ص:2

چریک های فدایی خلق

جلد اول

از نخستین کنش ها تا بهمن 1357

با اضافات و اصلاحات محدود

محمود نادری

مؤسسة مطالعات و پژوهشهای سیاسی

تهران، زمستان 1390

ص:3

مؤسسة مطالعات و پژوهشهای سیاسی

تهران، خیابان ولی عصر(عج)، بالاتر از بزرگراه شهید چمران، شماره 2828

تلفن: 22666704

جلد اول

چریک های فدایی خلق

چاپ چهارم: زمستان 1390

شمارگان: 3000 نسخه

978 -600 - 5786 - 66 - شابک: 1

978 -600 - 5786 - 09 - شابک (دوره): 5

این کتاب با حمایت معاونت فرهنگی وزارت فرهنگ و ارشاد اسلامی چاپ شده است

کلیه حقوق ناشر و مؤلف محفوظ است

قیمت: 20000 تومان

19615 - تهران: صندوق پستی 333

info@ir-psri.com

www.psri.ir

ص:4

نیازهای مالی و سرقت مسلحانه 105

طرح خروج از کشور و افتادن به دام ساواک 107

ناکامی تشکیلات تهران در شناسایی منبع نفوذی ساواک 111

عباسعلی شهریاری که بود؟ 127

بازماندگان گروه پس از دستگیری ها 130

سفر به فلسطین 131

تلاش برای بازسازی گروه 135

گسستگی ها و ملاقات های اتفاقی 144

تلاش برای آغاز فعالیت های چریکی 148

مبارزه در شهر، نبرد در کوهستان 155

گشت گروه شناسایی در کوه 159

مذاکرات دو گروه: ابهام های استراتژیک، اتحاد تاکتیکی 168

ورود به سیاهکل 170

ضربه به گروه شهر 177

حمله به پاسگاه سیاهکل 188

گزارش نظامی دستگیری ها 218

محاکمه افراد گروه 220

وصیت اعدام شدگان 233

هم استراتژی، هم تاکتیک / 239

پس از سیاهکل: حرکت به سوی ادغام 241

امیرپرویز پویان و حلقه مشهد 241

مفتاحی، پویان و مسعود احمدزاده 247

در راه تشکیل حزب و تدوین استراتژی 265

مبارزه مسلحانه: کدام الگو؟ 269

ص:6

گروه شهر: شاخه ها و هسته ها 278

شاخه تبریز 279

شاخه مشهد 290

شاخه تهران 292

نخستین عملیات مسلحانه گروه 297

تحرکات هسته های گروه در تهران 303

آخرین تحرکات شهر در آستانه پیوستن به گروه جنگل 309

هزیمت گروه کوه و رد تئوری بقا در شهر 314

سردرگمی در انتخاب: تقدم تاکتیکی مبارزه در شهر 315

بازتاب ترور فرسیو 319

اعلام موجودیت چریک های فدایی خلق 321

زمینه های وحدت و جدایی دو گروه 321

اعلام موجودیت سازمان با مشی چریکی 328

انهدام تیم تبلیغات در جریان پخش اعلامیه ها 330

دستگیری نابدل و دور دیگر ضربه ها 336

حمله به بانک و ادامه دستگیری ها 341

در جست وجوی بهروز دهقانی 343

کشف خانه امن پویان در نیروی هوایی 355

ارزیابی ضربه سوم خرداد و تلاش برای سازماندهی 359

طرح بازگشت به کوه و شناسایی مناطق روستایی 363

برای چیدن تمشک! 369

ترسو یا منتقد: تحلیل سازمانی رفتار عضو خاطی 375

تلاش برای آوردن اسلحه از فلسطین 377

سازماندهی هسته ها در وقفه های امنیتی پلیس 384

ص:7

مراقبت دایمی و بحران سازماندهی 391

دام ها و سرنخ های دستگیری 391

دستگیری مسعود احمدزاده 394

ترکیب جدید کادر مرکزی و دستگیری مفتاحی 398

دستگیری ارض پیما و سرنخ های بعدی 400

ضربه تیم جنوب و عملیات زدن بانک 404

ماجرای خانه وصفنارد 408

دستگیری اسدالله مفتاحی و شناسایی خانة خانی آباد 411

پیوستن به گروه آتش 422

محاصره خانه قبادی 424

طرح شناسایی مراکز پلیس، سفرا و افراد مؤثر رژیم 429

در آستانه جشنهای دوهزار و پانصد ساله 435

ماندن به ناگزیر 439

غلبه چریکیسم / 445

غلبه چریکیسم بر ایدئولوژی مبارزه

447

شناسایی گشتهای امنیتی و پیامد دستگیری رودباری 447

حمله به خانه سلیمانیه 449

آگاهی ساواک از اهداف و گسترة فعالیت های سازمان 451

درگیری در خیابان فرح آباد ژاله 453

مهدی فضیلت کلام 454

درگیری زیبرم با مأموران در خانی آباد 459

کوتاهی عمر چریک: اسدالله بشردوست 460

شاخه مشهد: انفجار در خانه خیابان خواجه ربیع 463

پوررضا و خاکپور، بازسازی شاخه مشهد 465

ص:8

شعاعیان، فاطمه سعیدی و برادران شایگان 474

نزهت السادات روحی آهنگران 485

بازگشت به مبارزه 491

مصطفی شعاعیان: از نظریة شورش تا کنش چریکی 502

خاطره ها و مخاطرات: مرضیه احمدی اسکویی 508

قهر تشکیلاتی

525

حسن نوروزی، میل به خشونت گانگستری 525

تصفیه های درونی سازمان 530

کشته شدن شیرین معاضد و مرضیه احمدی اسکویی 539

ترور فاتح: وارونه خوانی توپاماروها 547

ترور نیک طبع، بازجوی ساواک 555

استقرار تیم آموزش در کرج 556

ضعف آموزش و تلفات نیروهای خودی 565

ضربه به شاخه قزوین، لطفی و سنجری 566

دستگیری حبیب الله مؤمنی 571

تیم آموزشی مستقر در خانه دولت آباد 573

دگردیسی جنبش و پی آمدهای آن / 579

بن بست ها و نشانه های بازنگری 581

وجوه دوگانة بن بست در مبارزه و روابط فردی 581

ازدواج تاکتیکی 585

انفجار در خانة عباس کابلی 590

طرح ترور عباسعلی شهریاری 597

تیرباران جزنی و همراهانش 600

ص:9

بازنگری در ساختار تشکیلاتی و خط مشی 604

تدوین آیین نامه ها و ضوابط تشکیلاتی 606

تیم علی اکبر جعفری و تغییرات آن 617

مجازات بر پایه یک سوء تفاهم 620

دستگیری بهمن روحی و ضربه به شاخه مازندران 625

دستگیری زهرا آقانبی قلهکی 629

حمید مؤمنی و بازبینی انتقادی مشی مسلحانه 630

ناکامی ساواک در دستگیری حمید مؤمنی 633

ترور ناهیدی، سربازجوی ساواک مشهد 635

مشی مسلحانه در بوته نقد 637

دریافت به موقع آفیش های امپریالیستی 637

جست وجو برای دستگیری رهبر گروه 640

حمید اشرف ، سایه به سایة مرگ 647

منوچهر حامدی و پروسه تجانس 651

یک نام گم شده 653

واقع بینی در پذیرش ضربات 654

امتداد ضربه به شاخة مازندران در تهران 659

کشته شدن نسترن آل آقا 660

مریم شاهی، درگیری در خیابان نهر فیروزآبادی 665

خانة مهرآباد جنوبی، کشته شدن حمید اشرف و همراهان 667

پس از حمید اشرف 695

جنبش مسلحانه، خیزش مردمی / 705

انشعاب

707

ص:10

زمینه های جدایی 707

صبا بیژن زاده، سرنخ های انشعاب 710

حزب توده: نقد مشی مسلحانه 720

بیانیه انشعابیون: نقد جنبش مسلحانه از درون 746

تا بهمن جاویدان

751

گستردگی نفوذ ساواک در سازمان 751

درگیری های خیابانی چریک ها با پلیس 769

حسن فرجودی، دستگیری و اعترافات 771

وضعیت مبهم فرجودی 782

پرده ای از رابطة چریک های فدایی خلق با مجاهدین 785

شناسایی بقایای تیم تهران 795

کشته شدن حسین برادران چوخاچی 801

پویان و هوشمند: راه چریک از دانشگاه نمی گذرد! 807

مبارزه احساسی در تقابل با احساسات فردی 813

درک مغشوش از خیانت 819

در آستانه انقلاب 821

افول مشی چریکی 822

پیوست ها / 829

برگزیده تصویرها و اسناد 831

راهنمای اسناد و منابع

929

فهرست اعلام

943

ص:11

ص:12

ص:14

ارائه می شد ولی در اینجا آن «چپ نو»یی موردنظر بود که تأویل گرایانه، دیگر به سنت مارکسیستی در مبارزه پای بند نبود. «پروسه انقلاب کوبا به مارکسیست ها نشان داد که می توان با فکر خود و بنابر ضرورت داخلی حرکت کرد و نیروها و مراجع مترقی جهان به هر حال ناگزیرند از جنبش رهایی بخشی که توانسته اند خود را تثبیت نمایند، حمایت کنند. برای اینکه نیروهای تازه نفس بتوانند در برابر تهاجم دیکتاتوری فردی شاه به مبارزه مسلحانه روی بیاورند، لازم بود که این اسطوره ها در هم شکسته شود و واقعیت ها، جای بت ها را بگیرند؛ والا، جریان های جدید نیز می بایست منتظر تشکیل حزب طبقه کارگر، تأیید رهبری جهانی و طی مراحل سنتی تکامل مبارزه از مبارزه اقتصادی به سیاسی در یک نقطه عطف به مبارزه نظامی بمانند.»(1)

انقلاب الجزایر نیز حاوی این نکته بود که می توان با «هسته های بسیار کوچک-» مبارزه مسلحانه را آغاز و فراگیر ساخت. «مشابهت مذهبی خلق الجزایر با خلق ایران در جنبش ما اثر گذاشت [...] برای مارکسیست ها به خصوص در جلب توجه آنان به مبارزه چریکی شهری، پروسه الجزایر بر کوبا امتیاز داشت»(2)

نبرد دستجات چریکی در ویتنام، که «مهم ترین جبهه ضدامپریالیستی را به وجود آورده بود، تحسین همه جهان و توجه نیروهای انقلابی ایران را به خود جلب کرده بود.» همچنان که، «از سال 48 به بعد جنبش فلسطین به مهمترین پروسه قهرآمیز منطقه وسیعی از جهان تبدیل شد.» بنابراین «تمام پروسه های انقلابی جهان مبارزه مسلحانه را تأیید می کرد.»(3) حتی نمی توان جنبش های اعتراض آمیز دانشجویی خصوصاً در سال 1968 فرانسه را در ارتقاء و افزایش روح مبارزه جویی علیه سرمایه داری جهانی نادیده گرفت. این مبارزات عموماً ازسوی جوانانی هدایت و رهبری می شد که نظم امپریالیستی را برنمی تابیدند و

ص:16

می خواستند «طرحی نو دراندازند.»

مبارزه مسلحانه در ایران نیز با الهام و یا به عبارت صحیح تر با تقلید از این مبارزات آغاز شد. گروه هایی که مشی مسلحانه را برگزیدند با مشابهت سازی های جامعه ایران با جوامع موردنظر خود، نوع و شیوه مبارزه مسلحانه را از آنان وام می گرفتند.

بحث های طولانی و کشدار درباره خصوصیات طبقات حاکم بر ایران و اینکه آیا ایران «نیمه فئودال - نیمه مستعمره» است؟ و یا «بورژوازی کمپرادور» بر آن حکم می راند؟ و یا «مناسبات ارضی در ایران چگونه است؟» تلاش هایی بود برای همان شبیه سازی جهت کسب فرمول مناسب برای مبارزه مسلحانه.

اما آنچه که «مبارزه مسلحانه» را نزد مدافعینش ضروری می ساخت، دیکتاتوری شاه و سلطه امپریالیسم بود. گرچه تقریباً تمامی آثار جزنی در زندان نوشته شده، ولی بی شک او مهم ترین نقش را در تئوریزه کردن مبارزه مسلحانه، حداقل در میان مارکسیست ها ایفا کرد. جزنی در پاسخ به ضرورت مبارزه مسلحانه ضمن اشاره به «چند بار شرایط مساعد برای کاربرد قهر انقلابی» که در تاریخ معاصر ایران به وجود آمده بود؛ چشمگیرترین آنها را مربوط به «روزها و ماه های نخست پس از کودتای 28 مرداد سال 1332» می داند. «سقوط مصدق شرایطی به وجود آورده بود که برای هر حزب کارگری ایده آل» بود و حزب توده می توانست «با آن همه امکاناتی که داشت دست به مبارزه ای قهرآمیز بر ضد رژیم کودتا بزند.»(1) زیرا که، «طبقه کارگر تقریباً به طور کلی در زیر رهبری حزب، شکل سازمان یافته ای به خود گرفته بود و آماده برای انجام نقش انقلابی خود بود.»(2) و حتی با توجه به پایگاه هایی که حزب توده در مناطق روستایی ایجاد کرده بود، امکان جلب دهقانان نیز به مبارزه مسلحانه وجود داشت و مهمتر از آن «حزب نیروهای قابل توجهی از کادرهای ارتش را در اختیار داشت که

ص:17

می توانست ضربات هلاکت باری به دشمن وارد سازد و روحیه مقاومت را در نیروهای ارتجاع خرد نماید».(1)

بنابراین جزنی «همه مسئولیت عدم مقابله با کودتای 28 مرداد را متوجه رهبری حزب توده» می داند و شکست در برابر کودتاچیان را «شکست در حال عقب نشینی و بدون برنامه و نقشه»(2) ارزیابی می کند.

پس از کودتای 28 مرداد «که دارها برچیدند و خون ها شستند»؛ گرچه «نظامی کردن و پلیسی کردن زندگی اجتماعی و سیاسی به عنوان جهت عمومی سیاست رژیم آغاز شد»،(3) ولی هنوز تا دیکتاتوری مطلق شاه و وابستگی تمام عیار او به آمریکا چند گام دیگر مانده بود. فرصت پیش آمده در سال های آخر دهه سی نیز با مماشات و ندانم کاری گروه های سیاسی از دست برفت و تنها سودی که داشت این بود که از آن پس رژیم با خشونتی عریان، هرگونه اعتراضی را به شدت سرکوب کند.

دیکتاتوری شاه و وابستگی او که به تاراج منابع نفتی ایران و فقر و فاقه مردم انجامید از یک سو، و انفعال و خمودگی گروه های سیاسی که مایل بودند مبارزه خود را در چارچوب قانون اساسی پی گیرند از دیگر سو، شرایطی را فراهم ساخت که «مبارزه مسلحانه» به عنوان روشی برای مقابله با دیکتاتوری و خارج ساختن مردم از یأس و ناامیدی پذیرفته شود.

جزنی در جمع بندی شرایطی که حقانیت مبارزه قهرآمیز با رژیم شاه را «حتی بر راست ترین جناح های نهضت ملی روشن» ساخت(4)، می نویسد: «پس از مانورهای اصلاحی رژیم و استفاده از این مانورها برای کوبیدن نیروهای مخالف و پس از سرکوب خونین قیام پانزدهم خرداد و از میان بردن امکان هرگونه

ص:18

فعالیت قانونی و پس از اینکه برای همگان معلوم شد که رژیم شاه به دلیل تضاد شدیدش با خلق نمی تواند فعالیت های آزاد و قانونی را که موجب سست شدن پایه های حاکمیتش و رشد و تمرکز سریع نیروهای مخالفش می گردد تحمل کند و پس از اینکه یک بار دیگر روشن شد که هر فعالیت قانونی و مسالمت آمیز وقتی به مرحله خطرناکی برای رژیم برسد با نیروی نظامی به شدت سرکوب خواهد شد و پس از تفهیم این موضوع که رژیم ماهیتاً قادر به دموکراتیزه کردن حیات سیاسی جامعه نیست، عناصر گوناگونی از نهضت به این نتیجه رسیدند که راه حرکت جنبش ملی فقط می تواند راه قهرآمیز باشد.» پذیرش راه قهرآمیز از نظر جزنی «صرفاً مسئله ای تاکتیکی» نبود، «بلکه واجد ارزش های بسیار مهم استراتژی» می باشد. چون روشن می سازد که افراد «در جهت استراتژی عمومی انقلاب» قرار دارند یا در مقابل آن. به عبارت دیگر قبول و یا ردّ مبارزه قهرآمیز روشن می سازد «که آیا انقلابی هستیم یا ضدانقلابی».(1)

از نظر جزنی مادامی که توده های مردم به مبارزه مسلحانه نپیوسته اند، این نوع مبارزه فقط «ماهیت آگاه سازنده دارد»(2)، و پس از آگاه شدن مردم و پیوستن آنان به جنبش مسلحانه «انتقال قدرت حاکمیت و نابود ساختن سیستم موجود به خاطر جانشین ساختن سیستم جدید» دنبال می شود.

بنابراین از نظر او آغاز مبارزه مسلحانه نه تنها جنبه تدارکاتی و مقدماتی دارد بلکه حتی به معنای فراهم آمدن «شرایط عینی و ذهنی انقلاب» نیست.

جزنی پیشنهاد می دهد برای آن که مردم «سرنیزه رژیم را روی سینه» خود لمس کنند و «ضرورت مبارزه با رژیم را به خوبی درک کنند»(3)، باید شعار سیاسی ضددیکتاتوری با شعارهای اقتصادی تلفیق گردد تا از رهگذر آن مردم این ضرورت را بیابند. مبارزه مسلحانه نه تنها «قادر است توده ها را از نومیدی

ص:19

مطلق و تسلیم بازدارد»؛ بلکه اگر این شیوه مبارزه مفقود باشد «رژیم به راحتی قادر است با مبارزات سیاسی و اقتصادی با اعمال قهر و خشونت مقابله کند.»(1)

گرچه جزنی، مبارزه مسلحانه را محورِ دیگر اشکال مبارزه می داند؛ ولی از اشکال سیاسی و اقتصادی حتی زمانی که «مبارزه قهرآمیز توده ای» شده است نیز غافل نمی شود و ضرورت آن را بارها تکرار می کند: «طی این فرآیند است که اشکال سیاسی و اقتصادی اهمیتی هم ردیف مبارزه نظامی می یابد و این راهی است برای پیوند یافتن مادی توده و پیشاهنگ.»

صرف نظر از اختلافاتی که جزنی و مسعود احمدزاده درباره «شرایط عینی و ذهنی انقلاب» و یا مترادف دانستن «آغاز مبارزه مسلحانه و آغاز انقلاب» با یکدیگر داشتند؛ آنان در این رأی متفق القول بودند که مبارزه مسلحانه توده ها را از نومیدی مطلق و احساس ضعف مطلق باز خواهد داشت و تنها در این صورت است که آنان به صفوف مبارزه خواهند پیوست.

گذشته از آنچه که مبارزه مسلحانه را نزد مدافعینش ضروری و اجتناب ناپذیر می ساخت، نوع و شکل آن نیز مورد بحث و مناقشه بود. هر گروهی راه و روشی پیشنهاد می داد. برخی گروه ها متأثر از انقلاب چین به مبارزه در روستاها می اندیشیدند و برخی دیگر با مردود شمردن آن، به مبارزه چریکی در شهر علاقه نشان دادند. اما «چریک های فدایی» که موضوع پژوهش این کتاب است جمع هر دو رویکرد را درون خود نهفته داشت.

جزنی ضمن «پذیرش تغییرات اقتصادی و اجتماعی در روستاهای ایران» که ناشی از اصلاحات ارضی بود «مبارزه مسلحانه در منطقه روستایی» را نه تنها منتفی نمی داند بلکه بسیار حائز اهمیت می شمرد و تأکید می کند: «این شکل از مبارزه مسلحانه از جهات مختلف دارای اهمیت است. از آنجا که روستا بخش مهمی از جامعه ما را تشکیل می دهد و دهقانان بخش مهمی از زحمتکشان به شمار می روند، مبارزه مسلحانه در منطقه روستایی نمی تواند اثر تبلیغی روی این

ص:20

بخش نداشته باشد. همچنین در شرایطی که رژیم خود را آماده درگیری با چریک در سراسر جامعه کرده است نبرد چریکی در کوه روی کل سیستم و رژیم دیکتاتوری اثر خود را به جای می گذارد. انعکاس این مبارزه در شهر نیز با جنبه سمبولیکی که مبارزه کوهی دارد به هیچ وجه کمتر از انعکاس مبارزه شهری نیست.»(1)

مبارزه در کوه از نظر جزنی چنان واجد اهمیت بود که به رغم شکست سیاهکل، این مبارزه در نگاه او رنگ نمی بازد و یادآور می شود «اگر تا امروز تجربه سیاهکل ادامه نیافته، نه به خاطر رد مبارزه در کوه بلکه عمدتاً به خاطر مشکلاتی است که جریان های پیشرو در تدارک مجدد این نوع مبارزه داشته اند.»(2)

او چنان معتقد به این نوع مبارزه است که ادعا می کند اگر تجربه سیاهکل تکرار گردد این بار نتیجه آن به نفع جنبش خواهد بود. شاید از این رو بود که جزنی حادثة روی داده در سیاهکل را بی مجامله «نقطه آغاز جنبش مسلحانه»(3) دانسته و «رستاخیز» نام می نهد.

جزنی گرچه بارها و بارها، اندیشه ساده نگرانه دیگران در مورد توده ای شدن مبارزه مسلحانه و سرعت فرایند انتقال مبارزه از آوانگارد به توده را به نقد می کشد و گاه به ریشخند می گیرد؛ ولی خود نیز از این ساده نگری ها در امان نبود. برخی اظهارات او پیش از آن که بیانگر تلاش برای تئوری پردازی جنبش مسلحانه باشد، آهنگ کلام شاعری را می یابد که آرزوهای خود را به رشته تحریر می کشد.

بی تردید نمی توان در کنار همه عواملی که مبارزه مسلحانه را برافروخت از ادبیات انقلابی در آن روزگاران چشم پوشید. به شهادت گزارش بازجویی های موجود و اسناد اطلاعاتی، مطالعات اکثریت قریب به اتفاق چریک هایی که

ص:21

بازجویی شدند از کتاب هایی چون «مادر» اثر ماکسیم گورکی، «چگونه فولاد آبدیده شد»، اثر نیکلای استروسکی، «برمی گردیم گل نسترن می چینیم» و «رز فرانس» اثر ژان لافیت و «خرمگس» اثر اتل لیلیان وینیچ فراتر نمی رفت. بر بستر چنین تصوراتی بود که نوعی از مبارزه مسلحانه در ایران رخ نمود و زبانه کشید و سپس آرام گرفت.

حقیقت است. ثانیاً، فشارهایی که بر بازجویی شونده در نخستین لحظات دستگیری اعمال می شود، برای یافتن سرنخ های جدید به منظور گسترش و تکمیل ضربه به گروه متبوع وی است. در این شرایط ممکن است بازجویی شونده برای اغفال بازجو، سخنان گمراه کننده ای بیان کند. نیاز بازجو در این مرحله محدود است به آدرس خانه امن، قرارهای تماس، علایم قرار و اطلاعاتی از این دست.

اما پس از سپری شدن مدت زمان معین و مقرر که، اطلاعات مفید بازجویی شونده اخذ می شود، یا می سوزد، به مرور از شدت فشارها کاسته می شود و آن گاه مسایل دیگری برای بازجو اهمیت می یابد. بنابراین بازجویی های مفصل و چندباره اعضای گروه های چریکی حاوی اطلاعات دقیق و قابل اعتنایی است. این بازجویی ها فقط به بیان فعالیت های گروه محدود نمی گردد؛ بلکه روحیات بازجویی شونده و یا دیگر افراد گروه و همچنین مناسبات بین آنان نیز در آنها بازتاب می یابد که به لحاظ روان شناختی بسیار حائز اهمیت است.

البته شاید بتوان برای اسطوره سازی های دروغین و بیهوده که اتفاقاً بیماری رایجی نیز هست؛ بازجویی ها را یکسره فاقد اهمیت و مجعول دانست. اگر چنین بپنداریم باید برای این پرسش، پاسخی شایسته بیابیم که چرا پس از هر دستگیری، خانه های امن به سرعت تخلیه می شد و یا ضربه ای دیگر به گروه وارد می گردید؟

بنابراین، می توان نتیجه گرفت که اسناد اطلاعاتی اعم از بازجویی ها و یا گزارش ها و مکاتباتی که درون یک سازمان اطلاعاتی تولید شده است، بسیار حائز اهمیّت می باشد. مسلم است همة بازجویی چه از سوی یک فرد ارائه شده باشد؛ چه از سوی افراد متعدد، و حتی سراسر اعترافات بازجویی شونده، واجد اهمیت مشابهی نیستند و غث وثمین در آنها کمابیش وجود دارد. این وظیفه مورخ است که اسناد متعدد را به مصاف یکدیگر ببرد تا بر آنچه واقعی تر است، دست یابد. اسناد گاه یکدیگر را تکمیل می کنند و گاه تصحیح. در پرتو یک سند، گاه اسناد دیگر معنادار می شوند و این امکان را برای مورخ فراهم می آورند تا به مانند

ص:23

تصاویر سه بعدی، از میان خطوط و نقوش ظاهراً بی معنا، نقش واقعی موجود در تصویر را دریابد.

تاریخچه چریک های فدایی خلق نیز که موضوع این کتاب است از این قاعده مستثنی نیست. در این کتاب تلاش شده است تا از میان مجموعه اسناد پراکنده ای که عموماً بر بازجویی ها مبتنی است؛ نقشی از سیمای چریک های فدایی تصویر گردد. در این پژوهش چنانکه خواهیم دید، خود را ناگزیر از پرداختن به اسناد و گزارش های بازجویی و مراکز اطلاعاتی یافته ایم؛ تا معدود منابع سازمانی و خاطره ها. ناگزیری از بابت تکیه بر اسناد از آن رو بوده است که بازماندگان چریک های فدایی بنا به هر علتی، از جمله، ایفای نقش حاشیه ای در جریان فعالیت های دهة پنجاه گروه، کمتر خاطرات خود را نوشته اند و یا بیان کرده اند. اگر چند کتاب در این باره انتشار یافته؛ عموماً دربرگیرنده حوادث پس از انقلاب اسلامی است که البته آن نیز برای تدوین تاریخچه این دوران، بسیار ناکافی است.

نگارنده برای تدوین این کتاب، اسناد بسیاری را که مشتمل بر بازجویی ها، کیفرخواست ها، گزارش ها و مکاتبات اداری مراکز نظامی و اطلاعاتی است، ملاحظه کرده است و همین جا، بر خود فرض می دانم که از مدیریت محترم مؤسسه مطالعات و پژوهشهای سیاسی که این فرصت را برای اینجانب فراهم ساختند؛ صمیمانه سپاسگزاری کنم.

در استفاده از اسناد تلاش شده، به آنچه دقیق تر و کامل تر است استناد شود. آن دسته از اسناد که سست به نظر می رسیدند، فروگذاشته شده اند؛ مگر آن که حسب قرائنی تقویت گردیده باشند؛ که در این صورت نیز با «امّا» و «اگر»هایی همراه شده اند.

آنچه برای نگارنده به هنگام تدوین اثر اهمیت داشت، بازیابی رخدادی است که بر کنش های سیاسی جامعه سایه انداخته بود و راهی را برای سرنگونی رژیمی دیکتاتوری و وابسته نشان می داد. بنابراین، تمامی تلاش در این چارچوب متمرکز گردید.

بی گمان اگر تمامی جزئیات مندرج در اسناد انتشار می یافت؛ این اثر از

ص:24

حوصله خواننده خارج می گشت. از این رو، سعی بر آن بوده، تا آنچه که مهم تر دانسته شده در اختیار علاقمندان به تاریخ معاصر قرار گیرد. ناگزیر، باید اعتراف نمود که برخی از رویدادها و حوادث که در جای خود با اهمیت نیز می توانند باشند؛ مانند موضوع انشعاب در گروه به علت فقد اسناد و سکوت دست اندرکاران به اجمال سپری شده است.

امید است این اثر که قطعاً آخرین روایت، در این زمینه نخواهد بود؛ با توضیحات دیگرانی که خود در گوشه ای از این جریان نقش ایفا نموده اند؛ تکمیل گردد.

ص:25

ص:26

ممیزه دو گروه را از هم بازشناخت. هم چنان که خواهیم دید حمید اشرف، که از تابستان سال 1349 تا واقعه سیاهکل در بهمن ماه همان سال، نقش پشتیبان و لجستیک تیم کوه را به عهده داشت؛ چند ماه بعد، یعنی در اواخر خرداد سال 1350 تلاش می کرد تا مسعود احمد زاده و عباس مفتاحی را از اندیشیدن به فعالیت مجدد در کوه باز دارد.

اگر بگویند، به اعتبار آن که حمید اشرف یکی از بازماندگان گروه جزنی در غیاب پویان و احمد زاده و مفتاحی، یعنی از نیمه دوم سال 1350 رهبر بلامنازع گروه شد؛ پس وحدت معنا می یابد؛ باید بدانیم که اشرف پیش و بیش از آن که دلبسته این یا آن «مشی» شود؛ دلبسته چریکیسم بود. از این روست که می بینیم در دوران اقتدار و سیطره اشرف به عنوان تنها فرد بازمانده از گروه جزنی (بعد از مرگ اسکندر صادقی نژاد در خرداد 50 و صفاری آشتیانی در 51) همچنان مشی احمد زاده بر گروه سایه انداخته بود. تا جایی که جزنی از دست اعضا و سمپات های گروه در زندان به فغان آمده، نزد همسرش از آنان گلایه می کند.(1)

گذشته از آن، این وحدت چنان لرزان بود که شکنندگی آن همواره چون شبحی بر گروه سایه می انداخت. زیر بار همین شکنندگی بود که چند سال بعد از این «وحدت» صوری، شکافی ترمیم ناپذیر، تمامی ارکان گروه را در برگرفت و طرفداران هر یک از مشی ها، به راهی جداگانه رفتند.

از این رو، آنچه مانع از پذیرش بی چون وچرای وحدت می شود اختلاف بنیادین مشی جزنی با مشی احمد زاده است. نگاهی به اختلافات درونی دو گروه در جریان تحولات بعدی سازمان طی سال های بعد، نشان می دهد، آنچه در جریان تشکیل سازمان رخ داد، فرآیند ادغام تشکیلاتی بود؛ نه وحدتی که به یگانگی استراتژی و تاکتیک در ساختار و عمل بینجامد.

ص:30

در واقع دلیل اصلی اینکه برخی از نویسندگان، به ویژه گزارشگران رویدادهای درونی سازمان، از «وحدت» دو گروه سخن می گویند، تنها و تنها سایة پررنگ عملیات مسلحانة سیاهکل است که نقش بازماندگان گروه سیاهکل را در دورة بعدی، تا سطح یکی از طرف های «وحدت» ارتقا داد. به خصوص حمید اشرف ، یکی از بازماندگان سیاهکل که از قبل در جریان ادغام دو گروه نقش داشت، توانست چونان رابطی میان بازماندگان دیگر گروه، و گروه جدید عمل کند.

بنابراین، هرچند بار سنگین تشکیلات در دورة بعدی، چه از حیث نظریه پردازی و چه از نظر نیروهای عضو و کادرهای مبارزاتی بر دوش گروه پویان - احمدزاده نهاده شده بود؛ اما در اینجا به همان روال گذشته، شایسته تر آن می دانیم که برای بیان تاریخچه چریک های فدایی و چگونگی «تکوین و تکامل» آن، از گروه جزنی آغاز کنیم.

آقای منصور کلانتری که جنب سینما مولنروژ(1) کلاس رانندگی مولن روژ دارد و از اعضاء قدیمی حزب منحله توده بوده، اظهار داشته است خواهرش که زن سروان متواری جزنی است اخیراً با یک نفر تکنسین اسرائیلی که مدتی قبل به ایران آمده و مدتها در زندان سازمان امنیت بود ازدواج کرده است (آقای بیژن جزنی پسر این خانم در تظاهرات اخیر دانشگاه دستگیر و هنوز در زندان بسر می برد) و اخیراً پسر شوهر این خانم که جوانی 20 ساله بنام رونالد است چند روزی است از اسرائیل به ایران آمده تا در ایران مشغول کار شود.(2)

در مجموع پرونده، و نیز بازجویی های بیژن جزنی، نام و یا سند دیگری از پدر ناتنی او در دست نیست.

از عموهای بیژن، رحمت الله(3) و حشمت الله، عضو کمیته ایالتی حزب توده

ص:32

بودند؛ ولی دو عموی دیگر او علی اصغر و عزت الله گویا فعالیت سیاسی نداشتند. پدرشان، یعنی پدربزرگ بیژن جزنی، جزء آن دسته از مهاجران ایرانی مقیم شوروی بود که بعدها به ایران برگشته بودند.(1)

دایی های او ناصر، منصور، مسعود، منوچهر، مشعوف و فریدون کلانتری نظری، همگی به فعالیتهای سیاسی گرایش داشتند. سه تن اول از اعضاء سازمان جوانان حزب توده بودند. بیژن جزنی، همچنین، خواهری به نام سودابه، و از همسر دیگر پدرش دو برادر ناتنی به نام های فیروز و سیامک داشت.

جزنی تحصیلاتش را تا پایة سوم متوسطه در دبیرستان های ناصرخسرو و 15 بهمن گذراند. به نقاشی علاقه داشت و بیش از یک سال نیز به هنرستان )نقاشی( هنرهای زیبا رفت. ولی از ادامه تحصیل در آن جا منصرف شد و سرانجام، در سال 1337 به صورت متفرقه دیپلم گرفت. سال بعد در آزمون ورودی دانشگاه شرکت کرد و در رشته فلسفه دانشکده فلسفه و علوم تربیتی دانشگاه تهران (بعدها ادبیات و علوم انسانی) پذیرفته شد.(2) از پیشرفت تحصیلی جزنی در دانشکده آگاهی دقیقی نداریم، با وجود آنکه، در برخی اسناد به عنوان دانشجوی دورة دکترای فلسفه از او یاد شده، آنچه مسلم است، او هرگز نتوانست این دوره را به پایان برساند.

در 21 مهر 1339، با میهن قریشی ازدواج کرد. میهن عضو سازمان جوانان حزب توده بود، و جزنی با برادرش بهمن نیز، در جریان همین فعالیت ها آشنایی و دوستی پیدا کرده بود.

اگرچه، در خانوادهای که فعالیت سیاسی، زمینهای چنان جذاب و گسترده داشت؛ پیوستن بیژن جزنی از همان اوان نوجوانی به این فعالیتها دور از انتظار

ص:33

نبود؛ اما، چگونگی روی آوردن او به فعالیتهای سیاسی، چندان روشن نیست. خودش نیز، به شهادت نوشته هایی که از او تاکنون انتشار یافته، و بازجویی های فراوان، گزارش سرراست و دقیقی از پیشینة فعالیتهایش به دست نداده است.

در سال تحصیلی 32-1331 جزنی را در سازمان دانش آموزان، وابسته به حزب توده مییابیم که تحت تاثیر داییهای خود، فعالیتهایش را از دبیرستان پانزده بهمن آغاز کرده است و در میتینگهای این سازمان شرکت میکند. در همین دوره بود که برای نخستینبار به چنگ پلیس افتاد.

در یکی از روزهای آذرماه سال 1332 جزنی هنگام رفتن به خانة دوستش، محمد فیضی، در خیابان گرگان بازداشت شد. چون در آن ایام تصور میکرد نام خانوادگی جزنی می تواند «موجب عوارض ناراحت کننده ای باشد»(1)، در بازجویی خود را حسین محمودی معرفی کرد. از اینرو، حدود سه ماه، به اتهام فعالیت مضره(2) در «بازداشت فرمانداری نظامی» ماند و سپس به قید قرار التزام آزاد گردید. ولی «شش ماه بعد، در مهر ماه 1333 دوباره، از طرف بازپرسی دادرسی ارتش احضار شد.» اینبار او را محاکمه و به «شش ماه حبس» محکوم کردند(3) و پس از طی مدت محکومیت، در فروردین ماه 1334 از زندان آزاد گردید. این نخستین تجربة زندان او بود که در آخرین دستگیری بدان اعتراف میکند.

در کنار این اعترافات، در اسناد مربوط به جزنی، برگهای دیده میشود که بر پایة مندرجات آن، «به موجب نامه ستاد فرمانداری نظامی تهران سابق نامبرده از عناصر

ص:34

حزب غیرقانونی توده بوده و در شب 4/9/33 در جشن عروسی قلابی دستگیر شده است.»(1) اگر جزنی، در فاصلة مهرماه تا پایان سال 1333، در زندان بوده باشد؛ در آن صورت چگونه ممکن است در شب 4 آذرماه همان سال دستگیر شده باشد؟! روشن است جمع این هر دو قول ممکن نیست، و پذیرش هر یک از آنها، به معنای نفی دیگری است. البته اگر قول جزنی را بپذیریم معلوم نیست اتهام «فعالیت مضره»، متوجه چه اقدامی از جانب او بوده است؟ و از سوی دیگر، با این پرسش روبرو میشویم که احضار مجدد او در مهر ماه سال 1333 درحالی که پیش تر خودش را حسین محمودی معرفی کرده بود، با کدام نام بوده؟ و برگه احضاریه چگونه به او تحویل داده شده است؟ در حالی که هیچ برگه ای از احضاریه و یا بازجوییهای اولیة او در دست نیست.(2)

در شرایطی که جزئیات فعالیتهای دوران نوجوانی جزنی شناخته نیست، طرح برخی نکات غیردقیق و نامستند، در اینجا و آنجا، هیچ کمکی به آگاهیهای ما از زندگی جزنی نمیکند. برای نمونه، گفتهاند جزنی در زمانی که بیش از ده سال نداشت به سازمان جوانان حزب توده پیوست و پس از حادثه تیراندازی به سوی شاه در نیمة بهمن 1327 که منجر به غیر قانونی شدن فعالیت های حزب توده گردید، به خاطر برخورداری از پیوندهای خانوادگی که

ص:35

در حزب داشت «به عنوان رابط بین کادرهای مخفی شده سازمان جوانان برگزیده شد و در این زمینه به فعالیت پرداخت.»(1) به این سخنان باید به دیده تردید نگریست و طرح آن را ناخواسته، در جهت قهرمان سازی های مرسوم پنداشت؛ زیرا هنگامی که جزنی در آخرین دستگیریاش بدون آن که بازجو بداند یا از او خواسته باشد، شرح اولین دستگیریاش را آنهم با نام مستعار بازمی گوید؛ چگونه از شرح فعالیت خود به عنوان رابط در سازمان جوانان صرف نظر کرده است؟! ضمن آن که جزنی در بازجویی های مختلف به همکاری با «سازمان دانش آموزان» اعتراف کرده؛ ولی هیچگاه به عضویت و یا فعالیت در «سازمان جوانان» اشاره ای نکرده است! اگر چه می دانیم سازمان دانش آموزی، شاخة متبوع سازمان جوانان حزب توده بود. مگر آن که بپذیریم در سال های مورد نظر، یعنی از بهمن 1327 تا 1330 که «سازمان دانش آموزی» تأسیس شد؛ جزنی به علت صغر سن نمی دانسته چه نقشی در سازمان جوانان ایفا می کند؟! در این صورت بیان رابط بودن او بین کادرهای مخفی شده یکسره بی اهمیت می شود و دیگر نمی توان از آن برای «اسطوره سازی» بهره برداری کرد!(2)

همچنان که اوضاع عمومی پس از شکست یک جنبش، زمینههای ذهنی و عینی را برای نقد دستاوردها و عملکرد نیروهای شرکتکننده و مؤثر در آن جنبش آماده میسازد؛ جزنی نیز به نقد عملکرد حزب توده در جنبش ملی پرداخت و با «مشاهده نتایجی که از فعالیت های حزب توده در جامعه و از نظر خصوصی در خانواده اش گذاشته بود سمپاتی خود را نسبت به این جریان از دست داد»(1). از دید جزنی، آثار و نتایج فعالیتهای حزب توده «نکبتبار» بود. او بعدها این «آثار و نتایج نکبتبار حزب توده» را در تاریخ سی ساله سیاسی خود چنین شرح می دهد:

از آن پس حزب توده [...] قادر نبود در جریان های سیاسی جامعه نقش مؤثری ایفا کند. این دگرگونی عمده موجب شد که جنبش طبقه کارگر از آن پس یکپارچگی خود را از دست بدهد و جای پیشاهنگ طبقه، یعنی سازمانی که از عناصر پیشرو طبقه کارگر و دیگر عناصر پیشرو (که ایدئولوژی طبقه کارگر را پذیرفته اند به وجود آمده و با توده ها ارتباط داشته و آنها را رهبری کند) در جامعه ما تا به امروز خالی بماند. این کمبود باعث شد که علیرغم تضادهای درونی طبقات حاکم در دورهای چنین که تضادها [میتواند] موقعیت نسبتاً مساعدی برای رشد و گسترش جنبش ملی و کارگری فراهم آورد، پیشاهنگی سازمان یافته و نیرومند در میدان مبارزه [حاضر] نباشند و نتوانند عقب نشینی خود را در این دوره جبران کنند. دستگاه حاکمه و سازمان پلیسی و نظامی از این فرصت استفاده کرده و امکان رشد و پیدایش مجدد سازمان های سیاسی را به نحوی که بتواند چنین خلائی را پر کنند از بین بردند [...]

بدین ترتیب، در هم شکستن سازمانبندی حزب توده و شکست استراتژیک این جریان سیاسی که از جمله مظاهر آن خیانت و زبونی رهبری و تسلیمطلبی گروه کثیری از کادرها و اعضاء آن بود، در سرکوب کردن جنبش توده ای و عقب راندن روحیه توده ها تأثیر قاطعی گذاشت. در حقیقت با این شکست تاریخی[، از یکطرف] شرایط ذهنی مبارزه به شدت آسیب دید و [از

ص:37

طرف دیگر،] با دگرگونی اقتصادی و اجتماعی شرایط عینی نیز دگرگون شد. نتیجه نهایی این تحولات ترکیب منفی شرایط عینی و ذهنی و جمع شدن عوامل منفی در جهت ادامه و طولانی شدن اختناق شد.(1)

اما جزنی، بهرغم توصیف روشنی که از نتایج فعالیت های حزب توده در سطح جامعه ارائه می دهد؛ به صراحت نمیگوید نتایج آن «از نظر خصوصی در خانواده اش» چه بوده است که او در نهایت، سمپاتی خود را به این جریان از دست می دهد؟

بیژن جزنی در سال 1335 به اتفاق هارون یشایایی(2) مؤسسه تبلیغاتی پرسپولیس را تأسیس کرد. نقاشی ها به عهدة جزنی بود و یشایایی، به حساب و کتاب و ادارهء امور مالی می پرداخت.(3) جزنی از طریق یشایایی با سلیمان حوریم که همکیش او و عضو حزب توده بود، آشنا شد. جزنی در نیمه اول سال 1338 با سلیمان حوریم، پیوسته به مباحثه سیاسی میپرداخت. هرچند از محتوای این مباحثات اطلاعی نداریم؛ اما، از برخی قرائن میتوان دریافت که مباحثات میان آن دو، فارغ از ملاحظات سیاسی و پیوستگیهای تشکیلاتی نبود. بعدها، در اواخر سال 1340، سلیمان حوریم «در بازجویی های معموله، ضمن اعتراف به عضویت و فعالیت خود در حزب منحله توده، مسئول بالادست خود را بیژن

ص:38

جزنی معرفی می نماید.»(1)

مدتی بعد، دادستانی ارتش از ساواک می خواهد تا اعلام کند که: «تماس حزبی نامبرده بالا با سلیمان حوریم فرزند اسحق در چه تاریخی بوده؟» نامه ارسالی ساواک به دادستانی ارتش، اگرچه در دسترس نیست، ولی ظاهراً این موضوع را روشن نساخته بود. زیرا مدیر کل اداره سوم از ریاست اداره مستقل هشتم می خواهد که «ضمن اعلام شماره پرونده سلیمان حوریم که به دادستانی ارتش احاله گردیده در مورد موضوع مورد بحث نیز بررسی بیشتری معمول نموده و از نتیجه این اداره کل را مستحضر سازند.»(2) براساس نامه ای که از سوی رئیس اداره مستقل هشتم به مدیریت کل اداره سوم فرستاده شده است، به نظر می رسد حوریم به علت مظنون بودن به جاسوسی بازداشت شده بود؛ اما، نهایتاً «به علت فقد دلیل قرار منع پیگرد»، برای وی صادر گردید.

ورود جزنی به دانشگاه مقارن بود با باز شدن فضای سیاسی کشور. سیر عمومی تحولات جهانی، مانند خطر آزمایش های اتمی شوروی، بالا گرفتن تبلیغات محافل غربی دربارة محدودیت های اجتماعی در اتحاد جماهیر شوروی و نظام های کمونیستی و ... در جهتی بود که موجب استقبال از برنامة سیاسی دموکراتها در انتخابات آمریکا شد.

در 17 آبان 1339 جان. اف. کندی به کاخ سفید راه یافت. به دنبال روی کار آمدن دموکراتها در آمریکا، فضای سیاسی در ایران نیز با گشایشی نسبی همراه شد. شاه در خرداد سال 1339 وعده داد: «انتخابات حزبی است و هر دسته ای که بیشتر فعالیت کرد و توجه مردم را بیشتر به خود جلب نمود و انتخابات را برد،

ص:39

یک نفر از طرف او مأمور تشکیل کابینه می شود.»(1)

متعاقب این وعده شاه، جبهه ملی خود را برای آغاز فعالیت مجدد و شرکت در انتخابات دوره بیستم مجلس آماده ساخت. اللهیار صالح، نامه سرگشاده ای منتشر نمود و در آن، آمادگی خود را برای نامزدی از حوزه انتخابیه کاشان اعلام کرد. جزنی می نویسد: «هنگامی که انتخابات تابستانی مطرح و نامه سرگشاده آقای اللهیار صالح منتشر شد دیدم که نمی توانم در مقابل آن بی تفاوت بمانم.» بنابراین، جزنی در حالی که «افکار روشنی علیه حزب منحله توده و له مبارزه عمومی مردم در یک صف ملی بدون وابستگی به سیاست خارجی»(2) یافته بود؛ با شروع فعالیت دوباره جبهه ملی به سازمان دانشجویی این جبهه پیوست.

متعاقب وعده شاه مبنی بر آزادی احزاب در انتخابات دوره بیستم، منوچهر اقبال که نخست وزیر بود انتخابات را برگزار کرد؛ ولی سلامت برگزاری آن زیر سؤال رفت. تقلب در انتخابات چنان بارز بود که دستور ابطال آن صادر شد. به دنبال آن دولت اقبال نیز سقوط کرد و جای خود را به جعفر شریفامامی سپرد تا در موقع مقتضی انتخابات را، دوباره برگزار کند.

گروه های سیاسی نیز برای انجام انتخابات سالم در تکاپو بودند. اعلامیه هایی از سوی این گروه ها در دانشگاه ها توزیع می شد. تظاهرات دانشجویی در بهمنماه اوج گرفته بود. به گزارش شهربانی کل کشور:

ساعت 7 صبح روز 5/11/39 دو نفر دانشجو به نام اسکوئی(3) و سعیدی(4) که سوابق فعالیت در جبهه ملی را دارند، جلوی دانشکدة حقوق ایستاده و منتظر ورود دانشجویان و تحریک آنها به اعتصاب بوده، ساعت 8 صبح دانشجویان دسته دسته جلو دانشکده ها مجتمع و عده ای در حدود 16 نفر با نصب پرچم سه رنگ به

ص:40

عنوان مأمور انتظامی از ورود دانشجویان به دانشکده ها جلوگیری می نمودند. سپس ساعت 9 صبح دانشجویان دانشکده های ادبیات، هنرهای زیبا، حقوق [و] فنی به سمت دانشکدة پزشکی حرکت [کردند] و جلو دانشکده تجمع و دوشیزه پروانه اسکندری و شخصی به نام جزایری دانشجویان را تحریک به اعتصاب نموده و شعارهای زیر داده می شد:

دانشگاه پیروز است/ جبهه ملی پیروز است/ ما آزادی دکتر شیبانی را می خواهیم/ انتخابات باید در سراسر کشور آزاد باشد.

بعداً قطعنامه ای صادر [کرده] و موارد مزبور را خواستار گردیدند:

1- ابطال انتخابات 2- آزادی مطبوعات 3- ایستادگی در مقابل قدرتها یا استعفا 4- عدم جلوگیری از تظاهرات 5- آزادی فردی 6- لیست انتخابات نباید منتشر شود 7- اگر به خواسته های ما جواب ندهید دامنه تظاهرات از دانشگاه تهران بین مجامع کشیده خواهد شد. در این صورت مسئول عواقب وخیم آن، جناب آقای نخست وزیر و وزیر کشور خواهند بود.

سپس دانشجویان از دانشگاه خارج [گردیدند] و قرار شد که دو نفر قطعنامه را به وزارت کشور ببرند.(1)

دامنة این تظاهرات و اعتصابات به دیگر دانشگاه ها نیز کشیده شد و هر روز شدت بیشتری پیدا می کرد؛ تا این که، بالاخره، در 20 بهمن ماه به اوج خود رسید.

به دنبال گسترش تظاهرات دانشجویی، شهربانی کل کشور، نامه ای بدین مضمون برای نخست وزیر ارسال می کند:

شماره: 4/13675 تاریخ: 22/11/39

محترماً به استحضار می رساند: عده[ای] از دانشجویان دانشگاه تهران به تحریک عناصر ماجراجو و اخلالگر تحت عنوان اعتراضاتی که اصولاً به امور دانشگاه و آموزش ارتباطی ندارد در محوطة دانشگاه به تظاهراتی دست زده و

ص:41

برای انجام دمونستراسیون(1) و تظاهرات دستهجمعی قصد خروج از محوطة دانشگاه و حرکت در شهر را داشته که از انجام این عمل جلوگیری شد. دانشجویان پس از تفرقه [متفرق شدن] در آن روز و روز بعد تغییر ماهیت داده مانند اراذل و اوباش به طرف بازار و خیابانها به دسته های مختلف هجوم آورده و با تهدید و دادوفریاد کسبه را تهدید [تحریک] به تعطیل مغازه ها و همگام شدن با خود می نمودند و مأمورین انتظامی که برای جلوگیری از اعمال ناشایست آنها اعزام می شدند [مورد حمله واقع گردیده، به طوری که] اخلالگران [آنان را] با استفاده از کارد و چاقو و چوب و سنگ که در جیب خود آماده داشتند و [با] گردهای متفرقه (فلفل) مصدوم و مجروح نموده متفرق می شدند و شمه[ای] از اعمال آنان به شرح زیر از عرض می گذرد:

1- روز 13/11/39 در موقع خروج از محوطة دانشگاه چند نفر از آنان پاسبان بهرامی مأمور گردان امدادی را محاصره و با گرفتن باتون، وی را مضروب و مجروح نموده قصد ربودن اسلحه اش را داشته اند که اتومبیل حامل سرپرست و مسئول انتظامی دانشگاه رسید [در نتیجه،] دانشجویان متواری و پاسبان تحت درمان قرار گرفت.

2- در روز 15/11/39 متظاهرین در کوچه برلن با مأمورین انتظامی روبرو [شدند] و برای نجات خود با استفاده از پاشیدن فلفل به صورت و چشم مأمورین قدرت دید را از آنها سلب [کرده] و متواری می شوند که استوار کاظمی مأمور گردان امدادی در حال حاضر دید چشمان خود را از دست داده و تحت درمان می باشد.

3- ساعت ده صبح روز 16/11/39 برای خروج متظاهرین از بازار اقدام [گردید که]، از طرف آنان کاردی از طرف [افراد داخل] جمعیت به طرف مأمورین پرتاب [شد] که خوشبختانه به هیچ یک اصابت ننموده و یقین است که این[کار] از طرف یک نفر اخلالگر توده[ای] یا دانشجوی توده[ای] که داخل جمعیت دانشجویان شده، انجام گرفته است و قصد [او] از این عمل جری کردن مأمورین [بوده] که آنها را از حال متانت خارج و وادار به

عکس العمل شدید و تیراندازی که منظور نهایی آنان بوده است، بنماید.

ص:42

4- دانشجویانی که تظاهر می نمودند و اکثراً دانشجویان دانشگاه می باشند چوبهایی به طول 60 و به قطر 5 سانتیمتر که سر آنها میخ کوبی شده در آستین خود پنهان کرده بودند و در موقع نزدیک شدن مأمورین پلیس، [آنها را] از آستین خارج و برای مضروب نمودن مأمورین پلیس به کار می بردند.

5- تظاهرکنندگان با استفاده از سنگهایی که در جیب خود قبلاً [پنهان] کرده بودند شیشه های وسائط نقلیه عابرین و مغازه ها را شکسته کما اینکه شیشه اتومبیل لندرور شمارة 529 حامل مأمورین در اثر پرتاب سنگ دانشجویان شکسته است.

در قبال این تظاهرات و اعمال تحریککننده که از طرف اخلالگران معمول گردیده پلیس تا سر حد امکان و بیش از حدی که می توان برای یک مأمور انتظامی تصور نمود، و با این که مصدوم و مجروح می گردیدند، خونسردی خود را حفظ [نموده] و حتی از ماشینهای آب پاش هم به علت وجود بعضی از بانوان و عابرینی که در تظاهرات شرکت نداشتند، استفاده نگردید و اگر در مقابل بعضی از اقدامات این اشخاص تا اندازه[ای] پلیس مجبور شده است با کمی خشونت رفتار نماید اضطراری بوده و چاره[ای] نبوده زیرا اگر این خشونت جزئی هم عمل نمی شد اخلالگران جری شده و چاره منحصر به فرد بوده است.

رئیس شهربانی کل کشور

سرلشکر نصیری

[حاشیة بالا:] بایگانی شود. 20/11/39

[مهر:] ورود به دفتر محرمانة نخست وزیر(1)

در پی این تظاهرات، بیژن جزنی بازداشت می شود. اتهام او «توزیع چوب های

کوچک بین افراد و منازعه با پلیس»(2) بود؛ اما خود او در بازجویی منکر چنین اقدامی

ص:43

می شود:

چون در روز اعتصاب عده ای از مردمان شرور و بدنام چند تن از محصلین دانشگاه را مضروب و مجروح ساخته بودند، دو عدد پایه صندلی تهیه می کند که یکی را خود برداشته و دیگری را به یکی از دوستان خود می دهد که در صورت لزوم از خود دفاع نماید ولی قصد حمله و مقاومت در مقابل پلیس را نداشته است.(1)

جزنی این بار در بدو دستگیری خود را احمد دامغانی، اهل کاشان و نقاش معرفی می کند. اما چون «مأمورین نفوذی» او را می شناختند، نمی تواند تا پایان بازجویی، هویت خود را مخفی نگاه دارد. شرح ماجرا در گزارش بازجویی مورخ 20 بهمنماه 1339، چنین آمده است:

گزارش

محترماً

بیژن جزنی که اوراق بازجوئی او ضمیمه است؛ قبلاً در بازجوئی اولیه که آن هم به پیوست تقدیم می شود؛ خود را احمد دامغانی معرفی [کرده بود.] چون برابر اطلاع مأمور نفوذی نامبرده خود را عوضی معرفی نموده بود؛ از او خواسته شد که صحیحاً خود را معرفی کند. بدواً از شناسائی حقیقی خودداری [ورزید] پس از مواجهه با چند نفر از دانشجویان چون درست شناخته نمی شود [نمیشد؛ به] وسیله کلانتری هشت، جهت پیدایش مشخصات بیشتری از او به آدرسی که در بازجوئی اولی [اولیه] پس داده بود، مراجعه [گردید؛] ولی [مشخص شد] چنان آدرسی وجود نداشته است. مجدداً با نصایح و اندرز حاضر شد که بازجوئی دوباره ای پس بدهد که او [در آخرین] بازجوئی خود را بیژن جزنی معرفی کرده است. نامبرده در چند روزه اخیر [در جریان تظاهرات دانشجویان،] برابر گزارش مأمور نفوذی با پلیس منازعه و چوبهای

ص:44

کوچک بین افراد گارد ضربه تقسیم می کرده و در پخش تراکت و فرار دادن دانشجویان تظاهرکننده از دست مأمورین انتظامی شرکت داشته است.

عباس پناهی 20/11/39(1)

دو ماه پس از دستگیری، کارشناس ساواک اظهار می کند: «چون تنبیه درباره او کافی به نظر می رسد در صورت تصویب با اخذ تعهد لازم نسبت به ترخیص وی از زندان اقدام قانونی صورت گیرد.» بنابراین، او روز 27 فروردینماه 1340 از زندان آزاد می شود و مجدداًً فعالیتهای خود را در جبهه ملی از سر میگیرد.

در آن زمان، ناتوانی شریف امامی در مهار بحران کاملاً مشهود بود. انتخابات دوره بیستم که در اواخر بهمن ماه 1339 تجدید شده بود؛ باز هم، با اما و اگرهای بسیاری روبرو گردید. این بار نیز، بوی تقلب در انتخابات به مشام می رسید و شاه آشکارا در تنگنا قرار گرفته بود.

در 12 اردیبهشت 1340، معلمین تهران برای افزایش حقوق خود تظاهراتی برپا کردند که طی آن، یکی از معلمان به نام دکتر خانعلی کشته شد.(2) متعاقب آن، دولت شریفامامی نیز ساقط شد و جای خود را به علی امینی داد. امینی که با حمایت های آشکار دموکرات های آمریکا، و در رأس آنان کندی، به نخست وزیری رسیده بود؛ در اولین گام، انحلال مجلس دوره بیستم قانون گذاری - که از اسفند ماه سال 39 فعالیت خود را آغاز کرده بود - و همچنین، مجلس سنا را از شاه تقاضا نمود و شاه نیز برخلاف میلش، به خواستة امینی تن داد، و فرمان انحلال مجلسین را صادر کرد.

امینی همچنین، اصلاحات ارضی و اداری را در دستور کار خود قرار داده بود.

ص:45

اما مخالفین او که در رأس آنان دربار قرار داشت؛ بر سر راه اصلاحات سنگ می انداختند. جبهه ملی نیز، آشکارا در تناقض گرفتار آمده بود؛ به طوری که هرگونه اقدام مؤثر و ابتکار عملی را از آنان سلب میکرد. زیرا از یک سو، برنامه امینی، اجمالا،ً همان برنامه جبهه ملی بود و از سوی دیگر، جبهه ملی خود را برای تصدی قدرت، شایسته تر از امینی می دانست و امید داشت تا در صورت ناکام ماندن امینی جانشین او شود. جزنی از تناقض راه یافته در بین فعالان جبهه ملی، چنین تحلیلی به دست می دهد:

جبهه ملی که نه رهبری انقلابی و نه نیروهای وسیع و با تجربه داشت؛ قادر نبود در این میان تأثیر چشمگیری بر جریان امور بگذارد. جناح راست جبهه ملی تحت رهبری اللهیار صالح چشم به حمایت امریکا دوخته بود و امریکا با حاکمیت امینی انتخاب خود را کرده بود.

بنابراین صالح و همکارانش بایستی برای جلب [موافقت] آمریکا و به دست آوردن موقعیت در صف نوبت بایستند. نیروی جناح چپ علیرغم تقاضاهای مثبت و نه انقلابی خود، قادر نبود مردم را به مبارزه ای سازمان یافته و مؤثر کشانده و حرکت فزاینده و تکاملیابنده ای را در جهت یک جنبش رهاییبخش آغاز کند. نتیجه این شده بود که جبهه ملی از نظر شعار و برنامه تقریباً خلع سلاح شود و مطالبه «حکومت قانون» و تأکید بر آزادی های اجتماعی ظرفیت و کشش کافی برای توده ها نداشت.(1)

اسناد و گزارشهای موجود از فعالیت های جبهه ملی در این دوره نیز به وضوح نشان می دهد، جبهه ملی، بدون هرگونه تحلیل و برنامه مشخص(2)، جریان امور و سرنوشت تشکیلاتی خود را به دست حوادث سپرده بود. شاید بتوان گفت، مبرم ترین وظیفه ای که جبهه ملی در این دوره، برای خود قایل بود؛ حذف

ص:46

علی امینی از نخستوزیری و کسب قدرت به هر قیمتی بود. کلیت تحلیل مزبور در یکی از گزارشهای ساواک بدین صورت جمعبندی شده است:

دکتر کریم سنجابی عضو هیأت اجرائیه جبهه ملی به دوستان خود اظهار داشته، دولت امریکا و سیاست خارجی آن کشور از دکتر محمد مصدق جانبداری نمی کند و روی این اصل ما مجبور شده ایم فعالیت جبهه ملی را مستقیماً و بدون نظر دکتر مصدق شروع کنیم و فقط از نام او برای جلب نظر افراد استفاده نمائیم. دکتر سنجابی گفته: توده ایها مایلند که فعالیت جبهه ملی تحت نظر و راهنمایی دکتر مصدق انجام [گیرد] و زمینه برای ریاست جمهوری وی آماده گردد؛ ولی سیاست خارجی امریکا با انجام این برنامه نظر موافق ندارد و ما برای اینکه پشتیبانی حزب توده را در تظاهرات از دست ندهیم ظاهراً مخالفتی با نظریات حزب توده نشان نمی دهیم.(1)

بی گمان، منظور کریم سنجابی از توده ایها، همان افرادی باید باشند که جزنی آنان را «جناح چپ» جبهه ملی می نامید. البته، این جناح چپ، همواره همسو با جناح راست فعالیت می کرد؛ به طوری که در حادثه اول بهمنماه که از سوی محمدعلی خنجی تدارک دیده شده بود، فعالانه شرکت کرده بود.

در این روز دانشجویان دانشگاه تهران به منظور همدردی با چند تن از دانش آموزان اخراجی دارالفنون تظاهراتی به راه انداختند. جزنی اعتقاد دارد که «در [جریان تظاهرات] اول بهمن، دارودسته خنجی توسط مسعود حجازی با مخالفان امینی تماس برقرار کرده و در یک جهت قرار گرفته بودند.»(2) این تظاهرات به زدوخورد خونینی میان پلیس و دانشجویان انجامید. در پی تشنجات پیشآمده، دکتر فرهاد، رئیس دانشگاه تهران، تلگرام ذیل را برای علی امینی، نخست وزیر، مخابره کرد:

ص:47

تاریخ: 1/11/1340

شماره 4/46140 شماره 4/46140

مستقیم - خیلی فوری

جناب آقای نخست وزیر

به طوری که با تلفن مرتباً گزارش وضع دانشگاه در پیش از ظهر امروز به اطلاع جنابعالی رسید، بدون آن که ضرورتی ایجاب نماید در ساعت 11 و ربع، نظامیان از نرده ها و درها داخل محوطه دانشگاه شده و دانشجویانی را که در محوطة دانشگاه بودند شدیداً مضروب کرده و به عده ای از آنها آسیب فراوان رسانیدند که بیم تلف شدن بعضی از آنان می رود.

در این ساعت که بنابر دعوت قبلی در دفتر اینجانب قرار بود کمیسیون مالی تشکیل شود، اینجانب و تمام رؤسای دانشکده ها از پنجره های مشرف به دانشگاه شاهد و ناظر رفتار نظامیان با دانشجویان بودیم.

در بازدیدی که یک ساعت بعدازظهر اینجانب به اتفاق رؤسای دانشکده ها از دانشگاه به عمل آورد، مواجه با مناظری گردید غیر قابل انتظار و بسیار دلخراش زیرا نظامیان در کلاس ها و آزمایشگاه ها و کتابخانه ها به مضروب ساختن دانشجویان پسر و دختری که از اوضاع خارج بی خبر و مشغول مطالعه و کار بوده اند قناعت نکرده، میکروسکوپ ها و ماشینهای تحریر و سایر اسباب و لوازم را بر زمین کوبیده، میزها و قفسه ها را واژگون ساخته و درها و شیشه ها را شکسته اند. در بسیاری از سرسراها و راه پله ها حتی در کلاس ها قطرات و گاهی لخته های خون دانشجویان مضروب دیده می شود. بهداری دانشگاه نیز از این اعمال ناصواب مصون نمانده اثاثیه آنجا را واژگون کرده، به علاوه طبق گزارش سرپرست و پرستار آنجا مریضی را از تخت به زیر کشیده و بیماری دیگر را از آمبولانس به خشونت پایین آورده اند و ضمناً سرپرست مزبور و پرستار را هم مانند بسیاری از کارکنان و اعضای دفتری دانشکده ها شدیداً مورد ضرب قرار داده سخت مجروح ساخته اند. همین عملیات در باشگاه دانشگاه و طبقه فوقانی آن که محل سکونت دانشجویان خارجی است جریان داشته است. هماکنون عده زیادی از دانشجویان مجروح در بیمارستان های دانشگاه بستری و تحت درمان هستند.

اینجانب از طرف خود و عموم دانشگاهیان به این اعمال غیر انسانی شدیداً

ص:48

اعتراض و به همین جهت تقاضا دارد دستور رسیدگی برای تعیین مرتکبین صادر نمایند. البته تا اعلام نتیجه این رسیدگی، [اینجانب] و رؤسای دانشکده ها از ادامه خدمت در دانشگاه معذور خواهیم بود.

رئیس دانشگاه

دکتر فرهاد

[حاشیه بالا:] رونوشت نامة اول دانشگاه.(1)

گزارش مزبور که آشکارا لحنی همدلانه با دانشجویان مضروب و آسیبدیده را القاء میکرد؛ نزد نخستوزیر، واکنشی جز تردید و استعجاب برنینگیخت. امینی، در پاسخ به نامة فرهاد، نه تنها همدلی رئیس دانشگاه با دانشجویان آسیبدیده را برنتافت؛ بلکه، با اشاره به عدم تطبیق نکات مندرج در گزارش او با آنچه از سوی منابع انتظامی و «ناظرین بیطرف» انعکاس یافته بود؛ و تاکید بر ماهیت «عناصر مشکوک» دخیل در حادثه، پیدا کردن «ریشة فساد» را به تشکیل «کمیسیونی برای رسیدگی» محول نمود:

جناب آقای دکتر فرهاد

رئیس دانشگاه تهران

نامة شمارة 4/46140 مورخه 1/11/1340 رسید و از مضمون آن اطلاع حاصل شد. چون بعضی از نکات مذکوره در نامة جنابعالی با جریان واقعه به نحوی که از طرف مقامات انتظامی گزارش گردیده و از آن مهم تر از طرف ناظرین بی طرف بخصوص مخبرین جرائد داخلی و خارجی تأیید شده وفق نمی دهد، ناگزیر خاطر جنابعالی را معطوف می دارد متأسفانه به واسطه وجود عناصر مشکوکی که در داخل دانشگاه رخنه کرده اند، دانشگاه وضعی به خود گرفته و به صورتی درآمده که نتیجه آن برای هر ایرانی وطن پرست جز تأثر و تأسف چیز دیگری نیست. شاهنشاه، دولت های گذشته و اینجانب به سهم خود وقایعی را که به کرات و از سال های پیش هر دفعه به عناوین مختلف برای

ص:49

تأمین هدف مشخصی در این محیط علمی که از هرگونه جریان حاد سیاسی و مضر به حال کشور باید برکنار باشد، اتفاق افتاده؛ با خیراندیشی نگاه نموده و حتی الامکان از اعمال هرگونه واکنش و اجرای اقدامات شدید که در این گونه موارد غیر قابل احتراز به نظر می آید خودداری نموده است. شاهنشاه که ریاست عالیه و فائقه دانشگاه را توأم با علاقه ذاتی قبول فرموده اند در مراحل و موارد مختلف نظر خود را درحمایت از دانشگاه و دانشگاهیان به کرات ابراز فرموده؛ و دولتها بخصوص دولت اینجانب از بدو شروع زمامداری به دفعات مختلف نیت شاهانه را عملی و اثبات نموده و برای آن که هیچ گونه ابهامی باقی نماند ضمن نامة مورخه 14/8/40 شمارة 4/7329 و 5/9/40 شمارة 4/8432 نظریات دولت را به جنابعالی اطلاع دادم و انتظار داشتم تا فرصت باقی است اقدامات شایسته انجام پذیرد و تصمیمی اتخاذ گردد که محیط دانشگاه به صورت میدان عملیات مفسده جویانه و مخرب عده[ای] از ایادی بیگانه در نیاید و استنشاق هوایش برای عدة زیادی [از] جوانان عزیز و دانشجویان حقیقی آلوده و مسموم نگردد و فرصت مجدد به افرادی که به هیچ یک از مقدسات کشور علاقمند نیستند و با سرنوشت عده[ای] از جوانان این کشور بوالهوسانه بازی می نمایند داده نشود؛ تا بار دیگر اعمال ناشایست خود را مانند آنچه [در] گذشته و گاه به صورت سوءقصد به ذات شاهنشاه و زمانی به [با] اهانت به رجال مملکت و حتی سیاستمداران بیگانه که در محیط و خانه آنها به دعوت آمده اند، ظاهر سازند.

از این تذکر این انتظار می رفت که برای علاج قطعی قبل از وقوع پیش آمد دیگری تدبیری اتخاذ فرمایند و دولت را در امری که با سرنوشت جوانان کشور و عزیزان مردم سروکار دارد به موقع مطلع و آگاه سازند تا بر طبق آن نظریه، اقدامی اساسی انجام پذیرد. متأسفانه و برخلاف انتظار رویه کجدار و مریز در امری که تأمل در آن به هیچوجه صلاح نبود همچنان ادامه یافت تا فرصتی مجدد به دست همان افرادی که پیوسته درصدد ایجاد آَشوب و بلوا هستند داده شد و بار دیگر جان عده[ای] از افراد این کشور چه دانشجو و چه مأمور انتظامی را به خطر انداخت [انداخته] و به قول جنابعالی خسارات غیر قابل جبرانی هم به بار آورد. جای تردید نیست اگر تدبیری به موقع و تصمیمی بجا اتخاذ می گردید موجب [این] پیش آمد نمی نمود که در یکچنین موقع

ص:50

حساس جنابعالی و همکاران محترم شما ناگزیر به استعفا گردند.

در این مورد اینجانب نهایت تأسف را دارم و از ذکر این نکته نیز ناگزیرم که دانشجویان واقعی دانشگاه افرادی هستند که در هیچیک از این ماجراها دخالت ندارند و از آنچه که گذشته و می گذرد پیوسته ابراز نفرت و انزجار نموده و با سماجت و اصرار خواستار آن بوده و هستند که تصمیمی گرفته شود که آنها بتوانند در محیطی آرام به کسب معلومات بپردازند. بدیهی است تأمین نظریه آقایان دانشجویان واقعی دانشگاه، و انجام خواسته های آنها بر عهده دولت است ولی اصل احترام به استقلال دانشگاه، دولت را از دخالت مستقیم و اتخاذ تدابیر لازم بدون مشورت با شما و انجام نظریات جنابعالی که مسئولیت اداره این دانشگاه را به طور مستقیم و با استقلال بر عهده دارید مانع گردید و بنابراین، بر جنابعالی و استادان محترم دانشگاه بوده که در تأمین آسایش خیال دانشجویان و تأمین آرامش در محیط دانشگاه و راحتی خیال اقوام و بستگان آنها از کلیة امکانات موجود استفاده و برای حصول آن با دولت مساعدت و کمک می فرمودید. جنابعالی که در رأس دانشگاه قرار دارید بهتر از هر کس واقف هستید که در میان دانشجویان حقیقی دانشگاه عدة معدودی هستند که در اختیار عناصر بیگانه قرار دارند و به مجرد این که مشاهده می نمایند اوضاع کشور رو به آ رامش است دانشگاه را متشنج می نمایند و با ارعاب و تهدید دانشجویان واقعی و حتی استادان، درصدد اغتشاش برمی آیند و از این عمل ناجوانمردانه و بی باکانه خود ابایی هم ندارند که خون افراد بی گناه این کشور ریخته شود و درب دانشگاه به روی کسانی که از فرسنگها [راه دور] به تهران روی آورده اند تا کسب دانش و علم کنند بسته شود. بدیهی است برای رسیدن به این هدف حتی به سوی عابرین پیاده سنگ پرتاب می نمایند و به روی قوای انتظامی کشور که به خاطر حفظ آرامش و سلامت جامعه جان خود را در کف گذارده اند حمله می کنند و با آنها گلاویز می شوند و از عملیات خود آثاری بر جای می گذارند که مؤمنین و خدمتگزاران به این کشور باید متأثر گردند و تأسف بخورند.

به هر حال چون این واقعه از جهت دولت امری است بی نهایت مهم و با سرعت هر چه تمامتر باید ریشة فساد پیدا شود و برای همیشه نابود گردد؛ دستور دادم کمیسیونی برای رسیدگی به این امر مهم مشغول کار شود و

ص:51

مسئولین این واقعه را هر چه زودتر مشخص و معرفی نماید. مسلم بدانید محرکین در هر مقامی باشند شدیداً مورد تعقیب واقع خواهند گردید و نتیجه برای عبرت سایرین و آگاهی مردم علاقمند ایران اعلام خواهد شد. انتظار دولت این است که با مأمورین تحقیق نهایت مساعدت و معاضدت را در روشن شدن صریح و صحیح امر بنمایید.

نخست وزیر(1)

جزنی که در همان ساعت های اولیه تجمع وارد دانشگاه شده، و در این زدوخوردها فعالانه حضور یافته و جراحتی نیز برداشته بود، طی بازجویی، جزییات بیشتری از وقایع را، آنهم از زاویة دید یکی از کنشگران حاضر در صحنه، چنین ثبت می کند:

برای اولین مرتبه روز شنبه سی ام دی ماه در دانشکده شنیدم که به مناسبت همدردی با دانشجویان دانشسرای عالی در دانشگاه میتینگی خواهد بود. روز یکشنبه در حدود ساعت 9 از در شرقی وارد دانشگاه شدم و در جنوب دانشگاه ازدحام شدیدی به نظر می آمد و من نزدیک شدم دیدم دود بخار مانندی از چند جا برخاست. نزدیکتر رفتم. دیدم که دانشجویان از داخل دانشگاه به مأمورین انتظامی که در خارج دانشگاه بودند سنگ پرانی می کردند. از [علت] ماجرا سؤال کردم. گفتند که دانشجویان قصد خروج از دانشگاه را دارند. نزدیک در دانشکده ادبیات ایستاده بودم که فریاد زدند پلیس داخل دانشگاه شد و دیگر جز فرار دانشجویان چیزی دیده نمی شود [نمیشد].

بنده هم مانند عده ای از دانشجویان به داخل دانشکده رفتم و در این ضمن توسط مأمورین انتظامی چانه ام مضروب و خون سرازیر شد که از مقابل در شرقی سوار تاکسی شده به منزل پدرزنم رفتم و عصر برای پانسمان به دکتر مراجعه [کردم] و بعد به دفتر کارم رفتم و چون خسته و مضروب بودم به خانه رفتم و چند لحظه از ورود من نگذشته بود که مأمورین زنگ زدند و مرا

ص:52

دستگیر کردند.(1)

جزنی، علت بروز آن واقعه را به جناح مرتجع جبهه ملی منتسب ساخته و در تاریخ سیساله، چنین تحلیل میکند که آن حادثه، هم با مشی عمومی رهبری جبهه ملی مغایرت داشت و هم با مشی جناح چپ جبهه که هرگونه همکاری با مخالفان امینی را رد میکرد و رسوا کردن او را به سود دربار میدانست، در تضاد بود.

به هر روی، این واقعه که به تعبیر جزنی «برای سقوط یک نخست وزیر مستمسک خوبی بود»، موجب سقوط امینی نشد؛ زیرا او «از حمایت فعال امریکا برخوردار بود و مخالفان نتوانستند او را برکنار کنند.»(2)

جزنی این بار، بیش از پنج ماه در زندان سر می کند. آزادی او مقارن بود با آخرین روزهای زمامداری علی امینی؛ زیرا دوره او به سر آمده بود و شاه در سفری که در اردیبهشتماه به امریکا داشت، توانسته بود نظر مساعد کاخ سفید را به خود جلب کند. بنابراین، دیگر لزومی به ماندن امینی در مقام نخستوزیری نبود. به ناچار او در اواخر تیرماه 1341 به تعبیر جزنی، «بدون سروصدا»(3) استعفا کرد و اسدالله علم جایگزین او شد.

اگر چه شاه در سفر خود به توافق هایی با مقامات امریکایی دست یافت؛ اما، این موافقتها به معنای تحکیم کامل قدرت او و تثبیت خودکامگی نبود. بلکه، فقط آغاز روند دیکتاتوری به شمار میرفت و شاه تا رسیدن به مرزهای مطلق العنانی، هنوز چند گامی فاصله داشت. از اینرو می بینیم که در دوران علم نیز جبهه ملی همچنان فعال بود و رهبران آن دیدارهای متعددی با وی داشتند و علم نیز «به اللهیار صالح وعده داد که با تأسیس کلوپی از طرف جبهه مذکور موافقت

ص:53

خواهد نمود.»(1)

جزنی پس از رهایی از زندان مجدداً به فعالیت های جبهه ملی روی میآورد. اما او اکنون، به یک سوژه دایمی برای ساواک تبدیل شده بود؛ به طوری که در تاریخ 29/12/41 دادرسی ارتش از ساواک استفسار میکند: «آیا متهم پس از استخلاص از زندان به فعالیت های گذشته خود ادامه داده است یا خیر؟» جواب ساواک مثبت است و به اداره دادرسی توصیه می کند: «اصلح است که پرونده وی مفتوح باشد.»(2)

در سال 42 گزارشگر ساواک از فعالیت بیژن جزنی، همسرش میهن قریشی، خواهرش سودابه جزنی و برادر همسرش، بهمن قریشی به «نفع حزب منحله توده» خبر می دهد. بدیهی است انتساب وابستگی تشکیلاتی جزنی به حزب توده در این دوره دقیق نیست. زیرا در نظر گزارشگر ساواک، هرگونه فعالیت کمونیستی مترادف بود با فعالیت به نفع حزب توده. بنابراین، گزارش مزبور روشن نمی سازد که فعالیت های کمونیستی جزنی و نزدیکان او، دقیقاً از نظر وابستگیهای تشکیلاتی یا پیرایههای ایدئولوژیکی چه ماهیتی داشته و جزنی نیز، در نوشتهها یا بازجوییهای خود به فعالیتهایش در این دوره، اشاره ای نمیکند.

گذشته، همچنان ناآرام بود. براساس گزارشی که نخست وزیر در تاریخ 22/1/1342 برای شاه ارسال کرد؛ آن روز در دانشگاه تظاهراتی صورت گرفته بود.

با آنکه در آن روزها، تعدادی از رهبران جبهه ملی محبوس بودند؛ ولی جبهه ملی راه مماشات با دربار را می پیمود و همچنان به وعده سال گذشته اسدالله علم، مبنی بر تأسیس کلوپ از طرف جبهه ملی دلخوش بود. حال آنکه مبارزه امام خمینی علیه حکومت با شدت و حدت ادامه می یافت.

شاه که توانسته بود با جلب نظر کاخ سفید، علی امینی را کنار بگذارد؛ اکنون، به ناگزیر مجری اصلاحاتی شده بود که امینی وعده داده بود. در حقیقت، او به نسخه ای عمل می کرد که دیگران به دستش داده بودند.

صرفنظر از اصلاحات ارضی و یا دیگر اصول ششگانه که مناقشههای فراوانی برانگیخت؛ یکی از مهمترین اهداف اصلاحات مورد نظر کاخ سفید، دگرگونی ساختار سنتی جامعه ایران از راه اجرای طرح پیشنهادی جان باولینگ(1) بود. ناامیدی از موفقیت امینی در اجرای برنامة اصلاحات ارضی، کندی و مشاوران او را واداشت تا دستورالعمل جدیدی برای اجرا تهیه نمایند. بنابراین، باولینگ که یکی از مشاوران وزارت امور خارجه امریکا در دولت کندی بود، مأموریت یافت در مورد ایران راهکارهایی تهیه کند.(2)

هنگامی که راهکارهای پیشنهادی او به شاه رسید، محمدرضا دیگر مطمئن شده بود که بدون دگرگونی ساختارهای سنتی جامعة ایران، رسیدن به این هدف ها امکان پذیر نیست. بر اساس چنین نگاهی بود که شاه، پیش از آن که احزاب و گروههایی مانند جبهه ملی را مزاحم کار خود بیابد، روحانیت را که حافظان ساختارهای اصیل و سنتی جامعه بودند؛ مزاحم برنامه خود میدید.

از این رو، شاه حملات شدیدی را علیه مذهب تدارک دید و بالاخره در

ص:55

سخنرانی ششم خرداد 1342 در کرمان گفت: «... و اما آن مرتجع سیاه، او هم دنیایش فروریخته ...» یک هفته بعد، یعنی در سیزدهم خرداد، شاه جواب این سخنان گستاخانه را از امام خمینی دریافت کرد:

بشنو از روحانییّن، بشنو از علمای مذهب، اینها صلاح ملت را می خواهند. اینها صلاح مملکت را می خواهند. ما مرتجع هستیم؟ احکام اسلامی ارتجاع است؟ آنهم ارتجاع سیاه است؟ تو انقلاب سیاه، انقلاب سفید درست کردی؟ شما انقلاب سفید به پا کردید؟ کدام انقلاب سفید را کردی آقا؟!(1)

به دنبال این سخنان، دو روز بعد، در نیمه شب پانزدهم خرداد، امام خمینی دستگیر و به تهران اعزام شدند. بازداشت امام خمینی اعتراضهای پی در پی مردم را به همراه آورد. مهمترین اعتراض، روز 15 خرداد به صورت راهپیمایی عظیمی در تهران رخ داد که متعاقب آن، رژیم با خشونتی تمام و عریان تظاهرات مردم را به خون کشید. گفتهاند جزنی در این روز به اتفاق دوستانش پلاکاردهای بزرگی با مضمون «مرگ بر دیکتاتور خون آشام» و «دیکتاتور خون می ریزد»، آماده ساخته و بر سردر دانشگاه نصب کرد.

رخداد 15 خرداد سبب شد که جزنی در مناسبات و تعامل میان روحانیت با مردم، طبقات اجتماعی و قدرت سیاسی بازنگری کند و طیف های مختلف روحانیت را از هم تمیز دهد. اگرچه تحلیل بیژن جزنی از قیام پانزده خرداد سال 1342، نهایتاً تحلیلی طبقاتی است؛ ولی می توان با او همعقیده بود، آنجا که می گوید: «15 خرداد نقطه عطفی در رابطه رژیم با مردم شد. نقطه عطفی که در جریان های سیاسی علنی و مخفی اثر بزرگ گذاشت.»(2)

یکی دیگر از اثرات فوری قیام 15 خرداد به اغما رفتن فعالیت های مسالمت آمیز جبهه ملی و احزاب مشابه بود و این امر اختلافات موجود بین

ص:56

رهبران جبهه ملی و کمیته دانشجویی را دامن زد؛ تا آنجا که وقتی در اوایل آذرماه، هفت تن از اعضاء کمیته دانشجویی برای مذاکره دربارة اقداماتی که باید به مناسبت سالروز کشته شدن دانشجویان دانشگاه (16 آذر) انجام شود، به منزل اللهیار صالح رفتند؛ وی با تمارض از پذیرفتن دانشجویان خودداری کرد.

این رفتار موجب ناراحتی و عصبانیت اعضاء کمیته شد، به طوری که اظهار می داشتند:

کسالت آقای اللهیار صالح مصلحتی است و کسی که تا دیروز به ما می گفت فرزندان من - پسران من - حالا از ترس هیئت حاکمه می خواهد خود را از جریانات و اقدامات سالروز کشته شدن دانشجویان دانشگاه کنار بکشد.(1)

بنابراین، کمیته دانشجویی جبهه ملی، فارغ از شورای رهبری به فعالیت های خود ادامه می داد و بیژن جزنی نیز در ارتباط با این کمیته که مشخصاً نشریه «پیام دانشجو» را تدوین و توزیع می کرد، فعال بود.

در سال 1343 ساواک بدون آن که به نوع فعالیت پنهانی جزنی اشاره کند، گزارش می دهد: «مشارالیه به طور پنهانی فعالیت می نماید و در صورت افشاء این مطلب، مأمور نفوذی ساواک سوخته می گردد.»

دانسته نیست که این گزارش ساواک به فعالیت های جزنی در چارچوب کمیته دانشجویی برمیگردد؛ یا اشاره دارد به جلسات سهنفرهای که او با داییاش، منوچهر کلانتری نظری و دکتر حشمت الله شهرزاد تشکیل میداد؟

در سال 1331 مأمورین انتظامی در شهرستان شاهی، هنگام بازرسی مسافرین اتومبیل شماره 242 که از تهران به شاهی وارد شده بود؛ مقداری اوراق مضره از جامه دان یکی از مسافرین کشف کردند. به دنبال این کشف، صاحب اوراق که کسی جز شهرزاد نبود، تحت تعقیب قرار می گیرد. ابتدا محکومیت تأدیبی شامل حال او می شود؛ اما پس از پی گیری و اعتراض به صلاحیت مراجع قضایی،

ص:57

پرونده برای رسیدگی به اعتراض محکوم به دادسرای شهرستان مربوط ارسال و متهم پس از هفت ماه بازداشت، مرخص می گردد.

در سال 1332 شخصی به نام احمد محمودی که خود را بی سواد معرفی می نمود با یک تخته پتو دستگیر و 95 برگ اعلامیه و 17 برگ روزنامه مردم و 323 برگ روزنامه رزم، به وسیله مأمورین فرمانداری نظامی از وی کشف و تحت پیگرد قرار می گیرد. وی به موجب رأی صادره از دادگاه جنحه به سه ماه حبس تأدیبی محکوم می گردد. چون موقع ترخیص حاضر به ابراز تنفر از حزب منحله توده نمی شود؛ مدتی طبق ماده (5) فرمانداری نظامی در بازداشت می ماند تا اینکه با مشخصات مذکور مراتب انزجار خود را در جراید اعلام می نماید. بعداً معلوم می شود شخص موصوف حشمت الله فرزند سید کاظم شهرت شهرزاد بود که خود را با مشخصات مستعار و شناسنامه جعلی معرفی نموده است. شهرزاد در سال 1339 به اتهام اقدام به تشکیل سازمان واحد دانشجویی و در حقیقت، فعالیت های مضره و پخش اعلامیه های مخفی تحت پیگرد قرار گرفته و به موجب رأی صادره از دادگاه تجدید نظر شماره 2 اداره متبوعه که قطعیت یافته به هجده ماه حبس عادی محکوم گردیده است.

پس از قیام 15 خرداد 42 که به نظر می رسید هیچگونه امکانی برای فعالیت علنی و قانونی باقی نمانده است؛ منوچهر کلانتری از بیژن جزنی می خواهد که به خانه پدری منوچهر برود. جزنی در آنجا دکتر حشمت الله شهرزاد را نیز ملاقات می کند. در این ملاقات آنان از هر دری سخن می گویند؛ ضمناً این پرسش مطرح می شود که: «آیا می شود به نحوی فعالیت های مخفی[،] افکار کمونیستی را دنبال گرفت؟ و این فعالیت ها چه هدف و روش هایی می تواند داشته باشد؟»(1)

یافتن پاسخ برای این پرسش به جلسات بعد موکول شد. در جلسات بعدی که خارج از شهر تشکیل میشد، موافقت گردید که این روابط ادامه یابد و هر کس، افراد مناسبی را که می شناسد بدون معرفی او به دیگران، با خود مرتبط

ص:58

سازد. در یکی از این جلسات به دعوت منوچهر کلانتری شخصی به نام کیومرث ایزدی نیز به جمع آنان اضافه شد.

منوچهر کلانتری و کیومرث ایزدی در سال 1333 در زندان قصر با یکدیگر آشنا شده بودند. پس از آزادی، آنها گهگاه یکدیگر را می دیدند. در سال 42 بود که کلانتری درباره مسایل سیاسی و تشکیل گروه با ایزدی گفت وگو کرد و نظر او را برای این امر جلب نمود. از آن پس ایزدی به جمع آنان اضافه شد. این گروه چهار نفره برای سامان بخشیدن به فعالیت های تشکیلاتی، وظایف و مسئولیت هایی برای خود تعریف کردند. در اولین تقسیم بندی؛ جزنی، مسئول جذب افراد و تبلیغات و شهرزاد، عهده دار تشکیلات و تعلیمات شد. منوچهر کلانتری و ایزدی نیز، مسئولیت ایجاد آمادگی های رزمی و منطقه شناسی را به عهده گرفتند.

بنابراین، کاملاً آشکار است که آنچه جزنی در مورد سابقه گروه در تاریخ سی ساله می نویسد؛ با آنچه در جریان بازجویی گفته است، نمیخواند. جزنی در تاریخ سیساله، بدون آن که نامی از اعضا ببرد، مینویسد: «شبکه اولیه این گروه طی سال های قبل از 39 به صورت یک گروه سیاسی مخفی ایجاد شده بود.»(1)

به درستی نمیدانیم منظور جزنی از هستۀ اولیۀ شبکه چه کسانیاند؟ اگر منظور او کلانتری و شهرزاد و ایزدی باشند؛ باید گفت، آنان بدون آنکه «هدف و روش روشنی» داشته باشند؛ در سال 1342 گرد هم آمدند و جالب تر اینکه پیشنهاد های آن سه تن برای جزنی «حیرت انگیز» بود؛ زیرا «تقریباً هر سه نفر در مورد اینکه با یک کار خیلی فوری و کوچک می توان حکومت را در دست گرفت فکر می کردند.»(2)

بنابراین، میتوان گفت، طرح این نکته که: «در پایان سال 41 با توجه به موقعیتی که به وجود آمده بود این گروه تجدید سازمان یافته و به منظور تدارک عملی مشی قهر آمیز فعالیت هایی را شروع کرد»(3)؛ خالی از دقت است. شاید این

ص:59

ادعاهای جزنی برای آن باشد که تاریخچة شکل گیری دور تازة فعالیت چریکی را از تأثیرات قیام 15 خرداد که به موجب آن فضای عمومی کشور و مناسبات مردم و رژیم تغییر یافت؛ بیرون بکشد.

جزنی، البته در بازجویی های خود توضیح نمی دهد که «کار خیلی فوری و کوچک» پیشنهادی منوچهر کلانتری، دکتر شهرزاد و کیومرث ایزدی برای در دست گرفتن حکومت چه بوده است و چرا این طرح به اجرا گذارده نشد؟ بازجو نیز از او توضیحات بیشتری نمی خواهد.

اما روایت دکتر شهرزاد با آنچه که جزنی در بازجویی بیان کرده متفاوت است؛ او می نویسد: «آقای ایزدی مدعی بود که باید متوسل به ترور شد یعنی باید اقدام به کشتن و ترور افراد سرشناس نمود و همراه با این ترورها نابود گردید. آقایان جزنی و کلانتری مدعی بودند، که این کار اصولی نیست؛ باید به چنان اقداماتی متوسل شد که جنبه نظامی و پارتیزانی داشته باشد و در عین حال بتوان آن را ادامه داد. در واقع باید شرایطی فراهم نمود که با رفتن به جنگل و اقدام به تاکتیک های جنگ وگریز مبارزه را به صورت مسلحانه ادامه داد.»(1)

از دیگر مسایل مورد بحث ماههای پایانی سال 1343 در جلسات چهار نفره، اختلافات شوروی و چین بود. در اوایل دهه 1960 میلادی، اختلافات چین و شوروی از پرده بیرون افتاد. این اختلافات ظاهراً وجهی ایدئولوژیک داشت. مائو؛ خروشچف، رهبر وقت حزب کمونیست شوروی را تجدیدنظر طلب می خواند و متقابلاً خود نیز متهم می شد که ناسیونالیزم چینی را به لباس مارکسیستی درآورده و از این طریق اصول عام و بنیادی مارکسیسم - لنینیسم را مورد حمله قرار داده است.

در سال 1960 میلادی در آستانه تشکیل دومین کنفرانس احزاب مارکسیستی که در مسکو برگزار میشد؛ چین با انتشار سندی تلاش کرد مصوبات اولین کنفرانس را طرد کند و برای جنبش جهانی کمونیستی راه دیگری پیشنهادنماید

ص:60

. این به مثابه نفی هژمونی مسکو بر احزاب برادر در مبارزه علیه امپریالیزم بود.

