ص:2

ص:3

ص:4

لذت بلا .........36

انواع بلا .................................................................. 37

روشنی چشم پیامبرصلی الله علیه واله وسلم ....... 38

بوی خوش ............... 39

سه پدیدۀ آرام بخش ....39

استعانت از نماز ...... 40

اجابت پروردگار .....40

محبت نماز ..............42

آرامش بوی خوش ..42

آرامش در کنار بانوان.........43

زمان ازدواج ...........44

ازدواج و گشایش .......45

خانه ای برای ازدواج .....46

نشانه کرامت ولئامت ........47

اجابت مادر ................48

بازخوانی کتاب خویش...49

قضاوت علیه خود ...........50

احسان به مادر .........................................52

2..............................................................................................

بخل در صلوات ...................55

محبت به خانم ها ..........56

ظرافت و حساسیت زنان ....57

همچون گل ........................58

فعالیت هایی هماهنگ با روحیه زنان .........................................61

ص:6

تقسیم کار ....62

جهاد زن ...... 63

مدارا ....................................64

راهکارهای یک زندگی سالم .....65

الف) مثبت نگری و مثبت گرایی ....65

منشأ نزاع ها .................................66

فقط به خوبی ها نگاه کن ......67

مثل زنبور عسل .................67

عیب دیگران را به خود نسبت دهیم .....68

ب) نشست خانوادگی........70

ج) به کارگیری موجبات زیاد شدن محبت......71

١. لحن زیبا و مؤدبانه در گفتار .........72

٢. اظهار محبت ...............72

٣. هدیه و سوغات ....74

د) تشکر و قدردانی .......75

ها) درک متقابل ...........77

و توافق و تفاهم ......77

ز) اظهار همدردی ...78

ح) توسعه در زندگی...80

ط) کمک کردن در خانه...81

ی) به تکلف نینداختن ..........83

3 ...................................

سلام بر پیامبر خدا ...85

محبت بانوان ..........86

ص:7

مهر همسر ........87

مهر دختر ..............88

احترام و محبت دو سویه .......89

طلب حلالیت ............... 89

تواضع و فروتنی ..90

مثبت نگری ...........91

قدردانی از زحمات همسر ....... 92

سرپرستی و مدیریت در نظام خانواده ................................. 94

برترین حق ......................95

برای رهایی از عذاب قبر و حشر با فاطمه علیها السلام............97

الف) تحمل تنگدستی شوهر ............98

ب) سازش با شوهران بد اخلاق .....99

ج) بخشش مهریه به شوهر .. 101

زیبا بینی ................................ 102

آزار رسول خداصلی الله علیه و آله وسلم.................103

گسترۀ وجودی امام علیه السلام ....... 104

اهانت به دوستان امام علیه السلام ....107

روی خوش و محبت در خانه ....108

آن که محبتش بیشتر است .....109

صد رحمت الهی ..110

هدیه و سوغات برای اهل خانه ....... 111

مشکلات را به خانه نبرید ........... 112

مجالست با خانواده ........... 113

گوهر گران قیمت ......114

خدمت به همسر .......115

ص:8

دهه ذیحجه .............116

سرزمین عرفات و روز عرفه ......116

ظلم بزرگ! ............ 118

توجه به غیر خدا ........119

راه دل ................. 121

خدا پرستی و هوا پرستی122

4...................................................................................

جامع ترین ذکرها .................... 125

بهترین مردان از دیدگاه فاطمه علیها السلام.....126

لباسی که خداوند دوخته است ...... 127

اگر بر دیده مجنون نشینی.........128

ایراد به خدا .........131

نگاه آسمانی......131

امضای داده های خدا ...133

تحمل آزار همسر ........133

خوبی در برابر بدی .......135

حرارت عشق .......... 137

سرشار از محبت ........137

آزار همسر، مانع راه....138

نگاه مهر آمیز.................................................................139

تفرقه و قطع رحمت خدا ..............141

مدارا با همسر ..........141

قدر زور نیستی .......................................................................... 142

درباره مرحوم حداد...........143

ص:9

باطل رفتنی است ...... 144

گشایش معنوی ..145

5..........................................

انهدام گناهان.......147

نوری فرا راه انسان.. ..149

از نشانه های خداوند ..........149

خلقت حوا و جذبه او ....... 150

ازدواج سنت پیامبر .........152

ترک ازدواج ........153

ازدواج و مسیر کمال ......154

اهمیت ازدواج ..............156

مودت و رحمت بین دو همسر ...........157

فطری بودن علاقه بین زن و مرد .........158

عشق و عفاف ................. 159

زن مظهر جمال خدا ................160

مراعات حریمها ........................162

خصلت های نیک زنان ...................................164

الف) تکبر در برابر نامحرم .....165

ب) بخل .............................................165

ج) ترس .....................................................167.

درک روحیات .............................................................167

تسلیم مشیت الهی..........168

توکل و توسل در انتخاب همسر.....170

ص:10

شیرین ترین ذکرها .............. 175

اولیای الهی .........176

ذکر حسن ................. 177

زیباترین منزل .......178

باغ های بهشت............178

نشخوار معنویات ........ 179

به لطافت بهشت .............. 180

دست های کوچک اجابت ........181

فطرت های پاک ........... 181

بازگشت به طفولیت .... 182

حساب پاک ................................. 182

برترین اعمال .....................................184

آیت های تماشایی......184

پیشگامان بهشت ........185

افق ابراهیم علیه السلام...186

گل های بهشتی.......187

در کام جان کودکان ...188

گرایش های نهفته ... 189

آخرین زاد ........................................................................................ 190

در دامان مهر پیامبرصلی اللَّه علیه وآله وسلم..........................191

آثار ماندگار ....192

رطب خورده منع رطب کی کند!........193

ص:11

حشر با پیامبرصلی الله علیه واله وسلم ........195

قرب به پیامبرصلی الله علیه واله وسلم ...............197

سزاوارترین مردم به پیامبرصلی الله علیه واله وسلم....198

پیش دستی در سلام ...................................199

آثار و برکات سلام ...................................................200

سلام به کودکان ........ 201

یک نکته توحیدی ....202

خصلت های دوست داشتنی ..202

1- گریه فراوان ............ 203

2- انس با خاک204

ادب الهی ........205

عناوین خیالی....207

رویش گل ............................207

رو به سوی خاک .......... 209

حقیقت انسان .............212

لباس عاریت ...212

در سرای مردمان خانه مکن .......213

خویشتن یابی ......214

پدر خاک ....215

پرورنده زمین ......215

در آرزوی خاک.......217

٣- دل های بی کینه...218

گذشت و انتقام.....219

ص:12

محرومیت از آمرزش ...220

قطع رحمت الهی ...220

درک واقعیت ....221

بایکوت ...221

کینه مؤمن...222

نزاع محبت آمیز ...223

4-

بی تعلق به فردا ...224

رزق آسمانی ..225

شتاب بی حاصل ........226

به سوی خانه دوست ..............227

بهشت دلربا ................................................................228

بدترین مکانها ....229

توکل کودکان ....229

حقیقت رزق ...............230

حمل توشه برای آخرت....230

توکل به خدا .....................................................232

شیخ محمدتقی بافقی ....232

تکیه به خدا ..............232

توسل به امام عصرعلیه السلام ..............................................234

5- دل نبستن به دنیا .......235

تلخی و شیرینی دنیا ..........236

سرای گذر ........................237

تعلق به آب و گل............238

دنیای ملعون .. 239

کودکی با کودکان ...240

ص:13

سوار بر دوش پیامبرخداصلی الله علیه واله وسلم 241

در آغوش مهر ...........243

دست های محبت .........243

مراعات کودکان .....244

بی تابی پیامبرصلی الله علیه واله وسلم .....244

بازی با کودکان ...245

بوسیدن کودکان ........ 246

آزادی کودکان ........ 247

عمل به وعده ..................................................................................... 248

شاد کردن کودکان .......249

تکریم و تربیت ................................................... 249

شیطنت و بازیگوشی کودکان.......................................................................250

فهرست ها :

فهرست آیات .....................253

فهرست روایات و دعاها .............257

فهرست اشعار .......... 275

فهرست اعلام ...... 277

کتابنامه .........280

ص:14

کانَ رسُولُ اللهِ صلی الله علیه واله وسلم أرحَمَ النّاسِ بِالنِّسَاءِ وَ الصِّبْیَانِ؛

پیامبر خداصلی الله علیه واله وسلم مهربان ترین مردم به زنان و کودکان بود

المحجة البیضاء، ج 3، ص 104»

چرا بعضی از فرزندان از خانه گریزان اند و تمایلی برای رفتن به کانون خانواده از خود نشان نمی دهند؟

چرا برخی از همسران با شوق و میل به خانه نمی روند؟ حاضرند شرایط دشوار بیرون خانه را تحمل کنند، اما دیر به خانه بروند.|

دلیل این بی رغبتی ها را می توان در فقدان محبت و جاذبه عشق دانست. نور مهر و محبت میان اعضای خانواده، یکی از عوامل بسیار مهم جذابیت و گرمی کانون خانواده است. بی مهری و نبودن الفت و صمیمیت بین افراد خانواده، به سردی و سرخوردگی از این کانون سرنوشت ساز می انجامد.

نور محبت دل ها را روشن و پیوند انسانها را مستحکم می سازد. شیرینی محبت از شیرین ترین لذاید عالم است. کسی که طعم محبت را چشید، حاضر نیست آن را با چیز دیگری معاوضه کند. طعم محبت چشیدنی است، نه وصف کردنی. حضرت داوود وقتی خواست فرزندش، حضرت سلیمان علی را بیازماید و رشد و بلوغ فکری او را بسنجد پرسید:

أَیُّ شَیْ ءٍ أَحْلَی؛ شیرین ترین چیزها چیست؟

سلیمان در پاسخ گفت :

المَحَبَّهُ هِیَ رَوحُ اللّه ِ بَینَ عِبادِهِ ؛ محبت که آسایش خدا میان بندگان اوست. و داوود از این پاسخ شادمان شد و تبسم بر لبانش نقش بست.(1)

ص:16

ان شاء الله جان های ما طعم محبت را بچشد و همیشه از آن سرشار باشد تا دوگانگی ها از میان رخت بربندد، که همه رنجها و مشقت ها از این دوگانگی هاست؛ همان گونه که همه کمالات در توحید و وحدت و یگانگی نهفته است.

به جرئت می توان گفت: بزرگترین عامل یگانگی کیمیای محبت است. اصلاح همه جوامع، از کوچکترین آنها یعنی خانواده، تا بزرگ ترین آنها، همه وامدار این کیمیاست. برای دست یافتن به جامعه ای ایده ال و متعالی، ناگزیر باید در جهت رشد و تعالی جوامع کوچک که خانواده هاست تلاش نمود. و رمز دست یابی به این تعالی، حاکمیت روابط محبت آمیز بین اعضای خانواده است. محبت به همسر و فرزندان از دستمایه های یک زندگی سالم و بالنده است.

از همین رهگذر است که همه معضلات خانواده ها اصلاح خواهد شد. خانواده ای که روابط و معاشرتش بر محبت پایه گذاری شده است و از صمیم قلب یکدیگر را دوست دارند، رو به رشدند. حاکمیت آیین مهرورزی در خانه، تنش ها و آسیب های خانواده را می زداید و خانواده ها را از نابسامانی ایمن می بخشد.

در این ظلمتکدی دنیا که مشکلات خانوادگی رو به افزایش است و آمار شکاف ها و جدایی ها دل را می لرزاند، به کارگیری سیره بزرگ شخصیت عالم هستی که پرتو محبت او و خاندانش ظلمتها را به نور مبدل می سازد، می تواند همه این آشفتگی ها را سامان دهد و ناهمواری های

ص:17

زندگی را هموار سازد.

از این رو بر آن شدیم تا پاره ای از شیوه های رفتاری پیامبر عظیم الشأن اسلام و اهل بیت او را که اسوه و الگوی کامل یک زندگی پویا و خوشبخت اند، در حد توان و در خور فهم خود بازگو کنیم و از این سرچشمه های نور و کمال بهره جوییم.

این مجموعه از مباحث، برگردان گفتار جلساتی دوستانه است که به بیان محبت به زنان و کودکان که از ارکان اصلی خانواده هستند، پرداخته و تلاش نموده است تا روش و سیره و فرامین گرانسنگ این رهبران الهی و همچنین عالمانی که به آن بزرگواران تأسی نموده، بررسی کند تا روش صحیح معاشرت اعضای خانواده را در جهت رشد و تعالی روحی، اخلاقی و معنوی بنمایاند. پس از انتشار نخستین جلد از مباحث سیره نبوی که با عنوان (محبت و رحمت) به چاپ رسید و مورد اقبال فراوان قرار گرفت، اینک جلد دوم آن را بانام (محبت زنان و کودکان) تقدیم همه دوستداران معارف و فرهنگ غنی اهل بیت علیهم السلام می نماییم.

در پایان خداوند منان را بسیار شاکریم که توفیق نشر سیره مبارک این بزرگواران را به ما مرحمت نمود و از همه عزیزانی که در آماده سازی و نشر این مباحث تلاش نمودند، به ویژه برادر بزرگوار جناب آقای اسدی سپاسگزاریم و از همه سرورانی که در ارائه هر چه بهتر این مباحث و رفع کاستی ها ما را یاری می نمایند، پیشاپیش صمیمانه تشکر می کنیم.

حبیب الله فرحزاد

قم المقدسه - جمادی الاولی 1430

ص:18

مِنْ اخْلاقِ الْانْبِیاءِ حُبُّ النِّساءِ؛

دوست داشتن زنان از اخلاق پیامبران است.

(امام باقر علیه السلام وسائل الشیعه، ج 14، ص 9 )

صفحه سفید

ص:20

حُبِّبَ إلیَّ مِنَ الدُّنیا ثَلاثٌ النِّساءُ وَ الطّیبُ وَ قُرَّةُ عَینی فی الصَّلا ةِ

سه چیز از دنیا محبوب و مورد علاقه من شده است: زنان، عطر و نور چشم من در نماز است.

رسول اکرم صلی الله علیه واله وسلم

عَشْراً صَلَّی اَللَّهُ عَلَیْهِ مِائَةَ مَرَّةٍ- وَ مَنْ صَلَّی عَلَیَّ مِائَةَ مَرَّةٍ صَلَّی اَللَّهُ عَلَیْهِ أَلْفَ مَرَّةٍ وَ مَنْ صَلَّی اَللَّهُ عَلَیْهِ أَلْفَ مَرَّةٍ لاَ یُعَذِّبُهُ اَللَّهُ فِی اَلنَّارِ أَبَداً؛ (1)

هر کس یک مرتبه بر من صلوات بفرستد، خداوند ده مرتبه بر او صلوات می فرستد. و هر کس ده مرتبه بر من صلوات بفرستد، خداوند صد مرتبه بر او صلوات می فرستد. و هر کس هزار مرتبه بر من صلوات بفرستد، خداوند هرگز او را در آتش عذاب نخواهد کرد.

زمانی که بیشترین ظلم به دخترها و خانم ها می شد. در زمانی که به فرموده قرآن:

وَإِذَا بُشِّرَ أَحَدُهُمْ بِالْأُنْثَی ظَلَّ وَجْهُهُ مُسْوَدًّا وَهُوَ کَظِیمٌ یَتَوَارَی مِنَ الْقَوْمِ مِنْ سُوءِ مَا بُشِّرَ بِهِ أَیُمْسِکُهُ عَلَی هُونٍ أَمْ یَدُسُّهُ فِی التُّرَابِ أَلَا سَاءَ مَا یَحْکُمُونَ؛(1)

هرگاه به یکی از آن ها بشارت دهند که دختر نصیب تو شده است، صورتش (از فرط ناراحتی) سیاه میشود و به شدت خشمگین می گردد. به خاطر بشارت بدی که به او داده شده است، از قوم و قبیله خود متواری می گردد و نمی داند که) آیا او را با قبول ننگ نگه دارد، یا در خاک پنهانش کند؟! چه بد حکم

می کنند!

در جزیرة العرب، در زمان جاهلیت، فضا این طور بود که یک جمعی نشسته بودند. یک نفری می آمد و به کسی می گفت: خانم شما زاییده است. می پرسید: چه زاییده است؟ می گفت: دختر. بنا به فرموده قرآن با شنیدن این خبر صورتش سیاه می شد و از شدت ناراحتی دختردار شدن، رنگش می پرید. از مجلس مردها جدا می شد و در گوشه ای می خزید. گویی این بدترین خبر زندگی اوست. بعد فکر می کرد که چه خاکی باید بر سرش کند. می گفت دو راه دارم: یا این که دخترم را با خفت و خواری نگه دارم و بزرگش کنم و یا این که با دست خودم زنده زنده در قبر بگذارمش. واقعا گفتنش هم سخت است؟

الآن در بعضی از جوامع این گونه است. شاید در ایران ما هم باشد. وقتی

ص:23

می گویند: فرزند پسر است، هو را می کشند و شادی می کنند. اما اگر دختر باشد، لب و لوچه شان آویزان و غمگین می شوند. متأسفانه این افکار و اعتقادات جاهلیت در بعضی از خانواده ها وجود دارد.

امام سجادعلیه السّلام هر وقت فرزنددار می شدند، نمی پرسیدند دختر است یا پسر. مثل ما حساسیت به خرج نمی دادند. می فرمودند: آیا سالم است؟ اگر سالم بود، خدا را شکر می کردند.(1)

در تاریخ آمده است : چند نفر به محضر پیامبر خدا آمدند و گفتند: ما از این کارها کرده ایم. یکی از آنها هم همین دومی بوده است. از اول هم خشن بوده است.

ابن ابی الحدید معتزلی می گوید: من نمیدانم چه سری است که طرفداران حضرت امیرعلیه السلام ای اهل محبت و عاطفه و احساس هستند، ولی طرفداران دومی خشن اند. شما الآن هم که به مدینه می روید، در اطراف قبر پیامبرصلی الله علیه واله وسلم، خشونت آن ها را مشاهده می کنید.

اما امیرالمؤمنین علیه السلام به قاتل خودش، ابن ملجم هم ترحم می کند؛ چون اسیر است. ما او را لعن می کنیم. به قول عوام خدا جای حق نشسته است، حسابشان را می رسد، اما؛ «چو اسیر توست اکنون به اسیر کن مدارا»

ابن ملجم اشقی الاخرین بود. وقتی اسیر شد، امام حسن علیه السلام به امیر المؤمنین علیه السلام عرض کرد: این کسی است که پشت ما را شکسته است. حضرت فرمود: فرزندم، ما خانواده رحمت و مغفرت هستیم. نمی بینی که

ص:24

چشمانش چطور در حدقه می گردد و وحشت زده است! فرمود: نگاه کن، این قابل ترحم است. (1)اگر کسی دلش به رحم آمد، خیلی به خودش ایراد نگیرد. خیلی عجیب است! البته خدا، کار خودش را می کند. خدا یک وظیفه دارد، ما هم یک وظیفه.

چشمان پیامبر خداصلی الله علیه واله وسلم و پر از اشک شد و فرمود:

مَنْ لَا یَرْحَمُ لَا یُرْحَمُ؛(1)

هر که رحم نداشته باشد، بر او رحم نخواهدشد.

البته عده ای نیز نوزادان دختر را می خریدند و از مرگ نجات می دادند. از آن جمله صعصعة بن ناجیه، جد فرزدق شاعر است. او به رسول خدا صلی الله علیه واله وسلم خدا انه گفت: 360 دختر را از این راه نجات داده ام.(2)

پیامبر خداگواه صلی الله علیه واله وسلم در چنین شرایطی که بدترین اهانت ها و اذیت ها به دختران و زنان می شد، چنین سیره و سنتی را پایه گذاری کردند.

احساس ضعف میکنم.» و فاطمه علیها السلام چه پاسخ زیبایی می دهند:

« اُعیذُکَ بِاللَّهِ یا اَبَتاهُ مِنَ الضُّعْفِ»؛ یعنی شما را در پناه خدا قرار می دهم.

حضرت زهراعلیها السلام تا تجسم توحید و «لا اله الا الله» است. در واقع پیغمبر لوله به خدا پناه برده است. او مظهر توحید است و می گوید: من تو را در پناه خدا در می آورم. محور حدیث کسا یک خانم است. ببینید پیامبر خدا برای این خانم چقدر احترام قائل است. اگر خداوند به ما دختر داده است، باید او را شکر کنیم.

اما دختر حسنه است و خداوند برای حسنه به ما پاداش می دهد. دختر رحمت است و رحمت انسان را حفظ می کند. عاطفه و احساسی که در دختر است، در پسر نیست. برخی افراد از خدا می خواهند که دختری به آنها بدهد تا در تشییع جنازه و پای جنازه آن ها گریه کند. اول گمان کردم که این از حرف های عوام است، بعد دیدم این روایت است. حضرت ابراهیم دختر نداشت. از خدای متعال درخواست کرد: خدایا، به من دختر بده که بعد از مردن من به من رقت کند تا رحمت تو به من جلب شود.(1)

دقت کرده اید که معمولا پدری که فوت کند، پسر می گوید: من الآن مغازه و ماشین بابا را می گیرم. شاید گوشه دلش هم شاد باشد که دم و دستگاه و پول و کارخانه و دارایی پدر به او می رسد؛ اما دخترها معمولا این طور نیستند. یعنی آن دلسوزی که در دختر هست، قطعا در پسر نیست. آن احساس و عاطفه و محبتی که در بعضی از تشییع جنازه ها از دختر می بینیم، از پسر نمی بینیم. پسرها در تشییع جنازه، به دنبال مراسم، آبروداری و تشریفات هستند، ولی دختر از سوز دل گریه می کند.

در یکی از این تشییع جنازه ها دیدم که دختری با سوز گریه می کرد، به طوری که همه را به گریه انداخت. می گفت: ای خدا، یک وقت بابای مرا عذاب نکنی و فشار قبر به او وارد نکنی! دیدم این دختر با این ناله هایش رحمت آسمان و زمین را جلب می کند. پسر بعید است از این هنرها داشته باشد. اگر دختر دارید قدرش را بدانید و اگر ندارید از خدا بخواهید به شما

ص:28

مرحمت کند که دختر رحمت است و جلب رحمت می کند.

یعنی مؤمن تلخ و تند و ترش و بد مزه نیست، بلکه شیرین و خوشمزه و گواراست.

مَیِّتَهً شَهْوَتُهُ؛(1) شهوتش مرده است.

یعنی شهوتش لجام دارد. افسار گسیخته و دله نیست. معنای دوستی زنان بالاتر از شهوت است؛ چون می فرماید: محبتش زیاد می شود، نه شهوتش. محبت مال دل است و شهوت مال نفس. ببینید در زمانی که زنان مورد بدترین تحقیرها واقع می شدند، پیامبر و ائمه ما محبت آنان را جزء ولایت و ایمان شمرده اند.

2- زنان مظهر محبت و عاطفه و احساس و لطافت اند. لطافت در جسم و روحشان موج می زند. روح مؤمن هم که سرشار از محبت و عاطفه است، با این موجود لطیف سنخیت پیدا می کند و او را دوست دارد.

3- یکی از ویژگی های اهل ایمان توجه و عنایت به ضعیفان است. هرگاه موجود ضعیفی را مشاهده کند، با مهر و رحمت با او رو به رو می شود. و زن که مظهر عجز و ضعف است، مورد توجه انسان مؤمن قرار می گیرد و مهر و محبتش نسبت به او جوشش پیدا می کند. پیامبر گرامی اسلام به هم به همین بعد زن توجه داشتند و در ضمن آخرین وصایای خود فرمودند :

أُوصِیکُمْ بِالضَّعِیفَیْنِ النِّسَاءِ وَ مَا مَلَکَتْ أَیْمَانُکُمْ(1)

شما را در بارهدو ضعیف توصیه و سفارش می کنم: زنان و کنیزانتان.

توصیه پیامبر به مهر ورزیدن به زنان به خاطر ضعف آنان است ؛ همچنان که خداوند به خاطر همین ویژگی زنان، آنان را مورد رحمت خویش قرار می دهد. امام صادق طلا در این باره فرمودند:

أَکْثَرُ أَهْلِ الْجَنَّهِ مِنَ الْمُسْتَضْعَفِینَ النِّسَاءُ عَلِمَ اللَّهُ ضَعْفَهُنَّ فَرَحِمَهُنَّ(2)

مستضعفان اهل بهشت، زنان هستند. خداوند از ضعف آنان آگاه بود، از این رو آنان را مشمول رحمت خود ساخت.

همان گونه که مهر و رحمت خداوند در باره آنان طلوع می کند، مهر و رحمت اهل ایمان هم باید طلوع کند. مرحوم حاج آقا دولابی این بعد زنان

ص:33

و محبت نسبت به آنان را به گونه ای دیگر تجزیه و تحلیل می کرد و می فرمود: خانم ها مظهر عجزند؛ یعنی حالت عجز و ضعف دارند. مؤمن هم در دستگاه خدا عاجز و ضعیف است. دلیل پیشگاه خداست. اشکش زیاد می شود، حالت عاطفه و احساسش زیاد می شود. از این جهت به خانم ها که مظهر عجز و ضعف اند، علاقه مند است. پیامبر خدا هم در مقام عجز و فقر در دستگاه خداوند بوده است.

اَلْفَقْرُ فَخْری وَ بِهِ اَفْتَخِرُ عَلی سائِرِ الاْنْبیاءِ؛(1)

فقر مایه فخر من است و به آن بر سایر پیامبران افتخار می کنم.

مراد فقر الی الله و نیاز به خداوند است. یعنی خودم را در پیشگاه خداوند دست خالی و بی چیز می بینم. و این مایه افتخار من است. من هیچ ندارم و خدا همه چیز دارد. کسی که هیچ ندارد، وقتی با همه چیز دار به هم گره خورد، غنای خدا به او می رسد. یعنی فقر او دیگر تمام می شود.

مردی به محضر رسول خداصلی الله علیه واله وسلم رسید و گفت: « اَنّی اُحِبُّکَ؛ من شما را دوست دارم.» حضرت فرمودند: «اِسْتَعِدّ لِلْفَقْرِ؛(2) مهیای فقر باش.» گفت: امیر المؤمنین را دوست دارم. فرمود: آماده دشمن باش. محبت حضرت امیر علیه السلام برای آدم دشمن درست می کند. معاویه های هر زمان ممکن است او را آزار و اذیت کنند.

زنده کدام است بر هوشیار آن که بمیرد به سر کوی یار

دیدید که انبیا و اولیای خدا چقدر بلا دیدند! آیا امام حسین علیه السلام دوست خدا نبود؟ پیامبران و امامان و انبیای دیگر دوست خدا نبودند؟ دیدید که به چه بلاهایی مبتلا شدند!

هر که در این بزم مقرب تر است جام بلا بیشترش می دهند

چرا عابس بن ابی شاکر زره و کلاهخودش را در آورد و به مصاف دشمن رفت. در حالی که این با هیچ قاعده و منطقی سازگار نیست. او از تیر و نیزه ها که به بدنش می خورد، کیف می کرد و لذت می برد. از تکه تکه شدن در راه خدا لذت می برد. این مطالب را اولیای خدا درک می کنند و می فهمند و لذتش را می برند. وقت آن آمد که من عریان شوم جسم بگذارم سراسر جان شوم کربلا بزم و گلستان من است نیزه و شمشیر ریحان من است مرغ حقم تیر بارانم کنید زیر تیغ و تیر پنهانم کنید آزمودم مرگ من زین زندگی است چون رهم زین زندگی پایندگی است

یعنی بلند شو اذان بگو که سخت مشتاق نمازیم. مثل کسانی که روزه گرفته اند؛ چطور لحظه شماری می کنند تا افطار فرا رسد.

آرام بخش و مسکن اند. شما آرامشی را که به وسیله نماز پیدا می کنید، جای دیگری نمی یابید. چنان که خداوند فرموده است:

«أَقِمِ الصَّلَاةَ لِذِکْرِی ؛(1)

برای یاد من نماز را به پا دارید.»

و در جایی دیگر فرموده است:

«أَلَا بِذِکْرِ اللَّهِ تَطْمَئِنُّ الْقُلُوبُ ؛(2)

با یاد خدا دلها آرامش می یابد.»

یَقُولُ اللَّهُ تَعَالَی مَنْ أَحْدَثَ وَ لَمْ یَتَوَضَّأْ فَقَدْ جَفَانِی ؛

خداوند می فرماید: کسی که وضویش باطل شد و دوباره وضو نگرفت، بی گمان به من جفا کرده است.

وَ مَنْ أَحْدَثَ وَ تَوَضَّأَ وَ لَمْ یُصَلِّ رَکْعَتَیْنِ فَقَدْ جَفَانِی؛

کسی که وضویش باطل شد و دوباره وضو گرفت و دو رکعت نماز نخواند، البته به من جفا کرده است.

وَ مَن اَحْدَثَ وَ تَوَضَّأَ وَ صَلّی رَکْعَتَینِ وَ دَعانی وَ لَمْ اَجِبْهُ فیما سَأَلَنی مِنْ اَمْرِ دینِهِ وَ دُنْیاهُ فَقَدْ جَفَوْتُهُ وَ لَسْتُ بِرَبٍّ جافٍ؛

و کسی که وضویش باطل شد و وضو گرفت و دو رکعت نماز خواند و از من در امر دین و دنیایش درخواستی کرد و من او را اجابت نکردم،

البته به او جفا کرده ام، اما من، پروردگار جفاکاری نیستم. (1)

همه حدیث به خاطر این جمله آخر است که من خدای جفاکاری نیستم. اگر بیایی جوابت را می دهم. نماز سکونت و آرامش عجیبی به انسان می دهد. هرگاه می خواستند یکی از بزرگان اصحاب و یاران اهل بیت عالی را اعدام کنند، می گفتند: فقط به ما مهلت بدهید تا دو رکعت نماز بخوانیم. گاهی هم که نمازشان طولانی می شد، می گفتند: به خاطر ترس از مرگ نیست، بلکه به خاطر انس با خداست.

ص:41

کسانی که ازدواج کرده اند، آرامششان خیلی بیشتر از کسانی است که هنوز ازدواج نکرده اند. ان شاء الله خداوند به کسانی که ازدواج نکرده اند، همسر خوبی مرحمت کند.

درخت بماند، فاسد می شود. گرما، سرما و باد بر آن اثر می گذارد و از بین می رود و به قول عوام ترشیده می شود. زمان، وجود او را فاسد می کند. هر چیزی در وقتش خوب است.

اَلاْمُورُ مَرْهُونَهٌ بِاَوْقاتِها ؛(1)

کارها در گرو وقت آنهاست. یعنی هر کاری را در وقتش باید انجام داده تا نتیجه مطلوب داشته باشد.

یعنی آن خدایی که رزق دختر و پسر را در خانه پدرشان می دهد، الآن در خانه خودشان می دهد. اصلا روایات فراوانی داریم که ازدواج رزق را زیاد می کند.

شخصی نزد پیامبر خداصلی الله علیه و آله وسلم آمد و از تنگدستی شکایت کرد. حضرت به او فرمودند: «تَزَوَّجَ ؛ ازدواج کن.» او هم ازدواج کرد و خداوند گشایشی برای او فراهم ساخت.(1)

این مطلب در جامعه هم تجربه شده است. کسانی که تشکیل خانواده میهند، وضع اقتصادیشان بعد از ازدواج بهتر از قبل از ازدواج است. منتها افزون طلبی و چشم و هم چشمی و تجمل گرایی مشکل آفرین است.

اتاق گرفته ام، دیگر رویش را ندارم. این خبر به گوش حارثه رسید. به محضر پیامبر خدا آمد و گفت:

یَا رَسُولَ اللَّهِ أَنَا وَ مَالِی لِلَّهِ وَ لِرَسُولِهِ وَ اللَّهِ مَا شَیْ ءٌ أَحَبَّ إِلَیَّ مِمَّا تَأْخُذُهُ وَ الَّذِی تَأْخُذُهُ أَحَبُّ إِلَیَّ مِمَّا تَتْرُکُهُ ؛

من و دارایی ام مال خدا و رسول صلی الله علیه واله وسلم اویم. به خدا سوگند، برای من چیزی محبوب تر از این برای من نیست که چیزی از من بگیری و این که چیزی از من بگیری، پیش من محبوب تر است از آن که چیزی

نگیری.

پیامبر خدا هم در حق او دعا کردند و فاطمه زهرا و امیر المؤمنین علیهما السلام به خانه حارثه رفتند.(1)

لازم نیست با خانواده های پولدار وصلت کنی که نوکر و زمین خورده آنها و به قول ما داماد سرخانه بشوی. لقمه ای بردار که مناسب خودت باشد. آن قدر خانواده هایی هستند که ایمان و اخلاق و همه چیز دارند، ولی پول کم دارند. یعنی شرطش پول و پز و عنوان نیست.

دانسته اند و اهانت به آنان را نشانه بی شخصیتی و پست بودن افراد بر شمرده اند. فرمودند:

ما أَکرَمَ النِّساءَ إلاّ کَریمٌ و َلا أَهانَهُنَّ إلاّ لَئیمٌ؛(1)

جز انسان کریم و بزرگوار بانوان را تکریم نمی کند و جز انسان پست و فرومایه آنان را

مورد اهانت قرار نمی دهد.

یعنی آدم های با شخصیت و بزرگوار احترام خانم ها را نگاه می دارند و آدم های لئیم و پست و بی شخصیت به خانم ها اهانت می کنند. آنان را کتک می زنند و آزار می رسانند و اسباب ناراحتی آنها را فراهم می کنند.

مواظب باشیم یک موقع لثامت و پستی در وجودمان نیاید و با آنان درگیر نشویم.

مادر ها و خانم ها را گرفته است.

از امام صادق علیه السلام روایت شده است که کسی به محضر پیامبر خداصلی الله علیه و آله سلم رسید و گفت: یا رسول الله « مَنْ أَبَرُّ؛ به چه کسی نیکی کنم؟» حضرت فرمودند: « اُمَّکَ ؛ به مادرت.» پرسید: پس از او به چه کسی نیکی کنم؟ حضرت فرمودند: « اُمَّکَ به مادرت.» دوباره پرسید: بعد از او به چه کسی نیکی کنم؟ باز فرمودند: « اُمَّکَ ؛ به مادرت.» دوباره پرسید: پس از آن، در مرتبه چهارم، حضرت فرمودند: «اَباکَ؛ به پدرت.»(1)

مادر را مقدم کرده است؛ یعنی طرف مادر را بیشتر بگیر، چون مادر حساس تر، لطیف تر و مهر و عطوفتش بیش از پدر است.

بازخواست نکند و حساب نکشد و زشتی هایشان را آشکار نسازد و جز خدا و رسول، کسی از این کار آگاه نگردد. خداوند فرمود:

یا حَبیبی اَنَا اَرْأَفْ بِعِبادی مِنْکَ فَاِذا کَرِهْتَ کَشْفَ عُیُوبِهِمْ عِنْدَ غَیْرِکَ فَاَنَا اَکْرَهُ کَشْفَها عِنْدَکَ اَیْضاً. فَأُحاسِبُهُمْ وَحْدی بَحَیْثُ لا یَطَّلِعُ عَلی عَثَراتِهِمْ غَیْری؛(1)

ای حبیب من، من به بندگانم از تو مهربان ترم. اگر تو خوش نمی داری که زشتی هایشان نزد غیر خودت آشکار گردد، من نمی خواهم تو نیز از آن آگاه گردی. پس من به تنهایی از آنان حساب می کشم؛ آن چنان که جز من کسی از

گناهانشان آگاه نشود. من خودم به حسابشان رسیدگی می کنم که نزد تو هم مفتضح نشوند.

حاج آقا دولابی فرمودند: بالاتر از این، همین آیه است:«اقْرَأْ کِتَابَکَ کَفَی بِنَفْسِکَ الْیَوْمَ عَلَیْکَ حَسِیبًا؛(2)

یعنی خدا می فرماید: خودت مخفیانه برو و کتاب خودت را بخوان، خودت هم قضاوت کن، من هم نگاه نمیکنم، ولی قضاوتهایت خوب باشد. هر چه نظر دادی، من هم قبول دارم. از این بهتر نمی شود. ولی بگو: خدایا، همه نامه عملم خراب است. تو فقط ببخش!

یک غلامی بود که هیچ چیز نداشت. من به او پول و ملک و سرمایه و سلطنت و همه دنیا را دادم. حالا ادعای استقلال کرده است. یاغی و سرکش شده است. چه کار کنم! فرعون گفت: چنین کسی را باید در آب غرقش کنی. گفت: پس بی زحمت بنویس و امضا کن. نوشت و امضا کرد. نمی دانست این شرح حال خود اوست.

روزی که فرعون در رود نیل غرق شد، گفت: خدایا، من غلط کردم و ایمان آوردم؛

«تُبْتُ الْآنَ»(1)

چرا مرا غرق میکنی! جبرائیل آمد و نوشته را به او نشان داد. دید خودش حکم را بریده است که باید غرقش کرد و امضا کرده است. اگر فرعون می نوشت که جزای این غلام یاغی این است که هدایتش کنند و نجاتش دهند، همان میشد. جبرئیل گفت: «هذا ماحَکَمْتَ بِهِ عَلَی نَفْسِکَ»؛(2)

این همان چیزی است که علیه خودت بریدی.»

مثال دیگر: موسای کلیم الله طفل بود و در صندوقچه ای روی آب شناور. آسیه و فرعون نشسته بودند. او را گرفتند و آوردند، آسیه گفت:

«قُرَّتُ عَیْنٍ لِی وَلَکَ؛(3) این روشنی چشم من و توست.»

فکر می کنم که دنیا و آخر تمان را آباد کند. این بچه خیلی به درد ما می خورد. اما فرعون گفت: غلط نکنم، شاید این پدر مرا در بیاورد. فال خوب و بد اثر دارد.

خدا می گوید: من قیچی را به دست خودت دادم:

«اقْرَأْ کِتَابَکَ کَفَی بِنَفْسِکَ الْیَوْمَ عَلَیْکَ حَسِیبًا».(4)

ص:51

خدا می گوید: من هم نگاه نمی کنم. به خودت می دهم که ببینم خودت چه می گویی. تو هر چه نوشتی، من هم همان را پیاده می کنم؛ اما چیز خوب بنویس. حسن ظن داشته باش، هر چند دروغ باشد و باور نداشته باشی؛ که خداوند همان را هم امضا می کند. خداوند این قدر به بنده هایش محبت دارد! دنبال بهانه می گردد. بیایید بهانه های خوب دست خدا بدهیم.

خاله ات نیکی و احسان و محبت کن، که به منزله مادر است.»(1)

همه این روایات بر احسان و محبت به بانوان تأکید دارد.

باز در روایت آمده است، پیامبر خدا فرمودند: هر کس به بازار رود و تحفه ای - مثلا میوه یا شیرینی - بخرد و به خانه بیاورد، اول به دختر بدهد، بعد به پسر.(2)

دختر را مقدم کرده است؛ چون دختر لطیف تر و حساس تر است. اول دخترت را ببوس و بغل بگیر و با او حال و احوال کن، بعد پسرت را. روایات و سیره اهل بیت را ببیند چگونه طرف خانم ها را گرفته و بر محبت و احترام به آنان تأکید دارد. خود خداوند هم مهر و لطفش به زنان بیشتر از مردان است. در حدیثی از امام رضاعلیه السلام آمده است که رسول خداصلی الله علیه و آله وسلم فرمودند:

اِنَّ اللّهَ تَبَارَکَ وَ تَعَالَی عَلَی الاُناثِ اَرَقٌّ مِنهُ عَلَی الذُّکُورِ؛ (3)

بی گمان خداوند تبارک و تعالی بر زنان رؤوف تر و مهربان تر است تا مردان.

ص:53

صفحه سفید

ص:54

فَإِنَّ الْمَرْأَةَ رَیْحَانَةٌ وَ لَیْسَتْ بِقَهْرَمَانَةٍ فَدَارِهَا عَلَی کُلِّ حَالٍ وَ أَحْسِنِ الصُّحْبَةَ لَهَا لِیَصْفُوَ عَیْشُکَ؛(1)

زن همچون شاخه گل است و او کسی نیست که بار سنگین مسئولیت بر دوشش بگذاری. در هر حال با او مدارا کن و رفتاری نیکو داشته باش تا زندگی ات باصفا شود.(علی علیه السلام )

گروه دیگری که در روایات بخیل شمرده شده اند، کسانی هستند که نام مبارک پیامبر خداصلی الله علیه و آله وسلم را بشنوند و بر او صلوات نفرستند:

اَلْبَخیلُ مَنْ ذُکِرْتُ عِنْدَهُ فَلَمْ یُصَلِّ عَلَیَّ ؛(1)

بخیل به تمام معنا کسی است که نام من نزد او برده شود و بر من صلوات بفرستد.

