین، 432

سیبویه، 355

سیبویه، ملاعباس، 720

سید دلدار علی، 826

سیدبحرالعلوم، 562، 758

سیدعبداللّه شرف الدین، 81

سیدعرب، حسن، 356

سیدمحمدرضا بن سیدشبر، 553

سیمی نیشابوری، محمد بن علی، 539

سیوری، مقداد بن عبداللّه (فاضل مقداد)، 579

سیوطی، 135، 154، 370

«ش»

شاطبی، 304

ص:934

شافعی، 21، 22، 246

شافعی، محمد بن عبداللّه، 829

شاه اسماعیل صفوی، 131، 216، 727، 814، 823

شاه تهماسب، 45، 126، 131، 223، 302، 307، 493، 517، 598، 770، 774، 799

شاه سلطان حسین صفوی، 32

شاه سلطان محمد عادلشاه، 801

شاه شجاع، 344، 409، 420

شاه صفوی، 37

شاه صفی (نوه شاه عباس)، 627

شاه عباس دوم، 49، 139، 203، 333، 442، 620، 638، 628، 660، 768، 801

شاه عبدالعظیمی، سیدمحمد علی، 730

شاه علی بن شمس الدین محمد یزدی، 143

شاه مقیم محکم الدین قادری، 92

شاه نعمت اللّه ولی، 344

شاهرخ میرزا، 538

شاهزاده بایسنقر، 113

شاهزاده سام میرزا، 39

شاهزاده مهین بانوی سلطانی، 38

شجاعی باغینی، حوریه، 375

شجری، ابونصر احمد بن ابراهیم، 229

شذائی، علی احمد بن نصر، 502

شربیان، شیخ محمد، 730

شروانی، شیخ ابراهیم، 539

شریعت سنگلچی، 804

شریعت، آیت اللّه، 243

شریعتمدار استرآبادی، عبدالنبی بن شیخ علی، 320

شریعتمدار استرآبادی، ملامحمد جعفر، 86، 87، 132

شریعتمدار، جواد بن محمدرضا بن شیخ علی، 333

شریعتمدار، شیخ محمد جعفر، 331، 334، 478

شریعتمدار، شیخ محمود بن عبدالنبی، 251

شریعتمداری، جواد بن محمدرضا بن علی، 733

ص:935

شریعتمداری، شیخ علیرضا، 804

شریعتمداری، شیخ قوام الدین، 133

شریعتمداری، شیخ محمود، 721، 722، 724

شریعتمداری، محمد، 318

شریعتمداری، محمدحسن، 199

شریف زاده، محمد باقر، 572

شریف مرتضی، 360

شریفی، میرمخدوم، 814

شعرانی، میرزا ابوالحسن، 596

شفتی، میرزا هاشم، 243

شمس النسا (نواده شیخ لطف اللّه اصفهانی)، 32

شنی، ابوعبداللّه محمد بن احمد، 594

شوتسینگر، 78

شوشتری (مؤلف مجالس المؤمنین)، 589، 614

شوشتری، شیخ جعفر، 740

شوشتری، عبدالصمد بن حسین بن محمد، 317

شوشتری، عبداللّه، 665، 667

شوشتری، قاضی نوراللّه، 75، 344، 417، 831

شهاب ترشیزی، خواجه علی، 117

شهابی، علی اکبر، 54

شهرستانی، میرزا مهدی، 545

شهید اول (محمد بن مکی)، 634

شهید ثانی، زین الدین بن علی، 516، 517، 635، 781

شیبانی، ابوزکریا یحیی، 229

شیبی، کامل مصطفی، 455

شیخ ابوالمجد، 632

شیخ ابوسعد بن رامش، 448

شیخ اشراق، 423

شیخ انصاری، 319، 341، 596، 721، 740، 796، 797

شیخ باقر معزالدوله، 243

شیخ بهائی، 33، 183، 188، 228، 251، 323، 614، 620، 621، 624، 626، 672، 675

ص:936

شیخ جمال الدین بن عمر عثمان، 398

شیخ راضی، 721

شیخ صدوق، 38، 596

شیخ طوسی، 29، 179، 445، 591، 592، 614، 641

شیخ عادل احمد عبدالمؤمن، 242

شیخ کلینی، 34، 188

شیخ مرتضی انصاری، 111

شیرازی ابواسحاق، 89

شیرازی، ابوبکر احمد بن عبدان، 191

شیرازی، ابوبکر احمد بن علی بن خلف، 448

شیرازی، ابونصر عبدالکریم، 611

شیرازی، جمال الدین، 37

شیرازی، قطب الدین محمود بن مسعود بن مصلح، 417

شیرزای، میرزا محمدتقی، 805

شیروانی، ملامحمد بن حسن، 759

«ص»

صابی، هلال بن محسن، 89

صاحب بن عباد، 298، 515

صادق هدایت، 473

صادقی کتابدار، 118

صاین الدین ترکه، 539

صبری الکردی، محی الدین، 350

صدر استرآبادی، امیرجمال الدین محمد، 122

صدر عاملی، سیداسماعیل، 733، 734

صدر، امام موسی، 733، 734

صدر الدین محمد بن ابراهیم شیرازی ← ملاصدرای شیرازی

صدیق اعلم، دکتر عیسی، 783

صفا، دکتر ذبیح اللّه، 441

صفار، محمد بن عبداللّه، 489

صفاری، عمرلیث، 28

ص:937

صفدر خان بن میرزا یوسف خان رضوی مشهدی (حاکم کشمیر)، 800

صفدی، 135

صمصام الدوله، امیرالامرای ایران، 792

صوفی احمد بن حسن، 498

صول تکین(جد صولی جرجانی)

صول تکین، 19، 607

صولی جرجانی، محمد بن یحیی، 19

صولی، ابراهیم بن عباس، 607

صیرفی، ابوسعید، 343

«ض»

ضحاک بن حسین، 109

«ط»

طالبان، سید محمد باقر، 500

طالشی، احمد، 374

طالقانی، حاج شیخ مسیح، 243

طباطبائی یزدی، حاج سیدمحمدباقر، 819

طباطبائی، سیدمحمد، 820

طباطبائی، میرسیدعلی، 546

طباطبایی مجد، 817

طباطبایی، سیدعبدالعزیز، 705

طباطبایی، سیدعلی، 712، 776

طباطبایی، سیدمحمود خان بن میرزا معصوم خان، 562

طبرسی، 596

طبرسی، ابوطالب محمد بن حسن شیخ امین الاسلام، 179

طبری ترنجی، ابوالحسن، 99

طبری، ابن جریر، 241

طبری، ابوالحسن محمد بن علی، 78

طبری، ابوالقاسم، 507

طبسی خراسانی، محمد ابراهیم بن محمد علی، 553

ص:938

طبسی، میرزا محمد ابراهیم بن علی، 565

طبیب گیلی، سیداسماعیل حکیم الدین، 184

طبیب، سیدمرتضی، 730

طغرل بیک، 446

طغرل سلجوقی، 446

طغرل، ابوسعید، 348

طوسی جرجانی، ابوجعفر عماد الدین محمد بن علی بن حمزه، 147

طوسی، ابن حمزه، 594

طوسی، خواجه نظام الملک، 500

طوسی، شیخ محمد بن حسن، 332

طوسی، علاء الدین علی بن محمد، 394

«ظ»

ظاهری اصفهانی، ابوبکر محمد بن داوود، 592

«ع»

عامری، مجاهد بن یوسف، 122

عاملی میسی، ابراهیم بن علی بن عبدالعال، 572

عاملی، جمال الدین ابومنصور حسن بن زین الدین، 613

عاملی، شیخ حر، 34، 187، 273، 572، 620

عاملی، شیخ حسین بن عبدالصمد، 622

عاملی، عز الدین حسین بن عبدالصمد، 302

عباد بن عوام، 109

عبدالرحمن عمیره، 356

عبدالرحیم مبارک، 146

عبدالسلام عباس وجیه، 173، 174

عبدالعزیز بن ابوحازم، 109

عبدالفتاح ابوسنة، دکتر، 242

عبداللّه بن جعفر بن فارس، 507

عبداللّه بن کثیر، 304

عبداللّه بن ناجیه، 498

ص:939

عبدالملک بن محمد بن عدی، 507

عبدوی، ابوحازم، 78

عبدی، محمد بن شبر، 432

عبیداللّه ازبک، 528

عبیداللّه بن موسی، 432

عبیداللّه خان ازبک، 137

عثمان بن سعیدورش، 306

عثمانی، 546

عراقی، آقاضیاء الدین، 243، 803، 819

عرب نجفی، شیخ جعفر، 546

عربشاهی، میر ابوالفتح، 42، 45، 46، 379

عسکری، عبدالرحمان بن احمد بن جبرویه، 537

عضد الدین ایجی، عبدالرحمن بن احمد، 42

عطاری، 640

عقیلی استرآبادی، حسین، 276

عقیلی استرآبادی، سیدصادق، 276

عقیلی استرآبادی، سیدمحمد بن سید طاووس، 276

عقیلی استرآبادی، محمد رحیم، 276

عقیلی استرآبادی، میرزا محمدمهدی، 276

عقیلی، آقاسید طاووس، 525

علاء الدین کیقباد اول، 182

علامه حلی، 47، 131، 169، 174، 178، 183، 312، 333، 345، 577، 578

علامه مجلسی ← مجلسی محمدباقر

علم الهدی بن عبدالواسع حسینی، 41

علوی عاملی سدهی، میرسیدکمال الدین، 626

علوی عاملی، سیدنظام الدین، 623

علوی، سید احمد بن زین العابدین، 618، 630، 637

علوی، عبداللّه بن حسن، 444

علوی، میرسیداحمد، 632

علی بن ابی طالب7 ← امام علی 7

علی بن عهد اللّه بن حسن (تاج الدین تبریزی)، 155

ص:940

علی شاه، 201

علی زاده، جمشید، 599

علیقلی میرزا اعتضاد السلطنه، 741

عماد الدین محمد بن علی، 17

عمر بن عبدالعزیز، 303

عمران بن موسی بن مجاشع، 498

عمرو عاص، 190

عمیدی اعرجی، سیدحسن، 188

عیسی ابن مینا قالون، 306

«غ»

غازی الدین حیدر، 777

غازی قزوینی، ملاخلیل، 653

غازی، سهل بن عبداللّه، 489

غروی، شیخ منصور بن محمد ترک، 74

غزالی مشهدی، 119

غزالی، ابو حامد محمد، 268

غزالی، محمد بن محمد، 747

غزالی، محمد، 500

غزنوی، اسماعیل بن سبکتگین، 515

غضائری، ابوالفتوح نصربن حسین بن ابراهیم، 213

غطریفی، ابواحمد، 88، 110، 611، 834

غنکی، فتح بن سعید، 138

غیاث الدین پیر محمد اسکندر، 401

غیاث الدین کیخسرو، 182

«ف»

فارابی، 439

فارسی، ابوالحسین محمد بن حسین، 229

فارسی، ابوعلی، 514

فاضل قزوینی، 615

ص:941

فاطمه دختر امام حسین7، 327

فاکهی، محمد بن اسحاق، 97

فتحعلی شاه، 201، 546، 551، 556، 612، 693، 714

فتحی کانوی، ابوالمعالی بن ابوالفتوح، 519

فخر رازی، 391، 433، 616

فخرالمحققین، 333

فرا، 355

فراهانی، ابوالحسن، 641، 666

فراهی، ابونصر بدر الدین محمد بن ابی بکر، 403

فرج اللّه، شیخ محمدرضا، 624

فرخ، سیدمحمود، 475

فرخ، علی، 334

فرخی سیستانی، ابوالحسن علی بن جولوغ، 500

فریومدی، عز الدین طاهر (وزیر خراسان در عهد ایلخانان)، 169

فلوطین، 654

فناری، شمس الدین محمد بن حمزه، 417

فناری، محمد شاه، 395

فندرسکی استرآبادی، میرابوالقاسم، 47

فندرسکی، میرزا بیگ، 746

فوجردی استرآبادی، حاجی ملامحمدرضا، 199

فیروز (برادر صولی جرجانی)، 19

فیروز مشرقی، 28

فیض کاشانی، 596، 642، 743

«ق»

قابوس بن وشمگیر، 202، 243، 247

قاری اعمی اصفهانی، ملامختار، 320

قاضی ابوسعید، 101

قاضی استرآبادی، امیرحسن، 137

قاضی برهان الدین، 225

قاضی شهبه، 154

ص:942

قاضی طباطبایی، سیدمحمد علی، 705

قاضی عبدالجبار معتزلی، 172

قاضی، محمد بن عبدالحکیم، 356

قاضی، یوسف بن یعقوب، 78

قاضی زاده مفتی، 417

قانع تتوی، 211

قباد (پادشاه یمن)، 540

قدری شرفی، 438

قره باغی، مولا اسماعیل، 249، 250

قزوینی، آقاسید ابراهیم، 677

قزوینی، عبدالنبی، 125

قزوینی، عبدالوحید، 252

قشیری، ابوالقاسم عبدالکریم بن هوازن، 99، 191

قصیری، محمد بن احمد، 123

قطان، حسن بن علویه، 78

قطان، محمد بن حسین، 489

قطب الدین خوارزمشاه، 102

قطب الدین محمود شیرازی، 474

قطب راوندی، 596

قطیعی، ابوبکر، 502

قفطی، 231

قمی، حاج آقا حسین، 803، 804

قمی، قاضی سعید، 569

قمی، میرزا ابوالقاسم، 546، 549، 563

قناری، شمس الدین، 344

قوشچی، علاء الدین علی بن محمد، 41، 357

قهستانی، شمس الدین، 528

قیصریه ها، غلامحسین، 656

«ک»

کاپیتان صاحب، 447

ص:943

کاتب، حمزة بن محمد، 78

کاتبی شاعر، 117

کارکیا، سیدحسین، 120

کازرونی شافعی، قطب الدین محمود مسعود، 359

کاشانی ترک آبادی، میرزا محمد بن محمد علی، 504

کاشانی، بابا افضل، 352، 455

کاشانی، عماد الدین، 267

کاشانی، غیاث الدین جمشید، 427، 674

کاشانی، مظفر حسین، 55

کاشف الغطاء، شیخ جعفر، 677

کاشف الغطاء، شیخ مهدی، 239

کاغذی، عمر بن محمد، 498

کاهی، قاسم، 119

کتولی استرآبادی، حسن، 139

کحاله، 90

کراجکی، ابوالفتح، 213

کربلائی، حاج سیداحمد، 243

کرکی، ابومحمد تاج الدین شیخ عبدالعال بن علی، 622

کرکی، سیدحسین بن سید حیدری، 505، 624

کرکی، شیخ نور الدین علی بن عبدالعالی، 312

کرماستی، یوسف بن حسین، 360

کرمی، احمد، 650

کرمی، محمدحسین، 461

کسائی، ابوالحسن علی بن حمزه، 305

کسروی، احمد، 471

کشمیری هندی حائری، ملامهدی، 571

کشمیری، سیدعبدالکریم، 819

کفایی، آقامحمد، 803

کفعمی، 640

کلاتی، میرزا محمد خان، 63

کلباسی، محمدابراهیم، 546

ص:944

کلبی، 355

کلمنت هوارت، 92

کمال پوری، سید محمد حسن، 76

کمیسیون معارف مجلس شورای ملی، 475

کمیل بن زیاد، 723

کندری، عمید الملک، 500

کنیز شیعه مذهب، 22

کوپری زاده، طاش، 426

کورانی، محمدبن مصطفی، 395

کوشکناری انصاری، محی الدین محمد، 399

کوفی، محمد بن علی بن دحیم، 97

کوهستانی، آیت اللّه شیخ محمد، 819

کوهی کرمانی، 501

کیای تهرانی، محمد صادق، 456

«گ»

گرگانی مازندرانی، شیخ محمد صالح، 239

گریبایدوف، 810

گلچین معانی، احمد، 422

گورکانی، اسکندر خان، 352

گورکانی، تیمور، 344، 347، 450

گورکانی، ظهیر الدین، محمد بابر، 72

گورکانی، فریدون حسین میرزای، 285

گیلانی، خان احمد خان، 197

گیلانی، عبدالغفار، 630، 631، 636

گیلانی، عبدالغنی، 132

گیلانی، ملامحسن بن محمد، 54

گیلانی، میرمنصور، 646

گیلی، نظام الدین احمد، 630

ص:945

«ل»

لبید، 28

لغوی بصری، ابوالحسن ابن زنجی، 275

اللّه قلیخان زنگنه (حاکم کرمانشاه)، 487

لیثی، جعونة بن شعب، 306

«م»

مؤمن، امیر شمس الدین محمد، 667

مازندرانی، آقاشیخ عبداللّه، 803

مازندرانی، محمدباقر(شریعتمدار)، 111

مازندرانی، ملازین العابدین، 796

مازندرانی، ملاصالح، 747

مالک اشتر نخعی، 95

مالینی، ابوسعد، 241

ماوردی، 157

مبارکشاه هروی، شمس الدین محمد بن، 382

مبرد، 607

مجاهد، سیدمحمد، 87

مجتهد تهرانی، 243

مجتهد مازندرانی، حاج ملاکاظم، 443

مجتهد، شیخ عبدالرزاق، 215

مجد طباطبایی، 45، 46

مجلسی، محمدتقی، 187

مجلسی، ملا محمدباقر، 24، 27، 28، 31، 34، 91، 492، 572، 596، 614، 624، 727، 772، 746، 747

