ص:2

سوم. تجزیه و تحلیل اقتصادی تروریسم 42

چهارم. تروریسم؛ انتخابی استراتژیک 44

پنجم. رهیافت روانشناسانه به تروریسم 47

ششم. رهیافت سیاسی به تروریسم 50

هفتم. رهیافت فلسفی به تروریسم 52

هشتم. رهیافت نژادپرستانه به تروریسم 53

نهم. تروریسم؛ پدیده ای انتقالی و وارداتی 54

دهم. رهیافت ایدئولوژیک به تروریسم 56

یازدهم. تبیین تروریسم بر اساس نقش استعمار 57

دوازدهم. نگرش تلفیقی میان نظریه ها و رهیافت های به تروریسم 58

1. علت سیاسی و ضعف دولت نوپا 63

2. علت ایدئولوژیک 65

3. علت جامعه شناختی – روانشناختی 70

4. علت فرهنگی 71

5. علت بیرونی 72

نتیجه گیری 74

فهرست منابع 77

گفتار سوم: تروریسم مبتنی بر ایدئولوژی: چارچوبی برای تحلیل/

دکتر ابوذر گوهری مقدم 81

اشاره 81

مقدمه 81

اول. دریافت هایی از ایدئولوژی و تحولات تروریسم... 83

دوم. سه رویکرد تئوریک در تبیین نسبت تأثیر ایدئولوژی... 87

1. مبناگرایان 87

2. ابزارگرایان 88

3. سازه انگاران 90

ص:4

سوم. تبیین رابطه ایدئولوژی و تروریسم 92

چهارم. روشهای ایدئولوژی در تسهیل تروریسم 94

1. تبیین حیطه منازعه و اختلاف 94

2. مشروعیت بخشی به اقدامات خشونت بار 95

3. تعیین پاداش نهایی برای پیروان 95

4. نمادسازی و ایجاد مناسک 96

پنجم. مراحل شکل گیری تروریسم مبتنی بر ایدئولوژی 96

نتیجه گیری 98

فهرست منابع 99

گفتار چهارم: بررسی پیشینه، عملکرد تروریستی و تحول ماهیتی و کارکردی سازمان مجاهدین خلق/ دکتر مهدی جاودانی مقدم 103

اشاره 103

مقدمه 104

اول. زمینه ها و علل شکل گیری ریشه های تروریستی... 105

دوم. مواضع و عملکرد تروریستی سازمان در قبال انقلاب اسلامی 110

سوم. عملکرد، استراتژی و تاکتیک سازمان پس از... 125

چهارم. ارزیابی توانایی ها و پتانسیل های کنونی نظامی،... 132

1. توانایی عملیات نظامی 132

2. توانایی های سیاسی - تبلیغاتی 133

3. توانایی های مالی 134

پنجم. روابط سازمان مجاهدین و قدرت های منطقه ای و... 135

ششم. چشم انداز فعالیت ها و اهداف سازمان مجاهدین خلق 142

نتیجه گیری 144

فهرست منابع 146

گفتار پنجم: بررسی رفتار تروریستی و زمینه های آن در سازمان

ص:5

چریک های فدایی خلق/ نادر توسلی 151

اشاره 151

مقدمه 151

اول. شکل گیری سازمان چریک های فدایی خلق 155

دوم. از مبارزه مسلحانه تا تروریسم 156

سوم. نگاهی به برخی ترورهای چریک های فدایی خلق... 159

چهارم. استمرار سیاست تروریستی پس از انقلاب 164

نتیجه گیری 169

فهرست منابع 170

گفتار ششم: بازشناسی رفتار تروریستی گروه فرقان/

ابراهیم ذوالفقاری 173

اشاره 173

مقدمه 174

اول. زمینه های شکل گیری ایدئولوژی گروه فرقان 174

دوم. پیروزی انقلاب اسلامی و آغاز دشمنی گروه فرقان 180

سوم. تأملی بر رفتارهای تروریستی گروه فرقان 181

1. انتخاب یا اتفاق 181

2. شیوه های ترور 184

نتیجه گیری 188

فهرست منابع 189

گفتار هفتم: تروریسم شورشگری حزب دمکرات کردستان ایران/

نبی الله روحی 191

اشاره 191

مقدمه 191

اول. ظهور قوم گرایی کردی در آغاز قرن بیستم 193

ص:6

دوم. شکل گیری حزب دمکرات کردستان 196

سوم. حزب دمکرات و پیروزی انقلاب اسلامی 198

چهارم. رویارویی مسلحانه حزب دمکرات با... 201

پنجم. ابتنای رفتار تروریستی حزب دمکرات... 207

ششم. حزب دمکرات کردستان و رژیم بعث عراق 208

نتیجه گیری 213

فهرست منابع 215

گفتار هشتم: فراز و نشیب رفتار تروریستی کومله در طول سه دهه/

میثم صفائیان 219

اشاره 219

مقدمه 220

اول. شکل گیری کومله 221

دوم. مسئله موسوم به خودمختاری 223

سوم. اهداف ایدئولوژیک و سیاسی کومله 224

چهارم. اقدام مسلحانه و تروریستی 226

پنجم. پاندولیسم ایدئولوژیک و تشکیلاتی در کومله 228

ششم. خشونت ایدئولوژیک و سازمان یافته 229

هفتم. چرخش ایدئولوژیک؛ از کمونیسم به سوسیال دمکراسی 230

هشتم. انشعاب در کومله زحمتکشان 232

نهم. همکاری کومله با «امپریالیسم جهانی» در مواجهه... 233

دهم. کومله و وابستگی سیاسی به آمریکا و اروپا 233

یازدهم. کمک های مالی و حمایت رژیم صدام 236

دوازدهم. تروریسم رویکرد پایدار کومله در طول سه دهه 238

سیزدهم. کومله؛ از تحریم انتخابات تا حمایت از رادیکالیسم سبز 238

چهاردهم. فرجامی نامعلوم 240

نتیجه گیری 241

ص:7

فهرست منابع 243

گفتار نهم: گروه جندالله نماد افراط گرایی مذهبی در ایران/

خدایار صالحی 247

اشاره 247

مقدمه 247

اول. عوامل پیدایش گروه تروریستی جندالله 249

1. عامل جغرافیایی و ژئوپلتیک مواد مخدر؛... 249

2. افراط گرایی مذهبی؛ عامل ایدئولوژیک 251

3. حضور گروه های تروریستی در کشورهای همسایه شرقی 253

4. احساس تبعیض قومی و مذهبی 254

دوم. فرآیند و تحولات شکل گیری گروه تروریستی جندالله 255

1. دوران طلبه گی عبدالمالک ریگی 256

2. شروع فعالیت های سیاسی عبدالمالک ریگی 257

3. تحصیل در مدارس دینی پاکستان 258

4. پیوستن به القاعده و طالبان 260

سوم. فعالیت ها و اقدامات گروه جندالله 261

1. ایجاد پایگاه در خارج از کشور 263

2. معرفی گروه در سطح منطقه و جهان 263

3. جنایت تاسوکی 264

4. تغییر تاکتیک گروه در عملیات های تروریستی 267

5. دوران فترت گروه ریگی 268

5. تروریسم در پوشش گفتمان دمکراتیک 269

6. تاکتیک جدید؛ راهبرد گذشته 271

7. عملیات انتحاری؛ آخرین تاکتیک 272

8. عملیات ناموفق تاسوکی دوم 273

9. نقش مراکز اطلاعاتی بیگانه در هدایت گروه ریگی 274

ص:8

10. عملیات انتحاری، ادامه حیات گروه 275

چهارم. دستگیری عبدالمالک ریگی و ابهام در سرنوشت گروه 277

نتیجه گیری 279

گفتار دهم: واکاوی ابعاد تهدیدات سایبرتروریسم علیه امنیت ملی ایران/

دکتر مرتضی نورمحمدی 281

اشاره 281

مقدمه 282

اول. مبانی نظری 283

دوم. فضای مجازی به عنوان بافت عملیاتی تروریست ها 288

سوم. تهدیدات سایبر تروریسم علیه امنیت ملی ایران 294

1. ظرفیت سازی گروهک های ضد انقلاب در محیط سایبر 295

2. رخنه و نفوذ به ساختارهای استراتژیک نظام 296

3. حمله به زیرساخت های اطلاعاتی و امنیتی کشور 297

4. نقش وبلاگ ها در جهت جنجال سازی و فضا سازی رسانه ای 299

5. بهره گیری از ظرفیت شبکه های اجتماعی... 300

6. نقش نهادهای تقنینی و اجرایی آمریکا... 303

نتیجه گیری 306

فهرست منابع 308

ص:9

ص:10

خشونت آمیز قائل است. اما این رویکرد محافظه کار مخالف انقلاب از آنجا برمی خیزد که نظام سلطه برآمده از نظام سرمایه سالاری بین المللی و جهانی نمی تواند تحولات عمیق جهانی را بپذیرد و با نظریه پردازی ایدئولوگ های خود همچنان تلاش می کند جهان امروز را به نسق گذشته حفظ کند. انقلاب ها نه لزوماً مسالمت آمیزند و نه لزوماً با خشونت همراه هستند. لذا نباید از ذات «انقلاب» سخن گفت، بلکه باید از ماهیت تک تک انقلاب ها جداگانه سخن گفت. بر این اساس برخی انقلاب ها با خشونت همراه بوده اند، مانند انقلاب 1789 فرانسه و برخی نیز ماهیت خشونت آمیز نداشته اند. انقلاب اسلامی ایران در 1357 به رهبری امام خمینی از این جمله است. گرچه انقلاب های مخملی و رنگی که آلترناتیو انقلاب های کلاسیک هستند و در جهت منافع نظام سرمایه داری صورت می گیرند را نشاید «انقلاب» خواند، اما بر فرض اگر آنها را انقلاب بدانیم آنها نیز انقلاب های متعارض با خشونت هستند و اصولاً در صورت خشونت به موفقیت نمی رسند.

اما معنای دوم و مصداقی «تروریسم علیه انقلاب» در واقع اشاره ای است به سه دهه رفتارهای تروریستی و خشونت آمیزی که علیه انقلاب اسلامی از آغاز تا به امروز انجام شده است. انقلاب اسلامی برای موفقیت خود به خشونت روی نیاورد و در واقع رهبر این انقلاب، امام خمینی، تلاش کرد با بسیج نیروهای مردمی و گسترش اعتراض ها و نافرمانی مدنی اقتدار حکومت پهلوی را از بین ببرد و دولتی مشروع را جایگزین آن کند. لذا گرچه هنوز خلأ و فقدان پژوهشی که بدین ترتیب قدرت را از منظر امام خمینی مورد کاوش قرار دهد به چشم می خورد، اما به طور کلی می توان گفت که نگاه امام خمینی به قدرت، نگاهی فرامدرنیستی بود که قدرت را در چرخه های ماشین دولت و نظام ارتش نمی دید.

او قدرت را پدیده ای اجتماعی می دانست که در سراسر جامعه پراکنده است و هرگاه که اکثریت جامعه از پذیرش اعمال یک قدرت سر

ص:12

باز بزنند و به سوی قدرتی که مشروع می دانند روی آورند، قدرت خود به خود، جابه جا می شود. از این جهت بود که گذشته از منع های اخلاقی و دینی به لحاظ اعتقادی و منطقی نیز برای انقلاب اسلامی نیازی به خشونت نمی دید.

گرچه انقلاب اسلامی ایران ماهیت خشونت آمیز نداشت، اما از روز نخست انقلاب خشونت های سازمان یافته و رفتارهای تروریستی علیه انقلاب آغاز شد. در واقع گرایش های سلطنت طلبانه و تجزیه طلبانه مورد حمایت غرب و ایدئولوژی های چپ که شامل گرایش های مارکسیستی، لنینیستی و مائوئیستی بود به همراه برداشت های التقاطی و رادیکالیستی از دین که ایدئولوژی های چپ انقلابی را با تفکرات اسلامی به هم می آمیختند زمینه های اجتماعی و ایدئولوژیکی بروز خشونت سازمان یافته را علیه انقلاب اسلامی فراهم کرد.

بر این اساس کتاب حاضر در پی آن است که نکات فوق را تا جای ممکن بیان و تبیین کند. نویسندگان این اثر بر آن هستند که جلوه هایی از «تروریسم علیه انقلاب» به هر دو تعبیر را در دو بعد نظری و تاریخی به نمایش گذارند.

ضرورت انجام این پژوهش

افزون بر مطالب بالا برای ضرورت انجام این پژوهش به دو دلیل دیگر نیز می توان اشاره کرد، که هر دو در ذیل توسعه علوم انسانی بومی و اصیل قابل فهم هستند. در واقع ما در حال حاضر در دوره ای به سر می بریم که در سیر تحولات تاریخ علوم انسانی و به ویژه علوم سیاسی نیاز شدیدی به تولید متونی متناسب با گفتمان و پارادایم اصیل و بومی به چشم می خورد. امروز دیگر برای پژوهشگران واضح است که تولیدات علمی و پژوهش های علوم انسانی به روال فرایند طبیعی ذهن متأثر از گفتمان ها و پارادایم های هر نویسنده هستند و هیچ متنی بدون دخالت گفتمان و پارادایم نویسنده تولید نمی شود. به طور نمونه نویسنده

ص:13

غربی که درباره «تروریسم» سخن می گوید متأثر از گفتمانی که در تولید متن او به کار رفته، نگاه و مواضعی نسبت به تروریسم دارد که نویسنده ایرانی نمی تواند و نباید آن نگاه و مواضع را داشته باشد.

نتیجه عبارات بالا این است که به دو دلیل انجام این تحقیق ضرورت می یابد: نخست اینکه برای تبیین یک پدیده سیاسی متعلق به جامعه ایران (یعنی همان تروریسم رخ داده در ایران)، نباید از گفتمان غربی و غیربومی که متناسب با جامعه ایرانی تولید نشده است و به محیط و شرایط دیگری تعلق دارد، بهره برد. دوم اینکه گفتمان ها اصولاً نوعی پیوند میان دانش و قدرت هستند و گفتمان های غربی در واقع تأمین کننده منافع قدرت های غربی هستند. به طور نمونه، پس از یازده سپتامبر 2001 تولید بسیار بالای متونی که درباره تروریسم رخ داد بیش از آنکه رفتاری علمی باشد، رفتاری سیاسی بود. نباید فراموش کرد که گفتمان تولید شده غرب درباره تروریسم اصولاً در پی نسبت دادن تروریسم به اسلام گرایی، بنیادگرایی و ایدئولوژی های دینی است تا در نهایت سیاست خشونت آمیز و جنگ طلبانه غرب در برابر جهان اسلام را توجیه کند و مشروعیت بخشد. اما متأسفانه آنچنان که مشاهده می شود در بسیاری از کتاب ها و مقالاتی که در داخل ایران درباره تروریسم نوشته اند، هنوز تأثیرپذیری از گفتمان های غربی مشاهده می شود.

در این کتاب گرچه به لحاظ تبارشناسی مفهوم تروریسم از متون غربی نیز استفاده شده، اما در مجموع تلاش شده است با نگاهی انتقادی، برداشتی مستقل و متناسب با جامعه ایران از مفهوم و پدیده تروریسم ارائه شود. در تولید این اثر گرچه پژوهشگران متعددی مشارکت داشته اند، اما در مجموع، انسجام نسبی و نگاه مشترکی در میان آنان وجود داشته است.

این اثر نگاهی آسیب شناسانه به مقوله تروریسم دارد و آن را پدیده ای چندوجهی می داند که با انجام برخی سیاست های داخلی و خارجی می توان در پی کاهش و کنترل آن برآمد. گرچه تحولات تاریخ نشان

ص:14

می دهد که اعتقاد به حذف خشونت از سیاست، از هر نوعی که باشد، نگاهی غیرواقع بینانه است. اما تاریخ نیز تأیید می کند که می توان با الگوسازی های مناسب، رفتار سیاسی مسالمت آمیز را در یک جامعه گسترش داد و از رفتار سیاسی خشونت آمیز کاست. به طور نمونه شکل گیری نظام مردم سالاری دینی از جمله الگوسازی هایی بوده است که تاریخ سیاسی ایران آن را به خود دیده است. نظام مردم سالاری دینی با برابر نهادن نظام انتخاباتی و گسترش مشارکت سیاسی در طول دهه های گذشته به رقابت های سیاسی جهت و چارچوب بخشیده که همین امر موجب شده است فرهنگ سیاسی ایران در طول این مدت با شتاب بیشتری به سوی فرهنگ سیاسی مسالمت آمیز حرکت کند. به طوری که امروز در نگاه ایرانیان بیش از هر زمان دیگری گردش نخبگان سیاسی تنها از طریق انتخابات و رأی اکثریت مشروعیت دارد و نه از طریق رفتارهای غیردمکراتیک و آمیخته با خشونت. اینکه در رفتار ظاهری برخی سازمان های تروریستی چرخش از چهره خشونت آمیز نظامی به رفتارهای به ظاهر مسالمت آمیز سیاسی دیده می شود صرفاً به دلایل بین المللی و جهانی برنمی گردد. بلکه بخش مهمی از آن به تحولات داخلی و ثبات نظام مردم سالار دینی در طول سه دهه گذشته بازمی گردد.

این اثر در پی آن است که ریشه های تاریخی، سیاسی، روانشناختی، فرهنگی، ایدئولوژیکی و بین المللی پیدایش تروریسم در ایران را مورد شناسایی قرار دهد و در حد امکان از شیوه های کنترل و کاهش تروریسم سخن بگوید.

این اثر ادعا ندارد همه مطالب را گفته است یا اینکه لغزش و خطایی در آن راه ندارد. بلکه امیدوار است سخن تازه ای را بیان کند تا به واسطه جهد پژوهشگران دیگر، این پدیده مورد بازشناسی دقیق تر قرار گیرد و برای مقابله با آن راهکارهایی مناسب ارائه شود.

در این اثر ضمن ارائه مباحث نظری درباره ریشه های تروریسم در

ص:15

ایران، تلاش شده است مهمترین سازمان های تروریستی سه دهة اخیر به صورت جداگانه مورد بررسی قرار گیرند. سازمان هایی که در این کتاب مورد بررسی قرار گرفته اند، عبارتند از: سازمان مجاهدین خلق، سازمان چریک های فدایی خلق، گروه فرقان، حزب دمکرات کردستان، گروه کومله و گروه جندالله.

البته معلوم است که تمام سازمان های تروریستی که علیه انقلاب اسلامی به فعالیت پرداخته اند، محدود به گروه های بالا نمی شود. گروه های دیگری را نیز می توان مثال زد که در طول بیش از سه دهه علیه انقلاب اسلامی اقدامات تروریستی انجام داده اند. برخی از آنها عبارتند از: ارتش رهائی بخش، سازمان نقاب، انجمن پادشاهی، سازمان پیکار، اتحادیه کمونیست ها، گروه های تجزیه طلب و تروریست تحت پوشش دفاع از خلق عرب و خلق بلوچ و خلق ترکمن و پژاک. لذا این امید وجود دارد که بتوان در آینده ای نزدیک درباره سازمان های تروریستی دیگر تحقیقاتی را انجام داد و نتیجه به دست آمده را در مجموعه ای دیگر منتشر ساخت.

در پایان، ضمن سپاس فراوان از نویسندگان محترم مقالات مختلف این کتاب و تمام عزیزانی که در تولید اثر نقش داشته اند، از پژوهشگران و خوانندگان ارجمند تقاضا می شود دیدگاه ها و نقدهای خود را به آدرس مؤسسه مطالعات و پژوهش های سیاسی ارسال کنند. همچنین پژوهشگران می توانند نوشته های خود درباره سازمان های تروریستی دیگر که علیه انقلاب اسلامی به فعالیت پرداخته اند را نیز ارسال کنند. باشد که این نوشتارها کیفیت مطالعات تروریسم در ایران را افزایش دهد.

حمیدرضا اسماعیلی

ص:16

دارد، مفاهیمی مانند ایدئولوژی و گفتمان هم در حوزه های علوم انسانی از همین ویژگی برخوردارند.

امروز این باور که پژوهشگر علوم انسانی خالی از جهت گیری و مفروضات اولیه دست به پژوهش می برد یک افسانه است. پژوهشگران در پژوهش های خود متأثر از مسائلی هستند که اندیشمندان اخیر سعی در تبیین آنها داشته اند.

مقاله پیش رو تلاش می کند با نگاهی به چگونگی و وجوه برساختگی مفاهیم، مفهوم تروریسم را مورد واکاوی قرار دهد. در واقع، این مقاله تلاش می کند ذهن مخاطب را در مواجهه با متون متفاوتی که درباره «تروریسم» تولید شده اند به دقت بیشتر دعوت کند و رویکرد نقادانه را تقویت کند.

است.(1) با این وصف، تروریسم در این گفتمان در هر زمان در چارچوب های کلیشه ای و قالبی خاص معنا می شود و مصادیق و مضامین آن، آنگونه که گفتمان مسلط غربی تشخیص می دهد، ترسیم و تصویر می شود. گاه تروریسم و تروریست ها به عنوان حرکت های انقلابی از جنس و سنخ ایدئولوژی کمونیستی کدگذاری می شود و گاه خلأ لیبرال – دمکراسی و رویکردهای دمکراتیک در کشورهای خاورمیانه به عنوان خاستگاه و سرچشمه شکل گیری جریانات تروریستی در این منطقه پنداشته و دانسته می شود.

با این وصف، به نظر می رسد در فضای رسانه ای غرب «تروریسم مدرن» از جمله مفاهیمی باشد که در چنبرة گفتمان مسلط آمریکایی گرفتار شده است و مصادیق و مشخصات آن غالباً بنا بر رویه ها و سویه های امنیتی – سیاسی و مقتضای منافع ملی ایالات متحده و هم پیمانان آن تعریف و تحدید می شود. این نوشتار بر آن است تا با به کارگیری روش شالوده شکنانه ژاک دریدا، اهتمام ارنستو لاکلاو و شانتال موف به نقش برسازنده «غیر» (دشمن) در حیات و ممات گفتمان ها، دیدگاه میشل فوکو درباره قدرت و دانش و نهایتاً رهیافت ماتریالیسم تاریخی گرامشی درباره هژمون/ ضدهژمون، مفهوم سازی گفتمان غربی درباره تروریسم/ تروریست ها را با تردید و تشکیک مواجه سازد.

غرب را به نقد و بازسازی بکشاند. او در این راستا، تقابل های دوقطبی، ثنویت ها و تمایزات دوگانه و دلبخواهی و خودساخته غرب و حتمی و رجحان یک طرف بر طرف دیگر را مورد تردید قرار می دهد.(1) در حقیقت، هدف دریدا از پیشه ساختن روش واسازی آن است تا تمایزات دوگانه (ثنویت ها) در اندیشه غربی را که طی آن یک درون، ذات و ماهیت در مقابل یک دگر/ غیر اخراج شده(2) برتری و رجحان داده می شود زیر سئوال ببرد و از آن شالوده شکنی کند.(3) به طور خلاصه، هدف دریدا از طرح و بسط روش واسازی، آن گونه که در مقاله سال 1968 خود تحت عنوان «تمایز» نشان می دهد این است که دلبخواهی، ساختگی و سیاسی بودن ثنویت سازی های غربی و تفکر استعلایی مدرنیسم غربی درباره غیر و دگر خود را به اثبات برساند.(4)

با بهره ای آزادانه از روش واسازانه دریدا می توان به بحث درباره ثنویت سازی های دولت ایالات متحده از خود و دیگری پرداخت. بر این اساس، غرب به رهبری ایالات متحده در نظم بین المللی و جهانی پس از جنگ دوم جهانی همواره خود را محق در تقسیم جهان به دو قطب خیر و شر دانسته است و در این تقسیم بندی و ثنویت سازی دلبخواهانه همواره خود در طرف و جبهه خیر و اغیار و دشمنانش به مثابه «شر» برای همگان ترسیم و تصویر شده اند. بدین سان همواره سه خصیصه و ویژگی ثابت و مانا در این نوع ثنویت سازی در گفتمان غربی وجود دارد: 1. استحقاق غرب به رهبری آمریکا برای مشخص کردن حدود و ثغور تقسیم نیروهای جهانی به دو قطب یا جبهه خیر و شر؛ 2. دلبخواهانه و غیراصولی بودن چنین قطب بندی و مرزبندی؛ 3. رویکرد صفر و صدی یا اصطلاحاً سیاه و سفید در این ثنویت سازی که بر اساس آن هر که «با» جبهه غرب علی الخصوص ایالات متحده همراه نباشد، لاجرم و ناگزیر «علیه» آن قلمداد می شود.

ص:20

می کند.(1)

بر این اساس، مفهوم سازی و مصداق سازی ایالات متحده آمریکا از تروریسم و تروریست ها جدیدترین حلقه از زنجیره طولانی دگرسازی در سیاست خارجی این کشور به شمار می رود که پس از فروپاشی شوروی در دستور کار جریان نومحافظه کار آمریکا قرار گرفت. در آغاز هزاره جدید و تحت تأثیر واقعه یازدهم سپتامبر گفتمان حاکم بر سیاست خارجی آمریکا با ادعای مقابله با تهدیدات نوظهور پس از فروپاشی شوروی در قالب استراتژی مبارزه با تروریسم تعریف شد.

با این وصف، تصویر تروریسم در گفتمان غرب پس از یازدهم سپتامبر، ادامه همان رویکرد دگرسازانه ای است که بر مبنای آن پویایی، ماجراجویی و فراملی بودن مرزهای سیاست خارجی آمریکا تنها در سایه وجود یک تهدید فراگیر جهانی معنا و مفهوم می یابد که برای حدود یک دهه است که این نوع تهدید تروریسم خوانده می شود. در تحلیل نهایی، تروریسم و مبارزه با آن یک کنش گفتمانی آنتاگونیستی است که لیبرال – دمکراسی غربی آن را در چارچوب کلی دگرسازی رادیکال(2) دنبال می کند. هویت این دگر یا غیر در گفتمان حاکم بر سیاست خارجی ایالات متحده گاه کمونیسم/ کمونیست ها معرفی می شود و گاه چنانکه نزدیک به دو دهه مشاهده می شود، اسلام سیاسی به عنوان تروریسم و پیروان آن به عنوان تروریست ها نام گذاری می شوند. حوادث تروریستی 11 سپتامبر 2001 که به عنوان بزرگترین حادثه تروریستی هزاره گذشته در رسانه های جهان معرفی می شود، ایالات متحده را از بحران معنایی و رفتاری یک دهه پس از تجزیه شوروی رهانید و موفق شد «تروریسم» را به جای «کمونیسم» به عنوان تهدیدی جهانی نشانده و معرفی کند. استراتژیست های کاخ سفید در گام بعدی به تعریف مصادیقی برای مفهوم «تروریست» بر اساس منافع و انگیزه های سیاسی خود پرداختند.

ص:22

در این گزینش برخی گروه ها و کشورهای مسلمان انتخاب شدند. در مرحلة بعدی کتاب های زیادی در غرب منتشر شد که اسلام سیاسی را به عنوان منشأ و خاستگاه تروریسم بین المللی معرفی می کردند.(1)

واسطه قرار گرفتن در درون شبکه ای از روابط قدرت و مناسبات قدرت، به عنوان اوبژه دانش تعریف و هویت یابی می شوند. از این منظر دانشی که گفتمان غرب درباره تروریسم تولید کرده است عمیقاً و به طور ساختاری ملفوف و آغشته به ملاحظات و مقتضیات قدرت و منافع غربی است. بر این مبنا، علت چرخش های معنایی و زبانی غربی ها درباره هویت و ماهیت تروریست ها مشخص می شود. به عنوان نمونه، چرخش زبانی - معنایی غرب از ماهیت ضدخدا و لامذهبی تروریسم قبل از فروپاشی شوروی به هویت دینی – مذهبی بعد از فروپاشی شوروی قابل تأمل است. به عبارت روشن تر، غرب در دهه 1980، در نظام معنایی و دانش تولید شده خود، نظام کمونیستی و شوروی را به عنوان نماد و سمبل امپراتوری شیطان، لامذهبی و تروریسم معرفی می کرد و در عوض مجاهدین افغان و بازیگران بعدی جریان طالبانیستی را در افغانستان به عنوان اوبژه آزادیخواهی و ضدامپراتوری شیطان (امپراتوری شوروی) به خوانش می گذاشت. در حقیقت در دوران جنگ سرد، کمونیسم به عنوان تنها و بزرگ ترین تهدید علیه تداوم تسلط دنیای غرب بر جهان ارزیابی می شد و برای آن عناوینی مانند تروریست، ضددمکراسی، ضدمسیحیت و... تراشیده می شد. این سبک و سیاق معناسازی و فرایند تولید دانش درباره دگر اصلی آن زمان غرب یعنی شوروی، در اواخر دهه 1970 و اوایل دهه 1980 و علی الخصوص پس از روی کار آمدن رونالد ریگان و اوج گیری جنگ سرد و به کارگیری واژه امپراتوری شیطان(1) توسط وی(2) ادبیاتی را خاطرنشان می ساخت که تروریسم و کمونیسم را با یکدیگر قرین و همنشین می ساخت. به زبان گفتمانی، دال تهی تروریسم/ تروریست ها در آن مقطع زمانی با مدلول کمونیسم/کمونیست ها پر می شد. به عبارتی، پس از فروپاشی شوروی و علی الخصوص تحت تأثیر صورت بندی و سیطره گفتمان مبارزه با تروریسم پس از 11 سپتامبر، تروریسم و تروریست ها از

ص:24

پوسته هویتی کمونیستی و لامذهبی خود خارج می شوند و این بار در یک رابطه و شبکه جدید قدرت، هویت جدیدی تحت عنوان «بنیادگرایی اسلامی» به خود می گیرد. چنین مناسبتی (رابطه قدرت و دانش تولید شده غرب درباره تروریسم) نشان می دهد که آنچه بر مبنای منافع و قدرت سیاسی دولتی خاص تروریسم به شمار می رود در حاق واقع ممکن است یادآور «مبارزه در راه تحقق آزادی» باشد. رویکرد تبارشناسانه فوکو ما را به این نکته اساسی می رساند که تعاریف مرسوم و مدرن غربی ارائه شده درباره تروریسم مبنی بر بی طرفی(1)، علم محوری(2) و عینیت گرایی(3) بی پایه و اساس بوده و کاملاً برخاسته از دغدغه های مضیق قدرت حاکمی است که سعی در مفهوم سازی مدلول های آن (تروریسم) دارد.(4)

با این وصف، تلاش زبانی برخی مقامات ایالات متحده برای رهانیدن مفهوم سازی علمی خود از اتهام انفعال در برابر قدرت معنادار می شود. به عنوان نمونه شولتز، وزیر خارجه وقت آمریکا، در سال 1984، در یکی از نطق های خود در این خصوص یادآور شد:

وقتی ما روی تعریف خودمان درباره تروریسم به توافق می رسیم، تمایز تروریسم و ضدتروریسم روشن است. ما نمی توانیم اجازه دهیم که تحریف زبان موجب تیره و تار شدن شناخت ما از تروریسم گردد. ما تفاوت تروریست ها از رزمندگان آزادی را می دانیم و وقتی به دنیا می نگریم در تشخیص و تفکیک آنها از یکدیگر مشکل نداریم.(5)

مفهوم هژمونی/ ضدهژمونی و تحلیل تروریسم در چارچوب خشونت ضدهژمونیک در اختیار می گذارد. در این رهیافت، قدرت هژمونیک بسیار گسترده تر از آنچه به عنوان سلطه و حاکمیت سرکوب گرایانه یک قدرت شناخته می شود، درک و فهم می شود. حاکمیت در سطح ملی در برداشت گرامشی و حاکمیت در سطح بین المللی در برداشت نئوگرامشین هایی مانند رابرت کاکس، استفان گیل و مارک رابرت به گونه ای خاص ایجاد و تثبیت می شود که در آن دولت مسلط و حاکم به ایجاد یک نظام ایدئولوژیکی پایه ریزی شده بر اساس مقیاس ها، ارزش ها، اصول و چارچوب های جهانی جهت تفاهم و رضایت همگانی و دو طرفه اقدام می کند. در حقیقت، کارکرد این نظام ایدئولوژیکی تأمین کننده برتری مداوم و مستمر جهانی دولت هژمونیک یا مجموعه دولت ها و طبقات اجتماعی هژمونیک می باشد.(1) به عبارت ساده تر، سلطه و حاکمیت یک دولت در سیستم بین المللی به تنهایی و به خودی خود برای ایجاد یک ساختار هژمونیک کافی نیست بلکه هژمونی تنها زمانی ظاهر و تثبیت می شود که نحوه و نوع اندیشیدن و شیوه عمل و کارکرد دیگر جوامع را تحت تأثیر و نفوذ خود قرار دهد.

رهیافت گرامشینی و نئوگرامشینی نشان می دهد بازیگرانی که قادر به تعریف قواعد و هنجارهای سیستم بین المللی هستند می توانند هنجارها، ایدئولوژی و کنش خاصی را که مغایر با موقعیت هژمونیک آنها تلقی می شود، تفکر و عمل تروریستی جلوه دهند و به این ترتیب کنشگران ضدهژمونیک خود را به مثابه دگر خود تعریف و بازتعریف کنند.(2) در واقع، درک گفتمان دولتی غرب از ترور و تروریسم و معنادهی به آن بر اساس الگوهای دوستی و دشمنی آن شکل می گیرد.

به تعبیر "تاون زند": «از حیث تاریخی، صرف نظر از این که تروریست ها را ضدسرمایه داری، ضدغربی، ضدآمریکایی یا حتی ضد خدا بدانیم و نیز از رادیکال های انقلاب فرانسه گرفته تا تهدید کمونیست، ناسیونالیست های جهان سوم و بالاخره بنیادگرایان اسلامی

ص:26

امروز، در این وجه اشتراک دارند که همگی به عنوان خطر و تهدید عمده علیه هژمونی و قدرت های مسلط زمانه خود مطرح بوده اند. در حقیقت، خشونت های ضدهژمونیک همواره در هنگامه های تاریخی خود به مثابه ترور و تروریسم مورد بازشناسی قرار گرفته اند.»(1) در حقیقت، از این منظر آنچه گروه های متعدد با هویت های گوناگون را گرد هم می آورد، عدم پذیرش و مقابله با قدرت مسلط و هژمونیک است. سیّالیت مفهوم سازی در خصوص تروریسم توضیح می دهد که چرا بورژوازی در یک مقطع زمانی به عنوان جریان تروریستی و خرابکار و در مقاطع دیگر آنتی تروریسم قلمداد می شود. در اواسط قرن 19، دمکرات های رادیکال و سایر اعضای طبقه متوسط لیبرال به عنوان تروریست معرفی و بازتعریف می شوند. این طرز تلقی ریشه در انقلاب فرانسه داشت که بورژواهای رادیکال چالشگران طبقه حاکم و پادشاهی محافظه کار به شمار می رفتند که ائتلاف مقدس برای مهار آن تشکیل شد تا جایی که به تعبیر نقیب زاده برخی تحلیل گران تعبیر «بین الملل اشرافیت» را برای توصیف و تحلیل این جبهه محافظه کار به کار برده اند.(2)

بدین سان در نظر گرفتن گفتمان تروریسم بین المللی و تروریست ها به عنوان گفتمان ضدهژمونیک بین المللی و جهانی به این معنی است که قدرت های مسلط و هژمونیک دگر خود را به عنوان تهدید جهانی برساخته و برچسب تروریست به آن می زنند. پروسه برچسب زنی به عنوان نمونه از طریق نهادهای بین المللی مانند سازمان ملل و شورای امنیت تسهیل می شود. به عنوان نمونه «فیلیپ جنکینز» به طور خاص به ایالات متحده اشاره می کند که بعد از یازدهم سپتامبر دشمنان و معارضان خود را به عنوان تروریست تعریف می کند:

با در نظر گرفتن نمونه عراق، لاجرم این پرسش مطرح می شود که آیا تروریست خواندن یک فرد، گروه یا دولت خاص در واقعیت امر اعمال و رفتار سیاسی آن را بازتاب می دهد یا صرفاً

ص:27

پروسه ای سیاسی و سیاست رسانه ای است که قدرت های برتر از آن به عنوان پوشش برای برچسب زنی خود استفاده می کنند.(1)

نیز قضاوت و ارزیابی درباره گروه های خودی و غیرخودی (مانند تروریست ها و اشرار) کمک می کنند، آن گاه باید رسانه ها را سازنده محیط نمادینی دانست که بنا بر سویه ها و رویکردهای سیاسی حاکم بر گفتمان غرب دانش دیگران را درباره غیر شکل داده و تحکیم می بخشند. به دیگر سخن، رسانه های غربی در واقع حلقه واسطه میان ساختارهای قدرت در یک طرف و دانش موجود درباره ثنویت خودی / دشمن (تروریست ها) در طرف دیگر هستند.

