اَللّهُمَّ صَلِّ عَلی عَلِیِّ بْنِ مُوسَی الرِّضا الْمُرْتَضَی الاِمامِ التَّقِیِّ النَّقِیِّ وَحُجَّتِکَ عَلی مَنْ فَوْقَ الاَرْضِ وَمَنْ تَحْتَ الثَّری، الصِّدّیقِ الشَّهیدِ، صَلاهً کَثیرَهً تامَّهً زاکِیَهً مُتَواصِلَهً مُتَواتِرَهً مُتَرادِفَهً، کَاَفْضَلِ ما صَلَّیْتَ عَلی اَحَد مِنْ اَوْلِیائِکَ.

ص: 2

تصویر

ص: 3

تصویر

ص: 4

فهرست

ص: 5

فهرست

ص: 6

فهرست

ص: 7

تصویر

ص: 9

3. بعد از نماز همواره سجدۀ شکر به جا می آوردند؛

4. چنان با قرآن مأنوس بودند که همۀ سخن و پاسخ و مثال های ایشان قرآنی بود؛

5. در هر سه روز، یک ختم قرآن می کردند و می فرمودند: «اگر بخواهم، در کمتر از این ختم می کنم؛ ولی به هر آیه ای که می رسم تأمل می کنم که در کجا و چه زمانی نازل شده است»؛

6. خواب ایشان در شب اندک بود و بیشتر شب ها را شب زنده داری می کردند؛

7. بسیار روزه می گرفتند و روزۀ س-ه روز در ه-ر ماه را ترک نمی کردند؛

8. در دعا همواره، ابتدا صلوات بر پیامبر و آل او می فرستادند و این صلوات را در نماز و پس از نماز، بسیار تکرار می کردند؛

9. شب ها در بستر، زیاد قرآن می خواندند و هرگاه به آیه ای مربوط به بهشت یا جهنم می رسیدند، بسیار می گریستند و از خداوند، درخواست بهشت می کردند و از آتش به

او پناه می بردند؛

10. همۀ اوقات به ذکر خدا مشغول بودند و بیش ازهمه از خداوند پروا داشتند.(1)

1. فتنۀ واقفیّه و شبهاتی که آن ها در امامت حضرت رضا(علیه السلام) مطرح کردند و ایشان با پاسخ های عمیق خود، مردم را هدایت می کردند؛

2. هلاکت برامکه در سال چهارم امامت امام رضا(علیه السلام) که سبب شد یکی از مهم ترین دشمنان اهل بیت(علیهم السلام) به دست هارون از میان برود و به طورنسبی فرصت خوبی برای نشر آثار اهل بیت(علیهم السلام) فراهم کرد؛

3. مسئلۀ ولایتعهدی امام رضا(علیه السلام) که نگاه ها را متوجه ایشان کرد و مأمون عباسی با تشکیل محافل علمی و مجالس بحث و مناظره سعی در آن داشت تا حضرت را مقابل بزرگان ادیان و علمای مذاهب، عاجز نشان دهد؛ اما ازآنجاکه خداوند متعال کید و مکر حیله گران را به خودشان بر می گرداند، همین جلسات و محافل مناظره، سبب آشکارشدن عظمت حضرت رضا(علیه السلام) شد؛ به گونه ای که دانشمندان بزرگ به دانش گستردۀ ایشان اعتراف کردند.

در برخی از محافلی که مأمون ترتیب داده بود، دانشمندان تمامی ملت ها [از بزرگان یهود و نصاری و صابئی و زرتشتی و متکلمان] جمع شده بودند و جلسه چنان عظیم و سنگین بود که حسن بن محمد نوفلی به وحشت افتاده بود و نصیحت گونه به حضرت گفت: «آن ها اهل مغالطه و شبهه هستند، از آن ها حذر کنید!» امام رضا(علیه السلام) تبسمی کردند و فرمودند: «آیا می ترسی آن ها بر من پیروز شوند؟... ای نوفلی، آیا می دانی چه وقت مأمون از این کار پشیمان می شود؟ وقتی استدلال مرا با اهل تورات، به تورات آن ها و با اهل انجیل، به انجیل آن ها و با اهل زبور، به زبورشان و با

صابئین، به زبان عبری خودشان و با اهل هرابزه(1)، با زبان فارسی آن ها و با اهل روم، به زبان رومی و با [دیگر] سخن داران به لغت خودشان بشنود... آنگاه که من بر همۀ آن ها پیروز شدم و هر گروهی دربرابر حجت و دلیل من مغلوب شد و سخن خود را رها و به درستیِ سخن من اعتراف کرد، مأمون [از تشکیل جلسه] پشیمان می شود و لَاحَولَ وَ لَا قُوَّةَ إِلَّا بِاللهِ العَلِیِّ العَظِیم... .»(2)

بخورد. این عصا را بردار و به خانه اش برو و مار را بکش.’ دنبال گنجشک به خانه اش رفتم و دیدم که ماری در حال حرکت بود؛ آن را کشتم.»(1)

شخصی به نام هارون بن موسی می گوید: «با حضرت رضا(علیه السلام) در صحرایی بودم که اسب حضرت صدا کرد؛ ایشان [دهنۀ] اسب را رها کردند، اسب رفت و [در گوشه ای] ادرار و مدفوع کرد و آمد. حضرت رضا(علیه السلام) [که متوجه تعجب من شده بودند] نگاهم کردند و فرمودند: ‘هیچ چیز به داوود(علیه السلام) (پیامبر الهی) داده نشده؛ مگر اینکه به محمد و آل محمد(صلی الله علیه و آله و سلم) بیشتر از آن داده شده است.’»(2) [اشاره به اینکه داوودِ پیامبر(صلی الله علیه و آله و سلم) زبان حیوانات را می دانست؛ پس آگاهی ما تعجّب ندارد.]

دانش گستردۀ امام رضا (علیه السلام) در علوم غیبی

گوشه ای از دریای علوم امام رضا(علیه السلام) در خبرهای غیبی ایشان جلوه گر شده است که در این مجال به یک نمونه اشاره می شود:

مأمون، بعد از شهادت امام رضا(علیه السلام) این طور تعریف کرد: «از حضرت، چیزی (دعایی) خواستم تا فرزند کنیز زاهریۀ من که باردار است و نزد من از همۀ کنیزان محبوب تر است، سالم بماند؛ چراکه چند بار بچه اش را سِقْط کرده است. حضرت فرمود: ‘نگران نباش؛ پسری می زاید، شبیه ترین مردم به مادرش و در دست راست و پای چپش انگشتی زیادی دارد.’ همان گونه شد که حضرت فرموده بود... .»(3)

همچنین امام رضا(علیه السلام) بارها دربارۀ شهادت خود به وسیلۀ مأمون و چگونگی آن خبر داده بود که مشروح آن

در فصل شهادت ایشان خواهد آمد

ص: 16

و در این قسمت فقط به دو نمونه اشاره می کنیم:

موسی بن عمران گفته است: «همراه علی بن موسی در مسجد مدینه بودم و هارون مشغول سخنرانی بود، حضرت فرمودند: ‘من و او را در یک محل دفن می کنند.’»(1)

گاه نیز دو انگشت سبابه و وسطی را به یکدیگر می چسباندند و می فرمودند: «من و هارون مثل این دو خواهیم بود.» راوی می گوید: «معنی سخن حضرت را نفهمیدم تا آنکه ایشان کنار هارون به خاک سپرده شدند!»(2)

احادیث جدّت، رسول خداصلی الله علیه و آله وسلم آگاه نمی سازی که از آن بهره مند شویم؟ تو را به حق پدران طاهرینت سوگند، برای ما حدیثی از پدر خویش بیان فرما!» در روایتی دیگر نقل شده است ابوزرعه و محمدبن اسلم از حافظان حدیث نبوی به حضرت عرض کردند: «ای بزرگ زادۀ بزرگان! ای امامزادۀ امامان! ای نتیجۀ پاک و پسندیده و ای خلاصۀ پیامبران! تو را به حق پدران پاکیزه و نیاکان بزرگوارت که صورت مبارک خویش را به ما نشان بده و حدیثی از پدران خویش برای ما روایت کن تا یادگار شما باشد.»

آنگاه، مرکب حضرت ایستاد و پرده کنار رفت و چشم مسلمانان به جمال مبارک ایشان روشن

شد؛ مردم اشک شوق می ریختند. دراین حال بودند تا ظهر شد. بزرگان و قاضیان فریاد زدند: «ای مردم، گوش کنید و دل بسپارید و پیامبرصلی الله علیه و آله وسلم را در مورد خاندانش آزرده نکنید!»

ص: 20

24هزار قلم آمادۀ نوشتن بود که امام رضا(علیه السلام) فرمودند:

«شنیدم از پدرم موسی بن جعفر که فرمود: شنیدم از پدرم جعفربن محمّد که فرمود: شنیدم از پدرم محمّدبن علی که فرمود:

شنیدم از پدرم علی بن الحسین که فرمود: شنیدم از پدرم حسین بن علی که فرمود: شنیدم از پدرم امیرمؤمنان، علی بن ابی طالب که فرمود: شنیدم از رسول خداصلی الله علیه و آله وسلم که فرمود: شنیدم از جبرئیل که می فرمود: شنیدم که خداوند عزّوجل فرمود: (کَلِمَةُ لَا إِلَهَ إِلَّا اللهُ حِصْنِی فَمَنْ قَالَهَا دَخَلَ حِصْنِی أَمِنَ مِنْ عَذَابِی؛ کلمۀ لَا إِلَهَ إِلَّا اللهُ) برج و باروی من (حصار و قلعۀ مستحکم من) است که هرکس در آن وارد شود، از عذاب من در امان خواهد بود.’»(1)

مَرکب به راه افتاده بود که امام(علیه السلام) سر از کجاوه بیرون آوردند و با صدای بلند فرمودند: «بِشُرُوطِهَا وَ أَنَا مِن شُرُوطِهَ؛ البته شرط هایی دارد و من از شرط های آن هستم!»(2)

همه فهمیدند که امامت، شرط توحید است.

مطمئن شود و از آنچه خداوند شما را به آن برتری داده است، آگاه شوند.» سپس آن قدر اصرار کرد تا آنکه امام رضا(علیه السلام) فرمودند: «اگر مرا معاف کنی، نزد من محبوب تر است؛ وگرنه آن گونه می روم که پیامبر خدا(صلی الله علیه و آله و سلم) و علی بن ابی طالب(علیه السلام)[برای نماز عید] خارج می شدند.»

مأمون گفت: «هرطور دوست دارید؛ انجام دهید!»

جارچی ها به مردم خبر دادند که فردا، نماز عید فطر را حضرت رضا(علیه السلام) خواهند خواند!

آفتاب عید که طلوع کرد، کوچه ها و خیابان ها در موج مردم گم شده بود؛ زن ها و کودکان روی پشت بام ها نشسته بودند و فرماندهان و رجال دولت هم پشت در خانۀ امام رضا(علیه السلام) جمع شده بودند.

هنگام طلوع خورشید، امام رضا(علیه السلام) غسل عید کردند، عمامۀ سفیدی بر سر گذاشتند و گوشه ای از آن را بر سینه و گوشه ای را میان دو کتف انداختند... و به اطرافیان خود نیز فرمودند: «همان گونه انجام دهید که من انجام دادم.» سپس عصایی به دست گرفتند و با پای برهنه از خانه بیرون آمدند. پا را که در کوچه گذاشتند، سر به آسمان بلند کردند و چهار تکبیر گفتند: «اللهُ أّکْبَر، اللهُ أّکْبَر، اللهُ أّکْبَر، اللهُ أّکْبَرُ عَلَی مَا هَدَانَا... .»

فرماندهان و مردم که بهترین لباس های خود را پوشیده بودند، همین که امام رضا(علیه السلام) و اطرافیان ایشان را با آن شکل دیدند، از اسب ها پایین آمدند و کفش ها را درآوردند؛ در روایتی آمده است: «برخی به زحمت و با کارد، کفش یا بندهای آن را می بریدند.»(1) حضرت رضا(علیه السلام) کنار درب ایستادند و با صدای بلند فرمودند: «اللهُ أّکْبَرُ عَلَی مَا هَدَانَا...»؛ حاضران هم تکرار کردند. صدای گریه و فریاد جمعیت، شهر مرو را به لرزه درآورده بود! امام رضاعلیه السلام حرکت کردند؛ بعد از هر ده قدم می ایستادند و سه تکبیر می گفتند؛ به گونه ای که گویی زمین و آسمان به ایشان پاسخ می دادند. فضل بن سهل، وزیر و فرماندۀ سپاه مأمون، به او گفت: «اگر علی بن موسی با این روش به نماز برود [و به مصلا برسد]، مردم شیفتۀ او می شوند و فریب خواهند خورد؛ بهتر است از ایشان بخواهی برگردد!» مأمون شخصی را فرستاد و از حضرت(علیه السلام) خواست که برگردند.

امام رضا(علیه السلام) کفش خود را پوشیدند و برگشتند(2) و مصلا در حسرت نمازی از جنس نماز رسول خدا(صلی الله علیه و آله و سلم) ماند.

ص: 22

به انتظار نشستند تا آنکه غلام مأمون آمد و ایشان را همراه خود برد. امام(علیه السلام) حرکت کرد، من نیز رفتم؛ مقابل مأمون سبدی از انگور و دیگر میوه ها بود، در دست او نیز خوشۀ انگوری بود که مقداری از آن را خورده بود. همین که امام رضا(علیه السلام) را دید، با

شتاب از جا برخاست، حضرت را در آغوش گرفت، میان دو چشم ایشان را بوسید و در جای خود نشاند؛ سپس آن خوشۀ انگور را به حضرت تعارف کرد و گفت: ‘ای پسر رسول خدا، من تابه حال انگوری بهتر از این ندیده ام.’ امام(علیه السلام) فرمودند: ‘انگوری بهتر از این در بهشت هست!’

مأمون گفت: ‘بفرما، میل کن!’ امام(علیه السلام) فرمودند: ‘میل ندارم.’ مأمون گفت: ‘نکند به من شک داری؟’حضرت(علیه السلام) آن خوشه را گرفتند، سه دانه میل کردند، خوشۀ انگور را بر زمین انداختند و برخاستند.

مأمون بلند شد و گفت: ‘کجا می روی؟’ امام رضا(علیه السلام) فرمودند: ‘آنجا که مرا فرستادی!’(1)

آنگاه درحالی که سرشان پوشیده بود، بیرون آمدند.»

سم در سلول های تن امام رضا(علیه السلام) نفوذ می کرد؛ آن قدر که تا خانه، بارها نشستند و برخاستند. امام عبا به سر کشیده بودند؛ اباصلت فهمید که کار تمام است. این خانه، قتلگاه غربت آقا شده بود و جز اباصلت، کسی نبود که بر او گریه کند. اما آمد، او که باید می آمد... .

اباصلت ادامه می دهد: «من با

امام(علیه السلام) سخن نگفتم؛ حضرت وارد خانه شدند و در بستر خوابیدند و دستور دادند که در خانه بسته شود. در را بستم و در حیاط خانه، غمگین مانده بودم. ناگهان نوجوانی زیبا و مشکین موی دیدم که از همه به حضرت رضا(علیه السلام)شبیه تر بود. به طرف او رفتم و گفتم: ‘چگونه از درِ بسته وارد شدید؟!’ فرمودند: ‘همان که در این هنگام، من را از مدینه به اینجا آورد، من را از درِ بسته وارد خانه کرد.’

عرض کردم: ‘شما کیستید؟’ فرمودند: ‘ای اباصلت، من حجت خدا بر تو هستم؛ من محمدبن علی (امام جواد(علیه السلام)) هستم.’ بعد به طرف پدر بزرگوارشان رفتند. همین که حضرت رضا(علیه السلام) فرزند خود را دیدند از جا برخاستند، او را در آغوش گرفتند، میان دو چشمش را بوسیدند... و سخنانی مخفیانه [از اسرار امامت] گفتند که نفهمیدم... آنگاه روح مطهر امام رضا(علیه السلام) به رضوان پرواز کرد.

حضرت جواد(علیه السلام) مشغول غسل پدر شدند. خواستم کمک کنم که فرمودند: ‘با من کسانی هستند که کمک کنند!’ سپس فرمودند: به داخل

ص: 24

برو و کفن و حنوط را بیاور.’ سپس پدر خود (امام رضا(علیه السلام)) را کفن کردند و بر او نماز خواندند. بعد فرمودند: ‘تابوت را بیاور.’ عرض کردم: ‘نزد نجار بروم تا تابوت درست کند؟’ فرمودند: ‘به داخل خانه برو؛ آنجا تابوتی هست!’ رفتم و تابوتی دیدم که قبل از این ندیده بودم. امام جواد(علیه السلام) پدرشان را در تابوت گذاشتند و دو رکعت نماز خواندند... سپس امام رضا(علیه السلام) را از تابوت در آوردند و در بستر قرار دادند؛ گویا که هنوز غسل و کفن نشده اند. سپس فرمودند: ‘ای اباصلت، برخیز و در را برای

مأمون باز کن.’ در را باز کردم؛ دیدم مأمون است با غلامان. آن ملعون [که شهادت امام رضا(علیه السلام) برایش قطعی شده بود] درحالی که گریبان چاک داده بود و بر سر می زد، با گریه وارد شد و می گفت: ‘ای سرور من، دل من را با مصیبت خود به درد آوردی...’ و همان طور شد که امام رضا(علیه السلام)خبر داده بودند. »(1)

طلوعی ماندگار

تاریخ شهادت امام رضا(علیه السلام) براساس مشهورترین روایات، در ماه صفر سال 203ق، در سن 55 سالگی ایشان بوده است.

با آمدن امام جواد(علیه السلام) در میان بهت و حیرت اباصلت، خورشیدِ خورشیدها در دامان امام پس از خود، طلوعی دیگر یافت؛ طلوعی که این خاک را قطعه ای از بهشت کرده و انوار آن، پس از گذشت بیش از 1230 سال، هنوز و تا همیشه جلوه گر است.

ص: 25

ص: 26

اصفهان

ص: 27

الف: اگر مسافر، اول اذان صبح وارد شهری شود که قصد اقامت دارد، ده روز او، غروب روز دهم کامل می شود.

ب: اگر مسافر، بعد اذان صبح، به شهری وارد شود که قصد اقامت دارد، به نظر اکثر مراجع تقلید، ده روز او، بعد از 240 ساعت (10 تا 24 ساعت) کامل می شود.

مثلا اگر کسی در روز اول، اول اذان صبح وارد مشهد شود و بداند تا پایان روز دهم می ماند، از اذان صبح روز اول تا غروب روز دهم، نمازش کامل است؛ ولی اگر تا آخر روز دهم نمی ماند، نمازش شکسته است.

