آرشیو دروس شفا استاد محمد حسین حشمت پور96-95

آیا آسمان نوع پنجمی غیر از انواع چهارگانه عناصر است یا نه؟/ فصل 3/ فن 2/ طبیعیات شفا. 95/06/02

قائل گفته بود فلک مرکب از دو عنصر است اما توجه داشته باشید که قوه ی هر عنصر را حفظ کرده بود یعنی خاک به خاطر ثِقل، قوه ی حرکت الی السفل دارد و نار به خاطر خفت، قوه ی حرکت الی العلو دارد لذا می گفت خاک طالب پایین است و نار طالب بالا است از این دو طلبِ مخالف، حرکت دورانی به وجود می آید. اینچنین عمل نکرده بود که این دو قوه را منتفی کند و همانطور که جسم ثالثی غیر از ارض و نار تشکیل می شود قوه ی ثالثه ای هم غیر از طالب سفل و طالب علو درست کند. می توانست اینطور بگوید که همانطور که جسم فلک مرکب از دو عنصر شده است نیروی حاصل در این مرکب هم، نیرویی است که حاصل از آن دو نیرو می باشد ولی خود آن دو نیرو نیست. درست است که این دو عنصر با هم ترکیب شدند و جسم ثالثی ساختند ولی قوه های آنها را با هم ترکیب نکرد و قوه ثالث بدست نیاورد لذا مصنف اشکال را وارد می کند و می گوید این دو قوه هر دو فعال هستند اما آیا یکی بر دیگری غلبه دارد یا هر دو مساوی اند؟ نمی توان گفت هر دو بیکارند چون هر دو فعال اند زیرا فرض این بود. وقتی فعال است آیا هر دو با هم مساوی اند یا یکی بر دیگری غلبه دارد؟ فرض سومی وجود ندارد.

اگر یکی غلبه دارد آن نیروی غالب کار خودش را انجام می دهد یعنی اگر آن نیرو، طالب سفل باشد فلک را به سمت پایین می برد و اگر طالب علو باشد فلک را به سمت بالا می برد و حرکت دورانی معنا ندارد. اگر هم این دو با هم مساوی اند و تمانع می کنند « یعنی یکی طالب سفل است و دیگری مانع می شود و این، طالب علو است و آن دیگری مانع می شود » قهراً این شیء در همان جایی که هست ساکن می ماند و حرکت دورانی نمی کند.

ص: 21

مصنف این دو فرض را بیان می کند سپس آن را رها می کند و درباره ی آن بحث نمی کند. یک فرض سومی هم مطرح می کند و آن این است که بعض اجزاء طالب علو باشند و بعض اجزاء طالب سفل باشند. در اینصورت هیچکدام از این اجزاء با هم سنجیده نمی شوند تا گفته شود یکی غلبه دارد یا مساوی اند بلکه هر کدام کار خودش را انجام می دهد یعنی یکی می گوید جزء سبک را بالا می برم و دیگری می گوید جزء سنگین را پایین می برم در اینصورت حرکت دورانی درست می شود. این فرض سوم قابل توجه است. مثال این صورت همان سبیکه است که مصنف شروع به بیان می کند. در ابتدا مطلب بیان می شود بعداً مصنف شروع به اشکال می کند. توجه کنید که حالت ورود مصنف در اشکال، ورودِ در اشکال نیست. بلکه اشکال مصنف از نحوه ی بیانش معلوم می شود سپس اشکال دوم می کند و اشکال دوم به صورت واضح بیان می شود.

مصنف مطلب را در سبیکه بیان می کند سپس آن را در فلک جاری کنید.

