ص:2

ص:3

فصل دوم: مسکن اسلامی.. 45

مسکن اسلامی.. 45

مسکن شایسته در قرآن. 46

مسکن مبارک... 46

تهیه زمین و مصالح از مال حلال. 48

احترام به مالکیت خصوصی.. 49

خانة سالمندان. 49

مسکن کم هزینه. 50

وسعت مسکن.. 50

طبقات مسکن.. 52

دسترسی های مسکن.. 53

بی تکلّفی در مسکن.. 53

نور طبیعی.. 54

هوای مطبوع. 55

بوستان بیرونی یا باغچه درونی؟ 56

آسایش در مسکن.. 56

حفظ حریم حیا در مسکن.. 57

نزدیکی محل کار با مسکن.. 57

ممنوعیت تبدیل باغ به مسکن.. 58

ممنوعیت اِشراف به خانه دیگران. 58

مساکن خالی.. 60

زندگی در خانه مخروبه. 60

مقاوم سازی مسکن در برابر زلزله. 60

پایه ساختمان. 61

فاصله سقف تا کف.. 62

عایق بندی ساختمان. 62

تهویه ساختمان. 62

نمای ساختمان. 62

اتاق پذیرایی.. 63

ص:5

بیرونی و اندرونی.. 63

آشپزخانه بزرگ... 63

ایمنی و حفاظ خانه. 64

دیوارِ بام. 65

رنگ اتاق.. 65

آراستن منزل. 66

نظافت خانه. 66

سرویس بهداشتی منزل. 67

وجود حیوانات در منزل. 67

آداب ورود به خانه. 68

نماز و عبادت در منزل. 69

تلاوت قرآن در منزل. 69

اثر وجود مجسمه در منزل. 70

معیار انتخاب مسکن.. 70

عدم دلبستگی به مسکن.. 72

هجرت از شهر و دیار 74

اهمیت همسایه. 77

حفظ مسکن ورشکسته. 80

سکونت اقوام در یک محله. 80

نعمت های خدادادی در ساختمان ها 81

فصل سوم: اصول شهرسازی.. 83

اصول شهرسازی.. 83

1. تامین امنیت.. 84

امنیت مسکن.. 84

امنیت شهر 85

امنیت راهها (راهنمایی و رانندگی) 87

امنیت مرزها 88

امنیت حیوانات.. 89

امنیت مردگان. 89

ص:6

امنیت کافران. 89

امنیت پناه جویان. 90

2. رعایت عفت عمومی.. 90

3. برقراری عدالت.. 91

4. گسترش معنویت.. 92

5. رعایت تقوا و مبارزه با فساد 93

6. توجه به کودکان، سالمندان و معلولان. 95

7. جایگاه بانوان در شهر اسلامی.. 96

8. زیباسازی شهر 96

9. جایگاه هنر در شهر اسلامی.. 99

10. گسترش فضای سبز 100

11. تامین سرویس بهداشتی عمومی.. 102

12. توجه به شرایط منطقه و اقلیم. 103

13. حفظ آثار باستانی گذشتگان. 104

14. بهداشت شهر و مسکن.. 105

15. نوآوری با حفظ تجربیات.. 108

16. خودباوری و خوداتکایی.. 109

17. فاضلاب شهری.. 110

18. بینش سیاسی در اداره شهر 111

19. اداره شهر براساس قانون. 113

آسانی قوانین.. 116

نظارت بر ساخت و ساز 117

20. حمل و نقل شهری.. 117

21. ساخت راههای وسیع و متعدد 119

نصب علائم و نشانه ها 121

22. جلوگیری از سدّ معبر 121

23. رعایت حقوق شهروندی.. 123

24. ساماندهی تبلیغات شهری.. 124

نمادها در شهر 125

ص:7

پایتخت کشور اسلامی.. 126

زندگی پاک و طیب در شهر 127

مسجد در شهر اسلامی.. 128

متولیان مسجد. 130

خطر سوء استفاده از مسجد. 130

ساخت مسجد در مرکز شهر 131

حریم مسجد. 133

مشارکت در امور مسجد. 133

مساجد بین راهی.. 133

محل دستشویی مسجد. 134

منارة بلند ممنوع. 134

کتابت قرآن بر دیوار مسجد. 134

خوشبو کردن مسجد. 135

اطلاع رسانی در مسجد. 135

ساخت مدرسه. 135

ساخت بازار 135

بوستان معنوی (کتابخانه) 136

ساخت ورزشگاه 137

جایزة مسابقات.. 137

پادگان. 138

زندان. 138

سرای مستمندان و غریبان. 139

اختصاص محل برای اشیای گمشده 139

استراحت گاه مسافران. 140

کشتارگاه 140

قبرستان. 140

خانه آخرت.. 142

ص:8

مسائل فردی و عبادی نپرداخته است و خالق انسان و هستی، برای همه نیازمندی های انسان برنامه دارد. هدف دیگر این نوشتار، بیان چارچوب های بنیادین در خانه و مسکن از دیدگاه قرآن و روایات است تا مهندسان عزیز با آگاهی از این دیدگاه، تمدن اسلامی را بر مبنای سرچشمه های راستین آن بسازند.

به نظر نگارنده، بی­توجهی به رهنمودهای الهی، می تواند با وجود آباد کردن شهر و مسکن دنیایی، خانة اخروی ما را خراب کند؛ اما توجه به رهنمودهای هدایت گر خدا و اولیای خدا، هم زندگی مادی را تأمین می کند و هم زندگی اخروی را تضمین می نماید. طبیعتاً در این کتاب به مسائل فنی معماری نپرداخته ایم، بلکه اصول و کلیاتی که باید مهندسان شهر و مسکن در کار خود در نظر بگیرند، بیان شده است.

2. آیا زندگی انسان محدود به این دنیا است، یا زندگی ابدی هم دارد؟

3. آیا آفرینش هستی امری تصادفی است، یا امری هدفدار و با برنامه؟

4. آیا در برنامه ریزی ها اصل، خدمت به مردم و محرومان است، یا سود بیشتر برای سرمایه داران؟

تعجب است که انسان بسیاری از چیزها را کشف کرده، ولی خود را کشف نکرده است. او نمی داند که چه ظرفیتی دارد. همة هستی محدودیت دارند، ولی انسان موجودی بی نهایت طلب است. انسان با طی کردن پنج مرحله (کشف، استخراج، ذوب، قطعه­سازی و مونتاژ) بسیاری از محصولات را ساخت، اما آیا این پنج مرحله را در وجود خود نیز پیاده کرده است؟

آیا کشف کرده که خلیفه خداست؟

آیا خودش را از میان جهل و خرافات و غرور و تعصب و توهمات و خیالات رها کرده است؟

آیا خود را ذوب کرده تا کف ها و ناخالصی ها از او جدا شود؟

آیا خود را ساخته و قطعه سازی کرده و کمالات را در خود ایجاد کرده است؟

آیا خود را با افراد دیگر همراه کرده و با آنها متصل شده تا جامعه ای متکامل بسازد؟

به راستی چگونه انسان از چوبِ جنگل، دری زیبا می سازد، از پشم گوسفند و کرک شتر، بهترین فرش را تولید می کند و با تلاشی که روی جمادات می کند، به ارزش آنها می افزاید، ولی روی خودش کار نمی کند؟

مشکل بزرگ دنیای امروز، تحصیلات و تخصص نیست، بلکه دوری از هویت الهی انسان است.

ص:11

قرآن می فرماید: اگر مسکن شما غار باشد، ولی فکر و عقیده شما سالم بماند، ارزشمند است؛ چنانکه خداوند از اصحاب کهف ستایش و آنان را جوانمردانی باایمان معرفی می کند: «إِنَّهُمْ فِتْیَةٌ آمَنُوا بِرَبِّهِم»(1)؛ اما اگر در کاخ زندگی کنید، ولی فکر و رفتار شما کج باشد، هم خودتان در گل فرو می روید و هم خانه هایتان؛ چنانکه قارون این چنین شد: «فَخَسَفْنا بِهِ وَ بِدارِه»(2).

امید است این صفحات که مملو از نور قرآن و روایات است، چراغ راه کارشناسان شهر و مسکن قرار گیرد و برای نگارنده نیز ذخیره خانه ابدی و روز قیامت باشد؛ ان شاءالله.

ص:12

5. ساختمان بزرگ و بلورین و صحن و سرای شیشه ای حضرت سلیمان:

«قالَ إِنَّهُ صَرْحٌ مُمَرَّدٌ مِنْ قَواریر»(1)؛

گفت: (این آب نیست،) بلکه قصری است از بلور صاف.

1. مأمور شدن حضرت موسی و هارون برای تهیه مسکن بنی اسراییل:

«وَ أَوْحَیْنا إِلی مُوسی وَ أَخیهِ أَنْ تَبَوَّءا لِقَوْمِکُما بِمِصْرَ بُیُوتا»(2)؛

و به موسی و برادرش وحی کردیم که در مصر، برای قوم خودتان خانه هایی آماده کنید.

2. بنای یادبودی بر مزار اصحاب کهف:

«لَنَتَّخِذَنَّ عَلَیْهِمْ مَسْجِداً»(3)؛

ما مسجدی در کنار (مدفن) آنها می سازیم (تا خاطره آنان فراموش نشود).

3. خانه سازی قوم ثمود از کوه ها و بریدن سنگ ها:

«وَ ثَمُودَ الَّذینَ جابُوا الصَّخْرَ بِالْوادِ»(4)؛

و قوم ثمود که صخره های عظیم را از (کنار) درّه می بریدند (و از آن خانه و کاخ می ساختند)!

4. صنعت آجرپزی و ساختمان های بلند در زمان فرعون:

«فَأَوْقِدْ لیِ یَاهَامَانُ عَلیَ الطِّینِ فَاجْعَل لیّ ِ صَرْحًا»(5)؛

پس ای هامان آتشی بر گل بیافروز (تا پخته و آجر شود)، پس برایم قصر و کاخ بلند بساز.

5. در قرآن عباراتی از قبیل «فَتِلْکَ مَساکِنُهُم»(6)، «فی بُرُوجٍ مُشَیَّدَة»(7)، «یَمْشُونَ فی مَساکِنِهِم»(8)، «فی بُیُوتِکُم»(9) ، «دیارهم»(10) آمده است که بیانگر سابقة ساخت و ساز در طول تاریخ است.

ص:15

2. «وَ لَوْ أَنَّهُمْ أَقامُوا التَّوْراةَ وَ الْإِنْجِیلَ وَ ما أُنْزِلَ إِلَیْهِمْ مِنْ رَبِّهِمْ لَأَکَلُوا مِنْ فَوْقِهِمْ وَ مِنْ تَحْتِ أَرْجُلِهِمْ»(1)؛

و اگر آنان (یهود و نصارا) تورات و انجیل و آنچه را از سوی پروردگارشان بر آنان نازل شده، برپا می داشتند، از بالای سرشان (آسمان) و از زیر پاهایشان (زمین) روزی می خوردند.

3. «وَ أَنِ اسْتَغْفِرُوا رَبَّکُمْ ثُمَّ تُوبُوا إِلَیْهِ یُمَتِّعْکُمْ مَتاعاً حَسَناً»(2)؛

و از پروردگارتان طلب مغفرت کنید و بسوی او بازگردید تا شما را به بهره ای نیکو کامیاب کند.

«مَتاعاً حَسَناً» یعنی زندگی دلنشین همراه با آرامش روحی؛ در برابر کسانی که به خاطر اعراض از یاد خدا، زندگی تلخ دارند؛ گرچه از نظر مادّیات در آسایش و رفاه هستند.

4. «وَ لَوْ أَنَّ أَهْلَ الْقُری آمَنُوا وَ اتَّقَوْا لَفَتَحْنا عَلَیْهِمْ بَرَکاتٍ مِنَ السَّماءِ وَ الْأَرْضِ وَ لکِنْ کَذَّبُوا فَأَخَذْناهُمْ بِما کانُوا یَکْسِبُونَ»(3)؛

و اگر مردم شهرها و آبادی ها ایمان آورده و تقوا پیشه کرده بودند، قطعاً (درهای) برکات آسمان و زمین را برآنان می گشودیم، ولی آنان (آیات ما را) تکذیب کردند، پس ما هم به خاطر عملکردشان آنان را (با قهر خود) گرفتیم.

در اینجا شاید این سؤال به ذهن بیاید که اگر ایمان و تقوا سبب نزول برکات است، پس چرا کشورهای کافر، وضع بهتری دارند و کشورهای اسلامی با مشکلات فراوانی روبرو هستند؟

پاسخ این است که اوّلًا آن کشورها از نظر علم و صنعت جلو هستند، ولی از نظر روحی و روانی مشکلات فراوانی دارند. ثانیاً اغلب کشورهای اسلامی،

ص:17

تنها نام اسلام را با خود دارند و قوانین و رهنمودهای دین اسلام در آنجا حاکم نمی باشد تا برکات آن نیز نصیبشان شود.

به علاوه، گاهی رفاه مادّی، نوعی قهر الهی است. چنانکه قرآن می فرماید:

«فَلَمَّا نَسُوا ما ذُکِّرُوا بِهِ فَتَحْنا عَلَیْهِمْ أَبْوابَ کُلِّ شَیْ ءٍ»(1)؛

چون تذکّرات الهی را فراموش کردند، درهای همه چیز را به رویشان گشودیم تا سرمست شوند.

در قرآن، گشایش در زندگی برای دو گروه مطرح است:

الف: برای خوبان که همراه با برکات است: «لَفَتَحْنا عَلَیْهِمْ بَرَکاتٍ»(2)؛

از مصادیق بارز این آیه، دوران ظهور حضرت مهدی عجّل اللّه تعالی فرجه است که به گفتة روایات، در آن زمان برکات از آسمان و زمین سرازیر می شود.

ب: برای کفّار و نااهلان که همراه با برکت نیست: «فَتَحْنا عَلَیْهِمْ أَبْوابَ کُلِّ شَیْ ءٍ»؛ بلکه چه بسا سبب غفلت و غرور و طغیان باشد.

برکت یافتن و آبادانی مسکن و شهر انسان نیز نیازمند شکرگزاری است:

«وَ إِذْ تَأَذَّنَ رَبُّکُمْ لَئِنْ شَکَرْتُمْ لَأَزِیدَنَّکُمْ وَ لَئِنْ کَفَرْتُمْ إِنَّ عَذابِی لَشَدِیدٌ»(3)

و (نیز به یادآور) هنگامی که پروردگارتان اعلام فرمود: همانا اگر شکر کنید، قطعاً (نعمت های) شما را می افزایم، و اگر کفران کنید البتّه عذاب من سخت است.

در مسئله شهر و مسکن، مصداق شکر آن است که منطقه ای را برای سکونت انتخاب کنیم که افراد صالح بیشتری در آنجا باشند. شخصی از پیامبر اکرم صلی الله علیه وآله وسلم پرسید: کجا خانه تهیه کنم و نام چند محله را برد. پیامبر

ص:18

فرمود: «الْجَارَ ثُمَ الدَّار»(1)؛

یعنی اول به همسایگان نگاه کن، سپس منزل انتخاب کن.

و پروردگارت به زنبور عسل وحی (و الهام غریزی) کرد که از بعضی کوه ها و درختان و از داربست هایی که مردم می سازند، خانه هایی بساز.

در مورد مورچه نیز قرآن چنین می فرماید: «یا أَیُّهَا النَّمْلُ ادْخُلُوا مَساکِنَکُم»(1).

بسیاری از پرندگان از قطعات کوچک چوب برای خود لانه درست می کنند. لانه ای که در اثر باد شدید هم متلاشی نمی شود.

انسان نیز برای حفظ جان خود، از همان آغاز به فکر مسکن بوده است. ابن عباس می گوید: اول کسی که خانه ساخت، حضرت آدم بود که در آن نماز گزارد.(2)

حضرت علی علیه السلام درباره نیاز به مسکن می فرماید:

«وَ لتَکُن دارُکَ أولَ ما یُبتاعُ وَ آخِرُ ما یُباعُ»(3)؛

اولین چیزی که خریداری می شود و آخرین چیزی که به فروش می رسد، باید خانه باشد.

در روایت آمده است که شخصی به امام صادق گفت: از کسی طلب دارم و او می خواهد با فروش خانه اش بدهی خود را بپردازد. امام دو مرتبه فرمود:

«أُعِیذُکَ بِاللَّهِ أَنْ تُخْرِجَهُ مِنْ ظِلِّ رَأْسِهِ ِأُعِیذُکَ بِاللَّهِ أَنْ تُخْرِجَهُ مِنْ ظِلِّ رَأْسِهِ»(4)؛

پناه می برم به خدا از این که او را از سرپناه خودش خارج کنی.

محمد بن ابی عمیر که بزّاز بود، تمام اموالش از بین رفت و فقیر شد. او از شخصی ده هزار درهم طلب داشت. بدهکار منزلش را به ده هزار درهم فروخت و پول ابن عمیر را آورد. پرسید: آیا ارث برده ای؟ گفت: نه. پرسید: آیا به تو بخشیده اند؟ باز گفت: نه. پرسید: پس از کجا آوردی؟ گفت: منزلم را فروختم تا بدهی خود را بدهم. ابن عمیر گفت: بااینکه به یک درهم آن نیز

ص:20

نیاز دارم، ولی چون اسلام اجاره نداده که انسان به خاطر بدهکاری منزل خود را بفروشد، هرگز این پول را از تو نمی گیرم.(1)

پیامبر صلی الله علیه و آله و سلم فرمود:

«مَن باعَ دارًا ثُمَّ لَم یَجعَل ثَمَنَها فی مِثلِها لَم یُبارک لَهُ»(2)؛

کسی اگر خانه خود را بفروشد و پولش را در تهیه خانه دیگر صرف نکند، برای او برکت نخواهد داشت.

