تصویر
ص:4
سرشناسه : موسوی پناه، سیدابراهیم، 1358-
عنوان و نام پدیدآور : حرم در بستر تاریخ/ نویسنده ابراهیم موسوی پناه ؛ تهیه معاونت تبلیغات و ارتباطات اسلامی
مشخصات نشر : مشهد: انتشارات قدس رضوی، 1391.
مشخصات ظاهری : 40 ص.؛ 11 × 14 س م.
فروست : رهنما.
یادداشت : کتابنامه .
شابک : 978-600-6543-88-8
موضوع : علی بن موسی (ع)، امام هشتم، 153؟ - 203ق. -- آرامگاه -- تاریخ
شناسه افزوده : موسسه انتشاراتی قدس رضوی
شناسه افزوده : موسسه انتشاراتی قدس رضوی. معاونت تبلیغات و ارتباطات اسلامی
وضعیت فهرست نویسی : فیپا
رده بندی دیویی : 297/7672
رده بندی کنگره : BP264/2/م84ح4 1391
شماره کتابشناسی ملی : 2868324
ص:1
ص:2
ص:3
تصویر
ص:4
برای آشنایی بیشتر با بناهای حرم مطهر امام رضا نیاز دارید که پاسخ پرسش های زیر را بدانید. این کتابچه پاسخ گوی شماست:
• مکان دفن امام هشتم چگونه و کِی حرم شد؟
• تاریخچۀ سنگ های روی آرامگاه حضرت چیست؟ روی سنگ فعلی چه نوشته اند؟
• ضریح دورِ مضجع شریف چه تغییراتی از سر گذرانده است؟ ضریح فعلی چندمین ضریح است و داستان ساخت آن چیست؟
• نخستین مسجد حرم، با تاریخ هزارساله، چه نام دارد؟
ص:5
• منبر معروف به امام زمان در مسجد گوهرشاد چگونه و با چه انگیزه ای ساخته شده است؟
• صحن های ساخته شدۀ پیش و پس از انقلاب اسلامی کدام اند؟ قدیمی ترینِ آن ها کدام است و وسیع ترینِ آن ها چه نام دارد؟
• نام گذاری رواق های دارالسیاده و دارالحفاظ و توحیدخانه و... چه حکمتی داشته است؟
ص:6
حرم امام رضا ویژگی خاصی دارد: هرچه بیشتر در آن باشی و مقیم بمانی، بیشتر انس می گیری و احساس سبکی و شعف می کنی. بی شک، مهمان نوازیِ مهربان ترینِ مهربانان در کاستن از بارهای سنگین ذهنی و روحیِ تو مؤثر است؛ اما معماری بی نظیر و نقش ونگارهای درودیوارهای این کاشانۀ آسمانی نیز در ایجاد این احساس کمیاب، بی تأثیر نیست. بی اختیار برمی خیزی و بی اراده گام برمی داری و سبک بار و سبک بال، رواق به رواق و صحن به صحن را از نظر می گذرانی.
در این قطعه از بهشت که قدم می زنی، زاویه ها و گوشه ها در دلت نقش می بندد و سراها و سقف ها بر سرت چتر رحمت می گسترد؛ آن طورکه مدت ها پس از بازگشت از مشهدالرضا، تصاویر آینه کاری ها و کاشی نگاشته ها ناخودآگاه جلوی چشمت می آیند و دلت را می برند... بازجوید روزگار وصل خویش.
شایسته دیدیم گزارشی از نقشۀ این بهشت برایت فراهم آوریم. باشد که رهنمای این سیر
ص:7
به یادماندنی ات باشد. بناهای حرم مقدس رضای خوبان را می توان در چهار دسته تقسیم بندی کرد: اول، خود روضۀ منوره که قبر مطهر و ضریح و گنبد را شامل می شود؛ دوم، مسجدهای حرم که مسجد بالاسر و مسجد گوهرشادند؛ سوم، صحن ها یعنی فضاهای روباز و آسمان پیدای حرم که هشت عددند: انقلاب (عتیق)، جمهوری اسلامی، قدس، جامع رضوی، کوثر، غدیر، هدایت؛ چهارم، رواق ها یا همان مکان های سرپوشیده که تعدادشان اکنون به 26رواق می رسد.
ص:8
تصویر
ص:9
تصویر
ص:10
امام علی بن موسی الرضا در سال 148 ق در شهر مدینه دیده به جهان گشودند. به سال 183 ق و هم زمان با شهادت پدر بزرگوارشان، به منصب امامت نائل آمدند. مأمون(علیه اللعنه) برای رسیدن به اهداف و نیّت های شوم خود، در سال 200 ق، امام و تعدادی از علویان را مجبور به ترک مدینه و هجرت به سوی خراسان کرد. کمتر از سه سال بعد از ورود حضرت به خراسان، مأمون به گمان خامِ دسترسی به پیروزی نهایی، وجود مقدس آن امام را با سم به شهادت رساند.