به تعبیر مایکل مورگان(1) و جیمز شاناهان(2) رسانه های غربی به عنوان فراگیرترین و متداول ترین قصه گو و راوی در «کاشت» ایدئولوژی ها، ارزش ها و باورهای مشترک در یک زبان و گفتمان نقشی بنیادین دارند.(3) این بدان معناست که رسانه های غربی، نگرش ها و ارزش هایی را که مانند ارزش تروریسم ستیزی و در موارد متعددی مثلاً قرینه سازی با ایران ستیزی بنا به هر دلیلی از قبل در یک فرهنگ یا نظم گفتمانی «به وجود آمده اند» پرورش می دهند و این ارزش ها را در میان اعضای متعلق به یک فرهنگ یا گفتمان و سایر مخاطبان خود حفظ، تکثیر و تثبیت می کنند. بر اساس این تلقی، جهانی که رسانه های وابسته به گفتمان هژمونیک غربی آن را «ترسیم» می کنند، یک مجموعه سازمان یافته فرهنگی از «مقولات/ مفاهیم کلی» است که این مقوله سازی/ دسته بندی کلی مفاهیم و پدیده ها بر اساس یک فرایند ایدئولوژیک و ساخت و پرداخت کلیشه های ذهنی دیکته شده به سرانجام می رسد. در این چارچوب، برچسب هایی مانند «تهدید اسلام»، «اخلالگر روند صلح خاورمیانه»، «خرابکاران»، «دولت های یاغی»، «غیرمتمدن ها» و... را به مخاطب عوام می قبولانند. به عبارت دیگر، در کلیشه سازی های رسانه ای گفتمان غربی درباره تروریسم طرح واره ها و قالب های ارزشی، شعاری و

ص:29

ایدئولوژیک که صاحبان قدرت و رسانه در تولید دانش درباره «دشمن» خود به دیگران منتقل می کنند مهم است و نه تجربه و درک مستقیم از پدیده ها. آن گونه که اِیُن دِوِرو(1) تصریح می کند از آنجا که رسانه ها به ساخته شدن «نظام های یادآوری کننده تعاریف» کمک می کنند، بازنمایی های رسانه ای در شکل دادن به نگرش های عمومی نسبت به «دیگران» (دشمنان) تأثیرگذار هستند.(2) همچنین به تعبیر مایرا مک دانالد(3): «باید روشن شود که آنچه که به عنوان «حاشیه» [یا دیگری] معرفی می شود در اصل حاشیه ای نیست بلکه تأثیرات سازنده خود بازنمایی است.»(4)

بدین ترتیب، «کلیشه سازی» یکی از مهم ترین ویژگی های بازنمایی رسانه ای در گفتمان غربی است که با هدف تقلیل دادن، ذاتی و تثبیت کردن مرزهای بین خودی و دشمن به مدد تنزل یک هویت / موجودیت به چند ویژگی ساده، فراگیر، مبالغه آمیز و البته معمولاً منفی صورت می پذیرد.(5)

مهم ترین نتیجه کلیشه سازی گفتمان رسانه ای غرب ایجاد و تعمیق نوعی قطب بندی و تفکیک رادیکال میان خودی غرب (به عنوان مظهر خوبی ها، بهنجارها و...) و غیرخودی غیرغربی (به عنوان مظهر زشتی ها و پلشتی ها، نابهنجاری ها، سیاهی ها و...) است. به دیگر سخن، کلیشه غرب به طور نمادین هر چیزی را که به «ما»ی غربی تعلق ندارد طرد می کند و به عنوان «تروریست» خود تعریف و تحدید می کند. همان گونه که مارس داگلاس(6) استدلال می کند در روند کلیشه سازی ثنویت ساز، «همه چیزهایی که خارج از محدوده باشند آلوده، خطرناک و «تابو» فرض می شوند.»(7)

ص:30

کرد که گزاره های آن جهانشمول، مورد پذیرش همگان، تشکیک ناپذیر و دارای صلاحیت علمی (بی طرف) است. بلکه در واقع حداکثر خرده گفتمان دلبخواهانه و خودشیفته ای است که تنها به لطف تسلط کنونی بر سازمان ها و نهادهای بین المللی و ابررسانه های مطرح در دنیا توانسته است با تعریف آنچه خود تروریسم/ تروریست ها «می پندارند»، مفهوم سازی خود از این مقوله را فراگیر سازند و به طرد گفتمان های دیگری بپردازند که جذب و هضم نشده اند یا نمی خواهند مستحیل در معناسازی و مفهوم سازی غربی از تروریسم شوند.

ص:32

ص:33

ص:34

ص:35

ص:36

سیاسی توسعه یافته انطباق دارند، تروریسم همراه با مفاهیمی مانند کودتا و مبارزه مسلحانه از جمله نابسامانی های سیاسی محسوب می شود که در فرهنگ سیاسی منازعه جو ریشه دارد.

به عبارت دیگر، تروریسم گونه ای از خشونت ورزی است و روشن است که هر نوع خشونتی تروریسم نیست.

تروریسم پدیده ای نامطلوب و یک بیماری سیاسی است که نشان از حضور عوامل و ریشه هایی دارد که در شکل گیری آن نقش داشته اند و برای دست یابی به یک جامعه سالم باید به اصلاح آنها پرداخت.

در دهه های پیش از انقلاب اسلامی شرایطی در ایران به وجود آمد که به گسترش رویکردهای تروریستی در بخشی از گروه های سیاسی یاری رساند. این پدیده در دهه 1350 تقویت شد و سازمان هایی مانند سازمان مجاهدین خلق و چریکهای فدایی خلق به این رفتارها روی آوردند. در واقع نهادینه شدن این رفتار مذموم سیاسی در بخشی از گروه های سیاسی موجب شد که پس از انقلاب نیز نه تنها این پدیده تداوم یافت، بلکه به دلایل تازه تأسیس بودن حکومت انقلابی – مردمی و عدم اشراف آن بر تمام تحولات کشور، گسترش یافت.

در این گفتار تلاش می شود ضمن مروری بر نظریه ها و رهیافت های مطرح در حوزه مطالعات تروریسم، به بازشناسی شرایط اجتماعی، سیاسی، فرهنگی و تاریخی دوران پهلوی و ابتدای انقلاب بپردازیم که منجر به پیدایش چنین گروه هایی شده اند.

اما نکته ای که در ابتدا باید به آن اشاره شود، این است که در بررسی نظریه های تروریسم نباید از خاستگاه تولید نظریه و نوع تروریسمی که نظریه پرداز با آن مواجه بوده است و بر اساس آن به تبیین تروریسم پرداخته، غافل بود. به طور نمونه پژوهشگری که به بررسی تروریسم داخلی یک جامعه می پردازد، با پژوهشگر دیگری که تروریسم بین المللی را مورد مطالعه قرار می دهد، در نوع نگاه و نظریه پردازی تفاوت خواهند داشت. همچنین است اگر نظریه پردازی بیشتر با مصادیق تروریسم

ص:38

آنارشیستی مواجه باشد، یا آن که بیشتر با مصادیق تروریسم جدایی طلب مواجه باشد. در واقع، همه این مصادیق در انتزاع نظریه پرداز و در نهایت در نظریه ای که وی ارائه می دهد، تأثیر می گذارد.

آلکسی پ.اشمید از نظریه پردازان تروریسم، تروریسم را به سه دسته کلی «تروریسم سیاسی»، «جرم سازمان یافته مرتبط با تروریسم» و «تروریسم پاتولوژیک یا بیمارگونه و روانی» تقسیم کرده و در این میان به تروریسم سیاسی به عنوان نوع اصلی تروریسم توجه داشته است. او تروریسم سیاسی را به چهار دسته کلی تقسیم کرده است که شامل «تروریسم شورشی»، «تروریسم خودگمارنده قانون»، «تروریسم دولتی» و «تروریسم تحت حمایت حکومت ها» می شود. اشمید از میان چهارگونه تروریسم منشعب از نوع سیاسی، تروریسم شورشی را به عنوان نوع اصلی انتخاب کرده و آن را به 5 دسته کلی تقسیم کرده است که عبارتند از: تروریسم انقلابی اجتماعی (چپ گرا)، تروریسم نژادپرست (راست گرا)، تروریسم مذهبی – قومی یا ملی گرای جدایی طلب و تروریسم تک موضوع.

اشمید تروریسم شورشی را تروریسم غیردولتی علیه دولت می داند، در حالی که در تروریسم خودگمارنده قانون، سازمان تروریستی یک سازمان یا جریان غیردولتی است که هدف آن هم یک بازیگر غیردولتی است. این نوع تروریسم در نقاطی رشد می کند که دولت به شدت ضعیف است و گروه ها و سازمان ها به صورت مستقل به ایفای نقش می پردازند.(1)

گزیده آن که نظریه های سیاسی و از جمله نظریه های ناظر به تروریسم در تناظر با مصادیق و نمونه هایی که شخص پژوهشگر با آنها در ارتباط بوده یا آنها را مورد مطالعه قرار داده است، تولید می شوند. این مطلب، جدای از تأثیرگذاری ایدئولوژی و پارادایم پژوهشگر در تولید آثار پژوهشی اوست.

به هر حال، هیچ کدام از نظریه های تروریسم نمی توانند تمام پدیده های

ص:39

تروریستی را تبیین کنند و هنوز نظریه ای فراگیر که بتواند تمام انواع تروریسم ظهور یافته را یک جا تحلیل و تبیین کند، تولید نشده است. لذا در این گفتار تلاش می شود از روشی تلفیقی استفاده شود تا متناسب با ظهور انواع تروریسم رخ داده در ایران از عهده بیان و تبیین آنها برآید.

تروریسم اسطوره ای حد و مرز قدرت را تعیین می کند، این همان مرزی است که در آن، کاربرد مشروع و عقلانی خشونت برای نیل به اهداف در مقابل کاربرد نامشروع و غیرعقلانی خشونت قرار می گیرد.»(1)

البته دردریان نقش عوامل اجتماعی و قومی و ایدئولوژیک و... را در گرایش به تروریسم می پذیرد اما قدرت و نقش اسطوره را پررنگ می سازد.

فکر نمی کردیم»، لنین هم نگاهی ابزارگرایانه به تروریسم داشت و آن را ابزاری سیاسی برای دستیابی به انقلاب کمونیستی می دانست. لنین در سال 1901 در روزنامه خبری ایسکرا(1) گرچه به انتقاد از موج فزاینده تروریسم پرداخت، اما نوشت: «هرگز تروریسم را به طور اصولی رد نکرده ایم و نمی توانیم رد کنیم. ترور یکی از انواع اقدامات نظامی است که ممکن است در شرایط خاصی در نبرد کاملاً سودمند و حتی ضروری باشد. ولی نکته مهم این است که ترور در حال حاضر به هیچ وجه به عنوان عملیات برای ارتش در میدان نبرد، یعنی عملیاتی اساسی در کل فرایند مبارزه، توصیه نمی شود.»

لنین پس از آن که به قدرت رسید، در نقد بورژوازی غرب که کمونیسم را متهم به تروریسم می کردند در نامه ای در اوت 1918 چنین پاسخ داد: «بورژوازی انگلیس اقدامات خود در سال 1649 و بورژوازی فرانسه اقدامات خود در سال 1793 را فراموش کرده است. وقتی خود بورژوازی برای رسیدن به منافع خود در مقابل فئودالیسم به ترور متوسل شد ترور مشروع و عادلانه بود، ولی هنگامی که کارگران و دهقانان فقیر در برابر بورژوازی به این حربه متوسل شدند ترور به پدیده ای هولناک و مستوجب کیفر تبدیل شد.»(2)

اگر به تاریخ معاصر ایران نظر بیفکنیم، می یابیم که بسیاری از ترورهای انجام گرفته به تأثیرپذیری از این نگرش مارکسیستی- لنینیستی بوده است. اصولاً بسیاری از مهمترین جریان های تروریستی در تاریخ ایران به جریان چپ تعلق داشته و این جریان غالباً نگاهی ابزارگرایانه به تروریسم داشته است.

که واکنشی به باورهای پیش از خود هستند. به این معنا که گرچه تروریسم را پدیده نامطلوبی به شمار می آورند اما آن را متناسب با مصلحت سنجی ها و محاسبه سود و زیان می دانند. به عبارت دیگر در این نظریه ها تروریست ها لزوماً دچار بیماری ذهنی و روانی نیستند که به دلیل عدم سلامت روحی و روانی دست به کشتار بزنند بلکه آنها در پی دستیابی به اهداف برآورد هزینه می کنند و وقتی آن را به صرفه دانستند اقدام به ترور می کنند. این شیوه تبیین تروریسم به نوعی به تحلیل اقتصادی شباهت دارد.

بر اساس این طرح تحلیلی، فرد در صورتی قانون را زیر پا می گذارد و خطر مجازات شدن را می پذیرد که امیدوار باشد از این روش رضایت خاطرش بیش از حدی که با اختصاص همان وقت و منابع به فعالیت های قانونی به دست می آورد برآورده خواهد شد. تجزیه و تحلیل اقتصادی تروریسم در چارچوب حرکت نظری کلی ای قرار می گیرد که هدف آن به کار بستن روش های تحلیل اقتصادی درباره همه مسائل اجتماعی است.

ژاک بورنیه از طرفداران این نظریه معتقد است غالباً تروریست ها را دیوانگان یا کهنه پرستانی جلوه می دهند که گفتگو یا انجام مذاکره جدی با آنها امکان پذیر نیست. در نتیجه تحلیل گران سنتی اغلب برای تشریح و درک رفتار تروریست ها به تبیین های مبتنی بر روان پریشی یا توضیحات روان شناختی – جامعه شناختی متوسل می شوند. در حالی که مطابق تحلیل اقتصادی رابطه ای که میان تروریست ها و دولت ها پا می گیرد متضمن نوع خاصی از مذاکره است. بر این اساس، می توان از نظریه بازی ها و دیگر ابزارهای تحلیلی خاص اقتصاددانان برای روشن تر ساختن راهبردهای طرف های مختلف، شناسایی مراحل چانه زنی و ارزیابی مبناهای واقع بینانه برای رسیدن به توافق بهره جست.

بر این اساس ژاک بورنیه حتی میان «تروریسم» و «اقدام انقلابی» تفاوت می نهد. به اعتقاد او: «تفاوت تروریسم با اقدام انقلابی در این

ص:43

است که هدف بلافصل آن ایجاد وحشت در کوتاه مدت است و نه براندازی حکومت موجود. بنابراین تروریسم نوعی اخاذی سیاسی است و مطابق این چهارچوب تحلیلی، هدف اصلی سیاست هایی که برای ریشه کن ساختن تروریسم درانداخته می شود باید تغییر ساختار سود و هزینه به ترتیبی باشد که بازگشت به رفتار قانونی در چشم همه عاملان راه حل بهینه جلوه کند.»(1)

جریان های رادیکال یا به دنبال ایجاد تغییرات اساسی در وضع موجود هستند که برای آنان امتیازات جدیدی به همراه خواهد داشت و یا در پی دفاع از حقوق و منافعی هستند که به زعم آنان مورد تهدید قرار گرفته است. اما نکته اینجاست که تروریسم تنها شیوه دستیابی به اهداف رادیکال نیست و استراتژی های جایگزینی برای آن متصور است. لذا این پرسش مطرح است که چرا گروهی از مخالفان تروریسم را می پسندند و گروهی دیگر آن را ناپسند می شمارند؟

یکی از پاسخ ها این است که به طور کلی سازمان های کوچک برای جبران کمبود افراد به تروریسم متوسل می شوند. به عبارت دیگر، بیشتر مردم با دیدگاه های اعتقادی سازمان های افراطی موافق نیستند و از آنها کناره می گیرند. یعنی مواضع سیاسی اتخاذ شده از سوی این مخالفان به حدی افراطی است که به طور طبیعی موجب کاهش جذابیت آنان در انظار عمومی می شود. در این حالت غالباً میان اولویت های مخالفان و انتظارات مردم نوعی مغایرت و ناسازگاری به وجود می آید.

دومین استدلال برای ضعف آن دسته از سازمان هایی که عاقبت به تروریسم روی می آورند را می توان ناکامی تشکیلاتی آنها در جلب حمایت های مردمی دانست. اعضای این سازمان ها ممکن است برای صرف وقت و انرژی مورد نیاز جهت فعالیت های سازمان یافته مردمی از توان یا تمایل کافی برخوردار نباشند. این افراد ممکن است از شکیبایی و مهارت های لازم محروم بوده یا احتمالاً انتظار ندارند متناسب با تلاش های شان به موفقیت دست یابند.

عبارات بالا را چنین نیز می توان بیان کرد که سازمان هایی که اعتماد به نفس ندارند، نسبت به آینده بدبین هستند، از نفوذ خود در جامعه تردید دارند و اصولاً نسبت به روش های دیگر دستیابی به قدرت خوش بین نیستند به ترور روی می آورند. تروریسم نسبت به راه های دیگر برای این سازمان ها سهل الوصول تر است و برای کسانی که اغلب نیز جوانان با بحران هویت هستند و به همین دلیل برای کسب هویت به

ص:45

سازمان های تروریستی پیوسته اند، به دلیل پوشش خبری گسترده با جذابیت بیشتری همراه است.

سازمانهای تروریستی به ویژه در حکومت مستبد بر این باورند که مردم به این دلیل که از تنبیه های منفی دولت واهمه دارند و یا سانسور مطبوعات آنان را از پی بردن به احتمالاتی چون آشوب بازمی دارد، غالباً از یک سازمان مقاومت حمایت نمی کنند. در چنین وضعیتی آنها به این باور می رسند که هوادارانشان وجود دارند، اما نمی توانند حمایت و طرفداری خود را آشکار کنند و تا زمانی که نظام یک کشور سرنگون شود عمق این حمایت پنهان بوده و شدت هم گرایی مخالفان فعال قابل تشخیص نیست. چنین شرایطی هم می تواند یأس آور باشد هم آن که دریافت نادرستی را از جایگاه سازمان در جامعه ایجاد کند. سوء برداشت از شرایط می تواند به خواسته های غیرواقعی منتهی شود.

این نوع نگرش یک سازمان تروریستی، ترکیبی از امیدواری و اضطرار، به ویژه زمانی رخ می دهد که ناگهان آسیب پذیری حکومت در برابر مبارزان آشکار شود. این آسیب پذیری می تواند به دو گونه مختلف ظاهر شود: 1. زمانی که توانایی حکومت برای واکنش مؤثر و سرکوب قاطع مخالفان تضعیف شود؛ 2. زمانی که اقدامات سرکوبگر حکومت موجب شود شهروندان معمولی مکافات حمایت از مقاصد ضددولتی را به جان بخرند، یا ادعاهای مخالفان رادیکال را باور کنند. سازمان های تروریستی در چنین وضعیتی وسوسه خواهند شد تا از این غلیان نارضایتی موقتی بهره برداری کنند.

علاوه بر قلت نفرات یا کمبود افراد، محدودیت های زمانی نیز می تواند بر تصمیم مخالفان در خصوص استفاده از تروریسم مؤثر واقع شود. تروریست ها برای انجام عملیات عجول و بی صبرند. البته این بی صبری ممکن است از عوامل بیرونی، مانند فشارهای روانی یا سازمانی، نشأت گرفته باشد. یا آن که متأثر از عواملی نظیر جوانی این افراد باشد. چه بسا بی تابی و اشتیاق برای انجام عملیات، ریشه در

ص:46

محاسبه اهداف و شیوه ها داشته باشد و برای مثال، یک سازمان رادیکال ممکن است برای جبران ضعف و کوچکی خود در مقابل حکومت از یک فرصت ناگهانی بهره ببرد. رادیکال ها زمانی به تروریسم روی می آورند که خواهان اقدامات سریع و ناگهانی باشند، تصور کنند تنها از راه خشونت می توانند در ایجاد سازمان های مخالف و بسیج هواداران به موفقیت رسند و مخاطرات مبارزه با دولت را به ویژه به نحوی تحریک آمیز بپذیرند.

مطابق چارچوب تحلیلی بالا این امکان وجود دارد که تروریست ها در انتخاب گزینه هایی که پیش رو دارند اشتباه کنند، یا در محاسبه نتایج اعمالشان دچار خطا شوند، اما به هر حال تصمیمات آنها مبتنی بر فرایندهای ظاهراً منطقی است. علاوه بر این، سازمان های تروریستی از اشتباهات خود و دیگران کسب تجربه می کنند و در نتیجه زمینه برای پیشرفت و تداوم استراتژیک برای توسعه تاکتیک های مؤثر و پیچیده تر فراهم می شود.(1)

سازوکارهای روانی نیز در افرادی با آشفتگی های شخصیتی مرزی و خودشیفته(1) یافت می شود.

این رویکرد روانشناختی که افرادی نظیر جرالد پست به آن پرداخته اند، معتقد است: افراد به منظور ارتکاب اعمال خشونت بار به مسیر تروریسم کشانده می شوند و منطق خاص این گروه که ریشه در روانشناسی آنان دارد و در لفاظی هایشان منعکس می شود، چیزی جز توجیه اعمال خشونت بار آنها به حساب نمی آید. با وجود تنوع اهداف و آرمان های مورد توجه تروریست ها، ادبیات آنان تشابه فراوانی به یکدیگر دارد: لفظ «ما در تقابل آنها»، بدون این که کوچکترین تردید و ابهامی بر ذهن شنونده باقی گذارد، یکی از همین موارد است. «آنها»، یعنی طبقه حاکم، منشأ همه شرارت ها هستند؛ درست برخلاف «ما»، یعنی مبارزان علیه حکومت، که از فرط درست کاری و شرافت خود می سوزیم. پس اگر مشکلات «ما» از «آنها» ناشی می شود، بنا به منطق روانشناختی یک تروریست، ناگزیر «آنها» باید از سر راه برداشته شوند. این تنها کار اخلاقی و عادلانه ای است که باید انجام داد.

مطابق این نظریه، اختلال دونیمگی مشخصه افرادی است که تکامل شخصیتی آنان در دوران کودکی تحت تأثیر نوع خاصی از آسیب روانی شکل گرفته باشد؛ متخصصان بالینی جراحت های خودشیفتگی را زاییده این آسیب روانی ذکر می کنند.

ص:48

این افراد جنبه های شخصیتی خود را به «خود» و «دیگری» تقسیم می کنند. فردی با این مجموعه شخصیتی وجود غول آسای خود را کامل تصور می کند و در اثر فرافکنی، همه ضعف های تنفرآمیز و بی ارزش درونش را به دیگران نسبت می دهد. کسانی که وابستگی زیادی به سازوکارهای دونیمگی و برونی کردن دارند، منشأ مشکلات را بیرون از خود جستجو می کنند. آنها نیازمند یک دشمن بیرونی هستند تا او را ملامت کنند.

سازمان های تروریستی اغلب افرادی را برمی گزینند که از نظر عاطفی پایدار نیستند. آنها دارای انگیزه های متفاوتی برای ارتکاب اقدامات تروریستی هستند؛ انگیزه هایی مانند انتقام، شهرت و یا کسب قدرت.(1) اگر چه همه افرادی که وارد یک گروه تروریستی می شوند، در ویژگی های گفته شده با هم مشترک نیستند، اما فضای گروه متأثر از شخصیت اکثریت اعضا می شود.

بسیاری افراد تعلق به یک گروه تروریستی را اولین تعلق حقیقی خود می یابند، اولین باری که حقیقتاً احساس مهم شدن می کنند و اولین باری که می بینند آنچه انجام می دهند با اهمیت تلقی می شود، در واقع در همین جاست. به همین دلیل تعلق آنها به یک گروه تروریستی بیشتر می شود. زمانی که افراد در یک محیط گروهی به فعالیت می پردازند، قضاوت و رفتار فردی آنان به شدت تحت تأثیر جاذبه های قدرتمند دینامیک های گروهی قرار می گیرد.

با توجه به شدت نیازهایی چون تعلق داشتن و وابسته بودن و برای بسیاری افراد احساس کمبود هویت فردی، تروریست ها مایلند هویت خود را در پوشش گروه پنهان سازند، بدین ترتیب یک «فکر گروهی» شکل می گیرد. در این هنگام، انسجام گروهی ایجاد شده با مخاطرات خارجی استحکام می یابد.

برای این گونه گروه ها هرگونه تردید نسبت به مشروعیت اهداف و عملکرد گروه غیرقابل تحمل است. هر یک از اعضا که تصمیم های گروه را مورد سئوال قرار دهد خشم گروه را به جان خریده، احتمالاً از گروه اخراج می شود. در واقع حتی ترس از تردید، حادتر است. «عقب نشینی محال است، مگر آن که به گورستان ختم شود.» در این حالت فشار بی اندازه برای واداشتن افراد به اطاعت پدیده ای رایج در میان سازمان های تروریستی است.

آرمان و مکتبی که این گروه ها برای خود برمی گزینندبه ظاهر با سلطه جویی و قدرت طلبی مغایر است، اما خود بدین حد خودکامه اند و تا این اندازه بر تبعیت و اطاعت بی چون و چرا تأکید می کنند. ایدئولوژی

ص:49

گروه نیز در تشدید فضای اطاعت پذیری اعضای گروه بسیار حائز اهمیت است. زمانی که سئوال ها مطرح می شود، یک ایدئولوژی خودکامه و مطلق گرا، به یک توجیه روشنفکرانه تبدیل می شود. در واقع ایدئولوژی برای گروه چون کلام وحی نافذ است. افراد گروه علاوه بر آن که بر این باورند که برای محافظت از خود باید به جنگ دشمنان احتمالی بروند یا از مقابل آنها فرار کنند همچنین تحت فشار برای اطاعت از فرماندهی مقتدر نیز هستند که تلاش می کند آن را با «تعلق عاطفی شدید» و به عنوان یک «قهرمان» پیوند بزند.

آن چه گروه بر اساس تفسیر خود از ایدئولوژی، اخلاقی بداند، اخلاقی می شود و به عنوان یک مجوز به اعضای گروه القا می شود. بنابراین، اگر بر اساس یک ایدئولوژی چنین تفسیر شد که آنان مسئول مشکلات ما هستند، نابود کردن آنها نه تنها موجه به نظر می رسد، بلکه به عنوان یک دستور اخلاقی مورد توجه قرار می گیرد.

مطابق نظریه روانشناختی، برای تفسیر و تبیین پدیده تروریسم لزوماً نباید اهداف و مصالحی عالی را سراغ گرفت بلکه افراد به این دلیل تروریست می شوند که به گروه های تروریستی بپیوندند و مرتکب اعمال تروریستی شوند و خود همین موضوع است که برای آنها جذابیت دارد. بر این اساس گروه های تروریستی حد افراطی ویژگی های «تفکر گروهی» را به نمایش می گذارند. لذا اگر تروریسم خود دلیل استفاده از تروریسم باشد، مطابق این رویکرد هیچ گاه امیدی برای خاتمه آن وجود نخواهد داشت. تروریست هایی که تنها به سبب تروریست بودن احساس ارزش و اهمیت می کنند را نمی توان وادار به ترک تروریسم کرد، زیرا در این صورت ممکن است تنها دلیل موجودیتشان را از دست بدهند.(1)

که پدیده تروریسم در تمام نظام های سیاسی رخ نموده است، موجب شده این نظریه که دمکراسی موجب از بین رفتن تروریسم می شود مورد توجه پژوهشگران تروریسم قرار نگیرد. لذا بیان می شود که دمکراسی و تروریسم قطب متضاد یکدیگر نیستند که با بروز یکی، دیگری از بین برود. حتی امکان بروز تروریسم در بسیاری از دمکراسی هایی که حقوق اقلیت در آن ها به شکل منظم نقض می شود وجود دارد. از سوی دیگر گفته می شود که چون دمکراسی های انتقالی و جدید شکننده هستند- زیرا حاکمیت آنان ضعیف بوده و مشروعیت و میراث حکومت سابق می تواند هنوز پابرجا باشد- در چنین جوامعی تروریسم می تواند به راحتی گذر به دمکراسی را به خطر اندازد و جنبش های دمکراتیک را تحت تأثیر قرار دهد. اما این موضوع را فراتر از نظام های دمکراتیک نوپا نیز می توان مشاهده کرد. اصولاً وجود دولت های ورشکسته که کنترل کاملی بر قلمرو خود ندارند و همچنین مواردی مانند جنگ داخلی، مهاجرت، ضعف اقتصادی و سرکوب سیاسی زمینه های ظهور و بروز تروریسم را مستعدتر و آماده تر کرده است. همچنین مداخله یک کشور دیگر خصوصاً اگر ناعادلانه تلقی شود نیز می تواند زمینه های تروریسم را فراهم آورد. اصولاً در جوامع تجزیه شده و چندقطبی، بیشترین احتمال بروز تروریسم به چشم می خورد. این نوع جوامع با احتمال بروز دیگر انواع خشونت نیز درگیر می باشند.(1)

تروریسم همچنین ارتباطی با پدیده خشونت آمیز دیگر یعنی «جنگ» ندارد و می تواند در هر سه دوره پیش، پس یا در حین جنگ رخ دهد. با وجود این برخی همچون اشمید آن را با جنگ قیاس می کنند و معتقدند: هم تروریسم و هم جنگ بخشی از رفتار جنگی خصمانه به حساب می آیند و اقدامات تروریستی دارای اهدافی مشابه جنگ می باشند. یک تروریست اگر چه یک سرباز نیست اما همانند او خود را به خطر می اندازد. از سوی دیگر انگیزه های یک سرباز در جنگ عموماً خودخواهانه نیست و این درباره انگیزه های یک تروریست نیز صدق می کند.(2)

ص:51

بلندمدت نیز امکان پذیر شده است، لذا برای این گونه عملیات تروریستی مرزی وجود ندارد.

مطابق رویکرد اخیر، تروریسم ناشی از بحران معنویت و دورافتادگی از معنویت است، که محصول تجدد است. جریان تروریستی با تحقیر مقام انسانیت و غفلت از معنویت همراه است و این امر آشکارا با ادعای بلندپروازانة بنیانگذاران عصر جدید منافات دارد که انسان باید غایت باشد نه ابزار.

به عبارت دیگر مدرنیسم با تولید تروریسم مدرن در جهت خلاف اهداف اعلام شده اش حرکت کرده است. در دنیای تجدد آنچه تاکنون اتفاق افتاده، خفت و ذلت انسان است، چنان که گویی در جهان متجدد به هر چیزی توجه می شود جز مقام انسانیت و کمتر کسی از خود می پرسد که قضیه چگونه وارونه شده است. قرار بود علم و تکنولوژی جدید در خدمت بشر و ابزاری برای تحکیم مقام و موقعیت انسانی باشد، در صورتی که این انسان است که همچون ابزاری بی اراده در خدمت تکنولوژی جدید قرار گرفته است.

با توجه به اینکه در فرهنگ سیاسی جهان متجدد که یکی از ویژگی های آن سکولاریسم است، غالباً اخلاق و دین و معنویت جایی ندارد، بلکه ملاک سلطه جویان برای انجام هر عملی صرفاً منافع کوتاه مدت یا بلندمدت آنهاست. از این رو، خطر و بحران جدی و بزرگ، جهان کنونی را تهدید می کند. چون سلاح های کشتار جمعی در اختیار کسانی قرار دارد که به هیچ چیز جز منافع خود و دوام سلطه شان نمی اندیشند که یکی از این روش ها نیز تروریسم است.(1)

نژادپرستانه، نسبت می دهند. این پژوهشگران با نام بردن از ایدئولوژی های نژادپرست مانند فاشیسم، نازیسم و صهیونیسم، گرچه از ریشه های اعتقادی، تحولات شوونیستی و ملی گرایانه قرن 19 اروپا و عواملی دیگر به عنوان علل رفتارهای تروریستی غافل نمی شوند، اما در موارد فوق نقش عوامل نژادپرستانه را مهم تر ارزیابی می کنند.

به طور مثال آنها در تبیین رفتار تروریستی صهیونیسم معتقدند که «تروریسم در رأس اندیشه سیاسی صهیونیسم قرار دارد که با مقوله های نژادپرستی و استعماری تقویت می شود.» بر این اساس، گرچه در آغاز شهرک سازی صهیونیستی در فلسطین، موضوع تروریسم مورد توجه صهیونیسم بود، اما نخستین رهبران سیاسی صهیونیست با دمیدن بر ابعاد نژادپرستانه بعد جدیدی به آن دادند. آنها پیشگام این رهبران صهیونیستی را تئودور هرتزل می دانند. به گفته آنان هرتزل سناریوی مشخصی را مطرح کرد که در آن آمده بود: «در حال حاضر (1896) یک دولت با همان شیوه های هزار سال پیش تأسیس نمی شود و بازگرداندن سطح تمدن به گذشته کاری احمقانه است... فرض کنیم مجبوریم سرزمینی را از وجود حیوانات وحشی پاکسازی کنیم. ما نباید به همان شیوه ای عمل کنیم که اروپایی ها در قرن پنجم انجام می دادند، یعنی هر کدام نیزه ای برداریم و به دنبال یک خرس بگردیم، بلکه باید حمله ای بزرگ برای صید ترتیب دهیم، تمام حیوانات را در کنار هم جمع و بمب ها را وسط آنها پرتاب کنیم.»(1)

تروریسم و رفتار مسلحانه در برخی کشورها پدیده ای درون زا نبود و در اثر گرته برداری از سازمان های مسلح و تروریستی غیربومی وارد این جوامع شد و به تعبیر دیگر، از برخی جوامع به جوامع دیگر انتقال یافت. لذا در بررسی رفتار سازمان هایی که به مبارزه مسلحانه و از جمله تروریسم روی آوردند، نظراتی را می توان یافت که اصولاً انواعی از تروریسم را پدیده ای انتقالی و برون زا می دانند. به این معنا باید گفت که پیدایش «تروریسم» در یک جامعه لزوماً خاستگاه های درونی ندارد و ریشه در مسائل اجتماعی و سیاسی و فرهنگی آن کشور ندارد. تروریسم و مبارزه های مسلحانه پیشرفته که از سوی برخی نیروهای سیاسی حرفه ای صورت می گیرد، می تواند برآمده از نوعی «فرهنگ انتقالی» باشد که از برخی جوامع دیگر وارد شده اند.

نویسنده کتاب «چریک های فدایی خلق» که به بازشناسی رفتار و اندیشه این سازمان پرداخته است در تبیین رفتارهای مسلحانه این سازمان علیه حکومت پهلوی می نویسد که «انتخاب مشی مسلحانه به عنوان یگانه و یا مؤثرترین راه برای فائق آمدن بر دیکتاتوری شاه پیش از آن که انتخابی آگاهانه و از سرناگزیری باشد، رفتاری کاملاً تقلیدی بود که جاذبه های آن، این تقلید را پنهان نگاه داشت... الگوی کوبا، خصوصاً برای مارکسیست- لنینیست های وطنی، جاذبه های فوق العاده ای داشت. زیرا که بر تئوری «اول حزب و سپس مبارزه»، خط بطلان می کشید. از درون این تفسیر جدید و نوین از مارکسیسم بود که مبارزه مسلحانه می توانست پشتوانه ایدئولوژیک بیابد. ناکارآمدی چپ سنتی، و انفعال احزاب کمونیست در مبارزه علیه نظام سرمایه داری و توجیهات ایدئولوژیک آنان، در مماشات با این نظام راه را بر «چپ نو» گشود... انقلاب الجزایر نیز حاوی این نکته بود که می توان با هسته های بسیار کوچک، مبارزه مسلحانه را آغاز و فراگیر ساخت.»(1)

محمود نادری گرچه در آن کتاب به طور کلی از «مبارزه مسلحانه» سخن می گوید و به نوعی دایره مفهومی کلام او از «تروریسم» وسیع تر

ص:55

است، اما تروریسم نیز به عنوان رفتاری مسلحانه شامل این نظریه می شود.

البته در اینجا باید میان «ترور» و «تروریسم» نیز تفاوت گذاشت. «ترور» رفتاری غیرمستمر است که می تواند از سوی یک فرد و خارج از تشکیلات سازمانی صورت بگیرد. اما تروریسم یک رویکرد و مشی سیاسی است که صرفاً از سوی برخی سازمان های حرفه ای صورت می گیرد. لذا در اینجا «تروریسم» مراد است نه «ترور».

رفتار خود برخی گزاره های خشونت طلبانه را به ایدئولوژی ها تحمیل می کنند.

نمی توان انکار کرد که برخی ایدئولوژی ها در برخی مقاطع تاریخی سازگاری بیشتری با خشونت دارند، تا ایدئولوژی های دیگر. به طور مثال، در تاریخ چنددهه گذشته ایران بیشتر سازمان های تروریستی گرایش های چپی داشته اند و از طیف های جریان چپ (به معنای عام) بوده اند. از این میان می توان به موارد زیر اشاره کرد: سازمان مجاهدین خلق، گروه فرقان، چریک های فدایی خلق و حزب کومله.