المجمع العلمی العربی (دمشق)، 608

محبوب، محمد جعفر، 447

محبوبی، عبیداللّه بن مسعود، 403

محدث ارموی، 174

محقق حلی، 615

محقق سبزواری، 624

محقق کرکی، 47، 73، 74، 131، 142، 216، 313، 459، 491، 495، 622، 692

ص:946

محقق، دکتر مهدی، 281-283، 348، 441، 647

محلاتی، شیخ اسماعیل، 804

محمد امین، 608

محمد بن اسحاق بن راهویه، 138

محمد بن سرخ، 80

محمد بن طاهر (حاکم خراسان)، 83

محمد بن محمد بن غیلان، 88

محمد بن یعقوب اصم، 829

محمد خلف اللّه، 233

محمد رحیم خان قاجار دولو، 817

محمد زغلول سلام، 233

محمد عبده، 233

محمد فواد کوپرولو، 226

محمد قاسم، 32

محمدباقر خان (رئیس ایل اتراب)، 443

محمدرضا بیک، 614

محمدشاه قاجار، 680

محمدشاه، 714

محمدقلی قطب شاهی، 314، 775

محمود میرزا، 15

محیی الدین صبحی العجان سوری، 301

مدرس تبریزی، 242، 349، 451

مدرس جلینی، شیخ رضا، 808

مدنی اصفهانی، ابوعبداللّه نافع بن ابی نعیم، 306

مدنی، قاضی ابوالقاسم، 213

مرداویج بن زیار، 462

مرزیفونی، قطب الدین، 417

مرسل اوزترک، 226

مرعشی نجفی، آیت اللّه العظمی سیدشهاب الدین، 624

مرعشی نجفی، دکتر سیدمحمود، 319

مرعشی، زاهد محمد بن حمزه حسین، 17

ص:947

مرعشی، منیره، 444

مروج، شیخ علی اکبر، 480

مروزی، محمد بن یحیی، 78

مریم بلقیس، 305

مزنی، اسماعیل بن یحیی، 241

مسترلی دیاعی، 442

المستظهر عباسی، 827

مستوف، میرزا شفیع، 792

مسدد بن قطن، 138

مسلم بن حجاج، 84

مسیحی جرجانی، ابوسهل، 437

مشتاق علی شاه، 830

مشفق استرآبادی، 816

مشکور، محمدجواد، 182

مشهدی تربتی، حاج میرزا نصراللّه، 810

مشهدی، سید محمد باقر، 623

مطرف استرآبادی، احمد بن محمد، 432

مطرفی، ابوخلیفه، 17

مطرفی، قاضی ابواحمد ابراهیم بن مطرف بن حسن، 213

مطوعی، علی حسن بن سعید، 502

مظفر الدین شاه، 137، 197

مظفر علی شاه، 830

مظفر الدین میرزا، 817

معالم العلما، 274

معاویة بن هشام، 432

معتزلی، شیخ ابواسحاق ابراهیم بن سیار نظام، 22

معصوم بیک، 770

معلم حبیب آبادی، 326، 341، 557، 565

معلی بن منصور، 109

معوض، شیخ علی محمد، 242

معین، محمد، 81

ص:948

مغربی، شیخ ابوبکر احمد بن منصور بن خلف، 448

مقابری، محمد بن عمران، 138

المقتدر باللّه عباسی، 608

مقداد، 761

مقدس اردبیلی، 458، 459، 572

مقری اصفهانی، محمد بن ابراهیم بن علی، 191

مقری، ابونصر بن رامش، 448

مقصودلو، حسینقلی، 809

مکی، سیدمحمد بن علی بن حیدر، 736

ملاصدرای شیرازی، 188، 215، 410، 423، 623، 628، 642، 661، 667

ملک المورخین، 30

ملکشاه سلجوقی، 500

ملکیان شیروانی، اسداللّه سورن، 442

منتجب الدین بن بابویه، 179، 828

منزوی، احمد، 72، 184، 207، 209، 348، 393، 410، 451، 600، 727، 825، 830

منوچهری دامغانی، ابوالنجم احمد بن قوص، 500

منیری، عبدالواحد بن محمد، 343

مودب، علی بن محمد، 343

موسوی جزایری، سیدمحمد، 710

موسوی فندرسکی، جلال الدین مبرزا بیک، 31

موسوی، ابوجعفر محمد بن جعفر، 592

موسوی، محمدباقر، 330

موسی مبرقع، 81

موصلی، ابویعلی، 17، 241

مولی احمد بن مصطفی، 417

مولی سعدی بن تاجی، 417

مولی محمد بن صاری، 417

مولی یوسف الحمیدی(شیخ سنان)، 417

موید سربداری / خواجه علی (خواهرزاده امیر شاهی)، 112

مهدوی، دکترعلی اصغر، 39

مهدوی، یحیی، 474

ص:949

مهدی محقق، 40

مهلبی، ابراهیم بن هانی، 77

میبدی، سیدمحمدرضا، 808

میبدی، قاضی حسین، 709

میر ظهیر الدین (پسر شکراللّه شیرازی)، 211

میر فخرایی، مهشید، 468

میران شاه پسر تیمور، 225، 450

میرداماد، 183

میرداماد، محمدباقر، 570، 622، 624

میردامادی، سیدمحمود، 658

میرزا پاینده محمدترخان، 211

میرزا حسین بایقرا، 216، 285

میرزا خلیل حاکم فارس، 388

میرزا شاه حسن ارغوان، 211

میرزا شاهرخ بیگا، 625

میرزا عبدالحسین، 561

میرزا عیسی ترخان، 211

میرزا غازی بیگ ترخان، 211

میرزا فتحعلی، 561

میرزا مهدی خان (منشی نادر شاه افشار)، 487

میرزا مهدی خان منشی (منشی الممالک)، 782

میرزای شیرازی، 249

میرزای قمی، 492

میرزای نائینی، 819

میرک بخاری، 344

میرلوحی، محمد امین، 768

میسی، ابن مفلح، 171

میمنی، عبدالعزیز، 237

مینوی، ماه منیر، 474

مینوی، مجتبی، 318، 319، 447، 462-476

ص:950

«ن»

نائینی، آیت اللّه، 243

نائینی، حاج محمد حسین، 621

نائینی، شیخ محمدرضا، 585

نائینی، میرزا، 803

ناجی اصفهانی، حامد، 636، 661، 668

نادر شاه افشار، 311، 782، 783

نادر میرزا، 817

ناصر خسرو، 80، 81

ناصر الدین شاه، 71، 91، 319، 323، 327، 741

نامی، حسن بن محمد، 563

نبی اکرم ← پیامبر

نجاتی لوغال، 182

نجاتی، اسماعیل، 18

نجاتی، سلطان محمود، 18

نجاشی، 591، 596

نجاشی، 90، 179

نجفی حلی استرآبادی، سیدفتحعلی، 807

نجفی، شیخ راضی، 724

نجفی، شیخ محمدحسن، 677

نجفی، محمد بن جابر بن عباسی، 572

نجم آبادی، افسانه، 444

نجم آبادی، محمود، 102

نخجوانی، اکمل الدین، 25

نخجوانی، حاج حسین، 45

نسائی، 241

نسیانی، سیدطاهر محمد، 211

نسیمی، عماد الدین، 451، 454

نصری، عبداللّه بن اسحاق، 611

نصیرای همدانی، 775

نظام بن شیخ صادق، 503

ص:951

نظامی عروضی، 433

نعیمی، ابونصر سعد بن محمد بن عبدالملک، 213

نفیسی، سعید، 471، 483، 501، 535

نقاش، ابوسعید عبدالرحمن بن سلیمان، 592

نقاش، ابوسعید، 78

نواب قورچی باشی همدانی، 631

نوایی، امیر علیشیر، 118، 137

نورالانوار / سیدنعمت اللّه جزایری، 644

نورانی، عبداللّه، 647

نوربخش موسوی، سیدمحمود، 344

نوربخش، سیما، 356

نورمحمدی، دکتر معصومه، 290، 291، 293، 295

نوری، حاجی، 29

نوری، ملاعلی، 565، 642، 668

نوقانی، ابوالقاسم اسماعیل بن زاهر، 448

نیشابوری، ابوصالح احمد بن عبدالملک، 191

نیشابوری، کمال بن شهاب الدین، 423

نیکپوری سهارنپوری، ابویوسف خواجه عابد حسین، 76

«و»

واحدی، بهجت، 375

واسطی، ابوالعلا، 502

واسیتشهه، 51

واعظ استرآبادی، ملاحسین بن محمد، 454

واعظ قمی کاشانی، اسحاق بن فتحان، 146

وافی، فیض کاشانی، 830

وحید بهبهانی، آقاباقر، 736

وحیدیان کامیار، تقی، 542

وزان، ابن عبدالکریم، 21

وزان، احمد بن محمد، 498

وزوائی، سیدآقا، 330

ص:952

وزیر مغربی، 275

ولادیمیر فدروویچ مینورسکی، 476

ولایتی، دکتر علی اکبر، 102

ولیم لاد (اسقف کلیسای کنتر بری)، 192

ویستنفیلد ورهووه، 433

ویلهلم دانمارکی، 475

«ه-»

هارون الرشید، 22، 609

هارونی، احمد بن حسین، 827

هاشمی، تاج بن محمد بن ابراهیم، 353

هاگپ صرافیان، 473

هانری کربن، 81

هدایت، رضا قلی خان، 15

هرمان اته، 770

هزار جریبی، محمد کاظم بن محمد شفیع، 763

هزار جریبی، محمد کاظم بن محمد نصیر، 763

هسنجانی، ابراهیم بن یوسف، 498

هشام بن عاص، 190

هلالی، بدر الدین، 134

همایون پادشاه، 72

همدانی، عبدوس بن احمد، 498

همدانی، عین القضاة، 352

همدانی، محمد امین خان، 550

همدانی، مختار بن محمد بن مختار، 444

هنری جورج فارمر (استاد دانشگاه گلاسکو انگلستان)، 409

هنری کربن، 648

هولاکوخان، 261

هیثم بن خلف، 498

ص:953

«ی»

یاقوت حموی، 299

یحیی بن آدم، 432

یحیی بن الکبسی، 173

یحیی بن ضریس، 109

یزدی طباطبائی، آیة الله سید محمد کاظم، 226، 271، 730

یزدی مطلق، محمود، 397

یزدی، حاج محمدعلی، 550

یزید بن مهلب، 29، 192، 607

یزید بن هارون، 432

ص:954

ص:955

کتب

«آ»

آتشک / عماد الدین محمود شیرازی، 105

الآثار الباقیه / ابوریحان بیرونی، 462

آداب البحث / عضد الدین ایجی، 42

«الف»

اثولوجیا / فلوطین، 654

اجوبة المسائل المهنائیة / علامه حلی، 333

اجوبة المسائل النجفیة / شهید ثانی، 519

احتجاج / طبرسی، 309

احسن التواریخ / حسن روملو، 484، 486

الاحکام فی الفقه الحنفی / ناطفی طبری حنفی، 316

احیاء الداثر / آقا بزرگ تهرانی، 73

احیاء العلوم / محمد غزالی، 747

اخبار سلاجقه روم / محمدجواد مشکور، 182

اخراج غیر مشاکل در اجزای کبریت / میرفندرسکی، 57

الادوار / صفی الدین، 248

الاربعین / فخر رازی، 616

ارشاد الاذهان / علامه حلی، 820

اساس الاصول / سیددلدار هندی، 564

استبصار / شیخ طوسی، 614، 617، 641

استخراج خطی نصف النهار / ضریر جرجانی، 595

اسرار الشهادة / مولا آغا، 201

اسس المواهب السنیة فی المناقب الصفویه / ابن بزاز اردبیلی، 45

ص:956

اسکندر نامه / ابراهیم استرآبادی، 18

اسکندر نامه ی ترکی / ابراهیم استرآبادی، 18

اصول کافی / شیخ کلینی، 188، 617، 655

اعتقادات / صدوق، 614

اعجاز القرآن فی نظمه / ابوعبدالرحمن واسطی، 230

امتحان الفضلاء /، 483

امثله / میرسیدشریف جرجانی، 340

انموذج العلوم / جلال الدین اسعد دوانی، 642

انموذج عباسی / زین العابدین بن ابوالفتح میرمیران، 47

اوصاف الاشراف / خواجه نصیر الدین طوسی، 580

الایضاح / ابوعلی فارسی، 230، 237

«ب»

باب حادی عشر / علامه حلی، 184، 217

بحارالانوار / علامه مجلسی، 625، 626، 727، 781

برهان / فارابی، 633

البسیط فی شرح الکافیة / حازم سلیمان الحلی، 163

بشارة المصطفی / عماد الدین محمد بن علی، 17

بوستان / سعدی، 541

«ت»

تادیب النسوان / عبیدزاکانی، 443

تاریخ / طبری، 299

تاریخ استرآباد/ ابوسعد ادریسی، 431

تاریخ الامم و الملوک / طبرسی، 469

تاریخ ثعالبی / ابومنصور ثعالبی، 469

تاریخ کبیر / ابن خلدون، 299

تأویل الایات الظاهرة / سیدشرف الدین علی حسینی، 769

التبیان / شیخ طوسی، 592

تجرید الاعتقاد / خواجه نصیر طوسی، 126، 156

تحریر الاحکام / علامه حلی، 725، 831

ص:957

تحریر القواعد المنطقیه / قطب الدین محمد رازی، 309، 707

تحفة الرضا / سید محمد تقی حسینی، 672

تحفة العراقین / خاقانی شروانی، 599

تحفة المجالس / سلطان محمد بن تاج الدین،

تحفة المجالس / محمد بن حسن، 142

تحفه اثنی عشری / مولوی عبدالعزیز دهلوی، 558

تحفه ی محمدیه / محمد ابراهیم طبسی خراسانی، 553

التذکرة / خواجه نصیر طوسی، 261

تذکرة الشعراء / دولتشاه، 209

تذکرة الکحالین / علی بن عیسی کحال، 314

تذکره ی خیال، 117

تذکره ی عرفات العاشقین / تقی الدین اوحدی، 202

تشیع و تصوف / کامل مصطفی شیبی، 451

تصبرة المتعلمین / علامه حلی، 700

تصریف / عز الدین زنجانی، 392

تفسیر / بیضاوی، 36

تفسیر سوره فاتحه / ملاصدرا، 215

تکملة السعادات فی کیفیة العبادات المسنونات، 174

تلخیص مفتاح العلوم / جلال الدین قزوینی، 360

التهذیب / سعد الدین تفتازانی، 738

تهذیب الاحکام / شیخ طوسی، 48، 339، 614، 615، 618

تهذیب الاصول / علامه حلی، 131، 132، 484

تهذیب المنطق / سعد الدین تفتازانی، 521

تهذیب طریق الوصول الی علم الاصول / علامه حلی، 188، 485

«ث»

ثاقب المناقب / محمد بن علی طوسی، 591

«ج»

جامع الاسرار / میرزا مهرعلی، 251

جامع الحواشی / آقابزرگ، 614، 615

ص:958

جامع الرواة / محمد بن علی اردبیلی، 747

جامع المقدمات، 351

جذبه حیدری / میرزا ابوطالب فندرسکی، 35

جعفریه / نور الدین علی بن حسین کرکی، 495

الجمل فی النحو / عبدالرحمن زجاجی، 123

جنگ دستنویس طبی، 102

جواهر الکلمات / عطاءاللّه رستمدارمی، 491

جوک باشست / گودا آنندا پندت کشمیری، 51

جهان نامه / محمد بن نجیب بکران، 207

«ح»

حاشیه الفوائد الضیائیة، 75

الحاوی / سیوطی، 157

حدایق الیقین / آقا بزرگ تهرانی، 29

الحدود / ابن سینا، 354

حربه حیدری / میرزا ابوطالب فندرسکی، 35

الحق المبین / کاشف الغطاء، 561

حکمة الاشراق / سهروردی، 642

حلیة المتقین / علامه مجلسی، 24، 736

الحماسة / ابوتمام حبیب بن لوس طایی، 157

«خ»

خزانة الادب / عبدالقادر بغدادی، 426

خسرو شیرین / نظامی، 823

خصائص الحسین7 / شیخ جعفر شوشتری، 740

خطبة البیان / امام امیرالمؤمنین علی7، 69

خلاصة الحساب / شیخ بهائی، 33، 342، 705

خواص الاشیاء / بختشیوع بن جبرئیل، 105

خورشید و جمشید / سلمان ساوجی، 544

ص:959

«د»

دایرة المعارف عثمانیه، 192

الدرة النجفیة / سیدمحمد مهدی بحرالعلوم، 328، 332

«ذ»

ذخیره خوارزمشاهی / سید اسماعیل جرجانی، 98، 108

«ر»

رجال / کشی، 634

رسالة فی بحث تقدیم المسندالیه، 46

رساله برکات / سید احمد استرآبادی، 76

رساله جعفریه / محقق کرکی، 73، 313

رساله حسنیه / ابوالفتوح رازی، 736

رساله منامیه / میرزا ابو القاسم راز، 63

رساله مناهل / محمد هاشم بن اسماعیل شیرازی، 65

روض الجنان / ابوالحسن ابیوردی کاشانی، 521

روضة الاحباب / سید امیر حسینی دشتکی، 82

الروضة البهیة فی شرح اللمعة الدمشقیة / شهید ثانی، 109، 337، 707

روضة الشهدا / حسین واعظ کاشفی، 802

روضة الکتاب / میر ودود یونسی، 26

ریاض الجنه، 306

ریاض المسائل / سید علی طباطبائی (صاحب ریاض)، 250

«ز»

زاد المعاد / علامه مجلسی، 715

زبدة الاصول / شیخ بهائی، 620، 672

زبدة البیان فی آیات الاحکام / مقدس اردبیلی، 459

«س»

