ص:2

کتاب حاضر، حاصل رساله دکتری نگارنده در رشته مدرسی معارف اسلامی گرایش قرآن و متون اسلامی است که در سال 1391 در دانشکده علوم حدیث دانشگاه قرآن و حدیث به راهنمایی آقایان دکتر باقر لاریجانی و دکتر محسن جوادی و مشاوره آقای دکتر حسن میانداری از آن دفاع شده است.

مقدمه نشر

ص:3

ص:4

ص:5

ص:6

تاریخ پزشکی در اسلام. 97

طبّ اسلامی.. 102

ارزش حیات انسان.. 107

حق حیات انسان.. 108

حق حیات خود. 109

حق حیات حیوانات... 111

پزشکی و حفظ حیات... 114

اخلاق پزشکی در نگاه اسلام. 121

1. تقوا مداری.. 127

برترین فضیلت... 127

تقوا در آثار پزشکان مسلمان.. 128

تقوا در فرهنگ اسلامی.. 138

مفهوم تقوا 139

تقوا در کلام امام علی علیه السلام. 142

تقوا، مصونیت است نه محدودیت 145

تقوا در پزشکی.. 148

ارتباطات انسان.. 152

ارتباط پزشک و بیمار. 153

حدود معاینه و معالجه. 154

1- مراجعه به همجنس... 154

2- کنترل نگاه. 156

3- لمس بدن بیمار. 157

4- درمان با حرام. 158

ص:8

2. احسانگرایی.. 161

مصادیق احسان.. 164

1- مصاحبت نیکو. 164

2- مواسات... 165

3- انفاق.. 166

گستره احسان.. 169

شرایط احسان.. 172

رابطه احسان و تقوا 173

بِرّ و نیکی.. 174

خیرخواهی.. 176

خیر رسانی.. 178

خدمتگزاری.. 179

کاربرد قاعده احسان در پزشکی.. 184

3. امانتداری.. 190

امانتداری و ایمان.. 191

امانت داری، اصل عام و فراگیر. 195

گستره امانت... 197

1- امانت داری نسبت به خود. 198

2- امانت داری در برابر خدا 199

3- امانت داری در برابر خانواده و جامعه. 200

بسترهای امانتداری.. 202

امانتداری، عامل رفاه جامعه. 204

امانت داری در حرفه پزشکی.. 205

ص:9

1- اموال عمومی.. 205

رعایت صرفه و صلاح.. 206

عدالت در توزیع امکانات... 208

2- منابع انسانی.. 210

3- مسئولیت درمان.. 210

مسئولیت­پذیری.. 211

رعایت اهلیت در مسئولیت... 212

کیفیت کار. 215

آسیب کم کاری.. 218

4- محیط زیست... 220

5- اسرار بیماران.. 222

6- جسم بیماران.. 224

7- ناموس بیماران.. 225

8- حقیقت­گویی.. 227

کاربرد قاعده استیمان در پزشکی.. 230

نتیجه گیری.. 235

پیشنهاد. 237

منابع فارسی و عربی 239

ص:10

در دهه­های اخیر، اصول و چارچوب هایی برای تصمیم گیری های اخلاقی در حوزه پزشکی پیشنهاد شده اند که از این میان، چهار اصل اتونومی (احترام به اختیار و استقلال فردی)، سودمندی، عدم ضرر رسانی، و عدالت مقبولیت بیشتری یافته است.

در بیان ضرورت انجام این پژوهش، می­توان گفت: متون موجود اخلاق پزشکی، عموما بر پایه مکاتب اخلاقی بشری تدوین یافته و از مایه­های دینی تهی یا کم بهره است. نگاه جامع به منابع اسلامی از این زاویه، می­تواند به گسترش فرهنگ اسلامی در حوزه­های درمان، آموزش و پژوهش پزشکی کمک مؤثری نموده و موجب ارتقای آگاهی جامعه پزشکان و نخبگان علمی در زپزشکی بیانجامد.

«شناسایی اصول اخلاق پزشکی با رویکرد اسلامی»، سوال تحقیق حاضر می­باشد و این پژوهش در مقام پاسخ به این پرسش، با مراجعه به آموزه های اخلاقی اسلام، اصول و فضایل متناسب با اخلاق پزشکی را استخراج و ارائه نموده است.

فرضیات پژوهش حاضر، از این قرار است:

1- اسلام برای اصلاح رفتار انسان­ها برنامه و اصولی را ارائه داده است.

2- مهم­ترین اصل در حوز­ه­ی پزشکی، حفظ سلامت افراد جامعه و مراقبت از بیمار است که در متون دینی به عنوان یک تکلیف و وظیفه دینی مطرح شده است.

3- رعایت حرمت بیمار و حفظ حقوق او، به ویژه حق حیات، مورد تأکید بسیار اسلام است.

4- در هنگام تعارض اصول اخلاقی، باید بر اساس راهکار ارزش شناسی اسلامی به تعیین اهم و مهم پرداخت. چنان که اگر حفظ جان بیمار با جلب رضایت او در تعارض باشد، اولویت با حفظ جان اوست.

ص:12

در رابطه با پیشینه ی این پژوهش، قابل ذکر است که طبیبان مسلمان در امر تالیف کتب طبی و اخلاق پزشکی پیشگام بوده اند و موضوع اخلاق پزشکی در جهان اسلام و به ویژه ایران، سابقه زیادی دارد وکتاب­هایی مانند اخلاق الطبیب رازی و ادب الطبیب رهاوی در این زمینه نگاشته شده است.

در دوره معاصر، با پیشرفت سریع تکنولوژی و فناوری در حوزه های زیستی و درمانی، اخلاق پزشکی در مغرب زمین رشد و نضج یافته و در جهت ضابطه مند کردن رفتار پزشکان در برخورد با معضلات اخلاقی، اصولی را مطرح و در قالب کتب و مقالات علمی ارائه نموده­اند.

اما کارهای جدی نظام­مند در زمینه اخلاق پزشکی از دیدگاه اسلام کمتر صورت گرفته و اکثر کارهای انجام شده، ترجمه متون اخلاق پزشکی غرب است که مبتنی بر اومانیسم و نادیده گرفتن مبانی و تعالیم دینی می باشد. البته پزشکان مسلمان سعی داشته اند آن اصول را از موضع اسلامی مورد نقد و بررسی قرار داده و به تبیین آنها از نگاه آموزه های دینی بپردازند.

در سالهای اخیر چندین کنگره اخلاق پزشکی در ایران برگزار گردیده است، ولی مقالات ارائه شده، عموما در صدد اسلامی کردن اصول چهارگانه و یا تبیین مسایلی چون آغاز و پایان زندگی، اتانازی، سقط جنین، رحم جایگزین، پیوند اعضا و کلونینگ از منظر فقهی بوده و کمتر به دیدگاه اخلاق اسلامی توجه داشته­اند؛ با آنکه یک مسأله ی واحد می تواند از دیدگاه فقهی و اخلاقی دارای احکام متفاوتی باشد.

به نظر می رسد کار درست و ماندگار آن است که به جای تطبیق آن اصول با آموزه­های دین، در مقام کشف دیدگاه دین و پیشوایان دینی در موضوع اخلاق (به طور عام) و اخلاق پزشکی (به طور خاص) برآییم و پس از استقصا و استخراج، به تحلیل و بررسی بنشینیم و اصول و قواعد کلی را از آنها استنباط نماییم.

ص:13

با توجه به هدف تحقیق و ماهیت آن، مواد این پژوهش، منابع اصیل دین شامل آیات قرآن و احادیث معصومین، متون تفسیری، فقهی و اخلاقی دانشمندان یزرگ اسلامی و کتب و مقالات مرتبط با اخلاق پزشکی بوده است. روش تحقیق نیز، روش تحلیل محتوایی (content analysis) می­باشد و آموزه­های اسلامی در حوزه اخلاق و دیدگاه­های گوناگون در عرصه اخلاق پزشکی، مورد تحلیل کیفی قرار گرفته است.

پژوهش حاضر می­کوشد با بهره­گیری از تک­نگاری­های موجود در زمینه مبانی یا اصلی از اصول اخلاق پزشکی و نقد و بررسی آنها، کاری سامان­مند ارائه دهد و مجموعه­ای از اصول را در این زمینه ارائه کند.

از میان فضایل اخلاقی، سه فضیلت تقوا، احسان و امانت­داری که می تواند در حل مسایل اخلاق پزشکی نقش کارآمدی داشته باشد، بر اساس اصول زیر انتخاب گردید:

1- در آموزه های دینی، از ارکان اخلاق اسلامی محسوب شود.

بررسی ها نشان می دهد که جامع ترین واژه اخلاقی دین، در کسب نیکی ها و خوبی ها، احسان است و جامع ترین واژه، در دوری از بدی ها و زشتی ها، تقوا می­باشد. کمال ایمان به تقوا است و کمال عمل صالح به احسان. در قرآن کریم به دنبال «امَنُوا وَ عَمِلُوا الصَّالِحات»، «اتَّقَوْا وَ أَحْسَنُوا»(1)آمده و «متقین» و «محسنین»، بیش از دیگر گروه­ها، به عنوان محبوبان خداوند معرفی گردیده اند. در قرآن کریم، کرامت انسان به تقوا دانسته شده و در روایات، تقوا رئیس اخلاق شمرده شده است

در فرهنگ دینی، جامع همه امتیازات انسانی، واژه "امانت" است که بر اساس آیه امانت، خداوند این امانت را تنها به انسان عطا کرده است.(2)

2- افزون بر آنکه فضیلت نفسانی باشد، در مقام عمل نیز کاربردی باشد.

ص:14

بسیاری از فضایل اخلاقی، در رابطه ی انسان با خداست؛ مانند زهد و توکل، خوف و رجا، صبر و شکر، اخلاص و یقین. اما تقوا از فضایلی است که هم در رابطه­ی انسان با خدا معنا دارد، هم در رابطه ی انسان با دیگران و هم در حرفه پزشکی کاربرد بسیار دارد که در فصل مربوطه ذکر شده است.

احسان، از فضایل کاربردی علم اخلاق است که فضایلی چون انفاق، ایثار، برّ، خیررسانی و خدمت­گزاری را دربرمی­گیرد و کاربرد آن در پزشکی، فراتر از سودمندی و عدم ضرر رسانی است و مانع ظهور و گسترش روحیه تجارت­مآبی در این حرفه مقدس می گردد.

امانت داری نیز از فضایل کاربردی است که فضایلی چون صداقت، عفت، رازداری و حقیقت­گویی را دربرمی گیرد و باعث می­شود که پزشک، بیمار را امانت ببیند نه مشتری؛ و بیمارستان و همه امکانات و تجهیزات آن را امانتی نزد خود بداند.

3- همه آحاد انسان ها اعم از مسلمان و کافر، مرد و زن، کوچک و بزرگ، حتی دوست و دشمن را به طور یکسان در برگیرد. و اختصاص به قشر یا مذهب خاصی نداشته باشد.

رعایت تقوای الهی درباره همه افراد بشر، حتی دشمنان، مورد تأکید دین است و در آیات جهاد، مراعات تقوا در قتال با دشمن سفارش شده است.(1)اگر تقوا به هنگام جنگ لازم است، به هنگام صلح و برای ارائه خدمات بهداشتی به غیر مسلمانان به طریق اولی لازم است.

در خصوص احسان و امانت داری، آموزه های دینی به تفاوت نگذاردن میان مسلمان و کافر تصریح دارد. سیره معصومان (علیهم السلام) نیز بیانگر احسان به مخالفان خود است و در حفظ امانت فرموده اند: امانت را به صاحبش باز می گردانیم، گرچه شمشیری باشد که با آن پدرمان کشته شده است.

4- در روایات مربوط به اخلاق پزشکی، بر آنها تأکید شده باشد.

ص:15

امیرالمؤمنین علی (علیه­السلام) می فرماید: «مَنْ تَطَبَّبَ فَلْیتَّقِ اللَّهَ وَ لْینْصَحْ وَ لْیجْتَهِد: هر که طبابت را پیشه خود ساخت، با تقوا باشد، برای مردم خیرخواهی کند و (در تحصیل علم و معالجه بیمار) جدیت نماید.»

در این روایت، تقوا، اولین فضیلت مورد نیاز در حرفه پزشکی شمرده شده و به دنبال آن بر نصح و اجتهاد تاکید شده، که در این پژوهش تحت دو فضیلت احسان و امانت­داری مطرح گردیده است.

در پایان از زحمات بی دریغ اساتید محترم آقایان دکتر لاریجانی، دکتر جوادی و دکتر میانداری که مرا در تدوین این پایان­نامه راهنمایی نمودند، کمال تشکر را دارم و همراهی خانواده و سایر کسانی را که در طی نگارش این رساله به من یاری رسانده اند، ارج می نهم.

ص:16

بسم الله الرّحمن الرّحیم

قلبی و لسانی و جوارحی، از این ملکات نشات می­گیرد و ارزش آنها به تبع خصال باطنی است.

خواجه نصیر الدین طوسی موضوع علم اخلاق را خوی و سرشت آدمی می­داند که بر اراده و رفتار او حاکم است. او اخلاق را چنین تعریف می­کند:

«خُلق ملکه ای بود نفس را، مقتضی سهولت صدور فعلی از او، بی احتیاج به فکری و رؤیتی.»(1)

بوعلی سینا نیز در الهیات شفا می نویسد:

«انّ الخُلق هو ملکة یصدر بها من النفس افعال ما، بسهولة من غیر تقدّم رویة: خُلق ملکه ای نفسانی است که باعث می شود افعال خاصی، به سادگی و بدون نیاز به فکر و تأمل، از انسان صادر شود.»

ملامهدی نراقی، روح و نفس ناطقه را موضوع علم اخلاق می­داند و سعادت ابدی انسان را در گرو شناخت صفات مهلکه و منجیه واسباب کسب منجیات وعلاج

مهلکات می­شمرد و می­نویسد:

«همان­گونه که علم طب متکفل شناخت بیماری­های جسمی و درمان آنهاست، علم اخلاق نیز متکفل شناخت امراض روحی و رذایل اخلاقی و راه­های درمان آنهاست.»(2)

در نزد فلاسفه یونان، همچون سقراط و افلاطون و ارسطو نیز، هدف اخلاق پرورش انسان­های با فضیلت بوده و عدالت، ملکه­ای است که انسان با آن، فضیلت را از رذیلت تمیز می­دهد.(3)

ص:18

غزالی از دانشمندان بزرگ اسلامی و صاحب کتاب احیاء علوم الدین که مرحوم فیض کاشانی در محجةالبیضاء، به شرح و نقد آن پرداخته، احیاء العلوم را در چهار بخش ارائه کرده است: عبادات، عادات، مهلکات و منجیات. در بخش اول به بیان اسرار عبادات و در بخش دوم به بیان آداب زندگی و در دو بخش بعدی به بیان خصال پسندیده و ناپسند پرداخته است.

علامه شبّر نیز در کتاب اخلاق خود، رکن سوم و چهارم کتاب را به بیان مهلکات و منجیات اختصاص داده و برای هر کدام چهارده باب ذکر کرده است. از نظر ایشان پایه­های اخلاق بر چهار رکن حکمت، شجاعت، عفت، و عدالت استوار است که باید در نفس راسخ و استوار شده باشد.

دیدگاه دیگر در موضوع و هدف علم اخلاق، از سوی برخی عالمان اخلاق در مغرب زمین مطرح شده است. این دیدگاه، ارزش های اخلاقی را ناظر به رفتار آدمی می داند، نه ملکات و صفات، و علم اخلاق را صرفاً بیان کنندۀ ارزش و لزوم رفتارها معرفی می کند و ه-دف اصلی اخلاق را نیز تصح-یح رفتارها دانسته، ورای آن هدف

دیگری را نشان نمی دهد.

فولکیه(1)

می گوید: «علم اخلاق عبارت از مجموعه قوانین رفتار است، که انسان با عمل به آن می تواند به هدفش نایل آید.»(2)

و ژکس می نویسد: «علم اخلاق عبارت است از تحقیق در رفتار آدمی، بدان گونه که باید باشد.»(3)

این دیدگاه، اخلاق را قواعدی برای رفتار می­داند، قواعدی که لازم است همه به آن احترام بگذارند تا جامعه اخلاقی شود. البته منظور آنان، وضع قوانین اخلاقی

ص:19

توسط دولتها نیست، بلکه قواعدی است که ریشه در وجدان انسان­ها دارد و همه باید آن را محترم بشمارند:

«اخلاق، مجموعه ای از قوانین و مقررات اجتماعی غیر رسمی است که شناسه خاصی در جامعه دارد. اصول کلی اخلاقی، چیزی جز قواعد پذیرفته شده رفتار اجتماعی و احکام ویژه اخلاقی نیز چیزی جز کاربرد آن احکام در مواردی خاص نیستند.»(1)

این دیدگاه، رفتارها را می­سنجد و آنها را ارزش­گذاری می­کند و کاری به خصلت­های درونی و فضایل و رذایل افراد ندارد. آنچه مهم است انجام کار نیک و ترک کار بد است. در واقع، این دیدگاه بر خلاف نگاه قبلی که فضیلت­گرا بود، وظیفه­گراست و موضوع علم اخلاق را رفتار انسان­ها می داند

نه ملکات آنها. البته رفتاری که از روی اختیار و آزادی صورت گیرد، نه از روی غریزه درونی یا اجبار بیرونی.(2)

دانشمندان اسلامی، بیشترین توجه را به چگونه بودن دارند، ولی دانشمندان غرب از چگونه رفتار کردن سخن می گویند، زیرا اساس تفکر و اندیشه اخلاقی غرب، مربوط به رفتار آدمی است ودیدگاه­های نظری را در بحثهای فلسفه اخلاق می آورند.

در بین حکمای اسلامی، ملاصدرا، حکمت عملی و اخلاق را اعم گرفته و بخشی از آن را رفتار برخاسته از ملکات نفسانی و خوی آدمی می داند:

«و بالجملة انّ الحکمة العملیة قد یراد بها نفس الخُلق و قد یراد بها العلم بالخُلق و قد یراد بها الافعال الصادرة عن الخُلق، فالحکمة العملیة التی جعلت قسیمة للحکمة العلمیة النظریة، هی العلم بالخُلق مطلقا و ما یصدر منه: گاهی منظور از حکمت عملی، نفس خوی است و گاه علم به خوی و گاه

ص:20

رفتاری که از خوی بر می خیزد. پس مقصود از حکمت عملی که در برابر حکمت نظری قرار دارد، علم به خوی است و آنچه از آن بر می خیزد.»(1)

دانشمندان متاخر اسلامی، با تلفیق دو دیدگاه فوق در موضوع علم اخلاق، صفات و افعال را در کنار هم آورده و حوزه اخلاق را به فضایل و رذایل نفسانی محدود نساخته و بررسی افعال نیک و بد را در حیطه علم اخلاق دانسته­اند.

استاد مطهری نظر خود را در این باره چنین بیان می­کند:

«معمولا می گویند اخلاق، دستور چگونه زیستن را در دو ناحیه به ما می دهد: یکی در ناحیه چگونه رفتار کردن و دیگر در ناحیه چگونه بودن. در حقیقت چگونه زیستن دو شعبه دارد: شعبه چگونه رفتار کردن و شعبه چگونه بودن. چگونه رفتار کردن مربوط می شود به اعمال انسان- که البته شامل گفتار هم می شود- که چگونه باید باشد، و چگونه بودن مربوط می شود به خوی­ها و ملکات انسان که چگونه و به چه کیفیت باشد.

در این بیان چنین فرض شده که انسان یک چیستی و ماهیتی دارد، ورای رفتارها و ورای خوی­ها و ملکاتش؛ و اخلاق سر و کار با ماهیت انسان ندارد. ولی بنا بر نظریه اصالت وجود از یک طرف، و بالقوّه بودن و نامتعین بودن شخصیت انسانی انسان از طرف دیگر، و تأثیر رفتار در ساختن نوع خلق و خوی ها، و نقش خلق و خوی ها در نحوه وجود انسان، که چه نحوه وجود باشد، در حقیقت، اخلاق تنها علم "چگونه زیستن" نیست، بلکه علم "چه بودن" هم هست.»(2)

استاد مصباح نیز در بحث ویژگی­های مفاهیم اخلاقی می­نویسد:

ص:21

«محدوده اخلاق، افعال اختیاری و صفات و ملکات نفسانی است و الفاظی که در مسائل اخلاقی بکار می رود، یا بیانگر غایت اخلاق است مانند فوز و فلاح، یا صفت افعال اختیاری و ملکات نفسانی است، مانند خیر و بِرّ.»(1)

به­نظر می­رسد دیدگاه متاخرین کامل­تر است، زیرا فضایل و رذایل اخلاقی بدون تکرار و تمرین در رفتار حاصل نمی­شود و بدون آن نیز دوام و استمرار نمی­یابد. به عبارت دیگر، ملکات و رفتار تأثیر متقابل بر هم دارند: ملکات، زمینه بروز رفتار می شوند و رفتار، موجب تقویت ملکات. لذا باید پذیرفت که ملکات نفسانی و افعال اختیاری هر دو در حوزه علم اخلاق می­گنجند و مورد بحث و بررسی قرار می­گیرند.

در تعریف اخلاق به ملکات نفسانی، رفتارهای پایدار که در اثر تکرار و تداوم نهادینه شده و بخشی از شخصیت افراد می گردد، ملاک اتصاف به فضیلت و رذیلت است و رفتارهای اتفاقی از تعریف خارجند. در حالی که اگر شخص بخیلی حتی با تکلّف، چیزی به دیگران ببخشد، کار او مثبت تلقی می­شود، گرچه خصلت سخاوت در نفس او رسوخ نکرده است؛ چنانکه اگر شخص راستگویی که

خصلت صداقت در او نهادینه شده، خطا کند و دروغی بگوید، کار او منفی تلقی می­شود و ملکه صداقت، خطای او را نمی­پوشاند و جبران نمی­کند.

بنابر این می­توان گفت: علم اخلاق، صفات شایسته و ناشایست و رفتارهای نیک و بد را توصیف و کارهایی را که باید انجام یا ترک شود، تا فضایل تقویت و رذایل زایل شوند، توصیه می­کند.

در این علم با قواعد ارزیابی صفات و رفتارها آشنا می شویم و براساس آن، انواع صفات و اعمال اختیاری خود و دیگران را می سنجیم و قضاوت می کنیم که کدام

ص:22

کار یا صفت، نیک است و کدام بد، کدام درست است و کدام خطا، کدام شایسته است و کدام ناشایست، کدام را باید انجام داد و کدام را نباید، و این همه می تواند برای رسیدن به زندگی مطلوب مفید باشد. زیرا اصولا اخلاق دانشی است عملی؛ دانشی که آموختن آن مقدمه ای است برای به کار بستن و برای آنان که در پی سعادت هستند، سودمند است.

در تفاوت اخلاق با آداب و رسوم باید گفت: موضوع اخلاق، صفات و افعال اختیاری انسان است، از این نظر که استحقاق مدح و ذم دارند، یا از آن جنبه که با کمال انسانی رابطه دارند. اما آداب و رسوم گرچه افعال اختیاری­اند، ولی فعل و ترکشان، فی نفسه تأثیری بر کمال انسان ندارد. آنچه در باب آداب و رسوم مهم است، داشتن الگوی رفتاری است که افراد جامعه در موقعیت های مختلف بتوانند آن رفتار را به خوبی انجام دهند.(1)

ص:23

ص:24

لذّتی که از نظر کمّی و

کیفی، رشد و کمال یافته باشد. لذا به کسی که از خوردن غذا لذت برده است، سعادتمند نمی گویند، زیرا نه لذتش برتر بود و نه زمانش پایدار.(1)

از نگاه قرآن لذات دنیا پست و زودگذر است و سعادت واقعی در آخرت و با ورود در بهشت الهی محقق می شود: "وَ أَمَّا الَّذینَ سُعِدُوا فَفِی الْجَنَّةِ خالِدینَ فیها ما دامَتِ السَّماواتُ وَ الْأَرْض: اما کسانی که به سعادت رسیدند، مادام که آسمان و زمین هست در بهشت جاودان خواهند بود."(2)

"فلاح" نیز به معنای رستن از رنج ها برای وصول به لذات پایدار است، رستن از موانع برای رسیدن به مطلوب نهایی. لذا قرآن، تزکیه نفس از آلودگی ها و پلیدی ها را که مانع وصول به لذّت پایدار هستند، راه رسیدن به رستگاری شمرده و در دو جا می فرماید: "قَدْ أَفْلَحَ مَنْ تَزَکَّی"(3)، "قَدْ أَفْلَحَ مَنْ زَکَّاها"(4)

واژۀ "فلاح" که حدود 40 بار در قرآن به کار رفته، هدف نهایی تمام عبادات و اعمال صالح شمرده شده است. حتی تقوا که بیش ترین سفارش قرآن کریم است، وسیله ای برای رسیدن به فلاح است، نه آنکه خود هدف غایی باشد: "وَ اتَّقُوا اللَّهَ لَعَلَّکُمْ تُفْلِحُون"(5)

امام صادق علیه السلام می­فرماید: "إِنَّ اللَّهَ عَزَّوَجَلَّ خَصَّ رُسُلَهُ بِمَکَارِمِ الْأَخْلَاقِ فَامْتَحِنُوا أَنْفُسَکُمْ فَإِنْ کَانَتْ فِیکُمْ فَاحْمَدُوا اللَّهَ وَ اعْلَمُوا أَنَّ ذَلِکَ مِنْ خَیرٍ وَ إِنْ لَا تَکُنْ فِیکُمْ فَاسْأَلُوا اللَّهَ وَ ارْغَبُوا إِلَیهِ فِیهَا: خداوند پیامبرانش را به مکارم اخلاق مزین ساخت، پس شما خود را بیازمائید، اگر آن مکارم در شما بود، خدا را سپاس گوئید ... و اگر در شما نبود، از خدا آن را طلب کنید و به آنها رغبت جوئید."(6)

ص:26

بدیهی است که اخلاق به انسان های دین­دار اختصاص ندارد، اما باید پذیرفت که بدون هدایت دین نیز نمی توان به کمال مطلوب اخلاقی دست یافت، زیرا انسان موجود پیچیده­ای است و

خواسته­ها و نیازهای او متعدد و متفاوت و گاه متناقض. لذا باید مهارت لازم برای طی این مسیر را کسب نماید، و گرنه خطرات بزرگی در راه خواهد بود.

دستورالعمل اخلاقی را نمی توان به شیوه آزمون و خطا به کار گرفت تا به تدریج نقاط ضعف و خطا را شناخت و اصلاح کرد. زیرا خطاهای اخلاقی گاه موجب هلاکت می شود و این خطر بزرگی است. بنابر این انسان نیاز به مربی دارد و بدون مربی یا بیراهه می­رود و یا لااقل کمال مناسب با استعدادهای خویش را در نخواهد یافت.

از امام سجاد روایت شده است که: "هَلَکَ مَنْ لَیسَ لَهُ حَکِیمٌ یرْشِدُهُ: کسی که از ارشاد و راهنمایی فرد حکیمی بهره­مند نشود، هلاک خواهد شد."(1) به همین دلیل پیامبران برای هدایت اخلاقی انسان ها مبعوث شده اند.

رسول گرامی اسلام نیز هدف بعثت خود را رشد و تعالی فضائل اخلاقی برشمرده و فرموده است: "بُعِثْتُ بِمَکَارِمِ الْأَخْلَاقِ وَ مَحَاسِنِهَا: من برای ترویج مکارم و محاسن اخلاق مبعوث شده ام."(2)

امام علی علیه السلام برای ایجاد انگیزه در میان مومنان برای انجام کارهای خیر، به جمعی از آنان فرمود: "لَوْ کُنَّا لَا نَرْجُو جَنَّةً وَ لَا نَخْشَی نَاراً وَ لَا ثَوَاباً وَ لَا عِقَاباً لَکَانَ ینْبَغِی لَنَا أَنْ نَطْلُبَ مَکَارِمَ الْأَخْلَاقِ فَإِنَّهَا مِمَّا تَدُلُّ عَلَی سَبِیلِ النَّجَاحِ: اگر ما به بهشت امیدوار نبودیم و از آتش دوزخ نمی­ترسیدیم، و ثواب و عقابی را عقیده نداشته

ص:27

باشیم، باز شایسته بود در پی سجایای اخلاقی برویم، زیرا اخلاق پسندیده و ملکات فاضله ما را به راه رستگاری هدایت می­کند.

یکی از میان جمع می­پرسد که آیا این سخن را از رسول خدا شنیده­ای (یا از جانب خود می­گویی)؟ حضرت فرمود: هم این سخن را شنیده­ام و هم بالاتر از آن را. هنگامی که اسیران یکی از جنگ­ها را به مدینه آوردند، در میان آنان زنی دارای جمال و کمال بود که نزد پیامبر آمد و گفت: من دختر حاتم طایی هستم، پدرم اهل جود و سخاوت، و در کار خیر پیشگام بود، پیامبر فرمود: او را

آزاد کنید زیرا پدرش اهل نیکی بود و مکارم اخلاق را دوست می­داشت. آنگاه پیامبر فرمود: بدون حُسن خلق کسی وارد بهشت نمی­شود."(1)

امام سجاد علیه السلام نیز که در صدد ترویج فرهنگ اصیل اسلام، در قالب دعا و مناجات برآمد، اخلاق الهی را در بیان زیبای خویش، تحت عنوان دعای "مکارم الاخلاق" به یادگار گذارد.

، فقهی و تاریخی در یک آیه آمده است و لذا نمی­توان آن آیه را به عنوان یک آیه اخلاقی برشمرد. بنابراین به جای برشمردن آیات اخلاقی، فراوانی واژه­های اخلاقی را در قرآن بررسی می­کنیم که ما را به واقع نزدیک­تر می­سازد.

البته واژه­ها معانی مشترک دارند و در حوزه­های متعدد به کار می­روند، لذا تنها مواردی که در حوزه اخلاق به­کار رفته­، مورد شمارش قرار گرفته­اند. همچنین افزون بر واژه­های مثبت اخلاقی که فضایل را بیان می­کند، واژه­های منفی نیز که بیانگر رذایل است، احصاء شده است.

در یک بررسی اجمالی، فهرستی از مهم­ترین فضایل و رذایل که در قرآن آمده تهیه گردید، که هر کدام حدود 50 واژه را شامل می­شود و نشان می­دهد پس از مسائل اعتقادی چون توحید و شرک، مسائل اخلاقی جایگاه والایی در قرآن دارند که متاسفانه کمتر به آن توجه شده است.

واژه­هایی که در قرآن بیانگر فضایل اخلاقی و رفتاری هستند، عبارتند از: احسان، اخلاص، استعاذه، استغفار، اصلاح، امانت، انفاق، ایثار، اخوّت، بِرّ، تسلیم، تفکر، تقوا، تهجد، تواضع، توبه، توکّل، حلم، حکمت، حیاء، خوف و رجاء، خیر، ذکر، صدق، رضا، زهد، شرح صدر، شکر، صبر، صفح، صله رحم، عدل، عزت، عزم، عفت، عفو، غبطه، غیرت، فلاح، قرض، کرامت، مشورت، معروف، محبت، مودّت، وفای به عهد، یتیم­نوازی، یقین.

و واژه­هایی که در قرآن بیانگر رذایل اخلاقی و رفتاری هستند، عبارتند از: اَذی (آزار رسانی)، اَمَل (آرزوهای دراز)، استکبار، اسراف، اشاعه فحشاء، افتراء، فُرُط (افراط و تفریط)، اهانت، بخل، تبذیر، تجسس، تحریف، تفاخر، تمسخر، جدل، حرص، حسد، حیله، کذب، کنز، ذلت، ریا، سَبّ (ناسزاگویی)، سخن­چینی

ص:29

، سوء ظن، شرّ، طغیان، ظلم، عَبس، عُجب، نقض عهد، عدوان، عیب­جویی، غرور، غفلت، غضب، غیبت، فحشاء، فسق، قذف، قتل، قطع رحم، کتمان، کفران، لجاجت، منکَر، نسیان، نفاق، هواپرستی، وسوسه، یاس.

این نکته را نباید از نظر دور داشت که برخی از مفاهیم اخلاقی، در لابلای ماجراهای تاریخی و داستانهای قرآن مطرح شده است، بدون آنکه واژه مربوط به آن ذکر شده باشد. مانند داستان حضرت یوسف که محور آن عفت و پاکدامنی است در حالی­که این الفاظ در سوره یوسف نیامده است. فضائلی چون شجاعت، سخاوت، خدمت، نظم، انصاف، و رذائلی چون تهمت، تحقیر، تعصب، جنایت، مفاهیم­شان در آیات متعدد آمده، اما چون واژه آنها در قرآن به­کار نرفته در فهرست بالا نیامده­اند.

اکنون برخی فضائل را که در قرآن کاربرد بیشتری دارند، به صورت نمونه مطرح می­کنیم تا جایگاه اخلاق در قرآن آشکارتر شود:

1- پرکاربردترین واژه اخلاقی در قرآن کریم، تقوا است که حدود 250 بار به­ کار رفته و در میان همه مفاهیم اخلاقی، به عنوان ملاک فضیلت و برتری نزد خداوند شناخته شده است:

"وَ تَزَوَّدُوا فَإِنَّ خَیرَ الزَّادِ التَّقْوی وَ اتَّقُونِ یا أُولِی الْأَلْبابِ: برای خود توشه برگیرید، که بهترین توشه پرهیزکاری است و ای صاحبانِ خرد! از من پروا کنید."(1)

"إِنَّ أَکْرَمَکُمْ عِنْدَ اللَّهِ أَتْقاکُم: همانا گرامی ترین شما نزد خدا پرهیزکارترین شماست."(2)

2- نظام تکوین و تشریع الهی بر "عدل" و "قسط" استوار است و خداوند پیامبرانش را برای برپایی نظام عادلانه مبعوث کرده و آحاد مردم را به رعایت آن

ص:30

فرمان داده است. این دو واژه حدود 50 بار در قرآن کریم به­کار رفته­اند که به دو آیه اشاره می­شود:

"لَقَدْ أَرْسَلْنا رُسُلَنا بِالْبَیناتِ وَ أَنْزَلْنا مَعَهُمُ الْکِتابَ وَ الْمیزانَ لِیقُومَ النَّاسُ بِالْقِسْطِ: همانا ما پیامبران خود را با دلایل روشن فرستادیم و با آنان کتاب و میزان [تشخیص حق از باطل] نازل کردیم تا مردم عدالت را برپا دارند."(1)

"یا أَیهَا الَّذینَ آمَنُوا کُونُوا قَوَّامینَ لِلَّهِ شُهَداءَ بِالْقِسْطِ وَ لا یجْرِمَنَّکُمْ شَنَآنُ قَوْمٍ عَلی أَلاَّ تَعْدِلُوا اعْدِلُوا هُوَ أَقْرَبُ لِلتَّقْوی: ای اهل ایمان! برای خدا قیام کنید و شهادت عادلانه دهید. دشمنی قومی سبب نشود عدالت را رعایت نکنید، عدالت پیشه سازید که به تقوا نزدیکتر است."(2)

3- واژۀ احسان و الفاظ هم­خانواده آن (حسنة، حُسن، محسن، محسنین) از پرکاربردترین واژه­های اخلاقی قرآن است که حدود 100 بار در این معنا به­کار رفته­اند. به نمونه­ای از آنها اشاره می­شود:

"أَحْسِنْ کَما أَحْسَنَ اللَّهُ إِلَیکَ: به دیگران نیکی کن، آن­گونه که خدا به تو نیکی کرده است."(3)

"مَنْ أَسْلَمَ وَجْهَهُ لِلَّهِ وَ هُوَ مُحْسِنٌ فَلَهُ أَجْرُهُ عِنْدَ رَبِّهِ: کسانی که خود را تسلیم خدا کنند در حالی که نیکوکارند، برای آنان نزد پروردگارشان پاداشی شایسته است."(4)

"أَحْسِنُوا إِنَّ اللَّهَ یحِبُّ الْمُحْسِنینَ: نیکی کنید که خداوند نیکوکاران را دوست دارد."(5)

"وَ قُولُوا لِلنَّاسِ حُسْناً: با مردم نیکو سخن بگویید."(6)

ص:31

"مَنْ یقْتَرِفْ حَسَنَةً نَزِدْ لَهُ فیها حُسْناً: هر کس کار نیکی کند، بر نیکی اش می افزاییم."(1)

4- واژه­های انفاق، ایتاء، ایثار، قرض، صدقه نیز حدود 100 بار در قرآن به­کار رفته که بیانگر توجه اسلام به محرومان و نیازمندان است و لذا به اغنیا توصیه شده علاوه بر خمس و زکات و واجبات مالی، به عنوان یک امر اخلاقی به اقشار ضعیف جامعه رسیدگی کنند. به نمونه­ای از این آیات اشاره می­شود:

"أَنْفِقُوا خَیراً لِأَنْفُسِکُمْ وَ مَنْ یوقَ شُحَّ نَفْسِهِ فَأُولئِکَ هُمُ الْمُفْلِحُونَ: انفاق کنید که برای شما بهتر است و کسانی که خود را از بخل و حرص بازدارند آنان رستگارند."(2)

"آتَی الْمالَ عَلی حُبِّهِ ذَوِی الْقُرْبی وَ الْیتامی وَ الْمَساکینَ وَ ابْنَ السَّبیلِ وَ السَّائِلینَ وَ فِی الرِّقابِ: مال و ثروتشان را با آنکه دوست دارند، به خویشان و یتیمان و درماندگان و در راه ماندگان و سائلان و [در راه آزادی] بردگان می دهند."(3)

"یؤْثِرُونَ عَلی أَنْفُسِهِمْ وَلَوْ کانَ بِهِمْ خَصاصَةٌ: دیگران را برخود مقدم می­دارند، هر چند خود محتاج باشند."(4)

"مَنْ ذَا الَّذی یقْرِضُ اللَّهَ قَرْضاً حَسَناً فَیضاعِفَهُ لَهُ وَ لَهُ أَجْرٌ کَریمٌ: کیست که به خدا قرض بدهد قرضی نیکو، تا خداوند آن را چندین برابر کند؟ و برای او پاداش ارزشمندی است."(5)

"وَ أَنْ تَصَدَّقُوا خَیرٌ لَکُمْ إِنْ کُنْتُمْ تَعْلَمُونَ: صدقه دهید، که برای شما بهتر است اگر بدانید.(6)

ص:32

5- واژه­های صبر، ذکر، شکر، رضا و تسلیم که از ویژگی­های اولیای خدا شمرده می­شود، کاربرد بسیاری در قرآن دارد: صبر و ذکر هر کدام بیش از 100 بار، شکر 75 بار، رضا بیش از 30 بار و تسلیم حدود 70 بار.

"یا أَیهَا الَّذینَ آمَنُوا اسْتَعینُوا بِالصَّبْرِ وَ الصَّلاةِ إِنَّ اللَّهَ مَعَ الصَّابِرینَ: ای اهل ایمان! از صبر و نماز کمک گیرید زیرا که خداوند با صابران است."(1)

"فَاذْکُرُونی أَذْکُرْکُمْ وَ اشْکُرُوا لی وَ لا تَکْفُرُونِ: مرا یاد کنید تا شما را یاد کنم و شکر نعمتم را به جای آورید و مرا ناسپاسی نکنید."(2)

"مَنْ یشْری نَفْسَهُ ابْتِغاءَ مَرْضاتِ اللَّهِ: کسی که جانش را در راه رضای پروردگار می فروشد ..."(3)

"أُمِرْتُ أَنْ أُسْلِمَ لِرَبِّ الْعالَمینَ: من مأمورم که تسلیم پروردگار جهانیان باشم."(4)

6- واژه­های بِرّ، خیر، معروف و الفاظ هم­خانواده آنها، به ترتیب: 20، 30 و40 بار در حوزه مسائل اخلاقی قرآن به­کار رفته­اند. به گوشه­ای از آنها اشاره می­گردد:

"تَعاوَنُوا عَلَی الْبِرِّ وَ التَّقْوی وَ لا تَعاوَنُوا عَلَی الْإِثْمِ وَ الْعُدْوانِ: یکدیگر را بر انجام کارهای نیک و پرهیزکاری یاری نمایید، و بر گناه و تجاوز یاری ندهید."(5)

"أَوْحَینا إِلَیهِمْ فِعْلَ الْخَیرات: انجام کارهای نیک را به آنان وحی کردیم.(6)

"قَوْلٌ مَعْرُوفٌ وَ مَغْفِرَةٌ خَیرٌ مِنْ صَدَقَةٍ یتْبَعُها أَذیً: گفتار پسندیده و عفو کریمانه بهتر از صدقه­ای است که دنبالش آزاری باشد."(7)

7- واژه­های عفو، صفح و کظمِ غیظ، جمعًا حدود 20 بار به­کار رفته­اند:

ص:33

"وَ لْیعْفُوا وَ لْیصْفَحُوا أَلا تُحِبُّونَ أَنْ یغْفِرَ اللَّهُ لَکُمْ: باید مؤمنان عفو و صفح پیشه کنند و از بدیها درگذرند، آیا دوست نمی دارید که خداوند شما را بیامرزد؟" (1)

"وَ الْکاظِمینَ الْغَیظَ وَ الْعافینَ عَنِ النَّاسِ: خشم خود را فرومی بندند واز مردم درمی گذرند." (2)

در مقابل این واژه­های مثبت اخلاقی، واژه­های منفی هستند که در وصف افراد آلوده به­کار رفته­اند. پرکاربردترین رذیله در قرآن، واژه ظلم است که بیش از 300 بار به­کار رفته است. پس از آن واژه­ فسق 50 بار، عدوان 50 بار، طغیان40 بار، نفاق 35 بار و منکَر 30 بار. حال اگر مجموع کاربرد واژه­های مثبت و منفی را که برشمردیم محاسبه کنیم، می­بینیم آیات قران در بیش از 2000 مورد، به بیان فضائل و رذائل اخلاقی و افعال نیک و بد اشاره دارد که حدود یک سوم آیات کل قرآن کریم می­باشد.

ص:34

تفاوت اخلاق و فقه

فقه و تفقّه در دین

پیش از ورود در بحث، ابتدا واژۀ "فقه" را از نظر لغت و اصطلاح بررسی می­کنیم و سپس به تفاوت های علم فقه با علم اخلاق که آن را در مباحث پیشین تبیین کردیم، می­پردازیم.

