ص :2

نگرش هایی نو به

آموزه مهدویت

بهرام اخوان کاظمی

(استادیار دانشگاه حقوق و علوم سیاسی دانشگاه شیراز)

ص :3

سرشناسه: اخوان کاظمی، بهرام، 1343

عنوان و نام پدیدآور: نگرش هایی نو به آموزه مهدویت/ بهرام اخوان کاظمی

مشخصات نشر: قم: مؤسسه آینده روشن، 1390.

مشخصات ظاهری: 224ص

وضعیت فهرست نویسی: فیپا

یادداشت: کتابنامه: ص. [221] – 224؛ همچنین به صورت زیرنویس

موضوع: محمد بن حسن (عج)، امام دوازدهم، 255ق.

موضوع: مهدویت.

موضوع: مهدویت – انتظار

رده بندی کنگره: 1387 8ن35 الف/4/224BP

رده بندی دیویی: 462/297

شماره کتابشناسی ملی: 1180193

ص :4

ص:6

سر در گريبان تمايلات نفسانى و ماديت صرف سوداگرايانه نهاده و در حقيقت معنا و هويت واقعى انسانى خود را از دست داده و در بحران معناى زندگى و تحير،گم گشتگى و از خود بيگانگى بيشترى قدم نهاده است.همين مسئله، رفته رفته در او احساسى به وجود آورده كه بدان منجى خواهى گويند.

خوش بختانه با ظهور انقلاب اسلامى ايران به رهبرى امام خمينى قدس سرّه،توجه به امام عصر عجّل اللّه تعالى فرجه الشريف و آموزه مهدويت،چه در ايران و چه در كشورهاى مسلمان و چه در سطح دنيا،افزايش فوق العاده اى يافته و البته اين عنايت در چند سال اخير بسيار بيشتر شده است؛به ويژه آن كه طرح اين گونه مسائل از قالب هاى سنتى پيشين خارج گشته و از منظرهاى مختلف و تازه،ابعاد آكادميك گسترده اى يافته است.امروزه مراكز پژوهشى و آموزشى مختلفى در سطح حوزه ها،دانشگاه ها و رسانه هاى مكتوب،ديدارى و شنيدارى و در پاسخ به خواست و عطش بى پايان عمومى،با نگاهى ژرف انديشانه و ملاحظه مقتضيات زمانى و مكانى جديد،در سطوحى به اين موضوع گسترده مى پردازند.

كتاب نگرش هايى نو به آموزه مهدويت نيز به اين منظور و براى پاسخ گويى به اين نياز نوشته شده و از منظرهاى جديدى به مسئله آموزه مهدويت و حيات طيبه مهدوى مى پردازد.

در فصل نخست،مفهوم و جايگاه و كارآيى آموزه مهدويت و نوع تعامل آن با پاره اى از مفاهيم به ظاهر هم پيوند تشريح مى گردد؛فصل دوم دربردارندۀ مستدلاّت اهتمام عالى دولت مهدوى به ارتقاء نهايى كرامت هاى انسانى و حقوق بشردوستانه است؛در فصل سوم،به گونه اى تفصيلى به دو ارمغان اساسى حكومت طيبه مهدوى يعنى«عدالت»و«امنيت»پرداخته مى شود؛فصل چهارم، شامل مباحثى تطبيقى در مقايسه دو آموزه جهانى سازى غربى و جهانى سازى مهدوى است و در آن به طور مستدل و با ذكر معايب و معضلات جهانى سازى غربى،برترى جهانى سازى مهدوى اثبات مى گردد؛در فصل پنجم،پس از توضيح

ص:8

موضوع با اهميت حقوق محيط زيست،رعايت آرمانى اين حقوق در آموزه و حيات طيبه مهدوى به بحث كشيده مى شود؛در فصل ششم،ضمن نقد مبانى ليبرال-دموكراسى و تشريح ايرادها بر اين الگو و مدينه فاضله كاذب جهان سرمايه دارى غرب،بيست شاخص برترى دين سالارى سپهرى مهدوى(آخرين وجه تكاملى مردم سالارى دينى)بر نظام هاى بشرى و به ويژه بر ليبرال- دموكراسى تبيين مى شود.

در خاتمه جا دارد از مؤسسه آينده روشن(پژوهشكده مهدويت)براى نشر اين اثر تشكر نمايم.با اين اميد كه اين تلاش ها مرضى درگاه ذات احديت و موجب خشنودى آن امام همام يعنى موعود منتظر عجّل اللّه تعالى فرجه الشريف قرار گيرد.

بهرام اخوان كاظمى استاديار دانشكده حقوق و علوم سياسى دانشگاه شيراز شهريور 1385

ص:9

ص:10

اصطلاح مانند«قدرت»،نزديك 150 تعريف ذكر مى شود.علاوه بر اين،نبود تيقّن در معانى واژه ها سبب شده كه اين تعاريف در برخى و يا حتى بسيارى از بخش هاى خود،داراى هم پوشى و ترادف معنايى باشند.در نتيجه،در تفكيك تفاوت معنايى اصطلاح دكترين با مفاهيمى مانند ايدئولوژى،مكتب،نظام و گفتمان،ممكن است با مشكلات و هم پوشى هاى معنايى روبرو شويم،ولى در هر صورت به طور قطع مى توان اذعان كرد كه دكترين،با وجود برخى همانندى ها،به معناى اين مفاهيم نيست.در بين اين مفاهيم،ايدئولوژى معناى بسيار گسترده ترى را دربر مى گيرد و حتى در تعاريف متعددى،ايدئولوژى را شامل دكترين و اعم از آن دانسته اند و رابطه«عموم و خصوص من وجه»را بين آنها قائل شده اند.براى نمونه،در تعريف ايدئولوژى گفته اند:

1.مجموعه اى از آرا،اعتقادات و دكترين هاى خاص درباره يك دوره،يك جامعه يا يك طبقه اجتماعى؛

2.سامانه اى(سيستمى)از آرا و فلسفه ها درباره جهان و زندگى.

البته در برخى تعاريف ديگر،ايدئولوژى را زيرمجموعه و محتواى دكترين ها به شمار مى آورند؛هم چنان كه گفته اند،ايدئولوژى مجموعه اى سامان مند از آراست كه يك دكترين را مى سازد.برخى ديگر از تعابير درباره ايدئولوژى بدين شرح است:

1.ايدئولوژى،فلسفه سياسى-اجتماعى و سامان مندى از انديشه هاست كه داراى طرحى آرمانى از جامعه بوده و هم مى خواهد جهان را توضيح دهد، و هم آن را دگرگون سازد و اين دگرگون سازى را از هواداران خود طلب مى كند؛

2.به تعبير ماركس،ايدئولوژى«آگاهى دروغين»و دسته اى از باورهاى غير واقعى به شمار مى آيد كه بيان گر خواست ها و سودهاى يكى از طبقات اجتماعى است و تصويرى نادرست از جهان و امور را به ذهن متبادر

ص:13

مى كند.از طريق اين آگاهى هاى دروغين و باورهاى كاذب،هم مردم خود را مى فريبند و هم طبقات غالب و استثماركننده آنان را فريب مى دهند.

3.ايدئولوژى مجموعه تجليات ذهنى است كه همراه با ايجاد پيوند ميان افراد پديدار مى شود و از راه تحريك حواس به وسيله واقعيت خارجى در آگاهى انسان شكل مى گيرد؛

4.ايدئولوژى حالاتى از آگاهى است كه با عمل سياسى پيوند دارد و تقريبا به صورت هايى از آگاهى اطلاق مى شود كه به شكل واژه ها يا گفتار )sruocsid،sucsid( درآمده باشد.ايدئولوژى اصولا و صرفا گفتار نيست، بلكه هسته اى غير كلامى به شمار مى آيد كه حالت وجودى آن كلامى است.

بنابراين،گفته مى شود كه ايدئولوژى گفتارى مبتنى بر عمل سياسى است.با وجود اين تعابير،ايدئولوژى با وجود پاره اى همانندى ها،به معناى دكترين به كار نمى رود و درعين حال نيز تعبيرى مناسب براى بيان انديشه مهدويت نيست؛زيرا ايدئولوژى اساسا از حيث ارزشى،نه درست است و نه نادرست،بلكه فقط امكان دارد كه موفق يا ناموفق و منسجم يا نامنسجم باشد.ايدئولوژى را فقط مى توان براساس ناكارآيى و انسجام نداشتن آن نقد كرد؛افزون بر آن كه امروزه از اصطلاح ايدئولوژى،نسبتا براى تبيين و نام گذارى مجموعه افكار نظام هاى فكرى بسته،قشرى،دگماتيك و جزم انديش و مانند آن استفاده مى كنند و واژه ايدئولوژى را غيرارزشى و فقط عمل گرايانه مى دانند؛هم چنان كه«ژان بشلر»پنج كاركرد ايدئولوژى را شامل صف آرايى يا جبهه گيرى،توجيه گرى،پرده پوشى(كه نوعى حيله گرى سياسى براى فريب ديگران است)،موضع گيرى،دريافت يا ادراك مى داند. (1)ايدئولوژى از اين منظر،ابزارى سياسى است كه به ويژه در

ص:14

كاركرد«دريافت يا ادراك»،عمل سياسى را ساده مى كند،تمامى جامعه را در خود جاى مى دهد و رو به آينده دارد.

اما درباره«مكتب» )elocE,loohcS( و تفاوت آن با دكترين بايد گفت كه به نظر مى رسد مكتب،بسيار عام تر از اصطلاح دكترين و حتى ايدئولوژى باشد؛زيرا ممكن است دكترين ها،ايدئولوژى ها و گفتمان هاى بسيارى را در خود جاى دهد.

مكتب در حقيقت،معرف حوزه اى است كه بر بنيادى خاص بنا شده و روش ها، آموزش ها و تعاليم و پيروان ويژه خود را دارد،ولى اساس اين آموزش ها و تعاليم و راه كارها در حوزه هاى نظرى و عملى،بر محورى واحد و اسلوبى ويژه پى ريزى شده است.

اصطلاح دكترين با اصطلاح«نظام» )redro-erdro( نيز ممكن است مشابهت هايى داشته باشد؛هرچند اين دو،مترادف نيستند.در تعريف نظام گفته شده كه جامعه در هر زمان راه حل هايى را براى حل مشكل توزيع كالاهاى كم ياب(قدرت،ثروت،منزلت و...)و انتخاب نهادها و ارزش ها نشان مى دهد.

اين راه حل ها ممكن است موفق يا ناموفق باشند و باهم هم آهنگ يا ناهم آهنگ باشند،ولى مجموع چنين راه حل هايى را مى توان نظام ناميد.شايد هر نظام دربرگيرنده دكترين هاى يگانه و يا متعددى باشد،هم چنان كه دكترين نيز ممكن است سرانجام خود را به طراحى نظامى سياسى،اجتماعى،فكرى و...

معطوف كند.

هم چنين معمولا گفتمان،چه از لحاظ پيچيدگى معنايى و چه از لحاظ سطح كمى و كيفى،اعم از دكترين نيست،بلكه معمولا دكترين امكان دارد از گفتمان هاى متعدد استفاده كند؛زيرا گفتمان به معناى گفت وگوى متقابل،تبادل آرا و محاوره براساس استدلال است.

به نظر مى رسد كه هيچ يك از اين اصطلاحات و تعابير نمى تواند به درستى و كمال،بيان گر انديشه مهدويت باشد و بهتر است براى اين منظور از تعابير

ص:15

اسلامى و قرآنى-و نه اصطلاحى غربى مانند دكترين-استفاده شود.شايد استفاده از تعابيرى مانند حيات طيبه مهدوى يا حيات طيبه در عصر مهدوى،نظام يا حكومت جهانى حضرت مهدى عجّل اللّه تعالى فرجه الشريف،نهضت،قيام و يا اصلاح جهانى حضرت مهدى عجّل اللّه تعالى فرجه الشريف مناسب تر باشد.بهره گيرى از اصطلاح غربى دكترين،علاوه بر كافى نبودن بار معنايى اين واژه،نوعى«تجددگرايى بيانى ناموزون»و اسم گذارى تحميلى زمانه را به ذهن متبادر مى كند و درعين حال،انديشه سترگ مهدوى را به سطوحى نازل تقليل مى دهد؛هم چنان كه امروزه براى تبيين راه برد فلان سياست يا متفكر و رئيس جمهور از اصطلاح دكترين ياد مى كنند،مانند:دكترين مونروئد،آيزنهاور،نيكسون،برژينسكى،برژنف،موازنه قوا و...

هم چنين با توجه به خنثا بودن مفهوم ايدئولوژى و گستردگى كاربردهاى منفى آن،استفاده از اين اصطلاح نيز توجيه ندارد.درباره مكتب بايد گفت كه اين واژه فاقد بار منفى است و حتى براى تبيين اديان الهى هم از آن استفاده مى شود؛چون حضرت مهدى عجّل اللّه تعالى فرجه الشريف ارمغان آورنده مكتب و دين جديدى نيست و در حقيقت مكتب نبوى و علوى را تكميل مى كند و آنها را به سرانجام و مقصود نهايى مى رساند و درواقع احياگر اسلام است.باوجوداين،نمى توان از انديشه مهدوى،تحت عنوان«مكتب»ياد كرد و يا دست كم،عنوان مناسبى نيست؛زيرا حضرت،مجدّد مذهب و بزرگ مصلح و احياگر اسلامى است و نه واضع مكتب جديد.ايشان با زدودن خرافه ها و حشو و زوايد از اسلام،غربت و مهجوريت را از اسلام نبوى و علوى مى زدايد و حيات آن را تجديد مى كند.

اصطلاحات نظام و گفتمان نيز رسايى لازم را براى بيان انديشه مهدويت ندارند؛زيرا در بين تمام اين اصطلاحات،كلمه«نظام»در اين زمينه سزاوارتر مى نمايد و مى توان با افزودن كلمه قرآنى«طيبه»،با كلمات«نظام طيبه مهدوى»از حكومت جهانى و انديشه مهدوى هم ياد كرد.

ص:16

هستند و دوست دارند با زواياى مختلف اين انديشه بيشتر آشنا شوند.بديهى است موج عظيم اسلام خواهى در جهان و گرايش روزافزون جهانيان به اين دين كه حتى موجب هراس و وحشت سردمداران كليسا و دولت هاى غربى شده، نقشى اساسى در اقبال به انديشه مهدويت دارد و بايد در اين زمينه با ابزارهاى كارآمد و جديد رسانه اى،به تبليغ و تنوير لازم همت گماشت؛در دوره اى كه ايدئولوژى ها رو به پايانند،ماركسيسم فرومى پاشد و بحران هاى متوالى و دامن گير ليبرال-دموكراسى گسترده مى شوند،انديشه جهان شمول مهدويت شايستگى طرح و جلب مخاطبان جهانى خود را داشته و دارد.

درباره سرانجام و شهادت يا درگذشت طبيعى حضرت مهدى عجّل اللّه تعالى فرجه الشريف بيان ها و احاديث روشنى وجود ندارد.بديهى است از دلايل اصلى اين ابهامات اين بوده كه ائمه بزرگوار اسلام در وضعيت خفقان و استبداد،نمى توانستند زواياى كاملى از حكومت جهانى موعود را مشخص سازند و يا به دليل حساسيت سياسى اين احاديث،تلاش براى كتمان سازى آنها توسط راويان،به تضعيف و چندگويى روايات منجر شده است.

هم چنين با توجه به طرح مسائل مستحدثه و تازه،تطبيق اين احاديث با موضوعات جديد،كار ساده اى نيست و جا دارد حوزه هاى فكرى و حلقه هاى مطالعاتى گسترده اى به تأمل ورزى در اين زمينه بپردازند و علاوه بر ايجاد كرسى هاى علمى و تأسيس رشته هاى مرتبط با اين موضوعات در حوزه ها و دانشگاه ها،صدها كتاب و پايان نامه و تزهاى دكترى در اين قلمروها به رشته تحرير درآيد و مباحث از حالت صرف انشا و ادبيات زيبا و يا«نوستالژيك»و يا همراه با مدح و ثناهاى فراوان،به گونه اى مستدل و واضح بيان شود و مواضع حكومت جهانى حضرت مهدى عجّل اللّه تعالى فرجه الشريف و ويژگى هاى آن،تبيين و شفاف سازى گردد.

البته با توجه به اين كه حكومت مهدوى ادامه و تتمه و تكمله رسالت نبوى و امامت علوى است،اين تنوير نبايد به احاديث مربوط به زمان حضرت مهدى عجّل اللّه تعالى فرجه الشريف منحصر گردد،بلكه بايد نهضت احيا و تجديد حيات اسلامى مهدوى را نيز در عصر حاضر آغاز كرد و كوشيد چهره واقعى و بشردوستانه و متعالى اسلام به ويژه تشيع براى همگان آشكار گردد.آن گاه بايد شبهات،دروغ پردازى ها،اتهامات ناروا،خرافه ها،جهالت ها و زنگارهاى منتسب و الصاق شده بدان كه دشمنان و يا ناآگاهان به آن زده اند،از آن زدوده شود.روشن است در چنين صورتى،توان اسلام و انديشه مهدويت براى پاسخ گويى به مطالبات بشرى بيش از پيش آشكارتر خواهد شد و رغبت آنها به اين حيات طيبه كه موعود قرآنى است، روزافزون خواهد گرديد.

ص:20

به نهايت كمال برساند.به همين دليل،شواهد بسيار غنى در منابع قرآنى و روايى اين موضوع را تأييد مى كنند.

از سويى،تبيين جايگاه كرامت هاى انسانى در دولت و عصر مهدوى از موضوعات مهمى به شمار مى رود كه تاكنون بدان كمتر پرداخته شده است.

امروزه برخى با تصورات نادرست و چه بسا مغرضانه،از امام عصر عجّل اللّه تعالى فرجه الشريف صرفا تصويرى خشن و غير رأفت آميز ترسيم مى نمايند.از همين رو،نتايج چنين پژوهش هايى،اين توهم ها را از اساس زايل مى كند و بر غلبه همه سويه جوانب انسانى و كريمانه قيام حضرت و شخصيت مكرم ايشان مهر تأييد مى زند.

سؤال اصلى اين پژوهش را اين گونه مى توان خلاصه نمود:كرامت هاى انسانى در دولت حضرت مهدى عجّل اللّه تعالى فرجه الشريف چه جايگاهى دارد و خاست گاه اصلى،مبانى و شاخصه هاى آن كدامند؟و اساسا اين كرامت ها بر حول چه محور و مدارى تحقق و ابتنا مى يابند؟

برحسب پرسش يادشده،مدعا و مفروض اين نوشتار،اين گونه سامان يافته است:كرامت انسانى در انديشه اسلامى و در آموزه دولت مهدوى خاست گاهى الهى دارد،يعنى انسان نه بر محور انسان بلكه بر محور خدا به كرامت و بزرگوارى مى رسد و ميان افزايش تقرّب به درگاه الهى و مماثلت با آن و افزايش كرامت هاى انسانى رابطه مستقيمى وجود دارد.به همين دليل،مؤمنان واقعى يعنى شيعيان،در دولت مهدوى از بالاترين كرامت ها و تعظيم ها برخوردارند.

اين مقاله براى پاسخ به پرسش ها و آزمون صدق روايى مدعاى فوق،مباحث اصلى را در سه بخش اصلى تدوين كرده است:ابتدا پيشينه تاريخى موضوع كرامت انسانى و حقوق بشردوستانه،به ويژه در اعلاميه جهانى حقوق بشر مطرح مى گردد و سپس موضوع كرامت در قرآن و روايات تبيين مى شود و در نهايت، مبحث كرامت انسانى به تفصيل در دوره ظهور تشريح شده و خاست گاه هاى

ص:22

اصلى،شاخصه ها و مبانى آن با استناد به منابع روايى بيان مى گردد.

تاريخى مى توان مطالعه كرد:قانون حمورابى پادشاه بابل(2123-2080 قبل از ميلاد)،قانون اساسى آتن(507 قبل از ميلاد)،منشور كوروش پادشاه هخامنشى (قرن پنج پيش از ميلاد)،الواح دوازده گانه روم(451 قبل از ميلاد)،اقدامات ژوستى نين امپراطور روم(قرن ششم قبل از ميلاد)در جهت احيا و اصلاح الواح دوازده گانه روم،قطع نامه ماكناگارتا معروف به منشور كبير انگلستان(1215 ميلادى)،اعلاميه حقوق انگلستان(1866 ميلادى)،منشور آزادى ها مصوب دادگاه عمومى ماساچوست(1641 ميلادى)،اعلاميه استقلال امريكا(1766 ميلادى)،لايحه حقوقى ويرجينيا(1776 ميلادى).بنابراين اسناد، (1)زمام داران به رضا يا اكراه،رعايت حقوق و آزادى ها و كرامت انسان ها را به تناسب شرايط زمانى و مكانى خويش،جزو دستور و برنامه كار خود قرار دادند.

با وجود طرح مباحث كرامت انسانى در كهن ترين اسناد بشرى،تدوين اعلامه جهانى حقوق بشر،پيشينه اى كمتر از شصت سال دارد.درواقع اين اعلاميه در دهم دسامبر 1948 ميلادى(19 آذر 1372 شمسى)به تصويب مجمع عمومى سازمان ملل متحد رسيد و رسما انتشار يافت.از آن جا كه مواد اين ميثاق تنها هنگامى اجرايى مى شد كه 35 كشور به آن ملحق شوند،از اين رو فرآيند اين الحاق ها مدت ها طول كشيد تا آن كه در 1966 ميلادى پس از تكميل امضاها، ميثاق هاى بين المللى حقوق بشر از حيث عملى قابليت پى گيرى يافت.

اعلاميه جهانى حقوق بشر يك مقدمه و سى ماده دارد.مقدمه اعلاميه متضمن سلسله مفاهيم و انديشه هايى بنيادى است كه امضاكنندگان اعلاميه،اعتماد و اعتقاد راسخ خود را به آن اعلام داشته اند.آن مفاهيم عبارتند از:

1.وحدت اعضاى خانواده بشرى،حيثيت ذاتى انسان(كرامت انسانى)و شناسايى حقوق ناشى از آن(حقوق بشر)؛

ص:24

2.آزادى عقيده و بيان،و آزادى از ترس و فقر و به طور كلى استقلال فرد؛

3.حمايت حقوق بشر از راه اجراى قانون(حاكميت قانون)؛

4.برابرى حقوق انسان و برابرى ملت ها و دولت ها؛

5.توسعه روابط دوستانه بين ملت ها.

نويسندگان اعلاميه،وحدت اعضاى خانواده بشرى(افراد بشر)،كرامت انسانى و شناسايى حقوق ناشى از آن را اساس آزادى،عدالت و صلح در جهان مى دانند و ظهور جهانى را كه در آن،افراد بشر در بيان عقيده آزاد و از ترس و فقر رها باشند،بالاترين آمال بشرى اعلام مى نمايند.مقدمه اعلاميه چنين آغاز مى شود:

از آن جا كه حيثيت ذاتى كليۀ اعضاى خانواده بشرى و حقوق يك سان و انتقال ناپذير آنان،اساس آزادى،عدالت و صلح را در جهان تشكيل مى دهد...از آن جا كه عدم شناسايى و تحقيق حقوق بشر منتهى به اعمال وحشيانه اى گرديده است كه روح بشريت را به عصيان واداشته و ظهور دنيايى كه در آن افراد بشر در بيان و عقيده،آزاد و از ترس و فقر فارغ باشند،به عنوان بالاترين آمال بشرى اعلام شده است... (1)

اعلاميه در سى ماده،حقوق بشر را با وضوح و صراحت كاملى اعلام مى دارد و آنها را براى رشد و پرورش شخصيت انسانى ضرورى مى داند.(ماده 28 و بند 1 از مادۀ 30) (2)

متأسفانه باوجود اين تلاش ها براى حفظ و رعايت كرامت انسانى،نتايج به دست آمده فاقد موفقيت هاى لازم و درخور بوده و به اعتقاد صاحب نظران،«به رغم تلاش هايى كه صورت گرفته و موفقيت هايى كه به دست آمده،وضع حقوق

ص:25

بشر از هر زمان ديگرى بحرانى تر و اسف ناك تر است.علوم و فنون بيش از آن چه در خدمت حقوق باشند،در خدمت پايمال كردن حقوق انسان ها در ابعاد وسيع و وحشت ناك قرار گرفته اند.حتى خود حقوق بشر نيز از زمانى كه به صورت ابزارهاى سياست خارجى قدرت هاى بزرگ درآمده،به صورت ابزارى براى سركوب ملت هاى ضعيف به كار گرفته شده است و متأسفانه انديشه ها و نظريه هاى انتزاعى كه به مدت دويست سال در دفاع از حقوق بشر به كار گرفته شده اند،هيچ كمكى به پيشرفت موضوع نكرده اند». (1)از سوى ديگر،فقدان حمايت ها و نبود ضمانت اجرايى ميثاق هاى بين المللى از جمله اعلاميه جهانى حقوق بشر از دلايل چنين ناكامى هايى است كه به ناكارآيى چنين اعلاميه اى انجاميده؛چنان كه ارزش حقوقى اين ميثاق نيز كاملا زير سؤال رفته است.

ارزش يابى نهايى اين اعلاميه در حفظ كرامت انسانى از ديد كلى از صاحب نظران اين گونه بيان شده است:

در پايان بايد دانست با وجود آن كه اعلاميه حقوق بشر،فاقد ارزش حقوقى است،لكن بايد اين حقيقت را پذيرفت كه اصول اعلاميه در معاهدات بين المللى رسوخ كرده و به صورت عرف بين المللى درآمده است كه خود از جمله منابع حقوق بين المللى به شمار مى رود... (2)

با اين وجود،ضمانت اجراهاى مندرج در ميثاق ها بسيار ضعيف است و از كارآيى لازم برخوردار نمى باشد،به ويژه ميثاق حقوق اقتصادى و اجتماعى و فرهنگى سعى نمى كند كه اجراى اين دسته از حقوق بشر را به گونه مؤثرى تضمين نمايد... (3)

گفتنى است كه يكى ديگر از علل ناكارآيى اعلاميه جهانى حقوق بشر و

ص:26

ميثاق هاى آن،ناهم سازى معدودى از موارد آن(مانند ماده 16 و 18)با موازين اسلامى است و به همين دليل نيز كشورهاى مسلمان در اجلاس وزراى امور خارجه سازمان كنفرانس اسلامى در قاهره،اعلاميه حقوق بشر را در پنجم اوت 1990(پانزدهم مرداد 1369)در 25 ماده به تصويب رساندند، (1)هرچند كه اين اعلاميه نيز همانند ساير ميثاق ها در حد حرف و انتزاعيات باقى مانده و فاقد ضمانت اجرا و حمايت و تحقق عملى است.

زَوْجٍ كَرِيمٍ. (1)هم چنين اكرام و تكريم،چيزى است كه به انسان نفعى و فايده اى برساند كه در آن پيچيدگى و مانع نباشد. (2)

جالب آن كه يكى از معروف ترين اسامى قرآن در نزد مسلمانان،«قرآن كريم» است؛هم چنان كه با گشودن اين صحيفه الهى،به كلمات و واژگان بسيارى برمى خوريم كه با كلمه«كريم»پيوند خورده است؛واژه هايى همانند: «رَسُولٌ كَرِيمٌ» ، (3)«رِزْقٌ كَرِيمٌ» ، (4)«أَجْرٌ كَرِيمٌ» ، (5)«كِتابٌ كَرِيمٌ» ، (6)«رب الكريم»، (7)، «زَوْجٍ كَرِيمٍ» ، (8)«مَقامٍ كَرِيمٍ» ، (9)،«عرش كريم»، (10)«مَلَكٌ كَرِيمٌ» ، (11)«قول كريم»، (12)«عزيز كريم»، (13)«قرآن كريم»، (14)و«مدخل كريم». (15)

با نگاهى كوتاه و گذرا به واژگان پيش گفته،به جز مواردى كه مختص ذات الهى است،درمى يابيم كه بسيارى از آنها درباره انسان و يا امور درباره اوست، مانند:رزق،زوج،اجر و...علاوه بر واژه كريم،مشتقات ديگرى از اين واژه به صور مختلف در قرآن كريم به كار رفته كه هركدام يادآور نكته اى خاص و بيان گر موضوعى در اين زمينه است.

ص:28

قرآن كريم آن جا كه مى خواهد در ميان گراميان،با كرامت ترين را نزد خداوند معرفى كند: إِنَّ أَكْرَمَكُمْ عِنْدَ اللّهِ أَتْقاكُمْ (1)را يادآور مى شود و آن جا كه اوصاف نيكان را يادآورى مى كند،به عبور كريمانه آنان مى پردازد: وَ إِذا مَرُّوا بِاللَّغْوِ مَرُّوا كِراماً، (2)و وقتى به ملائك محافظ انسان اشاره مى كند،آنان را به كِراماً كاتِبِينَ (3)مى ستايد كه نشان از جايگاه و موقعيت آنها نزد فرشتگان ديگر دارد و در آن هنگام كه از نامه هاى يادآورى كننده همراه با ارائه دهندگان آنها ياد مى كند،به وصف كرامت مى خواند: فِي صُحُفٍ مُكَرَّمَةٍ... * بِأَيْدِي سَفَرَةٍ* كِرامٍ بَرَرَةٍ (4)كه يادآور قيامت است و تنهايى او. (5)

گفتنى است كه انواع كرامات الهى مذكور در قرآن را در دو نوع تكريم عام و تكريم خاص مى توان جاى داد:نوع اول اين توجّهات و كرامات،عام است و همگى انسان ها اعم از زن و مرد،مؤمن و كافر و...را شامل مى شود كه بيان گر صفت رحمانيت خداوند است.همان گونه كه در تفسير صفت«رحمان»آمده، رحمان در مقابل رحيم بوده و آن نوعى از كرامت خداوندى است كه تمام بشر را دربر مى گيرد. (6)كراماتى چون حق حيات و خلقت انسان،قدرت اراده و اختيار، قدرت تعقل و انديشه،مسخّر قرار دادن ديگر موجودات براى انسان،فراهم كردن اسباب هدايت انسان مانند فرستادن رسول ظاهرى و باطنى از اين جمله اند.

نوع ديگر كرامات الهى به بشر،خاص بوده و تنها انسان هايى را شامل مى شود كه راه حقيقت را يافته اند و ايمان به خدا دارند.خداوند به اين دسته از انسان ها، رحمت خاصى عطا كرده كه غير مؤمنان،از آن بى نصيبند.از اين نوع كرامت و

ص:29

رحمت در لسان قرآن و تفاسير،به رحمت خاص ياد شده است.مفسران در معناى«رحيم»گفته اند كه نوعى از رحمت خاص پروردگار است كه تنها مؤمنان را شامل مى شود: وَ كانَ بِالْمُؤْمِنِينَ رَحِيماً (1)و نيز خداوند مى فرمايد: إِنَّهُ بِهِمْ رَؤُفٌ رَحِيمٌ (2)و (3)

به هرحال،تعدد آيات قرآنى مربوط به موضوع كرامت انسانى بيان گر آن است كه هيچ مكتبى به اندازه اسلام براى انسان ارزش و اهميت قائل نشده است. (4)

قرآن انسان را جانشين خدا بر روى زمين مى داند (5)و وى را موجودى مى خواند كه فرشتگان بر او سجده كرده اند، (6)همه آسمان ها و زمين در تسخير او هستند و موجودات جهان آفرينش سرتمكين در برابر او فرود آورده اند. (7)در نظر اسلام، انسان مقام و ارزش والايى دارد و خداوند،سرورى موجودات زمين و آسمان را براى او فراهم ساخته است.روح خدا در آدم دميده شده و شايسته تكريم و تعظيم گرديده و حتى فرشتگان مأمور شده اند كه بر او سجده كنند.انسان در نظر اسلام داراى مقام خليفة اللّه است. (8)در اين زمينه آيات و روايات فراوان وجود دارد،به ويژه آيه اى از سوره اسراء كرامت انسانى را با وضوح هرچه تمام تر اعلام مى دارد:

وَ لَقَدْ كَرَّمْنا بَنِي آدَمَ وَ حَمَلْناهُمْ فِي الْبَرِّ وَ الْبَحْرِ وَ رَزَقْناهُمْ مِنَ الطَّيِّباتِ وَ فَضَّلْناهُمْ عَلى كَثِيرٍ مِمَّنْ خَلَقْنا تَفْضِيلاً؛ (9)

ص:30

و به راستى ما فرزندان آدم را گرامى داشتيم،و آنان را در خشكى و دريا[بر مركب ها]برنشانديم،و از چيزهاى پاكيزه به ايشان روزى داديم،و آنها را بر بسيارى از آفريده هاى خود برترى آشكار داديم.

گفتنى است كه از نظر اسلام،همان طور كه از پاره اى آيات از جمله آيه 29 از سوره بقره برمى آيد،همه انسان ها صرف نظر از دين و مذهب و اعتقادات و اعمال و رفتار آنها داراى كرامت هستند،هرچند كه انسان باتقوا داراى فضيلت و كرامتى بيشتر است.به ديگر سخن،هر انسان كرامت ذاتى دارد،اما گروهى از انسان ها علاوه بر كرامت ذاتى داراى كرامت ارزشى يا اكتسابى نيز هستند كه بنا به آيه معروف: إِنَّ أَكْرَمَكُمْ عِنْدَ اللّهِ أَتْقاكُمْ (1)با تقوا به دست مى آيد.اسلام به ويژه بر اين كرامت تأكيد دارد،درحالى كه در اعلاميه جهانى حقوق بشر و قوانين كشورها، به اين كرامت توجه چندانى نشده است. (2)البته دليل چنين امرى بديهى مى نمايد؛ در اين دست از اعلاميه ها كه بر مبناى تفكر انسان مدارانه و اومانيستى و ليبراليستى غربى نگاشته شده،نظام ها و انديشه هاى سكولار حاكم بر جوامع غرب،مبناى كرامت را در خود انسان و فرد جاى داده اند و انسان و ارزش هاى صرف انسانى و مادى را جاى گزين خدا و ارزش هاى الهى نموده اند و در حقيقت و برخلاف تفكر اسلامى،خاست گاه كرامت هاى انسانى را الهى نديده اند و بلكه آن را بشرى پنداشته اند و آن را در دايره حقوق طبيعى انسان ها تعريف كرده اند و لذا مبناى جعل آن را غالبا بشرى و نه الهى به شمار مى آورند.به همين دليل، برخى از مواد اين اعلاميه ها با پاره اى از موازين اديان الهى و از جمله اسلامى داراى درجاتى از مغايرت است.

همان طور كه آيات الهى،منشأ و خاست گاه كرامت هاى انسانى را الهى مى بينند،روايات اسلامى نيز چنين ديدگاهى اصولى دارند.در اين گونه روايات در موضوعاتى مانند«كرم»،«كرامه»،«كريم»،«كرام»،و«إكرام»به موضوع كرامت

ص:31

پرداخته شده است و صفات متعدد الهى و در رأس آنها تقوا كه مايه تقرب به درگاه ذات احديت مى گردد،از مؤلفه هاى تحقق كرامت به حساب آمده است.

امام على عليه السّلام فرموده اند:

لا كرم كالتقوى؛ (1)

هيچ كرمى مانند تقوا نيست.

من اتّقى ربّه كان كريما؛ (2)

هركس تقواى الهى پيشه كند،كريم است.

إنّما الكرم التنزّه عن المعاصى[المساوى]؛ (3)

به درستى كه كرم به معناى اجتناب از گناهان و بدى هاست.

الكرم حسن السجية و اجتناب الدنية؛ (4)

كرم به معناى سجاياى نيكو و اجتناب از پستى هاست.

أملك عليك هواك و شحّ بنفسك عمّا لا يحلّ لك،فإنّ الشحّ بالنفس حقيقة الكرم؛ (5)

هواى نفس بر تو سيطره دارد،بر نفست از آن چيزى كه بر تو حلال نيست، بخل ورز و از او دريغ دار؛زيرا در حقيقت اين امساك نفس،عين واقعيت كرم است.

الكرم نتيجة علوّ الهمة؛ (6)

كرم و كرامت نتيجه علو همت است.

من كرمت عليه نفسه هانت عليه شهوته؛ (7)

ص:32

كسى كه نفس او كريم و بزرگوار شود،شهوتش بر او خوار و ضعيف مى گردد.

الكريم من تجنّب المحارم و تنزّه عن العيوب؛ (1)

كريم كسى است كه از محارم اجتناب نموده و خود را از عيب ها منزه مى دارد.

يستدلّ على كرم الرجل بحسن بشره و بذل برّه؛ (2)

كرامت مرد با روى گشاده و بذل و بخشش نيكويى هايش اثبات مى گردد.

الكريم يعفو مع القدرة،و يعدل مع الإمرة و يكفّ لسانه،و يبذل إحسانه؛ (3)

كريم كسى است كه هنگام قدرت عفو مى كند و در هنگام امارت و اميرى عدالت مى ورزد و زبانش لجام دارد و نيكى هايش را بذل و بخشش مى كند.

هم چنين در روايت جالبى،پيامبر مكرم اسلام صلى اللّه عليه و اله و سلم،كرامت را با تدين يكى دانسته و فرموده اند:«كرم الرجل دينه؛ (4)كرامت هر شخصى در دين وى نهفته است.»در روايت ديگرى امام صادق عليه السّلام سه چيز را دال بر كرامت فرد مى داند كه عبارتند از حسن خلق،فروخوردن خشم و چشم پوشى و گذشت. (5)

بديهى است كه همه اين روايات و ديگر اشارات قرآنى،سرچشمه كرامت انسانى و بشرى را در ديانت و فطرت الهى انسان جست وجو مى كنند و معناى واقعى و متعالى آن را از اين منظر مى نگرند.البته به كرامت،نه تنها از زاويه فردى و اخلاقى كه از زواياى اجتماعى،سياسى و اقتصادى نيز چنين نگريسته مى شود و كاملا مى توان اين برداشت از كرامت و جايگاه آن را در تعاملات اجتماعى و

ص:33

سياسى ملاحظه نمود؛هم چنان كه امام عليه السّلام نيز ويژگى هاى دولت كريمه را در تقابل با دولت فرومايه چنين به تصوير كشيده است:

دولة الكريم تظهر مناقبه،دولة اللئيم تكشف مساويه و معايبه؛ (1)

دولت كريمه دولتى است كه مناقب و نيكى هاى آن آشكار مى شود و دولت فرومايه و لئيم،دولتى است كه بدى ها و معايب آن بروز مى يابد.