اسلام برای خانه، ارزش قائل شده و همان گونه که برای تولد نوزاد، عقیقه و ذبح گوسفند، و برای ازدواج، ولیمه و اطعام، و برای سفر حج، دستور اطعام داده، دربارة مسکن نیز رسول خدا می فرماید:

«مَنْ بَنَی مَسْکَناً فَلْیَذْبَحْ کَبْشاً سَمِیناً وَ لْیُطْعِمْ لَحْمَهُ الْمَسَاکِینَ ثُمَّ یَقُولُ اللَّهُمَّ ادْحَرْ عَنِّی مَرَدَةَ الْجِنِّ وَ الْإِنْسِ وَ الشَّیَاطِینِ وَ بَارِکْ لَنَا فِی بُیُوتِنَا»(1)؛

هر که خانه ای می سازد، گوسفند چاقی را ذبح کند و با گوشتش بینوایان را اطعام کند و از خدا بخواهد که او و خانواده اش را از شر جن و انس و شیاطین سرکش حفظ کند و سکونتش را را در آن خانه مبارک گرداند.

در شرح این حدیث می خوانیم که مراد از اهتمام، عزم و جدیت در رفع مشکلات مسلمانان و کمک در امر دنیا و آخرت آنان و برآورده کردن حاجاتشان می باشد؛ و همچنین خیررسانی به آنان و ارشاد آنان به آنچه مصلحتشان است.(1)

که در حال غذا خوردن هستید، از عمرتان حساب نمی شود» تا انسان با آرامش کامل غذا را بجود و لقمه را کوچک بردارد.

پس یکی از کارکردهای خانه، غذاخوردن است؛ چنانچه حضرت عیسی به مردم می فرمود: من علم غیب دارم و می توانم به شما خبر بدهم که در خانه هایتان چه غذایی می خورید:

«وَ أُنَبِّئُکُمْ بِما تَأْکُلُونَ وَ ما تَدَّخِرُونَ فِی بُیُوتِکُمْ»(1)

و از آنچه می خورید و آنچه در خانه هایتان ذخیره می کنید به شما خبر می دهم.

جالب آن که قرآن در آیه 61 سوره نور، در مورد مکان هایی که خوردن از آنها مجاز است، نُه بار کلمه خانه را تکرار می کند. خانه ی پدران و مادران و برادران و خواهران و عموها و عمه ها و دایی ها و خاله ها و دوستان:

«لَیْسَ عَلَی الْأَعْمی حَرَجٌ وَلا عَلَی الْأَعْرَجِ حَرَجٌ وَلا عَلَی الْمَرِیضِ حَرَجٌ وَ لا عَلی أَنْفُسِکُمْ أَنْ تَأْکُلُوا مِنْ بُیُوتِکُمْ أَوْ بُیُوتِ آبائِکُمْ أَوْ بُیُوتِ أُمَّهاتِکُمْ أَوْ بُیُوتِ إِخْوانِکُمْ أَوْ بُیُوتِ أَخَواتِکُمْ أَوْ بُیُوتِ أَعْمامِکُمْ أَوْ بُیُوتِ عَمَّاتِکُمْ أَوْ بُیُوتِ أَخْوالِکُمْ أَوْ بُیُوتِ خالاتِکُمْ أَوْ ما مَلَکْتُمْ مَفاتِحَهُ أَوْ صَدِیقِکُمْ لَیْسَ عَلَیْکُمْ جُناحٌ أَنْ تَأْکُلُوا جَمِیعاً أَوْ أَشْتاتاً فَإِذا دَخَلْتُمْ بُیُوتاً فَسَلِّمُوا عَلی أَنْفُسِکُمْ تَحِیَّةً مِنْ عِنْدِ اللَّهِ مُبارَکَةً طَیِّبَةً کَذلِکَ یُبَیِّنُ اللَّهُ لَکُمُ الْآیاتِ لَعَلَّکُمْ تَعْقِلُونَ»(2)؛

بر نابینا و لنگ و بیمار و بر خود شما ایرادی نیست که بخورید از خانه های خود یا خانه های پدرانتان یا خانه های مادرانتان یا خانه های برادرانتان یا خانه های خواهرانتان یا خانه های عموهایتان یا خانه های عمه هایتان یا خانه های دایی هایتان یا خانه های خاله هایتان یا خانه هایی که کلیدش را در اختیار دارید، یا خانه های دوستانتان. بر شما باکی نیست که

ص:24

دسته جمعی بخورید یا پراکنده (و تنها)، و چون وارد خانه ای شدید، پس بر یکدیگر سلام کنید، که تحیّت الهی است و مبارک و پسندیده است؛ خداوند آیات خود را این چنین برای شما بیان می کند؛ باشد که بیندیشید.

امام باقر علیه السلام درباره جملة ابتدایی این آیه می فرماید: قبل از اسلام، نابینا و لنگ و مریض حقّ نداشتند با افراد سالم غذا بخورند؛ این آیه به آنان اجازه داد تا با افراد سالم و به صورت دسته جمعی غذا بخورند. آری؛ در جامعه باید از شخصیّت چنین افرادی دفاع کرد.

مصرف غذا در خانه، نه دل فقیر را می سوزاند و نه انسان را مورد ترحم اغنیا قرار می دهد و نه تنوع های بیرون، تحریکاتی در اطفال به وجود می آورد. بگذریم که تهیه غذا در خانه، با دقت صورت می گیرد، ولی معمولاً در غذاهای بیرون، نه دلسوزی است و نه دقت لازم.

از برکات غذا خوردن در خانه، گفتگوی صمیمانه بین اعضای خانواده، تعاون و همکاری بین آنان، صرفه جویی و توجه به نیاز واقعی اعضای خانواده است.

نقل شده است که سید جمال الدین اسدآبادی در سفر به اروپا هنگام غذا خوردن، دست های خود را می شست و با دست غذا می خورد. عکاسان از غذا خوردن او عکس گرفتند و حرکت او را یک نوع عقب ماندگی معرفی کردند. سید جمال گفت: من می دانم دست خودم را چگونه شسته ام، اما نمی دانم شما قاشق و چنگال را چگونه شسته اید! این دست من تاکنون در حلق کسی نرفته است، ولی قاشق و چنگال شما لحظه ای پیش در دهان دیگری بوده است! من به خاطر اعتماد به خود با دست غذا می خورم و به دلیل عدم اعتماد به شما، از قاشق استفاده نمی کنم!

ص:25

امام صادق علیه السلام باغی داشت که افرادی در آن مشغول به کار بودند. هنگامی که کارشان تعطیل می شد، امام می فرمود:

«أَعْطِهِمْ أُجُورَهُمْ قَبْلَ أَنْ یَجِفَ عَرَقُهُمْ»(1)؛

قبل از آنکه عرقشان خشک شود، مزدشان را بدهید.

5. ساختن بهترین ساختمان ها مثل مسجدالحرام و انجام بالاترین خدمت ها مثل آبرسانی به حاجیان، با همه ارزشی که دارد، به درجه ایمان و جهاد نمی رسد. قرآن می فرماید:

«أَ جَعَلْتُمْ سِقایَةَ الْحاجِّ وَ عِمارَةَ الْمَسْجِدِ الْحَرامِ کَمَنْ آمَنَ بِاللَّهِ وَ الْیَوْمِ الْآخِرِ وَ جاهَدَ فِی سَبِیلِ اللَّهِ لا یَسْتَوُونَ عِنْدَ اللَّهِ»(2)؛

آیا سیراب ساختن حاجیان و آباد کردن مسجد الحرام را همانند [کار] کسی پنداشته اید که به خدا و روز بازپسین ایمان آورده و در راه خدا جهاد می کند؟

6. حفظ محیط زیست، مانند درختان و حیوانات لازم است. حضرت علی علیه السلام سفارش شهر ها و ساکنانش را ابتدا آورده و فرموده است: «اِتَّقُوا اللهَ فی عِبادِهِ وَ بِلادِهِ»(3) و سپس درباره درختان و حیوانات می فرماید: «فَاِنَّکُم مَسئولونَ حَتّی عَنِ البِقاعِ وَ البَهائِمِ»(4). قرآن نشانة حکومت ستمگران را از بین بردن محیط زیست می داند: «وَ یُهْلِکَ الْحَرْثَ»(5).

7. در طراحی و مدیریت شهر و مسکن، همواره باید به اصل «لا ضَرَرَ وَ لا ضِرارَ» توجه کرد.

8. در موارد تزاحم بین دو امر لازم، به اصل اهم و مهم توجه شود.

ص:27

9. به خاطر دانش امروز، تجربه های دیروز را نادیده نگیریم. پیامبر اکرم فرمود:

«أَعْلَمُ النَّاسِ مَنْ جَمَعَ عِلْمَ النَّاسِ إِلَی عِلْمِه»(1)؛

باسوادترین مردم کسی است که علم دیگران را به علم خود اضافه کند.

10. خداگرا و عقل گرا باشیم؛ نه کهنه گرا، نه نوگرا، نه غرب گرا، نه شرق گرا، نه فقرگرا، نه سرمایه گرا.

11. در طرح و برنامه و نقشه و مصالح از تسامح و سهل انگاری پرهیز شود؛ زیرا این کار نوعی کم فروشی است و قرآن می فرماید: «وَیْلٌ لِلْمُطَفِّفین»(2)

و اگر این سهل انگاری سبب خسارت یا حادثه ای بشود، به ضامن شدن هم کشیده می شود. چه بسیار جرائم که ما قصد انجام آن را نداشته ایم، ولی به خاطر تدبیر غلط، در آن شریک هستیم!

12. در طراحی، توجه کامل به حفظ حریم ها و حرمت ها شود. اگرچه امروز بسیاری از حریم ها شکسته شده، اما هر کس در هر شغلی که دارد مسئول است و فراوانی اسباب گناه، دلیل ترک مسئولیت نمی شود. اگر کسی می تواند از صد گناه یک گناه کم کند، لازم است این کار را بکند. نه فقط انجام گناه، بلکه ایجاد مراکز گناه یا تعمیر و توسعه آن نیز مجاز نیست.

13. مالکیت دلیل بر اتلاف و اسراف نیست و در طراحی مسکن و شهر باید از اسراف پرهیز کرد تا بستری برای غرور و تکبر کسانی که از آن استفاده می کنند، نشود. بر اساس بیان قرآن، یکی از دلایل تکبر فرعون مسکن او بود که می گفت:

«یا قَوْمِ أَ لَیْسَ لِی مُلْکُ مِصْرَ وَ هذِهِ الْأَنْهارُ تَجْرِی مِنْ تَحْتِی أَ فَلا تُبْصِرُونَ»(3)؛

ص:28

ای قوم من! آیا حکومت مصر از آن من نیست و این نهرها از زیر (کاخ) من جاری نیست؟

تجملات از یک سو روحیه ساکنین را به غرور می کشاند و از سوی دیگر افراد ضعیف و متوسط را خیره می کند. قرآن می فرماید: هنگامی که مردم رفت و آمد قارون را همراه با زیور آلات می دیدند، با آهی حسرت آلود می گفتند:

«یا لَیْتَ لَنا مِثْلَ ما أُوتِیَ قارُونُ إِنَّهُ لَذُو حَظٍّ عَظیمٍ»(1)؛

ای کاش همانند آنچه به قارون داده شده است ما نیز داشتیم! به راستی که او بهره عظیمی دارد!

14. در هر رشته ای از خودباختگی در برابر صاحبان نام و مقام دوری کرد. قرآن می فرماید: روز قیامت عده ای می گویند رمز بدبختی ما این بود که در دنیا شخصیت زده بودیم و بی دلیل از بزرگانمان پیروی می کردیم:

«وَ قالُوا رَبَّنا إِنَّا أَطَعْنا سادَتَنا وَ کُبَراءَنا فَأَضَلُّونَا السَّبیلاَ»(2)؛

و گویند: پروردگارا! همانا ما سران و بزرگانمان را اطاعت کردیم، پس آنان ما را از راه به در بردند.

15. بهره گیری از تجربه دیگران لازم است. مکتب ما بارها دستور «سیروا فِی الاَرضِ»(3)

داده و بارها از کسانی که سیر و سفر نمی کنند انتقاد کرده است.

16. بلندی ساختمان ها نباید به قیمت کوتاهی دین مردم تمام شود. امام حسین علیه السلام از منطقه ای عبور می کرد که ساختمان بلندی را دید، فرمود:

«رَفَعَ الطّینَ وَ وَضَعَ الدّینَ»(4)؛

گِل را برافراشته و دین را زمین نهاده است.

ص:29

17. در ساخت شهر و مسکن، فرهنگ جامعه اسلامی را ملاحظه کنیم و از ترویج فرهنگ غرب دوری کنیم. رسول خدا می فرماید:

«وَ لَا تَسْکُنُوا مَسَاکِنَ أَعْدَائِی فَتَکُونُوا أَعْدَائِی کَمَا کَانَ أُولَئِکَ أَعْدَائِی»(1)؛

در خانه هایی مانند خانة دشمنان من زندگی نکنید که دشمن من می شوید، همان طور که آنها دشمن من هستند.

18. انسان مرکب از جسم و روح است. در ساخت شهر و مسکن توجه به بعد روحی و معنوی مردم لازم است. اگر ما در برنامه­ریزی ها تنها به جسم انسان بنگریم، بُعد اصلی انسان را فراموش کرده ایم. اگر از خدا و معنویت غافل شویم، به ترویج فساد کمک کرده ایم. قرآن می فرماید:

«ظَهَرَ الْفَسادُ فِی الْبَرِّ وَ الْبَحْرِ بِما کَسَبَتْ أَیْدِی النَّاس»(2)؛

فساد در خشکی و دریا ظاهر شد به واسطة اعمال مردم.

19. در مسکن و شهرسازی شعائر الهی را برجسته کنیم. قرآن می فرماید:

«وَ مَنْ یُعَظِّمْ شَعائِرَ اللَّهِ فَإِنَّها مِنْ تَقْوَی الْقُلُوب»(3)؛

هر کس شعائر الهی را بزرگ دارد، این کار نشانه تقوای دلهاست.

20. در طراحی و ساخت مسکن به فکر فخرفروشی و برتری جویی نباشیم. قرآن می فرماید:

«تِلْکَ الدَّارُ الْآخِرَةُ نَجْعَلُها لِلَّذِینَ لا یُرِیدُونَ عُلُوًّا فِی الْأَرْضِ وَ لا فَساداً وَ الْعاقِبَةُ لِلْمُتَّقِینَ»(4)؛

سرای آخرت را (تنها) برای کسانی قرار می دهیم که خواستار برتری و فساد در زمین نباشند و سرانجام (رستگاری) از آن پرهیزکاران است.

ص:30

این آیه در پایان داستان قارون آمده است تا بگوید: هرگونه فخر فروشی و برتری جویی، مایة هلاکت در دنیا و شقاوت در آخرت می شود. بر اساس روایات، حضرت علی علیه السلام، این آیه را برای تاجران بازار تلاوت می فرمود. امام خمینی نیز در پایان درس اخلاقشان برای طلّاب و فضلای حوزة علمیّة قم به این آیه عنایت داشتند.

در حدیث می خوانیم، حتی اگر کسی به واسطه بهتر بودن بند کفشش خود را برتر از دیگران ببیند، جزء کسانی است که ارادة علوّ در زمین دارند. چه بسیارند کسانی که در ساخت مسکن، کاری می کنند که در جامعه نمودی داشته باشند و مردم متوجّه آنان شوند. البته اگر مهندسی با کار بهتر و دقیق تر از دیگران سبقت بگیرد، این امر روا و نیکوست.

ص:31

می دهند. در حالی که در بعضی کشورها عمر ساختمان به دو تا سه قرن می رسد و باز هم در تخریب آن تردید می کنند!

قرآن می فرماید:

«الذی أَتْقَنَ کُلَ شَیْ ء»(1)؛

خداوند تمام آفریده های خود را متقن و محکم آفریده است.

پیامبر اکرم می فرمایند:

«إذا عَمِلَ أَحَدُکُم عَمَلًا فَلیُتقِنَهُ»(2)؛

هرکدام از شما که کاری را انجام می دهد، آن کار را با استحکام انجام دهد.

و در سخنی دیگر می فرمایند:

«یُحِبُّ اللهُ العامِلَ إِذا عَمِلَ أَن یَحسُنَ»(3)؛

خداوند دوست دارد که هرکس کاری را انجام می دهد، آن را نیکو و زیبا انجام دهد.

در حدیث دیگری نیز می خوانیم:

«مَن بَنی فَاقتَصَدَ فی بَنائِهِ لَم یُؤجَر»(4)؛

هرکس ساختمانی بنا کند و در آن کم بگذارد، پاداشی نخواهد داشت.

امام سجاد علیه السلام در دعای مکارم الاخلاق از خدا چنین می خواهد:

«وَ اجعَلنی مِن اَهلِ السّدادِ»(5)؛

خدایا مرا از اهل محکم کاری قرار بده (حرفم مستند، کارم متین و به دور از هرگونه سهل انگاری باشد).