با شهادت حضرت رضا در سال 203 ق، طبق پیش بینی خود ایشان، پیکر مطهرشان را در باغ حمید بن قحطبه، حاکم و والی خراسان، واقع در روستای سناباد، به خاک سپردند و ازآن پس این روستا به «مشهد الرضا» معروف شد. از این تاریخ به بعد، تا دورۀ دیلمیان، نشانه ای از تجدید بنای حرم در دست نیست؛ تا اینکه سبُکتَکین، 366تا387ق، پادشاه متعصب غزنوی حرم مطهر را ویران کرد و زیارت آن حضرت را ممنوع. در سال 400 ق، ابوبکر شَهمَرد، به دستور سلطان محمود غزنوی، بنای بقعه را بار دیگر بازسازی کرد. در روزگار
ص:11
سلطان سنجر سلجوقی، پس از مرمت بنا گنبدی با آجرهای زردرنگ روی بقعۀ حرم مطهر بنا کردند. پس از مدتی، گنبد را با کاشی های نفیس مزیّن کرد و مناره ای کنار آن ساخت. در زمان غازان خان و سپس سلطان محمد خدابنده الجایتو، 703 تا716ق، در تعمیر و تزیین حرم مطهر کوشش هایی به عمل آمد.
اولین سنگ مزار حضرت را در سال 516 ق ساختند. این سنگ 40 سانتی متر طول و 30 سانتی متر عرض و 6 سانتی متر قطر دارد و دارای کتیبه ای محرابی شکل به خط کوفی شکسته است و اکنون در موزه نگهداری می شود. دومین سنگ از جنس مرمر سفید و آهکی بوده است. سومین سنگ، سنگ جدید است که در سال 1379 ش نصب شده است. وزن آن 3600کیلوگرم، در ابعاد 110 در 220 سانتی متر و قطر 1متر است. بر سطح سنگ، القاب
ص:12
امام و تاریخ ولادت و شهادت حضرت و اطراف سنگ، دو بیت که حضرت به قصیدۀ دعبل ملحق فرمودند، حک شده و نیز آیاتی از قرآن مجید زینت بخش این سنگ است.
به روایت تاریخ، بر مرقد مطهر امام هشتم، علاوه بر سنگ قبر، صندوقی نیز قرار داشته است: سابقۀ اولین صندوقی که بر مزار حضرت قرار گرفت، به اوایل قرن ششم بازمی گردد. این صندوق مربوط به انوشیروان زرتشتی، از اهالی اصفهان، است که در پی مشاهدۀ کرامتی از آن امام رئوف، مسلمان شد و در سال 500ق، صندوقی چوبی با روکش نقره بر مرقد مطهر حضرت نصب کرد.
دومین صندوق، صندوقی چوبی با روکش و میخ های طلا، معروف به صندوق عباسی بود که در سال 1022 ق روی مرقد نصب شده است. این صندوق دارای تزئینات هنری و گران بهایی بوده که پس از سال ها، به علت متلاشی شدن ارکان و پایه های آن، در سال
ص:13
1311 ق از روی مضجع شریف برداشته شد.
سومین صندوق، صندوقی سنگی از سنگ مرمر معدن شاندیز با رنگ سبز لیمویی بود که حاج حسین حجارباشی زنجانی در سال 1311 ش آن را تهیه و بر مرقد منور امام نصب کرد. این صندوق سنگی که عنوان سنگ قبر داشت، تا سال 1379ش درون ضریح چهارم جای داشت. در این سال و به هنگام تعویض ضریح چهارم، آن را برداشتند و سنگ قبر جدیدی به جای آن درون ضریح پنجم جای گرفت.
ضریح، شبکه ای محیط بر صندوق و قبر مطهر است. بنابر شواهد تاریخی، نصب ضریح بر مزار امام رضا از دورۀ صفویه بوده است و سابقۀ آن تا پیش از آن معلوم نیست. هم اکنون، ضریح پنجم بر قبر مطهر نصب است و ضریح اول و سوم و چهارم در موزۀ مرکزی آستان
ص:14
قدس در معرض دید بازدیدکنندگان قرار دارند.
ضریح اول: ضریح چوبی طلاکوب و نقره کوب بود که در زمان شاه طهماسب صفوی، به سال 957 ق، ساخته و روی صندوق مرقد، نصب شده بود.
ضریح دوم: ضریح فولادی جواهرنشان، معروف به «ضریح نگین نشان» است که در سال 1160 ق ساخته شد. واقف آن، شاهرخ میرزا، فرزند رضاقلی میرزا، نوۀ نادرشاه افشار است.
ضریح سوم: ضریح فولادی ساده ای بوده که در عصر فتحعلی شاه قاجار، به سال 1238 ق، روی ضریح دوم جای گرفت.