برج و باروهاى گمراهى و قلب هاى قفل شده را فتح مى كند و در آخر الزمان براى دين قيام مى كند؛همان طور كه من در اول زمان،بدين قيام مبادرت كردم.او زمينى را كه از جور پر شده،از عدل و داد،پر و سرشار مى سازد.

امام على عليه السّلام در خطبه 108 نهج البلاغه با جملاتى مانند:«تفيض اللئام فيضا و تغيض الكرام غيضا...»عصر فرومايگى قبل از ظهور و فراگيرى لئامت و ندرت يابى كرامت را به خوبى تشريح فرموده اند؛دوره اى كه همانند جامعه هابزى، انسان ها گرگ يك ديگر شده و درنده خويى جاى انسانيت و مدنيت را مى گيرد.

اين ملاحم كه مسخ همه ارزش ها و كرامت هاى الهى و انسانى را دربر دارد،از ديد امام عليه السّلام چنين بيان شده است:

پس در آن هنگام كه بر شما تسلط يابند،باطل بر جاى خود استوار شود و جهل و نادانى بر مركب ها سوار و طاغوت زمان عظمت يافته و دعوت كنندگان به حق اندك و بى مشترى خواهند شد.روزگار چونان درنده خطرناكى حمله ور شده و باطل پس از مدّت ها سكوت،نعره مى كشد.مردم در شكستن قوانين خدا دست در دست هم مى گذارند و در جدا شدن از دين متحد مى گردند و در دروغ پردازى باهم دوست و در راست گويى دشمن يك ديگرند.و چون چنين روزگارى مى رسد،فرزند با پدر دشمنى مى ورزد و باران خنك كننده،گرمى و سوزش آورد،پست فطرتان و لئيمان همه جا را پر و لب ريز مى نمايند و افراد با كرامت و بزرگوار به شدت كم ياب و كاسته مى گردند.مردم آن روزگار چون گرگان و پادشاهان چون درندگان،تهى دستان طعمه آنان و مستمندان چون مردگان خواهند بود، راستى از ميانشان رخت برمى بندد و دروغ فراوان مى شود.با زبان تظاهر به دوستى دارند،اما در دل دشمن هستند.به گناه افتخار مى كنند و از پاك دامنى به شگفت مى آيند و اسلام را چون پوستينى وارونه مى پوشند.

بديهى است در چنين زمانى با تكريم دون پايگان،مجالى براى احترام به كرامات واقعى انسانى نخواهد بود و مؤمنان و شيعيان ذليل خواهند شد.

ص:35

در اين باره علامه مجلسى از غيبت نعمانى حديثى را از امام على عليه السّلام بدين شرح نقل نموده است:

روزى بيايد كه شيعيان مانند بز باشند كه شير نداند دست روى كدام يك از آنها بگذارد!يعنى عزت آنها از دست رفته و كسى احترامى براى آنها قائل نيست و كسى ندارند كه در كارهاى خود به وى پناه برند. (1)

به درستى كه قائم ما در هنگام قيام،لباس على را پوشيده و به سيره او حركت و عمل مى كند.

مهدى موعود عجّل اللّه تعالى فرجه الشريف همانند ساير ائمه هدى مظهر كرامت،انس و شفقت و دل سوزى با مردم بوده و پناه گاه عالميان است و اين مقام جز در قالب امامت شيعى تصور شدنى نيست.اين مطلب در روايت امام رضا عليه السّلام اين گونه توصيف شده است:

الإمام الأنيس الرفيق و الوالد الشفيق و الأخ الشفيق و الامّ البرّه بالولد الصغير مفزع العباد فى الداهية النأد؛ (1)

امام،آن هم دم همراه و آن پدر مهربان و برادر تنى(كه پشتيبان برادر)بوده و همانند مادر دل سوز به فرزند خردسال و پناه گاه بندگان در واقعه هول ناك است.

يكون أولى الناس بالناس من أنفسهم،و أشفق عليهم من آبائهم و امّهاتم،و يكون أشدّ الناس تواضعا للّه عزّ و جلّ،و يكون آخذ الناس بما يأمر به،و أكفّ الناس عمّا ينهى عنه...و يكون أعلم الناس و أحكم الناس و أتقى الناس و أحلم الناس،و أسخى الناس و أعبد الناس...و تنام عيناه و لا ينام قلبه...؛ (2)

او براى مردم از خودشان سزاوارتر،از پدر و مادرشان مهربان تر و در برابر خداوند از همه متواضع تر است.آن چه به مردم فرمان مى دهد،خود بيش از ديگران به آن عمل مى كند و آن چه مردم را از آن نهى مى كند،خود بيش از همگان از آن پرهيز مى كند....او عالم ترين،حكيم ترين،باتقواترين، صبورترين،بخشنده ترين و عابدترين مردمان است...و اگر چشمان او به خواب رود،قلبش بيدار است...

امام مهدى عجّل اللّه تعالى فرجه الشريف،سرآمد كريمان عالم،متواضع ترين فرد جهان بشرى در برابر

ص:37

خداوند بوده (1)و در شتاب به سوى نيكى ها و بزرگوارى ها،مجاهد و مجتهدى سخت كوش است. (2)او كمال موسى،شكوه عيسى و شكيبايى ايوب را دارد (3)و مى توان وى را سرآمد تهجدپيشگان و شب زنده داران و ساجدان به درگاه الهى به شمار آورد.امام كاظم عليه السّلام اوصاف عبادى امام غايب را چنين برشمرده است:

او[مهدى عجّل اللّه تعالى فرجه الشريف]بر اثر تهجد و شب زنده دارى رنگش به زردى متمايل است.

پدرم فداى كسى باد كه شب ها در حال سجده و ركوع،طلوع و غروب ستارگان را مراعات مى كند...او چراغ هدايت در تاريكى هاى مطلق است.

پدرم فداى كسى كه به امر خدا قيام مى كند.

اوصاف كريمانه امام عصر به كرات در روايات مورد تأكيد قرار گرفته است؛ همان طور كه امام على عليه السّلام با ذكر اين اوصاف،بزرگوارى و كرامت فرزند دوازدهم خود را مايه پناه و گردهم آيى مسلمين و تجديد عزت و عظمت آنها به حساب آورده است:

مردى است نيرومند،شمشيرى از شمشيرهاى خدا،بزرگى است بخشنده و با استقامت.فرق او به قله عظمت مى سايد و بزرگوارى هميشگى او بر بهترين اصول استوار است...پناه دادن وى به مردم بى پناه از شما بهتر، علمش از شما افزون تر و جهدش در صله ارحام از همه بيشتر است.

خداوندا با بيعت كردن با وى،مردم را از اندوه بيرون آور و مسلمانان را از پراكندگى نجات ده!... (4)

برداشتن موانع اين مسير است و مى خواهد وعده الهى (1)تفوق جهانى اسلام بر ساير اديان را محقق نمايد و در سايه حاكميت امام عصر عجّل اللّه تعالى فرجه الشريف،بانگ توحيد را همه جا فراگير سازد و شرك و كفر را نابود كند.اساسا حيات معنوى وجه تمايز انسان با ساير موجودات است و همين حيات،او را به خداوند حيات آفرين مى رساند و به مقام قرب الهى نايل مى كند؛هم چنان كه قرآن كريم بر همين مبنا، انسان را به سوى احياى واقعى فرا مى خواند:

يا أَيُّهَا الَّذِينَ آمَنُوا اسْتَجِيبُوا لِلّهِ وَ لِلرَّسُولِ إِذا دَعاكُمْ لِما يُحْيِيكُمْ؛ (2)

اى كسانى كه ايمان آورده ايد،چون خدا و پيامبر،شما را به چيزى فرا خواندند كه به شما حيات مى بخشد،آنان را اجابت كنيد.

ازاين رو،در زمان حاكميت جهانى دولت كريمه،اين بخش از وجود آدمى و مكارم عالى و ارزش هاى انسانى در همه ابعاد سامان گرفته و رونق و طراوت مى يابد و از دلايل فضيلت مدارى و كرامت محورى چنين دوره اى،نابودى شرك و برطرف شدن همه زمينه هاى صفات رذيله است.به فرموده امام باقر عليه السّلام:

...هرآينه(در زمان امام مهدى عجّل اللّه تعالى فرجه الشريف)دين محمد صلى اللّه عليه و اله و سلم به هرجا كه شب مى رسد خواهد رسيد و عالم گير خواهد شد،به گونه اى كه بر سطح زمين اثرى از شرك نخواهد ماند،همان گونه كه خداوند وعده كرده است. (3)

در حكومت دين سالار مهدوى،تمايلات و هواهاى نفسانى جايى ندارد و با از بين رفتن بسيارى از گناهان،كرامت هاى الهى و دروازه هاى بركت به سوى عالميان گشوده خواهد شد.امام على عليه السّلام در عبارت هاى مختلفى ضمن شرح

ص:39

تفصيلى اين دوران فرموده است:

او[حضرت مهدى عجّل اللّه تعالى فرجه الشريف]خواسته ها و اميال را تابع هدايت وحى مى كند، هنگامى كه مردم هدايت را تابع هوس هاى خويش قرار مى دهند.در حالى كه به نام تفسير،نظريه هاى گوناگون خود را بر قرآن تحميل مى كنند، او نظريه ها و انديشه ها را تابع قرآن مى سازد.... (1)بدى مى رود و خوبى باقى مى ماند،رونق كشاورزى بى اندازه مى شود،زنا،شرب خمر و ربا رخت بر مى بندد،مردم به عبادت،شريعت و ديانت روى مى آورند؛نماز جماعت رونق مى گيرد،عمرها طولانى مى گردد،امانات ادا مى شود،درختان پرميوه و بركات فراوان مى گردد،اشرار نابود مى شوند،اخيار باقى مى مانند و دشمنان اهل بيت باقى نمى مانند. (2)

در عصر ظهور كرامت هاى الهى و بشرى در بستر احياى امر به معروف و نهى از منكر تحقق مى يابد و«مهدى و ياران او امر به معروف و نهى از منكر مى كنند» (3)و خداوند به وسيله حضرت مهدى عجّل اللّه تعالى فرجه الشريف اين امت را پس از آن كه تباه شده اند،اصلاح مى كند (4)و او آثار گمراهى و هوا و هوس را نابود خواهد كرد؛ همان طور كه در دعاى ندبه كه آهنگ فراق و نواى جدايى از امام غايب بوده،اين اشاره آمده است:

أين طامس آثار الزيغ و الأهواء،أين قاطع حبائل الكذب و الإفتراء؛

كجاست آن كه ريسمان هاى دروغ و افترا را خواهد گسيخت؟كجاست آن كه آثار گمراهى و هوى و هوس را نابود خواهد كرد؟

بر همين منوال،امام هيچ بدعتى را وا نمى گذارد،مگر اين كه آن را ريشه كن

ص:40

كند و از هيچ سنتى الهى نمى گذرد،مگر اين كه آن را برپا نمايد. (1)هم چنين از اقدامات اساسى جهت تمهيد و بسترسازى احياى كرامت ها و فضايل عالى در جامعه آخر الزمان،نابودى شيطان به دست امام عصر عجّل اللّه تعالى فرجه الشريف است.علامه مجلسى در بحار الأنوار در ذكر روايتى نقل مى كند كه از امام صادق عليه السّلام درباره«وقت معلوم» كه خداوند به شيطان فرمود منتظر آن باشد (2)پرسيدند و ايشان فرمود:

روز قيام قائم ماست؛وقتى خداوند او را برانگيخته مى كند(و آماده قيام است)و در مسجد كوفه است.در آن وقت شيطان درحالى كه با زانوهاى خود راه مى رود،به آن جا مى آيد و مى گويد:اى واى از خطر امروز!قائم پيشانى او را مى گيرد و گردنش را مى زند.آن موقع روز وقت معلوم است كه مدت او به آخر مى رسد. (3)

بدين ترتيب،عصر ظهور،دوران تكميل و تتميم مكارم اخلاقى و كرامت هاى انسانى خواهد بود؛دوره اى كه با عمليات اصلاحى دولت مهدوى،آدميان به نهايت تزكيه نفسانى،بلوغ و تكامل اخلاقى مى رسند و ايمان آنها از حيث عقيدتى و عمل كامل مى شود و مسلمانان و مؤمنان عزت مى يابند و منافقان و بى دينان ذليل مى گردند؛همان گونه كه در دعاى افتتاح،اين وضعيت آرمانى و كريمه اين گونه از خدا مطالبه گرديده است:

اللّهمّ إنّا نرغب إليك فى دولة كريمة تعزّ بها الإسلام و أهله و تذلّ بها النفاق و أهله؛

خدايا!از تو اميد داريم كه دولت با كرامت امام زمان را به ظهور آورى، و اسلام و اهلش را با آن عزت بخشى،و نفاق و اهل نفاق را ذليل و خوار گردانى.

ص:41

انديشه اسلامى و مهدوى كرامت هاى انسانى بدون ابتناى بر مبادى ايمانى و توحيدى فاقد معنا و دلالت لازم بوده و اين ارزش ها چه در حوزه هاى فردى و چه در تعاملات اجتماعى بر مبناى عمل به آموزه هاى دينى و اتصاف به اخلاقيات اسلامى شكل مى گيرد.

گويا قائم و يارانش را در نجف اشرف مى نگرم؛توشه هايشان به پايان رسيده و لباس هايشان مندرس شده است،جاى سجده بر پيشانيشان نمايان است،شيران روزند و راهبان شب. (1)

امام مهدى عجّل اللّه تعالى فرجه الشريف با ياران عابد و زاهد خود جهت شروع عمليات اصلاحى و الهى عدالت گسترشان،ميثاقى مى بندند كه به حق مى توان آن را منشور حقوق بشردوستانه و كرامت محورانه دولت مهدوى به شمار آورد؛بيعتى كه امام على عليه السّلام در وصف آن فرموده اند:

يبايعون على أن لا يسرقوا و لا يزنوا،و لا يسبّوا مسلما و لا يقتلوا محرّما و لا يهتكوا حريما محرّما و لا يهجموا منزلا و لا يضربوا أحد إلاّ بالحقّ و لا يكنزوا ذهبا و لا فضّة و لا برّا و لا شعيرا و لا يأكلوا مال اليتيم و لا يشهدوا بما يعلمون...؛ (2)

با او بيعت مى كنند كه هرگز دزدى نكنند،زنا نكنند،مسلمانى را دشنام ندهند،خون كسى را به ناحق نريزند،به آبروى كسى لطمه نزنند،به خانه كسى هجوم نبرند،كسى را به ناحق نزنند،طلا و نقره و گندم و جو ذخيره نكنند،مال يتيم را نخورند،در مورد چيزى كه يقين ندارند گواهى ندهند، مسجدى را خراب نكنند،مشروب نخورند،حرير و خز نپوشند،در برابر سيم و زر سر فرود نياورند،راه را بر كسى نبندند،راه را ناامن نكنند،گرد هم جنس بازى(و اعمال منافى عفت)نگرايند،خوراكى را انبار نكنند،به كم قناعت كنند،طرفدار پاكى باشند،از پليدى گريزان باشند،به نيكى فرمان دهند،از زشتى ها باز دارند،جامه هاى خشن بپوشند،خاك را متكّاى خود سازند،در راه خدا حقّ جهاد را ادا كنند و...

اين ميثاق الهى و بشردوستانه يك جانبه نيست و امام عصر عجّل اللّه تعالى فرجه الشريف نيز خود را

ص:44

بدان مكلف مى داند.امام على عليه السّلام مى فرمايد:

...و يشترط على نفسه لهم،أن يمشى حيث يمشون و يلبسون كما يلبسون و يركب كما يركبون و يكون من حيث يريدون و يرضى بالقليل و يملأ الأرض بعون اللّه عدلا كما ملئت جورا،يعبد اللّه حقّ عبادته،و لا يؤاخذ حاجبا و لا بوّابا. (1)

...او نيز در حق خود تعهد مى كند كه از راه آنها برود،جامه اى مثل جامه آنها بپوشد،مركبى همانند مركب آنها سوار شود؛آن گونه كه مردم مى خواهند و به كم راضى و قانع شود،زمين را به يارى خداوند پر از عدالت كند؛چنان كه پر از ستم شده باشد،خدا را آن طور كه شايد بپرستد و براى خود حاجب و نگهبان و دربان اختيار نكند.

امام مهدى عجّل اللّه تعالى فرجه الشريف بر مبناى همين ميثاق الهى و كريمانه،«يارانش را در همه شهرها پراكنده مى كند و به آنان دستور مى دهد كه عدل و احسان را شيوۀ خود سازند و آنان را فرمان روايان اقليم هاى مختلف مى گرداند و به آنان فرمان مى دهد كه شهرها را آباد سازند». (2)امام عليه السّلام در حفظ حقوق و كرامت مردم و به ويژه بى نوايان بسيار كوشا بوده و بر كارگزاران خود در اين امر نظارت شديدى دارد.به تعبير روايات،«مهدى عجّل اللّه تعالى فرجه الشريف»بخشنده اى است كه مال را به وفور مى بخشد،بر كارگزاران و مسئولان دولت خويش بسيار سخت مى گيرد و بر بى نوايان بسيار رئوف و مهربان است» (3)و به همين دليل،حاصل چنين سيره الهى و كرامت محورانه، تعظيم و تكريم امت اسلامى خواهد بود؛به فرموده پيامبر صلى اللّه عليه و اله و سلم:

ص:45

يخرج فى آخر امّتى المهدى،يسقيه اللّه الغيث و تخرج الأرض نباتها و يعطى المال صحاحا و تكثر الماشية و تعظم الامّة؛ (1)

در پايان روزگار امت من،مهدى خروج مى كند.خداوند در زمان او زمين را با باران رحمتش سيراب مى كند،زمين گياهانش را مى روياند.او ثروت را به طور مساوى بين مردم تقسيم مى نمايد.در آن زمان چهارپايان در جهان فراوان شود و امت را تكريم نموده و عظمت مى بخشد.

بدين ترتيب در دولت كريمه مهدوى،كرامت انسان ها و حقوق بشردوستانه نه تنها محوريت دارد كه به عالى ترين حد خود خواهد رسيد.گفتارى از امير مؤمنان عليه السّلام بهترين شاهد روايى بر توصيف نوع كرامت بخشى به جامعه انسانى در عصر ظهور است:

سپس به كوفه روى مى آورد كه قرارگاه و منزل اوست.بردۀ مسلمان در بندى نمى ماند جز اين كه او را مى خرد و آزاد مى سازد و بدهكارى نمى ماند مگر اين كه دين او را مى دهد و مظلمه اى نمى ماند جز اين كه آن را مى پردازد و كشته اى نمى ماند مگر اين كه ديه او را مى دهد...و كشته اى نمى ماند جز اين كه دين او را مى پردازد و خانواده او را تأمين مى كند و همه امور را تدبير و كارها را تنظيم مى نمايد تا آن جايى كه زمين را سرشار از عدل و داد مى نمايد،همان گونه كه به هنگامه ظهور او،از ظلم و جور لب ريز است... (2)

در چنين وضعيتى كه امام عليه السّلام به منزله ملجأ و قله كرامت و اكرم الاكرمين عالميان بوده،«امت اسلامى به سوى او پناه مى برند،آن چنان كه زنبوران عسل به سوى ملكه خود پناه مى برند؛عدالت را در سراسر گيتى مى گستراند،هم چنان كه پر از ستم شده،تا جايى كه صفا و صميميت صدر اسلام را به آنها باز مى گرداند.

ص:46

«خفته اى را بيهوده بيدار نمى كند و خونى را(به ناحق)نمى ريزد» (1)و بدين ترتيب «ساكنان آسمان،مردم زمين،پرندگان هوا،درندگان صحرا،و ماهيان دريا همه و همه از او خشنود مى شوند». (2)

از سويى اعمال عدالت در جامعه مهدوى بدون تبعيض بوده و حتى بدكاران از عدالت و مساوات امام عليه السّلام بهره مند مى گردند:امام باقر عليه السّلام،نفى تبعيض پيش گفته را چنين شرح داده است:

...فإنّه يقسم بالسوّية و يعدل فى خلق الرحمان،البرّ منهم و الفاجر؛ (1)

آن حضرت(اموال را)برابر تقسيم مى كند و ميان همه مردم چه نيكوكار و چه بدكار،به عدالت رفتار مى نمايد.

عدالت ورزى امام عصر عجّل اللّه تعالى فرجه الشريف به گونه اى است كه در حيطۀ قضا و قضاوت نيز كرامت قضايى همگان تأمين مى شود؛زيرا امام با استفاده از علم لدنى و برحسب اشراف بر كنه و باطن وقايع،قضاوت مى نمايد و حتى به طلبيدن گواه شاهدان نيازى ندارد. (2)

گونه اى كه يك زن ميان عراق و شام پياده خواهد رفت و آسيبى نخواهد ديد و هرجا قدم مى گذارد،همه سبزه و رستنى است و بر روى سرش زينت هايش را گذارده و نه ددى او را آزار مى دهد و نه مى ترساند. (1)

محور كار حضرت مهدى عجّل اللّه تعالى فرجه الشريف-همان طور كه از نامشان نيز برمى آيد-هدايت جامعه بشرى است كه بديهى مى نمايد اصل و اساس هدايت،بر اقناع مى بايستى مبتنى باشد.

بنابر دلالت روايات،حضرت از همان ابتداى ظهور،كتب بدون تحريف زبور، تورات،انجيل و...را نمايان مى سازد و براساس نسخ اصلى آنها با اهل كتاب محاجّه،استدلال و گفت وگو مى كند و آن بر آنان حكم مى راند تا آن كه ايشان به دين اسلام و حكومت جهان شمول مهدوى هدايت گردند. (1)اوج اكرام و كرامت بخشى امام عليه السّلام و دولت ايشان در اين است كه امام«...بين اهل تورات با تورات و بين اهل انجيل با انجيل و بين اهل زبور با زبور و بين اهل قرآن با قرآن،قضاوت خواهد كرد». (2)بدين سان اگر اقليت هاى دينى محدودى هم در جامعه مهدوى وجود داشته باشند،از تكريم آنها و احترام به عقايدشان كوتاهى نخواهد شد. (3)

وقتى قائم ما قيام كند،خداوند دست عنايتش را بر سر بندگان مى كشد و عقل آنها زياد مى شود و به واسطه اين رشد عقلى،اخلاق آنها نيز كامل مى گردد.

در عصر مهدوى دانش بشرى به دست آوردهايى مافوق تصور مى رسد و 25 حرف از 27 حرف كل دانش،كشف و در ميان مردم منتشر مى شود؛همان گونه كه امام صادق عليه السّلام به تفصيل اين شكوفايى علوم و بالندگى فن آورى را بيان نموده اند. (1)بسيار هويداست كه در اين دوره طلايى معرفت بشرى،كرامت ها و ارزش الهى به گونه غريبى بر جوامع انسانى مسلط مى گردند و جنبه ملموسى مى يابند و اين گسترش كرامت ها و حكمت بر جامعه بشرى به گونه اى خواهد بود كه زنان خانه دار هم حكمت مى آموزند و بى نياز از ديگران براساس احكام الهى و نبوى به قضاوت مى پردازند؛به فرموده امام باقر عليه السّلام:

...به مردم زمان قائم عجّل اللّه تعالى فرجه الشريف آن چنان حكمتى عطا خواهد شد كه حتى زنان در كانون خانه خويش براساس كتاب خدا و سنت پيامبرش عادلانه و آگاهانه داورى مى كنند و نيازى به ديگرى ندارند. (2)

در آن زمان،امت من چنان از نعمت برخوردار شوند كه هرگز امتى آن چنان از نعمت برخوردار نشده باشد؛سرتاسر زمين محصول دهد و هيچ چيز را از آنان دريغ ندارد،اموال انبوه شود.هركس نزد مهدى آيد و بگويد به من مالى ده او بى درنگ مى گويد:بگير. (1)

به فرموده امام صادق عليه السّلام،حضرت ناچيزترين ديون و طلب هاى شيعيان را حتى اگر سير و خشخاش باشد،پرداخت مى كند و«در دنيا اعلام مى دارد كه هركس طلبى از يكى از شيعيان دارد،بيايد بگيرد». (2)

در دولت مهدى عجّل اللّه تعالى فرجه الشريف رباخوارى از بين مى رود (3)و اموال توسط حضرت بدون آن كه شمارش شوند،تقسيم مى گردند (4)و تمام معادن و گنج هاى زيرزمينى در حكومت او آشكار و استخراج مى شوند و بر روى زمين مخروبه اى نمى ماند مگر آن كه به وسيله آن حضرت آباد شود. (5)بدين ترتيب،جامعه بشرى به استغناى كامل خواهند رسيد و حتى فقيرى براى دريافت زكات،صدقات و اعانات يافت نخواهد شد.بخشى از روايات امام صادق عليه السّلام در اين باره بدين صورت است:

...و زمين خزينه هاى خود را آشكار مى گرداند،به نوعى كه خلايق همه آنها را در روى زمين مى بينند و مرد در آن وقت كسى را مى طلبد براى اين كه از مالش به او اعطا نمايد تا اين كه صله رحم به جا بياورد و يا اين كه از وجه زكات چيزى به او بدهد،چنين كسى كه اينها را از او قبول نمايد،يافت نمى گردد و خلايق به سبب آن چه خدا از فضل خود به ايشان روزى كرده،مستغنى و بى احتياج خواهند بود. (6)

ص:52

اعطايى خداوند متعال،رابطه مستقيمى وجود دارد و اين گونه قابليت ها و استعدادها در مؤمنان واقعى كه همان شيعيان هستند،رؤيت پذير و تحقق يافتنى است.

در حديث مشابه ديگرى،امام باقر عليه السّلام مى فرمايد:

و وسّع الطريق الأعظم،و كسر كلّ جناح خارج فى الطريق،و أبطل الكنف و الميازيب إلى الطرقات...؛ (1)

راه هاى اصلى را توسعه مى دهد،بالكن هايى كه به داخل راه ها آمده از بين مى برد،ناودان هايى را كه به كوچه ها مى ريزد،برمى دارد...

مهدى عجّل اللّه تعالى فرجه الشريف،مظهر كرامت و سرآمد كريمان دانسته شدند و بر الهى بودن ريشه و خاست گاه كرامت هاى انسانى در دوره ظهور تأكيد گرديد.چنان كه مستدل گذشت،حتى ادعيه امام عصر عجّل اللّه تعالى فرجه الشريف نيز سرشار از كرامت محورى و كرامت خواهى است.سپس بيعت نامه امام عصر با ياران خويش به گونه اى استدلالى منشور كرامت مدارى و بشردوستى آموزه مهدويت مطرح گرديد.آن گاه تشريح گرديد كه كرامت محورى و كرامت خواهى دولت كريمه مهدوى داراى الزامات و مقوماتى است كه مى توان آنها را مبانى و شاخصه هاى تحقق كرامت هاى مزبور ياد كرد.آن الزامات و مقومات عبارت بودند از:

1.عدالت و نفى تبعيض؛

2.امنيت و صلح همه جانبه و پايدار؛

3.فقدان تحميل عقيده و تكريم اقليت ها؛

4.رشد عقلانيت،شكوفايى علوم و فن آورى؛

5.كمال قوت و سلامت جسمى و روانى؛

6.رعايت و محترم شمردن حريم هاى خصوصى و عمومى.

بدين ترتيب،اين نوشتار با پاسخ به پرسش اصلى خويش مدعا و مفروضى چنين را تأييد نمود:كرامت انسانى در انديشه اسلامى و آموزه و دولت مهدوى خاست گاهى الهى دارد؛انسان نه بر محور انسان مدارى،بلكه بر مدار خدامدارى به كرامت و بزرگوارى مى رسد و ميان افزايش تقرّب به درگاه الهى و مماثلت با آن و افزايش كرامت هاى انسانى رابطه مستقيمى وجود دارد.به همين دليل، مؤمنان واقعى يعنى شيعيان در دولت مهدوى از بالاترين كرامت ها و تعظيم ها برخوردارند.

ص:56

تمام اقوام و ملل و آحاد بشرى،بدون هيچ گونه تبعيض و گزينشى،طعم و حلاوت عدالت و امنيت مهدوى را خواهند چشيد و اسلام دين فراگير خواهد شد و در جايگاه عادلانه و بايسته خود خواهد نشست.

در اين فصل براى فهم وضعيت و نوع حكومت مهدوى در عصر ظهور و شناخت شاخصه هاى آن از جمله عدالت و امنيت و تعامل اين دو مفهوم،افزون بر تفحص در روايات عصر ظهور،به سيره نظرى و عملى پيامبر صلى اللّه عليه و اله و سلم و معصومان عليهم السّلام و به ويژه امام على عليه السّلام مراجعه خواهد شد.با توجه به اهميت اين موضوع،نوشتار حاضر تلاش دارد با نيم نگاهى به ماهيت،معانى و منزلت اين دو مفهوم در انديشه اسلامى،جايگاه آنها را نيز در حكومت مهدوى تا اندازه اى روشن سازد.

سال هاى 40،49 و 61 هجرى بزرگ ترين خسارت ها را به عالم اسلامى وارد ساخت.

انحراف سياسى امت اسلامى و عامل اساسى تثبيت بى عدالتى و ناامنى، ماجراى سقيفه در نيمه اول هجرى است.در آن جريان برخى پس از تمرد از دستور و نص صريح نبوى مبنى بر اولويت امام على عليه السّلام براى جانشينى،امامت و ولايت در عرصه ظاهرى و دنيوى را از امام غصب كردند.پس از آن،با احياى ريشه هاى ارتجاعى زندگى سياسى-اجتماعى جاهلى و قبيله اى،روند برگشت به اين دوران تيره آغاز و دنبال شد.

تبديل خلافت به ملوكيت و تبعات منفى بعدى آن،انحراف هاى برخاسته از قضيه سقيفه را كامل كرد.هم چنين با افزايش گم راهى مردم و هواپرستى و هوس زدگى آنها بر اثر سياست هاى وقت خلفا و حاكمان ستم گر،امامان معصوم كم كم ياورى مردمى را از دست داند و در جوّى پر از بى عدالتى و ناامنى و خفقان،در نهايت مظلوميت به شهادت رسيدند.از سوى ديگر،اين اوضاع نامساعد به غيبت امام عصر عجّل اللّه تعالى فرجه الشريف انجاميد.تا پيش از آن،سياست فشار و اختناق، امامان را وادار كرده بود تا فعاليت خود را در نهان دارند و گفتار و كردار خويش را همراه با تقيه،در پوشش كتمان و رمز حفظ كنند.

امام مهدى عجّل اللّه تعالى فرجه الشريف در چنين فضايى،در نيمه شعبان سال 255 قمرى به دنيا آمد.

پنج سال از عمر شريف ايشان در زمان حيات پدر بزرگوارش گذشت؛هنگامى كه دستگاه حاكم خلفاى عباسى امام حسن عسكرى عليه السّلام را به زندگى مخفيانه و محتاطانه واداشته بود.در نهايت،به سبب فشارهاى مذكور و گم راهى مردم و همراهى نكردن آنها،غيبت صغرا از سال 260 تا 329 قمرى به طول انجاميد و امام پس از گذشت تقريبا هفتاد سال از غيبت صغرا،از سال 329 تاكنون در غيبت كبرا به سر مى برد،تا با اجازه الهى ظهور يابد و زمين را پر از عدل و امان كند.

ص:59

افزون بر اين،خودكامگان با حذف امام على عليه السّلام از صحنه خلافت،زمينه تحريف شريعت اسلامى و مسخ عدالت آرمانى را آغاز كردند.به يقين،مى توان خودكامگى و زورمدارى را به منزله بزرگ ترين عامل اين تحريف و گسترش جو ناامنى فيزيكى و روانى در جهان اسلام به شمار آورد.درواقع،بخش گسترده اى از تاريخ نظام هاى سياسى به نظام هاى خودكامه اختصاص دارد؛حكومت هايى كه شيوه اعمال قدرتشان بر زور و چيرگى خشونت آميز و اجبار مبتنى بوده و به دليل بى عدالتى،نامشروع به شمار مى رفته اند.چنين حكومت هايى مجبور بوده اند براى مشروع و موجه نشان دادن خود،به تحريف دين،مفهوم عدالت و حذف مصاديق و اسوه هاى معصومان عليهم السّلام بپردازند و عملا نيز در كار خويش تا پيش از عصر ظهور،به توفيق دست يافتند.اينان به نفع امنيت كاذب در سايه شمشير، عدالت آرمانى را مسخ كردند و عقب راندند.در سايه چنين خفقانى،ائمه يازده گانه عليهم السّلام را به شهادت رساندند و بسيارى از مناديان حق و رهروان آنها را شكنجه،تبعيد يا شهيد كردند و يا اين كه با افترا و تهمت و ناسزا آنان را از ميدان به در ساختند. (1)

از سوى ديگر،همواره تهديدها و حملات پى درپى،از عوامل پديدآورنده ناامنى در جهان اسلام بوده است.اسلام در طول تاريخ،پيوسته درگير معارضان و مخالفان سرسخت و كينه توز داخلى و خارجى بوده و اين درگيرى و منازعه از گذشته تاكنون به طور مداوم ادامه داشته است.اساسا موقعيت جغرافيايى جهان اسلام از همان ابتداى ظهور و گسترش،به گونه اى بوده كه آن را در معرض تاخت و تازها و حملات پى درپى و سهم گين قرار داده است؛حملاتى چون تهاجم مغول ها،جنگ هاى تحميلى صليبى،هجوم گسترده و همه جانبه استعمار

ص:60

غربى به جهان اسلام و اشغال مستقيم كشورهاى اسلامى(قرن 19 ميلادى و 13 هجرى)،تثبيت ناامنى،ايجاد ركود اقتصادى-اجتماعى،تخريب بنيان هاى فرهنگى و اجتماعى و به طور كلى انحطاط داخلى مشرق و جهان اسلام را به دنبال داشته كه تأثيرات منفى و عقب نگه دارنده آنها تا به امروز باقى است.

پيامبر صلى اللّه عليه و اله و سلم و معصومان عليهم السّلام بروز ناامنى ها،بى عدالتى ها،جنگ ها،هرج و مرج ها و فتنه هاى فراوان را از ملاحم و نشانه هاى ظهور مهدى موعود عجّل اللّه تعالى فرجه الشريف و ويژگى هاى عصر غيبت ياد كرده اند. (1)امام على عليه السّلام در اين زمينه فرموده است:

او[حضرت مهدى عجّل اللّه تعالى فرجه الشريف]خواسته ها را تابع هدايت وحى مى كند؛هنگامى كه مردم هدايت را تابع هوس هاى خويش قرار مى دهند.درحالى كه به نام تفسير،نظريه هاى گوناگون خود را بر قرآن تحميل مى كنند،او نظريه ها و انديشه ها را تابع قرآن مى سازد.در آينده،آتش جنگ ميان شما افروخته مى گردد و چنگ و دندان نشان مى دهد.با پستان هايى پر شير كه مكيدن آن شيرين،اما پايانى تلخ و زهرآگين دارد،به سوى شما مى آيد.آگاه باشيد! فردايى كه شما را از آن هيچ شناختى نيست،زمام دارى حاكميت پيدا مى كند كه غير از خاندان حكومت هاى امروز است و كارگزاران حكومت ها را بر اعمال بدشان كيفر خواهد داد.زمين ميوه هاى دل خود را براى او بيرون مى ريزد و كليدهايش را به او مى سپارد.او روش عادلانه در حكومت حق را به شما مى نماياند و كتاب خدا و سنّت پيامبر صلى اللّه عليه و اله و سلم را كه تا آن روز متروك مانده،زنده مى كند. (2)

هم چنين پيامبر اكرم صلى اللّه عليه و اله و سلم در پاسخ اين پرسش كه چه موقعى قائم شما قيام مى كند،فرمود:«زمانى كه دنيا را هرج و مرج فرا گيرد.» (3)

ص:61

پيامبر صلّى اللّه عليه و اله و سلم در روايت ديگرى به شكل مفصل ترى ناامنى و بى عدالتى پيش از ظهور را چنين بيان فرموده است:

منّا مهدىّ هذه الامّة إذا صارت الدنيا هرجا و مرجا و تظاهرت الفتن و تقطّعت السبل و أغار بعضهم على بعض فلا كبير يرحم صغيرا و لا صغير يوقّر كبيرا فيبعث اللّه عند ذلك مهديّنا التاسع من صلب الحسين عليه السّلام يفتح حصون الضلالة و قلوبا غفلاء يقوم بالدين فى آخر الزمان كما قمت به فى أوّل الزمان و يملأ الأرض عدلا كما ملئت جورا؛ (1)

مهدى اين امت از ماست.هنگامى كه در دنيا هرج و مرج شود و فتنه ها آشكار گردد و راه زنان بر راه ها بايستند و بعضى از مردم به بعض ديگر تهاجم كنند و بزرگ به كوچك رحم نكند و كوچك تر احترام بزرگ تر را نگه ندارد،در چنين زمانى،مهدى ما كه نهمين امام از صلب حسين عليه السّلام است،برج و باروهاى گمراهى و قلب هاى قفل شده را فتح مى كند و در آخر الزمان براى دين به پا مى خيزد،همان طور كه من در اول زمان، بدين قيام مبادرت كردم.او زمينى را كه از جور پر شده،از عدل و داد، سرشار مى سازد.

در همين زمينه،محمد بن مسلم از ابا عبد اللّه عليه السّلام چنين نقل مى كند:

به درستى كه براى قيام قائم ما-كه بر او درود باد-نشانه هايى است كه خداوند عز و جل آنها را براى مؤمنان قرار داده است.

او اين علامت ها را از امام مى پرسد و ايشان نيز با اشاره به آيه 155 سوره بقره، مى فرمايد:

اين كه خداوند فرموده است:«و قطعا شما را به چيزى[از قبيل]ترس و گرسنگى و كاهشى در اموال و جان ها و محصولات مى آزماييم و

ص:62

شكيبايان را مژده ده»،يعنى اين كه مؤمنان پيش از خروج قائم اين گونه آزمايش مى شوند. (1)

شايسته است پيش از اين كه به وضعيت عدالت و امنيت در عصر حكومت مهدوى اشاره شود،تعاريف اين دو مفهوم را بررسى كنيم و جايگاه آنها را در منابع اسلامى بازخوانيم.