نمی توان ادعا کرد تمام پدیده تروریسم متأثر از امپریالیسم بوده، اما از آن می توان به عنوان یک مؤلفه مهم یاد کرد. این موضوع را در تمام کشورهای خاورمیانه و به ویژه درباره سازمان القاعده نیز می توان مشاهده کرد.(1)

جلوه گر شده است. دوم اینکه، تروریسم در زمانی رخ می دهد که نزاع میان دو قدرت نابرابر باشد. به طور نمونه، در گذشته که ایلات برای خود سازماندهی نظامی داشتند و یک ایل مرکزی قدرت دولت را به دست می گرفت، چون قدرت دولت مرکزی چندان بیشتر از ایلات و اقوام دیگر نبود، آنها به جای اتخاذ روش های خشونت آمیز تروریستی و بزن در رو، روش خشونت آمیز دیگر، یعنی مبارزه نظامی را برمی گزیدند. بر این اساس و با این دریافت است که تروریسم را می توان با مدرنیته، مدرنیزاسیون و تشکیل دولت مدرن مقارن دانست. زیرا با شکل گیری دولت مرکزی که انحصار مشروع به کارگیری قدرت را در دست دارد (یعنی همان تعریفی که برای دولت مدرن ارائه می شود)، قدرت های دیگر مخالف حکومت، ضعیف و نامشروع می شوند و چون توان مقابله نظامی را ندارند به روش های دیگر مانند تروریسم روی می آورند.

بر اساس چنین نگرشی، رفتارهای خشونت آمیز همواره در طول تاریخ سیاسی استمرار و حضور داشته است، اما به دلیل اقتضائات هر زمان شکل و شیوه آن دگرگون می شده است. در دوران پیش از عصر جدید و شکل گیری دولت مدرن، مدعیان قدرت و دولت برای رقابت با یکدیگر به مبارزه مسلحانه علیه یکدیگر می پرداختند، اما در دوران جدید به دلیل نابرابری قدرت، مدعیان حکومت در میان آنهایی که به اصالت قدرت اعتقاد دارند و هیچ روشی حتی خشونت آمیز را کنار نمی گذارند به تروریسم نیز پرداخته اند.

اما این همة ماجرا نیست. بلکه باید عوامل دیگری نیز مهیا شود تا برخی مخالفان سیاسی به تروریسم به عنوان یک تاکتیک یا استراتژی مبارزاتی روی بیاورند. به طور مثال، در عصر حاضر که نقش رسانه ها و قدرت اجتماعی و بسیج اجتماعی در دگرگونی قدرت، گسترش یافته است، بسیاری از «چریک های» گذشته به روش هایی مانند «بسیج اجتماعی»، «نافرمانی مدنی» و «انقلاب مخملی» اقبال نشان داده اند. به عبارت دیگر، در گذشته که هنوز انفجار جمعیتی در شهرهای ایران به

ص:59

ویژه تهران رخ نداده بود و تراکم جمعیتی در نقاط کشور کم بود و جمعیت پراکنده بود و امکان یا انتظار بسیج اجتماعی وجود نداشت و امکانات نظامی و دولتی نیز در خارج شهرها بسیار کمتر بود، این شرایط موجب می شد تا برخی نظریه پردازان از روش های مبارزاتی مائوئیستی و مبارزات مسلحانه روستایی و نظایر آن دفاع کنند. اما در زمانی که تراکم جمعیت شهرها به اندازه ای رسیده است که از آن به عنوان «انفجار جمعیت» یاد می شود و رسانه ها نیز به شدت افزایش یافته اند و اصولاً خلوت همه افراد را رسانه ها پر می کنند، روش هایی که به جلب افکار عمومی توجه دارند- که به ضرورت در ظاهر نیز باید از خشونت بری باشند- بیشتر مورد توجه مبارزان سیاسی قرار می گیرد. گسترش نفوذ رسانه ها در زندگی امروز به گونه ای است که مرز دنیای واقعی و دنیای مجازی را بر هم زده است و در واقع این رسانه ها هستند که موضوعات را واقعی و غیرواقعی می کنند. لذا موضوع اهمیت رسانه ها از نگاه مبارزان سیاسی نیز پنهان نمانده است.

اگر اینگونه بنگریم که در جوامع سنتی، نیروهای سیاسی خارج حکومت به دلایل گفته شده کمتر به گزینه تروریسم به عنوان یک رویکرد و مشی سیاسی نگریسته اند، باید بگوییم که در جوامع فراسنتی (اعم از مدرن، در حال گذار یا غیر آن) که گروه بندی های جدید را به وجود می آورد، تروریسم را تشکیلات مدرن- هر چند صاحبان آن دارای تفکرات سنتی باشند- سامان می دهند. نیروهای سیاسی سنتی چون کارویژه گذشته خود را از دست داده اند، از کارایی گذشته نیز برخوردار نیستند. لذا اگر آنها نیز بخواهند با روش های خشونت آمیز با حکومت و دولت مدرن به مقابله برخیزند، سرانجام به تروریسم می گروند. یک تشکیلات مبارزاتی ضعیف در برابر دولت قوی، بر حسب محاسباتی که دارد برای تأثیرگذاری بر قدرت یا سهیم شدن در آن چاره ای نمی بیند جز بهره گیری از ترور. دوری از تروریسم در جوامع فراسنتی برای گروه های سیاسی مخالف فقط وابسته به این است که آنان از روش های

ص:60

خشونت آمیز دست بکشند و اگر به رقابت های سیاسی درون حاکمیت تن نمی دهند دست کم تنها به روش های مسالمت آمیز مانند نافرمانی مدنی توجه کنند.

محمود سریع القلم که فرهنگ سیاسی ایران را هنوز متأثر از نظام ایلیاتی و قبیله ای می داند، خشونت سیاسی تاریخ معاصر را از طریق فرهنگ سیاسی برخاسته از منازعات قومی توضیح می دهد.(1) اما الگوی شناختی قرار دادن این ادعا، بر فرض آن که درست هم باشد، به دلیل نقص بیش از حد آن، موجب عدم شناخت ما از فرهنگ سیاسی ایران و علل وجود خشونت سیاسی در آن می شود.

در واقع مسئله بر عکس است و باید آن را اینگونه بیان کرد که خشونت سیاسی برای به دست گیری قدرت و یا تأثیرگذاری بر آن همواره وجود داشته است. این گرایش در هر دوره تاریخی و بر اساس شرایط سیاسی متفاوت به شکلی متفاوت جلوه کرده است. به طور مثال، در یک دوره به شکل منازعات قومی ظهور می یافته و در دوره بعد به شکل خشونت سازمان یافته تروریستی. مسئله این است که بسیاری از فعالان سیاسی در عینیت سیاست و تغییرپذیری و تأثیرپذیری بسیار دشوار حکومت به روش های خشونت آمیز اعتقاد پیدا کرده اند.

اما جایگزینی روش های مسالمت آمیزتر مبارزه سیاسی که امروز در حال گسترش است، بیشتر به لطف دو پدیده رخ می دهد:

1.به وجود آمدن شهرهای بزرگ با جمعیت فراوان که زمینه را برای بسیج اجتماعی فراهم می کند.

2. گسترش رسانه ها که ابزار تغییر افکار عمومی در جهت فشار بر حکومت و یا احیاناً تغییر حکومت هستند.

البته در این میان نباید نقش نظام های سیاسی مردم سالار را نادیده گرفت. آنها رقابت سیاسی را جایگزین مبارزه سیاسی می کنند و با نهادینه ساختن روش های قانونی گردش نخبگان، باور به رفتارهای مسالمت آمیز را به جای رفتارهای خشونت آمیز تقویت می کنند. در نظام های

ص:61

مردم سالار که مشارکت سیاسی افزایش می یابد، نیروهای اجتماعی خود را در فرایندها سهیم می دانند و با پا نهادن در رقابت های سیاسی، روش های مسالمت آمیز گردش نخبگان را می پذیرند. در این رقابت، حتی اگر شکست هم وجود داشته باشد، اما این انتظار وجود دارد که در آینده باز از طریق همین سازوکار به قدرت دست یابند.

نظام مردم سالار گرچه خشونت را به کلی از بین نمی برد، اما تحت چنین شرایطی انگیزه ها و روحیه های خشونت طلبانه را کاهش می دهد. در نظام مردم سالار، فرد چون احساس می کند در فرایندها دخالت دارد، گام در عرصه رقابت می گذارد و در قالب احزاب و گروه های متفاوت به ارائه و حمایت از ارزش و بینش های خود می پردازد.(1)

به عبارت روشن تر اینکه حکومت پهلوی با داشتن ساختار سیاسی استبدادی و ندادن اجازه مشارکت سیاسی به گروه های مختلف اجتماعی موجب شد که فعالیت سیاسی در ایران جنبه قهرآمیز بگیرد. در این میان برخی مانند امام خمینی رویکرد انقلابی مردمی را اتخاذ کردند و برخی نیز رویکردهای خشونت آمیز مسلحانه و تروریستی را برگزیدند.

نتیجه دیگری که از این مطلب به دست می آید این است که نظام سیاسی استبدادی گرچه می تواند زمینه رفتار سیاسی قهرآمیز را فراهم کند، اما این رفتارها در همه نیروهای سیاسی لزوماً همراه با خشونت نخواهد بود. دست زدن به رفتار خشونت آمیز و از جمله تروریسم نیاز به مؤلفه های دیگری نیز دارد تا از یک فعال سیاسی مبارز یک «تروریست» بسازد. این مؤلفه ها را می توان در عواملی همچون مسائل ایدئولوژیک، روانشناختی و... جست. این موارد در واقع لایه های بعدی پیدایش تروریسم در ایران را تشکیل می دهند.

البته این نکته را هم باید اضافه کرد که از بدو شکل گیری دولت مدرن در ایران، حکومت پهلوی خود از پیشتازان تروریسم در ایران بود. لذا در جامعه ای که حکومت خود به «تروریسم دولتی» دست می زند و به حذف فیزیکی مخالفان اقدام می کند، گسترش تروریسم دست کم به

ص:62

عنوان رفتاری واکنشی، طبیعی جلوه می کند.

اما اکنون که فعالیت سیاسی در درون یک حاکمیت را به دو نوع فعالیت سیاسی تقسیم کردیم: «مبارزه سیاسی» و «رقابت سیاسی»، پرسش مهمی که طرح می شود این است که چرا برخی گروه ها به «رقابت سیاسی» که رفتاری مسالمت آمیز است روی می آورند و گروهی دیگر، به مبارزه سیاسی از نوع خشونت آمیز آن تمایل می یابند. اهمیت این پرسش زمانی بیشتر می شود که پس از انقلاب اسلامی نظام سیاسی کشور دمکراتیک شد و از یک ساختار استبدادی پادشاهی به یک نظام مردم سالار دینی تغییر یافت. با وجود این، در آغاز انقلاب ترورهای سیاسی به میزان قابل توجهی افزایش یافت. برای پاسخ به پرسش بالا دست کم به پنج علت می توان اشاره کرد:

و تروریسم بهره نبرند.

در ادامه به برخی اظهارات مسعود رجوی در آغاز مقابله علیه انقلاب اسلامی می پردازیم که مؤید مطالب بالا است:

چه باید کرد؟ یک عده می خواهند ایران را ترکیه بکنند ولی ایران که ترکیه بشو نیست؛ لبنان خواهد شد و ما بگوییم که در یک تجربه لبنانی، نیروهای انقلابی (مجاهدین خلق) نیستند که بازنده اصلی هستند.(1)

همانطور که در امجدیه نیز گفتیم در پایان، دیگر به طور عمده به راهی جز خشونت های تروریستی و تحمیل جنگ فراگیری داخلی (منتهی) نخواهد گردید و این چیزی است که این روزها کمتر کسی در آن تردید دارد.(2)

همچنین در سال 66 مسعود رجوی اعلام می کند که: «رژیم ثبات ندارد و از درون پوک شده، هر چه داشته به صورت سدی دفاعی در مرز مستقر کرده است. کافی است در یک مقطع مناسب سوراخی در این سد ایجاد کنیم و برویم که برویم».(3)

این مسئله روشن است که هرگاه سیستم دفاعی یک جامعه ضعیف می شود، ویروس های تروریست نفوذ می کنند و دستگاه امنیتی را با مشکل مواجه می سازند.

این وضعیت را در ایران پس از آشوب های سال 88 نیز می توان مشاهده کرد. پس از آن که جریان رادیکالیستی در سال 88 با ایجاد آشوب و اغتشاش ضریب امنیتی را کاهش داد، سازمان های تروریستی از فرصت بهره بردند و در مرکز و شهرهای مرزی کشور اقدام های تروریستی را افزایش دادند. لذا در همین دوره است که سه نفر از نخبگان علمی کشور ترور می شوند و مسعود علی محمدی و مجید شهریاری دو دانشمند هسته ای کشور به شهادت می رسند. در این دوران همچنین ماموستا برهان عالی از روحانیان سرشناس کردستان ترور می شود. اصولاً در این مجال، ترورها در مناطق مرزی کشور افزایش

ص:64

می یابد که نمونه ای از این ترورها، حادثه تروریستی چابهار بود که در روز 24 آذر در مسجد امام حسین(ع) صورت گرفت که طی آن بیش از 40 نفر کشته و بیش از 90 نفر زخمی شدند.

در تهران نیز ترورهایی صورت گرفت که نمونه آن ترور ندا آقاسلطان و صانع ژاله در 30 خرداد 1388 و 25 بهمن 1389 در میان آشوب ها بود.

بنا نهادند.

بنابراین تعارضات ایدئولوژیک گرچه موجب می شود یک جریان و سازمان به اپوزیسیون تبدیل شود و از رقابت سیاسی بپرهیزد، اما لزوماً به خشونت نمی انجامد. در واقع علاوه بر تعارض ها و تضادهای ایدئولوژیک دست کم به یک مؤلفه دیگر نیاز است تا از یک اپوزیسیون یک گروه خشونت گرا بسازد. این مؤلفه در واقع همان وجود مؤلفه های خشونت گرا در یک ایدئولوژی است.

مؤلفه های رادیکالیستی و خشونت گرا بیشتر در ایدئولوژی های چپ گرا به چشم می خورد، به طوری که از آغاز پیدایش جریان چپ در ایران، نه تنها آنها خود به رفتارهای خشونت گرا و رادیکالیستی اقدام کرده اند، بلکه فضای جامعه ایران را نیز به سوی رادیکالیسم سوق داده اند. جریان چپ، یعنی گروه هایی که به نحوی متأثر از ایدئولوژیهای سوسیالیستی، مارکسیستی و کمونیستی بودند، در دوران پیش از انقلاب اسلامی نسبت به جریان های سکولاریستی دیگر از قدرت بیشتری در جامعه برخوردار بودند.

جریان چپ از آغاز تا دوران انقلاب اسلامی به طور کلی چهار مرحله را پشت سر گذاشت:

دوره اول: مرحله نخست به بازگشت ایرانیان ساکن قفقاز بازمی گردد. آنها در سال 1905 میلادی کمیته سوسیال دمکرات ایران یا «اجتماعیون عامیون ایران» را در بادکوبه تشکیل دادند و سپس به تأسیس شاخه های خود در ایران پرداختند و در مشهد، تبریز، اصفهان و رشت شعبه هایی را دایر کردند. به جز حیدرخان عمواوغلی که در جهت راه اندازی این تشکیلات فعالیت داشت، همچنین می توان به علی مسیو، بشیر قاسموف، حسین سرابی، سوچی میرزا و قره داداش اشاره کرد. هسته اصلی این حزب «مرکز غیبی» نام داشت و حتی گاهی این حزب را با همان نام «مرکز غیبی» می شناختند. مرکز غیبی پیوندهای تشکیلاتی با حزب همت داشت.

ص:66

با فعالیت این افراد، خشت نخست چپ گرایی در ایران بر ملات های رادیکالیسم و خشونت و تروریسم بنا نهاده شد. به طور نمونه در تشکیلات «اجتماعیون عامیون» کمیته ای به نام «هیأت مدهشه» وجود داشت که در واقع گروه ترور این جریان را شکل می داد. آنها همان دسته های «فدایی» بودند که از قفقاز و آذربایجان به تهران آمده بودند. حیدرخان عمواوغلی در سرگذشت شخصی خود بیان می کند که تصمیم بر ترور میرزاعلی اصغرخان اتابک در حوزه اجتماعیون عامیون تهران گرفته شده بود.(1)

همین گروه فدایی اتابک صدراعظم و آیت الله بهبهانی را به قتل رساندند، به سوی کالسکه محمدعلی شاه نارنجک پرتاب کردند و به ستارخان سردارملی حمله ور شدند.

دوره دوم: آغاز دوره دوم به تیر 1299 و تشکیل حزب کمونیست ایران در بندر انزلی بازمی گردد. در واقع تشکیل حزب کمونیست ایران که به آن «فرقه کمونیست» نیز می گفتند به طور مستقیم متأثر از تحولات اتحاد جماهیر شوروی بود. حزب کمونیست با همراهی حزب بلشویک شوروی در بندر انزلی تأسیس شد. این حزب که بر اثر تحولات درون حزب عدالت (حزبی که به دست کارگران ایرانی صنعت نفت باکو تأسیس شد) شکل گرفت، از اعضای زیر برخوردار بود: سلطان زاده، کامران آقازاده، جعفر جعفرزاده پیشه وری، عالیخانف، نعمت بشیر، محمد فتح الله اف، رحمت خدازاده، حسین حاج وردی اوغلی، میرحبیب قاضی زاده، حیدر عمواوغلی و تقی ارانی.(2)

حزب کمونیست گرچه در انحراف کشاندن نهضت جنگل، رادیکالیزه ساختن آن و گسترش نقش شوروی در تحولات «جمهوری گیلان» دست داشت، اما به دلیل ماهیت دیکتاتوری دولت رضاشاه و برخورد آن با همه احزاب نتوانست چندان گسترش بیابد. البته کمونیست ها با تأسیس سازمان های پوششی کوشیدند فعالیت خود را ادامه دهند، اما در سال 1310 وقتی که تعدادی از این سازمان ها تحت عنوان باشگاه های

ص:67

فرهنگی – ورزشی فعالیت داشتند، شناسایی شدند و این موجب شد رضاشاه فعالیت آنها را تحت هر عنوانی ممنوع کند.(1)

دوره سوم: دوره سوم جریان چپ در ایران با سرنگونی دولت رضاشاه و شکل گیری حزب توده آغاز می شود. اعضای اصلی حزب توده تعدادی از همان گروه 53 نفری بودند که در دوران رضاشاه دستگیر و زندانی شدند. رهبر و تئوریسین اصلی آنها تقی ارانی بود که البته وی در زندان رضاشاه به طرز مشکوکی جان سپرد.

حزب توده بزرگ ترین حزب ایرانی دهه بیست و سی بود که به لحاظ نخبگان فرهنگی و هنری همراه خود از مطرح ترین احزاب ایرانی به شمار می رفت. این حزب در طبقات مختلف نفوذ داشت و حتی در میان افسران ارتش پهلوی نیز رسوخ کرده بود.

البته این نفوذ بی ثمر نبود، زیرا موجب شد تا «سازمان نظامی حزب توده» از درون همین رویکرد حزبی تأسیس شود. سازمان نظامی حزب توده که در بدو تشکیل، توسط سرهنگ عزت الله سیامک و یک سروان پیشین ارتش به نام خسرو روزبه رهبری می شد، در سال 1329 با کمتر از صد عضو کار خود را آغاز کرد و در سال 1333 که اعضای آن دستگیر و مجازات شدند، تعداد اعضای این سازمان به بیش از 500 نفر می رسید. پس از کشف سازمان نظامی به سال 1333، 466 پرسنل آن در طی سه سال محاکمه شدند که شامل 22 سرهنگ، 69 سرگرد، 100 سروان، 193 ستوان، 19 گروهبان و 63 دانشجوی افسری می شدند. گرچه حزب توده از روش های سیاسی بهره می برد، اما دست کم در میان برخی گروه های داخلی آن تمایل به رفتار مسلحانه و تروریستی نیز مشاهده می شد. برخی از ترورهای حزب توده عبارتند از: قتل محمدمسعود و پنج تن از اعضای این حزب.

فعالیت حزب توده در آغاز دهه 1330 متوقف می شود و دوره سوم جریان چپ نیز در همین دهه به پایان می رسد و در آغاز دهه 1340 و با آغاز نهضت امام خمینی و فعالیت جریان اسلامی، جریان چپ نیز

ص:68

مجبور می شود با سازماندهی و ظاهری جدید به فعالیت بپردازد.

دوره چهارم: دوره چهارم با فعالیت دو گروه و سازمان شاخص آغاز می شود که عبارتند از «سازمان چریک های فدایی خلق» و «سازمان مجاهدین خلق». این دوره از دهه 1340 آغاز می شود و تا دهه 1360 ادامه می یابد. در واقع همان طور که برخی اعضای سازمان چریک ها ی فدایی خلق از اعضای سابق حزب توده بودند و به نوعی از تطورات و تحولات آن محسوب می شدند، این موضوع نمادی از این سخن است که دو سازمان مذکور به اضافه برخی گروه هایی که سپس تشکیل شدند در واقع میراث بر گذشتگان چپ گرای خود بودند که اکنون در شرایطی جدید، نوبت به آنها رسیده بود.

رادیکالیسم و توسل به خشونت از مؤلفه های ایدئولوژی این احزاب و جریان ها بود و به تعبیری از آنها جدایی ناپذیر بود. پس از انقلاب اسلامی، وقتی این افراد مشاهده می کردند ایدئولوژی آنها با ایدئولوژی حاکم بر جمهوری اسلامی مغایرت دارد، ضمن آن که با تفسیری ایدئولوژیک آن را «ارتجاعی» و مخالف اهداف ایدئولوژیک خود قلمداد می کردند در ضمن مجوز برخورد با آن را به هر روش و شیوه ای نیز صادر می کردند. لذا مسعود رجوی در این باره می گوید: «مجاهدین از آغاز انقلاب پیوسته مُصر بوده اند که تا وقتی عنصر ارتجاعی در بافت کنونی حاکمیت دست بالا را دارد مبارزه ضدامپریالیستی مقدمتاً از کانال دمکراتیسم انقلابی می گذرد».(1)

اما تفسیرهای ایدئولوژیکی که موجب می شد علیه انقلاب موضع تند و رادیکالی اتخاذ شود را در گروه های دیگر چپ گرا نیز می توان دید. به طور مثال چریک های فدایی خلق، انقلاب سال 57 را به «خرده بورژواها» نسبت می دهد که در ادبیات آنها نوعی ناسزای سیاسی محسوب می شود. در یکی از جزوات این سازمان که در اوایل انقلاب چاپ شد آمده بود: ناآگاهی طبقه کارگر و فقدان صف مستقل و متشکل آن سبب شد «تا وسیع ترین بخش پرولتاریا تحت رهبری خرده بورژوازی که کوشیده بود

ص:69

خود را مدافع همه توده ها جلوه دهد» قرار گیرد.(1)

همین برداشت های ایدئولوژیک مارکسیستی را در مواضع حزب کومله که در همان ماه های نخست انقلاب صورت گرفت نیز می توان مشاهده کرد. در اطلاعیه 22 مرداد 58 این حزب آمده بود: «ما معتقدیم که رژیم جدید ایران در کلیت خود دولتی است ضدکارگری، ضددهقانی، ضدخلقی و ضددمکراتیک و پا در جای پای کسانی می گذارد که به حکم تاریخ، سیلی سهمگین خشم توده را خورده اند».(2)

هویت اصیل پیشین به هویت عاریتی جدید به سادگی امکان پذیر نیست و با بحران های روحی و فکری همراه است که تعبیر دیگر آن بحران هویت است.(1)

اما نقش سکولاریزاسیون زمان پهلوی را در گسترش پدیده تروریسم به صورت دیگر نیز می توان توضیح داد. سکولاریزاسیون به دو صورت متفاوت به گسترش تروریسم انجامیده است. نخست با تضعیف باورهای دینی و اخلاقی که «قساوت قلب» را در افراد بیشتر می سازد و انجام افعال حرام را با توجیهات مختلف مباح می شمرد. دوم، از طریق دامن زدن به جریان های بنیادگرای رادیکال که در واقع محصول دنیای مدرن هستند و در واکنش به مدرنیزاسیون ظهور یافته اند. این نکته آخر را در نتیجه تحقیقات هرایر دکمجیان که بر روی جریان های بنیادگرای خاورمیانه متمرکز بوده نیز می توان مشاهده کرد.(2)

افزون بر این مطالب، می توان آنچه که پیشتر درباره رهیافت روانشناسی فردی و اجتماعی (سازمانی) درباره تروریسم گفته شد را نیز افزود.

بر جای مانده از دوره های گذشته نیاز به زمان بود. گذر چند سال یا ده سال نمی توانست عناصر باقی مانده از فرهنگ سیاسی استبدادی دوره های گذشته را که برای جابه جایی قدرت به خشونت تمایل داشت از بین ببرد؛ به ویژه برای فعالانی که بیشتر تحت تأثیر این فرهنگ سیاسی قرار داشتند.

در آغاز انقلاب هنوز گروه های سیاسی ایران نتوانسته بودند به طور مستمر و مکرر به تمرین دمکراسی بپردازند و بیاموزند که تنها طریق مشروع و معقول انتقال قدرت، از طریق روش های مسالمت آمیز است و باید به قواعد دمکراسی تن داد. لذا دیده می شود که برخی جریان های رادیکالیستی که همچنان در فضای گذشته و دوره قبل به سر می بردند دست به اسلحه و ترور می برند. این سازمان های تروریستی در اثر عدم شناخت تغییرات محیطی و پیرامونی خویش و اینکه نمی توانستند دگرگونی های رخ داده را درک کنند، به این اقدامات روی آوردند. کمااینکه پس از گذشت سه دهه ناکامی و رصد تحولات سیاسی و فرهنگی ایران به این نکته دست یافته اند که برای نفوذ در تحولات ایران سلاح و خشونت کارایی ندارد. لذا چنان که در دگرگونی های برخی از این سازمان ها مانند مجاهدین خلق و کومله مشاهده می شود برخی از بازماندگان آنها ناچار شده اند چهره یک سازمان سیاسی به خود بگیرند و دست کم در ظاهر خود را معتقد به روش های سیاسی نشان دهند.(1)

مطالبی است که در گذشته بیان شد، و از جمله این مورد اخیر. بسیاری از این ویژگی ها را حتی می توان به دیگر سازمان های شبه نظامی فعال در دهه 1350 نیز نسبت داد. یکی از این ویژگی ها که باید به آن اشاره شود عبارت است از:

هر دو سازمان پیش از آن که به طور واقع بینانه ای به بررسی اوضاع سیاسی – اجتماعی ایران بپردازند و خط مشی مناسبی را اتخاذ کنند، از روی جنگ های چریکی دیگر سرزمین ها نسخه برداری کردند، اما تئوری های جنگ چریکی زمانی در دستور کار آنها قرار گرفت که در دیگر نقاط جهان از موضوعیت افتاده بود.(1)

اما درباره بُعد دوم و دخالت دولت های بیگانه باید گفت که آنها، هم در تشکیل و هم در تداوم حیات سازمان های تروریستی نقش داشته اند. همچنین اصطلاح «دولت های بیگانه»، بلوک شرق و غرب را یک جا در نظر می گیرد و نقش دولت های منطقه را نیز از نظر پنهان نمی سازد.

جریان چپ که رفتار تروریستی را پیوسته در برنامه های خود داشته است، در بدو تولد به جریان کمونیسم بین الملل اتصال داشت و چنان که دیدیم هسته های اولیه آن در ارتباط با کمونیسم شوروی شکل گرفت. اما از آن که بگذریم و به ویژه پس از انقلاب دولت های غربی و منطقه نیز به این سازمان های تروریستی یاری رسانده اند.

پس از انقلاب اسلامی که نظام سلطه به واکنش علیه انقلاب برخاست، اصولاً این گروه های سیاسی همواره نیم نگاهی نیز به آن سوی مرزها داشته اند. در واقع اگر خارج از مرزهای ایران دولت هایی نبودند که به یاری سازمان های تروریستی بیایند، چه بسا ترسیم آینده ای تلخ و مبهم انگیزه های این رفتارها را کاهش می داد. این واقعیت که در خارج از ایران با حمایت مالی و نظامی و مکانی دولت های بیگانه می توان به مبارزه علیه حکومت ایران پرداخت، انگیزه های رفتار خشونت آمیز و تن ندادن به روش های مسالمت آمیز را در این افراد تقویت کرده است. چه

ص:73

بسا، در غیر این صورت آنها با احتیاط بیشتری رفتار می کردند. به طور مثال در کتابی که جمعی از جداشدگان سازمان مجاهدین خلق در سوئد منتشر ساخته اند، در مورد تصمیم رجوی به شروع مرحله جنگ مسلحانه پس از بازگشت از سفر مخفیانه به فرانسه در اواخر سال 1359، چنین آمده است: «مسعود پس از بازگشت از فرانسه، در ابتدای سال 60 با دستپاچگی هر چه تمام تر فاز نظامی را طراحی و پیشنهاد کرد؛ حتی مسعود با مقاومت های اعضای مرکزیت به سختی مقابله کرد.»(1)

به هر حال در تحلیل روانشناسی این افراد نباید از این موضوع غافل بود که مقابله دشمن خارجی با جمهوری اسلامی و حمایت آنان از نیروهای مخالف، انگیزه رفتار رادیکالیستی را در جریان های اپوزیسیون افزایش داده است. این موضوع امید موفقیت را در سازمان های تروریستی تقویت کرده است.

پس از این موضوع، آنچه که به تداوم حیات سازمان های تروریستی یاری رسانده حمایت های متنوع سیاسی، مالی و نظامی دولت های بیگانه از این سازمان هاست، که در این کتاب به برخی از آنها اشاره شده است.

متفاوت است.

در تقسیم سازمان های تروریستی پس از انقلاب در ایران می توان از دو نوع سازمان تروریستی سخن گفت. سازمان تروریستی «مرکز» و سازمان تروریستی «پیرامون». سازمان های تروریستی مرکز در واقع آن دسته از سازمان های تروریستی بودند که خاستگاه آنها شهرهای مرکزی و به ویژه پایتخت کشور بود. مطالبات، ایدئولوژی و خاستگاه اجتماعی آنها که همگی در نحوه تشکیلات و سازماندهی آنها تأثیر می گذاشت، متفاوت از ایدئولوژی، مطالبات، خاستگاه اجتماعی و رفتار سازمانی گروه های تروریستی پیرامون بود.

گروه های تروریستی پیرامون اغلب از نواحی مرزی و حاشیه ای کشور برمی خاستند و با بهانه قرار دادن مطالبات قومی یا مذهبی تلاش می کردند به رفتار خود جهت بخشند و با طرح برخی مطالبات عمومی تر، در میان نیروهای محلی طرفدار پیدا کنند. در میان سازمان های تروریستی پیرامون می توان به طور مثال به حزب دمکرات کردستان، کومله، پژاک و جندالله (گروه ریگی) اشاره کرد. در میان گروه های تروریستی مرکز نیز می توان به مجاهدین خلق، چریک های فدایی خلق و همچنین گروه فرقان اشاره کرد.

به هر طریق، در تحلیل پدیده تروریسم در ایران نمی توان تنها یک مؤلفه را برجسته کرد و عوامل دیگر را نادیده گرفت. تروریسم در ایران را باید به صورت چند لایه و در طی چند مرحله تحلیل کرد. تروریسم پدیده ای است که در دوران جدید و همزمان با شکل گیری معنای مدرن از دولت شکل گرفته است.

در واقع وقتی که دولت به عنوان تنها نهاد مشروع به کارگیری قدرت محسوب می شود و سازمان های دیگر مشروعیت خود را از دست می دهند، تروریسم نیز در این فضا معنا پیدا می کند. به عبارت دیگر، در گذشته که دولت به معنای امروزی وجود نداشت و ایلات و اقوام مختلف هر کدام برای خود نیروی نظامی داشتند، اگر میان برخی از آنها

ص:75

نزاع درمی گرفت، از آن به عنوان جنگ تعبیر می کردند، اما امروز که سازمان ها دیگر توان رویارویی با دولت مشروع و صاحب قدرت نظامی برتر را ندارند به تروریسم روی می آورند.

با وجود این، تروریسم به طور مستقیم با ضعف اقتدار دولت نیز ارتباط دارد و هرگاه که دولت ها ضعیف شوند تروریسم نیز افزایش می یابد، یعنی همان پدیده ای که در آغاز انقلاب و به دلیل نو پا بودن نظام سیاسی جدید رخ داد.

در شکل گیری تروریسم وجود برخی ایدئولوژی ها را نیز نباید نادیده گرفت. اصولاً ایدئولوژی ها به دو صورت در پیدایش تروریسم نقش دارند: 1. وجود مؤلفه های خشونت در برخی ایدئولوژی ها، 2. تعارض ایدئولوژی سازمان های تروریستی و خشونت گرا با ایدئولوژی حکومت حاکم.

تروریسم گرچه پس از انقلاب و در آغاز آن بسیار شدت یافت، اما در واقع ریشه های آن به پیش از انقلاب و مسائل فرهنگی و اجتماعی و سیاسی آن دوران بازمی گردد. در این دوران طبقه ای جدید با ماهیت سکولاریستی شکل گرفت که با «بحران هویت» مواجه بود و سعی داشت با پیوستن به سازمان های سیاسی از این دست، راه حلی برای مشکلات خود بیابد. در واقع رادیکالیسم موجب تقویت این هویت جمعی می شد. از سوی دیگر فرهنگ سیاسی منازعه جویی که ریشه در نظام سیاسی استبدادی داشت نیز در ابتدای انقلاب بازتولید شد. به عبارت دیگر، تا نظام سیاسی مردم سالار و انتخاباتی بتواند فرهنگ سیاسی مشارکت جوی خود را نهادینه کند دست کم نیاز به سال ها تجربه داشت.

با وجود این علل درونی تروریسم، از علت بیرونی نیز نباید غافل شد. علت بیرونی از دو طریق به گسترش پدیده تروریسم در ایران انجامیده است که عبارتند از: 1. رسوخ باور به برخی روش های مبارزه مسلحانه که در دهه 1350 در نقاط مختلف جهان رواج داشت، 2. دخالت دولت های بیگانه در فرآیند داخلی ایران.

ص:76

ص:77

ص:78

ص:79

ص:80

ایدئولوژی راست گرای ناسیونالیستی – قومی، ایدئولوژی چپ گرای سوسیالیستی (اعم از کمونیستی، مائوئیستی، مارکسیستی و التقاطی) و ایدئولوژی سلفی رادیکال. گروه تروریستی ناسیونالیستی – قومی مانند حزب دمکرات کردستان. گروه تروریستی چپ گرای مائوئیستی مانند کومله، گروه تروریستی مارکسیستی مانند چریک های فدایی خلق و گروه تروریستی التقاطی مانند سازمان مجاهدین خلق. اما سلفی گری رادیکال در ایران در طول یک دهه گذشته در بخش های مرزی و حاشیه ای کشور به شکل وارداتی و بر اثر تلاش غرب برای ناامن ساختن فضای داخل کشور، ظهور یافته و برخی ترورها توسط گروههای وابسته صورت گرفته است.

درباره موضوع ارتباط ایدئولوژی و تروریسم سه مسئله پیش روی ماست که البته در این مقاله نمی توان به هر سه پرداخت:

1. پس از جنگ جهانی دوم برخی نظریه پردازان غربی مانند ادوارد شیلز، دانیل بل و فوکویاما با سخن گفتن از «عصر پایان ایدئولوژی ها» تلقی منفی و خشونت باری از ایدئولوژی ارائه دادند که آثار آن تا دهه های بعد نیز تداوم یافت، لذا مسئله نخست این است که آیا لزوماً ارتباطی میان ایدئولوژی و خشونت و از جمله تروریسم وجود دارد یا نه؟

2. پس از تشکیل طالبان و عملیات یازده سپتامبر رسانه ها و پژوهش های غربی به طور وسیع و گسترده اسلام گرایی سیاسی را با تروریسم همزاد و همسو به کار بردند. مسئله دوم چگونگی پاسخ به این رفتار سیاسی، نه پژوهشی، است که چگونه می توان در برابر گفتمان غربی که تلاش می کند میان ایدئولوژی اسلامی و تروریسم همبستگی ایجاد کند، رویکرد علمی – سیاسی مناسبی اتخاذ کرد.