إِنِّی رَجُلٌ أُحِبُّ النِّسَاءَ فَأَنَا أَتَصَبَّغُ لَهُنَّ ؛(1)

من مردی هستم که زنان را دوست دارم و برای آنان محاسنم را رنگ می کنم.

گمان نکنید که امامان ما از آن مقدس هایی بوده اند که کاری به این کارها نداشته اند. فرمودند: این زیبایی و شادابی را برای زنان خودم انجام داده ام. بنابر این دوستی و محبت و مهر ورزیدن به خانم ها از سیره های پیامبران و امامان است. اگر شما دوست نداری، شیعه امام باقر علیه السلام نیستی، یا فطرت شما دست خورده است.

مِنْ أَخْلَاقِ الْأَنْبِیَاءِ حُبُّ النِّسَاءِ ؛(2)

محبت به زنان از اخلاق پیامبران است.

القَواریرَ»؛(1) یعنی مواظب باشید آنها را نشکنید؟

قواریر در آیات قرآن هم آمده است. هنگامی که در سوره «هل اتی» از نعمت های بهشتی یاد می کند می فرماید:

قَواریرَ مِنْ فِضَّهٍ قَدَّ روها تَقْدیرا؛(2)

ظرف های بلورینی از نقره که

آنها را به اندازه مناسب آماده کرده اند. در این روایات می فرمایند: خانم ها همانند جام های بلورین، خیلی لطیف و ظریف و شکننده اند. جام های بلورین زود می شکند. آنها آهن و چدن و فولاد نیستند. شفاف و زلال و شکننده اند. یعنی چیزی به آنها نزنید، پرتاب نکنید. خیلی با ملاطفت با آنها رفتار کنید. تندی، خشونت، بی مهری، بی اعتنایی با طبیعت آنان سازگار نیست. بسیار حساس و لطیف اند. مواظب رفتار خود با آنان باشید.

خوش بو و معطر است. همه وجودش لطافت و زیبایی است. از گل غیر از لطافت و زیبایی نمی توانی بگویی. من گمان نمیکنم هیچ دینی به اندازه اسلام، و هیچ پیامبری به اندازه پیامبر اسلام، از زن دفاع کرده باشد. اگر خانم ها هستی خودشان را فدای پیغمبر و امامان کنند، کاری نکرده اند. شما زمان پیامبر را در نظر بیاورید، یا هر زمانی که خانم ها تحقیر شده اند و می شوند. همین الان هم خیلی تحقیر می شوند. هر کس که بخواهد از خود بزرگی نشان دهد، این طایفه را تحقیر کرده است. نمی دانند که نباید این مخلوق زیبای خدا را تحقیر کرد.

از زن تعبیر به گل شده است. گل را باید بویید، باید تماشا کرد، باید با ظرافت و لطافت با او رفتار کرد. گل حساس است. به گرما، به سرما، به باد و طوفان حساس است. همه این عوامل تأثیر منفی بر روی آن می گذارد. از این جهت گلخانه ها معمولا هوای معتدل و پاکی دارند. یعنی تندی ها، بی اعتنایی ها، قهرها و آزار و اذیت ها گل را زود پژمرده می کند و از بین می برد. باید با محبت با او برخورد کرد، باید با ملایمت و عطوفت با او رفتار کرد. احساسش را باید درک کرد. دختر شما، همسر شما، مادر شما و خواهر شما همه گل اند. نمی گوید همسر گل است، بلکه می گوید: زن گل است؛ یعنی خانم ها همه گل هستند:

الْمَرْأَةَ رَیْحَانَةٌ وَ لَیْسَتْ بِقَهْرَمَانَةٍ ؛ زن گل است و قهرمان نیست. قهرمان در زبان فارسی به پهلوان می گویند، ولی در زبان عربی به معنای کسی است که فرماندهی میکند؛ یعنی کارهای کلان و مهم و کمر شکن به

ص:59

دست اوست. از این رو کارهای مهم و کلان نباید در دست خانم ها باشد، خانم نمی تواند مرجع تقلید، قاضی، رئیس جمهور و پیغمبر و امام باشد.

حضرت زهرا علیها السلام قطعا از همه پیامبران، غیر از پیامبر بزرگ اسلام، بالاتر بوده و هست و حتی از همه امامان به جز امیرالمؤمنین علیه السلام به بالاتر است، ولی این منصب را به او نداده اند. ممکن است زن درجه و مقام پیدا کند و خیلی هم بالا برود، ولی منصب رسمی اجتماعی و کارهای کلیدی و مهم و کلان از دوش آنها برداشته شده است و بر دوش آقایان گذاشته شده است. چنان که قرآن کریم می فرماید: «الرِّجالُ قَوّاموُنَ عَلیَ النِّساءِ»؛ (1)

قیومت و سرپرستی و مدیریت کلان باید در دست آقایان باشد، خانم ها برای این کار ساخته نشده اند. خانم ها برای کارهای سخت ساخته نشده اند.

علی علیه السلام در بیانی زیبا به فرزندشان محمد حنفیه به همین امر توصیه می فرمایند:

یا بُنَیَّ... اِنِ اسْتَطَعْتَ اَنْ لا تُمَلِّکَ الْمَرْأَهَ مِنْ اَمْرِها ماجاوَزَ نَفْسَها فَافْعَلْ فَاِنَّهُ اَدْوَمُ لِجَمالِها وَ اَرْخی لِبالِها وَ اَحْسَنُ لِحالِها؛(2)

پسرم! .... و اگر بتوانی به زن بیش از حد خود تحمیل نکنی؛ این کار را بکن؛ زیرا با این کار زیبایی اش بادوام، خاطرش آسوده تر و حالش نیکوتر است.

ص:60

جماعت در مسجد می خواند.(1)

اگر در خانه نماز بخواند بهتر است.

فاطمه زهراعلیها السلام مسجد در کنار خانه اش بود، ولی در جماعت شرکت نمی کرد. روایتی ندیده ام که آن حضرت نمازش را در مسجد خوانده باشد. پیامبر خدا و امیر المؤمنین علیه السلام و نماز را به جماعت در مسجد میس خوانند، اما فاطمه زهرا و زینب علیها السلام، در مسجد و جماعت شرکت نمی کردند.

باز می فرمایند: در نماز هر چه صدای زن از مردهای نامحرم دورتر باشد، ثوابش بیشتر است.(2)

اگر زن از درون کار کند، به خدا نزدیک می شود. الآن در صدد بحث همسرداری نیستیم، می خواستیم بگوییم که زن قهرمان نیست و کارها و مدیریت های کلان از روی دوش او برداشته شده است.

اختلاف نکنید که زندگی خود را متلاشی و ناراحتی خود و دیگران را فراهم می کنید.

در ادامه می فرماید: «وَ أَحْسِنِ الصُّحْبَهَ لَهَا؛ با همسرت مصاحبت و همنشینی نیکو داشته باش.» معاشرت و برخورد و گفت و گوی شما با او به نحو احسن باشد. نتیجه همه اینها به خود شما و زندگی شما باز خواهد گشت: «لِیَصْفُوَ عَیْشُکَ؛ تا این که زندگی خوب و با صفایی داشته باشی.» اینها همه برای یک زندگی سالم، خوب، گرم، صمیمی و با محبت و صفاست

باشی. اگر بدی خانمت را ببینی، با او دعوایت می شود. اگر او هم بدی شما را ببیند، ناسازگاری را شروع می کند. بنابراین بیاییم زیبایی های همدیگر را ببینیم، نه زشتی ها را روی نکات مثبت همدیگر نظر داشته باشیم، نه نکات منفی.

حضرت عیسی علیه السلام با عده ای از حواریون از جایی رد می شدند. به یک الاغ مرده رسیدند که بدنش بو گرفته بود و وضع ناجوری داشت. یکی بینی خود را گرفت، یکی گفت: چقدر آلوده است، یکی گفت: چقدر زشت است. هر کس وصفی از زشتی الاغ مرده را بیان کرد. حضرت عیسی فرمود: چه دندان های سفید و خوبی دارد. از میان عیبهای فراوان آن دست روی خوبی ها و زیبایی هایش گذاشت.

منم که شهره شهرم به عشق ورزیدن منم که دیده نیالوده ام به بد دیدن

منشأ نزاع ها

یک زن و شوهر که مدت ها با هم دعوا داشتند، پیش حاج آقا دولابی آمدند. هر دو آدم های قدی بودند. تمام دعواها به خاطر قدگری است. اگر عناد و لجبازی را کنار گذاشتیم، همه کارها درست می شود. تمام دعواها برای نفس و به خاطر «من» است. اگر به دیوار هزارتا فحش بدهند، تو ناراحت نمی شوی؛ چون به «من» شما کاری ندارد. اما اگر بگویند بالای چشم شما ابروست، بر آشفته می شوید و می گویید: به من می گویی؟ اگر «من» را کنار بگذاری، همه دعواها می خوابد.

ص:66

فقط به خوبی ها نگاه کن

این زن و شوهر حاج آقا را خسته کرده بودند. کسی دیگر را هم قبول نداشتند. فرمودند: به این خانم گفتم که این شوهر شما که این همه از او بدی می گویی، هیچ خوبی ندارد؟ گفت: فلان کارش خیلی خوب است. به آقاگفتم: این همه از خانمت بدی گفتی، هیچ خوبی ندارد؟ گفت: چرا، فلان خصلتش خوب است. گفتم: بیایید این صدتا عیبی که شما می گویید، نادیده بگیرید. من می خواهم از امروز عقدتان را بخوانم و این دو صفت خوب را به همدیگر جوش بدهم. یعنی شما به این صفت خوب زن نگاه کن و این خانم هم به این صفت خوب شما نگاه کند. بیایید با همدیگر آشتی کنید و بروید زندگی تان را بکنید. از این راه وارد شدند و آشتی دادند.

مثل زنبور عسل

در روایات آمده است که مثل زنبور عسل باشید که روی گل و گیاه می نشیند. مثل مگس و پشه نباشید که روی کثافات می نشینند. در باغ این همه گل و گیاه است، مستقیم می رود روی کثافات می نشیند. آدم نباید مثل مگس و پشه باشد. بدن ما همه جایش سالم است. مگس صاف می آید روی این چرک می نشیند. اگر کسی مثل مگس باشد، اهل جهنم است. الآن هم در جهنم است. بعد از این هم در جهنم است. کسانی که منفی باف و منفی گرا هستند، همیشه عیب می بینند و عیب می تراشند. این ها جهنمی اند.

پیامبر فرمودند:

ص:67

اِنَّ اللّهَ عَزَّوَجَلَّ لَمْ یَبْعَثْنی مُعَنِّتاً وَ لا مَتَعَنِّتاً وَ لکِنْ بَعَثَنی مُعَلِّماً مُیَسِّراً؛(1)

خداوند عز و جل مرانفرستاد، که اشکال گیر و یااشکال تراش باشم، بلکه مرا معلم آسان گیر فرستاد.

در این روایت مطالب بسیار ارزنده و زیبایی است. اگر می خواهید در زندگی، در خانه، یا بیرون خانه، خوشی و صفا باشد، عیب های همدیگر را نبینید. خوبی ها و زیبایی های همدیگر را ببینید. همسرت را داده خدا ببین. خانم هم شوهرش را داده خدا بداند. چیزی که خدا داده است، قشنگ است. خوب نگاه کن، چشمانت را بمال.

عیب دیگران را به خود نسبت دهیم

حاج آقا می فرمودند: اگر هم عیبی دیدی به خودت نسبت بده. زن و شوهر عیب را به خودشان نسبت بدهند. به یکدیگر نسبت ندهند. بگو من اشتباه کردم. من تحملش نکردم. مثال قشنگی می زدند و می فرمودند: شما اگر جلوی آیینه رفتید و دیدید که صورت شما را سیاه نشان می دهد، هر چقدر به آیینه دست بکشید، سیاهی پاک نمی شود. باید صورت خود را دست بکشید تا در آیینه پاک نشان بدهد.یعنی اگر با بد اخلاق رو به رو شوی،بداخلاق را کتک نزن، خودت را درست کن. حلم و صبر خودت را اصلاح کن. خودت را پاک کن؛بگو من مقصرم،من نتوانستم تحملش کنم.عیب هارابه خودت نسبت بده.ماهمه اش دستمال دست گرفته ایم و طرف

ص:68

مقابل را پاک می کنیم. بیاییم خودمان را پاک کنیم. «عَلَیْکُمْ أَنْفُسَکُمْ؛(1) بر شما باد به خودتان.» در روایت هم آمده است:

خَیْرُ النّاسِ لِلنّاسِ خَیْرُهُم لِنَفْسِهِ؛(2) بهترین مردم برای مردم کسی

است که برای خودش بهترین باشد. زن و شوهر اولأ عیب نبینند. اگر هم دیدند، عیب را از خودشان ببینند و به خودشان نسبت بدهند. اصلا عیب دیدن کار خوبی نیست. به قول ملا عبدالله: محروم دیدن محرومیت می آورد. یکی از اساتید ما به خدا رحمتش کند - بارها دست خودش را می بوسید. می فرمود: دست من نیست. واقعا هم همین طور است. اگر کسی آن دید را پیدا کند، با دستش هم عشق بازی می کند. می گفت: قوه و ظاهر و باطن من از خداست. خیلی از مواقع حاج آقا به افرادی که می خواستند دستشان را ببوسند، می فرمود: برو دست خودت را ببوس. خودت را درست نگاه کن. خودت را ببوس. خودت را بغل بگیر. با خودت عشق کن. خودت جز او چیز دیگری نیست. احد یعنی یکی است و دو تا نیست. یکی بیشتر نیست. اگر کسی این دید را پیدا کرد، دست خودش را ببوسد و با خودش عشق بازی کند. عیب نبیند. اگر دید، خودش را درست کند، طرف مقابل را کیسه نکشد. روی در روی خود آر ای عشق کیش

نیست ای مفتون تو را جز خویش خویش

ص:69

نمی آورد. اگر ما حرف بزنیم، اصلا گوشش به حرف ما نیست. سرش روی کتاب و قرآن است. این قرآن بر سرت بخورد. این خانم را آدم حساب کن. این امانت خداست. ببین چه مشکلی دارد؛ بی اعتنایی نکنیم.

یک پیرزن، پیغمبر خدا را که اول شخصیت عالم است، در کوچه می گرفت و با او گفت و گو می کرد. خیلی ها از این منظره مسلمان شدند. می گفتند: اگر این سلطان بود، جواب این پیرزن را نمی داد. اما این پیرزن نیم ساعت دارد حرف می زند و پیغمبر هم گوش می دهد و با ملایمت جوابش را می دهد. آن وقت ما همسرمان را نمی توانیم تحمل کنیم. او را آدم حساب نمی کنیم. بندگی خدا به سر و صدا نیست. فکر می کنیم عبادت کرده ایم، زیارت رفته ایم. بعضی خانم ها می گویند: اصلا نمی خواهیم مشکل ما را حل کند، فقط حرف ما را گوش بدهد، ما سبک می شویم.

هُوَ الْحُبُّ وَ الْحُبُّ هُوَ الدّینُ»؛(1) هر چه این رشته را محکم تر و استوارتر کند، عملی است ستوده و موجب استحکام بنیاد هر خانواده می شود.

در اینجا به برخی از عوامل زیاد شدن محبت در خانواده می پردازیم:

نخواهد رفت.

یعنی مرتب به خانمت بگو دوستت دارم و هر روز آن را تکرار کن. هیچ عیبی ندارد. خانم ها با شنیدن جمله «دوستت دارم» آرام می گیرند. در صدا کردن همسر نیز باید از کلمات محبت آمیز استفاده کرد، کلماتی که حاکی از محبت به همسر است. مثلا اسم همسرتان را می توانید با پسوند «جان» بیاورید: فاطمه جان، زهرا جان... یا از لفظ عزیزم استفاده کنید. در صدا زدن پیام محبت باشد.

بعضی از صدا زدن ها در جامعه ما واقعا به دور از فرهنگ و اخلاق اسلامی است. برخی از آقایان برای صدا زدن همسرشان از لفظ «های» یا «هو» استفاده می کنند و این به دور از آداب اسلامی است. بعضی از آقایان از . آوردن اسم همسرشان در جلو دیگران ابا دارند و با تکلفاتی همسرشان را صدا می کنند.

کسی می گفت: به منزل آقای محترمی رفتم. آدم متدینی هم بود. دیدم شروع به مشت زدن به دیوار کرد. گفتیم: این چه کاری است؟ گفتند: دارد خانمش را صدا می زند. روی این که اسم خانمش را دیگران بشنوند و بدانند چیست، حساسیت داشت. مگر ما اسم مادر و همسر امامان را نمی دانیم؟ مگر آنها همسرانشان را به اسم صدا نمی کردند؟ مگر اسم فاطمه و زینب علیها السلام سر زبان های دیگران نبوده است؟ مگر آنان جلوی مردم نمی گفتند: یا فاطمه، یا زینب. امام حسین علیه السلام نمی گفت من غیرتی هستم و اسم خواهرم را جلوی مردم نمی برم. این یک فرهنگ غلط است. اگر مثلا شما بفهمید که اسم خانم بنده فاطمه است چه می شود؟

ص:73

شما ببینید طرف مقابل چه چیز دوست دارد. آیا دوست دارد اسمش را بگویید یا فامیلی او را؟ همان را بگویید. ببینید روی چه کلماتی حساس است و ناراحت می شود، آنها را نگویید. بردن نام افراد با لحنی محبت آمیز، آثار بسیار خوبی دارد.

٣. هدیه و سوغات

از دیگر عواملی که محبت را زیاد می کند، هدیه و سوغات است. هدیه را فقط موکول به مسافرت نکنید. هر چند وقت یک بار شایسته است انسان هدیه ای برای همسرش بیاورد. البته در روایت آمده است. انسان در هر شب جمعه یک تحفه و هدیه به خانه ببرد تا اهل خانه به آمدن شب جمعه خوشحال شوند. این بسیار در الفت و استحکام زندگی مؤثر است.

یکی از آقایان می گفت: من در خانه با خانمم بگو و مگو پیدا کردم و با ناراحتی و حالت قهر از خانه بیرون آمدم و برای نماز به حسینیه مرحوم آیت الله بهاء الدینی رفتم. خانم ما هم علویه بود. آیت الله بهاء الدینی قبل از نماز می آمدند و در حسینیه می نشستند. وقتی وارد شدم و نشستم، بدون این که چیزی بگویم، ایشان یک نگاهی به من کردند و فرمودند: با دعوا کار درست نمی شود. این چه کاری است کردی؟ چرا درگیر می شوی و عیش و خوشی خودت را به هم می زنی؟ وقتی عبادت می کنی، یا درس می خوانی، می آید و راه تو را می بندد. اگر با کسی درگیر شدی، هر کجا می روی راه بسته است. باید بروی آن دل را صاف کنی. شاید همه شما تجربه کرده باشید. وقتی که صفا هست راه باز می شود.

ص:74

فرمودند: مگر با دعوا کار درست می شود؟ بعد از نماز دسته گلی، لباسی برای خانمت بگیر و آب روی آتش ها بریز، تمام می شود. می گفت: ما با این سخنان آقا، یکه خوردیم که آقا از کجا می داند ما در خانه دعوا کردیم. صورت اعمال انسان در وجود خود اوست. کسی که چشم دلش باز است، می بیند و می داند که چه کرده ای، از وجودت می فهمد.

وَکُلَّ إِنْسَانٍ أَلْزَمْنَاهُ طَائِرَهُ فِی عُنُقِهِ؛(1)

هر انسانی، اعمالش را برگردنش آویخته ایم.

خلاصه هدیه و سوغات یکی از راه های افزایش محبت و ایجاد الفت است.

نگذرند، مدیون آنها هستیم. بنده توصیه میکنم گاهی خانم ها به مسافرت بروند، آقایان هم اجازه مسافرت بدهند؛ سفر زیارتی یا دیدار با فامیل. و این آقا هم در خانه بماند. آن وقت قدر زحمات خانم دستش می آید؛ هم در انجام نظافت و نظم خانه، هم در تهیه غذا و هم در بچه داری. هر چیز در نبودش معلوم می شود. اگر خانم در خانه نباشد، اصلا خانه بی نور و بی فروغ است. ما در خانه و همسر خانه، چراغ خانه است. هم چراغ خانه است و هم چراغ دل شما. وجودش به شما آرامش می دهد. همین طور اگر چند روزی آقا به مسافرت برود، خانم احساس دلتنگی می کند. از خواب و خوراک می افتد. احساس می کند که مرد تکیه گاه زندگی و باعث اطمینان و آرامش است.

خلاصه آن که تشکر خستگی را بر طرف می کند و به انسان آرامش می بخشد. همین که می داند قدردان زحمات او هستند، به او آرامش می دهد و خستگی را از تنش بیرون می کند. وقتی می بینی خانم زحمت می کشد، بگو دستت درد نکند. سیره اولیای ما این چنین بوده است که اگر کسی کمترین خدمتی به آنان می کرد، از او تشکر می کردند. خداوند به پیامبرش می فرماید: وقتی زکات می دهند و تو برایشان دعا می کنی، این دعا موجب آرامش آنان است:

«إِنَّ صَلَاتَکَ سَکَنٌ لَهُمْ»(1)

این در حقیقت یک قدردانی است.

ص:76

تعریف می کرد که من یک مادر بزرگی داشتم. - خدا رحمتش کند! - به من می گفت: هیچ وقت با شوهرت قهر نکن. گفت: همین موجب شده است که زندگی خوبی داشته باشیم. هر وقت هم چیزی بین ما پیش می آید، سریع می روم آشتی می کنم و همۀ آتش ها می خوابد. تا زمانی که زن و شوهر با هم توافق داشته باشند و بین آنها اختلاف نباشد، لطف خداوند بالای سر آنان است. این شرط اساسی در زندگی است.

است : «لَا تُبْطِلُوا صَدَقَاتِکُمْ بِالْمَنِّ وَالْأَذَی »(1)

خیلی باید مواظب بود که زن و شوهر محبت هایشان را ضایع نکنند. می فرمود: خدا هم کمکم کرد، بیست و هفت سال در خانه همه کار برایش انجام می دادم. اینها از هزاران عبادت و نماز شب بالاتر است.

مرحوم شیخ عبدالکریم حائری که شخصیت هایی همچون مرحوم امام، آیت الله بهاء الدینی، آیت الله گلپایگانی، آیت الله خوانساری، آیت الله اراکی و بزرگان بسیاری از شاگردان ایشان بودند، خانمشان مریض شده بود و مشکلات بسیاری داشتند. گفته بودند: به خاطر خدا صبر کردم و زندگی ام را بر هم نزدم و خداوند عنایات عجیبی به من کرد.

پدر ایشان هم داستان عجیب و زیبایی دارد. پدرشان رعیت و کشاورز بود. در اطراف یزد زندگی می کرد. بعد از چند سال مشخص می شود که بچه دار نمی شود. مشکل هم از طرف خانم ایشان بود. می رود تا با یک خانمی که شوهرش مرده بود و چند تا فرزند هم داشت ازدواج موقت کند که از ایشان بچه دار شود. وقتی می رود صیغه موقت را بخواند، می بیند که بچه های این زن ابراز ناراحتی می کنند. این آقا خیلی ناراحت می شود. می گوید: خدایا، من به خاطر خواهش خودم آمدم، این بچه های یتیم را اذیتشان می کنم که از این خانم بچه دار شوم. این بچه ها که عقلشان نمی رسد. می گوید: خدایا، من اصلا اولاد نمی خواهم. هر چه تو بخواهی می خواهم. و حق این خانم را ادا می کند و به بچه های یتیم محبت می کند.

ص:79

رزقشان را هم می دهد و بر می گردد. بعد از مدتی خداوند از خانم خودش به او فرزندی می دهد که اسم او را عبدالکریم می گذارد. عبدالکریمی که حوزه علمیه قم را تأسیس می کند. وقتی انسان برای خدا از خواست خودش بگذرد، خدا به او چه می دهد

خانواده یک فضیلت به شمار می رود. امام سجاد علیه السلام فرمودند:

إِنَّ أَرْضَاکُمْ عِنْدَ اللَّهِ أَسْبَغُکُمْ عَلَی عِیَالِهِ؛(1)

پسندیدہ ترین شما نزد خداوند کسی است که بیش از همه در رفاه خانواده خود کوشا باشد.

از جانب پروردگارم نیست: هر مردی که در خانه به همسرش کمک کند، خداوند به اندازه هر مویی که در بدن اوست، پاداش عبادت یک سال را به او می دهد که روزهایش را روزه بوده و شب هایش را به عبادت به سر برده است.

این کمک ها تعین مرد را می شکند. در روایت آمده است: کسی در خانه کار نمی کند، جز این که صدیق باشد، یا شهید، یا مردی که خداوند خیر دنیا و آخرت را برای او خواسته است.

یَا عَلِیُّ لَا یَخْدُمُ الْعِیَالَ إِلَّا صَدِّیقٌ أَوْ شَهِیدٌ أَوْ رَجُلٌ یُرِیدُ اللَّهُ بِهِ خَیْرَ الدُّنْیَا وَ الْآخِرَةِ(1)

باز فرمودند:

مَنْ کانَ فِی خِدْمَهِ العِیالِ وَ لَمْ یَأْنَفْ کَتَبَ اللّهُ اسْمَهُ فی دیوانِ الشُّهداءِ وَ کَتَبَ لَهُ بِکُلِّ یَوْمِ وَ لَیْلَهٍ ثَوابَ اَلْفِ شَهیدٍ و کَتَبَ لَهُ لِکُلِّ قَدَمٍ ثَوابٍ حَجَّهٍ و عُمْرَهٍ وَ اَعْطاهُ اللّهُ بِکُلِّ عِرْقٍ فی جَسَدِهِ مَدینَهً فِی الْجَنَّهِ؛(2)

کسی که در خدمت خانواده اش باشد و به بینی اش برنخورد؛ (خودش را دست کم بگیرد)، خداوند نام او را در دیوان شهدا می نویسد و در برابر هر روز و شب ثواب هزار شهید به او می دهد. و در برابر هر قدمی که در راه خدمت برای خانواده اش بر می دارد، ثواب یک حج و یک عمره به او عطا می شود. و به هر رگی که در بدن دارد، خداوند یک شهر در بهشت به او عطا می کند.

ص:82

مستحبات را خودت می دانی، من هیچ وقت به شما فشار نمی آورم که مثلا بلند شو نماز مستحب بخوان. بنابراین مستحبات را خواستی انجام بده و نخواستی انجام نده. دوم این که کارهای داخلی خانه هم به شما مربوط است، من دخالت نمی کنم. چون زن مدیر و بزرگ خانه است. این که این چیز را اینجا بگذارم یا جای دیگر، مربوط به خانم خانه است. اصلا شأن مرد اجل است که در این امور دخالت کند و درگیر این مسائل شود.

یک نفر می گفت: به دادگاه خانواده رفته بودم. یک خانم و آقا با سه چهار تا بچه آمده بودند از هم طلاق بگیرند. گفتم: برای چه؟ گفت: سر لجبازی. این آقا بدون اجازه خانم گلدان را آورده است تا در اتاق بگذارد، از دستش افتاده و شکسته و فرش هم کثیف شده است. به او گفته است: چه کسی به تو گفت این کار را بکنی؟ گفته است: می خواستم انجام دهم، به شما چه! و با هم جنگ و دعوا کردند و کار به طلاق و طلاق کشی رسیده است. الآن جهنم است، بعد هم جهنم است. اگر بهشت نقد می خواهید، یگانگی و تفاهم و توافق داشته باشید و اگر جهنم نقد می خواهید، دعوا، اختلاف و درگیری.

ص:84

جُلُوس الْمَرْءِ عِنْدَ عِیالِهِ اَحَبُّ اِلَی اللّه ِ تَعالی مِنِ اعْتِکافٍ فِی مَسْجِدِی هذا؛ نشستن مرد در کنار خانواده اش، در نزد خدای تعالی از اعتکاف در مسجد من محبوب تر است. پیامبر اکرم صلی الله علیه و آله وسلم

صلوات، صلوات های مختلفی نقل شده است که در بسیاری از آنها سلام نیز هست: «اَلّلهُمَّ صَلِّ وَ سَلِّمْ وَزِدْ وَ بارِکْ.....»

علاوه بر آن انسان می تواند هر روز به پیامبر خدا سلام بدهد:

« السَّلَامُ عَلَیْکَ یَا رَسُولَ اللَّهِ!» امیرالمؤمنین علیه السلام فرمودند:

وَ حُبُّ رَسُولِ اللَّهِ صلی الله علیه و آله وسلم أَفْضَلُ مِنْ مُهَجِ الْأَنْفُسِ؛(1)

محبت پیغمبرصلی الله علیه و آله وسلم خدا از جهاد و شهادت در راه خدا بهتر است.

صَدَّقَتْنِی إِذْ کَذَّبْتُمْ وَ آمَنَتْ بِی إِذْ کَفَرْتُمْ:(1)

زمانی که شما مرا تکذیب می کردید، او مرا تصدیق نمود و زمانی که به من کفر می ورزیداو به من ایمان آورد.

پیامبر خدا دوستان خدیجه را احترام می کرد و گاهی برای آنان هدیه می فرستاد. زمانی پیرزنی به محضر پیامبر خدا رسید. پیامبر به او بسیار احترام و محبت کرد. پس از آن که رفت، عایشه پرسید: او که بود. حضرت فرمودند: او در زمان خدیجه نزد ما می آمد و از دوستان خدیجه بود.(2)

مهر دختر

احترام و مهر و عطوفت پیامبر به دخترشان فاطمه زهراغا در عالم بی نظیر بود. عایشه چنین نقل می کند:

وَ کانَتْ اِذا دَخَلَتْ عَلَی النَّبی رَحَّبَ بِها وَ قامَ اِلَیْها فَاَخَذَ بِیَدِها وَ قَبَّلَ یَدَها وَ اَجْلَسَها فی مَجْلِسِهِ؛(3)

هر زمان که فاطمه علی به حضور پیامبر خدا می رسید، پیامبر به او خوش آمد می گفت و با اشتیاق به سوی او می شتافت. پس دست او را می گرفت و می بوسید و او را در

کنار خود می نشاند. همچنین از امام باقر و امام صادق علی چنین روایت شده است:

أَنَّهُ کَانَ النَّبِیُّ ص لَا یَنَامُ حَتَّی یُقَبِّلَ عُرْضَ وَجْهِ فَاطِمَةَ یَضَعُ وَجْهَهُ بَیْنَ ثَدْیَیْ فَاطِمَةَ وَ یَدْعُو لَهَا

ص:88

وَجْهِ فَاطِمَةَ یَضَعُ وَجْهَهُ بَیْنَ ثَدْیَیْ فَاطِمَةَ وَ یَدْعُو لَهَا؛(1)

سیرة پیامبر چنین بود که نمی خوابید تا این که گونه فاطمه را می بوسید،

صورتش را روی سینه فاطمه می گذارد و برای او دعا میکرد.

بهشت قرب احمد سینه توست ضمیر خلق در آیینه توست

تمام آفرینش پای بستت پیمبر خم شد و بوسید دستت

کسی را همانند حضرت خدیجه کبری علیها السلام سراغ نداریم که جان و مال و آبروی خود را فدای پیامبر خدا صلی الله علیه و آله وسلم کرده باشد. همه هستی خودش را نثار پیامبر خداکرد. هنگامی که زمان ارتحال آن بزرگ بانو فرا رسید، پیامبر خدا بر بالینش نشستند. خدیجه چند وصیت داشت. اولین وصیتش این بود:

فَإِنِّی قاصِرَةُ فِی حَقِّکَ فَأَعْفِنِی یَا ابْنَ رَسُولِ اللَّه؛(1) ای رسول خدامراحلال کنید که در حق شما کوتاهی کردم!

این سخن خانمی است که همه چیز خود را فدای پیامبر اکرم کرده است. کسی که هر چه در عظمت او بگوییم کم گفته ایم. با این همه فداکاری باز می گوید: مرا عفو کن. این به خاطر این است که حق پیغمبر عظیم است. حق شوهر عظیم است.

حضرت زهراعلیها السلام از امیرالمؤمنین علیه السلام حلالیت می طلبیدند. و این حلالیت طلبیدن سیره آنان بوده است.

در مقابل خداوند هم باید دست پایین را بگیریم و بگوییم: خدایا، من مقصرم، فقیرم، مسکینم! هر چه دست پایین بگیریم، ما را بالا می برند. انسان اگر بخواهد در مقابل خدا و اولیای خدا شاخ و شانه بکشد و بگوید حق با من است، من کوتاهی نکرده ام، من خیلی خدمت کرده ام، مچ او را می گیرند. او را به پای حساب می آورند و آن قدر اشکال در وجودش پیدا می شود که بگذارد و فرار کند.

نیفتاده، بلکه از ریشت افتاده است. گفت: از ریش من! گفت: بله. دست برد به ریشش، دید پر از فضله است. یعنی آن ولی خدا تصرف کرد.

این مثال را می زد که اولا بدبین و عیب تراش نباشید. به دنبال فضله و نجاست پیدا کردن نباشید. برخی افراد همیشه به دنبال فضله پیدا کردن هستند. با فضله حشر و نشر دارند. ولی برخی دیگر به دنبال زیبایی هستند. همیشه خیر و زیبایی می بینند. گفت: نه خانه فضله دارد، نه سقف، بلکه فضله در ریش و چشم خود توست.

آب می کشیدند. از لوله کشی و شیر آب خبری نبود. خانم شیخ محمد طاها از دست آقا ناراحت شده بود و دلو و ریسمان را مخفی کرده بود.

شیخ محمد طاها سحر برای نماز شب بلند می شود. همیشه آفتابه پر از آب برای او آماده بود، ولی آن شب می بیند نه از آفتابه آب خبری است و نه از دلو و ریسمان. اطراف را می گردد و دلو و ریسمان را پیدا می کند. دلو را در چاه می اندازد. می بیند خیلی مشکل است؛ پیر مرد است، توان ندارد از چاه آب بکشد. به سختی دلو آب را از چاه بالا می کشد، اما از دستش می افتد. زار زار شروع به گریه می کند. خانم دلش به حال او می سوزد. می گوید: چرا گریه می کنی؟ این که گریه ندارد. من برایت آب میکشم. می گوید: من برای آب گریه نمیکنم. گریه من برای این است که تو چهل سال است برای من آب میکشی و من قدر تو را نمی دانستم و اصلا توجه به این کارت نداشتم.

به زحمت هایی که گاهی دیگران برای ما می کشند توجه نداریم. شما یک هفته بچه داری کن، یک هفته غذا درست کن، یک هفته خانه داری کن تا قدر زحمات همسرت را بدانی. شیخ محمد طاها می گفت: من بعد از چهل سال فهمیدم که آب کشیدن تو چقدر مهم بوده است.

اگر مسأله طلبکاری و بدهکاری پیش کشیده شود، انسان خیلی بدهکار می شود. انسان باید زحمت های دیگران، به خصوص همسر خودش را قدر بداند و از او تشکر کند و حلالیت بطلبد؛ هم زن از شوهر و هم شوهر از همسرش. از همدیگر حلالیت بطلبند و از یکدیگر راضی باشند.

ص:93

الرَّجُلُ راعٍ عَلی أَهْلِ بَیْتِهِ وَ هُوَ مَسْئُولٌ عَنهم، فالمَرأَهُ راعِیَهٌ عَلی أَهْلِ بَیْتِ بَعْلها وَ وَلَدِهِ وَ هِیَ مَسْئُولَهٌ عَنْهُمْ؛(1)

مرد سرپرست خانواده خود است و در برابر آنان مسئول است. و زن سرپرست اهل

بیت شوهر و فرزندان خویش است و در برابر آنان مسئول است.| یعنی در خانه مدیریت را به خانم بدهید. این که چه بخوریم، چه بپوشیم و چگونه خانه را مرتب کنیم، به عهده زن است. مرد هر چه در کارهای خانه دخالت نکند، ارج و منزلتش بیشتر است. سلیقه های آراستن خانه را به خانم ها بسپارید. خانم ها اختیار دار خانه هستند. وضع خانه را آنها باید مرتب کنند. اما مدیریت کلان و سرپرستی خانواده به عهده مرد است. خانم سرپرست خانه است و مرد سرپرست کل خانواده.

مودت و رحمت و سکونت و آرامش قرار داده است؛ یعنی باید در دلت باشد. او را به سینه خود بچسبان. همیشه با محبت و مودت با یکدیگر برخورد کنید. هم دوست داشته باشید و هم اظهار دوستی کنید. ولی پدر و مادر را می گوید:

وَاخْفِضْ لَهُمَا جَنَاحَ الذُّلِّ مِنَ الرَّحْمَةِ ؛(1)

بال تواضع و رحمت خودرا برای آنان بگستران.

یعنی خودت را در برابر آنها پایین بیاور. آنها روی سرت جای دارند. دست و پایشان را ببوس. پای مادر را باید روی سرت بکشی. حاج آقا دولابی سفارش می کردند که این قدر پای مادرت را ببوس تا گریه بیفتد. وقتی گریه افتاد، در بهشت باز می شود و رحمت خدا شما را می گیرد؛ چون بهشت زیر پای مادران است..

برای پدر و مادر سنگ تمام بگذارید؛ چون پدر و مادر بهشت و جهنم شما هستند. همسر هم عضو شما و جزء شماست و در سینه شما قرار دارد. خوشی و ناخوشی شما در او اثر دارد. همراه و شریک زندگی شماست. موفقیت هر مردی در گرو همراهی و همگامی همسر اوست. اگر انسان اهل عبادت و سلوک است، یا اهل درس و تحصیل علم است، چنانچه همسرش با او همدل و همراه باشد، به راحتی به مقصد می رسد. اما ناسازگاری در زندگی و همراهی نکردن همسر مانع راه می شود. در روایات بسیاری سفارش شده است که خانم ها با غم و شادی شوهرانشان بسازند و با آنها همراه و سازگار باشند.

ص:96

فاطمه علیها السلام محشور می شوند.» در عالم بشارتی بالاتر از این برای یک خانم وجود ندارد که با حضرت زهراعلیها السلام محشور می شود.

اما عواملی که موجب می شود خانم ها از عذاب برزخ و فشار قبر رهایی یابند و با فاطمه زهراعلیها السلام محشور شوند، عبارت اند از :

إِنِّی لَأَسْتَحْیِی مِنْ إِلَهِی أَنْ تُکَلِّفَ نَفْسَکَ مَا لَا تَقْدِرُعَلَیهِ؛(1)

من از خدای خودم حیا می کنم که شما به چیزی تکلیف شوی که قدرت انجام آن را نداری.

حاضر شدیم گرسنگی را تحمل کنیم و با فشار اقتصادی بسازیم و شما را به زحمت و مشکل نیندازیم.

نشاط و خوشی و لذت زندگی در گرو محبت و یگانگی است. در گرو دوست داشتن و فداکاری است. در ارتباط با خداست. و گرنه اگر همه دنیا را به یک زن و شوهر بدهند، ولی همدیگر را دوست نداشته باشند و با هم یگانه نباشند، این ناخوشی است. کسی که از عالم محبت سر در بیاورد، همه مشکلات برایش آسان، بلکه لذت بخش است.

یکی از رفقای اهل علم می گفت: اوایل زندگی مان خیلی دچار بحران اقتصادی بودیم. بعضی از شب ها نان برای خوردن نداشتیم، ولی چون همدیگر را دوست داشتیم، خوش و راحت و سرحال بودیم. ولی الآن افرادی را می بینیم که پول و خانه و ماشین و همه اسباب رفاه و عیش و نوش برایشان فراهم است، ولی خوشی ندارند. این چیزها خوشی نمی آورد، بلکه خوشی در گرو محبت و یگانگی است.