هم چنين عدالت در فرقه ها و گرايش هاى گوناگون در انديشه سياسى اسلام مانند فلسفه سياسى،فقه سياسى،اندرزنامه نويسى،ادبيات سياسى،تاريخ و فلسفه اجتماعى تعريف شده است.در آراى همه متفكران اين نحله ها و مكاتب،تعابير متعدد و همانندى از مفهوم عدالت به پيروى از قرآن و سنت،صورت گرفته كه بخشى از آنها بدين شرح است:

1.عدالت،خصيصه ماهوى نظم الهى حاكم در كائنات؛ (1)

2.عدالت به معناى«وضع كلّ شىء فى موضعه؛قرار دادن هرچيز در جاى خويش»؛

3.عدالت به معناى«اعطاء كلّ ذى حقّ حقّه؛حق را به مقدار رساندن»و ايفاى اهليت و رعايت استحقاق ها و نفى تبعيض و نامترادف با برابرى مطلق؛

4.عدالت به معناى اعتدال گرايى،ميانه روى و رعايت ملكات متوسط؛ (2)

5.عدالت به معناى تعادل سه قوه در نفس و مدينه و سپردن راه برى نفس و مدينه به خرد و خردمندان؛

6.عدالت به معناى راستى و راست كردارى و راست كردن؛

7.عدالت به معناى تناسب و تساوى جرم با مجازات در حوزه قضا؛ (3)

8.عدالت به معناى تأمين مصلحت عمومى به بهترين صورت ممكن و اصلى ترين مبناى تأمين عمران و امنيت؛ (4)

9.عدالت در مدينه،به معناى تقسيم برابر خيرات مشترك عمومى؛ (5)

ص:64

10.عدالت به معناى«حسن در مجموع»و كمال فضايل و جور به معناى «مجموعه و تمام رذايل»؛ (1)

11.عدالت به معناى تقواى فردى و اجتماعى و هم سازى با نظم الهى حاكم بر طبيعت؛

12.عدالت به معناى انصاف؛ (2)

13.عدالت به معناى عقد و قرارداد اجتماعى افراد،براى تقسيم كار در زندگى مدنى مبتنى بر شريعت؛ (3)

14.عدالت به معناى مفهومى هم سان با عقل و خرد عملى؛ (4)

15.عدالت از ديد فقها،به معناى ملكۀ راسخه اى كه باعث ملازمت تقوا در ترك محرمات و انجام دادن واجبات مى گردد؛ (5)

16.عدالت به معناى استقامت در طريق شريعت.

البته برخى از اين تعريف ها رواج و اجماع بيشترى دارد.براى مثال،امام على عليه السّلام و بيشتر متفكران اسلامى از گذشته تاكنون،اذعان داشته اند كه عدالت به معناى قرار دادن هرچيز در جاى خويش و حق را به مقدار رساندن و ايفاى اهليت و رعايت استحقاق هاست.بر مبناى اين تعريف،هرچيز بايد در جاى مناسب خويش قرار گيرد و در جايگاه خود بايد به انجام وظيفه ويژه خود بپردازد.شاهد اين مدعا اين كه در قرآن بر همين اساس در سوره كهف،از دو باغ سبز و خرم با ميوه هاى فراوان سخن مى رود:

ص:65

كِلْتَا الْجَنَّتَيْنِ آتَتْ أُكُلَها وَ لَمْ تَظْلِمْ مِنْهُ شَيْئاً؛ (1)

هريك از اين دو باغ محصول خود را[به موقع]مى داد و از[صاحبش] چيزى دريغ نمى ورزيد.

يعنى باغ هم در حقيقت عادل است و عدالت يعنى اين كه در نظام هستى به وظيفه خود عمل مى كند.موجودات ديگر نيز همانند اين دو باغ بر پايه عدل استوارند.خواهيم ديد كه در عصر مهدوى،با حكم فرمايى عدالت،زمين و زمان و طبيعت نيز عدالت پيشه مى كنند و با عمل به وظايف بايسته خويش،بشر را بيشتر بهره مند خواهند كرد و ميوه ها و فايده هاى پنهان خود را براى بهينه ترين نوع استفاده به بشر تقديم خواهند نمود.

درباره بيان منزلت عدالت،به دليل بديهى و مبرهن بودن شأن والاى عدالت، به توضيح فراوان نيازى نيست.تنها ذكر همين نكته بس كه مبنا و زيربناى تمامى اصول،در همه انديشه هاى سياسى،اجتماعى و اقتصادى اسلام،عدالت است.

آيات الهى اشاره دارند كه پيامبران را با مشعل هاى هدايت فرستاديم و به آنها كتاب و ميزان داديم تا عدالت را برپا دارند.بنابراين،چه بيانى رساتر از اين كه قرآن استقرار عدالت و گسترش آن را يكى از دو هدف اساسى و فلسفه بعثت انبيا ذكر كرده (2)و آن را از صفات الهى و بارزترين خصيصه آفرينش و نيكوترين انسان معرفى كرده است. (3)هم چنين اساس حكميت و حكومت در قرآن،ايجاد قسط و عدل در جامعه به شمار مى آيد.از سوى ديگر،كثرت آيات و روايات درباره عدل و كلمات مترادف و متضاد اين واژه،اهميت جايگاه اين مفهوم در

ص:66

قرآن و احاديث و به ويژه موارد مرتبط با عصر ظهور را بيان مى كند.

آيات مكى و 521 مورد آيات مدنى به شمار مى روند. (1)پيوند معنايى ناگسستنى اين اصطلاح با كلمه هاى اسلام،ايمان و مؤمن اهميت فوق العادۀ مفهوم امنيت را نشان مى دهد.مفهومى كه علاوه بر قرآن و روايات،در ادعيه اسلامى و شيعى بسيار ديده مى شود.

اين مفهوم در منابع اسلامى،عرصه وسيعى دارد و قلمروهاى فردى و اجتماعى و زمينه هاى داخلى و خارجى،فكرى و روحى،اخلاقى و اعتقادى، دنيايى و آخرتى را دربر مى گيرد و با شاخص هاى ايجابى و سلبى،از هر دو زاويه تعريف شدنى و دست رس پذير است.البته اين امر نسبى و نه مطلق به شمار مى رود و تابع وضع،امكانات و توانايى هاى هر فرد و جامعه است و نبايد آن را تنها به امكانات و تجهيزات نظامى،با اندازه هاى مادى و فيزيكى يا مقولات اقتصادى و مانند آن تعريف كرد،بلكه مفهومى عميق تر،ظريف تر و فراگيرتر از موضوعات ياد شده داشته و بر ابعاد روحى،فكرى،فرهنگى،اخلاقى،معنوى و اعتقادى و ارزش هاى الهى نيز انطباق كامل دارد.قرآن و روايات هرگونه امنيتى را سرچشمه يافته از ايمان و اعتقادات معنوى و الهى مى دانند و خاستگاه هرگونه ناامنى در هر عرصه اى را بى ايمانى و صفات متقابل ايمان مانند شرك،كفر،ظلم و استكبار ياد كرده اند.هم چنين مؤمن و صفات ايمانى،اصلى ترين خاستگاه صدور كنش هاى امنيت زاست.مى توان گفت كه بسترسازى حيات معنوى طيبه و حسنه براى تربيت و تهذيب افراد چه در حوزه رفتارهاى فردى و چه در عرصه هاى اجتماعى و دورى آنها از حيات سيئه و غير ايمانى،اصلى ترين

ص:68

سازوكار تأمين امنيت به شمار مى آيد.حال،چه در نظام اسلامى باشد،چه در عصر مهدوى و حكومت حضرت مهدى عجّل اللّه تعالى فرجه الشريف.اين نظام بايد تلاش كند با تشويق حيات مؤمنانه و پشتيبانى از مؤمنان و مقابله با دشمنان جبهه ايمان،امنيت و عدالتى همه جانبه و فراگير را براى همه شهروندان جامعه اسلامى و حتى غير مسلمانانى كه در پناه آن زندگى مى كنند،فراهم آورد.البته اين كار بايد بدون غفلت از زندگى دنيايى و با تأمين نيازهاى اين جهانى باشد تا بتواند زمينه ورود سرشار از عافيت و سلامت و ايمن از عذاب را به زندگى آن جهانى و اخروى آماده سازد.بى گمان،حكومت هاى دنيايى تا پيش از ظهور،به اجراى كامل و بهينه اين امور قادر نيستند و اين گونه آرمان هاى عالى الهى و بشرى به صورت كامل،تنها در عصر حكومت مهدى عجّل اللّه تعالى فرجه الشريف محقق خواهد شد.

آيات بسيارى درباره اهميت امنيت و جايگاه والاى آن در زندگى فردى، اجتماعى و اقتصادى انسان وجود دارد كه نمونه هايى از آنها آورده مى شود:

1.قرآن يكى از اهداف برقرارى حاكميت خدا و جانشينى صالحان و طرح كلى امامت را تحقق امنيت معرفى كرده است:

وَعَدَ اللّهُ الَّذِينَ آمَنُوا مِنْكُمْ وَ عَمِلُوا الصّالِحاتِ لَيَسْتَخْلِفَنَّهُمْ فِي الْأَرْضِ كَمَا اسْتَخْلَفَ الَّذِينَ مِنْ قَبْلِهِمْ وَ لَيُمَكِّنَنَّ لَهُمْ دِينَهُمُ الَّذِي ارْتَضى لَهُمْ وَ لَيُبَدِّلَنَّهُمْ مِنْ بَعْدِ خَوْفِهِمْ أَمْناً يَعْبُدُونَنِي لا يُشْرِكُونَ بِي شَيْئاً؛ (1)

خداوند به كسانى از شما كه ايمان آورده و كارهاى شايسته كرده اند،وعده داده است كه حتما آنان را در اين سرزمين جانشين[خود]قرار دهد، همان گونه كه كسانى را كه پيش از آنان بودند،جانشين[خود]قرار داد و آن دينى را كه بر ايشان پسنديده،به سودشان مستقر كند و بيمشان را به ايمنى مبدل گرداند[تا]مرا عبادت كنند و چيزى را با من شريك نگردانند.

ص:69

علامه طباطبايى رحمه اللّه درباره اين آيه فرموده است:

اين آيه وعده جميل و زيبايى است براى مؤمنان كه عمل صالح هم دارند.به آنان وعده مى دهد كه به زودى جامعه صالحى مخصوص به خودشان برايشان درست مى كند و زمين را در اختيارشان مى گذارد و دينشان را در زمين متمكن مى سازد و امنيت را جاى گزين ترسى كه داشتند مى كند؛امنيتى كه ديگر از منافقان و كيد آنان و از كفار و جلوگيرى هايشان بيمى نداشته باشند،خداى را آزادانه عبادت كنند و چيزى را شريك او قرار ندهند. (1)

بدين ترتيب،قرآن به گروهى از مسلمانان كه داراى دو صفت ايمان و عمل صالح هستند و به يارى خداوند،حكومت جهانى مستضعفان را تشكيل خواهند داد،امنيت و از ميان رفتن همه اسباب ترس و وحشت را نويد داده است.

2.بنا به آيه وَ إِذْ قالَ إِبْراهِيمُ رَبِّ اجْعَلْ هَذَا الْبَلَدَ آمِناً، (2)حضرت ابراهيم هنگام بنا نهادن كعبه،به اين نياز فطرى توجه كرد و از خداوند خواست آن سرزمين را از نعمت«امنيت»برخوردار سازد.خداوند نيز بنا به آيه وَ إِذْ جَعَلْنَا الْبَيْتَ مَثابَةً لِلنّاسِ وَ أَمْناً، (3)آن جا را خانه امنى براى مردم قرار داد.

اين ويژگى چنان عزيز است كه موجب منت پروردگار بر آدميان بوده و او را شايسته سپاس بندگى مى كند. (4)پروردگار جهان به همين سرزمين امن،براى بيان كيفيت آفرينش انسان سوگند ياد مى كند. (5)با اجابت دعاى حضرت ابراهيم،

ص:70

خداوند هم امنيت تكوينى به مكه داد؛چنان كه در طول تاريخ حوادث ناامن كننده كمتر آن جا اتفاق افتاده،و هم به آن جا امنيت تشريعى عطا فرمود؛زيرا به فرمان الهى همه انسان ها و حتى جانوران در اين سرزمين در امن و امان هستند.شكار حيوانات آن جا ممنوع است و حتى تعقيب مجرمانى،كه به اين حرم و خانه كعبه پناه برند نيز جايز نيست.تنها مى توان براى اجراى عدالت در حق چنين مجرمانى،آذوقه را بر آنها بست تا بيرون آيند و تسليم شوند.

امن دانستن خانه كعبه،در حقيقت اهميت امنيت را بيان مى كند كه اين بناى بسيار مقدس با آن توصيف شده است.اين صفت كعبه در آيات بسيارى وجود دارد؛هم چنان كه در سوره تين،مكه مكرمه و شهر كعبه به«بلد امين»تشبيه شده است.علامه طباطبايى در اين باره مى فرمايد:

مراد از وَ هذَا الْبَلَدِ الْأَمِينِ مكه مشرفه است،و بلد امينش خواند،چون امنيت يكى از خواصى است كه براى حرم تشريع شده و هيچ جاى ديگر دنيا چنين حكمى برايش تشريع نشده،و اين حرم سرزمينى است كه خانه كعبه در آن واقع است و خداى تعالى درباره آن فرموده: أَ وَ لَمْ يَرَوْا أَنّا جَعَلْنا حَرَماً آمِناً. (1)و (2)

3.در قرآن،شهرى كه برخوردار از نعمت باشد،سرزمين آرمانى و مثالى معرفى شده است و بنا به آيه وَ ضَرَبَ اللّهُ مَثَلاً قَرْيَةً كانَتْ آمِنَةً مُطْمَئِنَّةً يَأْتِيها رِزْقُها رَغَداً مِنْ كُلِّ مَكانٍ، (3)تحقق نهايى چنين شهرى در جايى به جز عصر و حكومت امام مهدى عجّل اللّه تعالى فرجه الشريف،محقق نخواهد شد.

4.يكى از مصداق هاى مهم واژه هايى مانند«نعمت»،«نعيم»و«بركات»در

ص:71

قرآن،امنيت دانسته شده است.براى نمونه،علامه طباطبايى در مورد آيه وَ لَوْ أَنَّ أَهْلَ الْقُرى آمَنُوا وَ اتَّقَوْا لَفَتَحْنا عَلَيْهِمْ بَرَكاتٍ (1)به اين معنا اشاره كرده و مى نويسد:

بركات به معناى هرچيز كثيرى از قبيل امنيت،آسايش،سلامتى،مال و اولاد است كه غالبا انسان به فقد آنها مورد آزمايش قرار مى گيرد. (2)

هم چنين ايشان در تفسير آيه وَ اذْكُرُوا نِعْمَتَ اللّهِ عَلَيْكُمْ إِذْ كُنْتُمْ أَعْداءً فَأَلَّفَ بَيْنَ قُلُوبِكُمْ فَأَصْبَحْتُمْ بِنِعْمَتِهِ إِخْواناً وَ كُنْتُمْ عَلى شَفا حُفْرَةٍ مِنَ النّارِ فَأَنْقَذَكُمْ مِنْها (3)با بيان وضع ناامنى حاكم بر جامعه جاهلى پيش از اسلام،منظور از نعمت در آيه را چنين برمى شمارد:

منظور از نعمت،مواهب جميلى است كه خداى تعالى در سايه اسلام به آنان داده و حال و روز بعد از اسلام آنها را نسبت به پيش از اسلام بهبود بخشيد.در دوران جاهليت امنيت و سلامتى و ثروت و صفاى دل نسبت به يك ديگر و پاكى اعمال نداشتند و در سايه اسلام صاحب همه اينها شدند. (4)

علامه در تفسير كلمه«نعيم»در ثُمَّ لَتُسْئَلُنَّ يَوْمَئِذٍ عَنِ النَّعِيمِ (5)آورده است:

و نيز در مجمع البيان است كه بعضى گفته اند:نعيم عبارت است از امنيت و صحت(منقول از مجاهد و عبد اللّه بن مسعود)و اين معنا از امام ابو جعفر و ابو عبد اللّه عليهما السّلام نيز روايت شده است. (6)

ص:72

ايشان در تفسير خويش،در تبيين واژه هاى«حيات حسنه» (1)و«حيات طيبه» (2)، يكى از ويژگى هاى اصلى اين نوع زندگى را بهره مندى از نعمت امنيت ذكر مى كند؛هم چنان كه يكى از ويژگى هاى«حيات سيئه»را زندگى در ناامنى مى داند. (3)

5.«اولوا الالباب»در قرآن،به امنيت و سلامت جاودانى بشارت داده شده اند، به تعبير علامه مجلسى رحمه اللّه:

جمله سَلامٌ عَلَيْكُمْ بِما صَبَرْتُمْ فَنِعْمَ عُقْبَى الدّارِ، حكايت كلام ملائكه است كه اولو الالباب را به امنيت و سلامتى جاودانى و سرانجام نيك نويد مى دهند؛سرانجامى كه هرگز دست خوش زشتى و مذمت نگردد. (4)

از سوى ديگر بنا به آيه اُدْخُلُوها بِسَلامٍ آمِنِينَ، (5)در روز سرنوشت،وقتى انسان هاى صالح در بهشت گام مى نهند،به آنها نويد امنيت و سلامت مى دهند و مى گويند:به اين باغ ها با سلامت و امنيت وارد شويد.

6.هنگامى كه خانواده حضرت يوسف عليه السّلام وارد مصر شدند،وى از ميان تمامى مواهب و نعمت هاى مصر،به مسئله امنيت اشاره مى كند و به پدر و مادر و برادران خودش مى گويد:

اُدْخُلُوا مِصْرَ إِنْ شاءَ اللّهُ آمِنِينَ؛ (6)

ان شاء اللّه،با[امن و]امان داخل شهر شويد.

اين نشان مى دهد،نعمت امنيت ريشه همه نعمت هاست؛زيرا هرگاه امنيت از

ص:73

ميان برود،ديگر مسائل دفاعى و مواهب مادى و معنوى نيز به خطر خواهد افتاد.

در محيط ناامن،نه اطاعت خداوند مقدور است،نه زندگى همراه با سربلندى و آسودگى فكر و نه تلاش و كوشش و جهاد براى پيش برد هدف هاى اجتماعى. (1)

7.امنيت بزرگ ترين پاداشى است كه در تميز اهل حق از باطل،به اهل حق اعطا مى شود؛همان گونه كه قرآن مى فرمايد:

فَأَيُّ الْفَرِيقَيْنِ أَحَقُّ بِالْأَمْنِ؛ (2)

كدام يك از[ما]دو دسته به ايمنى سزاوارتر است؟

در سخنان و روايات معصومان عليهم السّلام نيز مطالب فراوانى درباره اهميت و ضرورت امنيت وارد شده است كه براى نمونه،تنها مواردى از آنها ذكر مى شود.

پيامبر اكرم صلّى اللّه عليه و اله و سلم مى فرمايند:

من أصبح معافى فى بدنه آمنا فى سربه عنده قوت يومه فكأنّما خيرت له الدنيا بحذافيرها؛ (3)

هركه تنش سالم و در جامعه خويش ايمن است و قوت روز خويش دارد، جهان سراسر مال اوست.

ايشان هم چنين فرموده است:

الأمن و العافية نعمتان مغبون فيها كثير من الناس؛ (4)

امنيت و سلامت دو نعمت است كه بسيارى از مردم در آن مغبونند.

امام صادق عليه السّلام زندگى بدون امنيت را ناقص و ناگوار شمرده و فرموده است:

ص:74

خمس خصال من فقد منهنّ واحدة لم يزل ناقص العيش،زايل العقل،مشغول القلب:فأولاها صحّة البدن و الثانية الأمن و...؛ (1)

پنج چيز است كه حتى اگر يكى از آنها برقرار نباشد،زندگى ناقص و ناگوار است،عقل نابود مى شود و مايه دل مشغولى مى گردد؛نخستين اين پنج چيز، سلامت و دومين آن امنيت است و...

در روايتى ديگر،امنيت،عدالت و فراوانى،سه نياز اساسى مردم به شمار آمده است:

ثلاثة أشياء يحتاج الناس طرّا إليها:الأمن،و العدل و الخصب؛ (2)

سه چيز است كه همه مردم به آن نياز دارند:امنيت،عدالت و فراوانى.

امام على عليه السّلام در بحث از اهداف عالى حكومت،يكى از دلايل پذيرش حكومت را تأمين امنيت براى بندگان مظلوم و محروم و پشتيبانى از آنها مى شمارد.

هم چنين در بيان نقش و اهميت امنيت مى فرمايد:«رفاهيّة العيش فى الأمن؛ (3)رفاه زندگانى در امنيت است.»و«لا نعمة أهنأ من الأمن؛ (4)هيچ نعمتى گواراتر از امنيت نيست.»

روشن است كه معصومان عليهم السّلام،همه در سيره و سنت يك شيوه دارند؛زيرا همه از نورى يكتا آفريده شده و ترجمان وحى هستند.از سويى،حكومت آرمانى امام عصر عجّل اللّه تعالى فرجه الشريف درواقع،ادامه تلاش هاى اصلاح طلبانه امامان معصوم عليهم السّلام به ويژه براى به ثمر نشاندن حكومت نافرجام امام على عليه السّلام است كه به دليل فشار خودكامگان مسلّط،و هواپرستى و گمراهى مردم ادامه نيافت.از سوى ديگر،مراجعه به سيره و سنت سياسى-اجتماعى ديگر معصومان عليهم السّلام به ويژه سيره علوى،رافع پاره اى از ابهام ها و كمبودهايى است كه امروزه در فهم دقيق وضعيت عصر ظهور با آنها مواجه هستيم.به همين دليل،در اين گفتار ابتدا براى فهم ارتباط عدالت مهدوى و امنيت به سيره ديگر معصومان عليهم السّلام رجوع مى كنيم.

حضرت على عليه السّلام،عدالت را رمز بقا،استحكام و ترقى نظام سياسى و ضامن ثبات و امنيت واقعى و منافى خشونت به شمار مى آورد.امام،عدل را«رستگارى و كرامت»،«برترين فضايل»،«بهترين خصلت»،«بالاترين موهبت الهى» (1)، «فضيلت سلطان»،«سپر و نگه دارنده دولت ها»،«مايه اصلاح رعيت»،«باعث افزايش بركات»،«مايه حيات آدمى و حيات احكام»و«مأنوس خلايق»ذكر مى كند.ايشان حكومت را به«عدالت گسترى»مشروط دانسته،نظام آمريت را بر «عدل»مبتنى مى داند.از اين ديدگاه«ملاك حكم رانى و قوى ترين بنيان،عدل است»؛بنيانى كه«قوام عالم به آن مبتنى است». (2)

ص:76

على عليه السّلام هيچ وقت براى حفظ امنيت و نظام سياسى،از عدالت به نفع امنيت عقب ننشست،بلكه برعكس،رعايت عدالت را ضامن امنيت،حفظ نظام،مايه روشنى چشم زمام داران و نفوذ محبت آنان در دل مردم مى داند.امام عليه السّلام در نامه به مالك اشتر مى فرمايد:

إنّ أفضل قرّة عين الولاة استقامة العدل فى البلاد و ظهور مودّة الرعيّة و إنّه تظهر مودّتهم إلاّ بسلامة صدورهم؛ (1)

تحقيقا بهترين چيز(نور چشم)براى حاكمان،اقامه عدالت و استقرار عدالت در سطح كشور و جذب قلوب ملت است و اين حاصل نشود مگر به سلامت سينه هايشان[خالى بودن از كينه و بغض حاكمان].

پس اگر زمام داران عادل پيشه باشند،قلب ها به سوى آنان جذب مى گردد و عقده ها از دل ها بيرون مى رود.اين خود تضمين كننده استحكام اركان دولت و پيوند محكم آن با ملت است.عدل محورى نظام سياسى،باعث مى شود مردم براى رسيدن به آرمان ها و خواسته هاى خود راه هاى منطقى را برگزينند.در غير اين صورت،نوميدى از عدالت،انسان ها را به نيرنگ،سوء استفاده،خلاف كارى، تضعيف اخلاق عمومى و از هم پاشيدگى اجتماعى خواهد كشانيد كه خواه ناخواه، نتيجه آن ناپايدارى امنيت و ثبات سياسى نظام حاكمه و دولت است.

از ديد امام على عليه السّلام،رهبران و كارگزاران نظام اسلامى با رعايت عدالت در سطوح مختلف سامانه سياسى،نتايج مثبت فراوانى را به بار مى آورند.اين آثار براى شخص رهبران عبارتند از:استقلال و توان،نفوذ حكم،ارزش مندى و بزرگ مقدارى،بى نيازى از ياران و اطرافيان،مورد ستايش قرار گرفتن زمان حكم رانى آنها و بالا رفتن شأن،عظمت و عزت ايشان. (2)

ص:77

به اعتقاد امام على عليه السّلام،«هيچ چيزى مانند عدالت،دولت ها را محافظت نمى كند» 1و عدل چنان سپر محكمى است كه رعايت آن،موجب تداوم قدرت و اقتدار نظام سياسى مى گردد.

مهم ترين و فراگيرترين اثر عدالت در سازندگى و اصلاح جامعه است؛زيرا «عدل،انتظام امور مردم و جامعه را سبب مى شود»و«هيچ چيز به اندازه عدالت نمى تواند مردم را اصلاح كند»،اجراى عدالت«مخالفت ها را از بين مى برد و دوستى و محبت ايجاد مى كند» 2و در عمران و آبادانى كشور(توسعه اقتصادى- صنعتى)تأثير بسزايى دارد. 3اگر عدالت در جامعه اجرا نشود،ظلم و ستم جاى آن را خواهد گرفت و ظلم جز آوارگى و بدبختى و در نهايت،خشونت اثرى نخواهد داشت.حضرت به يكى از واليان خود مى فرمايد:

استعمل العدل،و احذر العسف و الحيف،فإنّ العسف يدعو بالجلاء،و الحيف يدعو إلى السيف؛ 4

به عدالت كار كن و از ستم و بيداد بپرهيز كه ستم،رعيت را به آوارگى وامى دارد و بى دادگرى شمشير در ميان آورد.

از اين سخنان نتيجه گرفته مى شود كه از ديدگاه امام على عليه السّلام،عدالت ورزى

ص:78

زمام داران باعث برچيده شدن خشونت گرايى و شورش مردم عليه حكومت مى گردد و اطمينان،آرامش و محبت به نظام سياسى،به جاى احساس نوميدى و سرخوردگى و تنفر از حكومت،در دل ايشان جاى مى گيرد.با افزايش محبت و وفادارى مردم به نظام،تشتت،تفرقه،ناامنى و ناپايدارى،به وحدت عمومى، امنيت و ثبات واقعى تغيير جهت خواهد داد.همين معانى در سخنان ديگر معصومان نيز آمده است.حضرت فاطمه عليها السّلام در خطبه فدك مى فرمايد:

خداى سبحان،ايمان و اعتقاد به توحيد را براى پاكيزه نگه داشتن از آلودگى و شرك واجب كرد و عدالت را براى تأمين اطمينان و آرامش دل ها لازم نمود؛اطاعت مردم از حكومت را مايه انتظام ملت قرار داد و با امامت و رهبرى،تفرقه آنها را رفع كرد و نيز عدالت در احكام را براى تأمين انس و هم بستگى و پرهيز از اختلاف و تفرقه قرار داد. (1)

هم چنان كه امام سجاد عليه السّلام به والى و سلطان مى فرمايد:

حق مردم بر تو آن است كه بدانى ايشان به دليل ضعف خود و قوت تو زير فرمان روايى و رهبرى تو قرار گرفته اند.پس واجب است كه با آنها عدالت پيشه كنى و برايشان همانند پدرى مهربان باشى و از نادانى هايشان گذشت نمايى و در عقوبت و مجازاتشان عجله نكنى و ضرورى است درباره نيروى فرادستى خود نسبت به آنان،كه عطيه الهى است،شكر خدا را به جاى آورى. (2)

از سوى ديگر در روايات،استبداد،سركوب گرى و خودكامگى،منشأ ناامنى و بروز شورش و بى ثباتى سياسى و اجتماعى و از ميان رفتن حكومت به شمار آمده است.ازاين رو،براى اعمال بهينه قدرت سياسى و دست يابى به آرمان هاى والاى حكومت مانند امنيت،برخورد دوستانه و مودت آميز،بدون كاربرد خشونت

ص:79

و سركوب گرى مردم،توصيه شده است.بنابراين،با نهى شديد استبدادورزى، بر رعايت عدالت در حقوق متقابل مردم و حكومت پافشارى گرديده است.اگر عدالت متعامل با امنيت به شمار آيد،بديهى است ظلم نيز مقارن با ناامنى و بى ثباتى خواهد بود.امام على عليه السّلام،يكى از نشانه هاى ظلم را سركوب كردن (تغلب)زيردستان مى داند و چيرگى فرد بر فرودستان را از نشانه هاى ستم گرى مى داند. (1)

امام عليه السّلام در بسيارى از سخنانش،استبداد،خودكامگى و خشونت كارگزاران نظام سياسى با مردم را به شدت نهى كرده و برخورد ملاطفت آميز و عادلانه با آنها را سفارش فراوان فرموده است.ايشان اين شيوه را عامل بقا و ماندگارى حكومت و نوميدى دشمنان مى داند و حقوق ميان حكومت و مردم را دوسويه دانسته،اين حقوق و رعايت آن را مايه انتظام در روابط مردم و عزت دين آنان به شمار مى آورد.آن حضرت صلاح مردم را در صلاحيت حكومت ها و صلاح حكومت ها را در استوارى و استقامت مردم مى داند. (2)

روشن است كه دست آورد چنين امامت و حكومتى،چه در عصر علوى و چه در عصر مهدوى،عدالت و امنيت و حيات طيبه و كامل است و با ظلم،تغلب (چيرگى و سركوب)و هم چنين اعمال خشونت منافات دارد.

مى شوند و دين حاكم مى گردد.در اين صورت،بنا به وعده الهى،امنيت جاى ترس را مى گيرد و بندگان خدا به خشنودى و خوش بختى حقيقى دست خواهند يافت.اثر اين عدالت و امنيت فراگير،چنان است كه طبيعت نيز بر سر مهر خواهد آمد و همه گنج هاى خود را براى انسان رو خواهد كرد.

با اين كه اخبار و روايات بيان گر هرج و مرج و چيرگى بى عدالتى و ناامنى در عصر پيش از ظهور است،به نظر مى رسد اين وضعيت به صورت مطلق در همه جهان حاكم نباشد.بنابراين،اين باور انحرافى كه براى شتاب بخشيدن به ظهور حضرت،به افزايش فساد و ناامنى بايد كمك كرد،كاملا مردود و مخالف اسلام است؛مگرنه اين كه خود امام عصر عجّل اللّه تعالى فرجه الشريف،حضور خود را در عصر غيبت به خورشيد پشت ابر تشبيه مى كند، (1)يا در روايتى ديگر مى فرمايد:

إنّى أمان لأهل الأرض كما أن النجوم أمان لأهل السماء؛ (2)

به درستى كه من مايه امان اهل زمين هستم؛هم چنان كه ستارگان مايه امنيت اهل آسمان ها هستند.

ده ها روايت از پيامبر و امامان وارد شده كه خود و اهل بيت را مايه امان ساكنان زمين به شمار آورده اند. (3)حضور امام عصر عجّل اللّه تعالى فرجه الشريف چه به صورت غايب و چه به صورت ظاهر و در زمان قيام،مايه بارش فيض و نعمات الهى به سوى مردم است.به طور طبيعى،اين جريان در دوره حكومت مهدوى به كمال خود خواهد رسيد و همه موانع موجود بر سر اتصال فيض ميان خداوند و مردم،از طريق امام برطرف خواهد شد.البته آن هنگام،مردم اين واسطه خير و نعمت نامرئى را آشكارا خواهند ديد و لمس خواهند كرد.

ص:81

همه امامان شيعه در زمان خود واسطه فيض بوده اند،اما مع الأسف به دليل اختناق زمانه و سركوب خودكامگان چيره از يك سو و هواپرستى و گمراهى مردم از سوى ديگر،نتوانستند بشر را به كمال و غايت تكامل الهى و انسانى خويش رهنمون سازند.بنابراين،ميان امام عصر عجّل اللّه تعالى فرجه الشريف و ديگر امامان معصوم در اين زمينه تفاوتى نيست،ولى به خواست خداوند،امام موعود كسى است كه رسالت پيامبر صلّى اللّه عليه و اله و سلم و طرح اصلاحى ديگر معصومان در اكمال دين و دست يابى به عدالت و امنيت و ديگر فضايل را به نتيجه نهايى مى رساند.روايات اثبات گر اين مدعا فراوانند.براى نمونه،امام زين العابدين عليه السّلام مى فرمايد:

ما امام مسلمانان و براهين الهى بر جهانيان و سرور مؤمنانيم؛ما رهبر شريف ترين مسلمانان و...مايه امان ساكنان زمين هستيم؛همان گونه كه ستارگان مايه امان و حفظ آسمان ها هستند.ما كسانى هستيم كه خداوند به واسطه ما آسمان را از سقوط به روى زمين نگه داشته است و اين به اجازه خداوند بستگى دارد.خداوند توسط ما زمين را از اين كه اهلش را نابود كند،نگه داشته است و به واسطه ما باران مى فرستد و رحمت خويش را بر مردم مى گستراند و به واسطه ما بركات زمين خارج و ظاهر مى شود و اگر ما بر روى كره خاكى نبوديم،زمين اهل خود را فرومى برد. (1)

امامان پاك ما به دليل جو اختناق حاكم بر زمان خويش،آرمان هاى خود را در دوره قيام قائم عجّل اللّه تعالى فرجه الشريف جست وجو مى كردند؛هم چنان كه امام على عليه السّلام درباره عدالت گسترى و ايمنى عصر ظهور و سرشارى آن دوره از عدالت و امنيت و ديگر بركت ها مى فرمايند:

و لو قد قام قائمنا لأنزلت السماء قطرها و لأخرجت الأرض نباتها و لذهبت الشحناء من قلوب العباد و اصطلحت السباع و البهائم حتّى تمشى المرئة بين

ص:82

العراق إلى الشام لا تضع قدميها إلاّ على النبات و على رأسها زينتها،و لا يهيّجها سبع و لا تخافه؛ (1)

هنگامى كه،قائم ما قيام كند،به واسطه ولايت و عدالت او،آسمان آن چنان كه بايد ببارد،مى بارد و زمين نيز رستنى هايش را بيرون مى دهد و كينه از دل هاى بندگان زدوده مى شود و ميان درندگان و چرندگان آشتى برقرار مى گردد؛به گونه اى كه زنى ميان عراق و شام پياده خواهد رفت و آسيبى نخواهد ديد و هرجا قدم مى گذارد،همه سبزه و رستنى است و زينت هايش را بر روى سرش گذارده و درنده اى او را نمى آزارد و نمى ترساند.

روايات از اين دست فراوانند كه در ذيل به چند نمونه از آنها كه از پيامبر صلّى اللّه عليه و اله و سلم نقل شده اشاره مى كنيم:

مردى از اهل بيت من خروج خواهد كرد و به سنت من عمل مى كند و خداوند براى او از آسمان بركاتش را فرو مى فرستد و زمين بركت هايش را خارج مى سازد.به واسطه وى،زمين همان گونه كه از ستم و جفاكارى پر شده،از برابرى و داد سرشار مى شود... (2)

اگر از عمر دنيا تنها يك شب باقى مانده باشد،خداوند آن شب را به اندازه اى طول خواهد داد تا مردى از اهل بيت من به حكومت برسد...او زمين را از قسط و عدل پر مى كند،همان گونه كه پيش از آن از ستم و جفاكارى پر شده بود.وى خواسته و مال را برابر پخش مى كند و خداوند در آن هنگام بى نيازى را در دل هاى اين امت قرار مى دهد... (3)

از اين دسته روايت ها،به خوبى فهميده مى شود كه در حكومت جهان شمول

ص:83

حضرت مهدى عجّل اللّه تعالى فرجه الشريف،عدالت و امنيتى فراگير در همه جاى دنيا برقرار مى شود و تنها مسلمانان از اين فيض و رحمت خداوندى بهره مند نمى شوند،بلكه اين بهره مندى به همه ساكنان زمين مى رسد؛زيرا در سراسر گيتى،«گنج ها بيرون آورده خواهد شد و شهرها و روستاهاى شرك فتح مى شود.» (1)در چنين حكومتى، عدالت و امنيت و همه بهره هاى آسمان و زمين،بى تبعيض،نصيب همگان خواهد گرديد؛هم چنان كه امام حسين عليه السّلام در بيان مهمى مى فرمايد:

...إذا قام قائم العدل وسع عدله البرّ و الفاجر؛ (2)

هنگامى كه برپا دارنده عدل قيام كند،گستردگى عدلش نيكوكار و فاجر را دربر مى گيرد.

بهره حكومت جهان شمول و عدالت گستر و امنيت محور حضرت مهدى عجّل اللّه تعالى فرجه الشريف، نه تنها شامل مسلمانان و غير مسلمانان و اقليت هاى گوناگون مى شود،بلكه حتى بدكاران را هم دربر مى گيرد.البته از روايات چنين برمى آيد كه حسنات و جاذبه حضرت مهدى عجّل اللّه تعالى فرجه الشريف و نهضت عدالت گستر او باعث جهان شمولى ديانت اسلام و اصلاح بدكاران و روى آوردن تمام مردم جهان به اسلام خواهد شد.روايت امام صادق عليه السّلام بر اين مدعا گواه است.از ايشان درباره تفسير آيه وَ لَهُ أَسْلَمَ مَنْ فِي السَّماواتِ وَ الْأَرْضِ طَوْعاً وَ كَرْهاً وَ إِلَيْهِ يُرْجَعُونَ (3)پرسيدند.امام عليه السّلام فرمودند كه اين آيه درباره زمان قيام قائم عجّل اللّه تعالى فرجه الشريف است كه در آن هنگام بر كره خاكى،جايى نمى ماند مگر آن كه در آن نداى شهادتين(لا إله إلاّ اللّه و محمد رسول اللّه)بشنوند. (4)

ص:84

از سويى،با توجه به اين كه در طول تاريخ،بسيارى از بى عدالتى ها و خون ريزى ها و ناامنى ها متوجه شيعيان بوده،دوران امام قائم عجّل اللّه تعالى فرجه الشريف،عصر قدرت و ايمنى و رفع بلا و مصائب از شيعيان است؛توان دفاعى آنها بسيار بالا مى رود و حكومت زمين و سرورى آن به ايشان خواهد رسيد.امام زين العابدين عليه السّلام در اين باره فرموده است:

إذا قام قائمنا أذهب اللّه عن شيعتنا العاهة،و جعل قلوبهم كزبر الحديد و جعل قوّة الرجل منهم قوّة أربعين رجلا و يكونون حكّام الأرض و سنامها؛ 1

هنگامى كه قائم ما قيام كند،خداوند آفات و بيمارى و بلايا را از شيعيان ما دور مى سازد و قلب هاى آنان را به مانند پاره هاى آهن مى گرداند و قوّت و توان مردان ايشان را به اندازه چهل مرد افزون مى كند.در آن هنگام شيعيان حاكمان زمين و سروران آن خواهند گشت.

