آرشیو درس تفسیر حضرت آیت الله جوادی آملی سال 88-87

مشخصات کتاب

سرشناسه:جوادی آملی ، عبدالله،1312

عنوان و نام پدیدآور:آرشیو دروس خارج تفسیر آیت الله العظمی عبدالله جوادی آملی89-88 /عبدالله جوادی آملی.

به همراه صوت دروس

منبع الکترونیکی : سایت مدرسه فقاهت

مشخصات نشر دیجیتالی:اصفهان:مرکز تحقیقات رایانه ای قائمیه اصفهان، 1396.

مشخصات ظاهری:نرم افزار تلفن همراه و رایانه

موضوع: خارج تفسیر

آیات 87 تا 89 سوره اسراء 87/07/15

آیات 87 تا 89 سوره اسراء 87/07/16

آن گاه فرمود: «وَمِنَ الَّیْلِ» که این «مِن» برای تبعیض است یعنی بعضی از شب را به پا خیز و بیدار شو تا نافله یشب را اقامه کنی «وَمِنَ الَّیْلِ فَتَهَجَّدْ بِهِ» یعنی به همین قرآن «نَافِلَةً لَّکَ» با اینکه از نظر زمان نماز شب مقدّم بر نماز صبح است ولی بعد از نماز ذکر فرمود لوجهین یکی اینکه نماز صبح واجب است در ردیف نمازهای واجب ذکر شد و مقدّم ذکر شد و نماز شب مستحب است, یکی اینکه نماز صبح عمومی است نظیر نمازهای دیگر و نماز شب وجوبش مخصوص وجود مبارک پیغمبر(صلّی الله علیه و آله و سلّم) است شاید وجوه دیگری هم داشته باشد ولی به این مناسبتها نماز شب با اینکه زماناً مقدّم بر نماز صبح است ولی ذکراً و ترتیباً بعد از نماز صبح ذکر شده است «وَمِنَ الَّیْلِ فَتَهَجَّدْ بِهِ نَافِلَةً لَّکَ عَسَی أَن یَبْعَثَکَ رَبُّکَ مَقَاماً مَّحمُوداً».

