آیه 38 سوره بقره (فمن اتبع هدای فلا خوف علیهم و لا هم یحزنون) 92/01/28

منظور از هدی در آیه چیست؟

و ثانیا نکته مهم در این آیه کلمه «هدای» است که این هدای چیست؟ که باعث می شود آثاری داشته باشد و بر ما اتباعش لازم است. این هدی چیست؟ ما از دقت به این ایه این نکته را به دست می آوریم که خیلی مهم است. از یک سو «من تبع» مشروط کرده است خداوند که متابعت از این هدی این آثار را دارد و از سوی دیگر آثارش هدف فطری و غریزی حاصل می شود. انسانها تمام تلاش فطرتا و غریزتا برای این است که جایی را به دست بیاورد که نه خوفی باشد و نه حزنی. آنجایی که آرزو می کنیم و آرزوی ابدی هست که بهشت هست، اوصافش آرامش مطلق است و روح و ریحان و جنه نعیم است. بنابراین این آرزوی فطری و غریزی آدم به وسیله متابعت از هدی به دست می آید که پیدا کردن آن کار اصلی است و اگر کسی بتواند پیدا کند، سرنوشت و مقدرات خودش را به خوبی رقم زده است. در نتیجه به طور اجمال به دست آمد که این هدایی که خدا این همه برایش جایگاه اعلام کرده است، یک حقیقت برتری است و یک واقعیت عالی است. پس از که از متن این را استفاده کردیم مراجعه می کنیم به آیات دیگر و نصوص این هدی را که گفته است « فَمَنِ اتَّبَعَ هُدایَ» چه تفسیری ارائه می کند.

در تفسیر عیاشی (مراد از هدی علی است)

اول مراجعه می کنیم به تفسیر عیاشی: شیخ عیاشی قدس الله نفسه الزکیه روایتی را نقل می کند از آقا امام باقر علیه السلام درباره تفسیر همین آیه. در تفسیر این آیه آمده است که سوال کردم از آقا امام باقر از تفسیر همین آیه که در باطن این هدایی که این نقش را دارد چیست؟ «قال: تفسیر الهدی علی (ع) قال الله فیه «فَمَنْ تَبِعَ هُدایَ فَلا خَوْفٌ عَلَیْهِمْ وَ لا هُمْ یَحْزَنُونَ » (1) . هدایی که در اینجا آمده است علی است و متابعت او این آثار را دارد.

ص: 52

آرامش در سایه هدایت است

قضیه هم قضیه شرطیه است منتها شرطی که سرنوشت را تعیین می کند و مقدرات یک انسان درست و کامل را تنظیم می کند. یک انسان درست آرامش دارد و یک انسان واصل دارای آرامش است. هر قدر تلاش زیرکانه یا زورمندانه یا تزویر گرایانه به عمل آورده شود که بتوانند آرامش به دست بیاورد به جایی نمی رسد. ما از دوستان و آشنایان کسانی را داریم که ثروتش زیاد است اما فرصت برای خواب ندارد و تقریبا فرصت برای صرف غذا ندارد و آرامش تقریبا سلب است و اضطرابش چند برابر یک انسان آدمی است. آنهایی که در مراکز قدرت هستند آنهایی که مثلا مدیر و رئیس هم می بینیم که هرچه تلاش می کنند که بتوانند با زور آرامش را به دست بیاورند، نمی شود. با تزویر و کلاه برداری و نیرنگ می خواهند آرامش به دست بیاورند که نمی شود. راه آرامش «من تبع هدای» هست کسی که متابعت کند آن امامی را که ما برای شما به عنوان تجسم هدایت آمده که در این آیه «هدای» آمده و «هادی» نیست بلکه تجسم هدایت است و عین هدایت و کل هدایت است که اگر از او متابعت بشود لا خَوْفٌ عَلَیْهِمْ وَ لا هُمْ یَحْزَنُون

یادآوری هدی للمتقین

یادمان هست قبلا خوانده بودیم در همین تفسیر عیاشی «عن أبی عبد الله ع فی قوله «الم ذلِکَ الْکِتابُ لا رَیْبَ فِیهِ » قال: کتاب علی لا ریب فیه «هُدیً لِلْمُتَّقِینَ » قال: المتقون شیعتنا» (1) بعد کتابی را وصف کرد که این قرآن کلام الله است و علی کتاب الله است و بعد آن قرآن یعنی همان کتابی که صدق می کرد به حضرت علی یک وصفی برایش آورد که که متقین شیعیان حضرت علی بودند طبق تفسیر عیاشی قدس الله نفسه الزکیه.