اگر شخصی وسط روز به مشهد برسد، درصورتی که تصمیم دارد تا همان ساعت از روز یازدهم در این شهر بماند؛ مثلاً ساعت دهِ صبح به مشهد رسیده است و تصمیم دارد حداقل تا ساعت دهِ صبح روز یازدهم بماند، نمازش کامل است؛ ولی اگر بخواهد زودتر برود، باید نماز را شکسته اقامه کند.

4. مسافری که تصمیم دارد بیشتر از ده روز، مثلاً سیزده یا پانزده روز در مشهد بماند، لازم نیست پس از تمام شدن ده روزِ اول، دوباره قصد ماندن ده روز دیگر را داشته باشد؛ این شخص، در روزهای بعد هم باید نمازش را کامل به جا آورد و نیت ده روزِ او برای بیش از ده روز هم معتبر است.

5. کسی که شغل او مسافرت است، در سفری که جزوِ شغل اوست و سفر سیاحتی نیست، باید نماز را کامل بخواند؛ مثل رانندۀ قطار، رانندۀ ماشین های برون شهری، خلبان، ملوان و... . اما همین فرد اگر برای سیاحت یا زیارت به سفر برود،(1)

باید به احکام مسافر عمل کند.

6. مسافری که تصمیم دارد ده روز در مشهد بماند؛ اگر از قصد خود برگردد، تکلیف او به شرح زیر است:

الف: اگر قبل از خواندن یک نماز چهاررکعتی از قصد خود برگردد، یعنی تصمیم بگیرد کمتر از ده روز در مشهد بماند،

باید نماز را شکسته بخواند.

ب. درصورتی که بعد از خواندن یک نماز چهار رکعتی از قصد خود برگردد؛ تا وقتی که در مشهد است، باید نماز را کامل به جا آورد.

7. مسافری که قصد دارد ده روز در مشهد بماند، باید به این نکات توجه کند:

الف. اگر تصمیم ندارد به اطراف مشهد (جایی که جزء شهر مشهد به

ص: 29

حساب نمی آید) برود، یعنی تمام ده روز را در مشهد می ماند یا تصمیم دارد که به بعضی از زمین ها و مزرعه ها یا باغ هایی سر بزند که متصل به مشهد است، به گونه ای که رفتن به آنجا با قصد اقامت او در مشهد منافات نداشته باشد؛ باید نماز را کامل بخواند.

ب. اگر تصمیم دارد در بین ده روز به جایی برود که فاصلۀ آن تا مشهد چهار فرسخ یا بیشتر است و دوباره به مشهد برگردد، نمی تواند قصد ده روز کند و نمازش شکسته است؛ چون پیش از ماندنِ ده روزِ کامل در مشهد، به مسافرت خواهد رفت. اما وقتی برگشت؛ اگر حداقل ده روز دیگر در مشهد می ماند، باید قصد ده روز کند و پس از آن، نمازش کامل است؛ ولی اگر هنوز هم تصمیم ندارد ده روز بماند، باز هم نمازش شکسته است.

ج. اگر تصمیم دارد در بین ده روز به جایی در اطراف مشهد برود که فاصلۀ آن تا مشهد کمتر از چهار فرسخ است، ولی کمتر از دو ساعت در آنجا می ماند؛ یعنی در تمام ده روز، کمتر از دو ساعت بیرون از مشهد خواهد بود، دراین صورت نمازش کامل است. اما اگر از اول تصمیم دارد در بین ده روز، به اطراف

مشهد برود و می داند که این بیرون رفتن، بیش از دو ساعت طول می کشد، دراین صورت قصد ده روز او صحیح نیست و نمازش شکسته است؛ هرچند این فاصله، کمتر از چهار فرسخ باشد.(1)

د: اگر تصمیم دارد پس از ده روز ماندن در مشهد، به جایی برود که کمتر از چهار فرسخ با مشهد فاصله دارد، دراین صورت نیز نمازش کامل است.

مکان لازم برای نمازخواندن باشد یا بیشتر آن را بگیرد، مانند نشستن است؛ یعنی کسی که رحل گذاشته و جا گرفته است، در استفاده از آن مکان، حق اولویّت دارد و دیگران نمی توانند جای او را بگیرند. گذاشتن مهر، تسبیح، شانه و مانند این ها، چنین حکمی ندارد و حقی برای شخص ایجاد نمی کند.

3- 3. اگر کسی

رحل یا سجاده و مانند آن را بگذارد و زمانی طولانی سپری شود یا برود و برنگردد، طوری که بدون برداشتن رحل نتوان در آن محل نماز خواند، دیگران می توانند آن را بردارند و نماز بخوانند. کسی که آن رحل را برمی دارد، باید آن را نگهدارد تا صاحبش برگردد؛ تصرف در رحلِ دیگران (اشیا یا اموالِ دیگران) جایز نیست و نمی توانند بر سجادۀ آن ها نماز بخوانند.

ب- کمتر از یک قدم :

* نماز صف بعد درست است ،چه صف جلو اقتدا کنند چه اقندا نکنند ( مشهور )

* اگر صف جلو اقتدا کنند ، جماعت صحیح است وگرنه فرادی می شود .(سیستانی و وحید) .(1)

1- وظیفه ماموم در رکعت اول و دوم درحالی که امام در حال خواندن قرائت است چیست ؟

الف : نمازهای اخفاتی (آهسته خواندن حمد وسوره ) :

* ماموم نباید در دو رکعت اول نماز حمد و سوره بخواند (امام نوری خوئی تبریزی وحید)(2)

* بنابر احتیاط واجب نخواند(سیستانی مکارم فاضل )(3)

* مکروه است حمد وسوره را بخواند (اراکی گلپایگانی صافی بهجت)(4)

نکته : مشهور مراجع می فرمایند وظیفه ترک قرائت است ( به فتوی یا به احتیاط ) ولی مستحب است مشغول به ذکر تسبیح وتحمید وصلوات باشد .(5)

ب: نمازهای جهریه :

1- اگر صدای امام را بشنود:

* ولو اینکه کلمات را تشخیص نمی دهد باید حمد وسوره را نخواند(مشهور)

* بنابر احتیاط واجب نخواند(صافی گلپایگانی بهجت)(6)

ص: 32

نکته : در نمازهای جهریه که صدای امام شنیده می شود: 1- ترک قرائت ،واجب 2- سکوت ، احتیاط مستحب 3- ذکر، جایز است.(مشهور )(1)

2- اگر صدای امام را نشنود:

* مستحب است (جایز است ؛ مکارم ) که حمد وسوره را بخواند ولی باید آهسته بخواند واگر سهوا بلند بخواند اشکال ندارد(مشهور )

2- اگر ماموم دررکعت دوم امام اقتدا کرد آیا می تواند قنوت وتشهد را بخواند؟

* خواندن قنوت وتشهد مستحب است ولی در موقع تشهد از باب تبعیت ازامام بنشیند وبنابراحتیاط این است که در موقع تشهد به

حالت تجافی بنشیند. (مشهور)

* احتیاط مستحب به حالت تجافی بنشیند(بهجت) (2)

3- اگر ماموم در دو رکعت آخر نماز چهار رکعتی به امام اقتدا کرد آیا لازم است حمد وسوره را بخواند ؟

* در این صورت بر ماموم لازم است خودش حمد وسوره را بخواند ولی اگر به اندازه خواندن سوره مهلت پیدا نکرد حمد را تمام کند. (اجماع )(3)

ص: 33

4- اگر ماموم بداند در صورتی که در رکعت سوم یا چهارم به امام اقتدا کند ، اگر حمد را بخواند به رکوع نمی رسد وظیفه اش چیست؟

* بنابر احتیاط واجب باید صبر کند تا امام به رکوع رود و بعد اقتدا کند. (اجماع )(1)

1- اگر ماموم یقین دارد که اگر سوره را بخواند به رکوع امام می رسد اگر سوره را بخواند وبه رکوع نرسد حکم نمازش چیست؟

* جماعتش صحیح است (مشهور )

* در صورتی که متابعت عرفی بهم نخورد ، جماعتش صحیح است ( تبریزی زنجانی سیستانی مکارم وحید)

* جماعتش صحیح نیست و تبدیل به فرادی می شود . ( خوئی ) (2)

2- در نماز جماعت کیفیت قرائت ماموم از جهت جهر واخفات چگونه باید باشد؟

* بر ماموم واجب است که قرائت حتی بسم الله را به صورت آهسته بخواند چه در نمازهای اخفاتی وچه جهریه و فرق نمی کند که قرائت مستحب باشد مثل اینکه صدای امام را در نماز های جهریه نمی شنود ؛ یا قرائت واجب باشد مثل اینکه یک رکعت از امام عقب است. (اجماع )(3)

3- آیا متابعت ماموم از امام در افعال نماز واجب است؟

* متابعت در افعال بر

ماموم واجب است یعنی افعال نماز را یا باید با امام یا کمی بعد از امام انجام دهد(مشهور)

* احتیاط در این است که با امام هم انجام ندهد بلکه کمی بعد از امام انجام دهد . (بهجت ) (4)

4- اگر ماموم سهوا ویا به خیال اینکه امام سر از رکوع یا سجده برداشته از رکوع یا سجده سر بردارد وببیند امام در رکوع وسجده است وظیفه اش چیست؟

* باید(بنابراحتیاط واجب، سیستانی) به رکوع وسجده برگردد وزیادی رکن نماز را باطل نمی کند. (مشهور)

* بنابراحتیاط واجب، به رکوع وسجده برگردد وزیادی رکن نماز را باطل نمی کند. (سیستانی)

* نکته : ولی اگر به رکوع برگردد پیش از آنکه به رکوع برسد امام سر بردارد ، نمازش باطل است . (مشهور )

* بنابر احتیاط (سیستانی ) (5)

ص: 34

5- اگر ماموم سهوا سر از سجده و رکوع بردارد و ببیند امام در رکوع وسجده است وعمدا بر نگردد حکم چیست؟

* گناه کرده و جماعتش صحیح است واحتیاط مستحب این است که نماز را تمام ودوباره اعاده کند ،مگر اینکه قبل از اتمام ذکر واجب از رکوع یا سجده بلند شده باشدکه در این صورت نمازش باطل است.(امام فاضل )

* بنا بر احتیاط واجب، جماعتش باطل است ولی نمازش صحیح است به شرط اینکه منافی نماز انجام نداده باشد .(سیستانی)

* در تمام مواردی که ماموم باید برگردد اگر عمدا برنگردد ، نمازش اشکال دارد .( مکارم)

* گناه نکرده ولی جماعتش باطل و نمازش به صورت فرادی صحیح است(خوئی وحید) (1)

6- آیا در نماز جماعت ماموم باید

در اقوال هم از امام تبعیت کند ؟

* متابعت از امام در اقوال واجب نیست،(غیر از تکبیره الاحرام و سلام که بحثش می آید ) یعنی لازم نیست متاخر از امام جماعت یا هم زمان با امام اذکار را بگویدوفرقی بین اذکار واجب ومستحب نیست وفرقی نمی کند که اذکار را از امام بشنود یا نشنود اگر چه احتیاط مستحب است متاخراز امام انجام دهد خصوصاجایی که صدای امام را می شنود. (اجماع )(2)

7- آیا ماموم می تواند قبل از امام سلام نماز را بگوید واگر سلام داد حکم نمازش چیست؟

* اگر ماموم پیش از امام عمدا هم سلام دهد نمازش صحیح است.(مشهور ؛ گلپایگانی صافی: بنابر احتیاط مستحب زودتر سلام ندهد)

* نمازش به صورت جماعت صحیح است (سیستانی)

* اگر سهوا سلام دهد نمازش اشکال ندارد و ظاهر این است که اگر عمدا هم سلام دهد در صورتی که از اول نماز قاصد نبوده نمازش صحیح است(خوئی وحید)

* اگر عمدا سلام دهد نمازش اشکال دارد یعنی بنابر احتیاط واجب نماز را اعاده کند؛ ولی اگر نیت فرادی کرده یا سهوا سلام داده نمازش صحیح است.(فاضل)

* اگر عمدا هم سلام دهد بنابر اقوی نمازش صحیح است ولی احتیاط در این است که اگر عذری ندارد ومی خواهد قبل از امام سلام دهد قصد انفراد کند(بهجت) (3)

1- آیا ماموم میتواند قبل از امام تکبیرة الاحرام بگوید ؟

* ماموم نباید تکبیرة الاحرام را پیش از امام بگوید. (اجماع )

* بلکه بنابر احتیاط واجب تا تکبیر امام تمام نشده تکبیر نگوید(مشهور)

* بلکه بنابر احتیاط مستحب

تا تکبیر امام تمام نشده تکبیر نگوید(سیستانی)

ص: 35

1- برای واجب شدن نذر، باید صیغۀ نذر خوانده شود و لازم نیست شخص، آن را به عربی بخواند؛ پس چنانچه مثلاً بگوید: «اگر مریض من خوب شود، برعهدۀ من است که برای خدا، ده هزار تومان به حرم امام رضا(علیه السلام) بدهم»، نذر او صحیح است و باید مطابق آن عمل کند. اما اگر صیغۀ نذر را نخوانده باشد، عمل به آن نذر واجب نیست.

2- انسان باید کاری را نذر کند که انجام دادن آن برایش ممکن باشد؛ مثلاً کسی که نمی تواند پیاده به مشهد برود، اگر چنین نذری کند، نذرش صحیح نیست.

3- اگر انسان نذر کند کاری را انجام دهد، باید همان طور عمل کند که نذر کرده است؛ مثلاً اگر نذر کند روز اول ماه به زیارت برود، چنانچه روز قبل یا بعد از آن برود، کفایت نمی کند و به نذر خود عمل نکرده است.

4- اگر انسان نذر کند که به زیارت امام رضا(علیه السلام) برود، چنانچه به زیارت امام دیگری برود، کافی نیست و چنانچه به واسطۀ عذری مانند بیماری یا تنگ دستی نتواند امام رضا(علیه السلام) را زیارت کند، عمل کردن به نذر بر او واجب نیست.

5- کسی که نذر

کرده است به زیارت برود و غسل زیارت و نماز آن را نذر نکرده است؛ لازم نیست غسل و نماز زیارت را به جا آورد.

6- اگر انسان چیزی را نذر امام رضا(علیه السلام) یا دیگر معصومان(علیهم السلام)کند، چنانچه در این نذر مصرف معیّنی را قصد کرده باشد، باید به همان مصرف برساند و اگر مصرف معیّنی را قصد نکرده، باید به فقیران و زائران بدهد یا مسجد و مانند آن بسازد و ثواب آن را به همان بزرگوار(علیه السلام) هدیه کند. همچنین اگر خودش نتوانست آن مال را به مصارف معیّن برساند، باید به افراد مسئول در دفاتر نذورات حرم مطهر آن معصوم(علیه السلام) تحویل دهد تا به مصارف شرعی آن برسانند.

7- اگر فردی برای حرم امام رضا(علیه السلام) چیزی از قبیل فرش و پرده و وسایل روشنایی نذر کند، باید آن را به مصارف حرم برساند. برای این کار، می تواند مال یا اشیایی را که نذر کرده است، به مسئولان دفاتر نذورات تحویل دهد تا به مصارف معیّن شده برسانند.

8- عمل کردن به نذر پس از گرفتن حاجت واجب است و عمل کردن قبل از آن، واجب و کافی نیست؛ بنابراین اگر به نذر خود عمل کند و بعد حاجتش را بگیرد؛ باید دوباره انجام دهد.

ص: 37

مفهوم گسترده ای می باشند، به طوری که در صحنه زندگی انسانها، هرآنچه که نیک است، اعم از امور فرهنگی، اعتقادی، اقتصادی، عبادی، اخلاقی، سیاسی، جسمی، روانی، فردی و اجتماعی، مشمول معروف و کلیه آنچه که ناپسند و دارای عواقب و آثار نامطلوب است، چه فرهنگی و چه اقتصادی، چه سیاسی، چه روانی و چه جسمی و چه فردی و چه اجتماعی، همه و همه، مشمول منکر می باشند.» 29

گفتند:

فقیل له و ما المؤمن الذی لا دین له.

مؤمن بی دین کیست؟» حضرت در پاسخ فرمودند:

قال الذی لا ینهی عن المنکر " کسی که نهی از منکر نمی کند.

ووو

٣. پیغمبر اکرم می فرمایند:

کلکم راع وکلکم مسئول عن رعیته 3 تمام افراد شما به منزله حافظ و نگهبان یکدیگرید و تمام شما نسبت به یکدیگر مسئولید.

4. پیامبر اکرم ع فرموده اند:

من أمر بالمعروف و نهی عن المنکر فهو خلیفه الله فی الأرض و خلیفة رسوله 36 کسی که امربه معروف و نهی از منکر کند، جانشین خدا در زمین و جانشین پیامبر و کتاب اوست.

نکنند، اتفاقا در بعضی از احادیث به این موضوع اشاره شده است. از پیغمبر اکرم چنین نقل شده است که فرمودهند:

یک فرد گنهکار، در میان مردم همانند کسی است که با جمعی سوار کشتی شود و به هنگامی که در وسط دریا قرار گیرد، تبری برداشته و به سوراخ کردن موضعی که در آن نشسته است بپردازد و هرگاه به او اعتراض کنند، در جواب بگوید من در سهم خود تصرف می کنم. اگر دیگران او را از این عمل خطرناک باز ندارند، طولی نمی کشد که آب دریا به داخل کشتی نفوذ می کند و یک باره همگی در دریا غرق می شوند.

پیامبر با این مثال جالب، منطقی بودن وظیفه امربه معروف و نهی از منکر را نشان داده اند و حق نظارت فرد بر اجتماع را یک حق طبیعی که ناشی از پیوند سرنوشت هاست، می داند.37

فروش متعلق وقف ها از قبیل وسائل و فرش و... چند حالت دارد:

1- مادامی که باقی هستند و استفاده از آن ها ممکن است، فروش آن ها جایز نیست.

2- اگر به طورکلی آن مکان از آن وسایل بی نیاز بود و نگهداشتن آن ها موجب خرابی می شود، چند حالت دارد:

الف. واقف شرط کرده باشد که هنگام ضرورت و نیاز فروخته شود.

ب. در همان جهت مسجد یا... دیگری مماثل آن نیاز دارد، در آن جهت استفاده می شود.

ج. اگر مماثل نبود، اما به طورکلی مستغنی از آن بود؛ در مصالح عمومی استفاده می شود.

د. مطابق نظر مشهور، اگر استفاده از آن اصلاً ممکن نباشد؛ مگر اینکه فروخته شود و اگر بماند خراب و تلف می شود، باید فروخته شود و ثمن آن در آن محل درصورتی که احتیاج به آن دارد، مصرف شود؛ وگرنه در مماثل آن، سپس در مصالح عمومی [برحسبِ آنچه گذشت]، صرف شود.

