پیامهای قرآن برای جوانان: تفسیر سوره حمد و بقره

فهرست مطالب

مقدمه ناشر.......... 15

آیه 1: بهترین سرآغاز. 17

آیه 2: سپاس و ستایش پروردگار. 18

آیه 3: رحمت گستردۀ الهی.. 19

آیه 4: قیامت، جلوه ای از رحمت... 20

آیه 5: عبادت و استعانت... 21

آیه 6: اعتدال و میانه روی.. 21

آیه 7: ره یافتگان و گمراهان.. 24

تفسیر سوره بقره

آیه 1: حروف مقطعه. 25

آیه 2: قرآن، کتاب هدایت... 26

آیه 3: ایمان و عمل، در کنار هم. 27

آیه 4 و 5: جریان رسالت در بستر تاریخ.. 29

آیه 6: لجاجت در برابر حق.. 30

آیه 7: کیفر کفر. 31

آیه 8: نفاق؛ میانۀ کفر و ایمان.. 31

آیه 9: نفاق و فریب کاری.. 32

ص: 5

مقدمه ناشر

بسم الله الرحمن الرحیم

کتاب حاضر مباحث تفسیری است که متناسب با شنوندگان برنامه­های برون مرزی صدا و سیما که از اقوام و ملل مختلف و دارای مذاهب گوناگون می­باشند، به رشته تحریر درآمده و از سال 78 تاکنون به صورت هفته­ای پنج آیه در اختیار رادیو برون مرزی قرار گرفته است تا به حدود سی زبان زنده دنیا ترجمه، تولید و پخش گردد.

مؤلف کتاب حجت الاسلام دکتر محمود متوسل، توفیق داشته در طول سی­سال گذشته، در خدمت حجت الاسلام والمسلمین محسن قرائتی باشد و در نگارش متن تفسیر نور، در بیش از 16 جزء قرآن کریم با ایشان همکاری داشته است.

در تألیف این مباحث، مؤلف از تفسیر نمونه و تفسیر نور بهره بسیار برده است. اما نگاه او به مخاطب خارج کشور باعث گردیده از طرح مباحث عمیق تفسیری یا اختلاف برانگیز خودداری نماید و سعی کند نکات و پیام­هایی که از متن آیات برمی­آید استخراج و در اختیار مخاطبان قرار دهد.

ص: 15

1- بهترین سرآغاز

بِسْمِ اللَّهِ الرَّ حْمَٰنِ الرَّ حِیمِ ﴿١﴾

به نام خداوند بخشندۀ مهربان

از قدیم میان مردم رسم بوده است که کارهای مهم خود را با نام یکی از بزرگانشان آغاز کنند تا موجب میمنت و برکتِ آن کار شود. امروزه نیز با نام یا حضور رؤسای جمهور کارها را افتتاح می کنند. امّا خداوند بزرگ تر از هر بزرگی است؛ زیرا هستیِ همۀ موجودات با ارادۀ او آغاز شده و نه فقط کتابِ طبیعت، بلکه کتابِ شریعت، یعنی قرآن و دیگر کتب آسمانی نیز با نام او شروع شده است. لذا اسلام به ما سفارش می کند کارهای خود، چه کوچک و چه بزرگ، اعم از خوردن و آشامیدن، برخاستن و خوابیدن، سیر و سفر، گفتن و نوشتن و نیز کار و کسب را با «بسم اللَّه» آغاز کنیم و از گوشت حیوانی نخوریم که آن را بدون آوردن نام خدا، ذبح کرده اند.

ص: 17

2- سپاس و ستایش پروردگار

الْحَمْدُ لِلَّهِ رَ بِّ الْعَالَمِینَ ﴿٢﴾

سپاس و ستایش مخصوص خداوندی است که پروردگار جهانیان است.

به دنبال نام و یاد خدا، اولین کلام ما تشکر از اوست. خدایی که رشد و پرورش همۀ عالَم ها از اوست؛ چه عالَم جمادات و نباتات و چه عالَم حیوانات، چه آسمان ها و چه زمین. آری، او به زنبور عسل آموخته است که از چه

ص: 18

3- رحمت گستردۀ الهی

الرَّ حْمَٰنِ الرَّ حِیمِ ﴿٣﴾

[خدایی که] بخشنده و مهربان است.

خدایی که به او ایمان داریم، مظهر مهر، محبّت، بخشش و آمرزش است. نمونه هایِ رحمت و محبّت او را در نعمت های فراوانی که برای ما آفریده است، می بینیم. گُل های زیبا و خوشبو، میوه های خوش طعم و خوشمزه، خوردنی های لذیذ و پرانرژی، پوشیدنی های رنگارنگ و متنوع، همه و همه، هدیه های خداوند به ماست. مِهر مادر به فرزند را او در دل و جانِ مادران

ص: 19

4- قیامت، جلوه ای از رحمت

مَالِکِ یَوْمِ الدِّینِ ﴿٤﴾

[خدایی که] مالک روز جزاست.

کلمۀ «دین» هم به معنای مکتب و آیین است، هم به معنای جزا و پاداش. مراد از «یَوْمِ الدِّینِ» روز قیامت است که روز حساب و کیفر و پاداش است. البته خداوند، هم مالک دنیاست و هم مالک آخرت، ولی مالکیت او در روز قیامت، جلوۀ دیگری دارد. در آن روز هیچ کس مالک هیچ چیز نیست. حتی انسان اختیار اعضا و جوارحِ خود را ندارد. نه زبان، اجازۀ عذرتراشی دارد و نه فکر، فرصتِ تدبیر؛ تنها خداوند، صاحب اختیار آن روز است.

از این آیه می آموزیم:

در کنار امید به رحمتِ الهی که در آیۀ قبل مطرح شد، باید از حساب و جزای قیامت نیز بترسیم؛ زیرا خداوند از هر نیک و بد ما آگاه و بر کیفر و پاداش آن قادر است.

ص: 20

5- عبادت و استعانت

إِیَّاکَ نَعْبُدُ وَإِیَّاکَ نَسْتَعِینُ ﴿٥﴾

[خدایا] تنها، تو را می پرستیم و تنها، از تو یاری می جوییم.

در آیات گذشته، برخی صفات خداوند را شناختیم و دانستیم که او «رَحمن» است، «رَحیم» است، «ربُّ العالَمین» و مالک روز جزاست. همچنین او را به خاطر نعمت های بی شماری که به ما ارزانی فرموده است، سپاس گفتیم و ستایش کردیم که: «اَلحَمدُ لِلّهِ رَبِّ الْعالَمین».

حق آن است که اکنون به درگاه او برویم، به نماز بایستیم و با اظهار عجز و ضعف، اعلام کنیم که ما فقط بندۀ تو هستیم و جز در برابر فرمان تو، در برابر دیگران، سر خم نمی کنیم. نه بندۀ زر و ثروتِ دنیا هستیم و نه بردۀ زور و قدرت های استعماری. اما این نماز که بهترین راه پرستش خداوند است، به جماعت برگزار می شود. لذا ما مسلمانان، یک صدا و در یک صف، دسته جمعی اعلام می کنیم: «اِیّاکَ نَعْبُدُ وَ اِیّاکَ نَسْتَعین»؛ خداوندا! نه فقط من، بلکه همۀ ما بندۀ تو هستیم و از تو یاری می جوییم.

از این آیه می آموزیم:

اگر در هر نماز، با توجه بگوییم که فقط بندۀ خدا هستیم، دیگر اهل غرور و تکبر نخواهیم شد.

7- ره یافتگان و گمراهان

صِرَ اطَ الَّذِینَ أَنْعَمْتَ عَلَیْهِمْ غَیْرِ الْمَغْضُوبِ عَلَیْهِمْ وَلَا الضَّالِّینَ ﴿٧﴾

راه کسانی که به آنان نعمت دادی، نه راه کسانی که بر آنان غضب شده است و نه گمراهان.

انسان ها در انتخاب راه زندگی، سه گروه می شوند: دستۀ اول کسانی هستند که راه خدا را انتخاب و براساس دستورهای خداوند زندگی می کنند. این دسته همواره مشمول نعمت و رحمت ویژۀ الهی خواهند بود.

دستۀ دوّم که در مقابل دستۀ اوّل اند، کسانی هستند که حق را شناخته اند؛ ولی هوا و هوسِ خود و خواسته هایِ نامشروع دوستان و بستگان را بر خواسته های خداوند ترجیح می دهند. این گروه کم کم از «صراط مستقیم» دور می شوند و خشم و غضب الهی به آنان می رسد. این آیه از آنان با عنوان«مَغْضُوبِ عَلَیْهِم» یاد کرده است.

در این میان، گروه سومّی هستند که راه معین و مشخصی ندارند، متحیر و سرگردان اند و به تعبیر این آیه، «ضالِّینَ» یعنی گمراهان هستند. هر روز راهی را در پیش می گیرند؛ اما به جایی نمی رسند.

از این آیه می آموزیم:

در انتخاب راه مستقیم، نیازمند شناخت الگو هستیم، چنان که خداوند در آیۀ 69 سورۀ نساء، آنان را معرفی کرده و فرموده است: پیامبران و صدّیقان و شهدا و صالحان، مشمول نعمت های ویژۀ او هستند.

ص: 24

8- حروف مقطعه

بِسْمِ اللَّهِ الرَّ حْمَٰنِ الرَّ حِیمِ

الم ﴿١﴾

الف لام میم

خداوند، 29 سوره از 114 سورۀ کتاب خود را با حروفی آغاز فرموده است که هر حرف آن به تنهایی و به نامِ خودش خوانده می شود. مانند همین آیه از سورۀ بقره که آن را چنین می خوانیم: «الف، لام، میم». این شیوۀ استفاده از حروف در میان عرب زبان ها سابقه ای نداشته است. قرآن شناسان این حروف را که از یکدیگر جدا هستند و جداجدا خوانده می شوند، «حروف مقطعه» می گویند.

در بیشتر سوره هایی که این حروف آمده است، پس از آن ها، آیاتی مطرح شده است که عظمت و اصالت قرآن را مطرح می کنند. گویا خداوند می خواهد بگوید که من این کتاب را که معجزه است، از همین حروف الفبا که در اختیار شما نیز هست، ساخته و پرداخته ام، نه از حروف و کلماتی خاص که برای شما ناآشنا و درک ناشدنی باشد. حال، کسانی که مدعی هستند قرآن معجزه نیست، اگر راست می گویند، با همین حروف الفبا، کتابی بنویسند که همچون قرآن، هم از جهت رسایی و شیوایی جملات، بی همتا باشد، هم ازنظر مطالب و محتوا، بی نظیر و بی مانند.

ص: 25

9- قرآن، کتاب هدایت

ذَٰلِکَ الْکِتَابُ لَا رَ یْبَ فِیهِ هُدًی لِلْمُتَّقِینَ ﴿٢﴾

آن کتاب که در [حقّانیت] آن هیچ تردیدی راه ندارد، راهنمای پرهیزکاران است.

کتاب، باارزش ترین میراثِ نسل های گذشته برای بشر امروز است که توانسته با زبان خاموشِ خود، والاترین مفاهیم و معارف را به گوش جهانیان برساند. خداوند نیز قوانین زندگی را به صورت کتاب در اختیار بشر قرار داده است. قرآن، به صورت کتاب از آسمان نازل نشده است؛ امّا به فرمان خداوند، پیامبر اسلام صلی الله علیه و آله وسلم هرچه را وحی می شد، برای مردم قرائت می کردند تا اهل قلم بنویسند و عموم مردم نیز آن را حفظ کنند و به خاطر بسپارند. اگر انسان این کتاب الهی را به دقت مطالعه کند، یقین خواهد کرد که از جانب خداست؛ زیرا بیان چنین مطالبی از زبان یک انسان، آن هم در چهارده قرنِ قبل و از میان قومی بی سواد و بی بهره از علم، محال است.

هرکه طالب سعادت است، چاره ای ندارد جز آنکه به دفترچه راهنمای خود مراجعه کند. این دفترچه را خالق هستی برای او فرستاده است تا از ابزار وجودی خود درست استفاده کند و از خطراتی که جسم و روح او را تهدید می کند، دوری گزیند. البته همان گونه که نور خورشید از شیشۀ تمیز عبور می کند، نه از خشت و گلِ تیره، نور قرآن نیز تنها در دل های پاک اثر می کند، نه در دل افراد لجباز.

ص: 26

10- ایمان و عمل، در کنار هم

الَّذِینَ یُؤْمِنُونَ بِالْغَیْبِ وَیُقِیمُونَ الصَّلَاةَ وَمِمَّا رَ زَقْنَاهُمْ یُنْفِقُونَ ﴿٣﴾

[متّقین] کسانی هستند که به غیب ایمان دارند و نماز را به پای می دارند و از آنچه به آنان روزی داده ایم، انفاق می کنند.

قرآن، هستی را به دو بخش تقسیم می کند: یکی، جهان غیب که از حواس ما پوشیده و پنهان است؛ دیگری، عالَم محسوسات که طبیعت مادی است.

برخی انسان ها، فقط هرچه را می بینند و می شنوند، می پذیرند و می خواهند همه چیز را ازطریق حواس پنج گانه درک کنند. غافل از اینکه حواس محدود ما قدرت درک همه چیز را ندارد. حتی قوۀ جاذبه را که خاصیتی مادی است، با حواس نمی توان درک کرد. از افتادن اشیا به پایین، می فهمیم که زمین جاذبه دارد. پس شناخت ما از جاذبه، از راه آثار آن است نه با درک مستقیم خود آن.

بعضی توقع دارند خدا را با چشم ببینند تا به او ایمان بیاورند، چنان که قوم بنی اسرائیل به حضرت موسی علیه السلام گفتند: «لَنْ نُؤْمِنَ لَکَ حَتَّی نَرَی اللّهَ جَهْرَة» (بقره، 55)؛ ما به تو ایمان نمی آوریم، تا آنکه خدا را آشکارا ببینیم.

درحالی که خداوند جسم نیست تا دیدنی باشد و ما از آثار باعظمت او در آفرینش، به وجود او پی می بریم و به او ایمان می آوریم.

ص: 27

11- جریان رسالت در بستر تاریخ

وَالَّذِینَ یُؤْمِنُونَ بِمَا أُنْزِلَ إِلَیْکَ وَمَا أُنْزِلَ مِنْ قَبْلِکَ وَبِالْآخِرَ ةِ هُمْ یُوقِنُونَ ﴿٤﴾

آنان به آنچه بر تو نازل شده و به آنچه [بر پیامبران] پیش از تو نازل شده است، ایمان دارند و به آخرت نیز یقین دارند.

أُولَ-ٰئِکَ عَلَیٰ هُدًی مِنْ رَ بِّهِمْ وَأُولَ-ٰئِکَ هُمُ الْمُفْلِحُونَ ﴿٥﴾

آنان هدایتی [ویژه] از جانب پروردگارشان یافته اند و آنان، همان رستگاران اند.

وحی، یکی از راه های شناخت است که متقین به آن ایمان دارند. همان طور که در آیۀ قبل گفتیم، راه شناختِ انسان به حس محدود نیست و عالمی ورای عالم محسوسات وجود دارد که عقل به وجود آن گواهی می دهد؛ ولی از شناخت دقیق آن عاجز است. خداوند نیز با فرستادن وحی، شناخت ما را کامل می سازد.

عقل می گوید: خدایی هست؛ ولی وحی، صفات و ویژگی های آن خدا را برای ما بیان می کند. عقل می گوید: برای کیفر و پاداش انسان ها، باید دادگاهی جهانی برپا شود؛ وحی می گوید: قیامتی هست که چنان ویژگی هایی را دارد. پس عقل و وحی مکمّل یکدیگرند و افرادِ باایمان از هر دو بهره می گیرند.

وحی، اختصاصی به پیامبر اسلام صلی الله علیه و آله وسلم ندارد، بلکه سخن الهی به همۀ پیامبران می رسیده است. لذا افراد باتقوا، تعصّب بی جا ندارند که پیامبران قبلی را نفی کنند و فقط پیامبر اسلام را بپذیرند، بلکه به همۀ پیامبران الهی ایمان دارند و هرچه را به آنان وحی شده است، می پذیرند. همچنین، آنان مرگ را پایان کار خود نمی دانند و به قیامت یقین دارند. لذا خود را در برابر گناه حفظ می کنند و به رستگاری می­رسند. رستگاری یعنی آزادشدن از خواسته ها و هوس های نفسانی و رشدِ صفات خوب اخلاقی.

ص: 29

12- لجاجت در برابر حق

إِنَّ الَّذِینَ کَفَرُ وا سَوَاءٌ عَلَیْهِمْ أَأَنْذَرْ تَهُمْ أَمْ لَمْ تُنْذِرْ هُمْ لَا یُؤْمِنُونَ ﴿٦﴾

برای کسانی که کفر ورزیده اند، یکسان است که هشدارشان دهی یا هشدارشان ندهی. آنان ایمان نخواهند آورد.

بعد از معرفی متقین و پاک دلان، این آیات، کفار متعصبی را معرفی می کند که به چنان لجاجت و عنادی دچار شده اند که سخن حق، هیچ تأثیری در آن ها نمی گذارد و ایمان نمی آورند.

«کفر» در زبان عربی به معنای پوشاندن و نادیده گرفتن است. کفرانِ نعمت نیز به معنای نادیده گرفتن نعمت و ناسپاسی است. کافر یعنی کسی که حق را نادیده می گیرد.

از این آیه می آموزیم:

1. کفر و تعصّب، انسان را همچون سنگ و چوب در برابر پند و اندرز بی اعتنا می کند.

2. اگر مردم، پذیرای حق نباشند، دعوت پیامبران نیز مؤثر واقع نمی شود. دعوت پیامبران، همچون بارانی است که اگر بر زمین آماده ببارد، گل بروید و اگر بر شوره زار فروبارد، خار و خاشاک حاصل شود.

ص: 30

13- کیفر کفر

خَتَمَ اللَّهُ عَلَیٰ قُلُوبِهِمْ وَعَلَیٰ سَمْعِهِمْ وَعَلَیٰ أَبْصَارِ هِمْ غِشَاوَةٌ وَلَهُمْ عَذَابٌ عَظِیمٌ ﴿٧﴾

خداوند بر دل ها و بر گوش آنان مهر زده است و در برابر چشمانشان پرده ای است و عذاب بزرگی در انتظار آن هاست.

کافران، عقل و چشم و گوش دارند؛ اما گویا کارهای زشت و روحیۀ تعصّب و لجاجت، پرده ای در برابر آنان کشیده است که قدرت دیدن و شنیدن حقایق را از دست داده اند و این کیفری است که خداوند در دنیا به طور طبیعی برای آنان مقرر فرموده است. در قیامت نیز عذاب بزرگ در انتظار آنان است.

از این آیه می آموزیم:

1. اگر کسی حق را فهمید، ولی آن را پنهان کرد، قدرت حق بینی خود را از دست می دهد و خداوند هم بر چشمِ دل او سرپوش می گذارد و این کیفر خدا برای اوست.

2. امتیاز انسان بر حیوان، درک حقیقت و بینش صحیح است که با کفر، این امتیاز را از دست می دهد.

15- نفاق و فریب کاری

یُخَادِعُونَ اللَّهَ وَالَّذِینَ آمَنُوا وَمَا یَخْدَعُونَ إِلَّا أَنْفُسَهُمْ وَمَا یَشْعُرُ ونَ ﴿٩﴾

[منافقان به پندار خود،] با خدا و مؤمنان نیرنگ می­کنند، درحالی که کسی جز خودشان را فریب نمی دهند، امّا نمی فهمند.

ص: 32

16- بیماردلی منافقان

فِی قُلُوبِهِمْ مَرَ ضٌ فَزَادَهُمُ اللَّهُ مَرَ ضًا وَلَهُمْ عَذَابٌ أَلِیمٌ بِمَا کَانُوا یَکْذِبُونَ ﴿١٠﴾

در دل های آن ها نوعی بیماری است. خداوند نیز بیماری آن ها را سخت تر می کند و به سبب دروغ هایی که می گفتند، عذاب دردناکی در انتظار آن هاست.

ص: 33

17- نفاق؛ عامل فساد در جامعه

وَإِذَا قِیلَ لَهُمْ لَا تُفْسِدُوا فِی الْأَرْ ضِ قَالُوا إِنَّمَا نَحْنُ مُصْلِحُونَ ﴿١١﴾

و هنگامی که به آنان گفته شود: «در زمین فساد نکنید!» می گویند:

« فقط ما اصلاح کننده ایم!»

أَلَا إِنَّهُمْ هُمُ الْمُفْسِدُونَ وَلَ-ٰکِنْ لَا یَشْعُرُ ونَ ﴿١٢﴾

آگاه باشید! این ها خود، مفسدند، ولی نمی فهمند.

نفاق، بیماری مُسری و واگیرداری است که اگر جلوی انتشار آن گرفته نشود، افراد زیادی از جامعه را مبتلا می کند. چاپلوسی، ریاکاری و دورویی جامعه را به فساد می کشاند.

ازآنجاکه منافق، خود اهل عمل به دستورات دینی نیست، می خواهد دیگر مؤمنان نیز همانند او باشند؛ لذا دائماً با مسخره کردنِ دستورات خدا، مردم را در ادای وظایفشان، سست یا به آن وظایف بی اعتنا می کند.

قرآن نمونه هایی از این رفتار زشت منافقان را در سوره های توبه و منافقین بیان می فرماید که چگونه به هنگام جهاد با دشمنان اسلام، از جنگ فرار می کردند و باعث تضعیف روحیۀ مجاهدان می شدند. یا در هنگام انفاق و کمک های مالی، مؤمنان را مسخره می کردند و می گفتند که این مقدارِ کم، چه ارزشی دارد.

با آنکه نفاق منشأ همه گونه فساد در جامعه است، منافق که از دیدن حقایق کور شده است، فسادِ خود را اصلاح می پندارد. زیرا درنظر او، کاری همچون

ص: 35

18- نفاق و تحقیر مؤمنان

وَإِذَا قِیلَ لَهُمْ آمِنُوا کَمَا آمَنَ النَّاسُ قَالُوا أَنُؤْمِنُ کَمَا آمَنَ السُّفَهَاءُ أَلَا إِنَّهُمْ هُمُ السُّفَهَاءُ وَلَ-ٰکِنْ لَا یَعْلَمُونَ ﴿١٣﴾

و چون به آنان گفته شود: «شما نیز همان گونه که دیگر مردم ایمان آورده اند، ایمان آورید» [با تکبّر و غرور] می گویند: «آیا ما نیز همانند ساده اندیشان و سبک مغزان، ایمان بیاوریم؟» آگاه باشید! آن ها خود بی خردند، ولی نمی دانند.

منافقان، خود را افرادی عاقل و هوشیار و زیرک می پندارند و مؤمنان را افرادی زودباور و سفیه و ساده لوح می شمرند. لذا وقتی به آن ها گفته می شود چرا همچون دیگر مردمان ایمان نمی آورید، در پاسخ، مردم را که در تمام صحنه ها و سختی ها، یار و یاور رهبرشان بوده اند، به ساده لوحی متهم می کنند.

ص: 36

19- دوچهرگی منافقان

وَإِذَا لَقُوا الَّذِینَ آمَنُوا قَالُوا آمَنَّا وَإِذَا خَلَوْا إِلَیٰ شَیَاطِینِهِمْ قَالُوا إِنَّا مَعَکُمْ إِنَّمَا نَحْنُ مُسْتَهْزِئُونَ ﴿١٤﴾

و چون با اهل ایمان ملاقات کنند، می گویند: «ما [نیز همانند شما] ایمان آورده ایم»؛ ولی هر گاه با [هم فکران] شیطان صفت خود تنها شوند، می گویند: «ما با شماییم، ما فقط [اهل ایمان را] مسخره می کنیم.»

از دیگر نشانه های منافق آن است که شخصیتِ مستقل و پایداری ندارد: در هر محیطی، رنگ آن محیط را به خود گرفته و همرنگ آن می گردد. وقتی در جمع مؤمنان باشد، اظهار ایمان می کند؛ اما وقتی در میان دشمنان است، با آنان هم صدا شده و علیه مؤمنان سخن می گوید و آنان را مسخره می کند.

ص: 37

20- سردرگمی اهل نفاق

اللَّهُ یَسْتَهْزِئُ بِهِمْ وَیَمُدُّهُمْ فِی طُغْیَانِهِمْ یَعْمَهُونَ ﴿١٥﴾

خداوند آنان را به استهزا می گیرد و به آنان مهلت می دهد، درنتیجه آنان در سرکشی خود، سرگردان می شوند.

خداوند، مسخره کنندگان را کیفر می دهد و چه کیفری بالاتر از سرگردانی و کوردلی که منافقان به آن دچار می شوند. برنامۀ خداوند این است که به گنهکاران و ستمکاران مهلت دهد؛ اما این مهلت در صورتی رحمت است که سبب توبۀ آنان شود، وگرنه موجب فرورفتن بیشتر در گرداب گناه و سرانجام، غرق شدن و هلاکت آنان می شود.

از این آیه می آموزیم:

1. کیفرهای خداوند با گناهان بشر متناسب است. کیفر تمسخر و استهزا، استهزاست.

ص: 38

21- نفاق و دین فروشی

أُولَٰئِکَ الَّذِینَ اشْتَرَ وُا الضَّلَالَةَ بِالْهُدَیٰ فَمَا رَ بِحَتْ تِجَارَ تُهُمْ وَمَا کَانُوا مُهْتَدِینَ ﴿١٦﴾

آنان کسانی هستند که به بهای [ازدست دادن] هدایت، خریدار ضلالت و گمراهی شدند. امّا این داد و ستد، سودشان نبخشید و در شمارِ هدایت یافتگان درنیامدند.

دنیا، همانند بازار است و همۀ ما فروشندگانی هستیم که به ناچار، باید کالا های خود را بفروشیم: کالای عمر و جوانی، سرمایۀ عقل و فطرت، علم و قدرت و همۀ استعدادهای خدادادی.

در این بازار، گروهی سود می برند و به سعادت می رسند و گروهی نه تنها سودی نمی برند، بلکه اصل سرمایه را نیز از دست می دهند. اینان همانند یخ فروشی هستند که اگر جنس خود را نفروشد، نه تنها سود نمی برد، بلکه اصل سرمایه اش نیز آب می شود و از دست می رود.

این آیه، منافقان را فروشندگانی معرفی کرده است که هدایت فطری خود را فروخته و گمراهی خریده اند. آنان با عادت کردن به گناه و نفاق، فطرت پاک الهی را که زمینۀ هدایت است، از دست داده اند. در این تجارت، آنان نه تنها سودی به دست نیاورده اند، بلکه به اهداف شوم خود هم نرسیده اند و اسلام روزبه روز پیشرفت کرده است و آنان رسواتر شده اند.

از این آیه می آموزیم:

1. فقط به فکر کسبِ سود در تجارتِ اموال نباشیم، بلکه ببینیم: جان و دل خود را به چه قیمتی می فروشیم؟ چه به دست می آوریم؟ نتیجۀ این کسب و تجارت، هدایت و سعادت است یا گمراهی و شقاوت؟

ص: 39

22- آتش افروزی منافقان

مَثَلُهُمْ کَمَثَلِ الَّذِی اسْتَوْقَدَ نَارً ا فَلَمَّا أَضَاءَتْ مَا حَوْلَهُ ذَهَبَ اللَّهُ بِنُورِ هِمْ وَتَرَ کَهُمْ فِی ظُلُمَاتٍ لَا یُبْصِرُ ونَ ﴿١٧﴾

مَثل آنان (منافقان) مَثل آن کسی است که آتشی افروخته [تا از تاریکی وحشتناک، رهایی یابد]. پس چون آتش، اطراف خود را روشن کرد، خداوند روشنایی و نورشان را ببرد و آنان را در تاریکی هایی که هیچ نمی بینند، رها کند.

آیات گذشته نمونه هایی از رفتار و گفتار منافقان را بیان کرد. این آیه با تشبیه آنان به کسی که در بیابانی تاریک، آتش افروخته است، می فرماید: نورِ ایمانِ منافقان، همچون نور آتش، ضعیف و بی دوام و همراه با دود و خاکستر و سوزندگی است. آری، منافق، نورِ ایمان را بروز می دهد، امّا باطن او، آتشِ کفر است. این نور ضعیف نیز به تدریج در اثر تعصّب ها و لجاجت ها، ضعیف تر می شود تا آنکه تاریکی ها، سراسر وجود آن ها را فراگیرد.

منافقان با انتخاب راه نفاق، چنین می پندارند که می توانند هم کفّارِ اهل «نار» را از خود راضی نگهدارند و هم مؤمنانِ اهلِ «نور» را؛ هم از دنیای کفّار بهره گیرند و هم از آخرت مؤمنان بی بهره نباشند. لذا قرآن، آنان را به کسی تشبیه نموده که با افروختنِ آتش، «نار» و «نور» را یک جا جمع کرده اند تا از هر دو بهره ببرند. میدان زندگی، همچون بیابانِ تاریکی است که برای عبور از آن، نوری پرفروغ و بادوام لازم است. اما ایمانِ منافقان نور ضعیفی است که در توفان حوادث، خاموش می شود و آنان را سردرگم رها می کند.

ص: 40

23- کر و کور و گُنگ

صُمٌّ بُکْمٌ عُمْیٌ فَهُمْ لَا یَرْ جِعُونَ ﴿١٨﴾

آنان [از شنیدن حق] کر و [از گفتن حق] گُنگ و [از دیدن حق] کورند، پس ایشان [به سوی حق] بازنمی گردند.

منافق نیز مانند دیگر انسان ها، چشم و گوش و زبان دارد؛ اما چشم او حاضر به دیدن حقایق و گوش او حاضر به شنیدنِ کلام حق نیست. زبان او نیز از اقرار به حقیقت سر باز می زند. لذا قرآن او را به کسانی تشبیه می کند که گویا این ابزار شناخت و بیان را در اختیار ندارند.

آیۀ قبل، بیان کرد که با رفتنِ نور ایمان، تاریکی کفر چنان وجود آنان را فرامی گیرد که دیگر قدرت دیدن ندارند. اما این آیه می فرماید: نه فقط قدرت دیدن ندارند، بلکه قدرت شنیدن و گفتن حق را هم از دست می دهند و نتیجۀ حرکت در پرتگاه و تاریکی، چیزی جز سقوط و هلاکت نیست. حرکت در این بی راهه بازگشتی ندارد و نجات از آن دشوار است.

ص: 41

24- ترس و وحشت اهل نفاق

أَوْ کَصَیِّبٍ مِنَ السَّمَاءِ فِیهِ ظُلُمَاتٌ وَرَ عْدٌ وَبَرْ قٌ یَجْعَلُونَ أَصَابِعَهُمْ فِی آذَانِهِمْ مِنَ الصَّوَاعِقِ حَذَرَ الْمَوْتِ وَاللَّهُ مُحِیطٌ بِالْکَافِرِ ینَ ﴿١٩﴾

یا همچون [گرفتاران در] بارانی تند از آسمان، در شبی تاریک، همراه با رعد و برق، که از ترس صاعقه ها و بیم مرگ، انگشتشان را در گوش خود فرومی برند، و خداوند بر کافران احاطه دارد.

در آیۀ هفدهم، خداوند منافق را به فردی درراه مانده تشبیه فرموده که نور و روشنایی خود را از دست داده است، در میان تاریکی ها حیران و سرگردان گشته و راه بازگشتی ندارد. اما این آیه می فرماید: او همچون فردی درگِل مانده است که رگبار باران، تاریکی شب، غرشِ گوش خراشِ رعد، نورِ خیره کنندۀ برق و ترس و هراسِ مرگ، او را احاطه کرده است. این فرد نه پناهگاهی دارد برای حفظ خود از باران و نه نوری دارد در تاریکی. همچنین در برابر صاعقۀ مرگ آور، گوشی آسوده و روحی آرام ندارد.

از این آیه می آموزیم:

1. منافق، غرق در مشکلات و نگرانی هاست. در همین دنیا نیز دلهره و اضطراب دامنگیرش می شود.

2. ناقوس ترس از مرگ، همواره در گوش منافقان نواخته می شود و آرامش روحی را از آن ها می گیرد.

ص: 42

25- درراه ماندگی منافقان

یَکَادُ الْبَرْ قُ یَخْطَفُ أَبْصَارَ هُمْ کُلَّمَا أَضَاءَ لَهُمْ مَشَوْا فِیهِ وَإِذَا أَظْلَمَ عَلَیْهِمْ قَامُوا وَلَوْ شَاءَ اللَّهُ لَذَهَبَ بِسَمْعِهِمْ وَأَبْصَارِ هِمْ إِنَّ اللَّهَ عَلَیٰ کُلِّ شَیْءٍ قَدِیرٌ ﴿٢٠﴾

نزدیک است که روشنایی برق، نور چشمانشان را برباید. هرگاه [در آن صحرای تاریک و بارانی، برق آسمان] برای آنان بدرخشد، چند گامی در پرتو آن راه

می روند؛ ولی همین که تاریکی، ایشان را فراگیرد، می ایستند. اگر خداوند بخواهد، شنوایی و بینایی آنان را از میان می برد. همانا خداوند بر هر کاری تواناست.

رعد و برق آسمان که معمولاً نشانۀ نزول باران رحمت است، برای بعضی سبب وحشت و دلهره است. نورِ ضعیف آتشی که منافقان، خود برافروختند و نور خیره کنندۀ برقِ آسمان، هیچ یک راهنمای آنان در مسیر زندگی نیست؛ زیرا اوّلی را دوام و بقایی نیست و دوّمی فقط بشارت گر نزول بارانی است که برای آنان جز مصیبت در پی ندارد.

آری، وحی الهی، همانند برق خیره کنندۀ آسمان است که منافقان، با اظهار ایمان می خواهند از پرتو این نور استفاده کنند. اما قرآن به گونه ای آنان را رسوا می کند که به ناچار، از هم مسیری با مؤمنان باز می ایستند. این سردرگمی، کیفر دنیوی دورویی با خدا و مؤمنان است.

ص: 43

26- عبادت؛ عامل پاکی

یَا أَیُّهَا النَّاسُ اعْبُدُوا رَ بَّکُمُ الَّذِی خَلَقَکُمْ وَالَّذِینَ مِنْ قَبْلِکُمْ لَعَلَّکُمْ تَتَّقُونَ ﴿٢١﴾

ای مردم، پروردگارتان را بپرستید که شما و پیشینیان شما را آفرید تا اهل تقوا شوید.

در بیست آیۀ پیشین، خداوند حالات و ویژگی های سه گروه از مردم را بیان فرمود: پرهیزگاران و کافران و منافقان. پس از مقایسۀ افکار و عقاید و نیز رفتار و گفتار این سه گروه، این آیه، راه سعادت و نجات را مشخص و

می فرماید: برای پیوستن به گروه اول و رسیدن به تقوا، فقط یک راه وجود دارد و آن بندگی خدایی است که هم شما و هم نیاکانِ شما را آفریده است. فقط او را بندگی کنید تا از بردگی دیگران آزاد شوید.

بسیاری از مردم، خداوند را خالقِ خود می دانند؛ امّا قانونِ زندگی خود و جامعه را از دیگران می گیرند. گویا خداوندی که آن ها را آفریده، آن ها را به حال خود رها کرده است تا هرگونه که می خواهند عمل کنند.

از این آیه می آموزیم:

1. یکی از دلایل عبادتِ خدا، شکرگزاری از نعمتِ آفرینش، اولین و بزرگ ترین نعمتِ خداوند است.

2. عبادت، وسیلۀ تقوا و پاکدامنی است. اگر عبادتی روحِ تقوا را در ما گسترش ندهد، درحقیقت، عبادت نیست.

ص: 44

27- بارش باران، رویش گیاهان

الَّذِی جَعَلَ لَکُمُ الْأَرْ ضَ فِرَ اشًا وَالسَّمَاءَ بِنَاءً وَأَنْزَلَ مِنَ السَّمَاءِ مَاءً فَأَخْرَ جَ بِهِ مِنَ الثَّمَرَ اتِ رِ زْقًا لَکُمْ فَلَا تَجْعَلُوا لِلَّهِ أَنْدَادًا وَأَنْتُمْ تَعْلَمُونَ ﴿٢٢﴾

آنکه زمین را برای شما بستری [گسترده] و آسمان را بنایی [افراشته] قرار داد و از آسمان، آبی فروفرستاد و به وسیلۀ آن، از میوه ها، روزی برای شما بیرون آورد. پس برای خداوند شریک و همتایی قرار ندهید، با آنکه خودتان می دانید [آن ها نه شما را آفریده اند و نه روزی می دهند].

در این آیه، خداوند به نعمت های متعددی اشاره می کند که هر یک، سرچشمۀ نعمت های دیگر است. زمین همچون فرش، بستر زندگی انسان در این کرۀ خاکی است. کوه و دشت، آب و خاک، معادنِ گوناگون، در عمق

زمین و زیر کوه ها، همه و همه محیطی مناسب را برای بقا و حیات انسان فراهم آورده است.

هماهنگی میان زمین و آسمان، نزولِ باران و رویشِ گیاهان را به دنبال داشته و رزق و غذای انسان را تأمین کرده است. امّا همۀ این ها با تدبیر الهی و قدرت بی پایان او مهیا شده است. پس چگونه ممکن است دیگرانی را شریک او بدانیم و به جای خدا فرمان آنان را اطاعت کنیم که برای زندگی خود محتاج او هستند؟

از این آیه می آموزیم:

1. توجه به نعمت های گستردۀ الهی در زمین و آسمان، بهترین راه خداشناسی و بندگی و عبادت خداوند است.

ص: 45

28- ناتوانی منکران قرآن

وَإِنْ کُنْتُمْ فِی رَ یْبٍ مِمَّا نَزَّلْنَا عَلَیٰ عَبْدِنَا فَأْتُوا بِسُورَ ةٍ مِنْ مِثْلِهِ وَادْعُوا شُهَدَاءَکُمْ مِنْ دُونِ اللَّهِ إِنْ کُنْتُمْ صَادِقِینَ ﴿٢٣﴾

اگر در [حقانیت] آنچه بر بندۀ خود نازل کرده ایم تردید دارید، چنانچه راست می گویید، سوره ای همانند آن بیاورید و یاران و گواهان خویش را در برابر خدا فرابخوانید! [تا گواهی دهند که سوره شما همانند یکی از سوره های قرآن است.]

هر پیامبری برای اثباتِ نبوّت خود، باید معجزه ای داشته باشد که دیگران از آوردن همانند آن عاجز باشند. قرآن، معجزۀ پیامبر اسلام صلی الله علیه و آله وسلم است که بشر از آوردن کتابی همانند آن، ازنظر لفظ و محتوا، ناتوان بوده است. قرآن، بارها مخالفانِ خود را به مبارزه دعوت کرده و فرموده است که اگر شما این کتاب را از جانب خدا نمی دانید و آن را ساختۀ دست بشر می پندارید، کتابی مثل آن بیاورید تا صدای اسلام خاموش شود.

جالب آنکه در این مبارزطلبی ها، بارها قرآن به دشمنانش تخفیف داده است. یک بار می فرماید که کتابی مثلِ قرآن بیاورید. جای دیگر فرموده است که ده سوره مثل قرآن بیاورید. در اینجا نیز می فرماید که دست کم یک سوره همانند قرآن بیاورید. از سوی دیگر، قرآن آن ها را بر انجام دادن این کار

ص: 46

29- کافران؛ هیزم دوزخ

فَإِنْ لَمْ تَفْعَلُوا وَلَنْ تَفْعَلُوا فَاتَّقُوا النَّارَ الَّتِی وَقُودُهَا النَّاسُ وَالْحِجَارَ ةُ أُعِدَّتْ لِلْکَافِرِ ینَ ﴿٢٤﴾

پس اگر این کار را نکردید، که هرگز نمی توانید چنین کنید، از آتشی بترسید که هیزمش مردم [گناهکار] و سنگ هاست و برای کافران مهیّا شده است!

قرآن در آیۀ قبل، مخالفان خود را به آوردن سوره ای مثل سوره های قرآن دعوت کرد. در این آیه نیز می فرماید: بدانید، هرگز چنین کاری، شدنی نیست. شما که در زمان رسول خدا هستید و با زبان و کلام او کاملاً

ص: 48

30- باغ همیشه بهار

وَبَشِّرِ الَّذِینَ آمَنُوا وَعَمِلُوا الصَّالِحَاتِ أَنَّ لَهُمْ جَنَّاتٍ تَجْرِ ی مِنْ تَحْتِهَا الْأَنْهَارُ کُلَّمَا رُ زِقُوا مِنْهَا مِنْ ثَمَرَ ةٍ رِ زْقًا قَالُوا هَٰذَا الَّذِی رُ زِقْنَا مِنْ قَبْلُ وَأُتُوا بِهِ مُتَشَابِهًا وَلَهُمْ فِیهَا أَزْوَاجٌ مُطَهَّرَ ةٌ وَهُمْ فِیهَا خَالِدُونَ ﴿٢٥﴾

و به کسانی که ایمان آورده و کارهای شایسته انجام داده اند، مژده بده که برایشان باغ هایی بهشتی است که نهرها از پای [درختان] آن ها جاری است. هرگاه میوه ای از آن باغ ها روزی آنان شود، می گویند: «این همان است که قبلاً

ص: 49

31- هدایت یا ضلالت با مثال پشه

إِنَّ اللَّهَ لَا یَسْتَحْیِی أَنْ یَضْرِ بَ مَثَلاً مَا بَعُوضَةً فَمَا فَوْقَهَا فَأَمَّا الَّذِینَ آمَنُوا فَیَعْلَمُونَ أَنَّهُ الْحَقُّ مِنْ رَ بِّهِمْ وَأَمَّا الَّذِینَ کَفَرُ وا فَیَقُولُونَ مَاذَا أَرَ ادَ اللَّهُ بِهَٰذَا مَثَلاً یُضِلُّ بِهِ کَثِیر اً وَیَهْدِی بِهِ کَثِیر اً وَمَا یُضِلُّ بِهِ إِلَّا الْفَاسِقِینَ ﴿٢٦﴾

خداوند پروا ندارد از اینکه به پشه ای یا فراتر از آن [در کوچکی] مثال بزند. پس آنان که ایمان دارند، می دانند که آن [مثال، گویای] حقیقتی است ازطرف پروردگارشان. ولی کسانی که کفر ورزیده اند [بهانه جویی کرده،] می گویند: «خداوند از این مثل چه منظوری داشته است؟» [آری،] خداوند بسیاری را با آن مثال گمراه و بسیاری را با آن هدایت می فرماید. [البته] خداوند جز افراد فاسق را با آن گمراه نمی کند.

مخالفان اسلام که از آوردنِ کتابی مثل قرآن عاجز ماندند و در برابر منطقِ محکم قرآن حرفی نداشتند، مثال های قرآن را بهانه قرار داده و می گفتند: خداوند برتر از آن است که چنین مثال هایی بزند؛ برای خدا زشت است که به عنکبوت یا مگس مثال بزند؛ این مثال ها با مقام خداوند سازگار نیست؛ مَثَل زدن کار بشر است، نه کار خدا.

آن ها که اصلِ وجود خدا را هم قبول نداشتند، می خواستند با این حرف ها مسلمانان را به قرآن و پیامبر، دچار شک و تردید کرده و ایمان آن ها را متزلزل کنند.

درحالی که اوّلاً، همۀ مثال های قرآن این گونه نیست، چنان که در آیات قبل، خداوند منافقان را به مسافری درراه مانده تشبیه کرده که انواع خطراتِ زمینی و آسمانی، او را فراگرفته است و نوری برای ادامۀ مسیر ندارد.