3. مسئله سوم، فهم و تبیین چگونگی ارتباط میان رادیکالیسم راست، رادیکالیسم چپ و رادیکالیسم سلفی با تروریسم است. به ویژه آن که یک ائتلاف ایدئولوژیک نیز در درون برخی سازمان های تروریستی میان چپ گرایی و ناسیونالیسم قومی با سلفی گری پیدا شده است که شدت رفتار

ص:82

خشونت آمیز سیاسی و از جمله تروریسم را در آنها افزایش داده است.

پیش فرضی که این متن بر اساس آن نگارش یافته، این است که پدیده «ایدئولوژی» بماهو ایدئولوژی رابطه ضروری با تروریسم ندارد. آنچه که درباره رابطه ایدئولوژی و تروریسم اهمیت دارد ویژگی های درونی یک ایدئولوژی است. به عبارت دیگر این مسئله قابل طرح است که آیا در کدام ایدئولوژی مؤلفه های رادیکالیسم و خشونت وجود دارد و در کدام ایدئولوژی وجود ندارد.

به طور کلی اگر قرار باشد رابطه ای بین تروریسم و ایدئولوژی باشد یکی از دو حالت زیر قابل تصور است: رفتارهای تروریستی، یا توسط برخی ایدئولوژی های فراگیر و معین که می توان آنها را «مکتب سیاسی» نیز نامید مورد مشروعیت بخشی قرار گرفته اند؛ یا سازمان های تروریستی مبتنی بر هیچ مکتب سیاسی مشخصی تلاش نکرده اند به رفتار تروریستی خویش مشروعیت ببخشند. متن پیش رو ضمن بیان برخی وجوه تروریسم و ایدئولوژی در واقع به تبیین ایدئولوژی های رادیکالی نظر دارد که به مشروعیت بخشی رفتارهای تروریستی انجامیده اند. به عبارت دیگر، این مقاله به مسئله سوم ایدئولوژی می پردازد.

در آنها می باشد.(1)

هرچند در ادبیات تروریسم تقریباً در مورد هر مسئله اختلاف نظر گسترده وجود داشته و کمتر اجماع به چشم می خورد اما این مسئله روشن است که الزاماً تمام تروریست ها دارای انگیزه ایدئولوژیک نیستند. با وجود این، باید تأکید کرد ایدئولوژی یکی از محورهای اصلی تروریسم جدید(2) می باشد که بنابر آمار می تواند خطرناکتر باشد. چنانکه تروریسم انتحاری که یکی از شاخه های اصلی تروریسم جدید است با رشد فزاینده ای در سالهای اخیر مواجه بوده است و هر چند به لحاظ تعداد عملیات انتحاری، تنها 3 درصد اقدامات تروریستی بین سال های 1980 تا 2003 را شامل شده است ولی 48 درصد کشتار را به خود اختصاص داده است.(3) برخی از نویسندگان معتقدند عموماً تروریسم ایدئولوژیک با تروریسم انتحاری ارتباط مستقیم دارد اما برخی نیز چنین ارتباطی را رد می کنند.(4) بر اساس یک مطالعه تطبیقی از اقدامات تروریستی انتحاری بین سال های 1980 تا 2003 تنها کمتر از نیمی از اقدامات تروریستی انتحاری با ریشه های ایدئولوژیک صورت گرفته است.(5) در مجموع، ایدئولوژی می تواند به شکل سازمانی و نیز فردی اقدام تروریسم انتحاری را تقویت نماید. با وجود این، نباید از نظر دور داشت که مؤلفه های ایدئولوژیک، هم در تروریسم سکولار و هم در تروریسم مبتنی بر انحرافات مذهبی جهت رسیدن به اهداف خود دیده می شود.

تروریسم انتحاری در تروریسم پیشامدرن نظیر حشاشین و سیکاری ها نیز دیده می شد. اما در تروریسم جدید این مسئله به شکل گسترده و سازمان یافته ای تعقیب می شود. در حالی که در گذشته این مسئله بیشتر جنبه شخصی داشت.(6) هر چند اقدامات انتحاری، هم در تروریسم ایدئولوژیک شبه مذهبی و هم تروریسم ایدئولوژیک سکولار

ص:84

انجام می شود ولی اهمیت و تعداد آن در موارد شبه مذهبی بیشتر است. از نظر کارایی توسل به این نوع تروریسم موفقیت آمیزتر بوده است. در گذشته عوامل این حملات اکثراً جوانان بودند ولی این ترکیب تغییر کرده است. از سوی دیگر ترکیب جنسیتی این عاملان نیز دستخوش تغییر شده است.(1) استفاده از زنان در عملیات انتحاری بر اساس مذاهب مختلف با مقاومت هایی روبه رو بوده است ولی در سال های اخیر با توجه به قابلیت استتار و پیش بینی ناپذیری بیشتر و نیز امکان جلب ترحم عمومی گسترده تر استفاده از زنان در این عملیات افزایش داشته است. از سوی دیگر تروریست ها نمی توانند از جمعیت بالای زنان در گروه های خود صرف نظر نمایند.(2)

از سوی دیگر پیشرفت های تکنولوژیک سبب پیچیده تر شدن رفتار تروریست های جدید شده است. ابزارها و مواد به کار گرفته شده در اثر این پیشرفت ها توسعه یافته است. در پاکستان نیز در دو سال گذشته شاهد افزایش این اقدامات هستیم که در منازعات قومی و قبیله ای با استفاده از روش های انتحاری اقدام به ترور می کنند. همچنین این روند در آسیای جنوب شرقی نیز به شدت افزایش داشته است. در سال های اخیر گروهک هایی نظیر جندالله در مواردی در داخل کشور اقدام به استفاده از این شیوه ترور کرده اند. این شیوه که در کشور توسط سازمان مجاهدین خلق مسبوق به سابقه است، در سال های اخیر بیشتر تحت تأثیر روش هایی است که از سایر گروه های سلفی و وهابی در عراق و افغانستان و پاکستان به این گروه ها به ارث رسیده است.

از سوی دیگر باید توجه کرد که رسانه در القای ارتباط ایدئولوژی و تروریسم نقش انکارناپذیری داشته است. اقدامات تروریستی انتحاری اغلب توسط رسانه ها به افراد بنیادگرای افراطی ایدئولوژیک نسبت داده می شود که تصورات آرمانگرایانه ای دارند.(3) پس از پایان جنگ سرد شکل بروز و ظهور قیام های ایدئولوژیک تغییرات جدی داشته است. در این مقطع جنبش های ایدئولوژیک، قومی و نژادی و هواداری های مبتنی

ص:85

بر هویت خاص افزایش داشته است. این مسئله مورد غفلت بسیاری از متفکران سکولار قرار گرفته است. به عنوان نمونه در ایالات متحده شکل گیری جنبش راست ایدئولوژیک در اعتراض به بی اعتمادی عمومی نسبت به اقدامات ضداخلاقی دولت شکل گرفت. در مسیحیت نیز رویکردهای رادیکال ایدئولوژیک پس از جنگ جهانی دوم در آمریکا شکل گرفت که طی آن مبلغان و مسیحیان نسبت به آمیزش نژادی و قومیتی و توطئه یهودیان هشدار داده و هویت مسیحی را در معرض خطر اعلام کردند و بر این اساس جنبش های رادیکال و مبارزه جویانه ای شکل گرفت.(1)

مگنوس رانستورپ شکل گیری آگاهی ایدئولوژیک را به فرایند جهانی شدن مرتبط می داند: «مضمحل شدن سریع علقه های سنتی فرهنگی و اجتماعی درون و میان جوامع مختلف در نتیجه فرایند جهانی شدن، به همراه میراث تاریخی و سرکوب سیاسی افراد و نیز بی عدالتی اقتصادی و شکاف ها و آشوب های اجتماعی در میان مذاهب افراطی سبب بروز جنبش های گسترده در نتیجه احساس بی ثباتی، آسیب پذیری و پیش بینی ناپذیری حال و آینده می شود».(2) این تعبیر را نیز می توان ارائه کرد که بخشی از ریشه های تروریسم به ساختار ناعادلانه نظام بین الملل بازمی گردد. به عنوان مثال این نظریه معتقد است که اسلام گرایی در خاورمیانه در اعتراض به غربگرایی به حالت رادیکال درآمد و جریانات ضدغربی به اشکال مختلف توسعه یافت. این مسئله با توجه به ترکیب آن با دولت های شکست خورده(3) منطقه خاورمیانه سبب شدت عمل گروه های رادیکال گشته است. از سویی در شرایطی که این دولت ها ناتوان از ارائه خدمات می شوند گروه های تروریستی سعی می کنند با خدمات رسانی به مردم برای خویش مشروعیت سازی کرده و دولت را ناکارآمد معرفی کنند. تروریسم ایدئولوژیک به دنبال تغییرات

ص:86

سیستمی در دولتهاست و حتی در سازمان هایی مانند القاعده به دنبال جایگزینی دولت – ملتها با دولت – ملت جدید نیست بلکه بنیان دولت – ملت را مورد هدف قرار می دهد.(1)

نبرد تداوم یابد. در مجموع بر اساس رویکرد مبنا گرایی، نزاع ها ریشه در تفاوت های هویتی و فرهنگی و نگرشی و نیز تفاوت در سنت های ایدئولوژیک و جهان بینی های گروه های مختلف درون یک کشور داشته و صرف این تفاوت ها به همراه برخی شرایط تسهیل کننده می تواند باعث بروز خشونت و در بدترین شکل آن تروریسم گردد.

ریشه منازعات سیاسی – قومی بسیار پیچیده است و به راحتی نمی توان آن را به عاملی خاص مرتبط دانست. در واقع عواملی نظیر دشمنی های تاریخی یا تفاوت های ایدئولوژی عمدتاً به این دلیل اهمیت می یابد که رهبران از این عوامل در جهت بسیج افراد و گروه ها استفاده می کنند. به عبارت دیگر این عوامل علت اصلی درگیری نیست.(1)

ابزارگرایان معتقدند رهبران و نخبگان سیاسی با استفاده ابزاری از سنت های مقدس و مسائل فرهنگی و قومی – ایدئولوژی که در همه جوامع به شکل گسترده وجود دارد اقدام به همراهی مردم با خود می کنند. اما باید توجه کرد که صرف وجود این مفاهیم و مسائل ایدئولوژیک نمی تواند عامل برانگیزاننده جهت اقدام تروریستی و خشونت بار گردد بلکه نیازمند وجود شکاف های اقتصادی، اجتماعی و سیاسی در جامعه است. به عبارت بهتر در جامعه ای با وجود مشکلات مختلف رهبران می توانند از عامل ایدئولوژی استفاده نمایند، در این حالت ارتباط ایدئولوژی و خشونت ارتباطی مستقیم نیست. از سوی دیگر ابزارگرایان جهت اثبات مدعای خود به منازعات و جنگ های کشورهایی اشاره می کنند که به لحاظ ایدئولوژیک متجانس بوده اند: منازعات قبیله ای در سومالی یا نسل کشی در رواندا نمونه های بارزی از این مسئله است. آنچه در این اقدامات خشونت بار دیده می شود رقابت نخبگان داخلی است که برای کسب قدرت دست به هر کاری می زنند. جوزف نای در پاسخ به این موارد معتقد است که ما شاهد شکل گیری نظم جدید و منسجمی نیستیم بلکه نوعی واگرایی و منطقه گرایی در حال رخ دادن است که از منطق جنگ تمدنی هانتینگتن تبعیت نمی کند بلکه ناشی از تفاوت های کوچک و خودپسندی ها است. به عبارت دیگر تمایزات کوچک میان گروه ها سبب منازعه و تروریسم می شود تا اختلافات گسترده.(2) ابزارگرایان معتقدند ورود ایدئولوژی به منازعات سبب پیچیده تر شدن فضای آنها و نیز شدت گرفتن آنها خواهد شد. بر

ص:89

اساس این رویکرد برخی اقدامات تروریستی در داخل کشور پس از انقلاب اسلامی که بر اساس توجیهات ایدئولوژیک از جمله گروه هایی نظیر فرقان و منافقین صورت گرفت را می توان توصیف کرد.

سیستمی صورت نمی دهند. از سوی دیگر بدون بسیج گروه ها رهبران توانایی کنترل و سازماندهی اقدام تروریستی را ندارند. وقتی رهبران اقدام تروریستی را به سود خود تشخیص دهند از سنت های ایدئولوژیک جهت تحریک و تهییج مردم استفاده می کنند تا اقدامات خود را مشروع جلوه دهند.

از سوی دیگر، سازه انگاران در مسائلی با ابزارگرایان اتفاق نظر ندارند. در حالیکه ابزارگرایان معتقدند رهبران می توانند با دستکاری سنت های ایدئولوژیک اقدام به بسیج مردم و گروه ها و نیز توجیه اقدامات خود نمایند؛ سازه انگاران تأکید دارند سنت های ایدئولوژیک ساختارهایی بیناذهنی بوده که طول عمر مشخصی داشته که با توجه به شرایط اجتماعی و گفتمانی متفاوت هستند. به عقیده ونت این سنت ها از ادراک کارگزارانی که آنها را اعمال می کنند قابل تفکیک نیست. لذا رهبران چندان نمی توانند بر این سنت ها و تفاسیر آن تأثیر گذارده و گروه ها را به هر شکل که خواستند تهییج نمایند. به عبارت دیگر تفسیر این سنت های ایدئولوژیک دارای چارچوبی است که هر فرد نمی تواند بدون داشتن مرجعیت و اهلیت خاص به آن مبادرت نماید. در چنین مواردی ممکن است رویکردهای مخالفی نیز ظهور نماید که برخلاف نظر نخبگان سیاسی تفاسیر مغایر ارائه می نمایند. به عنوان مثال در مواردی که رهبران مردم را برای شرکت در جنگ بر اساس آموزه های ایدئولوژیک دعوت می کنند ممکن است گروهی دیگر از نخبگان ایدئولوژیک این جنگ را خلاف همان ایدئولوژی بدانند. در تحلیل نهایی، این مخاطبان هستند که در مورد تفسیر درست تصمیم می گیرند. سازه انگاران ایدئولوژی را متغیری مداخله گر(1) می دانند که در یک منازعه بر انتخاب های رفتاری افراد می تواند تأثیر داشته باشد. بر این اساس، تأثیر ایدئولوژی بر تروریسم مبهم خواهد بود. از سویی ایدئولوژی می تواند اقدامات

ص:91

تروریستی را از طریق توجیه اقدامات مسلحانه خشن، شدت بخشد و از سوی دیگر می تواند با استناد به نفی خشونت باعث کاهش شدت اقدامات خشونت بار شود.(1)

می شود تروریست ها به خود اجازه حذف فیزیکی و نابودی دیگران را بدهند زیرا از دیدگاه آنها این افراد لایق زندگی نبوده و باید از بین بروند. ریشه این تفکر به نوعی به تفکر دیالکتیکی جهانی ناشی از مبارزه مؤمنان و کفار، نظم و بی نظمی، عدالت و بی عدالتی و... بازمی گردد. این جهان بینی دوگانه سبب تسهیل جنگ تمام عیار با دشمن می شود و می تواند خشونت بی حد و حصری دربر داشته باشد.(1) این تفاسیر و توجیهات مسلماً در بخشی از گروه هایی که علیه نظام اسلامی در حال مبارزه هستند دیده می شود. جندالله با استناد به آموزه های سلفی و رادیکال، خود را در تقابل با حکومت شیعی جمهوری اسلامی تعریف می کند و حتی حاضر است به افراد بی گناه اهل سنت نیز در راستای هدف خود، ضربه وارد کرده و عملاً میان قربانیان خود تفکیک قایل نمی شود.

از سوی دیگر ایدئولوژی با استفاده از قابلیت جلب وفاداری افراد می تواند به اقدامات خشونت بار کمک نماید. راپاپورت معتقد است ایدئولوژی می تواند عامل وفاداری و تعهد افراد به گروه گردد و بیش از هر دولتی قابلیت بسیج افراد را دارد. تروریسم مبتنی بر ایدئولوژی معتقد به وجود واقعیتی ایده آل(2) بر روی زمین است. نمونه بارزی از این مسئله گروه آئوم شین ریکیو (واقعیت برتر) در ژاپن است که توسط سوکوآساهارا در 1987 تأسیس شد. آساهارا در راستای توسعه گروه خود به دنبال ایجاد جامعه ای ایده آل جهت جایگزینی جامعه فاسد کنونی بود. لذا قصد ایجاد پادشاهی شامبالا(3) را به عنوان جامعه ای آرمانی متشکل از افرادی که به قدرت روحی دست یافته اند، داشت. در 1989 آساهارا با تأسیس شرکت هایی و جذب سرمایه و کسب مصونیت هایی از نظارت دولتی توانست توسعه یافته و اقدامات تروریستی خود را

ص:93

گسترش دهد. تمایلات ایدئولوژی این گروه ریشه در بودائیزم داشته و از سویی ترکیبی از عقاید عرفانی شرق و غرب را در خود دارد. رهبران آئوم شین ریکیو معتقدند انسان می تواند مراتبی از معرفت و آگاهی را ادراک نماید. همچنین این گروه به خدای هندوها، شیوا نیز اعتقاد دارند. اهمیت شیوا در آن است که وی خدای تخریب به شمار می آید و از این جهت اقدامات خشونت بار گروه را توجیه می کند.(1)

خشونت ایدئولوژیک در طول تاریخ حتی توسط غربیان مدعی حقوق بشر نیز اعمال شده است. برخی معتقدند مؤلفه های سکولار مانند مفاهیمی همچون حقوق بشر، دمکراسی، تجارت آزاد و... در مسیحیت رسوخ کرده اند و سبب شده اند به استناد آنها کشورهای غربی به تحمیل ایدئولوژی خود به کشورهای غیرمسیحی و حتی مسیحی ضعیف تر بپردازند و حتی از ایجاد جنگ نیز رویگردان نباشند. همچنین بسیاری از متخصصان معتقدند تروریست ها اهداف سیاسی و نه ایدئولوژیک دارند و ایدئولوژی تنها برای توجیه اقدامات آنها صورت می گیرد. در مجموع برای بسیاری از ترویست ها ایدئولوژی می تواند ابزاری جهت رسیدن به هدف باشد. به عبارت دیگر عقاید، سازمان ها و مناسک ایدئولوژیک مکانیسمی جهت تسهیل نتیجه عمل تروریست ها بوده است.(2)

گروه های تروریستی خود را برای رسیدن به هدف قربانی کنند. به عبارت دیگر افراد با متعالی ساختن هدف، آن را جایگزین آمال شخصی کرده و لذا از هر اقدامی جهت رسیدن به هدف کوتاهی نمی کنند. هر اندازه تروریست ها در این تغییر شکل موفق شوند، بهتر می توانند افراد را در جهت اهداف خود بسیج نمایند.(1) به عنوان مثال گروه هایی نظیر سازمان مجاهدین و جندالله علیه جمهوری اسلامی و یا طالبان و القاعده در کشورهایی نظیر افغانستان به چنین مسائلی متوسل می شوند.

در مشارکتی عظیم تر از وجود افراد تعریف می کنند. از سوی دیگر ایدئولوژی به پاداش اخروی نیز اشاره داشته و پاداش بزرگی برای پیروان خود در نظر می گیرد. این مسئله به اعتقاد برخی سبب می شود ما بتوانیم اقدامات تروریست های ناشی از مسائل ایدئولوژیک را عقلانی توصیف نماییم.(1)

راه های متعارف مقابله با این حملات را محدود یا مسدود می انگارد. در چنین شرایطی آمادگی ایجاد خرده فرهنگ های افراطی به وجود می آید که در آنها اعضای پرشور و سرخورده مجاری عادی فعالیت سیاسی و اجتماعی را به نفع رادیکالیسم رها می کنند. این خرده فرهنگ ها دو کارکرد دارند: تعلیم دیدگاه های نوینی که مواضع افراطی را توجیه می کنند و آموزش مهارت های لازم برای اعمال این مواضع. البته نفس پیدایش و بالندگی خرده فرهنگ های افراطی نه به معنای تکوین گروه های تروریستی بلکه در حکم ایجاد شرایط مساعد برای نضج آنها محسوب می شود. با فراهم شدن سایر عوامل از جمله رادیکالیزه شدن بیشتر به دلایل درونی یا بیرونی مقدمات و مواد خام تروریسم را فراهم می کنند. به عبارت دیگر خرده فرهنگ های افراطی تنها یک جهش فکری و سازمانی با تروریسم فاصله دارند. آنها به بهانه شکست راه حل های متعارف جمع بندی خشن تر و آشتی ناپذیرتری به دست می دهند که به زعم آنها مقرون به اهداف نهایی است. اینها راه حل مشکلات را در نیل به آمال از طریق غیرمتعارف و با رد مصالحه و محافظه کاری می دانند. بدین ترتیب در مورد تکوین تروریسم می توان دوایر متحدالمرکزی را تصور کرد که در آنها فرهنگ عام گروه های معترض، خرده فرهنگ های افراطی و گروه های تروریستی در دل یکدیگر قرار دارند و هر دایره درونی از دایره بیرونی خود تغذیه و با آن دادوستد می کند و حمایت مادی و اخلاقی می گیرد و در عین حال خرج خود را هم جدا می کند و مواضع افراطی خود را دنبال کرده برای خودی ها الگوهای اخلاقی و مهارت های عملی فراهم می کند. بنابراین غشاء حایل میان این دوایر متحدالمرکز دارای خلل و فرجی است که جذب انتخابی را ممکن می کند. در فرهنگ های ایدئولوژی این گروه ها معمولاً تحت لوای افراط گرایی گرد هم می آیند و در فرهنگ های غیرایدئولوژی در ضدجنبش ها سازمان می یابند. توسل این افراط گرایان به سلاح های کشتار جمعی به زیان بارتر شدن اقدامات آنها و وقوع فجایع گسترده تر کمک می کند.(1)

ص:97

ص:99

ص:100

ص:101

ص:102

تروریستی- که ایران را به یکی از بزرگ ترین قربانیان اقدامات خشونت بار تروریستی در جهان تبدیل کرده بود- در شرایط کنونی درصدد تحولی ماهیتی و کارکردی برآمده است. این مقاله با تبیین زمینه ها، علل، تاریخچه، ریشه های فعالیت های تروریستی سازمان مجاهدین خلق از ابتدای تأسیس آن تاکنون به ارزیابی سازمان و روابط آن با قدرت های منطقه ای و فرامنطقه ای پرداخته و چشم انداز فعالیت های آن را مورد بررسی قرار داده است.

پایگاه اشرف، انتقال مسئولیت کنترل آنان به ارتش عراق و ضرب الاجل دولت عراق برای خروج آنان از این کشور و همچنین در پرتو تحولات درونی این سازمان مانند ناپدید شدن مسعود رجوی (سرکرده سازمان) و گسترش فعالیت های مریم رجوی در اروپا، خروج نام این سازمان از لیست گروه های تروریستی در انگلیس و سپس اتحادیه اروپا و رویکردهای موافق و مخالف با آنها در آمریکا و اروپا و... سازمان مجاهدین خلق در شرایط حساس، پیچیده و مبهمی قرار گرفته است. بر این اساس، این مقاله به بررسی پیشینه، زمینه ها، علل و ریشه ها و عملکرد تروریستی سازمان در دو دوره قبل و بعد از پیروزی انقلاب اسلامی در ایران و تحول ماهیتی و کارکردی آن در شرایط کنونی پرداخته است.

محسن، محمد حنیف نژاد و عبدالرضا نیک بین که از اعضای نهضت آزادی ایران بودند، تشکیل شد.(1)

از سوی دیگر بنیانگذاران سازمان با بررسی دلایل شکست جنبش های گذشته و پس از چند سال مطالعه و بررسی سطحی در متون دینی و چند کتاب مارکسیستی و مائوئیستی تحت تأثیر فضای انقلاب مسلحانه ناشی از تجربه های دولت های کمونیستی شوروی، چین و کوبا در نهایت به این نتیجه رسیدند که تنها راهکار مبارزه با رژیم سلطنتی، نظامی و وابسته پهلوی، پیگیری استراتژی مبارزه مسلحانه است. با وجود این، اگر چه سازمان مجاهدین خلق ایدئولوژی اسلامی را به عنوان مکتب سازمان پذیرفت اما علمی دانستن متون مارکسیستی و بهره گیری وسیع از آنها بر ایدئولوژی آنان تأثیر گذاشت. در واقع، در متدولوژی مسیر مبارزاتی آنان که مرحله آخر آموزش ایدئولوژیک سازمان نیز به حساب می آمد و بعدها به صورت کتاب شناخت نیز تدوین شد، با استفاده از مدارک دسته دوم مارکسیستی مانند آثار فلسفی مائو، اصول مقدماتی فلسفه ژرژ پولیتسر و ماتریالیسم دیالکتیک و ماتریالیسم تاریخی استالین و...، روش شناخت دیالکتیک مورد بحث و آموزش قرار گرفت و با پذیرش این مباحث به عنوان اصول شناسایی دینامیک به مثابه علم، زمینه تجزیه و تحلیل آنان از اسلام بر اساس دیدگاهی مارکسیستی به وجود آمد.(2) از این رو سازمان تحت تأثیر رویکرد التقاطی، استراتژی خود را مشی قهرآمیز در جهت سرنگونی رژیم پهلوی از طریق همگانی کردن مبارزه مسلحانه قرار داد و بدین منظور به تشکیل شبکه ای نظامی که مسئولیت تدارک مبارزه مسلحانه را بر عهده داشت، پرداخت.(3)

بر این اساس، سازمان در سال 1347 خط مشی خود را تحت تأثیر تجربیات انقلابیون کمونیستی، بر محور توده ای کردن مبارزه و ایستادگی در مقابل جوّ پلیسی برای شکستن سد یأس و از بین بردن ثبات سیاسی رژیم از طریق عملیات مسلحانه آغاز کرد و تأکید کرد که پیروزی نهایی از طریق «ارتش آزادیبخش» و جنگ های چریکی امکان پذیر است. لذا

ص:106

سازمان برای تدارک عملیات مسلحانه گروه های تیمی اطلاعات و تدارکات تشکیل داد و برای فراگیری فنون نظامی با سازمان آزادیبخش فلسطین ارتباط برقرار کرد و در این چارچوب برخی از اعضای سازمان به اردوگاه های فلسطینی در کشورهای عربی مانند سوریه، لبنان و اردن اعزام شدند.(1) پیش از نخستین عملیات نظامی که برای مراسم جشن های 2500 ساله شاهنشاهی تنظیم شده بود اکثر رهبران و اعضای سازمان در شهریور سال 1350 دستگیر شدند. در این میان تمامی اعضای کمیته مرکزی سازمان به جز مسعود رجوی اعدام شدند. این وضعیت عملاً سرآغاز دوره دوم فعالیت سازمان مجاهدین خلق یعنی بازسازی و تغییر ایدئولوژی آن در خلال سال های 1354-1350 بود. در واقع اگرچه دستگیری گسترده اعضا و کادر رهبری سازمان در شهریور 1350 ضربه ای اساسی به این سازمان وارد کرد اما به رغم اعدام هسته مرکزی سازمان، در فاصله سال های 1351 تا 1354 با بازسازی سازمان با مرکزیت جدید، عملیات های مختلف نظامی ای مانند نبرد خیابانی، بمب گذاری در اماکن مهم دولتی و ترور شخصیت های نظامی توسط سازمان صورت گرفت به گونه ای که تا سال 1355، بیش از 40 مورد اقدام مسلحانه که شامل بمب گذاری و قتل می شد، توسط سازمان انجام شد که بسیاری از این اهداف، اماکن و مستشاران آمریکایی بودند.(2)

جدول عملیات های نظامی سازمان (1357-1350)

ردیف تاریخ شرح

1 مهر 1350 1

اقدام ناکام برای ربودن شهرام، پسر اشرف پهلوی جهت آزاد

کردن همرزمان از زندان، اولین عملیات سازمان بود

« این هفته » 14 اردیبهشت 51 انفجار در دفتر شرکت هواپیمایی بریتانیا و مجله مستهجن 2

10 خرداد 1351 بمب 3 گذاری در اداره اطلاعات آمریکا، ساختمان انجمن ایران و

آمریکا و ساختمان انجمن روابط فرهنگی ایران و انگلیس در تهران

10 خرداد 1351 انفجار سر راه ماشین ژنرال پرایس، مستشار آمریکایی در تهران

ص:107

علیه انقلاب

10 خرداد 1351 انفجار بمب صوتی در مدفن رضاخان، مقارن با سفر نیکسون به تهران 5

8 مرداد 1351 انفجار جیپ ارتشی پارک شده در خیابان 6

12 مرداد 1351 ملک 7 هنگام ورود حسین پادشاه اردن به ایران، اقدام به انفجار یک

بمب در سفارت اردن در تهران

22 مرداد 1351 ترور تیمسار طاهری در تهران 8

4 بهمن 1351 انفجار ساختمان هواپیمایی پانآمریکن 9

6 بهمن 1351 شل 10 انفجار در دفتر شرکت نفتی – لاوان. انفجار در دفتر شرکت مس

سرچشمه

7 بهمن 1351 انفجار بمب صوتی در کافه تریای هتل انترناسیونال در تهران 11

12 خرداد 1352 ترور سرهنگ دوم لوئیس هاوکینز مستشار نظامی آمریکایی 12

28 آبان 1352 انفجار در لژ مخصوص سینما شهر فرنگ مشهد 13

11 اسفند 1352 14

به عنوان اعتراض به سفر سلطان قابوس به ایران اقدام به بمب گذاری در

Gary ساختمان بانک عمان و دیگر نقاط نظیر دفتر شرکت انگلیسی

محوطه خارجی سفارت انگلیس و دفتر شرکت پانآمریکن ،Mackenzi

31 فروردین 1353 15

انفجار در مقر گارد دانشگاه صنعتی آریامهر (دانشگاه شریف) به

یاد اعدام 4 تن از کادرهای سازمان

4 خرداد 1353 ساختمان 16 انفجار در ها و مؤسسات آمریکایی و یهودی مانند شرکت جنرال،

Techno Vice و کمپانی یهودی York Shire شرکت بیمه انگلیسی

5 خرداد 1353 بمبگذاری در کارخانه نخریسی مشهد 17

29 خرداد 1353 انفجار در پاسگاه ژاندارمری کاروانسرا سنگی 18

5 تیر 1353 انفجار تأسیسات برق کارخانه ایرانا در کرج 19

5 تیر 1353 انفجار تأسیسات برق کارخانه جیپ لندرور در کرج 20

7 آبان 1353 21

در اعتراض به سفر کیسینجر به ایران، انفجارهایی در دفتر کمپانی

John Deer شرکت صنعتی و کشاورزی نراقی و شرکت ،ITT چندملیتی

27 آبان 1353 بمبگذاری در دفتر مجله هنر و سینما 22

27 اسفند 1353 ترور سرتیپ زندیپور افسر کمیته مشترک و راننده وی 23

31 اردیبهشت 1354 ترور دو مستشار نظامی آمریکایی سرهنگ جان ترنر و پل شفرد در تهران 24

22 اردیبهشت 1354 انفجار در سینما کریستال مشهد 25

12 تیر 1354 ت 26 تلاش برای رور کنسول آمریکا در تهران که تنها به کشته شدن

حسن حسنان، کارمند ایرانی سفارت آمریکا منجر شد

30 تیر 1354 انفجار بمب در انجمن ایران و آمریکا و در کنسولگری انگلیس در مشهد 27

11 آذر 1354 ترور رضا خالقی، راننده وزارت دربار 28

6 شهریور 1355 جی 29 ترور دونالد اسمیت، رابرت آر کرون گارد و ویلیام سی کاترل

از کارمندان کمپانی آمریکایی راکول اینترنشنال

ص:108

پس از مارکسیست شدن بسیاری از اعضای باقیمانده و تصفیه نیروهای مذهبی، مرکزیت سازمان مجاهدین خلق در بیانیه ای در سال 1354 با اعلام ناامیدی خود از ترکیب مارکسیسم و اسلام، «اعلامیه تغییر ایدئولوژی» سازمان را منتشر کردند و مارکسیسم را تنها فلسفه واقعی انقلاب دانستند. بنابراین عملاً گرایش های تروریستی سازمان تحت تأثیر اندیشه های مارکسیستی تقویت شد. این تغییر مواضع، شکاف عمیقی را میان نیروهای سازمان ایجاد کرد و به گسترش تصفیه درونی و ترور برخی اعضای مذهبی سازمان انجامید.(1) بر این اساس، ریشه های تروریستی فعالیت های منافقین با ترورها و تصفیه های درون سازمانی تشدید شد. افرادی که در این سال ها در تشکیلات به قتل رسیدند، عمدتاً در معرض دو اتهام قرار داشتند: نخستین دلیل ترور آنان به مسائل پلیسی و امنیتی و ترس سازمان از نفوذ دوباره ساواک و احتمال خیانت اعضاء برمی گشت؛ چنانکه ترورهای جواد سعیدی، مرتضی هودشتیان، علی میرزاجعفر علاف از این نمونه بود. دومین دلیل ترورها به اختلافات عقیدتی درون اعضاء سازمان پس از تغییر ایدئولوژی مرتبط بود؛ چنانکه ترور شریف واقفی و صمدیه لباف از این قبیل بودند.(2) به هر حال با گذار سازمان از ترورهای این دوره و شکاف ایدئولوژیک درون سازمانی، عملاً بسیاری از اعضای سازمان که در زندان بودند منشعب شدند و جریانات مذهبی نیز حمایت خود را از سازمان قطع کردند. این شرایط، زمینه ورود سازمان به دوره

سوم فعالیت، یعنی رکود و سازماندهی مجدد آن در زندان در خلال سال های 1354 تا 1357 را به وجود آورد.

در این دوره، بسیاری از اعضای سازمان مجاهدین خلق در زندان بودند و به تدریج مسعود رجوی به عنوان باقیمانده هسته مرکزی سازمان، از خط مشی ایدئولوژی قبلی سازمان دفاع کرد و جریان اصلی مجاهدین خلق را در درون زندان سازماندهی کرد. با آزادی زندانیان سیاسی در سال 1357، اعضای سازمان در بحبوحه انقلاب با حمله به اسلحه خانه ها و پادگان ها توانستند مقدار زیادی سلاح را به دست آورند. در همین زمان، فعالیت

ص:109

نیروها و هواداران سازمان در خارج از کشور نیز شدت گرفت و سازماندهی مجدد نیروها در داخل و خارج از کشور تقویت شد.

نامزدی کسانی را که رفراندوم قانون اساسی را تحریم و در آن شرکت نکرده بودند ممنوع اعلام کردند. با وجود این، به رغم ادامه کارشکنی های سازمان در مقابل نظام نوپای اسلامی به آنان اجازه حضور در انتخابات نخستین دوره مجلس شورای اسلامی داده شد، اما هیچ یک از ده ها کاندیدای نمایندگی آنان از جمله رجوی به مجلس راه نیافتند. بنابراین، عدم موفقیت سازمان در انتخابات ریاست جمهوری و مجلس و عدم اقبال مردمی به آنان، زمینه دیگری برای مظلوم نمایی و اغتشاشات طولانی مدت سازماندهی شده خیابانی و فعالیت های تروریستی سازمان را به وجود آورد.