«فقه» در لغت به معنای «فهم» و درک است.(1) البته برخی لغویون، فقه را به فهم عمیق و دقیق معنا کرده و همچون راغب اصفهانی گفته اند: فقه آن است که از یک امر ظاهر و آشکار به یک حقیقت مخفی و پنهان پی برده شود.(2)

و مرحوم مصطفوی می­گوید: «هو فهم علی دقّة و تأمّل، و بهذا القید یفترق عن موادّ العلم و المعرفة و الفهم و غیره: فقه، درک مطلب بر اساس دقت و تامل است، و با این قید، از واژه­های دانش، شناخت و فهم متمایز می­شود.»(3)

شاید بتوان گفت: هرگاه واژه «فقه» به باب «تفعّل» رفته و با حرف اضافه «فی» همراه شود، به معنای فهم عمیق و بصیرت کامل در چیزی خواهد بود. چنانکه در قرآن کریم، یک بار بدین گونه استعمال شده و به همین معنا به کار رفته است:

«فَلَوْ لَا نَفَرَ مِن کلُ ِّ فِرْقَةٍ مِّنهُْمْ طَائفَةٌ لِّیتَفَقَّهُواْ فیِ الدِّینِ وَ لِینذِرُواْ قَوْمَهُمْ إِذَا رَجَعُواْ إِلَیهِْمْ: چرا از هر قومی، گروهی کوچ نمی کنند تا در دین تفقّه کنند و به هنگام بازگشت به سوی قوم خود، آن ها را انذار نمایند.» این آیه به

ص:35

صراحت دستور می دهد که همواره گروهی از مسلمانان می بایست در دین تفقّه کنند و آن را به صورت عمیق فراگیرند تا به دیگران بیاموزند و اگر لازم شد برای این کار از خانه و کاشانۀ خود هجرت کنند.»(1)

در روایات نیز به این امر سفارش بسیار شده است. امام صادق علیه السلام می فرماید:

«تَفَقَّهُوا فِی الدِّینِ فَإِنَّهُ مَنْ لَمْ یتَفَقَّهْ مِنْکُمْ فِی الدِّینِ فَهُوَ أَعْرَابِی: در دین فقیه شوید که هر کس در دین تفقّه نکند، همچون بادیه نشینان است.»(2)

روشن است که مراد از تفقّه در دین، تفقّه در منابع دین یعنی قرآن و سنّت است. چنانکه امیرالمؤمنین علی (علیه السلام) می فرماید:

«تَعَلَّمُوا الْقُرْآنَ فَإِنَّهُ أَحْسَنُ الْحَدِیثِ وَ تَفَقَّهُوا فِیهِ فَإِنَّهُ رَبِیعُ الْقُلُوب: قرآن را فراگیرید که بهترین گفته هاست و در آن تفقّه کنید که همانا قرآن بهار دل هاست.»(3)

هدف از تفقّه، فهم عمیق همه ی ابعاد دین به عنوان یک نظام جامع و به هم پیوسته است، تا بصیرت کامل حاصل شود و برداشت های ناقص و نادرست از دین رواج نیابد.

صدرالمتألهین، حکیم و فیلسوف بزرگ جهان اسلام، در شرح خود بر اصول کافی، در ذیل روایت نبوی"مَنْ حَفِظَ مِنْ أَحَادِیثِنَا أَرْبَعِینَ حَدِیثاً بَعَثَهُ اللَّهُ یوْمَ الْقِیامَةِ عَالِماً فَقِیهاً: هر کس چهل حدیث از احادیث ما را حفظ کند، خداوند او را روز قیامت عالم و فقیه برمی­انگیزد."، توضیح می­دهد که مقصود از واژۀ فقه در این روایت،

ص:36

بصیرت و فهم در دین است، نه مفهوم محدودی که اینک از این واژه مستفاد است. عبارت ایشان در این باره چنین است:

«إنّ المراد بالفقیه ... أن الذی یتعارف عند الناس ألان من العلم بالأحکام الشرعیة العلمیة عن أدلتها التفصیلیة، إصطلاح مستحدث، و إنّ الفقه أکثر ما یأتی فی الحدیث، بمعنی البصیرة فی أمر الدین و إنّ الفقیه صاحب هذه البصیرة: آنچه که امروز نزد مردم متداول است و فقیه را کسی می دانند که به احکام شرعی عملی از روی ادله تفصیلی آنها علم داشته باشد، اصطلاح نوآمدی است، و فقه در روایات، بیشتر به معنای بصیرت و آگاهی در امر دین آمده و فقیه صاحب چنین بصیرتی است.»(1)

تاکنون کاربرد واژۀ "فقه" در لغت، قرآن و حدیث روشن شد. اما این واژه در اصطلاح فقها، فقط به بخش شریعت و احکام عملی دین محدود شده و در تعریف علم فقه گفته اند: استنباط احکام شرعی عملی از ادلّه تفصیلی، یعنی کتاب و سنت و عقل و اجماع.

"فقه" به این معنا یکی از علوم اسلامی است که در ابتدا مختصر بوده و مانند هر علم دیگری در سیر تکاملی خود توسعه یافته تا آنکه امروزه کمتر کسی از فقها را می توان یافت که یک دوره ی کامل فقه استدلالی را در طول عمر خود تألیف یا تدریس نماید، زیرا موضوع این علم، تمام افعال مکلّفین است، عبادی و غیر عبادی، فردی و خانوادگی، اقتصادی و اجتماعی؛ که یکی از احکام پنج­گانه را داراست: واجب و حرام، مستحب و مکروه و مباح. لذا علم فقه وسیع ترین علوم اسلامی است و نمی توان موضوعی یافت که حکم آن از نظر فقهی معلوم نباشد.

ص:37

اکنون به رابطه این علم با دیگر علوم اسلامی از جمله اخلاق می­پردازیم:

دانشمندان اسلامی، آموزه­های دین را به سه بخش عقاید، اخلاق و احکام تقسیم نموده و سعی داشته اند این تقسیم بندی را با برخی روایات نیز تطبیق دهند.(1) از جمله روایتی که می فرماید:

«روزی رسول خدا وارد مسجد شد و مشاهده کرد گروهی در اطراف مردی جمع شده اند. فرمود: این مرد کیست؟ گفتند: علامه است. فرمود: مراد شما از علامه چیست؟ گفتند: او به انساب و اشعار عرب و تاریخ جاهلیت آگاه است.

پیامبر فرمود: این علمی است که دانستن آن سودی ندارد و جهل به آن ضرری نمی رساند؛ سپس فرمود:

"إِنَّمَا

الْعِلْمُ ثَلاثَةٌ آیةٌ مُحْکَمَةٌ أَوْ فَرِیضَةٌ عَادِلَةٌ أَوْ سُنَّةٌ قَائِمَةٌ وَ مَا خَلاهُنَّ فَهُوَ فَضْلٌ: علم بر سه قسم است: آیت محکمه، فریضه عادله، سنّت قائمه و غیر اینها فضیلت است.»(2)

استاد مطهری درباره این روایت می­فرماید:

«به حسب تقسیمی که تقریباً از قرون اولیه اسلام شده، که علم دینی منحصر به سه قسم است: علوم اعتقادی، علوم اخلاقی و علوم فقهی، مفاد این حدیث را نیز بر همین سه مرتبه تطبیق کرده اند. به این بیان که مراد از "آیة محکمة" آیات تکوینیه و مقصود از آن توحید است، به عنوان اساس اصول دین. و مقصود از "فریضة عادلة" علم اخلاق است، زیرا منظور از

ص:38

فریضه، فریضه عقلی است و کلمه عادله یعنی رعایت اعتدال و حد وسط بین دو طرف افراط و تفریط و مقصود از "سنة قائمة" هم احکام عملی است.»

ایشان در ادامه می­افزاید:

«ولی کوچکترین تأمل روشن می کند که مقصود پیامبر این نبوده است، بلکه مراد از "آیة محکمة"، فراگرفتن معانی آیات الهی و درک و فهم قرآن است، و مقصود از "فریضة عادلة" و "سنة قائمة" نیز تعلّم فرایض و سنن از پیغمبر اکرم است. در حقیقت حدیث می خواهد بگوید: راه علم دین منحصر است به تعلّم آیات قرآن که کلام خداست و تعلّم دستورهای پیغمبر خدا، که منقسم می شود به فرایض و سنن. و چنانکه می دانیم اصطلاح واجب و مستحب و مخصوصاً اصطلاح مستحب، یک اصطلاح مستحدثی است و در قدیم گفته می شد فریضه و سنت.»(1)

از سوی دیگر آنچه مسلم است چنین تقسیم­بندی در صدر اسلام متداول نبوده و آنچه قرآن کریم همواره مسلمانان را بدان فراخوانده، دو چیز بوده است: ایمان و عمل صالح؛ البته گاهی به­اجمال، همچون آیۀ:

«الَّذِینَ آمَنُوا وَ عَمِلُوا الصَّالِحاتِ أُولئِکَ أَصْحابُ الْجَنَّةِ هُمْ فِیها خالِدُون: آنان که ایمان آورده و کارهای پسندیده کردند، آنها اهل بهشتند و برای همیشه در آن خواهند بود»(2)

و گاهی به­تفصیل، همچون آیۀ:

«لَیسَ الْبرَِّ أَن تُوَلُّواْ وُجُوهَکُمْ قِبَلَ الْمَشْرِقِ وَالْمَغْرِبِ وَ لَکِنَّ الْبرَِّ مَنْ ءَامَنَ بِاللَّهِ وَ الْیوْمِ الاَْخِرِ وَ الْمَلَئکَةِ وَ الْکِتَابِ وَ النَّبِینَ وَ ءَاتیَ الْمَالَ عَلیَ حُبِّهِ ذَوِی الْقُرْبیَ

ص:39

وَ الْیتَامَی وَ الْمَسَاکِینَ وَ ابْنَ السَّبِیلِ وَ السَّائلِینَ وَ فیِ الرِّقَابِ وَ أَقَامَ الصَّلَوةَ وَ ءَاتیَ الزَّکَوةَ وَ الْمُوفُونَ بِعَهْدِهِمْ إِذَا عَاهَدُواْ وَ الصَّابرِِینَ فیِ الْبَأْسَاءِ وَ الضَّرَّاءِ وَ حِینَ الْبَأْسِ أُوْلَئکَ الَّذِینَ صَدَقُواْ وَ أُوْلَئکَ هُمُ الْمُتَّقُونَ: نیکی آن نیست که [برای قبله نماز، همچون مسیحیان و یهودیان] روی خود را به سوی مشرق و مغرب بگردانید، بلکه نیکی آن است که انسان به خدا و روز قیامت و فرشتگان و کتاب و پیامبران ایمان آورد، و ثروت خود را که مورد علاقه اش می باشد، به خویشاوندان و یتیمان و بینوایان و درراه­ماندگان و گدایان و در راه آزادی بردگان بدهد و نماز را به پا دارد و زکات دهد و با هر که پیمان بسته، به موقع وفا کند و هنگام تنگدستی و بیماری و کارزار صبر کند. اینانند کسانی که به حق راست گفته­اند واینانند پرهیزکاران.»(1)

در این آیه، ایمان به خدا و روز قیامت و فرشتگان و پیامبران و کتب آسمانی، به عنوان متعلقات ایمان؛ و انفاق به نیازمندان و اقامه نماز و ادای زکات و وفای به عهد و صبر در سختی­ها، به عنوان مصادیق عمل صالح شمرده شده­ است.

در بررسی آیاتی که مصادیق عمل صالح را به تفصیل بیان می­کند، تفکیک و تمایزی میان دستورات اخلاقی و فقهی دیده نمی­شود و قرآن آن­ها را بدون هرگونه رتبه­بندی و اولویت­گذاری در ردیف یکدیگر آورده است. افزون بر آیه فوق، آیۀ 83 سوره بقره شاهد گویای این مدعاست:

«وَ إِذْ أَخَذْنا مِیثاقَ بَنِی إِسْرائِیلَ لا تَعْبُدُونَ إِلاَّ اللَّهَ وَ بِالْوالِدَینِ إِحْساناً وَ ذِی الْقُرْبی وَ الْیتامی وَ الْمَساکِینِ وَ قُولُوا لِلنَّاسِ حُسْناً وَ أَقِیمُوا الصَّلاةَ وَ آتُوا الزَّکاةَ ثُمَّ تَوَلَّیتُمْ إِلاَّ قَلِیلاً مِنْکُمْ وَ أَنْتُمْ مُعْرِضُون: [یاد کنید] زمانی که از بنی اسرائیل پیمان گرفتیم که جز خدا را نپرستید، و به پدر و مادر و خویشان و یتیمان و مستمندان نیکی کنید، و با مردم با خوش­زبانی سخن

گویید، و نماز را برپا

ص:40

دارید، و زکات بپردازید، آنگاه همه شما جز اندکی روی گردانیدید و شمایید که (1) برگشتید.»

احسان به والدین که یک دستور اخلاقی شمرده می­شود، در این آیه و سه آیۀ دیگر(2)،

بلافاصله پس از توحید آمده و حتی نیکو سخن گفتن با مردم، پیش از نماز و زکات ذکر شده است.

با گسترش علوم اسلامی و لزوم تبویب و تنظیم آن­ها، برای تسهیل در امر تعلیم و تدریس، بخشی از دستورات دین با عنوان فقه و بخشی با عنوان اخلاق از یکدیگر تفکیک گردید و دانشمندان هر گروه در صدد تعیین حدود و مرزهای این دو برآمدند.

در تفاوت فقه و اخلاق، تاکنون چندین مقاله انتشار یافته است که به بیان وجوه متعدد اشتراک و افتراق این دو دانش در ابعاد موضوع، قلمرو و هدف پرداخته­اند؛(3)

اما تفاوت بنیادین اخلاق و فقه، موضوع بحث ما است که قصد داریم در این بخش، با روشی تحلیلی، منابع اصیل دین یعنی قرآن و روایات، و همچنین متون فقهی و اخلاقی دانشمندان اسلامی را مورد بررسی قرار داده و مرز اساسی این دو را مشخص نماییم.

ص:41

جایگاه نیت در اخلاق

به ­نظر می­رسد مهم­ترین تفاوت فقه و اخلاق اسلامی، در موضوع نیت و انگیزه فاعل باشد که در فقه، تنها در ابواب عبادات، آن هم با عنوان «قصد انجام فرمان خدا» مطرح است؛ بدین معنا که اگر فرمان الهی نبود، مکلف این کار را انجام نمی­داد؛ اما در اخلاق، در همۀ اعمال عبادی و غیرعبادی، اصالت با انگیزه است؛ آن هم با عنوان «قصد انجام کار مورد رضایت خدا»؛ بدین معنا که اگر خداوند هم به آن فرمان نداده و تکلیف نمی­کرد، چون مورد رضایت، پسند و خشنودی اوست، انجام ­شود.

یکی از اساتید معاصر در این­باره می­نویسد:

«اگر عدالت در علم اخلاق مورد بحث قرار می گیرد، از آن لحاظ که یک ارزش است دربارۀ آن گفتگو می شود نه به لحاظ آنکه یک تکلیف است؛ یعنی عدالت به عنوان فضیلت و کرامت در علم اخلاق وارد می شود، ولی در علم فقه و حقوق به عنوان یک تکلیف حقوقی و اجتماعی مورد توجه قرار می گیرد.

پذیرش عدالت از دیدگاه اخلاق یک انتخاب و نوعی گزینش است، ولی در علم حقوق یک تکلیف و الزام محسوب می شود. بدیهی است اگر کسی از ترس کیفر، عدالت را رعایت کند به وظیفه قانونی خود عمل کرده، ولی از نظر اخلاقی کار مفید و مؤثری انجام نداده است، زیرا انتخاب عدالت تنها در صورتی که با انگیزۀ فضیلت­خواهی و گذشت توأم باشد، ارزشمند است.»(1)

ص:42

از سوی دیگر، لازمۀ اخلاقی بودن هر فعلی، اختیاری بودن آن است. همۀ نظام های اخلاقی، مختار بودن انسان را به عنوان یک اصل موضوعه پذیرفته اند؛ اما به نظر می رسد مراد از اختیاری

بودن فعل در فقه و اخلاق تا حدی متفاوت باشد. اگر در فقه، در کنار عقل و بلوغ، اختیار یکی از شرایط تکلیف است، بدین معنا است که در انجام دادن تکلیف، نباید اجبار و اکراه بیرونی نقش داشته باشد و مکلّف باید با اختیار خود فعل را انجام دهد؛ اما در اخلاق، اختیار به معنای نفی هرگونه اکراه است، چه بیرونی و چه درونی؛ و انجام فعل باید از روی اختیار، همراه با شوق و رغبت باشد تا ارزش اخلاقی داشته باشد.

به عبارت دیگر خواندن نماز از سر تکلیف، کاری فقهی است و اگر با بی­میلی و اکراه درونی همراه شود، ارزش اخلاقی ندارد. قرآن در توصیف نماز و انفاق منافقان می­فرماید:

"إِذا قامُوا إِلَی الصَّلاةِ قامُوا کُسالی: هنگامی که به نماز می ایستند، با کسالت می ایستند."(1)

"لا یأْتُونَ الصَّلاةَ إِلاَّ وَ هُمْ کُسالی وَ لا ینْفِقُونَ إِلاَّ وَ هُمْ کارِهُونَ: نماز را جز با سستی و کسالت به جا نمی آورند، و جز با بی میلی و کراهت انفاق نمی کنند."(2)

حالت خضوع و خشوع و روحیه بندگی و سپاس­گزاری، بیانگر شوق و رغبت در انجام تکالیف الهی است و به آن ارزش اخلاقی می­بخشد. چنانکه نماز اولیای خدا این­گونه بوده است.

ص:43

هنگامی که از پیامبر اکرم (صلّی الله علیه و آله و سلّم) پرسیدند: چرا خود را در عبادت به زحمت می­اندازی، پاسخ داد: «أَلا أَکُونُ عَبْداً شَکُوراً: آیا بنده­ای سپاس­گزار نباشم؟»(1)

حضرت علی علیه السلام در بیان جایگاه اخلاق می­فرماید:

«لَوْ کُنَّا لَا نَرْجُو جَنَّةً وَ لَا نَخْشَی نَاراً وَ لَا ثَوَاباً وَ لَا عِقَاباً لَکَانَ ینْبَغِی لَنَا أَنْ نَطْلُبَ مَکَارِمَ الْأَخْلَاقِ فَإِنَّهَا مِمَّا تَدُلُّ عَلَی سَبِیلِ النَّجَاح: اگر امیدی به پاداش بهشت و ترسی از کیفر دوزخ هم نداشته باشیم، باز شایسته است در پی کسب مکارم اخلاق باشیم؛ چون راهنمای ما به سوی نجات و سعادت است.»(2)

آن حضرت در سخنی دیگر می­فرماید:

«مَا عَبَدْتُکَ خَوْفاً مِنْ نَارِکَ وَ لَا طَمَعاً فِی جَنَّتِکَ وَ لَکِنْ وَجَدْتُکَ أَهْلًا لِلْعِبَادَةِ فَعَبَدْتُکَ: خداوندا! تو را نه از ترس دوزخ عبادت کردم و نه به طمع بهشت، بلکه تو را شایسته عبادت یافتم، پس بندگی کردم.»(3)

امام سجاد نیز می­فرماید:

«إِنِّی أَکْرَهُ أَنْ أَعْبُدَ اللَّهَ وَ لَا غَرَضَ لِی إِلَّا ثَوَابُهُ فَأَکُونَ کَالْعَبْدِ الطَّمِعِ الْمُطَمَّعِ إِنْ طُمِّعَ عَمِلَ وَ إِلَّا لَمْ یعْمَلْ وَ أَکْرَهُ أَنْ لَا أَعْبُدَهُ إِلَّا لِخَوْفِ عِقَابِهِ فَأَکُونَ کَالْعَبْدِ السُّوْءِ إِنْ لَمْ یخَفْ لَمْ یعْمَلْ قِیلَ فَلِمَ تَعْبُدُهُ قَالَ لِمَا هُوَ أَهْلُهُ بِأَیادِیهِ عَلَی وَ إِنْعَامِهِ: من اکراه دارم از اینکه خدا را عبادت کنم و جز پاداش او غرضی نداشته باشم، که در این صورت همچون بنده­ای طمعکارم، که اگر به

ص:44

خواسته­اش برسد عمل کند وگرنه اهل عمل نیست؛ و اکراه دارم از اینکه خدا را از ترس کیفرش عبادت کنم، همچون بنده­ای بدکار که اگر نترسد، کار نیک نمی­کند. سوال شد: پس از چه روی خدا را عبادت می­کنید؟ آن حضرت فرمود: او به واسطه الطاف و نعماتش بر من، شایسته عبادت است.»(1)

آن بزرگواران، عبادات مردم را بر اساس میزان خلوص انگیزه­های آنان، دارای مراتب و درجات متفاوت از نظر اخلاقی دانسته و می­فرمایند:

«إِنَّ قَوْماً عَبَدُوا اللَّهَ رَغْبَةً فَتِلْکَ عِبَادَةُ التُّجَّارِ وَ إِنَّ قَوْماً عَبَدُوا اللَّهَ رَهْبَةً فَتِلْکَ عِبَادَةُ الْعَبِیدِ وَ إِنَّ قَوْماً عَبَدُوا اللَّهَ شُکْراً فَتِلْکَ عِبَادَةُ الْأَحْرَارِ: گروهی خدا را به طمع ثواب عبادت می­کنند که این عبادت تاجران است. گروهی از ترس عقاب عبادت می­کنند که این عبادت بردگان است و گروهی از روی شکر و سپاس خدا را پرستش می­کنند که این عبادت آزادگان است.»(2)

فیض کاشانی، که هم فقیه است و هم اخلاقی، در کتاب "محجة البیضاء" در این­باره می­نویسد:

«برای فقیه کافی است که کسی درست وضو بسازد و در جامه و زمین غیر غصبی و با ادای حروف از مخارج، قرائت و رکوع و سجود و تشهد را به جای آورد تا نمازش صحیح باشد. حال اگر از ابتدا تا انتهای نماز، روی به محراب و دل در بازار داشته باشد، لطمه­ای به صحت نماز او نمی­زند، زیرا خضوع و خشوع و اخلاص و حضور قلب، شرط صحت نماز نیست؛ بلکه شرط قبولی و کمال است و هیچ فقیهی متعرض آن نمی­ش-ود و اگر هم بشود از ف-ن خ-ود

ص:45

خارج شده ­است.»(1)

اصولاً مفاهیم بلندی همچون "صبر، شکر، رضا و تسلیم" که در قرآن و روایات ویژگی های اولیای الهی شمرده شده است، هیچ­کدام تکالیف شرعی نیستند و در فقه نیز مطرح نمی شوند، زیرا این­گونه امور به انگیزه های والای درونی نیاز دارند و با تکلیف بیرونی قابل دستیابی نیستند.

قرآن در سورۀ انسان، به ماجرای اطعام یتیم و مسکین و اسیر اشاره کرده و از ایثار اهل­بیت (علیهم السلام) تجلیل کرده است. آیا ایثار تکلیف شرعی است یا امری اخلاقی؟ و اگر امری تکلیفی بود، چرا این همه مورد تجلیل خداوند قرار گرفته است؟ نه اجبار بیرونی در ایثار نقش دارد، و نه الزامات فقهی و تکالیف اجتماعی؛ بلکه فرد با انگیزه­ای کاملاً درونی و از روی میل و رغبت به آن اقدام می کند و از دیگران انتظار هیچ پاداشی ندارد:

«إِنَّما نُطْعِمُکُمْ لِوَجْهِ اللَّهِ لا نُریدُ مِنْکُمْ جَزاءً وَ لا شُکُورا: جز این نیست که شما را برای خشنودی خدا اطعام می­کنیم، نه از شما عوضی می­خواهیم و نه انتظار سپاس و ثنایی داریم.»(2)

واژه ها در فرهنگ قرآن، بیش از آنکه بار تکلیفی داشته باشند، بار ارزشی و اخلاقی دارند. واژه های خیر، برّ، معروف، احسان، انفاق و حسنة، واژگان­های عام اخلاقی هستند که در قرآن کاربرد بسیار دارند و انبیا و اولیای الهی، به عنوان ابرار، اخیار و محسنین(3)

معرفی و تجلیل شده­اند.

ص:46

اگر موضوع علم فقه، فعل مکلف است، باید موضوع علم اخلاق را نیت و فعل مکلف بدانیم. زیرا حُسن فعلی کفایت نمی­کند و حُسن فاعلی شرط اخلاقی بودن فعل محسوب می­شود. روشن است میان حُسن فعلی و فاعلی تلازمی نیست و صور چهارگانه ای فرض می شود که قابل بررسی است:

یک. فعل حَسن باشد و فاعل هم قصد کار نیک با نیت خالص داشته باشد.

دو. فعل حَسن باشد، ولی نیت فاعل خالص نباشد؛ مانند فردی که مدرسه یا بیمارستانی را برای خودنمایی می­سازد. مردم و محرومان از آن بهره می­برند؛ اما خودش نه تنها بهره­ای ندارد، بلکه ریا او را از خدا دور گردانده و این کار به ظاهر خیر، برای او مایه شر گردیده است.

سه. فعل قبیح باشد، اما فاعل قصد نیکی داشته باشد؛ مانند آنکه برای حفظ جان بی­گناهی دروغ بگوید.

چهار. فعل و قصد فاعل هر دو قبیح باشد که از موضوع بحث خارج است.

حکم فقه و اخلاق در صورت­های اول و چهارم همسان است؛ اما در صورت دوم، فقیه نیت خالص را تنها در عبادات لازم می­داند؛ بنابراین اگر فردی از سر اضطرار همچون ورشکستگی یا بیماری، مجبور شود خانه­اش را به نصف قیمت بفروشد، از نظر فقهی عقد بیع او صحیح است؛ با آنکه از نظر اخلاقی باید به مضطرّ کمک کرد؛ نه آنکه درصدد کسب منفعت از او بود.

در صورت سوم، به­نظر می­رسد اگر فعل قبیح، با اصل عقلی «اَلاَهمّ فاَلاَهمّ» و دفع افسد به فاسد تطبیق کند، می­توان به اخلاقی بودن آن حکم کرد؛ چنانکه در این مثال حفظ جان بی­گناه، مهم­تر از گفتن یک دروغ است؛ اما از نظر فقهی، اگر آن فعل قبیح، احکامی همچون تعزیر یا حدّ داشته باشد، مانند آنکه فرد مرتکب

ص:47

سرقت شده باشد، فقیه حکم را اجرا می­کند و قصد فاعل در این موارد مسموع نیست؛ مگر آنکه شواهد و قرائن آن را اثبات کند.

نیت بد، در فقه و حقوق، جزا و کیفر ندارد؛ ولی در اخلاق، مذموم و ناپسند است. در ترک محرمات نیز، تجرّی و قصد گناه از نظر فقهی حرام نیست و عقوبت ندارد؛ بنابراین اگر کسی با انگیزه خصومت شخصی، دیگری را به قتل برساند، سپس معلوم شود آن فرد مهدورالدم بوده، قصاص و دیه بر قاتل نیست،(1) ولی از نظر اخلاقی این شخص مستحق ملامت است؛ زیرا انگیزه او زشت و ناپسند بوده است.(2)

استاد محمد تقی مصباح درباره جایگاه نیت در اخلاق می­نویسد:

«اساس ارزش در اخلاق اسلامی، عبارت است از انگیزه­ای که انسان را به انجام کار وادار می کند و می توان گفت: این از ویژگی های نظام اخلاقی اسلام است که «نیت» را به عنوان اساس ارزش اخلاقی و منشأ خوبی ها و بدی ها معرفی می کند. این یک تفاوت کلی بین نظریۀ اخلاقی اسلام با سایر نظریه های اخلاقی است؛ زیرا در اغلب مکاتب اخلاقی به نیت توجهی نشده و تنها مکتبی که روی نیت به­منزلۀ اساس ارزش تکیه کرده و با این خصیصه شناخته می شود، مکتب اخلاقی کانت است؛ ولی باید توجه داشته باشیم نیتّی که کانت ملاک ارزش قرار می دهد، نیت اطاعت حکم عقل و احترام به قانون است و این چیزی متفاوت با نظر اسلام است.»

ایشان ضمن طرح این پرسش که آیا کار اخلاقی که به خودی خود، صالح و شایسته است و حُسن فعلی دارد، باید حُسن فاعلی هم داشته باشد، یا اینکه با هر نیت و و انگیزه ای انجام شود، دارای ارزش اخلاقی خواهد بود؟ پاسخ می­دهند که:

ص:48

«در پاسخ باید بگوییم: از نظر اسلام، برای اینکه کاری ارزش اخلاقی پیدا کند، حُسن فعلی به تنهایی کافی نیست، بلکه حُسن فاعلی نیز لازم است؛ زیرا آثار کار اخلاقی، یعنی کمال و سعادت انسان، بر داشتن نیت صحیح مترتّب می شود.»(1)

بر اساس دیدگاه کانت، هر کار اختیاری با دو شرط، ارزش اخلاقی دارد و خوب محسوب می­شود: اول آنکه مطابق وظیفه اخلاقی باشد و دوم آنکه به نیتِ عمل به وظیفه انجام شود و هر کاری که یکی از این دو شرط را دارا نباشد خوب نیست. برای تشخیص وظیفه نیز باید به «امر مطلق» مراجعه کنیم؛ اگر با آن مطابق بود، باید وظیفه را بدان جهت انجام دهیم که وظیفه است؛ نه به جهت نتیجه یا انگیزه های دیگر.

براساس نظام معرفت­شناختی کانت، «باید»ها از «هست»ها قابل استنتاج نیستند و نمی توان احکام اخلاقی را بر پایه گزاره هایی اثبات کرد که همه آنها غیر اخلاقی باشند. کانت برای اثبات احکام اخلاقی، یک حکم اخلاقی را بدیهی می شمرد و می کوشد سایر احکام اخلاقی را از آن به دست آورد. او معتقد است یک اصل اخلاقی وجود دارد که همه وظایف اخلاقی ما را مشخص می کند: «چنان عمل کن که گویی بناست آیین رفتار تو به اراده ی تو، یکی از قوانین عام طبیعت شود.»(2)

او این اصل بدیهی را "امر مطلق" می نامد و آن را در مکتوبات خود به صورت های مختلف تقریر کرده است. به نظر او همان­گونه که امر مطلق هیچ قیدی ندارد، همه وظایف اخلاقی که از آن به دست می آیند، نیز مطلق اند و در تمام موقعیت ها و بدون استثناء برای همه برقرارند.

ص:49

«نظریه کانت علاوه بر نقدهای معرفت­شناسانه در مورد نفی ارتباط میان "باید" و "هست"، پاسخ گوی موارد تزاحم وظایف اخلاقی نیست. به عقیده او وفای به وعده و پرهیز از دروغ، دو قاعده اخلاقی کلی و استثناناپذیرند. در حالی که اگر به کسی وعده دادید که راز او را فاش نکنید و در شرایطی قرار گرفتید که برای وفا به وعده باید دروغ بگویید، کانت راهی برای حل مسأله ارائه نکرده است که کدام یک ترجیح دارد و در این موارد چه باید کرد؟»(1)

استاد مطهری درباره نیتی که ملاک فعل اخلاقی است، می­نویسد:

«ممکن است کسی بگوید برای حسن فاعلی ضرورت ندارد که حتماً قصد تقرّب به خداوند درکار باشد؛ اگر کسی عمل خیری را به انگیزه وجدان و به خاطر عطوفت و رحمتی که بر قلبش مستولی شده است انجام دهد، کافی است که عمل او حسن فاعلی پیدا کند. به عبارت دیگر انگیزه انسان­دوستی برای حسن فاعلی کافی است؛ همین که انگیزه انسان "خود" نباشد، حسن فاعلی پیدا می کند؛ اعمّ از اینکه انگیزه "خدا" باشد یا "انسانیت"».

ایشان ضمن تأمل در این سخن و عدم پذیرش آن، ادامه می­دهد:

«در عین اینکه ما تأیید نمی کنیم که فرقی نیست میان اینکه انگیزۀ فاعل، خدا باشد یا انسانیت؛ اما در عین حال جدّاً معتقدیم هرگاه عملی به منظور احسان و خدمت به خلق و به خاطر انسانیت انجام گیرد، در ردیف عملی نیست که انگیزه اش فقط "خود" است. البته خداوند چنین کسانی را بی اجر نمی گذارد. در برخی احادیث وارد شده است که مشرکانی نظیر "حاتم" با اینکه مشرکند، به خاطر کارهای خیری که در دنیا کرده اند، معذّب نخواهند بود و یا تخفیفی در عذاب آنها داده می شود.»

ص:50

ایشان به برخی روایات در این زمینه، که بیانگر ارزش­مندی کارهای نیک کافران و مشرکان است،(1)

اشاره می­کند و در پایان، نظر خود را درباره این افراد چنین بیان می­کند:

«به نظر من اگر افرادی یافت شوند که نیکی به انسان­های دیگر و حتی نیکی به یک جاندار، اعمّ از انسان یا حیوان را بدون هیچ چشم­داشتی انجام دهند، و حتی در عمق وجدان خود، از آن جهت خدمت نکنند که چهره خود را در آیینه وجود محرومین می بینند؛ یعنی ترس از اینکه روزی چنین سرنوشتی داشته باشند عامل محرّک آنها نباشد؛ بلکه انگیزه احسان و خدمت در آنها طوری قوی باشد که اگر بدانند هیچ گونه سودی عاید آنها نمی شود و حتی یک نفر هم از کار آنها آگاه نمی گردد و احدی به آنها یک «بارک اللّه» هم نخواهد گفت، باز هم آن کار خیر را انجام می دهند، و تحت تأثیر عادت و امثال آن هم

نباشند؛ باید گفت در عمق ضمیر این انسان­ها نوری از معرفت خداوند هست، و به فرض اینکه به زبان انکار کنند، در عمق ضمیر اقرار دارند؛ انکارشان در واقع و نفس­الامر، انکار یک موهومی است که آن را به­جای خدا تصور کرده اند و یا انکار موهوم دیگری است که آن را به­جای بازگشت به خدا و قیامت تصور کرده اند، نه انکار خدا و معاد واقعی.

علاقه به خیر و عدل و احسان، از آن جهت که خیر و عدل و احسان است، بدون هیچ شائبه دیگر، نشانه ای است از علاقه و محبت ذات جمیل علی الاطلاق؛ علی­هذا بعید نیست که اینگونه کسان واقعاً و عملًا در زمره اهل کفر محشور نگردند، هر چند لسانا منکر شمرده می شوند. و اللّه اعلم.»(2)

ص:51

«لَنا أَعْمالُنا وَ لَکُمْ أَعْمالُکُمْ وَ نَحْنُ لَهُ مُخْلِصُونَ: اعمال ما مربوط به ما و اعمال شما مربوط به شماست، و ما [در اعمالمان] برای او اخلاص می ورزیم.»(1)

«بَلی مَنْ أَسْلَمَ وَجْهَهُ لِلَّهِ وَ هُوَ مُحْسِنٌ فَلَهُ أَجْرُهُ عِنْدَ رَبِّهِ: آری، کسانی که خود را تسلیم خدا کنند، در حالی­که نیکوکارند، برای آنان نزد پروردگارشان پاداشی شایسته است.»(2)

«مَنْ یرِدْ ثَوابَ الدُّنْیا نُؤْتِهِ مِنْها وَمَنْ یرِدْ ثَوابَ الْآخِرَةِ نُؤْتِهِ مِنْها: هرکه پاداش دنیا را بخواهد، از آن به او می دهیم، و هر که پاداش آخرت را بخواهد، او را از آن می بخشیم.»(3)

«قُلْ إِنَّ صَلاتی وَ نُسُکی وَ مَحْیای وَ مَماتی لِلَّهِ رَبِّ الْعالَمینَ: بگو: همانا نماز و عبادتم و زندگانی و مرگم، برای خدا پروردگار جهانیان است.»(4)

دو.

افراد سست ­ایمان یا کافر: آنان که با انگیزه های نفسانی و مادی برای رسیدن به مقاصد دنیوی تلاش می­کنند.

«مَنْ کانَ یریدُ الْحَیاةَ الدُّنْیا وَ زینَتَها نُوَفِّ إِلَیهِمْ أَعْمالَهُمْ فیها: کسانی که زندگی دنیا و زیور و زینتش را بخواهند، ثمره تلاششان را به طور کامل در دنیا به آنان می دهیم.»(5)

«یریدُونَ أَنْ یبَدِّلُوا کَلامَ اللَّهِ: آنان می خواهند کلام خدا را تغییر دهند.» (6)

«یریدُونَ لِیطْفِؤُا نُورَ اللَّهِ بِأَفْواهِهِمْ وَ اللَّهُ مُتِمُّ نُورِهِ وَ لَوْ کَرِهَ الْکافِرُونَ: آنان می خواهند نور خدا را با دهانشان خاموش کنند در حالی که خدا کامل کننده نور خود است.»(7)

ص:53

«وَ الَّذِینَ ینفِقُونَ أَمْوَالَهُمْ رِئَاءَ النَّاس: کسانی که اموالشان را برای ریاکاری و خودنمایی انفاق می­کنند...»(1)

ذکر این موارد کافی است که دریابیم در فرهنگ اسلامی، اساسی ترین منشأ ارزش، «نیت» است و قرآن بر آن تأکید بسیار دارد. روایات نیز در این زمینه فراوان است که به گوشه­ای از آنها اشاره می­کنیم:

جایگاه نیت در روایات

در کتب روایی، عنوان «نیت» باب مستقلی را به خود اختصاص داده و دهها روایت در این زمینه وارد شده است. علامه مجلسی در کتاب شریف بحارالانوار، 65 صفحه از جلد 67 را به ذکر حدود هفتاد حدیث درباره نیت و اخلاص اختصاص داده و درباره ماهیت نیت، بحث مهمی را مطرح کرده که قابل تامل و تعمق است و نشان از دقت و عنایت این عالم بزرگوار به این مقوله دارد.

از میان انبوه روایات، روایاتی را برگزیده­ایم که بیانگر اصالت نیت است، و آنها را در چهار گروه ارائه می­کنیم:

یک.

روایاتی که در مقایسه نیت و عمل، نیت را اصل می­شمرد

1- رسول خدا فرمود: «النیة أساس العمل: نیت، اساس عمل است.»(2)

2- رسول خدا فرمود: «الأعمال ثمار النیات: اعمال، میوه نیت­هاست.»(3)

3- رسول خدا فرمود: «لا عمل لمن لا نیة له: آن کس که نیت ندارد، عملی ندارد.»(4)

4- هنگامی که پیامبر اکرم شنید برخی مسلم-انان به قص-د جمع آوری غنیمت و

ص:54

چارپایان در جنگ شرکت کرده­اند، فرمود:

«إِنَّمَا الْأَعْمَالُ بِالنِّیاتِ وَ لِکُلِّ امْرِئٍ مَا نَوَی فَمَنْ غَزَا ابْتِغَاءَ مَا عِنْدَ اللَّهِ عَزَّ وَ جَلَّ فَقَدْ وَقَعَ أَجْرُهُ عَلَی اللَّهِ عَزَّوَجَلَّ وَ مَنْ غَزَا یرِیدُ عَرَضَ الدُّنْیا أَوْ نَوَی عِقَالًا لَمْ یکُنْ لَهُ إِلَّا مَا نَوَی: همانا اعمال به نیت هاست و بهره هر کس همان است که نیت کرده، پس هرکس برای خدا بجنگد پاداشش با خداست و هرکس برای دنیا یا به دست آوردن چارپایی بجنگد، بهره ای جز آنچه نیت کرده نخواهد داشت.»(1)

دو. روایاتی که نیت را برتر از عمل می­داند

رسول خدا فرمود:

«نِیةُ الْمُؤْمِنِ خَیرٌ مِنْ عَمَلِهِ وَ نِیةُ الْکَافِرِ شَرٌّ مِنْ عَمَلِهِ وَ کُلُّ عَامِلٍ یعْمَلُ عَلَی نِیتِهِ: نیت مومن بهتر از عمل اوست و نیت کافر بدتر از عملش، و هر کس بر اساس نیتش عمل می­کند.»(2)

امام باقر علیه­السلام، این کلام پیامبر را چنین تفسیر نمودند:

«نِیةُ الْمُؤْمِنِ أَفْضَلُ مِنْ عَمَلِهِ وَ ذَلِکَ لِأَنَّهُ ینْوِی مِنَ الْخَیرِ مَا لَا یدْرِکُهُ وَ نِیةُ الْکَافِرِ شَرٌّ مِنْ عَمَلِهِ وَ ذَلِکَ لِأَنَّ الْکَافِرَ ینْوِی الشَّرَّ وَ یأْمُلُ مِنَ الشَّرِّ مَا لَا یدْرِکُهُ: نیت مؤمن از عمل او برتر است، زیرا مؤمن کارهای خیری را نیت می­کند که در عمل موفق به انجام تمام آنها نمی­شود؛ و نیت کافر از عمل او بدتر است، زیرا کارهای ناپسندی را آرزو می­کند که در عمل موفق به انجام همه آنها نمی­شود.»(3)

ص:55

امام صادق (علیه ­السلام) در پاسخ به این سوال که چگونه نیت بهتر از عمل می­شود؟ فرمود:

«لِأَنَّ الْعَمَلَ رُبَّمَا کَانَ رِیاءً لِلْمَخْلُوقِینَ وَ النِّیةُ خَالِصَةٌ لِرَبِّ الْعَالَمِینَ: زیرا گاهی عمل دچار ریا می­شود، ولی در نیت (بدون عمل) ریا راه ندارد.»(1)

آن حضرت در تفسیر و تبیین این سخن خداوند که می فرماید: «... لِیبْلُوَکُمْ أَیکُمْ أَحْسَنُ عَمَلًا: تا شما را بیازماید که کدام یک نیکوکارترید ...» (2) فرمود:

«لَیسَ یعْنِی أَکْثَرَ عَمَلًا وَ لَکِنْ أَصْوَبَکُمْ عَمَلًا وَ إِنَّمَا الْإِصَابَةُ خَشْیةُ اللَّهِ وَ النِّیةُ الصَّادِقَةُ وَ الْحَسَنَةُ ثُمَّ قَالَ الْإِبْقَاءُ عَلَی الْعَمَلِ حَتَّی یخْلُصَ أَشَدُّ مِنَ الْعَمَلِ وَ الْعَمَلُ الْخَالِصُ الَّذِی لَا تُرِیدُ أَنْ یحْمَدَکَ عَلَیهِ أَحَدٌ إِلَّا اللَّهُ عَزَّوَجَلَّ وَ النِّیةُ أَفْضَلُ مِنَ الْعَمَلِ أَلَا وَ إِنَّ النِّیةَ هِی الْعَمَلُ ثُمَّ تَلَا قَوْلَهُ عَزَّوَجَلَّ قُلْ کُلٌّ یعْمَلُ عَلی شاکِلَتِهِ یعْنِی عَلَی نِیتِهِ: معنای آیه این نیست که کدام یک عملتان بیشتر است؛ بلکه مقصود این است که کدام یک عملتان درست تر است و درستی عمل به خشیت از خدا و نیت صادقانه و نیکوست. سپس فرمودند: پایداری بر عمل تا اینکه کار خالص باشد از خود عمل سخت تر است، و عمل خالص آن است که قصد نداشته باشی غیر خدا، تو را بر آن کار بستاید. آنگاه فرمودند: نیت برتر از عمل است، بلکه نیت همان عمل است. سپس این آیه را تلاوت کردند: «هر کس بنابر ساختار خود عمل می کند.» و فرمودند: یعنی بر نیت خود.»(3)

ص:56

سه.