می شوند، زنانی هستند که با بد اخلاقی شوهرانشان بسازند. همان طور که ممکن است آقایان مبتلا به خانم بد اخلاق باشند، خانم ها هم ممکن دچار شوهر بد اخلاق و غرغرو و تند مزاج باشند. این چنین خانمی اگر در برابر بداخلاقی شوهرش صبر کند و بسازد، خداوند عذاب قبر را از او بر می دارد و با حضرت زهراغا محشورش می کند. «امْرَأَهٌ صَبَرَتْ عَلَی سُوءِ خُلُقِ زَوْجِهَا» در روایت دیگر آمده است:

مَنْ صَبَرَتْ عَلی سُوءِ خُلُقِ زَوْجِها أَعْطاها مِثْلَ ثَوابِ آسِیَهَ بِنْتِ مُزاحِمٍ؛(1)

زنی که در برابر بد اخلاقی همسرش صبر کند، خداوند

پاداشی همانند پاداش آسیه بنت مزاحم به او عطا میکند. حضرت آسیه چه درجه و مقامی پیدا کرد؟ او زن طاغوت بود. اگر بخواهیم خیلی واضح بگوییم، زن شخصیتی همانند صدام بود. ولی یکی از بهترین زنان عالم است. چهار زن بهترین زنان عالم اند که یکی از آنها حضرت آسیه است. ایشان در اعلا درجه بهشت همسر پیامبر ما می شود.(2)

شوهری مثل فرعون داشت که می گفت: « أَنَا رَبُّکُمُ الْأَعْلی؛ من خدای برتر شما هستم.» همسر کسی که ادعای خدایی داشته است. کسی که غذای فرعون را خورده است، در خانه فرعون زندگی کرده است، هم نفس با

ص:100

فرعون بوده است. اصلا دیدن فرعون کفاره دارد. واقعا خیلی ظلمانی و تاریک بوده است. این بدان معناست که در بدترین شرایط می توان بهترین زنان بود. او نگفت که من اسیر دست شوهر هستم، موقعیتم استثنایی است، آزادی ندارم.

حضرت آسیه برای همه زنان حجت است. خداوند آسیه را می آورد و او می گوید: شوهر من بد اخلاق بود، بی رحم بود، ظالم بود. حضرت آسیه هم یک خانم بود، ولی ببیند چه کرده است که در جوار پیامبر خداست! اگر کسی بر بد اخلاقی شوهرش به خاطر خدا صبر کند و او را تحمل نماید، خداوند اجر آسیه بنت مزاحم را به او مرحمت میکند؛ یعنی همجوار پیامبر خدا در اعلی درجه بهشت است و با حضرت زهرا علیها السلام محشور می شود.

امْرَأَهٌ صَبَرَتْ عَلَی سُوءِ خُلُقِ زَوْجِهَا وَ امْرَأَهٌ وَهَبَتْ صَدَاقَهَا؛(1)

خداوند عذاب قبر را از سه گروه از زنان بر می دارد و آنان را با فاطمه علیها السلام محشور می سازد: زنی که با تنگدستی شوهرش بسازد، زنی که بر بد خلقی شوهرش صبر کند و زنی که مهریه اش را به شوهرش ببخشد.

بزرگ تر و عزیزتر و بلندمرتبه تر و مانع تر است از این که مورد ظلم قرار گیرد؛ و لکن خداوند ما را با خودش مخلوط و ممزوج کرده است. از

این رو ظلم به ما را ظلم به خود دانسته و ولایت ما را ولایت خود. | تعبیر «ځلطنا» تعبیر بسیار زیبایی است. حق تعالی ائمه بزرگوار ما را با خود یکی می داند؛ یعنی آن بزرگواران ذوب در حق شده اند. مستقلا از خود چیزی ندارند. هر چه هست ظهور حق تعالی است. لذا فرمودند:

مَنْ عَادَاکُمْ فَقَدْ عَادَی اللَّهَ وَ مَنْ أَحَبَّکُمْ فَقَدْ أَحَبَّ اللَّهَ وَ مَنْ أَبْغَضَکُمْ فَقَدْ أَبْغَضَ اللَّهَ وَ مَنِ اعْتَصَمَ بِکُمْ فَقَدِ اعْتَصَمَ بِاللَّهِ؛(1)

کسی که شما را دوست بدارد، البته خدا را دوست داشته است و کسی که با شما دشمنی ورزد، در حقیقت با خدا دشمنی کرده است و کسی که به شما پناه برد، به طور حتم به خدا پناه برده است.

به قولا مولانا :

دیده ای خواهم سبب سوراخ کن تا سبب را برکند از بیخ و بن

دیده ای خواهم که باشد شه شناس ناشناسد شاه را در هر لباس این همه آوازه ها از شه بود گر چه از حلقوم عبدالله بود

از پیامبر گرامی اسلام روایت شده است :

مَنْ ماتَ وَلَمْ یَعْرِفْ إِمامَ زَمانِهِ ماتَ مِیتَهً جاهِلِیَّهً؛(2)

کسی که بمیرد و امام زمان خویش را نشناسد، به مرگ جاهلیت از دنیا رفته

است.

ص:105

اگر از انسان کامل بریده و قطع شدیم و او را نشناختیم، مرگ جاهلیت نصیبمان خواهد شد. حیات مادی و معنوی ما در پرتو امامان ماست. هم فیض ظاهر و مادی ما از امام است. چنان که امام صادق علیه السلام فرمودند:

لَوْ لَا فِی الْأَرْضِ مِنَّا لَسَاخَتِ الْأَرْضُ بِأَهْلِهَا؛(1)

اگر در روی زمین کسی از ما نباشد، زمین اهل خود را فرو می برد.

و هم حیات معنوی ما از امام است. اگر سرچشمه حیات معنوی و هدایت را پیدا نکنیم و به آن متصل نشویم، گمراهیم. در دعای زمان غیبت چنین می خوانیم:

اَللّهُمَّ عَرِّفْنی نَفْسَکَ فَاِنَّکَ اِنْ لَمْ تُعَرِّفْنی نَفْسَکَ لَمْ اَعْرِفْ نَبِیَّکَ،

اَللّهُمَّ عَرِّفْنی رَسُولَکَ فَاِنَّکَ اِنْ لَمْ تُعَرِّفْنی رَسُولَکَ لَمْ اَعْرِفْ حُجَّتَکَ،

اَللّهُمَّ عَرِّفْنی حُجَّتَکَ فَاِنَّکَ اِنْ لَمْ تُعَرِّفْنی حُجَّتَکَ ضَلَلْتُ عَنْ دینی؛(2)

خدایا،خودت را به من بشناسان؛ که اگر خودت را به من نشناسانی، پیامبرت را نشناخته ام. خداوندا، رسولت را به من معرفی نما، که اگر رسولت را به من معرفی نکنی، حجت تو را نشناخته ام، خداوندا، حجت خود را به من بشناسان؛ که اگر حجت خود را به من نشناسانی، از دینم گمراه می شوم.

ص:106

اهانت به دوستان امام علیه السلام

امام صادق علیه السلام به گروهی فرمودند: چرا به ما اهانت می کنید، ما را سبک می شمارید! یک نفر به امام گفت: به خدا پناه می بریم از این که به شما اهانت کنیم و شما را سبک بشماریم! امام فرمود: تو یکی از همان ها هستی که به ما اهانت کردی! دست و پای خودش را جمع کرد و گفت: من به خدا پناه می برم که به شما اهانت کنم! کی اهانت کردم؟ فرمود: وقتی به سفر حج می رفتی، در بین راه یکی از دوستان ما پیاده بود، در راه مانده بود. التماس کرد که مرا سوار کن. چرا سوارش نکردی؟ تو به آن دوست ما استخفاف کردی. در حقیقت به من اهانت کردی.

«وَ مَنِ اسْتَخَفَّ بِمُؤْمِنٍ فَبِنا اسْتَخَفَّ وَضَیعَ حُرْمَةَ اللَّهِ عَزَّوجلَّ؛(1)

کسی که مؤمنی را سبک بشمارد، ما را سبک شمرده و حرمت خدا را

ضایع کرده است. یعنی فرقی نمی کند؛ اگر من به دست شما زدم، در حقیقت به شما زده ام؛ چون دست شما جزء شماست. دوستان و شیعیان اهل بیت علی در حقیقت جزء آنها هستند. اگر به جزء اهانت کردی، در حقیقت به کل اهانت کرده ای؟ بالاتر این که خداوند فرموده است :

مَنْ أَهَانَ لِی وَلِیّاً فَقَدْ بَارَزَنِی بِالْمُحَارَبَةِ وَ دَعانی اِلَیهِ؛(2)

کسی که به دوست من اهانت کند، اعلام جنگ با من کرده است و مرا به

ص:107

مبارزه دعوت کرده است. این تعبیر ، تعبیر بسیار تندی است. در حقیقت اهانت و آزار دوستان خدا در حکم جنگ با خداست. این بینش، انسان را از بسیای از خطاها باز می دارد.

هزار بار پیاده گر طواف کعبه کنی قبول حق نشود گر دلی بیازاری

محبت انسان را زمین نمی زند. اگر خانم محبتش بیشتر باشد، او غالب می شود و اگر آقا محبتش زیادتر باشد، او غالب است.

خیلی عجیب است! دو تا مؤمن وقتی با هم یگانه می شوند، آنقدر خداوند این عمل را دوست دارد که می فرماید: من هم به میان شما می آیم. خداوند میان این دو نفر است که با هم دست داده اند. خدا با کدام یک مصافحه می کند؟

فَصَافَحَ أَشَدَّهُمَا حُبّاً لِصَاحِبِهِ؛(1)

خداوند با آن دوستی مصافحه

می کنند که محبتش بیشتر است. این قاعده را درباره زن و شوهر هم اجرا کنید. اگر خانم محبتش بیشتر باشد، خدا و پیامبر و امام زمان با او هستند و اگر آقا محبتش بیشتر است، خوبان عالم هم همان طرف صف می بندند.

می شوم و اگر بردارم، تو ناراحت می شوی؛ پس هر هفت تا سیب مال من. این تقسیم های اهل دنیاست.

گاهی در معنویات هم این گونه است. مثلا شما سلام می کنی، نود و نه ثواب به شما می دهند و به طرفی که جواب داده است و جوابش هم واجب بوده است، یک ثواب می دهند، اگر نگوییم که آن یکی هم منشأش شما بودی و آن یکی هم مال شماست. بیاییم در معنویات هر هفت تا را به جیب بزنیم. برای سلام کردن که مستحب است، نود ونه ثواب می دهند، ولی برای جواب که واجب است، یک ثواب. در مصافحه هم آن که محبتش بیشتر است، نود و نه رحمت نصیبش می شود و کسی که محبتش کمتر است، یک رحمت شامل حالش می شود.

یک سنگ باشد.(1)

دست خالی نباشید. برای همسر، بچه ها، پدر و مادر و رفیق هدیه ای بیاورید. الحمدلله ایرانی ها به این سنت عمل می کنند و سنت خوبی است.

هستم. پرسیده بود: چرا به همراه کسی نیامده اید؟ گفته بود: آقا گفته اند باید مثل بقیه مردم زندگی کنید و هیچ امتیازی برای خود قائل نشوید. حتی برای زایمان به یک زایشگاه معمولی رفته بودند. روی این خیلی پافشاری دارند که زندگی آنها ساده و در حد معمول، حتی زیر حد معمول باشد.

در آن مصاحبه گفته بودند: آقا کارشان خیلی زیاد است؛ بحرانهای سیاسی، مشکلات دنیا، مسائل اقتصادی مردم و مشکلات مملکت. اما وقتی وارد خانه می شوند، حتی یک کلمه از این مشکلات را مطرح نمی کنند. خانه به جای خود، کار و فعالیت هم به جای خود.

وارد خانه که می شوید ناراحتی های بیرون را تخلیه کنید و با دل صاف و زلال، و با استغفار و محبت وارد خانه شوید.

روایت خیلی عجیبی است! اعتکاف در مسجد النبی چیزی است که همه آرزوی آن را دارند. همین در کنار خانواده نشستن و با آنان گفت و گو کردن، ارزشش بالاتر از اعتکاف در مسجد پیامبر است. مرحوم علامه فرموده بودند: من گاهی که می خواهم از منزل بیرون بروم، اول می روم ببینم خانم کاری ندارد. اگر کار داشت صرف نظر میکنم. متقابلا ایشان هم بسیار مراعات ما را می کند. گاهی برای من یک چای می آورد و با محبت جلوی من می گذارد و می گوید: حاج آقا خسته نباشی. می فرمودند: من خیلی مدیون خانمم هستم.

روایات آمده است: « اَلْحَجُّ عَرَفَهُ»؛(1) یعنی رکن و اساس حج عرفه است. این سرزمین این قدر با برکت است که اگر از کفار کسی در روز عرفه در این سرزمین حاضر شود، خدا به او نظر رحمت می کند. خداوند در این روز، نه تنها به شیعه، بلکه به اهل سنت هم نظر رحمت دارد. بالاتر از این، کسی که با اهل بیت علیهم السلام عداوت و دشمنی دارد، اگر در روز عرفه در این سرزمین از دنیا برود و عداوتش را ادامه ندهد، خداوند به او نظر رحمت و مغفرت دارد و او را می بخشد.

روایات عجیبی درباره عرفه داریم. هم سرزمین عرفات و هم روز عرفه. با این که روزه روز عرفه مستحب است، ولی میگویند: اگر روزه روز عرفه باعث ضعف و مانع از دعا خواندن شود، روزه را هم ترک کن. فرموده اند: به خصوص بعد از ظهر عرفه هر کاری داری تعطیل کن و به دعابپرداز.

امام سجاد علیه السلام دیدند که سائلی در روز عرفه گدایی می کند. فرمودند: وای به حال تو، در این روز از غیر خدا درخواست می کنی! با آن که امید می رود فضل خداوند در این روز شامل فرزندان در رحم مادر هم بشود و سعادتمند گردند.(2)

ص:117

داده بود. این هم رفته بود تنقلات خریده بود. خوب تنقلات تمام می شود. این دیگر بد هوا شده بود، فکر می کرد که هر مهمانی وظیفه اش را انجام نداد، باید تقاضا کند. مهمان هایی که از خانه بیرون می رفتند، این بچه به دور از چشم پدرش این ها را تیغ می زده و می گفته است: یک چیزی به من بده.

برای یک آدم آبرومند، عزیز و غیرتمند، خیلی سخت است که بچه او بیاید در خانه و یا مغازه و کوچه و بگوید این بابا به من خرجی و غذا و نان نمی دهد، شما بیا یک کاری برای ما انجام بده. برای پدر خیلی سنگین است! می گفت: دلم می خواست زمین دهان باز کند و مرا فرو برد. بچه من از مهمان گدایی کند! هر چند آنها میهمان هستند و از روی محبت چیزی به او بدهند. گفت: آن وقت بود که فهمیدم چرا خدا می فرماید: من همه را می آمرزم، ولی شرک را نمی آمرزم.

وَلَا تَدْعُ مِنْ دُونِ اللَّهِ مَا لَا یَنْفَعُکَ وَلَا یَضُرُّکَ فَإِنْ فَعَلْتَ فَإِنَّکَ إِذًا مِنَ الظَّالِمِینَ ؛

وجزخدا،چیزی را که نه سودی به تو می رساند و نه زیانی، مخوان! که اگر چنین کنی از ستمکاران خواهی بود.

چقدر روی این مطلب تأکید شده است. اگر این چنین کردی، تو خود ظالم هستی، شک نکن. غیر خدا را صدا نزن؛ چون غیر خدا نمی تواند نفع و ضرری به انسان برساند. سپس می فرماید:

وَإِنْ یَمْسَسْکَ اللَّهُ بِضُرٍّ فَلَا کَاشِفَ لَهُ إِلَّا هُوَ وَإِنْ یُرِدْکَ بِخَیْرٍ فَلَا رَادَّ لِفَضْلِهِ ی؛(1)

و اگر خداوند(برای امتحان یا کیفرگناه) زیانی به تو رساند، هیچ کس جز او آن را بر طرف نمی سازد، و اگر برای تو اراده خیری کند، هیچ کس مانع فضل او نخواهد شد. اگر خداوند بخواهد در رزقت را ببندد، غیر او چه کسی می تواند باز کند؟ اگر خدا نخواهد تو را شفا بدهد، چه کسی می تواند تو را شفا بدهد؟ اگر خدا بخواهد مصیبتی به تو برساند، چه کسی می تواند جلوی آن را بگیرد؟ اگر خدا بخواهد به تو خیر برساند، همه عالم هم جمع شوند نمی توانند مانع شوند. اگر بخواهد کسی را عزیز کند، همه عالم نمی توانند مانع شوند. او عزیز می شود. اگر بخواهد کسی را ذلیل کند، همه عالم هم جمع شوند نمی توانند مانع شوند. عزت و ذلت همه دست خداست. غیر

ص:120

خدا نمی تواند نفع و ضرری به انسان برساند. بنابراین غیر خدا را نخوان که اگر خواندی ظلم کرده ای؛ هم به خودت ظلم کرده ای، هم به خدا جفا کرده ای. ان شاء الله در روز عرفه همه کارهایمان را تعطیل کنیم و فقط از خدا چیز بخواهیم. البته انسان اگر برای دیگران هم دعا کند، در روایات آمده است که صد هزار مرتبه درباره خودش مستجاب می شود.(1)

بِالاَعمالِ؛(1) قصد خدای تعالی با دلها رساتر است از این که با اعمال

و جوارح خود را به زحمت بیندازد. بعضی با بدن دنبال کار خیر می روند و بعضی با دل. تفاوتش بسیار زیاد است. بعضی بدن را خرج می کنند و با بدن دور خانه خدا می گردند، ولی دلشان جای دیگری است. اما بعضی هر جا هستند، دلشان با خداست. بی دلی در همه احوال خدا با او بود او نمی دیدش و از دور خدایا میکرد

امام جوادعلیه السلام می فرمایند: کسی که با دل به سوی خدا برود، این خیلی رساتر است و در رسیدن، سرعتش از کسانی که بدن خودشان را به زحمت می اندازند، ولی دلشان متوجه نیست، بیشتر است. ان شاء الله، ما دلهامان آنجا باشد و با دل حاجی شویم. حاجی یعنی کسی که قاصد خداست. ان شاء الله، این دهه را قدر بدانیم

مرحوم شیخ عبدالکریم حامد از شاگردان شیخ رجبعلی خیاط بود. می فرمود: من گذرنامه گرفتم که به کربلا بروم. خیلی هم آرزوی کربلا داشتم. پدرم گفت: عبدالکریم، من راضی نیستم. گفتم: پدر جان، من گذرنامه را تکه تکه می کنم. من خشنودی امام حسین علیه السلام را می خواهم. من نوکر خودم نیستم، نوکر امام حسین علیه السلام؟ هستم.

بیشتر مردم به دنبال خواهش دلشان هستند. یعنی دل پرست اند، هوس پرست اند. ببین امام حسین علیه السلام چه می خواهد، نه این که دلم چه می خواهد. زن و بچه را در فشار قرار میدهی و میروی که خوش باشی؟! این چه خوشی است. اما یک انسان خلیق و فهیم می گوید: من خدمت به خانمم را از اعمال حج بالاتر می دانم.

ص:123

صفحه سفید

ص:124

اد

إنَّ الرَّجُلَ إذا نَظَرَ إلَی امرَأَتِهِ وَنَظَرَت إلَیهِ نَظَرَ اللّه تَعالی إلَیهِما نَظَرَ الرَّحَمَهِ؛ هنگامی که مرد به همسرش به نظر مهر و رحمت بنگرد و همسرش نیز به او به نظر مهر و رحمت بنگرد، خداوند به هر دو به نظر مهر و رحمت می نگرد

پیامبرصلی الله علیه و آله وسلم

محمدوآل اوصلوات بفرستند.(1)

یاغی گری اش شروع می شود. ما نمی دانیم داروی درد ما چیست! نمی دانیم به وسیله چه چیز رشد می کنیم. شاید رشد ما در همین ابتلائات باشد.

حاج آقا دولابی می فرمودند: از میان میلیاردها انسان و خانم، خداوند آن را که برای تو بریده است، از همه بهتر و قشنگ تر و زیباتر است. انعقاد از آسمان است. حواله ها تا در آسمان رقم نخورد، در زمین جور نمی شود. اگر هم غیر آن جور شود، به هم می خورد.

مجروح کردند. ابتلای سختی بود. دو طرف صف کشیده بودند و به آن حضرت سنگ می زدند. از پاهای حضرت خون جاری بود. به زحمت خود را به کناری کشید. به دیوار تکیه داد و دعای عجیبی خواند:

اَللّهمَّ إلَیْکَ اَشْکوا ضَعْفَ قُوَّتی وَ قِلَّهَ حیلَتی...اِنْ لَمْ تَکُنْ بِکَ عَلَیَّ غَضَبٌ فَلا اُبالی وَلکِنْ عافیتُکَ هِیَ اَوْسَعُ لِی، أَعوذُ بِنورِ وَجْهِکَ الَّذی أشْرَقَتْ لَهُ الظُّلُماتُ و صَلَحَ عَلَیْهِ اَمْرُ الدُّنْیا وَالاْآخِرَهِ مِنْ اَنْ یَنْزِلَ لی غَضَبُکَ اَوْ یَحِلُّ عَلَیَّ سَخَطُکَ، لکِنْ لَکَ الْعُتْبی حَتّی تَرْضی وَ لا حَوْلَ وَ لا قُوَّهَ اِلاّ بِکَ؛(1)

خداوند از ضعف و بیچارگی ام به تو شکایت می کنم..... با وجود این اگر بر من خشم نگیری، باکی نیست. اما عافیت تو برای من گشایش بخش تر است. به نور وجه تو پناه می برم که ظلمات در برابرش درخشید و امر دنیا و آخرت بر او اصلاح شد. به نور وجه تو پناه می برم از این که غضب تو بر من فرود آید، یا خشمت بر من لازم گردد. اما عتاب و سرزنش برای توست تا از من خشنود گردی و جنبش و نیرویی جز از ناحیه تو وجود ندارد.

این یک دعای چند خطی است، ولی دعای بسیار خوبی است. می گوید: خدایا، مبادا تو از من ناراحت باشی! بلاهای دنیا هر چه می خواهد بر سر من بریزد، فقط تو از من راضی باش. هر عتابی می خواهی انجام بده؛ عایشه، حفصه و یا مشرکین مکه را می خواهی بر من مسلط کن، شکمبه بر

ص:129

سرم خالی کنند. اگر تو راضی باشی باکی نیست. در اینجا انسان باید در مقابل قضا و قدر و مشیت خدا تسلیم باشد و لنگ بیندازد: « لَکَ الْعُتْبَی »؛ یعنی هر عتابی که بکنی و راضی شوی من قبول می کنم. در آخر می گوید: من اگر از دید تو نگاه کنم، همه زیبا می شود. و این مطلب بسیار مهمی است. اگر ما نور وجه را پیدا کردیم، تمام تاریکی ها روشن می شود. تمام بلاها شیرین می شود و تمام زشتیها زیبا می شود.

گر رود سر برنگردد سرنوشت این سخن با آب زر باید نوشت

سرنوشت ما به دست دیگری است خوشنویس است و نخواهد بد نوشت

اگر بدانیم همه مقدرات به دست اوست و جز خیر و صلاح و زیبایی تقدیر نمی کند، همه مقدرات و حوادث، شیرین می شود. حضرت زینب علیها السلام ، عقیله بنی هاشم و تربیت شده امیر المؤمنین وفاطمه زهراعلیها السلام ، با آن همه ابتلائات و مصائب سهمگین که برای دیگران غیر قابل تحمل بود، در مجلس ابن زیاد فرمود:

«ما رَأَیْتُ إِلّا جَمیلاً؛(1) جز زیبایی چیزی ندیدم.»

تیم ملول که کارم نکو نشد بد شد

شود شود نشود گوچه خواهد شد

سر ارادت ما و آستان حضرت دوست

که هر چه بر سر ما می رود ارادت اوس

ص:130

داده خداست. از این دید که داده خداست، نگاه کن. از بالا ببین. از پایین شلوغ و درهم است. به هیچ جا هم نمی رسی، از بالا نگاه کن.

یکی از بزرگان که اهل سیر و سلوک هم بود می گفت: یک وقتی در خانه ما دعوا شد. خانمم با عروسم به هم زدند. من دیگر نتوانستم در خانه بمانم، رفتم کنار پیاده رو نشستم. خیلی پکر بودم. یک مرتبه یک جوانی آمد و نگاهی به من کرد و گفت: حاج آقا پایین خیلی شلوغ است، برو بالا. پایین همین است که می بینی. عالم کثرت است. پر است از چراها! اما اگر از بالا نگاه کنی، همه چیز درست است. «أَعُوذُ بِنُورِ وَجْهِکَ الَّذِی أَشْرَقَتْ.» «ما رَأَیْتُ إِلّا جَمیلاً»(1)

انسان با این نگاه می بیند که در تمام بلاها خیر و لطف خوابیده است. باید همین طور باشد. چرا پیامبر خداصلی الله علیه و آله وسلم را هیچ گاه اعتراض نداشت؟ کسی طعم ایمان را نمی چشد، جز این که به این مقام برسد؛ یعنی به نور وجه برسد. اگر انسان از بالا نگاه کند، کسی را که در نظر ما بدترین خلق شد، می گوید: خدا داده است. همسر را که خدا در کنار من قرار داده است، به چه خوبش و چه بدش به وسیله امتحان و آزمایش من است. پیامبر خدا، هم خوبش را داشتند مثل حضرت خدیجه و هم بدش را مثل عایشه و حفصه. اما چرا هیچ گلایه و شکایت نداشتند و راضی بودند؛ چون به این دعا اعتقاد داشتند: «أَعُوذُ بِنُورِ وَجْهِکَ الَّذِی أَشْرَقَتْ بِهِ الظُّلُماتِ وَصَلَحَ عَلَیْها أَمْرَ الدُّنْیا وَالاْآخِرَهِ»؛ باید با این دید نگاه کرد.

ص:132

خواهرشان را ببرند، ولی مرحوم انصاری می فرمودند: من نمی گذارم؛ چون حقش را ادا نمی کنند و اذیتش می کنند. غیر از من شاید کسی او را تحمل نکند. صبر و تحمل می کنیم، خدا هم کریم است.

خلاصه خیلی با نرمی و ملاطفت با ایشان برخورد می کرد. به قول حاج آقا کتک خور انسان خوب می شود. قوی و پوست کلفت می شود. می فرمود: برخی افراد که به جلسه ما می آیند، حس می کنم که خانم هایشان آنها را خیلی اذیت می کنند، ولی قشنگ ظاهرشان را طوری نشان می دهند که هیچ مشکلی ندارند. از بس کتک خورش محکم شده است، صبر و ملایمتش خوب شده است، هیچ نشان نمی دهد. خدا هم از همین جا به او رشد میدهد.

در روایتی از پیامبر گرامی صلی الله علیه و آله وسلم و برای ما نقل شده است که اگر کسی بر اذیت همسرش صبر کند، در هر باری که بر اذیت همسرش صبر می کند، خداوند ثواب صبر حضرت ایوب را در نامه عملش ثبت می کند.

مَنْ صَبَرَ عَلی سُوءِ خُلْقِ امْرأَتِهِ اِحْتِساباً اَعْطاهُ اللّه ُ بِکُلِّ مَرَّهٍ یَصْبِرُ عَلَیْها مِنَ الثَّوابِ مِثْلُ ما اَعْطی اَیُّوبَ عَلی بَلائِهِ؛(1)

این خیلی رشد است. فقط انسان باید یک مقدار تحمل کند تا کتک خورش خوب شود. اولش سخت است، بعد راحت می شود. مرحوم آقای رضوی نقل می کردند: وقتی خانم آقای انصاری فوت کرد، مرتب ایشان دعا می کرد و به یاد همسرش بود که خدایا، آن طرف گرفتار نباشد.

ص:134

قربان این کلام و گوینده آن، وفایی از این بالاتر و بهتر می بینی! حضرت می فرماید: با رفیق و صدیق و کسی که با او نان و نمک خورده و رفیق شده ای، اگر کافر هم شد، قطع رابطه نکن. برای او دعا کن که خدا هدایتش کند. به او خیر برسان. از کفر که بالاتر نداریم. ما گاهی از این که این آقا جواب سلام ما را دیر داده، یا تحویلمان نگرفته، یا جلوی پای ما بلند نشده، یا به دیدن ما نیامده، یا می خواسته به مسافرت برود، با ما خداحافظی نکرده است، او را رها می کنیم و به پشیزی می فروشیم. ما چه می گوییم، پیامبر خداصلی الله علیه و آله وسلم را چه می فرماید؟

(صِل مَن قَطَعَکَ)؛ اصلا کارت را بگذار برای کسانی که قطع رابطه و پشت کرده اند. با آنها ارتباط برقرار کن. «وَ اعفُ عَمَّن ظَلَمَکَ»؛ کسی را هم که به شما ظلم کرده است، ببخش. بلکه بالاتر، اصلا این آقا فحش داده است، ناسزا گفته است، آش درست کن و در خانه اش ببر، او را در بغل بگیر و ببوس. به قول سعدی:

بدی را بدی سهل باشد جزا اگر مردی أحْسِنْ إلی مَنْ أساءَ

یعنی هنر اینجاست که انسان با بدها خوبی کند و سنگ تمام بگذارد. خلوص نیت هم اینجا می آید. ولی با خوبها خوبی کردن، پلو قرضی است. عکس العمل کار اوست. او خوبی کرده است، شما هم جواب داده ای. او سلام کرده، شما هم جوابش را میدهی. تازه به شما یک ثواب می دهند، به او نود و نه تا، این هنر نیست.

ص:136

می خوردند. آدم هایی هستند که به حیوانات هم محبت می کنند، آن وقت ما به انسان و کسی که از همه به ما نزدیک تر است، محبت نکنیم.

دختر ایشان نقل می کند که یک وقت آقا دو تا توله سگ به خانه آورد. گفتیم: آقا، اینها نجس اند. فرمود: مادر این ها مرده است. من دیدم که بی صاحب مانده اند و تلف می شوند، به خانه آوردم. می گوید: آقا برای اینها شیشه شیر گرفت و هر روز شیر را داخل شیشه می ریخت و به آنها می داد تا بزرگ شوند. همین رحمت است که درهای آسمان و زمین را بر روی انسان باز می کند.

وی به تهران بر می گردد و به جای آزار و اذیتی که قبلا در حق خانمش می کرد، خم می شود و دست خانمش را می بوسد. کسی که در عمرش از این کارها نکرده بود. خانمش متعجب می شود که این مرد چقدر با محبت شده است! سر این کار را از شوهرش می پرسد. می گوید: من خدمت آقایی در همدان رسیدم. ایشان سفارش شما را کردند. پرسیده بود: این آقا کیست؟ من هم باید پیش او بروم. خلاصه شوهرش را وادار می کند و او را پیش حضرت آقای انصاری می برد و هر دو از ایشان استفاده می کنند.

عزت و کمال و هنر یک مرد این است که خانم و پدر و مادرش را راضی کند. کمال و عزت یک زن هم این است که شوهرش را راضی کند. امام باقر علیه السلام فرموده اند:

لَا شَفِیعَ لِلْمَرْأَهِ أَنْجَحُ عِنْدَ رَبِّهَا مِنْ رِضَا زَوْجِهَا؛(1)

برای زن شفیعی در پیشگاه پروردگارش، نجات بخش تر از خشنودی و رضایت همسرش نیست.

إلَیْهِما نَظَرَ الرَّحْمَةِ؛(1) هنگامی که مرد به همسرش به نظر مهر و محبت بنگرد و همسرش نیز به او به نظر مهر و رحمت بنگرد، خداوند

به هر دو به نظر مهر و رحمت می نگرد. دو تا دل که یکی شود، سومی آنها خدا و امام زمان و همه خوب های عالم اند. در برابر این هم در روایت آمده است که خدا و پیغمبر از آن مردی که آن قدر همسرش را اذیت کند تا همسرش مجبور شود مهرش را ببخشد و جانش را آزاد کند و از دست این شوهر راحت شود بیزار است.(2)

از حضرت موسی بن جعفر علیه السلام در حدیثی تکان دهنده چنین آمده است:

إِنَّ اللَّهَ لَا یَغْضَبُ بِشَیْ ءٍ کَغَضَبِهِ لِلنِّسَاءِ وَ الصِّبْیَانِ:(3) بی تردید خداوند آن قدر که به خاطر زنان و کودکان غضبناک می شود، به خاطر چیزی غضبناک نمی شود.

یعنی بیشترین جایی که خداوند غضب می کند، همین جاست. معنای سیر و سلوک این نیست که انسان گوشهای برود، بنشیند و ذکر بگوید و دعا بخواند. کمال و شرف مرد در این است که زن و بچه اش را راضی نگه دارد. کمال خانم هم این است که شوهرش را راضی نگه دارد. اگر این دو تا با هم راضی شدند، آنجا مهبط نور و لطف خدا می شود.

ص:140

یعنی میان شما همواره صلح و صفا و ملایمت و محبت حاکم باشد.

امیر المؤمنین علیه السلام هم فرمودند:

فَوَاللهِ مَا أغْضَبْتُهَا وَ لا أکْرَهْتُهَا عَلَی أمْرٍ حَتَّی قَبَضَهَا اللهُ عَزَّوَجَلَّ؛

به خدا سوگند تا آخر عمر هیچ گاه او را ناراحت و خشمگین نکردم و هیچ گاه او را بر کاری وادار و اجبار نکردم.

مقاومت نمی کنی و کوتاه می آیی. نمیدانید نیستی چقدر زورش زیاد است، چقدر به شما رشد می دهد! حاج آقا دولابی می فرمود: اگر کسی به شما فحش داد، شما هم جوابش را دادی، معلوم می شود زورت کم است. نتوانستی مقاومت کنی. زود از کوره در رفتی. اصلا زور نداری. اما اگر سکوت کردی، معلوم می شود زورت زیاد است.

در برابر ابتلائات خداوند باید تسلیم شد. هیچ کس مثل اهل بیت علهم السلام در برابر ابتلائات، تسلیم قضا و قدر الهی نشدند. خدا می داند در این، چقدر قدرت خوابیده است

خود نشان مؤمنان مغلوبی است لیک در اِشکست مؤمن خوبی است

هرچه بتوانی خودت را بشکنی، خوب است. می گویند: مرحوم حداد از مادر خانمش خیلی آزار دید و چیزی نگفت و همین برای او موجب فتح بابی شد. یعنی رشد در رحمت و توحید و معرفت، از همین جا برای او آغاز شد.

فَأَمَّا الزَّبَدُ فَیَذْهَبُ جُفَاءً وَأَمَّا مَا یَنْفَعُ النَّاسَ فَیَمْکُثُ فِی الْأَرْضِ ؛(1)

اما کف های روی آب به بیرون پرتاب می شوند، ولی آنچهبه مردم سود می رساند، در زمین می ماند.

یعنی غصه نخور، کف روی آب حبابی است که تمام می شود و از بین می رود. آنچه باقی می ماند آب است که به درد می خورد. مانند شجره خبیثه که

«اجْتُثَّتْ مِنْ فَوْقِ الْأَرْضِ مَا لَهَا مِنْ قَرَارٍ ؛(2)

از روی زمین برکنده شده و قرار و ثباتی ندارد.»

باطل می رود. لازم نیست با او زیاد درگیر شوی. حق ثابت است و می ماند. وقتی مرحوم حداد این را به من گفت: قلبم آرام گرفت. اتفاقا چند دقیقه نگذشته بود که یک نفر در خانه را زد و گفت: به فلانی بگویید بلیت گرفته ام و دو ساعت دیگر از بغداد پرواز می کنیم. او هم فوری ساکش را جمع کرد و رفت و ما ماندیم.

فشار و گرفتاری ها بود. می فرمود: در همان اوج فشار حالت معنوی عجیبی به من دست داد. یعنی همین حالت تجردی که می گویند. دیدم که روح و بدن من از هم جدا شده است. خودم چیزی هستم و بدنم چیز دیگری. همه بد و بیراهها و تمام بلاها و آزار و اذیت ها به بدن من می خورد. از همین فشارهای خانوادگی بود که برایم فتح بابی شد و دریچه هایی از عالم معنا به رویم گشوده شد.

مرحوم حاج آقا دولابی می فرمودند: با این کتک ها گناهان و تعینها می ریزد و بادها و نخوتها از بین می رود. بسیاری از انبیا و بزرگان بر اثر همین صبرها به جایی رسیده اند. اصلا سلوکشان در همین صبر و استقامتها بوده و بر اثر همین استقامتها درها به رویشان باز شده است.

ص:146

وَمِنْ آیَاتِهِ أَنْ خَلَقَ لَکُم مِّنْ أَنفُسِکُمْ أَزْوَاجًا لِّتَسْکُنُوا إِلَیْهَا وَجَعَلَ بَیْنَکُم مَّوَدَّهً وَرَحْمَهً إِنَّ فِی ذَلِکَ لَآیَاتٍ لِّقَوْمٍ یَتَفَکَّرُونَ؛ و از نشانه های خداوند، این که همسرانی از جنس خودتان برای شما آفریده، تا در کنار آنان آرامش یابید. و در میانتان مودت و رحمت قرار داد. در این نشانه هایی است برای گروهی که تفکر می کنند.

(قرآن کریم)

در روایت دیگری از پیامبر خداصلی الله علیه و آله وسلم چنین نقل شده است:

مَنْ صَلّی عَلَیَّ مَرَّهً لَمْ یَبْقَ مِنْ ذُنُوبِهِ ذَرَّةً ؛(1)

کسی که یک بار بر من صلوات بفرستد، ذره ای از گناهانش باقی نخواهد ماند.

ببینید صلوات بر پیغمبر و آل او چقدر قوت و قدرت دارد. همان طور

که وقتی نور می آید ظلمت را از بین می برد و چیزی از ظلمت باقی نمی ماند، صلوات هم نور است، ظلمت گناه را نابود می کند. صلوات مثل قطره ای است که به دریا متصل می شود؛ چون صلوات اتصال و صله است. صلوات کار خدا و ملائکه است. کسانی که با صدق و اخلاص صلوات می فرستند، به خدا و ملائکه وصل می شوند و به آنها نزدیک می گردند. در روایت دیگری از پیامبر خداصلی الله علیه و آله وسلم او نقل شده است:

مَنْ صَلّی عَلَیَّ کُلَ یَوْمٍ ثَلَاثَ مَرَّاتٍ وَ فِی کُلِّ لَیْلَهٍ ثَلَاثَ مَرَّاتٍ حُبّاً لِی وَ شَوْقاً إِلَیَّ کَانَ حَقّاً عَلَی اللَّهِ عَزَّ وَ جَلَّ أَنْ یَغْفِرَ لَهُ ذُنُوبَهُ تِلْکَ اللَّیْلَهَ وَ ذَلِکَ الْیَوْم؛(2)

کسی که هر روز سه مرتبه و هر شب سه مرتبه از روی محبت و اشتیاق به من، بر من صلوات بفرستد،سزاوار است که خداوند عز و جل گناهان آن شب و روزش را بیامرزد.

آنچه از روایات استفاده می شود این است که تأثیر ذکر صلوات برای پاک کردن گناهان از ریختن آب بر آتش قوی تر است. کسی که جهنمی باشد، توفیق صلوات را هم از او می گیرند؛ یعنی جهنم رفتن با صلوات

ص:148

فرستادن بر محمد و آلش قابل جمع نیست. همان طور که ذکر «بسم الله» با حضور شیاطین سازگاری ندارد.

جَعَلَ بَیْنَکُمْ مَوَدَّهً وَرَحْمَهً إِنَّ فِی ذَلِکَ لاَیَاتٍ لِّقَوْمٍ یَتَفَکَّرُونَ؛(1) و از نشانه های خداوند این که همسرانی از جنس خودتان برای شما آفرید تا در کنار آنان آرامش یابید و در میانتان مودت و رحمت قرار

داد. در این، نشانه هایی است برای گروهی که تفکر میکنند. خداوند متعال هر چیز را به نیکوترین صورت و زیباترین شکل و در

یک نظام احسن آفریده است

الَّذِی أَحْسَنَ کُلَّ شَیْءٍ خَلَقَهُ ؛(2)

او همان کسی است که هر چه را

آفرید، نیکو آفرید. و در این میان انسان را در بهترین صورت و نظام خلق کرد:

«لَقَدْ خَلَقْنَا الْإِنْسانَ فِی أَحْسَنِ تَقْوِیمٍ؛ (3)

ما انسان را در بهترین صورت و نظام آفریدیم.» و به مقتضای این نظام احسن، برای انسان زوج و همسر خلق کرد. اگر انسان زوج و همسری نداشت، هم نسل او از بین می رفت و هم خلقتش ناقص بود.

است تا با او انس بگیرد. هم نیاز مند انس با خدا است و هم نیازمند انس با کسی همانند خودش است. آدم تنها بود و خدای متعال حوا را برای او خلق کرد و یک جذبه ای در حواگذاشت.