ضریح چهارم: ضریح طلا و نقره، معروف به «شیر و شکر» است که به سال 1338 ش پس از برداشتن ضریح سوم و انتقال آن به موزه، روی ضریح نگین نشان (ضریح دوم) نصب شد. این ضریح را استاد هنرمند حاج محمدتقی ذوفن اصفهانی، تحت نظارت استاد مرحوم ابوالحسن حافظیان، ساخت. ضریح چهارم 4متر طول و 60/3مترعرض و 90/3متر ارتفاع
ص:15
دارد. قسمت بالای ضریح به سورۀ یس و انسان تزیین یافته است.
ضریح پنجم: پس از گذشت نیم قرن از عمر ضریح چهارم، به علت فرسودگی و ساییدگی شبکه های اطراف و روکش های طلا و نقره ای ضریح، در سال 1372 ش طراحی ضریح پنجم را استاد محمود فرشچیان آغاز کرد. ساخت این ضریح مقدس با کیفیت عالی و درنهایت استحکام، به وزن 12تن به ابعاد 73/3 در 78/4 و ارتفاع 4متر، در مدت هفت سال پایان یافت. سورۀ مبارک یس و انسان، به خط ثلث و با طلا و نقره، دور خارجی ضریح را مزیّن کرده است. در چهار طرف این ضریح، چهارده دهانه به نشانۀ چهارده معصوم، گل های آفتاب گردان به نشانۀ شمس الشموس، گلهای هشت پر به نماد هشتمین امام و نیز گل های پنج پر به نشانۀ پنج تن آل عبا هنرنمایی می کند. گفتنی است خاتم کاری این ضریح را کشتی آرای شیرازی، قلم زنی آن را خدادادزادۀ اصفهانی و نیز خطاطی آن را استاد موحّد برعهده داشته اند.
ص:16
در تاریخ 21دی1379، ضریح چهارم به علت فرسودگی به داخل خزانۀ حضرت انتقال یافت. ضریح «نگین نشان» (ضریح دوم) را به علت وقفی بودنش به طبقۀ تحتانی (سرداب) انتقال دادند و ضریح پنجم را در طبقۀ بالا به موازات ضریح دوم نصب کردند. در تاریخ 16اسفند1379 ش، هم زمان با عید سعید قربان، کار نصب ضریح جدید با حضور مقام معظم رهبری پایان پذیرفت.
• گنبد طلا
گنبد منور حضرت ثامن الحجج دو پوشش دارد: پوشش اول آن، سقف حرم است که مقعّر و مقرنس بوده و به آن قبّه می گویند. پوشش دوم که بر فراز قبّه وجود دارد همان گنبد طلاست. بین این دو پوشش فضایی خالی به ارتفاع 13متر وجود دارد. ارتفاع قبّه از کف 8/18متر است و تا انتهای گنبد 2/31متر. برای اولین بار، شرف الدین ابوطاهر قمی، وزیر
ص:17
سلطان سنجر سلجوقی، در قرن ششم دستور ساخت گنبد را در بالای حرم مطهر صادر کرد. نمای گنبد در آغاز ساخت، آجر زردرنگ بود و سپس کاشی نفیس سنجری. به سال 932 ق، در زمان شاه طهماسب صفوی، گنبد مطهر را طلاکاری کردند. بعد از حمله و غارت ازبکان، در زمان شاه عباس صفوی به سال 1010 ق، دوباره طلاکاری شد. در کتیبۀ دور گنبد به این مسئله اشاره شده است. بعد از زلزلۀ سال 1084 ق، در زمان شاه سلیمان صفوی به سال 1086 ق، دوباره تعمیر یافت که در چهار ترنج اطراف گنبد به آن تصریح شده است.
در سال 1291ش، روس های تزار با جسارت تمام، مسجد گوهرشاد و نیز گنبد طلا را به توپ بستند. گنبد در عصر پهلوی برای چندمین بار مرمت شد. سال 1358 ش، خشت های قدیمی را که به علت کمیِ ضخامت و گذشت زمان و تأثیر حوادث طبیعی ساییده و بدنما شده بود، برچیدند و خشت هایی از ورقه های مِسی با روکش طلا به روش الکترولیت به ضخامت چهار برابر قبل، جایگزین کردند.
ص:18
تصویر
ص:19
تصویر
ص:20
بعد از بقعۀ نورانی حضرت، کهن ترین مکان حرم مطهر مسجد بالاسر است که در سال 425 ق، حدود هزار سال قبل، در غرب روضۀ منوره ساخته شده است. بنای آن مربوط به عهد غزنویان بوده و بانی آن ابوالحسن عراقی، معروف به دبیر، است.