هر نمازی خصیصه ای دارد یک خصیصه یمشترک که اثر مشترک همان نمازهاست که خب «قُربان کلّ تقی»(1) است «قُربان» یعنی «ما یتقرّب به العبد مِن المولی?» آن هم البته باید روشن بشود این در عهده یفقه و حدیث نیست ما فقط اجمالاً می گوییم منظور از قُرب, قُرب معنوی است یعنی انسان زماناً یا مکاناً به خدا نزدیک نمی شود چون او «أَیْنََما تُوَلُّوْا فَثَمَّ وَجْهُ اللّهِ»(2) و او «أَقْرَبُ إِلَیْهِ مِنْ حَبْلِ الْوَرِیدِ»(3) است می گویید قرب, قرب معنوی است اما این قرب معنوی یعنی چه؟ این را با یک علم دیگر تعیین کنند حقیقت این مطالب که با فهم و علمِ حصولی حاصل نمی شود ولی بالأخره یک توجیه فنّی دارد عناوین اعتباری بین ما و خدا نیست که ما این عناوین را بگذرانیم به خدا نزدیک بشویم, مفاهیم ذهنی بین ما و خدا نیست که تا با درک مفاهیم به خدا نزدیک بشویم بنا بر اینکه ماهیّت اصیل باشد راهی با خدا نداریم برای اینکه ماهیّات گسیخته و گسسته اند راه نیست هر ماهیّتی از ماهیّت دیگر جداست, هر مفهومی از مفهوم دیگر جداست چیزی باید باشد که مستقیم باشد, متّصل باشد, ناگسیخته باشد, ناگسستنی باشد که آن چیز دیگر است خب بالأخره علمی هست که بشر را توجیه می کند که بین ما و خدا این امور فاصله است اینها را باید طی کرد حالا آن از بحث فقهی بیرون است. این اثر مشترک است که «الصلاة قُربان کلّ تقی» که «ما یتقرّب به العبد علی المولی?» مستحضرید هر عمل عبادی قُربان است این دیگر قربانی اختصاصی به اُضحیه روز دهم ذیحجّه ندارد و اختصاصی به نماز هم ندارد که «الصلاةُ قُربان کلّ تقی» در بیانات نورانی حضرت امیر(سلام الله علیه) درباره زکات هم آمده است که زکات هم «قُربان کلّ تقی» این بیان نهج البلاغه هم درباره ینماز است, هم درباره یزکات «کلّ» نه «کلّما» «کلّ ما یتقرّب به العبد إلی المولی? فهو قربان» این قربانی است نماز قربانی است, روزه قربانی است, زکات قربانی است, حج قربانی است و درس و بحث قربانی است و مانند آن این اثر مشترک, اثر بعضی از نمازها شاید مشترک هم باشد اما «إِنَّ الصَّلاَةَ تَنْهَی عَنِ الْفَحْشَاءِ وَالْمُنکَرِ»(4) اثر برخی از نمازها دعوت به اتحاد است گذشته از اینکه «قربان کلّ تقی» است, گذشته از اینکه «تَنْهَی عَنِ الْفَحْشَاءِ وَالْمُنکَرِ» است این نماز دعوت به اتحاد است مثل نماز جمعه, نماز جمعه وجوباً, نماز جماعت نَدباً «تدعوا الی الوحدة» مهم تر از همه همان نماز جمعه است برای اینکه این نماز جمعه مشروط به جماعت است اصلاً فُرادا صحیح نیست ولو حالا امام معصوم, امام معصوم(سلام الله علیه) بخواهد نماز جمعه را روز جمعه تنها بخواند این مشروع نیست همان طوری که «لا صلاة الاّ بطهور»(5), «لا صلاة الاّ بفاتحة الکتاب»(6), «لا جُمعة بالجماعة» شرط صحّت او جماعت است لذا آن آقایانی که مأموم مسبوق اند در رکعت دوم نماز جمعه می رسند مشکل دارند در نمازهای عادی اگر کسی مأمومِ مسبوق بود رکعت دوم امام رسید در نماز صبح مثلاً یا رکعت آخر امام رسید در نماز مغربین یا ظهرین خب این رکعت را به جماعت می خواند وقتی امام سلامش را داد این جماعتش به فُرادا عدول پیدا می کند و حالا یا قَهری یا قصدی بالأخره بقیه نماز را می خواند چون نمازهای دیگر هم به جماعت صحیح است هم به فرادا اما نماز جمعه به فرادا صحیح نیست این رکعت دوم را چه کار می خواهد بکند؟ این است که این آقایان مشکل دارند که اگر کسی در رکعت دوم امام رسید وقتی امام سلامِ نماز را داد این شخص دیگر نمازش می شود فرادا نماز جمعه هم که به فرادا صحیح نیست آیا با یک رکعت به جماعت خواندن بقیه تصحیح می شود یا نه؟ «فیه مطلبٌ آخر» غرض آن است که نماز جمعه اصلاً مشروط به جماعت است چیزی که متقوّم به جماعت است, مشروط به جماعت است یقیناً «تدعوا الی الوحدة و تنهی? عن الاختلاف» آن نمازهای دیگر «تَنْهَی عَنِ الْفَحْشَاءِ وَالْمُنکَرِ»(7) نماز جمعه گذشته از اینکه «تَنْهَی عَنِ الْفَحْشَاءِ وَالْمُنکَرِ» «تنهی? عن الاختلاف» منتها وجوباً, نماز جماعت گذشته از اینکه «تَنْهَی عَنِ الْفَحْشَاءِ وَالْمُنکَرِ» «تنهی? عن الاختلاف» چون به جماعت است تا اتّصال صفوف نباشد, تا احکام دیگر جماعت نباشد این جماعت منعقد نیست مستحضرید که نماز جماعت مستحب نیست آنکه مستحب است نافله است نماز جماعت «أفضل فَردیِ الواجب» است نه نافله باشد و مستحب, مستحب آن است که ترکش «لا الی بدل» جایز است اما نماز جماعت که ترکش «لا الی بدل» جایز نیست اگر نماز جماعت نشد باید فرادا باشد نماز جماعت «أفضل فَردیِ الواجب» است مثل نماز اول وقت, نماز اول وقت که مستحب نیست «أفضل فردیِ الواجب» است بالأخره این نماز جماعت که «أفضل فردیِ الواجب» است «تَنْهَی عَنِ الْفَحْشَاءِ وَالْمُنکَرِ» چون صلات است, «تنهی? عن الاختلاف والتنازع» چون جماعت است مهم تر از همه نماز جمعه است که مشروط به جماعت است, خب.

