ادامه این بحث که در قضیه سالبه آیا نسبت ایجابی رفع می شود یا نسبت سلبی حاصل می شود/ موجهات/ منطق/ شرح منظومه. 95/07/25

در بیاناتی که قبلا آورده شده بود اینگونه گفته شد: نقیض ضروریه، ممکن است پس اگر ضروریه، موجبه بود نقیضش که سالبه می باشد ممکنه است بنابراین در موجبه، جهتی وجود دارد در سالبه هم جهت دیگری است. نقیض دائمه را بیان کردیم که فعلیه یا مطلقه می شود. اگر قضیه موجبه، دائمه بود سالبه، مطلقه می شود یعنی جهت سالبه، مغایر با جهت موجبه می شود. الان خلاف آن را بیان می کند و می گوید جهتی که در سالبه است نفی همان جهتی است که در موجبه بود. در موجبه، ضرورت داشتیم در سالبه، امکان نداریم بلکه نفی ضرورت را داریم. بله لازمه ی نفی ضرورت، امکان است. اگر کسی بخواهد بگوید لازم نقیض، امکان است، حرف صحیحی می باشد ولی خود نقیض، امکان نیست. خود نقیض، نفی ضرورت است. لازمه ی نفی ضرورت، امکان است. خود نقیض، نفی دوام است. لازمه ی نفی دوام، مطلق بودن است. پس آنچه که قبلاً گفتیم با توجه به این بود که جهت در قضیه سالبه، غیر از جهت در قضیه ی موجبه باشد. الان مصنف این را انکار می کند و می گوید در سالبه، جهت جدایی نیست همان جهتی که در موجبه بود در سالبه، سلب می شود. مصنف الان درصدد تحقیق مسأله است. قبل از نقل قول بعض قدما مصنف حرف دیگران « یعنی متاخرین » را بیان کرد الان که حرف قدما نقل شد مصنف حق را به قدما می دهد و حرف متاخرین را باطل می کند. ما قبول نداریم که نقیض ضروریه، ممکنه شود و نقیض دائمه، مطلقه شود اگرچه متاخرینِ از منطقیین گفتند. ما می گویم نقیض ضروریه، سلب ضرورت می شود و نقیض دائمه، سلب دوام می شود آنچه که آنها ذکر کردند را لازم نقیض می دانیم نه خود نقیض.

ص: 155

سپس مصنف این مطلب را بیان می کند که خوب است حد وسط را انتخاب کنیم « نه مثل شیخ اشراق همه جهات را منحصر به ضرورت کرد و نه مثل بعضی از افراد که جهات متعدد ذکر کردند و مطلب را طولانی کردند » یعنی باید گفت نقیض ضروریه، لا ضرورت است سپس مابقی مطالب را اگر خواستید ذکر کنید به عنوان لازم نقیض اشکالی ندارد ولی به عنوان نقیض حق ندارید ذکر کنید این جهات را مصنف در موجبه قبول می کند اما در سالبه، قبول نکند و همه را نفی می کند. به اینصورت حد وسط رعایت می شود. اگر می خواستید در موجبه، جهات متعدد بیاورید و در سالبه، جهات متعدد دیگر بیاورید این جهات با آن جهات اگر جمع می شد مجموعه آنها زیاد می شد. در اینصورت اطناب واقع می شد یعنی مطلب، طولانی می شد. اگر هم می خواستید در موجبه فقط یک قضیه ضروریه را بپذیرید چنانچه شیخ اشراق کرده مرتکب اجمال می شدیم و افراط و تفریط صورت می گرفت. برای اینکه حد وسط رعایت شود در موجبه، جهات متعدد را قبول می کند و در سالبه، جهات متعدد را قبول نمی کند بلکه همان جهاتی که در موجبه بود را سلب می کند. پس جهات، متعدد نمی شوند مگر به همان اندازه ای که در موجبه، متعدد شدند.

به این طریق که بیان کردیم این فصل را مصنف تمام می کند فقط یک مطلب باقی مانده و آن این است: کسی که می خواهد قضیه سالبه تشکیل دهد کارش این است که قضیه موجبه را در مقابل ذهنش قرار می دهد و حرف « لیس » بر آن وارد می کند این « لیس »، هم بر نسبت وارد می شود هم بر جهت وارد می شود. اینطور نیست که فقط بر نسبت وارد شود و جهتِ جدایی در سالبه ذکر شود به این ترتیب، در سالبه مرتکب جهات جدید نمی شویم و همان جهاتی که در موجبه است، با حرف « لیس » سلب می شود.