این اختلافات در محافل مارکسیستی ایرانی نیز بازتاب یافت. هر یک از محافل ایرانی، نسبت به یکی از این دو اردوگاه مارکسیستی هواداری نشان می دادند. گروه چهارنفرۀ حول جزنی نیز درگیر این مباحث شده بود. جزنی می نویسد: «من به علت چینی نبودن مورد انتقاد بودم و در این میان دکتر شهرزاد کمتر از کلانتری جوش چینی می زد. من البته طرفدار تزهای شوروی نبودم و معتقد به اشتباهات و نفع طلبی برای هر کدام در جهت خاص خود بودم.»(1)

جزنی اطلاعات بیشتری از مضمون و محتوای مباحث گروه درباره اختلافات چین و شوروی ارائه نمی دهد ولی این مباحث تا زمانی که گروه گستردهتر شده بود؛ و افراد تازهای به عضویت آن درمیآمدند؛ همچنان ادامه داشت. جزنی توضیح می دهد:

اگر بخواهیم تعریف وضع فکری و سیاسی این سازمان را بکنیم این افراد به طور کلی تمایل مارکسیستی داشته اند و بعضی تمایل چینی داشته اند مثل سورکی و زاهدی و کلانتری و تا حدود کمتری دکتر شهرزاد ولی من و ظریفی تمایل چینی یا شوروی نداشتیم و کوشش می کردیم در بحث هایی که می شد این تمایل چینی را تخفیف بدهیم. به هر حال تصمیم گرفته شد که این بحث ها دنبال نشود تا تشتت و اختلاف پیش نیاید.(2)

این جلسات که در سال های 42 و 43 به طور ماهانه تشکیل می شد؛ هنوز، به روشی برای مبارزه دست نیافته بود که جزنی بار دیگر بازداشت شد. علت دستگیری او، اینبار، توزیع نشریه «پیام دانشجو»، در اول خردادماه سال 1344 بود. در همان روز، مأموران ساواک و دادستانی از منزل وی در خیابان پرواز، کوچه خیام، پلاک 38، بازدید کردند. در این بازدید مدارک زیر به دست آمد:

«1- پنج برگ کاغذ که مطالبی تحت عنوان محاکمات فرمایشی همچنان

ص:61

ادامه دارد - کنگو در چنگ استعمارگران - اخبار (در هیچ جای دنیا به اندازه ایران آزادی نیست، از هذیان های آقای حسنعلی منصور در مجلس سنا) - شانزده آذر باشکوه هر چه تمام تر برگزار شد.

2- سه قطعه عکس دکتر مصدق».

در توضیح صورتجلسة مربوط آمده است: «آقای بیژن جزنی در حضور امضاکنندگان زیر از امضاء صورتجلسه خودداری نمود.»(1)

در همان روزی که جزنی را دستگیر کردند، دو تن دیگر به اسامی بهمن پورشریعتی، نماینده دانشکده ادبیات و مصطفی ملاذ، نماینده دانشکده پزشکی در کمیته دانشگاه؛ وابسته به جبهه ملی نیز بازداشت شدند.

اتهام جزنی روشن بود: دریافت نشریه «پیام دانشجو» از فردی ناشناس و واگذار کردن آن به بهمن پورشریعتی برای توزیع در دانشکده های مختلف.

در گزارشی که ساواک از «کمیته دانشگاه وابسته به جبهه ملی» تهیه کرده، ضمن شرح چگونگی تشکیل کمیته مذکور آمده است:

بیژن جزنی دانشجوی دوره دکترای [دانشکده] ادبیات(2) ... بدون داشتن عضویت رسمی در کمیته مذکور با این کمیته کاملاً همکاری و از وجود وی جهت سازمان دادن تشکیلات دانشجویی در دانشگاه و دیگر مسایل مربوط به کمیته مورد بحث استفاده می شد و به علاوه در دو نوبت وسیله انتقال در حدود پانصد نسخه پیام دانشجو اعضاء کمیته دانشگاه بوده است.(3)

تبعات این اتهام برای جزنی، محکومیت به 9 ماه حبس بود. پس از سپری کردن این مدت، جزنی در بهمن ماه 44 آزاد شد و فعالیت خود را در شرکت «تبلی فیلم» از سر گرفت.

شرکت تبلی فیلم در سال 1339 به سرمایۀ هارون یشایایی و اسحق فنزی

ص:62

تأسیس شد و مدتی بعد، منوچهر کلانتری و بیژن جزنی با خرید سهام به این شرکت پیوستند. جزنی علاوه بر خریداری 21 سهم از یکصد سهم، مدیر داخلی شرکت هم بود. هارون یشایایی، مدیر امور بازاریابی و منوچهر کلانتری، مدیر امور شهرستان ها بودند.

مدیران شرکت تبلی فیلم در سال 45 به منظور توسعه کار خود شرکت دیگری به نام «فیلمساز» تأسیس کردند که 13 درصد سهام آن مال جزنی بود و او به عنوان مدیر بازرگانی، ماهیانه سی هزار ریال نیز حقوق دریافت می کرد.

در اوایل 1345، منوچهر کلانتری مجدداً از جزنی خواست به خانه ای که در خیابان تخت جمشید اجاره کرده بود؛ برود. او در آنجا مجدداً شهرزاد را دید؛ اما از کیومرث ایزدی، دیگر خبری نبود؛ زیرا او براساس اظهارات دیگر اعضا، به این نتیجه رسیده بود که اهداف و روش های گروه، تقلیدی ناشیانه از روشهای مبارزۀ گروههای چریکی در بعضی از کشورهای انقلابی است که به ناگزیر، برای ایجاد جنگ های چریکی، سر به کوه و جنگل باید نهاد. این اقدامات از دید او، به خاطر اصلاحاتی که در سال های اخیر در کشور صورت گرفته، غیرعملی است و جنبه بچه گانه و آرتیستی داشت. از سوی دیگر ایزدی می خواست «دارای زندگی آرامی باشد و به مسایل شخصی خود بپردازد.»(1) بنابراین، در ایامی که جزنی در زندان بود، یعنی در نیمه دوم سال 1343، کناره گیری خود از گروه را به اطلاع کلانتری رساند.

پس از آن که جزنی، کلانتری و شهرزاد چندبار دور هم جمع شدند؛ کلانتری به اطلاع آنان می رساند که با حسن ضیاءظریفی نیز روابطی برقرار کرده و او نیز، آمادۀ همکاری است. جزنی، ضیاءظریفی را در جریان فعالیت های دانشگاه و جبهه ملی شناخته بود و می دانست که او نیز مارکسیست است. ولی

آن دو، روابط گرم و صمیمانه ای با هم نداشتند.

ص:63

حسن ضیاءظریفی در فروردین 1318 در لاهیجان، «در یک خانواده پراولاد»(1) به دنیا آمد و تحصیلات ابتدایی و متوسطه خود را در همان شهر به پایان رساند. او در اوایل سال 1332، در حالی که سال اول دوره متوسطه را می گذراند به عضویت سازمان جوانان حزب توده درآمد. از اینرو، پس از کودتای 28 مرداد که شبکه گیلان حزب کشف شد؛ ضیاءظریفی نیز بازداشت شد و چند روزی را در زندان سپری کرد.

در سال 1338 ضیاءظریفی به دانشکده حقوق راه یافت. او اینبار فعالیت های سیاسی خود را در جبهه ملی پی گرفت. در بستر همین مناسبات بود که با جزنی، منوچهر کلانتری و احمد جلیل افشار آشنا شد. وی در 18 بهمن ماه 1339 به اتهام فعالیت مضره، دستگیر و ماه بعد، در 22 اسفند ماه، با تبدیل قرار آزاد شد. در دوران زندان نیز با مشعوف کلانتری و دکتر حشمت الله شهرزاد آشنایی به هم رساند.

ضیاءظریفی پس از آزادی با جدیت بیشتر به جبهه ملی پیوست و در کلاس های گویندگی دکتر خنجی شرکت جست. اما تدریجاً میان آنان اختلاف آغاز شد؛ زیرا ظریفی در همان سال های آغازین فعالیت جبهه ملی دوم اعتقاد داشت که «جبهه» باید برای جلب نظر مردم یکسری شعارهای ناظر به وضع زندگی مردم، از جمله شعار اصلاحات ارضی را مطرح سازد و دکتر خنجی که یکی از رهبران جبهه ملی به شمار می رفت؛ با طرح این دیدگاه که شعار اصلاحات ارضی جنبه طبقاتی دارد و جبهه نمی تواند خود را وارد مبارزات طبقاتی کند و اصولاً مبارزه طبقاتی را «توده ای ها» تحریک می کنند؛ با این نظر به مخالفت برخاست. این اختلاف نظرها، گاه به مشاجرات تندی نیز منجر می شد. در پی همین اختلاف نظرها، ظریفی و جزنی در کنگره جبهه ملی در زمستان

1341 از حق انتخاب کردن و انتخاب شدن محروم ماندند.

ص:64

حسن ضیاء ظریفی پس از قیام 15 خرداد 1342 طبق ماده (5) حکومت نظامی دستگیر شد و چندی را در بازداشت سپری کرد. پس از آن با آرام گرفتن تکاپوهای جبهه به خدمت زیر پرچم اعزام شد و نزدیک دو سال از مسایل سیاسی به دور ماند؛ اما پس از خاتمه خدمت و استخدام در گروه صنعتی بهشهر، روابطی را با منوچهر کلانتری آغاز کرد.

وقتی قرار شد کلانتری و جزنی با ظریفی ملاقات کنند، شرط این بود که او فعلاً از وجود شهرزاد اطلاعی نداشته باشد. نخستین دیدار در منزل ظریفی، در خیابان آمل صورت گرفت و مدتی این جلسات ادامه یافت. در یکی از همین جلسات ظریفی گفت، عباس سورکی را می بیند و با او به طور مداوم دربارۀ فعالیت جبهه ملی، مبارزه و کار سیاسی گفتوگو میکند.

عباس سورکی در سال 1328 برای ادامه تحصیل از شاهرود به تهران آمد. وی تدریجاً تحت تأثیر فضای عمومی جامعه به دکتر مصدق و جبهه ملی گرایش یافت. اما پس از آنکه به استخدام بانک ملی درآمد، و در محل کار با کسانی آشنا شد که به حزب توده «سمپاتی» داشتند و روزنامه مردم را برای مطالعه در اختیار او میگذاشتند؛ این گرایش در نظر او رنگ باخت. مدتی بعد، سورکی به تقاضای همشهری اش، رمضان عمویی، با فردی به نام سید محمد تقوی آشنا شد. تقوی بیشترین تأثیر را روی سورکی در گرایش به مارکسیسم بر جای نهاد.

در سالهای 36-1335، سورکی با ورود به دانشگاه، فعالیت های سیاسی خود را گسترش داد. در سال 38 به اتفاق سید محمد تقوی و یکی از دوستان او به نام اسماعیل ترابی که «مدعی بود با عده ای از افراد حزب توده همکاری دارد»؛ گروهی به نام «رزم آوران حزب توده» را ایجاد کردند.

فعالیت تبلیغاتی گروه، کار خود سورکی بود. او متن اعلامیه را به تنهایی مینوشت و در بانک محل کار خود، آن را تایپ میکرد. آنگاه، در خانه تکثیرش میکرد و در نهایت، شخصاً به توزیع آنها میپرداخت. ارزیابیهایی که ساواک از

فعالیت این گروه در آن سالها به دست داده، حاکی است که گروه رزمآوران

ص:65

حزب توده، در بین دانشجویان دانشگاه تهران نفوذ پیدا کرده و دانشجویان را به اخلال در نظم تحریک می کند.

سورکی همچنین در آن سالها میخواست تعدادی چریک تربیت کند؛ و به همین منظور، دو قبضه سلاح کمری از یکی از سارقین معروف شاهرود به نام محمد باصری، خریداری کرده بود.

کار تبلیغاتی سورکی در همان روزهای اولیه متوقف شد. او حتی نتوانست بیش از دو - سه اعلامیه بنویسد؛ زیرا ساواک او را در 26 بهمن ماه 1339 دستگیر میکند. سورکی اعتقاد داشت، «اسماعیل ترابی، خود، عضو سازمان امنیت بوده و برای خوش رقصی آن همه مقدمات را فراهم کرد.»(1)

سورکی پس از سپری ساختن سیزده ماه حبس با تبدیل قرار آزاد میشود. به همین مناسبت طی نامه ای به «حضور محترم تیمسار معظم ریاست سازمان امنیت» نوشته است:

اگر کلمات قادر به رسایی مکنونات قلبی ام باشند اجازه بدهید مراتب عمیق سپاسگزاری و قدردانیم را بدین وسیله نسبت به آن مقام بزرگوار و پدر مهربان ابراز نمایم.(2)

اما نزدیک به دو سال بعد در تاریخ 1/11/43، منبع ساواک با کد 654 گزارش می دهد:

گروه رزم آوران مزبور هفته گذشته در ارتفاعات پس قلعه با شرکت آقایان عباس سورکی، مهدی شهیدی، عبدالحسین مدرسی، ناصر آقایان و حسین نعمتی تشکیل گردید. در این جلسه ابتدا جزوه پلی کپی شده ای که مطالب آن درباره جنگ های پارتیزانی کوبا و پیروزی چریک ها در کشور خود بوده

قرائت و سپس تصمیم گرفته شده در جلسات بعدی درباره عملیات پارتیزانی

ص:66

بحث و مذاکره بیشتری به عمل آید.(1)

از آن پس ساواک توسط منبع خود، تمامی تحرکات سورکی را زیر نظر داشت. سورکی بعد از آماده ساختن آنان، ماهیانه 500 ریال به منظور مصارف احتمالی از نامبردگان دریافت می کرد. این وجوه یک سال جمع آوری گردید؛ ولی در یکی از جلسات که پیشنهاد خرید اسلحه برای امور چریکی داد؛ این موضوع مورد موافقت سایر افراد قرار نگرفت و در نتیجه سهم سه نفر از افراد فوق را که هر یک در حدود 6000 یا 7000 ریال می شد به آنان برگرداند.

پس از این قضایاست که سورکی توسط ظریفی به جزنی معرفی می شود و فردی به نام ناصر آقایان که پیشتر به وسیله ساواک جلب همکاری شده بود، در کنار سورکی باقی می ماند تا اخبار را به ساواک گزارش کند.

به این ترتیب، در اواسط سال 45 «با اینکه در جلسات نظر مساعدی در مورد همکاری با سورکی وجود نداشت»(2) مقرر شد که جزنی به همراه ظریفی ملاقاتی با سورکی و یکی از دوستان او که بعد معلوم شد ضرار زاهدیان است، داشته باشند. در این جلسه «بحث بر سر این بود که آیا می توان با روش قهرآمیز مقاصد انقلابی را به پیش برد؟».(3)

می شود که تنها جریان های سازمان یافته و پیشرو می توانند آنها را به کار بندند. مبارزه چریکی شهری و هسته های چریکی در مناطق روستایی در این مرحله پیشاهنگ را در بر می گیرد نه مردم را.»(1) به زعم جزنی «مردم در شرایطی دست به مبارزه قهرآمیز بر ضد رژیم می زنند که اولاً ادامه وضع موجود برای آنها غیرممکن شده باشد؟ [...]، ثانیاً قدرت توسل به سلاح را در خود ببینند [...] و ثالثاً درک کرده باشند که رسیدن به خواسته های سیاسی و اقتصادی آنان از راه های آسان تر یعنی راه های مسالمت آمیز ممکن نیست»(2) و تا این شرایط فراهم نشده باشد مبارزه مسلحانه محتوای مقدماتی و تدارکاتی دارد.

توافق دیگر اعضا آن بود که قبل از یک عمل پارتیزانی باید سازمانی برای تدارک آن وجود داشته باشد؛ و نهایتاً مقرر شد، در جلسه بعد شش نفر شرکت کنند: جزنی، کلانتری و ظریفی از یک سو، سورکی، زاهدیان و صمغ آبادی از سوی دیگر.

صمغ آبادی را سورکی آورده بود. مردی بود با بیش از پنجاه سال سن، صحبت هایی که کرد نشان داد نه تحرک لازم را دارد و نه به درد این همکاری می خورد. بنابراین به واسطه حضور او در این جلسه، سخن خاصی مطرح نشد و تنها مطالب پراکنده ای رد و بدل گردید.

در جلسه بعد با حذف او، در مورد «نحوه کار و برنامه صحبت های زیادی شد.» ضمناً در این جلسه مصوب شد هر کس برای خود نام مستعاری برگزیند. جزنی نام مستعار اخلاقی، سورکی نام مستعار معینی، زاهدیان نام مستعار جلال، منوچهر کلانتری نام مستعار ابهری و ظریفی نام مستعار سعدآبادی را برای خود انتخاب کردند.

همچنین مقرر شد از این پس دو جلسه مجزا از یکدیگر تشکیل شود. در

یک جلسه جزنی، ظریفی، سورکی و کلانتری حضور یابند و در جلسه دیگر

ص:68

کلانتری، زاهدی و شهرزاد با نام مستعار کفایی؛ و کلانتری رابط این دو گروه باشد.

سورکی، جزنی و کلانتری را از دوران دانشکده، دورادور می شناخت. حتی یک بار برای تهیه لایحه حقوقی مربوط به زمین های مزروعی پدرش در ولایت، نزد کلانتری رفته بود و اینک آنان فعالیت سیاسی مشترکی را آغاز کرده بودند.

مسئولیت سه نفر اول، توسعه شبکه سیاسی برای جذب دیگر افراد به سازمان بود. جزنی به واسطه فعالیت های دانشگاهی و جبهه ای نسبت به دیگران از امکان بهتری برای جذب برخوردار بود. او با قاسم رشیدی، فارغ التحصیل دانشکده پلی تکنیک؛ مجید احسن، دانشجوی فعال جبهه ملی؛ فرخ نگهدار و ابراهیم تیبا و عده ای دیگر از دانشجویان بدون آنکه ذکری از وجود یک سازمان مخفی به میان آورد، گفتوگو کرد. جزنی همچنان روابط خود با هدایت الله متین دفتری، داریوش فروهر و هوشنگ کشاورز صدر را حفظ کرده بود. زیرا به او اختیار داده شده بود که هر طور خود صلاح می داند عمل کند. امّا ابراهیم تیبا به علت عدم صلاحیت از نظر فکری و بی میلی او پس از ازدواج نسبت به کار سیاسی حذف شد و سه تن دیگر در سال 46 به گروه معرفی شدند.

آشنایی جزنی با مجید احسن، دانشجوی رشته حقوق به سال 1339 و تجدید حیات جبهه ملی باز می گردد. احسن در آن سال برگه عضویت در جبهه ملی را تکمیل کرد و در کلیه فعالیت ها و میتینگ های جبهه، مشارکت می کرد. جزنی و احسن در جریان پخش اعلامیه های جبهه با یکدیگر همکاری داشتند. پس از آنکه کنگره جبهه ملی تشکیل شد احسن از جانب دانشکده حقوق به عضویت کنگره درآمد و لاجرم با سران جبهه آشنایی بیشتری حاصل کرد. در سال 42 احسن به مدت چهار ماه در زندان بود. پس از رهایی، کلانتری و جزنی به دیدن او رفتند و احسن نیز متقابلاً چند بار برای دیدن کلانتری به «تبلی فیلم» رفت و جزنی را نیز در آنجا دید. تدریجاً این ارتباطات به کاستی گرایید تا اینکه در تابستان 46 جزنی به سراغ او رفت و درباره چگونگی و امکان احیاء جبهه

ملی و یا تشکیل یک جمعیت علنی و قانونی از اعضاء منفرد جبهه ملی با او

ص:69

سخن گفت. جزنی همچنین گفت که «فقدان وحدت نظر» یکی از علل شکست جبهه های سابق بوده است و برای اینکه این بار در تشکیلات جدید «وحدت نظر» حاکم باشد، بهتر است احسن «از نظر افرادی که سابقاً عضو جبهه ملی بودند و در فعالیت ها شرکت داشتند اطلاع داشته باشد.»(1) بدین منظور دکتر شهرزاد را به وی معرفی کرد.

در جلسه اول، شهرزاد به منزل احسن رفت و او نیز قاسم رشیدی را به شهرزاد معرفی نمود. در جلسه دوم فرخ نگهدار نیز به جمع آنان افزوده شد. حرف و سخن آنان در چند جلسه ای که در منزل احسن تشکیل دادند، پیرامون «تشکیل یک جمعیت علنی و قانونی با همکاری افراد سابق جبهه ملی بود.» بنابراین، مجید احسن، فرخ نگهدار و قاسم رشیدی از وجود سازمانی غیرعلنی که «مبارزه چریکی» را در دستور کار خود قرار داده بود، بی خبر بودند.

وظیفه دیگران یعنی کلانتری، شهرزاد و زاهدیان تمهید مقدمات فعالیت های پارتیزانی و مشخصاً شناسایی مناطقی بود که به نظر می رسید زمینه طبیعی و اجتماعی بیشتری برای عملیات پارتیزانی دارند. گیلان و مازندران به واسطه پوشش گیاهی، بیشتر مورد توجه بودند اما «تا اواخر سال 1345 عملاً هیچ اقدامی صورت نگرفت»(2) به علت عدم پیشرفت امور، خستگی عارض افراد «کمیته» شده بود. اظهارات کلانتری نیز حاکی از سردرگمی خود، زاهدی و شهرزاد بود. به همین علت، آن دو جلسه با یکدیگر ادغام شد.

در جلسات بعدی، به تدریج منوچهر کلانتری شروع کرد به بهانه جویی و نهایتاً پیشنهاد داد تا برای معالجه بیماری خود و همچنین بررسی امکانات ایرانیان در خارج از کشور و کسب اطلاع بیشتر از انشعاب قاسمی و فروتن از حزب توده، برای سه ماه به اروپا سفر کند.

حداقل برای جزنی آشکار بود که کلانتری راه عافیت پیش گرفته است و

ص:70

«دارد از زیر کار در می رود.»(1) با این وجود، با سفر سه ماهه او موافقت شد. کلانتری در فروردین سال 46 راهی اروپا شد و «خودش را از قید قضایایی که از چند سال پیش شروع شده بود راحت کرد.»(2)

پس از انقضاء سه ماه، کلانتری در مقابل نامه هایی که جزنی برای او می فرستد و بر بازگشت وی تأکید می کند، پاسخ هایی مبهم می دهد. هارون یشایایی پس از بازگشت از سفری که به لندن داشت، به جزنی گفت: «منوچهر اصلاً ظاهر و باطنش عوض شده یعنی نه به فکر بازگشت است و نه از نظر عادت و رفتار به ایرانی ها شبیه است مثل اینکه بیست سال در لندن بوده.»(3)

بنابراین، منوچهر کلانتری کاملاً از فعالیت سیاسی کنار کشید. چنان که جزنی «دیگر از او قطع امید کرد» و حتی در چند نامه ای که برای او نوشت فقط بر بازگشتش تأکید می کرد ولی «در آنها مطلبی از اوضاع سیاسی نه سوال می کرد و نه چیزی گفت.»(4)

با وجود این دانسته نیست که چرا جزنی از «لو رفتن»(5) او سخن گفته است. زیرا او نیک می دانست که لو رفتن معطوف به عمل پنهانی است و در اینجا یکسره فاقد معنا است. آیا این تعبیر جزنی، ادای دینی به یک عضو خانواده بود؛ تا دیگران بعدها به اشتباه تصور کنند که کلانتری برای پیگیری اهداف گروه به انگلستان سفر کرد؟

به هر حال، پس از خروج کلانتری جلسات «کمیته» که ادغام دو جلسه پیشین بود، ماهانه تشکیل می شد. ضرار زاهدیان نیز به بهانه آنکه تحت تعقیب و مراقبت پلیس است، در برخی جلسات شرکت نمی کرد.

ص:71

دارد؟ جزنی در این باره نوشت: «اینجا بود که ما با بی تجربگی و سرگردانی روبرو بودیم»(1) زیرا «آخرین سنت های مسلحانه و قهر آمیز ایران عبارت بودند از جنگ ها و مقاومت های مسلحانه مشروطه خواهان در مقابل محمدعلی شاه قاجار که در تبریز، اصفهان و گیلان به ظهور رسید و بعد از جنگ اول جهانی برخوردهای کلنل محمد تقیخان پسیان و نهضت جنگل.»(2)

جزنی با اشاره به «فاصله حدود پنجاه سال با این سوابق و تجارب»، نکات قابل استفاده آنها را چنین توضیح می دهد: «اول بررسی در ترکیب این نیروها و یا تجزیه و تحلیل نیروهای این جنبش ها بود. دوم محیط جنگ و مبارزات آنها و سوم وضع و موقعیت سیاسی آنها». وی از این موارد نتیجه می گیرد:

اولاً ریشه های دوری از مبارزات مسلحانه در مردم ایران وجود دارد. ثانیاً این مبارزات بخصوص مبارزات مشروطیت ضمن اینکه شدیدترین روش ممکن در مبارزه بوده است قانونی ترین و محق ترین مبارزه هم بوده است. یعنی در مبارزه مسلحانه به هیچ وجه لازم نیست که مبارزه غیر قانونی یا ضد قانون اساسی باشد چنانچه درخشان ترین جنبش مسلحانه ایران بی شک هدفی جز اعاده قانون اساسی و حقوق مردم که به موجب آنها همین دولت های فعلی سرکار هستند و بعدها هم خاندان سلطنت در ایران عوض شد، نداشته است.(3)

جزنی به خوبی می دانست که فاصله تقریبی پنجاه ساله با آن جنبش های مسلحانه و دگرگونی های اجتماعی، امکان هر نوع تقلید از آن اقدامات را سلب کرده است. بنابراین، می بایست در ایران راهی پیش می گرفتند که ناشی از افکار آنان و شرایط فعلی ایران باشد. این جا بود که هیچ الگویی در مقابل خود نداشتند.

جزنی به فقدان یک سازمان مقتدر سیاسی، چنانکه در چین مبارزات مردم را رهبری می کرد؛ و یا، یک نیروی نظامی، چنانکه در ویتنام علیه اشغالگران ژاپنی و فرانسوی شکل گرفته بود؛ در ایران اشاره می کند. تنها نمونه ای که فکر او را به

ص:73

خود جلب می کرد، مبارزات کوبا بود. ولی تفاوت های مشخصی بین ایران و کوبا از نظر موقعیت جهانی و سوابق نهضت ملی وجود داشت که در نتیجه به کوبا نه به عنوان یک الگو و نمونه قابل تقلید؛ بلکه به عنوان یک مسأله که بسیاری از معادلات سیاسی قبلی کلاسیک را بر هم زده است، نگاه می شد. از این رو، می نویسد: «مبارزه با دیکتاتوری رژیم برای ما [...] همان نقش را دارد که مبارزه با دیکتاتوری باتیستا برای خلق کوبا داشت. در آنجا مبارزه با دیکتاتوری، شعار استراتژیک جنبش 26 ژوییه بود. دیکتاتوری باتیستا در راه حفظ خود آنقدر اصرار ورزید تا کل سیستم را با خود به نابودی کشاند، در اینجا دلیلی نیست که قطعاً مبارزه با دیکتاتوری مستقیماً منجر به نابودی تمام سیستم شود.»(1)

جزنی، همچنین، از انقلاب کوبا می آموزد که اولاً «هرقدر ارتش های حرفه ای بزرگ، مجهز و مدرن باشند، مردم قادرند بر آنها غلبه کنند»؛ و ثانیاً، «تکوین پیشاهنگ طبقه کارگر در عالیترین شکل آن یعنی حزب طبقه کارگر امر مقدماتی مبارزه نیست». بنابراین، تئوری مسلط «اول حزب بعد مبارزه رد شد» و «پیشاهنگ» جایگزین «حزب» گردید و ثالثاً «یک جنبش انقلابی برای شروع و رشد خود محتاج کمک های خارجی نیست، بدون تصویب یک قطب جهانی می توان مبارزه ای را که مطابق با شرایط تشخیص» داده می شود، آغاز کرد.(2)

بنابراین، برای جزنی و گروه او راهی باقی نمی ماند؛ مگر اینکه با تجربیات اندک خود، طرح تئوریکی برای مبارزه چریکی در ایران پی ریزند. آن ها کوشیدند تا نخستین گام را بردارند، هرچند این طرح هیچگاه به صورت یک طرح مدون و کامل درنیامد.

در بحث هایی که اعضاء با یکدیگر داشتند، این سؤال به ذهنشان می خلید که آیا حتماً این مبارزه باید در خارج از شهرها باشد و در این صورت دهقانان چه عکس العملی خواهند داشت؟ با توجه به آنکه «آنان از نظر سیاسی بسیار عقب مانده اند؛ در حالیکه نیروی شهری از آنها به مراتب آگاه ترند».(3) اما آنچه که اعضاء کمیته

ص:74

با آن توافق داشتند این بود که «باید از نیروهای شهری دستجاتی تشکیل شود تا در منطقه خارج از شهر دست به عملیات جنگ و گریز بزنند و عمل آنها در آن مناطق موجب جلب اعتماد دهقانان شود.»(1)

جزنی اعتقاد خود به مبارزه در کوه را همواره حفظ کرد. او به رغم آشکار شدن «نتایج ابتدایی رفرم ارضی» که موجب «کاهش شرایط گسترش مبارزه مسلحانه در روستا» شده بود؛ با این وجود «مبارزه مسلحانه در شهر و روستا را همپایه» قرار می داد. زیرا به نظر او «پذیرش تغییرات اقتصادی و اجتماعی در روستاهای ایران منتج به نفی مبارزه مسلحانه در منطقه روستایی (کوهی) نمی شود.»(2)

این شکل از مبارزه مسلحانه از آنجا اهمیّت می یافت که «دهقانان بخش مهمی از زحمتکشان به شمار می روند. مبارزه مسلحانه در منطقه روستایی نمی تواند اثر تبلیغی روی این بخش نداشته باشد»(3) جزنی می افزاید: «اما از دیدگاه استراتژیک مبارزه در منطقه روستایی واجد اهمیّت دیگری است. اولاً بسیج دهقانان عمدتاً حاصل چنین مبارزه ئی خواهد بود گرچه اشکال دیگر مبارزه در شهر نیز روی روستا اثر می گذارد. ثانیاً تکامل مبارزه شهری در مرحله معینی تکیه بر کوه را ضروری می سازد. این ضرورت هم به لحاظ خصلت نظامی مبارزه در کوه است که امکان پیوستن توده های وسیع به این نوع مبارزه را می دهد و هم از نظر محدودیت شهر برای رشد چریک شهری و خطر تراکم زائد این نیروها در شهرهاست.»(4)

از نظر جزنی، «مبارزه مسلحانه در کوه در استراتژی جنبش انقلابی مسلحانه دارای چنان اهمیتی است که شایسته است این مسئله در رساله ای مخصوص به

ص:75

خود مورد بررسی کامل و مشروح قرار گیرد.»(1) زیرا، «مبارزه مسلحانه تنها از راه مبارزه چریکی در کوه توده ای می شود.»(2)

با چنین درکی از مبارزه، آن طور که جزنی توضیح می دهد، گروه «برای راه طولانی خود» در مرحله اول سه هدف را در دستور قرار داد: «اول، جمع آوری و سازمان دادن افراد؛ حداقل در چندین دستة ده - پانزده نفری. دوم، مسلح ساختن این دسته ها از طریق خرید اسلحه قاچاق. سوم، کوشش برای جلب نیروهای ملی و تأیید نظری و تئوریک راه قهر آمیز. پس از آن، مرحله دوم آغاز می شود یعنی شروع عملیات درگیری خیلی کوچک و بعد احتراز از دشمن و ادامه حیات دستجات در محیط خارج از شهر تا زمانی که بتواند از نیروی محلی استفاده کند و پشتیبانی شود.»(3)

البته جزنی یادآور می شود که وظیفه گروه آنان همانا تدارک مرحله اول است؛ زیرا پس از آن که مبارزه مسلحانه «توده ای» شد دیگر این گروه نمی توانست مبارزه را به خود اختصاص دهد و یا فقط خود را اداره کنندة این مبارزه بداند.

آشکار است که جزنی این سخنان را تحت تأثیر انقلاب کوبا بیان کرده است. البته او خود این سؤال را مطرح می کند که: «آیا قطعاً نیروهای محلی از این عملیات مثلاً پس از شش ماه یا حداکثر یک سال حمایت خواهند کرد و به آنها به تدریج خواهند پیوست؟» جزنی حمایت مردم را محتمل الوقوع می داند ولی ارزیابی دقیق دربارة کم وکیف آن را منوط به تحقیق نسبت به مسایل محلی و وضع مردم در مناطقی می داند که در آنجا عملیات چریکی باید انجام پذیرد.

بود و دومی را «بدون تردید»، «مردود» می شناخت. زیرا تروریسم «راه و روشی بی نتیجه و انحرافی» است که «نه فقط کمکی به توسعه مبارزه نمی کند بلکه می تواند برای جنبش ملی مضر نیز باشد.»(1)

جزنی ترور افراد نخبه ای را که در رأس یک حکومت قرار دارند؛ منحصراً از جانب کسانی مقبول می داند که امکان جانشینی بلافاصله آنان فراهم گردد. او شاهد مثال را چنین می آورد: «فرض کنیم ترور کندی فقید رئیس جمهوری سابق امریکا از طرف یک جناح هیأت حاکمه امریکا انجام شده باشد که فرضاً جانسون معاون کندی به آنها وابستگی داشته باشد؛ در این صورت این جناح با یک ترور قوه مجریه کشور امریکا را در اختیار گرفته و روش های مقبول خود را، به مورد اجرا گذاشته است.»(2)

جزنی ترور افراد عالی رتبه را حتی در کشوری که دستخوش مبارزة مسلحانه است و «جنگ های پارتیزانی» در آنجا گسترش یافته نیز، مردود می داند و برای آن چنین استدلال می کند:

اگر این رجال در رأس حکومتی قرار دارند که مورد قبول مردم نیست و برعکس مورد تنفر مردم است نابود کردن آن ها عملی بیهوده و بی نتیجه است و اگر جنبش در مرحله نطفه ای است و به اصطلاح آگاهی عمومی مردم در سطحی است که این رجال هنوز مورد قبول مردم هستند و یا مردم به طور فعال مخالف آنها نیستند، در این صورت به دلیل ضعف از جانشینی و عدم هماهنگی مردم، این عمل نتیجه مثبتی برای سازمان هایی که در حالت نطفه هستند نداشته ولی عکس العمل منفی این عمل می تواند موجب نابودی چنین نطفه هایی بشود. پس نه تنها ترور شخصیت ها به عنوان قدمی به جلو محسوب نمی شود بلکه به عنوان یک کار صرفاً عاطفی و محتمل النتیجه هم نمی تواند

ص:77

مورد قبول قرار گیرد(1)

جزنی چنین نتیجه می گیرد که ترور نه تنها قدمی رو به جلو نیست؛ بلکه به عنوان کاری عاطفی که احتمالاً نتایجی به بار خواهد آورد نیز نمی تواند مورد پذیرش واقع شود. بلکه از اغتشاش و هرجومرج ناشی از آن کسانی سود می برند که متکی به قدرت و دسته بندی داخل حکومت باشند و آنان نیز برای جبران مافات فشار مضاعفی به روی مخالفین حکومت از هر صنف و جماعت وارد خواهند ساخت. جزنی معتقد است، این همان امری است که اصطلاحاً به «اختناق بعد از ترور» موسوم است که مورد پسند هیچ مخالفی نیست.

جزنی همچنین یادآور می شود که اعضاء کمیته بر این باور بودند که اختناق و فشار هر نوع مبارزه و تدارکی را مشکل می سازد؛ دیگر مبارزة مسالمت آمیز یا قهر آمیز تفاوتی ندارد. از نظر آنان هیچ گونه ابهامی «در رد پیشنهاد ها و نظرات عاطفی تحت عنوان اقدام قهرمانانه به خاطر باقی گذاردن یک سنت» وجود نداشته است.(2)

دانسته نیست چرا جزنی با این طرز تلقی درباره مبارزه مسلحانه، می کوشید سایه خود را بر سر چریک های فدایی خلق که عملاً و نظراً به ترور اعتقاد داشتند، بگستراند.

البته جزنی در جای دیگری تأکید می کند: «در شرایط فعلی کشتن عناصر منفور رژیم تنها به مثابه نشان دادن ضربه پذیری رژیم و برانگیختن احساس تنفر و کینه مردم نسبت به رژیم ارزش دارد.»(3) نظر اخیر جزنی که حداقل پس از ترور فرسیو بیان شده است، آشکارا، نوعی بازنگری در رد و انکار مطلق تروریسم است.

جزنی از یکسو نمی توانسته «ترور فردی» را بپذیرد و از دیگر سو، ترور

ص:78

فرسیو به دست بازماندگان گروه جنگل که در حقیقت، بازماندگان گروهش بودند، صورت پذیرفته بود. بنابراین، او نمی توانسته است ترور را مطلقاً نفی و انکار کند. به همین دلیل، آن را تا حد «برانگیختن احساس تنفر و کینه مردم نسبت به رژیم» مقبول می شمارد.

آیا بعدها جزنی در آموزه های خود تجدید نظر به عمل آورده است؟ یا آن که این تجدید نظر طلبی ناشی از شرایطی بوده است که بر او تحمیل شده بود؟

مشعوف کلانتری پس از اخذ دیپلم به خدمت زیر پرچم درآمد و در سال 1343 توسط برادرش، منوچهر برای انجام فعالیت های سیاسی به ایزدی معرفی شد. با کنار کشیدن ایزدی، مشعوف کلانتری و صفایی فراهانی به شهرزاد معرفی می شوند. صفایی فراهانی که در این ایام در ساری معلم بود گه گاه برای ملاقات با شهرزاد به تهران سفر می کرد و مغازه تعمیرات تلویزیون مشعوف کلانتری در مقابل سینما مولن روژ، پاتوق دایمی او بود.

در اوایل سال 46 شهرزاد فردی را با نام مستعار ناصری (محمد مجید کیان زاد) به مشعوف کلانتری معرفی می کند که او نیز با فردی به نام اصفهانی (حمید اشرف) در ارتباط بود. حمید اشرف را منوچهر کلانتری با نام مستعار اصفهانی به کیان زاد معرفی کرده بود و کیان زاد از هویت واقعی او خبری نداشت. هیچ گونه اطلاعی از نحوه آشنایی منوچهر کلانتری و حمید اشرف در دست نیست.

کیان زاد سمپات دیگری داشت به نام غفور (ایرج) حسن پور اصیل شیرجوپشت که نام وی در مقاطع حساس تشکیلات، بارها تکرار می شود. حسن پور در سال 1341 وارد دانشکده پلی تکنیک شد. این زمان مقارن بود با اوج فعالیت های جبهه ملی، لاجرم حسن پور نیز تحت تأثیر اوضاع عمومی دانشکده به فعالیت های سیاسی روی آورد. در سال تحصیلی 43-1344، حسن پور تحت تبلیغ فردی به نام «محمد الهی پناه» قرار گرفت. او کتاب اطاعت کورکورانه(1) نوشتة خسرو روزبه را جهت مطالعه در اختیار حسن پور قرار داد. حسن پور به تدریج گرایشاتی به حزب توده یافت. خصوصاً آنکه «یکبار دکتر ریاضی استاد مکانیک، در مورد اینکه چرا به ورقه امتحانی میکانیک نمره بیست نمی دهد گفت، بیست فقط مال یک نفر بود و آن هم روزبه بود.» این سخن، موجب افزایش تعلق خاطر حسن پور به حزب توده شده بود.

اگر چه حسن پور، گه گاه به دفتر سازمان نگهبانان آزادی نیز سری می زد و

ص:80

کتبی به امانت می گرفت و یا به نطق مظفر بقایی، رهبر حزب زحمتکشان گوش فرا می داد؛ ولی همان طور که خودش می گوید:

هنوز مفهوم [شناخت] درستی از جریانات سیاسی ایران و دنیا نداشتم ولی از حزب توده خوشم می آمد و احساس می کردم که توده ای ها باید آدم های خوبی باشند و شاید اگر بگویم تا این زمان هنوز مفاهیم واقعی کلمات را نمی فهمیدم اغراق نگفته ام بنابراین، من به جستجوی آدم هایی می روم که تفکر مساعد نسبت به حزب توده داشتند و یا آنکه سابقاً توده ای بودند.(1)

بنابراین، او با الهی پناه، و شعاع الله مشیّدی که آنان را هم رأی خود می یابد جلساتی تشکیل می دهد.

احساس نیاز حسن پور به مطالعة هر چه بیشتر کتاب و نشریه، او را مجبور به فراگیری زبان انگلیسی می کند. او کتاب هایی در زمینه های اقتصادی و اجتماعی از ساکو خریداری و مطالعه می کند. او می نویسد: «در ضمن از مطالعه آثار بزرگان مذهبی نیز غافل نبودم چنانچه نهج البلاغه را من در همین زمان تمام کرده ام.»(2)

او، همچنین در زادگاه خود دوستانی می یافت و با آنان به بحث و گفت وگو می پرداخت.

حسن پور به تشویق مشیّدی، گه گاه در جلسات جبهه ملی شرکت می کرد و نشریه پیام دانشجو را که توسط بهزاد نبوی، محمد الهی پناه و خانم صوراسرافیل به دانشکده آورده می شد، مطالعه می کرد. پس از آنکه انتشار پیام دانشجو متوقف شد، محمد مجید کیان زاد شخصی را به او معرفی می کند تا در انتشار مجدد پیام دانشجو با آنان همکاری کند. حسن پور چند ملاقات با شخص مزبور انجام می دهد؛ ولی چون برای دوره کارآموزی به اهواز عزیمت می کند؛ ادامه روابط به بازگشت حسن پور موکول می شود. اما، در اهواز کیان زاد به او توصیه می کند که دیگر به سراغ آن شخص نرود و حسن پور نیز به همین ترتیب عمل می کند.

ص:81

در سال تحصیلی 46-1345 در حالیکه حسن پور سال آخر دانشکده را سپری می کرد به دعوت کیان زاد برای شرکت در جلسه ای به منزل ناصر طلوعی در حوالی میدان فوزیه می رود. حسن پور و طلوعی در این ملاقات با حسن ضیاء ظریفی آشنا می شوند. قرار این جلسه را جزنی به ظریفی داده بود. ضیاءظریفی و حسن پور به واسطه هم شهری بودن، دورادور، یکدیگر را می شناختند؛ ولی تماس نزدیکی با یکدیگر نداشتند و این جلسه آغاز فعالیت مشترک آنان به شمار می رود.

ضیاءظریفی در بازجویی مجددی که پس از واقعه سیاهکل از وی به عمل آمد چگونگی آشنایی و رابطه خود با حسن پور را چنین توضیح می دهد:

در مورد ملاقات در منزل ناصر طلوعی هم، من و حسن پور ابتدا در خیابان با هم راه می رفتیم و حرف می زدیم و بعد او گفت، یکی از بچه های دیگر هم هست که می توانیم هم در منزلش همدیگر را ببینیم و هم او استفاده کند و از طرف دیگر آقای جزنی هم به من گفت، شخصی را از دانشکده پلی تکنیک به تو معرفی می کنم که با او در سطح مسایل سیاسی کار کن و این شخص بعداً معلوم شد همان ناصر طلوعی است و احتمالاً این ناصر طلوعی [همان کسی] بود که به وسیله کیان زاد به آقای جزنی معرفی و بعد به من معرفی شد که مدتی حسن پور و ناصر طلوعی را در منزل ناصر طلوعی می دیدم و درباره مسایل روز و پرسش هایی که در ضمن آنها می کردند جواب می دادم.(1)

مضمون گفت وگوی آنان عمدتاً درباره مسایل صنفی دانشکده و مسایل مربوط به جبهه ملی بود. حسن پور تأکید می کند: «آقای حسن ضیاء ظریفی اصلاً با من درباره مسایل کمونیستی بحث نکرده است.»(2)

در تابستان 1346 ناصر طلوعی به دوره کارآموزی می رود و رابطه اش با آن دو قطع می شود؛ ولی تماس گه گاه ظریفی و حسن پور همچنان ادامه می یابد.

ص:82

غفور حسن پور در بازجویی های متعدد خود می نویسد: «به پیشنهاد ایشان من گروهی را در لاهیجان درست می نمایم که قبلاً با هم کار می کردیم این گروه عبارت بودند از ابوالقاسم طاهرپرور، رحمت پیرونذیری، گداعلی بوستانی، رضا عابدین پور و اسکندر رحیمی». در حالی که ضیاء ظریفی ارائه چنین پیشنهادی را به حسن پور همواره مورد انکار قرار می دهد. به هر روی، روابط حسن پور با ضیاء ظریفی در سطح نازلی ادامه می یابد.

پیشتر گفتیم که مسئولیت مشعوف کلانتری به بیژن جزنی واگذار شد. مشعوف کلانتری برای جزنی توضیح می دهد که با دو نفر به اسامی کریمی (صفایی فراهانی) و ناصری (کیان زاد) در تماس است که البته این تماس ها «نامنظم و نامرتب» است. از این پس مشعوف رابط بین جزنی و آن دو تن شد.

جزنی از مشعوف در مورد برنامه های منطقه شناسی توضیح می خواهد. توضیحات او آشکار می کند که او این موضوع را چندان جدی نگرفته و در این مدت، کار با ارزشی انجام نداده است یعنی برای شناسایی مناطق مازندران و گیلان کمتر از یک صدم کار پیش رفته است.

مشعوف کلانتری استدلال کرد که این امر نیاز به طراحی و اجرای برنامه های مفصل از طرف اکیپ های متعدد دارد؛ اگرنه، با یک برنامه چند روزه کاری نمی توان کرد. این در حالی است که مشعوف یک کوهنورد حرفه ای است و به اکثر قلل مرتفع ایران صعود کرده، حتی سنگ نورد ماهری است و از تیغه علم کوه صعود کرده است. جزنی اهمیت منطقه شناسی را به او تأکید می کند و قرار می شود که مشعوف به همراه کریمی و ناصری با جدیت بیشتر به شناسایی مناطق مساعد برای عملیات پارتیزانی بپردازند. مدتی بعد قرار تماس با فردی به نام برومند (محمد چوپان زاده) نیز به کاردان داده شد و کاردان با او تماس انفرادی برقرار کرد؛ اما از نظر او این شخص نه به درد کوهنوردی و شناسایی مناطق می خورد و نه به درد کار دیگر؛ اما همچنان تماس با او ادامه یافت.

اکنون گروه خود را در موقعیتی می دید که بایستی گام ها را سنجیده تر برمی داشت. دیگر صلاح نبود جلسات «کمیته» در منزل ظریفی و یا سورکی تشکیل شود. ناگزیر به توصیه جزنی مشعوف کلانتری خانه ای در حوالی بیمارستان پهلوی (امام خمینی فعلی) و خانه ای دیگر در عباس آباد اجاره کرد.

ص:83

این دو خانه مکان برگزاری جلسات شد.

بودند و در مقابل بی اعتقادی نسبی(1) او به فعالیت های مخفی اصرار می ورزیدند، میدان را خالی کردند. جزنی بعد از کناره گیری شهرزاد، اگر چه، به کنارگیری دایی خود - منوچهر کلانتری - با لطف و اغماض می نگرد؛ ولی در مورد شهرزاد جانب انصاف را به کلی رها می کند. شهرزاد بنا به تصریح جزنی در اعتراض به بی انگیزگی و بی عملی گروه، کار چریکی را رها کرد؛ حال آنکه، جزنی در تاریخ سی ساله از اخراج او سخن می گوید.(2)

جزنی با به کارگیری تعبیر اخراج از یک سو انتقام سختی از شهرزاد می گیرد که موجب تسریع در «لو» رفتن اهداف گروه و دیگر اعضاء آن شد؛ و از دیگر سو، انفعال، بی انگیزگی و سردرگمی گروه را پنهان می سازد.

شهرزاد نیز قبل از کناره گیری، افراد مرتبط با خود را به ظریفی منتقل کرد. این افراد عبارت بودند از: فرخ نگهدار، مجید احسن و قاسم رشیدی. فرخ نگهدار با نام مستعار حافظی که فعالیتش در دانشگاه، محدود به ایجاد شرکت تعاونی بود به گفته ظریفی آنقدر جوان بود که هنوز تفکر خاصی پیدا نکرده بود. مجید احسن به خاطر دانش تئوریکش مورد توجه بود. اما قاسم رشیدی پس از انجام ملاقاتی با ظریفی به او گفت، چون کاری در اصفهان پیدا کرده، باید از تهران خارج شود. بدین ترتیب او نیز راه خود را جدا کرد.

ظریفی همچنین با فردی به نام اکبر جلیلوند با نام مستعار الهی مرتبط بود. اما، او دارای احساسات تند پان کُردیسم بود؛ برای همین ترجیح داد از گروه جدا و به کردستان بازگردد. البته قبل از بازگشت دو قبضه اسلحه در اختیار ظریفی نهاده بود.

سورکی نیز با شهیدی (عزیز سرمدی) و هرمزی (محمد صفاری آشتیانی) و پیوندی (احمد جلیل افشار) در ارتباط بود.

جزنی، سرمدی را از فعالیت های دوران جبهه ملی می شناخت و در سال 43 قرار تماس با او را به منوچهر کلانتری داده بود.

ص:85

عزیز سرمدی فعالیت خود را از جبهه ملی آغاز کرد. او در سال 1338 در جشن سالگرد تأسیس «حزب ملت ایران بر بنیاد پان ایرانیسم» شرکت کرد و بعد از این که به سخنان رهبر حزب، داریوش فروهر گوش فرا داد، چنان مجذوب آن سخنان شد که تا مدت ها بدون آنکه عضو رسمی باشد در این حزب به فعالیت پرداخت. سرمدی از رهگذر فعالیت در جبهه با بیژن جزنی، احمد جلیل افشار، عباس سورکی و حسن ضیاء ظریفی آشنا شد.

در سال 1341 که سرمدی مدتی در زندان بود با صفاری آشتیانی آشنا می شود. در آن زمان صفاری آشتیانی در «جامعه سوسیالیست های نهضت ملی ایران» به رهبری خلیل ملکی فعال بود. اگرچه صفاری آشتیانی مواضع ملکی را قبول نداشت و ادعا می کرد: «دیگر خلیل ملکی هیچ کاره است و یک عده جوان موقعیت جامعه را در دست گرفته اند.»(1) ولی تلاش می کرد نظر افراد را به جامعه سوسیالیست ها جلب کند. روابط سرمدی با صفاری آشتیانی پس از آزادی از زندان ادامه یافت.

پس از به همه پرسی گذاشته شدن لوایح شش گانه در سال 1341 سرمدی بر این اعتقاد بود که باید در رفراندوم شرکت کرد و به آن رأی مثبت داد. او به خاطر همین نظرش مورد انتقاد واقع شد و حتی عده ای او را خائن به جبهه ملی نامیدند.

با به محاق رفتن جبهه ملی و نبود امکانی برای فعالیت های علنی و قوت گرفتن اندیشه مبارزه مخفی، صفاری آشتیانی و احمد جلیل افشار توانستند سرمدی را برای مبارزه «نیمه علنی - نیمه مخفی» مجاب کنند. جلساتی در منزل صفاری واقع در خیابان فرح شمالی تشکیل می شد که منوچهر کلانتری نیز در آن جلسات حضور می یافت و بعدها با رفتن کلانتری، سورکی جای او را گرفت. اکنون سورکی با سرمدی، صفاری آشتیانی، محمد چوپان زاده و احمد جلیل افشار در ارتباط بود.

ص:86

احمد جلیل افشار نیز کنش های سیاسی خود را از دوران تحصیل در دارالفنون، با سازمان جوانان جبهه ملی در سال 1340 آغاز کرد. او در این دوران، با منوچهر کلانتری آشنا شد و پس از اتمام خدمت زیر پرچم، روابط خود را با کلانتری افزایش داد. بعدها منوچهر کلانتری او را با سرمدی مرتبط ساخت.

اکنون به نظر می رسید سازمان توانایی و امکان تأمین پول از طریق سرقت را دارا می باشد. آخرین طرحی که ارائه شد مربوط به سرقت بانک تعاونی و توزیع شعبه قصاب خانه بود.

اطلاعات لازم برای اجرای این عملیات توسط صفاری آشتیانی کسب شده بود. زیرا یکی از بستگان او با یک دستگاه وانت، لاشه های گوسفند را از کشتارگاه به قصابی ها حمل کرده و متقابلاً پول های آن ها را نیز دریافت و به بانک تعاونی و توزیع شعبه کشتارگاه منتقل می کرد. همچنین صفاری اطلاع حاصل کرده بود که این بانک، شب ها نیز دایر می باشد. عملیات شناسایی و تهیه نقشه تقریبی بانک توسط صفایی و مشعوف کلانتری دنبال گردید.

برای انجام عملیات قرار شد دو اکیپ با هم اقدام کنند. یکی به عنوان عمل کننده و دیگری به عنوان محافظ. کلانتری، صفایی (کریمی) ، برومند (محمد چوپان زاده) و جزنی گروه محافظ بودند و سورکی، شهیدی (عزیز سرمدی) ، پیوندی (جلیل افشار) و هرمزی (صفاری) گروه عمل کننده. برای این عملیات تصمیم گرفتند دو اتومبیل خریداری کنند که پس از خاتمه کار، برای از بین بردن «رد»، اتومبیل عمل کننده در سد کرج انداخته شود.

در نقشه عملیات، برای فرار از منطقه، دو مسیر در نظر گرفته شد: یکی مسیر شرقی که جزنی پیشنهاد داد و دیگری مسیر غربی که سرمدی پیشنهاد کرد. همچنین قرار بود پس از ورود گروه عمل کننده به بانک دست کارمندان را از پشت ببندند و برای جلوگیری از فریاد آنان دستمالی بر دهان شان قرار دهند.

این طرح نیز به سرنوشت طرح های دیگر گرفتار شد، زیرا:

یک عده شهری که پشت میز ادارات و مؤسسات نشسته اند و وقت آنها صرف دفتر و کاغذ می شود در دورترین فاصله از اقدامات پارتیزانی و حتی تدارکات آن قرار داشتند. و این موضوعی بود که چندین بار در کمیته مورد بحث قرار گرفته

ص:87

بود. مثلاً به دکتر شهرزاد گفته می شد چگونه است که شما از صبح تا آخر شب در داروخانه کار می کنید و در عین حال خودتان را یک فرد انقلابی که مشغول تدارک انقلاب است می دانید؟!

و یا سورکی در مقابل تأکید و اصرار کمیته مبنی بر رها کردن یکی از کارهای خود تا آخرین روز قول می داد و عمل نمی کرد. در مورد افراد دیگر وضع بدتر از این بود، سرمدی که از افراد فعال به حساب می آمد این اواخر معلوم شد وقت خود را چگونه می گذراند و به اتهام زشتی بازداشت شد.(1)

تعریض جزنی به سفر تفریحی سرمدی است. او با دوستانش هوشنگ اقتصادی و مسعود بندعلی و دو دختر به کنار دریا رفتند و در بازگشت، با شکایت والدین دختران، سرمدی یک ماه و نیم را در زندان سپری کرد و سپس به قید وثیقه آزاد شد.(2)

مشعوف کلانتری نیز، تا زمانی که با شهرزاد بود، زیر بار کوچکترین مسئولیت و فعالیتی؛ حتی منطقه شناسی نمی رفت. او هم در کارخانه و هم در مغازه کار می کرد. یک «قوزبالاقوز» دیگر، تشکیل زندگی مخفیانه با یک زن و بچه بود که امکان هر نوع فعالیت را از او سلب کرده بود.

در این میان وضع زاهدیان از همه جالب تر بود. او در حالیکه با منوچهر کلانتری و شهرزاد هم عقیده بود، عملاً در کمیته ماند به طوری که وقتی شهرزاد می خواست از کار کناره بگیرد به جزنی گفت، زاهدیان هم مثل خود او فکر می کند، ولی به روی خودش نمی آورد.(3)

جزنی در حالی از دیگران برای رها نکردن شغل خود انتقاد می کند که خود سهامدار دو شرکت تبلیغاتی و فیلمسازی بود و علاوه بر آن، به عنوان مدیر نیز به کار اشتغال داشت و از رهگذر این فعالیت های اقتصادی بود که توانست زندگی

ص:88

مرفهی فراهم آورد. زندگی آنان به اندازه ای مرفه بود که به گفتة همسرش، موجب اعجاب مأمورین ساواک شده بود.(1)

ضرار زاهدیان فعالیت خود را در سال 1320 و با عضویت در جمعیت مبارزه با استعمار آغاز کرد و در فروردین ماه سال 32 عضو آزمایشی حزب توده شد. کودتای 28 مرداد او را نیز روانه زندان کرد و در زندان دوست دوران کودکی خود، عباس سورکی را پس از ده سال دید. این دیدار به تجدید روابط آنان انجامید. از آن پس هر گاه سورکی برای دیدن خانواده به شاهرود می رفت، حتماً دیداری با زاهدیان تازه می کرد.

در سال 43 ضرار زاهدیان برای یافتن کار عازم تهران شد و نزدیک به یک سال در منزل سورکی اقامت گزید. این روابط حتی بعد از آنکه زاهدیان کاری برای خود دست وپا کرد و منزل سورکی را ترک گفت، باز هم ادامه یافت و تدریجاً به آشنایی با دوستان دیگر او نیز انجامید. با این همه، زاهدیان، ندرتاً در مباحث سیاسی آنان شرکت می کرد. اما این مسئله، مانع از آن نبود که سورکی او را به عنوان عضوی از گروه در نظر نگیرد و روی او کار نکند. بنابراین، او را به جلسه ای دعوت کرد که جزنی و ظریفی نیز در آن حضور داشتند و بدین ترتیب زاهدیان ناخواسته و به رغم میل باطنی اش با گروهی آشنا شد که کنش سیاسی را آماج قرار داده بود. یعنی همان امری که زاهدیان سال ها پیش، آن را ترک کرده بود و متعهد شده بود که هرگز دور آن نگردد. بنابراین، دور از انتظار نبود که رفتن شهرزاد این فرصت را برای زاهدیان فراهم آورد که روابط خود را با سورکی تا سطح روابط خویشاوندی و گفت وشنود پراکنده تقلیل دهد.

انقلابی گری از سر تفنن حاصلی جز این نمی توانست داشته باشد که هرگونه اقدام به دلایل واهی تعلیق به محال می شد. چنان که در برابر اولین عمل یعنی تهیه پول مدت ها از این شاخه به آن شاخه می پریدند و استدلال می کردند که برای عملیات باید اتومبیل سواری یاد بگیرند. پس از آنکه مدتی به این کار

ص:89

پرداختند؛ سورکی گفت، باید موتورسواری هم یاد بگیرند و مدتی هم به این کار پرداختند. این بهانه جویی ها برای گریختن از «عمل»، پایانی نداشت. به طوری که روزی جزنی در جلسه به شوخی گفت: «من می ترسم بیست سال دیگر وقتی این افراد (سورکی و افرادش) تمام هنرها و فنون دنیا را یاد گرفتند برای تهیه پول و به اصطلاح سرقت پول احتیاج به آموختن زبان عبری و یا سانسکریت داشته باشند و ما باید یک معلم سانسکریت برای آنها دست و پا کنیم.»(1)

دست زدن به عملیات.»(1)

وضعیت سلاح هایی که گروه برای آغاز فعالیت «پارتیزانی» فراهم آورده بود، بهتر از دیگر اقدامات نبود. این اسلحه های کمری محدود می شد به دو- سه قبضه که آن را پیش از خروج کلانتری از کشور، در کوه های شاه آباد (دارآباد) دفن کرده بودند و مدت ها پس از رفتن او، تازه به فکر در اختیار گرفتن آن افتادند. جزنی احتمال می دهد که کیومرث ایزدی باید از محل دفن سلاح ها مطلع باشد. موضوع را با مشعوف کلانتری در میان می گذارد. مشعوف کلانتری به سراغ کیومرث ایزدی می رود. او با بی رغبتی به همراه مشعوف به کوه های شاه آباد (دارآباد) می رود و محل اختفاء را پیدا می کنند. در نتیجه، دو قبضه اسلحه زنگ زده براونینگ و موزر به دست می آید. سورکی نیز دو قبضه اسلحه از یک قاچاقچی خریده بود. جزنی تصمیم می گیرد نسبت به تعمیر اسلحه های زنگ زده که در اختیار مشعوف است، اقدام کند. با سورکی قرار می گذارد که اسلحه ای سالم از او تحویل گرفته و به مشعوف واگذارد تا مشعوف مطابق آن نسبت به تعمیر اسلحه ها اقدام کند. قرار ملاقات در ساعت پنج و چهل و پنج دقیقه بعدازظهر روز 19/10/46 در خیابان ملک صورت می گیرد. سورکی با فولکس خود سر قرار حاضر می شود. جزنی با دیدن او به طرف اتومبیل می رود و در صندلی عقب جای می گیرد. پس از آن سورکی اسلحه ای را که مدتها نزد ناصر آقایان امانت گذاشته بود و ساعتی قبل آن را تحویل گرفته بود از داخل کیفی که در صندلی جلو بود درمی آورد تا به جزنی تحویل دهد. در این هنگام مأمورین ساواک سر می رسند و آنان را بازداشت می کنند.

چگونگی لو رفتن و نحوة دستگیری بیژن جزنی و سورکی، بحث های زیادی را در بین اعضای گروه برانگیخت. بی تردید وقتی سورکی، اسلحه را از ناصر آقایان طلب می کند، ساواک نسبت به این امر حساس می شود و برای دستگیری آنان اقدام می کند.

ص:91

در آن ایام جزنی نیز تحت مراقبت ویژه ساواک بود. به همین جهت نام او «جزو صورت اسامی افراد مظنونی بود که می بایست قبل از مراسم تاجگذاری» دستگیر شوند. ساواک تهران او را در چهارم آبان احضار می کند و جزنی ضمن تکمیل «دفترچه مشخصات و بیوگرافی» در پاسخ سؤال سی ام دفترچه مبنی بر اینکه هم اکنون از لحاظ روحی و مادی چه گرفتاری ای دارید، پاسخ می دهد:

از لحاظ روحی از پایمال شدن قانون و حقوق افراد مصرح در قانون اساسی، فقر اکثریت مردم و تراکم زیاد ثروت در دست عده ای معدود و تظاهر به دموکراسی از طرف دولت که وجود خارجی ندارد، رنج می برم.(1)

در نظریه ای که کارشناس بخش 311 ساواک در ذیل گزارش خود به مقام مافوق ارائه می کند، آمده است:

افرادی که در محیط ساواک با چنین بی پروایی به مقامات مملکتی توهین می نمایند، مسلماً در خارج از این محیط با آزادی و جسارت بیشتری نیات خود را بیان می دارند. در صورت تصویب، نامبرده بالا مجدداً به ساواک احضار و وظایف ساواک و مصالح مملکتی به وی تفهیم گردد و در صورتی که مشارالیه مجدداً اظهاراتی مشابه اظهارات قبلی خود نمود، شدیداً به او تذکر داده شود. (2)

مقام مافوق نیز در هامش این گزارش رهنمود می دهد: «تحت مراقبت شدید و دائم قرار گیرد. منزل و محل کار[ش] تحت کنترل باشد. نامه های او سانسور شود. برای اخذ مدارک لازم از وسایل فنی کمک گرفته شود. چنانچه بعد از مراقبت مجدداً مشاهده گردید اقداماتی علیه امنیت مملکت می نماید دستگیر و تحت پیگرد قرار گیرد.(3)

ص:92

یک هفته پس از این دستورالعمل، یعنی در تاریخ 15/9/46 اعلامیه ای از طرف «جبهه آزادیبخش ملی ایران» به صورت خطی به در ورودی یکی از منازل خیابان بهمن واقع در تهران پارس نصب شده بود که خطاب به «کارگران، دهقانان، دانشجویان و هنرمندان، از آنان خواسته شده بود تا برای مبارزه با رژیم فاسد و دست نشانده پهلوی با هر گونه نمود سیاسی و فرهنگی و هنری و اقتصادی آن مخالفت کنند.»

ذیل خبر، گزارشگر ساواک احتمال داده است: «عاملین اصلی تهیه و توزیع اعلامیه هائی که به امضاء جبهه آزادیبخش ملی ایران پخش می شود، بیژن جزنی و همکاران وی می باشند.»(1)

به همین جهت مقدم، مدیرکل اداره کل سوم ساواک از ریاست ساواک تهران درخواست می کند: «ضمن شناسایی همکاران بیژن جزنی و کنترل دقیق وی هرگونه شواهد و مدارکی دال بر دخالت یاد شده و همکارانش در تهیه و توزیع اعلامیه فوق الذکر موجود است، سریعاً تحویل دهند.»(2)

در اسناد و مدارک موجود هیچ مدرکی دال بر دخالت جزنی در تدوین و انتشار اعلامیه یافت نشده است حتی در بازجویی هایی که پس از دستگیری از جزنی به عمل آمد، به این اعلامیه اشاره ای نشده است؛ ولی مخاطب قرار دادن «هنرمندان» در کنار کارگران، دهقانان و دانشجویان شاید قرینه ای باشد مبنی بر نوشته شدن اعلامیه به قلم جزنی. زیرا او هم ذائقة هنری داشت و هم با بخشی از هنرمندان در تماس بود.

در تاریخ 23/7/46 منبع ساواک گزارش می دهد:

جزنی، عبدالله کریمی را ملاقات و به وی پیشنهاد می نماید نباید آرام گرفت و بایستی اعلامیه نهضت آزادی بخش ملت ایران که یک مرتبه توزیع

ص:93

گردیده به چاپ رسانده و به مناسبت تاج گذاری و فعالیت هایی که استعمارگران در مملکت انجام می دهند پخش و آنها را افتضاح نمائیم. نامبرده اضافه نموده باید خیلی مواظب باشیم و هیچ عجله ای نشود زیرا مأمورین خیلی مراقب هستند.(1)

مشابه همین گزارش چند روز دیگر نیز تکرار می شود. اما این بار معلوم نیست جزنی با چه کسی ملاقات کرده است. در ملاحظه یکی از این گزارش ها آمده است: «به منبع آموزش داده شد تماس خود را با بیژن جزنی قطع نکرده و مراقب فعالیت های وی باشد.»(2)

معلوم نیست اعلامیه ای که در تاریخ 15/9/46 و با امضاء «جبهه آزادی بخش ملی ایران» به دست آمده، همان اعلامیه ای باشد که جزنی با دوستان خود درباره آن سخن گفته است و اگر چنین است نقش جزنی در تدوین و توزیع آن چه بود؟

پس از آن که مأمورین ساواک از نصب اعلامیه اطلاع حاصل می کنند مراقبت از جزنی به طور محسوس افزایش یافت؛ به طوری که در اولین جلسه بازجوئی از او سؤال می شود: «شما با آدرس خیابان قاآنی، نرسیده به خیابان صنیع الدوله، پلاک 99 چه ارتباطی داشته اید؟» و یا «توضیح دهید: شما با آدرس دروازه شمیران، خیابان مهران، مقابل منزل پلاک 18 چه نوع ارتباطی داشته اید؟» و یا «شما به نشانی تهران نو، نرسیده به خیابان سمنگان، روبروی خیابان پل، کلینیک شبانه روزی رضا فرهت، پلاک 90/3 چه ارتباطی داشته اید؟» و یا «شما به آدرس خیابان میرهادی، واقع در خیابان پهلوی، نرسیده به خیابان آریامهر، آپارتمان 24، طبقه چهارم چه ارتباطاتی داشته اید؟» و یا «شما با نشانی هفت چنار، چهارراه نواب، کوچه بن بست حاجی سید علی، پلاک 63 یا 43 چه نوع ارتباطی داشته اید؟» و یا از او می پرسند که در ساعت 30/7 دقیقه مورخ 1/10/46 در دروازه شمیران،

ص:94

خیابان کیوان با چه کسی ملاقات کرده است؟(1)

اگرچه این پرسش ها نشان می دهد، ساواک قدم به قدم، در تعقیب و مراقبت از جزنی بوده است و کلیه تحرکات او را به دقت زیر نظر داشت؛ اما به گواهی اسناد موجود، در زمان دستگیری آن دو، عملیات مراقبت از سورکی به دستگیری جزنی انجامید.

در گزارش مورخ 23/10/46 ساواک آمده است:

چندی قبل اطلاع رسید که مشارالیه [عباس سورکی] سه قبضه سلاح کمری تهیه کرده و تصمیم به آموزش تیراندازی به هم مسلکان خود دارد. ضمن مراقبتی که از نامبرده به عمل آمد در تاریخ 19/10/46 مشاهده گردید شخص مزبور با همراه داشتن بسته ای مشکوک قصد تماس با فرد دیگری را دارد و چون احتمال می رفت که بسته مزبور محتوی سلاح باشد، لذا پس از گرفتن تماس از طرف وی با نفر دوم هر دو نفر دستگیر و در تحقیق از شخص اخیر معلوم شد نامبرده بیژن جزنی دانشجوی دکترای فلسفه دانشگاه تهران می باشد که او نیز سوابقی مبنی بر فعالیت در جبهه ملی دارد.(2)

پس از آنکه جزنی دستگیر می شود و نمی تواند در پایان آن روز مشعوف کلانتری را در خانه امن واقع در خیابان تکش ملاقات کند؛ مشعوف که احتمال دستگیری جزنی را می داد، همراه با برومند (چوپان زاده) در ملاقاتی با سرمدی تصمیم می گیرند که برای محفوظ ماندن مابقی اعضاء از خطر دستگیری، به شمال سفر کنند.

ص:95

ص:96

سخت و دشوار طبیعت، علیه شرایطی است که یک چریک در آن به سر می برد. زیرا لخت بودن درختان، امکان استتار را به میزان قابل توجهی کم می کند و همچنین، برف و بوران نیز بر دشواری عبور از گردنه ها و مناطق صعب العبور می افزاید. به همین جهت چون تحرک چریک شدیداً آسیب پذیر می باشد دشمن به سرعت بر او چیره خواهد شد. بنابراین بازگشت به شهر و اختفاء در خانه های امن به تصویب رسید.

یکی دیگر از تصمیمات گروه، آ زمودن افراد جدید بود تا بدین طریق مانع ورود اعضاء سست و بی انگیزه به گروه شوند. با این نتیجه گیری گروه از لاویج به سوی آمل حرکت کرد تا در بازگشت از جاده هراز در میعادگاه، سرمدی را ببیند. اما سرمدی، روز سه شنبه 26/10/46 هنگامی که همسرش را برای زایمان به بیمارستان زنان می برد، توسط مأمورین ساواک دستگیر شده بود. بنابراین، گروه بدون دیدار با سرمدی به تهران باز می گردد. صفایی از جانب کلانتری مأمور می شود با ضیاءظریفی در شرکت بهشهر تماس تلفنی بگیرد و اوضاع را جویا شود. ظریفی به اطلاع او می رساند که سرمدی نیز دستگیر شده است.

در خلال این مدت یعنی دو روز پس از دستگیری سورکی و جزنی، ضرار زاهدیان توسط غلام سورکی برادر عباس از غیبت او مطلع می شود. ضرار زاهدیان وعده می دهد که موضوع را پرس و جو کند. فردای آن روز، یعنی روز جمعه، زاهدیان، غلام سورکی و ناصر آقایان را به اتفاق یکدیگر در خیابان می بیند. آن دو از ضرار زاهدیان مجدداً سراغ عباس سورکی را می گیرند و او نیز اظهار بی اطلاعی می کند، یکی از آن دو می گوید: «احتمالاً با اسلحه او را گرفته اند.»

چند روز بعد در تاریخ 1/11/46 ضرار زاهدیان نیز به رغم آن که خود را کلاً کنار کشیده بود، در محل کار خود بازداشت شد. اما ضیاء ظریفی مقارن با دستگیری جزنی و سورکی از شرکت خود تقاضای مرخصی کرد. البته او در بازجویی خود این تقارن را امری تصادفی می داند و علت آن را ادامه معالجات خود بیان می کند. ضیاءظریفی، زندگی نیمه مخفی را آغاز کرد، زیرا نه تنها به بقیه

ص:98

افراد گروه نپیوست؛ بلکه برخی از شبها را نیز به منزل خود می رفت؛ اما در بیشتر اوقات در منزل دوستان خود - پدرام و ارفع زاده - و یا در منزل برادرانش سپری می کرد. همین امر موجب شده بود که دیگر افراد گروه از جانب او «شدیداً احساس خطر» کنند و حتی ظریفی پیشنهادهایی می داد که از نظر مشعوف کلانتری «عوضی» بود و «موجب تعجب» آنان شده بود. از جمله این که به کلانتری و فراهانی توصیه می کرد:

سرکارهایتان بروید که اگر ساواک به دنبالتان آمد سرکارتان باشید. اگر نباشید می فهمند شما هم جزء کار بوده و فراری هستید. پس از آن اظهار داشت، بیایید به خانه های افراد تشکیلات تهرانی [تشکیلات تهران حزب توده] مخفی شوید تا از شما حفاظت شود تا آب ها از آسیاب افتاد، بیرون آیید.(1)

ضیاء ظریفی در این مدت با یکی از دوستانش که او را «دکتر الف» می نامد، ملاقات می کند. او کسی جز ایرج واحدی پور نیست. واحدی پور که خود عازم سفر بود خانه اش را در اختیار وی قرار می دهد و برای او و یک «رفیق بالای تشکیلات تهران که با اسم مستعار مهندس» به ظریفی معرفی شده بود؛ در روز 11 بهمن ملاقاتی ترتیب می دهد.

در این ملاقات، ظریفی از آقای مهندس که عباس شهریاری، نفوذی ساواک در تشکیلات تهران حزب توده بود، کمک می خواهد؛ او نیز ارائه هرگونه کمکی را وعده می دهد. آن دو چند بار همدیگر را ملاقات می کنند و در آخرین ملاقات که در روز سه شنبه 24 بهمن بود؛ ظریفی از او می خواهد «صدای ما را از پیک ایران پخش کنید و اعلامیه هایی را برای ما در شهرها پخش کنید».(2) آقای مهندس نیز پذیرفت و پیشنهاد داد که برای گرفتن اعلامیه ها، فردا یکدیگر را ملاقات کنند؛ ولی ضیاء ظریفی اظهار داشت فردا قرار دارد و نمی تواند و پس فردا همدیگر را

ص:99

ببینند.(1)

از طرف دیگر، چون بقیه اعضاء گروه به ظریفی اخطار داده بودند «در صورتی که حاضر نشود به خانه تیمی آنها و یا یک خانه تیمی جدید رفته و زندگی حرفه ای بکند؛ بقیه به خاطر خطراتی که تهدیدشان می کند ناگزیر به قطع تماس خواهند بود و خود می داند»(2) ظریفی تقاضای ملاقات با مشعوف کلانتری را می دهد. مشعوف کلانتری از حضور در این ملاقات استنکاف می ورزد و جلیل افشار داوطلبانه، سر قرار ظریفی حاضر می شود. آن دو، روز چهارشنبه 25/11/46 ساعت 19 در ضلع شرقی پارک فرح یکدیگر را دیدند و درباره ضرورت حفظ خود و دیگر افراد از خطر دستگیری سخن گفتند. ظریفی توصیه کرد افراد باید مدتی کاملاً مخفی شوند. در جریان این سخنان بود که هر دو آنان دستگیر شدند.

مشعوف کلانتری نوشت:

بعدها فهمیدم ظریفی در منزل واحدی پور با عباس شهریاری روبرو شده و با او در امور گروه مان مشورت می کرده و حتی ساعت و محل قرار را گفته و او خواسته بود با ماشین ظریفی را برساند که ظریفی نمی پذیرد و از این طریق ظریفی و افشار به دام افتادند. ظریفی به شهریاری گفته بود، آخرین قرار را با مسئول فراری ها دارد و پس از این دیگر تماس نخواهد داشت و شهریاری هم به اختلاف و جدایی و طرد ظریفی از کار گروهی به وسیله ما احتمالاً آگاهی داشت و طرح اولیه ساواک برای دستگیری ما با شکست روبرو شد.(3)

البته ضیاءظریفی در بازجویی ادعا می کند: «بعد از دستگیری جزنی و سورکی، من، او [غفور حسن پور] را دیدم و گفتم که من در حال مخفی زندگی می کنم چون جزنی و سورکی را که با هم کار می کردیم، گرفتند، گفت، چه می خواهی بکنی؟ گفتم، ممکن است به کوه بروم و او هم برای آمدن اصرار داشت. برای او

ص:100

خطرات این کار را شرح دادم و او استقبال کرد که اشکالی ندارد و قراری هم با من گذاشت که من دیگر سر قرارش نرفتم و بعد هم مرا دستگیر کردند.»(1)

حسن پور نیز از تصمیم ضیاءظریفی برای پناه بردن به کوه خبر می دهد. او می نویسد: «در بهمن ماه آقای ظریفی به من اطلاع می دهند که عده ای از افراد لو رفتند. خود را برای رفتن به کوه آماده کن ولی سه روز بعد به من اطلاع می دهند، چون زمستان است و فصل سرما، این امر را به بهار آینده موکول می نمائیم که بعداً دستگیر می شوند.»(2)

پیش از دستگیری ضیاءظریفی، کیان زاد از حسن پور خواسته بود خانه ای اجاره کند تا مشترکاً در آنجا زندگی کنند، حسن پور نیز اتاقی در خیابانی به موازات خیابان شاه اجاره کرد. چون در آن اتاق جلسه ای بین ظریفی و گویا صفایی فراهانی انجام شده بود؛ پس از دستگیری ظریفی، آن اتاق تخلیه می شود. این بار حسن پور خانه ای در خیابانی به موازات خیابان ژاله و در حوالی مجلس شورای ملی و یک تک اتاق نیز در خیابان معین السلطان اجاره می کند. در خانه شماره 4 حوالی مجلس، حسن پور با اسم مستعار سیاوش با ناصر (علی اکبر صفایی فراهانی)، اکبر (صفاری آشتیانی) و حسن (محمد چوپان زاده) و در تک اتاق خیابان معین السلطان نیز توسط محمود (کیان زاد)، با هوشنگ (حمیداشرف) آشنا می شود.

مشعوف کلانتری در بازجویی سال 1353 ادعا می کند، تماس هایی که کیان زاد و صفایی فراهانی با حسن پور داشتند؛ آنان را به این نتیجه رساند که او «به درد» نمی خورد؛ زیرا «اخلاق خوبی نداشته»، ولی دوستان زیادی دارد که می توان از آنان استفاده کرد. البته شاید این داوری مشعوف کلانتری درباره حسن پور متأثر از

ص:101

ارزیابی ضیاءظریفی از حسن پور بوده باشد.

ضیاءظریفی در بازجویی هایی که پس از واقعه سیاهکل از وی به عمل آمده است؛ عمیقاً ناخرسندی خود را از حسن پور ابراز می کند. او در صفحات اول و دوم بازجویی مورخ 10/12/49 در مورد حسن پور اظهار می دارد: «او جوانی بود کم تجربه، با عقاید تند و بی احتیاط و اهمال کار و به همین جهت، تشخیص من این بود که به درد یک کار سازمانی و مرتب نمی خورد؛ ولی به هر حال تماسم با او به طور نامنظم ادامه داشت.»(1)

همچنین در بازجویی مورخ 12/12/49، هنگامی که بازجو از ضیاءظریفی می پرسد که چرا نام حسن پور را در بازجویی های اولیه در سال 46 به میان نیاوردی؟ او ضمن تأکید بر «شلوغ و بی احتیاط» بودن حسن پور، می نویسد:

در شرایط بعد از دستگیری جزنی و سورکی هم که می خواستم به کوه بروم و در آن موقع بیش از هر چیز به آدم نیاز بود تماس خود را با او قطع کردم چون او را کسی نمی دیدم که برای چنین کاری صلاحیت داشته باشد و علت عدم معرفی او در سال 46 نیز این بود که عضو گروه نبود و پیوستگی چندانی حتی به طور سطحی هم با مسایل سیاسی به معنی وسیع کلمه نداشت.(2)

صرف نظر از نیات و نوع داوری صفایی فراهانی و کیان زاد دربارة حسن پور، اینک آنان به اتفاق صفاری آشتیانی و چوپان زاده به منزلی تردد می کنند که او تدارک دیده است و تنها خانه امن گروه تلقی می شود.

در این دوران حسن پور نیز دوستان خود را که بیشتر آنان در لاهیجان بوده اند، به گروه معرفی می کند. ابوالقاسم طاهرپرور که پیش تر در لنگرود به ضیاء ظریفی معرفی شده بود؛ اینک به اتفاق رحمت پیرو نذیری به صفایی فراهانی معرفی می گردد. همچنین، ابراهیم نوشیروان پور که توسط مهدی سامع با حسن پور آشنا

ص:102

شده بود، اینک توسط وی به صفایی فراهانی معرفی می شود. حسن پور ملاقاتی نیز بین مهدی سامع و صفاری آشتیانی ترتیب می دهد. رضا عابدین پور و علی بوستانی نیز به صفاری آشتیانی معرفی می شوند.

یافت. دلخواه، مدتی بعد در هنرسرای عالی قبول شد. یک سال بعد، صفایی فراهانی نیز به همان هنرسرا راه یافت و به تحصیل پرداخت. صفایی گه گاه نشریه پیام دانشجو را جهت مطالعه در اختیار دلخواه قرار می داد و دلخواه نیز، رفته - رفته با تشویق صفایی به فعالیت های صنفی دانشکده کشیده شد. اما چون در درس ریاضی ضعیف بود؛ و به همین دلیل، سال اول مردود شد؛ صفایی او را به حسن پور معرفی کرد تا به او کمک کند. دلخواه برای این منظور هفته ای یک بار به دیدن حسن پور در دانشکده پلی تکنیک می رفت. حسن پور هم با اغتنام فرصت، او را با جریانات صنفی دانشکده آشنا می کرد. به طوری که پس از مدتی دلخواه در جلسات پلی تکنیک که اغلب اعضای آن، از هواداران جبهه ملی بودند، شرکت می کرد.

در سال دوم هنرسرا، دلخواه مجدداً مردود شد و او را از هنرسرا اخراج کردند. از آن پس، به کمک پدر خود رفت که در خیابان ها دستفروشی می کرد و حسن پور نیز گه گاه برای دیدن او سری به بساط او می زد. دلخواه به تدریج توانست مغازه ای در خیابان ایران مهر برای خود دست وپا کند و صفایی فراهانی با او در اداره مغازه تراشکاری شریک شد. اما این مشارکت دوامی نیاورد. به تدریج رفتار صفایی فراهانی در نزد دلخواه دگرگون شد؛ زیرا او سعی می کرد در نظر دلخواه «فردی پول دوست و مشروب خوار جلوه کند.»(1) ولی دلخواه می دانست او با سعید کلانتری و فردی به نام اسکندر که در گروه کوهنوردی و اسکی سندیکای صنف فلزکار و مکانیک بود؛ روابطی دارد.(2)

به هر جهت، دلخواه پس از آنکه صفایی فراهانی با او درباره «مبارزه مسلحانه» صحبت کرد؛ با آنکه «ته دلش» راضی نبود؛ همکاری را پذیرفت.

صفایی فراهانی، همچنین، به سراغ جلیل انفرادی رفت. جلیل انفرادی عضو

ص:104

سندیکای کارگران فلزکار بود. در سال 43 هنگامی که بر فراز قله توچال، پناهگاهی توسط کوهنوردان عضو آن سندیکا ساخته می شد؛ دیگر کوهنوردان که عضو گروه کوهنوردی کاوه بودند؛ از جمله صفایی فراهانی به آنان کمک می کردند. همین امر، موجب آشنایی آن دو شد. جلسات مداوم هفتگی در فدراسیون کوهنوردی که هر دو در آن شرکت می کردند؛ این آشنایی را به دوستی تبدیل ساخت. خصوصاً آنکه اشعاری که جلیل انفرادی هنگام کوه پیمایی می خواند؛ صفایی فراهانی را آگاه ساخت که او گرایش های کمونیستی دارد. به همین جهت صفایی فراهانی با آسودگی خاطر نزد انفرادی رفت و به راحتی توانست نظر موافق او را برای مبارزه چریکی جلب کند. پس از آن، هرگاه انفرادی از او در مورد «برنامه» سؤال می کرد؛ صفایی پاسخ می داد به موقع خبرت خواهم کرد.

در همین ایام، روزی فراهانی در دروازه شمیران با اسکندر صادقی نژاد، یکی دیگر از کوهنوردان عضو سندیکای کارگران فلزکار مواجه شد و پس از مدتی گفت وگو، او را برای دیدارهای بعدی ترغیب کرد. صادقی نژاد نیز، روی خوش نشان داد. بالاخره پس از چند دیدار، او نیز برای «مبارزه مسلحانه» آمادگی خود را اعلام کرد.

محل کار خود واقع در سیاهکل را برداشته و به آنان تحویل دهد. او نیز چنین می کند و مبلغ هفتاد و پنج هزار تومان تحویل گروه می شود. ولی با پیشنهاد کیان زاد و پافشاری حسن پور، مبلغ سرقت شده به بانک عودت داده شد.

همچنین طرح دیگری برای سرقت از موجودی بانک صادرات در رامسر ارائه گردید. برای آشنایی بیشتر با موقعیت بانک، سؤالاتی از سوی کیان زاد طرح می شود. پاسخ ها را علی بوستانی تهیه کرد. پس از آن، صفایی فراهانی و کیان زاد به آنجا مسافرت می کنند و سپس حسن پور و حمید اشرف به آن منطقه رفته و نقشه خارجی بانک را ترسیم می کنند. ولی این طرح نیز عملی نمی شود. بالاخره صفاری آشتیانی پیشنهاد می دهد که همان وانت حمل لاشه های گوسفند که پول قصا ب ها را نیز جمع آوری می کند؛ مورد دستبرد واقع گردد. این طرح که بی خطرترین طرح سرقت بود، پذیرفته شد.

پس از قطعی شدن اجرای عملیات، صفاری به میدان گمرک می رود و یک دست لباس افسری و یک دست لباس پاسبانی می خرد و آنها را به اسکندر صادقی نژاد و جلیل انفرادی می دهد. آنان با استفاده از موتوری شبیه موتور پلیس، وانت حمل پول را به بهانه داشتن محموله قاچاق در خیابان ژاله، حوالی آب سردار متوقف کرده و سپس پول های موجود را سرقت می کنند.

در این عملیات، چون احتمال می رفت رانندة وانت، صفاری را که از خویشاوندانش بود، بشناسد؛ او از شرکت در صحنة سرقت خودداری کرد و تنها نقش علامت دهنده را به عهده گرفت.

با پول به دست آمده از سرقت وانت، خانه ای خریداری شد و خانه اجاره ای در خیابان پشت مجلس شورا که مدتی فراهانی، غفور حسن پور، صفاری، چوپان زاده و کیان زاد در آنجا بودند؛ تخلیه گردید. اما، خانه جدید به زودی مورد شناسایی پلیس واقع شد.

مشعوف کلانتری نیز احساس ناامنی می کرد. او که بیش از دو سال پیش و بدون اطلاع خانواده با زنی بیوه و دارای فرزند ازدواج کرده و خانه ای در میدان شهناز برای وی اجاره کرده بود؛ اینک پس از بازگشت از شمال، سریعاً نسبت به

ص:106

تغییر محل سکونت اقدام می کند و به میدان شاه می رود. اما روزی که برای سروگوش آب دادن، به خانه امن خیابان تکش مراجعه می کند؛ درمی یابد که ساواک آنجا را تفتیش کرده است. در محل سکونت خود نیز احساس امنیت نمی کند؛ لاجرم منزلی در خیابان سپه، برای همسرش می خرد. از آن پس کلیه تماس ها در این خانه انجام می پذیرفت.

خواند؛ کتاب «تاریخ مختصر حزب بلشویک» بود. در جریان این مطالعات، «علی» او را به فرد دیگری به نام جعفر طاهری(1) معرفی کرد. فراهانی و طاهری به مطالعه آثار مارکسیستی پرداختند.

فراهانی در هنرستان با سعید کلانتری آشنا شد و از افراد فعال هنرستان به شمار می رفت و چون طاهری مخالف هرگونه فعالیت علنی بود؛ با فراهانی قطع ارتباط کرد. در این ایام، مشعوف کلانتری به جرم توزیع اعلامیه روانه زندان شده بود. پس از رهایی، آن دو در تشکیل کمیته دانش آموزان فعالیت شدیدی داشتند و به وسیله مسعود حجازی با جبهه ملی مرتبط شدند و در به تعطیلی کشاندن مدرسه و شرکت دادن دانش آموزان در میتینگ های جبهه ملی ایفای نقش می کردند. صفایی فراهانی در سال 1340 در مراسم بزرگداشت شهدای سی تیر در

ص:108

ابن بابویه دستگیر شد و چند روزی را در حبس سپری کرد. او در همین سال دیپلم گرفت و از خدمت زیر پرچم نیز معاف شد. بدین ترتیب، در آزمون معلمی که مورد درخواست آموزش حرفه ای بود؛ شرکت کرد و قبول شد و بی درنگ به هنرستان پسران ساری اعزام گردید. به ناگزیر، تماس او با مشعوف به حالت تعلیق درآمد. در سال 1342 در آزمون هنرسرای عالی نارمک شرکت کرد و پذیرفته شد. در بازگشت به تهران، مجدداً با مشعوف ارتباط گرفت. این بار حرف و سخن آنان، تحت تأثیر شرایط عمومی و کلی جامعه و اوضاع جهانی «مبارزه مسلحانه» بود. صفایی توسط مشعوف به برادرش منوچهر معرفی شد و بعد از مدتی نیز او، صفایی را به شهرزاد سپرد.

در همان روزهایی که اعضای گروه به فکر خروج از کشورند؛ مشعوف کلانتری احساس می کند خانه جدیدش نیز، تحت کنترل است. روزی که مأموران، پرسان به منزل او نزدیک می شوند؛ او با احساس خطر، به اتفاق صفاری آشتیانی از منزل بیرون می رود و پس از تماس با صفایی فراهانی، کیان زاد و چوپان زاده، به اتفاق راهی کرج می شوند و با اجاره کردن باغی، دو هفته در آنجا می مانند. در بازگشت از کرج، تدارک ملزومات خروج از کشور سرعت پیدا کرد.

کیان زاد چهار جلد گذرنامه تهیه کرد. یکی متعلق به برادر خود به نام احمد کیان زاد، دیگری متعلق به پدرش به نام علی اکبر آقارضا کاشی، سومی متعلق به شوهر خواهرش به نام محمد رضا، و بالاخره، یکی هم متعلق به همسر دائی اش به نام زهرا وهاب زاده، اما تهیه یک جلد گذرنامه و تعدادی شناسنامه به عهده صفایی فراهانی گذاشته شد.

صفایی روزها در برابر سفارت خانه ها و بنگاه های مسافربری پرسه می زد؛ تا گذرنامه و شناسنامه ای بیابد؛ ولی موفق نمی شد. ناگزیر به قهوه خانه ای در میدان مولوی رفت. در این رفت وآمدها با فردی به نام محسنی آشنا شد. او مدارک مورد نیاز صفایی را تهیه کرد و وعده همه گونه مساعدت لازم را نیز به او داد. پس از آماده شدن مدارک، صفایی به خرمشهر سفر کرد؛ تا بلکه، بتواند مسیری

ص:109

برای خروج از کشور و رفتن به بصره پیدا کند. با بررسی هایی که انجام داد، چنین امکانی را منتفی دید. لاجرم نزد محسنی بازگشت تا درباره این که چگونه می توان مخفیانه به عراق رفت؛ با او صحبت کند. در این گفت وگوها قرار شد محسنی یک قاچاقچی به او معرفی کند. صفایی با سایر افراد گروه مشورت کرد. به پیشنهاد گروه، چنین مقرر شد که ابتدا صفایی و صفاری از کشور خارج شوند و در صورتی که آنان سالم به مقصد رسیدند؛ گروه دوم نیز، ده روز بعد، به آنان ملحق شود.

با جدا شدن صفاری و صفایی، افراد باقی مانده به ساری رفتند و چند روز بعد به تهران بازگشتند. مشعوف کلانتری و چوپان زاده برای بیتوته، در مسافرخانه «کارون» اتاقی کرایه کردند و کیان زاد نیز از آنان جدا شد. وعده آنان، روز قبل از حرکت بود. روز موعود، هر سه با اسامی جعلی، بلیت اتوبوس «لوان تور» را برای روز بعد به مقصد خرمشهر تهیه کردند. آنان پس از رسیدن به خرمشهر، سر قرار فردی رفتند که صفایی معرفی کرده بود. ملاقات شونده، جمله رمز را چنین ادا کرد: «سفته وصول شد.» اندکی بعد همان فرد، آنان را سوار اتومبیلی کرد و به سوی نخلستان پیش تاخت. با عبور از میان نخلستان ها، اتومبیل کنار منزل یک عرب متوقف شد. هنگام گفت وگو با صاحب خانه، مأمورین ژاندارم هجوم آوردند و هر سه را دستگیر کردند و در خرمشهر به مأموران ساواک تحویل دادند.

چگونگی لو رفتن این سه تن و نحوه دستگیری آنان در هاله ای از ابهام پیچیده شده است. برابر اسناد موجود، مأمورین ژاندارم در جستجوی تعدادی قاچاقچی به آن منطقه رفتند و تصادفاً به آن سه تن مظنون شده و دستگیرشان کردند. اما توضیحات افشاگرانه ضیاءظریفی در نامه ای که از زندان برای برادرش نوشته است، زوایای دیگری از این ماجرا را برملا می کند:

پس از دستگیری من و گذشت چند ماهی، چون فشار برای دستگیری 5 نفر از دوستان ما که اسمشان لو رفته بود زیاد شده بود آنها خواستند از راه مرز جنوب خارج شوند، به وسیله آقای دکتر الف کمک خواستند و او دوباره

ص:110

آقای مهندس را به دوستان ما که طبعاً از جریانی که بر من گذشته بود اطلاع نداشتند معرفی کرد. کار ندارم به جزئیات کار، نتیجه این شد که درست در سر مرز که فقط یک رودخانه بین ایران و عراق فاصله بود و آنها منتظر بلم بودند تا به آن طرف بروند پلیس با تجهیزات کامل آنها را که سه نفر بودند محاصره و دستگیر می سازد. در طی تمام مدتی که جریان رفتن این رفقا تدارک می شد جریان تدارک را آقای مهندس [عباس شهریاری] هدایت می کرد و رفقای ما هیچگونه دخالتی در آن نداشتند. بدیهی است که باز هم تصادفی در این کار نبود. آقای مهندس با کاردانی سه نفر دیگر از بهترین دوستان ما را به کام پلیس داد و این بار هیچ فرضی قادر به تبرئه این شخص نیست و حالا این شخص لابد مخفی زندگی می کند!(1)

مشعوف کلانتری اگر چه در بازجویی های خود، خصوصاً بازجویی مجدد در سال 1353 در این باره به تفصیل سخن نمی گوید؛ ولی اجمالاً، مضمون نامه ضیاءظریفی را تأیید می کند.