ثانیاً، مثال وسیله ای است برای تجسّم حقیقت. لذا وقتی گوینده در مقام تحقیر یا بیان ضعفِ کسی است، او را به موجودی ضعیف همچون مگس یا

ص: 52

32- پیمان شکنی و قطع پیوند

الَّذِینَ یَنْقُضُونَ عَهْدَ اللَّهِ مِنْ بَعْدِ مِیثَاقِهِ وَیَقْطَعُونَ مَا أَمَرَ اللَّ-هُ بِهِ أَنْ یُوصَلَ وَیُفْسِدُونَ فِی الْأَرْ ضِ أُولَٰئِکَ هُمُ الْخَاسِرُ ونَ ﴿٢٧﴾

کسانی که پس از آنکه با خدا پیمان محکم بستند، آن را می شکنند و پیوندهایی را قطع می کنند که خدا دستور داده است برقرار سازند و در زمین فساد می کنند. قطعاً آنان زیانکار اند.

در پی آیۀ قبل که در آن سخن از گمراهی فاسقان بود، این آیه سه ویژگی آنان را بیان می کند:

1. پیمان های الهی را زیر پا می گذارند و از خواسته ها و غرایز خود پیروی می کنند. مراد از پیمان الهی در این آیه، همان فطرت پاکی است که خداوند در نهاد همۀ انسان ها قرار داده و ازطریق آن، می توانند خوب و بد و حق و باطل را بفهمند و آمادگی پذیرش دعوت پیامبران را پیدا کنند.

2. پیوندهایی را قطع می کنند که خداوند به برقراری آن پیوندها دستور داده است؛ چه پیوندهای مکتبی با رهبران الهی و چه پیوندهای اجتماعی با مؤمنان و چه پیوندهای خانوادگی با خویشان و نزدیکان.

3. با فسق و گناه، فساد و فحشا را در زمین گسترش می دهند. شاید گمان می کنند که گناه، امری فردی و شخصی است و آثار آن فقط به خودشان

بازمی گردد، درحالی که آثار اجتماعی گناه، کمتر از آثار فردی آن نیست و جامعه را به فساد می کشاند.

روشن است کسی که پیمان های الهی و پیوندهای بشری را محترم نمی شمرد و آزادانه هرگونه که می خواهد عمل می کند، بزرگ ترین

ص: 54

33- جریان مرگ و حیات

کَیْفَ تَکْفُرُ ونَ بِاللَّهِ وَکُنْتُمْ أَمْوَاتًا فَأَحْیَاکُمْ ثُمَّ یُمِیتُکُمْ ثُمَّ یُحْیِیکُمْ ثُمَّ إِلَیْهِ تُرْ جَعُونَ ﴿٢٨﴾

چگونه به خداوند کافر می شوید، درحالی که شما [اجسام بی روح و] مردگانی بودید که او به شما زندگی بخشید، سپس شما را می میراند و بار دیگر شما را زنده می کند، سپس به سوی او بازگردانده می شوید.

بهترین راه خداشناسی، تفکر در آفرینش خود و جهان است. اندیشیدن دربارۀ مرگ و حیات، انسان را متوجه این حقیقت می کند که اگر حیات من از خودم است، باید همیشگی باشد. درحالی که قبلاً نبودم، سپس پیدا شدم و دوباره این حیات از من گرفته خواهد شد.

قبل از این، ما نیز همچون سنگ ها و چوب ها و جمادات، موجودات بی جان و مرده بودیم. نسیم حیات الهی به ما جان و روح بخشید که به درک و شعور و فهم رسیدیم. لذا بزرگ ترین نعمت خداوند بر ما، نعمتِ حیات است که بشر با آن همه پیشرفت در علوم، از درک اسرار آن عاجز مانده است.

امّا نه فقط تولد و حیات، که مرگ نیز به دست خداست. ما به اختیار خود نیامده ایم که به اختیار خود برویم. او آورد و او می برد و در این میان، فقط عملِ ما، در اختیار ماست.

چگونه می توان منکرِ خدایی شد که آغاز و انجام ما به دست اوست؟ چگونه می توان حیاتِ دوبارۀ انسان را پس از مرگ، انکار کرد، درحالی که دادن حیاتِ دوباره، از اعطای حیات اولیه، آسان تر یا دست کم مانند آن است؟ خدایی که ما را از عدم به وجود آورد، چگونه از آفرینش دوبارۀ ما عاجز باشد؟

از این آیه می آموزیم:

1. از شیوه های هدایت قرآن، طرح سؤال در برابر عقل و فطرت است تا انسان، با تفکّر و اندیشه حقایق را بفهمد.

2. پدیدۀ مرگ و حیات، دلیل وجود خداوند و نشانۀ قدرت او در ایجاد معاد و قیامت است.

ص: 56

34- هفت آسمان

هُوَ الَّذِی خَلَقَ لَکُمْ مَا فِی الْأَرْ ضِ جَمِیعًا ثُمَّ اسْتَوَیٰ إِلَی السَّمَاءِ فَسَوَّاهُنَّ سَبْعَ سَمَاوَاتٍ وَهُوَ بِکُلِّ شَیْءٍ عَلِیمٌ ﴿٢٩﴾

اوست آن کسی که همۀ آنچه را بر روی زمین است، برای شما آفرید. سپس به آفرینش آسمان پرداخت و آن ها را به صورت هفت آسمان استوار کرد. و او از هر چیزی آگاه است.

خداوندی که ما را آفرید، اسباب رفاه و آسایش ما را نیز فراهم ساخت. زمین و آسمان را برای بشر و در اختیار او قرار داد؛ زیرا انسان برترین موجودی بود که خداوند آفرید و باید همه چیز از جماد و نبات و حیوان و زمین و آسمان، به خدمت او درمی آمد.

در این آیه می فرماید: «آنچه را در زمین است برای شما آفریده» و در آیۀ 13 سورۀ جاثیه می فرماید: «سَخَّرَ لَکُمْ ما فِی السَّمواتِ وَ اْلاَرْض»؛ نه فقط زمین، بلکه خداوند آنچه را در آسمان هاست، مسخّر شما قرار داد.

یکی از دلایل توحید، نظام بسیار پیچیده، امّا پر از تدبیر آسمان هاست که دانشمندان، به عجز خود از شناخت آن اقرار کرده اند. کرۀ زمین که مایۀ حیات و محل انواع نعمت ها برای ماست، سیاره ای کوچک بیش نیست که

ص: 57

35- خلافت انسان در زمین

وَإِذْ قَالَ رَ بُّکَ لِلْمَلَائِکَةِ إِنِّی جَاعِلٌ فِی الْأَرْ ضِ خَلِیفَةً قَالُوا أَتَجْعَلُ فِیهَا مَنْ یُفْسِدُ فِیهَا وَیَسْفِکُ الدِّمَاءَ وَنَحْنُ نُسَبِّحُ بِحَمْدِکَ وَنُقَدِّسُ لَکَ قَالَ إِنِّی أَعْلَمُ مَا لَاتَعْلَمُونَ ﴿٣٠﴾

و آن هنگام [را به یاد آور] که پروردگارت به فرشتگان گفت: «من بر آنم که در زمین جانشینی قرار دهم.» گفتند: «آیا کسی را در زمین قرار می دهی که در آن فساد کند و خون ها را بریزد؟ درحالی که ما با حمد و ستایش تو، تو را تنزیه و تقدیس می کنیم.» خداوند فرمود: «به راستی من حقایقی را می دانم که شما نمی دانید.»

ص: 58

36- دانش بی کران انسان

وَعَلَّمَ آدَمَ الْأَسْمَاءَ کُلَّهَا ثُمَّ عَرَ ضَهُمْ عَلَی الْمَلَائِکَةِ فَقَالَ أَنْبِئُونِی بِأَسْمَاءِ هَٰؤُلَاءِ إِنْ کُنْتُمْ صَادِقِینَ ﴿٣١﴾

و خداوند همۀ اسماء [و اسرار حقایق هستی] را به آدم آموخت، سپس آن ها را به فرشتگان عرضه کرد و فرمود: «اگر راست می گویید [و از آدم شایسته تر هستید]، از اسامی این ها مرا باخبر کنید.»

قَالُوا سُبْحَانَکَ لَا عِلْمَ لَنَا إِلَّا مَا عَلَّمْتَنَا إِنَّکَ أَنْتَ الْعَلِیمُ الْحَکِیمُ ﴿٣٢﴾

فرشتگان گفتند: «پروردگارا، تو پاک و منزهی! ما چیزی نمی دانیم جز آنچه تو به ما آموخته ای. همانا تو دانای حکیمی!»

خداوند برای اثبات لیاقت انسان به فرشتگان، هر دو گروه را آزمایش کرد. ابتدا علومی را به آنان عرضه کرد و سپس از آنان، باز خواست.

قرآن نفرموده که آن علوم چه بوده است؛ امّا نظر اکثر مفسّران آن است که خداوند، جهان هستی و طبیعت را، در همان آغاز خلقت، به انسان شناساند و این همان استعداد و توان شناختِ اشیاست که در نهاد و فطرت ما انسان ها نهاده شده است.

ازآنجاکه فرشتگان تصور می کردند به دلیل عبادات خود، از انسان برترند، لذا خداوند ابتدا آنان را آزمود و فرمود که اگر در این ادعای خود راستگویید، پس از آن حقایقی که به انسان آموخته ام، به من خبر دهید. اما فرشتگان که به خطای خود در چنین ادعایی پی برده و فهمیدند که عبادت و تسبیح، تنها معیار گزینش الهی نیست و خلیفۀ خداوند، باید جایگاه و موقعیتِ علمی

ص: 61

37- سجدۀ فرشتگان، تکبر شیطان

وَإِذْ قُلْنَا لِلْمَلَائِکَةِ اسْجُدُوا لِآدَمَ فَسَجَدُوا إِلَّا إِبْلِیسَ أَبَیٰ وَاسْتَکْبَرَ وَکَانَ مِنَ الْکَافِرِ ینَ ﴿٣٤﴾

و هنگامی که به فرشتگان گفتیم: «برای آدم سجده کنید»، همگی سجده کردند جز ابلیس که سر باز زد و تکبّر کرد و از کافران گردید.

آیات گذشته نعمت های مادی و معنوی خداوند را برای انسان برشمرد و خلافت الهی را که نشانۀ کرامت اوست، بیان کرد. این آیه، شرافتی دیگر را مطرح می کند که سجدۀ فرشتگان بر آدم، به علت خلقت اوست. چنان که از آیات سوره های حجر و ص فهمیده می شود، خداوند به هنگام خلقت بشر، به فرشتگان فرمود: «فَاِذا سَوَّیْتُهُ وَ نَفَخْتُ فیهِ مِنْ روحی فَقَعوا لَهُ ساجِدین» (حجر، 29)؛ آنگاه که آفرینش آدم را کامل ساختم و از روح خودم در او دمیدم، برای او به سجده افتید.

البته این سجده، به معنای پرستش آدم نبود؛ زیرا پرستش غیرخدا جایز نیست، بلکه فرشتگان براساس فرمان الهی، برای اِکرام و احترام آدم، او را سجده کردند. درحقیقت، سجده برای خداوند بود؛ ولی به شکرانۀ آفرینشِ موجود شریفی به نام انسان.

ص: 64

38- درخت ممنوعه

وَقُلْنَا یَا آدَمُ اسْکُنْ أَنْتَ وَزَوْجُکَ الْجَنَّةَ وَکُلَا مِنْهَا رَ غَدًا حَیْثُ شِئْتُمَا وَلَا تَقْرَ بَا هَٰذِهِ الشَّجَرَ ةَ فَتَکُونَا مِنَ الظَّالِمِینَ ﴿٣٥﴾

و گفتیم: «ای آدم! تو با همسرت در این باغ سکونت کن. و از [هر جای] آن هرچه می خواهید به فراوانی و گوارایی بخورید؛ امّا به این درخت نزدیک نشوید که از ستمگران خواهید شد.»

ص: 65

39- فریب کاری شیطان

فَأَزَلَّهُمَا الشَّیْطَانُ عَنْهَا فَأَخْرَ جَهُمَا مِمَّا کَانَا فِیهِ وَقُلْنَا اهْبِطُوا بَعْضُکُمْ لِبَعْضٍ عَدُوٌّ وَلَکُمْ فِی الْأَرْ ضِ مُسْتَقَرٌّ وَمَتَاعٌ إِلَیٰ حِینٍ ﴿٣٦﴾

پس شیطان آن دو را به لغزش انداخت و آنان را از باغی که در آن بودند، بیرون کرد و [در این هنگام به آن ها] گفتیم: «[از این جایگاه] فرود آیید! درحالی که دشمن یکدیگر خواهید بود و برای شما در زمین قرارگاه و تا وقتی معیّن، بهره و برخورداری خواهد بود.»

شیطان که به دلیل سرپیچی از دستور الهی سجده بر آدم، از درگاه خداوند رانده شده بود، در فکر انتقام از آدم برآمد و تصمیم گرفت او را از جایگاه آرام و در رفاه و آسایش، بیرون کند. لذا با وسوسه های بسیار و تظاهر به

ص: 67

40- توبۀ آدم

فَتَلَقَّیٰ آدَمُ مِنْ رَ بِّهِ کَلِمَاتٍ فَتَابَ عَلَیْهِ إِنَّهُ هُوَ التَّوَّابُ الرَّ حِیمُ ﴿٣٧﴾

پس آدم ازسوی پروردگارش کلماتی دریافت کرد [و با آن کلمات توبه کرد]، پس خداوند لطف خود را بر او بازگرداند. همانا او توبه پذیر مهربان است.

پس از خروج از محیط آرام و پرنعمت، و هبوط به زمین پررنج و زحمت، آدم و همسرش متوجه خطای خود و فریب شیطان گردیدند، لذا از کار خود پشیمان شدند و به فکر توبه افتادند. امّا چگونه توبه کنند که به درگاه خداوند پذیرفته شود؟

آن گونه که در آیۀ 23 سورۀ اعراف آمده است، چنین گفتند: «رَبَّنا ظَلَمْنا اَنْفُسَنا وَ اِنْ لَمْ تَغْفِرْ لَنا وَ تَرْحَمْنا لَنَکونَنَّ مِنَ الْخاسِرین»؛ خداوندا ما بر نفس خود ستم کردیم و اگر تو ما را نبخشی و بر ما رحم نکنی، از زیان کاران خواهیم بود.

در روایات می خوانیم که خداوند نام پنج نفر از نسل آدم را که قرن ها بعد از او به دنیا خواهند آمد، به او آموخت تا برای پذیرفته شدنِ توبه اش، آنان را واسطۀ بخشش و شفیع خود قرار دهد. او نیز چنین کرد: «سَأَلَ بِحَقِّ مُحَمَّدٍ وَ عَلِی وَ فاطِمَة وَ الْحَسَنِ وَ الْحُسَینِ»؛ خداوند را به حق محمّد، علی، فاطمه، حسن و حسین علیهما السلام سوگند داد و توبه اش پذیرفته شد.»

ص: 69

41- هبوط آدم به زمین

قُلْنَا اهْبِطُوا مِنْهَا جَمِیعًا فَإِمَّا یَأْتِیَنَّکُمْ مِنِّی هُدًی فَمَنْ تَبِعَ هُدَایَ فَلَا خَوْفٌ عَلَیْهِمْ وَلَا هُمْ یَحْزَنُونَ ﴿٣٨﴾

گفتیم: «همگی از آن [جایگاه] فرود آیید و آنگاه که هدایتی ازطرف من برای شما آمد، کسانی که از هدایت من پیروی کنند، برای آنان نه بیمی است و نه غمگین خواهند شد.»

ص: 70

42- خریداران دوزخ

وَالَّذِینَ کَفَرُ وا وَکَذَّبُوا بِآیَاتِنَا أُولَٰئِکَ أَصْحَابُ النَّارِ هُمْ فِیهَا خَالِدُونَ ﴿٣٩﴾

و کسانی که کافر شدند و آیات ما را تکذیب کردند، اهل دوزخ اند و جاودانه در آن خواهند بود.

در برابر آنان که هدایت الهی را از روی اختیار می پذیرند و به سرانجام نیکو می رسند، گروهی از مردم، از روی کفر و عناد، آیاتِ الهی را نادیده گرفته و آن ها را تکذیب می کنند.

ص: 72

43- یاد نعمت های الهی

یَا بَنِی إِسْرَ ائِیلَ اذْکُرُ وا نِعْمَتِیَ الَّتِی أَنْعَمْتُ عَلَیْکُمْ وَأَوْفُوا بِعَهْدِی أُوفِ بِعَهْدِکُمْ وَإِیَّایَ فَارْ هَبُونِ ﴿٤٠﴾

ای فرزندان اسرائیل! نعمتم را که به شما ارزانی کردم، به خاطر بیاورید و به پیمانم وفا کنید تا به پیمان شما وفا کنم و فقط از من پروا داشته باشید.

پس از داستانِ خلافتِ آدم در زمین و خروج او از بهشت به سبب خوردن از گیاه ممنوع شده و فراموش کردن پیمان الهی، خداوند در این آیات، داستان گروهی از فرزندان آدم، یعنی بنی اسرائیل را که به سرنوشتی شبیه او دچار شدند، بیان می فرماید.

«اسرائیل» نام دیگر حضرت یعقوب است و مراد از «بنی اسرائیل» فرزندان و قوم او هستند؛ قومی که تاریخِ بسیار پرفرازونشیبی دارند و در آیات فراوانی از قرآن، داستان آن ها مطرح شده است. در این آیه، سه موضوع مهم آمده است: اول، یاد نعمت های خداوند که حسّ شکرگزاری را در انسان زنده

ص: 73

44- دین فروشیِ دانشمندان

وَآمِنُوا بِمَا أَنْزَلْتُ مُصَدِّقًا لِمَا مَعَکُمْ وَلَا تَکُونُوا أَوَّلَ کَافِرٍ بِهِ وَلَا تَشْتَرُ وا بِآیَاتِی ثَمَنًا قَلِیلًا وَإِیَّایَ فَاتَّقُونِ ﴿٤١﴾

و به آنچه [از قرآن] نازل کردم، ایمان بیاورید که آنچه را نزد شما [از نشانه های آن] است، تصدیق می کند و نخستین کافر به آن نباشید و آیات مرا به بهای ناچیز نفروشید و فقط از من پروا کنید.

قرآن از پیروان ادیان پیشین دعوت می کند به قرآن ایمان بیاورند؛ زیرا مطالبش با کتب آنان هماهنگ و به دور از تحریف و کتمان است. همچنین از آنان می خواهد در این کار، فقط خدا را در نظر بگیرند؛ نه دیگران را.

این آیه خطاب به دانشمندان یهود می فرماید: شما که براساس بشارت های تورات، منتظر ظهور پیامبر اسلام بودید، پس اکنون به قرآنِ او ایمان بیاورید که با تورات شما هماهنگ است. همچنین، برای حفظ موقعیت خود، آیاتی از تورات را که دربارۀ نشانه های پیامبر اسلام است، کتمان نکنید. دین خود

ص: 74

45- کتمان حقیقت

وَلَا تَلْبِسُوا الْحَقَّ بِالْبَاطِلِ وَتَکْتُمُوا الْحَقَّ وَأَنْتُمْ تَعْلَمُونَ ﴿٤٢﴾

و حق را با باطل نپوشانید و حقیقت را بااینکه می دانید، کتمان نکنید.

ازجمله خطرهایی که دانشمندانِ هر قوم و آیین را تهدید می کند، آن است که حقایق را برای مردم بیان نکنند یا آنکه باطلی را در لباس حق، آن گونه که خود می خواهند، نشان دهند. دراین صورت، مردم دچار جهل و غفلت یا شک و تردید می شوند و این بزرگ ترین ظلمی است که امکان دارد بزرگان هر قوم مرتکب شوند.

امیرمؤمنان علی علیه السلام دراین باره می فرمایند: «اگر باطل خالصانه مطرح شود، جای نگرانی نیست [چون مردم باطل بودن آن را می فهمند و آن را ترک می کنند] و اگر حق نیز خالصانه مطرح شود، زبانِ مخالف بسته می شود و مردم آن را می پذیرند. خطر آنجاست که حق و باطل چنان به هم آمیخته شود که مردم سرگردان شوند و زمینۀ تسلّط شیطان فراهم گردد.»

از این آیه می آموزیم:

یکی از دلایل کفرورزیِِ بسیاری از مردم، کتمان حقیقت یا باطل نشان دادن حق توسط دانشمندان ادیان است.

ص: 75

46- نماز جماعت

وَأَقِیمُوا الصَّلَاةَ وَآتُوا الزَّکَاةَ وَارْ کَعُوا مَعَ الرَّ اکِعِینَ ﴿٤٣﴾

و نماز را به پا دارید و زکات را بپردازید و همراه با رکوع کنندگان، رکوع کنید.

شناختِ حق و قبول کردن آن به تنهایی کافی نیست، بلکه مؤمنِ به خدا باید اهلِ عمل باشد و بهترین عمل، عبادتِ خدا و خدمت به خلق اوست. خداوند در بیشترِ آیات قرآن، نماز و زکات را در کنار هم آورده است تا بفهماند نماز و عبادت، نباید انسان را از خدمت به مردم و توجه به محرومان بازدارد. حتی دربارۀ شیوۀ نمازخواندن، حضور میان مردم را لازم شمرده است و می فرماید:

نماز را به جماعت بخوانید و همراهِ دیگر مسلمانان به رکوع و سجده بروید؛ زیرا در اسلام، دوری و گوشه گیری از جامعه محکوم است.

از این آیه می آموزیم:

1. ایمان از عمل جدا نیست و نماز اولین فرمان الهی در همۀ ادیان آسمانی است.

2. اصلِ نماز به جماعت است و حضور در جماعتِ مسلمانان، وظیفه ای دینی است.

48- طلب یاری از نماز

وَاسْتَعِینُوا بِالصَّبْرِ وَالصَّلَاةِ وَإِنَّهَا لَکَبِیرَ ةٌ إِلَّا عَلَی الْخَاشِعِینَ ﴿٤٥﴾

از صبر و نماز یاری جویید [و نیرو بگیرید] و البته این کار دشوار و سنگین است، جز برای خاشعان.

انسان درطول زندگی، در برابر انواع سختی ها و حوادث قرار می گیرد که باید از صبر و استقامت کند و از نماز که بهترین نوع یاد خدا و استمداد از اوست، کمک بگیرد.

ص: 77

49- برتریِ اهل ایمان

یَا بَنِی إِسْرَ ائِیلَ اذْکُرُ وا نِعْمَتِیَ الَّتِی أَنْعَمْتُ عَلَیْکُمْ وَأَنِّی فَضَّلْتُکُمْ عَلَی الْعَالَمِینَ ﴿٤٧﴾

ای بنی اسرائیل، نعمتم را که به شما ارزانی کردم، یاد کنید که شما را بر جهانیان برتری بخشیدم.

از الطاف خداوند بر قوم یهود، نجات آنان از سلطۀ فرعون بود که به دنبال آن، بنی اسرائیل به حکومتِ مصر رسیدند و از مواهب مادی بسیاری بهره مند شدند. این آیه برتری و فضیلت بنی اسرائیل را بر مردم زمان خودشان بیان می کند و از آنان می خواهد از این نعمتِ بزرگ همچون موهبتی الهی یاد کنند که در سایۀ رهبری و هدایت حضرت موسی علیه السلام به دست آمده است و از آنان می خواهد شکرگزار این موهبت باشند.

از این آیه می آموزیم:

ص: 79

50- ناکارآمدی مال و مقام

وَاتَّقُوا یَوْمًا لَا تَجْزِی نَفْسٌ عَنْ نَفْسٍ شَیْئًا وَلَا یُقْبَلُ مِنْهَا شَفَاعَةٌ وَلَا یُؤْخَذُ مِنْهَا عَدْلٌ وَلَا هُمْ یُنْصَرُ ونَ ﴿٤٨﴾

و بترسید از روزی که کسی مجازات دیگری را نمی پذیرد و شفاعتی از کسی پذیرفته نمی شود و غرامتی از او قبول نخواهد شد و به هیچ وجه یاری نخواهند شد.

این آیه به چهار نمونه از عقاید نادرست و امیدهای نابجای مردم دربارۀ قیامت اشاره می کند و آن ها را پاسخ می دهد. مثلاً برخی یهودیان می پنداشتند پدرانشان می توانند عذاب را از آن ها دور کرده یا بزرگانشان

برای آن ها نزد خدا شفاعت کنند یا دوستانشان می توانند به کمک آن ها بیایند یا می توان عذاب قیامت را با پرداخت پول و غرامت دفع کرد.

قرآن در پاسخ آن ها می فرماید: در آن روز، هیچ کس و هیچ چیز نمی تواند مانع عذاب شود و هرکس در فکر نجات خویش است؛ پس به چیزی جز ایمان و عمل صالح خود، امید نبندید. این آیه شفاعتِ بی قیدوشرطی را نفی می کند که یهودیان به آن عقیده داشتند. همچنین، این اعتقادِ مسیحیان که عیسی علیه السلام فدا شد تا خون او کفارۀ گناهان پیروانش باشد، ازنظر قرآن، پذیرفتنی نیست. به یقین، خداوند براساس لطف و رحمتش، راه بازگشت را نبسته و با گشودن راه توبه در دنیا و شفاعت در قیامت، به گنهکاران امید بخشش داده است؛ ولی شفاعت نیز همانند توبه شروطی دارد که نه تنها سبب جرئت بر ارتکاب گناه ن شده، بلکه مایۀ دوری از تکرار گناه می شود.

ص: 80

51- برنامۀ فرعونیان برای جوانان و زنان

وَإِذْ نَجَّیْنَاکُمْ مِنْ آلِ فِرْ عَوْنَ یَسُومُونَکُمْ سُوءَ الْعَذَابِ یُذَبِّحُونَ أَبْنَاءَکُمْ وَیَسْتَحْیُونَ نِسَاءَکُمْ وَفِی ذَٰلِکُمْ بَلَاءٌ مِنْ رَ بِّکُمْ عَظِیمٌ ﴿٤٩﴾

و آن زمان [را یاد کنید] که شما را از چنگال فرعونیان رهایی بخشیدیم. آنان همواره شما را به بدترین صورت آزار می دادند: پسران شما را سر می بُریدند و زنان شما را [برای کنیزی] زنده نگه می داشتند و در این کار، برای شما آزمایشی بزرگ و سخت ازطرفِ پروردگارتان بود.

فرعون برای حفظ حکومت خود، به بهانه های مختلف، جوانان و مردانِ بنی اسرائیل را می کُشت و دختران و زنان آن ها را به بردگی و کنیزی می بُرد تا قدرتی برای مقابله با او پیدا نکنند. اصولاً جوانان اولین هدفِ برنامه های طاغوت های فرعونی هستند. در دنیای امروز نیز قدرت های استکباری با ترویج فساد و اعتیاد، جسم و روح جوانان را به مرگ می کشانند و زنان و دختران را با تبلیغات وسیع خود، درزمینۀ مُدِ لباس و کیف و کفش و انواع لوازم آرایش، اسیر شهوات خود می گردانند.

از این آیه می آموزیم:

چه سختی و مصیبت، چه آزادی و آسایش، هردو، وسیلۀ آزمایش است تا انسان خود را نشان دهد و به رشد و کمال برسد.

ص: 81

52- نجات مؤمنان، هلاکت ظالمان

وَإِذْ فَرَ قْنَا بِکُمُ الْبَحْرَ فَأَنْجَیْنَاکُمْ وَأَغْرَ قْنَا آلَ فِرْ عَوْنَ وَأَنْتُمْ تَنْظُرُ ونَ ﴿٥٠﴾

و آن هنگام [را یاد کنید] که دریا را برای شما شکافتیم و شما را نجات دادیم و فرعونیان را غرق کردیم، درحالی که شما تماشا می کردید.

این آیه نعمتی دیگر از نعمت های الهی بر بنی اسرائیل را برمی شمرد و به چگونگی نجاتِ بنی اسرائیل از دست فرعونیان اشاره می کند که خود، از معجزات و نشانه های الهی است.

حضرت موسی علیه السلام از جانب خداوند مأمور شد قومش را از مصر کوچ دهد؛ اما وقتی او با قومش به نزدیک رود بزرگ نیل رسیدند، متوجه شدند که فرعون و لشکرش آن ها را تعقیب می کنند. اضطراب و وحشت، وجود بنی اسرائیل را فراگرفت؛ زیرا دریا در روبه رو و دشمن در پشت سر بود. موسی علیه السلام به فرمان خداوند، عصای خود را به دریا زد. آب شکافت و راه برای عبور بنی اسرائیل از رود نیل گشوده شد؛ اما وقتی لشگر فرعون در تعقیب

آن ها، به وسط نیل رسیدند، آب ها به هم پیوست و همۀ آنان هلاک شدند. در این ماجرا، بنی اسرائیل هم سلامت و نجات خود را با معجزۀ الهی دیدند و هم نابودی دشمنانشان را! چه نعمت و لطفی بالاتر از این ممکن بود؟!

از این آیه می آموزیم:

اگر مردم برای آزادی خود از زیر سلطۀ ستمگران تلاش کنند، امدادهای الهی نازل خواهد شد.

54- توبه از گوساله پرستی

وَإِذْ قَالَ مُوسَیٰ لِقَوْمِهِ یَا قَوْمِ إِنَّکُمْ ظَلَمْتُمْ أَنْفُسَکُمْ بِاتِّخَاذِکُمُ الْعِجْلَ فَتُوبُوا إِلَیٰ بَارِ ئِکُمْ فَاقْتُلُوا أَنْفُسَکُمْ ذَٰلِکُمْ خَیْرٌ لَکُمْ عِنْدَ بَارِ ئِکُمْ فَتَابَ عَلَیْکُمْ إِنَّهُ هُوَ التَّوَّابُ الرَّ حِیمُ ﴿٥٤﴾

و آن زمان [را به یاد آورید] که موسی به قوم خود گفت: «ای قوم من، شما با [به پرستش]گرفتن گوساله، به خود ستم کردید. پس در پیشگاه خدا توبه کنید و [شما گوساله پرستان] یکدیگر را به قتل برسانید. این کار برای شما در پیشگاه پروردگارتان بهتر است.» پس خداوند توبۀ شما را پذیرفت؛ زیرا او توبه پذیر مهربان است.

هنگامی که حضرت موسی علیه السلام پس از چهل روز، از کوه طور بازگشت و گوساله پرستیِ قوم خود را دید، دو مطلب را به آنان تذکر داد: یکی آنکه شما

ص: 84

55- درخواست دیدن خدا

وَإِذْ قُلْتُمْ یَا مُوسَیٰ لَنْ نُؤْمِنَ لَکَ حَتَّیٰ نَرَ ی اللَّ-هَ جَهْرَ ةً فَأَخَذَتْکُمُ الصَّاعِقَةُ وَأَنْتُمْ تَنْظُرُ ونَ ﴿٥٥﴾

و آن زمان [را یاد کنید] که گفتید: «ای موسی، ما هرگز به تو ایمان نمی آوریم، مگر اینکه خدا را آشکارا [به چشم خود] ببینیم.» پس درحالی که تماشا می کردید، صاعقه [جان] شما را گرفت.

این آیه یکی دیگر از انحراف های بنی اسرائیل را بیان می کند. آن ها که یک بار به گوساله پرستی روی آورده بودند، این بار برای خداپرستی، تقاضایی نابجا را مطرح کردند و ازرویِ جهل و نادانی یا لجاجت و بهانه جویی گفتند: می خواهیم خدا را با چشم خود ببینیم تا به گفته های تو ایمان آوریم و تسلیم تو شویم. خداوند نیز برای آنکه نشان دهد چشم آن ها ناتوان تر از آن است که حتی بسیاری از مخلوقاتِ خدا را ببیند، صاعقه ای نازل کرد که رعدوبرق وحشتناک آن، باعث مرگ آنان شد و همه، بی جان بر زمین افتادند.

از این آیه می آموزیم:

خداوند دیدنی نیست؛ ولی آثار قدرت و عظمت او در وجود انسان و هستی دیدنی است.

57- تغذیه از خوراک های پاکیزه

وَظَلَّلْنَا عَلَیْکُمُ الْغَمَامَ وَأَنْزَلْنَا عَلَیْکُمُ الْمَنَّ وَالسَّلْوَیٰ کُلُوا مِنْ طَیِّبَاتِ مَا رَ زَقْنَاکُمْ وَمَا ظَلَمُونَا وَلَٰکِنْ کَانُوا أَنْفُسَهُمْ یَظْلِمُونَ ﴿٥٧﴾

و ابر را بر شما سایبان ساختیم و مَنّ و سَلوی را برای شما فرستادیم [و گفتیم:] «از نعمت های پاکیزه ای که به شما روزی دادیم، بخورید.» [ولی آن ها با بهانه جویی های خود، کفران نعمت کردند. بدانید که] آن ها به ما ستم نکردند؛ بلکه به خود ستم کردند.

پس ازآنکه خداوند بنی اسرائیل را از چنگال فرعونیان نجات بخشید، به آن ها فرمان داد تا برای آزادی سرزمین مقدسِ فلسطین از دست ستمگران، به

آنجا بروند؛ اما آن ها با بهانه های مختلف، از این کار سر باز زدند. لذا قهر خداوند آن ها را فراگرفت و مدت چهل سال در صحرای سینا سرگردان و حیران ماندند. در این مدت، گروهی از آن ها از کار خود پشیمان شدند و خداوند بار دیگر رحمت خود را بر آنان نازل کرد. این آیه نمونه هایی از آن نعمت ها را بیان می کند: به قدرت خداوند، در آن بیابان خشک و سوزان، ابرها ظاهر می شدند و در برابر خورشید سایبان می ساختند. درختانِ زمین و پرندگانِ آسمان نیز دو نوع غذا در اختیار آنان قرار می دادند: یکی، «مَنّ» و

ص: 87

58- راه آمرزش الهی

وَإِذْ قُلْنَا ادْخُلُوا هَٰذِهِ الْقَرْ یَةَ فَکُلُوا مِنْهَا حَیْثُ شِئْتُمْ رَ غَدًا وَادْخُلُوا الْبَابَ سُجَّدًا وَقُولُوا حِطَّةٌ نَغْفِرْ لَکُمْ خَطَایَاکُمْ وَسَنَزِیدُ الْمُحْسِنِینَ ﴿٥٨﴾

و آن زمان [را یاد کنید] که گفتیم: «وارد این قریه (بیت المقدّس) شوید و از [نعمت های فراوان] آن، هرچه می خواهید، با گوارایی بخورید و از در [معبد بیت المقدّس] سجده کنان و باخشوع وارد شوید و بگویید خداوندا، گناهان ما را بریز. ما نیز خطاهای شما را می بخشیم و به نیکوکاران، پاداشی افزون خواهیم داد.»

پس از گذران چهل سال زندگی در صحرای سینا، خداوند فرمان داد تا بنی اسرائیل برای آمرزش گناهشان، به معبدِ بیت المقدس وارد شوند و برای استغفار، کلمۀ «حِطَّة» را تکرار کنند؛ یعنی خدایا، گناهانِ ما را بریز و ما را ببخش. خداوند وعده داد اگر این کلمه را هنگام ورود به معبد، از صمیم قلب بگویند، از گناهِ گنهکاران درگذرد و بر پاداش نیکوکاران بیفزاید.

امروزه نیز یکی از درهای مسجدالاقصی به «باب الحطّة» معروف است.

از این آیه می آموزیم:

1. خداوند اهل آمرزش است؛ اما توبه هم خضوع و خشوع را می طلبد و هم پوزش خواستن با زبان و اعتراف به گناه در درگاه الهی را.

2. برای ورود به مکان های مقدس، احترام مخصوص لازم است.

ص: 88

59- بازی با کلمات

فَبَدَّلَ الَّذِینَ ظَلَمُوا قَوْلًا غَیْرَ الَّذِی قِیلَ لَهُمْ فَأَنْزَلْنَا عَلَی الَّذِینَ ظَلَمُوا رِ جْزًا مِنَ السَّمَاءِ بِمَا کَانُوا یَفْسُقُونَ ﴿٥٩﴾

اما ستمگران [آن سخن را] به سخن دیگری غیر از آنچه به ایشان گفته شده بود، تبدیل کردند [و به جای حِطََّه، برای مسخره کردن گفتند: «حنطه»؛ یعنی گندم]. پس ما بر آن ستمکاران عذابی از آسمان فروفرستادیم، به سزای گناهی که مرتکب می شدند.

در برابر آن فرمانِ رحمت الهی، گروهی از بنی اسرائیل به جای آنکه بگویند «حِطَّة»، یعنی خدایا، ما را ببخش، ازرویِ تمسخر و استهزا، کلمۀ «حِنْطَة» را تکرار کردند که به معنای «گندم» است. به بازی گرفتن دستور خداوند باعث شد تا بار دیگر، گرفتار کیفر الهی شوند. این بار بیماری طاعون در میان آن ها شیوع پیدا کرد. البته همان طورکه آیه می فرماید، این کیفر فقط به ستمکاران رسید؛ نه آنکه همۀ مردم دچار آن شوند.

از این آیه می آموزیم:

1. در عبادت باید تعبّد داشت و به دستورهای الهی به همان شکل که رسیده است، عمل کرد؛ همان گونه که باید به نسخۀ پزشک طبق دستور عمل کرد و مصرف خودسرانۀ دارو نتیجه بخش نیست.

2. هرگاه روحیۀ عناد و لج بازی بر جامعه حاکم شود، زمینه برای نزول عذاب های الهی در همین دنیا فراهم می شود.

ص: 89

60- تأمین آب برای مردم

وَإِذِ اسْتَسْقَیٰ مُوسَیٰ لِقَوْمِهِ فَقُلْنَا اضْرِ بْ بِعَصَاکَ الْحَجَرَ فَانْفَجَرَ تْ مِنْهُ اثْنَتَا عَشْرَ ةَ عَیْنًا قَدْ عَلِمَ کُلُّ أُنَاسٍ مَشْرَ بَهُمْ کُلُوا وَاشْرَ بُوا مِنْ رِ زْقِ اللَّ-هِ وَلَا تَعْثَوْا فِی الْأَرْ ضِ مُفْسِدِینَ ﴿٦٠﴾

و آن هنگام [را یاد کنید] که موسی برای قوم خویش آب طلبید. به او گفتیم: «عصای خود را به سنگ بزن.» ناگاه دوازده چشمۀ آب از آن شکافت و جوشید؛ [به طوری که] هر گروهی [از طوایف دوازده گانۀ بنی اسرائیل] آبشخور خود را شناخت. [گفتیم:] از روزی الهی بخورید و بیاشامید و در زمین، تبهکارانه فساد نکنید!

حضرت موسی علیه السلام با آنکه پیامبر بود و وظیفه اش رساندن پیام خداوند به بنی اسرائیل، آبِ آشامیدنی قومش را نیز از خداوند طلب کرد. خداوند نیز دعای موسی را مستجاب کرد و با اعجازی دیگر، به آنان آب آشامیدنی بخشید؛ بدین صورت که فرمان داد موسی همان عصایی را که به رود پرآب نیل زد و خشکی ظاهر شد، اکنون به سنگِ سخت بزند تا آب جاری شود و بنی اسرائیل بدانند که خدای موسی بر هر کاری تواناست. ازآنجاکه بنی اسرائیل دوازده گروه و طایفه بودند، به خواست الهی، دوازده چشمه جاری شد تا هر قبیله چشمه ای مستقل داشته باشد و دچار کمبود آب نشود. این چنین خداوند از سویی، «مَنّ» و «سَلوی» را بر آنان نازل کرد و ازسوی دیگر، آب را به قدر کافی در اختیارشان قرار داد که تأمین باشند و به دنبال فساد و گناه نروند.

از این آیه می آموزیم:

1. رهبران الهی در فکر تأمین نیازهای مادی مردم نیز هستند و آن را به طور یکسان، در اختیار همه قرار می دهند.

2. آب و غذا رزقِ خداست؛ پس نباید مایۀ گناه و معصیتِ خدا شود.

ص: 90

61- درخواست پیاز از پیامبر

وَإِذْ قُلْتُمْ یَا مُوسَیٰ لَنْ نَصْبِرَ عَلَیٰ طَعَامٍ وَاحِدٍ فَادْعُ لَنَا رَ بَّکَ یُخْرِ جْ لَنَا مِمَّا تُنْبِتُ الْأَرْ ضُ مِنْ بَقْلِهَا وَقِثَّائِهَا وَفُومِهَا وَعَدَسِهَا وَبَصَلِهَا قَالَ أَتَسْتَبْدِلُونَ الَّذِی هُوَ أَدْنَیٰ بِالَّذِی هُوَ خَیْرٌ اهْبِطُوا مِصْرً ا فَإِنَّ لَکُمْ مَا سَأَلْتُمْ وَضُرِ بَتْ عَلَیْهِمُ الذِّلَّةُ وَالْمَسْکَنَةُ وَبَاءُوا بِغَضَبٍ مِنَ اللَّ-هِ ذَٰلِکَ بِأَنَّهُمْ کَانُوا یَکْفُرُ ونَ بِآیَاتِ اللَّ-هِ وَیَقْتُلُونَ النَّبِیِّینَ بِغَیْرِ الْحَقِّ ذَٰلِکَ بِمَا عَصَوْا وَکَانُوا یَعْتَدُونَ ﴿٦١﴾

و آن زمان [را یاد کنید] که گفتید: «ای موسی، ما هرگز یک نوع غذا را تحمل نمی کنیم. پس پروردگارت را بخوان تا از آنچه زمین می رویاند، از سبزیجات و خیار و سیر و عدس و پیازش، برای ما بیرون آورد.» موسی گفت: «آیا [غذای] پست تر را به جای [غذای] بهتر می خواهید؟ [اکنون که چنین است، بکوشید از این بیابان خارج و] وارد شهر شوید که هرچه خواستید، برای شما فراهم است.» پس [مُهر] ذلّت و درماندگی بر آن ها زده شد و [بار دیگر] گرفتار غضب پروردگار شدند. این بدان سبب بود که آن ها به آیات الهی کفر می ورزیدند و پیامبران را به ناحقّ می کُشتند و نیز به سبب آن بود که آنان گنهکار و سرکش و متجاوز بودند.

خداوند در آن بیابان سوزان، آب و غذای بنی اسرائیل را تأمین کرد؛ اما از سویی، قدرنشناسی و ناسپاسی این قوم و ازسوی دیگر، رفاه طلبی و تن پروری آنان باعث شد که غذاهای دیگری را از موسی علیه السلام تقاضا کنند. موسی علیه السلام در پاسخ آن ها گفت: آیا شما غذای آسمانی را که بهتر است، با خوردنی های زمینی عوض می کنید که پست تر است؟ اگر واقعاً این نوع غذاها را می خواهید، باید با دشمنانتان بجنگید و به شهر بیت المقدس وارد شوید تا از این خوردنی ها بهره مند شوید. شما ازطرفی، حال جنگ و جهاد را ندارید و ازطرف دیگر، تمام امتیازات شهرنشینی را می طلبید. این روحیۀ شکم پرستی،

ص: 91

62- فرجام اهل ایمان، مسلمان یا غیرمسلمان

إِنَّ الَّذِینَ آمَنُوا وَالَّذِینَ هَادُوا وَالنَّصَارَ یٰ وَالصَّابِئِینَ مَنْ آمَنَ بِاللَّهِ وَالْیَوْمِ الْآخِرِ وَعَمِلَ صَالِحًا فَلَهُمْ أَجْرُ هُمْ عِنْدَ رَ بِّهِمْ وَلَا خَوْفٌ عَلَیْهِمْ وَلَا هُمْ یَحْزَنُونَ ﴿٦٢﴾

کسانی که [به اسلام] ایمان آوردند و کسانی که به آیین یهود گرویدند و نصارا و صابئان، هریک که به خدا و روز قیامت ایمان آوَرَند و عمل صالح انجام دهند، پاداششان نزد پروردگارشان است و نه ترسی دارند و نه اندوهگین می شوند.