4- برطرف کردن نجاست از مسجد یا حرم های مطهر ائمه(علیهم السلام) واجب کفایی است و فقط اختصاص به کسی ندارد که آنجا را نجس کرده یا سبب نجس شدن آن شده است. [یعنی وقتی یک نفر تطهیر را انجام دهد، کفایت می کند و بقیه تکلیفی ندارند.]

5- اگر انسان نتواند جایی را که نجس شده است، تطهیر کند و کمک کننده ای هم پیدا نکند، تطهیر مسجد بر او واجب نیست؛ ولی اگر بی احترامی به مسجد یا حرم باشد، بنا بر احتیاط واجب باید به کسی که می تواند آن را تطهیر کند، اطلاع دهد. بنابراین ازآنجاکه زائران محترم نمی توانند این کار را انجام دهند، باید به مسئولان نظافت و خادمان این مکان های مقدس اطلاع دهند.

به ضریح، زیارت نبوده و نشان قبولی زیارت هم نیست و هرچند تحمل زحمت در راه زیارت، اجر و ثواب زیادی دارد؛ اما از آداب زیارت آن است که زائر از هرگونه ایجاد مزاحمت و ناراحتی برای دیگران بپرهیزد.

2- اگر نذر کرده باشیم مقداری پول داخل ضریح مطهر بیندازیم، آیا جایز است آن را به دفتر یا صندوق نذورات تحویل دهیم؟

اگر شخصی به این شکل، نذر شرعی کرده و صیغۀ نذر را خوانده باشد، درصورتی که ممکن باشد، باید به همین صورت به نذر خود عمل کند؛ اما اگر انجام دادن آن ممکن نباشد، عمل کردن به نذر واجب نیست و می تواند آن مبلغ را به دفتر نذورات تحویل دهد.

3- آیا مسافران می توانند نماز را در صف اول نماز جماعت به جا آورند؟

در جایی از احکام نماز جماعت نیامده است که مسافر نمی تواند در صف اول جماعت نماز بخواند؛ اما پس از سلام دادن مسافر در رکعت دوم، اگر با اتصال نداشتن او، فاصلۀ بین دیگر مأمومین زیاد شود، اتصال آن ها به هم می خورد و نماز جماعتشان به فُرادا تبدیل می شود.

4- مشرّف شدن افرادی که عذر شرعی دارند، به کدام رواق های حرم مطهر امام رضا(علیه السلام) اشکال ندارد؟

به همۀ رواق ها، به جز رواق پشت سر امام رضا(علیه السلام)می توانند مشرّف شوند. رواق ها حکم مسجد را ندارند و تشرّف به آن ها اشکال ندارد. رواق پشت سر

امام رضا(علیه السلام) در گذشته مسجد بوده است و درحال حاضر نیز حکم مسجد را دارد و دارالفیض و مسجد بالاسر حکم مسجد را دارند.

نکته: حضرت امام خمینی(رحمة الله علیه) بنابر احتیاط واجب، توقف در هیچ کدام از رواق ها را جایز نمی دانند و مقلدان ایشان می توانند در این مسئله به فتوای سایر مراجع رجوع کنند.

5- چگونه برای اموات نماز بخوانیم؟

نمازهای قضا یا مستحبی، مثل نماز زیارت را می توان به نیابت از میت خواند. بنا بر روایت صحیح، ثواب این نمازها به اموات می رسد و آن ها را

ص: 46

خوشحال می کند.

یکی از نمازهای مستحب، دو رکعت نماز والدین است که به شکل زیر اقامه می شود:

در رکعت اول، سورۀ مبارکۀ حمد را بخواند وبعد ده مرتبه این ذکر شریف را تکرار کند: «رَبِّ اغْفِرْلِی وَ لِوالِدَیَّ وَ لِلْمُؤْمِنِینَ یَوْمَ یَقُومُ الْحِسَابُ.»

در رکعت دوم، سورۀ مبارکۀ حمد را بخواند و بعد ده مرتبه این ذکر شریف را تکرار کند: "رَبِّ اغْفِرْلِی وَ لِوَالِدَیَّ وَ لِمَنْ دَخَلَ بَیْتِیَ مُؤْمِناً وَ لِلْمُؤْمِنِینَ وَ الْمُؤْمِناتِ"؛(1) (پروردگارا، مرا و پدر و مادرم و تمام کسانی را که با ایمان وارد خانۀ من شدند و همۀ مردان و زنان باایمان را بیامرز.)

بعد از سلامِ نماز نیز ده مرتبه بگوید: "رَبِّ ارْحَمْهُمَا کَمَا رَبَّیَانِی صَغِیراً"؛(2) (همان گونه که آن ها مرا در کوچکی تربیت کردند، مشمول رحمتشان قرار ده.)

6- نمازخواندن در کدام قسمت از حرم معصومان(علیهم السلام) بیشترین ثواب را دارد؟

در قسمت بالای سر مبارک امام معصوم علیه السلام.

7- نمازخواندن، مقابل یا جلوتر از مرقد معصومان(علیهم السلام) چه حکمی دارد؟

درصورتی که نمازخواندن جلوتر از قبر معصومان(علیهم السلام) بی احترامی

محسوب شود:

1. بنا بر فتوای اکثر مراجع عظام تقلید، نمازگزار کار حرامی انجام داده است؛ ولی نمازش باطل نمی شود.

2. بنا بر نظر آیت الله مکارم شیرازی و آیت الله نوری همدانی‘حفظهماالله تعالی’، درصورت هتک حرمت، این کار، حرام بوده و نماز هم اشکال دارد.

درصورتی که نمازخواندن جلوتر از قبر معصومان(علیهم السلام) بی احترامی محسوب نشود:

1. بنا بر نظر مشهور (نظر اغلب مراجع تقلید)، بهتر است که رعایت ادب شود و جلوتر خوانده نشود.

2. بنا بر نظر آیت الله بهجت‘رحمة الله علیه’، مکروه است.(3)

3. بنا به نظر مقام معظم رهبری‘مدظله العالی’، نمازخواندن جلوتر از قبر امام معصوم(علیه السلام)، وَلو بی احترامی نباشد، حرام است.(4)

ص: 47

4. اگر بین نمازگزار و قبر مطهر مانعی مانند دیوار باشد، به طوری که بی احترامی محسوب نشود، نماز در آن مکان اشکال ندارد؛ ولی فاصله شدن صندوق ضریح مطهر و پارچه ای که روی آن افتاده است، مانع محسوب نمی شود و کافی نیست.

8- آیا دخیل بستن و قفل زدن به ضریح مرقد معصومان(علیهم السلام) جایز است؟

جایز نیست و نوعی بدعت به حساب می آید.

9- در حرم های ائمۀ اطهار(علیهم السلام)، فرستادن صلوات و لعن با صدای بلند چه حکمی دارد؟

اگر صلوات فرستادن، برای دیگران ایجاد مزاحمت نکند و لعن کردن سبب تفرقه نباشد، اشکال ندارد. صدازدن دیگران با صدای بلند و مانند آن کراهت دارد. این کار، پسندیده نیست و برای آن ثوابی وارد نشده است؛ بلکه بلندکردن صدا در حضور معصومان(علیهم السلام) می تواند تداعی کنندۀ بی احترامی به ایشان نیز باشد.

10- نذرهایی که مطابق مقررات آستان قدس رضوی نیست، چه حکمی دارد؟

ص: 48

براساس مقررات حرم مطهر رضوی انجام برخی نذرها امکان پذیر نیست؛ بنابراین اگر به هر

دلیل، نذری کرده ایم که توانایی انجام آن را نداریم، عمل کردن به آن نذر واجب و لازم نیست.

11- اشیاء و اموالی که در حرم ها یا کوچه و خیابان پیدا می شود، چه حکمی دارند؟

بر انسان واجب نیست مالی را که پیدا کرده است، بردارد؛ بلکه برداشتن شیئی که پیدا شده است؛ مثل پول، کفش، طلا و گوشی کراهت دارد و چنانچه برداشت:

الف. بنا بر نظر مشهور (نظر اغلب مراجع تقلید)، اگر نشانه ای نداشته باشد که به واسطۀ آن صاحبش معلوم شود، احتیاط آن است که با اجازۀ مجتهد، آن را از طرف صاحبش صدقه بدهد. ولی بنا بر نظر آیت الله سیستانی‘حفظه الله تعالی’: می تواند آن را برای خود بردارد؛ ولی بهتر است صدقه دهد.

ب. اگر نشانه ای دارد که به واسطۀ آن می تواند صاحبش را پیدا کند و ارزش آن حدود 5/2 گرم نقره یا بیشتر باشد،(1) باید تا یک سال اطلاع رسانی کند، مخصوصاً در هفته ها ی اول، اطلاع رسانی را بیشتر تکرار کند. مثلاً به این صورت که هفتۀ اول هر روز و بعد، هفته ای یک بار اعلام کند و نباید در اطلاع رسانی سهل انگاری کند.(2) ولی چنانچه آن اشیاء یا اموال را در جایی پیدا کند که معلوم است صاحبش پیدا نمی شود، بنا بر احتیاط در همان روز با اجازۀ مجتهد، آن را از طرف صاحبش صدقه بدهد.(3)

نکته: در اماکنی که محلّ مخصوصی برای جمع آوری و رساندن اشیای پیداشده اختصاص داده شده است یا اینکه در آنجا شخص امینی مسئولیت آن شیء را به عهده می گیرد؛ درصورتی که انسان به انجام تکلیف شرعی توسط آن ها اطمینان داشته باشد، می تواند به آن ها تحویل دهد.

12- آیا تذکر به رعایت حجاب واجب است؟

تذکر به رعایت حجاب از نمونه های امربه معروف و نهی ازمنکر است و درصورت فراهم بودن شرایطِ آن، بر همۀ افراد واجب است. برای آگاهی از شرایط امربه معروف و نهی ازمنکر می توانید به توضیح المسائل مرجع خود مراجعه کنید.

در رساله های عملیّه، مراتب امربه معروف و نهی ازمنکر به این شکل آمده است:

ص: 49

اول، انزجار قلبی؛

دوم، امرونهی زبانی؛

سوم، اقدام عملی که با اجازۀ حاکم شرع است.

دراین زمینه توجه به چند نکته ضروری است:

الف. شکی نیست که این مراحل در اماکن مقدس مثل حرم مطهر رضوی از تأکید بیشتری برخوردار است.

ب. اگرچه داشتن حجاب، تنها منحصر به استفاده از چادر نیست؛ اما رعایت قوانین حرم مطهر رضوی الزامی است. یکی از این قوانین، استفاده از پوشش کامل، یعنی چادر است.

ج. درزمینۀ رعایت حجاب، به ویژه در مکان هایی مانند حرم مطهر رضوی، پوشش به تنهایی کافی نیست؛ بلکه پرهیز از پوشیدن لباس هایی با رنگ یا دوخت زننده و نامناسب نیز الزامی است.

د. در مرحلۀ اول مناسب است که خواهران به خانم هایی که حجاب را رعایت نکرده اند، تذکر دهند؛ اما در حرم مطهر رضوی پس از آن و درصورت نیاز، خادمان مرد با رعایت مسائل شرعی دخالت می کنند.

13- حضور خانوادگی در اماکن زیارتی برای کسانی که هدفی جز زیارت ندارند چه حکمی دارد؟

حضور خانوادگی در اماکن زیارتی اشکالی ندارد؛ البته درصورتی که مزاحمت و مفسده ای مثل تهییج شهوت و عمل منافی شأن حرم های مطهر نداشته باشد. شایسته است بانوان گرامی جدا از مردان و نامحرمان زیارت کنند و با حجاب کامل تشرف یابند؛ زیرا زیارت،

مستحب و رعایت حجاب و عفت، واجب است؛ بنابراین نباید واجب را فدای مستحب کرد.

14- حد واجب پوشش برای خانم ها در قسمت های مختلف بدن مانند پا، دست، صورت و... چیست؟

مطابق فتوای مراجع عظام، زن باید تمام بدن و موی خود را، به جز گردی صورت و دست ها تا مچ، دربرابر نامحرم بپوشاند؛ البته درصورتی که زینت و آرایش نداشته باشد. همچنین نباید لباس های جذاب و تحریک کننده بپوشد؛ این کار چه عمدی باشد و چه از روی ناآگاهی، جایز نیست.

ص: 50

15- در زمانی که زن جلوتر از مرد ایستاده باشد، حکم نماز آقایان و خانم ها چیست؟

نظر مراجع دربارۀ نحوۀ ایستادن زن و مرد، درحال اقامۀ نماز متفاوت و به شرح زیر است:

الف. حضرت امام خمینی(رحمة الله علیه) و آیت الله نوری همدانی‘مدظله العالی’: بنابر احتیاط مستحب، زن عقب تر از مرد بایستد.

ب. آیت الله صافی‘مدظله العالی’ و آیت الله بهجت‘رحمت الله علیه’: جلوتربودن زن یا محاذی بودن زن با مرد (ایستادن در یک راستا و کنارِ هم) مکروه است.

ج. آیت الله خویی‘رحمة الله علیه’، آیت الله خامنه ای‘مدظله العالی’ و آیت الله تبریزی‘حفظه الله تعالی’ و آیت الله وحید خراسانی‘حفظه الله تعالی’: در غیر مکه دستِ کم یک وجب فاصله باشد.

د. آیت الله فاضل لنکرانی‘رحمة الله علیه’ و آیت الله مکارم شیرازی‘حفظه الله تعالی’: باید زن عقب تر بایستد.

ه. آیت الله سیستانی‘حفظه الله تعالی’: بنابر احتیاط لازم زن عقب تر بایستد.

همچنین، نظر مراجع عظام تقلید درزمینۀ کیفیت عقب تر ایستادن زن نسبت به مرد عبارت است از:

الف. حضرت امام خمینی‘رحمة الله علیه’، آیت الله صافی‘حفظه الله تعالی’ و آیت الله فاضل لنکرانی‘رحمة الله علیه’: بهتر است جای سجدۀ زن عقب تر از جای ایستادن مرد باشد.

ب. آیت الله سیستانی‘حفظه الله تعالی’: جای سجدۀ زن برابر با جای دو زانوی مرد درحال سجده باشد.

ج.

آیت الله مکارم شیرازی‘حفظه الله تعالی’: جای سجدۀ زن کمی عقب تر از جای سجدۀ مرد باشد.

نکته: شایسته است زائران گرامی وقتی را برای زیارت و توقف در اماکن متبرکه انتخاب کنند که ازنظر روحی و جسمی در شرایط مطلوب باشند و همان طور که در آداب زیارت گفته شد، پس از زیارت نیز به سرعت حرم مطهر را ترک کنند. درازکشیدن و خوابیدن در این مکان های مقدس دور از ادب است؛ به ویژه برای خواهران عزیز؛ چراکه ممکن است مفسده ایجاد شود.

ص: 51

ص: 52

ص: 53

ص: 54

تصویر

ص: 55

که مرده ها از آمدن زنده ها به کنار قبر خود آگاهی دارند و از این کار که نوعی بزرگداشت درگذشتگان است، خوش حال می شوند؛ حتی در آن لحظه ها، با زنده ها انس می گیرند و احساس وحشت و تنهایی نمی کنند.(1)

جوانمردی است.

امام صادق(علیه السلام) فرموده اند: «فاطمۀ زهرا(سلام الله علیها)، هر روز شنبه، هنگام صبح، به سوی قبور شهدا در اُحد حرکت می کردند و نزد قبر حضرت حمزه(علیه السلام) توقف و برای او طلب رحمت و مغفرت می کردند.»(1)

یَرَوْنَ مَقَامِی وَ یَسْمَعُونَ کَلَامِی وَ یَرُدُّونَ سَلَامِی...؛

و من می دانم که رسول تو و خلفا و جانشینانت(علیهم السلام) زندگانی هستند که در نزد تو رزق و روزی دارند؛ آنان جایگاه مرا می بینند و سخن مرا می شنوند و جواب مرا می دهند... .»(1)

رحلت ائمۀ اطهار(علیهم السلام) از دنیای مادی، نمی تواند رابطۀ شیعیان و دوستانشان را از این بزرگواران قطع کند؛ بلکه این رشتۀ مقدس الهی همواره باقی و این پیوند مبارک، پیوسته محفوظ است.

بنابراین، زیارت قبر شریف امامان معصوم(علیهم السلام)، دیدار با آنان و

برقرارکردن ارتباط با این عزیزان است. زیارت، فقط راز دل گفتن نیست؛ بلکه گفت وشنود است؛ سلام کردن و پاسخ شنیدن و قرارگرفتن در سایۀ توجه و لطف ولیّ خداست.

ولایت و امامت است.

پیشوای هشتم شیعه، حضرت ابوالحسن، علی بن موسی الرضا می فرمایند:

«هر امامی بر گردن دوستان و شیعیانش عهدی دارد و زیارت قبور امامان، نشانۀ وفای کامل به عهد و نیکو اداکردن آن است. پس کسی که از روی رغبت و

شوق و برای تصدیق آنچه در آن رغبت دارد، آنان را زیارت کند، امامان او، در روز قیامت شفیعانش خواهند شد.»(1)

ص: 61

پس کسی که قبر مطهر یکی از معصومان(علیهم السلام) را زیارت کند، به عهد و پیمان دوستی با آن امام، به خوبی وفا کرده و مراتب صفا و صمیمیت خود را به آن بزرگوار ابراز داشته است و امامان بزرگوار(علیهم السلام) نیز در روز قیامت شفاعتش می کنند؛ از مشکلات و گردنه های سخت روز رستاخیز نجاتش خواهند داد و برای رهایی او از آتش دوزخ و عذاب الهی وساطت خواهندکرد. این همه سعادت و خیر و برکت، همه و همه، نتیجۀ زیارت مرقد مطهر امامان معصوم(علیهم السلام) است.