از آنها را حزب مسکن می دهد منجمله یکی از آنها [ضیاءظریفی] در منزل واحدی پور مخفی می شود. بعداً این شخص که به خانه های رفقایش زیاد تردد می کرده در یکی از قرارهائی که با افشار داشته دستگیر می گردد و آنها تشکیلات را متهم می کنند که آنها را لو داده اند و سپس مخفی شده ها تقاضای خارج شدن از ایران به وسیله تشکیلات تهران را می نمایند که موافقت می شود ابتدا دو نفر آنها با راننده و بلد خارج می گردند و رسید خروج می دهند و از خارج هم خبر می دهند که رسیده اند و بعد سه نفر دیگر از آنها خارج شده که در مرز دستگیر می شوند و پس از دستگیری شایع می کنند که از تهران تحت تعقیب بوده اند و به اصطلاح [تشکیلات تهران] حزب را متهم و در مظان اتهام قرار می دهند.

مسعود و واحدی پور نحوه خروج آنها را بیان کردند که ابتدا به خرمشهر به منزل یکی از رفقای حزبی می روند و از آنجا تا مرز 25 دقیقه راه را، راننده آنها را به نام زوّار قاچاق می برد و پاسپورت مجعول که در تهران ساخته شده نیز در دست آنها بوده. از دو پاسگاه که یکی دربند خان و دیگری پل نو می باشد می گذرند و وارد بیشه می شوند که بایستی از یک خانه عربی و ایرانی از یک نهر رد کرده که سه متر عرض نداشته و مسعود گفت رسیدی که با رمز نوشته شده بود توسط راننده رسید و گفت اینها بی عرضه گی خودشان بود والا امکان نداشته دستگیر شوند.(1)

در واقع، شهریاری چنین وانمود می سازد که خروج صفایی فراهانی و صفاری آشتیانی با تدبیر یا به کمک او صورت گرفته است. این ادعا که حتی در روایت ها و تاریخ نگاری های رسمی و علنی سازمان نیز پذیرفته شده، با آنچه از قول صفایی فراهانی گفتیم، در تناقض است. روشن است که ایجاد و یا تقویت چنین شبهه ای به نفع شهریاری بود؛ مگر آن که تصور کنیم محسنی، همان فردی که صفایی فراهانی در قهوه خانه با او آشنا شده بود؛ منبع نفوذی ساواک بوده باشد. این گمان، با شواهد دیگر که بدان اشاره خواهیم کرد، همخوانی ندارد.

ص:112

این موضوع، یک بار دیگر در تاریخ 13/9/47، اما این بار، بدون حضور شهریاری مورد بحث واقع شد. جالب اینجاست که ساواک در یک جمع چهار نفره، دو منبع داشت که این بار، مشروح مذاکرات را منبع دوم در اختیار ساواک قرار می دهد:

جلسه کمیته روشنفکران در ساعت 1200 روز 13/9/47 با شرکت مهدی سلیمانی و ایرج واحدی پور و بهمن در منزل سلیمانی تشکیل [گردید ...] سپس واحدی پور اظهار می کند از دسته جزنی و سورکی از زندان اطلاع داده که مسعود پلیس است و به ما هشدار داده اند بنابراین لازم است که موضوع در کمیته مطرح گردد. قبل از این که سه نفر (منظورش مشعوف و چوپان زاده و کیان زاد بوده است) در مرز دستگیر گردند تصمیم به رفتن خارج داشته اند و مسعود با قرار قبلی با یکی از آنها جلوی دانشکده دامپزشکی قرار می گذارد که مقدمات سفر آنها را فراهم آورد. آن شخص از نظر احتیاط با محافظ به محل ملاقات می رود محافظ وضع را غیر عادی تشخیص داده مشاهده می کند دو نفر مراقب محل هستند و بعد به عنوان مسافر به یک اتومبیل تاکسی ایست می دهند با وی کمی صحبت می کنند و بدون اینکه سوار تاکسی شوند به مراقبت خود ادامه می دهند و محافظ این وضع را به دوست خود اطلاع می دهد آن شخص از مسعود سئوال می کند آیا شما با محافظ بر سر قرار آمده اید مسعود در جواب وی اظهار داشته نه خیر در صورتی که در اردیبهشت ماه این موضوع مطرح شد مسعود اظهار داشت من با محافظ سر قرار حاضر شدم سلیمانی اظهار می کند مسعود دروغ گفته است هیچ گاه او با محافظ سر قرار حاضر نشده است.

واحدی پور اضافه می کند شخص مورد نظر با مسعود قرار می گذارد بعد از یک ماه با یکدیگر ملاقات نمایند. آن شخص سر قرار نمی رود و کس دیگری را می فرستند. باز هم اعتقاد دارید که محل قرار که فقط از آن مسعود اطلاع داشته تحت کنترل بوده است؟ حالیه دستگیرشدگان در مرز و سایر رفقای دستگیر شده ارزیابی کرده اند به این نتیجه رسیده اند که این سه نفر از تهران تحت کنترل بوده و با تهیه طرح قبلی دستگیر شده اند و دلیل هم دارند وقتی که راننده آنها را به خانه مرد عرب می برد پاسپورت و پول آنها را به صاحب منزل داده و می رود صاحب منزل اظهار می کند که بلم آن طرف مرز می باشد ده

ص:113

دقیقه دیگر بر می گردد در این اثنا اتومبیل کامانکار ژاندارمها می رسد که ظاهراً برای کشف سیگار قاچاق آمده بوده اند در صورتی که به محض ورود به منزل به جای اینکه منزل را برای کشف سیگار بگردند یکراست آنها را دستگیر و چشم آنها را بسته و به دست آنها دستبند می زنند که اظهار نظر می کنند که اگر موضوع قاچاق بود نیاز اولاً به بستن چشم و دست قاچاقچی نداشت. ثانیاً اول مأمورین اجناس قاچاق را جستجو می کردند نه اینکه آن سه نفر را دستگیر کنند چون جرمی تحقق نیافته بود سپس آنها را سوار کامانکار کرده می برند که در وسط راه اتومبیل در گل گیر می کند بلافاصله آنها را به اتومبیل لندرور که در همان جا حاضر بوده منتقل و به شهر می روند [می برند].

در اینجا سلیمانی مطرح می کند اولاً از آنها باید سئوال شود که آیا در ضمن دستگیری مرد عرب را هم با خود آوردند یا نه؟ ثانیاً آنها را مستقیماً به ژاندارمری بردند یا به سازمان امنیت؟ که این دو سئوال موضوع را بهتر روشن می کند.

سپس ایرج راجع به دستگیری ظریفی چنین بیان داشته: وقتی که جزنی و سورکی دستگیر شدند چون ظریفی با من دوست بود پیغام داد که جائی برای من تأمین کن من هم چون همیشه در تهران نبودم دیدم منزلم جای امنی است به وسیله شخصی که اکنون هم آزاد است و مورد اعتماد گروه جزنی و سورکی است او را به منزل خودم منتقل کردم و برای او نام مستعاری گذاشتم که جابری بود. بنابراین هیچ کس جز من و مسعود و موسوی که به منزل من تردد می کرد از این نام مستعار ظاهراً نبایستی اطلاع داشته باشد مگر اینکه خود ظریفی نام مستعارش را به عللی که بر من ناشناخته است به برخی از رفقای گروه خود گفته باشد.

چند روز قبل از دستگیری او برادرانم که یکی دبستانی و دیگری دبیرستانی است به من اطلاع دادند که یک روز شخصی که بارانی پوشیده بود و قد بلند و سبیل داشت سرکوچه آمد و گفت که منزل جابری کجا است در صورتی که قاعدتاًً هیچکس از این اسم قراردادی نبایستی اطلاعی داشته باشد و آن شخص مدتی سرکوچه را کنترل کرد و حتی برادر کوچک مرا تا مدرسه تعقیب نموده.

برادرم گفت موضوع را فوراً به موسوی اطلاع دادم من با موسوی ملاقات و

ص:114

از او استیضاح کردم که آیا تو وقتی این مطلب را شنیدی فوراً به ظریفی اطلاع دادی؟ گفت من به مسعود گفتم و اضافه می کند حال که مسعود نیست که از او سئوال شود که چه اقدامی به عمل آورده و چرا به ظریفی اطلاع نداده که از منزل فوراً برود

پس از دستگیری، ظریفی نحوه دستگیر شدن خود را با سایر رفقای خود در میان گذاشته و می گوید من تنها روز قرار را با مسعود در میان گذاشتم و به او گفتم چهارشنبه رفقایم را می بینم بنابراین اگر از منزل تا محل قرار مرا تعقیب کرده باشند و در حین قرار من و کسی را که با او تماس داشته ام گرفته اند، کار مسعود خواهد بود چون بعد از ملاقات در محل قرار دستگیر شده ام و خبر [جهت] اینکه لو رفته باشم هیچ علتی وجود ندارد.

سلیمانی سئوال می کند که در چه ساعتی دستگیر شده؛ واحدی پور اظهار می کند، ساعت 7 بعد ازظهر بهمن ماه. سلیمانی اظهار داشته در آن موقع ساعت 7 هوا تاریک است بنابراین اتفاقی شناخته نشده اند بلکه با مقدمه قبلی لو رفته اند. واحدی پور اظهارات خود را ادامه می دهد.

روزی که ظریفی را گرفته اند قبل از دستگیری او یکی از همین بچه ها در زندان به بقیه گفته که ظریفی را امروز می آورند و بعد از دستگیری ظریفی گفته آن سه نفر مثل مرغ از قفس گریخته اند و مقصود آن سه نفری است که با فرد تماس[گیرنده]، هم منزل بوده اند و ظریفی استدلال می کند که اگر از ناحیه طرف قرار لو رفته باشد علتی برای دستگیری آن سه نفر باقی نمی ماند در صورتی که مرا تعقیب کرده اند که کسی که با من قرار داشته دستگیر کنند و سرنخ را بگیرند و سه نفر را دستگیر سازند.

بعد مسئله پول و پاسپورت ها را مطرح کرد و گفت چه برای دو نفری که قبلاً از ایران رفته اند و چه این سه نفر 45000 ریال مسعود پول گرفته البته آنها مدعی شده اند؛ در صورتی که مسعود اظهار می کند 24000 ریال گرفته است. شب قبل با شخصی که مورد اعتماد گروه جزنی است ملاقات داشتم آن هم اظهار می کرد مبلغ 45000 ریال پول در اختیار مسعود قرار گرفته است. واحدی پور اضافه می کند خواهرم چندی قبل جریان پول را با مسعود در میان می گذارد مسعود کمی تغییر حالت می دهد. البته این موضوع روشن خواهد شد ولی به هر کس که تهمتی بزنند ممکن است بی جهت یا با جهت در قیافه و

ص:115

وضع ظاهری او تأثیری بگذارد.

نظریه منبع: ایرج واحدی پور و سلیمانی و بهمن 90% به مسعود مشکوک شده و او را همکار پلیس قلمداد می کنند.

نظریه رهبر عملیات: چنانچه جمع آوری دلایل از طرف اعضای کمیته روشنفکران ادامه یابد و اعضای کمیته در غیاب مسعود جلسات خویش را مرتباً تشکیل دهند نسبت به وضع او بیشتر مشکوک خواهند شد.

نظریه 20ه 1: نظریه رهبر عملیات مورد تأیید است. (1)

لازم است بدانیم که منبع دوم، همان بهمن بوده که در اینجا، نام او در کنار واحدی پور و سلیمانی که به «مسعود» مشکوک شده اند، آورده شده است.

در بین اعضای تشکیلات تهران و نیز گروه چنین تصور می شد که صفایی فراهانی و صفاری آشتیانی توسط شهریاری به خارج رفته اند و این مطلوب شهریاری بود؛ تا ظن نفوذی بودن او کم رنگ شود.

سه روز پس از آن جلسه، افراد مزبور بار دیگر دور هم جمع می شوند و همان مباحث به نحو دیگری تکرار می شود:

تشکیل جلسه روشنفکران

در ساعت 1500 روز 16/9/47 جلسه ای با شرکت واحدی پور، سلیمانی و بهمن در منزل سلیمانی تشکیل گردید. ابتدا واحدی پور رشته سخن را به دست گرفت و اظهار داشت تحقیقات من از باقیماندگان دسته چینی جزنی این است که جابری نام مستعار خود را به کسی نگفته، بنابراین نام مستعار او به وسیله کسانی که این نام را می شناخته اند لو رفته والا دلیلی نداشته که یک اجنبی با نام مستعار به دنبال منزل من بگردد. به هر حال نام مستعار لو رفته و بقیه را نمی توان علتش را تمیز و تشخیص دهم. نامبرده ادامه داد و گفت جابری در

ص:116

زندان به بشردوست گفته که منزل سابق من تحت نظر پلیس [بوده] و شناخته شده.

در مورد شخصیت وی نیز گفت او با نصیری خویش است و علت دستگیری اش نامه ای بوده که از طرف نصیری به خارج می نویسد و نامه گیر می افتد و موجب گرفتاری اش می شود و وقتی به قرار می رود کوپل نداشته ولی طبق اظهار خودش از مکان حرکت تا قرار بسیار مراقب بوده و تعقیب نمی شده از طرفی ملاقات کننده جابری در موقع تماس دارای دو کوپل بوده که کوپلها گفته اند در حین قرار وضع را مناسب نمی بینند و گویا تحت تعقیب بوده اند و وقتی از آنان سئوال می شود که چرا جابری و رفیقمان را مطلع نکردید پاسخ صحیح نمی دهند.

واحدی پور به سخنان خود ادامه داد و گفت بعد از دستگیری جابری تمامی صاحب [صاحبان] منازلی که او به [خانه] آنها رفت وآ مد داشته احضار [شده] و [از آنها] توضیح خواسته اند. در جنوب نیز در حین دستگیری آن سه نفر را مأمورین نگرفته اند و این خود حکایت از آن دارد که در تعقیب آنها بوده اند. بهمن گفت قبلاً مسعود دو نفر را به خارج فرستاده اگر این اتهام وارد باشد پس چطور این کار را کرده است؟

واحدی پور پاسخ داد اگر پلیس باشد برای شناخته نشدنش این کار را کرده بهمن پرسید آن دو نفر کجا هستند؟ واحدی پور پاسخ داد خارج از کشورند و اضافه کرد روزی که صفاری و آن دیگری خارج شدند مسعود به من گفت آنها رفته و رسیده اند در حالی که او از کجا اطلاع داشت که آنها رسیده اند؟ وی درباره صفاری اضافه نمود وضع مالی خوبی نداشته برای اینکه شما را در جریان بگذارم اضافه می کنم که با حکمت جو و خاوری دو نفر دیگر کادر از خارج آمدند که پس از آنها رهبری تشکیلات تهران را به عهده گیرند یکی که گویا مهندس کشاورزی بوده و دیگری افسر فراری هر دو آدمهای کم مایه و بی عرضه ای بودند که تمام مدت، باری به هر جهت عمل می کردند و در منزل آصف مخفی بودند، یک روز عصر به مادر آصف می گویند برای ما کتلت درست کن و نیم ساعت بعد خانه را ترک می کنند و گم می شوند و تا به حال اثری از آنها نیست اگر فرض کنیم در ایران نیستند پس کجای دنیا فرو رفته اند. مسعود باید در این باره نیز توضیح دهد

ص:117

بهمن پرسید مسعود هم نمی تواند جواب این مسئله را روشن نماید. واحدی پور گفت اگر مسعود پلیس باشد جواب صحیح آن نزد اوست. در هر حال در این باره قرار است مسعود بیاید و توضیح قانع کننده تری بدهد.

وی اضافه کرد در این چند ساله اخیر مسعود مسئولینی را که از خارج آمده اند می شناخته و جسته و گریخته از نحوه کار و زندگی آنان انتقاد می نموده و از محل مسئول و طرز کار آن اطلاع داشته و همگی لو رفته و دستگیر شده اند و عجیب آن که در حین دستگیری، مسعود در ایران و یا تهران نبوده بطور مثال حکمت جو و خاوری و نصیری را عنوان نمود و اضافه کرد گروههایی که لو رفته اند نیز قبلاً مسعود با آنها تماس حاصل نموده و وی به غیر از گروه جزنی و سورکی گروه پیکار را نام برد و گفت از گروه ما یکی از رفقا با گروه پیکار که معجونی از جبهه ملی و توده ای و غیره بوده اند تماس داشته و قرار می شود مسعود با این رفیق از گروه پیکار تماس داشته باشد و مسئولشان نیز حضور یابد و پس از تماس مسئول به دنبال کار خودش برود.

در محل قرار رفیق ما می گوید محل قرار لو رفته و مراقب ما بوده اند چه اینکه شخصی که عینک به چشم داشته و در محل قرار او را مراقبت می کند بعد برای رد گم کردن عینکش را از چشم بر می دارد و چون رفیق ما متوجه می شود سوار تاکسی شده و فرار می کند

واحدی پور گفت من این مطلب را به مسعود گفتم او پاسخ داده رفیق ما پس از زندانی شدن اخیرش ترسیده و این مطلب را از روی ترس اظهار داشته. در مورد دستگیری نصیری گفت با اینکه کاملاً ظاهری به نظر می رسد ولی دارای یک نکته [...](1)

تشکیلات تهران یا نخواست و یا نتوانست حقیقت امر مبنی بر پلیس بودن شهریاری را دریابد. از این رو، بار دیگر موضوع با حضور شهریاری مورد بحث قرار گرفت و شهریاری نیز ظاهراً جواب های قانع کننده ای به اعضاء داد:

جلسه کمیته روشنفکران در ساعت 2000 روز 7/11/47 با شرکت مسعود و

ص:118

ایرج و مهدی و بهمن در منزل ایرج تشکیل گردید. ابتدا مسعود به ایرج خطاب می کند انتقاداتی که نسبت به او دارد مطرح سازد.

ایرج چنین اظهار می کند چند موضوع درباره شما از طرف رفقای زندانی گروه جزنی و سورکی مطرح گردیده که شما باید این موضوع را برای ما روشن سازید.

1- نامه ای از طرف گروه جزنی به من رسیده. در این اثنا مهدی و بهمن اظهار می کنند نامه را ارائه دهید.

ایرج در جواب اظهار داشته نامه به خط بیژن جزنی بود که با رفقای خود در زندان تماس گرفته و نتیجه تحقیقات خود را برای من نوشته و در آن نامه اشاره کرده بود که در تشکیلات، پلیس و مأمور سازمان امنیت وجود دارد باید مراقب بود چون جز من و شما کسی دیگر از افراد تشکیلات تهران با گروه جزنی ارتباط نداشته و از طرفی من دائماً در تهران و در کوران کار نبوده ام منظور گروه جزنی از پلیس با اینکه صراحتاً در نامه نیامده بود لیکن شما به نظر می رسید که بایستی توضیح داده و لااقل از نظر ما مسائل را روشن کنید اول اینکه سه نفری که در مرز جنوب دستگیر شده اند اظهار داشته اند وقتی که به منزل عرب رسیدیم راننده پول و پاسپورت ما را به دست عرب داد و رفت. شما توضیح دهید برای چه راننده پاسپورتها را به دست عرب داده است؟ مسعود اظهار می کند همیشه ما اینطور عمل می کنیم چون تا وقتی که وارد مرز عراق نشده صلاح در آن است که حتماً کوچکترین مدرکی شخص عبورکننده همراه نداشته باشد.

ایرج ادامه می دهد عرب ظاهراً در تشویش و نگرانی بوده و مرتب به خارج از خانه تردد می کرد و اظهار می داشته است که بلم آن طرف رفته تا ده دقیقه دیگر برمی گردد که در همین اثنا چند نفر ژاندارم برای کشف سیگار قاچاق به خانه عرب می ریزند و چون قاچاقچی[ای] نمی بینند آن سه نفر را که پاسپورتشان در نزد عرب کشف شده بود دستگیر و چشمهای آنها بسته و بدون عرب آنان را سوار وانت ژاندارمری کرده و می برند در راه اتومبیل به گل می نشیند بلافاصله لندروری که متعلق به سازمان امنیت در آنجا بوده سه نفر را به آن ماشین منتقل و مستقیماً به تهران می آورند و اضافه می کند قرار بود شما در مورد دستگیری آنان تحقیق کنید و نتیجه را اطلاع دهید.

ص:119

مسعود بیان می کند وقتی که من به خوزستان رفتم و با برخی از رفقا و آشنایان و کسانی که در آن خطه وارد و آگاه هستند ملاقات نمودم این مسائل برایم روشن گردید که اولاً ژاندارمها وقتی به منزل زایرحسین (عرب) می ریزند در باغ خانه چندین هزار نخ که رقم دقیق آن یادم نیست سیگار کشف می کنند و به دنبال آن به منزل عرب می ریزند و این سه نفر هم آنجا بوده اند و آنان را می گردند چیزی کشف نمی کنند و عرب را که جستجو می کنند پاسپورتهای سه نفر مذکور نزد عرب بوده و بدست ژاندارمها می افتد سپس عرب را شدیداً مضروب و هر چهار نفر را سوار جیب ژاندارمری می کنند و می برند.

در این هنگام ایرج سئوال می کند چرا چشم آنان را بسته اند مسعود در جواب اظهار داشته من یقیناً نمی دانم که آیا چشم آنان را بسته و یا نبسته اند به نظر می رسد که چون پاسپورت قاچاق داشته اند لابد دستوری داشته اند که به این قبیل متهمین با این نحو عمل شود و ادامه می دهد اتومبیل آنان که در گل گیر می کند و این که لندرور سازمان امنیت آنجا حاضر بوده بعید به نظر می رسد چون در گل گیر کردن قابل پیش بینی نبوده و علتی نداشته که اگر مأموریت هم داشته باشند خود ژاندارمها آنان را به محل موعود نرسانند حاضرین جلسه تصدیق می کنند: درست است.

مسعود اضافه می کند پس از در گل گیر کردن ماشین، آنان را به ماشین دیگری منتقل کرده و ابتدا به پاسگاه می برند و در آنجا از آنان تحقیق می شود و صورت مجلس کشف سیگار را عرب امضاء می کند و چون سه نفر سیگار را متعلق به خود نمی دانند از امضاء صورت مجلس خودداری می کنند و سپس چون ظاهراً موضوع پاسپورت بوده آنان را به ساواک خرمشهر می برند که از چگونگی اقدامات ساواک خرمشهر بی اطلاع هستم و سپس آنان را به تهران به ساواک مرکز بدرقه می کنند و ژاندارمری عرب را تحویل دادگستری می دهد که دو ماه و نیم زندانی بود و با دادن جریمه از زندان آزاد می گردد.

مسعود اضافه می کند که این آقایان بی عرضه از سه متری آب نتوانسته اند عبور نمایند و ایرج اظهار می کند تحقیق کرده ام آب سه متری نیست و رودخانه بزرگی است مسعود در جواب اظهار داشته کسی که این حرف را زده به محل آشنا نبوده است من شخصاً صدبار از این راه رفته ام منزوی را هم از همین محل خارج کرده ام این آب نهری است سه متری آنجا بلم هم نبوده

ص:120

بلکه طشتهای فلزی هست که در آن قاچاق و یا اشخاصی را برای عبور از مرز مورد استفاده قرار می دهند و به نظرم شما هم بایستی از این راه بروید شخصاً خواهید دید.

وقتی که این سه نفر به منزل زایرحسین رسیده اند این طشت بلم مانند آن طرف بوده و طرفی که طشت را به آن طرف برده بود با بند به درخت بسته و به دنبال کاری رفته بوده است. آنان می توانستند به راحتی از آب رد شوند که جرأت نکرده اند؛ وانگهی! ژاندارمهای ما و شرطه های عراق همه رشوه می گیرند و مسافر قاچاق نرخ روز دارد که اگر مبلغی رشوه می دادند این ماجرا پیش نمی آمد و گرفتار نمی شدند.

[...] مسعود اظهار می کند آنان می خواستند به کردستان بروند من گفتم از آن راه نمی توانند؛ بالاخره وقتی که پاسپورتها تهیه گردید گفتم با من بیائید یا خودتان به خوزستان بروید گفتند خودمان خواهیم آمد قرار شد روز 18 و یا اگر تأخیر شد روز 19 سر ساعت معین در خرمشهر باشند در صورتی که در همان روز 18 و 19 اگر جاده های منتهی شده به خرمشهر در طول راه از طرف مأمورین به شکل ساده کنترل می شد به طور اتفاقی آنان را دستگیر می کردند چون من از وسیله آنان خبر نداشتم و هیچ گونه در مظان اتهام هم قرار نمی گرفتم. بنابراین اظهارات آنان مضحک و فقط برای تبرئه نقایص خودشان و یا زدن ضربه به تشکیلات تهران می باشد.

بعد توضیح داد وقتی که روز 19 در محل قرار رسیدند مدتی صحبت کردیم و بعد همدیگر را بوسیدیم و آنان را به راننده سپردم که به محل موعود برساند که جمعاً رفت و برگشت بیست دقیقه طول می کشد ایرج پرسید رفت و برگشت 45 کیلومتر فقط بیست دقیقه طول خواهد کشید؟ مسعود توضیح داد که طول نهر مرزی 45 کیلومتر است ولی رسیدن به منزل زایر حسین در حدود 15 کیلومتر در جاده آسفالت است که راننده رفت و برگشت و رسید را ارائه داشت و من دیگر از دستگیری آنان اطلاعی نداشتم همان طوری که به شما هم گفته بودم تصور می کردم که به سلامت رفته اند که ناگهان یک روز پروین خانم خبر آورد که این سه نفر را آورده اند و در تهران زندانی هستند که به دنبال آن تحقیق کردیم و معلوم شد دستگیر شده اند.

سپس در مورد آن دو نفر سئوال کرد مسعود گفت رفته اند و شناسنامه خود

ص:121

و رسیدشان هم رسیده و حتی سوغاتی برای یکی از کسانشان فرستاده اند و اکنون هم همان طوری که در جلسه قبل گفته شد در کردستان هستند سپس در این مورد قرار شد که ایرج از میان آن سه نفر، چوپان زاده را که از همه بهتر می داند و می گوید دارای خصلت و کاراکتر کارگری است، در نظر گرفت که از [او] بوسیله ای تحقیق شود و مطالب عنوان شده از طرف مسعود تفهیم گردد و مسعود گفت اگر چوپان زاده خلاف آن را عنوان کرد من حاضرم که کنار بروم.

ایرج اظهار می کند [نتیجه] این تحقیق برای ما مسلم است که همان طوری که شما گفته اید موردی نیست که شما کنار بروید فقط از لحاظ بررسی حزبی است که لزوم آن مورد تائید خواهد بود. حاضرین جلسه تائید می کنند.

بعد [بحثی] در مورد دستمزد تهیه پاسپورت مطرح می گردد. مسعود توضیح می دهد که برای دو پاسپورت اولی که رفته اند 7500 ریال و برای پاسپورت بقیه هزار و اندی دستمزد گرفته ام ایرج پرسید که چرا برای دو عدد 7500 ریال و سه نفر دیگر، هزار ریال و اندی و قابل تطبیق نیست.

مسعود در جواب اظهار داشته صورت داده ام پاسپورتهای اولی را خودشان تهیه کرده بودند و دو پاسپورت دومی نیز خودشان تهیه کردند یک پاسپورت ما خریدیم و از طرفی گاهی قیمت تهیه مهر هم اضافه می شود. مثلاً مهر مونیخ به ایران هر کدام تهیه اش مبلغ خاصی دارد و بعد عین صورت پول تهیه پاسپورت ها را ارائه و گفت همین را عیناً به آنان داده ام و اگر ادعائی دارند بایستی این صورت را پاره نمی کردند و حتی حضوراً هم گفته ام و اضافه کرد دوستان واقف هستند که چند سال تمام حق عضویت های رفقا و پول روزنامه را می گرفته و حتی یک شاهی هم اختلاف حساب در آنها مشاهده نشده است و اظهارات آنان عاری از حقیقت است.

سپس دستگیری ظریفی مطرح گردید مسعود گفت جای قرار را خودشان تعیین کرده بودند و او اطلاعی نداشته. ایرج اظهار می کند ظریفی گفته است مسعود از ملاقات او و رفیقش اطلاع داشته است.

مسعود در جواب اظهار می کند دقیقاً چنین مطلبی را به من نگفته است و ثانیاً به فرض، اگر گفته باشد که از خانه ایرج مرا تعقیب کرده اند و در سر قرار من و رفیقم را دستگیر نموده اند به دو دلیل بی مورد است. چون ظریفی

ص:122

همان طوری که بارها گفته اید بسیار دقیق و محتاط بوده و همیشه وقتی جائی می رفت آنجا را کنترل می کرد و خود را دقیقاً مراقبت می نمود این بعید است که تا سر قرار متوجه تعقیب به هر کیفیتی که حساب کنید نگردد. ثانیاً به شهادت پروین خانم، ظریفی ساعت 1030 صبح از منزل ایرج خارج شده است و معلوم نیست به چند مکان سر زده و چند ملاقات انجام داده و تا ساعت دستگیری که ساعت 2000 و یا 21000 طبق اعلام خودشان می باشد فرصت زمانی طولانی است و قابل قبول به نظر نمی رسد که از منزل ایرج تعقیب شده باشد در صورتی که نحوه دستگیری نوع دیگری است.

[مسعود] در این ضمن گفت که دو نفر کوپل داشته اند که آنان را گم کرده اند و آن دو نفر دستگیری ظریفی و طرف دیگر را ندیده اند ایرج تائید کرد و گفت یکی از کوپلها جزء دو نفری بوده که به خارج رفته اند.

سپس مسعود ادامه داد که ظریفی در ظرف 45 روزی که مخفی بوده مرتب و مکرر از خانه ایرج خارج می شده و به مکانهای مختلف و خانه های بسیاری سر می زده است که خودتان واقفید حتی یک روز به منزل ارفع زاده که خودشان اعتقاد داشتند پلیس است می رود که در آن منزل برادر ارفع زاده، مهرداد ارفع زاده بوده است که در این هنگام ایرج از مسعود اجازه گرفت و گفت که این مطلب را می داند و اضافه کرد که مهرداد عنصر کثیفی است.

مهدی هم اظهار کرد به این صراحت نگوئید ایرج اضافه کرد تردید نداشته باشید چون در گذشته او از رفقای ما بود و سپس ضمن کار علنی با جبهه ملی مورد اعتماد جبهه مزبور قرار می گیرد و حتی در تظاهرات بزرگ دانشگاه او شعاری تهیه می کند که ضد شوروی بوده که شوروی را از مطالعات و آزمایشهای اتمی منع نموده بود. این شعار را رفقا در دانشگاه چون تولید تفرقه می کرده است دزدیدند و سپس گفت که به عضویت شورای عالی جبهه در می آید و او بود که مصراً ایستاده تا ظریفی را از صنف جبهه بیرون و اخراج کنند و گفت مهرداد در یکی از روزهایی که ظریفی مخفی بوده به منزل رفقای دیگرش تردد می کرده مهرداد را که از جای اختفای برادرش آگاه بوده و برای دیدن او رفته است ملاقات می کند که این موضوع را مهرداد ارفع زاده در چند جا گفته است و بعید نیست که او آنان را لو داده باشد.

سپس درباره اینکه عیسی نصیری در زندان گفته است خیلی بی وجدانی

ص:123

می خواهد که بگوئیم تمامی این دستگیری ها اتفاقی بوده است موضوع مطرح شد ایرج اظهار کرد که این مطلب را نصیری به گروه جزنی و یارانش گفته و آنان این مطلب را نوشته اند بلکه خود نصیری صریحاً اعلامی در این خصوص نکرده است که بهمن و مهدی توضیح می دهند که شما طور دیگری در جلسه قبل عنوان کردید ایرج اظهار می کند بعد که تماس گرفتم این طور تائید شده است.

مسعود درباره دستگیری نصیری و اینکه به دروغ گفته است او را شکنجه داده اند چنین اظهار می کند دستگیری او همان طوری که اطلاع دارید در اثر سستی بوده است.

مهدی نیز در این موقع اضافه می کند نصیری گفته بود از او چیزی نگرفته اند در صورتی که کسانی که با او دستگیر شده اند تائید کرده اند و در تحقیقات هم منعکس است که از او کیفی که محتوی مدارک بوده ضمن دستگیری به دست پلیس افتاده است.

سپس مسعود درباره دستگیری پرویز حکمت جو و علی خاوری چنین اظهار می کند دوستان مطلع هستند پلیس تقی معتمدیان را تعقیب می کرده و به این دو نفر دسترسی پیدا کرده و آنان را بازداشت می کنند که احتیاج به توضیح نیست.

جلسه بعدی به روز جمعه 11/11/47 موکول می شود که در منزل سلیمانی تشکیل گردد.

نظریه منبع: مسعود با تسلط بسیار کامل با روحیه قوی جلسه را اداره کرد و در تجزیه و تحلیل منطقاً و روحاً میان دار جلسه بود و تمام نقاط سیاه و ابهام را فعلاً برطرف کرده و ایرج را قانع ساخته است.(1)

یک سال بعد، به خاطر آن که فریدون کلانتری نیز در تلاش بود تا مخفیانه از کشور خارج شود؛ موضوع در جلسه ای که در ساعت 30/17 روز 16/7/48 و با حضور واحدی پور، سلیمانی، بهمن و مسعود در منزل واحدی پور تشکیل گردید،

ص:124

مجدداً مطرح شد. در این جلسه، بعد از صحبت هایی در باره مناسبت های جهانی و غیره:

مسعود اضافه می کند، استادعلی دو نامه از بیروت به بغداد برای او فرستاده و از وی خواسته است ترتیبی بدهد که فریدون کلانتری نظری را که در حال حاضر به طور اختفا در ایران به سر می برد؛ از کشور خارج سازد. در نامه متذکر شده است، به حرفهای پوچ خانواده های جزنی و کلانتری گوش نکند.

مسعود از اعضای کمیته نسبت به اعزام کلانتری به خارج از کشور نظر می خواهد؛ واحدی پور اظهار می کند این مسئله را خانواده جزنی با برادر استاد علی که به ایران آمده بود مطرح می کنند و از او می خواهند از این موضوع، تشکیلات تهران اطلاع نداشته باشد؛ چون در بین تشکیلات تهران پلیس وجود دارد.

مسعود سئوال میکند آیا مشخص کرده اند چه کسی پلیس است واحدی پور پاسخ می دهد فقط گفته اند در تشکیلات پلیس نفوذ دارد. واحد ی پور اضافه می کند از طرف خانواده جزنی به او مراجعه کرده و گفته اند از سرنوشت دو نفری که از طرف تشکیلات تهران از ایران خارج شده اند اطلاعی ندارند چه بلایی بر سر آنان آمده است. مسعود اظهار می کند سال گذشته حزب کمونیست عراق به مهندس لاهیجانی [رضا رادمنش] اطلاع داده بودند این دو نفر در عراق به دار و دسته جلال طالبانی پیوسته اند و امکان دارد ضمن زدوخورد از بین رفته باشند. اگر تاکنون از طرف آنان خبری به خانواده شان نرسیده بود خانواده آنان سکوت نمی کردند و آبروی تشکیلات را می بردند. بهمن و سلیمانی اظهارات مسعود را تائید می کنند. واحدی پور اظهار می کند سعید کلانتری، چوپان زاده و کیان زاد را که در مرز بازداشت نموده اند گفته اند به محض بازداشت آنان را به تهران منتقل کرده اند.

مسعود اظهار می کند بهتر است در این مورد از طریق خانواده های چوپان زاده و کیان زاد از آنان تحقیق گردد تا حقیقت امر روشن گردد بعد در مورد اعزام فریدون کلانتری رأی گرفته می شود واحدی پور و مسعود رأی موافق، سلیمانی مخالف و بهمن رأی ممتنع می دهند. چون اکثریت با موافق بوده قرار شده مسعود با خانواده استادعلی موضوع اعزام کلانتری را مطرح و

ص:125

خطر راه را به آنان گوشزد سازد. ضمناً طوری با آنان وارد مذاکره شود که خانواده کلانتری متوجه نشوند فریدون از طریق تشکیلات تهران با نظر واحدی پور و مسعود از ایران خارج می گردد. پس از اینکه کلانتری از ایران خارج شد به خانواده های کلانتری گوشزد گردد؛ تشکیلات تهران او را از ایران خارج کرده است.

نظریه منبع: چنانچه فریدون کلانتری سالم و بدون هیچگونه حادثه ای از ایران خارج شود سوءظنی که فعلاً خانواده های جزنی و کلانتری نسبت به مسعود دارند از بین خواهد رفت.

نظریه رهبر عملیات: ضمن تائید نظریه منبع، استادعلی اسم مستعار نجفی است که در بیروت اقامت دارد همسر جزنی با برادر نجفی که اخیراً به منظور عروسی به ایران آمده بود تماس گرفته و از او می خواهد از طریق نجفی وسیله نجات کلانتری را فراهم سازد. دو نفری که از ایران خارج شده اند علی صفائی فراهانی و محمد صفاری آشتیانی می باشند.

نظریه 20 ه 1: نظریه رهبر عملیات تائید می گردد.س(1)

از این جلسه، دو گزارش در دست است که توسط دو منبع مزبور ارائه شده است. این گزارش ها، نه تنها اندکی با یکدیگر تفاوت دارند؛ بلکه نظریه هائی که توسط منابع ارائه شده، کاملاً در جهت مخالف یکدیگر می باشد.

در بخشی از گزارش دوم که علی القاعده باید توسط «بهمن» ارائه شده باشد؛ چنین آمده است:

واحدی پور اضافه می کند که سه نفر که در مرز دستگیر شده اند گفته اند به محض دستگیری آنان را به تهران منتقل کرده اند. مسعود اظهار می کند این حرف ها مربوط به مشعوف کلانتری است که در جریان پاسپورت سوء استفاده کرده و تولید شبهه می نماید که اذهان را از خودش دور کند و او می تواند از طریق خانواده چوپان زاده و یا دیگری سؤال نماید که نحوه دستگیری و اعزام آنان به تهران به چه شکلی بوده است.

ص:126

منبع گزارش دهنده چنین نظر می دهد: «چنانچه همسر جزنی تحت کنترل قرار گیرد به طور حتم با فریدون کلانتری تماس خواهد گرفت و از این طریق ساواک می تواند او را بازداشت نماید.»(1) اما رهبر عملیات این نظریه را نمی پسندد و در ذیل آن، همان نظری را پیشنهاد می کند که قبلاً بدان اشاره شد.

می دهد: «به قرار اطلاعی که به دست آمده عباسعلی شهریاری از کمونیست های ایرانی مقیم کویت است که با کمونیست های عراقی و توده ای های مقیم عراق و منتسبین به حزب منحله توده در ایران ارتباط دارد. مشارالیه طبق دستوری که از لایپزیک به او صادر شده بود به نمایندگی از حزب توده به قصد شرکت در کنفرانس جوانان آفریقایی و آسیایی که چندی قبل در قاهره تشکیل گردید از راه بغداد به مصر رفت [...] به قرار اطلاع بعد از آن نامبرده بنا بر دستور دبیرکل حزب برای گرفتن دستور به آلمان شرقی رفت و در نظر داشت که به ایران مسافرت نماید ولی راجع به این مسافرت و وسیله و تاریخ آن اطلاعی در دست نیست.»

البته شهریاری گه گاه برای انجام مأموریت های حزبی به ایران تردد می کرد. در تاریخ 31/6/1342 رئیس ساواک خوزستان به اداره کل سوم گزارش می دهد: «آقای عبدالرسول سحرخیز یکی از کارمندان شرکت نفت در آبادان که سابقاً عضو حزب منحله توده بوده و به نفع این حزب فعالیت می نموده و اخیراً به منظور اخذ تعرفه گذرنامه به این ساواک مراجعه نموده اطلاعات زیر را در اختیار گذارده است. نامبرده اظهار نموده که پس از روی کار آمدن عارف در عراق (در حدود اسفند سال 1341) یک شب که دیروقت به منزل رفته بوده عباسعلی شهریاری را در منزل می بیند و خواهر سحرخیز که در سابق فعالیت چپی داشتند در منزل حضور داشته است. عباسعلی شهریاری به سحرخیز اظهار می دارد که از افراد سابق چه اطلاعی دارد و سپس اظهار می دارد که از عراق به ایران آمده و در نظر دارد هسته ای جهت فعالیت های سابق ایجاد کند و چون احتیاج به کمک دوستان و شناسائی رفقای سابق داشته لذا به سراغ وی آمده است. چون سحرخیز روی خوش به نامبرده نشان نمی دهد لذا شهریاری زیاد اصرار نمی کند و فردای آن روز صبح، زود از منزل سحرخیز خارج و دیگر مراجعت نمی کند و تا به حال نیز مشارالیه را مشاهده نکرده است. با توجه به مراتب فوق و با توجه به فعالیت های اخیر حزب منحله توده در تهران و آبادان تصور می رود که عباسعلی شهریاری یکی از گردانندگان اصلی این تشکیلات باشد. البته به مأمورین نفوذی آموزش لازم داده شده که محل اختفای شهریاری را پیدا نموده تا نسبت به

ص:128

دستگیری وی اقدام گردد ولی به احتمال قوی این شخص در حال حاضر در تهران یا شیراز بسر می برد.»

مدیر کل اداره سوم طی نامه ای به ساواک فارس در تاریخ 8/10/42 درخواست می کند: «به طور کاملاً غیرمحسوس تحقیق نمایند که آیا عباسعلی شهریاری در شیراز می باشد یا خیر؟» از پاسخ ساواک فارس به مدیر کل اداره سوم اطلاعی در دست نیست ولی باید مقارن با چنین ایامی وی دستگیر و به عنوان منبع به کار گمارده شده باشد زیرا در پرونده وی آمده است:

عباسعلی شهریاری نژاد با شماره رمز 646 منبع ساواک در حزب منحله توده از تاریخ 1/10/42 تا تاریخ 14/3/53 با مقرری از 330 تومان تا 2800 تومان بوده است. در ضمن مقداری رسید و مدارک از مخارج وی و خانه امن و منابع خوزستان موجود می باشد. نام مستعار وی شاهین، سهیل طاهری بوده است. البته در تشکیلات تهران نامبرده را مسعود نیز نامیده اند.

عباسعلی شهریاری پس از آن که به عنوان منبع به استخدام ساواک درآمد، به واسطه آن که مورد اعتماد رضا رادمنش دبیر اول وقت حزب توده بود توانست خدمات قابل توجهی به ساواک بنماید.

دستگیری چند تن از کادرهای حزبی که از خارج به ایران بازگشته بودند، اولین تردیدها را در مورد منبع بودن شهریاری ایجاد کرد. ایرج اسکندری می نویسد: «من به رادمنش گفتم: آخر رفیق! یک رسیدگی به این کار بکنید، چطور هر که را ما می فرستیم بعد از یکی - دو ماه گیر می افتد. باید یک جای کارمان عیب داشته باشد که چنین می شود. کامبخش هم همین را می گفت. گفتیم: شاید خود این شهریاری معیوب است. ولی او چنان اعتمادی به این شهریاری داشت که اصلاً نمی توانست قبول کند که چنین چیزی هم ممکن است.»

در همین اوان، یکی دیگر از منابع ساواک به نام ملایری، به منظور تماس با رادمنش از مرز آستارا عبور کرده و به خاک شوروی وارد شده بود؛ مرزبانان این کشور با استراق سمعی که کرده بودند دریافتند که وی جاسوس می باشد. بنابراین،

ص:129

ملایری دستگیر و تحت بازجویی قرار گرفت. او ضمن اعتراف به جاسوس بودن خود، به منبع بودن عباسعلی شهریاری نیز اقرار کرد. این اعترافات توسط مقامات شوروی در اختیار حزب توده قرار گرفت که منجر به کنار گذاشتن رضا رادمنش از مقام دبیر اولی حزب در پلنوم سیزدهم در آذرماه 1348 شد. ولی با این وجود رادمنش همچنان از شهریاری دفاع می کرد و می گفت: «اینها بی خود می گویند، هر کسی را که می گیرند به او فشار می آورند و او هم می گوید جاسوس است.»

بدین ترتیب، شهریاری در فضایی آمیخته با شک و نگرانی نسبت به ماهیت فعالیت های نفوذی اش، با حمایتی که ساواک از وی به عمل می آورد، توانست مأموریت های خود را در میان عناصر حزب توده ادامه دهد. اما دستگیری اعضای گروه جزنی، موضوع نفوذی بودن او را دست کم میان آنها به نحو تردیدناپذیری روشن ساخت. به طوری که آنان دیگر هرگز گرد او و تشکیلات تهران نگشتند.

برای خروج از مرز راهی خرمشهر شدند؛ شریعت زاده نیز با اغتنام از فرصت روابط خود را با گروه قطع کرد.(1)

غفور حسن پور نیز نقش ویژه ای در بازسازی گروه ایفاء کرد. بدین ترتیب فقط دو تن توانستند از کشور بگریزند که عبارت بودند از: علی اکبر صفایی فراهانی و محمد صفاری آشتیانی.

محمد صفاری آشتیانی در سال 1313، در اراک متولد شد. در سال 39 به علت مظنونیت از نیروی هوایی با درجه استواری اخراج شد. علت مظنونیت در آن سال روشن نیست؛ اما اطلاعیه های ارتش در سال 32، حاکی است که آشتیانی «در چند میتینگ حزب منحله توده شرکت داشته و در موقع بیکاری با لباس شخصی به اتفاق برادرش غلامحسین، دانش آموزان را تبلیغ به مرام کمونیستی می نماید.» (2) از فعالیت های صفاری، پس از آن اطلاعی در دست نیست؛ ولی او در 13/6/42 به اتهام پخش اعلامیه جبهه ملی براساس ماده (5) فرمانداری به مدت یک هفته بازداشت شد.

در این سال صفاری دانشجوی سال اول رشته حقوق بود. در جریان انتخاب اعضاء کمیته جبهه ملی دانشکده حقوق در سال 42، پیشنهاد شد صفاری آشتیانی مسئول دانشجویان سال اول باشد. مأمور نفوذی ساواک در انتهای گزارش خود می افزاید: «به طوری که اظهار می شد محمد صفاری آشتیانی از طرفداران خلیل ملکی و عضو جامعه سوسیالیست ها»(3) می باشد.

همراهانش، از کشور خارج شدند. آنها در گمرک بصره دو دینار به مأمور عراقی دادند؛ تا بر گذرنامه شان، مهر ورود زده شود. صفایی فراهانی دستخطی نیز برای مشعوف کلانتری به قاچاقچی مذکور داد؛ حاکی از آن که «ما به سلامت رسیدیم و راه باز است.»(1)

با خروج صفایی و صفاری از کشور، ساواک بی درنگ برای بازگرداندن آنان، اقدامات لازم را به عمل می آورد. در تاریخ 20/4/47 ساواک طی نامه ای به ریاست شهربانی کل کشور اطلاع می دهد که محمد صفاری آشتیانی با گذرنامه جعلی بهرام وهاب زاده از طریق غیرمجاز از کشور خارج و به عراق عزیمت و اکنون در هتل یرموت بغداد سکونت دارد. بنابراین «به نحو مقتضی در مورد دستگیری و تحویل یادشده از طریق پلیس بین الملل (اینترپول) اقدام و از نتیجه اقدامات این سازمان را آگاه»(2) فرمایید.

در همین روز، نامه ای با همین مضمون به وزارت امور خارجه ارسال می شود. متعاقب آن اطلاعیه ای از جانب وزیر امور خارجه برای سفارت شاهنشاهی ایران در بغداد ارسال می شود که طی آن، خواسته شده است در صورتی که محمد صفاری آشتیانی با گذرنامه جعلی به مشخصات «بهرام وهاب زاده» به آن سفارت مراجعه کرد «گذرنامه نامبرده را ضبط کرده و به نحوی که از طریق مقامات امنیتی به آن سفارت اشعار گردیده است نسبت به عودت وی به کشور اقدام»(3) نماید. سه روز بعد، ساواک به شهربانی و وزارت امور خارجه اطلاع می دهد که نام محمد

ص:132

صفاری آشتیانی در گذرنامه جعلی احمد کیان زاد می باشد. تا این لحظه نامی از صفایی فراهانی در میان نیست. اما پس از چند روز، سفیر ایران در بغداد با وزیر کشور عراق «در خصوص مبادله افراد کمونیست و نامطلوب» مذاکره می کند و سپس سفارت طی یادداشتی به وزارت خارجه آن کشور:

به استحضار می رساند، طبق اطلاع واصل اشخاص زیر، تحت نام های مستعار که کمونیست می باشند: 1- بهرام فرزند رجب شهرت وها ب زاده 2- محمود فرزند محمد شهرت رضا 3- احمد شهرت کیان زاد اخیراً از طریق غیر مجاز وارد خاک عراق شده اند. خواهشمند است دستور فرمائید از نظر همکاری و با توجه به روابط حسنه بین دولتین سه نفر فوق الاشعار در مرز به مقامات مربوطه دولت شاهنشاهی تحویل داده شوند.

در ادامه این یادداشت آمده است:

همان طور که دولت شاهنشاهی در تاریخ 21/2/47 به آقای زیبق وزیر مختار سفارت جمهوری عراق در تهران اطلاع داده است از نظر ابراز حسن نیت و علاقه به حفظ روابط دوستی با عراق حاضر می باشد دو نفر کمونیست عراقی را به اسامی سید ادریس فرزند سید جرجیس الجبوری و کمال فرزند ملکی شهرت آل کمال را که از زندان حله با حفر نقب فرار کردند و پس از ورود به ایران دستگیر شده اند در مرز به مقامات عراقی تحویل داده شوند.(1)

مدتی بعد ساواک طی یادداشتی به اداره یکم وزارت امور خارجه، یادآور می شود که افراد مورد نظر این سازمان، «فقط دو نفر به اسامی محمد صفاری آشتیانی، فرزند عبدالحسین با مشخصات جعلی احمد کیان زاد ... و علی اکبر صفایی فراهانی، فرزند محمدعلی با مشخصات جعلی محمود شهرت رضا ... می باشند و بهرام وهاب زاده همان صفاری آشتیانی (احمد کیان زاد)

ص:132

می باشد.»(1)

خود همین بی اطلاعی ساواک از تعداد و هویت واقعی افرادی که موفق به فرار از کشور شدند بهترین شاهدی است که نشان می دهد عباس شهریاری در خارج کردن صفایی فراهانی و صفاری آشتیانی نقشی نداشته است. تلاش های ساواک برای بازگرداندن آنها به کشور مقرون به نتیجه نیست؛ به طوری که در بهمن ماه همان سال اداره یکم ساواک خطاب به اداره کل دوم می نویسد:

[...] اما چون از محل اقامت آنان در عراق آگاهی حاصل می شود [به] وسیله پلیس بین الملل و وزارت امورخارجه اقداماتی جهت تحویل آنان صورت می گیرد که به نتیجه نمی رسد علی هذا نظر به اینکه برابر گزارش رسیده از یک منبع کاملاً مورد اعتماد که به صحت خبر آن می توان اطمینان نمود افراد مزبور در عراق به وسیله دولت وقت عراق به جلال طالبانی معرفی و در حال حاضر رهبری عده ای از کردهای مسلح را به عهده دارند.(2)

صفایی و صفاری، پس از آنکه به بصره رسیدند؛ شب را در مسافرخانه ای بیتوته کردند و فردای آن روز عازم بغداد شدند. در روز موعود، به وعده گاه که در میدان راه آهن بغداد بود، رفتند. ولی از مشعوف کلانتری و دیگران خبری نبود. در یکی از این روزها، آنان به مسافرخانه ارزان قیمت تری نقل مکان کردند و گذرنامه ها را نزد صاحب مسافرخانه به امانت گذاشتند.

همان شب مأموران امنیتی عراق به سراغ آنان رفتند و آنها را با خود به زندان بردند. فردای آن روز سؤال و جواب از آنان شروع شد و تهدید کردند که هر دو را به ایران بازخواهند گرداند. از خلال صحبت های آنان، صفایی دریافت که تاریخ اعتبار گذرنامه منقضی شده است؛ ناگزیر وضعیت خود را تشریح کردند

ص:134

و در خاتمه خواستند که آ نان را به سوریه و یا سازمان الفتح تحویل دهند. آنان دوباره روانه زندان شدند و در همان شب، کودتای بعثی ها در عراق صورت پذیرفت. این شب مصادف بود با 26 تیرماه 1347.

صفایی و صفاری بیش از یک ماه در زندان امن عراق بودند و پس از آن، مسئولین زندان آنان را خواسته و اظهار داشتند که تقاضای شان پذیرفته شده و بنابراین، به سوریه تحویل داده خواهند شد. چندی بعد، آن دو در مرز به مرزبانان سوریه تحویل داده و از آنجا روانه زندان سوریه شدند. پس از مختصری بازجویی چند روزی را در زندان سپری کردند و سپس، آنها را به شهر مرزی درعا فرستادند تا از آنجا، روانه اردن شوند. صفایی و صفاری ناگزیر با وسیله نقلیه ای که از سوریه به اردن می رفت خود را به اداره گذرنامه مرزی اردن رساندند. در آنجا، تقاضای خود مبنی بر پیوستن به «فدائیان فلسطینی» را برای پلیس اردن تکرار کردند و آنان پاسخ دادند برای این منظور باید مجدداً به سوریه بازگردند. در این هنگام، یکی از فرماندهان فلسطینی به نام «ابوحلمی» با جیپ خود از آنجا عبور می کرد. به توصیه مرزبانان اردنی، آن دو تقاضای خود را با ابوحلمی مطرح کردند. ابوحلمی در آغاز نپذیرفت ولی پس از گفت وگوهای بسیار مجاب شد که آنان را به یکی از مراکز نظامی فلسطینیان در اردن ببرد.

آموزش نظامی در سه هفته انجام شد. پس از آن، به یکی از پایگاه ها اعزام شدند تا در برخی عملیات نظامی شرکت کنند. صفایی فراهانی پس از مدتی به «ابوعباس» ملقب شد. او را به فرماندهی یکی از کمپ های فلسطینیان برگزیدند و صفاری آشتیانی نیز انباردار آن کمپ شد.

دقت در بیان تاریخ رویدادها و ذکر اسامی است؛ ولی به هر جهت، تنها مأخذ در روشن ساختن دوره فترتی است که با دستگیری افراد مؤثر و خروج صفایی و صفاری آغاز می گردد و با بازگشت صفایی از اردن پایان می یابد.

دیدگاه های اعضای سازمان دربارة حسن پور، متفاوت است. مشعوف کلانتری، بعدها که دوران محکومیت خود را در زندان سپری می کرد؛ به انتقاد از نحوه عضوگیری حسن پور پرداخت و نوشت:

[...] باقی مانده عضوگیری ها توسط حسن پور بدون رعایت اصول گروهی و پنهانکاری صورت گرفت و افراد را شاید بیشتر به خاطر سیاهی لشکر با استفاده از روابط عاطفی و دوستی های ساده در گروه متعهد کرده و وارد کار کرده اند، بدون توجه به کیفیت آنها و داشتن برنامه های منظم.(1)

اگر چه سخنان کلانتری در مورد حسن پور کاملاً وارد است؛ ولی بی تردید نمی توان نقش او را در احیاء سازمانی که جز چند فرد پراکنده دیگر، وجود خارجی نداشت؛ نادیده گرفت.

به رغم لحن آشکارا انتقادی و تحقیر آمیز ضیاءظریفی و مشعوف کلانتری درباره غفور حسن پور، بعدها عباس جمشیدی رودباری منصفانه ترین داوری را، از او به دست می دهد. او می نویسد:

اعضای گروه سیاهکل تقریباً همه به استثنای افراد قدیمی گروه جزنی (صفایی، صفاری، صادقی نژاد) توسط حسن پور رشد یافته و عضوگیری شدند از این نقطه نظر حسن پور فعال ترین عضو گروه سیاهکل به حساب می آید.(2)

داوری ضیاءظریفی و کلانتری دربارة حسن پور را نمی توان به رفتاری تاکتیکی

ص:136

در جهت تقلیل نقش و جایگاهش، با هدف کاستن از حساسیت ساواک نسبت به او تلقی نمود. زیرا، بازجویی مجدد از آن دو، حداقل سه سال پس از اعدام حسن پور صورت گرفته است.

در عین حال، نمی دانیم آن همه اصرار در تخفیف شخصیت و تقلیل جایگاه او، با چه انگیزه ای دنبال شده است؟ خوش بینانه ترین پاسخ این است که آنان از تحولات گروه پس از دستگیری خود اطلاع دقیقی نداشته اند.

حسن پور در صفحه 13 یکی از بازجویی های خود که فاقد تاریخ است؛ دربارة تحولات گروه، پس از خروج صفایی و صفاری می نویسد:

[...] من به خانه جدیدی که در خیابان شاه بالاتر از کاخ قرار دارد می آیم و من تصمیم داشتم در ذوب آهن استخدام شوم که آقای سامع به دنبال من می آید و می گویند تماسشان قطع شده تماس را برقرار کنید و من می گویم که تماس من نیز قطع شده و من می خواستم توسط شما تماس برقرار گردد. در همین جا اساس فعالیت جدید ریخته می شود و قرار می شود که آقای سامع به کمک آقای نوشیروان پور و آقای بهزادی تیم کوهی به وجود آورند و با پولی که آقایان فاضلی، صفایی (سیف دلیل) که تیم شهر بودند در اختیارشان گذاشته می شود ایشان برنامه کوه را انجام می دهند گویا به منطقه فومنات سفری می نمایند.

مشخص نیست تاریخ دقیق دیدار سامع با حسن پور چه روزی بود، چون روند استخدام حسن پور در ذوب آهن، حداقل از اوائل خرداد ماه سال 47 آغاز شده و تا پایان مرداد ماه نیز به نتیجه نرسیده بود؛ نمی توان براساس این قرینه تاریخ ملاقات آن دو را تخمین زد. مهدی سامع این تاریخ را حدود تیر یا مرداد 47 می داند.(1)

در تاریخ 22/5/47 از اداره کل سوم، به ریاست ساواک تهران درخواستی به

ص:137

شرح ذیل فرستاده می شود:

درباره: غفور حسن پور اصیل شیرجوپشت فرزند کریم. پیرو 33326 / 312 - 9/3/47 صلاحیت نامبرده بالا به منظور استخدام در شرکت ملی ذوب آهن استعلام گردیده است.خواهشمند است دستور فرمائید با توجه به نشانی تهران خیابان شاه ساختمان دکتر رفیع طبقه چهارم مشارالیه را احضار و نسبت به اخذ اطلاعات و تعهدات لازم از او اقدام و نتیجه را به این اداره کل اعلام نمایند.

مدیر کل اداره سوم . مقدم(1)

حسن پور در بازجویی مورخ 6/12/49 می نویسد:

در شهریور ماه سال 1347 سازمانی تشکیل می گردد که در آن من و آقای سامع و آقای فاضلی شرکت داشتیم و چنانچه می دانید سه تیم تشکیل می شود. 1- تیم شهر 2- تیم کوه 3- تیم اسلحه. در تیم اسلحه من و اسکندر رحیمی، [و] رحمت پیرو نذیری؛ در تیم شهر آقایان فاضلی، مهدی سامع، صفایی (سیف دلیل)، هوشنگ دلخواه بودند و در تیم کوه حمید اشرف که بعدها اضافه شد، آقایان نوشیروان پور و دانش بهزادی بودند.(2)

همان گونه که پیش تر گفتیم، اظهارات حسن پور با برخی بی دقتی ها، همراه است. به هر حال، او برای تشکیل تیم های سه گانه فوق به سراغ دوستان خود رفت. تیم کوه در آغاز مرکب بود از ابراهیم نوشیروان پور و عباس دانش بهزادی که مدتی بعد حمید اشرف نیز به آنان اضافه شد. دانش بهزادی که دانشجوی دانشکده دامپزشکی بود توسط البرز محرابی با حسن پور آشنا شده بود. مهدی سامع نیز به عضویت خود در تیم کوه اشاره دارد.(3)

البرز محرابی، از دوستان حسن پور در دبیرستان عبدالرزاق فیاض لاهیجی در

ص:138

شهرستان لاهیجان بود. پس از آنکه محرابی در دانشکده دامپزشکی به تحصیل مشغول شد؛ روابط آن دو بدون آنکه رابطه ای سیاسی باشد، ادامه یافت. البته البرز محرابی، عباس دانش بهزادی، محمدعلی محدث قندچی و ایرج صالحی که هم دانشکده ای بودند با یکدیگر مطالعات مارکسیستی داشتند و گه گاه در کنش های سیاسی مشارکت می کردند. دانش بهزادی در سال 46 به خاطر پخش اعلامیه در مرگ غلامرضا تختی، مدتی روانة زندان شد و پس از آزادی، حسن پور به سراغ او رفت و مدتی بعد نیز از او دعوت کرد تا با آنان همکاری کند. با دریافت پاسخ مثبت از سوی او، حسن پور، دانش بهزادی را به نوشیروان پور معرفی کرد.

برای تشکیل تیم شهر نیز، حسن پور با محمدهادی فاضلی و شعاع الله مشیّدی و سیف دلیل صفایی صحبت کرد. حسن پور هر سه را از دوران تحصیل در دانشکده می شناخت. مشیدی پس از فارغ التحصیلی به خدمت اعزام گردید «و به کلی از مسایل دور شد و پس از 9 ماه که افسر شد به کرمانشاه اعزام گردید و در اواسط دوره با معصومه فلکشاهی ازدواج کرد.»(1) بعد از پایان خدمت، به استخدام تلویزیون ملی ایران درآمد. با گذشت چند ماه از آنجا نیز استعفا داد و به شرکت تلفن رفت. در این ایام بود که «کیان زاد به دیدار او رفت و از او سؤال کرد آیا حاضری هر وقت که به تو پیشنهاد شد و لازم بود تو از همه چیز و همه کس خود صرف نظر کنی؟»(2) مشیّدی داشتن همسر و فرزند را پیش کشید و اظهار داشت «من چنین کاری را نمی توانم انجام دهم.»(3) در نتیجه، پیشنهاد کیان زاد را قبول نکرد. فقط به او گفت «چون من کارمند هستم و ماهیانه حقوقی می گیرم حاضرم از نظر مالی کمک نمایم.»(4) روابط آن دو، پس از مدتی قطع شد. مشیّدی چندی بعد «چون از

ص:139

نوع کار و محیط خود بسیار ناراحت بود تصمیم به ترک شرکت تلفن گرفت و به استخدام ذوب آهن درآمد و چون جزو گروه اعزامی به کشور شوروی بود برای آموزش به کلاس زبان روسی معرفی شد.»(1)

در همین ایام، روزی دیداری اتفاقی با حسن پور داشت. در این دیدار، حسن پور به وی خبر داد که کیان زاد دستگیر شده است. مدتی بعد مشیّدی خبردار شد که قاسم رشیدی نیز دستگیر شده است. این اخبار او را متأثر و ناراحت ساخت؛ به طوری که «نتوانست خود را برای سفر به شوروی قانع کند».(2) بنابراین، کلاس زبان روسی را ترک کرد و مجدداً به شرکت تلفن بازگشت. از آن پس حسن پور، گه گاه او را می دید و از او تقاضای «پول شخصی» می کرد.

بعد از چند ماه، «حسن پور به او پیشنهاد کار در یک گروه سیاسی را داد.» پاسخ مشیدی همان پاسخی بود که به کیان زاد داده بود. البته افزود: «از نظر کار عملی احساس عدم قدرت و امکان می نمایم و یا حداقل کاری که به من ارجاع می شود باید سبک باشد که من بتوانم انجام دهم.»(3) حسن پور پذیرفت و بعد از مدتی او را با نام مستعار ضیایی به فاضلی معرفی کرد.

محمد هادی فاضلی در سال تحصیلی 42-41 در رشته برق دانشگاه پلی تکنیک پذیرفته شد و از اوایل سال سوم تحصیلی، فعالیت های خود را در چارچوب امور صنفی دانشگاه آغاز کرد. او از رهگذر همین فعالیت ها در سال چهارم با حسن پور آشنا شد. فاضلی پس از فارغ التحصیلی در بهمن ماه 1345 به خدمت زیر پرچم اعزام شد؛ در حالی که هم چنان ارتباط خود را با جامعه فارغ التحصیلان دانشکده حفظ کرده و به عضویت آن جامعه درآمده بود. پس از خاتمه دوران سربازی در اوایل مهر 1347 با حسن پور برخوردهایی داشت که

ص:140

این برخوردها به دیدارهای دائمی و گفت وگو درباره مسایل سیاسی و اجتماعی منتهی شد. حسن پور در این ملاقات ها توانست نظر مساعد فاضلی را برای فعالیت در یک گروه سیاسی جلب کند.

حسن پور همچنین در این ایام (پاییز سال 47) با سیف دلیل صفایی که او نیز به تازگی از خدمت زیر پرچم مرخص شده بود و در شرکت تولیدارو به کار اشتغال ورزیده بود؛ تماس گرفت و از او برای فعالیت سیاسی دعوت به عمل آورد. سیف دلیل صفایی نیز دانشجوی ورودی سال 42 - 41 دانشکده پلی تکنیک بود. آنها سال اول را در یک کلاس سپری کردند. ولی به علت مردود شدن حسن پور در همان سال اول، ارتباطات آنان به فعالیت های صنفی دانشکده محدود شد. دلیل صفایی اگرچه نه به عنوان فردی مؤثر، ولی همواره در میتینگ ها و اعتصابات جبهه ملی شرکت می کرد. او پس از پایان تحصیلات به خدمت زیر پرچم اعزام شد و اکنون نیز «آمادگی خود را برای قبول فعالیت سیاسی اعلام داشت.»

مهدی سامع نیز بدون آنکه از تشکیلاتی سخن بگوید قرار جداگانه ای با رحیم سماعی داشت و همچنین، قرار بود محمود نوابخش به فاضلی معرفی شود که این معرفی صورت نگرفت.

پس از آن، محمد هادی فاضلی با سیف دلیل صفایی تماس گرفت و با اشاره به صحبت های حسن پور با او، از دلیل صفایی خواست تا برای ساختن تی. ان. تی. با گروه همکاری کند. فاضلی و دلیل صفایی نیز در دوران دانشکده همکلاس بودند و حتی در دوران سربازی نیز، در یک گروهان خدمت می کردند. پس از خاتمه دوره مقدماتی چون محل خدمت هر دو در تهران بود؛ لاجرم، هم منزل شدند و اکنون آن دو درصدد تهیه تی. ان. تی. بودند.

حسن پور پس از مدت ها که رابطه اش با هوشنگ دلخواه قطع شده بود؛ به سراغ او می رود و از وی می خواهد که با آنان همکاری کند. دلخواه نیز، پس از مدتی برای این همکاری متقاعد می شود. بعد از آن، با نام مستعار «رضا» به سیف دلیل صفایی معرفی و پس از مدت ها دوری، بار دیگر به عرصه فعالیت سیاسی کشیده شد.

ص:141

دلیل صفایی که با نام مستعار «وفا» به او معرفی شده بود؛ از «رضا» می خواهد که برای آنان پوسته نارنجک بسازد. آنچه که او می سازد؛ نمی تواند رضایت دلیل صفایی را جلب کند. اما، از آنجا که دلخواه مقروض بود؛ و درآمدهای مغازه نیز چندان نبود که بتواند قروض خود را اداء کند؛ وقتی دلیل صفایی به او پیشنهاد کمک مالی کرد؛ آن را پذیرفت. با این همه، این کمک ها مانع از آن نبود که دلخواه دریابد «دست به کار خطرناکی» زده است. از آن پس در انجام وظایفی که وفا به او می سپرد؛ کوتاهی می کرد و همین موجب نقار و کدورت بین آن دو شد. بالاخره، پس از مدتی بر اثر مشاجره، ارتباط آنان به کلی قطع گردید. هر چند حسن پور گه گاه، به سراغ او می رفت؛ ولی دیگر درباره مسایل سیاسی با او سخنی به میان نمی آورد.

مدتی پس از قطع روابط دلخواه، در اوایل سال 48 این بار حسن پور، مهدی سامع را که دانشجوی سال آخر بود؛ با نام مستعار علایی به فاضلی معرفی کرد. او نیز، علایی را با نام مستعار «سیاه» به منزل سیف دلیل صفایی برد تا تیم علمی تکمیل شود و تحقیقات را برای ساخت تی. ان. تی. ادامه دهند. مهدی سامع بر خلاف دیگران که اظهار می کنند کار ساخت تی.ان. تی. به نتیجه نرسید؛ می نویسد: «تا من بودم در مورد ساختمان تی. ان. تی. ساختمان فولمینیات و ساختمان فولمینیات با محترقه الکتریکی، کار نتیجه بخش بود.» (1)

حسن پور همچنین، توانست تیم اسلحه را با مسئولیت خود سامان دهد. او برای این امر در اوایل سال 47 با مرتضی (اسکندر) رحیمی مسچی که دوران خدمت خود را در روستای کهریز از توابع رضائیه سپری می کرد، صحبت کرد و با پرداخت یک هزار تومان از وی خواست که یک قبضه اسلحه کمری خریداری کند. مسچی نیز اسلحه را خریداری کرده، به حسن پور تحویل می دهد. در شهریور همان سال، حسن پور به منزل مسچی در لاهیجان رفت.

مسچی در آن ایام، برای گذراندن مرخصی به زادگاه خود بازگشته بود.

ص:142

حسن پور برای او توضیح داد؛ برخلاف آنچه که وعده داده بود، نتوانست برای دیدنش به رضائیه برود. در این ملاقات، حسن پور مبلغ دو هزارتومان دیگر برای خرید اسلحه به رحیمی مسچی داد و وی نیز، سه قبضه سلاح کمری دیگر خریداری کرد. مسچی می نویسد:

بعد از آن قرار شد که شخص دیگری به دیدنم بیاید و طبق قرار قبلی که حسن پور با من گذاشته بود شخصی به دیدنم در رضائیه آمد و مقداری پول در حدود 7500 تومان در اختیارم گذاشت و قرار شده بود که من جمعاً در حدود 10 عدد اسلحه (غیر از اولی) بخرم و این کار را هم کردم و بعد از آن پیشنهاد شد که اگر می توانی اسلحه بلند تهیه کن و در جریان خرید اسلحه بلند بود که شخص دیگری به نام رحمت نذیری به دیدنم آمد البته این شخص احتیاج نبود که به من معرفی شود چون دوست دوران تحصیلی من بوده و در این تاریخ من با دو نفر غیر از حسن پور رابطه داشتم یکی همان رابط اولم (اسم مستعارش یادم نیست) و دیگری رحمت نذیری ولی این دو همدیگر را نمی شناختند. در جریان خرید اسلحه من به تنهایی می خریدم و در موقع حمل گاهی حسن پور و در یک شرایط رابط اولم و یک مرتبه هم به وسیله نذیری انجام گرفت. البته این موقعی بود که خدمت تمام شده بود و قرار بود با مقدار وسایلی که دارم (وسایل زندگی) به شهر خود برگردم و در همین سفر بود که دو عدد اسلحه بلند که یکی برنو بلند و دیگری برنو کوتاه بود با خودم به لاهیجان بردم و مدت 10 الی 12 روز در خانه ام بود تا اینکه در یک شب آن را رد کردم و بعد از آن به طور کلی بیکار بودم (از نظر شغلی) و این در اوایل سال 48 بود.(1)

رابط اول که رحیمی مسچی نام او را فراموش کرده بود، مهدی سامع است که می نویسد: «ایشان را برای اولین مرتبه من در رضائیه طبق قراری که آقای حسن پور گذاشته بود؛ دیدم. ایشان گفتند یک برنو بزرگ خریده ام حدود 3000

ص:143

تومان بدون مهمات که البته من اعتراض کردم که چرا مهمات ندارد.»(1)

حسن پور همین درخواست را از هوشنگ (محمد) نیری کرد. حسن پور توسط برادرانش در سال 47 با نیری آشنا شده بود. در ابتدا آنان با یکدیگر درباره مسایل سیاسی بحث می کردند. پس از آن که نیری در دی ماه سال 48 به عنوان سپاهی دانش عازم لرستان شد؛ حسن پور از او می خواهد که در مورد امکان تهیه اسلحه در آن منطقه پرس و جو کند. مبلغی نیز در اختیار او گذاشت تا در صورت موفقیت چند قبضه اسلحه خریداری کند. نیری نیز با اندکی تلاش توانست دو قبضه اسلحه قلمی خفیف، یک کلت 45 میلی متری و یک قبضه تفنگ پنج تیر خریداری کند، این اسلحه ها ابتدا در خانه علی بوستانی انبار شد و سپس آن را به حمید اشرف تحویل دادند.

قرار می شود که آقایان هوشنگ [حمید اشرف ] و دانش بهزادی و نوشیروان پور تیم کوه را شامل شوند و هدف شناسایی مناطق البرز مرکزی، دره های دو هزار و سه هزار بود و تیم شهر توسط علایی (سامع) و فاضلی و [سیف دلیل] صفایی کار کنند و وسایل لازم را برای کار مخفی در شهر آماده کنند و نیز شهر را بشناسند و نقاط ضربه پذیر آن را پیدا کنند و در این مورد کار می کردند.

اطلاع دارم که آقای فاضلی به عنوان جستجو در مورد نقاط شبکه توزیع برق هر منطقه فعالیت هایی کرده است. و نقشه را نیز ایشان تهیه کردند و نیز روی ماده منفجره با فرمولی که من داده بودم کار می کردند و به نتیجه نرسیده بودند. و چیز خمیرمانندی در می آوردند ولی فولمینیات را ساخته بودند. من نساختم ولی فرمولش را من دادم.(1)

حسن پور، حمید اشرف را با نام مستعار محمدی به مهدی سامع معرفی می کند. قرار می گذارند حمید اشرف مسئول تیم کوه و مهدی سامع نیز عضو تیم علمی شود. سامع پس از مدت کوتاهی برای ادامه خدمت سربازی به شیراز رفت و در آنجا دستگیر شد.

حسن پور، با آنکه در نیمه فروردین سال 48 به خدمت زیر پرچم اعزام گردید؛ ولی تکاپوها همچنان برای جلب و جذب افراد جدید به گروه ادامه داشت. براساس قرعه کشی، فارغ التحصیلان رشته شیمی به خدمت سپاه دانش درآمدند و برای گذراندن دوره آموزشی عازم پادگان فرح آباد شدند. در آنجا، حسن پور با احمد خرم آبادی که او نیز فارغ التحصیل دانشکده پلی تکنیک بود؛ آشنا شد و مباحثی بین آنان درگرفت.

خرم آبادی می نویسد:

در این مدت بود که من با او، یعنی حسن پور مستقیماً بحث هایی می کردیم راجع به خدا که من کاملاً به او ایمان داشتم و دارم، راجع به مذهب که من

ص:145

قرآن و ائمه اطهار را قبول داشتم و دارم ولی او نسبت به خدا اعتقاد ضعیفی داشت یعنی در شک بود و ائمه را قبول نداشت، راجع به مملکت صحبت کردیم که او می گفت باید به مردم خدمت کرد؛ به هر صورت که ممکن است و من ابتدا اصلاح خویشتن را پیشنهاد می کردم و بعداً اصلاح جامعه را.(1)

اعتقاد خرم آبادی به خدا و مذهب باعث شد که بعدها، حسن پور درباره اش بنویسد:

ایشان از میان ما از همه کمتر کمونیست می باشد چون به احتمال زیاد حتی یک کتاب نیز مطالعه ننموده.(2)

با آنکه رابطه حسن پور و خرم آبادی پس از پایان دوره آموزشی و به خاطر اعزام خرم آبادی به قزوین، به حالت تعلیق درآمده بود؛ ولی در فروردین 49 که خرم آبادی به اصرار مادر و پدر بزرگش و با کمک تیمسار همایونی به پادگان عشرت آباد در تهران انتقالی گرفت؛ مجدداً بین آن دو، رابطه ایجاد شد.

حسن پور برای تکمیل تیم علمی و دستیابی سریع تر به تی. ان. تی. احمد خرم آبادی را که فارغ التحصیل رشته شیمی بود؛ مناسب تشخیص داد. او برای متقاعد ساختن خرم آبادی به مبارزه مسلحانه، کتاب «جنگ های چریکی» چه گوارا را به او داد و به او یادآور شد که «این طور باید خدمت کرد.»(3)

خرم آبادی پس از مطالعه، در قراری که با حسن پور در خیابان کاخ گذاشته بود؛ به او اطلاع داد که با «این نوع خدمت مخالف» است. بالاخره پس از مدتی گفتوگو حسن پور گفت: «من ترا به دوست دیگری معرفی می کنم که او به تو

ص:146

کتاب می دهد.»(1) این دوست دیگر، فاضلی بود که با نام مستعار درویش در اواخر خرداد ماه یا اوایل تیرماه سال 49 سر قرار خرم آبادی که اینک «تقوی» نامیده می شد؛ حاضر گردید.

در دو - سه ملاقاتی که آن دو با یکدیگر داشتند؛ فاضلی چند کتاب برای مطالعه در اختیار خرم آبادی گذاشت. در یکی از این ملاقات ها فاضلی از خرم آبادی خواست که در روز معیّنی «به خانه شماره 20 حوالی 24 اسفند» برود. در روز موعود خرم آبادی به آنجا رفت. «بعد از مدتی حسن پور هم آمد و بدون اینکه کلمه ای راجع به موضوع صحبت شود، بساطی دایر کردند.»(2) خرم آبادی فهمید این «بساط» برای تهیه تی. ان. تی. است. در آن روز، سیف دلیل صفایی که خرم آبادی از او به نام «صفائیان» یاد می کند نیز، حضور داشت.

در حین انجام آزمایش، دفترچه ای به خرم آبادی دادند و از او خواستند که مطالب مربوط به آزمایش را در آن بنویسد. او نیز چنین کرد. پس از پایان کار به خرم آبادی گفته شد که از این پس با صفائیان تماس خواهی داشت و او برای تو کتاب خواهد آورد.

خرم آبادی در همین باره نوشته است:

به هر حال من به خانه رفتم ولی مات مانده بودم و نمی دانستم که نوشتن این مطالب برای متعهد کردن من می باشد.(3)

زیرا، بر حسب اظهار او، به وی گفته شد:

می بینی که دست خط تو را داریم، کوچکترین قدمی به چپ و راست برداری به ضرر خودت تمام می شود از این پس تو باید بیایی و این کار را

ص:147

انجام دهی گویا مرا به جای حسن پور انتخاب کرده بودند.(1)

گرچه، بعید نیست که خرم آبادی برای تبرئه خود در نوع مناسبات و گفتوگوهایش با حسن پور، فاضلی و دلیل صفایی اندکی دخل و تصرف کرده باشد؛ ولی حسب دیگر شواهد نمی توان آنها را یکسره بی پایه دانست.

خرم آبادی، برای اثبات دخالت نداشتن خود در تهیه تی. ان. تی. خطاب به بازجو می نویسد: «به خدا قسم من در تهیه T.N.T با آنها همکاری نداشتم.» و حتی فراتر از آن هنگامی که بازجو منظور او را از مطالعه کتب و جزوات کمونیستی جویا می شود خرم آبادی می نویسد: «به خدای یکتا قسم غرض خاصی نداشته ام و تا به حال کتابی نه به کسی داده ام و نه حتی توصیه خواندن کتابی را به کسی کرده ام.»(2)

محمدهادی فاضلی نیز در اواسط سال 48 از همکلاسی پیشین خود، اسماعیل معینی عراقی خواست تا برای ساختن دستگاه فرستنده و گیرنده با او همکاری کند. معینی به این دعوت پاسخ مثبت داده، کار روی این دستگاه را آغاز می کند و به نتایجی نیز دست می یابد. در پایان همین سال، فاضلی او را با مشیّدی آشنا می کند و این بار، آن دو با یکدیگر همکاری می کنند و موفق می شوند، فرستنده ای با برد 300 متر بسازند.

کرد. او وعده داد که مساعدت کند.

صفایی، از اردوگاه اجازه مرخصی یک ماهه گرفت. با فرد عراقی به بصره آمد و از آنجا نیز به اتفاق تا نزدیک خط آهن تهران - خرمشهر آمدند. صفایی تا دمیدن آفتاب در کنار خط آهن خوابید و در اولین ساعات روز، خود را به جاده رساند و بی درنگ به تهران آمد. در تهران، مستقیماً به سراغ هوشنگ دلخواه رفت و ماجرای سفر خود به اردن را برای او بازگفت. سپس از وی درخواست کرد که او را با دوستانش مرتبط سازد.

دلخواه گفت با آنکه کلیه تماس هایش قطع شده است؛ ولی می تواند حسن پور را پیدا کند. دلخواه به سراغ حسن پور رفت و آمدن صفایی فراهانی را به اطلاع او رساند. حسن پور پیشنهاد کرد به منزل «وفا» برود و قراری برای آن شب با هم اتاقی او، به نام «جلیل» بگذارد.

شب هنگام، صفایی فراهانی با امانت نهادن یک قبضه اسلحه پیش دلخواه، به منزل «وفا» (سیف دلیل صفایی) رفت. مهدی سامع نیز از طریق حسن پور مطلع می شود که «ناصر» (علی اکبر صفایی فراهانی) بازگشته است و قرار می شود که سامع نیز به دیدن او برود. سامع می نویسد:

وقتی آنجا رفتم آقایی قدکوتاه آنجا بود با هم آشنا شدیم و قرار شد که من، محمدی [حمید اشرف] و حاجی [اسکندر صادقی نژاد] را پیش ایشان بیاورم.(1)

صفایی فراهانی طی دو هفته ای که در تهران بود؛ گفت وگوهایی با غفور حسن پور و حمید اشرف داشت و در جریان اوضاع و احوال رضایت بخش داخل قرار گرفت. حمید اشرف در جمع بندی یک ساله نوشت:

هدف او جمع آوری مجدد رفقای دیرین و سازماندهی یک جنبش روستایی بود. هنگامی که به ایران رسید علیرغم تصوراتش با گروه آماده ای

ص:149

مواجه شد که بسیاری از عوامل لازمی را که او برای اجرای برنامه اش به آن ها نیازمند بود در اختیار داشت.(1)

دیدارها و گفت وگوهای اولیة صفایی فراهانی با حسن پور و حمید اشرف ، آنان را به این نتیجه رساند که زمینه برای آغاز فعالیت های چریکی، آماده است. با مناسب تشخیص دادن موقعیت برای این کار، بنا بر آن گذاشته شد که صفایی مجدداً به اردن بازگردد و این بار، تا آنجا که ممکن است؛ با خود اسلحه به داخل کشور بیاورد. در روز موعود، ساعت 30/6 دقیقه صبح، علی اکبر صفایی فراهانی به اتفاق اسکندر صادقی نژاد، عازم اهواز شد. در آنجا، ابوالقاسم طاهر پرور که در اهواز ساکن بود به آنان ملحق شد و به اتفاق، به سوی خرمشهر حرکت کردند. در حومه خرمشهر، صفایی به تنهایی از طریق بیابان به سوی اروند رود رفت. محل ملاقات او با فرد «بصره ای» که صفایی را از اردن تا عراق، همراهی کرده بود؛ سمت شمالی پل متحرک بود. فردای آن روز، آنان یکدیگر را یافتند و به سوی اردن حرکت کردند. در آنجا صفایی به سراغ صفاری که در یکی از پایگاه های فلسطینی بود، رفت.

پس از گذشت چند ماه، آنان تدریجاً مقداری سلاح تهیه و در چمدان جاسازی کردند و چند ماه بعد، هر دو، مرخصی گرفته و به سوی عراق آمدند. در مرز عراق و اردن، در بازرسی از چمدان ها، اسلحه ها کشف شد. آنان در توضیح گفتند که اسلحهها را برای مرکز تمرین الفتح در بغداد می برند. نیروهای عراقی، اسلحه ها را در قبال رسید، از آنان تحویل گرفتند.

صفایی در بغداد، موضوع را با مسئول دفتر الفتح در میان گذاشت و او آنان را به «امن العام» راهنمایی کرد. در این هنگام، صفایی دوستی را از الفتح دید که اکنون به «جبهه آزادی عرب»، یک سازمان چریکی بعثی، پیوسته بود. صفایی شرح ماوقع را برای او بازگفت و او نیز، صفایی را به یک ستوان، به نام دکتر

ص:150

جبوری معرفی کرد. آنان به اتفاق به «امن العام» نزد سرگرد عبدالرحیم التکریتی رفته و داستان را بیان کردند. عبدالرحیم التکریتی با اندکی سوءظن، بالاخره پذیرفت که آن دو را به همراه یک مأمور عراقی و از طریق «امن العام» به ایران بازگرداند.

صفایی به همراه مأمور عراقی به مرز اردن رفت و با دریافت سلاح به بغداد بازگشت؛ تا به همراه صفاری از طریق بصره به ایران بازگردند. آنان از بصره در حالی که دو مأمور عراقی همراهشان بودند؛ سوار یک دستگاه وانت شده، به سوی مرز حرکت کردند. در نزدیکی های خط آهن، دو مأمور عراقی بازگشتند و صفایی و صفاری نیز پس از پیمودن مسافتی در هوای گرگ و میش، در حوالی جاده خرمشهر اسلحه ها را دفن کردند و تا برآمدن روز در گودالی به سر بردند. سپس، خود را به جاده رساندند و به تهران آمدند. این بار نیز مستقیماً سراغ هوشنگ دلخواه رفته و شب را در منزل او بیتوته کردند. صفایی از دلخواه خواست که آنان را به نزد حسن پور ببرد؛ اما، چون حسن پور در سربازی بود و دلخواه از او آدرسی نداشت؛ ناگزیر و به رغم تأکیدات «وفا» به او که دیگر سراغ آنان نرود؛ به منزل «وفا» مراجعه کرد و آمدن ناصر را به اطلاع او رساند. به او گفته شد که شب هنگام، صفایی و همراه او در خیابان صفی علیشاه از جنوب به شمال حرکت کنند؛ تا آنان را سوار اتومبیل نمایند.

از آن پس ناصر (صفایی فراهانی) و اکبر (صفاری آشتیانی)، در منزل سیف دلیل صفایی که با برادرش محمد علی و محمد هادی فاضلی زندگی می کرد؛ ساکن شدند.

پس از چند روز، صفاری مأموریت می یابد سلاح مدفون شده در خرمشهر را به تهران منتقل کند. برای همین، طی قراری فاضلی، اسکندر صادقی نژاد را به اسماعیل معینی عراقی که اتومبیلی داشت؛ معرفی می کند. صادقی نژاد از او می خواهد که خود را با وسیله نقلیه اش برای مأموریتی دو - سه روزه به «قم»، آماده کند. در روز موعود صادقی نژاد و معینی عراقی از مقابل آتش نشانی خیابان شهباز به سوی «قم» حرکت کردند. پس از عبور از قم، معینی عراقی پی می برد

ص:151

که مأموریت آنان انتقال محموله ای از خوزستان به تهران است.

بعدازظهر آن روز، آنان در اهواز به منزل طاهرپرور رفتند و صفاری نیز با اتوبوس خود را از تهران به آنجا رساند. غروب روز بعد، آنان از اهواز به طرف خرمشهر حرکت کردند و صادقی نژاد و صفاری آشتیانی در پنج کیلومتری خرمشهر پیاده شده، به سوی نقطه ای که سلاح ها در آنجا مدفون بود، رفتند و ساعاتی بعد معینی عراقی و طاهرپرور که به خرمشهر رفته بودند؛ در همان نقطه آن دو را یافتند و با محموله مورد نظر که مجموعاً شامل پنج اسلحه کمری، 2 قبضه مسلسل دستی، 12 عدد نارنجک و مقداری فشنگ و دینامیت بود؛ راهی اهواز شدند.

فردای آن روز صادقی نژاد و معینی عراقی به سوی تهران حرکت کردند.

از سوی دیگر، در مذاکراتی که صفایی فراهانی، حمید اشرف و غفور حسن پور با یکدیگر داشتند؛ به این نتیجه رسیدند که باید هر چه زودتر و همزمان در کوه و شهر عملیات را آغاز کنند.

تأمین نیروی انسانی و تهیه پول برای تدارک نیازمند ی ها و ملزومات زندگی در کوه اعم از خوراک، پوشاک، کوله پشتی و دارو، دغدغه اصلی گروه به حساب می آمد.

برای تهیه پول، سرقت از بانک، سهل الوصول ترین و مطمئن ترین راه می نمود. برای این منظور، از سوی فاضلی و حمید اشرف ، بانک ملی در خیابان وزراء پیشنهاد شد. صفایی فراهانی نیز چند بار به آنجا رفت و موقعیت را بررسی کرد. بالاخره محل، مناسب تشخیص داده شد.

معینی عراقی از سوی فاضلی مأموریت یافت در ساعات مختلف بانک را تحت نظر بگیرد و بهترین ساعتی را که خیابان خلوت و عبور و مرور کم است؛ گزارش کند. معینی عراقی به مدت دو روز به تنهایی و یک روز نیز با فاضلی بانک را تحت نظر داشت و بالاخره ساعت یک بعدازظهر، زمان مناسب برای عملیات تشخیص داده شد.

متعاقب آن حمید اشرف به فاضلی مأموریت داد تا یک جفت پلاک اتومبیل و

ص:152

یک دستگاه اتومبیل سرقت کند. فاضلی نیز این مأموریت را به معینی عراقی و مشیّدی سپرد.

در یک بعدازظهر که آنان برای همین منظور خیابان ها را می گشتند؛ در ضلع شرقی پارک فرح (لاله کنونی) موقعیت برای سرقت پلاک فراهم شد. پس از جدا کردن پلاک از بدنه اتومبیل آن را به فاضلی تحویل دادند. چند شب بعد، آن سه هنگام گشت زنی، در حوالی خیابان آریامهر، پیکان سفیدرنگی را برای سرقت مناسب دانستند. مشیّدی مراقب اطراف بود. معینی نیز پیکان را روشن کرده و به راه انداخت و به منزل خود برد و پس از ده روز، آن را به فاضلی تحویل داد.

در روزی که برای سرقت تعیین گردید؛ قرار شد فاضلی از شمال خیابان وزراء به سمت جنوب و حمید اشرف نیز از جنوب به سمت شمال حرکت کنند و در رأس ساعت معیّنی، فاضلی، اشرف را از نبود پلیس و حضور کارمندان در بانک آگاه سازد و سپس به راه خود ادامه دهد.

در آن روز، صفایی فراهانی، صفاری آشتیانی، حمید اشرف و صادقی نژاد با اتومبیلی که راندن آن به عهده معینی عراقی بود؛ در ساعت مقرر نزدیک بانک پیاده شدند. پس از پایان موفقیت آمیز عملیات، معینی عراقی که در اتومبیل منتظر بود؛ آنان را سوار کرده و در خیابان تخت طاووس پیادهشان کرد.

یک میلیون و ششصد و نودهزار ریال وجه برداشتی از بانک، جهت نگهداری به فاضلی که مسئول امور مالی بود؛ تحویل داده شد. با این پول بخشی از وسایل مورد نیاز را برای رفتن به کوه تهیه کردند. از این پس شناسایی مناطق کوهستانی به عنوان «یک عمل اصلی»(1) در دستور کار قرار گرفت.

اکنون، با قطعی شدن عزیمت افراد به کوهستان، جذب افراد شتاب بیشتری پیدا می کند. اسکندر صادقی نژاد به سراغ هادی بنده خدا لنگرودی می رود. وی پیش از آنکه به علت مردود شدن از دانشکده پلی تکنیک اخراج شود؛ در سال

ص:153

تحصیلی 46 - 45 نماینده کلاس دوم رشته مکانیک بود و از رهگذر فعالیت های صنفی با حسن پور آشنا می شود. آنان در اواخر سال 48 چند برنامه کوهنوردی در کوه های شمال اجرا می کنند؛ ولی در اوایل سال 49 حسن پور با قطع روابط خود، او را به اسکندر صادقی نژاد معرفی می کند و اکنون آن دو، درباره رفتن به کوه با یکدیگر سخن می گویند.

صفایی فراهانی به دیدار جلیل انفرادی می رود و به او اطلاع می دهد: «مقدمات کار فراهم شده و ما به زودی به کوه خواهیم رفت.»(1) جلیل انفرادی نیز از این امر استقبال می کند. در اواخر مرداد، صفایی طرحی از یک کوله پشتی به او داد و سفارش کرد که مقداری از آن تهیه کند. انفرادی نیز براساس آن طرح، شش عدد کوله پشتی برای نیمه شهریور آماده کرد.

حمید اشرف نیز در دهه اول شهریور سال 49 به سراغ عباس دانش بهزادی می رود و از او می پرسد: «آیا مایلی به کوه بروی؟»(2) پاسخ دانش بهزادی هم، مثبت است.

البته پیش از استفسار حمید اشرف ، دانش بهزادی که در تابستان سال 47 به همراه نوشیروانپور تیم کوه را دایر کرده بود؛ آمادگی لازم را جهت عزیمت به کوه پیدا کرد. به طوری که در اردیبهشت یا خرداد، به منظور ترغیب دیگران برای رفتن به کوه به سراغ دوستان دیرین خود می رود. دانش بهزادی برای تحت تأثیر قراردادن ایرج صالحی به او می گوید، کسانی که به کوه می روند «به تو که به واسطه تحصیل در رشته دامپزشکی با اصول پزشکی آشنا هستی، نیازمندند.»(3) صالحی نیز این دعوت را می پذیرد. از آن پس وظیفه ای که برای او تعیین می شود، مطالعه در

ص:154

مورد درمان های جراحی و سایر درمان ها بود. متعاقباً بهزادی، قندچی و صالحی را با کریم (حمید اشرف) آشنا می کند.

