مبحث سادس: حجج و امارات (سیره / سیره ی عقلاء / جهت ثالثه: معنای اعتبار سیره) 96/06/19

معنای منطقی «حجت» در اصول2

معنای اصولی3

بیان اول: قطع و اماره و اصل عملی3

بیان دوم: معذِّر و منجِّز3

نتیجه: مقصود، اعتبار سیره ی عقلاست4

معنای حجیت و اعتبار سیره ی عقلا4

مثال اول: خبر واحد5

مثال دوم: تلف تحت الید5

مثال سوم: ترغیب6

نتیجه: سیره، جزءالحجه ی عرفی است6

مباحث پیش رو در بحث «سیره»7

موضوع: مبحث سادس: حجج و امارات (سیره / سیره ی عقلاء / جهت ثالثه: معنای اعتبار سیره)

جهت ثالثه: معنای اعتبار سیره

در بین علمای ما، چه در مباحث علم اصول و چه در مسائل علم فقه، بسیار متداول است که در مقام «استدلال» از سیره ی عقلا استفاده می کنند. مثلاً می گویند: ظهور حجت است للسیره، خبر واحد حجت است للسیره، تلف تحت الید موجب ضمان است عند العقلاء یا للسیره، یا عمل انسان محترم است للسیره، یا عقد لازم است للسیره، بعضی گفته اند: حق فسخ مغبون هم للسیره است. بنابراین سیره ی عقلا، برای اثبات بسیاری از مسائل اصولی یا فقهی مورد استناد قرارمی گیرد و معتبر و حجت است. معنای این اعتبار و حجیت چیست؟ ابتدا باید معانی حجت را بررسی کنیم، سپس ببینیم: آیا سیره ی معتبره هم حجت است؟ یا به معنای دیگری است؟

سیره ی عقلا، هیچ یک از معانی اصطلاحیِ «حجت» نیست

«حجت» به سه معنا به کار برده می شود: عرفی، منطقی، و اصولی.

معنای عرفی

معنای عرفیِ حجت «ما یُحتجّ به» است؛ مثلاً به قول طبیب یا به قول اهل خبره احتجاج می کنند، پس قول اهل خبره حجت است.

سیره ی عقلا، حجت عرفی نیست

«سیره ی عقلا» حجتِ به معنای عرفی نیست؛ یعنی در معنای عرفیه ی «حجت»، فقیه یا اصولی نمی تواند به سیره تمسک کند و بگوید: «خبر ثقه، حجت است، للسیره.»؛ چون اگر بگوید: «حجت است عند العقلاء؛ دلیل مان هم سیره ی عقلاست.»، اولاً دلیل عین مدعاست، و ثانیاً حجیت عند العقلاء به درد ما نمی خورد؛ ما دنبال حجتی هستیم که بتوانیم روز قیامت پاسخگو باشیم (1) . اگر بگوید: «عند الشارع حجت است؛ چون عند العقلاء حجت است.»، در این صورت، دلیلْ ربطی به مدعا ندارد.

ص: 22

معنای منطقی

معنای منطقی «حجت» در منطق

معنای منطقی حجت، قیاس است؛ یعنی مجموعه ی صغری و کبری. «نتیجه» خارج از قیاس است. واضح است که سیره ی عقلا قیاس نیست؛ مجموعه ی دو قضیه نیست. سیره، یک سلوک عملی است، ربطی به قیاس ندارد.

معنای منطقی «حجت» در اصول

در «منطق» معنای دیگری هم برای «حجت» درست شده به معنای «حد وسط»؛ اصولی ها وقتی می گویند: «حجت منطقی»، مرادشان «حدوسط» است.

سؤال: این اصطلاح دوم از «حجت»، آیا اصولی است؟

پاسخ: نه، اصولی ها این اصطلاح را به عهده ی منطق گذاشته اند.

سیره ی عقلا که در «اصول» واسطه می شود برای استنباط حکم اصولی یا فقهی، حجتِ به این معنا هم نیست؛ از حدوسط بین اکبر و اصغر، نمی توانیم پل بزنیم به یک مسأله ی اصولی یا فقهی. شما هیچ قیاسی نمی توانید درست کنید که حدوسطش سیره ی عقلا باشد؛ چون حدوسط در «منطق» یک معنای بسیط یا مرکب ناقص است، ولی سیره ی عقلا در «اصول» یک گزاره و مرکب تامّ است.