بیان مطلب: یک جزء، حرارت را کسب می کند و این حرارت اشتداد پیدا می کند تا آن جزء جوش می آید و از جای خودش به سمت بالا حرکت کرد این مرکب یعنی سبیکه را تقسیم به دو جزء می کنیم یکی آن جزئی است که حرکت می کند و به سمت بالا می رود و بعداً هم همانطور که در جلسه قبل بیان شد مقداری خنک می شود و یادش می افتد که محل طبیعی دارد و به سمت محل طبیعی خودش می رود اما یک جزء دیگر مستقر است و هنوز آماده ی حرکت نیست. حرارت به آن داده شده ولی حرارت به آن مقدار نیست که آن جزء را به سمت بالا حرکت دهد. پس این مرکب که اسمش سبیکه می باشد مشتمل بر دو نوع جزء شد که یک جزئش متحرک است و جزء دیگرش مستقر است آن نوعِ متحرک، بعد از اینکه به سمت بالا رفت و مقداری خنک شد دوباره سنگینی آن برگشت و به سمت پایین میل می کند و با یک سرعت خاصی پایین می آید. وقتی نزدیک مستقر « یعنی آن جزئی که در ته دیگ قرار دارد » رسید سرعتش را زیاد می کند « مثل سنگی که از یک جای بلندی پرتاب می کنید به سمت پایین می آید اما زمانی که به زمین نزدیک می شود شتابش بیشتر می شود و حرکتش سریعتر می شود » در این صورت که سرعتش زیاد می شود ضربه ای که به جزء مستقر می زند بیشتر می شود و به آن جزء مستقر می گوید اینجا را خالی کن تا من در آن قرار بگیرم آن مستقر هم مقداری حرارت گرفته و آمادگی برای تصعّد پیدا کرده است. فشار این متحرک، آن آمادگی را تشدید می کند و آن مستقر که تا الان مستقر بوده، متحرک می شود و به سمت بالا می رود و این جزء متحرک، در جای آن قرار می گیرد. دوباره این جزئی که الان مستقر شده حرارت کسب می کند و آن جزء متحرک که بالا رفته بود پایین می آید و وقتی نزدیک پایین رسید شتابش بیشتر می شود و به آن جزء مستقری که قبلا متحرک بود برخورد می کند و آن را دوباره بلند می کند. این جریان، ادامه پیدا می کند و تمام اجزاء در این جریان قرار می گیرند و این تحرک، دورانی می شود. همین وضع در فلک قرار دارد ولی همانطور که در جلسه قبل بیان شد در سبیکه، حرارت از بیرون وارد می شود به عبارت دیگر خفت بر اثر حرارت غریبه برای این جزء حاصل می شود اما در ما نحن فیه خفت برای همان جزء ناری فلک است و لازم نیست از بیرون به آن داد. ثقل هم برای همان جزء ارضی فلک است و لازم نیست از بیرون به آن داد. پس همانطور که خفت و ثقل داده شده حرکت دورانی را در پِی دارد خفت و ثقل طبیعی هم حرکت دورانی را در پِی دارد.

ص: 22

تا اینجا هر چه مصنف بیان کرد بیان برای کلام خصم بود آن هم در فرض سوم که هر جزء مستقلا تاثیر خودش را انجام دهد.

توضیح عبارت

و ذلک

اینکه این ظن باطل است به این جهت می باشد.

لان الجسم الواحد اذا حدث فیه میلان الی جهتین فاما ان یتمانعا و اما ان یغلب احدهما و اما ان تختلف الاجزاء فی ذلک کما فی السبیکه

« فی ذلک »: در میل داشتن.