باوجوداين،در عصر حكومت مهدى عجّل اللّه تعالى فرجه الشريف،همه مردم از امنيت و عدالت فراگيرى برخوردار خواهند بود و عدالت در بيشترين حد و به صورت كامل و تمام اجرا مى شود.در آن هنگام استيفاى حقوق به صورت قطعى صورت خواهد گرفت و در قضاوت ها و محاكم،ديگر امكان هيچ خطا و اشتباهى نخواهد بود؛ زيرا امام عليه السّلام خود ميان مردم زندگى مى كند و بر آنها حكومت و قضاوت خواهد كرد؛قضاوتى كه بدون نياز به بينه و اماره صورت مى گيرد.اين حكومت و قضاوت به الهام الهى تكيه دارد و بر همين مبنا بر علم امام متكى است.امام عليه السّلام از مردم درخواست بينه و شاهد نمى كند و به مانند داوود و سليمان حكم واحدى مى كند. 2بر همين مبنا،عدالت و اداى حقوق به صاحبان آن به شكل قطعى و

ص:85

كامل صورت مى پذيرد و كاملا و بدون هيچ شبهه و خطايى انجام مى گردد.

از ديگر نشانه ها و شاخصه هاى مهدوى كه موجب پديد آمدن امنيت، آرامش و ثبات سياسى،اجتماعى و اقتصادى مى گردد،تقسيم درست و برابر و مبتنى بر استحقاق بيت المال و اموال مشترك عمومى است،هم چنان كه امام باقر عليه السّلام مى فرمايد:

إذا قام قائم أهل البيت قسّم بالسوية و عدل فى الرعية فمن أطاعه فقد أطاع اللّه و من عصاه فقد عصى اللّه؛ (1)

وقتى قائم اهل بيت قيام كند،[بيت المال را]با مساوات تقسيم مى كند و به شهروندان عدل مى ورزد.پس هركس او را اطاعت كند،خدا را اطاعت كرده و سركشى از او همانند سركشى از خداست.

نكته بسيار مهم در مبحث حكومت عدالت محور و امنيت گستر مهدوى اين كه حضرت ولى عصر عجّل اللّه تعالى فرجه الشريف فاتح شهرهاى شرك هستند و حتى چهره ترسيمى ايشان در روايات و هنگام قيام به گونه اى است كه همواره شمشير بر دوش دارند،اما در حقيقت،قيام امام،نظامى و ميليتاريستى و متكى بر اجبار و سركوب نيست.

بنابراين،نبايد امنيت و عدالتى كاذب و در سايه شمشير برقرار شود.قيام مصلحانه ياد شده،نهضتى ايمانى،اسلامى و انسانى براى رهانيدن همه بشر از زنجيرهاى نفسانى،موانع و بندهاى بى شمارى است كه طاغوتيان بر دست و پاى انسان ها زده اند و بشر را از كمال واداشته اند و يا به پس رفت و قهقرا كشانده اند.

حركت اميدبخش و زنده كننده حضرت كه با پرچم ايمان و عدالت صورت مى پذيرد،در نهايت مشروعيت و رضايت عمومى صورت مى گيرد و با پذيرش همگانى همه ساكنان زمين و آسمان و حتى حيوانات و جنبندگان عالم هستى

ص:86

تحقق مى يابد و همه با مباهات و خشنودى به آن تن مى دهند.در اين ميان، فرقى ميان دين ها،نژادها،قوميت ها و هويت هاى گوناگون مردم گيتى نيست؛ زيرا نهضت مهدوى،حركتى جهان گستر و عالم شمول براى نجات و رستگارى بشر است.

عدالت گسترى حضرت مهدى عجّل اللّه تعالى فرجه الشريف،خود زمينه هاى تقويت و پايندگى مشروعيت حكومت ايشان و جذب دل هاى بيشتر مردم را به دنبال خواهد داشت.

پيامبر اكرم صلّى اللّه عليه و اله و سلم درباره اجماعى بودن پذيرش حكومت حضرت مهدى عجّل اللّه تعالى فرجه الشريف مى فرمايد:

...فيملأ الأرض عدلا و قسطا كما ملئت ظلما و جورا يرضى عنه ساكن السماء و ساكن الأرض...؛ (1)

...پس زمين را از عدل و قسط پر مى كند؛همان گونه كه از ستم و جفاكارى پر شده بود.هم ساكنان آسمان و هم ساكنان زمين از او خشنود هستند....

...يملأ الأرض عدلا كما ملئت جورا يرضى بخلافته أهل السموات و أهل الأرض و الطير فى الجوّ...؛ (2)

زمين را همان گونه كه از ستم پر شده بود،از عدل سرشار مى كند.اهل آسمان ها و اهل زمين و پرندگان آسمان به خلافت او رضايت مى دهند.

از ديگر ويژگى هاى عدالت مهدوى و جهان شمولى بدون تبعيض حركت مصلحانه امام مهدى عجّل اللّه تعالى فرجه الشريف،اين است كه ايشان اصحاب خود را با هدايت الهى و بر اساس لياقت و شايستگى،نه از يك جاى خاص بلكه از كشورها و شهرهاى گوناگون برمى گزيند.حركت امام ويژه ناحيه يا كشور خاصى نيست،بلكه به همه جهانيان متعلق است تا آنان اسلام را با آغوش باز و خشنودى بپذيرند و

ص:87

دستورهاى آن را سرمشق زندگى رستگارانه خود قرار دهند.

پيامبر گرامى اسلام درباره عدالت گسترى و هم چنين اصحاب حضرت مهدى عجّل اللّه تعالى فرجه الشريف فرموده است:

مهدىّ يحكم بالعدل و يأمر به يصدّق اللّه عزّ و جلّ و يصدّقه اللّه فى قوله يخرج من تهامة حين تظهر الدلائل و العلامات و له كنوز لا ذهب و لا فضّة إلاّ خيول مطهّمة و رجال مسوّمة يجمع اللّه له من أقاصى البلاد على عدّة أهل بدر ثلاث مئة و ثلاثة عشر رجلا معه صحيفة مختومة فيها عدد أصحابه بأسمائهم و بلدانهم و طبايعهم و حلاهم و كناهم كدّادون مجدّون فى طاعته؛ (1)

مهدى به عدالت حكم و به آن امر مى كند.خداوند عز و جل،او و كلامش را تصديق مى فرمايد و هنگامى كه نشانه و علامت ها آشكار مى شوند،از مكه خروج مى كند.وى داراى گنج هايى از طلا و نقره نيست،بلكه گنج هاى او اسب هاى خوش اندام و نيكومنظر و مردان مشخص شده اى هستند كه خداوند آنها را براى وى از دورترين شهرها جمع آورى كرده كه تعدادشان به عدد اهل جنگ بدر،313 نفر مرد است و صحيفه اى همراه مهدى وجود دارد كه در آن اصحاب وى با ذكر اسامى،كشورها،محل سكونت و حتى نوع طبايعشان آمده است.اينان در راه اطاعت او كوشا هستند و رنج و سختى مى كشند.

مى توان چنين استنباط كرد كه در حكومت جهانى مهدوى،حقى از كشورها يا به عبارتى بهتر،ايالت هاى اين حكومت در هر كجاى گيتى ضايع نمى شود.

عدالت مهدوى و اسلامى ايجاب مى كند كه اقوام،كشورها و مليت ها،شايستگان و نخبگان متصف به صفات لازمه اسلامى را در محيطى با ثبات و سرشار از آرامش و فارغ از هرگونه نزاع،به كارگزارى و مديريت ايالات خويش،در چارچوب حكومت جهانى حضرت مهدى عجّل اللّه تعالى فرجه الشريف بگمارند و از مواهب گوناگون اين

ص:88

حكومت،هم چون امنيت به گونه اى مساوى با ديگران بهره مند شوند.

پذيرش كامل مردم سود مى برد.همين امر به جذب بيشتر قلب هاى مردم به سوى امام عصر عجّل اللّه تعالى فرجه الشريف و نهضت جهان شمول ايشان خواهد انجاميد و حتى بدكاران نيز راه خوبى و رستگارى در پيش خواهند گرفت.

عدالت مهدوى حكم مى كند كه ملاك گزينش كارگزاران،قوميت پرستى و قبيله گرايى نباشد.برعكس،در گزينش آنها،اصلح بودن،شايستگى و كاردانى لحاظ مى شود؛هم چنان كه امام در انتخاب 313 يار خود،اين ملاحظات را در نظر مى گيرد و آنها را از كشورها و شهرهاى مختلف و با هدايت الهى انتخاب مى كند.

عدالت و امنيت،چه در انديشه اسلامى و چه در عصر مهدوى،در تعامل مستقيمى با يك ديگر قرار دارد و عدالت،خاستگاه و بستر امنيت است.

حضرت با رعايت مساوات و استحقاق هاى افراد،خيرات مشترك را ميان مردم توزيع مى كند و با حكميت و قضاوت بر مبناى الهام و علم الهى خويش،زمينه هرگونه حكومت و داورى ناعادلانه و خطاآميز را از بين مى برد.بدين وسيله، زمينه هاى نارضايتى و اعتراض هاى مردمى را كه بى ثباتى و ناامنى نتيجه آن است، از ميان برمى دارد.در آن دوران،در دل مردم به جاى اشمئزاز از حكومت،مهر و محبت جاى گزين مى شود.

ص:90

ويران گر آن نيز براى بشر و آحاد جامعه جهانى انكارناپذير است.

با توجه به اين پى آمدهاى منفى،آموزه و پديده جهانى سازى در اساس،پديده لازم و مثبتى مى نمايد و بايد از اين راه برد به گونه نيكو سود جست و با اصلاح آفات و اعمال صحيح،آن را در خدمت بشر قرار داد؛همان طور كه اديان الهى و به ويژه اسلام و حتى مصلحان بشرى،جملگى جهانى انديشيده اند و هم چنان كه آموزه هاى قرآنى و روايى اسلامى نيز خود را به صورت جهان شمول مطرح كرده اند،طرح حكومت حضرت مهدى عجّل اللّه تعالى فرجه الشريف و جهانى سازى مهدوى نيز در حقيقت راه برد آرمانى و نهايى جهان وطنانه اسلامى و نسخه درمان جامعه بشرى از آلام، حرمان ها و تنگناهاى بى شمار است.

در اين فصل،با مقارنه جهانى سازى مهدوى با جهانى سازى غربى،ويژگى ها و شاخصه هاى هر دو به ويژه در عصر مهدوى،تبيين مى شود و با استدلال هاى لازم، برترى بى چون و چراى الگوى جهانى سازى مهدوى براى نجات بشر و حيات هستى،نمايان مى گردد و به پرسش هاى ذيل پاسخ گفته مى شود:

1.جهانى شدن يا جهانى سازى به چه مفهومى است و چه برداشت هايى از آن وجود دارد؟آثار مثبت و منفى آن كدام است و ماهيت واقعى جهانى سازى امروزى چيست؟

2.آيا اسلام و اديان الهى نيز داراى رسالت جهان شمول و جهان گرا بوده اند؟

3.نهضت و آموزۀ جهانى سازى مهدوى چه ويژگى ها و شاخصه هايى دارد و وجوه تمايز و برترى آن از ديگر آموزه هاى جهانى سازى در چه شاخصه ها و ويژگى هايى نهفته است؟

مفروض اين نوشتار را نيز به اجمال مى توان اين گونه طرح كرد:

با وجود جوانب مثبت پديده جهانى سازى،ماهيت اصلى و فعلى اين پديده، غربى و به خصوص امريكايى،سلطه ورزانه و استكبارى است،درحالى كه نهضت و آموزه جهانى مهدوى،الگوى آرمانى و راه بردى برتر و متعالى بوده و نجات

ص:92

بشر و حيات هستى را با خواست و اراده الهى به ارمغان خواهد آورد.

خلق يك بازار تازه جهانى،سازمان هاى سياسى فراملّى و فرهنگى جهانى تازه دست مى زنند.به نظر اينان،دورنماى جهانى شدن،گسترش بازار جهانى سرمايه دارى،زوال دولت ملت،گردش پرشتاب تر كالاها،انسان ها،اطلاعات و قالب هاى فرهنگى است و از منظرى ديگر،شكوفايى جوامع مدنى،عامل كاهش موانع در راه تجارت آزاد و تعميق وابستگى متقابل را دربر مى گيرد و به يك سان سازى و يا مشابه كردن كشورها و فرهنگ هاى جهان مى انجامد.در اين زمينه،با توسعه ماه واره ها،گسترش نظام هاى ارتباطى و الكترونيكى و افزايش رسانه ها و كاربرد اينترنت و ازدياد كانال هاى تلويزيونى و نفوذ فرامرزى آنها، مرزهاى ملى از بين رفته و يا كم رنگ مى شود؛كشورها نقش گذشته خود را از دست مى دهند و به جاى قوانين داخلى،قوانين بين المللى حاكم مى گردد.

در گذر همين فرآيند،قيد و بندهاى جغرافيايى،فرهنگى،مذهبى و...كه بر روابط انسانى سايه افكنده،از بين مى رود.بدين ترتيب،مى توان جهانى شدن را به فرايندهايى تعريف كرد كه براساس آن،همه مردم جهان در جامعه اى واحد و فراگير به هم مى پيوندند.

اين مفهوم در نمايى عام عبارت است از:«درهم ادغام شدن»بازارهاى جهانى در زمينه هاى تجارت و سرمايه گذارى مستقيم و جابه جايى و انتقال سرمايه، نيروى كار و فرهنگ در چارچوب آزادى بازار و شكافته شدن مرزهاى ملى، رقابت بى قيد و شرط در سطح جهانى،به ويژه در سطح قدرت هاى بزرگ، گسترش نوآورى هاى تكنولوژيك،رشد روزافزون تجدد و نوگرايى،جهانى شدن توليد و مبادله با هدف گذر از اقتصاد ملى به اقتصاد جهانى،حركت از جامعه صنعتى به جامعه اطلاعاتى،تمركززدايى،توسعه فضاى رقابتى مبتنى بر ائتلاف و ادغام،يك پارچگى بازارهاى مالى جهانى و گسترده شدن مبادلات تجارى، مقررات زدايى و برداشته شدن ضوابط حمايت گرايانه بازرگانى داخلى و ملى.

ص:94

مى توان جهانى شدن را برحسب تعاريف موجود،شكل گيرى شبكه اى دانست كه در چارچوب آن،اجتماعاتى كه پيش از آن بر كره خاكى دور افتاده و منزوى بوده اند،بر پايه وابستگى متقابل و وحدت جهانى ادغام مى شوند و ارتباط آنها با يك ديگر،چه در سطح فردى و چه در سطح اجتماعى،بسيار نزديك و متقارن و حتى چهره به چهره مى گردد و هويت انسان ها از سيطره جامعه و ساختار اجتماعى ثابت خارج مى شود و از هويت سياسى،اجتماعى،فرهنگى و اقتصادى در عرصه بين المللى متأثر خواهد گشت.كوتاه سخن آن كه بسيارى از صاحب نظران، ويژگى هاى عصر جهانى شدن را در مفاهيمى چون ظهور دهكده الكترونيكى جهانى،انقلاب اطلاعاتى،فشردگى زمان و مكان،گسترش جهان آگاهى،پايان جغرافيا و عصر«سيبرنيتيك»خلاصه كرده اند.دوره اى كه روابط«فراملّى» جانشين«روابط بين المللى»مى گردد و جامعه مدنى جهانى به منزله شبكه اى از سازمان هايى كه اهداف و آرمان هايش مرز نمى شناسد،به مثابه مظهرى از روابط فراملّى آشكار مى گردد.

را دربر دارد؛ديگرى،جهان گرايى ناقص و نارسا كه تنها اقتصادى و تك ساحتى است؛سوم،جهان گرايى كاذب و سلطه جويانه و تنازعى كه همان جهانى سازى امريكايى با ماهيتى سياسى و سلطه جويانه و انحصارطلبانه است كه امريكا را در رأس قدرت جهانى در نظر مى آورد و يكه تازانه،افزايش قدرت اين كشور و افزايش وابستگى جهانى به امريكا را پى مى گيرد. (1)

شايد بتوان گفت كه درباره فرآيند جهانى سازى يا جهانى شدن دو ديدگاه اساسى وجود دارد:يكى ديدگاه مثبت نگر و ديگرى منفى نگر.از ديدگاه مثبت، جهانى سازى مى تواند با استفاده از عرصه فن آورى اطلاعات )TI( همانند پلى تمام دنيا و شهروندان آن را متحد كند و محروميت هاى علمى،اقتصادى،سياسى، اجتماعى و فرهنگى را از بين ببرد يا كاهش دهد؛هنجارهاى پسنديده دينى، اخلاقى يا دست كم انسانى را بر جهان حكم فرما كند و نوعى وحدت بهينه،مثبت و متكامل را در ميان بشر برقرار سازد.جهانى سازى مى تواند مردم دنيا را هم پيكر كند تا همانند يك اندام در فكر صلاح و اصلاح يك ديگر برآيند و در سنگرى يگانه،عليه تمام عوامل بازدارنده از تكامل مبارزه كنند.

اما بر مبناى ديدگاه دوم،فرآيند جهانى سازى فعلى اگرچه داراى برخى فوايد از موارد پيش گفته است،در حقيقت هدف اصلى آن،چيزى نيست جز يك پارچه كردن جهان و ادغام آن در بازار مشترك جهانى،به رهبرى دنياى سرمايه دارى و به سردمدارى امريكا؛بازارى كه همه مؤلفه هاى حيات اجتماعى (اقتصاد،سياست و فرهنگ)را به سود منفعت طلبى و استكبارورزى دادوستد مى كند و سلطه بى چون و چراى تمدن غرب و استيلاى بيشتر كشورهاى ثروت مند عليه كشورهاى فقير را به دنبال دارد.امروزه حتى برخى از متفكران غربى از جهانى شدن به منزله خطر و تهديدى بالفعل و بالقوه به منظور«امريكايى

ص:96

شدن»جهان،نام مى برند.

به همين دليل،برخى همانند والرشتاين،دان دويچ ولستى،با نگاهى بدبينانه، جهانى سازى را اقتصادى سازى جهان و استثمارگرى(استعمار شوندگى)جهانى مى دانند؛زيرا نظريه آنان به جوهر هژمونيك،تنازعى و«هابسى-داروينيستى» اين فرابرد معطوف شده است؛فرايندى كه در حقيقت،داروينيسم جهانى را ترويج مى كند.نظريه«سياست قدرت»هانس مورگنتا،راه برد و دكترين تنازع تمدن هاى هانتينگتون،سياست جنگ صليبى نومحافظه كاران امريكايى،يكه تازى، يك جانبه گرايى،نظامى گرى آنان تحت عنوان مبارزه با تروريسم،تهديد و ارعاب نظامى و امنيتى و براندازى يا اشغال گرى و تجزيه كشورها و دولت ها،از جمله آثار و عوامل تحقق جهانى سازى غربى است كه مدعى جامعه جهانى تك قطبى و سرمايه سالارانه با سلسله مراتب قدرت و سلطه بوده و علاوه بر استفاده از ميلتياريسم،از شيوه ها و ابزارهاى تازه تحميق علمى و فرهنگى و تطميع اقتصادى و تكنولوژيك بهره مى گيرد.بى دليل نيست كه دانش ورانى مانند پولانى،اسكات گرى،هوتن و فركلا نيز از اين فرابرد جهانى سازى،با تعابيرى مانند غربى سازى، امريكايى سازى،و گاه«نئوامپرياليسم»در قالب نظام تازه تك قطبى و دهكده جهانى ياد كرده اند. (1)

جهانى سازى از نوع غربى،پروژه اى تحميلى و طرحى مهندسى-اجتماعى در سطح كلان سيستمى است كه ايدئولوژى غربى را تحميل مى كند و با تكيه بر بنيادهاى نئوليبراليستى و سرمايه دارى،درصدد فراگير كردن شيوه زندگى امريكايى و غربى كردن انسان ها و ترويج فرهنگ مصرف و اصالت سرمايه است.

پيروان اين نگرش،جهانى شدن را مقوله اى ارادى و در كنترل عده اى خاص مى دانند.به زعم آنان،اين اراده در حال حاضر در اختيار جهان سرمايه دارى قرار

ص:97

دارد.از اين ديدگاه،جهانى شدن مرحله تازه اى از امپرياليسم به شمار مى آيد كه در آغاز به صورت هم بستگى ظاهر شده و تازگى خود را در چهره جهانى نمايانده است.شون هيلى،از مخالفان جهانى شدن،آن را پروژه اى تحميلى مى داند و عقيده دارد كه تنها حوزه هاى به خصوصى،جهانى شده اند.به گفته وى، «ثروت»در دهه نود،جهانى نشد،بلكه در دست عده اى خاص متمركز گرديد.

تكنولوژى با آن كه بسيار تواناتر از گذشته شده،اما جهانى نگشته و حتى رشد اقتصادى كه پايه و اساس برترى تاريخى سرمايه دارى به شمار مى آيد،صورت جهانى نيافته است. (1)

كشورهاى فقير به كشورهاى ثروت مند،نابودى محيط زيست و همگون شدن فرهنگ ها و شيوه زندگانى روزمره را به همراه مى آورد.دامنه اين منتقدان،بسيار وسيع است؛حتى ماركسيست ها،ليبرال ها و هواداران چند فرهنگى بودن جهان كه بر تهديد حاكميت ملى،سنن محلى و دموكراسى مشاركتى نيروهاى جهانى انگشت مى گذارند،يا هواداران محيط زيست كه از پى آمدهاى اكولوژيك ويران گر جهانى شدن عنان گسيخته هراس دارند و محافظه كاران كه جهانى شدن را تهديدى براى فرهنگ هاى ملى و محلى و تقدس سنت به شمار مى آورند. (1)

جهانى سازى غربى با سلطه بر اقتصاد و سياست جهانى به دنبال نابودى اديان و فرهنگ هاى بومى رقيب و جلوه دادن فرهنگ غربى به منزله فرهنگ برتر بوده و بحران هويت را در عرصه ديگر دول و ملت ها دامن زده است.پتراس، تصويرى كه از شكل و شمايل جهانى شدن نشان مى دهد،چهره اى از يك نظام مبتنى بر امپرياليسم فرهنگى متكى بر سيطره مطلق اقتصادى غرب است.از منظر وى،اين گونه امپرياليسم فرهنگى اى،به معناى نفوذ دائم و تسلط فرهنگى طبقه حاكم غرب بر توده ها به منظور نظام بخشى مجدّد به ارزش ها،رفتارها،نهادها و هويت مردم استثمار شده و براى هم سويى با منافع طبقات استثمارگر است. (2)

لايبز و كاتز،جهانى شدن را به مثابه سلطه بى چون و چراى تمدن غرب مى دانند.به باور آنها،استيلا همان چيزى است كه در لوس آنجلس بسته بندى مى شود و سپس به دهكده جهانى ارسال مى گردد و آن گاه در مغز انسان هاى بى گناه مى نشيند.گفته رابرتسون نيز همان نگرانى ها را دوچندان مى كند:

جهانى شدن متضمن فشار بر جوامع،تمدن ها و سنت ها از منظر نمايش آنها روى صحنه جهانى-فرهنگى و با هدف توجه به هويت انديشه ها و نمادهاى مربوطه است. (3)

ص:99

گفتنى است كه جهان سرمايه دارى به رهبرى امريكا نيز از متفكران و نظريه پردازان مشهورى نيز سود مى برد كه فراوان هوادار نظريه جهانى سازى امريكايى در سايه مكتب ليبرال-دموكراسى هستند.از جمله به عقيده باركر، جهانى شدن با توجه به گسترش سلطه سرمايه دارى امريكا،امرى طبيعى و تحقق آن به سود همه مردم جهان است،بنابراين،سرمايه دارى امريكايى بايد مردم تحت سلطه خود را قانع كند كه راه و رسم امريكايى،همان پديده اى است كه آنان مطالبه مى كنند و البته هژمونى امريكا امرى طبيعى و به سود همه مردم جهان خواهد بود. (1)

هم چنين فرانسيس فوكويا كه فرجام تاريخ را در غلبه تمدن و فرهنگ امريكايى و مكتب ليبرال دموكراسى مى بيند،با نخوتى آشكار،منظر خود را از جهانى شدن امريكايى چنين بيان مى كند:

فرايندى بنيادى در كار است تا الگوى تكاملى مشتركى براى كل جوامع انسانى ديكته كند.به طور فشرده،جهانى شدن چيزى شبيه تاريخ جهانى بشر در راستاى دست يابى به ليبرال دموكراسى است. (2)

جالب اين كه اين ادعاهاى مغرورانه در حالى صورت مى گيرد كه امروزه بحران هاى متعددى در دنياى غرب(امريكا و اروپا)پيش مى آيد،از جمله:بحران معنويت،بحران مشروعيت،بحران هويت،بحران هاى اخلاقى،فساد اقتصادى و بحران محيط زيست.عارضه هاى اين بحران ها نيز ظهور گسترده اى يافته است، مانند:آلودگى محيط زيست،ماشينى شدن و مادى شدن سپهر زندگى انسان غربى،افول نظام هاى تعليم و تربيت،بى معنا شدن و يا كاهش معناى زندگى،از خودبيگانگى افراد و جوامع،ناهنجارى و گسيختگى خانواده ها،فقدان عدالت

ص:100

اجتماعى،كنترل احزاب سياسى،محدوديت آرا و عقايد عمومى و اعمال آن، ظهور تعصبات نژادى و ملى،نبود عاطفه و روابط صميمانه ميان افراد،بى احترامى به قانون و ظهور«ونداليسم اجتماعى»،تقليل امنيت و رفاه اجتماعى،گسترش بى حد و مرز بى بند و بارى هاى جنسى و خشونت هاى فردى و اجتماعى.

بنابر چنين حقايقى،جهان غرب و الگوى جهانى سازى غربى نتوانسته و نمى تواند در پرتو مكتب مادى گرايانه ليبرال-دموكراسى،ارمغان آورنده معانى جديد و آرمانى براى حيات بشرى باشد.امروزه جامعه غرب از ليبراليسم به «ليبراليسم نو»گرايش يافته،اما حتى برجسته ترين فيلسوف جهان معاصر يعنى يورگن هابرماس اين گرايش تازه غرب را به«ليبراليسم وحشى»تعبير كرده است؛ (1)ليبراليسمى كه براى جهانيان چيزى جز افزايش جنگ،فقر و نابرابرى به بار نياورده و براى غربى ها نتيجه اى جز افزايش قدرت،ثروت و شكاف بيشتر كشورهاى فقير و غنى دربر نداشته و هژمونى آنها را بر جهان افزون كرده و به جاى صلح جهانى،ناامنى هاى بين المللى را دامن زده است.

آيا در سايه جهانى سازى غربى،وقتى صاحبان قدرت مند كارتل ها و تراست ها كه درعين حال نظام اطلاع رسانى جهانى را نيز در اختيار خود گرفته اند،در وضعيتى نابرابر،راه بر چشمان ملت هاى فقير مى بندند و از ره آورد اين كورچشمى تحميلى و ارتباطات يك سويه،دست در جيب رقيب ناتوان مى كنند، مى توان مانند فوكوياما هم چنان خوش بينانه از«اعتماد متقابل»سخن گفت؟

امروزه پنج غول اقتصادى يعنى امريكا،ژاپن،فرانسه،انگليس و آلمان از جمع دويست كارتل و تراست بزرگ جهان،170 مورد از آنها را زير يوغ خود گرفته اند.بر پايه گزارش سازمان ملل متحد،اندازه منابع مالى و نقدينگى 358 نفر از اعضاى اليگارشى قماربازان جهانى مساوى منابع مالى 2/5 ميليارد انسان است.

ص:101

از سويى،حجم شگفت انگيز قدرت و ثروت در قالب شركت هاى چند مليتى،به سادگى مرزهاى دولتى و هويت هاى ملى را درهم مى شكند و ارزش هاى مورد نظر ليبراليزم نو را بر جهان حاكم مى كند.متفكرى به نام خوزه دو كاسترو در آثار گوناگون خود با آمار و ارقام ثابت كرده كه همين كره خاكى مى تواند چند برابر جمعيت كنونى خود را نان دهد و جهان هم در آرامش و صلح دائم به سر برد.

وى در كتاب سياه گرسنگى جهان معاصر را چنين ترسيم كرده است:

در عصر ما اكثريتى هستند كه خوراك ندارند و اقليتى كه خواب ندارند.آيا چنين وضعيتى،دست آوردهاى مستقيم جهانى سازى به شيوه غربى نيست؟ البته اين ابعاد منفى تنها به حوزه اقتصادى و رفاه زدگى كشورهاى«دارا»و فقرزدگى كشورهاى«ندار»ختم نشده است و تخريب بنيادهاى فرهنگى، ارزشى و اخلاقى آنها را نيز به دنبال داشته و دارد.از ديد هوركهايمر، جهانى شدن براى بورژوازى،حكم آب براى ماهى را دارد.بنابراين، بورژوازى ناگزير است زمينه هاى فرهنگى مورد نياز را در كشورهاى مختلف بسترسازى كند،و چنين است كه مى بينيم جهانى شدن اقتصاد،از جهانى شدن فرهنگ و فروريختن ارزش ها و باورها و خرده فرهنگ هاى محلى،بومى و ملى سر درمى آورد. (1)

بديهى است كه نتيجه و ابعاد منفى چنين جهانى شدنى به رفع فقر،نابرابرى، تبعيض،جنگ و خشونت و...نينجامد.بايد پرسيد كه چگونه چنين امرى متوقع مى تواند باشد،درحالى كه امروزه كشورهاى توسعه يافته صنعتى و فراصنعتى، كمتر از بيست درصد جمعيت جهان را در خود جاى داده اند،بيش از هشتاد درصد ثروت جهان را به كيسه كارتل ها و تراست هاى خودى ريخته اند!

مع الأسف اربابان كليسا در جهان غرب نيز نتوانسته اند به مقابله لازم با تبعات منفى اين گونه جهانى سازى يك سويه و امپرياليستى بپردازند؛هم چنان كه فيلسوف

ص:102

فرانسوى يعنى پير بورديو فراتر از اين ادعا،كليساى مسيحى را به هم سويى با اين روند و منفعت خوارى از اين جريان ناسالم جهانى متهم كرده است.

به عقيده وى:

كليساى كاتوليك،دشمن سرمايه دارى نيست.اين كليسا مايل است مشتى از مزاياى نئوليبراليسم را از آن خود سازد و از اروپا مى خواهد نئوليبراليسم را با كاتوليسيسم درهم آميزد.اين همان سرمايه دارى«كشيش زده»است. (1)

جالب آن كه امروزه بسيارى از تجاوز طلبى هاى امريكا و تهاجمات اين كشور به ديگر كشورهاى مستقل،با آموزه هاى«مسيحيت بنيادگرا»و همراهى كشيشان و كليساى اين نحله از مسيحيت صورت مى گيرد كه به آن«صهيونيزم مسيحى» (2)نيز گفته مى شود.بنابر صهيونيسم مسيحى،حضرت مسيح در بيت المقدس ظهور مى كند و يهوديان را نجات مى دهد و ديگر اديان،تمدن ها و فرهنگ هاى متعارض خويش و از جمله مسلمانان را نابود مى كند.ازاين رو،صهيونيزم هرگونه جنايت، سركوب و قساوت را توجيه مى كند.بنابراين،هم پيمايى و هم پيوندى مستحكم زمام داران امريكايى با صهيونيسم در اين زمينه،توجيه پذير است.

با تبيين برداشت هاى مختلف جهانى شدن و به ويژه ابعاد منفى پروژه جهانى سازى غربى،مى توان به روشنى ادعا كرد كه حكومت جهانى و جهان شمول حضرت مهدى عجّل اللّه تعالى فرجه الشريف هيچ كدام از شاخصه هاى منفى پيش گفته را ندارد و ضمن برخوردارى از زوايا و ابعاد مثبت«جهانى سازى»،راه بردى حقيقى،

ص:103

متعادل براى اين طرح فراگير است.

در تعاليم اسلامى از كره زمين،به«بيت»تعبير شده و انسان به طور مطلق از هر نژاد و رنگ و زبان و مليت و طبقه اى مالك اين خانه به حساب آمده است.

در تفكر قرآنى،انسان از هر نژاد و جنسيت و طبقه اى،نماينده و خليفه خداوند در زمين به شمار مى رود:

وَ هُوَ الَّذِي جَعَلَكُمْ خَلائِفَ الْأَرْضِ؛ (1)

و اوست كسى كه شما را در زمين جانشين[يك ديگر]قرار داد.

اين مضمون دست كم در سه آيه ديگر (2)آمده است كه رسالت كلى همه انسان ها را در اين زيست گاه كه زمين نام دارد،تبيين مى كند.پيامبران و رسولان الهى نيز راه نماى همه انسان ها هستند و تعليم،تربيت و نظام بخشى به زيست فردى و گروهى انسان ها را بر عهده دارند تا مديران جامعه بشرى در همه ابعاد باشند.

قرآن كريم در رسالت اولين رسولان الهى چنين گفته است:

وَ إِذْ قالَ رَبُّكَ لِلْمَلائِكَةِ إِنِّي جاعِلٌ فِي الْأَرْضِ خَلِيفَةً؛ (3)

و چون پروردگار تو به فرشتگان گفت:من در زمين جانشينى خواهم گماشت.

و در خطاب به داوود پيامبر عليه السّلام چنين آمده است:

يا داوُدُ إِنّا جَعَلْناكَ خَلِيفَةً فِي الْأَرْضِ؛ (4)

اى داوود ما تو را در زمين خليفه[و جانشين]گردانديم.

اين آيات بيان گر آن است كه رسول حق،نماينده و مدير منصوب الهى،در كل پهنه زمين،مأموريت رسالت دارد،نه در بخش خاص يا نژادى ويژه.درباره پيامبر

ص:105

اسلام،اين رسالت جهانى و فراگير با صراحت بيشترى مطرح گرديده است:

تَبارَكَ الَّذِي نَزَّلَ الْفُرْقانَ عَلى عَبْدِهِ لِيَكُونَ لِلْعالَمِينَ نَذِيراً؛ (1)

بزرگوار[و خجسته]است كسى كه بر بنده خود،فرقان[كتاب جداسازنده حق از باطل]را نازل فرمود،تا براى جهانيان هشداردهنده اى باشد.

قُلْ يا أَيُّهَا النّاسُ إِنِّي رَسُولُ اللّهِ إِلَيْكُمْ جَمِيعاً؛ (2)

بگو اى مردم،من پيامبر خدا به سوى همه شما هستم.

وَ ما أَرْسَلْناكَ إِلاّ كَافَّةً لِلنّاسِ بَشِيراً وَ نَذِيراً؛ (3)

و ما تو را جز[به سمت]بشارت گر و هشدار دهنده براى تمام مردم نفرستاديم.

اين آيات بيان مى كند كه هدف اسلام همانند ديگر اديان بزرگ الهى،اصلاح كل جامعه انسانى در فراخناى گيتى و بدون توجه به حدود جغرافيايى و مرزهاى ساختگى است.به همين دليل،اين اديان و از جمله اسلام همه حكومت ها و دولت ها را وراى مرزها و نژادهايشان به يك دين و دولت واحد و مركزيتى يگانه فرامى خواند؛هم چنان كه در آغاز رسالت اسلام،پيامبر به حكام ايران،مصر، حبشه،يمن،روم و...نامه نوشتند و آنان را به يگانگى و تن دادن به مديريت واحد در جامعه انسانى دعوت مى كردند.

براى تبيين اين اصل محورى،كلمه«الناس»نزديك به 240 بار و كلمه «الانسان»نزديك به 65 بار در قرآن تكرار شده كه واژه اى عام براى همه افراد انسانى به شمار مى آيد و در بسيارى از موارد،عموميت و كليت خطاب ها بسيار روشن است،از جمله:

ص:106

قُلْ يا أَيُّهَا النّاسُ إِنَّما أَنَا لَكُمْ نَذِيرٌ مُبِينٌ؛ (1)

بگو اى مردم!من براى شما فقط هشدار دهنده اى آشكارم.

قالَ إِنِّي جاعِلُكَ لِلنّاسِ إِماماً؛ (2)

[خدا به او]فرمود:من تو را پيشواى مردم قرار دادم.

در اين خطاب ها،هدايت الهى و آموزش هاى پيامبران براى همه انسان ها ضرورى شمرده شده و فرقه ها و امتيازهاى موهوم كه امكان دارد يگانگى و يك پارچگى جامعه انسان را بگسلد،باطل و پوچ معرفى گشته است.بدين گونه نگرش قرآنى به انسان و رهبران جامعه انسانى،فراگير و جهانى بوده كه هيچ مرز و مانعى را در جهت اهداف بلند،جهان شمول و جهان وطنانه خويش نمى شناسد. (3)

قرآن،به صراحت بر مسئله جهانى سازى تأكيد كرده و آن را مسئوليت خطير جامعه اسلامى به شمار آورده و از انسان ها مى خواهد با تمام توان خود در ساخت وساز ملت ها و اصلاح جوامع بشرى در سراسر جهان بكوشند:

وَ كَذلِكَ جَعَلْناكُمْ أُمَّةً وَسَطاً لِتَكُونُوا شُهَداءَ عَلَى النّاسِ وَ يَكُونَ الرَّسُولُ عَلَيْكُمْ شَهِيداً؛ (4)

و بدين گونه شما را امتى ميانه قرار داديم تا بر مردم گواه باشيد و پيامبر بر شما گواه باشد.

و در جاى ديگر مى فرمايد:

هُوَ الَّذِي أَرْسَلَ رَسُولَهُ بِالْهُدى وَ دِينِ الْحَقِّ لِيُظْهِرَهُ عَلَى الدِّينِ كُلِّهِ وَ كَفى بِاللّهِ شَهِيداً؛ (5)

ص:107

اوست كسى كه پيامبر خود را به[قصد]هدايت،با آيينى درست روانه ساخت تا آن را بر تمام اديان پيروز گرداند و گواه بودن خدا كفايت مى كند.