روایاتی که نیتِ بدون عمل را مشمول پاداش می­داند

امام کاظم (علیه ­السلام) به یکی از یارانش فرمود: آیا در تشییع جنازه فلانی حاضر شدی؟ پاسخ داد: دوست داشتم شرکت کنم اما نتوانستم. حضرت به او فرمود:

«قَدْ کُتِبَ لَکَ ثَوَابُ ذَلِکَ بِمَا نَوَیتَ: به­سبب نیتی که داشتی خداوند پاداش آن را به تو داد.»(1)

امام صادق (علیه ­السلام) می­فرماید:

«إِنَّ الْعَبْدَ الْمُؤْمِنَ الْفَقِیرَ لَیقُولُ یا رَبِّ ارْزُقْنِی حَتَّی أَفْعَلَ کَذَا وَ کَذَا مِنَ الْبِرِّ وَ وُجُوهِ الْخَیرِ فَإِذَا عَلِمَ اللَّهُ عَزَّوَجَلَّ ذَلِکَ مِنْهُ بِصِدْقِ نِیةٍ کَتَبَ اللَّهُ لَهُ مِنَ الْأَجْرِ مِثْلَ مَا یکْتُبُ لَهُ لَوْ عَمِلَهُ إِنَّ اللَّهَ وَاسِعٌ کَرِیمٌ: [گاه] بندۀ مؤمنی که تمکن مالی ندارد می گوید: پروردگارا! به من روزی عنایت کن تا فلان کار نیک و فلان امر خیر را انجام دهم. اگر خداوند بداند که این سخن او از روی نیت صادقانه است برای او پاداشی می نویسد مانند پاداشی هنگامی که بدان عمل می کرد. خداوند گشاده دست و بزرگوار است.»(2)

روایتی دیگر به عنوان یک سنت الهی و قاعده کلی می فرماید:

«إِنَّ اللَّهَ تَبَارَکَ وَ تَعَالَی جَعَلَ لآِدَمَ فِی ذُرِّیتِهِ أَنَّ مَنْ هَمَّ بِحَسَنَةٍ فَلَمْ یعْمَلْهَا کُتِبَتْ لَهُ حَسَنَةٌ وَ مَنْ هَمَّ بِحَسَنَةٍ وَ عَمِلَهَا کُتِبَتْ لَهُ عَشْراً وَ مَنْ هَمَّ بِسَیئَةٍ لَمْ تُکْتَبْ عَلَیهِ وَ مَنْ هَمَّ بِهَا وَ عَمِلَهَا کُتِبَتْ عَلَیهِ سَیئَةٌ: خداوند در نسل حضرت آدم این سنت را قرار داد که هر کس قصد کند کار نیکی انجام دهد اما موفق نشود، خداوند برای او یک پاداش می­نویسد و هرکس قصد کند و انجام دهد ده برابر پاداش می­گیرد. اما هر کس قصد کند کار بدی انجام

ص:57

دهد چیزی علیه او نوشته نمی­شود مگر آنکه آن را انجام دهد که یک گناه نوشته می­شود.»(1)

البته اگر قصد معصیت و نافرمانی خدا، تداوم و استمرار یابد، موجب خبث باطن شده و در قیامت به شکل آتش تجسم یافته و موجب خلود در دوزخ می­شود که در روایات قسم چهارم به آن اشاره می­شود.

هنگامی که امیرمؤمنان علی (علیه ­السّلام) در نهروان با خوارج می­جنگید، مردی برخاست و گفت: خوشا به حال ما که در محضر شما با این گروه جنگ کردیم. حضرت فرمود:

«وَ الَّذِی فَلَقَ الْحَبَّةَ وَ بَرَأَ النَّسَمَةَ لَقَدْ شَهِدَنَا فِی هَذَا الْمَوْقِفِ أُنَاسٌ لَمْ یخْلُقِ اللَّهُ آبَاءَهُمْ وَ لَا أَجْدَادَهُمْ بَعْدُ فَقَالَ الرَّجُلُ وَ کَیفَ یشْهَدُنَا قَوْمٌ لَمْ یخْلَقُوا قَالَ بَلَی قَوْمٌ یکُونُونَ فِی آخِرِ الزَّمَانِ یشْرَکُونَنَا فِیمَا نَحْنُ فِیهِ وَ یسَلِّمُونَ لَنَا فَأُولَئِکَ شُرَکَاؤُنَا فِیمَا کُنَّا فِیهِ حَقّاً حَقّاً: سوگند به خدائی که دانه را شکافت و مخلوقات را آفرید گروهی در این جنگ با ما شرکت کردند که هنوز خداوند پدران و اجداد آنها را نیافریده است. آن مرد گفت: چگونه آنها در این جنگ شرکت دارند در حالی که هنوز خلق نشده اند، امام فرمود: آری آنها مردمی هستند که در آخر الزمان می آیند و در این هدف که ما داریم آنها نیز شریک هستند و تسلیم ما می­باشند، پس آنها در راهی که ما گام برمی­داریم شرکای حقیقی و واقعی ما هستند.»(2)

ص:58

چهارم.

روایاتی که نیت را مبنای محاسبه اعمال و خلود در قیامت می­داند

امام صادق علیه­السلام در یک روایت می­فرماید:

«إِنَّ اللَّهَ یحْشُرُ النَّاسَ عَلَی نِیاتِهِمْ یوْمَ الْقِیامَةِ: خداوند مردم را بر اساس نیت­هایشان، در روز قیامت محشور می­کند.»(1)

و در سخنی دیگر می­فرماید:

«إِنَّمَا خُلِّدَ أَهْلُ النَّارِ فِی النَّارِ لِأَنَّ نِیاتِهِمْ کَانَتْ فِی الدُّنْیا أَنْ لَوْ خُلِّدُوا فِیهَا أَنْ یعْصُوا اللَّهَ أَبَداً وَ إِنَّمَا خُلِّدَ أَهْلُ الْجَنَّةِ فِی الْجَنَّةِ لِأَنَّ نِیاتِهِمْ کَانَتْ فِی الدُّنْیا أَنْ لَوْ بَقُوا فِیهَا أَنْ یطِیعُوا اللَّهَ أَبَداً فَبِالنِّیاتِ خُلِّدَ هَؤُلَاءِ وَ هَؤُلَاءِ ثُمَّ تَلَا قَوْلَهُ تَعَالَی «کُلٌّ یعْمَلُ عَلی شاکِلَتِهِ...» قَالَ عَلَی نِیتِهِ: اهل دوزخ در دوزخ جاودانه اند؛ بدان دلیل که نیتشان در دنیا این بود که اگر در دنیا جاودانه باشند همواره خدا را نافرمانی کنند. اهل بهشت نیز در بهشت جاودانه اند؛ بدان دلیل که نیتشان در دنیا این بود که اگر در آن باقی بمانند همواره خدا را اطاعت کنند. پس هر دو گروه به دلیل نیت هایشان جاودانه اند. سپس این آیه را تلاوت کردند: «هرکس بر ساختار خود عمل می کند...» وفرمودند: یعنی بر نیت خود.»(2)

دقت در این روایات به خوبی نشان می­دهد که مراد از نیت در سخن پیشوایان، تنها نیت در انجام عبادات نیست، زیرا کافر عبادتی ندارد که نیت انجام دادن آن با نیت مومن مقایسه شود؛ بلکه مقصود روحیات و صفات و ملکات نفسانی است که شاکله هر انسانی را می­سازد و زمینه بروز و ظهور رفتارهای گوناگون را از افراد متفاوت فراهم می­سازد و بدین معنا هیچ کاری بدون نیت واقع نمی­شود؛ پس باید

ص:59

همواره در مقام اصلاح نیت و انگیزه خود بود تا از امور مادی به اهداف معنوی نائل شد؛ چنانکه رسول خدا به ابوذر چنین سفارش می­کند:

«یا أَبَاذَرٍّ لِیکُنْ لَکَ فِی کُلِّ شَی ءٍ نِیةٌ صالحة حَتَّی فِی النَّوْمِ وَ الْأَکْلِ: ای اباذر، در هر کاری نیتی نیکو داشته باش، حتی در خوابیدن و خوردن.»(1)

ص:60

نتیجه

فقه اسلامی، حداقل انتظار دین از مومنان را بیان می­کند تا همه اقشار جامعه، حتی افراد ضعیف­الایمان نیز ظرفیت درک و توان انجام دادن آن را داشته باشند. فقه، گام اول حرکت به سوی خدا و تقرب به درگاه الهی است؛ بنابراین در بیان احکام و تکالیف، به چیزی اکتفا می­کند که برای همه مردم، از نوجوان و جوان تا میانسال و کهنسال قابل عمل باشد. البته افزون بر واجبات، مستحبات را نیز بیان می­دارد که طالبان ورود به کلاس­های بالاتر را بی­بهره نگذارد.

در دیدگاه فقه، افعال مکلف مشمول یکی از احکام خمسه است: واجب، حرام، مستحب، مکروه و مباح؛ اما حقیقت این است که بخش عمده­ای از رفتارهای مکلف، در منطقة الفراغ فقهی، یعنی مباحات قرار می­گیرد و انسان در فعل و ترک، یا کمّ و کیف انجام دادن آنها آزاد است. آیا می­توان گفت: دین در این موارد ساکت است و برنامه مداوم و مستمری برای کمال بشر تدارک ندیده است؟

اخلاق اسلامی، در راستای فقه اسلامی و در جایگاه مکمل آن، با طرح یک شاخص و معیار کلی، به همه افعال و رفتار انسان، در همه حیطه­های زندگی، اعم از فردی، خانوادگی و اجتماعی، حتی در عمل به واجبات و مستحبات، جهتِ تعالی بخشیده و با گذر از پوسته و ظاهر کارها، و اصالت دادن به نیت و انگیزه در ارزش­گذاری اعمال، زمینه رشد و ترقی انسان­ها را در پیمودن مدارج کمال و معنویت فراهم نموده و سراسر حیات بشر را بستر قرب به بارگاه الهی ساخته است.

در حوزۀ پزشکی نیز، گرچه کار پزشک به ظاهر امری عبادی نیست و خدمات او اختصاص به مسلمانان، بلکه موحدان ندارد؛ اما در فرهنگ اسلامی هر کاری که در

ص:61

جهت خدمت به خلق خدا باشد، اگر به نیت جلب خشنودی او، نه مقاصد دنیوی صورت بگیرد عبادت است و کاری اخلاقی شمرده می­شود.

شاید برخی گمان کنند گرفتن پول با قصد خدمت منافات دارد و پزشک دو راه بیشتر ندارد: یا قصد قربت کند و پول نگیرد، که چنین فرضی قابل توصیه نیست، زیرا تامین معیشت امری واجب و لازم است؛ یا آنکه پول بگیرد و انگیزۀ او همچون دیگر مشاغل، کسب درآمد و جمع ثروت باشد.

اما حقیقت آن است که می­توان قصد قربت کرد و اجرت هم گرفت. آنچه با اخلاق سازگار نیست، آن است که انسان سلامتی و جان مردم را وسیله کسب درآمد خود قرار دهد و با این هدف وارد مطب و درمانگاه و بیمارستان شود. اما اگر قصد او ارائه خدمت به بندگان خدا و تلاش در جهت سلامتی آنها باشد، دریافت آنچه بیمار به عنوان اجرت می­پردازد، ضرری به انگیزه او نمی­زند.

نمونه­های زیر، تفاوت رفتار پزشکان را بر اساس تفاوت در نیت و انگیزه نشان می­دهد:

1- بیماری فقیر به پزشک مراجعه کرده و معاینات اولیه نشان می­دهد که او نیاز فوری به درمان دارد و سلامتی او در خطر است. پزشکی که قصدش از درمان کسب درآمد باشد، به هر شکل ممکن او را به دیگر پزشکان یا مراکز درمانی ارجاع می­دهد و حاضر به درمان نمی­شود؛ اما پزشکی که قصدش نجات بیمار است، نه تنها او را رد نمی­کند، بلکه افزون بر درمان رایگان، در حد توان مالی به او کمک می­کند. مرحوم دکتر محمد قریب به گواهی شاگردانش، نمونه بارز این دسته از پزشکان است که البته در جامعه پزشکی امثال او کم نبوده و نیستند، گرچه ناشناخته­اند.

ص:62

2- در برخی موارد، راه­های درمان متفاوت است. یک پزشک به جهت کسب درآمد بیشتر، راه پرهزینه را پیشنهاد می­کند و پزشک دیگر جانب بیمار را رعایت کرده و درمان کم هزینه را دنبال می­کند .

3- امروزه با توجه به تفاوت هزینه­های درمان در مراکز دولتی و خصوصی، برخی پزشکان، بیمار را به مطب خود یا بیمارستان خصوصی مورد نظر خود ارجاع می­دهند تا درآمد بیشتری کسب نمایند، در حالی که برخی پزشکان جایی را که برای درمان مناسب­تر است پیشنهاد کرده و انتخاب را به عهده بیمار می­گذارند.

4- ارتباطات آشکار و نهان برخی پزشکان با برخی مراکز آزمایشگاهی، تصویربرداری، تجهیزات پزشکی و داروخانه­ها، و معرفی و ارجاع بیماران به این مراکز، اگر به قصد کسب درآمد باشد، کاری غیراخلاقی و مذموم است؛ ولی اگر به درخواست بیمار و با هدف راهنمایی او به مراکز مطمئن و مناسب باشد، حتی اگر منافعی هم برای پزشک داشته باشد، خلاف اخلاق نخواهد بود.

5- اخلاق پزشکی ایجاب می­کند در مواردی که مراجعه کننده، درخواست اقدامی غیرلازم

دارد، پزشک او را توجیه نموده و به جای تشویق به عمل، او را از این کار باز دارد. هم­چون بسیاری از عمل­های زیبایی بینی و گونه، که شاید یکی از عوامل بالا بودن آمار این­گونه عمل­ها، خود پزشکان باشند که به جای بیان عوارض عمل، با انواع آگهی­های تبلیغاتی، دختران و پسران جوان را به این کار تشویق می­کنند.

6- امروزه درصد بالایی از زنان باردار به جای زایمان طبیعی، گزینه سزارین را انتخاب می­کنند و نقش پزشکان را در گسترش این امر نمی­توان نادیده گرفت؛ پزشکانی که به جای بیان عوارض بعدی عمل، به جهت کسب درآمد بیشتر آن را می­پذیرند و چه­بسا خود پیشنهاد می­کنند.

ص:63

ص:64

اسلام و سلامت

بهداشت جسم

در فرهنگ اسلام، سلامت جسم از بزرگ­ترین نعمت­های الهی است و پیشوایان دین همواره عافیت را از خدا طلب می­کردند. امام علی علیه­السلام در سخنی کوتاه می­فرماید:

«لَا خَیر فِی الْحَیاةِ إِلَّا مَعَ الصِّحَّة: در زندگی بدون صحت و سلامت، خیری نیست.»(1)

و در پندی به فرزندش امام حسن می­فرماید:

«یا بُنَی إِنَّ مِنَ الْبَلَاءِ الْفَاقَةَ وَ أَشَدُّ مِنْ ذَلِکَ مَرَضُ الْبَدَنِ وَ أَشَدُّ مِنْ ذَلِکَ مَرَضُ الْقَلْبِ وَ إِنَّ مِنَ النِّعَمِ سَعَةَ الْمَالِ وَ أَفْضَلُ مِنْ ذَلِکَ صِحَّةُ الْبَدَنِ وَ أَفْضَلُ مِنْ ذَلِکَ تَقْوَی الْقُلُوبِ: فرزندم، از جمله گرفتاری­ها تهیدستی است و سخت تر از آن بیماری تن است و سخت­تر از آن بیماری دل. و از جمله نعمت­ها داشتن ثروت است و بهتر از آن تندرستی است و با ارزش تر از آن پاکی دل.»(2)

امام صادق علیه ­السلام در ارزش سلامتی می فرماید:

«لَیسَ فِیمَا أَصْلَحَ الْبَدَنَ إِسْرَاف: آنچه در راه اصلاح و صحت بدن هزینه شود، اسراف نیست.»(3)

ص:65

یکی از حکمت­های احکام الهی نیز، تامین سلامت انسان­هاست، لذا در شریعت اسلامی هرچه برای سلامت جسم خطرناک بوده حرام، وآنچه برای سلامتی لازم و ضروری بوده، واجب شمرده شده است.

مُفضّل، یکی از یاران امام صادق علیه­السلام درباره تحریم شراب و گوشت خوک از آن حضرت سوال می­کند و چنین پاسخ می­شنود:

«إِنَّ اللَّهَ تَبَارَکَ وَ تَعَالَی لَمْ یحَرِّمْ ذَلِکَ عَلَی عِبَادِهِ وَ أَحَلَّ لَهُمْ سِوَاهُ مِنْ رَغْبَةٍ مِنْهُ فِیمَا حَرَّمَ عَلَیهِمْ وَ لَا زُهْدٍ فِیمَا أَحَلَّ لَهُمْ وَ لَکِنَّهُ عَزَّ وَ جَلَّ خَلَقَ الْخَلْقَ وَ عَلِمَ مَا تَقُومُ بِهِ أَبْدَانُهُمْ وَ مَا یصْلِحُهُمْ فَأَحَلَّهُ لَهُمْ وَ أَبَاحَهُ تَفَضُّلًا مِنْهُ عَلَیهِمْ بِهِ تَبَارَکَ وَ تَعَالَی لِمَصْلَحَتِهِمْ وَ عَلِمَ عَزَّ وَ جَلَّ مَا یضُرُّهُمْ فَنَهَاهُمْ عَنْهُ وَ حَرَّمَهُ عَلَیهِمْ: خداوند از روی رغبت یا زهد خود، چیزی را بر بنده هایش حرام یا حلال نساخته، بلکه چون مردم را آفرید، دانست چه چیز تنشان را نیرو بخشد و به صلاح آنهاست، پس از فضل خود آن را بر آنها حلال و مباح کرد، و دانست چه چیز برای آنها زیان و ضرر دارد، پس آنها را از آن بازداشت و آن را حرام کرد.»(1)

شیوۀ اسلام برای حفظ سلامتی، پیشگیری است. چنانکه پزشکی امروز پیشگیری را مقدم بر درمان می­داند و پزشکان دلسوز همواره مردم را به رعایت اصول بهداشتی توصیه می­کنند تا کسی بیمار نشود و نیازمند آنان نگردد.

اصولا شیوۀ همۀ ادیان الهی برای جلوگیری از بروز آسیب­های فردی و اجتماعی، تاکید بر پیشگیری است، تا آسیبی وارد نشود که نیاز به درمان داشته باشد. در امور دینی، رعایت تقوا، برای پیشگیری از گناه، به همه مردم توصیه می شود و راهکار

ص:66

توبه به عنوان راه درمان، تنها به گنهکاران ارائه می گردد؛ لذا در قرآن سفارش به تقوا بسیار بیشتر از دعوت به توبه است. در امور جسمی نیز، رعایت بهداشت در جهات مختلف، همواره مورد تأکید اسلام است که به برخی ابعاد آن اشاره می شود:

غذاهایی است که انسان با آن ارتزاق می کند.»(1)

به جرأت می توان ادعا کرد که بهداشت تغذیه، جزء برنامه های تربیتی قرآن کریم است. زیرا بین سلامت و سعادت افراد جامعه رابطه مستقیم و تنگاتنگی وجود دارد و لذا از مجموع 20 بار کاربرد کلمه "طیبات" در قرآن، 16 مورد آن در رابطه با مواد غذایی و پاکی و پاکیزگی آن هاست.

ب) آیاتی که نام خوراکی ها را برشمرده و 49 بار از مواد غذایی با منشأ گیاهی و 16 بار از فرآورده های گوشتی نام برده که می­تواند بیانگر ترجیح خوراکی های گیاهی بر حیوانی باشد.

ج) آیاتی که بر اعتدال در مصرف و پرهیز از زیاده روی در خوردن و آشامیدن تأکید نموده و این کار را اسراف خوانده است: "کُلُوا وَ اشْرَبُوا وَ لا تُسْرِفُوا إِنَّهُ لا یحِبُّ الْمُسْرِفینَ"(2)

گرچه این توصیه ساده به نظر می رسد، اما امروزه ثابت شده است که از مهم­ترین دستورات بهداشتی است، زیرا تحقیقات دانشمندان نشان می­دهد که پُرخوری از عوامل اصلی بیماری­های گوناگونی است که در عصر ما رواج یافته، و برای درمان آنها راهی جز میانه روی در تغذیه نیست.

مفسر بزرگ شیعه، مرحوم طبرسی در مجمع­البیان نقل می کند که هارون الرشید طبیبی مسیحی داشت و مهارت او در طب معروف بود. روزی این طبیب به یکی از دانشمندان اسلامی گفت: من در کتاب آسمانی شما چیزی از طب نمی یابم، در حالی که دانش مفید بر دو گونه است: علم ادیان و علم ابدان.

ص:68

او در پاسخش گفت: خداوند همه دستورات طبی را در نصف آیه از کتاب خویش آورده است: "کُلُوا وَ اشْرَبُوا وَ لا تُسْرِفُوا: بخورید و بیاشامید ولی اسراف نکنید." پیامبر ما نیز طب را در یک جمله خلاصه کرده است: "المعدة بیت الادواء و الحمیة رأس کل دواء: معده، خانۀ بیماری­ها و امساک، سرآمد داروها است."

طبیب مسیحی هنگامی که این سخن را شنید، گفت: "ما ترک کتابکم و لا نبیکم لجالینوس طبا: قرآن شما و پیامبرتان برای جالینوس، طبی باقی نگذارده است."(1)

د) آیاتی که خوردن گوشت مردار و خوک، و آشامیدن خون و شراب را حرام و آنها را "رِجس" و "خبیث" خوانده است:

«یا أَیهَا الَّذینَ آمَنُوا إِنَّمَا الْخَمْرُ وَ الْمَیسِرُ وَ الْأَنْصابُ وَ الْأَزْلامُ رِجْسٌ مِنْ عَمَلِ الشَّیطانِ فَاجْتَنِبُوهُ لَعَلَّکُمْ تُفْلِحُونَ: ای اهل ایمان! همانا شراب و قمار و بت هایی که [برای پرستش] نصب شده و پاره چوب هایی که به آن تفأل زده می شود، پلید و نجس و از کارهای شیطان است، پس از آنها دوری کنید تا رستگار شوید.»(2)

«قُلْ لا أَجِدُ فی ما أُوحِی إِلَی مُحَرَّماً عَلی طاعِمٍ یطْعَمُهُ إِلاَّ أَنْ یکُونَ مَیتَةً أَوْ دَماً مَسْفُوحاً أَوْ لَحْمَ خِنزیرٍ فَإِنَّهُ رِجْسٌ: بگو: در آنچه به من وحی شده، غذای حرامی را نمی یابم، مگر آنکه مردار یا خون ریخته شده یا گوشت خوک باشد که همه اینها پلید است.»(3)

«یحِلُّ لَهُمُ الطَّیباتِ وَ یحَرِّمُ عَلَیهِمُ الْخَبائِثَ: چیزهای پاکیزه را برای آنها حلال و ناپاک­ها را حرام می نماید.»(4)

ص:69

هرگونه آلودگی و نجاست، نظیف باشد، علاوه بر آنکه وضو عامل رفع کسالت و خواب­آلودگی است."(1)

همین آثار و برکات باعث گردیده تا خداوند وضو را شرط ورود در نماز و نیایش قرار داده و آن را واجب شمرد، تا آنجا که در روایات می خوانیم:

"لا صَلاةَ إِلَّا بِطَهُورٍ: نماز بدون طهارت، نماز نیست."(2)

غسل. ادامه آیه وضو، به موضوع غسل پرداخته و می فرماید:

"وَإِنْ کُنْتُمْ جُنُبًا فَاطَّهَّرُوا: برای ورود در نماز اگر جنب بودید، خود را طاهر سازید."(3)

گرچه در این آیه، حکم کلی تطهیر در مورد جنابت آمده، اما آیه ای دیگر به انجام غسل تصریح کرده و می فرماید: "و لا جُنُبًا حَتّی تَغتَسِلوا: فرد جنب حق ورود در نماز را ندارد، مگر آنکه غسل کند."(4)

در مورد وجوب غسل، امام رضا علیه السلام می­فرماید:

"عِلَّةُ غُسْلِ الْجَنَابَةِ النَّظَافَةُ وَ لِتَطْهِیرِ الإِنْسَانِ مِمَّا أَصَابَهُ مِنْ أَذَاهُ وَ تَطْهِیرِ سَائِرِ جَسَدِهِ لأَنَّ الْجَنَابَةَ خَارِجَةٌ مِنْ کُلِّ جَسَدِهِ فَلِذَلِکَ وَجَبَ عَلَیهِ تَطْهِیرُ جَسَدِهِ کُلِّهِ: حکمت غسل جنابت، نظافت بدن از آلودگی هایی است که به آن رسیده و همچنین تطهیر تمام بدن است، زیرا جنابت از تمام بدن خارج می شود و لذا شستن تمام بدن لازم شده است."(5)

روشن است که خروج منی، برخلاف بول، عمل یک عضو خاص نیست، بلکه به دنبال یک سلسله فعالیت های جسمی و روانی صورت می گیرد و نتیجه آن روی

ص:71

دیگر اعضا ظاهر می گردد. از نظر فیزیولوژی، دو سلسله اعصاب خودکار در بدن انسان وجود دارد که یکی سمپاتیک و دیگری پاراسمپاتیک نام دارد. وظیفه این دو سلسله، تند کردن و به فعالیت واداشتن دستگاههای مختلف

بدن، یا کند کردن آنهاست تا بدن از تعادل خارج نشود. اما برخی جریان ها در بدن این تعادل را به هم می زند، از جمله حالت ارگاسم لذت جنسی، که به دنبال آن اعصاب پاراسمپاتیک بر اعصاب سمپاتیک غالب شده و بدن دچار سستی و رخوت خاص می گردد.

در حقیقت به هنگام خروج منی یا آمیزش جنسی، هم روح متأثر می شود و هم جسم. روح به سوی لذت و شهوت کشیده می شود و جسم به سوی سستی و رخوت. و غسل جنابت، علاوه بر شستشوی جسم، شستشوی جان را به دنبال دارد، زیرا به قصد انجام فرمان الهی صورت می پذیرد و روح را به سوی معنویت سوق می دهد. لذا از این جهت با استحمامی که دیگر اقوام انجام می دهند، متفاوت است. چون فرد مسلمان در این شستشو قصد قربت می­کند که تأثیرات روحی و روانی بر او دارد و این بزرگ ترین امتیاز دستورات عبادی - بهداشتی اسلام است.

جالب است که پایان آیۀ مربوط به وضو و غسل، برای آنکه روشن شود هیچ سخت­گیری در این دستورات نبوده و همه آنها بخاطر پاکی و طهارت مؤمنان وضع گردیده، می فرماید: "مَا یرِیدُ اللَّهُ لِیجْعَلَ عَلَیکُمْ مِنْ حَرَجٍ وَ لَکِنْ یرِیدُ لِیطَهِّرَکُمْ: خدا نمی خواهد شما در رنج و زحمت بیفتید، بلکه می خواهد شما را پاکیزه سازد."(1)

علاوه بر غسل های واجب، غسل های مستحبی بسیاری در زمان های خاص و یا برای ورود به مکان های خاص، مورد توصیه پیشوایان دینی قرار گرفته است که به دو نمونه از آنها اشاره می شود:

ص:72

رسول خدا صلّی الله علیه و آله می فرماید:

"مَنِ اغْتَسَلَ یوْمَ الْجُمُعَةِ وَ تَنَظَّفَ وَ تَطَیبَ بِمَا مَعَهُ مِنَ الطِّیبِ وَ حَضَرَ صَلاةَ الْجُمُعَةِ وَ إِذَا حَضَرَ الإِمَامُ أَصْغَی إِلَیهِ غَفَرَ اللَّهُ ذَنْبَهُ مَا بَینَ الْجُمُعَةِ وَ الْجُمُعَةِ الأُخْرَی: کسی که روز جمعه غسل کند و خود را تمیز و نظیف نموده و به آنچه در اختیار دارد خوشبو نماید و در نماز

جمعه حضور یافته و به سخنان امام گوش فرا دهد، خداوند گناهان او را تا جمعه دیگر بیامرزد."(1)

و امام باقر علیه السلام می فرماید:

"لاتَدَعِ

الْغُسْلَ یوْمَ الْجُمُعَةِ فَإِنَّهُ سُنَّةٌ وَ شَمَّ الطِّیبَ وَ الْبَسْ صَالِحَ ثِیابِک : غسل روز جمعه را ترک نکن که سنّت است و بوی خوش برگیر و بهترین لباست را بر تن کن."(2)

در مورد غسل روز عید نیز امام رضا علیه السلام می فرماید:

"إِذَا طَلَعَ الْفَجْرُ مِنْ یوْمِ الْعِیدِ فَاغْتَسِلْ ... وَ الْبَسْ أَنْظَفَ ثِیابِکَ وَ تَتَطَیب: چون فجر روز عید طلوع کرد، غسل کن و تمیزترین لباست را بپوش و خود را خوشبو کن."(3)

بهداشت دهان و دندان، که امروزه یکی از رشته­های پزشکی را به خود اختصاص داده، تا آنجا مورد تاکید بوده که در روایتی جامع، ده فایده برای مسواک زدن نقل شده که اکثر آنها بهداشتی است:

"السِّوَاکُ فِیهِ عَشْرُ خِصَالٍ مَطْهَرَةٌ لِلْفَمِ مَرْضَاةٌ لِلرَّبِّ یضَاعِفُ الْحَسَنَاتِ سَبْعِینَ ضِعْفاً وَ هُوَ مِنَ السُّنَّةِ وَ یذْهَبُ بِالْحَفْرِ وَ یبَیضُ الْأَسْنَانَ وَ یشُدُّ اللِّثَةَ وَ یقْطَعُ

ص:73

الْبَلْغَمَ وَ یذْهَبُ بِغِشَاوَةِ الْبَصَرِ وَ یشَهِّی الطَّعَامَ : مسواک دهان را پاکیزه می کند، رضایت پروردگار را به دنبال دارد، پاداش نیکی ها را هفتاد برابر می کند، عمل به سنت پیامبر است، خوره دندان ها را از بین می برد و باعث سفیدی دندانها می شود، لثه را محکم می کند، بلغم را کاهش و قدرت بینایی را افزایش می دهد و اشتهای انسان را زیاد می کند."(1)

پاکیزگی

لباس. افزون بر بهداشت بدن، پاکیزگی لباس و دوری از هرگونه آلودگی در زندگی، مورد سفارش خداوند است:

"وَ ثِیابَکَ فَطَهِّرْ وَ الرُّجْزَ فَاهْجُرْ: لباست را پاکیزه گردان و از پلیدی دوری نما." (2)

رسول گرامی اسلام در کلامی زیبا می فرماید:

"تنظفوا بکل ما استعطتم فان الله تعالی بنی الاسلام علی النظافة و لن یدخل الجنة الاّ کلّ نظیف: به هر وسیله که می توانید خود را نظیف کنید، زیرا خداوند، اسلام را بر نظافت بنا کرده است و در قیامت جز افراد نظیف وارد بهشت نمی شوند."(3)

الف) قرآن، نه فقط والدین، بلکه همه مسلمانان را مورد خطاب قرار داده و از آنان خواسته که هرکس به مقدار توان وحوزه مسئولیتش برای ازدواج جوانان اقدام نماید:

"وَ أَنْکِحُوا الْأَیامی مِنْکُمْ ...: افراد بی­همسر را به نکاح درآورید."(1)

ب) افرادی را که امکان ازدواج ندارند، به عفاف و خودداری از رفتارهای پرخطر توصیه می­کند:

"وَ لْیسْتَعْفِفِ الَّذینَ لا یجِدُونَ نِکاحاً حَتَّی یغْنِیهُمُ اللَّهُ مِنْ فَضْلِهِ: آنان که شرایط ازدواج ندارند، عفت پیشه کنندتا خداوند از فضلش آنان را بی نیاز سازد."(2)

ج) مردان و زنان را از برقراری روابط نامشروع و دوست گرفتن­های پنهانی نهی می­کند:

"مُحْصِنینَ غَیرَ مُسافِحینَ وَ لا مُتَّخِذی أَخْدانٍ: پاکدامن باشید نه زناکار، و نه آنکه زنان را در پنهانی معشوقه خود گیرید."(3)

"مُحْصَناتٍ غَیرَ مُسافِحاتٍ وَ لا مُتَّخِذاتِ أَخْدانٍ: پاکدامن باشید نه زناکار، و نه آنکه مردان را در پنهانی رفیق خود گیرید."(4)

د) هم­جنس­گرایی را یک انحراف جنسی شمرده و شدیدترین تعبیرات را در مورد آن به کار ­برده است:

"أَ تَأْتُونَ الذُّکْرانَ مِنَ الْعالَمینَ وَ تَذَرُونَ ما خَلَقَ لَکُمْ رَبُّکُمْ مِنْ أَزْواجِکُمْ بَلْ أَنْتُمْ قَوْمٌ عادُونَ: آیا به سراغ مردان می­روید و همسرانتان را که خدا برای شما آفریده رها می کنید، شما قوم تجاوزگری هستید."(5)

ه) اسباب و مقدمات روابط نامشروع، همچون چشم­چرانی و بی­حجابی را حرام می­شمرد و می­فرماید:

ص:75

"قُل لِّلْمُؤْمِنِینَ یغُضُّواْ مِنْ أَبْصَارِهِمْ وَ یحَْفَظُواْ فُرُوجَهُمْ ذَلِکَ أَزْکیَ لهَُمْ ... وَ قُل لِّلْمُؤْمِنَاتِ یغْضُضْنَ مِنْ أَبْصَرِهِنَّ وَ یحَْفَظْنَ فُرُوجَهُنَّ وَ لَا یبْدِینَ زِینَتَهُنَّ إِلَّا مَا ظَهَرَ مِنْهَا وَ لْیضْرِبْنَ بخُِمُرِهِنَّ عَلیَ جُیوبهِِنّ: به مردان مؤمن بگو: چشمان خود را از حرام فرو بندند، و شرمگاه خود را حفظ کنند، این برای آنان پاکیزه تر است، ... و به زنان باایمان بگو: چشمان خود را از آنچه حرام است فرو بندند، و شرمگاه خود را حفظ کنند، و زینت خود را مگر مقداری که طبیعتاً پیداست آشکار نکنند، و مقنعه های خود را بر گریبان بیندازند.(1)

و) قرآن از آمیزش با زنان در ایام عادت ماهیانه نهی فرموده است:

"فَاعْتَزِلُوا

النِّسَاءَ فِی الْمَحِیضِ وَ لَا تَقْرَبُوهُنَّ حَتَّی یطْهُرْنَ فَإِذَا تَطَهَّرْنَ فَأْتُوهُنَّ مِنْ حَیثُ أَمَرَکُمْ الله: در ایام حیض از زنان کناره­گیری کنید و با آنان مقاربت نکنید تا پاک شوند، پس چون پاک شدند، آن­سان که خدا فرمان داده نزد آنها بروید.(2)

2- دریا و ماهیان و کشتیرانی:

"اللَّهُ الَّذی سَخَّرَ لَکُمُ الْبَحْرَ لِتَجْرِی الْفُلْکُ فیهِ بِأَمْرِه" (1)

"وَ هُوَ الَّذی سَخَّرَ الْبَحْرَ لِتَأْکُلُوا مِنْهُ لَحْماً طَرِیا" (نحل/14)

"أُحِلَّ لَکُمْ صَیدُ الْبَحْرِ وَ طَعامُهُ مَتاعاً لَکُمْ وَ لِلسَّیارَة" (مائده/96)

"أَ لَمْ تَرَ أَنَّ اللَّهَ سَخَّرَ لَکُمْ ما فِی الْأَرْضِ وَ الْفُلْکَ تَجْری فِی الْبَحْرِ بِأَمْرِهِ" (2)

3- حیوانات و گوشت و سواری آنها:

"لِتَسْتَوُوا

عَلی ظُهُورِهِ ثُمَّ تَذْکُرُوا نِعْمَةَ رَبِّکُمْ"(3)

"وَ الْبُدْنَ جَعَلْناها لَکُمْ ... فَکُلُوا مِنْها وَ أَطْعِمُوا الْقانِعَ وَ الْمُعْتَرَّ کَذلِکَ سَخَّرْناها لَکُمْ" (4)

"أَ وَ لَمْ یرَوْاْ أَنَّا خَلَقْنَا لَهُم مِّمَّا عَمِلَتْ أَیدِینَا أَنْعَمًا فَهُمْ لَهَا مَلِکُونَ" (5)

4- زمین و منابع طبیعی آن:

"هُوَ الَّذی خَلَقَ لَکُمْ ما فِی الْأَرْضِ جَمیعا" (6)

"أَخْرَجَ مِنهَْا مَاءَهَا وَ مَرْعَاهَا، وَ الجِْبَالَ أَرْسَاهَا، مَتَاعًا لَّکمُ ْ وَ لِأَنْعَامِکمُ" (7)

"فَأَنبَتْنَا فِیهَا حَبًّا وَ عِنَبًا وَ قَضْبًا وَ زَیتُونًا وَ نخَْلًا وَ حَدَائقَ غُلْبًا وَ فَاکِهَةً وَ أَبًّا مَّتَاعًا لَّکمُ ْ وَ لِأَنْعَامِکمُ ْ"(8)

"أَوَ لَمْ یرَوْاْ أَنَّا نَسُوقُ الْمَاءَ إِلیَ الْأَرْضِ الْجُرُزِ فَنُخْرِجُ بِهِ زَرْعًا تَأْکُلُ مِنْهُ أَنْعَامُهُمْ وَ أَنفُسُهُمْ أَفَلَا یبْصِرُون"(9)

چنانکه مشاهده می­شود این منابع اختصاصی به انسان ندارد و در بهره­گیری از آنها، حیوانات با انسان مشترکند و حتی در برخی آیات بر انسان مقدم ذکر شده­اند:

­لِّنُحِْیَ بِهِ بَلْدَةً مَّیتًا وَ نُسْقِیهُ مِمَّا خَلَقْنَا أَنْعَامًا وَ أَنَاسیِ َّ کَثِیرًا"(10)

ص:78

ب. دسته ای دیگر از آیات به شعور هستی و موجودات اشاره کرده و بر تسبیح و تحمید آنان تأکید می ورزد، گرچه این امر برای بشر قابل فهم و درک نباشد:

"تُسَبِّحُ لَهُ السَّمَاوَاتُ السَّبْعُ وَ الْأَرْضُ وَ مَن فِیهِنَّ وَ إِن مِّن شیَ ْءٍ إِلَّا یسَبِّحُ بحَِمْدِهِ وَ لَکِن لَّا تَفْقَهُونَ تَسْبِیحَهُمْ إِنَّهُ کاَنَ حَلِیمًا غَفُورًا" (1)

«أَ لَمْ تَرَ أَنَّ اللَّهَ یسَبِّحُ لَهُ مَن فیِ السَّمَاوَاتِ وَ الْأَرْضِ وَ الطَّیرُْ صَفَّاتٍ

کلُ ٌّ قَدْ عَلِمَ صَلَاتَهُ وَ تَسْبِیحَهُ وَ اللَّهُ عَلِیمُ بِمَا یفْعَلُونَ»(2)

«یسَبِّحُ لِلَّهِ مَا فیِ السَّمَاوَاتِ وَ مَا فیِ الْأَرْضِ المَْلِکِ الْقُدُّوسِ الْعَزِیزِ الحَْکِیمِ» (3)

«وَ یسَبِّحُ الرَّعْدُ بحَِمْدِهِ وَ الْمَلَئکَةُ مِنْ خِیفَتِهِ وَ یرْسِلُ الصَّوَاعِقَ فَیصِیبُ بِهَا مَن یشَاءُ وَ هُمْ یجَُدِلُونَ فیِ اللَّهِ وَ هُوَ شَدِیدُ المِْحَالِ»(4)

ج. برخی دیگر از آیات انسان را خلیفه خدا در زمین دانسته و او را به آبادانی زمین فراخوانده است:

«إِنِّی جاعِلٌ فِی الْأَرْضِ خَلیفَة» (5)

«هُوَ أَنشَأَکُم مِّنَ الْأَرْضِ وَ اسْتَعْمَرَکمُ ْ فِیهَا» (6)

البته در این آباد کردن، انسان واسطه است و در واقع خداوند زارع است نه بشر؛

«ءَ أَنتُمْ تَزْرَعُونَهُ أَمْ نحَْنُ الزَّارِعُونَ» (7)

«ءَ أَنتُمْ أَنشَأْتُمْ شَجَرَتهََا أَمْ نحَْنُ الْمُنشُِونَ»(8)

زیرا باران را که سبب احیاء زمین و خاک مرده است خدا می فرستد:

«ءَ أَنتُمْ أَنزَلْتُمُوهُ مِنَ الْمُزْنِ أَمْ نحَْنُ الْمُنزِلُونَ» (9)

د. دسته ای دیگر از آیات، ظهور فساد و تباهی در خشکی و دریا را، محصول رفتار نادرست بشر نسبت به طبیعت دانسته و می فرماید:

«ظَهَرَ الْفَسَادُ فیِ الْبرَِّ وَ الْبَحْرِ بِمَا کَسَبَتْ أَیدِی النَّاسِ» (10)

ص:79

و در توصیف فاسقان و منافقان می فرماید:

«وَ إِذَا تَوَلیَ سَعَی فیِ الْأَرْضِ لِیفْسِدَ فِیهَا وَ یهْلِکَ الْحَرْثَ وَ النَّسْل» (1)

آیات فوق نشان می دهد که طبیعت و محیط زیست، نعمت و امانتی است که خداوند در اختیار بشر نهاده و به او اجازه بهره برداری و بهره مندی داده است، البته بهره گیری در حد نیاز، نه از روی اسراف و تبذیر، و یا ابزاری برای سلطه جویی و برتری­طلبی بر دیگران. در اختیار داشتن منابع طبیعی، جواز تصرف مسرفانه و حریصانه را نمی دهد، زیرا مالک اصلی خداست و آب و خاک و جنگلها و معادن و دریاها، همه و همه امانتی است در اختیار بشر.

اما در دیدگاه سکولار و مادی، که جهان محدود به همین دنیای مادی است، بهره گیری هرچه بیشتر از طبیعت، نشانۀ دانایی و توانایی است. روشن است که این دیدگاه، تخریب هرچه بیشتر منابع طبیعی را به دنبال داشته و خود را در برابر خلق و خالق و نسل آینده مسئول نمی داند. در حالی که دیدگاه الهی، همواره پاسخ گویی در قیامت را به انسان یادآوری می کند: «ثُمَّ لَتُسَْلُنَّ یوْمَئذٍ عَنِ النَّعِیمِ» (2)

مواهب الهی در طبیعت محدود بوده و استفاده بیش از حد آنها موجب محرومیت دیگران می شود. قرآن بر این نکته که همه آفریده ها و نعمت های الهی از اندازه و ظرفیتی محدود برخوردارند، تأکید کرده و می فرماید:

«قَدْ جَعَلَ اللَّهُ لِکلُ ِّ شیَ ْءٍ قَدْرًا» (3)

برخی گمان می کنند اسراف به معنای دور ریختن و اتلاف نعمت هاست. در حالی که بر اساس روایات، مصرف بیش از حد مورد نیاز، اسراف است. امام صادق علیه السلام در سخنی مبسوط می فرماید:

«وَ لَکِنَّ الْمَالَ مَالُ اللَّهِ یضَعُهُ عِنْدَ الرَّجُلِ وَدَائِعَ وَ جَوَّزَ لَهُمْ أَنْ یأْکُلُوا قَصْداً وَ یشْرَبُوا قَصْداً وَ یلْبَسُوا قَصْداً وَ ینْکَحُوا قَصْداً وَ یرْکَبُوا قَصْداً وَ یعُودُوا بِمَا سِوَی

ص:80

ذَلِکَ عَلَی فُقَرَاءِ الْمُؤْمِنِینَ وَیلُمُّوا بِهِ شَعَثَهُمْ فَمَنْ فَعَلَ ذَلِکَ کَانَ مَا یأْکُلُ حَلَالًا وَ یشْرَبُ حَلَالًا وَ یرْکَبُ وَ ینْکِحُ حَلَالًا وَ مَنْ عَدَا ذَلِکَ کَانَ عَلَیهِ حَرَاماً ثُمَّ قَالَ لا تُسْرِفُوا إِنَّهُ لا یحِبُّ الْمُسْرِفِینَ أَ تَرَی اللَّهَ ائْتَمَنَ رَجُلًا عَلَی مَالٍ خُوِّلَ لَهُ أَنْ یشْتَرِی فَرَساً بِعَشَرَةِ آلَافِ دِرْهَمٍ وَیجْزِیهِ فَرَسٌ بِعِشْرِینَ دِرْهَماً وَیشْتَرِی جَارِیةً بِأَلْفِ دِینَارٍ وَ یجْزِیهِ بِعِشْرِینَ دِینَاراً وَ قَالَ وَ لاتُسْرِفُوا إِنَّهُ لایحِبُّ الْمُسْرِفِینَ»(1)

امام در این روایت، بر امانت بودن مال و ثروت در انسان تأکید کرده و می فرماید: آنچه در نزد شماست ودیعت الهی است و او باید میزان و نحوه مصرف را برای شما مشخص کند که چنین

کرده و در حد اعتدال و میانه روی به شما اجازه بهره مندی از مواهب طبیعت را در خوراکی­ها و آشامیدنی ها و پوشیدنی ها و بهره گیری از حیوانات عطا کرده است و مازاد را باید به نیازمندان بازگردانید و مشکلات آنها را برطرف کنید که در این صورت استفاده شما از نعمت ها حلال و مجاز خواهد بود و در غیر این صورت حرام و ممنوع.