اصولا این جمال و کششی که خداوند متعال در خانم ها گذاشته است، فطری است. خداوند زن و مرد را از یک جنس آفرید؛ از این جهت به یکدیگر تمایل دارند. حضرت آدم علیه السلام دید که در او یک کششی هست. گفت: خدایا، این را برای چه خلق کردی؟ گفت: برای تو خلق کردم. آدم علیه السلام با خیلی خوشش آمد. خواست به نزدیک حوا برود، خطاب شد: با این عجله و شتاب نمی شود. باید یک قرارداد نکاح و ازدواج هم باشد. باید مهریه ای هم قرار بدهیم. عرض کرد: چه مهریه ای قرار بدهم؟ حضرت آدم چیزی نداشت. فرمود: مهریه او ده مرتبه صلوات بر محمد و آل محمد است.(1)

ازدواجی به این راحتی دیده اید! نه بله برونی، نه قول و قراری، نه ملک و زمینی. فقط ده تا صلوات. البته در عالم یک صلوات را نمی توانیم با هیچ معیاری اندازه بگیریم و نمی توان برای آن قیمتی معین کرد. خداوند برای انسان همسری از جنس خودش آفرید «لِتَسْکُنُوا إِلَیْها؛ تا این که سکونت و آرامش پیدا کنید.» هر موجودی در عالم جفتی دارد که با آن یگانه و همدل می شود و آن گاه آرامش پیدا می کند. این آرامش بسیار محسوس است. کسی که همسر اختیار می کند، این آرامش را در می یابد.

ص:151

می گفته است: من مزاجم تند است، می ترسم تحمل نکنم و باعث دردسر برای خانواده ام شود. البته باید تندی اش را درست کند. این جواب واقعی نیست. با این که شخصیت فوق العاده ای بوده است. وی از اساتید آیت الله بروجردی و دارای کرامات زیادی بوده است. قبر ایشان الان در تخت فولاد اصفهان است. نزدیک قبر ایشان، قبر یکی از بزرگان، به نام مرحوم فانی اصفهانی قرار دارد.

از بانو امین اصفهانی که ایشان هم خانم فوق العاده بوده است، نقل می کنند که ایشان یک بار سر قبر آخوند کاشی می رود و می گوید: من شنیده ام شما با خانم ها میانه ای نداشته ای. من علویه هستم و الآن آمده ام یک نظری به ما کنی. بعد فاتحه ای می خواند و بر می گردد. شب در خواب می بیند که داخل یک باغی است. می پرسد: این باغ مال کیست؟ می گویند: مال آخوند کاشی است. می بیند که جایگاهش بد نیست. اما در کنارش یک باغ دیگری است که خیلی وسیع تر و جذاب تر است. می پرسد: این باغ مال کیست؟ می گویند: مال مرحوم فانی اصفهانی است. همان شخصی که نزدیک قبر آخوند کاشی دفن است. با این که آوازه و اسم و رسم آخوند کاشی خیلی بیشتر از مرحوم فانی اصفهانی است.

از آخوند کاشی می پرسد: چطور شد که این آقای فانی باغ و مقامش خیلی بالاتر از شماست؟ می گوید: به خاطر سه چیز: یکی این که ایشان سید بود و من نبودم. خود این سیادت یک شرافت و کرامت خاصی برای ایشان است. دیگر این که ایشان ازدواج کرده بود و من ازدواج نکردم. چون این کار را انجام ندادم، مرتبه من پایین تر از ایشان است. عمل به سنت پیامبر

ص:155

موجب رشد و کمال انسان است. و سوم این که ایشان روضه اهل بیت می خواند و منبر می رفت، ولی من این توفیق را نداشتم. به خاطر این سه امتیاز، مقام ایشان بالاتر از من است. در آنجا به واقعیات نگاه می کنند، به اسم و رسم کاری ندارند. به هر حال، ازدواج یک سنت حقیقی است و مطابق با فطرت و به مقتضای نفوس انسان ها و رشد و کمال آنان است.

اتَّخِذُوا الْأَهْلَ فَإِنَّهُ أَرْزَقُ لَکُمْ؛(1)

برای خود همسر اختیار کنید که این روزی شما را زیادتر می کند.

خداوند این مودت را واجب کرده است: «وَ لَکُمُ الْمَوَدَّهُ الْوَاجِبَهُ» (1)

اگرچیزی از این مودت زیباتر و بالاتر بود، خدا همان را مزد رسالت پیامبرش قرار می داد. از سوی دیگر می فرماید:

وَمَا أَرْسَلْنَاکَ إِلَّا رَحْمَةً لِّلْعَالَمِینَ؛(2)

ای پیامبر، ما تو را جز رحمت برای جهانیان نفرستادیم.

خداوند دو چیز را که برای پیامبرش بوده است؛ یعنی مودت اهل بیتش و رحمت را - که حقیقت وجود پیامبر خداست . برای همسرها آورده است. گمان نمیکنم چیزی از این محکم تر و مهم تر وجود داشته باشد، مودت و رحمت.

سوی کسی که الاغش را گم کرده بود کرد و گفت: الاغت اینجاست. آدمی که از صدای خوب، قیافه خوب، از زیبایی ها بدش می آید، مثل الاغ می ماند، معیوب است.

اگر مردی از زن بدش می آید، معیوب است. پیش یکی از بزرگان درباره جوانی که به دخترها و خانم ها علاقه داشت بحث شد. ایشان فرمودند: این در ذات پسر و دختر هست، منتها باید آن را کنترل کرد و خود را از حرام نگه داشت و در مسیر حلال قرار داد. و الا این علاقه فطری و قطعی است بعد فرمودند: در تمام گلبول ها و سلول های من میل و محبت به زنهاست. این علامت کمال است و مطابق با روایاتی است که می گویند: هر چه ایمان و ولایت شما زیادتر شود، محبت شما نسبت به زنها، یعنی همسر و محارمت زیادتر می شود. بنابراین محبت به زنها یک امر ذاتی است. منتها تلاش انسان باید این باشد که خودش را از گناه حفظ کند.

یعنی اگر عشق به مرد یا زنی پیدا کند که ما از آن به عشق مجازی تعبیر می کنیم و به خاطر خدا آن عشق را تحمل و کتمان کرد و صبر نمود و عفت ورزید و دامن خود را به گناه آلوده نساخت، اگر از دنیا هم برود، به مقام شهید نایل می شود. در روایتی دیگر از آن حضرت آمده است:

مَنْ عَشِقَ وَ کَتَمَ وَ عَفَّ وَ صَبَرَ غَفَرَ اللّهُ لَهُ وَ اَدْخَلَهُ الْجَنّه؛(1)

کسی که عاشق شد و کتمان کرد و عفت گزید و صبر نمود، خداوند او را

می آمرزد و داخل بهشت می گرداند.

همچنین در روایت دیگری آمده است:

مَنْ عَشِقَ فَکَتَمَ وَ عَفَّ وَ صَبَرَ فَماتَ ماتَ شهیداً وَ دَخَلَ الْجَنَّةَ؛ (2)

کسی که عاشق شد و کتمان کرد و عفت گزید و صبر نمود و آن

گاه از دنیا رفت، شهید از دنیا رفته است و وارد بهشت می شود. علاقه هایی که به بعضی از خویشان و آشنایان پیدا می شود، باید جهت ایمانی داشته باشد و به قول فقهای ما ریبه در آن نباشد، یعنی هوس رانی و نگاه های آلوده در آن نباشد.

هم جذابیت دارد. به خلاف کفش آقایان که قلبمه است و هیچ جذابیتی ندارد. این یک امر طبیعی است. یکی از آقایان می گفت: من از کفش زنان هم خوشم می آید. البته این درست است، یعنی عیب و نقص نیست. اگر خوشت نیاید، مشکل داری.

شما اگر مثلا از لباس زنها خوشتان آمد، فکر نکنید که مریض هستید و

باید معالجه کنید، بلکه باید این مهر و ذوق را در مسیر صحیح هدایتش کنید. صدای مرد با صدای زن بسیار متفاوت است. بعضی از خانم ها که صدایشان مثل مردها کلفت است، این ها مشکل دارند. در صدای زنها و لحن گفتارشان جذابیت است. از این جهت امام راحل در استفتائاتشان فرموده اند: اگر در تک خوانی زنها ریبه و مفسده ای باشد، حرام است.

پیر مردی بود که فوت کرد. حدود نود سال داشت. به من می گفت: حاج آقا با صدا و سیما صحبت کنید که چرا زن اخبار می گوید! گفتم: چطور؟ گفت: این خانم همین که می گوید: بینندگان عزیز، دل من از حال می رود. با این که نود سال داشت و کبوتر مسجد هم بود. به قول بعضی ها دود از کنده بلند می شود.

می خواهم عرض کنم که این کشش و جذبه را خداوند در زن قرار داده است و باید هم باشد. اینها وسیله سکونت و آرامش انسان است:

(لِتَسْکُنُوا إِلَیْها) کسانی که همسر ندارند، در این مراحل ناقص اند. انسان باید از راه حلال خودش را تسکین و آرامش بدهد و آتش هایش را خاموش کند. یکی از بزرگان می فرمود: اگر زن هیچ خاصیتی نداشته باشد، جز این که آتش شهوت را خاموش کند و هوا و هوس ها و غریزه جنسی را

ص:161

ارضا کند، بسیار مهم است. زحمات و خاصیت های دیگرش بماند. امام صادق علیه السلام فرمودند:

مَا تَلَذَّذَ النَّاسُ فِی الدُّنْیَا وَ الْآخِرَهِ بِلَذَّهٍ أَکْثَرَ لَهُمْ مِنْ لَذَّهِ النِّسَاءِ؛(1)

مردم در دنیاو آخرت از لذتی بیشتر وبالاتر از لذت زن و همسر بهره نبرده و نمی برند.

این پیشگیری ها به خاطر شدت جذبه و غریزه جنسی است. به قول قدیمی ها مانند پنبه در کنار آتش است که یک مرتبه شعله ور می شود. شیطان هر طور شده آن دو را وسوسه می کند و به هم می رساند. از این رو در قرآن نمی گوید:

«لَاتَزنوا؛ زنا نکنید»، بلکه می گوید: «وَلَا تَقْرَبُوا الزِّنَی؛ (1)و نزدیک زنا نشوید.» برخی از گناهان هست که خداوند می گوید: از مقدماتش هم پرهیز کن. یکی هم همین زناست. چون زنا مقدمات زیادی دارد. گاهی یک نگاه، یک ارتباط، یک تلفن، یک نامه، یک پیامک، یک صدای جذاب، مقدمه زنا می شود.

خداوند در قرآن خطاب به زنان پیامبر می فرماید:

فَلَا تَخْضَعْنَ بِالْقَوْلِ فَیَطْمَعَ الَّذِی فِی قَلْبِهِ مَرَضٌ ؛(2)

پس به گونه ای هوس انگیز سخن نگویید که بیماردلان در شما طمع کنند.

می فرماید: زن ها با مردهای نامحرم خیلی نرم و دلربا صحبت نکنند. اگر با شوهرانشان این طور صحبت کنند، بسیار خوب است، اما با مرد اجنبی بسیار ملایم و نرم و لطیف صحبت نکنند؛ چون انسان در برابر لحن زیبا و دلربای زن دلش هم می رود. در روایات هم آمده است که زنان با مردان نامحرم، دلفریب صحبت نکنند، بلکه کاری کنند که آن لطافت و دلربایی از لحن گفتارشان گرفته شود. مثلا دست در دهانشان بگذارند تا کمی صدایشان عوض شود. خیلی عجیب است! در روایات تمام ریزه کاری ها را متذکر شده است.

ص:163

حضرت امیر المؤمنین علیه السلام می فرمودند: من به خانم های جوان سلام نمی کنم. با این که عصمت کامل دارند، ولی باز مراعات می کنند.(1)

محفوظ بدار» به آن حضرت عرض کردم: فدایت شوم، به جز این دعا، دعای دیگر از شما نشنیدم! فرمود:« قَالَ وَ أَیُّ شَیْ ءٍ أَشَدُّ مِنْ شُحِّ النَّفْسِ إِنَّ اللَّهَ یَقُولُ وَمَنْ یُوقَ شُحَّ نَفْسِهِ فَأُولَئِکَ هُمُ الْمُفْلِحُونَ ؛چه چیز بدتر از بخل نفس است. خداوند می فرماید: وکسانی که از بخل نفس مصون بمانند، رستگاران اند.»(1)

انسان اگر از مال و علم و آبرویش بخل بورزد، گناه بزرگی مرتکب شده

است. بخل منشأ همه گناهان بزرگ است. پیامبر خدا فرمودند:

مَا مَحَقَ الْإِیمَانَ مَحْقَ الشُّحِّ شَیْ ءٌ ؛(2)

چیزی همانند بخل ایمان رانابود نمی سازد.

قوم لوط را همین بخل به اینجا کشاند و آنها را به عمل شنیع لواط مبتلا کرد. چون آنها ساکن قریه ای بودند که مهمان زیاد می آمد و سفره داری می کردند و برای آنها خیرات و برکات فراوانی داشت. بعد به خاطر این که سفره داری نکنند و میهمان نیاید، این عمل زشت را انجام می دادند.(3)

این بخل با تمام زشتی ها و بدی هایی که دارد، برای خانمها خوب است. ضرب المثل خوبی است که می گویند: مرد باید بریزد و زن باید جمع کند. اگر مرد و زن هر دو بریزند و ببخشند، هر چه در خانه است از دست می رود. ما گاهی در کارهایمان گرفتار افراط و تفریط می شویم.

خانمی پیش من شکایت می کرد که از بس در رادیو و تلویزیون گفتند

ص:166

این زلزله زده ها پتو ندارند، ما دو تا پتو داشتیم، شوهرم هر دو را برای زلزله زده ها فرستاد و بچه ام شب سرما خورد، چون پتو نداشتیم روی بچه بیندازیم.

انفاق و بخشش هم، بجا خوب است. اگر مرد و زن هر دو دهنده باشند و زن جلویش را نگیرد، هر چه در خانه هست می رود. زن باید یک مقدار بخل داشته باشد تا مال همسرش را حفظ کند. اگر خانم ها مانع انفاق شما می شوند، خیلی ناراحت نشوید. این مطابق روایات است.

بچه روحیه ای دارد که دلش می خواهد بازی کند، شلوغ کند و به همه چیز کار داشته باشد. خود ما هم که بچه بودیم، همین طور بودیم. الآن بزرگ شده ایم و یادمان رفته است. لذا مرتب به بچه می گوییم، بازی نکن، شلوغ نکن، یک جا بنشین.

پیامبر اکرم صلی الله علیه و آله وسلم و خودشان با بچه ها بازی می کردند. کسی که جبرئیل برایش پر می ریخت، کسی که انبیا و اولیای الهی آرزوی یک لحظه دیدارش را داشتند و خدا مشتاق جمال و ملاقات با او بود، می نشست و با بچه ها بازی می کرد. باید بچه ها را درک کرد. باید احساس و عواطف خانم ها را درک کرد. خانم ها هم باید مردها را درک کنند. روحیات آنان را حس کنند.

زن تشنه محبت همسر خویش است. اظهار محبت به او امید و نشاط زندگی می دهد. نامه های امام راحل رحمه الله به همسرشان را مطالعه کنید، ببینید امام چگونه به همسرشان اظهار محبت می کرده و قربان صدقه می رفته اند. اگر محبت هم ضعیف و کم باشد، یک مرتبه می بینی با همان اظهار محبت، محبت هم می آید.

همسر برای توست. هیچگاه گلایه نکنید؛ چون در واقع از خدا ایراد گرفته اید.

امام صادق علیه السلام فرمودند: پیامبر صلی الله علیه و آله وسلم به کاری را که شده بود، نمی گفت، ای کاش نمی شد و کاری را که نشده بود، نمی گفت ای کاش می شد.(1) یک بار نشد که بگویند: ما اشتباه کردیم که با این خانم ازدواج کردیم؛ یعنی آن را داده خدا می دانستند و با او مدارا می کردند؛ چه خوبش و چه بدش. با مشیت خدا نمی توان دست و پنجه نرم کرد، یا چون و چرا کرد.

عنان کار نه در دست مصلحت بین است

عنان به دست قضا ده که مصلحت این است

اصلا ایمان کامل همین است. امیرالمؤمنین علیه السلام بر فراز منبر فرمودند:

لَا یَجِدُ أَحَدُکُمْ طَعْمَ الْإِیمَانِ حَتَّی یَعْلَمَ أَنَّ مَا أَصَابَهُ لَمْ یَکُنْ لِیُخْطِئَهُ وَ مَا أَخْطَأَهُ لَمْ یَکُنْ لِیُصِیبَهُ؛ (2)

هیچ یک از شما مزه ایمان را نچشد تا آن که بداند آنچه به او رسیده است، ممکن نبود که از او بگذرد و به او نرسد. و آنچه از او گذشته است، ممکن نبود که به او

برسد.

یعنی هر چه نصیب شده و به انسان رسیده است، خوبی یا بدی، خوشی یا ناخوشی، باید بدانی که خطا نشده است. و چیزی هم که به شما نرسیده

ص:169

است، قسمت شما نبوده است. مثلا اگر برای یک مورد رفتید و دلتان خیلی می خواست و همه مقدمات هم مهیا شد، ولی به هم خورد، هیچ وقت پکر نشوید. ازدواج یک امر آسمانی است. «یَا اللَّهُ الْمَحْمُودُ فِی کُلِّ فِعَالِهِ؛ (1)ای خدا، تو در همه کارهایت ستوده ای!»

افعل» آمد و الحمدلله خدا هم لطف کرد و مورد خوبی نصیب ما شد.

از جاهایی که خیلی دعا و توسل و توکل می طلبد، انتخاب همسر است.

چون همسر نقش خیلی اساسی در زندگی دارد. بچه ها ده یا پانزده سال مهمان ما هستند. بعد به دانشگاه می روند و ازدواج می کنند، ولی همسر شما تا لب گور در کنار شماست. لباس زیر شما و چسبیده به شماست و عامل مهمی در رشد شماست. باید کار خودمان را بکنیم. تمام تحقیق ها را انجام دهیم و با احتیاط پیش برویم تا عملمان باعث نشود که کار خلاف کرده باشیم. ولی باید بدانیم که با همه احتیاطها آن که خدا بریده است، نصیب ما می شود. انعقاد آسمانی است. اگر نشد پکر نشو و تسلیم باش. آنچه خدا بریده است، عطای خداست. با او مدارا کن و بساز و محبت داشته باش.

کسی که توکلش قوی باشد، مشکلی ندارد. هر موردی که به او رسید، با قلبش امضای کامل می کند. یکی از دوستان ما آن قدر اعتماد و توسل و توکلش محکم بود که می گفت: به پدر و مادرم گفتم: بروید هر موردی را که پسندیدید عقدش را بخوانید. من به شما وکالت تام می دهم. چون خاطرم جمع است. به خاطر همین توسل و توکل هم مورد نابی برایش پیدا شد.

تکیه بر تقوا و دانش در طریقت کافری است

راهرو گر صد هنر دارد توکل بایدش

ص:171

صفحه سفید

ص:172

صفحه سفید

ص:174

قَالَ مُوسَی بْنُ عِمْرَانَ یَا رَبِّ أَیُّ الْأَعْمَالِ أَفْضَلُ عِنْدَکَ فَقَالَ حُبُّ الْأَطْفَالِ فَإِنَّ فِطْرَتَهُمْ عَلَی تَوْحِیدِی، حضرت موسی بن عمران به خدای تعالی عرض کرد: پروردگارا! برترین اعمال در نزد تو چیست؟ فرمود: دوست داشتن کودکان ؛ چرا که فطرت آنان بر توحید من است. امام صادق علیه السلام

از این جهت، از چیزهایی که هم دل را نورانی می کند و هم مجالس را صلوات بر محمد و آل محمد است. صلوات موجب می شود که شیاطین بروند و ملائکه بیایند. با صلوات، رحمت خداوند جذب می شود و نفاق و دورویی و تفرقه از بین می رود. پیامبر خدا فرمودند:

اِرتَفَعُوا اَصواتَکُم بِالصَّلاهِ عَلَیَّ فَاِنَّها تَذهَبُ بِالنِّفاقِ؛ (1)

باصدای بلند بر من صلوات بفرستید که نفاق و دورویی را می برد.

سعی کنید.ان شاء الله - نه فقط با زبان، بلکه با قلب و دلتان، به پیامبر و اهل بیت او توجه کنید که خیلی نورانیت می آورد. بلند فرستادن صلوات، هم تکبر را و هم تعین ها را از بین می برد. و این از آثار پر برکت و گرانبهای صلوات بر محمد و آل محمد است.

کسی که پاک است، زلال و صاف و بی غل و غش است. معنای ولی خدا این

نیست که دارای کرامت و سر و صدا باشد، ولی خدا یعنی انسان پاک و زلال

بازگردیم؛ به پاکی و زلالی دوران کودکی

زیباترین منزل

در برخی از روایات می بینیم که خداوند مزد و پاداش یک عمل مهم را این قرار می دهد که او را همانند روزی که از مادر متولد شده است، از گناه پاک می کند؛ «کیوم ولدته أمه؛ همانند روزی که مادر او را زاده است.» یعنی او را به اولین منزلش باز می گرداند. آن منزل بسیار زیبا بود! هیچ زنگار و ناپاکی نداشت. تمام تلاش ها، مجاهدت ها و عبادت ها و سیر و سلوک ها برای این است به جای اول خودمان بازگردیم. همان روزی که مادر ما را به دنیا آورد. یعنی تمام خیالات، اوهام، نقش های باطل و زنگارها را باید پاک کرد، زلالی زلال.

فرمودند: مَجالِسُ الذَُکر»(1)

پیامبر خدا همچون چوپانی که گوسفندانش را به چمنزارهای سرسبز می برد، مؤمنین را دعوت می کند که در باغ های بهشت بروید و بچرید و خودتان را سیر کنید. در گوسفند شر و فتنه نیست، به همین دلیل از مؤمن به گوسفند تعبیر شده است. همه وجودش خیر و برکت است. بعضی گرگاندی برخی روباه اند؛ اما مؤمنین همانند گوسفند پر از منفعت اند. پیامبر خداصلی الله علیه و آله وسلم فرمودند: حلقه های یاد خدا باغ های بهشت است. هر کجا که ذکر خدا و اهل بیت علیه السلام است، بروید و بنشینید و روح و جانتان را سیراب کنید؛ همان طور که انسان تشنه وقتی به آب می رسد، خودش را سیراب می کند.

مرحوم آیت الله قاضی گاهی مطالبی می فرمودند که بعضی از شاگردان می گفتند: ما نمی فهمیم. ایشان پاسخ می دادند: « تُکَبِّرُ تَفَهُّمٌ،؛ بزرگ می شوی می فهمی.» یعنی هنوز وقتش نشده است. اگر با افراد نابالغ در باره آداب ازدواج و همسرداری بگویید، در ذهنش می ماند، و در وقتش می فهمد و استفاده می کند.

بنابراین اگر در جایی مطالب معنوی زیاد بود، یا درک برخی از مطالب برای شما سنگین بود، آنها را رد نکنید، در وقتش می فهمید و می پذیرید.

یعنی بر فطرت خداشناسی و توحید و صفا و پاکی. خداوند انسان را زلال و پاک آفریده است. صدق و پاکی را باید از بچه ها یاد گرفت. این پدر و مادرند که او را از فطرت جدا می سازند.

دست های کوچک اجابت

امام باقر وقتی می خواستند دعا کنند، بچه ها و اهل خانه را جمع

می کردند و می فرمودند: من دعا می کنم و شما آمین بگویید. امام علی خودش «مجیب الدعوات» است. خودش دعاها را اجابت می کند. شما که دعا می کنید، امام زمان باید اجابت کند. او مظهر اجابت خداوند است. یعنی جنبه خلقی او دعا می کند و جنبه ربی أو اجابت می کند. مگر نمی گوییم: امام یدالله است؛ یعنی مظهر قدرت خداوند است. عین قدرت خداست. تمام دعاهای انبیا را اینها باید پاسخ دهند. اما خود امام علی بچه های کوچک را صدا می زند و می گوید: این دست های پاک و صاف و زلال را بالا ببرید و آمین بگویید. اینها ولی خدا هستند. بگویید برایتان دعا کنند. سعی کنید از آنها چیز یاد بگیرید.

حالی است که هیچ کس او را تعلیم نداده است. وقتی گرفتار می شود، سرش را بالا می برد و از قدرتی کمک می گیرد. فطرتش دست نخورده است. بر اساس فطرت موحد است. پاک و صاف و زلال است. مثل صفحه ای که روی آن هیچ نقشی ننوشته اند.

اگر طلبکار باشی هر وقت او را می بینی یاد طلبت می افتی. بدهکار هم که باشی باز همین است. حساب صاف خیلی خوب است. «آن را که حساب پاک است، از محاسبه چه باک است.»

صفحة قلب و روحت را همیشه مثل بچه ها پاک نگه دار. نه طلب داشته باش و نه بدهی. نه رنجشی و نه طمعی. انسان خیلی راحت می شود. هیچ قرص اعصابی مثل این نیست که آدم نه بدهکار باشد و نه طلبکار . چقدر راحت است. انسان تا قبل از این که به دنیا بیاید، نه به کسی بدهکار بود و نه از کسی طلبکار. آخر کار هم باید همین طور باشد.

چقدر خدا دوست دارد که چیزی دست نخورده بماند؛ آکبند أکبند! این خیلی قشنگ است! مثل کودک که در گهواره است. من غیر از حاج آقا افرادی را دیدم که یک عمری را در اجتماع بودند، اما دروغ و کلک بلد نبودند. گاهی در عوام الناس هم پیدا می شوند. گاهی چنین اشخاصی را در بین چوپان های کشاورزها و روستایی ها هم می بینیم. واقعا در ذاتش

حقه بازی راه ندارد.

آیت الله بهاء الدینی می فرمودند: کشاورزی از استان ایلام به خانه ما آمده بود. یک ساعت نشست و تمام خستگی را از جان ما برد. هرچه نگاه می کردم، خدشه و ایرادی در او نبود. مثل آیینه صاف بود. کسی که هفتاد سال دروغ نگفته است، حتی بلد نیست دروغ بگوید. دلش مثل آیینه صاف است، همه حقیقت ها را نشان می دهد.

ص:183

است. این شعر منسوب به امیر المؤمنین علیه السلام است:

وَ تَحْسَبُ أَنَّکَ جِرْمٌ صَغِیرٌ وَ فِیکَ انْطَوَی الْعَالَمُ الْأَکْبَر(1)

گمان می کنی که چیز کوچکی هستی،درحالی که جهان بزرگی درتو

پیچیده شده است.

مرحوم آیت الله رضوی ساعت ها می نشست و به نوه ای که خدا به او داده بود نگاه می کرد و محو تماشای او می شد. در او خدا را می دید. کودکان آیات خدا هستند. فرمود: بالاترین اعمال دوست داشتن کودکان است.

«فَإِنَّ فِطْرَتَهُمْ عَلَی تَوْحِیدِی؛ چراکه فطرت آنان بر توحید من است.» یعنی پاکی محض، موحد محض، عارف محض و خداشناس محض هستند.

می گویند: تا پدر و مادر مان نیایند وارد نمی شویم.(1)

این هم بشارتی است برای کسانی که بچه های آنها زودتر از خودشان می میرند. ناراحت نباشید، بچه میانبر زده است. بر آنان درود بفرستید که در آن عالم پیشگام شما هستند. در آن عالم مهد کودکی است که سرپرستش حضرت ابراهیم و ساره است. بچه ها در آن مهد کودک تربیت می شوند و رشد می کنند.

همچنین در باره امام حسن و امام حسین علیه السلام فرمودند:

اَلْحَسَنُ وَ اَلْحُسَیْنُ رَیْحَانَتَایَ فِی اَلدُّنْیَا وَ اَلْآخِرَةِ؛(1)

حسن وحسین دو دسته گل من در دنیا و آخرت اند.

گل را باید بویید. باید از او محافظت و نگهداری کرد. باد شدید، تندی و خشونت گل را پژمرده می کند و از بین می برد. بچه ها فطرتشان صاف و زلال است، باید مواظب باشیم آنها را اذیت نکنیم. باید به آنها محبت بورزیم. همین مهر و محبت، جلب رحمت الهی می کند. امام صادق علیه السلام فرمودند:

إِنَّ ٱللهَ لَیَرْحَمُ ٱلعَبْدَ لِشِدَّهِ حُبَّهِ لِوَلَدِهِ؛(2)

بدون تردید، خداوند بر بنده خود به خاطر شدت محبت به فرزندش رحم می کند.

دو گوش نوزدا را باید مهر کرد؛ یکی را با اذان و دیگری را با اقامه.

کامش را باید با تربت امام حسین علیه السلام و آب فرات گرفت. امام صادق علیه السلام فرمودند: من گمان نمی کنم که بچه ای کامش را از آب فرات بگیرند، جز این که از شیعیان ما باشد.(1)

چه اسراری در آب فرات نهفته است، نمی فهمیم!

همچنین فرمودند:

حَنِّکُوا أَوُلادَکُمْ بِمآءِ الْفُرات؛(2)

کام فرزندانتان را با آب فرات بازگیرید.

حَنِّکُوا أَوْلَادَکُمْ بِتُرْبَهِ الْحُسَیْنِ علیه السلام فَإِنَّهَا أَمَانٌ؛(3)

کام فرزندانتان را باتربت حسین بازگیرید که امان است.

یعنی قبل از هر چیز اول گرد تربت امام حسین علیه السلام به بچه بدهید.

پرسیدند: چرا پسرت از دین شما برگشت و شیعه شد؟ مادرش گفت: این بچه وقتی به دنیا آمده بود، پیشوای دینی ما نبود تا آیین صابئی مذهب ها را در مورد او اجرا کند. من آمدم در کوچه یک روحانی شیعه را پیدا کردم، گفتم: این بچه تازه به دنیا آمده است و من آیین خدایی را بلد نیستم. این روحانی هم بچه را گرفت و در گوش راست و چپ او چیزهایی گفت. من گمان می کنم همان چیزهایی که آن روحانی در گوشش گفته است، باعث شد که عشق عجیبی به شیعه پیدا کند و به مذهب شما وارد شود.

بنابراین آنچه در روایات برای نوزادانمان توصیه شده است، قطعة اثر دارد. باید آنها را جدی گرفت. اگر کام نوزادان را با تربت و آب فرات گرفتی، حسینی می شود. در موقع مردن هم اگر تربت امام حسین علیه السلام همراه

انسان باشد، قطعا اثر دارد.

همه راه های هدایت را در اسلام به ما یاد داده اند. از روز اول که انسان به دنیا می آید، با توحید و خدا و اهل بیت عنها آشنا می شود؛ یعنی با اذان و اقامه و تربت حسین علیه السلام زندگی در این دنیا را آغاز می کند. روزی هم که از این دنیا می رود، با شهادتین و تربت حسین علیه السلام از دنیا می رود. اگر این توصیه ها و هدایت و تربیت ها را خوب اجرا کنیم، همه چیز مان درست می شود.

می فرمودند: بچه را اذیت و ناراحت نکنید. انسان لباس را آب میکشد، اما اگر دل بچه آزرده شد، معلوم نیست به این راحتی پاک شود. دامان پیامبرصلی الله علیه و آله وسلم خدای عجیب استراحتگاه خوبی است. بچه در دامان پیامبر خدا آرامش پیدا می کند. خدا این گونه پیامبرش را مورد امتحان قرار می دهد. کسی که پیشوای عالم هستی است، این گونه بچه های خردسال را در آغوش می کشد، برای آنها دعا می کند، اسم می گذارد. بچه ادرار می کند و پیامبر نهی نمی کند. می فرماید: آرامش بچه را به هم نزنید، بگذارید با آرامی ادرارش را کامل کند. پیامبر طوری رفتار می کردند که شادمانی را در خانواده کودک مشاهده می کردند و خانواده کودک اصلا احساس نمی کردند که پیامبر به خاطر ادرار کودک اذیت و ناراحت شده باشد. وقتی خانواده کودک می رفتند، پیراهن خود را می شستند.(1)

صدای تلاوت قرآن و ذکر و دعا بزرگ شود، با بچه ای که با سر و صداهای ناهنجار بزرگ شود، خیلی فرق دارد. از این جهت فرموده اند: کودکان خود را به مجالس ذکر و دعا و مشاهد مشرفه ببرید تا از فضای معنوی آنجا بهره مند شوند و روح و جانشان با عشق خدا و اهل بیت عل انس بگیرد.

صفحه سفید

ص:194

اُحِبُّ الاَْطْفالَ لِخَمْسٍ؛الأوَّلُ أنَّهُم هُمُ البَکَّاؤونَ ، وَالثّانی :یَتَمرَّغونَ بِالتُّرابِ، وَالثّالِثُ : یَختَصِمونَ مِن غَیرِ حِقدٍ ، وَالرّابِعُ : لا یَدَّخِرونَ لِغَدٍ شَیئا، وَالخامِسُ : یُعَمِّرونَ ثُمَّ یُخَرِّبونَ.؛ کودکان را به خاطر پنج خصلت دوست دارم: اول آن که بسیار می گریند؛ دوم آن که با خاک بازی می کنند؛ سوم آن که بدون کینه نزاع و دشمنی میکنند؛ چهارم آن که چیزی را برای فردا ذخیره نمی کنند؛ پنجم آن که میسازند، آنگاه خراب می کنند. :پیامبر گرامی اسلام صلی الله علیه و آله وسلم »

باشد. با آنان محشور می شود.

محبت هر چند در ظاهر سنخیتی با محبوب نداشته باشد، ولی بالاخره به او می رسد. یعنی محبت عامل رسیدن محب به محبوب و محشور شدن با اوست. شعبان یک غلام بود و پیامبر در اعلا درجه قرب. اما محبت موجب شد که این غلام در اعلا درجه بهشت در کنار پیامبر خدا قرار گیرد. محبت علت انضمام است.(1)

ربیعة بن کعب هفت سال خدمتگزار پیامبر بود. یک روز پیامر خدا از او پرسید: هفت سال به من خدمت کردی، در برابر آن از من چه می خواهی؟ گفت: اجازه بدهید در باره آن فکر کنم. فردای آن روز به محضر پیامبر خداصلی الله علیه و آله وسلم رسید. پیامبر فرمودند: حاجت تو چیست؟ گفت: از خدا بخواهید که در بهشت در جوار شما باشم. حضرت فرمودند: این مطلب را چه کسی به تو آموخت؟ گفت: یا رسول الله، کسی به من نیاموخت، لکن فکر کردم که اگر از شما مال درخواست کنم، تمام می شود. اگر عمر طولانی با فرزند طلب کنم، سرانجام همه مرگ است. پیامبر لحظه ای سر به زیر افکندند و آن گاه فرمودند: «أَفْعَلُ ذَلِکَ فَأَعِنِّی بِکَثْرَهِ السُّجُودِ؛(2) این چنین می کنم، تو هم با بسیار سجده کردن مرا یاری کن.»

جون بن ابی مالک، غلام سیاه چهره ابوذر غفاری بود و بدنی بد بو داشت. اما به امام حسین علیه السلام پیوست و در راه آن حضرت جان فشانی کرد و

ص:196

به شهادت رسید. امام حسین علیه السلام بر بالین او حاضر شدند و فرمودند:

اَللّهُمَّ بَیِّضْ وَجْهَهُ وَطَیِّبْ ریحَهَ وَاحْشُرْهُ مَعَ الاَْبْرارِ وَعَرِّفْ بَیْنَهُ وَبَیْنَ مُحَمَّدٍ وَالِ مُحَمَّدٍ.(1)

خدایا، روی او را سپید کن و بوی او را خوش و او را با نیکان محشور فرما و با محمد و آل محمد آشنا ومعاشرگردان.

او یک غلام سیاه بدبو بود، اما با امام حسین علیه السلام و یارانش محشور می شود.

وَ جَزاءُ سَیِّئَهٍ سَیِّئَهٌ مِثْلُها فَمَنْ عَفا وَ أَصْلَحَ فَأَجْرُهُ عَلَی اللَّهِ؛(1)

کیفر بدی، مجازاتی همانند آن است؛ و هر کس عفو و اصلاح کندپاداش او با خداست.

انسان های با گذشت اجرشان را از خداوند دریافت می کنند و پاداش

خداوند در خور بزرگی خداوند است.

در روایت آمده است :

مَنْ کَانَ أَجْرُهُ عَلَی اللَّهِ فَلْیَدْخُلِ الْجَنَّهَ؛ کسی که پاداش او بر عهده خداوند است، وارد بهشت شود. گفته می شود آنان کیستند؟ پاسخ داده می شود: الْعَافُونَ عَنِ النَّاسِ یَدْخُلُونَ الْجَنَّهَ بِلَا حِسَابٍ؛ کسانی که از مردم می گذرند و اهل گذشت هستند، بی حساب واردبهشت می شوند.(2)

اخلاق خیلی مهم است. اصلا بحث سیره پیامبر برای بیان اخلاق عملی پیامبر خداست. اگر یکی از سیره های پیامبر را پیاده کنیم، کارمان درست است. هر کس خوش اخلاق تر است، به پیامبر نزدیک تر است.

سزاوارترین مردم به من در روز قیامت کسی است که در دنیا بیشتر از

هر کس بر من صلوات بفرستد. هر کس، کسی یا چیزی را بسیار یاد کند، یا خاطرخواه آن است، یاخاطر خواه خواهد شد. این دو لازم و ملزوم اند.

مَن اَحَبَّ شَیئاً اَکثَرَ ذِکرَهُ؛(1)

کسی که چیزی را دوست دارد، فراوان ازآن یاد می کند.

انسان اگر چیزی را دوست نداشته باشد، از آن یادی نمی کند. اگر بغضش نسبت به آن چیز کامل باشد، از آن بدش می آید. اصلا دوست ندارد

حرفش را بشنود.

مَنْ أَبْغَضَ شَیْئاً أَبْغَضَ أَنْ یَنْظُرَ إِلَیْهِ وَ أَنْ یُذْکَرَ عِنْدَهُ ؛(2)

کسی که چیزی را مبغوض و منفور می دارد، نگاه کردن به آن و یادآوری آن را

نیز مبغوض و منفور می شمارد.

کسی که یاد پیامبر خدا میکند و بر او درود و سلام می فرستد،

خاطرخواه اوست، اگر هم نباشد ان شاء الله می شود.

اَولَی النَّاسِ بِاللَّهِ وَ بِرَسُولِهِ مَنْ بَدَأَ بِالسَّلامِ؛(1)

نزدیک ترین مردم به خدا و پیامبرش کسی است که در سلام کردن پیش دستی کند.

من این حدیث را بار اول که دیدم جا خوردم. یعنی سلام این قدر مهم است. می گوید: سزاوار ترین افراد به خدا از پیغمبر هم فراتر رفته است. ابتدا به سلام، یعنی اظهار محبت. یعنی این که دوستت دارم. تکبر بدترین خطرهاست. چیزی که انسان را از تکبر دور می کند، همین سلام کردن است.

مِنَ التَّوَاضُعِ أَنْ تُسَلِّمَ عَلَی مَنْ لَقِیتَ؛(2)

از مصادیق تواضع این است که هر کس را دیدی به او سلام کنی.

سیره پیامبر خدا را در این محله عملی کرده تا جا افتاده است. ببینید اگر یک سیره را پیاده کنیم، چقدر آثار و برکات دارد. خود پیامبر بر این سیره پافشاری داشتند. در روایتی آمده است :

اِنَّهُ کانَ یُسَلَّمُ عَلَی الصَّغیرِِ والکَبیرِ؛(1)

پیامبر خدا همواره به کوچک و بزرگ سلام می کرد.

طَیِّبَه؛(1) و هنگامی که داخل خانه ای شدید، بر خویشتن سلام کنید سلام و تحیتی از سوی خدا، سلامی پر برکت و پاکیزه!

اُحِبُّ الصِّبیانَ لِخَمسٍ : الأوَّلُ : أنَّهُم هُمُ البَکَّاؤونَ ، وَالثّانی:یَتَمرَّغونَ بِالتُّرابِ، وَالثّالِثُ : یَختَصِمونَ مِن غَیرِ حِقدٍ ، وَالرّابِعُ : لا یَدَّخِرونَ لِغَدٍ شَیئا، وَالخامِسُ : یُعَمِّرونَ ثُمَّ یُخَرِّبونَ؛(1) کودکان را به خاطر پنج خصلت دوست می دارم: اول آن که بسیار میگریند؛ دوم آن که با خاک بازی می کنند؛ سوم آن که بدون کینه دشمنی می کنند؛ چهارم آن که چیزی را برای فردا ذخیره نمی کنند؛

پنجم آن که می سازند و آنگاه خراب می کنند. اول شخصیت عالم می فرماید: من خاطرخواه بچه ها هستم، چون پنج

صفت بلند و برجسته در آنهاست.