از سوی دیگر با آغاز جنگ تحمیلی عراق علیه ایران، اگر چه سازمان مجاهدین خلق در اعلامیه های خود ضمن محکوم کردن تجاوز عراق، حضور نیروهای خود در جبهه ها را به تجویز مقامات کشور منوط کرد. در این راستا، سازمان خواهان واگذاری مسئولیت یک خط جنگ به صورت مستقل به سازمان بود تا از این طریق با به دست آوردن سلاح و مهمات و تدارکات جداگانه، زمینه انتقال آنان به سازمان مهیا شود.(1) از سوی دیگر سازمان در تحلیل درون سازمانی خود، جنگ ایران و عراق را جنگ ارتجاعی و ناعادلانه ای می دانست که در صورت ادامه جنگ، عراق برنده آن خواهد بود.(2) بر این اساس، نیروهای سازمان در برخی جبهه های جنگ نیز تنها به تک روی و حرکات نمایشی و تبلیغی دست زدند و در مواردی نیز به

جمع آوری اطلاعات و شایعه پراکنی در میان جنگ زدگان یا عکاسی از نقاط مهم پرداختند که در نتیجه، پس از گذشت کمتر از یک ماه از جنگ، دادستان انقلاب اسلامی آبادان 41 نفر از اعضای مجاهدین را به اتهام جاسوسی بازداشت کرد. با وجود این، سازمان که پس از شکست در انتخابات مجلس به دلیل موضع مشترک با بنی صدر در تقابل با نیروهای مذهبی به بنی صدر نزدیک شده بود، همچنان خود را آماده حضور در جبهه ها معرفی کرد و اجازه حضور یا عدم حضور خود را در جنگ در صلاحیت بنی صدر و نه دادستانی انقلاب دانست.(3)

ص:111

بعد از غائله 14 اسفند 1359 مجاهدین خلق به مهم ترین متحد و پشتیبان بنی صدر تبدیل شد. این موضع سازمان با مخالفت با بی کفایتی سیاسی و عزل بنی صدر از ریاست جمهوری، زمینه ورود آنان به فاز مقابله مسلحانه علیه نظام جمهوری اسلامی را به وجود آورد. بنابراین منافقین که مدتی قبل با فرمان خلع سلاح سازمان از سوی امام مخالفت کرده بودند، حرکت شبه نظامی خود را در قالب راهپیمایی میلیشیا به بهانه حمایت از بنی صدر گسترش دادند، تا اینکه در 30 خرداد 1360 رسماً به قصد کودتا و سرنگونی نظام جمهوری اسلامی ایران وارد عمل شدند. زمینه های دیگر ورود سازمان به فاز خشونت آمیز و تروریستی علیه نظام تحت تأثیر دو عامل جاه طلبی و خودخواهی های رهبری سازمان برای حفظ خود و ضرورت های سازمانی نیز به وجود آمد، زیرا که تشدید اختلافات درون سازمانی و گرایش های گریز از مرکز در سازمان سبب نوعی تشدید تمرکز در سازمان و تشدید وجهه ایدئولوژیک آن شد و با رشد رادیکالیسم در سازمان، جنگ مسلحانه و فاز نظامی علیه جمهوری اسلامی ایران را در دستور کار خود قرار داد.(1) در این شرایط، تصور سازمان این بود که مبارزه مسلحانه با همراهی مردم با آنان به سقوط حکومت منجر خواهد شد اما این مسئله محقق نشد و اولین اقدامات تروریستی آنان در تهران، حداقل 30 کشته و 200 مجروح بر جای گذاشت. بر این اساس، با عدم اقبال مردمی در همراهی با این اقدامات

مسلحانه، سازمان برنامه خود برای سرنگونی نظام جمهوری اسلامی ایران را در سه مرحله تدوین و عملیاتی کرد:

مرحله اول از 30 خرداد 1360 تا تابستان 1361 شامل بی آینده کردن نظام، بر هم زدن نظم و امنیت و ثبات نظام سیاسی و تثبیت نظامی سازمان و معرفی خود به عنوان آلترناتیو نظام جمهوری اسلامی ایران بود. بنابراین، در این مرحله سازمان با فرار رجوی و بنی صدر از ایران به پاریس و شکست فاز اول شورشگری اجتماعی، ورود به فاز نظامی و عملیات های متعدد تروریستی را در دستور کار خود قرار داد و تلاش

ص:112

کرد تا همزمان با تداوم فعالیت های تروریستی در داخل کشور، ترور مسئولان عالی رتبه و مقامات و ائمه جمعه با نفوذ نظام را به منظور بی آینده کردن نظام پیگیری نماید. بنابراین، عملیات تروریستی 6 و 7 تیر، و 8 شهریور 1360، شهادت محمد کچویی، شهدای محراب (آیت الله مدنی، دستغیب، صدوقی و اشرفی اصفهانی)، شهید هاشمی نژاد، آیت الله علی قدوسی و... انجام شد.(1)

مهمترین اقدامات تروریستی سازمان مجاهدین خلق

در مرحله اول فاز نظامی علیه نظام جمهوری اسلامی ایران

ردیف

تاریخ

فرد ترورکننده

فرد

ترورشده

1

6

تیر 1360

جواد قدیری

انفجار بمب به هنگام

سخنرانی آیت الله خامنه ای در مسجد اباذر تهران و مجروحیت شدید ایشان

2

7

تیر 1360

محمدرضا کلاهی

انفجار مرکز حزب

جمهوری اسلامی ایران، شهادت 72 تن از مقامات عالی رتبه نظام از جمله آیت الله

بهشتی

3

8

تیر 1360

کاظم افجه ای

شهید محمد کچویی رئیس

زندان اوین

4

8 شهریور 1360

مسعود کشمیری

انفجار دفتر ریاست

جمهوری و شهادت محمدعلی رجایی رئیس جمهور و محمدجواد باهنر نخست وزیر

5

20 شهریور 1360

مجید نیکو

آیت الله مدنی امام

جمعه تبریز

6

7 مهر 1360

هادی علویان

آیت الله هاشمی نژاد

در مشهد

7

20 آذر 1360

گوهر ادب آواز

آیت الله دستغیب امام

جمعه شیراز

8

26 فروردین 1361

علی پورابراهیمی

آیت الله احسان بخش

امام جمعه رشت (ترور ناکام ماند)

9

11 تیر 1361

محمدرضا ابراهیم زاده

آیت الله صدوقی امام

جمعه یزد

ص:113

10

23 مهر 1361

محمدحسین خداکرمی

آیت الله اشرفی

اصفهانی امام جمعه کرمانشاه

11

29 بهمن 1361

حسین بابایی

آیت الله واعظ طبسی

امام جمعه مشهد (ترور ناکام ماند)

اقدامات تروریستی منافقین در این دوره تنها محدود به موارد فوق نبوده و با استناد به کتاب «جمع بندی یک ساله مقاومت مسلحانه»، مسعود رجوی در گزارش خود مدعی است که در مرحله اول از سال 1360 تا 1361، سازمان تعداد دوازده هزار نفر از نیروهای جمهوری اسلامی را به شهادت رسانده است. همچنین بیلان عملیات تخریب و انفجار منافقین در ایران با استناد به مصاحبه رجوی با رادیو «صدای مجاهد»، میانگین هر هفته 20 عملیات تخریب و انفجار تأسیسات دولتی و غیردولتی بوده است.(1)

از سوی دیگر سازمان برای معرفی خود به عنوان آلترناتیو نظام جمهوری اسلامی ایران، با جمع کردن بعضی از جریانات ضدانقلاب خارج از کشور به گسترش فعالیت های سیاسی تبلیغاتی علیه نظام نیز دست زد و به تأسیس شورای ملی مقاومت در فرانسه مبادرت ورزید. در این شورا به همراه سازمان، حزب دمکرات کردستان، جبهه دمکراتیک

ملی ایران، شورای متحد چپ، سازمان استادان متعهد دانشگاه های ایران، کانون توحیدی اصناف، سازمان اتحاد برای آزادی کار و سازمان اقامه و بعدها نیز حزب کار ایران و جنبش زحمتکشان گیلان و مازندران و اتحادیه کمونیست های ایران (سربداران) حضور داشتند اما با توجه به تعداد اعضای محدود بسیاری از این سازمان ها، سازمان مجاهدین خلق نقش پدرخوانده این شورا را داشت. بر اساس میثاق شورای ملی مقاومت، بنی صدر به عنوان رئیس جمهور نظام جمهوری دمکراتیک اسلامی و رجوی به عنوان نخست وزیر انتخاب شدند. با وجود این، تنها دو سال بعد، بنی صدر به سبب قدرت طلبی و مخالفت با سلطه کامل رجوی بر شورا، به بهانه عدم موافقت با انتقال شورا به عراق، جدایی خود را از شورای ملی مقاومت به صورت علنی اعلام کرد و در سال

ص:115

1364 نیز با آغاز برخی گفتگوها میان حزب دمکرات کردستان و مقامات امنیتی ایران، رجوی این حزب را از شورای مقاومت اخراج کرد.

مرحله دوم اقدامات تروریستی سازمان از تابستان 1361 تا پایان سال 1362 بود. در این مرحله، سازمان با این تصور که مرحله اول برنامه سرنگونی نظام جمهوری اسلامی یعنی هدف قرار دادن رأس هرم قدرت در ایران با موفقیت سپری شده است، ضربه به بدنه نظام جمهوری اسلامی یا به تعبیر سازمان، «سرانگشتان رژیم» شامل پاسداران، بسیجیان و همچنین افراد انقلابی طرفدار نظام از عامه مردم را در دستور کار خود قرار داد. در چارچوب این استراتژی با توجه به اینکه بدنه نظام جمهوری اسلامی ایران متکی به آحاد مردم شکل گرفته بود، بنابراین هر یک از افرادی که نشانه ای آشکار از حمایت جمهوری اسلامی را داشت به عنوان پاسدار و سرانگشت رژیم مورد هدف قرار می گرفت؛ چنانچه بر اساس نمونه ای از فرمان ها و خطوطی که به افراد تیم های ترور سازمان داده می شد، به نشانه های زیر به عنوان مشخصه های سرانگشتان رژیم که باید ترور شوند اشاره شده است:

- افرادی که به نماز جمعه می روند

- کلیه افرادی که به مسکونی ها و مغازه های مشکوک رفت و آمد دارند و تیپ حزب اللهی دارند

- کلیه افرادی که از دادن وسایل نقلیه مثل ماشین و موتور و... به واحدهای نظامی مجاهدین خودداری می کنند... این افراد در صورت حداکثر سه بار ندادن وسیله نقلیه باید ترور شوند. اگر از هر پنجاه نفر که در جریان چنین مصادره انقلابی کشته می شوند سی نفرشان هم بی گناه باشند مسئله ای نیست (تحلیل هم این بود که مردم باید ماشین و موتورشان را در اختیار ما قرار دهند و اگر ندادند باید به زور آنها را بگیریم چون ما خون می دهیم و آنها هم باید بدهند)

- کلیه افرادی که تیپ ظاهری آنها مذهبی و حزب اللهی است و

ص:115

پوتین و شلوار سربازی به تن دارند ترور شوند

- کلیه افرادی که در حین انجام ترور، کوچکترین حرکتی در جهت مخالفت و ایجاد موانع با واحدها انجام دهند چه لفظی (مثلاً بگویند مرگ بر رجوی و مرگ بر منافق) و چه عملی (مثلاً جلوی ماشین مانع حرکت شوند) باشد.

- تمامی مکان ها و مغازه ها، دست فروشی ها و ماشین هایی که عکس های [امام] خمینی و دیگر مقامات رژیم را دارند، باید ترور و منهدم شوند (واحدهای ترور به هر مغازه ای که مشکوک می شدند وارد شده و از صاحب مغازه می خواستند عکس ها را پایین بکشد و سپس وی را ترور می کردند)

- بعد از ترور، تیر خلاص حتماً باید زده شود و خانه به همراه اجساد به آتش کشیده شود.(1)

با توجه به تعریف چنین نشانه هایی برای ترور به اصطلاح سرانگشتان رژیم توسط سازمان، عملاً اکثر ترورها شامل کشتار مردم عادی و غیرنظامی شد، چنانکه بر اساس گزارش های سازمان از میان 2800 نفری که از 30 خرداد 1361 تا 30 خرداد 1362 به شهادت

رسیدند تنها 40 نفر عضو سپاه پاسداران بودند و مابقی را شهروندان عادی غیرنظامی تشکیل می دادند. این مسئله بیشتر به دلیل ترورهای کور واحدهای ترور سازمان بود که رهگذران، صاحبان کسب و پیشه که صرفاً به دلایلی مانند نصب تصاویر حضرت امام خمینی(ره) و یا سایر مسئولان نظام در محل کسب خود و یا حضور در اماکنی مانند مسجد و یا پایگاه های بسیج و کمیته و سپاه و... یا داشتن ظاهر حزب اللهی را هدف ترور قرار داده بود. در مجموع، با استناد به مصاحبه مسعود رجوی با نشریه عرب زبان «المصور»، تعداد کل شهروندان ایرانی که از ابتدای ورود سازمان به فاز مسلحانه تا پایان سال 1362 به دست نیروهای سازمان به قتل رسیدند بیش از 6 هزار نفر اعلام شد.(2) بر اساس منابع سازمان این تعداد با احتساب کردستان و نوار مرزی، 7 هزار نفر بوده

ص:116

و بیلان عملیات و تخریب در سطح شهرها در این دوره نیز 1200 مورد بوده است.(1)

با وجود این، با انجام سه طرح کنترل گلوگاه ها و معابر ورودی و خروجی، کنترل شهرهای بزرگ و طرح مالک و مستأجر که برای شناسایی تیم های ترور منافقین در کشور صورت گرفت، سازمان که نتوانسته بود عنصر اجتماعی و حمایت توده ای را برای مقابله با نظام به دست آورد به انتقام گیری از مردم پرداخت. بر اساس آمار ادعایی سازمان از سال 1362 تا 1363 تعداد پنج هزار نفر از نیروهای جمهوری اسلامی در سطح شهرها و کردستان و منطقه نوار مرزی ایران و عراق توسط تیم های ترور و گروه های عملیاتی نظامی ترور شدند و بر اساس بیلان عملیات تخریب سازمان، 900 عملیات تخریب نیز اجرا شد.(2) در این وضعیت با اجرای سه طرح مذکور توسط نظام و دستگیری تیم های ترور، انصراف افراد تیم ها به دلیل عدم اعتقاد به صحت خطوط و... تقریباً تمام افراد ترور دستگیر شده و یا فراری بودند و عملاً در اواخر سال 62 بدنه نظامی سازمان در داخل کشور از بین رفته و نیرویی برای ورود به عملیات وجود نداشت. با وجود این، علی زرکش معاون رجوی

ورود به مرحله سوم اقدامات تروریستی را از سال 1363 به عنوان دستور کار سازمان اعلام کرد.(3)

در واقع سازمان با اعلام شروع مرحله سوم اقدامات تروریستی یعنی «سرنگونی رژیم» از سال 1363 به بعد، سه هدف تداوم فعالیت های مسلحانه علیه نظام، قیام توده ای در شهرها به ویژه تهران و تمرکز بر آزادسازی منطقه ای مرزی از ایران (به ویژه کردستان) و در نتیجه تشکیل ارتش خلق برای تصرف تهران را پیگیری می کرد. بدین منظور سازمان در سال 1363، باقیمانده نیروهای خود را از ایران خارج کرد و به کردستان عراق انتقال داد. سازمان به دلیل دستگیری تعداد زیادی از افراد هوادار آن در سال های 1363 و 1364 در داخل ایران، عملاً با استقرار در پایگاه هایی در کردستان عراق، از جمله پایگاه های «موسک»، «جلیلی»، «تدین» و

ص:117

«سلیمانیه»، جذب نیرو و آموزش نظامی آنان را در این منطقه پی گیری می کرد. همچنین سازمان با استقرار رادیو مجاهد و دستگاه های شنود در ارتفاعات سلیمانیه، ارتباطات بی سیمی نیروهای نظامی ایران را شنود می کرد. بر این اساس، عملاً با استقرار سازمان در کردستان در سال 64 و سپس انتقال مرکز فرماندهی مجاهدین در سال 1365 به عراق، سازمان رسماً به بخشی از ارتش متجاوز صدام تبدیل شد. در این زمینه سازمان از همان نخستین سال سکونت در فرانسه کوشیده بود تا در فضای جنگ تحمیلی عراق علیه ایران، نشان دهد که می خواهد با عراق همراهی کند؛ چنانکه رجوی در مصاحبه اش در آذر 1360 با مجله الوطن تأکید کرده بود که «مشکل شط العرب ظاهر قضیه است. مشکل اصلی تهدیدهای (امام) خمینی برای صدور انقلاب به خارج است که باعث بروز جنگ شده است. به نظر ما شط العرب متعلق به عراق است.»(1) این مواضع رهبری سازمان، زمینه ملاقات رجوی و طارق عزیز در سال 1361 در پاریس را به وجود آورده بود. در این شرایط، سازمان پس از فتح خرمشهر، هماهنگ با مواضع صدام اعلام کرد که با ادامه جنگ مخالف است و از این رو بیانیه صلحی را با معاون رئیس جمهور عراق در پاریس امضا کرد. با وجود این،

نقطه عطف همکاری مشترک آنان با صدام در جنگ تحمیلی با اخراج مسعود رجوی از فرانسه در سال 1365 و استقرار مرکز فرماندهی مجاهدین خلق در عراق محقق شد.

با استقرار سازمان در عراق، همکاری مشترک منافقین و صدام در خلال جنگ تحمیلی در سال های 1365 تا 1367 مبتنی بر اهداف و انگیزه های مشترک پیگیری شد. از یک سو دولت عراق علاقه مند بود که با جلب حمایت این سازمان، از شبکه فعالان و حامیان سازمان در داخل ایران برای اجرای عملیات خرابکارانه، انجام ترور شخصیت ها و کسب اطلاعات و اخبار از اوضاع نظامی و اقتصادی کشور و تضعیف اراده مردم برای مشارکت در جبهه های جنگ استفاده کند و از سوی دیگر از نظر سازمان نیز عراق از نظر جغرافیایی بهترین و آسان ترین مسیر برای نفوذ به

ص:118

داخل ایران بود و سازمان می توانست با بهره گیری از کمک های مالی و تسلیحاتی دولت عراق، اقدامات خود را علیه ایران افزایش دهد. بر این اساس، نیروهای مجاهدین خلق با همکاری دولت عراق و با پشتیبانی و آموزش ارتش عراق، با ایجاد ارتش آزادیبخش ملی ایران در سال 1366 عملاً پایان استراتژی مبارزه مسلحانه شهری که از 30 خرداد 1360 به مدت 6 سال به عنوان خط مشی سازمان بود را اعلام کردند. بنابراین، شیوه عملیات تروریستی سازمان از شکل شهری و ترورهای انتحاری و جنگ های پارتیزانی در کردستان و جنگ شهری در شهرهای ایران به شکل جنگ های گردانی و حمله به پایگاه های مرزی ایران تغییر پیدا کرد. در این راستا پایگاه های نظامی ای نیز به طور رسمی در نزدیکی مرزهای ایران، در اختیار آنها قرار گرفت(1) که مهمترین آنان عبارت بودند از:

1. پایگاه اشرف (مقر اصلی سازمان): در حدود 100 کیلومتری مرز غربی ایران و 100 کیلومتری شمال بغداد در استان دیاله و 40 کیلومتری شهر خالص، این قرارگاه از سال 1365 توسط گارد ریاست جمهوری صدام به منافقین واگذار شده بود.

2. پایگاه انزلی: در حدود 120 تا 130 کیلومتری شمال شرقی بغداد و در حدود 40 تا 60 کیلومتری مرز عراق و ایران.

3. پایگاه بنیاد علوی: در نزدیکی شهر منصوریه در حدود 60 مایلی شمال شرقی بغداد و 60 کیلومتری شمال قرارگاه اشرف.

4. پایگاه حبیب: در بصره در جنوب عراق و محل استقرار بخشی از نیروهای ارتش صدام در جنوب عراق بود.

5. پایگاه همایون: در العماره در جنوب شرقی عراق، متعلق به سپاه

ص:119

چهارم ارتش صدام که به طور کامل به سازمان واگذار شده بود.

6. پایگاه فائزه: درشهر کوت، محل استقرار نیروهای ارتش صدام بود.

7. پایگاه مرکزی (پارسیان، حنیف، سعید محسن): در حدود 40 کیلومتری غرب بغداد، این پایگاه اصلی ترین قرارگاه فرماندهی سازمان مجاهدین در عراق و اصلی ترین محل استقرار مسعود و مریم رجوی بود که از سال 1366 در اختیار آنان قرار گرفته بود.

8. قرارگاه بدیع: در 30 کیلومتری غرب بغداد، این قرارگاه به توصیه سازمان اطلاعات و امنیت عراق و از طرف گارد ریاست جمهوری به سازمان واگذار شده بود.

9. قرارگاه جلولا: در 20 کیلومتری شهر جلولا، متعلق به ارتش صدام بوده و بخشی از آن به سازمان واگذار شده بود.

10. قرارگاه دبس: در حاشیه شهر کرکوک قرار داشت که مدتی محل اختفا و نگهداری مهمات سنگین و توپخانه ای آنها بود و زمانی هم به عنوان محل نگهداری اسرا و افراد جدا شده از سازمان، از آن استفاده می شد.

11. قرارگاه ذاکری: این قرارگاه همان محل استقرار فرماندهی سپاه دوم

ارتش صدام بود که اگر چه بعد از سقوط صدام به تصرف سازمان درآمد اما از سال 1366 در این محل پایگاه داشتند.

12. قرارگاه ها و پایگاه های شهری (بیش از 15 پایگاه): این پایگاه ها از شمالی ترین ناحیه تا جنوبی ترین نقطه عراق واقع شده بود.

13. قرارگاه خیابانی و ضابطی: در

خروجی جاده کرکوک به سمت اربیل که از اواخر سال 1364 تا 1370 در اختیار سازمان بود.

14. قرارگاه خانقین: در حاشیه شهر خانقین و متعلق به گارد ریاست جمهوری صدام.

15. قرارگاه مرز اردن: این پایگاه از طرف مأموران امنیتی صدام برای تردد به اردن به سازمان واگذار شده بود.

بدین ترتیب با حمایت مالی و نظامی رژیم بعث عراق، واحدهای

ص:120

کوچک نظامی سازمان به سرعت سازمان دهی و تجهیز شدند. منابع سازمان مدعی اند در سال 1366 و 1367 بعد از تأسیس ارتش هزاران نفر تلفات به نیروهای ایران وارد ساختند. به رغم اینکه سازمان با ارائه آمارهای اغراق آمیزی مدعی است که در عملیات آفتاب، چلچراغ و فروغ جاویدان نیز هزاران نفر از رزمندگان جمهوری اسلامی را به شهادت رسانده است اما عملاً آنان با تلفات فراوانی مجبور به عقب نشینی شدند.(1)

سازمان در طول سال های استقرار در عراق با اغراق در آمارهای عملیات نظامی و ترور تلاش داشت به بهانه گسترش این عملیات ها، امکانات بیشتری را به دست آورد. بر اساس مصاحبه نشریه الحیات با سرلشکر وفیق السامرایی یکی از فرماندهان اطلاعات نظامی رژیم بعث عراق، رجوی پس از حضور در عراق ماهیانه علاوه بر تأمین هزینه ها و احتیاجات سازمان بین 9 تا 10 میلیون دلار از رژیم عراق دریافت می کرد و پیش از جنگ کویت نیز ماهیانه 20 میلیون دینار عراقی از سازمان اطلاعات نظامی (استخبارات) می گرفت.(2)

از سوی دیگر، به رغم گسترش فعالیت های نظامی سازمان مجاهدین

خلق در عراق در خلال سال های 1365 تا 1367، آنها از طریق شورای ملی مقاومت در اروپا نیز به فعالیت های سیاسی و تبلیغی علیه جمهوری اسلامی ادامه دادند. در این دوره، ساختار سیاسی سازمان توسط مریم رجوی اداره شده و فعالیت های آن به بخش هایی از آمریکا، کشورهای اروپایی، آفریقا و خاورمیانه گسترش یافت. این فعالیت های سیاسی از طریق قرارگاه اروپایی سازمان مجاهدین خلق در نزدیکی شهرک حومه ای اورسورواز(3) در استان سرژی پونتواز(4) در فرانسه پی گیری می شد. این پایگاه که از سال 1360 به مقر فعالیت های سازمان در اروپا تبدیل

ص:121

شده بود، محل استقرار مریم رجوی بوده و به همین دلیل در برابر «پادگان اشرف» در عراق به «پادگان مریم» در فرانسه مشهور شده است. این پادگان که تحرکات سیاسی و امنیتی سازمان در غرب را سازمان دهی می کند، تاکنون کارویژه های زیر را برای سازمان داشته است:

1. مرکز و ستاد فرماندهی استراتژی جنگ مسلحانه و ارتش آزادیبخش ملی،

2. مرکز امن عناصر تئوریک و ایدئولوژیک سازمان که مسئولیت تبیین متدولوژی فرقه ای و کنترل ذهن نیروهای سازمان در عراق و در غرب را دارد،

3. ستاد اصلی سیاسی سازمان یعنی شورای ملی مقاومت،

4. ستاد سازمان دهی اجرایی در زمینه های تبلیغی، ارتباطی، اطلاعاتی، مالی و جاسوسی،

5. نماد قدرت سازمان در تبلیغات بیرونی و فعالیت های سیاسی و دیپلماتیک پس از پادگان اشرف.(1)

سازمان مجاهدین خلق پس از پایان جنگ تحمیلی، فعالیت های خود را با تمرکز بیشتر بر اقدامات سیاسی – تبلیغاتی در اروپا و آمریکا

پیگیری کرد. با وجود این، مسعود رجوی از انحلال شاخه نظامی سازمان پس از پایان جنگ ایران و عراق خودداری کرد. از این رو، سازمان در عراق به ارتش خصوصی صدام تبدیل شد و در خلال جنگ دوم خلیج فارس (جنگ کویت) از نیروهای مجاهدین خلق در عملیات مروارید برای سرکوب قیام مردمی کردستان در شمال عراق استفاده شد. همچنین در سرکوب انتفاضه شیعیان جنوب عراق نیز مورد استفاده قرار گرفت و بدین ترتیب فعالیت های تروریستی سازمان علاوه بر مردم ایران، ملت عراق را نیز دربرگرفت. از سوی دیگر حفظ شاخه نظامی سازمان، امکان برنامه ریزی و اجرای اقداماتی مانند حمله و آتش زدن سفارت خانه های ایران در 13 کشور غربی در آوریل 1992 یا اقدامات تروریستی در داخل ایران و به ویژه حملات نظامی در فوریه 2000 را نیز ممکن ساخت.

ص:122

سازمان مجاهدین خلق در خلال سال های 1367 تا 1382 با تحولات درونی، ایدئولوژیکی و تغییر ساختار تشکیلاتی نیز همراه بود. این تحولات درونی با هدف مطیع سازی بیشتر نیروها و تبدیل رهبری جمعی سازمان (کادر مرکزی) به رهبری خاص (رجوی) و تبدیل وی به عنصری مقدس و دست نیافتنی صورت گرفت تا از این طریق فرمانروایی محض و بلامعارض در امر کنترل نیرو ممکن شود. در این میان در سال 1368 رجوی انقلاب ایدئولوژیک نوین سازمان را اعلام کرد و از این طریق اولاً رقبای بالقوه وی مقصر شکست های آن در جنگ شمرده شده و حذف شدند. ثانیاً با موظف شدن همه اعضا به طلاق همسران خود کنترل فرقه ای بر اعضای سازمان تشدید شد. علاوه بر این رجوی دستور داد که تمامی بچه ها بدون والدینشان از عراق خارج و به غرب فرستاده شوند تا از این طریق اعمال کنترل و نظارت بر افراد و اطاعت پذیری آنان افزایش یابد. از سوی دیگر مریم رجوی در سال 1368 به عنوان مسئول اول سازمان منصوب شد و مسعود رجوی نیز به عنوان رهبر ایدئولوژیک اعلام شد.(1)

فاز جدید ترور و خشونت و تخریب از طریق بمب گذاری و

خمپاره اندازی در سه نقطه تهران در خرداد 1377 آغاز شد و با ترور شهید اسدالله لاجوردی و سپس حمله و خمپاره اندازی به یکی از مراکز بسیج، و ترور سرلشکر صیاد شیرازی تداوم یافت. اما با بن بست های مکرر و بحران های زنجیره ای سازمان و شرایط بین المللی و منطقه ای حاکم بر آن، سازمان مجبور شد در قالب پوششی شورای ملی مقاومت به نوعی «عقب نشینی تاکتیکی» دست زند و در سال 1381 با طرحی به نام «جبهه همبستگی ملی برای سرنگونی استبداد مذهبی» آمادگی خود را برای همکاری با دیگر نیروهای سیاسی اپوزیسیون نظام جمهوری اسلامی ایران اعلام نماید.(2)

سازمان در سال 2002 به افشای اطلاعاتی جعلی از برنامه هسته ای ایران پرداخت و این مسئله زمینه تبلیغات رسانه ای و فشارهای سیاسی و

ص:123

اقتصادی علیه ایران را تقویت کرد. این اطلاعات بر اساس برخی اسناد و شواهد موجود از طریق سازمان اطلاعات اسرائیل، موساد، به سازمان مجاهدین خلق منتقل شد تا با افشای آن توسط این سازمان، اهمیت آنها به عنوان منبعی برای تأمین اطلاعات از ایران افزایش یابد.(1) از سوی دیگر، سازمان در پرونده سازی آمیا در آرژانتین علیه ایران نقش داشت و علاوه بر این، چهار شاهد پرونده آمیا از اعضای این سازمان بودند.

یکی دیگر از مهم ترین تحولات مربوط به سازمان مجاهدین خلق در این دوره، تحت تأثیر تغییرات معادلات منطقه ای و جهانی و موفقیت های دیپلماتیک ایران، افزایش فشارهای بین المللی بر آن و قرار گرفتن آن در لیست گروه های تروریستی است. در این میان:

الف) بر اساس گزارش وزارت خارجه آمریکا به کمیته روابط خارجی مجلس نمایندگان در سال 1994، سازمان مجاهدین خلق یک فرقه ارزیابی شد که ماهیتی تروریستی دارد و در سال 1997 وزارت خارجه آمریکا بر اساس قانون ضدتروریسم مصوبه سال قبل، سازمان مجاهدین خلق را یک گروه تروریستی اعلام کرد.

ب) کمیسیون نظارت بر خیریه های بریتانیا تحقیقاتش را در مورد

مؤسسه خیریه ایران اید و جمع کردن پول برای سازمان در سال 1996 شروع کرد و در سال 1997 مؤسسه خیریه ایران اید(2) را منحل و حساب های آن را مسدود کرد.(3) علاوه بر این بریتانیا در سال 2000 بر اساس قانون ضدتروریسم مصوب همان سال، سازمان مجاهدین خلق را سازمانی تروریستی اعلام کرد.

ج) در 21 دسامبر 2001 دادگاه عالی آلمان، بیست وپنج مرکز مجاهدین خلق را در آلمان به خاطر کلاهبرداری و سوءاستفاده از

ص:124

بیمه های اجتماعی تعطیل کرد، زیرا میلیون ها مارک آلمان از طریق این مراکز برای خرید سلاح استفاده شده بود.

د) در استرالیا نیز از سال 2001 سازمان در لیست سازمان هایی که باید دارایی هایشان بلوکه شود قرار گرفت.

ه. ) اتحادیه اروپا در ماه می 2002 مجاهدین خلق را در لیست سازمان های تروریستی قرار داد.

از سوی دیگر در این دوره تلاش های فراوانی برای خروج سازمان از لیست گروه های تروریستی انگلیس و اتحادیه اروپا صورت گرفت که اخیراً به خروج نام آن از لیست گروه های تروریستی انگلیس و اتحادیه اروپا منجر شد.

ارائه اطلاعات جدید علیه نظام ایران، زمینه های حمله به آن را فراهم کند.(1) پس از آغاز حمله به عراق مواضع سازمان در عراق مورد حملات هوایی و موشکی آمریکا قرار گرفت.(2) نیروهای آمریکایی پایگاه های سازمان را با این تصور که آنان بخشی از انبارهای پنهانی ذخیره تسلیحاتی صدام بوده و احتمال مقاومت نیروهای این سازمان در قبال حمله به عراق نیز ممکن است مورد حمله قرار دادند.(3) این حملات با حداقل تلفات نیروی انسانی همراه بود. سرانجام در 18 آوریل 2003 نیروهای مسلح سازمان تسلیم شده و خلع سلاح را پذیرفتند. پس از آن نیز تمامی اعضای سازمان در عراق، حدود 3800 نفر، در پایگاه اشرف محصور شده و با گرفته شدن اثر انگشت و DNA از آنان، مورد بازجویی قرار گرفتند. در ماه می 2003 نیز خلع سلاح و توقیف 2139 تانک و نفربر و توپخانه و بیش از 420 هزار پوند مواد انفجاری آنان عملی شد.(4) مسعود رجوی نیز از زمان حمله نیروهای آمریکایی ناپدید شد. با به قدرت رسیدن مخالفین رژیم بعثی، بازخوانی اسناد همکاری های سازمان و صدام آغاز شد و پیشینه فعالیت های مجاهدین خلق در موضوعات زیر مورد توجه دولتمردان جدید این کشور قرار

گرفت:

1. مشارکت تشکیلات مجاهدین در قتل عام مردم و سرکوب اعتراضات داخلی عراق در زمان صدام

2. حیف و میل اموال عمومی مردم عراق در زمان صدام

3. پیوندهای سیاسی استراتژیک با صدام

4. سوءاستفاده از کمک های بین المللی به کودکان عراقی در زمان تحریم های اقتصادی عراق (در برنامه نفت در برابر غذا)

5. مداخله در امور داخلی عراق

6. تعامل و همکاری با تروریست ها در عراق

7. تلاش در جهت تشدید ناآرامی ها و بحران های موجود

از سوی دیگر، پس از حمله آمریکا به عراق و کنترل پایگاه های

ص:126

سازمان به منظور جلب نظر دولت ایران و کاهش حساسیت افکار عمومی، فشارهای بین المللی مقطعی بر آنها افزایش یافت. به طوری که:

- در سوم ژوئن 2003 پلیس فدرال استرالیا به ده مرکز سازمان در سیدنی، بریزبن و ملبورن حمله کرد.

- پلیس فرانسه در 17 ژوئن 2003 به مراکز سازمان در پاریس و سایر شهرها حمله و مریم رجوی و بیش از 150 نفر دیگر را به دستور قاضی بروگر، قاضی ضدتروریسم، دستگیر کرد و در 29 ژوئن مریم رجوی در دادگاه اولیه شش ساعت مورد بازجویی قرار گرفت.

- در 15 اوت 2003 دولت آمریکا با تصحیح لیست گروه های تروریستی این کشور، نام شورای ملی مقاومت ایران را نیز به عنوان نام دیگر سازمان مجاهدین خلق به این لیست اضافه کرد و در 11 سپتامبر 2003 نیز ریچارد بوچر در کنفرانس خبری تأکید کرد که «مجاهدین خلق یک گروه تروریستی است و به آنان اجازه فعالیت در عراق داده نخواهد شد.»

شورای حکومتی عراق در دهم دسامبر 2003 به اتفاق آرا به اخراج سازمان از عراق رأی دادند؛ (نیروهای آمریکایی از این مصوبه تبعیت

نکردند) و علاوه بر این مقامات عراقی خواهان واگذاری مسئولیت پایگاه اشرف به ارتش عراق بودند که این مسئله نیز با مخالفت آمریکا مواجه شد. با وجود این، با تصویب قانون اساسی جدید عراق و منع حضور گروه های تروریستی در این کشور و همچنین برگزاری انتخابات پارلمانی و استقرار دولت مالکی، فشارهای سیاسی دولت و پارلمان عراق برای اخراج این گروه از عراق تشدید شد. در این زمینه دادگاه عالی جنایی رسیدگی به جنایات جنگی و جنایات علیه بشریت عراق نیز سازمان مجاهدین را به ارتکاب جنایت علیه مردم عراق متهم کرد. هیأت دادستانی این دادگاه با ارائه مدارک موثق، اعلام کرد که در صدد بازگشایی دو پرونده علیه سازمان مجاهدین به اتهام ارتکاب جنایت قتل، آوارگی هزاران تن از شهروندان عراقی در شمال و جنوب این کشور و

ص:127

دریافت مبالغ هنگفتی از دارایی های عمومی عراق از رژیم بعثی و استفاده آن علیه مردم این کشور است.

قوه قضائیه عراق نیز اعلام کرده است که شکایاتی علیه سران این سازمان (مربوط به حدود 150 نفر) وجود دارد و احکام بازداشت چند نفر از اعضای سازمان از جمله عباس داوری (رابط سیاسی سازمان در قرارگاه اشرف)، مژگان پارسایی (فرمانده نیروهای رجوی در عراق) و صدیقه حسینی (مسئول اول سازمان) صادر شده است و تحقیقات همچنان ادامه دارد.(1) از سوی دیگر، از دسامبر 2007 میلادی صاحب اصلی زمین قرارگاه اشرف که در دوره حاکمیت صدام از عراق گریخته بود به عراق بازگشته و با پیگری اقدامات قانونی و دریافت حکم دادگاه عراق خواهان بازپس گیری بخشی از زمین این پایگاه شد که به طور غیرقانونی توسط صدام در اختیار سازمان قرار گرفته بود.(2) علاوه بر این، اعمال محدودیت ها و پیگرد قانونی علیه سازمان با اعلام مصوبه هیأت وزیران عراق به اوج رسید. هیأت وزیران عراق با اعلام مصوبه زیر، اقدامات لازم الاجرایی را در مورد آنها تصویب کرد:

- ماده اول این مصوبه بر مصوبات قبلی در مورد سازمان مجاهدین

خلق به عنوان یک سازمان تروریستی و ضرورت اخراج آن از عراق تأکید می کند.

- ماده دوم بر ضرورت قرار دادن سازمان مجاهدین خلق موجود در عراق تحت سیطره کامل حکومت عراق تا زمان اخراج آنها از این کشور تأکید داشته و در این راستا هرگونه تعامل با آنان را تنها بر اساس قوانین عراق مجاز می داند.