آنگاه حضرت یک مثال روشن می زند و می فرماید: کسی که یک اسب بیست درهمی نیاز او را برطرف می کند، اگر اسب ده هزار درهمی بخرد، مشمول اسراف شده که خداوند از آن نهی کرده و مسرفان را از رحمت خود طرد کرده است.

لقمان نیز در پندی کوتاه به فرزندش می گوید:

«لِلْمُسْرِفِ ثَلَاثُ عَلَامَاتٍ یشْرِی مَا لَیسَ لَهُ وَ یلْبَسُ مَا لَیسَ لَهُ وَ یأْکُلُ مَا لَیسَ لَهُ: مسرف سه نشانه دارد: می­خرد آنچه را نی-از ندارد، می­پوش-د آنچه را

نیاز ندارد و می­خورد آنچه را نیاز ندارد.»(2)

و در قرآن کریم در سخنی بسیار کوتاه از لقمان می خوانیم:

ص:81

«وَ اقْصِدْ فیِ مَشْیک: در مشی زندگی، راه میانه را درپیش گیر.» (1)

خداوند وعده نداده است که مواهب طبیعی را برای همیشه در اختیار بشر بگذارد و با آنکه اساس کیفر و پاداش در قیامت خواهد بود، اما در آیات متعدد از کیفر اقوام کفرپیشه پیشین در همین دنیا سخن گفته، که سیل و زلزله و صاعقه، خانه ها و مزارع و اموالشان را از میان برده و نابود کرده است.

«فساد در زمین» که در قرآن به عنوان ویژگی «مسرفان» بیان شده است،(2)

چه بسا با تخریب منابع طبیعی همراه نباشد، اما بهره گیری نادرست از مواهب طبیعی همان نتیجه را دارد و منجر به نزول عذاب الهی و وقوع حوادث طبیعی شود. و این حق برای خداوند محفوظ است که هرگاه

بندگانش از مسیر عدل و انصاف خارج شده و از نعمت­های او به شکل نادرست استفاده کنند، همان نعمت ها را وسیله نقمت و هلاکت آنها قرار دهد:

«ثمُ َّ صَدَقْنَاهُمُ الْوَعْدَ فَأَنجَینَاهُمْ وَ مَن نَّشَاءُ وَ أَهْلَکْنَا الْمُسْرِفِینَ» (3)

«وَ إِذَا أَرَدْنَا أَن نهُّْلِکَ قَرْیةً أَمَرْنَا مُترَْفِیهَا فَفَسَقُواْ فِیهَا فَحَقَّ عَلَیهَْا الْقَوْلُ فَدَمَّرْنَاهَا تَدْمِیرًا» (4)

و اگر این سرکشی و نافرمانی جهانی شود، کیفر الهی نیز فراگیر شده و همچون زمان حضرت نوح، تمام زمین به زیر آب خواهد رفت، تا شاید آثار کفر و شرک بشر از روی زمین پاک گردد.

«وَ لَقَدْ أَرْسَلْنَا نُوحًا إِلیَ قَوْمِهِ... فَأَخَذَهُمُ الطُّوفَانُ وَ هُمْ ظَالِمُونَ» (5)

«فَأَخَذَتْهُمُ

الرَّجْفَةُ فَأَصْبَحُواْ فیِ دَارِهِمْ جَاثِمِینَ(6)

«فَإِنْ أَعْرَضُواْ فَقُلْ أَنذَرْتُکمُ ْ صَاعِقَةً مِّثْلَ صَاعِقَةِ عَادٍ وَ ثَمُودَ» (7)

ص:82

درمان کنی."(1)

"أَنَّ رَجُلًا جُرِحَ عَلَی عَهْدِ رَسُولُ اللَّهِ فَقَالَ صَلََّی الله عَلَیه و آله و سَلّم: ادْعُوا لَهُ الطَّبِیبَ، فَقَالُوا یا رَسُولَ اللَّهِ وَ هَلْ یغْنِی الطَّبِیبُ مِنْ شَی ءٍ فَقَال: نَعَمْ مَا أَنْزَلَ اللَّهُ مِنْ دَاءٍ إِلَّا أَنْزَلَ لَهُ شِفَاء: در زمان رسول خدا مردی مجروح شد، پیامبر فرمود: طبیب بر بالین او حاضر کنید، گفتند: ای رسول خدا آیا از طبیب کاری بر می­آید، حضرت فرمود: هیچ بیماری خدا نفرستاده، مگر آنکه راه درمانش را نیز فرستاده است."(2)

از سوی دیگر درمان امراضی که موجب هلاکت یا نقص عضو بیمار می گردد، بر طبیب واجب است و امتناع و خودداری از درمان، علاوه بر حرمت، ضمان نیز دارد. امام صادق علیه­السلام از حضرت مسیح نقل می­کند که آن حضرت فرمود:

"إِنَّ التَّارِکَ شِفَاءَ الْمَجْرُوحِ مِنْ جُرْحِهِ شَرِیکٌ لِجَارِحِهِ لَا مَحَالَةَ وَ ذَلِکَ أَنَّ الْجَارِحَ أَرَادَ فَسَادَ الْمَجْرُوحِ وَ التَّارِکَ لِإِشْفَائِهِ لَمْ یشَأْ صَلَاحَهُ فَإِذَا لَمْ یشَأْ صَلَاحَهُ فَقَدْ شَاءَ فَسَادَهُ اضْطِرَاراً: اگر طبیبی مداوای مجروحی را واگذارد، با وارد کنندۀ جَرح شریک است، چرا که وارد کننده جرح، قصد آسیب مجروح را داشته و کسی هم که توانایی مداوا دارد ولی از معالجه امتناع می ورزد، ناگزیر همان را خواسته است."(3) یعنی همان­طور که وارد کننده جرح مقصر و ضامن است، طبیب ممتنع نیز ضامن است.(4)

در حوزه علوم بشری، پزشکی، سرآمد همه دانش­هاست؛ چرا که فلسفه سایر علوم، بهره­وری انسان از مواهب زندگی است و این هدف، جز در پرتو سلامت جسم

ص:84

و روان، میسر نیست. افزون بر این، زمینه­های توجه به خدا در حرفه پزشکی فراوان است. پزشک، خصوصیات و ریزه­کاری­های بدن انسان را مورد مطالعه قرار می­دهد و در طول دوران آموزش و حتی در هنگام درمان، به­طور مداوم با پیچیدگی­های نظام خلقت سر و کار دارد و این مسئله باعث می­شود که بیش از سایر افراد

به عظمت آفرینش آگاهی داشته باشد. لذا حرفه پزشکی بیش از سایر حرفه­ها انسان را با خدا آشنا می­کند.

رهاوی در بیان منافع علم پزشکی می­نویسد:

"نخستین سودی که فهم [از طریق طب] بدان نایل می شود اقرار به وحدانیت خدای متعال و شناخت حکمت لطیف و قدرت والا و حسن عنایت او به سایر خلایق است. چرا که وقتی آدمی به آمیختگی ممتزجات و ترکیب مرکبات از سایر محسوسات جامد با توجه به اختلاف انواع آنها، و به موجودات نباتی با وجود کثرت شاخه های آنها، و به حیوانات با وجود تباین انواع آنها، می نگرد و سپس بدانچه مختص هر نوعی از آنها و خصوصاً ویژه نوع انسان است می­اندیشد، و آنگاه به شناخت ذات خود می پردازد و در مزاج خود و اعضای خویش، با آن همه اشکال و مقادیر و وضع پیوستگی و گسستگی و افعال و منافع و نظایر اینها تأمل می ورزد، به خوبی از حکمت آفریدگار متعال به این نکته پی می برد که او خالقی است یگانه و توانا و دانا که برای مخلوقاتش استوارترین و مطمئن ترین و نیکوترین و بهترین چیز را خواسته است و ثمره و نفع همین نکته برای انسان خردمند کافی است."(1)

امام باقر علیه­السلام می­فرماید:

"وَ اعْلَمْ اَنّهُ لا عِلْمَ کَطَلَبِ السَّلامَةِ وَ لا سَلامَةَ کَسَلامَةِ الْقَلْبِ: بدان که هیچ

ص:85

دانشی چون جستن سلامت نیست و هیچ سلامتی چون سلامت دل."(1)

این سخن، به­روشنی نشان می­دهد که از نگاه اسلام، علم طب ارزشمندتر از سایر علوم و البته سلامت روح، ارجمندتر از سلامت جسم است. این حدیث نبوی نیز بدین معنا اشاره دارد:

"الْعِلْمُ

عِلْمَانِ عِلْمُ الأَدْیانِ وَ عِلْمُ الأَبْدَانِ: دانش بر دو گونه است: دانش دین و دانش بدن."(2)

در جایگاه دانش پزشکی همین بس که امام صادق علیه­السلام می­فرماید:

"لَا یسْتَغْنِی أَهْلُ کُلِّ بَلَدٍ عَنْ ثَلَاثَةٍ یفْزَعُ إِلَیهِ فِی أَمْرِ دُنْیاهُمْ وَ آخِرَتِهِمْ فَإِنْ عَدِمُوا ذَلِکَ کَانُوا هَمَجاً فَقِیهٍ عَالِمٍ وَرَعٍ وَ أَمِیرٍ خَیرٍ مُطَاعٍ وَ طَبِیبٍ بَصِیرٍ ثِقَة: هیچ جامعه­ای از سه کس بی نیاز نیست که در کار دنیا و آخرت بدان­ها پناه برد، و اگر این سه را نداشته باشد، امورش نابسامان خواهد شد: فقیه دانشمند پارسا، حاکم خیرخواه مقتدر و طبیب ماهر مورد وثوق."(3)

بر اساس این سخن، گرچه مسئولیت ارشاد و هدایت مردم را فقیه بر عهده دارد و حاکم، امنیت جامعه را تامین می­کند و پزشک، سلامت مردم را عهده­دار است؛ اما سعادت دنیا و آخرت مردم در صورتی تأمین می­شود که این اشخاص واجد صفات و شرائطی باشند. امام علیه­السلام به دو ویژگی مهم پزشک اشاره کرده است:

اول اینکه بصیر باشد و به علوم پزشکی زمان خود آگاه و آشنا بوده و به فن طبابت و روش تشخیص بیماری و راه علاج آن وقوف کامل داشته باشد. بنابراین پزشک باید همواره کتب و مجلات پزشکی را مطالعه کند و معلومات خود را تکمیل

ص:86

نماید. زیرا از یک سو بیماری­های جدید پدید می­آید و از سوی دیگر راههای تشخیص و درمان نو به نو می­شوند.

دوم اینکه پزشک باید از هر جهت مورد اعتماد بیمار و اطرافیانش باشد. به دانش و مهارت او، به دلسوزی و خیرخواهی او، به ایمان و صداقت او، به امانت­داری و رازداری او، به تقوا و خودنگهداری او، به مهربانی و خوش اخلاقی او، اعتماد داشته باشند.(1)

غزالی در احیاء العلوم می­نویسد:

"علوم به دو دسته تقسیم می­شوند: علوم شرعی و علوم غیر شرعی. قسم اول، علومی است که از تعالیم انبیا حاصل می­شود و قسم دوم علومی است که یا از عقل بهره می­برد: مانند حساب و هندسه و یا از تجربه به دست می­آید: مانند طب و لغت. سپس علوم غیر شرعی را

به سه دسته تقسیم

می­کند: پسندیده، ناپسند و مباح. پسندیده آن است که مصالح دنیوی را در برگیرد و خود بر دو گونه است: فرض و فضل. آنچه حیات دنیوی از آن بی­نیاز نیست، فرض است و واجب کفایی، مانند علم طب که برای صحت و سلامت و بقای بشر ضروری است و غیر آن فضل است و غیرضرور."(2)

امام خمینی درباره جایگاه پزشکی در اسلام می فرماید:

"از جمله شغل­های بسیار مقدس پزشکی است. شغلی که اگر پزشکان به تکالیف خودشان، تکالیف انسانی خودشان عمل کنند، عبادتی است در تراز عبادت­های درجه اول."(3)

ص:87

و در جای دیگر به آسیب و آفت بزرگ این حرفه اشاره کرده و می­فرماید:

"شما متوجه باشید که این شغل را خدای نخواسته آلوده نکنید به جهات مادی، به جهات دنیایی، که هم کار کرده باشید و هم اجر الهی نبرده باشید. شما کاری کنید که شغل شما الهی باشد، برای خدا باشد. منافات ندارد این که برای خدا باشد، لکن به شما هم اجری بدهند. اینها منافات با­هم ندارند."(1)

در نگاه اسلام، طبابت کار خداوند متعال است و طبیب واقعی اوست. پیامبر گرامی اسلام به یک پزشک فرمودند:

"أللَّهُ الطَّبیبُ، بَل أنتَ رَجُلٌ رَفیقٌ، طَبیبُها الَّذی خَلَقَها: خدا طبیب است و تو یاوری مهربان هستی. طبیبِ درد، کسی است که آن را آفریده است."(2)

جالینوس در تفسیر سوگندنامه بقراط می­گوید:

ما معتقدیم که صناعت طب، تعلیمی الهی است که به عنوان هدیه و امتیاز خدا، به نوع انسان ارزانی شده است.(3)

خداوند خواص درمانی را در داروها نهاد و در نظام آفرینش، برای هر دردی دارویی آفرید و به انسان، استعداد شناخت درد و دارو و چگونگی درمان آن را عنایت کرد. و بدین­سان، پزشکان را مظهر نام­های "طبیب" و "شافی" خود قرار داد، چنان که پیامبران الهی نیز مظهر این نام­های مقدس برای درمان بیماری­های جان هستند.

رسول خدا صلّی الله علیه و آله و سلم می­فرماید:

"یا عِبَادَ اللَّهِ أَنْتُمْ کَالْمَرْضَی وَ اللَّهُ رَبُّ الْعَالَمِینَ کَالطَّبِیبِ فَصَلَاحُ الْمَرْضَی فِیمَا یعْلَمُهُ الطَّبِیبُ وَ یدَبِّرُهُ بِهِ لَا فِیمَا یشْتَهِیهِ الْمَرِیضُ وَ یقْتَرِحُهُ أَلَا فَسَلِّمُوا لِلَّهِ

ص:88

أَمْرَهُ تَکُونُوا مِنَ الْفَائِزِین: ای بندگان خدا، شما همانند بیماران هستید و پروردگار جهانیان همانند طبیب است. صلاح بیماران در آن چیزی است که طبیب آن را تدبیر و تجویز می کند، نه آن چه که بیمار می خواهد و آن را پیشنهاد می دهد. پس تسلیم فرمان خداوند باشید تا رستگار شوید."(1)

امام علی علیه­السلام نیز در توصیف پیامبر اکرم صلّی الله علیه و آله می­فرماید:

"طَبِیبٌ دَوَّارٌ بِطِبِّهِ، قَدْ أَحْکَمَ مَرَاهِمَهُ، وَ أَحْمَی مَوَاسِمَهُ، یضَعُ مِنْ ذَلِکَ حَیثُ الْحَاجَةُ إِلَیهِ مِنْ قُلُوبٍ عُمْی، وَ آذَانٍ صُمٍّ، وَ أَلْسِنَةٍ بُکْمٍِ: او طبیبی است که در میان بیماران می گردد، تا دردشان را درمان کند. داروها و مرهم های خود را مهیا کرده است و ابزار جراحی خویش گداخته است تا هر زمان که نیاز افتد آن را بر دل­های نابینا و گوش­های ناشنوا و زبان­های ناگویا برنهد."(2)

در شریعت اسلام، آنچه برای سلامت جسم و جان، خطرناک و زیان­بار باشد، حرام یا مکروه شمرده شده و آنچه لازم و مفید باشد، واجب یا مستحب، و غیر آنها مباح شناخته شده است. این بدان معناست که طب پیشگیری در متن مقررات و احکام پنج­گانه اسلام تنیده شده و اجرای کامل و دقیق قوانین الهی در زندگی، سلامت جسم و جان را به همراه دارد.

امام رضا علیه­السلام درباره حکمت آنچه حلال یا حرام شده است، می­فرماید:

"أَنَّا وَجَدْنَا کُلَّ مَا أَحَلَّ اللَّهُ تَبَارَکَ وَ تَعَالَی فَفِیهِ صَلاحُ الْعِبَادِ وَ بَقَاؤُهُمْ وَ لَهُمْ إِلَیهِ الْحَاجَةُ الَّتِی لا یسْتَغْنُونَ عَنْهَا وَ وَجَدْنَا الْمُحَرَّمَ مِنَ الأَشْیاءِ لا حَاجَةَ لِلْعِبَادِ إِلَیهِ وَ وَجَدْنَاهُ مُفْسِداً دَاعِیاً إِلَی الْفَنَاءِ وَ الْهَلاک: ما می­بینیم هر آنچه که خداوند تبارک و تعالی حلال کرده، در آن صلاح و بقای بندگان است و بدان

ص:89

نیازی گریزناپذیر دارند، و می­بینیم آنچه حرام شده است، بندگان بدان نیازی ندارند و موجب تباهی و نابودی­ است."(1)

در این سخن، امام تصریح می­فرماید که آنچه حلال شمرده شده، مانند خوردن و آشامیدن و ازدواج، اموری است که مردم برای تامین سلامت، رفاه و آسایش خود بدان نیاز دارند و مصالح زندگی و بقای آنها وابسته به آن است و به عکس، آنچه تحریم شده، اموری است که نه تنها مورد نیاز مردم نیست، بلکه به زیان سلامت و آسایش آنان و موجب هلاکت آنهاست.(2)

ص:90

اللَّهَ قِیاماً وَ قُعُوداً وَ عَلی

جُنُوبِهِمْ"(1) فرمود: افراد سالم نماز را ایستاده، افراد بیمار نشسته و افراد عاجز به پهلو خوابیده به جای آورند.(2)

ج. بیمارانی که روزه برای آنها ضرر دارد و یا ممکن است منجر به تشدید بیماری آنها شود، از روزه گرفتن معافند و پس از بهبودی آن را به جا می­آورند، اما پیرمردان و پیرزنان و یا دیگر افرادی که طاقت روزه گرفتن ندارند، مطلقا از روزه معافند و به جای آن فدیه ای پرداخت می­کنند: "أَیاماً مَعْدُوداتٍ فَمَنْ کانَ مِنْکُمْ مَریضاً أَوْ عَلی سَفَرٍ فَعِدَّةٌ مِنْ أَیامٍ أُخَروَ عَلَی الَّذینَ یطیقُونَهُ فِدْیةٌ طَعامُ مِسْکینٍ..."(3)

د. در مراسم حج، بیمار می­تواند قبل از انجام قربانی و زودتر از دیگر حاجیان سر بتراشد، البته باید فدیه­ای بدهد: «وَ أَتِمُّوا الْحَجَّ وَ الْعُمْرَةَ لِلَّهِ ... فَمَنْ کانَ مِنْکُمْ مَریضاً أَوْ بِهِ أَذیً مِنْ رَأْسِهِ فَفِدْیةٌ مِنْ صِیامٍ أَوْ صَدَقَةٍ أَوْ نُسُک» (4)

ه. جهاد از بیماران و معلولان برداشته شده است: "لَیسَ عَلَی الْأَعْمی حَرَجٌ وَ لا عَلَی الْأَعْرَجِ حَرَجٌ وَ لا عَلَی الْمَریضِ حَرَجٌ"(5)این آیه در سیاق آیات جهاد بکار رفته و لذا مفسران، نفی حرج را به نفی جهاد تفسیر کرده­اند.

مشابه آیه فوق، آیه 61 سوره نور است: "لَیسَ عَلَی الْأَعْمی حَرَجٌ وَ لا عَلَی الْأَعْرَجِ حَرَجٌ وَ لا عَلَی الْمَریضِ حَرَجٌ وَ لا عَلی أَنْفُسِکُمْ أَنْ تَأْکُلُوا مِنْ بُیوتِکُمْ أَوْ بُیوتِ آبائِکُمْ ..."، که در اینجا برخی مفسران به اعتبار آیات مشابه، آن را به معاف بودن بیماران از جهاد تفسیر کرده­اند و برخی با توجه به جملات بعدی، به لزوم توجه مردم به بیماران در امر تغذیه؛ زیرا براساس روایات، قبل از اسلام، نابینا و لنگ و مریض حقّ نداشتند با افراد سالم غذا بخورند و این آیه این حرج را از آنان برداشت و به آنان اجازه داد تا با افراد سالم غذا بخورند.(6)

ص:92

اما آنچه مسلم است این دو آیه به طور مطلق امور حرجی را از معلولان و بیماران بر­داشته و متعلَّق نفی حرج را بیان نکرده، که در چه امری بر آنها حرج نیست، بنابراین می­توان گفت: هر چیزی که موجب حرج بر بیماران شود، از آنان برداشته شده، چه در جهاد باشد و چه غیر آن. چنانکه علامه طباطبایی در ذیل آیه اول می­فرماید: نفی جهاد از لوازم نفی حرج است، نه خود آن.(1)

تکرار کلمه "حرج" نیز، بر نفی حرج از معلولان و بیماران تاکید دارد، با آنکه می­توانست همانند آیه 91 سوره توبه هر سه مورد را به هم عطف کند و کلمه حرج را یک بار بیاورد.

لازم به ذکر است که واژه­های "اعمی" و "اعرج"، عموم معلولان جسمی- حرکتی و کلمه "مریض"، عموم بیماران را شامل می شود که خداوند هر گونه امر حرجی را از آنها برداشته است.

شاید بتوان از آیات فوق، چنین استنباط نمود که اگر خداوند در واجبات خود، به بیماران تخفیف ویژه داده است، باید قوانین جامعه اسلامی نیز برای این گروه شرایط ویژه قائل شود و آحاد جامعه و حکومت اسلامی، آنچه را موجب عسر و حرج برای بیماران می شود، از آنان بردارند، چه در امر درمان و هزینه های آن، چه در محیط کار و شرایط آن، چه در زندگی و امکانات آن.

امیرمومنان علی علیه­السلام در نامه خود به مالک اشتر یکی از وظایف حاکم اسلامی را رسیدگی به افراد رنجور و ناتوان که در اثر بیماری از پا افتاده و زمین­گیر شده­اند، می­شمرد و می­فرماید:

ص:93

"اللَّهَ اللَّهَ فِی الطَّبَقَةِ السُّفْلَی مِنَ الَّذِینَ لَا حِیلَةَ لَهُمْ وَ الْمَسَاکِینِ وَ الْمُحْتَاجِینَ وَ ذَوِی الْبُؤْسِ وَ الْزَمْنَی: از خدا بترس در باره ی زیردستان بیچاره و تهیدستان نیازمند و افراد گرفتار و بیمار." و در ادامه همین بخشنامه حکومتی می­نویسد: هنگامی که نماز را به جماعت با

مردم می­خوانی آن را طولانی مکن، زیرا برخی از نمازگزاران بیمارند (و توان نماز طولانی ندارند.)"(1)

در روایات، عیادت از بیماران و رسیدگی به امور آنان مورد تاکید فراوان است و یکی از حقوق برادران دینی بر یکدیگر شمرده شده است. در تاریخ آمده که رسول خدا شخصا به دیدن بیماران می­رفت و با سخنان خود به آنان آرامش می­بخشید. به یک نمونه تاریخی اشاره می­شود:

"عَادَ رَسُولُ اللَّهِ صلی الله علیه و آله سَلْمَانَ الْفَارِسِی فِی عِلَّتِهِ فَقَالَ یا سَلْمَانُ: إِنَّ لَکَ فِی عِلَّتِکَ إِذَا اعْتَلَلْتَ ثَلَاثَ خِصَالٍ أَنْتَ مِنَ اللَّهِ عَزَّ وَ جَلَّ بِذِکْرٍ وَ دُعَاؤُکَ فِیهَا مُسْتَجَابٌ وَ لَا تَدَعُ الْعِلَّةُ عَلَیکَ ذَنْباً إِلَّا حَطَّتْهُ مَتَّعَکَ اللَّهُ بِالْعَافِیةِ إِلَی انْقِضَاءِ أَجَلِکَ: پیامبر اکرم سلمان فارسی را عیادت کرد و فرمود: ای سلمان این بیماری برای تو سه چیز به دنبال دارد: همواره خدا را یاد می­کنی، دعایت مستجاب می­شود، و بیماریت هیچ گناهی برایت باقی نمی­گذارد، خداوند تو را تا آخر عمر سلامت بخشد."(2)

ص:94

و سپس تالیف متون طبی، زمینه رشد و شکوفایی علم طب را در میان آنان فراهم ساخت.

در قرن اول هیچ کوشش علمی در امر طب دیده نمی­شود و فقط سخنان پیامبر و برخی امامان معصوم در این زمینه سینه به سینه نقل می­گردد. اما تلاش دانشمندان اسلامی در قرون بعدی تا

آنجا پیش رفت که در قرن نهم میلادی، پزشکان مسلمان با تالیفات خود از دیگران پیشی گرفتند و در اوایل قرن دوازدهم میلادی کتاب "قانون" بوعلی به زبان لاتین ترجمه و در مراکز آموزشی مغرب زمین به عنوان کتاب درسی شناخته شد.

کتابی که به اکثر زبان­های رایج ترجمه شد وتا ظهور طب جدید در قرن نوزدهم، مرجع رسمی آموزش و درمان در نقاط بسیاری از جهان بود. علاوه بر "قانون"، کتاب "الحاوی" رازی به زبان لاتین ترجمه و در مراکز طبی اروپا تدریس شد.

جالب آنکه بر اساس برخی نگاشته­ها، در صدر اسلام، گوشه ای از مسجد النبی به محل درمان بیماران اختصاص یافته و پیامبر و صحابه بعد از نماز از آنان عیادت می­کردند.(1)

تا اوایل سده سوم هجری، پیشرفت­های چشمگیری که در طب توسط مسلمانان صورت گرفته باشد، محسوس نبود. نخستین پزشک ایرانی که رکنی از ارکان چهارگانه طب اسلامی را بنیان نهاد، "ابن ربن طبری" بود. او به سال 192 هجری قمری در مرو متولد شد و در ده سالگی به همراه پدرش در خدمت مازیار به مازندران (طبرستان) درآمد. پس از دستگیری و قتل مازیار توسط مأمون خلیفه عباسی، به ری گریخت و از آنجا به بغداد رفت.

ص:96

او در بغداد مسلمان شد و کتابی در حقانیت اسلام تألیف کرد. اما مهم­ترین تالیف او، کتاب "فردوس الحکمة" در پزشکی است. از نظر تاریخی، او با تالیف این کتاب نخستین ستون طب اسلامی را بنیان گذارد. ابن ربن طبری در سال 274 هجری قمری درگذشت.

دومین ایرانی بنیان­گذار طب اسلامی، محمد بن زکریای رازی است که در ری چشم به جهان گشود. در آن تاریخ، ری کانونی علمی و مرکزی آموزشی مشهور در جهان اسلام بود و گروهی دانشمند از این شهر برخاسته بودند.

او در جوانی، زرگری را که شغل پدرش بود، پیشه خود ساخت و مدتی هم به کیمیاگری روی آورد. اما یک تصادف سبب گردید که به سمت و سوی پزشکی سوق داده شود. رازی ، با هوش و ذکاوتی که داشت در این رشته پیشرفت کرد و به شهرتی جهانگیر رسید.

رازی پس از خاتمۀ تحصیلات پزشکی، به طبابت و تحقیق پرداخت و آثار ارزنده­ای در پزشکی، داروشناسی و داروسازی، حکمت و کیمیا (شیمی)، نجوم، هیئت، ماوراء الطبیعه و امثال آنها به وجود آورد.

رازی در اواخر عمر نابینا شد و با آنکه درآمد سرشاری داشت، ولی به خاطر بخشش­های فراوان و درمان رایگان بینوایان و پرداختن پول داروی آنها، به هنگام مرگ در سال 313 هجری قمری، تقریبا فردی فقیر و بی­چیز بود.

اثر پزشکی مهم و جهانی رازی، "الحاوی" است که مشتمل بر کلیات بیماری­ها و آموخته­های تجربی وی و شرح حال بیماران است.

"علی بن عباس مجوسی اهوازی" سومین رکن از ارکان پزشکی اسلامی است که از پزشکان بزرگ و برجستۀ ایرانی می­باشد و در بنیان نهادن طب اسلامی خدمات شایانی کرده است.

ص:97

او در حدود 318 یا 328 هجری قمری در اهواز چشم به جهان گشود و

پزشکی را نزد ابوماهر موسی ابن­سیار آموخت. خود او نیز جداگانه به مطالعه و تحقیق پرداخت و در این رشته استاد و نویسنده شد.

او برای عضد الدوله دیلمی دایرةالمعارفی طبی نوشت به نام " الملکی" یا "کامل الصناعة الطبیة"، شامل بیست مقاله که ده مقاله در طب عملی و ده مقاله در طب نظری است.

کار بزرگ دیگر اهوازی، نقد و تفسیر آثار بقراط، جالینوس و حتی رازی است که تا آن تاریخ چنین عملی سابقه نداشت. اهوازی در سال 384 هجری قمری وفات یافت.

چهارمین رکن پزشکی اسلامی، ابن­سینا است که به سال 370 هجری قمری متولد شد. بوعلی در سن 16 سالگی تحصیلات پزشکی را آغاز نمود و پس از تحمل زحمات و مشقات بسیار، پزشکی نام­آور شد.

این طبیب بزرگ و فیلسوف برجسته، که روحی ناآرام داشت، از بخارا به خراسان و سپس به گرگان و همدان و اصفهان رفت و سرانجام به سال 428 در همدان وفات یافت. بیشتر آثار طبی و غیر پزشکی او در طول همین سفرها تألیف یافته است.

از بوعلی سینا آثار و مؤلفات بسیار باقی مانده است که به بیش از 200 جلد می­رسد. "قانون" در طب و "شفا" در فلسفه، مهم­ترین و مشهورترین آنهاست.

"قانون" مفصل­ترین کتاب طبی ابن­سینا است که مشتمل بر پنج کتاب است که هر یک به چند فن و تعلیم و جمله و فصل تقسیم شده است و بر این کتاب شرح­های بسیار نوشته­اند.

ص:98

"قانون" نخستین بار از عربی به لاتین ترجمه شد و البته به عبری، انگلیسی، روسی و فارسی نیز ترجمه شده است. کتاب قانون کتاب درسی چندین دانشگاه و دانشکده پزشکی اروپا بوده است.

در قرن پنجم هجری، "سید اسماعیل جرجانی" به سال 434 قمری در گرگان دیده به جهان گشود. بیشتر شهرت او در پزشکی به خاطر تألیفات وی به فارسی است. زیرا تا آن زمان پزشکان و فلاسفه و دیگر دانشمندان ایرانی کتاب­های خود را به زبان عربی می­نوشتند.

اثر پزشکی مهم و مشهور جرجانی، "ذخیره خوارزمشاهی" است که آن را برای قطب الدین محمد بن انوشتکین خوارزمشاه نوشت و در اندک مدت مورد استقبال ایرانیان قرار گرفت. اهمیت او در علم طب از دو جهت است: اول آنکه او بعد از ابن­سینا نخستین کسی است که در آثار خود همة مباحث علم طب را چنان که قدما می­اندیشیده اند با تحقیقات جدید مطالعه کرد و دوم آنکه مهمترین آثار طبی را در زبان فارسی پدید آورد و جمیع مباحث مربوط به علم پزشکی را در آن کتب درج کرد و بسیاری از اصطلاحات پارسی را در این علم که تا آن عهد وجود داشت در کتب خویش گرد آورد.

کتاب او که از ارکان طب شمرده می­شد، مفصل­ترین و جامع­ترین کتاب طب به زبان فارسی است. این کتاب در دوازده مجلد است که هر کتاب خود به چند باب و فصل تقسیم و همة ابواب طب و تشریح و ادویة مفرده و مرکبه را شامل می­شود.(1)

ص:99

یونانی بویژه بقراط و جالینوس بوده است."(1)

استاد محقق در مقدمه­ای که بر کتاب "مختصر در علم تشریح" نگاشته است، پس از آنکه منابع ایرانی، هندی و یونانی را برای طب اسلامی ذکر می­کند، می­نویسد:

"مهمترین منبع پزشکی اسلامی، آثار دانشمندان یونانی به ویژه بقراط و جالینوس بوده است. این آثار مورد استفاده دانشمندان بزرگ اسلامی همچون علی بن عباس مجوسی اهوازی در کتاب "کامل الصناعة" و محمد بن زکریای رازی در "الحاوی" و ابن سینا در "قانون" و ابوریحان بیرونی در "الصیدنه" قرار گرفت. و این کتاب­ها نیز منبع مهمی برای تالیفات دانشمندان بزرگ ایرانی گردید که پزشکی را به زبان فارسی تالیف کردند که از مهمترین این تالیفات می توانیم از "الابنیه عن حقائق الادویه" ابو منصور موفق هروی و "هدایه المتعلمین" اخوینی بخاری و "ذخیره خوارزمشاهی" سید اسماعیل جرجانی را نام ببریم."

یک بررسی مختصر آماری نشان می­دهد که: اهوازی در مجلد اول کتاب خود "کامل الصناعة الطبیة"، که توسط مؤسسه احیاء طب طبیعی چاپ شده، 27 بار از جالینوس و 47 بار از بقراط نام برده است. رازی نیز در "الحاوی" همین روش را داشته و مثلاً در باب ادویه مفرده عموماً به دیسقوریدوس، جالینوس و بولس ارجاع می­دهد.

ابن­سینا در قانون 49 بار به بقراط ارجاع داده، اما در موارد معدودی به سخن پیامبر اسلام اشاره کرده است. به عنوان مثال در انتخاب مرضعه می­گوید: مرضعه نباید مجنون باشد و بعد به سخنی از پیامبر اکرم در این زمینه اشاره می­کند. بیرونی

ص:101

نیز در کتاب "الصیدنة" بیش از همه به جالینوس، بقراط و دیسقوریدوس ارجاع

می­دهد.

باید توجه داشت که وقتی پسوند اسلامی برای یک علم به­کار می رود بار معنایی خاصی بدنبال دارد. به عنوان مثال وقتی می گوییم اقتصاد اسلامی یعنی اقتصادی که احکام شریعت اسلامی در انجام معاملات و عملیات بانک­داری، بیمه و گمرک آن ساری و جاری باشد. آیا طب اسلامی چنین است؟

دانشمندان علوم اسلامی، آنچه را در قرآن کریم و احادیث پیامبر اسلام، درباره حفظ صحت و سلامت و جلوگیری از بیماری وارد شده بود، جداگانه گردآوری کرده، آن را به عناوینی چون "طب النبی" یا "طب النبوی" موسوم ساختند که از میان مهم­ترین آنها، به "الطب فی الکتاب و السنّة" عبد اللطیف بغدادی، "الطب النبوی" ذهبی، "الطب النبوی" ابن القیم و "الرحمة فی الطبّ و الحکمة" سیوطی می­توان اشاره کرد.

اما چنانکه در کلام استاد محقق مشاهده شد، پزشکان بزرگ مسلمان در آثار خود عمدتاً به بقراط و جالینوس و سایر دانشمندان یونانی ارجاع داده­اند و از آیات قرآن و روایات نبوی یا استفاده­ای نشده و یا صرفاً در حد تیمن و تبرک به برخی روایات اشاره­ای شده است، نه آنکه این معارف، مصدر و آبشخور مکتب طبی ایشان باشد.

علت این غفلت برای ما روشن نیست، شاید احادیثی که در دسترس ماست در اختیار ایشان نبوده و یا دیدگاه خاصی در استفاده از احادیث طبی داشته­اند و یا حجم وسیع کتب ترجمه شده یونانی ناشی از نهضت ترجمه، عرصه را بر حضور آموزه­های دینی در وادی طب تنگ نموده بود. به هر حال میان متون طبی پزشکان اسلامی و متون دینی مربوط به طب، ارتباطی برقرار نشد و این دو به صورت جدا و مجزا از یکدیگر مورد استفاده قرار می­گرفتند.

ص:102

علاوه بر تفاوت طب سنتی با طب اسلامی در مصادر، که به آن اشاره شد، در تعامل با احکام شرع نیز، میان آنها تفاوت آشکاری وجود دارد. در طب سنتی حلال و حرام مطرح نیست، به همین جهت در کتب مشاهیر آن، مصرف خمر هم برای حفظ صحت و هم برای درمان بیماران توصیه شده است. برخی از ایشان به طور مفصل به این موضوع پرداخته­اند، از جمله نویسنده ذخیره خوارزمشاهی در مبحث "ستة ضروریة" و در بخش مربوط به اکل و شرب چند باب را به شراب اختصاص داده، خواص آن را برشمرده، روش مصرف، مجلس مناسب برای شراب و روش­های رفع خمار را به تفصیل شرح داده است.

صاحب کتاب "حفظ الصحة ناصری" نیز پس از یک بحث کشدار فقهی در باب شراب، باز مصرف آن را برای حفظ صحت جایز دانسته ­است. به نظر می رسد استفاده از شراب در طب سنتی به علت سیطره علمی مسیحیان در قرون اولیه بوده است، چرا که ایشان نخستین مترجمان و مولفان کتب طبی در قرون دوم و سوم بوده­اند.

همچنین استفاده از حیوانات حرام گوشت یا به­کارگیری اجزائی از حیوانات که خوردن آن شرعاً مجاز نیست، در منابع مهم طبی توصیه شده است، مانند خوردن استخوان انسان، قضیب حمار و جند بیدستر. اما در طب اسلامی یک قاعده مهم وجود دارد و آن قاعده این است که در حرام شفا نیست.

البته دانشمندان بزرگ مسلمان چون در دامان اسلام رشد کرده­اند، مقلد متقدمین نبوده و در مواردی به نقد یا رد نظرات گذشته، از جمله نظرات بقراط و جالینوس نیز پرداخته­اند که می­توان به کتاب "الشکوک الی جالینوس" رازی اشاره کرد. این نوابغ با تکیه بر عقلانیت و نبوغ خویش، از منابع طبی یونانی، ایرانی و هندی بهره برده،

ص:103

نقایص آنها را برطرف کردند، به آنها نظم و ترتیب بخشیده و به صورتی مدوّن عرضه نمودند.

نتیجه آنکه آنچه به عنوان طب اسلامی رایج است و به آثار دانشمندان بزرگ مسلمان چون رازی، اهوازی و بوعلی، نام طب اسلامی را نسبت می­دهند، یک سوءتفاهم است، زیرا وقتی یک مکتب طبی با تلفیقی از مکاتب طبی ایران، هند و یونان بوجود می­آید و عمده مترجمان و بنیان­گذاران اولیه آن نیز مسیحی، یهودی یا مشرک هستند و نسبتی با قرآن و حدیث ندارند، نمی­توان آن را طب اسلامی نامید. به عبارت دیگر برای آنکه مشخص شود یک علم اسلامی هست یا نه، باید ببینیم در مصادر و منابع آن علم، چقدر از منابع اصیل دین یعنی قرآن و حدیث بهره­برداری شده است. شاید بتوان طب سنتی ایران را، طب مسلمانان نامید، اما عنوان "طب اسلامی" نامی ناهمگون با این طب است.(1)

ص:104

ویژگی­های روح انسان این است که می­تواند تجلّی­گاه اسماء و صفات حق تعالی و جلوه­گاه کمالات او قرار بگیرد؛ به همین دلیل در روایات از قلب انسان مؤمن به عرش خداوند رحمان تعبیر شده است.(1)

آنجا که قتل یک انسان را همانند کشتن همه انسانها شمرده است.(1) این احترام و حرمت مخصوص مسلمان­ها نیست، بلکه غیر مسلمانانی نیز که با مسلمین سر جنگ ندارند و در یک زندگی مسالمت آمیز با آنها بسر می برند، جان و مال و ناموس­شان محفوظ است و تجاوز به آن حرام و ممنوع است.(2)

حق حیات خود

«در احکام دینی موضوعی مورد توجه قرار گرفته است که در قوانین و نظام­های حقوق بشری مطرح نشده و این یکی از امتیازهای ادیان آسمانی است. در قوانین بشری، هر کس باید حیات و زندگی دیگران را محترم بشمارد و در برابر آن مسئول است، ولی مسئولیتی در قبال حیات و زندگی خود ندارد. اما در نگاه ادیان، انسان نه تنها نمی­تواند حیات دیگران را تهدید کند، بلکه حتی حق ندارد به زندگی و حیات خود آسیب رساند. خودکشی به همان میزان مذموم است که دیگرکشی.

پدیده زشتی که که در دنیای به ظاهر متمدن امروز رواج یافته و قوانین بشری آن را مجاز شمرده، سقط جنین است که به مادر حق می­دهد فرزند خود را بکشد، به این بهانه که جنین جزئی از بدن اوست و او حق دارد در باره خود و اجزای بدنش هرگونه که بخواهد تصمیم بگیرد.

انگیزه­های سقط جنین را دست کم در دو دسته کلی می­توان دسته­بندی کرد:

یک. انگیزه­های قانونی و شرعی مانند خطر ادامه بارداری برای زندگی و سلامت مادر، دشواری فوق­العاده (حرج) ادامه بارداری برای مادر، مرگ جنین، عیب مهم یا بیماری بی­درمان.

ص:107

دو. انگیزه­های غیرموجه مانند زیاد بودن فرزندان خانواده، کنترل جمعیت جامعه، نزدیک بودن زمان دو بارداری، کم یا زیاد بودن سن مادر، پنهان کردن بارداری، تمایل نداشتن به وجود فرزند، بارداری ناخواسته از شوهر یا دیگری.

امروزه برای آسان کردن روابط جنسی و برداشتن موانع از سر راه آن، افزون بر تسهیلات قانونی مانند گسترش آزادی­های فردی، هرگونه جلوگیری از بارداری قانونی شده و در عین حال، اگر مادری تمایل به ادامه حمل نداشت، می­تواند بدون هیچ محذور اخلاقی و قانونی جنین را سقط کند.

قانونی شدن سقط جنین، سبب شده است که 25٪ تا 40٪ از موارد بارداری، به سقط عمدی جنین دچار شود. در امریکا، در سال 1983، 25 میلیون جنین سقط شد و در سال 1984 این رقم به 40 میلیون مورد رسید.» (1)

عجیب است که دنیای امروز، عرب جاهلی را به­خاطر زنده به­گور کردن دخترانْ متوحّش می­خواند، در حالی که اولا این کار تنها توسط پدران صورت می­گرفت، و ثانیا فقط دختران مورد بی­مهری قرار می­گرفتند و ثالثا ترس از فقر و ننگ آنان را به این کار وامی­داشت؛ اما آنان­که خود را متمدن می­خوانند، تحت عنوان آزادی روابط جنسی اجازه می­دهند مادری که باید مظهر رحمت و رافت نسبت به فرزند باشد، جنین خود را سقط کند، چه پسر باشد و چه دختر.