در اين آيه،به برترى فرهنگ اسلامى اشاره شده تا شايستگى آن را بر ديگر فرهنگ ها در جهت جهانى سازى اسلام و ايجاد حيات طيبه براى همه عالميان، مبرهن سازد.از ديد آيات الهى،بركات الهى در چنين حيات مؤمنانه اى جهان را فراخواهد گرفت:

وَ لَوْ أَنَّ أَهْلَ الْقُرى آمَنُوا وَ اتَّقَوْا لَفَتَحْنا عَلَيْهِمْ بَرَكاتٍ مِنَ السَّماءِ وَ الْأَرْضِ؛ (1)

و اگر مردم شهرها ايمان آورده و به تقوا گراييده بودند،قطعا بركاتى از آسمان و زمين برايشان مى گشوديم.

هرگاه ايمان و تقوا(التزام به تعهدات انسانى)در جامعه گسترش يابد و انسان ها حريم خود و خدا را حفظ كنند،بركات الهى جهان را فرا خواهد گرفت و اگر مسلمانان،جهانيان را به اين حقيقت رهنمون شوند،آن گاه زمام جهانى سازى بشردوستانه را به دست مى گيرند و مسئوليت خويش را در برابر خدا و خلق به نيكوترين گونه به جا خواهند آورد. (2)آن گاه فرهنگ اسلامى جهانى خواهد شد و گسترش آگاهى و دانايى و عدل جهان را دربر خواهد گرفت و تمام نظام هاى سلطه و استثمار جهانى فرو خواهد ريخت.

انسان ها بوده است.براساس معتقدات اسلامى و شيعى،جهانى شدن اسلامى و حيات طيبه جهانى در آخرالزمان و در عصر و دولت مهدى موعود عجّل اللّه تعالى فرجه الشريف،تحقق قطعى خواهد يافت و اين جهانى شدن،با هيچ پروژه و يا طرح جهانى سازى فعلى،نه از حيث نظرى و نه علمى و نه از حيث شموليت و فراگيرى و مقياس هاى موجود،مقايسه شدنى نيست و نمى توان آن را اندازه گيرى كرد.فقط شناخت مقدماتى آن از راه احاديث وارده امكان پذير است.به همين دليل،پاره اى از ويژگى هاى دولت كريمه حضرت مهدى عجّل اللّه تعالى فرجه الشريف و حكومت جهانى سرشار از حيات طيبه ايشان را نه از باب حصر بلكه از باب احصا و اشاره،برمى شماريم:

وقتى قائم آل محمد قيام كند،مكانى بر روى زمين باقى نمى ماند مگر اين كه كلمه طيبه«لا اله الا اللّه،محمد رسول اللّه»در آن جا به آواز بلند گفته مى شود. (1)

هم چنين ايشان ضمن بيان مفصلى درباره عصر ظهور حضرت مهدى عجّل اللّه تعالى فرجه الشريف مى فرمايند:

وقتى قائم ما قيام كند،...اهل هيچ دينى باقى نمى ماند مگر اين كه اظهار اسلام مى كنند و با ايمان،مشهور و معروف مى گردند... (2)

در جاى ديگر مى فرمايد:

درباره اين آيه از پدرم(امام باقر عليه السّلام)پرسيدند:«با همه مشركان مبارزه كنيد، چنان كه همگى به مبارزه شما برخاستند تا اين كه در زمين فتنه اى باقى نماند و دين و آيين از آن خدا باشد.»او فرمود:«تفسير اين آيه هنوز فرا نرسيده، چنان چه قائم قيام نمايد كسانى كه او را درك مى كنند،چگونگى تفسير اين آيه را خواهند ديد و سرانجام آيين محمد صلّى اللّه عليه و اله و سلم مانند پايان شب به صبح صادق روشن شده و اثرى از شرك بر روى زمين باقى نخواهد ماند.» (3)

هم چنين امام باقر عليه السّلام فرموده است:

در زمين هيچ ويرانه اى نمى ماند مگر اين كه آباد گردد و هيچ معبودى جز خداوند متعال از بت و غير آن نمى ماند مگر اين كه دچار حريق گشته و مى سوزد. (4)

در جاى ديگر،امام صادق عليه السّلام ضمن پاسخ به سؤال هاى مفضل و مطابق دانستن

ص:110

آيه 33 سوره توبه با عصر حكومت جهانى مهدى عجّل اللّه تعالى فرجه الشريف به وى مى فرمايد:

...به خدا سوگند ياد مى كنم اى مفضل،هرآينه اختلاف ملت ها و دين ها از ميان برداشته مى شود و همه دين براى خدا و يكى مى گردد،چنان كه خداى تعالى فرموده: إِنَّ الدِّينَ عِنْدَ اللّهِ الْإِسْلامُ (1)(در حقيقت دين نزد خدا همان اسلام است)و نيز فرموده: وَ مَنْ يَبْتَغِ غَيْرَ الْإِسْلامِ دِيناً فَلَنْ يُقْبَلَ مِنْهُ وَ هُوَ فِي الْآخِرَةِ مِنَ الْخاسِرِينَ (2)(و هركه جز اسلام،دينى[ديگر]جويد،هرگز از وى پذيرفته نشود و وى در آخرت از زيان كاران است.) (3)

هنگامى كه اقامه كننده عدل قيام كند،گستردگى عدلش نيكوكار و فاجر را دربر مى گيرد.

عدالت ياد شده نيز گستره حوزه هاى فردى و اجتماعى بشرى را شامل مى شود.بر اين مدعا نيز بيان امام باقر عليه السّلام گواه است كه مى فرمايد:

بدانيد همان طور كه سرما و گرما به داخل خانه هايشان نفوذ مى كند،عدالت او[قائم]نيز به درون خانه هايشان راه خواهد يافت. (1)

و اعانات يافت نخواهد شد.امام صادق عليه السّلام در اين زمينه مى فرمايد:

چون قائم ما قيام كند،زمين با نور پروردگار خود نورانى و روشن مى شود و خلايق از نور و روشنايى آفتاب مستغنى و بى نياز باشند و تاريكى زايل مى گردد و مردم در ايام سلطنت آن حضرت بسيار عمر مى كنند...و زمين خزينه هاى خود را آشكار مى گرداند،به نوعى كه خلايق همه آنها را بر روى زمين مى بينند و مرد در آن وقت كسى را مى طلبد براى اين كه از مالش به او عطا نمايد تا اين كه صله رحم به جا بياورد،يا اين كه از وجه زكات چيزى به او بدهد،چنين كسى كه اينها را از او قبول كند،يافت نمى گردد و خلايق به سبب آن چه خدا از فضل خود به ايشان روزى كرده،مستغنى و بى احتياج هستند. (1)

آن امام همام،اين بى نيازى عمومى را چنين تشريح كرده است:

...و در ميان خلايق به طريق حكم داوود و محمد صلّى اللّه عليه و اله و سلم حكم مى كند.در اين وقت زمين خزينه هاى خود را ظاهر و بركات خويش را آشكار مى گرداند و در اين وقت مردى از شماها كسى را نمى تواند پيدا كند كه صدقه اى به او بدهد يا احسانى در حق وى كند؛زيرا همه مؤمنان غنى و مال دار هستند. (2)

توسعه گسترده اقتصادى و انسانى پايدار و بالنده نهضت جهان شمول مهدوى در روايات نبوى نيز آشكار است.پيامبر صلّى اللّه عليه و اله و سلم مى فرمايند:

يكون فى امّتى المهدى...يتنعّم امّتى فى زمانه نعيما لم يتنّعموا مثله قطّ،البرّ و الفاجر،يرسل السماء عليهم مدرارا و لاتدّخر الأرض شيئا من نباتها؛ (3)

در امت من،مهدى قيام كند...و در زمان او،مردم به رفاه و نعمت هايى دست مى يابند كه در هيچ زمانى دست نيافته باشند؛همه چه نيكوكار و چه

ص:113

بدكار از آن جمله اند.آسمان باران رحمتش را بر آنان ببارد و زمين چيزى از روييدنى هاى خود را پنهان ندارد.

مرد در سرتاسر جامعه بشرى برقرار مى شود.امام باقر عليه السّلام در اين زمينه مى فرمايد:

...تؤتون الحكمة فى زمانه حتّى إنّ المرئة لتقضى فى بيتها بكتاب اللّه و سنّة رسوله؛ (1)

...به مردم زمان قائم عجّل اللّه تعالى فرجه الشريف آن چنان حكمتى عطا خواهد شد كه حتى زن در كانون خانه خويش براساس كتاب خدا و سنت پيامبرش،عادلانه و آگاهانه داورى مى كند(و به ديگرى نيازى ندارد).

علاوه بر تبيين وضعيت عالى دانش و بينش بشرى در عصر ظهور،اين روايت بيان مى كند كه مردم آن روزگار،براساس آداب و مقررات دينى تربيت مى شوند، احكام شريعت را مى آموزند و بر پايه اى از فرهنگ و فرهيختگى سير مى كنند كه حتى بانوان خانه دار براساس مقررات كتاب خدا و سيره عادلانه پيام آور بزرگ وى،مى توانند قضاوت كنند.

اين روايت به خوبى بر اين مطلب تصريح دارد كه برخى از مردم جاهل و گمراه در ابتداى حكومت حضرت،ممكن است با اكراه به حكومت وى تن دهند،ولى وقتى عدل گسترى و برهان هاى شفاف و مستدل و نورانى وى را ملاحظه مى كنند،در مقابل حكومت وى خاضع مى شوند و با طوع و رغبت و رضايت مندى تمام به آن تن مى دهند.بنابراين،نظام حكومت جهانى مهدوى را بايد نظامى بر پايه مشروعيت كامل يعنى داراى مقبوليت،حقانيت و قانونيت دانست؛مشروعيتى كه مانند برخى از نظام هاى سياسى به اصطلاح مدرن غربى امروزى با«دماگوژى»يا فريب افكار عمومى،با نظارت،دست كارى آراى عمومى و با نفوذ تبليغات پر دامنه به دست نمى آيد،بلكه محصول رضايت قلبى آحاد جامعه بشرى و حتى ديگر موجودات عالم است.

عالم مى طلبد.بعد از آن مى گويد:«ايها الناس!هركه در خصوص خدا با من محاجّه و گفت وگو نمايد،هرآينه من نزديك ترين خلايقم به خدا؛ايها الناس! هركه در خصوص آدم عليه السّلام با من گفت وگو و محاجّه نمايد،هرآينه من نزديك ترين خلايقم به آدم عليه السّلام؛ايها الناس!هركه در خصوص نوح عليه السّلام با من گفت وگو نمايد،هرآينه من نزديكترين خلايقم به نوح عليه السّلام؛ايها الناس! هركه در خصوص ابراهيم عليه السّلام با من محاجّه و گفت وگو كند،هرآينه من نزديك ترين خلايقم به ابراهيم عليه السّلام؛ايها الناس!هركه در خصوص موسى عليه السّلام با من محاجه و گفت وگو نمايد،هر آينه من نزديك ترين خلايقم به موسى عليه السّلام؛ايها الناس!هركه در خصوص عيسى عليه السّلام با من گفت وگو و محاجه كند،هرآينه من نزديك ترين خلايقم به عيسى عليه السّلام؛ايها الناس!هركه با من در خصوص محمد صلّى اللّه عليه و اله و سلم گفت وگو و محاجه كند،هرآينه من نزديك ترين خلايقم به محمد صلّى اللّه عليه و اله و سلم؛و ايها الناس!هركه با من در خصوص كتاب خدا گفت وگو نمايد،هرآينه من نزديك ترين خلايقم به كتاب خدا.» بعد از اين سخنان به مقام ابراهيم مى رود و دو ركعت نماز در آن جا مى گزارد،بعد از آن حق خود را[يعنى خلافت را]از خداى تعالى مى طلبد. (1)

امام باقر عليه السّلام در بيانى ديگر،برخورد گفتمانى و استدلالى و محترمانه امام عصر عجّل اللّه تعالى فرجه الشريف با ديگر اديان را چنين بازگو مى فرمايد:

چون قائم اهل بيت قيام مى كند،اموال را بالسويه قسمت مى نمايد و در خصوص رعيت با عدالت حكم مى كند؛پس هركه او را اطاعت نمايد، هرآينه خدا را اطاعت كرده و هركه با او مخالفت كند،هرآينه با خدا عصيان و مخالفت نموده و ناميدن او به مهدى از اين بابت است كه خدا او را به امورات مخفيه راه مى نمايد و تورات و ساير كتاب هاى خدا را در انطاكيه از مغاره بيرون مى آورد و در ميان اهل تورات با تورات و در ميان اهل انجيل

ص:117

با انجيل و در ميان اهل زبور با زبور و در ميان اهل قرآن با قرآن حكم مى فرمايد... (1)

رعايت كرامت انسان ها و حقوق بشردوستانه تنها به امام عصر عجّل اللّه تعالى فرجه الشريف ختم نمى شود،بلكه ياران وى نيز بر مبناى لحاظ و رعايت اين امور با حضرت دست بيعت مى دهند.حضرت على عليه السّلام در گفتارى طولانى در وصف بيعت 313 تن از ياران حضرت مهدى عجّل اللّه تعالى فرجه الشريف مى فرمايد:

با او بيعت مى كنند كه هرگز دزدى نكنند؛زنا نكنند؛مسلمانى را دشنام ندهند؛خون كسى را به ناحق نريزند؛به آبروى كسى لطمه نزنند؛به خانه كسى هجوم نبرند؛كسى را به ناحق نزنند؛طلا،نقره،گندم و جو ذخيره نكنند؛مال يتيم را نخورند؛در مورد چيزى كه يقين ندارند،گواهى ندهند؛ مسجدى را خراب نكنند؛مشروب نخورند؛حرير و خز نپوشند؛در برابر سيم و زر سر فرود نياورند؛راه را بر كسى نبندند؛راه را ناامن نكنند؛از اعمال منافى عفت اجتناب كنند؛خوراكى را از گندم و جو انبار نكنند؛به كم قناعت كنند؛هوادار پاكى باشند؛از پليدى گريزان باشند؛به نيكى فرمان دهند؛از زشتى ها باز دارند؛جامه هاى خشن بپوشند؛خاك را متّكاى خود سازند؛در راه خدا،حق جهاد را ادا كنند؛و...او نيز در حق خود تعهد مى كند كه از راه آنها برود؛جامه اى مثل جامۀ آنها بپوشد؛مركبى همانند مركب آنها سوار شود؛آن چنان كه آنها مى خواهند باشد؛به كم راضى و قانع باشد؛زمين را به يارى خدا،پر از عدل و داد كند،آن چنان كه پر از جور و ستم شده است؛خدا را آن چنان كه شايسته است بپرستد؛براى خود دربان و نگهبان اختيار نكند و... (1)

جهانى سازى حكومت مهدوى،در عين صلابت و بى هيچ گونه تبعيض،بر عطوفت،صفا و صميميت و مهرورزى و تكريم انسان ها مبتنى است؛حكومتى كه حتى خفته اى را بى جهت بيدار نمى كند و با چنين آرامش بخشى به عالم بشر،پناه و مأواى جامعه بشرى مى گردد.پيامبر صلّى اللّه عليه و اله و سلم در توصيف اين وضعيت مى فرمايد:

ص:119

مردم به سوى او پناه مى برند،هم چنان كه زنبوران عسل به ملكه خود پناه مى برند؛عدالت را در سراسر گيتى مى گستراند،چنان كه از ستم پر شده بود، تا جايى كه صفا و صميميت صدر اسلام به آنها باز مى گردد؛هيچ خفته اى را[بى جهت]بيدار نمى كنند و هيچ خونى[به ناحق]ريخته نمى شود. (1)

فراگير تمام حقوق جوامع بشرى-اعم از ضعيف يا قوى،محقق شود و به اصطلاح امروزى،جهان نه با توسعه ناموزون بلكه با توسعه موزون مواجه گردد.

روايات بسيارى بر نفى قوميت پرستى و نژادگرايى نهضت جهانى موعود اشاره مى كند.نه تنها اعراب و قريش در اين دولت جهانى،قوم و طبقه ممتاز شناخته نمى گردند،بلكه بسيارى از آنها برحسب آزمايش ها و ابتلائات عصر مهدوى، مرتد مى شوند و حضرت فوج فوج آنها را نابود مى كند.حضرت مهدى عجّل اللّه تعالى فرجه الشريف نه تنها به دليل مشابهت قومى با ايشان،ملاحظه آنها را نمى كند،بلكه برحسب مبانى متقن الهى،ايشان را به علت كفر و نفاقشان گردن مى زند و بر آنها بسيار سخت مى گيرد. (1)

بدين گونه جهانى سازى مهدوى،به احيا و تجديد اسلام ناب و نوسازى جديد آن برحسب مقتضيات جديد معطوف خواهد بود.بديهى است كه چنين امرى به شفافيت اسلام و افزايش پيروى آن دين حنيف مى انجامد و ديگر به بحث و فحص هاى طاقت فرساى علمى و حوزوى براى فهم و دريافت آراى واقعى شارع مقدس نيازى نيست و اكثر شيوه هاى درسى و اجتهادى و استنباطى،كهنه و بى استفاده خواهند شد.عالم عالى قدر،آيت اللّه قزوينى در اثر خويش اين مطلب را در تحليلى جامع اين گونه بيان فرموده اند:

خدا مى داند كه اين تحول مطلوب و مترقى چگونه خواهد بود،اما به نظر مى رسد بسيارى از كتاب هاى فقه و حديث،نوسازى گردد و نقش بسيارى از موضوعات كتاب هاى اصولى به پايان برسد؛چرا كه امام مهدى عجّل اللّه تعالى فرجه الشريف قواعد عمومى براى دريافت مسائل شرعى و مقررات دينى را بيان مى كند و در پرتو همان ها،دانش مندان از بسيارى از بحث هاى اصولى و قواعد آن بى نياز مى گردند.كتاب هاى مربوط به شرح حال راويان احاديث كه به كتاب هاى رجالى معروفند و نيز شرح حال و بيوگرافى آنان و تقسيم بندى روايات به صحيح و ضعيف و اصطلاحاتى از اين گونه،همه و همه نقششان به پايان مى رسد؛چرا كه اين بحث ها بيشتر به حدس و ظنّ تكيه دارد و در عصر غيبت و به خاطر نرسيدن دست مردم به امام معصوم مورد استفاده قرار مى گيرد.اما در عصر ظهور،مردم به مقررات و احكام قطعى دست مى يابند و از اينها بى نياز مى گردند.

و نيز در عصر ظهور،بيشتر كتاب هاى تفسيرى از اعتبار ساقط مى شود؛چرا كه مردم با رشد فكرى و ژرف نگرى برخاسته از فرهنگ عصر ظهور،به تفسيرهاى برخاسته از نظرات افراطى افراد،بهايى نمى دهند.از اين رو،تنها تفاسير برخاسته از روايات رسيده از پيامبر و اهل بيت باقى مى ماند.

ص:123

همين گونه قرائت هاى مختلف از قرآن شريف كه دليلى براى آنها نازل نشده است،برداشته مى شود؛چرا كه مردم،قرآن و قرائت صحيح آن را به گونه اى كه بر قلب مصفّاى محمد صلّى اللّه عليه و اله و سلم فرود آمده است،از امام مهدى عجّل اللّه تعالى فرجه الشريف مى آموزند و تفسير و پيام و مفهوم آن را آن گونه كه خدا اراده فرموده است،مى شناسند و بر معارف بلند و راز و رمز و شگفتى هاى آن كه هم چنان ناشناخته و پوشيده است،آگاهى مى يابند... (1)

هنگامى كه قائم ما قيام كند،خداوند در دستگاه شنوايى و بينايى شيعيان ما، گستردگى و كشش ويژه اى مى بخشد تا ميان آنان و مهدى ما واسطه و نامه رسان يا فاصله اى نباشد.

فهم روايت اول با وجود پيشرفت هاى امروزى در عرصه فن آورى ارتباطات همانند تلويزيون و اينترنت،دشوار و پيچيده نيست.اما با توجه به روايت دوم،به نظر مى رسد كه پيشرفت هاى عصر ظهور در عرصه گسترش فضاهاى ارتباطى، تنها تكنولوژى و ابزارهاى ارتباطى نباشد،بلكه مؤمنان به واسطه سطوح عالى ايمانى خود،برخوردار از كمالات اعطايى الهى مى شوند و گوش و چشم هاى آنان داراى قدرت فرابينى و فراشنوايى و فرامكانى مى گردد و همان طور كه مى توانند در هر لحظه با يك ديگر ملاقات سمعى و بصرى كنند،به طريق اولى با حضرت مهدى عجّل اللّه تعالى فرجه الشريف نيز ارتباط خواهند داشت و از فيض مطلق وجود او در وراى مكان ها و زمان ها استفاده خواهند كرد.در عصر حضور كه هرچيز به كمال نهايى خود مى رسد،تجهيز انسان هاى مؤمن به چنين مواهب الهى،دور از ذهن نيست.به همين دليل،مى توان تصور كرد كه با اين پيشرفت ها در خلقت انسان هاى برگزيده،كشف ديگر كرات در فضاهاى لايتناهى و افشاى ميلياردها اسرار نهفته در كائنات براى بشر عصر ظهور نه تنها ممكن،بلكه در منتهاى حد،با رهبرى زعيم موعود،صورت خواهد گرفت و اسرار بى شمار كائنات بر ايشان كشف خواهد گرديد.

مشكلات زيست محيطى عظيمى همانند سوراخ شدن لايه ازن،گرم شدن زمين بر اثر گازهاى گل خانه اى،نابودى جنگل ها،روند رو به انقراض پاره اى از موجودات،آلودگى هاى صنعتى و شيميايى محيط زيست و...مواجه است.پيامبر اكرم صلّى اللّه عليه و اله و سلم خشنودى تمام موجودات انسانى و غيرانسانى از حكومت جهانى حضرت مهدى عجّل اللّه تعالى فرجه الشريف را با عبارت زيباى«يرضى عنه ساكن الأرض و السماء» (1)بيان فرموده اند و در جاى ديگر،حكومت ايشان را مايه رفاه و فرح و شادمانى تمام موجودات به شمار آورده،مى فرمايند:

فيفرح به أهل السماء و أهل الأرض و الطير و الوحوش و الحيتان فى البحر؛ (2)

ساكنان آسمان و مردم زمين،پرندگان،درندگان و ماهيان دريا،همه در سايه لطف و حكومت او شادمان و فرح ناك هستند.

بسيار بديهى است كه اين شادمانى،بدون تصور رعايت آرمانى حقوق همه جان داران و حفظ حقوق محيط زيست آنها در دولت جهان شمول مهدى موعود، محقق و ميسر نيست.هم چنين در روايتى از امام حسن عليه السّلام نقل شده كه«در دولت حضرت مهدى،درندگان آزادانه[و بدون مزاحمت]زندگى مى كنند.» (3)اين امر بيان گر اوج صلح و آرامشى است كه دولت جهان شمول مهدوى براى بشر به ارمغان خواهد آورد؛دولتى كه عالم را به سمتى سوق خواهد داد كه تمام آيات الهى به منتهاى ظهور خود برسند،حق و باطل از هم جدا شوند و براساس پاره اى استنباطها،ديگر معصيت خداى سبحان انجام نشود و بارى تعالى،با كمترين مداخله هواى نفس و بدون وسوسه شيطان،به طور خالص عبادت گردد.

مردگان نيز با اشك شوق،خواهان رجعت به دنيا و احياى خويش از خداوند

ص:126

مى گردند تا افتخار و آرزوى زندگى در اين دوره نيز براى آنها نيز محقق شود و موعود الهى را يارى رسانند.

ضعيف به كشورهاى غربى را دنبال مى كند و به دروغ سعى دارد نظام فكرى و اجرايى ليبرال-دموكراسى را الگوى تكاملى مشترك براى كل جوامع انسانى معرفى و ديكته كند؛درحالى كه در عمل،ناكارآمدى اين ايده،چه در سپهر انديشه و چه در حوزه عمل و اجرا،ثابت شده و بحران هاى فعلى گريبان گير رژيم هاى غربى مؤيد اثبات اين مدعاست.

براى اثبات مدعاى اين نوشتار،به جهان شمولى تعاليم عاليه اسلام و سزاوارى آموزه جهانى سازى مهدوى براى ارائه الگويى جهان شمول،فراگير،اميدزا و تحرك آفرين براى تكامل جامعه بشرى و نجات آن از ورطه ها،حرمان ها و تنگناهاى موجود،به گونه اى مستدل اشاره گرديد.بنابر استدلال هاى پژوهش، آموزه جهانى سازى مهدوى مى تواند ترجمان بخش مثبت فرايند جهانى شدن فعلى باشد،يعنى با استفاده از عرصه هاى مختلف فن آورى و ديگر مواهب خداداد در عصر ظهور،همانند پلى تمام دنيا و شهروندان آن را متحد كند و محروميت هاى علمى،اقتصادى،سياسى،اجتماعى و فرهنگى را از بين ببرد؛هنجارهاى پسنديده دينى،اخلاقى و انسانى را بر جهان حكم فرما سازد و نوعى وحدت بهينه،مثبت و متكامل را در ميان بشر ايجاد كند.دولت جهانى مهدوى،با زعامت آخرين معصوم الهى،مى تواند خاتميت دين و رسالت جهان شمول نبوى را تكميل سازد و معنا بخشد تا مردم دنيا همانند يك اندام و با تبعيت از تعاليم عاليه و نوسازى شده اسلامى،در فكر صلاح و اصلاح يك ديگر برآيند و در سنگرى واحد عليه تمام عوامل مخل تكامل بشرى و پلشتى هاى گيتى و زيست بوم خود مبارزه كنند و با رخت بربستن هوا و هوس هاى شيطانى،به عبوديت و خلوص در پرستش الهى دست يابند.بديهى است كه اين امر،تنها در پرتو حكومت جهانى مهدوى و تشخيص ويژه آن به شاخصه هايى از جمله موارد ذيل فراهم مى گردد:

1.حاكميت جهان شمول اسلام و برچيدگى شرك و اختلافات بشرى؛

ص:128

2.حاكميت مطلق عدالت و دادورزى؛

3.برقرارى امنيت و آرامش همه جانبه؛

4.رفاه و رشد پايدار اقتصادى،استغناى عمومى و رفع فقر؛

5.رشد و ترقى علوم و فنون و شكوفايى و كمال عقلانيت بشرى؛

6.تكيه بر استدلال و اقناع و كسب مقبوليت و رضايت عمومى؛

7.گفتمان واقعى و احتجاج با ديگر اديان؛

8.حفظ و ارتقاى كرامت انسانى و حقوق بشردوستانه؛

9.نفى قوميت مدارى و نژادپرستى؛

10.حكومت شبه فدرالى و احترام به ديگر ملل؛

11.نوسازى و احياى دينى بر مبناى مقتضيات جديد؛

12.تحول شگرف در حوزه ها و فضاهاى ارتباطى و رسانه اى؛

13.رعايت آرمانى حقوق محيط زيست و جان داران.

واضح است دولت جهانى مهدوى با اين ويژگى هاى آرمانى،خواهد توانست طرح آرمانى جهانى سازى دولت كريمه اهل بيت و حيات طيبه موعود قرآن را در فراخناى گيتى محقق سازد.

ص:129

ص:130

مهدويت،نوع نگرش به محيط زيست و جايگاه آن را در حيات طيبه مهدوى بررسى نموده و اثبات مى كند كه حقوق محيط زيست و هم چنين حقوق جان داران و گياهان در عصر ظهور به كامل ترين شكل رعايت مى شود و همه موجودات و حتى محيط زيست آنها به عالى ترين حد تحقق قابليت هاى بالقوه خويش،خواهند رسيد.

كورفو (1)در 1946،اختلاف درياچه لانو (2)در 1957،اختلاف سدگات (3)در 1968، قضيه كاسموس 945 (4)در فضا در سال 1978،فاجعه كارخانه شيميايى بوپال هند (5)در سال 1984،فاجعه نيروگاه هسته اى چرنوبيل در 26 آوريل 1986 و آلودگى هاى ناشى از حريق عمدى چاه هاى نفت كويت توسط عراق در جنگ دوم خليج فارس،شكل عينى تر و بحرانى ترى يافت و نشان داد كه بشر براى چيرگى بر اين خطرها،نيازمند عزمى جهانى و برنامه ريزى دقيق،قاطع و فراگير در سطوح محلى،منطقه اى و بين المللى است؛در غير اين صورت،حيات بشرى دچار نابودى و انهدام روزافزونى خواهد شد.

امروزه تهديدهاى زيست محيطى،دامنه وسيعى را دربر مى گيرد؛آب وهوا، ميزان حرارت و گرم شدن دماى زمين،بالا آمدن سطح درياها،حفظ گونه هاى مختلف و به ويژه گونه هاى نادر گياهى و جانورى،فرسايش لايه ازن،آثار فعاليت هاى صنعتى ناشى از اعمال انسان،تخريب جنگل ها،آلودگى آب ها، باران هاى اسيدى،آلودگى هاى صوتى،نظامى،هسته اى و مانند آن.از سويى، برخى از اين ضايعات زيست محيطى،خود نيز منشأ ضايعات گسترده ترى شده اند؛براى نمونه،كارشناسان معتقدند كه قطع درختان جنگلى به صورت انبوه و انتشار ممتد ضايعات صنعتى در فضا،باعث تغييرات بسيار منفى در وضعيت آب و هواى جهانى و بالا آمدن سطح آب درياها و به تبع آن،زير آب رفتن دشت هاى ساحلى و گسترش امواج گرمازا گرديده؛هم چنان كه سوخت هاى فسيلى و استفاده نامتناسب و گسترده از آنها،باعث افزايش دى اكسيد كربن زمين

ص:133

و ايجاد پديده گازهاى گل خانه اى شده است.وجود گازهاى سمى منتشر شده از فعاليت هاى صنعتى انسانى،به اسيدى شدن باران ها مى انجامد و آب هاى مصرفى و فضاى حياتى موجودات دريايى را مسموم مى كند و سلامت انسان ها را به خطر مى اندازد.

امروزه موضوعات محيط زيستى را از جهت روابط بين الملل پديده هاى جديدى نمى دانند،اما با توجه به وخامت اوضاع آن،رهبران جهان به طور فزاينده اى مسائل محيط زيستى را از موضوعات حاشيه اى و جانبى،به دستور كار اصلى سياسى شان منتقل كرده اند؛ (1)هم چنان كه همين روش نيز در مورد عمل كرد سازمان هاى بين المللى و جهانى در نحوه برخورد پيش گيرانه از آلودگى محيط زيست مشاهده مى شود و تصويب و عقد ده ها معاهده و كنوانسيون زيست محيطى،بيان كننده چنين اهميت روزافزونى است.

اصطلاح محيط زيست به يك منطقه يا تمام سياره و حتى به فضاى خارجى اى اطلاق مى شود كه آن را احاطه نموده است.يونسكو براى محيط زيست،از اصطلاح«بيوسفر» (2)يا لايه حياتى نام برده كه از تعاريف دامنه دار در اين باره بوده و عبارت است از:محيط زندگى بشر يا آن بخش از جهان كه بنا به دانش كنونى بشر،همه حيات در آن استمرار دارد.در حقيقت،بيوسفر يا لايه حياتى،همان لايه و قشر نازكى به شمار مى رود كه اين كره خاكى را در ميان گرفته و شامل زمين و هزار متر بالا و عمق زمين و اقيانوس هاست.

آب،هوا،خاك و عوامل درونى و بيرونى تأثيرگذار در حيات هر موجود زنده نيز محيط زيست به شمار مى روند.هم چنين از نظر برخى از كنوانسيون هاى محيط زيستى،محيط مذكور اين بخش ها را شامل مى شود:

1.منابع طبيعى اعم از تجديدپذير و تجديدناپذير،مانند هوا،آب،خاك و

ص:134

تمام جانوران و گياهان و تأثير متقابل اين عوامل در يك ديگر؛

2.امول و دارايى هايى كه جزو ميراث فرهنگى هستند؛

3.مناظر و چشم اندازهاى ويژه.

از اين رو،محيط زيست ساخت دست بشر،شامل بناها،آثار تاريخى، ساختمان هاى گوناگون و يا مناظر و چشم اندازهاى ويژه كه بخشى از محيط زيست به شمار مى آيند،بايد در برابر خرابى حراست شوند؛ (1)همان طور كه منابع طبيعى كره زمين از جمله هوا،آب،زمين،گياهان،حيوانات و به ويژه نمونه هاى معرف اكوسيستم هاى طبيعى بايد به نفع نسل هاى حاضر و آينده،برحسب نياز با برنامه ريزى و مديريت دقيق محافظت گردند و با منطقى كردن مديريت توليد و مديريت منابع،تعارض موجود ميان توسعه و محيط زيست حل شود،اما مع الأسف انسان عصر فراصنعتى و دوره«بيوتكنو الكترونيك»،نتوانسته بر معضل نابودى و تخريب محيط زيست خويش فائق آيد و هر روز با بيشتر نابود كردن جنگل ها،افزايش بيابان ها،آلودگى هوا،آب و خاك،محيط زيست و انقراض گونه هايى از حيات جانورى و گياهى بيش از پيش روبه روست و اين فرايند در مدارى بسته و قهقرايى،همواره تكرار مى شود و باز هم سرعت تخريب محيط زيست از سرعت ترميم آن روزافزون تر است.

جانورى و گياهى و محيط زيست آنها به اجمال بررسى مى شود تا مدخلى مقدماتى براى تبيين بحث مذكور در آموزه مهدويت باشد.

پيامبر اسلام صلّى اللّه عليه و اله و سلم به موضوع محيط زيست بسيار اهميت داده اند.براى نمونه، احاديث فراوانى از ايشان در مورد اهميت درخت و درخت كارى و آبادانى محيط زيست نقل شده است؛از جمله فرموده اند:

چه نيكو مالى است نخل كه در گل محكم است؛

اگر رستاخيز برپا شد و نهالى در دست يكى از شما بود،اگر مى تواند آن را بكارد بايد بكارد؛

هركه درختى بنشاند،خدا به اندازه ميوه اى كه از آن درخت برون مى شود، پاداش براى وى ثبت مى كند؛

هركه درختى بكارد،هربار كه انسانى يا يكى از مخلوقات خدا(به اندازه ميوه اى كه از آن درخت برون مى شود)از آن بخورد،براى او صدقه محسوب مى شود. (1)

پيامبر صلّى اللّه عليه و اله و سلم در حديث ارزش مند ديگرى،كاشت درخت،جارى كردن نهر و حفر چاه را سه مورد از صدقات جاريه،هم پاى اثر«فرزند صالح»و«ساخت مسجد»به شمار آورده كه پاداش آن نيز براى فاعل آن تا ابد،دوام مى يابد:

هفت چيز است كه پاداش آن براى بنده در قبر او و پس از مرگش دوام دارد:كسى كه علمى تعليم دهد،يا نهرى به جريان آورد،يا چاهى حفر كند، يا نخلى بكارد،يا مسجدى بسازد،يا مصحفى به ارث گذارد،يا فرزندى بر جا نهد كه پس از مرگش براى او آمرزش خواهد. (2)

توصيه هاى پيامبر گرامى صلّى اللّه عليه و اله و سلم در مورد حفظ حقوق حيوانات و برخورد ملاطفت آميز با آنها فراوان است.ايشان علاوه بر نهى شديد از اذيت و كشتن

ص:136

نابه جاى حيوانات،بر رسيدگى كامل به آنها تأكيد مى ورزند؛از جمله فرموده اند:

هر حيوان،پرنده يا غير آن به ناحق كشته شود روز قيامت با قاتل خويش مخاصمه كند؛

هركه گنجشكى را بيهوده بكشد،روز قيامت آن گنجشك بيايد و نزد عرش فرياد زند و گويد:پروردگارا!از اين بپرس براى چه مرا بى فايده كشت؛

هركه گنجشكى را به ناحق بكشد،خدا روز قيامت از وى بازخواست كند؛

زنى به جهنم رفت؛براى آن كه گربه اى را بسته بود و چيزى بدو نخورانيد و نگذاشت از چيزهاى زمين بخورد تا بمرد. (1)

آن حضرت بر ساخت وساز و عمران محيط زيست تأكيد فراوانى داشته است؛ هم چنان كه ايشان افراد را از زندگى در خانه هاى ويران برحذر مى داشتند و دعاى چنين كسى را همانند فردى كه در حفظ حيوان تحت مالكيت خويش اهمال مى ورزد،اجابت ناشدنى مى دانستند:

سه كسند كه خدا دعايشان را نمى پذيرد:مردى كه در خانه ويران جاى گيرد و مردى كه كنار راه اقامت گزيند و مردى كه حيوان خود را رها كند و سپس دعا كند كه خدا آن را نگه دارد. (2)

پيامبر صلّى اللّه عليه و اله و سلم،خرج كردن براى اسب را هم چون نفقه ضرورى مى داند و ضمن همانند دانستن آن با صدقه،امساك كردن در اين باره را نهى مى فرمايد و سفارش مى كند كه پيشانى اين حيوان را نوازش كنند تا بركت بيفزايد. (3)تأكيد حضرت،با توجه به كاربرد گسترده حيواناتى مانند اسب در امور نظامى و حمل و نقل، صورتى نمادين دارد.درواقع،اين توجه بر حفظ حقوق ديگر حيوانات نيز ناظر است؛هم چنان كه مردم را به تكريم گاو،مهتر چهارپايان توصيه مى فرمايد. (4)

ص:137

هم چنين از امام صادق عليه السّلام نقل شده كه پيامبر اكرم صلّى اللّه عليه و اله و سلم مردم را از شلاق زدن،به خصوص به صورت چهارپايان و كشتن زنبور عسل و داغ نهادن بر صورت بهائم نهى فرموده است. (1)امام صادق عليه السّلام در حديث ديگرى نهى از شلاق زدن به صورت حيوانات را بدين علت دانسته اند كه حيوانات با صورت خود خداوند را تسبيح مى كنند. (2)نيز امام حسين عليه السّلام در اين باره فرموده اند:

براى هرچيزى حرمتى نهاده اند و حرمت چهارپايان در صورت آنها نهفته است. (3)

در روايات اسلامى انسان هاى بى عقل،در رديف چهارپايان به شمار آمده اند (4)و يا حتى انسانى كه شهوتش را بر عقلش حاكم مى كند،بدتر از چهارپايان به حساب آمده است. (5)از اين رو،حيوانات به دليل فقدان عقل در مرتبه پايين تر از انسان ها قرار داده شده اند،ولى اين مسئله دليلى بر تجويز مراعات نكردن حقوق آنها نيست.در برخى روايات،جانوران به چهار دسته تقسيم شده اند:اول، انسان ها كه كامل ترين موجودات هستند،سپس چهارپايانند كه گاو مهتر آنها به شمار مى آيد،سوم،دسته پرندگان هستند كه مهتر آنها عقاب است و چهارم، حيوانات وحشى هستند كه شير مهتر آنهاست.در اين روايت،امام على عليه السّلام تصريح فرموده اند كه گاو،عقاب و شير براى صنف هاى زيرمجموعه خويش،از خداوند با تضرع درخواست رزق و شفاعت مى كنند. (6)پس همه حيوانات اهل تسبيح خداوند هستند و به شيوه خويش خداوند را عبادت مى كنند.با توجه به

ص:138

اين نوع نگرش دين اسلام به حيوانات و حتى گياهان،علت توصيه اين دين حنيف به رفتار محبت آميز و محترمانه و مودت آميز بيشتر مشخص مى شود.