ص: 11

اینها خصیصه ینمازهای معمولی اما درباره ینماز شب خصیصه یاو این نماز شب گذشته از اینکه «تَنْهَی عَنِ الْفَحْشَاءِ وَالْمُنکَرِ» است, گذشته از اینکه «قُربان کلّ تقی» است این زمینه یمبعوث شدن به مقام محمود است مقام محمود جای برتر و بَرین است که انسان برانگیخته می شود به آنجا می رسد انسان متحرّک است و محرّک می خواهد, انسان مُنبعث است, انسان مبعوث است یک باعث می خواهد این چنین نیست که حالا اگر کسی نماز شب خوانده خود به خود برسد نظیر اینکه پلّه ها را طی کند برود بالا اگر هم نماز شب خوانده است کسی که دست او را می گیرد قدم به قدم بالا می برد ذات اقدس الهی است «عَسَی أَن یَبْعَثَکَ رَبُّکَ مَقَاماً مَّحمُوداً» آ ن مقام محمود که کشّاف و دیگران نقل کردند که «یَحمده الأولون والآخرون» همه همان طوری که در سوره یمبارکه ی«واقعه» آمده است که «إِنَّ الْأَوَّلِینَ وَالآخِرِینَ * لَمَجْمُوعُونَ إِلَی مِیقَاتِ یَوْمٍ مَعْلُومٍ»(1) در آن صحنه ای که روز قیامت برابر سوره ی«واقعه» اوّلین و آخرین هستند همه در زیر پرجم وجود مبارک رسول گرامی اند که فرمود: «آدم و مَن دونه تحت لِوائی»(2) این «یحمده الأولون والآخرون» این شفاعت کبراست این برای وجود مبارک پیامبر(صلّی الله علیه و آله و سلّم) است و دیگر عَدیل ندارد حالا اهل بیت که نور واحدند حسابشان جداست دیگران اگر بر اساس «قَدْ کَانَتْ لَکُمْ أُسْوَةٌ حَسَنَةٌ» اهل نماز شب هم بودند آنها هم در حدّ خود به این مقام می رسند حالا به دیگران می گویند که وارد بهشت می شوید «سَلاَمٌ عَلَیْکُمْ طِبْتُمْ فَادْخُلُوهَا خَالِدِینَ»(3) اما به فقها, به علما, به کسانی که مردم را هدایت کردند چنین مستقیم بگویند «سَلاَمٌ عَلَیْکُمْ طِبْتُمْ فَادْخُلُوهَا خَالِدِینَ» این چنین نیست به اینها فرشته ها می گویند «قِفْ تَشفَع»(4) تشریف داشته باشید شفاعت کنید شفاعتتان مقبول است عده ای را هم به همراه ببرید شما که در دنیا عده ای را نجات دادید الآن هم عده ای را به همراه ببرید شما مجازید, خب به دیگران به افراد عادی می گویند «سَلاَمٌ عَلَیْکُمْ طِبْتُمْ فَادْخُلُوهَا خَالِدِینَ» اما به عالِمان دین می گویند به هر یک از اینها «قِفْ» بایستید تشریف داشته باشید «تَشْفَع» برای اینکه شفاعت بکنید «تُشَفَّع» مُشفَّعی یعنی مقبول الشفاعه ای خب اینها هستند این می شود مقام محمود منتها این آقایان حمدشان نسبی است برای اینکه کمالاتشان هم نسبی بود اما وجود مبارک پیغمبر(صلّی الله علیه و آله و سلّم) که «یَحمده الأوّلون والآخرون» این چنین اند این هم یک مطلب. در قرآن کریم گذشته از اینکه برای نمازهای دیگر شئونی ذکر کرده, ادله ای ذکر کرده, برکات جداگانه ذکر کرده برای نماز شب یک فرصت جدایی و وقت مغتنمی ارائه کرده است بهترین فرصت را برای نماز شب مقرّر کرده.

ص: 12

پرسش:...

پاسخ: حتمی است, خب بله وقتی که ذات اقدس الهی وعده داد و وجود مبارک پیامبر هم معصومانه به این حُکم عمل کرده است این دیگر «لاَ یُخْلِفُ اللَّهُ الْمِیعَادَ»(1) منتها مادامی که انسان در دنیا هست با «عسی» و «لیت» و «لعلّ» همراه است چون دنیا نشئه یحرکت است یک, هر حرکتی تحوّل و دگرگونی را به همراه دارد دو, بعضیها اُفت و آفت دارند بعضی مصون اند سه, در همه یموارد این «لعلّ» گفتنها, «لیت» گفتنها, «عسی» گفتنها برای همین است که اصلاً دنیا جای اُفت و خیز است البته اولیای الهی که مصون اند که «عصمه الله» است حسابشان جداست ولی «کُتِبَ عَلَیْکُمُ الصِّیَامُ کَمَا کُتِبَ عَلَی الَّذِینَ مِن قَبْلِکُمْ لَعَلَّکُمْ تَتَّقُونَ»(2) یا «یَا أَیُّهَا الَّذِینَ آمَنُوا اصْبِرُوا وَصَابِرُوا وَرَابِطُوا وَاتَّقُوا اللّهَ لَعَلَّکُمْ تُفْلِحُونَ»(3) در همه یموارد جا برای «لیت» و «لعلّ» هست برای اینکه کسی اطمینان ندارد آینده چه خواهد شد ولی درباره یاین ذوات قدسی البته هم اینها معصوم اند, هم ذات اقدس الهی «لاَ یُخْلِفُ اللَّهُ الْمِیعَادَ».

پرسش:...

پاسخ: آن برای وقت است.

پرسش:...