در نهایت، بهزادی مأمور میشود مقداری دارو خریداری کرده، همراه گروه به کوه ببرد.

ریاضی اش خوب باشد؛ به او معرفی کنند. همکاران او گفتند: «شاگردی در ششم ریاضی است که درسش بسیار عالی است.» آن دانش آموز، عباس مفتاحی بود. از آن پس، مفتاحی به منزل فراهانی می رفت تا به او ریاضی یاد بدهد.

پس از آنکه مفتاحی در دانشگاه قبول شد و به تهران آمد، فراهانی نیز در هنرسرای عالی نارمک به تحصیل اشتغال ورزید. آنان چند بار یکدیگر را در تهران دیدند؛ ولی آن دیدارهای اتفاقی، دوامی نداشت و نتوانست زمینة همکاری مشترکی را فراهم کند. اینک آن دو، مجدداً به هم رسیده و درباره کار مشترک چریکی با یکدیگر گفتوگو می کردند. در اولین جلسه، آنان پس از چهار ساعت گفتوگو به درک متقابلی از یکدیگر رسیدند. هنگامی که دلیل صفایی از فراهانی نتیجه مذاکره را پرسید او در جواب گفت: «این ها اهل مبارزه نیستند و فقط حرف می زنند»(1) و هنگامی که دلیل صفایی در ملاقات بعد همین پرسش را از عباس مفتاحی می کند؛ او پاسخ می دهد:

دوست شما پیشنهاد نادرستی می کند و بدون اینکه شرایط محیط را در نظر بگیرد و امکانات را تجزیه و تحلیل کند پیشنهاد اعزام پنج نفر را به کوه شروع بهترین مبارزه می داند و ما به این اصول معتقد نیستیم و اصلاً با ایشان اختلاف نظر فاحش و کلی داریم.(2)

عباس مفتاحی در گزارش مفصل بازجویی 77 صفحه ای که برای ساواک نوشت؛ در توضیح این ملاقات، چنین آورده است:

شب به خانه [دلیل] صفایی رفته بودم. سر صحبت با صفایی [فراهانی] فوری باز شده بود. فقط من با علی اکبر صفایی بحث می کردم و سیف دلیل به اطاق دیگری رفته بود. منزل او واقع بود در 24 اسفند موضوع اصلی بحث ما بر سر رابطه شهر و کوه و بطور کلی مشی مبارزه مسلحانه بود. بطور ناخودآگاه

ص:156

برخورد صفایی با من چون از یک گذشته ای متأثر بود که در حقیقت کشاننده من به جریانات سیاسی او بود [برخوردی از موضع بالا بود] و به همین جهت حرفهای من که روزی شاگرد او بودم کمتر در او تأثیر داشت و عامل دیگر در این عدم تأثیر رعایت مسأله پنهانکاری بود که من گروه خودمان را خیلی کوچک و در حدود پنج - شش نفر نشان می دادم. اعتقاد کلی او مبارزه در کوه بود. در آن موقع او اصلاً مبارزه در شهر را قبول نداشت. به طور خلاصه استدلال او این بود که قدرت دستگاه در کوه ضعیف است ولی در شهر به طور کامل قدرتمند و مسلط است. من استدلالم برعکس بود. من می گفتم که استتار در شهر تهران به دلیل کثرت جمعیت و شلوغی آن امکان پذیر است او این مسئله را قبول نداشت. ولی بعداً فهمیده بودم عملاً در گروه آنها یکدستی وجود نداشت. از طرفی آنها خودشان برای شهر خود را تدارک کرده بودند همچنان که برای کوه تدارک کرده بودند. به هر حال دوبار دیگر نیز با او صحبت کرده بودم و چون بحث ما به جایی نرسیده بود از هم جدا شدیم.(1)

حمید اشرف نیز به اختلاف نظر دو گروه در تقدم مبارزه در شهر و روستا اشاره می کند و می نویسد:

گروه رفیق احمد زاده متکی بر تجارب و تئوری انقلاب برزیل پیشنهاد سازماندهی جنگ چریکی شهری را می داد و معتقد بود که جنبش باید اول در شهر دور بگیرد و سپس کار در روستا متکی به مبارزه دور گرفته در شهر آغاز گردد. ولی گروه جنگل پیشنهاد آغاز مبارزه همزمان در شهر و روستا را می داد... ما معتقد بودیم که کار در شهر و روستا در صورت امکان باید شروع شود. البته به تقدم عملیات در شهر معتقد بودیم ولی این تقدم از نظر ما فقط جنبه تاکتیکی داشت و به منظور آماده کردن افکار عمومی برای جذب و تأثیرپذیری بیش تر از عمل کوه بود. در حالی که این تقدم زمانی، از نظرگاه

ص:157

رفقای گروه احمد زاده جنبه استراتژیک داشت.(1)

اختلاف نظر دو گروه در تقدم مبارزه در شهر یا کوه به منزلة پایان مذاکرات آنان نبود. زیرا صفایی فراهانی به عباس مفتاحی پیشنهاد داد که روابط خود را با دلیل صفایی ادامه دهد؛ و اگر جزواتی دارند جهت مطالعه در اختیار آنان بگذارد. چندی بعد، حمید اشرف و مسعود احمد زاده نمایندگان دو گروه بودند که مذاکرات را در سراسر پاییز «بر استراتژی و تاکتیک مبارزه مسلحانه» ادامه دادند.

جایگزین شدن مسعود احمد زاده به جای عباس مفتاحی از آن رو بود که «عباس مفتاحی به علت مشغله سربازی امکان آن را نداشت که وقت لازم را صرف این رابطه کند.» در حالی که مسعود احمد زاده بنا به صلاحدید هسته مرکزی گروه و به علت اخلال سربازی در فعالیت هایش از اول مهر ماه سربازی را ترک کرده و زندگی مخفی خود را آغاز کرد.(2)

اما از آن سو صفایی فراهانی به رغم نیاز به افراد جدید، منتظر به نتیجه رسیدن این مذاکرات نماند و اجرای عملیات در کوه را به جذب اعضاء گروه دیگر منوط نساخت. بنابراین، در یازدهم شهریور ماه، در نشستی که با حضور صفایی فراهانی، جلیل انفرادی، رحیم سماعی، مهدی اسحاقی، هادی بنده خدا لنگرودی، عباس دانش بهزادی، حمید اشرف و اسکندر صادقی نژاد در دره هفت حوض، واقع در درکه، برگزار شد؛ دربارة چگونگی عزیمت به مناطق کوهستانی توافق حاصل کردند.

حسن پور می نویسد:

یک ملاقات دیگر در هفت حوض من با ایشان داشتم که ملاقات نهایی بود و در آن مشخص شده بود که چه آدمهایی بروند. البته من پیشنهاد کردم که من + دو

ص:158

برادرم+ ایرج نیری + هوشنگ نیری + بنده خدا + سماعی + عباس+ ناصر + دانش بهزادی بروند. ولی بعداً اسامی جدیدی انتخاب شد گویا به خاطر آن که این هایی را که من پیشنهاد کرده بودم ضعیف بودند و قرار می شود که من در گروه دوم بروم. دو برادرم منظور ابراهیم و محمد رضا بودند چون که احتمال می دادم پس از رفتن من آنها را بگیرند و ایرج و هوشنگ نیری را نیز به خاطر آن که با من دوست بودند بگیرند.

بعداً آدم های زیر انتخاب شدند: مهدی سماعی + پسرعموی مهدی سماعی + دانش بهزادی + ناصر + امیدوار + بنده خدا. سپس دو نفر دیگر تا آنجا که من اطلاع دارم که یکی از آنها نام کوچکش ایرج و دانشجوی دانشکده دامپزشکی بود و امسال سربازی خود را تمام کرده است رفتند و دیگری را نمی شناسم. ابتدا قرار بود که من این دو را آماده کنم به اضافه نوشیروان پور و علایی و محمود عبدمحمودی و یکی از دوستانش که حالیه سرباز و در بندرعباس خدمت می کند برویم ولی چون که نوشیروان پور مخالفت کرده بود و محمود عبدمحمودی را که من رفته بودم دیده بودمش اول موافقت کرد ولی پس از آنکه به تهران آمد گفت باید سربازی اش تمام بشود و مرا نیز گذاشته بودند تا نوشیروان پور را قانع کنم و سپس برویم. چون که ماندن این شخص با این اطلاعات در شهر صحیح نبود. و در این ضمن اکبر و هوشنگ نیری که من به آنها معرفی کرده بودم با مقداری پول به عراق می روند تا اسلحه بخرند.(1)

دانسته نیست ملاقات آخر حسن پور با صفایی فراهانی در هفت حوض درکه، چه زمانی روی داده است؟ آیا منظور او همان نشست روز یازدهم شهریور ماه است؟

سواری کرایه از خیابان امیرکبیر عازم چالوس شدند تا شناسایی خود را از «دره مکار»(1) در نواحی جنگلی - کوهستانی شمال آغاز کنند.(2)

مدتی پس از رفتن آنان، تلاش حسن پور برای متقاعد کردن ابراهیم نوشیروان پور چابکسرایی که تازه از زندان بیرون آمده بود؛ و محمود عبدمحمودی، جهت پیوستن به افراد تیم کوه، بی حاصل ماند.

نوشیروان پور پس از آن که ازدواج کرد؛ خود را از فعالیت سیاسی کنار کشید. حسن پور می نویسد:

آقای مهدی فردوسی به منزل من می آید می گوید آقای نوشیروان پور از زندان آزاد گردیده، کاری با ایشان ندارید؟ بنا به تمایل من آقای نوشیروان پور به خانه من می آید و به من می گوید مدتی فعالیت نکنم. بعد در راهرو منزلم که آقای فردوسی حضور نداشتند من به ایشان می گویم عده ای رفتند دیگر این مسایل مطرح نیست و خودت را برای رفتن آماده کن. بعداً از طریق آقای فاضلی یا آقای حمید اشرف می شنوم که ایشان گفته من اصلاً با این جریانات مخالفم من دیگر نمی توانم کار کنم و حرفهایی نظیر اینها گویا بوده است.(3)

نوشیروان پور بعدها، به خاطر سرپیچی از مبارزه چریکی و رفتن به کوه، تاوان سختی پرداخت که به قیمت جان او تمام شد.

اما گروه کوه، پس از رسیدن به دره مکارود، طبق نقشه، راه پیمایی خود را

ص:160

آغاز کرد و پس از طی مسافتی به استراحت پرداخت. پس از صرف ناهار، حمید اشرف و اسکندر صادقی نژاد با قطعی کردن قرار بعد، در جواهردشت(1) به تهران بازگشتند. سایر افراد نیز، به راه خود ادامه دادند.

آنها از بیجدنو و فشکور گذشته و شب را در بالاتر از کنس دره به استراحت پرداختند. صبح روز بعد مجدداً حرکت کرده و از فاطر(2) گذشتند. در اینجا منازعه ای بین صفایی فراهانی و رحیم سماعی درگرفت. زیرا آنان با هم قرار گذاشته بودند از مردم چیزی نپرسند که ایجاد شک و شبهه کند؛ اما «منوچهر [صفایی فراهانی] از یک مرد چوپان سؤالاتی راجع به کارش کرد که به وسیله مصطفی [رحیم سماعی] انتقاد شد. منوچهر از جا دررفت گفت پس یکی دیگر مسئولیت را بپذیرد ما به او گفتیم تو باید حوصله داشته باشی.»(3)

هر طور بود، گروه به ارتفاعات کندی چال(4) رسید و دو روز در آنجا اقامت کرد. آنها، در این مدت، تمرین تیراندازی کردند و پس از آن حرکت کرده و به «دره ای که نامش را حریص(5) گذاشتیم [رسیدیم]. باران و باد آسایش برای مان نگذاشت و چند روزی بی غذایی کشیدیم. با چوپانی برخورد کردیم گوسفندی خریدیم و خوردیم و انبارکی ساختیم مقداری از غذا و وسایل دارویی در آن گذاشتیم.»(6)

روز بعد، بدون آن که خود بدانند از مسیری بالا رفتند که ارتفاع آن زیاد بود.

ص:161

احتمالاً از دامنه های جنوبی علم کوه، صعود می کردند. هوا رو به سردی گذاشته بود و باران، نم نم می بارید. «ما مسیر را گم کرده بودیم. به دنبال عوعو یک سگ، پایین رفتیم. وارد خوابگاه کارگران معدن گورت شدیم. شب آنجا ماندیم.»(1) صبح، دوباره به راه خود ادامه دادند. پس از طی مسافت زیادی، با عبور از کوه های بلند و کوچک به کرماکو(2) رسیدند و از آنجا به گاوسرایی(3) که خالی بود رفته، شب را در آنجا به سر آوردند. غذا را نیز از چوپان هایی که در آن حوالی به سر می بردند، تهیه کردند.

فردای آن روز، گروه با عبور از داغ کوه(4) و مسافت های زیاد به طرف ارتفاعات سه هزار و دوهزار رفتند. شب را در قهوه خانه ای در دوهزار گذراندند. فردا صبح پس از عبور از هلوکله و عسل محله، شب را حوالی همان منطقه، در دریاسر صبح کردند. فردا به کوه سیالان(5) رسیدند و شب را هم در نیاردره خوابیدند. صبح، به طرف زیارت چال حرکت کردند و تقریباً دو روز آنجا ماندند. تعدادی اسلحه انبار کردند و سپس حرکت کرده، پس از عبور از کوه سلطان چال و دیگر نقاط مرتفع نزدیک به کوه سُماموس(6) که چند روز طول کشید؛ شب را در گاوسرایی زیر کوه سماموس خوابیدند و صبح به طرف ده ییلاقی جواهردشت رفتند.

ص:162

پیش از این، جواهردشت، محل قطعی قرار بعدی آنها با حمید اشرف تعیین شده بود. در محلی که انبار برای مواد غذایی احداث شده بود؛ اولین تماس با گروه شهر برقرار شد. حمید اشرف، فاضلی و دهقان(1) با مقداری مواد غذایی به آنجا آمده بودند و پس از تحویل مواد غذایی بازگشتند. گروه نیز پس از آنکه چند روزی آنجا ماند به طول لات(2) رفت و شب را در ارتفاعات به سر آورد.

روز بعد، به سمت جنوب حرکت کردند و پس از طی کوه های زیاد، خلاف جهت رودخانه رفتند تا رسیدند به مرجادشت. گاوسراهای زیادی در پیش رو بود. با عبور از آن، به ده ییلاقی اربوردشت رسیدند. شب را در همان جا سپری کردند. فردا با عبور از ناتیش کوه و نقاط دیگر، به تبرین کوه رسیدند و وارد قهوه خانه ای شدند. پس از استراحت کوتاهی، دوباره به راه خود ادامه دادند. ولی به جای آن که رو به غرب حرکت کنند تا به کا کوه برسند، مسیر دیگری را در پیش گرفته بودند؛ دو - سه روز طول کشید تا مسیر اصلی را پیدا کنند. شب را در کلومبی(3) خوابیدند و فردا صبح به طرف کا کوه حرکت کردند.

کاکوه، در 30 کیلومتری سیاهکل، دومین محل قرار آنان با گروه شهر بود. حمید اشرف، اسکندر رحیمی و ایرج نیری آمده بودند و با خود مواد غذایی و پوشاک آوردند. در آنجا، گروه شهر محل دقیق سه انبار مواد غذایی را به گروه کوه نشان داد. این انبارها از پیش نشان شده بودند.

فردای همان روز، آن سه تن بازگشتند و گروه کوه نیز پس از سه روز توقف آنجا را ترک کرد. پس از عبور از رودخانه و جاده سیاهکل - لونک(4)، در اطراف بالارود جاده را قطع کردند و از کوه، بالا رفته، شب را در دامنه کوه اتراق کردند. فردا صبح به طرف کوه دُرفک حرکت کردند.

ص:163

کوه دُرفک، در انتهای غربی رشته کوه البرز، مشرف بر دشت ها و مناطق جنگلی بین سراوان و رودبار، مقصد بعدی گروه بود. آنها با عبور از سی سرا، شب را در کبوترخانی سپری کردند و پس از آن، راه خود را به سوی درفک پی گرفتند.

وقتی به درفک رسیدند، هوا تاریک شده بود. شب را پای کوه درفک ماندند. روز بعد به طرف رودخانه سفید رود رفته، شبی هم در آبادی های بالاسفیدرود خوابیدند.

ظهر روز بعد، سفید رود و جاده رشت - تهران را در نزدیکی جمشیدآباد(1) قطع کردند. از کوه بالا رفتند. بعد از طی مسافتی، شب را در یک گاوسرا به صبح رساندند. پس از چند روز راهپیمایی و عبور از گاوسراهای زیاد از میان دیر عبور کرده و شب را در سردیر(2) گذراندند.

فردا صبح به حرکت خود ادامه دادند. نزدیکی «ونیم»(3)، محل قرار بعدی آنان بود که این بار نیز فاضلی، اسکندر رحیمی و منوچهر بهایی پور، سر قرار حاضر شدند و مایحتاجی را که تهیه کرده بودند؛ تحویل گروه کوه دادند. یکی - دو روز بعد، گروه به دو دسته تقسیم شد. یک دسته مرکب از هادی بنده خدا لنگرودی، صفایی فراهانی، مهدی اسحاقی و اسکندر رحیمی به طرف امام زاده اسحاق(4) رفتند و از آنجا نیز رهسپار دره سیامزگی شدند. در آنجا قرار بود انبار غذایی احداث کنند. سه نفر دیگر یعنی دانش بهزادی، رحیم سماعی و جلیل انفرادی نیز به طرف افسرسر رفتند. قرار بعدی این دو گروه، سه الی چهار روز بعد در قلعه رودخان بود.

ص:164

گروه اول، در نزدیکی لپندان(1) به کوه زد و محمود (رحیمی مسچی) به شهر بازگشت تا مواد غذایی تهیه کند. بخشی از مواد غذایی را در ارتفاعات لپندان انبار کردند. سپس، به سوی قلعه رودخان به راه افتادند. در آنجا به گروه دوم ملحق شدند. این بار، از ارتفاعات مرتع خانی به سوی ماسوله حرکت کردند. پس از عبور از ارتفاعات در یک کلومب اقامت نمودند. هادی بنده خدا و رحیم سماعی جهت خرید مواد غذایی به فومن رفتند و شب را در خانه اسکندر رحیمی گذراندند. فردا، با تهیه مواد غذایی به بقیه اعضای گروه ملحق شدند. در ادامه کوه پیمایی، با گذر از دره و جاده ماسوله، به کوه رفتند و در یک کلومب بیتوته کردند. در آنجا، حمید اشرف و اسکندر رحیمی مقداری غذا و پوشاک برای آنان آوردند. «در این ایام بحث درباره نحوه ادامه مسیر بود که منوچهر (صفایی فراهانی) پیشنهاد داد در صورتیکه ده نفر شدیم بهتر است به دو قسمت تقسیم شویم. یک دسته به مازندران برود و دسته دیگر به گیلان.»(2) اما بعد پشیمان شد. قرار گذاشتند گروه متفقاً به راه خود ادامه دهد. بنابراین، پس از عبور از ارتفاعات ماسوله و شاندرمن و دیگر ارتفاعات به نزدیکی جاده اسالم - خلخال رسیدند و در حوالی جاده، انباری برای مواد غذایی ایجاد کردند.

در این منطقه حمید اشرف و اسکندر صادقی نژاد، فرد جدیدی با نام مستعار آرش (ایرج صالحی) را با خود همراه آورده تا به گروه ملحق سازند. حمید اشرف ، شماره تلفن آرش را از دانش بهزادی گرفته بود و پس از انجام دیداری با او، اکنون او را همراه آورده بود. بر اساس بازجویی ایرج صالحی، او در اول آذر ماه به گروه پیوست.

اکنون، مرحله اول شناسایی به پایان رسیده بود. پس از آن، گروه که تعدادشان به هشت نفر رسیده بود؛ با دو ماشین فولکس واگن و وانت مزدایی که حمید اشرف و

ص:165

صادقی نژاد آورده بودند؛ راهی چالوس شد تا مرحله دوم شناسایی را از حوالی مرزن آباد آغاز کنند. آنان از آنجا به کدیر(1) رفتند و روز بعد با عبور از وازک(2) و روستاهای دیگر و ارتفاعات «گَنگِر چال»(3) به دره منگل رسیدند. قرار بعدی آنان با حمید اشرف در این محل بود.

عباس دانش بهزادی و رحیم سماعی به نزدیک جاده هراز رفتند تا حمید اشرف را بیاورند. بقیه نیز به جمع کردن هیزم مشغول شدند. حمید اشرف این بار محدث قندچی را با نام مستعار اسماعیل اصغر زاده، برای ملحق ساختن به گروه، همراه خود آورده بود. چون دانش بهزادی، قندچی و ایرج صالحی یکدیگر را از دوران دانشکده می شناختند؛ قندچی سراغ صالحی را از دانش بهزادی گرفت. در آنجا آنان دریافتند که صالحی ناپدید شده است. گروه، دو روز در درة منگل به جستجوی او پرداخت؛ ولی هیچ اثری از او نیافت. برخی همراهان احتمال دادند از کوه پرت شده است. صفایی فراهانی سفارش کرد تا گروه شهر درباره اش تحقیق کند. اما، ایرج صالحی، هنگام جمع آوری هیزم با اغتنام از فرصت تدریجاً از جمع جدا شده، خود را به جاده هراز رساند و با یک مینی بوس به تهران بازگشت. او در بازجویی خود نوشته است:

رضایت مندی آشکار روستائیان از دولت و شخص اعلیحضرت همایونی نظرم را جلب کرد. این عوامل باعث شدند که فکر جدایی از آن عده به سرم بیافتد. نخست تصمیم گرفتم که موضوع را با آنها در میان بگذارم ولی بعداً از جان خودم ترسیدم و تصمیم گرفتم بدون اینکه به کسی چیزی بگویم از آنها جدا شوم، روزشماری می کردم تا روز موعود نزدیک شود.

در روز ملاقات، ما در دره ای نزدیک جاده آمل اقامت کردیم. منوچهر سر و وضع بهروز و مصطفی را آراست و آنها اسلحه بستند رفتند روی جاده تا کریم

ص:166

(حمید اشرف ) را ببینند. دیگران از جمله مرا مأمور جمع آوری هیزم کرد همگی کوله های خود را زمین گذاشته و مشغول جمع آوری هیزم شده بودیم در حین همین کار من کم کم خودم را کنار کشیدم و در فرصتی مناسب، خودم را به جاده آمل رسانیدم.

خوشبختانه بهروز و مصطفی سر جاده نبودند و من نمی دانم آن موقع کجا بودند. با پولی که در جیب داشتم سوار مینی بوس شدم و خودم را به تهران رسانیدم و پس از سه روز اقامت در تهران جهت کار عازم دوگنبدان شدم.(1)

گروه که از یافتن صالحی ناامید شده بود؛ همچنان، با هفت نفر به مسیر خود ادامه داد. آنها با عبور از سنگ چال، فیل بند و سجاده رود به ارتفاعات بابل رفتند. در آنجا منتظر افراد رابط بودند که آنها هم نیامدند. سپس به حرکت ادامه داده و در نزدیکی های بهشهر، رحیم سماعی جهت تماس به تهران رفت. پس از چند روز حمید اشرف و اسکندر رحیمی به ملاقات شان آمدند. گروه سپس به طرف ارتفاعات بندرگز و نوکنده حرکت کرد. باز هم، حمید اشرف و اسکندر رحیمی و منوچهر بهایی پور سر قرار آمدند و هوشنگ نیری را که به تازگی به همراه صفاری آشتیانی از عراق بازگشته بود؛ با خود همراه آوردند.

در اینجا تعداد اعضای گروه با اضافه شدن نیری به هشت نفر می رسید. آنان، دو- سه روزی، در اطراف شاه کوه اتراق کردند و سپس به طرف دره زیارت و نهارخوران رفتند. با پیمودن کوه ها و دره ها به دهی به نام چه جا رسیدند و شب را در همان جا سپری کردند. صبح به طرف کوه شاه دار حرکت کردند. پس از چند روز به ارتفاعات دشت شاهرود رسیدند. از آنجا به دهی به نام میانستاق رفتند و شب را در آنجا صبح کردند. صبح به طرف کوه قلعه بران حرکت کردند تا صبح روز بعد، به نزدیکی جاده دلند - رامیان که محل قرار بعدی بود؛ برسند. قرار ساعت 5 بعدازظهر انجام شد. چون شناسایی مرحله دوم نیز به پایان رسیده

ص:167

بود؛ همگی با سه ماشین جیپ، فولکس و وانت بار به طرف سیاهکل و بالارود حرکت کردند. بنا به اظهار هوشنگ نیری «گروه تا 9 بهمن در مازندران بود.»

مورد انتقاد قرار دادم که گروه جزنی در شرایطی می خواست دست به عمل مسلحانه بزند که شاید هنوز یک گروه کمونیستی واقعاً وجود نداشت در حالی که هر نوع جنبشی به یک حداقل تشکل سازمانی نیاز دارد و این انتظار که در آن زمان گروه های دیگر، راه گروه جزنی را دنبال کنند در حقیقت انتظاری نابجا بود و نیز به این مسئله اشاره کردم که کار گروه ما تابه حال از یک طرف، آماده سازی محیط برای چنین مبارزه مسلحانه ای بوده است و از طرف دیگر تربیت رفقایی بوده است که هر کدام در صورت جدا افتادن از گروه خود بتوانند با توجه به آموزش هایی که دیده اند سرمنشأ گروه و یا هسته دیگری گردیده، راه را ادامه دهند.

مسعود احمد زاده در ادامه می نویسد:

بالاخره بدین نتیجه واحد رسیدیم که با توجه به شرایط اجتماعی - سیاسی روستاهای شمال کشور و با توجه به شرایط جغرافیایی و استراتژیک جنگل های شمال از یک طرف و با در نظر گرفتن آمادگی بدنی و انطباق فیزیکی رفقای تیم کوه با شرایط سخت زندگی در کوه و جنگل و شناسایی قابل ملاحظه ای که رفقا در جنگل های شمال دارند و نیز تسهیلاتی که ایجاد انبارک های آذوقه در دوام چریک کوه تا مدتی ایجاد می کند، یک هسته چریکی با تحرک قابل ملاحظه ای که دارد بقای نسبی تضمین شده ای را داراست. ما به این نتیجه مشترک رسیدیم که هسته چریکی در کوه با نیروی آتش کمی که در اختیار دارد و با تحرک مطلقی که به خاطر بقایش مجبور به انتخاب آن است، قبل از آن که وظیفه دار تبلیغ و تشجیع روستائیان ستمدیده باشد عهده دار یک تبلیغ و تأثیرگذاری سراسری بر تمام مردم ایران و بر کل جنبش انقلابی است و از همین جا تقدم تاکتیکی چریک شهری به عنوان مبلغ چریک کوه و گسترش اثر تبلیغی وجود و فعالیت چریک کوه بر سراسر کشور آشکار شد.(1)

ص:169

به عبارت بهتر، بنا به تحلیل گروه پویان «مبارزه چریکی در کوه آن گاه می بایست شروع شود که شهر فعالیت خود را شروع کرده و بقای نسبی خود را تضمین کرده باشد.»(1)

با چنین مباحثی قرار شد گروه پویان نیز تیمی را بسیج کرده و به کوه اعزام نماید. به ویژه آنکه، نیروهای کوه بعد از شناسایی های اولیه، به بی عملی مطلق رسیده بودند و هر دم انتظار می رفت که به چنگ نیروهای ژاندارمری و نهایتاً ساواک درآیند:

در این شرایط فرمانده دسته جنگل مرتباً مسأله طولانی شدن شناسایی را به رفقای شهری تذکر می داد و هشدار می داد، هر آینه عملیات آغاز نشود، امکان کشف دسته جنگل قبل از بهره برداری از عدم هوشیاری دشمن وجود دارد و این موضوع تاکتیکی، بسیار مهم بود. عناصر شهری گروه جنگل به رفیق صفایی اطلاع دادند که توافق با گروه رفیق «مسعود» قریب الوقوع است و به زودی با اعزام کادرهای تازه، دسته جنگل تقویت خواهد شد.

البته گروه رفیق مسعود که هنوز بسیاری از کادرهای آن علنی بوده و در اکناف کشور مشغول به کار بوده و یا خدمت وظیفه را می گذراندند، عملاً قادر نبود در مدت کوتاهی خود را آماده اعزام نفرات به روستا سازد. طبعاً این کار طول می کشید. این موضوع به فرمانده دسته جنگل گزارش شد.

رفیق صفایی در اواخر دی ماه اعلام داشت که عملیات را در نیمه دوم بهمن باید آغاز کرد و پس از مصادره سلاح های پایگاه سیاهکل در منطقه ای دورتر از سیاهکل افراد جدید را خواهیم پذیرفت و به آموزش آنها خواهیم پرداخت.(2)

منطقه از مدت ها پیش، به عنوان نقطه آغازین عملیات، تعیین شده بود. زیرا، براساس بررسی های به عمل آمده، اهالی سیاهکل نسبت به دیگر نقاط از آگاهی های اجتماعی - سیاسی بیشتری برخوردار بودند و این، برای آغاز عملیات پارتیزانی که نیازمند حمایت مادی و معنوی مردم است؛ یک امتیاز ویژه به حساب می آمد.

بر پایه چنین تحلیلی، اسکندر رحیمی در اواخر پاییز لیستی از نیازمندی های گروه را به ایرج نیری داده و به او گفت:

تو باید در مورد تمام این چیزها تحقیق کنی و به من بدهی و فرصت هم داری و چیزهایی که در این لیست نوشته شده بود از این قرار بود که مفصلاً برای تان شرح می دهم:

1- نقشه سیاهکل که نقشه خیابانها و کوچه هائی را که به پاسگاه منتهی می شد، من برای شان تهیه کردم و فاصله فلکه ها را و فاصله بانک ها را با قدم اندازه گرفتم و نقشه را کشیدم و دادم.

دوم نقشه پاسگاه ژاندارمری که یکبار به پاسگاه رفتم دیدم که دو اطاق در بالا است و دو اطاق در پائین و اینطور نوشتم که دو اطاق بالائی غربی اطاق رئیس پاسگاه و معاونش است و اطاق شرقی اطاق نظام وظیفه و بایگانی و دو اطاق طبقه پائین یکی ندامتگاه و دیگری خوابگاه ژاندارمها است و تعداد افراد ژاندارمری را طبق درخواست لیست، 13 نفر ذکر کردم که 3 نفر از آنها سرباز هستند و بقیه ژاندارم می باشند.

سوم، اطلاعاتی درباره پاسگاه جنگلداری سیاهکل خواسته شده بود که برای شان نوشتم که در این پاسگاه 5 سرباز هستند و دو- سه دفعه غروب ساعت 7 از جلوی پاسگاه رد شدم و دیدم که نگهبانی نمی دهند.

چهارم، درباره نقشه کارخانجات منتصری که درکجا واقع شده اند و همچنین سینمای منتصری و نحوه ورود و آتش زدن آنها [آنجا] که من نقشه کارخانه را که در کجا واقع شده است برای شان مشخص کردم و سینما، هم که پهلوی کارخانه بود برای شان مشخص کردم و نوشتم که چون تا ساعت یازده شب در سینما، فیلم [نمایش] می دهند، مردم در سینما هستند و اگر شما بخواهید سینما را آتش بزنید مردم بی گناه از بین می روند.

ص:171

من نتوانستم درون کارخانه را ببینم ولی از بیرون مشخصات آن را نوشتم که سه طبقه هست و طبقه زیر یا همکف باید طبق معمول دستگاه های چای خردکنی یا مالش و خشک (یعنی چای خشک کنی) و طبقه های بالا باید مطابق معمول پلاس باشد و چون من قبلاً کارخانه های دیگر چای را در لاهیجان دیده بودم همه آنها همین فرم را داشتند. کارخانه دیگر منتصری را - که در راه چوشل(1) است - روی نقشه مشخص کردم و نوشتم که نتوانستم در داخل کارخانه بروم فقط از بیرون مشخصات آن را نوشتم.

همچنین منزل شخصی یک نفر بنام جعفر طیاری که نزولخوار است روی نقشه مشخص کردم.

پنجم، درباره پست و تلگراف و تلفن و نحوه قطع آن در بیرون از سیاهکل. سیاهکل تلفن شهری ندارد و تلفن آن فقط با لاهیجان تماس می گیرد.

جاده سیاهکل به کانال را پیاده رفتم و در کنار پل تیرهای چوبی تلفن را مشخص کردم و نوشتم که تیرهای تلفن کنار پل جادة کانال پوسیده است و می توان بدین وسیله ارتباط را قطع کرد. در پهلوی پل آن قسمتی که مربوط به جادة کانال می شود، یک زنجیر وسط جاده کانال کشیده شده است که روزها آن را باز می کنند و شب ها آن را می بندند.

سوال ششم این بود که آیا زنجیر قابل حرکت است و من درباره زنجیر نوشته فوق را شرح دادم.

سوال هفتم این بود که نقشه بانکها را در سیاهکل روی نقشه مشخص کنم و این کار آسانی بود و همچنین تعداد نفرات بانک ملّی که با چند بار رفتن به این بانک [جواب] این سؤال را پیدا کردم.

سوال هشتم درباره نقشه بخشداری و کارخانه برق و شهرداری بود که بایستی آنها را روی نقشه نشان می دادم و این سوال هم زود تکمیل شد.

سوال نهم درباره نگهبان بانک ملی بود که آیا این بانک نگهبان دارد یا نه و من نگهبانی برای این بانک ندیدم و آن را برای شان نوشتم.

سؤال دهم درباره ماشینها و راننده و کمک رانندة راه سیاهکل به لونک بود

ص:172

که من هر بار با یکی از ماشینها به بالای جاده ده رفتم و شماره و رنگ و نام راننده و کمک راننده و سایر مشخصات را شرح دادم.

سوال یازدهم این بود که راههای ارتباطی سیاهکل را بنویسم و راههای ارتباطی سیاهکل را به این ترتیب نوشتم که:

یک راه به چوشل می رود و یک راه که راه اصلی سیاهکل به بازکیاگوراب است؛ یکراه که از پهلوی ژاندارمری به طرف کانال و ده فشتال(1) می رود و یک راه هم به لونک که روی نقشه مسیر آن را نشان دادم و این سؤالات را دقیقاً نمی دانم که یک هفته یا دو هفته قبل از دستگیری، من به اسکندر رحیمی دادم.(2)

همزمان با ورود گروه به سیاهکل احمد فرهودی، با نام مستعار ستار از گروه احمد زاده در اختیار گروه جنگل قرار گرفت. هویت فرهودی پس از مشارکت در سرقت از بانک ملی شعبه ونک، پیش ساواک افشاء شده بود. زیرا، هنگامی که او بنا به درخواست عباس مفتاحی با استعفا از محل کار خود از ساری به تهران می آمد؛ یک جلد شناسنامه از چمدان پدرش که کارمند اداره آمار ساری بود؛ برداشت و عکس خود را بر آن الصاق کرد. این شناسنامه در جریان حمله به بانک به دست ساواک افتاد و توانست رد آن را پی گیرد. به همین جهت، فرهودی به مدت پنج ماه در خانه فردی با نام مستعار میرزا [جواد سلاحی] محبوس بود؛ تا اینکه روزی میرزا نامه کوچکی به دست او داد «که در آن سه جمله نوشته شده بود 1- وضع بدنی تو چطور است 2- آیا حاضری با عده ای در کوهستان زندگی کنی 3- دارو به اندازه کافی در اختیارت قرار خواهد گرفت.»(3)

ص:173

احمد فرهودی از میرزا «در مورد نویسنده نامه و منظور آن»، پرس وجو می کند و میرزا نیز اظهار بی اطلاعی می کند و تأکید می کند: «فقط تو باید به این نامه با کلمه آری و یا نه پاسخ بدهی». ولی فرهودی به این نامه پاسخی نداد و به میرزا گفت: «همین را ببر و به نویسنده بده بخواند اگر چیزی فهمید به من هم بگوید ولی او قبول نکرد و گفت برگرداندن نامه صلاح نیست.» فرهودی معترضانه به او گفت: «باید در گروه، دمکراسی برقرار باشد؛ من که سرباز صفر نیستم.»(1) میرزا در جواب گفت: «تو به یک منزلی منتقل می شوی که در آنجا همه مطالب را به شما خواهند گفت.» بالاخره فرهودی به دلیل صفایی تحویل داده شد و دلیل صفایی، او را به خانه خود برد. «در آنجا متوجه می شود که منظور از کوه رفتن، دست به سلاح بردن و جنگیدن است.» طی پنج روزی که فرهودی در خانه دلیل صفایی بود؛ هر چه در مورد کیفیت برنامه پرسش می کند؛ با «نمی دانم!» مواجه می شود. بالاخره یک روز صبح دلیل صفایی، فرهودی را سوار فولکس واگنی کرد و به خیابانی برد. سپس از او خداحافظی کرد و رفت. لحظاتی بعد شخصی بنام عباس (حمید اشرف ) در پشت فرمان اتومبیل قرار گرفت و حرکت کرد. در بین راه نیز، فرهودی از حمید اشرف در «مورد کوه و تعداد افراد مستقر در کوه سؤال کرد». اشرف نیز پاسخ می داد: «نمی دانم». فرهودی متوجه می شود: «برنامه این است که به کسی چیزی گفته نشود.» آنان ساعت حدود پنج بعدازظهر به رشت رسیدند. اشرف ، فرهودی را در دروازه تهران پیاده کرده و گفت: «فردی به اینجا خواهد آمد که در دست راستش روزنامه و در دست چپ عینک سیاه دارد.» لحظاتی بعد آن شخص آمد و خود را بهروز (عباس دانش بهزادی) معرفی کرد. سپس با یک جیپ که راننده آن محمود (اسکندر رحیمی) بود؛ به سوی کوه حرکت کردند.

بدین ترتیب فرهودی آخرین فردی بود که به گروه کوه پیوست و تنها فردی بود که از جانب گروه احمدزاده در اختیار آنان قرار می گرفت. البته عباس مفتاحی در مورد اعزام افراد بیشتری از گروه خود به کوه می نویسد:

ص:174

ما به فکر این بودیم که تدارک بیشتری از لحاظ نفرات درکوه بنمائیم. ولی ناگهان مطلع شدیم که به کوه حمله کردند. به دنبال توافقی که بین دو گروه شده بود قرار بر این بود که گروه ما نیز عده ای را برای آنها بفرستد. گرفتاری های ما در این زمان زیاد بود. از طرفی تیر خوردن پویان و مسأله جدیدی که به وجود آمده بود و علت آن تغییر مشی گروه بود، گروه را در یک بلاتکلیفی قرار داده بود. تیم شهر آنها، ضربه بزرگی خورده بود و تقریباً به استثنای سه نفر- حمید اشرف ، اسکندر صادقی نژاد و صفاری آشتیانی - بقیه - همه - را دستگیر کرده بودند و اطلاع درستی ندارم که برای ارتباط با کوه در شمال در قسمت گیلان چند نفر داشتند ولی به هر حال همه آنها نیز دستگیر شده بود[ند] و در تماسی که دو هفته قبل از حمله به پاسگاه رابط کوه که حمید اشرف بود با افراد تیم کوه گرفته بود خبر دستگیری ها را داده بود.

قبل از تماس بعدی حمید اشرف با افراد کوه که آخرین تماس بوده است حمید اشرف قبل از رفتن به این تماس آخر، با مسعود احمد زاده ملاقات کرده بود و صحبتی که در این ملاقات شده بود مبنی بر این بود که به افراد کوه بگوید، تدارک بیشتری برای پذیرش افراد جدید بکند و ما فکر نمی کردیم که حمله به زودی شروع خواهد شد. وقتی که حمید اشرف با کوه تماس گرفته بود، افراد کوه تصمیم خود را مبنی بر حمله به پاسگاه سیاهکل بیان داشتند و حمید اشرف نیز با اینکه [تیم] شهر با حمله در کوه در این زمان [و] با این امکانات کم، مخالف بود، نظر آنها را پذیرفته بود.

دلایل کوه از این قرار بود که تازه واردان به کوه چون به شرایط کوه عادت نکرده اند جلوی تحرک آنها گرفته خواهد شد و همچنین این خطر که افراد شهر لو رفتند و جای افراد کوه را مشخص کردند و یک خطر جدی از این امر آنها را تهدید می کند [...] من تصور می کنم که علی اکبر صفایی فراهانی به افراد تیم شهر که از گروه ما بودند چون به طور کلی از گروه ما چیزی نمی دانست، برای آنها اهمیت و ارزشی قائل نبود و فکر او این بود که فقط متکی به خود باشند و او گمان می کرد که کل افراد همین ها هستند و بالاخره باید حمله کند و موکول کردن به آینده برای او معنا نداشت و او علاقه زیادی داشت که هر چه زودتر دست به مبارزه بزند [...]

حمید اشرف از آخرین تماس با افراد کوه که سه روز قبل از حمله صورت

ص:175

گرفته بود برگشت و به مسعود احمدزاده گفته بود که قرار است در این هفته حمله صورت گیرد که برای همه ما تعجب انگیز بود. چون قبلاًَ طور دیگری صحبت می کردیم، بهر حال برنامه قبل از حمله ما از این قرار بود که عده ای را برای کوه از گروه خودمان آماده کنیم.

کسانی را که برای این کار در نظر گرفته بودیم از میان آن ها با افراد مورد اعتماد گروه بی واسطه مسأله را مطرح می کردیم منتها به این صورت که پس از بیان درستی مشی می گفتیم باید این کار را کرد ولی به آنها نمی گفتیم که کسانی در کوه برای شناسایی مدتی کار کرده اند. من خودم کاندیدای کوه بودم. درد پایی که من داشتم در آن موقع فکر می کردم که جزیی است و پس از مدتی خوب خواهد شد و این مدت زمان همان فاصله ای بود که افراد برای رفتن به کوه آماده شدند. البته بعداً روز به روز پایم بدتر می شد که مرا از جریانات کنار کشیده بود.

برادرم اسدالله مفتاحی را اول بار که به تبریز رفتم ملاقات کردم و مسأله را با او در میان گذاشتم و گفتم باید به کوه برود. به طور کلی برای تمام افرادی که با آنها این موضوع مطرح می شد خیلی غیرمترقبه بود و با مخالفت مواجه می شدیم. اسدالله نیز ابتدا چنین بود ولی پس از مدتی بحث پذیرفته بود و به او گفتم که اگر کسانی که به صورت سمپات گروه هستند و با او رابطه دارند، حاضرند، با آنان صحبت کند. او با «پل» صحبت کند و او را آماده کرده بود با یک سمپات دیگر خود به نام «تاراس» نیز صحبت کرده بود و او را نیز آماده کرده بود. با سمپات دیگر خود به نام ستار که بعدها من نیز او را دیده بودم و یک طبقه برای مان اجاره کرده بود نیز به طور خیلی کلی صحبت کرده بود و به او گفته بود که اگر چنین جریانی به وجود آید حاضری که تو با آنها بروی؟ او پذیرفته بود ولی مستقیماً مسأله را مطرح نکرده بود که چنین جریانی وجود دارد چون در آن موقع او در سطح پایینی قرار داشت و تماس با او خیلی کم بود. من قرارهایی در تهران داشتم که باید با این افراد در زمینه مشی صحبت می کردم و اگر می پذیرفتند در بحث پیش می رفتم و با آنها مطرح می کردم قراری با ناصر که اسم تشکیلاتی او بود گذاشته بودند. این قرار را که با علامت بود مسعود احمد زاده به من داده بود. من با ناصر که برای اولین بار پس از مخفی شدن از خانه «بابی» با چشم بسته بیرون می آمد و با چشم بسته بابی او

ص:176

را به خانه می فرستاد ملاقات کردم و با او راجع به مشی به طور کلی صحبت کردم و او چون مشی را پذیرفته بود دیگر صحبت بیشتری با او نکردم و دو - سه بار دیگر او را دیدم و دیگر با هم تماس نگرفتیم. با «ماکسیم» که از مشهد آمده بود و در پادگان خدمت می کرد نیز ملاقات کردم و با او نیز مسأله را مطرح کردم و او در تهران مدتی ماند و دو - سه نفری از افراد آن گروه را نیز قرار بود آماده کند. و یک نفر را نیز مسعود احمد زاده قرار بود آماده کند جمعاً در حدود یازده نفر و شاید یکی- دو تا بیشتر می شدند که می خواستیم برای فرستادن به کوه آماده کنیم و به فکر کفش و لباس برای آنها بودیم و شلوار مخصوص کوه که پشمی بود تهیه شده بود که خبر حمله را شنیدیم.(1)

«1- عبدالله سلیمانی، افسر وظیفه خدمت رضائیه [ارومیه فعلی].

2 - حجت جمشیدی، از اول مهر ماه به خدمت احضار و پس از طی دوره آموزشی در تهران به شیراز اعزام و یا احتمالاً در واحدهای تهران خدمت می کند.

3- ایرج حسن پور، افسر وظیفه محل خدمت نیروی هوایی شاهنشاهی در تهران.

4- مهدی سامع، افسر وظیفه محل خدمت شیراز.

5- عبدالله حاجتی، افسر وظیفه، محل خدمت: پالایشگاه نفت تهران.

6- ابراهیم نوشیروانپور، افسر وظیفه که اخیراً برای طی دوره به شیراز اعزام شده است.»(1)

چند روز بعد، سازمان ضد اطلاعات ارتش به ساواک گزارش می دهد: «ایرج حسن پور» شناخته نشده است. این اشتباه از آن رو صورت گرفته بود که ایرج محمدی در اعترافات خود حسن پور را با نام کوچک «ایرج» معرفی می کند. همان طور که دیدیم، ساواک نیز نام «ایرج» را که حسن پور بدان مشهور بود؛ به عنوان نام کوچک حسن پور قید می کند. در حالی که، نام کوچک حسن پور، «غفور» بود. هر چند در آن زمان نیز ضد اطلاعات نیروی هوایی به سازمان ضداطلاعات ارتش اطلاع می دهد که «در نیروی هوایی شخصی به نام غفور حسن پور اصیل شیرجوپشت، در خدمت است». ولی چون این موضوع در سال 48 از طرف ساواک و سازمان ضد اطلاعات پیگیری نشد؛ لاجرم حسن پور نیز دستگیر نگردید. ولی این بار، ضد اطلاعات نیروی هوایی مشخصات کامل و یک قطعه عکس حسن پور را برای ساواک ارسال می کند تا «اعلام دارند که شخص مورد نظر صاحب عکس و مشخصات مذکور می باشد یا خیر.»(2) ساواک با مشاهده عکس و مشخصات حسن پور در روز 22/9/ 49 به ضد اطلاعات نیروی هوایی اطلاع

ص:178

می دهد که «نامبرده بالا - افسر وظیفه غفور، حسن پور اصیل شیرجو پشت فرزند کریم - شخص مورد نظر این سازمان می باشد.»(1)

ضد اطلاعات نیروی هوایی نیز بی درنگ نسبت به دستگیری حسن پور اقدام می کند و گزارش دستگیری را به شرح ذیل برای ساواک ارسال می نماید:

از: نیروی هوائی ( ضد اطلاعات)

تاریخ: 24/9/49

به: ریاست سازمان اطلاعات و امنیت کشور

موضوع: ستوان دوم وظیفه غفور حسن پور اصیل شیرجوپشت، فرزند کریم

بازگشت به شماره 4396 / 312-22/9/49

1- در مورد خواستة آن سازمان مبنی بر دستگیری و تحویل افسر وظیفه یاد شده بالا اقدامات زیرین بعمل آمده است:

الف - در تاریخ 23/9/49 ترتیب کار داده شد تا مشارالیه بدون آنکه توجه وی جلب شود و فرصت اقداماتی داشته باشد به ضد اطلاعات احضار گردید و بطور غیرمستقیم با وی مصاحبه به عمل آمد تا آمادگی لازم برای بازرسی از منزل وی تحت پوششی فراهم گردد.

ب - پس از اینکه نامبرده شخصاً تمایل خود را جهت انجام بازرسی از منزل بیان داشت چون اظهار می نمود که در منزل مسکونی او غیر از خود، برادرش نیز سکونت دارد لذا با اخذ تماس تلفنی با ساواک خواسته شد که در موقع بازرسی از منزل نمایندگانی از ساواک نیز حضور داشته باشند تا در صورت لزوم برادر مشارالیه را در اختیار بگیرند.

پ - در ساعت 1100 روز 23/9/49 نامبرده در اختیار سرهنگ دوم حسین فرجی فر نماینده ضد اطلاعات نیروی هوائی و به اتفاق نماینده دادستان نیرو و دو نفر مأمورین اعزامی از ساواک و یکی از مأمورین ضد اطلاعات نیروی هوایی برای بازرسی منزل اعزام شدند و طبق گزارش سرهنگ 2 حسین فرجی فر در ساعت 1130 روز 23/9/49 در حضور نامبرده و نمایندگان اعزامی بشرح فوق و نیز در حضور سه نفر بستگان مشارالیه به اسامی دکتر مرتضی والا

ص:179

(حسن پور سابق)، مصطفی حسن پور اصیل شیرجو پشت و ابراهیم حسن پور اصیل شیرجو پشت از منزل مسکونی وی بازرسی به عمل آمده و اشیاء و وسائل مکشوفه در دو برگ صورتجلسه گردید که یک برگ آن و همچنین افسر دستگیر شده و اشیاء و وسایل مکشوفه به شرح مندرج در صورتجلسه تحویل نمایندگان اعزامی ساواک شده اند.

2- با اعلام مراتب فوق بدین وسیله سرهنگ دوم حسین فرجی فر برای شرکت در جلسات بازجوئی مشارالیه معرفی می گردد خواهشمند است دستور فرمائید سرانجام کار نامبرده را به نیروی هوائی (ضد اطلاعات) اعلام دارند و مضافاً موارد زیرین را جهت آگاهی اعلام می دارد:

الف - برابر سوابق موجود درباره وی با ارسال نمونه (ج) به ساواک ( تحت کلاسه 37270–376) استعلام سابقه بعمل آمده و ساواک در تاریخ 23/11/48 مشارالیه را فاقد سابقه مضره سیاسی معرفی نموده است.

ب - مشارالیه در بهمن ماه 1348 تعهد حفاظتی به شرح دو برگ فتوکپی پیوست به نیروی هوایی سپرده است (در مندرجات فرم تعهد حفاظتی از اول سال 49 تجدید نظر شده و کامل تر شده است).

3- چون نامبرده در حال حاضر دستگیر و تحویل آن سازمان می باشد تقلیل طبقه بندی مکاتبات انجام شده با این نیرو درباره وی (از سری به خیلی محرمانه) مورد تقاضاست.

از طرف فرمانده نیروی هوائی، ارتشبد خاتمی

فرمانده ضد اطلاعات وابسته به نیروی هوائی، سرتیپ هاشم برنجیان

از سوی دیگر، ساواک همچنین در مورخ 19/9/49، طی نامه ای به ریاست اداره دوم اطلاعات و ضداطلاعات ستاد بزرگ ارتشتاران، «درباره لیسانسیه وظیفه مهدی سامع» نوشت:

با توجه به اینکه اطلاعات تازه ای در مورد فعالیت های مضره یاد شده بالا به این سازمان رسیده خواهشمند است دستور فرمایید نامبرده را به این سازمان تحویل و نماینده ای نیز جهت شرکت در بازجویی از وی معرفی نمایند.

ص:180

دو روز بعد، ساواک مرکز، موضوع نامه فوق را به ساواک شیراز گزارش داده و دستور می دهد که «با ضداطلاعات مرکز مزبور تماس و یک نفر از رهبران امنیت داخلی در زمینه بازرسی منزل و کشف و ضبط هرگونه سند و مدرک و حتی داروی مشکوک با ارتش همکاری نمایند.»

بدین ترتیب مهدی سامع نیز در تاریخ 23/9/49 یعنی در همان روزی که حسن پور بازداشت گردید؛ دستگیر و به تهران اعزام شد.

همان طور که حمید اشرف خاطر نشان می سازد؛ دستگیری حسن پور «به عللی غیر از ارتباط با گروه جنگل بود.»(1) اما نمی دانیم چرا اشرف به دستگیری مهدی سامع اشاره ای نکرده است. در میان وسایلی که پس از تفتیش منزل حسن پور به دست ساواک می افتد: «دو برگ نوشته تحت عنوان جزوه ای برای چریک های شهری»، «نقشه ای از شهرستان رودسر که شامل وضع جغرافیایی و پستی و بلندی ها و همچنین مراکز ژاندارمری که روی آن تعیین شده است» و همچنین «یک فقره نامه که نویسنده آن مسعود بطحائی است و دریافت کننده آن رضوان و عده ای دیگر [...] که در عراق اقامت دارند»؛ به چشم می خورد.

این نامه را به همراه دو فقره نامه دیگر، مهدی سامع هنگامی که در زندان بود از مسعود بطحائی گرفته بود و به هنگام آزادی در نیمه شهریور 49 در کپسولی نهاده و فروخورده بود تا با خود از زندان خارج سازد. او این نامه را پس از تخلیه و بازیابی، توسط محمود نوابخش برای حسن پور فرستاد تا او از طریق عبدالعلی رحیم خانی، برای دوستان شان در عراق ارسال دارد. اما چون رحیم خانی در آن زمان به عراق رفته بود؛ نامه در منزل حسن پور باقی ماند. دو فقره نامه دیگر از بین رفته بود.

در تفتیش منزل پدر حسن پور در لاهیجان نیز، مأموران ساواک «دو برگ از اوراق دفتر که مطالبی پیرامون انقلاب قهر آمیز؛ تنها راه رهایی خلق های ایران است»؛ کشف می کنند.

بازجوی ساواک در مورد نامه از حسن پور چنین پرسش می کند:

ص:181

نامه مزبور از طرف عناصر یک گروه خرابکار که به اصول پنهان کاری کاملاً واقف می باشند برای عده ای از دوستانشان که در یک کشور بیگانه اقامت دارند نوشته شده و طبیعی است که در ارسال آن کلیه جوانب امر را بررسی نموده اند تا مبادا نامه به دست مأمورین انتظامی بیافتد. وجود چنین نامه ای نزد سرکار چه علتی می تواند داشته باشد؟ آیا ادعای شما در مورد اینکه از نامه مزبور بی اطلاعید عاقلانه به نظر می رسد یا اینکه صرفاً نشانه دروغگویی و تعصب خاص شماست؟(1)

یکی دیگر از سؤالات بازجویی چنین است:

با توجه به اینکه سرکار یک افسر ارتش بوده و طبعاً بایستی تمثال اعلیحضرت همایونی را به دیوار منزل الصاق نمائید ممکن است توضیح دهید چرا به جای نصب تمثال اعلیحضرت همایون شاهنشاه آریامهر، عکس گورکی را که از نویسندگان معروف روسیه شوروی می باشد، به دیوار الصاق نموده اید؟ این کار شما چه دلیلی جز علاقه بیش از حدتان به مرام و رویه اشتراکی و مروجین آن می تواند داشته باشد؟(2)

هرچند طرح این پرسش ها در دومین روز بازجویی، نشانة بی اطلاعی ساواک از فعالیت های پنهانی حسن پور بود؛ اما بازجویان ساواک از طریق فردوسی و نوابخش اجمالاً در جریان فعالیت های حسن پور و مهدی سامع قرار گرفته بودند. فقط از گستردگی آن و حتی عزیمت عده ای به کوه های شمال برای شروع فعالیت های چریکی بی اطلاع بودند. تا اینکه در بازجویی از مهدی سامع شرایط به گونه ای پیش می رود که به دلایل نامعلومی، سامع همه مطالب خود را دربارة فعالیت گروه، از جمله فعالیت پنهانی گروه در کوه نزد بازجویان فاش سازد.

شاید انگیزه سامع از افشاء مطالب، تردیدی است که بدان دچار شده بود. او در بازجویی 8 بهمن 1349 با اشاره به ملاقاتش با فاضلی، مدتی پس از

ص:182

آزادی اش در شهریور 49 می نویسد:

روزی آقای فاضلی به ملاقات من در پادگان شیراز آمد و او را دیدم [...] بعداً سؤال نمود: آیا تو و دوست دیگرمان که پیش شماست (منظور نوشیروان پور) حاضرید به کوه بروید؟ گفتم شما می دانید که وضع ما اکنون معلوم نیست و ضمناً من از طرف خودم می توانم بگویم نظریاتی دارم که بعداً ارائه خواهم کرد. برای دو هفته بعد در اصفهان قرار گذاشتیم [...]

بعداً در دو هفته بعد در اصفهان سر ملاقات که خیابان فردوسی، مقابل حمام عافیت بود به جای آقای فاضلی، آقای حمید اشرف آمد و من نظریات خودم را که شامل همان نامه بود گفتم

با هم از خیابان فردوسی، تا پل خواجو قدم زدیم [...] من مطرح کردم اگر اکنون من و سیاوش [حسن پور] کوه برویم برای سازمان امنیت این غیبت مسأله مهمی است مخصوصاً اینکه هر دو سربازی هستیم ضمناً در مورد سیاوش هم اقاریری توسط زندانیان قبلی [مطرح] شده ایشان گفتند به عقیده سیاوش برای انقلابی شدن ورقه خاتمه خدمت لازم نیست، البته چون من در زمینه تاکتیکی در بسیاری از موارد با آقای حسن پور اختلاف عقیده داشتم دیگر در مورد این مسأله و اشتباه آن صحبت نکردم [...]

قرار آینده در تهران ایستگاه پسیان بود ایشان را دیدم [...] باز با ایشان برای دو هفته بعد قرار گذاشتم که در دو هفته بعد من تعطیلی داشتم و اصفهان آمدم شنیدم در تهران آقایان مهدی فردوسی و مسعود نوابخش را گرفته اند چون منزلشان را بازرسی کرده بودند فهمیدم که آنها را گرفته اند دیگر سر قرار خود [در] تهران نیامدم و ضمناً گزارش یا نظریه ای که تهیه کرده بودم همراه خود نیاوردم و در اصفهان در محلی مخفی کردم که محل آن توضیح داده شده است.(1)

در بازجویی های مکتوب سامع، سخنی از مضمون نامه نمی آید. ولی پرسش ها و روند بازجویی نشان می دهد که بازجو، پیش تر، درباره محتوای نامه اطلاع

ص:183

کسب کرده است. اما سامع در بازجویی مجدد اداره دادرسی نیروهای مسلح در مورخ 14/12/52 به مضمون آن نامه اشاره کوچکی می کند. او می نویسد: «حتی در نامه ای که بعد از آزادی بار اول نوشتم و متأسفانه به گروه رد نشد من نوشتم مردم از ما پشتیبانی نمی کنند.»

بنابراین آشکار است که افشاء فعالیت گروه توسط سامع ناشی از بی اعتقادی، بی انگیزگی و تردیدهای او بوده است. اما انگیزه سامع از لو دادن گروه هر چه باشد نتیجه آن فشار بیشتر بر روی حسن پور و اخذ اطلاعات مهم تر از او بود. به طوری که حسن پور در گزارشی پانزده صفحه ای، همه دانسته های خود را برای بازجویان باز می گوید.

مهدی سامع، بعدها در 14/12/52 در جلسه دوم بازجویی مجددی که اداره دادرسی نیروهای مسلح از وی به عمل می آورد به افشاء به هنگام مطالب خود اشاره و آن را نکته مثبتی در پرونده خود می داند. او می نویسد: «حتی موقع دستگیری دوم بود که مقامات محترم ساواک مرا در جریان گذاشتند که ممکن است دوستان شما کاری کنند که برای خودشان بد شود و من قبول کرده و قبل از عملیات آنها، اعتراف کردم.»

مهدی سامع مزد این همکاری خود را دریافت کرد. در حالی که او و حسن پور وضعیتی مشابه در گروه داشتند؛ حسن پور به اعدام محکوم شد و او از مجازات اعدام رهید. بعدها نیز، نه کسی توضیح خواست و نه کسی توضیح داد که چرا مرحمت و لطف دادستانی ارتش شامل حال مهدی سامع شد؟

ناگفته نماند که همکاری سامع با ساواک به این مورد محدود نماند؛ بلکه گزارش های دیگری نیز از خبرچینی برای مقامات زندان در پرونده وی ضبط شده است. بدین گونه، اعترافات سامع و حسن پور سرآغاز ضربات به گروه شد. حمید اشرف بدون آگاهی از اعترافات سامع، دربارة اعترافات حسن پور می نویسد:

این اعترافات سر نخ دستگیری سایر افراد گروه جنگل شد. آن ها که انتظار فاش شدن اسرار را نداشتند (کاملاً تصور می شد که چون رفیق نامبرده در ارتباط با فعالیت های گروه دستگیر نشده موردی ندارد که مسایل مربوط به

ص:184

گروه را مطرح کند. این اشتباهی بزرگ بود و لازم بود رفقایی که به هر نحو در معرض خطر قرار داشتند سریعاً مخفی می شدند) در شهر غافلگیر و دستگیر شدند.(1)

اگرچه از زمانی که سامع و حسن پور اطلاعات خود را نزد ساواک افشاء کردند؛ تا وقتی که ضربه به تیم شهر وارد گردید؛ بیش از دو هفته سپری شد و این فرصت برای اختفاء کافی بود؛ ولی از آنجا که با دستگیری حسن پور، تیم شهر که اینک تیم علمی نامیده می شد؛ از هم گسیخته شده بود؛ ضرورت و یا امکان مخفی شدن به کلی منتفی گردید.

پس از دستگیری حسن پور تنها توصیه حمید اشرف به محمدهادی فاضلی این بود که با کسی تماس نگیرد. فاضلی می نویسد:

این قرار را با عباس گذاشتیم، اما دو - سه هفته پیش تلفن زد و قرار شد که من یک جیپ را به شمال برده و به حسین (منوچهر بهایی پور) و محمود (رحیمی مسچی) رسانیده در صورتی که امکان داشت خود من هم افراد تیم کوه را ملاقات کنم. یک ساک که شامل پیراهن، شلوار و تعدادی واکس بود در جیپ بود در شمال مقداری هم آذوقه تهیه شد و با جیپ و حسین و محمود تا ساری رفتیم اما چون امکان ملاقات من نبود من در ساری با قطار ساعت 21 به تهران عزیمت نمودم.(2)

سیف دلیل صفایی نیز ترجیح داد؛ کلیه وسایل فنی را که در منزل داشت از دسترس خارج کند. از این رو، با مطلع ساختن احمد خرم آبادی از دستگیری حسن پور، از او خواهش کرد که کمک کند تا وسایل را به کوه ببرند «و بعد وسایل را که دو عدد کوله پشتی بود با مقداری سیم پیچ و بوبین به کوه در اطراف کُلک چال بردیم ولی چون به من اطمینان نداشتند محل دقیق آن را به من نگفتند

ص:185

و بعد از آن ارتباط ما نیز به کلی قطع شد.»(1)

اعضاء تیم شهر، یعنی اسماعیل معینی عراقی، محمد هادی فاضلی و شعاع الله مشیّدی در یازدهم بهمن و سیف دلیل صفایی در دوازدهم بهمن ماه و خرم آبادی در 20/11/49 دستگیر می شوند. نحوه دستگیری دلیل صفایی از بی برنامگی گروه در برابر یورش احتمالی ساواک حکایت می کند. او می نویسد:

روز یکشنبه صبح ساعت 5/9 با آقای مشیّدی در خیابان، ضلع شرقی پارک پهلوی قرار ملاقاتی داشتیم که در همان ساعت یکدیگر را ملاقات کردیم و به علت کمی وقت، ایشان 2 قرار برای عصر همان روز ساعت 6 و 7 در سه راه ضرابخانه با من گذاشتند و قرار شد همدیگر را در آنجا ملاقات نمائیم. من هم از آنجا به بازار رفتم برای خرید چیزی که قرار بود خواهرم در این هفته عروسی نماید هدیه ببرم و به همین دلیل صبح به کارخانه تلفن زدم که امروز به کارخانه ن-خواهم آمد عصر آن روز من در ساعتهای قرار شده به موعد ملاقات رفتم ولی ایشان نه در سر ساعت 6 و نه در ساعت 7 در قرار حاضر نشدند. این مطلب باعث نگرانی من شد پس از یکی - دو ساعت به منزل آقای فاضلی تلفن کردم که شاید ایشان اطلاعی از آقای مشیدی داشته باشند و یا علت را بدانند ولی ایشان هم در منزل نبودند بدین ترتیب برای من این شک پیش آمد که شاید خطری پیش آمده باشد به همین خاطر صبح روز بعد اول ساعات اداری یک تلفن به اداره آقای مشیدی کردم به من جواب دادند که هنوز نیامده است تلفن دیگری به اداره آقای فاضلی کردم آنجا هم به من جواب دادند که هنوز نیامده اند شک من تقریباً تبدیل به یقین شد که اتفاقی برای شان افتاده است من هم با دیدن این وضعیت صلاح دیدم که به محل کارم نروم تا اینکه اطمینانی برایم به وجود آید.

بدین ترتیب، آن روز تا عصر نیز به منزل نرفتم. همچنین، تلفن دیگری در حدود ساعت 1 به اداره آقای مشیدی و همچنین آقای فاضلی کردم؛ ولی خبری از آنها نبود بعدازظهر به سینما رفتم و عصر در حدود ساعت 5/7 بود که به منزل تلفن کردم که ببینم آیا اتفاقی برای ما نیز افتاده باشد یا خیر ولی برادرم که در خانه بود دیدم احساس نگرانی نمی کند دریافتم که وضع برای من غیر

ص:186

عادی نیست به منزل آمدم و چون آن شب به میهمانی عروسی یکی از همکارانم در باشگاه افسران اداره مهندسی واقع در خیابان آریامهر دعوت داشتم، به برادرم گفتم که لباس مرا از لباسشوئی بگیرد و من آماده رفتن به عروسی شدم در ضمن عروسی بود که توسط 2 نفر از مأمورین امنیتی دستگیر شدم و تحویل بازداشتگاه گردیدم.(1)

متعاقب این دستگیری ها، در روز 15/11/49 یکی از مأمورین ساواک در نامه ای با طبقه بندی «سری» و «خیلی خیلی فوری» به اداره کل سوم، 312 گزارش می دهد:

پیرو 5930 ه - 14/11/49

1- نتیجه تحقیقات بعدی حاکی است که روز شنبه هفته جاری اعضاء تیم کوه از مازندران به گیلان آمده و فعلاً در این منطقه هستند و قرار ملاقات بعدی آنها با رابط شهر، جمعه 23/11/49 می باشد.

2 - در ملاقات روز شنبه 10/11/49 تعدادی در حدود 2 کیلو و نیم ماده منفجره تی. ان. تی از طهران به وسیله عباس(2) (رابط اصلی) به گیلان حمل و در اختیار تیم کوه قرار داده شد.

3- شخص دیگری به نام ایرج نیری شغل آموزگار به عنوان رابط تیم کوه شناخته شده که اقدام لازم جهت دستگیری به عمل آمد.

4 - رحمت پیرونذیری سرباز وظیفه در پادگان جمشیدیه تهران است و احتمالاً در شهرآرا پلاک 19 پلاک 37 منزل حجت نذیری کارمند گمرک و برادر سوژه تردد دارند. دستگیری و تحقیق از هر دو آنان ضروری به نظر می رسد.

5- از مهدی سامع درباره مشخصات رابط سیاهکل رود [بازجویی شود] و با نتایج تحقیقات از ردیف 4 چنانچه امروز دستگیر شد در ظرف روز جاری ابلاغ فرمایند.

5955 / ه - 15/11/49، شیخ الاسلامی

ص:187

در همین روز به کلیه ساواک ها اعلام می شود:

محمد صفاری آشتیانی و علی[اکبر] صفایی فراهانی که از متواریان مقیم خارج از کشور می باشند جهت انجام فعالیت های مضره و ایجاد خرابکاری به ایران آمده اند با توجه به عکس های ارسالی اقدامات لازم جهت شناسایی و دستگیری آنان معمول و نتیجه را تلگرافید.

بود که آیا بهار بهتر است یا زمستان. جمعی معتقد بودند بهار بهتر است اما اکثریت تصویب کرد زمستان موقع مناسبی است.»(1)

فرهودی طی مباحثی به مسئله کمبود نیرو اشاره کرد و صفایی فراهانی در پاسخ به نکته ای اشاره کرد که شرایط سخت گروه را در آن منطقة کوهستانی و جنگلی نشان می دهد. وی اظهار داشت: «ما مدت 5 ماه است که در منطقه هستیم و چنانچه عمل نکنیم همه دستگیر و نابود خواهیم شد.»(2)

نخستین بار، تحرک عده ای از افراد کوه حوالی اواخر آذرماه در منطقه سیاهکل، که به منظور ارزیابی میزان آمادگی مردم محلی برای همکاری با گروه، به گفت وگو با دانش آموزان و آموزگاران پرداخته بودند؛ موجب هوشیاری ژاندارم ها و ساواک گردید. در تاریخ 16/11/49، یک گروه از افراد ساواک (مرکب از دو راننده و 6 مأمور)، وارد لاهیجان می شوند و به شناسایی منطقة سیاهکل می پردازند. در تاریخ 17/11/49 نیز، بخشنامه ای از هنگ ژاندارمری گیلان، به کلیة مراکز تابعه مخابره می شود که در آن نسبت به اقدامات خرابکارانه هشدار داده شد. متعاقب دستگیری ایرج نیری، ساواک کمین کرده بود تا به محض آنکه، سایر اعضای گروه برای ارتباط با وی اقدام کنند، آنها را دستگیر گرداند.

روز هفدهم بهمن، کلیه اعضای گروه از ارتفاعات به طرف دامنه سرازیر شدند و در دره ای جا گرفتند. چون روز قبل، یعنی جمعه، حمید اشرف خبر دستگیری اسکندر رحیمی را به اطلاع علی اکبر صفایی فراهانی رسانده بود و معلوم شد که خطر دستگیری، ایرج نیری را تهدید می کند؛ هادی بنده خدا، به واسطه آشنایی با منطقه، مأموریت یافت به روستای محل سکونت او رفته و وی را با مقداری وسایل مورد احتیاج با خود نزد سایر اعضای گروه بیاورد.

هادی بنده خدا لنگرودی در جریان بازجویی های خود به این ماجرا اشاره

ص:189

کرده است:

برای این کار شنبه من در حدود ساعت 7 بعدازظهر به «شب خسبلات»(1) رفتم ولی از آقای نیری خبری نبود گفته بودند که به لاهیجان رفته و از 5 شنبه تا به حال نیامده است. من به صاحب خانه گفتم که بعداً می آیم و از ده دور شدم و حدود ساعت یازده شب به بچه های کوه رسیدم و پس از حدس و گفت وگو که ممکن است گرفته باشند یا نه متوجه شدیم که یکشنبه تعطیل است و ممکن است شنبه خودش نیامده باشد.(2)

روز دوشنبه 19 بهمن، هادی بنده خدا مجدداً مأموریت می یابد تا به روستای «شب خسب لات» رفته و در صورت یافتن ایرج نیری او را با خود بیاورد. در ساعت 3 بعدازظهر، او به اتفاق هوشنگ نیری و جلیل انفرادی از سایرین جدا شدند و پس از یک ساعت راهپیمایی به نزدیک جاده لونک - سیاهکل رسیدند.

هوشنگ نیری و جلیل انفرادی جاده را تحت مراقبت قرار دادند و هادی بنده خدا نیز رهسپار روستای مورد نظر شد. این بار او یک اسلحه شش تیر نیز با خود به همراه داشت تا به ایرج نیری تحویل دهد.

هادی بنده خدا، در بازجویی، شرح رفتن خود را چنین بیان می کند:

پس از کمی راه رفتن سوار یک مینی بوس شدم و در مقابل ده شب خسب لات پیاده شدم [ساعت] حدود 5 [بعد ازظهر] بود و به ده رفتم که آقای نیری را ببینم از یک پیرمرد که صاحب خانه بود سؤال کردم ایشان گفتند که همین جاها هستند ممکن است حالا بیاید و من گفتم که من تا مدرسه می روم تا ایشان بیایند. یک دفعه دیدم که اهالی دور مرا می گیرند و من پا به فرار گذاشتم ولی دیدم مردم به طرف من می آیند که من مجبور شدم یک تیر هوایی خالی کنم ولی نتیجه نداد، دومین تیر هوایی را هم خالی کردم باز هم

ص:190

نتیجه نداد و چون من تا به حال به طرف کسی تیراندازی نکرده بودم و اصولاً با این وضع با کسی روبرو نشده بودم و حسابش را هم نمی کردم ناگهان دیدم که تسلیم شدم و از خود بی خبر شدم تقریباً بی هوش بودم دستم را بستند و کتکم زدند البته با سنگ که باعث بی هوشی من شد.(1)

با دستگیری هادی بنده خدا لنگرودی، ساواک رشت طی یک تلفنگرام خیلی فوری، به ساواک مرکز اطلاع می دهد:

پیرو تلفنگرام 6006 / ه - 19/11/49 چون به فرمانده گروهان ژاندارمری لاهیجان از طریق این ساواک اطلاع داده شده بود که مأمورین ژاندارمری با لباس شخصی از منزل ایرج نیری به طور غیر محسوس مراقبت و افراد مظنون را دستگیر نمایند لذا مأمورین مربوطه در حدود ساعت 30/21 روز جاری اطلاع دادند یک نفر از مظنونین را دستگیر نموده اند که نسبت به اعزام وی به این ساواک اقدام، ضمناً یک قبضه اسلحه کلت و یک قبضه گاز پیستول ساخت آلمان و تعداد 54 تیر فشنگ، یک دفترچه و یک جلد شناسنامه به نام محمد رضا خلعت بری فرزند تقی ملحق به عکس متهم دستگیر شده می باشد و یک عدد قطب نما و تعداد 15 تیر فشنگ اسلحه گاز پیستول به دست آمده است.(2)

اما از آن سو، بقیه افراد گروه مرکب از صفایی فراهانی، عباس دانش بهزادی، محمدعلی محدث قندچی، احمد فرهودی، رحیم سماعی و مهدی اسحاقی، حوالی ساعت 30/5 بعدازظهر، در کنار جاده به هوشنگ نیری و جلیل انفرادی پیوستند. آن دو اطلاع دادند که یک ماشین فورد آلمانی به سوی ده لونک رفته و به زودی بازخواهد گشت. فرهودی، سماعی و صفایی به کنار جاده رفته و بقیه نیز خود را مخفی کردند. نزدیک به نیم ساعت بعد، خودروی فورد هنگام

ص:191

بازگشت از لونک به آن منطقه رسید و توسط آن سه تن متوقف شد.

راننده فورد آلمانی در تحقیقات معموله ساواک، ماجرای برخورد خود با اعضای گروه جنگل را چنین شرح می دهد:

ساعت 00/16 روز 19/11/49 با چند مسافر از سیاهکل به طرف قریه لونک حرکت می کرده در بین راه دو جوان که لباس ارتشی پوشیده بودند به او گفته پس از پیاده نمودن مسافرینش به سیاهکل مراجعت می کند[؟] چون می خواهند به سیاهکل بروند راننده جواب مثبت می دهد و پس از پیاده کردن مسافرینش در قریه لانک به طرف سیاهکل مراجعت و در بین راه دو مرد و یک زن که دو بچه همراه وی بود سوار می کند و سپس دو جوان مزبور که منتظر ماشین بودند؛ ماشین را متوقف و سوار ماشین می شوند و یقه راننده را می گیرند، کمک راننده که برادر راننده بود از برادرش حمایت می نماید ولی افراد مسلح آنها را با اسلحه و کارد تهدید [می کنند] در این هنگام [از نظر] تعداد، آنان در حدود ده الی دوازده نفر بودند و لباس آنان متحدالشکل بود با تهدید سرنشینان اتومبیل مزبور را پیاده و به طرف جنگل می برند و دستهای آنها را با نخ نازک از پشت به درخت می بندند و از بستن زن و دو بچه خودداری می کنند و یک نفر از عوامل خودشان را که مسلح بود دستور می دهند که از آنان مراقبت نماید و به راننده اتومبیل می گویند تا یک ساعت دیگر مراجعت و اتومبیلش را به او پس خواهند داد.(1)

پس از آنکه محدث قندچی مأمور مراقبت از آنان می شود؛ فرهودی که رانندگی می دانست سوئیچ را از راننده گرفت. بقیه افراد هم، سوار بر خودرو شدند و به سمت سیاهکل حرکت کردند. چون طبق قرار قبلی، هادی بنده خدا لنگرودی می بایست پس از بازگشت از روستای شب خسبلات خود را به آن حوالی می رساند و اکنون اثری از او نبود؛ مسافتی را دوباره پیمودند تا شاید او را بیابند. اما همچنان، خبری از او نشد. با احتمال دستگیری او، گروه به این نتیجه

ص:192

رسید که اگر عملیات در همان شب انجام نگیرد دیگر هرگز نمی توانند در سیاهکل عملیاتی انجام دهند. بنابراین، به سمت پاسگاه جنگلبانی حرکت کردند. در آنجا مهدی اسحاقی و رحیم سماعی در فاصله ای اندک از پاسگاه جنگلبانی، پیاده شدند تا در پشت دیوار ساختمان منتظر باشند که اگر «بیست دقیقه بعد صدای انفجار از شهر شنیدند به پاسگاه جنگلبانی حمله کنند؛ آنجا را خلع سلاح کرده و مینی بوس آنجا را منفجر کنند.»(1)

سایرین هم، با خودروی فورد که «دنده هایش قاطی می شد»(2)، به سمت پاسگاه(3) ادامه مسیر دادند و با رسیدن به پاسگاه، بلافاصله حمله را آغاز کردند. وظایف افراد از پیش معین شده بود. در ابتدا، صفایی فراهانی به داخل پاسگاه رفت، نگهبان سعی کرد او را بگیرد و فریاد کشید؛ دانش بهزادی نگهبان را گرفت و هوشنگ نیّری نیز از پشت نگهبان به طرف طبقه دوم رفت. فرهودی نیز به آسایشگاه رفت. یک سرباز و دو شخصی را در آنجا دید و آنها را وادار کرد که دراز بکشند.

نیری هنگام بالا رفتن از پله ها، صدای شلیک چند گلوله را شنید و پنداشت که مأمورین طبقه بالا مسلح اند و صفایی فراهانی را هدف قرار داده اند. بنابراین، بدون آنکه صفایی او را بخواند به شتاب وارد اتاق شد و صفایی نیز با این گمان که یکی از مأمورین وارد شده است؛ او را هدف قرار داد. دو گلوله به وی اصابت

ص:193

کرد. در این اوضاع نیری مشاهده کرد که رئیس پاسگاه(1) گلوی صفایی را می فشرد؛ بنابراین، با قنداق مسلسل، ضربه ای به سر نامبرده زد و او به ناچار صفایی را رها کرد.

جلیل انفرادی وظیفه جمع آوری سلاح های موجود در پاسگاه را به عهده داشت و چون اسلحه ها جمع آوری نشده بود؛ صفایی فراهانی به او کمک کرد تا اسلحه ها به داخل ماشین منتقل شود. مجموعاً ده قبضه سلاح از پاسگاه برداشته شد؛ اما آشفتگی و اضطراب که زخمی شدن نیری بر شدت آن می افزود؛ مانع از آن شد که فشنگ های اسلحه ها را بیابند. صفایی فراهانی در بازجویی مورخ 7/12/49 نوشت:

در حمله به پاسگاه دچار آشفتگی بودیم اولاً ماشین خراب بود و ثانیاً عوض جیپ ماشین گاز مقابل پاسگاه بود، ثالثاً فکر می کردیم که در پاسگاه با مقاومت روبرو شویم زیرا که شاید محمد رضا [هادی بنده خدا لنگرودی] در زندان پاسگاه باشد.(2)

در تلفنگرامی که پیش تر به آن اشاره رفته، آمده است:

افراد مسلح مورد بحث چون اطلاع پیدا می کنند که رابط کوه دستگیر و به پاسگاه ژاندارمری سیاهکل اعزام گردیده لذا به منظور آزادی وی [به] وسیله اتومبیل مزبور به پاسگاه می روند و پس از تحقیق متوجه می شوند که رابط کوه در آنجا نمی باشد و به ژاندارمری لاهیجان اعزام گردیده لذا مبادرت به خلع سلاح پاسگاه می نمایند.

گروهبان دوم، یعقوب آقا کوچکی، یکی از افراد حاضر در پاسگاه، جزئیات حمله افراد گروه را چنین شرح می دهد:

ص:194

ساعت از 7 شب گذشته بود و شاید بطور تقریب 7 الی 20/7 بود که در دفتر بالا بودم، یکدفعه دیدم درب دفتر باز شد و سه نفر که هر سه نفر اسلحه کلت کمری در دست داشتند وارد و بطرف من که از پشت میز بلند شده و غالفگیر شده بودم، شلیک کردند و هر سه با هم شلیک می کردند و من رفتم که کلت را از دست یکی از آنها بگیرم مرا انداختند زمین و لوله کلت را به گیجگاه سمت چپ من گذاشتند و من سرم را تکان دادم ولی آنان شلیک کردند بعد که رفتند از دفتر بیرون و من افتاده بودم روی زمین موقعی که خون از گیجگاه من بیرون آمد آنها فکر کردند من مرده ام مرا گذاشتند و رفتند البته قبل از اینکه مرا بزمین بیندازند چهار تیر خورده بودم که دو تا به شانه سمت راست من خورده بود و یکی هم به شکم من خورد که سطحی بود و یکی هم به شقیقه ام زدند ... بعد از این که سی ثانیه از رفتن آنها گذشت من بهوش آمده و بطرف پائین پاسگاه رفتم که اسلحه بردارم یکنفر از همان ها دو قضه تفنگ ام-1 در دستش بود که در جلوی پاسگاه داشت می رفت و من یک قبضه را از او گرفتم و با همان اسلحه با قنداق تفنگ زدم و او را انداختم بیرون چون فشنگها در بالا بود بطرف دفتر حرکت کردم چهار خشاب فشنگ برداشتم و یکی را در اسلحه گذاشتم سه تا دیگر در جیبم بود و به تعقیب آنان شتافتم ولی آنها رفته بودند و من بدنم درد می کرد دیگر نفهمیدم چطور شد و حتی یک تیر بطرف آنها شلیک کردم حالا نمی دانم به آنان اصابت کرده است یا خیر ...

علت حمله آنها هم این بود که در ساعت 5 بعدازظهر به پاسگاه اطلاع دادند در قریه شبخوسلات دو نفر مسلح خواستند [وارد] منزل آموزگار نیری بشوند ولی اهالی یکی از آنها را دستگیر کرده اند در همان موقع من و رئیس پاسگاه و دو نفر مأمور با جیب پاسگاه بطرف شبخوسلات حرکت کردیم و وارد قریه شبخوسلات شدیم یکنفر را که مردم دورش کرده بودند با دو قبضه اسلحه و یک عدد قطب نما گرفتیم و شعارهای ضد ملی هم در جیبش بود و بپاسگاه آوردیم و جریان را صورتجلسه کردیم پس از تنظیم صورتجلسه شخص دستگیر شده را رئیس پاسگاه داخل جیب کرد و باتفاق یکنفر مأمور بطرف گروهان لاهیجان حرکت نمود سه دقیقه از رفتن رئیس پاسگاه گذشته بود که آنها به پاسگاه حمله کردند و منظورشان این بود که می خواستند رفیق خود را آزاد نمایند.

ص:195

- آیا با شما حرف هم زدند یا خیر اگر حرف زدند چه گفتند و لهجه آنان چه بود؟

- بمن فحاشی کردند و در حال شلیک کردن فحاشی هم کردند گفتند رفیق ما کجاست و لهجه شان فارسی بود.

- اکبر وحدتی برای چه منظور و چکاری به پاسگاه آمده بود و با چه کسی کار داشت؟

- آن نفر اول که دستگیر شد همین اکبر وحدتی به پاسگاه اطلاع داده و همکاری کرده بود و تازه از اطاق من رفته بود به اطاق گروهبان رحمت پور که این جریان پیش آمد.(1)

پس از خلع سلاح پاسگاه، افراد گروه برای بازگشت، دوباره سوار خودروی فورد می شوند. با دیدن مردمی که دورشان حلقه زده بودند؛ به آنان اخطار کردند که نزدیک نشوند. سپس با استارت زدن فهمیدند که اتومبیل روشن نمی شود. به ناچار تا بیرون از شهر سیاهکل خودرو را «هل» می دهند و بالاخره با روشن کردن آن خود را به پاسگاه جنگلبانی می رسانند. چون سماعی و اسحاقی صدای انفجاری را نشنیده بودند؛ به جنگلبانی حمله نکردند. با رسیدن آنان، صفایی فراهانی «دستور» توقف عملیات را داد. بعد با رها ساختن خودرو، پیاده به سوی مکانی که مسافرین در آنجا بودند؛ به راه افتادند. حوالی ساعت 12 شب، بدان نقطه رسیدند. صفایی به سوی مسافرین رفت و از آنان عذرخواهی کرده و مبلغ صد تومان نیز به راننده ماشین بابت خسارت وارد شده پرداخت کرد. سپس چند برگ اعلامیه دست نویس که قبلاً در کوه، در صد نسخه تهیه شده بود و قرار بود صفایی فراهانی آنها را در پاسگاه پخش کند؛ اما فراموش کرده بود؛ به آنها داد. متن اعلامیه چنین است:

برادران و خواهران هموطن!

حکومت ظالم و اربابان خارجی اش سالیان درازی است که بر دوش این

ص:196

ملت رنج دیده سنگینی می کند. جنگل، دریا و سایر منابع طبیعی را به اسم ملی شدن غارت می کند. چای را دوبنه مفت خریده و گران می فروشند مالیات های سنگین هر روزه به شکلی بر مایحتاج ملت فقیر می بندند. آیا می توان دست روی دست گذاشت و با ظلم و فقر و گرسنگی و بیکاری و بیماری ساخت آیا می شود با التماس و عریضه، حق را گرفت. فحش های ژاندارم و جنگلبان و نزول خوار را شنید و دم بر نیاورد. بپاخیزید تا این دستگاه ظلم و جور را براندازید.

یگانه راه جواب زور را با زور دادن است حق گرفتنی است دیگر ساکت نباید بود تنها راه برانداختن ظلم شرکت کارگران، دهقانان و روشنفکران در مبارزه ای مسلحانه و سخت و طولانی است.

پیروز باد اتحاد دهقانان و شهری های مبارز

جنبش مسلحانه انقلابی ایران

پس از آنکه تعدادی اعلامیه به مسافرین داده شد؛ آنان را روانه ساختند و صفایی فراهانی تأکید کرد که به طرف سیاهکل نروند. تهدیدشان کرد که «اگر به آن طرف بروید [به] وسیله دوستان ما کشته می شوید.» سپس صفایی فراهانی و محدث قندچی به آن سوی جاده، داخل جنگل نزد بقیه افراد رفتند. در آنجا، پنج قبضه تفنگ و یک قبضه مسلسل و همچنین کوله و وسایل هادی بنده خدا را در لابلای تخته سنگها پنهان کردند. لحظاتی بعد یک جیپ تجسسی ژاندارمری از آنجا عبور کرد و به سوی لونک رفت که هنگام بازگشت پیشنهاد شد که به آن حمله کنند. ولی «به واسطه مجروح بودن هوشنگ نیری و کمبود فشنگ منصرف شده»(1) و پس از خوردن شام به سوی کاکوه حرکت کردند و تا نزدیکی های ظهر فردا راه پیمودند. سپس در یک کلومب به استراحت پرداختند.

شاه که بلافاصله در جریان حمله افراد گروه به سیاهکل قرار گرفته بود، در تاریخ 20/11/49 به درخواست اویسی، فرمانده ژاندارمری کل کشور، دستور داد

ص:197

سه فروند هلیکوپتر به همراه دو افسر و هشتاد نفر افراد کارآزموده به منظور انجام مأموریت هایی در منطقه گیلان به رشت اعزام شوند.

به گزارش ژاندارمری کل کشور در تاریخ 20/11/49 به منظور پشتیبانی عملیاتی هنگ گیلان، تعداد ده نفر تلگرافچی و 27 دستگاه بی سیم به هنگ گیلان ارسال می گردد.(1)

همچنین، در تاریخ 20/11/49 سرلشگر پاسدار، ریاست رکن سوم ستاد ژاندرمری کل کشور، به سیاهکل عزیمت و پس از توقف کوتاهی به رشت مراجعت می کند. در ساعت 8 صبح روز 21/11/49 کمیسیونی جهت «بررسی نحوه تعقیب اشرار» با حضور سرلشگر پاسدار و سرهنگ ستاد بابایی تشکیل و سرهنگ دوم ابراهیمی به معاونت فرمانده هنگ و در سمت افسر عملیات طرح های لازم را تهیه و عده ای را برای قلع وقمع متجاسرین بنا به دستور هدایت نماید. مقارن ساعت 12 روز 21 بهمن، «ستون عملیات تعقیب» در سیاهکل تشکیل و شروع بکار می نماید.(2)

افراد گروه، بدون آگاهی از حجم و گستردگی عملیات تعقیب نیروی های ژاندارمری، فردای آن روز(3)، حوالی ظهر به مسیر خود ادامه دادند و تا ساعت 4 بامداد روز بعد راه رفتند و در ارتفاعات چادر زدند. صبح همان روز اسحاقی و انفرادی برای یافتن مکانی برای ماندن به جستجو پرداختند. بعدازظهر آن روز، از وجود یک کلومب خبر آوردند. گروه دو شب در آنجا ماند و ظهر روز بعد، از آنجا حرکت کردند. در این ایام آنان در ارزیابی از کار خود به این نتیجه رسیدند که «موفق نبوده اند». قرار شد منوچهر (صفایی فراهانی) با «رابط شهری تماس بگیرد اگر ممکن است از شهر نیرو بگیریم اگر نه در دهات تبلیغ کنیم تا از روستا نیرو بگیریم بعد کمین کنیم از این اسلحه ها بگیریم؛ اگر ممکن باشد منوچهر ترتیب فشنگ و تفنگ را

ص:198

بدهد.»(1) اما با هوشیاری نیروی ژاندارمری و ساواک، هیچ یک از این برنامه ها عملی نبود.

سه روز بعد، شاه ضمن دریافت گزارش اویسی، فرماندهی ژاندارمری کل کشور، خطاب به او می گوید: «در اسرع وقت باید قلع وقمع یا دستگیر شوند و ضمناً هدف این عناصر مخرب به زارعین تفهیم شود که منظورشان خارج نمودن اراضی از دست آنها بوده و به نفع کمونیست ها اقدام نموده اند که به نفع آنها اراضی را تصاحب نمایند.»(2)

در گزارش فرماندهی هنگ رشت به اویسی می خوانیم: «در ساعت 0900 روز 22/11/49 دهبانان اعضای انجمن های دهات و خانه های انصاف قراء سیاهکل با ابلاغ قبلی در بخشداری تجمع تذکرات لازم به آنها داده شد و تعهد کتبی اخذ گردید ورود هر ناشناس و حدوث هر واقعه حادثه در قریه خود را بلادرنگ گزارش نمایند و نسبت به کسب خبر و همکاری با مأمورین اقدام و اگر چنانچه افراد مظنون توسط مأمورین در آبادی آنان دستگیر گردند نامبردگان بجرم همکاری با اشرار تحت تعقیب قرار گیرند.»(3)

افراد گروه، در ادامة عقب نشینی از سیاهکل، به سوی ترین رفتند. موقع رفتن به «ترین»(4)، برف سنگینی باریدن گرفت. افراد، خسته و فرسوده، نیمه شب به قهوه خانه تابستانی «ترین» رسیدند. یک روز در آنجا اطراق کردند. حرکت به سوی جواهردشت شب هنگام آغاز شد. فردا بعدازظهر، همگی آنجا بودند. در یک کلومب به استراحت پرداختند و ضمناً چهار قبضه تفنگ نیز در آنجا پنهان کردند. در مسیر، با هلی کوپتر تجسسی روبرو شدند که در جست وجوی شان به

ص:199

پرواز درآمده بود. خود را مخفی ساختند. حرکت به سوی پلاته وردشت(1) نیز، شب هنگام آغاز شد. شب از نیمه گذشته بود که به آنجا رسیدند. پس از یک روز توقف در پلاته، حرکت به سوی کاکوه شباهنگام پی گرفته شد.

فردا در خط الرأس(2) کا کوه بار دیگر با پرواز هلی کوپتر مواجه شدند. بالاخره گروه در ساعت 3 بامداد به کا کوه رسید. افراد به استثناء فرهودی، صفایی و نیری به جست وجو برای یافتن انبارهای مواد غذایی پرداختند. تا سپیده دم این کندوکاو ادامه یافت؛ ولی انبارها را خالی یافتند. رحیم سماعی، انبار دیگری سراغ داشت. در آن را گشود. در آنجا، مقداری تن ماهی و شکر بود.

در این هنگام، مجدداًَ صدای پرواز هلی کوپتر به گوش رسید. افراد مجبور شدند؛ در حالی که تا نیمه بدن در برف فرو رفته بودند؛ در کنار درختان خود را استتار کرده و در همان حال مقداری تن ماهی و شکر خوردند. پس از دور شدن هلی کوپتر آنان با برداشتن مقداری برنج و نمک از انبار دیگری به راه خود ادامه دادند.