3. ابن قولویۀ قمی ‘رضوان الله علیه’ از محمدبن مسعود نقل می کند: «امام صادق(علیه السلام) را دیدم که به قبر رسول خدا(صلی الله علیه و آله و سلم) رسیدند، آنگاه دست خود را روی قبر گذاشتند و فرمودند: ‘ أَسْأَلُ اللهَ الَّذِی اجْتَبَاکَ وَ اخْتَارَکَ وَ هَدَاکَ وَ هَدَی بِکَ أَنْ یُصَلِّیَ عَلَیْکَ؛ از خداوندی که تو را برگزید و هدایت کرد و دیگران را به واسطۀ تو هدایت کرد، می خواهم که بر تو درود فرستد.’ سپس فرمودند: ‘إِنَّ اللهَ وَ مَلائِکَتَهُ یُصَلُّونَ عَلَی النَّبِیِّ یا أَیُّهَا الَّذِینَ آمَنُوا صَلُّوا عَلَیْهِ وَ سَلِّمُوا تَسْلِیماً(1) به تحقیق خداوند و فرشتگان او بر پیامبر درود می فرستند. ای کسانی که ایمان آورده اید، بر او (پیامبر(صلی الله علیه و آله و سلم)) درود بفرستید و سلام و تسلیم کامل خود را به او تقدیم کنید.’»(2)

زیارت؛ عامل آشنایی بیشتر و عمیق تر با امامان(علیهم السلام)

از آثار و برکات برجستۀ زیارت خاندان عصمت و طهارت(علیهم السلام) آشنایی بیشتر با این بزرگواران است. زائر باوجود شناختی مختصر از معصومان(علیهم السلام)، با انجام مراسم زیارت و ورود در آن روضه های مبارک، به شناخت تازه ای دست پیدا می کند. به ویژه اگر زیارت نامه های مخصوص و مأثور (یعنی زیارت نامه هایی که معصومان(علیهم السلام) قرائت می کرده اند) را قرائت

کند، به جایگاه اصلی و مقام و شأن والای ایشان پی خواهد برد و اگر آن عبارت های دلنشین و روح افزا را باتوجه و تدبّر بخواند، شناختی پیدا می

کند که هرگز دل از آنان بر نمی کنَد و به هیاهوها و زرق وبرق ها و ادعاهای آمیخته به گزافه گویی و دروغ دیگران

ص: 63

توجه نخواهد کرد؛ زیرا علت اصلی دورافتادن گروهی از مردم از علی و آل علی(علیهم السلام)، همین نداشتن شناخت صحیح از آن عزیزان خداست.

هر بار که انسان موفق به زیارت این حجّت های الهی می شود، گامی فراتر به سوی معرفت مقام والای آنان می گذارد؛ حتی مدفن پاک امامان عزیزی که دارای بقعه و بارگاه و صحن و سرا نیستند، یادآور نکته هایی عمیق است و درعین همان سکون و سکوت بهت انگیزی که دشمنان متعصب به وجود آورده اند، یادآور صدها و هزارها حکایت است.

دیدن زائران مختلف داخلی و خارجی، با آداب و سنن و فرهنگ مخصوص و اظهار علاقه مندی ایشان به آن وجودهای پاک، هرکدام صحنه ای جدید است که عرفان و بینش تازه ای را به ارمغان می آورد.

در کنار این توسل و دلدادگی، دشواری هایی نیز وجود دارد که زائران در بین راه و حتّی در محل زیارت قبر امام معصوم(علیه السلام)، با آن مواجه می شوند و تحمل می کنند، اما درعین حال شادمان اند که مضجع یکی از عزیزان خدا را زیارت کرده اند. این مهم، نشان دهندۀ مقام بسیار ارجمند معصومان(علیهم السلام) است و هر بیننده ای را متوجه می کند که خاندان پیامبر(علیهم السلام) در عمق جان مردم پاک دل جا دارند و ایشان برترین انسان ها و انتخاب شدۀ پروردگار هستند.

زیارت امامان و آشنایی با مکتب اسلام

از برکات مهم زیارت و حضور در کنار مرقد معصومان و خاندان مطهر

ص: 64

ایشان(علیهم السلام)، این است که طی این سفرهای زیارتی و قرائت زیارتنامه ها، انسان به آشنایی بیشتری با مکتب مقدَس اسلام دست می یابد.

منابع پربار و غنابخش معارف الهی در چهار کلمه خلاصه می شود:

1. قرآن کریم که اصیل ترین منبع معارف آسمانی است؛

2. دعاها که به شکل جدّی، نقش مؤثری در این مسیر ایفا می کنند؛

3. حدیث که شامل نهج البلاغه نیز می شود؛

4. زیارتنامه ها که به راستی منبعی پرتوان، کاربردی، نافذ و مؤثر است.

زیارت ها (متن زیارتنامه ها) انسان را با شأن والای پیامبران(علیهم السلام) آشنا می کند، امامان معصوم و خاندان جلیل رسول خدا(صلی الله علیه و آله و سلم) را معرفی می کند، صف حق را از صف باطل، ممتاز و جدا می کند، درس دوستی با دوستان خدا و مخالفت با طاغوت ها و ستمگران را می آموزد و... .

ثواب زیارت هر یک از امامان معصوم(علیهم السلام)

ابن قولویه با سلسله سند نقل کرده است که زید شحّام خدمت امام صادق(علیه السلام) عرض کرد: «برای کسی که یکی از شما (امامان) را زیارت کند چه چیزی (چه مقام و ثوابی) خواهد بود؟» امام صادق(علیه السلام) فرمودند: «همانند کسی است که رسول خدا(صلی الله علیه و آله و سلم) را زیارت کرده باشد.»(1)

وجود امامان معصوم(علیهم السلام) برگرفته

ص: 65

از وجود پیامبر اکرم(صلی الله علیه و آله و سلم) است و به اقتضای مقام ولایت و رتبۀ والای وصایت و جانشینی آن حضرت، مظهر وجود رسول اکرم(صلی الله علیه و آله و سلم) هستند؛ بنابراین هرکه توفیق زیارت یکی از معصومان(علیهم السلام) را پیدا کند، درحقیقت به توفیق زیارت رسول خدا(صلی الله علیه و آله و سلم)

دست یافته است و از پاداش زیارت این بزرگوار بهره مند خواهد شد.

اگرچه زیارت هر یک از ائمه اطهار(علیهم السلام) از بهترین اعمال به شمار می رود و دارای اجر و پاداش فراوان و منشأ خیر و برکت های بی شمار است؛ اما، هرکدام دارای تأثیرات خاص در جان انسان است و در نهاد آدمی ارتعاشات مخصوص و ویژه ای ایجاد می کند. روایت هایی داریم که در آن ها برای زیارت هریک از معصومان(علیهم السلام) پاداشی ویژه گفته شده است. دراین بین برای بعضی مانند امام حسین(علیه السلام) و امام رضا(علیه السلام) روایات بیشتری وجود دارد. در این نوشتار، به تناسبت موضوع، به روایتی در پاداش زیارت امام رضا(علیه السلام) می پردازیم.

یحیی بن سلیمان مازنی نقل می کند که حضرت موسی بن جعفر فرمودند: «کسی که قبر فرزندم علی (حضرت رضا (علیه السلام)) را زیارت کند و یک شب نزد مرقد او بماند، مانند کسی است که خدا را در عرش زیارت کرده باشد.»

یحیی بن سلیمان گفت: «مانند کسی است که خدا را در عرش او زیارت کرده باشد؟!» امام کاظم(علیه السلام) فرمودند: «آری؛ روز قیامت، چهار نفر از اولین و چهار نفر از آخرین بر عرش خدای رحمان خواهند بود. چهار نفری که از اولین اند، نوح، ابراهیم، موسی و عیسی(علیهم السلام) هستند و چهار نفری که از آخرین اند، محمد، علی، حسن و حسین(علیهم السلام) هستند. آنگاه مجلس توسعه داده می شود و کسانی که قبر ائمه(علیهم السلام) را زیارت کرده اند، با ما روی عرش می نشینند. توجه داشته باش که بلندمرتبه ترین آنان در درجه و نزدیک ترین آنان به بخشش و عطا، زائران قبر فرزندم علی(علیه السلام) هستند.»(1)

این حدیث شریف را مشایخ سه گانۀ اهل سنت و در شیعه، رؤسای شیعه: شیخ کلینی(رحمة الله علیه) در کافی

و شیخ طوسی(رحمة الله علیه) در تهذیب و شیخ صدوق(رحمة الله علیه) در امالی و نیز در عیون اخبارالرضا(علیه السلام) نقل کرده اند.

البته برکات زیارت حضرت علی بن موسی الرضا، منحصر به عالم آخرت و اجر و ثواب بی شمار آن نیست؛ بلکه زیارت ایشان و شفاعت خواهی از آن بزرگوار، برای اصلاح امور زندگی انسان نیز بسیار مؤثر است.

ص: 66

این مطلب، علاوه بر آنچه در روایات آمده، در تجربۀ افراد بی شماری نیز ثابت شده است که شرح آن در کتاب های مربوط به کرامات امام رضا(علیه السلام) موجود است.

ص: 67

داده اند. اگر این اذن دخول ها باتوجه عمیق در معنای آن ها خوانده شود، حال انسان دگرگون می شود و رقّت قلب، نرمی دل و خشوع مطلوب و لازم در جان او پدید خواهد آمد. دراین صورت، می تواند وارد شود؛ اما اگر چنین حالتی را در خود احساس نکرد، بهتر است صبر کند و منتظر زمانی باشد که در خود، حالت خشوع و رقت را احساس کند و با آن حال وارد شود؛ زیرا هدف مهم تر حضور قلب آدمی برای گرفتن رحمتی است که از ناحیۀ پروردگار نازل می شود.

همچنین توصیه شده است که هنگام ورود، پای راست را جلو بگذارد و در وقت بازگشت از حرم مطهر، ابتدا پای چپ را بردارد.

3- ایستادن در کنار ضریح مقدس

یکی از آداب زیارت، ایستادن در کنار ضریح مبارک است. البته تکان دادن ضریح و چسبیدن یا آویزان شدن به آن لزومی ندارد و معتبر نیست؛ بلکه نکتۀ مهم، همان نزدیک شدن است. ازطرفی، ممکن است این تصوّر به وجود آید که لازمۀ نشان دادن ادب به امامان معصوم(علیهم السلام) جای گرفتن در نقطۀ دوردستی از ضریح منور آن بزرگواران است.(1) این اندیشه، درست نیست؛ زیرا در روایات اهل بیت(علیهم السلام) بر تکیه کردن به آن موضع مقدس، تصریح شده است.(2)

بقعه ای که به زیارت آن می رویم، قبر و ضریح محبوب ترین محبوب های

ص: 69

انسان و خوابگاه عزیزترین عزیزان و بندگان صالح پروردگار است؛ اگر آن بزرگواری که در این مرقد مطهر آرمیده با چشم سر دیدنی بود، زائر در دیدار با او چه برخوردی داشت؟ آیا او را در آغوش نمی فشرد و سرتاپا و قدم هایش را غرق در بوسه نمی کرد؟ حالا

زائر در بقعه ای قرار گرفته که دربرگیرندۀ آن نور الهی است و حرم مطهر و ضریح مقدسش بوی معطر همان محبوب را می دهد.

با تمام این توصیف ها، باید دقت کنیم که در انجام این آداب، سبب آزار و اذیت دیگران نشویم؛ چراکه ایجاد هرگونه اذیت جسمی و روحی برای دیگران، حق الناس به شمار می رود و دراین صورت برای به جاآوردن عملی مستحب، مرتکب حرام خواهیم شد.

حرم مطهر امام رضا(علیه السلام) و مانند آن، در بیشتر روزهای سال، پذیرای جمعیت فراوان اند و قرارگرفتن در کنار این ضریح های مطهر معمولاً به سختی و با اذیت دیگران امکان پذیر می شود؛ بنابراین در این مکان های مقدّس باید به شدت مراقب رعایت حال دیگران باشیم تا با رفتار و گفتار خود، مزاحمتی ایجاد نکنیم. با این نیت، چه خود را به ضریح برسانیم و چه نرسانیم، به پاداش آن دست می یابیم.

4- ایستادن مقابل روی مبارک امام معصوم(علیه السلام) و حرکت به طرف بالای سر مبارک

همان طورکه انسان هنگام ملاقات شخصیتی برجسته، روبه روی او می ایستد یا می نشنید، در زیارت امام معصوم(علیه السلام) نیز شایسته است زیارت کننده به این ادب عرفی و اخلاقی توجه کند؛ هرچند که چون در مضجع شریف،

ص: 70

صورت مبارک معصوم(علیه السلام) رو به قبله است، انسان دراین حال، پشت به قبله قرار می گیرد.

پس از آن توصیه شده است که درصورت امکان، گونۀ راست خود را بر قبر مطهر یا ضریح منوّر بگذارد و با خدا نیایش کند؛ آ نگاه گونۀ چپ خود را بگذارد و باز دعا کند.

این زیارت، با دیدار دوستان و ملاقات با شخصیت های مهم متفاوت است؛ بنابراین سفارش شده است که زیارت کننده با کمال تضرع و

زاری دعا کند و در این عمل، نهایت علاقه مندی و شدت تواضع خود را به مقام رفیع امام نشان دهد. زائر با این کار، بهترین زمینه را برای تقرّب به خدا و اجابت دعای خود فراهم می آورد؛ بنابراین دراین حال، به دعا و نیایش ملتمسانه و درخواست شفاعت از این بزرگواران توصیه شده است.

بعد از انجام این کارها شایسته است بالای سر مبارک امام(علیه السلام) بیاید و رو به قبله، به دعا و نیایش با خداوند بپردازد؛ این نیز نتیجۀ همان زیارت و روی آوردن به امام معصوم(علیه السلام)است.

5- زیارت کردن، مطابق با سیرۀ اهل بیت(علیهم السلام) و علمای بزرگوار شیعه

دعاها به دو دسته تقسیم می شوند: دعاهای مأثور و دعاهای مُنْشا.

دعا و زیارت مأثور: دعایی است که از خاندان عصمت و طهارت(علیهم السلام) به ما رسیده است.

دعای مُنشا: دعایی است که خودِ انسان انشا می کند و خواسته هایش را با زبان خود و کلماتی که به ذهنش می رسد، از خداوند می خواهد.

زیارت های مأثور یعنی زیارت نامه هایی که متن آن ها از معصومان(علیهم السلام) است، از عباراتی دلنشین، روح افزا، پربار، سازنده و تربیت کننده تشکیل شده اند.

این زیارت نامه ها، حرف دل میلیون ها انسان علاقه مند و دلداده است و زائر

با خواندن عبارت های آن، رازهای درونی خود را به امام معصوم(علیه السلام)می گوید. حیف است که انسان در آن مکان های مقدّس و نورانی از خواندن این زیارت نامه ها محروم بماند.

برای امام علی، امام حسین و امام رضا(علیهم السلام) زیارت های مخصوص متعددی وجود دارد که برخی مختصر و بعضی طولانی اند. همچنین زیارت هایی داریم که آن ها را می توان برای هر یک از امامان معصوم(علیهم السلام) قرائت کرد؛ مانند: زیارت ‘امین الله’

و زیارت ‘جامعۀ کبیره’ که به طور ویژه بر قرائت این دو زیارت توصیه شده است.

ص: 71

در هرحال، اگر انسان فرصت یا حال قرائت این زیارت ها را نداشته باشد، می تواند به حضور در آن مکان های مقدّس و سلام کردن به صاحب قبر شریف اکتفا کند.

مثلاً در زیارت امام هشتم(علیه السلام) می توانیم به این جملۀ شریف اکتفا کنیم: «صَلَّی اللَّهُ عَلَیْکَ یَا أَبَا الْحَسَنِ صَلَّی اللَّهُ عَلَیْکَ وَ عَلَی رُوحِکَ وَ بَدَنِکَ صَبَرْتَ وَ أَنْتَ الصَّادِقُ الْمُصَدَّقُ قَتَلَ اللَّهُ مَنْ قَتَلَکَ بِالْأَیْدِی وَ الْأَلْسُنِ؛ ای ابالحسن، صلوات خداوند بر تو باد؛ صلوات و رحمت خداوند بر جان و جسمت. راست گفتی و تو راست گو و تصدیق شده هستی و خدا بکشد آنان را که با دست و زبان، تو را کشتند.»(1)

همچنین ابن قولویه از علمای بزرگ شیعه، از بعضی از ائمه اطهار(علیهم السلام) روایت کرده است که نزد قبر امام رضا(علیه السلام) صلوات خاصّۀ امام رضا(علیه السلام)قرائت شود.(2) هرجا که هستیم، چه در کنار قبر مطهر این بزرگوار و چه در نقاط دوردست، می توانیم مولای عزیز خود را با آن صلوات مخصوص زیارت کنیم و اگر فرصت زیارت های مفصل و طولانی نداریم به همین مختصر اکتفا کنیم. صلوات خاصّۀ امام رضا(علیه السلام) در مفاتیح الجنان و کتاب های ادعیۀ حرم مطهر رضوی موجود است.

6- به جاآوردن دو رکعت نماز زیارت بعد از پایان یافتن زیارت

بعد از پایان زیارت ولیّ خدا، نماز زیارت خوانده می شود تا همه بدانند که هدف نهایی، خداوند بزرگ است و زیارت ائمه اطهار(علیهم السلام) دریچه و وسیله ای به سوی اوست؛ باید از مسیر آن عزیزان به خدا متصل شد، رو به درگاه الهی آورد، در پیشگاه

مقدّس او به بندگی ایستاد و برای او پیشانی را به خاک سایید.

چه حُسن ختام زیبایی؛ آری، اول خداست و آخر نیز خداست؛ پس زیارتی که با نام و اجازۀ خداوند (با بِسْم ِ الله و بِإذْنِ الله) آغاز می شود، باید با نماز و رکوع و سجود دربرابر ذات اقدس خداوندی پایان پذیرد تا رسواکنندۀ کسانی باشد که به سبب جهل و دشمنی، زیارت مرقد ائمه اطهار(علیهم السلام) را شرک به خدا می دانند. این گونه کلمات، شعارهای دشمنان آل محمد است تا از این مسیر، منافع مادی خود را تأمین کنند و کوردلان کم درک نیز سخن نسنجیدۀ آنان را تکرار می کنند؛ اما پاسخ گروهی از آن ها که هنوز بهره ای از درک و وجدان دارند، همین مطلب است که: منشأ دعا، زیارت، توسل و...، فقط وفقط توحید و یگانه پرستی و خداجویی است.

ص: 72

اگر انسان، زائر قبر پیامبر(صلی الله علیه و آله و سلم) باشد، بهتر است آن دو رکعت نماز را در روضۀ پیامبر(صلی الله علیه و آله و سلم) بخواند و اگر زائر یکی از امامان معصوم(علیهم السلام) باشد، نزد سر مبارک به جا آورد؛ ولی خواندن این نماز در مسجد آن مکان مطهر نیز کافی است.

7- اهتمام بر دعا بعد از به جاآوردن نماز زیارت

از بهترین اعمال در حرم های مطهر معصومان(علیهم السلام)، به ویژه بعد از زیارت و نماز زیارت، دعاکردن است؛ زیرا حرم مطهر و کنار قبر شریف امام معصوم(علیه السلام)، آن هم بعد از انجام زیارت و به جاآوردن نماز آن، زمینه ای مناسب برای اجابت دعاست؛ پس باید قدر این فرصت را دانست و مشغول دعا و نیایش به درگاه الهی شد.

در

قرائت ادعیه، اولویّت با دعاهای امامان معصوم(علیهم السلام) است که جامع و شامل ابعاد گوناگون هستند؛ چراکه آن بزرگواران، بهتر از همه می دانند چگونه و چه چیزی از خدا بخواهند. علاوه براین، حرم، حرم اهل بیت(علیهم السلام) است و چه خوب که دعا نیز دعای اهل بیت(علیهم السلام) باشد.