پاسخ: آن قاعده ی«مَن أدرک» برای وقت است یعنی اگر کسی در پایان وقت مثلاً نماز عصر یک رکعت مانده به غروب که نماز قضا بشود نماز عصر چهار رکعت است کسی موفق نشد نماز عصر را در وقتش بخواند حالا فقط یک رکعت دارد پنج رکعت فرصت پنج رکعت است تا اینکه مغرب بشود یا غروب بشود این چهار رکعتِ ظهر را خوانده یک رکعت وقت دارد این قاعده ی«مَن أدرک» برای آن وقت عصر است «مَن أدرک رکعةً مِن الصلاة فقد أدرک الصلاة»(4) کار به نماز جمعه و جماعت ندارد که آن هم فوت را می گیرد نه تفویت را یعنی کسی خواب مانده بود, معذور بود, مضطر بود, راهی نداشت الآن یک رکعت مانده که وقتش قضا بشود اگر کسی یک رکعت را در وقت درک کرد گویا چهار رکعت را بتمامها در وقت درک کرد اما تفویت را نمی گیرد یعنی کسی عمداً نخواند, نخواند تا بشود یک رکعت بگوید «مَن أدرک رکعةً مِن الصلاة فقد أدرک الصلاة»(5) این قاعده ی«مَن أدرک» برای وقت است اولاً, و راجع به فوت است نه تفویت ثانیاً آن وقت از بحث صلات جمعه بیرون است.

ص: 13

اما نسبت به عظمت نماز شب سوره یمبارکه ی«مزمل» ملاحظه فرمودید آیه اولش بعد از «بسم الله» از اینجا شروع می شود «یَا أَیُّهَا الْمُزَّمِّلُ * قُمِ اللَّیْلَ إِلَّا قَلِیلاً»(1) اگر توانستید تمام شب را به استثنای یک اندک به پا خیزید حالا یا «نِصْفَهُ أَوِ انقُصْ مِنْهُ قَلِیلاً * أَوْ زِدْ عَلَیْهِ»(2) یا نیمی از شب یا کمتر از نیم یا بیشتر از نیم «وَرَتِّلِ الْقُرْآنَ تَرْتِیلاً * إِنَّا سَنُلْقِی عَلَیْکَ قَوْلاً ثَقِیلاً»(3) چرا نماز شب را این قدر گرامی بدار؟ برای اینکه «إِنَّ نَاشِئَةَ اللَّیْلِ هِیَ أَشَدُّ وَطْأً وَأَقْوَمُ قِیلاً»(4) نشئه ای است برای خودش همه آرام اند تو هستی و خدای تو اما آن قدر بخوری که دیگر سحر بیدار نشوی آن دیگر مطمئن باشید که کسی به جایی نمی رسد بله ممکن است یک آخوند عادی بشود بعد برود جایی کار بکند بخواند عالِم بشود علم نور است آن قدر با جلال و شکوه است, آن قدر غیرتمند است, آن قدر باکبریاست که به هر دلی فرود نمی آید مگر علم از آسمان بالاتر است؟ از زمین بالاتر است؟ از شمس بالاتر است؟ از قمر بالاتر است؟ آن قدر قوی و غنی است که هر جایی مهمان هر کسی نمی شود این حواستان جمع باشد «إِنَّ نَاشِئَةَ اللَّیْلِ هِیَ أَشَدُّ وَطْأً وَأَقْوَمُ قِیلاً» نشئه ای است آدم می فهمد دارد چه چیزی می گوید سر و صدایی نیست مگر صدای «یا الله», «یا الله» خود او بیگانه ای نیست, مزاحمی نیست نه در درون, نه در بیرون «إِنَّ نَاشِئَةَ اللَّیْلِ هِیَ أَشَدُّ وَطْأً وَأَقْوَمُ قِیلاً» آدم می فهمد دارد چه چیزی می گوید متقوّم است, قوام دارد, قائم است, قیّم است, قیّوم است حرفهایش حساب شده است او هم خوب گوش می دهد هیچ چیزی به عظمت و جلال علم نیست آن قدر کبریایی دارد مگر خانه یکسی می رود, سَری به کسی می زند تا کسی طیّب و طاهر نباشد آنجا راه پیدا نمی کند, خب.