آنها، بعد از شش کیلومتر راه پیمایی، در محلی بالای «دره لیل» استراحت کردند. در آنجا، صفایی فراهانی پیشنهاد داد که خود او، به اتفاق انفرادی، هوشنگ نیری را برای رفتن به شهر جهت معالجه تا نزدیک جاده همراهی کنند و افزود: «اگر ما نیامدیم شام بخورید؛ ما فردا می رسیم.»(3)

قرار فردای آنان در ساعت 9 شب، در امتداد همان خط الرأس، در محل تلاقی با نقطه شمالی عطاکوه تعیین شد؛ و اگر در آن ساعت نیز همدیگر را نیافتند؛

ص:200

وعده گاه بعدی، روز سه شنبه(1) ساعت 8 بعدازظهر، حوالی نرماش بود.

با تعیین این قرارها صفایی فراهانی، هوشنگ نیری و جلیل انفرادی در ساعت 3 بعدازظهر از بقیه جدا شدند. آنان پس از جدایی از گروه، نزدیکی غروب، به روستای چهل ستون رسیدند و در آنجا از مردم تقاضای غذا کردند. زنان روستا، در پاسخ اظهار می داشتند که مردهای ما نیستند و بالاخره صاحب یکی از خانه ها اظهار داشت؛ در صورتی که شناسنامه های تان را ارائه کنید؛ جا و غذا به شما خواهیم داد. صفایی نیز پذیرفت و به خانه مذکور رفتند.

هنگام صرف غذا، تدریجاً افراد روستایی به داخل اتاق آمدوشد می کردند. صفایی از صاحب خانه موضوع را جویا شد. او پاسخ داد: «چیزی نیست؛ شب نشینی داریم».(2) در حدود ساعت 10 شب، صفایی از آنان خواست تا دو نفر راهنما در اختیارشان بگذارند تا بروند؛ ولی روستائیان قبول نکردند و به محض آن که صفایی خواست برخیزد؛ روستائیان به آنان هجوم بردند. هوشنگ نیری اسلحه خود را بیرون آورد و شلیک کرد. اما حملات آنان فزونی گرفت. جلیل انفرادی نیز به سوی دو نفر شلیک کرد و هر دو را مجروح ساخت. ولی بالاخره اهالی دست و پای آنان را بسته و تحویل مأمورین ژاندارمری دادند.

مهرعلی نوروزی، یکی از اهالی روستای ذاکله بر که در این حادثه مجروح شده بود؛ در تاریخ 6/12/49 به بازپرس اداره دادرسی نیروهای مسلح، چنین توضیح می دهد:

من در منزل بودم دیدم ساعت 7 غروب شد سه نفر آمدند به منزل برادر بزرگم میرزاعلی و گفتند می خواهیم شام بخوریم میرزا علی گفت شام نداریم به شما بدهیم آنها گفتند هر طور شده امشب باید یک شامی بخوریم و برویم. برادرم ماها را صدا کرد و گفت بیایید ببینید این آقایان چکاره هستند دیدیم آنها دارند به زور شام می گیرند آنها را بردیم منزل شام که خوردند چایی هم

ص:201

خوردند ساعت نزدیک به 12 شب گفتند می خواهیم برویم گفتیم آقایان چکاره هستید که می خواهید شب بروید؟ گفت شما چکار دارید که ما چکاره هستیم گفتیم هرکاره که باشید نمی گذاریم امشب بروید باید صبح بروید چون قصد داشتیم آنها را نگه داریم تا مأمورین بیایند. آنها قصد رفتن کردند و می خواستند کفش خودشان را بپوشند که یک دفعه چندنفر ریختیم سر آنها و دست هایشان را گرفتیم یکی از آنها دستش را در آورد و اسلحه خود را کشید و تیراندازی کرد. به پای من زد که مجروح شدم ولی بقیه آن ها را گرفتند و دست و پای آن ها را بستند تا مأمورین آمدند.(1)

مهرعلی، در پاسخ این سؤال بازپرس که: «آیا کسان دیگری هم با آنها بودند»؛ می نویسد: «فقط سه نفر بودند اما گفتند شما که ما را گرفته اید ما تنها نیستیم رفقای ما دخل شما را می آورند.»(2)

در نامه ای، شهربانی استان گیلان (قسمت اطلاعاتی)، به ریاست سازمان اطلاعات و امنیت استان یکم در تاریخ 1/12/49 به شماره 1-1- 5- 51 می نویسد:

خبر مکتسبه حاکی است ساعت 19 روز 29/11/49 سه نفر از خرابکاران واقعه سیاهکل که یکی از آنان به نام نیری اهل لاهیجان و دو نفر دیگر اهالی اصفهان و رضائیه بوده اند و یک قبضه مسلسل و دو نارنجک و سه قبضه کلت با کارد کمری همراه داشته اند برای اخذ آذوقه به کلبه سه نفر کوه نشین از اهالی قریه کلاستون(3) از قراء ذاکله وربرشت(4) یک کیلومتری جنوب لاهیجان مراجعه صاحب منزل آنها را شناخته با کمک اهالی آنان را دستگیر و به ژاندارمری لاهیجان اطلاع داده اند که نامبردگان [به] وسیله مأمورین به گروه ژاندارمری آورده از آنجا به سیاهکل و رشت اعزام داشته اند در این جریان دو نفر از صاحبان منزل به وسیله گلوله و کارد زخمی شده اند که در بیمارستان

ص:202

پهلوی بستری هستند.(1)

این دستگیری ها در نتیجه تدارک و به خدمت گرفتن کلیه امکانات در جهت ایجاد حصار پوششی دور افراد گروه صورت گرفت. غلامعلی اویسی در 29/11/49، طی تلگرامی به فرماندهی هنگ ژاندارمری گیلان، نکاتی را متذکر می شود که ابعاد نگرانی و شگردهای ایذایی نیروهای ژاندارمری را برای دستگیری افراد گروه به خوبی نشان می دهد:

- در هر ده و آبادی بایستی کدخدایان را ملزم و موظف نمائید که هر نوع رویداد و واقعه ای را سریعاً گزارش نمایند و هر ناشناخته تازه واردی را جهت تحقیقات در اختیار مأمورین قرار دهند تا مراتب را به پاسگاه فوراً اطلاع دهند.

- بوسیله عوامل اطلاعاتی در هر آبادی یک عامل اطلاعاتی انتخاب و با برانگیختن احساسات وی و یا پرداخت وجه او را خریداری تا کلیه اخبار را در اختیار مأمورین گذارده و حتی اقدامات و نحوه عمل کدخدا را نظارت و نتیجه را گزارش دهد.

- از خدمتگزاران محلی که شناخته شده اند حداکثر بهره برداری را بعمل آورید.

- کلیه ترددها در منطقه بایستی تحت نظر عناصر اطلاعاتی بوده و ضمن رعایت اصول کامل نزاکت و مقررات در مورد رفت وآمد اشخاص و وسائل حداکثر کنترل و نظارت اجرا گردد.

- به اشخاصی که خبری ارزشمند میدهند و یا در هدایت و راهنمائی عوامل اجرائی همکاریهای ارزنده معمول می دارند پاداش بدهید.

- اجرای یک سلسله تبلیغات منطقی و مؤثر جهت روشن ساختن اذهان عامه از هدف و نظریات شوم خرابکاران و تشریح هدف آنان که همانا برهم زدن نظام صحیح اجتماعی بوده و گرفتن اراضی از زارعین و همچنین وابستگی آنها به بیگانگان تأکید میشود.

- یادآور میشوم که بدون همکاری واقعی مردم با عوامل اجرائی ژاندارمری

ص:203

کوچکترین توفیقی در عملیات تحصیل نخواهد شد بنابراین در جلب معاضدت و همکاری مردم تلاش واقعی معمول دارید.

- تعقیب و دستگیری اخلالگران قطعیت داشته و بهمان نحوی که سرعت و دقت در اجرای این مأموریت متضمن اعمال حداکثر تشویق میباشد تأخیر و اهمال در انجام این خواسته مستلزم تنبیهات شدید و غیرقابل جبران است....

در پایان اوامر مبارک اعلیحضرت همایون شاهنشاه آریامهر، بزرگ ارتشتاران، را ابلاغ نمائید.

فرمودند: بیش از این حوصله ندارم که وقت را تلف کنید و در اسرع وقت باید افرادیکه به پاسگاه حمله کرده اند قلع وقمع یا دستگیر شوند. سرهنگ بابائی توجه کنید اگر توفیقی حاصل نشود تنبیه شدیدی درباره شما و مسئولین اعمال خواهد شد.(1)

فردای روز دستگیری صفایی فراهانی و دو تن از همراهان او، تلفنگرامی خیلی فوری با امضاء شیخ الاسلامی، ریاست ساواک استان یکم، به اداره کل سوم 312 مخابره گشته و چنین اشعار می دارد که: «پیرو 6216 / ه - 30/11/49 دو نفر مجروح به اسامی هوشنگ نیری که از ناحیه بازو تیر خورده و جواد یارمحمدی فرزند اکبر که از ناحیه سینه مجروح می باشد و بنا به اظهار خودش وسیله سیخ توسط افراد محلی مجروح گردیده در حال حاضر در بیمارستان پورسینای رشت بستری و تحت مداوا می باشند تحقیقات همچنان ادامه دارد که پس از حصول نتیجه متعاقباً اعلام می گردد.»(2)

در این روز، همچنین از سوی سرلشکر محققی که در تاریخ 27/11/49 از طرف ژاندارمری کل کشور برای فرماندهی عملیات عازم گیلان شده بود؛ در تلفنگرامی آنی خطاب به تیمسار ریاست ستاد ژاندارمری کل کشور آمده است:

ص:204

محترماً به عرض می رساند:

1- سه نفر متهمین دستگیر شده دارای یک قبضه مسلسل و سه قبضه اسلحه کمری و مقداری ملبوس و خوراکی و دو قبضه نارنجک، یک عدد دوربین چشمی، دو عدد قطب نما و 196 تیر فشنگ های مختلف می باشند.

2- یکی از آنان به نام علی اکبر صفائی فراهانی مشهور به منوچهر رهبر گروه خرابکاران و قاتل گروهبان رحمت پور می باشد.

3- بقیه اعضاء متواری ساعت 1830 روز 29/11/1349 با یکی از اکیپ های تعقیبی برخورد و یکی از آنان در اثر اصابت گلوله مجروح و با استفاده از تاریکی هوا و مه شدید سه عدد کوله پشتی همراه خود را که محتوی مقداری ملبوس و مواد خوراکی و دو پوند مواد منفجره تی. ان. تی. و چند عدد چاشنی الکتریکی و وسایل خواب و مقداری جزوات چاپی و دست نویس بوده باقی گذارده متواری می شوند.

4- طبق اظهار رهبر گروه دستگیر شده متواریان قرار است مجدداً برای ارتباط با دستگیر شدگان در ارتفاعات کاکوه به هم بپیوندند و به همین علت برای دستگیری آنان به مأمورین تعقیب دستورات کافی صادر گردیده است.

5- با راهنمائی یکی از دستگیرشدگان مأمورینی به منظور کشف تعدادی از سلاحهای مسروقه به ارتفاعات بالارود اعزام و چون به علت تاریکی هوا استفاده از هلیکوپتر میسر نبود سرهنگ بابائی با تعدادی مأمور برای تقویت اعزام گردید.

6- در مورد عدم موفقیت مأمورین در برخورد شب گذشته به عرض می رساند: متواریان پس از برخورد و تیراندازی تخت سنگی را در تاریکی برای حفاظت جان خود انتخاب و مأمورین به تصور اینکه محل مزبور سوراخ غاری می باشد اطراف آن را محاصره ولی متواریان شبانه با استفاده از تاریکی و شرایط نامساعد جوی متواری می گردند.

7 - تعقیب کماکان ادامه دارد و طبق اظهار یکی از متهمین دستگیر شده افراد متواری جز کوههای اطراف به محل دیگری پناه نخواهند برد. بهره کار متعاقباً به عرض می رسد.

ذیل «تلفنگرام خیلی خیلی فوری» گزارش دیگری که سرهنگ زندوکیلی به

ص:205

مدیریت کل سوم، در ساعت 21 مورخ 30/11/49 ارسال کرده؛ آمده است: «ضمناً با راهنمایی هوشنگ نیری یکی از دستگیرشدگان مأمورینی به منظور کشف تعدادی از سلاح های مسروقه به وسیله ژاندارمری و دو نفر از کارمندان به ارتفاعات بالارود اعزام و چون به علت تاریکی هوا استفاده از هلی کوپتر میسر نبود؛ سرهنگ بابایی فرمانده هنگ با تعدادی مأمور برای تقویت توسط تیمسار سرلشکر محققی اعزام گردیده اند.»(1)

پیش از آنکه انبارهای موادغذایی و اسلحه ها توسط نیری فاش گردد؛ هادی بنده خدا لنگرودی تعدادی از آنها را نزد مأمورین افشا کرده بود:

اداره کل سوم - 312

برابر اطلاع آقای نادری پور:

انبار غذای گروه مکشوفه در ارتفاعات دره سیاه مزگین با همکاری مأمورین ژاندارمری و متهم مورد نظر کشف و ضبط گردید و در این انبار مقداری برنج، عسل، نمک، ماکارونی، قند، تن گوشتی، روغن زیتون، شیر خشک، لوبیا قرمز، داروهای کمک های اولیه و مبلغ چهار هزار ریال اسکناس 20 ریالی و سیصد و پنجاه ریال سکه های 1، 2، 5 و 10 ریالی که در پنج ظرف پلاستیکی وجود داشته است [ضبط گردید] ضمناً اقدامات لازم برای تخلیه انبارها ادامه دارد.

6120/ ه -27/11/49

در تلفنگرام دیگری، به امضاء شیخ الاسلامی آمده است:

اسم حقیقی جواد، جلیل انفرادی می باشد. ضمناً عباس [حمید اشرف] قرار تماسی با منوچهر [صفایی فراهانی] دارد مبنی بر اینکه منوچهر به تهران مراجعه و در روی مقسم تلفن چهار راه آب سردار که به رنگ طوسی روشن می باشد در قسمتی که به طرف سه راه ژاله است در بالا دست راست قسمت مزبور با ماژیک قرمز رنگ [ناخوانا] مقرر فرمائید جهت دستگیری عباس یا سایر افراد

ص:206

دستگیر نشده تیم شهر قرار تماس مزبور و قرار تماس های معروض در روز شنبه را به هر نحو که صلاح می دانند تحت کنترل قرار دهند.(1)

پس از آنکه صفایی فراهانی، انفرادی و نیری از گروه جدا شدند، بقیه افراد در انتظار بازگشت صفایی و انفرادی در همان جا ماندند. در ساعت 5 بعدازظهر هنگامی که محدث قندچی مشغول نگهبانی بود؛ به دوستان خود که مشغول مطالعه و بررسی نقشه ها بودند؛ اعلام کرد که یک «محلی» نزدیک می شود. در همین لحظه دانش بهزادی برای آنکه بداند این «محلی» کیست و در آنجا چه می کند، در حالی که به سوی آن ها می رفت؛ ناگهان رو به دوستانش کرد و گفت: «بچه ها ژاندارم!» ژاندارم ها نیز با دیدن آنان آتش گشودند. محدث قندچی خود را به سرعت به پائین رساند؛ مسلسلش را به فرهودی سپرده و قبل از «اتخاذ تصمیم دسته جمعی متواری گردید.»(2) دانش بهزادی که دید «اسماعیل پا به فرار گذاشت»؛ گفت: «بچه ها اسماعیل رفت؟! همه گفتند آری!»(3)

تبادل آتش اندکی میان آنان ادامه یافت. افراد گروه، خود را پشت تخته سنگی مخفی کردند. ساواک استان بر اساس «اطلاع واصله از هنگ ژاندارمری گیلان» گزارش کرد: «متواریان در غاری پنهان [شده اند] و غار در محاصره افراد ژاندارم است.»(4)

سرهنگ بابائی، فرمانده هنگ رشت، در 30/11/49 طی تلگرامی به اویسی اظهار می دارد:

پیامی شفاهی واصله از سروان اصلانی که وسیله سه نفر غیرنظامی فرستاده شده حاکی است که افسر نامبرده با عده ای از متواریان در ارتفاعات کاکوه، برخورد و ضمن تیراندازی متقابل متواریان بغاری پناهنده و مأمورین آنان را محاصره

ص:207

نموده اند. سروان آتشی شبانه با یک گروه مجهز مأمور و پیاده به سمت هدف اعزام گردیدند.

ضمناً به منظور تسهیل عملیات وسیله هنگ از پادگان رشت درخواست گردید که اسلحه و مهمات زیر را وسیله هلی کوپتر حمل و در سیاهکل تحویل نمایند:

1. نارنجک انداز تفنگی با مهمات مربوطه، 5 قبضه.

2. نارنجک اشک آور، 20 عدد.

3. مسلسل سنگین کالیبر 50، دو قبضه.

4. توپ سبک با خط سیرکشیده، یک قبضه.

در سپیده دم فردا 30/11/49 عملیات با استفاده از هلی کوپتر هم آهنگ و پشتیبانی خواهد شد.(1)

به دنبال دریافت گزارش محاصره شدن افراد گروه جنگل، در غار، سرلشگر پاسدار، رئیس رکن سوم ژاندارمری کل کشور در تلگرامی به سرهنگ بابائی در 30/11/49 با لحنی تهدیدآمیز چنین اظهار می کند: «توجه سرکار را به اوامر تیمسار فرماندهی جلب، مقرر فرمودند: که چنانچه عوامل خرابکاری که به غار پناهنده شده اند از محاصره خارج و موفق بدستگیری و یا کشتن آنان نشوید بلادرنگ تسلیم دادگاه زمان جنگ خواهید شد و چنانچه موفق بدستگیری و یا از بین بردن آنان شوید تشویقات قابل محاسبه ای درباره شما اعمال خواهد شد.»(2)

تاریک شدن هوا فرصتی فراهم ساخت تا آنان در محاصره، بتوانند با مقداری کنسرو تن و شکر تغذیه کنند. پس از آن فرهودی پیشنهاد داد که به شهر بازگردند و مخفی شوند. رحیم سماعی از این پیشنهاد عصبانی شد و گفت: «ما هیچکدام به شهر نمی رویم و می جنگیم.»(3) سپس با استفاده از تاریکی و مه آلود بودن

ص:208

هوا به وسط دره زدند و از خط محاصره خارج شدند. «راه صعب العبوری برای فرار انتخاب شده بود.»(1) وقتی به پایین دره رسیدند «صدای پارس سگ باعث احتیاط بیش از حد رحیم سماعی که اینک راهنمای گروه بود شد.» چاره ای نداشتند جز آنکه راه رفته را برگردند و از روی خط الرأس به مسیر خود ادامه دهند تا خود را به یک آبادی برسانند.

در سپیده دم روز 30 بهمن، اکیپ سروان اصلانی شروع به پیشروی می کند، ولی از متواریان اثری بدست نمی آید و در بازرسی از محل استقرار آنها تعداد سه عدد کوله پشتی و دو بسته ملبوس و مواد خوراکی و دو پوند مواد منفجره تی. ان. تی. و چند عدد چاشنی الکتریکی و وسائل خواب و مقداری جزوات چاپی و دست نویس کشف می گردد و روشن می گردد که متواریان پس از برخورد و تیراندازی زیر تخته سنگی موضع گرفته و مأمورین به تصور این که محل مزبور سوارخ غاری می باشد اطراف آن را محاصره، لکن متواریان شبانه با استفاده از تاریکی و شرائط نامساعد جوی می گریزند.(2)

پیامد مخابرة گزارش این واقعه به تهران، پیغام شدیداللحن دیگری است از جانب سرلشگر پاسدار به سرهنگ بابائی:

در گزارش شماره [...] -29/11/49 صراحتاً اعلام نموده اید که 5 نفر از متجاسرین محاصره هستند و در گزارش شماره [...] - 30/11/49 تصریح شده اثری از آنها دیده نشده مسلماً مأمورین غفلت نموده و سندبی لیاقتی خود را تسلیم شما نموده اند.

چون این قصور غیرقابل گذشت می باشد چنانچه در اسرع وقت دستگیر یا قلع وقمع نشوند شما و سروان اصلانی تسلیم دادگاه زمان جنگ خواهید شد و باید افسرانیکه ارزش خدمتی ندارند از سازمان ژاندارمری طرد شوند. افرادی که به وسیله زن های آبادی دستگیر می شوند آیا ارزش دارند که بتوانند در مقابل یگان ژاندارمرم مقاومت کنند.

ص:209

پس معلوم می شود یا گزارش شما دروغ بوده یا شخصاً مأموریت را دنبال نکرده اید و به همین انگیزه منتهی [تنبیهی اعمال] خواهد شد که برای آیندگان درس عبرت باشد.(1)

اشاره به نقش زنان در دستگیری سه نفر از افراد گروه جنگل، برای آن بود که در گزارش تلگرام محققی به اویسی، قید شده بود که افراد مذکور به وسیله زنان دستگیر شدند.(2)

با فرارسیدن صبح، پرواز هلی کوپتر تجسس مجدداً آغاز شد. آنان یعنی «فرهودی، سماعی، دانش بهزادی و اسحاقی بالاجبار از صبح تا غروب نزدیک یک بوته و بدون حرکت نشستند.»(3) شب، در خط الرأس شمالی حرکت خود را آغاز کردند و چون نقشه و ارتفاع سنج را در محل محاصره جا گذاشته بودند(4) نمی دانستند به کجا دارند می روند؟ بهزادی می نویسد:

غذاها تمام شده بود و ما بی رمق؛ عاقبت حوصله ما دیگر سر رفت همه پیشنهاد کردند از همین دره پائین برویم، پائین رفتیم از ساعت 4 تا 6 [صبح] خوابیدیم، سرما، پاهایمان را بی حس کرده بود. بیدار شدیم کمی راه افتادیم خود را نزدیک آبادی دیدیم سر و صورت خود را شستشو دادیم. در همین وقت مردی را از دور دیدیم. مصطفی (رحیم سماعی) رفت تا از او سراغ راه را بگیرد. او گفت: راه آهندان(5) از این طرف است اما خودش مصطفی را تعقیب کرد بعد گفتیم پدرجان! چه کار داری؟ گفت بالاخره ما هم بنده خدا هستیم؛ می خواهیم راهنمایی کنیم راهی را که او گفته بود نرفتیم چون مشکوک شدیم راه مقابل را رفتیم به توسکادشت(6) رسیدیم زن ها از ما فرار کردند جوانها با

ص:210

احتیاط نگاه می کردند عاقبت آنها را صدا زده جویای راهی به لاهیجان شدیم. آنها راههایی را نشان دادند یک پیرمرد رسید و ما را به خانه خود برد و شیر و پنیر و نان و چای داد هنوز حرکت نکرده بودیم از خانه او به آن طرف دره رسیده بودیم که یک رگبار به طرف ما شلیک شد. زیر پای ما خورد رگبار دوم بلافاصله [آغاز شد] مصطفی ایستاد برای مقاومت او را صدا زدیم؛ آمد. یک بیشه دیدیم؛ گفتیم برویم در این بیشه حتماً ما را نمی بینند اگر دیدند جنگ می کنیم. وارد بیشه شدیم.(1)

در آنجا، «هلی کوپتر هر لحظه نیرو پیاده می کرد.»(2) راهی برای خروج از مهلکه نمانده بود. «محلی ها ژاندارمها را راهنمایی کردند آنها ما را محاصره کرده تیراندازی شروع شد.»(3) «در این میان، مصطفی به یک گروهبان شلیک کرد و او را کشت. در موقعی که می خواست برود و [قطار] فشنگ گروهبان کشته شده را بیاورد در اثر شلیک گلوله افراد ارتش و ژاندارمری از ناحیه کتف و ران مجروح شد ولی زخم عمیق نبود که او را از پای بیاندازد.»(4) به رحیم سماعی گفته شد: «اگر حالت بد است تسلیم شویم گفت نه، گفتیم می خواهی تو تسلیم شو گفت نه». تبادل آتش تا غروب ادامه یافت.

شهربانی استان گیلان، چنین گزارش می کند: «خبر مکتسبه حاکی است ساعت 30/11 روز جاری چهار نفر از خرابکاران واقعه سیاهکل به منزل احمدعلی نیازی واقع در توساک پشت [توساپشت] حومه قریه گمبل(5)، مراجعه [کرده] تقاضای خوراکی و آذوقه نموده اند و در حالی که دو نفر داخل منزل صرف غذا

ص:211

می کرده اند دونفر در خارج مشغول پاسداری شده به همین ترتیب پس از صرف غذا از آ بادی خارج می شوند اهالی قریه [به] وسیله سپاهی دانش قریه مجاور جریان را به ژاندارمری اطلاع داده عده ای از مأمورین ژاندارمری با اهالی ده به تعقیب چهار نفر مذکور رفته در جنگل نزدیک توساک دشت [توساپشت] در حالیکه خرابکاران در محلی استتار شده بودند به طرف مأمورین و اهالی تیراندازی می کنند. در نتیجه یکی از اهالی ده به نام یحیی بشردوست در اثر گلوله خرابکاران کشته شده و گروهبان سوم ژاندارم علی کمان کش از ناحیه گلو و سینه و یک نفر غیر نظامی به نام ستار غلامی از ناحیه دست مورد اصابت گلوله واقع [گردیدند] فعلاً هر دو در بیمارستان پهلوی لاهیجان بستری هستند و هنوز مأمورین ژاندامری و اهالی ده با خرابکاران که در محاصره هستند مشغول زد و خورد هستند. ضمناً آقای استاندار گیلان که به لاهیجان آمده اند از مجروحین در بیمارستان عیادت و دلجویی نمودند.»(1)

اما گزارشی که سپهبد معزی از طرف فرمانده ژاندارمری کل کشور، ارتشبد غلامعلی اویسی در روز 2/12/49 خطاب به «کل - ر- 3- دایره امنیت» ارسال کرده؛ اندکی با گزارش فوق تفاوت دارد. در این گزارش آمده است:

درباره واقعه سیاهکل

پیرو شماره 49/13049 / 59132 -2/12/49

گزارش تیمسار سرلشکر محققی رئیس رکن 2 ستاد ژاندارمری که به سیاهکل اعزام شده حاکی است:

1- چون یکی از دستگیر شدگان محل احتمالی اشرار را در ارتفاعات نزدیک گلستانه تعیین نموده بود لذا سرهنگ بابایی فرمانده هنگ گیلان و اکیپ هایی که در دیلمان مشغول روزنی [؟! ...] بوده اند در ساعت 30/09 روز 1/12/49 احضار و با هلیکوپتر و از راه زمین به محل مورد نظر اعزام و در این

ص:212

موقع یکی از هلی کوپترهای نیروی زمینی مورد اصابت گلوله واقع لیکن آسیبی که موجب سقوط باشد ندیده است.

2- مأمورین ژاندارمری در محلی به نام شرم لنگه با اشرار درگیر و مبادرت به زدوخورد می نمایند که در نتیجه ستوان محسن زاده و یک درجه دار مجروح و غیرنظامی یحیی بشردوست مورد اصابت گلوله اشرار واقع و شهید شده است.

3- عملیات تعقیبی و درگیری با اشرار وسیله مأمورین ادامه دارد که نتیجه حاصله متعاقباً به استحضار خواهد رسید.(1)

گزارش دیگری نیز از درگیری در بعدازظهر روز 1/12/49 در منطقه ذاکله بر از توابع شهرستان لاهیجان حکایت دارد که منجر به مجروح شدن یک ژاندارم و یک نفر از اهالی شده است.

با تاریک شدن هوا آنان تصمیم می گیرند از حلقه محاصره خارج شوند. پرتاب گلوله های منور به آنان کمک کرد تا انتهای خط الرأس بالا بروند. فرهودی می نویسد: «تصمیم داشتیم با اولین مأموری که برخوردیم و ایست داد تسلیم شویم و یا به سمت شهر حرکت کنیم.»(2) پس از خروج از حلقه محاصره و رسیدن به خط الرأس با یک پست نگهبانی روبرو می شوند. ابتدا تصمیم می گیرند به آن حمله کنند؛ ولی سپس، منصرف می شوند و ناگزیر به طرف پایین سرازیر می شوند تا از نقطه دیگری بالا روند. با بد شدن حال سماعی او گفت دیگر نمی توانم بالا بروم. در این میان صدای پارس سگی و نور چراغی توجه آنان را به خود جلب می کند احتمال می دهند که «کلبه دهاتی ها باشد و مأمور هم در آنجا باشد.»(3)

ص:213

به کلبه نزدیک شدند. افراد در فاصله 15 الی 20 متری از یکدیگر حرکت می کردند؛ ابتدا سماعی، سپس اسحاقی و بعد فرهودی و بالاخره دانش بهزادی. در فاصله سی متری کلبه به آنان فرمان ایست داده شد. از آنان علامت شب خواستند. سماعی گفت علامت شب نداریم. دستور داده شد تا خود را معرفی کند. رحیم سماعی گفت:

همان کسانی هستیم که در محاصره بودیم آمدیم تا تسلیم شویم شخصی از میان خانه فریاد زد جناب سرهنگ محاصره شدیم. گلوله نظامیان باریدن گرفت ما مرتب فریاد می زدیم رفیق ما زخمی شده و آمده ایم تسلیم شویم ولی آنها توجه نکرده و به ما شلیک می کردند و به ما دستور دادند دست بالا بیایید جلو. مصطفی دست ها را بالا کرده و عقب- عقب جهت ساختمان حرکت می کرد ناگهان مصطفی در اثر رگبار به زمین افتاد، کشته شد. بهمن (اسحاقی) فریاد زد رفیق ما را چرا کشتید؟ آمده ایم تسلیم شویم به ما گفتند جلو بیایید بهمن گفت اگر بیاییم چرا شلیک می کنید چون شلیک ادامه داشت هر چه دعوت به عدم شلیک می کردیم، آنها قبول نمی کردند بهمن همراه با فریادی و رگباری گفت چرا شلیک می کنید ناگهان بهمن هم به زمین افتاد و کشته شد.(1)

فرهودی و دانش بهزادی که وضع را چنین دیدند، عقب نشستند؛ اما به علت گلوله ای که به دست راست فرهودی خورد؛ او درون گودالی می لغزد و هر چه فریاد می زند که تسلیم هستم؛ کسی به سراغ او نمی رود. تا طلوع سپیده او در همان حال باقی می ماند و سپس مأمورین به سراغ او رفته و دستگیرش می کنند. اما دانش بهزادی نحوه دستگیری اش را چنین توضیح می دهد:

وقتی قرار شد تسلیم شویم برنو[یی] که مصطفی گرفته بود گذاشتم کنار و قطار [فشنگ] را باز کردم دراز کشیدم مدتی انتظار [کشیدم] خبری نشد خواستم خود [را] با تفنگ بکشم. دیدم غیر عاقلانه است. آهسته - آهسته سرم را بالا آوردم. دیدم کسی نیست؛ خوابیدم. بعد از یک ربع ساعت دوباره همین

ص:214

کار [را] کردم تصمیم گرفتم به شهر بیایم فارغ از همه چیز، در یک کوره ده با چند گوسفند به سر ببرم دور از هیاهوی اجتماع. خود را به رودخانه انداختم مدتی در آن راه رفتم [به] یک محل رسیدم عمق رودخانه زیاد می شد و نیروی من کم [به هر ترتیبی بود] بالا آمدم. خوارها درهم رفته بودند دستانم دیگر قدرت نداشت درختان کوچک - کوچک تو هم رفته بودند در حدود ساعت 5 بود که از توان افتادم همان طور روی یک بوته تمشک خوابیدم ساعت شش و ده دقیقه بیدار شدم کمی راه رفتم مجبور بودم رودخانه ای را قطع کنم گاه در رودخانه ای راه روم زمانی با خوارها دست و پنجه نرم کنم، عاقبت تصمیم گرفتم به خودم وضع عادی بدهم اسلحه را به زیر درختی انداختم فقط دو فشنگ داشت کمی جلوتر یک کاپشن ضد باران داشتم که خوارها پاره - پاره اش کرده بودند او را به گوشه ای انداختم در آب رودخانه دست و رویی شستم حرکت کردم. راه رفتم از یک ده گذشتم جاده ای نمایان شد خود را به آن رسیده [رسانده] در آن حرکت کردم، ماشین ژاندارمری از کنارم گذشت به ایستگاه موتوری ها رسیدم یک موتوری را صدا کردم گفتم من را به لاهیجان می بری گفت شما از کجا می آیید گفتم چه کار داری؟ تو اگر کرایه ات را می خواهی بیا بگیر گفت نه من باید بشناسم رفیقش هم به او پیوست گفتم خوب بابا نمی بری دیگر چرا این قدر حرف می زنی. حرکت کردم موتوری موتورش را روشن کرد و حرکت کرد فهمیدم می رود خبر بدهد راه را ادامه دادم مردم از دورادور مواظب من بودند تا یک استوار نزدیک شد. گفت ایست دست ها بالا، دست ها را بالا بردم گفت زانو بزن، زانو زدم از عقب یکی پرید و دست هایم را گرفت ریسمان آوردند دست هایم را بستند سرکار استوار گفت کمرش را باز کنید جیب هایش را بازرسی کنید مبلغ 374 تومان پول و یک خشاب دیدند شلوارم را پاره کرده مردم توی سرم زدند یکی سرم را شکست تا به ژاندارمری رسیدیم.(1)

ص:215

ژاندارمری کل کشور در نامه ای به شماره 59790 به تاریخ 4/12/1349 چنین گزارش می کند: «مأمورین ستون عملیات سیاهکل با وجود برف سنگین و هوای مه آلود و بارانی جنگل در شرایط بسیار مشکل و نامساعد سرسختانه به تعقیب ادامه داده در نتیجه پس از یک پیکار شدید در سپیده دم روز 4/12/49 از چهار نفر عوامل باقیمانده اشرار دو نفر را مقتول و دو نفر دیگر را دستگیر می سازند که به این ترتیب مجموع نه نفر افرادی که در این باند شرکت داشته اند تدریجاً ضمن مصادمات با مأمورین ژاندارمری مقتول یا دستگیر و به فعالیت آنها خاتمه داده شد و منحصراً مأمورین به دو انبار مواد خوراکی این باند به علت وجود برف سنگین در محل اختفاء دسترسی پیدا نکرده اند که آن نیز قریباً تخلیه خواهد شد.»(1)

هنگامی که اویسی، گزارش پایان عملیات سرکوب افراد گروه جنگل را تسلیم شاه می کند، شاه خطاب به او می گوید: «چطور این عده کم اینهمه تلفات به ما وارد کردند آیا موقعیت آنها بهتر بوده یا سرکوبی می کردند و یا غافلگیر می کردند؟»(2)

اگر چه ژاندارمری از کشته یا دستگیر شدن همه اعضاء تا تاریخ 4 اسفند 1349 خبر می دهد؛ ولی محدث قندچی، چند روز بعد دستگیر شد. در تلفنگرامی که شیخ الاسلامی رئیس ساواک استان یکم به مرکز مخابره کرده، آمده است:

چهار نفر مسلح تیم کوه به اسامی عباس دانش بهزادی و احمد فرهودی و محمدرحیم سماعی و مصطفی حسین زاده [مهدی اسحاقی] که دو نفر اول زنده و دستگیر و دو نفر دوم توسط مأمورین ژاندارمری مقتول گردیدند. به قرار اطلاع واصله و اظهار دستگیر شدگان شخصی به نام مستعار اسماعیل و نام حقیقی احتمالاً محمدعلی قندچی که با نامبردگان در کوه همکاری می نموده

ص:216

در اولین برخورد به علت ترس بیش از حد متواری گردیده از دو نفر نامبردگان فوق توسط بازجویان متخصص آقایان ناصری و سرگرد شقاقی در حال حاضر تحقیقات ادامه دارد.(1)

چهار روز بعد، یعنی در تاریخ 8/12/49، ساواک رشت طی تلفنگرامی به اداره کل سوم 312 اعلام می کند:

قبل از ظهر روز جاری در قریه اشکال(2) از توابع لاهیجان احمد قندچی بنام مستعار اسمعیل با راهنمایی اهالی وسیله مأمورین ژاندارمری دستگیر و یک قبضه اسلحه کمری و 19 تیر فشنگ و 1500 ریال و یک عدد ساعت و یک عدد عینک و کلاه و کمر از نامبرده به دست آمده تحقیقات از مشارالیه ادامه دارد.

قندچی در توضیح این ایامی که از گروه جدا شده و متواری بود؛ می نویسد:

در تمام این مدت من روزها زیر آلاچیق پنهان بودم و عصرها با استفاده از تاریکی بیرون آمده و از آب رودخانه ای که در پایین محل پناهگاه جریان داشت رفع تشنگی می کردم و برای رفع گرسنگی از یکی - دو نوع علفی که خوراکی تشخیص می دادم تا حدی سد جوع می کردم بعد از سه بار تغذیه از این علوفه دچار اسهال و تهوع شدیدی گشتم به طوریکه از استفاده بعدی آن منصرف شدم روز هفتم محل پناهگاه را تغییر دادم و خواستم به دهی که یک دره آن طرف تر یعنی به طرف لاهیجان بروم ولی از شدت خستگی یک روز و نیم نیز بالای ده مزبور در حال ضعف بودم تا اینکه عصر آن روز جلو یکی از دهقانان دهکده مزبور که فردای آن روز در همان جا دستگیر شدم رفته و کمک خواستم بنابراین تغذیه من سه بار آن هم به وسیله علف صورت گرفته و

ص:217

بقیه حالات در گرسنگی مطلق بوده ام.(1)

با دستگیری آخرین فرد، یعنی محدث قندچی، تیم کوه فروپاشید. اگر چه، دو روز بعد در تلفنگرامی که ارسال کننده و گیرنده آن معلوم نشده؛ آمده است: «در ساعت 30/16 روز 10/12/49 برابر گزارش تلفنی رئیس ساواک آستارا اهالی، دو تن از افراد مسلح را که لباس کوهنوردی به تن داشتند در حوالی اسالم دیده شده اند [دیده اند] و مأمورین ژاندارمری در تعقیب آنها می باشند.» ولی این گزارش نباید مبنای صحیحی داشته باشد؛ زیرا اعزام افراد جدید به کوه توسط تیم شهر منوط به تماس های بعدی آنان بوده است.

اختفاء به سر می بردند پرداخته پس از سه نوبت درگیری مسلحانه با آنان اولی در ارتفاعات کاکوه، دومی در ارتفاعات تساکوه(1) دشت سراج که منجر به زخمی شدن یک افسر و دو درجه دار و یک غیر نظامی به نام ستار غلامی اهل گومول [گمل] و شهادت غیر نظامی یحیی خان فروش، اهل شرم لنگه و سومی در زیر گومول [گمل] که منجر به شهادت چهار درجه دار و زخمی شدن یک افسر و سه درجه دار و همچنین در جریان دستگیری سه نفر از اشرار در کوهستان دو نفر غیرنظامی به اسامی مهر علی پنجعلی نوروزی مجروح شدند. سه نفر از اشرار در کوهستان دستگیر [شدند]، در برخورد زیر گومول نیز دو نفر معدوم و دو نفر دستگیر [گردیدند] که اسلحه و مهمات و وسائل موجود در نزد کلیه آنان ضبط گردید.

3-انبارکهای سلاح و مهمات و مواد غذایی که در نقاط مختلف استان مانند اسالم در هشتپر، شفت در فومن بالارود و توتکسی [توتکی(2)] در حوزه لاهیجان، جواهردشت در رودسر و نیز سلاح از دست رفته پاسگاه در شب 19/11/49 کشف و با دستگیری آخرین فرد شرور که در روز 8/12/49 در خرماسیسکوه انجام یافت.؛ با سرکوبی کامل اشرار و کسب موفقیت عملیات ستون، خاتمه پذیرفت.(3)

دایره امنیت ژاندارمری گیلان نیز، طی گزارش به غلامعلی اویسی، فرماندهی کل ژاندارمری اعلام کرد:

در چند وهله، زدوخوردی که بین مأمورین و اشرار روی داد منجر به قلع و قمع اشرار گردیده است. 5 نفر درجه دار و یک نفر غیر نظامی به شرح زیر به شهادت رسیده اند:

گروهبان 1 نریمان عبادی رئیس پاسگاه مرکزی رشت

گروهبان 1 سید تقی مهدی نژاد مظفری جمعی هنگ گیلان

ص:219

گروهبان 1 اسماعیل رحمت پور جمعی پاسگاه سیاهکل

گروهبان 3 محمد اسماعیل روشن مأمور اعزامی از مرکز

گروهبان 3 نعمت الله نصیری چهرفی جمعی ناحیه 1 مرکز

غیر نظامی یحیی خان فروش اهل و ساکن شرم لنگه که با مأمورین همکاری داشته

ضمناً 2 نفر افسر و 5 نفر درجه دار و 3 نفر غیر نظامی نیز بر اثر اصابت گلوله اشرار مجروح و جهت معالجه به بیمارستان اعزام گردیده اند.

ستوان یکم پیاده عسگر عسگرآبادی فرمانده پاسگاه لنگرود

ستوان 2 کنترولر حبیب الله محسن زاده جمعی هنگ گیلان

گروهبان 1 حسینقلی سورچیان جمعی هنگ گیلان

گروهبان 2 امیر عزیزی جمعی گروهان رشت

گروهبان 2 علی اصغر رستم خانی جمعی هنگ احتیاط مأمور به ستون عملیاتی.(1)

3. سرقت مسلحانه از بانک؛

4. عضویت در دسته و جمعیتی با مرام و رویه اشتراکی؛

5. حمل و نگهداری اسلحه و مهمات غیر مجاز.

بدیهی است، افراد تیم شهر و کوه، به طور یکسان نمی توانستند در معرض چنین اتهاماتی باشند. اما، از آن جا که دادگاه در محیطی بسته و به صورت غیر علنی تشکیل شده بود؛ و به لحاظ روانی نیز متهمین در آن شرایط، برای دفاع از خود، آمادگی کافی نداشتند؛ دادگاه به لحاظ کمیت دفاعیات، تفصیل چندانی نداشت. در پرونده های متهمان نیز، گزارش های مربوط به دادگاه بدوی انعکاس نیافته است. همین قدر می دانیم که پس از ختم محاکمه در دادگاه نظامی، پرونده جهت دادرسی و صدور رأی، به دادگاه عادی شماره یک تهران ارجاع شد و برابر رأی شماره 279 مورخ 19/12/49 کلیه متهمین به اعدام محکوم شدند.

با اعتراض متهمین، پرونده دوباره از طریق اداره دادرسی نیروهای مسلح به دادگاه تجدید نظر استان ارجاع داده شد. یکی از اتهامات، تشکیل جمعیتی با مرام اشتراکی(1) بود. متهمین که در دادگاه بدوی فرصتی برای دفاع پیدا نکرده بودند؛ این بار، تلاش کردند در لایحه دفاعیه خود به موارد اتهامی پاسخ گویند. در زیر به گوشه هایی از دفاعیات برخی متهمین اشاره می کنیم.

صفایی فراهانی در لایحه خود پس از اعتراض به غیر علنی بودن دادگاه، می کوشد تا از عناوین اتهامی دوری جوید. وی می نویسد:

دادستان محترم مرا کمونیست می دانند. صحیح است که من در گروهی

ص:221

بوده ام دارای مطالعات مارکسیستی؛ ولی آیا من کمونیست بوده ام؟ خیر، کسی نمی تواند کمونیست باشد مگر در جامعه کمونیستی یا در یک حزب کمونیستی، در صورتی که من در گروهی بوده ام که تجارب مبارزاتی کشورهای دیگر جهان چون شوروی، چین، آسیای جنوب شرقی و آمریکای لاتین را مطالعه می کردیم و می خواسته ایم با مطالعه آن تجارب، شرایط ایران را نیز تحلیل کنیم. من مارکسیسم را به عنوان یک ایده جهانی پذیرفته ام ولی چگونه می توانسته ام در شرایط ایران یک کمونیست باشم، کمونیست و کمونیسم تنها در جامعه کمونیستی امکان پذیر است.

او در ادامه به اولین اتهام خود که همانا توطئه برای برهم زدن اساس حکومت عنوان شده بود؛ چنین پاسخ می دهد: «ما چرا به کوه رفتیم؟ چرا به فکر ایجاد هسته های پارتیزانی بودیم؟ آیا برای به هم زدن اساس حکومت؟ خیر! برای بدست آوردن آزادی های اولیه برای به دست آوردن شرایطی دموکراتیک که در آن شرایط تمامی ملت از آزادی های اولیه که آزادی بیان، انتقاد و مطبوعات از بدایی ترین آن است.»

اتهام توطئه به منظور برهم زدن اساس حکومت، آنگونه که از دفاعیات متهمان بر می آید؛ دو وجه دارد. وجه اول به حرکت پارتیزانی در کوه برمی گردد و وجه دوم آن، ناظر به نقشة ترور شاه یا فرزند اول اوست. البته، تا آنجا که از اطلاعات بازجویی ها می توان فهمید، در مباحثات آغازین مربوط به تشکیل گروه و برنامه های اولیه، نقشة ترور مطرح نبود. حتی پیش تر از قول جزنی در بازجویی هایش آورده ایم که ترور را به لحاظ استراتژیکی «مردود» می شناخت. این دیدگاه، در دفاعیات متهمان، به شیوه های مختلفی بازتاب یافته است.

صفایی فراهانی، در رد انتساب اتهام تروریستی به اعمال و افکار خود، می نویسد:

باید صریحاً بگویم که من هیچ موقع دارای افکار تروریستی نبوده ام و از این نوع فکر نیز تنفر داشته ام و در تمام بازجویی ها هیچگونه علائمی از اینکه من فکر سوءقصد داشته ام وجود ندارد و بدین جهت ماده 316 قانون دادرسی و

ص:222

کیفر ارتش(1) را شامل خود نمی دانم مگر اینکه دادستان بخواهد به هر شکل ممکن من اعدام شوم و اگر اعدام من مطرح است پس چه احتیاجی به کاغذ بازی است؟!

صفایی فراهانی در ادامه با اشاره به ماده 317 قانون دادرسی و کیفر ارتش(2) می افزاید:

به هیچ وجه موضوع توطئه ای که منظور از آن مواد (316) و (317) باشد در بین نبوده و همان طور که متذکر شدم، هیچ گونه شاهد و دلیلی در بازجوئی هائی که از من شده راجع به ادعای آقای دادستان وجود ندارد و اگر من گفته ام که هدف ما ایجاد جنگ های پارتیزانی و متعاقب آن تشکیل ارتش توده ای [بوده] صحیح است؛ اما برای به وجود آوردن شرایطی دموکراتیک بود نه منظورهای مورد نظر مواد (316) و (317) و بزرگترین مدعای من در این مورد اعلامیه ای است که به عنوان جنبش مسلحانه انقلابی ایران پخش کردیم که مؤید آخرین نظرات ماست.

صفایی فراهانی در دفاعیة خود، درباره دومین بند اتهامی، با تشریح ماده 409 قانون دادرسی و کیفر ارتش می نویسد:

خود را مشمول ماده فوق الذکر(3) نمی دانم چه آنکه اولاً در ماده فوق تصریح

ص:223

شده اشرار کسانی هستند که مقصود آنان تعرض به جان، مال و ناموس مردم باشد، در صورتیکه در تمام اوراق بازجویی یک چنین قصدی مطرح نبوده و من با شرایطی که از وضع خود اظهار داشتم نمی توانستم انسان شروری باشم و تنها قصدی که از عمل خود داشته ام، قصد سیاسی بوده و آن هم ایجاد شرایطی دموکراتیک برای مردم میهنم؛ پس چگونه می توانسته ام متعرض به جان، مال و یا ناموس مردم باشم؟

صفایی فراهانی، در خاتمه دفاعیات خود، به عدم تناسب حجم اتهامات با توانایی فردی خود و دوستانش اشاره می کند و می گوید:

من از ریاست دادگاه و دادرسان محترم می پرسم: اولاً آیا امکان داشت که من یک نفر بتوانم تمام اعمالی که در پاسگاه سیاهکل عمل شده؛ انجام دهم؟ خیر! یک چنین چیزی ممکن نیست. ثانیاً هیچگونه قصدی در قتل نبوده بلکه قبلاً صحبت هایی که شده بود تصمیم بر این شد که اگر احتیاج به شلیکی بود برای ترس، بایستی آن شلیک هوایی یا زمینی باشد و هیچکس نبایستی در جریان حمله به پاسگاه صدمه ای ببیند. ثالثاً در شرایطی بود که فرد هیچ گونه نقشی نداشت؛ چه از نظر تصمیمات فکری و چه عملی.(1)

محمد علی محدث قندچی در لایحه دفاعیه خود با اشاره به مواد (316) و (317) آئین دادرسی و کیفر ارتش می نویسد: «مفاد این دو ماده عبارتند از: سوء قصد به جان اعلیحضرت همایونی و والاحضرت ولایتعهد و سوء قصد به منظور ترتیب وراثت و انتقال تاج و تخت، باید عرض کنم که این مورد اتهام کاملاًً بی اساس است و اصولاً هیچگونه تروری که اتهام سوءقصد به جان اعلیحضرت از آن

ص:224

جمله باشد؛ مورد قبول ما مارکسیستها نیست و ایدئولوژی ما آن را نمی پذیرد.»(1)

وی سپس در رد بند دوم اتهام می نویسد: «هیچگونه قتل و غارت و تعرض به جان و مال و ناموس دیگران مورد نظر این گروه نبود، برعکس آرزوی یک زندگی بهتر با استفاده از کلیه مواهب و امکانات اجتماعی برای فرد فرد هم میهنانشان انگیزه آنان بوده است [...] تمام مدت سه ماهی که من همراه این گروه در جنگل های شمال بودم هرگز کوچکترین چیز را مجاناً از مردم نگرفتیم و قیمت عادلانه آن را پرداختیم. هیچگاه نشد که به زور وارد منزل کسی شویم. سهل است با تقاضای مؤدبانه خواستمان را ابراز داشتیم. زنهای روستایی را با لفظ خواهر و یا مادر صدا می زدیم و هرگز عصمت و شرف آنها را با دیده بد ننگریستیم، نسبت به کوچکترین احدی بی احترامی نکردیم. بنابراین، چگونه می توان اطلاق کلمه اشرار را با همه جنبه های منفی و سیاهی که در آن نهفته است، نسبت به افراد این گروه صادق دانست؟ [...] و اما در مورد اتهام مقاومت در برابر نیروهای نظامی که در همان ماده تصریح گشته است به طوریکه دوستانم شاهد هستند و در کمال واقعیت ابراز می دارم که هیچگونه مقاومتی در برابر نیروهای نظامی نشان نداده ام و در همان روز اول حمله شان در پایین کاکوه بود که بدون مقاومت متواری گشتم و سرنوشتم به همان ترتیبی بود که در کلیه مراحل بازجویی ابراز داشته ام و دستگیری من هم که در دهی به نام اشگال از توابع لاهیجان صورت گرفت در نهایت آرامش و بدون مقاومت انجام پذیرفت. [...] قصد من این بود که بعد از تحمل 9 شبانه روز گرسنگی مطلق به شهر آمده و خود را تسلیم مقامات مربوطه نمایم؛ ولی قبل از اینکه در اجرای این منظور موفق گردم؛ دستگیر شدم.» و در خاتمه می نویسد: «دادستان محترم مرا به کمونیست بودن و توطئه برای تشکیل یک حکومت کمونیستی در ایران متهم می نماید در صورتی که اینجانب کمونیست نبوده و نمی توانم باشم زیرا

ص:225

کمونیست بودن لزوماً زندگی در یک جامعه کمونیستی را ایجاب کرده و در ثانی عضویت در یک حزب رسمی کمونیستی می تواند مؤید کمونیست بودن آن فرد باشد در صورتی که اینجانب در هر دو مورد فوق، فاقد شرایط می باشم.»(1)

لایحه دفاعیه دانش بهزادی نیز کمابیش مشابه لوایح پیشین است. او درباره نحوة برخورد و مقاومت در برابر قوای انتظامی می نویسد:

باید بگویم اولاً اسلحه من یک اسلحه کمری بوده که ارزش رزمی در چنان میدانی را نداشت؛ زیرا فاصله ها بیش از آن بود و اگر قتلی اتفاق افتاده به وسیله رفقای شهید من رحیم سماعی و مهدی اسحاقی که در هنگام تسلیم در آن نیمه شب به وسیله مأمورین تیرباران شد[ند، بوده] روزها ما می خواستیم که تسلیم شویم اما صدای ما جای ما را مشخص می کرد و با کوچکترین صدا یا حرکت ما مأمورینی که از حادثه سیاهکل خشمگین و احساساتی شده بودند؛ با رگبار مانع هرگونه تسلیم شدن می شدند. گواه این مطلب تسلیم شدن ما در آن نیمه شب بود که باعث از دست رفتن دو تن از رفقای من و تیر خوردن رفیق دیگرم ستار [احمد فرهودی] شد. لذا مقاومت ما در برابر آن مأمور خشمگین که حتی در موقع دستگیری من با اینکه بدون هیچ مقاومتی تسلیم شدم سرم را شکستند و با قنداق تفنگ مضروب نمودند و جز خون ما هیچ چیزی نمی خواستند؛ کار ما یک دفاع از خود می باشد.(2)

وی در پایان می افزاید: «در پایان باید روشن کنم که اعدام ما جز خسارت برای جامعه هیچ سودی ندارد؛ بلکه باید به ما امکان داده شود تا از نیروی کار انسانی ما جامعه سود برده و بدینوسیله امکان جبران خسارت وارد به جامعه را داشته باشیم.»

ص:226

جلیل انفرادی در لایحه دفاعیه خود در رد اولین اتهام می نویسد:

باید به عرض برسانم که تنها در بازجویی از یکی از متهمین به نام آقای غفور حسن پور به ترور شخص اول اشاره شده؛ باید آگاه شد آیا چنین قصدی تنها از ذهن ایشان خطور کرده یا اینکه مورد تأیید سایر اعضاء گروه نیز بوده؟ بنده به عنوان یکی از اعضاء ذینفع این گروه باید در صدد دفاع برآیم. کسانی که علاقه مند به مکتب مارکسیسم و یا پیرو آن باشند ترور را راه رسیدن به هدف خود ندانسته و آن را شدیداً محکوم می کنند؛ چه؛ ترور عملی است آنارشیستی که مارکسیسم با آن به مبارزه برمی خیزد.

وی همچنین در رد بند دوم اتهام خود می نویسد:

... دیگر اینکه ما هیچ گاه در مردم ایجاد ترور و وحشت نکردیم در یک مورد آن هم زمانی که در قریه چهل ستون(1) دستگیر شدم و فقط امکان چند درصد رهایی به وسیله شلیک هوایی بود با شلیک تیر، من به این کار مبادرت کردم که مؤثر واقع نشد و حال آن که اگر نیت ما ایجاد ترور و وحشت در مردم بود از ابتدا و با ظاهری مسلح وارد شده و دچار چنین عواقبی هم نمی شدیم. لذا کوچکترین مقاومت یا عکس العمل را با گلوله پاسخ می دادیم. ما حتی در زمانی که احساس کردیم دیگر دستگیری ما به وسیله اهالی محرز است با تنها فرصتی که برای استفاده از سلاح داشتیم برای رهایی خود مبادرت به ترور مردمی می کردیم که داشتند دست و پای ما را می بستند و ما به عواقب این دستگیری که حضور و محاکمه در این دادگاه نظامی بود نکردیم و تنها با شلیک به سمت دیوار آن هم دو گلوله از نه گلوله ای که قابل استفاده بودند اقدام دیگری نکردیم... (2)

ص:227

هادی بنده خدا لنگرودی در لایحه خود با اشاره به دستگیری بدون برخوردش با مأمورین، در روستای شبخوس لات می نویسد: «من خود را از اتهام وارد در مورد معاونت در قتل بری می دانم زیرا من در اختیار مقامات امنیتی بودم.» وی سپس در مورد اتهام عضویت در جمعیتی با مرام اشتراکی می نویسد: « با آن که در زمینه مرام و رویه اشتراکی که به ما نسبت داده شده است دارای اطلاعات کافی نیستم ولی در جهت آن قدم برداشته بودم و علت هم ناراحتی ای بود که در زمان دانشجویی برایم پیش آمده و مرا به این راه کشید.» هادی بنده خدا در پایان می نویسد: «در ضمن تنها خواهشی که از دادرسان محترم دادگاه دارم این است که پرونده بازجویی اینجانب را دقیقاً مطالعه فرمایند و خواهند دید که جز برنامه های کوهنوردی عمل دیگری از طرف اینجانب سر نزده که پس از دستگیری تمام آنها در اختیار سازمان امنیت قرار گرفته و معلوم می دارد که هیچ عملی که حاکی از اتهامات مندرج در کیفرخواست می باشد ندارم.»(1)

احمد فرهودی در بخشی از لایحه دفاعیه خود می نویسد: «دیروز در دادگاه بدوی ارتش محکوم به مرگ شده ام ولی تا موقعی که زنده ام برای خود حق حیات قایل بوده و خود را موظف به دفاع از حیات خود می بینم گرچه این دفاع هرگز هم در زنده ماندن من تأثیری نداشته باشد.»(2)

وی در ادامه به شرایط سخت بازجویی که با شکنجه توأم بوده اشاره می کند و سپس موارد اتهامی را رد می کند.

مرتضی رحیمی مسچی که در سیاهکل حضور نداشت؛ در رد بند اتهامی مبنی بر «تشکیل دهنده دسته اشرار» می نویسد:

ص:228

تا نیمه دوم آبان ماه 49 هیچگونه خبری از هیچ جریانی نداشتم زیرا نه کسی به دیدن من می آمد و نه اینکه قبلاً چنین چیزی به من گفته باشند و من هیچ وقت دوستانی را که در اینجا هستند قبلاً نمی شناختم، آن وقت چطور می توانم تشکیل دهنده گروه باشم و با دلایلی که می آورم و شواهدی که در اینجا وجود دارد می توانم این اتهام را که در کیفرخواست آمده رد کنم.

تاریخ دستگیری من در روز سه شنبه 13/11/49 موقعی که از محل کارم به خانه بر می گشتم اتفاق افتاده در حالیکه وقایع پاسگاه اقلش یک هفته بعد از دستگیری من رخ داده و در این فاصله مأمورین ساواک بازجویی شان را در مورد من انجام داده بودند و تمام آن چیزهایی را که می بایست در مورد من بدانند فهمیده بودند و در مورد [سیاهکل، نویسندة] نظریه ساواک مرا یک عضو اصلی معرفی کرده و در صفحه 3 نوشته است که نامبرده عضو فعال این جریانات بوده است در حالیکه در صفحه 5 بازجویی خودم نوشتم که در مورد جریانات کوه هیچگونه اطلاعی ندارم.(1)

وی همچنین، در بخش دیگری از دفاعیه می نویسد: «دیگر اینکه [در پرونده ام آمده] حسن پور با کمک من در سال 46 در گیلان شبکه کمونیستی به وجود آورده؛ چنین چیزی صحت ندارد زیرا تا نیمه دوم سال 47 هیچگونه ایده مشخص سیاسی بین ما وجود نداشته.»(2)

اسماعیل معینی عراقی در دفاعیه خود می نویسد: «من در تیم علمی که هدف آن ساختن فرستنده و گیرنده بود کار می کردم که هرگز این دستگاه به صورت قابل استفاده ساخته نشد و تا بعد از دستگیری هیچگونه اطلاعی از تیم کوه نداشته و بالطبع همکاری نیز با این تیم نمی توانستم داشته باشم. در تهران نیز به هیچ وجه اسلحه با خود نداشته ام و در مقابل مأمورین امنیتی مسلحانه مقاومت نکرده ام؛

ص:229

بلکه در پشت میز اداره دستگیر شده ام.»(1)

شعاع الله مشیّدی در لایحه دفاعیه خود می نویسد:

من می خواهم توجه دادرسان محترم را به این نکته جلب و سؤال نمایم که در کجای اعترافات موجود در پرونده خود و یا اعترافات متهمین حاضر راجع به اینجانب آمده است که من کسی را تحریض به مسلح شدن بر ضد قدرت سلطنت نموده ام؟ و یا من چه مقدمات یا سوء قصدی به منظور به هم زدن اساس حکومت یا ترتیب وراثت تخت و تاج نموده ام؟ حتماً گفته خواهد شد که ماهیانه مبلغ 500 تومان پول به یکی از متهمین حاضر می پرداختم و یا روی فرستنده و گیرنده کار می کردم که البته صحیح است ولی من پول را برای مخارج شخصی دوستان می پرداختم و منظور از کار روی ساختن فرستنده و گیرنده صرفاً برای برقراری ارتباط بوده است که از نوع آن بی اطلاع می باشم.

وی در رد اتهام دخول در دسته اشرار مسلح می نویسد: «من حتی یک اسلحه در دست کسی در گروه ندید ه ام و حتی از وجود آن با خبر نبوده ام و طبیعتاً از وجود گروه مسلح در کوه هیچ گونه اطلاعی نداشته ام. می خواهم از دادرسان محترم سؤال نمایم با استناد به چه مدرکی مرا داخل گروه مسلح دانستند؟ من که در پشت میز اداره ام در تهران و در شرکت تلفن دستگیر شده ام و طبیعتاً هیچ سلاحی نداشته ام چگونه می توانستم جزو گروه مسلح در کوه باشم که حتی از وجود آن هم باخبر نبودم.»(2) وی همچنین در مورد اتهام معاونت در قتل می نویسد: «دادرسان محترم، من در تاریخ 11/11/49 در اداره ام در تهران دستگیر شدم و همان طور که از پرونده در بازجویی هایم کاملاً مشخص است اصولاً از وجود گروه مسلح در شمال مطلع نبوده ام و در تاریخ حمله زندانی بوده ام، [پس]

ص:230

چه معاونتی می توانم در قتل داشته باشم؟»(1)

محمد هادی فاضلی نیز چنین از خود دفاع می کند:

اینکه من با یک گروه همکاری کرده ام مورد قبول و تأیید من است. این گروه دارای انگیزه سیاسی و اجتماعی بوده است و به منظور تماس با مردم کوهپایه و دهقانان، به منظور کار کردن در بین آنها، آشنا شدن به مسایل زندگی آنها، کار سیاسی در بین آنها، آشنا نمودن آنها به حقوق واقعی شان، بالا بردن آگاهی سیاسی و اجتماعی آنها، عده ای از دوستان از چندی پیش شروع به زندگی در کوهستان نموده، منظور نهایی از این تلاش ها این بود که آگاهی توده های وسیع به آنها امکان دهد به دفاع از حقوق واقعی و ملی خود پرداخته؛ میهنی آزاد سازیم.(2)

وی در مورد همکاری یا تشکیل اشرار مسلح می نویسد: «مأمورین امنیتی اینجانب را در محل کار خود دستگیر نموده اند و آنچه تحت عنوان حمله به پاسگاه و قتل عنوان می شود؛ مسأله ای است مربوط به زمانی که من و پاره ای دیگر از دوستان در بازداشت بسر می بردیم و هیچ گونه اطلاعی جز در موقع تشکیل دادگاه عادی نداشتیم.»(3)

یکی دیگر از اعضای گروه، سیف دلیل صفایی بود. او نیز در لایحه دفاعیه خود ضمن توضیح چگونگی روی آوردن به فعالیت های سیاسی، می نویسد:

1- در مورد شرکت اینجانب در جلسه ای در هفت حوض، [مطالبی] ذکر گردیده بود که من هیچ گونه اطلاعی از وجود چنین جلسه ای نداشته ام.

2- طرح مسئله ای به عنوان ترور و خرابکاری؛ که بایستی صریحاً عرض نمایم

ص:231

هیچ گاه با عمل ترور موافق نبوده و به آن اعتقاد نداشته و هیچ وقت نه طرح این مسئله را از هیچ یک از دوستانم شنیده و نه هیچ گاه با هیچ فردی از دوستانم مطرح کرده باشم و این خلاف اعتقاد گروهی ماست.

3- در مورد ساخت و ارسال مقدار 5 کیلو تی. ان. تی به کوه؛ که بایستی به دادگاه محترم عرض نمایم تمام شواهد و اظهارات من و دوستانم گواه است که ما اصولاً موفق به ساخت و تهیه ماده ای که بتواند قابل انفجار باشد نشده بودیم و جز همان مقدار 800 - 500 گرم پودری که تهیه شده است؛ چیز دیگری تهیه نشده که تازه به کوه فرستاده شود.(1)

وی درباره اتهام «دخول در دسته اشرار مسلح»، موضوع ماده 409 می نویسد:

من هیچ گونه اطلاعی از افرادی که در کوه بوده اند و نحوه عمل آنها نداشته و هیچ گاه کوچک ترین ارتباطی نیز با آنها نداشته ام و فقط در دادگاه بدوی بود که من از عملیاتی که انجام داده بودند و چگونگی آن مطلع گردیدم.(2)

سیف دلیل صفایی، همچنین در مورد اتهام «معاونت در قتل عمد» ضمن تأکید بر اینکه «هیچگونه اطلاعی نه از افراد کوه و ترکیب آنها و نه از نحوه عمل آنها» نداشته یادآور می شود که «کسی از دوستان نیز هیچگاه در این مورد با من نه صحبتی کرده و نه اطلاعی در اختیار من گذارده؛ چگونه به جرم معاونت قتل کیفر می شوم.» یکی دیگر از اتهامات دلیل صفایی، عضویت در جمعیتی با مرام و رویه اشتراکی بود. وی در این باره، از خود چنین دفاع می کند: «من همان طور که در بازجویی های اولیه و بازجویی دادرسی ارتش گفته ام هیچگاه مرام و رویه اشتراکی نداشته ام.»(3)

ص:232

دفاعیات متهمین با آنکه به لحاظ موضوعی و محتوایی، شکل دادگاه و تک تک موارد اتهامی را زیر سؤال می برد؛ باز هم تأثیری در رأی نهایی دادگاه نداشت. با لوایح دفاعیه ای که اعضای گروه ارائه کردند؛ دادگاه تجدید نظر شماره یک تهران به ریاست سرلشگر احمد بهرون در تاریخ 24/12/49 تشکیل جلسه داد و این بار نیز کلیه متهمین به اعدام محکوم شدند.

روز بعد، حسین فردوست، رئیس دفتر ویژه اطلاعات به ریاست اداره دادرسی نیروهای مسلح اطلاع داد: «نتیجه حکم محکومیت 13 نفر متهمین حادثه سیاهکل گیلان مبنی بر اعدام نامبردگان از شرف عرض پیشگاه مبارک اعلیحضرت همایون شاهنشاه آریامهر بزرگ ارتشتاران گذشت. امر و مقرر فرمودند حکم اجرا شود.»(1) با رد فرجام خواهی متهمین، به دستور شاه(2)، کلیه افراد در سحرگاه روز 26/12/49 پس از انجام مراسم و تنظیم وصیتنامه به جوخه اعدام سپرده شدند.

اموال اینجانب را به خانواده ام تحویل نمایند. آدرس خانواده ام: شاهرود. راه آهن. پدرم. حیدرقلی صفایی. فرزند شما

محمد (هوشنگ) نیری

هیچ وصیتی ندارم.

غفور حسن پور

اینجانب غفور حسن پور وصیتی ندارم. یک عدد ساعت سیکو که از من در این بازداشتگاه گرفتند به مادرم بدهید و نیز تعدادی کتاب و اثاثیه در خانه در خیابان فخر رازی، کوچه دیده بان، شماره 130 دارم که تحویل مادرم گردد در این لحظه آخر فقط به فکر پدر و مادرم و خواهر و برادرانم و به فکر وطنم و به فکر هزاران دهقان گشنه [گرسنه] می باشم.

مرتضی رحیمی مسچی

مادر! این آخرین دست خط فرزند خلف تو می باشد به پدرم بگو که مهربان باشد. دست و روی برادرانم بهمن و بهرام و شهرام را می بوسم، خواهرم را مواظبت کنید. خانه ام را در فومن تخلیه کنید و مبلغ 7500 ریال به دست شما می رسد و مبلغ 5000 ریال آن را به مدیر مدرسه ام بدهید تا مدرسه ای را که قرار بوده بسازند، درست کند، بقیه چیزهایی را که بدستتان می رسد به یاد من نگهداری کنید، به دوستانم سلام برسانید. اسکندر

اسماعیل معینی عراقی

اینجانب اسماعیل معینی عراقی وصیت می کنم که مبلغ 3445 ریال وجه موجود و دسته چک اینجانب و ماشین پیکان را به خانواده ام تحویل نمائید.

آدرس: خیابان آریامهر، خیابان کاج خیابان، بیست متری سوم، کوچه ده متری دوازدهم، روبروی پلاک 13 منزل معینی. ضمناً به محمود معینی عراقی برادر اینجانب وکالت داده می شود که از دسته چک اینجانب به حساب شماره 90267

ص:234

بانک ملی ایران میدان موزه برای گرفتن وجه استفاده نماید.

عباس دانش بهزادی

به پدر و مادر و تمام برادران و خواهران و خواهرزادگانم و شوهران آنها و تمام فامیلم بگوئید بعد از عشق به میهن و خلق های آن شما را دوست دارم.

محمد هادی فاضلی

هرگونه اموال و پول اینجانب توسط آقای اسماعیل پرنیان (تهران تلفن 770681 - آدرس پشت پمپ بنزین کوچه پیروز منزل آقای اسماعیلی) به برادر اینجانب هاشم فاضلی داده شود. محمدهادی فاضلی

هادی بنده خدا لنگرودی

هرگونه اموال یا پولی که به من مربوط می شود به خانواده ام تعلق می گیرد. سلامتی و توفیق همه اعضاء خانواده و فامیل را آرزو می کنم. هادی بنده خدا لنگرودی

محمدعلی محدث قندچی

اینجانب محمد علی محدث قندچی هیچگونه وصیتی ندارم. وجوه نقد اینجانب که مبلغ 1100 ریال می باشد به برادرانم تحویل داده شود و ساعتم که به علامت سیکو 5 می باشد به برادرم محمد داده شود.

نشانی: خیابان رودکی، چهارراه دامپزشکی (بین سلسبیل و خوش)، کوچه رفیعی، پلاک 4 - منزل قندچی

جلیل انفرادی

وصیتی جز اینکه بگویم حکم دادگاه نسبت به ما منصفانه نبوده ندارم.

ص:235

شعاع الله مشیّدی

اینجانب شعاع الله مشیدی وصیتی ندارم.

از میان اولین گروه بازداشت شدگان، همگی اعدام شدند، جز احمد خرم آبادی. برای ما روشن نیست که چرا اعدام او، با آنکه جزو اولین گروه بازداشت شدگان بود؛ تا چهاردهم تیرماه سال پنجاه به تعویق افتاد؟ اظهارات خرم آبادی مبنی بر اینکه «الان من فکر می کنم که واقعاً آنها از من سوء استفاده می خواستند بکنند و اگر هم توسط مقامات مسئول گرفته نمی شدم مسلماً خودم با آنها قطع رابطه می کردم.»(1) و یا: «ایدئولوژی من همان است که شاهنشاه آریامهر در کتابشان مرقوم فرموده اند که عبارت از سیاست مستقل ملی براساس انقلاب سفید ایران و هدف نهایی من از این گونه تلاش ها ایجاد آگاهی بیشتر و معلومات بیشتر برای بیشتر خدمت کردن در این راه بود و خدا را گواه می گیرم که هیچ هدف دیگری نداشته ام و اصولاً آشنایی با این گروه برای من به منظور گرفتن کتاب های مختلف بوده است»(2)، نمی تواند موجبی برای تعویق اعدام او باشد.

شاید دلایل تعویق اجرای حکم اعدام او را بتوان با درخواست یکی از مراجع مذهبی از شاه، مبنی بر تخفیف مجازات او مرتبط دانست. از آنجا که احمد خرم آبادی، نوه دختری حجت الاسلام آقای «حاج سیدمحمد غروی از علمای درجه اول بروجرد» بود؛ سیدکاظم شریعتمداری با ارسال مرقومه ای در خردادماه، برای سناتور احمد بهادری از شاه خواست تا با اعطاء یک درجه تخفیف برای وی موافقت کند. البته این تقاضا بی ثمر ماند و بالاخره او نیز اعدام شد.

بعدها نامه ای منظوم و حماسی منسوب به احمد خرم آبادی خطاب به مادرش «صدیقه غروی» انتشار یافت که مضمون آن با تلاش های خرم آبادی برای اثبات

ص:236

بی گناهی خود و لاجرم، رستن از حکم اعدام کاملاً مغایر است. از این رو، انتساب نامه به او مردود می نماید. اما چرا سراینده اصلی آن نامه منظوم، خرم آبادی را از میان اعدام شدگان برگزیده است تا نامه را به وی منتسب کند؟ آیا به خاطر تحت تأثیر قرار دادن مادر وی و جذب او به گروه بود که در نهایت نیز چنین شد؟ و یا سرپوش نهادن بر بی میلی و بی رغبتی و نارضایتی خرم آبادی در همکاری با کسانی که اصولاً نمی دانست «اینها گروهی هستند و مرام آنها اشتراکی است» و حتی تصریح می کند «مورد سوء استفاده این گروه قرار گرفته» است؟ هر چه باشد، این نامه منظوم در همان سال ها از رادیو بغداد پخش گردید.

ص:237

ص:238

ص:240

امیرپرویز پویان در سال 1325، در منطقه سلسبیل تهران به دنیا آمد. پدرش که کارمند اداره بود؛ چهار سال بعد یعنی در سال 1329 به همراه خانواده به مشهد منتقل شد و لاجرم، پویان تحصیلات ابتدایی و متوسطه را در مشهد سپری کرد. او فعالیت های اجتماعی و سیاسی خود را در شاخه دانش آموزی کانون نشر حقایق اسلامی که محمد تقی شریعتی در سال 1323 بنا نهاده بود؛ آغاز کرد.

در شاخه دانش آموزی، افرادی چون مسعود احمد زاده نیز گه گاه حضور می یافتند و بنا به درخواست آنان، طاهر احمد زاده هروی، پدر مسعود و مجید به آن جلسات می آمد و کتاب تنبیه الامه و تنزیه المله مرحوم نائینی را برای آنان تدریس و تشریح می کرد.

این گردهمایی ها از دید ساواک خراسان پنهان نماند. در تاریخ 22/11/41 هاشمی رئیس سازمان اطلاعات و امنیت خراسان طی نامه ای به شماره 10422 / الف / 11 به مدیریت کل اداره سوم گزارش می دهد: «از چندی قبل اطلاعاتی به ساواک واصل [شده] مبنی بر اینکه جمعیتی به نام جبهه اسلامی منتسب به جبهه ملی از طرف عده ای از دانش آموزان و بازاری ها تشکیل و افراد این جمعیت که در حدود 28 نفر می باشند روزهای پنجشنبه مجتمع و درباره مسایل روز بحث می نمایند ضمناً از هر عضو ماهیانه مبلغ 10 ریال اخذ [می کنند] و از این وجوه نشریاتی تهیه و منتشر می سازند به علاوه آقای طاهر احمدزاده عضو جبهه ملی در جلسات این جمعیت شرکت و کتاب حکومت در اسلام را تدریس می نماید. تا اینکه در حدود یک ماه قبل 16/10/41 اعلامیه هایی که نمونه آن به پیوست تقدیم می گردد منتشر و متن این اعلامیه ها در موقعیت زمانی آن تاریخ که مقارن با تشریف فرمایی اعلیحضرت همایونی به مشهد بود مضره تشخیص داده شد و جریان طی رمز 924 - 12/10/41 به آن اداره کل گزارش و در مورد پیدایش تهیه کنندگان آن، اقدامات لازمه معمول گردید. در نتیجه معلوم شد که در جلسه شورای مشورتی هیئت مدیره جبهه اسلامی مذکور در فوق که از آقایان احمد طوسی، پرویز خرسند، پرویز پویان، رضا توکلی دانش آموزان دبیرستان فیوضات و حسن قاسمی کارگر تشکیل شده بود، تصمیم می گیرند چنین اعلامیه هایی تهیه

ص:242

و توزیع نمایند. لذا نسبت به بازداشت نامبردگان اقدام در نتیجه سه نفر از آنها به نام های حسن قاسمی، پرویز خرسند، رضا توکلی بازداشت و دو نفر دیگر متواری می باشند.»(1)

همچنین، براساس گزارشی دیگر:

این اعلامیه ها را در تاریخ 14/10/41 آقای پویانی [پویان] دانش آموز دبیرستان های مشهد در کانون نشر حقایق اسلامی به مأمور نفوذی این ساواک تحویل داده که در دانشگاه پخش نماید و همچنین تعدادی از آنها نیز توسط آقای علی اکبر سرجمعی دانشجوی دانشکده پزشکی و عضو برجسته جبهه ملی و کانون نشر حقایق اسلامی در دانشگاه پخش گردید.(2)

متأسفانه نسخه ای از اعلامیه در دست نیست؛ ولی طاهر احمد زاده درباره محتوای اعلامیه و چگونگی انتشار آن گفته است:

در عاشورای سال 1341، این ها جمله ای از خطبه ی امام حسین که در جریان حرکت به کربلا نوشته بود و با این جمله آغاز می شد من رأی سلطان جائراً ... را ترجمه و چاپ و گراور کردند و چون جهت گیری این خطبه خیلی تند بود، گراور آن را در تهران انجام دادند و از تهران نیز پخش نمودند. بدین شکل از تهران به مشهد آمد و پخش شد تا ساواک نفهمد کار از مشهد بوده است؛ اما بر حسب اتفاق، جریان لو رفت. پس از آن پرویز خرسند و احمد طوسی و پرویز پویان و قاسمی را در 6/11/1341 گرفتند و به زندان آوردند. در همان زمان، من در پادگان مشهد زندانی بودم.(3)

ص:243

پویان همچنین، در حوادث ناشی از قیام پانزده خرداد 1342 نیز حضور داشت؛ به طوری که «مادرش که بسیار نگران بود از او می خواست که چنان کاری نکند و او را از خطراتی که تهدیدش می کردند بر حذر می داشت. امیر قول داد که به میل مادر رفتار خواهد کرد. با این حال مادر و خواهرش با حیرت و نگرانی فراوان، صدای او را از بلندگوی مسجد بناها شنیدند.»(1)

آگاهی ما از کنش های سیاسی پویان در این ایام، محدود است؛ ولی مسعود احمد زاده که سال چهارم دبیرستان، مدتی با وی همکلاس بود؛ تأکید می کند که «پویان در آن وقت شدیداً به فعالیت های اجتماعی علاقه داشت و این فعالیت را در چارچوب های مذهبی انجام می داد و سر همین جریان هم مدتی به زندان افتاد.»(2)

پویان در واپسین ایام تحصیل در دبیرستان، تدریجاً از مذهب فاصله گرفت. از محمد رضا حکیمی نقل شده است که روزی «پویان آمد دم مدرسه و گفت بای بای به دینتان، و رفت.»(3)

برادر او نیز تنها توضیحی که از روی آوردن پویان به مارکسیسم بیان می کند این است که: «او و رفقایش در اواخر دوره دبیرستان رفته - رفته از بی عملی مراکزی مانند کانون ... دچار نومیدی شدند و آن نومیدی چندان اثر گذار بود که به قطع رابطه کامل با نه فقط کانون، بلکه حتی با شیوه عمل و نگرش دینی در مبارزه اجتماعی انجامید.»(4)

شاید بتوان مشابهت هایی میان بیژن جزنی و امیرپرویز پویان در روی آوردن به مبارزه مسلحانه یافت. همانگونه که بیژن جزنی در پس سرخوردگی از انفعال و بی عملی حزب توده و بعدها جبهه ملی به مبارزه مسلحانه روی آورد؛ پویان نیز

ص:244

از آنجا که عامل اصلی انفعال و سرخوردگی نسل خود را از کانون می دانست؛ مارکسیسم و نهایتاً مبارزه مسلحانه را برگزید.

ورود پویان به دانشکده علوم اجتماعی تدریجاً موجب آ شنایی و نهایتاً گرویدن او به مارکسیسم می شود. به گفته مسعود احمد زاده که در همان ایام در دانشکده علوم در رشته ریاضی درس می خواند:

پروسه ریشه کن شدن مذهب در پویان نیز جریان داشت منتها در مورد پویان بیشتر از طریق مطالعه در شعر و ادب و علوم اجتماعی صورت می گرفت. پویان زودتر از من به مارکسیسم - لنینیسم [گرایش پیدا کرد] و [با] نوشته هایی از مارکس و لنین آشنایی یافته بود.(1)

کاظم سلاحی با استناد به اظهارات علی طلوع که یکی از دوستان مشترک پویان و عباس مفتاحی بود؛ ادعا می کند، پویان تحت تأثیر عباس مفتاحی به مارکسیسم گروید.(2) ولی مفتاحی، ضمن آن که علی طلوع را عامل آشنایی خود با پویان معرفی می کند؛ می نویسد: «در آن موقع او [یعنی پویان] سرگرم خواندن انگلیسی بود تا بتواند متون مارکسیستی را به انگلیسی بخواند.»(3) با پیشرفت پویان در زبان انگلیسی، او می تواند به عنوان مترجم در مجله «خوشه» کاری برای خود دست وپا کند. بر این اساس برادر وی حدس می زند که باید امیرپرویز پویان با احمد شاملو که سردبیر خوشه بود؛ آشنایی نزدیکی پیدا کرده باشد.(4)

پویان بر خلاف مسعود احمد زاده که فردی گوشه گیر بود؛ بسیار پر جنب و جوش می نمود. «او هر روز ساعت 9 صبح به تریای دانشکده فنی می رفت و به بحث درباره مسایل مارکسیستی می پرداخت. به خاطر تسلطش بر مبانی

ص:245

مارکسیسم و موضوعات سیاسی اطرافیان را جذب می کرد و تقریباً محور همه بحث ها بود و همه تقریباً او را به استادی خود قبول داشتند.»(1)

بی گمان، سطح آشنایی پویان با مبانی مارکسیسم در مقایسه با دانشجویان آن سال ها، بالاتر از حد متعارف بود. صرف نظر از این آشنایی، بیان و لحن جذاب او، موجب شده بود که بتواند افراد را تحت تأثیر سخنان خود قرار دهد. از این رو، به زودی توانست حلقه ای از دوستان دور خود ایجاد کند. هم چنان که می دانیم عضو اصلی این حلقه، مسعود احمدزاده بود.

مسعود احمد زاده در سال 1325 در مشهد زاده شد و تحصیلات خود را نیز در همانجا به پایان رساند. مسعود به واسطه فعالیت های پدرش طاهر که از فعالان جبهه ملی، یعنی «یک مصدقی پر و پا قرص بود»؛ در خانواده ای سیاسی رشد کرد.

اما چون مسعود، «از دوران تحصیل اصولاً آدمی گوشه گیر بود»؛ در نتیجه «دوستی مشخصی با هم کلاسی های خود نداشت»(2) و علاقه ای نیز به فعالیت های اجتماعی نشان نمی داد.

احمد زاده اگر چه گه گاه در جلسات کانون نشر حقایق اسلامی حضور می یافت؛ ولی این حضور، به منزله مذهبی بودن او نبود؛ زیرا به قول خود «هیچگاه یک مذهبی جدی» نبوده است.(3)

ورود احمد زاده به دانشکده علوم در سال تحصیلی 44-1343 برای تحصیل در رشته ریاضی، دوری از خانواده و زندگی در غربت، به گسترش هرچه بیشتر روابط او با دوست دیرین خود امیرپرویز پویان انجامید.

ورود به دانشکده علوم و مطالعاتش در این دوران که تحت تأثیر مطالعات غالب آن روزگار، بیشتر روی منابع ادبی ماتریالیستی و مارکسیستی متمرکز بود؛ به تدریج پایه های مذهب را در او کاملاً سست و نابود کرد. او می نویسد:

ص:246

مطالعات من در دوران دانشکده، گذشته از رمان هایی چون لبه تیغ و خرمگس و یا نمایشنامه های سارتر و غیره از ریاضی که در آن وقت شدیداً به آن عشق می ورزیدم به فلسفه و منطق ریاضی و از آنجا به آثار راسل کشانده شد (لازم به ذکر است، بخشی از کارهای راسل به فلسفه و منطق ریاضی مربوط می شود) این مطالعات هم به زبان فارسی و هم به زبان انگلیسی صورت می گرفت. در نتیجه مطالعات فلسفی ام اصول اساسی مذهب مورد تردید قرار می گیرند و به طور کلی در این زمان من به فلسفه های ماتریالیستی و انکار خدا بیشتر گرایش داشتم.

وی بعد از یادآوری اسامی برخی از کتبی که مطالعه کرده، چنین ادامه می دهد:

چنین وضعیتی همراه با انگیزه های مبارزه با شرایط اجتماعی موجود کلاً زمینه گرویدن مرا به کمونیسم تشکیل می دهد و رفیقی مثل پویان لازم بود که این گرایش را کامل کند. [...] در نتیجه بحث با او بود که من به طور مشخص به مارکسیسم - لنینیسم نزدیک می شوم و این جریان مربوط به سال سوم دانشکده است.(1)

پویان در این دوران برخی از آثار مارکسیستی را جهت مطالعه در اختیار احمد زاده می گذاشت و برخی دیگر از منابع و متون مارکسیستی را که روس ها به زبان انگلیسی ترجمه کرده بودند؛ احمد زاده از کتاب فروشی ساکو تهیه می کرد و بدین ترتیب بر دانش مارکسیستی خود می افزود.

دوم دبیرستان مقارن با فعالیت های جبهه ملی بود. نشریات و بیانیه های جبهه ملی از طریق احمد فرهودی به دست مفتاحی می رسید و او آن ها را مطالعه می کرد.

در سال ششم دبیرستان، مفتاحی توسط دبیر فیزیک خود، علی عظیمی به صفایی فراهانی معرفی شد تا به او ریاضیات درس بدهد و صفایی نیز چون او را فرد مستعدی یافته بود؛ برخی از کتب و رمان های مارکسیستی را جهت مطالعه به او می داد.

پس از آن که مفتاحی برای شرکت در کلاس های کنکور به تهران آمد؛ تماس خود را با صفایی فراهانی حفظ کرد و صفایی نیز، همچنان او را به لحاظ منابع مطالعاتی تغذیه می کرد. مفتاحی به رغم آنکه تمایل به حزب توده نداشت به رادیو پیک ایران که از بلغارستان پخش می شد؛ گوش فرا می داد. او تا این زمان هنوز گرایشات مذهبی خود را حفظ کرده بود. سابق بر این دوستانش او را مذهبی متعصبی می شناختند و خود می گوید: «من تقریباً تمام قرآن را از بر بودم.» ولی مطالعه برخی کتاب ها خصوصاً «اصول مقدماتی فلسفه»، پایه های عقاید مذهبی را در او سست کرد. پس از آن که وارد دانشکده فنی شد؛ با برخی از دوستان خود مانند علی طلوع، مهرداد شکوهی رازی و هدایت عابدی به بحث های سیاسی می پرداخت. او همچنین برای یافتن کتب مارکسیستی به هر کتاب فروشی ای سر می کشید.

مفتاحی همچنین به خوابگاه دوستش کمال بزرگی که دانشجوی دانشکده پلی تکنیک بود رفت وآمد می کرد و با هم اتاقی های او آشنا می شد. از جمله کسانی که در این رفت وآمدها با او آشنا شده بود، سیف دلیل صفایی است که این آشنایی، بعدها در سرنوشت گروه های چریکی نقش مهمی برجای گذاشت. با آن که آن ها از دوره دبیرستان یکدیگر را می شناختند؛ ولی دوستی آنان از خوابگاه پلی تکنیک آغاز شد. مفتاحی می نویسد: «در آن زمان سیف دلیل صفایی بیشتر به نظر می رسید که در پی درس خود باشد تا به مسأله سیاسی توجه کند.»(1)

ص:248

مفتاحی در سال دوم دانشکده به اتفاق علی طلوع و هدایت عابدی خانه ای دربست اجاره کرد. او با علی طلوع «که یک فرد متعصب مذهبی بود به بحث های مذهبی» می پرداخت. در این سال مفتاحی همچنین با اردشیر داور و یکی از دوستان او به نام ناصر صادق که بعدها به مجاهدین خلق پیوست؛ آشنا شد و گه گاه با یکدیگر درباره مسایل مذهبی گفت وگو می کردند.

مفتاحی، چون به «درس توجه زیادی نمی کرد»؛ سال دوم دانشکده مردود شد. بارها تصمیم گرفت دانشکده را ترک کند و به کارگری بپردازد؛ ولی هر بار منصرف شد. در سال جدید تحصیلی، توسط یکی از همکلاسی های خود به نام فصیحی، با کاظم سلاحی آشنا شد. آن سه، شب ها به برنامه «رادیو پکن» گوش می دادند. در یکی از واحدهای آپارتمانی که مفتاحی به اتفاق هدایت عابدی اجاره کرده بود؛ مسعود اخوان که از دوستان عابدی و اهل بابل بود؛ زندگی می کرد. اخوان دوستی داشت به نام چنگیز قبادی که دانشجوی پزشکی دانشگاه تهران بود و به خانه او رفت وآمد می کرد. مفتاحی و قبادی نیز از این طریق با یکدیگر آشنا شدند. این آ شنایی چنان به دوستی گرایید که مفتاحی به خانه قبادی رفت وآمد می کرد. محمد فصیحی به همراه هوشنگ تیزابی و محمد امینی که عضو یک گروه بودند؛ در همین سال دستگیر می شوند.

در این سال، مفتاحی توسط علی طلوع با امیرپرویز پویان آشنا شد. طلوع و پویان، هم دبیرستانی بودند و «پویان در سفری که به تهران کرده بود مفتاحی را به همراه طلوع دیده بود.» (1) این دیدار به دوستی آنان انجامید. بعدها که پویان به تریای دانشکده فنی می رفت؛ آنان یکدیگر را می دیدند و دوستی شان بدون طلوع ادامه پیدا کرد.

از سوی دیگر، رابطه مفتاحی و احمد فرهودی نیز همچنان ادامه داشت. هر گاه که مفتاحی به ساری می رفت؛ فرهودی را به مطالعه تشویق می کرد. او همچنین به فرهودی توصیه می کرد که «با دوستان خود رحیم کریمیان و نقی حمیدیان

ص:249

راجع به مسایل سیاسی بیشتر صحبت کند.» (1)

مفتاحی در سفرهای خود به ساری، گه گاه، به سراغ صفایی فراهانی که اینک در ساری کارگاهی ایجاد کرده بود، می رفت. ولی صفایی فراهانی دیگر با او کمتر صحبت می کرد و به اظهار مفتاحی «حتی سعی داشت رد گم کند. این زمان باید مترادف باشد با عضویت او در گروه جزنی و ظریفی».(2)

در همین رفت وآمدهای مفتاحی به ساری بود که احمد فرهودی پیشنهاد تشکیل جلسات مشترکی را داد تا از این طریق «پایه های یک گروه را پی ریزند.» از آ ن پس مفتاحی، فرهودی، محمدرضا ملک زاده، رحیم کریمیان و نقی حمیدیان جلساتی برگزار کردند؛ اما این جلسات بیش از 6 ماه دوام نیاورد و به علت اختلافات مالی که بین حمیدیان و کریمیان از یک سو و ملک زاده از دیگر سو بروز کرد؛ آن جمع متلاشی شد. مفتاحی با فرهودی، حمیدیان و کریمیان روابط خود را ادامه داد و سعی می کرد؛ دیگر دوستان خود را در تهران و ساری به مطالعه تشویق کند. او همچنین برادر خود اسدالله مفتاحی را که دانشجوی دانشکده تبریز بود؛ به مطالعه و یافتن افراد مستعد در زمینه کار سیاسی تشویق می کرد. تماس مفتاحی و پویان نیز در این ایام بسیار گسترده تر شده بود. موضوع گفتگوی آنان عموماً درباره مارکسیسم بود.

در این دوران، رادیو پکن تازه شروع به پخش آثار مائو کرده بود. مفتاحی آن گفتار را ضبط و پیاده می کرد و گه گاه، کاظم سلاحی و علی طلوع به رغم آنکه مذهبی باقی مانده بودند؛ در این کار او را یاری می کردند. در همین ایام، عباس مفتاحی و مسعود احمد زاده، توسط پویان با یکدیگر آشنا می شوند و دیدارهای پیوسته میان آنان شکل گرفت.

حدود سال 47، امیرپرویز پویان از عباس مفتاحی خواست؛ تا در گروهی که می خواهد ایجاد کند؛ عضو شود. پویان همچنین به او پیشنهاد داد که «دوستان

ص:250

مستعد خود را وارد گروه کن.»(1)

درخواست پویان از مفتاحی، با موافقت او همراه شد. در نتیجه، آن ها جلسات دونفره ای را پی گرفتند تا «خط مشی گروه» را ترسیم کنند. مفتاحی معتقد است: «در آن موقع پویان، مسعود احمد زاده را در جریان نگذاشته بود. او را به دلیل تمایلات روشنفکرانه، مدتی بعد وارد گروه کرد.»(2)

مفتاحی تأکید می کند که «خودمان نمی دانستیم چگونه گروه را باید هدایت کرد. تنها هدفی را که در آن موقع تعقیب می کردیم این بود که عده ای را متشکل سازیم و به خواندن آثار مارکسیستی بپردازیم.»(3) بنابراین، در آن زمان، تشکیل گروه برای مبارزه مسلحانه به کلی منتفی بود.