سبحة الابرار / جامی، 833

السبع الشداد / میرداماد، 630، 633، 656

ص:960

سبع المثانی / سیدمحمد قطب ذهبی، 67

سعادتنامه / سلطانعلی شاه گنابادی، 733

سعد السعود / ابن طاووس، 223

السعدیه / علامه حلی، 183

سلک الفصول فی مختص الاصول، 435

السماء و العالم / ارسطو، 435

«ش»

شافیه / ابن حاجب، 157، 509

شاه نامه / فردوسی، 446

شاه و درویش / هلالی استرآبادی، 119

شذور الذهب / ابن ارفع، 50

شذور العقیان / اعجاز حسین، 727

شرایع الاسلام / علامه حلی، 87، 143، 165

شرایع الاسلام / محقق حلی، 643، 721

شرح الاشارات و التنبیهات / ابن سینا، 376

شرح الاشارات و التنبیهات / خواجه نصیر الدین طوسی، 737

شرح الجمل الجرجانیه / عبدالقاهر جرجانی، 123

شرح اللوامع، 130

شرح باب حادی عشر/ فاضل مقداد، 40

شرح تجرید / علامه حلی، 345

شرح تجرید الاعتقاد / قوشچی، 521

شرح جدید تجرید / سلطان محسن مشعشعی، 479

شرح خطبه شقشقیه / ابراهیم بن محمد حسن جرجانی، 20

شرح رساله جعفریه / سید ابوطالب استرآبادی، 29

شرح شمسیه / قطب الدین رازی، 37، 218

شرح طوالع الانوار / میرسید شریف، 587

شرح قانونچه / سلطان حسین واعظ استرآبادی، 166

شرح قصیده ی میمه ی فرزدق، 736

شرح کافیه / ابن حاجب، 155

شرح هدایه اثیریه / میرک، 271

ص:961

شرعة التسمیة / میرداماد، 625

شمسیه / نجم الدین ابوالحسین کاتبی قزوینی، 523

الشمسیه فی القواعد المنطقیة / کاتبی قزوینی، 157

«ص»

صحیح / بخاری، 381

صحیح / مسلم، 381

صحیفه سجادیه / امام زین العابدین7، 643

صحیفه سجادیه / علی بن موسی الرضا7، 189

صفات العاشقین / هلالی استرآبادی، 119

صلاح الدین و مکائد الحشاشین / جرجی زیدان، 472

صمدیه / شیخ بهایی، 722

«ض»

الضوء اللامع / محمد سخاوی، 408

ضوابط الرضاع / میرداماد، 183

«ط»

طبقات اعلام الشیعه / آقابزرگ تهرانی، 112

طوالع الانوار / عبداللّه بن عمر بیضاوی، 381

«ع»

عدة الداعی / ابن فهد حلی، 526، 527

العشرة الکاملة / سیدابوالمعالی استرآبادی، 74

العقائد العضدیه / جلال الدین دوانی، 728

عقاید دینیه / ضیاء الدین علی، 209

العلل / آپولونیوس تیانائی، 50

عوامل / جرجانی، 205

عوامل المائة / عبدالقاهر جرجانی، 377

العوامل فی النحو / ملامحسن، 377

عین العین / میرزای قمی، 549

ص:962

عیون المسائل / معصوم، 626

«ف»

فتوح المؤمنین / فتح اللّه بن عزیزاللّه ایادی، 209

فرائض / خواجه نصیر الدین طوسی، 219

فرهنگ رشک انگیز / خیام پور، 791

فصوص الحکمه / محمد بن محمد فارابی، 676

الفصول النصیریة / خواجه نصیر الدین طوسی، 152، 272

الفصیح / ابوالعباس ثعلب کوفی، 834

الفصیح فی اللغة / ثعلبی کوفی، 135

الفوائد الشیرازیه / میرزا فتحعلی، 561

الفوائد الضیائیة / ملاعبدالرحمن جامی، 75، 155، 272

الفوائد الضیائیة / نور الدین احمد جامی، 523

الفوائد المدنیة / ملامحمد امین استرآبادی، 484

فهرس المخطوطات العربیة المصورة / احمد سعید خازندار، 246

فهرست کتابخانه های غرب (مدرسه ی آخوند همدان)، 219

فهرست نسخه های خطی کتابخانه ی آیت اللّه مرعشی نجفی، 75

فهرست نسخه های خطی مؤسسه خاورشناسی فرهنگستان علوم روسیه، 194

فهرست نسخه های خطی موزه سالار جنگ، 209

الفیه / ابن مالک، 722

الفیه / شهید اول، 219، 709

الفیه / شهید ثانی، 219

«ق»

قابوسنامه / عنصر المعالی، 473

قانونچه / محمود بن محمد چغمینی، 184

قبسات / محمدباقر میرداماد، 632، 654، 659، 570

القصائد السبع العلویات / ابن ابی الحدید معتزلی، 510

قصیده قافیه / سیدمحمد قطب ذهبی، 67

قواعد الاحکام / علامه حلی، 47، 131، 644، 692، 701، 812

ص:963

«ک»

کاروان حج محمدی / سید جمال الدین استرآبادی، 128

کافی / کلینی، 723

کافیه / ابن حاجب، 75، 156، 190، 370، 510

الکامل / ابن عدی، 241، 242

کتاب المعجم ابوبکر اسماعیلی / شوتسینگر، 78

کدالیمین و عرق الجبین / سیدابوالمعالی استرآبادی، 74

الکشاف / محمود بن عمر زمخشری، 377

کشف الحجب / اعجاز حسین، 270

کشف الظنون / حاجی خلیفه، 604

کشف الغمة فی معرفة الائمة / ابوالحسن اربلی، 312

کشف المحجة لثمرة المهجة / ابن طاووس، 250

کفایة الاصول / آخوند خراسانی، 129

کلیله و دمنه / ابوالمعالی، 469

کنز الحقائق / شبستری، 55

کنزالفوائد / کراجکی، 312

«گ»

گُشتاسب نامه / دقیقی، 446

«ل»

اللؤلؤیه / سیدابوالقاسم قاری استرآبادی، 73

لسان المیزان، 95

اللطائف الادبیة، 237

اللمعة الدمشقیة / شهید ثانی، 326

لمعه / شهید اول، 717

«م»

مائدة الزائرین (ترجمه) / ملااسماعیل استرآبادی، 706

مائدة الزائرین / شیخ محمد جعفر شریعتمدار استرآبادی، 96

مبدأ الآمال / شیخ علی شریعتمدار، 696

ص:964

مبدأ الآمال / علی بن محمد تقی استرآبادی، 714

مثنوی / مولوی، 423

مجمع الاصناف / لسانی شیرازی، 833

مجموع اصول الدین و مسموع محصول الیقین / ابن عسال، 435

مجموعه انهار جاریه، 70

مجموعه رسائل / شیخ احمد سبیعی، 519

المحجة البیضاء / فیض کاشانی، 747

المحجة العظمی فی شرح العروة الوثقی / سیدعبدالاعلی سبزواری، 129

مختصر اصول الدین / عضد الدین ایجی، 658

مختصر النافع / ابن فهد حلی، 812

مختصر سلجوقنامه، 182

مختلف الشیعه / علامه حلی، 151

مخزن الاسرار / نظامی، 544

مدارک الاحکام / سید نور الدین موسوی عاملی، 767

مدارک الاحکام / سیدمحمد موسوی عاملی، 692

مرآت آگاهی / میرزا محمد ابراهیم طبسی، 565

مروج الذهب / مسعودی، 441

مستدرک اجازات البحار / علا طهرانی عسکری، 28

مشاهیر مدفون در حرم رضوی، 671

مصباح الشریعة / منسوب به امام جعفر صادق7، 71

المصباح المنیر / کفعمی، 640

مطالع الانظار / شمس الدین اصفهانی، 381

مطالع الانوار / میرسید شریف جرجانی، 163

المطول / تفتازانی، 360

مظاهر الآثار / حسن بن ملامحمد جعفر استرآبادی، 142

مظاهر الآثار / محمد حسن شریعتمدار، 685

معارج الاصول / محقق حلی، 615

معالم الاصول / حسن بن زین الدین عاملی، 34، 759، 781

معالم الدین / شیخ حسن، 712

مغنی اللبیب / ابن هشام، 513

المغنیة / ملامحمد جعفر شریعتمدار، 336

ص:965

مفاتیح الشرایع / فیض کاشانی، 200، 743

مفاخر استرآباد / حسینی گرگانی، 139، 207

مفتاح الباب / ابوالفتح عربشاهی، 41

مفتاح العلوم / سراج الدین سکاکی، 397، 417، 420

مفتاح الفلاح / شیخ بهایی، 228

مقتضب / احمد بن عیاش جوهری، 179

المقنع فی الامامة / شاکر شبع، 274

مکارم الاخلاق / حسن بن فضل طبرسی، 527

مکارم الاخلاق / رضی الدین طبرسی، 217

من لایحضره الفقیه / شیخ طوسی، 614

منازل الاحباب / محمود بن سلیمان جبلی، 567

مناسک حج / سید جمال الدین استرآبادی، 128

منتخب دیوان، 64

منتخباتی از آثار حکمای الهی ایران / سید جلال الدین آشتیانی، 54، 55، 56

منتهی المقال / ابوعلی محمد بن اسماعیل حائری، 331

المنتهی فی النحو، 35

منطق الطیر / عطار نیشابوری، 248

موافق / عضد الدین ایجی، 401

مهارات، 50

مهاراماینه، 51

«ن»

النجاة / ابوعلی سینا، 658

نخبه ی سیفیه / محمدعلی قورخانچی، 808

نفحات اللاهوت / محقق کرکی، 313

نقد الرجال / تفرشی، 335

النهایه / شیخ طوسی، 29

نهج البلاغه / سید رضی، 309

نهج البلاغة / امیرالمؤمنین7، 492

ص:966

«و»

وجیزه، 56

وقایع الایام، 313

«ه-»

الهدایة / برهان الدین مرغینانی، 403

هدایة الابرار / حسین بن شهاب الدین عاملی، 556

هدایة الحکمة / اثیر الدین مفضل بن عمر ابهری، 218

هدایة الحکمة / اثیر الدین مفضل بن عمر ابهری، 522، 589

هدیة العارفین / بغدادی، 398

همای و همایون / خواجوی کرمانی، 544

«ی»

یادنامه ماسینیون / هنری کربن، 648

یاعلی مدد / سید محمد حسن کمال پوری، 76

یاقوت / حموی، 229

الیاقوت فی علم الکلام / ابواسحاق نوبختی، 979

ینبوع الدموع / ملامحمد جعفر استرآبادی، 201

یوگه واسیتشهه، 51

ص:967

مؤلفان

«الف»

اخباری استرآبادی، محمد بن عبدالنبی، 545

ادریسی استرآبادی، عبدالرحمن بن محمد، 222

استرآبادی حایری قاری، سیداحمد، 76

استرآبادی مشهدی، سیدامیر ابوالحسن، 27

استرآبادی، آشفته، 15

استرآبادی، ابراهیم بن احمد، 17

استرآبادی، ابراهیم، 18

استرآبادی، ابن حسام، 25

استرآبادی، ابوطالب «منتجب الدین»، 29

استرآبادی، ابوعلی حسین، 171

استرآبادی، احمد (متخلّص به نسیم)، 77

استرآبادی، احمد بن تاج الدین حسن بن سیف الدین، 81

استرآبادی، احمد بن سیف الدین، 86

استرآبادی، احمد، 75

استرآبادی، اسماعیل بن ابراهیم، 97

استرآبادی، اسماعیل بن خداداد، 109

استرآبادی، اسماعیل بن علی، 110

استرآبادی، اسماعیل، 96

استرآبادی، امیر یوسف، 117

استرآبادی، امین الدین، 117

استرآبادی، تقی، 122

استرآبادی، جعفر بن حسین (منجم)، 125

استرآبادی، جلال الدین، 125

استرآبادی، حسن بن احمد، 135

ص:968

استرآبادی، حسن بن حمویه، 138

استرآبادی، حسن بن سیف الدین، 142

استرآبادی، حسن بن علی، 144

استرآبادی، حسن بن غیاث الدین عبدالحمید، 142

استرآبادی، حسن بن محمد علی، 166

استرآبادی، حسن بن محمد گرشاسپ، 165

استرآبادی، حسن بن محمد، 151

استرآبادی، حسین بن احمد، 171

استرآبادی، حسین بن مسعود، 187

استرآبادی، حسین بن موسی، 187

استرآبادی، حمزة بن محمد، 190

استرآبادی، سید ابوالمعالی بن بدر الدین حسن، 73

استرآبادی، سید ابوطالب، 29

استرآبادی، سید حسن بن محمد (ابن شرفشاه)، 154

استرآبادی، سید دوست محمد بن حبیب اللّه، 196

استرآبادی، سید عبدالعظیم بن عباس، 228

استرآبادی، سید محمد بن حسن، 508

استرآبادی، سید محمد بن نصراللّه، 605

استرآبادی، سید محمد معصوم بن محمد امین، 768

استرآبادی، سید محمد مقیم بن حسین، 771

استرآبادی، سید مرتضی بن فتح علی، 807

استرآبادی، سیدجمال الدین، 127

استرآبادی، سیدحسن، 136

استرآبادی، سیدزین العابدین بن هاشم، 204

استرآبادی، طاهر محمد بن حسن، 211

استرآبادی، عاشور، 215

استرآبادی، عبدالرشید بن حسین، 223

استرآبادی، عبدالعزیز بن اردشیر، 225

استرآبادی، عبدالقادر بن صدر الدین، 228

استرآبادی، عبداللّه بن محمد، 243

استرآبادی، عبدالنبی بن علی، 249

ص:969

استرآبادی، عبدالوحید (عبدالواحد) بن نعمت اللّه، 251

استرآبادی، عبدالوهاب بن حسین، 269

استرآبادی، عبیداللّه بن عبداللّه، 274

استرآبادی، عز الدین حسین بن شمس الدین، 171

استرآبادی، عز الدین حسین، 168

استرآبادی، علی بن حسن، 278

استرآبادی، علی بن حسین (خواجه علی آزادی)، 285

استرآبادی، علی بن محمد حسین، 342

استرآبادی، علی بن محمود، 431

استرآبادی، عماد الدین علی بن علی، 301، 302

استرآبادی، عمار بن رجاء، 431

استرآبادی، فاطمه بنت محمد باقر، 443

استرآبادی، فضل اللّه بن محمد جعفر، 458

استرآبادی، محمد ابراهیم بن محمد خلیل، 611

استرآبادی، محمد امین بن محمد شریف، 613

استرآبادی، محمد باقر بن محمد تقی، 670

استرآبادی، محمد بن ابراهیم، 489، 490

استرآبادی، محمد بن ابوطالب، 490

استرآبادی، محمد بن تاج الدین حسن، 504

استرآبادی، محمد بن حاجی کامران، 600

استرآبادی، محمد بن حسن، 503

استرآبادی، محمد بن زین العابدین، 526

استرآبادی، محمد بن قاسم، 596

استرآبادی، محمد بن قوچعلی، 600

استرآبادی، محمد بن مدک؟، 603

استرآبادی، محمد بن نظام الدین، 606

استرآبادی، محمد تقی بن اسماعیل، 671

استرآبادی، محمد تقی بن محمد اسماعیل، 677

استرآبادی، محمد تقی، 671

استرآبادی، محمد جعفر بن محمد طاهر، 719

استرآبادی، محمد حسن بن محمد علی، 726

ص:970

استرآبادی، محمد حسین بن محمد زمان، 728

استرآبادی، محمد رضا بن محمد صادق، 734

استرآبادی، محمد رضا، 729

استرآبادی، محمد شفیع بن محمد صالح، 734

استرآبادی، محمد شفیع بن محمد علی، 736

استرآبادی، محمد صالح بن محمد تقی، 740

استرآبادی، محمد صالح بن محمد مؤمن، 743

استرآبادی، محمد علی بن احمد، 746

استرآبادی، محمد علی بن محمد علی، 747

استرآبادی، محمد مؤمن بن دوست محمد، 772

استرآبادی، محمد محسن بن محمد مؤمن، 767

استرآبادی، محمد مهدی بن محمد شفیع، 776

استرآبادی، محمد مهدی بن محمد نصیر، 782

استرآبادی، محمد، 478، 479، 480

استرآبادی، مهجور، 816

استرآبادی، میر محمد معین، 770

استرآبادی، نجفعلی بن حسن، 819

استرآبادی، نظام الدین بن حسین، 821

استرآبادی، نعیم بن عبدالملک بن محمد، 824

استرآبادی، یحیی بن علی، 828

استرآبادی، یحیی بن محمد، 828

استرآبادی، یوسف بن قاسم، 836

اسعد گرگانی، فخر الدین، 445

اسماعیلی جرجانی، احمد بن ابراهیم، 77

اسماعیلی جرجانی، اسماعیل بن احمد، 97

اشرفی استرآبادی، اسماعیل بن محمد باقر، 111

اصفهانی جرجانی، محمد بن عبداللّه، 537

اصفهانی، محمد بن تاج الدین حسن، 505

اصم استرآبادی، 112

الهی استرآبادی، 112

امیر آق ملک بن جمال الدین (امیر شاهی)، 112

ص:971

امیر لطیفی، سیدابوالقاسم بن محمد علی، 48

انزانی نوکندی استرآبادی، حمزه، 189

انصاری استرآبادی، علی بن زین الدین، 297

انصاری استرآبادی، محمد بن عبدالکریم، 527

«ب»

