آرشیو دروس لاهیجی استاد محمد حسین حشمت پور 94-93

اقسام حرکت 93/12/05

اقسام حرکت:1. حرکت توسطیه، 2. حرکت قطعیه.

دراین جا برای حرکت توسطیه سه تفسیر می آورد که عبارت اخرای دیگر اند:

تفسیراول: حرکت توسطیه بودن جسم است بین مبداء ومنتها بگونه درهر لحظه ی درحیزی است غیر از حیزدیگر.

تفسیر دوم: حرکت توسطیه بودن جسم است بنحوی که هرحدّ ازحدود فرضی مسافت را که درنظر بگیریم آن جسم نه قبل از آن حدّ ونه بعد از آن حدّ در حدّ مفروض نیست.

تفسیرسوم: حرکت توسطیه بودن جسم بین مبدأ ومنتها است بگونه ی که هرآن ولحظه ی را که فرض کنیم حال آن جسم در لحظه ی مفروض غیر از حال جسم است درلحظه ی قبل ولحظه ی بعد از لحظه ی مفروض.

این تفاسیر که مرادف هم اند دوقید دارد: 1. بین المبداء والمنتهی بودن، 2. درهر آن درحیّزی دون حیّزی بودن.

قید اوّل برای افاده ی مستمر بودن حرکت است وقید دوم برای بیان سیلان آن. قید اول سیّال بودن را افاده نمی کند ولذا به قید دوم نیاز است.

سوال: آیا حرکت به این معنا درخارج وجود دارد یا خیر؟

خواجه : حرکت به معنای فوق درخارح وجود دارد ووجودش بدیهی است، بدیهی تجربی که از اقسام ششگانه بدیهی است.

بیان مطلب: عقل به کمک حس حکم می کند که وقتی متحرک بین مبدأ ومنتها است، دارای کیفیت خاصی است که این کیفیت دو ویژگی دارد: اولا، وقتی این کیفیت را با متحرک درنظر بگیریم ثابت نیست بلکه استمرار دارد برای متحرک از اول تا آخر مسافت. ثانیا، وقتی که با مسافت لحاظ کنیم بلحاظ نسبت های که باحدود فرضی مسافت پیدا می کند سیال است. پس این کیفیت وقتی که خودش را درنظر بگیریم استمرار دارد وزماینکه با حدود مسافت لحاظ کنیم سیّال است.

ص: 259

امتداد ذهنی حرکت: حرکت کیفیت سیّال ومستمر است درخیال تصویر ممتد دارد؛ چرا که ذهن از نسبت متحرک به برحد مسافت صورتی می گیرد واین صور چون در ذهن مرتسم می شود درکنار هم قرار می گیرد وبصورت ممتد باقی می ماند بنحوی که برمسافت منطبق می شود.

مثال(1): قطره ی با ران که از بالا نازل می شود ما بصورت خط می بینیم، درحالیکه نقطه است؛ چرا که ذهن ما از لحظه ی نزول صورت می گیرد واین صور درکنارهم است ولذا ما خط می بینیم.

مثال(2): شعله آتش چرخان را ما بصورت دایره می بینیم درحالیکه درخارج دایره نداریم بلکه قطعه ی از آتش داریم که می چرخد ولی ذهن از هرلحظه اش صورتی می گیرد واین صوردر ذهن ما درکنار هم وبصورت دایره قرار می گیرد.

حرکت قطعیه: امر ممتد که در ذهن ما ست از نسبت متحرک به حدود وقطعات مسافت بدست آمده است، که درخارج این قطعات پشت سرهم اند؛ یعنی متحرک در آن اول درقطعه ی اول ست ودرآن دوم درقطعه ی دوم ولی وقتی که در قطعه ی دوم است قطعه اول از بین رفته است یعنی متحرک دیگر در قطعه اول نیست وزمانیکه درقطعه ی سوم است دیگر قطعه ی دوم است وچون حرکت قطعه طی این حدود متصل است درخارج وجود ندارد؛ چرا که موجود با معدوم متصل نمی شود. بله صورت که از هرقطعه است در ذهن ما است پیوسته است.