قرآن کریم در آغاز سوره تکویر، پس از تصویر اوضاع خورشید و ستارگان و کوهها و دریاها در قیامت، پیش از گشودن نامه اعمال بندگان، به موضوع دختران زنده به­گور شده پرداخته، که نماد ننگ ابدی جاهلیت­ است و با بیانی احساسی، پدران بی­احساس را به محاکمه کشانده است، باشد که این پدیده ضد انسانی

ص:108

از جامعه بشری ریشه­کن شود: "وَ إذا المَوءودة سُئِلت بِأی ذَنب قُتِلت: و درباره دختران زنده به­گور پرسیده شود: به کدامین گناه کشته شدند؟"(1)

برای بچه شیری نماند و اذیت شود. در سوار شدن بر آن خسته اش نکند و میان آن و سایر شتران عدالت را رعایت نماید. شتر خسته را آسوده گذارد و زیادی از آن کار نکشد و اگر از راه رفتن ناتوان شده آن را آرام براند. وقتی به آبگیرها می رسند مهلت آب خوردن به آنها بدهد و هنگام عبور از سبزه زار آنها را به جاده نکشاند. و در لحظاتی آنها را به حال خود بگذارد و به هنگام آب خوردن و چریدن مهلتشان دهد."(1)

امام صادق علیه­السلام، هنگامی که شنید: زنی گربه­ای را به ریسمانی بسته و آن حیوان از تشنگی جان داده است، فرمود: خداوند آن زن را به عذاب خود گرفتار خواهد کرد.(2)

امام حسن علیه­السلام را دیدند که غذا می خورد و سگی پیش روی او بود؛ آن حضرت هر لقمه ای که می خورد لقمه ای هم برای سگ می گرفت. گفتند: اجازه دهید سگ را دور کنیم، فرمود:

"إِنِّی لَاَسْتَحِیی مِنَ اللَّهِ تَعَالَی أَنْ یکُونَ ذُو رُوحٍ ینْظُرُ فِی وَجْهِی وَ أَنَا آکُلُ ثُمَّ لا أُطْعِمُهُ: از خداوند حیا می­کنم که من غذا بخورم و به جانداری که به من نگاه می­کند غذا ندهم."(3)

از رسول خدا صلی الله علیه و آله و سلم نقل شده است که آن حضرت در جمع اصحابش فرمود: شخصی در بیابان سخت تشنه شد. چاه آبی یافت و در آن فرو رفت و سیراب شد. چون بیرون آمد، سگی را دید که از تشنگی زبان برآورده و له­له می زند. بار دیگر در چاه فرو رفت و موزه اش را پر از آب کرد و بالا آمد و سگ را نیز سیراب کرد.

ص:110

خداوند به خاطر این کار، به او پاداش داد و گناهانش را آمرزید. یاران عرض کردند: ای رسول خدا آیا نیکی به حیوانات نیز پاداش دارد؟ آن حضرت فرمود: "نیکی به هر جانداری پاداش دارد."(1)

علامه محمدتقی جعفری، در آغاز رساله "حقوق حیوانات در فقه اسلامی" می­نویسد:

«در اروپای قرن اخیر حرکاتی در بارۀ حمایت از حیوانات مشاهده می شود که مستند به عاطفه محض است واز انگیزه اصیل حقوقی برخوردار نمی باشد. اما در اسلام جان هر جانداری، مادام که عامل ضرر بر انسان­ها نباشد، محترم است. و این احترام منشأ وضع قوانین حقوقی در بارۀ حیوانات گشته است.»

ایشان در اثبات نظر خود، بیش از 30 دستور اسلامی، در رابطه با مراعات حقوق حیوانات را بیان می­کند که به ذکر یک نمونه بسنده می­کنیم:

«شکار حیوانات برای تفریح حرام است. به همین جهت کسی که برای تفریح به شکار می رود، سفرش معصیت است و باید نماز را تمام بخواند.»(2)

ایشان در پایان این رساله چنین نتیجه­گیری می­کند:

«این دستورات دینی به خوبی نشان می­دهد که احترام حیوان بدان جهت است که دارای حیات است، نه بدان جهت که یک ماده اقتصادی مفید است، و با نظر به این دستورات می توان ارزش و احترام حیات انسان را، که از نظر

ص:111

عظمت قابل مقایسه با دیگر جانداران نیست درک کرد. ضمنا این حقیقت هم اثبات می شود که هر فرد وجامعه ای برای حیات انسانی ارزش و احترامی قائل نشود، آن فرد و جامعه هر ادعایی که در بارۀ رشد و کمال داشته باشد، جز دروغ و فریب و به مسخره گرفتن دیگران چیز دیگری در بر ندارد.»(1)

خداوند نظام عالم را بر اسباب و مسببات بنا نهاده و برای درمان دردهای آدمی، انواع داروها در طبیعت قرار داده و برخی را در قرآن و بعضی را از زبان پیامبران و اولیائش به مردم معرفی کرده است. عسل، از جمله خوراکی­هایی است که علاوه بر خاصیت غذایی، خاصیت دارویی داشته و خداوند آن را وسیله شفا قرار داده­است: «یخْرُجُ مِنْ بُطُونِها شَرابٌ مُخْتَلِفٌ أَلْوانُهُ فیهِ شِفاءٌ لِلنَّاسِ: از شکم زنبور، شهدی شیرین در رنگهای مختلف بیرون آید که در آن درمانی برای مردم است.»(1)

خداوند در بدن آدمی یک دستگاه ایمنی قرار داده که به واسطه آن در برابر بیماری ها مقاومت می کند و میزان توانایی یا ناتوانی این دستگاه در تقدیر خداوند است، و اگر او این ایمنی و مصونیت را برطرف کند، هیچ کس قادر بر حفظ بیمار نخواهد بود، حتی اگر انواع داروها را مصرف کند. بنابراین پزشک باید خود را واسطه ببیند و بداند داروهایی که تجویز می­کند، همه وسیله­اند و تأثیر آنها به اراده خدا، و بهبودی بیمار، کار خداست. چنانکه حضرت عیسی به هنگام درمان بیماران می گفت: «وَ أُبْرِئُ الْأَکْمَهَ وَ الْأَبْرَصَ ..... بِإِذْنِ اللَّه: کور مادرزاد و بیمار برص را به اذن خدا شفا می دهم.» (2)

2- اِحیای بیمار

قرآن کریم پس از نقل ماجرای فرزندان آدم که منجر به قتل هابیل گردید، می فرماید:

«مِنْ أَجْلِ ذلِکَ کَتَبْنا عَلی بَنی إِسْرائیلَ أَنَّهُ مَنْ قَتَلَ نَفْساً بِغَیرِ نَفْسٍ أَوْ فَسادٍ فِی الْأَرْضِ فَکَأَنَّما قَتَلَ النَّاسَ جَمیعاً وَ مَنْ أَحْیاها فَکَأَنَّما أَحْیا النَّاسَ جَمیعاً وَ لَقَدْ جاءَتْهُمْ رُسُلُنا بِالْبَیناتِ ثُمَّ إِنَّ کَثیراً مِنْهُمْ بَعْدَ ذلِکَ فِی الْأَرْضِ لَمُسْرِفُون: به­همین جهت، بر بنی­اسرائیل مقرّر داشتیم که هر کس، انسانی را بدون ارتکاب قتل یا فساد در زمین

ص:113

بکشد، چنان است که گویی همه انسانها را کشته و هر کس، انسانی را از مرگ رهایی بخشد، چنان است که گویی همه مردم را زنده کرده است. و رسولان ما،

دلایل روشن برای بنی­اسرائیل آوردند، اما بسیاری از آنها در روی زمین، تعدّی و تجاوز کردند.» (مائده/32)

این آیه از آنچه در تورات درباره قتل نفس آمده است حکایت می­کند، اما آن را به ماجرای هابیل و قابیل گره می­زند، زیرا این ماجرا از طبیعت بشر خبر می دهد، طبیعتی که خاص پسران آدم نبوده و هر انسانی در هر زمانی، گرفتار حسادت و کینه شود، چه­بسا بر سر ناچیزترین مزیتی که در دیگران می­بیند، ابتدا به درگاه ربوبی چون و چرا کند و سپس در صدد برآید که به هر شکل ممکن او را از میان بردارد، هر چند که محسود، دوست و حتی برادر او باشد.

بنی­اسرائیل نیز دست­خوش همین بهانه ها شدند، و حسد و کبر و پیروی هوا وادارشان کرد به اینکه حق را پایمال کنند و به­ناحق خون­های بسیار بریزند و پیامبران بسیاری را به قتل رسانند. لذا این آیه بر حسب دقت و واقع نگری می­فرماید: کشتن یک فرد در نزد خدای سبحان، به منزله کشتن همه بشر است، و در مقابل زنده کردن یک انسان نزد او، به منزله زنده کردن کل بشر است.

البته آیه در مقام بیان حکم تکلیفی نیست و نمی خواهد بفرماید: کسی که یک نفر را کشت، باید دیه و خون­بهای هزاران نفر را بدهد و یا گناهش برابر گناه کسی است که هزاران نفر را کشته است، بلکه در صدد بیان تشبیهی است که خالی از تشدید و تهدید نیست. و به عبارت دیگر بخش اول آیه می­فرماید: از آنجا که طبع انسان، او را به هر سبب و بهانه واهی به ارتکاب قتل، این ظلم عظیم می­کشاند و

ص:114

بنی­اسرائیل هم سابقه­ای طولانی در این جهت داشتند، لذا برایشان واقعیت قتل نفس را بیان کردیم، تا دست از تجاوزها و تعدّی­ها بردارند.(1)

در حقیقت، کسی که دست به خون انسان بی گناهی می آلاید، چنین آمادگی را دارد که انسان­های بی گناه دیگری را نیز به قتل برساند، همچنین کسی که به خاطر نوع­دوستی و عاطفه انسانی، دیگری را از مرگ نجات بخشد، این آمادگی را دارد که چنین برنامه­ای را در مورد هر

انسان دیگری انجام دهد، او علاقمند به نجات انسان­های بی گناه است و از این نظر برای او این انسان و آن انسان تفاوت نمی کند.

علاوه بر آنکه افراد جامعه انسانی همانند اعضای یک پیکرند و هر لطمه ای به عضوی از اعضای این پیکر برسد، اثر آن کم و بیش در سایر اعضا آشکار می­گردد.(2)

از جنبه­ای دیگر، همه انسان­ها دارای یک حقیقت­اند و از یک نفس واحد آفریده شده­اند؛ امری که در آیات قرآن مورد تاکید قرار گرفته است: «خَلَقَکُمْ مِنْ نَفْسٍ واحِدَة»(3)

بنابر این اگر کسی به یکی از انسان­ها سوءقصد کند، گویی به نوع بشر سوءقصد کرده و اگر کسی انسانی را از مرگ نجات دهد، گویا به نوع بشر خدمت کرده است. کشتن یک فرد به منزله کشتن نوع انسان است و زنده کردن یک فرد، به منزله زنده کردن نوع انسان. حرمت جان یک انسان در نزد خداوند، همچون حرمت جان همه انسان­هاست زیرا یک انسان می تواند سرچشمه ی یک نسل باشد و قتل او به منزله ی قتل یک نسل خواهد بود.

البته عبارت «بِغَیرِ نَفْسٍ أَوْ فَسادٍ فِی الْأَرْضِ»، دو نوع قتل را استثنا نموده است: یکی قصاص، که بر اساس آیه شریفه: «وَ لَکُمْ فِی الْقِصاصِ حَیاة»(4)، نه تنها به منزله قتل همه مردم نیست، بلکه مایه حیات جامعه است، زیرا حکم قصاص

ص:115

با گرفتن جان از جانی، به جامعه حیات می­بخشد واز تکرار و شیوع جنایت جلوگیری می­کند. و دوم قتل به جرم فساد است که آیه بعد در باره آن سخن گفته است.

روشن است که مراد از اِحیاء در این آیه، "آفریدن یک انسان"، یا "زنده کردن یک انسان مرده" نیست، بلکه مراد از آن، چیزی است که در عرف، اِحیاء شمرده می­شود. وقتی پزشک بیماری را معالجه می کند و یا غواص غریقی را نجات می دهد،

می­گویند: فلان شخص را زنده کرد و بر او حق حیات دارد.(1)

از این آیه می­توان مطالب زیر را استفاده کرد:

1- همه نفوس بشری، از هر نژاد و قبیله، و با هر مکتب و عقیده، حیاتشان محترم است و نه تنها کسی حق تعرض به جان دیگری را ندارد، (جز آنکه مستحق قصاص یا مجازات باشد)، بلکه اِحیاء هر نفسی، مورد تاکید خداوند است. قرآن، حکم قتل و احیاء را بر نفس، آن هم به صورت نکره «نَفْساً» بار کرده است، یعنی هر کسی باشد، چه کودک چه پیر، چه دانا و چه نادان، چه مرد و چه زن، چه مومن و چه کافر. بنابراین پزشک نباید میان بیماران تفاوت قائل شود و به صورت گزینشی عمل کند، بلکه باید همه را به یک چشم دیده و در درمان آنها بکوشد.

2- طبابت و نجات دیگران از مرگ، کاری است الهی؛ زیرا جز در این آیه که اِحیاء را به انسان­ها نسبت داده، در همه آیات قرآن کریم، این امر به خداوند نسبت داده شده است: «وَ أَنَّهُ هُوَ أَماتَ وَ أَحْیا» حتی در روایات و دعاها، خداوند با نام طبیب معرفی شده است: «یا الله یا طبیب»(2) بنابراین پزشک باید قدر و منزلت کار خود را بداند و درم-ان بی-م(3)اران و احی-ای آنها را به دیده امری الهی، نه م-ادی و

ص:116

دنیوی بنگرد.

3- اگر اقدام در جهت نجات بیمار، احیای او محسوب می­شود، هرگونه تفریط در امر درمان که منجر به مرگ بیمار گردد، قتل نفس محسوب خواهد شد ودر نزد خدا کیفری بزرگ دارد، گرچه بستگان بیمار نتوانند تقصیر پزشک را اثبات کنند و یا او به استناد رضایت بیمار به عمل و پذیرش خطرات آن، خود را در دادگاه تبرئه نماید.

4- نه تنها مباشرت، بلکه مشارکت در هر کاری که منجر به مرگ بیمار گردد، جایز نیست، حتی اگر به درخواست او باشد. لذا اقدام به سقط جنین و اتانازی از سوی پزشک مجاز نیست. زیرا اصل بر احیاء است و هرگونه اقدامی در جهت هلاکت مجاز نیست. البته اگر بیمار، خود جریان درمان را

قطع کند، مانند آنکه دارو را مصرف نکند و یا درخواست مرخص­شدن از بیمارستان را داشته باشد، پزشک وظیفه ندارد او را بر ادامه درمان اجبار کند.

5- در امر احیاء، کمیت مطرح نیست و هر فرد ارزش یک جامعه را دارد. اگر پزشک در تمام دوران طبابتش فقط یک نفر را از مرگ نجات دهد، گویا جامعه­ای را نجات داده است. لذا در حوادثی همچون سیل و زلزله و یا بمباران، باید نهایت تلاش را نمود تا اگر بتوان حتی یک کودک را از زیر آوار نجات داد و نمی توان گفت: این یکی هم مثل دیگران.

6- محکوم کردن قاتل به قصاص، یا کشتن کسی که در زمین سرکشی می­کند، مجاز است؛ زیرا نشانه ارج نهادن به زندگی و حیات دیگر افراد جامعه و عامل پیش­گیری از به خطر افتادن امنیت و حیات آنهاست. به این جهت، قرآن قصاص را حیات می­شمرد؛ هرچند عفو و بخشش را، هرگاه بیم تهدید امنیت عمومی نباشد، ترجیح می­دهد.

ص:117

ص:118

از سوی دیگر، اصول فوق ناظر به رفتار پزشک است و هیچ توجهی به خلق و خو و انگیزه­های او ندارد. چه بسا پزشک متخلق و با فضیلتی که در موقعیت خاص، بر خلاف اصل اتونومی، اقدام به درمان بیمار نماید و او را از مرگ حتمی نجات دهد، اما مورد بازخواست قرار گرفته و امتیاز منفی در کارنامه پزشکی اش ثبت شود.

و از سوی دیگر پزشکی که می داند حیات بیمار در معرض خطر است، ولی با استناد به اصل اتونومی، به راحتی تشخیص خود را کنار گذارده و بیمار را به حال خود رها می کند، مورد تشویق قرار می گیرد.

به بیان روشن، این اصول از دو شرط اساسی برای اخلاقی بودنِ یک عمل خالی است: یکی توجه به حُسن فاعلی و فضیلت­مندی و نیکوسرشتی فاعل و دیگری تکلیفی نبودن فعل از ناحیه حکومت یا قوانین موضوعه و اقدام فاعل بر اساس انتخاب خود.

اکنون پیش از ورود در بحث، به سه مطلب کلیدی به عنوان مقدمه اشاره می­شود:

1- اکثر کارهای انجام شده در زمینه اخلاق پزشکی در ایران، ترجمه متون اخلاق پزشکی غرب است که مبتنی بر اومانیسم و نادیده گرفتن مبانی و تعالیم دینی می باشد. البته پزشکان مسلمان سعی داشته اند آن اصول را از موضع اسلامی مورد نقد و بررسی قرار داده و به تبیین آنها از نگاه آموزه های دینی بپردازند. اما به نظر می رسد کار درست و ماندگار آن است که به جای تطبیق اصول با آموزه­های دین، در مقام کشف دیدگاه دین و پیشوایان دینی در موضوع اخلاق (به طور عام) و اخلاق پزشکی (به طور خاص) برآییم و پس از استقصا و استخراج، به تحلیل و بررسی بنشینیم و اصول و قواعد کلی را از آنها استنباط نماییم.

ص:120

2- "دانشمندان و فلاسفه اسلامی که در علم اخلاق آثاری از خود به جای گذارده اند، مانند: ابن مسکویه در "تهذیب الاخلاق و طهارة الاعراق"، خواجه نصیر الدین طوسی در "اخلاق ناصری" و ملامهدی نراقی در "جامع السعادات"، دیدگاه­های ارسطو در علم اخلاق را پذیرفته و اخلاق اسلامی را مساوی و همسو با اخلاق ارسطویی دانسته اند."(1)

متون اخلاق اسلامی مشحون است از اخلاق یونانی؛ اگر نگوییم مبتنی است بر فلسفه اخلاق یونانی. گویا بزرگان این علم، اخلاق را دانشی بشری دانسته اند که با تکیه بر خِرد، و بی نیاز از

وحی، می توان آن را پایه گذاری و تبیین نمود و در نهایت، از گزاره های وحیانی، در تأیید آن بهره جست.

ابتنای اخلاق بر چهار فضیلتِ حکمت، شجاعت، عفت و عدالت که در کتب اخلاقی دانشمندان اسلامی مبنای مسائل و مباحث اخلاقی قرار گرفته است، ریشه ی قرآنی و روایی ندارد؛ گرچه آیات و روایات در مدح این چهار فضیلت کم نیست؛ اما در قرآن و سنت، "تقوا" به عنوان والاترین فضیلت آدمی، و راه رسیدن به فلاح و سعادت معرفی شده، که در برخی از این کتب مورد غفلت قرار گرفته و به جای آن "عدالت" نشسته است.

ملا احمد نراقی در معراج السعاده در بیان اخلاق حسنه، مقام اول را به عدالت اختصاص داده و می­نویسد:

"بدان که عدالت، افضل فضایل و اشرف کمالات است، زیرا مستلزم جمیع صفات کمالیه است، بلکه عین آنهاست. همچنان که جور که ضد آن است، مستلزم جمیع رذایل، بلکه خود آنهاست. و چگونه چنین نباشد، و حال آن

ص:121

که: عدالت ملکه ای است حاصل در نفس انسان که به سبب آن قادر می شود بر تعدیل جمیع صفات و افعال، و نگاهداشتن در وسط، و رفع مخالفت و نزاع فیمابین قوای مخالفه انسانیه، به نحوی که اتحاد و مناسبت و یگانگی و الفت میان همه حاصل شود.

پس جمیع اخلاق فاضله و صفات کامله، مترتب بر عدالت می شوند. و به این سبب، افلاطون الهی گفته است که: چون از برای انسان صفت عدالت حاصل شد، روشن و نورانی می شود، به واسطه آن جمیع اجزای نفس او، و هر جزوی از دیگری کسب ضیاء و تلألؤ می کند، و دیده های نفس گشوده می شود."(1)

3- علم اخلاق پزشکی، از دو جهت نیازمند شناخت درست انسان است. یکی آنکه زیر مجموعه علم اخلاق است و هدف اخلاق، اصلاح خلق و خو و رفتارهای آدمی است، و دیگر آنکه در حوزه

پزشکی است و کار پزشک روی انسان است. بنابراین ورود در مباحث اخلاق پزشکی، پیش از روشن کردن دیدگاه خود در مورد انسان، موجب سردرگمی است.

انسانِ اسلام با انسانی که مکاتب سکولار معرفی می کنند کاملاً متفاوت است. در اسلام، انسان مخلوق و مملوک خداست و خواست و اراده او در چارچوب خواست و اراده الهی مجاز و محترم است، اما در نگاه سکولار، خدای خالق حق دخالت در زندگی انسان را ندارد و هرکس حاکم علی الاطلاق وجود خود است.

ص:122

در اسلام، انسان دارای دو بعد جسم و روح است و در این میان نیز، اصالت با روح است و جسم مرکبی است برای روح؛ اما در نگاه سکولار، انسان حیوانی تکامل یافته است که وجودش در جسم او خلاصه می شود.

در اسلام ارزش های حقیقی از آن کمالات روحی و معنوی است که در قیامت تجسم می یابد. اما در نگاه سکولار، کمالات آدمی به زندگانی دنیا محدود است و عاقل کسی است که بیشترین بهره و لذت را از دنیا ببرد.

با این مقدمه و بدون هرگونه پیش­داوری و یا قصد تطبیق اصول اخلاق پزشکی نوین با آموزه­های دینی، به بررسی متون اصیل دینی پرداخته و فضایل اخلاقی مطرح در قرآن و روایات را که می­توانست مبنای اخلاق پزشکی اسلامی قرار گیرد، استقصا و آنها را تحت سه فضیلت تقوا، احسان و امانت­داری گردآوری نموده و مورد بحث قرار ­داده­ایم.

ص:123

ص:124

در نگاه سکولار، تعامل پزشک با بیمار در چارچوب رضایت بیمار است، اما در نگاه اسلامی، رضایت بیمار، اگر در چارچوب رضای خدا باشد نافذ است و بیمار همچون پزشک، انسانی است که باید تابع فرمان پروردگار باشد. لذا رضایت بیمار به سقط جنین یا اتانازی مجوز اقدام پزشک نمی­باشد.

اصل اتونومی، پزشک را ملزم می­کند در رفتار خود حقوق بیمار را رعایت کند، اما به انگیزه و اعتقاد پزشک کاری ندارد. بر خلاف تقوامداری که بیمار را بنده خدا معرفی کرده و تلاش در جهت سلامتی او را مایه تقرب به پروردگار و عامل کمال روحی پزشک می داند. این نگاه، هم قالب و ظاهر عمل را حفظ می کند، هم قلب و باطن آن را مقدس می سازد.

تقوا یک فضیلت فردی در ارتباط شخص با خداوند نیست، بلکه عرصه های خانوادگی، اجتماعی و اقتصادی را نیز در برمی­گیرد. پزشک باتقوا، افزون بر انجام وظایف شخصی، ملزم به رعایت تقوا در اقدامات درمانی است. رعایت قوانین و احکام شریعت، تکلیف عمومی همه آحاد جامعه ایمانی است، اما همراه کردن آن با فضایل اخلاقی، چیزی است که از افراد باتقوا انتظار می رود.

تقوا در آثار پزشکان مسلمان

رُهاوی در "ادب الطبیب" که از آثار برجسته پزشکی اسلامی در قرن سوم هجری و کهن ترین اثر در زمینه اخلاق پزشکی در اسلام است، ایمان به خدا را نخستین بایسته در اخلاق پزشکی برمی­شمرد و معتقد است که پزشک باید خود را وقف پروردگار کند.(1)

او در دیباچه کتاب خود ­می­گوید:

ص:126

"من در این کتاب تمام آدابی را که طبیب باید نفس خویش را بدان مؤدب کند و اخلاق پسندیده ای را که بایسته است طبع خود را بدان تربیت کند، گرد آوردم و گوشه ای از تدابیری را که باید در وهله نخست جسم و افعال خویش را بدان ها تدبیر کند وسپس به تدبیر جسم و افعال تندرستان وبیماران

بپردازد، باز گفتم."(1)

رُهاوی باب نخست از کتابش را به ایمان و اعتقادی که شایسته طبیب است، اختصاص داده است، زیرا او در تألیف این کتاب، علاوه بر آموزش آداب حرفه پزشکی، قصد داشته است مبانی اعتقادی را که پزشک باید از آن بهره مند باشد، برجسته و آشکار سازد.

او پس از بیان مقدمه ای می گوید:

"نخستین چیزی که باورش بر طبیب بایسته است صحت اعتقاد می باشد و اولین اصل، ایمان وی است به اینکه هر مخلوقی دارای خالقی یگانه، توانا و فرزانه است که از هر فعلی قصد و نیتی دارد، زندگی­بخش و میراننده، و بیمار کننده و شفابخش است. آن خالق، آفریدگان را به نعمت شناخت آنچه برایشان سودمند است آراست تا از آن شناخت بهره گیرند، و چیزهایی را که به ایشان زیان می رساند برایشان آشکار کرد تا از آنها حذر کنند، زیرا نسبت به آن جاهل بودند. این اولین اصل اعتقادی است که طبیب بایست بدان تمسک ورزد و بدان به درستی باور داشته باشد.

اصل دوم اینکه به خداوند متعال محبتی راستین داشته باشد و با همه عقل و وجود و اختیار خویش به او توجه کند، زیرا منزلت آن که به انتخاب و اختیار

ص:127

خویش دوستدار چیزی است، والاتر از منزلت کسی است که از روی ترس و ناچاری تن به اطاعت می دهد.

اصل سوم اینکه اعتقاد داشته باشد که خداوند، فرستادگانی به سوی بندگانش دارد. ایشان همان پیامبرانش هستند که خداوند آنها را بدانچه که به صلاح ایشان است به سوی خلقش فرستاده؛ چرا که عقل بدون پیامبر نمی تواند مردم را در آنچه که می خواهند و اینکه چگونه بخواهند در زمان مناسب کفایت کند. همچنین خداوند رسولان را آن گونه که خود اراده فرموده از میان مردم برگزید. اینها اصول و ارکانی هستند که پزشک باید بین خود و خالقش آنها را جستجو کند و اعتقاد راست و استواری بدانها داشته باشد."(1)

او سپس به نقل اقوال طبیبان بزرگ در باره اعتقاد به خدا و لزوم اطاعت از او پرداخته و در ادامه بر پرستش خدای متعال تاکید می­کند و می­نویسد:

"اگر بدانچه پیش از این، در مورد اقرار به خدای تعالی و محبت بدو و اعتراف به حقانیت او و اقرار به فرستادگانش و تمسک به پیام های او گفته شد به درستی اعتقاد یافته ای، پس بر تو لازم است او را به گونه ای که موجب خشنودی اوست، پرستش کنی."(2)

رهاوی، کسب روحیه اطاعت را مستلزم تزکیه نفس و آراستن آن به فضایل شمرده و می­نویسد:

"و تو بر این کار قادر نخواهی بود جز اینکه نخست خلق و خوی خویش را اصلاح کنی و کردارت را به سامان بیاوری ... پس بر تو لازم است که نفس

ص:128

خود را ریاضت دهی و او را بر این سه خصلت، یعنی عقل و متانت و عفت، خوگر کنی تا فاضل و آراسته به ادب گردی و نفس خود را پیراسته کنی و آن را لایق آموزش و فراگیری علوم سازی."(1)

از نظر رهاوی، قدم اول برای اصلاح نفس، حفظ چشم و گوش از امور ناپسند و تقید به وظایف دینی است. او در این باره چنین توصیه می­کند:

"بایسته آن است که وی در نگاهداشت چشم و نگاه خود اهتمام ورزد، یعنی اگر نیازی به دیدن نامحرمان و غلام بچگان نیست به آنها ننگرد و بکوشد که همواره به کتاب های حرفه اش و نوشتارهای دینش نگاه کند، زیرا کتاب های دینی موجب قوام اخلاق و تشویق به اعمال پسندیده می شود و کتب تخصصی حرفه اش نیز باعث افزایش علم و دانش او می گردد.

پزشک همچنین باید از گوش هایش محافظت کند، به این معنی که از گفت و شنود با جاهلان و یا از شنیدن یاوه هایی که بدنهادان و ارباب مذاهب باطل بر زبان می آورند،

خودداری ورزد و قاطعانه از نشست و برخاست و معاشرت با این کسان اجتناب کند و تا آنجا که امکان دارد از هر گونه مجادله با آنان بپرهیزد. اگر فرصت گفتگو با فرزانه ای برای او دست داد از آن استفاده کند وگرنه بزرگترین الفت و انس او باید انس به تنهایی و مطالعه در خلوت باشد. بدین سان سزاوار است که طبیب خود را ملزم به حفظ سایر حواس گرداند."(2)

ص:129

رهاوی بر اقامه نماز و نیایش با پروردگار تاکید ویژه دارد و آن را رمز موفقیت و توفیق پزشک در درمان بیماران می­داند:

"نخستین کاری که انسان عاقل پس از برخاستن از خواب و پاکیزگی بدن باید انجام دهد، همانطور که قبلاً هم اشارت کردیم، اقامه ی نماز است، زیرا تشکر از منعم و اقرار به وحدانیت او و اظهار خشوع به پیشگاه او، که سرچشمه ی همه ی خوبی ها و قادر بر همه ی کارهاست، عقلاً و شرعاً واجب است و پرهیز از خطایا و نابودی عیب ها، اگر با صافی کردن قلوب همراه گردد، موجب محو گناهان و اجابت دعاهاست و انسان را به هر آنچه که می پسندد رهنمون می گرداند. با عنایت به این دلایل، سزاوار است که نخستین کار پزشک، نماز باشد و همچنین در واپسین پاس شب نیز، نماز گذارده شود. طبیب می بایست پس از اتمام نماز بخشی از کتاب های مربوط به دینش را مطالعه کند که این امر باعث تشویق او به امور خیر می شود و برانگیزاننده او بر کارهای شایسته است. پس آنگاه مطابق با برنامه ریزی قدما به خواندن کتاب های پزشکی مشغول گردد.

اگر قصد عیادت از بیمارانش را داشت، نماز بامدادی روز را اقامه کند و از خداوند بخواهد که کوشش و تلاش وی را با توفیق قرین گرداند و بیماران را به دست او شفا دهد و سپس با نیتی صادقانه به سوی مریضانش بشتابد که مبتلا به انواع گرفتاری هایند و از شدت بیماری

خواب به چشم هایشان نیامده، حال آنکه وی در کمال تندرستی خفته بوده است. پس خدا را برای این موهبت فراوان سپاس گوید و از او برای بهبود ایشان یاری جوید."(1)

ص:130

رهاوی در بیان منافع پزشکی، به توانایی بر انجام وظایف دینی اشاره کرده و می­نویسد:

"این پیشه بهترین یار و یاور در پرداختن به امور عبادی است، زیرا اگر بدن ها صحیح و سالم باشند، به آدمی امکان می دهند که علم و دانش بیاندوزد و به روزه گرفتن و نمازگزاردن و غیر آن مشغول گردد."(1)

تقوا، شرط اول اخلاق در نزد رهاوی است و همه نیکی­ها و خوبی­ها از آن نشات می­گیرد:

"پزشک باید خلق و خوی خویش را نیک کرده و از سعه صدر برخوردار باشد ... پزشک باید مهربان و دلسوز باشد و این مهم جز با تقوا و خداترسی، محقق نمی گردد. اگر پزشکی چنین ویژگی هایی داشته باشد از او جز سخن راست شنیده نمی شود و هر عملی که از وی سر بزند عموماً در جهت خیر و صلاح مردم است."(2)

بر خلاف دیدگاه اخلاق سکولار که رضایت بیمار را بر رضای خداوند ترجیح می­دهد، رهاوی با نقل سخن جالینوس، پزشک را به تقوا و خداترسی توصیه کرده و می­نویسد:

"جالینوس گوید: پزشک نباید خود را تابع اراده و خواست بیمار کند، چنانچه خواسته ی بیمار موافق مصلحتش نباشد؛ و نیز نباید ترس پزشک از بیمار یا طمع او به پول و ثروت بیمار وی را بدین کار وادارد؛ چرا که فقط باید از خداوند ترسید و تنها باید به حضرت او رغبت نشان داد. چه بسیار کسانی که مردان و زنان بدکردار با دادن پول و وعده و انواع خدمت ها آنها را می فریبند

ص:131

و ایشان نیز به خاطر حرص و آز و نادانی، داروهای کشنده و فرزجه های مسمومی را تجویز می کنند که سبب سقط جنین می شود. تمام این اعمال از روی جهل به عواقب و کفر به خدای نعمت دهنده صورت می پذیرد. ... با مادر گنهکار آن

جنین نباید با مهربانی برخورد کنیم، زیرا رسوایی آن زن باعث می شود که سرنوشت وی موجب عبرت و صلاح سایر زنان گردد."(1)

در واقع قصد رهاوی از بیان این مطالب، دمیدن روح معنوی در جان و روان پزشک است که وی را از گرایش به امور پست دور می کند و سبب می شود که طبیب از هر چیزی که حرفه او را لکه دار می سازد، فاصله بگیرد.

پس از رهاوی، علی­بن­عباس مجوسی مشهور به اهوازی (2)، از استادان و پزشکان دانشگاه جندی­شاپور به موضوع اخلاق پزشکی پرداخته است. به قول جورج سارتون او یکی از سه پزشک بزرگ و مشهور خلافت شرقی بود که خدمت به­سزایی به طب اسلامی و دنیای پزشکی کرده است.

او برای عضدالدولة دیلمی یک دائرة المعارف طبی به نام "کامل الصناعة الطبیة" نوشت که از حیث نظم و ترتیب و تحقیق بر کتاب "الحاوی" زکریای رازی برتری دارد و در مقایسه با کتاب "قانون" ابن­سینا، که بیشتر جنبه عملی دارد، در مرتبۀ پایین­تری قرار دارد. این کتاب شامل بیست مقاله است که ده مقاله در طب عملی و ده مقاله در طب نظری می­باشد و تا پیش از قانون ابن­سینا کامل­ترین کتاب در فن طب شمرده می­شد و در طی قرون متمادی مرجع دانشجویان علم طب بوده است.

اهوازی باب دوم از کتاب پر ارجش را به ذکر وصایای بقراط و سایر اطبای متقدم

ص:132

اختصاص داده که به "پندنامه اهوازی" معروف است. ترجمه این پندنامه را از کتاب پندنامه اهوازی که دکتر محمود نجم­آبادی آن را به فارسی برگردانده نقل می­کنیم:

"هر که بخواهد پزشک دانشمندی گردد باید از پندهای بقراط حکیم که در زمان خود برای پزشکان گفته، پیروی کند. نخستین موعظت آن است که ستایش پروردگار و فرمانبرداری خداوند عزوجل را به جای آرید و پس از آن استادان خود را بزرگ دارید و در خدمت و سپاس­گزاری و گرامی داشتن آنان همت گمارید. همچنان که در حق پدر و مادر خود احترام و نیکی می­کنید و آنان را در دارایی خود شریک می­دانید، باید در حق استادان نیز چنان کنید. فرزندان استادان را نسبت به خود برادر بدانید و هر که بخواهد طب بیاموزد و استحقاق آن را داشته باشد بدون اجر و مزد و شرط و امید تلافی به آنها یاد دهید و آنان را به منزله فرزندان خود و معلمی­نتان بشمارید و از مردمان پست و سفله مانع شوید که این علم شریف را فرا گیرند.

پزشک باید در درمان بیماران و معالجه آنان، چه با غذا و چه با دارو بکوشد، و منظورش از درمان استفاده و پول­پرستی نباشد، و بیشتر اجر و ثواب را مد نظر دارد.

هیچ­گاه داروی خطرناک به بیمار ندهد و وصف آن را نیز برای بیمار نکند، و مریض را به چنین داروها، نه دلالت کند و نه از آن سخن راند. از تجویز داروهای سقط کننده جنین پرهیز کند و آنها را به احدی معرفی نکند.

پزشک باید پاک و با کیش و خداپرست و نیکوروش باشد و از هر ناپاکی و پلیدی و گناه دوری جوید. نسبت به زنان، چه بانو و چه کنیز از نظر بد نگاه نکند، و به منزل آنها جز برای درمان و معالجه وارد نشود.

ص:133

طبیب باید راز بیماران را محفوظ دارد، و از افشای سرّ آنها به خودی و بیگانه و نزدیکان و دوران، دوری جوید، چرا که بسیاری از بیماران، بیماری خود را از پدر و مادر و کسان خود مستور و مکتوم می­دارند، ولی آن را به طبیب می­گویند، پس طبیب باید از خود بیمار در کتمان بیماری بیشتر دقت کند.

بر پزشک است که در جمیع احوال، آنچه را بقراط حکیم فرموده رفتار نماید و پاک­چشم و مهربان و خیررسان و خوش­زبان باشد و در درمان بیماران به خصوص مسکینان و فقرا به­جدّ بکوشد. در فکر سود و اجر از این دسته نبوده، بلکه اگر ممکن شود دارو را از کیسه خود به آنها بدهد و اگر این کار ممکن نگردد به درمان آنها پرداخته شب و روز بر بالین­شان حاضر شود؛ مخصوصاً اگر بیماری آنها حاد و تند باشد زیرا که بیماری­های حاد، زود تغییر و دگرگونی پیدا کنند.

برای پزشک شایسته نیست به خوش­گذرانی و تنعم و لهو و لعب مشغول گردد. باید از نوشیدن شراب بپرهیزد، چرا که به دماغ ضرر رساند و ذهن را فاسد کند.

باید پیوسته مطالعه کند، و به خواندن کتب طبی مشغول باشد و ملول نگردد. خود را مجبور نماید که هر چه می­خواند، یاد گیرد و حتی مطالب را در آمد و رفت متذکر شود و آنچه را که محتاج­الیه است، چه عملاً و چه علماً، در ذهن خود فرا گیرد تا همیشه محتاج به مراجعه کتاب نباشد، به علت آنکه گاهی اتفاق افتد کتب را آفت رسد، در این صورت به آنچه محفوظ دارد رجوع نماید. باید مطالب را در جوانی آموخت به دلیل آنکه نگاهداری و حفظ آنها، از پیری، که مادر فراموشی است، آسان­تر باشد.

ص:134

طالب علم باید پیوسته در بیمارستان­ها و محل بیماران در خدمت استادان دانشمند و پزشکان حاذق، به کارهای بیماران و احوال آنها بپردازد، تا در مصاحبت و خدمت این استادان و پزشکان زبردست، از عوارض و احوال بیماران، آنچه خوانده است و یاد گرفته، از نیکی و بدی فرجام بیماری­ها آگاه شود. اگر چنین کند در این صناعت به مقامی بلند می­رسد.

اگر کسی بخواهد طبیبی حاذق و فاضل باشد، باید بدین دستورها رفتار کند و این پندها را در گوش داشته به صفات و اخلاقی که ذکر شد، خوی گیرد و در عمل بدان­ها سستی نورزد و کوچک نشمارد؛ اگر بدین رویه رفتار نمود، درمانش در بیماران مؤثر خواهد گشت و

مردم بدو اعتماد نموده و بدو خواهند گروید و او نیز به دوستی و ذکر خیر آنان نائل شده و از قبل مردم منتفع خواهد شد. خداوند متعال از همه داناتر است."(1)

در مقایسه سوگندنامه بقراط و پندنامه اهوازی روشن می­شود که این دو با هم تفاوت­هایی دارند و دانشمند ایرانی با ذوق و سلیقه خود و با احترام به دستورهای دینی و با در نظر گرفتن شرایط اجتماعی - فرهنگی و مقتضیات عصر خود، اصولی را به سوگندنامه بقراط افزوده و در برخی موارد نکاتی را از آن حذف کرده است.(2)

ص:135

بدی­ها نگاه­دار و هرکس را در آن روز از بدی­ها حفظ کردی، مشمول رحمت خویش ساخته­ای."(1)

بیشترین کاربرد واژه تقوا در قرآن، در قالب اَفعال "اِتَّقُوا"، "تَتّقُوا" و اسم فاعل "مُتَّقین" است که از مصدر "اِتّقاء" و باب افتعال می­باشد. بنابر آنچه از کتب لغت استفاده می شود، "تقوی" اسم مصدر است برای "اتقاء"، و به­معنای حالتی است که از اتقاء حاصل می­شود.

واژه "اتقاء" با توجه به کاربرد آن در قرآن، با دو معنا از معانی باب افتعال تناسب دارد: اتخاذ و طلب. بنابر معنای اول، اتقاء عبارت است از: برگرفتن وقایه و فراهم کردن آن. (به ابزار و

وسیله صیانت، وقایه گفته می­شود.) و بنابر معنای دوم، اتقاء عبارت است از: طلب حفظ و وقایه. (البته در این معنا وقایه مصدر است و به معنای صیانت کردن در برابر امر ناپسند می­باشد.)

واژه "متّقی" نیز که اسم فاعل است، می­تواند به هر دو معنا به کار رود، که در این جا به دو نمونه از آیات اشاره می­کنیم:

"إِنَّ الْمُتَّقینَ فی مَقامٍ أَمینٍ: همانا کسانی که در برابر عذاب خدا وقایه برگرفتند [اطاعت از اوامر و نواهی خدا را سپری در برابر عذاب قرار دادند]، در جایگاه امنی هستند."(2)

"ذلِکَ الْکِتابُ لا رَیبَ فیهِ هُدیً لِلْمُتَّقین: قرآن که هیچ تردیدی در آن راه ندارد، هدایت­گر کسانی است که خواهان حفظ خویش در برابر عذاب خدایند."(3)

بنابر آنچه گفته شد، کاربرد ماده "وقی" و مشتقات آن، در جایی است که اوّلاً امر ناگوار و ناپسندی ملحوظ باشد و ثانیاً صیانت و حفظ در برابر آن صورت گیرد. بدیهی است که امور ناگوار، ناشایست و هراس­انگیز می­تواند از نوع شرور و آفات

ص:138

مادی و محسوس همچون سیل و آتش باشد، یا از نوع شرور غیر مادی همانند گناه، بی­عدالتی، شرک، عذاب و قهر خدا. در قرآن هر دو نوع مادی و معنوی به کار رفته است که به چند آیه اشاره می کنیم:

"جَعَلَ لَکُمْ سَرابیلَ تَقیکُمُ الْحَرَّ وَ سَرابیلَ تَقیکُمْ بَأْسَکُمْ: برای شما لباس­هایی قرار داد که شما را از گرما حفظ می­کند و تن­پوش­هایی که به هنگام جنگ، شما را [از زخم نیزه و شمشیر] نگه می­دارد."(1)

"فَاتَّقُوا النَّارَ الَّتی وَقُودُهَا النَّاسُ وَ الْحِجارَةُ: در برابر آتشی که هیزم آن بدن­ مردمان [گنهکار] و سنگ­هاست، سپر برگیرید."(2)

"وَ مَنْ یوقَ شُحَّ نَفْسِهِ فَأُولئِکَ هُمُ الْمُفْلِحُونَ: و کسانی که نفسشان از بخل و حرص، مصون باشد، رستگارند."(3)

لازم به ذکر است درمواردی که لفظ جلاله "اللّه" به عنوان مفعول فعل آمده است، مانند "اتقوا اللّه" بایستی چیزی را به عنوان مضاف در تقدیر گرفت. این موضوع مورد توجه بسیاری از مفسران و اهل لغت بوده و در تبیین آیات به آن اشاره کرده­اند. طبرسی در مجمع البیان می­نویسد: "و اتقاء اللّه انّما هو اتقاء عذابه"(4)

آیاتی از قرآن نیز بر این مطلب دلالت دارند، مانند: "وَ اتَّقُوا اللَّهَ إِنَّ اللَّهَ شَدیدُ الْعِقاب"(5). این آیات، "شدید العقاب" بودن خداوند را دلیل "اتقاء اللّه" دانسته و این نشان آن است که مراد از "اتَّقُوا اللَّهَ"، اتقاء از عذاب خدا یا چیزی است که عذاب خدا را در پی دارد. از این روی، کلماتی چون "غضب اللّه"، "عذاب اللّه" و "معصیة اللّه"، صلاحیت تقدیر در این آیات را دارد.