ص: 156

نکته ای مربوط به جلسه قبل: به عبارت دوم مرحوم صدرا توجه کنید که در صفحه 272 سطر 16 آمده بود « یثبت له او به او یرفع عنه او به » این عبارت را بنده _ استاد _ معنا کردم. « مثبت له » درست کردم و اسم آن را موضوع گذاشتم و « مثبت به » درست کردم و اسم آن را نسبت گذاشتم و در سالبه « مرفوع عنه » درست کردم و اسم آن موضوع گذاشتم و « مرفوع به » درست کردم و اسم آن را نسبت گذاشتم. سوال شد که مرحوم صدرا در این عبارت چرا محمول را مطرح نکرد؟ چون هر قضیه دارای سه جزء است موضوع و محمول و نسبت. یک جوابی که جواب ناقصی است ولی مطرح کردن آن بد نیست، این می باشد: باء در « مثبت به » یا « مرفوع به » را به دو صورت می توان معنا کرد. یکی اینکه بگوییم باء سببیه است. « مثبت به » یعنی آنچیزی که به سبب آن، اثبات می شود. مراد از این، نسبت می شود چون محمول سبب برای اثبات نمی شود بلکه خودش ثابت می شود. آن چیزی که سبب اثبات است نسبت می باشد محمول، خودش مثبَت است و موضوع، مثبَت له است.

اگر بخواهید « مثبت به » را ناظر به محمول کنید که این کار را هم می کنند چون محمول را « محکوم به » یا « مثبت به » یا «مرفوع به» می گویند در اینصورت نباید باء را سببیه بگیرید.

توجه کردید که بنده _ استاد _ در باء تصرف کردم و یکبار آن را سببیه قرار دادم که ناظر به نسبت می شود و یکبار غیر سببیه قرار دادم که ناظر به محمول می شود. پس در عبارت مرحوم صدرا هم محمول و هم نسبت آمده است.

ص: 157

نکته: می توان اینگونه گفت که اگر باء را سببیه حقیقیه بگیرید مراد از « مثبت به »، نسبت می شود و اگر باء را سببیه بگیرید ولی حقیقیه نباشد مراد از « مثبت به »، محمول می شود.

نکته: این جوابی که بنده _ استاد _ بیان کردم در عبارت مرحوم صدرا جواب خوبی نیست. در عبارت مرحوم صدرا محمول، صریحا ذکر شده و لازم نیست به وسیله ی باء در « مثبت به » محمول، اراده شود و گفته شود اگر سببی نباشد، محمول اراده شده است. در این عبارت دقت کنید که مصنف فرموده « یثبت له معنی » یعنی سلب را موضوع قرار دهد و براستی معنایی ثابت کنید. این « معنی » که برای این عبارت است همان محمول می باشد. پس عبارت « معنی محصل یثبت له » یعنی سلب، معنای محصل ندارد که معنایی « یعنی محمولی » برایش اثبات شود پس کلمه ی « معنی » در عبارت آمده که خود محمول را افاده کند و « مثبت له » هم موضوع است و « مثبت به » هم نسبت است.

پس در « یثبت له » و « یرفع عنه » کلمه ی « معنی » حالت محمولی دارد یعنی « یثبت للموضوع معنی » که این در موجبه است و « یرفع عن الموضوع معنی » که این در سالبه است.

توضیح عبارت

فعلی هذا لیس لقضیه موجهه نقیض هو موجهه اخری الا سلب تلک الموجهه الموجبه

بعد از اینکه کلام مرحوم صدرا را نقل کردیم می خواهیم نتیجه گیری کنیم یا می خواهیم کلام مرحوم صدرا را به بیان دیگری بگوییم.

ص: 158

ترجمه: بنابراین « که سلب، معنای محصّلی ندارد و لذا در سالبه نمی توان نسبتی یا جهت نسبتی داشته باشید » قضیه ی موجبه موجهه، نقیضی ندارد که آن نقیض موجهه ی دیگری باشد، « بلکه نقیضش، نفی همان موجهه ی اول است » مگر سلبِ همان موجهه موجبه « یعنی همان موجهه موجبه را اگر سلب کنید، نقیض می شود و لازم نیست برای نقیض، جهت جدید آورند ».