ص: 53

تفسیر عیاشی از کتابهایی است که به آوازه نباید حقیقت را از دست داد

ممکن است بعضی از عزیزان بگویند که این تفاسیر که بحث می شود کاملا تفسیری است که با یک اعتقادات خاص این را قبول کنیم و ابناء عامه قبول ندارند و جزء تفاسیری که خیلی زیاد چاپ نمی شود و هر کجا هم مورد استفاده نیست، تفاسیری است که خیلی خصوصی است. جواب این است که ما حقیقت را به آوازه ها از دست نمی دهیم و اگر بنا باشد به آوازه ها حقیقت را از دست بدهیم الان وهابیها می گویند باید کل مذهبتان را ترک کنید و باز هم قبول نمی کنند. تفسیر عیاشی از شیخ اقدم است و تفسیر قمی از شیوخ اقدم ماست و ما از متون مستحکم که اعتبارش در رجال سند تفسیر قمی و تفسیر سند عیاشی از اعتبار بالا و از توثیقات عامه هست. بعضی مواردی که معانی نیاز به توضیح داشته باشد کار ما این است که توضیح بدهیم و حل کنیم و الا از لحاظ اعتبار شکی در آن نداریم.

سوره طه آیه 135 (فتربصوا ..... و من اهتدی)

آیه دیگر سوره طه آیه 135 در این آیه خدای متعال می فرماید: «قُلْ کُلٌّ مُتَرَبِّصٌ فَتَرَبَّصُوا فَسَتَعْلَمُونَ مَنْ أَصْحابُ الصِّراطِ السَّوِیِّ وَ مَنِ اهْتَدی»

سوره طه آیه 124 (فمن اتبع هدای فلا یضل و لا یشقی)

آیه دیگر همین سوره ی طه خدای متعال می فرماید: «فَمَنِ اتَّبَعَ هُدایَ فَلا یَضِلُّ وَ لا یَشْقی » (1) . که آنجا هم متابعت هدایت بود و اینجا هم متابعت هدایت است. آنجا گفت «لا خوف علیهم و لا هم یحزنون» و اینجا اثر دیگری برایش گفت «لا یضل و لا یشقی» که شقاوتی ندارند و گمراه نمی شوند.

ص: 54

بیان تفسیر نور الثقلین در آیه فوق

این آیه را کتاب نور الثقلین می فرماید: روایت است در تفسیر این آیه:«سَأَلَهُ رَجُلٌ عَنْ قَوْلِ اللَّهِ عَزَّ وَ جَلَ فَمَنِ اتَّبَعَ هُدایَ فَلا یَضِلُّ وَ لا یَشْقی قَالَ مَنْ قَالَ بِالْأَئِمَّةِ وَ اتَّبَعَ أَمْرَهُمْ وَ لَمْ یَجُزْ طَاعَتَهُمْ». (1) اطاعت امر ائمه کند و از اطاعتشان تجاوز نکند آن کس «لا یضل و لا یشقی». طبق تفسیر نور الثقلین و تفسیر عیاشی این دو آیه با آیه سوم سه بار هدی مطلب را اعلام کرد که هدی امیرالمؤمنین و ائمه هداست.

برگشت به توضیح آیه 135 سوره طه

در ادامه آیه 135 سوره طه می فرماید: «قُلْ کُلٌّ مُتَرَبِّصٌ فَتَرَبَّصُوا فَسَتَعْلَمُونَ مَنْ أَصْحابُ الصِّراطِ السَّوِیِّ وَ مَنِ اهْتَدی» می فرماید: دنبال کنید و بگردید تا برسید به جایی (درست همان آن شرحی که دادم که شما فکر می کنید آرامش و راه درست پول است بگردید راه ثروت است یا راه قدرت است تربصوا) ولی اگر راه را درست نروید می دانید در آینده نزدیک که اصحاب صراط سوی آنکه راه راست کدام است و آنکه هدایت شده است که اتباع هدی می کند کیست.