اما اگر شرایطی پیش آمد که امکان قرائت آن دعاهای شریف فراهم نشد، می توانیم هرچه از حاجت های دنیا و آخرت به ذهنمان آمد، به زبان بیاوریم و از خداوند درخواست اجابت کنیم (دعای مُنشا).

درضمن نباید دعا و درخواست ها را در محدودۀ خواسته های خود قرار دهیم؛ بلکه باید همۀ برادران و خواهران مسلمان و نیز مشکلات امت اسلامی را در نظر آوریم و اصلاح امور اهل ایمان را از خداوند متعال درخواست کنیم؛ زیرا سهیم کردن دیگران در دعا، نشانۀ قلب سلیم و پاک است و موجب اجابت سریع تر دعای انسان حتی دربارۀ خودش می شود.

8- تلاوت قرآن نزد ضریح مطهر امام معصوم(علیه السلام) و هدیۀ آن به امامی که زیارت می شود

چه زیباست که کنار قبر مطهر حجت خدا، آیاتی از قرآن کریم تلاوت شود تا به هر دو یادگارِ به جامانده از پیامبر اسلام(صلی الله علیه و آله و سلم) تمسک کرده باشیم و کتاب خدا و اهل بیت پیامبر(علیهم السلام) را با هم، وسیلۀ قرب به خداوند قرار دهیم.

با این کار، بین قرآن و مفسران حقیقی آن، یعنی خاندان پیامبر(علیهم السلام) پیوند می دهیم و در عمل، وصیت رسول اکرم(صلی الله علیه و آله و سلم) را زنده نگه می داریم که در حدیث شریف ثقلین بر رعایت حق دو گوهر گران بها، یعنی قرآن و عترت خود تأکید کرده اند.

ص: 73

با این عمل، گویا زائر از اهل بیت(علیهم السلام) به سوی قرآن و از قرآن به سوی اهل بیت(علیهم السلام) می رود؛ از یک سو با رسول خدا(صلی الله علیه و آله و سلم)بیعت می کند و از سوی دیگر، از هدایت های این دو نور بهره می گیرد.

بنابراین، قرائت قرآن در کنار مرقد نورانی امامان معصوم(علیهم السلام) ندای لبیک به دعوت و خواستۀ پیامبر بزرگوار اسلام(صلی الله علیه و آله و سلم) است؛ اثبات جدایی ناپذیربودن این دو از یکدیگر و انکار کسانی است که میان این دو یادگار رسول خدا(صلی الله علیه و آله و سلم) جدایی انداخته و یکی را در نظر گرفته و دیگری را رها کرده اند. البته کسی که از این عمل بهره مند می شود، خودِ زیارت کننده است؛ هرچند در این کار، تعظیم و بزرگداشت امامی که زیارت شده است نیز وجود دارد.

9- توجه به حضور قلب و توبه از گناهان

امیدوارکننده ترین حالت ها برای اهل زیارت و مناجات، حالت حضور قلب است که زائر پیوسته متوجه خداوند تعالی باشد. آنچه کار انسان و عبادت و زیارت او را ارزشمند می کند، خالص کردن دل برای خدا و زیارت و نیایشی همراه با توجه قلبی است؛ ازاین رو باید کوشش کنیم که در همۀ حالت ها، حضور قلب داشته باشیم.

همچنین باید زائر از کارهای ناشایست خود پشیمان باشد؛ احساس شرمندگی کند و برای رهاکردن گناهان، تصمیم جدی داشته باشیم. تأثیر عمیق توبه و پشیمانی از گناهان، در دعا و زیارت انکارکردنی نیست. سلامی که از

ص: 74

قلبی پاک و شستشوشده از گناه برخاسته و تقدیم امام معصوم(علیه السلام) شود، بسیار باارزش است؛ چنین سلام و زیارتی مقبول،مبارک، درخور جوابی شایسته و بسیار نزدیک به عنایت الهی است.

10- رعایت ادب و احترام دربرابر خادمان حرم مطهر امام معصوم(علیه السلام)

خادمان و کارکنان این حرم های مطهر مفتخرند که خدمتگزار حرم و صحن و سرای امامان معصوم(علیهم السلام) هستند؛ آنان پیوسته با این مکان های مقدّس در ارتباط اند، همواره در آن فضاهای معطر از شمیم اهل بیت(علیهم السلام) در رفت وآمد هستند و شرایط مناسب زیارت را برای زائران آماده می کنند؛ پس جا دارد کسی که به عنوان زائر و به قصد زیارت این روضۀ نورانی و آستان ملائک پاسبان آمده، علاوه بر رعایت کمال ادب در زیارت آن مرقد شریف، در رعایت احترام و ادب دربرابر خادمان آن حرم ملکوتی کوتاهی نکند؛ زیرا یکی از انواع اکرام و تعظیم امام معصوم(علیه السلام) و قبر مطهر آن بزرگوار، احترام و بزرگداشت خادمان و دربانان ایشان است.

11- تکرار زیارت در زمان اقامت در شهر زیارتی و وداع، هنگام برگشتن به شهر خود

کسی که بنا دارد مثلاً سه روز یا یک هفته در مشهد مقدّس بماند، نباید به یک یا دو بار زیارت اکتفا کند؛ بلکه بهتر است در هر روز و شب، هرچندبار که امکان دارد، عمل مبارک خود را تکرار کند و هر بار که

ص: 75

مشرّف می شود تصمیم داشته باشد تا بار دیگر هم بیاید و مرقد مطهر آن امام همام را زیارت کند.

همچنین هنگامی که تصمیم گرفت به وطن خود برگردد، شایسته است زیارت وداع یعنی آخرین زیارت خود در این سفر را انجام دهد؛ با قبر مطهر حجت الهی خداحافظی کند، با محبوب خود، راز دل بگوید و با دعاهای واردشده این مراسم

را به پایان برساند. به ویژه توصیه شده است در زیارت وداع متوجه این نکته باشد که شاید این آخرین زیارتم باشد و دیگر توفیق این سعادت را نیابم؛ بنابراین با چشم گریان و دل سوزان، از خداوند توفیق برگشت و زیارت آن مرقد شریف را درخواست کند و بگوید: «اللَّهُمَّ لَا تَجْعَلْهُ آخِرَ الْعَهْدِ مِنْ زِیَارَتِی؛ خداوندا، این زیارت را آخرین زیارت من قرار نده.»(1)

12- تلاش برای بهتربودن بعد از زیارت نسبت به قبل از زیارت

زائر باید بعد از زیارت، بهتر از زمان قبل از زیارت باشد. این نکتۀ بسیار مهم، از بهترین و شاخص ترین آداب و وظایف زائر قلمداد می شود و نشانۀ قبولی زیارت نیز هست.

زیارت کننده باید بکوشد که بعد از زیارت، نسبت به قبل از زیارت تفاوت داشته و در رفتار و گفتار بهتر شده باشد؛ یعنی زیارت قبر شریف ولیّ خدا او را متحول کند. اگر این نکته در هر مرتبه از زیارت مراعات شود، زائر با یک سفرِ کوتاه زیارتی می تواند به کلی خود را از انواع گناه ها و شرک ها رهایی بخشد؛ به این ترتیب، زیارت او یک زیارت واقعی، خداپسندانه، مطلوب و پربار خواهد بود.

زیارتِ سازنده همین است که انسان، پس از آن احساس کند غرور، کینه توزی، حرص، حسد، کبر، عُجب، خودخواهی، خودبینی و خودپسندی و... در او به کلی از بین رفته است. حقیقت ِدعوتِ بزرگانِ دین به زیارت نیز همین مطلب است.

13- شتاب برای خارج شدن از حرم مطهر و شهر زیارتی بعد از زیارت

کسی که زیارت را آن طور که می خواسته انجام داده و قصد بازگشت دارد، باید به سرعت بار سفر بر بندد و خارج

شود تا عظمت حرمت امام(علیه السلام) را به طورکامل رعایت کرده باشد و شوق و رغبت او برای بازگشت شدت پیدا کند؛ چه بسا اکنون که زیارت را به پایان برده، ماندن در آن مکان مقدّس نوعی بی حرمتی به حساب آید؛ مثلاً انسان در مشهد باشد ولی دیگر تصمیم به زیارت نداشته باشد!

در روایت آمده است که زائر هنگام خروج، به صورت قهقرا (درحالی که

ص: 76

رو به سوی مرقد مطهر دارد) بیرون بیاید.

امام صادق(علیه السلام) دربارۀ نحوۀ خروج از حرم مطهر امامان معصوم(علیهم السلام) می فرمایند: «فَإِذَا خَرَجْتَ فَلَا تُوَلِّ وَجْهَکَ عَلَی الْقَبْرِ حَتَّی تَخْرُجَ؛ پس هنگام خروج، پشت خود را به قبر نکن تا زمانی که خارج شوی.»(1)

البته احترام به زائر امام، احترام به امام معصوم(علیه السلام) است؛ پس درهرحال باید از انجام کارهایی که باعث آزار و اذیت آنان می شود، پرهیز کنیم؛ بنابراین، انجام دادن این ادب نیز در شرایط عادی امکان پذیر است و در ازدحام جمعیت و درصورت ایجاد مزاحمت برای دیگران، شایسته نیست.

14- انفاق به مستمندان، به ویژه احسان به ساداتِ از نسل پیامبر اکرم(صلی الله علیه و آله و سلم)

صدقه و کمک مالی به بینوایان، عملی نیکو است که وقتی در مکانی بسیار مقدّس مانند مرقد امامان معصوم(علیهم السلام) انجام شود، به اعتبار عظمت مکان، اجر و ثواب آن افزایش پیدا می کند. ازطرفی، این کار به نوعی پیروی و تبعیت از آن امامان والامقام است. درحقیقت، توجه به این ادب، زیارت را به اطاعت از آن بزرگواران نزدیک می کند؛ پس طبیعی است که این صدقه و انفاق، پاداشی ممتاز داشته باشد.

اما انفاق به سادات و ذریّۀ رسول خدا(صلی الله علیه و آله و سلم) و اهل بیت(علیهم السلام)، انفاق و احسان به کسانی است که وابسته به صاحبان آن مرقدهای مطهرند و از

ص: 77

بستگان و فرزندان آن بزرگواران قلمداد می شوند. این انفاق، امتیاز زیادی دارد و از پاداش بیشتری برخوردار خواهد بود.

به تعبیر دیگر، علاوه بر زیارت که نوعی بزرگداشت مقام امام است و موجب شادی آن امام معصوم(علیه السلام) می شود، احسان و نیکی به نیازمندانی که از وابستگان این عزیزان خدا محسوب می شوند نیز، نوعی دیگر از بزرگداشت آن ها است و به یقین موجب شادی بیشتر ایشان خواهد شد.

تا اینجا چهارده نکته در زمینۀ آداب زیارت از فقیه نامدار شیعه مرحوم شهید اول‘رضوان الله علیه’ گفته شد که هر کدام دربردارندۀ چند ادب از آداب زائر است و اگر دقت کنیم، حدود 25 نکته خواهند شد.

بااین حال، هنوز آداب دیگری است که در کلمات این بزرگوار نیامده است و مرحوم مامقانی‘رضوان الله علیه’ و دیگران در کتاب های خود آورده اند. در این فرصت بعضی از این آداب را یادآوری می کنیم.

حرم منوّر امامان معصوم(علیهم السلام) اگر از وادی مقدّس طوی و کوه طور برتر نباشند؛ به یقین کم ارزش تر نیستند؛ ازاین رو باید در محدودۀ ضریح مطهر و بقعۀ مبارک آن عزیزان خدا(علیهم السلام) بدون کفش حرکت کنیم.

این نکته در حرم مطهر امامانی که بقعه و بارگاه دارند مراعات می شود ولی دربارۀ مرقد مطهر چهار امام بزرگوار مدفون در بقیع(علیهم السلام)، این طور نیست و معمولاً تا نزدیکی های قبرهای مطهر این عزیزان، همچنان با کفش حرکت می کنند.

باید توجه داشت که هرچند در اطراف مرقد این چهار امام عزیز(علیهم السلام)، بارگاه و ضریحی به چشم نمی آید و گنبد و بارگاه ایشان به دست وهّابی ها و سلفی های منحرف ویران شده است، ولی شرط حرم، فرش و وسایل و ابزار فراوان و باشکوه نیست؛ پس باید حرمت حریم آن بزرگواران(علیهم السلام) را نگاه داشت.

توجه: خواهران گرامی درصورتی که تمایل دارند از مسافتی طولانی تر، بدون کفش مشرف شوند، باید حتماً از جوراب ضخیم استفاده کنند؛ چراکه به فتوای همۀ مراجع تقلید، پوشاندن پا در مقابل نامحرم واجب است. درنتیجه، برهنه کردن پا یا استفاده از جوراب های نازک، نه تنها رعایت آداب زیارت نیست؛ بلکه دراین صورت، این عزیزان برای به جاآوردن عملی مستحب، مرتکب حرام نیز خواهند شد.

4- بلندنکردن صدا در حرم های مطهر امامان

معصوم(علیهم السلام): این حرم های مطهر، مانند خانه و مرقد پیامبر(صلی الله علیه و آله و سلم) هستند که خدا دربارۀ آن می فرماید: «لَا تَرْفَعُوا أَصْواتَکُمْ فَوْقَ صَوْتِ النَّبِیِّ...؛ ...صدای خود را بالاتر از صدای پیامبر نبَرید... .»

ازآنجاکه امامان معصوم(علیهم السلام)، اوصیا و پاره های تن پیامبر اکرم(صلی الله علیه و آله و سلم) هستند، حکمی که دربارۀ آن حضرت(صلی الله علیه و آله و سلم) است، دربارۀ ایشان نیز جاری است. آن عزیزان خدا، حاضر و ناظرند؛ بنابراین نباید در حضورشان صدا را بلند کرد.

این کار که بی ادبی و خلاف اخلاق پسندیده است، نوعی بی حرمتی نسبت به آن وجودهای مقدّس به حساب می آید؛ بنابراین باید صدای خود را هنگام قرائت اذن دخول و زیارت نامه و نیز درحال دعا، مناجات، تلاوت قرآن و... پایین آوریم.

5- پرهیز از حرام و اهتمام در انجام واجبات: زائر باید در طول سفر، یعنی از هنگام حرکت تا رسیدن به مقصد و تشرّف به مرقد مطهر، از خلاف شرع بپرهیزد و در انجام واجبات الهی کوشش کند؛ چراکه ترک هر یک از واجبات الهی و انجام هرکدام از محرّمات پروردگار بزرگ، با زیارت منافات دارد و مانع قبولی آن، نیز تقرّب زیارت کننده به ساحت پاک معصومان(علیهم السلام) می شود.

دقت در اقامۀ نماز اول وقت در بین راه از مهم ترین نکاتی است که باید رعایت شود. زشت و زننده است که زائر قبر معصومان(علیهم السلام) در راه زیارت آن بزرگواران اعتنا به نماز نداشته باشد و خدای ناکرده با بهانه های سست و واهی نماز را ترک کند؛ مثل اینکه نمازخواندن در قطار مشکل است یا در هواپیما نمی شود نماز خواند و...!

ص: 79

توجه به حریم محرم و نامحرم و رعایت حجاب اسلامی نیز از ضروریات دین است که باید مدنظر زائر باشد. در این زمینه، پرهیز از نگاه ناپسند به نامحرمان و گفت وگوی غیرضروری با آن ها، از مهم ترین مسائلی است که باید رعایت شود.

حفظ این حریم ها هم برای زنان و هم برای مردان واجب است؛ پس هیچ یک حق ندارند به گونه ای ظاهر شوند که جلب توجه کنند؛ اما دیگران هم هیچ عذر و مجوزی ندارند که به آن ها خیره شوند یا کار را به صحبت و شوخی برسانند.

باید مراقب باشیم که مبادا با قصد ثواب و اندوختن پاداش الهی به زیارت برویم؛ ولی در اثر رعایت نکردن احکام الهی، با کوله باری از گناه بازگردیم و به جای تقرب و نزدیک شدن به ساحت قدس ولیّ خدا، قلب مبارک آن حجت الهی را برنجانیم و مشمول نفرین آن بزرگوار قرار گیریم!

6- پرهیز از ضایع کردن مال مردم: از آداب مهم سفر زیارتی، رعایت حقوق مالی مردم است. به طورمثال استفاده از میوۀ باغ های مسیر حرکت جایز نیست؛ مگر با رضایت صاحب باغ. زیارتی که همراه آن، اموال دیگران از بین برود، هرگز پذیرفته نخواهد شد و اگر فردی خواسته و ناخواسته مرتکب چنین عمل ناپسندی شد، باید با جدیّت تمام در پی جبران برآید.

7- اصل قراردادن زیارت در سفر زیارتی: زائر باید تا ممکن است مقصد اصلی و هدف کلی خود را تشرف به حرم مطهر و زیارت قرار دهد و آن را با کارهای دیگر مخلوط و ضمیمه نکند؛ یعنی اصل مسافرت خود را مادی نکند.

8- شادشدن از مشاهدۀ ازدحام جمعیت: نگرانی از اینکه

درنتیجۀ ازدحام جمعیت، نمی توانیم به ضریح مطهر نزدیک شویم، شایسته نیست؛ بلکه باید خدا را به خاطر شیدایی این همه دل در هوای امام رضا(علیه السلام) شکر کنیم. پر واضح است که باوجود این نیت و میل به تقرّب بیشتر، از ثواب نزدیک شدن و بوسیدن ضریح مطهر بهره مند خواهیم شد.

9- پرهیز از مجادله بر سر مکان عبادت و زیارت:

برای زائرِ بامعرفت شایسته نیست که برای نمازخواندن یا قرائت زیارت نامه در مکانی مشخص اصرار ورزد؛ بلکه باید با ترک مجادله، ایثار کند و

ص: 80

با مراعات ادب در مکان دورتری جا بگیرد تا هنگام زیارت برای کسی ایجاد مزاحمت نکند؛ دراین صورت، خداوند اجر بیشتری به او خواهد داد.

10- توجه به احترام متقابل زائران و مجاوران نسبت به یکدیگر: زائران باید مردم شهرهای زیارتی مانند اهل مشهد، قم، کربلا، نجف و... را احترام کنند و با ادب کامل با آن ها مواجه شوند؛ چراکه آنان مجاوران همیشگی خاندان رسول اکرم(علیهم السلام) هستند و ازاین رو درخور احترام اند. رعایت این ادب بیش از آنکه برای مجاوران مفید باشد، متوجه زائران خواهد بود. درمقابل، مجاوران نیز باید ضمن رعایت ادب و احترام نسبت به زائران گرامی، تلاش کنند تا شرایط مطلوب زیارت برای این عزیزان فراهم شود. توجه به این نکته ضروری است که زائران این حرم های مطهر، میهمانان ائمه اطهار(علیهم السلام) هستند و هرگونه رسیدگی و توجه به آن ها، درواقع توجه به اهل بیت(علیهم السلام)است و به یقین بی پاسخ نخواهد ماند.