نکته: توجه کنید که تاکید مرحوم سبزواری بر کلمه « اخری » است یعنی در اینجا نقیض وجود دارد ولی نقیضی که جهت اخری داشته باشد، نداریم.

و لم یزد الا اللیس علی النسبه و کیفیتها و جهتها اللاتی فی الأیس

در قضیه ی سالبه، چیزی اضافه نمی شود جز « لیس ». به عبارت دیگر، قضیه ی سالبه، همان موجبه است و چیزی در آن اضافه نمی شود جز « لیس » و این « لیس » همه ی کارها را انجام می دهد. هم نسبت را سلب می کند هم جهت را نقیض می کند، لازم نیست نسبت دیگری به نام نسبت سلبیه آورد و لازم نیست جهت دیگری مقابل جهتی که در موجبه بود آورده شود.

ترجمه: و در قضیه سالبه، اضافه نمی شود مگر « لیس » که وارد می شود بر نسبت « و نسبت را سلب می کند و احتیاجی به نسبت سلبیه نیست » و بر کیفیتِ نسبت « که ماده است » و جهت نیست « که جهتِ نسبت، همان ماده می باشد که ملفوظ شده یعنی تلفظ شده ».

« اللاتی فی الأیس »: این عبارت صفت برای هر سه است یعنی نسبت و کیفیت و جهت که در أیس « یعنی قضیه موجبه » بودند، « لیس » بر هر سه داخل می شود و هر سه که « أیس » دارند را تبدیل به « لیس » می کند.

ص: 159

نکته: لفظ « لیس » در مقابل « أیس » آمد. و « أیس » معنای مصدری دارد می توان مراد از « لیس » را هم مصدری گرفت ولی در اینجا کلمه « لیس » مراد است که بر این سه مورد داخل می شود نه « لیس » مصدری که به معنای « نبودن » است.

فلیس نقیض الضروریه الا سلبها

پس نقیض ضروریه نیست مگر سلب ضروری نه امکان.

و لا نقیض الدائمه الا سلبها

و نقیض دائمه نیست مگر سلب دائمه.

لا ممکنه و لا مطلقه عامه

این عبارت لف و نشر مرتب است لفظ « لا ممکنه » بعد از عبارت « فلیس نقیض الضروریه الا سلبها » می آید و لفظ « لا مطلقه عامه » بعد از عبارت « و لا نقیض الدائمه الا سلبها » می آید. لذا عبارت به اینصورت در می آید « فلیس نقیض الضروریه، الا سلبها لا ممکنه و لیس نقیض الدائمه الا سلبها لا مطلقه عامه ».

قبلا بیان شد که در مقابل ضروریه، ممکنه است و در مقابل دائمه، مطلقه عامه است الان می خواهد بیان کند که اینگونه نیست یعنی در مقابل ضروریه، سلب ضرورت است نه ممکنه و در مقابل دائمه هم سلب دائمه بودن است نه مطلقه. بله بعداً خواهیم گفت که این مطلقه بودن و ممکنه بودن لازم نقیض است « یعنی لازم نقیض بودنشان را قبول داریم ولی نقیض بودنشان را قبول نداریم ».

و لا غیرهما فی غیرهما

معنای این عبارت اینگونه می شود « لا ممکنه فی نقیض الضروریه و لا مطلقه فی نقیض الدائمه و لا غیر ممکنه و مطلقه فی غیر نقیض الضروریه و نقیض الدائمه ». توجه می کنید که ضمیر « غیرهما » اوّلی به « ممکنه و مطلقه » برمی گردد و ضمیر « غیرهما » دومی به « ضروریه و دائمه » برمی گردد.

ص: 160

ترجمه: نه اینکه غیر ممکنه و غیر مطلقه را در غیر ضروریه و غیر دائمه بیاوریم « یعنی همانطور که در ضروریه، ممکنه را نیاوردیم و در دائمه، مطلقه را نیاوردیم در غیر دائمه و ضروریه هم، آن جهات دیگری که مغایرند آورده نمی شود بلکه در همه جا همان جهت موجبه، سلب می شود ».

لان نقیض کلشی رفعه

به چه علت در همه جا باید جهت موجبه را سلب کرد؟ مصنف می فرماید به خاطر اینکه نقیض هر شیئی، رفع آن شیء است پس نقیض ضروریه، لا ضروره است و نقیض دائمه، لا دوام است.