ترجمه: و اینکه این ظن باطل است به این جهت می باشد که جسم واحد « چه سبیکه باشد چه فلک باشد و چه هر مرکب دیگری باشد » وقتی دو میل به دو جهت داشته باشند « یعنی یکی به سمت بالا و یکی به سمت پایین باشد اما اگر دو میل به یک جهت باشد آن دو میل همدیگر را تاکید می کنند مثلا دو میل به سمت پایین باشد یا دو میل به سمت بالا باشد همدیگر را تاکید می کنند و مورد بحث نیست ». یا تمانع می کنند « یعنی یکی بر دیگری غلبه ندارد که نتیجه اش سکون است و حرکت دورانی نمی کند » یا یکی از این دو میل غلبه می کند « که نتیجه اش این می شود که همان جزء غالب کار خودش را انجام می دهد و اثر خودش را می گذارد دو جزء مغلوب، هیچکاره است در اینصورت هم حرکت دورانی واقع نمی شود بلکه یا حرکت مستقیم به سمت بالا یا به سمت پایین می شود. همانطور که توجه می کنید مصنف این دو فرض را فقط مطرح می کند و ادامه نمی دهد » و یا اجزاء در این میل، اختلاف دارند « یعنی یکی میل به سمت بالا دارد و یکی میل به سمت پایین دارد » همانطور که در سبیکه است « مصنف در ادامه، شروع به بیان در مورد سبیکه می کند و در ضمن توضیح سبیکه، فلک را هم توضیح می دهد یعنی کلام خصم را توضیح می دهد و فعلاً اشکال نمی کند ».

ص: 23

فان الجزء المستقر منه یغلَبُه الحر فیُصعِدُه بالإغلاء

در یک نسخه به جای « منه »، « منها » آمده است. اگر « منها » باشد روشن است که به « سبیکه » برمی گردد و اگر « منه » هم باشد باید به « سبیکه » برگرداند ولی « سبیکه » را تاویل به « مرکب » یا « جسم » باید برد.

ترجمه: حرارت بر جزء مستقر از این سبیکه غلبه می کند و آن را بالا می برد به وسیله ی جوش آوردن.

فاذا علا حدث فیه میل الی حیزه الطبیعی

اگر این جزء به وسیله ی اغلاء بالا رفت « مقداری خنک می شود و آن میلی که به وسیله ی حرارت پیدا شده بود که میل غریبه و قسری بود تاثیر خودش را گذاشت و تمام شد الان این جزئی که بالا رفت » در آن، میل طبیعی حادث می شود.

و انما یشتد عند مقاربه المستقر

ضمیر « یشتد » به « میلی که به حیز طبیعی دارد » برمی گردد.

آن جزئی که بالا رفته و الان به سمت پایین می آید میل طبیعی اش که آن را به سمت پایین می کِشد اشتداد پیدا می کند وقتی که این جزء متحرک، نزدیک به جزء مستقر شده است.

توجه کنید عبارت « و لاجل اشتداد القوه ... علی ما اشترنا الیه قبل » را داخل پرانتز قرار دهید و به عبارت « و اذا حدث هذا المیل بقوه قاوم مقتضی التسخین » توجه کنید و آن را به قبل از « و لاجل اشتداد ... » وصل کنید. معنای عبارت اینگونه می شود: وقتی این میل طبیعی حادث شد با قوه تسخین مقاومت می کند « چون قوه ی تسخین، این جزء را بالا برده بود و الان میل طبیعی به سمت پایین حادث می شود و مقاومت درست می گردد و چون این حرارت دوباره نمی تواند این جزء را به جوش بیاورد این جزء تسلیمِ قوه ی طبیعی خودش می شود و به سمت پایین می آید و وقتی نزدیک جزء مستقر می رسد حرکتش را تشدید می کند و به جزء مستقر می کوبد و مستقری که آماده بلند شدن شده را بلند می کند.

ص: 24

و لاجل اشتداد القوه عند المقاربه ما، کان منع الحجر النازل اصعب من اشاله المستقر علی ما اشرنا الیه قبل