یکی از بناهای باشکوه عهد تیموری، اوایل قرن نهم هجری، مسجد گوهرشاد است که در جنوب حرم قرار دارد. وسعت آن 2855مترمربع با 6048مترمربع زیربناست و چهار ایوان و هفت شبستان دارد. بانو گوهرشاد، همسر میرزاشاهرخ تیموری، در سال 821 ق این مسجد را بنا نهاد. در تزیین مسجد، دستان پرتوان فرزند هنرمندش، بایسنغرمیرزا، شاهکارهایی استثنایی برجای گذاشته است. این مسجد را معمار معروف ایرانی، قوام الدین شیرازی،
ص:21
ساخت که نام او و تاریخ بنای مسجد در پایان کتیبۀ بایسنغری در ایوان مقصوره، با کاشی معرّق، به چشم می خورد. این ایوان 500مترمربع مساحت و 37متر طول و 5/25متر ارتفاع
دارد. گنبد رفیع فیروزه ای مسجد بر فراز ایوان مقصوره بر عظمت این بنا افزوده است. ارتفاع گنبد 41متر است و فضای خالی بین دو پوشش گنبد، 10متر. در دو طرف ایوان، دو مناره با ارتفاع 43متر از کف مسجد ساخته شده است که بر شکوه و عظمت هرچه بیشتر آن افزوده است. محرابِ یکپارچه از سنگ مرمر با تزیینات و کنده کاری های زیبا و کتیبه ای در میان مقرنس کاری ها، حکایتگر هنر آن دوران است.
داخل ایوان مقصوره، در مسجد گوهرشاد، منبر بزرگی قرار دارد که در بین مردم به منبر امام زمان معروف است. این منبر نفیس را از چوب گردو و گلابی با شیوۀ منبت کاری بدون
ص:22
به کاررفتن میخ یا هر فلز دیگر ساخته اند. منبر مذکور چهارده پله به نام چهارده معصوم دارد و به دست پرتوان استاد محمد نجار خراسانی، منبت کار معروف عصر فتحعلی شاه قاجار، ساخته شده است. سازنده به این نیت این منبر را ساخته است که امام زمان بعد از ظهورشان بر فراز آن برای مردم ایراد خطبه کنند؛ ازاین رو به منبر امام زمان معروف شده است.
نام بانوگوهرشاد، بانی مسجد، در ایوان شمالی مسجد، معروف به ایوان دارالسیاده بر کاشی معرّق، به خط ثلث، نوشته شده است. این ایوان با معرق کاری زیبایی تزیین شده است و بر سردر ورودی آن به حرم مطهر، پنجره ای نقره ای از آثار قاجاریه نصب شده است. گفتنی است این بنای تاریخی نمونۀ کامل و برجستۀ هنر ایرانی به شمار می رود که تمام خصوصیات و ویژگی های معماری سنتی ایران در آن به کار رفته است.
ص:23
تصویر
ص:24
تصویر
ص:25
این صحن اولین و قدیمی ترین صحنی است که در قسمت شمال حرم مطهر بنا شد. ضلع جنوبیِ صحن کهنه و اساس ایوان طلا را در عهد سلطان حسین بایقرا در اواخر دورۀ تیموریان ساختند و در عهد شاه عباس کبیر، اضلاع شمالی و شرقی و غربی احداث و
تکمیل شد. در این صحن، چهار ایوان وجود دارد: ایوان جنوبی صحن، ایوان طلاست که به دستور امیر علی شیر نوایی وزیر سلطان حسین بایقرا در سال 872 ق با 21متر ارتفاع برساخته شد. چون بدنۀ ایوان در زمان نادرشاه به سال 1148 ق با خشت های طلا طلاکاری شده است، به ایوان نادری نیز معروف است. ایوان شمالی، یعنی ایوان عباسی، در سال 1021 ق با 22متر ارتفاع بنا شده است. بر فراز ایوان عباسی، گلدستۀ طلایی وجود دارد که به دورۀ نادرشاه افشار مربوط است. ایوان غربی ایوان ساعت است و 24متر ارتفاع دارد. ساعت بزرگی روی آن قرار دارد که در حدود سال 1336 ش نصب شده است. ایوان شرقی ایوان نقاره نام دارد
ص:26
که 26متر ارتفاع دارد. این صحن در روزگار پادشاهان صفویه و افشاریه و قاجاریه گسترش یافته و به شکل چشم نوازی تزیین شده است.
نقاره زنی: همچنان که در تاریخ آمده است، نواختن طبل و دهل در دربار سلاطین و حکّام در زمان های پیش و پس از اسلام، علاوه بر اینکه نوعی عظمت محسوب می شده است، برای آگاهی و اعلام عمومی نیز مرسوم بوده است. اما نقاره نوازی در حرم مطهر رضوی، از اواسط قرن نهم هجری، به واسطۀ فعالیت میرزاابوالقاسم بابر، نوۀ گوهرشاد خاتون، به سال860 ق مرسوم شده است. گفتنی است در سال های 1312 تا 1320ش، به دستور رضاخان، نقاره زنی تعطیل شد. نقاره زنان معمولاً هفت نفرند که سه نفر ایشان بر طبل می زنند و چهار نفر دیگر در شیپور ها می دمند.