بدلیسی استرآبادی، محمد بن حسین، 525

بزمی استرآبادی، 481

بهبهانی گرگانی، سید محمود، 803

بیاضی استرآبادی، 119

«ت»

تنکابنی استرآبادی، محمد مؤمن بن محمد زمان، 776

تهرانی استرآبادی، عبداللّه بن مسیح، 243، 244

تهرانی استرآبادی، مسیح بن محمد سعید، 810

«ج»

جرجانی جهرمی، محمد، 482

جرجانی، ابراهیم بن ابی نصر، 17

جرجانی، ابراهیم بن محمد حسین (محمدحسن)، 20

جرجانی، ابو یحیی احمد بن داوود، 83

جرجانی، ابوالفتوح ثابت بن محمد، 122

جرجانی، ابوالقاسم، 72

جرجانی، ابوالمحاسن، 178

جرجانی، ابوالهیثم احمد بن حسن، 80

جرجانی، ابوطیب طاهر بن علی، 212

جرجانی، ابوعبداللّه، 28

جرجانی، ابونعیم عبدالملک بن محمد، 245

جرجانی، احمد بن محمد بن احمد، 88

جرجانی، اسکندر بن دبیس، 95

جرجانی، اسماعیل بن حسان، 98

ص:972

جرجانی، اشرف بن شریف، 112

جرجانی، حسین بن اسماعیل، 172

جرجانی، حسین بن حسن، 174، 178

جرجانی، رستم، 197

جرجانی، زیاد بن عمر، 202

جرجانی، زین العابدین، 204

جرجانی، سید اسماعیل بن حسین، 98

جرجانی، سید علی بن محمد، 343

جرجانی، سید محمد بن علی، 585

جرجانی، سید مرتضی بن اسماعیل بن حسین، 806

جرجانی، سیدضیاء الدین بن محمد، 209

جرجانی، سیده بیگم بنت ناصر، 120

جرجانی، شمس الدین محمد، 482

جرجانی، صاعد بن علی، 207

جرجانی، طاهر بن محمد، 211

جرجانی، عبد القاهر بن عبدالرحمن، 229

جرجانی، عبدالرحمن، 221

جرجانی، عبداللّه بن عدی، 240

جرجانی، عبداللّه بن محمد، 242

جرجانی، عبداللّه بن یوسف، 245

جرجانی، عبدالمؤمن بن صفی الدین، 247

جرجانی، علی بن حمزه، 285

جرجانی، علی بن عبدالعزیز، 298

جرجانی، علی بن محمد بن ابراهیم، 315، 316، 318

جرجانی، عیسی بن یحیی، 432

جرجانی، فتح بن یزید، 444

جرجانی، فضل بن اسماعیل، 448

جرجانی، محمد بن احمد، 497، 499

جرجانی، محمد بن حسن، 507

جرجانی، محمد بن حسین، 514

جرجانی، محمد بن عبداللّه، 538

ص:973

جرجانی، محمد بن علی، 591

جرجانی، محمد بن عمر (عمرو)، 595

جرجانی، محمد بن یحیی، 610

جرجانی، محمد صلاح بن بدر الدین محمد، 743

جرجانی، محمد کیا، 767

جرجانی، محمد یوسف، 798

جرجانی، مهدی بن حسن، 815

جرجانی، یوسف بن علی، 835

جعفری جرجانی، حسین بن محمد، 181

جعفری جرجانی، یحیی بن محمد، 828

جوهری جرجانی، محمد بن احمد، 499

جوهری گرگانی، علی بن احمد، 277

«ح»

حائری استرآبادی شهرستانی، محمد حسن، 720

حائری استرآبادی، محمد صادق، 739

حائری استرآبادی، محمد کاظم بن محمد شفیع، 752

حائری استرآبادی، محمد یوسف، 795

حائری استرآبادی، هادی بن محمد، 826

حائری جرجانی، محمد بن علی، 577

حالی استرآبادی، 134

حجابی استرابادی / بدر الدین هلالی، 134

حزینی استرآبادی، سید حسن، 137

حسینی استرآبادی، حسین بن علی، 180

حسینی استرآبادی، زین العابدین بن ابوالفتح میرمیران، 203

حسینی استرآبادی، سید احمد علی بن محمد صادق، 91

حسینی استرآبادی، سید اسحاق، 92

حسینی استرآبادی، سید جمال الدین محمد، 484

حسینی استرآبادی، سید شرف الدین علی، 312

حسینی استرآبادی، سید عبدالحسین بن عبدالوهاب، 216

حسینی استرآبادی، سید محمد باقر بن محمد (میرداماد)، 622

ص:974

حسینی استرآبادی، سید محمد بن علی بن ابراهیم،

حسینی استرآبادی، سید محمد مؤمن بن علی، 774

حسینی استرآبادی، سید محمد یوسف بن حسن یا حسین، 799

حسینی استرآبادی، سید نصراللّه بن حسن، 820

حسینی استرآبادی، سیدحسن بن مرتضی، 166

حسینی استرآبادی، سیدحسین بن محمد تقی، 186

حسینی استرآبادی، سیدزین العابدین، 202

حسینی استرآبادی، سیدعبدالحی بن عبدالوهاب، 216

حسینی استرآبادی، عبدالوهاب بن طاهر، 269

حسینی استرآبادی، علی بن محمد، 342

حسینی استرآبادی، محمد یوسف بن ضیاء الدین، 800

حسینی اصم استرآبادی، سید یوسف علی بن محمد، 830

حسینی جرجانی، سیدجمال الدین بن عبداللّه، 130

حسینی جرجانی، سیدشمس الدین علی، 314

حسینی جرجانی، سیدعلی بن داوود، 288

حسینی جرجانی، عبدالرحیم بن محمد، 223

حسینی جرجانی، علی بن محمد، 316

حسینی جرجانی، محمد بن علی، 590

حسینی حائری استرآبادی، سید محمد حسن بن علی، 720

حسینی ذهبی، سیدابوالقاسم بن عبدالنبی، 59

حسینی عربشاهی، ابوالفتح بن محمد میر مخدوم، 37

حسینی کمالی استرآبادی، سید محمد رضا بن ابوالقاسم، 730

حیرتی استرآبادی، سیدحسن، 138

«خ»

خادم استرآبادی، علی بن داوود، 286

خالص استرآبادی، 194

ختن استرآبادی، محمد بن حسن، 507

خزاعی جرجانی، محمد بن جعفر، 502

خضر شاه استرآبادی، حسین (حسن)، 168

خضری استرآبادی، 195

ص:975

خواجگی گیلانی استرآبادی، محمد، 599

خیال احمد آبادی، محمدتقی، 671

«د»

دوست استرآبادی، 196

«ذ»

ذبیحی، مسیح اللّه بن رحیم، 807

«ر»

ربحی جرجانی، علی بن محمد، 343

رسولی گرگانی، حسن بن یوسف، 167

رضایی استرآبادی، محمد، 482

«ز»

زجاجی جرجانی، یوسف بن عبداللّه، 833

زردوز استرآبادی، علی، 297

زرین دست جرجانی، محمد بن منصور، 604

زنجانی جرجانی، عبدالوهاب بن ابراهیم، 261

«س»

سحابی استرآبادی، حسن، 139

سحابی استرآبادی، کمال الدین بن حسن، 465

سماکی استرآبادی، سید محمد بن حسین، 516

سماکی استرآبادی، میر ظهیر، 213

سهمی جرجانی، ابراهیم بن موسی، 21

سهمی جرجانی، حمزة بن یوسف، 190

«ش»

شالنجی، اسماعیل بن سعید شالنجی، 109

شجری جرجانی، یحیی بن حسین، 827

ص:976

شریعتمدار استرآبادی، علی بن محمد جعفر، 318

شریعتمدار استرآبادی، محمد جعفر بن سیف الدین، 678، 719

شریعتمدار، جواد بن محمدرضا، 132

شریعتمداری استرآبادی، محمد رضا بن علی، 732

شریعتمداری استرآبادی، محمود بن محمد حسن، 804

شریعتمداری، محمد حسن بن محمد جعفر، 721

شمس العلماء گرگانی، محمدحسین، 727

شیرازی، میر معین الدین بن محمد شیرازی، میر معین الدین بن عبدالباقی، 814

«ص»

صابر استرآبادی، محمود، 802

صدر الدین بن عبدالحسیب، 207

صدقی استرآبادی، سلطان محمد، 485

صولی جرجانی، ابراهیم بن عباس، 19

صولی جرجانی، محمد بن یحیی، 607

«ض»

ضامن استرآبادی، 209

ضریر جرجانی، محمد بن علی، 594

«ط»

طایر استرآبادی، 212

طوسی جرجانی، محمد بن علی، 593

طهر حسینی استرآبادی، سیدمحمد تقی بن حسن، 671

«ظ»

ظهیر الدوله قاجار، محمد ابراهیم بن مهدی قلی، 612

«ع»

عبدکی جرجانی، محمد بن علی، 591

عجیبی گرگانی، شمس الدین محمد، 483

ص:977

عربی استرآبادی، صدر الدین بن علی بن محمد شریف، 208

عربی استرآبادی، علی بن محمد بن محمد شریف، 430

عطشی جرجانی، محمد بن حسین، 515

عقیلی استرآبادی، 276

عقیلی استرآبادی، محمد بن حسین، 524

علوی استرآبادی، ظفر بن مهدی، 213

علوی زباری جرجانی، یحیی بن محمد، 828

علی بن حسین (ابن هندو)، 279

عیوقی دهستانی (مجد الدین عیوق)، 440

«غ»

غطریفی جرجانی، محمد بن احمد، 498

«ف»

فاضل استرآبادی، رضا (محمدرضا) بن محمد صادق، 199

فخرالوزرای استرآبادی، محمد علی، 744

فزونی استرآبادی، محمد هاشم، 800

فزونی استرآبادی، هاشم بن جلال، 826

فصیحی استرآبادی، علی بن محمد، 428

فندرسکی استرآبادی، ابوالفتح میر میران بن ابوالقاسم، 47

فندرسکی استرآبادی، عبدالرفیع بن عبداللّه، 224

فندرسکی، سیدابوطالب بن میرزا بیک، 31، 34

فهمی استرآبادی، میر، 461

«ق»

قابوس بن وشمگیر، 462

قاجار استرآبادی، نادر بن بدیع الزمان، 817

قاری استرآبادی، سیدابوالقاسم، 73

قسمتی استرآبادی، محمد علی، 746

قونوی، ابوبکر بن زکی، 25، 26

ص:978

«ک»

کاتبی نیشابوری استرآبادی، محمد بن عبداللّه، 538

کردکویی، سیداسحاق بن حسن، 95

کلیم استرآبادی، سیدشریف، 206

کندی جرجانی، احمد بن محمد بن احمد بن طرخان، 91

کیای حسینی استرآبادی، سیدفضل اللّه بن محمد، 458

«گ»

گرگانی گیلانی، محمد حسین بن یحیی، 729

گرگانی، ابوالحسن، 27

گرگانی، ابوالروح ربیع بن منصور، 197

گرگانی، ابوسلیک، 28

گرگانی، ابوطالب، 30

گرگانی، ربیع، 197

گرگانی، عبدالعلی بن احمد، 224

گرگانی، عبدالکریم بن محمد تقی، 239

گرگانی، علی بن محمد، 317

گرگانی، علی، 314

گرگانی، محمد بن محمود، 601

گرگانی، محمد علی، 745

گرگین استرآبادی، ابراهیم بن ولیاللّه، 21

«ل»

لامعی گرگانی، محمد بن اسماعیل، 500

«م»

محوی استرآبادی، محمد باقر، 621

مدنی گرگانی، علی بن محمد، 430

مروزی استرآبادی، محمد، 486

مشفق استرآبادی، آقا کوچک، 15

مشهدی استرآبادی، سیدمحمدتقی بن عبدالوهاب، 675

ص:979

مظفر علی شاه، یوسف جزی (گزی) استرآبادی، 830

موسوی استرآبادی، محمد بن احمد، 500

موسوی حسینی طالبان استرآبادی، سیدمحمد باقر بن احمد، 620

موسوی فندرسکی استرآبادی، سیدعزیز اللّه بن امام ویردی، 226

مویدی دهستانی، حسین بن سعد (اسعد)، 169

مهر علی گرگانی، محمد اسماعیل، 612

میرداماد استرآبادی، سیدمحمد بن محمد باقر، 601

میرفندرسکی، سیدابوالقاسم بن میرزا بزرگ، 48

مینوی، مجتبی، 466

«ن»

نامی استرآبادی، محمد، 487

نجیبای استرآبادی، 820

نصرآبادی استرآبادی، 488

نعیمی استرآبادی، فضل اللّه بن عبدالرحمن، 449

نعیمی جرجانی، ابومنصور احمد بن فضل، 88

«و»

واعظ استرآبادی، حسین بن محمد، 182

وفایی استرآبادی، بن قاسم، 825

«ه-»

هلالی استرآبادی، بدر الدین، 119

هلالی استرآبادی، محمد بن عبداللّه، 528

هندوشاه استرآبادی، محمد قاسم بن غلامعلی، 748

ص:980

ص:981

کتاب خانه ها

کتابخانه ی آرامگاه بوعلی همدان، 114

کتابخانه ی آرشیو ملی هند، 750

کتابخانه ی آرشیو نشنال اسلام آباد پاکستان، 787

کتابخانه ی آستان حضرت احمد بن موسی (شاه چراغ)، 59-61، 66، 68-71، 175، 348، 407، 412، 535، 549، 550، 557، 706

کتابخانه ی آستان حضرت عبدالعظیم (شهر ری)، 162، 406، 493، 495

کتابخانه ی آستان قدس رضوی7، 22، 24، 36، 37، 40، 46، 49، 51، 52، 56، 57، 60، 62، 63، 64، 69-71، 89، 99، 103، 114، 117، 132، 141، 145، 146، 148، 153، 158، 165، 175، 184، 186، 210، 217-221، 234، 255-257، 266، 271-273، 276، 283، 286، 288، 293، 294، 296، 309، 311، 347، 348 ، 349، 351، 353، 360، 364، 371، 372-379، 382، 384، 387، 388، 391، 392، 395، 399، 400، 401، 404، 407، 409، 411، 416، 418، 421، 423، 439، 454، 460، 495، 504، 510، 511، 517، 519، 521، 523، 527، 530، 534، 546-548، 550، 553، 556، 559-569، 572، 573، 575، 578، 579، 589، 597، 607، 615، 616، 618، 620، 625، 629، 631، 634، 635، 637، 640، 642، 643، 645، 646، 651، 652، 654، 659، 660، 662، 665، 673، 676، 684، 685، 688، 694، 706، 710، 716، 751، 759، 765، 767، 780، 788، 807، 812، 815، 825

کتابخانه ی آستان مقدسه حضرت فاطمه معصومه(س)، 24، 38، 40، 65، 159، 176، 252، 308، 310، 360، 365، 399، 405، 411، 504، 511، 552، 573، 580، 585، 588، 597، 632، 637، 646، 660، 662، 687، 749، 759، 773، 784، 793

کتابخانه ی آصفیه حیدرآباد، 38، 82، 99، 115، 152، 831

کتابخانه ی آقا محمود شریعتمدار (سبزوار)، 688

کتابخانه ی آقای واجد (شیراز)، 424

کتابخانه ی آکادمی پشتوی پیشاور پاکستان، 790

کتابخانه ی آل مشکور نجفی، 47

کتابخانه ی آمبروزیانا (میلان)، 157، 162

کتابخانه ی آیت اللّه العظمی خوئی، 785

ص:982

کتابخانه ی آیت اللّه العظمی گلپایگانی، 205، 215، 253، 287، 293، 303-306، 348، 360، 364، 399، 407، 412، 418، 494، 540، 546 569، 572، 573، 588، 619، 630، 631، 636، 665، 683، 694، 699، 702، 784، 788، 792، 793، 833

کتابخانه ی آیت اللّه العظمی مرعشی نجفی، 20، 23، 33، 37، 38، 40، 41، 46، 51، 53، 56، 83، 93، 96، 101، 104، 106، 107، 111، 132، 143، 145، 147، 153، 156، 159، 166، 175، 183، 186، 201، 210، 217، 227، 228، 231، 232، 234، 240، 248-250، 254، 262، 266، 268، 270، 272، 273، 276، 282، 283، 286، 304-307، 310، 319، 321، 322، 331-336، 338-340، 341، 347، 351، 352، 355، 357، 360، 364، 371-374، 376، 379، 381، 382، 386، 387، 388، 390، 392، 399، 400، 401، 405، 407، 409، 410، 411، 418، 422، 423، 425، 439، 460، 480، 482، 492-494، 496، 504، 507، 510، 517-519، 521-523، 526، 531، 535، 547، 549، 550-553، 558، 560، 562-564، 566-568، 572، 573، 575، 576، 582، 584، 585، 587، 588، 591، 597، 600، 604، 614، 615، 619، 621، 624، 625، 628، 631، 634، 635-637، 639، 641-643، 645، 648، 649، 651، 655، 656، 657، 659، 660، 662، 671، 680، 682-685، 687-696، 705، 718، 723، 736، 737، 738، 740، 744، 745، 749، 751، 753، 754، 756، 761، 762، 765، 771، 774، 780، 782، 787، 788، 793، 796، 797، 799، 811، 812، 815، 821، 823، 831، 832، 836

کتابخانه ی آیت اللّه بروجردی (قم)، 374

کتابخانه ی آیت اللّه حکیم (نجف اشرف)، 185، 383، 390، 408، 437، 573، 581، 711، 758