مصنف بیان می کند سنگی از بالا به سمت پایین می آید شما می خواهید این سنگ را نگه دارید وقتی از ابتدا شروع به حرکت به سمت پایین می کند به آسانی می توانید آن سنگ نگه دارید ولی وقتی نزدیک زمین می رسد به سختی می توانید می توانید آن سنگ را نگه دارید. مثلا سه نفر آدم نمی توانند آن سنگ را در وقتی که نزدیک به زمین است بگیرید چون شتابش زیاد است و فشار نیرویش زیاد است اما وقتی همین سنگ بر روی زمین مستقر می شود این سه نفر که می خواستند آن سنگ را در هوا بگیرند ولی نتوانستند، همین سنگ را که بر روی زمین است می توانند بلند کنند. گرفتن سنگی که به زمین نزدیک شده سخت تر از بلند کردن این سنگ است. علت این امر این است که آن میل طبیعی در حین بلند کردن مقاومت می کند و آن میل طبیعی هم در حین فرود آمدن مقاومت می کند ولی آن میل طبیعی در حین فرود آمدن، اشتداد پیدا کرده در حالی که میل طبیعی در وقت بلند کردن حالت خودش را دارد و اشتداد پیدا نکرده است. به همین جهت است که مصنف می فرماید نگه داشتن جسمی که از بالا به سمت پایین می آید سنگین تر از بلند کردن جسم است.

توضیح عبارت: لفظ « ما » به « کان » نمی چسبد تا معلوم شود لفظ « ما »، نافیه نیست بلکه زائده است و مربوط به ما قبل می باشد. عبارت « لاجل اشتداد القوه عند المقاربه ما » مانند « و لذلک ما » است که به جای لفظ « لذلک ما » مشارالیه آن را بیان کرده است. همانطور که لفظ « ما » در « لذلک ما » زائده است در اینجا هم زائده است.

ص: 25

مراد از « القوه »، قوه ی طبیعی است که در ما نحن فیه، قوه ی سقوط است.

ترجمه: به خاطر اینکه قوه ی سقوط در نزد مقاربت با مستقر، قوی می شود به این جهت است که منع سنگی که به سمت پایین می آید سخت تر از بالا بردن « و بلند کردن و برداشتن » حجری است که مستقر باشد.

نکته: می توان اینگونه مثال بیان کرد: سنگی که از طبقه ی دهم تا طبقه ی اول می آید گرفتن این سنگ در طبقه ی دهم آسانتر از گرفتن این سنگ در طبقه ی اول است زیرا در طبقه ی اول، اشتداد پیدا کرده و در طبقه ی دهم اشتداد پیدا نکرده است. اما مثال مصنف هم صحیح است اگر چه این مثال، مناسب تر با بحث است. مصنف می خواهد بیان کند جایی که قوه، قویتر شده با جایی که قوه، حالت طبیعی دارد فرق می کند اما طبق این مثالِ دیگری که بیان شده، جایی که قوه، مقدار کمی شدت دارد با جایی که شدت بیشتری دارد فرق می کند.

« علی ما اشرنا الیه قبل »: مصنف بیان می کند که عبارت « کان منع الحجر النازل اصعب من اشاله المستقر » قبلا توضیح داده شد.

و اذا حدث هذا المیل بقوه قاوم مقتضی التسخین

بیان کردیم که این عبارت را به قبل از « لاجل اشتداد » مرتبط کنید.

« بقوه » یعنی « بشده ».

ترجمه: « میل به حیز طبیعی برای آن جزئی که متحرک بود نزد مقاربتِ مستقر تشدید می شود الان بیان می کند که » این میل طبیعی حادث شد و شدید گردید « تشدید شدن آن، وقتی است که جزءِ متحرک نزدیک به جزء مستقر می رسد » این میلِ قوی شده، مقتضای تسخین را قوی می کند « مقتضای تسخین، تصعد و بالا رفتن است. این میلِ قوی شده با مقتضای تسخین که بالا رفتن است مقاومت می کند و جلوی بالارفتن را می گیرد و این جزء را به سمت پایین می فرستد.