اگر زائران مرقد مطهر ائمه اطهار و خاندان گرامی ایشان(علیهم السلام)، در رعایت شرایط و آداب زیارت بکوشند؛ حتی یک زیارت مختصر این بزرگواران، اثری چشم گیر خواهد داشت و به این وسیله،

انسان از عالی ترین الطاف و عنایات الهی بهره مند می شود؛ گره های کور زندگی او از این رهگذر، باز و دریچه هایی از رحمت ویژۀ خداوند سبحان به قلب او گشوده می شود و درنتیجۀ آن، همواره در درون خویش احساس نشاط و انبساط می کند، خود را در ارتباط با خدای رحمان و رحیم و اولیای گرامی او می ببیند و در سایۀ این احساس مقدس، از بهترین لذت ها برخوردار خواهد شد.

ص: 81

ص: 82

تصویر

ص: 83

ضریح سوم: سومین ضریحی که بر مرقد مطهر نصب گردید معروف به «ضریح نگین نشان» در سال 1160 ه.ق. توسط شاهرخ میرزا (نوه نادرشاه افشار) وقف و تقدیم مضجع منور امام رضا(علیه

السلام) شده است. این ضریح از زمان نصب تا سال 1379 شمسی در طبقه فوقانی و داخل ضریح چهارم جای داشت بعد از برداشتن ضریح چهارم و قبل از نصب ضریح جدید،این ضریح به لحاظ وقفی بودنش به درون سرداب مقدس امام رضا (علیه السلام)و روی مرقد منور حضرت انتقال یافت.

ضریح چهارم: ضریح چهارم معروف به ضریح طلا و نقره یا «شیر و شکر» است که در سال 1338 شمسی پس از برداشتن ضریح سوم و انتقال آن به موزه، روی ضریح دوم نصب شد. این ضریح به اهتمام و نظارت مرحوم سید ابوالحسن حافظیان و با هنرمندی استاد حاج محمدتقی ذوفن اصفهانی و جمعی دیگر از هنرمندان ساخته شد. ضریح چهارم هفت تُن وزن دارد و از چهارده دهانه به نماد چهارده معصوم (علیهم السلام) تشکیل شده که در بالای هر دهانه، گلبرگی از طلا با نام یکی از معصومین (علیهم السلام)را نوشته است. ابعاد این ضریح شامل 05/4 متر طول، 06/3 متر عرض و90/3 متر

ارتفاع است. قسمت بالای ضریح آراسته به سوره مبارکه «یس» و «انسان» بر کتیبه ای طلایی به خط استاد احمد زنجانی است. این ضریح همزمان با نصب ضریح پنجم در سال 1379 شمسی، به موزه آستان قدس رضوی انتقال یافت.

ص: 87

پنجمین ضریح: گذشت حدود 40 سال از عمر ضریح چهارم، استحکام سازه ای آن را کم کرده بود، درعین حال ایجاد انفجار توسط منافقین در ضلع بالا سر مبارک حضرت در عاشورای حسینی سال 1373 باعث آسیب دیدگی ضریح شد و اندیشه طراحی و ساخت ضریح جدید را که مدتی قبل آغاز شده بود تقویت کرد؛ لذا طراحی ضریح پنجم

در سال 1372 شمسی با مشورت گرفتن از صاحب نظران و هنرمندان، توسط استاد محمود فرشچیان آغاز گردید. کار قلم زنی ضریح را استاد خداداد زاده اصفهانی و خطاطی و خوشنویسی آن را استاد موحد و کار خاتم کاری آن را استاد کشتی آرای شیرازی بر عهده داشته است.کار ساخت این ضریح با کیفیت عالی و در نهایت استحکام به وزن 12 تن به ابعاد 73/3 در 78/4 و ارتفاع 96/3 متر با روکش طلا و نقره پس از هفت سال پایان یافت.

ص: 88

از زیر قابل مشاهده بوده و دارای مقرنس آینه است و به آن، «قبه» گفته می شود. پوشش دوم که برفراز آن استوار گشته، گنبد طلاست و حد فاصل این دو پوشش 13 متر فضای خالی وجود دارد. ارتفاع گنبد طلا از کف روضه منوره 31 متر و محیط دور گنبد 10/42 متر بوده و ارتفاع آن از اول طلاکاری تا تیزه گنبد 40/16 متر است.

گنبد و حوادث ناگوار

پس از طلاکاری گنبد در زمان شاه طهماسب چند رخداد متوجه آن شد. از جمله در فتنه

ازبک ها در سال 997 ه.ق. عبدالمؤمن خان ازبک، ضمن تاراج نفایس آستان قدس رضوی، دستبردی به طلاهای گنبد زد تا این که شاه عباس در طی سفری که با پای پیاده از اصفهان به مشهد آمد اقدام به مرمت و تزیین مجدد گنبد (1010-1016 ه.ق.) باخشت های طلا نمود. جریان این رخداد را علیرضا عباسی خطاط معروف عصرصفوی در کتیبه دورگنبد، با خط بسیار زیبای ثلث نوشته که متن آن در کتاب مفاتیح الجنان شیخ عباس قمی نیز ذکر شده است. علاوه برهنر نمایی علیرضا عباسی، کمال الدین یزدی نیز کارمعماری و کاشی کاری گنبد را برعهده داشته است.

درسال 1084 ه.ق. زلزله عظیمی در مشهد رخ داد و خساراتی به گنبد و طلاکاری آن وارد شد که شاه سلیمان صفوی اقدام به ترمیم آن نمود و پس از دو سال از این حادثه، کار طلاکاری آن به پایان رسید. در قسمت زیرین کتیبه کمربندی گنبد، کتیبه دیگری بر چهار ترنج به خط زیبای محمد رضا امامی اصفهانی جلوه می کند که بیانگر این حادثه است.

ص: 90

تاریخی، نمونه ای کامل و برجسته از هنر ایرانی است که تمام ویژگی های معماری سنتی ایرانی و اسلامی را دارد. مسجد گوهرشاد را معمار معروف ایرانی، قوام الدین شیرازی ساخته و در پایان کتیبه بایسنقری ایوان مقصوره،

خودش را چنین معرفی کرده است: «عمل العبد الضعیف الفقیر المحتاج بعنایة الملک الرحمن قوام الدین بن زین الدین شیرازی الطیان»

کتیبه اطراف ایوان مقصوره به خط ثلث نوشته شده است. بایسن قرمیرزا

در قسمت انتهایی این کتیبه، نام خود و تاریخ اتمام ساخت مسجد را این گونه نگاشته است: «کتبه راجیا إلی الله بایسنقر بن شاهرخ بن تیمور گورکانی، سنه 821 قمری.»

ص: 93

حجره و ایوان کوچک در طبقه اول و چهل حجره در طبقه دوم قرار دارد. مساحت این صحن 6740 مترمربع می باشد.

چهار ایوان صحن انقلاب اسلامی عبارت اند از:

ایوان جنوبی، ایوان طلاست که با 21 متر ارتفاع به دستور امیرعلی شیرنوایی )وزیر سلطا ن حسین بایقرا( در 872 ق ساخته شده است. چون بدنۀاین ایوان در زمان نادرشاه ( 1148 ق) با خشت های طلا، طلاکاری شده است به ‘ایوان نادری’ نیز معروف است.

ایوان شمالی (عباسی) با 50 / 22 متر ارتفاع، در سال 1021 ق بنا شده است.بر فراز ایوان عباسی، گلدستۀ طلایی وجود دارد که مربوط به دورۀ نادرشاه افشار است. ارتفاع ایوان غربی (ایوان ساعت)، 24 متر است و ساعت بزرگی که بر

روی آن قرار دارد، در 1336 ش نصب شده است. ایوان شرقی( ایوان نقاره)نیز 26 متر ارتفاع دارد.صحن انقلاب اسلامی در روزگار پادشاهان صفویه و افشاریه و قاجاریه گسترش یافته و به شکلی چشم نواز تزیین شده است.

ص:96

سقاخانه صحن انقلاب اسلامی

در میانه صحن انقلاب اسلامی، بنای زیبای سقاخانه وجود دارد. سنگاب (منبع آب) این سقاخانه از سنگ مرمر یکپارچه ای با گنجایش سه کر آب معادل 1130 لیتر می باشد. که به دستور نادرشاه افشار از هرات به مشهد منتقل شده است. در گذشته های دور که امکانات آب لوله کشی مثل امروزه نبود آب را با مراسم خاصی از قنات های اطراف مشهد به حرم می آوردند و برای استفاده زائرین داخل این سنگاب می ریختند. در دوره فتحعلی شاه قاجار به دستور شخصی به نام اسماعیل، بنایی هشت ضلعی بر فراز این سنگاب ساخت و به دنبال آن سقف بنا با خشت های طلا تزیین گردید. این بنا به سقاخانه نادری و یا اسماعیل طلایی شهرت دارد. در سال 1345 شمسی بنای این سقاخانه که در اثر گذر زمان کهنه و فرسوده شده بود تخریب و از نو به صورت زیبا و مجلل بازسازی شد و پس از پیروزی انقلاب اسلامی نیز مجدداً مرمت گردید که از آن جمله در هنگام احداث رواق دارالحجه (ره) درطبقه زیرین صحن انقلاب اسلامی، بنای سقاخانه نیز محکم سازی شده است.

مساحت سقاخانه 5/57 متر مربع، ارتفاع آن 44/6 و شعاع گنبد 3/2 متر است و دارای پایه هایی مزین به سنگ مرمر کنده کاری شده و کاشی و نیز سقف گنبدی آراسته به خشت های مطلا می باشد.

ص:97

نقشه

ص:120

نقشه

ص:121

ازب کها، خراسان را از تیموریان گرفت، در سال 910 ق، ب هقصد زیارت

به مشهد مقدس آمد و ضمن زیارت مرقد منور اما مرضا ، غزلی

ترکی در مدح و منقبت امام  سرود و مقرر کرد حفّاظ در بیرون

قبّه، قرآن قرائت کنند.

در سال 1276 ق، فرد خیری به نام اما مورد یخان بیات مختاری، از این

سنت استقبال کرد و طی وق فنام های، عواید موقوف های را برای مخارج

این مراسم تع یین و مقرر کرد حفّاظ در رواق توحیدخانه، هر صبح و

شام، به ت الوت کلا مالله مجید بپردازند و دوازده بند خواج هنصیر نیز

خوانده شود.

تا مد تها این مراسم در توحیدخانه انجام م یشد؛ تا اینکه

صاح بنظران ب هدلیل شکوه و عظمت این مراسم و نیز نزدی کبودن

رواق دارالحفاظ به روضۀ منوره و تبدیل به احس نکردن موقوفه،

باتوجه به سوابق آن در دارالحفّاظ، این رواق را مکان مناسبی برای

انجام مراسم صفه دیدند و انجام مراسم به دارالحفّاظ انتقال یافت.

ه ماکنون مراسم صفه، از مراسم باشکوهی است که هم هروزه خدام

و فراشان کشیک روز، در دارالحفّاظ یا دارالس الم، آن را در دو نوبت،

نی مساعت قبل از طلوع آفتاب و بلافاصله بعد از نماز مغرب و عشا،

برگزار م یکنند. در این مراسم، علاو هبر ت الوت قرآن کریم، مدیحۀ

چهارده معصوم یا دوازده امام  که از خواج هنصیر طوسی است

نیز خوانده م یشود.

اجرای این مراسم بدی نگونه است که ابتدا فراشان مقدمات اجرای

مراسم را انجام م یدهند، پس از آن، تعداد 14 عدد لاله و رحل و قرآن

در قطع بزرگ، از اتاقی مخصوص و با احترامی ویژه، دس تب هدست

م یچرخند و در سمت چپ و راست رواق ب هطور کیسان قرار داده

م یشوند؛ سپس کیی از خدمه، شم عهای درون شمعدا نها را روشن

م یکند و خدام و فراشان کشیک روز، بااحترام در سمت چپ و راست

و سرکشیک و معاون و سادات در صدر رواق م ینشینند. ضمن اینکه

یک عدد شمعدان، ب هطور مجزا در محل استقرار سرکشیک قرار

م یگیرد و مراسم آغاز م یشود.

سپس ضمن تلاوت یک جزء قرآن، هرکدام از حفّاظ یک قسمت از

مدیحه را با صدای بلند و زیبا م یخواند و هنگام یکه به نام مبارک

ص:123

علی بن موسی الرضا  میرسد، همه قیام کرده و بعد از ادای احترام،

مجدداً م ینشینند و مراسم ادامه میی ابد. هنگام شروعِ بند چهاردهم و

بیان نام حضرت قائم آ لمحمد f بار دیگر همگی قیام کرده و عرض

ادب م یکنند.

پس از خاتمۀ قرائت قرآن و قرائت توسل به چهارده معصوم ،

خطیب حفّاظ، دعا و خطبۀ مشخصی با ذکر س الم و صلوات بر پیامبر

اس الم  و خاندان طاهرین ایشان قرائت م یکند. پس از پایان متن

دعا و خطبه، تمام خدمه، سر بر زمین گذاشته و سجدۀ شکر ب هجا

م یآورند. در پایان، سرکشیک، قرآنِ روی اولین رحلِ سمت راست

رواق و بعد رحلِ آن و سپس شمعدان جلوی هر رحل را برم یدارد،

م یبوسد و به اولین حافظ م یدهد. حفّاظ و خدام، قرآ نها و رح لها

و شمعدا نها را کیی پس از دیگری م یبوسند و با دس تب هدس تکردن،

آ نها را به اتاق مخصوص منتقل م یکنند.

و چدنی است که پوست دباغ یشده بر روی آن کشیده شده است و با

دو چوب ساده ب هطول تقریبی 20 سانت یمتر نواخته م یشود. کرناها،

ساز های بادی ب هطول تقریبی 100 تا 120 سانت یمتر است که از جنس

مس یا برنج بوده و آب کرُم داده شده است.

نت های نقاره

آهنگ امروز کرناها، همان آهنگ قر نهای قبلی است که سین هب هسینه

باقی مانده است. ن تهای نقاره که در سه دست، ب هترتیب اجرا می

شود، چنین است: ابتدا سرنواز یا سردستۀ کرنانوازان، کرنا را ب هطرف

گنبد، با حالت س الم م یگیرد و در کرنا م یگوید: «سلطان دنیا و عقبا،

عل یب نموس یالرضا! » پ سنوازان هماهنگ با کرنا م یگویند: «اما مرضا! »

سرنواز مجددا م یگوید: «اما مرضا، اما مرضا، اما مرضا! » و بقیه در کرنا

م یگویند: «غریب رضا، غریب رضا! » سرنواز م یگوید: «یا امام غریب،

یا اما مرضا! » پ سنوازان م یگویند: «رضاجان، رضاجان، رضاجان! »

سرنواز م یگوید: «دورۀ دوران، اما مرضا! » پ سنوازان م یگویند: «ای

دادرس بیچارگان! » سرنواز م یگوید: «ای دادرس درماندگان! » پ سنوازان

م یگویند: «فریادرس، فریادرس! »

خطبۀ شب شهادت

ش بهای عاشورا و شهادت اما مرضا ، صح نهای انق الب و جمهوری

اس المی، شاهد برگزاری این مراسم است.

پیش از این مراسم، ازطرف تولیت آستان قدس رضوی، از مقامات

ص:126

کشوری و لشکری و رجال و شخصی تهای معروف و خانوادۀ معظم

شهدا و ایثارگران و خدام دعوت م یشود تا بعد از اقامۀ نماز مغرب

و عشا در رواق مبارک دارالحکمه حضور ب ههم رسانند. مراسم با

سخنرانی یک نفر از وعاظ، شروع و پس از ذکر مصیبت، مدعوین به

صحن انق الب اس المی وارد م یشوند.

در صحن انق الب، خدمه با نظم در جای مخصوص، دورتادور صحن و

در ایوان نقار هخانه و ایوان ط ال، درحال یکه شمعی در دست دارند با

حال خضوع ایستاد هاند.

سپس حفّاظ و قاریان قرآن، با دردس تداشتن لاله و شمعِ روشن و پوشش

خدمت، از مقابل خدمه و سایر مدعوین عبور کرده و خطب هخوانی

می کنند.

مرحوم شیخ بهایی در آخرین سال های حیات خود، از منصب شیخ الاسلامی کناره گرفت و به سیروسلوک پرداخت؛ تاآنکه روز سه شنبه، 12شوال1030یا 1031ق، در اصفهان، دعوت حق را لبیک گفت و علامۀ مجلسی(رحمة الله علیه) بر او نماز گزارد. بنابر وصیت شیخ بهایی(رحمة الله علیه)، جنازه اش را به مشهد آوردند و در جوار مرقد مطهر امام رضا(علیه السلام) دفن کردند. آرامگاه شیخ بهایی درحال حاضر جنوب شرقی روضه منوره و در رواق شیخ بهایی قرار گرفته است.

در اصفهان متولد شد. پدرش او را از همان کودکی در هر سحرگاه بیدار و با نماز و دعا آشنا ساخت و از آن پس، تا پانزده سالگی بیشتر شب ها را تا پایان عمر پر برکتش هر ساله ماه های رجب، شعبان، رمضان و ایام البیض هر ماه را روزه دار بود و شب ها تا صبح را بیتوته می کرد.

حاج شیخ حسنعلی، خواندن و نوشتن و زبان و ادبیات عرب را در اصفهان فرا گرفت و فقه و اصول و منطق و فلسفه را نزد آخوند ملا محمد کاشی و میرزا جهانگیرخان قشقایی تلمذ کرد و تفسیر را از محضر حاج سید سینا، پدر سید جعفر کشفی و تنی چند از دانشوران آن عصر بهره جست. او

سال 1303 ه.ق عازم مشهد شد و یک سال در این شهر اقامت کرد و سال بعد برای تکمیل معارف الهی به نجف مشرف گردید و نزد سید محمد فشارکی و سید مرتضی کشمیری و ملا اسماعیل قره باغی دانش آموخت. سال 1311 ه.ق بار دیگر به مشهد سفر کرد و تا سال 1314 ه.ق در مشهد ماند.

در سال 1315 ه.ق حاج شیخ حسنعلی به اصفهان بازگشت و پس از توقف کوتاهی عازم نجف شد و تا سال 1318 ه.ق در آن جا ماند، در نجف در مسجد کوفه، سهله، مقبره کمیل و میثم تمار به زیارت و عبادت می پرداخت. سال 1319 ه.ق بار دیگر به اصفهان بازگشت.

دلباختگی به مقام ولایت حاج

شیخ حسنعلی را چندین بار به عتبات کشید، تا این که در سال 1329ه.ق به مشهد عزیمت کرد و تا پایان عمر در مشهد اقامت داشت.