در «اصول» رابطه ی حجج با نتیجه، تطبیقی نیست، توسیطی است؛ یعنی واسطه می شود برای اثبات حکم اصولی یا فقهی. و در «منطق» رابطه ی حدوسط با نتیجه، توسیطی نیست، تطبیقی است؛ یعنی نتیجه منطبق بر حدوسط می شود.

معنای اصولی

معنای اصولی را به دو بیان می توانیم تبیین کنیم (1) :

ص: 23

بیان اول: قطع و اماره و اصل عملی

حجج در اصول، عبارت است از قطع، اماره یا اصل عملی. در علم «اصول» بر غیر از این سه، اطلاق حجت نمی کنند. سیره، نه اصل عملی است، نه اماره است، نه قطع است. پس به هیچ یک از این سه معنا، به سیره «حجت» اطلاق نمی شود. پس سیره ی عقلا، از حجج اصولی نیست؛ یعنی نمی توانیم بگوییم: «یکی از حجج در علم اصول، سیره ی عقلاست.».

بیان دوم: معذِّر و منجِّز

معنای اصولیِ «حجت»، معذِّر و منجِّز است؛ حجت اصولی، اگر به «تکلیف فعلی» تعلق گرفت و درواقع چنین تکلیفی وجود داشت، آن حجتْ منجِّز است و آن تکلیفْ منجَّز است. و اگر به «عدم تکلیف فعلی» تعلق گرفت درحالی که تکلیف فعلی وجود داشت، آن حجتْ معذِّر است و آن تکلیفْ معذَّر است. استحقاق عقوبت است عقلاً.

«سیره ی عقلا» متصف به منجِّز و معذِّر نمی شود؛ چون سیره ی عقلا، به تکلیف فعلی، وجوداً یا عدماً تعلق نمی گیرد؛ مثلاً اگر ثقه ای گفت: «این مایع حرام است»، این حجت تعلق گرفته به تکلیف فعلی. اگر ثقه ای بگوید: «این مایع حرام نیست»، این حجت تعلق گرفته به عدم تکلیف فعلی. ولی سیره ی عقلا، نه به وجود تکلیف فعلی تعلق می گیرد و نه به عدم آن؛ هیچ وقت نمی گوییم: «عند العقلاء، شرب این مایع، حرمت فعلیه دارد، یا حرمت فعلیه ندارد.».

إن قلت: شما می گویید: «حجت اصولی، که به معنای منجِّز و معذِّر است، فقط به تکلیف فعلی یا عدم آن تعلق می گیرد.»، اگر ثقه ای بگوید: «شرب این مایع، حرام است.»، حجت به تکلیف فعلیِ «حرمت» تعلق گرفته. ولی اگر ثقه ای بگوید: «این مایع، خمر است.»، در این صورت حجت به تکلیف تعلق نگرفته، چرا می گویید: «منجِّز است»؟!

ص: 24

قلت: در جای خودش گفته ایم که «حجت» ممکن است به مدلول التزامیِ یک کلام تعلق بگیرد. در این مثال، مدلول التزامیِ این خبر، این است که: «این مایع، بر شما حرمت فعلیه دارد.»، و در باب «خبر» فرقی بین مدالیل مطابقی و التزامی نیست.

پس حجت اصولی باید دائماً به یک امری تعلق بگیرد که آن امر بتواند به تکلیف فعلی، به مدلول مطابقی یا به مدلول التزامی اش تعلق بگیرد. و حجت اصولی، تکلیف فعلی را منجَّز می کند اگر به وجودش تعلق بگیرد، و معذَّر می کند اگر به عدمش تعلق بگیرد.

نتیجه: مقصود، اعتبار سیره ی عقلاست

بنابراین سیره ی عقلاء، نه حجت به معنای عرفی است، نه حجت به معنای منطقی است، و نه حجت به معنای اصولی است. پس تعبیر «حجیت سیره ی عقلا»، تسامحی است؛ مرادشان «اعتبار» است.