ص:33

در آیات متعدد قرآن سفارش شده که: «لاتَبخَسُوا النّاسَ اَشیاءَهُم»(1)؛

یعنی کم کاری نکنید! در جای دیگر نیز می فرماید: وای بر کم فروشان! «وَیلٌ لِلمُطَفِّفینَ»(2).

این عصای من است که هم بر آن تکیه می دهم و هم با آن برای گوسفندانم (از درختان) برگ می ریزم و در آن منافع دیگری (نیز) برای من هست.

خداوند بهره های چند منظوره را در آفرینش بسیار به ما نشان داده است. مثلاً مکیدن، سخن گفتن، نفس کشیدن، بوسیدن، سوت کشیدن و فوت کردن را از طریق دو لب انجام می دهیم!

در ساخت و ساز نیز باید ببینیم چگونه می توانیم از مکان کم، بهرة زیاد ببریم.

می توان از مدارس و دانشگاه ها در ایام تعطیلی بهره جست؛

می توان حسینیه ها را آنگونه طراحی کرد که در غیر ایام سوگواری، پاسخ گوی نیازهای مردم محله باشد؛

می توان از سالن های ورزشی در غیر ایام ورزش بهره جست؛

می توان سالن های آمفی تئاتر ادارات را آنگونه طراحی کرد که راهی هم به خیابان داشته باشد و یا نمازخانه ادارات در جایی قرار دهیم که مردم نیز از آن بهره مند شوند.

«فَخَرَجَ عَلی قَوْمِهِ فِی زِینَتِهِ قالَ الَّذِینَ یُرِیدُونَ الْحَیاةَ الدُّنْیا یا لَیْتَ لَنا مِثْلَ ما أُوتِیَ قارُونُ إِنَّهُ لَذُو حَظٍّ عَظِیمٍ»(1)؛

(روزی قارون) با تمام تجمّل خود در میان قومش ظاهر شد، (با دیدن این صحنه) آنان که خواهان زندگانی دنیا بودند (آهی کشیده و) گفتند: ای

کاش مثل آنچه به قارون داده شده، برای ما نیز بود. براستی که او بهرة بزرگی (از نعمت ها) دارد.

از این آیه استفاده می شود که قدرت و ثروت در دست انسان های غافل، سبب فخرفروشی، خودنمایی و تجمّل گرایی است و اشرافی گری، می تواند فرهنگ مردم را به تدریج تغییر دهد.

شخصی به امام حسین گفت: خانه ای ساخته ام که دوست دارم تشریف بیاورید و دعا کنید. امام دعوت او را پذیرفت، ولی وقتی وارد شد و خانه را دید، فرمود:

«أَخْرَبْتَ دَارَکَ»؛

خانه آخرتت را خراب کردی؛

«وَ عَمَرْتَ دَارَ غَیْرِکَ»؛

خانه وارثت را آباد کردی.

«غَرَّکَ مَنْ فِی الارْضِ وَ مَقَتَکَ مَنْ فِی السَّمَاءِ»(2)

مردم زمین تو را اغفال کرده اند و اهل آسمان نسبت به تو خشمگین هستند.

در تاریخ آمده است که ابوذر به معاویه گفت: اگر کاخی که ساخته ای از بیت المال است، خیانت کرده ای و اگر از مال خودت است، اسراف کرده ای.

در فرهنگ اسلامی، اسراف از گناهان کبیره است و قرآن چند تعبیر درباره اسراف دارد:

ص:36

1. «وَ أَهْلَکْنَا الْمُسْرِفین»(1): و مسرفان را هلاک نمودیم!

2. «وَ أَنَّ الْمُسْرِفینَ هُمْ أَصْحابُ النَّار»(2): و مسرفان اهل آتشند!

3. «إِنَّ الْمُبَذِّرینَ کانُوا إِخْوانَ الشَّیاطین»(3): تبذیر کنندگان، برادران شیاطین هستند!

4. «یُضِلُّ اللَّهُ مَنْ هُوَ مُسْرِفٌ مُرْتاب»(4): خداوند هر اسراف کاری را گمراه می سازد!

گرچه انسان در مالک شدن محدودیتی ندارد، ولی معنای مالکیت آن نیست که هرگونه بخواهد خرج کند.

انبیا مانع ولخرجی ثروتمندان بودند، لذا آنان عصبانی می شدند و می گفتند:

«یا شُعَیْبُ أَ صَلاتُکَ تَأْمُرُکَ أَنْ نَتْرُکَ ما یَعْبُدُ آباؤُنا أَوْ أَنْ نَفْعَلَ فی أَمْوالِنا ما نَشاءُ»(5)؛

ای شعیب! آیا نمازت تو را وادار کرده که ما را از آزادی در اموالمان منع کنی؟

قرآن درباره اسراف در ساختمان می فرماید:

«أَ تَبْنُونَ بِکُلِّ ریعٍ آیَةً تَعْبَثُون وَ تَتَّخِذُونَ مَصانِعَ لَعَلَّکُمْ تَخْلُدُون»(6)؛

آیا بر هر بلندی برجی برای عیاشی بنا می کنید و قصرهای محکم می سازید به امید اینکه در دنیا جاودانه بمانید؟

در آیات قبل و بعد این آیه، چندین بار عبارت «فاتقوا الله» تکرار شده است؛ یعنی این کارها با تقوا سازگار نیست.

اسراف در ساختمان های دولتی که از بودجه بیت المال ساخته می شود، خطر بیشتری دارد. حضرت علی علیه السلام در نامه 26 نهج البلاغه می فرماید:

ص:37

«أَعظَمُ الخِیانَةِ خِیانَةُ الأمَّةِ»(1)؛

از بزرگترین خیانتها، خیانت کردن به امت است.

در مورد دیگر نیز دستور می دهد:

«أَدِقُّوا أَقْلَامَکُمْ وَ قَارِبُوا بَیْنَ سُطُورِکُم»(2)؛

نوک قلم ها را تیز کنید و سطرها را به هم نزدیک کنید؛ زیرا بیت المال تحمل این همه ولخرجی در کاغذ را ندارد.

نقل شده که «شریح ابن حارث» قاضی حکومت امام علی علیه السلام خانه ای اشرافی خرید. این گزارش که به امام رسید، او را احضار کرد و چنین هشدار داد: «بَلَغَنِی أَنَّکَ ابْتَعْتَ دَاراً بِثَمَانِینَ دِینَاراً وَ کَتَبْتَ لَهَا کِتَاباً وَ أَشْهَدْتَ فِیهِ شُهُوداً»(3) به من خبر رسیده که خانه ای به قیمت 80 دینار خریده و بر آن شهود و گواه گرفته ای. شریح پاسخ داد: چنین بوده است ای امیرمؤمنان. امام علیه السلام نگاه تندی به وی کرد و فرمود: ای شریح! به زودی کسی به سراغت خواهد آمد که نه سندت را نگاه می کند و نه از شهودت می پرسد؛ او تو را از آن خانه خارج می کند و به قبرت تحویل می دهد. ای شریح! بنگر این خانه را از مال دیگری نخریده، یا بهای آن را از غیر مال حلال نپرداخته باشی که در دنیا و آخرت خود را زیانکار کرده ای! اگر هنگام خرید خانه نزد من آمده بودی، نسخه قباله را بدین گونه می نوشتم که دیگر در خریدن خانه ای حتی به بهای یک درهم یا بیشتر علاقه به خرج ندهی: «این چیزی است که بنده ای ذلیل که آماده کوچ به سرای دیگر است خریداری کرده؛ خانه ای از سرای غرور، در محله فانی و کوچه هلاک شوندگان...».

ص:38

«أَطْلَعَتِ الْوَرِقُ رُءُوسَهَا إِنَّ الْبِنَاءَ یَصِفُ لَکَ الْغِنَی»(1)؛

سکه های طلا و نقره، سر و کله خود را نشان داده اند. این ساختمان می گوید: تو مرد ثروتمندی هستی.

امام باقر علیه السلام درباره حضرت علی علیه السلام می فرماید:

«لَقَدْ وُلِّیَ خَمْسَ سِنِینَ وَ مَا وَضَعَ آجُرَّةً عَلَی آجُرَّةٍ وَ لا لَبِنَةً عَلَی لَبِنَةٍ»(2)؛

او پنج سال حکومت کرد، اما نه آجری روی آجری گذاشت و نه خشتی روی خشت.

چنانکه درباره رسول خدا صلی الله علیه و آله وسلم نیز می خوانیم: «وَ مَا وَضَعَ لَبِنَةً عَلَی لَبِنَةٍ وَ لا قَصَبَةً»(3)؛ پیامبر از دنیا رفت، اما خشتی روی خشت نگذاشت.

خانه پیامبر صلی الله علیه و آله وسلم و حضرت علی علیه السلام در کنار خانه های مردم عادی بود، اما با کمال تأسف از زمان عثمان و معاویه به تقلید از پادشاهان، خانه ها تبدیل به کاخ و در نقاط خوش آب و هوا و به دور از توده های مردم ساخته می شد.

تخریب، تغییر نعمت های الهی است: «فَلَیُغَیِّرُنَّ خَلْقَ اللَّه»(1)؛

تخریب، به هم زدن نظام آفرینش الهی است، که قرآن می فرماید: «وَ خَلَقَ کُلَّ شَیْ ءٍ فَقَدَّرَهُ تَقْدیرا»(2)؛

تخریب، نابود کردن زینت های الهی است: «إِنَّا جَعَلْنا ما عَلَی الْأَرْضِ زینَةً لَها»(3)؛

تخریب، خیانت به امانت های الهی است: «وَ تَخُونُوا أَماناتِکُم»(4)؛

تخریب، تجاوز به حقوق مردم است، زیرا زمین برای همه است: «وَ الْأَرْضَ وَضَعَها لِلْأَنام»(5)؛

تخریب، مخالفت با هدف الهی است؛ زیرا خداوند از ما آباد کردن زمین را خواسته است، نه تخریب آن را: «هُوَ أَنْشَأَکُمْ مِنَ الارْضِ وَ اسْتَعْمَرَکُمْ فِیها»(6)؛

تخریب، کار جنایتکاران است، زیرا قرآن می فرماید:

«وَ إِذا تَوَلّی سَعی فِی الارْضِ لِیُفْسِدَ فِیها وَ یُهْلِکَ الْحَرْثَ وَ النَّسْلَ»(7)؛

آنان اگر حکومت را به دست بگیرند برای فساد در زمین و نابودی کشاورزی و نسل تلاش می کنند.

البته در مواردی نیز تخریب به جاست، مانند:

1. تخریب بت ها به دست حضرت ابراهیم: «فَجَعَلَهُمْ جُذاذا»(8)؛

2. تخریب و آتش زدن گوساله سامری توسط حضرت موسی: «لَنُحَرِّقَنَّهُ ثُمَّ لَنَنْسِفَنَّهُ فِی الْیَمِّ نَسْفا»(9)؛

ص:42

3. تخریب موانع در هنگام جنگ با دشمن: «ما قَطَعْتُمْ مِنْ لینَة»(1)؛

4. تخریب بت ها به دست حضرت علی علیه السلام روز فتح مکه؛

5. تخریب مسجد ضرار به دست پیامبر؛

6. تخریب خانه خیانتکاران. حضرت علی علیه السلام خانه خیانتکارانی را که به سوی معاویه گریختند، مانند مصقله بن هبیره، عروه بن العشیه، جریر بن عبدالله بجلی و کسانی دیگر را ویران ساخت(2)؛

7. ویران سازی دکان های غیر مجاز. حضرت علی علیه السلام به بازار رفت و دید که دکان هایی در آن بنا شده است. فرمود که آنها ویران و با خاک یکسان شود؛

8. تخریب محراب های نا بجا. حضرت علی علیه السلام اگر در مسجدی محرابی می دید که شبیه معابد یهود بود، ویران می ساخت و می فرمود: گویی آن ها قربانگاه های یهود هستند(3)؛

این سخن گواه آن است که نباید در طراحی بناها و میدان ها و خیابان ها، خصوصیتی را به کار ببریم که نماد دشمنان تلقی می شود.

9. ویران سازی مساجدی که بر سر راه هستند. امام باقر علیه السلام فرمود: چون قائم قیام کند، هر مسجدی را که بر سر راه باشد، ویران می نماید(4).

ص:43

ص:44

«وَ سَکَنْتُمْ فِی مَساکِنِ الَّذِینَ ظَلَمُوا أَنْفُسَهُمْ وَ تَبَیَّنَ لَکُمْ کَیْفَ فَعَلْنا بِهِمْ وَ ضَرَبْنا لَکُمُ الْأَمْثالَ»(1)؛

و در خانه های کسانی که (پیش از شما بودند و) به خویشتن ستم کردند، ساکن شدید، و برای شما روشن شد که با آنان چه کردیم و برای شما مثل ها زدیم (پس چرا عبرت نگرفتید؟)

رسول خدا می فرماید:

«بَیتٌ لاصبیانَ فیهِ لا بَرَکَةَ فیهِ»(1)؛

خانه ای که در آن بچه نباشد، برکتی در آن نیست.

مسکن خوب، مسکنی است که دو ویژگی داشته باشد؛ یکی آنکه برای اهل خانه دلپسند و دل پذیر باشد و دیگر آنکه در منطقه خوب و مناسبی قرار گرفته باشد. قرآن درباره مسکن بهشتیان می فرماید:

«وَ مَساکِنَ طَیِّبَةً فی جَنَّاتِ عَدْن»(2)؛

یعنی مسکن های دلپذیر در باغ های همیشگی.

در حدیث می خوانیم: مسکن دلپذیر نیست، مگر با داشتن سه چیز:

- هوای خوب: «الْهَوَاءِ الطَّیِّبِ»(3)؛

- آب گوارای فراوان: «وَ الْمَاءِ الْغَزِیرِ الْعَذْب»(4)؛

- زمین نرم حاصل خیز: «وَ الْأَرْضِ الْخَوَّارَة»(5).

بادگیر بودن محله بسیار مهم است. در حدیث می خوانیم:

«وَ الرِّیحُ لَوْ حُبِسَتْ أَیَّاماً لَفَسَدَتِ الْأَشْیَاءُ جَمِیعا»(6)

اگر برای چند روز باد نوزد، همه چیز فاسد می شود.

امام صادق درباره فواید باد به مفضل می فرماید:

«وَ یُمْرِضُ الْأَصِحَّاءَ وَ یَنْهَکُ الْمَرْضَی وَ یُفْسِدُ الثِّمَارَ وَ یُعَفِّنُ الْبُقُولَ وَ یُعْقِبُ الْوَبَاءَ فِی الْأَبْدَانِ وَ الْآفَةَ فِی الْغَلَّات»(7)

ص:47

اگر باد نبود سالم ها بیمار می شدند، بیماران ذلیل می شدند، میوه ها فاسد می شد، سبزی ها بدبو می شدند و بیماری وبا بدن را فرا می گرفت و غلات آفت زده می شد.

به گفته بعضی از پژوهشگران، زندگی در اتاق کوچک و بدون پنجره که دسترسی به هوای سالم و فضای خارج نداشته باشد، سبب افسردگی می شود.(1)

براساس این حدیث، تقوا در ساخت مسکن، در رفاه و راحتی، یا تنگی و سختی اهل خانه اثر دارد. چنانکه در حدیث دیگری می خوانیم:

«مالُ الحَرامِ لایَنمو وَ إِنْ نَمَی لَا یُبَارَکُ»(1)؛

مال حرام رشد و نموی ندارد و اگر داشته باشد برکت ندارد.

مجالس و مهمانی های خانوادگی است که مرهمی برای افسردگی آنان و برکت برای فرزندان است.

خدایا گناهان مرا ببخش و خانه مرا وسعت بخش و روزی مرا پر برکت گردان.

البته در این امر باید از افراط و تفریط دوری نمود. در حدیث می خوانیم:

«کُلُّ بِناءٍ وَبالٌ عَلی صاحِبِهِ اِلّا ما لابُدَّ لَهُ»(1)؛

ساخت بنایی که به آن نیاز نیست، وبالی بیش نیست.

پیامبر اکرم فرمود:

«فَضلًا عَلی ما یَکفیهِ اَو یَبنی مُباهاةً»(2)؛

جایز نیست ساختمانی بیش از نیاز ساخته شود یا برای فخرفروشی و مباهات بنا شود.

حضرت علی به خانه علاء بن زیاد (یکی از یارانش) به عیادت رفت. پرسید: با این خانه بزرگ چه می کنی؟ نیاز تو در آخرت به خانه بیشتر است؛ مگر آنکه در این خانه مهمانی بدهی و فامیل را دعوت کنی که در این صورت می توانی از این خانه، خانه آخرتت را درست کنی.(3)

پیامبر فرمود:

«لا تَبْنُوا مَا لا تَسْکُنُونَ وَ لا تَجْمَعُوا مَا لا تَأْکُلُونَ وَ اتَّقُوا اللَّهَ الَّذِی إِلَیْهِ تُرْجَعُونَ»(4)؛

آنچه را مورد سکونت قرار نمی دهید نسازید و آنچه را نمی خورید جمع نکنید؛ از خدایی که به سوی او بر می گردید پروا کنید.

در حدیث می خوانیم: امام معصوم خانه ای خرید و به یکی از اطرافیانش که منزل تنگی داشت فرمود که به آنجا منتقل شود. او گفت این خانه، خانه ای

ص:51

است که پدرم ساخته است. امام فرمود: اگر پدر تو نادان بوده، تو هم باید نادان باشی.(1)

آری؛ کسی که امکان فراهم کردن رفاه برای خود و خانواده دارد، نباید به خاطر حفظ منزل پدری، بر خود و خانواده سخت بگیرد و آنها را در مضیقه قرار دهد.