بعبارت درخارج کون بین المبدا والمنتهی داریم که با هرحیّزی نسبت دارد وبا نسبت ها متعدد می شود واین نسبت های متعدد که در ذهن آمد ما امتداد می بینیم، درحالیکه درخارج امتداد نداریم، چند چیزی که پشت سرهم بیاید، یعنی وقتی که متحرک اولین قدم را برداشت قدم بعدی وجود ندارد ووقتی که قدم بعدی آمد قدم قبلی از بین رفته است، وزمانیکه قدم سوم موجود می شود قدم دوم از بین رفته است ولی ماصور این قدم ها را در ذهن داریم که باهم ولذا امتداد را می بینیم.

ص: 260

خلاصه: حرکت قطعیه طی حدود است بنحو متصل وچون درخارج حدود متصل نداریم بلکه یک قطعه یا قدم را داریم ولذا حرکت قطعیه وجود خارجی ندارد.

فرق استمرار، امتداد وسیلان:

استمرار: دراستمرار تعدد ملاحظه نمی شود، یک امر واحد است که مستمر است، کون واحد است که مستمراست.

سیلان وامتداد: در استمرار وامتداد تعدد ملاحظه می شود سیلان یعنی متعددی که حاصل شد، ووقتی که قبلی هست بعدی وجود ندارد زمانیکه بعدی آمد قبلی وجود ندارد، بلکه وجود بعدی متفرع برمنقضی شدن بعدی است

امتداد: درامتداد هم تعدد ملاحظه می شود به این صورت که وقتی بعدی آمد قبلی هم موجود باشد.

مثال: وقتی که کنار جوی آب ایستاده ایم درهرلحظه قطعه ی از آب را می بینیم غبر ازقطعه ی قبل ولذا سیّال است اگر یک چیز بودسیّال نبود.

متن: المسألة الرّابعة فی انّ الحرکة الموجودة فی الخارج

اعلم أنّ لفظ الحرکة بحسب المفهوم المذکور اسم لمعینین: الأوّل کیفیّة یکون بها الجسم متوسّطاً بین المبدأ والمنتهی بحیث لا یکون فی حیّزآنین بل یکون فی کلّ آن فی حیّز آخر.

وبعبارة أُخری: کون الجسم بحیث _ أیّ حدٍّ من الحدود المسافة یفرض _ لا یکون هو(جسم) قبل آن الوصول إلیه(حدّ) و لا بعده(آن وصول) حاصلا فیه(حدّ).

وبعبارة ثالثة: کون الجسم فی ما بین المبدأ و المنتهی بحیث _ أیّ آن یفرض _ یکون حاله(جسم) فی ذلک الآن مخالفا لحاله فی آنین محیطان(محیطین ظ) به(آن)، و یسمّی هذا المعنی من معنی، الحرکة بمعنی التوسّط. و هی(حرکت) بهذا المعنی(بمعنای توسط) موجودة فی الخارج لامحة علی ما قال: و وجودها ضروری .

ص: 261

فانّ العقل یحکم بمعونة الحسّ بأنّ (خبرأن) للمتحرک حین کونه متوسّطاً بین المبدأ و المنتهی (اسم أن:) کیفیّة مخصوصة، لیست(کیفیت) ثابتة له حین کونه فی المبدأ و لا حین کونه فی المنتهی و تلک الکیفیة مستمرّة له من أوّل المسافة الی منتهاها لکن یختلف نسب المتحرک بسببها الی حدود المسافة فهی باعتبار ذاتها مستمرة و باعتبار نسبتها الی تلک الحدود سیّالة و بواسطة استمرارها و سیلانها یفعل فی الخیال امرا ممتدّا غیر قارّ فانّه لما ارتسم نسبته المتحرّک الی الحدّ الثّانی فی الخیال قبل ان تزول عنه نسبته الی الحدّ الاوّل یتخیّل أمر ممتدّ ینطبق علی المسافة التی بین الحدّین کما یحصل(امرممتد) من القطرة النازلة و الشعلة الجوالة امر ممتدّ فی الحسّ المشترک فیری خطاً أو دائرة.

وهذا الأمر الممتدّ هو ثانی معنیی الحرکة و یسمّی الحرکة بمعنی القطع وهی(حرکت) بهذا المعنی(بمعنای قطع) لا وجود لها فی الاعیان، لأنّ المتحرّک مالم یصل إلی المنتهی لم یوجد الحرکة بهذا المعنی بتمامها، و إذا وصل فقد انقطعت .