در همۀ ادیان آسمانی، میزان در پاداش الهی، ایمان و عمل صالح بوده است: ایمان به خدا و روز قیامت و در کنار آن، عمل به دستورهای خداوند. در این میزان، میان مسلمان، مسیحی، یهودی و پیروان دیگر ادیان الهی تفاوتی نیست. البته بسیاری از آیات قرآن، یهود و نصارا را به پذیرش دین اسلام دعوت می کند؛ برای نمونه، در آیۀ 85 سورۀ آل عمران می فرماید:

ص: 92

63- کوه طور، بر فراز آسمان

وَإِذْ أَخَذْنَا مِیثَاقَکُمْ وَرَ فَعْنَا فَوْقَکُمُ الطُّورَ خُذُوا مَا آتَیْنَاکُمْ بِقُوَّةٍ وَاذْکُرُ وا مَا فِیهِ لَعَلَّکُمْ تَتَّقُونَ ﴿٦٣﴾

و آن هنگام [را یاد کنید] که از شما پیمان گرفتیم و کوه طور را بر فراز شما بالا بردیم [و گفتیم:] «آنچه را [از آیات و دستورهای خداوند] به شما داده ایم، با

ص: 93

64- تعطیلی شنبه در شریعت یهود

وَلَقَدْ عَلِمْتُمُ الَّذِینَ اعْتَدَوْا مِنْکُمْ فِی السَّبْتِ فَقُلْنَا لَهُمْ کُونُوا قِرَ دَةً خَاسِئِینَ ﴿٦٥﴾

ص: 94

65- بهانه جوییِ بنی اسرائیل

قَالُوا ادْعُ لَنَا رَ بَّکَ یُبَیِّنْ لَنَا مَا هِیَ قَالَ إِنَّهُ یَقُولُ آن ها بَقَرَ ةٌ لَا فَارِ ضٌ وَلَا بِکْرٌ عَوَانٌ بَیْنَ ذَٰلِکَ فَافْعَلُوا مَا تُؤْمَرُ ونَ ﴿٦٨﴾

[بنی اسرائیل به موسی] گفتند: «برای ما پروردگارت را بخوان تا بر ما روشن کند که آن چگونه گاوی است؟» موسی گفت: «خداوند می فرماید ماده گاوی که نه پیر و ازکارافتاده باشد و نه جوان؛ بلکه میان این دو [و میان سال] باشد. پس آنچه را به شما دستور داده شده است [هرچه زودتر] انجام دهید.»

قَالُوا ادْعُ لَنَا رَ بَّکَ یُبَیِّنْ لَنَا مَا لَوْنُهَا قَالَ إِنَّهُ یَقُولُ آن ها بَقَرَ ةٌ صَفْرَ اءُ فَاقِعٌ لَوْنُهَا تَسُرُّ النَّاظِرِ ینَ ﴿٦٩﴾

[بار دیگر] گفتند: « برای ما پروردگارت را بخوان تا بر ما روشن سازد که رنگش چگونه باشد؟» موسی گفت: «خداوند می گوید آن ماده گاوی باشد زردِ یک دست که رنگ آن بینندگان را شاد و مسرور سازد!»

وقتی بنی اسرائیل فهمیدند فرمانِ ذبحِ گاو جدّی است، بهانه تراشی را شروع کردند که چه گاوی را باید ذبح کنیم. شاید این بهانه ها بیشتر، ازطرفِ قاتلِ

ص: 97

66- لجاجت در برابر خدا

قَالُوا ادْعُ لَنَا رَ بَّکَ یُبَیِّنْ لَنَا مَا هِیَ إِنَّ الْبَقَرَ تَشَابَهَ عَلَیْنَا وَإِنَّا إِنْ شَاءَ اللَّ-هُ لَمُهْتَدُونَ ﴿٧٠﴾

[بنی اسرائیل بار دیگر به موسی] گفتند: « برای ما پروردگارت را بخوان تا بر ما روشن کند چگونه گاوی باشد؟ زیرا این گاو بر ما مشتبه شده و اگر خداوند بخواهد، [این بار] هدایت خواهیم شد.»

ص: 98

67- از این آیات می آموزیم:

هرچه در راه فرمان خدا می دهیم، باید سالم و بی عیب باشد؛ همان طورکه در سفر حج، زائر خانۀ خدا باید در روز عید قربان، حیوانی سالم را ذبح کند.

69- از این آیات می آموزیم:

در محضر خدا گناه نکنیم یا گناه خود را به گردن دیگران نیندازیم؛ زیرا خداوند به همۀ کارهای ما، چه آشکار و چه پنهان، آگاه است و اگر بخواهد، آن را افشا و ما را رسوا می کند.

71- انتظار ایمان کافران

أَفَتَطْمَعُونَ أَنْ یُؤْمِنُوا لَکُمْ وَقَدْ کَانَ فَرِ یقٌ مِنْهُمْ یَسْمَعُونَ کَلَامَ اللَّهِ ثُمَّ یُحَرِّ فُونَهُ مِنْ بَعْدِ مَا عَقَلُوهُ وَهُمْ یَعْلَمُونَ ﴿٧٥﴾

آیا انتظار دارید [که یهودیان سرسخت] به [دین] شما ایمان بیاورند؛ درحالی که عده ای از آنان، سخنان خدا را می شنیدند و پس از فهمیدنش، آن را تحریف می کردند با آنکه [حق را] می دانستند!

در آغاز ظهور اسلام، انتظار می رفت که یهودیان پیش از دیگران به اسلام روی آورند؛ زیرا آن ها اهل کتاب بودند و نشانه های پیامبر اسلام صلی الله علیه و آله وسلم را در کتاب های خود خوانده بودند؛ اما درعمل، در مقابل مسلمانان و در کنار مشرکان قرار گرفتند. این آیه مسلمانان را دل داری می دهد که اگر می بینید یهودیان، اسلام نمی آورند و تسلیم آیاتِ قرآن نمی شوند، نگران نشوید و در آیین خود، شک نکنید. اصولاً چنین انتظاری از آن ها نداشته باشید؛ زیرا این ها فرزندان همان کسانی هستند که همراه حضرت موسی علیه السلام به کوه

طور رفتند و سخن خدا را شنیدند و دستورهای او را درک کردند، اما باز آن را تحریف کردند و به دین خود وفادار نماندند.

از این آیه می آموزیم:

انتظارِ ایمان آوردنِ همۀ مردم خوب است؛ اما باید بدانیم بسیاری از مردم حاضر به پذیرش حق نیستند. پس کفرِ آن ها موجب شک و تزلزلِ ما در عقایدمان نشود.

73- آرزوهای باطل

وَمِنْهُمْ أُمِّیُّونَ لَا یَعْلَمُونَ الْکِتَابَ إِلَّا أَمَانِیَّ وَإِنْ هُمْ إِلَّا یَظُنُّونَ ﴿٧٨﴾

و پاره ای از آنان (یهودیان) افراد عوامی هستند که کتاب خدا را جز [خیالات و] آرزوها نمی دانند و تنها به پندارهایشان دل بسته اند.

ص: 103

74- دین سازی و دین فروشی

فَوَیْلٌ لِلَّذِینَ یَکْتُبُونَ الْکِتَابَ بِأَیْدِیهِمْ ثُمَّ یَقُولُونَ هَٰذَا مِنْ عِنْدِ اللَّ-هِ لِیَشْتَرُ وا بِهِ ثَمَنًا قَلِیلًا فَوَیْلٌ لَهُمْ مِمَّا کَتَبَتْ أَیْدِیهِمْ وَوَیْلٌ لَهُمْ مِمَّا یَکْسِبُونَ ﴿٧٩﴾

پس وای بر کسانی که مطالبی را با دست خود می نویسند و می گویند: «این ازطرف خداست» تا با فروش آن، بهای اندکی بستانند. پس وای بر آن ها از آنچه دست هایشان نوشت و وای بر آن ها از آنچه [از این راه] به دست می آورند!

ص: 104

75- امتیازطلبی و نژادپرستی

وَقَالُوا لَنْ تَمَسَّنَا النَّارُ إِلَّا أَیَّامًا مَعْدُودَةً قُلْ أَتَّخَذْتُمْ عِنْدَ اللَّهِ عَهْدًا فَلَنْ یُخْلِفَ اللَّهُ عَهْدَهُ أَمْ تَقُولُونَ عَلَی اللَّهِ مَا لَا تَعْلَمُونَ ﴿٨٠﴾

و یهود گفتند: «جز چندروزی محدود، هرگز آتش دوزخ به ما نخواهد رسید.» بگو: «آیا پیمانی از خدا گرفته اید؟ البته خداوند هرگز از پیمانش تخلّف نمی ورزد. یا چیزی را که نمی دانید به خدا نسبت می دهید؟!»

در آیات قبل گفتیم که عوامِ یهود، خیالاتِ باطلی داشتند. این آیه یکی از آن ها را بدین صورت بیان می کند: آن ها می گفتند: اگر بر فرض، گناهی بکنیم، کیفر ما کمتر از دیگران است و فقط چند روزی در عذاب خواهیم بود. قرآن بر این پندار نادرست، خط بطلان کشیده است و می فرماید: این عقیده سخن ناروایی است که شما به خدا نسبت می دهید؛ زیرا فقط تقوا و عمل صالح است که مایۀ برتری انسان ها بر هم می شود و این معیار، میزان پاداش و کیفر در قیامت است.

ص: 105

76- نفوذ گناه در روح انسان

بَلَیٰ مَنْ کَسَبَ سَیِّئَةً وَأَحَاطَتْ بِهِ خَطِیئَتُهُ فَأُولَٰئِکَ أَصْحَابُ النَّارِ هُمْ فِیهَا خَالِدُونَ ﴿٨١﴾

آری، کسانی که مرتکب گناه شوند و [آثار] گناهشان آنان را فراگیرد، اهل آتش اند و همیشه در آن خواهند بود.

وَالَّذِینَ آمَنُوا وَعَمِلُوا الصَّالِحَاتِ أُولَ-ٰئِکَ أَصْحَابُ الْجَنَّةِ هُمْ فِیهَا خَالِدُونَ ﴿٨٢﴾

و کسانی که ایمان آورده و کارهای شایسته انجام داده اند، اهل بهشت اند و در آن، جاودانه خواهند ماند.

برخلاف پندارهای باطل برخی، این دو آیه میزان و معیارِ کیفر و پاداش الهی را در قیامت چنین بیان می کند: هرکه به عمد و با اراده به دنبال گناه رود، آن چنان که گناه او را در خود غرق کند، همواره در آتش است و راه گریزی ندارد و در این کیفر، میان یهودیان و دیگران تفاوتی نیست. پس شرط ورود به بهشت، داشتن ایمان و عمل در کنار هم است و ایمان

به تنهایی یا عمل به تنهایی کافی نیست؛ چه رسد به آنکه کسی بخواهد براساس خیال و آرزو به بهشت رود!

از این آیات می آموزیم:

1. گناه گاهی چنان در وجود انسان رسوخ می کند که قلب و روح را می پوشاند، تاجایی که فقط زشتی و پلیدی از گفتار و رفتار انسان صادر می شود.

ص: 106

77- اهل ایمان

وَإِذْ أَخَذْنَا مِیثَاقَ بَنِی إِسْرَ ائِیلَ لَا تَعْبُدُونَ إِلَّا اللَّهَ وَبِالْوَالِدَیْنِ إِحْسَانًا وَذِی الْقُرْ بَیٰ وَالْیَتَامَیٰ وَالْمَسَاکِینِ وَقُولُوا لِلنَّاسِ حُسْنًا وَأَقِیمُوا الصَّلَاةَ وَآتُوا الزَّکَاةَ ثُمَّ تَوَلَّیْتُمْ إِلَّا قَلِیلًا مِنْکُمْ وَأَنْتُمْ مُعْرِ ضُونَ ﴿٨٣﴾

و آن زمان [را یاد کنید] که از بنی اسرائیل پیمان گرفتیم که جز خداوند یگانه را پرستش نکنید و به پدر و مادر و خویشان و یتیمان و بینوایان احسان کنید و با مردم، به زبان خوش سخن بگویید و نماز را برپا دارید و زکات بدهید؛ اما جز عدّۀ کمی از شما سرپیچی کردید و [از وفای به آن] روی گردان شدید.

در آیات قبل، از پیمان بنی اسرائیل نامی به میان آمد؛ ولی مفاد آن پیمان بیان نشده بود. این آیه و آیۀ بعد مفادی از آن پیمان را یادآوری می کند و سپس، آنان را به دلیل شکستن این پیمان ها، به شدت سرزنش می کند؛ زیرا پیمان های الهی که پیامبران به مردم ابلاغ کرده اند، مطابق با عقل و فطرتِ بشری است و خداوند این ارزش های دینی را در نهاد همۀ انسان ها قرار داده است.

توحید و یکتاپرستی اولین پیمان الهی و سرلوحۀ مکتبِ همۀ پیامبران است؛ زیرا کارها درصورتی موجب سعادت است که رنگ الهی داشته و در مدار توحید باشد. دومین پیمان الهی پس از عبادتِ خدا، اطاعت از پدر و مادر و احسان به آنان است؛ زیرا آنان واسطۀ آفرینش ما هستند و الطاف الهی ازطریق آن ها به ما می رسد. رسیدگی به محرومان جامعه، به خصوص خویشاوندان، در کنار احسان به والدین آمده است تا انسان فقط خود و

ص: 107

78- حق حیات و حُبّ وطن

وَإِذْ أَخَذْنَا مِیثَاقَکُمْ لَا تَسْفِکُونَ دِمَاءَکُمْ وَلَا تُخْرِ جُونَ أَنْفُسَکُمْ مِنْ دِیَارِ کُمْ ثُمَّ أَقْرَ رْ تُمْ وَأَنْتُمْ تَشْهَدُونَ ﴿٨٤﴾

و آن هنگام [را یاد کنید] که از شما پیمان گرفتیم خون یکدیگر را نریزید و یکدیگر را از سرزمین خود بیرون نکنید. پس شما [به این پیمان] اقرار کردید و خود بر آن گواهی می دهید.

امنیت از نیازهای اولیۀ هر جامعه است که در همۀ ادیان الهی نیز مطرح بوده؛ به خصوص امنیتِ جان و وطنِ مردم. برهمین اساس قتل از گناهان کبیره شمرده شده و کیفر آن در دنیا، قصاص و در آخرت، جهنم است.

از این آیه می آموزیم:

حق حیات، اولین حق برای هر بشر و سکونت در وطن، حقی فطری و طبیعی است و هیچ کس نمی تواند این حقوق را از انسان سلب کند.

ص: 108

79- تبعیض در اجرای دستورهای خدا

ثُمَّ أَنْتُمْ هَٰؤُلَاءِ تَقْتُلُونَ أَنْفُسَکُمْ وَتُخْرِ جُونَ فَرِ یقًا مِنْکُمْ مِنْ دِیَارِ هِمْ تَظَاهَرُ ونَ عَلَیْهِمْ بِالْإِثْمِ وَالْعُدْوَانِ وَإِنْ یَأْتُوکُمْ أُسَارَ یٰ تُفَادُوهُمْ وَهُوَ مُحَرَّ مٌ عَلَیْکُمْ إِخْرَ اجُهُمْ أَفَتُؤْمِنُونَ بِبَعْضِ الْکِتَابِ وَتَکْفُرُ ونَ بِبَعْضٍ فَمَا جَزَاءُ مَنْ یَفْعَلُ ذَٰلِکَ مِنْکُمْ إِلَّا خِزْیٌ فِی الْحَیَاةِ الدُّنْیَا وَیَوْمَ الْقِیَامَةِ یُرَ دُّونَ إِلَیٰ أَشَدِّ الْعَذَابِ وَمَا اللَّهُ بِغَافِلٍ عَمَّا تَعْمَلُونَ ﴿٨٥﴾

امّا این شمایید که یکدیگر را به قتل می رسانید و گروهی از خودتان را از سرزمینشان [آواره و] بیرون می کنید و علیه آنان، به گناه و تجاوز، همدیگر را پشتیبانی می کنید. البته اگر همان ها به صورت اسیر نزد شما آیند، بازخریدشان می کنید [تا آزادشان سازید]؛ درحالی که [نه تنها کشتن، بلکه] بیرون راندن آن ها نیز بر شما حرام بود. آیا به بعضی از دستورهای کتاب آسمانی ایمان می آورید و به برخی دیگر کافر می شوید؟ پس جزای هرکس از شما که این عمل را انجام دهد، جز رسوایی در این جهان، چیزی نخواهد بود و روز قیامت نیز به سوی سخت ترین عذاب روانه شوند و خداوند هرگز از آنچه انجام می دهید، غافل نیست.

این آیه بنی اسرائیل را سرزنش می کند: شما به رغم پیمانی که با خدا داشتید، باز هم یکدیگر را می کُشید و از خانه هایتان آواره می سازید و عجیب آنکه شما به حکم تورات، اگر اسیری داشته باشید، با پرداخت فدیه آزادش می سازید. شما حاضر هستید یکدیگر را با دست خود بکُشید؛ اما حاضر

نیستید اسیر یکدیگر باشید. اگر اسارت توهین است، کشتن و آواره ساختن که از آن بدتر است. اگر فدیه دادن و آزادکردنِ اسیر فرمان تورات است، دوری از قتل و تبعید هم دستور تورات است. درواقع، شما تسلیم هوا و هوس خود هستید، نه تسلیم کتاب آسمانی؛ زیرا هرجا که دستورهای الهی

ص: 109

80- خریداران دنیا

أُولَٰئِکَ الَّذِینَ اشْتَرَ وُا الْحَیَاةَ الدُّنْیَا بِالْآخِرَ ةِ فَلَا یُخَفَّفُ عَنْهُمُ الْعَذَابُ وَلَا هُمْ یُنْصَرُ ونَ ﴿٨٦﴾

آن ها کسانی هستند که زندگی دنیا را به بهای [ازدست دادن] آخرت خریده اند؛ ازاین رو از عذاب آن ها کاسته نمی شود و آن ها یاری نخواهند شد.

این آیه ریشۀ پیمان شکنی های بنی اسرائیل را چنین بیان می کند که آن ها به دنبال زندگی دنیا هستند و به آخرت بی اعتنا؛ لذا فقط به دستورهایی عمل می کنند که منافعشان را تأمین کند. جالب آنکه با این همه دنیاپرستی و

ص: 110

81- تکذیب و قتل پیامبران

وَلَقَدْ آتَیْنَا مُوسَی الْکِتَابَ وَقَفَّیْنَا مِنْ بَعْدِهِ بِالرُّ سُلِ وَآتَیْنَا عِیسَی ابْنَ مَرْ یَمَ الْبَیِّنَاتِ وَأَیَّدْنَاهُ بِرُ وحِ الْقُدُسِ أَفَکُلَّمَا جَاءَکُمْ رَ سُولٌ بِمَا لَا تَهْوَیٰ أَنْفُسُکُمُ اسْتَکْبَرْ تُمْ فَفَرِ یقًا کَذَّبْتُمْ وَفَرِ یقًا تَقْتُلُونَ ﴿٨٧﴾

و به موسی کتاب دادیم و از پسِ او، پیامبرانی پی درپی فرستادیم و به عیسی بن مریم [معجزات و] دلایل روشن بخشیدیم و او را با روح القدس، تأیید و یاری کردیم. پس چرا هرگاه پیامبری چیزی [از احکام ودستورها] برخلاف هوای نفس شما آورد، در برابر او تکبر ورزیدید [و به جای ایمان آوردن به او] جمعی را تکذیب کردید و جمعی را به قتل رساندید؟!

خداوند پس از موسی علیه السلام ، پیامبران دیگری نیز برای بنی اسرائیل فرستاد که ازجملۀ آنان، حضرت عیسی علیه السلام بود. اما هواپرستی و دنیاطلبی باعث شد آنان پیامبران الهی را تکذیب کنند و حتی برخی را به قتل برسانند؛ زیرا انبیا حاضر نبودند خواسته های نابجای آنان را بپذیرند.

از این آیه می آموزیم:

خداوند برای هدایت بشر، پیامبران بسیاری را فرستاده؛ اما بشر به جای قدردانی، درصدد تکذیب یا قتل آنان برآمده است.

ص: 111

82- نفرین کافران

وَقَالُوا قُلُوبُنَا غُلْفٌ بَلْ لَعَنَهُمُ اللَّهُ بِکُفْرِ هِمْ فَقَلِیلًا مَا یُؤْمِنُونَ ﴿٨٨﴾

و آن ها [ازروی استهزا به پیامبران] گفتند: «دل های ما در غلاف است [و ما از گفته های شما چیزی نمی فهمیم].» چنین نیست؛ بلکه خداوند به سبب کفرشان، آن ها را از رحمت خود دور کرده است [و به همین دلیل، چیزی را درک نمی کنند]؛ پس اندکی ایمان می آورند.

افراد سرکش در پاسخ به دعوت پیامبران می گفتند: ما حرف های شما را نمی فهمیم و چیزی را که نفهمیم، نمی توانیم بپذیریم.

قرآن می فرماید: چنین نیست که حرف پیامبران برای مردم فهمیدنی نباشد؛ بلکه روحیۀ لجاجت و حق پوشی باعث شده است گروهی توانایی درک حقایق را از دست بدهند و کمتر ایمان بیاورند.

از این آیه می آموزیم:

سعادت و شقاوتِ انسان به دست خود اوست. اگر گروهی مشمول قهر و لعنت الهی شوند، به دلیل کفر و لجاجت خودشان است؛ وگرنه خداوند اسباب هدایت همه را فراهم ساخته است.

84- حسد؛ زمینه ساز کفر و انکار

بِئْسَمَا اشْتَرَ وْا بِهِ أَنْفُسَهُمْ أَنْ یَکْفُرُ وا بِمَا أَنْزَلَ اللَّهُ بَغْیًا أَنْ یُنَزِّلَ اللَّ-هُ مِنْ فَضْلِهِ عَلَیٰ مَنْ یَشَاءُ مِنْ عِبَادِهِ فَبَاءُوا بِغَضَبٍ عَلَیٰ غَضَبٍ وَلِلْکَافِرِ ینَ عَذَابٌ مُهِینٌ ﴿٩٠﴾

یهودیان معامله بدی با خود کردند که به آنچه خدا نازل کرده بود، ازروی حسد کافر شدند [و گفتند:] «چرا خداوند بر هریک از بندگانش که بخواهد، از فضل

ص: 113

85- مدرسۀ رسالت؛ هماهنگ و هم جهت

وَإِذَا قِیلَ لَهُمْ آمِنُوا بِمَا أَنْزَلَ اللَّهُ قَالُوا نُؤْمِنُ بِمَا أُنْزِلَ عَلَیْنَا وَیَکْفُرُ ونَ بِمَا وَرَ اءَهُ وَهُوَ الْحَقُّ مُصَدِّقًا لِمَا مَعَهُمْ قُلْ فَلِمَ تَقْتُلُونَ أَنْبِیَاءَ اللَّهِ مِنْ قَبْلُ إِنْ کُنْتُمْ مُؤْمِنِینَ ﴿٩١﴾

و هنگامی که به آن ها گفته شود: «به آنچه خداوند نازل کرده است، ایمان آورید»، می گویند: «ما فقط به چیزی ایمان می آوریم که بر [پیامبر] خودمان نازل شده باشد» و به غیرآن کافر می شوند. درحالی که آن (قرآن) حقّ است و آنچه را نزد ایشان است تصدیق می­کند. بگو: «اگر [به آیاتی که بر خودتان نازل شده است،] مؤمن بودید، پس چرا پیامبران خدا را پیش ازاین به قتل می رساندید؟!»

ص: 114

86- عشق به گوسالۀ طلایی

وَإِذْ أَخَذْنَا مِیثَاقَکُمْ وَرَ فَعْنَا فَوْقَکُمُ الطُّورَ خُذُوا مَا آتَیْنَاکُمْ بِقُوَّةٍ وَاسْمَعُوا قَالُوا سَمِعْنَا وَعَصَیْنَا وَأُشْرِ بُوا فِی قُلُوبِهِمُ الْعِجْلَ بِکُفْرِ هِمْ قُلْ بِئْسَمَا یَأْمُرُ کُمْ بِهِ إِیمَانُکُمْ إِنْ کُنْتُمْ مُؤْمِنِینَ ﴿٩٣﴾

و آن هنگام [را یاد کنید] که از شما پیمان گرفتیم و کوه طور را بر فراز شما بالا بردیم [و گفتیم:] «دستورهایی را که به شما داده ایم، محکم بگیرید و گوش دهید.» اما آنان گفتند: «شنیدیم و نافرمانی کردیم» و به سبب کفرشان، به گوساله دل باختند. بگو: «اگر ادعای ایمان دارید، [بدانید که] ایمانتان شما را به بدچیزی فرمان می دهد.»

بنی اسرائیل می گفتند: ما فقط به پیامبری ایمان می آوریم که از خودمان باشد و فقط به کتاب او عمل می کنیم. قرآن در آیات قبل، چند نمونه را بیان کرد تا نشان دهد آنان حتی به پیامبر خود، موسی علیه السلام و کتاب او، توراتنیز ایمان ندارند و برخلاف آن عمل می کنند. این آیه نیز یکی دیگر از آن نمونه ها را یادآوری می کند.

خداوند در کوه طور، کارهایی از بنی اسرائیل پیمان گرفت و از آنان خواست که بر اجرای آن پایبند باشند؛ اما به رغم پذیرش آن پیمان ، نافرمانی کردند؛ زیرا عشق به گوسالۀ طلاییِ سامری جایی برای تفکر باقی نگذاشته بود و عجیب آنکه با این همه نافرمانی، باز هم ادعای ایمان داشتند! قرآن در پاسخ آن ها می گوید: آیا ایمانتان به شما دستور می دهد پیمان خدا را بشکنید و گوساله را بپرستید و پیامبران الهی را بکُشید؟ اگر چنین است، پس ایمانتان دستورهای بدی به شما می دهد.

از این آیه می آموزیم:

عشق و علاقۀ افراطی به غیرخدا، هرچه و هرکه باشد، خطرناک است؛ زیرا باعث می شود انسان از دیدن حقایق کور شود.

ص: 116

87- انحصارطلبی ممنوع

قُلْ إِنْ کَانَتْ لَکُمُ الدَّارُ الْآخِرَ ةُ عِنْدَ اللَّهِ خَالِصَةً مِنْ دُونِ النَّاسِ فَتَمَنَّوُا الْمَوْتَ إِنْ کُنْتُمْ صَادِقِینَ ﴿٩٤﴾

بگو: «اگر سرای آخرت نزد خداوند، مخصوص شماست، نه از آنِ مردم دیگر، پس آرزوی مرگ کنید؛ اگر راست می گویید.»

وَ لَنْ یَتَمَنَّوْهُ أَبَدًا بِمَا قَدَّمَتْ أَیْدِیهِمْ وَاللَّ-هُ عَلِیمٌ بِالظَّالِمِینَ ﴿٩٥﴾

ولی آن ها به سبب آنچه از پیش فرستاده اند، هرگز آرزوی مرگ نخواهند کرد و خداوند به حال ستمگران آگاه است.

یهودیان درطول تاریخ، خود را قوم برتر می پنداشتند و معتقد بودند بهشت برای آن ها آفریده شده و آتش جهنم فقط چندروزی با آن هاست و آن ها، فرزندان و دوستان خدا هستند. این پندارهای باطل باعث شد تا از سویی، آزادانه، هرگونه ظلم و جنایت و گناه و طغیان را مرتکب شوند و ازسوی دیگر، به کبر و خودپسندی و خودبرتربینی دچار شوند.

این آیه، وجدان آن ها را به قضاوت می طلبد و می فرماید: اگر واقعاً چنین است که شما ادعا می کنید و بهشت مخصوص شماست، پس چرا آرزوی مرگ نمی کنید تا زودتر به این بهشت وارد شوید؟ چرا از مرگ می ترسید و از آن فرار می کنید؟ البته بیشترِ مردم به دو دلیل از مرگ می ترسند: یا مرگ را نیستی و نابودی می دانند که طبیعتاً هر موجودی از نابودی خود وحشت دارد و نگران است. یا به قیامت اعتقاد دارند؛ ولی به سبب کارهای بد و خلافِ خود، از مرگ می ترسند. اینان مرگ را آغاز محاسبه و کیفرِ اعمال می دانند؛ لذا می خواهند مرگشان به تأخیر بیفتد.

ترس از مرگ مانند ترسِ برخی رانندگان از سفر است. راننده ای می ترسد که یا راه را نمی شناسد یا بنزین ندارد یا تخلفی کرده یا جنس قاچاق حمل می کند یا در مقصد، محلِ سکونت ندارد.

ص: 117

88- آرزوی عمر هزارساله

وَلَتَجِدَنَّهُمْ أَحْرَ صَ النَّاسِ عَلَیٰ حَیَاةٍ وَمِنَ الَّذِینَ أَشْرَ کُوا یَوَدُّ أَحَدُهُمْ لَوْ یُعَمَّرُ أَلْفَ سَنَةٍ وَمَا هُوَ بِمُزَحْزِحِهِ مِنَ الْعَذَابِ أَنْ یُعَمَّرَ وَاللَّهُ بَصِیرٌ بِمَا یَعْمَلُونَ ﴿٩٦﴾

[ای پیامبر،] یهود را حریص ترینِ مردم، حتّی [حریص تر] از مشرکان به زندگی [این دنیا و اندوختن ثروت] خواهی یافت. هریک از آن ها دوست دارد هزار سال عمر کند؛ درحالی که این عمر طولانی، او را از عذاب خداوند بازنخواهد داشت و خداوند به اَعمال آن ها بیناست.

این آیه خطاب به پیامبر صلی الله علیه و آله وسلم می فرماید: یهودیانی که ادعا می کردند بهشت در انحصار آنان است، نه تنها آرزوی مرگ نمی کنند تا زودتر به بهشت درآیند، بلکه از مردم دیگر و حتی از مشرکانی که قیامت را قبول ندارند و

ص: 118

89- دشمنی با فرشتگان

قُلْ مَنْ کَانَ عَدُوًّا لِجِبْرِ یلَ فَإِنَّهُ نَزَّلَهُ عَلَیٰ قَلْبِکَ بِإِذْنِ اللَّهِ مُصَدِّقًا لِمَا بَیْنَ یَدَیْهِ وَهُدًی وَبُشْرَ یٰ لِلْمُؤْمِنِینَ ﴿٩٧﴾

[یهودیان می گفتند: چون فرشته ای که وحی بر تو نازل می کند، جبرئیل است و ما با او دشمنیم، به تو ایمان نمی آوریم.] بگو: «هرکه دشمن جبرئیل باشد [درحقیقت، دشمن خداست»، زیرا] او به فرمان خدا، قرآن را بر قلب تو نازل کرده است. [قرآنی] که کتب آسمانی پیشین را تصدیق می کند و مایۀ هدایت و بشارت برای مؤمنان است.

مَنْ کَانَ عَدُوًّا لِلَّ-هِ وَمَلَائِکَتِهِ وَرُ سُلِهِ وَجِبْرِ یلَ وَمِیکَالَ فَإِنَّ اللَّ-هَ عَدُوٌّ لِلْکَافِرِ ینَ ﴿٩٨﴾

هرکه دشمن خدا و فرشتگان و پیامبران او و جبرئیل و میکائیل باشد، [کافر است و بداند که] خداوند دشمن کافران است.

ص: 119

90- گناه؛ بسترساز کفر

وَلَقَدْ أَنْزَلْنَا إِلَیْکَ آیَاتٍ بَیِّنَاتٍ وَمَا یَکْفُرُ بِهَا إِلَّا الْفَاسِقُونَ ﴿٩٩﴾

همانا آیات [و نشانه های] روشنی به سوی تو فرستادیم و جز فاسقان، کسی به آن ها کفر نمی ورزد.

ص: 120

91- پیمان شکنی یهود درطول تاریخ

أَوَکُلَّمَا عَاهَدُوا عَهْدًا نَبَذَهُ فَرِ یقٌ مِنْهُمْ بَلْ أَکْثَرُ هُمْ لَا یُؤْمِنُونَ ﴿١٠٠﴾

و آیا چنین نبود که هربار یهودیان پیمانی [با خدا و پیامبر] بستند، جمعی از آنان آن را دور افکندند؟ حقیقت این است که بیشترِ آن ها ایمان ندارند.

آیه در مقام تسلّیِ خاطرِ مؤمنان است که از ایمان نیاوردن یهود ناراحت نباشند؛ زیرا این ها از همان قومی هستند که به پیامبر خود نیز وفادار نبودند. قوم یهود هرگاه پیمانی با موسی علیه السلام بستند، آن را شکستند و در لجاجت و بهانه گیری، سابقۀ طولانی دارند. یهودِ مدینه هنگام ورود پیامبر اسلامˆ به آن شهر، با او پیمان بستند که دستِ کم، به دشمنانش کمک نکنند؛ ولی این پیمان را شکستند و در جنگ احزاب، با مشرکان مکه علیه مسلمانان همکاری کردند.

امروزه نیز صهیونیست ها در اسرائیل، به هیچ یک از معاهدات و پیمان های بین المللی پایبند نیستند. اگر هم قراردادی را امضا کنند، خیلی زود آن را نقض می کنند؛ زیرا قومی نژادپرست و امتیازطلب هستند.

ص: 121

92- خطر مقام پرستی

وَلَمَّا جَاءَهُمْ رَ سُولٌ مِنْ عِنْدِ اللَّهِ مُصَدِّقٌ لِمَا مَعَهُمْ نَبَذَ فَرِ یقٌ مِنَ الَّذِینَ أُوتُوا الْکِتَابَ کِتَابَ اللَّهِ وَرَ اءَ ظُهُورِ هِمْ کَأَنَّهُمْ لَا یَعْلَمُونَ ﴿١٠١﴾

و هنگامی که فرستاده ای [همچون پیامبر اسلام] ازسوی خدا به سراغشان آمد و [نشانه هایش] با آنچه نزد آن ها بود، مطابقت داشت، گروهی از اهل کتاب، کتاب خدا را پشت سر افکندند؛ گویی اصلاً از آن آگاهی ندارند.

پیش از ظهور پیامبر اسلام صلی الله علیه و آله وسلم دانشمندان یهود مردم را به آمدن آن حضرت بشارت می دادند و نشانه های او را براساس آنچه در تورات آمده بود، برمی شمردند؛ اما هنگامی که او را دیدند، چنان انکارش کردند که گویا چیزی دربارۀ او نمی دانند.

آری، خطر مقام پرستی، همۀ انسان ها، به خصوص دانشمندان را تهدید می کند. وقتی دانشمندان یهود احساس کردند اگر به حقانیت پیامبر اسلام صلی الله علیه و آله وسلم اقرار کنند، مقام دنیویِ خودشان را از دست می دهند، نبوت او را انکار کردند. البته قرآن براساس عدل و انصاف، تاریخ را بیان می کند؛ لذا حق نیکان و پاکانِ یهود را محفوظ نگه داشته است و می فرماید: جمعی از آنان کافر شدند؛ یعنی گروهی از آنان حق را پذیرفتند؛ گرچه اندک بودند.

از این آیه می آموزیم:

1. اگر می بینیم بسیاری از انسان ها حاضر نیستند ایمان آورند، در حقانیت ادیان الهی شک نکنیم؛ بلکه بدانیم گناه و خلاف چنان در روح انسان اثر می گذارد که شخص آمادگی پذیرش حق را از دست می دهد.

ص: 122

93- سِحر و جادو در حکومت سلیمان

وَاتَّبَعُوا مَا تَتْلُو الشَّیَاطِینُ عَلَیٰ مُلْکِ سُلَیْمَانَ وَمَا کَفَرَ سُلَیْمَانُ وَلَٰکِنَّ الشَّیَاطِینَ کَفَرُ وا یُعَلِّمُونَ النَّاسَ السِّحْرَ وَمَا أُنْزِلَ عَلَی الْمَلَکَیْنِ بِبَابِلَ هَارُ وتَ وَمَارُ وتَ وَمَا یُعَلِّمَانِ مِنْ أَحَدٍ حَتَّیٰ یَقُولَا إِنَّمَا نَحْنُ فِتْنَةٌ فَلَا تَکْفُرْ فَیَتَعَلَّمُونَ مِنْهُمَا مَا یُفَرِّ قُونَ بِهِ بَیْنَ الْمَرْ ءِ وَزَوْجِهِ وَمَا هُمْ بِضَارِّ ینَ بِهِ مِنْ أَحَدٍ إِلَّا بِإِذْنِ اللَّهِ وَیَتَعَلَّمُونَ مَا یَضُرُّ هُمْ وَلَا یَنْفَعُهُمْ

وَلَقَدْ عَلِمُوا لَمَنِ اشْتَرَ اهُ مَا لَهُ فِی الْآخِرَ ةِ مِنْ خَلَاقٍ وَلَبِئْسَ مَا شَرَ وْا بِهِ أَنْفُسَهُمْ لَوْ کَانُوا یَعْلَمُونَ ﴿١٠٢﴾

و یهود به دنبال [آموختن] آن چیزی [از افسون و سِحر] بودند که شیاطین [جنّ و انس] در عصر سلیمان می خواندند [و به مردم می آموختند] و سلیمان هرگز [دست به سِحر نیالود و] کافر نشد؛ ولی شیاطین کفر ورزیدند که به مردم، سِحر و جادو می آموختند و نیز یهود از آنچه بر دو فرشته، هاروت و ماروت، در شهر بابل نازل شده بود [پیروی کردند. آن ها سِحر را برای آشنایی با نحوۀ ابطال آن به مردم می آموختند] و به هیچ کس چیزی نمی آموختند، مگر اینکه قبلاً به او می گفتند: «ما وسیلۀ آزمایش شماییم. کافر نشوید [و از این تعلیمات، سوء استفاده نکنید].» ولی آن ها از آن دو فرشته مطالبی را می آموختند که بتوانند به وسیلۀ آن، میان مرد و همسرش جدایی بیفکنند؛ [نه اینکه از آن برای ابطال سِحر استفاده کنند] ولی هیچ گاه بدون خواست خدا، نمی توانند به کسی ضرر برسانند. آن ها

ص: 123

94- پاکی و پارسایی؛ حافظ ایمان

وَلَوْ أَنَّهُمْ آمَنُوا وَاتَّقَوْا لَمَثُوبَةٌ مِنْ عِنْدِ اللَّ-هِ خَیْرٌ لَوْ کَانُوا یَعْلَمُونَ ﴿١٠٣﴾

و اگر آن ها ایمان آورده و پرهیزکار شده بودند، به طور قطع، پاداشی که نزد خداست، برای آنان بهتر بود اگر آگاهی داشتند.

آیۀ قبل فرمود: قوم یهود به جای تمسّک به تورات، دنبال کتب جادو بود و برای توجیه کار خود، منشأ سِحر و جادو را حضرت سلیمان علیه السلام می دانستند. این آیه می فرماید: اگر یهود ایمان واقعی داشتند و از این گونه کارهای ناشایست دوری می کردند، برای آن ها بهتر بود؛ زیرا ایمان به تنهایی کافی نیست و مراقب اعمال خود بودن و داشتن تقوا لازم است. البته تقوا فقط به معنای اجتناب و پرهیز از کارهای بد نیست؛ بلکه حالت و نیرویی درونی است که هم انسان را از ارتکاب کارهای زشت مانند دروغ بازمی دارد و هم به ادای کارهای خوب، مانند نماز، تحریک و تشویق می کند.

ص: 125

95- فرصت طلبی دشمنان

یَا أَیُّهَا الَّذِینَ آمَنُوا لَا تَقُولُوا رَ اعِنَا وَقُولُوا انْظُرْ نَا وَاسْمَعُوا وَ لِلْکَافِرِ ینَ عَذَابٌ أَلِیمٌ ﴿١٠٤﴾

ای کسانی که ایمان آورده اید، [هنگامی که از پیامبر تقاضا می کنید آیات الهی را آرام تر و شمرده تر برای شما بخواند، به او] نگویید: «راعِنا» (مراعاتمان کن!)؛ بلکه بگویید: «اُنظُرنا» (ما را درنظر بگیر!). [این توصیه را] بشنوید و [بدانید که] برای کافران، عذابی دردناک فراهم شده است.

در صدر اسلام، هنگامی که پیامبر صلی الله علیه و آله وسلم مشغول سخنرانی یا خواندن آیات الهی برای مسلمانان بودند، آنان برای آنکه سخنان پیامبر صلی الله علیه و آله وسلم را بهتر درک کنند، درخواست می کردند که آن حضرت با تأنّی و رعایت حال آنان سخن بگوید. آن ها این تقاضای خود را با گفتن کلمۀ «راعِنا» مطرح می کردند که در زبان عربی، یعنی «مراعاتمان کن». اما این کلمه در زبانِ عِبری، به معنای حماقت و کودنی است. از این نظر، یهودیان مسلمانان را مسخره می کردند که شما از پیامبرتان می خواهید شما را احمق کند. لذا، این آیه نازل شد که به جای «راعِنا» بگویید: «اُنْظُرْنا» تا دشمن سوءاستفاده نکند و آن را دستاویزی برای تمسخر شما و پیامبر صلی الله علیه و آله وسلم قرار ندهد. به بیان عمیق تر، قرآن از مسلمانان می خواهد از هر رفتار و سخنی اجتناب کنند که به دست دشمن بهانه می دهد.

این آیه نشان می دهد که اسلام به انتخاب واژه های مناسب و رعایت ادب و احترام در سخن گفتن با بزرگان توجه کرده است و مسلمانان را از هر کاری

ص: 126

96- کینه توزیِ بدخواهان

مَا یَوَدُّ الَّذِینَ کَفَرُ وا مِنْ أَهْلِ الْکِتَابِ وَلَا الْمُشْرِ کِینَ أَنْ یُنَزَّلَ عَلَیْکُمْ مِنْ خَیْرٍ مِنْ رَ بِّکُمْ وَاللَّ-هُ یَخْتَصُّ بِرَ حْمَتِهِ مَنْ یَشَاءُ وَاللَّ-هُ ذُو الْفَضْلِ الْعَظِیمِ ﴿١٠٥﴾

کافرانِ از اهل کتاب و مشرکان دوست ندارند که هیچ خیر و نیکی ازطرف پروردگارتان بر شما نازل شود؛ درحالی که خداوند رحمت خود را به هرکه بخواهد، اختصاص می دهد و خداوند صاحب فضل بزرگ است.

این آیه اوج کینه توزی و دشمنیِ کافران و مشرکان با مؤمنان را بیان می کند. این دشمنی تا آنجاست که آنان از شدتِ حسادت و کینه حاضر نیستند ببینند مسلمانان، صاحب کتاب و پیامبری مستقل هستند. خداوند در این آیه می فرماید: او براساس لطف و رحمتش، هرکس را به مصلحت بداند و بخواهد، به پیامبری می رساند و کاری به خواست دیگران ندارد که از این نژاد باشد یا آن نژاد، از این قبیله یا آن قبیله.