ص: 26

نکته: این « بقوه » و « بشده » لازم نیست در وقتی باشد که این جزء متحرک، نزدیک به مستقر باشد. همان وقتی هم که مقداری بالا می رود و مقداری خنک می شود آن میل طبیعی، بقوةٍ حاصل می شود سپس این قوت، بیشتر می شود تا وقتی که مقاربت با مستقر پیدا می کند. توجه کنید عبارت « هذا المیل بقوه » نمی خواهد بیان کند در وقتی که نزدیک مستقر شد بلکه وقتی که جزء متحرک، مقداری از تسخین را از دست داد و میل طبیعی به سمت سفل برایش زنده شد در اینصورت مقاومت شروع می شود ولی وقتی که این جزء متحرک، نزدیک به مستقر می شود مقاومت، تشدید می شود.

فنزل الی اسفل و نحا مستقره. و قد عَرَض لما کان اسفل مثل ما عرض له من التصعد

نقطه ای که بعد از « مستقره » است باید حذف شود چون واو در « و قد عرض » حالیه است.

« من التصعد » بیان برای « ما » در « ما عرض » است.

« نحا مستقره »: اگر « نحا » به معنای « مال » باشد لفظ « الی » در تقدیر گرفته می شود ولی اگر « نحا » به معنای « قصد کردن » باشد لفظ « الی » در تقدیر گرفته نمی شود.

ترجمه: این جسم « که میل طبیعی اش به سمت پایین حادث شده » به سمت پایین می آید و میل می کند مستقر خودش را « یعنی به مستقر خودش میل می کند » در حالی که برای جزئی که تا الان مستقر بود، این عارض می شود که به سمت بالا برود عارض می شود برای جزئی که اسفل بود « تا الان از آن جزء تعبیر به مستقر می کرد اما در اینجا تعبیر به اسفل می کند » مثل تصعدی که عارض می شود برای آن جزئی که پایین می آید « یعنی قبلا برای این جزئی که پایین می آید تصعدی به وسیله ی تسخن حاصل شده بود الان برای این جزء مستقر همان وضع حاصل شده است ».

ص: 27

و اعانه مزاحمه النازل الحامی المتوقف

ضمیر « اعانه » به « ما کان اسفل » یا « تصعدی که برای جزء اسفل حاصل شده » برمی گردد.

لفظ « الحامی » مشتق است و به اعتبار ما مضی « یعنی به اعتبار قبل » است یعنی الان این جزء، حامی نیست چون سرد شده و به سمت پایین می آید. اینکه می گوییم « سرد شده » یعنی از آن جوششی که داشت افتاد.

لفظ « المتوقف » هم مشتق است ولی به اعتبار « من تلبس » است یعنی همین الان متلبس به توقف است. توجه کنید در فن اول بحثی بود و آن اینکه جسمی که حرکت مستقیم می کند وقتی می خواهد دوباره حرکت رجوعی کند « حرکتِ رفت را انجام داد الان می خواهد حرکت برگشت انجام دهد » آیا بین الحرکتین متوقف می شود؟ بیان شد که اگر بخواهد بر روی همان خط که رفته، برگردد باید متوقف شود و بعداً برگردد اما اگر بر روی خط دورانی برمی گردد می تواند متوقف نشود و بر روی همان خط دورانی سیر خود را ادامه دهد. مصنف، بین حرکتین متخالفین، توقف را واجب دانست. الان این جرمی که بالا رفته و پایین می آید وقتی به پایین رسید دوباره می خواهد به سمت بالا برود. پایین آمدن، یک حرکت است بالا آمدن هم حرکت دیگر است. وسط این دو می ایستد یعنی وقتی ته دیگ می رسد مستقر می شود پس این جزء متحرک، هم نازل است هم قبلا حامی « یعنی داغ » بود هم الان متوقف می شود یعنی مستقر می گردد و نیاز به جا دارد. آن جزء قبلی که مستقر بوده جای آن را گرفته است و مزاحمت می کند لذا جزء قبلی را بیرون می کند و خودش مستقر و متوقف می شود.

ص: 28

آن جزء متحرک می آید و کمک می کند آن نیرویی را که در جزء مستقر برای تصعد حاصل شده بود و لذا آن جزء مستقر، صعود می کند.