ص: 14

«إِنَّ نَاشِئَةَ اللَّیْلِ هِیَ أَشَدُّ»(1) هفتاد درصد, هشتاد درصدش برای همان نماز شب است سی درصدش برای درس و بحث عادی است «إِنَّ نَاشِئَةَ اللَّیْلِ هِیَ أَشَدُّ وَطْأً وَأَقْوَمُ قِیلاً» این یک دلیل, «إِنَّ لَکَ فِی النَّهَارِ سَبْحاً طَوِیلاً»(2) این گفتگوها و شنیدنها و دیدنها و خوردنها و مطالعه های عادی و درس و بحث و اینها شناوری است یک حیات شناوری است, یک زندگی شناوری است سَبح طولانی این در روز است با هر که می خواهید حرف بزنید, با هر که می خواهید گفتگو کنید, حرف هر کسی را می خواهید بشنوید اینها در روز است اما شب را بگذارید برای خودتان و خدایتان «إِنَّ لَکَ فِی النَّهَارِ سَبْحاً طَوِیلاً» خب این براهین مسئله است خب این براهین را که درباره یمسائل عادی ذکر نمی کند که چند جا «إِنَّ», «إِنَّ», «إِنَّ» تعلیل کند, تبیین کند, تحلیل کند, تحریر کند, تعمیق کند این در احکام عادی نیست کجا شما یک حُکم فقهی دارید که خدا پشت سر هم «إِنَّ», «إِنَّ» دلیل بیاورد برایش, اما این وقتی می خواهد به پیامبر(صلّی الله علیه و آله و سلّم) بگوید آماده باش که وحی بگیری سحر را دریاب ما آن وقت «إِنَّا سَنُلْقِی عَلَیْکَ قَوْلاً ثَقِیلاً»(3) همین است اگر کسی بخواهد وحی بگیرد می شود پیغمبر, کسی بخواهد وحی را بفهمد می شود امّت او, بالأخره این «إِنَّ نَاشِئَةَ اللَّیْلِ هِیَ أَشَدُّ وَطْأً وَأَقْوَمُ قِیلاً» را به همراه دارد.

در سوره یمبارکه ی«سجده» نه سوره ی«فصلت» در سوره ی«سجده» آیه پانزده که سجده یواجب دارد هیچ, بعد از او آیه شانزده این است که مردان الهی کسانی اند که «تَتَجَافَی جُنُوبُهُمْ عَنِ الْمَضَاجِعِ یَدْعُونَ رَبَّهُمْ خَوْفاً وَطَمَعاً» اینها خیلی به رختخواب نچسبیدند بالأخره مقداری تجافی کردند از رختخواب فاصله گرفتند این حالتی که می گویند مأمومِ مسبوق در تشهّد حالت تجافی داشته باشد یعنی جاخالی بکند این وسطهایش خالی است آماده یبرخاستن است این را می گویند تجافی فرمود: «تَتَجَافَی جُنُوبُهُمْ» پهلوهای آنها از رختخواب مقداری تجافی کرده این قدر نچسبیده به رختخواب پُر نخورده یک, دیر نخوابیده دو, همه یسریالها را گوش نداده و ندیده سه, یک روحانی بود می خواهد عالِم بشود چهار, خب این اهل سَحر است دیگر «تَتَجَافَی جُنُوبُهُمْ عَنِ الْمَضَاجِعِ یَدْعُونَ رَبَّهُمْ خَوْفاً وَطَمَعاً»(4) این وقت, وقتِ همین کارهاست دیگر وقت دریافت فیض است دیگر, خب.

ص: 15

این بیانات بعد فرمود: «فَلاَ تَعْلَمُ نَفْسٌ ما أُخْفِیَ لَهُم مِن قُرَّةٍ أَعْیُنٍ جَزَاءً بِمَا کَانُوا یَعْمَلُونَ»(1) این دیگر اصلاً نه تنها او نمی داند این نکره در سیاق نفی است نه تنها او نمی داند ما برای او در بهشت چه چیزی ذخیره کردیم خیلیها هم نمی دانند این دعاهای ما برابر با معرفت ماست ما هر چه از خدا بخواهیم به اندازه یدرکمان می خواهیم شاید قبلاً هم این مثال گفته شد ما به اندازه یدرکمان آرزو داریم آرزوی هر کسی به قلمرو معرفت اوست شما دیدی هیچ کاسبِ گذر, هیچ شاطر نانوا این آرزو داشته باشد ای کاش نسخه یخطّی شیخ طوسی را که در فلان رساله نوشته من داشته باشم اصلاً در تمام مدّت عمرش چنین آرزو ندارد او شیخ طوسی را نمی شناسد, او نسخه یخطّی شیخ طوسی را نمی داند, آن مطلب خاصّی که شیخ طوسی یا شیخ مفید در آن رساله نوشتند نشنیده هرگز آرزو ندارد که ای کاش نسخه یخطّی شیخ مفید را در مقالات من داشته باشم برای اینکه آرزوی هر کسی به اندازه یدرک اوست در اینجا در تمام این ادعیه هایی که ماه مبارک رمضان خواندیم و خواندید خیلی از چیزهاست که اصلاً نمی فهمیم آنجا چه چیزی هست تا از خدا بخواهیم فرمود شما نمی دانید آنجا چه خبر است که چه چیزی را می خواهید از ما؟ شما فقط می گویید خدایا به ما خیر بده, سعادت بده, رفاه بده, آسایش بده اینها را بده اینها را شنیدید اما چیزهای دیگر هم هست که ما نگفتیم برای شما گفتنی نیست «فَلاَ تَعْلَمُ نَفْسٌ ما أُخْفِیَ لَهُم مِن قُرَّةٍ أَعْیُنٍ»(2) این را به نماز شب خوانها می دهند اینکه شب خلوت کرده است برای او چیزی ذخیره می کنند که به ذهن کسی نمی آید اینکه «ما سبعت إلاّ اُذنٌ ولا خطر علی قلب بشر» تبیین همین جمله است که چیزهایی است که اصلاً کسی نشنیده نمونه هایش هم در دنیا ندیده, خب.