استناد به تفسیر علی بن ابراهیم قمی در آیه فوق

تفسیراین آیه را علی بن ابراهیم قمی در کتاب تفسیرش از امام صادق علیه السلام نقل می کند در تفسیر این آیه که امام می فرماید: « نَحْنُ وَ اللَّهِ سَبِیلُ اللَّهِ الَّذِی أَمَرَ اللَّهُ بِاتِّبَاعِهِ- وَ نَحْنُ وَ اللَّهِ الصِّرَاطُ الْمُسْتَقِیمُ- وَ نَحْنُ وَ اللَّهِ الَّذِینَ أَمَرَ اللَّهُ الْعِبَادَ بِطَاعَتِهِم» (2) . در تفسیر این آیه امام می فرماید با فرمایش مفصلی و با تاکید به قسم که خلاصه اش این می شود که ائمه صراط درست و مستقیم هستند. کسی که اطاعت امر ائمه بکنند از هدایت استفاده می کنند. پس تا اینجا مطلب با استفاده از تفاسیر و در کنار هم قرار دادن آیات مطلب روشن شد که هدی و هدایتی آن همه آثار را دارد و خدای متعال در قرآن برای اتباع از آن هدایت تاکید کرده اند، امیرالمؤمنین و ائمه اطهار است.

ص: 55

اشاره ای به اقسام تفسیر

سوال و جواب: فرق بین تفسیر و ترجمه و شرح و تفصیل را بیان کردیم. اقسام تفسیر را بیان کردیم تفسیر قرآن بالقرآن و تفسیر القرآن بالنصوص و تفسیر القرآن بالادله المختلفه المتعدده العقلیه و النقلیه. معنای تفسیر این است که از کلمه آن محتوایی که در پرده نهان شده است و در ضمن نهفته است را، بیرون آورد.

سوال و جواب: آیه های قرآن ابتداهایش یا مصداق می آورد و یا زمینه آماده می کند و انتهای آیه مطلب کلی و قانون اعلام می کند. مثال زدم به آیه «لیس علی الضعفاء» که در آخر آیه می فرماید «ما علی المحسنین من سبیل». اینجا هم یک مصداق و زمینه فراهم می کند برای حضرت آدم و بعد «فمن اتبع» که ارتباط برقرار کرد با یک قانون کلی « فَمَنْ تَبِعَ هُدایَ فَلا خَوْفٌ عَلَیْهِمْ وَ لا هُمْ یَحْزَنُون » که در اصول را خوانده اید که مورد مخصص نمی شود.

بیان نصوص

اما بیان از نصوص: (نص به معنای خاص که معتمد باشد یا معانی الاخبار شیخ صدوق است یا کمال الدین و یا اصول کافی است و مدرک دسته دوم در بحث ما قرار ندارد. هرچند شما بگویید که اینها را سنی ها قبول نمی کنند، مدرک اول ما از اعتبار برخوردار است تفسیر قمی و تفسیر عیاشی و بعد معانی الاخبار و اصول کافی)

بیان اصول کافی در شرح آیه (لکل قوم هاد)

اصول کافی درباره آیه شماره 9 سوره رعد « إِنَّما أَنْتَ مُنْذِرٌ وَ لِکُلِّ قَوْمٍ هاد». روایت صحیحه است علی بن ابراهیم عن ابن ابی عمیر عن عمر بن اذینه که از اجلاء و ثقات و می شود صحیحه اعلایی. یک قول درباره صحیحه اعلایی این است که اگر عدالت یک راوی توسط یک شاهد ثابت بشود و امامی باشد می شود صحیحه و اگر وثاقت یک راوی توسط دو شاهد عادل ثابت بشود می شود صحیحه اعلایی. یک تعریف دیگر هم هست که مشهورتر و بهتر است. چون این تعریفی را گفته اند تقریبا مصداق خارجی ندارد یا به شدت کم است چون توثیقات همیشه به واسطه یک موثق است و کل سند به توسط دو نفر باشد، تقریبا نیست. صحیحه اعلایی معنای دومی اش این است که وثاقت راوی معلوم و قطعی باشد و از حد ظن و اطمینان عبور کرده باشد که می شود صحیحه اعلایی. در این صحیحه ابن اذینه سوال می کند از امام باقر ابی جعفر علیه السلام عَنْ أَبِی جَعْفَرٍ ع فِی قَوْلِ اللَّهِ عَزَّ وَ جَلَّ- إِنَّما أَنْتَ مُنْذِرٌ وَ لِکُلِّ قَوْمٍ هادٍ فَقَالَ رَسُولُ اللَّهِ ص الْمُنْذِرُ وَ لِکُلِ زَمَانٍ مِنَّا هَادٍ یَهْدِیهِمْ إِلَی مَا جَاءَ بِهِ- نَبِیُّ اللَّهِ ص ثُمَّ الْهُدَاةُ مِنْ بَعْدِهِ عَلِیٌّ ثُمَّ الْأَوْصِیَاءُ وَاحِدٌ بَعْدَ وَاحِدٍ. (1) که آیه «انما انت منذر و لکل قوم هاد» چه معنایی دارد؟ امام باقر می فرماید: و لکل زمان منا هاد. وهابیت قبول نکند که نکند که سند معتبر و کتاب اصول کافی و صحیحه اعلایی و صریحتا فرمود هادی که بعد از منذر آمده، امیرالمؤمنین و ائمه اطهار است. مطلب تا این قسمت محتوا روشن شد بدون هیچ شک و تردیدی.