کتابخانه ی آیت اللّه روضاتی (اصفهان)، 494، 507، 562

کتابخانه ی آیت اللّه فاضل خوانساری، 52، 55، 159، 234، 262، 294، 296، 306، 364، 412، 511، 518، 521، 522، 573، 581، 601، 607، 619، 651، 661، 761، 763، 835

کتابخانه ی احسان دانش پاکستان، 528، 644

کتابخانه ی احمد الثالث در توب قاپوسرای استانبول، 180، 242، 266، 316، 346، 356، 588

کتابخانه ی احمد حسین قلعه داری (گجرات پاکستان)، 790

کتابخانه ی احمد خازن دار (ظاهریه)، 246

کتابخانه ی احمد سعید خازندار، 490، 634

کتابخانه ی احمدی شیراز، 46

کتابخانه ی احمدیه تونس، 160، 236، 263

کتابخانه ی احمدیه عبد الحفیظ منصور (تونس)، 350، 361، 393، 419، 513

کتابخانه ی اداره تحقیقات اسلامی، 535

کتابخانه ی اسد افندی، 369، 389

کتابخانه ی اسکوریال مادرید (اسپانیا)، 123، 163، 232

کتابخانه ی اسلامی یافا (فلسطین)، 402

ص:983

کتابخانه ی الخزانة التیموریة، 385

کتابخانه ی الزهرا(س) (اصفهان)، 177

کتابخانه ی الف. شبرنگه(کلکته ی هند)، 447

کتابخانه ی ام القری، 355

کتابخانه ی امام صادق7 (قزوین)، 162

کتابخانه ی امام صادق7 (کاظمیه)، 162

کتابخانه ی امام عصر(عج) شیراز، 185

کتابخانه ی امنیه جامع باشا، 368، 402

کتابخانه ی امیر خواجه کمانکش استانبول ترکیه، 532

کتابخانه ی امیرالمؤمنین (نجف)، 376، 390، 492، 494، 497

کتابخانه ی انجمن ترقی کراچی پاکستان، 291، 294-296

کتابخانه ی انستیتو آثار خطی تاجیکستان، 115، 235، 287، 353، 532، 542، 544، 748، 749، 786

کتابخانه ی انستیتو تاریخ، باستان شناسی و مردم شناسی مرکز علمی داغستان، 413

کتابخانه ی انستیتو شرق شناسی ابوریحان بیرونی تاشکند، 787

کتابخانه ی انستیتو شرق شناسی تاجیکستان، 115

کتابخانه ی انستیتو نسخه های خطی جمهوری آذربایجان، 100

کتابخانه ی اوقاف استانبول، 18

کتابخانه ی اوقاف عمومی بغداد، 37، 42

کتابخانه ی اهلورت برلین، 383

کتابخانه ی ایاصوفیا (استانبول) 80، 163، 164

کتابخانه ی ایاصوفیه ترکیه، 375، 376، 381، 390، 401، 588

کتابخانه ی ایندیا آفیس، 354، 357، 373، 406، 408، 415

کتابخانه ی بابانیین (سلیمانیه)، 355، 360، 378، 395، 402، 403، 512، 589

کتابخانه ی بادلین آکسفورد، 80، 207، 348، 373، 406، 425، 438، 447، 458

کتابخانه ی بایسنقر میرزای تیموری، 18

کتابخانه ی برلین، 354، 355، 392، 437

کتابخانه ی بروسه ترکیه، 412، 501، 532

کتابخانه ی بشیر آغما (استانبول)، 156

کتابخانه ی بشیر حسین شفیع، 770

کتابخانه ی بغداد لی وهبی ترکیه، 437

کتابخانه ی بنکی پور هند، 163

ص:984

کتابخانه ی بون، 163

کتابخانه ی بوهار هند، 162

کتابخانه ی پاریس، 424، 588

کتابخانه ی پترزبورگ روسیه، 163، 589

کتابخانه ی پرینستون (برینستون)، 355، 357، 368، 381، 390، 400، 401، 420، 423

کتابخانه ی پنجاب پبلیک لاهور پاکستان، 790

کتابخانه ی پنجاب لاهور، 103

کتابخانه ی پیر محمد شاه (احمد آباد هند)، 378، 380

کتابخانه ی پیر مهر علی شاه (پاکستان)، 198

کتابخانه ی تاشکند ازبکستان، 346

کتابخانه ی تخصصی ادبیات عرب، 163

کتابخانه ی تربیت تبریز، 365، 511، 518، 534، 793، 817

کتابخانه ی توب قاپوسرای (ترکیه)، 89، 115، 441، 455

کتابخانه ی جاراللّه (سلیمانیه)، 369

کتابخانه ی جامع بایزید استانبول، 578

کتابخانه ی جامع کبیر صنعا، 157، 190، 236، 349، 360، 372، 378، 380، 383، 395، 510

کتابخانه ی جامع کبیر یزد، 217

کتابخانه ی جامع یمن، 827

کتابخانه ی جامعة القرویین (فاس)، 439

کتابخانه ی جامعة ام القری، 236، 361، 368، 369، 395، 418، 510

کتابخانه ی جمعیت آسیایی سلطنتی لندن، 115

کتابخانه ی جمعیت بنگال آسیایی (کلکته)، 82

کتابخانه ی جمعیت نشر فرهنگ رشت، 24، 114

کتابخانه ی حاج شیخ محمد سلطان المتکلمین (تهران)، 578

کتابخانه ی حبیب جواهری همدان، 789

کتابخانه ی حبیبه حبیب جنح، 237

کتابخانه ی حسن حسنی عبدالوهاب، 402

کتابخانه ی حسن حسین عبدالوهاب (تونس)، 375

کتابخانه ی حسن صدر الدین، 773

کتابخانه ی حسین چلبی بروسه (ترکیه)، 94، 95، 100، 230، 232، 233، 237

کتابخانه ی حسینیه شوشتری ها (نجف اشرف)، 273، 497، 686، 732

ص:985

کتابخانه ی حضرت پیر محمد احمد آباد، 695، 402

کتابخانه ی حلب، 436، 437

کتابخانه ی حمید سلیمان، 264، 529

کتابخانه ی حوزه ی علمیه ی امام صادق7 (اردکان)، 217

کتابخانه ی حوزه ی علمیه ی حجت بن الحسن عسکری7، 218

کتابخانه ی خاندان سیدنور الدین (شیراز)، 424

کتابخانه ی خانقاه احمدیه شیراز، 69، 71، 437

کتابخانه ی خانقاه نعمت اللهی تهران، 101، 140

کتابخانه ی خانقاه نوربخش نعمت اللهی، 655

کتابخانه ی خانقاه نوربخش، 170

کتابخانه ی خانوادگی خاندان میرداماد، 649، 658

کتابخانه ی خانوادگی فرزندان سیدمحمد حسن استرآبادی، 720

کتابخانه ی خدابخش پتنه پاکستان، 141

کتابخانه ی خزانه عمریه موزه ی عراق، 161

کتابخانه ی خزانه مفتی اسلام آباد، 162، 185

کتابخانه ی خسرو پاشا، 230

کتابخانه ی خصوصی آتشی (یزد)، 57

کتابخانه ی خصوصی ابراهیم دهگان (اراک)، 161

کتابخانه ی خصوصی احمد حسین قلعه داری، 140

کتابخانه ی خصوصی احمد روضاتی (اصفهان)، 161، 305

کتابخانه ی خصوصی بیات - اراک - ، 34، 36

کتابخانه ی خصوصی پرفسرو چودی (بازل سوئیس)، 453

کتابخانه ی خصوصی ثقة الاسلام تبریزی (تبریز)، 177

کتابخانه ی خصوصی جابری (اصفهان)، 501

کتابخانه ی خصوصی حافظ حسین کربلایی، 486

کتابخانه ی خصوصی حبیب جواهری همدان، 786

کتابخانه ی خصوصی خاندان میبدی کرمانشاه، 24

کتابخانه ی خصوصی خاوری شیرازی، 70

کتابخانه ی خصوصی دکتر علی شریعتی(تهران)، 177

کتابخانه ی خصوصی رضا (همدان)، 160، 308، 405

کتابخانه ی خصوصی رضا استادی، 272

ص:986

کتابخانه ی خصوصی سعیدی ریحان (یزد)، 303، 304

کتابخانه ی خصوصی سید راجه محمد مهدی (فیض آباد)، 216

کتابخانه ی خصوصی سیدآقا شوشتری (نجف اشرف)، 308

کتابخانه ی خصوصی سیدحسن صدر (نجف اشرف)، 460

کتابخانه ی خصوصی سیدعبدالحسین حجت(کربلا)، 322

کتابخانه ی خصوصی سیدعبداللّه راویه(یمن)، 173

کتابخانه ی خصوصی سیدمحمد بن محمد الکبسی، 173

کتابخانه ی خصوصی سیدمحمد حسین بن سید محمد باقر قزوینی (کربلا)، 826

کتابخانه ی خصوصی سیدمحمد رضا بن سید کاظم طبسی (کربلا)، 181، 201

کتابخانه ی خصوصی سیدمحمد لواسانی، 96

کتابخانه ی خصوصی سیدمحمد یزدی، 675، 690

کتابخانه ی خصوصی سیدنصراللّه اخوی (تهران)، 132

کتابخانه ی خصوصی شیخ علی کاشف الغطاء (نجف اشرف)، 737

کتابخانه ی خصوصی شیخ علیرضا شریعتمداری (فرزند مؤلف) / محمود شریعتمداری، 806

کتابخانه ی خصوصی شیخ محمد حرز الدین، 807

کتابخانه ی خصوصی شیخ محمدرضا نائینی (نجف اشرف)، 307

کتابخانه ی خصوصی شیخ مشکور حولائی (نجف اشرف)، 132

کتابخانه ی خصوصی شیرازی (سامرا)، 74

کتابخانه ی خصوصی طاهری شهاب، 187

کتابخانه ی خصوصی طبسی حائری (قم)، 185، 217، 308، 340

کتابخانه ی خصوصی عاطفی کاشان، 170، 307

کتابخانه ی خصوصی عباس کاشانی، 99

کتابخانه ی خصوصی عبدالرحمن شایم، 173

کتابخانه ی خصوصی عبدالسلام بن عباس الوجیه، 827

کتابخانه ی خصوصی علی اصغر مهدوی (تهران)، 53، 55، 57، 66، 177، 424، 719

کتابخانه ی خصوصی علی امیری (استانبول)، 453

کتابخانه ی خصوصی علی حیدر موید، 152، 162، 183، 185، 272، 308

کتابخانه ی خصوصی فراهانی، 497

کتابخانه ی خصوصی فرخ مشهد، 114، 140

کتابخانه ی خصوصی فیاض (تهران)، 162

کتابخانه ی خصوصی قریب گرگانی، 177

ص:987

کتابخانه ی خصوصی محمد بن عبدالعظیم الهادی، 173

کتابخانه ی خصوصی محمد جزائری، 185

کتابخانه ی خصوصی محمد رشتی (نجف اشرف)، 185

کتابخانه ی خصوصی محمد علی خوانساری، 686

کتابخانه ی خصوصی محمد علی قمی، 686

کتابخانه ی خصوصی محمد کاظمینی یزد، 38، 114

کتابخانه ی خصوصی محمد مهدی صدر (کاظمیه)، 185

کتابخانه ی خصوصی محمدتقی بهار (تهران)، 177

کتابخانه ی خصوصی محمدعلی دیان (بیرجند)، 308

کتابخانه ی خصوصی مرحوم ذبیحی، 808

کتابخانه ی خصوصی مفتاح (تهران) ، 33، 55، 71، 82، 114، 116، 355

کتابخانه ی خصوصی ملکیه (کابل)، 107

کتابخانه ی خصوصی مولوی، 53، 162، 170، 177

کتابخانه ی خصوصی هدایتی، 64، 68، 141

کتابخانه ی خلافت انجمن مرکزی ربوره (پاکستان)، 358

کتابخانه ی خلق دیاربکر استانبول، 540

کتابخانه ی خواجه محمد مرتضی انصاری (اسلام آباد پاکستان)، 548

کتابخانه ی خیرپور، 92

کتابخانه ی دار صدام، 706

کتابخانه ی دارالعلوم الاسلامیة پیشاور پاکستان، 416

کتابخانه ی دارالکتب الظاهریه، 42، 107، 171، 172، 192، 232، 236، 238، 242، 246، 263، 265، 268، 282، 287، 318، 350، 356، 361، 378، 380، 383، 385، 388، 392، 393، 401، 410، 418، 425، 439، 489، 509، 512، 529، 576، 588، 609، 610، 619، 835

کتابخانه ی دارالکتب المصریة (قاهره)، 89، 103، 115، 146، 158، 163، 164، 171، 175، 242، 347، 389، 408، 412، 424، 425، 451، 453، 455، 514، 529، 539، 540، 542، 594، 595، 743، 789، 794، 823، 835

کتابخانه ی دارالکتب الوطنیه(ملی) تونس، 28، 356، 368، 419

کتابخانه ی دانشکده ادبیات و علوم انسانی (مشهد)، 114، 140، 453، 513، 542، 622، 742، 789، 823

کتابخانه ی دانشکده الاهیات و معارف اسلامی دانشگاه تهران، 41، 51، 59، 61، 69، 102، 143، 160، 175، 185، 203، 218، 240، 284، 305، 347، 348، 361، 367، 372، 383، 399، 405، 417، 418، 422، 424، 481، 497، 504، 513، 526، 547، 549، 551، 561، 573، 581، 598، 602، 619، 623، 628، 630، 631، 636،

ص:988

638، 644، 647، 648، 655، 662، 676، 687، 696، 741، 753، 763، 789، 793، 796، 797، 798، 822، 351، 361، 367، 412، 418، 480، 512، 573، 588، 616، 623، 655، 759، 789

کتابخانه ی دانشکده الهیات دانشگاه تهران، 23، 50

کتابخانه ی دانشکده پزشکی تهران، 101-103، 107

کتابخانه ی دانشکده حقوق دانشگاه تهران، 38، 51

کتابخانه ی دانشکده حقوق و علوم سیاسی اقتصادی دانشگاه تهران، 40، 103، 175، 304، 306، 348

کتابخانه ی دانشکده ی ادبیات اصفهان، 384، 410، 603

کتابخانه ی دانشکده ی ادبیات دانشگاه بغداد، 160

کتابخانه ی دانشکده ی ادبیات دانشگاه تهران، 22، 45، 52، 57، 82، 103، 170، 207، 359، 367، 405، 412، 458، 509، 512، 525، 532، 547، 573، 602، 619، 631، 652، 655، 657، 729، 785، 788، 792

کتابخانه ی دانشکده ی الهیات و معارف اسلامی دانشگاه فردوسی مشهد، 23، 50، 51، 56، 57، 99، 103، 149، 170، 175، 217، 220، 234، 262، 273، 351، 361، 366، 371، 380، 392، 399، 402، 405، 407، 412، 418، 421، 493، 496، 518، 521، 522، 573، 575، 587، 638، 644، 646، 653، 655، 711، 737، 742، 754، 781، 782، 785، 788، 789، 797، 798، 821

کتابخانه ی دانشکده ی طب تهران، 100

کتابخانه ی دانشگاه استانبول، 26، 93-95، 140، 206، 385، 398، 424، 425، 434، 447، 452، 501، 529، 532، 533، 539، 540-542، 544، 586، 639، 751، 786، 788، 789، 794

کتابخانه ی دانشگاه اسلامی پیشاور، 140، 357

کتابخانه ی دانشگاه اصفهان، 272، 367، 380

کتابخانه ی دانشگاه امارات متحده عربی، 262، 360، 395

کتابخانه ی دانشگاه ام القری، 160، 263

کتابخانه ی دانشگاه بوعلی همدان، 185

کتابخانه ی دانشگاه پرینستون آمریکا، 52، 363، 374، 378، 396، 401

کتابخانه ی دانشگاه پنجاب (لاهور) ، 115، 530، 534، 535، 540-542، 544

کتابخانه ی دانشگاه پیشاور پاکستان، 421

کتابخانه ی دانشگاه تهران، 52، 65، 67، 126، 353، 355، 357، 373، 393، 406، 409، 410، 413، 424، 482، 521، 525، 582، 601، 604، 639، 659، 661، 700، 729، 757، 769، 771، 782، 792، 793، 801، 807، 723، 823، 831

کتابخانه ی دانشگاه ریاض، 232

کتابخانه ی دانشگاه شیرانی لاهور پاکستان، 167، 451، 531

کتابخانه ی دانشگاه صلاح الدین مرکزی، 262

ص:989

کتابخانه ی دانشگاه قازان (تاتارستان)، 162

کتابخانه ی دانشگاه کپنهاگ، 799

کتابخانه ی دانشگاه کمبریج، 453، 457

کتابخانه ی دانشگاه کویت، 192، 236، 245، 375، 414، 641

کتابخانه ی دانشگاه لاهور، 441، 482، 541

کتابخانه ی دانشگاه لس آنجلس، 24، 52، 115، 126، 162، 177، 185، 526

کتابخانه ی دانشگاه لنینگراد، 115، 217

کتابخانه ی دانشگاه مدینة العلم امام خالصی (کاظمیه)، 807

کتابخانه ی دانشگاه ییل نیوهافن، 162

کتابخانه ی دایرة المعارف بزرگ اسلامی تهران، 24، 73، 99، 141، 263، 367، 412، 493، 524، 534، 552، 556، 572، 576، 632، 657، 661، 662، 681، 786، 792، 793