و الیه اشرنا بقولها: سلب ضرور فی عقد سالب هو نقیض عقد موجب ضروری فحسب لیس امکان و ممکنه و لا اطلاق و مطلقه عامه فی عقد سالب نقیض عقد موجب ذی دوام

« فحسب » به معنای « فقط » است و مربوط به سلب ضرور است.

و به همین مطلبی که مرحوم صدرا فرمود و ما از کلام ایشان استفاده کردیم و توضیح دادیم، اشاره می کنیم به قول خودمان: « نقیض ضروریه، سلب ضرور است نه امکان ».

مراد از « لیس امکان » یعنی « لا امکان ».

« و لا مطلقه »: یعنی نقیض دوام، سلب دوام است لا مطلقه.

ترجمه: سلب ضرورت در یک قضیه سالبه، نقیض قضیه ی موجبه ی ضروریه است فقط « یعنی سلبِ ضرورِ تنها، نقیض ضرورت است و چیز دیگری نیست لذا بعد از لفظ _ فحسب _ به صورت تاکید، لفظ _ لیس امکان و ممکنه را می آورد » نه امکان و ممکنه « یعنی سلب ضرورت، نه امکان می شود نه ممکنه می شود بلکه فقط، سلب ضرورت است بله مستلزم امکان یا ممکنه است » و لا اطلاق و مطلقه عامه در قضیه سالبه، نقیض عقد و قضیه ی موجبه ای است که دارای جهت دوام باشد « به عبارت دیگر اینگونه ترجمه می کنیم: نه اطلاق و نه مطلقه عامه، نقیض قضیه ی موجبه ی دائمه است یا جابجا می کنیم و به اینصورت ترجمه می کنیم: نقیض قضیه ی موجبه ی دائمه، نه اطلاق است نه مطلقه ی عامه است ».

ص: 161

نکته: توجه می کنید که « لا اطلاق » و « لا مطلقه » مبتدی است یعنی لا اطلاق و لا مطلقه، نقیض قضیه ی موجبه ی دائمه است ولی این، مقداری تکلف دارد لذا خوب است که در ترجمه، جابجا کنیم و اینگونه بگوییم « نقیض عقد موجب ذی دوام » مبتدی موخر است و « لا اطلاق و مطلقه عامه » خبر مقدم است.

و غیرها مما تلا ای تبع الضروریه فی الذکر

« غیرها »: یعنی امکان نیست، مطلقه نیست، اما چرا ضمیر به صورت مفرد مونث آمده نه تثنیه. دقت کنید که اگرچه در شعر فقط « امکان » و « مطلقه » را نفی کرده لذا باید « غیرهما » می گفت ولی در شرح، اضافه کرد یعنی « امکان و ممکنه » دو تا می باشد و « اطلاق و مطلقه » هم دو تا که چهارتا می شود و ضمیر « غیرها » به این چهار تا بر می گردد لذا مفرد مونث آورده است.

ممکن است کسی ضمیر « غیرها » را به « جهت » برگرداند یعنی غیر این جهاتی که گفته شد یعنی غیر از امکان و اطلاق، هر جهت دیگر که می خواهد باشد.

به عبارت « فلیس نقیض الضروریه الا سلبها » در سطر 4 توجه کنید که در عبارت شعر که در سطر 6 آمده بود « سلب ضرور لیس امکان » به آن اشاره کرد و به عبارت « و لا نقیض الدائمه الا سلبها و لا مطلقه عامه » در سطر 7 با عبارت « و لا مطلقه » اشاره کرد و به عبارت « و لا غیرهما فی غیرهم ا» در سطر 5 با عبارت « و غیرها » در سطر 8 اشاره کرد. توجه کردید که در عبارت سطر 4 تا 6، سه مطلب بیان کرد در این شعر که از سطر 6 با عبارت « سلب ضرور ... » شروع می شود به آن سه مطلب اشاره می کند لذا عبارت « الیه اشرنا بقولنا » را که بنده _ استاد _ به مفاد کلام مرحوم صدرا معنا کردم و معنای خوبی بود ولی با توجه به این مطلبی که الان بیان شد می توان ضمیر « الیه » را اشاره گرفت به این مطالبی که در سطر 4 تا 6 گفته شد.

ص: 162

« و غیرها مما تلا »: لفظ « تلا » در اینجا به معنای «تالی» می آید یعنی « تابع ». به معنای « تلاوت » هم می آید. اگر به معنای « تالی » باشد یک معنا برای این عبارت ذکر می شود اما اگر به معنای « تلاوت » باشد سه منظور و مقصود برای این عبارت ذکر می شود.