ص:27
زمان نقاره: در شبانه روز دو نوبت، دقایقی قبل از طلوع و غروب آفتاب، نوبت چیان رسمی طبل و نقاره را با آهنگی خاص به صدا در می آورند و با نواختن آخرین ضربه ها، طلوع و غروب خورشید را اعلام می کنند. ایام شهادت ائمه، در سوگواری ها و در ماه محرم و صفر، برای احترام ایشان، نقاره نمی نوازند؛ ولی در اعیاد مذهبی، مانند شب و صبح عید ها و نیز روزهای ولادت ائمه، نقارۀ شادمانی را چندین نوبت می نوازند. در سحرهای ماه رمضان نیز حدود یک ساعت قبل از اذان صبح، نقاره نواخته می شود.
ساختمان نقاره: ایوان شرقی صحن انقلاب، به نام ایوان نقاره، در عصر شاه عباس صفوی با ارتفاع 26متر ساخته شد و پس از آن، ساختمان نقارخانه را بر بالای آن، بنا کردند. نقاره خانه دو طبقه دارد: طبقۀ زیرین آن، محل گذاشتن طبل ها و شیپورها و لوازم دیگر است و در طبقۀ بالایی، نقاره زنان مستقر می شوند.
ص:28
سقاخانه ای در صحن انقلاب وجود دارد که به سقاخانۀ اسماعیل طلایی معروف است. سنگاب این سقاخانه از سنگ مرمر یکپارچه، با ظرفیت 3کُر آب برابر با 1130لیتر، است که به دستور نادرشاه، از هرات افغانستان برای آب شرب آوردند. در همان زمان، شخصی به نام اسماعیل، بنایی هشت ضلعی با ستون های مرمر بر فراز سقاخانه احداث کرد و سقف آن را با خشت های طلا آراست؛ به همین سبب، به سقاخانۀ اسماعیل طلایی معروف شد.
این صحن در شرق حرم مطهر و در پایین پای مبارک حضرت، با 4335مترمربع مساحت ساخته شده است. در نگاهی کلّی می توان صحن آزادی را بنای برجای مانده از دورۀ قاجاریه دانست؛ چراکه ساخت آن به دستور فتحعلی شاه به مباشرت فرزندش علی نقی میرزا و
ص:29
با معماری حاج آقاجان، صاحب بازارچۀ معروف حاج آقاجان در مشهد، آغاز شد و بنای آن در روزگار ناصرالدین شاه قاجار به پایان رسید. در این صحن، چهار ایوان وجود دارد: ایوان غربی یا ایوان طلا بیش از 20متر ارتفاع دارد و مسیر تشرّف بانوان به داخل حرم است. ازآنجاکه در زمان ناصرالدین شاه قاجار، این ایوان را مرمت کرده و خشت های زرین به آن نصب کردند، به ایوان ناصری
نیز مشهور است. ایوان جنوبی ایوان ساعت است که از دو ایوان تشکیل یافته است و بر فراز آن، ساعتی بزرگ وجود دارد. این ساعت تا پیش از سال 1336 ش بر روی ایوان غربی صحن انقلاب قرار داشت. گویند این ساعت را در عهد ناصرالدین شاه قاجار، به سال 1278 ق، از منچستر انگلستان آورده اند.
افزایش تصاعدی زائران، گنجایش محدود فضاهای باز و سرپوشیدۀ حرم مطهر و عنایت
ص:30
تولیت آستان قدس رضوی به احداث فضاهای زیارتی و فرهنگی و خدماتی، حجم عملیات اجرایی را افزایش داد. زیربنای اماکن متبرکه درطی 12قرن، حدود 12هکتار بوده و بعد از پیروزی انقلاب اسلامی ایران، تاکنون، به بیش از 90هکتار رسیده است. 8 بنای سرپوشیده به نام رواق با مساحتی بالغ بر 41هزار مترمربع و نیز 7فضای باز به نام صحن با مساحتی درحدود 150هزار مترمربع به مجموعه حرم مطهر افزوده شده است. نام رواق های جدید از این قرار است: دارالولایه، دارالهدایه، دارالحکمه، دارالرحمه، دارالاجابه، دارالحجه، دارالکرامه و رواق امام خمینی. صحن های جمهوری اسلامی، قدس، جامع رضوی، غدیر، کوثر و هدایت نیز صحن های پس از انقلاب اند.