- ماده سوم هرگونه تعامل با سازمان تروریستی مجاهدین خلق از سوی سازمان یا حزب یا مؤسسه یا اشخاص (عراقی یا خارجی) داخل عراق را ممنوع اعلام کرده و نقض کنندگان این قانون را در زمره احکام قانون مبارزه با تروریسم محسوب کرده که مطابق این قانون به مراجع قضایی احاله خواهند شد.

ص:128

- ماده چهارم بر ضرورت رفع مسئولیت نیروهای چندملیتی از سازمان مجاهدین و واگذاری کلیه نقاط بازرسی و نظارت ایجاد شده و به طورکلی امور مربوط به اعضای سازمان به مقامات ذی صلاح عراقی تأکید دارد.

- ماده پنجم فعال سازی دعاوی قضایی مطروحه علیه عناصر سازمان که مرتکب جرائم در حق فرزندان مردم عراق شده اند را مورد تأکید قرار داده است.

- ماده ششم اقدام دولت عراق با همکاری کمیته بین المللی صلیب سرخ برای ایجاد راه حل های ریشه ای برای مشکل حضور سازمان مذکور در عراق و اجرای مصوبات قبلی در خصوص اخراج آنان را مطرح کرده است.(1)

با وجود این، به رغم اعمال فشارهای بین المللی بر سازمان، نیروهای آمریکایی از منحل کردن تیم فرماندهی نظامی و ساختارهای سازمان سر باز زدند و مدیریت امور داخلی کمپ اشرف و کنترل بر اعضای سازمان را به سران سازمان واگذار کردند.(2) علاوه بر این، آنان قبلاً در 26 ژوئیه 2004 نیروهای سازمان در قرارگاه اشرف را به عنوان اشخاص

تحت الحفظ تحت حمایت ماده (27) کنوانسیون چهارم ژنو قرار دادند و از این طریق بدون برداشتن نام سازمان از لیست گروه های تروریستی آمریکا، امکان انتقال جداگانه افراد آن به عنوان اشخاص حقیقی به سایر کشورها از طریق سازمان صلیب سرخ را به وجود آوردند. با وجود این، سازمان به منظور جلوگیری از فروپاشی درونی و امکان تسلیح مجدد آنان از سوی آمریکا برای مبارزه با ایران، بر ضرورت حضور اعضای خود در قرارگاه اشرف در یونیفرم های نظامی تأکید کرده و در برابر تمامی اقداماتی که برای جابه جایی آنان به محل امن یا حتی فرستادن اعضایی که اقامت در کشورهای اروپایی دارند نیز مقاومت کرد.(3) اما با تشکیل یک اقامتگاه بین المللی موقت (TIPF) در مجاورت قرارگاه اشرف، کسانی که از سازمان جدا شده و خواهان پناهندگی و انتقال به کشورشان بودند به آنجا پناهنده

ص:129

شدند. علاوه بر این پس از اعلام عفو عمومی ایران برای کسانی که از سازمان جدا شده و خواستار بازگشت به ایران هستند، تا سال 2008 حدود 380 نفر از اعضای سابق سازمان امکان یافتند به طور داوطلبانه توسط کمیته جهانی صلیب سرخ و وزارت حقوق بشر عراق جهت بازگشت به نزد خانواده شان در ایران مورد حمایت قرار گیرند.(1)

در این شرایط، با تلاش و فشار دولت مالکی نیروهای آمریکایی پس از 5 سال در 30 آگوست 2008 (7 شهریور 1387) حفاظت از اردوگاه اشرف را به ارتش عراق واگذار کردند. همزمان دولت عراق اعلام کرد که به طور رسمی مهلت 6 ماهه را برای ترک عراق به اطلاع اعضای این سازمان رسانده است. سازمان مجاهدین با گسترش فشار دولت و پارلمان عراق با تلاش برای حفظ اردوگاه اشرف، تجمعات بسیاری در اروپا و به ویژه در ژنو برگزار کرد. همچنین این سازمان با ارتباطات گسترده با چهره های سیاسی بعثی عراق به ویژه جبهه گفتمان ملی عراق به ریاست صالح المطلق و برخی از چهره های جبهه التوافق تلاش کرد تا تصمیم دولت عراق را در این زمینه الغاء کند. با وجود این، اعلام رأی دادگاه عالی عراق در 12 ژوئیه 2010 در مورد صدور حکم دستگیری

39 عضو سازمان از جمله مسعود و مریم رجوی به اتهام جنایت علیه بشریت و ارائه این حکم به وزارت کشور عراق و اینترپل و سپس درگیری های پراکنده میان سازمان و ارتش عراق در آوریل 2011 سبب شد که دولت این کشور تأکید کند که آخرین مهلت برای خروج از عراق تا پایان سال 2011 می باشد.

سازمان از یک سو به دنبال پایگاه های جایگزین برای نیروهای خود در سایر کشورهای منطقه مانند اردن و... بوده و از سوی دیگر فعالیت های تبلیغاتی شدیدی برای بهبود وضعیت حقوقی در کشورهای غربی را در دستور کار خود قرار داده است.

پس از دستگیری مریم رجوی در فرانسه در سال 2003، 16 خودسوزی اعضا در شهرهای اروپایی و کانادا صورت گرفت که این

ص:130

مسئله در کنار سایر اقدامات تبلیغی و سیاسی سازمان و تغییر ملاحظات امنیتی و بین المللی دولت فرانسه، سبب آزادی مریم رجوی و سایر اعضای سازمان شد.(1) از سوی دیگر، مریم رجوی با سفر به کشورهای اروپایی و سخنرانی در گردهمایی برخی جریانات اپوزیسیون ایرانی و حضور در پارلمان برخی از این کشورها در صدد جلب حمایت آنان از سازمان برآمد. سازمان توانست در دسامبر 2006 میلادی، رأی موافق دادگاه اروپایی را برای حذف این گروهک از فهرست سیاه تروریستی به دست آورد و بر اساس این حکم دیوان عدالت اتحادیه اروپا، خواستار پایان انسداد دارایی های این سازمان در کشورهای عضو اتحادیه اروپا شد. لذا در پایان اکتبر 2008 قضات بالاترین مرجع قضایی اتحادیه اروپا اعلام کردند که تصمیم به مسدود کردن دارایی های مجاهدین خلق لغو می شود.

علاوه بر این، سازمان پس از فعالیت های بسیار در انگلیس و ظاهراً پس از یک جدال قضایی 7 ساله توانست با حکم دو نهاد عالی قضایی انگلیس، در 24 ژوئن 2008 از لیست گروه های تروریستی دولت انگلیس خارج شود. سپس نام سازمان از لیست گروه های تروریستی اتحادیه اروپا حذف شد و هم اکنون نیز در تلاش است تا نام سازمان را

از لیست گروه های تروریستی در آمریکا خارج کند.

در حالی که یکی از مهم ترین اقدامات سازمان برای حفظ موجودیت این سازمان در عراق، همراهی با جریانات تروریستی نوبعثی و سلفی برای مقابله با ساختار سیاسی عراق جدید بود. از سوی دیگر سازمان با برخی از شاخه های القاعده در عراق نیز ارتباطاتی برقرار کرده است.(2) همچنین سازمان برای جلوگیری از اعمال فشارهای حقوقی- قضایی با پرداخت رشوه سه میلیون دلاری به یک قاضی عراقی، برخی از پرونده های قضایی مرتبط با اقدامات تروریستی خود را از بین برده است.(3)

از سوی دیگر سازمان، همکاری نظامی- اطلاعاتی با آمریکا را گسترش داده است. چنانکه گزارش گاردین در ژانویه 2005، تأکید کرده که پنتاگون با استفاده از نیروهای مجاهدین خلق به جع آوری اطلاعاتی

ص:131

در عراق پرداخته است. همچنین در فوریه 2005 بر اساس گزارش نیوزویک، دولت بوش با طراحی یک برنامه درصدد انتخاب تعدادی از اعضای سازمان و آموزش آنان به عنوان جاسوس برای کسب اطلاع از ایران و به ویژه پرونده هسته ای آن است. علاوه بر این، بر اساس برخی گزارش ها، نیروهای سازمان در درگیری های داخلی عراق مانند سرکوب اعتراضات شهرک صدر مورد استفاده نیروهای آمریکایی قرار گرفته اند.

ایجاد فرصت مناسب، آنجا را ترک می کنند. لذا آنان توان و انگیزه لازم برای انجام عملیات نظامی را ندارند.(1)

- اگر چه سازمان مجاهدین خلق در شرایط کنونی توانایی سازمان دهی و انجام عملیات نظامی در خاک عراق یا علیه ایران را ندارند اما بر اساس شواهد موجود درباره ارتباط نظامی – اطلاعاتی آنان با آمریکا و انتقال برخی از سران ارشد از پایگاه اشرف به پایگاه نیروهای آمریکایی قبل از واگذاری مسئولیت آن به ارتش عراق، امکان حفظ ساختار نظامی سازمان وجود دارد. چنانچه در این زمینه حتی مسئولان آمریکایی تمایل خود را به سران ائتلاف 14 مارس لبنان برای انتقال عناصر مجاهدین خلق به مناطق مشخصی در لبنان برای مبارزه با حزب الله اعلام کرده اند تا از این طریق علاوه بر حفظ ساختار تشکیلات نظامی سازمان، زمینه استفاده از آنان در صورت بروز جنگ داخلی در لبنان وجود داشته باشد.(2) از سوی دیگر، وزارت دفاع آمریکا هرگز خواهان خلع سلاح کامل سازمان نیست. بنابراین امکان بسیج مجدد نیروها و مسلح شدن سازمان و تداوم فاز تروریستی فعالیت آن در صورت ایجاد شرایط مناسب وجود دارد.

پرداخت می کنند. چنانکه در یکی از تظاهرات های نمایشی آنان در پاریس، ده ها نفر دانشجوی لهستانی با بودجه مالی سازمانی به عنوان تفریح به پاریس رفته و در تظاهرات حضور داشتند.(1)

- یکی دیگر از مهم ترین توانایی های سیاسی – تبلیغاتی سازمان مجاهدین خلق، به قدرت لابی های پارلمانی آن در جلب نظر برخی از نمایندگان مجالس دولت های اروپایی و آمریکا اطلاق می شود. مهم ترین مسئله در مورد قدرت لابی های پارلمانی سازمان، بزرگ نمایی حمایت های نمایندگان اروپایی و آمریکایی، دروغ پردازی های آنان در این زمینه و حتی جعل امضای برخی از آنان است. این استراتژی سازمان پس از آنکه نماینده و معاون کمیته روابط خارجی پارلمان اروپا، بارونز نیکلسون، مدارکی را در مورد جعل امضای تعدادی از نمایندگان توسط سازمان مجاهدین خلق به بخش مبارزه با کلاهبرداری در پلیس انگلیس تحویل داد، به استراتژی ارائه اعداد و آمارهای بدون نام و امضا در مورد حمایت شخصیت های سیاسی از آنها تغییر پیدا کرده است. لذا سازمان همواره در تبلیغات خود بر آمارهای کلی از حمایت از سازمان مانند بیانیه 350 نماینده بریتانیا، 700 عضو پارلمان اروپا، صدها سیاستمدار

استرالیایی و اکثریت پارلمان بریتانیا، 320 نماینده ایتالیا و... تأکید می کند.(2)

- با وجود این، سازمان مجاهدین به رغم سیاست های تبلیغاتی وسیع در خارج از کشور، هیچ جایگاهی در میان مردم ایران ندارد. اکثر مردم ایران، «منافقین» را موجودی تروریستی می دانند.(3)

تحت پوشش بنیادهای خیریه، اجازه نامه فعالیت مالی- اجتماعی برای جمع آوری کمک های بنیادهای آوارگان یا پناهندگان، زنان، کودکان و جنگ زدگان را در کشورهای اروپایی به دست می آورد.

- تعداد اعضای بسیاری از انجمن های خیریه وابسته به سازمان، یک یا دو عضو است و اکثر این انجمن ها وجود خارجی نداشته و تنها یک نفر از مسئولین سازمان در خارج از کشور، سرپرستی آن را بر عهده دارد.

- فعالیت های بسیاری از این انجمن ها پس از کلاهبرداری ها و اخاذی های شدید مالی توسط دادستانی های محل، تحت تعقیب و پیگرد قرار گرفته و پس از شکایت از انجمن ایران اید در انگلستان یا انجمن کمک به ایران در آلمان، فعالیت های این انجمن ها با مشکل مواجه شده است. در این زمینه، یکی از علل اعلام شدة حمله وسیع پلیس فرانسه به مقر سازمان در پاریس در سال 2003 و دستگیری مریم رجوی به اتهام پولشویی و صرف هزینه های این انجمن ها برای امور تروریستی بوده است.

- انجمن ها و بنیادهای خیریه وابسته به سازمان در وقایعی مانند کریسمس، اعیاد مسیحی، زلزله بم و... با برپایی تجمعات بشردوستانه در کشورهای اروپایی و آمریکا مبالغ بسیاری را به دست می آورند.(1)

- علاوه بر بنیادهای خیریه، هم اکنون چندین بنیاد پوششی نیز در فعالیت های مالی سازمان همکاری می کنند. این بنیادها که با عناوین مختلفی فعالیت می کنند، معمولاً از اسامی آنان برای دریافت اجازه نامه فعالیت غیرانتفاعی مالی استفاده می شود.(2)

- بخش دیگری از هزینه های سازمان از طریق شراکت با باندهای فروش مواد مخدر و قاچاق انسان و پولشویی در اروپا تأمین می شود.

علل اصلی تداوم فعالیت های تروریستی سازمان تاکنون بوده است از طریق ارتباط با قدرت های منطقه ای و فرامنطقه ای پیگیری شده است. در این زمینه، به دلیل گرایشات مارکسیستی- لنینیستی سازمان، تمایل سازمان به شوروی از ابتدا وجود داشت به گونه ای که بزرگ ترین چالشی که در اوایل سال 1358 میان نظام جمهوری اسلامی ایران و سازمان به وجود آمد، در ارتباط با دستگیری محمدرضا سعادتی، یکی از کادرهای اصلی سازمان، به دلیل جاسوسی برای شوروی، هنگام ارائه برخی اسناد و اطلاعات محرمانه ساواک در مورد سرلشکر مقربی به یکی از جاسوسان ک.گ.ب بود.(1)

در اواخر سال 1359 مسعود رجوی سفر مخفیانه ای را به فرانسه از طریق مرز شرقی کشور انجام داد و تلاش کرد تا سازمان را به عنوان آلترناتیو نظام جمهوری اسلامی در میان کشورهای غربی مطرح کند.(2) بر این اساس، با ورود سازمان به مقابله مسلحانه علیه نظام در سال 1360، فرانسه میزبان سازمان شد و عملاً فرصت های فراوانی را در اختیار سازمان قرار داد.

با خروج نیروهای سازمان از ایران و تداوم جنگ تحمیلی، رژیم صدام، متحد اصلی و استراتژیک آنها در منطقه شد و پایگاه های این

سازمان نیز به عراق منتقل شد. صدام حمایت های وسیع سیاسی، تبلیغاتی، نظامی و اقتصادی از سازمان را در دستور کار خود قرار داده بود، چنانکه بر اساس فیلمی که شبکه الجزیره در 30 دسامبر 2003 پخش کرد، ملاقات هایی میان مقامات امنیتی صدام با مسعود رجوی وجود داشته که سازمان در ازای دریافت پول و سلاح، به ترور و کشتار اهداف تروریستی که توسط مسئولان سرویس امنیتی عراق انتخاب شده بودند مبادرت کرده است.(3)

از سوی دیگر، اردن یکی دیگر از کشورهای منطقه خاورمیانه بود که سازمان ارتباطات نزدیکی با آن برقرار کرده بود. در پرتو ارتباط سازمان با رژیم بعثی عراق در خلال جنگ تحمیلی، روابط سازمان با اردن نیز توسعه یافته و سازمان با تأسیس دفتر خود در اردن، روابط نزدیک و خصوصی با

ص:136

ملک حسین برقرار کرد؛ به گونه ای که انتقال اعضای سازمان از عراق به خارج، از طریق اردن صورت می گرفت. این روند در مورد انتقال فرزندان اعضای سازمان در جنگ دوم خلیج فارس در سال 1991 نیز اجرا شد.(1) از سوی دیگر روابط سازمان و اردن پس از سقوط رژیم صدام نیز ادامه یافت. در این زمینه، انتشار خبر اجازه مجدد بازگشایی و فعالیت دفتر مجاهدین خلق در اردن و پذیرش برخی از اعضای سازمان در سال 2007 و حضور 12 نماینده مجلس اردن و معاون رئیس مجلس نمایندگان این کشور در کنفرانس سازمان در پاریس، نشانه تداوم روابط برخی جریانات اردن با این سازمان بود.(2) با این حال وزارت امور خارجه اردن اعلام کرده است که هیچ ارتباط رسمی با این سازمان تروریستی پس از سال 1998 نداشته و آنان را به رسمیت نمی شناسد و حضور برخی مقامات اردنی در کنفرانس سازمان نیز هیچ ارتباطی با دولت این کشور ندارد.

سازمان مجاهدین خلق علاوه بر همکاری با عراق و اردن، تعاملاتی با سایر کشورهای منطقه خاورمیانه نیز داشته است. این کشورها پس از همکاری سازمان با عراق در جنگ کویت، سازمان را در انزوا قرار داده و هرگونه روابط با آن را در مواضع رسمی خود تحریم کرده اند و از این

رو تنها همکاری برخی اشخاص و محافل خاص در تعدادی از کشورهای عربی مانند عربستان، امارات یا اردن و حمایت مالی از سازمان ادامه داشته است. از جمله بندر بن سلطان، دبیر شورای امنیت ملی عربستان چندی پیش 750 هزار دلار به سازمان کمک کرد.(3)

در این میان، همکاری های سازمان و اسرائیل پس از اعلام مبارزه مسلحانه با جمهوری اسلامی- به دلیل هدف مشترک آنان برای مبارزه با نظام ایران- هماهنگ شده و تاکنون نیز به صورت پنهانی ادامه داشته است. در این میان، سازمان از حمایت برخی از مراکز صهیونیستی آمریکا مانند «انستیتوی واشنگتن برای سیاست گذاری خاور نزدیک»(4) یا مؤسسه

ص:137

اینترپرایز(1) که از نئومحافظه کاران و حامی اسرائیل هستند برخوردار شده است. این مؤسسات و به ویژه اشخاصی مانند مایکل لدین(2)، مجاهدین خلق را بهترین گزینه جایگزین برای حکومت ایران می دانند و با برگزاری گردهمایی های مختلف به دنبال تغییر رژیم ایران هستند.(3)

مهم ترین مسئله در مورد روابط اسرائیل و سازمان مجاهدین خلق، ارائه اطلاعات دستکاری شده و جعلی هسته ای ایران به سازمان مجاهدین از سوی سازمان های اطلاعاتی اسرائیل است. این موضوع از سوی اسکات ریتر، بازرس پیشین تسلیحات هسته ای در کتابش در سال 2006 به تصریح مطرح شده و منبع اصلی افشاگری کذب سازمان از تأسیسات هسته ای ایران، منابع اطلاعاتی اسرائیل اعلام شده اند. در واقع، اسرائیل از این طریق درصدد تقویت جایگاه تبلیغاتی سازمان به عنوان تغذیه کننده اطلاعاتی غرب علیه نظام جمهوری اسلامی ایران و در نتیجه افزایش ارزش این سازمان برای غرب بوده است.(4) از سوی دیگر اسرائیل از طریق شرکت PRST ، که مرکز آن در تل آویو است، اقدام به

تقویت پخش برنامه های سازمان از شبکه ماهواره ای کرده است.(5)

سازمان مجاهدین خلق با برخی کشورهای اروپایی نیز روابط ویژه و پیچیده ای داشته است. در این میان، به دلیل استقرار سازمان و شورای ملی مقاومت در فرانسه در خلال سال های 60 تا 65 روابط گسترده ای میان آنها و این کشور وجود داشته است؛ چنانچه رجوی در مذاکراتش با سپهبد طاهر جلیل حبوش، رئیس سازمان کل اطلاعات عراق، با اشاره به روابط دیرینه اش با فرانسه تأکید کرده است که: «همان گونه که اطلاع دارید من در سال های 1981 تا 1986 در پاریس بودم. در آن سالها... به ما تروریست نمی گفتند؛ هر چند کاخ سفید و کاخ الیزه می دانستند. با کاخ الیزه هم ارتباط داشتم، می دانستند که چه کسی حزب جمهوری را

ص:138

در ایران منفجر کرد و چه کسی و چرا عملیات علیه رئیس جمهور و علیه رئیس الوزرای ایران انجام داد. آنها می دانستند و خوب هم می دانستند، ولی صفت تروریست هم به ما نزدند».(1) علاوه بر فرانسه، سازمان در انگلستان، ایتالیا، آلمان و کشورهای حوزه اسکاندیناوی، فعالیت های سیا

سی، تبلیغاتی و مالی داشته است. روابط آمریکا و سازمان مجاهدین خلق به علل مختلفی بسیار مبهم و پیچیده بوده است. بخشی از مهم ترین تحولات روابط آمریکا و سازمان را می توان به شرح زیر برشمرد:

- دولت آمریکا از سال 1987 به طور رسمی روابط و تماس هایی با سازمان مجاهدین خلق برقرار می کند. در این زمینه وزارت خارجه آمریکا هدف از این ارتباطات را کسب اطلاع از اوضاع ایران اعلام می کند.

- در 19 ژوئن 1988، 138 نفر از نمایندگان کنگره و 14 نفر از سناتورهای آمریکا طی نامه ای به وزیر خارجه این کشور خواستار استفاده از سازمان مجاهدین خلق در اقدام علیه جمهوری اسلامی ایران شدند.

- هماهنگی عملیات فروغ جاویدان با دولت آمریکا از طریق سفر یکی از اعضای مرکزی سازمان (رضایی) به این کشور و حضور در یکی از کمیسیون های تخصصی کنگره آمریکا سه روز قبل از عملیات در 22 ژوئیه 1988 صورت می گیرد.

- قسمتی از فرودگاه واشنگتن قبل از عملیات مرصاد به مدت 3 روز برای انتقال نیرو به عراق در اختیار سازمان قرار گرفت.

- افزایش همکاری های اطلاعاتی- جاسوسی سازمان با آمریکا پس از پایان جنگ تحمیلی در دوره بوش پدر و عدم حمله به قرارگاه های آن در عراق در خلال حمله آمریکا به این کشور در جنگ کویت در 1991.

- در ژوئن 1992، 219 نفر از اعضای کنگره آمریکا خواستار حمایت دولت بوش از اقدامات سازمان در سرنگونی نظام جمهوری اسلامی شدند.

- در 4 نوامبر 1993 رجوی نامه ای برای تبریک پیروزی کلینتون در انتخابات آمریکا می فرستد و کلینتون نیز در پاسخ نامه از رجوی به عنوان فردی دمکرات یاد می کند.

ص:139

- در سال 1994 کمیته روابط خارجی مجلس نمایندگان آمریکا از وزارت خارجه این کشور خواست تا گزارشی علنی و رسمی در مورد مجاهدین خلق ارائه دهد. این گزارش مجاهدین را فرقه ای ارزیابی کرده که ماهیتی تروریستی دارد.(1)

- در اکتبر 1997 وزارت خارجه آمریکا بر اساس قانون ضدتروریسم سازمان مجاهدین خلق را یک گروه تروریستی اعلام کرد و هرگونه حمایت مادی از آن در آمریکا را ممنوع اعلام کرد.

- در سال 1999 وزارت خارجه آمریکا برخی گروه های وابسته به سازمان را نیز به لیست گروه های تروریستی اضافه کرد.

- در سال 2002، 150 عضو کنگره در نامه ای به وزارت خارجه خواستار حذف نام سازمان از فهرست گروه های تروریستی شدند.

- 15 اوت 2003 دولت آمریکا شورای ملی مقاومت ایران را نیز به لیست گروه های تروریستی اضافه کرد.

- 28 اکتبر 2003 ریچارد آرمیتاژ معاون وزیر خارجه آمریکا در مقابل کمیته روابط خارجی سنا تأکید کرد که آمریکا نباید در عراق با یک گروه تروریستی خارجی [سازمان مجاهدین خلق] قرارداد آتش بس امضا می کرد.

- دسامبر 2003 آمریکا رأی شورای حکومتی عراق برای اخراج

اعضای سازمان از این کشور را نپذیرفت.

- 9 ژوئیه 2004 سومین فرجام خواهی سازمان از دادگاه برای خروج از لیست گروه های تروریستی آمریکا نیز پذیرفته نشد.

- 26 ژوئیه 2004 اعضای مستقر در قرارگاه اشرف توسط ارتش آمریکا تحت حمایت ماده (27) کنوانسیون چهارم ژنو قرار گرفتند.

- 30 سپتامبر 2004 رئیس تیم تحقیقاتی آمریکا در مورد سلاح های ممنوعه صدام، چارلز دولفر، گزارش داد که صدام حسین با سوءاستفاده از فروش غیرقانونی نفت در برابر غذا، میلیون ها دلار به سازمان مجاهدین حق العمل پرداخت کرده است.

- در ژانویه 2005 اخباری مبنی بر استفاده از مجاهدین خلق توسط

ص:140

آمریکا جهت جمع آوری اطلاعات در عراق منتشر شد.(1)

- در فوریه 2005 اخباری در مورد تلاش دولت بوش برای استفاده از نیروهای سازمان به عنوان جاسوس برای کسب اطلاع از ایران و به ویژه برنامه هسته ای آن منتشر شد.(2)

- در سال 2006 اختلافات میان سازمان سیا، وزارت خارجه و پنتاگون در مورد چگونگی تعامل با سازمان مجاهدین ادامه یافت.

- در سال 2007 اخباری در مورد استفاده از نیروهای مجاهدین خلق توسط آمریکا در سرکوب ناآرامی های نجف و شهرک صدر منتشر شد.

- 30 آگوست 2008 نیروهای آمریکایی مسئولیت حفاظت از پایگاه اشرف را به ارتش عراق واگذار کردند. با این حال بر اساس برخی اطلاعات موجود تعدادی از سران ارشد سازمان به پایگاه البلد آمریکا منتقل شده اند.

- تحولات سیاسی – اجتماعی داخلی ایران پس از انتخابات ریاست جمهوری در خلال سال های 2009 و 2010، (1388 و 1389) زمینه توجه بیشتر برخی از مقامات آمریکایی برای سرمایه گذاری بر این سازمان را در راستای افزایش فشار بر ایران به وجود آورده است. این مسئله سبب شده است که اخیراً برخی از نمایندگان کنگره خواستار

حذف نام سازمان از لیست گروه های تروریستی آمریکا شوند.

یک علت پیچیدگی و تناقض رفتار آمریکا در قبال سازمان مجاهدین خلق، رویکردهای متفاوت موافقین و مخالفین سازمان در آمریکاست.(3)

— وزارت دفاع و برخی از سیاست مداران نومحافظه کار آمریکایی مهم ترین موافقین سازمان مجاهدین خلق در آمریکا هستند. از نظر آنان:

- سازمان مجاهدین خلق جایگزین مناسب و دمکراتیکی برای حکومت ایران محسوب می شود. در واقع این نگاه برآمده از استراتژی تغییر رژیم ایران است.

- در یک نگاه کارکردگرایانه، این سازمان ابزار مناسبی در چانه زنی با ایران محسوب می شود.

ص:141

- این سازمان تنها گروه نظامی اپوزیسیون ایران بوده که با همکاری آمریکا توانایی بی ثبات سازی ایران را دارد.

- سازمان مجاهدین خلق، توانایی جاسوسی اطلاعاتی درباره ایران و به ویژه در قبال برنامه هسته ای آن را دارد.

— از سوی دیگر وزارت خارجه و سازمان سیا ظاهراً از مخالفین تغییر سیاست آمریکا در قبال سازمان و همکاری با آنان هستند. از نظر آنان:

- سازمان مجاهدین خلق جایگاه بسیار حاشیه ای و ضعیفی داشته و از هیچ گونه حمایت مردمی داخلی در ایران برخوردار نیست.

- سازمان به دلیل اقدامات تروریستی و ماهیت فرقه گونه، همچنان تهدیدی علیه اعتبار و وجهة بین المللی آمریکا محسوب می شوند.

- اطلاعات ارائه شده توسط سازمان از نظر سازمان سیا غیرقابل اعتماد بوده و از دقت لازم نیز برخوردار نیست.

در مجموع، با توجه به ناکامی آمریکا در ایجاد وحدت در میان گروه های اپوزیسیون ایرانی، شکست طرح های انقلاب مخملی در ایران و تردیدهای رهبران کاخ سفید از حمله نظامی به ایران، به نظر می رسد که به رغم اختلافات موجود در آمریکا در قبال سازمان، زمینه توجه و سرمایه گذاری

جدید بر گروه سازمان دهی شده ای که پتانسیل های لازم برای اقدامات تروریستی علیه حکومت ایران را دارند فراهم شده است. بر این مبنا این گروهک دوباره در میان نومحافظه کاران طرفدارانی پیدا کرده است.

اولاً: در داخل ایران امکان سقوط نظام از طریق نیروهای اپوزیسیون داخلی و اقدامات تروریستی وجود ندارد.

ثانیاً: پس از سقوط رژیم صدام و خلع سلاح نیروهای نظامی مجاهدین، امکان سرنگونی جمهوری اسلامی از این طریق ممکن نیست.

ثالثاً: امکان براندازی جمهوری اسلامی تنها از خارج و تنها از طریق حمله نظامی یک نیروی خارجی با مختصات زیر امکان پذیر است:

الف) این نیروی خارجی تنها آمریکا می تواند باشد،

ب) امکان جنگ تنها در دوران حکومت جورج بوش پسر در آمریکا میسر است و با پایان دوره ریاست جمهوری بوش و با به قدرت رسیدن هر جناحی در آمریکا امکان ادامه سیاست های وی وجود ندارد و لذا امکان فعالیت سازمان مجاهدین خلق نیز از بین خواهد رفت.

با توجه به این جمع بندی، با پایان دوره ریاست جمهوری بوش، سازمان مجاهدین خلق عملاً در بن بست قرار گرفته بود. اما تحولات پس از برگزاری انتخابات ریاست جمهوری ایران در سال 1388، این سازمان را از بن بست استراتژیک خارج و نسبت به تداوم فعالیت های خود امیدوار کرد. در این راستا این سازمان با حمایت از آشوب های

خیابانی پس از انتخابات 1388 درصدد مداخله و مصادره به مطلوب اغتشاشات برآمد.

یکی از مهم ترین تبلیغات سیاسی سازمان در غرب به ویژه پس از وقایع سال 1388 تلاش برای القای عدم وجود پایگاه مردمی نظام جمهوری اسلامی است. در این راستا آنان با تأکید بر حمایت از جریان رادیکالیسم سبز، بر افزایش مشکلات اقتصادی مردم تأکید کرده و درصدد بزرگنمایی برخی مشکلات داخلی و متزلزل نشان دادن نظام هستند. این مسئله به عنوان شاخصه ای برای تشویق شدت عمل بیشتر دولت های غربی در مقابله با سیاست های نظام جمهوری اسلامی از سوی سازمان تبلیغ می شود.

یکی دیگر از مهم ترین استراتژی های کنونی مجاهدین خلق در مبارزه با

ص:143

نظام جمهوری اسلامی، تلاش برای تضعیف مهم ترین ارکان مؤثر در حفظ نظام مانند ولایت فقیه، سپاه، بسیج و سایر سازمان های دولتی یا مردمی است. آنها هم راستا با دولت های غربی با تأکید بر عدم حمایت مردمی از این نهادها، برخی اتهام های بی اساس مانند مسئله گسترش سلاح های کشتار جمعی و هسته ای، نقض حقوق بشر، مداخله در امور داخلی سایر کشورها، مشارکت در اقدامات تروریستی و... را به این نهادها منتسب می کنند.

گروه های جدا شده از سازمان و همچنین افشای موارد متعدد سوءاستفاده سازمان از برخی شهروندان غربی یا ایرانیان خارج از کشور.

2. اقدامات قضایی در رسیدگی به جنایات آنان: عملکرد تروریستی سازمان و اقدامات گستره آن در قالب جنایت جنگی، جنایت علیه بشریت، نقض گسترده حقوق بشر و حقوق بشردوستانه علیه مردم عراق و ایران با ارائه شواهد و اسناد موجود از طریق مجامع قضایی منطقه ای و بین المللی پی گیری شود.

3. بازگرداندن جداشدگان از سازمان به ایران: با توجه به تأکید مکرر ایران مبنی بر عفو عمومی اعضای غیرمجرم سازمان و تقیّد به نظارت مجامع بین المللی و خانواده ها در استرداد آنان، می توان روند بازگشت جداشدگان از سازمان به ایران را تقویت کرد.

4. افشای سیاست های دوگانه غرب در برخورد با تروریسم و خروج مجاهدین خلق از لیست گروه های تروریستی: با توجه به خروج نام سازمان مجاهدین خلق از لیست گروه های تروریستی اروپا و تلاش اعضای آن برای خروج از لیست گروه های تروریستی آمریکا، جمهوری اسلامی ایران باید با تأکید بر سه دهه عملکرد تروریستی آن، به افشای مواضع دوگانه غرب در قبال مبارزه با تروریسم بپردازد.

ص:145

ص:146

ص:147

ص:148

ص:149

ص:150

ولی هنوز شاه نمی توانست در قامت یک دیکتاتور تمام عیار، قدرت را به تمامی در اختیار خود قرار دهد. در نتیجه گروه ها و رجال سیاسی اپوزیسیون امید داشتند با سازوکارهای قانونی بتوانند شاه را به رعایت چارچوب های قانون اساسی مجبور سازند. خصوصاً آنکه دولت برآمده از کودتا با رهبران جبهه ملی با مدارا رفتار می کرد.(1)

با عمیق شدن اختلافات آمریکا و جهان غرب با شوروی و اقمارش که از آن به عنوان جنگ سرد یاد می شود، گسترش کمونیسم و وقوع انقلاب های قهرآمیز که می توانست منافع غرب را مورد تهدید قرار دهد از نگرانی های جدی آمریکا به شمار می رفت در نتیجه هنگامی که جان. اف کندی در سال 1339ش از سوی دمکرات ها به کاخ سفید راه یافت برای مقابله با این دو تهدید، چاره کار را در اعطای دمکراسی حداقلی و اصلاحات اقتصادی در کشورهای تحت سلطه آمریکا یافت.

در نتیجه اعمال فشار کندی، در آستانه انتخابات مجلس بیستم قانون گذاری، شاه وعده داد که احزاب می توانند در این انتخابات آزادانه مشارکت کنند. انتخابات با مشارکت احزاب برگزار شد اما تقلب در انتخابات گرچه حتی صدای شاه را درآورد ولی از عزم و اراده وی برای میدان ندادن به مخالفان و منتقدین خبر می داد. اما این پایان ماجرا نبود زیرا با سقوط دولت شریف امامی، دکتر علی امینی که از دوستان کندی به شمار می رفت با اشاره کاخ سفید از سفارت ایران در واشنگتن راهی کاخ نخست وزیری شد تا شاید بتواند با انجام برخی اصلاحات خطر کمونیسم و انقلاب قهرآمیز را از ایران دور سازد.

صعود علی امینی به قدرت، شرط کمک های مالی آمریکا به ایران بود. امینی در 17 اردیبهشت 1340 فرمان نخست وزیری را از شاه دریافت کرد و مهم ترین برنامه دولت خود را «اصلاحات ارضی»، مبارزه با فساد و اصلاح وضع اقتصاد ورشکسته کشور اعلام کرد. او در اولین گام، انحلال مجلسین را از شاه تقاضا کرد که شاه نیز با تقاضای او موافقت کرد. دولت امینی از دو سو تحت فشار قرار گرفت. یک سوی آن سران

ص:152

جبهه ملی بودند که پذیرش دکتر امینی به عنوان آلترناتیو مطلوب حزب دمکرات آمریکا برایشان سخت گران بود و مایل بودند خود چنین نقشی ایفا کنند و سوی دیگر را دربار و در رأس آن شاه تشکیل می داد. هر دو جناح در تضعیف موقعیت امینی می کوشیدند. هیچ یک از این دو جناح مایل نبود اصلاحاتی که امینی وعده آن را داده بود، با موفقیت مقرون شود و به نام او ثبت گردد. برخی حوادث مانند میتینگ جبهه ملی در 28 اردیبهشت 1340 در میدان جلالیه و تظاهرات دانشجویان دانشگاه تهران در اول بهمن همان سال، قدرت نمایی جبهه ملی در برابر امینی بود و شرایط را برای سقوط او مهیا ساخت.