پیامبر ما شصت سال از عمر شریفش گذشته بود. سر قبر مادرش حضرت آمنه ای مثل ابر بهاری گریه می کرد. مادری که حدود شصت سال پیش از دنیا رفته بود. یعنی این قدر عاطفه و احساسش قوی است! به یاد محبت های مادرش گریه می کند. حتی بارها می نشست و برای همسرش خدیجه گریه می کرد. این صفت مهمی است. این صفت بچه ها برجسته است. یعنی دل نازک و باعاطفه هستند. دل رحم و با محبت اند. احساسشان همچون گل نازک و با طراوت است. دلشان را قساوت نگرفته است. این است که پیامبر صلی الله علیه و آله وسلم کودکان را دوست می داشت.

کانَ رَسُول اللَّه اذا دَخَلَ مَنْزِلًا قَعَدَ فی أَدنَی الْمَجْلِسِ حِینَ یَدْخُلُ؛(1)

شیوه همیشگی رسول خدااله این بود که هرگاه وارد منزلی می شدند، هنگام ورود پایین مجلس می نشستند.

و نیز به اصحاب خود می فرمودند:

إذا أتی أحدُکُم مَجلساً فلْیَجلِسْ حیثُ ما انتهی مَجلِسُهُ؛٢. مکارم الاخلاق، ج 1، ص 66، ح 73؛ بحارالأنوار، ج 16، ص 240.

هرگاه کسی از شما به مجلسی وارد شد، همان انتهای مجلس بنشیند.

یعنی انتظار نداشته باشد که دیگران در بالای مجلس یا در وسط مجلس

جایی برای او باز کنند.

دب الهی

پیامبر خدا هیچ تعینی نداشت. هرگاه کسی در جلسه ای وارد می شد که پیامبر هم در آن جلسه حضور داشتند، نمی دانست کدام یک از افراد پیامبر است؛ یعنی هیچ برتری برای خودش در نظر نداشت. می فرمود: من دوست ندارم طوری رفتار کنم که با دیگران فرقی داشته باشم، یا برتری در نظر مردم ایجاد شود.

آن حضرت مؤدب به آداب الهی بودند. مثل سلاطین برخورد نمی کردند، بلکه تواضع و ادب بسیار عجیبی داشتند. حتی در وقتی که با اصحاب می نشستند، حلقه وار می نشستند تا تفاضل و برتری در میان

ص:205

نباشد. انس بن مالک می گوید:

کُنّا اِذا اَتَینا النبیّ صلی الله علیه وآله جَلَسنا حَلقَهً؛(1)

هرگاه در محضر پیامبر صلی الله علیه و آله وسلم بودیم، دایره وار می نشستیم.

وقتی با اصحاب می نشست، آن قدر یگانه می شد که گویا یکی از آنان است. کسی که وارد می شد، اگر پیامبر را نمی شناخت و ندیده بود، نمی توانست تشخیص بدهد که کدام یک از این افراد پیامبر خداست.(2)

از بس خاکی و با خلق قاتی بود و خودش را تنزل می داد. این معجزه است.

یکی از سیره های پیامبر صلی الله علیه و آله وسلم این بود که روی زمین می نشست و بابرده ها غذا می خورد.(3)

فرمود: بچه ها را دوست دارم، به خاطر این که روی زمین می نشینند و با خاک مأنوس اند.

ما گاهی خدمت مرحوم آیت الله بهاءالدینی به این طرف و آن طرف می رفتیم. یک روز به قصد منزل یکی از دوستان رفتیم. اتفاقا ایشان در منزل نبود. آیت الله بهاء الدینی فرمودند: مقداری همین جا بنشینیم. کوچه پهنی بود و مزاحمتی نبود. شخصی با آن عظمت، بی تکلف و بی تعین همان جا نشستند؟ فرمودند: ممکن است بعضی از افراد نفهم به ما بگویند: شما دیوانه اید. ما هم به آنها می گوییم: خودتان دیوانه هستید. از این که دیگران به کسی بگویند دیوانه ای، انسان دیوانه نمی شود. اگر انسان روی زمین بنشیند، چه می شود؟!

ص:206

بعضی از افراد می گویند: حتما باید مبل و صندلی و فرش باشد. ما از خاکیم و باید با خاک مأنوس باشیم. بدنمان هم در آخر به خاک بر می گردد. خاکی بودن نشان فروتنی و تعین و تشخص نداشتن است. یکی از صفات برجسته بچه ها همین است؛ واقعا برای خودشان تعین و تشخصی قائل نیستند. اما غرور و تعین و تکبر دامن بزرگ ترها را گرفته است. برای خودشان شخصیتی خیالی قائل اند. بچه ها راحت روی زمین می نشینند، روی زمین بازی می کنند، با آب و گل مأنوس اند و دنبال تشریفات و تعینات نیستند. ان شاء الله ما هم مثل بچه ها راحت باشیم. اسیر این عناوین و تشخصات کاذب و خیالی نباشیم. اینها همه اعتباری و از بین رفتنی است. حقیقت و واقعیت ندارد.

رویش گل

گاهی که می خواهند از کسی تعریف کنند، می گویند: فلانی خیلی خاکی است؛ یعنی متواضع و فروتن است، پز و افاده ندارد، قیافه نمی گیرد، خیلی افتاده است. افتادگی آموز اگر طالب فیضی هرگز نخورد آب زمینی که بلند است

انسان های افتاده و خاکی مورد لطف و عنایت خداوندند و فیوضات الهی به سوی آنان سرازیر است. همان طور که فیض و عنایت خداوند را به سوی خودشان جلب می کنند، خود منشأ فیض و برکت خواهند بود.

ص:207

آیا دیده اید که از سنگ سخت گل و سبزه و زیبایی ها بروید؟ گلهای رنگارنگ و زیبا همه از خاک می روید؛ چون خاک نرم و انعطاف پذیر است. هم باران رحمت الهی را می پذیرد و در خود جای می دهد و هم منشأ رویش زیبایی هاست. اما سنگ سخت نه چیزی را می پذیرد و نه چیزی از او می روید.

در بهاران کی شود سر سبز سنگ خاک شو تا گل بروید رنگ رنگ

کسانی که به دنبال تعینات دنیوی، کبریا و تشخص و عناوین کاذب اند و

گمان می کنند برتر از دیگران اند، نه پذیرش دارند و نه رویش.

چنین نقل کرده اند که خداوند متعال یک جمله با واژه فارسی سخن گفت و فرمود: «چه کنم با این مشت خاک، جز این که او را بیامرزم!»(1) جسم ما و تکون آن از خاک است.(2) ما از خاکیم و به سوی خاک باز می گردیم. اگر خاکی بودن خودمان را حفظ کنیم، مسلما مورد لطف و نظر خدای متعال قرار می گیریم و مورد محبت مردم هم واقع می شویم؛ چون مردم هم افراد خاکی را دوست دارند؛ افرادی بی آلایش، بی تکبر، بی تعین، کسانی که برای دیگران قیافه نمی گیرند و افتاده حال اند.

اگر خاکی باشیم، لطف و فیض و عنایت حق را دریافت می کنیم و محبوب عزیز خدا، یعنی پیامبر اکرمصلی الله علیه و آله وسلم می شویم؛ چون یکی از خصلت هایی که کودکان را محبوب پیامبر قرار داده است؛ همین خصلت خاکی بودن است.

ص:208

رو به سوی خاک

ما از خاکیم و باید رو به سوی خاک باشیم. یعنی رو به پایین و افتاده حال باشیم. سربلندی و علو مال ما نیست. بنده باید در برابر عظمت خداوند سرافکنده باشد. این خصلت خاک و خاکی هاست، اما آتش و آتشی ها همیشه به دنبال علو و برتری طلبی اند. شیطان هم گفت: من از آتش خلق شده ام.(1)

به همین دلیل ملعون و مطرود درگاه خداوند شد.

بزرگواری می فرمود: در این عالم اگر کسی خودش را بگیرد، او را رها

می کنند، اما اگر خودش را ول کند، او را می گیرند و در آغوش می کشند و مورد لطف و عنایت قرار می دهند. خاک چون خودش را نمی گیرد، مورد لطف و عنایت است، اما آتش که خودش را می گیرد و به دنبال علو و برتری است، همچون شیطان او را رهایش می کنند. جسم ما از خاک خلق شده است، دوباره به خاک بر می گردد و باز هم در روز قیامت از همین خاک سر بیرون می آورد.

مِنْها خَلَقْناکُمْ وَ فِیها نُعِیدُکُمْ وَ مِنْها نُخْرِجُکُمْ تارَهً أُخْری؛(2) ما شما را از زمین آفریدیم؛ و در آن باز می گردانیم، و بار دیگر در قیامت) شما را از آن بیرون می آوریم!

ص:209

در روایت آمده است : وقتی ابن ملجم ملعون آن جنایت بزرگ را انجام داد و فرق أمیر المؤمنین را شکافت، آن حضرت فرمودند: «فُزْتُ وَ رَبِّ الْکَعبِةِ؛ سوگند به پروردگار کعبه که رستگار شدم!» و در محراب افتادند و خاک بر سر خود ریختند و همین آیه را تلاوت فرمودند:

مِنْها خَلَقْناکُمْ وَ فِیها نُعِیدُکُمْ وَ مِنْها نُخْرِجُکُمْ تارَهً أُخْری؛(1)

از امیرالمؤمنین علیه السلام در باره تأویل دو سجده پرسیدند: فرمودند: «سجده اول که سر بر خاک می گذاری، اشاره به این است که خدایا، مرا از خاک آفریدی. هنگامی که سر از سجده برمی داری، یعنی مرا از خاک بیرون آوردی. در سجده دوم که سر بر خاک می گذاری، اشاره به این است که ما را دوباره به خاک باز می گردانی. هنگامی هم که سر از سجده بر می داری، یعنی دوباره ما را از خاک مبعوث میکنی.»(2) حضرت آدم له از خاک خلق شد:

إنَّ مَثَلَ عیسی عِنْدَاللَّهِ کَمَثَلِ آدَمَ خَلْقَهُ مِنْ تُرابٍ:(3)

مثل عیسی در نزد خدا، همچون آدم است که او را از خاک آفرید.

ص:210

حقیقت انسان

نطفه ما هم از خاک نشأت گرفته است. باید با خاک مأنوس و خاکی باشیم. حاج آقای دولابی می فرمودند: این قدر به فکر بدن خود نباشید، به فکر جان و روح و حقیقت خودتان باشید! می فرمودند: بدنی که بعد از این خاک خواهد شد، الآن هم آن را خاک حساب کنید. بدن همه، جز اولیای خدا خاک خواهد شد.

بدن انسان به منزله مرکب و سواری اوست و تا مدتی همراه ماست. باید به فکر راکب، یعنی روح و جان خودمان باشیم. می فرمودند: یک وقتی ما با خدا بودیم و تعین و تشخصی نداشتیم. در هر عالمی که ما را سیر دادند لباس مخصوص همان عالم را بر ما پوشاندند؛ مثلا در عالم ذر، ذرات ریز بودیم، در عالم اشباح، شبح بودیم، در عالم صلب پدر، ذرات ریز در صلب پدر بودیم، در عالم رحم مادر، به صورت جنین تجلی پیدا کردیم، در عالم دنیا به صورت این جسم خاکی ظهور کردیم ؛ در عالم برزخ در قالب مثالی و در قیامت و بهشت نوع دیگر از لباس بر تن جا می پوشانند که ما حقیقت آن را نمی دانیم.

وَنُنْشِئَکُمْ فِی مَا لَا تَعْلَمُونَ؛(1)

و شما را در جهانی که نمی دانیدآفرینش تازه ای می بخشیم.

حقیقت آن جهان را جز معصومین و اولیای خدا درک نمی کنند. لباس عالم دنیا همین لباس خاکی است. نوع مردم این جسم خاکی را با حقیقت

ص:211

خودشان اشتباه می گیرند. به جای این که به فکر حقیقت و روح و جان خود باشند، تنها به دنبال پرورش جسم و پروار کردن آن هستند و همیشه غصه بدن و دنیا و لذایذ زودگذر دنیا را می خورند. این قدر به فکر کاه و جو مرکب خود که همان لذایذ جسمانی است نباشیم!

لباس عاریت

اواخر عمر مرحوم آیت الله بهاءالدینی بود. خدمتشان رسیدیم. ایشان به خاطر سکته هایی که کرده بودند با زحمت صحبت می کردند. سخنان ایشان همیشه بسیار پخته و عمیق و پر مغز و کوتاه بود. معمولا سخنانشان محصول تفکرات مدت های طولانی از عمر پر برکتشان بود. در آن مجلس یک شعر زیبا از یکی از شعرای عرب زبان خواندند و توضیح دادند:

یا خادم الجسم کم تسعی لخدمته و أنت بالف لأبالجشم انسان

یعنی ای کسی که خدمتگزار جسم و بدن خویش هستی، چقدر برای این بدن سعی و تلاش میکنی؛ در حالی که انسانیت تو به روح و جان توست، نه به این جسم خاکی. این جسم خاکی لباس این دنیای ماست. باید بیش از آنچه به مرکب و جسم خود می پردازیم و به فکر آنیم، به فکر راکب و روح و جان خود باشیم و آن را به مقصد برسانیم. باید به فکر تعالی و پرورش روح و جان خود باشیم؛ که حقیقت ما همین است.

این جسم را باید بگذاریم و برویم. چند روزی این لباس خاکی را به جان تن داریم. این لباس خاکی، لباس عاریت است و این مرکب جسم، مرکب عاریت است. در اختیار ما قرار دادهاند تا جان و روح و حقیقتمان را

ص:212

به مقصد برسانیم. روزی همه را از ما می گیرند و باید آن را رها کنیم و برویم. این جسم و تن حقیقت ما نیست تا همه سعی و تلاشمان را برای آن صرف کنیم و همه همتمان متوجه آن باشد. باید روی حقیقت خویش سرمایه گذاری کرد.

در سرای مردمان خانه مکن

مولانا در این باب مثال زیبایی دارد. می گوید: شخصی اموال و ثروت هنگفتی داشت. همه را در زمینی مصرف کرد و خانه بسیار مجللی ساخت. بعد از آن فهمید که این زمینی که روی آن سرمایه گذاری کرده و آن را آباد ساخته است، مال او نبوده است. در زمین دیگران سرمایه گذاری کرده است. در حقیقت همه سرمایه خود را هدر داده است. سرمایه عظیمی را که در آنجا به کار برده است، باید بگذارد و برود؛ چون عمارتی را که ساخته است قابل انتقال به جای دیگری نیست.

می گوید مثل کسانی که در این دنیا همه سرمایه خود را صرف جسم خاکی خود می کنند، همین است. کسانی که همیشه به فکر خوراک و پوشاک و مسکن و شهوات و لذاید جسمی و جنسی هستند، و همه همت و توجهشان

جسم و تن است، در حقیقت در زمین دیگران سرمایه گذاری کرده اند.

حقیقت، مربوط به روح و جان است، جسم و تن هم برای تعالی روح است. باید به اندازه ای که در تعالی روح و جان ما نقش دارد به آن توجه داشت. محور تلاش و همت انسان باید روح و جانش باشد. باید در آنجا سرمایه گذاری کرد. مولانا پس از این مثال می گوید:

ص:213

در سرای مردمان خانه مکن کار خود کن کار بیگانه مکن

کیست بیگانه تن خاکی تو کز برای اوست غمناکی تو

خویشتن یابی

باید خودمان را پیدا کنیم و به خودمان توجه داشته باشیم. بسیاری از ما خودمان را گم کرده ایم. خودمان را اشتباه گرفته ایم. بعد از این می فهمیم که چه اشتباه بزرگی کرده ایم. به قول حافظ :

فردا که پیشگاه حقیقت شود پدید

شرمنده رهروی که عمل بر مجاز کرد

یک وقت می بینیم که عملمان همه «هباء منثورا» است. پودر و نابودشده است.

وَقَدِمْنَا إِلَی مَا عَمِلُوا مِنْ عَمَلٍ فَجَعَلْنَاهُ هَبَاءً مَنْثُورًا ؛(1)

ومابه سراغ اعمالی که انجام داده اند می رویم، و همه را همچون ذرات غبار

پراکنده در هوا قرار می دهیم.

در آن وقت می فهمیم که سرمایه گذاری ما بی جا بوده است. روی چیزی سرمایه گذاری کرده ایم که فسانی و از بین رفتنی بوده است. چیزی که بی ارزش و پوچ و در معرض فنا و نیستی است.

ص:214

پدر خاک

یکی از نام های امیرالمؤمنین علیه السلام ابوتراب است؛ یعنی پدر خاک. این کنیه را پیامبر خدا به امیر المؤمنین علیه السلام عطا کرد. در روایت آمده است: پیامبر خدا صلی الله علیه و آله وسلم به دیدن امیر المؤمنین علیه السلام آمدند. دیدند که آن حضرت در خانه روی خاک خوابیده است . امیر المؤمنین علیه السلام تعینی نداشتند، روی زمین استراحت می کردند. وقتی پیامبر با این صحنه مواجه شدند، نشستند و خاک از لباس آن حضرت تکاندند و فرمودند:

قُمْ فِدَاکَ أَبِی وَ أُمِّی یَا أَبَا تُرَابٍ؛(1) بلند شو، پدر و مادرم فدای تو، ای ابو تراب»

از ابن عباس پرسیدند: چرا رسول خدا صلی الله علیه و آله وسلم، علی علیه السلام را ابو تراب نامید؟

پاسخ داد:

لِأَنَّهُ صَاحِبُ الْأَرْضِ وَ حُجَّهُ اللَّهِ عَلَی أَهْلِهَا بَعْدَهُ وَ بِهِ بَقَاؤُهَا وَ إِلَیْهِ سُکُونُهَا؛(2)

زیرا علی علیه السلام صاحب زمین و پس از پیامبر خدا حجت خدا بر اهل زمین است. بقا و پایداری زمین به خاطر وجود اوست و آرامش زمین از اوست.

پرورنده زمین

امیر المؤمنین صاحب و پرورش دهنده زمین است؛ چنان که خداوند در

قرآن فرموده است:

ص:215

وَ أَشْرَقَتِ الْأَرْضُ بِنُورِ رَبِّها؛(1)

و زمین به نور پروردگارش روشن می شود.

امام صادق علیه السلام در باره این آیه فرمودند: «رَبُّ الاَْرْضِ اِمامُ الاَْرْضِ؛(2) پروردگار زمین، امام زمین است.» یعنی رب در اینجا به معنای امام است. و در جای دیگر فرمودند:

إِنَّ قَائِمَنَا إِذَا قَامَ أَشْرَقَتِ الْأَرْضُ بِنُورِ رَبِّها وَ اسْتَغْنَی الْعِبَادُ عَنْ ضَوْءِ الشَّمْسِ وَنُورُ الْقَمَرِ وَ ذَهَبَتِ الظُّلْمَةُ ؛(3)

بی گمان آن هنگام که قائم ما قیام کند، زمین به نور پروردگارش می درخشد و بندگان خدا از درخشش خورشید و نور ماه بی نیاز می گردند و ظلمت و تاریکی

رخت برمی بندد.

بنابراین رب الارض امام زمان است. و رب به معنای مربی و پروش

دهنده است. این است که در زیارت آل یس چنین می خوانیم:

اَلسَّلامُ عَلَیْکَ یا داعِیَ اللَّه وَ رَبَّانِیَّ آیاتِهِ؛(4) سلام بر توای دعوت کننده به سوی خدا و ای مربی آیات خداوند.

امام معصوم به اذن الهی مربی همه آسمان ها و کهکشان ها و از جمله کرهزمین است.

ص:216

در آرزوی خاک

علی علیه السلام ابوتراب است؛ یعنی پدر خاک. هنگامی که فضای قیامت ظاهر می شود و انسانها دستاورد اعمال خویش را مشاهده می کنند. در آن هنگام انسان کافر آرزو می کند که «ای کاش من خاک بودم.»

یَوْمَ یَنظُرُ الْمَرْءُ مَا قَدَّمَتْ یَدَاهُ وَیَقُولُ الْکَافِرُ یَا لَیْتَنِی کُنتُ تُزَابًا؛(1) یعنی ای کاش در دنیا نبودم و به صورت انسان خلق نمی شدم تا الان گرفتار عذاب الهی باشم. یا ای کاش امروز مبعوث نمی شدم و شاهد این سرافکندگی نبودم. این معنای ظاهر آیه است. اما ابن عباس از رسول گرامی اسلام الله در معنای این آیه چنین روایت می کند:

از رسول خدا شنیدم که می فرمود:إِذَا کَانَ یَوْمُ الْقِیَامَهِ وَ رَأَی الْکَافِرُ مَا أَعَدَّ اللَّهُ تَبَارَکَ وَ تَعَالَی لِشِیعَهِ عَلِیٍّ مِنَ الثَّوَابِ وَ الزُّلْفَی وَ الْکَرَامَهِ قَالَ یَا لَیْتَنِی کُنْتُ تُرَاباً یعنی مِنْ شِیعَهِ عَلِیٍّ وَ ذَلِکَ قَوْلُ اللَّهِ عَزَّ وَ جَلَ وَ یَقُولُ الْکافِرُ یا لَیْتَنِی کُنْتُ تُراباً »؛(2) زمانی که قیامت برپا می شود و کافر آنچه را که خداوند تبارک و تعالی از پاداش و منزلت و کرامت برای شیعه علی ل مهیا نموده است می نگرد، می گوید: ای کاش من تراب ( = خاک) بودم - یعنی شیعه علی بودم و این همان فرموده خداوند عزوجل است که می فرماید: «و کافر می گوید: ای کاش من تراب بودم».

ص:217

مرحوم مجلسی در بیان این روایت می فرماید: ممکن است بگوییم: امیرالمؤمنین را ابو تراب نامیده اند به خاطر این که شیعیانش از بس در برابر او خاضع و منقادند و فرمانبردار اوامر او هستند، آنان را تراب نامیده اند. یعنی کسی که نهایت خضوع و فروتنی را دارد. و در این آیه کافر می گوید: ای کاش من هم مثل شیعیان امیرالمؤمنین علیه السلام در برابر آن حضرت همانند تراب خاضع بودم. بنابراین امیر المؤمنین علیه السلام که صاحب اختیار و سید و بزرگ شیعیان است، ابو تراب است، یعنی پدر خاک و پدر شیعیان.

ما یک مشت خاکیم و صاحب این خاک هم ولی خدا، امیرالمؤمنین علیه السلام است. ای کاش خاک باشیم و زیر سایه پدر عزیزمان پرورش یابیم و به مقصد نائل شویم.

می کنند. باید با عفو و گذشت آن را بیرون ریخت. امیر المؤمنین علیه السلام می فرمایند:

قِلَّهُ العَفوِ أَقبَحُ العُیُوبِ وَالتَّسَرُعُ إِلی الإنتِقامِ أَعظَمُ الذُّنُوبِ؛(1)

زشت ترین عیب ها کم گذشتی است، و شتاب به انتقام بزرگ ترین

گناهان است.

نه تنهاگذشت نکردن،بلکه کم گذشت کردن را هم زشت ترین عیب ها برشمرده اند.

گذشت و انتقام

انسان مرتب باید گذشت کند، با این گذشته است که انسان اوج می گیرد. در مقابل گذشت انتقام است. انسان گاهی گذشت که نمی کند هیچ، بلکه در صدد انتقام هم بر می آید. درست نقطه مقابل گذشت. به فرموده امیر المؤمنین علا : کسی که در انتقام گرفتن سرعت بگیرد، بزرگترین گناهان را مرتکب شده است. کسی که گذشت نداشته باشد، معلوم نیست مسلمان باشد. رسول خداصلی الله علیه و آله وسلم فرمودند:

أَیُّمَا مُسْلِمَیْنِ تَهَاجَرَا فَمَکَثَا ثَلَاثاً لَا یَصْطَلِحَانِ إِلَّا کَانَا خَارِجَیْنِ مِنَ الْإِسْلَامِ وَ لَمْ یَکُنْ بَیْنَهُمَا وَلَایَهٌ فَأَیُّهُمَا سَبَقَ إِلَی کَلَامِ أَخِیهِ کَانَ السَّابِقَ إِلَی الْجَنَّهِ یَوْمَ الْحِسَابِ؛(2)

دو نفر مسلمانی که از همدیگر قهر کنند و سه روز بر آن حال بمانند و با هم آشتی نکنند،

ص:219

هر دو از اسلام بیرون روند و میان آنها پیوند و دوستی دینی نباشد. پس هر کدام از آن دو به سخن گفتن با برادر دینی خودش پیشی

گرفت، در روز حساب پیشرو به بهشت است. اگر از قهر و جدایی سه روز بگذرد، دعایشان مستجاب نمی شود.

محرومیت از آمرزش

عن رسول الله قال صلی الله علیه و آله وسلم: تُعْرَضُ أَعْمَالُ النَّاسِ فِی کُلِّ جُمْعَهٍ مَرَّتَیْنِ- یَوْمَ الْإِثْنَیْنِ وَ یَوْمَ الْخَمِیسِ- فَیُغْفَرُ لِکُلِّ عَبْدٍ مُؤْمِنٍ إِلَّا مَنْ کَانَتْ بَیْنَهُ وَ بَیْنَ أَخِیهِ شَحْنَاءُ- فَیُقَالُ اتْرُکُوا هَذَیْنِ حَتَّی یَصْطَلِحَا؛(1) از رسول خداصلی الله علیه و آله وسلم روایت شده است که فرمودند: اعمال مردم در هر هفته دوبار عرضه می شود: روز دوشنبه و روز پنجشنبه. و گناهان همه بندگان مؤمن آمرزیده می شود، جز کسی که بین او و برادر دینی اش عداوت و دشمنی باشد. در این صورت گفته می شود: این دو را رها کنید تا با یکدیگر صلح و آشتی کنند.

قطع رحمت الهی

اصلا اهل قهر نباشید. روایات ما روی قهر خیلی حساسیت نشان داده است. دو تا دل که با هم قهر است، رحمت خدا هم قطع است. در خانه ای که پدر و مادر یا پدر با فرزند قهر هستند، نور نیست. آن خانه تاریک است.

زن و شوهر و فامیل اگر مشکل هم دارند، باید بنشینند و با یکدیگر

ص:220

حرف هایشان را بزنند. قهر و اخم کردن با یکدیگر، چیز بسیار بدی است. قطع رحم از گناهان کبیره است. خداوند در سه جای قرآن کسی را که قطع رحم می کند لعنت کرده است.

درک واقعیت

روایات عین واقع است. مرحوم آیت الله بهاء الدینی می فرمودند: ما در اسلام تعبد نداریم؛ چون تعبد یعنی چیزی که واقعیت ندارد و ما تعبدة قبول می کنیم. همه چیز در اسلام بر اساس واقعیت است. چون من آن را درک نکرده ام، می گویم تعبدا می پذیرم.

این که می فرمایند: « الْغِیبَهُ أَشَدُّ مِنَ الزِّنَا ؛ غیبت از زنا بدتر است»، این یک واقعیت است، اما ممکن است من واقعیت و عمق آن را درک نکرده باشم.

بایکوت

قهر این قدر زشت است که امام زمان برای گناهان شما استغفار نمی کند. و ثواب هایتان را تایید نمی کند. این یعنی بایکوت. تو قهر کردی، حضرت هم با تو قهر می کند. «کَمَا تَدِینُ تُدَانُ ؛ همان گونه که مزد بدهی، به تو مزد می دهند.»

اگر قهر کردی، آنها هم با تو قهر می کنند. اگر آشتی کردی، آنها هم با

تو آشتی می کنند. هر کجا دو تا دل با هم یکی شد، سومی آنها امام زمان علی

1. الامالی للطوسی، ص 537، بحارالأنوار، ج 72، ص 259. ٢. الکافی، ج 2، ص 134؛ بحارالأنوار، ج 13، ص 296.

ص:221

است. ممکن است کسی از کاری که دیگری در حق او کرده است، دلش خیلی به درد آمده باشد و به قول ما از کوره در رفته باشد. در این صورت حق ندارد بیش از سه روز بگذرد و قهر باشد.(1)

کینه مؤمن

بچه ها کینه ندارند. اگر روزی چهل بار هم با هم دعوا کنند، چند دقیقه بعد دوباره با هم بازی می کنند. این صفت بسیار خوبی است که باید از بچه فراگرفت.

حِقْدُ الْمُؤْمِنِ مُقَامَهُ ثُمَّ یُفَارِقُ أَخَاهُ فَلَا یَجِدْ عَلَیْهِ شَیْئاً وَ حِقْدُ الْکَافِرَ دَهْرَهُ؛(2) کینه و دشمنی مؤمن تا زمانی است که از جایش بلند شود. آن گاه که از برادر دینی اش جدا می شود، کینه ای از او در دل

ندارد. اما کینه و دشمنی کافر همیشه روزگارش باقی است. مؤمن اگر ناراحت شود و کینه ای به دلش بیاید، این کینه زود از بین می رود. به این اندازه که از جای خودش بلند شود. یعنی وقتی از آنجا بلند می شود، خودش را و دلش را تکان می دهند و غبار کینه از دل می زداید و بر گذشته ها صلوات می فرستد. حرفهایی را که در عصبانیت زده می شود، نباید جدی گرفت. آدم وقتی عصبانی است، ممکن است کفر هم بگوید.

کینه مؤمن آنی است. یعنی ممکن است ناراحت شود، اما ناراحتی را

ص:222

کش نمی دهد. بعضی هستند پرونده سی سال قبل را پیش می کشند که مثلا فلان سال، فلان حرف را به من زده است. این با ایمان سازگار نیست. انسان مؤمن باید به محض این که از مجلسی بلند می شود، کینه ها را هم از دلش بتکاند؛ همانند کودکان: «یَختَصِمونَ مِن غَیرِ حِقدٍ؛ با یکدیگر نزاع می کنند، اما حقد و کینه ای در وجودشان نیست.»

نزاع محبت آمیز

نزاع و زد و خورد اگر از روی محبت باشد، عیبی ندارد. سعدی در غزل زیبایش می گوید:

سلسله موی دوست، حلقه دام بلاست

هر که در این حلقه نیست، فارغ از این ماجراست

گر بزنندم به تیغ، در نظرش بی دریغ

دیدن او یک نظر، صد چو منش خونبهاست

تا آنجا که می گوید:

سعدی از اخلاق دوست، هر چه برآید نکوست

و گو همه دشنامگو، کز لب شیرین دعاست(1)

اگر از روی محبت کسی را دشنام بدهی، ناراحت نمی شود. اما اگر یک شاخه گل را با کینه به طرف کسی پرتاب کنی، دردش می آید. بچه ها اگر دعوا می کنند، کینه ندارند.

ص:223

4-بی تعلق به فردا

چهارمین خصلتی که کودکان را برای پیامبر خدا دوست داشتنی کرده، این است که «لا یَدَّخِرونَ لِغَدٍ ؛ چیزی برای فردای خود ذخیره نمی کنند.» انسانها همیشه غصه آینده خودشان را می خورند که فردا چه خواهد شد. اما اگر صد تومان به بچه بدهیم، همه را پفک و بیسکوییت و تنقلات می خرد. فکر فردا را نمی کند که فردا چه می شود. فردا را کسی ندیده است. اگر دیدید بچهای حرص دنیا دارد، از پدر و مادرش یاد گرفته است. وگرنه فطرت اولیه بچه ها بر این است که حرص ندارند. هر چقدر می دهی، خرج می کند. این خصلت کودکان نیز در پیامبر خدا مشاهده می شد. انس بن مالک می گوید:

کَانَ النَّبِیُّ صلی الله علیه و آله وسلم لا یَدَّخِرُ شَیئاً لِغَدٍ؛(1) پیامبر چیزی را برای فردا

ذخیره نمی کرد. یکی از نشانه های مؤمن این است که غصه روزی فردا و آینده اش را نمی خورد. می گوید فردا هم خدا بزرگ است. خداوند می فرماید: همان

طور که من عمل و عادت فردا و آینده را از شما نمی خواهم، شما هم رزق و روزی فردا را از من نخواهید. لازم نیست شما برای فردا فکر کنید. روزی دهنده و صاحب مال باید فکر فردا کند.

ص:224

رزق آسمانی

هر آن کس که دندان دهد نان دهد.» کسی که بچه را داده است، روزی او

وَلَا تَقْتُلُوا أَوْلَادَکُمْ خَشْیَةَ إِمْلَاقٍ نَحْنُ نَرْزُقُهُمْ وَإِیَّاکُم؛(1)

فرزندنتان را از ترس فقر نکشید، ما آنها و شما را روزی می دهیم. اعراب در سرزمینی زندگی می کردند که بسیار دچار قحطی می شد. به همین دلیل وقتی نشانه های قحطی را می دیدند، اولین کاری که می کردند این بود که فرزندان خود را می کشتند تا آبرو و عزت و احترامشان حفظ شود. خداوند می فرماید: فرزندان خود را از ترس این که دچار فقر شوید و تن به ذلت گدایی دهید نکشید. چون این شما نیستید که اولاد خود را روزی می دهید، بلکه ما هستیم که هم ایشان و هم شما را روزی می دهیم.

سعدی چه زیبا سروده است :

یکی طفل دندان برآورده بود پدر سر به فکرت فرو برده بود

که من نان و آب از کجا آرمش مروت نباشد که بگذارمش

چو بیچارد گفت این سخن پیش جفت نگر تا زن او چه مردانه گفت

مخور هول ابلیس تا جان دهد هر آن کس که دندان دهد نان دهد

تا این دهان باز است، خداوند روزی اش را می دهد. پیامبر خدا فرمودند:

إنّ الرُّوحَ الاَمینَ نَفَثَ فی رُوعِی أنّهُ لَن تَمُوتَ نفسٌ حتّی

ص:225

تَستَکمِلَ رِزقَها، فاتَّقُوا اللّه َ و أجمِلُوا فی الطَّلَبِ، و لا یَحمِلْ أحَدَکُم استِبطاءُ شَیءٍ مِنَ الرِّزقِ أن یَطلُبَهُ بغَیرِ حِلِّهِ، فإنّهُ لا یُدرَکُ ما عِندَ اللّه ِ إلاّ بطاعَتِهِ؛(1) همانا جبرئیل امین در دلم دمید که کسی از دنیا نمی رود تا این که روزی اش را کامل کند. بنابراین در طلب روزی نیک رفتار باشید، حریص نباشید و خود را به زحمت نیندازید و دیر رسیدن روزی، شما را وادار نکند که آن را از راه حرام به دست آورید؛

چراکه آنچه نزد خداست، جز به وسیله طاعتش به دست نمی آید. انسان تا رزقی را که خداوند برای او مقرر کرده است نخورد، اجلش نمی رسد. مراد از رزق هر رزق آسمانی، معنوی و مادی است. تا رزق انسان کامل نشود، از دنیا نمی رود، خاطرش جمع باشد. چه بسا انسان آذوقه ای تهیه می کند و به خانه می برد، بعد می بیند میهمان آمد و خورد. معلوم می شود آن روزی میهمان بوده است. همین طور دیگران می آورند و شما می خورید.

شتاب بی حاصل

با شتاب و عجله به دنبال رزق و روزی رفتن خطاست. گاهی می بینیم برخی از مردم با چه عجله و شتابی میدوند. دو سه شغل دارند و همیشه هم گیرند. با ملایمت دنبال رزق حلال بروید. آنچه قسمت شماست، به شما می رسد. اصلا خداوند فرموده است:

ص:226

نَحْنُ قَسَمْنا بَیْنَهُمْ مَعِیشَتَهُمْ فِی الْحَیاهِ الدُّنْیا؛(1)

ما معیشت آنها رادر حیات دنیا میانشان تقسیم کردیم. عجله و شتاب برای چیست، عجله را برای جای دیگر بگذارید.

به سوی خانه دوست

پیامبر خداصلی الله علیه و آله وسلم به جبرئیل فرمود: کدام مکان بهترین و محبوب ترین مکان هاست؟(2) عرض کرد: بهترین و محبوب ترین مکان ها نزد خدا، مساجد است. مساجد بیوت و خانه های خدا در روزی زمین اند و بهترین و محبوب ترین اهل مسجد نزد خدا کسانی هستند که زودتر به مسجد می روند و دیرتر بیرون می آیند.(3)

برخی افراد را می بینیم که دیرتر از همه به مسجد می روند و زودتر از همه از مسجد خارج می شوند. مسجد خانه خداست! انسان چگونه به خانه رفیق و یا نامزدش می رود؟ روزشماری می کند که موعد دیدار با رفیق، یا نامزدش فرا برسد. وقتی هم می رود دل نمی کند. کسی می گفت: وقتی به خانه نامزدمان می رفتیم و دلمان نمی آمد برگردیم، ساعت یا انگشتری جا می گذاشتیم تا به آن بهانه دوباره برگردیم.

ص:227

بهشت دلربا

ادریس یکی از پیامبران بود. از خداوند تقاضا کرد که مرا به بهشت ببر. فرمود: باید قیامت تمام شود تا به بهشت بروی. اصرار کرد. فرمود: او را به بهشت ببرید، ولی از او قول بگیرید دوباره بیرون بیاید. چون آنجا جای خوبی است، کسی که به آنجا برود، دیگر دلش نمی آید بیرون بیاید. از ادریس قول گرفتند که برگردد. ادریس هم قول داد.

او را به بهشت بردند. دید عجب جای خوبی است! اصلا نمی شود از

آنجا دل کند! از طرفی قول داده بود که برگردد و از طرف دیگر دلش نمی آمد از آنجا بیرون بیاید. به فکرش رسید چیزی از خودش در بهشت

جا بگذارد تا به این بهانه بتواند دوباره برگردد. چیزی از خودش در بهشت به جای گذاشت و بیرون آمد. گفت: چیزی در بهشت جا گذاشته ام. به او گفتند: برو بردار و بیاور. ادریس دوباره به بهشت رفت، ولی دیگر بیرون نیامد. گفت: من دفعه اول قول دادم که بیرون بیایم، دفعه دوم از من قول نگرفتید. به خدا عرض کردند چه کنیم؟ فرمود: بار دوم عجله کردید و قول نگرفتید. رهایش کنید. بدون این که قیامت طی شود، به بهشت رفت. معلوم می شود بنی آدم سر فرشته ها هم کلاه می گذارد.

بهترین اهل مسجد کسانی هستند که زودتر به مسجد می روند و دیرتر از مسجد بیرون می آیند. قبل از نماز جماعت بنشینید و به ذکر و دعا و قرآن مشغول شوید و نماز را با توجه و آرامش بخوانید.

ص:228

بد ترین مکان ها

پیامبر خدا از جبرئیل پرسید: «اَیُ الْبِقَاعِ أَبْغَضُ إِلَی اللَّهِ تَعَالَی قَالَ الْأَسْوَاقُ وَ أَبْغَضُ أَهْلِهَا إِلَیْهِ أَوَّلُهُمْ دُخُولًا إِلَیْهَا وَ آخِرُهُمْ خُرُوجاً مِنْهَا؛(1)

تروجا منها؛ مبغوض ترین مکان ها نزد خداوند کدام است؟ فرمود: بازارها و مبغوض ترین اهل بازار نزد خداوند کسانی هستند که زودتر

از همه به بازار می روند و دیر تر از همه از آن خارج می شوند.

بازار فقط جاهای سرپوشیده نیست، بلکه هر جایی که داد و ستد می شود و حرف دنیا زده می شود، بازار است. بهترین افراد بازار کسانی هستند که دیرتر به بازار می روند و زودتر برگردند و به کارهای آخرت خود بپردازند. و بدترین افراد بازار کسانی هستند که زودتر به بازار بروند و دیرتر بازگردند.

توکل کودکان

فرمود: یک صفت خوب بچه ها این است: برای فردای خود ذخیره نمی کنند. تکیه گاه محکمی دارند. بچه ها توکل عجیبی دارند. بچه وسط روز می آید و می گوید: من گرسنه ام. می گویند: نانوا هنوز پخت نکرده است. می گوید: من گرسنه ام. وسیله نمی شناسد. به خدا توکل دارد. اصلا رازق را می بیند. این که از کجا باید بیاید و به چه وسیله ای می آید را نمی فهمد. نیست و نمی شود را نمی فهمد. می گوید: من گرسنه ام، باید

ص:229

رزقم آماده باشد. توکلشان به خداست.