در سيره امام على عليه السّلام نيز بر حمايت از حقوق محيط زيست و رعايت حقوق حيوانات تأكيد فراوان شده است.دستور حضرت على عليه السّلام براى جمع آورى ماليات(درباره رعايت كردن حيواناتى كه از آنها براى جمع آورى ماليات استفاده مى شود)،از بهترين منشورهاى اسلامى در زمينه رعايت حقوق حيوانات به شمار مى رود.اين بخش از نامه كه درواقع در سال 36 هجرى براى كارگزاران نگارش يافته،نحوه گردآورى و نوع برخورد و نگه دارى اين حيوانات را براى تحويل به بيت المال مسلمانان شرح مى دهد و عمل به اين دستور را مايه هدايت و بزرگى پاداش الهى به شمار مى آورد:

در رساندن حيوانات،آن را به دست چوپانى كه خيرخواه و مهربان،امين و حافظ،كه نه سخت گير باشد و نه ستم كار،نه تند براند و نه حيوانات را خسته كند،بسپار.سپس آن چه از بيت المال جمع آورى شد،براى ما بفرست تا در نيازهايى كه خدا اجازه فرموده مصرف كنيم.هرگاه حيوانات را به دست فردى امين سپردى،به او سفارش كن تا بين شتر و نوزادش جدايى نيفكند و شير آن را ندوشد تا به بچه اش زيان وارد نشود.در سوار شدن بر شتران عدالت را رعايت كند و مراعات حال شتر خسته يا زخمى را كه سوارى دادن براى او سخت است بنمايد.آنها را در سر راه به درون آب ببرد و از جاده هايى كه دو طرف آن علف زار است،به جاده بى علف نكشاند و هرچندگاه،شتران را مهلت دهد تا استراحت كنند و هرگاه به آب و علف زار رسيد،فرصت دهد تا علف بخورند و آب بنوشند تا آن گاه كه به اذن خدا بر ما وارد شوند،فربه و سرحال،نه خسته و كوفته باشند تا آنها را براساس رهنمود قرآن و سنت پيامبر صلّى اللّه عليه و اله و سلم تقسيم نماييم.عمل به دستورهاى ياد شده مايه بزرگى پاداش و نيز هدايت تو خواهد بود. (1)

ص:139

حيات طيبه آن محافظت خواهد كرد.

امام رضا عليه السّلام در اين زمينه مى فرمايند:

يطهّر اللّه به الأرض من كلّ جور و يقدّسها من كلّ ظلم...فإذا خرج،أشرقت الأرض بنور ربّها و وضع ميزان العدل بين الناس فلا يظلم أحد أحدا و هو الذى تطوى له الأرض؛ (1)

خداوند به واسطه او،زمين را از هرگونه جور و ظلم تطهير و منزه مى كند...پس هنگامى كه وى(حضرت مهدى عجّل اللّه تعالى فرجه الشريف)خروج كند،زمين با نور پروردگار،نورانى گشته،ترازوى عدالت در ميان مردم حكم فرما مى گردد.

پس از آن،ديگر هيچ كس ظلم نمى كند و او كسى است كه زمين برايش درنورديده مى شود.

امام على عليه السّلام نيز فرموده اند:

از قيام وى اهل آسمان و ساكنان زمين فرح ناك مى شوند.او زمين را پر از عدل مى كند،چنان كه پر از ظلم و ستم باشد. (1)

او هم نام پيامبر صلّى اللّه عليه و اله و سلم است.به عدالت امر مى فرمايد و خود بدان عمل مى كند و از منكر نهى مى فرمايد و خداوند توسط وى از ظلم جلوگيرى مى كند و شك و نبود بصيرت ها را مى زدايد.گرگ و گوسفند در روزگار او باهم به چرا مى پردازند و ساكنان آسمان و پرنده در هوا و ماهى هاى دريا از او راضى و خشنود هستند.

هم چنين در كنز الفوائد از ابن عباس ويژگى هاى عصر ظهور ذكر شده كه يكى از آنها اين است:«گرگ،ميش،گاو،شير،انسان و مار از جان خود ايمن باشند.» (1)نيز امام صادق عليه السّلام با تشريح بركت دهى آسمان و زمين در اين دوره مى فرمايند:

«همه وحوش و درندگان در امنيت كامل خواهند بود.» (2)بنابراين،طبق فرمايش پيامبر صلّى اللّه عليه و اله و سلم،در حكومت جهانى حضرت مهدى عجّل اللّه تعالى فرجه الشريف«مردم در رفاه و چهارپايان در آسايش هستند.» (3)ايشان در روايت ديگرى كه گوياى اوج حفظ حقوق محيط زيست در آن عصر طيبه است،مى فرمايد:

...نامش نام من است.در موقع ظهور او پرندگان در آشيانه هايشان و ماهيان در درياها(با كمال آزادى و دور از هرگونه ترس و مزاحمت دشمن)توليد نسل مى كنند و نهرها كشيده مى شود و چشمه ها مى جوشد و زمين دو برابر محصول خود را مى روياند... (4)

جايگاه و تحقق تمام استعدادها و قابليت هاى خود برسد.

در عصر مهدوى،افزون بر جامعه بشرى،محيط زيست ارضى و سماوى و تمام موجودات ساكن در آنها به عالى ترين و نهايى ترين حد تحقق قابليت هاى خود دست مى يابند و به عبارت روشن تر،آنها نيز عدالت پيشگى را سرلوحه خود قرار مى دهند.به همين دليل،آسمان و زمين ثروت هاى مكنون خود را بيرون مى ريزند و هرگونه آلودگى و تلوّث را با يارى خداى منان و مواهب حكومت مهدوى از خود دور مى سازند و پوشش گياهى،تمام عالم را فرا مى گيرد؛هم چنان كه بنابر روايت،زنى مسافر،راه عراق و شام را در امنيت مى پيمايد،آمده كه وى«در مسير خويش گام نمى گذارد مگر بر نبات و گياهان» (1)و اين نشانه اى از پوشش گسترده گياهى در سراسر جهان است كه شام و عراق با مناطقى تقريبا كم آب و علف و نيمه خشك،در عصر ظهور،پوشيده از گياه مى شوند.برخى از روايات بيان كننده تحقق تمام استعدادهاى بالقوه محيط زيست در دوران ظهور است،از جمله:

فيخطب الناس فتستبشر الأرض بالعدل و تعطى السماء قطرها و الشجر ثمرها و الأرض نباتها و تتزيّن لأهلها...و تخرج لهم الأرض كنوزها...؛ (2)

پس[حضرت مهدى عجّل اللّه تعالى فرجه الشريف]مردم را خطاب مى كند،سپس زمين را به عدالت، بشارت مى دهد.در اين هنگام آسمان باران خود را عطا مى كند و درختان ميوه هاى خود را فرومى فرستند.زمين تمام رستنى هاى خويش را عرضه مى كند و خود را براى اهل عالم با اين گياهان زينت مى بخشد...؛هم چنان كه زمين براى مردم،گنج هاى خود را خارج مى سازد.

يظهر اللّه له كنوز الأرض و معادنها و ينصره بالرعب...؛ (3)

خداوند گنج ها و معادن زمين را براى او آشكار مى سازد و وى را با رعب خويش يارى مى دهد.

ص:144

ذكر دو روايت از پيامبر گرامى اسلام صلّى اللّه عليه و اله و سلم در اين مورد نيز به تنوير مطلب كمك بيشترى مى كند:

...يخرج رجل من أهل بيتى و يعمل بسنّتى و ينزّل اللّه له البركة من السماء و تخرج الأرض بركتها...؛ (1)

مردى از اهل بيت من خروج كرده،به سنت من عمل مى كند و خداوند براى وى بركت هاى خويش را از آسمان فرو مى فرستد و زمين نيز بركات خود را خارج مى سازد...

يتنعّم امّتى فى زمانه نعيما لم يتنعّموا مثله قطّ البرّ و الفاجر،يرسل السماء عليهم مدرارا و لا تدّخر الأرض شيئا من نباتها؛ (2)

امت من در زمان وى از نعماتى متنعم مى شود كه قبلا از آنها بهره مند نشده بودند و نيكوكار و فاجر،جزو بهره مندان اين نعمت ها هستند.آسمان بر آنها باران هايش را نازل كرده،زمين چيزى از روييدنى هايش باقى نمى ماند مگر اين كه آنها را بروياند و تأخيرى در اين مورد روا نمى دارد.

هم چنين در تفسير آيه«مدهامّتان»از امام صادق عليه السّلام منقول است كه در عصر ظهور،«بين مكه و مدينه از درختان نخل متصل مى گردد»، (1)و نيز در بخشى از كلام خود در مورد اين عصر،مى فرمايند:

امام[حضرت مهدى عجّل اللّه تعالى فرجه الشريف]مسجدى در بيرون كوفه مى سازد كه هزار در داشته باشد و خانه هاى كوفه به نهر كربلا و«حيره»متصل مى شود،به طورى كه مردى در روز جمعه سوار استر تندرو مى شود تا خود را به نماز برساند،ولى به نماز نمى رسد. (2)

شيخ طوسى با ذكر روايتى در كتاب تهذيب مى نويسد:

امير المؤمنين عليه السّلام به«حيره»تشريف برد و فرمود:«روزى برسد كه كوفه به حيره وصل شود و چنان مرغوبيت پيدا مى كند كه يك ذرع زمين آن به چند اشرفى فروخته مى شود و مسجدى در حيره بنا مى شود كه داراى پانصد در باشد!و نماينده قائم در آن نماز مى گزارد؛زيرا مسجد كوفه براى آنها تنگ خواهد بود،دوازده پيش نماز عادل در آن جا نماز مى گزارند.» (3)

اين روايات از آبادانى و توسعه موزون محيط زيست انسانى،حيوانى و نباتى در كل عالم حكايت مى كند كه اين نيز نتيجه حمايت كامل از حقوق زيست محيطى در آن دوران درخشان است.در نتيجه چنين وضعيتى،حتى كره زمين از وضعيت بهينه خويش و از اين كه در زير قدم هاى ياران مهدى عجّل اللّه تعالى فرجه الشريف قرار مى گيرد،به خود باليده،احساس غرور و افتخار مى كند.امام باقر عليه السّلام در اين مورد مى فرمايد:

ص:146

گويا من ياران قائم را مى بينم كه بر شرق و غرب جهان احاطه پيدا كرده اند و همه چيز تحت فرمان آنهاست؛حتى درندگان زمين و پرندگان شكارى آسمان در پى رضايت آنها خواهند بود و همه چيز حتى اين نقطه زمين بر نقطه ديگر آن اظهار فخر و غرور مى كند و مى گويد:امروز مردى از ياران قائم بر من قدم نهاد و عبور كرد. (1)

روايات از دو حرف به 27 حرف خواهد رسيد؛ (1)ضمن اين كه شكوفايى و كمال عقلانيت بشرى و افزايش فهم و درك جامعه انسانى يكى از مواهب خداداد عصر ظهور به شمار مى آيد. (2)پر واضح است در چنين وضعيت بالنده و سرشار از فن آورى هاى جديد،هزاران ابزار جديد علمى براى مقابله با آلاينده هاى صنعتى در دست رس بشر قرار خواهد گرفت و جهان از وجود تمامى آنها رهايى خواهد يافت.هم چنين در آن عصر،با تعالى جامعه،بشر كه اصلى ترين آلاينده محيط زيست است،از ارتكاب اين گونه اعمال،عاقلانه و برمبناى اعتقاد عملى به ديانت خويش،پرهيز خواهد كرد.

البته منظور ايشان آن است كه بشر در عصر ظهور،با فتح ديگر كره هاى مسكون و معمور توسط حضرت مهدى عجّل اللّه تعالى فرجه الشريف و حكومت وى مواجه خواهد گشت.

از اين مبحث نتيجه مى گيريم كه در آن عصر نورانى،هم محيط زيست و هم صيانت و محافظت از آن،ابعاد بسيار گسترده ترى نسبت به جهان فعلى مى يابد و قلمرو آن به همه كره هاى تحت سيطره حكومت حضرت كشانيده خواهد شد.

يكم.بنابر برخى ارزيابى ها،بر اثر جنگ هسته اى معمولى در جهان امروز، دست كم 1/5 ميليارد انسان كشته خواهند شد.ابرهاى هسته اى ايجاد شده بر اثر انفجار اوليه،به ظهور زمستانى طولانى مدت با كاهش دماى حدود پنجاه درجه زير صفر مى انجامد و زمين مدت ها از نور خورشيد محروم خواهد شد و گياهان در اين مدت از رويش باز خواهند ايستاد و شايد بسيارى از آنها و از جمله حيوانات نابود گردند.حال بنا به روايت هاى قبلى،چگونه ممكن است قيامى باعث رضايت و خشنودى همه ساكنان سماوى و ارضى گردد و درعين حال، هم آنها و هم محيط زيست را به بدترين شكل نابود كند؛ضمن آن كه آثار و تشعشعات چنين جنگى،ديرپا و ده ها سال مرگ بارتر خواهد بود و اين نيز با ماهيت حيات طيبه آرمانى مهدوى منافات دارد!مگرنه اين كه طبق روايات، حكومت مهدوى،حكومتى است كه حتى خفته اى را بى جهت بيدار نمى كند، (1)پس چگونه امكان دارد در قيام امام،سلاح هايى اين چنين مخرب به كار گرفته شود؛آن هم در دوره اى كه امنيت در جهان فراگير مى گردد؟

دوم.با توجه به روايات پيش گفته،مبنى بر افزايش فهم و گسترش دانش بشرى در عصر ظهور،امام مى تواند با ابزارهاى جديد كه بر فن آورى هاى جديدى مبتنى است،هم به مبارزه با سلاح هاى مخرب ستم كاران عالم بپردازد و هم اين كه تأثير اين سلاح ها را خنثا ساخته،آنها را درواقع بى اثر و خلع سلاح كند.بنابراين،امام مى تواند با استفاده از علم زمانه خويش،شمشير را كه به منزله سلاح نمادين حضرت در روايات آمده،به سلاح ها و ابزارهاى متعارف و كارآمد روز متحول سازد؛ (2)ابزارهايى كه در عين تأثيرگذارى،فاقد آلايندگى و تخريب

ص:151

زيست محيطى باشند.

سوم.بنا به روايات،قتال حضرت مهدى عجّل اللّه تعالى فرجه الشريف همانند كشتارهاى بى هدف امروزى نيست.حضرت با استفاده از علم لدنى خويش،تنها اصلاح ناپذيران را هلاك مى سازد (1)و ديگر بدكاران اصلاح پذير را به حال خود رها مى كند تا توبه كنند و اصلاح شوند؛همان طورى كه در روايات،نعمات عصر ظهور،هم براى نيكوكاران و هم بدكاران،ملحوظ گشته است.

از سوى ديگر،طبق روايت،بخش چشم گيرى از جامعه بشرى پيش از حكومت مهدوى از بين مى رود.بنابراين،نمى توان آن را محصول عمليات نظامى و تخريبى حضرت دانست،بلكه قبل از ظهور،اين اتفاق بر اثر منازعات جوامع انسانى حاصل مى گردد.بدين ترتيب در همه گيتى فرياد منجى و موعودخواهى بلند گشته،همگان نجات خود را از خداوند و فرستاده وى طلب مى كنند.

بنابراين،اين گونه فجايع انسانى و زيست محيطى،محصول دوره قبل از ظهور است.امام صادق عليه السّلام در اين مورد مى فرمايد:

قبل از ظهور قائم،دو نوع مرگ و مردن گريبان مردم را مى گيرد:يكى مرگ سرخ و ديگرى مرگ سفيد.مرگ سرخ با شمشير است و مرگ سفيد طاعون و از هر هفت نفر،پنج نفر،از بين مى روند و دو نفر باقى مى مانند. (2)

امام على عليه السّلام هم فرموده اند:

لا تخرج المهدىّ حتّى يقتل ثلث و يموت ثلث و يبقى ثلث؛ (3)

ص:152

حضرت مهدى عجّل اللّه تعالى فرجه الشريف قيام نمى كند تا اين كه قبل از او ثلث مردم كشته مى شوند و ثلث ديگر مى ميرند و ثلثى باقى مى مانند.

چهارم.طبق روايات فراوان،قيام مهدوى با رعب و نصرت الهى و با كمك فرشتگان و حتى جبرئيل و ميكائيل همراه است.بنابراين،حضرت مهدى عجّل اللّه تعالى فرجه الشريف به سلاح هاى مخربى مانند سلاح هسته اى نيازى نخواهد داشت و در صورت تمسك ايشان به سلاح هاى جديد،بديهى است كه چنين تقابلى،مستظهر به نصرت الهى و مؤيد به مساعدت فرشتگان و فاقد هرگونه تخريب زيست محيطى و يا فجايع انسانى خواهد بود و چنين تفكرى از اساس،محال و حتى تناقض نما (پارادوكسيكال)است.برخى از رواياتى كه نصرت الهى در حكومت و قيام مهدوى را نشان مى دهند،عبارتند از:

1.پيامبر صلّى اللّه عليه و اله و سلم مى فرمايد:

قائم در كنف حمايت جبرئيل و ميكائيل است. (1)

2.شيخ مفيد در كتاب ارشاد از ابو بكر حضرمى روايت كرده كه امام محمد باقر عليه السّلام فرمود:

گويا قائم را در بلندى كوفه(شهر نجف)مى بينم كه با پنج هزار فرشته در حالى كه جبرئيل از سمت راست و ميكائيل از سمت چپ و مؤمنان پيش روى او قرار دارند،به آن جا آمده است و لشكرهاى خود را در شهر پراكنده مى سازد. (2)

3.امام صادق عليه السّلام مى فرمايد:

...خداوند صاحب الأمر را با سه لشكر از فرشتگان و مؤمنان و رعبى(كه در دل پادشاهان و گردن كشان مى اندازد)تأييد مى كند. (3)

ص:153

4.پيامبر صلّى اللّه عليه و اله و سلم در كلامى طولانى در شرح ويژگى هاى حضرت مهدى عجّل اللّه تعالى فرجه الشريف و قيام وى فرموده اند:

او دين خدا را بر همه اديان غالب گرداند و با نصرت خدا و فرشتگان تأييد شود.پس زمين را پر از عدل و داد كند،چنان كه پر از جور و ستم شده بود. (1)

با اين توضيحات روشن مى شود كه قيام الهى حضرت مهدى عجّل اللّه تعالى فرجه الشريف به حيات طيبه قرآنى و عارى از هرگونه آلودگى و تلوّث و آلايندگى معطوف است و چشمه جوشان طهارت،صلح،صفا،پاكى و صميميت در سپهر حيات انسانى، جانورى و نباتى و حتى عرصه هاى فرازمينى خواهد بود.

مى رسند.در آن زمان،عالم هستى از هرگونه تلوث،آلودگى و آلايندگى مادى و معنوى،تطهير و پاك مى شود و با اشراق الهى،منور و مشعشع مى گردد.آن گاه با نابودى شيطان و وساوس شيطانى،تسبيح و حمد الهى تمام موجودات و حتى جمادات،بيش از پيش با انسان متعالى اين عصر نوپديد و سعيد،هم نواتر مى شود.در پايان،برخى از ويژگى هاى زيست محيطى دوران طيبه مهدوى به اجمال يادآورى مى گردد:

1.تطهير و نورانيت زمين؛

2.رضايت و سرور موجودات و محيط زيست؛

3.امنيت،صلح و دوستى در سپهر انسانى،حيوانى و گياهى؛

4.فعليت يابى قابليت هاى محيط زيست در عالى ترين حد؛

5.آبادانى و توسعه موزون محيط زيست؛

6.مقابله با آلاينده ها و رعايت حريم هاى خصوصى و عمومى در حيات مدنى؛

7.استفاده از راه كارها و فن آورى هاى جديد در حفظ محيط زيست؛

8.گسترش حفظ محيط زيست به فضاهاى ماوراى زمينى؛

9.تعالى معنوى محيط زيست و همراهى آن با حيات طيبه مهدوى؛

10.عارى بودن نبردها و قيام مهدوى از تخريب هاى زيست محيطى.

بنابراين،محيط زيست و موجودات هستى با اين تحول و استحاله ايجابى،به اصل و وضع اصلى و طبيعى و الهى خود باز خواهند گرديد و بنا به تعريف عدل (قرار گرفتن هرچيز در جاى خود و استيفاى اهليت ها و استحقاق ها)عدالت در مورد آنها اجرا خواهد شد و به نهايت اهليت و سزاوارى و تحقق استعدادها و قابليت هاى مكنون خويش دست خواهند يافت.

ص:155

ص:156

كوشيد تا گم شده خود يعنى عدالت را در آن پى جويى و مجسم كند و به همين دليل،عنوان اصلى كتاب اين متفكر يعنى جمهورى به«عدالت»اختصاص يافت.

از سوى ديگر،مدعيان مكتب ليبرال-دموكراسى،در جهان حاضر،اين نحله فكرى و عملى را آرمانى ترين الگوى زندگى و مديريت جامعه بشرى به شمار مى آورند و درواقع،به گونه اى مستقيم يا غيرمستقيم،مدعى هستند كه ليبرال- دموكراسى تجسم و مقصد نهايى آرمان ها و الگوهاى مدائن فاضله بشرى است و همه كشورها بايد آن را كم عيب ترين مدل مديريت جوامع انسانى دانسته،بدان اقتدا كنند.پيروى از آن،مى تواند نجات بخش باشد و انسانيت را به سر منزل نهايى برساند.متفكران امريكايى مانند فوكوياما با فروپاشى شوروى و تضعيف ايدئولوژى هاى رقيب دموكراسى هاى ليبرال،معتقدند كه«ليبرال-دموكراسى شكل نهايى حكومت در جوامع بشرى است».

بنابر انگاره اين مدعيان،ليبرال-دموكراسى توانسته و مى تواند آرمان ها و آرزوهاى ديرپاى بشر را محقق كند و منجى گرايى و انتظار مصلح موعود برآمده از عالم غيب بى فايده است و خواب و خيالى بيش نيست و تفكرى«فاناتيك» (1)به شمار مى آيد.آن چه عينيت و واقعيت دارد،تحقق اكثر آرزوهاى مترقى بشرى در دامن ليبرال-دموكراسى،آن هم نه در آينده اى نامعلوم بلكه در عصر فعلى است.

نوشتار حاضر،علاوه بر پاسخ به ماهيت شناسى الگوى ليبرال-دموكراسى، واقعيت سراب گونه و معضلات نظرى و عملى آن را آشكار ساخته،بر نهايى بودن مقصد آن براى رفع حرمان ها و آلام بشرى خط بطلان مى كشد.آن گاه اين الگو را تا جاى ممكن با مردم سالارى دينى در نظام جمهورى اسلامى و سپس با الگوى دين سالارى سپهرى مهدوى مقايسه مى كند و بر اين ادعا پاى مى فشارد كه هم چنان الگو و آرمان نهايى جامعه فاضله بشرى،در حيات طيبه حكومت

ص:158

حضرت مهدى عجّل اللّه تعالى فرجه الشريف نهفته است و بشر با تحقق انتظارى فعال،بايد در زمينه سازى و تحقق آن بكوشند.

در اين فصل،ابتدا مفهوم ليبرال-دموكراسى و معايب آن بازكاوى مى شود، آن گاه با اعتقاد به اين كه انقلاب و نهضت اسلامى ايران زمينه ساز حكومت جهانى حضرت مهدى عجّل اللّه تعالى فرجه الشريف است،نوع نظام مردم سالارى دينى جمهورى اسلامى ايران و تمايزات آن با ليبرال-دموكراسى عيان مى گردد،سپس وضعيت دين سالارى سپهرى در حكومت جهانى مهدوى به گونه اى مقايسه اى با آن دو،تشريح خواهد شد.اين فصل در حقيقت،به روايى سنجى دو الگوى مدعى نجات و ترقى بخشى بشرى خواهد پرداخت و پس از اثبات بى اعتبارى ليبرال-دموكراسى در اين زمينه،سرآمدى و برترى آموزه طيبه مهدويت و دين سالارى سپهرى مهدوى را بيان خواهد كرد.

حكومت مردم سالارى كه در متون كلاسيك«حكومت مردم بر مردم و براى مردم»تعريف شده،تلفيقى از دو لفظ يونانى »someD« به معناى عامه مردم و »sotarK« به معناى قدرت،حكومت،اداره امور و حاكميت است كه امروزه به نام حاكميت يا آراى مردم از آن نام برده مى شود.با وجود تعاريف متعدد از دموكراسى،درواقع مشاركت سياسى شهروندان براى تصميم گيرى،مفروض اساسى دموكراسى و تعريف آن است ولى عمدتا سه اصل آزادى،برابرى و مشاركت در تصميم گيرى هاى سياسى،از مبانى آن به شمار مى آيد.برخى هم اين اصول را شامل سه اصل مشروعيت،برابرى،آزادى و تبعات آن مى دانند.

بعضى در ديدگاهى گسترده تر،اصول اساسى دموكراسى را اين گونه تعبير كرده اند:

نشأت گرفتن قدرت و قانون از اراده مردم،آزادى افكار عمومى و اتكاى حكومت به آن،وجود مكانيسم هاى مشخص براى ابراز افكار عمومى از جمله احزاب سياسى،اصل حكومت اكثريت عددى در مسائل مورد اختلاف در افكار عمومى مشروط به وجود تساهل و مداراى سياسى، محدود بودن اعمال قدرت حكومتى به رعايت حقوق و آزادى هاى فردى و گروهى،تكثر و تعدد گروه ها و منافع و ارزش هاى اجتماعى،امكان بحث و گفت وگوى عمومى و مبادله آزاد افكار درباره مسائل سياسى،قوت جامعه مدنى،اصل نسبيت اخلاقى و ارزشى،تساهل نسبت به عقايد مختلف و مخالف،برابرى سياسى گروه هاى اجتماعى از لحاظ دست رسى به قدرت، امكان تبديل اقليت هاى فكرى به اكثريت از طريق تبليغ نظرات گروهى، استقلال قوه قضائيه در راستاى تأمين و تضمين آزادى هاى مدنى افراد و گروه ها،تفكيك قوا يا استقلال حداقل سه قوه از يك ديگر و امكان ابراز مخالفت سازمان يافته و وجود اپوزيسيون قانونى. (1)

ص:160

البته پيچيدگى،گستردگى و مبهم بودن معناى دقيق دموكراسى و اصول آن، مشكلاتى را نيز در تعيين انواع آن ايجاد كرده و باعث تقسيم بندى هاى متفاوت و متكثر از اين اصطلاح شده است.

ليبراليسم با شخصى كردن مذهب،به تمايز بين مسائل عمومى و اجتماعى و ضرورت مداخله نكردن در امور خصوصى افراد توسط هرگونه قدرت خودسرانه و استبداد طبقاتى،مذهبى و حزبى،توجه دارد و حكومت يا دولت و يا هرگونه اقتدار ديگر را مجاز به مداخله در قلمرو خصوصى شامل زندگى اجتماعى، اقتصادى و مذهبى نمى داند.بنابر ليبراليسم،خود مصالح و منافع فرد بايد راه نماى او در زندگى باشد و فرد بايد تأمين منافع فردى خويش را دنبال كند.ليبراليسم با طرح انديشه هايى مانند فردگرايى،انسان گرايى و عقل گرايى زمينه ساز پيدايش و تثبيت سكولاريسم گرديد.

جداانگارى دين و دنيا،غيرمقدس و غيرروحانى،افول دين،هم نوايى با اين دنيا، رهايى جامعه از قيد دين،و در معانى عقلانيت،علم گرايى،نوگرايى و مدرنيسم و اين جهانى،جابه جايى باورها و نهادهاى دينى،تقدس زدايى از عالم و جامعه و غيره ذكر شده است.با توجه به هم پيوندى تام ليبرال-دموكراسى و سكولاريسم، برخى انديشه ها و نظريه هاى معرفتى،بر زمينه سازى و پيدايش و تحقق آنها كاملا مؤثر بوده اند،از جمله:

طبيعى است و به نفى ثبوت امرى وراى تجربه پرداخته اند؛بنابراين،مذهب تحصلى در اين معنا،به نام«مذهب اصالت علم»نيز خوانده شده است. (1)

سپس با ترويج و تثبيت تئورى الهى حكومت كه مطابق آن،امپراتور و شاه نماينده و سايه خدا در زمين بود،كليسا اقتدار معنوى و سياسى خود را از دست داد و به نهادى حاشيه اى و محكوم حكومت،تبديل شد.از سويى،با گسترش انديشه هاى دموكراتيك و بر مبناى نظريه قرارداد اجتماعى متفكرانى مانند جان لاك و مونتسكيو،حق الهى حكومت نيز تضعيف گشت و به جاى آن حكومت و حاكمان،به مثابه نمايندگانى با شرايطى مقيد به خدمت به مردم و مصالح عامه سركار آمدند و حكومت به جاى حق،وظيفه اى وكالت گونه و مدت دار به شمار آمد و چنين نظام فكرى و سازوكار اداره اجتماع،باعث انزواى بيشتر نهاد كليسا و واسطه گرى كليساييان در امر حكومت گرديد.هم چنان كه بر مبناى دموكراسى، بى توجهى به شرايع الهى و حتى نفى آن در امور تقنينى و اجرايى حكومت ها لازمه اصالت بخشيدن به مردم در مقابل اصالت خدا و قانون الهى شد.

دو شكل متفاوت داشت:

شكل نخست آن«دئيسم»بود كه اولا،دين را جداى از حقايق و احكام وحيانى مى پذيرفت و ديگر آن كه،وجود خدا را به منزله موجودى ماوراى طبيعى كه پس از آفريدن جهان آن را به حال خود رها كرده و هيچ گونه نقشى در اداره آن ندارد،معرفى مى كرد.

ديگرى«آتئيسم»بود كه آشكارا وجود خدا را انكار مى كرد و طرف دار الحاد و بى دينى بود.رشد و گسترش اين دو عقيده به قرن هجدهم و پس از آن باز مى گردد؛زيرا در اين قرن كه مشهور به«عصر عقل» (1)است،اومانيست هاى غربى از رشد شتابنده علم جديد در حوزه طبيعت شناسى سرمست و مغرور شده،در پى استقلال و بى نيازى از وحى آسمانى بودند. (2)

كه در تمام افراد بشر مشترك است و اين عناصر مشترك،مدار وحدت افراد به شمار مى رود و معيارهاى حقوق،قانون اساسى و حكومت صالح را ميسر مى سازد و انسان را از تعاليم و احكام مذهبى و ماوراى طبيعى بى نياز مى كند. (1)

بدين ترتيب،اومانيسم و انديويدوآليسم به سكولاريسم انجاميد.

دو نيز از مؤلفه هاى ليبراليسم به شمار مى آيند.دينى كه سكولار شده و به ديانت شخصى روى آورده و تجربه قبلى را مدار دين دارى قرار داده است،در حقيقت، آگاهانه يا ناآگاهانه،تسليم مبناى نظرى و دينى پلوراليسم شده و گوهر دين را نه اعتقاد كه شريعت قلبى مى داند و به خرد و منفعت پرستى آن به گونه اى انسان مدارانه،دنياگرايانه،نسبى و متغير مى نگرد و تفسير به رأى مى كند.

كشمكش افراد به تأمين منافع شخصى مى انجامد و اين امر خود افزايش عوام فريبى را سبب مى گردد كه نتيجه اش فراموش شدن منافع عمومى است.

دموكراسى از ديد اين منتقدان،الزاما به هرج ومرج و لذت جويى توده ها و يك مشت مساوات جويى مادى مى انجامد و مفهوم نفع عام به مفهومى مبتذل تبديل مى گردد و معلوم مى شود كه«قلمرو آزادى»چيزى جز قلمرو ماده و مقدار و كميت نيست. (1)

غيره است. (1)

«حكومت به وسيله مردم»شايد مفهومى عارى از ابهام به نظر آيد،اما ظواهر هميشه گمراه كننده اند و تاريخ انديشه دموكراسى پيچيده و از دريافت هاى متضاد حكايت مى كند.عرصه هاى نبود توافق بسيار گسترده است و درواقع هريك از اجزاى عبارت فوق،دشوارى هاى مربوط به تعريف را به همراه دارد.«اندرو وينسنت»در اين باره مى نويسد:

مشكل ديگر انديشه حاكميت مردم اين است كه چه كسى يا كسانى به عنوان مردم به حساب مى آيند.چنين كسانى برحسب نظريه اراده عمومى، كل مردم هستند.اما ممكن است مجموعه اى از نمايندگان و يا رأى دهندگان به عنوان مردم تلقى شوند.البته در طى يك قرن و نيم گذشته،رأى دهندگان يا افراد حائز شرايط رأى دادن در حال تحول و تغيير بوده اند.به عبارت ديگر تعريف مردم پيوسته در حال دگرگونى بوده است. (2)

حال واژه هاى«حكومت»،«حكومت به وسيله مردم»و«مردم»به چه معناست؟

اگر فقط از ابهامات موجود در واژه«مردم»آغاز كنيم،اين سؤال ها مطرح مى شوند:

1.چه كسانى را بايد«مردم»برشمرد؟

2.چه نوع مشاركتى براى آنها در نظر گرفته شده است؟

3.شرايط مفروض براى هدايت به مشاركت كدامند؟

واقعيت آن است كه انواع دموكراسى ها،هنوز نتوانسته اند پاسخ هاى قطعى به اين سؤال بدهند تا جايى كه ديويد هلد در اين باره مى گويد:

كوشش به منظور محدود كردن معناى«مردم»به گروه هاى معينى از آنها،از قبيل صاحبان دارايى،سفيدپوستان،مردان تحصيل كرده،صاحبان مشاغل و

ص:170

مهارت هاى ويژه،بزرگ سالان و فقط مردان،سابقه اى ديرينه دارد.هم چنين درباره آن چه«حكومت»به وسيله«مردم»قلمداد مى شوند،در قالب دريافت ها و مباحث گوناگون،داستان سرايى مى شود. (1)

بسيارى ديگر از شارحان دموكراسى به صراحت گفته اند كه دموكراسى غربى هيچ نوع معناى دقيق و مورد توافقى ندارد و پرسش از چيستى معناى دموكراسى، ترديدپذير و داراى برداشت هاى متفاوتى است كه قانع كننده نيستند. (2)

دموكراسى براى فرار از تعارض هم گرايى آزادى و برابرى،همايش اين دو عنصر اصلى را به دموكراسى هاى قديم و در عرصه نظرى مربوط دانسته اند.

معانى حقيقى كاملا متفاوتشان،به جاى هم به كار مى روند.بعضى از متفكران چون روسو و اغلب سوسياليست ها به پيروى از اين فيلسوف فرانسوى،آزادى را تنها در چارچوب دموكراسى واقعى ميسر مى دانند.درحالى كه دموكراسى و آزادى از ديدگاه فيلسوفان آزادى خواه،دو مفهوم متفاوت و در بعضى موارد احيانا متضاد است.از نظر هايك نقطه تلاقى آزادى و دموكراسى اين جاست كه در نظام آزاد همه در برابر قانون برابرند.اين برابرى خواه ناخواه،به اين درخواست دموكراتيك مى انجامد كه همه به تساوى،خواهان مشاركت در ايجاد قوانين باشند.اما مسئله اساسى براى طرف داران آزادى عبارت است از محدود كردن قدرت جبرى هر حكومتى،چه دموكراتيك چه غير آن،درحالى كه دموكرات هاى جزم گرا تنها يك محدوديت براى حكومت قائلند و آن عقيده جارى اكثريت است.هايك مى نويسد:

تفاوت بين اين دو آرمان(آزادى و دموكراسى)وقتى به وضوح آشكار مى شود كه مفهوم مخالف هركدام را معين كنيم.مفهوم مخالف دموكراسى عبارت است از حكومت مقتدر(خودرأى)و مفهوم مخالف آزادى، حكومت توتاليتر است.هيچ يك از اين دو سيستم ضرورتا نافى مخالف ديگرى نيستند،يعنى دموكراسى مى تواند داراى قواى توتاليتر باشد و از سوى ديگر حكومت مقتدر خودرأى را مى توان تصور نمود كه طبق اصول آزادى عمل مى كند. (1)

جدل بوده و اين پرسش مطرح مى شده است كه آيا براى وصول به هدف هاى عالى«دموكراتيك»مى توان وسايلى به كار برد يا راه هايى در پيش گرفت كه دموكراتيك نباشد.

سن ژوست،مى گفت:«به دشمنان آزادى،آزادى ندهيد.»امروزه نيز هرگونه تبليغ سياسى در جوامع غربى از همين اصل سرمشق مى گيرد.«بسيارى از ليبرال ها،آزادى بيان و عقيده را براى هركسى به رسميت مى شناسند،تنها به اين شرط كه در مورد اصول ايدئولوژيكى معتاد مألوف آنان رد و ترديدى پيش نيايد.» (1)

امروزه ملاحظه مى شود كه نخبگان در كشورهاى ليبرال-دموكراسى،به تناوب از شيوه هاى غير دموكراتيك،آنارشيستى و حتى فاشيستى و عوام فريبانه با بهره گيرى از عناصر مدرن عصر ارتباطات در جهت وصول به حاكميت،سود مى جويند.ناگفته نماند كه پوپر،فيلسوف پرآوازه ليبرال-دموكراسى نيز با قائل شدن به اباحى گرى معتقد است كه دموكراسى را هرچند با توسل به شيوه هاى زور و خشونت،بايد استوار نگاه داشت كه اين خود اجتماع نقيضين است و جاى شكى باقى نمى گذارد كه مقوله دموكراسى با تناقض هاى بسيارى روبه رو بوده و از مسير اصلى منحرف شده است.وى مى نويسد:

جامعه باز(دموكراسى)ممكن است نه تنها از جانب جباران و اقليت ها بلكه از سوى اكثريت نيز آسيب ببيند.بنابراين به حق مى توان در برابر اكثريت ها از جامعه باز و نهادهاى آزاد دموكراتيك دفاع كرد.چه بسا مردم فريبان و مستبدينى كه به شيوه هاى خاص خود،اكثريت توده هاى مردم را همراه خويش ساخته و به نام حمايت مردمى،جامعه باز و نهادهاى دموكراتيك را از بين برده اند؛البته شرط اصلى جامعه باز،تساهل سياسى است؛با اين حال تساهل نسبت به گروه هايى كه ضد تساهل دموكراتيك هستند،به بنياد

ص:175

جامعه باز آسيب مى رساند.بنابراين،در صورت لزوم و وجود تهديدات خطير،بايد دشمنان تساهل و هواداران خشونت را سركوب كرد. (1)

دوم اين كه با وجود احزاب سياسى و مسئله اكثريت،چگونه مى توان قواى سه گانه را كه همه در دست حزب حاكم قرار مى گيرد،از هم منفك دانست.براى مثال،در نظام پارلمانى انگلستان،اصل تفكيك قوا در عمل مدت ها بى معنا بوده است.البته فقط در سال هاى اخير به دليل قدرت گرفتن نسبى احزاب كوچك از يك طرف و افزايش تمردهاى حزبى از طرف ديگر،پارلمان مى تواند حتى بر ضد حزب حاكم نيز وارد عمل گردد.