پیامبر اکرم فرمودند:

«مِن سَعادَةِ المُسلِمِ سِعَةُ المَسکَنِ وَ الجارِ الصّالِحِ وَ المَرکَبِ الهَنی ءِ»(2)؛

خانه وسیع و همسایه خوب و مرکب راهوار، از سعادت مسلمان است.

همان گونه که در بهشت هم زندگی در طبقات و در امنیت کامل است: «وَ هُمْ فِی الْغُرُفاتِ آمِنُون»(1).

تکلف گر نباشد خوش توان زیست تعلق گر نباشد خوش توان مُرد

پیامبر اکرم به مردم می فرمود:

«وَ ما أَنَا مِنَ الْمُتَکَلِّفین»(1)؛

من اهل تکلف نیستم و زندگی با من بسیار آسان است.

در امر ساختمان و مسکن نیز بی تکلفی یک نعمت است. چه افرادی که به خاطر تکلف در بنای ساختمان ورشکست شدند یا زیر بار قرض های سنگین

رفتند! چه مساجدی که به خاطر تکلف در ساخت آن مدت ها از برگزاری نماز جماعت در آن محروم بودند! متأسفانه امروزه بخش زیادی از بودجه ها و استعدادها، صرف تکلفات و تجملات می شود.

ظاهرا غار نه رو به شرق بوده که تنها صبح آفتاب داشته باشد و نه رو به غرب که تنها غروب آفتاب داشته باشد؛ بلکه به گونه ای بوده که صبح و غروب، نور خورشید را داشته است.

با کمال تأسف، امروز دیده می شود اتاقی را که نور بهتری دارد، اتاق پذیرایی می کنند که در سال چند بار بیشتر از آن استفاده نمی شود، ولی برای خود و فرزندان، اتاق کوچک و کم نور را قرار می دهند!

التفات دارد؛ کاری که گاهی با انتقال از مکانی به مکان دیگر انجام می شود و گاهی با تهیه وسایل گرمایشی و سرمایشی.

«جَعَلَ لَکُمْ مِنْ بُیُوتِکُمْ سَکَنا»(1)؛

خدا برای شما خانه هایتان را مایه آرامش قرار داد.

مسکن از ریشه «سکینه» به معنای آرامش است؛ بنابراین باید محور ساخت مسکن، آرامش و آسایش ساکنان آن باشد. خانه هایی که در کنار فرودگاه، راه آهن و کارخانجات پر سروصدا هستند، ساکنانشان به اضطرار در آنجا زندگی

می کنند و آرامشی ندارند. در خانه سازی باید دیوارها به گونه ای عایق بندی شود که گفتگوهای ساکنان خانه به همسایگان منتقل نشود.

1. صرفه جویی در وقت؛

2. صرفه جویی در هزینه رفت و آمد؛

3. کاهش ترافیک؛

4. هوای بهتر و سالم تر؛

5. کاهش خستگی که سبب کاهش کار و تولید می شود؛

6. انس بیشتر با خانواده؛

7. استمداد از اعضای خانواده در موارد نیاز؛

8. افزایش ساعات فراغت برای تفریح و استراحت و ورزش.

همین چشم با نگاه خائنانه به حریم افراد وارد شود و صاحبخانه به آن چشم ناپاک ضربه وارد کند، ضامن نیست.

امام خمینی چنین فتوا داده اند: «دید زدن به خانه مردم و نگاه به نامحرم گناه است و صاحبخانه حق دارد سنگ یا چیزی به سوی نگاه کننده پرتاب کند و ضمانی هم بر او نیست. حتی اگر به درون خانه های دور با ابزاری مثل

دوربین قوی بنگرد، مثل آن است که از نزدیک نگاه کند. نگاه به درون خانه دیگران از طریق نصب آینه نیز همین حکم را دارد.»(1)

پیامبر در اتاق، کنار یکی از همسرانش نشسته بود که متوجه شد شخصی از شکاف در به اندرون نگاه می کند. حضرت فرمود: ای خبیث! اگر به تو نزدیک بودم، چشمانت را در می آوردم:

«إِنَّ رَجُلًا اطَّلَعَ مِنْ خَلَلِ حُجْرَةِ رَسُولِ اللَّهِ ... فَقَالَ رَسُولُ اللَّهِ: أَیْ خَبِیثُ أَمَا وَ اللَّهِ لَوْ ثَبَتَّ لِی لَفَقَأْتُ عَیْنَکَ»(2)

در حدیثی می خوانیم:

«وَ مَنِ اطَّلَعَ فِی بَیْتِ جَارِهِ فَنَظَرَ إِلَی عَوْرَةِ رَجُلٍ أَوْ شَعْرِ امْرَأَةٍ أَوْ شَیْ ءٍ مِنْ جَسَدِهَا کَانَ حَقّاً عَلَی اللَّهِ أَنْ یُدْخِلَهُ النَّارَ مَعَ الْمُنَافِقِینَ الَّذِینَ کَانُوا یَبْتَغُونَ عَوْرَاتِ النَّاسِ فِی الدُّنْیَا وَ لَا یَخْرُجُ مِنَ الدُّنْیَا حَتَّی یَفْضَحَهُ اللَّهُ وَ یُبْدِیَ لِلنَّاسِ عَوْرَتَهُ فِی الْآخِرَة»(3)؛

کسی که اشراف به خانه همسایه داشته باشد و به عورت مرد یا بدن و موی زن همسایه نگاه کند، حق است که خداوند او را با منافقین به دوزخ افکند و نمیرد تا اینکه به نحوی خداوند او را رسوا کند.

ص:59

«وَ أَلْقی فِی الْأَرْضِ رَواسِیَ أَنْ تَمیدَ بِکُم»(1)؛

خداوند در زمین کوه هایی استوار افکند تا زمین، شما را نلرزاند.

کوه ها چون ثابت و استوار هستند، می توانند مانع اضطراب زمین و مایه آرامش زمین و ساکنانِ آن شوند. چنانکه قرآن در جای دیگر می فرماید: «وَ الْجِبالَ أَوْتادا»(2)؛

«اوتاد» جمع «وتد» به معنای میخ است و تشبیه کوه به میخ، از معجزات علمی قرآن است. ریشه کوه ها در عمق زمین، مانع حرکت لایه های

زمین و وقوع زلزله های دائمی می شود. کوه ها همچون میخ، چند برابر آنچه در بیرون اند، در دل زمین فرورفته اند.

بنابراین همان گونه که خداوند زمین را با کوه ها مقاوم سازی کرده تا از زلزله جلوگیری کند، ما هم باید از هرگونه تدبیر و تخصص و مصالحی که مانع خرابی های زلزله است، بهره بگیریم تا در راستای اهداف الهی باشیم.

در قرآن آمده است که مردم به حضرت شعیب می گفتند: آیا نمازت تو را وادار کرده که نگذاری ما در اموالمان هرگونه که می خواهیم تصرف کنیم: «أَنْ نَتْرُکَ ما یَعْبُدُ آباؤُنا أَوْ أَنْ نَفْعَلَ فی أَمْوالِنا ما نَشاءُ»(1). آری؛ مالکیّت، دلیل جواز هر نوع تصرف و مصرف نیست.

قرآن در ماجرای پذیرایی حضرت ابراهیم از فرستادگان الهی عبارتی می فرماید که معلوم می شود همسر حضرت ابراهیم در آشپزخانه امکانات لازم برای درست کردن کباب را داشت:

«فَما لَبِثَ أَنْ جاءَ بِعِجْلٍ حَنِیذٍ»(1)؛

طولی نکشید که گوساله بریانی (برای آنها) آورد.

در حدیث دیگری می خوانیم: «جَصِّصِ الدَّار»(1)؛ خانه را گچ کن و حیاط خانه را جارو کن، تا فقر برطرف و رزق زیاد شود.

بسیار مایه تعجب است که افرادی به جای استفاده از رنگ های روشن و شاد، دیوار خانه و اتاق خود را با رنگ های تیره تزیین می کنند.

بهترین رنگ ها، رنگ سفید است که در روایات، مورد ستایش و توجه است و برای لباس نوزاد و لباس عروس و لباس احرام و اقامه نماز سفارش شده و

لباس ملاقات با خدا نیز کفن سفید است. البته لباس اهل بهشت، به رنگ سبز و رنگ طبیعت است.

در روایات، استفاده از رنگ سیاه جز در کفش و عبا و عمامه مکروه شمرده شده است. البته چادر مشکی نیز جزء عبا حساب می شود.

خانه خود را از تار عنکبوت پاک کنید تا گرفتار فقر نشوید.

در روایتی دیگر پیامبر اکرم فرمود: زباله و خاکروبه را شب ها در منزل نگه ندارید.(1)

حضرت علی علیه السلام نیز فرمود:

«لا تُووُوا التُّرَابَ خَلْفَ الْبَابِ فَإِنَّهُ مَأْوَی الشَّیَاطِینِ»(2)؛

خاکروبه ها را در پشت درب خانه نریزید که مأوای شیطان است.

ضمن آنکه وجود این پرندگان در حیاط منزل برای کودکان یا سالمندان نوعی سرگرمی و اشتغال است. البته همة اینها در صورتی است که مایة آزار همسایگان نشود.

بعد از پذیرایی نیز به مقدار ضرورت بنشینید: «فَإِذا طَعِمْتُمْ فَانْتَشِرُوا»(1).

فِیهِ تِلَاوَةُ الْقُرْآنِ کَثُرَ خَیْرُهُ وَ اتَّسَعَ أَهْلُهُ وَ أَضَاءَ لِأَهْلِ السَّمَاءِ کَمَا تُضِی ءُ نُجُومُ السَّمَاءِ لِأَهْلِ الدُّنْیَا»(1)؛

با تلاوت قران، خانه هایتان را نورانی کنید و نگذارید خانه هایتان مثل قبر ساکت باشد. یهود و نصاری فقط در مراکز عبادت خودشان عبادت می کردند و خانه های آنها تعطیل بود. هرچه تلاوت قرآن در خانه بیشتر باشد، خیر آن خانه و گشایش اهلش بیشتر است و آن خانه برای اهل آسمان می درخشد؛ همان گونه که ستارگان آسمان برای اهل دنیا می درخشد.

امروزه بسیاری از مردم در انتخاب مسکن به دنبال این هستند که در محله و منطقه ای خانه ای تهیه کنند که در آینده نرخش چند برابر شود و متأسفانه به تأثیرات محل بر مسائل معنوی و تربیتی فرزندان خود کمتر توجه دارند.

در اسلام سفارش شده که اگر در منطقه ای نمی توانید عقاید و دین خود را حفظ کنید، از آنجا هجرت کنید.

براساس قرآن، فرشتگانِ مسئول قبض روح، در لحظة گرفتن جان به انسان می گویند:

«فیمَ کُنْتُمْ قالُوا کُنَّا مُسْتَضْعَفینَ فِی الْأَرْض»(1)؛

شما در چه شرایطی بودید؟ می گویند: ما در زمین مستضعف بودیم و توان کاری نداشتیم.

به آنها گفته می شود:

«أَ لَمْ تَکُنْ أَرْضُ اللَّهِ واسِعَةً فَتُهاجِرُوا فیها»(2)؛

آیا زمین خدا بزرگ نبود تا به منطقة دیگر هجرت کنید؟

بنابراین در انتخاب مسکن باید هم به مناطق مذهبی و هدف های مقدس توجه داشت و هم به رفاه مادی؛ همان گونه که در دعای حضرت ابراهیم در آیه 37 سوره ابراهیم، به هر سه مسئله اشاره شده است:

1. انتخاب مکه که مکان مذهبی است؛

2. اقامه نماز که هدف مقدس است؛

3. بهره گیری از ثمرات مادی؛

حضرت علی علیه السلام نیز در نامه 69 نهج البلاغه می فرماید:

«وَ اسْکُنِ الْأَمْصَارَ الْعِظَامَ فَإِنَّهَا جِمَاعُ الْمُسْلِمِینَ وَ احْذَرْ مَنَازِلَ الْغَفْلَةِ وَ الْجَفَاءِ وَ قِلَّةَ الْأَعْوَانِ عَلَی طَاعَةِ اللَّه»؛

ص:71

در شهرهای بزرک مسکن گزین که آنجا مرکز اجتماع مسلمانان است؛ و از اقامت در مناطقی که اهل غفلت و جفا هستند و یاران مطیع خدا در آن اندکند، بپرهیز.

از اینکه در این نامه، انتخاب شهر بزرگ در برابر دوری از محل غفلت و ظلم قرار گرفته، معلوم می شود که ملاک برتری، شهری است که جمعیت مسلمانان در آن فراوان و جمعیت اهل غفلت و گناه اندک باشد.

- گاهی می فرماید: «أَخْلَدَ إِلَی الْأَرْض»(1)؛ او به زمین [دنیا] گرایید؛

- گاهی می فرماید: «أَ رَضیتُمْ بِالْحَیاةِ الدُّنْیا»(2)؛ آیا به زندگی دنیا به جای آخرت راضی شده اید؟!

- گاهی می فرماید: «اثَّاقَلْتُمْ إِلَی الْأَرْض»(3)؛ سنگین و زمین گیر شدید؟

- گاهی می فرماید: «تُحِبُّونَ الْعاجِلَة»(4)؛ شما دنیای زودگذر را دوست دارید؛

- گاهی می فرماید: «وَ مَساکِنُ تَرْضَوْنَها»(5)؛ به خانه ها دل بسته اید؛

- گاهی می فرماید: «وَ الَّذینَ آمَنُوا وَ لَمْ یُهاجِرُوا ما لَکُمْ مِنْ وَلایَتِهِمْ مِنْ شَیْ ء»(6)؛ و آنها که ایما ن آوردند و مهاجرت نکردند، هیچگونه ولایت [دوستی و تعهّدی] در برابر آنها ندارید.

این تعابیر نشان دهندة آن است که خانه و مسکن نباید زنجیر پای انسان باشد. انسان باید از نظر فکری، فرهنگی و تربیتی به مرحله ای از ایمان برسد که هرگاه بین دو راهی دنیا و آخرت قرار گرفت، نه تنها از مسکن، بلکه از همه چیز خود بگذرد.

جالب است که مشرکان مکه به پیامبر می گفتند: ما اگر هدایت تو را بپذیریم از منطقه خود اخراج می شویم: «نُتَخَطَّفْ مِنْ أَرْضِنا»(7)؛ و به همین بهانه حاضر به ایمان آوردن نمی شدند!

ص:73

«إِنَّ الَّذِینَ تَوَفَّاهُمُ الْمَلائِکَةُ ظالِمِی أَنْفُسِهِمْ قالُوا فِیمَ کُنْتُمْ قالُوا کُنَّا مُسْتَضْعَفِینَ فِی الْأَرْضِ قالُوا أَ لَمْ تَکُنْ أَرْضُ اللَّهِ واسِعَةً فَتُهاجِرُوا فِیها فَأُولئِکَ مَأْواهُمْ جَهَنَّمُ وَ ساءَتْ مَصِیراً»(1)؛

همانا وقتی فرشتگان جان کسانی را که بر خویشتن ستم کرده اند می گیرند، از آنان می پرسند: شما در چه وضعی بودید؟ می گویند: ما در زمین مستضعف بودیم (و به ناچار در جبهة کافران قرار داشتیم)؛ فرشتگان (در پاسخ) می گویند: مگر زمین خداوند گسترده نبود تا در آن هجرت کنید؟ آنان، جایگاهشان دوزخ است و بد سرانجامی دارند.

از این آیه استفاده می شود که حتی سیاهیِ لشکر برای کفّار شدن هم حرام است. قاعدة کلی این است که اگر می توانید، محیط را تغییر دهید وگرنه از آنجا هجرت کنید تا اینچنین مؤاخذه نشوید: «أَ لَمْ تَکُنْ أَرْضُ اللَّهِ واسِعَةً فَتُهاجِرُوا فِیها»؛ زیرا اصل، خداپرستی است نه وطن پرستی.

در قرآن و روایات، اهداف متعددی برای هجرت بیان شده است؛ از جمله:

- گاهی هجرت برای عبادت است؛ نظیر هجرت حضرت ابراهیم از فلسطین به مکه:

«رَبَّنا إِنِّی أَسْکَنْتُ مِنْ ذُرِّیَّتی بِوادٍ غَیْرِ ذی زَرْعٍ عِنْدَ بَیْتِکَ الْمُحَرَّمِ رَبَّنا لِیُقیمُوا الصَّلاةَ فَاجْعَلْ أَفْئِدَةً مِنَ النَّاسِ تَهْوی إِلَیْهِمْ وَ ارْزُقْهُمْ مِنَ الثَّمَراتِ لَعَلَّهُمْ یَشْکُرُون»(2)؛

پروردگارا! من برخی فرزندانم را در درّه ای بی آب و علف در جوار خانه مکرّم تو اسکان دادم؛ پروردگارا! تا نماز را به پا دارند؛ پس دل هایی از مردم را به سوی آنها مایل گردان و از میوه ها روزیشان ده تا شکر گزاری کنند.

ص:75

- گاهی برای فرار از فشار دشمن است؛ نظیر هجرت مسلمانان از مکه به حبشه.