از این آیه می آموزیم:

دشمنانِ اسلام می خواهند هرگونه رشد و پیشرفتی در انحصار خودشان باشد و دوست ندارند خیر و برکتی به مسلمانان برسد؛ پس نباید به آن ها دل بست یا تمایل پیدا کرد و باید فقط بر خداوند توکل کرد.

ص: 127

97- احکام دین، تابع حکمت و مصلحت

مَا نَنْسَخْ مِنْ آیَةٍ أَوْ نُنْسِهَا نَأْتِ بِخَیْرٍ مِنْهَا أَوْ مِثْلِهَا أَلَمْ تَعْلَمْ أَنَّ اللَّ-هَ عَلَیٰ کُلِّ شَیْءٍ قَدِیرٌ ﴿١٠٦﴾

هر [حُکم و] آیه ای را نسخ کنیم یا [نزول] آن را به تأخیر اندازیم، بهتر از آن یا همانند آن را می آوریم. آیا نمی دانی خدا بر هر چیز تواناست؟

در ابتدا، قبلۀ مسلمانان روبه بیت المقدس بود؛ اما چون یهودیان آن را دستاویز قرار داده بودند و می گفتند: شما مسلمانان دین مستقل ندارید و روبه قبلۀ ما می ایستید، به دستور خداوند، قبله از بیت المقدس به سوی مکه تغییر یافت. این بار یهودیان ایراد دیگری را مطرح کردند که اگر قبلۀ اول درست بود، پس چرا قبله را عوض کردید و اگر قبلۀ دوم درست است، پس همۀ اعمال قبلیِ شما باطل است.

قرآن در پاسخ این ایرادها می فرماید: ما هیچ حُکمی را نسخ نمی کنیم یا آن را به تأخیر نمی اندازیم، مگر آنکه بهتر یا مثل آن را جانشین آن میکنیم. تغییر قبله و همچنین، تأخیر اعلام کعبه به عنوان قبلۀ مسلمانان، دلایل و اهداف مختلفی دارد که شما از آن غافلید. ازآنجاکه احکام اسلامی تابع مصلحت و حکمت است، با تغییر زمان یا مکان یا موقعیت، ممکن است مصلحتِ آن ها نیز تغییر کند و حُکم قبلی نسخ و حُکم دیگری جایگزین آن شود. البته اصول احکام الهی ثابت و تغییرناپذیر است؛ ولی در جزئیات و به خصوص در مسائل حکومتی، نسخ و تغییر پذیرفتنی است.

از این آیه می آموزیم:

1. اسلام بن بست ندارد و در کنار احکام ثابت، به اقتضای مصلحت، قوانین متغیر نیز دارد.

ص: 128

98- حاکمیت الهی بر جهان

أَلَمْ تَعْلَمْ أَنَّ اللَّ-هَ لَهُ مُلْکُ السَّمَاوَاتِ وَالْأَرْ ضِ وَمَا لَکُمْ مِنْ دُونِ اللَّ-هِ مِنْ وَلِیٍّ وَلَا نَصِیرٍ ﴿١٠٧﴾

آیا ندانستی که حکومت آسمان ها و زمین فقط از آنِ خداست و جز خدا برای شما، هیچ یاور و سرپرستی نیست.

آیۀ قبل دربارۀ نسخِ بعضی احکام بود. از آنجا که بنی اسرائیل تصور نادرستی از حاکمیت الهی داشتند و دستِ خدا را در اِعمال حاکمیتش بسته می پنداشتند، این آیه می فرماید: آیا آن ها که بر تغییرِ دستورها اعتراض می کنند، به حاکمیت مطلق خداوند توجه نمی کنند؟ مگر نمی دانند که

خداوند بر همۀ هستی و ازجمله، بر انسان ها حاکم است و حق دارد هرگونه تغییر و تبدیلی را به مقتضای حکمتِ خود، در قوانین و احکام به وجود آورد.

از این آیه می آموزیم:

دستِ خداوند، چه در آفرینش و چه در وضع احکام و قوانین یا تغییر آن ها، باز است.

100- اخلاق اسلامی در رویارویی با دشمنان

وَدَّ کَثِیرٌ مِنْ أَهْلِ الْکِتَابِ لَوْ یَرُ دُّونَکُمْ مِنْ بَعْدِ إِیمَانِکُمْ کُفَّارً ا حَسَدًا مِنْ عِنْدِ أَنْفُسِهِمْ مِنْ بَعْدِ مَا تَبَیَّنَ لَهُمُ الْحَقُّ فَاعْفُوا وَاصْفَحُوا حَتَّیٰ یَأْتِیَ اللَّ-هُ بِأَمْرِ هِ إِنَّ اللَّ-هَ عَلَیٰ کُلِّ شَیْءٍ قَدِیرٌ ﴿١٠٩﴾

بسیاری از اهل کتاب [نه تنها خودشان ایمان نمی آورند، بلکه] ازروی حسدی که در درونشان هست، دوست دارند شما را بعد از ایمانتان به کفر بازگردانند؛

ص: 130

101- خدمت بدون چشمداشت

وَأَقِیمُوا الصَّلَاةَ وَآتُوا الزَّکَاةَ وَمَا تُقَدِّمُوا لِأَنْفُسِکُمْ مِنْ خَیْرٍ تَجِدُوهُ عِنْدَ اللَّ-هِ إِنَّ اللَّ-هَ بِمَا تَعْمَلُونَ بَصِیرٌ ﴿١١٠﴾

و نماز را برپا دارید و زکات را بپردازید و هر خیری که برای خود از پیش می فرستید، آن را نزد خدا [در سرای دیگر] خواهید یافت. همانا خداوند به اعمال شما بیناست.

خواست دشمن، تضعیف ایمان مسلمانان است. بنابراین خداوند برای حفظ ایمان مسلمانان، دستور می دهد که ازطریق نماز، رابطۀ خود را با خداوند و ازطریق زکات، رابطۀ خود را با دیگر مسلمانان و به خصوص محرومان، تقویت کنند. معمولاً در قرآن، دستور برپاکردن نماز همراه با ادای زکات آمده است.

ص: 131

102- تسلیم خدا، نه پیرو آرزوها

وَقَالُوا لَنْ یَدْخُلَ الْجَنَّةَ إِلَّا مَنْ کَانَ هُودًا أَوْ نَصَارَ یٰ تِلْکَ أَمَانِیُّهُمْ قُلْ هَاتُوا بُرْ هَانَکُمْ إِنْ کُنْتُمْ صَادِقِینَ ﴿١١١﴾

و آن ها گفتند: «هیچ کس جز یهود یا نصارا داخل بهشت نخواهد شد.» این ها [پندارها و] آرزوهای آن هاست. بگو: «اگر راست می گویید، دلیل خود را [بر این ادعا] بیاورید!»

بَلَیٰ مَنْ أَسْلَمَ وَجْهَهُ لِلَّ-هِ وَهُوَ مُحْسِنٌ فَلَهُ أَجْرُ هُ عِنْدَ رَ بِّهِ وَلَا خَوْفٌ عَلَیْهِمْ وَلَا هُمْ یَحْزَنُونَ ﴿١١٢﴾

آری، [بهشت در انحصار هیچ گروهی نیست.] کسی که با اخلاص به خدا روی آورد و نیکوکار باشد، پاداش او نزد پروردگار اوست. [این افراد] نه ترسی دارند و نه غمگین خواهند شد.

ص: 132

103- اختلاف های دشمنان

وَقَالَتِ الْیَهُودُ لَیْسَتِ النَّصَارَ یٰ عَلَیٰ شَیْءٍ وَقَالَتِ النَّصَارَ یٰ لَیْسَتِ الْیَهُودُ عَلَیٰ شَیْءٍ وَهُمْ یَتْلُونَ الْکِتَابَ کَذَٰلِکَ قَالَ الَّذِینَ لَا یَعْلَمُونَ مِثْلَ قَوْلِهِمْ فَاللَّ-هُ یَحْکُمُ بَیْنَهُمْ یَوْمَ الْقِیَامَةِ فِیمَا کَانُوا فِیهِ یَخْتَلِفُونَ ﴿١١٣﴾

یهودیان گفتند: «مسیحیان بر حق نیستند» و مسیحیان گفتند: «یهودیان بر حق نیستند»؛ درحالی که [هر دو گروه] آنان کتاب آسمانی را می خوانند! همچنین افراد نادان دیگر [همچون مشرکان که از کتاب آسمانی خبر ندارند، سخنی] همانند سخن آن ها گفتند. پس خداوند در روز قیامت، دربارۀ آنچه در آن اختلاف دارند، میان آن ها داوری خواهد کرد.

در آیۀ قبل دیدیم که یهود و نصارا، هریک بهشت را از آنِ خود می دانستند و برای دیگران حقی قائل نبودند. این آیه دربارۀ منشأ این عقیدۀ باطل می فرماید: تعصّبِ نابجا باعث شده است که هیچ یک دیگری را بر حق نداند؛ با آنکه هر دو از اهل کتاب و پیرو پیامبران برحق الهی هستند. جالب آنکه مشرکان و بت پرستان هم که اهل کتاب نیستند، دربارۀ آن ها همین سخن را می گویند؛ زیرا انحصارطلبی بی دلیل، چشم انسان را از پذیرش حق کور می کند؛ به گونه ای که فقط خود را برحق می بینند و دیگران را باطل؛ حال هرکه باشند.

این آیه به روشنی بیان می کند که در فضای آمیخته به تعصّب بیجا، عالِم و جاهل، همانند هم فکر می کنند. اهل کتابِ آگاه به تورات و انجیل، همان حرفی را بیان می کردند که مشرکان جاهل می گفتند و هریک بدون دلیل، دیگری را باطل می دانست.

از این آیه می آموزیم:

گروه گرایی های نابجا انسان را به کارها و سخنانِ جاهلانه می کشاند؛ تاجایی که فقط خود را برحق می داند و حاضر به پذیرش حق دیگران نیست.

ص: 134

104- عمران و آبادیِ مساجد

وَمَنْ أَظْلَمُ مِمَّنْ مَنَعَ مَسَاجِدَ اللَّ-هِ أَنْ یُذْکَرَ فِیهَا اسْمُهُ وَسَعَیٰ فِی خَرَ ابِهَا أُولَ-ٰئِکَ مَا کَانَ لَهُمْ أَنْ یَدْخُلُوهَا إِلَّا خَائِفِینَ لَهُمْ فِی الدُّنْیَا خِزْیٌ وَلَهُمْ فِی الْآخِرَ ةِ عَذَابٌ عَظِیمٌ ﴿١١٤﴾

کیست ستمکارتر از آن که نگذاشت نام خدا در مساجد الهی برده شود و در خراب کردن آن ها تلاش کرد؟ آن ها جز با ترس و خوف، حقّ ورود به مساجد را ندارند. بهرۀ آن ها در دنیا، رسوایی و خواری و در آخرت، عذاب بزرگ است.

درطول تاریخ، مساجد و معابد پایگاه ادیان الهی و محل اجتماع و هم بستگیِ پیروان آن ها بوده است؛ لذا حاکمان ستمگر یا منحرفانِ فکری همواره، درصددِ تخریب بنای ظاهری و جایگاه معنوی مساجد بوده اند؛ همان طورکه مشرکان مکه سال ها، مانع ورود مسلمانان به مسجدالحرام می شدند. امروزه نیز دشمنان اسلام درصدد تخریبِ مسجدالاقصی در بیت المقدس هستند و مسجد تاریخی بابری را در هند ویران کرده اند.

البته تخریب مساجد فقط به خرابی بنای ظاهری آن ها نیست؛ همان گونه که عمرانِ مساجد نیز فقط به بنای زیبای آن ها نیست: هر عملی که از رونق مساجد بکاهد و باعث شود مردم از یاد خدا غافل شوند و از روی آوری به مساجد باز بمانند، موجب خرابی مساجد است.

از این آیه می آموزیم:

1. مساجد سنگر مبارزه با کفر و شرک است و دشمن برای خراب کردن آن ها می کوشد؛ لذا باید تلاش کنیم مساجد چنان پررونق و پرجمعیت باشد که دشمن از نفوذ در آن ها ناامید شود.

2. والدین و مربیان و همچنین خادمان و متولیان مساجد نباید مانع حضور کودکان و نوجوانان در مساجد شوند؛ بلکه با رفتار مناسب خود، باید آنان را به حضور در مجامع مذهبی تشویق کنند.

ص: 135

105- فرزندخواندگی پیامبران

وَقَالُوا اتَّخَذَ اللَّ-هُ وَلَدًا سُبْحَانَهُ بَلْ لَهُ مَا فِی السَّمَاوَاتِ وَالْأَرْ ضِ کُلٌّ لَهُ قَانِتُونَ ﴿١١٦﴾

و [برخی از اهل کتاب و مشرکان] گفتند: «خداوند فرزندی برای خود اختیار کرده است.» منزّه است او؛ بلکه آنچه در آسمان ها و زمین است، از آنِ اوست و همه در برابر او فرمان بَرند.

بَدِیعُ السَّمَاوَاتِ وَالْأَرْ ضِ وَإِذَا قَضَیٰ أَمْرً ا فَإِنَّمَا یَقُولُ لَهُ کُنْ فَیَکُونُ ﴿١١٧﴾

پدیدآورندۀ آسمان ها و زمین اوست و هنگامی که فرمان [آفرینشِ] چیزی را صادر کند، فقط می گوید: «باش!» پس آن [چیز، بی درنگ] موجود می شود.

از دیگر افکار و عقاید باطل اهل کتاب که برای حق جلوه دادنِ دین خود مطرح می کردند، آن بود که پیامبرِ خود را فرزند خدا می پنداشتند. یهودیان می گفتند که «عُزَیر» فرزند خداست و مسیحیان می گفتند که «عیسی» پسر خداست. جالب آنکه مشرکان مکه نیز فرشتگان را دختران خدا می پنداشتند که کارهای او را انجام می دهند. این آیه این پندارهای نادرست و بدون دلیل را که در میان عوام مردم رواج یافته بود، رد می کند و خدا را از داشتن هرگونه فرزندی، پاک و مبّرا می داند و می فرماید: خدایی که هم خالقِ

آسمان ها و زمین است و هم حاکم بر آن ها، چه نیاز و کمبودی دارد که ازطریق فرزندگرفتن، آن را جبران کند؟

اصولاً مقایسۀ خود با خدا و داشتن تصوری انسان گونه از خدا، تصوری نادرست است که باعث می شود انسان محدودیت ها و خواسته های وجود خودش را برای خدا درنظر بگیرد؛ درحالی که «لَیْسَ کمِثْلِهِ شَی ء»؛ هیچ چیز مثل و همانند او نیست.

ص: 137

106- توقع های نابجا

وَقَالَ الَّذِینَ لَا یَعْلَمُونَ لَوْلَا یُکَلِّمُنَا اللَّ-هُ أَوْ تَأْتِینَا آیَةٌ کَذَٰلِکَ قَالَ الَّذِینَ مِنْ قَبْلِهِمْ مِثْلَ قَوْلِهِمْ تَشَابَهَتْ قُلُوبُهُمْ قَدْ بَیَّنَّا الْآیَاتِ لِقَوْمٍ یُوقِنُونَ ﴿١١٨﴾

افراد ناآگاه گفتند: «چرا خدا با خودِ ما سخن نمی گوید یا آیه و نشانه ای برای خودِ ما نمی آید؟» پیشینیانِ آن ها نیز همین گونه سخن می گفتند. دل ها [و افکار] آنان مشابه یکدیگر است؛ ولی ما [به اندازۀ کافی] آیه ها و نشانه ها را برای اهل یقین [و حقیقت جویان] روشن ساخته ایم.

إِنَّا أَرْ سَلْنَاکَ بِالْحَقِّ بَشِیرً ا وَنَذِیرً ا وَلَا تُسْأَلُ عَنْ أَصْحَابِ الْجَحِیمِ ﴿١١٩﴾

[ای رسول،] ما تو را به حق فرستادیم تا بشارت دهنده و بیم دهنده باشی و تو مسئول [گمراه شدن] دوزخیان [و به جهنم رفتن آنان] نیستی.

از ایرادهایی که افراد ناآگاه یا مُغرض در برابر پیامبر اسلامˆ مطرح می کردند، این بود: چه لزومی دارد خداوند شما پیامبران را واسطۀ میان ما و خودش قرار دهد؟ چرا خدا به طور مستقیم، با خودِ ما سخن نمی گوید و آیاتش را بر ما نازل نمی کند؟ ما دراین صورت، کلام خدا را می پذیرفتیم. قرآن در برابر این سخنان و تقاضاهای بیجا، پیامبر صلی الله علیه و آله وسلم و مسلمانان را دل داری می دهد که این ایرادها حرفِ تازه ای نیست و قبل از این ها نیز دیگران این توقع های نابجا را داشته اند؛ زیرا دل های این افرادِ لجوج همانند آن ها، بیمار و حق ستیز است. علاوه براین، این افراد ظرفیت و لیاقت دریافت آیات الهی را ندارند. بر فرض هم اگر آیات الهی بر این افراد نازل می شد، باز

ص: 138

107- هدایت دیگران، نه رضایت دیگران

وَلَنْ تَرْ ضَیٰ عَنْکَ الْیَهُودُ وَلَا النَّصَارَ یٰ حَتَّیٰ تَتَّبِعَ مِلَّتَهُمْ قُلْ إِنَّ هُدَی اللَّ-هِ هُوَ الْهُدَیٰ وَلَئِنِ اتَّبَعْتَ أَهْوَاءَهُمْ بَعْدَ الَّذِی جَاءَکَ مِنَ الْعِلْمِ مَا لَکَ مِنَ اللَّ-هِ مِنْ وَلِیٍّ وَلَا نَصِیرٍ ﴿١٢٠﴾

ص: 139

108- حق تلاوت قرآن

الَّذِینَ آتَیْنَاهُمُ الْکِتَابَ یَتْلُونَهُ حَقَّ تِلَاوَتِهِ أُولَ-ٰئِکَ یُؤْمِنُونَ بِهِ وَمَنْ یَکْفُرْ بِهِ فَأُولَ-ٰئِکَ هُمُ الْخَاسِرُ ونَ ﴿١٢١﴾

کسانی که به آنان کتاب آسمانی داده ایم و چنان که سزاوار است، آن را تلاوت [و عمل] می کنند، آنان به آن [قرآن یا پیامبر] ایمان می آورند و کسانی که به آن کافر شوند، همان زیان کاران اند.

ازآنجاکه قرآن همواره در مواجهه با مخالفان، عدل و انصاف را رعایت می کند، لذا این آیه می فرماید: بیشترِ اهل کتاب حاضر به پذیرش اسلام

ص: 140

109- یادآوری نعمت بزرگ

یَا بَنِی إِسْرَ ائِیلَ اذْکُرُ وا نِعْمَتِیَ الَّتِی أَنْعَمْتُ عَلَیْکُمْ وَأَنِّی فَضَّلْتُکُمْ عَلَی الْعَالَمِینَ﴿١٢٢﴾

ای بنی اسرائیل، نعمتم را یاد کنید که به شما ارزانی کردم و شما را بر جهانیان برتری بخشیدم.

وَاتَّقُوا یَوْمًا لَا تَجْزِی نَفْسٌ عَنْ نَفْسٍ شَیْئًا وَلَا یُقْبَلُ مِنْهَا عَدْلٌ وَلَا تَنْفَعُهَا شَفَاعَةٌ وَلَا هُمْ یُنْصَرُ ونَ ﴿١٢٣﴾

و بترسید از روزی که هیچ کس چیزی [از عذاب خدا] را از دیگری دفع نمی کند و هیچ گونه عوضی از او قبول نمی شود و هیچ شفاعتی او را سود ندهد و [از جانب هیچ کسی] یاری نمی شود.

این دو آیه همانند آیاتِ 47و48 همین سوره است که مطالب مربوط به آن ها را در آنجا بیان کردیم

ص: 141

110- آزمون های بزرگ الهی

وَإِذِ ابْتَلَیٰ إِبْرَ اهِیمَ رَ بُّهُ بِکَلِمَاتٍ فَأَتَمَّهُنَّ قَالَ إِنِّی جَاعِلُکَ لِلنَّاسِ إِمَامًا قَالَ وَمِنْ ذُرِّ یَّتِی قَالَ لَا یَنَالُ عَهْدِی الظَّالِمِینَ ﴿١٢٤﴾

و آن هنگام [را یاد کن] که پروردگارِ ابراهیم او را با حوادث گوناگونی آزمود و او به خوبی از عهدۀ آزمون ها برآمد. خداوند به او فرمود: «من تو را امام و رهبر مردم قرار دادم.» ابراهیم گفت: «از دودمان من نیز [امامانی قرار بده].» خداوند فرمود: «پیمان من به ستمکاران نمی رسد [و تنها آن دسته از ذرّیۀ تو که پاک و معصوم باشند، شایستۀ این مقام اند].»

حضرت ابراهیم علیه السلام میان پیامبران الهی جایگاه و منزلت خاصی دارد. نام او 69 مرتبه در 25 سورۀ قرآن آمده و از او همانند پیامبر اسلام صلی الله علیه و آله وسلم به عنوان اسوه و الگو یاد شده است. در این سوره نیز از این آیه به بعد، در هجده آیه، از این پیامبر بزرگ الهی، قهرمان توحید و معمار بنای کعبه، سخن به میان آمده است. حضرت ابراهیم علیه السلام با پیروزی در آزمایش های گوناگون الهی، به مقام امامت و پیشوایی مردم رسید.امتحان و آزمایش از سُنت های حتمیِ الهی برای همۀ مردم است. البته آزمایش های خداوند مثل آزمایش های بشری نیست که برای آگاه شدن باشد؛ زیرا او همه چیز را می داند. این آزمایش ها برای بروز استعدادها و ظهور نیک و بد از انسان هاست تا مشخص شود هرکس براساس اختیاری که خداوند به او داده است، چه راهی را انتخاب می کند، تا کیفر و پاداش آن را ببیند.

در این آیه، منظور از «کلِمات» سلسله وظایف سنگینی است که خداوند بر دوش ابراهیم علیه السلام گذاشت و او از عهدۀ همۀ آن ها برآمد. در ادامه، به برخی از آن ها اشاره می کنیم:- ابراهیم علیه السلام در میان اقوام و خویشان خود یگانه موحّد بود؛ اما علیه شرک و بت پرستی قیام کرد و به تنهایی وارد بتخانه شد و

ص: 142

111- پاکیزگی مسجد و نمازگزاران

وَإِذْ جَعَلْنَا الْبَیْتَ مَثَابَةً لِلنَّاسِ وَأَمْنًا وَاتَّخِذُوا مِنْ مَقَامِ إِبْرَ اهِیمَ مُصَلًّی وَعَهِدْنَا إِلَیٰ إِبْرَ اهِیمَ وَإِسْمَاعِیلَ أَنْ طَهِّرَ ا بَیْتِیَ لِلطَّائِفِینَ وَالْعَاکِفِینَ وَالرُّ کَّعِ السُّجُودِ ﴿١٢٥﴾

و آن زمان که خانه (کعبه) را محل بازگشت و اجتماع و مرکزی امن برای مردم قرار دادیم [و گفتیم:] «از مقام ابراهیم، جایگاهی برای نماز انتخاب کنید»، به ابراهیم و اسماعیل نیز تکلیف کردیم: «خانۀ مرا برای طواف کنندگان و معتکفان و رکوع کنندگانِ سجده گزار، پاک و پاکیزه کنید.»

آیۀ قبل به مقام والای ابراهیم علیه السلام اشاره کرد. این آیه یادگار بزرگ ابراهیم علیه السلام ، کعبه، را یادآور می شود و می فرماید: این خانه، خانۀ مردم و میعادگاه موحدانِ تاریخ است: میعادگاهی امن و مقدس که محل طواف و نماز است. حاجیان که به مکه می روند، پس از طوافِ کعبه، باید دو رکعت نماز بخوانند. خداوند برای قدردانی از زحمات حضرت ابراهیم علیه السلام ، سنگی را که آ ن حضرت به هنگام بالابردن دیوار کعبه بر آن می ایستاد، همچون محرابِ نماز، جلوی حاجیان قرار داد تا آنان جلوتر از مقام ابراهیم علیه السلام به نماز نایستند.

ابراهیم و اسماعیل8 نه فقط معمارِ بنای کعبه، بلکه خادم آن بودند و به فرمان خداوند، مسجدالحرام را برای اهل عبادت و نماز، از هرگونه آلودگی و پلیدی پاک ساختند. اصولاً مسجد خانۀ خداست و خادمش باید از اولیای خدا و پاکان باشد و هرکسی حق تصدّی کارهای مسجد را ندارد.

از این آیه می آموزیم:

مساجد مکان های منسوب به خداوند هستند؛ پس باید حرمت و قداست خاصی داشته باشند و پاکان و صالحان، متولی کارهای مساجد باشند؛ نه افراد بی صلاحیت و نااهل.

ص: 144

112- مکه؛ منطقۀ امن جهانی

وَإِذْ قَالَ إِبْرَ اهِیمُ رَ بِّ اجْعَلْ هَ-ٰذَا بَلَدًا آمِنًا وَارْ زُقْ أَهْلَهُ مِنَ الثَّمَرَ اتِ مَنْ آمَنَ مِنْهُمْ بِاللَّ-هِ وَالْیَوْمِ الْآخِرِ قَالَ وَمَنْ کَفَرَ فَأُمَتِّعُهُ قَلِیلًا ثُمَّ أَضْطَرُّ هُ إِلَیٰ عَذَابِ النَّارِ وَبِئْسَ الْمَصِیرُ ﴿١٢٦﴾

و هنگامی که ابراهیم گفت: «پروردگارا، این سرزمین را شهری امن قرار ده و اهل آن را، آنان که به خدا و روز قیامت ایمان آورده اند، از ثمرات [گوناگون] روزی بده»، خداوند فرمود: «[خواسته ات را دربارۀ مؤمنان پذیرفتم] ولی به آن هایی که کافر شوند نیز بهرۀ اندکی خواهم داد. سپس [به سبب ارتکاب گناه]، آن ها را به قهر، به سوی عذاب آتش می کشانم و چه بد سرانجامی است.»

حضرت ابراهیم علیه السلام که کعبه را بنا و آن را برای عبادت مهیا ساخت، برای ساکنان شهر مکه، دو درخواست از خداوند کرد: یکی، امنیت و آرامش و دیگری، نعمت و آسایش در معیشت. البته ابراهیم علیه السلام فقط درخصوص مؤمنان دعا کرد؛ ولی خداوند در پاسخ او فرمود: من رزق مادی را به همۀ مردم، چه مؤمن و چه کافر، عطا می کنم و کافران را به سبب کفرشان، از رزق دنیوی محروم نمی کنم؛ گرچه در قیامت، به سبب اعمالشان، در جهنم خواهند بود.

از این آیه می آموزیم:

1. بهره مندی مؤمنان از نعمت های مادی و رفاه و آسایش دنیوی مطلوب است و حضرت ابراهیم علیه السلام آن را از خداوند درخواست کرده است.

2. بهره مندی کافران از رفاه مادی، نشانۀ حقانیت آن ها نیست؛ بلکه دلیل بی ارزش بودن متاع دنیا نزد خداوند است.

ص: 145

113- تجدید بنای کعبه

وَإِذْ یَرْ فَعُ إِبْرَ اهِیمُ الْقَوَاعِدَ مِنَ الْبَیْتِ وَإِسْمَاعِیلُ رَ بَّنَا تَقَبَّلْ مِنَّا إِنَّکَ أَنْتَ السَّمِیعُ الْعَلِیمُ ﴿١٢٧﴾

و هنگامی که ابراهیم و اسماعیل پایه های خانه (کعبه) را بالا می بردند [و می گفتند:] «پروردگارا، از ما بپذیر که همانا تو شنوا و دانایی.»

خانۀ کعبه از زمان حضرت آدم علیه السلام برپا بوده است؛ اما حضرت ابراهیم علیه السلام آن را تجدید بنا کردند. دلیل این مطلب آن است که حضرت ابراهیم علیه السلام هنگام ساکن کردن همسر و فرزندش در سرزمین مکه گفت: «رَبَّنا اِنِّی اَسْکَنْتُ مِنْ ذُرِّیَتِی بِوادٍ غَیْرِ ذی زَرْعٍ عِنْدَ بَیْتِکَ الْمُحَرَّم» (ابراهیم، 37)؛ پروردگارا، من خاندانم را در این سرزمین خشک و بدون زراعت، در کنار خانۀ تو ساکن کردم.

پس هنگام ورود ابراهیم علیه السلام به مکه، خانۀ خدا وجود داشته است؛ علاوه برآنکه خداوند در آیۀ 96 سورۀ آل عمران، کعبه را اولین خانۀ مردم معرفی می کند.

از این آیه می آموزیم:

اگر کار برای خدا باشد، بنّایی و کارگری نیز عبادت است. نوع کار مهم نیست، انگیزۀ ما و پذیرفته شدن آن به درگاه خداوند مهم است. براین اساس، حتی اگر کعبه بسازیم، ولی خدا آن را قبول نکند، ارزشی ندارد.

ص: 146

114- نسل پاک

رَ بَّنَا وَاجْعَلْنَا مُسْلِمَیْنِ لَکَ وَمِنْ ذُرِّ یَّتِنَا أُمَّةً مُسْلِمَةً لَکَ وَأَرِ نَا مَنَاسِکَنَا وَتُبْ عَلَیْنَا إِنَّکَ أَنْتَ التَّوَّابُ الرَّ حِیمُ ﴿١٢٨﴾

پروردگارا، ما را تسلیم [فرمان] خود قرار ده و از نسل ما نیز امّتی پدید آور که تسلیم تو باشند و راه و روش پرستش را به ما نشان بده و توبۀ ما را بپذیر که همانا تو، توبه پذیر مهربانی.

رمز موفقیت حضرت ابراهیم علیه السلام در همۀ آزمایش ها، تسلیم بودن در برابر فرمان های الهی بود که عالی ترین نمونۀ آن را هنگام آمادگی برای ذبح فرزندش، اسماعیل علیه السلام ، به نمایش گذاشت. حضرت ابراهیم علیه السلام از خداوند می خواهد که نه فقط او و فرزندش اسماعیل علیه السلام ، بلکه نسل آن ها را انسان هایی مطیع و تسلیم فرامین الهی قرار دهد؛ زیرا همۀ کمالات در سایۀ بندگی خدا و پرستش ذاتِ یگانۀ اوست.

البته پرستش باید در شکل و قالب مخصوص صورت پذیرد تا از هرگونه بدعت و خرافه به دور ماند. لذا حضرت ابراهیم علیه السلام چنین دعا می کند: خدایا، راه و روشِ عبادت را خودت به ما بیاموز تا آن گونه که تو می خواهی، تو را عبادت کنیم.

از این آیه می آموزیم:

فقط تسلیم خدا باشیم که رمز موفقیت در آزمایش های الهی، داشتن روحیۀ تسلیم و فرمان بَری از اوست.

116- بی خردی گمراهان

وَمَنْ یَرْ غَبُ عَنْ مِلَّةِ إِبْرَ اهِیمَ إِلَّا مَنْ سَفِهَ نَفْسَهُ وَلَقَدِ اصْطَفَیْنَاهُ فِی الدُّنْیَا وَإِنَّهُ فِی الْآخِرَ ةِ لَمِنَ الصَّالِحِینَ ﴿١٣٠﴾

کیست که از آیین ابراهیم روی بگرداند، مگر کسی که خود را به نادانی و بی خِردی زده است؟ و ما او را در این جهان برگزیدیم و به قطع، او در جهان دیگر از صالحان است.

إِذْ قَالَ لَهُ رَ بُّهُ أَسْلِمْ قَالَ أَسْلَمْتُ لِرَ بِّ الْعَالَمِینَ ﴿١٣١﴾

هنگامی که پروردگار ابراهیم به او گفت: «تسلیم شو.» [او فرمان پروردگار را از جان و دل پذیرفت و] گفت: «در برابر پروردگار جهانیان تسلیم شدم.»

این آیه حضرت ابراهیم علیه السلام را به عنوان انسانی نمونه و برگزیدۀ خداوند معرفی می کند که آیین و مکتب او به عنوان مکتبی الهی، باید الگو و اسوۀ

ص: 148

117- وصیت به فرزندان در هنگام مرگ

وَوَصَّیٰ بِهَا إِبْرَ اهِیمُ بَنِیهِ وَیَعْقُوبُ یَا بَنِیَّ إِنَّ اللَّ-هَ اصْطَفَیٰ لَکُمُ الدِّینَ فَلَا تَمُوتُنَّ إِلَّا وَأَنْتُمْ مُسْلِمُونَ ﴿١٣٢﴾

و ابراهیم و یعقوب فرزندان خود را به همان آیین سفارش کردند [و گفتند]: «فرزندان من، خداوند برای شما دین [توحیدی] را برگزیده است. پس [تا پایان عمر بر آن باشید و] جز درحالِ تسلیم و فرمان بُرداری نمیرید.»

ص: 149

118- پیامبران متعدد ازسوی خدای واحد

أَمْ کُنْتُمْ شُهَدَاءَ إِذْ حَضَرَ یَعْقُوبَ الْمَوْتُ إِذْ قَالَ لِبَنِیهِ مَا تَعْبُدُونَ مِنْ بَعْدِی قَالُوا نَعْبُدُ إِلَ-ٰهَکَ وَإِلَ-ٰهَ آبَائِکَ إِبْرَ اهِیمَ وَإِسْمَاعِیلَ وَإِسْحَاقَ إِلَ-ٰهًا وَاحِدًا وَنَحْنُ لَهُ مُسْلِمُونَ ﴿١٣٣﴾

آیا شما [یهودیان] هنگامی که مرگ یعقوب فرارسید، حاضر بودید؟! آن هنگام که به فرزندان خود گفت: «پس از من چه چیزی را می پرستید؟» گفتند: «خدای تو و خدای پدرانت ابراهیم و اسماعیل و اسحاق را که خدای یگانه است می پرستیم و ما در برابر او تسلیم هستیم.»

گروهی از یهودیان معتقد بودند که حضرت یعقوب علیه السلام هنگام مرگ، فرزندان خود را به دینی که یهود به آن معتقد بود، سفارش و توصیه کرده است. خداوند در ردّ این ادعا می فرماید: مگر شما در هنگام مرگ یعقوب حاضر بوده اید که چنین می گویید؟ او از فرزندان خود، تسلیم بودن در برابر خدای یکتا را خواست و فرزندانش وعده دادند که تنها خدای یگانه را بپرستند.

ص: 150

119- تکیه به خود، نه نیاکان

تِلْکَ أُمَّةٌ قَدْ خَلَتْ لَهَا مَا کَسَبَتْ وَلَکُمْ مَا کَسَبْتُمْ وَلَا تُسْأَلُونَ عَمَّا کَانُوا یَعْمَلُونَ ﴿١٣٤﴾

آن ها امتی بودند که درگذشتند. دستاورد آن ها از آنِ خودشان است و دستاورد شما از آنِ خودتان و شما از آنچه آنان انجام داده اند، بازخواست نخواهید شد.

بنی اسرائیل به نیاکان خود بسیار افتخار می کردند و گمانشان این بود که هرچند خودشان گنهکار باشند، به دلیل کمالاتِ پیشینیانشان عفو می شوند؛ لذا به جای آنکه در فکر اصلاح خود باشند، به دنبال بیان کارهای پدرانشان بودند. این آیه به آنان و دیگر انسان ها و ازجمله مسلمانان هشدار می دهد که بدانید هرکس مسئول کارهای خویش است و در قیامت، رابطه های پدری و فرزندی و خویشاوندی کارساز نیست؛ پس به نیکی نیاکان خود دل خوش نکنید.

ص: 151

120- حق گرایی، نه حزب گرایی

وَقَالُوا کُونُوا هُودًا أَوْ نَصَارَ یٰ تَهْتَدُوا قُلْ بَلْ مِلَّةَ إِبْرَ اهِیمَ حَنِیفًا وَمَا کَانَ مِنَ الْمُشْرِ کِینَ ﴿١٣٥﴾

[اهل کتاب] گفتند: «یهودی یا مسیحی شوید تا هدایت یابید.» بگو: «[چنین نیست،] بلکه [پیروی از] آیین حق گرای ابراهیم [باعث هدایت است؛ زیرا] او از مشرکان نبود.»

یهودیان خود را بر حق می دیدند و مسیحیان را بر باطل. مسیحیان نیز خود را بر حق می دانستند و یهودیان را بر باطل. لذا هریک دیگری را به آیین خود دعوت می کرد و می گفت: اگر می خواهید هدایت شوید، باید به آیین ما درآیید. قرآن در پاسخ به این انحصارطلبیِ بی دلیل می فرماید: راه رسیدن به هدایت، حق گرابودن است، نه حزب گرابودن و این حق گرایی را از ابراهیم علیه السلام بیاموزید که هرگز گرفتار شرک و خودپرستی نشد. این آیه نشان می دهد نام و عنوان مهم نیست؛ بلکه ایمان و عمل اهمیت دارد. یهودی یا نصرانی بودن عنوانی بیش نیست. آنچه ارزش دارد، توحید و یکتاپرستی است.

ص: 152

121- حق طلبی، شرط هدایت پذیری

فَإِنْ آمَنُوا بِمِثْلِ مَا آمَنْتُمْ بِهِ فَقَدِ اهْتَدَوْا وَإِنْ تَوَلَّوْا فَإِنَّمَا هُمْ فِی شِقَاقٍ فَسَیَکْفِیکَهُمُ اللَّ-هُ وَهُوَ السَّمِیعُ الْعَلِیمُ ﴿١٣٧﴾

اگر آن ها [نیز] به مانند آنچه شما بدان ایمان آورده اید، ایمان بیاورند، همانا هدایت یافته اند و اگر سرپیچی کنند، پس جز این نیست که آن ها [با حق] درستیزند و خداوند شرّ آنان را از تو دفع می کند و او شنوندۀ داناست.

این آیه خطاب به مسلمانان می فرماید: اگر اهل کتاب به جای خودمحوری و تعصباتِ قومی، همانند شما مسلمانان به همۀ پیامبران و کتب آن ها ایمان آورند، هدایت می یابند. ولی اگر خود را محور و ملاک حق بدانند و پیروان دیگر ادیان و پیامبرانِ آن ها را منحرف بشمارند، این نشانۀ ستیز با حق و جدایی از گروه حق طلبان است.

از این آیه می آموزیم:

خداوند در برابر توطئه های دشمنانِ دین، از مسلمانان حمایت می کند و همین برای آنان کافی است.

123- اخلاص در عمل

قُلْ أَتُحَاجُّونَنَا فِی اللَّ-هِ وَهُوَ رَ بُّنَا وَرَ بُّکُمْ وَلَنَا أَعْمَالُنَا وَلَکُمْ أَعْمَالُکُمْ وَنَحْنُ لَهُ مُخْلِصُونَ ﴿١٣٩﴾

[ای پیامبر، به اهل کتاب] بگو: «آیا دربارۀ خداوند با ما مجادله می کنید؛ درحالی که او پروردگار ما و شماست و اعمال ما برای ما و اعمال شما از آنِ شماست و ما برای او، خالصانه عبادت می کنیم.»

ص: 155

124- تحریف حقایق تاریخی

أَمْ تَقُولُونَ إِنَّ إِبْرَ اهِیمَ وَإِسْمَاعِیلَ وَإِسْحَاقَ وَیَعْقُوبَ وَالْأَسْبَاطَ کَانُوا هُودًا أَوْ نَصَارَ یٰ قُلْ أَأَنْتُمْ أَعْلَمُ أَمِ اللَّ-هُ وَمَنْ أَظْلَمُ مِمَّنْ کَتَمَ شَهَادَةً عِنْدَهُ مِنَ اللَّ-هِ وَمَا اللَّ-هُ بِغَافِلٍ عَمَّا تَعْمَلُونَ ﴿١٤٠﴾

[آیا] می گویید که ابراهیم و اسماعیل و اسحاق و یعقوب و پیامبران از فرزندان یعقوب، یهودی یا نصرانی بودند؟ بگو: «شما بهتر می دانید یا خدا؟ [چرا حقیقت را کتمان می کنید؟]» و چه کسی ستمکارتر است از آن کس که گواهی و شهادت الهی [دربارۀ پیامبران] را که نزد اوست، کتمان کند؟ و [بدانید که] خدا از اعمال شما غافل نیست.

بعضی از پیروان حضرت موسی علیه السلام و حضرت عیسی علیه السلام برای اثبات حقانیت دین خود و نفی ادیان دیگر، ادعا می کردند که حضرت ابراهیم علیه السلام و

ص: 156

125- تکیه به خود، نه فخرفروشی به نیاکان

تِلْکَ أُمَّةٌ قَدْ خَلَتْ لَهَا مَا کَسَبَتْ وَلَکُمْ مَا کَسَبْتُمْ وَلَا تُسْأَلُونَ عَمَّا کَانُوا یَعْمَلُونَ ﴿١٤١﴾

[به هرحال] آن امّت بگذشت. آنچه آنان به دست آوردند، برای خودشان است و آنچه شما به دست آوردید، برای خودتان است و از شما دربارۀ آنچه آنان انجام داده اند، سؤال نخواهد شد.

این آیه در پاسخ به ادعاهای پوچ برخی یهود و نصارا که در آیۀ قبل آمد، می فرماید: چرا در فکر کشاندن سابقۀ تاریخی خود تا زمان حضرت ابراهیم علیه السلام هستید؟ جامعۀ زنده باید بر تلاش خویش متکی باشد؛ نه به تاریخ گذشته اش. پیامبران و اقوام پیشین، همه، درگذشتند و اعمالشان مربوط به خودشان بود. شما نیز مسئول اعمالِ خودتان هستید. فضیلت صفتی اکتسابی است که هر فرد و گروهی باید خودش آن را به دست آورد. فضیلت موروثی نیست که فرزندان از پدران به ارث برند.

ص: 157

126- قبله، رمز تعبد و تسلیم

سَیَقُولُ السُّفَهَاءُ مِنَ النَّاسِ مَا وَلَّاهُمْ عَنْ قِبْلَتِهِمُ الَّتِی کَانُوا عَلَیْهَا قُلْ لِلَّ-هِ الْمَشْرِ قُ وَالْمَغْرِ بُ یَهْدِی مَنْ یَشَاءُ إِلَیٰ صِرَ اطٍ مُسْتَقِیمٍ ﴿١٤٢﴾

به زودی، مردم بی خِرد خواهند گفت: «چه چیزی مسلمانان را از [بیت المقدّس،] قبله ای که بر آن بودند، برگردانید؟» بگو: «مشرق و مغرب از آنِ خداست. هرکس را بخواهد به راه راست هدایت می کند.»

از بهانه گیری های یهودیان علیه مسلمانان، موضوع تغییر قبله از بیت المقدس به مکه بود. این آیه و چند آیۀ بعد، این مسئله را به صراحت مطرح می کند و آن را پاسخ می دهد. پیامبر صلی الله علیه و آله وسلم ، مدت سیزده سال پس از بعثت را که در مکه بودند، به سوی بیت المقدس نماز می خواندند؛ زیرا، اولاً قبلۀ همۀ خداپرستان و مورداحترام همۀ ادیان الهی بود؛ ثانیاً مشرکان، کعبه را به بت خانه تبدیل کرده بودند و اگر پیامبر صلی الله علیه و آله وسلم در مسجدالحرام روبه کعبه می ایستادند، درواقع، روبه بت ها نماز خوانده بودند.