پویان همچنین از مسعود احمدزاده که در آن هنگام سال سوم دانشکده را به تازگی آغاز کرده بود؛ برای عضویت در گروه دعوت به عمل می آ ورد. احمد زاده نیز ضمن تأکید بر اینکه «این سؤال که این گروه چه راهی را دنبال کند»، خیلی زود بود؛ می افزاید: «اندکی بعد مسئله راه انقلاب به طور مقدماتی و به نحوی خام مطرح می شود؛ و آن اینکه راه، راه چین است یا راه کوبا. به هر حال آنچه خیلی روشن بود این بود که این گروه فعلاً وظیفه دار مطالعه مارکسیسم - لنینیسم و شرایط اجتماعی - سیاسی جامعه ماست.»(4)

بر پایه این رهیافت، افراد تصمیم گرفتند تا برای ارتقاء سطح دانش تئوریک خود به مطالعه هرچه بیشتر منابع مارکسیستی روی آ ورند. در میان منابع آنان، آثار و اندیشه های «مائو» جایگاه ویژه ای داشت.

پس از آنکه، مسعود احمد زاده سال سوم دانشکده را به پایان رساند؛ در تابستان آن سال پویان از احمد زاده خواست که کتاب «انقلاب در انقلاب» رژی دبره را ترجمه کند؛ و احمد زاده نیز، در طی دو سه ماه این کار را به سرانجام

ص:251

رساند.

مدتی بعد، یعنی زمانی که احمد زاده اواسط سال چهارم دانشکده را سپری می کرد؛ توسط پویان با شخصی به نام بیژن هیرمن پور(1) آشنا شد. اما هیرمن پور

ص:252

ص:253

ص:254

ص:255

ص:256

ص:257

ص:258

ص:259

ص:260

ص:261

ص:262

ص:263

آشنایی خود با مسعود احمد زاده را مربوط به سال 1347 می داند. گویا یک شب، هنگام مراجعت مسعود احمدزاده و مارتیک قازاریان از درس جامعه شناسی، قازاریان از هیرمن پور نزد احمد زاده تعریف می کند و متفقاً به منزل هیرمن پور می روند. ولی این حضور بی دعوت با ناخشنودی هیرمن پور توأم شد به طوری که وی تصمیم می گیرد سخنی نگوید اما با پافشاری های قازاریان که مایل بود دانش هیرمن پور را به احمد زاده ثابت کند او «در یک مورد از درس جامعه شناسی آنها اظهار عقیده کرد ولی مسعود هیچ نگفت.» هنگام رفتن آنها، هیرمن پور شماره تلفن خود را به احمد زاده می دهد. احمد زاده مدتی بعد به او تلفن کرده و قرار ملاقات می گذارند و تصمیم می گیرند که «مارتیک از این ملاقات ها بی خبر بماند.»

هیرمن پور با آنکه تقریباً نابینا بود از دانش تئوریک وسیعی برخوردار بود. فعالیت مشترک احمد زاده و نامبرده گرد «مطالعه و بحث در مقوله های مختلف مارکسیستی و به ویژه بحث در مورد راهی که باید رفت»؛ جریان داشت.(1) در همین ایام مسعود احمد زاده متن دست نویس ترجمه کتاب «انقلاب در انقلاب» نوشتة رژی دبره را جهت تایپ در اختیار هیرمن پور می گذارد.

مفتاحی نیز مقارن با این ایام، به کاظم سلاحی پیشنهاد عضویت در گروه را کرد؛ اما کاظم سلاحی در آغاز نپذیرفت و استدلال کرد که نه تنها سودی ندارد بلکه احتمال دارد دستگیر شویم. مفتاحی در پاسخ به او گفت: «تو به پلیس پر بها می دهی و به من کم بها می دهی.» عباس مفتاحی که از کاظم سلاحی ناامید شده بود به سراغ برادر وی جواد رفت. جواد نیز پاسخی مشابه کاظم به مفتاحی داد.

ص:264

عباس مفتاحی همچنین چند جلسه با چنگیز قبادی گفت وگو کرد. او برای عضویت در گروه متقاعد شد و کتاب هایی را که مفتاحی در اختیارش می گذاشت با همسرش مهرنوش ابراهیمی روشن مطالعه می کرد. این مطالعات، به منزله عضویت مهرنوش ابراهیمی در گروه بود. چنگیز قبادی هم توانست برادرش بهرام را وارد گروه کند. مدتی بعد مفتاحی فارغ التحصیل شد و به ساری بازگشت.

مفتاحی که برای یک هفته به ساری رفته بود، بیش از دو ماه در موطن خود ماند و همین موجب رنجش پویان شد. روزی پویان حسب تصادف، کاظم سلاحی را برابر دانشکده فنی دید و سراغ مفتاحی را از او گرفت. کاظم سلاحی اظهار داشت که او به ساری رفته است. پویان نیز «ناسزایی نثارش کرد و گفت که خیلی بی معرفت است و احساس مسئولیت نمی کند.»(1)

در مدتی که مفتاحی به ساری رفته بود؛ پویان برای متشکل کردن دوستانی که در مشهد داشت به آن دیار سفری کرد و پس از بازگشت مفتاحی به تهران، رابطه او با پویان و رابطه پویان با احمد زاده به صورت رابطه ای سه جانبه درآمد و هسته مرکزی گروه تشکیل گردید و قرار شد که مفتاحی نیز «به نحوی منظم و جدی با دوستانش کار کند.»(2)

رهبری کند. بنابراین، آنچه را که این گروه سه نفره وظیفه خود می دانست «کوشش در جهت ایجاد این حزب از طریق تشکل گروهی و بسط» آن بود.(1)

آنان در آغاز تنها به راه اندازی هسته های تشکیلاتی فکر می کردند؛ و تدوین استراتژی برای مبارزه را هم کار خود نمی دانستند. بر این باور بودند که با تکثیر گروه های مارکسیستی و از اتحاد آنان یک حزب مارکسیستی سراسری در ایران زاده خواهد شد و این حزب که نزد مردم کاملاً شناخته خواهد بود؛ وظیفه تعیین استراتژی مبارزه مارکسیستی را بر عهده خواهد داشت. مفتاحی تأکید می کند:

در این موقع ما برای هیچ گروهی این حق را قائل نبودیم که در مبارزه مارکسیستی ایران، برای این مبارزه استراتژی تعیین کند. استدلال ما این بود که استراتژی مبارزه را حزب طبقه کارگر در هر لحظه از عمر خود به تناسب مسایل موجود تعیین می کند و این طور می گفتیم که انتخاب و تعیین استراتژی از طرف یک گروه برای مبارزه در سطح کشوری به منزله این است که کودکی شلوار پدر خود را به پایش کند.(2)

گروه، در این تلقی خود از ضرورت وجود حزب برای مبارزه سراسری، آشکارا تحت تأثیر تجربه شوروی و چین بود و ناگزیر در مباحثی که بین آنان در می گرفت مشی دبره و چه گوارا را که مبلغ راه و تجربه انقلاب کوبا بوده و برای «حزب نقشی قایل نبودند» رد می کردند و حتی آن را «گناه کبیره»(3) می دانستند.

درست در همین دوران است که مسعود احمد زاده اثر ارنستو چه گوارا را با عنوان «جنگ چریکی، یک روش» ترجمه می کند و سپس دست به کار ترجمه «لودویک فوئرباخ و پایان فلسفه کلاسیک آلمان» اثر انگلس می شود.

در بهار سال 48 پویان برای ایجاد ارتباط و ارزیابی رفقای صمد بهرنگی به تبریز سفر کرد. پیش از آن پویان، صمد بهرنگی را در جریان کارهای مطبوعاتی

ص:266

می شناخت و حتی اندیشه تشکیل گروه را با او در میان گذاشته بود. با مرگ نابهنگام بهرنگی، پویان به سراغ دوستان او یعنی بهروز دهقانی و علیرضا نابدل رفت و آنان را به کار منظم تشویق و دعوت به همکاری کرد. دهقانی و نابدل نیز پس از بحث و گفت وگو با پویان درباره مسایل گوناگون، نظیر «مسأله سانترالیزم و نظایر آن» عضویت گروه را پذیرفتند و بدین ترتیب شبکه تبریز پایه گذاری شد و از آن پس پویان رابط آنان با هسته مرکزی گروه بود.

عباس مفتاحی نیز برادر خود اسدالله را که دانشجوی دانشگاه تبریز بود؛ به گروه معرفی کرد. همچنین، وی بار دیگر به سراغ کاظم سلاحی رفت. او که پیش از آن مخالفتش را برای عضویت در گروه اعلام کرده بود؛ با مطالعه جزواتی که پویان نوشته بود؛ عضویت در گروه را پذیرفت. مفتاحی در گزارش خود می نویسد:

بیشترین کوشش ما در آن موقع جمع کردن نفر بوده است و کمتر در این مورد مسأله شایستگی فرد مطرح می شد. ما فکر می کردیم که آدم های اطراف خود را بسازیم و با دادن کتاب و جزوه سطح دانش تئوریک آنها را بالا بیاوریم. اولین نوشته پویان که فقط سه نسخه دست نویس شده بود و گویا بعداً از بین رفته بود چون دیگر آن را ندیده بودم، درباره لزوم تشکل و مسأله عضوگیری مطرح شده بود. عضو گروه می بایست سه مرحله مشخص را بگذراند. مرحله سمپات ابتدایی، سمپات نیمه پیشرفته و سمپات پیشرفته و سپس به عضویت گروه درآید و برای هر یک از این مراحل کتاب های خاصی را بایستی مطالعه کند. تأکید پویان در این نوشته که در حدود سه صفحه می شد بر این بود که هیچکس را نباید بدون گذراندن این مراحل به عضویت گروه درآورد و فقط مسأله وجود گروه را در مرحله سمپات پیشرفته باید مطرح کرد. در حوزه گروه هیچ کودکی نباید با عمل سزارین به دنیا بیاید. (1)

در این زمان هسته مرکزی گروه طرح مطالعه روستاهای ایران، مطالعه تاریخ

ص:267

ایران خصوصاً تاریخ نیم قرن اخیر، مطالعه منظم تجارب انقلابی کشورهای دیگر به ویژه روسیه، چین و کوبا و مطالعه سیستماتیک فلسفه و اقتصاد مارکسیستی را پی ریخت و پس از جلب نظر بیژن هیرمن پور و دوستانش به مرحلة اجرا درآورد.

هدف از مطالعه روستاهای ایران بررسی آثار و نتایج حاصل از اصلاحات ارضی و همچنین یافتن پاسخ برای این پرسش بود که: «چه نیروهایی جانشین فئودالیزم شده اند.»(1)

تعدادی از روستاهای آذربایجان توسط شاخه تبریز و تعدادی از روستاهای مازندران مورد مطالعه قرار گرفت و پویان نیز یک تک نگاری از گناباد و اطراف آن تهیه کرد. مناف فلکی مجموعه تک نگاری ها و مقالاتی را که توسط افراد گروه تهیه و تدوین شده بود و او توانسته بود ببیند؛ صرف نظر از دو اثر پویان و احمد زاده بدین شرح بر می شمرد:

1. باران عجم؛ در بررسی برخی از روستاهای کشور.

2. دو مقاله در بررسی روستاهای مازندران؛ یکی در بررسی روستاهای کوهستانی و دیگری در بررسی روستاهای جلگه ای.

3. درباره دهات قره داغ که بهروز دهقانی نوشت.

4. درباره روستاهای اطراف رضائیه که علیرضا نابدل نوشت.

5. درباره روستاهای اطراف رضائیه که بنا به اظهار بهروز دهقانی، افشانی نوشت.

6. درباره جنبش رازلیق که علیرضا نابدل نوشت.

7. درباره قالیبافی آذربایجان که فلکی نوشت.

8. اسلام روبنای کدام فرماسیون اجتماعی- اقتصادی است.

9. درباره دکتر مصطفی رحیمی.

10. نه استراتژی و نه تاکتیک.

ص:268

11. نقد نمایشنامه چهار صندوق اثر بهرام بیضایی.

12. درباره مقاله جبهه ملی دکتر احمد قاسمی.

13. با کدام کارگر کجا و چگونه باید آشنا شد که علیرضا نابدل نوشت.

14. نهضت دموکراتیک و فرقه دموکرات که دهقانی نوشت.

15. آذربایجان و مسئله ملی که نابدل نوشت.

این مقالات و تک نگاری ها در نشریه درون گروهی که گه گاه و نامنظم منتشر می شد؛ بازتاب می یافت و از این طریق دیگر افراد گروه، ضمن مطالعه، امکان نقد آن را نیز می یافتند.

نشریه درون گروهی تدوین می کرد. اولین شماره نشریه در حدود 40 صفحه و با مقدمه ای از پویان منتشر شد. نشریه همچنین حاوی نقدهایی بود بر آثار رژی دبره که یک مورد آن با عنوان «رژی دبره، تجربه انقلابی کوبا»، توسط بیژن هیرمن پور ترجمه شده بود. مقاله دیگری که مفتاحی به یاد می آورد؛ انتقادی بود از مصطفی رحیمی که در آن:

بدین صورت تحلیل شده بود که مصطفی رحیمی یک ضد مارکسیست است و خود را در جامه مارکسیستی برای حمله بدین مکتب درآورده است و از دو مقاله او که در جهان نو منتشر شده بود انتقاد شده بود.(1)

این مقاله را نیز بیژن هیرمن پور نوشته بود. هیرمن پور همچنین، مقالة دیگری پیرامون نظرات گروه در مورد مشی مبارزه نوشته بود.(2)

در شماره آخر نشریه که در بهار سال 49 انتشار یافت؛ محتوای مقالات عمدتاً، به بحث درباره خط مشی گروه و شرایط عینی مبارزه انقلابی و مواردی از این قبیل اختصاص یافته بود. مقاله ای نیز از علیرضا نابدل، ذیل عنوان «با کدام کارگر و کجا و چگونه می توان کار کرد؟» درج شده بود. اما مقاله ای که به قلم امیرپرویز پویان در این شماره منتشر شده، از نخستین مقالاتی است که به تبیین مشی نوین گروه پرداخته است. به زعم احمد زاده، در این مقاله «بحث بر سر دو روش؛ یکی انقلابی و فعال و دیگری محافظه کارانه و منفعل است که گروه های انقلابی می توانند در شرایط کنونی اختیار کنند. در این مقاله خط مشی انقلابی با بیانی رسا و مستدل تشریح شده و خط مشی محافظه کارانه به باد انتقاد گرفته می شود.» مسعود احمد زاده در ادامه می نویسد:

در مقاله رفیق پویان شرایط اختناقی که بر مردم ما و به ویژه بر پرولتاریا حاکم است تشریح شده و شرایطی که گروه ها در آن کار می کنند نیز بیان

ص:270

گردیده و به درستی نتیجه گیری شده است که در چنین شرایطی نمی توان با کار سیاسی صرف و آن هم ناگزیر به نحوی محافظه کارانه و منفعل دست به ترویج و تبلیغ انقلابی زد و به سوی هدف ایجاد حزب طبقه کارگر گام برداشت. مقاله با دادن نشانی از راه نوین یعنی راه مبارزه مسلحانه پایان می یابد.(1)

متأسفانه هیچ نام و نشانی از افرادی که به تعبیر احمد زاده «از راه محافظه کارانه و منفعل دفاع» می کردند؛ در دست نیست. حمید اشرف نیز در جمع بندی سه ساله به بیان اینکه «تنها تنی چند اپورتونیست وقتی دیدند پذیرش این تزهای درست ممکن است زندگی حقیرشان را تهدید کند از رفقای خود جدا شدند»، اکتفا می کند.

مقاله پویان نشان می دهد که او در رویکرد جدید، مبارزة مسلحانه را برگزیده است. نه احمد زاده و نه عباس مفتاحی روشن نمی سازند که آیا این رویکرد در نتیجه مباحث هسته مرکزی بوده است و یا در نتیجه تأملات خود پویان؟! به هر روی، این مقاله تأثیرات خود را بر جای نهاد. فوری ترین آن قطع ارتباط افرادی است که با بیژن هیرمن پور در ارتباط بودند.

مفتاحی به یک نفر اشاره می کند که به خاطر اختلاف با هیرمن پور از گروه جدا شد. وی منشأ اختلاف او با هیرمن پور را مقاله ای می داند که پویان درباره جلال آل احمد نگاشته بود. در آ ن مقاله پویان به سختی به آ ل احمد که به تازگی فوت کرده بود؛ می تازد و آن فرد نیز از مقاله پویان انتقاد کرده بود؛ در حالی که بیژن هیرمن پور دفاع از مقاله را عهده دار بود: «کار به جایی کشیده بود که از زاویه

مارکسیستی با هم در تضاد قرار گرفتند.»(2)

شاید مقاله مورد نظر مفتاحی، نوشته ای باشد با عنوان: «خشمناک از امپریالیزم و ترسان از انقلاب» که «به صورت نیمه مخفی» و در سطح گروه انتشار یافت. اصولاً در این ایام هدفی که پویان از نگارش این مقالات پی می گرفت «مقابله با عده ای روشنفکر لیبرال و نحوه تفکر و عکس العمل ارتجاعی آنها نسبت به مبارزه

ص:271

و مقابله با امپریالیزم بود. آل احمد و همفکران او هدف حمله نویسنده بودند.»(1)

پویان، اول قصد آن داشت که «فتوایی همه جانبه از آل احمد و اندیشه هایش تهیه» کند، ولی چون امکان مطالعه «تاریخ بیست و پنج ساله اخیر» و «همه آثار آل احمد» را نداشت از آن صرف نظر می کند(2) و خود «فتوایی» علیه آل احمد صادر می کند تا نشان دهد او «خرده بورژوائی» بود که هیچ گونه پیوندی با زحمتکشان نداشت و اصولاً زحمتکشان «او را نمی شناختند» بنابراین «روزی که مرد، در میان تشییع کنندگان خبری از آنان» نبود.(3)

پویان برای آن که روشن سازد «ناشناخته ماندن آل احمد برای توده ها» از کجا ناشی می شود به ناگزیر، شخصیت و نوشته های «آل احمد را از یک سو در رابطه با شرایط کنونی و از سوی دیگر در رابطه با مسئله انقلاب مورد مطالعه» قرار می دهد.(4)

با اشاره به عضویت آل احمد در حزب توده و موقعیت برجسته حزبی او، پویان می پرسد: آیا «به راستی [او] یک مارکسیست بود؟ واقعاً اندیشه ماتریالیستی داشت؟» پاسخ پویان به این پرسش منفی است؛ زیرا او و دیگر انشعابیون از حزب توده «علم و کتل رویزیونیسم را آشکارا برافراشتند». پویان تاریخ را به شهادت می طلبد که هیچ یک از انشعاب هایی که در حزب توده رخ داده «به قصد بازگشت به اصول مارکسیستی - لنینیستی» نبوده است و لاجرم انشعاب آل احمد و دیگران از حزب توده نیز با این قصد همراه نبود.(5)

به گمان پویان زمینه های اصلی اندیشه آل احمد که در «ولایت اسرائیل» او بازتاب یافته است تا پایان عمر، در وی باقی ماند. این زمینه های اصلی عبارتند از

ص:272

«ضد استالینیسم، نفی دیکتاتوری پرولتاریا و تأیید یک سوسیالیسم نیم بند که استثمار طبقاتی را تعدیل می کند و مدافع لیبرالیسم است».(1)

پویان، آل احمد را «یک خرده بورژوای مترقی و میانه رو و یک ضدامپریالیست» و در عین حال «یک ضد مارکسیست که بیشتر به صورت ضداستالینیسم متجلی می شد» می داند. به گمان پویان، اگر جلال آل احمد به دشمن حمله می کند فقط برای آن است که «هدایتش کند نه برای اینکه نابودش سازد.» و آل احمد چون «از اختلاف می ترسید» «دشمن را هدایت می کرد»؛ او «از سوسیالیسم بیشتر هراس داشت تا سرمایه داری وابسته که چون قوام بگیرد موجی از لیبرالیسم را (در مقیاسی محدود و روشنفکری) نیز می تواند با خود همراه کند». وحشت آل احمد از سوسیالیسم از آن جهت بود که «اندیویدوالیسم افسارگسیخته اش را نفی می کرد»؛ و اگر آل احمد به دشمن حمله می کند از آن جهت است که این دشمن نماینده امپریالیسم است و «امپریالیسم در مسیر حفظ و افزایش منافعش، ناگزیر گلوی بورژوازی ملی و خرده بورژوازی را تا سرحد مرگ می فشارد.» و این خرده بورژوا هر وقت چهره اش از فشار سر انگشتان امپریالیسم «به کبودی می گرایید، ناله ای از سر چاه سر می داد». در نتیجه آل احمد «به عنوان یک خرده بورژوای ناراضی، برای دشمنی که نماینده امپریالیسم است در سطحی روشنفکری یک دشمن بالفعل بود اما در رابطه با مسئله انقلاب همواره متحد بالقوه این دشمن بود. هر چند به سلطه امپریالیسم کینه می ورزید اما وحشت فراوانش از دیکتاتوری پرولتاریا - دشمن بالقوه ای که لیبرالیسم او از هیچ چیز به اندازه آن نمی ترسید - او را نسبت به دیکتاتوری بورژوازی انعطاف پذیر می ساخت».(2)

شاید ناخرسندی بیش از حد پویان از آل احمد ناشی از آن بود که برای وی مذهب - به عنوان بنیان سیاسی فرهنگ ایران - یک پشتوانه ایدئولوژیک به شمار

ص:273

می رفت. «چیزی که برای خرده بورژوازی همه ملت های آسیا، آفریقا و آمریکای لاتین در جریان مبارزات انقلابی یک پشتوانه بوده است.»(1)

به زعم پویان فائق آمدن بورژوازی کمپرادور بر بورژوازی ملی شرایطی فراهم آورده است «تا تضادهای اجتماعی ناشی از وابستگی به امپریالیسم لزوماً با یک انقلاب سوسیالیستی از میان برداشته شوند» و این موجب هراس آل احمد شده بود به طوری که او را به ورطه نیهیلیسم افکند و بالاخره پویان رضایت می دهد که بنویسد: «هر چند در صف ما نبود، در صف دشمن هم نبود.»(2)

پویان اگر چه خود حداقل تا این زمان در بستر روشنفکری آرمیده بود؛ ولی تدریجاً عقایدی سخت علیه روشنفکران می یابد. عباس مفتاحی نیز می گوید به دلیل تمایلات روشنفکرانه ای که مسعود احمد زاده داشت؛ پویان با اندکی تأخیر او را در جریان تشکیل گروه گذاشت. اما تعدادی از افراد مرتبط با هیرمن پور به اسامی حاجیان سه پله، حسین فولادی، ابراهیم تهرانچی و جلال نقاش در گروه عضوگیری شدند.

گروه پس از انتخاب رویکرد جدید به تجدید سازمان پرداخت. تا این زمان، افراد به طور زنجیروار با یکدیگر در ارتباط بودند و روابط، فاقد ساختاری سازمانی بود. پویان مقاله ای تحت عنوان «لزوم تجدید سازمان» نوشته و پیشنهاد کرده بود که گروه به صورت هسته های سه نفره درآید. «خصلتی» که بعدها، به «حاکمیت حالت محفلی در گروه» منجر شد و ضربات سنگینی بر پیکرة گروه وارد نمود.(3) متعاقب این سازماندهی، نامگذاری مستعار نیز معمول شد. «نام گذاری اعضاء گروه ابتدا فارسی ولی پس از مدتی اسامی خارجی انتخاب شده بود. علت این امر هم آن بود که ممکن است اسامی فارسی، افراد دیگر گروه را به خطر اندازد.»(4)

ص:274

در این نامگذاری ها نام مستعار پویان، کامیلو(1)؛ نام مسعود احمد زاده، فردریک؛ نام عباس مفتاحی، امانویل؛ نام چنگیز قبادی، جواخیم؛ نام مهرنوش ابراهیمی، سلیا بود.

اما بیژن هیرمن پور که نابینا بود و نمی توانست فعالیت اجرایی داشته باشد در خارج از این هسته های سه نفره قرار گرفت و طی مقاله ای که در نقد مبارزه مسلحانه: هم استراتژی، هم تاکتیک نوشت؛ نام کاوه را برای خود برگزید.

سال های بعد این گونه نام گذاری ها، اگر چه «نشانه افزایش شور انقلابی» و «نشانه تأثیر قطعی ادبیات انقلابی جهان در زندگی گروه» دانسته شد؛ ولی به لحاظ «مغایرت با اصول پنهان کاری و بی توجهی به فرهنگ توده های زحمتکش» مورد انتقاد قرار گرفت.

اکنون، وظیفه اصلی این هسته ها که به طور قابل ملاحظه ای افزایش یافته بود؛ بحث درباره مشی نوین مبارزه سیاسی - نظامی بود. در مورد فواید هسته ها و ضرورت ایجاد آن ها نیز دو مقاله توسط پویان و هیرمن پور نگاشته شد. جمع بندی نظرات هر یک از هسته ها توسط هسته های دیگر مورد نقد و بررسی قرار می گرفت.

در نتیجه این مباحثات، گروه به این جمع بندی رسید که اگر چه «تشکیل حزب طبقه کارگر» به جای خود محفوظ است و نمی توان از این هدف عدول کرد؛ ولی برای حفظ خود تا رسیدن به چنین نقطه عزیمتی باید از خود، مسلحانه دفاع کنند؛ تا در صورت یورش پلیس، یا بتوانند به کمک اسلحه بگریزند؛ یا بالاجبار

ص:275

اقدام به خودکشی کنند؛ چرا که نباید زنده دستگیر می شدند. به دیگر سخن، حمله نظامی علیه دشمن به کلی منتفی بود. گروه با این استدلال اقدام به خرید اسلحه از قاچاقچی های مختلف کرد تا اعضا مسلح شوند. به هر حال، «نطفه مسلح شدن گروه» بسته شده بود.(1)

دیری نگذشت که پویان مقاله ای نوشت با عنوان «قدرت انقلابی و رد تئوری بقاء».(2) در این مقاله اندیشه «دفاع مسلحانه از خود» به سختی مورد حمله قرار گرفته بود و چنین استدلال می شد که حمله بهترین نوع دفاع می باشد؛ زیرا انفعال ناگزیر به نابودی گروه خواهد انجامید. این مقاله پویان مدتی بعد با عنوان «مبارزه مسلحانه و رد تئوری بقا» در کنار جزوه احمد زاده، مانیفست گروه شناخته شد.

اما انگیزه تدوین این مقاله، مقاله دیگری بود با عنوان «اهم وظایف گروه های مارکسیستی» که از طریق بیژن هیرمن پور به دست گروه رسیده بود. کسی که این مقاله را در اختیار هیرمن پور قرار داده بود تأکید کرده بود که از آن هیچ نسخه ای تهیه نشود و ضرب الاجلی نیز برای استرداد آن تعیین کرده بود. این مقاله که مفتاحی احتمال می دهد متعلق به گروه ساکا(3) باشد در ضرب الاجل تعیین شده توسط پویان، مسعود احمد زاده و عباس مفتاحی خوانده شد. وظیفه ای که مقاله برای گروه های مارکسیستی پیشنهاد می داد؛ عبارت بود از: مطالعه و شناخت تاریخ عمومی ایران و خصوصاً تاریخ معاصر و تجزیه و تحلیل حوادث و وقایعی که در خلال این سال ها روی داده است.

براساس اظهارات مفتاحی این مقاله، وظیفه گروه های مارکسیستی ایران را در ابتدا ایجاد حزب مارکسیستی دانسته و در ادامه تحلیل مختصری در حدود 5- 6 صفحه از تاریخ معاصر ایران به دست داده است و همچنین، در آ ن بر لزوم مبارزه با هرگونه چپ روی تأکید شده و شرط بقای گروه ها را پنهان کاری مطلق دانسته

ص:276

بود.

پس از آن که مقاله توسط پویان، احمد زاده و مفتاحی خوانده شد؛ بحث های زیادی بین آ نان درگرفت. آنان به این نتیجه رسیدند که پنهان کاری پیشنهادی مقاله مزبور در حقیقت راه به انفعال و بی عملی می برد؛ زیرا در گزینش افراد برای عضویت در گروه همواره احتمال خطا وجود دارد و مهم تر از آن، اینکه ضربه به گروه ممکن است از ضربه به گروه های دیگر ناشی شود چون نمی توان با «پنهان کاری مطلق» اقدامی انجام داد. بنابراین، پویان دست به کار تدوین مقاله «قدرت انقلابی و رد تئوری بقا» شد.

مقاله پویان نیز مانند دیگر مقالات برای نظرخواهی در اختیار هسته ها گذاشته شد و پایه بحث های جدیدی در گروه گردید. این بحث ها، سرانجام به مقاله ای انجامید با عنوان «مبارزه مسلحانه، هم استراتژی و هم تاکتیک» که مسعود احمد زاده در تابستان سال 49 آن را تدوین کرد. او در این باره می نویسد:

این مقاله چیزی نبود جز ادامه و تکمیل نظریات بیان شده از طرف رفقای هسته ها به نحوی مشروح تر. در این مقاله برداشت های گوناگون از مبارزه مسلحانه چون تبلیغ مسلحانه و دفاع از خود مسلحانه مورد بحث و بررسی قرار می گیرند و جمع بندی می گردند. شرایط عینی و ذهنی جامعه ما و نیز تجربیات انقلابی خلق های دیگر مورد تجزیه و تحلیل قرار گرفته و به ویژه دو اثر؛ «یکی چه باید کرد؟» لنین و دیگری «انقلاب در انقلاب» رژی دبره مورد بررسی قرار گرفته و سپس نتیجه گیری هایی به عمل می آ ید. این مقاله نیز چون مقالات دیگر درباره خط مشی نوین به طور جدی مورد بحث رفقای گروه قرار می گیرد. آن گاه در کلیت خود به عنوان بیان نامه خط مشی نوین مورد قبول تمامی رفقای گروه واقع می شود.(1)

اینک گروه به درک نوینی از مبارزه مسلحانه دست یافته بود. نظرات پیشین یعنی «مسأله دفاع مسلحانه از خود» و یا مسأ له «ایجاد حزب» همه به کناری نهاده

ص:277

شد و بار دیگر «انقلاب در انقلاب» رژی دبره، در کانون توجه قرار گرفت. بدین ترتیب، گروه به «میوه ممنوعه» نزدیک شده بود و آماده بود که به تعبیر مفتاحی «گناه کبیره» را مرتکب شود؛ زیرا مشی مسلحانه، تنها و آخرین گزینه گروه بود.

انتخاب مشی مبارزه مسلحانه در شهر که در تابستان سال 1349 صورت پذیرفت؛ آشکارا متأثر از انقلابیون برزیل بود. از این پس، کتاب «راهنمای جنگ چریکی شهری» اثر ماریگلا(1) «متن مقدس» گروه شد. این ایام، مقارن بود با سفر صفایی فراهانی و همراهانش به جنگل و کوه های شمالی ایران جهت یافتن «کانونی برای شورش».

متصل سازد.

دولت آبادی، عبدالمناف فلکی، رحیم رئیس نیا و چند تن دیگر. صمد بهرنگی و بهروز دهقانی به رغم آنکه منازل پدری شان نزدیک هم بود؛ ولی در دوره تحصیلی در دانشسرا با یکدیگر آ شنا شدند. اسد بهرنگی توضیح می دهد:

فکر بهروز و صمد؛ همچنین وضع مالی شان خیلی شبیه هم بود و این ها باعث نزدیکی آ ن دو شده بود. یعنی عیناً به همان دلیل که صمد به دانشسرا رفت، بهروز هم رفت. بهروز هم پدرش بیکار بود و نمی توانست خرجی خانواده را بدهد.(1)

آشنایی آنان به دوستی عمیق با یکدیگر منجر شد. آنان به اتفاق یکی دیگر از دوستان شان روزنامه دیواری «خنده» را در دانشسرا تهیه می کردند.

صمد بهرنگی و بهروز دهقانی پس از فارغ التحصیلی از دانشسرا در سال 1336 به عنوان معلم راهی آذرشهر شدند. آن دو بعدها به دعوت صاحب امتیاز روزنامه ای به نام «مهد آ زادی» که در تبریز منتشر می شد ویژه نامه ای ادبی - هنری برای روزهای جمعه آن روزنامه انتشار دادند.

اما، آ شنایی علیرضا نابدل با بهرنگی و بهروز دهقانی به سال 1345 باز می گردد. او در این سال قطعه شعری به زبان آذری برای صفحه ادبی ضمیمه روزنامه کیهان ارسال می کند. شعر با دخل و تصرف و تحریف در روزنامه چاپ می شود. نابدل برای اعتراض به روزنامه کیهان مراجعه می کند؛ به او پاسخ می دهند که چون صفحه مربوط به آذربایجان در نمایندگی روزنامه در تبریز تهیه و ارسال می شود؛ باید به آنجا مراجعه کند. نابدل نیز ناگزیر به نزد آقای ملازاده سرپرست نمایندگی روزنامه کیهان در تبریز می رود. وی نیز به او می گوید نزد آ قای بهرنگی بروید. مراجعه او به بهرنگی سرآغاز روابط پایدارش با بهرنگی و دهقانی می شود. روابط نابدل با آن دو که در آغاز غیرسیاسی بود و پیرامون ادبیات و شعر دور می زد؛ از اواخر سال 1346 رنگ سیاسی به خود گرفت.

ص:280

بهرنگی بعضی کتب سیاسی و همچنین بخشی از آثار مائو تسه تونگ را جهت مطالعه در اختیار نابدل قرار می داد. در این ایام نابدل که پس از فارغ ا لتحصیلی از دانشکده حقوق به خدمت سربازی اعزام شده بود به عنوان مأمور سپاه ترویج و آ بادانی خدمت خود را در اداره اصلاحات ارضی شهرستان مرند که فاصله زیادی با تبریز نداشت می گذراند. به همین جهت اوقات خود را غالباً در تبریز و با بهرنگی و دهقانی سپری می کرد. نابدل پس از اتمام خدمت سربازی در سال 47 به استخدام وزارت آموزش و پرورش درآمد و به عنوان دبیر راهی شهرستان خوی شد که البته روابطش پس از مرگ بهرنگی با بهروز دهقانی همچنان ادامه یافت.

مناف فلکی و صمد بهرنگی نیز در سال 6-1345 با یکدیگر آشنا شدند. البته در کتاب صمد بهرنگی، ادعا شده بهرنگی در دی ماه 1344 با مناف فلکی که شاگرد قالی بافی بود؛ آ شنا شد و به او کمک کرد تا تحصیلات خود را تا دانشگاه ادامه دهد.(1) علیرضا نابدل می نویسد: «فلکی را جلال آ ل احمد به صمد بهرنگی معرفی کرده بود.»(2) اما مناف فلکی نحوه آ شنایی اش با بهرنگی را مربوط به سال 1346، جلسه سخنرانی آ ل احمد در دانشگاه تبریز می داند.

مناف فلکی که در آن زمان سال آخر دبیرستان را می گذراند اظهار می دارد: «من از حرف های آل احمد خوشم آمده بود چون او یک آنارشیست بوده و هیچ ایدئولوژی ای را قبول نداشت».

او سپس ادامه می دهد: «من در این جلسه با صمد بهرنگی آشنا شدم... آ شنایی من و صمد براساس بحث در مورد موضوعات مطروحه در جلسه ادامه یافت.»(3) این گفتگوها بیشتر در خیابان باغ گلستان تبریز انجام می شد. در مهر همان سال فلکی در رشته

ص:281

ریاضی دانشگاه تبریز قبول شد. صمد بهرنگی از همان ایام برخی کتب و جزوات مارکسیستی را به فلکی می داد. او می نویسد:

صمد بهرنگی در تبلیغ خود، اوّل هیچ وقت از ایدئولوژی کمونیسم حرفی به میان نمی آورد و بیشتر از شعر و ادبیات و اینکه نویسندگان مرکزنشین خیلی مزخرفند و چرت و پرت می گویند حرف می زد. کم کم بحث را بدین جا می کشید که شعر و ادبیات و هنر بایستی در خدمت خلق باشند. شاعر و نویسنده باید دردهای خلق را بشناسد و بعد شروع به آوردن مثال هایی از وضع بد زندگی دهاتی ها می کرد تا بالاخره بحث را بدین جا می رساند که فقط با نوشتن از دردهای خلق، نمی تواند این دردها را شفا دهد. البته من هم به همین سادگی حرف های او را قبول نمی کردم و در آ یین کمونیست ها یک حقه وجود دارد و آن اینکه وقتی می خواهند به یکی تبلیغ بکنند هر چیز خوب یا بد البته از لحاظ عقاید در او دیدند تحسین می کنند مثلاً مقاومت مرا در مورد عقاید کمونیستی تحسین می کردند و می گفتند که خیلی خوب است که کسی واقعاًٌ با بحث و جدل در مورد عقاید خودش حرف بزند تا [اینکه] بدون چون و چرا قبول کند. بدین ترتیب بعد از بحث های زیاد صمد بهرنگی به من قبولاند که باید دست به عمل زد تا دردهای خلق درمان شود.(1)

در نتیجة این گفت وگوها، فلکی نیز به جمع دوستان بهرنگی پیوست و با دهقانی و نابدل آشنا شد. در اوایل سال 47 پس از آن که چند تن از دانشجویان دانشگاه تبریز توسط مأمورین انتظامی دستگیر شدند؛ بهرنگی در ملاقاتی که با فلکی و نابدل داشت؛ پیشنهاد داد تا برای نشان دادن همبستگی با دانشجویان زندانی روی دیوارهای شهر شعار بنویسند. آنان در مورد نوع شعار مقداری گفت وگو کردند و سپس به این نتیجه رسیدند که فقط بنویسند: «دانشجویان را آزاد کنید». برای این کار، مناطق مناسب را شناسایی کردند و شب بعد ساعت 30/9 در خیابان فردوسی قرار گذاشتند. نابدل و فلکی در دو سوی خیابان

ص:282

مراقبت می کردند و بهرنگی شعارها را روی دیوار می نوشت.

اما در تابستان این سال، محفل دوستان بهرنگی از هم پاشیده شده بود؛ زیرا از یکسو نابدل چون به خدمت زیر پرچم اعزام شده بود کمتر در تبریز حضور می یافت؛ بهروز دهقانی نیز با استفاده از بورس فولبرایت به آمریکا عزیمت کرد و بالاخره، صمد بهرنگی نیز در شهریور ماه در رودخانه ارس جان باخت. فلکی در ارزیابی آن موقعیت می نویسد:

روشنفکران دیگر هم چندان قدرت و انرژی نداشتند. مشروب خواری رواج زیادی داشت. مخصوصاً می رفتند و عرق سگی می خوردند. بانی عرق خوری فریدون قره چورلو بود.

او تمام روشنفکران را به لجن می کشید و همه را شرابخوار می کرد. مجالس عرق خوری بعد از پنج و شش جلسه دلم را به هم زد. چون در این مجالس شعارهای مبتذلی می دادند. مثلاً به سلامتی مائو مشروب می خوردند. در پاییز 47 بهروز از خارج برگشت. قبل از رفتن به خارج گرایش های مارکسیستی بهروز به اندازه صمد نبود. ولی بعد از برگشتن از خارج خیلی از مارکسیسم دم می زد.(1)

با مرگ بهرنگی، ترغیب فلکی برای پذیرش مارکسیسم به علیرضا نابدل و بهروز دهقانی محول شد. فلکی می نویسد: «علیرضا نابدل شخصی چپ رو بود و همیشه هم چپ رو ماند ولی وقتی در مورد تبلیغ کار می کرد از تندروی و چپ روی دست بر می داشت و به نرمی می گرائید و بهتر بگویم به حقه بازی متوسل می شد.» فلکی ادامه می دهد که این روش، شگردی بود تا سمپات ها را تحت تأثیر خود قرار دهند و تأکید می کند: «البته بعضی حقه ها را از طرف تشکیلات به بهروز دهقانی و علیرضا نابدل یاد می دادند تا در تبلیغ به کار بسته شود.»(2)

این حلقه دوستان بهرنگی بود که پویان برای دیدن آنها به تبریز مسافرت کرد.

ص:283

البته بهرنگی در زمان حیاتش چند بار از پویان برای دوستانش سخن گفته بود و آنان اجمالاً او را می شناختند.

در فروردین ماه سال 48 پویان به اتفاق یکی از دوستانش که علیرضا نابدل احتمال می دهد رحمت پیرو نذیری باشد؛ به تبریز سفر کرد. گفته می شود پویان برای یافتن دوستان بهرنگی در آغاز به کتاب فروشی شمس که پاتوق آنان بود می رود و سراغ دهقانی را از شخص کتاب فروش می گیرد. کتاب فروش چون پویان را نمی شناخته است او را دست به سر می کند؛ ولی با مراجعات مکرر پویان، بالاخره قراری برای ملاقات پویان با بهروز دهقانی می گذارد. مکان ملاقات منزل دهقانی بود. بهروز دهقانی موضوع را تلفنی به اطلاع نابدل می رساند و از او می خواهد که او نیز حضور یابد.

بهروز دهقانی می نویسد:

امیر دوست صمد بود و بعد از مرگ صمد او روزی به تبریز آمد به خانه ما و در آنجا من و دولت آبادی و نابدل با هم بودیم (و یک آدم دیگر که من نمی شناسم) ما مقداری با هم حرف زدیم.(1)

پویان در آن جلسه مقداری راجع به خفقان سیاسی در دانشگاه ها صحبت کرد و همچنین بحثی نیز در مورد سیاست چین و شوروی بین آنان درگرفت. روز بعد اعضای این جلسه به اتفاق غلامحسین فرنود و مجید تبریزی به آذرشهر و آخرجان - قریه ای که بهرنگی در آ نجا تدریس می کرد - رفتند.

پویان در این سفر با نابدل قراری در خانه فرهنگی ایران و انگلیس واقع در خیابان فردوسی گذاشت. در این قرار، پویان اظهار داشت که مایل است با آ نان رابطه منظمی داشته باشد. البته او در تبریز نیز همین تمایل را به بهروز دهقانی اظهار داشته بود. نابدل چون فایده ای در این ارتباط نمی دید از آن استقبالی نکرد.

ص:284

اما با دو سفری که در خلال این مدت دهقانی به تهران داشت و پویان را تصادفی در خیابان دید و گفت وگوهایی که انجام دادند؛ بالاخره تصمیم گرفتند که با یکدیگر ارتباط منظم داشته باشند.

برای ایجاد ارتباط که از پاییز سال 48 آغاز شد یکی از آن دو به تهران سفر می کرد و در محل قراری که ماه پیش تعیین می شد؛ حضور می یافت. در این ملاقات ها پویان نشریات تازه ای به آنان می داد. این نشریات نسخه های تایپ شده آثار مارکسیستی بود.

روابط بهروز دهقانی با تهران از چشم ساواک پوشیده نبود؛ به طوری که در تاریخ 18/11/48 ساواک مرکز در تلگراف رمزی به ساواک تبریز اطلاع می دهد:

شخصی به نام بهروز دهقانی که دانشجوی دانشگاه تبریز می باشد با عده ای از دانشجویان کمونیست دانشگاه تهران ارتباط داشته و احتمالاًً مشارالیه در تبریز با گروهی در تماس می باشد. دستور فرمائید او را شناسایی [و] با کلیه امکانات از اعمال و رفتارش مراقبت و نتیجه را به موقع اعلام نمایند.(1)

روابط پویان با دهقانی و نابدل تا زمانی که مشی مسلحانه از جانب گروه انتخاب شد؛ به ارائه کتاب و جزوات مارکسیستی محدود بود. البته پویان همواره آ نان را به ایجاد شبکه ای از سمپات ها تشویق می کرد. بنابراین، اولین هسته از شاخه تبریز مرکب بود از بهروز دهقانی، علیرضا نابدل و عبدالمناف فلکی با اسامی مستعار رامون، ارنستو و شیرژ. اما به موازات این هسته که در ارتباط مستقیم با پویان قرار داشت عباس مفتاحی نیز برادرش اسدالله را که دانشجوی پزشکی تبریز بود به مطالعه آثار کمونیستی ترغیب می کند. اسدالله مفتاحی آغاز مطالعات کمونیستی خود را مربوط به زمانی بیان می کند که سال های سوم و چهارم دانشکده را سپری می ساخت.

اسدالله مفتاحی در همان ایام با محمد تقی افشانی نقده که یکی از

ص:285

همکلاسی های دانشکده اش بود؛ وارد مباحث سیاسی می شود و چون او را علاقمند و مستعد یافت کتا ب هایی را که از برادرش عباس می گرفت؛ مشترکاً و گه گاه به همراه محمد علی گرامی مطالعه می کردند.

گوش دادن به رادیو پکن و ضبط و پیاده کردن گفتارهای آن رادیو و بحث و گفت وگو درباره محتوای آن ها نیز یکی از فعالیت های مشترک اسدالله مفتاحی و افشانی بود. در سال 48 عباس مفتاحی آدرس یک قنادی را به اسدالله داد تا بدانجا رفته و سراغ بهروز دهقانی را بگیرد. او نیز چنین کرد؛ ولی در آن روز دهقانی در آنجا نبود. او که خود را جوادی معرفی کرده بود با تعیین روزی مشخص به قناد گفت که برای دیدن دهقانی باز خواهد گشت؛ اما در مشورت با افشانی ترجیح داده شد که به خاطر محلی بودن افشانی، او به سراغ دهقانی برود. آشنایی آن دو به مبادله کتاب انجامید به طوری که افشانی خاطرنشان می سازد: «بدین وسیله تقریباًً توانستیم به اکثر آثار مارکسیستی دسترسی پیدا کنیم، قبل از آشنایی با دهقانی، فعالیت من و مفتاحی به صورت غیرمنظم و بی شکل بود و بدون برنامه کار می کردیم، بعد از اینکه با دهقانی آشنا شدم روابط ما به صورت منظم و متشکل درآمد و بحث ها و صحبت هایمان جهت مشخصی پیدا کرد.»(1)

پس از مدتی که از روابط دهقانی و افشانی گذشت؛ دهقانی پیشنهاد داد که اسدالله مفتاحی نیز به آ نان بپیوندد. جلسات سه نفره آنان به پیشنهاد دهقانی تا مدت ها در اتاق تاریک برگزار می شد؛ زیرا او می گفت: «یکی از مجاهدین زمان مشروطه در یک اتاق تاریک برای پیروانش صحبت کرد.»(2) اما پس از چند جلسه، این روال تغییر کرد و مفتاحی توانست بهروز دهقانی را ببیند. نام مستعاری که اسدالله مفتاحی برای خود برگزید، «خوزه»؛ و نام مستعار افشانی، «حبش» بود. این هسته زیر نظر بهروز دهقانی بود و وظیفة آن مطالعه منابع مارکسیستی و تایپ کتب و جزواتی بود که از شاخه تهران برای این منظور در اختیارشان گذاشته می شد.

ص:286

افشانی و مفتاحی همچنین تلاش می کردند اطرافیان خود را تبلیغ کرده و نسبت به مشی مسلحانه ترغیب کنند. جواد اسکویی، ناصر ایزدی و حسن جعفری در بین این افراد دیده می شدند. مفتاحی، جواد اسکویی را که دانشجوی دانشکده کشاورزی بود از زمان اعتصابات دانشگاه تبریز می شناخت.

روابط آنان در کوی دانشگاه گسترش یافت و به تبادل کتاب انجامید. پس از آ نکه اسکویی فارغ التحصیل شد و به سربازی رفت، اسدالله مفتاحی او را به برادرش عباس که با اسکویی در یک پادگان بودند؛ معرفی کرد. اسکویی پیش از ترک تبریز به مقصد سربازی ناصر (علی اصغر) ایزدی را به اسدالله مفتاحی معرفی کرد. ایزدی نیز دانشجوی دانشکده کشاورزی تبریز بود.

روابط آ ن دو پس از آشنایی تا مدتها به مطالعه محدود می شد. پس از آن که گروه مشی مسلحانه را برگزید اسدالله مفتاحی نیز مشی نوین گروه را با ایزدی در میان گذاشت و استدلال کرد با توجه به نفوذ ساواک در کارخانجات امکان کار سیاسی در بین کارگران تقریباً از بین رفته است. بنابراین، گروه دیگر به دنبال تشکیل حزب نخواهد بود.

ایزدی نیز اگر چه با تأخیر ولی نهایتاً مشی مسلحانه را پذیرفت. به طوری که جزو افرادی بود که آماده شد تا برای پیوستن به گروه صفایی فراهانی عازم کوه شود؛ ولی متعاقب واقعه سیاهکل این عزیمت منتفی شد. البته اسدالله مفتاحی تأکید می کند: «مسایلی که برای جواد اسکویی و ناصر مطرح می شد همیشه در سطح پائین بود و مسایل خاص گروهی را با آنها به هیچ وجه در میان نمی گذاشتیم.»

ایزدی که نام مستعار او بولیا و در برخی موارد «ستار» بود؛ موجب آ شنایی همایون کتیرایی و اسدالله مفتاحی شد. همایون کتیرایی پس از مدتی گفت وگو با اسدالله مفتاحی خود را به او معرفی کرد و گفت که عضو گروه آرمان خلق است. پس از آن، کتاب های مائو را که خود تکثیر کرده بود و همچنین مانیفست سازمانی شان را برای مفتاحی آ ورد. در تمام مدتی که اسدالله مفتاحی در تبریز بود؛ آنان یکدیگر را می دیدند؛ ولی به رغم مباحث بسیار هیچ گاه نتوانستند به وحدت دست یابند. اسدالله مفتاحی در توضیح اختلاف استراتژیک با گروه آرمان خلق می نویسد:

ص:287

گروه ما به طور کلی در آن موقع مبارزه مسلحانه را به عنوان تنها راه پیروزی انقلاب در ایران می دانست. معتقد بودیم که ما نباید صبر کنیم تا حزب تشکیل شود و بعد دست به اسلحه ببریم و مبارزه مسلحانه را آغاز کنیم ... آنها می گفتند باید دنبال تشکیل حزب رفت و قبل از دست زدن به مبارزه مسلحانه باید حزب را تشکیل داد. در مورد کانون [شورشی] آنها بکل [بالکل] مخالف بودند و می گفتند که باید کار سیاسی را در روستا آغاز کرد و پس از اینکه ما موفق شدیم در منطقه نسبتاً وسیعی کار سیاسی بکنیم و اتمسفر آنجا را انقلابی کنیم آن وقت می توانیم در آن منطقه جنگ چریکی را آغاز کنیم. یک مورد اختلاف دیگرمان بر سر طبقه حاکم در ایران بود. اینان معتقد بودند که هنوز فئودال ها قدرت را در اختیار دارند به طور کلی فئودالیسم هنوز بر ایران مسلط است. در صورتی که نظر ما کاملاً خلاف این بود ما معتقد بودیم که طبقه مسلط در ایران بورژوازی است.(1)

اگر چه از رابطه کتیرایی و اسدالله مفتاحی وحدت دیدگاه حاصل نشد؛ اما ظاهراً موجب جدا شدن همایون کتیرایی از گروه آرمان خلق گردید. اسدالله مفتاحی می نویسد:

وقتی که در تهران ساکن شدم و زندگی مخفی را شروع کردم یک بار وقتی ستار [ایزدی]را دیدم گفت که همایون را دیده است و با او قرار گذاشته. من گفتم خیلی خوب است و سر قرار رفتم. در اولین دیدار او گفت که از سازمان آرمان خلق بریده است و به طور کلی اصول و نظریات گذشته ای که من عنوان می کردم را قبول دارد.(2)

اسدالله مفتاحی و همایون کتیرایی بیش از یکی- دوبار دیگر نتوانستند همدیگر را ببینند، زیرا کتیرایی(3) در رابطه ای دیگر دستگیر شد.

ص:288

حسن جعفری نیز یکی دیگر از کسانی بود که اسدالله مفتاحی او را جذب گروه کرد. آشنایی آنان که از سال دوم دانشکده آغاز شده بود؛ به تدریج به دوستی انجامید. به طوری که در تابستان 1349 وی گه گاه به بیمارستانی که اسدالله مفتاحی دوره انترنی خود را در آن می گذراند؛ سری می زد.

اسدالله مفتاحی به حسن جعفری که او را برای کار گروهی مناسب تشخیص داده بود کتاب هایی جهت مطالعه می داد تا اینکه در نیمه بهمن ماه سال 1349 مفتاحی پیشنهاد عضویت در گروه را به جعفری داد. جعفری در این باره می نویسد: «اواسط بهمن ماه 1349 که یکروز مفتاحی به طور ناگهانی به من گفت که آیا حاضری از دانشگاه بگذری و بعد ادامه داد که ما یک گروه هستیم که مشی مسلحانه داریم

ص:289

و اسلحه و امکانات هم در اختیار داریم و من عضو گروه هستم اما تو هنوز سمپاتی و عضو نشده ای بعد ادامه داد که [در] گروه ما هر کس یک اسم مستعار خارجی دارد و اسم من ”خوزه“ و اسم تو ”پل“ است و بعد گفت که من و تو عازم کوه های مازندران هستیم ولی باید کاری کنی که تا شش ماه کسی از غیبت تو آگاه نگردد.» سپس با او برای روز بیستم بهمن ماه در مقابل فروشگاه بزرگ ایران قراری می گذارد و توصیه می کند: «یک مسواک و یک حوله هم با خودت بردار».

روز موعود در محل قرار، جعفری از تردیدهای خود با اسدالله مفتاحی سخن می گوید و مفتاحی نیز ضمن محق دانستن او، به اطلاع وی می رساند که «برنامه ما قطع شده و ما به تبریز بر می گردیم.» اما اقامت اسدالله مفتاحی در تبریز دیری نپایید و چون تحت تعقیب قرار گرفته بود؛ برای همیشه به تهران آمد.

در نیمه خرداد سال 1350 مفتاحی توسط اکبر مؤید، حسن جعفری را به «مارتی» معرفی کرد و در قرار بعدی که مفتاحی و حسن جعفری در اول تیرماه در میدان شوش با یکدیگر داشتند؛ مفتاحی از جعفری می خواهد «دوستی را که در تهران دارد به او معرفی کند.» جعفری نیز در این باره با عبدالرحیم صبوری صحبت می کند و نظر موافق او را برای کار گروهی جلب می کند و قراری برای او و مفتاحی تعیین می کند.

مفتاحی در یکی از این ملاقات ها به حسن جعفری پیشنهاد می دهد که «در مدت تابستان خواهرش را نزد خود ببرد و با او کار کند تا شایستگی بیشتری جهت کار در گروه پیدا کند و او نیز این کار را انجام داد.» آخرین ملاقات جعفری و مفتاحی در بیستم تیر ماه در حوالی میدان غار و خیابان خیام صورت می گیرد در آن ملاقات مفتاحی به اطلاع جعفری می رساند:

تماس با دوست تو برقرار شد و کار تو دیگر با من مربوط نیست و مربوط به تبریز است.

بلکه دانش آنان از مارکسیزم نیز بسیار نازل و اندک بود. فرد مؤثر این محفل حمید توکلی بود که پویان برای تشکیل شاخه مشهد به سراغ او رفت. آشنایی پویان و حمید توکلی از رهگذر همسایگی پدر توکلی با خواهر پویان حاصل شد.

حمید توکلی پس از اخذ دیپلم برای مدتی در رشته زبان انگلیسی در دانشگاه مشهد مشغول به تحصیل شد و در این دوران، با بهمن آژنگ آشنا گردید. آژنگ در حد بسیار نازلی توکلی را با مارکسیزم آشنا کرد؛ ولی پس از آن که پویان و توکلی در سال 1347 با یکدیگر آشنا شدند و این آشنایی به دوستی عمیقی بین آنان انجامید؛ پویان در سفرهای متعدد خود به مشهد برخی از رمان ها و یا دیگر آثار مارکسیستی را برای مطالعه در اختیار توکلی قرار می داد.

توکلی همچنین، به تشویق پویان با افراد دیگر ارتباط برقرار می کرد و آ نان را به مطالعه تشویق می نمود. خواهرش شهین و همسر او، از جمله این افراد بودند.

شهین توکلی پس از اخذ دیپلم وارد دانشسرای عالی شد و در سال دوم تحصیل بود که دانشجویان اعتصاب کردند. شهین توکلی به عنوان سخنگوی دانشجویان اعتصابی با مقامات دانشگاه وارد گفت وگو شد. همین امر موجب شد که او به ساواک احضار شود.

شهین توکلی که در دوران تحصیل در دانشسرا «تمایلات مذهبی خود را شدیداً حفظ» کرده بود؛ تحت تأثیر برادرش، حمید با آ ثار صمد بهرنگی آشنا شد. او می نویسد:

این کتابها و خصوصاً کتاب ماهی سیاه کوچولو مرا با مسأله ای آ شنا کرد که تا آن روز با آن بیگانه بودم و آن ناسازگاری با ناملایمات اجتماع بود.

شهین توکلی برای یافتن پاسخ برای پرسش هایی که با آنها مواجه می شد به برادرش پناه می برد؛ زیرا همسرش «آشنایی چندانی با این مسایل نداشت.»(1)

ص:291

شهین توکلی در گفت وگوهایی که با برادرش داشت به این نتیجه رسید که «دنیای دیگری غیر از دنیای پردرد و رنجی که در اطراف» او جریان داشت وجود دارد «و آ ن دنیایی است که در آن مالکیت خصوصی مفهومی ندارد». از آن تاریخ او به چنان دنیایی عشق می ورزید.

شهین توکلی با خواندن مقاله ای تحت عنوان «زن چینی»، در یکی از نشریات هفتگی، «عاشق دنیایی شد که در آن، به زن به عنوان یک عروسک رنگ و روغن زده نگاه نمی کنند. دنیایی که برای زنان آن، جاذبه جنسی مفهومی ندارد. دنیایی که در آن یک دختر مجبور نیست به خاطر فرار از دریافت نامه و شعرهای پسران دانشجو، تحصیلاتش را ناتمام بگذارد.»(1)

شهین توکلی در سال دوم تحصیل، با پسرخاله اش سعید آریان که در آن هنگام سپاهی دانش بود؛ ازدواج کرد. آریان پس از پایان خدمت در سال 47 در کنکور دانشگاه شرکت و در رشته تاریخ دانشگاه مشهد پذیرفته شد. او در سال دوم دانشکده بود که حمید توکلی کتاب هایی را جهت مطالعه در اختیار او قرار می داد. آریان جسته و گریخته این کتاب ها را مطالعه می کرد و سؤالات خود درباره محتوای آنها را با غلامرضا گلوی که او نیز دانشجوی رشته تاریخ بود و یا بهمن آژنگ در میان می گذاشت.

بدین ترتیب، این محفل با اندوخته ای اندک از دانش سیاسی و نظری توسط حمید توکلی در اختیار امیرپرویز پویان قرار گرفت.

شد. روابط آن دو، بعدها بدون حضور فرد واسط ادامه یافت. کتاب هایی را که عباس مفتاحی در اختیار قبادی می گذاشت؛ او به همراه همسرش مطالعه می کرد. رابطه قبادی و مفتاحی چنان گسترده شد که مفتاحی به خانه آنان رفت وآمد می کرد. به طوری که مفتاحی در سال 48 چند جلسه ای نیز به منزل مادر مهرنوش ابراهیمی رفت تا به خواهر مهرنوش ریاضی تدریس کند. آذرنوش ابراهیمی به رغم آنکه فردی سیاسی نبود؛ ولی در ایامی که خواهرش متواری بود؛ تحت بازجویی ساواک قرار گرفت. او در این بازجویی که در تاریخ 6/6/50 انجام شده در پاسخ این پرسش بازجو که کدام یک از دوستان چنگیز قبادی را می شناسد؛ گفت:

از دوستان چنگیز قبادی فقط عباس مفتاحی را می شناسم. آن هم به خاطر اینکه سال 48 سه - چهار جلسه به من درس ریاضیات می داد که من خوشم نیامد از او؛ چون که توی درس دادن طفره می رفت و ظاهر کثیفی داشت. تنش بو می داد برای من غیر قابل تحمل بود. برای همین موضوع ما دیگر به او رو نشان ندادیم که به منزل ما بیاید و به خاطر همین موضوع چنگیز با مامان حرفش شد که می گفت چرا با او این طور رفتار کرده.(1)

البته آذرنوش، به خاطر نوع پوشش و آرایش و حضور در تریاها، همواره مورد انتقاد قبادی و مهرنوش واقع می شد.

به این ترتیب، روابط مفتاحی و قبادی در این سطح ادامه یافت؛ تا زمانی که گروه تشکیل شد و قبادی و همسرش نیز برای همکاری با گروه اعلام آمادگی کردند. طولی نکشید که چنگیز قبادی، برادرش بهرام را نیز با نام مستعار آندره آ با گروه همراه ساخت. البته طبق اظهار عباس مفتاحی، چنگیز قبادی دوستان زیادی داشت که هر کدام بنا به دلایلی صلاحیت عضویت در گروه را فاقد بودند. مثلاً یکی از دوستان او شخصی بود به نام هرمز قدک پور که در بابل سکونت داشت. مفتاحی هرگاه به بابل می رفت به او نیز سری می زد؛ اما روابط قدک پور و قبادی

ص:293

به واسطه به اجرا گذاشتن چکی که قبادی از قدک پور داشت؛ تیره شد. لاجرم امکان جذب او به گروه نیز منتفی گردید.

با رفتن عباس مفتاحی به «خدمت پادگانی»، رابطه چنگیز قبادی و گروه به مسعود احمد زاده واگذار شد. چنگیز قبادی نیز در میان دوستانش، رابطه ای سیاسی با عباس جمشیدی رودباری برقرار کرد. رودباری پس از پایان تحصیلات در دانشکده علوم دانشگاه تهران، در پائیز سال 48 به خدمت زیر پرچم اعزام شد. چون محل خدمت او پادگان فرح آباد بود؛ چنگیز قبادی که از دوستانش محسوب می شد؛ گه گاه به سراغ وی می رفت. در این ملاقات ها روزی قبادی تمایل رودباری را برای خواندن «جزوه» جویا شد. رودباری نیز با اشتیاق جواب مثبت داد. از آن پس، رابطه ای منظم میان آنان برقرار گردید. جمشیدی رودباری نیز، به نوبة خود، با «حسن سرکاری» صحبت کرد و نظر مساعد او را برای کار گروهی جلب نمود. جمشیدی رودباری و حسن سرکاری به اتفاق خانه ای در خیابان بهبهانی ایستگاه باغچه بیدی اجاره کردند و روزهای تعطیل در آنجا مطالعه می کردند. پس از آن که دوره آموزشی آنان در تهران به پایان رسید؛ در زمستان همان سال، برای طی دوره تخصصی به اصفهان اعزام شدند و در آنجا نیز مطالعاتشان را ادامه دادند. پس از کسب درجه، جمشیدی رودباری، به تهران و سرکاری به همدان منتقل شدند. در تابستان سال 49 یک روز قبادی به رودباری گفت: «تو دیگر رفیق شده ای» این گفته قبادی «طنین دل انگیزی» در گوش جمشیدی رودباری بر جای نهاد و از این که «رفیق» شده است؛ «احساس لذت و شور خاصی» می کرد. از آن پس او این امکان را یافت تا آثار درون گروهی را نیز مطالعه کند.

جمشیدی رودباری می نویسد: «پیشرفت من در تئوری بسیار خوب بود به نحوی که شخصاً از نظر تئوریک از قبادی که رفیق رابطم بود پیش افتاده بودم». نام مستعار جمشیدی رودباری، فوچیک(1) بود.

ص:294

پیش از این گفتیم که عباس مفتاحی در سال دوم تحصیل در دانشکده ضمن کار در آزمایشگاه با کاظم سلاحی آشنا شد. سلاحی نیز پیشتر توسط یکی از همشهریانش به نام پرویز اسماعیل زاده که در آن زمان دانشجوی دانشکده داروسازی بود؛ با برخی از متون مارکسیستی آشنا شده بود. از این رو، زمانی که مفتاحی او را به مطالعه دعوت کرد؛ سلاحی با اشتیاق پذیرفت. پس از مدتی عباس مفتاحی ضبط صوتی به کاظم سلاحی داد؛ تا برنامه های رادیو پیک ایران را ضبط و پیاده کند. همچنین مفتاحی او را تشویق کرد که به رادیو پکن گوش دهد و اخبار جالب آن را یادداشت کند. بدین ترتیب عباس مفتاحی، یگانه منبعی بود که آثار کمونیستی را در اختیار کاظم سلاحی قرار می داد و او نیز پس از مطالعه آنها را در اختیار برادرش جواد می گذاشت. جواد در این زمان، در روستای امامه معلم بود.

کاظم سلاحی در سال سوم دانشکده توسط عباس مفتاحی با پویان آ شنا شد. پویان روزها به دانشکده می رفت و با کاظم سلاحی گفت وگو می کرد. اما بعدها رابطه آن دو قطع شد و مفتاحی رابط آنان بود. زمانی که مفتاحی به کاظم سلاحی پیشنهاد کار گروهی داد، سلاحی نپذیرفت؛ ولی بالاخره مدتی بعد پیشنهاد مفتاحی مبنی بر کار گروهی از جانب سلاحی پذیرفته شد.

با عزیمت عباس مفتاحی به خدمت زیر پرچم، رابطه مفتاحی با کاظم سلاحی رو به کاستی نهاد. خصوصاً آن که پس از پایان دوره شش ماهه آموزشی، مفتاحی برای ادامه خدمت راهی تبریز شد و به ناگزیر، در پایان هفته به تهران مراجعت می کرد. کاهش ساعات ملاقات بین آن دو، موجب اعتراض سلاحی به مفتاحی شد. سلاحی به مفتاحی گفت:

ص:295

من از بی رابطه بودن خسته شده ام و هر هفته یک یا دو ساعت دیدار تو کافی نیست. حال این که من با درس کم می توانم کار زیادی انجام دهم. او گفت یک نفر را به تو معرفی می کنم که با او قدری کتاب بخوانی و قرار شد مرا با اسم مستعار به او معرفی کند و او را به اسم حقیقی، چون او تازه کار بود و ما نمی خواستیم او بداند قضیه از چه قرار است. گفت من کاغذ معرفی را از یکی از رفقا گرفته ام که منظورش پویان بود کاغذ را به من داد و گفت لازم نیست اسمش را هم پیش من بگویی. کاغذ را باز کردم نام و نام فامیل، شغل پدر و بعضی از جریانات مهم زندگی احمد زیبرم نوشته شده بود. نوشته بودند که احمد زیبرم در طول تحصیل به صیادی مشغول بوده و در ضمن پدرش یک صیاد بوده که حالا به فروش قاچاق خاویار مشغول است و در ضمن دائم الخمر است سه برادر و یا چهار برادر دارد که یکی از آنها که در ضمن بیکاره است و مشروب خوار یکبار به زندان رفته. خود احمد زیبرم یک بار به علت نزاع با یک ژاندارم و شکستن دو دندان ژاندارم چند ماه در زندان بوده است. (1)

با این معرفی قرار آنان در قهوه خانه ای انجام می پذیرد. احمد زیبرم پس از اخذ دیپلم و اتمام دوران سربازی در کتابخانه های عمومی شهرداری استخدام می شود. بنابراین، با آشنایی آن دو، زیبرم از آن پس، به عنوان سمپات کاظم سلاحی و به اتفاق جواد سلاحی هسته سه نفره ای را تشکیل دادند. در اواخر مرداد ماه سال 49 عباس مفتاحی به اطلاع سلاحی رساند که رابطه آن دو قطع خواهد شد و از آن پس او با پویان مرتبط خواهد بود.

پس از آن که مشی مسلحانه در شهریور ماه همان سال در گروه پذیرفته شد؛ یکی دیگر از دوستان سلاحی به نام حسین خوشنویس به او پیوست. سلاحی در مورد وی می نویسد: «دو سال پشت کنکور بودن او را به جان آورده بود. لذا آماده پذیرش کتاب های کمونیستی بود. به او پیشنهاد کردم در شهریور امسال به تهران بیاید و

ص:296

در تهران به کار فنی مشغول شود او پذیرفت و در شهریور امسال به تهران آمد.»(1)

با آمدن حسین خوشنویس که اینک نام مستعار او مارسو شده بود؛ کاظم سلاحی به اتفاق او اتاقی در خیابان حسام السلطنه هفت چنار اجاره کرد؛ تا با یکدیگر در آنجا زندگی کنند.

شود که روزانه بالغ بر یک میلیون ریال موجودی داشته باشد.

عمل شناسایی از پنجم مهر ماه آغاز شد تا بالاخره بانک ملی شعبه ونک برای این عملیات مناسب تشخیص داده شد. شبی پویان به خانه کاظم سلاحی [یوری] رفت و به او خبر داد که وی را برای رهبری عملیات سرقت از بانک انتخاب کرده اند. کاظم سلاحی علت این انتخاب را پرسید: «پویان گفت چون از نظر عملی فرزتر هستی و در ضمن کسانی که مطالعه ای بیشتر از تو دارند حیف است در این ماجرا از بین بروند. مثلاً مثل خودش.»(1) سلاحی می پرسد آیا عباس مفتاحی در عملیات خواهد بود پویان پاسخ می دهد: «نه، او هم حیف است.»(2)

پس از آن که سلاحی رهبری این عملیات را پذیرفت؛ پویان به او پیشنهاد می دهد که تک اتاقی اجاره کند؛ زیرا افراد دیگری نیز برای شرکت در عملیات از شهرستان به تهران خواهند آمد. کاظم سلاحی نیز یک تک اتاقی در خیابان خرمشهر برای اسکان افراد اجاره کرد و آن را در اختیار پویان گذاشت.

پویان چند روز بعد به کاظم سلاحی اطلاع داد که در روز 16 مهر با چهار نفر دیگر آشنا خواهد شد. در ساعت 9 شب روز موعود، کاظم سلاحی در حالی که یک پیپ و یک دسته کلید در دست داشت؛ در مقابل مسجد مجد حاضر شد تا فردی را ملاقات کند که عینک دودی و یک مجله در دست دارد.

فرد ملاقات شونده احمد فرهودی بود. فرهودی سمپات عباس مفتاحی بود. وی در اواخر شهریور ماه به توصیه عباس مفتاحی از ساری به تهران آمد. فرهودی پیش از این کارمند اداره دارایی استان مازندران بود و به خاطر اختلافی که بین او و مدیر کل متبوعش بروز کرده بود و نسبت به محیط کارش بدبین شده بود؛ با دوندگی هایی که کرد؛ توانست به اداره شهرستان شاهی انتقال یابد.

در همین ایام مفتاحی به سراغ فرهودی رفت و پس از مدتی بحث به او گفت: «از اداره خودت استعفا بده و به تهران بیا زیرا در تهران برای گروه مفیدتر خواهی

ص:298

بود.» فرهودی پاسخ داد: «استعفا لازم ندارد همین طور خواهم آمد. ولی او قبول نکرد و گفت برای اینکه چشم به راه اداره نباشی استعفا بده و بیا در تهران در مورد کارهای گروه فعالیت کن». فرهودی از مفتاحی در مورد «وضع خود و معیشت و آینده اش» پرسش کرد و مفتاحی پاسخ داد: «فکر تمام این کارها را کرده ایم تو به این مطالب فکر نکن و نگران مباش ترتیب تمام کارها داده شده و تو از هر حیث تأمین هستی.»(1)

فرهودی نیز با این چشم انداز از اداره خود استعفا داد و چون مفتاحی به او توصیه کرده بود اگر می توانی شناسنامه دیگری با خود همراه بیاور؛ لذا فرهودی از چمدان پدرش که کارمند اداره آمار بود یک شناسنامه متعلق به فردی به نام اصغر مزدورکار مقدم برداشت و راهی تهران شد.

در قراری که بین فرهودی و مفتاحی در قهوه خانه ای روبروی کاباره شکوفه نو انجام شد مفتاحی زمان و مکان ملاقات با کاظم سلاحی را در اختیار او گذاشت. ضمناً مبلغ پانزده هزار تومان نیز به فرهودی داد.

پس از آن که سلاحی و فرهودی یکدیگر را در محل یافتند، سلاحی قرار تماسی را برای ساعتی بعد در مقابل بیمارستان سینا به فرهودی داد. فرهودی به آنجا رفت و با علی هاشمی [حمید توکلی] آشنا شد و سپس به نزد سلاحی بازگشتند. آن شب آنان از یکدیگر جدا شدند.

چند روز بعد کاظم سلاحی موضوع سرقت از بانک را برای فرهودی توضیح داد و اضافه کرد: «جریان عملیات بانک را بایستی به پیروی از گروه های طرفدار ماریگلا و توپوماریوس که در برزیل و گواتمالا و به طور کلی آمریکای لاتین، با سرقت از بانک ها احتیاجات خود را تأمین می کنند»، به انجام برسانند.(2) او این عمل را مصادره پول بانک ها از طرف خلق یعنی مصادره اموال بورژوازی به نفع خلق عنوان می نمود.(3)

ص:299

فرهودی شب ها را به اتفاق سلاحی در تک اتاق خیابان خرمشهر سپری می کرد و روزها نیز به توصیه سلاحی به شناسایی خیابان ها می پرداخت. چند روز بعد، کاظم سلاحی از فرهودی خواست تا ساعت 3 بعدازظهر در قهوه خانه ای در ضلع غربی پارک شهر حضور یابد. در آن روز علی هاشمی [حمید توکلی] و مختار سجستانی [احمد زیبرم] نیز حضور داشتند و فرهودی نیز خود را به نام فردی که شناسنامه اش را سرقت کرده بود؛ یعنی اصغر مزدورکار مقدم، معرفی کرد. آنان در آن روز، درباره نحوه سرقت از بانک صحبت کردند. این صحبت ها، شب های دیگر، در خانه کاظم سلاحی تکرار می شد تا این که تصمیم گرفته شد برای اجرای عملیات اتومبیلی خریداری شود.

مأموریت تهیه اتومبیل به فرهودی واگذار شد. او می بایست با پولی که مفتاحی به او داده بود؛ اتومبیلی خریداری کند. بالاخره، پیکان آبی رنگی را با شناسنامه اصغر مزدورکار مقدم خریداری کرد. آن را به پارکینگی منتقل کردند. چهار روز قبل از عملیات، سلاحی مکان بانک را به اطلاع دیگر افراد رساند؛ از آن پس آنان هر روز از موقعیت بانک بازدید می کردند تا ساعت مناسبی را برای انجام عملیات بیابند. بالاخره ساعت 20/10 دقیقه صبح برای عملیات تعیین شد.

فرهودی می نویسد:

دو روز قبل از حمله به بانک در منزل حسین صیاد اجتماع نموده و وظایف هر یک به این شرح بود. من در دست یک خنجر داشتم و وظیفه ام این بود که پشت سر مختار سجستانی داخل بانک شده فقط مواظب رئیس بانک باشم که شلیک نکند وظیفه مختار سجستانی این بود که قبل از همه وارد بانک شده و با در دست داشتن یک قبضه سلاح کمری پشت سر چهار نفر کارمندان مقابل گیشه بگیرد که آنها را وادار کند که روی زمین دراز بکشند. خلاصه! تسلیم تمام کارمندان به عهده مختار سجستانی بود. حسین صیاد وظیفه اش این بود که بعد از من داخل بانک شده و با در دست داشتن یک کیف و یک قبضه اسلحه، کیف را به مختار بدهد و به مشتریان بانک بگوید تکان نخورند. علی هاشمی وظیفه اش این بود که ماشین را در مقابل بانک روشن نگهداشته و خودش مقابل راه پله بانک بایستد که اگر کسی از مشتر ی ها [خواست] فرار

ص:300

کند و یا از بیرون کسی بیاید او با در دست داشتن سلاحی مانع این کار شود.(1)

همچنین، قرار شد جواد سلاحی پس از سرقت، کیف پول را در محلی دورتر از بانک دریافت کرده و به خانه خود ببرد. در روز 28 مهر کاظم سلاحی، احمد زیبرم، حمید توکلی و احمد فرهودی ساعت 7 صبح از خانه بیرون زده و با تعویض پلاک ماشین به سوی بانک حرکت کردند. عمل سرقت، ساعت 30/10 دقیقه بدون هیچ گونه مقاومتی از جانب کارمندان و مشتریان بانک و با «کمال مهربانی»(2) انجام شد و مبلغ دو میلیون و سیصد و پنجاه هزار ریال توسط افراد تصاحب شد.

آنان همگی سوار اتومبیل شده و از آن محل دور شدند. در حین فرار، تیری از اسلحه کاظم سلاحی شلیک شده و به سمت راست سر احمد زیبرم اصابت نمود و خون جاری شد. «احمد زیبرم به گمان آنکه گلوله داخل مغز او شده بود از دیگران خداحافظی می کند و تنها سفارشش این بود که به مادرش کمک مالی برسانند.»(3)

بالاخره پول مسروقه در محل مقرر توسط فرهودی در اختیار جواد سلاحی گذاشته شد. جواد سلاحی به منزل خود می رود و فرهودی نیز به تک اتاق خیابان خرمشهر باز می گردد.

پس از آن که حمید توکلی اتومبیل را در خیابانی فرعی پارک می کند؛ به سر قرارش با امیرپرویز پویان می رود. کاظم سلاحی و احمد زیبرم شب را در مسافرخانه همایون سپری می کنند و فردای آن روز «به حضرت عبدالعظیم» رفتند تا گردش کنند. زیبرم «می گفت آثار دستش در بانک باقی مانده و عن قریب او را دستگیر خواهند کرد و به هر عابری که از کنار او می گذشت مشکوک بود. به خصوص اگر پلیس سر می رسید هراسناک می شد.»(4) کاظم سلاحی موضوع را با پویان در میان می گذارد

ص:301

و پویان نیز نگران می شود که «نکند زیبرم خود را معرفی نماید».(1) پویان موافقت می کند که زیبرم مدتی نزد او بماند. زیبرم ده روزی را در منزل پویان سر می کند و سپس، توسط پویان به یکی از همشهریانش معرفی می شود و با او می رود.

پس از چند روز، به سراغ اتومبیل می روند که داخل آن خون آلود بود و به گفته عباس مفتاحی «در حدود 600 فشنگ و چهار کوکتل مولوتف و کلاه گیس و مقداری نمره و غیره در آن بود»؛ ولی آن را نمی یابند. «خوش خیالی پویان در اینجا نیز خود را نشان داده بود که ماشین را بلند کردند.»(2) در حالی که پلیس اتومبیل را یافته بود و از این طریق نام خریدار کشف می شود و چون شناسنامه صادره از مشهد بود به اداره ثبت مشهد مراجعه می کنند و آنجا جواب می دهد که شناسنامه به ساری فرستاده شده است. در ساری معلوم می گردد که شناسنامه در اختیار پدر احمد فرهودی بوده است. لذا احمد فرهودی لو می رود و پلیس در جستجوی او بود. عباس مفتاحی می نویسد:

احمد فرهودی برای سه - چهار روز تماسش با من قطع می شود و چون جایی نداشته است در تهران به کمال بزرگی مراجعه می کند و از او جایی برای ماندن می خواهد ولی از جریان چیزی به او نمی گوید. کمال بزرگی او را دو - سه روزی در منزل یکی از دوستانش جا می دهد ولی چون وضعیت روحی احمد فرهودی آن فرد را نگران می کند محترمانه به او جواب رد می دهد. من احمد فرهودی را سر قرار ثابتمان پیدا کردم.(3)

پس از آن، فرهودی به جواد سلاحی که نام مستعار او «میرزا» بود تحویل داده شد؛ تا او را به خانه خود ببرد.

در اوایل مهرماه پویان به کاظم سلاحی گفته بود «دختری اهل تبریز را می خواهد به جواد سلاحی معرفی کند.» روز هجدهم مهر، دختری با نام مستعار

ص:302

شراره در مقابل سینما بولوار با جواد سلاحی که نام مستعار او اینک عمواوغلی بود؛ روبرو شدند. هر دو یک مجله خارجی در دست داشتند. جواد سلاحی چادری نیز با خود به همراه برده بود تا به شراره بدهد و با هم، به تک اتاق جواد سلاحی در حوالی گمرک بروند. شراره در خانه جواد سلاحی «اسم مستعارش را عوض کرده و به افتخار لیلا خالد(1)» اسم مستعار لیلا را برگزید.(2)

پس از آن که به جواد سلاحی مأموریت داده می شود تا فرهودی را به خانه خود ببرد؛ لیلا که نام مستعار اشرف دهقانی بود به اتفاق جواد سلاحی خانه ای در خیابان مولوی کوچه باغ وزیر دفتر بن بست مزینی می یابند و سپس طی قراری فرهودی تحویل سلاحی می شود و او هم، فرهودی را به خانه خویش می برد. فرهودی قریب پنج ماه بدون آنکه از خانه بیرون برود در آنجا گذراند. سپس همان طور که قبلاً گفتیم به خانه سیف دلیل صفایی رفت و پس از پنج روز به حمید اشرف تحویل داده شد و توسط او عازم سیاهکل گردید.

مؤثرتری به رفقای شایسته وضع هسته ها در تهران تغییراتی پیدا می کند. به این ترتیب که رابطه ستار از من گرفته شد و نیز بابوشکین از هسته ستار خارج شد و یوری و ستار و کوچک یک هسته تشکیل داده و رابط هسته یوری می شود. بابوشکین و برادرم فریرا(1) و نیز عمو[اوغلی] یک هسته دیگر تشکیل می دهند.(2)

به عبارت بهتر، پس از آنکه فرهودی در خانه جواد سلاحی مخفی می شود؛ پویان به کاظم سلاحی (یوری) می گوید، در صورتی که «خطر رفع شود و تو وسیله فرهودی به دام پلیس نیفتی، علاوه بر حسین خوشنویس و جواد سلاحی دو نفر دیگر» در اختیارت قرار می گیرند. کاظم سلاحی از این امر استقبال می کند. در اول دی ماه، کاظم سلاحی در جریان قراری که پویان به او داده بود؛ در میدان گمرک با ستار (جلال نقاش) آشنا می شود و سپس از طریق ستار با کوچک (ابراهیم دل افسرده) ارتباط می گیرد. جلال نقاش، حسن نوروزی و حاجیان سه پله، از دوستان بیژن هیرمن پور بودند و ابراهیم دل افسرده نیز سمپات جلال نقاش محسوب می شد و مدت ها رابط آنان با هسته مرکزی گروه مسعود احمد زاده بود. پس از آنکه عبدالکریم حاجیان برای کمک بیشتر به بیژن هیرمن پور از این هسته خارج شد، ابراهیم دل افسرده جای او را گرفت. بنابراین، یک هسته مرکب بود از کاظم سلاحی، جلال نقاش و ابراهیم دل افسرده، هسته دیگر مرکب بود از حسن نوروزی، مجید احمد زاده و جواد سلاحی. این ایام مقارن بود با آمدن سعید آریان و همسرش شهین توکلی از مشهد به تهران.

اگرچه، شهین توکلی تاریخ نقل مکان از مشهد به تهران را اول دی ماه سال 49 می داند؛ ولی همسرش سعید آریان اظهار می کند که در اوایل دی ماه، حمید توکلی [چارنی] طی نامه ای از او می خواهد که در روز تعیین شده در تهران،

ص:304

نزدیک سینما مهتاب، فرد آشنایی را ملاقات کند. این فرد آشنا بهمن آژنگ [آنتوان] بود. آژنگ از آریان می خواهد هر چه سریع تر در تهران خانه ای تدارک ببیند. پس از آن که آریان در نارمک، خیابان مدائن، ده متری اول، پلاک 41 خانه مورد نظر را پیدا می کند؛ در هفدهم دی ماه به اتفاق همسرش در آن خانه ساکن می شوند.

البته سعید آریان که ضمن تحصیل در دانشکده مشغول تدریس در آموزش و پرورش نیز بوده به علت خستگی از کار تدریس برای یافتن شغلی مناسب رهسپار تهران شد. او می نویسد:

اصولاً آمدن به مرکز و کارکردن در آنجا مورد علاقه من بود ولی ترس از بیکار ماندن و سرگردانی با زن و بچه(1) مانع انجام این کار شده بود تا اینکه آقای توکلی گفت در تهران دوستانی هستند که اگر آنجا بروی می توانند برایت کار پیدا کنند.(2)

پیگیری های آریان از دوستانش برای یافتن شغل، همیشه با جواب های سربالای آنان مواجه می شد «که به زودی درست خواهد شد.» شهین توکلی اظهار می دارد:

در تهران من فهمیدم که از طرف دوستان سعید به او اجازه کار کردن داده نشد (یا اگر غیر از این بوده است من خبر ندارم) و خرج ما از طرف آنها تأمین می شود. من که تا آن زمان زندگی مرفهی داشتم و هیچ وقت از نظر مادی حتی به پدر و مادر خودم نیازی پیدا نکرده بودم می بایست با ثمره کار دیگران زندگی کنم (من از مصادره بانک ها درک درستی نداشتم).(3)

ص:305

بی اطلاعی شهین توکلی از کار گروهی و چریکی تا بدانجا بود که همو می نویسد: «اینکه من از طرف چه کسی به گروه معرفی شده ام و در چه تاریخی به عنوان عضو پذیرفته شده ام برایم روشن نیست.»(1) به هرحال با آمدن سعید آریان و شهین توکلی به تهران که اسامی مستعار آنان به ترتیب «کارلوس و آرکوشا» بود؛ هسته دیگری شکل می گیرد مرکب از «کارلوس و آنتوان و فوچیک».(2) فوچیک، یعنی همان عباس جمشیدی رودباری که تاکنون سمپات جواخیم (چنگیز قبادی) بود به اظهار احمد زاده، از این پس عضو گروه محسوب می شود. بهمن آژنگ (آنتوان) فرد رابط این هسته با پویان و در حقیقت با هسته مرکزی بود.

پس از موفقیت گروه در «مصادره اموال بورژوازی به نفع خلق» و گشایشی که به لحاظ مالی برای آنان فراهم شد؛ امیرپرویز پویان از بی تحرکی شاخه تبریز انتقاد کرده و آنان را به انجام عملیاتی ترغیب ساخت. در پی این درخواست، شاخه تبریز که اینک سمپات های خود را توسعه داده بود؛ مترصد انجام عملیات شد.

در اواخر دی ماه سال 49، ساواک جلال نقاش را در رابطه با فعالیت های دیگری دستگیر می کند. متعاقب این دستگیری ابراهیم دل افسرده، کاظم سلاحی و بیژن هیرمن پور در همان روز دستگیر می شوند.

کاظم سلاحی در این باره می نویسد:

روز چهارشنبه 23 دی ماه با جلال و ابراهیم قرار داشتم که آنها را در ساعت 2 بعدازظهر در خانه ای در نیروی هوایی ملاقات کنم. قبلاً جلال را در جریان اعتصاب گویا دستگیر کرده بودند و این چند روز قبل از ملاقات ما بود آدرس خانه توسط او در اختیار پلیس گذاشته شده بود. ما از منزل پدریش تحقیق کردیم که جلال چه شده گفتند مریض بوده و از منزل خارج شده است.

روز چهارشنبه رأس ساعت دو، 23 دی ماه من به منزل رفتم قبلاً منزل

ص:306

توسط پلیس محاصره شده بود. ابراهیم را قبل از من دستگیر کرده بودند.

موقع ورود به داخل خانه ناگهان با دو مرد مسلح روبرو شدم.(1)

ساواک تا مدتها از وجود گروهی مسلح بی اطلاع ماند و پس از حادثه سیاهکل و دستگیری های متعاقب آن بود که ساواک از وجود گروه دیگری با اعتقاد به مشی مسلحانه مطلع می شود.

شاید نام مستعار ستار که احمد فرهودی هنگام پیوستن به کوه بدان نامیده شد؛ ارثیه ای بود که جلال نقاش برای او باقی گذاشته بود.

با دستگیر شدن کاظم سلاحی، پویان و جواد سلاحی به ناگزیر مخفی شدند. جواد سلاحی خانه ای را که در آنجا با اشرف دهقانی زندگی می کرد؛ تخلیه می کند و به خانه حسن نوروزی می رود. پویان نیز خانه ای را که در خیابان هاشمی داشت و مدتی جلسات سه نفره پویان، مسعود احمد زاده و عباس مفتاحی در آنجا برگزار می شد؛ تخلیه کرده و برای مدتی از خانه سعید آریان استفاده می کند. البته پویان یک تک اتاقی نیز در حوالی خیابان ایران داشت.

مسعود احمد زاده و عباس مفتاحی نیز خانه مشترکی در خیابان شهباز جنوبی داشتند. در یکی از شب ها، پویان هنگام پاک کردن اسلحه خود در این منزل تیری به سوی خود شلیک می کند که از پهلوی وی وارد بدن شده و از طرف دیگر خارج می شود. احمد زاده با چنگیز قبادی تماس می گیرد؛ قرار می شود پویان را به منزل او برسانند. «پویان فکر می کرد که کشته [خواهد] شد و با مسعود احمد زاده خداحافظی می کند.»(2) احمد زاده، پویان را به منزل قبادی می رساند.

عباس مفتاحی نیز با کسب اطلاع از ماجرا خود را به خانه قبادی می رساند. چون پویان در آن زمان تازه مخفی شده بود امکان بردن او به بیمارستان منتفی بود. آنان با چند پزشک تلفنی و سربسته مشورت کردند. پزشکان اظهار می کردند

ص:307

جای نگرانی نیست. پویان چند روزی را با آنتی بیوتیک و مورفین گذراند سپس او را برای انجام رادیولوژی به آزمایشگاه بردند. قبادی و همسرش، پویان را به داخل رادیولوژی بردند و عباس مفتاحی نیز مسلحانه بیرون آزمایشگاه کشیک می داد. اگر چه رادیولوژیست رد تیری را در عکس مشاهده می کرد ولی چون فشنگی در بدن او دیده نمی شد با توضیحات همراهان پویان قانع می شود که آن رد گلوله نیست. پویان قریب سه هفته در منزل قبادی بستری می شود تا بهبود حاصل شود.

جراحت پویان، در اثر گلوله ای که به خود شلیک کرده بود؛ تأثیرات روانی اش را بر جای نهاد. ساواک در بازجویی از علیرضا نابدل از او می پرسد: «با توجه به اینکه پویان در دفتر خاطرات خود جملاتی در مورد مریضی خودش و ترس از اسلحه بعد از مریضی نوشته است بیان نمایید مریضی وی چه بوده و موضوع ترس از اسلحه کدام است؟»

نابدل در پاسخ می نویسد:

آن طور که به ما گفت، حدود یک ماه بستری بوده است و دچار ناراحتی فتق و کلیه بوده است. یک معنی حرف او این است که مرض و استراحت یک ماهه نوعی عدم جسارت در او ایجاد کرده. اما البته این معنی هم در می آید که او توسط اسلحه آسیب دیده بوده است. به هر حال من اطلاع بیشتری ندارم. یکبار لیلا تپانچه بادی را به طرف او گرفت، پویان به شدت عصبانی و ناراحت شد به طوری که کاملاً غیر منتظره و غیر عادی بود و انتقاد کرد که هیچ وقت نباید لوله تپانچه را به طرف رفیقت بگیری این عمل ممکن است خطرات جبران ناپذیری به وجود بیاورد و این رفتار او ممکن است رابطه ای با موضوع مورد بحث داشته باشد. بدین ترتیب که ممکن است او از دست دوستش تیر خورده باشد.(1)

در زمانی که این بازجویی از نابدل به عمل می آمد؛ پویان همچنان زنده بود و

ص:308

معلوم نیست دفترچه خاطرات او که بارها بازجوی ساواک به آن استناد می کند؛ چگونه به دست ساواک افتاده است؟ از سرنوشت این دفترچه نیز اطلاعی در دست نیست.

مطالعه، کلانتری های مورد نظر برای انجام عملیات مناسب تشخیص داده نشدند. به پیشنهاد دهقانی این بار کلانتری 5 شناسایی گردید. پس از مدتی بررسی، این کلانتری برای عملیات تأیید گردید. خصوصاً از آن جهت که فاصله این کلانتری تا خانه امن واقع در محله حاج جبار نایب با عبور از کوچه های پر پیچ و خم پیاده طی می شد. زیرا در یخبندان بهمن ماه تبریز امکان استفاده از موتور برای فرار از صحنه تقریباً ناممکن بود.

با قطعی شدن حمله به کلانتری مورد نظر، نقشه عملیات طرح ریزی و اعضاء گروه عمل کننده تعیین شدند. برای گروه عمل کننده ابتدا تصویب شد که بهروز دهقانی، علیرضا نابدل و مناف فلکی عضو گروه باشند؛ زیرا فلکی استدلال می کرد:

اگر واقعاً ما یعنی بهروز دهقانی و علیرضا نابدل و من به عنوان پیشرو و رهبر این عده هستیم باید خودمان در هر کار پیشقدم شویم تا درسی برای سمپات هایمان بشویم.(1)

این پیشنهاد فلکی ظاهراً پذیرفته شد «ولی بعد علیرضا نابدل و بهروز دهقانی یواشکی خود را کنار گذاشتند و هر یک، یکی از سمپات های خود را نامزد تیم حمله کردند.»(2)

مناف فلکی از این رفتار نابدل و دهقانی ناخرسند بود؛ تا حدی که در بازجویی ناخرسندی خود را چنین بیان می کند:

در گروه، سمپات ها پول خرد بودند. این یکی از انتقاداتی بود که من همیشه می کردم و از این موضوع ناراحت بودم. ولی اعضاء بالادست چک تضمین شده بودند و بدین سان بود که سه تا سمپات برای حمله به کلانتری

ص:310

انتخاب شده بودند، سمپات ها، از بین بروند چه باک. من داوطلب شدم به دلیل اینکه من هیچ وقت عادت به ایمان دروغین ندارم.(1)

بنابراین، گروه چهار نفره مرکب از محمد تقی زاده چراغی با نام مستعار توم، جعفر اردبیل چی با نام مستعار مارک و اصغر عرب هریسی با نام مستعار ادموند، به سرپرستی مناف فلکی با نام مستعار شیرژ، برای حمله به کلانتری و تصرف مسلسل نگهبان درب جبهه تعیین گردیدند.