- گاهی هجرت برای تشکیل حکومت است؛ نظیر هجرت پیامبر از مکه به مدینه.

- گاهی هجرت برای تحصیل علم و حکمت است؛ نظیر هجرت حضرت موسی به سوی خضر.

- گاهی هجرت برای تجارت است؛ نظیر سفرهای تجارتی اهل مکه به شام: «إیلافِهِمْ رِحْلَةَ الشِّتاءِ وَ الصَّیْف»(1).

- گاهی هجرت معنوی است؛ مثل هجرت از گناه و پلیدی و اخلاق ناروا: «وَ الرُّجْزَ فَاهْجُر»(2).

- گاهی نیز هجرت برای فراگیری علم و خدمت به دین یا دنیای مردم است؛ نظیر هجرت دانشجویان و طلاب به سوی مراکز علمی و برگشت به وطن برای انجام وظیفه: «فَلَوْ لا نَفَرَ مِنْ کُلِّ فِرْقَةٍ مِنْهُمْ طائِفَة»(3).

- گاهی هم هجرت برای فراموش کردن خاطرات تلخ گذشته است؛ نظیر هجرت پدر و مادر و برادران یوسف از منطقه فراق به منطقه وصال.

- گاهی هجرت برای جهاد در راه خداست؛ مانند مسلمین صدر اسلام: «وَ الَّذینَ هاجَرُوا وَ جاهَدُوا»(4).

- گاهی هجرت از خود به سوی خداست؛ چنانچه قرآن می فرماید: «إِنِّی مُهاجِرٌ إِلی رَبِّی»(5).

ص:76

به راستی اگر کسانی که می توانند هجرت کنند، بخشی از عمرشان را به روستاها، شهرها و کشورهای دیگر هجرت می کردند، می توانستند اسلام را به دنیا معرفی کنند. مانند چند تاجر شیرازی که زمانی به آفریقا هجرت کردند و امروزه مردم تانزانیا و زنگبار در اثر آن هجرت، مسلمانان هستند.

تعدادی ایرانی هم زمانی به چین هجرت کردند و امروز جمع زیادی از مردم چین در اثر آن هجرت، مسلمان و شیعه هستند.

به گفتة روایات، تا چهل خانه از هر طرف، همسایه اند؛ یعنی در مناطق کوچک، همه همسایه اند. در روایت آمده است:

«وَ أَمَّا حَقُّ جَارِکَ فَحِفْظُهُ غَائِباً وَ إِکْرَامُهُ شَاهِداً وَ نُصْرَتُهُ إِذْ کَانَ مَظْلُوماً وَ لَا تَتَبَّعْ لَهُ عَوْرَةً فَإِنْ عَلِمْتَ عَلَیْهِ سُوءاً سَتَرْتَهُ عَلَیْهِ وَ إِنْ عَلِمْتَ أَنَّهُ یَقْبَلُ نَصِیحَتَکَ نَصَحْتَهُ فِیمَا بَیْنَکَ وَ بَیْنَهُ وَ لَا تُسْلِمْهُ عِنْدَ شَدِیدَةٍ وَ تُقِیلُ عَثْرَتَهُ وَ تَغْفِرُ ذَنْبَهُ وَ تُعَاشِرُهُ مُعَاشَرَةً کَرِیمَةً وَ لا قُوَّةَ إِلَّا بِاللَّه»(1)؛

حق همسایه آن است که در غیابش آبروی او را حفظ کند؛ در حضورش او را گرامی بدارد؛ زشتی های او را تعقیب نکند؛ عیبش را بپوشاند؛ لغزشش را ببخشد؛ اگر مظلوم است او را یاری کند؛ در سختی ها او را رها نکند.

در قرآن نیز از بی تفاوتی نسبت به نیازهای مردم انتقاد شده است:

«فَوَیْلٌ لِلْمُصَلِّین... وَ یَمْنَعُونَ الْماعُون»(2)؛

وای بر نمازگزارانی که... نسبت به وسایلی که معمولاً همسایگان به یکدیگر عاریه می دهند، بخل می ورزند.

در حدیث می خوانیم:

«مَنْ مَنَعَ الْمَاعُونَ جَارَهُ مَنَعَهُ اللَّهُ خَیْرَهُ یَوْمَ الْقِیَامَةِ وَ وَکَلَهُ إِلَی نَفْسِهِ وَ مَنْ وَکَلَهُ إِلَی نَفْسِهِ فَمَا أَسْوَأَ حَالَه»(3)؛

هرکس که وسایل معمول را از همسایه اش دریغ کند، خدا در روز قیامت خیرش را از او دریغ می کند واو را به خود وامی گذارد و چه بسیار بد است حال کسی که خدا او را به خود واگذارد.

همچنین براساس روایات، حسن همجواری، عمر و روزی را زیاد و خانه ها را آباد می کند. امام کاظم علیه السلام فرمود: حسن همجواری تنها به این نیست که آزار نرسانیم؛ بلکه باید در برابر آزار آنان شکیبا باشیم.

ص:78

پیامبر صلی الله علیه و آله دربارة اهمیت همسایه فرمود: قبل از خرید خانه از همسایگان سؤال کن:

«سَلْ عَنِ الرَّفِیقِ قَبْلَ الطَّرِیقِ وَ عَنِ الْجَارِ قَبْلَ الدَّار»(1).

حضرت علی علیه السلام نیز می فرماید:

«الْکَرِیمُ یَأْبَی الْعَارَ وَ یُکْرِمُ الْجَار»(2)؛

شخص بزرگوار، همسایة خود را گرامی می دارد.

«جَارُ السَّوْءِ أَعْظَمُ الضَّرَّاءِ وَ أَشَدُّ الْبَلَاءِ»(3)؛

همسایة بد، بلای بزرگی است.

«مِنَ الْمُرُوَّةِ تَعَهُّدُ الْجِیرَانِ»(4)؛

نشانه جوانمردی این است که انسان خود را نسبت به همسایه خود را مسئول بداند.

«مَا عَزَّ مَنْ ذَلَّ جِیرَانُهُ»(5)؛

کسی که همسایه اش را ذلیل کند، عزیز نمی شود.

حتی در دعاها پناه بردن به خداوند از شر همسایه بد آمده است:

«أَعُوذُ بِاللَّهِ مِنْ جَارِ السَّوْء»(6).

حضرت علی علیه السلام در خطبه 193 می فرماید: «وَ لَا یُضَارُّ بِالْجَار»(7) و در نامه 47 می فرماید:

«وَ اللهَ اللهَ فِی جِیرَانِکُم»؛

خدا را خدا را دربارة همسایگانتان مراعات کنید.

ص:79

امام سجاد نیز در دعای 26 صحیفه سجادیه برای همسایگان دعای ویژه ای دارد.

در تاریخ آمده است که شخصی به پیامبر اسلام گفت: همسایه ام مرا آزار می دهد. پیامبر(ص) به حضرت علی علیه السلام و سلمان و ابوذر دستور دادند که با بلندترین صدا در مسجد اعلام کنند:

«لا إیمان لمن لا یأمن جاره بوائقه»(1)؛

هر کس همسایه خود را بیازارد، ایمان ندارد.

حضرت یوسف پدر و مادر و بستگان و برادران خود را نزد خود آورد: «وَ جاءَ بِکُمْ مِنَ الْبَدْو»(1).

ص:82

«شَرُّ الاَوطانِ ما لَم یَأمَنُ فیهِ القطان»(1)؛

بدترین وطن­ها جایی است که ساکنانش در امان نباشند.

«شَرُّ البِلادِ بَلَدٌ لا أَمنَ فیهِ وَ لا خصب»(2)؛

بدترین شهرها، شهری است که در آن امنیت و ارزانی نباشد.

حضرت یوسف نیز هنگامی که به استقبال پدر به بیرون شهر رفت، فرمود:

«ادْخُلُوا مِصْرَ إِنْ شاءَ اللّهُ آمِنِینَ»(3)؛

به خواست خدا در امنیت و امان داخل مصر شوید.

تأمین امنیت، نه فقط برای مسلمانان، بلکه برای تمام آحاد جامعه لازم است. قرآن در خصوص دفاع از امنیت مراکز عبادی و دینی غیر مسلمانان می فرماید:

«وَ لَوْ لا دَفْعُ اللَّهِ النَّاسَ بَعْضَهُمْ بِبَعْضٍ لَهُدِّمَتْ صَوامِعُ وَ بِیَعٌ وَ صَلَواتٌ وَ مَساجِدُ»(4)؛

و اگر خداوند (ظلم و تجاوز) بعضی از مردم را به وسیلة بعضی دیگر دفع نکند، صومعه ها و کنیسه ها و کلیساها و مساجدی که نام خداوند در آنها بسیار برده می شود ویران می گردد.

قرآن در سوره کهف، یکی از مهم ترین خدمات ذوالقرنین برای محرومان را، ایجاد امنیت برای آنان می داند:

«آتُونی زُبَرَ الْحَدیدِ حَتَّی إِذا ساوی بَیْنَ الصَّدَفَیْنِ قالَ انْفُخُوا حَتَّی إِذا جَعَلَهُ ناراً قالَ آتُونی أُفْرِغْ عَلَیْهِ قِطْرا»(5)؛

«قطعات بزرگ آهن برایم بیاورید (و آنها را روی هم بچینید)» تا وقتی که کاملاً میان دو کوه را پوشانید، گفت: «(در اطراف آن آتش بیفروزید، و) در آن بدمید!» (آنها دمیدند) تا قطعات آهن را سرخ و گداخته کرد، و گفت: «(اکنون) مس مذاب برایم بیاورید تا بر روی آن بریزم!»

ص:86

در دعای مکارم الاخلاق نیز می خوانیم:

«اللَّهُمَّ أَعْطِنِی السَّعَةِ فِی الرِّزْقِ وَ الْأَمْنِ فِی الْوَطَنِ وَ قُرَّةِ الْعَیْنِ فِی الْأَهْلِ وَ الْمَالِ وَ الْوَلَدِ وَ الْمَقَامِ فِی نِعَمِکَ عِنْدِی وَ الصِّحَّةِ فِی الْجِسْمِ وَ الْقُوَّةِ فِی الْبَدَنِ وَ السَّلَامَةَ فِی الدِّینِ»؛

خدایا، رزق فراوان، امنیت در وطن، شادی در خانواده و مال و فرزند، پایداری در نعمت ها، سلامتی و توانمندی در جسم و سلامتی در دین عطا فرما!

«یَمْشُونَ عَلَی الْأَرْضِ هَوْنا»(1)؛

با آرامش و بی تکبّر بر زمین راه می روند.

نحوة راه رفتن و گفتار و کردار و لباس پوشیدن هرکس نشانه ای از شخصیت اوست. رانندگی های غیرمعقول، بیشتر از افراد کم­شخصیت سر می زند. انسان های متین و با شخصیت، از کلام و حرکت نابجا خودداری می کنند.

رانندة صبور، صبر را به دیگران نیز تلقین می کند. ضمن آنکه راننده حسابگر می داند که در تصادفات چه عوارضی پیش می آید: جراحت و کشته شدن بی گناهان، یتیم شدن بچه ها، بیوه شدن زنان، معلول شدن افراد سالم، هزینه های درمانی، هزینه های توانبخشی (ویلچر، دست و پای مصنوعی)، قرار گرفتن تحت پوشش بهزیستی و کمیته امداد، آثار روحی و روانی در خانواده ها، آسیب های اجتماعی، زندانی شدن راننده خاطی، ایجاد ترافیک و تلف شدن عمرها در اثر کشته و مجروح شدن افراد در تصادفات، و خلاصه اینکه سرمایه های مادی و انسانی بسیاری از چرخه اقتصاد خارج می شوند.

در کشور ما هرساله حدود بیست هزار نفر در تصادفات کشته می شوند. گاهی در این تصادفات افرادی کلیدی جان خود را از دست می دهند؛ مثل معلمی که می تواند سی سال نسل نو را تربیت کند، مثل پزشک یا عالمی که می تواند ده ها سال سلامتی و عقاید مردم را تضمین نماید.

«اللَّهُمَّ صَلِّ عَلَی مُحَمَّدٍ وَ آلِهِ، وَ حَصِّنْ ثُغُورَ الْمُسْلِمِینَ بِعِزَّتِکَ، وَ أَیِّدْ حُمَاتَهَا بِقُوَّتِکَ»(1)؛

خدایا بر محمّد و آل او درود فرست، و مرزهای مسلمانان را بغلبه و تسلّط خود استوار ساز، و نگهدارندگان آن مرزها را بنیروی خویش توانائی ده.

حضرت موسی گوسفندان آنها را آب داد و سپس به سوی سایه ای برای استراحت رفت و از خداوند خیر خواست. چیزی نگذشت که یکی از دختران به سوی او آمد و گفت: پدرم شما را به خانه دعوت کرده تا پاداش زحمات شما را بدهد.

قرآن، نحوه حرکت این دختر در خارج از خانه را ستایش می کند و می فرماید: «تَمْشی عَلَی اسْتِحْیاء»(1).

آری؛ حرکت زنان و دختران در جامعه باید همراه با حیا و عفت باشد. چنانکه در آیات دیگر این حیا را چنین تبیین می کند:

1. زینت خود را نشان ندهند: «وَ لا یُبْدینَ زینَتَهُن»(2)؛

2. پایکوبی نکنند: «وَ لا یَضْرِبْنَ بِأَرْجُلِهِن»(3)؛

3. با کرشمه حرف نزنند: «فَلا تَخْضَعْنَ بِالْقَوْل»(4)؛

4. به مردان نامحرم خیره نگاه نکنند: «یَغْضُضْنَ مِنْ أَبْصارِهِن»(5)؛

5. حجاب را مراعات کنند: «فَسْئَلُوهُنَّ مِنْ وَراءِ حِجاب»(6).

شهری باید عدالت را در توسعه لحاظ کرده و در صدد کاهش و رفع محرومیت از مناطق محروم باشند.

قرآن می فرماید: یکی از جنایات فرعون این بود که:

«جَعَلَ أَهْلَها شِیَعا»(1)؛

مردم را گروه گروه می کرد.

مسئولان شهر و مسکن باید توجه کنند که در توسعه شهری و توزیع امکانات، کاری نکنند که تفاوت محله ها بستری برای طبقاتی شدن جامعه شود.

1. خانه های خود را رو به قبله بسازید؛

2. خانه های خود را مقابل هم بسازید؛

در تفسیر نمونه ذیل آیه می خوانیم:

خداوند به جدا کردن مسکن بنی اسراییل از فرعونیان امر کرد. این کار چند فایده داشت:

1. آنها با ساختن مسکن در سرزمین مصر، علاقه بیشتری به دفاع از خود و آب و خاک خود پیدا می کردند؛

2. از زندگی طفیلی در خانه های قبطیان، به یک زندگی مستقل، منتقل می شدند؛ چراکه ایجاد و شکل گیری محله، موجب تقویت هویت اجتماعی است؛

3. اینکه خانه هایشان را مقابل یکدیگر و نزدیک به هم بسازند (زیرا قبله در اصل به معنی «حالت تقابل» می باشد و اطلاق کلمة «قبله» بر آنچه امروز معروف است، در حقیقت معنی ثانوی برای این کلمه است) کمک مؤثری به تمرکز و اجتماع بنی اسرائیل می کرد و آنها می توانستند مسائل اجتماعی را به صورت عمومی مورد بررسی قرار دهند. همچنین به عنوان انجام مراسم مذهبی دور هم جمع شوند و برای آزادی خویش نقشه های لازم را طرح نمایند.

بر این اساس، باید در معماری مسکن و مهندسی شهر، از قرار دادن ابزار و بسترهای گناه در خانه و ایجاد مراکز فساد در شهر جلوگیری کنیم.

حضرت لوط در برابر افراد فاسد ایستاد تا جلوی گسترش فحشا را در شهر بگیرد؛ اما چون شهر در اختیار افراد فاسد بود، او را تهدید به اخراج کردند و گفتند:

«قالُوا لَئِنْ لَمْ تَنْتَهِ یا لُوطُ لَتَکُونَنَّ مِنَ الْمُخْرَجِینَ»(1)؛

ای لوط! اگر (از حرف هایت) دست برنداری، قطعاً از شهر بیرون خواهی شد.

و سپس دستور اجرای این تهدید را دادند و گفتند:

«أَخْرِجُوهُمْ مِنْ قَرْیَتِکُمْ إِنَّهُمْ أُناسٌ یَتَطَهَّرُونَ»(2)؛

او و یارانش را از شهر بیرون کنید، که آنان پاکدامنی را می طلبند.

آری؛ اگر در جامعه ای فساد زیاد شد، پاکان منزوی شده و حتی پاک بودن، جرم محسوب می شود! جالب آنکه قوم لوط، با آنکه به گناه عادت کرده بودند، امّا حضرت لوط و یاران او را پاک می دانستند؛ و این دلیل بر آن است که انسان فطرتاً پاکی و ناپاکی را تشخیص می دهد.

بنابراین حکومت اسلامی باید پاکی و تقوا را به گونه ای در جامعه نهادینه کند که افراد فاسد، یا نتوانند رشد کنند و یا اگر حضور یافتند، آنان شهر را ترک کنند و نه پاکان؛ چنانکه قرآن می فرماید: یکی از جریمه های افراد فاسد اخراج آنهاست: «أَوْ یُنْفَوْا مِنَ الْأَرْض»(3).

ص:94

«إِنَّا زَیَّنَّا السَّماءَ الدُّنْیا بِزینَةٍ الْکَواکِبِ»(1)؛

ما آسمان را با ستارگان زینت دادیم.