در مواردی نیز که مفعول فعل ذکر نشده است، مانند: "لعلکم تتقون"(انعام/153) یا "وَ الْآخِرَةُ خَیرٌ لِمَنِ اتَّقی" (6)دراین موارد باید با توجه به قرائن حالیه و مقالیه،

ص:139

مفعول مناسبی که حکایت از امر ناگوار و ناشایستی دارد، در تقدیر گرفت. چنانکه در ذیل آیه: "وَ لَکُمْ فِی الْقِصاصِ حَیاةٌ یا أُولِی الْأَلْبابِ لَعَلَّکُمْ تَتَّقُون"(1)علامه طباطبایی می­نویسد: جمله "لعلکم تتقون" به منزله تعلیل است برای تشریع حکم قصاص و معنایش چنین است: حکم قصاص وضع شد، بلکه شما از قتل بپرهیزید.(2)

در مجمع البیان نیز آمده است: "و فی تتقون قولان، احدهما: لعلکم تتقون القتل بالخوف من القصاص و الثانی: لعلکم تتقون ربّکم باجتناب معاصیه: درباره این جمله دو معنا گفته شده است: یکی آنکه به خاطر ترس از قصاص، از کشتن دیگران بپرهیزید، دیگر آنکه با دوری از گناهان، از خدا پروا کنید."(3)

نتیجه آنکه: تقوا در قرآن، زمینه­ها و موارد متعددی دارد و منحصر به تقوای الهی نیست و تقوای الهی نیز به معنای پارسایی، خویشتن­بانی و خویشتن­داری از کارهای ناپسندی است که قهر و غضب الهی را به دنبال دارد.(4)

طبق این تفسیر اولاً تقوا مفهومی است که از مرحله عمل انتزاع می شود، ثانیاً روشی است منفی و ثالثاً هر اندازه جنبه منفی شدیدتر باشد تقوا کامل­تر است.

به همین جهت متظاهران به تقوا برای اینکه کوچک­ترین خدشه ای بر تقوای آنها وارد نیاید، از سیاه و سفید، تر و خشک، گرم و سرد اجتناب می کنند و از هر نوع مداخله ای در هر نوع کاری پرهیز می نمایند.

شک نیست که اصل پرهیز و اجتناب، یکی از اصول زندگی بشر است. در زندگی سالم، نفی و اثبات، سلب و ایجاب، ترک و فعل، اعراض و توجه توأم است. با نفی و سلب است که می توان به اثبات و ایجاب رسید، و با ترک و اعراض می توان به فعل و توجه تحقق بخشید.

کلمه توحید یعنی «لا اله الّا اللَّه»، هم نفی است و هم اثبات؛ بدون نفی ماسوا، دم­زدن از توحید ناممکن است. این است که عصیان و تسلیم، کفر و ایمان قرین یکدیگرند؛ هر تسلیمی متضمن عصیانی و هر ایمانی مشتمل بر کفری و هر ایجاب و اثباتی، مستلزم سلب و نفیی است: "فَمَنْ یکْفُرْ

بِالطّاغوتِ وَ یؤْمِنْ بِاللَّهِ فَقَدِ اسْتَمْسَکَ بِالْعُرْوَةِ الْوُثْقی: هر که به طاغوت کافر شود و به خدای یکتا ایمان آورد، به دستاویز محکم چنگ زده است."(1)

اما اولا: پرهیزها و نفی­ها و سلب­ها و عصیان­ها و کفرها در حدود «تضاد»هاست. پرهیز از یک ضد برای عبور به ضد دیگر است، بریدن از یکی مقدمه پیوند با دیگری است. از این رو پرهیزهای سالم و مفید، هم جهت و هدف دارد و هم محدود است به حدود معین. اما یک روش عملی کورکورانه که نه جهت و هدفی دارد و نه محدود به حدی است، قابل دفاع و تقدیس نیست.

ثانیاً: مفهوم تقوا در نهج­البلاغه مرادف با مفهوم پرهیز حتی به مفهوم منطقی آن نیست. تقوا در نهج­البلاغه نیرویی است روحانی که بر اثر تمرین­های زیاد پدید می آید و پرهیزهای معقول و منطقی از یک طرف سبب و مقدمه پدید آمدن این

ص:141

حالت روحانی است و از طرف دیگر معلول و نتیجه آن است و از لوازم آن به شمار می رود.

این حالت، روح را نیرومند و شاداب می کند و به آن مصونیت می دهد. انسانی که از این نیرو بی بهره باشد، اگر بخواهد خود را از گناهان مصون و محفوظ بدارد چاره ای ندارد جز اینکه خود را از موجبات گناه دور نگه دارد، و چون همواره موجبات گناه در جامعه وجود دارد ناچار است از محیط کنار بکشد و انزوا و گوشه­گیری اختیار کند.

مطابق این منطق یا باید متقی و پرهیزکار بود و از محیط کناره­گیری کرد و یا باید وارد محیط شد و تقوا را بوسید و کنار گذاشت. طبق این منطق هرچه افراد اجتناب­کارتر و منزوی تر شوند جلوه تقوایی بیشتری در نظر مردم عوام پیدا می کنند. اما اگر نیروی تقوا در روح فردی پیدا شد، ضرورتی ندارد که محیط را رها کند، زیرا بدون رها کردن محیط، خود را پاک و منزه نگه می دارد.

دسته اول مانند کسانی هستند که برای پرهیز از یک بیماری مسری، به دامنه کوهی پناه می برند و دسته دوم مانند کسانی هستند که با تزریق نوعی واکسن، در خود مصونیت به وجود می آورند و نه تنها ضرورتی نمی بینند که از شهر خارج شوند و از تماس با مردم پرهیز کنند، بلکه به کمک بیماران می شتابند و آنان را نجات می دهند.

نهج­البلاغه، تقوا را به عنوان یک نیروی معنوی و روحی که بر اثر ممارست و تمرین پدید می آید و به نوبه خود آثار و لوازم و نتایجی دارد و از آن جمله اینکه پرهیز از گناه را سهل و آسان می نماید، طرح و عنوان کرده است.

امام علی علیه­السلام در خطبه 113 تصریح می کند که پرهیز از محرمات الهی و همچنین ترس از خدا، از لوازم و آثار تقوا است. در این منطق، تقوا نه عین پرهیز

ص:142

است و نه عین ترس از خدا، بلکه نیرویی است روحی و مقدس که این امور را به دنبال خود دارد.

آزادی­هاست. در خطبه 221 می فرماید:

"فَانَّ تَقْوَی اللَّهِ مِفْتاحُ سَدادٍ وَ ذَخیرَةُ مَعادٍ وَ عِتْقٌ مِنْ کُلِّ مَلَکَةٍ وَ نَجاةٌ مِنْ کُلِّ هَلَکَة: همانا تقوا کلید درستی و توشه قیامت و آزادی از هر بندگی و نجات از هر تباهی است."

تقوا به انسان آزادی معنوی می دهد، او را از اسارت و بندگی هوا و هوس آزاد می کند، رشته آز و طمع و حسد و شهوت و خشم را از گردنش برمی دارد و به این ترتیب ریشه رِقّیت­ها و بردگی­های اجتماعی را از بین می برد. مردمی که بنده و برده پول و مقام نباشند، هرگز زیر بار اسارت­های اجتماعی نمی روند.(1)

مردی به نام همّام از امام علی علیه­السلام خواست تا اوصاف پرهیزکاران را برای او بیان فرماید. آن حضرت در پاسخ او تأمّل و درنگی کرد و به اجمال فرمود:

"یا هَمَّامُ اتَّقِ اللَّهَ وَ أَحْسِنْ فَ( إِنَّ اللَّهَ مَعَ الَّذِینَ اتَّقَوْا وَ الَّذِینَ هُمْ مُحْسِنُونَ): ای همّام! تقوا پیشه کن و نیکوکار باش که قرآن کریم می فرماید: خدا با پرهیزکاران و نیکو کرداران است."

اما او به این مقدار قانع نشد و امام را سوگند داد و حضرت پس از حمد و ثنای الهی، سخنی جامع در ویژگی­های متقین بیان داشت که به برخی از فقرات آن که مناسب مقام است، اشاره می­شود:

"هُمْ أَهْلُ الْفَضَائِلِ مَنْطِقُهُمُ الصَّوَابُ وَ مَلْبَسُهُمُ الِاقْتِصَادُ وَ مَشْیهُمُ التَّوَاضُعُ غَضُّوا أَبْصَارَهُمْ عَمَّا حَرَّمَ اللَّهُ عَلَیهِمْ وَ وَقَفُوا أَسْمَاعَهُمْ عَلَی الْعِلْمِ النَّافِعِ لَهُمْ ... أَمَّا اللَّیلُ فَصَافُّونَ أَقْدَامَهُمْ تَالِینَ لِأَجْزَاءِ الْقُرْآنِ ... وَ أَمَّا النَّهَارُ فَحُلَمَاءُ عُلَمَاءُ أَبْرَارٌ أَتْقِیاءٌ ... أَنَّکَ تَرَی لَهُ قُوَّةً فِی دِینٍ وَ حَزْماً فِی لِینٍ وَ إِیمَاناً فِی یقِینٍ وَ

ص:144

حِرْصاً فِی عِلْمٍ وَ عِلْماً فِی حِلْمٍ ... الْخَیرُ مِنْهُ مَأْمُولٌ وَ الشَّرُّ مِنْهُ

مَأْمُونٌ ... بَعِیداً فُحْشُهُ لَیناً قَوْلُهُ غَائِباً مُنْکَرُهُ حَاضِراً مَعْرُوفُه ... نَفْسُهُ مِنْهُ فِی عَنَاءٍ وَ النَّاسُ مِنْهُ فِی رَاحَةٍ أَتْعَبَ نَفْسَهُ لِآخِرَتِهِ وَ أَرَاحَ النَّاسَ مِنْ نَفْسِهِ"

آنان اهل فضیلت­ها هستند. گفتارشان به صواب مقرون است و راه و رسم­شان بر اعتدال و رفتارشان با فروتنی. از هر چه خداوند بر آنها حرام کرده است، چشم پوشیده و گوش بر دانش سودمند نهاده اند. ... شب­ها، برپای ایستاده کتاب خدا را تلاوت کنند ... و روزها، در پی دانش، بردبار، نیکوکار و پرهیزکارند. ... هر یک از آنان را که بنگری، می بینی که در کار دین نیرومند است و در عین دوراندیشی نرم­خوی. ایمانش همراه با یقین است. در آموختن علم حریص است و علمش آمیخته به حلم ... به خیرش امید است و از شرش ایمنی ... زشت­گویی از او دور است و گفتارش نرم. ناپسندی در او ناپیداست و نیکوکاری در او هویدا ... نفسش از او در رنج است و مردم از او در آسایش، برای روز بازپسین، خویشتن را به مشقت اندازد و مردم را از (کار) خویش به آسایش رساند."(1)

ص:145

پزشکی که نفس خود را با تقوای الهی حفظ نکند، حرفه اش برای او آفت می­شود، چون نفس آدمی آن گاه که به وسیله تقوا مهار نگردد، در خدمت هوا و هوس قرار گیرد و موجبات بدبختی انسان را فراهم سازد.

امام علی علیه­السلام در این باره می فرماید:

"اَلاََ وَ اِنَّ الْخَطََایا خَیلٌ شُمُسٌ حُمِلَ عَلَیهََا اَهْلُهََا، وَ خُلِعَتْ لُجُمُهََا، فَتَقَحَّمَتْ بِهِمْ فِی النََّارِ. اَلاََ وَ اِنَ التَّقْوی ََ مَطََایا ذُلُلٌ، حُمِلَ عَلَیهََا اَهْلُهََا وَ اُعْطُوا اَزِمَّتُهََا، فَاَوْرَدَتْهُمُ الْجَنَّة: آگاه باشید! گناهان و خطاها همچون مرکب­های سرکش و لجام گسیخته ای هستند که گنهکاران بر آنها سوارند و آنان را در قعر دوزخ سرنگون خواهند ساخت؛ اما تقوا همانند مرکب­های راهوار و آرامی است که صاحبانش بر آنها سوارند و زمامشان را به دست دارند و تا بهشت، آنان را پیش می برند."(1)

"نُصْح" به معنای خیرخواهی و "اجتهاد"، به معنای به کارگیری همه توان است. بنابراین، تقوای پزشکی بدین معناست که پزشک اوّلاً خیر بیمار را در نظر بگیرد نه سود خود را و ثانیا از همه توانِ فکری و عملی خود برای درمان وی استفاده کند و در صرف وقت برای تشخیص بیماری، تجویز دارو و چگونگی درمان و طول آن، به چیزی جز سود بیمار نیندیشد.(2)

رعایت تقوا، از جهات مختلف، لازمه حرفه پزشکی و کادر درمانی است:

1- پزشکی، حرفه­ای است نیازمند دانش، تخصص و تجربه کافی، و تقوای حرفه­ای اقتضا می­کند که پزشک از هرگونه تعلل و سهل­انگاری دوری کرده و نهایت دقت را در امر تشخیص به­کار گیرد و هرگاه نتوانست بیماری را تشخیص

ص:147

دهد و یا خود را از درمان آن ناتوان دید، بدون هرگونه ملاحظه­ای آن را به بیمار اعلام کرده و از هرگونه اقدام خودداری کند. در سوگندنامه بقراط آمده است: «بیماران سنگ­دار را عمل نخواهم کرد و این عمل را به اهل فن واگذار خواهم نمود.»

2- شریعت اسلامی که احکام و قوانینی را برای سعادت بشر وضع کرده است، درباره بیماری و شیوه­های درمان آن، که یکی از امور مبتلابه بشر در طول تاریخ بوده است، مسائلی را مطرح و ضمن تاکید بر رعایت حدود الهی، از یک سو معافیت­هایی را در صورت عسر و حرج و اضطرار، برای پزشک و بیمار مقرر داشته و از سوی دیگر، در انجام عباداتی همچون نماز، روزه، حج و جهاد،

تخفیف­هایی را برای بیماران قرار داده است. تقوای حرفه­ای اقتضا می­کند که پزشک، ضمن کسب آگاهی از این حدود، خود را ملزم به رعایت حلال و حرام الهی در رابطه با نحوه درمان بیماران بداند.

پزشک مسلمان، داروهای تهیه شده از خوردنی­ها و نوشیدنی­های حرام را تجویز نمی­کند، مگر درصورت اضطرار(1)

و معتقد است که خداوند شفا را در حرام قرار نداده است: «لَیسَ فِی الْحَرَامِ شِفَاءٌ»(2).

3- رابطه پزشک و بیمار در مراحل تشخیص و درمان، به­گونه­ای است که هرگونه ناپاکی در چشم و دست، آنها را در معرض لغزش و انحراف قرار می­دهد و چه بسا سلامت جسم بیمار، به قیمت بیماری روح پزشک تمام شود. حکیم جرجانی در توصیه خود به پزشکان چنین می­گوید:

ص:148

«طبیب را که به نزدیک یک بیمار آید، پس از آنکه شرط­های امانت دینی و شفقت مردمی بجای آورده باشد و چشم و گوش و دست و زبان از همه ناپسندها نگاه داشته باشد...»(1)

در نصایح علی بن عباس اهوازی نیز آمده است:

«پزشک از روی ریبه به زنها نگاه نکند، زن آزاد باشد یا کنیز. و به منازل زنها داخل نشود مگر برای مداوا کردن و از نگاه آلوده بپرهیزد.» و در سوگندنامه بقراط آمده است: «با پرهیزگاری و تقدس، زندگی و حرفه خود را نجات خواهم داد ... در هر خانه ای که باید داخل شوم برای مفید بودن به حال بیماران وارد خواهم شد و از هر کار زشت و آلوده کننده، به خصوص اعمال ناهنجار، با زنان و مردان، خواه آزاد و خواه برده باشند اجتناب خواهم کرد.»(2)

پزشک از آن جهت که مسلمان است باید همچون دیگر مسلمانان متقی باشد و از حرام اجتناب کند. اما از آن جهت که محل مراجعه بیماران است، باید در امر معاینه و معالجه حدود الهی را بشناسد و آنها را مراعات نماید.

تقوا اقتضا می­کند که پزشک در مسائل شرعی به خبرگان دین مراجعه و طبق نظر آنان عمل کند و از هرگونه اجتهاد شخصی بپرهیزد. همان­گونه که مراجع دینی به هنگام بیماری به پزشک رجوع می­کنند وخود را ملزم به رعایت نسخه او می­دانند.

همه مراجع تقلید کتابی مستقل در موضوع احکام پزشکی و استفتاءات مربوط به آن دارند که پزشکان مسلمان از آن بی­نیاز نیستند. دیدگاه­های امام خمینی نیز در

ص:149

زمینه پزشکی و مسایلی که به نحوی با طب ارتباط دارند، همچون: روزه بیماران، روش­های جدید باروری، جلوگیری از حاملگی، سقط جنین، تغییر جنسیت، ضامن بودن طبیب و معاینات پزشکی، در کتابی تحت عنوان "فقه و طب" گردآوری و مورد تجزیه و تحلیل قرار گرفته است(1).

اگر فرد ارتباط با خود را به خوبی برقرار کرده باشد و نگاه او به زندگی الهی شود، متناسب باورهای خویش حدود و حریم دیگران را حفظ می­کند. این شخص، خدمت به بندگان خدا را شعار خود قرار داده و تصویر او از محیط کار و همکاران، متفاوت از دیگران است و رفتاری پسندیده از خود نشان می­دهد.

نظر حرام گردد جایز نیست."(1)

بنابراین مسئولان نظام بهداشتی و روسای بیمارستان­ها و درمانگاه­ها وظیفه دارند بر اساس نیازهای درمانی شرایط را برای این امر فراهم آورند، نه آنکه همواره بر اساس اضطرارِ بیمار برنامه­ریزی کنند.

پزشک نیز وظیفه دارد در صورت مراجعه بیمار غیر همجنس او را به پزشک همجنس معرفی کند. از امام باقر علیه­السلام در باره زنی که گرفتار بیماری شده بود، سوال شد که آیا پزشک مرد می­تواند او را معالجه کند؟ حضرت در پاسخ فرمودند: "إِذَا اضْطُرَّتْ إِلَی ذَلِکَ فَلَا بَأْس: اگر به این کار مضطر شد اشکالی ندارد."(2)

نظر مراجع دینی نیز در این استفتاء، گویای همین مطلب است:

سوال: بعضی از خانم­ها برای معالجه به دکتر مرد مراجعه می­کنند. آیا با علم به اینکه این خانم قادر است به دکتر زن مراجعه کند، می­توان او را معالجه کرد؟

پاسخ: در فرض سؤال، دکتر باید او را به طبیب زن راهنمایی کند، مگر آنکه بیمار واقعاً اعتقادی به طبیب زن نداشته باشد، و خود را ناچار بداند.(3)

سوال: تزریق آمپول به زن، توسط نامحرم چگونه است؟

پاسخ: اگر آمپول­زنِ هم­جنس در دسترس نباشد، یا غیر هم­جنس مهارتش در تزریق بیشتر باشد، و ضرورت اقتضا کند، اشکال ندارد.(4)

ص:153

بیمارِ غیر همجنس و یا عورتین همجنس جایز است، آن هم به مقداری که ضرورت اقتضا ­کند. به برخی استفتاءات در این زمینه اشاره می­کنیم:

سوال: آیا پزشک معالج به مریض مَحرم است؟

پاسخ: پزشک به مریض محرم نیست، ولی در مواقعی که معالجه متوقف بر نگاه یا لمس مریض است، به مقدار ضرورت میتواند نگاه یا لمس کند و در صورتی که لمس با دستکش یا از روی حایل دیگری کافی باشد، لمس مستقیم جایز نیست.

سوال: در بیمارستان­ها و مراکز پزشکی، دانشجویان پسر و دختر جهت آموزش مبادرت به معاینه نواحی مختلف بدن بیمار غیر همجنس می­نمایند. با توجه به اینکه این امر یک موضوع آموزشی است که در برنامه تربیت پزشکان قرار دارد چه حکمی دارد و حدود آن چیست؟

پاسخ: اگر رفع نیاز پزشکی کشور یا ضرورتی مثل توقف حفظ جان بیماران و لو در آینده موقوف به این امر باشد، در حد رفع نیاز جایز است، ولی مجرد آموزش مجوز نمی­شود.(1)

2. ممکن نبودن تشخیص بیماری و درمان بدون لمس و نظر.(1)

سوال: نگاه و لمس در اتاق عمل، به ندرت شهوانی، بلکه امری کاملاً عادی است. آیا عادی شدن، حکم شرعی را تغییر می دهد؟

پاسخ: عادی شدن حکم شرع را تغییر نمی­دهد، ولی این کار به مقدار ضرورت جایز است.(2)

سوال: آیا لمس و نظر به باطن بدن نامحرم، اعم از ریه، قلب، معده، روده، مثانه و رحم، حکم ظاهر را دارد؟

پاسخ: لمس و نظر به باطن حکم ظاهر را ندارد، ولی بهتر آن است تنها به موارد ضرورت قناعت شود.(3)

تجاوز نکند، گناهی بر او نیست. همانا خدا آمرزنده ومهربان است."(1)

علامه مجلسی آیات و روایات مربوط به درمان با حرام را در بابی تحت عنوان "التداوی بالحرام"(2)

جمع آوری نموده و 28 روایت در این باب آورده است که به برخی از آنها اشاره می­کنیم:

"إِنَّ اللَّهَ عَزَّ وَ جَلَّ لَمْ یجْعَلْ فِی شَی ءٍ مِمَّا حَرَّمَهُ دَوَاءً وَ لَا شِفَاءً: خداوند در آنچه حرام نموده، اسباب درمان و شفای از بیماری قرار نداده است."(3)

امام صادق علیه­السلام در پاسخ کسی که از چشم درد رنج می­برد و قصد استفاده از سرمه­ای داشت که با شراب عجین شده بود، فرمود:

"هُوَ خَبِیثٌ بِمَنْزِلَةِ الْمَیتَةِ فَإِنْ کَانَ مُضْطَرّاً فَلْیکْتَحِلْ بِه: این همانند اجزای مردار پلید و آلوده است، تنها در صورت اضطرار از آن استفاده شود."(4)

در صحیح مسلم نیز روایتی جالب به این مضمون آمده است: طارق بن سوید جعفی از پیامبر خدا صلی الله علیه و آله درباره شراب پرسید. آن حضرت او را از این کار نهی کرد. او گفت: من آن را به عنوان دارو می­سازم، حضرت فرمود: این دارو نیست، بلکه خود بیماری است."(5)

سوال: گوشت برخی از حیوانات حرام گوشت در معالجه بعضی از امراض مؤثّر است، هر چند سند معتبر علمی و فقهی در این رابطه وجود ندارد. شکار و استفاده از گوشت یا خون این گونه حیوانات چه حکمی دارد؟

پاسخ: در صورتی که طبق تشخیص طبیب متدین تنها راه علاج نباشد، جایز نیست.(6)

ص:157

ص:158

امام علی علیه­السلام در بیان تفاوت عدل و احسان فرمود:

"الْعَدْلُ الْإِنْصَافُ وَ الْإِحْسَانُ التَّفَضُّل: ع-دل، برخورد بر اس-اس انص-اف است و

احسان، برخورد بر اساس لطف و فضل."(1)

عدل به معنای مساوات در تلافی است، اگر خیر است خیر، و اگر شر است شر؛ اما احسان آن است که خیر را با خیری بیشتر تلافی کنی، و شر را به شری کمتر جواب گویی و یا ابتداء و تبرعا به دیگران خیر برسانی.(2)

راغب در مفردات گوید: احسان برتر از عدل است، عدالت این است که انسان آنچه بر عهده اوست بدهد، و آنچه متعلق به اوست بگیرد، ولی احسان این است که بیش از آنچه وظیفه اوست انجام دهد، و کمتر از آنچه حق اوست بگیرد.

واژه احسان در دو جا به کار می­رود: یکی در اِنعام به دیگری، که می­گویند: به فلانی احسان کرد، و دیگری در نیکو انجام دادن کار، مثل آنکه علمی را خوب بیاموزد یا کاری را خوب انجام دهد. اولی مانند آیه: "إِنَّ اللَّهَ یأْمُرُ بِالْعَدْلِ وَ الْإِحْسان"(نحل/ 90) و دومی مانند آیه: "الَّذِی أَحْسَنَ کُلَّ شَی ءٍ خَلَقَهُ"(سجدة/ 7)(3)

در متون دینی، احسان از فضایل اخلاقی شمرده شده است، مشروط بر اینکه از رنگ ریا و حب غیر خدا به دور، و از سر طاعت و نیک­سیرتی باشد. این فضیلت جز آنکه به لحاظ نظری بر آن تأکید بسیار رفته، در عمل و کردار اولیای الهی نیز برجسته و چشم­گیر است.(4)

در زیارت جامعه که از معتبرترین زیارات اهل­بیت علیهم­السلام است، در باره آن بزرگواران چنین می­خوانیم:

ص:160

"وَصِیتُکُمُ التَّقْوَی وَ فِعْلُکُمُ الْخَیرُ وَ عَادَتُکُمُ الْإِحْسَانُ وَ سَجِیتُکُمُ الْکَرَم: تقوا سفارش شماست ونیکی، کار شما؛ احسان عادت شماست وبزرگواری و کرم،

خُلق و خوی شما."(1)

ابن­مهران می گوید: در خدمت امام مجتبی علیه­السلام مشرف بودم در حالی که ایشان معتکف بودند. مردی به محضرشان شرفیاب شد و عرض کرد: مقروضم و چون قدرت پرداخت ندارم، طلب­کارم می خواهد مرا به زندان بیفکند. امام فرمود: پولی که دین شما را ادا کنم، ندارم. آن شخص عرض کرد: اگر شما بیایید و با او صحبت کنید، ممکن است به پاس حرمت شما مرا به زندان نیندازد.

حضرت آماده شد که از مسجد خارج شود. عرض کردم: آیا فراموش کرده اید که در حال اعتکاف هستید و معتکف نباید از مسجد خارج شود. امام فرمود: فراموش نکردم، ولی پدرم از جدم رسول خدا نقل کرد که: "مَنْ سَعَی فِی حَاجَةِ أَخِیهِ الْمُسْلِمِ فَکَأَنَّمَا عَبَدَ اللَّهَ عَزَّ وَ جَلَّ تِسْعَةَ آلَافِ سَنَةٍ صَائِماً نَهَارَهُ قَائِماً لَیلَه: اگر کسی گره از کار برادر مسلمانش بگشاید و حاجت او را برآورده سازد، مانند آن است که نه هزار سال خداوند را عبادت کرده، روزها را به روزه و شب ها را به نماز سپری کرده باشد."(2)

یکی از نام­های خدا "مُحسِن" است(3) و خداوند "محسنین" را دوست دارد:

"وَ أَحْسِنُوا إِنَّ اللّهَ یحِبُّ الْمُحْسِنِین: به دیگران نیکی کنید که همانا خداوند نیکوکاران را دوست دارد."(4)

رسول خدا صاحبان علم را به صدق حدیث و احسان و ایثار سفارش کرده و می­فرماید: "زِینَةَ الْحَدِیثِ الصِّدْقُ وَ زِینَةَ الْعِلْمِ الْإِحْسَان"(5)

ص:161

در نظام درمان نیز بسیاری از بیماران انتظار کمک مالی ندارند، اما نیازمند برخورد خوب، خوش­رویی و محبت کادر درمانی و به­ویژه پزشک هستند که در بهبودی آنان نیز تاثیر به­سزایی دارد.

امام صادق علیه­السلام تلاش در جهت تعمیق پیوندهای اجتماعی و بارور شدن روحیه همکاری بر اساس عواطف انسانی را به عنوان حق هر یک از افراد جامعه اسلامی بر یکدیگر برشمرده و می­فرماید:

"یحِقُّ عَلَی الْمُسْلِمِینَ الِاجْتِهَادُ فِی التَّوَاصُلِ وَ التَّعَاوُنُ عَلَی التَّعَاطُفِ وَ الْمُوَاسَاةُ لِأَهْلِ الْحَاجَة: مسلمانان موظفند در راه کمک به نیازمندان کوشا باشند, از عواطف انسانی و کمک­های مالی مضایقه نکنند و به هنگام گرفتاری و نیاز, یار و یاور هم باشند."(1)

پیگیری کار بیمار، رسیدگی و دلسوزی، معرفی بیمار به پزشکان حاذق­تر، تلاش و کوشش بی­دریغ برای رفع مشکلات درمانی، و در یک کلام بیمار را همچون یکی از بستگان و نزدیکان خود دیدن، از نشانه­های احسان و مواسات است.

این آیه انفاق را یکی از مصادیق احسان شمرده است.

جالب و عجیب است، تنها آیه­ای که واژه انفاق سه بار در آن به­کار رفته، در باره انفاق به نیازمندان غیر مسلمان است. در تفسیر مجمع البیان و تفسیر کبیر فخر رازی آمده است که مسلمانان در انفاق به فقرای مشرک و غیر مسلمان شک داشتند، وقتی از رسول خدا صلی اللَّه علیه و آله در باره آن پرسیدند، این آیه نازل شد:

"لَیسَ عَلَیکَ هُداهُمْ وَ لکِنَّ اللَّهَ یهْدی مَنْ یشاءُ وَ ما تُنْفِقُوا مِنْ خَیرٍ فَلِأَنْفُسِکُمْ وَ ما تُنْفِقُونَ إِلاَّ ابْتِغاءَ وَجْهِ اللَّهِ وَ ما تُنْفِقُوا مِنْ خَیرٍ یوَفَّ إِلَیکُمْ وَ أَنْتُمْ لا تُظْلَمُون: [ای پیامبر!] هدایت

یافتن آنان بر عهده تو نیست، بلکه خداست که هر کس را بخواهد هدایت می کند. و [ای اهل ایمان! بدانید] هر مالی انفاق کنید به نفع خود شماست، و جز برای خشنودی خدا انفاق نکنید و هر مالی انفاق کنید، پاداشش به طور کامل به شما داده می شود، و مورد ستم قرار نخواهید گرفت."(1)

این آیه می گوید: همان­طور که خداوند نعمت­های خود را در این جهان به همه انسانها، صرف نظر از دین و عقیده آنها عطا می­کند، مؤمنان نیز باید هنگام انفاق به نیازمندان و بینوایان، حال غیرمسلمانان را رعایت کنند.(2)

در سیره ی عملی پیامبر اکرم و اهل بیت او علیهم­السلام نمونه های زیادی از کمک به غیر مسلمانان مشاهده می شود که نشان می­دهد آن بزرگواران حتّی برای کسانی که به آنان ناسزا می گفتند و یا حقّ آنان را غصب کرده بودند، دلسوز و خیرخواه بودند.(3)

ص:165

پزشکان عمومًا از تمکن مالی و موقعیت اجتماعی خوبی برخوردارند. بخشی از بیماران نیز از اقشار کم درآمد و ضعیف جامعه هستند و اتفاقا به جهت عدم رعایت اصول بهداشتی، برخی بیماری­ها در میان آنان شایع­تر است و مراجعه آنان به مراکز درمانی بیشتر.

گرچه تامین هزینه­های درمانی نیازمندان، وظیفه دولت­هاست تا سلامت همه آحاد جامعه تضمین شود، اما از زاویه­ای دیگر، پرورش روحیه احسان و ایثار که از فضایل بزرگ اخلاقی شمرده می­شوند، اقتضا می­کند که پزشک به دنبال انفاقِ بخشی از درآمد خود به نیازمندان باشد و مراجعه آنان را از الطاف الهی بداند.

امام حسین علیه­السلام در این باره می­فرماید:

"أَنَّ حَوَائِجَ النَّاسِ إِلَیکُمْ مِنْ نِعَمِ اللَّهِ عَلَیکُمْ فَلَا تَمَلُّوا النِّعَم: نیازهای مردم به شما، از نعمت­هایی است که خداوند به شما ارزانی داشته، پس هرگز از این نعمت ها آزرده خاطر نشوید و از مراجعه مردم اظهار ملالت و دلتنگی نکنید."(1)

امام کاظم علیه­السلام نیز برآوردن حاجات برادران دینی را شرط ولایت اهل­بیت دانسته و می­فرماید:

"مَنْ أَتَاهُ أَخُوهُ الْمُؤْمِنُ فِی حَاجَةٍ فَإِنَّمَا هِی رَحْمَةٌ مِنَ اللَّهِ سَاقَهَا إِلَیهِ فَإِنْ فَعَلَ ذَلِکَ فَقَدْ وَصَلَهُ بِوَلَایتِنَا وَ هِی مَوْصُولَةٌ بِوَلَایةِ اللَّهِ عَزَّ وَ جَلَّ وَ إِنْ رَدَّهُ عَنْ حَاجَتِهِ وَ هُوَ یقْدِرُ عَلَیهَا فَقَدْ ظَلَمَ نَفْسَهُ وَ أَسَاءَ إِلَیهَا: آن که برادر نیازمندش نزد او می­رود، آن نیاز رحمتی است الهی که خداوند به سوی او فرستاده است. اگر آن را برآورد، به ولایت ما رسیده و ولایت ما نیز به ولایت خداوند پیوسته است و اگر آن را رد کند، به خود ستم کرده است."(2)

ص:166

خداوند در قرآن، خود را "رحمان" و "رحیم" خوانده است و بر اساس روایات، کسی که به بندگان او رحم کند مشمول رحمت بی­پایان او می­شود: "الرَّاحِمُونَ یرْحَمُهُمُ الرَّحْمَن"(1)،

"اِرْحَمْ تُرْحَم"(2)،

"ارْحَمْ مَنْ دُونَکَ یرْحَمْکَ مَنْ فَوْقَکَ"(3)، و آن­که به دیگران مهر و محبت نداشته باشد، مورد رحم الهی قرار نمی گیرد: "مَنْ لَا یرْحَمْ لَا یرْحَم"(4)

رسول خدا در توصیه خود به امام علی، از هرگونه تبعیض میان مومن و کافر در احسان و نیکی دوری نموده و می­فرماید:

"یا عَلِی أَکْرِمِ الْجَارَ وَ لَوْ کَانَ کَافِراً وَ أَکْرِمِ الضَّیفَ وَ لَوْ کَانَ کَافِراً وَ أَطِعِ الْوَالِدَینِ وَ لَوْ کَانَا کَافِرَینِ وَ لَا تَرُدَّ السَّائِلَ وَ إِنْ کَانَ کَافِرا: ای علی! همسایه را تکریم کن، گرچه کافر باشد؛

میهمان را اکرام کن، گرچه کافر باشد؛ والدین را اطاعت کن، گرچه کافر باشند؛ و نیازمند را رد نکن، گرچه کافر باشد."(5)

بر این اساس، نظام اسلامی می­بایست بدون در نظر گرفتن دین و مذهب بیماران، خدمات درمانی را به همه اقشار جامعه و حتی در صورت لزوم، نیازمندان دیگر کشورها، ارائه دهد، زیرا ملاک و معیار احسان، انسان است نه ایمان. و این یکی از اصول مهم اخلاق پزشکی در اسلام است.

ص:168

4 و 5 و 6- کتمان، شتاب، کوچک­شمردن. امام کاظم علیه­السلام در سخنی جامع، سه چیز را موجب کمال احسان شمرده و می­فرماید:

"الصَّنِیعَةُ لَا تَتِمُّ صَنِیعَةً عِنْدَ الْمُؤْمِنِ لِصَاحِبِهَا إِلَّا بِثَلَاثَةِ أَشْیاءَ تَصْغِیرِهَا وَ سَتْرِهَا وَ تَعْجِیلِهَا فَمَنْ صَغَّرَ الصَّنِیعَةَ عِنْدَ الْمُؤْمِنِ فَقَدْ عَظَّمَ أَخَاهُ وَ مَنْ عَظَّمَ الصَّنِیعَةَ عِنْدَهُ فَقَدْ صَغَّرَ أَخَاهُ وَ مَنْ کَتَمَ مَا أَوْلَاهُ مِنْ صَنِیعَةٍ فَقَدْ کَرُمَ فِعَالُهُ وَ مَنْ عَجَّلَ مَا وَعَدَ فَقَدْ هَنِئَ الْعَطِیة: کار نیک جز با سه چیز، نیک به شمار نمی آید: کوچک شمردن آن، پنهان داشتن آن و شتاب ورزیدن در آن. پس هر که کار نیکش را کوچک شمرد (و ناچیز جلوه دهد)، برادر خویش را بزرگ شمرده است و آن کس که کار نیک خویش را پنهان دارد، بزرگوارانه عمل کرده است. و کسی که در انجام وعده خویش شتاب ورزد، بخشندگی را گوارا ساخته است.(1)

"لِلَّذینَ أَحْسَنُوا فی هذِهِ الدُّنْیا حَسَنَةٌ وَ لَدارُ الْآخِرَةِ خَیرٌ وَ لَنِعْمَ دارُ الْمُتَّقینَ: برای کسانی که کار نیکی کردند، در این دنیا پاداش نیکویی است، و البته سرای آخرت بهتر است. و چه نیکوست سرای پرهیزکاران."(1)

لِلَّذینَ أَحْسَنُوا مِنْهُمْ وَ اتَّقَوْا أَجْرٌ عَظیمٌ: برای نیکوکاران و پرهیزکاران پاداشی بزرگ است."(آل­عمران/ 172)

الْمُوفُونَ بِعَهْدِهِمْ إِذا عاهَدُوا وَ الصَّابِرینَ فِی الْبَأْساءِ وَ الضَّرَّاءِ وَ حینَ الْبَأْسِ أُولئِکَ الَّذینَ صَدَقُوا وَ أُولئِکَ هُمُ الْمُتَّقُون: نیکی آن نیست که روی به سوی مشرق و مغرب کنید، بلکه نیکی [واقعی، که شایسته است در همه امور ملاک و میزان قرار گیرد، منش و رفتار] کسانی است که به خدا و روز قیامت و فرشتگان و کتاب آسمانی و پیامبران ایمان آورده اند، و مال و ثروتشان را با آنکه دوست دارند، به خویشان و یتیمان و درماندگان و در راه ماندگان و نیازمندان و [در راه آزادی] بردگان می دهند، و نماز را برپای می دارند، و زکات می پردازند، و چون پیمان بندند به پیمان خویش وفاداراند، و در تنگدستی و تهیدستی و رنجوری و بیماری و هنگام کارزار صبور و شکیبایند. اینانند که [در دین داری و پیروی از حق] راست گفتند، و اینان به­حق پرهیزکارند."(1)

در شان نزول این آیه آمده است که چون فرمان تغییر قبله، سر و صدای زیادی در میان مردم به­خصوص یهود و نصاری به راه انداخت و یهودیان که بزرگترین سند افتخار خود، یعنی پیروی مسلمین از قبله آنان را از دست داده بودند، زبان به اعتراض گشودند؛ آیه فوق نازل گردید و بر این نکته تاکید کرد که این­همه گفتگو در مساله قبله صحیح نیست، بلکه مهم تر از جهت قبله، معیار ارزش انسان­هاست که باید به آنها توجه شود.

این آیه به بیان اصول نیکی­ها در سه حوزه ایمان، اخلاق و احکام پرداخته و ایمان به مبدء و معاد و تعالیم پیامبران را نخستین پایه همه نیکی­ها و خوبی­ها شمرده است. پس از آن، به داشتن روحیه انفاق و ایثار و بخشش­های مالی اشاره می کند، زیرا هنگامی که حُبّ مال در دل جای ­گیرد، گذشتن از آن کار آسانی نیست، و سومین اصل از اصول نیکی­ها را بر پاداشتن نماز و ادای زکات می شمرد که نشان از تسلیم بودن در برابر خداوند دارد.

ص:172

بسیارند افرادی که به مستمندان کمک می­کنند، اما در ادای حقوق واجب سهل انگارند، چنانکه گروهی غیر از ادای واجب، به هیچ کمک دیگری تن در نمی دهند و حاضر نیستند ریالی به نیازمندترین افراد بدهند. این آیه با تاکید بر چهار خصلت: وفای به عهد، صبر، صداقت و پرهیزکاری پایان یافته که ریشه همه صفات عالی اخلاقی را تشکیل می دهد.(1)

امام صادق علیه­السلام احسان به برادران را از نشانه­های اخلاص در ایمان شمرده و به یکی از یارانش به نام جمیل بن دَرّاج ­فرمود: "مِنْ خَالِصِ الْإِیمَانِ الْبِرُّ بِالْإِخْوَانِ وَ السَّعْی فِی حَوَائِجِهِمْ فِی الْعُسْرِ وَ الْیسْرِ یا جَمِیلُ إِنَّ الْبَارَّ لَیحِبُّهُ الرَّحْمَن: نیکی به برادران و تلاش برای رفع مشکلات آنان, در شرایط سخت و آسان، از نشانه­های ایمان خالص است. ای جمیل! همانا خداوند رحمان، شخص نیکوکار را دوست می­دارد."(2)

رسول خدا صلی الله علیه و آله فرمود: "مَنْ سَعَی فِی حَاجَةٍ لِأَخِیهِ فَلَمْ ینْصَحْهُ فَقَدْ خَانَ اللَّهَ وَ رَسُولَه: هرکس در برآوردن نیاز برادر دینی­اش اقدام کند، اما از روی خیرخواهی نباشد، به خدا و رسولش خیانت کرده است."(1)

امام صادق علیه­السلام به یکی از یارانش فرمود: "أَیمَا رَجُلٍ مِنْ أَصْحَابِنَا اسْتَعَانَ بِهِ رَجُلٌ مِنْ إِخْوَانِهِ فِی حَاجَةٍ فَلَمْ یبَالِغْ فِیهَا بِکُلِّ جُهْدٍ فَقَدْ خَانَ اللَّهَ وَ رَسُولَهُ وَ الْمُؤْمِنِین: هر یک از یاران ما که یکی از برادران دینی از او کمک خواست و او در انجام آن با تمام توان اقدام نکرد، همانا به خدا و رسول و مومنان خیانت کرده است."(2)

امام باقر علیه­السلام فرمود: "أَوْحَی اللَّهُ عَزَّ وَ جَلَّ إِلَی مُوسَی أَنَّ مِنْ عِبَادِی مَنْ یتَقَرَّبُ إِلَی بِالْحَسَنَةِ فَأُحَکِّمُهُ فِی الْجَنَّةِ فَقَالَ مُوسَی یا رَبِّ وَ مَا تِلْکَ الْحَسَنَةُ قَالَ یمْشِی مَعَ أَخِیهِ الْمُومِنِ فِی قَضَاءِ حَاجَتِهِ قُضِیتْ أَوْ لَمْ تُقْضَ: خداوند به حضرت موسی وحی کرد: برخی از بندگان من با انجام کارهای نیک به من تقرّب جویند، و من در بهشت به آنان فرمانروایی دهم. موسی گفت: آن حسنه چیست؟ خدا فرمود: برای برآوردن نیاز برادر دینی خود اقدام می­کند، خواه این نیاز برآورده شود یا نشود."(3)

امام علی علیه­السلام فرمود: "إِنَّ اللَّهَ سُبْحَانَهُ یحِبُّ أَنْ تَکُونَ نِیةُ الْإِنْسَانِ لِلنَّاسِ جَمِیلَةً: خداوند دوست دارد که نیت انسان، نسبت به همه مردم نیک باشد و هر کس خیرخواه دیگران باشد."(4)

ص:174

و در سخنی دیگر فرمود: "أَبْلَغُ مَا تُسْتَدَرُّ بِهِ الرَّحْمَةُ أَنْ تُضْمَرَ لِجَمِیعِ النَّاسِ الرَّحْمَةُ: بهترین و رساترین وسیله جلب رحمت الهی، آن است که آدمی در ضمیر خویش، خیرخواه همه مردم باشد."(1)

"مَنَّاعٍ لِلْخَیرِ مُعْتَدٍ أَثیمٍ: آن کس که دیگران را از کار خیر منع می­کند، متجاوز و گنهکار است."(1)

چنانکه دیده می­شود این آیات به­طور مطلق و بدون هیچ قید و شرطی به انجام کار خیر سفارش نموده، انبیا و اولیا را در صف مقدم اخیار، و منع از کار خیر را از ویژگی­های گنهکاران برشمرده است.