حاج آقا دولابی از قول حاج آقا معین شیرازی می فرمودند: در بچگی منزل یکی از اقوام میهمان بودیم. شام آوردند. من بهانه کردم که شوید پلو می خواهم. گفتند: این وقت شب شوید پلو از کجا بیاوریم. من هم قهر کردم و رفتم خوابیدم. از قضا پس از لحظاتی کسی به منزل آمد و با خود غذا آورده بود. دیدند شوید پلو است. فوری مرا صدا زدند و گفتند این رزق این بچه است که هوس شوید پلو کرده بود. |

هیچگاه دیده اید که یک بچه صبح بیاید بنشیند گریه کند که می ترسم پدر و مادرم برایم نهار تهیه نکنند، لباس تهیه نکنند؟ ما به خدا بدبین هستیم. همیشه نگران روزی فردای خودمان هستیم. خدایی که هستیمان را به ما داده است، همه نیازهای آن را در وقتش فراهم می کند.

حقیقت رزق

ما نباید بلند پروازی کنیم. خداوند رزق مؤمن را از راهی که گمان ندارد می رساند. رزق چیزی نیست که شما جمع می کنید. رزق چیزی است که از آن استفاده می کنید. پول هایی که در بانک گذاشته اید، رزق شما نیست. زمین هایی که دارید، رزق شما نیست. اگر از آن استفاده کردید، رزق شما می شود. وگرنه رزق شما نیست. شما فقط حمال آن هستید.

حمل توشه برای آخرت

اولیای خدا دنیا را گول می زنند. دنیا و هرچه را در آن است صرف راه

ص:230

خدا و آخرت می کنند. یعنی آنچه لازم است بر می دارند و بقیه را در راه خدا انفاق می کنند. سایرین زمین خورده پول و مقام اند، ولی دنیا زمین خورده اولیای خداست. آنها دنیا را بازی می دهند. امیر المؤمنین علیه السلام در وصایای خود به امام حسن علیه السلام فرمودند:

وَ إِذَا وَجَدْتَ مِنْ أَهْلِ الْفَاقَهِ مَنْ یَحْمِلُ لَکَ زَادَکَ إِلَی یَوْمِ الْقِیَامَهِ فَیُوَافِیکَ بِهِ غَداً حَیْثُ تَحْتَاجُ إِلَیْهِ فَاغْتَنِمْهُ وَ حَمِّلْهُ إِیَّاهُ وَ أَکْثِرْ مِنْ تَزْوِیدِهِ وَ أَنْتَ قَادِرٌ عَلَیْهِ فَلَعَلَّکَ تَطْلُبُهُ فَلاَ تَجِدُهُ ؛(1)

و هرگاه نیازمندی را یافتی که می تواند زاد و توشه تو را تا رستاخیز بر دوش گیرد و فردا که به آن نیازمند شوی به تو پس بدهد، آن را غنیمت بشمار و این زاد را بر دوش او بگذار. و اگر قدرت بر جمع آوری چنین زاد و توشه ای داری، هر چه بیشتر فراهم ساز و همراه او بفرست؛ چرا که ممکن است روزی در جست و جوی چنین شخصی برآیی، ولی پیدایش نکنی.

پیامبر خدا می فرمایند:

اتَّخِذُوا عِنْدَ الْفُقَراءِ أَیادِیَ فَانَّ لَهُمْ دَوْلَهً یَوْمَ الْقِیامَهِ؛(2)

خدمتی نزد نیازمندان ارائه دهید: که آنان در روز رستاخیز قدرت و شکوهی خواهند داشت.

ص:231

توکل به خدا

در امور باید به خدا توکل کرد. حضرت امام راحل مرجع تقلید بود، از هیچ کس هم اجازه اجتهاد نداشت. اصلا دنبال این گونه مسائل نبود. دیدید که خداوند به او چقدر عظمت داد! به خدا توکل کرد.

شیخ محمد تقی بافقی

مرحوم شیخ محمد تقی بافقی کسی بود که شهریه حوزه علمیه را تأمین می کرد. مجتهد هم نبود. از نجف به ایران آمده بود، مقداری درس خوانده بود و گفته بود: می روم عمل می کنم. اگر باقی آوردم، می آیم ادامه می دهم. وی از نزدیکان آیت الله سید محمدکاظم یزدی، صاحب «عروة الوثقی» بود. مرحوم آقای دولابی نقل می کردند که من مدتی ایشان را به دولاب می بردم. در آنجا منبر می رفت. اخلاق فوق العاده ای داشت. ما هم با او خیلی دوست و خودمانی بودیم. می فرمود: یک روز می خواست سوار الاغ شود. من جوان بودم، او هم پیر مرد بود. او را گرفتم و آن چنان بلند کردم که آن طرف الاغ پایین آمد. هر وقت می خواست سوار شود، می گفت کل اسماعیل را بگویید بیاید. وجوهات زیادی به ایشان می دادیم. او هم به فقرا می داد. خیلی زاهد بود.

تکیه به خدا

می فرمود: کسی به من گفت: شما به آقای بافقی وجوهات و سهم امام می دهید، ایشان که مرجع تقلید و مجتهد نیست. آیا از مجتهد اجازه دارد؟

ص:232

خلاصه از بس این مقدس ها به من ور رفتند، به ایشان گفتم: شما از مجتهدی اجازه وجوهات دارید؟ گفت: نه. گفتم: پس چرا وجوهات می گیرید؟ گفت: ما نگفتیم کسی بیاید به ما وجوهات بدهد. خودشان می آیند و می دهند، نیاورند. یک متلکی هم گفت. من هم وارفتم.

بعد یک خاطره ای برایم تعریف کرد. فرمود: من در نجف پیشکار آسید محمد کاظم یزدی بودم. اگر اشاره می کردم بهترین اجازه ها را برای من می نوشت. به من خیلی علاقه داشت. پس از مدتی تحصیل در نجف رفقا را برای وداع جمع کردیم تا برای تبلیغ دین به ایران بیاییم. یکی از رفقا که به فکر دنیا و مدرک دنیایی بود، گفت: شما که می خواهید به ایران بروید، نمی خواهید یک وکالت برای وجوهات از آسید محمدکاظم یزدی بگیرید! می گفت: من اصلا در این وادیها نبودم. به فکر فرو رفتم که به خلق تکیه کنم، یا به خدا! در من وسوسه ایجاد شد. گفتم بهتر است از قرآن استخاره بگیرم. قرآن را باز کردم، این آیه آمد: .

أَلَیْسَ اللَّهُ بِکَافٍ عَبْدَهُ وَیُخَوِّفُونَکَ بِالَّذِینَ مِنْ دُونِهِ؛ (1)

آیا خداوند برای بنده اش کافی نیست؟! اما آنها تو را از غیر او

می ترسانند. آیا از این بهتر می شود! خدای رزاق بنده اش را کفایت می کند. خدا می گوید: من کی تو را تنها گذاردم؟ به قول لقمان، تو در شکم مادرت بودی، خدا رزقت را می داد. بچه بودی، حیله و تدبیر نداشتی، خدا روزی ات را

ص:233

می داد. حالا که بزرگ شده ای و حیله و تدبیر داری، غصه روزی را می خوری؟ خدا تو را آورده است، خودش هم تو را می برد. نفرمود: «الله کافٍ؛ خدا کافی است.» بلکه از ذات و گذشته و فطرتت می پرسد: « أَلَیْسَ اللَّهُ بِکَافٍ عَبْدَهُ » خیلی تند است، می خواهد شیر فهم کند.

مرحوم بافقی فرموده بود: وقتی این آیه را خواندم، گفتم: خدایا غلط کردم. ما می رویم؛ اگر عبد تو باشیم، خودت گفتی ما تو را کفایت می کنیم.

توسل به امام عصرعلیه السلام

همین آقای بافقی به ایران آمد و کسی بود که مرحوم آیت الله بهاءالدینی می فرمود: ایشان نه مرجع بود و نه مجتهد، ولی مخارج حوزه علمیه را تأمین می کرد. مرحوم حاج شیخ عبدالکریم حائری را با اصرار زیاد به قم آوردند، اما ایشان در تأمین شهریه طلبه ها در می ماند؛ وجوهات نمی رسید. به آقای بافقی می گفت: کاری بکن. او هم می رفت و با یک توسل به امام عصر علیه السلام کارها را رو به راه می کرد. پول کلانی می رسید و شهریه طلبه ها تأمین می شد.

گاهی برخی از تجار به او پول می دادند و می گفتند: اگر رسید، به ما برگردانید و اگر نرسید، به عنوان وجوهات حساب می کنیم. شهریه طلبه ها در زمان شیخ عبدالکریم حائری به وسیله ایشان تأمین می شد. طلبه ها که تابستان به تبلیغ می رفتند، ایشان شهریه سه ماه را جلوتر می داد و می گفت: شما از راه دور نیایید، هوا گرم است. من شهریه سه ماه را می دهم. حتی گاهی پول جلو افراد می گرفت و می گفت: هر قدر لازم دارید بردارید. این قدر مؤدبانه کار می کرد.

ص:234

بچه ها غصه روزی را نمی خورند، اما بزرگ ترها از غصه دنیا دارند دق می کنند. گذشته ات را نگاه کن، ببین چطور خدا تو را تا اینجا آورده است، بعد از این هم می برد. نترس!

5- دل نبستن به دنیا

اما خصلت پنجم کودکان که پیامبر خدا و به خاطر آن بچه ها را دوست می داشت، این بود که « یُعَمِّرونَ یُخَرِّبونَ؛ آباد می کنند و خراب می کنند.»

یعنی از صبح تا شب با آب و گل خانه درست می کنند و هنگام غروب با یک لگد همه را خراب می کنند. یعنی دلبستگی ندارند. ما گاهی به یک چیز کوچک مثل دوچرخه، ساعت، لباس، دلبستگی عجیبی داریم و این صفت خوبی نیست. باید دنیا را به بازی گرفت. منتها باید خوب بازی کرد و دلبستگی به آن پیدا نکرد.

اعْلَمُوا أَنَّمَا الْحَیَاةُ الدُّنْیَا لَعِبٌ وَلَهْوٌ وَزِینَةٌ وَتَفَاخُرٌ بَیْنَکُمْ وَتَکَاثُرٌ فِی الْأَمْوَالِ وَالْأَوْلَادِ؛(1)

بدانید که زندگی دنیا تنها بازی و سرگرمی و تجمل پرستی و فخر فروشی در میان شما و افزون طلبی در أموال و فرزندان است. زندگی دنیا لهو و لعب است، جدی نیست. ما هم نباید آن را جدی بگیریم. چون عالم همه فانی است.

کُلُّ مَنْ عَلَیْهَا فَانٍ ؛ (2)

همه کسانی که روی زمین هستند، فانی می شوند.

ص:235

همان طور که بچه ها خانه هایی را که می سازند خراب می کنند، این خانه های دنیایی هم خواه ناخواه یک روزی فانی و خراب خواهد شد. آنچه باقی و ماندگار است خانه آخرت است. «َ إِنَّ الْآخِرَةَ هِیَ دَارُ الْقَرَارِ»(1)

یعنی ما آمده ایم تا دنیا را به بازی بگیریم و خوب بازی کنیم. البته در بازی کردن هم باید به حقوق دیگران تعدی نکنیم. با هرج و مرج نمی توان بازی کرد. در عین بازی و تفریح باید اصول بازی را هم مراعات کرد. حسن معاشرت با خانواده و جامعه از اصول این بازی است.

تلخی و شیرینی دنیا

امام حسین علیه السلام می فرماید:

وَاعْلَمُوا أَنَ الدُّنْیا حُلْوُها وَمُرُّها حُلُمٌ، وَالْاِنْتِباهُ فِی الآخِرَهِ، وَالْفائِزُ مَنْ فازَ فیها،(2) وَالشَّقِی مَنْ شَقِیَ فیها؛ بدانید که شیرینی و تلخی دنیا همه خواب است. بیداری در آخرت است. و رستگار کسی است که در آخرت رستگار شد. و نگون بخت کسی است که

در آخرت نگون بخت شد. شیرینی و تلخی دنیا مثل یک خواب است، واقعیت ندارد. آنچه واقعیت دارد، آخرت است. آخرت را اصل به شمار آورید و دنیا را به بازی بگیرید.

ص:236

سرای گذر

امیر المؤمنین علیه السلام فرمودند:

أَیُّهَا النَّاسُ، إِنَّمَا الدُّنْیَا دَارُ مَجَاز، وَالْاخِرَهُ دَارُ قَرَار، فَخُذُوا مِنْ مَمَرِّکُمْ لِمَقَرِّکُمْ، وَلَا تَهْتِکُوا أَسْتَارَکُمْ عِنْدَ مَنْ یَعْلَمُ أَسْرَارَکُمْ، وَأَخْرِجُوا مِنَ الدُّنْیَا قُلُوبَکُمْ مِنْ قَبْلِ أَنْ تَخْرُجَ مِنْهَا أَبْدَانُکُمْ، فَفِیهَا اخْتُبِرْتُمْ، وَلِغَیْرِهَا خُلِقْتُمْ؛

ای مردم! دنیا سرای گذر است و آخرت خانه قرار و همیشگی. بنابراین از گذرگاه خویش برای سرمنزل قرار خود توشه تهیه کنید و پرده خویش را در پیش کسی که از اسرارتان آگاه است ندرید. پیش از این که بدنتان از جهان خارج گردد، قلبتان را از آن خارج سازید. در دنیا آزمایش می شوید و برای غیر آن آفریده شده اید.

یعنی همان گونه که کودکان وابسته به این دنیا نیستند و آن را به بازی

می گیرند، شما هم به آن وابسته نباشید. بعد می فرمایند:

إِنَّ الْمَرْءَ إِذَا هَلَکَ قَالَ النَّاسُ مَا تَرَکَ وَ قَالَتِ الْمَلاَئِکَهُ مَا قَدَّمَ لِلَّهِ آبَاؤُکُمْ فَقَدِّمُوا بَعْضاً یَکُنْ لَکُمْ قَرْضاً وَ لاَ تُخْلِفُوا کُلاًّ فَیَکُونَ فَرْضاً عَلَیْکُمْ(1)

آن دم که کسی بمیرد، مردم می گویند: چه باقی گذاشت؟ ولی فرشتگان می گویند: چه چیز پیش فرستاد؟ خدا پدرتان را رحمت کند! مقداری از ثروت خویش را پیش بفرستید تا به عنوان قرض (در پیشگاه خدا برایتان باقی بماند و همه را مگذارید که فریضه سنگینی برایتان خواهد داشت. (و آن پاسخگویی روز قیامت است.)

ص:237

دنیایی فکر دنیا می کند و می گوید: چه چیز باقی گذارد؟ اما ملائکه می گویند: چه پیش فرستاد؟

تعلق به آب و گل

مهر و محبت دنیا ریشه همه بدیها و گناهان است.(1)

ظلم و تعدی وقتی آغاز می شود که انسان به این آب و گل تعلق خاطر داشته باشد. حرص، حضرت آدم علیه السلام را از بهشت بیرون راند. کسی که تعلق و وابستگی به این دنیا نداشته باشد، حرص هم ندارد. کسی که محبت دنیا در دلش نیست، به دنبال حرام و شبهه ناک نمی رود. باید از دلبستگی به دنیا رها شد.

غلام همت آنم که زیر چرخ کبود زهر چه رنگ تعلق پذیرد آزاد است کسانی که موفق شدند دل از این دنیا بکنند، آزاد و راحت زندگی

می کنند. امام سجاد می فرمایند:

إِنِّی لآَنَفُ أَنْ أَسْأَلَ الدُّنْیَا خَالِقَهَا فَکَیْفَ أَسْأَلُهَا مَخْلُوقاً مِثْلِی؛(2)

من ننگ دارم از این که دنیا را از خالق آن درخواست کنم، چه رسد به این که بخواهم آن را از مخلوقی مثل خودم بخواهم.

امام سجادعلیه السلام از خدا، خود خدا را می خواهد. درخواست آنان از خه وند مسائل معنوی است. اگر این ها تأمین شود، دنیای انسان هم تأمین شده است. پیامبر خدا فرمودند:

ص:238

الدُّنْیَا دَارُ مَنْ لَا دَارَ لَهُ وَ لَهَا یَجْمَعُ مَنْ لَا عَقْلَ لَه(1)

دنیا خانه کسی است که خانه ای ندارد. و کسی دنیا را جمع می کند که عقل و

خرد ندارد. یعنی کسی که هیچ کجای عالم خانه و جایگاهی ندارد، دنیا برای او خانه خوبی است و در این صورت وابسته به دنیا می شود. اما کسی که به عالم غیب و معنا راه پیدا کند، ارزشی برای این آب و گل قائل نیست. این انسان های بی خرد هستند که در دنیا فرو رفته اند و هم و غمشان جمع آوری دنیاست. گویا از حیات بهره ای جز دنیا ندارند. چیزی همانند دنیا، انسان را از خدا و معنویت و آخرت دور نمی سازد!

دنیای ملعون

رسول گرامی اسلام را در وصایای خویش به اباذر فرمودند:

یا اَباذَر، الدُّنیا مَلْعُونَهٌ وَ مَلْعُونٌ ما فیها اِلّا مَا ابْتُغِیَ بِهِ وَجْهُ اللهِ وَ ما مِنْ شَیءٍ اَبْغَضُ اِلیَ اللهِ تَعالی مِنَ الدُّنیا خَلَقَها ثُمَّ اَعْرَضَ عَنْها فَلَمْ یَنْظُرْ اِلَیْها وَلا یَنْظُرُ إلَیها حَتّی تَقومَ السّاعَهٌ؛ (2) اباذر! دنیا و آنچه در آن است ملعون و دور از رحمت خداوند است، جز آنچه برای خدای متعال به دست آید. در پیشگاه خداوند متعال چیزی مبغوض تر و منفورتر از دنیا نیست. خداوند دنیا را خلق فرمود، آن گاه از آن أعراض نمود و به آن نظر نکرد و تا روز قیامت نظر نخواهد کرد.

ص:239

همین طور که خداوند به دنیا نظر ندارد، بنده خدا هم نباید به این دنیای فانی نظر داشته باشد. یعنی باید دلبستگی به دنیا را قطع کند، همان گونه که بچه ها به دنیای خودشان دل بسته نیستند. امام سجاد علیه السلام چه ملتمسانه دوری از محبت دنیا را از خداوند درخواست می کند:

سَیِّدی اَخْرِجْ حُبَّ الدُّنْیا مِنْ قَلْبی؛(1)

ای آقای من! محبت دنیا را از دلم بیرون کن!

کودکی با کودکان

یکی از سیره های قطعی پیامبر خداصلی الله علیه و آله وسلم و محبت به بچه ها بود. با لطافت و مهربانی با آنها رفتار می کرد و در باره آنان نیز سفارش می نمود.می فرمود:

مَن کانَ عِندَهُ صَبِیٌّ فَلیَتَصابَ لَهُ؛(2)

کسی که کودکی نزد اوست، بایدبا او کودکی کند.

یعنی کسی که بچه دارد، یا بچه ای در نزد اوست، خودش را در موقعیت بچه قرار دهد و با او بازی کند.

چون که با کودک سر و کارت فتاد پس زبان کودکی بایدگشاد

قنبر غلام امیر المؤمنین علیه السلام می گوید: روزی امام علیه السلام بر از وضعیت بد یتیمانی آگاه شد. به خانه آمد. برنج و خرما و روغن فراهم کرد و آن را بر دوش گرفت و به من اجازه نداد تا آنها را به دوش بگیرم. هنگامی که به

ص:240

خانه یتیمان رسیدیم، غذاهای خوش طعمی درست کرد. به آنها خورانید تا سیر شدند. بعد با بچه ها مشغول بازی شد. می گوید: امیر المؤمنین علیه السلام را دیدم که همانند گوسفندان بر چهار دست و پا راه می رفت و صدای گوسفندان را در می آورد و بچه ها را شاد می کرد. بچه ها هم چنین کردند و بسیار خندیدند.

زمانی که از خانه خارج شدیم، پرسیدم: سرورم، امروز دو پرسش برایم پیش آمد: یکی آن که چرا غذایشان را خود به دوش کشیدی و به من ندادی حمل کنم؟ و دوم آن که چرا با تقلید از گوسفندان بچه ها را می خنداندی

امیرالمؤمنین علیه السلام فرمود: کار اول را برای رسیدن به پاداش کردم و کار دوم را به خاطر آن که وقتی وارد خانه یتیمان شدم، آنها گریه می کردند. خواستم زمانی که خارج می شوم، آنان هم سیر شده باشند و هم خندان.(1)

امیر المؤمنین علیه السلام می گوید: از پیامبر خدا شنیدم که می فرمودند:

أَنَا وَ عَلِیٌّ أَبَوَا هَذِهِ الْأُمَّهِ؛(2)

من و علی دو پدر این امت هستیم.

سوار بر دوش پیامبر خدا صلی الله علیه و آله وسلم

پیامبر خدا با امام حسن و امام حسین علیه السلام بازی می کردند. گاهی آنها می آمدند و بر پشت پیامبر سوار می شدند. گاهی هم آن حضرت در سجده بودند و بچه ها پشت ایشان سوار می شدند، آن قدر سجده را طول می دادند

ص:241

تا از پشتشان پایین بیایند.(1)

امام حسن و امام حسین علی آمدند و به پیامبر گفتند: مردم مکه شتر دارند، ما هم شتر می خواهیم. پیامبر فرمودند: من شتر شما. یکی را روی شانه راست قرار دادند و دیگری را روی شانه چپ. گفتند: شترهای عرب دهنه و افسار دارند، ما افسار نداریم. حضرت موهای مبارکشان را دو قسمت کردند. یک قسمت را به امام حسن ال و یک قسمت را به امام حسین بر دادند و گفتند: این هم افسار شما. گفتند شترهای عرب صدا هم دارند. پیامبر مثل شتر شروع به صدا کردن نمودند و فرمودند:

«نِعْمَ الْجَمَلُ جَمَلُکُمَا ؛شتر شما خوب شتری است!»(2)

باز نگار می کشد چون شتران مهار من

یار گشیت کار او بار کشیت کار من(3)

اشتر مست او منم خار پرست او منم

گاه کشد مهار من گاه شود سوار من

کدام آیت الله حاضر است این کار را بکند! ما خیلی با سنت رسول خداعا فاصله گرفته ایم. پیامبر خدا با محبت بچه ها را جذب می کرد. نه فقط به حسنین علیهما السلام محبت می ورزید، که به بچه های دیگر هم محبت داشت.

ص:242

در آغوش مهر

رسول خدا از مسافرت برگشتند. وارد مدینه شدند. بچه ها به استقبال پیغمبر آمدند و دور آن حضرت را گرفتند و گفتند: یا رسول الله، دوست داریم شما ما را بغل بگیرید. حضرت یکی یکی همه را بغل گرفتند. بعضی از آنها وقتی بزرگ شدند، افتخار می کردند که در بغل و آغوش پیامبر رفته اند.

دست های محبت

کانَ النَّبیُّ اِذا اَصْبَحَ مَسَحَ عَلی رُؤُوسِ وُلْدِهِ وَ وَلْدِ وُلْدِهِ؛(1)

شیوه پیامبر خدا چنین بود که صبحگاهان، دست مهر و محبت بر سر

فرزندان و نوه های خود می کشید. می دانید این کار چقدر آرامش بخش است. یعنی تو تحت حمایت من هستی، در پرتو محبت من هستی، من تو را دوست دارم. همه ناراحتی ها با این کار برطرف می شود. همچنین از انس بن مالک چنین نقل شده است:

اِنَّ النَّبیَّ کانَ یَزُورُ الْانصارَ وَ یُسَلِّم عَلی صِبْیانِهِمْ وَ یَمْسَحُ رُؤُوسَهُمْ:(2)

پیامبر به دیدار انصار می رفت، به کودکانشان سلام می کرد و بر سر آنان دست می کشید.

ص:243

مراعات کودکان

پیامبر اکرم صلی الله علیه و آله وسلم نماز ظهر را به جماعت می خواندند. در طرف زنها بچه ای گریه می کرد. حضرت دو رکعت آخر نماز را به سرعت تمام کردند به گونه ای که غیر معمول بود. گفتند: یا رسول الله، شما نماز را خیلی سریع تمام کردید. آیا در نماز حادثه ای پیش آمد؟ حضرت فرمودند:«أَمَا سَمِعْتُمْ صُرَاخَ الصَّبِی؛(1) مگر صدای شیون کودک را نشنیدید؟»

پیامبر خدا به خاطر گریه و شیون یک کودک، نماز جماعت را به سرعت تمام کردند، مبادا اذیت شود. این قدر مراعات حال کودکان را می کردند.

ببینید، یک بچه اگر مشکلی پیدا کند، راه بسته می شود. مواظب باشید بچه هایمان در خانه مظلوم نباشند، گرسنه نمانند. هوای بچه ها را داشته باشید. سیره پیامبر خدا نهایت لطافت و مهربانی با بچه هاست. حضرت به خاطر این که مادر این بچه به آن حضرت اقتدا کرده بود، نماز را سریع تمام کرد تا مادرش بتواند بچه را آرام کند. اگر بچه ای در یک مجلس گرسنه باشد، یا مشکلی داشته باشد، فضای ما را می بندد. او از طرف خدا آمده است. او از ما پاک تر و به خدا نزدیک تر است.

بی تابی پیامبرصلی الله علیه و آله وسلم

روزی پیامبر خدا بر روی منبر نشسته بودند و برای مردم سخن می گفتند. به ناگاه صدای گریه حسن و حسین علی را شنیدند. بی تابانه از

ص:244

جای خود برخاستند و به سوی آنها رفتند. بعد به مردم فرمودند: ای مردم! فرزند دل انسان را می رباید و او را حیران می کند. متوجه نشدم که چگونه به سوی آنان شتافتم.(1)

بازی با کودکان

پیغمبر خدا و با بچه های کوچه هم بازی می کردند. روزی برای نماز به مسجد می رفتند. در راه گروهی از کودکان انصار بازی می کردند. وقتی آن حضرت را دیدند، گرد آن حضرت را گرفتند و خود را به لباس ایشان آویختند. تا همان گونه که آن حضرت همواره حسن و حسین را به دوش خود می گرفت، آنها را نیز به دوش بگیرد. هر یک می گفت: «کُنْ جَمَلی؛ شتر من باش!»

آن حضرت از طرفی نمی خواست آنها را برنجاند و از سوی دیگر مردم در مسجد منتظر بودند و آن حضرت می خواستند خود را به مسجد برسانند. بلال حبشی در جست و جوی پیامبر از مسجد بیرون آمد. پیامبر را در کنار کودکان یافت. جریان را فهمید. قصد داشت که کودکان را گوشمالی بدهد تا آن حضرت را آزاد کنند، اما پیامبر خدا بلال را از اجرای تصمیم خود نهی کرد و فرمود: «تنگ شدن وقت نماز برای من از رنجاندن این کودکان محبوب تر است.» سپس به بلال فرمود: «در حجره های خانه گردش کن و آنچه بافتی بیاور تا خود را از این کودکان بازخرید کنم.» بلال پس از جست و جو در خانه هشت دانه گردو بافت و به حضور پیامبر

ص:245

آورد. پیامبر خدا صلی الله علیه و آله وسلم به کودکان فرمود: «أَتَبِیعُونَنِی جَمَلَکُم بِهَذِهِ الجُوَیزَات؛ آیا شتر خود را به این گردوها می فروشید؟ »

کودکان از این داد و ستد راضی شدند و گردوها را گرفتند و آن حضرت را آزاد نمودند. پیامبر خدا صلی الله علیه و آله وسلم راه خود را به سوی مسجد ادامه داد، در حالی که می فرمود:

رَحِمَ اللّه ُ اَخِی یُوسُفَ بَاعُوهُ بِثَمَنٍ بَخْسٍ دَراهِمَ مَعْدُودَهٍ ... خداوند برادرم یوسف را رحمت کند! برادرانش او را به چند در هم اندک فروختند، اما این کودکان مرا به هشت دانه گردو فروختند، با این تفاوت که برادران یوسف وی را از روی دشمنی فروختند، ولی این کودکان از روی نادانی.

وقتی بلال این همه محبت و بزرگواری پیامبر خدا صلی الله علیه و آله وسلم را دید، تحت تأثیر قرار گرفت و به پای مبارک آن حضرت افتاد و اظهار تواضع کرد و گفت: «اللَّهُ أَعْلَمُ حَیْثُ یَجْعَلُ رِسالَتَهُ؛ خداوند می داند که مقام رسالت را در وجود چه کسی قرار دهد.»(1)

مواظب باشیم - خدای ناخواسته به ما دین و آیین خود را به ثمنی اندک

نفروشیم.

بوسیدن کودکان

شیوه های رفتاری پیامبر صلی الله علیه و آله وسلم لوله با کودکان سرشار از مهر و لطافت بود. هم خود، کودکان را در آغوش می گرفت، می بوسید و دست مهر و محبت بر سر آنها می کشید و هم به اصحاب و همه مسلمانان سفارش می نمود. می فرمود:

ص:246

مَنْ قَبَّلَ وَلَدَهُ کَتَبَ اللَّهُ لَهُ حَسَنَهً وَ مَنْ فَرَّحَهُ فَرَّحَهُ اللَّهُ یَوْمَ الْقِیَامَهِ؛(1) کسی که فرزندش را ببوسد، خداوند برای او حسنهای مینویسد و کسی که فرزندش را شادمان کند، خداوند او را در روزقیامت شادمان می کند. مردی به محضر مبارک آن حضرت عرض کرد: من تا کنون کودکی رانبوسیده ام.

حضرت فرمودند:

هَذَا رَجُلٌ عِنْدَنَا أَنَّهُ مِنْ أَهْلِ النَّار؛ِ(2)

این مردی است که از نظر مابی گمان اهل آتش جهنم است.

کسی که مهر و محبت در دلش نیست و به کودکان بی اعتناست و محبت و رحمتی از او سر نمی زند، معلوم می شود اهل آتش است. بچه ها را باید بوسید، نوازش و محبت کرد و با مهربانی با آنان برخورد کرد.

آزادی کودکان

آزاد گذاردن کودکان به گونه ای که کنترل شده باشد، یکی از عوامل رشد آنان است. به بچه های کوچک نباید زیاد فشار آورد و مانع فعالیت آنان شد. باید تا حدودی آنان را آزاد گذارد تا بازی کنند.

از امام صادق علیه السلام روایت شده است :

دَعِ ابْنَکَ یَلْعَبْ سَبْعَ سِنِینَ وَ یُؤَدَّبْ سَبْعَ سِنِینَ وَ أَلْزِمْهُ نَفْسَکَ

ص:247

سَبْعَ سِنِینَ؛(1) فرزند خود را هفت سال آزاد بگذار تا بازی کند. و هفت سال دوم او را ادب کن، و هفت سال سوم او را ملازم و مصاحب خودقرار ده.

بچه ها را هفت سال بگذارید بازی کنند. سید و آقاست، باید فرمانش را ببری. اگر نبری آبرویت را پیش مهمان می برد. بعد از هفت سال عبد أست، ادبش کن. آداب را به او یاد بده. از آغاز هفت سال سوم وزیر و مشاور شماست. یعنی فرزند شما تا 21 سالگی قابل پرورش است. باید در رشد و تربیت او تلاش کنی

عمل به وعده

از دیگر سیره های پیامبر خدا صلی الله علیه و آله وسلم بوده این بود که هرگاه به کودکان و عده ای می داد، عمل می کرد و وفای به آن را لازم می دانست. وعدهای که عمل نمی کنید ندهید. اگر وعده دادید، واجب الوفاست. چون همه امید بچه پدر و مادر است. گویا آنها را - نعوذ بالله - خدای خود می پندارد. با بچه ها خلف وعده نکنید. به آنان دروغ نگویید. رسول خدا صلی الله علیه و آله وسلم فرمودند:

اَحِبُّوا الصِّبْیانَ وَ ارْحَمُوهُمْ ، وَ اِذا وَ عَدتُموهُمْ شَیْئا فَفُوا لَهُمْ ، فَاِنَّهُمْ لایَدْرونَ اِلاّ اَ نَّ-کُمْ تَرْزُقونَهُمْ ؛(2)

کودکان را دوست بدارید و به آنان مهر بورزید و چون به آنان وعده دادید، به وعده خود عمل کنید؛ که آنان شما را روزی رسان خود می پندارند.

ص:248

شاد کردن کودکان

پیامبر خدا وه به شاد کردن بچه ها خیلی سفارش می کردند و خودشان

نیز همواره بچه ها را شاد می کردند. می فرمودند :

إنّ فی الجَنَّةِ دارا یقالُ لَها دارُ الفَرَحِ ، لا یَدخُلُها إلاّ مَن فَرَّحَ الصِّبیانَ ؛(1)

در بهشت خانه ای است که به آن خانه شادی گفته می شود، جز کسی که کودکان را شاد کرده باشد، وارد آن خانه نمی شود.

اگر از بیرون می آیید، چیزی برای بچه ها بخرید. اگر به مسافرت می روید، حتما برایشان هدیه و سوغاتی بیاورید.

تکریم و تربیت

از دیگر سفارش های پیامبر خدا در باره کودکان، تکریم و تربیت آنان است. می فرمودند:

اَکرمُوا اَولادَکُمْ وَ اَحْسِنُوا اَدَبَهُمْ یُغْفَرْ لَکُمْ؛(2)

فرزندانتان را تکریم کنید و آنان را به نیکی تربیت کنید تا آمرزیده شوید.

همچنین می فرمودند:

أدِّبُوا أولادَکُم عَلی ثَلاثَ خِصالٍ: حُبِّ نَبِیِّکُم ، حُبِّ أهلِ بَیتِهِ و قِرائَةِ القُرآنِ ؛(3) فرزندانتان را بر سه ویژگی تربیت کنید: دوستی

ص:249

پیامبرتان. دوستی اهل بیت او، خواندن قرآن.

شیطنت و بازیگوشی کودکان

گاهی می بینیم که در بچه ها یک حالت سرکشی و درگیری وجود دارد. در روایات متعددی آمده است که بچه های با استعداد در بچگی شلوغ اند. داد و فریاد و نافرمانی می کنند. حالت سرکشی و طغیانگری دارند. پیامبر خدا و در این باره فرمودند:

عَرامَةُ الصَّبیِ فی صِغَرِهِ زِیادَةٌ فی عَقلِهِ فی کِبَرِهِ؛(1)

بازیگوشی وشیطنت بچه در کودکی، مایه فزونی عقل او در بزرگسالی است.

بنابراین باید بچه ها را تحمل کرد و با صبر و مدارا با آنان رفتار نمود. اگر حرف تندی زد، چیزی شکست، نگران نباشید، آینده اش خوب است.

بچه ای که خمود و تنبل است، در آینده چیزی نمی شود.

رَبَّنَا هَبْ لَنَا مِنْ أَزْوَاجِنَا وَذُرِّیَّاتِنَا قُرَّةَ أَعْیُنٍ؛(2)

پروردگار، از همسران و فرزندان ما روشنی چشم به ما مرحمت فرما!