ترجمه: کمک می کند آن ما کان اسفل را « یا کمک می کند این تصعدی که برای جزء اسفل حاصل شده بود » مزاحمت این جزئی که نازل می شود، آن نازلی که گرم شده بود.

و قد عرفت التوقف

تو در بحث خودش توقف را شناختی که بین دو حرکت مختلف، توقف لازم است. پس الان می دانی این جزء متحرک مستقر و متوقف می شود دوباره حرکت بازگشت را شروع کند.

فحدثت حرکه مستدیره

حرکت مستدیره درست می شود یعنی سبیکه اجزائش به اینصورت حرکت می کند و متوجه می شوید کل سبیکه حرکت مستدیر می کند. همین بحث را در فلک جاری کنید و بگویید اجزاء فلک اینگونه حرکت انجام می دهند و اجزاء فلک چون به هم چسبیدند و یک جسم یکپارچه درست کردند حرکت اجزاء بر روی خود جسم ظاهر می شود. حرکت اجزاء فلک مثل حرکت اجزاء سبیکه نیست چون اجزاء سبیکه از یکدیگر جدا می شوند ولی اجزاء فلک از هم جدا نمی شوند لذا وقتی اجزاء فلک می خواهد حرکت کند خود بدنه ی فلک به طور کامل حرکت می کند و حرکت دورانی برای فلک حاصل می شود.

تکون استدارتها لا علی المستقر بل فیما بین المستقر و بین العلو

تا اینجا کلام خصم تبیین شد از این عبارت، اشکال مصنف شروع می شود. توجه کنید که مصنف به صورت اشکال، وارد نمی شود بلکه مطلبی را توضیح می دهد که شاید بتوان گفت که فارق بین سبیکه و فلک را می گوید. هر دو حرکت دورانی می کنند ولی هر کدام به یک نحوه حرکت می کنند.

ص: 29

بیان اشکال اول: در سبیکه، اجزائی که حرکت می کنند به صورتِ دورِ مستقر حرکت نمی کنند. بلکه بین المستقر و الاوج حرکت می کنند یعنی اگر سبیکه را به صورت یک کاغذ بر روی زمین یا ته دیگ قرار دهید می بینید اجزاء سبیکه از سمت راست به سمت چپ و از سمت چپ به سمت راست می روند و حرکت دورانی می کنند ولی اگر نگاه کنید می بینید حاشیه ی سبیکه، آرام است به عبارت دیگر آنچه که در کناره ی دیگ قرار گرفته، آرام است و حرکت نمی کند. وسط آن هم به نظر می رسد که آرام است. فاصله ای که بین حاشیه دیگ و وسط دیگ است مشغول به حرکت می باشد.

توجه کردید که در اینجا سه چیز درست شد یکی وسط و یکی حاشیه و دیگری مابین وسط و حاشیه است. آنچه بین وسط و حاشیه می باشد حرکت می کند. اجزاء وسطی خودشان را به اجزاء وسط می رسانند و متحرک می شوند اجزاء حاشیه ای هم خودشان را به اجزاء وسط می رسانند و متحرک می شوند ولی حرکت همیشه در وسط انجام می شود و بر روی مستقر، حرکت انجام نمی شود خود مستقر را هم اگر ملاحظه کنید می بینید حرکت می کند و به وسط می آید ولی در فلک اینگونه نیست در فلک، آن مستقر که زمین است حرکت نمی کند افلاکی که دور آن هستند حرکت می کنند. اینطور نیست که حاشیه ی آنها هم حرکت نکند بلکه حاشیه ی آنها هم حرکت می کنند. اما علت این امر چیست؟ اگر علت آن تشخیص داده شود فارق بین سبیکه و فلک کاملا روشن می شود و معلوم می گردد که خصم خلط کرده یعنی قیاس مع الفارق کرده به عبارت دیگر تشبیه فلک به سبیکه صحیح نیست.