معنای حجیت و اعتبار سیره ی عقلا

حال که مقصود از حجیت سیره ی عقلا، اعتبار آن است، سؤال می شود: این که می گوییم: «سیره اعتبار دارد» و در استدلالات به آن استدلال می کنند، مراد چیست؟

شارع نسبت به «سیره» از سه موقف خارج نیست: ایجابی، سلبی، سکوت.

فرض کنیم سیره ی عقلا بر این است که خبر واحد حجت است؛ یعنی منجِّر و معذِّر است و به خبر واحد عمل می کنند. موقف شارع، یکی از این سه موقف است:

موقف اول، «قبول» است: شارع، در دایره ی مولویت خودش، این سلوک را می پذیرد.

موقف دوم، «عدم قبول» است: شارع، این سلوک را نفی می کند و می گوید: «من در دایره ی مولویت خودم، عمل به خبر واحد را قبول نمی کنم.».

موقف سوم، «سکوت» است: شارع، نه قبول می کند و نه ردمی کند؛ بیانی ندارد، و اگر هم بیانی دارد اعتبارش ثابت نشده.

ص: 25

در موقف اول و دوم، بودن سیره و نبودنش، کالحجر فی جنب الانسان است؛ خود این سیره هیچ اثری ندارد، مهم بیان شارع است. در موقف سوم که سکوت می کند، اینجاست که اصولیین و فقها از این سکوت استفاده می کنند که شارع مقدس، سیره ی عقلا را در دایره ی مولویت خودش پذیرفته است.

مثال اول: خبر واحد

خبر واحد در دایره ی بین انسان ها حجت است، یعنی منجِّز و معذِّر است. اگر شارع سکوت کرد، عقلا، درست است که در رابطه ی بین انسان با خداوند ساکتند، اما در رابطه ی عبد و مولای عرفی، ساکت نیستند و حکم به قبول این سیره سلوک می کنند. علمای ما، «سکوت شارع» به ضمیمه ی «سلوک عقلایی بین عبد و مولای عقلایی» را کنار هم گذاشته اند و به این نتیجه رسیده اند که این سلوک و این سیره را خداوند در رابطه ی بین خودش و عبید و مکلفین قبول کرده است. بعد از این که خداوند این سلوک را قبول می کند، آن وقت است که خواهیم گفت: «در رابطه ی بین انسان با خداوند، حجیت معنا پیدامی کند.»؛ اگر استفاده کردیم که خداوند خبر واحد را در رابطه ی بین انسان با خداوند می پذیرد، در روز قیامت اگر خداوند کسی را که به خبر واحد عمل کرده مجازات کند، عقلاً قبیح است، و صدور قبیح از خداوند عالم، محال است. پس حجیت خبر واحد در دایره ی تکالیف شرعی، به این معناست که منجِّز است اگر به تکلیف تعلق بگیرد، و معذِّر است اگر به عدم تکلیف تعلق بگیرد.

مثال دوم: تلف تحت الید

در سیره ی عقلا، تلف تحت الید، سبب ضمان است؛ یعنی اگر مالی، ملک زید باشد و تحت ید عدوانی تلف بشود، عقلا ید را ضامن می دانند، پس عقلائاً ضامن است، آیا شرعاً هم ضامن است؟ فقها از سیره ی عقلا و سکوت شارع مقابل این سیره، استفاده ی ضمان شرعی کرده اند.

ص: 26

سؤال: تلف تحت ید، شبهه ی حکمیه است، چرا این مثال اصولی است؟

پاسخ: چون در طریق استنباط نیست، خودش حکم شرعی است، پس مسأله ی اصولی نیست. حکم اصولی، حجیت در شبهات حکمیه است. حکم فقهی، هر حکمی غیر از این است: چه موضوعیه، و چه حکمیه. اینجاست که «اعتبار» پیدامی شود؛ چون باید «سیره» را احرازکنیم.

مثال سوم: ترغیب

گفته اند: ترغیب، از سبب ضمان نیست؛ کسی سنگی به دست عمرو می دهد و به او می گوید که: «زید، خیلی آدم بدی است؛ شیشه ی خانه ی زید را بشکن.»، فقها می گویند: «ولو اگر ترغیب عمرو نبود، شیشه ی زید شکسته نمی شد.»، ولی این شخص مرغِّب نزد عقلا ضامن نیست. پس، از طرفی «سیره ی عقلا» را داریم بر عدم ضمان، و از طرف دیگر «سکوت شارع» را هم داریم، نتیجه گرفته اند: «ترغیب، سبب ضمان نیست»؛ در روز قیامت اگر ثابت شد که: «همانطور که اتلاف سبب ضمان است، ترغیب هم سبب ضمان است.»، فقها می گویند: «ولو مرغِّب هم ضامن هم بوده و نرفته پول بدهد، ولی خداوند او را عقاب نمی کند که چرا نرفته خسارت زید را جبران کند.»؛ دلیل شان سیره ی عقلا و سکوت شارع است.