کتابخانه ی دفتر تبلیغات اسلامی قم، 518، 523

کتابخانه ی دکتر داوود چلبی، 439

کتابخانه ی دیوان هند لندن، 775

کتابخانه ی راجه سید محمد مهدی (فیض آباد)، 688

کتابخانه ی راجه فیض آباد هند، 773

کتابخانه ی راجه محمود آباد لکهنو، 76، 100، 107، 149، 200، 294، 361، 395، 402، 408، 413، 421، 531، 535، 552، 644، 657، 660، 749، 786

کتابخانه ی راشد افندی (قیصریة ترکیه)، 354، 425

کتابخانه ی رضا رامپور پاکستان، 55، 100، 102، 413، 425، 437، 639، 743، 749، 786، 789

کتابخانه ی رفاع رافع طهطاوی، 264، 399، 416

کتابخانه ی روان کوشکو، 424

کتابخانه ی رونقی (ازبکستان)، 367

کتابخانه ی سالار جنگ دکن، 774، 775

کتابخانه ی سر یزدی یزد، 602

کتابخانه ی سلطنتی اصفهان، 194

کتابخانه ی سلطنتی تهران، 18، 114، 501، 530-532

کتابخانه ی سلطنتی کونپهاگ، 534

کتابخانه ی سلیم آغما (استانبول)، 163

کتابخانه ی سلیمان خان مشهد، 176، 362

کتابخانه ی سلیمانیه استانبول، 231، 835

ص:990

کتابخانه ی سلیمیه ادرنه (ترکیه)، 103، 532

کتابخانه ی سنایی (تهران)، 531

کتابخانه ی سید هبة الدین، 630

کتابخانه ی سیداحمد بن محمد بن علی شامی، 827

کتابخانه ی سیدعبدالسلام الوجیه، 173

کتابخانه ی سیدمحمدباقر طباطبائی (کربلا)، 236، 269، 270، 273، 400، 496، 527

کتابخانه ی سیدنصراللّه تقوی (تهران)، 744

کتابخانه ی شستربیتی، 264، 266، 375، 380، 390، 392، 408، 414، 510، 513، 522، 634، 641، 658، 823، 835

کتابخانه ی شجدرین لنینگراد، 115

کتابخانه ی شخصی احمد حسین قریشی قطعه داری (گجرات)، 358

کتابخانه ی شخصی سیدمهدی صدر (کاظمین)، 729

کتابخانه ی شوشتری نجف اشرف، 52، 82، 132، 162

کتابخانه ی شوشتری ها (نجف اشرف)، 494، 562، 641

کتابخانه ی شهید علی (ترکیه)، 434، 436

کتابخانه ی شیخ عباس قمی واعظ مشهد، 799

کتابخانه ی شیخ عبدالحسین (کربلا)، 765، 798

کتابخانه ی شیخ عبدالعلی اصفهانی (سامرا)، 807

کتابخانه ی شیخ عبداللّه اصفهانی، 742

کتابخانه ی شیخ عبدالمجید خطیب، 393

کتابخانه ی شیخ علی آل کاشف الغطاء، 674

کتابخانه ی شیخ محمد ابراهیم کلباسی، 256

کتابخانه ی شیخ مهدی شرف الدین، 697

کتابخانه ی شیخ میرزا محمد تهرانی عسکری، 519

کتابخانه ی طوسی، 383

کتابخانه ی ظاهریه ی دمشق، 78، 111

کتابخانه ی عارف حکمت (مدینه منوره)، 588

کتابخانه ی عارف حکمت مدینه، 115، 163

کتابخانه ی عاطف افندی (استانبول)، 529، 533

کتابخانه ی عباسیه (بصره)، 321، 362

کتابخانه ی عبداللّه بن عباس (طائف)، 236، 263، 361، 395

کتابخانه ی عبدالهادی، 396

ص:991

کتابخانه ی عبود شیخ حسن صالحی (کربلا)، 335، 337

کتابخانه ی عثمانیه، 368، 390

کتابخانه ی عجایب گهر پاکستان، 790

کتابخانه ی علامه طباطبائی دانشگاه شیراز، 177، 271، 295، 305، 311

کتابخانه ی علمیه پیر سید محب اللّه شاه راشدی (حیدر آباد پاکستان)، 814

کتابخانه ی عمومی اصفهان، 38، 103، 160، 361، 367، 380، 513، 597، 656، 786

کتابخانه ی عمومی امیرالمؤمنین7 (نجف اشرف)، 70، 220، 270، 272، 273، 287

کتابخانه ی عمومی امینی (نجف اشرف)، 528

کتابخانه ی عمومی اوقاف بغداد، 156، 185، 235، 262، 263، 267، 356، 361، 395، 402، 419، 422، 463، 510، 513، 589، 647، 720، 728، 769، 815، 835

کتابخانه ی عمومی اوقاف سلیمانیه، 160، 232، 235، 315، 399، 590

کتابخانه ی عمومی اوقاف موصل، 44، 232، 235، 262، 356، 361، 371، 375، 377، 378، 380، 383، 396، 399، 402، 416، 418، 419، 422، 463، 513، 522، 590

کتابخانه ی عمومی بایزید استانبول، 447، 529، 532، 786، 789

کتابخانه ی عمومی برلین، 447

کتابخانه ی عمومی پاریس، 177

کتابخانه ی عمومی حکیم (نجف اشرف)، 42

کتابخانه ی عمومی خیرپور (پاکستان) ، 217، 294، 408، 750، 779

کتابخانه ی عمومی دمشق، 425

کتابخانه ی عمومی فرهنگ و هنر مشهد، 185، 266، 361، 390، 496

کتابخانه ی عمومی مرکز شرق شناسی سالتیکوف شدرین (سن پترزبورگ)، 601

کتابخانه ی عمومی معارف (دارالفنون)، 46، 62، 99، 176، 266، 353، 393، 407، 413، 496، 576، 890

کتابخانه ی عمومی مغرب، 237

کتابخانه ی فاتح استانبول، 354، 401

کتابخانه ی فاضل هندی (اصفهان)، 153

کتابخانه ی فاطمیه دانشگاه آل عمران بهکر پاکستان، 265

کتابخانه ی فرهنگ مشهد، 786، 790

کتابخانه ی فرهنگستان علوم آذربایجان شوروی، 198

کتابخانه ی فیض اللّه استانبول، 163، 242، 268، 300

کتابخانه ی قادریه بغداد، 107

کتابخانه ی قاضی زاده محمد سلیمانیه، 374

ص:992

کتابخانه ی کاشف الغطاء (نجف اشرف)، 273

کتابخانه ی کالج اسلامیه پیشاور پاکستان، 790

کتابخانه ی کالج وادهان آکسفورد، 694

کتابخانه ی کشمیر، 414، 531

کتابخانه ی کمبریج، 167، 512

کتابخانه ی کوپورلی استانبول، 103، 106، 238

کتابخانه ی گدیک احمد پاشا قره حصار ترکیه، 371، 532

کتابخانه ی گنج بخش اسلام آباد (پاکستان)، 24، 115، 140، 221، 222، 236، 266، 293، 346، 388، 393، 408، 420، 421، 541، 685، 743، 748، 775، 787، 790، 794

کتابخانه ی گوته (آلمان)، 425

کتابخانه ی لاله لی، 393

کتابخانه ی لاله ای استانبول، 163

کتابخانه ی لجنه ترقی اردو (کراچی)، 103

کتابخانه ی لس آنجلس، 773

کتابخانه ی لیدن (هند)، 162، 355، 433، 435، 439، 595

کتابخانه ی لیزج، 162

کتابخانه ی مؤسسه خاورشناسی فرهنگستان علوم روسیه، 743، 769، 787، 792

کتابخانه ی مؤسسه ککلیدزه تفلیس، 170

کتابخانه ی مؤسسه ی خاورشناسی فرهنگستان علوم روسیه، 406، 501، 530، 532، 533، 540، 542، 600، 602، 639

کتابخانه ی مامقانی (نجف اشرف)، 798

کتابخانه ی متحف عراقی، 107

کتابخانه ی مجامیع مدرسه ی عمریه، 245

کتابخانه ی مجتبی مینوی (تهران)، 725

کتابخانه ی مجتمع عراقی، 589

کتابخانه ی مجتمع مخطوطات عراق، 238

کتابخانه ی مجد الدین، 616

کتابخانه ی مجلس شورای اسلامی، 20، 23، 32-34، 38، 40، 51، 55، 56، 61، 62، 65، 66، 68-70، 82، 100، 101، 103، 107، 132، 140، 141، 143، 146، 149، 153، 157، 170، 176، 186، 234، 248، 264، 273، 282، 284، 287، 294، 296، 303، 305، 306، 310، 311، 332، 336، 347، 349، 351، 353، 357، 358، 362، 364، 375، 377، 381، 382، 388، 390، 392، 400، 401، 405، 407، 409، 438، 444، 452، 454، 456، 460، 484، 493، 496، 501، 511، 518، 519، 522، 526، 529، 530، 533، 534-536، 540، 544، 550-553، 555، 557، 559،

ص:993

560-568، 571، 574، 576، 581، 584، 587، 597، 604، 611، 615، 616، 619، 621، 624، 630، 631، 632، 636، 639، 640، 643، 645، 647، 648، 650، 651، 663، 666، 676، 680، 683، 687، 689، 695، 706، 708، 709، 711، 713، 714، 716، 717، 743، 744، 748، 754، 755، 756، 759، 760، 761، 763، 765، 766، 767، 769، 785، 790، 791، 794، 801، 807، 818، 820، 822، 823، 831

کتابخانه ی محمد حنیف صدیقی، 799

کتابخانه ی محمد شفیع (لاهور)، 115، 541، 544

کتابخانه ی محمد علی نجف آبادی، (نجف اشرف)، 732

کتابخانه ی محمد نخجوانی، 818

کتابخانه ی مخزن حمید سلیمان، 362، 383

کتابخانه ی مخطوطات (استانبول)، 422

کتابخانه ی مخطوطات مجتمع عراقی، 161، 185، 380، 392، 419 835

کتابخانه ی مدرسه آخوند همدان، 63، 65-67، 160

کتابخانه ی مدرسه آیت اللّه العظمی گلپایگانی، 358

کتابخانه ی مدرسه امام صادق7 چالوس، 177

کتابخانه ی مدرسه جامع النبی الشیث (موصل)، 421، 512

کتابخانه ی مدرسه خیرات خان مشهد، 41

کتابخانه ی مدرسه رضوی7 (استرآباد)، 200، 201

کتابخانه ی مدرسه فاضلیه مشهد، 131، 232، 235

کتابخانه ی مدرسه فیضیه (قم)، 362، 378، 380، 402، 414، 419، 497، 504، 509، 546، 548، 569، 697، 599، 610، 614، 616، 630، 636، 644، 652، 656، 657، 680، 686

کتابخانه ی مدرسه مروی تهران، 362، 366، 378، 379، 400، 402، 415، 419، 511، 574، 576، 598، 655، 680، 681، 689، 694، 695

کتابخانه ی مدرسه نمازی خوی، 713، 715، 718، 786، 794، 796

کتابخانه ی مدرسه ی آخوند همدان، 235، 264، 287، 296، 351، 362، 366، 380، 386، 414، 496، 509، 511، 553، 555، 558، 563، 564، 575، 576، 581، 586، 598، 632، 663، 664، 684، 695، 707، 711، 718، 773، 832

کتابخانه ی مدرسه ی آیت اللّه العظمی خوئی، 366، 414

کتابخانه ی مدرسه ی آیت اللّه العظمی گلپایگانی، 23، 27، 31، 56، 100، 102، 107، 148، 150، 159

کتابخانه ی مدرسه ی اصفهان، 310

کتابخانه ی مدرسه ی الاسلامیة (موصل)، 368

کتابخانه ی مدرسه ی الحجیات موصل، 218، 232، 365، 385، 418

ص:994

کتابخانه ی مدرسه ی امام عصر7 (شیراز)، 82، ، 101، 351، 405، 414، 511، 522، 563، 569 ، 576، 680، 716، 785، 789

کتابخانه ی مدرسه ی امینیه جامع باشا، 375

کتابخانه ی مدرسه ی بروجردی نجف اشرف، 310

کتابخانه ی مدرسه ی حاج حسین بیک، 511

کتابخانه ی مدرسه ی حاجی زکر، 375، 396

کتابخانه ی مدرسه ی حجتیه قم، 23، 160، 161، 362، 366، 392، 496، 513، 576، 618

کتابخانه ی مدرسه ی خاتم الانبیا (صدر بابل)، 362، 366، 414، 496، 576

کتابخانه ی مدرسه ی خیرات خان مشهد، 366، 695

کتابخانه ی مدرسه ی رضوانیه موصل عراق، 212

کتابخانه ی مدرسه ی رضوانیه، 396، 414، 509، 586، 687

کتابخانه ی مدرسه ی رضویه ی قم، 287، 714

کتابخانه ی مدرسه ی سلیمان خان مشهد، 366

کتابخانه ی مدرسه ی سیدبروجردی (نجف اشرف)، 673، 674

کتابخانه ی مدرسه ی صدر اصفهان، 177

کتابخانه ی مدرسه ی صدر بابل، 405

کتابخانه ی مدرسه ی صدر تهران، 177

کتابخانه ی مدرسه ی عالی شهید مطهری (سپهسالار)، 44، 52، 53، 82، 99، 104، 114، 140، 141، 146، 160، 176، 185، 201، 235، 263، 270، 292، 294، 295، 305، 348، 353، 358، 362، 365، 371، 373، 384، 389، 405، 407، 410، 411، 414، 419، 424، 493، 501، 510، 511، 535، 536، 542، 548، 560، 566، 572، 585، 597، 598، 599، 602، 615، 616، 618، 621، 639، 640، 641، 643، 646، 655، 657، 663، 666، 686، 688، 690، 693، 706، 710، 711، 712، 713، 732، 756، 773، 786، 789، 793، 820، 821، 822

کتابخانه ی مدرسه ی عمریه (دارالکتب ظاهریه دمشق)، 498، 619

کتابخانه ی مدرسه ی فاضلیه، 362، 419، 496، 618، 653

کتابخانه ی مدرسه ی فتح علی بیت (دامغان)، 177

کتابخانه ی مدرسه ی فیضیه (قم)، 23، 41، 101، 132، 160، 185، 266، 698، 701، 758، 761، 762، 763، 773، 785، 789، 794، 798

کتابخانه ی مدرسه ی مروی تهران، 53، 706، 710، 712، 713، 754، 755، 812

کتابخانه ی مدرسه ی میرزا جعفر مشهد، 362، 366، 415، 496، 655

کتابخانه ی مدرسه ی نمازی خوی، 24، 33، 114، 160، 162، 176، 263، 355، 361، 366، 374، 375، 380، 402، 407، 414، 511، 581، 585، 597، 646، 685، 687، 695

ص:995

کتابخانه ی مدرسه ی نواب مشهد، 153، 208، 362، 366، 400، 405، 415، 496، 574، 618، 661، 688، 694

کتابخانه ی مدینة العلم املم خالصی کبیر، 102، 496، 505، 512، 522، 534، 619

کتابخانه ی مراد ملا (استانبول)، 371

کتابخانه ی مرحوم مشکوة، 59

کتابخانه ی مرکز احمد بابا للتوثیق والبحوث التاریخیة، 221

کتابخانه ی مرکز احیاء التراث الاسلامی قم، 23، 38، 107، 146، 185، 198، 220، 232، 235، 267، 331، 391، 405، 414، 486، 493، 503، 504، 512

کتابخانه ی مرکز احیاء میراث اسلامی قم، 503، 504، 512، 518، 588، 616، 706، 708، 725، 799، 815

کتابخانه ی مرکز بحث علمی و احیاء تراث اسلامی، 245، 835

کتابخانه ی مرکز بحوث و دراسات اسلامی ملک فیصل، 236

کتابخانه ی مرکز دائرة المعارف بزرگ اسلامی، 287

کتابخانه ی مرکز ملک فیصل للبحوث و الدراسات الاسلامیة عربستان، 396، 419

کتابخانه ی مرکز میراث اسلامی (قم)، 148، 150، 152

کتابخانه ی مرکزی اصفهان، 374

کتابخانه ی مرکزی اوقاف سلیمانیه، 102، 264، 368، 380، 402، 408، 513، 789

کتابخانه ی مرکزی جامعة سلیمانیه، 377

کتابخانه ی مرکزی جامعه صلاح الدین، 160، 377، 390

کتابخانه ی مرکزی دانشگاه اصفهان، 791

کتابخانه ی مرکزی دانشگاه تهران، 20، 21، 23، 32-34، 36، 38، 45، 52، 53، 60، 62، 63، 65-70، 82، 109، 131، 140، 152، 160، 170، 176، 186، 185، 186، 194، 198، 201، 207، 210، 217، 234، 248، 271، 272، 281، 287، 290-292، 296، 303، 307، 317، 322، 336، 347، 361، 374، 380، 383، 390، 400، 401، 403، 418، 434، 437، 439، 460، 463، 480، 483، 496، 501، 509، 512، 518، 523، 530، 532، 534، 556، 573، 576، 584، 619، 623، 624، 628، 632، 633، 636، 638، 643، 646، 648، 650، 651، 656، 657، 659، 666، 687، 694، 695، 696، 706، 712، 713، 759، 768، 769، 785، 790-792

کتابخانه ی مرکزی دانشگاه سلیمانیه عراق، 44، 349، 368

کتابخانه ی مرکزی دانشگاه صلاح الدین، 265

کتابخانه ی مرکزی رشت، 176، 363، 367، 408، 415، 496، 509، 529، 616، 756، 773، 797

کتابخانه ی مرکزی ملک فیصل، 402، 512

کتابخانه ی مسجد آقا (چال میدان تهران)، 811، 813

کتابخانه ی مسجد اعظم قم، 23، 40، 44، 52، 53، 64، 68، 82، 104، 126، 146، 149، 160، 170، 176، 276، 293، 355، 363، 367، 374، 378، 380، 383، 400، 406، 415، 424، 454، 522، 527، 541، 574، 581،