و دربارة زیبایی زمین می فرماید:

«حَتَّی إِذا أَخَذَتِ الْأَرْضُ زُخْرُفَها وَ ازَّیَّنَتْ»(2)؛

پس از باران، زمین با انواع سبزی ها و گل ها زینت داده می شود.

قرآن، گیاه و درخت را زینت زمین دانسته و می فرماید:

«إِنَّما مَثَلُ الْحَیاةِ الدُّنْیا کَماءٍ أَنْزَلْناهُ مِنَ السَّماءِ فَاخْتَلَطَ بِهِ نَباتُ الْأَرْضِ مِمَّا یَأْکُلُ النَّاسُ وَ الْأَنْعامُ حَتَّی إِذا أَخَذَتِ الْأَرْضُ زُخْرُفَها وَ ازَّیَّنَتْ وَ ظَنَّ أَهْلُها أَنَّهُمْ قادِرُونَ»(3)؛

همانا مَثَل زندگی دنیا همچون آبی است که از آسمان فرود آوردیم؛ پس گیاهِ زمین از آنچه مردم و چهارپایان می خورند با آن در آمیخت (و رویید)، تا آنکه زمین (از آن گیاهان) زینت گرفت.

براساس این آیه و آیات دیگر، بهره گیری از انواع گلها و گیاهان و درختان در طراحی شهرها، بهترین زینت و زیبایی است؛ به خصوص در مواردی که بتوان به جای گیاهان زینتی مانند چمن، یا درختان زینتی مانند کاج، گیاهان یا درختانی کاشت که بهره و میوه خوراکی هم داشته باشد. چنانکه در این آیه، ابتدا به تأمین خوراک انسان و حیوان اشاره می کند و سپس به ویژگی زینت بودن.

خداوند زیبایی و زینت را دوست دارد و به آن امر می فرماید:

«خُذُوا زینَتَکُمْ عِنْدَ کُلِّ مَسْجِد»(4)؛

زینت های خود را همراهتان به مسجد ببرید.

ص:97

با زینت به مسجد رفتن، احترامی است به مؤمنان حاضر در مسجد، به عبادت خدا و همچنین سبب ایجاد جاذبه و ترغیب عملی دیگران به حضور در مسجد می شود.

بنابراین در ساخت شهر و مسکن، تا آنجا که به اسراف کشیده نشود، می توان از زینت ها و زیبایی های طبیعی و مصنوعی استفاده کرد.

جالب توجه است که بهره گیری از زینت به قدری مورد سفارش است که ترک بی دلیل آن موجب توبیخ است. خداوند در قرآن به مؤمنان می فرماید:

«قُلْ مَنْ حَرَّمَ زِینَةَ اللَّهِ الَّتِی أَخْرَجَ لِعِبادِهِ وَ الطَّیِّباتِ مِنَ الرِّزْقِ قُلْ هِیَ لِلَّذِینَ آمَنُوا فِی الْحَیاةِ الدُّنْیا خالِصَةً یَوْمَ الْقِیامَةِ کَذلِکَ نُفَصِّلُ الْآیاتِ لِقَوْمٍ یَعْلَمُونَ»(1)؛

بگو: چه کسی زینت هایی را که خداوند برای بندگانش پدید آورده و (همچنین) رزق های پاکیزه و دلپسند را بر خود حرام کرده است؟ بگو: این (نعمت ها) در زندگی دنیا برای مؤمنان است، (اگر چه کافران هم بهره مندند) درحالی که روز قیامت مخصوص (مؤمنان) است؛ ما این گونه آیات خود را برای گروهی که می دانند به تفصیل بیان می نماییم.

البته علاقه به زینت، نباید انسان را به غفلت و گناه سوق دهد، بلکه باید کنترل شده باشد؛ لذا قرآن، نشان دادن زینت زنان را جز برای شوهرانشان و افراد مَحرم، حرام می داند: «لا یُبْدِینَ زِینَتَهُنَّ إِلَّا لِبُعُولَتِهِنَّ»(2).

حضرت علی علیه السلام هنگام اعزام نمایندة خود، ابن عبّاس به سوی خوارج، به او دستور می دهد بهترین لباس ها را بپوشد و خود را معطّر و خوشبو ساخته و با اسبی زیبا نزد آنها برود.

ص:98

قرآن نیز در جایی دیگر می فرماید: ما به وسیله باران باغ های سرورانگیز رویاندیم: «حَدائِقَ ذاتَ بَهْجَة»(1). این آیه اشاره به زیبایی ظاهری است، اما در اسلام زینت های معنوی هم داریم که باید در ساخت مسکن و شهر به آنها توجه شود. پیامبر اکرم صلی الله علیه و آله می فرماید:

«إنَّ الْحَیَاءَ زِینَةُ الاسْلامِ»(2)؛

حیا، زینت اسلام است.

بنابراین شهر اسلامی باید طوری طرّاحی شود که احکام اسلام درباره رعایت حیا و عفاف و حجاب در آن مراعات شود. زیبایی خانه مسلمان به آن است که از چشم نامحرمان محفوظ باشد.

باید توجه داشت که در مقایسة زیبایی های معنوی و مادی، زیبایی های معنوی برتر است؛ چنانکه قرآن می فرماید:

«لکِنَّ اللّهَ حَبَّبَ إِلَیْکُمُ الایمانَ وَ زَیَّنَهُ فِی قُلُوبِکُمْ»(3)؛

خداوند ایمان را برای شما محبوب قرار داد و آن را در قلب شما زینت بخشید.

در دعا نیز چنین می خوانیم:

«یا مَن اَظهَرَ الجَمیلَ وَ سَتَرَ القَبیحَ»؛

ای کسی که زیبایی ها را ظاهر کردی و زشتی ها را پوشاندی.

راه تقرب به خداوند، ترک امور حلال و طیب نیست. بلکه استفاده به جا از آنهاست. در روایت آمده است که مهمانی برای امام باقر علیه السلام رسید و حضرت در اتاقی زیبا از او پذیرایی کرد. مهمان که وضع اتاق را دید، تعجب کرد. هنگام رفتن امام به او فرمود: فردا نیز به منزل ما بیا! روز بعد حضرت او را در اتاق ساده ای پذیرایی کرد و سپس به مهمان فرمود: اتاق دیروزی را همسرم با پول مهریه اش تزیین کرده بود. من هم چون حرامی ندیدم، او را نهی نکردم. ولی اتاق من همین اتاق ساده است.

جالب اینکه برخی افراد، مبل و صندلی را نشانه اسراف یا تجمل می دانند، درحالی که قرآن در تمام آیات بهشت، یا از «ارائک» و تخت ها سخن می گوید،

یا از «سریر» که تخت های مایه سرور است، و هرگز از نشستن روی زمین ستایشی نکرده است.

در مسجد النبی نیز کنار مرقد مطهر پیامبر اسلام صلی الله علیه و آله ستونی است که نامش استوانه سریر است و به تختی که پیامبر روی آن می نشستند، اشاره دارد.

شاید راست و چپ اشاره به تمام اطراف شهر داشته باشد.

قرآن در آیه 99 سوره انعام نیز می فرماید:

«وَ هُوَ الَّذِی أَنْزَلَ مِنَ السَّماءِ ماءً فَأَخْرَجْنا بِهِ نَباتَ کُلِّ شَیْ ءٍ فَأَخْرَجْنا مِنْهُ خَضِراً نُخْرِجُ مِنْهُ حَبًّا مُتَراکِباً وَ مِنَ النَّخْلِ مِنْ طَلْعِها قِنْوانٌ دانِیَةٌ وَ جَنَّاتٍ مِنْ أَعْنابٍ وَ الزَّیْتُونَ وَ الرُّمَّانَ مُشْتَبِهاً وَ غَیْرَ مُتَشابِهٍ انْظُرُوا إِلی ثَمَرِهِ إِذا أَثْمَرَ وَ یَنْعِهِ إِنَّ فِی ذلِکُمْ لَآیاتٍ لِقَوْمٍ یُؤْمِنُونَ»؛

و او کسی است که از آسمان، آبی نازل کرد؛ پس به وسیلة آن، هرگونه گیاه برآوردیم و از آن سبزه ها خارج ساختیم؛ از آن (سبزه ها) دانه های برهم نشسته و چیده شده بیرون آوردیم و از شکوفة خرما خوشه هایی نزدیک به هم (پدید آوردیم) و نیز باغ هایی از (انواع) انگورها و زیتون و انار (پرورش دادیم) که برخی شبیه به هم و برخی غیر متشابهند. به میوة آن، آنگاه که بار دهد و آنگاه که میوه می رسد، بنگرید؛ همانا در آن، نشانه هایی برای گروه با ایمان است.

در آیه 141 سوره انعام نیز می خوانیم:

«وَ هُوَ الَّذِی أَنْشَأَ جَنَّاتٍ مَعْرُوشاتٍ وَ غَیْرَ مَعْرُوشاتٍ وَ النَّخْلَ وَ الزَّرْعَ مُخْتَلِفاً أُکُلُهُ وَ الزَّیْتُونَ وَ الرُّمَّانَ مُتَشابِهاً وَ غَیْرَ مُتَشابِهٍ»؛

و اوست کسی که به وجود آورد باغ هایی با داربست و بی داربست، و درخت خرما و کشتزار با خوردنی های گوناگون و زیتون و انار (برخی میوه ها) شبیه به همند و برخی شباهتی با هم ندارند.

امام کاظم علیه السلام فرمود:

«ثَلَاثَةٌ یَجْلُونَ الْبَصَرَ النَّظَرُ إِلَی الْخُضْرَةِ وَ النَّظَرُ إِلَی الْمَاءِ الْجَارِی وَ النَّظَرُ إِلَی الْوَجْهِ الْحَسَنِ»(1)؛

سه چیز برای نور چشم مفید است، نگاه به سبزی و آب روان و صورت زیبا.

قرآن نیز بارها خبر از بوستان های زیبا داده است:

ص:101

- گاهی می فرماید: «وَ جَنَّاتٍ أَلْفافا»(1)؛ باغ های پر درخت؛

- گاهی می فرماید: «وَ حَدائِقَ غُلْبا»(2)؛ باغ هایی که درختان بزرگ دارد؛

- گاهی می فرماید: «حَدائِقَ ذاتَ بَهْجَة»(3)؛ باغ هایی که سرور آفرین است.

با این تعبیرات، نظر قرآن و اسلام نسبت به باغ های سرسبز معلوم می شود.

توجه نکنند، باید تاوان امراضی را که در اثر حبس ادرار پیدا می شود، بدهند. شهرداری ها باید قبل از زیباسازی در و دیوار شهر، به این نیاز جدی بپردازند.

داشت و اثر پای آن حضرت بر روی آن مانده است. بقای این سنگ و اثر پا روی آن، از قرن ها پیش از عیسی و موسی علیهما السلام با آن همه تغییر و تحوّلی که در کعبه و اطراف آن در اثر حمله ها، سیل ها و خرابی ها بوجود آمده، خود معجزه و نشانه ای از قدرت الهی است. امام صادق علیه السلام دربارة «آیاتٌ بَیِّناتٌ» فرمودند: مقصود مقام ابراهیم، حجر الاسود و حِجر اسماعیل است.

در مسجد سهله و مسجد کوفه نیز مکان های خاصی به نام پیامبران و امامان است که در آنجا نماز خوانده می شود. همچنین در مکه در منطقه منی، مکانی بنام ستون شیطان است که حاجیان در مراسم حج به سوی آن سنگ پرتاب می کنند.

از این آثار و دعاها و اعمالی که برای آن مکان ها وارد شده، استفاده می شود که در ساخت وساز شهری باید مکان هایی که در آن گنجینه های تاریخ و عبرت و ایثار و رشد و ا خلاص نهفته است، حفاظت شود.

- در اسلام، پاکی بدن و لباس شرط صحت نماز است. نماز هم در طول شبانه روز است و این یعنی پاکی شبانه روزی.

- اسلام، خبائث را بر بشر حرام کرده است: «وَ یُحَرِّمُ عَلَیْهِمُ الْخَبائِث»(1)؛

- به افراد ناپاک دستور غسل می دهد: «وَ إِنْ کُنْتُمْ جُنُباً فَاطَّهَّرُوا»(2)؛

- مصرف گوشت مرده و خون و خوک را حرام کرده است: «حُرِّمَتْ عَلَیْکُمُ الْمَیْتَةُ وَ الدَّمُ وَ لَحْمُ الْخِنْزیر»(3)؛

- به پیامبرش دستور می دهد لباس خود را تطهیر کند: «وَ ثِیابَکَ فَطَهِّر» (4)؛

- نظافت را جز، ایمان شمرده است: «النَّظَافَةُ مِنَ الْإِیمَان»(5)؛

- به حداقل نظافت قانع نشده و می فرماید: «تنظّفوا بکلّ ما استطعتم»(6)؛

آنچه در توان دارید به نظافت بپردازید.

- برای شستن سر و بدن، هر هفته سفارش ویژه (غسل جمعه) دارد(7)؛

- حتی در صورت ضرورت تیمم می فرماید: «فَتَیَمَّمُوا صَعیداً طَیِّبا»(8)؛

بر زمین (و خاک) پاک تیمّم کنید؛

- انداختن آب دهان در چاه آب را ممنوع کرده: «وَ نَهَی عَنِ الْبُزَاقِ فِی الْبِئْرِ الَّتِی یُشْرَبُ مِنْهَا»(9)؛

- خوردن آب از ظرف شکسته را منع کرده است؛

ص:106

- سفارش کرده که نگذارید زباله شب در منزل بماند و زودتر آن را از منزل خارج کنید؛(1)

-رعایت فاصله میان چاه آب آشامیدنی با چاه فاضلاب نیز نشانة توجه اسلام به بهداشت است؛

- کدام دندانپزشک را سراغ دارید که بگوید هر روز 5 بار مسواک بزنید؟ درحالی که اسلام پاداش نماز با مسواک را معادل هفتاد رکعت می داند و پیامبر نیز همواره مسواکش را همراه خود داشت؛

- اسلام برای نظافت مسجد، که محل اجتماع مسلمین و رابطه با خداست، سفارشات ویژه ای دارد و به یکی از بزرگترین پیامبران خود حضرت ابراهیم دستور می دهد که مسجد الحرام را برای عبادت بندگان تطهیر کند: «طَهِّرا بَیْتِیَ لِلطَّائِفینَ وَ الْعاکِفینَ وَ الرُّکَّعِ السُّجُود»(2)؛

اصولاً در همة ابعاد اسلام، نوعی پاکی به چشم می خورد:

- خالق هستی پاک ترین است: «یا اطهر الطاهرین»(3)؛

- طهارت روح از شرک، خواسته مؤمنان است: «اَللّهُمَّ طَهِّر قَلبی مِنَ الشِّرکِ»؛

- امتیاز پیامبر و اهل بیت او، تطهیر آنان از هرگونه آلودگی است. «إِنَّما یُریدُ اللَّهُ لِیُذْهِبَ عَنْکُمُ الرِّجْسَ أَهْلَ الْبَیْتِ وَ یُطَهِّرَکُمْ تَطْهیرا»(4)

- قرآن کتاب پاکی هاست: «مَرْفُوعَةٍ مُطَهَّرَة»(5)؛

- امتیاز زنان بهشتی پاکی آنها است: «أَزْواجٌ مُطَهَّرَة»(6)؛

ص:107

- حضرت زهرا سلام الله علیها می فرماید: فلسفه نماز، پاکی از تکبر است. در هفده رکعت نماز روزانه، در هر رکعت دوبار، جمعاً سی و چهار بار، پیشانی را که بلندترین نقطه بدن است، در برابر خداوند به خاک می گذاریم؛

- روزه علاوه بر تمرین کنترل شکم و شهوت، برای پاک کردن بدن از انواع بیماری ها نقش دارد: «صُومُوا تَصِحُّوا»(1)؛

- در مراسم حج در روز عید قربان یکی از وظایف، زدودن مو و ناخن و آلودگی هاست: «ثُمَّ لْیَقْضُوا تَفَثَهُم»(2)؛

- خمس و زکات و انفاق، عامل پاک کردن روح انسان از بخل است: «فَأَمَّا مَنْ أَعْطی وَ اتَّقی...وَ أَمَّا مَنْ بَخِلَ وَ اسْتَغْنی»(3)؛

- امر به معروف و نهی از منکر، عامل پاک کردن جامعه از گناه و فساد است؛

با این نگاه گذرا، جایگاه پاکی و طهارت در اسلام، آن هم در معنای وسیع آن به خوبی دریافت می­شود.

لَکُمْ مِنَ الدِّینِ ما وَصَّی بِهِ نُوحا»(1)؛ یعنی از [احکامِ] دین، آنچه را که به نوح دربارة آن سفارش کرد، برای شما تشریع کرد.

از این آیات استفاده می شود که پیامبر باید راه هدایت و کمال انبیای قبل را پیروی کند و این یعنی حفظ سنت های صحیح گذشته. اما اگر وحی یا عقل ضرورت هایی را برای فرد و جامعه تشخیص داد، باید به سراغ نوگرایی و ابتکار رفت و نباید از آن بهراسیم. شکستن سنت های غلط و نوآوری گاهی لازم و ضروری است. لذا در ساخت وساز باید به هر دو اصل توجه کرد: هم اصولی که گذشتگان آنها را به کار می گرفتند، هم شرایطی که زندگی امروز برای ما پیش آورده است.