شاه از وحشت آن که مبادا این بازمانده سلسله قاجار قدرت را به تمامی از کف او بیرون آورد به تکاپو پرداخت تا زمینه های حذف امینی را فراهم سازد.

شاه برای جلب نظر کندی در فروردین سال 41 راهی آمریکا شد و مقامات این کشور را مطمئن ساخت که اصلاحات موردنظر آنان را برای پیشگیری از بروز یک انقلاب قهرآمیز دنبال خواهد کرد. با توافقاتی که در واشنگتن حاصل شد، در اواخر تیرماه سال 41 امینی که نتوانسته بود موفقیتی کسب کند استعفا داد و شاه، اسدالله علم را جایگزین او ساخت. در نیمه مهرماه سال 41، کابینه اسدالله علم لایحه جدید تشکیل انجمن های ایالتی و ولایتی را تصویب کرد که در آن قید اسلام از شرایط انتخاب کنندگان و انتخاب شوندگان حذف شده بود. مخالفت آیات عظام و در رأس آنان امام خمینی با این مصوبه دولت، در آغاز مورد بی اعتنایی شاه و دولت قرار گرفت و بالاخره پس از 50 روز مبارزه دولت رسماً اعلام کرد که تصویب نامه مورخ 14/7/41 قابل اجرا نمی باشد. رفراندوم ششم بهمن ماه سال 41 درباره لوایح شش گانه، مبارزه علیه شاه و دولت را شدت بخشید و وارد مرحله نوینی ساخت. به رغم تحریم رفراندوم از سوی مراجع دینی، گروه های سیاسی و عدم استقبال مردم از این رفراندوم، دولت پس از برگزاری آن اعلام کرد که بیش از 5 میلیون نفر

ص:153

از مردم به آن رأی موافق داده اند.

شاه که از مقاومت امام خمینی و دیگر مراجع در برابر اصلاحات آمریکایی احساس خطر می کرد چاره کار را در حمله به آنان دید. در دومین روز از فروردین سال 42 که مصادف با سالروز شهادت امام جعفر صادق(ع) بود مأموران رژیم با لباس مبدل به مدرسه فیضیه در قم حمله برده و عده ای از مردم و طلاب را کشته و مجروح کردند.

در بعد از ظهر روز 13 خرداد که مصادف با روز عاشورا بود امام خمینی در مدرسه فیضیه به ایراد سخن پرداخت و این بار حملات خود را متوجه شخص شاه ساخت. با دستگیری امام خمینی در نیمه شب پانزده خرداد سال 42 و انتشار خبر آن مردم در شهرهای مختلف تظاهراتی برپا کردند که با سرکوب شدید در خون فرو نشست و به تعبیر بیژن جزنی «15 خرداد نقطه عطفی در رابطه رژیم با مردم شد. نقطه عطفی که در جریان های سیاسی علنی و مخفی اثر بزرگ داشت»(1) این «اثر بزرگ» در برآمدن مبارزه قهرآمیز به عنوان مؤثرترین شکل مبارزه علیه حکومت دیکتاتوری متجلی شد.

گرچه شاه هیچ گاه از دمکرات های آمریکا خشنود نبود و همواره برای پیروزی جمهوری خواهان در انتخابات این کشور سرمایه گذاری می کرد ولی او توانست با نظر مساعد دمکرات ها، خشونت لجام گسیخته ای را در کشور به نمایش بگذارد که اوج آن در نیمه خرداد سال 1342 روی داد.

استراتژی کندی و دمکرات های آمریکایی پیشگیری از پیدایش زمینه های انقلاب در جهان سوم بود اما طنز تاریخ در اینجا نهفته بود که بذر انقلاب در ایران در دوران کندی کاشته شد.

قتل کندی در آذرماه سال 1342 و بازگشت جمهوریخواهان به قدرت دست شاه را برای اتخاذ رویه های خشونت بار در قبال اعتراضات مردم گشوده تر ساخت.

سرکوب مردم و انسداد سیاسی همچنین آن دسته از احزاب سیاسی رفرمیست را که تحولات مطلوب خود و تحدید استبداد را در تحولات

ص:154

سیاسی آمریکا جست وجو می کردند ناامید و منزوی ساخت.

در چنین فضایی، مبارزه مسلحانه در دستور کار جوانان پرشوری قرار گرفت که مایل نبودند مانند نسل پدرانشان به رخوت و ناامیدی تن داده و سرنوشت مردم را به طالع آنان حوالت دهند. در محافل این جوانان به تدریج از ضرورت مبارزه مسلحانه سخن گفته می شد و جزوات چریکی دست به دست می گشت، خصوصاً آنکه در کوبا و الجزایر و ویتنام و فلسطین مبارزه مسلحانه خوش درخشیده بود و پیروزی هایی به ارمغان آورده بود.

گروهی که بعدها نام «سازمان چریک های فدایی خلق» بر خود نهاد نیز از پیوند چند محفل کمونیستی به وجود آمد و مبارزه مسلحانه توده ای را در دستور کار خود قرار داد.

این گروه پیش از آن که بتواند مبارزه مسلحانه علیه رژیم پهلوی را سامان دهد ضربه خورد و اعضای اصلی آن دستگیر شدند. اما دو تن از افراد باقیمانده گروه به نام علی اکبر صفایی فراهانی و محمد صفاری آشتیانی، مدت کوتاهی بعد رهسپار اردوگاه های نظامی فلسطین شدند تا با کسب آموزش چریکی به ایران بازگردند و مبارزه مسلحانه را آغاز کنند. آن دو پس از بازگشت، به ایران در سال 1349به همراه بقیه اعضاء برای آغاز جنگ چریکی به کوهستان و جنگل های شمال ایران رفتند و بالاخره در شامگاه نوزده بهمن 1349 به پاسگاه ژاندارمری سیاهکل حمله کردند. گرچه بیشتر اعضا دستگیر و بلافاصله به جوخه اعدام سپرده شدند ولی این عملیات نشان داد که مبارزه مسلحانه علیه رژیم پهلوی آغاز گشته است. بازماندگان گروه جنگل که اکنون از آنان بیش از چند نفر باقی نمانده بود در پیوند با گروه دیگر که بنیانگذارانش امیرپرویز پویان، عباس مفتاحی و مسعود احمدزاده بودند، در سال 1350 سازمان «چریک های فدایی خلق» را تأسیس کردند.

در گروه اول، فقط جزنی به طرح دیدگاه های خود درباره مبارزه مسلحانه پرداخت و در گروه دوم، هم پویان و هم احمدزاده در این باره جزواتی منتشر کردند. مبارزه مسلحانه از نگاه این دو گروه تفاوت هایی با یکدیگر داشت ولی نمی توان تردید کرد که هر دو گروه تحت تأثیر انقلاب کوبا بودند.

انتقال قدرت برسد. از این رو چنانکه خود تصریح دارد مبارزه مسلحانه با ترور تفاوتی ماهوی دارد. او ترور را «راه و روشی بی نتیجه و انحرافی» می دانست که «نه تنها به مبارزه کمکی نمی کند بلکه می تواند برای جنبش ملی نیز مضر باشد.»(1)

او همچنین درباره نتایج زیان بار ترور نیز سخن گفته است و احتمال می دهد که ترور حتی می تواند سرکوب خشن و اختناق پس از آن را به دنبال داشته باشد که برای جنبش می تواند مهلک باشد.(2)

جزنی این نگاه خود به ترور را در بازجویی هایش نیز بیان کرده است. بنابراین احتمال می رود که او قصد فریب دستگاه امنیتی را داشته باشد زیرا در کتابی که او مدتی پس از ترور فرسیو، رئیس دادرسی ارتش که حکم اعدام اعضاء گروه سیاهکل را صادر کرد، در زندان نگاشت، نگاهش به ترور تغییر می یابد و آن را در «نشان دادن ضربه پذیری رژیم و برانگیختن احساس تنفر و کینه مردم نسبت به رژیم»(3) مورد تأیید قرار می دهد. در اینجا نظر جزنی به نظر پویان نزدیک می شود. زیرا پویان که از بنیانگذاران گروه دوم بود بر این اعتقاد بود که باید ضربه پذیر بودن رژیم بر مردم اثبات گردد.(4)

دغدغه جزنی توده ای شدن مبارزه مسلحانه بود. او ضمن قائل بودن به مبارزه در شهر اما توده ای شدن مبارزه مسلحانه را در کوه ممکن می دانست.(5) از نظر او تغییرات ایجاد شده ناشی از اصلاحات ارضی نه تنها مبارزه مسلحانه در روستاها و کوه را منتفی نمی سازد بلکه مبارزه شهری در مرحله عینی باید بر مبارزه در کوه تکیه کند. چون مبارزه مسلحانه در شهر محدودیت هایی برای چریک فراهم می سازد که در کوه این محدودیت ها وجود ندارد و امکان پیوستن مردم را تسهیل می کند.(6)

جزنی امیدوار بود که مبارزه در کوه روی دهقانان اثر تبلیغی خواهد داشت و آنان که «بخش مهمی از زحمتکشان به شمار می روند» به مبارزه مسلحانه خواهند پیوست.(7)

نظرات جزنی پس از حادثه سیاهکل تدوین شده است بنابراین

ص:157

نمی توان آن حادثه را در نتیجه آموزه های جزنی دانست، بلکه بالعکس جزنی با درکی وهم آلود و ناکافی از آن رویداد، نظرات خود را تدوین و جمع بندی کرد. از این رو امید داشت که اگر تجربه سیاهکل تکرار گردد نتایج آن به نفع جنبش خواهد بود.(1)

اما اگر جزنی ضمن محوری دانستن مبارزه مسلحانه و قائل شدن وجوهی استراتژیک برای آن، از مبارزات سیاسی و صنفی به عنوان پای دوم جنبش دفاع می کرد ولی در نزد گروه دوم یعنی گروه پویان، «مبارزه مسلحانه، هم تاکتیک و هم استراتژی» بود. پویان اعتقاد داشت که باید به هر ترتیب به رژیم ضربه زد تا از یک سو احساس قدرت مطلق در هم شکسته شود و از دیگر سو توده ها با ملاحظه ضربه پذیری رژیم از احساس ضعف مطلق بیرون آیند.(2) مسعود احمدزاده نیز تحت تأثیر رژی دبره و درس هایی که او از انقلاب کوبا آموخته بود امیدوار بود که گروهی کوچک بتوانند با عملیات مسلحانه و با فدا کردن خود توده های عظیم را به حرکت درآورند.(3) احمدزاده توضیح نداد که «چگونه مبارزه مسلحانه توده ای می شود.» و فرآیند انتقال آن از گروه کوچک به توده های عظیم چگونه رخ خواهد داد. بنابراین آنان خوش خیالانه گمان می کردند چون شرایط عینی انقلاب فراهم است بنابراین با ضربه زدن به نهادهای انتظامی – امنیتی رژیم، مردم به آنان خواهند پیوست و مبارزه مسلحانه فراگیر خواهد شد.

جزوه «راهنمای جنگ چریک شهری» اثر کارلوس ماریگلا این انقلابی برزیلی، موجب شد که پویان و احمدزاده از اندیشیدن به فرآیند و چگونگی توده ای شدن مبارزه مسلحانه بازبمانند. بر اساس این جزوه، مدل مبارزه مسلحانه در آمریکای لاتین یعنی جنگ چریکی شهری مورد پذیرش سازمان چریک های فدایی خلق واقع شد و از آن پس این سازمان مبارزه مسلحانه را به ترور محدود ساخت و فروکاست.

سازمان چریک های فدایی خلق سازمانی مارکسیست – لنینیست بود. علی القاعده باید به آموزه های لنین در باب مبارزه مسلحانه و ترور توجه

ص:158

می کرد ولی چنین نبود. لنین از ترور حداکثر به عنوان شیوه ای از مبارزه در شرایط خاص یاد کرد ولی تأکید داشت که «قتل سیاسی هیچ وجه مشترکی با عمل قهرآمیز یک انقلاب خلقی ندارد.» از نظر لنین ترور، توطئه گروه های روشنفکری است که در نتیجه فقدان شرایط مقدماتی قیام صورت می پذیرد.(1)

نگاه سازمان چریک های فدایی خلق به ترور دقیقاً در تقابل آشکار با نگاه لنین به این پدیده قرار داشت. چریک ها گمان می کردند که با ترور افراد منفور، مردم سیاسی خواهند شد و به مبارزه مسلحانه روی خواهند آورد ولی از نظر لنین «تبلیغ ترور ... در توده های کارگر این پندار زیان بخش را به وجود می آورد که ترور مردم را حتی علیرغم میل شان مجبور می کند که سیاسی فکر کنند.»(2)

بی اعتنایی چریک های فدایی به این کلیدی ترین آموزه لنین درباره ترور، شاید از آنجا ناشی می شد که از نظر آنان «مقتضی موجود و موانع مفقود بود». به عبارت دیگر، آنان تصور می کردند به محض آنکه گلوله ای از سلاح چریک ها به سوی حکومت شلیک شودد، مردم که به اندازه کافی سیاسی هستند و از دیکتاتوری به فغان آمده اند به سرعت در پشت سر این پیشاهنگان صف آرایی خواهند کرد.

مورد حمله گروه پویان – احمدزاده واقع شد. این حمله که به فرماندهی مسعود احمدزاده صورت گرفت به معنای آغاز جنگ چریکی شهری بود. پس از آن که دو گروه در یکدیگر ادغام شدند و نام چریک های فدایی خلق را برای خود برگزیدند. تأمین منابع مالی برای ادامه مبارزه از ضروریات محسوب می شد. تلاش گروه برای این منظور گرچه بالاصاله دارای اهمیت نبود و در چارچوب مبارزه مسلحانه نمی گنجید ولی گاه وجهی تروریستی می یافت. هنگامی که اعضای گروه برای سرقت از بانک ملی شعبه صفویه به آنجا رفتند، سرباز محافظ بانک هنگام گریز توسط حمید اشرف از پای درآمد و رئیس شعبه به نام محمدعلی نشید که در برابر خواست چریک ها مقاومت کرده بود توسط حسن نوروزی کشته شد. همچنین در یک مورد دیگر، هنگامی که اتومبیل حامل پول بانک توسط گروه به سرقت رفت، افسر راهنمایی و رانندگی که در صحنه حضور یافته بود توسط احمد زیبرم به قتل رسید.(1)

این قتل ها که هرگز نمی توانست در چارچوب مبارزه مسلحانه جای گیرد، درک ناپخته چریک ها را از مبارزه مسلحانه نشان می داد. به عبارت دیگر، برای این قتل ها نمی توان وجهی مبارزاتی قائل شد و نشان داد که یک گروه سیاسی با رویکرد مسلحانه و به منظور براندازی رژیمی وابسته و دیکتاتور چنین اعمالی را انجام داده است. زیرا این قتل می توانست از سوی گروه های تبه کار نیز رخ داده باشد. اما چریک ها بر این گمان بودند که هرگونه قتلی از سوی آنان، مردم را علیه رژیم تهییج کرده و آنان را به مبارزه مسلحانه خواهد کشاند. پس از ترور فرسیو و حمله به کلانتری قلهک و کلانتری تبریز، چریک ها هنوز اقدامی که بتوان آن را مبارزه مسلحانه نامید انجام نداده بودند. ضرباتی که سازمان متوالیاً دریافت می کرد توان بازسازی سازمان را کاهش داده بود. از این رو نزدیک به سه سال بدون عملیاتی که وجود جنبش مسلحانه را نوید دهد سپری شد. درگیری چریک ها با مأمورین دولتی و کشته شدن در خانه های تیمی و خیابان ها نمی توانست از جنبش مسلحانه در سطحی گسترده حکایت

ص:160

کند. پس از این وقفه طولانی در سال 53 چریک های فدایی چند عملیات نظامی انجام دادند.

در بیستم مردادماه سال 53 چریک های فدایی، محمدصادق فاتح یزدی صاحب کارخانه «جهان چیت» را ترور کردند. بر اساس اعلامیه توضیحی چریک ها، این ترور از آن روی صورت گرفت که وی «نقش مؤثری در کشتار کارگران جهان چیت به عهده داشت.» زیرا در اردیبهشت سال 1350 که کارگران این کارخانه برای اعتراض به شرایط وحشتناک کار رهسپار تهران بودند در میانه راه ژاندارم ها آنان را با مسلسل های آمریکایی و اسرائیلی به گلوله بستند.(1)

این ترور که به ظاهر در جهت ابراز همدردی چریک ها با کارگران صورت پذیرفت، نه تنها نظر مساعد کارگران را به خود جلب نکرد بلکه جناحی از فدائیان که طرفدار نظریات بیژن جزنی بودند، آن را برای آینده مبارزه ویرانگر دانستند.(2)

چند ماه بعد یعنی در دی ماه همان سال علینقی نیک طبع توسط چریک ها و به فرماندهی نسترن آل آقا ترور شد. نیک طبع بازجوی کمیته مشترک ضدخرابکاری بود. او به داشتن رذایل اخلاقی و خشونت مشهور بود.

در دوازدهم اسفند همین سال سروان یدالله نوروزی فرمانده گارد دانشگاه صنعتی آریامهر توسط چریک ها ترور شد. چریک ها در توضیح این عملیات که به نام مجید احمدزاده نامگذاری شد، نوشتند:

«سروان یدالله نوروزی یکی از زبده ترین افسران گارد شهربانی بود که به منظور آمادگی های بیشتر ضدانقلابی، در چند سال پیش از جانب دستگاه شهربانی به آمریکا و ژاپن فرستاده شده بود. این نورچشمی انتخابی دستگاه شهربانی پس از مراجعت از خارج، به فرماندهی گارد دانشگاه صنعتی برگزیده شد تا تعالیم ضدمردمی خود را که از امپریالیست ها آموخته بود علیه هم وطنان خود به کار گیرد.

سروان یدالله نوروزی یکی از وحشی ترین و منفورترین افسران گارد دانشگاه بود. ... سازمان ما که از نزدیک در جریان فجایع و مظالم دستگاه

ص:161

گارد دانشگاه ها قرار داشت، با توجه به وحشی گری ها و بی حرمتی های بسیار این مزدور که در حق دانشجویان مبارز ما روا می داشت او را در یک دادگاه انقلابی محاکمه و به مرگ محکوم کرد و حکم اعدام را در روز مقرر در مورد او به اجرا درآورد.»

دو روز پس از ترور نوروزی، عباسعلی شهریاری به قتل رسید. شهریاری، نفوذی ساواک در تشکیلات تهران حزب توده بود. وی نقش مؤثری در به دام افتادن حسن ضیاءظریفی، مشعوف کلانتری، محمد چوپان زاده و مجید کیان زاد در سال 1347 ایفا کرد. اکنون چریک ها به علت خیانت وی، او را ترور کردند. هدف چریک ها از این ترور، بی پاسخ نگذاشتن خیانت بود. چریک ها در اعلامیه توضیحی خود درباره این ترور اعلام داشتند: «در مرحله کنونی (مرحله گذار از تثبیت مبارزه به توده ای کردن آن)... نمی توان تنها به یک نوع عملیات (مثلاً در جهت دفاع از منافع روزمره توده های کارگر) دست زد.»(1)

چریک ها واقف بودند که ترور شهریاری تأثیری روی مردم عادی نخواهد داشت بنابراین تأثیرات آن را روی گروه های سیاسی می دانستند که به نحوی از انحا از شهریاری ضربه خورده اند. می دانیم که غیر از حزب توده و سازمان چریک های فدایی، گروه سیاسی دیگری از شهریاری ضربه نخورد، بنابراین ترور شهریاری نمی توانست مضمونی سیاسی و فراگیر داشته باشد و این عمل فقط می توانست نوعی انتقام گیری به شمار رود.

چریک ها چون از ترور عناصر منفور رژیم که می توانست نشانی از ضربه پذیر بودن رژیم باشد ناتوان بودند به ترورهایی دست زدند که هیچ گونه پژواکی در جامعه نمی یافت. به هر حال، اسلحه چریک باید شلیک کند، اگر عناصر منفور در دسترس نبودند این شلیک باید به سوی کسانی باشد که احتمال خیانت آنان داده می شود. ابراهیم نوشیروان پور یکی از این کسان بود. ابراهیم نوشیروان پور از دوستان حسن پور بود و حسن پور در سال 49 تلاش کرد تا او به گروه کوه بپیوندد ولی او امتناع

ص:162

کرد. چریک ها بدون انجام تحقیقات کافی، نوشیروان پور را عامل لو رفتن گروه جنگل می دانستند، در حالی که نوشیروان پور در روز نوزدهم بهمن ماه سال 49 یعنی در روزی که عملیات سیاهکل انجام شده بود دستگیر شد و پیش از آن مهدی سامع و غفور حسن پور که در آذرماه همان سال دستگیر شده بودند اطلاعات لازم و مفید درباره گروه جنگل را در اختیار بازجویان ساواک قرار داده بودند.

به هر تقدیر چریک ها نوشیروان پور را به خاطر خیانتی که مرتکب نشده بود در اردیبهشت ماه سال 54 به قتل رساندند. آشکار است که این ترور فقط یک انتقام جویی کور بود به طوری که بعدها مورد انتقاد تورج حیدری بیگوند که از سازمان انشعاب کرد قرار گرفت.

چریک های فدایی فقط چند ماهی در توهم قرار گرفتن در آستانه توده ای شدن مبارزه مسلحانه به سر بردند، زیرا به سرعت دریافتند که کشتن افرادی که به آنان خیانت کرده اند نمی تواند مبارزه مسلحانه علیه حکومت پهلوی نامیده شود. شکسته شدن این توهم، چریک ها را به بازنگری در مشی مسلحانه مجبور ساخت به طوری که حمید مؤمنی که یکی از نظریه پردازان چریک ها محسوب می شد در گفت وگوهای خود با کمال پولادی، یکی از سمپات های سازمان، خاطرنشان ساخته بود که نظراتشان درباره مبارزه مسلحانه تغییر کرده است و اکنون با خود سلاح حمل می کنند تا هنگام رویارویی با مأمورین یا کشته شوند یا بگریزند.

آنچه را که حمید مؤمنی برای کمال پولادی گفت از استراتژی جدید سازمان حکایت می کند ولی شاید کشته شدن این نظریه پرداز چریک ها در بهمن ماه سال 54 در این رویکرد نوین وقفه ایجاد کرد. زیرا در همان سال حسین ناهیدی سربازجوی ساواک در مشهد توسط چریک ها ترور شد و مدت کوتاهی بعد یعنی در اردیبهشت سال 55 بمبی در اداره کار و امور اجتماعی مشهد منفجر کردند که منجر به کشته شدن دو تن از کارمندان این اداره شد. بمب گذاری در اداره کار از سوی چریک ها بدان سبب صورت گرفت که آن اداره سیاست های ضدکارگری رژیم را اجرا

ص:163

می کرد. چریک ها گمان می کردند که این عمل با استقبال کارگران که از آن سیاست ها به ستوه آمده بودند مواجه خواهد شد ولی بهره برداری ساواک از کشته شدن آن دو کارمند، تحلیل آنان را فروریخت.(1)

کشته شدن حمید اشرف و دیگر رهبران سازمان در تیرماه سال 55 و گسستن شیرازه سازمان و وقوع انشعاب، دیگر توانی برای سازمان باقی نگذاشت. بنابراین نمی توان با قاطعیت ادعا کرد که فقدان عملیات نظامی و ترور از سوی چریک ها در نتیجه ناتوانی بوده است یا در نتیجه تغییر استراتژی و مشی مبارزه مسلحانه. علت هر چه که باشد پرونده این نوع مبارزه مسلحانه بدون آنکه موتور کوچک تر بتواند موتور بزرگتر را به حرکت درآورد در پیش از انقلاب بسته شد.

توسل به اسلحه یعنی عالی ترین شکل مبارزه، حاکمیت را سرنگون ساخت.(1) اما این سازمان نه توانایی مبارزه مسلحانه را داشت و نه شرایط اجتماعی چنین امکانی را فراهم می ساخت. در نتیجه آنان راهی کردستان شدند تا در کنار حزب دمکرات که در تحلیل چریک ها نماینده «بورژوازی قوم کرد» بود و دیگر گروه های وابسته به امپریالیسم علیه حاکمیت بجنگند. این گروه در کردستان به علت ناتوانی و کمبود نیرو در حاشیه قرار گرفته بود و این امر نمی توانست برای گروهی که داعیه سراسری بودن را داشت ارضاکننده باشد. از این رو تعدادی از این جمع در تیرماه سال 60، انشعاب کردند و عنوان چریک های فدایی خلق، ارتش رهایی بخش خلق های ایران (آرخا) را برای خود برگزیدند. این بار نوبت آرخا بود که اشرف دهقانی را به قبول اندیشه های بیژن جزنی و عدول از تئوری «مبارزه مسلحانه هم استراتژی و هم تاکتیک»(2) متهم کند.

آرخا ضمن پذیرش تئوری احمدزاده اما اختلافاتی نیز با وی داشت. مسعود احمدزاده تحت تأثیر چریک های آمریکای لاتین برای مبارزه مسلحانه در شهر تقدم قائل بود ولی آرخا این تقدم را به مبارزه در کوه داده بود. آرخا برای این تقدم بخشی استدلال می کرد که اگر در زمان شاه مبارزه مسلحانه در شهر محوریت داشت بدین علت بود که جنبش در آن زمان در حال رکود بود ولی اینک شرایط انقلابی حاکم است و دیگر نیاز به تبلیغ مسلحانه نیست و مردم آمادگی لازم برای پیوستن به مبارزه مسلحانه را دارند.(3) این استدلال در کنه خود نظریه احمدزاده در مورد وجود شرایط عینی انقلاب در زمان شاه را نفی می کند و می پذیرد که در آن زمان جنبش در حال رکود بوده و شرایط عینی انقلاب در جامعه وجود نداشته است. می دانیم که جزنی برخلاف احمدزاده معتقد بود که در جامعه ایران شرایط عینی انقلاب فراهم نیست. و همین تحلیل از موارد اختلاف جزنی و احمدزاده بود. بنابراین آرخا اشرف دهقانی را به قبول نظریات جزنی درباره مبارزه مسلحانه متهم می کند ولی خود نیز بخشی از نظریه احمدزاده را با بخشی از نظریه جزنی پیوند می زند.

ص:165

به هر تقدیر آرخا از کردستان به کوه های شمال ایران نقل مکان می کند به امید آنکه کردستان های دیگر بیافریند. آنچه را که آرخا بدان امید داشت ایجاد «سیاهکل» دیگر نبود بلکه می خواست کردستان دیگر در شمال ایجاد کند، زیرا می پنداشت جامعه در انتظار پیشاهنگ است تا بلافاصله به او بپیوندد. زیرا به گمان آرخا در کردستان جنگ مسلحانه توده ای در جریان بود.

آرخا در مدت اقامت خود در جنگل های شمال ایران به چند مورد ترور مبادرت ورزید. در آبان ماه سال 60 جاده هراز را مسدود کردند تا گروه خود را به مردم معرفی کنند. چون در بین مسافرین یک روحانی و پسرش حضور داشتند، آن دو را به قتل رساندند.(1) در پایان همان سال به مقر بسیج شهر شیرگاه حمله کردند و هشت تن از بسیجی ها را کشتند.

این گروه همچنین در دو سه مورد حمله به پاسگاه های جنگلبانی، چند تن از مأموران جنگلبانی را به قتل رساندند. اما این قتل ها و ترورها نتوانست شمال ایران را به کردستان دیگر تبدیل کند. از این رو با کشته شدن اعضاء اصلی گروه، باقیمانده افراد آرخا بار دیگر به کردستان مراجعت کردند.

گروه اشرف دهقانی، شاخه ای نیز در هرمزگان داشت. این شاخه بیش از ده مورد ترور در هرمزگان انجام داد اما مدت کوتاهی بعد، این شاخه متلاشی شد و اندک افراد باقی مانده نیز به کردستان رفتند.(2)

صرف نظر از گروه اشرف دهقانی و آرخا که معتقدین به مشی احمدزاده بودند و در همان ماه های اولیه پیروزی انقلاب، با انشعاب از سازمان، راه خود را جدا کردند اما مشی مسلحانه و پیشینه سازمان همچنان درون سازمان مورد بحث و گفت وگو بود.

برخی اعضای مرکزی، پیشینه سازمان را خرده بورژوایی و آلوده به اندیشه های مائوئیستی دانستند، اما تعدادی دیگر که در اقلیت بودند از گذشته سازمان دفاع کرده و آن را در چارچوب های پرولتری ارزیابی می کردند. پلنومی که در مهرماه سال 58 برگزار شد نه تنها نتوانست

ص:166

اختلافات را کاهش دهد بلکه بذر انشعاب را آبیاری کرد. این بذر در خردادماه سال 59 به بار نشست و اقلیتی از سازمان جدا شد. اقلیت برای آنکه استراتژی خود در برابر حاکمیتِ برآمده از انقلاب را تدوین کند باید در آغاز خاستگاه این حاکمیت را روشن می ساخت. در تحلیل اقلیت، حاکمیت «ارگان سازش» بورژوازی و خرده بورژوازی بود و چون خرده بورژوازی همه قدرت را به بورژوازی سپرده بود بنابراین پایگاه و خاستگاه حاکمیت، بورژوایی دانسته شد که باید آن را سرنگون کرد. اما اقلیت که می دانست فاقد هرگونه توانایی برای سرنگونی حاکمیت است عجالتاً از اقدام در این جهت صرف نظر کرد.

بروز جنگ میان ایران و عراق، فرصتی برای اقلیت مهیا ساخت تا از تبدیل کردن جنگ بین دو کشور به جنگ داخلی سخن بگوید. اقلیت می پنداشت که با ایجاد هسته های سرخ در محلات و کارخانجات خواهد توانست با ایجاد جنگ مسلحانه حاکمیت را سرنگون سازد.(1)

اقلیت برای آنچه که مطلوب می پنداشت یعنی ایجاد جنگ داخلی و قیام مسلحانه علیه حاکمیت فقط می توانست به اندک هواداران خود رهنمود بدهد، زیرا خود نه توانایی برای چنین اقدامی داشت و نه سازوکار آن را می دانست. از این رو گرچه پیش از سازمان مجاهدین خلق شعار سرنگونی سر داد ولی تا زمانی که مجاهدین شورش نکرده و به ترور روی نیاوردند، اقلیت نیز هیچ عملیاتی نداشت. پس از واقعه سی خرداد سال 60 که سازمان مجاهدین وارد مرحله نظامی شد، اقلیت به تقلید از «میلیشیای» مجاهدین، طرح «جوخه های رزمی» را ارائه کرد. اقلیت امید داشت که با جوخه های رزمی خود رهبری قیام مسلحانه را که بسیار نزدیک می دید به دست گیرد. اما رهبری این قیام احتمالی از اهداف بلندمدت جوخه های رزمی به شمار می رفت. اهداف کوتاه مدت نیز ترور، مصادره های مالی و تسلیحاتی بود. اقلیت که به تعبیری از منتقدین مشی احمدزاده بود اکنون به آن مشی درغلطیده بود. در نتیجه برخی از اعضاء با این جوخه های رزمی یعنی ترور و مصادره اموال به

ص:167

مخالفت برخاستند.

تشکیلات بحران زده اقلیت، ناتوان تر از آن بود که حتی بتواند اهداف کوتاه مدت جوخه های رزمی را به اجرا گذارد. بنابراین عملیات جوخه های رزمی که در پندار اقلیت قرار بود رهبری قیام مسلحانه مردم را به عهده گیرند به چند مورد سرقت از بانک و حمله به سفارت ژاپن محدود ماند.(1)

سازمان چریک های فدایی خلق، بلافاصله پس از پیروزی انقلاب اسلامی در کردستان درگیر جنگ با حاکمیت برآمده از انقلاب شد. در تحلیل چریک ها در کردستان جنگ طبقاتی و توده ای در جریان بود. بنابراین با تمام توان در این جنگ مشارکت کردند ولی پس از انشعاب خردادماه سال 1359، جناح اکثریت این جنگ را به نفع امپریالیسم ارزیابی کرد و خود را کنار کشید. اما اقلیت و گروه اشرف دهقانی به رغم ناتوانی های خود و درگیر شدن در اختلافات درونی، حضور در جنگ را تنها راه حیات خود می دانستند. پس از ضرباتی که گروه های مسلح در کردستان متحمل شدند و به خارج از کشور عقب نشستند، پرونده مبارزه مسلحانه و تروریسم اقلیت و گروه اشرف دهقانی نیز برای همیشه بسته شد.

شاخه اقلیت و گروه موسوم به اشرف دهقانی هنگامی که در کردستان ایران حضور داشتند برای تأمین نیازهای مالی خود مناسباتی را با رژیم بعثی عراق که در حال جنگ با ایران بود آغاز کردند. رژیم عراق برای مشغول نگاه داشتن بخشی از توان نظامی ایران پول و سلاح در اختیار گروه های اپوزیسیون مستقر در کردستان قرار می داد. با استقرار این گروه ها در کردستان عراق مساعدت های این کشور به آن گروه ها حجم بیشتری یافت.

گرچه شاخه اقلیت سازمان چریک های فدایی و گروه موسوم به اشرف دهقانی از همان آغاز توان عملیات نظامی در کردستان را نداشتند و گهگاه در معیت سازمان های بومی در برخی عملیات ها شرکت می کردند، ولی با پاکسازی کردستان و خروج آنان از ایران به همان چند

ص:168

مورد عملیات پایان بخشید و معدود هواداران را نیز پراکنده ساخت.

استقرار در کردستان عراق بار دیگر اختلافات درونی اقلیت را شعله ور ساخت به طوری که آنان در سال 1365 در روستایی به نام گاپیلون به روی یکدیگر آتش گشودند.(1)

این درگیری خونین نشان داد که در نزد چریک های فدایی خلق فقط سلاح است که می تواند تمامی منازعات را حل و فصل کند. صرف نظر از آنکه این منازعات طبقاتی باشد یا ایدئولوژیک.

جالب اینجاست که حتی شاخه اکثریت که مبارزه چریکی روشنفکران جدای از توده ها را مردود اعلام کرده بود در پلنوم سال 65 خود که در تاشکند برگزار شد بار دیگر مبارزه مسلحانه علیه حاکمیت را مورد توجه قرار داد.(2) اما این توجه و تمایل هرگز از یک مصوبه فراتر نرفت. این شاخه نتوانست چنان که می خواست به مبارزه مسلحانه روی آورد.

ص:170

ص:171

ص:172

ظاهر اسلامی شکل گرفت.

با صراحت، پرده از ماهیت فکری و عملی اعضای اصلی برمی داشت. این حرکت، سرخوردگی های متعددی را به دنبال داشت و نیروهایی که به انگیزه مبارزه مبتنی بر اسلام به آنان گرویده بودند را در ابتدا برای مدت زمانی دچار سردرگمی و اضطراب کرد.

در همین زمان ها، جزوه هایی تحت عنوان «پیام قرآن» که محتوی تفسیر بعضی از سوره های قرآن بود، به صورت مخفیانه و با نام های مستعار و متفاوتی منتشر می شد و به دست مبارزین می رسید که حکایت از نگاهی نو به مبارزه از منظر قرآن داشت.

این جزوه ها در واقع همان تفسیرهایی بود که گودرزی در سن 20 سالگی انجام می داد. در مقدمه این تفاسیر، که به نظر می رسد اولین آن تفسیر سورة مبارکه کهف باشد که به همین دلیل هم هواداران آن در ابتدا به «کهفی ها» شهره شدند(1)، مطلب زیر به چشم می خورد: این مطالب «حاصل تلاش چند سالی است که نگارنده با استفاده از متون اصیل اسلامی که در اختیار داشته، فراهم آورده است.»(2)

در واقع برای گودرزی که شیفته آموزه های چپ و ایدئولوژی سازمان مجاهدین خلق شده بود، بیش از آن که دست یافتن به مقصود قرآن و صاحب کلام وحی اهمیت داشته باشد، اصالت مبارزه و تفسیری ابزاری از قرآن اهمیت داشت. او تفسیری را می پسندید که لزوماً رادیکال باشد و به رفتارهای مبارزاتی جهت بخشد. بر این اساس، او بدون آن که بهره ای از علم تفسیر قرآن داشته باشد با گرته برداری از برخی آثار و ادبیات دکتر شریعتی به تأویل و یا به عبارت دیگر به «تفسیر به رأی» قرآن روی آورد. او بر اساس همین نگرش ابزاری به قرآن تفسیرهای مفسران عالم را نمی پسندید و درباره تفاسیری که توسط مفسران بزرگی چون علامه طباطبایی(ره)، از قرآن صورت گرفته بود، با هتاکی هر چه تمام تر می نوشت:

به رغم همه دگرگونی ها و غرض ورزی ها و خودخواهی های پوچ و تعصبات کور و تحمیل عقاید و دخالت قدرت های حاکم و

ص:175

الینه بودن مفسران و کج اندیشی های ملایان، چگونه این کتاب در فراز و نشیب های تاریخ طولانی خود توانسته حقیقت خویش را ثابت کند.(1)

جزوه های مذکور پس از آن که با این مقدمات، سعی داشت تا همه چیز و همه کس را تحت الشعاع این عبارات قرار دهد، منظور اصلی را در قالب عباراتی به شکل زیر، به خوانندگان القا می کرد:

اراده خداوند انقلابی است... و برای تحقق این اراده است که خداوند تشکیل حزب داده است... اکنون که این معانی را دریافتیم، باید بگوییم که: تنها با دید انقلابی و بر اساس ایدئولوژی و طرز تفکر خداوند است که می توان به قرآن نگریست و حقایق آن را دریافت.(2)

پس از مدت زمانی که این جزوه های تفسیری پخش شد، یکی از محفل هایی که تحت تأثیر صاحب این تفاسیر قرار داشت و از سازمان یافتگی برتر و اعضای تشکیلاتی تری برخوردار و با محافل دیگری هم مرتبط بود، این جریان را به سمت و سوی تدوین مانیفست سازمانی سوق داد.