این بنا در سال 1368 ش با 7292مترمربع مساحت احداث شد. صحن جمهوری چهار
ص:31
ایوان دارد: ایوان شرقی «باب الولایه» نام دارد، به طلا آراسته بوده و به رواق دارالولایه متصل است. جنب این ایوان، پنجره ای رو به ضریح از جنس برنز نصب است که زائران از اینجا به امام خود عرض ارادت می کنند. ایوان غربی را «باب الغدیر» نام نهاده اند، ایوان شمالی را «باب العلم» و ایوان جنوبی را «باب الشهاده». دو گلدسته با ارتفاع بیش از 30متر بر فراز سردر های شمالی و جنوبی صحن، تزیین و طلاکاری شده است. در وسط صحن، ساعت آفتابی یا شاخص است که در تمام فصول سال، ظهر شرعی دقیق شهر مشهد را مشخص می کند.
در جنوب حرم مطهر و مسجد گوهرشاد، بین بست شیخ بهایی و قسمتی از جنوب رواق امام خمینی، با مساحت بالغ بر 2530مترمربع، صحن قدس را در سال 1373 ش ساخته اند. این صحن دارای شش ورودی و تعدادی غرفه و حجره است. گنبد فیروزه ای رنگ
ص:32
مسجد گوهرشاد را از صحن قدس به زیبایی می توان مشاهده کرد. سقاخانه ای زیبا با نمای بیت المقدس در وسط صحن، یاد و خاطرۀ قدس عزیز، نخستین قبله گاه مسلمانان جهان، را در اذهان زنده می کند. سقاخانۀ صحن قدس را دقیقاً برابرِ یک هشتم مساحت بیت المقدس ساخته اند و قسمت خارجی آن را با کاشی های معرق تزیین داده اند.
صحن جامع رضوی، با 117584مترمربع زیربنا، در جنوب اماکن متبرک حرم واقع است و ازطریق دو بست به خیابان تهران و خیابان خسروی نو (شهیداندرزگو) ارتباط دارد. این صحن شش مناره و سه ایوان دارد: ایوان غربی به نام «ایوان غدیر»، ایوان شرقی به نام «ایوان کوثر» و ایوان جنوبی به نام «ایوان ولی عصر».
ص:33
این صحن در زاویۀ شمال شرقی صحن جامع رضوی جای دارد، با 15266مترمربع زیربنا. صحن کوثر از شمال شرق به خیابان نواب صفوی منتهی می شود. در ضلع غربی آن، رواق امام خمینی و صحن آزادی قرار دارد. سازۀ اصلی، فلزی بتنی است و نمای صحن، سنگ و آجر و کاشی معرق.
صحن غدیر، با 14414مترمربع زیربنا، در ضلع غربی صحن جامع رضوی و جنوب غربی اماکن متبرک قرار دارد. این صحن از ضلع شرقی به صحن جمهوری اسلامی می رسد و از ضلع شمال غربی به خیابان شیرازی.
ص:34
این صحن، با زیربنای 17980مترمربع، در ضلع شرقی اماکن متبرک جای گرفته است و از شمال شرقی به ساختمان بنیاد پژوهش های اسلامی و خیابان طبرسی و از جنوب غربی به خیابان نواب صفوی منتهی می شود.
ص:35
تصویر
ص:36
تصویر
ص:37
این رواق در جنوب حرم مطهر، با مساحت 217مترمربع، به دستور بانو گوهرشاد در اوایل قرن نهم هجری بنا شد. از قدیم محل تجمع حافظان قرآن و اجرای مراسم خاص تلاوت کلام الله و خطبۀ مخصوص حفاظ آستان قدس بوده است. آنان همه روزه در دو نوبت صبح و شام برای برگزاری مراسم صفه، به قرائت قرآن و دوازده بند خواجه نصیر می پردازند. مشاهیر بزرگواری همچون عبدالجواد ادیب نیشابوری و ملاهاشم خراسانی در این مکان مدفون اند.
با مساحت 373مترمربع و در جنوب غربی حرم مطهر، رواق دارالسیاده را در زمان گوهرشاد بنا کرده اند. نام گذاری آن ازاین روست که از قدیم، محل تجمع و تدریس علما و سادات و منسوبان به خاندان امیرالمؤمنین بوده است. بزرگانی نظیر محمدمهدی خالصی
ص:38
اصفهانی و میرزااحمد مدرس یزدی و آیت الله محمد کوهستانی در این رواق آرمیده اند.
این رواق در جنوب شرقی روضۀ منوّره، با مساحت 227متر مربع قراردارد و ازجمله بناهایی است که اساس آن در زمان گوهرشاد و به دستور او پی ریزی شده و در سال های 1334تا1338 ش، پس از تعمیر و تزیین، به صورت کنونی درآمد. قبور علمایی همچون شیخ غلامحسین تبریزی (ترک)، سیدحسین خادمی اصفهانی، میرزا حبیب الله گلپایگانی و شهید هاشمی نژاد در این رواق است.