ص: 30

توضیح مطلب این است که اجزاء وسط، در فلک یعنی زمین، نسبتش با تمام افلاک یکسان است یا بر عکس، نسبت افلاک به این وسط یکسان است و قرب و بعدی ندارد. فلک مریخ که با زمین فاصله ای داشت هنوز هم همان فاصله را دارد. بر خلاف سبیکه که اجزاء وسط در سبیکه عوض می شود زیرا قرب و بعد پیدا می کند زیرا جزء وسط به مرکز نزدیک می شود یا دور می شود.

چون نسبت فلک به وسط یکسان است وسط را کاری ندارد و همینطور ساکن می ماند اما نسبت اطراف سبیکه به وسط یکسان نیست لذا وسط، تغییر می کند.

اگر می خواستیم حکم سبیکه را در فلک جاری کنیم زمین هم باید کم کم خودش را به فلک می رساند و جزء یکی از افلاک می شد و حرکت می کرد همان وضعی که در سبیکه اتفاق می افتاد.

ترجمه: استداره ی این اجزاء و این حرکت، بر مستقر نیست « یعنی این اجزاء متحرک در سبیکه بر روی مستقر نمی غلطند » بلکه در ما بین مستقر و بین اوج می غلطند.

و اما السماویه فلو حدثت فیها استدارةٌ للسبب المذکور لکان بذلک یقع منها فیما بین جهتی الطو و السفل لا علی الوسط

نسخه صحیح به جای « بذلک »، « لذلک » است.

این عبارت دنباله ی قبل است و نباید سر خط نوشته شود.

ترجمه: اما حرکت مستدیر سماویه اگر در آن حرکت، استداره ای حادث شود آن هم به خاطر سبب مذکور، « البته می دانید که استداره حاصل است ولی للسبب المذکور بودن مهم است. مصنف از لفظ لو امتناعیه استفاده می کند به خاطر حدوث استداره نیست چون حدوث استداره واقع است بلکه برای سبب مذکور از لو امتناعیه استفاده کرده و بیان می کند اگر این حدوث استداره به خاطر سبب مذکور باشد » این استداره واقع می شود از حرکت افلاک بین جهت علو سفل نه بر وسط « اگر در سماویه، استداره به خاطر سبب مذکور می بود باید حرکت هم در سماویه بین مستقر و اوج می بود در حالی که در سماویه، حرکت بین مستقر نیست بلکه بر روی مستقر می غلطد. توجه کنید که ظاهر عبارت _ لکان لذلک یقع منها ... _ این است که مصنف در صدد اشکال است ».

ص: 31

اذ نسبه الوسط الی المتحرک عنه و المتحرک الیه واحد

مراد از « الوسط »، زمین است و مراد از « المتحرک عنه »، نار است و مراد از « المتحرک الیه »، زمین است.

ترجمه: نسبت وسط « یعنی زمین » به متحرکِ از وسط « که نار است » و متحرک الی الوسط « که زمین است. چون می دانید خصم درباره ی فلک گفت دارای دو جزء است که عبارت از جزء ناری و جزء ارضی است. جزء ناری آن، متحرکِ عن الوسط است چون خفیف است و جزء خاکی آن، متحرکِ الی الوسط است یعنی به سمت زمین می آید. نسبت زمین به این دو جزء یکسان است اما به چه علت یک جزء به سمت وسط می آید و یک جزء از وسط دور می شود؟ باید در همان جایی که فلک هست الی الوسط و عن الوسط رخ دهد و حرکت دورانی بین وسط و علو حاصل شود در حالی که بین وسط و علو حاصل نمی شود بلکه در جایی که به وسط چسبیده است حاصل می شود » واحد است « فلک که مشتمل بر این دو جزء نار و خاک است نسبت هر دو جزئش به وسط مساوی است. پس نباید یک جزء، الی الوسط بیاید و یک جزء عن الوسط برود تا آن حرکتی که گفتید اتفاق بیفتد.