قرآن یکی از دلایل تغییر قبله را این می داند که یهودیان به مسلمانان طعنه نزنند که شما از خود قبله مستقلی ندارید و رو به بیت المقدس نماز می خوانید: «لِئَلاَّ یَکُونَ لِلنَّاسِ عَلَیْکُمْ حُجَّة»(1).

مصداق بارز فاسد کردن آب مردم است و نباید به خاطر تولید و ایجاد اشتغال، سلامتی انسان ها و طبیعت در خطر بیفتد. قرآن از ظهور فساد در دریاها انتقاد کرده است که نمونه آن، هدایت فاضلاب ها به رودخانه ها و دریاهاست: «ظَهَرَ الْفَسادُ فِی الْبَرِّ وَ الْبَحْرِ بِما کَسَبَتْ أَیْدِی النَّاس»(1)؛

در فقه اسلامی حتی برای فاصلة چاه آب با چاه فاضلاب مقدار تعیین شده است و اگر زمین نرم باشد، این فاصله باید بیشتر باشد.

البته تمام آحاد مسلمین باید در برابر خرید و فروش و اجارة مسکن به بیگانگان هشیار باشند.

در تاریخ آمده است که سه گروه از یهودیان به مدینه هجرت کردند و در آنجا ساکن شدند و با پیامبر اکرم صلی الله علیه وآله پیمان عدم تعرض بستند. در جنگ احُد گروهی از آنان با مشرکان مکّه همراه شدند و علیه مسلمانان توطئه کردند. پیامبر آگاه گردید و با آنان برخورد کرد. آنان به قلعه ای پناهنده شدند و مسلمانان با دستور پیامبر قلعه را محاصره کردند. سرانجام بعد از چند روز محاصره و جنگ، یهودیان پذیرفتند که از مدینه خارج شوند. این ماجرا در آیه دوم سوره حشر آمده است:

«هُوَ الَّذِی أَخْرَجَ الَّذِینَ کَفَرُوا مِنْ أَهْلِ الْکِتابِ مِنْ دِیارِهِمْ لِأَوَّلِ الْحَشْرِ ما ظَنَنْتُمْ أَنْ یَخْرُجُوا وَ ظَنُّوا أَنَّهُمْ مانِعَتُهُمْ حُصُونُهُمْ مِنَ اللَّهِ فَأَتاهُمُ اللَّهُ مِنْ حَیْثُ لَمْ یَحْتَسِبُوا وَ قَذَفَ فِی قُلُوبِهِمُ الرُّعْبَ یُخْرِبُونَ بُیُوتَهُمْ بِأَیْدِیهِمْ وَ أَیْدِی الْمُؤْمِنِینَ فَاعْتَبِرُوا یا أُولِی الْأَبْصارِ»؛

اوست آنکه کسانی از اهل کتاب را که کفر ورزیدند، برای اولین بار از خانه هایشان بیرون راند؛ با آنکه شما گمان نداشتید که آنان (با داشتن آن همه قدرت، به آسانی) بیرون روند و خودشان گمان می کردند که قلعه ها و حصارهایشان آنان را از قهر خدا مانع خواهد شد؛ امّا قهر خدا از جایی که

گمان نمی کردند، بر آنان وارد شد و در دل هایشان ترس و وحشت افکند (به گونه ای که) خانه های خود را با دست خویش و با دست مؤمنان خراب می کردند؛ پس ای صاحبان بصیرت عبرت بگیرید.

امروز نیز دشمنان در پوشش سفارتخانه، در پایتخت های کشورهای اسلامی لانه جاسوسی درست می کنند و چون سفارتخانه مصونیت دارد، هر توطئه ای در آنجا انجام می دهند.

ص:112

آیات قرآن در همة زمان ها مصداق دارد؛ در زمان پیامبر، یهودیان توطئه گر اخراج شدند و در زمان ما، آمریکاییان توطئه گر به سرنوشت آنان مبتلا شدند؛ آری، سنت خدا ثابت است.

شهرداری ها حق دارند برای اداره شهر قوانینی را تصویب کنند و مردم نیز باید به این قوانین احترام بگذارند. در این میان حکومت اسلامی هم باید آن بر قوانین شهرداری ها نظارت کامل داشته باشد تا قانونی برخلاف دین و مصلحت مردم تصویب یا اجرا نشود.

مراعات قانون الزامی است؛ خواه مستقیم از طرف خدا و اولیای خدا باشد، خواه از طرف افراد و مقاماتی که منصوب خدا و اولیای خدا باشند.

قرآن می فرماید که هرچه را پیامبر برای شما آورد بگیرید: «وَ ما آتاکُمُ الرَّسُولُ فَخُذُوه»(1) و از هرچه نهی کرد، دوری کنید: «وَ ما نَهاکُمْ عَنْهُ فَانْتَهُوا»(2). این آیه کوتاه، پاسخ هزاران سؤال است که می پرسند فلان حکم دینی کجای قرآن آمده است؟ پاسخ آن است که لازم نیست تمام امر و نهی ها در قرآن آمده باشد؛ همین که سخن رسول و معصومین (صلوات الله علیهم اجمعین) بود، مراعاتش لازم است.

در قرآن تعداد رکعات نماز و تعداد دورهای طواف نیامده، در حالیکه از مسلّمات است که رکعات نماز در شبانه روز هفده رکعت و طواف هفت دور است.

پیامبر اکرم(ص) نیز فرمود: مرجع شما بعد از من قرآن و اهل بیت است و اهل بیت فرمودند: هرگاه دست شما به ما نرسید، مرجع شما فقیه عادل است؛ اگر آنان را رد کنید، گویا ما را رد کرده اید: «الرادّ علیهم کالرادّ علینا»(3).

ص:114

حضرت امیر علیه السلام به مردم فرمود: دستورات مالک اشتر دستورات من و عمل به آن لازم است. اگر گفت کوچ کنید، کوچ کنید: «فَإِنْ أَمَرَکُمْ أَنْ تَنْفِرُوا فَانْفِرُوا»(1) و اگر دستور داد بمانید، حتماً بمانید: «وَ إِنْ أَمَرَکُمْ أَنْ تُقِیمُوا فَأَقِیمُوا»(2).

رسول خدا(ص) فرمود: «وَ مَنْ أَطَاعَ هَذَا فَقَدْ أَطَاعَنِی وَ مَنْ عَصَاهُ فَقَدْ عَصَانِی»(3)؛ هرکس از فرماندة منصوب من اطاعت کند، مرا اطاعت کرده و هرکس او را نافرمانی کند، مرا نافرمانی کرده است. آن حضرت در آستانه رحلت، لشکری را به فرماندهی اسامه به منطقه ای فرستاد و فرمود: خدا لعنت کند هر کسی را که از فرمان او سرباز زند: «لَعَنَ اللَّهُ مَنْ تَخَلَّفَ عَنْ جَیْشِ أُسَامَة»(4).

کوتاه سخن آنکه قوانین اداره شهر و ساخت مسکن باید زیر نظر فقیه عادل تصویب شود؛ زیرا دستور فقیه عادل در زمان غیبت به منزله دستور معصوم علیه السلام است.

البته همیشه کسانی هستند که با زرنگی قانون را دور می زنند و به اصطلاح، کلاه شرعی سر قانون می گذارند؛ مثل یهودیان که در روز شنبه با حفر گودال، ماهی ها را از دریا به حوضچه ها می کشاندند و روز یکشنبه آن ها را صید

می کردند و گمان می کردند شنبه صید نکرده اند! آری چهره واقعی گناه با کلاه شرعی و حیله عوض نمی شود. (5)

ص:115

«وَ الْخَیْلَ وَ الْبِغالَ وَ الْحَمیرَ لِتَرْکَبُوها وَ زینَةً وَ یَخْلُقُ ما لا تَعْلَمُون»(1)؛

خداوند اسبان و استران و خران را آفرید تا بر آنها سوار شوید و برای شما تجمّلی باشد و چیزهایی را می آفریند که نمی دانید.

براین اساس، مَرکب باید در درجه اول برای سواری باشد و در مرحله دوم مایة زینت؛ برخلاف رفتار برخی افراد که برای تجمّل و تشریفات، مدام در فکر تهیه خودروی جدید هستند، بدون آنکه واقعاً نیازی به آن داشته باشند.

به نظر می رسد که در این آیه، خداوند از اختراع وسایل حمل و نقل در آینده نیز خبر داده و فرموده است: «وَ یَخْلُقُ ما لا تَعْلَمُونَ»(2).

نکته دیگر اینکه در شهر اسلامی باید ماشین های فرسوده به ماشین های خوب تبدیل شوند؛ زیرا کلمه «مرکب» در کنار کلمه «زینت» آمده است. البته برای این کار، دولت نیز باید تسهیلاتی فراهم کند.

دربارة مرکب نیز باید گفت که چابکی یک اصل است. قرآن درباره سفر حج می فرماید:

«وَ أَذِّنْ فِی النَّاسِ بِالْحَجِّ یَأْتُوکَ رِجالًا و عَلی کُلِّ ضامِرٍ یَأْتِینَ مِنْ کُلِّ فَجٍّ عَمِیقٍ»(3)؛

در میان مردم بانگ حج برآور تا آنان پیاده و سوار بر مرکب های چابک، از هر راه دور به سراغ تو بیایند.

«ضامِر» به معنای حیوانی است که پیه بدنش آب شده و گوشت هایش به ماهیچه تبدیل شده و چابک است؛ مانند حیوانی که برای مسابقات آماده می کنند.

ص:118

حضرت علی علیه السلام می فرماید:

«اَلیَوم المِضمارُ وَ غَدًا السّباقُ»(1)؛

امروز خود را چابک کنید تا در قیامت بتوانید سبقت بگیرید.

انجام فعالیت برای اصلاح و آبادی راه ها بسیار ارزشمند است؛ طوری که در حدیثی می خوانیم: برخی از افراد به خاطر برداشتن شاخه تیغی از راه مردم، اهل بهشت می شوند: «دَخَلَ عَبْدٌ الْجَنَّةَ بِغُصْنٍ مِنْ شَوْکٍ کَانَ عَلَی طَرِیقِ الْمُسْلِمِین» (1).

براساس روایات، کسی که از راه مردم چیزی را که آزار دهنده است بردارد، پاداش تلاوت صدها آیه قرآن دارد که برای هر حرفی از آن ده حسنه حساب می شود.(2)

توسعه و گشایش در راه مردم نیز از نظر اسلام ضروری و ارزشمند است. در تاریخ آمده است که پیامبر اکرم (ص) خیابان تنگی را تا ده برابر توسعه داد:

«کَانَ شَارِعاً ضَیِّقاً، فَوَسَّعَهُ اللَّهُ تَعَالَی، وَ جَعَلَهُ عَشَرَةَ أَضْعَافِه»(3).

در این زمینه از امام صادق علیه السلام پرسیدند: آیا می توان بخشی از راه عبور مردم را تصرف کرد؟ امام فرمودند: خیر.(4)

از امام صادق علیه السلام روایت است که پیامبر اکرم صلی الله علیه وآله فرمود: زنان از وسط کوچه و خیابان راه نروند؛ بلکه از کناره ها راه بروند.(5)

امیرالمؤمنین علیه السلام نیز فرمودند: ای عراقیان! خبر یافته ام که زنانتان در راه به مردان تنه می زنند؛ آیا شرم نمی کنید؟(6)

همچنین از امام کاظم علیه السلام روایت است که چون قائم ما بپاخیزد، ندا می دهد: «ای سواران! از وسط راه حرکت کنید و ای پیادگان! از دو سوی راه

ص:120

گام بردارید». پس هر سواری که بر دو سوی راه حرکت کند و به کسی آسیب برساند، او را به پرداخت دیه وادار می کند و هر پیاده ای که از وسط راه گام بردارد یا هر سواری که از دو سوی راه

حرکت کند و به او آسیبی برسد، دیه ای نخواهند داشت.(1)

مصداق بارز این روایت در زمان ما، حرکت موتورسواران در پیاده روهاست که خطرات زیادی را به دنبال داشته و دارد. همچنین است عبور عابران از وسط خیابان ها و به ویژه بزرگراه ها که سوانح بسیاری را به همراه دارد.

السَّادُّ الطَّرِیقَ الْمَسْلُوک»(1). دستة دیگر نیز کسانی هستند که محل عبور مردم در زیر سایبان ها را آلوده می کنند: «الْمُتَغَوِّطُ فِی ظِلِ النُّزَّال»(2).

پیامبر صلی الله علیه و آله فرمودند: ملعون است کسی که راه عبور و مرور مردم را ببندد.(3)

ایشان همچنین می فرمایند: هر که راهی را ببندد، پروردگار عمرش را کوتاه می کند.(4)

اصولا اموری که باعث آزار عابرین باشد از نظر اسلام مذموم است. به عنوان مثال پیامبر صلی الله علیه و آله فرمودند:

«مَنْ أَخْرَجَ مِیزَاباً أَوْ کَنِیفاً أَوْ أَوْتَدَ وَتِداً أَوْ أَوْثَقَ دَابَّةً أَوْ حَفَرَ بِئْراً فِی طَرِیقِ الْمُسْلِمِینَ فَأَصَابَ شَیْئاً فَعَطِبَ فَهُوَ لَهُ ضَامِنٌ»(5)؛

هر که ناودان یا فاضلاب خانه اش را به گذرگاه مسلمانان باز کند یا در گذرگاه میخی بکوبد یا چارپایی را ببندد یا چاهی حفر کند و چیزی یا کسی تلف شود، ضامن است.

همچنین بر اساس برخی روایات، وقتی حضرت مهدی علیه السلام قیام می کند، در کوفه فاضلاب ها و ناودان هایی را که به خیابان می ریزند ویران می سازد و سایبان های مزاحم راه را تخریب می کند.(6)

در اسلام حتی به مسئله حذف موانع در توسعه شهری نیز اشاره شده است؛ در حدیثی می خوانیم:

«وَ وَسَّعَ الطَّرِیقَ الْأَعْظَمَ وَ کَسَرَ کُلَ جَنَاحٍ خَارِجٍ فِی الطَّرِیق»(7)؛

ص:122

راه های اصلی را توسعه بده و قسمت های برآمده ساختمان ها (نظیر بالکن و تراس) را حذف کن.

انسان حق دارد بر حریم خصوصی خود مسلط باشد؛ پس در ساخت شهر و مسکن، باید آنگونه تدبیر کرد که دیگران نتوانند به حریم خصوصی افراد راه پیدا کنند و مزاحم آنان شوند. عایق بندی دیوارها و درها باید آنگونه باشد که صدایی منتقل نشود و همسایگان نتوانند استراق سمع کنند.

انسان حق کرامت دارد و نباید هیچ گونه توهینی به او بشود؛ پس باید در مراجعه به ادارات مورد تکریم قرار گیرد.

انسان حق استراحت دارد و شب برای استراحت است؛ پس نباید در وقت استراحت مردم، برنامه های پر سروصدا اجرا شود؛ خواه به نام عزاداری باشد یا عروسی؛ از افراد دوره گردی که با بلندگو سبب مزاحمت می شوند نیز باید جلوگیری شود. اسلام غیر از اذان، اجازه بلند کردن صدا را نداده است. بنابراین نباید به اسم دعا و مناجات و سحرخوانی مزاحم مردم شویم. در روایت جالبی امام صادق فرمودند:

«مِنَ الْجَوْرِ قَوْلُ الرَّاکِبِ لِلْمَاشِی الطَّرِیقَ الطَّرِیقَ»(1)؛

از نمونه های ظلم آن است که کسی سوار مرکب شود و به عابران بگوید: راه را باز کنید تا من عبور کنم!

براین اساس، استفاده از بوق جز در موارد ضروری، نوعی ظلم به دیگران محسوب می شود.

ثروتمندان برای افزایش قدرت و ثروت خود همواره از ابزار هنر بهره جسته و افکار عمومی جامعه را تحت تأثیر خواسته های خود قرار می دهند. در این شرایط، مدیران شهری مسئولیت سنگینی به عهده دارند تا منافع ملی و دینی را بر کسب درآمد از تبلیغات نابجا ترجیح داده و اجازه ندهند فرهنگ بومی و ملی تحت تأثیر فرهنگ بیگانه قرار گرفته و سبک زندگی جامعه تغییر یابد.

از سوی دیگر، اگر نمادی مظهر کفر و شرک و انحراف بود، باید تخریب و محو شود. چنانکه حضرت ابراهیم علیه السلام همه بت ها را شکست: «فَجَعَلَهُمْ جُذاذا»(1). پیامبر اسلام نیز هنگامی که بت های داخل کعبه را شکست، دستور داد بت بزرگ را در مسیر ورودی مسجد الحرام دفن کنند تا زیر پای زائران باشد. همچنین حضرت موسی گوساله طلایی سامری را آتش زد و خاکستر آن را به دریا ریخت تا اثری از آن باقی نماند: «لَنُحَرِّقَنَّهُ ثُمَّ لَنَنْسِفَنَّهُ فِی الْیَمِّ نَسْفاً»(2).

یَزیدُون»(1). حتی در بعضی قریه ها قصرهایی بوده که نشان می دهد شهری پرجمعیت بوده است: «فَکَأَیِّنْ مِنْ قَرْیَةٍ أَهْلَکْناها وَ هِیَ ظالِمَةٌ فَهِیَ خاوِیَةٌ عَلی عُرُوشِها وَ بِئْرٍ مُعَطَّلَةٍ وَ قَصْرٍ مَشید»(2).