ص:996

589، 640، 649، 656، 663، 681، 687، 694، 706، 713، 715، 716، 742، 744، 753، 757، 765، 785، 789، 794، 796، 798

کتابخانه ی مسجد جامع تهران، 812، 832

کتابخانه ی مسجد جامع گوهرشاد (مشهد)، 24، 219، 220، 234، 262، 265، 276، 291، 305، 307، 308، 310، 360، 373، 374، 401، 405، 408، 412، 521، 523، 573، 584، 606، 607، 628، 631، 384، 695، 715، 841، 757، 785، 788

کتابخانه ی مسجد چهل ستون تهران، 811، 812

کتابخانهی معهد الدراسات الشرقیه (شهر دوشنبه)، 115، 530، 532، 534

کتابخانه ی مغنیسا (مانیسا) ترکیه، 371، 436، 438، 532، 535، 729

کتابخانه ی مکتب هندی لندن، 163

کتابخانه ی مکتبة الازهریة، 300

کتابخانه ی ملا محمد صالح مازندرانی حائری، 748

کتابخانه ی ملا محمد کاظم علی (پیشاور)، 685

کتابخانه ی ملت استانبول، 89

کتابخانه ی ملکیه تهران، 82

کتابخانه ی ملی استراسبورگ، 619

کتابخانه ی ملی پاریس، 161، 271، 282، 316، 363، 419، 513

کتابخانه ی ملی تبریز، 23، 26، 45، 69، 100، 114، 264، 283، 295، 348، 371، 387، 405، 415، 424، 487، 531، 535، 574، 599، 683، 702، 785، 789، 794

کتابخانه ی ملی تونس، 245، 392، 512

کتابخانه ی ملی جمهوری اسلامی ایران، 41، 44، 46، 49، 52، 56، 58، 62، 66، 67، 82، 100، 101، 105، 107، 108، 114، 149، 156، 161، 170، 176، 194، 203، 212، 219، 235، 248، 264، 272، 296، 307، 309، 342، 355، 363، 367، 371، 373، 378، 379، 383، 396، 400، 402، 406، 415، 416، 418، 419، 424، 437، 439، 463، 493، 500، 501، 509، 511، 518، 521، 523، 531، 532، 534، 542، 551، 570، 572، 574، 575، 577، 581، 586، 602، 615، 619، 621، 655، 661، 663، 664، 666، 680، 682، 683، 685، 687، 696

کتابخانه ی ملی جمهوری اسلامی ایران، 705، 708، 716، 718، 757، 773، 786، 788، 791، 793، 794، 818، 822

کتابخانه ی ملی جمهوری چک، 532، 542، 631، 639، 640، 541، 544، 749

کتابخانه ی ملی رشت، 220، 737

کتابخانه ی ملی عشق آباد ترکمنستان، 263، 395، 403

کتابخانه ی ملی فارس، 40، 56، 99، 123، 231، 265، 351، 363، 374، 378، 415، 512، 552، 570، 574، 597، 619، 636، 663، 716، 749، 785، 794

ص:997

کتابخانه ی ملی کراچی پاکستان، 348، 415

کتابخانه ی ملی مغنیسا(مانیسا)، 105

کتابخانه ی ملی ملک (تهران)، 20، 23، 32، 40، 52، 56، 62-65، 69، 70، 80، 101، 102، 104، 107، 118، 131، 140، 150، 161، 167، 176، 185، 188، 198، 203، 204، 207، 248، 264، 267، 282، 292، 293، 296، 304، 305، 306، 310، 311، 342، 351، 352، 353، 355، 358، 363، 365، 371، 376، 377، 381، 383، 385، 387، 393، 401، 405، 407، 409، 411، 424، 434، 438، 444، 447، 452، 455، 456، 462، 463، 491، 496، 517، 521، 525، 526، 529، 530، 532، 533، 534، 353، 540، 541، 544، 548، 551، 560، 562، 567، 574، 581، 588، 589، 598، 614، 615، 618، 629، 632، 634، 636، 638، 639، 648، 649، 651، 656، 660، 661، 663، 665، 687، 711، 737، 738، 739، 742، 745، 749، 764، 767، 768، 769، 775، 785، 787، 789، 791، 794، 818، 821، 822، 823، 833

کتابخانه ی ملی و دانشگاهی استراسبورگ، 356

کتابخانه ی ملی، 20

کتابخانه ی موزه سالار جنگ، 751

کتابخانه ی موزه و مرکز اسناد مجلس شورای اسلامی، 33

کتابخانه ی موزه ی آسیایی لنینگراد، 425

کتابخانه ی موزه ی ایران باستان، 366

کتابخانه ی موزه ی بغداد (عراق)، 102، 236، 356، 362، 392، 399، 419، 437، 439، 496، 512، 608، 609

کتابخانه ی موزه ی عراق، 160، 185

کتابخانه ی موزه ی کابل (افغانستان)، 103

کتابخانه ی موزه ی ملی بریتانیا، 45، 64، 141، 217، 236، 287، 420، 513، 531، 534، 535، 801

کتابخانه ی موزه ی ملی پاکستان، 24

کتابخانه ی موزه ی ملی عراق، 264، 267، 748

کتابخانه ی موزه ی ملی کراچی پاکستان، 24، 82، 115، 140، 141، 197، 386، 389، 393، 404، 406، 408، 417، 421، 530، 532، 534، 535، 750، 777، 779، 787، 823

کتابخانه ی موزه ی هنرهای تجسمی تهران، 532

کتابخانه ی موسسه خاورشناسی فرهنگستان علوم روسیه، 24، 116، 141، 207، 248

کتابخانه ی مولا داود، 408

کتابخانه ی مولا محمد هاشم جان مجددی (کویته پاکستان)، 767

کتابخانه ی مولانا محمد اسرائیل در پیشاور پاکستان، 629

کتابخانه ی مولانا محمد علی درانک (مکه) (پاکستان)، 408

کتابخانه ی مولوی حسن یوسف (کربلا)، 568

ص:998

کتابخانه ی مولی عطاءاللّه رستمداری، 491

کتابخانه ی مونیخ آلمان، 163، 353، 425

کتابخانه ی میر حامد حسین، 780

کتابخانه ی میرزا جعفر آقا سلطان القرابی، 818

کتابخانه ی میرزا عبداللّه تهرانی استرآبادی، 812

کتابخانه ی میرزا محمد حسین شهرستانی (کربلا)، 693

کتابخانه ی میشیگان، 115

کتابخانه ی ندوة العلمای لکهنو، 161، 230، 363، 368، 371، 380، 396، 402، 404، 405، 408، 413، 416، 420، 421، 630، 632، 651، 653، 743، 749، 777، 779، 780

کتابخانه ی نور عثمانیه (استانبول)، 232، 434، 438

کتابخانه ی نوربانوی ترکیه، 389

کتابخانه ی نوربخش خانقاه نعمت اللهی تهران، 62، 69، 146، 160، 361، 367، 401، 402، 413، 501، 509، 519، 522، 574، 576

کتابخانه ی و موزه ی مولانا (ترکیه)، 375

کتابخانه ی واتیکان (ایتالیا)، 162

کتابخانه ی وزارت چاپ، نشر و ارشاد کابل، 105

کتابخانه ی وزیری یزد، 23، 53، 57، 82، 123، 149، 161، 170، 183، 231، 235، 258، 264، 287، 293، 296، 307-309، 351، 353، 363، 368، 372، 378، 379، 386، 400، 402، 406، 407، 413، 420، 496، 504، 510، 511، 513، 522، 527، 534، 563، 577، 581، 586، 598، 607، 616، 638، 387، 396، 706، 717، 753، 754، 756، 786، 790، 797

کتابخانه ی وقفی در حلب، 180

کتابخانه ی ولی الدین افندی (استانبول)، 78، 176، 371

کتابخانه ی همدرد کراچی پاکستان، 100، 531

کتابخانه های گوتا (ایالت تورینگن آلمان)، 434

ص:999

مکان ها

«آ»

آذربایجان شرقی، 167

آذربایجان، 144، 442، 539، 718، 820

آذرشهر، 167، 224

آستان حضرت احمد بن موسی7، 59

آستان قدس رضوی، 18

آستانه، 356

آسیای صغیر، 26، 674، 449، 450

آصفیه، 767

آفریقا، 122

آمل، 324

آنکارا، 26، 182، 226، 353

«الف»

ابرقو، 144

اتریش، 599

احمد نگر دکن، 197

اراک، 34، 445

اردبیل، 37، 187، 188

ارومیه، 551

ازبکستان، 346

اسپانیا، 123

استانبول، 78، 97، 116، 157، 164، 356، 363، 372، 447، 590، 814

ص:1000

استرآباد، 15، 17، 18، 25، 27، 31، 59، 73، 75، 94، 97، 111، 113، 118، 119، 127، 131، 138، 154، 177، 181، 183، 188، 194، 197، 203، 204، 208، 212، 213، 215، 225، 229، 243، 249، 251، 272، 274، 279، 286، 301، 318، 344، 416، 428، 449، 459، 478، 479، 482، 485، 488، 490، 504، 506، 508، 516، 528، 539، 545، 571، 577، 590، 596، 612، 613، 521، 673، 675، 677، 721، 727، 733، 734، 739، 741، 747، 752، 767، 768، 776، 783، 795، 800، 808، 810، 817، 819، 820، 822، 831، 834، 836

اسلام آباد پاکستان، 535

اصفهان، 24، 27، 31، 47، 48، 49، 59، 89، 91، 144، 153، 161، 183، 188، 191، 203، 243، 286، 288، 306، 317، 320، 347، 352، 415، 445، 474، 489، 505، 506، 507، 517، 537، 539، 546، 562، 592، 601، 614، 622، 649، 650، 658، 666، 675، 677، 746، 747، 752، 768، 783

افغانستان، 103

اکبرآباد هند، 545

امامزاده عبداللّه (شهر ری)، 137

امل الآمل، 187، 274، 312، 620، 671

انتشارات آفاق عربیه (بغداد)، 608

انتشارات احمدی (شیراز)، 64

انتشارات اساطیر تهران، 475

انتشارات المکتبة العربیه، 463

انتشارات امیرکبیر، 808

انتشارات انجمن آثار ملی ایران، 787

انتشارات بابک، 809

انتشارات توس، 472

انتشارات خرم قم، 470

انتشارات خوارزمی، 469، 471، 474، 475، 477

انتشارات دارالباز (بیروت)، 608

انتشارات دارالطلیعه (بیروت) ، 180، 610

انتشارات دارالکتب العلمیة، 608

انتشارات دارالمیسرة (بیروت)، 608، 609

انتشارات دارالنشر لاهل البیت، 619

انتشارات دانشگاه تهران، 476، 647، 663

انتشارات دانشگاه فردوسی مشهد، 382

ص:1001

انتشارات رادیو و تلویزیون ملی ایران، 470

انتشارات رایزن (تهران)، 150

انتشارات ستوده (تبریز)، 818

انتشارات سروش، 39

انتشارات طهوری، 81، 477

انتشارات عالم الکتب بیروت، 192، 609

انتشارات محمدی شیراز، 70

انتشارات مرکز پژوهشی میراث مکتوب(تهران)، 461

انتشارات معارف، 128

انتشارات مکتبة العلوم و الحکم، 78

انتشارات میراث مکتوب تهران، 660

انتشارات نقره (تهران)، 469

انتشارات نهضت زنان مسلمان (تهران)، 424

اندلس، 122

انگلیس، 226، 323

اورنگ آباد هند، 194

اهواز، 710

ایران، 15، 22، 28، 30، 33، 37، 49، 83، 87، 97، 105، 110، 113، 131، 182، 183، 189، 226، 243، 247، 279، 298، 319، 344، 345، 347، 369، 382، 401، 408، 415، 425، 430، 432، 448، 449، 450، 452، 462، 475، 487، 510، 531، 535، 546، 619، 622، 680، 721، 730، 733، 768، 776، 777، 783، 790، 808، 810، 814، 827

ایروان، 189

«ب»

بابا گلین استرآبادی، 783

بابل، 819

بادلین، 247، 767

بارگاه حضرت معصومه÷، 18

بازل سوئیس، 453

باکو، 198

بخارا، 77، 179

ص:1002

بدلیس (از شهرهای آناتولی)، 525

برج قابوس (گنبد کاووس)، 462

بروسه، 237

بصره، 88، 191، 304، 498، 550، 592، 607

بغداد، 74، 77، 88، 122، 123، 163، 225، 241، 261، 279، 432، 463، 498، 550، 566، 592، 607، 608، 610، 628، 665

بکرآباد جرجان، 500

بلخ، 118، 592

بمبئی، 46، 170، 741

بندرگز، 678

بولاق مصر، 156، 350، 400، 403

بیت المقدس، 110

بیرجند، 81، 308

بیروت، 78، 232، 233، 237، 356، 510، 598، 608، 609

«پ»

پاریس، 444

پاسکویچ، 189

پاکستان، 24، 35، 102، 113، 140، 236، 295، 352، 408، 415، 468، 531، 685

«ت»

تاجیکستان، 113

تاشکند، 441

تبریز، 26، 39، 67، 69، 74، 155، 224، 256، 261، 354، 449، 505، 510، 533، 640، 705، 790، 817

تته از توابع سند، 211

تخت جمشید، 473

تخت فولاد اصفهان، 31، 49

تربت جام، 598

ترشیز (کاشمر کنونی)، 539

ترکیه، 113، 229، 237، 353، 369، 434، 533، 588، 770

تنیس، 191

ص:1003

تونس، 356

تهران، 24، 31، 32، 33، 39، 44، 60، 64، 66، 68، 71، 81، 102، 116، 127، 167، 177، 189، 203، 243، 244، 249، 251، 283، 291، 293، 295، 306، 318، 319، 352، 354، 401، 407، 430، 431، 447، 468، 472، 473، 480، 488، 501، 505، 510، 523، 531، 533، 535، 546، 572، 577، 581، 598، 612، 613، 640، 657، 676، 677، 680، 708، 713، 714، 721، 750، 790، 801، 804، 808، 813، 819، 820

«ج»

جبیل، 439

جرجان، 19، 21، 25، 31، 75، 77، 80، 83، 130، 138، 172، 181، 190، 192، 213، 229، 245، 261، 279، 298، 299، 343، ، 416، 428، 431، 432، 448، 482، 488، 498، 507، 515، 537، 538، 577، 585، 590، 596، 607، 610، 767، 827، 828، 833، 834

جلین (روستایی در گرگان)، 803

جونپور، 76

«چ»

چاپخانه تابان تهران، 476

چاپخانه عیسی البابی، 301

چاپخانه محمد علی صبیح، 301

چاپخانه میرزا علی اصغر تهرانی باسمه چی، 31

چالدران، 131

چمن سلطانیه، 820

چین، 450

«ح»

حجاز، 191، 245، 298

حرم حضرت شاه عبدالعظیم×، 546، 560، 721، 804

حرم مطهر حضرت علی×، 516

حلب، 50، 233، 434

حله، 730، 807، 577

حوزه اصفهان، 27، 48، 199

حوزه علمیه استرآباد، 204

ص:1004

حوزه علمیه اصفهان، 485

حوزه علمیه بابل، 678

حوزه علمیه حله، 151

حوزه علمیه دامغان، 803

حوزه علمیه شاهرود، 803

حوزه علمیه عتبات عالیات، 199

حوزه علمیه قزوین، 48، 87

حوزه علمیه کاشان، 485

حوزه علمیه مشهد، 803، 804

حوزه علمیه نجف اشرف، 312، 488، 740، 796

حیدر آباد دکن، 438

حیدرآباد پاکستان، 774، 800، 814

حیدرآباد هند، 192، 211

«خ»

خراسان، 169، 216، 245، 343، 444، 490، 500، 515، 528، 546، 680، 783، 804

خوارزم، 98، 279

خوانسار، 52

خیوق، 77

«د»

دارالشفای فارس، 344

دارالفکر، 78

دارالکتب العلمیه بیروت، 242

دانش سرای عالی تهران، 430

دانش سرای مقدماتی گرگان، 48

دانشگاه آکسفورد، 192

دانشگاه آنکارا، 423، 581، 676، 745، 808

دانشگاه استانبول، 116

دانشگاه اصفهان، 210

دانشگاه تهران، 40، 100

ص:1005

دانشگاه جامعة الازهر، 242

دانشگاه کمبریج، 93، 449

دانشگاه کویت، 107، 835

دانشگاه ملی ژاپن، 423

دزاشیب شمیران، 804

دکن، 49، 774، 800

دمشق، 22، 191، 263، 268، 303، 410، 608، 648

دوانی، جلال الدین محمد بن اسعد، 642

دوشنبه، 115، 116

دهستان مازندران، 440

دهستان، 110

دهلی، 349، 403، 510، 657، 751

«ذ»

ذی الکفل، 758

«ر»

رامیان، 224

راولپندی پاکستان، 198

رقه، 191

رواق السلاطین (کربلا)، 137

روس، 87، 189، 546

روسیه، 783، 810

ری، 144، 172، 191

«ز»

زیارت (روستایی در گرگان)، 807

«س»

ساری مازندران، 187، 279، 721

سامرا، 74، 249، 519

ص:1006

سبزوار، 113، 517، 688، 721، 722، 724، 804

سرپیر استرآباد، 77

سرخس، 98

سلطانیه، 154

سلمانی ها، 32

سماک (از توابع استرآباد)، 516

سمرقند، 345، 401، 426

سن پترزبورگ، 356، 382

سند، 211

سوئد، 444

سیواس، 225

«ش»