پس از هجرت به مدینه نیز چندماهی، مسلمانان به سوی بیت المقدس نماز می خواندند تا آنکه یهودیان، این موضوع را بهانه قرار دادند و گفتند که شما پیرو ما هستید و از خود استقلالی ندارید؛ زیرا قبلۀ مستقلی ندارید. این طعنه ها و تحقیرها بر پیامبر صلی الله علیه و آله وسلم و مسلمانان سخت آمد. لذا خداوند فرمان تغییر قبله را صادر فرمود و هنگامی که پیامبر صلی الله علیه و آله وسلم درحالِ نماز ظهر بودند، جبرئیل مأمور شد در وسط نماز، ایشان را به سوی کعبه بگرداند. لذا

ص: 158

127- اسلام؛ دین اعتدال

وَکَذَٰلِکَ جَعَلْنَاکُمْ أُمَّةً وَسَطًا لِتَکُونُوا شُهَدَاءَ عَلَی النَّاسِ وَیَکُونَ الرَّ سُولُ عَلَیْکُمْ شَهِیدًا وَمَا جَعَلْنَا الْقِبْلَةَ الَّتِی کُنْتَ عَلَیْهَا إِلَّا لِنَعْلَمَ

ص: 159

128- قبله؛ فرمان خدا، نه جهت خدا

قَدْ نَرَ یٰ تَقَلُّبَ وَجْهِکَ فِی السَّمَاءِ فَلَنُوَلِّیَنَّکَ قِبْلَةً تَرْ ضَاهَا فَوَلِّ وَجْهَکَ شَطْرَ الْمَسْجِدِ الْحَرَ امِ وَحَیْثُ مَا کُنْتُمْ فَوَلُّوا وُجُوهَکُمْ شَطْرَ هُ وَإِنَّ الَّذِینَ أُوتُوا الْکِتَابَ لَیَعْلَمُونَ أَنَّهُ الْحَقُّ مِنْ رَ بِّهِمْ وَمَا اللَّ-هُ بِغَافِلٍ عَمَّا یَعْمَلُونَ ﴿١٤٤﴾

[ای پیامبر،] می بینیم که تو [در انتظار نزول وحی، چگونه] روی به آسمان می کنی. اکنون تو را به سوی قبله ای که از آن خشنود باشی، برمی گردانیم. پس روی خود را به جانب مسجدالحرام کن. و [شما ای مسلمانان] هرجا بودید، روی

خود را به جانب آن بگردانید. و کسانی که کتاب [آسمانی] به آنان داده شده است، [به خوبی] می دانند این، فرمان حقّی است از ناحیۀ پروردگار و خداوند از اعمال آن ها غافل نیست.

به دنبال طعنۀ یهودیان که می گفتند مسلمانان از خود قبلۀ مستقلی ندارند، پیامبر صلی الله علیه و آله وسلم در انتظار فرمان تغییر قبله بود تا آنکه در وسط نماز ظهر، این فرمان بر ایشان نازل شد؛ بدین صورت که با گردش پیامبر صلی الله علیه و آله وسلم از بیت المقدس به سوی مکه، مسلمانانی هم که پشت سر ایشان نماز را به جماعت می خواندند، به سوی کعبه برگشتند. جالب آنکه در کتب آسمانی پیشین آمده بود که از نشانه های پیامبر اسلام صلی الله علیه و آله وسلم آن است که او به سوی دو قبله نماز می خواند. برهمین اساس، این آیه به اهل کتاب چنین هشدار

ص: 161

129- قاطعیت در اجرای فرمان خدا

وَلَئِنْ أَتَیْتَ الَّذِینَ أُوتُوا الْکِتَابَ بِکُلِّ آیَةٍ مَا تَبِعُوا قِبْلَتَکَ وَمَا أَنْتَ بِتَابِعٍ قِبْلَتَهُمْ وَمَا بَعْضُهُمْ بِتَابِعٍ قِبْلَةَ بَعْضٍ وَلَئِنِ اتَّبَعْتَ أَهْوَاءَهُمْ مِنْ بَعْدِ مَا جَاءَکَ مِنَ الْعِلْمِ إِنَّکَ إِذًا لَمِنَ الظَّالِمِینَ ﴿١٤٥﴾

و [ای پیامبر،] اگر هرگونه آیه [و نشانه و دلیلی] برای [این گروه از] اهل کتاب بیاوری، از قبلۀ تو پیروی نخواهند کرد. تو نیز پیرو قبلۀ آنان نیستی، [همان گونه که] هیچ یک از آن ها، از قبلۀ دیگری پیروی نخواهد کرد. اگر پس از آنکه علم

[وحی] به تو رسیده است، از هوس های آنان پیروی کنی، بی شک، از ستمگران خواهی بود.

این آیه به پیامبر دل داری می دهد که اگر اهل کتاب قبلۀ تو را نمی پذیرند، غمگین مباش؛ زیرا تعصب اجازه نمی دهد آن ها حق را بپذیرند. پس هر دلیلی هم بیاوری، زیر بار نمی روند. نپذیرفتن حق از سوی آن ها نباید باعث شود شما دربارۀ قبلۀ خود سست شوید؛ بلکه با قاطعیت اعلام کنید ما تسلیم این جنجال آفرینی ها نمی شویم و هیچ تغییری در موضع ما ایجاد نمی شود. ازآنجاکه در اسلام، قانون برای همه یکسان است، خداوند به

ص: 162

130- کتمان حقیقت؛ خطر دانشمندان

الَّذِینَ آتَیْنَاهُمُ الْکِتَابَ یَعْرِ فُونَهُ کَمَا یَعْرِ فُونَ أَبْنَاءَهُمْ وَإِنَّ فَرِ یقًا مِنْهُمْ لَیَکْتُمُونَ الْحَقَّ وَهُمْ یَعْلَمُونَ ﴿١٤٦﴾

کسانی که به آنان کتاب [آسمانی] داده ایم، پیامبر را می شناسند همان گونه که پسران خود را می شناسند. گروهی از آنان با آنکه حق را می دانند، آن را کتمان می کنند.

الْحَقُّ مِنْ رَ بِّکَ فَلَا تَکُونَنَّ مِنَ الْمُمْتَرِ ینَ ﴿١٤٧﴾

حق [آن چیزی است که] ازسوی پروردگار توست؛ پس هرگز از تردیدکنندگان مباش.

نشانه ها و اوصاف پیامبر اسلام صلی الله علیه و آله وسلم در تورات و انجیل آمده بود؛ لذا اهل کتاب پیامبر صلی الله علیه و آله وسلم را می شناختند؛ ولی تعصب و لجاجت باعث می شد گروهی

از آنان، این حقیقت را از دیگران پنهان کنند. البته بعضی از اهل کتاب با دیدن اوصاف پیامبر صلی الله علیه و آله وسلم به او ایمان آوردند؛ زیرا این ویژگی های جسمی و روحی پیامبر صلی الله علیه و آله وسلم چنان در کتب پیشین ترسیم شده بود که به تعبیر قرآن، آن ها پیامبر را می شناختند همان گونه که فرزندان خود را می شناختند. آیۀ بعد بر این نکتۀ مهم تأکید می کند که آنچه ازسوی خدا نازل گردیده، حق است و روی گرداندن و پشت کردن افراد، حتی اگر در اکثریت هم باشند، نباید موجب تزلزل و تردید در حقانیت وحی الهی شود.

ص: 163

131- پیشی گرفتن در خیرات

وَلِکُلٍّ وِجْهَةٌ هُوَ مُوَلِّیهَا فَاسْتَبِقُوا الْخَیْرَ اتِ أَیْنَ مَا تَکُونُوا یَأْتِ بِکُمُ اللَّ-هُ جَمِیعًا إِنَّ اللَّ-هَ عَلَیٰ کُلِّ شَیْءٍ قَدِیرٌ ﴿١٤٨﴾

و هر امتی قبله ای دارد که به سوی آن رو می کند. [بنابراین، دربارۀ جهتِ قبله گفت وگو نکنید و به جای آن] در نیکی ها و اعمال خیر پیشی بگیرید. [بدانید] هرجا که باشید، خداوند همۀ شما را [در محشر] حاضر می کند. همانا خداوند بر هر کاری تواناست.

در آیات قبل خواندیم که جهت قبله مهم نیست؛ زیرا درطول تاریخ، ادیان مختلف قبله های مختلفی داشته اند. مهم آن است که انسان تسلیم فرمان خدا باشد. این آیه می فرماید: بیهوده راجع به مسائلی که از اصول و پایه های دین نیست، بحث نکنید. معیار و میزان نزد خداوند، انجام دادن کارهای نیک است که انسان باید در این کارها، بر دیگران پیش قدم باشد؛ یعنی به جای حرف و گفت وگو، وارد میدان عمل شود.

مسابقه از کارهایی است که بشر از قدیم به آن توجه کرده است. گاهی در عرصۀ ورزش، مسابقه برگزار می شود و گاهی در عرصۀ علم. اما قرآن بدون تعیین زمینه ای خاص برای مسابقه، می فرماید: در هرچه مایۀ خیر و نیکی برای فرد و جامعه است، مسابقه بگذارید و سعی کنید بر دیگران پیشی بگیرید. سپس خاطرنشان می کند برای آنکه این مسابقات خدایی باشد، هر کاری که می کنید، به فکر قیامت باشید و برای آنجا کار بکنید؛ زیرا پاداش واقعیِ شما در آنجاست.

ص: 164

132- قبله؛ رمز وحدت و استقلال مسلمانان

وَمِنْ حَیْثُ خَرَ جْتَ فَوَلِّ وَجْهَکَ شَطْرَ الْمَسْجِدِ الْحَرَ امِ وَإِنَّهُ لَلْحَقُّ مِنْ رَ بِّکَ وَمَا اللَّ-هُ بِغَافِلٍ عَمَّا تَعْمَلُونَ ﴿١٤٩﴾

و [ای پیامبر] از هرجا [که به قصد سفر] خارج شدی، [هنگام نماز] روی خود را به جانب مسجدالحرام بگردان. این دستور حقّی است ازطرف پروردگارت و خداوند از آنچه انجام می دهید، غافل نیست.

وَمِنْ حَیْثُ خَرَ جْتَ فَوَلِّ وَجْهَکَ شَطْرَ الْمَسْجِدِ الْحَرَ امِ وَحَیْثُ مَا کُنْتُمْ فَوَلُّوا وُجُوهَکُمْ شَطْرَ هُ لِئَلَّا یَکُونَ لِلنَّاسِ عَلَیْکُمْ حُجَّةٌ إِلَّا الَّذِینَ ظَلَمُوا مِنْهُمْ فَلَا تَخْشَوْهُمْ وَاخْشَوْنِی وَلِأُتِمَّ نِعْمَتِی عَلَیْکُمْ وَلَعَلَّکُمْ تَهْتَدُونَ ﴿١٥٠﴾

و [ای پیامبر] از هرجا خارج شدی، پس [هنگام نماز] روی خود را به سوی مسجدالحرام بگردان و [شما نیز ای مسلمانان] هرجا بودید، [در سفر و در حَضَر] روی خود را به سوی آن بگردانید تا مردم علیه شما دلیلی نداشته باشند، مگر آن ها که ستمکار [و لجوج] هستند. پس از آن ها نترسید و فقط از من پروا

کنید و [بدانید این تغییر قبله برای آن بود] که نعمت خود را بر شما تمام کنم؛ شاید شما هدایت شوید.

این دو آیه بار دیگر موضوع توجه به کعبه را به عنوان قبله، به پیامبر صلی الله علیه و آله وسلم و مسلمانان تأکید می کند که ممکن است دلایل مختلفی داشته باشد: اول

ص: 165

133- رشد علمی در سایۀ ایمان به خدا

کَمَا أَرْ سَلْنَا فِیکُمْ رَ سُولًا مِنْکُمْ یَتْلُو عَلَیْکُمْ آیَاتِنَا وَیُزَکِّیکُمْ وَیُعَلِّمُکُمُ الْکِتَابَ وَالْحِکْمَةَ وَیُعَلِّمُکُمْ مَا لَمْ تَکُونُوا تَعْلَمُونَ ﴿١٥١﴾

همان گونه که [برای هدایت شما] رسولی در میان شما، از نوع خودتان فرستادیم تا آیات ما را برای شما بخواند و شما را [از هر نوع آلودگی و پلیدی] پاک سازد و به شما کتاب و حکمت بیاموزد و آنچه را نمی توانستید بدانید، به شما یاد دهد.

فَاذْکُرُ ونِی أَذْکُرْ کُمْ وَاشْکُرُ وا لِی وَلَا تَکْفُرُ ونِ ﴿١٥٢﴾

پس مرا یاد کنید تا شما را یاد کنم و سپاسگزار [نعمت های] من باشید و کفران نورزید.

ص: 166

134- اهرم پیروزی بر مشکلات

یَا أَیُّهَا الَّذِینَ آمَنُوا استعِینُوا بِالصَّبْرِ وَالصَّلَاةِ إِنَّ اللَّ-هَ مَعَ الصَّابِرِ ینَ ﴿١٥٣﴾

ای کسانی که ایمان آورده اید، [در برابر حوادث سخت زندگی] از صبر و نماز کمک بگیرید. همانا خداوند با صابران است.

ص: 167

135- حیات شهیدان

وَلَا تَقُولُوا لِمَنْ یُقْتَلُ فِی سَبِیلِ اللَّ-هِ أَمْوَاتٌ بَلْ أَحْیَاءٌ وَلَ-ٰکِنْ لَا تَشْعُرُ ونَ ﴿١٥٤﴾

و به آنان که در راه خدا کشته می شوند، مُرده نگویید؛ بلکه آنان زنده اند، ولی شما نمی فهمید.

به دنبال آیۀ قبل که سخن از صبر و استقامت بود، این آیه به موضوع جهاد و شهادت در راه خدا اشاره می کند که با مشکلاتِ مالی و جانیِ فراوانی همراه است و به پایداری و جان فشانی نیاز دارد.برخی افراد نادان یا مُغرض نه تنها

خود در صحنه های جنگ و دفاع حضور پیدا نمی کنند، بلکه به دنبال دلسردکردنِ مردم و بی نتیجه شمردن این تلاش مقدس هستند. آن ها با قیافه ای دلسوزانه، برای آنان که در راه خدا کشته شده اند، اظهار تأسف

ص: 168

136- زمینه های آزمون الهی

وَلَنَبْلُوَنَّکُمْ بِشَیْءٍ مِنَ الْخَوْفِ وَالْجُوعِ وَنَقْصٍ مِنَ الْأَمْوَالِ وَالْأَنْفُسِ وَالثَّمَرَ اتِ وَبَشِّرِ الصَّابِرِ ینَ ﴿١٥٥﴾

و به طور قطع، شما را با چیزهایی مانند ترس، گرسنگی، زیان مالی و جانی و کمبود محصولات می آزماییم و صابران را [در این حوادث و بلاها] بشارت بده.

آزمایش از سُنت های قطعی الهی است که همۀ انسان ها را دربرمی گیرد. البته آزمایشِ همه یکسان نیست و هرکس به مقدار امکانات و استعدادهایی که خداوند در اختیارش قرار داده است، امتحان می شود. برای گروهی، مشکلات مالی و اقتصادی بستر امتحان است که مشخص گردد چگونه عمل می کنند و برای بعضی، خطرهای جانی و حضور در صحنۀ جنگ زمینۀ آزمایش است تا معلوم شود چقدر آمادگی دارند. البته آزمایش های الهی برای آن نیست که خداوند بخواهد ما را بشناسد؛ زیرا او ما را بهتر از خودمان می شناسد.

آزمایش های الهی برای آن است که ما خود را بشناسیم و استعدادهای درونی خود را بروز دهیم و برای دریافت پاداش یا کیفر الهی زمینه فراهم

ص: 169

137- صبر در برابر مصیبت

الَّذِینَ إِذَا أَصَابَتْهُمْ مُصِیبَةٌ قَالُوا إِنَّا لِلَّ-هِ وَإِنَّا إِلَیْهِ رَ اجِعُونَ ﴿١٥٦﴾

[صابران] کسانی هستند که هرگاه مصیبتی به آن ها رسد، می گویند: «ما از آنِ خدا هستیم و به سوی او بازمی گردیم.»

به دنبالِ آیۀ قبل که به صابران بشارت پیروزی داد، این آیه آنان را معرفی می کند و می فرماید: صابرِ واقعی کسی است که در مصیبت ها و ناگواری ها، به جای خودباختگی و یأس، به خداوند امیدوار باشد. در نظر کسی که آغاز و انجامِ خود را وابسته به خدا می داند، آن هم خدایی که هستی را براساس رحمت خود آفریده است و براساس حکمت اداره می کند، همه چیز زیباست و به جهان، خوش بین و از آن خشنود است. اصولاً دنیا جای ماندن نیست. خوابگاه و عشرتکده نیست که انسان در فکر راحتی و خوش گذرانی باشد. دنیا میدان آزمایش است و سختی ها، اسباب آزمایش. ناگواری ها نشانۀ بی مهری خدا نیست؛ بلکه وسیلۀ حرکت و تلاش ماست.

مردم در برابر مصیبت ها چند دسته اند: گروهی کم صبرند که جزع و آه و ناله می کنند؛ گروهی در برابر مصیبت ها صبر می کنند و به جای گفتن

کلماتِ کفرآمیز و شکایت از خداوند، به خدا پناه می برند؛ گروهی دیگر علاوه بر صبر، شکرگزار نیز هستند، زیرا آن مصائب را مایۀ رشد و تقویت روح

ص: 170

138- درود الهی؛ مایۀ رحمت و هدایت

أُولَ-ٰئِکَ عَلَیْهِمْ صَلَوَاتٌ مِنْ رَ بِّهِمْ وَرَ حْمَةٌ وَأُولَ-ٰئِکَ هُمُ الْمُهْتَدُونَ ﴿١٥٧﴾

آنان اند که درودها و رحمت پروردگارشان آنان را دربرمی گیرد و همانان هدایت یافتگان اند.

این آیه پاداش بزرگ صابران را نزول برکات و درودهای الهی می شمرد که حفظ آنان از هرگونه انحراف و اشتباه را باعث می شود و هدایت واقعی را نصیب آنان می گرداند. البته همۀ موجودات هستی مشمول لطف و رحمت الهی هستند؛ اما این درود و رحمت مرتبه ای خاص و ویژۀ صابران است: رحمتی که هدایت قطعی آنان را به دنبال خواهد داشت.

از این آیه می آموزیم:

صبر و پایداری سعادت انسان را در همین دنیا باعث می شود؛ گرچه پاداش های معنوی و اُخروی آن نیز بسیار است.

140- کتمان حقیقت؛ دریافت لعنت

إِنَّ الَّذِینَ یَکْتُمُونَ مَا أَنْزَلْنَا مِنَ الْبَیِّنَاتِ وَالْهُدَیٰ مِنْ بَعْدِ مَا بَیَّنَّاهُ لِلنَّاسِ فِی الْکِتَابِ أُولَ-ٰئِکَ یَلْعَنُهُمُ اللَّ-هُ وَیَلْعَنُهُمُ اللَّاعِنُونَ ﴿١٥٩﴾

کسانی که دلایل روشن و هدایتی را که نازل کرده و آن را برای مردم در کتاب [آسمانی آن ها] بیان نموده ایم، کتمان می کنند، خداوند آن ها را لعنت می کند و همۀ لعنت کنندگان نیز آنان را لعنت می کنند.

این آیه دربارۀ دانشمندان یهود و نصاراست که نشانه های ظهور پیامبر اسلام صلی الله علیه و آله وسلم را کتمان می کردند با آنکه در کتاب هایشان این نشانه ها آمده بود. آنان زحمات آن پیامبران الهی: را در رسیدن به هدایت و سعادت بر باد می دادند. اگر افراد نادان حق را کتمان کنند، عواقب و کیفر کمتری دارد؛ اما ارتکاب چنین کاری ازسوی دانایان امت، بزرگ ترین ظلم در حق مردم و پیامبران: و خداوند است و لعن دائمی را برای آن ها به دنبال دارد. این آیه به روشنی می فهماند که در کنار اظهار دوستی با پاکان، باید نفرت و بیزاری خود را از ناپاکان، با لعن و نفرین بیان کرد؛ به خصوص از آنان که

ص: 173

141- پذیرش توبه؛ نشانۀ رحمت الهی

إِلَّا الَّذِینَ تَابُوا وَأَصْلَحُوا وَبَیَّنُوا فَأُولَ-ٰئِکَ أَتُوبُ عَلَیْهِمْ وَأَنَا التَّوَّابُ الرَّ حِیمُ ﴿١٦٠﴾

مگر آن ها که توبه کرده و [اعمال بد خود را با اعمال نیک] جبران کردند و [آنچه را کتمان کرده بودند] آشکار ساختند که من [لطف خود را] به آنان بازمی گردانم؛ زیرا من توبه پذیر مهربانم.

در مکتب اسلام، بن بست وجود ندارد؛ بلکه خداوند همواره، روزنۀ امید و راه بازگشت را به روی انسان ها باز گذاشته است تا گنهکارترین انسان نیز از رحمت او مأیوس نشود. البته روشن است که توبۀ هر گناه متناسب با همان گناه است تا فرد بتواند در حد امکان، آثار آن را جبران کند؛ لذا توبۀ کتمان حقیقت، بیان حقایق برای مردم است تا در گمراهی نمانند و به حق برسند.

از این آیه می آموزیم:

خداوند از سویی، امکان توبه و بازگشت را برای خطاکاران فراهم کرده و ازسوی دیگر، پذیرش توبه را وعده داده و خود را توبه پذیر معرفی فرموده است.

ص: 174

142- کفر؛ بستر دوری از رحمت الهی

إِنَّ الَّذِینَ کَفَرُ وا وَمَاتُوا وَهُمْ کُفَّارٌ أُولَ-ٰئِکَ عَلَیْهِمْ لَعْنَةُ اللَّ-هِ وَالْمَلَائِکَةِ وَالنَّاسِ أَجْمَعِینَ ﴿١٦١﴾

کسانی که کافر شدند و درحالِ کفر از دنیا رفتند، لعنت خدا و فرشتگان و مردم، همگی، بر آن ها خواهد بود.

خَالِدِینَ فِیهَا لَا یُخَفَّفُ عَنْهُمُ الْعَذَابُ وَلَا هُمْ یُنْظَرُ ونَ ﴿١٦٢﴾

[آنان برای] همیشه در آن [لعنت و دوری از رحمت پروردگار] باقی می مانند. نه از عذابِ آن ها کاسته می شود و نه به آن ها مهلت داده می شود.

در آیۀ قبل بیان شد که اگر کتمان کنندگان حقیقت، حقایق را برای مردم بیان کنند، مشمول لطف خداوند می شوند. این آیه دوباره تهدید می کند که اگر کفار چنین نکنند، باز همان لعنت خدا و فرشتگان و مردم، گریبان آنان را خواهد گرفت؛ زیرا توبه تا قبل از فرارسیدن مرگ مؤثر است و با آمدن علائم مرگ، دیگر فایده ای ندارد. فرعون نیز در آستانۀ غرق شدن توبه کرد؛ اما این توبه سودی برایش نداشت.

از دعاهای انبیا: و اولیای خدا آن بوده است که لحظۀ مرگ، مسلمان بمیرند؛ زیرا مُردن درحال کفر، دردی است که دوایی ندارد. دوری از رحمت الهی، کیفری است که هم در دنیا و هم در آخرت، گریبان گیر کتمان کنندگان حقیقت می شود. همۀ وجدان های بشری نیز نفرت و انزجار خود را از این کار شوم ابراز می کنند. ازآنجاکه کیفرهای الهی براساس عدل و حکمت است، نه براساس ظلم و انتقام، برای آن کس که آگاهانه حقیقت را بپوشاند، تخفیف یا مهلتی وجود ندارد؛ زیرا اثر سوء کار او نه کاسته می شود و نه به تأخیر می افتد.

ص: 175

143- مطالعۀ کتاب طبیعت

وَإِلَ-ٰهُکُمْ إِلَ-ٰهٌ وَاحِدٌ لَا إِلَ-ٰهَ إِلَّا هُوَ الرَّ حْمَ-ٰنُ الرَّ حِیمُ ﴿١٦٣﴾

و معبود شما خدای یگانه است. جز او معبودی نیست. بخشندۀ مهربان است.

إِنَّ فِی خَلْقِ السَّمَاوَاتِ وَالْأَرْ ضِ وَاخْتِلَافِ اللَّیْلِ وَالنَّهَارِ وَالْفُلْکِ الَّتِی تَجْرِ ی فِی الْبَحْرِ بِمَا یَنْفَعُ النَّاسَ وَ مَا أَنْزَلَ اللَّ-هُ مِنَ السَّمَاءِ مِنْ مَاءٍ فَأَحْیَا بِهِ الْأَرْ ضَ بَعْدَ مَوْتِهَا وَ بَثَّ فِیهَا مِنْ کُلِّ دَابَّةٍ وَ تَصْرِ یفِ الرِّ یَاحِ وَالسَّحَابِ الْمُسَخَّرِ بَیْنَ السَّمَاءِ وَالْأَرْ ضِ لَآیَاتٍ لِقَوْمٍ یَعْقِلُونَ ﴿١٦٤﴾

در آفرینش آسمان ها و زمین و آمدوشد شب و روز و کِشتی هایی که در دریا در حرکت اند تا [با جابه جاکردن مسافر و کالا] به مردم سود برسانند و آبی که خداوند از آسمان نازل کرده و با آن زمین مرده را زنده ساخته و انواع جنبندگان را در آن گسترده است و [همچنین] در تغییر مسیر بادها و ابرهایی که میان آسمان و زمین تحت فرمان اند، برای مردمی که می اندیشند، نشانه هایی گویاست.

بهترین دلیل بر یگانگی خداوند، هماهنگی میان عناصر طبیعت از ابر و باد و باران و خاک است که زمینه را برای ایجاد حیات و رشد و نمو انواع موجودات فراهم ساخته است. این نظام هماهنگ ازسویی، نشانۀ یگانگی خالقِ جهان و ازسوی دیگر، دلیل علم و قدرتِ بی انتهای اوست. جهان همچون شعر بلند زیبایی است که ابیاتِ بسیار دارد؛ اما همه بر یک وزن و قافیه اند و درمجموع، حکایت از آن می کنند که شاعری باذوق آن ها را

ص: 176

144- عشق به خدا؛ نشانۀ ایمان

وَمِنَ النَّاسِ مَنْ یَتَّخِذُ مِنْ دُونِ اللَّ-هِ أَنْدَادًا یُحِبُّونَهُمْ کَحُبِّ اللَّ-هِ وَالَّذِینَ آمَنُوا أَشَدُّ حُبًّا لِلَّ-هِ وَلَوْ یَرَ ی الَّذِینَ ظَلَمُوا إِذْ یَرَ وْنَ الْعَذَابَ أَنَّ الْقُوَّةَ لِلَّ-هِ جَمِیعًا وَأَنَّ اللَّ-هَ شَدِیدُ الْعَذَابِ ﴿١٦٥﴾

و بعضی از مردم کسانی هستند که معبودهایی غیراز خداوند برای خود برمی گزینند و آن ها را همچون خدا دوست دارند. اما آنان که ایمان دارند، محبتشان به خدا [از محبت مشرکان به معبودهایشان] شدیدتر است و آن ها که [با پرستش بت، به خود] ستم کردند، هنگامی که عذاب خدا را مشاهده کنند، خواهند دانست که تمام نیروها، تنها به دست خداست و خداوند، سخت کیفر است.

همۀ آثار وجود در آسمان و زمین و دریا، اعم از حیوان و گیاه و جماد، بر یگانگی خداوند گواهی می دهند؛ اما آن که در این نشانه ها اندیشه نکند، فقط اسباب ظاهری را می بیند و به جای خدا، آن ها را پرستش می کند. چنین فردی گاهی برای ستارگان، قدرت تأثیر در زندگی خود قائل می شود و ستارۀ بختِ خود را می پرستد؛ گاهی برای حیوانات، قداستی خاص قائل می شود و حیوانی همچون گاو را مقدس و محترم می شمرد و به آن عشق می ورزد؛ گاهی هم با دست خود، بتی از چوب یا سنگ می تراشد و در برابر آن خضوع و خشوع کرده و عشق خود را به پای او نثار می کند؛ گاهی هم برای بعضی انسان ها، نقشی همچون خدا، در آفرینش و گردش این هستی قائل می شود که حاضر است خود را به پای او قربانی کند. همۀ این عشق ها به جای حبّ خداوند در دل ها جای گرفته و موجب پرستش و کرنش در برابر آن معبودان پوشالی شده است؛ درحالی که لازمۀ ایمان به خدا آن است که همۀ محبتِ انسان برای خدا و در راه خدا باشد. این محبت براساس معرفت و شناخت حاصل می شود؛ نه آنکه همچون محبت مشرکان به معبودها، براساس جهل و خرافه و تقلید و هوس باشد. آن ها هم که سراغ

ص: 178

145- بی وفاییِ در قیامت

إِذْ تَبَرَّ أَ الَّذِینَ اتُّبِعُوا مِنَ الَّذِینَ اتَّبَعُوا وَرَ أَوُا الْعَذَابَ وَتَقَطَّعَتْ بِهِمُ الْأَسْبَابُ ﴿١٦٦﴾

در آن هنگام که عذاب را مشاهده کنند و پیوند میانشان بُریده [و دستشان از همه چیز قطع] شود، پیشوایان [کفر] از پیروان خود بیزاری می جویند.

این آیه هشداری می دهد که ای انسان، به هوش باش و ببین رهبرت کیست؟ از که پیروی می کنی و محبت چه کسی را به دل داری؟ باید به کسی عشق بورزیم که ما را برای خودش نخواهد تا در دنیا به آرزوها و هوس هایش برسد که این افراد در قیامت، از ما اظهار بیزاری و تنفر می کنند. لذا باید در انتخاب پیشوا و رهبر دقت کنیم؛ زیرا سرنوشت ما تا قیامت به او گره خورده است و در آن روز، هرکس همراه محبوب و پیشوایش محشور خواهد شد.

از این آیه می آموزیم:

1. در قیامت، عشق های دروغین که براساس خیال و هوس بنا شده است، به کینه و نفرت تبدیل می شود.

ص: 179

146- حسرت در قیامت

وَقَالَ الَّذِینَ اتَّبَعُوا لَوْ أَنَّ لَنَا کَرَّ ةً فَنَتَبَرَّ أَ مِنْهُمْ کَمَا تَبَرَّ ءُوا مِنَّا کَذَٰلِکَ یُرِ یهِمُ اللَّ-هُ أَعْمَالَهُمْ حَسَرَ اتٍ عَلَیْهِمْ وَمَا هُمْ بِخَارِ جِینَ مِنَ النَّارِ ﴿١٦٧﴾

و [در آن هنگام] پیروان می گویند: «ای کاش، بار دیگر [به دنیا] برمی گشتیم تا از این پیشوایان [گمراه] بیزاری جوییم؛ همان گونه که آن ها [امروز] از ما بیزاری

جستند.» بدین سان، خداوند اعمال آن ها را که مایۀ حسرت آن هاست، به آن ها نشان می دهد و هرگز از آتش دوزخ، بیرون نخواهند آمد.

در آیۀ قبل فرمود: وقتی مجرمان کیفر خدا را می بینند، پیشوایان از پیروان خود برائت می جویند؛ زیرا محبتی که براساس هوس و آرزو باشد، در قیامت به کینه و نفرت تبدیل می شود. این آیه نیز می فرماید: دوزخیان از خدا می خواهند به دنیا بازگردند و از رهبران خود بیزاری و دوری جویند؛ زیرا از کارهای خود، جز حسرت و پشیمانی، بهره ای به دست نیاورده اند؛ ولی چه سود که نه از حسرت و اندوه کاری برآید و نه راهی برای بازگشت وجود دارد! این آیه در برابر کسانی که به جبر اعتقاد دارند، بیانگر اختیار داشتن انسان در دنیاست؛ زیرا پشیمانی و حسرت در قیامت نشانۀ آن است که برای مثال، می توانستم کاری دیگر بکنم؛ ولی راه نادرست را با ارادۀ خود اختیار کردم.

148- فرامین شیطان

إِنَّمَا یَأْمُرُ کُمْ بِالسُّوءِ وَالْفَحْشَاءِ وَأَنْ تَقُولُوا عَلَی اللَّ-هِ مَا لَا تَعْلَمُونَ ﴿١٦٩﴾

[شیطان] شما را فقط به بدی و زشتی فرمان می دهد و اینکه آنچه نمی دانید را به خدا نسبت دهید.

آیۀ قبل فرمود: شیطان دشمن شماست. این آیه هم می فرماید: نشانۀ دشمنیِ شیطان آن است که همواره شما را به بدی و زشتی دعوت می کند که نتیجه ای جز شقاوت و بدبختی به دنبال ندارد. البته شیطان بر ما سلطه ندارد که بتواند از ما سلب اختیار کند؛ بلکه مراد از فرمانِ او به گناه، همان

وسوسه های اوست که هر مقدار ایمان انسان ضعیف تر باشد، در او مؤثرتر است. شیطان هم انسان را دعوت به گناه می کند و هم راه توجیه آن را نشان می دهد. از راه های توجیه و زمینه ساز گناه افترابستن بر خداست؛ یعنی انسان کار خلافی براساس جهل و خرافه انجام دهد و سپس، برای توجیه کار خود، آن را به خدا نسبت دهد.

از این آیه می آموزیم:

هرکس که انسان را به بدی و زشتی و گناه دعوت کند، شیطان است؛ گرچه به شکل انسان باشد.

150- چشم و گوش یا عقل و اندیشه

وَمَثَلُ الَّذِینَ کَفَرُ وا کَمَثَلِ الَّذِی یَنْعِقُ بِمَا لَا یَسْمَعُ إِلَّا دُعَاءً وَنِدَاءً صُمٌّ بُکْمٌ عُمْیٌ فَهُمْ لَا یَعْقِلُونَ ﴿١٧١﴾

و مَثَل [تو در دعوت] کافران چنان است که کسی حیوانی را بانگ زند که جز صدایی و آوایی نمی شنود. اینان کر و گنگ و کورند و ازاین روست که نمی اندیشند.

آیۀ قبل فرمود: کافران عقاید خرافی نیاکانشان را کورکورانه تقلید می کنند؛ با آنکه پدرانشان این عقاید را نه براساس اندیشه و نه براساس وحی الهی دریافته بودند. این آیه می فرماید: کافران خودشان هم فکر و اندیشه ای نمی کنند تا حقیقت را دریابند؛ بلکه چشم و گوش خود را در برابر حق بسته اند تا چیزی نبینند و نشنوند؛ درست مانند گوسفندانی که هرچه چوپان آن ها را از خطر می ترساند، از کلام او، جز داد و فریاد چیزی نمی فهمند. آن ها همچون حیوانات، چشم و گوش و زبان دارند؛ اما تعقّل و

ص: 183

151- عمل صالح؛ میوۀ باغ دنیا

یَا أَیُّهَا الَّذِینَ آمَنُوا کُلُوا مِنْ طَیِّبَاتِ مَا رَ زَقْنَاکُمْ وَاشْکُرُ وا لِلَّ-هِ إِنْ کُنْتُمْ إِیَّاهُ تَعْبُدُونَ ﴿١٧٢﴾

ای کسانی که ایمان آورده اید، از نعمت های پاکیزه ای بخورید که به شما روزی داده ایم و شکر خدا را به جا آورید؛ اگر فقط او را می پرستید.

جهان به منزلۀ باغ است و پاکان و صالحان، گل و گیاه این باغ. نعمت های خداوند نیز همچون آبی است که باغبان برای رشد گل هایش، در جوی جاری می سازد؛ اما چه باید کرد که علف های هرزه هم از آن بهره می گیرند! خداوند به مؤمنان سفارش می کند از نعمت های او بهره بگیرند و بی دلیل، چیزی را بر خود حرام نکنند؛ زیرا این نعمت ها در اصل برای آنان آفریده شده است. البته روزی های الهی برای شکم چرانی و لذت جویی نیست؛ زیرا عمل صالح میوۀ باغ الهی است؛ پس باید نعمت ها را در بهترین راه مصرف کرد که این شکر واقعی است.

از این آیه می آموزیم:

اسلام به موضوع غذا توجه کرده است و بارها، دربارۀ غذاهای حلال و حرام سفارش کرده و هشدار داده است.

ص: 184

152- خوردن با نام خدا

إِنَّمَا حَرَّ مَ عَلَیْکُمُ الْمَیْتَةَ وَالدَّمَ وَلَحْمَ الْخِنْزِیرِ وَمَا أُهِلَّ بِهِ لِغَیْرِ اللَّ-هِ فَمَنِ اضْطُرَّ غَیْرَ بَاغٍ وَلَا عَادٍ فَلَا إِثْمَ عَلَیْهِ إِنَّ اللَّ-هَ غَفُورٌ رَ حِیمٌ ﴿١٧٣﴾

خداوند فقط [خوردن گوشت] مُردار و خون و گوشت خوک و آنچه [هنگام ذبح] نام غیرخدا بر آن برده شده را حرام کرده است؛ [ولی] آن کس که [به خوردن این ها] ناچار شود، درصورتی که زیاده طلبی نکند و از حدّ احتیاج نگذراند، گناهی بر او نیست. همانا خداوند بخشنده و مهربان است.

روش قرآن معمولاً این است که هرگاه بنا دارد انسان را از کاری منع کند، ابتدا راه های حلال و مجاز آن را بیان می کند و سپس، حرام ها را مطرح

می سازد. به دنبال آیۀ قبل که بهره گیری از خوردنی های مُباح و پاک را سفارش کرد، این آیه می فرماید: همه چیز برای شما حلال است و خداوند فقط برخی چیزها را آن هم به دلیل ضررهایی که برای جسم و روح شما دارد، بر شما حرام کرده است. برای مثال، تحریمِ خون و مُردار و گوشتِ خوک به دلیل پلیدیِ ظاهریِ آن هاست؛ اما تحریم حیوان هایی که بت پرستان در برابر بت ها قربانی می کردند یا به نام بت ها سر می بریدند، به علت داشتن پلیدی باطنی، یعنی شرک است.

ازآنجاکه اسلام دین جامع و درعین حال، آسان است، در هیچ مسئله ای بن بست ندارد. اسلام هر تکلیفی برای انسان مقرر کرده، هنگام اضطرار آن را برداشته و این نشانۀ لطف و مهربانی خداوند است؛ پس نباید از قانون اضطرار سوء استفاده کنیم.

از این آیه می آموزیم:

توجه به خدا، نه تنها هنگام دعا و عبادت، بلکه هنگام خوردن غذا و خوراک نیز مدنظر اسلام بوده است؛ لذا خوردنِ گوشتِ حیوانی که با نام خدا ذبح نشده، جایز نیست.

ص: 185

153- درآمد حرام؛ آتش سوزان

إِنَّ الَّذِینَ یَکْتُمُونَ مَا أَنْزَلَ اللَّ-هُ مِنَ الْکِتَابِ وَیَشْتَرُ ونَ بِهِ ثَمَنًا قَلِیلًا أُولَ-ٰئِکَ مَا یَأْکُلُونَ فِی بُطُونِهِمْ إِلَّا النَّارَ وَلَا یُکَلِّمُهُمُ اللَّ-هُ یَوْمَ الْقِیَامَةِ وَلَا یُزَکِّیهِمْ وَلَهُمْ عَذَابٌ أَلِیمٌ ﴿١٧٤﴾

کسانی که آیات کتاب آسمانی را که خداوند نازل کرده است، کتمان می کنند و آن را به بهای کمی می فروشند، جز آتش در درونشان فرونمی برند و خداوند روز قیامت با آن ها سخن نمی گوید و پاکشان نمی کند و برای آن ها، عذاب دردناکی است.

آیۀ قبل بعضی از خوردنی های حرام مثل گوشت خوک و مردار را بیان کرد. این آیه اصلی کلی را دراین باره مطرح می سازد. آن اصل این است: «اگر

انسان مالی را از راه گناه و حرام به دست آورد، هرچه را با آن مال تهیه و مصرف کند، گرچه از خوراکی های حلال هم باشد، مانند آن است که آتش بخورد و برای خود، درد و رنج بخرد.»

ازاین دست مال های حرام، حق السّکوت است که در مقابل کتمان حقیقت گرفته می شود؛ همان طورکه برخی دانشمندانِ یهود و نصاری چنین کردند. آنان با آنکه نشانه های پیامبر اسلام صلی الله علیه و آله وسلم را در تورات و انجیل دیده بودند و او را می شناختند، وقتی اقرار به رسالتِ او را به قیمت ازدست دادنِ مال و مقام خود دیدند، حقیقت را کتمان و بلکه انکار کردند. خداوند در بیان کیفر این گروه می فرماید: آن ها که حاضر نشدند کلام الهی را در دنیا به گوش مردم برسانند، در قیامت، از شنیدن کلام محبت آمیز الهی محروم خواهند شد.

از این آیه می آموزیم:

1. پولی که از راه حرام به دست آید، اگر حلال ترین غذا با آن تهیه شود، همچون آتشی است که به شکم وارد شود.

ص: 186

154- دین فروشی و حق ستیزی

أُولَ-ٰئِکَ الَّذِینَ اشْتَرَ وُا الضَّلَالَةَ بِالْهُدَیٰ وَالْعَذَابَ بِالْمَغْفِرَ ةِ فَمَا أَصْبَرَ هُمْ عَلَی النَّارِ ﴿١٧٥﴾

آن ها کسانی هستند که گمراهی را به بهای ازدست دادن هدایت و عذاب را به جای آمرزش خریدند. پس به راستی، چقدر در برابر عذاب خداوند تحمّل دارند!

ذَٰلِکَ بِأَنَّ اللَّ-هَ نَزَّلَ الْکِتَابَ بِالْحَقِّ وَإِنَّ الَّذِینَ اخْتَلَفُوا فِی الْکِتَابِ لَفِی شِقَاقٍ بَعِیدٍ ﴿١٧٦﴾

آن [عذاب] به دلیل آن است که خداوند کتاب [آسمانی]را به حقّ نازل کرده است و البتّه کسانی که در کتاب [خدا، با کتمان و تحریف] اختلاف [ایجاد] کردند، همواره در ستیزه ای عمیق هستند.

این دو آیه نتیجۀ کتمان حقیقت را بیان می کند که این کار از گناهان ویژۀ دانشمندانِ فاسد است و نتیجه اش، ازدست دادن نور هدایت و سقوط در ورطۀ ضلالت و گمراهی است. علم به تنهایی موجب سعادت نمی شود؛ بلکه حتی ممکن است موجب گمراهی هم شود؛ همان طورکه دانشمندانِ فاسد نه فقط خود هدایت نمی یابند؛ بلکه مایۀ انحراف بسیاری از مردم درطول تاریخ می شوند.

طبیعی است کیفر چنین دانشمندانی فقط مربوط به گمراهیِ شخصِ آن ها نیست؛ بلکه چون سبب گمراهی بسیاری شده اند، باید کیفر همۀ آن انحرافات را بچشند. چه سخت است چنان کیفری!