یکی از درخواست­های امامان از خداوند متعال، توفیق خدمت­گزاری بوده است و آنان این خواسته ارزشمند را در قالب دعاهای خویش ابراز می نمودند. امام سجاد علیه السلام در دعای مکارم الاخلاق این چنین با پروردگارش نجوا می­کند:

"وَ اَجْرِ لِلنّاسِ عَلی یدَی الْخَیرَ وَ لا تَمْحَقْهُ بِالْمَنِّ: خداوندا! انجام کار خیر برای مردم را، به دست من اجرا کن و خدمات نیکم را با منّت گزاردن ضایع مگردان."(1)

رفع نیاز حاجت­مندان و کمک به ارباب رجوع، در جوامع حدیثی و منابع فقهی، بخش­های مستقلی را به خود اختصاص داده است. "قضاء حاجة المؤمن"، "خدمة المؤمن"، "الاهتمام بامور المسلمین"، "اِلطاف المؤمن و اِکرامه" برخی از عناوین این ابواب است.

در برخی از این روایات به موضوع زدودن غم از دیگران اشاره شده، که با کار پزشکان و کادر درمانی کاملا مرتبط است. امام حسین علیه السلام در این باره می­فرماید:

"مَنْ نَفَّسَ کُرْبَةَ مُؤْمِنٍ فَرَّجَ اللّه ُ عَنْهُ کُرَبَ الدُّنْیا وَالاخِرَة: هر کس از دل مومنی اندوهی بزداید، خداوند غصه های دنیا و آخرت را از او برمی­دارد و مشکلاتش را حل می­کند."(2)

چه زیباست جامعه­ای که رهبران و عالمان دینی آن پیشگامان خدمت به مردم باشند. به فرموده حضرت مسیح علیه­السلام: "إِنَّ أَحَقَّ النَّاسِ بِالْخِدْمَةِ الْعَالِم: شایسته­ترین افراد برای خدمت،­ عالمانند."(3)

ص:177

خدمت­گزاری, مفهوم وسیع و گسترده­ای دارد. این واژه تمام فعالیت­های مثبت و مفید را در زمینه­های اجتماعی, اقتصادی, سیاسی, فرهنگی و معنوی شامل می­شود. این نکته حائز اهمیت است که: خدمت­گزاری غیر از انجام وظیفه است. کسی که به میزان دریافت مزد کار می­کند, خدمت­گزار نیست، گرچه نتیجه تلاش او در راستای خدمت به خلق قرار گیرد. خدمت­گزاری, واژه­ای است که با چگونگی عمل و نیت فرد ارتباط مستقیم دارد.

معلمی که علاوه بر انجام دقیق وظایف, برای رشد و شکوفایی شاگردان دل می­سوزاند, پزشکی که با قصد تسکین آلام بیماران به درمان آنها می­پردازد و در این راه از هیچ تلاشی فروگذار نمی­کند، عالمی که علاوه بر تبیین احکام دین, در امور خیر و حل مسائل مردم پیشگام است, ثروت­مندی که علاوه بر ادای حقوق واجب شرعی, با اموال و دارائیش مراکز سودمند تاسیس می­کند و به نیازمندان امداد می­رساند، از نمونه­های بارز خدمت­گزاری­اند. بدینسان درمی­یابیم که گذشت, فداکاری, ایثار, تحمل سختی و احساس همبستگی با همنوعان در مفهوم خدمت­گزاری نهفته است.(1)

سامان یافتن اخلاق حرفه­ای به­طور عام، و اخلاق پزشکی به­طور خاص، در گرو تصحیح بینش کارکنان و تغییر نگاه آنان است. اینکه انسان خود را چگونه ببیند و چگونه بیابد و چه جایگاهی در هستی برای خود قائل باشد، به شدت در اخلاق و رفتار او تاثیرگذار است. آن که خود را "عبد" می­یابد و برای خویش "کرامت انسانی" و "عزت ایمانی" قائل است، خدمت به مردم را، عامل رشد و شکوفایی خود و عین عبادت به درگاه خداوند می­بیند؛ و آن که عبد بودن را از یاد برده و برای خویش کرامت و عزت قائل نیست، به­گونه­ای دیگر رفتار می­کند.

ص:178

اگر کارکنان نظام درمانی، کرامت خود را ببینند، کریمانه رفتار می­کنند و آن را با هیچ چیز معاوضه نمی­نمایند. امام علی علیه­السّلام در سفارشی گرانقدر به فرزندش امام حسن علیه­السّلام می­فرماید:

"أَکْرِمْ نَفْسَکَ عَنْ کُلِّ دَنِیةٍ وَ إِنْ سَاقَتْکَ إِلَی رَغْبَةٍ فَإِنَّکَ لَنْ تَعْتَاضَ بِمَا تَبْذُلُ مِنْ نَفْسِکَ عِوَضاً: کرامت نفس خود را حفظ کن و آن را از هر پستی دور بدار، هر چند آن کار تو را به آنچه رغبت داری برساند، زیرا در مقابل آنچه از شرافت نفس خود می­دهی، هرگز عوضی که با آن برابر باشد به­دست نخواهی آورد."(1)

اصولا فلسفه وجودی نظام درمانی در هر کشوری، خدمت به بیماران است و همه کادر درمانی در تمام مراتب، خادمان مردمند. مادام که چنین احساسی وجود داشته باشد، پزشک و پرستار و دیگر کارکنان بخش­ درمان با بیماران رفتار خادمانه خواهند داشت و جایگاه و موقعیت خود را نعمتی می­دانند که وسیله خدمت به مردم است. امام علی علیه­السّلام خطاب به جابر بن­عبدالله انصاری فرمود:

"یا جَابِرُ مَنْ کَثُرَتْ نِعَمُ اللَّهِ عَلَیهِ کَثُرَتْ حَوَائِجُ النَّاسِ إِلَیهِ فَمَنْ قَامَ لِلَّهِ فِیهَا بِمَا یجِبُ عَرَضَهَا لِلدَّوَامِ وَ الْبَقَاءِ وَ مَنْ لَمْ یقُمْ لِلَّهِ فِیهَا بِمَا یجِبُ عَرَضَهَا لِلزَّوَالِ وَ الْفَنَاءِ: ای جابر! آن که نعمت خدا بر او بسیار باشد، نیاز مردم به او بسیار گردد. پس هر که برای خدا در برآوردن آن حاجت قیام کند، خدا نعمت ها را برای وی پایدار کند. و آن که به انجام وظیفه­اش قیام نکند، آن را در معرض زوال و فنا قرار دهد."(2)

ص:179

ص:180

قول مطرح است که قول اول مشهور و مورد استناد قوانین حقوقی فعلی است و قول دوم غیر مشهور و مورد نظر محققین می­باشد:

1- پزشک ضامن است مگر اینکه قبل از شروع به درمان از بیمار یا ولی او برائت بگیرد.

2- پزشک، محسن است و ضامن نیست.

از آنجا که در صورت ضامن دانستن پزشک، او ممکن است از معالجه سرباز زند و موجب بروز مشکلات فراوان در جامعه شود، لذا فقهای گروه اول راهی به سوی عدم ضمان گشوده و گفته­اند: اگر پزشک برائت بگیرد ضامن نیست. اما گروه دوم از ابتدا اصل را بر عدم ضمان پزشک دانسته­اند. ما در اینجا به مستنداتی از گروه دوم که مبتنی بر قاعده احسان است اشاره می­­کنیم، گرچه هریک از دو دیدگاه دلایلی بر اثبات نظر خود و رد دلایل طرف دیگر آورده­اند که مورد بحث ما نیست.

لازم به ذکر است که در ضامن بودن پزشکِ جاهل، فاقد صلاحیت و غیرمأذون یا پزشک حاذقی که مرتکب تقصیر و تفریط شده، فقها اتفاق نظر دارند و اختلاف آنان در مورد پزشک ماهر و متخصصی است که از جانب بیمار مأذون بوده و تعدی و تفریط هم نداشته، اما درمان او منجر به بروز آسیب یا جراحتی بر بیمار گردیده است.

از دیدگاه فقه شیعه مسقطات ضمان دو چیز است: احسان و استیمان. اولی را در اینجا بحث می­کنیم و دومی را به بحث بعدی که امانت­داری است، وامی­گذاریم.

قاعده احسان به این معناست که هرگاه کسی به انگیزه خدمت و نیکی به دیگری دست به کاری بزند، اما موجب رسیدن خسارت به او شود، اقدامش مسئولیت آور نیست. مثلا چنانچه شخصی ببیند خانه­ای در آتش می سوزد، و اهل خانه گرفتار شده­اند، برای حفظ جان و دفع خطر از آنان مجبور شود درب خانه

ص:182

را بشکند و وارد شود، در این صورت آن فرد، ضامن قیمت درب نخواهد بود، زیرا قصد او احسان و خدمت به صاحب خانه و دفع ضرر از او بوده است.

تردیدی نیست که احسان از عناوین قصدیه است و بدون قصد محقق نمی شود؛ ولی آیا صرف قصد احسان برای تحقق این عنوان کافی است؟ زیرا چه بسا شخصی به قصد احسان برای دیگری کاری انجام می دهد، در حالی که در واقع آن کار احسان نیست؛ آیا می توان این عمل را نیز از مصادیق احسان محسوب کرد؟

به عقیده برخی، عنوان احسان مرکب از دو عنصر قصد احسان و تحقق نیکی است. بنابراین، اگر شخص نیکوکار در تصرف کردن اموال قصد احسان داشته باشد، اما در واقع عمل او به زیان مالک باشد و یا عکس این مورد، در هر دو فرض احسان محقق نمی شود و در نتیجه متصرف ضامن خواهد بود.

اما به نظر می رسد اگر شخص قصد احسان داشته باشد و عمل او طبق موازین عقلی و بنابر متعارف، احسان محسوب شود و اقدام کننده نیز در سنجش و بررسی عمل خود تقصیر و تسامحی نکرده باشد و فقط به قصد جلب منفعت به دیگری و یا دفع ضرر از او اقدام کند و بر حسب تصادف، قصد او با واقعیت منطبق نشود و در اثر عمل او به محسَن الیه ضرری برسد، اقدام کننده ضامن نیست.(1)

مهم­ترین دلیل قاعده احسان، آیه­ای است که عموم فقها به آن استناد کرده­اند:

"لَیسَ عَلَی الضُّعَفاءِ وَ لا عَلَی الْمَرْضی وَ لا عَلَی الَّذینَ لا یجِدُونَ ما ینْفِقُونَ حَرَجٌ إِذا نَصَحُوا لِلَّهِ وَ رَسُولِهِ ما عَلَی الْمُحْسِنینَ مِنْ سَبیلٍ وَ اللَّهُ غَفُورٌ رَحیمٌ: بر ناتوانان و بیماران و آنان که چیزی برای هزینه کردن [در راه جهاد] نمی یابند، گناهی نیست [که در جهاد شرکت نکنند]، در صورتی که [در پشت

ص:183

جبهه با اعمال و گفتارشان] برای خدا و پیامبرش خیرخواهی کنند [و به حمایت رزمندگان برخیزند]. آری، بر نیکوکاران [معذور] هیچ مؤاخذه و سرزنشی نیست، و خدا بسیار آمرزنده و مهربان است." (1)

صدر آیه در خصوص معذورین از جهاد است، اما ذیل آن یک قاعده کلی را بیان می­کند که صدر، یکی از مصادیق آن است. کلمه "المحسنین" جمع مُحلّی به الف و لام می باشد که افاده عموم می نماید و همه محسنین را شامل می­شود. احسان هم به معنای نیکی کردن به دیگران است؛ خواه رساندن مال باشد یا ارائه خدمت، از طریق دفع ضرر باشد یا جلب منفعت.

واژه "سَبیل" به معنای سبّ، شتم، حرج، مشقت، حجت و مواخذه آمده است.(2) با توجه به شأن نزول و سیاق آیه، "سَبیل" در این آیه به معنای مؤاخذه می باشد و معنای جمله "ما عَلَی الْمُحْسِنینَ مِنْ سَبیلٍ" چنین می شود: محسن را به سبب آنچه از عمل نیکوی او ناشی شده است، نمی توان مؤاخذه کرد و از جمله مصادیق سبیل، ضمان و غرامت است که از محسن برداشته شده است.

علامه طباطبایی در تفسیر این آیه می­نویسد: جمله "ما عَلَی الْمُحْسِنِینَ مِنْ سَبِیلٍ" در مقام بیان علت رفع حرج است، یعنی کسانی که قصد خیرخواهی برای خدا و رسول داشته باشند، نیکوکارند، و بر نیکوکاران مؤاخذه ای نیست. این جمله به­حسب معنی عام است، هر چند از نظر تطبیق، مخصوص گروه­های معاصر نزول آیه است.(3)

در مورد پزشک، نمی توان انکار کرد که پزشک محسن است، زیرا او به منظور دفع ضرر از جان بیمار و با اذن او به معالجه اقدام می کند و کدامین احسان بالاتر از

ص:184

دفع ضرر از جان انسان­ها.(1)

فرض بر این است که طبیب در فرآیند درمان تقصیری نداشته، با علم و تخصصی که طی سال ها تحصیل و گذراندن دوره های تخصصی بدست آورده و مطابق با قوانین و مقررات خاص پزشکی برای درمان بیماران اقدام ­کرده و بیمار به علتی که خارج از کنترل پزشک است، آسیب دیده یا می میرد. در این شرایط پزشک مشمول قاعده احسان قرار گرفته و ضامن خسارت ناشی از معالجه نیست.

یکی از فقیهان معاصر در این زمینه می­گوید:

"اگر طبیب حاذق و وارد باشد، در صورت فوت مریض ضامن نیست. «ما علی المحسنین من سبیل» البته بهتر است قبل از عمل، از مریض و ورثه او رضایت نامه بگیرد."(2)

درباره اجرت گرفتن پزشک، که شاید نقضی بر محسن بودن او محسوب شود، باید گفت: اخذ اجرت منافاتی با ماهیت احسان ندارد، چون عمل هر انسان محترم است و نباید بدون اجر و مزد بماند و منعی برای گرفتن اجرت بر پایه احسان وارد نشده و فقها نیز به چنین منعی اشاره نکرده اند.

در باب حدود و تعزیرات فقها می گویند: هرگاه مجرمی در اثر اجرای حد یا تعزیز کشته شود، ضمانی بر حاکم نیست، زیرا او محسن است و بر نیکوکاران سبیلی و تسلطی نیست.(3)

شاید بتوان گفت: خطای پزشکان همچون خطای فقیهان و قاضیان است که موجب ضمان بر آنها نمی­شود و خسارت وارده از بیت­المال پرداخت می­گردد، زیرا به

ص:185

قصد احسان اقدام کرده و عمل آنها نیز مطابق با موازین عقل و شرع است.(1)

علاوه بر قرآن، در سخن و سیره پیشوایان به تفاوت میان محسن و دیگران اشاره شده است. در نامه امیر المؤمنین علی علیه­السلام به مالک اشتر آمده است:

"لَا یکُونَنَّ الْمُحْسِنُ وَ الْمُسِی ءُ عِنْدَکَ بِمَنْزِلَةٍ سَوَاءٍ فَإِنَّ فِی ذَلِکَ تَزْهِیداً لِأَهْلِ الْإِحْسَانِ فِی الْإِحْسَانِ وَ تَدْرِیباً لِأَهْلِ الْإِسَاءَةِ عَلَی الْإِسَاءَة: نیکوکار و بدکار نزد تو یکسان نباشند که که آن، نیکوکاران را در نیکوئی کردن بی رغبت سازد و بدکرداران را به بدی کردن وادارد." (2)

استدلال به این جمله، در ضامن نبودن محسن، این­گونه است که اگر محسن در برابر عوارض عمل نیک خود مسؤول باشد، با فرد غیر محسن یکسان محسوب شده است، حال آنکه این حالت به موجب سخن امام علی علیه­السلام نهی شده است، زیرا موجب ترک احسان از سوی اهل احسان می­شود.

از سوی دیگر، مؤاخذه نیکوکار نسبت به احسانی که انجام داده و منجر به ضرر گردیده، به طور عقلانی قبیح است. زیرا عمل نیک، مصداق نعمت است و محسن، منعم محسوب می شود. شکر منعم

نیز نزد عقلا و اندیشمندان امری پسندیده و تشکر و قدردانی از محسن کاری شایسته است؛ چنانکه کفران نعمت او زشت و قبیح، و سرزنش و ضامن دانستن او، کفران نعمت است. آیه شریفه "هَلْ جَزاءُ الاحْسانِ إِلّا الاحْسان"(3)نیز مؤید این حکم عقلی و عقلایی است، که پاداش نیکی را جز به نیکی نباید داد.(4)

ص:186

بارزترین ویژگی فرشتۀ وحی نیز، صفت امین است:

"نَزَلَ بِهِ الرُّوحُ الْأَمینُ: قرآن را جبریل امین نازل کرد."(1)

"الَّذینَ هُمْ لِأَماناتِهِمْ وَ عَهْدِهِمْ راعُونَ: آنان امانت ها و پیمان های خود را رعایت می کنند."(1)

در کنار توصیه­های مکرر اهل ایمان به امانت­داری، آنان از هرگونه خیانت در امانات الهی و انسانی نهی شده­اند:

"یا أَیهَا الَّذینَ آمَنُوا لا تَخُونُوا اللَّهَ وَ الرَّسُولَ وَ تَخُونُوا أَماناتِکُمْ وَ أَنْتُمْ تَعْلَمُونَ: ای اهل ایمان! به خدا و رسول خیانت نکنید و در امانات خود خیانت نکنید، در حالی که آگاهید.(2)

مهم­ترین امتیاز بشر بر دیگر موجودات هستی، از نظر قرآن، پذیرش امانت الهی است که موجودات عظیم عالم خلقت از تحمل آن روی­گردان و ترسان بودند:

"إِنّا عَرَضْنَا الامانَةَ عَلَی السَّمواتِ وَ الارْضِ وَ الْجِبالِ فَأَبَینَ أَنْ یحْمِلْنَها وَ أَشْفَقْنَ مِنْها وَ حَمَلَهَا الانْسانُ إِنَّهُ کانَ ظَلُوماً جَهُولا: ما امانت خود را بر آسمان­ها و زمین و کوه ها عرضه داشتیم، همگی از تحمل آن سرباز زدند و ترسیدند. ولی انسان آن را بر دوش گرفت، همانا او (در مقام آزمایش و ادای امانت) ستمکار و (نسبت به سرانجام خیانت) نادان است."(3)

عقل و شعور، و اراده و اختیار، که بستر علم و عمل را برای انسان فراهم می­کند تا او را به اوج کمال و تقرب به پروردگار رساند، امانت بزرگ الهی است که دیگر موجودات ظرفیت پذیرش آن را نداشته و خداوند انسان را لایق آن یافت، ولی افسوس که از همان آغاز بر خویشتن ستم کرد، قدر خود را نشناخت و آنچه شایسته این امانت بود انجام نداد.(4)

امانت داری، سنت و سیره انبیا و اولیای الهی در طول تاریخ بوده است:

ص:189

"إِنَّ اللَّهَ عَزَّ وَ جَلَّ لَمْ یبْعَثْ نَبِیاً إِلَّا بِصِدْقِ الْحَدِیثِ وَ أَدَاءِ الْأَمَانَةِ إِلَی الْبَرِّ وَ الْفَاجِر: خداوند متعال هیچ پیامبری را مبعوث نکرد، مگر با راستی گفتار و ادای امانت، به نیکان و بدان."(1)

اینکه هیچ پیامبری جز با امانت داری و صداقت نیامده است، نشانگر جهان­شمولی و ثبات این ارزش اخلاقی است. امانت داری، به عنوان یک الزام اخلاقی، محدود به زمان خاص یا فرهنگ خاص نیست. آنچه به طبع فرهنگ ها و زمان ها متغیر می گردد، ابعاد و مصادیق آن است.

یکی از جهت گیری های مهم دعوت پیامبران، تربیت انسان ها و اصلاح امور آنان است و ابزار مهم برای نیل به این هدف، ترویج امانت داری به عنوان یکی از نشانه­های ایمان است تا در مناسبات خانوادگی، شغلی و اجتماعی رعایت گردد:

"اَفضَلُ الایمانِ الاَمانَة و اَقبَحُ الاَخلاقِ الخِیانَة: امانت داری، بافضیلت­ترین درجه ایمان و خیانت، زشت ترین رفتار است."(2)

رسول گرامی اسلام پیش از آنکه به رسالت مبعوث گردد، در همان محیط تیره و آلوده جزیرة العرب، به پاکی و امانت مشهور، و مورد اعتماد همگان قرار گرفته بود، تا آنجا که او را "محمد امین" می­خواندند. ماجرای نصب حجر الاسود بر دیوار کعبه و رضایت همه قبایل به داوری او، نشان از جایگاه او در میان مردم، پیش از مبعوث شدن به رسالت دارد.(3)

عزیز مصر نیز وقتی به امانت و صداقت یوسف پی برد، او را برای خود برگزید و محرم اسرار و امین خود خواند:

ص:190

"قالَ إنَّکَ الیومَ لَدَینَا مَکِینٌ أمِینٌ: همانا تو نزد ما دارای منزلتی بزرگ و فردی امین هستی."(1)

بر اساس آموزه­های دین، انجام نماز و روزه و تشرف به خانه خدا دلیل مسلمانی نیست، بلکه صداقت و امانت، شرط دین­داری شمرده شده است:

"لا تَنْظُرُوا إِلَی کَثْرَةِ صَلَاتِهِمْ وَ صَوْمِهِمْ وَ کَثْرَةِ الْحَجِّ وَ الْمَعْرُوفِ وَ طَنْطَنَتِهِمْ بِاللَّیلِ انْظُرُوا إِلَی صِدْقِ الْحَدِیثِ وَ أَدَاءِ الْأَمَانَة: به فراوانی نماز، روزه، حج، کارهای نیک و ناله های شبانه ننگرید، به راستی گفتار و ادای امانت افراد بنگرید."(2)

رسول خدا، مسلمانی را که در امانت خیانت کند، از خود طرد کرده و فرمودند:

"مَنْ خَانَ أَمَانَةً فِی الدُّنْیا وَ لَمْ یرُدَّهَا إِلَی أَهْلِهَا ثُمَّ أَدْرَکَهُ الْمَوْتُ مَاتَ عَلَی غَیرِ مِلَّتِی: هر که در دنیا به مال دیگری خیانت کند و آن را به صاحبش بازنگرداند تا آنکه بمیرد، بر دین و آیین من نمرده است."(3)

و امام صادق می­فرماید: مومن ممکن است بخیل یا ترسو باشد، اما دروغ­گو و خائن نخواهد بود:

"یجْبَلُ الْمُؤْمِنُ عَلَی کُلِّ طَبِیعَةٍ إِلَّا الْخِیانَةَ وَ الْکَذِبَ: سرشت مؤمن با هر خصلتی ممکن است همراه گردد، اما با خیانت و دروغ هرگز."(4)

بر این اساس، رفتار توأم با صداقت و امانت، الگوی رفتار ارتباطی اخلاقی مورد توصیه دین است. یعنی این دو فضیلت عمده ترین مؤلفه های رفتار مؤمنان است و دیگر فضایلِ رفتاری به آن دو بازمی گردد.(5)

ص:191

مردی در محضر امام حسین گفت: کار نیک، چون در حقّ کسی صورت گیرد که شایستگی آن را ندارد تباه شده است، حضرت فرمود: "لَیسَ کَذَلِکَ وَ لَکِنْ تَکُونُ الصَّنِیعَةُ مِثْلَ وَابِلِ الْمَطَرِ تُصِیبُ الْبَرَّ وَ الْفَاجِر: چنین نیست، بلکه نیکی همانند باران است که بر نیک و بد می بارد.(1)

ابوحمزه ثمالی گوید: از امام سجاد شنیدم که به شیعیان می­فرمود: بر شما باید به ادای امانت، به خدا سوگند اگر قاتل پدرم حسین، شمشیری که با آن پدرم را به قتل رسانده، نزد من امانت

گذارد به او برمی­گردانم. و امام صادق می فرمود: اگر ابن ملجم، شمشیری که با آن پدرم علی را به قتل رساند، به من امانت دهد، آن را به او بازمی گردانم.(2)

بر اساس این سیره و سخنان، امانت را باید به صاحب آن بازگرداند، حتی اگر امانت­دهنده قاتل باشد، آن هم قاتل امام علی یا امام حسین علیهما­السلام.

این روایات به صراحت وظیفه ی امانت داری را نسبت به رفتار امانت­دهنده نامشروط می کند. به این معنا که رفتار زشت و ناروای صاحب امانت، خیانت را در حق وی روا نمی کند. حتی مقابله به مثل هم در این مقام مجاز نیست و نمی توان گفت: چون فلانی به من خیانت کرده است، پس من نیز می توانم در حق وی از امانت داری فروگذارم. پیامبر بزرگوار اسلام می­فرماید:

"لا تَخُنْ مَنْ خَانَکَ فَتَکُونَ مِثْلَه: به کسی که به تو خیانت کرده، خیانت مکن که تو نیز مثل او می شوی.(3)

ص:193

أَهْلِها"(1) می­نویسد: سیاق آیات پیشین مؤید این مطلب است که منظور از امانات در این آیه تنها امانت های مالی نیست، بلکه شامل امانت­های معنوی از قبیل علوم و معارف حقه نیز می شود که باید آن را به مردم رساند. زیرا دانشمندان یهود برخی معارف دین را که نزد آنان امانت بود کتمان کردند و نزد مردم اظهار ننمودند.(2)

آیه عرض امانت که پیش از این آمد: "إِنَّا عَرَضْنَا الْأَمانَةَ عَلَی السَّماواتِ وَ الْأَرْضِ ... وَ حَمَلَهَا الْإِنْسانُ"(3) تمام قوا و استعدادهای ویژه بشر را امانت الهی شمرد و به امانت مفهومی فرامادی بخشید. مسئولیت انسان در برابر خدا، خویشتن و جامعه سه حوزه­ای است که امانت­داری در آنها معنا و مفهوم پیدا می­کند.

"أَنَّکُمْ کُنْتُمْ تَخْتانُونَ أَنْفُسَکُمْ: شما به خویشتن خیانت می ورزید.(1)

بر این مبنا خودآزاری، خودکشی و خودفراموشی، رفتاری ناسازگار با امانت داری، و خودشناسی و خودمحاسبه گری شرط امانت داری نسبت به خود است. در این دیدگاه، هر یک از اعضای بدن حقوقی دارند که شرط امانت داری، شناخت و رعایت آنهاست. در رساله حقوق امام سجاد علیه­السلام این حقوق بیان شده است.(2)

با آن دو گوهر گران­بها چه کردید؟ گفتند: یا رسول اللَّه آن دو گوهر چیست؟ فرمود: امانت گران­بهاتر کتاب خداوند است ... و امانت دیگر که ملازم آن است، علی بن ابی­طالب و عترت او هستند و این دو از هم جدا نشوند تا در قیامت بر من وارد شوند.(1)

بر این اساس، ادای امانت الهی، با پایه­ریزی زندگی بر محور قرآن و پیروی از اولیای دین حاصل می­شود. چنانکه امام باقر علیه­السلام می­فرماید:

"إنَّ أداءَ الصَّلاةِ وَ الزَّکاةِ و الصَّومِ وَ الحَجِّ مِنَ الأمانَة"(2)

ابن عبّاس در ذیل آیه: "یا أَیهَا الَّذِینَ آمَنُوا لا تَخُونُوا اللَّهَ وَ الرَّسُول: ای مومنان به خدا و رسولش خیانت نورزید." (3)می گوید: هرکس چیزی از برنامه های اسلامی را ترک کند، یک نوع خیانت نسبت به خدا و پیامبر مرتکب شده است.(4)

مسلمان محسوب می­شود.(1)

قرآن کریم می­فرماید:

"یا أَیهَا الَّذینَ آمَنُوا قُوا أَنْفُسَکُمْ وَ أَهْلیکُمْ ناراً: ای مؤمنان! خود و خانواده خویش را از آتش دوزخ حفظ کنید."(2)

تعبیر به "قُوا" (نگاهدارید) اشاره به این است که همسر و فرزند امانتی است که باید آنها را از سقوط در آتش دوزخ حفظ کرد، زیرا وظیفه امین حفظ امانت از خطرات است.

در حجة الوداع نیز، رسول خدا حاضران را به رعایت حال همسران سفارش نموده و آنان را به عنوان امانتی که خداوند در نزد شما قرار داده معرفی می­کنند:

"أَخَذْتُمُوهُنَّ بِأَمَانَةِ اللَّهِ... فَاتَّقُوا اللَّهَ فِی النِّسَاءِ وَاسْتَوْصُوا بِهِنَّ خَیراً: درباره زنان از خدا بترسید وبا آنها نیک رفتاری کنید، زیرا آنها را به امانت خدا گرفته اید."(3)

امیر مومنان علی علیه­السلام نیز در وصیت خود به فرزندان و پیروانشان فرمودند:

"اللَّهَ اللَّهَ فِی النِّسَاءِ وَ مَا مَلَکَتْ أَیمَانُکُمْ فَإِنَّ آخِرَ مَا تَکَلَّمَ بِهِ نَبِیکُمْ أَنْ قَالَ: أُوصِیکُمْ بِالضَّعِیفَینِ، النِّسَاءِ وَ مَا مَلَکَتْ أَیمَانُکُ: خدا را! خدا را! در باره زنان و زیردستان. همانا آخرین سخن پیامبر شما این بود که شما را به (رعایت حقوق) زنان و زیردستان توصیه می کنم."(4)

در سخنی دیگر، رسول خدا ابتدا مسئولیت افراد را در برابر خانواده بیان فرموده:

"الرَّجُلُ رَاعٍ عَلَی أَهْلِ بَیتِهِ وَ هُوَ مَسْئُولٌ عَنْهُمْ وَ الْمَرْأَةُ رَاعِیةٌ عَلَی بَیتِ بَعْلِهَا وَ وَلَدِهِ وَ هِی مَسْئُولَةٌ عَنْهُمْ "

ص:198

و سپس به عنوان یک قاعدۀ کلی و فراگیر، هر یک از مردان و زنان را در برابر دیگر افراد جامعه مسئول شمرده و می­فرماید:

"أَلا فَکُلُّکُمْ رَاعٍ وَ کُلُّکُمْ مَسْئُولٌ عَنْ رَعِیتِهِ"(1)

در این روایت، واژه­های "رعایت" و "مسئولیت" تکرار شده که بیانگر امانت بودن زیردستان و لزوم حفظ این امانت به نحو مناسب است. چنانکه در شرح این حدیث آمده است: "الراعی: هو الحافظ المؤتمن الملتزم صلاح ما قام علیه و ما تحت نظره"(2)

این آموزه­ها، امانت داری را به امانت نگری تعالی بخشیده و آن را بخشی از جهان­بینی یک مسلمان قرار می­دهد. نگرش امانت دانستن، تأثیر ژرفی در ترویج امانت داری دارد. بر این اساس، در نظام آموزشی، دانش آموز و دانشجو امانت نزد استاد تلقی می شود و در نظام درمانی، بیمار امانتی است نزد پزشک.

افزون بر وجدان و ایمان، که بسترهای درونی امانت­داری هستند، یکی از عوامل بیرونی که بستر مناسب برای امانت دار بودن افراد در حرفه و مسئولیت را فراهم می­کند، تأمین مالی است، چرا که مشکلات و دغدغه های اقتصادی، امانت داری را سست می سازد. از همین رو امیر مؤمنان علی علیه­السلام در عهدنامه ی مالک اشتر، پس از امر به انتخاب کارگزاران شایسته می فرماید:

"ثُمَّ أَسْبِغْ عَلَیهِمُ الْأَرْزَاقَ فَإِنَّ ذَلِکَ قُوَّةٌ لَهُمْ عَلَی اسْتِصْلَاحِ أَنْفُسِهِمْ وَ غِنًی لَهُمْ عَنْ تَنَاوُلِ مَا تَحْتَ أَیدِیهِمْ وَ حُجَّةٌ عَلَیهِمْ إِنْ خَالَفُوا أَمْرَکَ أَوْ ثَلَمُوا أَمَانَتَکَ: آنگاه روزی کارگزارانت را فراوان قرار ده، تا با گرفتن حقوق کافی، در اصلاح امور خویش بکوشند و با بی نیازی به اموالی که در اختیار دارند، دست نگشایند و اتمام حجتی باشد بر آنان، اگر فرمانت را نپذیرفتند یا در امانت خیانت کردند."(1)

طبیعی است که اگر افراد جامعه بر اساس دوستی و صمیمیت با یکدیگر برخورد کنند، هرگز در امانات یکدیگر خیانت نمی­ورزند و به حقوق دیگران تجاوز نمی­کنند. امام کاظم علیه­السلام فرمود:

"إِنَّ أَهْلَ الْأَرْضِ لَمَرْحُومُونَ مَا تَحَابُّوا وَ أَدَّوُا الْأَمَانَةَ وَ عَمِلُوا بِالْحَقِّ: مادام که زمینیان به یکدیگر محبت ورزند، امانت­دار باشند و به حق عمل کنند، مورد رحمت­اند."(1)

بسیاری از کوتاهی­ها در ادای امانت مردم، به انگیزه جلب منفعت بیشتر است، در حالی که امیر مؤمنان علی علیه­السلام این تصور را باطل شمرده و می­فرماید:

"اسْتِعْمَالُ الْأَمَانَةِ یزِیدُ فِی الرِّزْق: امانت­ورزی، روزی را زیاد می­کند."(2)

ص:201

پس از پایان تحصیل نیز در مراکز درمانی دولتی یا خصوصی مشغول به کار می­شوند و از مکان و امکانات موجود، برای

تشخیص یا درمان بیماری بهره می­برند. در همه این موارد، آنچه در اختیار آنهاست، ملک شخصی آنها نیست، بلکه امانتی است در دست آنان، که باید در جهت بهبود بیماران مورد استفاده قرار گیرد.

رعایت امانت در همۀ موارد مطلوب و پسندیده است، اما از دیدگاه اسلام، حفظ اموال عمومی و سرمایه­های متعلق به دیگران از اهمیت بیش­تری برخوردار است؛ گرچه برخی به اشتباه می­پندارند چون خودشان در اموال عمومی شریک هستند، پس آزادند هرگونه که می­خواهند تصمیم بگیرند و از آن بهره­برداری کنند.

در فرهنگ اسلامی، اموال عمومی بیت­المال محسوب شده و امانت است. حضرت علی مشغول تقسیم بیت­المال بود که پیرمردی گفت: یا امیر المومنین همان­طور که می بینی سال­خورده ام و بدهکار، از این مال قدری به من بده. حضرت فرمود:

"وَ اللَّهِ مَا هُوَ بِکَدِّ یدِی وَ لا تُرَاثِی مِنَ الْوَالِدِ وَ لَکِنَّهَا أَمَانَةٌ أُودِعْتُهَا: به خدا سوگند این نه دست­رنج من است و نه میراث من از پدر، بلکه امانتی است که باید آن را به اهلش برسانم."(1)

اقتضای امانت­داری در اموال و تجهیزات مراکز درمانی دو چیز است:

"أَدِقُّوا أَقْلَامَکُمْ وَ قَارِبُوا بَینَ سُطُورِکُمْ وَ احْذِفُوا عَنِّی فُضُولَکُمْ وَ اقْصِدُوا قَصْدَ الْمَعَانِی وَ إِیاکُمْ وَ الْإِکْثَارَ فَإِنَّ أَمْوَالَ الْمُسْلِمِینَ لَا تَحْتَمِلُ الْإِضْرَارَ: قلم­ها را نازک کنید، سطرها را به هم نزدیک گیرید، کلمات زائد را حذف کنید و فقط مقصد و منظور خود را بیان کنید. بر حذر

می­دارم شما را از پر حرفی و پر نویسی، زیرا اموال مسلمانان تحمل این­گونه خسارت­ها را ندارد."(1)

حساسیت آن حضرت در حفظ امانت بیت­المال تا حدی بود که کارگزاران نزدیک خود را در این مورد بازخواست و تهدید می­کرد. ایشان در نامه­ای به یکی از فرماندارانش می­نویسد: "از خدا بترس و اموال مردم را به آن­ها بازگردان که اگر این کار را نکنی و خداوند به من امکان دهد، وظیفه­ام را در برابر خدا دربارۀ تو انجام خواهم داد و با این شمشیرم بر تو خواهم زد و هیچ کس را با آن نزدم، مگر این که داخل دوزخ شد."

سپس در ادامه نامه رعایت بیت­المال مسلمین را از رعایت حال فرزندانش برتر شمرده و می­فرماید:

"وَ اللَّهِ لَوْ أَنَّ الْحَسَنَ وَ الْحُسَینَ فَعَلَا مِثْلَ الَّذِی فَعَلْتَ مَا کَانَتْ لَهُمَا عِنْدِی هَوَادَةٌ وَ لَا ظَفِرَا مِنِّی بِإِرَادَةٍ حَتَّی آخُذَ الْحَقَّ مِنْهُمَا: به خدا قسم اگر حسن و حسین این کار را می کردند، هیچ پشتیبانی از ناحیۀ من دریافت نمی­کردند و در ارادۀ من اثر نمی­گذاردند تا آنگاه که حق را از آنها بستانم."(2)

ص:204

که انسانی آن را به صورت بازیچه سرخ کرده است، ناله می­کنی؛ اما مرا به سوی آتشی می­کشانی که خداوند جبار با شعلۀ خشم و غضبش آن را برافروخته است. تو در این رنج می­نالی و من از آتش سوزان نالان نشوم.(1)

در مورد مراکز درمانی خصوصی نیز که اموال آن متعلق به افراد مشخصی است، مراعات حق­الناس از سوی پزشکان، نشان از امانت­داری نسبت به اموال و حقوق دیگران دارد. قرآن کریم به هنگام نکوهش از قوم یهود می­فرماید: "وَ أَکْلِهِمْ أَمْوالَ النَّاسِ بِالْباطِل: آنان در اموال مردم به ناحق تصرف می کردند."(نساء/ 161) لذا خداوند در آیات بسیار، مؤمنان را به حفظ حقوق یکدیگر سفارش نموده و می­فرماید: "یا أیها الّذین آمنوا لا تَأْکُلُوا أَمْوالَکُمْ بَینَکُمْ بِالْباطِل: ای کسانی که

ایمان آورده اید، اموال یکدیگر را از طریق نامشروع و باطل نخورید."(نساء/ 29) یعنی هرگونه تصرف در مال دیگران که بدون حق و مجوز منطقی باشد، ممنوع است.

این حکم اختصاصی به مسلمین ندارد و اموال غیر مسلمین نیز محترم است. به این استفتا توجه شود:

سوال: آیا رعایت حقوق دولت در املاک عمومی و حقوق مالکین در املاک خصوصی در سرزمین های کفر واجب است؟ آیا استفاده از امکانات مراکز آموزشی در غیر مواردی که مقررات قانونی آنها اجازه می دهد جایز است؟

پاسخ: در وجوب مراعات احترام مال دیگری و حرمت تصرف در آن بدون اذن او، فرقی بین املاک اشخاص و اموال دولت نیست، چه مسلمان باشد و چه غیر مسلمان و همچنین فرقی بین اینکه در سرزمین کفر باشد و یا در سرزمین اسلامی

ص:206

و مالک آن مسلمان باشد یا کافر، وجود ندارد و بطور کلی استفاده و تصرف در اموال و املاک دیگران که شرعا جایز نیست، غصب و حرام و موجب ضمان است.(1)

پزشکی است. اگر پزشک مسئولیت خود را امانت بداند، بی­گمان حرمت آن را پاس می­دارد و تلاش می­کند که به خوبی آن را پیش ببرد و بالنده سازد.(1)

امام علی علیه­السّلام از کارگزاران خود می­خواست که کار و مسئولیت را امانت بدانند و مناسبات و روابط خود را بر امانت­داری مبتنی سازند، چنانکه خطاب به استاندار آذربایجان نوشت:

"إِنَّ عَمَلَکَ لَیسَ لَکَ بِطُعْمَةٍ وَ لَکِنَّهُ فِی عُنُقِکَ أَمَانَةٌ: کاری که به عهده توست، طعمه­ای برایت نیست، بلکه امانتی است بر گردنت."(2)

این بیان حضرت، دید سودانگارانه ی صرف به پست و مسئولیت را زیر سؤال می برد و آن را به عنوان یک امانت به حساب می آورد. از همین رو هر نوع سستی در انجام مسئولیت های شغلی و حرفه ای، خروج از امانت داری به حساب می آید. در فقه اسلامی هر نوع افراط و تفریط در ارائه خدمات موجب ضمان می گردد، چرا که با امانت داری ناسازگار است، مثلاً اگر خیاط یا رنگرز در کار

خود کوتاهی کند ضامن به حساب می آید، یا چنانچه طبیب در طبابت خود کوتاهی کند ضامن می باشد.(3)

بار است. چنانکه بر تک تک افراد جامعه بار است و اختصاص به روحانی و روشنفکر ندارد، و هر فردی در برابر همه مسئول است:

"کُلُّکُمْ رَاعٍ وَ کُلُّکُمْ مَسْئُولٌ عَنْ رَعِیتِهِ"(1)

در فرهنگ قرآن، همۀ افراد در برابر خداوند مسئولند: "فَوَ رَبِّکَ لَنَسْئَلَنَّهُمْ أَجْمَعینَ: به پروردگارت سوگند که همه را مورد سوال و بازخواست قرار دهیم.(2)و تفاوتی میان پیامبران و پیروان آنها نیست: "فَلَنَسْئَلَنَّ الَّذینَ أُرْسِلَ إِلَیهِمْ وَ لَنَسْئَلَنَّ الْمُرْسَلینَ: به یقین ما از مردمی که پیامبران به سوی آنها فرستاده شدند و نیز از پیامبران سوال خواهیم کرد."(3) چنانکه تفاوتی میان کارهای انسان نیست و هر کس در برابر همه کارهایش مسئول است: "لَتُسْئَلُنَّ عَمَّا کُنْتُمْ تَعْمَلُونَ"(4) حتی از انگیزه­ها سوال می­شود: "لِیسْئَلَ الصَّادِقینَ عَنْ صِدْقِهِمْ: خداوند از راستی راستگویان پرسش کند.(5)

امام صادق علیه­السلام فرمود: وقتی از راستگو سؤال می شود که راستی اش به چه انگیزه ای بوده و بر طبق آن جزا داده می شود، پس حال دروغگو چگونه خواهد بود؟(6)

حاصل کند، زیرا التزام به شیء، التزام به لوازم آن نیز هست. با توجه به این سه فرع و با توجه به اینکه حرفه و شغل، امانتی در دست انسان است، به خوبی می توان فهمید که افراد اولاً اگر قادر به انجام مسئولیتی نیستند، مجاز نیستند آن مسئولیت را بپذیرند، ثانیاً اگر در اثنای کار، خود را قادر به انجام درست مسئولیت نمی­بینند باید آن را واگذار کنند و ثالثاً اگر مسئولیت کاری را بر عهده گرفتند، باید تمام مقدمات لازم برای انجام آن را فراهم سازند.(1)

اگر مسئولیت امانت است، فرمان خداست که به اهلش سپرده شود:

"إنَّ اللهَ یأمُرُکُم أن تُؤَدُّوا الأماناتِ إلَی أهلِهَا"(2)

چنان که در روایات، امامت از مهم­ترین مصادیق امانات شمرده شده که باید به اهلش، یعنی خاندان پاک و معصوم پیامبر واگذار شود و بزرگ­ترین مشکلی که پس از پیامبر برای جامعۀ اسلامی پیش آمد، عدم رعایت اهلیت بود؛ افرادی بر سر کار آمدند که شایستگی و کفایت لازم برای ادارۀ امور را نداشتند؛ به همین دلیل در اقامۀ حق کوتاهی کردند و سیره و سنّت پیامبر را به تعطیلی کشاندند.