موضوع: اقسام حرکت

فلاسفه حرکت را تقسیم می کند به حرکت توسطیه وحرکت قطعیه. شیخ درشفا می گوید حرکت توسطیه درخارج وجود دارد، امّا حرکت قطعیه فقط در ذهن است، بعد باتکلف سعی می کند وجود خارجی حرکت قطعیه را اثبات کند. قبل از پرداختن به کلام شیخ اقسام حرکت وتعریف هرکدام را می آوریم.

اقسام حرکت:1. حرکت توسطیه، 2. حرکت قطعیه.

دراین جا برای حرکت توسطیه سه تفسیر می آورد که عبارت اخرای دیگر اند:

تفسیراول: حرکت توسطیه بودن جسم است بین مبداء ومنتها بگونه درهر لحظه ی درحیزی است غیر از حیزدیگر.

ص: 262

تفسیر دوم: حرکت توسطیه بودن جسم است بنحوی که هرحدّ ازحدود فرضی مسافت را که درنظر بگیریم آن جسم نه قبل از آن حدّ ونه بعد از آن حدّ در حدّ مفروض نیست.

تفسیرسوم: حرکت توسطیه بودن جسم بین مبدأ ومنتها است بگونه ی که هرآن ولحظه ی را که فرض کنیم حال آن جسم در لحظه ی مفروض غیر از حال جسم است درلحظه ی قبل ولحظه ی بعد از لحظه ی مفروض.

این تفاسیر که مرادف هم اند دوقید دارد: 1. بین المبداء والمنتهی بودن، 2. درهر آن درحیّزی دون حیّزی بودن.

قید اوّل برای افاده ی مستمر بودن حرکت است وقید دوم برای بیان سیلان آن. قید اول سیّال بودن را افاده نمی کند ولذا به قید دوم نیاز است.

سوال: آیا حرکت به این معنا درخارج وجود دارد یا خیر؟

خواجه : حرکت به معنای فوق درخارح وجود دارد ووجودش بدیهی است، بدیهی تجربی که از اقسام ششگانه بدیهی است.

بیان مطلب: عقل به کمک حس حکم می کند که وقتی متحرک بین مبدأ ومنتها است، دارای کیفیت خاصی است که این کیفیت دو ویژگی دارد: اولا، وقتی این کیفیت را با متحرک درنظر بگیریم ثابت نیست بلکه استمرار دارد برای متحرک از اول تا آخر مسافت. ثانیا، وقتی که با مسافت لحاظ کنیم بلحاظ نسبت های که باحدود فرضی مسافت پیدا می کند سیال است. پس این کیفیت وقتی که خودش را درنظر بگیریم استمرار دارد وزماینکه با حدود مسافت لحاظ کنیم سیّال است.

ص: 263

امتداد ذهنی حرکت: حرکت کیفیت سیّال ومستمر است درخیال تصویر ممتد دارد؛ چرا که ذهن از نسبت متحرک به برحد مسافت صورتی می گیرد واین صور چون در ذهن مرتسم می شود درکنار هم قرار می گیرد وبصورت ممتد باقی می ماند بنحوی که برمسافت منطبق می شود.

مثال(1): قطره ی با ران که از بالا نازل می شود ما بصورت خط می بینیم، درحالیکه نقطه است؛ چرا که ذهن ما از لحظه ی نزول صورت می گیرد واین صور درکنارهم است ولذا ما خط می بینیم.

مثال(2): شعله آتش چرخان را ما بصورت دایره می بینیم درحالیکه درخارج دایره نداریم بلکه قطعه ی از آتش داریم که می چرخد ولی ذهن از هرلحظه اش صورتی می گیرد واین صوردر ذهن ما درکنار هم وبصورت دایره قرار می گیرد.

حرکت قطعیه: امر ممتد که در ذهن ما ست از نسبت متحرک به حدود وقطعات مسافت بدست آمده است، که درخارج این قطعات پشت سرهم اند؛ یعنی متحرک در آن اول درقطعه ی اول ست ودرآن دوم درقطعه ی دوم ولی وقتی که در قطعه ی دوم است قطعه اول از بین رفته است یعنی متحرک دیگر در قطعه اول نیست وزمانیکه درقطعه ی سوم است دیگر قطعه ی دوم است وچون حرکت قطعه طی این حدود متصل است درخارج وجود ندارد؛ چرا که موجود با معدوم متصل نمی شود. بله صورت که از هرقطعه است در ذهن ما است پیوسته است.