ص:250

صفحه سفید

ص:251

إِنَّ ذِکْرَنَا مِنْ ذِکْرِ اللَّهِ ؛ 175

إِنَّ صَلَاتَکَ سَکَنٌ لَّهُمْ ؛ 76

إنَّ مَثَلَ عیسی عِنْدَاللَّهِ کَمَثَلِ آدَمَ خَلْقَهُ مِنْ تُرابٍ ؛ 210

إِنْ یَکُونُوا فُقَراءَ یُغْنِهِمُ اللَّهُ مِنْ فَضْلِهِ وَ اللَّهُ واسِعٌ عَلِیمٌ ؛ 45

أَیَّامٍ مَعْلُوماتٍ؛ 116

تُبْتُ الْآنَ؛ 51

ثُمَّ لَتُسْأَلُنَّ یَوْمَئِذٍ عَنِ النَّعِیمِ؛ 27

رَبَّنَا هَبْ لَنَا مِنْ أَزْوَاجِنَا وَذُرِّیَّاتِنَا قُرَّهَ أَعْیُنٍ ؛ 250

عَلَیْکُمْ أَنْفُسَکُمْ ؛ 69

فَاذَا دَخَلْتُم بُیُوتَاً فَسَلِّمُوا عَلَی أنْفُسِکُم تَحِیَّةً مِن عِندِاللهِ مُبارَکَةً طَیِّبَةً 201

فَأَمَّا الزَّبَدُ فَیَذْهَبُ جُفاءً وَ أَمَّا ما یَنْفَعُ النَّاسَ فَیَمْکُثُ فِی الْأَرْضِ ؛ 145

لا تخضعن بالقول فیطمع الذی فی قلبه مرض ؛ 163

قَالَ مَا مَنَعَکَ أَلَّا تَسْجُدَ إِذْ أَمَرْتُکَ قَالَ أَنَا خَیْرٌ مِنْهُ خَلَقْتَنِی مِنْ نَارٍ وَخَلَقْتَهُ مِنْ طِینٍ؛209

قُرَّتُ عَیْنٍ لِی وَ لَکَ ؛ 51

قُلْ لا أَسْئَلُکُمْ عَلَیْهِ أَجْراً إِلَّا الْمَوَدَّهَ فِی الْقُرْبی ؛ 157

قَواریرَ مِنْ فِضَّهٍ قَدَّ روها تَقْدیراً ؛ 58

کُلَّ إِنسانٍ أَلْزَمْناهُ طائِرَهُ فِی عُنُقِهِ ؛ 75

کُلُّ مَنْ عَلَیْها فانٍ ؛ 235

لَا تُبْطِلُوا صَدَقَاتِکُمْ بِالْمَنِّ وَالْأَذَیٰ؛ 79

لِتَسْکُنُوا اِلَیها ؛ 151. 161

ص:254

لَقَدْ خَلَقْنَا الْإِنْسانَ فِی أَحْسَنِ تَقْوِیمٍ ؛ 150

لَنْ تَنالُوا الْبِرَّ حَتَّی تُنْفِقُوا مِمَّا تُحِبُّونَ ؛ 30

ما بُشِّرَبِهِ اَیُمْسِکُهُ عَلی هَوْنٍ اَمْ یَدُسُّهُ فِی التُّرابِ اَلا ساءَ ما یَحْکُمونَ ؛ 23

مِنْها خَلَقْناکُمْ وَ فِیها نُعِیدُکُمْ وَ مِنْها نُخْرِجُکُمْ تارَهً أُخْری؛ 209،110

نَحْنُ قَسَمْنا بَیْنَهُمْ مَعیشَتَهُمْ فِی الْحَیاهِ الدُّنْیا ؛ 227

وَ اخْفِضْ لَهُما جَناحَ الذُّلِّ مِنَ الرَّحْمَةِ ؛ 96

وَ إِذَا اَلْجَحِیمُ سُعِّرَتْ ؛ 144

وَ إِذَا بُشرَ أَحَدُهُم بِالأُنثی ظلَّ وَجْهُهُ مُسوَدًّا وَ هُوَ کَظِیمٌ یَتَوَرَی مِنَ الْقَوْمِ مِن سوءِ وَأَشْرَقَتِ الأَرْضُ بِنُورِ رَبِّها؛ 216

اعْلَمُوا أَنَّمَا الْحَیَاةُ الدُّنْیَا لَعِبٌ وَلَهْوٌ وَزِینَةٌ وَتَفَاخُرٌ بَیْنَکُمْ وَتَکَاثُرٌ فِی الْأَمْوَالِ وَالْأَوْلَادِ؛ 235

وَإِنَّ الْآخِرَهَ هِیَ دَارُ الْقَرَار؛ 236

وَ أَنْکِحُوا الْأَیامی مِنْکُمْ وَ الصَّالِحِینَ مِنْ عِبادِکُمْ وَ إِمائِکُمْ ؛ 45

وَ جَعَلَ بَیْنَکُمْ مَوَدَّهً وَرَحْمَهً ؛ 157

وَ جَعَلَ مِنها زَوجَها لِیَسکُنَ إِلَیها ؛ 43

خَلَقَ لَکُمْ مِنْ أَنْفُسِکُمْ أَزْوَاجاً لِتَسْکُنُوا إِلَیْهَا ؛ 43

وَ سَلِّمُوا تَسْلِیماً ؛ 85

وَ قَدِمْنا إِلی ما عَمِلُوا مِنْ عَمَلٍ فَجَعَلْناهُ هَباءً مَنْثُوراً ؛ 214

وَلَا تَدْعُ مِن دُونِ اللَّهِ مَا لَا یَنفَعُکَ وَلَا یَضُرُّکَ فَإِن فَعَلْتَ فَإِنَّکَ إِذًا مِّنَ الظَّالِمِینَ ؛ 120

وَلَا تَقْتُلُوا أَوْلَادَکُمْ خَشْیَةَ إِمْلَاقٍ نَحْنُ نَرْزُقُهُمْ وَإِیَّاکُمْ ؛225

ص:255

وَلاَ تَقْرَبُواْ الزِّنَی ؛ 163

وَ لِلرِّجالِ عَلَیْهِنَّ دَرَجَهٌ ؛ 94

وَ لَیالٍ عَشْرٍ ؛ 116

وَما أَرْسَلْناکَ إِلَّا رَحْمَةً لِلْعالَمِینَ ، 26

وَما أَرْسَلْناکَ إِلَّا رَحْمَةً لِلْعالَمِینَ ؛ 158

وَماظَلَمُونا وَ لکِنْ کانُوا أَنْفُسَهُمْ یَظْلِمُونَ ؛ 104

وَمِنْ آیَاتِهِ أَنْ خَلَقَ لَکُمْ مِنْ أَنْفُسِکُمْ أَزْوَاجًا لِتَسْکُنُوا إِلَیْهَا وَجَعَلَ بَیْنَکُمْ مَوَدَّةً وَرَحْمَةً إِنَّ فِی ذَلِکَ لَآیَاتٍ لِقَوْمٍ یَتَفَکَّرُونَ ؛ 147، 150

وَمَنْ یُوقَ شُحَّ نَفْسِهِ فَأُولَئِکَ هُمُ الْمُفْلِحُونَ؛ 166

وَنُنْشِئَکُمْ فِی مَا لَا تَعْلَمُونَ ؛ 211

وَوَاعَدْنَا مُوسَی ثَلَاثِینَ لَیْلَةً وَأَتْمَمْنَاهَا بِعَشْرٍ ؛ 116

وَیَقُولُ الْکَافِرُ یَا لَیْتَنِی کُنتُ تُرَابًا ؛ 217

هَبَاء مَّنثُورًا؛ 214

هُوَ الَّذِی خَلَقَکُمْ مِنْ تُرَابٍ؛ 208

یَا أَیُّهَا النَّاسُ أَنتُمُ الْفُقَرَاءُ؛ 34

یَوْمَ یَنظُرُ الْمَرْءُ مَا قَدَّمَتْ یَدَاهُ وَیَقُولُ الْکَافِرُ یَا لَیْتَنِی کُنتُ تُرَابًا؛ 217

ص:256

فهرست روایات

اَبخیلٌ اَنَا فَیُبَخَّلُنی ؛ 119

أَتَبِیعُونَنِی جَمَلَکُم بِهَذِهِ الجُوَیزَات ؛ 246

اتَّخِذُوا الْأَهْلَ فَإِنَّهُ أَرْزَقُ لَکُمْ ؛ 157

اتَّخِذُوا عِنْدَ الْفُقَراءِ أَیادِیَ فَانَّ لَهُمْ دَوْلَهً یَوْمَ الْقِیامَهِ ؛ 231

اَجِبْ اُمَّکَ ؛ 48

أَجْسَادُکُمْ فِی الْأَجْسَادِ وَ أَرْوَاحُکُمْ فِی الْأَرْوَاحِ وَ أَنْفُسُکُمْ ؛ 104

اُحِبُّ الاَْطْفالَ لِخَمْسٍ؛الأوَّلُ أنَّهُم هُمُ البَکَّاؤونَ ، وَالثّانی :یَتَمرَّغونَ بِالتُّرابِ، وَالثّالِثُ : یَختَصِمونَ مِن غَیرِ حِقدٍ ، وَالرّابِعُ : لا یَدَّخِرونَ لِغَدٍ شَیئا، وَالخامِسُ : یُعَمِّرونَ ثُمَّ یُخَرِّبونَ

: 2030195

اَحِبُّوا الصِّبْیانَ وَ ارْحَمُوهُمْ ، وَ اِذا وَ عَدتُموهُمْ شَیْئا فَفُوا لَهُمْ ، فَاِنَّهُمْ لایَدْرونَ اِلاّ اَ نَّ-کُمْ تَرْزُقونَهُمْ ؛ 248

أدِّبُوا أولادَکُم عَلی ثَلاثَ خِصالٍ: حُبِّ نَبِیِّکُم ، حُبِّ أهلِ بَیتِهِ و قِرائَةِ القُرآنِ ؛ 249

َدْخَلَ اللَّهُ یَدَهُ بَیْنَ أَیْدِیهِمَا ؛ 109

أَدْنَی مَا تَکُونُ مِنْ رَبِّهَا أَنْ تَلْزَمَ قَعْرَ بَیْتِهَا ؛ 63

ص:257

إذا أتی أحدُکُم مَجلساً فلْیَجلِسْ حیثُ ما انتهی مَجلِسُهُ ؛ 205

إِذَا دَعَا الرَّجُلُ لِأَخِیهِ بِظَهْرِ الْغَیْبِ نُودِیَ مِنَ الْعَرْش"

وَ لَکَ مِائَةُ أَلْفِ ضِعْفِ مِثْلِهِ وَ إِذَا دَعَا لِنَفْسِهِ کَانَتْ لَهُ وَاحِدَةٌ. فَمِائَةُ أَلْفٍ مَضْمُونَةٌ خَیْرٌ مِنْ وَاحِدَةٍ لَا یَدْرِی یُسْتَجَابُ لَهُ أَمْ لَا؛ 121

ِذَا سَافَرَ أَحَدُکُمْ فَقَدِمَ مِنْ سَفَرِهِ فَلْیَأْتِ أَهْلَهُ بِمَا تَیَسَّرَ وَ لَوْ بِحَجَرٍ ؛ 112

إِذَا کَانَ یَوْمُ الْقِیَامَهِ وَ رَأَی الْکَافِرُ مَا أَعَدَّ اللَّهُ تَبَارَکَ وَ تَعَالَی لِشِیعَهِ عَلِیٍّ مِنَ الثَّوَابِ وَ الزُّلْفَی وَ الْکَرَامَهِ قَالَ یَا لَیْتَنِی کُنْتُ تُرَاباً یعنی مِنْ شِیعَهِ عَلِیٍّ وَ ذَلِکَ قَوْلُ اللَّهِ عَزَّ وَ جَلَ وَ یَقُولُ الْکافِرُ یا لَیْتَنِی کُنْتُ تُرابا» : 217

ارْتَعُوا فِی رِیَاضِ الْجَنَّهِ ؛ 178

أَرِحْنَا یَا بِلَالُ ، 38

اِرتَفَعُوا اَصواتَکُم بِالصَّلاهِ عَلَیَّ فَاِنَّها تَذهَبُ بِالنِّفاقِ ؛ 176

اِسْتَعِدّ لِلْفَقْرِ ؛ 35

اِشْتَاقَتِ ِ الْجَنَّۀُ إِلَی اَرْبَعٍ مِنَ النِّسَاءِ مَرْیَمَ بِنْتِ عِمْرَانَ ، وَ آسِیَۀِ بِنْتَ مُزَاحِمِ، زَوْجَۀِ فِرْعَوْنَ، وَ هِیَ زَوْجَۀُ النَّبِیِّ صلی الله علیه و آله وسلم فِی الْجَنَّةِ ، وَ خَدِیجۀِ بنِْتِ خُوَیْلِدِ زَوْجَةِ النَّبِیّ ِصلی الله علیه و آله وسلم فِی الدُّنْیَا وَ الْآخِرَۀِ ، وَ فَاطَمَۀِ بِنْتِ مُحَمَّدٍصلی الله علیه و آله وسلم ؛ 100

اِعْلَمُوا أَنَّ أَحَدَکُمْ یَلْقَی سِقْطَهُ مُحْبَنْطِئاً عَلَی بَابِ الْجَنَّهِ حَتَّی إِذَا رَآهُ أَخَذَهُ بِیَدِهِ حَتَّی یُدْخِلَهُ الْجَنَّةَ ؛ 186

أَعُوذُ بِنُورِ وَجْهِکَ الَّذِی أَشْرَقَتْ بِهِ الظُّلُماتِ وَصَلَحَ عَلَیْها أَمْرَ الدُّنْیا وَالاْآخِرَهِ ؛ 132

أَفْعَلُ ذَلِکَ فَأَعِنِّی بِکَثْرَهِ السُّجُودِ ؛ 196

أَقْرَبَکُمْ مِنِّی مَجْلِساً یَوْمَ الْقِیَامَهِ أَحْسَنُکُمْ أَخْلَاقاً ؛ 197

أَکْثَرُ أَهْلِ الْجَنَّهِ مِنَ الْمُسْتَضْعَفِینَ النِّسَاءُ عَلِمَ اللَّهُ ضَعْفَهُنَّ فَرَحِمَهُنَّ؛ 33

ص:258

اَکرمُوا اَولادَکُمْ وَ اَحْسِنُوا اَدَبَهُمْ یُغْفَرْ لَکُمْ ؛ 249

الْأَکْلُ عَلَی الْحَضِیضِ مَعَ الْعَبِیدِ ؛ 206

اَلاْمُورُ مَرْهُونَهٌ بِاَوْقاتِها ؛ 45

أَلا وَ إِنَّ الله عَزَّوَجَلَّ وَ رَسُولَهُ بَرِیئَانِ مِمَّنْ أَضَرَّ بِامْرَأَتِهِ حَتَّی تَخْتَلِعَ مِنْهُ؛ 140

الْبُخْلُ جَامِعٌ لِمَسَاوِئِ الْعُیُوبِ وَ هُوَ زِمَامٌ یُقَادُ بِهِ إِلَی کُلِّ سُوءٍ؛ 165

الْبَخِیلُ مَنْ بَخِلَ بِالسَّلَامِ ؛ 55

اَلْبَخیلُ مَنْ ذُکِرْتُ عِنْدَهُ فَلَمْ یُصَلِّ عَلَیَّ ؛ 56

اَلْبَنَاتُ حَسَنَاتٌ وَ اَلْبَنُونَ نِعْمَةٌ وَ اَلْحَسَنَاتُ یُثَابُ عَلَیْهَا وَ اَلنِّعْمَةُ یُسْأَلُ عَنْهَا ؛ 27

الحج عرفة ؛ 117

اَلْحَسَنُ وَ اَلْحُسَیْنُ رَیْحَانَتَایَ فِی اَلدُّنْیَا وَ اَلْآخِرَةِ؛ 188

الدُّنْیَا دَارُ مَنْ لَا دَارَ لَهُ وَ لَهَا یَجْمَعُ مَنْ لَا عَقْلَ لَه ؛ 239

الدّینُ هُوَ الْحُبُّ وَ الْحُبُّ هُوَ الدّینُ ؛ 72

الرَّجُلُ راعٍ عَلی أَهْلِ بَیْتِهِ وَ هُوَ مَسْئُولٌ عَنهم، فالمَرأَهُ راعِیَهٌ عَلی أَهْلِ بَیْتِ بَعْلها وَ وَلَدِهِ وَ هِیَ مَسْئُولَهٌ عَنْهُمْ؛ ؛ 95

الرَّکْعَتَانِ یُصَلِّیهِمَا رَجُلٌ مُتَزَوِّجٌ أَفْضَلُ مِنْ رَجُلٍ أَعْزَبَ یَقُومُ لَیْلَهُ وَ یَصُومُ نَهَارَه، ؛ 156

اَلسَّلامُ عَلَیْکَ یا داعِیَ اللَّه وَ رَبَّانِیَّ آیاتِهِ ؛ 216

السَّلَامُ عَلَیْکَ یَا رَسُولَ اللَّهِ! ؛ 86

الصَّلَاهُ عَلَی النَّبِیِّ صلی الله علیه و آله وسلم أَمْحَقُ لِلْخَطَایَا مِنَ الْمَاءِ لِلنَّارِ؛ 85

الصَّلَاهُ عَلَی مُحَمَّدٍ وَ آلِهِ تَعْدِلُ عِنْدَ اللَّهِ عَزَّوَجَلَّ التَّسْبِیحَ وَ التَّهْلِیلَ وَ التَّکْبِیرَ ؛ 126

الصَّلَاهُ عَلَیَّ نُورٌ عَلَی الصِّرَاطِ وَ مَنْ کَانَ لَهُ عَلَی الصِّرَاطِ مِنَ النُّورِ لَمْ یَکُنْ مِنْ أَهْلِ النَّارِ ؛ 149

ص:259

اَلطیِّبُ یَشُدُّ الْقَلْبَ ؛ 42

مَنْ کَانَ أَجْرُهُ عَلَی اللَّهِ فَلْیَدْخُلِ الْجَنَّهَ ؛ 198

الْعَبْدُ کُلَّمَا ازْدَادَ لِلنِّسَاءِ حُبّاً ازْدَادَ فِی الْإِیمَانِ فَضْلًا ؛ 31

الْغِیبَهُ أَشَدُّ مِنَ الزِّنَا؛ 221

اَلْفَقْرُ فَخْری وَ بِهِ اَفْتَخِرُ عَلی سائِرِ الاْنْبیاءِ ؛ 35

الْقَصْدُ إِلَی اللَّهِ تَعَالَی بِالْقُلُوبِ أَبْلَغُ مِنْ إِتْعَابِ الْجَوَارِحِ : 121

اَلَکَ اُمَّهٌ حَیَّهٌ ؛ 52

اَللّهمَّ إلَیْکَ اَشْکوا ضَعْفَ قُوَّتی وَ قِلَّهَ حیلَتی...اِنْ لَمْ تَکُنْ بِکَ عَلَیَّ غَضَبٌ فَلا اُبالی وَلکِنْ عافیتُکَ هِیَ اَوْسَعُ لِی، أَعوذُ بِنورِ وَجْهِکَ الَّذی أشْرَقَتْ لَهُ الظُّلُماتُ و صَلَحَ عَلَیْهِ اَمْرُ الدُّنْیا وَالاْآخِرَهِ مِنْ اَنْ یَنْزِلَ لی غَضَبُکَ اَوْ یَحِلُّ عَلَیَّ سَخَطُکَ، لکِنْ لَکَ الْعُتْبی حَتّی تَرْضی وَ لا حَوْلَ وَ لا قُوَّهَ اِلاّ بِکَ ؛ 129

اَللّهُمَّ بَیِّضْ وَجْهَهُ، وَطَیِّبْ ریحَهَ، وَاحْشُرْهُ مَعَ الاَْبْرارِ وَعَرِّفْ بَیْنَهُ وَبَیْنَ مُحَمَّدٍ وَالِ مُحَمَّدٍ؛ 197

اَلّلهُمَّ صَلِّ وَ سَلِّمْ وَزِدْ وَ بارِکْ... ؛ 86

اَللّهُمَّ عَرِّفْنی نَفْسَکَ فَاِنَّکَ اِنْ لَمْ تُعَرِّفْنی نَفْسَکَ لَمْ اَعْرِفْ نَبِیَّکَ،

اَللّهُمَّ عَرِّفْنی رَسُولَکَ فَاِنَّکَ اِنْ لَمْ تُعَرِّفْنی رَسُولَکَ لَمْ اَعْرِفْ حُجَّتَکَ،

اَللّهُمَّ عَرِّفْنی حُجَّتَکَ فَاِنَّکَ اِنْ لَمْ تُعَرِّفْنی حُجَّتَکَ ضَلَلْتُ عَنْ دینی ؛ 106

َلّلهُمَّ قِنیِ شُحَّ نَفْسِی ؛ 165

المَحَبَّهُ هِیَ رَوحُ اللّه ِ بَینَ عِبادِهِ ؛ 16

الْمَرْأَةَ رَیْحَانَةٌ ؛ 58

الْمَرْأَةَ رَیْحَانَةٌ وَ لَیْسَتْ بِقَهْرَمَانَةٍ ؛ 59

ص:260

الْمُؤْمِنُ عَذْبٌ یُحِبُّ الْعُذُوبَةَ وَ الْمُؤْمِنُ حُلْوٌ یُحِبُّ الْحَلَاوَةَ : 30

الْمُؤْمِنُ یَأْکُلُ بِشَهْوَهِ أَهْلِهِ وَ الْمُنَافِقُ یَأْکُلُ أَهْلُهُ بِشَهْوَتِهِ ؛ 83

النِّسَاءُ إِنَّمَا هُنَّ سَکَنٌ ؛ 43

النِکاحُ سُنَّتی فَمَنْ رَغِبَ عَنْ سُنَّتِی فَلَیْسَ مِنِّی ؛ 152

الْوَلَدُ الصَّالِحُ رَیْحَانَهٌ مِنَ اللَّهِ قَسَمَهَا بَیْنَ عِبَادِهِ ؛ 187

إِنَّ الْوَلَدَ الصَّالِحَ رَیْحَانَهٌ مِنْ رَیَاحِینِ الْجَنَّة ؛ 187

الْوَلَدُ لِلْوَالِدِ رَیْحَانَهٌ مِنَ اللَّهِ قِسْماً ؛ 187

أَمَا سَمِعْتُمْ صُرَاخَ الصَّبِی 244

إِمْرَأَةٌ صَبَرتْ عَلی عُسْرِ زَوْجِها؛ 98

امْرَأَهٌ وَهَبَتْ صَدَاقَهَا ؛ 101

انَّ ابراهیمَ سَأَلَ رَبَّهُ اَن یَرزُقَهُ اِبنَهً وَ تَندُبُهُ مَوتِه ؛ 28

إِنَّ اَلْأَبْکَارَ بِمَنْزِلَةِ اَلثَّمَرِ عَلَی اَلشَّجَرِ، إِذَا أَدْرَکَ ثِمَارُهَا فَلَمْ یُجْتَنَی أَفْسَدَتْهُ اَلشَّمْسُ وَ نَثَرَتْهُ اَلرِّیَاحُ ؛ 44

ِنَّ الْبَلاءَ لِلظَّالِمِ أَدَبٌ وَ لِلْمُؤْمِنِ امْتِحَانٌ، وَ لِلْأَنْبِیاءِ دَرَجَهٌ، وَ لِلْأَوْلِیاءِ کَرَامَهٌ ؛ 37

إنَّ التُّرابَ رَبیعُ الصِّبیانِ ؛ 204

إنَّ الرَّجُلَ إذا نَظَرَ إلَی امرَأَتِهِ وَنَظَرَت إلَیهِ نَظَرَ اللّه تَعالی إلَیهِما نَظَرَ الرَّحَمَهِ؛139 .125

إنّ الرُّوحَ الاَمینَ نَفَثَ فی رُوعِی أنّهُ لَن تَمُوتَ نفسٌ حتّی تَستَکمِلَ رِزقَها، فاتَّقُوا اللّه َ و أجمِلُوا فی الطَّلَبِ، و لا یَحمِلْ أحَدَکُم استِبطاءُ شَیءٍ مِنَ الرِّزقِ أن یَطلُبَهُ بغَیرِ حِلِّهِ، فإنّهُ لا یُدرَکُ ما عِندَ اللّه ِ إلاّ بطاعَتِهِ ؛ 225

إِنَّ اللَّهَ أَعْظَمُ وَ أَعَزُّ وَ أَجَلُّ وَ أَمْنَعُ مِنْ أَنْ یظْلَمَ وَ لَکنَّهُ خَلَطَنَا بِنَفْسِهِ فَجَعَلَ ظُلْمَنَا

ص:261

ظُلْمَهُ وَ وَلَایتَنَا وَلَایتَهُ ؛ 104

اِنَّ اللّهَ تَبَارَکَ وَ تَعَالَی عَلَی الاُناثِ اَرَقٌّ مِنهُ عَلَی الذُّکُورِ ؛ 53

اِنَّ اللّهَ عَزَّوَجَلَّ لَمْ یَبْعَثْنی مُعَنِّتاً وَ لا مَتَعَنِّتاً وَ لکِنْ بَعَثَنی مُعَلِّماً مُیَسِّراً ؛ 68

إن الله لا ینضب بشئ غضبه للنساء و الصیانی ؛ 140

إِنَّ ٱللهَ لَیَرْحَمُ ٱلعَبْدَ لِشِدَّهِ حُبَّهِ لِوَلَدِهِ ؛ 188

ِنَّ الْمَرْءَ إِذَا هَلَکَ قَالَ النَّاسُ مَا تَرَکَ وَ قَالَتِ الْمَلاَئِکَهُ مَا قَدَّمَ لِلَّهِ آبَاؤُکُمْ فَقَدِّمُوا بَعْضاً یَکُنْ لَکُمْ قَرْضاً وَ لاَ تُخْلِفُوا کُلاًّ فَیَکُونَ فَرْضاً عَلَیْکُمْ ؛ 237

اِنَّ الْمُؤْمِنَیْنِ یَلْتَقِیَانِ فَیُصَافِحُ کُلُّ وَاحِدٍ مِنْهُمَا صَاحِبَهُ فَمَا یَزَالُ اللَّهُ تَبَارَکَ وَ تَعَالَی نَاظِرٌ إِلَیْهِمَا بِالْمَحَبَّهِ وَ الْمَغْفِرَهِ وَ إِنَّ الذُّنُوبَ لَتَحَاتُّ عَنْ وُجُوهِهِمَا وَ جَوَارِحِهِمَا حَتَّی یَفْتَرِقَا ؛ 109

اِنَّ النَّبیَّ کانَ یَزُورُ الْانصارَ وَ یُسَلِّم عَلی صِبْیانِهِمْ وَ یَمْسَحُ رُؤُوسَهُمْ ؛ 243

إِنَّا وَ شِیعَتَنَا خُلِقْنَا مِنَ الْحَلَاوَهِ فَنَحْنُ نُحِبُّ الْحَلْوَاء ؛ 30 .

أَنَا وَ عَلِیٌّ أَبَوَا هَذِهِ الْأُمَّهِ؛ 241

إِنَّ أَرْضَاکُمْ عِنْدَ اللَّهِ أَسْبَغُکُمْ عَلَی عِیَالِهِ ؛ 81

انْصَرِفِی فَلَوْ کَانَ فِی ذَلِکَ فَضْلٌ لَکَانَتْ فَاطِمَهُ علیها السلام أَحَقَّ بِهِ مِنْکِ إِنَّهُ لَیْسَ أَحَدٌ یَسْبِقُهَا إِلَی الْفَضْلِ ؛ 153

إِنَّ عِیَالَ الرَّجُلِ أُسَرَاؤُهُ فَمَنْ أَنْعَمَ اللَّهُ عَلَیْهِ نِعْمَةً فَلْیُوَسِّعْ عَلَی أُسَرَائِهِ فَإِنْ لَمْ یَفْعَلْ أَوْشَکَ أَنْ تَزُولَ تِلْکَ النِّعْمَةُ؛ 80

إنّ فی الجَنَّةِ دارا یقالُ لَها دارُ الفَرَحِ ، لا یَدخُلُها إلاّ مَن فَرَّحَ الصِّبیانَ، 249

إِنَّ قَائِمَنَا إِذَا قَامَ أَشْرَقَتِ الْأَرْضُ بِنُورِ رَبِّها وَ اسْتَغْنَی الْعِبَادُ عَنْ ضَوْءِ الشَّمْسِ وَنُورُ الْقَمَرِ وَ ذَهَبَتِ الظُّلْمَةُ : 216

ص:262

وَجْهِ فَاطِمَةَ یَضَعُ وَجْهَهُ بَیْنَ ثَدْیَیْ فَاطِمَةَ وَ یَدْعُو لَهَا؛ 89

اِنَّهُ کانَ یُسَلَّمُ عَلَی الصَّغیرِِ والکَبیرِِ ؛ 201

أنَّهُم هُمُ البَکَّاؤونَ ؛ 203

إِنِّی أَجِدُ فِی بَدَنِی ضُعْفَا؛ 26

إِنِّی رَجُلٌ أُحِبُّ النِّسَاءَ فَأَنَا أَتَصَبَّغُ لَهُنَّ ؛ 57

إِنِّی لَأَسْتَحْیِی مِنْ إِلَهِی أَنْ تُکَلِّفَ نَفْسَکَ مَا لَا تَقْدِرُعَلَیهِ ؛ 99

إِنِّی لآَنَفُ أَنْ أَسْأَلَ الدُّنْیَا خَالِقَهَا فَکَیْفَ أَسْأَلُهَا مَخْلُوقاً مِثْلِی ؛ 238

أُوصِیکُمْ بِالضَّعِیفَیْنِ النِّسَاءِ وَ مَا مَلَکَتْ أَیْمَانُکُمْ : 33

َولَی النَّاسِ بِاللَّهِ وَ بِرَسُولِهِ مَنْ بَدَأَ بِالسَّلامِ ؛ 200

أَوْلَی النَّاسِ بِی یَوْمَ الْقِیَامَهِ أَکْثَرُهُمْ عَلَیَّ صَلَاهً فِی دَارِ الدُّنْیَا ؛ 198

اَیُ الْبِقَاعِ أَبْغَضُ إِلَی اللَّهِ تَعَالَی قَالَ الْأَسْوَاقُ وَ أَبْغَضُ أَهْلِهَا إِلَیْهِ أَوَّلُهُمْ دُخُولًا إِلَیْهَا وَ آخِرُهُمْ خُرُوجاً مِنْهَا ؛ 229

أَیُّ شَیْ ءٍ أَحْلَی؛ 16

أَیُّمَا مُسْلِمَیْنِ تَهَاجَرَا فَمَکَثَا ثَلَاثاً لَا یَصْطَلِحَانِ إِلَّا کَانَا خَارِجَیْنِ مِنَ الْإِسْلَامِ وَ لَمْ یَکُنْ بَیْنَهُمَا وَلَایَهٌ فَأَیُّهُمَا سَبَقَ إِلَی کَلَامِ أَخِیهِ کَانَ السَّابِقَ إِلَی الْجَنَّهِ یَوْمَ الْحِسَابِ: 219 أَیُّهَا النَّاسُ، إِنَّمَا الدُّنْیَا دَارُ مَجَاز، وَالْاخِرَهُ دَارُ قَرَار، فَخُذُوا مِنْ مَمَرِّکُمْ لِمَقَرِّکُمْ، وَلَا تَهْتِکُوا أَسْتَارَکُمْ عِنْدَ مَنْ یَعْلَمُ أَسْرَارَکُمْ، وَأَخْرِجُوا مِنَ الدُّنْیَا قُلُوبَکُمْ مِنْ قَبْلِ أَنْ تَخْرُجَ مِنْهَا أَبْدَانُکُمْ، فَفِیهَا اخْتُبِرْتُمْ، وَلِغَیْرِهَا خُلِقْتُمْ: 237

اُعیذُکَ بِاللَّهِ یا اَبَتاهُ مِنَ الضُّعْفِ ؛ 27

ص:263

تُحشَرُ مَعَ فاطِمَةَ؛؛ 97

تَناکَحُوا تَکْثِرُوا فَاِنّی اُباهی بِکُمُ الاْمَمَ یَوْمَ الْقیامَهِ وَ لَوْ بِالسِّقْطِ؛ ؛ 154

جَاءَتْ امرَأَةّ إلی النَّبِئَّ صلی الله علیه و آله وسلم قَالَتْ: یَا رَسُولَ اللَّهِ مَنْ أَعْظَمُ النَّاسِ حَقّاً عَلَی الرَّجُلِ قَالَ وَالِدُهُ فَقَالَتْ یَا رَسُولَ اللَّهِ مَنْ أَعْظَمُ النَّاسِ حَقّاً عَلَی الْمَرْأَهِ قَالَ زَوْجُهَا؛ 95

جُلُوسُ الْمَرْءِ عِنْدَ عِیَالِهِ اَحَبُّ اِلَی اللَّهِ تَعَالَی مِنْ اعْتِکَافٍ فِی مَسْجِدِی هَذَا؛ 70،113 ،84

جَهادُ المرأهِ حُسْنُ التَّبَعُل ؛ 63

حُبُّ الْأَطْفَالِ ؛ 184

حُبُّ الدُّنْیا رَأْسُ کُلَّ خَطیئَه؛ 238

حُبِّبَ إِلَیَّ مِنَ الدُّنْیَا ثَلَاثٌ ،النِّسَاءُ وَ الطِّیبُ وَ قُرَّهُ عَیْنِی فِی الصَّلَاةِ ؛ 20، 29

حِقْدُ الْمُؤْمِنِ مُقَامَهُ ثُمَّ یُفَارِقُ أَخَاهُ فَلَا یَجِدْ عَلَیْهِ شَیْئاً وَ حِقْدُ الْکَافِرَ دَهْرَهُ ؛ 222

حَنِّکُوا أَوْلَادَکُمْ بِتُرْبَهِ الْحُسَیْنِ علیه السلام فَإِنَّهَا أَمَانٌ ؛ 189

حَنِّکُوا أَوُلادَکُمْ بِمآءِ الْفُرات؛ 189

خَمْسٌ لَا أَدَعُهُنَّ حَتَّی الْمَمَاتِ: ..وَ التَّسْلِیمُ عَلَی الصِّبْیَانِ لِتَکُونَ سُنَّهً مِنْ بَعْدِی 201

خِیَارُ خِصَالِ اَلنِّسَاءِ شِرَارُ خِصَالِ اَلرِّجَالِ اَلزَّهْوُ وَ اَلْجُبْنُ وَ اَلْبُخْلُ فَإِذَا کَانَتِ اَلْمَرْأَةُ مَزْهُوَّةً لَمْ تُمَکِّنْ مِنْ نَفْسِهَا وَ إِذَا کَانَتْ بَخِیلَةً حَفِظَتْ مَالَهَا وَ مَالَ بَعْلِهَا وَ إِذَا کَانَتْ جَبَانَةً فَرِقَتْ مِنْ کُلِّ شَیْءٍ یَعْرِضُ لَهَا ؛ 164

خِیارُکُمْ أَلیَنُکُم مَناکِبَ وَ أَکرَمُهُم لِنِسائِهِم ؛ 126

خَیْرُ النّاسِ لِلنّاسِ خَیْرُهُم لِنَفْسِهِ ؛ 69

دَعِ ابْنَکَ یَلْعَبْ سَبْعَ سِنِینَ وَ یُؤَدَّبْ سَبْعَ سِنِینَ وَ أَلْزِمْهُ نَفْسَکَ سَبْعَ سِنِینَ ؛ 248

ص:264

رَبُّ الاَْرْضِ اِمامُ الاَْرْضِ ؛ 216

رَحِمَ اللّه ُ اَخِی یُوسُفَ بَاعُوهُ بِثَمَنٍ بَخْسٍ دَراهِمَ مَعْدُودَهٍ... ؛ 246

رِفْقاً بِالقَواریر ؛ 57

رَکْعَتَانِ یُصَلِّیهِمَا الْمُتَزَوِّجُ أَفْضَلُ مِنْ سَبْعِینَ رَکْعَهً یُصَلِّیهَا أَعْزَبُ ؛ 152

ریحُ الْوَلَدِ مِنْ ریحِ الْجَنَّهِ؛ 180

سَمِعَ عَلِیُّ بْنُ الْحُسَیْنِ علیه السلام یَوْمَ عَرَفَهَ سَائِلًا یَسْأَلُ النَّاسَ فَقَالَ لَهُ وَیْحَکَ أَ غَیْرَ اللَّهِ تَسْأَلُ فِی هَذَا الْیَوْمِ إِنَّهُ لَیُرْجَی لِمَا فِی بُطُونِ الْحَبَالَی فِی هَذَا الْیَوْمِ أَنْ یَکُونَ سَعِیداً 117

سَیِّدی اَخْرِجْ حُبَّ الدُّنْیا مِنْ قَلْبی ؛ 240

شِرارُ مَوتاکُمُ العُزّابُ ؛ 153

خَلَوْا ذَکَرُوا( اَللَّهَ إِنَّ ذِکْرَنَا مِنْ ذِکْرِ اَللَّهِ )إِنَّا إِذَا ذُکِرْنَا ذُکِرَ اَللَّهُ وَ إِذَا ذُکِرَ عَدُوُّنَا ذُکِرَ اَلشَّیْطَانُ ، 175

صَدَّقَتْنِی إِذْ کَذَّبْتُمْ وَ آمَنَتْ بِی إِذْ کَفَرْتُمْ ؛ 88

صَلَاةُ مُتَطَیِّبٍ أَفْضَلُ مِنْ سَبْعِینَ صَلَاهً بِغَیْرِ طِیبٍ ؛ 39

صِل مَن قَطَعَکَ ؛ 136

صِل مَن قَطَعَکَ وَ اعفُ عَمَّن ظَلَمَکَ وَ اَعطِ مَن حَرَمَکَ وَ أَحسِن إِلَی مَن أَسَاءَ إِلَیکَ ؛ 135

عَرامَةُ الصَّبیِ فی صِغَرِهِ زِیادَةٌ فی عَقلِهِ فی کِبَرِهِ ؛ 250

عن رسول الله قال: تُعْرَضُ أَعْمَالُ النَّاسِ فِی کُلِّ جُمْعَهٍ مَرَّتَیْنِ- یَوْمَ الْإِثْنَیْنِ وَ یَوْمَ الْخَمِیسِ- فَیُغْفَرُ لِکُلِّ عَبْدٍ مُؤْمِنٍ إِلَّا مَنْ کَانَتْ بَیْنَهُ وَ بَیْنَ أَخِیهِ شَحْنَاءُ- فَیُقَالُ اتْرُکُوا هَذَیْنِ حَتَّی یَصْطَلِحَا ؛ 220

ص:265

فَابْرَرْها فَإِنَّها بِمَنْزِلَهِ الاْءُمِّ ؛ 52

فَاذْهَبْ فَبِرَّهُ ؛ 52

فَاسْتَعِدَّ لِلْبَلاءِ : 35

فَإِنَّ الْمَرْأَةَ رَیْحَانَةٌ وَ لَیْسَتْ بِقَهْرَمَانَةٍ فَدَارِهَا عَلَی کُلِّ حَالٍ وَ أَحْسِنِ الصُّحْبَةَ لَهَا لِیَصْفُوَ عَیْشُکَ ؛ 55

فَإِنْ أَمَتُّهُمْ أَدْخَلْتُهُمْ بِرَحْمَتِی جَنَّتِی ؛ 185

فَإِنَّ فِطْرَتَهُمْ عَلَی تَوْحِیدِی ؛ 185

فَاِنَّهُ یعْلَمُ اِنِّی اُحِبُّ الصَّلاَةَ لَهُ وَ تِلاَوَةَ کِتَابِهِ ؛ 42

فَإِنِّی قاصِرَةُ فِی حَقِّکَ فَأَعْفِنِی یَا ابْنَ رَسُولِ اللَّه ؛ 90

فَدَارُوهُنَّ عَلَی کُلِّ حَالٍ ؛ 64

فَدَارِهَا عَلَی کُلِّ حَالٍ ؛ 64

فُزْتُ وَ رَبِّ الْکَعبِةِ ؛ 210

فَصَافَحَ أَشَدَّهُمَا حُبّاً لِصَاحِبِهِ ؛ 110

فَقَوْلُ الرَّجُلِ صَلَّی اللَّهُ عَلَی مُحَمَّدٍ فِی الصَّلَاهِ مِثْلُ قَوْلِهِ سُبْحَانَ اللَّهِ وَ الْحَمْدُ لِلَّهِ وَ لَا إِلَهَ إِلَّا اللَّهُ وَ اللَّهُ أَکْبَرُ؛ 126

فَلا تَظُنّی یا خَدیجَهُ اِلاّ خَیْراً فَاِنَّ اللّهَ عَزَّوَجَلَّ یُباهی بِکَ کِرامَ مَلائِکَتِهِ کُلَّ یَوْمٍ مِراراً؛ 87

فَلا یَعْلَمُ ما داخَلنی مِنَ السُّرُورِ اِلاَّ اللّهُ بِاِکْفائی رَسُولُ اللّهِ تَحَمُّلَ رِقاب الرِّجالِ ؛ 62

فَلَکَ خالَةٌ حَیّهٌ : 52

فَوَاللهِ مَا أغْضَبْتُهَا وَ لا أکْرَهْتُهَا عَلَی أمْرٍ حَتَّی قَبَضَهَا اللهُ عَزَّوَجَلَّ؛ 142

فَهَلْ مِنْ والِدَیْکَ حَیٌّ ؛ 52

ص:266

امْرَأَهٌ صَبَرَتْ عَلَی سُوءِ خُلُقِ زَوْجِهَا وَ امْرَأَهٌ وَهَبَتْ صَدَاقَهَا؛ 102

قال النّبیّ صلی الله علیه و آله وسلم :مَنْ دَخَلَ السّوقَ فاشْتَری تُحفَهً فَحَمَلَها إلی عِیالِهِ کانَ کَحامِلِ صَدَقَهٍ إلی قَومٍ مَحاوِیجَ،وَلْیَبْدَأْ بِالْإناثِ قَبْلَ الذُّکُورِ فَاِنَّ مَنْ فَرَّحَ ابْنَهً فَکأنَّما أعْتَقَ رَقَبَهً مِن وُلدِ اسمَاعِیلَ وَ مَنْ أَقَرَّ بِعَینِ ابْنٍ فَکأَنَّمَا بَکی مِنْ خَشْیهِ اللَّهِ وَ مَنْ بَکی مِنْ خَشْیهِ اللَّهِ أَدْخَلَهُ اللَّهُ جَنَّاتِ النَّعِیمِ؛ 53

قَالَ رَجُلٌ لِأَمِیرِ الْمُؤْمِنِینَ علیه السلام یَا بْنَ عَمِّ خَیْرِ خَلْقِ اللَّهِ مَا مَعْنَی السَّجْدَهِ الْأُولَی فَقَالَ تَأْوِیلُهُ اللَّهُمَّ إِنَّکَ مِنْهَا خَلَقْتَنِی یَعْنِی مِنَ الْأَرْضِ وَ رَفْعُ رَأْسِکَ وَ مِنْهَا أَخْرَجْتَنَا وَ السَّجْدَهُ الثَّانِیَهُ وَ إِلَیْهَا تُعِیدُنَا وَ رَفْعُ رَأْسِکَ مِنَ الثَّانِیَةِ وَ مِنْهَا تُخْرِجُنَا تَارَهً أُخْرَی ؛ 210

قَالَ رَسُولُ اللَّهِ لِجَبْرَئِیلَ یَا جَبْرَئِیلُ أَیُّ الْبِقَاعِ أَحَبُّ إِلَی اللَّهِ عَزَّ وَ جَلَّ قَالَ الْمَسَاجِدُ وَ أَحَبُّ أَهْلِهَا إِلَی اللَّهِ أَوَّلُهُمْ دُخُولًا وَ آخِرُهُمْ خُرُوجاً مِنْهَا ؛ 227

قَالَ مُوسَی بْنُ عِمْرَانَ یَا رَبِّ أَیُّ الْأَعْمَالِ أَفْضَلُ عِنْدَکَ فَقَالَ حُبُّ الْأَطْفَالِ فَإِنَّ فِطْرَتَهُمْ عَلَی تَوْحِیدِی ؛ 175

قَالَ مُوسَی بْنُ عِمْرَانَ یَا رَبِّ أَیُّ الْأَعْمَالِ أَفْضَلُ عِنْدَکَ فَقَالَ حُبُّ الْأَطْفَالِ فَإِنَّ فِطْرَتَهُمْ عَلَی تَوْحِیدِی ؛ 175

قِلَّهُ العَفوِ أَقبَحُ العُیُوبِ وَالتَّسَرُعُ إِلی الإنتِقامِ أَعظَمُ الذُّنُوبِ ؛ 219

قُمْ فِدَاکَ أَبِی وَ أُمِّی یَا أَبَا تُرَابٍ ؛ 215

قَولُ الرَّجُلِ لِلْمَرْأَهِ إِنِّی أُحِبُّکَ لا یَذْهَبُ مِنْ قَلْبِها أَبَداً ؛ 72

کانَ النَّبیُّ اِذا اَصْبَحَ مَسَحَ عَلی رُؤُوسِ وُلْدِهِ وَ وَلْدِ وُلْدِهِ ؛ 243

کَانَ النَّبِیُّ صلی الله علیه و آله وسلم لا یَدَّخِرُ شَیئاً لِغَدٍ؛ ؛ 224

ص:267

کَانَ امیرالمؤمنین علی علیه السلام یَحْتَطِبُ وَ یَسْتَقِی وَ یَکْنُسُ وَ کَانَتْ فَاطِمَهُ تَطْحَنُ وَ تَعْجِنُ وَ تَخْبُِزُ ؛ 62

کانَ رَسُول اللَّه اذا دَخَلَ مَنْزِلًا قَعَدَ فی أَدنَی الْمَجْلِسِ حِینَ یَدْخُلُ : 205