اگر به معنای « تالی » باشد معنایش این است که ما در کتاب خودمان در وقتی که جهات را ذکر می کردیم، اولین جهت را ضرورت گفتیم بعداً بدنبالش جهات دیگر آمد الان می گوییم غیر از ضرورت یعنی آنهایی که بدنبال ضرورت آمدند همین حکم را دارند. در قضیه سالبه همانطور که ضرورت، سلب می شود آن جهاتی هم که بدنبال ضرورت، در کلام ما ذکر شدند را با سالبه سلب کن. از اینجا معلوم می شود که خود مرحوم سبزواری ضمیر « غیرها » را به « ضروریه » برگردانده است نه به « ممکنه » و نه به « مطلقه » و نه به این چهار تایی که گفتیم برمی گردد.

پس ترجمه عبارت به این صورت می شود: غیر ضرورت هم در سالبه سلب می شود اما غیر ضرورت، جهاتی است که بدنبال ضرورت ذکر شدند.

او تلا الناظم تلاوةً من باب الالتفات من التکلم الی الغیبه او تلا النظم من باب الاسناد المجازی او تلا القائل بالقول المشهور فیها بین المتاخرین

از اینجا مصنف لفظ « تلا » را به معنای « تلاوت » می گیرد و سه صورت معنا می کنند.

معنای اول: از آن جهاتی که ناظم یعنی مولف، تلاوت کرد.

ص: 163

معنای دوم: نظم « یعنی خود شعر » تلاوت کرد. تلاوت کردن به یک موجود عاقل نسبت داده می شود شعر که عاقل نیست. در معنای اول تعبیر به « ناظم » کرد این اشکالی ندارد چون ناظم که مرحوم سبزواری باشد عاقل است. اما طبق معنای دوم تلاوت به نظم نسبت داده شد. و این نسبت، نسبت مجازی است یعنی اسناد الی غیر ما هو له است.

معنای سوم: متاخرین در کتب خودشان جهاتی را تلاوت کردند آنها هم همین حکم ضرورت را دارند یعنی اگر بخواهند سلب بشوند خودشان سلب می شوند و چیزی جانشین خودشان نمی کنند.

پس معلوم شد که تمام این جهات که غیر ضرورتند، حکم ضرورت را دارند همانطوری که در سالبه، ضرورت، نفی می شود در سالبه، بقیه ی جهات را هم نفی کنید. همانطور که در سلب ضرورت، جهت جدید نمی آورید. در سلب بقیه ی جهات را هم جهات جدید نیاورید.

« او تلا الناظم تلاوةً من باب الالتفات من التکلم الی الغیبه »: لفظ « تلاوة » مفعول مطلق تاکیدی برای « تلا » است.

« من باب الالتفات من التکلم الی الغیبه »: تا اینجا مرحوم سبزواری هر وقت می خواست حرف بزند و به خودش چیزی را نسبت بدهد به صورت صغیه متکلم می آورد اما در اینجا با صیغه غایب آورد و تعبیر به « تلی » کرد که التفات از تکلم به غیبت است و این یکی از اموری است که پسندیده می باشد. تمام اقسام التفات توسط جلال الدین سیوطی در جلد دوم کتاب الاتقان بیان شده و مثال برای آنها گفته شده و سبب التفات و حُسنِ التفات هم بیان شدد. لفظ « تلا » در اینجا به این خاطر آمده که از تکلم التفات به غیبت شده یعنی اگر تا الان من چیزی را به خودم نسبت می دهم به صیغه تکلم می گفتم الان به صیغه غیبت گفتم که از باب التفات از تکلم به غیبت است و اشکالی ندارد.

ص: 164

« او تلا النظم من باب الاسناد المجازی »: یعنی از چیزهایی که نظم و شعری بر شما تلاوت کرد و شما شنیدید. این از باب اسناد مجازی است چون تلاوت به عاقل نسبت داده می شود نه به شعری ولی مصنف می فرماید تلاوت را به شعر نسبت دادم از باب اسناد الی غیر ما هو له که مجاز است اما مجاز عقلی است نه مجاز لغوی « مجاز لغوی این است که کلمه ای در غیر موضوع له استعمال شود اما مجاز عقلی این است که حکمی را به غیر ما هو له اسناد بدهید ».