در ظهر روز چهاردهم بهمن ماه سال 49 مناف فلکی، سه قبضه اسلحه از نابدل تحویل گرفت و بین افراد توزیع نمود. وعده بعدی آنان در ساعت 22 همان روز در آخرین پیچ نزدیک خیابان شهناز کوچه فرشی تعیین گردید. فلکی هنگام حرکت از منزل نابدل چند عدد کوکتل مولوتف را که کاظم سعادتی ساخته بود؛ به همراه برد تا به عرب هریسی بدهد. پس از آنکه آنان به کلانتری رسیدند؛ به دو دسته دونفره تقسیم شدند. تقی زاده و اردبیل چی در جلو و فلکی و عرب هریسی با فاصله ای اندک در پشت آنان حرکت می کردند. به محض آنکه به مقابل کلانتری رسیدند تقی زاده پاسبان نگهبان را در بغل گرفت و اردبیل چی نیز با چکش بر سر او کوفت. پاسبان شروع به داد و فریاد کرد، تقی زاده بند مسلسل را از سر نگهبان بیرون آورد و از صحنه گریخت. به دنبال او اردبیل چی نیز فرار کرد؛ اما پاسبان با فریاد به دنبال آنان بود. مناف فلکی به سوی پاسبان شلیک کرد و او نقش بر زمین شد. هر چهار نفر به سویی می گریختند. در یکی از کوچه های فرعی منشعب از کوچه فرشی، فلکی مسلسل را از تقی زاده گرفت و در مقابل منزلی که از پیش تعیین شده بود به بهروز دهقانی تحویل داد. پس از آنکه فلکی و تقی زاده با عبور از چند کوچه به کوچه ای رسیدند که راه مشترکشان با عرب هریسی و اردبیل چی بود در این کوچه آنان فریادهای اردبیل چی را شنیدند و متوجه شدند که اردبیل چی با پاسبانی گلاویز است. فلکی

ص:311

و تقی زاده به کمک اردبیل چی رفتند و فلکی به سوی پاسبان گلوله ای شلیک کرد. تقی زاده، اردبیل چی را از دست پاسبان رها کرد و با هم گریختند. آن شب را آ نان، منزل سمپات نابدل در کوچه حاج جبار نایب سپری کردند. مسلسل تصاحب شده مدتی بعد توسط نابدل به رحمت پیرونذیری تحویل داده شد.

مسعود احمد زاده در ارزیابی نیروهای این عملیات می نویسد:

بعد از این عمل شیرژ و مارک جا می زنند و خیلی ساده سخت ترسیده می شوند البته به دو شکل مختلف و یا شیوه های مختلف (البته ما در آن موقع موضع شیرژ را جا زدن تصور نمی کردیم و در حقیقت آنچه از شیرژ می دانستیم از طریق نابدل بود که نتوانسته بود چهره واقعی او را بشناسد بعد از اینکه من شخصاًً با شیرژ آشنا شدم و ضعف های عمده ای در وی تشخیص دادم و بالاخره با لو رفتن من توسط وی آنچه بر من قبلاً آشکار شده بود اینک به وضوح ثابت شد و آن اینکه در آن موقع شیرژ واقعاً جا زده بود ولی حیله گرانه و مزورانه توجیهات بی مورد برایش بافته بود). مارک آشکارا گفته بود که من ترسیدم و خداحافظ. متأسفانه قاطعانه با این جا زدن ها برخورد نکردیم و مجازاتی را که سزاوار اینان است - حتی مرگ - در حقشان روا نداشتیم.(1)

فردای عملیات هر یک به سویی رفتند. پیش از آغاز حمله، نابدل جهت انجام ملاقاتی، تبریز را به مقصد تهران ترک کرده بود؛ تا در صورتی که فلکی لو رفت؛ از خطر دستگیری در امان باشد. در ملاقاتی که فردای آن روز در خیابان سیروس و در مسجد مکتب قرآن صورت پذیرفت؛ عباس مفتاحی به جای پویان که در نقاهت بود در محل قرار حاضر شد. نابدل در این ملاقات به اطلاع مفتاحی رساند که قرار بوده است شب گذشته در تبریز عملیاتی صورت پذیرد. مفتاحی نیز به نابدل اطلاع داد که قرار شده است وی از تشکیلات تبریز به تشکیلات تهران منتقل شود. بنابراین، لازم است هر چه زودتر به تهران منتقل و خانه ای اجاره کند. در چند ملاقات بعدی مفتاحی «فکر تازه ای که در گروه ایجاد شده بود

ص:312

دایر بر معتبر شمردن مبارزه مسلحانه در کوه و ترجیح دادن آن بر کار مسلحانه در شهر» را به نابدل اطلاع داد.(1)

مضمون رویکرد جدید که به معنای عدول از نظرات پیشین بود؛ غلبه مشی «چه گوارا» بر مشی انقلابیون برزیل بود. به همین جهت گروه سخت در تکاپو بود که افراد بیشتری را برای پیوستن به گروه جنگل راهی شمال کند. عباس مفتاحی می نویسد: «من خودم کاندیدای کوه بودم.»(2) اما درد پای او که در اثر پرش از یک بلندی پیش آمده بود؛ این امکان را از او سلب کرد. عباس مفتاحی در سفری که به تبریز داشت موضوع تغییر مشی مبارزه را با برادرش اسدالله در میان گذاشت. او پس از مدتی بحث متقاعد شد. اسدالله مفتاحی نیز با سمپات های خود «پل» (حسن جعفری) و «تاراس» (گرامی) صحبت کرد و نظرات آنان را برای عزیمت به کوه جلب کرد. عباس مفتاحی همچنین با ناصر (حاجیان سه پله) و ماکسیم (حسین سیدنوزادی) که «از مشهد به تهران آمده بود» درباره مشی جدید صحبت کرد.

یک نفر را نیز مسعود احمد زاده قرار بود آماده کند. جمعاً در حدود ده - یازده نفر و شاید یکی - دو تا بیشتر می شدند که می خواستیم برای فرستادن به کوه آماده کنیم و به فکر کفش و لباس برای آنها بودیم و شلوار مخصوص کوه که پشمی بود تهیه شده بود.(3)

اما دیگر دیر شده بود. زیرا در 19 بهمن 49 حمله به پاسگاه سیاهکل انجام شد و چون فرستادن افراد به کوه معلق مانده بود؛ «هر کس که کاری داشت موقتاً به محل کار خود برگشته و منتظر مانده بود که خبر جدید به او داده شود و او حرکت کند و به تهران بیاید و چند روز بعد از آن، خبر شکست افراد کوه در روزنامه ها درج شده بود.»(4)

ص:313

دستگیری گسترده اعضای گروه کوه در جنگل، گروه شهر را به فکر یافتن راه هایی برای نجات آنان فرو می برد. یکی از این راه ها، ربودن سفرا بود. اگر چه مسعود احمد زاده در مورد ربودن سفیر یکی از کشورهای اروپایی پس از واقعه سیاهکل سکوت کرده است؛ اما عباس مفتاحی ضمن آن که بر «بلاتکلیفی» و «وضع درهم» گروه در اسفند ماه تأکید می کند؛ توضیح می دهد: «این بحث پیش آمده بود که از بین اعضاء گروه یک عده را که می توانند عمل کنند انتخاب کنیم و برای بعد از عید خود را برای ربودن یک سفیر آماده کنیم تا اسرا را آزاد کنیم.»(1) البته مفتاحی یادآور می شود که خود در جریان شناسایی نبوده است؛ بلکه این کار توسط چنگیز قبادی، مسعود احمد زاده، مهرنوش ابراهیمی و حمید اشرف صورت پذیرفته است؛ سفیر آلمان و مسیر تردد او نیز کاملاً شناسایی شده بود. اعدام اعضای گروه جنگل در روزهای پایانی سال این عملیات را منتفی ساخت.

اکنون، رابطه عباس مفتاحی با پویان قطع شده بود و او با حمید ارض پیما تماس داشت و گاهی نیز جواد اسکویی را می دید. اسدالله مفتاحی و جواد اسکویی در یک خانه به سر می بردند.

جلسات هسته مرکزی گروه در خانة خیابان صفاری و با شرکت پویان، مسعود احمد زاده و نابدل تشکیل می گردید. از همین زمان قرار شده بود «ارنستو وارد کادر مرکزی گروه شود. رابطه شاخه تبریز به ارنستو سپرده شد و خود رفیق پویان شاخه مشهد را اداره می کرد.»(2)

احمد زاده با این نظر مخالف بوده و به تقدم تاکتیکی مبارزه در شهر بر مبارزه در کوه اعتقاد داشتند. «به هر حال این بحث ها حتی تا لحظه دستگیری ارنستو ادامه داشت».(1)

پس از آن که اداره شاخه تبریز به نابدل سپرده شد او یک تیم عملیاتی مرکب از بهروز دهقانی، افشانی و اکبر مؤید تشکیل داد، همچنین در جنب آن، دو نفر دیگر را نیز به عنوان تیم تدارکاتی مشغول ساختن تی. ان. تی. کرد. جزوه مربوط به ساخت تی. ان. تی را نابدل در آخرین ملاقات خود از عباس مفتاحی دریافت کرده بود. در یکی از ملاقات هایی که نابدل با بهروز دهقانی داشت؛ به اطلاع وی رساند که مناف فلکی و رقیه دانشگری باید از شاخه تبریز به تهران منتقل شوند. در اوایل فروردین 1350 مناف فلکی به تهران آمد و براساس قرار ملاقاتی که توسط نابدل به او ابلاغ شد با مسعود احمد زاده، با نام مستعار فردریک آشنا شد. احمد زاده او را به خانه ای در خیابان فرح آباد، خیابان حجت، کوچه جوانمردان برد. این خانه را خلیل سلماسی نژاد با نام جعلی سیروس افخمی نژاد اجاره کرده بود. همان شب، دیگر اعضاء تیم نیز به آن خانه آمدند تا جلسه ای تشکیل دهند. آنان «عبارت بودند از بابوشکین، فریرا، فردریک، وان تروی(2)» فرماندهی این تیم به عهده مسعود احمد زاده بود.(3)

موضوع بحث جلسه آن شب، انتخاب یکی از دو کلانتری قلهک و کلانتری یازده برای انجام عملیات بود. مطالعات مقدماتی کلانتری های تهران پیش از آن انجام شده بود و در نهایت گروه، بین انتخاب این دو کلانتری برای انجام عملیات مردد بود. بالاخره پس از مباحثی که به جلسات بعدی نیز انجامید؛

ص:316

کلانتری قلهک انتخاب و طرح عملیاتی آن نیز تهیه گردید.

زمان انجام عملیات روز 16 فروردین، بین ساعت 30/10 الی 11 شب تعیین گردید. سلاح های تیم برای انجام عملیات عبارت بود از: سه قبضه اسلحه کمری که دو قبضه آن از تبریز آمده بود؛ و یک قبضه آن را نیز حمید اشرف در اختیار گذارده بود. همچنین مسلسل یوزی که شاخه تبریز تصاحب و توسط نابدل برای پویان ارسال کرده بود. تعدادی کوکتل مولوتف و مقداری نیز میخ چهار پر تهیه گردید. یک ماشین پیکان آبی رنگ توسط مجید احمد زاده با نام جعلی هوشنگ منصوریان خریداری شده بود.

ساعت 30/9 شب، افراد تیم عمل کننده که همان اعضاء شرکت کننده در جلسه خیابان فرح آباد بودند؛ در آغاز به یوسف آباد رفتند تا اتومبیلی را سرقت کنند. مجید احمد زاده، حسن نوروزی و خلیل سلماسی نژاد مأمور سرقت اتومبیل شدند. در حالی که مناف فلکی مراقب اطراف بود. پس از آن که اتومبیل سرقت شد؛ مناف فلکی خود را به مسعود احمد زاده رساند و خبر سرقت اتومبیل را به وی اطلاع داد. احمد زاده ساک هایی را که اسلحه و مهمات در آن بود از اتومبیل متعلق به تیم خارج کرده و به فلکی سپرد تا او به اتفاق دیگر افراد با ماشین سرقت شده به محل قرار بروند. مسعود احمد زاده اتومبیل تیم را در یکی از خیابان های فرعی در منطقه چالهرز [حوالی حسینیه ارشاد] پارک کرده و در محل تعیین شده به دیگر افراد پیوست و همگی از آنجا روانه قلهک شدند. مسعود احمد زاده می نویسد:

در این عملیات فریرا رانندگی را به عهده داشت، من و بابوشکین از ماشین پیاده شده و به طرف پاس جبهه کلانتری رفتیم و به دنبال ما وان تروی و شیرژ بودند که وان تروی وظیفه دار آتش زدن ماشین های کلانتری بود. به منظور این که مأمورین کلانتری قادر به تعقیب ما نباشند و شیرژ وظیفه دار پاییدن یک جانب خیابان دولت بود به محض نزدیک شدن به پاسبان مربوطه من اسلحه خود را کشیدم و همین که پاسبان خواست از مسلسل خود استفاده کند، من نخستین تیر را به سوی وی شلیک کردم و بابوشکین به منظور گرفتن مسلسل با پاسبان درگیر شد سپس من برای اینکه کسی نتواند از اطاقهای کلانتری به

ص:317

منظور درگیری با ما خارج شود چند تیر پیاپی به در و پنجره اطاقهای کلانتری شلیک کردم در همین فاصله وان تروی به آتش زدن ماشین های کلانتری (توسط کوکتل هایی که خود درست کرده بودیم) مشغول شد. بعداً شیرژ نیز چند تیر به پاسبان شلیک می کند. البته ضروری نبود و در همین شلیک هاست که دست بابوشکین (یکی از انگشتانش) مجروح می شود، سرانجام مسلسل را تصاحب کرده، سوار ماشین شده و به طرف ماشین خودی روانه می شویم.(1)

آن شب را در خانه «وان تروی» به سر می برند و فردای آن روز، مناف فلکی به منزل خواهر خود می رود تا پس از چند روز به تبریز بازگردد. پیش از بازگشت، فلکی به دیدار مسعود احمد زاده رفته بود. او می نویسد: «من طبق قراری که داشتم فردریک را دیدم و او گفت تو چرا تیر شلیک کردی، چون تو انگشت بابوشکین را زخمی کردی و ضمناً با تیری که من توی مغز پاسبان شلیک کرده بودم کافی بود.»(2)

دو روز پس از این واقعه، یعنی در 18 فروردین 1350 ضیاءالدین فرسیو که به تازگی به عنوان رئیس اداره دادرسی ارتش جایگزین سرتیپ بهزادی شده و اعضای گروه جنگل را محاکمه کرده بود، توسط کسانی که مفتاحی هنوز آنان را «افرادی از آن گروه» می نامد؛ ترور می شود.

دسته ای که فرسیو را از پای درآوردند، شامل صفاری آشتیانی، رحمت پیرونذیری، و منوچهر بهایی پور، به فرماندهی اسکندر صادقی نژاد، همگی از بازماندگان گروه جنگل بودند.

عباس مفتاحی احتمال می دهد که حمید اشرف در این عملیات شرکت نکرده باشد؛ زیرا بعدها از خود او می شنود که در این عملیات نبوده است.

اعظم السادات روحی آهنگران بعدها از خواهرش نزهت السادات شنید که حمید اشرف ، راننده ماشین محافظ بوده که در خارج از صحنه عملیات منتظر می ماند تا افراد گروه را از صحنه عملیات دور کند.

ص:318

جالب اینجاست که این ترور، توسط بازماندگان گروهی انجام می شود که تعدادی از آنان در دفاعیات خود ترور را امری مذموم می دانستند. امری که به زعم آنان حتی مارکسیسم نیز با آن مخالف است.

دادند تعیین کرد.

پلیس ایران عکسهای این افراد را در اماکن عمومی، تئاترها و رستورانها نصب کرد و برای اطلاعاتی که منجر به دستگیری هر یک از آنها شود 13 هزار دلار جایزه نقدی تعیین کرده است.

پزشکان معالج ژنرال فرسیو اعلام کردند که حال مزاجی وی امروز قدری بهبود یافته و وضع مزاجی فرزندش کاملاً رضایت بخش است.

مقامات ایرانی گفتند که ضاربین بقایای یک دسته از عناصر کمونیست هستند که قصد داشتند حکومت ایران را سرنگون سازند.

از چگونگی تصمیم گیری و طراحی اجرایی این عملیات اطلاع روشنی نداریم. مفتاحی احتمال می دهد که برای اجرای این عملیات، حمید اشرف از طریق مسعود احمدزاده با پویان مشورت کرده باشد.

در خصوص نتایج و بازتاب این عملیات، احمد زاده معتقد است که «بعد از این عملیات مردم و به ویژه مردم آگاه ما که از شکست هسته چریکی سیاهکل و سپس تیرباران عده ای از رفقای ما سخت اندوهگین و افسرده دل شده بودند سخت به شور و هیجان می آیند و دشمن هم که سخت وحشت زده و هراسان شده بود (علیرغم ادعای قبلی اش که گروه ما را نابود کرده و فقط چند نفری فراری هستند) بدست و پا افتاده عکس چهار تن از دیگر رفقای ما (رفقا اسکندر صادقی نژاد، رحمت پیرو نذیری، منوچهر بهایی پور و احمد زیبرم) را در روزنامه ها چاپ می کند و برای سر ایشان جایزه های کلان می گذارد.»(1)

ص:320

است.»(1)

دیدگاه های جزنی در کنار ایده های مبارزاتی پویان و احمدزاده، دو برداشت متفاوت از مبارزه مسلحانه را به ظهور می رساند. جزنی در ایضاح این دو برداشت از مبارزه مسلحانه می نویسد:

یک برداشت می گوید هنگامی که جریان های پیشرو دست به مبارزه مسلحانه می زنند ضروری نیست که موقعیت انقلابی (یعنی شرایط عینی انقلاب) فراهم باشد؛ پیشاهنگ خود در تسریع فراهم شدن این شرایط فعالانه شرکت می کند. بنابراین آغاز عملیات مسلحانه به منزله آغاز انقلاب نیست. بلکه این عملیات آغاز مرحله نوینی در جنبش رهایی بخش خلق است و محتوای این جنبش مبارزه ای است ضد دیکتاتوری فردی شاه و مبارزه مسلحانه ترکیبی است از اشکال مسالمت آمیز و نظامی مبارزه که شکل نظامی نقش عمده و محوری را در آن به عهده دارد. اعمال قهر انقلابی در این مرحله سرشت تبلیغی دارد. این مرحله می تواند سال ها به طول انجامد.(2)

برداشت اول از مبارزه مسلحانه، همان برداشتی است که جزنی در طول بازجویی های خود، همواره بدان تصریح دارد. اما برداشت دوم، برداشت احمد زاده است که جزنی آن را چنین توضیح می دهد:

شرایط عینی انقلاب در موقع شروع مبارزه مسلحانه وجود داشته و یا دارد. بنابراین توده ها آماده اند که به ندای پیشاهنگ مسلح خود پاسخ دهند، کافی است که ما با جانبازی و فداکاری به رژیم حمله کنیم تا مردم پشت سر ما قرار گیرند، بنابراین با شروع اولین عملیات باید به سرعت آن را گسترش داد. در مدت کوتاهی می توان دست به سربازگیری در شهر یا روستا زد.(3)

جزنی به نفی دیدگاه دوم می پردازد و می نویسد: «شروع مبارزه مسلحانه به

ص:322

معنی این نیست که شرایط عینی و ذهنی

انقلاب فراهم شده و با آغاز این مبارزه انقلاب آغاز شده است. از آنجا که این مبارزه ضرورت تدارکاتی دارد لازم نیست شرایط لازم برای انقلاب آماده باشد تا پیش آهنگ حق داشته باشد دست به اعمال قهر بزند. جنبش در حرکت خود به شرایط لازم خواهد رسید و در مرحله معینی توده ها به مبارزه مسلحانه پیوسته و انقلاب تحقق خواهد یافت.»(1)

جزنی در رد و انکار دیدگاه احمد زاده، این پرسش را مطرح می کند: «این چگونه موقعیت انقلابی آماده ای است که علیرغم فعالیت چشمگیر پیش آهنگ، توده ها به آن پاسخ نمی دهند؟»(2)

جزنی حتی احمد زاده را به چپ روی و بی اطلاعی از مضمون و محتوای انقلاب و مبارزه مسلحانه متهم می کند: «هنگامی که ما می شنویم با آغاز مبارزه مسلحانه انقلاب شروع شده است؛ ناگزیریم اعتراف کنیم که معتقدان به این مطلب دو چیز را نمی شناسند، اول مبارزه مسلحانه را در مرحله فعلی و دوم انقلاب را به طور عام و انقلابی را که ما در پیش داریم به طور خاص، با این زمینه است که ما شاهد نمودهای دیگری از برخورد چپ با مسایل جنبش می شویم، بی توجهی به شرایط عینی منجر به تأکید یک جانبه بر نقش پیشاهنگ می شود. به موقعیت واقعی توده ها، به حالت و امکانات آنها وقعی گذاشته نمی شود.»(3)

همچنین، «مسئله چگونگی گذار مبارزه مسلحانه از سطح جریان های محدود پیشرو به سطح توده ها یکی از مهمترین مسایلی» بود که از نظر جزنی در مقابل جریان ها و افراد مبارز و به طور کلی در مقابل «جنبش مسلحانه» قرار گرفته بود.(4) بنابراین وقتی که احمد زاده این «مهم ترین مسئله» را به بوته اهمال و اجمال

ص:323

وا می نهد طبیعی است که جزنی اظهار دارد «اصولاً تصور روشنی از جنبش توده ای برای این رفقا وجود ندارد و اهمیت مسئله هنوز درک نشده است.»(1)

جزنی در این نوشتار، بدون آن که به مورد خاصی اشاره کند به نقد برخی از عملیات چریک ها پرداخته، می نویسد: «برداشت نادرست از مبارزه مسلحانه باعث ظهور یک رشته پدیده های منفی در جنبش شده است. این تصور در عده ای وجود دارد که هرگونه عمل قهری، هر انفجار، هر ترور، به هدف های مبارزه مسلحانه کمک می کند. [...] برداشت های نادرست از مبارزه مسلحانه در برخی جریان های مهم جنبش باعث بروز حرکاتی ناسالم، کور و منفی شده است. اگر ما تصور جذب سریع توده ها را نداشتیم در آغاز ظهور جنبش دست به سربازگیری از میان عناصر بسیار ساده نمی زدیم و شتاب زده درصدد گسترش کمّی عملیات مسلحانه بر نمی آمدیم، برای وظایف استراتژیک خود در تأمین یک رهبری سالم برای جنبش ارزش بیشتری قایل می شدیم و کادرهای ارزنده را برای عملیات یا تماس های پیش پا افتاده قربانی نمی کردیم.»(2)

جزنی فرصت را مغتنم شمرده و مجاهدین خلق را نیز به واسطه انفجار دفتر مجله «این هفته» بدین سان می نوازد: «در بخش دیگری از جنبش به دنباله روی از تمایلات قشرهای معینی از خرده بورژوازی کشیده نمی شدیم و به سینماها، فروشگاه ها و فلان مجله که عکس لخت چاپ می کند؛ حمله نمی بردیم. این ها تاوان برداشت های نادرست از مبارزه مسلحانه در شرایط فعلی است.»(3)

جزنی به احمد زاده می آموزد که «شرایط عینی انقلاب در یک رشته پدیده های عینی ظاهر می شود که از آن جمله است بحران اقتصادی و سیاسی، تشدید تضادهای درون طبقات حاکم، ضعف دولت در اعمال حاکمیت خود و اداره و کنترل سیستم و در صف مردم، نارضایی شدید که ادامه وضع موجود و تحمل

ص:324

ستم طبقه حاکم و رژیم را غیر ممکن می سازد و توده ها را به حرکاتی بی سابقه و تاریخی که در شرایط عادی از آن اجتناب می ورزند می کشاند و در چنین موقعیتی حتی اگر شرایط ذهنی یعنی سازمان ها و عوامل آگاه سازنده و اجیرکننده آماده نباشند و جنبش های خودانگیخته نتوانند به یکپارچگی، وسعت و هماهنگی و بالاخره جهت هدف و مشی انقلاب در نابود ساختن دشمن دست یابند، رژیم ها هر قدر مستبد باشند نمی توانند مانع ظهور این جنبش ها شوند.»(1)

جزنی تضادهای موجود در حاکمیت را فقط برای آغاز مبارزه مسلحانه و تداوم آن کافی می داند؛ ولی برای آن که «توده ها به سرعت پشت سر پیشاهنگ خود متحد شوند» اعتقاد دارد که این تضادها باید عمق و شدت بیشتری یابد.(2)

وی برخلاف احمدزاده اعتقاد داشت که اصلاحات ارضی از شدت تضادهای طبقاتی کاسته است؛ امّا، احمدزاده اصلاحات ارضی را موجب گسترش و تعمیق تضادهای طبقاتی می دانست که در نتیجه آن، او شرایط عینی انقلاب را فراهم می دید. به راستی، کدام یک از این دو نظر منطبق بر اصول مارکسیستی است؟ چگونه می توان از یک پدیده، همزمان دو تحلیل متضاد و هر دو مارکسیستی ارایه کرد؟ مگر آن که بپذیریم هر دو آنان حسّیات ابتدایی خود را که از مشاهده سطحی جامعه ناشی می شد، جانشین واقعیت های علمی کرده اند.

هنگامی که دو نظریه پرداز برجسته چریک ها که مبارزه مسلحانه را تئوریزه کرده اند دربارة تضاد طبقاتی، این مهم ترین چاشنی انفجاری انقلاب در اندیشه مارکسیستی، بدون تأمل کافی و در تباین با یکدیگر سخن گفته اند؛ بنابراین، «وحدت» ناظر بر اشتراک آنان در چارچوب کدام نظریه بوده است؟ ظاهراً تنها نقطه اشتراک آنان برداشتن «سلاح» بوده است. گویی بدون توجه به موقعیت طبقات اجتماعی، سلاح تنها کلید رمزگشای انقلاب به شمار می رفت.

جزنی باکی ندارد از اینکه نظرات احمد زاده را در فهرست «عمده ترین

ص:325

نمودهای ماجراجویی در درون جنبش مسلحانه» بگنجاند. او می نویسد: «تأکید مطلق روی تاکتیک مسلحانه، آن هم تاکتیک های معینی از مبارزه چریک شهری، دگم ساختن از این تاکتیک ها و کم بها دادن به تاکتیک های دیگر در کنار تاکتیک های مسلحانه، نمودی از گرایش به ماجراجویی است. پر بها دادن به اثر تهییج کننده تاکتیک ها و بی توجهی به تاکتیک هایی که می بایست حمایت مادی توده را از جنبش سازمان دهد پدیده ای است که رشد آن می تواند جنبش را به جدایی از توده کشانده آن را ناکام گرداند.»(1)

آشکار است که مقصود جزنی، مسعود احمد زاده می باشد که مبارزه مسلحانه را هم تاکتیک می دانست و هم استراتژی؛ وجه دیگر اختلاف جزنی و احمد زاده نیز در همین نکته نهفته است. در حالی که احمد زاده یگانه شیوه مبارزه را مبارزه مسلحانه می پنداشت جزنی شیوه های دیگر مبارزه را نه تنها از نظر دور نمی داشت بلکه بر آن تأکید می کرد. زیرا به گمان او، این شیوه های دیگر بود که «تود ه ها» را به صفوف مبارزه سوق می داد. او می نویسد: «پس از گروه های سیاسی - نظامی نوع دیگری از گروه ها و هسته های مبارز در تکامل جنبش و بسیج توده ها نقش دارند. این جریان های متشکل را سیاسی - صنفی می نامیم [...] علاوه بر این دو فرم سازمان بندی، جنبش انقلابی در حال حاضر به انواع دیگر تشکل ها نیاز دارد. هر فرم از تشکل، وظایف خاصی را بر عهده دارد و در تدارک انقلاب و تهیه امکانات و بسیج نیروها نقش مؤثری بازی می کند. از جمله این سازمان بندی ها، کمیته های پشت جبهه اهمیت ویژه داشته و در این زمینه می توان از سلولهای انتشاراتی نام برد.»(2)

اگر احمد زاده می پنداشت که با برداشتن سلاح توسط پیشاهنگ، «توده ها» پشت سر آنان صف آرایی خواهند کرد؛ جزنی مبارزات صنفی را مکمل مبارزه نظامی برای ترغیب «توده ها» به مشی مسلحانه بر می شمرد. «پیشاهنگ در شرایط

ص:326

فعلی با ترکیبی از مبارزه مسالمت آمیز با مبارزه قهر آمیز است که می تواند توده ها را به حرکت دعوت کند. باید به خواسته های اقتصادی مردم توجه شود و چریک به زندگی روزانه آنها داخل گردد. باید مبارزه بر ضد بی عدالتی، با مبارزه در راه زندگی بهتر برای مردم (نه زندگی بهتر پس از پیروزی بلکه رسیدن به شرایط بهتر زندگی همین امروز) تلفیق شود. مردم که در حال حاضر بیشتر دیکتاتوری را در برخورد رژیم با جریان های سیاسی پیشرو می بینند؛ هنگامی که برای دریافت شرایط بهتر زندگی به حرکت درآیند سرنیزه رژیم را روی سینه خود لمس کرده دیکتاتوری و ضرورت مبارزه با آن را به خوبی حس می کنند.»(1)

جزنی با انتقاد از کسانی که «توده ها را از توسل به شیوه های اقتصادی و سیاسی مبارزه منع» می کنند می نویسد: «تصور می کنیم که با این منع آنها سلاح به دست می گیرند و همراه ما با دشمن خود می جنگند، نتیجه این است که ما در حالی که موکداً روی نقش تاریخی توده ها تأکید می کنیم عملاً نقش آنها را مورد بی توجهی قرار می دهیم.»(2)

مبارزه صنفی از نظر جزنی چنان پراهمیت و تعیین کننده است که توصیه می کند: «بایستی تعدادی از کادرهای با تجربه برای سازماندهی گروه های سیاسی - صنفی از مبارزه نظامی کنار گذاشته شوند. این کادرها با شناختی که از جنبش انقلابی مسلحانه دارند به خوبی می توانند حرکات سیاسی و اقتصادی را در جهت جنبش انقلابی هدایت کنند.»(3)

جزنی تأکید می کند که این گروه های سیاسی - صنفی باید «به وسوسه عملیات نظامی تسلیم نشوند» و «شیوه مبارزه با پلیس و اصول کار مخفی را از گروه های سیاسی نظامی تقلید» نکنند تا «امکان تماس وسیع با توده صنف خود را از دست ندهند». او یادآور می شود: «در اینجا نه فقط از تیم و خانه امن و

ص:327

کوپل خبری نیست بلکه فرهنگ چریکی نیز در این گرو ه ها به کار نمی رود» و بالاخره او توصیه می کند: «این گروه ها برای سازمان دهی حرکات عمومی باید از همه امکانات قانونی مثل اتحادیه های قلابی و ظاهری دستگاه، مذاکره با مقامات دولتی و مانند آن استفاده کنند.»(1)

دیدگاه های جزنی هر چند سند روشنی از انتقاد درون گروهی نسبت به عملکرد گروه های چریکی در ایران تلقی می شود؛ اما، این انتقادات در زمان خود، نتوانست تأثیر قاطعی بر جهت و گرایش های غالب در مبارزه مسلحانه بر جای گذارد. در مقابل، به موجب دیدگاه های پویان و احمدزاده، مبارزه قهرآمیز در شکل مسلحانه، علی رغم آنکه در ماه های بعد، به از دست رفتن یکایک نیروهای کیفی و کادرهای گروه انجامید؛ تنها راه بقاء سازمان شناخته شد. بنابراین، اتفاقی نبود که انتشار اعلامیه درباره ترور فرسیو، بهترین فرصت برای اعلام موجودیت سازمان و معرفی مشی مسلحانة آن بود.

بود.»(1) اما سرانجام به این نتیجه رسیدند که بهتر است اعلامیه ها در متن های متعدد و کوتاه تهیه شود. پویان متن اعلامیه ها را تهیه می کرد و سپس به مسعود احمد زاده و نابدل می داد تا نظرات خود را بیان کنند؛ و بعد اعلامیه ها توسط پویان دیکته می شد و اشرف دهقانی تایپ می کرد و پویان و نابدل نیز آن را تکثیر می کردند.

این اعلامیه ها که به اظهار عباس مفتاحی در 13 نوع تهیه و تنظیم شده بود موضوعات متنوعی را در بر می گرفت «و برای هر قشری اعلامیه مخصوصی نوشته شده بود؛ برای دانشجویان یک اعلامیه مخصوص، برای دانش آموزان یک اعلامیه، برای بازار و تیپ های نظیر آنها هم یک اعلامیه.»(2)

پس از اعلامیه ای که گروه جنگل در کوه تهیه کرد، ولی هرگز موفق به توزیع گستردة آن نشد و فقط توانست تعداد معدودی از آن را در بین مردم محل توزیع کند و آنان نیز، اعلامیه ها را بی کم و کاست به مأمورین تحویل دادند؛ این اعلامیه ها، همان طور که اشرف دهقانی نیز یادآور شده است از نخستین اعلامیه هایی بود که توسط گروه به طور گسترده انتشار یافت.

اگرچه، عباس مفتاحی از 13 نوع اعلامیه سخن می گوید و احمد زاده نیز آنها را بالغ بر ده نوع می داند؛ ولی هم اکنون، بیش از پنج نوع آنها در اختیار نیست. در هیچ یک از این پنج نوع موجود نیز، اعلامیه ای تحت عنوان «سیاهکل، مونکادای(3) ایران است» به چشم نمی خورد. شاید در مابقی اعلامیه ها چنین عنوانی وجود داشته است که فرشین کاظمی نیا به آن استناد کرده است.(4) اما نباید از نظر دور

ص:329

داشت که هر چند گروه، در این زمان، نام «چریکهای فدایی خلق» را برای خود برگزیده بود؛ اما اعلامیه ها یا فاقد امضاء بود؛ و یا با امضاء «ادامه دهندگان جنبش سیاهکل» منتشر شده بود.

به لحاظ محتوایی نیز، اعلامیه ها، مضمون واحدی ندارند. در برخی از این اعلامیه ها برای توجیه مصادره بانک ها به «شبیخون مسلمانان اولیه به کاروان های تجار مکه» استناد شده است. در اعلامیة دیگر، به شبهه ای که ساواک مبنی بر ارتباط گروه با محمود پناهیان، ژنرال فرقه دموکرات ایجاد کرده بود؛ پاسخ داده می شود.

ارتباط با پناهیان، از آنجا مطرح شده بود که پیش از عملیات سیاهکل، صفاری آشتیانی و علی نیری برای تهیه اسلحه به عراق می روند و در آنجا، با پا در میانی «امن العام»، ملاقاتی با پناهیان انجام می دهند که البته بعدها این امر مورد انتقاد صفایی فراهانی قرار می گیرد. چون نیری در بازجویی های خود، پس از دستگیری به این موضوع اشاره کرده بود، ساواک نیز تلاش کرد از این اعتراف در انتساب گروه به پناهیان استفاده کند.

تعدادی از این اعلامیه ها نیز در اختیار عباس مفتاحی نهاده شد. او این اعلامیه ها را توسط حمید ارض پیما و انوش (اسماعیل) مفتاحی در لاهیجان و ساری توزیع کرد و مقداری را نیز به اردشیر داور که «مذهبی متعصبی» بود، داد تا آنها را به «دوستان مذهبی» خود که از بنیانگذاران سازمان مجاهدین خلق بودند، برساند. اگر چه براساس اظهار مفتاحی در این زمان روابط اردشیر داور با دوستان مذهبی اش به هم خورده بود و «از آنها بد می گفت و آنها را قبول نداشت و به همین جهت کناره گیری کرده بود.»(1)

احمد زاده معتقد بود که «این اعلامیه ها تأثیر نیکویی بر مردم ما می گذارد و مورد استقبال تمام قشرهای مردم قرار می گیرد.»(2) حتی مفتاحی ادعا می کند که این اعلامیه ها توسط دیگران تکثیر شد و می گوید «ما آنها را دیده بودیم» و آنچه که موجب تعجب مفتاحی شده بود؛ این بود که «متن اعلامیه همان نوشته گروه بود ولی در پای آن یک امضای دیگر کرده [گذاشته] بودند.»(3)

یکی دیگر از روش های توزیع اعلامیه ها چسباندن آنها بر دیوار کوچه ها در شب بود. این امر به عهدة علیرضا نابدل و جواد سلاحی سپرده شده بود.

در تاریخ 22/1/50 ساواک گزارش می دهد که: «اطلاع تلفنی واصله حاکیست ساعت 00/16 روز جاری شخصی که شباهت به جواد سلاحی (متواری) داشته نزدیک مدرسه عالی بازرگانی از اتومبیل پیاده و مقداری اعلامیه در داخل مدرسه ریخته و متواری شده است.»(4)

سه روز بعد از این تاریخ، یعنی در روز 25/1/50 نابدل و سلاحی برای توزیع اعلامیه به حوالی بازار می روند. در حین نصب اعلامیه ها، آن ها با پلیس درگیر می شوند و در جریان این درگیری، جواد سلاحی کشته و علیرضا نابدل نیز

ص:331

دستگیر می شود. گزارش شهربانی به شرح ذیل می باشد:

ساعت 3 بامداد روز 26/1/50 بوسیله نگهبان جبهه درب کلانتری اطلاع رسید در خیابان پامنار صدای شلیک تیری به گوش رسیده است بلافاصله سرکار سروان محمدی را به اتفاق عده ای از مأمورین به محل شلیک تیر اعزام [کردیم] اینجانب به جلوی درب کلانتری مراجعه [نموده] مشاهده شد سرپاسبان مسلمی و پاسبان خاورزمینی شخص را که تیر به ران پای چپ وی اصابت نموده و پاسبان بادکوبه که از ناحیه دست تیر خورده بود به کلانتری دلالت می نمایند. بلافاصله پاسبان بادکوبه به وسیله پاسبان مصطفی نژاد به بیمارستان شهربانی منتقل و سرپاسبان مسلمی و پاسبان خاورزمینی شخصی مصدوم را به هویت محسن رضائی به داخل کلانتری می آوردند در محوطه کلانتری محسن رضائی ناگهان دستش را از دست مأمورین بیرون کشیده و اسلحه کمری خود را خارج و قصد شلیک داشت که از کارش جلوگیری [گردیده] بلافاصله از وی بازرسی بدنی شد علاوه بر اسلحه کمری مکشوفه ساخت اسپانیا و سه تیر فشنگ، سه شماره تلفن و سه عدد کلید از وی کشف و مراتب صورت مجلس گردید.

سرپاسبان خراسانی و پاسبان خاورزمینی گزارشی ارائه نمودند که حاکیست ساعت 30/12 دقیقه بامداد از پست خود به طرف کلانتری می آمدیم مشاهده شد دو نفر از خیابان فرار می کنند و دو نفر دیگر آنها را تعقیب می نمایند. به جلو رفته ایست دادیم ولی آنها به ایست اینجانبان توجه نکرده به طرف ما تیراندازی کردند به طوری که پاسبان بادکوبه هدف گلوله قرار گرفت و اینجانبان به طرف آنها تیراندازی کردیم یکی از آنها هدف گلوله پاسبان خاورزمینی قرار [گرفت] و دیگری به طرف کوچه ای در سه راه دانگی متواری گردید و از تاریکی کوچه استفاده نموده ناپدید شد و شخصی را که خود را محسن فرزند احمد شهرت رضائی معرفی می کرد و بعد معلوم شد علیرضا نابدل می باشد دستگیر، به کلانتری دلالت نمودم مراتب فوراً به اطلاعات پلیس اعلام و به ریاست پلیس تهران توسط سرکار کلانتر اطلاع داده شد سرکار سرهنگ فاطمی ریاست اطلاعات در ساعت 0100 بامداد در کلانتری حاضر و پس از بررسی و اطلاع به مقامات مختلف شهربانی به فرموده سرکار کلانتر قبل از هرگونه اقدامی بدون بازجوئی از نظر اهمیت موضوع و

ص:332

سرعت کار و اینکه ریاست اطلاعات پلیس تهران در کلانتری بوده و اظهار داشتند فوراًَ مراتب به ستاد عملیاتی اعلام و شخص مورد نظر تحویل شود هر دو نفر که دومی توسط سرکار سروان محمدی به کلانتری معرفی شده با اسلحه و سه تیر فشنگ و تعدادی اعلامیه مخالف امنیت کشور وسیله ریاست کلانتری و مأمورین مربوط به کمیته عملیاتی شهربانی کل کشور تحویل گردید و رسید اخذ شد. چون به موجب گزارش مأمورین متجاوزین چند نفر بوده که اغلب در اثر تیراندازی مجروح گردیده بودند بلافاصله به سرکار سروان محمدی و سرکار سروان غفاری مأموریت داده شد که در محدوده بخش بررسی لازم معمول دارند. افسران موصوف در مراجعت گزارشی ارائه نمودند که حاکیست در معیت چند نفر از مأمورین و آقایان سیدناصر سیدحمزه و محمد عابدینی ساکنین محل که در تمام اجرای برنامه مورد نظر حمایت و همکاری را با مأمورین داشته و پا به پای آنها در تعقیب تبهکاران بوده اند با یکی از متهمین که پس از ملاحظه معلوم شد جواد صلاحی می باشد مصادف و معلوم شد مشارالیه در اثر اصابت گلوله از پای درآمده که بلافاصله او را به وسیله آمبولانس توسط استوار قائمی به بهداری شهربانی منتقل در بازرسی بدنی و بازدید محل یک قبضه اسلحه کمری طرح براونیک ساخت آلمان به شماره H.G. TOOOO2206 -5 در حالی که یک فشنگ در خشاب بود و یک قبضه چاقوی ضامن دار دسته سفید و مبلغ 187 ریال وجه نقد و یک عدد عینک و هفده تیر فشنگ جداگانه که 15 عدد آن داخل قوطی کبریت خالی و 2 عدد آن در داخل بسته کاغذی کوچک و سه عدد کلید همراه داشت. ضمن بررسی معموله مسلم شد که چند نفر دیگر از متهمین با اتومبیل فولکس واگن شیری رنگ مدل پائین مراقب اعمال دوستان خود که اعلامیه هائی را در اختیار داشته و در معابر الصاق می کردند بودند که بعضاً امکان [احتمال] اصابت گلوله به آنها رفته است از این لحاظ سرکار سروان محمدی و سرکار سروان غفاری که برای بازرسی بیشتر به محل رفته بودند در مراجعت یک عدد عینک ذره بینی که یک شیشه آن شکسته با یک گلوله سربی سفید رنگ در محل مشاهده شد که عیناً پیوست پرونده گردید. بلافاصله عکسهای متهمین که یکنفر از آنها به نام امیرپرویز پویان دارای عینک ذره بینی است امکان این است که عینک متعلق به مشارالیه بوده پس از اصابت گلوله به وی عینک از چشمش

ص:333

افتاده او نیز با استفاده از وسیله نقلیه مذکور با دوستان دیگرش متواری شده باشد.

متعاقباً سه نفر به اسامی:

1- حسین بنازاده فرزند ابراهیم 27 ساله قناد اهل رشت ساکن تهران سرچشمه جنب قنادی بهار پلاک 2 و

2- کیقباد احتیاط کار راهمی فرزند رضا 47 ساله استواریکم سرشته داری اهل رشت ساکن خیابان گرگان چهار راه عظیم پور ده متری گرگان کوچه همت آباد پلاک 12 و

3- مهدی داودی فرزند غلامعلی 35 ساله میوه فروش اهل مشهد ساکن پامنار کوچه صدر اعظم پلاک 3

به کلانتری مراجعه به عنوان گواه از نامبردگان بازجوئی [به عمل آمد] کیقباد احتیاط کار بیان می دارد از منزل پدر عیالم که مهمان بودم بیرون آمدم در کوچه صدراعظم دیدم دو نفر مشغول نصب اعلامیه روی دیوار بودند جلو رفتم اعلامیه را ببینم یکی از آنها دست به اسلحه برد و گفت اگر حرفی بزنید شما را می کشم من در جواب گفتم من کارگر هستم و سواد ندارم از سر کار می آیم یکی از آنها با مشت به سینه ام زد با کلمات رکیک به من گفت برو من رفتم پشت دیوار خود را مخفی کردم تا اینکه از کوچه خارج شدند من از عقب آنها می آمدم سر خیابان که رسیدم دیدم سوار موتور سیکلت شدند که فرار نمایند خود را روی موتور انداختم آنها متواری شدند در همین موقع دو نفر پاسبان از جلوی آنها می آمدند فریاد زدم بگیرید جلوی آنها را گرفتند مأمورین با آن دو نفر مشغول تیراندازی شدند یک تیر به پاسبان اصابت کرد.

مشخصات آن شخص که متواری شد کوتاه لاغر اندام که ته ریش داشت و عینک به چشم زده بود. موتور را این شخص سوار بود و شخص دستگیر شده اعلامیه می چسبانید و حسین بنازاده و مهدی داودی عیناً مشاهدات خود را اعلام داشتند که پیوست است.

متعاقباً استوار تقوی محافظ نگهبانی درب ورودی کلانتری که با لباس سویل عهده دار خدمت می باشد گزارش ارائه داد که حاکی است به طرف غرب پامنار حرکت می کردم صدای تیر به گوشم رسید به طرف صدا رفتم مشاهده شد دو نفر مسلح به طرف اینجانب و مأمورین تیراندازی می کنند با

ص:334

کمک دو نفر از پاسبانان یک نفر از آنها که اسلحه کوچک در دست داشت دستگیر و موتور سیکلت که یک خورجین در عقب موتور بود که مقداری اعلامیه مضره و مقداری چسب و غیره در آن بود به کلانتری آوردم و متهم ردیف اول که در کلانتری خود را محسن رضائی معرفی می کرد (علیرضا نابدل) از ناحیه پای چپ تیر خورده بود با اسلحه مکشوفه و سه تیر فشنگ و تعدادی اوراق اعلامیه مضره و تعدادی چسب و غیره به سر کار سروان فرید افسر اطلاعات شهربانی کل تحویل گردید. چون ضمن درگیری سرکار سروان محمدی شخصی را به نام علیرضا ساعتچی به کلانتری معرفی که او هم به اداره اطلاعات تحویل گردیده بود پاسبان پناهنده گزارشی ارائه که حاکیست چون صدای تیر شنیدم از اتومبیل استیشن شماره 99129 تهران ب که نامبرده فوق راننده آن بود استمداد و با وی که از شمال به جنوب پامنار در حرکت بود به محل واقعه رسیدم استوار قائمی جهت بازجوئی از خلیل بادکوبه به بیمارستان شهربانی اعزام [گردید و در] مراجعت گزارش داد که پاسبان مذکور قادر به بازجوئی نبود ضمن بررسی بیشتر و با توجه به بازدید اسلحه مأمورین مشخص گردید که به وسیله پاسبان خلیل بادکوبه 6 تیر و به وسیله پاسبان خاورزمینی 6 تیر جمعاً 12 تیر به طرف متجاوزین و تبهکاران [شلیک] شده است از وضعیت موتور سیکلت بازدید صورت مجلس تنظیمی پیوست است پرونده امر تنظیم حاوی 17 برگ به نظر می رسد.

افسر نگهبانی کلانتری بازار، ستوان یکم حبیبی فر

پرونده امر عیناً به اداره اطلاعات شهربانی کل تقدیم [می شود]

جواد صلاحی به بیمارستان شهربانی منتقل گردید و مصدوم دیگر با اسلحه مکشوفه و اشیاء وی نیز به سرکار سروان فرید افسر اطلاعات تحویل و اسلحه دیگر [و] اشیاء مکشوفه به شرح صورت مجلس عیناً تقدیم می گردد.

همچنان که می بینیم، بر خلاف آنچه که اشرف دهقانی مدعی است، علیرضا نابدل نه تنها بیهوش نشده؛ بلکه چنان هشیار بود تا بتواند در کلانتری دست خود را برای استفاده از اسلحه اش از دست مأمورین بیرون بکشد. دستگیری نابدل

ص:335

همان گونه که مسعود احمد زاده نیز اعتراف می کند: «سرآغاز ضربات متوالی و بزرگی می شود که گروه بعداً متحمل می گردد.»(1)

خبر کشته شدن یکی و دستگیری دیگری در مطبوعات همان روز منتشر شد؛ اما چون معلوم نبود کدام یک از آن دو نفر دستگیر شده اند؛ گروه بنا را بر زنده ماندن هر دو نهاد. لاجرم خانه خیابان صفاری که پویان، نابدل و اشرف دهقانی در آن سکونت داشتند تخلیه می شود، اشرف دهقانی به مدت یک هفته به تبریز باز می گردد و پویان نیز موقتاً به خانه سعید آریان می رود. به گفته احمد زاده، وی «در همین جا برای اولین بار با رفقا اسکندر صادقی نژاد و رحمت پیرونذیری برخورد می کند.»(2)

اگر چنین باشد و پویان برای اولین بار با رحمت پیرو نذیری در اینجا آشنا شده باشد؛ بنابراین حدس نابدل مبنی بر اینکه پویان در سفر خود به تبریز برای یافتن دوستان صمد بهرنگی، پیرو نذیری را به همراه داشته است؛ نباید حدس درستی باشد.

محمد صفاری آشتیانی و منوچهر بهایی پور نیز به همراه چنگیز قبادی تیم دیگری تشکیل می دهند که مدتی بعد نیز احمد زیبرم به آنها اضافه می شود. اسدالله مفتاحی که «تا آن موقع در تهران بیکار می گشت»(1) به تیم مسعود احمدزاده انتقال می یابد.

تغییراتی نیز در شاخه تبریز روی داد. چون با دستگیری نابدل امکان لو رفتن بهروز دهقانی قطعی بود؛ او و خواهرش اشرف دهقانی به تهران آمدند. پیش از این نیز مقرر شده بود مناف فلکی به تهران بیاید. او نیز پس از سپری کردن یک دوره نقاهت در تبریز در نیمه اردیبهشت به همراه رقیه دانشگری عازم تهران شد.

رقیه دانشگری سمپات مناف فلکی بود. او در سال تحصیلی 47- 1346 در حالی که دانشجوی سال دوم دانشکده داروسازی بود؛ با احمد ریاضی آشنا شد. ریاضی کتابهایی نظیر چوب بدستان ورزیل نوشتة غلامحسین ساعدی، ماهی سیاه کوچولو نوشتة صمد بهرنگی و مادر نوشتة ماکسیم گورکی را برای مطالعه به او می داد. دانشگری می نویسد: «بدین ترتیب دوره روشنگری من شروع شد».(2) این روابط مدتها ادامه داشت تا اینکه مناف فلکی در سال 49 از احمد ریاضی خواست تا عضویت در گروه را بپذیرد. اما ریاضی طفره رفت و نپذیرفت. پس از آن فلکی که در جریان دوستی ریاضی و دانشگری بود؛ از ریاضی می خواهد که عدم تمایل خود را برای مبارزه به اطلاع دانشگری برساند. ریاضی می نویسد:

بنا به خواست مناف من پیش فران انتقاد از خود کردم و گفتم: فران من دیگر نه کتاب می خوانم و نه به تو کتاب خواهم داد اصلاً من این راه را نمی توانم بروم و گفتم اگر تو بخواهی این راه را ادامه بدهی و کتاب مطالعه کنی می توانی با مناف رابطه داشته باشی. اول قبول کرد ولی بعداً تلفنی اطلاع داد که برایش با مناف قرار نگذارم ولی بعد مناف می رود در دانشکده فران را

ص:337

می بیند و با هم قرار ملاقات می گذارند. من از این به بعد رابطه ام با فران قطع می شود.(1)

بدین ترتیب، از آبان سال 49 رقیه (فران) دانشگری به عنوان سمپات در ارتباط با مناف فلکی قرار می گیرد. از آن پس، فلکی کتب مهم تری برای مطالعه در اختیار دانشگری می گذارد. این مطالعات بیشتر اشتراکی بود یعنی «برای تفهیم بیشتر مطالب، آنها را با هم می خواندیم و بحث می کردیم.»(2)

در جریان همین کتاب خوانی ها، فلکی سخت دلباخته دانشگری می شود. روابط آن دو چنان بالا می گیرد که یک بار، دانشگری، فلکی و احمد ریاضی را، نیمه شب بر بالین خود فرامی خواند تا به اتفاق روانه بیمارستان ثریا در تبریز شوند.(3) ولی هر چه بود، این روابط از چشم گروه پوشیده ماند و یا آن که ترجیح داده شد پوشیده بماند.

فلکی می نویسد: «من و او در جریان کار عاشق یکدیگر شده بودیم که البته از گروه پنهان بود چون عشق در گروه ما طبق نظریات کمونیستی مطرود بود.» به همین جهت فلکی در دوران بازجویی خود می نویسد: «من تقاضایم این است که در یک فرصت مناسب که مقامات انتظامی صلاح ببینند با او عقد کنم.»(4)

به هر روی، اینک آن دو به تهران آمده اند تا مشترکاً خانه ای را اجاره کنند. آنان پس از دو هفته جستجو، خانه ای در خیابان مجیدیه، خیابان کاوه اجاره کرده و به عنوان زن و شوهر در آنجا مستقر شدند. سپس اسدالله مفتاحی و احمد زیبرم نیز به جمع آنان افزوده شدند و مسعود احمد زاده نیز فرد رابط با آنان بود.

پس از آنکه خبر دستگیری نابدل توسط اشرف دهقانی به شاخه تبریز رسید و

ص:338

بهروز دهقانی به زندگی مخفی روی آورد؛ چند روز بعد، اشرف و بهروز روانة تهران می شوند. حمید توکلی به جای جمشیدی رودباری، برای یافتن اشرف دهقانی به شرکت مسافربری می رود. او چند روزی در خانه برادرش رحیم سر می کند و «بعضی شبها هم به خانه نزهت روحی آهنگران که در سپاهی دانش با او دوست شده بود»، می رود(1) و بالاخره با اسم مستعار «الینور» سر از خانه جمشیدی رودباری در خیابان شهباز کوچة باغ شریفی درمی آورد.

چند روز بعد، طبق قراری که توکلی به او اطلاع داده بود در خیابان فردوسی روبروی فروشگاه فردوسی به دیدن برادرش بهروز رفت؛ تا به اتفاق خانه ای اجاره کنند. پس از مدتی جستجو، خانه ای در نارمک، خیابان فرجام می یابند و بهروز دهقانی از آن پس تا زمان دستگیری در آنجا می گذراند.

در خلال این مدت چون تنگناهای مالی، گروه را تحت فشار قرار داده بود؛ به پیشنهاد پویان چند بانک دیگر برای سرقت مورد مطالعه قرار گرفت. پس از شناسایی های لازم بانک ملی شعبه آیزنهاور، هم به لحاظ حجم پولی که در آن می توانست وجود داشته باشد و هم به لحاظ سهولت در فرار از منطقه برای انجام عملیات انتخاب شد.

تیمی که قرار بود این عملیات را انجام دهند مرکب بود از مسعود احمد زاده به عنوان فرمانده، مجید احمد زاده، اسدالله مفتاحی و خلیل سلماسی نژاد. همچنین مقرر شد که اسکندر صادقی نژاد به همراه دو تن دیگر نیز تیم پشتیبان و محافظ باشند.

چند شب پیش از عملیات، تیم عمل کننده یک دستگاه اتومبیل در حوالی عباس آباد سرقت کردند و مسعود احمد زاده آن را به حمید توکلی سپرد تا به خانه خیابان نیروی هوایی که دارای پارکینگ بود؛ انتقال دهد.

صبح روزی که برای سرقت از بانک تعیین شده بود؛ خلیل سلماسی نژاد برای تهیه کوکتل مولوتف به آشپزخانه می رود. او هنگام تهیه کوکتل ناگهان آتش

ص:339

می گیرد. اسدالله مفتاحی که ناظر حادثه بود چنین توضیح می دهد:

یکدفعه ما دیدیم که [از] آشپزخانه صدای شعله آتش می آید به حیات [حیاط] رفتیم دیدیم که شعله از آشپزخانه می آید و صدای وان تروی از درون آشپزخانه بیرون می آید که می گفت سوختم، سوختم. مثل اینکه حواسش و کنترلش از دستش در رفته بود که سعی نمی کرد به بیرون بیاید. در این موقع مجید به نزدیک آشپزخانه پرید و به وان تروی هشدار داد که بیاید بیرون، وان تروی خلاصه از آشپرخانه بیرون آمد و او را به شلنگ آب بستند و آتش خاموش شد. فردریک مرا مأمور کرد که او و مجید را به بیمارستان ببرم.(1)

اسدالله مفتاحی، آن دو را به بیمارستان سینا می رساند. در بیمارستان پس از انجام اقدامات لازم، آن دو، یعنی سلماسی نژاد با نام مستعار سیروس افخمی نژاد و مجید احمد زاده را که دچار سوختگی کمتری بود؛ به دو بخش جداگانه منتقل می کنند. مجید احمد زاده هم ترجیح داد از بیمارستان خارج بشود. پس از ساعاتی اسدالله مفتاحی به خانه خیابان فرح آباد بازمی گردد؛ اما می بیند که بخش مهمی از خانه تخلیه شده؛ لاجرم به خانه خیابان شهباز خیابان مسعود می رود. در آنجا عباس مفتاحی را می بیند؛ موضوع را به او اطلاع می دهد. عباس مفتاحی با چنگیز قبادی تماس می گیرد. در مشورت با او تصمیم گرفته می شود خلیل سلماسی نژاد را به یک بیمارستان خصوصی منتقل کنند. بالاخره با پافشاری آنان بیمارستان سینا با ترخیص سلماسی نژاد موافقت می کند و اسدالله مفتاحی و چنگیز قبادی، او را به بیمارستان آسیا در خیابان وزراء می برند. چند روزی اسدالله مفتاحی و مسعود احمد زاده به سراغ سلماسی نژاد می روند تا اینکه یک روز صبح که به بیمارستان می روند به آنان اطلاع داده می شود که مجروح مورد نظر فوت کرده است. آنان به سرعت از بیمارستان دور می شوند و «قرار شد که دیگر سراغ جسد نرویم چون وقتی تلفن زدیم به بیمارستان آسیا تا اینکه اطلاعات بیشتری کسب کنیم از

ص:340

طرف بیمارستان گفته شد که مسئله جنبه جزایی دارد و باید حتماً پزشک قانونی را ما ملاقات کنیم.»(1)

مسعود احمد زاده می نویسد: «هیچ یک از رفقای گروه نام اصلی وان تروی را نمی دانستند که از این طریق بتوانیم خانواده وی را از حادثه درگذشت وی مطلع کنیم.»(2) چنین بود که عملیات بانک ملی شعبه آیزنهاور در آن روز منتفی شد.

در پی این حادثه اسدالله مفتاحی با نام مستعار پرویز به خانه فلکی در خیابان مجیدیه می رود و از آن پس وظیفه تیم مرکب از اسدالله مفتاحی، مناف فلکی و رقیه دانشگری و سپس احمد زیبرم، شناسایی مسیر رفت وآمد سفیر انگلیس بود. همچنین آنان مطالعات خود را برای ساختن تی. ان. تی. دنبال می کردند. اما از آنجا که تهیه پول یک نیاز مبرم و حیاتی بود؛ عملیات مزبور به اسکندر صادقی نژاد سپرده شد تا پس از مطالعه مجدد به بانک حمله کند.

رخت کن فرستاده و پول های موجود را جمع آوری کردند. در پایان، آن ها با پخش اعلامیه های توضیحی از بانک بیرون آمده و از منطقه گریختند.

ساعتی پیش از آن که سرقت از بانک صورت پذیرد؛ اشرف دهقانی در خیابان 21 آذر دستگیر می شود. پس از اعترافات نابدل، ساواک در تکاپوی یافتن بهروز و اشرف دهقانی بود و علی القاعده، به هر مکانی که ممکن بود آنان را بیابد؛ سری می زد. در این جستجو بالاخره یکی از همسایگان رحیم، برادر اشرف با دیدن عکس او، وی را شناسایی می کند و به مأموران ساواک اطلاع می دهد که اشرف دهقانی را چند بار در برابر دانشگاه دیده است.

ساواک به همین جهت تور خود را در همان حوالی پهن می کند و موفق به دستگیری اشرف دهقانی می شود. گزارش ساواک از دستگیری اشرف دهقانی بدین شرح است:

مقام عالی را آگاه می سازم به فرموده ساعت 0830 روز جاری به اتفاق سرکاران ستوان دوم محمد منوچهری ثابت و ستوان دوم حسین خرّمی و مخبر (آقای ...) جهت دستگیری سوژه (لیلا) به طرف دانشگاه تهران عزیمت و ضمن مراقبت از خیابان های اطراف دانشگاه، ساعت 0900 سوژه در ضلع شمال غربی دانشگاه واقع در خیابان 21 آذر مشاهده گردید که در خیابان مذکور به اتومبیلی تکیه داده بود، بلافاصله اینجانب و ستوان منوچهری اقدام لازم را جهت دستگیری سوژه به عمل آورده و در حین قرار دادن نامبرده در اتومبیل عملیات توسط ستوان منوچهری مشاهده نمودم که شخصی که بعداً خود را سیامک مهاجر قمی فرزند هادی معرفی می کند به پشت ستوان منوچهری زده و متواری گردید، که اینجانب بلافاصله و پس از طی مسافت 500 متر در یکی از کوچه های خیابان فوق الذکر نامبرده اخیر را دستگیر و همراه سوژه به اداره دلالت گردیدند.

ضمناً در حین عملیات، جهت متفرق نمودن اشخاصی که قصد اجتماع و یا احتمالاً مانع از انجام وظیفه گردند ناگزیر ستوان منوچهری یک تیر هوائی شلیک نمود.

ستوان یکم مرتضی سررشته داری

اشرف دهقانی در آن ساعت، آنجا چه می کرد؟ او خود مدعی است که برای

ص:342

«شناسایی یک مزدور با رفیق بهروز از خانه بیرون آمدیم.»(1)

اما لازم است بدانیم وظیفه ای که پویان توسط حمید توکلی به اشرف دهقانی ابلاغ کرده بود و خود او در بازجویی مورخ 27/2/50 و حمید توکلی در بازجویی 4/3/50 به آن اعتراف می کنند؛ این بود که وی باید ساعت 10 صبح جلوی بانک رفته تا از عکس العمل مردم و پلیس پس از سرقت از بانک گزارشی تهیه کند. اما اشرف دهقانی که رأساً تصمیم گرفته بود پیش از عزیمت به مقابل بانک با برادرش در خیابان 21 آذر دیداری داشته باشد؛ برای تبرئه خود از یک تخلف تشکیلاتی چنین ادعایی را مطرح می کند. بازجویی های بهروز دهقانی نیز روشن نمی سازد که او در آن روز چه مأموریتی داشته است.

به هر تقدیر چون از اشرف دهقانی تا بعدازظهر آن روز خبری نمی شود؛ خانه جمشیدی رودباری واقع در خیابان باغ شریفی با کمک حمید توکلی و رحمت پیرو نذیری تخلیه می شود و جمشیدی رودباری به خانه ای در خیابان تهران نو، خیابان شارق که توسط زیبرم اجاره شده بود؛ انتقال یافت. در این خانه بهمن آژنگ و گلوی نیز زندگی می کردند.

در دومین روز از فروردین سال 50 اشرف دهقانی به مدت یک هفته مهمان نزهت السادات روحی بود. هنگامی که آنجا را ترک می کرد وعده داد که مجدداً سراغ آنان خواهد رفت. اینک، اشرف دهقانی در دام ساواک گرفتار شده بود و لاجرم منزل نزهت السادات روحی نیز مورد یورش واقع گردید. اعظم السادات روحی آهنگران در تک نگاری خود درباره خواهرش می نویسد:

یک روز من به خانه خواهرم رفتم و دیدم که وضع خانه به هم ریخته است و کسی هم در خانه نیست من چیزی نفهمیدم و آنجا بودم که بهمن آمد و گفت تو به خانه برو و به من گفت که من صبر می کنم تا محمود و نزهت به خانه بیایند و بعد به آنجا بیایم من به خانه پدرم رفتم ولی از بهمن و محمود و نزهت خبری نشد در حدود ساعت 30/9 بود که تلفن زنگ زد پدرم گوشی را برداشت و شنیدم که گفت نزهت نیست و بعد گفت بهمن هم نیست و گفت اعظم هست می خواهید با او صحبت کنید من گوشی را گرفتم و کسی که تلفن می کرد گفت که من اشرفی هستم و دوست اشرف هستم من گفتم اشرف حالش چطور است گفت بعد می فهمید گفت این نزهت را کجا می شود پیدا کرد من گفتم به خانه شان تلفن کنید گفت شماره تلفن خانه شان چند است و من شماره تلفن آنها را دادم و او خداحافظی کرد من آن موقع نفهمیدم که او بهروز بود. فردای آن روز وقتی به کارخانه رفتم عصر که از کارخانه بیرون آمدم دیدم بهمن به کارخانه آمده و مقداری که راه رفتیم گفت که نزهت و محمود را در ارتباط با اشرف گرفته اند و دیشب مرا هم بردند ولی مرا نگه نداشتند و الان هم آمده اند و در خانه آنها نشسته اند تو لازم نیست به آنجا بروی تو به خانه پدرم برو و فعلاً به آنها هم چیزی نگو و گفت که من به آنجا خواهم آمد ولی من هم باید برگردم آنجا من به بهمن گفتم که یکی به نام اشرفی تلفن کرد و سراغ نزهت را گرفت و من هم شماره تلفن خانه را دادم گفت باشد من به او می گویم بعد او از من جدا شد و من به خانه رفتم در حدود یک هفته به همین ترتیب بود و بهمن گاهی به خانه پدرم سر می زد در همین مدت بود که بهروز به خانه خواهرم تلفن کرده بود و از او خواسته بود که به سر قرار برود و خواهرم به خیال اینکه او دستگیر شده و حال می خواهند بفهمند که آیا در این مدت به اینجا آمده یا نه می خواهند که او به سر قرار برود این نمایش را

ص:344

ترتیب داده اند به سر قرار می رود و بهروز دستگیر می شود.(1)

این اظهارات اعظم السادات روحی آهنگران را باید با دیده تردید نگریست؛ زیرا ساواک نیازمند اجرای چنین نمایشی نبود. خصوصاً آن که مأمورین ساواک در منزل نزهت السادات در کمین نشسته بودند و پرسش از او، درباره حضور اشرف دهقانی در منزل آنها، هم در زمان بازداشت کوتاه مدت نزهت السادات روحی و همسرش ممکن بود و هم در زمانی که مأمورین در منزل آنان به کمین نشسته بودند.

اشرف دهقانی به نقل از علی اکبر جعفری می نویسد که نزهت روحی آهنگران «گفته بود روزی که ساواکی ها در خانه اش بودند و بهروز به او تلفن می کند قرار بوده یکی از دوستانش یک ساک کتاب (ممنوعه) برای او بیاورد و او مجبور بود که ساواکی ها را قبل از آمدن آن دوست از خانه اش بیرون ببرد.»(2)

اشرف دهقانی مانند بسیاری دیگر از خاطره نویسان، اشتباه خود را لاپوشانی می کند و توضیح نمی دهد که چگونه این تصور برای نزهت السادات روحی آهنگران به وجود آمده که بهروز دهقانی «یک روشنفکر عادی» است و به موجب آن تصور و برای «نجات رفقای هم محفلش مجبور شده با بهروز قرار ملاقات بگذارد.»(3) این تصور را خود دهقانی ایجاد کرده بود. زیرا «بهروز را طوری نشان داده بود که اهل کار نیست و خواهرم فکر می کرد که بهروز فقط در حد روشنفکری است یعنی کتاب ترجمه می کند و گاهی چیزی می نویسد.»(4)

اگر چه زندگی مخفی اقتضائات خاص خود را دارد؛ ولی گزارش به تاریخ نیز

ص:345

اقتضائات خاص خود را می طلبد و نمی توان یکسره خود را تبرئه کرد و مسئولیت همه اشتباهات را به عهده دیگران وانهاد. اشرف دهقانی همچنین از «نقش کثیف» محمود امیدیان، همسر روحی آهنگران سخن می گوید. در حالی که نه خود «این نقش کثیف» را توضیح داده است و نه اسناد موجود بدان اشاره ای دارند.

گزارش شهربانی کل کشور دربارة دستگیری بهروز دهقانی به این شرح است:

مقام عالی را آگاه می سازم:

سابقه: نظر به اینکه علیرضا نابدل متهم بازداشتی شعبه ده دادستانی ارتش ضمن تحقیقات مدعی گردید که بهروز عباس زاده دهقانی (دهقان) یکی از همکاران و همفکران وی بوده و مدتی نیز رابط شبکه تبریز با تهران را به عهده داشته و احتمال دارد در حال حاضر با متهم فراری و تحت تعقیب امیرپرویز پویان در تماس باشد لذا اقدامات دامنه داری جهت دستگیری وی معمول [گردیده است].

اقدامات انجام شده:

ابتدا اکیپی جهت دستگیری بهروز عباس زاده دهقان به تبریز اعزام ضمن تحقیقات معلوم گردید که مشارالیه مدت یک ماه است، محل کار خود را ترک و به تهران آمده است و چون پس از دستگیری ربابه عباس زاده دهقان خواهر مشارالیه فرد ناشناخته ای که می توانست کلیه ارتباطات و تماسهای سایر افراد را با پویان برقرار نماید حدس زده می شد که بهروز دهقانی برای پیش برد هدف سوء تشکیلاتی گروه خود درصدد پیدایش دختری است که با آنان همکاری و کارهای خواهرش را دنبال نماید لذا اقدامات وسیعی در این مورد به عمل آمد و در اثر بررسی های دقیق معلوم گردید که خانمی بنام نزهت السادات روحی آهنگران که دوره سپاهی دانش خود را با ربابه دهقانی گذرانده و با بهروز دهقانی نیز آشنائی داشته و احتمال دارد که جهت جلب همکاری به وی مراجعه نماید. لذا محل سکونت بانوی مذکور واقع در خیابان ایران مورد شناسائی قرار گرفت و مشارالیها به اداره دلالت در تحقیقاتی که بعنوان مطلع از وی به عمل آمد آشنایی با ربابه (لیلا) و بهروز دهقانی را در چندی قبل معترف لکن مدعی گردید مدتی است که دیگر با آنها تماس ندارد

ص:346

لذا نامبرده در قبال همکاری با این اداره مرخص و مأمورینی جهت مراقبت منزل وی گمارده گردیدند. نتیجتاً روز 31/2/50 بهروز دهقانی ضمن تماس تلفنی با نزهت السادات روحی آهنگران تقاضای ملاقات وی را در سه راه امین حضور می نماید(1) که بلافاصله مأمورین به محل ملاقات حاضر و بهروز دهقانی

ص:346

ص:347

ص:348

ص:349

در محل مورد [نظر] که زیر دید شدید مأمورین قرار گرفته بود با نزهت السادات آهنگران ملاقات و به وی پیشنهاد می نماید محل کار و شوهر خود را ترک و همراه وی برود زیرا کار تشکیلاتی آنها وارد عمل گردیده است و پس از چند دقیقه مذاکره از یکدیگر جدا و بهروز به طرف دیگر خیابان حرکت می نماید که چون محل عبور یکی از خیابان های پر تردد بود و احتمال می رفت مشارالیه از دید مأمورین خارج گردد لذا اقدام به دستگیری وی می نمایند لکن نامبرده که مسلح بود مبادرت به تیراندازی به سوی مأمورین نموده و در اثر تیراندازی وی یکی از مأمورین به نام پاسبان شاهی از ناحیه شکم مجروح لکن وی را به هر ترتیبی بود دستگیر و با اسلحه به اداره دلالت می گردد در تحقیقات اولیه از هویت اصلی خودداری لکن در اثر ادامه تحقیقات خود را بهروز عباس زاده دهقانی فرزند محمد نقی شغل دبیر زبان انگلیسی در آذرشهر و ساکن تبریز معرفی و معترف گردید که با دسته فراریان تروریست همکاری داشته و معرف خواهر خود ربابه و برادرش محمد علی عباس زاده دهقانی به تشکیلات مورد بحث بوده و همچنین خود را رابط شبکه تبریز با تهران معرفی و محل امنی را که در آن سکونت داشته خیابان شهباز کوچه باغ شریفی معرفی که نسبت به شناسائی منزل مذکور اقدام معلوم گردید منزل مورد بحث تخلیه شده لکن در منزل مذکور یک دست لباس ستوان دومی ارتش و همچنین کارت شناسائی افسری به نام جمشیدی رودباری و کیف دستی خواهرش که محتوی شناسنامه و عکس وی بود کشف [می شود] که صورت مجلس تنظیم و به اداره آورده شد.

نظر به اینکه ضمن بررسی اوراق منزل بهروز دهقانی نامه رمزی که علامت تماس رابط تبریز به نام جواد با رابط تهران به نام حمید بود و باید این دو نفر در خیابان ری با مشخصات معینی از ساعت 7 تا 8 صبح با یکدیگر ملاقات نمایند به دست آمد لذا مأمورین روز 2/3/50 به محل مذکور مراجعه و به جای

ص:350

رابط تبریز این تماس را برقرار می نمایند که در نتیجه جواد (حمید توکلی) که مسلح به اسلحه کمری بوده دستگیر گردید.(1)

اما چند روز بعد بهروز دهقانی در بیمارستان زندان فوت می کند. گزارش اولیة مربوط به فوت وی به شرح ذیل می باشد:

8/3/1350 صورت مجلس

ساعت 1325 روز شنبه مورخه 8 - 3 - 1350 حال زندانی بستری اطاق 3 بخش داخلی به نام بهروز عباس زاده دهقانی فرزند محمد نقی چندان رضایتبخش نبوده آقای دکتر مبارکی پزشک نگهبان بهداری به اتفاق پزشکیار نگهبان بهداری آقای وحدانی و کمک پزشکیار نگهبان آقای نظامجو با نظارت اینجانب سرپاسبان عباس زاده و پاسبان شوقی پاس زندانی نامبرده مشغول معاینه و مداوا بودند آقای دکتر مبارکی کتباً اعلام نمودند چون مریض بدحال بخش داخلی به نام بهروز عباس زاده دهقان فرزند محمد نقی در حال فوت بود و جهت ماساژ قلبی لازم بود دست بند و پابند وی باز گردد لذا به دستور سرکار ستوان یکم دکتر مبارکی پزشک نگهبان بهداری ندامتگاه مرکزی دست بند و پابند وی باز شد پس از ماساژ قلب، نامبرده ساعت 1330 فوت نمود مراتب عیناً در حضور امضاءکنندگان ذیل مبادرت به تنظیم صورتجلسه گردید و به امضاء حاضرین رسانیده شد.

پزشک نگهبان بهداری ندامتگاه

متصدی نگهبانی بهداری سرپاسبان عباس زاده

کمک پزشکیار نگهبان بهداری

پاس محافظ زندانی متوفی(2)

افسر نگهبانی نیز گزارشی به شرح زیر خطاب به دادستانی ارتش تهیه می کند:

ص:351

از افسر نگهبانی قضائی

به تیمسار معظم دادستانی ارتش

درباره وقایع نگهبانی از ساعت 8 روز 8/3/50 الی ساعت 8 روز 9/3/50

مقام عالی را آگاه می سازم:

1- در ساعت 1400 روز 8/3/50 از زندان قصر تلفناً اطلاع دادند که غیر نظامی بهروز عباس زاده دهقانی فرزند محمد تقی 32 ساله در بهداری فوت شده است. من در ساعت 1530 به بهداری مذکور مراجعه و از جنازه بازدید به عمل آمد متوفی متهم پرونده کلاسه 2405 - 66- 401 در مورخ 7/3/50 از طریق اندرزگاه شماره 3 به علت ضعف عمومی و حالت تهوع و استفراغ توأم با تنگی نفس به بهداری ندامتگاه اعزام و بستری گردید به طوری که پرونده بیماری وی حاکیست مشارالیه از تاریخ 4/3/50 به عوارض مذکور توأم با تب و سرفه و درد پهلوی راست مبتلا تدریجاً این حالت شدیدتر می گردد تا اینکه معالجات مؤثر واقع نشده و در ساعت 30/13 روز 8/3/50 فوت می نماید. ضمناً آثار کبودی در بازوی راست و تورم در پاها مخصوصاً پای چپ توأم با زخم نمایان بوده است.

2- یک برگ لوحه نمایندگی به پیوست تقدیم می گردد.

3- در نگهبانی من اتفاق قابل عرضی رخ نداده است.

سرگرد قضایی محمد رضا صدیقی(1)

اگر چه طبق گزارش های بهداری، علت مرگ بهروز دهقانی ناشی از مشکل ریوی عنوان شده است؛ ولی گزارش پزشکی قانونی از معاینه جسد، قساوت ساواک را اندکی نمایان می سازد:

شرح معاینه جسد: متعلق به مردی است در حدود 35 ساله کبودی در ساق پای چپ و بازوی چپ و ساعد چپ و ناحیه سرین راست و بازوی راست و ساعد راست و پوست رفتگی در آرنج راست و ساق پای چپ و مفصل قوزک هر دو پا و پارگی بخیه شده در کف پای چپ دارد که با شکاف های پوستی

ص:352

وجود خونمردگی مربوط به زمان حیات در زیر همه آنها دیده می شود در سایر نقاط مشکوک شکاف های پوستی داده شد آثاری از خونمردگی و ضربه دیده نشد. پوست و عضلات در مسیر ستون فقرات باز شد در حالت عادی پس از مرگ بود. محل تزریقات متعدد در هر دو ناحیه سرین دیده می شود در سطح قدامی بدن پوست رفتگی های سطحی دیده می شود که مربوط به زمان حیات نمی باشد. پوست سر با رشد در نسوج نرم زیر جلدی سر آثاری از ضربه و خونمردگی دیده نمی شود استخوانهای سقف جمجمه حالت عادی دارد جمجمه باز شد مغز حالت عادی دارد. مخچه و بصل النخاع حالت عادی دارد. استخوانهای قاعده جمجمه بدون شکستگی می باشند مایع مغز نخاع طبیعی است. سینه و شکم باز شد خونمردگی مختصر مربوط به زمان حیات در زیر پستان راست دارد. حفره های جنبی انباشته از مایع سیال می باشد حفره پریکارد باز شد انباشته از مایع می باشد و قلب بزرگتر از طبیعی و در مایع غوطه ور است. قلب باز شد در جدار داخلی آئورت ابتدائی دانه های آترم به طور پراکنده دیده می شود ولی دو دریچه قلب در حدود عادی هستند قلب جهت آزمایش آسیب شناسی برداشته شد. سپس گردن و راههای تنفسی بررسی گردید نسوج نرم گردن و اعضای تشریحی آن حالت عادی دارد. ریه ها بررسی شد متورم و پرخون می باشند در برش ریه ها مایع و کف فراوان از مقاطع ریه ها خارج می گردد قسمتی از ریه ها جهت آزمایش آسیب شناسی برداشته شد شکم بررسی گردید کبد بزرگ و نسج آن سفت و سخت و رنگ آن متمایل به زردی می باشد قسمت هائی از کبد جهت آزمایش آسیب شناسی برداشته شد. معده باز شد محتوای مواد غذائی هضم نشده (برنج) می باشد و حالت عادی پس از مرگ دارد کلیه ها باز شد حالت عادی پس از مرگ دارد سایر امعاء و احشاء حالت عادی دارد در قسمت های درونی قفسه سینه و شکم آثاری از ضربه و خونمردگی دیده نشد در حفره شکم مقداری مایع وجود دارد. حجم مایعات موجوده در سینه و شکم به طور تقریب در حدود 5 لیتر می باشد. پوست بیضه ها باز شد بیضه ها حالت عادی دارند. کبودی ها و پوست رفتگی های ذکر شده فوق که در زمان حیات ایجاد شده در اثر برخورد بدن به جسم سخت به وجود آمده است و چون در حال محو شدگی و التیام است از تاریخ ایجاد آن در حدود دو هفته می گذرد. و آثار دیگری از خفگی و

ص:353

خفه کردگی و مسمومیت و شکستگی استخوان دیده نشد علت مرگ پس از وصول پاسخ آزمایشات درخواست شده تعیین خواهد شد و پروانه دفن به نام متوفی بنابر اعلام ندامتگاه مرکزی صادر گردید.(1)

صرف نظر از برگه ای که زمان و مکان تماس بعدی بهروز دهقانی با حمید توکلی را روشن می ساخت؛ دهقانی همچنین به داشتن خانه ای مشترک با اصغر عرب هریسی، واقع در بی سیم نجف آباد، کوچه فروردین کوچه وهاب زاده رشتی، بن بست اول نیز اقرار می کند. این خانه را عرب هریسی با شناسنامه جعلی به نام رضا صادقی اجاره کرده بود.

عرب هریسی به تازگی از سفر مراغه بازگشته بود. او در این سفر دو قبضه اسلحه کمری و مقداری فشنگ خریداری کرده و آنها را در تبریز به محمد تقی زاده چراغی تحویل داده بود. وی در روز دستگیری بهروز دهقانی با او قرار ملاقات داشت. در محل قرار به جای دهقانی، تقی زاده حاضر شد و دستگیری بهروز را به اطلاع او رساند. آن شب را آنان در خانه دیگری سپری کردند و روز بعد، برای تخلیه خانه اقدام نمودند و اثاث را به خانه دیگری منتقل کردند. بعدازظهر آن روز عرب هریسی، تقی زاده چراغی و محمد تقی افشانی در حوالی میدان شوش قرار گذاشتند تا عرب هریسی برای دریافت یک هزار تومان ودیعه مسکن به بنگاه مراجعه کند. در آن روز ابتدا افشانی به بنگاه سری زد تا از عادی بودن اوضاع مطمئن شود. سپس به عرب هریسی اطمینان داد که می تواند به بنگاه مراجعه کند عرب هریسی با اطمینان خاطر به بنگاه مراجعه می کند ولی در آنجا دستگیر می شود. پس از آنکه عرب هریسی در محل قرار خود حاضر نشد آن دو تن نیز گریختند و به تبریز بازگشتند. تقی زاده نزدیک به چهار ماه به روستای شان رفت و پس از آن به آذرشهر بازگشت و چند روز بعد در آنجا دستگیر شد.

ص:354

خرداد اسکندر و رحمت آمدند. رحمت در منزل نزد پویان ماند و من و اسکندر برای تهیه منزل جدید از خانه خارج شدیم. صبح کار ما به نتیجه نرسید بعدازظهر دوباره به قصد تهیه منزل خارج شدیم و توانستیم منزلی واقع در خیابان (به خاطرم نیست) انتهای نظام آباد تهیه کنیم.(1)

در فاصله ای که اسکندر صادقی نژاد و سعید آریان در جستجوی منزل بودند؛ خانه نیروی هوایی به محاصره پلیس در آمد. در ساعت 5/2 بعدازظهر هنگامی که اسکندر صادقی نژاد به خانه خیابان نیروی هوایی باز می گشت؛ خانه را در محاصره دید. لاجرم به سرعت از آنجا دور شد و در ساعت 4 بعدازظهر که عباس مفتاحی از آن منطقه عبور می کرد آن منطقه را همچنان در محاصره پلیس دید و از مردم شنید که عده ای در آن خانه کشته شده اند. در این خانه، امیرپرویز پویان و رحمت پیرو نذیری به قتل رسیدند. مسعود احمد زاده می نویسد:

گویا این رفقا نیز به وظیفه انقلابی خویش و رهنمود گروه عمل کرده گلوله آخر را برای خود نگه داشته و خودکشی می کنند.(2)

اسکندر صادقی نژاد چون احتمال دستگیری پویان و پیرو نذیری را می داد؛ برای در امان ماندن از ضربه ای دیگر که می توانست ناشی از افشاء خانه ای باشد که شب قبل رحمت پیرو نذیری به همراه بقیه افراد در آنجا گذرانده بودند؛ به تلاش خود برای یافتن خانه جدید و تخلیه خانه قبلی ادامه داد. بالاخره این خانه یافته شد و او در قرار ملاقاتی که ساعت 9 شب با حمید اشرف داشت بعد از بیان آنچه روی داده و محاصره خانه نیروی هوایی و احتمال کشته شدن پویان و نذیری؛ به اطلاع اشرف رساند که پس از جدایی از او، به خانه جدید اثاث کشی خواهد کرد.

ص:356

اما آنان پیش از استقرار، خانه را در محاصره پلیس یافتند. گزارش پلیس بدین شرح است:

محترماً مقام عالی را آگاه می سازم:

سابقه:

گزارش کلانتری نارمک حاکی است ساعت30/20 روز 3/3/50 شخص ناشناسی که بعداً معلوم گردید یکی از مدیران معاملات ملکی خیابان طاوسی است به کلانتری تلفناً اطلاع داد دو نفر مرد و یک زن که در حال غیر عادی و متوحش بودند به من مراجعه و اظهار نمودند ما امشب محلی برای اجاره می خواهیم و هر مبلغی را که بخواهید می پردازیم من گفتم امشب غیر مقدور است اظهار نمودند هر طور کردی برای ما محلی پیدا کن و مبلغ ده هزار ریال به من پول داده و من شناسنامه از او خواستم یکی از آنها یک شناسنامه نو ارائه و من یک اطاق که روی مغازه کبابی واقع در خیابان طاوسی است به او اجاره دادم چون وضع آنها مشکوک به نظر می رسید مراتب را اعلام می کنم ضمناً اضافه نمود هر سه نفر مورد بحث در یک فولکس واگن استیشن آبی رنگ به شماره 15956 سوار بودند و هم اکنون رفته اند که اثاثیه خود را بیاورند پس از آگاهی از اطلاع واصله بلافاصله مراتب تلفناً با تیمسار پلیس تهران و تیمسار ریاست گروه اطلاعاتی گزارش آموزش فرمودند با نهایت مراقبت و احتیاط اقدام شود فوراً به اکیپی به سرپرستی سرگرد ... معاون کلانتری مأموریت داده شد با لباس سویل و اتومبیل شخصی به محل رفته نسبت به چگونگی اطلاعیه بررسی و گزارش نمایند اکیپ مزبور گزارش می دهد در ساعت 2040 به طور غیر محسوس محل را بررسی و مورد شناسائی قرار داده اتومبیل شماره فوق الذکر هنوز به محل نرسیده بود که یکی از افسران از اتومبیل پیاده در کوچه و منزل مورد نظر مراقب ورود اتومبیل گردید و سایرین در اتومبیل شخصی قریب یکصد متر بالاتر از منزل مورد بحث مستقر پس از نیم ساعت افسر مورد بحث اطلاع داد اتومبیل وارد کوچه شده و به در منزلی که بیش از دو متر با خیابان طاوسی فاصله نداشت متوقف گردید و دو نفر مرد با یک زن مشغول تخلیه اثاثیه از اتومبیل می باشند بلافاصله با رعایت احتیاط کامل سه نفر از مأمورین وارد شدند ابتدا به دو نفری که به سرعت مشغول تخلیه اثاثیه بودند

ص:357

اخطار گردید تکان نخورید دستها را روی سر بگذارید بازرسی بدنی شروع شد در این بین یکی از آنها (اسکندر صادقی نژاد) به سرعت از بازرسی بدنی ممانعت و با شدت هر چه تمام تر خود را عقب کشید و دست به اسلحه کمری برد و اقدام به تیراندازی نمود افسران و مأمورین با تاکتیک خاص ضمن درگیری اقدام به آتش متقابل نمودند به محض شلیک اولین تیر شخصاً در محل حاضر که در نتیجه درگیری و تیراندازی متقابل و قریب یکساعت مقاومت اسکندر صادقی نژاد احد از مجرمین فراری وقایع اخیر مقتول و یکنفر دیگر که هویتش برای کلانتری معلوم نیست مجروح و زنی که همراه آنها بوده صحیح و سالم دستگیر که بلافاصله با تاکسی به کلانتری منتقل در این حادثه یک نفر از مأمورین به نام پاسبان ... مجروح که با مجرم دیگر که مجروح شده بود به بیمارستان شهربانی منتقل [گردیده،] اثاثیه و سلاح ها و مهمات مکشوفه از اتومبیل و منزل که شامل مسلسل، نارنجک، اسلحه کمری و مقدار زیادی فشنگ و مبلغ قابل ملاحظه پول و مقداری اوراق و اسناد بود که در محل تحویل مأموران اداره اطلاعات گردید و جسد اسکندر صادقی نژاد به کلانتری حمل پس از بازرسی جسد مبلغ 128880 ریال وجه نقد و تعدادی کارت گواهینامه رانندگی جعلی و یادداشتهای متفرقه و دو عدد نارنجک جنگی یکی به رنگ مشکی و دیگری به رنگ زیتونی و یک عدد سلاح کمری نو از نوع براونینگ و دو عدد خشاب با هفده تیر فشنگ جنگی و یک جلد اسلحه چرمی و یک جلد خشاب چرمی اضافی و یک عدد پاکت نایلونی محتوی فلفل صدف کشف که صورت مجلس گردیده است.

بدین ترتیب با کشته شدن صادقی نژاد و فرار احمد زیبرم و عباس جمشیدی رودباری، دو تن دیگر دستگیر شدند که عبارت بودند از سعید آریان و شهین توکلی.

فردای آن روز حمید اشرف هنگام عبور از آن منطقه از وقوع درگیری بین مأموران و افراد گروه مطلع می شود و موضوع را به اطلاع عباس مفتاحی می رساند. اما زیبرم و عباس جمشیدی شب را در مسافرخانه ای می گذرانند و فردای آن روز طی تماس تلفنی جمشیدی رودباری با قبادی ارتباط آنان با گروه

ص:358

مجدداً برقرار می شود.

در این ایام در همدان افسر وظیفه بود؛ در آخرین سفرش به تهران، طبق معمول با جمشیدی رودباری ملاقات می کند. رودباری به سرکاری گفت که خطر دستگیری او را تهدید می کند. برای اجتناب از آن، باید مخفی شود. سرکاری که «دقیقاً در جریان نبود که در چه گروهی وابستگی دارد»(1) به مخفی شدن رضایت داد. رودباری او را با چشم بسته به خانه خیابان مجیدیه برد و در حمام خانه جای داد زیرا قرار بود که وی محل خانه و ساکنین آن را نشناسد. «ترتیب غذا و دستشویی را جمشیدی می داد.»(2)

تیم دوم مرکب بود از عبدالکریم حاجیان، مجید احمد زاده و حسن نوروزی که در خانه ای که مجید احمد زاده با نام جعلی در خیابان طوس اجاره کرده بود؛ مستقر بودند.

پس از کشته شدن پویان، رابطه گلوی و آژنگ با گروه قطع می شود؛ اما پس از مدتی مسعود احمد زاده توسط یکی از سمپات هایش به نام مجتبی قره داغی مجدداً با غلامرضا گلوی ارتباط می گیرد و بدین ترتیب شاخه مشهد نیز در ارتباط با وی بود.

اما تیمی که حمید اشرف مسئول آن بود؛ مرکب بود از صفاری آشتیانی، چنگیز قبادی، بهرام قبادی، منوچهر بهایی پور و مهرنوش ابراهیمی روشن.

عباس مفتاحی بعد از مشورت با مسعود احمد زاده تصمیم می گیرد به یکی از تیم ها بپیوندد. به همین جهت، حمید اشرف او را با نام مستعار کاوه به خانه ای در حوالی مجیدیه می برد که در آنجا دو تن دیگر به اسامی مستعار خسرو (محمد علی پرتوی) و افسانه (شیرین معاضد) هم بودند. حمید اشرف در این خانه با نام تقی شناخته می شد. مسعود احمد زاده از این دو تن به اسامی رودریگرز و لیلی نام برده است. این خانه توسط پرتوی و معاضد اجاره شده بود.

ص:360

عباس مفتاحی ضمن استفاده از این خانه گه گاه به خانه خیابان مسعود نیز می رفت.

پس از آنکه افشانی، تقی زاده و عرب هریسی برای دریافت ودیعه مسکن به بنگاهی مراجعه کردند که منجر به دستگیری هریسی شد؛ افشانی نیز به تبریز بازگشت و پس از مدتی ارتباط خود را برقرار کرد و اسدالله مفتاحی او را به خانه خیابان مسعود و به دیدار عباس مفتاحی برد. از آن پس عباس مفتاحی مسئول شاخه تبریز شد و افشانی نیز او را در جریان وضع شاخه تبریز می گذاشت. شاخه تبریز عبارت بودند از: «لامارکا، مارتی، لوئیس، سیائو، پل، پائول، استپان، پانچو و آون.»(1)

از طرف دیگر، عباس مفتاحی سمپات های دیگری نیز داشت که از آن جمله انوش مفتاحی، ابراهیم سروآزاد و حمید ارض پیما بودند.