علاوه بر آن،امروزه مسئله خوددارى قشر بزرگى از شهروندان از شركت در انتخابات نيز مطرح مى شود.

اقليت هاست.فهم مردم براى رسيدگى به امور پيچيده كافى نيست؛نقش آنان تنها بايد رضايت دادن باشد نه حكومت كردن.دموكراسى از اين ديدگاه وقتى تحقق مى يابد كه حكومت از خواست ها و تقاضاهاى مستقيم توده هاى مردم مصون باشد.بدين سان،نظريه پردازى درباره دموكراسى در قرن بيستم گرايش«ضد اكثريتى»پيدا كرد.

از سوى ديگر،اعتقاد به نسبيت اخلاق و انسان مدارى،به وضعيت بحران هاى ليبرال-دموكراسى دامن زده است،به قولى:

آن گاه كه مردم باور خود را نسبت به اصول اخلاقى از دست بدهند يا به گفته سوركين وقتى تمدن ها از پويايى فرهنگى بازمانند،دوران تباهى فرا رسد...لذا زوال دموكراسى و كاهش اعتبار دموكراسى غربى،موضوعى نيست كه منحصر به كشورى خاص باشد.امروزه،هم اصول دموكراسى ليبرال مورد ترديد قرار گرفته و هم مشاركت مردم كه يا دچار بى علاقگى مى شوند يا تحت تأثير عوامل غيرسياسى مانند فوتبال،تبليغات سينما و غيره،چهره هاى عمومى را بر چهره ها و نيروهاى سياسى ترجيح مى دهند. (1)

به نظر مى رسد كه ارزش اعتماد،سرمايه گران بهاى اجتماعى و اقتصادى در جوامع غربى ليبرال،رو به كاهش است؛درحالى كه بسيارى از متخصصان غربى درصدد احياى اين ارزش در جوامع خود هستند.

فرانسيس فوكوياما شارح نظريه خوش بينانه«پايان تاريخ»،از جمله صاحب نظران در اين زمينه است كه در كتاب خود به نام اعتماد،به تشريح ضرورت وجود«اعتماد»در ليبرال-دموكراسى غربى مى پردازد.وى درواقع احياى ارزشى را دنبال مى كند كه سال ها پيش از جامعه غربى رخت بربسته است.

گفتنى است كه فوكوياما«بحران اعتماد»و كتاب با اين عنوان را پس از ارائه نظريه و كتاب پايان تاريخ و واپسين انسان مى نگارد.نظريه پايان تاريخ،ليبرال-دموكراسى را شكل نهايى و حكومت پيروز در جوامع بشرى و نقطه پايان تكامل ايدئولوژيك بشر و پايان تاريخ مى داند!اما نگاه نويسنده در كتاب اعتماد، درون گرايانه و همراه با آسيب شناسى و هشدار است.ارزيابى هاى فوكوياما از جوامع غربى،بى ترديد براى جهان سوم كه به نسخه بردارى كوركورانه از

ص:181

الگوهاى غربى در شتابند،اهميت دارد.وى ضمن تأكيد بر مبانى فرهنگى،بر ضرورت ارتقاى روح كار جمعى،وجدان كارى،سطح اعتماد و روحيه مردم آميزى خودجوش در جوامع ليبرال-دموكراسى به ويژه امريكا،پاى فشرده و اين موارد را رمز موفقيت هاى پايدار در جوامع بحران زده مزبور دانسته است. (1)

دموكراسى،«در نتيجه بى بندوبارى لفظى،آشفتگى فكرى،و حتى اندكى فريب كارى عمدى،اصطلاح دموكراسى تا حد زيادى معناى خود را از دست داده است.اين اصطلاح كه در جهان سياست تقريبا به هرچيزى اطلاق مى شود،به جايى رسيده است كه ديگر تقريبا هيچ معنايى ندارد.» (1)كوهن،چاره معايب دموكراسى را نه در خوش بينى و نه در بدبينى بدان مى بيند بلكه به تلاش براى بهبود و رفع معايب آن معتقد است. (2)

از سويى،درواقع الگوى نظام دموكراسى ليبرال را نمى توان براى تمامى جوامع و نظام هاى سياسى تجويز كرد و اين مدل،با رفع نقايص اساسى خويش، بايد ويژگى هاى بومى،مذهبى و فرهنگى اين جوامع را به دست آورد.ظهور آموزه و نظام مردم سالارى دينى بعد از پيروزى انقلاب اسلامى در ايران،در حقيقت يكى از اشكال نقادى،بومى و دينى شده دموكراسى غرب در كشور ما و جهان اسلامى است.در حقيقت با تدوين نظرى و نضج عملى اين آموزه، دموكراسى غرب با چالشى جديد مواجه گشته و در صورت توفيق و تحقق روزافزون مردم سالارى دينى،اين چالش ها افزايش و قوت چشم گيرترى خواهند يافت.

شيوه ها و راه هاى مختلفى براى بحث از مردم سالارى دينى وجود دارد؛براى مثال مى توان در دين سياسى و عملى امام على عليه السّلام و آرمان هاى حكومت علوى به تجسم عينى و مصاديق برجسته مردم سالارى دينى دست يافت؛ (3)هم چنان كه مى توان آيات و روايات متعدد در اين زمينه ها را بررسى كرد و يا به تجربه مزبور در كشورهاى اسلامى پرداخت.راه ديگر و طريق مختار اين نوشتار،اين است كه با نقد دموكراسى ليبرال و ارزيابى الگوى مردم سالارى دينى و با عنايت به منابع

ص:183

اصيل اسلامى،الگوى دين سالارى سپهرى مهدوى را تا جاى ممكن ترسيم كرد.

گفتنى است بحث امكان يا امتناع تحقق دموكراسى در جوامع دينى از ديرباز و حتى در يكى دو سده اخير همواره مطرح بوده و متفكران بسيارى در اين زمينه نظريه پردازى كرده اند؛از جمله برخى از روشن فكران مذهبى و روحانيان موافق با دموكراسى دين سالارانه،با روى كردى درون دينى در اين چند محور،براى وفاق اسلام و دموكراسى تلاش داشته اند:

الف)سازگارى و بديل يابى نهادها و كنش هاى دموكراتيك موجود فعلى با نهادهاى مدنى صدر اسلام همانند شورا،بيعت و...؛

ب)انطباق فلسفه سياسى دموكراسى با فلسفه سياسى حكومت در اسلام؛

ج)مشروط و محدود كردن دموكراسى غربى و تلقى آن به مثابه زيرمجموعه اى از دين اسلام و مندرج در آن؛

د)پذيرفتن دموكراسى به مثابه نوعى روش حكومت در اسلام؛

ه)تأويل مجدد مفاهيم دموكراتيك در سنت اجتهادى و تحليل زبانى اسلام.

از شارحان برجسته اين نظريات،از اهل سنت مى توان به كواكبى،عبده،حسن البناء و در ميان شيعيان به علامه نائينى رحمه اللّه اشاره كرد.درحالى كه اشخاصى مانند ابوالاعلى مودودى و منير الحسينى به شدت با هرگونه چارچوب نظرى تبيين دموكراتيك حكومت دينى مخالفت ورزيده اند.

امام خمينى رحمه اللّه نيز در باب دموكراسى غربى و نوع اسلامى آن،آرا و انديشه هاى مبسوطى ارائه كرده اند.ايشان با فراست كامل به ابهام،تغيير و تلوّن مفهوم و رژيم دموكراسى معتقد بوده اند و با لحاظ برترى و وضوح اسلام و حكومت اسلامى نسبت به اين نحله فكرى و شكل حكومتى،نوع غربى آن را نفى كرده اند.به باور امام رحمه اللّه،پديده دموكراسى و آزادى هاى غربى،پديده اى مصنوع،دست ساز،سيال و در جهت منافع غربى هاست كه همواره و فريب كارانه اين واژگان را به نفع خود

ص:184

تأويل و تفسير مى كنند و بدين ترتيب،ايشان هم منتقد اصل و اساس دموكراسى غربى بوده اند و هم رژيم هاى دموكراتيك غربى را از واقعيت دموكراسى اصيل بيگانه مى شمرده اند و آنها را با آرمان هاى مورد ادعاى فلسفه دموكراسى منطبق نمى دانسته اند.باور امام رحمه اللّه بر مبناى تحقق دموكراسى اصيل در جامعه دينى است و بارها ايشان برترى حكومت اسلامى را بر دموكراسى يادآور شده و آن را دموكراسى درست و حقيقى خوانده اند و بر جامعيت و كمال حكومت اسلامى پاى فشرده اند. (1)

اما در مقايسه ليبرال-دموكراسى با مردم سالارى دينى،بايد گفت كه دموكراسى در بهترين شكل و كارآمدترين صورت،تنها تأمين كننده مصالح مادى مردم است؛درحالى كه حكومت اسلامى علاوه بر اين،وظيفه اصلى خود را انسان سازى و بازسازى و ارتقاى امور معنوى مردم به شمار مى آورد و اصلى ترين مميزه آن با ليبرال-دموكراسى،اين است كه خدامدارى را جاى گزين فردگرايى و انسان محورى مى كند تا جايى كه حتى عده اى از متفكران معاصر اسلامى، ترجيح داده اند به جاى كلمه مردم سالارى دينى،از واژه هايى مانند«دين سالارى مردمى» (2)و يا«دموكراسى قدسى» (3)استفاده كنند.هم چنين اصل نسبيت اخلاقى و ارزشى و آزادى هاى منفى گونه دموكراسى غربى در انديشه حكومت اسلامى جايى ندارد و مردود است و آزادى تنها در محدوده هاى اسلامى پذيرفته مى شود.

در مردم سالارى دينى،اصالت فرد و فردگرايى افراطى ليبرال-دموكراسى نفى مى شود؛گرچه اعتقاد به ارزش والاى فرد و حقوق و آزادى هاى فردى مانند حق مالكيت،تأمين جانى و مالى از جايگاه عاليه اى در اين نحله برخوردار است.در مردم سالارى دينى،در كنار احترام به حقوق فرد،جمع اصالت داشته و اين باور

ص:185

وجود دارد كه فرد هميشه به تشخيص عقلانى مصالح خود قادر نيست و انزال شرايع الهى و پيامبران،در حقيقت براى مساعدت انسان ها و جوامع صورت گرفته است تا در انتخاب راه درست و مشى در آن،يارى گر افراد باشند.

مردم سالارى دينى علاوه بر رد تساهل و روادارى افراطى ليبرال-دموكراسى، با اعتقاد به خاتميت و جامعيت و علو اسلام نسبت به تمام اديان،افراد را در انتخاب آزادانه عقايد در همه زمينه هاى سياسى،اجتماعى و مذهبى، صاحب اختيار دانسته و معتقد است كه دولت نبايد تفتيش و بازخواست عقيدتى اعمال كند.

مردم سالارى دينى،حكومت مشروع را تنها بر اصل«رضايت»و قرارداد اجتماعى مبتنى نمى داند،بلكه وجه اصلى مشروعيت را به واسطه الهى بودن حكومت،در مقبوليت شرعى آن مى داند و آن گاه رضايت مردم را در قالب شريعت و محدوده آن مى پذيرد و فعليت حكومت را حاصل مطاوعت و همراهى مردم به شمار مى آورد.بدين ترتيب،برخلاف دموكراسى،اراده الهى منشأ قدرت و قانون و حاكميت بوده،سپس در اين چارچوب،بر اراده مردم مبتنى است.

سكولاريسم در مردم سالارى دينى،به معناى«عرفى شدن»و«دنياپرستى»و يا اعتقاد به اصالت امور دنيوى و رد آن چه غير آن است-از جمله مذهب-جايى ندارد.هم چنان كه ليبراليسم اقتصادى،به معناى آزادى مطلق افراد در فعاليت اقتصادى و نفى كامل كنترل سياسى و دخالت دولت در اقتصاد را نفى مى كند و در كنار احترام به مالكيت هاى خصوصى،مداخله دولت در پاره اى از امور اقتصادى را براى جلوگيرى از ايجاد شكاف هاى طبقاتى و شكل گيرى انحصارات، لازم مى شمارد.

مردم سالارى دينى علاوه بر اعتقاد به ضرورت كسب رضايت عامه،بر اين باور است كه همواره خواست اكثريت،كاشف از حق و همواره موافق و مقارن با حق

ص:186

و حقيقت نيست و با احترام كامل به خواست مردم و نظر اكثريت و خرد و عقل جمعى،هيچ گاه،«فرد»يا«جمع»را بر خدا و شريعت الهى مقدم نمى دارد و مصالح جمعى را در قالب چارچوب هاى اسلامى،بر خواست و مصالح فردى مقدم مى كند.باوجوداين اختلاف هاى اساسى كه بين مردم سالارى دينى و دموكراسى ليبرال وجود دارد،مى توان مشابهت هايى نيز بين آنها ترسيم كرد.براى نمونه،ميان مردم سالارى دينى و ليبراليسم كه مهم ترين منبع فكرى،فلسفى و نظرى نظام هاى دموكراتيك است،مى توان به موارد مشابهى مانند نمونه هاى ذيل اشاره كرد:

1.دفاع از دولت مشروط و مقيد به قانون،آزادى و حقوق مدنى به ويژه مالكيت خصوصى،و بيزارى از قدرت خودسرانه و استبدادى اعم از طبقاتى،توده اى،مذهبى،حزبى و كوشش براى به وجود آوردن شكل هاى ديگرى از كاربست قدرت اجتماعى و تحديد و مشروط كردن حكومت به خدمت در جهت مصالح عموم مردم و رعايت قانون؛

2.تفكيك حوزه هاى دولت و جامعه،تحديد و كنترل قدرت دولتى در مقابل حقوق فرد و جامعه و تأكيد بر چندگانگى مراكز قدرت؛

3.محدود و مشخص كردن حدود دخالت دولت در زندگى خصوصى و مدنى به قيود نيرومند و اجرايى و تأكيد بر مداخله نكردن دولت در امور خصوصى؛

4.بيان آزادانه عقايد شخصى و تضمين حقوق و آزادى هاى فردى و حق انتخاب برابر و آزاد؛

5.حمايت از تمركززدايى و پشتيبانى از آزادى هاى محلى،گروهى و خودگردانى بومى؛

6.برابر انگاشتن همه مردم در بهره گيرى از فرصت ها و امكانات موجود؛

7.حمايت از نظام نمايندگى و پارلمانتاريسم،انتخابى شدن مناصب و تأكيد بر

ص:187

تفكيك قوا به منزله يكى از ابزارهاى كنترل قوا و نظارت بر سه قوه؛

8.عدالت اجتماعى بر مبناى لحاظ شايستگى افراد.

هم چنين به نظر مى رسد برخى از مشابهات مردم سالارى دينى و دموكراسى هاى غربى بدين قرار باشد:

1.مشاركت سياسى شهروندان براى تصميم گيرى در عرصه هاى مختلف سياسى،اجتماعى،اقتصادى و...؛

2.آزادى افكار عمومى و اتكاى حكومت بر آن؛

3.ضرورت حكومت قانون و تعدد گروه هاى قدرت؛

4.وجود سازوكارهاى مشخص براى ابراز افكار عمومى از جمله احزاب سياسى؛

5.قوت جامعه مدنى و خودجوشى و تكثر آن؛

6.محدود بودن اعمال قدرت حكومتى به رعايت حقوق و آزادى هاى فردى و گروهى؛

7.تكثر و تعدد گروه ها و منافع و ارزش هاى اجتماعى؛

8.امكان تبديل اقليت هاى فكرى به اكثريت از طريق تبليغ نظارت گروهى؛

9.امكان بحث و گفت وگوى عمومى و مبادله آزاد افكار درباره تمام مسائل اجتماعى؛

10.برابرى سياسى گروه هاى اجتماعى از لحاظ دست رس به قدرت؛

11.استقلال قوه قضائيه در جهت تأمين و تضمين آزادى هاى مدنى افراد و گروه ها؛

12.تفكيك قوا يا استقلال حداقلى سه قوه از يك ديگر؛

13.امكان ابراز مخالفت سازمان يافته در نظام و امكان وجود «اپوزيسيون قانونى».

ص:188

11.افزايش بى اعتنايى سياسى،انفعال و از خودبيگانگى و«اتميزه شدن» اجتماعى افراد در اثر عواملى مانند ماشينيسم،افزايش مجادلات و درگيرى هاى بى حاصل جناح هاى سياسى حاكم؛

12.كاهش قدرت پارلمان به منزله يكى از مظاهر اساسى مردم سالارى دينى؛

13.خطر فريب افكار عمومى و نفوذپذيرى آن به واسطه عوامل مخل داخلى و خارجى؛

14.تضعيف بنيادها و مبانى دينى حكومت اسلامى و رواج مذهب زدايى، اباحه گرى،لائيسم و سكولاريسم در سطح نخبگان و خواص و آحاد اجتماع.

هيچ شناختى نيست،زمام دارى حاكميت پيدا مى كند كه غير از خاندان حكومت هاى امروز است و عمّال و كارگزاران حكومت ها را بر اعمال بدشان كيفر خواهد داد.زمين ميوه هاى دل خود را براى او بيرون مى ريزد و كليدهايش را به او مى سپارد.او روش عادلانه در حكومت حق را به شما مى نماياند و كتاب خدا و سنت پيامبر صلّى اللّه عليه و اله و سلم را كه تا آن روز متروك مانده اند، زنده مى كند. (1)

هم چنين پيامبر اكرم صلّى اللّه عليه و اله و سلم در پاسخ پرسشى درباره هنگام قيام قائم،فرمود:

زمانى كه دنيا را هرج ومرج فرا گيرد. (2)

در عصر مهدوى،جهان با احياى اسلامى جديد و نوسازى دينى مواجه خواهد گرديد.امام صادق عليه السّلام نيز فرموده اند:

يهدم ما قبله كما صنع رسول اللّه صلّى اللّه عليه و اله و سلم و يستأنف الإسلام جديدا؛ (3)

گذشته را ويران مى سازد همان طورى كه پيامبر صلّى اللّه عليه و اله و سلم چنين كرد و اسلام را از نو آغاز مى كند. (4)

هم چنين امام باقر عليه السّلام ضمن تشبيه سيره حكومت مهدوى با سيره پيامبر صلّى اللّه عليه و اله و سلم در ابطال احكام جاهليت،مى فرمايند:

...هم چنين است قائم وقتى قيام مى كند،احكامى را كه در ايام مصالحه با كفار در دست خلايق بوده،باطل مى گرداند و با عدالت در ميان خلايق رفتار مى كند.

بدين گونه،دين سالارى مهدوى،به احيا و تجديد اسلام ناب و نوسازى جديد

ص:191

آن برحسب مقتضيات جديد معطوف بوده و بديهى است چنين امرى به شفافيت اسلام و افزايش پيروى آن دين حنيف خواهد انجاميد.

هم چنين ايشان درباره سرآمدى دولت مهدوى بر تمام نظام ها مى فرمايد:

إنّ دولتنا آخر الدول و لم يبق أهل بيت لهم دولة إلاّ ملكوا قبلنا لئلاّ يقولوا إذا رأوا سيرتنا إذا ملكنا سرنا بمثل سيرة هؤلاء و هو قول اللّه تعالى:

وَ الْعاقِبَةُ لِلْمُتَّقِينَ؛ (1)

دولت ما آخرين دولت هاست و هيچ خاندانى كه صاحب دولتند،نمى ماند، مگر اين كه پيش از حكومت ما به قدرت مى رسند تا وقتى شيوه ما را ديدند نگويند ما نيز اگر به قدرت مى رسيديم مانند اينان رفتار مى كرديم و اين همان سخن خداى تعالى است كه مى فرمايد:«و عاقبت براى پرهيزكاران است.»

براى فهميدن رابطه دين و سياست در حكومت مهدوى بايد به بيان على عليه السّلام نگاه كرد؛آن جا كه در نهج البلاغه،هدف خود را از پذيرش حكومت با جمله«لنرد المعالم من دينك و نظهر الإصلاح فى بلادك،فيأمن المظلمون من عبادك و تقام المعطّلة من حدودك» (1)بيان مى فرمايد.امام عليه السّلام با تضرع به خدا عرض مى كند كه هدفش از قبول حكومت،عشق به قدرت و دست يابى به فزونى متاع دنيا نيست؛تنها بدان منظور است كه نشانه هاى دين خدا را به جايى كه بوده،بازگرداند و اصلاح را در شهرهاى او ظاهر كند تا بندگان ستم ديده خداوند در امان باشند و حدود ضايع شده الهى اقامه شود.

بنابراين،در حكومت امام عصر عجّل اللّه تعالى فرجه الشريف،وحدت اساسى ميان دين و سياست برقرار است و سياست و حكومت،وسيله و ابزار اجراى منويات ديانت شريف اسلام به شمار مى آيد و اوامر حكومت حضرت،قدسى بوده،اطاعت از آنها مأجور درگاه الهى و سرپيچى از آن گناه و مستوجب عقاب است.اين ويژگى در هيچ مكتب و نظام سياسى در اين مرتبه ديده نمى شود.در همين زمينه امام باقر عليه السّلام مى فرمايد:

إذا قام قائم أهل البيت قسّم بالسويّة و عدل فى الرعيّة فمن أطاعه فقد أطاع اللّه و من عصاه فقد عصى اللّه؛ (2)

وقتى قائم اهل بيت قيام كند،[بيت المال را]با مساوات تقسيم مى كند و به شهروندان عدل مى ورزد.پس هركس او را اطاعت كند،خدا را اطاعت كرده و سركشى از او مانند سركشى و گناه نسبت به خداست.

در حكومت دين سالار مهدوى برخلاف ليبرال-دموكراسى و بسيارى ديگر از نظام هاى غربى،تمايلات و هواهاى نفسانى جايى ندارد و بنابه روايات،با از بين رفتن زمينه هاى بسيارى از گناهان،دروازه هاى بركت بر عالميان گشوده خواهد

ص:193

شد.امير المومنين عليه السّلام در اين باره مى فرمايد:

مهدى عجّل اللّه تعالى فرجه الشريف فرماندهان(فرمان داران)را به شهرها مى فرستد تا به عدالت بين مردم حكم كنند؛گوسفند با گرگ يك جا خواهند بود؛بچه ها با عقرب و مار بازى مى كنند؛بدون آزار و اذيت...بدى مى رود و خوبى باقى مى ماند؛رونق كشاورزى بى اندازه مى شود؛زنا،شرب خمر و ربا رخت برمى بندد؛مردم به عبادت،شريعت و ديانت روى مى آورند؛نماز جماعت رونق مى گيرد؛ عمرها طولانى مى شود؛امانات ادا مى شود؛درختان پرميوه مى شوند؛بركات فراوان مى گردد؛اشرار نابود مى شوند؛اخيار باقى مى مانند؛دشمنان اهل بيت عليهم السّلام باقى نمى مانند. (1)

متعالى به جهانيان معرفى مى گردد و آنان نيز پس از شناسايى،اسلام را مى پذيرند؛ هم چنان كه پيامبر صلّى اللّه عليه و اله و سلم مى فرمايد:

فرمان روايى او شرق و غرب عالم را دربر مى گيرد.خداوند به واسطه او دين خود را بر همه اديان غالب مى گرداند و در زمين خرابه اى باقى نمى ماند و همگى آباد مى شود. (1)

محمد بن مسعود در تفسير عياشى از رفاعة بن موسى روايت مى كند كه امام صادق عليه السّلام در تفسير آيه وَ لَهُ أَسْلَمَ مَنْ فِي السَّماواتِ وَ الْأَرْضِ طَوْعاً وَ كَرْهاً (2)فرمود:

وقتى قائم آل محمد قيام كند،مكانى در روى زمين باقى نمى ماند مگر اين كه كلمه طيبه لا اله الا اللّه،محمد رسول اللّه در آن جا به آواز بلند گفته مى شود. (3)

خداوند نيز در شب معراج به پيامبر صلّى اللّه عليه و اله و سلم فرمود:

به واسطه قائم از خاندان تو،زمين خود را با تسبيح و تهليل و تقديس و تكبير و تمجيد خود آباد مى سازم و زمين را از دشمنان پاك مى سازم و دوستان خود را وارث آن مى گردانم. (4)

دين سالارى مهدوى،بر مبناى اين روايات و توضيحات،دولتى جهانى و مبتنى بر آموزه هاى وحيانى و دينى خواهد بود و با پذيرش اسلام از سوى همه مردم جهان و عالم گير شدن آن،ديگر هيچ مرزى ميان مردم نخواهد بود.از اين رو، گستره توسعه سياسى نيز به مرزهاى ملى محدود نبوده،بلكه انسان ها دغدغه هاى مشتركى خواهند داشت و در سختى ها و ناملايمات،هم پيكر و در كنار هم خواهند بود.زندگى سياسى،ديگر نه معطوف به كسب منافع گروهى يا نژادى و

ص:195

حتى ملى،بلكه در جهت سعادت بشر و صلاح و اصلاح همه انسان ها خواهد بود.محور اين جامعه،خدا و احكام خداست و تعاليم اسلامى براى اداره جامعه جهانى كافى خواهد بود؛درحالى كه در ليبرال-دموكراسى،قراردادها،قوانين موضوعه،تمايلات بشرى،الحاد و حاكميت سكولاريسم محور و مبانى اصلى است و عنان اين مكتب و نظام سياسى در كف بى كفايت سرمايه دارى استيلاطلب قرار دارد.

بايد از ميان برود و سبب امتياز،افتخار و اعتبار نباشد و حتى در آن حكومت، اختلاف دينى هم بايد كنار گذاشته شود و همه،در زير پرچم اسلام تسليم فرمان خدا باشند.اين همان حكومت واحد جهانى است كه در آن،كره زمين با يك حاكم،يك نوع حكومت و با يك شيوه و روش عادلانه اداره مى شود.اسلام براى بشر چنين حكومتى را پيش بينى كرده و در حدود وظيفه تشريع،مقدمات آن را فراهم ساخته و عملى شدن آن را به آماده شدن زمينه كامل آن موكول كرده است.

اساسا حفظ انسانى كامل به عنوان ولى اللّه الاعظم و نگه دارى آن در پشت پرده غيبت،براى تشكيل چنان حكومت واحد جهانى است؛زيرا انسان هاى عادى عهده دار تشكيل چنان حكومتى نخواهند بود. (1)

بدين لحاظ برخلاف ليبرال-دموكراسى كه با عقل گرايى افراطى همه چيز را صرفا به انسان و عقلانيت مادى وى واگذار مى كند،در جامعه مهدوى،رهبرى آسمانى نقش اساسى ايفا مى كند و مهربانانه تر از اولياى انسان ها،هدايت كشتى طوفان زده بشرى را برعهده خواهد گرفت؛هم چنان كه در روايات آمده:«و أشفق عليهم من آبائهم و امّهاتهم؛ (2)مهدى موعود از پدران و مادران بر امت خود مهربان تر است»؛انسان كامل و معصومى كه به گفته خويش،لحظه اى از ياد شهروندان خود غافل نيست و همواره بلاگردان آنهاست. (3)

كمك فرشتگان و حتى جبرئيل و ميكائيل همراه و محقق خواهد شد.پيامبر صلّى اللّه عليه و اله و سلم در اين زمينه مى فرمايد:

قائم در كنف حمايت جبرئيل و ميكائيل است (1)او دين خدا را بر همه اديان غالب گرداند و با نصرت خدا و فرشتگان تأييد شود.پس زمين را پر از عدل و داد كند،چنان كه پر از جور و ستم شده بود. (2)

شيخ مفيد در كتاب ارشاد از ابو بكر حضرمى روايت كرده كه امام محمد باقر عليه السّلام فرموده است:

گويا قائم را در بلندى كوفه(شهر نجف)مى بينم كه با پنج هزار فرشته در حالى كه جبرئيل از سمت راست و ميكائيل از سمت چپ و مؤمنان پيش روى او قرار دارند،به آن جا آمده است و لشكرهاى خود را در شهر پراكنده مى سازد. (3)

هم چنين امام صادق عليه السّلام فرموده اند:

...خداوند صاحب الأمر را با سه لشكر از فرشتگان و مؤمنان و رعبى(كه در دل پادشاهان و گردن كشان مى اندازد)تأييد مى كند. (4)

با اين توضيحات روشن شد كه دين سالارى مهدوى كه معطوف به تحقق حيات طيبه قرآنى است،نسبت به تمام نظام هاى بشرى امتيازى بى بديل دارد و آن مؤيد و مستظهر بودن به نصرت لايزال الهى است.

مى كنند،دين سالارى مهدوى نه تنها مردمى بلكه جهانى و در مرتبه اى بسيار بالاتر «سپهرى»است؛يعنى تمام هستى و سپهر آفرينش را دربر گرفته و در اين جغرافياى گسترده،همه را اعم از جمادات،نباتات،حيوانات و انسان ها را از خود به اذن و بركت الهى،منتفع مى سازد.بنا به روايات،زمين در عصر مهدوى،با لطف الهى از هرگونه جور و ظلمى تطهير مى شود و با نور الهى منور و تابان مى گردد.امام رضا عليه السّلام در اين زمينه مى فرمايند:

يطهّر اللّه به الأرض من كلّ جور و يقدّسها من كلّ ظلم...فإذا خرج،أشرقت الأرض بنور ربّها و وضع ميزان العدل بين الناس فلا يظلم أحد أحدا و هو الذى تطوى له الأرض؛ (1)

خداوند به واسطه او،زمين را از هرگونه جور و ظلم تطهير و منزه مى كند.

پس هنگامى كه وى(حضرت مهدى عجّل اللّه تعالى فرجه الشريف)خروج كند،زمين با نور پروردگار،نورانى شود و ترازوى عدالت در ميان مردم حكم فرما گردد.

پس از آن،ديگر كسى ظلم نمى كند و او كسى است كه زمين برايش درنورديده مى شود.

پيامبر اكرم صلّى اللّه عليه و اله و سلم در كلامى زيبا،خشنودى تمام موجودات انسانى و غيرانسانى از حكومت جهانى حضرت مهدى عجّل اللّه تعالى فرجه الشريف را با عبارت«يرضى عنه ساكن الأرض و السماء» (2)بيان فرموده اند و در بيانى ديگر،حكومت مزبور را مايه رفاه و فرح و شادمانى موجودات به شمار آورده،مى فرمايند:

فيفرح به أهل السماء و أهل الأرض و الطير و الوحوش و الحيتان فى البحر؛ (3)

ساكنان آسمان و مردم زمين،پرندگان،درندگان و ماهيان دريا،همه در سايه لطف و حكومت او شادمان و فرح ناك هستند.

ص:199

بسيار بديهى است كه اين شادمانى،بدون تصور رعايت آرمانى حقوق همه جان داران و حفظ حقوق و رعايت محيط زيست آنها در دين سالارى سپهرى مهدوى محقق و ميسر نمى شود و با تأملى كوتاه در روايات مختص به عصر ظهور،به خوبى مى فهميم كه فضاى زيستى و موجودات ساكن در اين قلمرو،در نهايت كمال از مواهب حكومت حضرت مهدى عجّل اللّه تعالى فرجه الشريف برخوردار مى گردند و طعم آسايش،آرامش و حيات طيبه مبتنى بر عدالت را خواهند چشيد.

با اين توضيحات و بنابر روايات،مى توان نتيجه گرفت كه دين سالارى مهدوى،مورد رضايت اهل عالم،ملل و نحل مختلف و نظام هاى سياسى گوناگون بوده،از لحاظ آنها داراى سه درجه مشروعيت كامل يعنى مقبوليت، قانونيت و حقانيت است.

حقيقت نيست.امام عليه السّلام پايه حكومت خود را بر پيروى از حق و اقامه آن نهاد و خود،محور و مفسر حق بود.ازاين رو هرگاه اكثر جامعه،از حق پيروى مى كردند،پيش رو آنان بود،ولى اگر از حق سر باز مى زدند،او هم چنان با حق بود و از جدايى اكثريت باطل،بيم نداشت.هم چنان كه به عمار فرمود:

اى عمار!اگر ديدى على از راهى رفت و همه مردم از راه ديگر،تو با على برو و ديگران را رها كن.يقين بدان على هرگز تو را به راه هلاكت نمى برد و از شاه راه رستگارى خارج نمى سازد. (1)

از اين سخنان نتيجه مى گيريم كه دين سالارى مهدوى و مردم سالارى دينى،در كنار احترام كامل به خواست مردم و نظر اكثريت و خرد و عقل جمعى،هيچ موقع،«فرد»يا«جمع»را بر خدا و شريعت الهى مقدم نمى دارد و در كنار رعايت چارچوب هاى اسلامى،به مصالح جمعى اهتمام مى ورزد و آن را بر خواست و مصالح فردى مقدم مى كند.

آزادانه عموم در عرصه هاى گوناگون،توزيع قدرت و مناصب سياسى و ميزان مشاركت برحسب استحقاق،شايستگى و كارآمدى افراد،شيوه منصفانه و مبتنى بر رعايت استحقاق هاى تمام افراد جامعه در توزيع بيت المال و خدمات و منافع، نفى برابرى و يك سان سازى مطلق در ميان اجتماع و ايجاد زمينه هاى دست يابى مردم به فضايل و مراتب مختلف علمى،اجتماعى،سياسى،اقتصادى و سرانجام تمهيد همه زمينه هاى تحقق توان مندى ها و استعدادهاى بالقوه همه شهروندان جامعه.

اساسا مفهوم عدالت در انديشه فعلى غرب و نظام ليبرال-دموكراسى،در قالب هاى انسانى و غيرروحانى و فايده انگارانه و به صورت مفهومى متغير،نسبى و زمينى،نه در چارچوب شرايع آسمانى،بيان شده است.لذا عدالت در بيشتر نظريه ها و مباحث در ليبرال-دموكراسى،نسبيت داشته،تابع هر نوع ذوق و سليقه مشاهده مى شود.از سويى،نظام هاى سياسى ليبرال-دموكراسى،چه در حوزه نظرى و چه در حوزه اجرايى،به نظر بسيار پيشرفته به نظر مى آيند،ولى در واقعيت،عدالت در نظام سياسى به معناى پيش گفته به چشم نمى آيد.از دلايل اصلى آن مى توان به اين موارد اشاره كرد:تلوّن،ابهام و سياليت در مفهوم دموكراسى،حاكم شدن و حاكميت اليت ها(نخبگان)و اليتيسم(نخبه گرايى)به جاى مشاركت عموم مردم،حاكميت ماشين ها و اليگارشى هاى قدرت مند حزبى بر خواست و اراده مردم،فرآيند تبليغات عوام فريبانه در عرصه سياست و دست كارى افكار عمومى،افراط در اكثريت گرايى و ناديده گرفتن ديدگاه هاى اقليت و ضعيف و آسيب پذير بودن نظام نمايندگى و...

استعدادهاى خويش،مساوى خواهند بود.بر اين مبنا،نه تنها شكاف هاى مزبور در اقصى نقاط دنيا پر مى گردند،بلكه جامعه بشرى به استغناى كامل مى رسد و حتى فقيرى براى دريافت صدقات و اعانات يافت نخواهد شد.چنين وضعيتى، محصول توسعه وسيع اقتصادى و انسانى پايدار و بالنده نهضت جهان شمول و سپهرى مهدوى است.امام صادق عليه السّلام در اين زمينه مى فرمايد:

...و در ميان خلايق به طريق حكم داوود و محمد صلّى اللّه عليه و اله و سلم حكم مى كند.در اين وقت زمين،خزينه هاى خود را ظاهر و بركات خويش را آشكار مى گرداند و در اين وقت مردى از شما كسى را نمى تواند پيدا كند كه صدقه اى به او بدهد يا احسانى در حق وى نمايد؛زيرا كه همه مؤمنان غنى و مال دار هستند. (1)

امام باقر عليه السّلام نيز مى فرمايد:

...فإنّه يقسّم بالسويّة و يعدل فى خلق الرحمن،البرّ منهم و الفاجر؛ (2)

آن حضرت(اموال را)برابر تقسيم مى كند و ميان همه مردم،نيكوكار و بدكار،به عدالت رفتار مى نمايد.

براساس اين روايت،در مواردى كه برابرى ميان مردم از مظاهر عدالت است، اموال به تساوى تقسيم مى شود،نه اين كه در همه موارد به همگان يك سان پرداخت گردد.درواقع،برابرى ميان مردم با هدف تأمين ضروريات و امكانات اوليه زندگى است تا همه افراد و قشرها از يك حد منطقى و رفاهى معقول برخوردار باشند.