یک ماه آخر عمر در منزل بستری بود، تا اینکه روز 17 شعبان سال 1361 ه.ق، در سن 82 سالگی چشم از عالم ماده بست و جنازه اش در صحن انقلاب حرم مطهر امام رضا(علیه السلام)، کنار ایوان عباسی دفن گردید.

آیت الله میلانی(رحمة الله علیه) مرجع بیدار (1313تا1395ق)

‘آیت الله سیدمحمدهادی حسینی میلانی’، در هشتم محرم 1313ق، در خاندان فقاهت و اجتهاد، در نجف اشرف متولد شد. او پس از تحصیل مقدمات در نجف،

ص: 134

دروس خارج فقه، اصول، فلسفه، کلام، تفسیر، اخلاق و ریاضیات را نزد استادان بزرگ زمان خویش آموخت. وی 1500 اجازۀ روایی از علمای مطرح دریافت کرد. ایشان با همکاری علامۀ طباطبایی و آیت الله سیدصدرالدین جزایری و شیخ علی قمی، طی هشت سال، وسائل الشیعه را تصحیح کرد. آیت الله میلانی(رحمة الله علیه) در 1332ش، برای زیارت قبر پاک امام هشتم(علیه السلام) به مشهد مقدس مشرّف شد و با درخواست مردم و علما در مشهد ماند و به تدریس خارج فقه و اصول پرداخت. او با اوج گیری مبارزات مردم در نهضت ملی شدن نفت و قیام امام خمینی(رحمة الله علیه)، همگام با ملت ایران به مبارزه با رژیم شاه پرداخت.

آیت الله میلانی(رحمة الله علیه) در کنار مبارزات سیاسی و مرجعیت دینی، از تبیین و ترویج دین اسلام و تثبیت حقانیت شیعه نیز غافل نبود؛ به طوری که در مدت اقامت این بزرگوار در مشهد، صدها نفر با راهنمایی او به اسلام گرویدند؛ ازجمله: ‘پروفسور بول وین’، جراح بلژیکی که با قبول اسلام، نام عبدالله

را برای خود برگزید و هم اکنون در قبرستان خواجه ربیع مشهد مدفون است.

آیت الله سیدمحمدهادی میلانی(رحمة الله علیه)، در روز جمعه، 29رجب1395ق در مشهد مقدس درگذشت. او را در رواق دارالشکر حرم مطهر رضوی، واقع در پشت سر مبارک حضرت رضا(علیه السلام) به خاک سپردند.

شیخ مجتبی قزوینی(رحمة الله علیه) حکیم قرآنی (1318تا 1386ق)

آیت الله شیخ مجتبی قزوینی(رحمة الله علیه)، سال 1318ق، در یکی از روستاهای قزوین و در خانواده ای روحانی متولد شد. مقدمات علوم اسلامی را تا سطح، در

ص: 135

حوزۀ علمیۀ قزوین فرا گرفت و برای ادامۀ تحصیل، در 1330ق همراه پدرش راهی نجف اشرف شد. در نجف، به مدت هفت سال از محضر بزرگان آن روزگار، همچون ‘سیدمحمدکاظم یزدی’ و ‘میرزامحمدتقی شیرازی’ و ‘میرزامحمدحسین نائینی’ بهره برد؛ در 1339ق به قم مهاجرت کرد و از محضر درس ‘شیخ عبدالکریم حائری یزدی’، مؤسس حوزۀ علمیۀ قم بهره مند شد. وی از 1341ق، با سکونت در مشهد و استفاده از درس بزرگان این شهر، به تدریس معارف قرآنی و فقه و اصول پرداخت. مهم ترین اثر ایشان، مجموعۀ پنج جلدی ‘بیان الفرقان’ است.

سرانجام، این حکیم قرآنی، پس از سال ها مهاجرت در راه علم و تربیت صدها شاگرد فاضل، در روز 22 ذی حجۀ1386ق، چشم از جهان فروبست و در ضلع غربی صحن انقلاب اسلامی به خاک سپرده شد.

علامۀ جعفری (رحمة الله علیه) پس از یازده سال اقامت در نجف، در 1337ش، به ایران بازگشت و به قم و مشهد و درنهایت، به تهران رفت و در مدرسۀ مروی به تدریس پرداخت.

عمر پربار علامه محمدتقی جعفری(رحمة الله علیه)، در 24آبان1377ش، به پایان رسید. استاد پس از یک دوره بیماری سرطان ریه، در لندن رحلت کرد و پیکر مطهرش را پس از انتقال به مشهد، در رواق دارالزهد حرم مطهر رضوی به خاک سپردند.

علامه سیدجلال الدین آشتیانی (رحمة الله علیه) ملاصدرای قرن(1304تا1384ش)

استادِ علامه ‘سیدجلال الدین آشتیانی’، سال 1304ش، در شهر آشتیان، از توابع اراک متولد شد. در نوزده سالگی برای فراگیری علوم دینی، عازم قم شد و به تحصیل دروس فلسفه، عرفان، کلام، تفسیر، فقه و اصول نیز پرداخت. ایشان در 1338ش در دانشگاه مشهد به عنوان

ص: 137

مدرّس در رشتۀ فلسفه و تصوّف اسلامی انتخاب شد، در آذرماه1345 به رتبۀ استادی نایل آمد و در 1349 مدیریت گروه فلسفه و حکمت را در همان دانشگاه به عهده گرفت. استاد در 1375 بازنشسته و یک سال بعد، به عنوان دانشمند برجستۀ فرهنگستان علوم جمهوری اسلامی ایران برگزیده شد.

دفتر زندگی علامه سیدجلال الدین آشتیانی، در3فروردین1384 بسته شد و پیکر مطهرش را در دارالزهد حرم مطهر رضوی دفن کردند.

سید عبدالکریم هاشمی نژاد (1311تا1360ش)

شهید سیدعبدالکریم هاشمی نژاد، سال 1311ش در بهشهر متولد شد. در اوایل نوجوانی به روستای کوهستان در دو کیلومتری بهشهر رفت و

نزد ‘حضرت آیت الله کوهستانی’ به تحصیل پرداخت. وی برای ادامه و تکمیل تحصیلات عازم قم شد و چهارده سال در محضر ‘آیت الله العظمی بروجردی(رحمة الله علیه)’ و همچنین ‘آیت الله خمینی(رحمة الله علیه)’ بود؛ سپس هم زمان با رحلت آیت الله بروجردی(رحمة الله علیه) به مشهد هجرت کرد و در حوزۀ علمیه مشغول تدریس شد.

ایشان در طول سال های 1342تا1357، توسط رژیم پهلوی پنج بار بازداشت شد و هربار پس از آزادی، با فعالیت بیشتر، بُعد تازه ای به مبارزات خود بخشید. شهید هاشمی نژاد در مشهد، همراه با رهبر معظم انقلاب، حضرت آیت الله خامنه ای مدظله العالی و تولیت عظمای آستان قدس رضوی، حضرت آیت الله واعظ طبسی مدظله العالی، برای آزادی مردم از چنگ استبداد فعالیت داشتند.

سرانجام، این بزرگوار در 7مهر1360 به دست منافقان با شهادت، چشم از حیات مادی فرو بست و به ملکوت الهی پیوست و یک روز بعد، در رواق دارالسلام حرم مطهر رضوی به خاک سپرده شد.

ص: 138

شیخ عبدالکریم حامد، بین پنجره فولاد و ایوان طلا.

ص: 142

تصویر

ص: 143

10. دفاتر امانات مستقر در ورودی های حرم مطهر، از دریافت هرگونه وسایل حجیم مانند وسایل خواب، وسایل خوراک پزی، وسایل نظامی، چمدان، انواع خوراکی ها و... معذور هستند.

درصورت همراه داشتن چنین وسایلی، می توانید به مکان های متعلق به بخش خصوصی در ابتدای ورودی های شیرازی، طبرسی و نواب صفوی مراجعه کنید.

11. در ورودی های حرم مطهر، جهت رفاه حال زائران سالمند و کم توان، می توانید از صندلی های چرخدار و تاشو، همچنین وسایل حمل زائران سالمند و معلول استفاده کنید.

12. درمحل هایی که پله برقی دارند، مواظب کودکان و افراد سالخورده باشید.

13. محدودۀ ورود اشخاصی که عذر شرعی دارند،

در نقشه مشخص شده است؛ لطفاً ضمن رعایت مسائل شرعی، در حفظ حرمت این مکان مقدس کوشا باشید.

14. برگزاری مراسم خطبۀ عقد زوج های جوان به صورت شبانه روزی، فقط در رواق مبارکۀ شیخ طوسی انجام می شود.

15. اصول بهداشتی را در همه جا، به ویژه در حرم مطهر حضرت رضا† رعایت فرمایید.

16. در همه جا، به ویژه در حرم مطهر حضرت رضا† از سیگارکشیدن بپرهیزید.

17. از خوابیدن در صحن های مقدس، رواق ها و... خودداری کنید.

18. از عکس برداری و فیلم برداری در حرم مطهر خودداری کنید.

19. نذورات، امانات و وجوهات شرعی خود را فقط به دفترهای مربوط به آن تحویل دهید.

ص: 145

20. به منظور رعایت نظم در رواق های حرم مطهر، همواره از سمت راست خود حرکت کرده و در مسیرهای تردد توقف نفرمایید.

21. به منظور حفظ موازین شرعی، خواهران محترم باید از وضوگرفتن در کنار حوض صحن های مقدس خودداری کرده و از وضوخانه های تعبیه شده در سرویس های بهداشتی استفاده کنند.

22. به منظور حفظ و تقویت فضای معنوی حرم مطهر، برای عبادت و زیارت آقایان و بانوان مکان های جداگانه ای تعیین شده است؛ بنابراین قبل از تشرّف و جداشدن از اعضای خانواده و همراهان خود، محل ملحق شدن به آن ها را مشخص فرمایید.

23. در تمامی صحن ها، دفاتر شبانه روزی پیداشدگان و رسیدگی به امور گمشدگان وجود دارد. درصورت گم کردن همراهان، به ویژه خردسالان و سالمندان، ضمن حفظ آرامش و خونسردی، به این دفاتر مراجعه فرمایید.

24. درصورت برخورد با اطفال و افراد گمشده، آن ها را به دفاتر پیداشدگان و رسیدگی به امور گمشدگان تحویل داده یا به دفتر نگهبانی مستقر در صحن ها راهنمایی کنید.

همچنین می توانید با شماره تلفن 2002233 -0513 تماس حاصل فرمایید.

25. اشیاء قیمتی پیداشده، همچون کیف پول، گوشی تلفن همراه، زیورآلات و... را به دفتر نگهداری اشیاء پیدا شده، مستقر در ضلع شمالی صحن غدیر، تحویل دهید.

26. درصورت نیاز به خدمات اورژانسی، به پایگاه های فوریت های پزشکی واقع در مسجد جامع گوهرشاد، صحن جمهوری اسلامی، رواق حاتم خانی و رواق دارالاجابه مراجعه کرده یا با تلفن 2002424-0511 تماس حاصل فرمایید.

26. اگر با افراد مشکوک و موارد خاص برخورد کردید، به خادمان یا بخش آگاهی حرم مطهر اطلاع دهید و درصورت نیاز، با شماره تلفن های 2002215-0511 و 2256990-0511 تماس حاصل فرمایید.

27. تلویزیون های پهن پیکر و تابلوهای اطلاع رسانی مستقر در ورودی ها و نقاط مختلف حرم مطهر، شما را با زمان و مکان برنامه های مختلف فرهنگی آشنا می کند.

28. در منابع دینی هیچ سند و مدرکی مبنی بر بستن قفل و پارچه به ضریح، پنجره های فولادی و... وجود ندارد؛ بنابراین از این کار که موجب شکل گیری شبهات مذهبی می شود، جداً خودداری فرمایید.

ص: 146

29. هنگام تشرّف به حرم مطهر، کفش های خود را به کفشداری ها بسپارید. درصورت تمایل به همراه داشتن کفش ها نیز می توانید از پلاستیک های مخصوص استفاده کنید. این پلاستیک ها برای این منظور تهیه شده و در کفشداری ها موجود است.

30. آرامش محیط معنوی حرم را حفظ کرده و از صلوات فرستادن و قرائت دعا با صدای بلند، به ویژه در اطراف ضریح مطهر، بپرهیزید.

31. هنگام ازدحام جمعیت و دسترسی نداشتن به ضریح مطهر، بهتر است از فاصله ای دورتر زیارت کرده و باعث آزار و اذیت دیگران نشویم.

32. برای سهولت در امرزیارت، هنگام برگزاری مراسم و نمازهای جماعت به توصیه های خادمان حرم مطهر توجه فرمایید.

33. هنگام زیارت و برگزاری نمازهای جماعت، تلفن همراه خود را خاموش کنید.

34. پس از استفاده از قرآن، مفاتیح، کتب ادعیه و مهر نماز و ... آن ها را در مکان های مشخص شده قرار داده و از گذاشتن آن ها در بین صفوف نماز و روی زمین خودداری نمایید.

ص: 147

35. نوشتن هرگونه مطلب بر روی قرآن ها، مفاتیح ها و کتب ادعیه، تصرف در مال وقف محسوب می شود و ازنظر شرعی حرام است.

36. جهت تهیۀ سی دیِ برنامه های فرهنگی و مراسم برگزارشده در حرم مطهر، به فروشگاه عرضۀ محصولات فرهنگی، واقع در ورودی باب الجواد† مراجعه فرمایید.

ص: 148

تصویر

ص: 149

ورودی باب الرضا(علیه السلام)

دفتر امانات وسایل زائران، برادران و خواهران: 051-32002448

ورودی نواب صفوی : دفتر امانات وسایل زائران، ویژۀ برادران : 051-32002512

دفتر امانات وسایل زائران،ویژۀ خواهران : 051-32002368

ورودی شیخ طبرسی

دفتر امانات وسایل زائران، ویژۀ برادران

: 051-32002398

دفتر امانات وسایل زائران، ویژۀ خواهران(1) : 051-32002398

دفتر امانات وسایل زائرین، ویژۀ خواهران(2) : 051-32002447

ورودی شیخ طوسی

دفتر امانات وسایل زائران،

ویژۀ برادران(1) : 051-32002396

دفتر امانات وسایل زائران، ویژۀ خواهران(1) : 051-32002396

دفتر امانات وسایل زائران، ویژۀ برادران(2) : 051-32002397

دفتر امانات وسایل زائران، ویژۀ خواهران(2) : 051-32002397

ورودی ضلع غربی صحن جامع (ورودی 3 صحن جامع)

دفتر امانات وسایل زائران،برادران و خواهران : 051-32002087

2. دفاتر امانات نقدی و اشیای ارزشمند: این دفاتر در ورودی صحن ها و رواق های حرم مطهر رضوی، به صورت شبانه روزی، به زائران محترم بارگاه منور رضوی خدمت رسانی می کنند. به زائران گرامی توصیه می شود درصورت همراه داشتن وجه نقد و اشیای ارزشمند، به این دفاتر مراجعه کرده، امانت خود را تحویل داده و پس از دریافت رسید، با آرامش خاطر به زیارت و کسب فیض معنوی بپردازند. این دفاتر علاوه بر نگهداری امانات نقدی و اشیای ارزشمند، به عنوان پشتیبان دفتر اشیای پیداشده، وظیفۀ دریافت اشیای پیداشده را نیز به عهده دارند.

موقعیت

دفاتر امانات نقدی و اشیای ارزشمند

تلفن

ورودی شیخ طوسی

051-32002408

ورودی شیخ طبرسی

051-32002392

ورودی نواب صفوی

051-32002388

صحن آزادی

051-32002267

ایوان طلا، واقع در صحن

آزادی

051-32002295

رواق دارالذکر

051-32002249

رواق دارالحجه

051-32002141

صحن جمهوری اسلامی (جنب کفشداری 17)

051-32002304

صحن انقلاب اسلامی (جنب کفشداری 3)

051-32003115

ورودی باب الرضا(علیه السلام)

051-32003166

ص: 151

الف. دفاتر نذورات نقدی:

ردیف

دفاتر

نذورات نقدی و موقعیت آن ها

تلفن

1

دفتر نذورات نقدی؛ مستقر در رواق

دارالاجابه

051-32002453

2

دفتر نذورات نقدی؛ مستقر در رواق دارالسرور

051-32002250

3

دفتر نذورات نقدی؛ مستقر در رواق

دارالولایه

051-32002315

4

دفتر نذورات نقدی؛ مستقر در صحن آزادی

051-32002253

5

دفتر نذورات نقدی؛ مستقر در صحن انقلاب

اسلامی

051-32002205

6

دفتر نذورات نقدی؛ مستقر در مسجد

گوهرشاد

051-32002216

7

دفتر نذورات نقدی؛ مستقر در مهمان سرا

051-32002297

8

دفتر نذورات نقدی؛ مستقر در رواق دارالحجه

051-32002731

9

دفتر نذورات نقدی دام؛ مستقر در جنب

مقبرۀ پیر پالان دوز

051-32002578

10

دفتر نذورات نقدی؛ مستقر در صحن جامع

رضوی

051-32003892

11

دفتر نذورات نقدی بانوان؛ مستقر در

ایوان طلای صحن آزادی

051-32002746

12

دفتر نذورات نقدی؛ مستقر در صحن جمهوری

اسلامی

051-32002043

ب. دفاتر نذورات غیرنقدی:

ردیف

دفاتر نذورات غیرنقدی و

موقعیت آن ها

تلفن

1

ورودی باب الرضا(علیه السلام)

051-32002437

2

ورودی باب الجواد(علیه السلام)

051-32002193

3

ورودی شیخ طبرسی

051-32002563

4

ورودی شیخ طوسی

051-32002367

5

ورودی نواب صفوی

051-32002356

6

فروشگاه فرش؛ مستقر در

ورودی باب الجواد(علیه السلام)

0513-2002727

7

انبار نذورات؛ مستقر در جنب مقبرۀ پیر پالان دوز

051-32002580

8

دفتر نذورات دام زنده؛ مستقر در انتهای

پارکینگ شمارۀ 3

051-32002112

ص: 155

نقشه خدمات رفاهی و بهداشتی حرم مطهر

ص: 160

نقشه

ص: 161

تصویر

ص: 163

10. دارالقران.

سایر مکان های برگزاری نماز در نوبت ظهر و عصر و مغرب و عشا:

1. رواق دارالاجابه؛

2. صحن جامع رضوی؛

3. صحن جمهوری؛

4. صحن مسجد گوهر شاد؛

5. رواق کوثر.

مکان های برگزاری نماز در نوبت صبح:

1. رواق غدیر.

برگزاری نماز در صحن ها منوط به شرایط مناسب آب و هوایی ازنظر گرما و سرماست.