امام علی علیه­السلام به شریح قاضی فرمود:

"یا شُرَیحُ قَدْ جَلَسْتَ مَجْلِساً لَا یجْلِسُهُ إِلَّا نَبِی أَوْ وَصِی نَبِی أَوْ شَقِی: تو در جایگاهی نشسته­ای که در آن منصب نمی­نشیند، مگر پیامبر یا وصی پیامبر یا شخص بدبخت."(3)

آن حضرت در نامه خود به مالک اشتر می آموزد که کسانی را به کار بگیر که روحیه امانت­داری داشته باشند و به کار و مسئولیت به صورت امانت بنگرند و آن را به­خوبی پاس دارند:

ص:210

"فَاعْمِدْ لِأَحْسَنِهِمْ کَانَ فِی الْعَامَّةِ أَثَراً وَ أَعْرَفِهِمْ بِالْأَمَانَةِ وَجْهاً: بر آن کس اعتماد کن که میان مردم اثری نیکو نهاده و به امانت از همه شناخته تر است."(1)

در نزد امیرمومنان، حکومت امانت است. آن حضرت در نامه­ای به کارگزارش در اهواز، اِمارت بر مسلمین را امانت شمرده و خطاب به او می­نویسد:

"اعْلَمْ یا رِفَاعَةُ أَنَّ هَذِهِ الامَارَةَ أَمَانَةٌ"(2)

و در نامه­ای دیگر، از یاران خائن خود چنین شکوه می­کند:

"أَمَّا بَعْدُ فَإِنِّی کُنْتُ أَشْرَکْتُکَ فِی أَمَانَتِی ... فَلَمَّا رَأَیتَ الزَّمَانَ عَلَی ابْنِ عَمِّکَ قَدْ کَلِبَ وَ الْعَدُوَّ قَدْ حَرِبَ وَ أَمَانَةَ النَّاسِ قَدْ خَزِیتْ ... خُنْتَهُ مَعَ الْخَائِنِینَ فَلَا ابْنَ عَمِّکَ آسَیتَ وَ لَا الْأَمَانَةَ أَدَّیتَ: من تو را در امانت خود شریک نمودم ... ولی تو همین که دیدی زمانه مرا تحت فشار قرار داد و امانت مسلمین رو به نابودی رفت و این امت بی تدبیر و بی پناه شدند، خیانت کردی و امانت

ص:211

را به طور صحیح ادا نکردی."(1)

اما روشن است که مومن و امین بودن به تنهایی کافی نیست و دارا بودن صلاحیت­های لازم برای مدیریت، شرط لازم برای واگذاری و پذیرش مسئولیت است. ابوذر، از یاران بزرگ پیامبر، به آن حضرت گفت: "ألا تَستَعمِلنِی: آیا مرا به کاری نمی گماری؟" پیامبر بر شانۀ او زد و فرمود:

"یا اَباذَر اِنّکَ ضَعیف وَ اِنّها اَمانَة اِنّها یومَ القیامَةِ خِزی وَ ندامَة، اِلّا مَن اَخَذَها بحَقّها وَ اَدّی الّذی عَلَیهِ فیها: ای اباذر! تو ضعیف هستی و این پست­ها امانت است و روز قیامت مایۀ رسوایی و پشیمانی است، مگر کسی که آن را آن­گونه که باید، به عهده گیرد و وظیفۀ خویش را به درستی ادا کند." (2)

و در سخنی دیگر، حتی او را از ولایت بر دو تن و تولّی مال یک یتیم نهی کردند:

"یا ابَاذَرٍّ إِنِّی أُحِبُّ لَکَ مَا أُحِبُّ لِنَفْسِی إِنِّی أَرَاکَ ضَعِیفاً فَلَا تَأَمَّرَنَّ عَلَی اثْنَینِ وَ لَا تَوَلَّینَّ مَالَ یتِیمٍ"(3)

ذکر این نکته ضروری است که اگر کسی شایستگی لازم برای قبول مسئولیتی را در خود ببیند، باید اعتماد به نفس داشته باشد و خود را کنار نکشد. چنانکه حضرت یوسف به هنگام ضرورت، آمادگی خود را برای قبول مسئولیت اقتصاد مصر، در آستانه خشکسالی و قحطی اعلام کرد:

"قالَ اجعَلنی عَلَی خَزائِنِ الأرضِ إنّی حَفیظٌ عَلیمٌ: مرا بر خزانه­های سرزمین (مصر) بگمار که من نگهبانی دانا هستم."(4)

در هر کار و مسئولیتی، کیفیت و دقت، و درست و نیکو انجام شدن، حقی است که باید ادا شود. لذا در مورد برخی کارها همچون تلاوت قرآن، تقوا و جهاد، قرآن سفارش می­کند که حق آن را انجام دهید:

"الَّذینَ آتَیناهُمُ الْکِتابَ یتْلُونَهُ حَقَّ تِلاوَتِهِ"(1)

"یا أَیهَا الَّذینَ آمَنُوا اتَّقُوا اللَّهَ حَقَّ تُقاتِهِ"(2)

"جاهِدُوا فِی اللَّهِ حَقَّ جِهادِهِ"(3)

و در مقام مذمت کسانی که برای خدا شریک قائل شدند، در سه آیه متفاوت می­فرماید: "ما قَدَرُوا اللَّهَ حَقَّ قَدْرِهِ: خدا را آن­گونه که حق اوست، نشناختند."(4)

از این رو آنچه در انجام کار و مسئولیت، به عنوان حق آن باید مورد توجه قرار گیرد، کیفیت کار است، نه انجام آن به هر صورت که شد، و این چیزی است که در اخلاق حرفه­ای در درجه نخست اهمیت قرار دارد. امام علی علیه­السّلام در سخنی کوتاه اما زیبا و پرمعنا می­فرماید:

"إِنَّکُمْ إِلَی إِعْرَابِ الْأَعْمَالِ أَحْوَجُ مِنْکُمْ إِلَی إِعْرَابِ الْأَقْوَال: همانا شما به درست انجام دادن کارها محتاج­ترید تا به درست ادا کردن الفاظ."(5)

از رسول خدا نقل شده است که وقتی میتی را دفن می­کردند، سفارش کردند که قبر را محکم بسازند و فرمودند:

"اِنَّ اللَّهَ سُبْحَانَهُ یحِبُّ إِذَا عَمِلَ اَحَدُکُم عَمَلًا أَنْ یتْقِنَه: (گرچه میت خاک می­شود و می­پوسد، اما) خداوند دوست دارد که هرگاه بنده­اش کاری می­کند،

آن را متقن و محکم انجام دهد."(6)

ص:213

مسئولیت­پذیری اقتضا می­کند که پزشک، همه توان خود را برای تشخیص بیماری به کار گیرد و آنگاه اقدام به تجویز دارو کند و در صورت عدم تشخیص، بر اساس حدس وگمان، درمان را آغاز نکند، بلکه بیمار را به پزشک دیگری ارجاع دهد.

پیامبر گرامی اسلام به یکی از پزشکان معاصر خود فرمود:

"لا تَداوَ اَحَدا حَتّی تَعرِف داءَه: هیچ کس را درمان مکن، مگر آن که بیماری او را بشناسی.(1)

رهاوی در ادب الطبیب، پزشکان را از ورود در کاری که تخصص آن را ندارند برحذر داشته و این سخن جالینوس را نقل می­کند که:

"سزاوار است که تو به این رهنمود بقراط عمل کنی که گفت: "من مثانه کسی را که در آن سنگ است نمی شکافم، بلکه آن را به کسی وامی گذارم که تخصص در این کار دارد."

و سزاوار تو نیست که فقط در مورد سنگ چنین کنی، بلکه در مورد شکافتن چشم و بیرون کشیدن آب شکم و نظایر آن نیز که جزو اعمال یدی می باشد و عده ای در آن تخصص کسب کرده اند. نباید در کاری که در تخصص تو نیست وارد شوی و بدین وسیله باعث هلاکت بیماران و خودت بشوی. همچنین طبیب نباید بیماری را که هنوز مرضش مشخص نشده درمان کند تا مبادا او را به بیماری دیگری دچار سازد که بسا از بیماری نخست بدتر و خطرناک تر باشد."(2)

ص:214

از نظر اسلام، طبابت افراد غیر متخصص مجاز نیست و نظام اسلامی موظف است از کار آنان جلوگیری کند و در صورت سرپیچی، آنان را همانند روحانی نمایان فاسق زندانی نماید. امام علی علیه­السلام می­فرماید:

"یجِبُ عَلَی الْإِمَامِ أَنْ یحْبِسَ الْفُسَّاقَ مِنَ الْعُلَمَاءِ وَ الْجُهَّالَ مِنَ الْأَطِبَّاءِ: بر امام لازم است که عالمان فاسق و پزشکان ناآگاه را به زندان بیفکند."(1)

کلمه" اَوفُوا" از باب "ایفاء"، به معنای آن است که حق کسی را بطور تمام و کمال بپردازی و قسط و عدل را مراعات کنی، بر خلاف واژۀ "بَخس" که به معنای نقص و کم­گذاردن حق کسی به عنوان ظلم و ستم است.

این آیه دعوتی است به رعایت حقوق فردی و اجتماعی همه آحاد جامعه، در میان همۀ اقوام و ملل؛ که با مفهوم امروزی اخلاق حرفه ای که آن را به رعایت حقوق دیگران و یا رعایت منافع

دیگران تفسیر می کنند ارتباط وثیق دارد، زیرا "بخسِ حق" در هر عصر و زمان و هر محیط و مکان به شکلی ظهور می کند، که از نظر قرآن همه انواع آن موجب فساد در زمین می­شود.(1)

از آنجا که منشا بسیاری از کم­کاری­ها، افزون­طلبی است، ادامه آیه بر این نکته تاکید می­فرماید که: "بَقِیتُ اللَّهِ خَیرٌْ لَّکُمْ إِن کُنتُم مُّؤْمِنِینَ(2) یعنی درآمدهای حاصل از کم­فروشی و تضییع حقوق دیگران، خیر به شمار نمی رود، بلکه رزق حلالی که خداوند باقی می گذارد، هر چند کم و اندک باشد، برای مومنان بهتر است.(3)

بزرگ­ترین آیۀ قرآن نیز دربارۀ رعایت حقوق افراد جامعه است که خداوند برای جلوگیری از تضییع حق، به کتابت و شهادت سفارش می­کند.(4) آن چیزی که امروزه تحت عنوان اسناد مالی مکتوب وممهور به امضای طرفین و گواهان از آن یاد می­شود.

ص:216

نداشت. چنانکه بر اساس روایات، تیراندازی به سوی حیوانات به قصد تفریح جایز نیست و آنچه در مورد رعایت حقوق حیوانات در اسلام آمده، بیانگر حرمت نفس حیوان و عدم جواز هرگونه تعرض به آن است.

اما با این حال، چون بشر افضل موجودات و برتر از حیوانات است، خداوند به او اجازه داده است که در امر آموزش نیز، تا آنجا که ضرورت اقتضا کند، از حیوانات بهره گیرد.

قرآن در ماجرای حضرت ابراهیم می­فرماید:

«وَ إِذْ قالَ إِبْراهیمُ رَبِّ أَرِنی کَیفَ تُحْی الْمَوْتی قالَ أَ وَ لَمْ تُؤْمِنْ قالَ بَلی وَ لکِنْ لِیطْمَئِنَّ قَلْبی قالَ فَخُذْ أَرْبَعَةً مِنَ الطَّیرِ فَصُرْهُنَّ إِلَیکَ ثُمَّ اجْعَلْ عَلی کُلِّ جَبَلٍ مِنْهُنَّ جُزْءاً ثُمَّ ادْعُهُنَّ یأْتینَکَ سَعْیاً وَ اعْلَمْ أَنَّ اللَّهَ عَزیزٌ حَکیمٌ : و بیاد آور آن زمان که ابراهیم گفت: پروردگارا نشانم ده که چگونه مردگان را زنده می کنی؟ فرمود: مگر ایمان نداری؟ عرض کرد، چرا! ولی می خواهم قلبم آرامش یابد، فرمود: چهار مرغ بگیر و قطعه قطعه کن و هر قسمتی از آن را بر سر کوهی بگذار، آن گاه یک یک آنها را صدا کن، خواهی دید که با شتاب نزد تو آیند و بدان که خدا عزیز و حکیم است.»(1)

در این آیه، خداوند برای نشان دادن نحوه اِحیاء انسان­ها، دستور کشتن چهار پرنده را می­دهد، با آنکه این امر با کشتن دو یا سه پرنده نیز محقق می­شد. از آن جا که حضرت ابراهیم به دنبال

اطمینان

قلبی بود و این اطمینان با مردن و زنده شدن چهار حیوان بیشتر حاصل می­شود، خداوند دستور ذبح چهار پرنده را می­دهد.

بنابر این در امر آموزش یا پژوهش یا درمان، مادام که ضرورت اقتضا کند، تا حصول اطمینان می توان از حیوانات بهره گرفت، تا عموم انسان­ها از نتایج آن بهره مند شوند.

ص:218

بهره­گیری از حیوانات آزمایشگاهی در مراکز تحقیقات پزشکی و دارویی که در سطح وسیعی صورت می­گیرد، مسئولیت نظام درمانی را در نظارت دقیق بر رعایت حقوق حیوانات در این مراکز دوچندان می­سازد تا از یک سو، نیازهای طبیعی حیوان، مورد غفلت و سهل­انگاری قرار نگیرد و از سوی دیگر، موارد بهره­برداری به مقدار ضرورت تقلیل یابد.

بر اساس روایات هر کس به هر طریق بر اسرار مردم آگاه شد، حق ندارد آن را برای دیگران بیان کند، حتی اگر آن شخص از دنیا رفته باشد. امام باقر علیه­السلام فرمودند:

"مَنْ غَسَّلَ مَیتاً مُؤْمِناً فَأَدَّی فِیهِ الْأَمَانَةَ غَفَرَ اللَّهُ لَهُ قِیلَ وَ کَیفَ یؤَدِّی فِیهِ الْأَمَانَةَ قَالَ لَا یخْبِرُ بِمَا یرَاهُ وَحْدَهُ إِلَی أَنْ یدْفَنَ الْمَیتُ: هر کس میت مؤمنی را غسل دهد و در این کار امانت را رعایت کند، خداوند گناهان او را بیامرزد. پرسیدند: چگونه ادای امانت نماید؟ حضرت فرمود: دیگران را بر آنچه از میت، به هنگام غسل تا زمان دفن مشاهده کرده، با خبر نسازد."(1)

رازداری پزشک

رازداری یکی از ابعاد امانت داری است. در هر حرفه­ای آنچه از اسرار و اطلاعات مربوط به افراد در دست انسان قرار می گیرد، در حقیقت امانت می باشد و حق افشاء یا سوء استفاده از آن را ندارد.(2)

یکی از آداب مهم حرفه پزشکی نیز، رازداری است. برخی بیماری­ها، راز بیمار محسوب می­شود و او مایل نیست دیگران از آن مطلع شوند.

پیشوایان اسلامی، از یک سو به بیمار توصیه می­کنند که بیماری خود را از پزشک پنهان نکند و او را از آنچه لازمه تشخیص بیماری است، آگاه سازد، چنان که امام علی علیه­السلام می­فرماید:

"مَن

کَتَمَ مَکنُونَ دائِهِ عَجَزَ طَبیبُهُ عَن شِفائِه: هر کس درد نهفته خویش را پنهان دارد، پزشک از درمان او ناتوان می­ماند."(3)

ص:220

"مَن کَتَمَ الأَطِبّاءَ مَرَضَهُ خانَ بَدَنَه: هر کس بیماریش را از پزشکان کتمان کند، به جسم خویش خیانت کرده است."(1)

و از سوی دیگر، به پزشک تاکید می­کنند که امانت­دار باشد و راز بیمار را افشا نکند.(2)

بر اساس اصول فقهی، افشای راز بیمار، خیانت در امانت محسوب می­شود و در صورتی که منجر به بروز خسارتی به بیمار شود، پزشک ضامن است و باید خسارت وارده را جبران کند.

پزشک امین، در پیشنهاد جراحی به بیمار، بیش از آنکه به درآمد خود بیندیشد، به ضرورت این اقدام و درصد زیان آن برای جسم بیمار می­اندیشد.

پزشک امین، در صورت بی­دقتی در تشخیص یا قصور در جریان درمان، که منجر به زیان دیدن جسم بیمار شود، خود را مدیون شمرده و در مقام جبران خسارت برمی­آید، گرچه بیمار متوجه نشود و اقدام به شکایت ننماید.

پزشک امین، هیچ اقدامی که موجب زیان بیمار شود انجام نمی­دهد، گرچه به درخواست بیمار و رضایت او باشد. زیرا او در رتبه نخست، از جانب خداوند امین شمرده شده و خداوند اجازه چنین تصرفی را به او نداده است. لذا در بحث اتونومی گفتیم که پزشک مجاز به اتانازی و سقط جنین نیست، گرچه خواستۀ بیمار باشد.

استخدام کن، همانا بهترین فردی که استخدام کنی، کسی است که نیرومند و امین باشد.(1)حضرت شعیب به او گفت: قوت و

قدرت موسی را به واسطه کشیدن آب از چاه و آب دادن گوسفندان متوجه شدی، اما امین بودن او را چگونه فهمیدی؟ او در پاسخ گفت:

"لَمَّا قَالَ لِی تَأَخَّرِی عَنِّی وَ دُلِّینِی عَلَی الطَّرِیقِ فَأَنَا مِنْ قَوْمٍ لا ینْظُرُونَ فِی أَدْبَارِ النِّسَاءِ عَرَفْتُ أَنَّهُ لَیسَ مِنَ الْقَوْمِ الَّذِینَ ینْظُرُونَ فِی أَعْجَازِ النِّسَاءِ: هنگام بازگشت به خانه، به ما گفت: پشت سر من بیایید و مرا راهنمایی کنید، زیرا ما از کسانی هستیم که پشت سر زنان راه نمی­رویم و آنان را از پشت نمی­نگریم."(2)

حضرت یوسف نیز در رد تهمتی که به او زده بودند، فرمود:

"أَنِّی لَمْ أَخُنْهُ بِالْغَیب: من در نهان به عزیز مصر خیانت نکردم."(3)

در روایات اسلامی، از ناموس به عنوان امانت یاد شده و در اهمیت حفظ آن آمده است:

"لا یکُونُ الأَمِینُ أَمِیناً حَتَّی یؤْتَمَنَ عَلَی ثَلَاثَةٍ فَیؤَدِّیهَا عَلَی الْأَمْوَالِ وَ الْأَسْرَارِ وَ الْفُرُوجِ وَ إِنْ حَفِظَ اثْنَینِ وَ ضَیعَ وَاحِدَةً فَلَیسَ بِأَمِینٍ: شخص، امین شمرده نمی­شود مگر آنکه در سه مورد، امانتی را که به او سپرده شده، سالم به صاحبش بازگرداند: اموال و اسرار و ناموس؛ حتی اگر دو مورد را حفظ کرد و در یکی خیانت نمود، امین شمرده نمی­شود."(4)

در بحث تقوای پزشکی، احکام نظر و لمس بیمار بیان شد. طبیعی است رعایت احکام شرعی، از ایجاد روابط ناصحیح تا حد زیادی پیشگیری می­کند و متاهل بودن

ص:223

کارکنان نظام درمانی اعم از پزشک و پرستار و دستیار نیز می­تواند در حفظ محیط­های درمانی از آلودگی­های اخلاقی موثر باشد.

امام علی در نامه­اش به امام حسن علیهما­السلام، کار توأم با عفّت و پاکدامنی را سفارش کرده و می­فرماید:

"اَلحِرفَة مَعَ العِفّةِ خَیر مِنَ الغِنی مَعَ الفُجُور: داشتن حرفه ای که همراه عفت باشد، بهتر از ثروتی است که همراه گناه باشد."(1)

آن حضرت، پیروان خود را به پاکدامنی و امانت­داری در همه حال توصیه می­کند:

"عَلَیکُمْ بِلُزُومِ الْعِفَّةِ وَ الْأَمَانَةِ فَإِنَّهُمَا أَشْرَفُ مَا أَسْرَرْتُمْ وَ أَحْسَنُ مَا أَعْلَنْتُمْ وَ أَفْضَلُ مَا ادَّخَرْتُمْ: ملازم عفت و امانت باشید که آن دو شریف­ترین چیزی است که نهان کنید، و نیکوترین چیزی است که آشکار سازید و برترین چیزی است که ذخیره کنید."(2)

گفتن حقیقت به بیمار، گرچه خبر بد باشد، در اخلاق پزشکی امروز به عنوان یکی از حقوق بیمار مطرح است؛ زیرا در صورت امکانِ درمان، بیمار به دستورات پزشک به دقت عمل می­کند و در مسیر بهبودی قرار می­گیرد و اگر امیدی به درمان نیست، برای رفتن آماده می­شود و در ادای دیون دنیوی و دینی و تعیین تکلیف اموال منقول و غیر منقول خود اقدام می­کند.

بر اساس متون دینی، مرگ پایان زندگی نیست، بلکه آغاز حیات جاودانه است: "کُلُّ نَفْسٍ ذائِقَةُ الْمَوْتِ ثُمَّ إِلَینا تُرْجَعُونَ: هر نفسی طعم مرگ را می چشد، آنگاه به سوی ما باز گردانده می شود."(1) و آنها که با فراموش کردن مرگ، گمان می­کنند برای همیشه در دنیا زندگی خواهند کرد، سخت در اشتباهند، زیرا: "لَنْ ینْفَعَکُمُ الْفِرارُ إِنْ فَرَرْتُمْ مِنَ الْمَوْتِ: هرچه از

مرگ فرار کنید، این فرار سودی ندارد."(2) "أَینَما تَکُونُوا یدْرِکْکُمُ الْمَوْتُ وَ لَوْ کُنْتُمْ فی بُرُوجٍ مُشَیدَةٍ: هر کجا باشید، هر چند در قلعه های مرتفع و استوار، مرگ شما را درمی یابد.(3) اگر هم قرار بود کسی زنده بماند، پاکان و صالحان روزگار بودند، اما خداوند به پیامبر بزرگوارش خطاب می­کند: "إِنَّکَ مَیتٌ وَ إِنَّهُمْ مَیتُونَ: بی تردید تو می میری و آنان هم می میرند.(4)

بر اساس آموزه­های قرآنی، وصیت کردن از حقوق مومنان است و پزشک با بیان حقیقت بیماری، بیمار را در انجام این دستور دینی یاری می­کند:

"کُتِبَ عَلَیکُمْ إِذا حَضَرَ أَحَدَکُمُ الْمَوْتُ إِنْ تَرَکَ خَیراً الْوَصِیةُ لِلْوالِدَینِ وَ الْأَقْرَبینَ بِالْمَعْرُوفِ حَقًّا عَلَی الْمُتَّقینَ: بر شما مقرّر شده که هرگاه مرگ یکی از شما فرارسد، اگر مالی به جا گذاشته، برای پدر و مادر و خویشان به­طور شایسته و پسندیده وصیت کند. این حقّی است بر عهده پرهیزکاران."(5)

ص:225

و برای حفظ حقوق وارثان، حضور گواهان در نزد محتضر لازم است تا حقی از کسی ضایع نشود:

"یا أَیهَا الَّذینَ آمَنُوا شَهادَةُ بَینِکُمْ إِذا حَضَرَ أَحَدَکُمُ الْمَوْتُ حینَ الْوَصِیةِ اثْنانِ ذَوا عَدْلٍ مِنْکُمْ: ای اهل ایمان! هنگامی که مرگ یکی از شما فرا می رسد، باید در حال وصیت، دو عادل از هم کیشان خود را بر وصیت شاهد بگیرد." (1)

گواهی پزشک

افزون بر حقیقت­گویی در امور درمانی، امروزه موارد بسیاری است که قوانین کشورها، گواهی پزشک را ملاک رای دادگاه یا نهادهای مختلف مدنی و اجتماعی می­داند.

آزمایش­های پیش از ازدواج و گواهی سلامت زوجین از بیماری­های خاص و اعتیاد به مواد مخدر، گواهی پزشکی قانونی در خصوص علت فوت بر اساس کالبد شکافی، گواهی میزان جراحات وارده بر سانحه­دیده در حوادث رانندگی، گواهی عدم سلامت روانی برای جانیان در زندان، گواهی تولد نوزاد یا فوت بیمار، گواهی میزان استراحت بیمار برای استفاده از مرخصی استعلاجی، گواهی

میزان معلولیت ناشی از جنگ و موارد بسیار دیگر که متناسب با قوانین موضوعه کشورها گسترش یا کاهش می­یابد، بیانگر اهمیت راستگویی و حقیقت­گویی پزشک، حتی در امور غیر درمانی است. اموری که گواهی پزشک آثار مهمی در جهات مالی، عرضی و حتی جانی افراد جامعه دارد.

ص:226

مستندِ قاعده استیمان، دو دسته روایات است: روایات عام و روایات خاص مربوط به ابواب ودیعه، عاریه و اجاره. حدیث مشهور نبوی که:

"لَیسَ عَلَی الاَمینِ اِلاّ الیمین: بر شخص امین جز سوگند چیزی نیست."

نمونه ای از روایات دسته اول است. بر اساس این روایت، ، بار اثبات تعدی و تفریط، بر عهده مدعی یعنی صاحب مال است و اگر نتواند ادعای خود را ثابت کند، با سوگند متصرف امین، مبنی بر عدم تعدی و تفریط، حکم به برائت ذمّه او صادر خواهد شد. همچنین از علی علیه­السلام روایت شده است که:

"لَیسَ عَلَی الْمُؤْتَمَنِ ضَمَانٌ: بر کسی که امین شمرده شده، ضمانی نیست."(1)

البته بعضی از فقها برای اثبات قاعده استیمان، به قاعده احسان نیز تمسک کرده اند، با این بیان که امین همواره محسن است، یعنی به انگیزه خیرخواهی برای صاحب مال، آن را در دست دارد و بنابراین به موجب آیه "مٰا عَلَی الْمُحْسِنِینَ مِنْ سَبِیلٍ" (بر شخص محسن نباید سخت گیری کرد)، چنین اشخاصی ضمان ندارند.

هر چند بعضی از موارد ید امانی از مصادیق قاعده احسان است، ولی تمام موارد را نمی توان از مصادیق قاعده مزبور به حساب آورد، چرا که در عاریه، شخص مستعیر برای انتفاع خویش مال دیگری را در دست دارد، نه به قصد خیرخواهی و خدمت به صاحب مال، و در بحث قاعده احسان گفته ایم که مورد قاعده احسان فقط جایی است که شخص هیچگونه قصد کسب نفع شخصی نداشته باشد.(2)

حرفه پزشکی از نظر فقهی، در باب اجاره جای می­گیرد. استاد مطهری در پاسخ به این سوال که: "کارهایی نظیر طبابت چه صورتی دارند؟ بیع است یا چیز دیگر؟ و پولی که بیمار می دهد در ازای چیست؟" می­نویسد:

ص:228

"این

گونه کارها اجاره است، اجیر شدن است. در باب اجاره، این نکته را متعرض هستند که اجیر شدن دو نوع است. یک وقت کسی اجیر می شود که در یک مدت معین، کار خودش را به طور مطلق در اختیار شخصی قرار دهد. در این مدت، اختیار با آن شخص است که از او کار بخواهد. ممکن است کارش محدود باشد یا متعدد باشد؛ بگوید تو یک شبانه روز اجیر من هستی؛ در این مدت، از این نوع کارها هرکدام را از تو خواستم انجام بده. او فقط باید آماده برای کار باشد و اگر یک شبانه روز بگذرد و از او کار نخواهد مزدش را باید بدهد.

اما یک نوع اجاره هست که در آن، موجر به وقت و نیرو و غیره کار ندارد، نفس کار را می خواهد. مثل اینکه شما پارچه ای را نزد خیاط می برید و به او می گویید: اگر لباس مرا این گونه دوختی، من این قدر به تو مزد می دهم. در اینجا شما خیاط را برای یک مدت معین اجیر نمی کنید، بلکه در مقابل کار معین به او مزد می دهید. کار طبیب از این قبیل است. شخص به طبیب می گوید شما مرا معاینه کن و نسخه بده، نمی گوید تو یک ساعت یا دو ساعت اجیر من هستی و من در مقابل این زمان مزد می دهم. لذا این دو را نباید با هم اشتباه کرد."(1)

چنانکه ملاحظه شد، فقها حرفه پزشکی را در باب اجاره مطرح کرده و اخذ اجرت طبیب را از این جهت دانسته­اند که او اجیر شده است تا نسبت به درمان بیمار اقدام کند.(2) از سوی دیگر همه فقها ید اجیر را امانی دانسته و تاکید کرده­اند که اجیر در صورت عدم تعدی و تفریط ضامن نیست. چنانکه اگر پارچه ای را که نزد خیاط امانت است، دزد ببرد یا در آتش­سوزی از بین برود، در صورتی که او در حفظ آن کوتاهی نکرده باشد، مسئول نیست.(3)

ص:229

اما همین پارچه، اگر بر اثر اشتباه یا هر علت دیگر، به دست خود خیاط ضایع یا معیوب شود، او ضامن است، (هر چند خیاط با مهارتی باشد و کمال فکر و دقت و احتیاط را در کارش اعمال کرده باشد)، مگر این که عیب از خود جنس باشد، مثلًا جنس پارچه طوری است که با اطو زدن خراب می شود، که در این صورت ضامن نیست.

در امر درمان نیز، در صورتی که پزشک در معالجه اش خطا کند و به مریض ضرری برسد یا بمیرد، ضامن است. مگر آنکه از همان ابتدا به بیمار بگوید: اگر ضرری به تو برسد من ضامن نیستم (و بیمار بپذیرد)، در صورتی که دقت و احتیاط خود را بکند، در این مورد هم ضامن نیست.(1)

امام علی علیه السلام در توصیه به پزشکان می­فرماید:

"مَنْ تَطَبَّبَ أَوْ تَبَیطَرَ فَلْیأْخُذِ الْبَرَاءَةَ مِنْ وَلِیهِ وَ إِلَّا فَهُوَ لَهُ ضَامِنٌ: کسی که بیماری را درمان می­کند یا حیوانی را معالجه می­کند، از سرپرست او برائت بگیرد، وگرنه ضامن است."(2)

ص:230

که همه پزشکان را ملزم به انجام آن می داند. در حالی که اخلاق امری تکلیفی و الزامی نیست و رفتار پزشک باید برآمده از فضایل نفسانی او باشد تا ارزش اخلاقی داشته باشد.

5- سه فضیلت تقوا، احسان و امانت داری می توانند مبنایی برای اخلاق پزشکی اسلامی قرار گیرند، زیرا از جامعیت، فراگیری و کاربردی بودن لازم برخوردارند و می توان مسایل اخلاقی را بر اساس آنها حل و مرتفع نمود.

اتونومی به دنبال حفظ حقوق بیمار است. در حالی که تقوا، حقوق مخلوق، اعم از بیمار، پزشک و خانواده بیمار را در چارچوب حق خالق محترم می شمرد.

سودمندی و عدم ضرر رسانی، مفید بودن خدمات درمانی برای بیمار را پیگیری می کند. در حالی که این امر، وظیفه قهری و طبیعی هر پزشک و درمان گری است و رعایت آن نشانه ارزش افزوده ای نیست که از آن به عنوان فضل اخلاقی یاد شود؛ اما احسان، امری فراتر از آن دو است و حکایت از ارزش اخلاقی در رفتار پزشک دارد که اگر با اخلاص در انگیزه همراه شود، فضیلت بزرگی نیز برای او محسوب می شود.

عدالت در توزیع منابع و عدم تبعیض میان بیماران، حداقل انتظاری است که از نظام درمانی و جامعه پزشکی می رود. اما اخلاق، در مقام بیان حداقل ها نیست و بر فضایلی تأکید دارد که موجب رشد و تعالی فرد و جامعه گردد. برقراری عدل، پایه و اساس یک نظام استوار در هر جامعه ای است، اما کافی نیست و لازمه رشد و کمال اخلاقی آن جامعه، رواج روحیه احسان است. قرآن کریم که یکی از اهداف بعثت پیامبران را اقامه قسط و عدل می شمرد؛ «لِیقُومَ النَّاسُ بِالْقِسْطِ» در کنار عدل، مردمان را به احسان سفارش نموده و می فرماید: «إِنَّ اللَّهَ یأْمُرُ بِالْعَدْلِ وَ الْإِحْسان»

ص:232

ص:234

16- بحرانی هاشم، البرهان فی تفسیر القرآن، بنیاد بعثت، تهران، 1416.

17- تمیمی مغربی نعمان بن محمد، دعائم الإسلام، دار المعارف مصر، 1385 ق.

18- جرجانی، سیداسماعیل، خفی علایی، تصحیح دکتر علی اکبر ولایتی و دکتر محمود نجم آبادی، چاپ اول، انتشارات اطلاعات، 1369.

19- حاتمی حسین و همکاران، کتاب الکترونیک دویست مقاله آموزشی مرتبط با فرهنگ و تمدن اسلام و ایران.

20- حرّ عاملی محمد بن حسن، وسائل الشیعه، مؤسسه آل البیت، قم، 1409 ق.

21- حرانی حسن بن شعبه، تحف العقول، انتشارات جامعه مدرسین قم، 1404 ق.

22- حکیمی محمد رضا و برادران، الحیاة، ترجمه احمد آرام، دفتر نشر، تهران، 1380.

23- حویزی عبد علی، تفسیر نورالثقلین، انتشارات اسماعیلیان، قم، 1415 ق.

24- خامنه­ای سید علی، احکام پزشکی، نهاد نمایندگی مقام معظم رهبری، 1390.

25- خمینی سید روح الله، شرح چهل حدیث، مؤسسه تنظیم و نشر آثار، تهران، 1370.

26- خمینی سید روح الله، شرح حدیث جنود عقل وجهل، مؤسسه تنظیم ونشر آثار، 1377.

27- خمینی سید روح الله، صحیفه امام، موسسه تنظیم و نشر آثار، 1379.

28- خمینی سید روح الله، توضیح المسائل، انتشارات اسلامی، 1424 ق.

29- دهخدا علی اکبر، لغت نامه، تهران، دانشگاه تهران، موسسه لغت نامه 1325.

30- دیلمی حسن ابن ابی­الحسن، اعلام الدین، آل البیت لاحیاء التراث، 1408ق.

31- راغب اصفهانی حسین بن محمّد، المفردات فی غریب القرآن، مطبعة المیمنیة، مصر.

32- رهاوی اسحاق­بن­علی، ادب الطبیب، ترجمه صادق شریعت، نشر طب سنتی، 1389.

33- ژکس، فلسفۀ اخلاق، ترجمۀ ابوالقاسم پورحسینی، کتاب های جیبی، 1357.

34- سیستانی سید علی، قاعدة لاضرر و لاضرار، مکتبة آیة الله سیستانی، 1414 ق.

35- شعیری محمد، جامع الأخبار، مطبعه حیدریه، نجف، بی­تا، ص 84.

36- شهر آشوب محمد، مناقب آل أبی طالب، مؤسسه انتشارات علامه، 1379 ق.

37- صدر الدین محمد شیرازی، الحکمة المتعالیة، مکتبة المصطفی، قم.

ص:236

38- صدر سید محمدباقر، بحوث فی علم الاصول، انتشارات جامعه مدرسین, 1415 ق.

39- صدوق، التوحید، انتشارات جامعه مدرسین قم، 1398 ق.

40- صدوق، من لایحضره الفقیه، انتشارات جامعه مدرسین قم، 1413 ق.

41- طاهری حبیب الله، حقوق مدنی، انتشارات اسلامی قم، 1418 ق.

42- طباطبایی محمدحسین، المیزان فی تفسیر القرآن، انتشارات جامعه مدرسین 1417 ق.

43- طباطبایی سید محمد کاظم، حاشیة المکاسب، موسسه اسماعیلیان، قم، 1421 ق.

44- طبرسی ابومنصور، احتجاج، مؤسّسة الاعلمی للمطبوعات، بیروت، بی­تا.

45- طبرسی فضل­بن حسن، مجمع البیان فی تفسیر القرآن، انتشارات ناصر خسرو، 1372.

46- طوسی محمدبن حسن، تهذیب الاحکام، دار الکتب الإسلامیه تهران، 1365.

47- طوسی نصیرالدین، اخلاق ناصری، تصحیح مجتبی مینوی، انتشارات خوارزمی، 1373.

48- عاملی جعفر مرتضی، آداب الطبیه فی الاسلام، انتشارات جامعه مدرسین، 1362.

49- عزیزی فریدون، فقه و طب، دفتر نشر فرهنگ اسلامی، چاپ چهارم، 1375.

50- فرامرز قراملکی احد، اخلاق حرفه ای، نشر مجنون، تهران، 1385.

51- فرامرز قراملکی احد، اخلاق حرفه­ای... ، پژوهشکده مطالعات اجتماعی، 1386.

52- فیض کاشانی محسن، المحجة البیضاء فی تهذیب الاحیاء، انتشارات اسلامی، بی تا.

53- فیض کاشانی محسن، الوافی، کتابخانه امام علی، اصفهان، 1406ق.

54- قرائتی محسن، تفسیر نور، مرکز فرهنگی درسهایی از قرآن، تهران، 1384.

55- کاتوزیان ناصر، مبانی حقوق عمومی، تهران، نشر دادگستر، چاپ اول، 1377.

56- کلینی محمدبن­یعقوب، الکافی، دار الکتب الإسلامیة تهران، 1365.

57- متقی هندی علاء الدین، کنز العمّال، موسسه الرساله، بیروت، 1979م.

58- مجلسی محمد باقر، بحار الانوار، مؤسسة الوفاء بیروت، 1404 ق.

59- محقق داماد سید مصطفی، قواعد فقه، مرکز نشر علوم اسلامی، تهران، 1406 ق.

60- محمدی ابو الحسن، قواعد فقه، چاپ ششم، تهران، نشر میزان، 1382.

61- محمدی ری­شهری محمد، دانش­نامه احادیث پزشکی، دارالحدیث، 1384.

ص:237

62- مدرسی محمدرضا، فلسفه اخلاق، انتشارات سروش تهران، 1371.

63- مصباح مجتبی، بنیاد اخلاق، انتشارات موسسه امام خمینی، قم، 1384.

64- مصباح محمدتقی، اخلاق در قرآن، انتشارات موسسه امام خمینی، قم، 1386 .

65- مصطفوی حسن، التحقیق فی کلمات القرآن، انتشارات وزارت ارشاد، 1416ق.

66- مطهری مرتضی، مجموعه آثار، انتشارات صدرا، تهران، 1383.

67- مطهری مرتضی، مجموعه یادداشت ها، انتشارات صدرا، تهران، 1386.

68- مظفر محمد رضا، اصول الفقه، قم، دار الفکر ، 1369.

69- مغیثی غلامرضا، اضطرار، دائرة المعارف قرآن کریم، مرکز فرهنگ و معارف قرآن.

70- مفید مُحمّد بن نَعمان، اختصاص، انتشارات کنگره جهانی شیخ مفید قم، 1413.

71- مکارم شیرازی ناصر و همکاران، تفسیر نمونه، دار الکتب الاسلامیه، تهران، 1380.

72- مکارم شیرازی ناصر، استفتاءات پزشکی، موسسه هدف، قم.

73- منتظری حسینعلی، مبانی فقهی حکومت اسلامی، نشر موسسه کیهان، قم.

74- موسوی همدانی سید محمد باقر، ترجمه تفسیر المیزان، دفتر انتشارات اسلامی.

75- مهدوی کنی محمد رضا، نقطه­های آغاز در اخلاق عملی، دفتر نشر، 1387.

76- نجفی محمدحسن، جواهر الکلام، بیروت، دار احیاء التراث،بی­تا.

77- نجم آبادی محمود، ولایتی علی اکبر، سوگندنامه­های پزشکی، مجموعه مقالات، معاونت پژوهشی وزارت بهداشت، 1369.

78- نراقی محمد مهدی، جامع السعادات، منشورات جامعة النجف الدینیه،1383ق.

79- نراقی ملا احمد، معراج السعادة، انتشارات هجرت، قم، 1371.

80- نوری حسین، مستدرک الوسائل، مؤسسه آل البیت علیهم السلام قم، 1408 ق.

81- نیشابوری اصغر، ماهیت و منشأ حیات، انتشارات احرار، تبریز، چاپ اول، 1380.

82- نیشابوری مسلم بن حجاج، صحیح مسلم، دارالفکر، بیروت، بی­تا.

83- ورام بن ابی فراس، مجموعة ورام، انتشارات مکتبة الفقیه، قم، بی­تا.

ص:238

ب.

مقالات

84- آگاه حمید، "قرآن، حق حیات و چالشهای موجود"، پژوهش­های قرآنی، ش 35.

85- اسماعیلی سعید، "طب اسلامی- طب مسلمانان"، کنگره قرآن وطب، اردیبهشت 88.

86- امینی ابراهیم، مقاله "ارزش پزشک و مسئولیت سنگین او"، اخلاق پزشکی در آیینه اسلام، مرکز مطالعات و تحقیقات اخلاق پزشکی، جلد دوم.

87- بیگ باباپور یوسف، "ادب الطبیبِ رُهاوی، کهن ترین اثر در اخلاق پزشکی اسلام"، مجله آینه پژوهش، ش 101.

88- حقیقت زهرا، "اخلاق اسلامی از دیدگاه امام علی"، نشریه کیهان، ش 189155.

89- ذاکری علی اکبر، "علم اخلاق در حوزه"، مجله حوزه، ش 68 و 69.

90- سالارزائی امیر حمزه، "عدم نیاز به اخذ برائت"، مجله پزشکی قانونی، ش 46.

91- شمالی محمدعلی، "علم اخلاق و فلسفۀ اخلاق"، نشریه معرفت اخلاقی، ش 3.

92- صفری سید ناصر، "مفهوم تقوا در قرآن کریم"، پژوهش­های قرآنی، ش 4.

93- طاهری حبیب اله، "آیا طبیب ضامن است؟"، مجله پزشکی قانونی، ش 14.

94- طیبی ناهید، "اخلاق پزشکی و موازین شرعی"، نامه جامعه، آذر 1387، ش 51.

95- لطفی اسدالله، "قاعده احسان"، مجله دانشکده حقوق دانشگاه تهران، ش 50.

96- لطفی اسدالله، "قاعده استیمان در سقوط ضمان"، مجله دانشکده حقوق، ش 44.

97- محامد علی، "بررسی قاعده عدل وانصاف"، پژوهش­های فلسفی کلامی، ش 2.

98- محقق مهدی، "دایرة المعارف تاریخ پزشکی"، مجله کیهان فرهنگی، ش 90.

99- مردانی محمدحسین، "احسان و انفاق از منظر آیات..."، کیهان فرهنگی، ش 205.

ص:239

ص:240