داشته اند،اما در بسيارى از نظام هاى دنيا و از جمله در ليبرال-دموكراسى،اين امنيت در حيطه فيزيكى و از حيث روانى براى شهروندان فراهم نيست و نبود دين در عرصه هاى فردى،جمعى و اجتماعى،باعث شده تا مردم از مبناى اصلى امنيت يعنى ايمان،طمأنينه و آرامش روانى برخوردار نشوند.اين امر،نابسامانى ها و ناهنجارى هاى فراوان رفتارى سياسى را براى ايشان به ارمغان آورده است.در مقابل،برقرارى امنيت واقعى و همه جانبه برمبناى ايمان در جامعه يكى از آرمان هاى دين سالارى مهدوى به شمار مى آيد،به گونه اى كه جان ومال و حيثيت افراد جامعه از تجاوز ديگران حفظ شود.تحقق امنيت براى همه شهروندان،به ويژه مظلومان و مستضعفان رسالت حكومت جهانى مهدى عجّل اللّه تعالى فرجه الشريف است،زيرا اين قشر بيشتر در معرض ناامنى اند.بدين علت،امير المؤمنين عليه السّلام ايجاد امنيت براى مظلومان را يكى از آرمان هاى حكومت اسلامى و علوى مى داند. (1)از سويى،محصول عدالت گسترى و ظلم ستيزى حكومت مهدوى و رعايت حقوق همه كائنات و موجودات در سپهر گيتى،چيزى غير از امنيت و برقرارى صلح و دوستى در فراخناى هستى نمى تواند باشد.همان طور كه برحسب روايات،كينه ها و اختلاف ها از جامعه بشرى رخت برمى بندد،اين كينه ها و عوامل نزاع،از عالم حيوانى و جانورى نيز ناپديد خواهد شد.حتى حيواناتى كه به كينه جويى و تقابل باهم شهره هستند،در كمال مسالمت و آرامش به زندگى مودت آميز در كنار هم خواهند پرداخت.پيامبر صلّى اللّه عليه و اله و سلم درباره موعود و امنيت آن عصر طيبه فرموده اند:

...نامش نام من است.در موقع ظهور او پرندگان در آشيانه هايشان و ماهيان در درياها(با كمال آزادى و دور از هرگونه ترس و مزاحمت دشمن)توليد نسل مى كنند و نهرها كشيده مى شود و چشمه ها مى جوشد و زمين دو برابر محصول خود را مى روياند.... (2)

ص:205

بدين ترتيب در دين سالارى مهدوى برخلاف نظام هاى سياسى فعلى و غربى، امنيت،آرامش و ثبات سياسى،اقتصادى و اجتماعى به وفور و بالاترين حد براى همگان تأمين خواهد گرديد؛زيرا عدالت در بيشترين حد و به صورت كامل و تمام اجرا مى شود.در آن هنگام استيفاى حقوق به صورت قطعى صورت خواهد گرفت و در قضاوت ها و محاكم،ديگر هيچ خطا و اشتباهى پيش نخواهد آمد؛ زيرا امام عليه السّلام خود ميان مردم زندگى مى كند و بر آنها حكومت و قضاوت خواهد كرد.قضاوتى كه بدون نياز به بينه و اماره صورت مى گيرد و اين حكومت و قضاوت به الهام الهى و بر همين مبنا به علم امام متكى است.بدين ترتيب، امام عليه السّلام از مردم بينه و شاهد درخواست نمى كند و به مانند داوود و سليمان حكم واحدى مى نمايد. (1)

هنگامى كه قائم عجّل اللّه تعالى فرجه الشريف قيام كند،رفاقت و دوستى خالصانه(در ميان مردم) رايج مى گردد و اگر مردى دست در جيب برادرش فرو برد و به اندازه نيازش بردارد،برادرش او را منع نمى كند.

ايشان بروز اين صميميت و برادرى كامل را در هنگامه رشد عقول و تكامل اخلاقى در عصر ظهور مى داند و مى فرمايد:

«آيا شما نزد برادرتان مى رويد و دست در جيب او مى بريد و به اندازه نيازتان برمى داريد و او مانع شما نمى گردد؟»راوى مى گويد:«گفتم اين رسم در ميان ما نيست.»امام فرمود:«پس جالب توجه نيست.»گفتم:«آيا هلاكت در پيش است؟»فرمود:«اين مردم هنوز به رشد عقلانى نرسيده اند.» (1)

امام كاظم عليه السّلام نيز آرزوى خود را در نحوه تعاملات پيوندهاى اجتماعى مسلمانان چنين بيان مى دارد:

«اى عاصم!چگونه پيوندهاى اجتماعى را محكم مى داريد و ديگران را در مال خود شريك مى سازيد؟...آيا در تنگ دستى ها كسى از شما به دكان يا منزل برادرش مى رود و آن چه را نياز دارد برمى دارد و(صاحب آن)مانع او نمى گردد؟»گفت:«نه چنين نيستيم.»امام فرمود:«شما(در روابط اجتماعى) آن طور كه من دوست دارم نيستيد.» (2)

بسيار واضح است كه اين فرمايش و خواست امام،در حيات طيبه مهدوى به بهينه ترين صورت،محقق خواهد شد.

ميان افراد و گروه هاى اجتماعى با دولت انجام وظيفه مى كند و درواقع مطالبات مردم را به دولت منتقل مى سازد.از جانب ديگر بر عمل كرد اين نهاد نظارت مى كند؛زيرا بر مبناى اين الگوى سياسى،معمولا ميان خواسته هاى افراد و گروه هاى سياسى با دولت،نوعى ناهم سازى و تعارض فرض مى گردد و هريك از اين دو به دنبال به دست آوردن امكانات و اختيارات بيشتر،و تحديد و تعديل افزون تر ديگرى است.

اما در دين سالارى مهدوى به هيچ وجه از اين رابطه تقابلى و نسبتا خصمانه خبرى نيست.درواقع هم گرايى كاملى ميان افراد،گروه ها و جوامع مدنى در يك سو،و دولت در سوى ديگر وجود دارد.در حقيقت دو دستگى و اختلاف مطالبات و اهداف ميان آنها ديده نمى شود و الگوى فعاليت سياسى هر دو، همكارى و مشاركت سياسى فعال متعهدانه با رهبرى امام معصوم،براساس شريعت و هدايت الهى،براى زمينه سازى سعادت و فضيلت اخلاقى در عرصه جهانى است.هم چنين فضاهاى ارتباطى و رسانه اى در دولت جهانى مهدوى، دچار تحولات شگرف و بنيادينى خواهد شد كه بسيار فراتر از دوره ظهور ابر رسانه هاى فعلى است.اين امر امكان ارتباطات بسيار گسترده تر،رخ به رخ و حتى به تعبيرى نوعى دين سالارى مستقيم را محقق خواهد ساخت؛زيرا امكان ملاقات مستقيم و هميشگى همه مردم با يك ديگر و با كارگزاران سياسى و حتى امام معصوم عليه السّلام در هر لحظه وجود دارد.امام صادق عليه السّلام در اين باره مى فرمايد:

مؤمن در عصر قائم درحالى كه در مشرق قرار دارد،برادر خويش را كه در مغرب است مى بيند و همان گونه آن كه در مغرب قرار دارد،برادر مؤمن خويش را در مشرق مى بيند. (1)

و نيز فرموده اند:

ص:208

هنگامى كه قائم ما قيام كند،خداوند در دستگاه شنوايى و بينايى شيعيان ما، گستردگى و كشش ويژه اى مى بخشد تا ميان آنان و مهدى ما واسطه و نامه رسان يا فاصله اى نباشد. (1)

با توجه به اين روايت ها،به نظر مى رسد كه پيشرفت هاى عصر ظهور در عرصه گسترش فضاهاى ارتباطى تنها به تكنولوژى و ابزارهاى ارتباطى منحصر نباشد،بلكه مؤمنان به واسطه سطوح عالى ايمانى خود،از كمالات اعطايى الهى برخوردار مى گردند و گوش و چشم آنان داراى قدرت فراشنوايى و فرابينى و به عبارتى فرامكانى خواهد شد.همان طور كه در هر لحظه با يك ديگر ملاقات سمعى و بصرى دارند،مى توانند به طريق اولى با حضرت مهدى عجّل اللّه تعالى فرجه الشريف نيز ارتباط داشته باشند و از فيض مطلق وجود او،در وراى مكان ها و زمان ها استفاده كنند و در نزد ايشان و براى متابعت و انقياد دائم از آن حضرت دائم الحضور باشند.

بديهى است در آن عصر كه هرچيز و از جمله انواع تعاملات افراد و دولت به كمال نهايى خود مى رسد،تجهيز مؤمنان كه اشرف مخلوقاتند،به چنين مواهب الهى دور از ذهن نيست و در اين صورت،توسعه و مشاركت سياسى آگاهانه به متعالى ترين حد خود خواهد رسيد.

بلكه كمال ربانى عقل،نشان دهنده تكامل شخصيت اوست.

عقل،انسان را به معرفت درست خداوند رهنمون مى سازد و در حوزه عمل او را به تسليم در برابر اوامر و نواهى الهى برمى انگيزد،همان طور كه علم و دانش از مكارم و مفاخر انسانى است.فرشتگان بر حضرت آدم عليه السّلام كه از موهبت«علم الأسماء»بهره مند بود،سجده كردند.عقل نيز در پرتو هدايت حضرت مهدى عجّل اللّه تعالى فرجه الشريف به رشد و كمال وافى مى رسد و شكوفا مى گردد.كوته بينى ها،تنگ نظرى ها و افكار دون و ناپسند با افزايش بصيرت عمومى،از جامعه رخت برمى بندد.امام باقر عليه السّلام در همين باره مى فرمايد:

وقتى قائم ما قيام كند،خداوند دست عنايتش را بر سر بندگان كشيده، عقل آنها زياد و فهمشان بالا مى رود... (1)در زمان مهدى به شما حكمت بياموزند. (2)

در دين سالارى و نيك شهر مهدوى،با وجود تكريم عقل و تجليل از ره آورد برهان عقلى و تجربه حسى،هدايت اصلى به وحى الهى را به امام معصوم مى سپرند و با گسترش دانش و آگاهى ميان مردم،زمينه حضور فعال آنها را در عرصه عمومى آماده مى كنند.در آن هنگام عقول مردم تكامل مى يابد و طبعا كنش هاى سياسى-اجتماعى نيز كه براساس جهل و رقابت هاى ناسالم به تعارض تبديل شده،جاى خود را به همكارى و تعاون و عقلانيت در عرصه سياسى-اجتماعى مى دهد و ريشه منازعات بى حاصل سياسى و اجتماعى، سودجويى ها و كنش هاى نامعقول،از جامعه برطرف مى گردد.

خواهد شد.بدين ترتيب،علل به وجود آورنده احزاب و گروه ها نيز از بين خواهد رفت؛زيرا شكاف هاى گوناگون در سطح اجتماع،دليل اصلى پديد آمدن احزاب و گروه هاى متنوع است.گروه بندى ها و احزاب متعددى از شكاف هاى جنسى،سنى،طبقاتى،قومى،نژادى،هويتى،تاريخى و...،براى حفظ منافع اين جوامع مدنى و دفاع براى افزايش اين منافع به وجود مى آيد.بديهى است،وقتى حكومتى عادل و فاضل برقرار باشد كه زمينه تبعيض هاى ناروا،نابرابرى ها و شكاف ها را پر كند،ديگر به وجود احزاب و گروه هاى مختلف نيازى نيست.

وجود اين گروه بندى ها ممكن است جامعه و امت واحده عصر مهدوى را دچار تفرقه و انشعاب كند.امروزه در تعريف حزب به گردهم آيى پايدار گروهى از مردم گفته مى شود كه از عقايد مشترك و تشكيلات منظم برخوردارند و با پشتيبانى مردم براى به دست آوردن قدرت سياسى از راه هاى قانونى مبارزه مى كنند.از آن جا كه در حكومت مهدوى،همه با رضايت كامل و افتخار اين حكومت را پذيرفته و به شهروندى آن تن داده اند،اساسا مبارزه اى عليه حكومت وجود نخواهد داشت تا حزبى بخواهد آن را نمايندگى كند.علاوه بر آن،چنين حكومتى،زمينه هاى مشاركت واقعى شهروندان را در تمام امور حكومت بسترسازى مى كند،مشاركت آنها را براساس ميزان اهليت،كاردانى و استحقاق آنها مى پذيرد و از چنين افرادى در اداره جامعه با آغوش باز استقبال مى كند.

در دين سالارى مهدوى،حزب اللّه كه همان امت واحده است،جاى احزاب متفرق را مى گيرد و همه مردم در حزبى واحد كه همان تشكل اصلى مؤمنان است جاى گرفته،مجددا امت واحده قرآنى با حيات طيبه محقق مى شود.البته به نظر مى رسد در صورت بقاى گروه ها و احزاب متعدد سياسى در عصر ظهور، تعاملات انسانى و اسلامى،نه رقابت هاى كاذب و سياست هاى ماكياوليستى ميان آنها حاكم باشد و همه آنها آرمان هاى واحد و والا را از طرق متنوع دنبال كنند.

ص:211

گروه هشت،ناتو،اتحاديه اروپا و...نيز بيشتر بر همين مبادى و هم بستگى هاى قومى،نژادى و استكبارى مبتنى است.بى دليل نيست كه درخواست مصرانه تركيه براى عضويت در اتحاديه اروپا به دليل مسلمان بودن اين كشور پس از گذشت ساليان متمادى همواره رد گرديده است و يا اين كه در بسيارى از كشورهاى غربى،گروه هاى نژادپرستى مانند«نئونازى ها»به شدت فعال هستند!

قوميت مدارى و نژادگرايى مكاتب غربى و از جمله ليبرال-دموكراسى در دين سالارى مهدوى جايى ندارد و از منظرها و ملاك هاى تقوا و شايسته سالارى، براى اصلاح امور مادى و معنوى بشرى،به شكل جهانى انديشيده و عمل مى شود.ويژگى ديگر عدالت مهدوى و جهان شمولى بدون تبعيض حركت مصلحانه امام مهدى عجّل اللّه تعالى فرجه الشريف،اين است كه ايشان اصحاب خود را با هدايت الهى و بر اساس شايستگى و ملاك هاى قرآنى و الهى،از كشورها،قوميت ها،مليت ها و شهرهاى گوناگون برمى گزيند،نه از يك نقطه خاص.اين امر نشان مى دهد كه حركت امام عجّل اللّه تعالى فرجه الشريف مختص ناحيه يا كشور خاصى نيست،بلكه متعلق به همه جهانيان است و همين امر به همراه ديگر ويژگى هاى حكومت طيبه مهدوى،باعث مى گردد كه حكومت جهانى مزبور مورد رضايت همه اهل عالم قرار گيرد.با اجراى كامل عدالت،شكاف ها و محروميت هاى ناشى از استكبارورزى و زياده خواهى ملل و دول زورمند از جهان برداشته خواهد شد و استعدادها، توان مندى ها و استيفاى فراگير تمام حقوق جوامع بشرى محقق خواهد گرديد و در جهان،به اصطلاح امروزى،توسعه موزون برقرار خواهد شد.

هم چنين براساس برخى روايات،اين گونه به نظر مى رسد كه در دين سالارى سپهرى مهدوى،در عين عالم گير بودن حكومت اسلام،ملل ديگر نيز در قالب نوعى حكومت مشابه فدراليسم،علاوه بر تبعيت از حكومت مركزى جهانى، داراى آزادى هايى در تبعيت از رسوم و فرهنگ هاى ملى غير متعارض با اسلام هستند و حضرت اين حق و احترام را براى آنها ملحوظ مى فرمايد.امام صادق عليه السّلام

ص:213

در اين زمينه مى فرمايد:

وقتى قائم ما قيام كند،به هر منطقه اى نماينده اى مى فرستد و به او مى گويد:

«حكومت در اختيار توست،هرچه مصلحت مى بينى عمل كن.» (1)

بدين ترتيب مى توان استنباط كرد كه در حكومت جهانى مهدوى،حقى از كسى ضايع نمى شود.پيامبر گرامى اسلام صلّى اللّه عليه و اله و سلم نيز درباره عدالت گسترى و هم چنين اصحاب حضرت مهدى عجّل اللّه تعالى فرجه الشريف فرموده است:

مهدىّ يحكم بالعدل و يأمر به يصدّق اللّه عزّ و جلّ و يصدّقه اللّه فى قوله يخرج من تهامة حين تظهر الدلائل و العلامات و له كنوز لا ذهب و لا فضّة إلاّ خيول مطهّمة و رجال مسوّمة يجمع اللّه له من أقاصى البلاد على عدّة أهل بدر ثلاث مئة و ثلاثة عشر رجلا معه صحيفة مختومة فيها عدد أصحابه بأسمائهم و بلدانهم و طبايعهم و حلاهم و كناهم كدّادون مجدّون فى طاعته؛ (2)

مهدى به عدالت حكم كرده،به آن امر مى فرمايد.خداوند عز و جل او و كلامش را تصديق مى كند و هنگامى كه نشانه و علامت ها آشكار مى شوند، از مكه خروج مى كند.وى داراى گنج هايى از طلا و نقره نيست،بلكه گنج هاى او اسب هاى خوش اندام و نيكومنظر و مردان مشخص شده اى هستند كه خداوند آنها را از دورترين بلاد براى وى جمع آورى كرده كه تعدادشان به عدد اهل جنگ بدر،313 نفر است و صحيفه اى همراه مهدى قرار دارد كه در آن اصحاب وى با ذكر اسامى،كنيه ها،كشورها،محل سكونت و حتى نوع طبايعشان آمده است.اينان در راه اطاعت او كوشا هستند و رنج و سختى مى كشند.

حقوق بشر،در دين سالارى مهدوى،كرامت انسان ها و حقوق بشردوستانه نه تنها محوريت دارد،بلكه به عالى ترين حدّ خود خواهد رسيد.امير مؤمنان عليه السّلام، كرامت بخشى به جامعه انسانى در عصر ظهور را چنين تصوير مى فرمايد:

سپس به كوفه روى مى آورد كه قرارگاه و منزل اوست.برده مسلمان در بندى نمى ماند،جز اين كه او را مى خرد و آزاد مى سازد و بده كارى نمى ماند، مگر اين كه دين او را مى دهد و مظلمه اى نمى ماند،جز اين كه آن را مى پردازد و كشته اى نمى ماند،مگر اين كه ديه او را مى دهد...و كشته اى نمى ماند،جز اين كه دين او را پرداخته و خانواده او را تأمين مى كند و همه امور را تدبير و كارها را تنظيم مى نمايد تا آن جايى كه زمين را سرشار از عدل و داد مى نمايد،همان گونه كه به هنگامه ظهور او،از ظلم و جور لب ريز است... (1)

پيامبر اسلام صلّى اللّه عليه و اله و سلم نيز علاوه بر تبيين بركات عصر ظهور،آن دوره را زمان تكريم و تعظيم امت معرفى فرموده است. (2)

رعايت كرامت انسان ها و حقوق بشردوستانه،تنها به امام عصر عجّل اللّه تعالى فرجه الشريف ختم نمى شود،بلكه ياران وى نيز بر مبناى لحاظ و رعايت اين امور با حضرت دست بيعت مى دهند.حضرت على عليه السّلام در گفتارى طولانى در وصف بيعت 313 تن از ياران حضرت مهدى عجّل اللّه تعالى فرجه الشريف كه به واقع مى توان از آن به منشور حقوق بشردوستانه دولت و آموزه طيبه مهدوى ياد كرد،مى فرمايد:

با او بيعت مى كنند كه هرگز دزدى نكنند؛زنا نكنند؛مسلمانى را دشنام ندهند؛خون كسى را به ناحق نريزند؛به آبروى كسى لطمه نزنند؛به خانه كسى هجوم نبرند؛كسى را به ناحق نزنند؛طلا،نقره،گندم و جو ذخيره

ص:215

نكنند؛مال يتيم را نخورند؛در مورد چيزى كه يقين ندارند،گواهى ندهند؛ مسجدى را خراب نكنند؛مشروب نخورند؛حرير و خز نپوشند؛در برابر سيم و زر سر فرود نياورند؛راه را بر كسى نبندند؛راه را ناامن نكنند؛از اعمال منافى عفت اجتناب كنند؛خوراكى را از گندم و جو انبار نكنند؛به كم قناعت كنند؛طرف دار پاكى باشند؛از پليدى گريزان باشند؛به نيكى فرمان دهند؛از زشتى ها بازدارند؛جامه هاى خشن بپوشند؛خاك را متّكاى خود سازند؛در راه خدا،حق جهاد را ادا كنند؛و...او نيز در حق خود تعهد مى كند كه از راه آنها برود؛جامه اى مثل جامه آنها بپوشد؛مركبى همانند مركب آنها سوار شود؛آن چنان كه آنها مى خواهند،باشد؛به كم راضى و قانع باشد؛زمين را به يارى خدا،پر از عدل و داد كند،آن چنان كه پر از جور و ستم شده است؛خدا را آن چنان كه شايسته است بپرستد؛براى خود دربان و نگهبان اختيار نكند و... (1)

و نيز فرمود:

و على الإمام أن يعلم أهل ولايته حدود الإسلام و الإيمان؛ (1)

بر امام است كه به افراد تحت ولايت خويش اسلام و ايمان را بياموزد.

بر مبناى همين سيره علوى،امام عصر عجّل اللّه تعالى فرجه الشريف،در آن حيات طيبه موعود،خود به تعليم و تفسير واقعيت هاى قرآن به مردم همت مى گمارد و بواطن نامكشوف اين مصحف شريف را براى آنها تشريح مى كند.واضح است كه برپايى اين دانشگاه همگانى،نه تنها به معناى مداخله در زندگى خصوصى و آزادى استقلال اعتقادى مردم نيست،بلكه بالندگى و شكوفايى كليت افراد و اجتماع را سبب مى شود.

علاوه بر اين كه در حيات طيبه مهدوى،هرگونه تجاوز نابه جا به حقوق عمومى و خصوصى مردم به شدت نفى مى شود.براى نمونه،حكومت اسلامى در آن عصر، حتى با مشرف بودن خانه ها يا ريزش آب از ناودان ها به محيط عمومى و يا اشراف مسجد به خانه هاى مردم و يا ساخته شدن بخشى از بنا در راه هاى عمومى،برخورد خواهد كرد و اين موارد هرچند با تخريب مسجد،برطرف مى گردد.امام صادق عليه السّلام در اين زمينه مى فرمايد:

هنگامى كه قائم ما قيام كند،چهار مسجد را در كوفه منهدم مى كند و هيچ مسجد مشرفى را نمى گذارد،جز اين كه كنگره و اشراف آن را خراب مى كند و به حال ساده و بدون اشراف مى گذارد.شاه راه ها را توسعه مى دهد، هر گوشه اى از خانه ها را كه واقع در راه عمومى است،اصلاح مى كند و ناودان ها را كه مشرف به راه مردم است،برمى دارد.هر بدعتى را برطرف مى سازد و هر سنتى را باقى مى گذارد... (2)

رهبرى امريكا،در جهان امروز هم چنان سلطه طلبى و جنگ افروزى منفعت محورانه اين گونه كشورها،به ويژه با روى كرد تقابلى و سركوب گرايانه در برابر بيدارى و نهضت جهانى اسلام به چشم مى آيد.مداخله نظامى وحشيانه ليبرال-دموكراسى ايالات متحده در عراق و افغانستان و سعى در تحميل نظامى طرح خاورميانه جديد و اعمال جنايات بى شمار در لبنان و فلسطين،باهم دستى رژيم غاصب صهيونيستى،از ارمغان هاى دموكراسى و ليبراليسم براى بشر است.

باوجوداين،برپايى صلح جهانى از آرمان هاى متعالى و پيوسته بشر در طول تاريخ بوده و براساس مبانى دينى،بستر صلح جهانى در سايه برپايى حكومت جهانى مهدوى تحقق مى يابد.صلح عادلانه جهانى در حكومت مهدوى،با تكميل عقلى و رشد علمى،تأمين مى گردد.به بيان ديگر،زمينه اقامه قسط و عدل با بهره گيرى كامل از عقل،فراهم مى شود.

نكته بسيار مهم در مبحث حكومت عدالت محور و امنيت گستر مهدوى اين است كه حضرت ولى عصر عجّل اللّه تعالى فرجه الشريف فاتح شهرهاى شرك هستند و حتى تصوير ايشان در روايات و هنگام قيام گونه اى ترسيم شده كه همواره شمشير بر دوش دارند، اما واقعيت اين است كه قيام امام،نظامى و ميليتاريستى و متكى بر اجبار و سركوب نيست. (1)بنابراين،نبايد امنيت و عدالتى كاذب و در سايه شمشير برقرار شود.قيام مصلحانه ياد شده،نهضتى ايمانى،اسلامى و انسانى براى رهانيدن بشر از زنجيرهاى نفسانى و موانع و بندهاى بى شمارى است كه طاغوت ها بر دست و پاى انسان فعلى زده اند و تكامل و كمال بشرى را راكد كرده يا به پس رفت و قهقرا كشانده اند.

هم چنين در دين سالارى مهدوى اختلاف و درگيرى بين ملل و دول متنوع وجود نخواهد داشت؛زيرا اساس بسيارى از اين درگيرى ها،اجرا نشدن عدالت و وجود شكاف ها و محروميت هاى ناشى از استكبارورزى و زياده خواهى ملل و

ص:218

دول زورمند است.با رفع و از بين بردن اين استكبارورزى ها و كينه ها،عداوت جاى خود را به محبت،سازش و هم زيستى مسالمت آميز،با جهت گيرى هاى معنوى و كمال خواهانه خواهد داد.اين دولت طيبه،مورد رضايت اهل عالم قرار خواهد گرفت.بنابراين،برخلاف تصور فعلى و آن چه در جهان حاكم است،در امت واحده مهدوى،نه تنها شاهد درگيرى و نزاع نخواهيم بود،بلكه ميزبان جهانى سرشار از صلح و هم بستگى خواهيم بود كه در عين پاره اى كثرت ها و تنوع ها،درواقع يك پارچه است و وحدت را در كثرت مى توان مشاهده كرد.

1.نمونه فرجامين،اكمل و بهينه تمام نظام هاى بشرى؛

2.خدامحورى و عينيت كامل دين و سياست؛

3.جهان گيرى اسلام،محو شرك و نفى تساهل افراطى؛

4.امام معصوم و انسان كامل در رأس حكومت؛

5.پشت گرم و مؤيد به رعب و نصرت الهى؛

6.فراگيرى سپهر آفرينش؛

7.برخوردارى از نهايى ترين حد مشروعيت(حقانيت،مقبوليت،قانونيت)؛

8.غالبيت خواست الهى بر خواست و نظر اكثريت؛

9.تفاوت ماهوى با ليبرال-دموكراسى در الهى دانستن مبانى عدالت؛

10.مساوات طلبى حقيقى؛

11.امنيت،صلح و دوستى در سپهر انسانى،حيوانى و گياهى؛

12.صفا و صميميت در تقابل با فرآيند«ذره اى شدن»اجتماعى؛

13.اوج تحقق جوامع مدنى و تعاملات سياسى و اجتماعى در فضاى«فرا ابررسانه اى»؛

14.تكامل عقول بشرى و مشاركت سياسى عقلايى؛

15.تحول بنيادين در ماهيت و عمل كرد احزاب و امكان حذف تحزب؛

16.سيره گفتمانى و احتجاجى واقعى با اديان و اقليت ها؛

17.نفى قوميت مدارى و نژادپرستى و احترام به ديگر ملل و اقوام؛

18.حفظ و ارتقاى كرامت انسانى و حقوق بشردوستانه؛

19.اخلاق و تربيت مدارى،رعايت حريم هاى خصوصى و عمومى در حيات مدنى؛

20.صلح طلبى و نفى سياسى امپرياليستى و جنگ افروزانه ليبرال-دموكراسى.

بدين ترتيب و پس از اثبات بى اعتبارى ليبرال-دموكراسى و استناد به شاخصه هاى برتر روايى،سرآمدى و برترى آموزه طيبه مهدويت و دين سالارى سپهرى مهدوى اثبات گرديد.

ص:220

14.الياده،ميرچا،فرهنگ و دين؛برگزيده مقالات دايرة المعارف دين،هيأت مترجمان،زير نظر بهاء الدين خرمشاهى،انتشارات طرح نو،تهران 1374 شمسى.

15.اميرى،مجتبى،«پايان تاريخ و بحران اعتماد؛بازشناسى انديشه هاى فوكوياما»،نشريه اطلاعات سياسى و اقتصادى،شماره 97-98،مهر و آبان 1374.

16.امين،سمير،سرمايه دارى در عصر جهانى شدن،ترجمه ناصر زرافشان،انتشارات آگاه،تهران 1380 شمسى.

17.بشيريه،حسين،«انديشه هاى ليبرال-دموكراتيك،ليبراليسم كارل پوپر»،نشريه اطلاعات سياسى- اقتصادى،شماره 101-102،بهمن و اسفند 1374.

18.بشيريه،حسين،«نسل قديم ليبرال دموكرات هاى قرن بيستم»،نشريه اطلاعات سياسى-اقتصادى، شماره 99-100،آذر و دى 1374.

19.بشيريه،حسين،«تاريخ انديشه ها و جنبش هاى قرن بيستم،انديشه هاى ليبرال-دموكراتيك»،نشريه اطلاعات سياسى-اقتصادى،شماره هاى 95-96،مرداد و شهريور 1374.

20.بشلر،ژان،ايدئولوژى چيست،ترجمه على اسدى،شركت سهامى انتشار،تهران 1370 شمسى.

21.پازارگاد،بهاء الدين،تاريخ فلسفه سياسى،جلد دوم،چاپ چهارم:انتشارات كتاب فروشى زوار، تهران 1359 شمسى.

22.پيران،پرويز،«نگاهى به تحولات پايان قرن بيستم»،نشريه اطلاعات سياسى-اقتصادى،شماره 101-102،بهمن و اسفند 1374.

23.تميمى آمدى،عبد الواحد،شرح غرر الحكم و درر الكلم،جلد چهارم،تصحيح مير جلال الدين حسينى ارموى،انتشارات دانشگاه تهران،1360 شمسى.

24.حبيبى،محمد حسن،كيس،الكساندر و ديگران،حقوق محيط زيست،انتشارات دانشگاه تهران، 1379 شمسى.

25.حكيمى،محمد،عصر زندگى،چاپ پنجم:انتشارات بوستان كتاب،قم 1381 شمسى.

26.حكيمى،محمد،«جهانى سازى اسلامى،جهانى سازى غربى»،فصل نامه كتاب نقد،شماره 24 و 25، پاييز و زمستان 1381.

27.حيدرى كاشانى،حسين،حكومت عدل گستر،چاپ سوم:دفتر انتشارات اسلامى،قم،[بى تا].

28.دوبنوا،آلن،«دموكراسى،حاكميت مردم و پلوراليسم»،ترجمه بزرگ نادرزاد،نشريه اطلاعات سياسى-اقتصادى،شماره 73-74،مهر و آبان 1372.

29.راغب اصفهانى،معجم مفردات الفاظ القرآن،تحقيق نديم مرعشلى،انتشارات دار الفكر،بيروت 1972 ميلادى.

30.رحيميان،محمد حسين،جلوه هاى نور از غدير تا ظهور،انتشارات دار الثقلين،قم 1379 شمسى.

31.رشاد،على اكبر،دموكراسى قدسى،انتشارات مؤسسه فرهنگى دانش و انديشه معاصر،تهران 1379 شمسى.

32.روحانى،محمود،المعجم الاحصايى لالفاظ القرآن الكريم،(فرهنگ آمارى كلمات قرآن كريم)،جلد اول،انتشارات آستان قدس رضوى،مشهد 1368 شمسى.

33.سعادت پرور،على،ظهور نور،(ترجمه كتاب الشموس المضيئه)،ترجمه محمد جواد وزيرى فرد، چاپ دوم:انتشارات احياء كتاب،تهران 1380 شمسى.

ص:222

34.شريعت زاده خراسانى،محمود،حكومت جهانى حضرت مهدى عجّل اللّه تعالى فرجه الشريف از ديدگاه قرآن و عترت،انتشارات مؤسسه فرهنگى انصار الحسين،تهران 1371 شمسى.

35.شولت،جان آرت،نگاهى موشكافانه بر پديده جهانى شدن،ترجمه مسعود كرباسيان،انتشارات علمى و فرهنگى،تهران 1382 شمسى.

36.صافى گلپايگانى،لطف اللّه،منتخب الأثر،انتشارات مكتبه داورى،قم،[بى تا].

37.صدر،محمد،تاريخ ما بعد الظهور،انتشارات دار التعارف للمطبوعات،بيروت 1412 قمرى.

38.صدرا،على رضا،«آسيب شناسى جهانى شدن و جهانى سازى با مدل جهانى گرايى مهدويت»، فصل نامه قبسات،سال نهم،پاييز 1383.

39.طاهرى،حبيب اللّه،«عصر ظهور يا مدينه فاضله موعود در اسلام»،فصل نامه انتظار،شماره 2.

40.طباطبايى،سيد محمد حسين،تفسير الميزان،ترجمه سيد محمد باقر موسوى همدانى،جلد پانزدهم، چاپ پنجم:دفتر انتشارات اسلامى،قم 1374 شمسى.

41.طبرسى،ابو على فضل بن حسن،مجمع البيان،جلد دهم،انتشارات دار المعرفه،[بى جا]،[بى تا].

42.طوسى،خواجه نصير الدين،اخلاق ناصرى،تصحيح مجتبى مينويى و على رضا حيدرى،چاپ پنجم:انتشارات خوارزمى،تهران 1373 شمسى.

43.طوسى،خواجه نظام الملك،سياست نامه،تصحيح عباس اقبال،جلد دوم،انتشارات اساطير،تهران 1369 شمسى.

44.العاملى،ياسين عيسى،الاصطلاحات الفقهيه فى الرسائل العلميه،انتشارات دار البلاغه،بيروت 1413 قمرى.

45.عنايت،حميد،بنياد فلسفه سياسى در غرب،چاپ سوم:انتشارات دانشگاه تهران،1351 شمسى.

46.غريب آبادى،كاظم و ديگران،«جهانى شدن و تحول در مؤلفه هاى سياست خارجى»،نشريه اطلاعات سياسى-اقتصادى،شماره 193-194،مهر و آبان 1382.

47.غنى نژاد،موسى،«ظهور انديشه آزادى و پيوند آن با اقتصاد سياسى»،نشريه اطلاعات سياسى- اقتصادى،شماره 89-90،بهمن و اسفند 1373.

48.فارابى،ابو نصر محمد،انديشه هاى اهل مدينه فاضله،شرح و ترجمه سيد جعفر سجادى،چاپ دوم:

انتشارات طهورى،تهران 1361 شمسى.

49.فارابى،ابو نصر محمد،فصول المدنى،تحقيق م.دنلوپ،انتشارات كمبريج،1961 ميلادى.

50.فوكليه،پل،فلسفه عمومى يا ما بعد الطبيعه،ترجمه يحيى مهدوى،چاپ دوم:انتشارات دانشگاه تهران،1362 شمسى.

51.قراگوزلو،محمد،«جهانى شدن»،نشريه اطلاعات سياسى-اقتصادى،شماره 177-178،خرداد و تير 1381.

52.قزوينى،سيد محمد كاظم،امام مهدى از ولادت تا ظهور،ترجمه و تحقيق على كرمى و سيد محمد حسينى،انتشارات دفتر نشر الهادى،قم 1376 شمسى.

53.قطب،محمد،مسلمانان و مسئله جهانى شدن،ترجمه زاهد اويسى،شركت چاپ و نشر بين الملل، تهران 1381 شمسى.

54.كلنر،داگلاس،«نظريه انتقادى جهانى شدن»ترجمه حسين شريفى رهنانى،نشريه اطلاعات سياسى -اقتصادى،شماره 179-180،مرداد و شهريور 1381.

ص:223

55.كورانى،على،عصر ظهور،ترجمه عباس جلالى،انتشارات سازمان تبليغات اسلامى،تهران 1369 شمسى.

56.كوهن،كارل،دموكراسى،ترجمه فريبرز مجيدى،چاپ اول،انتشارات خوارزمى،تهران 1373 شمسى.

57.ربانى گلپايگانى،على،ريشه ها و نشانه هاى سكولاريسم،چاپ دوم:انتشارات مؤسسه دانش و انديشه معاصر،تهران 1381 شمسى.

58.لاتوش،سرژ،جهانى شدن؛غربى سازى جهان،ترجمه فرهاد مشتاق صنعت،انتشارات سمت،تهران 1381 شمسى.

59.مجلسى،محمد باقر،بحار الأنوار،جلد 110،انتشارات دار الكتب الاسلاميه،قم،[بى تا].

60.مجلسى،محمد باقر،مهدى موعود،(ترجمه جلد سيزدهم بحار الأنوار)،ترجمه على دوانى،انتشارات دار الكتب الاسلاميه،تهران 1368 شمسى.

61.مجلسى،محمد باقر،مهدى موعود،(ترجمه جلد سيزدهم بحار الأنوار)،ترجمه حسن بن محمد ولى اروميه اى، چاپ پنجم:انتشارات مسجد جمكران،قم 1382 شمسى.

62.محمدى رى شهرى،محمد،ميزان الحكمه،جلد اول،انتشارات مكتبة الاعلام الاسلامى،قم 1362 شمسى.

63.مردانى گيوى،اسماعيل،«جهانى شدن نظريه ها و روى كردها»،نشريه اطلاعات سياسى-اقتصادى، شماره 167-168،مرداد و شهريور 1380.

64.مرقاطى،سيد طاها،جهان شمولى اسلام و جهانى سازى(مجموعه مقالات)،جلد دوم،انتشارات مجمع جهانى تقريب مذاهب اسلامى،تهران 1382 شمسى.

65.معرفت،محمد هادى،«جهانى شدن،زمينه جهانى سازى يا در انتظار يوم موعود»،فصل نامه قبسات، پاييز 1383.

66.مكارم،محمد حسن،مدينه فاضله در متون اسلامى،انتشارات دفتر تبليغات اسلامى حوزه علميه قم، 1377 شمسى.

67.موسوى،سيد فضل اللّه،حقوق بين الملل محيط زيست و تحقيقى از دانشگاه هاروارد(ترجمه)،نشر ميزان،تهران 1380 شمسى.

68.مهدوى كنى،محمد رضا،«مردم سالارى دينى يا دين سالارى مردمى؟»،نشريه پيام صادق،شماره 44،آذر و دى 1381.

69.مهدى پور،على اكبر،«بررسى چند حديث شبهه ناك درباره عدالت آفتاب عالم تاب»،فصل نامه انتظار،شماره 14،زمستان 1383.

70.نقيب زاده،احمد،«واكنش هاى سياسى و نشانه هاى انحطاط دموكراسى در ايتاليا»،نشريه اطلاعات سياسى-اقتصادى،شماره 81-82،خرداد و تير 1373.

71.وينسنت،اندرو،نظريه هاى دولت،ترجمه حسين بشريه،نشر نى،تهران 1371 شمسى.

72.هال،گس و ديگران،روندهاى اخير جهانى شدن و آلترناتيوهاى واقعى آن،ترجمه هما احمدزاده و احمد جوهريان،انتشارات پژوهنده،تهران 1381 شمسى.

73.هلد،ديويد،مدل هاى دموكراسى،ترجمه عباس مخبر،انتشارات روشن گران،تهران 1369 شمسى.

ص:224