ص: 16

بنابراین این برکات را ذات اقدس الهی درباره ینماز شب بیان کرد در حدود بیست صفحه از کتاب شریف وسائل مربوط به همین نماز شب است یعنی باب 39 و باب 40 اینها را یک دور مرور بفرمایید این نوزده صفحه است تقریباً در نزدیکیهای بیست صفحه درباره یفضیلت نماز شب که شرف آور است, عزّت آور است, عزّت مرد مؤمن در نماز شب است, شرف او در نماز شب است ما در ماه مبارک رمضان در دعای سحر از ذات اقدس الهی شرف خواستیم «اَللّهُمَّ اِنّی اَسْئَلُکَ مِنْ شَرَفِکَ بِاَشْرَفِهِ»(1) خب شرف در چه چیزی است؟ در همین وسائل طبع مؤسسه آل البیت(علیهم السلام) جلد هشت صفحه ی145 تا صفحه ی164 این نوزده صفحه در طیّ دو باب 39 و 40 مربوط به نماز شب است چندتا روایت را تبرّکاً می خوانیم.

روایت اوّلش که همان وصیّت وجود مبارک پیغمبر(صلّی الله علیه و آله و سلّم) به حضرت امیر(علیه السلام) است که «یا علی! اوصیک فی نفسک بخصالٍ فأحفظها» بعد آن حضرت فرمود: «وعلیک بصلاة اللیل, وعلیک بصلاة اللیل, وعلیک بصلاة اللیل» اینجا سه بار گفته شده و ضبط شده اهمیّت این مسئله است.

روایت دوم که از وجود مبارک امام صادق(سلام الله علیه) است فرمود: «شرف المؤمن صلاته باللیل» خب ما گفتیم «اَللّهُمَّ اِنّی اَسْئَلُکَ مِنْ شَرَفِکَ بِاَشْرَفِهِ» شرفش همین است «وعزّ المؤمن کَفّه عن أعراض الناس» کاری به آبروی مردم نداشته باشد بعضی از این روایات «إِنَّ الْحَسَنَاتِ یُذْهِبْنَ السَّیِّئاتِ»(2) را به صلات لیل معنا کردند.

روایت پنجم همین باب که هشام بن سالم از وجود مبارک امام صادق(سلام الله علیه) نقل می کرد این است که ««إِنَّ نَاشِئَةَ اللَّیْلِ هِیَ أَشَدُّ وَطْأً وَأَقْوَمُ قِیلاً»(3) یقول «وَأَقْوَمُ قِیلاً» قیام الرجل عن فراشه یرید به الله عزّ و جل لا یرید به غیره» این نماز شب بخواند.

ص: 17

پرسش:...

پاسخ: بله دیگر این را خصوصیّاتش را روایات مشخص کرده است مثل اوقات نمازهای واجب را که روایات خصوصیّاتش را روایت مشخص کرده است.

روایت هفتم این باب هم باز «شرف المؤمن صلاة اللیل وعزّ المؤمن کفّه الأذی? عن الناس» غالب این روایات درباره یعظمت نماز شب و فضیلت نماز شب هست تا به این بخش از حدیث شریف.

روایت هیجده این باب که عبدالله بن سنان از وجود مبارک امام صادق سؤال می کند «سِیَماهُمْ فِی وُجُوهِهِم مِنْ أَثَرِ السُّجُودِ»(1) چیست؟ فرمود: «هو السَهَر فی الصلاة»(2) سَهر با «سین» و «هاء» هوّز یعنی بیداری این بیداری در نماز است که همان مربوط به نماز شب است.