رواق گنبد حاتم خانی در شرق حرم مطهر و پایین پای مبارک، به مساحت 115مترمربع توسط حاتم بیگ اردوبادی، از وزرای عصر صفویه، به سال 1010 ق بنا شد.
ص:39
این رواق را الله وِردی خان، از رجال عهد صفویه، در سال 1021ق با مساحت 171مترمربع در شمال شرقی حرم مطهر بنا کرد. بر گرداگرد این رواق، تاریخ ولادت و شهادت امامان معصوم به همراه برخی احادیث معتبر، مکتوب است.
این رواق که هم اکنون محل تشرف خانم ها به حرم مطهر است، از جنوب به رواق دارالسیاده و از غرب به رواق الله وِردی خان می پیوندد. با محاسبۀ فضاهای جانبی، مساحت آن 166مترمربع است. بنای این رواق مربوط به سال 1031 ق است. مرحوم میرزاشفیع قزوینی به هزینۀ تاجری قزوینی آن را احداث کرد. محل دفن میرزامهدی غروی اصفهانی و ملاهاشم قزوینی همین رواق است.
ص:40
معروف است که این رواق را ملامحسن فیض کاشانی در سال 1072 ق بنا نهاده و در این مکان، آیات توحیدی تدریس و تفسیر می کرده است. در ضلع شمالی توحیدخانه، پنجرۀ فولاد نصب است و ضریح مطهر از پشت این پنجره، نمایان. مساحت این رواق به 108مترمربع می رسد. بزرگانی مثل میرزامهدی اصفهانی، سیدعبدالله شیرازی و سیدجواد خامنه ای پدر مقام معظم رهبری در این رواق مدفون اند.
رواق دارالفیض با مساحت 112مترمربع در پشت سر مبارک حضرت واقع است. همچنین به علت اتصال این رواق به رواق توحیدخانه، برخی مورخان برآن اند که ممکن است مرحوم فیض کاشانی در عهد صفویه این بنا را هم زمان با توحیدخانه ساخته باشد.
ص:41
این رواق که در شرق حرم مطهر، بعد از رواق حاتم خانی و متصل به ایوان طلای صحن آزادی است، در عهد قاجاریه و به مساحت 162مترمربع احداث شده است. آرامگاه سیدیونس اردبیلی، میرزا علی اکبر نوقانی و شیخ علی اکبر نهاوندی همین جاست.
این رواق در جنوب شرقی حرم مطهر واقع است و آرامگاه شیخ محمد بهاء الدین عاملی، معروف به شیخ بهایی (وفات 1031 ق) است. به روایت تاریخ، این رواق همان منزل و مدرَس جناب شیخ بوده است. در سال 1364 ق، با مساحت حدود 102مترمربع به طرز باشکوهی تجدید بنا شد. در سه طرف رواق، زیر سقف و بر دیوار آرامگاه، کتیبه ای به طول 8/30متر و عرض 40 سانتی متر، ضمن معرفی شیخ، آثار و نگاشته های او را به خط ثلث دربردارد.
ص:42
این رواق در جنوب شرقی حرم مطهر، بین دارالسعاده و دارالذکر واقع است. در گذشته، این بنا چنداتاقه بود و به عنوان آبدارخانه و آسایشگاه عده ای ازخدام و محل دفتر امور داخلی حرم استفاده می شد. در سال 1343 ش، با مساحت 100مترمربع، به صورت رواق درآمد. بزرگانی همچون آیت الله فلسفی، آیت الله مروارید، آیت الله فهری زنجانی و سیدابوالحسن حافظیان را در این رواق به خاک سپرده اند.
این رواق از مجموعِ دو بنا تشکیل یافته است: یکی رواق «پشت سر» مربوط به صفویه و دیگری بنای «قرآن خانه» سابق که مربوط به عهد تیموریان است. این دو مکان در سال های 1344 ش به صورت یک رواقِ 73مترمربعی درآمد و دارالشکر نام گرفت.
ص:43
این رواق با 140مترمربع مساحت در شمال غربی روضۀ منوره قرار دارد. دارالشرف که در شمال دارالسیاده و شرق دارالولایه جای دارد، در گذشته رواق نبوده است؛ اما پس از تغییراتی، در سال 1343 ش به صورت رواقی مستقل درآمد.
دارالعزّه رواق کوچکی است که در جنوب شرقی روضۀ منوره، بین دارالسلام و دارالذکر واقع است. پیش از این، کشیک خانۀ خدام بوده است و در سال 1343 ش با 73مترمربع به صورت رواق درآمد.