2. تبلیغ معارف اسلامی:

حضور در حرم مطهر رضوی، فرصت مغتنمی است تا زائران در این حریم قدسی، به کسب معرفت

از دریای بی کران اندیشه و عرفان اسلامی مشغول شوند. به همین منظور در تمامی ایام سال سخنرانی های مذهبی، قرائت زیارات تأکیدشده در ایام مشخص، قرائت ادعیۀ مأثوره مانند کمیل، توسل، ندبه و... در حرم مطهر برگزار می شود.

ص: 165

نوع زمان مکان

سخنرانی

بعد از نماز صبح

شبستان گرم، رواق های امام خمینی(رحمة الله علیه) و رواق غدیر

قبل از نماز ظهر و عصر (غیر از جمعه ها)

شبستان گرم

رواق های دارالاجابه و دارالحکمه (ویژۀ خواهران)

قبل از نماز مغرب و عشا

رواق امام خمینی(رحمة الله علیه)

بعد از نماز مغرب و عشا

رواق امام خمینی(رحمة الله علیه)

بیان احکام

همه روزه غیر از جمعه ها، قبل از نماز ظهر و عصر

رواق امام خمینی، رواق دارالحجه

قبل از نماز مغرب و عشا

شبستان گرم، رواق دارالحجه

رواق های دارالاجابه و دارالحکمه (ویژۀ خواهران)

بعد از نماز مغرب و عشا

رواق امام خمینی، شبستان گرم

قرائت زیارت امام رضا(علیه السلام)

همه روزه، بعد از نماز صبح

شبستان نهاوندی، شبستان گرم، رواق دارالحجه

همه روزه غیر از جمعه ها، بعد از نمازعصر

شبستان نهاوندی، شبستان گرم، رواق های امام خمینی(رحمة الله علیه)

و دارالحجه

همه روزه بعد از نماز عشا

شبستان نهاوندی، شبستان گرم و رواق دارالحجه

قرائت زیارت امین الله

همه روزه بعد از نماز عشا

رواق امام خمینی(رحمة الله علیه)

قرائت دعای توسل

سه شنبه شب ها

رواق امام خمینی(رحمة الله علیه)

قرائت دعای کمیل

پنج شنبه شب ها

رواق امام خمینی(رحمة الله علیه)

قرائت دعای ندبه

صبح جمعه ها، اول طلوع آفتاب

رواق امام خمینی(رحمة الله علیه)

ص: 166

علاوه براین برنامه ها، در مناسبت های اسلامی و ملی، در حرم مطهر رضوی مراسمات ویژه برگزار می شود؛ مانند: مداحی، مرثیه سرایی، مناجات خوانی، سرود و همخوانی(تواشیح) و... . زمان و مکان این مراسمات در تابلوهای اطلاع رسانی

برنامه های فرهنگی تبلیغی حرم مطهر (پیک زائر) اعلام می شود.

ص: 167

می شود. از ویژگی های این جلسه ها استفاده از چهره های برجسته حوزوی و دانشگاهی به عنوان کارشناس است.

حلقۀ معرفت:

حلقۀ معرفت ازجمله نشست های صمیمی پرسش و پاسخ دینی است که در آن، با حضور استادان مجرّب حوزه و دانشگاه، گفت وگوی چهره به چهره و پرسش و پاسخِ دینی صورت می پذیرد. این حلقه ها در سه بخش برادران، خواهران و کودکان برگزار می شود. عنوان این حلقه در گروه سنی کودکان، جوانه های معرفت است. حلقه های معرفت برادران در طول شبانه روز، در مرکز پاسخگویی، واقع در مدرسۀ پریزاد و شب ها در رواق های

امام خمینی(رحمة الله علیه)، دارالاجابه و دارالحجه برگزار می شود. حلقه های معرفت خواهران نیز همه روزه یک نوبت قبل از نماز ظهر و عصر و یک نوبت بعد از نماز مغرب و عشاء در مکان های دارالاجابه و دارالحجه برگزار می شود. در ردۀ سنی کودکان نیز این حلقه ها با عنوان جوانه های معرفت، ویژۀ کودکان 4 تا10 سال و همزمان با برخی از جلسه های حلقۀ معرفت خواهران در رواق دارالحجه، برگزار می شود.

پرسمان های دینی: پرسمان دینی عنوان سلسله جلسه های سخنرانی و پرسش و پاسخ است. در این جلسه ها که در قالب موضوعات مختلفِ دینی تشکیل می شود، کارشناسان، جواب گوی پرسش های زائران و مجاوران بارگاه رضوی هستند. جلسات پرسش و پاسخِ موضوعی، هر شب بعد از نماز مغرب

تصویر

ص: 177

و عشا با یکی از موضوعات شرعی (زلال احکام)، سوالات و شبهات قرآنی (شمیم وحی)، مسائل اعتقادی (نسیم معرفت)، اجتماعی و تربیتی و خانوادگی (خانوادۀ رضوی)، زندگی و سیرۀ امام رضا(علیه السلام) (در محضر عالم آل محمد)، موضوعات اخلاقی و تهذیب نفس (زمزم بندگی) و مهدویت (به سوی ظهور) در رواق دارالهدایه برگزار می شود.

دین، نشاط، زندگی: نشست های دین، نشاط، زندگی، یکی از برنامه هایِ ویژۀ پرسمان دینی است که در ایام تابستان با موضوعات اخلاقی، اجتماعی و تربیتی برگزار می شود. از ویژگی های این جلسه ها استفاده از چهره های برجستۀ حوزوی و دانشگاهی به عنوان کارشناس در برنامه است.

7. همایش های تخصصی:

همایش های تخصصی حرم مطهر رضوی ویژۀ فعالان فرهنگی، دانش آموزان برتر، دانشجویان و طلاب شاخص و... بوده و با موضوعات دینی، اجتماعی، فرهنگی و ... برگزار می شود.

8. ارائۀ خدمات فرهنگی به گروه های ویژه:

بسیاری از زائران امام بزرگوار، علی ابن موسی الرضا، به صورت دسته جمعی و در قالب کاروان ها و گروه های زیارتی به حرم مطهر ایشان مشرف می شوند. برای این زائران، خدمات فرهنگی ویژه ای درنظر گرفته شده است که درصورت درخواست و ابراز علاقه، بهره مند خواهند شد. برگزاری دوره های آموزش احکام و عقاید، کارگاه های نگرش سیستمی به دین، جلسه های فیض حضور، حرم شناسی، جشن تلکیف دانش آموزی، مراسم ازدواج دانشجویی، بازدید از نمایشگاه ها و پایگاه های فرهنگی و... ازجمله برنامه های ویژۀ این گروه ها است. ارائۀ درخواست و ثبتِ نام در

این برنامه ها، با مراجعه به دفتر خدمات ویژۀ گروه های زیارتی، واقع در رواق دارالهدایه امکان پذیر است.

ص: 178

9. کارگاه های نگرش سیستمی به دین: این کارگاه ها با هدف توجه به همۀ ابعاد دین، طرح ریزی شده اند و با سه موضوع مهدویت، زیارت و حجاب، در حرم مطهر رضوی برگزار می شوند. مکان برگزاری این کارگاه ها، رواق دارالهدایه، واقع در صحن جمهوری اسلامی است.

10. حرم شناسی: واحد حرم شناسی حرم مطهر رضوی، به پرسش های مراجعه کنندگان درزمینه های مرتبط با زندگینامۀ امام رضا(علیه السلام)، تاریخچۀ معماری حرم مطهر، هنرهای به کاررفته در معماری حرم مطهر، مشاهیر مدفون در این آستان و...، پاسخ داده و علاوه بر این، برنامه های حرم شناسی و تورهای حرم گردی ویژۀ گروه های زیارتی را نیز برگزار می کند. گروه ها و کاروان های زیارتی به منظور بهره مندی از این خدمات می توانند با شمارۀ تلفن 2235313 تماس گرفته یا ازطریق مکاتبه، تقاضای خود را مطرح کنند.

ص: 179

وبگاه رضوان علم:

این وبگاه با هدف ارائۀ بحث های تخصصی نخبگان و فرهیختگان درزمینۀ معرفی ابعاد مختلف شخصیت امام رضا(علیه السلام) و تبیین موشکافانه و تخصصی معارف اهل بیت(علیه السلام) راه اندازی شده است.

وبگاه حرم شناسی: این وبگاه، اطلاعاتی دربارۀ تاریخچۀ حرم مطهر رضوی (رواق ها، صحن ها

و...)، آیین های مذهبی، خدمات رفاهی و بهداشتی، اطلاعات ضروری این آستان مقدس و... در اختیار علاقه مندان قرار می دهد.

وبگاه کودکانه : هدف راه اندازی این وبگاه، آموزش مفاهیم دینی و آشنایی با سیرۀ امام رضا(علیه السلام)

در قالب های قابلِ فهم و جذاب برای کودکان؛ مثل شعرخوانی، بازی، نقاشی، قصه گویی و... است.

وبگاه پخش زندۀ تصاویر حرم مطهر (www.razavi.tv): مهم ترین فعالیت این وبگاه، پخش مستقیم تصاویر صحن های انقلاب، جمهوری و غدیر، همچنین پخش تصاویر روح افزای روضۀ منوره (ضریح مطهر)، به صورت 24 ساعته است. علاوه بر این، تلویزیون اینترنتی رضوی، به منظور بهره مندی مخاطبان، برنامه های مختلف رواق های امام خمینی(رحمة الله علیه) و صحن جامع رضوی اعم از سخنرانی، مناجات، مداحی و زیارت خوانی را در کانالی مجزا پخش می کند.

سامانۀ آرشیو دیجیتال محصولات رضوی: این سامانۀ آرشیو دیجیتال، امکان دانلود رایگان محصولات فرهنگی حرم مطهر رضوی از قبیل کتاب، پوستر، عکس، محصولات صوتی و تصویری و نشریات الکترونیک را برای مخاطبان درگاه خدمات فرهنگی تبلیغی حرم مطهر فراهم آورده است.

ص: 184

ص: 186

ص: 187

ص: 188

مراسم ویژه شامل قرائت زیارت، بیان احکام، پاسخ گویی به سؤالات

شرعی و...

همه روزه، به جز جمعه ها، قبل از نماز ظهر و بعد از

نماز عصر

مقبرۀ شیخ حر عاملی

سخنرانی

بعد از نماز مغرب و عشا

رواق کوثر

مسابقات فرهنگی روزانه

در طول روز

سردرب شرقی صحن جامع رضوی

مسابقات فرهنگی روزانه

در طول روز

ص: 190

سردرب شرقی صحن جامع رضوی

گروه های آذری، روسی و ترکی

(درصورت حضور کاروان)

مراسم ویژه شامل سخنرانی، قرائت قرآن، پاسخ گویی به سؤالات

شرعی و...

صبح ها تا قبل از نماز ظهر

رواق غدیر

مسابقات فرهنگی، به صورت شفاهی

در زمان برگزاری مراسم

رواق غدیر

ص: 191

بنای این دانشگاه در ضلع شمال شرقی اماکن حوزه حرم مطهر واقع شده است. ساختمان شماره 2 این مرکز نیز در سال 1383 با بنای جدید و ساختاری چهار ایوانه، در ضلع شمال شرقی صحن هدایت قرار دارد.

ص: 194

نقشه

ص: 201

تصویر

ص: 202

تصویر

ص: 203

می کرده است. پس از شهادت حضرت رضا(علیه السلام)، پیکر مطهر آن امام همام را در آب قنات سناباد غسل دادند و آن آب متبرک شد.

بدین ترتیب، سناباد که تا آن زمان دهکده ای بیش نبود، به دلیل وجود مضجع شریف حضرت رضا(علیه السلام) موردتوجه قرار گرفت و روزبه روز آبادتر شد و گسترش یافت. در حدود نیمۀ قرن سوم هجری قمری، علاقه مندان آل علی و مجاوران حرم مطهر به تدریج خانه هایی در اطراف حرم ساختند. از آن تاریخ تاکنون، مشهدالرضا (ع) فرازونشیب های بسیاری دیده است و امروزه به عنوان یکی از شهرهای بزرگ و پایتخت معنوی کشور ایران، هر سال شاهد حضور میلیون ها عاشق و دلباختۀ خاندان عصمت و طهارت(علیهم السلام) است.

مراکز زیارتی و سیاحتی مشهد مقدس

آستان امامزادگان سیدناصر و سیدیاسر علیهما السلام:

روستای «گلستان» واقع در چهار کیلومتری شهر «طرقبه»، علاوه بر جاذبه های طبیعی و ییلاقی، جایگاهی مذهبی دارد؛ زیرا آستان متبرکۀ امامزادگان «سیدناصر و سیدیاسر» در ابتدای این روستای زیبا قرار دارد. براساس نوشته های متون کهن ازجمله

«کنز الانساب» نوشتۀ «سیدمرتضی»، این امامزادگان از برادران بلاواسطۀ امام رضا(علیه السلام) و یادگارهایی از سلالۀ پاک رسول الله(صلی الله علیه و آله و سلم) هستند که پس از عزیمت آن امام به خراسان، همراه

ص: 205

یاران و برادران خود به این سرزمین، به ویژه توس هجرت کردند.

در سال های اخیر، این بنا، با افزایش فضاهای گوناگون، توسعه و گسترش بسیاری یافته است. اکنون، این آستان شریف، یکی از مکان های مهم زیارتی مذهبی شهر مشهد به شمار می آید و علاوه بر زائران ایرانی، مسافرانی از کشورهای غربی حاشیۀ خلیج فارس را نیز پذیراست.

آستان متبرکۀ امامزاده یحیی علیه السلام:

در حدود پنجاه کیلومتری شهر مشهد و به فاصلۀ یک کیلومتری از روستای میامی، آستانۀ متبرکۀ امامزاده «یحیی بن حسین بن زید» قرار دارد. این بزرگوار، یکی از فرزندان زیدبن علی بن حسین(علیه السلام) است. حسین بن زید(علیه السلام) چند فرزند داشته است که یکی از آن ها به نام یحیی، با کنیۀ ابوالحسن در این مکان مدفون است. بنای مزبور مشتمل بر رواقی چهارضلعی و گنبدی فیروزه ای است و بر سردر مناره های ورودی آن، کتیبه ای سنگی به تاریخ 937ق نصب شده است. کتیبۀ گفته شده، صاحب مزار را، برادرزادۀ یحیی بن زید ثبت کرده؛ اما ارادتمندان این آستانه، آن را آرامگاه یحیی بن زید(علیه السلام) می پندارند.

گنبد خشتی:

بنای تاریخی مذهبی گنبد خشتی، ابتدای خیابان طبرسی مشهد، در کوچه ای به همین نام و در مجاورت کوچۀ سیاه آب قرار دارد. این بنا مدفن «سلطان غیاث الدین محمد» از سادات مشهور موسوی شهر مشهد است که نسَب شریفش با هفده واسطه به امام موسی بن جعفر(علیه السلام) می رسد. وجه تسمیۀ بنای گنبد خشتی نیز به دلیل آجری یا خشتی بودن آن است. در زمان احداث بنا، «سورۀ مُلک» با خط خوش ثلث در

زیر پوشش داخلی آن نوشته شده و لبه های چهار ایوانش نیز، با سورۀ «واقعه» آراسته شده است. بنابر شواهد، بنیان اولیۀ این بنا در دورۀ تیموری صورت گرفته و در عصر صفوی و قاجار نیز تکمیل و تزیین شده است.

آرامگاه خواجه اباصلت هروی (رحمه الله علیه):

«عبدالسلام بن صالح بن سلیمان بن ایوب بن میسره» مشهور به «خواجه اباصلت هروی»، با امام رضا(علیه السلام) به خراسان آمد. او در سفر و حضر، ملازم و همراه حضرت رضا(علیه السلام) بود و راوی صریحِ چگونگی شهادت ایشان به دست مأمون نیز است. آرامگاه وی در فاصلۀ ده کیلومتری شرق مشهد، در حاشیه جادۀ فریمان مشهد قرار دارد.

ص: 206

تصویر

ص: 209

* موزۀ نادری: این موزه در محل آرامگاه نادری، در چهارراه شهدای مشهد قرار دارد.

* موزۀ حوض خانۀ هزاردستان: این مکان در اواسط بازار جنّت (خیابان امام خمینی(ره)، خیابان جنّت) واقع شده است.

* خانۀ ملِک: خانۀ ملک در خیابان امام خمینی(ره) مشهد (ارگ سابق)، مقابل سازمان امور اقتصاد و دارایی قرار دارد.

* فرهنگ سرای ایمنی: بلوار پیروزی، میدان حر، بلوار سرافرازان، انتهای سرافرازان40، ایستگاه آتش نشانی23 * تلفن: 8215800

* فرهنگ سرای حجاب: بلوار خیام شمالی، بلوار هدایت غربی، مستقر در بوستان حجاب * تلفن: 7513380 و 7529373

* فرهنگ سرای پایداری: خیابان احمدآباد، بلوار بعثت، خیابان ناصرخسرو، انتهای ناصرخسرو 19، سمت چپ * تلفن: 8410602

* فرهنگ سرای فناوری و رسانه: نشانی: بلوار وکیل آباد، انتهای بلوار هفت تیر، پارک لاله * تلفن 6-8665830

* فرهنگ سرای سلامت: نشانی: قاسم آباد، بلوار الهیه، الهیۀ 25، مجتمع سامان * تلفن: 5312500- 5312499

* فرهنگ سرای زیارت: نشانی: بلوار وحدت، بوستان وحدت * تلفن: 3656626 و 3668022

* فرهنگ سرای انتظار: نشانی: بلوار شهید قرنی، شهید قرنی23، روبه روی مجد شمالی37 * تلفن: 7290037

* فرهنگ سرای انقلاب اسلامی: نشانی: بلوار شهید قرنی، شهید قرنی23، روبه روی مجد شمالی37، مستقر در فرهنگ سرای انتظار * تلفن: 7290037

ص: 214

* عمارت خورشید (کلات نادری): «عمارت خورشید»، در سال های اخیر در میان عامۀ مردم به «قصر خورشید» معروف شده است. این بنا که در وسط شهر کلات واقع است و در اکثر متون و سفرنامه ها به عنوان مقبره نادر نامیده شده است. «عمارت خورشید»، درواقع آرامگاهی ناتمام است که با مسجد «کبودْ گنبد» در سمت شرقی آن، در گذشته، یک مرکز فرهنگی مذهبی را ایجاد کرده بود.

* آبشار رود معْجن (تربت حیدریه): این آبشار چشم نواز در 48 کیلومتری غرب تربت حیدریه، در بخش «بایْگ» قرار دارد. ناحیۀ رود معجن، منطقه ای کوهستانی است و آبشار آن از زیباترین نقاط این منطقه به شمار می رود. ارتفاع این آبشار، 28 متر است و از سلسله جبال چهل تن در 54 کیلومتری شمال غرب تربت حیدریه سرچشمه گرفته است.