کانَ رسُولُ اللهِ صلی الله علیه واله وسلم أرحَمَ النّاسِ بِالنِّسَاءِ وَ الصِّبْیَانِ ؛ 15

کانَ رَسُولُ اللَّهِ صلی الله علیه و آله یُسَلِّمُ عَلَی النِّساءِ و یَرُدُّونَ علیه السلام کَانَ أمِیرُ الْمُؤمِنِینَ علیه السلام یُسَلِّمُ عَلَی النَّسَاءِ وَ کَانَ یَکْرَهُ أنْ یُسَلِّمَ عَلَی الشَّابَّهِ مِنْهُنَّ وَ یَقُولُ أتَخَوَّفُ أَنْ یُعْجِبَنِی صَوْتُهَا فَیَدْخُلَ عَلَیَّ أَکْثَرُ مِمَّا أَطْلُبُ مِنَ الْاَجْرِ ؛ 164

کَانَ رَسُولُ اَللَّهِ صلی الله علیه و آله وسلم یُنْفِقُ عَلَی اَلطِّیبِ أَکْثَرَ ما مِمَّا یُنْفِقُ عَلَی اَلطَّعَامِ ؛ 39

کانَ عَلیٌّ علیه السلام اِذا هالَهُ شَیْ ءٌ فَزِعَ اِلَی الصَّلاهِ ثُمَّ تَلی هذِه الْآیَهَ :«وَاسْتَعِینُوا بِالصَّبْرِ وَالصَّلَاةِ؛ 40

کَانَ عَلِیُّ بْنُ الْحُسَیْنِ إِذَا بُشِّرَ بِوَلَدٍ لَمْ یَسْأَلْ ذَکَراً أَمْ أُنْثَی حَتَّی یَقُولَ أَ سَوِیٌّ فَإِذَا کَانَ سَوِیّاً قَالَ الْحَمْدُ لِلَّهِ الَّذِی لَمْ یَخْلُقْ شَیْئاً مُشَوَّهاً تهذیب ؛ 24

کُلَّمَا ازْدادَ الْعَبْدُ إیماناً ازْادادَ حُبًّا لِلنِّساء؛ 31

کُلُّ مَنِ اشتَدَّ لَنا حُبّا اشتَدَّ للنِّساءِ حُبّا و للحَلْواءِ ؛ 29

کُلُّ مَوْلودٍ یولَدُ عَلَی الْفِطْرَهِ ؛ 180

کُلُّ نَفْسٍ مِنْ بَنی آدَمَ سَیِّدٌ فَالرَّجُلُ سَیِّدُ اَهْلِهِ وَ الْمَرئَهُ سَیِّدُ بَیْتِها ؛ 94

کَمَا تَدِینُ تُدَانُ ؛ 221

کُنّا اِذا اَتَینا النبیّ صلی الله علیه وآله جَلَسنا حَلقَهً ؛ 206

کَیَوْمَ وَلَدَتْهُ أُمُّهُ ؛ 178

لَا تُزْرِمُوا بِالصَّبِیِّ؛ 191

لا تَقْطَعْ صَدیقاً و اِنْ کَفَرَ ؛ 135

ص:268

لا تَکْسِرُالقَواریرَ ؛ 57

لَا شَفِیعَ لِلْمَرْأَهِ أَنْجَحُ عِنْدَ رَبِّهَا مِنْ رِضَا زَوْجِهَا ؛ 139

لِأَنَّهُ صَاحِبُ الْأَرْضِ وَ حُجَّهُ اللَّهِ عَلَی أَهْلِهَا بَعْدَهُ وَ بِهِ بَقَاؤُهَا وَ إِلَیْهِ سُکُونُهَا ؛ 215

لَا هِجْرَهَ فَوْقَ ثَلَاثٍ؛ 222

لَا یَجِدُ أَحَدُکُمْ طَعْمَ الْإِیمَانِ حَتَّی یَعْلَمَ أَنَّ مَا أَصَابَهُ لَمْ یَکُنْ لِیُخْطِئَهُ وَ مَا أَخْطَأَهُ لَمْ یَکُنْ لِیُصِیبَهُ ؛ 169

لا یَخْلُوَنَّ رَجُلٌ بِامْرِأَهٍ فَما مِنْ رَجُلٍ خَلا بِامْرِأَهٍ اِلاّ کانَ الشَّیْطانُ ثالِثُهُما ؛ 162

لا یَدَّخِرونَ لِغَدٍ ؛ 224

لَکَ الْعُتْبَی ؛ 130

رَسُولُ اَللَّهِ صَلَّی اَللَّهُ عَلَیْهِ وَ آلِهِ یَقُولُ لِشَیْءٍ قَدْ مَضَی لَوْ کَانَ غَیْرُهُ ؛ 169

لَو کانَتْ اُمُّهُ : 52

لَوْ لَا فِی الْأَرْضِ مِنَّا لَسَاخَتِ الْأَرْضُ بِأَهْلِهَا؛ 106

لِیَصْفُوَ عَیْشُکَ ؛ 65

لَیِّنُ الْعَرِیکَةِ ؛ 126

ما أُحِبَّ أَنَّ لِیَ الدُّنْیا وَ ما فیها وَ أَنّی بِتُّ لَیْلَهً وَلَیْسَتْ لِیَ زَوْجَهٌ ؛ 156

مَا أُحِبُّ مِنْ دُنْیَاکُمْ إِلَّا النِّسَاءَ وَ الطِّیبَ؛ 162

مَا أَظُنُّ أَحَداً یُحَنَّکُ بِمَاءِ الْفُرَاتِ إِلَّا أَحَبَّنَا أَهْلَ الْبَیْتِ؛ 189

مَا أَظُنُّ أَحَداً یُحَنَّکُ بِمَاءِ الْفُرَاتِ إِلَّاکانَ لَنا شیعَةُ ؛ 189

ما أکرم النساء إلا گریم ولا أهانهن إلا لئیم ؛ 48

ما بُنِیَ بِنَاءٌ فِی الإِسلامِ أَحَبُّ إِلَی اللّه ِ مِنَ التَّزْوِیِجِ؛ 152

مَا تَلَذَّذَ النَّاسُ فِی الدُّنْیَا وَ الْآخِرَهِ بِلَذَّهٍ أَکْثَرَ لَهُمْ مِنْ لَذَّهِ النِّسَاءِ ؛ 162

ص:269

اُحِبُّ الصِّبیانَ لِخَمسٍ:الأوَّلُ:أنَّهُم هُمُ البَکَّاؤونَ،الثّانی:یَتَمرَّغونَ بِالتُّرابِ، وَالثّالِثُ: یَختَصِمونَ مِن غَیرِ حِقدٍ،وَالرّابِعُ:لا یَدَّخِرونَ لِغَدٍشَیئا،وَالخامِسُ:یُعَمِّرونَ ثُمَّ یُخَرِّبونَ؛ 203

ما رَأَیْتُ إِلّا جَمیلاً ؛ 130، 132

ما صَلَُتِ أمرُئَةُ أَحَبُّ إِلَی اللهِ مِن صَلوتِها فِی أَشَدّ َبَیتِها ظُلمَةً ؛ 64

مَا مَحَقَ الْإِیمَانَ مَحْقَ الشُّحِّ شَیْ ءٌ؛ 166

مَجالِسُ الذَُکر ؛ 179

مَسْجِدُ الْمَرأَةِ بَیْتُها ؛ 63

مَنْ آذَی مُؤْمِناً فَقَدْ آذَانِی وَ مَنْ آذَانِی فَقَدْ آذَی اللَّهَ وَ مَنْ آذَی اللَّهَ فَهُوَ مَلْعُونٌ فِی التَّوْرَاهِ وَ الْإِنْجِیلِ وَ الزَّبُورِ وَ الْفُرْقَانِ ؛ 103

مَنْ أَبَرُّ ؛ 49

مَنْ أَبْغَضَ شَیْئاً أَبْغَضَ أَنْ یَنْظُرَ إِلَیْهِ وَ أَنْ یُذْکَرَ عِنْدَهُ ؛ 199

مَن اَحَبَّ شَیئاً اَکثَرَ ذِکرَهُ ؛ 199

مَنْ أحَبَّ قَوْماً حُشِرَ مَعَهُمْ ؛ 195

مَنْ أَحَبَّکُمْ فَقَدْ أَحَبَّ اللَّهَ وَ مَنْ أَبْغَضَکُمْ فَقَدْ أَبْغَضَ اللَّهَ وَ مَنِ اعْتَصَمَ بِکُمْ فَقَدِ اعْتَصَمَ بِاللَّهِ : 105

مِنْ اخْلاقِ الْانْبِیاءِ حُبُّ النِّساءِ؛19؛57، 86

مِنَ التَّوَاضُعِ أَنْ تُسَلِّمَ عَلَی مَنْ لَقِیتَ ؛ 200

مَنْ أَهَانَ لِی وَلِیّاً فَقَدْ بَارَزَنِی بِالْمُحَارَبَةِ وَ دَعانی اِلَیهِ ؛ 107

من برث علی شوځلق وجها آغطاها ممثل ثواب آسیة بنت مزاحم ؛ 100

مَنْ صَبَرَ عَلی سُوءِ خُلْقِ امْرأَتِهِ اِحْتِساباً اَعْطاهُ اللّه ُ بِکُلِّ مَرَّهٍ یَصْبِرُ عَلَیْها مِنَ الثَّوابِ مِثْلُ ما اَعْطی اَیُّوبَ عَلی بَلائِهِ ؛ 134

مَنْ صَلّی عَلَیَّ کُلَ یَوْمٍ ثَلَاثَ مَرَّاتٍ وَ فِی کُلِّ لَیْلَهٍ ثَلَاثَ مَرَّاتٍ حُبّاً لِی وَ شَوْقاً

ص:270

إِلَیَّ کَانَ حَقّاً عَلَی اللَّهِ عَزَّ وَ جَلَّ أَنْ یَغْفِرَ لَهُ ذُنُوبَهُ تِلْکَ اللَّیْلَهَ وَ ذَلِکَ الْیَوْم؛ ؛ 148

مَنْ صَلَّی عَلَیَّ مَرَّةً صَلَّی اَللَّهُ عَلَیْهِ عَشْراً وَ مَنْ صَلَّی عَلَیَّ عَشْراً صَلَّی اَللَّهُ عَلَیْهِ مِائَةَ مَرَّةٍ- وَ مَنْ صَلَّی عَلَیَّ مِائَةَ مَرَّةٍ صَلَّی اَللَّهُ عَلَیْهِ أَلْفَ مَرَّةٍ وَ مَنْ صَلَّی اَللَّهُ عَلَیْهِ أَلْفَ مَرَّةٍ لاَ یُعَذِّبُهُ اَللَّهُ فِی اَلنَّارِ أَبَداً؛ 21

مَنْ صَلّی عَلَیَّ مَرَّهً لَمْ یَبْقَ مِنْ ذُنُوبِهِ ذَرَّةً ؛148

مَنْ عَشِقَ فَکَتَمَ وَ عَفَّ فَماتَ فَهُوَ شَهیدٌ ؛ 159

مَنْ عَشِقَ فَکَتَمَ وَ عَفَّ وَ صَبَرَ فَماتَ ماتَ شهیداً وَ دَخَلَ الْجَنَّةَ ؛ 160

مَنْ عَشِقَ وَ کَتَمَ وَ عَفَّ وَ صَبَرَ غَفَرَ اللّهُ لَهُ وَ اَدْخَلَهُ الْجَنّه ؛ 160

مَنْ قَبَّلَ وَلَدَهُ کَتَبَ اللَّهُ لَهُ حَسَنَهً وَ مَنْ فَرَّحَهُ فَرَّحَهُ اللَّهُ یَوْمَ الْقِیَامَهِ ؛ 247

مَنْ کَانَ أَجْرُهُ عَلَی اللَّهِ فَلْیَدْخُلِ الْجَنَّهَ ؛ 198

مَن کانَ عِندَهُ صَبِیٌّ فَلیَتَصابَ لَهُ ؛ 240

مَنْ کانَ فِی خِدْمَهِ العِیالِ وَ لَمْ یَأْنَفْ کَتَبَ اللّهُ اسْمَهُ فی دیوانِ الشُّهداءِ وَ کَتَبَ لَهُ بِکُلِّ یَوْمِ وَ لَیْلَهٍ ثَوابَ اَلْفِ شَهیدٍ و کَتَبَ لَهُ لِکُلِّ قَدَمٍ ثَوابٍ حَجَّهٍ و عُمْرَهٍ وَ اَعْطاهُ اللّهُ بِکُلِّ عِرْقٍ فی جَسَدِهِ مَدینَهً فِی الْجَنَّهِ ؛ 82

مَنْ لَا یَرْحَمُ لَا یُرْحَمُ ؛ 26

مَنْ لَمْ یَقْدِرْ عَلَی مَا یُکَفِّرُ بِهِ ذُنُوبَهُ فَلْیُکْثِرْ مِنَ الصَّلَاةِ عَلَی مُحَمَّدٍ وَ آلِ مُحَمَّدٍ فَإِنَّهَا تَهْدِمُ الذُّنُوبَ هَدْماً : 147

مَنْ ماتَ وَلَمْ یَعْرِفْ إِمامَ زَمانِهِ ماتَ مِیتَهً جاهِلِیَّهً ؛ 105

مَیِّتَهً شَهْوَتُهُ ؛ 32

نِعْمَ الْجَمَلُ جَمَلُکُمَا : 242

وَ أَحْسِنِ الصُّحْبَهَ لَهَا؛ 65

ص:271

وَ أَحْسِنُوا لَهُنَّ الْمَقَالَ : 72

وَ إِذَا وَجَدْتَ مِنْ أَهْلِ الْفَاقَهِ مَنْ یَحْمِلُ لَکَ زَادَکَ إِلَی یَوْمِ الْقِیَامَهِ فَیُوَافِیکَ بِهِ غَداً حَیْثُ تَحْتَاجُ إِلَیْهِ فَاغْتَنِمْهُ وَ حَمِّلْهُ إِیَّاهُ وَ أَکْثِرْ مِنْ تَزْوِیدِهِ وَ أَنْتَ قَادِرٌ عَلَیْهِ فَلَعَلَّکَ تَطْلُبُهُ فَلاَ تَجِدُهُ ؛ 231

وَ اعفُ عَمَّن ظَلَمَکَ؛ 136

وَاعْلَمُوا أَنَ الدُّنْیا حُلْوُها وَمُرُّها حُلُمٌ، وَالْاِنْتِباهُ فِی الآخِرَهِ، وَالْفائِزُ مَنْ فازَ فیها، وَالشَّقِی مَنْ شَقِیَ فیها؛ 236

وَالتَّلَطُّفُ بِالصِّبْیانِ مِنْ عادَهِ الرَّسُولِ ؛ 173، 187

وَ السَّلَامُ عَلَی النَّبِیِّ صلی الله علیه و آله وسلم أَفْضَلُ مِنْ عِتْقِ رِقَابٍ ؛ 85

وَاللَّهِ مَا أَخَافُ عَلَیْکُمْ إِلَّا الْبَرْزَخَ فَأَمَّا إِذَا صَارَ الْأَمْرُ إِلَیْنَا فَنَحْنُ أَوْلَی بِکُمْ ؛ 97

امْرَأَهٌ صَبَرَتْ عَلَی سُوءِ خُلُقِ زَوْجِهَا ؛ 100

وَإِنْ یَمْسَسْکَ اللَّهُ بِضُرٍّ فَلَا کَاشِفَ لَهُ إِلَّا هُوَ وَإِنْ یُرِدْکَ بِخَیْرٍ فَلَا رَادَّ لِفَضْلِهِ ؛ 120

وَ أَیُّ شَیْ ءٍ أَشَدُّ مِنْ شُحِّ النَّفْسِ إِنَّ اللَّهَ یَقُولُ وَمَنْ یُوقَ شُحَّ نَفْسِهِ فَأُولَئِکَ هُمُ الْمُفْلِحُونَ؛ 166

جَزاءُ سَیِّئَهٍ سَیِّئَهٌ مِثْلُها فَمَنْ عَفا وَ أَصْلَحَ فَأَجْرُهُ عَلَی اللَّهِ ؛ 198

وَ حُبُّ رَسُولِ اللَّهِ صلی الله علیه و آله وسلم أَفْضَلُ مِنْ مُهَجِ الْأَنْفُسِ ؛ 86

وَ کانَتْ اِذا دَخَلَتْ عَلَی النَّبی رَحَّبَ بِها وَ قامَ اِلَیْها فَاَخَذَ بِیَدِها وَ قَبَّلَ یَدَها وَ اَجْلَسَها فی مَجْلِسِهِ ؛ 88

وکان یجی بین أصحابه مختلط بهم کانه أحدهم یأتی القریب ولا یذری آئم شو ، 206

وَ لَکُمُ الْمَوَدَّهُ الْوَاجِبَهُ ؛ 158

ص:272

وَ مَن اَحْدَثَ وَ تَوَضَّأَ وَ صَلّی رَکْعَتَینِ وَ دَعانی وَ لَمْ اَجِبْهُ فیما سَأَلَنی مِنْ اَمْرِ دینِهِ وَ دُنْیاهُ فَقَدْ جَفَوْتُهُ وَ لَسْتُ بِرَبٍّ جافٍ؛ 41

وَ مَنْ أَحْدَثَ وَ تَوَضَّأَ وَ لَمْ یُصَلِّ رَکْعَتَیْنِ فَقَدْ جَفَانِی ؛ 41

وَ مَنِ اسْتَخَفَّ بِمُؤْمِنٍ فَبِنا اسْتَخَفَّ وَضَیعَ حُرْمَةَ اللَّهِ عَزَّوجلَّ؛ 107

هَذَا رَجُلٌ عِنْدَنَا أَنَّهُ مِنْ أَهْلِ النَّارِ؛ 247

هذا ماحَکَمْتَ بِهِ عَلَی نَفْسِکَ ؛ 51

هَلِ الدِّینُ إِلَّا الْحَبُّ ؛ 71

یا اَباذَر، الدُّنیا مَلْعُونَهٌ وَ مَلْعُونٌ ما فیها اِلّا مَا ابْتُغِیَ بِهِ وَجْهُ اللهِ وَ ما مِنْ شَیءٍ اَبْغَضُ اِلیَ اللهِ تَعالی مِنَ الدُّنیا خَلَقَها ثُمَّ اَعْرَضَ عَنْها فَلَمْ یَنْظُرْ اِلَیْها وَلا یَنْظُرُ إلَیها حَتّی تَقومَ السّاعَهٌ ؛ 239

یَا أَبَاذَرٍّ جَعَلَ اللَّهُ جَلَّ ثَنَاؤُهُ قُرَّهَ عَیْنِی فِی الصَّلَاةِ وَ حَبَّبَ إِلَیَّ الصَّلَاةَ کَمَا حَبَّبَ إِلَی الْجَائِعِ الطَّعَامَ وَ إِلَی الظَّمْآنِ الْمَاءَ وَ إِنَّ الْجَائِعَ إِذَا أَکَلَ شَبِعَ وَ إِنَ الظَّمْآنَ إِذَا شَرِبَ رَوِیَ وَ أَنَا لَا أَشْبَعُ مِنَ الصَّلَاةِ ؛ 38

یَا اللَّهُ الْمَحْمُودُ فِی کُلِّ فِعَالِهِ ؛ 170

یا بُنَیَّ... اِنِ اسْتَطَعْتَ اَنْ لا تُمَلِّکَ الْمَرْأَهَ مِنْ اَمْرِها ماجاوَزَ نَفْسَها فَافْعَلْ فَاِنَّهُ اَدْوَمُ لِجَمالِها وَ اَرْخی لِبالِها وَ اَحْسَنُ لِحالِها؛ 60

یا حَبیبی اَنَا اَرْأَفْ بِعِبادی مِنْکَ فَاِذا کَرِهْتَ کَشْفَ عُیُوبِهِمْ عِنْدَ غَیْرِکَ فَاَنَا اَکْرَهُ کَشْفَها عِنْدَکَ اَیْضاً. فَأُحاسِبُهُمْ وَحْدی بَحَیْثُ لا یَطَّلِعُ عَلی عَثَراتِهِمْ غَیْری؛ 50

َا رَبِّ أَیُّ الْأَعْمَالِ أَفْضَلُ عِنْدَکَ؛ 184

یَا رَسُولَ اللَّهِ أَنَا وَ مَالِی لِلَّهِ وَ لِرَسُولِهِ وَ اللَّهِ مَا شَیْ ءٌ أَحَبَّ إِلَیَّ مِمَّا تَأْخُذُهُ وَ الَّذِی تَأْخُذُهُ أَحَبُّ إِلَیَّ مِمَّا تَتْرُکُهُ ؛ 47

ص:273

یَا رَسُولَ اللَّهِ وَ مَا رِیَاضُ الْجَنَّهِ؛ 178

یا عَلیُّ، اُدْخُلْ بَیْتَکَ وَ الْطُفْ بِزَوْجَتِکَ وَارْفَقْ بِها فَاِنَّ فاطِمَهَ بَضْعَهٌ مِنّی؛ 141

یا عَلیُّ اِسْمَعْ مِنّی وَ ما اَقولُ اِلاّ مِنْ اَمْرِ رَبّی ما مِنْ رَجُلٍ یُعینُ اِمْرَأَتَهُ فِی بَیْتِها اِلاّ کانَ بِکُلِّ شَعْرَهٍ عَلی بَدَنِهِ عِبادَهُ سَنَهٍ صیامٌ نَهارَها وَ قیامٌ لَیلَها؛ 81

یَا عَلِیُّ خِدْمَهُ الْعِیَالِ کَفَّارَهٌ لِلْکَبَائِرِ وَ یُطْفِئُ غَضَبَ الرَّبِّ وَ مُهُورُ حُورِ الْعِینِ وَ یَزِیدُ فِی الْحَسَنَاتِ وَ الدَّرَجَات؛ 81

یَا عَلِیُّ لَا یَخْدُمُ الْعِیَالَ إِلَّا صَدِّیقٌ أَوْ شَهِیدٌ أَوْ رَجُلٌ یُرِیدُ اللَّهُ بِهِ خَیْرَ الدُّنْیَا وَ الْآخِرَةِ ؛ 82

یَتَمَرّ َغُونَ فِی التُّرَابِ ؛ 204

یَختَصِمونَ مِن غَیرِ حِقدٍ؛ 223؛218

یُعَمِّرونَ یُخَرِّبونَ ؛ 235

یَقُولُ اللَّهُ تَعَالَی مَنْ أَحْدَثَ وَ لَمْ یَتَوَضَّأْ فَقَدْ جَفَانِی ؛ 41

ص:274

روضه خلد برین خلوت درویشان است ؛ 34

روی در روی خود آر ای عشق کیش ؛ 69

زخمی که زنی چو باز باید خوردن ؛ 142

زنده کدام است بر هوشیار ؛ 36

سعدی از اخلاق دوست ؛ هر چه برآید نکوست ؛ 223

سلسله موی دوست ؛ حلقه دام بلاست ؛ 223

عنان کار نه در دست مصلحت بین است ؛ 169

غلام همت آنم که زیر چرخ کبود ؛ 238

فردا که پیشگاه حقیقت شود پدید ؛ 214

کعبه یک سنگ و نشانی است که ره گم نشود ؛ 115

کوی جانان را که صد کوه و بیابان در ره است ؛ 121

گر بدانی قدر زور نیستی ؛ 142

گر رود سر برنگردد سرنوشت ؛ 130

گفت پیغمبر که اجزاء منید ؛ 104

منم که شهره شهرم به عشق ورزیدن ؛ 66

نیم ملول که کارم نکو نشد بد شد ؛ 130

وَ تَحْسَبُ أَنَّکَ جِرْمٌ صَغِیرٌ ؛ 185

وقت آن آمد که من عریان شوم ؛ 37

هر که در این بزم مقرب تر است ؛ 36

هزار بار پیاده گر طواف کعبه کنی؛ 108

یا خادم الجشم کم تسعی لخدمته ؛ 212

یکی طفل دندان بر آورده بود ؛ 225

ص:276

بافقی، آیت الله شیخ محمد تقی؛ 232،234

داوودعلیه السلام ، 16

تهرانی، آیت الله سید محمد حسین؛ 114

ثعبان(غلام پیامبرصلی الله علیه وآله)196

جبرائیل 24، 50، 51

حفصه ؛ 131، 132

حداد، سیدهاشم؛ 143، 144، 145

حواء؛ 151

جون بن ابی مالک؛ 196

ربیعة بن کعب؛ 196

حافظ ، 34، 137، 216

سلیمان علیه السلام 16

حارثة بن النعمان الانصاری؛ 47

سیبویه، آیت الله : 78

حائری، آیت الله شیخ عبدالکریم؛ 79،80،234

شیخ محمد طاها ؛ 92، 93

شیخ رجبعلی خیاط ؛ 123

خوانساری، آیت الله سید احمد؛ 79

سعدی، مصلح الدین ؛ 136، 223، 225

خمینی، حضرت امام سید روح الله؛ 83.232

شیطان ؛ 162

ساره ؛ 185، 186

خدیجة بنت خویلد؛ 87، 88، 90، 100،204،132

شیرازی، آیت الله سید محمد؛ 189

خامنه ای، آیت الله سید علی رهبر انقلاب)؛ 112

حامد، شیخ عبدالکریم ؛ 123

عابس بن ابی شبیب؛ 36

طباطبایی، علامه سید محمد حسین 113،114

صعصعة بن ناجیه ؛ 26

دولابی، حاج محمد اسماعیل؛ 33، 50،66، 67، 68، 69، 91، 96. 102، 103،108،110،114،121،128،133،134،121،176 ،168 ،154 ،146 ،143 ،141 ،138 ،230 ،210 ،202 ،186 ،184 ،182 ،179،232

رضوی، آیت الله به 127، 134، 137، 184

حجت، آیت الله سید محمدی 190،185

ص:278

عمر بن سعد؛ 42

عیسی علیه السلام ؛ 66، 153، 210

لقمان علیه السلام ، 131، 233

عایشه؛ 88، 131، 132

لوط علیه السلام 166

فرزدق : 26

موسی علیه السلام؛ 51، 116، 184

فرعون ؛ 50، 51، 100، 101

ملاعبدالله قطب؛ 69، 131

فانی، آیت الله سید علی؛ 155

مریم بنت عمران؛ 100

قیس بن عاصم ؛ 25

مولوی، مولانا جلال الدین بلخی رومی؛ 105، 142، 213، 242

قاضی، آیت الله سیدعلی؛ 124، 177،179

مجلسی، علامه محمدباقر؛ 218

قنبر، غلام أمیر المؤمنین علیه السلام؛ 240

معین شیرازی ؛ 230

کوفی، شیخ محمد؛ 91

طباطبایی ی زدی، آیت الله

کشمیری، آیت الله سید عبدالکریم؛ 143،

سیدمحمدکاظم؛ 232، 233،144

یوسف : 246

گلپایگانی، آیت الله سید محمدرضا، 79

ص:279

9. الاختصاص، عبدالله محمد بن محمد النعمان العکبری البغدادی (شیخ مفید) ،

منشورات جامعه مدرسین، قم.

10. الارشاد فی معرفة حج الله علی العباد، محمد بن محمد بن نعمان (شیخ مفید)، باترجمه و شرح سید هاشم رسولی محلاتی، انتشارات علمیه اسلامیه، تهران.

11. الاستیعاب فی معرفة الأصحاب، ابوعمر یوسف بن عبدالله بن محمد بن عبدالبر،

تحقیق علی محمد البجاوی، دار الجیل، بیروت، چاپ اول، 1412ق-1992 م.

12.الاقبال بالاعمال الحسنة سید بن طاووس،دارالکتب الاسلامیة، تهران، 1367 ش.

13. الأمالی للصدوق، ابو جعفر، محمد بن علی بن حسین بن موسی بن بابویه قمی شیخ صدوق)، انتشارات کتابخانه اسلامیه، 1362ش.

14. الأمالی للطوسی، ابوجعفر محمد بن الحسن الطوسی، انتشارات دار الثقافه، قم،1414

15. التفسیر العیاشی، ابی النضر محمد بن مسعود بن عیاش السلامی السمرقندی (معروف به عیاشی)، المکتبة العلمیة الاسلامیة، تهران.

16. الخرائج والجرائح، قطب الدین راوندی، مؤسسه امام مهدی عجل الله تعالی فرجه،قم، 1409.

17. الخصال، أبو جعفر، محمد بن علی بن الحسین بن بابویه القمی (شیخ صدوق)،

ترجمه یعقوب جعفری، نسیم کوثر، قم، 1382ش.

18. الدعوات، ابو الحسین سعید بن هبة الله (قطب الدین الراوندی)، دار المرتضی،

بیروت، 1408ق۔ 1987 م.

19. العدد القویة، رضی الدین، علی بن یوسف حلی، کتابخانه آیت الله مرعشی، قم،1408ق.

20. الکافی، ابو جعفر محمد بن یعقوب بن اسحاق الکلینی الرازی، دار الکتب

الاسلامیة، تهران، 1388 ق.

ص:281

21. المحاسن، أحمد بن محمد بن خالد برقی، دار الکتب الاسلامیة، قم، 1371 ق. 22. المحجة البیضاء فی تهذیب الأحیاء الفیض الکاشانی، مؤسسة النشر الاسلامی،قم، 1428 ق.

23. المعجم الفهرس لألفاظ نهج البلاغه، سید کاظم محمدی و محد دشتی، نشر

أمام طلا، قم، چ اپ دوم، 1369ش.

24. المقنعة، محمد بن محمد بن نعمان بغدادی (شیخ مفید)، کنگره شیخ مفید، قم،1413قی.

25. الملهوف علی قتلی الطفوف، ابو القاسم علی بن موسی بن جعفر بن طاووس

تحقیق: فارس تبریزیان)، دارالاسوة للطباعة و التشر، تهران، چاپ چهارم،

1425 ق - 1383 ش.

26. المواعظ العددیة ، محمد بن الحسن العاملی، طلیعة النور، قم، 1384 ش.

27. امتاع الأسماء بما للرسول من الأبناء و الأموال والحفدة و المتاع، تقی الدین ابو

العباس أحمد بن علی المقریزی، تحقیق محمد بن عبد الحمید النیسی، دار الکتب

العلمیة، بیروت، چاپ اول، 1420 ق - 1999 م.

28. امیر گل ها، حسین سیدی، نشر نسیم اندیشه، قم، 1385ش.

29. بحارالأنوار، علامه محمد باقر مجلسی، دار احیاء التراث العربی، بیروت، 1403

ق - 1983 م.

30. بشارة المصطفی لشیعة المرتضی، عماد الدین طبری، کتابخانه حیدریه، نجف

اشرف، 1383 ق.

31. پژوهش نامه امام حسین ع ، أکبر اسدی، نشر پژوهش معناگرا، تهران، 1385ش.

32. تحف العقول، ابو محمد الحسن بن علی بن الحسین بن شعبة الحرانی، با ترجمه فارسی، کتاب فروشی اسلامیه، تهران.

33. تفسیر الصافی، محسن فیض کاشانی، مؤسسة الأعلمی للمطبوعات، بیروت،

1402ق۔ 1982 م

ص:282

34. تفسیر القمی، ابو الحسن علی بن ابراهیم القمی، مؤسسة الأعلمی للمطبوعات بیروت، 1412ق- 1991 م.

35. تفسیر نمونه، زیر نظر آیت الله مکارم شیرازی، دار الکتب الاسلامیة، تهران، چاپ

سیزدهم، 1373ش.

36. تفسیر نور الثقلین، عبد علی بن جمعة العروسی الحویزی، مؤسسه مطبوعاتی

اسماعیلیان، قم

37. تنبیه الخواطر و نزهة النواظر (مجموعه وزام)، أبو الحسین و رام بن ابی فراس

المالکی الاشتری، دار الکتب الاسلامیة، تهران، 1368ش.

38. تهذیب الاحکام،شیخ الطائفه أبی جعفر محمد بن الحسن الطوسی،دار الکتب.

الاسلامیة، تهران، چاپ چهارم، 1365 ش.

39. ثواب الاعمال و عقاب الاعمال، ابو جعفر، محمد بن علی بن الحسین بن بابویة

القمی (شیخ صدوق)، طلیعة النور، قم، 1428قی.

40. جامع الاخبار، تاج الدین شعیری، انتشارات رضی، قم، 1363 ش.

41. جامع النورین (انسان) ، ملا اسماعیل سبزواری، کتاب فروشی علمیه اسلامیه، تهران.

42. جمال الأسبوع، أبو القاسم علی بن موسی بن جعفر بن طاووس (سید بن طاووس)، انتشارات رضی، قم.

43. جمال الاسبوع بکمال العمل المشروع، رضی الدین علی بن موسی بن طاووس

الحلی، منشورات رضی، قم

44. حکایت های شنیدنی، محمد محمدی اشتهاردی، انتشارات علامه، قم، 1374ش.

45. حکمت نامه کودک، محمد محمدی ری شهری (همکار و مترجم: عباس

پسندیده)، سازمان چاپ و نشر دارالحدیث، قم، چاپ اول، 1385ش.

46. دلائل الامامة ، ابو جعفر محمد بن جریر طبری، مکتبة الحیدریة، نجف، 1383 ق

ص:283

47. دوستی در قرآن و حدیث ، محمدی ری شهری (ترجمه سید حسن اسلامی)،

دارالحدیث، قم، 1379ش.

48. دیوان الامام علی بن ابی طالب ، جمع و ترتیب: عبدالعزیز الکرم، المکتبة

الثقافیة، بیروت.

49. دیوان خواجه حافظ شیرازی، به اهتمام سید ابو القاسم انجوی شیرازی،

انتشارات جاویدان، تهران، 1358 ش.

50. سبل الهدی والرشاد فی سیرة خیر العباد، محمد بن یوسف الصالحی الشامی،

دارالکتب العلمیة، بیروت، 1414ق-1993 م.

51. سفینة البحار و مدینة الحکم والآثار، محدث قمی، دار الاسوة للطباعة والنشر،

قم، چاپ اول، 1414ق.

52. سنن الرسول الأعظم ، لجنة الحدیث معهد باقر العلوم ، مؤسسه انتشارات

امیرکبیر، تهران، 1385ش.

53. سنن النبی ، علامه سید محمد حسین طباطبایی (ترجمه لطیف راشدی، سعید

مطوف راشدی)، انتشارات همگرا، قم، 1385 ش.

54. سیره نبوی، مصطفی دلشاد تهرانی، انتشارات دریا، تهران، چاپ اول، 1386ش.

55. شجره طوبی، محمد مهدی الحائری، مؤسسة الأعلمی للمطبوعات، بیروت

1408 ق - 1988 م.

56. شرح نهج البلاغة، عبدالحمید بن ابی الحدید معتزلی، کتابخانه آیت الله مرعشی،

قم، 1404.

57. عدة الداعی و نجاح الساعی، احمد بن فهد حلی، دار المرتضی و دار الکتاب

الاسلامی، بیروت، 1407 ق - 1987م.

58. علل الشرایع، ابو جعفر، محمد بن علی بن الحسین بن موسی بن بابویه القمی،دار البلاغة، بیروت.

ص:284

59. عنوان الکلام، ملامحمدباقر فشارکی، کتاب فروشی اسلامیه، تهران.

60. عوالی اللئالی، ابن ابی جمهور احسائی، انتشارات سید الشهداء، قم، 1405ق.

61. غرر الحکم و درر الکلم، عبد الواحد آمدی (ترجمه محمد علی انصاری)، مؤسسه

انتشاراتی امام عصر (عجل الله تعالی فرجه)، قم، 1368ش.

62. فروغ ابدیت، جعفر سبحانی، مرکز مطبوعاتی دار التبلیغ اسلامی، چاپ سوم، قم،1351 ش.

63. فرهنگ عربی به فارسی (ترجمه منجد الطلاب )، ترجمه محمد بندر ریگی،

انتشارات اسلامی، تهران، 1361ش.

64. فرهنگ فارسی عمید، حسن عمید، مؤسسه انتشارات امیر کبیر، تهران، 1357 ش.

65. کحل البصر فی سیرة سید البشر عیاله، محدث قمی، انتشارات الرسول

المصطفی صلی الله علیه و آله وسلمیه، قم، 1404 ق.

66. کشف الغمة فی معرفة الأئمة علی، علی بن عیسی اربلی، مکتبة بنی هاشمی، تبریز،1381 ق.

67. کلیات دیوان شمس تبریزی، مولانا جلال الدین محمد بلخی رومی، نشر طلوع،

تهران.

68. کلیات سعدی، به اهتمام محمد علی فروغی، مؤسسه انتشارات امیرکبیر، تهران،1369 ش.

69. لمعه دمشقیة، أبو عبدالله شمس الدین محمد بن جمال الدین مکی العاملی

شهید اول)، ترجمه و تبیین: علی شیروانی، انتشارات دار الفکر، قم، چاپ ششم،

1376 ش.

70. مثنوی معنوی، جلال الدین محمد بلخی (مولوی)، به کوشش و اهتمام دینولدالین نیکلسون، نشر طلوع، تهران، 1373ش.

71. مثیر الاحزان، ابن نما الحلی، مدرسة الامام المهدی ال، قم، 1406ق.

ص:285

72. مجمع البحرین، فخر الدین الطریحی النجفی (با تصحیح و مقدمه آیت الله شهاب

الدین النجفی)، کتاب فروشی جار اللهی و بوذر جمهوری، تهران، 1379 ق. 73. مختصر الشمائل المحمدیة، محدث قمی، انتشارات مؤسسه در راه حق، قم،1365

74. مستدرک الوسائل، میرزا حسین النوری الطبرسی، مؤسسة آل البیت من الاحیاءالتراث، قم، 1407ق.

75. مستطرفات السرائر، محمد بن ادریس حلی، انتشارات جامعه مدرسین، قم،

1411ق.

76. مشکاة الأنوار، ابوالفضل، علی بن حسن طبرسی، کتابخانه حیدریه، نجف، 1385ق. 77. معانی الأخبار، ابو جعفر، محمد بن علی بن حسین بن موسی بن بابویة قمی (شیخ صدوق)، انتشارات جامعه مدرسین، قم، 1361ش.

78. مفاتیح الجنان، محدث قمی (ترجمه مهدی الهی قمشه ای)، دفتر نشر فرهنگ

اسلامی، تهران، 1371 ش.

79. مفتاح الفلاح، محمد بن حسین هارثی (شیخ بهایی)، دار الاضواء، بیروت، 1405ق.

80. مکاتیب ، عبدالله قطب بن محیی، قائم آل محمد ، قم، چاپ اول، 1384 ش. 081 مکارم الاخلاق، ابی نصر، الحسن بن الفضل الطبرسی، مؤسسه النشر الاسلامی،قم، 1425 ق.

82. مناقب آل ابی طالب، محمد بن شهر آشوب مازندرانی، مؤسسه انتشارات علامه،قم، 1379ش۔

83. منتهی الآمال، حاج شیخ عباس قمی، مؤسسه انتشارات هجرت، چاپ هفتم، قم،1374ش.

84. من لا یحضره الفقیه، ابی جعفر محمد بن علی بن الحسین بن بابویه قمی (شیخ صدوقی)، انتشارات جامعه مدرسین، قم.

ص:286

85. منیة المرید فی آداب المفید و المستفید، شهید ثانی، انتشارات دفتر تبلیغات، قم،1409 ق.

86. میزان الحکمه، محمد محمدی ری شهری، دار الحدیث، قم، 1416 ق.

87. نهج البلاغه، ترجمه محمد رضا آشتیانی و محمد جعفر امامی، نشر امام علی علیه السلام قم، چاپ دوم، 1369ش.

88. نهج الحیاة (فرهنگ سخنان فاطمه عل ) ، محمد دشتی، مؤسسه تحقیقاتی

امیر المؤمنین ، قم، 1374ش.

89. نهج الفصاحة (پرتوی از پیام پیامبر)،ترجمه و نگارش: علی کرمی فریدنی،

انتشارات حلم، قم، 1385 ش.

90. وسائل الشیعة الی تحصیل مسائل الشریعة، محمد بن الحسن الحر العاملی، داراحیاد التراث العربی، بیروت، 1391 م

91. هشت در بهشت (ده رساله از علامه فیض کاشانی)،مولی محسن فیض کاشانی

تحقیق و تصحیح: مسیح توحیدی)، پژوهشکده باقرالعلوم علیه السلام، 1388 ش.

92. همنام گل های بهاری، حسین سیدی، نشر نسیم اندیشه، قم، 1385ش.

93. یکصد موضوع 500 داستان ، سید علی اکبر صداقت، انتشارات ناصر، قم، 1379 ش.

ص:287