ص:44
این رواق در جنوب شرقی حرم مطهر با مساحت 216مترمربع قرار دارد و یکی از بناهای نسبتاً نوساخته است. این رواق از مشرق به صحن آزادی محدود است و پیش از این مدرسۀ علمیۀ علی نقی میرزا بود. در سال 1343 ش، بازسازی شد و تغییر کاربری داد و با پوشش جدیدِ سقف، به صورت رواقی جدید درآمد. حجره های بالایی و پایینی مدرسه در اطراف آن، درحال حاضر محل استقرار دفاتر مختلف است.
کوچک ترین رواق حرم مطهر، به مساحت 36مترمربع، رواق دارالاخلاص است. در توسعۀ سال 1373 ش، این بنا تقریباً جزو شمال دارالسیاده و مسجد بالاسر درآمده است.
ص:45
رواق دارالزهد را در جنوب شرقی حرم مطهر، بین سال های 1350تا1352 ش، با مساحت 290مترمربع ساخته اند. این رواق از مشرق به مقبرۀ شیخ بهایی محدود است. قبر علامه محمدتقی جعفری و سید ابوالحسن شیرازی در این رواق قرار دارد.
تاریخ بنای این رواق به سال 1353 ش برمی گردد. این بنا، همچون رواق شیخ بهایی و دارالزهد، دو طبقه دارد و طبقۀ بالایی آن، تالار اماکن متبرکۀ آستان قدس رضوی است و مساحت آن، 158مترمربع. از شمال به صحن آزادی، از مشرق و جنوب به رواق امام خمینی و از مغرب به رواق شیخ بهایی متصل است.
ص:46
این بنای وسیع که در غرب حرم مطهر، حد فاصل صحن انقلاب و صحن جمهوری واقع است، با مساحت 1965مترمربع در سال 1365 ش آغاز شد و به سال 1368 ش پایان یافت.
این رواق در جنوب غربی حرم مطهر، در صحن جمهوری، با 536مترمربع مساحت ساخته شده است. احداث این رواق از سال1369 ش شروع شد و در نخستین روز سال 1371 ش پایان گرفت.
دارالرحمه با 831مترمربع زیربنا در جنوب غربی حرم مطهر، بین بست شیخ بهایی و
ص:47
صحن جمهوری، قرار دارد. این رواق با معماری تقلیدی از شبستان های مسجد گوهرشاد، حجیم سازی شده و نما سازی داخلی آن، از زیباترین کارهای هنری در حرم مطهر است. ساخت آن در سال 1369 ش آغاز و در سال 1371 ش افتتاح شد.
این رواق وسیع بنای زیرین رواق دارالولایه است و در مغرب سرداب مطهر، بالاسر مبارک امام واقع است. ساخت این رواق با 1965مترمربع مساحت در سال 1376 ش آغاز شد و به سال 1379 ش پایان یافت. در زاویۀ شرقی رواق، یک هشتی با پنجرۀ نقره و سقفی به صورت نیم گنبدی وجود دارد که راه ورود به سرداب مطهر امام است.
ص:48
این رواق در دو طبقه، با زیربنای 1468مترمربع در زاویۀ شمال غربی صحن آزادی واقع است. کار احداث این بنا در سال 1377 ش شروع شد و در سال 1381 ش پایان پذیرفت.
ساخت این رواق در سال 1378 ش آغاز شد و به سال 1381 ش انجام یافت. این رواقِ دوطبقه با 488مترمربع مساحت در زاویۀ شمال شرقی صحن انقلاب بنا شده است.
این رواق همان صحن سابق امام خمینی است. ساخت این صحن در زمان پهلوی اول، در آبان 1316 ش آغاز شد و در زمان پهلوی دوم، در آذر1324ش به پایان رسید. ازآنجایی که
ص:49
ساختمان موزۀ حضرت در این صحن بنا شد، نام «صحن موزه» را به خود گرفت. در پی افزایش روزافزون زائران و نیاز مبرم به توسعۀ فضاهای سرپوشیده، طرح تغییر کاربری آن به رواق، در اواخر سال1381ش تصویب شد. این رواق با9840مترمربع در دوطبقه، با سازۀ بتنی فلزی، احداث شد. دسترسی به این رواق ازطریق مسجد گوهرشاد و صحن جامع رضوی و صحن آزادی میسّر است.
رواق دارالحجه در زیر صحن انقلاب واقع است و 6799مترمربع زیربنا دارد. این بنا در اواخر سال 1378 ش آغاز شد و در نیمۀ شعبان 1429ق (1387ش) افتتاح شد. قبر شیخ مجتبی قزوینی در این رواق است.
ص:50
1. راهنمای جامع اماکن متبرکه، روابط عمومی آستان قدس رضوی.
2. به سوی بارگاه نور، بزرگ عالم زاده.
3. راهنما یا تاریخ آستان قدس، علی مؤتمن.
4. مشاهیر مدفون، ابراهیم زنگنه.
ص:51
تصویر
ص:52
ص:53