این آیه منشأ کتمان را ستیزه جویی با حق می شمرد که افرادی با آنکه حق را می دانند و می شناسند، حاضر به پذیرش آن نبوده اند؛ بلکه در مقام مقابله

ص: 187

155- هماهنگی گفتار و رفتار با عقیده و پندار

لَیْسَ الْبِرَّ أَنْ تُوَلُّوا وُجُوهَکُمْ قِبَلَ الْمَشْرِ قِ وَالْمَغْرِ بِ وَلَ-ٰکِنَّ الْبِرَّ مَنْ آمَنَ بِاللَّ-هِ وَالْیَوْمِ الْآخِرِ وَالْمَلَائِکَةِ وَالْکِتَابِ وَالنَّبِیِّینَ وَآتَی الْمَالَ عَلَیٰ حُبِّهِ ذَوِی الْقُرْ بَیٰ وَالْیَتَامَیٰ وَالْمَسَاکِینَ وَابْنَ السَّبِیلِ وَالسَّائِلِینَ وَفِی الرِّ قَابِ وَأَقَامَ الصَّلَاةَ وَآتَی الزَّکَاةَ وَالْمُوفُونَ بِعَهْدِهِمْ إِذَا عَاهَدُوا وَالصَّابِرِ ینَ فِی الْبَأْسَاءِ وَالضَّرَّ اءِ وَحِینَ الْبَأْسِ أُولَ-ٰئِکَ الَّذِینَ صَدَقُوا وَأُولَ-ٰئِکَ هُمُ الْمُتَّقُونَ ﴿١٧٧﴾

نیکی [تنها] این نیست که [هنگام نماز] روی خود را به سوی مشرق یا مغرب بگردانید؛ بلکه نیکوکار کسی است که به خدا و روز قیامت و فرشتگان و کتاب آسمانی و پیامبران ایمان آورد و مال [خود] را با همۀ علاقه ای که به آن دارد، به خویشاوندان و یتیمان و بیچارگان و در راه ماندگان و سائلان و [در راه آزادی] بردگان بدهد و نماز را برپای دارد و زکات را بپردازد و [نیز] آنان که چون پیمان می بندند، به عهد خود وفا می کنند و آنان که در [برابر] سختی ها، محرومیت ها، بیماری ها و در میدان جنگ، استقامت می ورزند، این ها کسانی

ص: 188

156- عفو و عدالت؛ رمز حیات جامعه

یَا أَیُّهَا الَّذِینَ آمَنُوا کُتِبَ عَلَیْکُمُ الْقِصَاصُ فِی الْقَتْلَی الْحُرُّ بِالْحُرِّ وَالْعَبْدُ بِالْعَبْدِ وَالْأُنْثَیٰ بِالْأُنْثَیٰ فَمَنْ عُفِیَ لَهُ مِنْ أَخِیهِ شَیْءٌ فَاتِّبَاعٌ بِالْمَعْرُ وفِ وَأَدَاءٌ إِلَیْهِ بِإِحْسَانٍ ذَٰلِکَ تَخْفِیفٌ مِنْ رَ بِّکُمْ وَرَ حْمَةٌ فَمَنِ اعْتَدَیٰ بَعْدَ ذَٰلِکَ فَلَهُ عَذَابٌ أَلِیمٌ ﴿١٧٨﴾

ای کسانی که ایمان آورده اید، [قانون] قصاص دربارۀ کشتگان بر شما [چنین] مقرّر شده است: آزاد در برابر آزاد و برده در برابر برده و زن در برابر زن؛ پس اگر کسی ازسوی برادر [دینی] خود [که صاحب خون و ولی مقتول است] موردعفو قرار گیرد [یا قصاص او به خون بها تبدیل شود] باید شیوه ای پسندیده پیش گیرد و به نیکی، [دیه را به ولیِ مقتول] بپردازد. این حکم تخفیف و رحمتی است از ناحیۀ پروردگارتان. پس کسی که بعد از این، [از حکم خدا] تجاوز کند، عذاب درناکی خواهد داشت.

وَلَکُمْ فِی الْقِصَاصِ حَیَاةٌ یَا أُولِی الْأَلْبَابِ لَعَلَّکُمْ تَتَّقُونَ ﴿١٧٩﴾

ای صاحبان خرد! قصاص برای شما، مایۀ حیات [و امنیت] است. باشد که شما تقوا پیشه کنید.

ص: 190

157- توجه به خویشان هنگام وصیت

کُتِبَ عَلَیْکُمْ إِذَا حَضَرَ أَحَدَکُمُ الْمَوْتُ إِنْ تَرَ کَ خَیْرً ا الْوَصِیَّةُ لِلْوَالِدَیْنِ وَالْأَقْرَ بِینَ بِالْمَعْرُ وفِ حَقًّا عَلَی الْمُتَّقِینَ ﴿١٨٠﴾

بر شما مقرّر شده است که وقتی [نشانه های] مرگ یکی از شما فرارسد، اگر مالی از خود به جای گذارده، برای پدر و مادر و نزدیکان به طور شایسته وصیّت کند. این کار حقّ و شایستۀ پرهیزکاران است.

هریک از ما انسان ها روزی به دنیا آمده ایم و روزی از این دنیا خواهیم رفت. روزی که آمدیم، دستِ خالی آمدیم و روزی هم که برویم، دستِ خالی

ص: 192

158- رعایت امانت در وصیت

فَمَنْ بَدَّلَهُ بَعْدَ مَا سَمِعَهُ فَإِنَّمَا إِثْمُهُ عَلَی الَّذِینَ یُبَدِّلُونَهُ إِنَّ اللَّ-هَ سَمِیعٌ عَلِیمٌ ﴿١٨١﴾

پس هرکس که آن [وصیّت را] بعد از شنیدن تغییر دهد، گناهش تنها بر همان کسانی است که آن را تغییر می دهند. همانا خداوند شنوا و داناست.

گاهی فرزندان یا نزدیکان با آنکه وصیت را شنیده و مفاد آن را می دانند، به دلایلی، وصیت را تغییر می دهند؛ مثلاً کسی وصیت کرده که به فلان فقیر

ص: 193

159- وصیت در مدار عدالت

فَمَنْ خَافَ مِنْ مُوصٍ جَنَفًا أَوْ إِثْمًا فَأَصْلَحَ بَیْنَهُمْ فَلَا إِثْمَ عَلَیْهِ إِنَّ اللَّ-هَ غَفُورٌ رَ حِیمٌ ﴿١٨٢﴾

پس کسی که از انحراف وصیّت کننده [و تمایل یک جانبۀ او به بعضی از وارثان] یا از گناه او [به اینکه به کار خلافی وصیّت کند] بترسد و میان آن ها را اصلاح دهد، گناهی بر او نیست [و مشمول قانون مجازات تبدیل وصیّت نمی شود.] همانا خداوند آمرزنده و مهربان است.

آیۀ قبل فرمود: هرکس وصیت را آگاهانه تغییر دهد، مرتکب گناه شده است. این آیه می فرماید: گاهی وصیت کننده به ناحق وصیت می کند که موجب ایجاد فتنه ای در خانواده می شود یا اینکه به مقداری بیش از یک سوم اموالش وصیت می کند که اجازۀ این کار را ندارد یا به کاری سفارش می کند که آن کار گناه است. در تمام این ها، می توان وصیت را به گونه ای که صلاح باشد، تغییر داد و میان کسانی را که بهره ای از آن می برند، اصلاح کرد.

ص: 194

160- روزه؛ رمز پارسایی

یَا أَیُّهَا الَّذِینَ آمَنُوا کُتِبَ عَلَیْکُمُ الصِّیَامُ کَمَا کُتِبَ عَلَی الَّذِینَ مِنْ قَبْلِکُمْ لَعَلَّکُمْ تَتَّقُونَ ﴿١٨٣﴾

ای کسانی که ایمان آورده اید، روزه بر شما مقرّر شد؛ همان گونه که بر کسانی که پیش از شما بودند، مقرّر شده بود. باشد که پرهیزکار شوید.

یکی از دستورهای خداوند، روزه گرفتن است که اختصاص به اسلام ندارد و در ادیان پیشین نیز بوده است. روزه ویژگی هایی دارد که بدین قرار است: اول، روزه عبادتی ناپیداست. اگر نماز و حج را مردم می بینند، به عکس، روزه دیدنی نیست و امکانِ تظاهر و ریا در آن کمتر است. دوم، روزه ارادۀ انسان را تقویت می کند. کسی که یک ماه، روزانه آب و نان و همسر خود را کنار گذاشت، می تواند در برابر اموال و ناموس دیگران نیز خود را کنترل کند. سوم، روزه عواطف انسانی و دینی را تحریک و تقویت می کند. کسی که یک

ماه مزۀ گرسنگی را چشید، رنج گرسنگان را احساس و درک می کند و در فکر آنان فرومی رود. چهارم، روزه زمینه ساز ترک گناه است. گفتنی است بیشترِ گناهان از شکم یا شهوت سرچشمه می گیرند و روزه با کنترل این دو منشأ، سبب کاهش فساد و افزایش تقوا می شود. البته ترک آب و غذا، روزۀ مردم عادی است. پاکان و بزرگان، علاوه بر اجتناب از خوردن و آشامیدن، از ارتکاب گناهان نیز اجتناب می کنند.

ص: 195

161- تکلیف به میزان توان

أَیَّامًا مَعْدُودَاتٍ فَمَنْ کَانَ مِنْکُمْ مَرِ یضًا أَوْ عَلَیٰ سَفَرٍ فَعِدَّةٌ مِنْ أَیَّامٍ أُخَرَ وَعَلَی الَّذِینَ یُطِیقُونَهُ فِدْیَةٌ طَعَامُ مِسْکِینٍ فَمَنْ تَطَوَّعَ خَیْرً ا فَهُوَ خَیْرٌ لَهُ وَأَنْ تَصُومُوا خَیْرٌ لَکُمْ إِنْ کُنْتُمْ تَعْلَمُونَ ﴿١٨٤﴾

روزهای محدودی [روزه بر شما مقرّر شده است]؛ ولی هرکس از شما بیمار یا مسافر باشد، پس [به همان] تعداد از روزهای دیگر [را روزه بگیرد] و بر کسانی که طاقت روزه ندارند [همچون بیماران مزمن و پیران]، لازم است با اطعام مستمندی کفاره دهند و هرکس به میل خود، بیشتر نیکی کند [و بیش از مقدار واجب طعام بدهد]، برای او بهتر است؛ ولی اگر [آثار روزه را] بدانید، [می فهمید که] روزه گرفتن برایتان بهتر است [و هرگز به روزه خواری معذوران غبطه نمی خورید.)

دستورهای خداوند سخت و طاقت فرسا نیست؛ بلکه هرکس به مقدار قدرت و توانش، موظف به انجام دادن آن است. اگر کسی در ماه رمضان، در سفر یا

بیمار باشد، به جای آن، باید در ماه های دیگر روزه بگیرد و اگر اصولاً قدرت روزه گرفتن را ندارد، چه در رمضان و چه در غیر آن، باید به جای تحمّلِ گرسنگی روزه، به یاد گرسنگان باشد و درعوض هر یک روز، یک فقیر را سیر کند. البته روشن است که اگر کسی برای کفارۀ روزه، بیش از یک نفر را غذا دهد، بهتر است. به هرحال، اگر کسی ارزش و آثار روزۀ رمضان را بداند،

ص: 196

162- رمضان؛ ماه نزول قرآن

شَهْرُ رَ مَضَانَ الَّذِی أُنْزِلَ فِیهِ الْقُرْ آنُ هُدًی لِلنَّاسِ وَبَیِّنَاتٍ مِنَ الْهُدَیٰ وَالْفُرْ قَانِ فَمَنْ شَهِدَ مِنْکُمُ الشَّهْرَ فَلْیَصُمْهُ وَمَنْ کَانَ مَرِ یضًا أَوْ عَلَیٰ سَفَرٍ فَعِدَّةٌ مِنْ أَیَّامٍ أُخَرَ یُرِ یدُ اللَّ-هُ بِکُمُ الْیُسْرَ وَلَا یُرِ یدُ بِکُمُ الْعُسْرَ وَلِتُکْمِلُوا الْعِدَّةَ وَلِتُکَبِّرُ وا اللَّ-هَ عَلَیٰ مَا هَدَاکُمْ وَلَعَلَّکُمْ تَشْکُرُ ونَ ﴿١٨٥﴾

ماه رمضان ماهی است که قرآن در آن نازل شده است. [کتابی که] هدایت کنندۀ مردم با دلایل روشنِ هدایت و وسیلۀ تشخیص حقّ از باطل است. پس هرکس از شما که این ماه را دریابد، باید روزه بگیرد و آن کس که بیمار یا در سفر باشد، روزهای دیگری را به همان تعداد روزه بگیرد. خداوند برای شما آسانی می خواهد، نه دشواری. [این قضای روزه] برای آن است که شمارۀ مقرّر روزها را تکمیل کنید و خدا را به دلیل اینکه شما را هدایت کرده است، به بزرگی یاد کنید. باشد که شکر گزارید.

آیاتِ قبل، اصل وجوب روزه و برخی احکام آن را بیان کرد. این آیه زمان آن را که ماه رمضان است، مشخص می کند. البته ماه رمضان قبل از آنکه ماه روزه باشد، ماهِ نزول قرآن است و اصولاً ارزش و شرافتِ رمضان به نزول قرآن است که در شب قدرِ این ماه نازل شده است. در میان ماه ها، تنها نام «رمضان» در قرآن آمده که به معنای «سوزاندن» است. گویا در این ماه، گناهِ

ص: 197

163- خدا؛ شنوای دعا

وَإِذَا سَأَلَکَ عِبَادِی عَنِّی فَإِنِّی قَرِ یبٌ أُجِیبُ دَعْوَةَ الدَّاعِ إِذَا دَعَانِ فَلْیَسْتَجِیبُوا لِی وَلْیُؤْمِنُوا بِی لَعَلَّهُمْ یَرْ شُدُونَ ﴿١٨٦﴾

و هرگاه بندگانم از تو دربارۀ من بپرسند، [بگو:] به راستی من نزدیکم. دعای نیایشگر را آنگاه که مرا می خواند، پاسخ می گویم. آن ها نیز باید دعوت مرا بپذیرند و به من ایمان آورند. باشد که راه یابند و به رشد برسند.

شخصی از پیامبر اکرم صلی الله علیه و آله وسلم پرسید: «خدا به ما نزدیک است که آهسته با او مناجات کنیم یا دور است که او را با صدای بلند بخوانیم؟» این آیه نازل شد: «خدا به بندگانش نزدیک است. نزدیک تر از آنچه تصور کنید.» در آیۀ 16 سوره ق نیز می فرماید: «نَحْنُ اَقْرَبُ اِلَیْهِ مِنْ حَبْلِ الْوَرِید»؛ (ما از رگِ گردن به انسان نزدیک تریم.) گفتنی است دعا زمان و مکان خاصی ندارد و انسان

ص: 198

164- انعطاف پذیریِ قوانین دین

أُحِلَّ لَکُمْ لَیْلَةَ الصِّیَامِ الرَّ فَثُ إِلَیٰ نِسَائِکُمْ هُنَّ لِبَاسٌ لَکُمْ وَأَنْتُمْ لِبَاسٌ لَهُنَّ عَلِمَ اللَّ-هُ أَنَّکُمْ کُنْتُمْ تَخْتَانُونَ أَنْفُسَکُمْ فَتَابَ عَلَیْکُمْ وَعَفَا عَنْکُمْ فَالْآنَ بَاشِرُ وهُنَّ وَابْتَغُوا مَا کَتَبَ اللَّ-هُ لَکُمْ وَکُلُوا وَاشْرَ بُوا حَتَّیٰ یَتَبَیَّنَ لَکُمُ الْخَیْطُ الْأَبْیَضُ مِنَ الْخَیْطِ الْأَسْوَدِ مِنَ الْفَجْرِ ثُمَّ أَتِمُّوا الصِّیَامَ إِلَی اللَّیْلِ وَلَا تُبَاشِرُ وهُنَّ وَأَنْتُمْ عَاکِفُونَ فِی الْمَسَاجِدِ تِلْکَ حُدُودُ اللَّ-هِ فَلَا تَقْرَ بُوهَا کَذَٰلِکَ یُبَیِّنُ اللَّ-هُ آیَاتِهِ لِلنَّاسِ لَعَلَّهُمْ یَتَّقُونَ ﴿١٨٧﴾

در شب های ماه رمضان، آمیزش با همسران برای شما حلال شد. آن ها لباس اند برای شما و شما لباسی برای آنان هستید. خداوند از اینکه شما به خود خیانت می کردید [و آمیزش را که حرام بود، انجام می دادید] آگاه بود. پس شما را بخشید و از شما درگذشت. اکنون [از این به بعد می توانید] با آن ها هم بستر شوید

و آنچه را خداوند برای شما مقرّر کرده، طلب کنید و بخورید و بیاشامید تا رشتۀ

ص: 199

165- رشوه برای خوردن مال مردم

وَلَا تَأْکُلُوا أَمْوَالَکُمْ بَیْنَکُمْ بِالْبَاطِلِ وَتُدْلُوا بِهَا إِلَی الْحُکَّامِ لِتَأْکُلُوا فَرِ یقًا مِنْ أَمْوَالِ النَّاسِ بِالْإِثْمِ وَأَنْتُمْ تَعْلَمُونَ ﴿١٨٨﴾

و اموال یکدیگر را به ناحقّ نخورید و [به عنوان رشوه] آن را به حاکمان و قاضیان ندهید تا از اموال مردم به گناه بخورید؛ درحالی که خودتان [حقیقت را] می دانید.

این آیه به اصلی کلی اشاره می کند که در آیۀ 29 سوره نساء نیز آمده است. تمام فعالیت های اقتصادی با هر عنوانی، اعم از خرید و فروش یا تولید و توزیع، باید از راه مشروع باشد؛ وگرنه تصرف در مال دیگران است و خداوند اجازۀ چنین تصرفی را به بندگانش نداده است. هر فعالیت اقتصادی که هدف معقول و صحیحی داشته باشد و در چارچوب قوانین و مقررات دینی قرار گیرد، فعالیت مشروع محسوب می شود و غیر آن، هرچه باشد، نامشروع است. امروزه، درآمد از راه ربا، به عنوان فعالیتی مشروع نزد عقلا محسوب می شود و تقریباً تمام بانک ها براین اساس پایه گذاری شده اند؛ اما اسلام آن را حرام کرده و کسب درآمد از این راه را نوعی اعلام جنگ با خدا شمرده است.

ادامۀ آیه به یکی از مصادیق کسب مال حرام اشاره کرده است و می فرماید: برخی افراد با دادن رشوه به قاضی، درصدد تصرف اموال مردم به ناحق هستند؛ با آنکه خودشان می دانند این مال حقِ آن ها نیست. در این مواقع،

ص: 201

166- تقویم طبیعی

یَسْأَلُونَکَ عَنِ الْأَهِلَّةِ قُلْ هِیَ مَوَاقِیتُ لِلنَّاسِ وَالْحَجِّ وَلَیْسَ الْبِرُّ بِأَنْ تَأْتُوا الْبُیُوتَ مِنْ ظُهُورِ هَا وَلَ-ٰکِنَّ الْبِرَّ مَنِ اتَّقَیٰ وَأْتُوا الْبُیُوتَ مِنْ أَبْوَابِهَا وَاتَّقُوا اللَّ-هَ لَعَلَّکُمْ تُفْلِحُونَ ﴿١٨٩﴾

از تو دربارۀ هلال ماه نو سؤال می کنند. بگو: «آن ها نشان دهندۀ اوقات برای مردم و فرارسیدن موسم حج است.» اینکه از پشت دیوار وارد خانه ها شوید، کار نیکی نیست؛ بلکه نیکوکاری آن است که پرهیزکاری پیشه کنید و از راه در به خانه ها وارد شوید و از خدا پروا کنید تا رستگار شوید.

قرآن پرسش های متعدد و متنوعی را که مردم از پیامبر اسلام صلی الله علیه و آله وسلم می پرسیدند، در آیات مختلف نقل کرده است که این نشان دهندۀ ارتباط نزدیک و صمیمی مسلمانان با پیامبر صلی الله علیه و آله وسلم بوده است. ظهور هلال ماه نو از زمان آفرینش خورشید و زمین و ماه وجود داشته است و مردم همواره آن را می دیده اند؛ اما بااین حال، مردم دربارۀ حکمت این پدیدۀ طبیعی از رسول خداˆ سؤال می کنند و پیامبر صلی الله علیه و آله وسلم به آن ها پاسخ می دهند: «این یک تقویم طبیعی است که مردم به واسطۀ آن اوقات خود را تشخیص می دهند؛

ص: 202

167- جهاد با متجاوزان

وَقَاتِلُوا فِی سَبِیلِ اللَّ-هِ الَّذِینَ یُقَاتِلُونَکُمْ وَلَا تَعْتَدُوا إِنَّ اللَّ-هَ لَا یُحِبُّ الْمُعْتَدِینَ ﴿١٩٠﴾

و در راه خدا، با کسانی که با شما می جنگند، نبرد کنید؛ ولی از حد تجاوز نکنید که خداوند تجاوزکاران را دوست ندارد.

دفاع از خود در برابر دشمن، از حقوق اولیۀ بشر است؛ اما قرآن ضمن تأکید بر مقابله با هرگونه تجاوز می فرماید: قبل از دعوت دشمن به اسلام، دس--ت به اسلحه نبرید و شروع کنندۀ جنگ نباشید. در جنگ نیز متعرض کودکان و

ص: 203

168- مقابله به مثل در برابر دشمنان

وَاقْتُلُوهُمْ حَیْثُ ثَقِفْتُمُوهُمْ وَأَخْرِ جُوهُمْ مِنْ حَیْثُ أَخْرَ جُوکُمْ وَالْفِتْنَةُ أَشَدُّ مِنَ الْقَتْلِ وَلَا تُقَاتِلُوهُمْ عِنْدَ الْمَسْجِدِ الْحَرَ امِ حَتَّیٰ یُقَاتِلُوکُمْ فِیهِ فَإِنْ قَاتَلُوکُمْ فَاقْتُلُوهُمْ کَذَٰلِکَ جَزَاءُ الْکَافِرِ ینَ ﴿١٩١﴾

و آنان را [که با شما می جنگند و از هیچ جنایتی روی گردان نیستند] هرجا یافتید، بکُشید و از [مکّه] همان جایی که شما را بیرون کردند، آن ها را بیرون کنید و [بدانید که] فتنه انگیزی از کشتار بدتر است و نزد مسجدالحرام با آن ها جنگ نکنید، مگر آنکه آن ها در آنجا با شما بجنگند؛ پس اگر با شما پیکار کردند، آن ها را به قتل برسانید. چنین است جزای کافران.

فَإِنِ انْتَهَوْا فَإِنَّ اللَّ-هَ غَفُورٌ رَ حِیمٌ ﴿١٩٢﴾

و اگر [از جنگ و فتنه] دست کشیدند، همانا خداوند آمرزنده و مهربان است.

این آیات به مسلمانان دستور می دهد که با مشرکان مکه مقابله به مثل، یعنی تلافی به همان صورت کنند؛ زیرا آن ها مسلمانان را از شهر و دیارخودشان آواره می کردند و آن ها را تحت چنان شکنجه و آزاری قرار می دادند که به تعبیر قرآن، از کشتن بدتر بوده است. البته خداوند برای حفظ حرمت

ص: 204

169- جهاد برای ایجاد امنیت

وَقَاتِلُوهُمْ حَتَّیٰ لَا تَکُونَ فِتْنَةٌ وَیَکُونَ الدِّینُ لِلَّ-هِ فَإِنِ انْتَهَوْا فَلَا عُدْوَانَ إِلَّا عَلَی الظَّالِمِینَ ﴿١٩٣﴾

و با آن ها بجنگید تا فتنه و آشوبی باقی نماند و دین، تنها از آنِ خدا شود. پس اگر [از روش نادرست خود] دست برداشتند، [مزاحم آن ها نشوید؛ زیرا] تعدّی جز بر ستمکاران روا نیست.

هدف از جنگ و جهاد در اسلام، کشورگشایی و سلطه گری یا به دست آوردن غنایم جنگی نیست؛ بلکه به عکس، غرض، برچیده شدن بساط ظلم و تجاوز و نفی زمینه های کفر و شرک و خرافه است تا امکان تحقق عدالت اجتماعی و هدایت مردم به سوی دین خدا فراهم شود. بنابراین، جهاد با کسانی اسلامی است که درصدد مبارزۀ عملی با دین و اذیت و آزار مسلمانان برآیند؛ اما درصورتی که از این کارها دست بکِشند، جنگی ازسوی مسلمانان آغاز نخواهد

ص: 205

170- عدالت با دشمن

الشَّهْرُ الْحَرَ امُ بِالشَّهْرِ الْحَرَ امِ وَالْحُرُ مَاتُ قِصَاصٌ فَمَنِ اعْتَدَیٰ عَلَیْکُمْ فَاعْتَدُوا عَلَیْهِ بِمِثْلِ مَا اعْتَدَیٰ عَلَیْکُمْ وَاتَّقُوا اللَّ-هَ وَاعْلَمُوا أَنَّ اللَّ-هَ مَعَ الْمُتَّقِینَ ﴿١٩٤﴾

ماه حرام در برابر ماه حرام و [اگر دشمنان احترام آن را شکستند و با شما جنگیدند، شما نیز حق دارید مقابله به مثل کنید؛ زیرا] تمام حرمت ها[ی شکسته شده قابل) قصاص است و هرکس به شما حمله کرد، مانند آن تجاوز، بر او حمله کنید و از [مخالفت فرمان] خدا بپرهیزید [و زیاده روی نکنید] و بدانید که خداوند با پرهیزکاران است.

در چهار ماه از سال، جنگ حرام است که عبارت اند از: رجب، ذی قعده، ذی حجه و محرّم. مشرکان می خواستند از این فرصت سوء استفاده کنند و با حمله به مسلمانان در این ماه های حرام، آنان را غافل گیر کنند. آن ها گمان می کردند مسلمانان اجازه ندارند در این ماه ها، به مقابله برخیزند؛ غافل از آنکه حرمتِ خون مسلمان بیش از حرمتِ این ماه هاست و هرکس حرمت ها را بشکند، باید با او مقابله به مثل کرد و حکم قصاص را جاری ساخت.

ص: 206

171- خطر بخل و ثروت اندوزی

وَأَنْفِقُوا فِی سَبِیلِ اللَّ-هِ وَلَا تُلْقُوا بِأَیْدِیکُمْ إِلَی التَّهْلُکَةِ وَأَحْسِنُوا إِنَّ اللَّ-هَ یُحِبُّ الْمُحْسِنِینَ ﴿١٩٥﴾

و در راه خدا انفاق کنید [و با ترک انفاق] خویش را به دست خود، به هلاکت نیفکنید و نیکی کنید که خداوند نیکوکاران را دوست دارد.

آیات قبل دستور جهاد و مقابله به مثل را می داد؛ اما روشن است که جنگ بدون پشتوانۀ مالی و تأمین نیازهای رزمندگان در جبهه و خانواده های آنان امکان پذیر نیست و اگر مسلمانان حاضر نشوند در راه خدا از مال و جان خود بگذرند، دچار شکست می شوند و خود را به هلاکت می اندازند. البته در هنگام صلح و آرامش نیز اگر ثروتمندان به فکر محرومان جامعه نباشند و به وظیفۀ خمس و زکات و انفاق توجهی نکنند، طبیعی است که اختلاف طبقاتی رشد می کند و زمینه های ناامنی و بی عدالتی در جامعه ایجاد می شود. لذا انفاق و احسان به دیگران که موجب تعدیل ثروت می شود، درواقع، حافظ ثروت و سرمایه است. علی بن ابی طالب علیه السلام نیز می فرمایند: «اموال خویش را با دادن زکات حفظ کنید.»

ص: 207

172- تکلیف متناسب با توان

وَأَتِمُّوا الْحَجَّ وَالْعُمْرَ ةَ لِلَّ-هِ فَإِنْ أُحْصِرْ تُمْ فَمَاستیْسَرَ مِنَ الْهَدْیِ وَلَا تَحْلِقُوا رُ ءُوسَکُمْ حَتَّیٰ یَبْلُغَ الْهَدْیُ مَحِلَّهُ فَمَنْ کَانَ مِنْکُمْ مَرِ یضًا أَوْ بِهِ أَذًی مِنْ رَ أْسِهِ فَفِدْیَةٌ مِنْ صِیَامٍ أَوْ صَدَقَةٍ أَوْ نُسُکٍ فَإِذَا أَمِنْتُمْ فَمَنْ تَمَتَّعَ بِالْعُمْرَ ةِ إِلَی الْحَجِّ فَمَاستیْسَرَ مِنَ الْهَدْیِ فَمَنْ لَمْ یَجِدْ فَصِیَامُ ثَلَاثَةِ أَیَّامٍ فِی الْحَجِّ وَسَبْعَةٍ إِذَا رَ جَعْتُمْ تِلْکَ عَشَرَ ةٌ کَامِلَةٌ ذَٰلِکَ لِمَنْ لَمْ یَکُنْ أَهْلُهُ حَاضِرِ ی الْمَسْجِدِ الْحَرَ امِ وَاتَّقُوا اللَّ-هَ وَاعْلَمُوا أَنَّ اللَّ-هَ شَدِیدُ الْعِقَابِ ﴿١٩٦﴾

و حج و عمره را برای خدا به اتمام برسانید و اگر بازداشته شدید [و موانعی مانند ترس از دشمن یا بیماری اجازه نداد که پس از احرام بستن، حج را کامل کنید، بر شماست] قربانی کردن آنچه فراهم است [از شتر یا گاو یا گوسفند که به قربانگاه مکه یا مِنا بفرستید] و سرهای خود را نتراشید تا قربانی به قربانگاه برسد [و در آنجا ذبح شود] و اگر کسی از شما بیمار بود یا ناراحتی در سر داشت [و ناچار بود سر خود را زودتر بتراشد]، باید به عوض آن، روزه بگیرد یا صدقه بدهد یا گوسفندی را ذبح کند و چون [از بیماری یا دشمن] در امان شدید، پس هرکس به دنبال عمرۀ تمتّع، حج را آغاز کرده و آنچه را از قربانی که میسّر است [ذبح کند] و هرکس که قربانی نیافت، سه روز در ایام حج و هفت روز به هنگامی که بازگشت، روزه بدارد. این، دَه روزِ کامل است. [البته] این [حج تمتّع]

ص: 208

173- اوج وحدت در عبادت حج

الْحَجُّ أَشْهُرٌ مَعْلُومَاتٌ فَمَنْ فَرَ ضَ فِیهِنَّ الْحَجَّ فَلَا رَ فَثَ وَلَا فُسُوقَ وَلَا جِدَالَ فِی الْحَجِّ وَمَا تَفْعَلُوا مِنْ خَیْرٍ یَعْلَمْهُ اللَّ-هُ وَتَزَوَّدُوا فَإِنَّ خَیْرَ الزَّادِ التَّقْوَیٰ وَاتَّقُونِ یَا أُولِی الْأَلْبَابِ ﴿١٩٧﴾

حج [در] ماه های معیّنی است؛ پس هرکه در این ماه ها فریضۀ حج را ادا می کند، [بداند که] آمیزش جنسی و گناه و جدال در حج روا نیست و آنچه از کارهای خیر انجام دهید، خدا می داند و زادوتوشه تهیه کنید که البته بهترین زادوتوشه، تقواست. ای خردمندان، فقط از من پروا کنید.

ص: 209

174- امتیازطلبی ممنوع

لَیْسَ عَلَیْکُمْ جُنَاحٌ أَنْ تَبْتَغُوا فَضْلًا مِنْ رَ بِّکُمْ فَإِذَا أَفَضْتُمْ مِنْ عَرَ فَاتٍ فَاذْکُرُ وا اللَّ-هَ عِنْدَ الْمَشْعَرِ الْحَرَ امِ وَاذْکُرُ وهُ کَمَا هَدَاکُمْ وَإِنْ کُنْتُمْ مِنْ قَبْلِهِ لَمِنَ الضَّالِّینَ ﴿١٩٨﴾

گناهی بر شما نیست که از فضل پروردگارتان [از راه تجارت در ایام حج] بهره گیرید. پس وقتی از عرفات کوچ کردید، خدا را در مشعر الحرام یاد کنید و او را یاد کنید، به پاس آن که شما را هدایت کرد و به قطع، شما پیش از این، از گمراهان بودید.

ثُمَّ أَفِیضُوا مِنْ حَیْثُ أَفَاضَ النَّاسُ وَاسْتَغْفِرُ وا اللَّ-هَ إِنَّ اللَّ-هَ غَفُورٌ رَ حِیمٌ ﴿١٩٩﴾

سپس، از همان جا که مردم کوچ می کنند، [به سوی سرزمین مِنا] کوچ کنید و از خداوند آمرزش بخواهید که خداوند آمرزندۀ مهربان است.

در آیات قبل، انجام دادن برخی کارها که امنیت و وحدت مسلمانان را در حج به خطر می انداخت، ممنوع شد. این آیه برخلاف عقاید عربِ جاهلی که هرگونه معامله را در ایام حج گناه می شمرد، انجام کارهای اقتصادی و

ص: 210

175- اعتدال میان دنیا و آخرت

فَإِذَا قَضَیْتُمْ مَنَاسِکَکُمْ فَاذْکُرُ وا اللَّ-هَ کَذِکْرِ کُمْ آبَاءَکُمْ أَوْ أَشَدَّ ذِکْرً ا فَمِنَ النَّاسِ مَنْ یَقُولُ رَ بَّنَا آتِنَا فِی الدُّنْیَا وَمَا لَهُ فِی الْآخِرَ ةِ مِنْ خَلَاقٍ ﴿٢٠٠﴾

پس وقتی مناسک [حج] خود را انجام دادید، خدا را یاد کنید؛ همان گونه که پدران خویش را یاد می کنید؛ بلکه بیشتر و بهتر از آن. پس بعضی از مردم کسانی هستند که می گویند: «خداوندا، به ما در دنیا عطا کن.» آنان در آخرت بهره ای ندارند.

وَمِنْهُمْ مَنْ یَقُولُ رَ بَّنَا آتِنَا فِی الدُّنْیَا حَسَنَةً وَفِی الْآخِرَ ةِ حَسَنَةً و َقِنَا عَذَابَ النَّارِ ﴿٢٠١﴾

و بعضی مردم می گویند: «پروردگارا، در این دنیا به ما نیکی عطا کن و در آخرت نیز نیکی مرحمت فرما و ما را از عذاب آتش نگهدار.»

ص: 211

176- لطف خدا به پارسایان

وَاذْکُرُ وا اللَّ-هَ فِی أَیَّامٍ مَعْدُودَاتٍ فَمَنْ تَعَجَّلَ فِی یَوْمَیْنِ فَلَا إِثْمَ عَلَیْهِ وَمَنْ تَأَخَّرَ فَلَا إِثْمَ عَلَیْهِ لِمَنِ اتَّقَیٰ وَاتَّقُوا اللَّ-هَ وَاعْلَمُوا أَنَّکُمْ إِلَیْهِ تُحْشَرُ ونَ ﴿٢٠٣﴾

و خدا را در روزهای معیّنی یاد کنید. پس هرکس شتاب کند [و اعمال مِنا را] در دو روز [انجام دهد]، گناهی بر او نیست و هرکه تأخیر کند [و اعمال را در سه روز انجام دهد نیز] گناهی بر او نیست. [البته این اختیار] برای کسی است که [از محرّمات احرام] پرهیز کرده باشد. از خدا پروا کنید و بدانید در پیشگاه او محشور خواهید شد.

آیات قبل می فرمود: به جای تفاخر به نیاکان در مراسم حج، خدا را یاد کنید. به دنبال آن در این آیه، خداوند زمان یادکردن را نیز مشخص می کند. مراسم عید قربان در دهم ذی حجه برگزار می شود و پس ازآن، در روزهای یازدهم و دوازدهم و سیزدهم نیز که به ایام تَشریق معروف است، حاجیان در سرزمین مِنا به سر می برند. این آیه می فرماید: به جای ذکر افتخارات قومی و قبیلگی، در این روزها، ذکر خدا بگویید. در روایات نیز آمده است که در این روزها، پس از خواندن نمازهای واجب، این ذکر تکرار شود: «اللَّه اکبر، اللَّه اکبر،

لااله الاّ اللَّه واللَّه اکبر وللَّه الحمد، اللَّه اکبر علی ما هَدانا، اللَّه اکبر علی ما رَزَقَنا مِنْ بَهیمَةِ الاَنْعام.»

از این آیه می آموزیم:

اگر انسان اهل تقوا و پرهیزکاری باشد، خداوند بر او آسان می گیرد و کارهای او را اگرچه کم باشد، می پذیرد و نقص و ضعف کارهای او را می پوشاند.

ص: 213

177- تبلیغات جذاب دشمنان

وَمِنَ النَّاسِ مَنْ یُعْجِبُکَ قَوْلُهُ فِی الْحَیَاةِ الدُّنْیَا وَیُشْهِدُ اللَّ-هَ عَلَیٰ مَا فِی قَلْبِهِ وَهُوَ أَلَدُّ الْخِصَامِ ﴿٢٠٤﴾

و گفتار بعضی مردم دربارۀ زندگی دنیا، باعث تعجب تو می شود. [در ظاهر، اظهار محبت شدید می کند] و بر آنچه در دل [پنهان] کرده است، خداوند را گواه می گیرد [درحالی که] او سرسخت ترین دشمنان است.

افرادِ سست ایمان و منافق که به دنیا دل بسته اند، همواره سخنان زیبا و دل نشینی دربارۀ دنیا و زندگانی در آن می گویند تا مؤمنان از سخن آن ها به شگفتی درآیند و به آنان جلب شوند. قرآن خطر این افراد را گوشزد می کند و می فرماید: به این افراد اعتماد نکنید. آنان در دل، ایمانی ندارند و حتی با مؤمنان دشمن اند؛ ولی دشمنی خود را مخفی می کنند.

از این آیه می آموزیم:

فریب ظواهر زیبا و سخنان شیوا و تبلیغاتِ جذاب را نخوریم؛ بلکه ببینیم گوینده چه هدفی از این کارها دارد: آیا کلام او دنیاگرایی را در ما تقویت می کند یا ما را به خدا متوجه می کند؟

179- جان فشانی در راه خدا

وَإِذَا قِیلَ لَهُ اتَّقِ اللَّ-هَ أَخَذَتْهُ الْعِزَّةُ بِالْإِثْمِ فَحَسْبُهُ جَهَنَّمُ وَلَبِئْسَ الْمِهَادُ ﴿٢٠٦﴾

و هنگامی که به او گفته شود: «از خدا پروا کن»، غرور و نخوت او را به گناه می کشاند. پس آتش دوزخ برای او کافی است و چه بدجایگاهی است!

وَمِنَ النَّاسِ مَنْ یَشْرِ ی نَفْسَهُ ابْتِغَاءَ مَرْ ضَاتِ اللَّ-هِ وَاللَّ-هُ رَ ءُوفٌ بِالْعِبَادِ ﴿٢٠٧﴾

و از میان مردم، کسی است که برای کسب خشنودی خدا، جان خود را [با خدا] معامله می کند و خداوند با بندگان، مهربان است.

به دنبال آیات قبل دربارۀ ستم و فسادِ منافقانِ فریب کار، آیۀ 206 به غرور و نخوت آن ها اشاره می کند و می فرماید: اگر هم کسی آن ها را موعظه کند و از کارهای زشت بازدارد، نه تنها به نصیحت او گوش نمی کنند، بلکه بر لجاجت و خلاف کاری خود می افزایند و حاضرند هر عملی را انجام دهند. در

ص: 215

180- تفرقه افکنی؛ ندای شیطانی

یَا أَیُّهَا الَّذِینَ آمَنُوا ادْخُلُوا فِی السِّلْمِ کَافَّةً وَلَا تَتَّبِعُوا خُطُوَاتِ الشَّیْطَانِ إِنَّهُ لَکُمْ عَدُوٌّ مُبِینٌ ﴿٢٠٨﴾

ای کسانی که ایمان آورده اید، همگی در صلح و آشتی درآیید [و تسلیم مطلق خداوند شوید] و از گام های شیطان پیروی نکنید که او دشمن آشکار شماست.

فَإِنْ زَلَلْتُمْ مِنْ بَعْدِ مَا جَاءَتْکُمُ الْبَیِّنَاتُ فَاعْلَمُوا أَنَّ اللَّ-هَ عَزِیزٌ حَکِیمٌ ﴿٢٠٩﴾

ص: 216

181- توقعات نابجا

هَلْ یَنْظُرُ ونَ إِلَّا أَنْ یَأْتِیَهُمُ اللَّ-هُ فِی ظُلَلٍ مِنَ الْغَمَامِ وَالْمَلَائِکَةُ وَقُضِیَ الْأَمْرُ وَإِلَی اللَّ-هِ تُرْ جَعُ الْأُمُورُ ﴿٢١٠﴾

آیا [کافران و منکران] جز این انتظار دارند که خداوند فرشتگان در زیر سایبان هایی از ابر به سوی آن ها بیایند و کار یکسره شود؟ و بازگشت همۀ امور به سوی خداست.

ص: 217

182- فرجام کفران نعمت

سَلْ بَنِی إِسْرَ ائِیلَ کَمْ آتَیْنَاهُمْ مِنْ آیَةٍ بَیِّنَةٍ وَمَنْ یُبَدِّلْ نِعْمَةَ اللَّ-هِ مِنْ بَعْدِ مَا جَاءَتْهُ فَإِنَّ اللَّ-هَ شَدِیدُ الْعِقَابِ ﴿٢١١﴾

از بنی اسرائیل بپرس که چه اندازه دلایل روشن به آن ها دادیم [و آنان کفران نعمت کردند]؟ و هرکس نعمتِ خدا را پس از آنکه سراغ او آمد، [مسیر صلاح آن را به خلاف] تبدیل کند، پس بداند که خداوند سخت کیفر است.

خداوند به قوم بنی اسرائیل نعمت های مادی و معنوی بسیاری داد؛ ازجمله، رهبری همچون موسی علیه السلام به آنان عنایت فرمود که آنان را از اسارت فرعون نجات داد و امکانات خوبی برای زندگی دنیوی در اختیار آنان گذاشت. اما آن ها گرفتارِ تبدیل نعمت شدند؛ یعنی آن امکانات را در مسیرهای انحرافی و گناه و ستم به کار گرفتند. آن ها به جای خداپرستی، به گوساله پرستی روی

آوردند و به جای پیوستن به موسی علیه السلام سراغ سامری رفتند؛ درنتیجه، به غضب الهی گرفتار شدند و در همین دنیا، سرنوشتی شوم برای خود خریدند.

امروزه نیز با آنکه در دنیای صنعتی، نعمت ها و امکانات بسیاری در اختیار انسان قرار گرفته است، متأسفانه، در اثر دوری از تعلیمات آسمانی

ص: 218

183- دنیاپرستی؛ عامل مسخره کردن اهل ایمان

زُیِّنَ لِلَّذِینَ کَفَرُ وا الْحَیَاةُ الدُّنْیَا وَیَسْخَرُ ونَ مِنَ الَّذِینَ آمَنُوا وَالَّذِینَ اتَّقَوْا فَوْقَهُمْ یَوْمَ الْقِیَامَةِ وَاللَّ-هُ یَرْ زُقُ مَنْ یَشَاءُ بِغَیْرِ حِسَابٍ ﴿٢١٢﴾

زندگی دنیا در چشم کافران جلوه یافته است و [به همین دلیل] افراد باایمان را مسخره می کنند؛ درحالی که مؤمنان و پرهیزکاران در قیامت از آن ها برترند و خداوند هرکس را بخواهد، روزیِ بی شمار مرحمت می کند.

زرق وبرق دنیا چنان در چشم کافران جلوه کرده است که مست و مغرور شده اند و مؤمنان آخرت طلب را نادان و اَبله می خوانند و آنان را مسخره می کنند. حقیقت آن است که معیار برتریِ انسان ها، ارزش های معنوی و الهی همچون ایمان و تقواست که در قیامت نمود پیدا می کند؛ نه مال و مقام و عنوان دنیوی.