شام، 191، 245، 298، 490

شروان، 449، 450، 452

شوروی، 323

شوشتر، 139

شهر حاجی طرخان، 611

شهر ری، 244، 279، 299، 493، 498، 515، 546، 740

شهرهای کوهستانی غرب ایران، 88

شیراز، 46، 60، 66، 68، 70، 144، 344، 379، 399، 407، 516، 517، 549، 554، 585، 588، 613، 631

شیرنگ استرآباد، 831

«ص»

صنعا، 827

صیدا، 300

«ط»

طاغو(از توابع استرآباد)، 343

طبرستان، 279، 283

طسوج از توابع تبریز، 196

ص:1007

«ع»

عالم آرای عباسی، 517

عتبات عالیات، 545، 675، 721، 802

عراق، 17، 37، 83، 97، 102، 245، 298، 315، 347، 449، 490، 507، 546، 599، 609، 610، 665

عربستان سعودی، 232، 402

عسقلان، 191

عکبرا، 191

«غ»

غرناطه، 122

غزنه، 515

«ف»

فارس، 347، 546

فارسی سرای ایران (دهلی)، 802

فرهنگستان علوم پزشکی، 105

فرهنگستان علوم روسیه، 413

فندرسک، 31، 36، 48

فیروزکوه، 113

«ق»

قاهره، 157، 233، 237، 282، 344، 356، 368، 382، 403، 435، 510، 587

قبر ابوطالب7، 614

قبر حضرت خدیجه همسر پیامبر، 572

قبر عبدالمطلب7، 614

قزوین، 87، 143، 213، 318، 516، 517، 622، 776، 777

قسطنطنیه، 116

قطابه (روستایی در مصر)، 538

قفقاز، 611

ص:1008

قم، 23، 53، 55، 95، 98، 127، 163، 183، 340، 369، 403، 505، 551، 598، 610، 630، 634، 648، 678، 688، 750، 803، 810، 819

قونیه، 25

قهوه خانه ها، 32

قیصریه، 25

«ک»

کابل، 434

کارخانه ی اللّه قلی خان (تهران)، 510

کاشان، 75، 119، 143، 485، 622

کاظمیه یا کاظمین، 102، 429، 505، 546، 561، 619، 772

کالج پریس کلکته، 447

کانادا، 663

کانپور، 102، 535

کربلا، 76، 87، 180، 181، 199، 224، 239، 249، 318، 335، 488، 517، 545، 562، 568، 571، 677، 678، 680، 710، 720، 734، 752، 756، 776، 796

کردمحله، 95

کرمان، 220، 612

کرمانشاه، 24، 487، 488، 680، 721، 739، 776، 780

کشمیر، 342، 800

کلکته، 82، 368، 447، 793

کمبریج، 247

کوفه، 181، 249، 304، 492

کوهبنان کرمان، 216

«گ»

گاوگان (گوگان)، 224

گجرات، 49، 140

گذر سرپیر استرآباد، 183

گرکان (از توابع آشتیان)، 445

گرگان، 48، 127، 167، 239، 247، 269، 318، 430، 445، 462، 612، 727، 740، 803، 808، 809، 819

ص:1009

گرگانج، 98

گوراب ملایر، 445

گورسرخ جرجان، 181

گوگان، 167

گیلان، 79، 120، 251، 546، 808

«ل»

لاهور، 115، 116، 211، 531، 535، 748، 751، 770

لایپزیک، 403

لکهنو، 76، 368، 390، 403، 408، 415، 531، 734، 750، 826

لندن، 141، 808، 817

لنینگراد، 101

لیدن (هلند)، 236، 442

«م»

مؤسسه آل البیت(قم)، 577

مؤسسه تاریخ و فرهنگ ایران، 26

مؤسسه دارالحدیث، 656، 706

مؤسسه مطالعات تاریخ پزشکی، 102

مؤسسه مطالعاتی اسلامی دانشگاه مک گیل (کانادا)، 663

مؤسسه نشر اسلامی وابسته به جامعه مدرسین، 276

مؤسسه ی تحقیقاتی مهدیه، 644، 659

مازندران، 86، 279، 324، 516

ماوراء النهر، 37، 179

مدرسه صالحیه گرگان، 740

مدرسه فیضیه قم، 291

مدرسه نواب مشهد، 153، 208

مدرسه ی حاج ابراهیم تفلیسی، 678

مدرسه ی رزمساریه قزوین، 497

مدرسه ی سردار گرگان، 803

مدرسه ی گوهرشاد بیگم، 216

ص:1010

مدرسه ی نظامیه بغداد، 428

مدینه، 78، 181، 306، 613، 787

مرکز احیاء التراث الاسلامی، 123

مرکز دایرة المعارف بزرگ اسلامی تهران، 72

مرو، 98

مسجد جامع استرآباد، 168

مسجد جامع گوهرشاد، 210، 216

مسجد چهل ستون، 813

مسجد حاج رجب علی تهران، 133، 733

مسجد کوفه، 685

مشهد، 18، 27، 37، 59، 73، 75، 181، 204، 225، 226، 227، 233، 249، 288، 310، 429، 449، 622، 676، 672، 680، 721، 727، 730، 733، 770، 803، 810، 819، 931

مصر، 78، 191، 233، 245، 301، 478، 490، 538، 550، 608، 609

مطبعه روشنایی تهران، 473

مطبعه ی عرفان شهر صیدا، 300

مغرب، 122

مکتبة الازهریة، 300

مکه، 190، 545، 572، 599، 613، 614، 618، 787، 814

ملایر، 445

مورچه خوار، 59

موزه ملی بریتانیا، 115

موزه ی ایران باستان، 218

موزه ی تاریخ ادبی باکو، 115

موزه ی ملی بریتانیا، 93

موصل، 154، 155، 232

میلان ایتالیا، 157

نجف اشرف، 22، 70، 73، 76، 96، 125، 127، 143، 181، 189، 224، 226، 239، 243، 244، 249، 256، 298، 505، 508، 516، 545، 562، 566، 572، 578، 613، 621، 634، 641، 673، 674، 677، 680، 690، 727، 733، 739، 745، 758، 783، 807، 810، 819

ص:1011

«ن»

نرساباد (روستایی در استرآباد)، 831

نزل آباد سبزوار، 118

نشرباران (سوئد)، 444

نصرآباد (روستای استرآباد)، 488

نوکنده از توابع انزان، 86، 318، 678، 819

نیشابور، 84، 179، 181، 191، 213، 245، 279، 298، 448، 489، 498، 507، 514، 515، 539، 545، 592، 828، 829

نیویورک آمریکا، 444

«و»

واسط، 89

وزارت فرهنگ و ارشاد عراق، 610

«ه-»

هرات، 81، 113، 130، 134، 137، 216، 223، 273، 343، 527، 528، 539

همدان، 473، 498

هند، 24، 49، 91، 105، 197، 211، 237، 342، 390، 409، 447، 450، 545، 638، 737، 746، 768، 771، 774، 777، 778، 790، 800، 831

هندیجان (از روستاهای قم)، 279

«ی»

یزد، 38، 140، 144، 304، 550

یمگان، از توابع بدخشان، 80

یمن، 173، 490، 827

یونان، 50

ص:1012

ص:1013

قبایل، اقوام سلسله ها و گروه ها

«آ»

آل باوند، 432

آل سامان، 202

آل کاشف العطا بحرینی، شیخ موسی، 545

«الف»

اخباری ها، 228، 545، 546، 547، 549، 550، 552، 554، 555، 558، 559، 561، 566، 567، 568، 569، 570

ادبای سنی، 36

ادبای شیعه، 36

ارغونیان، 211

اسماعیلیان، 450

اشاعره، 639

اشعری، 344

اصولیان، 567

امویان، 192

اهل سنت، 22، 35، 137، 241، 242، 245، 312، 345، 374، 493، 508، 528، 537، 549، 564، 588، 592، 606، 633، 658، 664، 724، 731، 735، 743، 814

ایلخانان، 169

«ب»

بابیان، 320، 805

باطنیان، 450

بنی شیبه، 441

ص:1014

بنی امیه، 286

بهائیان، 320، 805

«پ»

پادشاهان دهلی، 751

«ت»

ترخانیان، 211

ترکمانان جغتای، 528

ترکمانان، 199

ترکمن های یموت، 488

تشیع ← شیعیان

تیموریان، 93

«ح»

حروفیان، 525

حروفیه یا حروفیان، 206، 451

حنبلی ها، 85، 110

حنفی، 344، 345، 610

«خ»

خاندان شریعتمدار، 87

خاندان قریب، 445

خاندان های فندرسکی، 31

خوارزمشاهیان، 98، 806

«د»

دانشمندان اهل تسنن، 22

دانشمندان اهل سنت، 80، 84

دانشمندان زیدی مذهب، 172

ص:1015

دولت مردان عثمانی، 665

«ذ»

ذهبیه، 59، 61، 62، 70

«ر»

رضویه، 62

«ز»

زبدیه، 189، 578، 592

زندیان، 810

زیدیان ← زیدیه

زیدیه، 172، 173، 827

«س»

سادات سماکی، 213

سادات شُرُق، 37

ساسانیان، 475

سامانیان، 28

سربداران سبزواری، 113

سلاطین سلجوقی، 182

سلاطین لاهور، 751

سلجوقیان، 181، 182

سلسله شمسیه، 137

سلسله نعمت اللهی، 137

سلفیه، 85

سنی ← اهل سنت

«ش»

شافعی یا شافعیان، 77، 154، 179، 181، 229، 241، 245، 265، 345، 428

ص:1016

شروانشاهان، 539

شیخیه، 87، 612، 777

شیعه ← شیعیان

شیعیان اسماعیلی، 80

شیعیان هند، 76

شیعیان، 17، 19، 22، 29، 35، 59، 61، 71، 76، 83، 113، 117، 137، 179، 240، 260 ، 274، 295، 312، 335، 342، 345، 358، 323، 444، 446، 488، 492، 493، 508، 528، 537، 558، 564، 571، 588، 591، 658، 664، 694، 713، 753، 755، 758، 776، 814، 815، 829

«ص»

صفوی یا صفویان، 32، 37، 49، 196، 247، 288، 484

صفویان ← صفویه

صفویه، 528، 612، 631، 774، 776

صوفیان، 61

صوفیان، 830

«ط»

طاهریان، 28

«ع»

عادلشاهیان، 800

عباسیان، 192، 827

علمای اصول، 546

علمای اهل سنّت ← دانشمندان اهل سنّت

علمای بغداد، 665

علمای ترک، 417

علمای حنبلی، 431

علمای حنفی، 835

علمای حوزه ی علمیه ی کربلا، 720

علمای دولت صفوی، 223

ص:1017

علمای ساکن نجف اشرف، 151

علمای شیعه ی اثناعشریه، 80، 39، 143، 154

«غ»

غزنویان، 515

«ف»

فرقه حشویه، 83، 84

فرقه ی ناجیه، 721

فقهای اصولی، 566

فقهای شافعی، 507

فقهای شیعه، 87

فقهای نجف اشرف، 567

فلاسفه، 516

فلاسفه، 701

فلاسفه ی اسلامی، 660

«ق»

قاجاریان، 468، 728، 810

قطب شاهیان، 773، 774

«ک»

کیاییان گیلان، 197

«م»

ماتریالیست ها، 805

مالکی، 510

محدثان اهل سنت، 489

محدثان شافعی، 498

مراجع تقلید، 546

ص:1018

مردم ایران، 22

مشایخ هند، 751

مصوبه، 552

معتزلی، 298، 299، 446

معتزلیان، 537، 592، 639

مغولان، 261

«ن»

نواصب، 286

«و»

وهابیان، 772

ص:1019

اشعار

آفاق پر صداست زکوه گناه ما / کوه گناه چند بود سنگ راه ما، 541

از حمد و ستایش الهی / یابی زخدا هر آنچه خواهی، 494

ای جوانی خفته در باغ کهن / بشنو از مرغ سحرخیز این سخن، 454

ای گل آدم به خمر جان مخمر ساخته / خاک ره را کیمیای مهر تو زر ساخته، 541

ای نقش بسته نام خطت با سرشت ما / وین حرف شد ز روز ازل سرنوشت ما، 113

بشتاب که از رهش به گردی برسی / باشد که به پای بوسِ مردی برسی، 113

بنام خدای می کنم حمدها / چه نام بزرگست نام خدا، 35

بنام قدیمی که از نام او / معمای عالم بود با نظام، 822

بود عالم همین ویرانه ای چند / به هر ویرانه محنت خانه ای چند، 536

بود واجب در جمیع کارها / حمد و شکر کاشف اسرارها، 455

به حکم تیغ قضا و به امر کلک قدر / قرار نظم جهان داد ایزد داور، 389

به دور ماه خطش تا خط بنفشه دمید / قدم ز رشک خطش چون قد بنفشه خمید، 15

بی بسم اللّه الرحمان الرحیم / آدم خاک است ای دیو رجیم، 455

تو چون طبلی که بانگت سهمناکست / ولیکن در میانت باد پاکست، 446

جاودانی نامه یارغار ماست / عرش نامه مونس و دلدار ماست، 455

خداوندا دری از غیب بگشای / جمال شاهد «لاریب» بنمای، 533

در جویبارها که نوشت این نگارها / که ایدون پرنگار شده جویبارها، 500

ذاتی که عبارت است از سی و دو حرف / عین دو جهان است چه مظروف و چه ظرف، 450

زبان بگشا به تحمید الهی / که آن بهتر ترا از هر چه خواهی، 494

زهی سی نامه ام نامی ز نامت ... ، 542

سخن تا چند گویم پیچ در پیچ / تو را من دوست می دارم، دگر هیچ، 113

سخن نخلی زمستان معانی است / حلاوت بخش کام زندگانی است، 536

السلام ای سایه خورشید رب العالمین / آسمان غر و تمکین، آفتاب داد و دین، 822

ص:1020

شکار شیر گوزن است و آن یوز آهو / و مرد بخرد را علم و حکمتست شکار

شکر خداوند که در ابتدا / زد قلم صنع مر این نکته را، 113

عزیز من جواب این نه جنگ است / کلوخ انداز را پاداش سنگ است، 666

قال الرضی بن امیر سیدحسن / کلب الغلام القرشی الموتمن، 509

کار آن عالم ندانم چون کنی / هست خون عالَمی برگردن ات

کرد این را عرش نامه نام حق / کس نگیرد تا ابد بر آن سبق، 454

که از لطف خویشم مکن ناامید / ز رحمت رسان قاسمی را نوید، 209

که مرد علم به گور اندرون نه مرده باد / و مرد جهل ابر تخت بر بود مردار، 80

گفتم با دل ای دل احوال تو چیست / دل دیده بر آب کرد و بسیار گریست، 285

مجنون به گوشه ای ز جفای زمانه رفت / دیوانه اش مخوان که عجب عاقلانه رفت، 112

مرا غمی است شتروارها بحجره تن / شتر دلی نکنم غم کجا و حجره من، 542

منم سلطان دین و شاه مردان / امام و پیشوای اهل ایمان، 494

می شود خار جگر دوزی به دل مشفق مرا / باغبان هر نوگلی کاندر چمن می پرورد، 16

نقد گنجینه این کلبه ویرانه ما / مزد دستی که ز بنیاد کند خانه ما، 543

هر آن کهتر که با مهمتر ستیزد / چنان افتند که هرگز برنخیزد، 446

هوا چون آتشست و سرزنش باد / چه سازد باد چون در آتش افتاد، 447

یامن هو السائل من کل باب / و طالب الحق و قول الصواب، 720

درباره مركز

بسمه تعالی
جَاهِدُواْ بِأَمْوَالِكُمْ وَأَنفُسِكُمْ فِي سَبِيلِ اللّهِ ذَلِكُمْ خَيْرٌ لَّكُمْ إِن كُنتُمْ تَعْلَمُونَ
با اموال و جان های خود، در راه خدا جهاد نمایید، این برای شما بهتر است اگر بدانید.
(توبه : 41)
چند سالی است كه مركز تحقيقات رايانه‌ای قائمیه موفق به توليد نرم‌افزارهای تلفن همراه، كتاب‌خانه‌های ديجيتالی و عرضه آن به صورت رایگان شده است. اين مركز كاملا مردمی بوده و با هدايا و نذورات و موقوفات و تخصيص سهم مبارك امام عليه السلام پشتيباني مي‌شود. براي خدمت رسانی بيشتر شما هم می توانيد در هر كجا كه هستيد به جمع افراد خیرانديش مركز بپيونديد.
آیا می‌دانید هر پولی لایق خرج شدن در راه اهلبیت علیهم السلام نیست؟
و هر شخصی این توفیق را نخواهد داشت؟
به شما تبریک میگوییم.
شماره کارت :
6104-3388-0008-7732
شماره حساب بانک ملت :
9586839652
شماره حساب شبا :
IR390120020000009586839652
به نام : ( موسسه تحقیقات رایانه ای قائمیه)
مبالغ هدیه خود را واریز نمایید.
آدرس دفتر مرکزی:
اصفهان -خیابان عبدالرزاق - بازارچه حاج محمد جعفر آباده ای - کوچه شهید محمد حسن توکلی -پلاک 129/34- طبقه اول
وب سایت: www.ghbook.ir
ایمیل: Info@ghbook.ir
تلفن دفتر مرکزی: 03134490125
دفتر تهران: 88318722 ـ 021
بازرگانی و فروش: 09132000109
امور کاربران: 09132000109