بعبارت درخارج کون بین المبدا والمنتهی داریم که با هرحیّزی نسبت دارد وبا نسبت ها متعدد می شود واین نسبت های متعدد که در ذهن آمد ما امتداد می بینیم، درحالیکه درخارج امتداد نداریم، چند چیزی که پشت سرهم بیاید، یعنی وقتی که متحرک اولین قدم را برداشت قدم بعدی وجود ندارد ووقتی که قدم بعدی آمد قدم قبلی از بین رفته است، وزمانیکه قدم سوم موجود می شود قدم دوم از بین رفته است ولی ماصور این قدم ها را در ذهن داریم که باهم ولذا امتداد را می بینیم.

ص: 264

خلاصه: حرکت قطعیه طی حدود است بنحو متصل وچون درخارج حدود متصل نداریم بلکه یک قطعه یا قدم را داریم ولذا حرکت قطعیه وجود خارجی ندارد.

فرق استمرار، امتداد وسیلان:

استمرار: دراستمرار تعدد ملاحظه نمی شود، یک امر واحد است که مستمر است، کون واحد است که مستمراست.

سیلان وامتداد: در استمرار وامتداد تعدد ملاحظه می شود سیلان یعنی متعددی که حاصل شد، ووقتی که قبلی هست بعدی وجود ندارد زمانیکه بعدی آمد قبلی وجود ندارد، بلکه وجود بعدی متفرع برمنقضی شدن بعدی است

امتداد: درامتداد هم تعدد ملاحظه می شود به این صورت که وقتی بعدی آمد قبلی هم موجود باشد.

مثال: وقتی که کنار جوی آب ایستاده ایم درهرلحظه قطعه ی از آب را می بینیم غبر ازقطعه ی قبل ولذا سیّال است اگر یک چیز بودسیّال نبود.

متن: المسألة الرّابعة فی انّ الحرکة الموجودة فی الخارج

اعلم أنّ لفظ الحرکة بحسب المفهوم المذکور اسم لمعینین: الأوّل کیفیّة یکون بها الجسم متوسّطاً بین المبدأ والمنتهی بحیث لا یکون فی حیّزآنین بل یکون فی کلّ آن فی حیّز آخر.

وبعبارة أُخری: کون الجسم بحیث _ أیّ حدٍّ من الحدود المسافة یفرض _ لا یکون هو(جسم) قبل آن الوصول إلیه(حدّ) و لا بعده(آن وصول) حاصلا فیه(حدّ).

وبعبارة ثالثة: کون الجسم فی ما بین المبدأ و المنتهی بحیث _ أیّ آن یفرض _ یکون حاله(جسم) فی ذلک الآن مخالفا لحاله فی آنین محیطان(محیطین ظ) به(آن)، و یسمّی هذا المعنی من معنی، الحرکة بمعنی التوسّط. و هی(حرکت) بهذا المعنی(بمعنای توسط) موجودة فی الخارج لامحة علی ما قال: و وجودها ضروری .

ص: 265

فانّ العقل یحکم بمعونة الحسّ بأنّ (خبرأن) للمتحرک حین کونه متوسّطاً بین المبدأ و المنتهی (اسم أن:) کیفیّة مخصوصة، لیست(کیفیت) ثابتة له حین کونه فی المبدأ و لا حین کونه فی المنتهی و تلک الکیفیة مستمرّة له من أوّل المسافة الی منتهاها لکن یختلف نسب المتحرک بسببها الی حدود المسافة فهی باعتبار ذاتها مستمرة و باعتبار نسبتها الی تلک الحدود سیّالة و بواسطة استمرارها و سیلانها یفعل فی الخیال امرا ممتدّا غیر قارّ فانّه لما ارتسم نسبته المتحرّک الی الحدّ الثّانی فی الخیال قبل ان تزول عنه نسبته الی الحدّ الاوّل یتخیّل أمر ممتدّ ینطبق علی المسافة التی بین الحدّین کما یحصل(امرممتد) من القطرة النازلة و الشعلة الجوالة امر ممتدّ فی الحسّ المشترک فیری خطاً أو دائرة.

وهذا الأمر الممتدّ هو ثانی معنیی الحرکة و یسمّی الحرکة بمعنی القطع وهی(حرکت) بهذا المعنی(بمعنای قطع) لا وجود لها فی الاعیان، لأنّ المتحرّک مالم یصل إلی المنتهی لم یوجد الحرکة بهذا المعنی بتمامها، و إذا وصل فقد انقطعت .