در ماجرای موسی و خضر نیز یکجا واژه «قریه» به کار رفته و می فرماید: «أَتَیا أَهْلَ قَرْیَةٍ اسْتَطْعَما أَهْلَها»(3)؛ یعنی این دو بزرگوار وارد قریه ای شدند و از مردم طعام خواستند و دربارة همین قریه در آیات بعد واژه مدینه آمده است: «لِغُلامَیْنِ یَتیمَیْنِ فِی الْمَدینَة»(4).

به پایتخت مصر نیز، هم قریه گفته شده است: «وَ سْئَلِ الْقَرْیَةَ الَّتی کُنَّا فیها»(5) و هم مدینه: «وَ قالَ نِسْوَةٌ فِی الْمَدینَةِ امْرَأَتُ الْعَزیز»(6).

5. خاک: «صَعیداً طَیِّبا»(1)؛

6. درخت: «کَشَجَرَةٍ طَیِّبَة»(2)؛

7. باد و نسیم: «بِریحٍ طَیِّبَة»(3)؛

8. غذا: «کُلُوا مِنْ طَیِّباتِ ما رَزَقْناکُم»(4)؛

9. گفتگو: «وَ هُدُوا إِلَی الطَّیِّبِ مِنَ الْقَوْل»(5)؛

10. درود و سلام: «دَخَلْتُمْ بُیُوتاً فَسَلِّمُوا عَلی أَنْفُسِکُمْ تَحِیَّةً مِنْ عِنْدِ اللَّهِ مُبارَکَةً طَیِّبَة»(6).

زندگی طیب سبب می شود که انسان مرگ طیب هم داشته باشد. قرآن در این باره می فرماید: «تَتَوَفَّاهُمُ الْمَلائِکَةُ طَیِّبین»(7).

به طور طبیعی، زندگی و مرگ طیب، آخرت طیب را نیز به دنبال دارد: «سَلامٌ عَلَیْکُمْ طِبْتُم»(8).

ولی با کمال تأسف، افرادی این نعمت های دلپسند را هدر می دهند و مورد توبیخ قرآن قرار می گیرند: «أَذْهَبْتُمْ طَیِّباتِکُمْ فی حَیاتِکُمُ الدُّنْیا»(9).

«إِنَّ أَوَّلَ بَیْتٍ وُضِعَ لِلنَّاسِ لَلَّذِی بِبَکَّةَ مُبارَکاً وَ هُدیً لِلْعالَمِینَ»(1)؛

اوّلین خانه ای که برای (عبادت) مردم مقرّر شد، همان است که در سرزمین مکّه است که مایة برکت و هدایت جهانیان است.

اولین کار پیامبر پس از هجرت به مدینه، ساختن مسجد بود؛ چنانکه قبل از ورود به مدینه نیز چند روزی که در منطقه قبا بودند، مسجدی ساختند.

قرآن می فرماید: صالحانی که به حکومت می رسند باید اولین کارشان اقامه نماز باشد:

«الَّذینَ إِنْ مَکَّنَّاهُمْ فِی الْأَرْضِ أَقامُوا الصَّلاةَ وَ آتَوُا الزَّکاةَ وَ أَمَرُوا بِالْمَعْرُوفِ وَ نَهَوْا عَنِ الْمُنْکَرِ وَ لِلَّهِ عاقِبَةُ الْأُمُور»(2)؛

طبیعی است که اقامه نماز نیاز به مسجد دارد؛ بنابراین مسئولان حکومت اسلامی و مدیران شهری باید در امر مکان یابی، تأمین زمین و فراهم نمودن امکانات لازم برای ساخت مسجد در هر محله و منطقه اقدام کنند و تسهیلات لازم را در اختیار مردم نمازگزار قرار دهند.

قرآن می فرماید: هنگامی که مومنان خواستند ساختمانی را بر مراز اصحاب کهف بسازند، گفتند: بر قبور آنان مسجد می سازیم:

«وَ کَذلِکَ أَعْثَرْنا عَلَیْهِمْ لِیَعْلَمُوا أَنَّ وَعْدَ اللَّهِ حَقٌّ وَ أَنَّ السَّاعَةَ لا رَیْبَ فیها إِذْ یَتَنازَعُونَ بَیْنَهُمْ أَمْرَهُمْ فَقالُوا ابْنُوا عَلَیْهِمْ بُنْیاناً رَبُّهُمْ أَعْلَمُ بِهِمْ قالَ الَّذینَ غَلَبُوا عَلی أَمْرِهِمْ لَنَتَّخِذَنَّ عَلَیْهِمْ مَسْجِدا»(3)؛

و بدین سان [اهل شهر را] بر آنها واقف کردیم تا بدانند که وعده ی خدا راست است و در [وقوع] قیامت تردیدی نیست و این هنگامی بود که [مردم] در میان خود دربارة امر [معاد] مناقشه داشتند؛ پس [مشرکان] گفتند: بر آنها بنایی بسازید [تا کسی از آنها آگاه نشود].

ص:129

«وَ الَّذِینَ اتَّخَذُوا مَسْجِداً ضِراراً وَ کُفْراً وَ تَفْرِیقاً بَیْنَ الْمُؤْمِنِینَ وَ إِرْصاداً لِمَنْ حارَبَ اللَّهَ وَ رَسُولَهُ مِنْ قَبْلُ وَ لَیَحْلِفُنَّ إِنْ أَرَدْنا إِلَّا الْحُسْنی وَ اللَّهُ یَشْهَدُ إِنَّهُمْ لَکاذِبُونَ»(1)؛

و (گروهی از منافقان) کسانی هستند که برای ضربه زدن به اسلام و ترویج کفر و تفرقه افکنی میان مؤمنان و کمین گاهی برای دشمنان خدا و پیامبرش، مسجدی ساختند، و همواره سوگند می خورند که جز خیر، قصدی نداریم! (ولی) خداوند گواهی می دهد که آنان دروغگویانند.

بدین ترتیب نیّت شوم آنها برملا شد و پیامبر فرمان داد مسجد را ویران کرده و محلّ آن را زباله دان کنند.

آری؛ دشمن از مسجد و مذهب، علیه مذهب سوء استفاده می کند و ما باید مراقب باشیم و فریب نخوریم.

«فی بُیُوتٍ أَذِنَ اللَّهُ أَنْ تُرْفَعَ وَ یُذْکَرَ فیهَا اسْمُهُ یُسَبِّحُ لَهُ فیها بِالْغُدُوِّ وَ الْآصال»(1)؛

(نور هدایت) در خانه هایی است که خدا اذن داده رفعت یابند.

کلمة «تُرْفَعَ» در آیه به معنای بلندی مکانی نیز می تواند باشد؛ نظیر آیة «إِذْ یَرْفَعُ إِبْراهِیمُ الْقَواعِدَ مِنَ الْبَیْتِ وَ إِسْماعِیلُ»(2) که حضرت ابراهیم پایه های کعبه را بلند ساخت.

از آنجا که در نماز جماعت، ارزش آن است که جمعیت بیشتری حاضر باشند، سزاوار است مسجد در جایی ساخته شود که مردم به راحتی به آن دسترسی داشته باشند. قرآن درباره مکان مبارزه موسی و ساحران، می فرماید: «مَکاناً سُوی»(3)؛ جایی که همه مردم به طور مساوی به آن دسترسی داشتند؛ یعنی مرکز شهر.

آری؛ محل های فرهنگی و دینی باید در مرکز شهر باشد، چنانکه قرآن می فرماید: «یَبْعَثَ فی أُمِّها رَسُولا»(4)؛ یعنی خدا در کانون سرزمین، پیامبری مبعوث کند.

به هرحال مساجد باید از جایگاه رفیع و بلندی برخوردار باشند که آنها را از دیگر ساختمان های شهر متمایز سازد. البته زیبایی ظاهری نباید ما را از زیبایی معنوی مساجد غافل نسازد. پیامبر اکرم به عنوان گلایه می فرماید: در آخر الزمان ظاهر مساجد آباد و زیباست ولی درون آنها از هدایت خالی است: «مَسَاجِدُهُمْ عَامِرَةٌ وَ هِیَ خَرَابٌ مِنَ الْهُدَی»(5).

ص:132

«بَخْ بَخْ تِلْکَ أَفْضَلُ الْمَسَاجِد»(1)؛

بعد از مسجد الحرام و مسجد مدینه، از بهترین مساجد هستند.

نزدیکی آنان برپا نمود. شاید هدف آن حضرت: ایجاد حالت رقابت بود که همیشه به سود مردم است. علاوه بر آنکه مردم می توانستند تفاوت رفتار یهودیان و مسلمانان را مقایسه کنند.

همچنین حکومت موظف است برای نگاهداری از احوال مردم و نظافت بازار هزینه کند و حقوق مأموران را نیز بپردازد.(1)

دربارة آداب کاسبی در بازار نیز آن حضرت فرمودند: بازار مسلمانان مثل مسجد آنان است؛ هرکس زودتر جایی را گرفت تا شب بدان جا سزاوارتر است.(2)

در روایات می خوانیم که حضرت یوسف علیه السلام بر در زندان چنین نوشت: «هذا قُبورُ الأحیاءِ وَ بَیتُ الأحزانِ وَ تَجرِبَةُ الأصدِقاءِ وَ شَماتَةُ الأعداءِ»(1)؛ یعنی زندان قبرستان زنده ها، خانه غم ها، تجربه صادقان و دوستان و نیش دشمنان است.

البته باید استفاده از زندان را به حداقل رساند؛ زیرا به هرحال زندان آفاتی دارد، از قبیل:

1. تحمیل هزینه نگهداری زندانیان بر بیت المال؛

2. فاسدتر شدن برخی زندانیان به خاطر انتقال تجربه های بد به یکدیگر؛

3. در معرض فساد قرار گرفتن خانواده های زندانیان؛

4. پیدا شدن روحیه انتقام.

اگر هدف از زندانی کردن افراد اصلاح آنان است، پس زندانیان نباید از مسائل عبادی و فرهنگی و اجتماعی محروم بمانند؛ لذا در اسلام سفارش شده زندانیان را روزهای جمعه به نماز جمعه بیاورند تا خطبه ها را بشنوند و خدا را یاد کنند، با امت دیداری داشته باشند و مردم عبرت بگیرند.

در فقه اسلام برای اشیای پیدا شده احکام و قوانینی است که در کتب فقهی تحت عنوان «لقطه» آمده است. از این رو مسئولان شهر و حکومت اسلامی برای اجرای این احکام باید تدبیری بیندیشد؛ تدبیری که وقت مردم تلف نشود و از مال پیدا شده نیز سوء استفاده نشود.

«قِیلَ لِأَمِیرِ الْمُؤْمِنِینَ ع مَا شَأْنُکَ جَاوَرْتَ الْمَقْبَرَةَ فَقَالَ إِنِّی أَجِدُهُمْ جِیرَانَ صِدْقٍ... وَ یُذَکِّرُونَ الْآخِرَة»(1).

به نظر می رسد که مسئولان امور شهری باید در تعیین مکان گورستان شهر نکاتی را رعایت کنند:

1. چون زیارت اهل قبور (به خصوص صبح جمعه و عصر پنجشنبه) مستحب است و انسان را از غفلت بیرون می آورد و نوعی قدردانی از زحمات نیاکان

است، بهتر است که قبرستان ها در دسترس باشند و این در صورتی است که قبرستان ها متعدد باشد، تا مردم هر منطقه ای بتوانند راحت رفت و آمد کنند و گرفتار ترافیک و صرف وقت زیاد نشوند؛

2. در قبرستان، برجسته کردن نام شخصیت های دینی و علمی که در آنجا مدفون هستند، نوعی قدردانی از خدمات بزرگان است؛

3. در قبرستان ها نباید آنگونه فضا را تزیین کنیم که گویا پارک است و مردم تفریحات خود را به آنجا منتقل کنند و «عبرتکده» به «عشرتکده» تبدیل شود. البته تسهیلات هرچه بیشتر باشد بهتر است؛ مثل ایجاد سایبان هایی در برابر باران و آفتاب.

در فرهنگ اسلامی، ارتباط ما با مردگان قطع نمی شود:

همان گونه که به زندگان سلام می کنیم، به مردگان نیز سلام می کنیم؛

همان گونه که به دیدن زنده ها می رویم، به دیدن مرده ها نیز می رویم؛

همان گونه که به زنده ها هدیه می دهیم، برای مرده ها نیز هدیه می فرستیم؛

همان گونه که برای زنده ها دعا می کنیم، برای مرده ها نیز دعا می کنیم؛

همان گونه که به بزرگان در زمان حیاتشان احترام ویژه می گذاریم، به بزرگان از دنیا رفته نیز احترام ویژه می گذاریم؛

ص:141

همان گونه که در گوش نوزاد اذان و اقامه می گوییم، به گوش مردگان نیز تلقین می خوانیم؛

همان گونه که توهین به زنده ممنوع است، توهین - مانند پرتاب آب دهان - در قبرستان ممنوع است؛

همان گونه که غیبت زنده حرام است، غیبت مرده نیز حرام است؛

همان گونه که ورود به خانه زندگان بدون اجازه ممنوع است، نبش قبر مردگان نیز ممنوع است.

باید بدانیم که در خانه آخرت هیچ گونه محدودیتی نیست: «وَ فیها ما تَشْتَهیهِ الْأَنْفُسُ وَ تَلَذُّ الْأَعْیُن»(1)؛

وسعت آن به اندازه آسمان ها و زمین است: «عَرْضُها کَعَرْضِ السَّماءِ وَ الْأَرْض»(2).

آنجا پر است از تخت های متعدد «سُرُرٌ مَرْفُوعَة»(3)، تختهای زیبای بلند «عَلَی الْأَرائِکِ»(4)، تختهای آراستة بهشتی، نهرهای متعدد «وَ أَنْهارٌ مِنْ عَسَلٍ مُصَفًّی»(5) و جویبارهایی از انگبینِ ناب؛

نه خستگی و نه کهنگی، نه فساد و نه لغو و نه عوارض جسمی در آنجا نیست؛

همسایگی با پیامبر و اولیای خدا و بالاتر از همه رضایت خداوند در آنجاست: «وَ رِضْوانٌ مِنَ اللَّهِ أَکْبَر»(6)؛

کوتاه سخن آنکه بالاخره خانه های دنیا را رها می کنیم و می رویم:

«کَمْ تَرَکُوا مِنْ جَنَّاتٍ وَ عُیُون»(7)؛

چه باغ ها و چشمه سارانی [که آنها بعد از خود] بر جای نهادند.

این خانه های دنیا زیر و رو می شود:

«وَ دَمَّرْنا ما کانَ یَصْنَعُ فِرْعَوْن»(8)؛

و آنچه را که فرعون و قومش ساخته بودند؛ ویران کردیم.

این خانه ها هرچه هم محکم باشد، مانع ورود حضرت عزراییل نیست:

«أَیْنَما تَکُونُوا یُدْرِکْکُمُ الْمَوْتُ وَ لَوْ کُنْتُمْ فی بُرُوجٍ مُشَیَّدَة»(9)؛

ص:143

هر کجا باشید، شما را مرگ درمی یابد؛ هر چند در بُرج های استوار باشید.

این خانه ماندگار نیست:

«دَارُ زَوَال»(1)؛

این خانه نابود شدنی است.

فریب این دنیا را نباید خورد:

«اعْلَمُوا أَنَّمَا الْحَیاةُ الدُّنْیا لَعِبٌ وَ لَهْوٌ وَ زِینَةٌ وَ تَفاخُرٌ بَیْنَکُمْ وَ تَکاثُرٌ فِی الْأَمْوالِ وَ الْأَوْلادِ کَمَثَلِ غَیْثٍ أَعْجَبَ الْکُفَّارَ نَباتُهُ ثُمَّ یَهِیجُ فَتَراهُ مُصْفَرًّا ثُمَّ یَکُونُ حُطاماً وَ فِی الْآخِرَةِ عَذابٌ شَدِیدٌ وَ مَغْفِرَةٌ مِنَ اللَّهِ وَ رِضْوانٌ وَ مَا الْحَیاةُ الدُّنْیا إِلَّا مَتاعُ الْغُرُورِ»(2)؛

بدانید که زندگانی پستِ دنیا، چیزی جز بازی و سرگرمی و زینت طلبی و فخرفروشی در میان خود و افزون طلبی بر همدیگر در اموال و فرزندان نیست؛ همانند بارانی که گیاه آن، کشاورزان را به شگفتی وا دارد، سپس خشک شود و آن را زرد بینی؛ سپس کاه شود و در آخرت، عذابی شدید (برای گنهکاران) و مغفرت و رضوانی (برای اطاعت کنندگان) از جانب خداوند است و زندگانی دنیا جز کالای فریبنده نیست.

از جمع بندی آیات قرآن در مورد دنیا می توان اینگونه استفاده کرد که هرگاه دنیا را به عنوان هدف و مقصد بنگریم، وسیلة اغفال و غرور ما خواهد بود؛ ولی اگر دنیا را مزرعه آخرت، مقدّمه و وسیله رسیدن به کمال بنگریم، نعمت های آن ارزشمند و سازنده خواهند بود. لذا از همین زندگانی دنیا، گروهی آنگونه بهره می گیرند که مغفرت و رضوان الهی را دریافت می نمایند و گروهی آنگونه که گرفتار عذاب شدید می شوند.

ص:144