ص: 56

آثار متابعت از هدا (ائمه) در توضیح (لا خوف علیهم و لا هم یحزنون)

اما فراز سوم متابعت از ائمه چه آثاری دارد و چه مکانتی دارد؟ آثار دو بخشی شد: آثاری که مترتب می شود و اوصافی که برای تابع در قرآن آمده است. اما آثار: در آیات قرآن خواندیم

عدم خوف عدم شقاوت برای پیروان اهل بیت

« لا خَوْفٌ عَلَیْهِمْ وَ لا هُمْ یَحْزَنُون». 2. « فَلا یَضِلُّ وَ لا یَشْقی ». اما اوصافی که هست: سوره مائده آیه 69 خدای متعال می فرماید که «مَنْ آمَنَ بِاللَّهِ وَ الْیَوْمِ الْآخِرِ وَ عَمِلَ صالِحاً فَلا خَوْفٌ عَلَیْهِمْ وَ لا هُمْ یَحْزَنُون » این هم از یک سو شرح است و از سویی توصیف است. شرح می دهد که آنکه متابعت از هدایت دارد چه کسانی هستند و از سوی دیگر توصیف است که تابعیت امامت و اتباع آل البیت این وصف را دارند. آیه دیگر خدای متعال نسبت به افرادی که خوف و هراسی ندارند، می فرماید: «فَمَنِ اتَّقی وَ أَصْلَحَ فَلا خَوْفٌ عَلَیْهِمْ وَ لا هُمْ یَحْزَنُون » (1) که دقیقا یک غرض و یک هدف بود برای کسی است که اتباع آل البیت است و اتباع آل البیت «آمن بالله» هستند و همین طور آیه دوم. ما از این دو آیه استفاده کردیم هم اوصاف اتباع را فهمیدیم و هم اثر و فائده اش فهمیدیم که گمراهی نیست و شقاوت نیست و خوف و حزنی هم نیست که قطعا واقعیت دارد و هیچ ادعایی نیست. هر کسی که واقعا پیرو امامت باشد و به نحوی که اطاعت امر بکند، «لا خوف علیهم و لا هم یحزنون» مثل امام خمینی که فرمود با خاطر آسوده و دل آرام به سوی خدایم می روم.

ص: 57

خوف و رجا مساوی باشند یا هر دو باشند

(یک بحث اخلاقی این هست که گفته شده بود که خوف و رجا مساوی باشد که این یک اشتباه است بلکه خوف و رجا باید هر دو باشد و رجا باید خیلی بیشتر باشد چرا که ارحم الراحمین هست و اکرم الاکرمین است «یا من سبقت رحمته غضبه» بنابراین رجا باید خیلی بیشتر باشد منتها خوف هم باید باشد.) پس می بینیم آنهایی که خوف و حزن دارند که در روایت ترجمه شده خوف از گناه هست و خوف از خدا نیست، آنهایی که حزن دارند پس مشکل ولایت دارند و مشکل ایمان دارند.

آیه 40 سوره توبه (لا تحزن ان الله معنا)

در آیه 40 سوره توبه مربوط به قضیه ای که پیامبر می رفت طرف مدینه، سر راهش یک آقایی آمد که سر راهش بود و از اول برنداشت که یار باشد، برد در غار وارد غار که شد وحشت آمد چون ایمان ضعیف بود و ترسید و پیامبر در کنار هست، چه کسی کنارش پیامبر باشد، وحشت می کند؟ قرآن می فرماید «لا تحزن» یعنی تو حزن داری پس «من آمن بالله فلا خوف علیهم و لا یحزنون» کسی که یحزنون است آن هم در کنار پیامبر اکرم است لا ایمان له و اتباع هم نیست و ولایت هم نیست و لا ایمان له و اتقی هم نیست.