از این آیه می آموزیم:

دنیاگرایی عامل خودبزرگ بینی است و تحقیر و استهزای دیگران را به دنبال دارد. درمقابل، خداگرایی و پرهیزکاری مایۀ سعادتِ دنیا و آخرت و دریافت الطاف بی کران الهی است.

ص: 219

184- نیاز جامعه به قانون الهی

کَانَ النَّاسُ أُمَّةً وَاحِدَةً فَبَعَثَ اللَّ-هُ النَّبِیِّینَ مُبَشِّرِ ینَ وَمُنْذِرِ ینَ وَأَنْزَلَ مَعَهُمُ الْکِتَابَ بِالْحَقِّ لِیَحْکُمَ بَیْنَ النَّاسِ فِیمَا اخْتَلَفُوا فِیهِ وَمَا اخْتَلَفَ فِیهِ إِلَّا الَّذِینَ أُوتُوهُ مِنْ بَعْدِ مَا جَاءَتْهُمُ الْبَیِّنَاتُ بَغْیًا بَیْنَهُمْ فَهَدَی اللَّ-هُ الَّذِینَ آمَنُوا لِمَا اخْتَلَفُوا فِیهِ مِنَ الْحَقِّ بِإِذْنِهِ وَاللَّ-هُ یَهْدِی مَنْ یَشَاءُ إِلَیٰ صِرَ اطٍ مُسْتَقِیمٍ ﴿٢١٣﴾

مردم [در آغاز] امّتی یگانه و یک دست بودند. [به تدریج، جوامع و طبقات پدید آمد و در میان آن ها اختلافاتی پیدا شد.] پس خداوند پیامبران بشارت آور و بیم دهنده را برانگیخت و با آنان، کتاب آسمانی را به حق نازل کرد تا میان مردم در آنچه اختلاف داشتند، حکم کند. اما کسانی که کتاب به آن ها داده شده بود، با وجود دریافت نشانه های روشن در آن اختلاف کردند؛ آن هم به سبب حسادت میان خودشان. پس خداوند به توفیق خویش، مؤمنان را در آن حقیقتی که در آن اختلاف داشتند، هدایت کرد. و خداوند هرکس را بخواهد، به راه راست هدایت می کند.

این آیه به نقش مهم دین و قوانین الهی در ادارۀ جوامع بشری اشاره می کند و می فرماید: بشر در آغاز، زندگی ساده و محدودی داشت؛ اما با گسترش انسان ها و پدیدآمدن جوامع، به طور طبیعی، اختلافاتی میان مردم بروز کرد و نیاز به قانون و حاکم آشکار شد. در اینجا بود که پیامبران: ازسوی خدا، مأمور نجات و هدایت انسان ها شدند و براساس کتاب های آسمانی، داوری و حکومت کردند. آن ها برای ایجاد ثبات و امنیتِ جوامع، بسیار تلاش کردند؛ اما بسیاری از انسان ها از روی هوا و هوس و تعصّب و حسادت، در مقابل آن ها لجاجت کردند و حاضر به پذیرش حق نشدند. در این میان، فقط مؤمنان در سایۀ ایمان به خدا و پیامبران: و کتاب های آسمانی، به

ص: 220

185- بهشت را به بها دهند، نه به بهانه

أَمْ حَسِبْتُمْ أَنْ تَدْخُلُوا الْجَنَّةَ وَلَمَّا یَأْتِکُمْ مَثَلُ الَّذِینَ خَلَوْا مِنْ قَبْلِکُمْ مَسَّتْهُمُ الْبَأْسَاءُ وَالضَّرَّ اءُ وَزُلْزِلُوا حَتَّیٰ یَقُولَ الرَّ سُولُ وَالَّذِینَ آمَنُوا مَعَهُ مَتَیٰ نَصْرُ اللَّ-هِ أَلَا إِنَّ نَصْرَ اللَّ-هِ قَرِ یبٌ ﴿٢١٤﴾

آیا گمان کردید داخل بهشت می شوید بی آنکه پیش آمدِ ناگواری به شما برسد همانند آنچه برای گذشتگان شما پیش آمد؟! آنان گرفتار تنگ دستی و ناخوشی شده و چنان زیروزبر شدند که پیامبر و افرادی که ایمان آورده و همراه او بودند، گفتند: «پس چه زمانی یاری خدا خواهد آمد؟!» [به آن ها گفته شد:] «آگاه باشید که یاری خداوند نزدیک است.»

آیۀ قبل نقش ایمان به خدا را در رسیدن به هدایت و سعادت و دوری از اختلاف بیان کرد. این آیه به دنبال آیۀ قبل می فرماید: ایمان قلبی به تنهایی کافی نیست، بلکه باید در عمل نیز در حوادث تلخ و ناگواری هایی که پیش می آید، ایمان خود را با توکل به او حفظ کرد و در پیچ وخَم زندگی، از راه خدا منحرف نشد؛ زیرا حوادث، همه، زمینۀ آزمایش هستند و درجۀ ایمان افراد در چنین آزمایش هایی سنجیده می شود.

ص: 221

186- اولویت دادن به خویشان در انفاق

یَسْأَلُونَکَ مَاذَا یُنْفِقُونَ قُلْ مَا أَنْفَقْتُمْ مِنْ خَیْرٍ فَلِلْوَالِدَیْنِ وَالْأَقْرَ بِینَ وَالْیَتَامَیٰ وَالْمَسَاکِینِ وَابْنِ السَّبِیلِ وَمَا تَفْعَلُوا مِنْ خَیْرٍ فَإِنَّ اللَّ-هَ بِهِ عَلِیمٌ ﴿٢١٥﴾

از تو می پرسند که چه چیز را انفاق کنند. بگو: «هر مالی که [می خواهید] انفاق کنید، برای پدر و مادر و نزدیکان و یتیمان و مستمندان و درراه ماندگان باشد» و [بدانید] هر کار خیری که انجام دهید، همانا خداوند از آن آگاه است.

از نشانه های افراد مؤمن که در بسیاری از آیات قرآن به آن اشاره شده، رسیدگی به محرومان و توجه به آنان است. مسلمانان صدر اسلام از پیامبر صلی الله علیه و آله وسلم می پرسیدند: چه چیز را و به چه مقدار باید انفاق کنیم؟ ازآنجاکه نوع و مقدار انفاق موضوع ثابت و مشخصی نیست و به امکانات ما و نیاز طرفِ مقابل بستگی دارد، قرآن می فرماید: در انفاق، مهم آن است که چیز مفید و سودمندی را انفاق کنید، هرچه باشد و هر مقدار که باشد و در این کار به همه توجه کنید. هم پدر و مادرِ سالمند و نیازمند و هم خویشاوندانِ محروم و هم اقشار مختلف جامعه به کمک شما نیاز دارند.

در پایان، آیه می فرماید: نه فقط انفاق، بلکه هر کار خیری که در حق دیگران انجام دهید، خدا به آن آگاه است؛ پس به دنبال آن نباشید که مردم از کار خیر شما مطلع شوند، بلکه سعی کنید انفاق شما پنهانی باشد که به اخلاص نزدیک تر است.

ص: 222

187- مصلحت جویی، نه لذت طلبی

کُتِبَ عَلَیْکُمُ الْقِتَالُ وَهُوَ کُرْ هٌ لَکُمْ وَعَسَیٰ أَنْ تَکْرَ هُوا شَیْئًا وَهُوَ خَیْرٌ لَکُمْ وَعَسَیٰ أَنْ تُحِبُّوا شَیْئًا وَهُوَ شَرٌّ لَکُمْ وَاللَّ-هُ یَعْلَمُ وَأَنْتُمْ لَا تَعْلَمُونَ ﴿٢١٦﴾

جهاد [در راه خدا] بر شما مقرّر شد؛ درحالی که برای شما ناخوشایند است. و چه بسا چیزی را خوش نداشته باشید؛ ولی خیر شما در آن باشد و چه بسا چیزی را دوست داشته باشید، درحالی که ضرر و شرّ شما در آن باشد. خداوند [صلاح شما را] می داند و شما نمی دانید.

خداوند برای حفظ دین، جهاد با دشمنان را بر مؤمنان واجب کرد. طبع بشر میل به خوشی و راحتی دارد و جنگ و نبرد را دوست ندارد؛ زیرا موجب مرگ و جراحت و زیان می شود. این آیه می فرماید: نبرد با دشمن، سخت است و ناخوش؛ اما سعادت دنیا و آخرت شما در گرو آن است. پس در برابر دستورهای خداوند، براساس غرایز و خواسته های نفسانی، خوب و بد را تعریف نکنید. کودک بیمار از واکسن زدن فرار می کند، با آنکه سلامت و حیات او بستگی به آن دارد. در مقابل، غذای خوشمزه را دوست دارد؛ درحالی که هنگام بیماری، آن غذا برای او ضرر دارد. پس نه هر خوشی، خوب است و نه هر سختی، بد.

ص: 223

188- واقع بینی، نه ظاهرنگری

یَسْأَلُونَکَ عَنِ الشَّهْرِ الْحَرَ امِ قِتَالٍ فِیهِ قُلْ قِتَالٌ فِیهِ کَبِیرٌ وَصَدٌّ عَنْ سَبِیلِ اللَّ-هِ وَکُفْرٌ بِهِ وَالْمَسْجِدِ الْحَرَ امِ وَإِخْرَ اجُ أَهْلِهِ مِنْهُ أَکْبَرُ عِنْدَ اللَّ-هِ وَالْفِتْنَةُ أَکْبَرُ مِنَ الْقَتْلِ وَلَا یَزَالُونَ یُقَاتِلُونَکُمْ حَتَّیٰ یَرُ دُّوکُمْ عَنْ دِینِکُمْ إِنِ اسْتَطَاعُوا وَمَنْ یَرْ تَدِدْ مِنْکُمْ عَنْ دِینِهِ فَیَمُتْ وَهُوَ کَافِرٌ فَأُولَ-ٰئِکَ حَبِطَتْ أَعْمَالُهُمْ فِی الدُّنْیَا وَالْآخِرَ ةِ وَأُولَ-ٰئِکَ أَصْحَابُ النَّارِ هُمْ فِیهَا خَالِدُونَ ﴿٢١٧﴾

[ای پیامبر] از تو دربارۀ جنگ در ماه حرام می پرسند. بگو: «جنگ در آن ماه ها [گناهی] بزرگ است؛ ولی بازداشتن مردم از راه خدا و کفرورزیدن به او و [بی حرمتی به] مسجدالحرام و اخراج ساکنانش از آنجا، [گناهش] نزد خداوند بزرگ تر است، [چون فتنه است و] فتنه انگیزی از قتل و کشتار بدتر است.» آنان پیوسته با شما می جنگند تا اگر بتوانند، شما را از دینتان برگردانند و کسانی از شما که از دین خود برگردند و درحالِ کفر بمیرند، اعمالشان در دنیا و آخرت تباه و اهل دوزخ می شوند و همیشه در آن خواهند بود.

ص: 224

189- پرسش از شراب و قمار

یَسْأَلُونَکَ عَنِ الْخَمْرِ وَالْمَیْسِرِ قُلْ فِیهِمَا إِثْمٌ کَبِیرٌ وَمَنَافِعُ لِلنَّاسِ وَإِثْمُهُمَا أَکْبَرُ مِنْ نَفْعِهِمَا وَیَسْأَلُونَکَ مَاذَا یُنْفِقُونَ قُلِ الْعَفْوَ کَذَٰلِکَ یُبَیِّنُ اللَّ-هُ لَکُمُ الْآیَاتِ لَعَلَّکُمْ تَتَفَکَّرُ ونَ ﴿٢١٩﴾

از تو دربارۀ شراب و قمار می پرسند. بگو: «در آن دو، گناه و زیان بزرگی است و منافعی [مادی] نیز برای مردم دارند؛ [ولی] گناه آن دو از سودشان بیشتر است.» [همچنین] از تو می پرسند که چه چیزی انفاق کنند. بگو: «افزون [بر نیاز خود را].» خداوند این چنین، آیات را برای شما روشن می سازد تا شاید بیندیشید.

ص: 226

190- ازدواج برپایۀ ارزش ها

وَلَا تَنْکِحُوا الْمُشْرِ کَاتِ حَتَّیٰ یُؤْمِنَّ وَلَأَمَةٌ مُؤْمِنَةٌ خَیْرٌ مِنْ مُشْرِ کَةٍ وَلَوْ أَعْجَبَتْکُمْ وَلَا تُنْکِحُوا الْمُشْرِ کِینَ حَتَّیٰ یُؤْمِنُوا وَلَعَبْدٌ مُؤْمِنٌ خَیْرٌ مِنْ مُشْرِ کٍ وَلَوْ أَعْجَبَکُمْ أُولَ-ٰئِکَ یَدْعُونَ إِلَی النَّارِ وَاللَّ-هُ یَدْعُو إِلَی الْجَنَّةِ وَالْمَغْفِرَ ةِ بِإِذْنِهِ وَیُبَیِّنُ آیَاتِهِ لِلنَّاسِ لَعَلَّهُمْ یَتَذَکَّرُ ونَ ﴿٢٢١﴾

و با زنان مشرک ازدواج نکنید تا ایمان آورند. کنیز باایمان از زن مشرک بهتر است؛ هرچند [زیبایی یا ثروت یا موقعیت او] شما را به شگفتی آورد. به مردان مشرک نیز زن ندهید تا ایمان آورند. بردۀ باایمان از مرد مشرک بهتر است؛ هرچند [موقعیت و ثروت او] شما را به شگفتی وادارد. آن مشرکان [شما را] به سوی آتش دعوت می کنند؛ درحالی که خداوند با فرمان خود، شما را به بهشت و آمرزش فرامی خواند و آیات خویش را برای مردم روشن می کند؛ شاید پند گیرند.

اسلام به موضوع ازدواج و تشکیل خانواده اهمیت خاصی داده و برای انتخاب همسر، شروطی را مشخص کرده است. اولین و مهم ترین شرط انتخاب همسر، داشتن ایمان و اعتقاد صحیح است؛ زیرا به تجربه، ثابت شده است که

ص: 229

191- فرزند؛ گل بوستان خانواده

وَیَسْأَلُونَکَ عَنِ الْمَحِیضِ قُلْ هُوَ أَذًی فَاعْتَزِلُوا النِّسَاءَ فِی الْمَحِیضِ وَلَا تَقْرَ بُوهُنَّ حَتَّیٰ یَطْهُرْ نَ فَإِذَا تَطَهَّرْ نَ فَأْتُوهُنَّ مِنْ حَیْثُ أَمَرَ کُمُ اللَّ-هُ إِنَّ اللَّ-هَ یُحِبُّ التَّوَّابِینَ وَیُحِبُّ الْمُتَطَهِّرِ ینَ ﴿٢٢٢﴾

و از تو دربارۀ حیض (عادت ماهانۀ زنان) می پرسند. بگو: «آن مایۀ درد و رنج است. پس در حالِ حیض، از [آمیزش با] زنان کناره گیری کنید و با آن ها نزدیکی نکنید تا پاک شوند. پس هنگامی که پاک شدند، آن گونه که خداوند به شما فرمان داده است، نزد آن ها بروید. خداوند، توبه کنندگان را دوست دارد و طالبان پاکی را نیز دوست می دارد.»

نِسَاؤُکُمْ حَرْ ثٌ لَکُمْ فَأْتُوا حَرْ ثَکُمْ أَنَّیٰ شِئْتُمْ وَقَدِّمُوا لِأَنْفُسِکُمْ وَاتَّقُوا اللَّ-هَ وَاعْلَمُوا أَنَّکُمْ مُلَاقُوهُ وَبَشِّرِ الْمُؤْمِنِینَ ﴿٢٢٣﴾

ص: 230

192- سوگندهای ناروا

وَلَا تَجْعَلُوا اللَّ-هَ عُرْ ضَةً لِأَیْمَانِکُمْ أَنْ تَبَرُّ وا وَتَتَّقُوا وَتُصْلِحُوا بَیْنَ النَّاسِ وَاللَّ-هُ سَمِیعٌ عَلِیمٌ ﴿٢٢٤﴾

و خدا را دستاویز سوگندهای خود قرار ندهید تا [بدین بهانه] نیکوکاری و پرهیزکاری و سازش دادن میان مردم را رها کنید. همانا خداوند شنوا و داناست.

لَا یُؤَاخِذُکُمُ اللَّ-هُ بِاللَّغْوِ فِی أَیْمَانِکُمْ وَلَ-ٰکِنْ یُؤَاخِذُکُمْ بِمَا کَسَبَتْ قُلُوبُکُمْ وَاللَّ-هُ غَفُورٌ حَلِیمٌ ﴿٢٢٥﴾

خداوند شما را به سبب سوگندهای بیهوده [و بدون قصد] بازخواست نمی کند؛ اما به سبب آنچه دل های شما [ازروی اراده و آگاهی] قصد کرده است، شما را بازخواست می کند. [بدانید که] خداوند آمرزنده و بردبار است.

در کتب تفسیری آمده است که میان داماد و دخترِ یکی از یاران پیامبر اختلافی روی داد. او سوگند یاد کرد که برای اصلاح کار آن ها هیچ دخالتی نکند. این آیات نازل شد و فرمود: سوگند را بهانه ای برای فرار از مسئولیت خود که همانا اصلاح میان مردم است، قرار ندهید و به علت سوگندهای بیجا، خود را از کارهای نیک محروم نکنید. اصولاً این گونه سوگندها ارزشی ندارد و خداوند کسی را به دلیل نقض آن ها مؤاخذه نمی کند. خداوند این گونه لغزش ها را می بخشد؛ البته اگر از روی بی توجهی و بدون فکر و اراده از انسان سر زده باشد.

ص: 232

193- طلاق و جدایی، نه آزار و زورگویی

لِلَّذِینَ یُؤْلُونَ مِنْ نِسَائِهِمْ تَرَ بُّصُ أَرْ بَعَةِ أَشْهُرٍ فَإِنْ فَاءُوا فَإِنَّ اللَّ-هَ غَفُورٌ رَ حِیمٌ ﴿٢٢٦﴾

کسانی که [به قصد آزار همسر] سوگند می خورند با زنان خویش نیامیزند، چهار ماه فرصت دارند. پس اگر [از سوگند خود] برگشتند، [بدانند که] خداوند آمرزنده و مهربان است.

وَ إِنْ عَزَمُوا الطَّلَاقَ فَإِنَّ اللَّ-هَ سَمِیعٌ عَلِیمٌ ﴿٢٢٧﴾

و اگر تصمیم گرفتند طلاق بدهند، [بدانند که] خدا شنوا و داناست.

از عادات زشتی که در میان عرب های قبل از اسلام وجود داشت، این بود که بعضی مردان برای آنکه همسر خود را در تنگنا و فشار روحی و جسمی قرار دهند، سوگند می خوردند که دیگر سراغ همسر خود نروند. لذا او را بدون ادای حقوقش رها می کردند: نه با طلاق دادن آزادش می گذاردند و نه برای او همسری می کردند. اسلام برای مبارزه با این رفتارهای ناپسند، اعلام کرد هرکس چنین سوگندی یاد کند، فقط چهار ماه فرصت دارد که تکلیف همسرش را مشخص کند: یا از سوگند خود برگردد و با همسر خویش زندگی کند یا اگر امکان ادامۀ زندگی برایش وجود ندارد، به طور رسمی همسرش را طلاق دهد.

ص: 233

194- حفظ حقوق فرزندان در طلاق

وَالْمُطَلَّقَاتُ یَتَرَ بَّصْنَ بِأَنْفُسِهِنَّ ثَلَاثَةَ قُرُ وءٍ وَلَا یَحِلُّ لَهُنَّ أَنْ یَکْتُمْنَ مَا خَلَقَ اللَّ-هُ فِی أَرْ حَامِهِنَّ إِنْ کُنَّ یُؤْمِنَّ بِاللَّ-هِ وَالْیَوْمِ الْآخِرِ وَبُعُولَتُهُنَّ

أَحَقُّ بِرَ دِّهِنَّ فِی ذَٰلِکَ إِنْ أَرَ ادُوا إِصْلَاحًا وَلَهُنَّ مِثْلُ الَّذِی عَلَیْهِنَّ بِالْمَعْرُ وفِ وَلِلرِّ جَالِ عَلَیْهِنَّ دَرَ جَةٌ وَاللَّ-هُ عَزِیزٌ حَکِیمٌ ﴿٢٢٨﴾

زنان طلاق داده شده باید تا سه مرتبه دیدن عادت ماهانه انتظار بکِشند [و عدّه نگه دارند] و اگر به خدا و روز رستاخیز ایمان دارند، برای آنان روا نیست که آنچه را خدا در رحم آن ها آفریده است، کتمان کنند. و شوهرانشان اگر سر آشتی دارند، در این مدت، به بازگرداندن آن ها [به زندگی دوباره] سزاوارترند و برای زنان در برابر وظایفی که برعهده دارند، حقوق شایسته ای مقرر شده است و [در ادارۀ امور خانواده] مردان بر زنانبرتری دارند و خداوند توانا و حکیم است.

این آیه برای حفظ حریم خانواده و فرزندان، بیان می کند که درصورت وقوع طلاق، زن باز هم حدود سه ماه صبر کند و به ازدواج فرد دیگری درنیاید، تا

ص: 234

195- احسان و نیکی حتی درصورت طلاق

الطَّلَاقُ مَرَّ تَانِ فَإِمْسَاکٌ بِمَعْرُ وفٍ أَوْ تَسْرِ یحٌ بِإِحْسَانٍ وَلَا یَحِلُّ لَکُمْ أَنْ تَأْخُذُوا مِمَّا آتَیْتُمُوهُنَّ شَیْئًا إِلَّا أَنْ یَخَافَا أَلَّا یُقِیمَا حُدُودَ اللَّ-هِ فَإِنْ خِفْتُمْ أَلَّا یُقِیمَا حُدُودَ اللَّ-هِ فَلَا جُنَاحَ عَلَیْهِمَا فِیمَا افْتَدَتْ بِهِ تِلْکَ حُدُودُ اللَّ-هِ فَلَا تَعْتَدُوهَا وَمَنْ یَتَعَدَّ حُدُودَ اللَّ-هِ فَأُولَ-ٰئِکَ هُمُ الظَّالِمُونَ ﴿٢٢٩﴾

طلاق [رِجعی که امکان رجوع و بازگشت دارد، حداکثر] دو مرتبه است. پس از آن یا فرد به طور شایسته همسر خود را نگهدارد یا با نیکی او را رها سازد [و از او

ص: 235

196- ازدواج و طلاق برمبنای قوانین دین

فَإِنْ طَلَّقَهَا فَلَا تَحِلُّ لَهُ مِنْ بَعْدُ حَتَّیٰ تَنْکِحَ زَوْجًا غَیْرَ هُ فَإِنْ طَلَّقَهَا فَلَا جُنَاحَ عَلَیْهِمَا أَنْ یَتَرَ اجَعَا إِنْ ظَنَّا أَنْ یُقِیمَا حُدُودَ اللَّ-هِ وَتِلْکَ حُدُودُ اللَّ-هِ یُبَیِّنُهَا لِقَوْمٍ یَعْلَمُونَ ﴿٢٣٠﴾

پس اگر [بعد از دو طلاق و دو رجوع، برای بار سوم] او را طلاق داد، دیگر آن زن بر او حلال نخواهد بود، مگر آنکه به ازدواج مرد دیگری درآید. پس اگر [شوهر دوم] او را طلاق داد، مانعی ندارد که [به زندگی با شوهر قبلی] بازگردند؛ البته درصورتی که امیدوار باشند حدود الهی را برپا می کنند و این ها حدود الهی است که خداوند آن ها را برای افراد آگاه بیان می کند.

وَإِذَا طَلَّقْتُمُ النِّسَاءَ فَبَلَغْنَ أَجَلَهُنَّ فَأَمْسِکُوهُنَّ بِمَعْرُ وفٍ أَوْ سَرِّ حُوهُنَّ بِمَعْرُ وفٍ وَلَا تُمْسِکُوهُنَّ ضِرَ ارً ا لِتَعْتَدُوا وَمَنْ یَفْعَلْ ذَٰلِکَ فَقَدْ ظَلَمَ نَفْسَهُ وَلَا تَتَّخِذُوا آیَاتِ اللَّ-هِ هُزُوًا وَاذْکُرُ وا نِعْمَتَ اللَّ-هِ عَلَیْکُمْ وَمَا أَنْزَلَ عَلَیْکُمْ مِنَ الْکِتَابِ وَالْحِکْمَةِ یَعِظُکُمْ بِهِ وَاتَّقُوا اللَّ-هَ وَاعْلَمُوا أَنَّ اللَّ-هَ بِکُلِّ شَیْءٍ عَلِیمٌ ﴿٢٣١﴾

و هنگامی که زنان را طلاق دادید و به پایان مهلت رسیدند، یا [آشتی کنید و] به نحو شایسته آن ها را نگه دارید یا آن ها را به نحو پسندیده ای رها سازید و برای آزاررسانیدن، آنان را نگاه ندارید تا [به حقوقشان] تجاوز کنید و کسی که

چنین کند، به خویشتن ستم کرده است. پس مبادا آیات خدا را به مسخره بگیرید. و به خاطر بیاورید نعمتی را که خداوند به شما داده و آنچه از کتاب و حکمت که

ص: 237

197- حفظ حقوق نوزاد

وَالْوَالِدَاتُ یُرْ ضِعْنَ أَوْلَادَهُنَّ حَوْلَیْنِ کَامِلَیْنِ لِمَنْ أَرَ ادَ أَنْ یُتِمَّ الرَّ ضَاعَةَ وَعَلَی الْمَوْلُودِ لَهُ رِ زْقُهُنَّ وَکِسْوَتُهُنَّ بِالْمَعْرُ وفِ لَا تُکَلَّفُ نَفْسٌ إِلَّا وُسْعَهَا لَا تُضَارَّ وَالِدَةٌ بِوَلَدِهَا وَلَا مَوْلُودٌ لَهُ بِوَلَدِهِ وَعَلَی الْوَارِ ثِ مِثْلُ ذَٰلِکَ فَإِنْ أَرَ ادَا فِصَالًا عَنْ تَرَ اضٍ مِنْهُمَا وَتَشَاوُرٍ فَلَا جُنَاحَ عَلَیْهِمَا وَإِنْ أَرَ دْتُمْ أَنْ تَسْتَرْ ضِعُوا أَوْلَادَکُمْ فَلَا جُنَاحَ عَلَیْکُمْ إِذَا سَلَّمْتُمْ مَا آتَیْتُمْ بِالْمَعْرُ وفِ وَاتَّقُوا اللَّ-هَ وَاعْلَمُوا أَنَّ اللَّ-هَ بِمَا تَعْمَلُونَ بَصِیرٌ ﴿٢٣٣﴾

مادرانی که می خواهند دوران شیردهی را کامل کنند، باید دو سال تمام فرزندانشان را شیر دهند و خوراک و پوشاک این مادران، به گونه ای شایسته، بر عهدۀ [پدر و] صاحب فرزند است. [البته] هیچ کس تکلیفی بیش از مقدار توانایی خود ندارد. هیچ مادر و هیچ پدری نباید به خاطر فرزندش زیان ببیند یا به فرزندش ضرر بزند و برعهدۀ وارث [پدر]، همانند آن [هزینه های خوراک و پوشاک مادر] است و اگر پدر و مادر با توافق و مشورت هم بخواهند کودک را [زودتر از دو سال] از شیر بازگیرند، گناهی بر آن ها نیست و اگر خواستید دایه ای برای فرزندانتان بگیرید، گناهی بر شما نیست؛ به شرط اینکه آنچه را قرار گذاشته اید، به شیوه ای پسندیده بپردازید و از [مخالفت فرمان] خدا بپرهیزید و بدانید خدا به آنچه انجام می دهید، بیناست.

خانواده رکن جامعه است و هرگونه تزلزل در آن، موجب بروز مشکلاتی در جامعه می شود. در آیات قبل، دربارۀ جداشدن زن و مرد از یکدیگر بحث شد. به دنبال آن، لازم بود تکلیف فرزندان و به خصوص نوزادان مشخص شود. این آیه باتوجه به عواطف مادری و اهمیت شیر مادر برای فرزند، دو سال شیردادن را توصیه کرده است که حتی اگر مادر از پدرِ فرزند جدا شد یا پدر از دنیا رفت، مادر باید به این حق فرزند توجه کند و اختلاف او با همسرش

ص: 239

198- حفظ حرمت همسران

وَالَّذِینَ یُتَوَفَّوْنَ مِنْکُمْ وَیَذَرُ ونَ أَزْوَاجًا یَتَرَ بَّصْنَ بِأَنْفُسِهِنَّ أَرْ بَعَةَ أَشْهُرٍ وَعَشْرً ا فَإِذَا بَلَغْنَ أَجَلَهُنَّ فَلَا جُنَاحَ عَلَیْکُمْ فِیمَا فَعَلْنَ فِی أَنْفُسِهِنَّ بِالْمَعْرُ وفِ وَاللَّ-هُ بِمَا تَعْمَلُونَ خَبِیرٌ ﴿٢٣٤﴾

و کسانی از شما که می میرند و همسرانی باقی می گذارند، آن زنان باید چهار ماه و دَه روز انتظار بکِشند و وقتی مهلتشان به پایان رسید، گناهی بر شما نیست که هرچه می خواهند، دربارۀ خودشان به طور شایسته انجام دهند [و با مرد دلخواه خود ازدواج کنند] و خداوند به آنچه انجام می دهید، آگاه است.

به جز طلاق، از دیگر اتفاق هایی که به اجبار، سبب جدایی می شود، مرگ شوهر است. در میان اقوام و ملل مختلف، دربارۀ زنانی که شوهران خود را از دست می داده اند، رفتارهای متناقضی وجود داشته است. برای نمونه، برخی معتقد بوده اند که زن نیز باید پس از مرگ شوهر بمیرد؛ لذا او را همراه شوهرش و به صورت زنده دفن می کردند. بعضی اقوام ازدواج مجدد این زن را ممنوع می دانستند. درمقابل، برخی دیگر، از همان لحظۀ مرگ همسر،

ص: 240

199- خواستگاری علنی، نه قول وقرار پنهانی

وَلَا جُنَاحَ عَلَیْکُمْ فِیمَا عَرَّ ضْتُمْ بِهِ مِنْ خِطْبَةِ النِّسَاءِ أَوْ أَکْنَنْتُمْ فِی أَنْفُسِکُمْ عَلِمَ اللَّ-هُ أَنَّکُمْ سَتَذْکُرُ ونَهُنَّ وَلَ-ٰکِنْ لَا تُوَاعِدُوهُنَّ سِرًّ ا إِلَّا أَنْ تَقُولُوا قَوْلًا مَعْرُ وفًا وَلَا تَعْزِمُوا عُقْدَةَ النِّکَاحِ حَتَّیٰ یَبْلُغَ الْکِتَابُ أَجَلَهُ وَاعْلَمُوا أَنَّ اللَّ-هَ یَعْلَمُ مَا فِی أَنْفُسِکُمْ فَاحْذَرُ وهُ وَاعْلَمُوا أَنَّ اللَّ-هَ غَفُورٌ حَلِیمٌ ﴿٢٣٥﴾

و گناهی بر شما نیست که با کنایه [از زنانی که در عدّۀ وفات یا طلاق هستند]، خواستگاری کنید یا [بی آنکه تصمیم خود را] در دل نهان کنید. خداوند می داند که شما آن ها را یاد خواهید کرد؛ ولی با آن ها قول وقرار پنهانی [برای ازدواج] نگذارید، مگر آنکه [به کنایه] سخن پسندیده بگویید. ولی [درهرحال] برای عقد ازدواج اقدام نکنید تا مدت مقرّر به سر آید و بدانید خداوند آنچه را در دل دارید، می داند. پس، از [مخالفت با] او بپرهیزید و بدانید خداوند آمرزنده و بردبار است.

به دنبال آیۀ قبل که به زنانِ شوهراز دست داده اجازه داد همسر دیگری را به دلخواه خود انتخاب کنند، این آیه می فرماید: ازدواج کردن در آن مدت

ص: 241

200- حفظ حقوق مالیِ همسر

لَا جُنَاحَ عَلَیْکُمْ إِنْ طَلَّقْتُمُ النِّسَاءَ مَا لَمْ تَمَسُّوهُنَّ أَوْ تَفْرِ ضُوا لَهُنَّ فَرِ یضَةً وَمَتِّعُوهُنَّ عَلَی الْمُوسِعِ قَدَرُ هُ وَعَلَی الْمُقْتِرِ قَدَرُ هُ مَتَاعًا بِالْمَعْرُ وفِ حَقًّا عَلَی الْمُحْسِنِینَ ﴿٢٣٦﴾

اگر زنان را قبل از آمیزش یا قبل از تعیین مِهر [به دلایلی] طلاق دهید، گناهی بر شما نیست؛ ولی آن ها را [با هدیه ای مناسب] بهره مند کنید. کسی که توانایی دارد، به اندازۀ توانش و کسی که تنگ دست است، به اندازۀ وسعش، هدیه ای شایسته بدهد [که مناسب حالِ دهنده و گیرنده باشد]. این کار برای نیکوکاران سزاوار است.

وَإِنْ طَلَّقْتُمُوهُنَّ مِنْ قَبْلِ أَنْ تَمَسُّوهُنَّ وَقَدْ فَرَ ضْتُمْ لَهُنَّ فَرِ یضَةً فَنِصْفُ مَا فَرَ ضْتُمْ إِلَّا أَنْ یَعْفُونَ أَوْ یَعْفُوَ الَّذِی بِیَدِهِ عُقْدَةُ النِّکَاحِ وَأَنْ تَعْفُوا أَقْرَ بُ لِلتَّقْوَیٰ وَلَا تَنْسَوُا الْفَضْلَ بَیْنَکُمْ إِنَّ اللَّ-هَ بِمَا تَعْمَلُونَ بَصِیرٌ ﴿٢٣٧﴾

و اگر زنان را قبل از آمیزش طلاق می دهید، درحالی که برای آن ها مهریه تعیین کرده اید، نصف آنچه را تعیین کرده اید [به آن ها بدهید]، مگر اینکه آن ها [حقّ خود

ص: 242

201- نماز، حتی در میدان جنگ

حَافِظُوا عَلَی الصَّلَوَاتِ وَالصَّلَاةِ الْوُسْطَیٰ وَقُومُوا لِلَّ-هِ قَانِتِینَ ﴿٢٣٨﴾

بر ادای همۀ نمازها و [به ویژه] نماز وُسطی (ظهر) مواظبت کنید و برای خدا، خاضعانه به پا خیزید.

فَإِنْ خِفْتُمْ فَرِ جَالًا أَوْ رُ کْبَانًا فَإِذَا أَمِنْتُمْ فَاذْکُرُ وا اللَّ-هَ کَمَا عَلَّمَکُمْ مَا لَمْ تَکُونُوا تَعْلَمُونَ ﴿٢٣٩﴾

ص: 243

202- اختیار زن برای انتخاب همسر

وَالَّذِینَ یُتَوَفَّوْنَ مِنْکُمْ وَیَذَرُ ونَ أَزْوَاجًا وَصِیَّةً لِأَزْوَاجِهِمْ مَتَاعًا إِلَی الْحَوْلِ غَیْرَ إِخْرَ اجٍ فَإِنْ خَرَ جْنَ فَلَا جُنَاحَ عَلَیْکُمْ فِی مَا فَعَلْنَ فِی أَنْفُسِهِنَّ مِنْ مَعْرُ وفٍ وَاللَّ-هُ عَزِیزٌ حَکِیمٌ ﴿٢٤٠﴾

ص: 244

203- بازگشت مُردگان به دنیا

أَلَمْ تَرَ إِلَی الَّذِینَ خَرَ جُوا مِنْ دِیَارِ هِمْ وَهُمْ أُلُوفٌ حَذَرَ الْمَوْتِ فَقَالَ لَهُمُ اللَّ-هُ مُوتُوا ثُمَّ أَحْیَاهُمْ إِنَّ اللَّ-هَ لَذُو فَضْلٍ عَلَی النَّاسِ وَلَ-ٰکِنَّ أَکْثَرَ النَّاسِ لَا یَشْکُرُ ونَ ﴿٢٤٣﴾

آیا ندیدی کسانی را که از ترس مرگ [در میدان جهاد حاضر نشدند و] از خانه های خود فرار کردند؛ درحالی که هزاران نفر بودند. پس خداوند به آن ها فرمود: بمیرید [و آن ها مُردند]؛ سپس آنان را زنده کرد [تا درس عبرتی برای آیندگان باشند]. همانا خداوند به مردم احسان می کند؛ ولی بیشترِ مردم سپاس نمی گزارند.

وَقَاتِلُوا فِی سَبِیلِ اللَّ-هِ وَاعْلَمُوا أَنَّ اللَّ-هَ سَمِیعٌ عَلِیمٌ ﴿٢٤٤﴾

و در راه خداوند پیکار کنید و بدانید که خداوند شنوا و داناست.

این آیات ابتدا، داستان قومی را بیان می کند که حاضر نشدند در برابر دشمنان، از دین و آیین خود دفاع کنند و از ترس مرگ، دیار خود را رها کردند. خداوند برای آنکه به آن ها بفهماند مرگ فقط در جبهۀ جنگ نیست، بلکه در هر جایی ممکن است سراغ انسان بیاید، آن ها را میراند و دوباره زنده کرد تا هشداری برای آیندگان نیز باشد. آنگاه آیات خطاب به مسلمانان می فرماید: از این ماجرا عبرت بگیرید و بدانید که فرار از جنگ، به معنای فرار از مرگ نیست؛ بلکه چه بسا همان فرار سبب نزول قهر و عذاب الهی شود. پس با دشمنان دین خدا پیکار کنید و بدانید که خداوند به همۀ سختی هایی که در اثر جهاد به شما می رسد، آگاه است و آن ها را بی پاداش نمی گذارد.

ص: 246

204- وام دادن به خدا

مَنْ ذَا الَّذِی یُقْرِ ضُ اللَّ-هَ قَرْ ضًا حَسَنًا فَیُضَاعِفَهُ لَهُ أَضْعَافًا کَثِیرَ ةً وَاللَّ-هُ یَقْبِضُ وَیَبْسُطُ وَإِلَیْهِ تُرْ جَعُونَ ﴿٢٤٥﴾

کیست که به خداوند وام دهد؛ وامی نیکو تا خداوند آن را برای او چندین برابر بیفزاید و خداوند [روزیِ بندگان را] محدود می کند یا گسترده می سازد و سرانجام، همگی] به سوی او بازگردانده می شوید.

آیاتِ پیشین، مؤمنان را به جهاد در راه خدا دعوت می کرد. روشن است که جنگ علاوه بر بذل جان، به کمک های مالی مردم نیاز دارد. لذا این آیه با تعبیر زیبای وام دادن به خدا، مؤمنان را به دادن اموال در راه خدا تشویق می کند. البته وام دادن به خدا، اختصاصی به موضوع جهاد ندارد؛ بلکه وام دادن به نیازمندان و کمک به محرومان جامعه نیز در حکم وامی است که انسان به خدا دهد. خداوند نیز در دنیا و آخرت، چندین برابرِ آن را پس می دهد؛ زیرا روزیِ ما به دست اوست.

از این آیه می آموزیم:

1. آنچه در راه خدا بدهیم، نزد او پس انداز می شود و به وقتش، آن را جبران می فرماید.

ص: 247

205- معیار مسؤلیت، توان جسمی و علمی

أَلَمْ تَرَ إِلَی الْمَلَإِ مِنْ بَنِی إِسْرَ ائِیلَ مِنْ بَعْدِ مُوسَیٰ إِذْ قَالُوا لِنَبِیٍّ لَهُمُ ابْعَثْ لَنَا مَلِکًا نُقَاتِلْ فِی سَبِیلِ اللَّ-هِ قَالَ هَلْ عَسَیْتُمْ إِنْ کُتِبَ عَلَیْکُمُ الْقِتَالُ أَلَّا تُقَاتِلُوا قَالُوا وَمَا لَنَا أَلَّا نُقَاتِلَ فِی سَبِیلِ اللَّ-هِ وَقَدْ أُخْرِ جْنَا مِنْ دِیَارِ نَا وَأَبْنَائِنَا فَلَمَّا کُتِبَ عَلَیْهِمُ الْقِتَالُ تَوَلَّوْا إِلَّا قَلِیلًا مِنْهُمْ وَاللَّ-هُ عَلِیمٌ بِالظَّالِمِینَ ﴿٢٤٦﴾

آیا ندیدی گروهی از بزرگان بنی اسرائیل را که بعد از موسی، به پیامبر خود گفتند: «برای ما زمامدار برگزین تا [با فرماندهی او،] در راه خدا پیکار کنیم.» پیامبرشان گفت: «اگر دستور جنگ به شما داده شود، چه بسا پیکار و جهاد نکنید.» گفتند: «چگونه ممکن است در راه خدا پیکار نکنیم، درحالی که [دشمن شهرهای ما را اشغال و فرزندان ما را اسیر کرده است و] از سرزمین و [از نزد]

فرزندانمان رانده شده ایم؟» پس چون دستور جنگ به آنان داده شد، جز عدۀ اندکی، همگی سرپیچی کردند. [بدانید که] خداوند به [حال] ستمکاران داناست.

وَقَالَ لَهُمْ نَبِیُّهُمْ إِنَّ اللَّ-هَ قَدْ بَعَثَ لَکُمْ طَالُوتَ مَلِکًا قَالُوا أَنَّیٰ یَکُونُ لَهُ الْمُلْکُ عَلَیْنَا وَنَحْنُ أَحَقُّ بِالْمُلْکِ مِنْهُ وَلَمْ یُؤْتَ سَعَةً مِنَ الْمَالِ قَالَ إِنَّ اللَّ-هَ اصْطَفَاهُ عَلَیْکُمْ وَزَادَهُ بَسْطَةً فِی الْعِلْمِ وَالْجِسْمِ وَاللَّ-هُ یُؤْتِی مُلْکَهُ مَنْ یَشَاءُ وَاللَّ-هُ وَاسِعٌ عَلِیمٌ ﴿٢٤٧﴾

پیامبرشان به آن ها گفت: «خداوند طالوت را برای زمامداری شما برگزیده است.» گفتند: «چگونه او بر ما حکومت کند، درحالی که ثروت چندانی ندارد؟ و ما برای

ص: 248

206- حفظ آثار و مقدسات

وَقَالَ لَهُمْ نَبِیُّهُمْ إِنَّ آیَةَ مُلْکِهِ أَنْ یَأْتِیَکُمُ التَّابُوتُ فِیهِ سَکِینَةٌ مِنْ رَ بِّکُمْ وَبَقِیَّةٌ مِمَّا تَرَ کَ آلُ مُوسَیٰ وَآلُ هَارُ ونَ تَحْمِلُهُ الْمَلَائِکَةُ إِنَّ فِی ذَٰلِکَ لَآیَةً لَکُمْ إِنْ کُنْتُمْ مُؤْمِنِینَ ﴿٢٤٨﴾

و پیامبرشان به آن ها گفت: «نشانۀ حکومت او این است که صندوق [عهد] به سوی شما می آید؛ درحالی که فرشتگان آن را حمل می کنند. [همان صندوق که] یادگاری از میراث خاندان موسی و هارون در آن است و ازسوی پروردگارتان مایۀ آرامشی برای شما خواهد بود. در این موضوع، نشانۀ روشنی برای شماست، اگر ایمان داشته باشید.»