روایت 26 آن «تَتَجَافَی جُنُوبُهُمْ عَنِ الْمَضَاجِعِ»(3) را معنا فرمود که در سوره یمبارکه ی«سجده» بود. روایت 32 «حمّادبن عیسی عن حریز عن زراره عن أبی جعفر(علیه السلام) قال قلتُ» به حضرت عرض کردند این آیه سوره یمبارکه ی«زمر» یعنی چه؟ «آنَاءَ اللَّیْلِ سَاجِداً وَقَائِماً یَحْذَرُ الْآخِرَةَ وَیَرْجُوا رَحْمَةَ رَبِّهِ»(4) یعنی چه؟ «قال یعنی صلاة اللیل»(5) مستحضرید این جمله یمعروف «هَلْ یَسْتَوِی الَّذِینَ یَعْلَمُونَ وَالَّذِینَ لَا یَعْلَمُونَ»(6) این تنها یک آیه نیست این ذیل آیه است نه صدر آیه اول آیه همین است که «أَمَّنْ هُوَ قَانِتٌ آنَاءَ اللَّیْلِ سَاجِداً وَقَائِماً یَحْذَرُ الْآخِرَةَ وَیَرْجُوا رَحْمَةَ رَبِّهِ» ذیلش این است که «هَلْ یَسْتَوِی الَّذِینَ یَعْلَمُونَ وَالَّذِینَ لَا یَعْلَمُونَ» خب آنکه در سوره ی«زمر» هست مستقیم نگفت که عالِم بالاتر از غیر عالم است که این یک آیه نیست «هَلْ یَسْتَوِی الَّذِینَ» این ذیل آیه است صدرش مربوط به نماز شب است آن عالِم نماز شب خوان البته با دیگری فرق می کند دیگر اول نماز شب بعد سواد, زراره از وجود مبارک ابی جعفرامام باقر(علیه السلام) سؤال می کند که اینکه در سوره یمبارکه ی«زمر» آمده است «هَلْ یَسْتَوِی الَّذِینَ یَعْلَمُونَ وَالَّذِینَ لَا یَعْلَمُونَ» آیه نُه سوره ی«زمر» آمده است که صدرش دارد «آنَاءَ اللَّیْلِ سَاجِداً وَقَائِماً یَحْذَرُ الْآخِرَةَ وَیَرْجُوا رَحْمَةَ» این یعنی چه؟ فرمود یعنی صلات اللیل اول نماز شب خب معلوم است آدمِ نماز شب خوان باسواد با دیگری فرق می کند دیگر درجاتشان فرق می کند, هدایتشان فرق می کند, تأثیرش فرق می کند اول آن است بعد مسئله یسواد است این جریان تقدّم تزکیه بر تعلیم هم سرّش همین است اگر در بعضی از موارد «یُعلّم» بر «یزکّی» مقدّم است برای اینکه تعلیم مقدّمه یتزکیه است اما آنجا که تزکیه مقدّم بر تعلیم است برای اینکه تزکیه مقدّم بر تعلیم است نه مقدّمه یاوست این آیات دو گونه است دیگر در بخشی از آیات تعلیم بر تزکیه مقدّم است برای اینکه تعلیم مقدّمه یتزکیه است در بخش دیگر تزکیه بر تعلیم مقدّم است برای اینکه واقعاً تزکیه مقدّم است دیگر هدف است دیگر در همین آیه 39 سوره یمبارکه ی«زمر» چون تزکیه مقدّم بر تعلیم بود ارزش نماز شب را هم قبل از ارزش علم ذکر فرمود, فرمود: «أَمَّنْ هُوَ قَانِتٌ آنَاءَ اللَّیْلِ سَاجِداً وَقَائِماً یَحْذَرُ الْآخِرَةَ وَیَرْجُوا رَحْمَةَ رَبِّهِ قُلْ هَلْ یَسْتَوِی الَّذِینَ یَعْلَمُونَ وَالَّذِینَ لَا یَعْلَمُونَ»(7) آن هم کسی که اهل نماز شب است خوفی دارد و رجایی لکن متعلَّق خوف پایان کار خودش است از نتیجه یکار خودش می ترسد, متعلَّق رجا لطف و عنایت الهی است «یَحْذَرُ الْآخِرَةَ» یعنی «آخرة عمله» «وَیَرْجُوا رَحْمَةَ رَبِّهِ» نه اینکه «یرجوا ثمرة عمله» این از پایان کار خود می ترسد این می شود خوف, به لطف خدا امیدوار است می شود رجا نه «یحذر ربّه» «یَحْذَرُ الْآخِرَةَ» یعنی «آخرة عمله» «یَحْذَرُ الْآخِرَةَ وَیَرْجُوا رَحْمَةَ رَبِّهِ» که هم خوف و رجا هست, هم متعلّقشان محفوظ است هم این مجموعه مقدّم بر علم است این را زراره از وجود مبارک امام صادق(سلام الله علیه) نقل کرده است و توضیح داد.

ص: 18

این باب سی و نهم تقریباً 41 حدیث نورانی دارد اما باب چهلم, باب چهلم که آن هم دارای سیزده روایت است یکی از آن روایاتش این است که وجود مبارک امام صادق(سلام الله علیه) به سلیمان دیلمی فرمود: «یا سلیمان لا تدع قیام اللیل» نماز شب را فراموش نکن «فإنّ المغبون مَن حُرِم قیام اللیل»(1) این سوره ی«تغابن» برای آن است که یکی از اسامی یوم القیامه, یوم التغابن است «یَوْمَ یَجْمَعُکُمْ لِیَوْمِ الْجَمْعِ ذلِکَ یَوْمُ التَّغَابُنِ»(2) یوم التغابن برای اینکه غَبْنها روشن می شود چه کسی مغبون شد چه کسی مغبون نشد؟ چه کسی بیشتر مغبون شد چه کسی کمتر مغبون شد؟ یوم التغابن است فرمود نماز شب را فراموش نکن که اگر کردی مغبون می شوی.