نتیجه: سیره، جزءالحجه ی عرفی است

پس اعتبار سیره، به این معنی است که وقتی عقلا سلوکی را دارند و شارع در قبال آن سلوک، موقف «سکوت» را برگزیده است، از مجموع این سیره و سکوت شارع، رضایت شارع نسبت به این سیره را احرازمی کنیم.

سؤال: حجت آیا «سکوت معصوم» است؟

پاسخ: نه. این که «چی معذِّر است و چی منجِّز است؟»، بحث ما در نحوه ی استفاده از «سکوت» است؛ کسانی که می گویند: «سکوت ظهور دارد»، این ظهور، معذِّر و منجِّز است. کسانی که گفته اند: «ظهور ندارد ولی ما قطع پیدامی کنیم»، منجزشان «قطع» است؛ سیره، از اسباب تکوینی قطع است. در تقریرات بحث إن شاءالله می آید که: «چه چیزی حجت اصولی است؟».

ص: 27

پس اعتبار فقط همین قدر است که وقتی یک «سیره» به «سکوت شارع» گره می خورد، ما از این مجموعه، یک حکم شرعی استفاده می کنیم، چه حکم شرعی اصولی که حجیت است، و چه حکم شرعی فقهی، چه حکمیه و چه موضوعیه.

حجت، ما یُحتجّ به است. ما یحتاج به، اعم از حجت اصولی و عرفی است. ما یحتج به، مجموع سیره و سکوت است. پس سیره، جزء حجت است، جزءالحجه ی عرفی است. سرعت خورشید در هر ثانیه این مقدار است، چرا علمای فیزیک این را گفته اند؟ به فلان حجت. اینجا حجت اصولی معنی ندارد، در این مثال و در بحث سیره ی عقلا، «حجت» به معنای «ما یحتجّ به» است. پس سیره، جزءالحجت است، جزءالحجه ی عرفی است.

در «حجت عرفی» گاهی اصلاً بحث «تنجّز و تعذّر» مطرح نیست، مثال ی زیادی دارد؛ مثلاً ضمانی داریم که تنجّزآور نیست؛ فقها می گویند: «مسلمان نسبت به غیرمسلمان ضامن می شود، اما این ضمان تنجّز برنمی دارد.»؛ مثلاً اگر شما از یک غیرمسلمان پتو بخرید، ذمه ی شما به ثمن آن پتو مشغول است، اما ضمانی است که هیچ وقت تنجز نمی آورد؛ اگر دادی، آدم بااخلاقی هستی، اگر ندادی، متدین بی اخلاقی هستی، ولی روز قیامت به شما نمی گویند: «چرا پول آن فروشنده ی یهودی را ندادی؟». این، ضمانی است که تنجّزآور نیست. این مباحث را در آینده اشاره خواهیم کرد. إن شاءالله.

مباحث پیش رو در بحث «سیره»

ما در علم اصول می خواهیم این استفاده را توضیح بدهیم که: «بر چه اساسی است؟»؛ چرا تا شارع سکوت می کند، فقها حجیت را استفاده می کنند؟ و دایره اش کجاست؟ و تمام بحث اصولی ما اینجاست که در مسأله ی اصولی، کجا می توانیم از این سکوت و این سیره استفاده کنیم؟ إن شاءالله خواهیم گفت که این سیره، دایره ی وسیعی دارد.

ص: 28

مسأله ی اصولی، فقط یک مسأله است: حجیت و عدم حجیت در دایره ی شبهات حکمیه. حتی در دایره ی شبهات موضوعیه، بحث اصولی نیست. و اصولی، به مناسبت وارد یک بحث دیگری هم شده است؛ که فقیه کجا می تواند از این سکوت و سیره استفاده کند؟