هنگامی که قوم لجوج بنی اسرائیل حاضر نشدند رهبری طالوت را بپذیرند، پیامبرشان برای تسلیم کردن آن ها در برابر فرمان خدا گفت: بدانید که خداوند صندوق مقدس بنی اسرائیل را به واسطۀ حضور طالوت، به شما بازمی گرداند. این صندوق، همان جعبه ای بود که مادر موسی علیه السلام نوزادش را در آن گذاشت و به فرمان خدا، در آب نیل رها کرد. بدین شکل، موسی علیه السلام از دست مأموران فرعون نجات یافت؛ ولی چون به دست خود فرعون رسید، محبت او چنان در دل فرعون و همسرش جای گرفت که او را به فرزندی پذیرفتند.این صندوق در دربار فرعون نگهداری می شد و وقتی موسی علیه السلام به پیامبری رسید، لوح های تورات را در آن قرار داد و هنگام رحلتش، زره و

دیگر یادگارهای خود را در آن گذاشت و به قومش سپرد. این صندوق در میان بنی اسرائیل مقدس شمرده می شد و در جنگ ها، آن را پیشاپیش سپاه حمل می کردند تا مایۀ آرامش و تقویت روحیۀ لشکر باشد؛ اما این صندوق به دست دشمن افتاد و درنتیجه، مایۀ سرافکندگی آنان شد. در زمان طالوت، با امدادهای الهی، این صندوق به بنی اسرائیل بازگشت و مایۀ افتخار دوبارۀ آنان شد.

ص: 250

207- انقلابی ماندن، نه انقلابی بودن

فَلَمَّا فَصَلَ طَالُوتُ بِالْجُنُودِ قَالَ إِنَّ اللَّ-هَ مُبْتَلِیکُمْ بِنَهَرٍ فَمَنْ شَرِ بَ مِنْهُ فَلَیْسَ مِنِّی وَمَنْ لَمْ یَطْعَمْهُ فَإِنَّهُ مِنِّی إِلَّا مَنِ اغْتَرَ فَ غُرْ فَةً بِیَدِهِ فَشَرِ بُوا مِنْهُ إِلَّا قَلِیلًا مِنْهُمْ فَلَمَّا جَاوَزَهُ هُوَ وَالَّذِینَ آمَنُوا مَعَهُ قَالُوا لَا طَاقَةَ لَنَا الْیَوْمَ بِجَالُوتَ وَجُنُودِهِ قَالَ الَّذِینَ یَظُنُّونَ أَنَّهُمْ مُلَاقُو اللَّ-هِ کَمْ مِنْ فِئَةٍ قَلِیلَةٍ غَلَبَتْ فِئَةً کَثِیرَ ةً بِإِذْنِ اللَّ-هِ وَاللَّ-هُ مَعَ الصَّابِرِ ینَ ﴿٢٤٩﴾

پس هنگامی که طالوت سپاهیان را با خود بیرون بُرد، به آن ها گفت: «خداوند شما را با نهر آبی آزمایش می کند. هرکه از آن بنوشد، از من نیست و هرکس از آن نخورد یا فقط با دست، مشتی برگیرد [و بیاشامد] از من است.» پس [همین که به نهر آب رسیدند،] جز اندکی، همه از آن نوشیدند. سپس، هنگامی که او و یاران باایمانش [که از این آزمایش، سرفراز بیرون آمدند] از آن نهر گذشتند [دشمن را دیدند و از کمیِ افراد خود ترسیدند و] گفتند: «امروز ما توانایی مقابله با جالوت و سپاهیان او را نداریم.» اما آنان که معتقد بودند خدا را ملاقات خواهند کرد [و به

روز قیامت ایمان داشتند]، گفتند: «چه بسا گروهی اندک که به اذن خدا، بر گروهی بسیار پیروز شوند.» همانا خداوند با صابران [و استقامت کنندگان] است.

ص: 251

208- دعا در میدان عمل

وَلَمَّا بَرَ زُوا لِجَالُوتَ وَجُنُودِهِ قَالُوا رَ بَّنَا أَفْرِ غْ عَلَیْنَا صَبْرً ا وَثَبِّتْ أَقْدَامَنَا وَانْصُرْ نَا عَلَی الْقَوْمِ الْکَافِرِ ینَ ﴿٢٥٠﴾

و هنگامی که در برابر جالوت و سپاهیان او قرار گرفتند، گفتند: «پروردگارا، ما را از صبر و شکیبایی سرشار کن و قدم های ما را استوار و محکم ساز و ما را بر گروه کافران پیروز فرما.»

همان طورکه گفتیم، بنی اسرائیل با دیدن لشکر جالوت ترسیدند و فقط مؤمنان حقیقی حاضر به جنگیدن شدند. البته آنان نیز می دانستند که بدون امدادهای الهی، پیروزی بر چنان لشکر قدرتمندی ممکن نیست؛ لذا از خداوند طلب یاری کردند و صبر در برابر سختی های جنگ و استواری در برابر دشمن را از او خواستند.

از این آیه می آموزیم:

1. دعا همراه با حرکت و تلاش کارساز است؛ نه آنکه جای تلاش را بگیرد. یاران طالوت نیز ابتدا به میدان جنگ آمدند؛ آنگاه برای پیروزی دعا کردند.

2. هدفِ اهل ایمان، پیروزی حق بر باطل است؛ نه پیروزی قومی بر قوم دیگر.

210- انتخاب دین از رویِ اختیار

تِلْکَ الرُّ سُلُ فَضَّلْنَا بَعْضَهُمْ عَلَیٰ بَعْضٍ مِنْهُمْ مَنْ کَلَّمَ اللَّ-هُ وَرَ فَعَ بَعْضَهُمْ دَرَ جَاتٍ وَآتَیْنَا عِیسَی ابْنَ مَرْ یَمَ الْبَیِّنَاتِ وَأَیَّدْنَاهُ بِرُ وحِ الْقُدُسِ وَلَوْ شَاءَ اللَّ-هُ مَا اقْتَتَلَ الَّذِینَ مِنْ بَعْدِهِمْ مِنْ بَعْدِ مَا جَاءَتْهُمُ الْبَیِّنَاتُ وَلَ-ٰکِنِ اخْتَلَفُوا فَمِنْهُمْ مَنْ آمَنَ وَمِنْهُمْ مَنْ کَفَرَ وَلَوْ شَاءَ اللَّ-هُ مَا اقْتَتَلُوا وَلَ-ٰکِنَّ اللَّ-هَ یَفْعَلُ مَا یُرِ یدُ ﴿٢٥٣﴾

ما بعضی از آن پیامبران را بر بعضی دیگر برتری دادیم. خداوند با برخی سخن گفت و درجات بعضی را بالا بُرد. همچنین به عیسی بن مریم دلایل روشن [و معجزات] دادیم و او را به واسطۀ روح القدس تأیید کردیم و اگر خدا می خواست، کسانی که بعد از آنان، . این دلایل روشن بدیشان رسید، با هم نمی جنگیدند ؛ ولی باهم اختلاف پیدا کردند. پس برخی از آنان ایمان آوردند و برخی کافر شدند. [آری] اگر خدا می خواست، [مؤمنان و کافران] باهم پیکار نمی کردند؛ ولی خداوند [اراده فرموده است که مردم را در پیمودن راه سعادت آزاد گذارد و خداوند] آنچه را اراده کند انجام می دهد.

در آیات قبل گفتیم که خداوند به داوود علیه السلام حکمت و حکومت عطا فرمود؛ زیرا لیاقت و صلاحیت خود را در جنگ با جالوت نشان داد. این آیه می فرماید: البته همۀ پیامبران الهی در یک رتبه نیستند؛ بلکه برخی برتری هایی دارند؛ همان طورکه حضرت موسی علیه السلام بدون واسطه با خدا سخن گفت یا حضرت عیسی علیه السلام که همواره جبرئیل علیه السلام او را یاری می کرد. آنگاه آیه به سُنتی مهم و الهی درخصوص مردم اشاره می کند و می فرماید: خداوند

ص: 255

211- انفاق در دنیا، پاداش در آخرت

یَا أَیُّهَا الَّذِینَ آمَنُوا أَنْفِقُوا مِمَّا رَ زَقْنَاکُمْ مِنْ قَبْلِ أَنْ یَأْتِیَ یَوْمٌ لَا بَیْعٌ فِیهِ وَلَا خُلَّةٌ وَلَا شَفَاعَةٌ وَالْکَافِرُ ونَ هُمُ الظَّالِمُونَ ﴿٢٥٤﴾

ای کسانی که ایمان آورده اید، از آنچه به شما روزی داده ایم، انفاق کنید، پیش از آنکه روزی فرارسد که در آن، نه دادوستدی [کارساز] باشد و نه دوستی و نه شفاعتی و کافران همان ستمکاران اند.

این آیه هشداری است به مؤمنان که تا در دنیا هستید، فرصت را غنیمت شمرید و برای قیامت خود، زادوتوشه تهیه کنید. اینجا با خدا معامله کنید و از مال خود، به دیگران انفاق کنید؛ زیرا در قیامت، دادوستدی وجود ندارد که بتوان اسباب سعادت یا نجات از کیفر را خریداری کرد. همچنین، به امید دوستان و بزرگان خود نباشید که در آنجا، هیچ کس به کار نیاید و وساطتی کارساز نباشد.

ص: 256

212- خدای شایستۀ پرستش

اللَّ-هُ لَا إِلَ-ٰهَ إِلَّا هُوَ الْحَیُّ الْقَیُّومُ لَا تَأْخُذُهُ سِنَةٌ وَلَا نَوْمٌ لَهُ مَا فِی السَّمَاوَاتِ وَمَا فِی الْأَرْ ضِ مَنْ ذَا الَّذِی یَشْفَعُ عِنْدَهُ إِلَّا بِإِذْنِهِ یَعْلَمُ مَا بَیْنَ أَیْدِیهِمْ وَمَا خَلْفَهُمْ وَلَا یُحِیطُونَ بِشَیْءٍ مِنْ عِلْمِهِ إِلَّا بِمَا شَاءَ وَسِعَ کُرْ سِیُّهُ السَّمَاوَاتِ وَالْأَرْ ضَ وَلَا یَئُودُهُ حِفْظُهُمَا وَهُوَ الْعَلِیُّ الْعَظِیمُ ﴿٢٥٥﴾

اللّه که جز او معبودی نیست، زنده و پاینده است. نه خواب سبُک او را فرامی گیرد و نه خواب سنگین [و لحظه ای از تدبیر جهان غافل نمی ماند]. آنچه در آسمان ها و آنچه در زمین است، از آنِ اوست. کیست آن که جز به اذن او، در پیشگاهش شفاعت کند؟ گذشته و آیندۀ همگان را می داند و کسی به چیزی از علم او احاطه پیدا نمی کند، مگر به مقداری که او بخواهد. اریکۀ [حکومت] او آسمان ها و زمین را فراگرفته و حفظ و نگهداری آن ها برای وی دشوار نیست و او والا و بزرگ است.

این آیه که به دلیل آمدن واژۀ «کرسی» در آن، به «آیة الکرسی» معروف شده، بیانگر یکتایی خداوند در ذات و صفات است. توحید، اصلی ترین پیام همۀ ادیان الهی است. توحید، مایۀ نجات انسان از بندگی بت ها و خدایان ساختگی است. توحید، راه آزادی و آزادگی است: آزادشدن از بردگی طاغوت ها و حاکمان ستمگر و رسیدن به سعادت و خوشبختی.

ص: 257

213- نفی طاغوت؛ مقدمۀ پذیرش دین

لَا إِکْرَ اهَ فِی الدِّینِ قَدْ تَبَیَّنَ الرُّ شْدُ مِنَ الْغَیِّ فَمَنْ یَکْفُرْ بِالطَّاغُوتِ وَیُؤْمِنْ بِاللَّ-هِ فَقَدِ اسْتَمْسَکَ بِالْعُرْ وَةِ الْوُثْقَیٰ لَا انْفِصَامَ لَهَا وَاللَّ-هُ سَمِیعٌ عَلِیمٌ ﴿٢٥٦﴾

در [پذیرش] دین، هیچ اجباری نیست. راه رشد از گمراهی روشن شده است؛ پس هرکه به طاغوت کافر شود و به خداوند ایمان آورد، به دستگیرۀ محکمی دست یافته است که گسستی برای آن نیست و خداوند شنوای داناست.

اللَّ-هُ وَلِیُّ الَّذِینَ آمَنُوا یُخْرِ جُهُمْ مِنَ الظُّلُمَاتِ إِلَی النُّورِ وَالَّذِینَ کَفَرُ وا أَوْلِیَاؤُهُمُ الطَّاغُوتُ یُخْرِ جُونَهُمْ مِنَ النُّورِ إِلَی الظُّلُمَاتِ أُولَ-ٰئِکَ أَصْحَابُ النَّارِ هُمْ فِیهَا خَالِدُونَ ﴿٢٥٧﴾

خداوند سرپرست مؤمنان است. آن ها را از تاریکی ها به سوی نور می بَرد؛ ولی سرپرستان کفّار، طاغوت ها هستند که آن ها را از نور به تاریکی ها می کشانند. آن ها اهل آتش اند و همواره در آن خواهند بود.

ایمان، امری قلبی است که هرگز با اجبار بیرونی حاصل نمی شود؛ بلکه برهان و اخلاق و موعظه است که ایمان را در دل ها نفوذ می دهد و عقیده به شخص یا مکتبی را در درون انسان باروَر می سازد. خداوند برای رشد و کمال انسان، ازسویی پیامبران: و کتاب های آسمانی را فرستاده است تا بشر راه را از بیراهه بازشناسد؛ ازسوی دیگر، به او اختیار داده است تا هر راهی را می خواهد، انتخاب کند. بنابراین، پیامبران: کسی را به ایمان آوردن مجبور نکرده اند؛ زیرا ایمانِ اجباری ارزشی ندارد، همان طورکه کفر اجباری کیفری ندارد. اگر کسی فقط بندۀ خدا شود، در دایرۀ ولایت الهی قرار می گیرد و خداوند، خود، کارهای او را سرپرستی می کند، به گونه ای که بر سر دو راهی های زندگی، به سوی حق هدایت می شود و از خطرهای گوناگون محفوظ می ماند. درمقابل، هرکس به غیرخدا دل بندد و به او تکیه کند، باید

ص: 259

214- دلیل و منطق؛ نه مغلطه و سفسطه

أَلَمْ تَرَ إِلَی الَّذِی حَاجَّ إِبْرَ اهِیمَ فِی رَ بِّهِ أَنْ آتَاهُ اللَّ-هُ الْمُلْکَ إِذْ قَالَ إِبْرَ اهِیمُ رَ بِّیَ الَّذِی یُحْیِی وَیُمِیتُ قَالَ أَنَا أُحْیِی وَأُمِیتُ قَالَ إِبْرَ اهِیمُ فَإِنَّ اللَّ-هَ یَأْتِی بِالشَّمْسِ مِنَ الْمَشْرِ قِ فَأْتِ بِهَا مِنَ الْمَغْرِ بِ فَبُهِتَ الَّذِی کَفَرَ وَاللَّ-هُ لَا یَهْدِی الْقَوْمَ الظَّالِمِینَ ﴿٢٥٨﴾

آیا نظر نکردی به [حال نمرود،] کسی که خداوند به او پادشاهی داده بود؛ ولی او [ازروی کبر و غرور،] با ابراهیم دربارۀ پروردگارش به تندی گفت وگو می کرد. آنگاه که ابراهیم گفت: «خدای من همان کسی است که زنده می کند و می میراند»، او گفت: «من هم زنده می کنم و می میرانم.» ابراهیم گفت: «خداوند خورشید را از مشرق می آورد؛ پس تو آن را از مغرب برآور.» [در این هنگام،] آن مرد کافر مبهوت و درمانده شد و خداوند قوم ستمگر را هدایت نمی کند.

در تاریخ آمده است نمرود از پادشاهان بابِل بود که ادعای خدایی می کرد و مردم را بنده و بَردۀ خود می دانست. وقتی شنید حضرت ابراهیم علیه السلام مردم را

ص: 260

215- زنده شدن مُردگان در دنیا

أَوْ کَالَّذِی مَرَّ عَلَیٰ قَرْ یَةٍ وَهِیَ خَاوِیَةٌ عَلَیٰ عُرُ وشِهَا قَالَ أَنَّیٰ یُحْیِی هَ-ٰذِهِ اللَّ-هُ بَعْدَ مَوْتِهَا فَأَمَاتَهُ اللَّ-هُ مِائَةَ عَامٍ ثُمَّ بَعَثَهُ قَالَ کَمْ لَبِثْتَ قَالَ لَبِثْتُ یَوْمًا أَوْ بَعْضَ یَوْمٍ قَالَ بَلْ لَبِثْتَ مِائَةَ عَامٍ فَانْظُرْ إِلَیٰ طَعَامِکَ وَشَرَ ابِکَ لَمْ یَتَسَنَّهْ وَانْظُرْ إِلَیٰ حِمَارِ کَ وَلِنَجْعَلَکَ آیَةً لِلنَّاسِ وَانْظُرْ إِلَی الْعِظَامِ کَیْفَ نُنْشِزُهَا ثُمَّ نَکْسُوهَا لَحْمًا فَلَمَّا تَبَیَّنَ لَهُ قَالَ أَعْلَمُ أَنَّ اللَّ-هَ عَلَیٰ کُلِّ شَیْءٍ قَدِیرٌ ﴿٢٥٩﴾

ص: 261

216- چهار پرندۀ ابراهیم علیه السلام

وَإِذْ قَالَ إِبْرَ اهِیمُ رَ بِّ أَرِ نِی کَیْفَ تُحْیِی الْمَوْتَیٰ قَالَ أَوَلَمْ تُؤْمِنْ قَالَ بَلَیٰ وَلَ-ٰکِنْ لِیَطْمَئِنَّ قَلْبِی قَالَ فَخُذْ أَرْ بَعَةً مِنَ الطَّیْرِ فَصُرْ هُنَّ إِلَیْکَ ثُمَّ اجْعَلْ عَلَیٰ کُلِّ جَبَلٍ مِنْهُنَّ جُزْءًا ثُمَّ ادْعُهُنَّ یَأْتِینَکَ سَعْیًا وَاعْلَمْ أَنَّ اللَّ-هَ عَزِیزٌ حَکِیمٌ ﴿٢٦٠﴾

و آن هنگام [را یاد کنید] که ابراهیم گفت: «پروردگارا، به من نشان بده که چگونه مُردگان را زنده می کنی؟» فرمود: «مگر ایمان نیاورده ای؟» گفت: «چرا؛ ولی می خواهم قلبم آرامش یابد.» خداوند فرمود: «چهار گونه پرنده را برگیر و آن ها

را نزد خود جمع و سپس، قطعه قطعه کن [و درهم بیامیز]. سپس بر سر هر کوه، قسمتی از آن ها را قرار ده. آنگاه پرندگان را بخوان. به سرعت، به سوی تو می آیند و بدان که خداوند، توانای حکیم است.»

در آیۀ قبل، داستانِ عُزَیرِ پیامبر را بیان کردیم که چگونه پس از صدسال مُردن، بار دیگر در همین دنیا زنده شد تا نمونه ای از قدرت خداوند را در زنده کردن مُردگان در قیامت ببیند. برای حضرت ابراهیم علیه السلام نیز ماجرای مشابهی اتفاق افتاد. این پیامبر الهی روزی از کنار دریا می گذشت. حیوان مُرده ای را دید که قسمتی از بدنش در دریا و قسمتی در خشکی است و حیواناتِ دریا و خشکی، آن را طعمۀ خود قرار داده اند و از گوشت آن می خورند. دیدن این منظره، ابراهیم علیه السلام را به فکر واداشت که اگر نظیر این حادثه برای جسد انسانی رخ دهد و اجزای بدن او جزء جاندارانِ دیگر شود، در قیامت، چگونه این فرد با این بدن زنده خواهد شد! با آنکه ابراهیم علیه السلام پیامبر خدا بود و به معاد ایمان داشت، از خداوند خواست کیفیت زنده شدن چنین مُردگانی را به او نشان دهد. به فرمان خداوند، ابراهیم علیه السلام چهار پرندۀ مختلف را ذبح و گوشت آن ها را در هم مخلوط کرد و آن مخلوط را بر سر دَه کوه قرار داد. آنگاه چهار پرنده را به نام، صدا کرد. به قدرت خداوند، اجزای

ص: 263

217- یک برابر با هفت صد

مَثَلُ الَّذِینَ یُنْفِقُونَ أَمْوَالَهُمْ فِی سَبِیلِ اللَّ-هِ کَمَثَلِ حَبَّةٍ أَنْبَتَتْ سَبْعَ سَنَابِلَ فِی کُلِّ سُنْبُلَةٍ مِائَةُ حَبَّةٍ وَاللَّ-هُ یُضَاعِفُ لِمَنْ یَشَاءُ وَاللَّ-هُ وَاسِعٌ عَلِیمٌ ﴿٢٦١﴾

مَثل کسانی که اموال خود را در راه خدا انفاق می کنند، همانند بذری است که هفت خوشه برویاند و در هر خوشه، صد دانه باشد و خداوند، آن را برای هرکس بخواهد [و شایستگی داشته باشد،] بیش ازاین فزونی می بخشد و خدا وسعت بخش داناست.

در هر جامعه ای، به طور طبیعی، درآمدهای مردم متفاوت است. علاوه براین، حوادث طبیعی، همچون سیل، زلزله، قحطی، آتش سوزی، سرقت، بیماری، و ازکارافتادگی و...، باعث می شود گروه هایی از افراد جامعه، کسب وکار خود را از دست بدهند و نتوانند زندگی خود را تأمین کنند. در این مواقع، راه چاره چیست؟ آیا باید این عده از مردم در فقر بسوزند و بسازند یا دست نیاز به سوی ثروتمندان بگیرند و با گرفتن وام های بابهره، همچون بَردۀ آنان درآیند و برای بازپرداخت وام و بهرۀ آن، از هستی ساقط شوند؟

ص: 264

218- خدمت بدون منّت

الَّذِینَ یُنْفِقُونَ أَمْوَالَهُمْ فِی سَبِیلِ اللَّ-هِ ثُمَّ لَا یُتْبِعُونَ مَا أَنْفَقُوا مَنًّا وَلَا أَذًی لَهُمْ أَجْرُ هُمْ عِنْدَ رَ بِّهِمْ وَلَا خَوْفٌ عَلَیْهِمْ وَلَا هُمْ یَحْزَنُونَ ﴿٢٦٢﴾

کسانی که اموال خود را در راه خدا انفاق می کنند و سپس، در پی آنچه انفاق کرده اند، منّت نمی گذارند و آزاری نمی رسانند، پاداش آنان نزد پروردگارشان [محفوظ] است. آنان نه ترسی دارند و نه غمگین می شوند.

قَوْلٌ مَعْرُ وفٌ وَمَغْفِرَ ةٌ خَیْرٌ مِنْ صَدَقَةٍ یَتْبَعُهَا أَذًی وَاللَّ-هُ غَنِیٌّ حَلِیمٌ ﴿٢٦٣﴾

ص: 265

219- ریا؛ شرک پنهان

یَا أَیُّهَا الَّذِینَ آمَنُوا لَا تُبْطِلُوا صَدَقَاتِکُمْ بِالْمَنِّ وَالْأَذَیٰ کَالَّذِی یُنْفِقُ مَالَهُ رِ ئَاءَ النَّاسِ وَ لَا یُؤْمِنُ بِاللَّ-هِ وَالْیَوْمِ الْآخِرِ فَمَثَلُهُ کَمَثَلِ صَفْوَانٍ عَلَیْهِ

ص: 266

220- آتش ریا در خرمن خدمت

أَیَوَدُّ أَحَدُکُمْ أَنْ تَکُونَ لَهُ جَنَّةٌ مِنْ نَخِیلٍ وَأَعْنَابٍ تَجْرِ ی مِنْ تَحْتِهَا الْأَنْهَارُ لَهُ فِیهَا مِنْ کُلِّ الثَّمَرَ اتِ وَأَصَابَهُ الْکِبَرُ وَلَهُ ذُرِّ یَّةٌ ضُعَفَاءُ

فَأَصَابَهَا إِعْصَارٌ فِیهِ نَارٌ فَاحْتَرَ قَتْ کَذَٰلِکَ یُبَیِّنُ اللَّ-هُ لَکُمُ الْآیَاتِ لَعَلَّکُمْ تَتَفَکَّرُ ونَ ﴿٢٦٦﴾

آیا کسی از شما دوست دارد باغی از درختان خرما و انگور داشته باشد که از زیر درختان آن، نهرها بگذرد و برای او، در آن باغ، از هرگونه میوه ای وجود داشته باشد و درحالی که به سِن پیری رسیده و فرزندانی کوچک و ناتوان دارد، گردبادی شدید همراه با آتش سوزان به آن باغ بوزد و باغ را یکسره بسوزاند. [چنین است حال کسانی که انفاق های خود را با ریا و منّت و آزار باطل می کنند.] این چنین، خداوند آیات خود را برای شما بیان می کند؛ باشد که بیندیشید [و راه حق را بیابید]!

ص: 268

221- حفظ کرامت محرومان

یَا أَیُّهَا الَّذِینَ آمَنُوا أَنْفِقُوا مِنْ طَیِّبَاتِ مَا کَسَبْتُمْ وَمِمَّا أَخْرَ جْنَا لَکُمْ مِنَ الْأَرْ ضِ وَلَا تَیَمَّمُوا الْخَبِیثَ مِنْهُ تُنْفِقُونَ وَلَسْتُمْ بِآخِذِیهِ إِلَّا أَنْ تُغْمِضُوا فِیهِ وَاعْلَمُوا أَنَّ اللَّ-هَ غَنِیٌّ حَمِیدٌ ﴿٢٦٧﴾

ص: 269

222- وعده های خدا یا وعده های شیطان

الشَّیْطَانُ یَعِدُکُمُ الْفَقْرَ وَیَأْمُرُ کُمْ بِالْفَحْشَاءِ وَاللَّ-هُ یَعِدُکُمْ مَغْفِرَ ةً مِنْهُ وَفَضْلًا وَاللَّ-هُ وَاسِعٌ عَلِیمٌ ﴿٢٦٨﴾

[هنگام انفاق،] شیطان شما را از فقر و تهیدستی بیم می دهد و شما را به فحشا و زشتی ها فرامی خواند؛ ولی خداوند از جانب خود، به شما وعدۀ آمرزش و فزونی می دهد؛ زیرا خداوند وسعت بخش داناست.

یُؤْتِی الْحِکْمَةَ مَنْ یَشَاءُ وَمَنْ یُؤْتَ الْحِکْمَةَ فَقَدْ أُوتِیَ خَیْرً ا کَثِیرً ا وَمَا یَذَّکَّرُ إِلَّا أُولُو الْأَلْبَابِ ﴿٢٦٩﴾

خداوند حکمت و بینش را به هرکس بخواهد [و شایسته ببیند،] می دهد و به هرکس حکمت داده شود، خیری فراوان به او داده شده است و جز خردمندان، کسی پند نمی گیرد.

شیطان و افراد شیطان صفت انسان را به شکل های گوناگون، از کمک به دیگران منع می کنند. گاهی می گویند: «تو خودت در آینده، به این پول نیاز داری. بیماری و پیری و تنهایی داری.» گاهی می گویند: «چرا تو زحمت بکشی و به او بدهی؟ اگر خدا می خواست او فقیر و بی چیز نبود.» این افراد ازسویی، جلوی بخشش و سخاوت را می گیرند و انسان را به جمع و ذخیرۀ اموال سفارش می کنند؛ ازسوی دیگر، انسان را از فقر در آینده می ترسانند؛ درحالی که نیاز ما به بخشش الهی در فردای قیامت، به مراتب بیشتر از

نیازمان در فردای دنیاست. علاوه براین، خداوند آیندۀ کسی را که در راه او انفاق کند، تضمین کرده و درحقیقت، از فقر بیمه شده است. متأسفانه، بسیاری از مردم به این نکات حکیمانه توجه نمی کنند و تحت تأثیر وسوسه های شیطانی قرار می گیرند. آن ها فقط مال و ثروت را خیر می دانند؛

ص: 271

223- انگیزۀ الهی در کمک به محرومان

وَمَا أَنْفَقْتُمْ مِنْ نَفَقَةٍ أَوْ نَذَرْ تُمْ مِنْ نَذْرٍ فَإِنَّ اللَّ-هَ یَعْلَمُهُ وَمَا لِلظَّالِمِینَ مِنْ أَنْصَارٍ ﴿٢٧٠﴾

هر مالی که انفاق یا هر نذری که عهد کرده اید، خداوند آن را می داند و برای ستمگران هیچ یاوری نیست.

إِنْ تُبْدُوا الصَّدَقَاتِ فَنِعِمَّا هِیَ وَإِنْ تُخْفُوهَا وَتُؤْتُوهَا الْفُقَرَ اءَ فَهُوَ خَیْرٌ لَکُمْ وَیُکَفِّرُ عَنْکُمْ مِنْ سَیِّئَاتِکُمْ وَاللَّ-هُ بِمَا تَعْمَلُونَ خَبِیرٌ ﴿٢٧١﴾

اگر صدقات را آشکارا بدهید، کار خوبی است؛ ولی اگر آن ها را پنهان کنید و به نیازمندان بدهید، این برای شما بهتر است و بخشی از گناهان شما را می زداید و خداوند از آنچه انجام می دهید، آگاه است.

از موانع انفاق در میان مردم، آن است که می گویند: دفعۀ قبل که به او کمک کردم، حتی از من تشکر نکرد یا به چشمش نیامد که من چنین خدمتی به او کرده ام؛ پس برای چه، از مال خودم به چنین کسی ببخشم؟

ص: 272

224- انفاق حتی به مشرکان

لَیْسَ عَلَیْکَ هُدَاهُمْ وَلَ-ٰکِنَّ اللَّ-هَ یَهْدِی مَنْ یَشَاءُ وَمَا تُنْفِقُوا مِنْ خَیْرٍ فَلِأَنْفُسِکُمْ وَمَا تُنْفِقُونَ إِلَّا ابْتِغَاءَ وَجْهِ اللَّ-هِ وَمَا تُنْفِقُوا مِنْ خَیْرٍ یُوَفَّ إِلَیْکُمْ وَأَنْتُمْ لَا تُظْلَمُونَ ﴿٢٧٢﴾

ص: 273

225- حق محرومان در اموال ثروتمندان

لِلْفُقَرَ اءِ الَّذِینَ أُحْصِرُ وا فِی سَبِیلِ اللَّ-هِ لَا یَسْتَطِیعُونَ ضَرْ بًا فِی الْأَرْ ضِ یَحْسَبُهُمُ الْجَاهِلُ أَغْنِیَاءَ مِنَ التَّعَفُّفِ تَعْرِ فُهُمْ بِسِیمَاهُمْ لَا یَسْأَلُونَ النَّاسَ إِلْحَافًا وَمَا تُنْفِقُوا مِنْ خَیْرٍ فَإِنَّ اللَّ-هَ بِهِ عَلِیمٌ ﴿٢٧٣﴾

[انفاق و صدقه] از آنِ نیازمندانی است که در راه خدا، در تنگنا قرار گرفته اند، و نمی توانند [برای تأمین هزینۀ زندگی] سفر کنند. از شدّت عفاف و آبروداری، شخص بی اطلاع، آنان را بی نیاز می پندارد؛ اما تو آنان را از چهره هایشان می شناسی. آنان هرگز با اصرار، از مردم چیزی نمی خواهند و هر مالی به آنان انفاق کنید، به طور قطع، خداوند از آن آگاه است.

الَّذِینَ یُنْفِقُونَ أَمْوَالَهُمْ بِاللَّیْلِ وَالنَّهَارِ سِرًّ ا وَعَلَانِیَةً فَلَهُمْ أَجْرُ هُمْ عِنْدَ رَ بِّهِمْ وَلَا خَوْفٌ عَلَیْهِمْ وَلَا هُمْ یَحْزَنُونَ ﴿٢٧٤﴾

کسانی که اموال خود را در شب و روز و در پنهان و آشکار انفاق می کنند، اجر و پاداش آنان نزد پروردگارشان است و نه ترسی دارند و نه غمگین می شوند.

پیش تر بیان شد که اسلام برای اعتدال جامعۀ اسلامی، توصیه هایی کرده که ازجملۀ آن ها انفاق است؛ یعنی ثروتمندان و توانمندان از مال و ثروت خود، به محرومان جامعه کمک کنند. این آیات به یکی از نمونه های مهم انفاق به مهاجران و مجاهدان اشاره می کند و می فرماید: اینان در مسیر هجرت و جهاد، از خانه و کاشانۀ خود آواره شده اند و در دیار غربت، نه مالی دارند و نه امکان کسب درآمد برای آن ها وجود دارد؛ اما عفت نفس و خویشتن داریِ آنان نیز اجازه نمی دهد از مردم چیزی بخواهند و نیاز خود را مطرح کنند. بنابراین، عموم مردم آنان را بی نیاز می پندارند. طبق آیات قرآن، مؤمنان باید به فکر این گونه آبرومندان باشند و اجازه ندهند برادران دینی شان در سختی و رنج به سر بَرند.

ص: 275

226- ربا؛ ظلم به نیازمندان

الَّذِینَ یَأْکُلُونَ الرِّ بَا لَا یَقُومُونَ إِلَّا کَمَا یَقُومُ الَّذِی یَتَخَبَّطُهُ الشَّیْطَانُ مِنَ الْمَسِّ ذَٰلِکَ بِأَنَّهُمْ قَالُوا إِنَّمَا الْبَیْعُ مِثْلُ الرِّ بَا وَأَحَلَّ اللَّ-هُ الْبَیْعَ وَحَرَّ مَ الرِّ بَا فَمَنْ جَاءَهُ مَوْعِظَةٌ مِنْ رَ بِّهِ فَانْتَهَیٰ فَلَهُ مَا سَلَفَ وَأَمْرُ هُ إِلَی اللَّ-هِ وَمَنْ عَادَ فَأُولَ-ٰئِکَ أَصْحَابُ النَّارِ هُمْ فِیهَا خَالِدُونَ ﴿٢٧٥﴾

ص: 276

227- نماز در کنار زکات

إِنَّ الَّذِینَ آمَنُوا وَعَمِلُوا الصَّالِحَاتِ وَأَقَامُوا الصَّلَاةَ وَآتَوُا الزَّکَاةَ لَهُمْ أَجْرُ هُمْ عِنْدَ رَ بِّهِمْ وَلَا خَوْفٌ عَلَیْهِمْ وَلَا هُمْ یَحْزَنُونَ ﴿٢٧٧﴾

ص: 278

228- ربا؛ جنگ با خدا

یَا أَیُّهَا الَّذِینَ آمَنُوا اتَّقُوا اللَّ-هَ وَذَرُ وا مَا بَقِیَ مِنَ الرِّ بَا إِنْ کُنْتُمْ مُؤْمِنِینَ ﴿٢٧٨﴾

ای کسانی که ایمان آورده اید، تقوای الهی پیشه کنید و آنچه را از [مطالبات] ربا باقی مانده است، رها کنید؛ اگر ایمان دارید.

فَإِنْ لَمْ تَفْعَلُوا فَأْذَنُوا بِحَرْ بٍ مِنَ اللَّ-هِ وَرَ سُولِهِ وَإِنْ تُبْتُمْ فَلَکُمْ رُ ءُوسُ أَمْوَالِکُمْ لَا تَظْلِمُونَ وَلَا تُظْلَمُونَ ﴿٢٧٩﴾

پس اگر چنین نکردید، [بدانید که] با خدا و پیامبرش به جنگ برخاسته اید و اگر توبه کنید، [اصل] سرمایه های شما [بدون سود]، از آنِ خودتان است [و دراین صورت،] نه ستم می کنید و نه بر شما ستم می شود.

هنگامی که آیات مربوط به تحریم ربا نازل شد، برخی مسلمانان از راه ربا، طلب هایی از مردم داشتند و به همین سبب، از پیامبر صلی الله علیه و آله وسلم دراین باره سؤال

ص: 279

229- رفتار انسانی با بدهکاران

وَإِنْ کَانَ ذُو عُسْرَ ةٍ فَنَظِرَ ةٌ إِلَیٰ مَیْسَرَ ةٍ وَأَنْ تَصَدَّقُوا خَیْرٌ لَکُمْ إِنْ کُنْتُمْ تَعْلَمُونَ ﴿٢٨٠﴾

و اگر [بدهکار] تنگ دست بود، او را تا هنگام توانایی مهلت دهید و [درصورتی که واقعاً توان پرداخت ندارد،] اگر ببخشید، برای شما بهتر است؛ اگر [نتایج آن را] بدانید.

وَاتَّقُوا یَوْمًا تُرْ جَعُونَ فِیهِ إِلَی اللَّ-هِ ثُمَّ تُوَفَّیٰ کُلُّ نَفْسٍ مَا کَسَبَتْ وَهُمْ لَا یُظْلَمُونَ ﴿٢٨١﴾

ص: 280

230- عدالت در ادای حق الناس

یَا أَیُّهَا الَّذِینَ آمَنُوا إِذَا تَدَایَنْتُمْ بِدَیْنٍ إِلَیٰ أَجَلٍ مُسَمًّی فَاکْتُبُوهُ وَلْیَکْتُبْ بَیْنَکُمْ کَاتِبٌ بِالْعَدْلِ وَلَا یَأْبَ کَاتِبٌ أَنْ یَکْتُبَ کَمَا عَلَّمَهُ اللَّهُ

ص: 281

231- ثبت معاملات اقتصادی

وَإِنْ کُنْتُمْ عَلَیٰ سَفَرٍ وَلَمْ تَجِدُوا کَاتِبًا فَرِ هَانٌ مَقْبُوضَةٌ فَإِنْ أَمِنَ بَعْضُکُمْ بَعْضًا فَلْیُؤَدِّ الَّذِی اؤْتُمِنَ أَمَانَتَهُ وَلْیَتَّقِ اللَّ-هَ رَ بَّهُ وَلَا تَکْتُمُوا الشَّهَادَةَ وَمَنْ یَکْتُمْهَا فَإِنَّهُ آثِمٌ قَلْبُهُ وَاللَّ-هُ بِمَا تَعْمَلُونَ عَلِیمٌ ﴿٢٨٣﴾

و اگر در سفر بودید و نویسنده ای نیافتید، وثیقه ای بگیرید و اگر یکی از شما دیگری را امین شمرد [وثیقه لازم نیست و] کسی که امین شمرده شده است، امانت [را به موقع] بازگرداند و از خدایی که پروردگار اوست، پروا کند و شهادت را کتمان نکنید و هرکس آن را کتمان کند، پس بی شک، قلبش گنهکار است و خداوند به آنچه انجام می دهید، داناست.

آیۀ قبل دربارۀ تنظیم اَسناد تجاری و مکتوب کردن هرگونه معاملۀ غیرنقدی یا وام بود. این آیه سفارش می کند که حتی در سفر نیز این کار را انجام دهید و اگر نویسنده ای نیافتید، با گرفتن چیزی از بدهکار به عنوان وثیقه، معامله را محکم و استوار کنید؛ اما هم طلبکار و هم بدهکار بدانند که آنچه نزد آن هاست، امانت است و باید به موقع و به نحو درست، به صاحبش بازگردانند. طلبکار حق بهره برداری از وثیقه را ندارد؛ بلکه باید در حفظ آن بکوشد تا هنگامی که بدهکار بدهی اش را پرداخت کرد، گرویی را سالم به او تحویل دهد.

ص: 284

232- عالَم محضر خداست

لِلَّ-هِ مَا فِی السَّمَاوَاتِ وَمَا فِی الْأَرْ ضِ وَإِنْ تُبْدُوا مَا فِی أَنْفُسِکُمْ أَوْ تُخْفُوهُ یُحَاسِبْکُمْ بِهِ اللَّ-هُ فَیَغْفِرُ لِمَنْ یَشَاءُ وَیُعَذِّبُ مَنْ یَشَاءُ وَاللَّ-هُ عَلَیٰ کُلِّ شَیْءٍ قَدِیرٌ ﴿٢٨٤﴾

آنچه در آسمان ها و آنچه در زمین است، فقط از آنِ خداست. اگر آنچه را در دل دارید، آشکار سازید یا پنهان نگه دارید، خداوند شما را در برابر آن بازخواست می کند. پس هرکه را بخواهد [و شایستگی داشته باشد،] می بخشد و هرکه را بخواهد [و مستحق باشد،] مجازات می کند و خداوند بر هر چیزی تواناست.

ص: 285

233- خاتمیت پیامبر اسلام صلی الله علیه و آله وسلم

آمَنَ الرَّ سُولُ بِمَا أُنْزِلَ إِلَیْهِ مِنْ رَ بِّهِ وَالْمُؤْمِنُونَ کُلٌّ آمَنَ بِاللَّ-هِ وَمَلَائِکَتِهِ وَکُتُبِهِ وَرُ سُلِهِ لَا نُفَرِّ قُ بَیْنَ أَحَدٍ مِنْ رُ سُلِهِ وَقَالُوا سَمِعْنَا وَأَطَعْنَا غُفْرَ انَکَ رَ بَّنَا وَإِلَیْکَ الْمَصِیرُ ﴿٢٨٥﴾

پیامبر به آنچه ازسوی پروردگارش بر او نازل شده، ایمان آورده است و همۀ مؤمنان نیز به خدا و فرشتگان و کتاب های آسمانی و فرستادگانش ایمان آورده اند [و گفتند:] «ما میان هیچ یک از پیامبران او فرق نمی گذاریم [و به همگی ایمان داریم.]» و گفتند: «ما [ندای حق را] شنیدیم و اطاعت کردیم. پروردگارا، آمرزش تو را [خواهانیم] و بازگشت ما به سوی توست.»

ص: 286

234- لطف و رحمت الهی برای خطاکاران

لَا یُکَلِّفُ اللَّ-هُ نَفْسًا إِلَّا وُسْعَهَا لَهَا مَا کَسَبَتْ وَعَلَیْهَا مَا اکْتَسَبَتْ رَ بَّنَا لَا تُؤَاخِذْنَا إِنْ نَسِینَا أَوْ أَخْطَأْنَا رَ بَّنَا وَلَا تَحْمِلْ عَلَیْنَا إِصْرً ا کَمَا حَمَلْتَهُ عَلَی الَّذِینَ مِنْ قَبْلِنَا رَ بَّنَا وَلَا تُحَمِّلْنَا مَا لَا طَاقَةَ لَنَا بِهِ وَاعْفُ عَنَّا وَاغْفِرْ لَنَا وَارْ حَمْنَا أَنْتَ مَوْلَانَا فَانْصُرْ نَا عَلَی الْقَوْمِ الْکَافِرِ ینَ ﴿٢٨٦﴾

خداوند هیچ کس را جز به اندازۀ توانایی اش تکلیف نمی کند. آنچه [از خوبی] کسب کند، به سود او و آنچه [از بدی] مرتکب شود، به زیان خود اوست. [مؤمنان می گویند:] «پروردگارا، اگر [در انجام دادن تکالیف، چیزی را] فراموش کردیم یا به خطا رفتیم، ما را بازخواست مکن. پرودگارا، تکلیف سنگینی بر ما قرار مده، همان طورکه [به دلیل گناه و طغیان،] بر کسانی که پیش از ما بودند، قرار دادی. پروردگارا، آنچه طاقت تحمل آن را نداریم، بر ما مقرّر مکن و از ما درگذر و ما

ص: 287