« او تلا القائل بالقول المشهور فیما بین المتاخرین »: لفظ « فیما بین المتاخرین » متعلق به « المشهور » است. یعنی تلاوت کرد کسی که قائل به قول مشهور بین متاخرین است. قول مشهور بین متاخرین همان است که گفتند جهات متعدد داریم. آنها جهات متعدد را تلاوت کردند.

کأنّ سالباً علی هذا ببدء ای فی الابتداء قبل دخول اداه السلب اوجبا

توضیح شعر به اینصورت است: گویا سالبی « یعنی کسی که قضیه سالبه را تشکیل می دهد » به بدء « یعنی در ابتدایی که می خواهد تخیه سالبه تشکیل بدهد » یک قضیه موجبه تشکیل داده سپس یک ماده ای هم در این قضیه ی موجبه تحقق داشته و بعد از تشکیل موجبه، آن سالب، همین ماده را سلب کرده است یعنی آن سالب « کسی که می خواسته قضیه سالبه را تشکیل بدهد » در بدء و ابتدا، یک موجبه را در ذهن خودش تشکیل داده است که یک ماده ای در این قضیه موجبه بوده و بعد از اینکه قضیه ی موجبه را با آن ماده ی خاص تشکیل داده، همان ماده را سلب کرده است یعنی سلب را بر این ماده وارد کرده، است نه اینکه یک ماده ی دیگری در سالبه ذکر کرده باشد.

ص: 165

خلاصه: بحث در این بود که آیا قضیه سالبه نسبتی جدای از نیست قضیه ی موجبه دارد یا همان نیست قضیه موجبه در قضیه سالبه، سلب می شود و برای سالبه نسبت دیگری نداریم؟ بیان شد که در مساله، دو قول وجود دارد. قولی که مرحوم سبزواری انتخاب کردند و از مرحوم صد را هم تاییدیه آوردند این بود که در سالبه، نسبت جدید وجود ندارد همان نسبت ایجابیه که در موجبه بود در سالبه، سلب می شود پس سالبه دارای نسبتی جدای از موجبه نیست. سپس، بحث از کیفیت نسبت پرداخته شد که اسمش جهت یا ماده گذاشته می شد یعنی آیا سالبه، جهتی غیر از جهت موجبه دارد یا همان جهتی که در موجبه است سلب می شود؟ این را هم مرحوم صدرا اینگونه بیان کرد که جهتی که در موجبه است در سالبه سلب می شود و اینچنین نیست که در سالبه، جهت دیگری باشد.

در بیاناتی که قبلا آورده شده بود اینگونه گفته شد: نقیض ضروریه، ممکن است پس اگر ضروریه، موجبه بود نقیضش که سالبه می باشد ممکنه است بنابراین در موجبه، جهتی وجود دارد در سالبه هم جهت دیگری است. نقیض دائمه را بیان کردیم که فعلیه یا مطلقه می شود. اگر قضیه موجبه، دائمه بود سالبه، مطلقه می شود یعنی جهت سالبه، مغایر با جهت موجبه می شود. الان خلاف آن را بیان می کند و می گوید جهتی که در سالبه است نفی همان جهتی است که در موجبه بود. در موجبه، ضرورت داشتیم در سالبه، امکان نداریم بلکه نفی ضرورت را داریم. بله لازمه ی نفی ضرورت، امکان است. اگر کسی بخواهد بگوید لازم نقیض، امکان است، حرف صحیحی می باشد ولی خود نقیض، امکان نیست. خود نقیض، نفی ضرورت است. لازمه ی نفی ضرورت، امکان است. خود نقیض، نفی دوام است. لازمه ی نفی دوام، مطلق بودن است. مصنف الان درصدد تحقیق مسأله است. قبل از نقل قول بعض قدما مصنف حرف دیگران « یعنی متاخرین » را بیان کرد الان که حرف قدما نقل شد مصنف حق را به قدما می دهد و حرف متاخرین را باطل می کند. ما قبول نداریم که نقیض ضروریه، ممکنه شود و نقیض دائمه، مطلقه شود اگرچه متاخرینِ از منطقیین گفتند. ما می گویم نقیض ضروریه، سلب ضرورت می شود و نقیض دائمه، سلب دوام می شود آنچه که آنها ذکر کردند را لازم نقیض می دانیم نه خود نقیض.

ص: 166