کادر مرکزی گروه که اینک مرکب بود از مسعود احمد زاده، عباس مفتاحی و حمید اشرف در مباحثی که داشتند به این تصمیم رسیدند که «موقتاً دست به عملی نزده و کار را بر سازماندهی متمرکز کنند.»(2)

البته همزمان با سازماندهی و تیم بندی جدید، شناسایی هایی نیز از سفرای کشورهای خارجی در ایران و شخصیت های مهم رژیم پهلوی صورت می گرفت. این شناسایی ها عمدتاً توسط اسدالله مفتاحی، مناف فلکی و رقیه دانشگری انجام می پذیرفت. یکی از این افراد سپهبد صدری بود. مسعود احمد زاده از گروه شناسایی خواسته بود: «مسیر ماشین تیمسار صدری را که یک ماشین بزرگ سرمه ای رنگ که مارکش کرایسلر بود و در جلویش یک موتور سوار و در پشت یک ماشین بنز

ص:361

حرکت می کند، شناسایی» کنند.(1)

به همین منظور، آنان کار شناسایی خود را از اولین ساعت بامداد، با تردد در جاده قدیم شمیران، حد فاصل سیدخندان تا خیابان دولت آغاز کردند. پس از مدتی شناسایی های ابتدایی انجام پذیرفت. مسعود احمد زاده، خود نیز گه گاه با پلکیدن در برابر شهربانی در این شناسایی مشارکت می کرد. شناسایی مسیر تردد سفیر انگلیس و سفیر سوئیس نیز از جمله این اقدامات بود که البته هیچ کدام به نتیجه نرسید. هدف از این شناسایی ها ترور و یا ربودن آنان بود. مسعود احمد زاده می نویسد:

بعد از شناسایی کامل، باید منتظر دستور گروه می شدیم، تازه ما نیروی انجام این کار یعنی دزدی یا ترور را نیز نداشتیم.(2)

ساخت تی. ان. تی. نیز از دیگر وظایف این گروه بود. جزوه مربوط به ساخت تی. ان. تی. را احمد زاده در اختیار آنان قرار داده بود و چون رقیه دانشگری در رشته داروسازی تحصیل کرده بود و با مواد شیمیایی آشنایی داشت؛ به همراه اسدالله مفتاحی نقش عمده تری ایفا می کردند. با این همه، تهیه تی.ان.تی. به سرانجامی نرسید و «جز یک تعداد بلور تیره رنگ چیز زیاد دیگری به دست نیامد که این هم کاملاً به نظر بی خود می آمد.»(3)

مناف فلکی همچنین وظیفه داشت که رانندگی را به دانشگری تعلیم دهد.

یک روز بعدازظهر شیرژ با جمیله برای رانندگی به حوالی نارمک رفتند پس از مدتی با یک ماشین پلیس برخورد می کنند. ماشین پلیس به این دو مشکوک می شود و آنها را جلب کرده به کلانتری می برد. در کلانتری شیرژ و جمیله هر دو اسم اصلی شان را می گویند و می گویند که نامزدند و از تبریز فرار کرده اند (البته در ابتدا خیط کاشتند چون یکی از آنها خودش را نامزد دیگری

ص:362

و یکی دیگر برادر و خواهر معرفی کرد) و بیشترین علتی که سبب جلب آنها به کلانتری شد همین بود خلاصه کلانتری نارمک ماشین آنها را ضبط می کند و آنها را آزاد می کند. فردا هم شیرژ به کلانتری می رود و او را از آنجا به شورای داوری می برند و مبلغی جریمه می شود و ماشینش را بر می دارد و به خانه می آید.(1)

این ماشین را که پیکان آبی رنگ با شماره شهربانی 49635 تهران- ب بود، پیش تر مجید احمد زاده با نام جعلی هوشنگ منصوریان خریداری کرده و مدتی بعد مسعود احمد زاده آن را به تیم مستقر در خیابان مجیدیه تحویل داده و اینک به خاطر ارتباط آن با مناف فلکی، اسدالله مفتاحی سریعاً آن را به فروش رسانده بود.

آن شرایط مخالفت می کرد».(1)

عباس مفتاحی و مسعود احمد زاده در بازجویی های خود، به اتخاذ این رویکرد اشاره ای اجمالی دارند و گزارش دقیقی از مباحث سه نفره خود ارائه نمی دهند؛ ولی می دانیم که عباس مفتاحی پیش از این، از طریق اردشیر داور در جستجوی یافتن مکانی در روستا بوده است. مفتاحی در بیان شرایط پس از ترور فرسیو که اوضاع به شدت پلیسی شده بود؛ می نویسد:

با اردشیر داور نیز در تهران قرار ملاقات می گذاشتم و او را می دیدم. او کار خود را در تبریز رها کرده بود و برای مدتی در تهران به دنبال کار می گشت. او مدتی به محل خود که در سنگسر بود رفته بود و از آنجا یک چند مدتی با چوپانی آشنا شده بود و مدتی را با او گذرانده بود با چوپان مقداری صحبت کرده بود ولی بعداً چوپان با او که احساس می کرد برایش خطری به وجود خواهد آورد کم میلی نشان داد. اردشیر داور مذهبی متعصبی بود. آن طور که او تعریف می کرد دوستان مذهبی دیگری داشت که با آ نها صحبت می کرد ولی رابطه او با آنها به هم خورده بود و از آنها جدا شده بود. من از کم و کیف دوستان او بی اطلاع بودم ولی حدس می زدم که آنها باید یک گروه مذهبی را تشکیل داده باشند ولی اردشیر داور از آنها بد می گفت و آنها را قبول نداشت به همین جهت کناره گیری کرده بود.(2)

آنچه اعجاب آور می نماید؛ حساب باز کردن روی اظهارات یک چوپان برای ایجاد یک جنبش چریکی است! هنوز چند ماهی از حادثه سیاهکل و عدم همراهی مردم با آن، بنا به هر دلیلی، نگذشته بود که گروه به اظهارات یک چوپان امید می بندد و جالب این که بنا به اظهار حمید اشرف: «این چوپان آماده شرکت فعال در مبارزه مسلحانه بود و گویا حتی یکبار گفته بود ما با چند چوبدستی جنبش خود را در این کوه ها آغاز می کنیم.»(3)

ص:364

و جالب تر اینکه «مفتاحی روی این برنامه خیلی حساب می کرد.» به طوری که این برنامه «مدتها در دستور واحد بررسی فعالیت مجدد در روستا قرار داشت» ولی پس از آنکه «غلیان انقلابی» چوپان «افول» کرد ناگاه همه برنامه «کان لم یکن شد.»(1)

حمیداشرف این گناه را متوجه اردشیر داور می داند و می نویسد:

اردشیر داور فرد قابل محاسبه ای نبود و رفیق مفتاحی در مورد او دچار اشتباه شد، این فرد خودخواه و بی شخصیت بود و نمی شد روی حرفهایش حساب کرد، امید بستن به چنین فردی و بر اساس تمایلات و اظهاراتش برنامه ریزی کردن خطای بزرگی بود.(2)

اما گویا او فراموش کرده است که خود می نویسد: «چوپان به تدریج عقب نشینی کرد» و پس از پایان یافتن فصل چرا، اینک او از کوهستان و چراگاه برگشته بود پیش زن و فرزندش و در حال استراحت در محیط نیمه گرم بود و لاجرم «غلیان انقلابی اش هم کمی افول کرده بود.»(3)

اگر چه این برنامه به جایی نرسید؛ ولی بازگشت به روستا برای آغاز فعالیت چریکی همچنان در نظر آنان واجد اهمیت فراوانی بود. به طوری که برای این منظور «واحد بررسی فعالیت مجدد در روستا» و آن هم، با مسئولیت حمیداشرف آغاز به کار کرد.

گفتیم که مفتاحی و احمدزاده به آغاز فعالیت در روستا اشاره ای اجمالی دارند. در این اشارات اجمالی، آنان از وجود چنین واحدی نامی نبرده اند و هیچ معلوم نیست در حالی که شکست سنگینی در پیش رو داشتند؛ چرا دوباره توجه آنان به کوه معطوف شده بود؟ بی گمان نام نبردن از آن «واحد»، به لحاظ مستور نگه داشتن فعالیت های گروه نبود. زیرا پیش از آن به واسطه حوادثی که به آن خواهیم پرداخت؛ این اقدامات نزد ساواک مکشوف شده بود و اگر آن دو، درباره

ص:365

اتخاذ این رویکرد و حتی پافشاری بر انجام آن سخنی نمی گویند شاید ناشی از لاینحل ماندن تقدم تاکتیکی و یا استراتژیکی مبارزه مسلحانه در شهر و کوه بوده است.

حمید اشرف مدعی است که با آغاز فعالیت مجدد در نواحی روستایی شمال کشور مخالف بوده است و دلایل مخالفت خود را نیز به تفصیل آورده است. البته شاید وی ترجیح داده است که مسئولیت شکست طرح از سرگیری مجدد فعالیت در کوه را بر عهده کسانی بگذارد که در زمان نگارش جزوه «جمع بندی سه ساله» در میان نبودند.

به هر حال، دلایل مخالفت اشرف به شرح ذیل می باشد؛ باید توجه داشته باشیم که در این گزارش قاسم نام مستعار حمید اشرف در خانه خیابان میرفخرایی کوچه کرمانشاهی بوده است که در آغاز به اتفاق بهایی پور و صفاری آشتیانی در آنجا زندگی می کردند و گه گاه نیز چنگیز قبادی و همسرش مهرنوش ابراهیمی به آنجا می رفتند.

بهرام قبادی با ذکر این نکته که این خانه توسط برادرش و با نام جعلی حسین قربانی اجاره شد؛ می نویسد:

در این خانه حمید اشرف به نام قاسم، بهایی پور به نام محمد، صفاری آشتیانی به نام منوچهر، من به نام سعید، برادرم به نام محمد و همسرش به نام پروانه نامیده می شدند.(1)

حمید اشرف در «جمع بندی سه ساله» با بیان اینکه موضوع فعالیت مجدد در نواحی روستایی از سوی مفتاحی مطرح شد و احمدزاده نیز آن را تأیید می کرد؛ ادامه می دهد:

بحثهای زیادی بر سر این مسأله صورت گرفت، رفیق مسعود معتقد بود که ما برای انجام این برنامه امکانات و رفقای کافی داریم فقط کافیست که حرکات خود را در این جهت، سمت بدهیم. رفیق قاسم این نظریه را رد می کرد و معتقد

ص:366

بود که ما نه تنها امکانات سازمانی مان برای این عملیات کافی نیست بلکه افراد آماده برای شرکت در چنین برنامه ای نیز به طوری که بتوانیم در عرض چند ماه یک واحد ورزیده ای ایجاد نماییم وجود ندارد. در این مورد به تجربه سازماندهی دسته جنگل تکیه می کرد و مطرح می ساخت که ایجاد یک هسته چریکی رزمنده در نواحی روستایی احتیاج به عناصر زیر دارد:

1- یک حداقل شبکه حمایت محلی به منظور تأمین نیازهای فنی لوجستیکی مانند برنج، نمک، شکر، پوتین، نایلون، عناصر این شبکه حمایت محلی می بایست در مناطق مورد نظر مستقر باشند، با استفاده از شناخت کافی که نسبت به مناطق مورد نظر پیدا می کنند به کمک دسته جنگل بشتابند و طبق طرحهای کاملاً حساب شده و با رعایت کامل اصول پنهانکاری نیازهای دسته را فراهم آورند.

2- یک شبکه رابط به منظور برقراری ارتباط بین مناطق شهری و روستایی. این شبکه می بایست در شهر وسائل و امکاناتی به منظور تهیه و تدارک نیازهای دسته جنگل در اختیار داشته باشد که بتواند تدارکات مورد نیاز را تهیه و بر طبق برنامه منظم ارتباطی در اختیار شبکه جنگل و یا شبکه حمایت کننده در درون منطقه عملیات برساند و ضمناً هماهنگی بین عملیات شهر و روستا را برقرار نماید.

3- حداقل شش نفر کادر ورزیده و آشنا با مسائل زندگی در کوه و جنگل برای مرحله اول حرکت می بایست آماده شوند. این شش نفر می بایست حداقل به یک مسلسل مسلح بوده و ضمناً بقیه افراد از سلاحهای کمری خوب برخوردار باشند و وظیفه ی این عده شناسایی مقدماتی است. پس از یک ماه می بایست افراد دسته به 10 الی12 نفر افزایش یابند و یک مسلسل دیگر به دسته داده شود. این حداقل تسلیحاتی است که می توان برای دسته جنگل تهیه کرد که با آن بتوانند عملیاتی به منظور تصاحب اسلحه و حمله به پاسگاههای دشمن انجام دهند. دسته 12 نفری پس از مدتی گشت زنی، حدود یکماه، می بایست روی یک موضع دشمن شناسایی تاکتیکی نماید و خود را برای عملیات آماده سازد.

در سازماندهی دسته جنگل تمام شرایط فوق برقرار بود. مضافاً اینکه دشمن مطلقاً هوشیاری نداشت و رفقا با آزادی عمل زیادی حرکت می کرد. و عناصر

ص:367

رابط بدون برخورد با مانعی از قبیل پستهای بازرسی و غیره خود را به اعماق جنگل می رسانیدند و وسائل مورد نیاز دسته را به آنان می رسانیدند. در حالیکه در وضعیت تابستان 50 هوشیاری دشمن به مراتب افزایش یافته و با اخبار رسیده در مورد حرکات مشکوک در نواحی جنگلی برخورد سریعی می کردند. کما اینکه همین هوشیاری دشمن سبب شد که واحد انبارزنی و شناسایی اولیه دچار ضربه شود و کل برنامه را عقیم نماید. البته این ضربه ناشی از خطای رفقا بود ولی در صورتی که همین خطا در تابستان 49 روی می داد هرگز منجر به دستگیری رفقا نمی شد.

ما در مرحله دوم واجد هیچ یک از شرایط لازم برای راه انداختن یک دسته چریکی در نواحی شمالی نبودیم و این موضوع بارها مورد بحث قرار گرفت. رفیق مسعود عقیده داشت که تجربه محدود سیاهکل نمی تواند و نباید مانع انجام حرکت بعدی ما شود و ما می توانیم با امکانات فعلی مان مجدداً حرکتی را آغاز نماییم. به هر حال با توجه به اکثریت داشتن رفقائی که با طرح حرکت مجدد موافق بودند این طرح تصویب شد و قرار شد رفیق قاسم با توجه به امکانات طرح اجرائی این عملیات را تهیه کند. بدین ترتیب در اواسط مرحله دوم بیش از نیمی از امکانات تثبیت شده سازمان در اختیار این برنامه قرار گرفت. رفیق قاسم طرحی تنظیم کرد که مبتنی بر دو نوع هدف از فعالیت های تدارکاتی بود. اول [هدف] حداکثر بر طبق این هدف، ما می کوشیدیم با تدارکات مناسب برنامه ریزی آماده سازی افراد، بسیج نیروهای سمپات در نواحی شمالی و تهیه سلاح کافی شرایط را برای حرکت فراهم کرده و در اواخر مرداد حرکت ابتدایی را انجام داده و بالاخره در اواخر مهر ماه آماده عملیات شویم. هدف حداقل آنکه ما پشت جبهه ای در نواحی جنگلی ایجاد می کردیم که در صورت بروز وقایع پیش بینی نشده در شهر می توانستیم خود را از طریق ارتفاعات شمالی تهران به نواحی البرز مرکزی برسانیم و با استفاده از انبارکها و وسائل تهیه شده، به طور اضطراری در این نواحی مشغول کار شویم.

به نظر رفیق قاسم «هدف حداقل تعیین شده» حداکثر نتیجه ای بود که اقدامات سازمان می توانست تا مهرماه داشته باشد. زیرا ما در نیمه خرداد هنوز هیچ قدمی برنداشته بودیم و این برنامه صرفاً یک طرح بود. ما برای به دست آوردن سلاح

ص:368

لازم می بایست رفیق صفاری را به فلسطین اعزام می کردیم و بازگشت رفیق صفاری از این سفر پرخطر امری نامعلوم بود. ما می بایست چند تن از افراد سمپات را که در شمال داشتیم ولی ارتباط مشخصی هنوز برقرار نشده بود، می دیدیم و آنها را آماده فعالیت می کردیم. ما در هنگام ارائه طرح نمی دانستیم که این افراد تا چه حد امکانات عینی و طبیعی برای همکاری با برنامه ما دارند. تازه این منوط به شرایطی بود که آنها از لحاظ ذهنی خود را آماده هر نوع همکاری اعلام می نمودند. این کاملاً روشن نبود چون خیلی ها در آن موقع پیدا می شدند که سمپاتی و علاقه خود را به مبارزه اعلام می نمودند ولی وقتی مسأله شرکت در برنامه های عملی مطرح می شد تغییر جهت می دادند. ما می بایست تیم تدارکات و ارتباطات را در شهر سازمان می دادیم و ضمناً تیمی را برای اجرای برنامه های اولیه انبارزنی به راه می انداختیم. این عملیات در صورتی که توسط عناصر محلی صورت می گرفت ایده آل بود ولی به هر حال با رعایت قواعد کامل فنی می شد این کار را توسط عناصر شهری با استفاده از فرصتهای مناسب انجام داد. از این رو تشکیل این تیمها اقدامی بود که عملاً از دست ما ساخته بود و می توانستیم نسبت به تشکیل سریع و نتیجه گیری از حرکات آن امیدوار باشیم که البته تشکیل این تیم مستلزم آن بود که ما تیمی از بخشهای سازمان یافته را در اختیار خدمات تدارکاتی و ارتباطی روستا بگذاریم و این امر، موقع [موقعیت] ما را در شهر تضعیف می کرد. ما می بایست «واحد بررسی روستا» را حفظ می کردیم و در صورت تمایل به آغاز مجدد فعالیت صبورانه شروع به امکان سازی می کردیم و در حدود حداکثر 20 درصد انرژی مان را در این راه به کار می انداختیم و 80 درصد انرژی را به جمع و جور کردن کارها در شهر مصروف می داشتیم. تمایل ما به آغاز عملیات در مهر 50 در نواحی روستا ذهنی بود و با واقعیت تطبیق نمی کرد.(1)

مناطق کوهستانی، اجرای برنامه های عملی در دستور کار قرار گرفت. برای سامان دادن به «واحد بررسی آغاز فعالیت در نواحی روستاها» قرار این شد که «ابتدا خانه ای مستقل تهیه شود و افرادی را که می بایست جزو اولین دسته حرکت به نواحی کوهستانی باشند در این خانه نگهداری کنند»؛ و طی «یک دوره دو هفته ای در کوه های شمالی تهران با رموز زندگی در کوه و جنگل و با فنون کوهنوردی و استفاده از طناب و عبور از رودخانه و غیره آشنایی پیدا کنند.»(1)

این خانه در خزانه اتابک در جنوب خیابان فلاح، دوازده متری حسینی، توسط محمدعلی پرتوی و با شناسنامه جعلی رضا احمدی خریداری شد و جمشیدی رودباری، حسن سرکاری و منوچهر بهایی پور در آنجا مستقر شدند. سرکاری می نویسد:

در اینجا برنامه کارمان آمادگی برای رفتن به کوه بود و در این زمینه نقشه خوانی و مطالعه کتب جغرافیایی و ورزش داشتیم.(2)

در جنب این واحد، گروه چهار نفره ای نیز مرکب از چنگیز قبادی (جواخیم)، مهرنوش ابراهیمی (سلیا)، بهرام قبادی (آندره آ) و محمدعلی پرتوی (خسرو) مأمور شناسایی مناطق کوهستانی در شمال ایران و ایجاد انبارک و تأمین مواد غذایی لازم شدند.

برای انجام اولین سفر شناسایی حمید اشرف به پرتوی گفت، در ساعت 2 بعدازظهر روز معین با در دست داشتن بیسکویت در برابر سینمای نارمک بایستد تا پیکان قرمزرنگی دارای دو سرنشین به اسامی محمد و پروانه او را سوار کنند. پرتوی در آن روز، با نام مستعار محسن با آنها آشنا شد و به اتفاق از جاده هراز به سوی آمل حرکت کردند.

روز بعد شناسایی را از جاده چمستان آغاز کردند. راه های فرعی آنجا چندان

ص:370

مناسب نبود. ناگزیر به نوشهر رفتند. یکی از راه های فرعی آنجا بسیار مناسب تشخیص داده شد. روز بعد شناسایی از جاده چالوس آغاز شد و در جاده ای که به کجور منتهی می شد؛ شناسایی ادامه یافت و نقاطی برای ایجاد انبارک مناسب تشخیص داده شد. روز بعد نیز، مجدداً از مسیر جاده چالوس به سوی نور حرکت کردند و نقاط دیگری تعیین شد و بعد به تهران بازگشتند.

هفته بعد با اضافه شدن بهرام قبادی به آنان، حرکت از تهران در بعدازظهر یک پنجشنبه آغاز شد. حمیداشرف به آنان توصیه کرد تا در نقاطی که از پیش مشخص کرده اند؛ مقداری مواد غذایی انبار کنند. آنان از طریق جاده چالوس به دره نور رفتند و بالاتر از قهوه خانه الیکا، 50 کیلو برنج، 10 کیلو شکر، نمک، یک کیلو عسل را با قرار دادن در ظروف پلاستیکی در آن حوالی انبار کردند و فردای آن روز به تهران بازگشتند.

سفر سوم نیز، بعد ازظهر یک روز پنجشنبه آغاز شد. این بار آنان از طریق جاده هراز به سوی شمال حرکت کردند و در نقطه ای بالاتر از دهکده بلده در محلی مناسب، 70 کیلو برنج، 10 کیلو شکر و نمک، یک کیلو عسل، دو کیلو کشمش، مقداری دارو و سیگار انبار کرده و روز بعد به تهران بازگشتند.

در آخرین سفر، آنان مجدداً از طریق جاده هراز به شمال رفتند. شب را در برابر پارک سی سنگان گذراندند و فردا صبح، پس از صرف صبحانه با پارک کردن ماشین در زیر درختان به جنگل رفتند و پس از ساعت 2 بعدازظهر بازگشتند و خود را در برابر مأموران ژاندارمری دیدند. شرح این ماجرا را حمید اشرف، در «جمع بندی سه ساله»، ضمن انتقاد از عدم رعایت جوانب پنهان کاری از سوی دوستان خود، به تفصیل بازگفته است. مأمورین در آغاز آنان را به پاسگاه ژاندارمری برده و با مختصری بازجویی به ساواک نوشهر تحویل می دهند. در آنجا قبادی در پاسخ بازجو که از او پرسیده بود در جنگل چه می کردید؟ گفت: «برای چیدن تمشک به جنگل رفته بودیم.»، سرانجام، پس از انجام بازجویی چون مشکوک به نظر می رسیدند؛ در ساعت 30/22 با همان وسیله نقلیه و در معیت دو مأمور راهی ساواک ساری می شوند. چنگیز قبادی که رانندگی اتومبیل

ص:372

را بر عهده داشت با واژگون کردن اتومبیل امکان فرار را میسر می سازد. گزارش ساواک ساری بدین شرح است:

خیلی فوری 2/5/50 - 2883/ ه

به اداره کل سوم (311) (کل چهارم401)

از ساری

ساعت 30/14 روز جمعه (1/5/50) یک دستگاه پیکان به شماره 21195 طهران الف در جنگل کلندر تابعه نوشهر بدون سرنشین متوقف بوده که مورد سوء ظن پاسگاه ژاندارمری واقع [می گردد] ضمن مراقبت [مشاهده شد که در] ساعت 00/16 سرنشینان اتومبیل [می خواهند] از جنگل خارج [شوند، در نتیجه توسط مأموران] ژاندارمری [دستگیر می شوند و] به وسیله گروهان ژاندارمری به ساواک نوشهر تحویل می گردند. ضمن بازجویی چون از نظر فعالیت مضره سیاسی مشکوک به نظر می رسند ساعت 30/22 با اتومبیل مذکور به رانندگی دکتر چنگیز قبادی یکی از متهمین در معیت دو نفر پاسدار مسلح ساواک نوشهر به طرف ساواک استان اعزام می گردند برابر اظهار یکی از مراقبین و بدرقه کنندگان بنام حاج علیان در حدود ساعت 0330 مورخ (2/5/50) شش کیلومتری ساری دکتر چنگیز قبادی که رانندگی اتومبیل را بر عهده داشته با سرعت 120 به طرف ساری در حرکت بوده به قصد فرار و خلاصی از دست افراد گارد به اتفاق زن مزبور که او هم فاقد دست بند بوده، به افراد گارد که در عقب اتومبیل نشسته بودند گلاویز و بالنتیجه، ماشین از جاده منحرف و وارونه می شود دکتر و زن مزبور متواری ولی احمدی و بهرام قبادی با تیراندازی پاسداران دستگیر می شود. احمدی به علت ضربه وارده به پا و بهرام قبادی به علت ضربه وارده به شکم هر دو به وسیله گلوله مجروح و در ساعت 00/04 صبح در بیمارستان پهلوی ساری بستری و تحت معالجه می باشد مشخصات آنان به این شرح است:

1- دکتر چنگیز قبادی فرزند علی شناسنامه شماره 3 شاهی متولد 1319 ساکن تهران پزشک بیمه های اجتماعی

2- بانو مهرنوش ابراهیمی روشن فرزند محمدعلی شناسنامه 1511 تهران دانشجوی سال پنجم پزشکی دانشگاه تهران که خود را همسر ردیف یک معرفی می نماید.

ص:372

3- محسن احمدی فرزند محمد شناسنامه 54 صادره تهران متولد 1330 دیپلمه بیکار

4- بهرام قبادی فرزند علی شناسنامه 5 صادره شاهی متولد 1324 دانشجوی سال ششم پزشکی دانشگاه تهران

توضیح

1- به منظور عدم بازداشت، افراد گارد و عدم شناسایی آنها که مسلح هم بوده اند پس از اطلاع از جریان فوراً به ساواک احضار گردیدند و اکنون در ساواک استان هستند.

2- از ساواک نوشهر توضیح خواسته شد که چرا چهار نفر متهم با دو پاسدار و رانندگی یکی از متهمین با اتومبیل خود آنها اعزام گردیدند.

3- مشخصات درباره وضع دستگیرشدگان پس از بهبودی ادامه خواهد یافت.

4- ساواک در تعقیب دکتر چنگیز قبادی و بانو مهرنوش ابراهیمی دو نفر دستگیر شده متواری می باشند.

5- مشروح جریان متعاقباً اعلام خواهد شد.(1)

پرتوی، در بازجویی، حادثه واژگون شدن اتومبیل را چنین شرح می دهد:

در راه من خوابیده بودم که ناگهان سر و صدا و به دنبال آن صدای تیری بلند شد و من ناگهان دیدم ماشین دارد از جاده منحرف می شود داد زدم دکتر مواظب باش و به نظر می رسید که دیگر کار از کار گذشته بود و ماشین ناگهان از جاده منحرف شد و پس از چند معلق ایستاد من فکر می کنم از حال رفتم چون که متوجه نشدم که سایر سرنشینان کجا رفتند. بعد از مدتی از ماشین بیرون آمدم و بغل ماشین دراز کشیدم ولی کسی نبود بعد از مدتی دو مأمور آمدند و گفتند چه کسی اینجاست من جواب دادم من. سپس آنها گفتند سینه خیز بیا، سینه خیز رفتم و بعد گفتند دراز بکش و دراز کشیدم و من سوال

ص:373

کردم که آیا سایر سرنشینان زنده اند، جواب ندادند از آنجایی که خیلی ناراحت بودم خواستم خودم نگاهی بکنم و هنوز به طور کامل بلند نشده دو تیر به طرفم شلیک شد و افتادم پس از مدتی ماشین ژاندارمری آمد و من را به بیمارستان منتقل کرد.(1)

پس از واژگون شدن اتومبیل، چنگیز قبادی و مهرنوش ابراهیمی از صحنه می گریزند و هر یک به راهی می روند. مهرنوش ابراهیمی پس از گذشت ساعاتی، سوار کامیون شده راهی تهران می شود. اسدالله مفتاحی که بعدها او را به خانه خود در وصفنارد(2) برد؛ می نویسد:

فاطی جریان فرارشان را تعریف و گفت وقتی سوار کامیون شدم راننده کامیون خیال کرد من فاحشه هستم. پس از مدتی شروع به تبلیغ و خود را معرفی کردم راننده تعجب کرد و گفت پس شما جزو چریک ها هستید که در سیاهکل بودند. فاطی به راننده جواب مثبت داده و می گوید من یکی از آنها هستم و ما تعدادمان همان قدر نبود؛ بلکه باز هم هستیم. راننده بعداً فاطی را در ماشین پنهان می کند و در راه مقداری غذا برای او می خرد و در تهران او را پیاده می کند.(3)

ارتباط چنگیز قبادی و مهرنوش ابراهیمی پس از رسیدن به تهران، حدود یک هفته با گروه قطع بود. حمید اشرف می نویسد:

در حالی که سوار موتور بود بر حسب تصادف آن دو را در حالی که لباس های ژنده به تن داشتند دیده و ارتباطشان را برقرار می کند. (4)

ص:374

ضمن نامه ای از او پرسید آیا به کار در کوه یا شهر مایل است. حسن ضمن جواب، انتقاد تندی از رابطش به عمل آورد و گفت برای کسی که مصمم به مبارزه است چه فرقی می کند، اساساً طرح این سوال بی مورد است، به دنبال این جواب بود که تصمیم به اعزام حسن به کوه گرفته شد. مفتاحی همچنین اضافه کرد «با این حساب حسن خائن است و باید اعدام شود».(1)

حمید اشرف نیز معتقد بود که پورحسن مستحق اعدام است. او می نویسد: «پس از این جریان از طرف رفیق قاسم پیشنهاد شد که تیمی برای اعدام این فرد تشکیل شود و به تبریز برود و یقه این خائن را بگیرد و حکم را در موردش اجرا کند ولی رفیق مسعود با این پیشنهاد مخالفت کرد. البته مخالفت رفیق مسعود یک مخالفت اصولی نبود، بلکه به این کار توجیه نبود.»(2)

قطع ارتباط ناگهانی او این احتمال را ایجاد کرد که وی توسط گروه به قتل رسیده باشد، از این جهت، در تاریخ 26/10/51 نامه ای به شماره 215- 57 از شهربانی کل کشور به وزارت دادگستری بدین مضمون ارسال می گردد:

ٍموضوع: اورانوس پورحسن خرم آبادی فرزند حسن دارنده شناسنامه شماره 150 صادره از آبادان متولد 1320 فارغ التحصیل از دانشکده پزشکی دانشگاه تبریز.

نامبرده بالا یکی از افراد خرابکار می باشد که احتمال داده می شود بوسیله دوستان خود به قتل رسیده باشد. علیهذا با ایفاد دو قطعه عکس وی خواهشمند است دستور فرمائید عکس مشارالیه را با عکسهای تهیه شده از اجساد افراد مجهول الهویه از تیرماه سال 50 تاکنون مطابقت داده و از نتیجه شهربانی کل کشور را آگاه فرمایند% رئیس شهربانی کل کشور، سپهبد صدری

وزارت دادگستری نیز در نامه ای چنین پاسخ می دهد:

ریاست شهربانی کل کشور

ص:376

عطف به نامه خیلی محرمانه 215-57-26/10/51 عکس اورانوس پورحسن خرم آبادی با حضور مدیریت کل پزشکی قانونی با کلیه عکسهای اجساد مجهول الهویه از سال 49 تا این تاریخ مطابقت داده شد ولی مشابهت آن با هیچ یک احراز نگردید. مع الوصف چون امکان دارد با توجه به خصوصیات دیگری که مقامات شهربانی کل کشور به آن آگاهی دارند نتایج روشن تری از عمل مقایسه حاصل شود لذا خواهشمند است دستور فرمایید یکی از مأموران آگاه شهربانی کل را به این دادسرا معرفی نمایند تا کلیه سوابق موجود در اداره کل پزشکی قانونی برای ملاحظه در اختیار ایشان گذاشته شود.

دادستان تهران - پیشوایی(1)

از اینکه اورانوس پورحسن، پس از قطع ارتباط با گروه چه کرد و کجا بود، اطلاع دقیقی نداریم. خود او، پس از انقلاب اسلامی، به هنگام دریافت و یا تمدید گذرنامه در بازجویی نزد شهربانی، در تاریخ 11/9/1368، ادعا کرد که در سال 56 با دریافت گذرنامه، ایران را به مقصد سوئد برای ادامه تحصیل ترک کرد. این در حالی است که در دومین صفحه بازجویی، تاریخ اولین خروج خود از کشور را مرداد ماه سال 66 و از مرز فرودگاه مهرآباد ذکر می کند.

به هر حال، ساواک هیچگاه نتوانست از سرنوشت پورحسن اطلاعی به دست آورد. مدتی برادر اورانوس به نام بیژن، تحت مراقبت ساواک قرار گرفت تا شاید از او سرنخی به دست آورد که موفقیتی حاصل نمی شود.

تعدادی کتاب توسط حمید اشرف، جمشیدی رودباری و حسن سرکاری در ارتفاعات درکه پنهان شد و سپس خانه به طور کلی تخلیه گردید و هر یک به خانه ای دیگر نقل مکان کردند.

پیش از آنکه چنگیز قبادی و همراهانش برای شناسایی مناطق کوهستانی اقدامی را آغاز کنند. صفاری آشتیانی به همراه «ماکسیم و سیمون که از سربازی متواری شده بودند»(1) برای آوردن سلاح راهی عراق شدند و چون احتمال دستگیری آنان در مسیر خروج از کشور داده می شد؛ خانه خیابان میرفخرایی که صفاری آشتیانی به همراه بهرام قبادی در آن سکونت داشت؛ بدون فسخ قرارداد به طور موقت تخلیه می شود.

برنامه ریزی برای اعزام این سه تن به عراق، کار حمید اشرف بود و هیچ کدام از اعضای دیگر کادر مرکزی، یعنی عباس مفتاحی و مسعود احمدزاده، در جریان آن نبودند.(2)

برای اعزام این گروه به عراق در خرداد ماه، مهدی سوالونی (امیلیانو(3))، حسین سیدنوزادی (ماکسیم) و محمدعلی سالمی (سیمون)، متعاقب درج یک آگهی تسلیت ساختگی در روزنامه کیهان از مشهد به تهران فراخوانده شدند. این سه که آن زمان در خدمت زیر پرچم بودند؛ از رفتن به پادگان خودداری کرده و عازم تهران شدند. همزمانی غیبت آنها، از دید ضد اطلاعات لشکر پنهان نماند و خبر آن طی تلگرافی به اداره کل سوم 311، در تاریخ 3/4/1350 به شرح ذیل واصل گردید:

شماره های عطفی 11604/ه-1-30/3/50

وصول 1530 کشف 1740 کاشف 777

برابر اطلاع واصله از ضد اطلاعات وابسته به لشکر 77 مشهد همزمان با

ص:378

غیبت ستوان نوزادی از قوچان افسران وظیفه سالمی و سوالونی جمعی لشکر 77 مشهد نیز از تاریخ 18/3/50 غیبت نموده اند. شیخان(1)

در تهران غلامرضا گلوی سر قرار سوالونی حاضر شد و از او خواست یک دستگاه اتومبیل شاهین خریداری کند. طی قرار بعدی که در خیابان سمنگان انجام شد «شخصی با قدی بلند حدود 180 سانتی متر با موهای کم پشت و چهره استخوانی و بدنی تقریباً ورزیده»، سر قرار سوالونی حاضر شد و از او در مورد خریدن اتومبیل پرسش کرد. سوالونی پاسخ داد، تاکنون موفق به خرید نشده است.

سوالونی بالاخره توانست اتومبیل آریای مغز پسته ای را با نام جعلی جوادی خریداری کند. در قرار بعدی، همان فرد برای سوالونی توضیح داد که «منظور از خرید ماشین یک سفر است» و او را با «شخص موبور عینکی قد حدود 170 سانتی متر چهره چاق که هیکل ورزیده ای داشت»؛ آشنا کرد. هفته بعد به سوالونی گفته شد که به ماکسیم و سیمون ابلاغ کند که با اتومبیل به اهواز بروند و خود او نیز، بعدازظهر روز چهارشنبه به اتفاق دختری به نام سیمین نیک سرشت (شیرین معاضد) که نقش همسر او را ایفا می کند به همراه فرد دیگری با نام مستعار منوچهر منظوری (صفاری آشتیانی) که نقش دائی سوالونی را ایفا می کند با اتومبیل آریا از تهران به سوی اهواز حرکت کنند تا در ساعت 6 بعدازظهر فردای آن روز به ماکسیم و سیمون ملحق شوند.

آنان، روز پنجشنبه ساعت 6 بعدازظهر یکدیگر را در میعادگاه یافتند و با خریدن آذوقه ای مختصر به سوی خرمشهر حرکت کردند. حوالی خرمشهر، در حالی که هوا هنوز تاریک نشده بود، صفاری آشتیانی، محمدعلی سالمی و حسین سیدنوزادی از اتومبیل پیاده شدند. وعده دیدار آنان در ساعت 5/3 بامداد روز جمعة هفته دوم، و در صورت نیافتن یکدیگر، هفته سوم در 5 الی 20 کیلومتری

ص:379

جاده خرمشهر تعیین شده بود. آنان راهی عراق شدند و سوالونی و سیمین نیک سرشت نیز به سوی تهران حرکت کردند. سوالونی در قراری که با شخص موبور (حمید اشرف) در میدان سمنگان داشت؛ گزارش سفر را به اطلاع وی رساند. سوالونی می نویسد:

من در این قرار و قرارهای بعدی او را می دیدم تا اینکه دو - سه روز مانده به قراری که منوچهر منظوری گذاشته بود شخص موبور به من گفت که باید در ماشین جاسازی کنیم و بعد من به اتفاق او که به من گفت نامش قاسم است سوراخ زیر زیرسیگاری درهای ماشین را به جز در طرف راننده گشاد کردیم البته او گفت که باید اینها را بزرگ کرد و از آنها استفاده کرد در اینجا بود که من بر اثر صحبت های او فهمیدم که منظور از این سفرها حمل سلاح است.(1)

پیش از آنکه سوالونی مجدداً عازم خرمشهر شود؛ حمید اشرف قراری را به او داد تا در خیابان سرباز شخصی را ملاقات کند و از او بخواهد که با اتومبیل پیکانی که در اختیار دارد؛ در سفر او را همراهی کند. سوالونی در محل قرار شخص مزبور را ملاقات کرد و روز حرکت، بعدازظهر چهارشنبه تعیین شد. «در روز مقرر با قراری که قاسم گذاشته بود مجدداً سیمین نیک سرشت را دیدم و من و سیمین نیک سرشت با ماشین آریا و لامارکا هم با ماشین پیکان حرکت کردیم اما ماشین لامارکا در نزدیکی های اراک خراب شد.»(2) نام حقیقی این شخص، اکبر مؤید بود.

اکبر مؤید که به تازگی از تبریز به تهران آمده و زندگی مخفی را آغاز کرده بود؛ در اوایل تیرماه، توسط تقی افشانی با عباس مفتاحی آشنا شد. البته مؤید یادآور می شود «نه اسم مستعاری از آن می دانستم و نه اسم حقیقی اش را ولی بعد از دستگیری من معلوم شد که این شخص عباس مفتاحی بوده است.»(3) در اواسط

ص:380

تیرماه عباس مفتاحی با در اختیار گذاشتن مبلغی پول به موید از او می خواهد برای سفری که لازم است انجام گیرد؛ اتومبیلی خریداری کند و او نیز پیکان مدل 47 سُرمه ای رنگ را خریداری می کند و سپس با قراری که مفتاحی به او می دهد؛ در خیابان سرباز با سوالونی آشنا می شود و به اتفاق راهی خرمشهر می شوند؛ اما در بین راه قم - اراک، اتومبیل وی خراب می شود و ناگزیر از بازگشت به تهران می گردد. ولی سوالونی و معاضد، به راه خود ادامه دادند:

در بین راه من به علت اینکه رانندگی می کردم و تجربه کافی در مورد رانندگی طولانی نداشتم صحبتی نمی کردم و او هم غیر از صحبت های معمولی در مورد اینکه کی استراحت کنیم کجا نهار و شام و صبحانه بخوریم نمی کرد و گاهی هم از گرام ماشین استفاده می کردیم و صفحه ای گوش می کردیم و گاهی از موزیک رادیوی ماشین استفاده می شد... .(1)

آنان پس از آن که در ساعت مقرر به میعادگاه رسیدند؛ اثری از علائم تعیین شده نیافتند و ناگزیر از بازگشت به تهران شدند. هفته بعد نیز، به همین ترتیب عمل شد. یعنی مؤید با اتومبیل خود و سوالونی و شیرین معاضد با اتومبیل آریا، عازم خرمشهر شدند؛ ولی مجدداً آنان را نیافتند. این ایام، علی القاعده باید پیش از سفر منجر به دستگیری بهرام قبادی و محمدعلی پرتوی به شمال کشور باشد؛ زیرا برنامه ریزی شده بود که بهرام قبادی پس از بازگشت صفاری آشتیانی به تهران، او را در محل قرار ملاقات کند؛ اما بهرام قبادی پس از مراجعه به محل قرار، آشتیانی را نیافته بود.

پس از آن که سوالونی و معاضد به تهران بازگشتند؛ معاضد قرار ملاقاتی برای سوالونی و حمید اشرف ترتیب داد. در این ملاقات، «او یعنی قاسم گفت که برای مراجعت بچه ها یعنی محمدعلی سالمی و حسین سیدنوزادی و منوچهر منظوری باید منتظر ماند.»(2) از نحوه و زمان بازگشت صفاری آشتیانی و همراهانش به کشور اطلاعی در

ص:381

دست نیست. عباس مفتاحی در ادامه توضیحات خود در مورد جراحت و زخمی شدن بهرام قبادی و محمدعلی پرتوی در حادثه ساری می نویسد:

در همین موقع صفاری آشتیانی برگشته بود و بر حسب تصادف با حمید اشرف برخورد کرده بود. در عراق آنها را معطل کرده بودند و شکنجه داده بودند که نکند مأمورین ایرانی هستند و پس از آن با پناهیان تماس گرفته بودند و مقداری اسلحه با خود آورده بودند که چون راه را گم کرده بودند در زیر خاک مدفون کرده بودند و بدون هیچگونه اسلحه آمده بودند و قرار بود برای مدتی بعد برای یافتن اسلحه بروند ولی خودشان امیدوار نبودند که بتوانند جای اسلحه را پیدا کنند. چون تاریکی شب و یکنواخت بودن محیط مانع از یافتن اسلحه می شد.(1)

سوالونی نیز پس از کسب اطلاع از بازگشت سیدنوزادی و سالمی، با آنان ملاقات می کند همچنین «در قراری هم با قاسم و منوچهر منظوری» از صحبت های آنان دریافت که اسلحه ها را به علت شرایطی که پیش آمده بود در زیر خاک مدفون کرده اند و قرار شد دو هفته بعد، برای یافتن آنها مجدداً به خرمشهر بروند.

مقارن با این حوادث عباس مفتاحی برای یافتن اعضاء و سمپات های جدید به تکاپو پرداخته بود. او برای دیدن رحیم کریمیان و نقی حمیدیان که چند ماهی از آزادی آنان از زندان سپری شده بود به اتفاق اکبر مؤید راهی بابل شد. اکبر مؤید چند روز پس از آن که اتومبیلش به هنگام سفر به خرمشهر خراب شد و به تهران بازگشت؛ عباس مفتاحی را به بابل رساند. او می نویسد:

حدود اواخر تیرماه بود که باز عباس مفتاحی پیشنهاد کرد که او را به بابلسر ببرم و من نیز او را به بابلسر بردم در این سفر او مسلح بود او در بابل پیاده شد و قرار شد روز بعد صبح از بابل به سمت تهران حرکت کنیم و من شب را در

ص:382

ماشین خوابیدم و صبح او را از بابل به تهران آوردم.(1)

عباس مفتاحی پس از آزادی کریمیان و حمیدیان توسط انوش مفتاحی از کریمیان خواست تا از وضعیت خود برای او بنویسد؛ ولی کریمیان از نوشتن سر باز زده بود. اینک عباس مفتاحی آمده بود تا خود با آنان صحبت کند. وی از آنان پرسید که آیا حاضرند به تهران بیایند و خانه ای اجاره کنند و همکاری کنند؟ آن دو نفر نیز پرسش هایی را درباره وضع گروه و امکان کار کردن «در این شرایط سخت» مطرح کردند و آخرالامر جواب قطعی را به یک ماه بعد موکول کردند.

مفتاحی همچنین به سراغ دوستی دیگر به نام هرمز قدک پور رفت. او از طریق چنگیز قبادی با قدک پور آشنا شده بود و اکنون آمده بود تا به او بگوید «که کار ما بسیار خطرناک است و آیا حاضری با ما همکاری کنی؟» البته هرمز قدک پور، میانه خوبی با چنگیز قبادی نداشت و نزد مفتاحی از او به بدی یاد کرد. زیرا قبادی چک او را در سر موعد مقرر به اجرا گذارده بود. به هر جهت، قدک پور نیز قول مساعد داد و هفته بعد؛ مفتاحی را در تهران ملاقات کرد. مفتاحی نیز موضوع متواری شدن قبادی و همسرش را از حادثه ساری برای وی بازگفت و در خاتمه به او گفت، اگر می تواند «در یک نقطه جنگلی یک انبارکی ایجاد کند و برای این کار باید نقطه ای را مشخص کند و پس از آن مقداری برنج در آن قرار دهد.»(2)

جالب اینجاست که به رغم ضربه ای که گروه به تازگی، در جریان فعالیت برای شناسایی و ایجاد انبارک در جنگل دریافت کرده بود و منجر به دستگیری بهرام قبادی و پرتوی شد و علی القاعده ساواک و دیگر نیروهای انتظامی از هوشیاری ویژه ای برخوردار شده بودند؛ عباس مفتاحی همچنان درصدد ایجاد انبارک و ذخیره سازی مواد غذایی در کوه بوده است.

ص:383

شنیدم که در آشغالدانی منفجر شد که گویا رفتگر جاروب کرده بود و به آشغالدانی انداختند و این دو نفر پس از مراجعت به لاهیجان به من گفتند که این عمل را انجام دادند.(1)

در تبریز نیز احمد احمدی بمبی را در ساختمان حزب ایران نوین منفجر کرد. البته در تهران نیز اسدالله مفتاحی بمبی را که خود ساخته بود؛ به فرخ سپهری سپرد تا در وزارت اقتصاد منفجر کند؛ ولی این بمب منفجر نشد.

یک هفته پیش از آن که گروه شناسایی مناطق کوهستانی متحمل ضربه شود و بهرام قبادی و محمدعلی پرتوی دستگیر شوند؛ رقیه دانشگری بازداشت می شود. این بازداشت، خود، سرآغاز ضربات دیگری است.

پیش تر گفتیم، احمد ریاضی که عامل آشنایی دانشگری و مناف فلکی بود؛ در بازجویی هایی که ساواک از وی به عمل آورد؛ بیان داشت تنها کسی که می تواند مناف فلکی را معرفی کند؛ رقیه دانشگری است. از این رو؛ ساواک برای یافتن رقیه دانشگری تحقیقاتی را آغاز کرد. از جمله، منزل برادر وی کاظم دانشگری را در تهران تحت مراقبت قرار داد تا اینکه در تاریخ 22/4/50 دانشگری برای عادی ساختن غیبت طولانی خود به منزل برادرش می رود و در آنجا توسط مأمورین ساواک بازداشت می شود. پس از گذشت یکی - دو روز از رفتن دانشگری، مسعود احمدزاده که مسئولیت خانه مجیدیه را بر عهده داشت؛ تصمیم به تخلیه شبانه آن منزل گرفت. اسدالله مفتاحی می نویسد:

ضروری ترین وسائل را با خود بیرون بردیم. وسائل مهم تا آنجا که یادم هست یک قبضه مسلسل، دو عدد نارنجک، یکی دو سلاح بی مصرف، جزوات، کاغذهایی که در آن در مورد شناسایی سفیر انگلیس مطالبی نوشته شد، بود. ما به خاطر عجله ای که داشتیم نتوانستیم تقریباً چیز زیادی از خانه خارج کنیم.(2)

ص:385

آن شب اسدالله مفتاحی، احمد زیبرم و مناف فلکی را با چشمان بسته به خانه سمپات خود علی اصغر ایزدی برد. امّا فردای آن روز، علی اصغر ایزدی دستگیر می شود. او می نویسد:

روز 26/4/ من و جواد، اسدالله را در خانه خیابان شهباز ملاقات کردیم. اسدالله به طور جداگانه با جواد صحبت کرد و وقتی می خواست برود کلید دیگر خانه خیابان خواجه نصیر را که پیش جواد بود گرفت. جواد رفت و اسدالله کلید را به من داد و گفت شب به خانه خیابان خواجه نصیر بیا. همچنین گفت در صدد اجاره خانه دربستی باش. شب من به خانه خیابان خواجه نصیر رفتم در آنجا اسدالله و منوچهر و شخص دیگری را دیدم که به نام «مدد» صدایش می کردند دراین خانه اسدالله را «پرویز» می نامیدند. شب من و اسدالله در پشت بام خوابیدیم و منوچهر و مدد در داخل اتاق خوابیدند.

بعدازظهر روز 27/4/ حدود ساعت 3 من و اسدالله همدیگر را در خانه خیابان شهباز ملاقات کردیم اسدالله به من گفت مقداری وسایل آزمایشگاهی مورد نیاز است او گفت من نوشتم و شکل وسایل را خود او به روی کاغذ رسم کرد گفت این وسایل را می خری و با خود به خانه خیابان خواجه نصیر می آوری. گفت این وسایل را می توانی از فروشگاههای دارویی واقع در خیابان ناصر خسرو تهیه کنی. من به این فروشگاهها مراجعه کردم یکی از آنها گفت به شرکت کفا مراجعه کن، محل شرکت را به روی یک تکه کاغذ نوشت و به من داد. من به شرکت مراجعه کردم فروشنده شرکت گفت چند دقیقه ای صبر کن آنها را برایت ببندم. من منتظر شدم. چند دقیقه بعد مأمورین آمدند و مرا در آنجا دستگیر کردند.(1)

اولین گزارش شهربانی کل کشور دربارة بازداشت ایزدی را می خوانیم:

صورت مجلس بازرسی بدنی

ساعت 45/7 بعدازظهر روز 27/4/50 از شخص جوانی که از ابراز هویت

ص:386

خویش خودداری می نمود و توسط مأمورین دستگیر شده بود بازرسی بدنی به عمل آمده اشیاء زیر را به همراه داشته است 1-......... 2- ........... 3- .............. 4- .............. 5- یک برگه کاغذ که روی آن جمله «کفا سعدی جنوبی» نوشته شده. 6- تکه کاغذ دیگری که روی آن این عبارات قید است «از 6 تا 7 سر صفایی در تخت طاووس تا 10/1، بین قصر و تخت جمشید- 20/1 تا فیشرآباد کریم خان» 7- .............

بدون تردید این دستگیری بدون هماهنگی قبلی با فروشگاه کفا ممکن نبود. هماهنگی ساواک با فروشگاه مذکور از آنجا ناشی می شد که فاکتوری متعلق به فروشگاه در خانه خیابان مجیدیه که چند روز پیش تر توسط رقیه دانشگری فاش شده بود، به دست ساواک افتاد. یک ماه بعد شهربانی چنین گزارش می دهد:

قبل از دستگیری مناف فلکی متهم به حمله به کلانتری 5 تبریز دوشیزه رقیه دانشگر[ی] که با مناف فلکی ارتباط و همکاری داشته دستگیر می گردد و ضمن مصاحبه غیر محسوس(1) که با مشارالیه[الیها] به عمل آمد از نشانی خانه مناف فلکی واقع در مجیدیه مطلع و با تشریفات قانونی منزل مورد بحث بازرسی و ضمن بدست آوردن مقداری وسائل آزمایشگاهی فاکتوری به دست می آید که حاکی از آن [که] بود لوازم آزمایشگاهی از شرکت کفا واقع در خیابان سعدی خریداری شده لذا با تدابیر لازم به مدیر شرکت کفا آموزش داده شد چنانچه شخص یا اشخاصی جهت خرید لوازم آزمایشگاهی به آن شرکت مراجعه نمودند فوراً این اداره را مطلع نماید و متهم مذکور که جهت خرید لوازم فوق به شرکت فوق مراجعه نموده بود برابر اطلاع مدیر شرکت فوراً به محل مراجعه و مشارالیه دستگیر می گردد. در بدو ورود به اداره از وی بازرسی بدنی به عمل آمد مقداری اشیاء و مبلغی وجه نقد و یک برگ اوراق قرار ملاقات و فاکتور شماره 181 مورخه 27/4/50 شرکت کفا حاوی شش قلم داروجات به نام خریدار هوشنگ احمدیان از وی کشف و مشارالیه از بیان

ص:387

هرگونه مطالبی امتناع نمود که صورت مجلس تنظیم گردید و چون مشخصات اصلی وی نامعلوم بود لذا به استناد فاکتور شرکت کفا که نام خریدار هوشنگ احمدیان قید گردیده بود با همان مشخصات تقاضای صدور قرار مقتضی از اداره دادرسی نیروهای مسلح شاهنشاهی گردید که قبل از رؤیت قرار خود را به نام علی اصغر ایزدی فرزند غلامعباس افسر سپاهی ترویج در گنبد معرفی و در ذیل قرار صادره ضمن اعتراض مشخصات کامل خود را درج نمود.(1)

همین که ایزدی در آن شب به خانه برنگشت؛ اسدالله مفتاحی با در نظر گرفتن احتمال دستگیر شدن او، ترجیح داد که شبانه خانه را تخلیه کند:

بنا به توصیه زیبرم ما سه نفری (من- حسن- زیبرم) سوار بر موتور به رانندگی من به سمت جاده کرج رفتیم و در سر راه جلوی یک هندوانه فروشی که چادر مختصری داشت اطراق کردیم و با کلک شب را در آنجا خوابیدیم موتور را بالای سرمان گذاشتیم در داخل موتور دو عدد کیف بود که محتوی آن ها همان هایی بود که از خانه مجیدیه به خانه شاهرضا آورده بودیم و از آنجا هم به داخل خورجین موتور ریختیم.(2)

آنان شب را در همان جا سپری کردند. فردای آن شب، اسدالله مفتاحی در قراری که با مسعود احمدزاده داشت؛ شرح ماوقع را بازگفت. احمدزاده قراری برای او گذاشت تا نوروزی را دیده، به خانه وی بروند. مناف فلکی بیش از یک شب در منزل نوروزی نماند و پس از آن، به تک اتاق یکی از سمپات هایش به نام نورالدین ریاحی رفت.

مسعود احمدزاده با مناف فلکی در تماس بود تا اینکه «فردریک گفت که تو و پرویز [اسدالله مفتاحی] باید بروید و به یک بانک کوچک دستبرد بزنید. گفت چون پرویز شناسایی کرده مسئول و فرمانده اوست.»(3)

ص:388

در روز 31/4/50 اسدالله مفتاحی و مناف فلکی سوار بر موتور در حالی که مسعود احمدزاده سوار بر موتوری دیگر از آنان مراقبت می کرد به نزدیک بانک صادرات شعبه نیروی هوایی رفتند. اسدالله مفتاحی ابتدا وارد بانک شد و لحظاتی بعد مناف فلکی به او پیوست. اسدالله مفتاحی با تهدید کارمندان کلید گاو صندوق را از آنان گرفت؛ ولی با جستجو در گاوصندوق در آن موجودی نیافت. بنابراین با بسنده کردن به دو هزار و سیصد و پنجاه تومان روی پیشخوان از بانک خارج شدند و گریختند. بعدازظهر آن روز اسدالله مفتاحی با مسعود احمدزاده و حسن نوروزی قرار داشت و مبلغ سرقت شده را به اطلاع آنان رساند. او می نویسد:

مسعود و بابی [بابوشکین، حسن نوروزی] تا اندازه ای از اینکه ما موفق نشدیم پول خوبی گیر بیاوریم دلخور بودند.(1)

ص:389

ص:390

همراه ضعف کلی در اتخاذ استراتژی بود که بر آسیبپذیری گروه در مواجهه با ساواک میافزود و کمیته مشترک ضد خرابکاری را در جایگاه فرادستی عملیاتی نسبت به آنان مینشاند. ماجرای دستگیری مناف فلکی، نمونهای است از وجود درزها و حفرههای ضدتشکیلاتی در ساختار سازمان که از سوی مأموران امنیتی و بخش اطلاعات شهربانی به خوبی شناسایی شد.

شهربانی پیش از آنکه به رقیه دانشگری دست یابد؛ تحقیقات گسترده ای را برای یافتن فلکی آغاز کرده بود. در جریان این تحقیقات اداره اطلاعات شهربانی کل کشور به این نتیجه رسید که یکی از دوستان وی، شخصی است به نام احمد ریاضی و چون احتمال داده می شد که ریاضی از مخفیگاه مناف فلکی با اطلاع باشد؛ او را دستگیر کردند.

ریاضی در بازجویی های معمول اظهار داشت؛ تنها فردی که ممکن است از فلکی اطلاعی داشته باشد؛ رقیه دانشگری است. احمد ریاضی همچنین داوطلب شد که برای دستگیری مناف فلکی با شهربانی همکاری کند. او در تاریخ 21/9/50 این همکاری را برای شهربانی چنین توضیح می دهد:

ج: من 15 تیرماه 1350 در تبریز دستگیر شدم و روز 16 تیرماه مرا به تهران فرستادند. من ساعت 5 عصر 16 تیرماه در اطلاعات تهران بودم. من هیچ اطلاعی نداشتم که مرا به چه اتهامی دستگیر کرده اند، ولی وقتی با سروان نیک طبع که بازپرس من بودند در این باره صحبت کردم برایم گفتند که مرا به خاطر مناف دستگیر کرده اند. من بلافاصله و بدون مقاومت گفتم که حاضرم با اطلاعات در دستگیری مناف همکاری نمایم. و من به طوری که در بازجویی های قبلی گفته بودم هیچ اطلاعی از وجود مناف در تهران نداشتم ولی تقریباً می دانستم که مناف با چه کسی یا چه کسانی رابطه دارد. من برای دستگیری مناف 4 راه حل پیشنهاد کردم: 1- دستگیری فران [رقیه دانشگری] 2- دستگیری رحیم کیاور 3- دستگیری ایوب 4- چهارمین راه حل این بود که پیشنهاد کردم مرا در خیابانهای تهران بگردانند تا در صورت برخورد تصادفی با مناف او را معرفی کنم و در ضمن پیشنهاد کردم که چون امکان دارد مناف گریم کند و تغییر قیافه دهد در عملیات، مستقیماً مرا هم شرکت دهند.

ص:392

برای دستگیری فران من اطلاعاتی که از فران داشتم و در بازجویی های قبلی هم ذکر کرده ام، در اختیار پلیس گذاشتم و یک نامه هم برای خانواده ام نوشتم که اکیپی را که به تبریز رفته بودند در معرفی فران با این اکیپ همکاری کنند. بطوریکه حدود 10 یا 12 روز بعد از دستگیری من فران دستگیر شد. البته فران در تهران دستگیر شد و نحوه دستگیری اش را دقیقاً نمی دانم. برای دستگیری رحیم کیاور من فقط یک شماره تلفن داشتم که آن را به پلیس گفتم و فوراً خانه رحیم کیاور را [پیدا و برای] دستگیر [کردن او اقدام] کردند ولی وقتی برای دستگیری رحیم کیاور رفتند، خانه نبود و نمی دانم چه جوری از جریان اطلاع یافته بود که تا 5 شب فراری می شود و به خانه اش نمی آید و یک عده از همکلاسی های رحیم کیاور را در این مدت دستگیر کردند که من در همه آنها مستقیماً در عملیات بودم. بعد از 5 شب رحیم کیاور به خانه اش می آید غافل از اینکه در خانه شان پلیس بود و بلافاصله دستگیر می شود. رحیم کیاور گفته بود که اصلاً مناف را نمی شناسد البته زیر شکنجه هم مقاومت کرده بود؛ ولی من رفتم پیش رحیم کیاور و برایش گفتم که من همه چیز را گفته ام و او هم مجبور شد هر اطلاعی که داشت اعتراف کند. برای دستگیری مناف من هر روز با یک اکیپ خیابانها را می گشتیم تا اینکه روز 3 مرداد 1350 یک روز صبح با 2 اکیپ من به یک مأموریت رفتم. من در ماشین بودم و برایم گفتند که من فقط خیابان گوته را دقیقاً نگاه کنم و مثل اینکه مناف در خیابان گوته با رحیم کیاور قرار داشت و من مأموریت داشتم که هر وقت مناف را دیدم به پلیس نشان دهم. البته تا ساعت 9 هی خیابان گوته را از شرق به غرب دور می زدیم. بالاخره مناف پیدا نشد و بر می گشتیم به طرف اداره که از مرکز گفتند تا در محل باشیم.

سروان کاویانی که من نیز همراهش بودم ماشین را برگرداند و از یک خیابان دیگر می رفت که بخورد به شهباز تا از شرق به غرب خیابان گوته وارد بشویم. من در یک چهار راه که به آن دروازه دولاب می گفتند یک نفر را از پشت دیدم که وارد مغازه ای شد البته از فاصله 300 متری دیدم بلافاصله گفتم جناب سروان کاویانی یک نفر را من یک لحظه در پیاده رو دیدم که راه رفتنش مثل مناف بود. مأموران باور نکردند ولی من با سروان کاویانی که هر دو لباس شخصی به تن داشتیم رفتیم به محل سوژه. من نگاه کردم به مغازه؛

ص:393

آنجا نبود. در جنب این مغازه یک دندانسازی بود. نگاه کردم آنجا دیدم مناف از پنجره این ساختمان دارد بیرون را نگاه می کند. رفتیم تا 2 متری مناف. وقتی مناف منو دید خندید و برایم سلام کرد و من بلافاصله گفتم جناب سروان این شخص مناف است. در فاصله ای که مناف از پله ها می خواست بیاید پایین و منو ببیند مأمورین از جریان اطلاع یافتند البته با اشاره سروان کاویانی و وقتی مناف می خواست از در بیاید بیرون بدون زد و خورد دستگیرش کردند و با اینکه مناف یک هفت تیر و یک نارنجک داشت ولی نتوانست شلیک کند. مناف بلافاصله یک خانه را لو داد که باز من همراه مأمورین به محل رفتم تا در دستگیر[ی] کسانی که می خواستند به این خانه بیایند شرکت کنم و تا ساعت 1 بعدازظهر من در محل بودم تا یک نفر را دستگیر کردند. دیگر هیچ اطلاعی ندارم. همکاری من به ثمر رسید و مناف دستگیر شد.

مشاهده [شد] که بدواً مورد ظن مأمورین واقع و با توجه به تأیید مناف فلکی به اینکه بهمن معمولاً مسلح می باشد مأمورین موتور سوار، موتور را واژگون و با کمک سایر مأمورین مستقر در حوزه عملیات او را احاطه و دستگیر نمودند.

نامبرده قصد استفاده از اسلحه و نارنجک را داشت (خروج اسلحه و نارنجک از جلد مربوطه) که در اثر سرعت عمل مأمورین موفق به این کار نگردیده به هر صورت نامبرده ضمن بازرسی بدنی و کشف یک قبضه اسلحه کمری و نارنجک جهت دلالت به اداره به داخل اتومبیلی دلالت که به سختی مقاومت و قصد فرار داشت مع الوصف در اتومبیل اسکان لکن متعاقب این جریان بلافاصله یک موتورسیکلت با دو نفر سرنشین خود را به کنار اتومبیل حامل متهم رسانیده و به منظور نجات و یا از بین بردن مشارالیه و مأمورین نارنجکی به سوی اتومبیل پرتاب [کردند] مأمورین با مشاهده این عمل با حرکت اتومبیل به جلو مانع از اصابت کامل نارنجک به اتومبیل گردیدند علیهذا نارنجک در حوالی اتومبیل حامل مأمورین و متهم دستگیر شده منفجر ولی صدمه شدیدی به اتومبیل و سرنشینان آن وارد نمی گردد، مأمورین به محض مواجهه با این حملات فوراً نسبت به تعقیب و دستگیری دو نفر سرنشینان موتور سیکلت اقدام لکن به علت ازدحام شدید مردم و وجود اتومبیلهای زیاد در خیابان از تیراندازی به طرف آنان خودداری و با توجه به مشخصات موتور سیکلت و راکب و ترک نشین آن بلافاصله برای دستگیری آنان به پلیس تهران دستورات لازم صادر می گردد.

اسدالله مفتاحی که در صحنة درگیری حاضر بود؛ ماجرای دستگیری مسعود احمدزاده را چنین شرح میدهد:

یک شب وقتی من و بابی، مسعود احمدزاده را دیدیم او گفت که می خواهد به سر قرار حسن (شیرژ) برود به ما گفت که از میدان شاه تا چهار راه مولوی را بگردیم و خودش رفت که از چهار راه مولوی به آن طرف را بگردد ما دوبار بالا و پایین رفتیم و بعد برگشتیم وقتی به میدان مولوی رسیدیم دیدیم که عده ای در کنار خیابان نزدیک پاسگاه جمعند بابی جلو رفت و دید که مسعود احمدزاده را کشان کشان به داخل ماشین می برند. هاج و واج

ص:395

ماندیم که چه بکنیم، گفتیم که یک نارنجک که همراه بابی بود به طرف ماشین پرت کنیم. من راننده موتور شدم و بابی در عقب من نشست وقتی جلوی ماشین رسیدیم بابی نارنجک را به طرف ماشین پرت کرد و به کاپوت ماشین اصابت کرد و صدای عمل کردنش را ما شنیدیم. البته معلوم بود که نمی توانست به ماشین صدمه ای رسانده باشد. منظور ما از این عمل این بود که مسعود به دست مأموران نیافتد تا اطلاعاتی در مورد گروه بدهد. بعد از پرتاب نارنجک ما مستقیم به طرف غرب رفتیم و از آنجایی که هیجان زده بودیم وارد خیابان های پیچ در پیچ شدیم که الان فکر می کنم حدود دیوار قلعه مرغی در آخرین قسمت های جوادیه باشد. ما داخل چند کوچه بن بست شدیم و بعد بیرون آمدیم. خلاصه گیج شده بودیم و در همین موقع دیدیم که مردم می گویند موتوری ها را می گیرند به ناچار موتورمان را پیش یک مرد هندوانه فروش گذاشتیم و بعد از مدتی به خیابان رسیدیم فکر می کنم این خیابان 20 متری جوادیه بوده باشد.(1)

مسعود احمدزاده خود در اینباره، چنین گفته است:

در هنگام دستگیری، اسدالله مفتاحی و بابوشکین تصادفاً همراه من بودند (نه کوپل دائمی، هنوز آنقدر خودخواه نشده بودیم، گرچه از این لحاظ شاید تا حدودی اشتباه هم می کردیم) که سعی می کنند با پرتاب نارنجک مرا بکشند (این رهنمود گروه و رهنمود خود من بود) که موفق نمی شوند و چنین شد که من اینک در اختیار شما هستم و دارم این سطور را می نویسم.(2)

اگر چه، حمید اشرف، فلکی را به خاطر لو دادن قرار ملاقاتش با مسعود احمدزاده خائن می داند و می نویسد: «ظاهراً مناف تصور می کرد که مسعود قرار دوم را اجرا نخواهد کرد. البته این عذری برای خیانت مناف محسوب نمی شود. هر کس که قرار رفیقش را لو بدهد خائن است و در این هیچ تردیدی نمی توان

ص:396

کرد»؛(1) اما برخلاف مسعود احمدزاده، او را سزاوار مرگ نمیداند.

به راستی خائن کیست؟ و چه کسی را میتوان سزاوار مرگ شمرد؟ نه حمید اشرف و نه احمدزاده که در نوشتههای خود بارها کسانی را به خیانت متهم یا به مرگ محکوم کردهاند؛ هیچکدام مرز خیانت را روشن نمی سازند و نمیگویند که آیا فقط لو دادن قرار ملاقات خیانت است و خائن سزاوار مرگ؟ و یا ارائه هرگونه اطلاعات مفید به بازجو نیز خیانت تلقی می شود؟ در این صورت احمد زاده نیز خود خائن می باشد؛ زیرا وی در پنجمین جلسه بازجویی که در تاریخ 10/5/50 انجام شد؛ شماره تلفن منزل چنگیز قبادی را فاش می سازد و می نویسد این شماره تلفن «مربوط به خانه ای است در شهرآرا که دکتری با نام تشکیلاتی جواخیم در آنجا با زن و احتمالاً خویشاوندانش زندگی می کرد و موقعی که من در آنجا بودم فقط او و زنش را دیدم.»(2)

مأمورین ساواک با انجام تحقیقات پی بردند که شماره تلفن مربوط به منزلی واقع در شهرآرا خیابان ششم پلاک 54 می باشد. مأمورین از این محل حدود 48 ساعت مراقبت می کنند؛ ولی هیچگونه رفت و آمدی را مشاهده نمی کنند؛ زیرا پس از واقعه ای که برای قبادی و همسرش در ساری روی داد؛ آنان این خانه را تخلیه کرده بودند. اما مأمورین به بهانه اجاره منزل آنجا را به دقت وارسی کردند و عکس زن و مردی را یافتند. مسعود احمدزاده با مشاهده عکس ها تأیید کرد آن عکس ها متعلق به «جواخیم و همسرش» می باشد. وی همچنین دو منزل دیگر را که مشترکاً با عباس مفتاحی در بی سیم نجف آباد، خیابان مسعود و در مجیدیه خیابان علمداری داشتند؛ در همان بازجویی های اولیه فاش می سازد. مأمورین ساواک هر دو خانه را مورد بازبینی قرار می دهند و در جریان همین بازرسیها، در خانه خیابان علمداری با تله های انفجاری مواجه می شوند.

دو روز بعد از دستگیری مسعود احمدزاده، عباس مفتاحی با این تصور که او

ص:397

هنگام دستگیری خودکشی کرده است به منزل مشترک خود با احمدزاده می رود و یک نارنجک و مقداری پول که در آنجا بود را برمی دارد. وی برای آنکه این خانه را از دست ندهد؛ فردای آن روز نیز به آنجا مراجعت می کند. آن روز احساس می کند که خانه تحت نظر است و از آنجا به سرعت می گریزد.

صفاری آشتیانی را در میدان عشرت آباد با یکدیگر آشنا کرد و قرار شد آشتیانی، سیدنوزادی و سالمی با اتوبوس مسافربری به اهواز بروند و در ساعت 5/5 بعدازظهر روز بعد، اکبر مؤید که با اتومبیل خود به آنجا رفته آنها را سوار اتومبیل کرده و در جاده اهواز به خرمشهر در نقطه مورد نظر پیاده کند. ساعت 5/3 بامداد روز جمعه، سوالونی به اتفاق شیرین معاضد در فاصله 5 الی 20 کیلومتری نرسیده به خرمشهر با دیدن علایم، متوقف شده تا آنان را سوار کند. مؤید پیش از حرکت از تهران با یکی از سمپات های خود ملاقاتی داشت. او می نویسد: «روز چهارشنبه نیز من سیائو [جعفر نجفی را] مأمور کردم که به تبریز رفته و جریان رابطه ما را با تبریز برقرار کند و او حاضر شد که به این مسافرت برود و قرار ملاقات [بعدی] را روز یکشنبه ساعت 10 صبح در خیابان فرهنگ در تهران گذاشتیم.»(1)

مؤید پس از این ملاقات راهی اهواز شد و در محل قرار صفاری آشتیانی، سیدنوزادی و سالمی را سوار اتومبیل کرد و در کیلومتر 5 الی 15 جاده اهواز - آبادان در نقطه ای که آنان گفته بودند؛ پیاده کرد. فردای آن روز یعنی جمعه، وقتی مؤید آنان را دید؛ اظهار داشتند که موفق نشدند و باید بعدازظهر جمعه، جستوجو تکرار شود. ولی دیگر لازم نیست که او منتظر آنان بماند، بلکه باید راهی تهران شود و به رابط خود بگوید که آنان ساک را برداشته و رفتند. مؤید نیز به همان ترتیب عمل کرد. یعنی پس از آن که آنها را در نقطه مورد نظرشان پیاده کرد؛ راهی تهران شد. در خرم آباد، اتومبیل او مجدداً خراب شد. با متوقف ساختن آن در یک پارکینگ، با اتوبوس راهی تهران شد. در ساعت 7 صبح روز یکشنبه به تهران رسید. قرار او با رابط خود یعنی عباس مفتاحی در روز یکشنبه و دوشنبه بود؛ اما پیش از آن، در خیابان فرهنگ با جعفر نجفی (سیائو) در ساعت 10 صبح قرار داشت. در این قرار او دستگیر شد و لاجرم قرار بعدی خود با عباس مفتاحی را نیز نزد پلیس افشا کرد.

عباس مفتاحی بیش از دو هفته آخر را در منزل ابراهیم سروآزاد گذرانده بود

ص:399

و به خاطر آن که حمید ارض پیما دستگیر شده بود و ارتباط ارض پیما و سروآزاد نزد پلیس نمی توانست پوشیده بماند؛ دیگر به خانه او نرفت. در قراری که با برادرش اسدالله در ساعت 9 در خیابان بابائیان گذاشت؛ با چشمان بسته به خانه او رفت. فردا صبح مجدداً عباس مفتاحی با چشمان بسته بر ترک موتور برادرش سوار شد و نزدیکی های پمپ بنزین جاده آرامگاه با تعیین قرار برای همان شب از اسدالله جدا شد. عباس مفتاحی ساعت 7 بعدازظهر همان روز سر قرار اکبر مؤید دستگیر شد. وی در همان روز حمید اشرف را دیده بود و اشرف به او گفته بود در صدد اعزام مجدد افرادی به عراق برای تهیه اسلحه می باشد.

نمی داند ولی او اهل لاهیجان است و از معلمین دیپلمه بوده که در حال حاضر کلاس راهنمایی معلمین را در رشت طی می کند و تأیید نمود که ده برگ اعلامیه مربوط به حوادث سیاهکل را از حمید گرفته و به منوچهر درودی رسانده است ضمناً اعلامیه ها را نیز مطالعه نموده و سپس توزیع کرده است. مقرر فرمایید چنانچه مشارالیه باید به تهران اعزام گردد گارد و خودرو جهت تحویل وی به مرکز به این ساواک اعزام گردد%

پیرو این پاسخ، ساواک مرکز از ساواک رشت می خواهد که «نسبت به شناسایی و دستگیری و بازرسی دقیق از محل کار و سکونت شخصی به نام حمید یا وحید که فعلاً مشغول طی دوره راهنمایی آموزگاری در رشت و از دوستان صمیمی نادر معین زاده می باشد اقدام و نتیجه را تلگرافید.»(1)

جعفر طیبی، همچنین در تکمیل اطلاعات خود، گفت: «حمید دارای صورتی گوشت آلود و گونه هایی برجسته و سبیل بوده و شخصی به نام صوفی تکنسین دفتر مهندسی رشت، آدرس و مشخصات حمید را می داند. ضمناً خود حمید نیز در رشت دوره راهنمایی تعلیماتی معلمین سیکل اول را می گذراند» و سپس از نقش خود در توزیع اعلامیهها برائت جست:

در تهیه و توزیع اعلامیه ها هیچ دخالتی نداشته فقط اعلامیه ها را به درودی داده است.(2)

ساواک رشت در تاریخ 2/5/50 نامه ذیل را به اداره کل سوم تلگراف می کند:

عطف 5712/311 - 31/4/50

ضمن تماس با آقای صوفی نامبرده بالا اظهار داشته شخصی به نام حمید یا وحید را نمی شناسد ولی معین زاده دوستی به نام عرض پیما داشته که فعلاً دوره راهنمایی آموزگاری را می بیند که مشخصات وی تقریباً به شخص مورد نظر

ص:401

(حمید یا وحید) مطابقت می نماید که ضمن مراجعه به لیست افرادیکه دوره راهنمایی آموزگاری را طی می نمایند شخصی به نام قاسم فرزند عبدالعلی شهرت عرض پیما [ارضپیما، به شماره] شناسنامه 610 متولد 1324 دانشجوی سال اول راهنمایی آموزگاری ساکن لاهیجان خیابان حافظ شمالی شناسائی گردیده مقرر فرمایید چنانچه شخص مورد نظر نامبرده می باشد اوامر عالی را ابلاغ تا نسبت به دستگیری وی اقدام گردد. ضیاء شیخ الاسلامی.(1)

در پی این جستوجوها، حمید ارض پیما بالاخره در روز 5/5/50 دستگیر می شود.

آشنایی ارض پیما و جعفر طیبی به چند ماه پیش از آن باز می گشت. در اسفند ماه سال 1349 ارض پیما که از دستگیری مجدد نادر معین زاده بی اطلاع بود؛ برای دیدن وی به منزل او در رشت مراجعه می کند. فردی که در آنجا حضور داشت و پیش از آن نیز ارض پیما یکی - دو بار دیگر او را دیده بود به ارض پیما اطلاع می دهد که معین زاده بازداشت شده است. آن دو نفر به اتفاق از خانه معین زاده بیرون می آیند آن شخص خود را جعفر طیبی معرفی می کند و پس از آن که آنان نیم ساعتی با یکدیگر صحبت کردند؛ شماره تلفن های خود را رد و بدل می کنند و پس از آن نیز، یکی - دو بار دیگر همدیگر را در تهران می بینند.

ارض پیما در سفری که به تهران داشت؛ تعدادی اعلامیه برای توزیع از عباس مفتاحی گرفت و سپس بخشی از آنها را به طیبی داد و از او خواست که به منوچهر درودی که دوست مشترکشان بود بدهد.

با این پیشینه آشنایی، بازداشت طیبی لاجرم به بازداشت حمید ارض پیما منتهی شد. ارض پیما نیز در اولین بازجویی های خود، اعتراف کرد بمب هایی را که در رشت منفجر شده است از عباس مفتاحی و در خانه ابراهیم سروآزاد دریافت کرده است. البته این خانه به فرد دیگری تعلق داشت و «مادر ابراهیم

ص:402

سروآزاد در خانه آنها به عنوان دایه بچه شان زندگی»(1) می کرد و ارض پیما، دو باری که برای دیدن مفتاحی به تهران آمده بود وی را در این خانه ملاقات کرد. لو رفتن خانه مزبور که در «میدان 24 اسفند اول خیابان امیرآباد کوچه رستم پلاک 22» واقع بود؛ موجب دستگیری ابراهیم سروآزاد شد.

مفتاحی پیش از ترک خانه، به سروآزاد تأکید کرده بود که دیگر به آن خانه نرود. اما گویا او توجهی نکرد. متعاقب دستگیری ارض پیما، سروآزاد نیز دستگیر شد و قرار خود با مجید احمدزاده را نزد مأموران افشا کرد. اسدالله مفتاحی در بازجویی، نحوة دستگیری مجید احمدزاده را چنین شرح میدهد:

بعد از دستگیر شدن عباس، مجید احمدزاده را به اتفاق بابی دیدم و قرار شد که سر قراری در خیابانی که در جنب دبیرستان عبرت واقع است برود او می گفت که احتمالاً عباس دیشب با همین شخص قرار داشته و به علاوه عباس دیشب را هم نزد همین شخص به سر برده است مجید نیز مانند من آدم خوشبینی بود. به هر صورت قرار شد او جلوتر حرکت کند و من و بابی هم به دنبال او. پس از آنکه مقداری از آن خیابان گذشت ما صدای شلیک تیر را شنیدیم و از دور دیدیم که او با موتور بر زمین افتاده است ما به سرعت وارد کوچه ای شدیم و از آنجا فرار کردیم.(2)

هرچند اسدالله مفتاحی در بازجویی هایش در این باره سکوت می کند، اما اشارة احمدزاده، دربارة محل آخرین شب اقامت عباس مفتاحی دقیق نیست و او، به رغم گفتة احمدزاده، شب پیش از دستگیری را در منزل برادرش سر کرده بود.

مجید احمدزاده هنگام سوار شدن بر اتومبیل مأموران، نارنجک خود را پرتاب میکند که در پی آن، ابراهیم سروآزاد و یکی از مأموران ساواک به نام جلال آذرمگین کشته میشوند. حمید اشرف می نویسد:

بدین ترتیب مرکزیت سه نفره نیز از میان رفت. در این شرایط سازمان

ص:403

کاملاً در هم ریخته بود و رفقا در شهر در سر قرارهای ثابت در جستجوی یکدیگر بودند.(1)

گفت که باید ماشین فروخته شود بنا شد که روز بعد تصمیم بگیرند بمن بگویند روز بعد او را دیدم و گفت که فردا یکنفر که در امر فروش ماشین وارد است میاید و ماشین را با او می بری و می فروشی. روز بعد که روز سه شنبه بود و قرار روز فرد یعنی 9 و 10 صبح و 6 عصر تکرار می شد من در یک خیابان فرعی منشعب از خیابان قزوین بطرف جنوب ساعت حدود 8 صبح قاسم را دیدم و او رفت و یکنفر را آورد و من آمدم بمحل قرار اما از لامارکا خبری نبود در ساعت 10 صبح که مجدداً به محل قرار آمدم دستگیر شدم.(1)

شخصی که حمید اشرف با خود آورده بود تا نسبت به فروش اتومبیل اقدام کند؛ کسی نبود جز اسدالله مفتاحی. مهدی سوالونی پیش از آن که سر قرار خود حاضر شود به اسدالله مفتاحی گفت:

اگر من در مدت 20 دقیقه برنگشتم تو ماشین را ببر و به قاسم بگو که دستگیر شده است چون برآورد می کردند که در این قرار احتمال 90 در صد دستگیری من هست و قبل از آمدن سر قرار هم، شخصی که در ماشین بود به من گفت خیلی مواظب این قرار باش و برای بردن ماشین، من طریق عوض کردن دنده های ماشین را به او گفتم و سوئیچ را روی ماشین گذاشتم.(2)

با آنکه روایت اسدالله مفتاحی از این واقعه، اندکی متفاوت است؛ ولی بالاخره او پس از آن که مدتی منتظر سوالونی شد و او بازنگشت، اتومبیل را به پارکینگی در خانی آباد منتقل کرد.

سوالونی زیر بازجویی از مأموریت تیم جنوب پردهبرداری کرد. متعاقب این اعترافات، تلگراف ذیل با طبقه بندی «سری» و با قید «خیلی خیلی فوری» از ساواک مرکز برای کلیه ساواک ها (غیر از اردوگاه شمال) ارسال شد.

فقط ساواک آبادان پیرو- 3176546- 20/5/50

با همکاری ژاندارمری و شهربانی محل نسبت به متوقف نمودن و دستگیری

ص:405

سرنشینان اتومبیل آریا زیتونی رنگ شماره 54678 تهران ب که احتمالاً دارای شماره های جعلی بوده و خریدار آن شخصی به نام مستعار مهدی جوادی و سرنشینان آن مسلح و اسامی جعلی آنها منوچهر منظوری و سیمین نیک سرشت و شخصی به نام قاسم با مشخصات موی سر طلائی رنگ می باشد و اتومبیل مزبور اغلب در روزهای تعطیل به خوزستان تردد دارد اقدام نمایند. ضمناً چون در جریان شناسائی اتومبیل مزبور امکان دارد به افراد و خانواده های مختلف برخورد گردد اصلح است تا حصول اطمینان از اینکه اتومبیل مزبور دارای مدارک حقیقی و سرنشینان آن از خانواده های محترم و دارای هویت و آدرس محل کار و سکونت معتبر قابل تحقیق می باشند از آزادی آنها خودداری و هرگونه نتیجه ای را تلفنی و تلگرافید. مقدم(1)

حادثه پیش آمده آنان را از فروش اتومبیل منصرف ساخت خصوصاً آن که در آن روزها، موضوع سرقت از بانک نیز در دستور کار گروه بود. بنابراین «قرار گذاشته شد که با این ماشین همان سرقت از بانک طرح شود و بعد ماشین را ول کنند.»(2)

بانکی که برای سرقت مورد مطالعه واقع شده بود؛ بانک ملی واقع در خیابان ظفر بود «و قرار شد پنج نفر بروند و سرقت از بانک را انجام دهند اینها عبارت بودند از قاسم، مسعود، چنگیز، فوچیک، زیبرم.»(3)

حسن سرکاری که نام مستعار او مسعود بود؛ درباره سرقت از بانک می نویسد:

قاسم به من گفت که فردا در عمل [عملیات سرقت از] بانک شرکت خواهم کرد و برایم در مورد جدی بودن عمل و اینکه حتماً بایستی موفق باشیم و موفق شدنمان به خونسردی خودمان بستگی دارد صحبت کرد و سپس قراری داشتیم با سه نفر دیگر که برای دیدنشان رفتیم. این سه نفر را دیدیم که عبارت بودند از قبادی و جمشیدی و شخصی به اسم وال [زیبرم] و سپس با هم به خارج شهر رفتیم و درباره فردا و کاری که باید بکنیم صحبت شد. البته قبلاً

ص:406

بانک ظفر شناسایی شده بود و حتی می دانستند که آنجا یک نفر محافظ شخصی پوش دارد و هدف از عمل فردا هم همین بانک بود. قرار شد که در صورت بودن محافظ جمشیدی و وال او را تسلیم کرده به داخل بانک ببرند من جلوی در و قبادی بیرون و قاسم هم نظارت بر کل صحنه داشته باشد. قراری برای فردا گذاشته شد. فردا صبح قاسم و جمشیدی و وال با یک آریای سفید مرا در میدان کندی و اول اتوبان سوار کردند. قبادی سر قرار نیامده بود و بعد از مقداری گشتن و رفتن مجدد سر قرار قبادی که در همان نزدیکی بود بنا شد که چهار نفری روی بانک عمل کنیم از جلوی بانک ظفر رد شدیم شرایط را برای عمل نامناسب تشخیص دادند. دوری زدیم و از جلوی بانک میرداماد رد شدیم. اینجا را خیلی پسندیدند و تا آنجایی که من می دانم ناگهانی یعنی بدون نظر قبلی تصمیم گرفتند که روی این بانک عمل شود و طرح کار پخته شد. من جلوی در بانک ایستادم سه نفری تو رفتند ولی نتیجه عمل رضایت بخش نبود. پول کمی به دست آمده بود. لذا در حین فرار وقتی به نزدیکی بانک ظفر رسیدند و شرایط را آماده یافتند تصمیم گرفته شد که روی این بانک هم عمل شود من جلوی در ایستادم و سه نفری تو رفتند و سپس با همان ماشین فرار کردیم و ماشین را جا گذاشتیم.(1)

شب پیش از عملیات، حسن نوروزی در ملاقاتی که با اسدالله مفتاحی داشت به او گفت که وظیفه دارد چند کوکتل درست کند و به چنگیز قبادی دهد تا صبح به همراه آورد. ضمناً تغییر قرار را نیز به او اطلاع دهد. اسدالله مفتاحی با تهیه مواد لازم مشغول تهیه کوکتل شد که ناگهان یکی از شیشه ها مشتعل شده و آتش سوزی رخ داد. آنان بالاخره آتش را مهار می کنند و برای توجیه آن به همسایگان گفتند در داخل چراغ به جای نفت، بنزین ریخته اند و آن را متوجه مهرنوش ابراهیمی دانستند.

کوکتل ها ساخته شد؛ ولی اسدالله مفتاحی فراموش کرد تغییر قرار را به قبادی اطلاع دهد؛ از این رو قبادی نتوانست در این عملیات حضور داشته باشد. عملیات در 21 مرداد 1350، دو روز پس از دستگیری مهدی سوالونی انجام شد.

ص:407

اتومبیل استفاده شده در عملیات متعلق به مهدی سوالونی بود. او آن را با نام جعلی مهدی جوادی خریداری کرده بود. شهربانی با تحقیقاتی که به انجام رساند، به هویت واقعی خریدار پی برد و به تصور این که او نیز در سرقت شرکت داشته است؛ دستور دستگیری وی را به کلیه واحدهای مربوط صادر کرد.

شهربانی کل کشور پس از کسب اطلاع از بازداشت سوالونی توسط ساواک در نامه ای به ریاست سازمان اطلاعات و امنیت کشور در تاریخ 5/7/50 می نویسد: «خواهشمند است دستور فرمایید ضمن انعکاس چگونگی امر هر گاه موضوع بایستی از طریق ساواک تعقیب شود اعلام دارند تا سوابق موجود ارسال گردد و چنانچه با تعقیب قضیه از طریق شهربانی کل کشور موافقت دارند اطلاعات کامل راجع به این موضوع در اختیار قرار دهند تا اقدامات لازم به عمل آید.»(1)

ساواک نیز عطف به نامه شهربانی در تاریخ 21/7/50 چنین جواب می دهد: در جریان تحقیقاتی که از تعدادی از اعضاء مؤثر شبکه جنبش انقلابی مسلحانه ایران به عمل آمده مشخص گردیده ستوان دوم وظیفه حسن سرکاری، حمید اشرف، احمد زیبرم و محمدعلی سالمی در سرقت بانک های مورد بحث شرکت داشتند و ستوان دوم وظیفه مهدی سوالونی به علت آنکه در تاریخ 19/5/50 وسیله این سازمان دستگیر گردیده نمی توانسته در سرقت مزبور شرکت داشته باشد.»(2)

با 45 هزار تومانی که از این دو بانک ربوده شد؛ گشایش نسبی در کار گروه ایجاد گردید.

را بدهد تا انوش نیز به آنجا برود. چند روز پس از آنکه انوش مفتاحی به خانه وصفنارد رفت؛ چنگیز قبادی و مهرنوش ابراهیمی نیز به آنجا رفتند. اسدالله مفتاحی در تکنویسی خود درباره چنگیز قبادی می نویسد: «بعد از دستگیری عباس [مفتاحی] و آشنایی من با حمید اشرف، بنا به دستور اشرف قرار شد من فاطی و چنگیز را به خانه ام در وسفنار [وصفنارد] ببرم».

اسدالله مفتاحی و چنگیز قبادی هنگامی که خلیل سلماسی نژاد بر اثر آتش سوزی در بیمارستان سینا بستری بود با نام مستعار با یکدیگر آشنا شده بودند؛ ولی از آن پس همدیگر را ندیدند تا اینکه حمید اشرف از او خواست قبادی را به خانه خود ببرد. اسدالله مفتاحی حدود ساعت 3 بعدازظهر مهرنوش ابراهیمی را در خیابان 13 متری جنگل دید و با چشمان بسته به خانه خود برد. ساعت 21 همان روز نیز از همان محل قبادی را با همان ترتیب به خانه خود برد. دقیقاً روشن نیست که چنگیز قبادی و مهرنوش ابراهیمی پس از واقعه ساری که منجر به فرار آنان شد تا زمانی که به خانه اسدالله مفتاحی رفتند؛ کجا بودند و چه می کردند؟ به هر جهت آنان در خانه وصفنارد بودند که موضوع سرقت از بانک میرداماد مطرح شد و قبادی به علت بی اطلاعی از تغییر زمان و مکان قرار نتوانست در آن عملیات حضور یابد.

چند روز پس از سرقت از بانک، جمشیدی رودباری نیز به خانه وصفنارد نقل مکان کرد. اسدالله مفتاحی در تکنویسی خود درباره رودباری می نویسد:

فوچیک [داود] را برای اولین بار وقتی که حمید اشرف او را به من تحویل داد دیدم. قرار ما در خیابان رباط کریم بود. او به این دلیل به من تحویل داده شد که خانه نداشت و قرار شد که من او را به خانه ام ببرم.(1)

اسدالله مفتاحی در حالی که رودباری را بر ترک موتور سوار کرده بود با یک عابر تصادف کرد و این موجب شکستگی قوزک پای رودباری شد. مفتاحی خود

ص:409

نسبت به گچ گرفتن آن اقدام کرد. در همین ایام انوش مفتاحی که با نام مستعار جمشید شناخته می شد؛ عازم ساری گردید.

البته درباره عزیمت انوش مفتاحی دو روایت کاملاً متضاد وجود دارد. از یک سو اسدالله مفتاحی می نویسد:

انوش می گفت که دو نفر در ساری هستند که عباس یکی از آنها را به او معرفی کرده است. مثل اینکه این فرد کریمیان بود. عباس می خواست این دو را به تهران بیاورد تا زندگی مخفی را شروع کنند. پس از دستگیر شدن عباس، انوش این مطلب را برای من گفت و من هم پیشنهاد کردم تا انوش ترتیب آمدن آنها را به تهران بدهد. انوش با کریمیان یک قرار در تهران گذاشت (به وسیله سمپاتش) ولی آنها نیامدند. دوباره یک قرار در بابل گذاشت که در این قرار من هم رفتم ولی باز آنها نیامدند که در نتیجه انوش پیشنهاد کرد که برود به ساری و خودش آنها را ببیند. انوش به ساری رفت و دیگر برنگشت.(1)

اما انوش مفتاحی، درباره سفر خود به ساری چنین حکایت می کند:

من چند روز پس از آتش سوزی کوچک خانه مسکونی در بسته نار [وصفنارد] بوده از خانه فرار کرده و به طرف ساری حرکت کردم و شب به ساری رسیدم و همان شب را در خانه دایی خود محمدتقی مفتاحی شغل لوازم ساختمانی فروش فرزند رضا به سر بردم و فردای آن روز من و دایی خود تقی مفتاحی به خانه رفته و جریان را به پدرم گفته و بعد [خود را] به سازمان [اطلاعات و امنیت] معرفی کردم و با توجه به اندک تجربه خودم یعنی برخورد با چند تن خرابکار که هدفی جز ترور و خرابکاری نداشته اند و برای بیگانه کار می کردند و [...].(2)