روایت سوم این باب دارد که وجود مبارک امام صادق(سلام الله علیه) طبق این فرمود کسی یک دروغ می گوید از نماز شب محروم می شود این چنین نیست که این لطف الهی, فیض الهی, نور الهی در هر قلبی بتابد این طور نیست اگر گفته شد «دیو بگریزد از آن قوم که قرآن خوانند» این هم این چنین است اگر گفته شد:

منظر دل نیست جای صحبت اغیار دیو چو بیرون رود فرشته درآید

همین است در آن روایت دارد که فرشته ها داخل نمی شوند خانه ای که «فیه کلب أو صورة کلب» این روایت که در مکاسب محرّمه خواندید همه تان آنجا که سگ است فرشته نمی آید خب حالا اگر کسی خدای ناکرده اوصاف زشت در او باشد خب آنجا فرشته حضور ندارد که این روایت نورانی را مرحوم صدوق(رضوان الله علیه) در کتاب شریف توحیدشان نقل کردند مرحوم صاحب وسائل هم(رضوان الله علیه) به عنوان حدیث پنج باب چهل ذکر می کنند و آن روایت این است که «جاء رجلٌ إلی امیرالمؤمنین علی بن ابی طالب(علیه السلام) فقال إنّی قد حُرِمْتُ الصلاة باللیل» من از نماز شب محروم شدم چکار کنم؟ راهش چیست؟ «فقال امیرالمؤمنین(علیه السلام) أنت رجلٌ قد قیّدتک ذنوبک»(3) گفت بیا این دست و پایت را باز کن گناهِ تو, تو را بست در این بحثهای قبل ملاحظه فرمودید که فی الواقع گناه دست و بال آدم را می بندد این تعارف نیست بعضیها می بینید می گوید من هر چه می خواهم چشمم را کنترل کنم یا گوشم را کنترل کنم یا زبانم را کنترل کنم نمی توانم این بیچاره راست می گوید برای اینکه, اینکه آزاد نیست در دو جای قرآن ذات اقدس الهی این مضمون را فرمود: «کُلُّ امْرِئٍ بِمَا کَسَبَ رَهِینٌ»(4) بعضیها مرهون اند, در گِرواند آدم بدهکار باید گِرو بدهد دیگر اگر مال بدهکار بود خب خانه و فرش را گرو می دهد اگر به الله بدهکار بود چه چیزی به الله گرو می دهد؟ خود او را گرو می گیرند دیگر «کُلُّ امْرِئٍ بِمَا کَسَبَ رَهِینٌ» این «فعیل» به معنی «مفعول» است دیگر «کُلُّ نَفْسٍ بِمَا کَسَبَتْ رَهِینَةٌ»(5) یعنی «مرهونة» مرهون یعنی گِرو دیگر خب گرو که آزاد نیست طِلق نیست حالا اصحاب یمین مستثنای اند خب ما می توانیم اصحاب یمین بشویم؟ فَکّ رهن کنیم دیگر اگر دِیْن را ندادیم همین است که می بینیم اینکه می گوید من هر چه می خواهم چشمم را کنترل کنم راست می گوید بیچاره این وقتی که به بند کشیده شد همین است دیگر یا زبانم را کنترل کنم یا گوشم را کنترل کنم این به بند کشیده شد دیگر اینجا هم حضرت فرمود: «قد قیّدتک ذنوبک»(6) گناه این چنین نیست که تاریخ مصرفش گذشته باشد که خیر, هست تو را به بند می کشد تو در بندی فکّ رهن کن, استغفار کن, توبه کن «إن انفسکم مرهونة بأعمالکم» که در خطبه یوجود مبارک پیغمبر(صلّی الله علیه و آله و سلّم) در آخرین جمعه ماه شعبان فرمود «إن انفسکم مرهونة بأعمالکم ففکّوها باستغفارکم»(7) فکّ رهن کنید دیگر اینجا هم وجود مبارک حضرت امیر فرمود فکّ رهن کنید.

ص: 19

بقیه روایات می ماند مخصوصاً آن روایت نورانی که از وجود مبارک امام حسن عسکری است که اگر فردا شد بخوانیم حالا چون بعضی آقایان باید به نماز جماعتشان برسند امام جماعت اند و الآن قبل از دوازده اذان گفته می شود ما بحث را زودتر شروع می کنیم ان شاءالله.

«و الحمد لله ربّ العالمین»