حاصل نشستهای محفل، کتاب هایی تحت عنوان: «توحید و ابعاد گوناگون آن» و «اصول تفکر قرآنی» بود، که به عنوان «مرحله تدوین ایدئولوژی» نام گرفت و در آن، توأم بودن هر حرکت انقلابی توحیدی با یک جریان فکری بنیادی (ایدئولوژیکی) مطرح شد.

جهت گیری در این کتاب ها، که برگرفته از همان مباحث تفسیری بود و قبلاً نیز به صورت پراکنده مورد بررسی قرار گرفته بود، همان جهت گیری ای بود که با تأکید بر بی نیازی از متخصصان علوم دینی، نوک پیکان حمله را متوجه روحانیت اسلام و مراجع تقلید کرده بود:

تدوین ایدئولوژی... در مرحله غیب انقلاب توحیدی، واحدهای انقلابی را... در جهت «تداوم ایدئولوژی» و «تحقق ایدئولوژی» قرارشان می دهد که ... تداوم ایدئولوژی، مستلزم اجرای اصل

ص:176

«اجتهاد در ایدئولوژی» می باشد... البته اجتهاد در ایدئولوژی یا بهتر بگوییم در «اصول»، غیر از «اجتهاد در فروع» است که در مذهب مسخ شدة حاکم بر جامعه مطرح می باشد.»(1)

به این ترتیب بود که گروه از همان ابتدای اعلام موجودیت، تبعیت پذیری مردم از رهبران دینی و مراجع تقلید را هدف گرفت. البته روشن بود که با حضور امام خمینی(ره) در صحنه مبارزه سیاسی، در جریان لایحه انجمن های ایالتی و ولایتی که منجر به قیام خونین پانزدهم خرداد و شناخت دشمنان دیرینه اسلام از این ظرفیت شد، تمام توان ها برای حذف آن به کار گرفته شود و طبیعی بود که این حذف، در شکل ها، تحلیل ها، تفکرات مختلف و متفاوت و نام و نشان های گوناگون صورت پذیرد. از این رو، این گروهک که به واسطه راه اندازی نشریه ای چند صفحه ای به نام فرقان به این نام مشهور شد، از در مقابله با روحانیت برآمد. فرقان قیام 15 خرداد را فاقد کادر رهبری صحیح دانست و روحانیت را عامل شکست آن معرفی کرد (2) و در پوشش پیروی از تفکرات دکتر علی شریعتی مقابله با روحانیت را هدف اصلی خود قرار داد.

بدیهی است که این شیوة برخورد و موضع گیری، آن هم در زمان اوج گیری انقلاب اسلامی، نه تنها مورد تأیید رژیم شاهنشاهی پهلوی و استعمارگران، که مورد حمایت و تقویت آنان، قرار داشت. در همین حال و هوا و فضای سیاسی، که قیام خونین قم و تبریز، رژیم وابسته و استبدادی شاهنشاهی پهلوی را به سخره گرفته بود و سران حزب رستاخیز در جلسه اضطراری خود، «مقابله با روحانیت از طریق تظاهرات، یا راه های تبلیغاتی را زیانبار» توصیف کرده بودند(3)، و به شیوة «ضربه از درون» می اندیشیدند، گروهک فرقان به یاری آنان شتافت و با سنگرگیری در پشت اظهارنظرهای شریعتی و به بهانه دفاع از او به میدان آمد:

پس از شهادت مرگبارت، یکباره معجزه ای رخ داد...در همین فضای باز سیاسی بود که روحانیت حاکم و بلعم باعورها، که بیم مردگی شان می رفت و فریادهای حماسه زای تو ... مجال نفس

ص:177

کشیدن را هم از آنان گرفته بود... ناگهان زندگی دوباره یافتند... روحانیت مرتجع، بار دیگر زنده شد... و خلاصه، انقلاب را تبدیل به بلوا نمودند... روحانیت تجدید حیات یافته... و هنوز هم ملایان بزرگ و فقهای عظیم الشأن و مفسرین عالیقدر و وعاظ شهیر... از تودة ناآگاه و تخدیرشده و صادق جامعة ما به عنوان وسیله ای... استفاده کردند... تا هر روز در گوشه ای از مملکت... خون پاکشان را به بهانة «فتوای ملایان» لوث سازند.(1)

فرقان در این اوضاع و احوال، نه تنها به یاری استعمارگران و سران حکومت شاهنشاهی، که به حمایت از حکومت های مرتجع منطقه نیز اقدام کرد تا آنان را نسبت به پیروزی انقلاب اسلامی به رهبری امام خمینی(ره)، هشیار کند:

اگر درک این معنا برای روشنفکران ما ممکن نباشد...اما کشورهای حوزة خلیج و جهان سوم بدین معنا واقفند...و آن را خطرناک تر از اسرائیل برای خود تلقی می کنند.(2)

شاید به واسطه تحریک کشورهای عربی حوزة خلیج فارس و هم نوایی فکری است که در این نوشته، فرقان نیز از عبارت «خلیج فارس» استفاده نکرد و به واژه «خلیج» اکتفا کرد و در جایگاه دایة دلسوزتر از مادر و در مقام رهنمود به آنان می نویسد:

از این رو می کوشند تا با عربی خواندن خلیج، این بهانه را از دست نظام حاکم و اربابانش بگیرند. البته پیروزی آنها را در این راه، مبارزه پیگیرشان و جلوگیری از بروز اختلاف در میانشان، تعیین می کند.(3)

سپس، تشویق و ترغیب به شرکت نکردن در تظاهرات و مقابله با رژیم پهلوی در دستور کار قرار می گیرد تا در نشریه اردیبهشت ماه 1357 با صراحت بنویسد:

این، اندیشه فرد مبارز است که باید او را به بلوغ عملی برساند، نه اینکه صرفاً خودِ کار او را جلب نماید و از طرف دیگر، با توجه به

ص:178

این شناخت، از هرگونه کمک ناآگاهانه به دشمن، در جهت اجرای سیاست های ضدمردمی اش اجتناب ورزد.(1)

در نهایت، در شهریورماه 1357 که انقلاب اسلامی به لحظات پیروزی نزدیک می شود، برای اولین بار، زمزمة ترور رهبران انقلاب را مطرح می کند:

دیکتاتوری آخوندیسم که سالیان درازی است سایة شوم خود را بر افکار و اندیشه های مردم وطن ما افکنده است... با وسایلی که در اختیار دارد، می کوشد تا مانع شناخت آزادانة ایدئولوژی توحیدی و اتخاذ پایگاه ایدئولوژیکی گردد... جامعه را به «ورشکستگی ایدئولوژیکی» و بحران های عقیدتی می کشاند... انقلاب توحیدی را مسخ و خنثی می نماید و خود را در مقام رهبری جا زده و بر خر مراد سوار می شود و حقایق را فدای مصالح می کند... مخالفین خود را ... متهم ساخته... شناخت توحیدی و قرآنی آنها را، با چماق «تفسیر به رأی» تخطئه می کند و خود آنها را به عنوان «وهابی» و «کمونیست» و «مارکسیست» از صحنه به در می سازد... شریعتی بزرگ چهرة بارز و مشخص آنهاست... دیکتاتوری آخوندیسم، از مردم صادق... عواملی در جهت اجرای مقاصد خویش ساخته است و با قید و بند «تقلید» آن هم به گونة مسخ شده اش، از ریختن خونشان هم برای تحقق خواسته هایشان ابائی ندارد... روشن است که تکامل انقلاب توحیدی خلق و رشد ایدئولوژیکی و سیاسی آنها و پایگاه مستقل فکری داشتنشان، مستلزم نفی آخوندیسم و مرگ آن می باشد؛ زیرا «قصاص» این آفت، به «زندگی اسلام» و «حیات ایدئولوژی اسلامی» منجر می شود.(2)

این نوشته ها، که بیشتر شبیه شب نامه های بی مخاطب بود، در میان مردمی که به فرمان امام سراسر ایران را میدان مبارزه با رژیم پهلوی کرده بودند، پخش می شد. اما هیچ پایگاه و جایگاهی نیافت و انقلاب اسلامی

ص:179

به رهبری حضرت امام خمینی (قدس الله نفسه الزکیه) به راه خود ادامه داد و در 22 بهمن ماه 1357 به پیروزی رسید.

... لشکرکشی به کردستان و توطئه سرکوبی ناجوانمردانه خلق مسلمان مستضعف کرد... کوششی احمقانه برای نادیده گرفتن تضادها... و انحراف اذهان از واقعیات تلخ اجتماعی ... بود ... تنها بینش های رضاخانی و اندیشه های طغیانگرانه اند که به این شکل مسائل را ارزیابی کرده... خلق کرد که سال های سال تحت ستم بوده و اکنون برای احقاق حق خویش بپا خاسته... .(1)

روشن بود که مردم مسلمان کردستان، خود از مدافعین سرسخت نظام اسلامی در مقابله با توطئه های استعماری و گروهک های سرسپرده بیگانه بودند. کسانی که در کردستان و دیگر مناطق کشور به اغتشاش و خرابکاری و حتی آتش زدن خرمن های مردم مشغول بودند، اعضای سرسپرده گروه های مختلفی بودند که به فرمان دشمن و برای مقابله با انقلاب اسلامی، بسیج شده بودند.

در این شرایط بود که گروه فرقان به عنوان پیشتاز حرکت های تروریستی در نظام اسلامی، دست به اسلحه برد و سلسله ترورهای به هم پیوسته خویش را آغاز کرد.

انحراف اذهان، با استراتژی «زدن هدف های غیرمستقیم»، به سراغ افرادی چون احمد لاجوردی که از سرمایه داران بود نیز می رفت. ولی اگر به سلسله ترورهای انجام شده توسط این گروه دقت شود، به خوبی آشکار خواهد شد که انتخاب این افراد در شرایط زمانی خاص، با مطالعه ای دقیق و برنامه ای حساب شده صورت می گرفت.

نمونه های این انتخاب، به شرح زیر است:

1. در شرایطی که آتش توطئه های دشمن در کردستان شعله ور شده بود و دامن زدن به آتش این اختلافات و کمک به جریان توطئه در کردستان وظیفة همگانی گروهک های ضدانقلاب بود، اولین حرکت تروریستی فرقان در تاریخ سوم اردیبهشت 1358، ترور سپهبد ولی الله قره نی بود که او را در مقابل خانه اش به شهادت رساند و در اعلامیه ای که به مناسبت این ترور منتشر کرد، چنین نوشت:

... عاملین شکنجه و کشتار توده های خلق و انقلابگران توحیدی، طبق فرمان آسمانی، باید در گیرودار پیکار انقلابی نابود گردند تا بساط شکنجه و سرکوب از روی زمین برداشته شود... نمونه گویای این جنایتکاران خدانشناش که عامل شکنجه و سرکوب و مایة فریب و نیرنگ و مانع تحقق اراده خداوند بود، تیمسار سرلشکر محمدولی قره نی است... او که این بار با مارک عوامفریبانه و انقلابی به میدان آمده بود در پشت سر آخوندیسم تبهکار قرار گرفت و دیگر بار ملت ایران را عزادار و امپریالیسم آمریکا را خشنود ساخت... قره نی کسانی را که به پادگان سنندج نزدیک شده بودند عواملی فرصت طلب و ضدانقلابی معرفی کرده... راستی آنها که به پادگان سنندج نزدیک شده بودند چه کسانی جز مردم محروم و مسلمان و مستضعف کردستان بودند؛ مردمی که برای احقاق حقوق غارت شدة خویش به پیکاری قهرآلود با رژیم ضدخلقی حاکم و عمّال سرسپرده اش اقدام کردند.

ص:182

2. دومین انتخاب، آیت الله مرتضی مطهری بود. نقش ایشان در پاسداری از مرزهای عقیدتی انقلاب اسلامی و تدوین ایدئولوژی آن و سازش ناپذیری با تمامی افرادی که تحت تأثیر آموزه های مارکسیستی و ماتریالیستی به انحرافات فکری آلوده شده بودند، انکارناپذیر بود.

در روزهای پایانی عمر رژیم شاهنشاهی نیز این مطهری بود که با تلاشی شبانه روزی به سازماندهی و برنامه ریزی برای استقرار دولت اسلامی مشغول بود.

ایشان بود که به محض مشاهده تفاسیر انحرافی گروه فرقان از قرآن برای مبارزه با انحرافات اعتقادی موجود در آن، دست به قلم برد و در مقدمة چاپ ششم کتاب ارزشمند «علل گرایش به مادیگری» این نوع جریان انحرافی را «ماتریالیسم منافق» توصیف کرد.

نقش منحصر به فرد ایشان از یک سو و کینه ای که استعمارگران و گروه های مختلف وابسته به آنان از دیگر سو از او به دل داشتند، فرقان را به سوی این ترور ناجوانمردانه سوق داد. تروری که در یازدهم اردیبهشت 1358 صورت گرفت و بنابر نقل محمد عطریانفر از گودرزی، که پس از دستگیری در زندان با او دیدار کرده بود، وی این ترور را عجولانه تعبیر کرده است. فرقان در اعلامیه ای که به همین منظور پخش کرد، پس از بحث پیرامون زراندوزی و فریبکاری، چنین نوشت:

نمونه روشن این جنایتکاران مردم فریب «مرتضی مطهری» بود... او با استفاده از موقعیت خویش می کوشید تا مانع رشد جنبش های آزادی بخش خلقی و گسترش افکار و اندیشه های توحیدی و قرآنی گردد ... اصطلاح «ماتریالیسم منافق» را جعل کرد و از آن چماق تکفیری ساخت تا بهترین فرزندان اسلام و قرآن را در انزوا قرار داده و «نامسلمان» معرفی کند.

دیگر ترورهای موفق و ناموفق گروه فرقان نیز به همین سبک و سیاق بود. مجموع افراد ترور شده 19 نفر بود که 6 تن از آنان مجروح شدند و زنده ماندند. اما مهم ترین ترورهای این گروه به شرح زیر است:

ص:183

1. تیمسار محمدولی قره نی، سوم اردیبهشت 1358.

2. آیت الله شیخ مرتضی مطهری، یازده اردیبهشت 1358.

3. حجت الاسلام علی اکبر هاشمی رفسنجانی، خرداد 1358.

4. حاج تقی حاج طرخانی، تیر 1358.

5. آیت الله رضی شیرازی، تیر 1358.

6. حاج مهدی عراقی، شهریور 1358.

7. حسام عراقی، شهریور 1358.

8. آقای حاج حسین مهدیان، شهریور 1358.

9. آیت الله شیخ محمد مفتح، آذر 1358.

10. آیت الله سیدمحمدعلی قاضی طباطبایی، آذر 1358.

گروه فرقان در مدت زمانی که دست به اسلحه برد و تا زمان دستگیری اعضاء، طرح ها، شناسایی ها و ترورهای متعددی انجام داد. برخی از آنها حتی در بررسی ها و بازجویی ها هم مطرح نشد؛ که جهت پیشگیری از اطاله کلام از ذکر آن خودداری می شود. از بین ترورهای فوق الذکر، ترور ردیف های 3، 5 و 8 ناموفق بود و تنها منجر به مجروحیت ایشان شد.

ترور که متشکل از چهار نفر بود این عملیات را صورت داد.

یکی از اعضای این تیم محسن (ابوالقاسم) سیاهپوش بود، که عمل شناسایی از داخل هتل که از فروردین ماه آغاز شده بود، بر عهده او بود(1)؛ که گفته در لحظة وقوع ترور، محل را ترک کرده است: «در ترور قره نی من لحظه وقوع آنجا را ترک کردم ولی رضا و حمید و جواد آنجا بودند».(2)

در بررسی پرونده حمید نیکنام، موارد زیر معلوم شده است:

طبق مدارک به دست آمده از هتل جم، که در روی برگه ای، رفت و آمد در منزل تیمسار قره نی کنترل شده، دستخط، متعلق به حمید نیکنام است که با غلامرضا یوسفی نسب نوبری، به آن هتل رفته که غلامرضا، با نام رضا نوبر، اتاق گرفته است.(3)

وی در چگونگی انجام این ترور، در تاریخ 25 آذر 1358- 237 روز بعد از ترور، در این باره گفته است:

رضا و محسن و سعید و احد و علی اسدی شناسایی کرده اند... روز آخر، من آمدم؛ قره نی در حیاط بود؛ محسن از هتل خارج شد؛ من و رضا بیرون آمدیم... در خانه اش باز بود؛ او را زدم... جواد (بهرام آذر تیموری) با موتور منتظر بود...(4)

اظهارنظر برخی از اعضای فرقان، درباره این ترور به شرح زیر است:

1. امرالله الهی: هنگامی که ترورهای گروه فرقان شروع شد، همزمان با همین جریان عینی اجتماعی بود. در ابتدا [ترور] تیمسار قره نی، برای من زیاد تعجب آور نبود؛ به خاطر برداشتی که از جریان کردستان داشتم.(5)

2. علی حاتمی: ترور قره نی نابجا بود؛ چون زمان، زمان خفقان نبود که به چنین عملی دست زنند.(6)

3. عبدالرضا رضوانی: روزی که خبر ترور قره نی را شنیدم، ابتدا باور نمی کردم؛ ولی بعد کاملاً متوجه شدم، کار فرقان است.(7)

دومین ترور آنها ترور شهید مطهری بود. در اینجا آنها از شیوه تعقیب

ص:185

و مراقبت بهره بردند. به رغم آنکه در ترور شهید قره نی معلوم شد که کار شناسایی از فروردین ماه آغاز شده است، ولی در بازجویی های مربوط به این ترور سعی شد تا نه تنها این مسئله، که حتی اصل ترور نیز دستخوش اظهارنظرهای متناقض اعضای فرقان قرار گیرد. برخی از این اظهارنظرها به شرح زیر است:

1. حمید نیکنام، 25/8/58: «... [در] ترور مطهری... دو نفر بودند، به نام کرباسی و تهماسبی، که از قبل پیش من می آمدند، کتاب های معمولی می گرفتند و بعد، فرقان را به آنها معرفی کردم... تهماسبی، تلفن زد که، ما زدیم... فردایش که گودرزی آمد پیش ما، من به او گفتم، که اعلامیه کلی صادر شد...»(1)

2. اکبر گودرزی: «... بعد از جریان قره نی، مسئله افراد و اعضای شورای انقلاب مطرح شد و چون از قرائن و شواهد برمی آمد که مطهری در شورای انقلاب شرکت دارد، این موضوع با حمید و رضا و بهرام و محسن و سعید و علی... مطرح شد... طبق روال قبلی بنا شد... اعلامیه پایانی را هم من بنویسم...»

وی همچنین در 25 دی 1358، گفته است: «... ترور مطهری... در جلسه مشترک من و حمید نیکنام و سعید واحد و غلامرضا یوسفی و بهرام تیموری و محسن سیاهپوش و علی اسدی موضوع مطرح شد.»(2)

3. امرالله الهی: «... هنگامی که مرحوم مرتضی مطهری ترور شد، من خودم این کار را قبول نداشتم و در مدت یک هفته، روی آن کار فکر می کردم؛ تا آنکه به این مطلب استناد کردم که چون من در جریان نظامی نیستم و از لحاظ فکری ضعیفم، لذا نمی توانم آن را تجزیه و تحلیل بکنم... هنگام شرکت در ترورها، به خاطر اعتماد مطلقی که ما از همدیگر داشتیم، دربارة جوانب امر، سئوالی نمی کردم و به این امید که کسانی که این ترورها را طرح ریزی کرده اند، خودشان تمام جوانب ایدئولوژیک آن را بررسی کرده اند.»(3)

4. عبدالرضا رضوانی: «من بعد از ترور آیت الله مطهری فهمیدم که

ص:186

این حرکت، برخلاف حرکت توده های میلیونی است.»(1)

5. مصطفی شریفی: «... مطهری به نظر ما مظهر باطل بود».(2)

6. محمود متحدی: «تا زمان دستگیری من، چهار ترور شده بود (قره نی، مطهری، رفسنجانی، طرخانی). قره نی و طرخانی که جای بحث ندارد؛ با توجه به وقایع کردستان و سرمایه دار بودن طرخانی؛ و اما رفسنجانی را، پس از ترور با دیدن خانه آن، که کمتر از اشرافی ها نبود و همچنین با در نظر گرفتن باغ های پسته اش، برایم توجیه شد؛ ولی مطهری را هرگز نتوانستم توجیه کنم.»(3)

حمید نیکنام که ظاهراً در این ترور نیز مانند ترور شهید قره نی، فرماندهی عملیات را به عهده داشته، درباره چگونگی انجام این عملیات، در تاریخ 27 دی 1358، یعنی 260 روز بعد از ترور گفته است: «... (در) ترور مطهری... من و رضا و محسن و جواد... گفتند خانه سحابی است... صدایش کردم؛ وقتی برگشت، او را زدم و اعلامیه ها را ریختم... به علی بصیری و وفا گفتم بروند مطهری را بزنند و آنها رفتند، کار را انجام دادند و تصمیم را ما گرفتیم... اعلامیه را ما نوشتیم دادیم.»(4)

در گزارش دادگاه او که به تاریخ بهمن ماه 1358 است، یکی از اتهامات وی، به این شرح مطرح شده است: «... طرح قتل استاد مطهری، در گروهی که گودرزی و سعید واحد و رضا یوسفی و محسن سیاهپوش و علی اسدی در آن شرکت داشته[اند].»(5)

در جای دیگری، اینگونه مطرح شده است که: «حمید نیکنام، مسئول گروه و اعضاء (یوسفی، محسن سیاهپوش، بهرام آذرتیموری، علی بصیری، وفا قاضی زاده) ضارب آیت الله مطهری، علی بصیری بوده و در این عملیات، وفا قاضی زاده راننده بوده است و دستور را حمید نیکنام به این دو داده است».(6)

به حرمت و عظمت خون شهید مطهری(ره) که: «عمر شریف و ارزنده خود را در راه اهداف مقدس اسلام صرف و با کج روی ها و انحرافات مبارزه سرسختانه کرده و در اسلام شناسی و فنون مختلفه اسلام

ص:187

و قرآن کریم کم نظیر و در طهارت روح و قوت ایمان و قدرت بیان کم نظیر بود».(1) موجب شد تا در مدت زمانی که تصور آن نمی رفت، اعضای اصلی فرقان دستگیر شدند. پس از محاکمات علنی، برخی به اعدام محکوم و برخی دیگر نیز، که به پوچی راه خود پی برده بودند، پس از طی دوران محکومیت های خود آزاد شدند و تعدادی از آنان نیز به سوی جبهه های نبرد حق علیه باطل شتافتند و در زمرة شهدای عزیز اسلام جای گرفتند.

ص:189

ص:190

موضوع مهم امنیتی مطرح بوده و در عصر حاضر به عاملی برای دخالت، ماجراجویی و تنش آفرینی در عرصه بین المللی تبدیل شده است. در این میان ایران به دلیل وجود گروه ها و جریان های خشونت محور، از جمله کشورهایی است که پدیده تروریسم از ابتدای پیروزی انقلاب با امنیت آن پیوند خورده است. جمهوری اسلامی ایران از ابتدای پیروزی انقلاب اسلامی در شرایطی که فاقد یک سیستم اداری، سیاسی و انتظامی قوی بود، دچار این پدیده شد، نظیر شورش گروه های مخالف در کردستان، خوزستان، جنگل های شمال، آمل و ترکمن صحرا که با هدف تضعیف و براندازی نظام جمهوری اسلامی ایران ایجاد شدند. این وقایع هنگامی حادث شدند که نظام جمهوری اسلامی در حال شکل گیری بنیادها و پایه های حاکمیت خویش بود و نیروهای انقلاب درگیر مسائل آن بودند.

پس از پیروزی انقلاب اسلامی، مناطق کردنشین شمال غرب صحنه یکی از بحران هایی بود که نیروهای دولت نوپای ایران و گروه های جدایی خواه، دو مؤلفه اصلی این صحنه به شمار می آمدند. در یک سو دولت جهت برقراری امنیت می کوشید و از سوی دیگر گروه های شورشی با عملیات تروریستی علیه نظام مقابله می کردند، که برآیند این دو مؤلفه در این صحنه، بروز بحران و درگیری های نظامی و ایجاد ناامنی های پی درپی در طول ماه های اولیه پس از پیروزی انقلاب بود.

وقوع بحران هایی مانند آنچه که در کردستان رخ داد متعاقب پیروزی انقلاب به دلایل تئوریک بسیار محتمل و به لحاظ تجربه تاریخی اجتناب ناپذیر بوده است. با خلأ قدرت رخ داده در اثر سقوط رژیم پیشین و ضعف دولت مرکزی جدید به علل مختلف (نوپایی، از هم پاشیدگی سیستم های اطلاعاتی – امنیتی و حتی ارتش، عدم شکل گیری نهادهای جدید نظام تازه تأسیس، عدم استقرار کامل، هجوم عناصر وابسته به نظام پیشین و عوامل بیگانه به مناطق حاشیه ای دارای زمینه اختلافات قومی – مذهبی و...) وقوع این گونه بحران ها به میزان زیادی اجتناب ناپذیر به نظر می رسد.

ص:192

سیاست جمهوری اسلامی ایران از آغاز این منازعه خدمت به مردم و دوری از جنگ و درگیری بود. حزب دمکرات کردستان به عنوان یکی از جریان های عمده در شکل گیری بحران کردستان ضمن جلوگیری از خدمت رسانی نهادهای دولتی، بر این باور بود که با توجه به محیط داخلی و محیط خارجی، نظام جمهوری اسلامی با بحران حاکمیت روبرو بوده و در آینده ای نه چندان دور سقوط خواهد کرد. بر اساس چنین تحلیلی کوشید پادگان های نظامی منطقه را خلع سلاح کند و با ایجاد تشکیلات سیاسی و نظامی خودخوانده، اجازه برقراری حاکمیت در مناطق کردنشین را به دولت ندهد. آنها با توسل به اقدامات تروریستی، تمامی تلاش های دولت و نمایندگان اعزامی حضرت امام خمینی(ره) را برای جلوگیری از برخورد نظامی با شکست مواجه ساختند.

یکی دیگر از عواملی که در گرایش سیاسی محافل کُرد قلمرو عثمانی کارساز واقع شد زمینه چینی های استعمار انگلیس بود که کوشید از دشمنی ترک و عرب و کُرد به سود خود بهره گیرد و کوشید از نیروی ناسیونالیسم برای منافع جنگی خود علیه امپراتوری عثمانی استفاده کند.(1) چنانچه در مواد 62 و 63 پیمان سور که 1 اوت 1920 بر عثمانی تحمیل شد، برای تأسیس یک حکومت خودمختار کُرد در بخش های شمالی بین النهرین تدابیری منظور شده بود.(2)

در چنین فضای فکری – سیاسی بود که خواست کردهای امپراتوری عثمانی به منظور تشکیل دولتی مستقل و منطقه ای خودمختار مطرح شد و اساساً آن جریانی که به عنوان مسئله کردستان و خواست کردها مشهور شده است در چنین فضایی شکل گرفته است.

در این مقطع سازمان های کردی که در نقاط مختلف امپراتوری عثمانی تأسیس شدند، در مقایسه با گذشته وجهه سیاسی آشکاری به خود گرفته و مترصد بهره برداری از فضای جدید محیط بین الملل برای تحقق اندیشه استقلال کُرد بودند. با این حال تشکیل این سازمان ها و تشدید فعالیت های سیاسی کُردها ضرورتاً به معنای مقابله کامل با ترکها نبود. توده اصلی مردم کُرد، شامل بسیاری از ایلات و عشایر شرق ترکیه، نه تنها با گروه های مزبور ارتباط چندانی نداشتند بلکه مطابق با شرایط گذشته و پیوندهای معمول عمل می کردند. کمالیون نیز با مهارت بسیار از این زمینه بهره بردند و به رغم فضای سیاسی آن روز که در جهت اندیشه استقلال کُرد حرکت کرد، توانستند بخش مهم و تعیین کننده ای از نیروهای کُردها را در خدمت گیرند.(3)

مسئله استقلال کردستان عثمانی بحث ها و مشاجرات شدیدی در درون گروه های سیاسی کرد برانگیخت. اختلاف بین مبارزان جوان بنیادگرا، شیوخ و اعیان و سرشناسانی بود که در رأس آنها شیخ عبدالقادر قرار داشت که علاوه بر ریاست «جمعیت تعالی کردستان» رئیس شورای حاکمیت عثمانی نیز بود. جوانان و گروه های وابسته به خاندان بدرخان

ص:194

خواستار تأسیس کردستان مستقل و جدایی از ترکیه بودند. در حالی که شیخ از فکر تأسیس حکومتی خودمختار در چارچوب عثمانی دفاع می کرد.(1)

مناقشه بین هواداران خودمختاری و استقلال سرانجام منجر به تجزیه جمعیت تعالی کردستان شد. گروه دوم در سازمانی به نام «تشکیلات اجتماعی کرد» شکل گرفت.(2)

در این مرحله جریان های عمده شامل سه جریان بود؛ جریان خودمختارطلب که شیخ عبدالقادر نماینده این جریان محسوب می شد، جریان استقلال طلب که رهبری آن با امین علی بدرخان بود و جریان ترک – کرد و پان اسلامی که ناسیونالیست های ترک از آن در جنگ های استقلال ترکیه استفاده کردند.(3)

قول استقلال داخلی که به دنبال شکست امپراتوری عثمانی داده شده بود امید اهالی غیر ترک عثمانی از جمله کردها را افزایش داد و با پیمان سور که در اوت 1920 به امضا رسید، این امیدها فزونی یافت. ولی بعداً در 24 ژوئن 1923 قرارداد لوزان که کردها را نادیده می گرفت جایگزین آن شد، امیدها تبدیل به یأس شد.(4)

با پیروزی کمالیون بر نیروهای یونانی که به تثبیت حاکمیت جدید منجر شد، نخستین نشانه های جدایی کردها و ترک ها پدیدار شد. هنگامی که کمالیون بر استانبول چیره شدند، بسیاری از سازمان های سیاسی کرد سرکوب شد و غالب رهبرانشان به سوریه تحت اشغال فرانسه گریختند. کردهایی که در خلال تحولات جنگ با کمالیون همکاری داشتند متوجه شدند، تمام وعده های مصطفی کمال در رعایت خواست کردها اساس چندانی نداشته است. الغای خلافت از سوی مصطفی کمال و اعلام جمهوری در مارس 1924 پرده ابهامی را که ناسیونالیست های ترک بر مقاصد خود کشیده بودند به کنار زد. از این مرحله به بعد کردستان ترکیه دستخوش شورش های بسیاری شد که می توان به شورش شیخ سعید (1925)، شورش آرارات (1930) و

ص:195

شورش در سیم (1937) اشاره کرد.(1)

بدین ترتیب مسئله خودمختاری کردهای ترکیه با فروپاشی امپراتوری عثمانی در جنگ جهانی اول آغاز شد و با وقوع شورش های بسیار اوج گرفت و قبل و بعد از جنگ جهانی دوم در کردستان ترکیه و عراق ادامه یافت. ولی مسئله خودمختاری و قوم گرایی کردی در ایران نه در جنگ جهانی اول، بلکه در جنگ جهانی دوم خود را نشان داد.

در طول تسلط ارتش اتحاد جماهیر شوروی بر کردستان، نمایندگان شوروی در ظرف چهار سال دو بار از سرشناسان کردستان و قاضی محمد که از نفوذ خاصی بهره مند بود، جهت بازدید از آذربایجان شوروی دعوت به عمل آوردند. بعد از سفر دوم قاضی محمد و همراهانش به شوروی با توصیه و حمایت رئیس جمهور آذربایجان شوروی زمینه تأسیس حزب دمکرات کردستان فراهم آمد. در چنین شرایطی در سال 1324 قاضی محمد تأسیس حزب دمکرات کردستان را به عنوان تنها سازمان سیاسی مناطق کردنشین اعلام کرد و کومله ژکاف را در آن ادغام کرد.

در شرایط تسلط ارتش شوروی، قاضی محمد در روز 25 آذرماه سال 1324 در میدان چهارچراغ شهر مهاباد، با اعلام سپاسگزاری از کمک های مادی و معنوی شوروی، برخلاف بند اول بیانیه تأسیس حزب یعنی فعالیت در چارچوب ایران، جمهوری کردستان را اعلام کرد و پس از اتمام مراسم اعضای کابینه را معرفی کرد.(1)

پس از تخلیه خاک ایران از قوای شوروی، ارتش ایران در زمستان سال 1325 بدون درگیری و مقاومتی از سوی نیروهای جمهوری خودخوانده کردستان وارد شهر مهاباد شد. مردم واکنشی علیه نیروهای دولت نشان ندادند و پس از سه روز قاضی محمد و سران حزب دمکرات دستگیر شدند. بدین ترتیب جریانی که با ورود نیروهای نظامی کشورهای بیگانه در جنگ جهانی دوم سربرآورد، با خروج آنان شکست خورد. علاوه بر این، عدم همکاری اکثریت عشایر با حکومت مورد حمایت شوروی موجب شکست جمهوری کردستان شد. به گونه ای که وقتی پیغام فرستاد و از آنها خواست با ارتش ایران بجنگند، عشایر کرد از انجام این درخواست سر باز زدند.

پس از اعدام قاضی محمد و فروپاشی حزب دمکرات کردستان، از سال 1326 تا آبان ماه 1357 (یعنی بیش از 30 سال) اساساً شاهد بحران مهمی در کردستان نیستیم.

ص:197

در این دوره، کردستان ایران فقط شاهد دو حرکت سیاسی و کوتاه مدت بود. اول در سال 1336، حزب دمکرات کردستان ایران مجدداً با کمک حزب توده تجدید حیات و شروع به فعالیت کرد و عبدالله اسحاقی با نام مستعار احمد توفیق سعی می کند در خارج از کشور به تشکیلات این حزب سروسامان بدهد ولی با حزب توده به اختلاف نظر می رسند و هیچ حرکت چشمگیری صورت نمی گیرد. دوم در سال 1346، چند تن از باقیماندگان کمیته ایالتی حزب توده در کردستان، به عنوان حزب دمکرات از حزب توده قطع رابطه می کنند و تعدادی از آنها مثل سلیمان معینی، عبدالله معینی، ملاحسین سلماسی (ملا آواره) و اسماعیل شریف زاده وارد کردستان ایران می شوند و شروع به عضوگیری می کنند و یکی از اقدامات قابل توجه آنها خلع سلاح یکی از پاسگاه های ژاندارمری پیرانشهر بود. این کمیته حدود 200 نفر عضو داشتند و در 9 دسته در شمال کردستان ایران فعالیت می کردند (در کردستان مکری و جنوب استان آذربایجان غربی) پس از 18 ماه، در سال 1347 اویسی فرمانده ژاندارمری وقت دست به تعقیب آنان زد، 104 نفر از آنها را دستگیر، 23 نفر کشته و 28 نفر تسلیم شدند و بحران ختم می شود. حمایت ملامصطفی بارزانی از دولت ایران یکی از عوامل اصلی شکست این جریان بود.(1)

اهالی مناطق کردنشین نیز همچون دیگر آحاد مردم ایران در تظاهرات خود در شهرهای مهاباد، پاوه، کرمانشاه، مریوان، سنندج و دیگر شهرهای کردنشین سرنگونی نظام شاهنشاهی و استقرار نظام اسلامی را طلب می کردند. کلر بریر محقق فرانسوی که به همراه پیر بلانشه در دوران پیروزی انقلاب در ایران حضور داشتند در گفتگو با میشل فوکو با اشاره به سنی مذهب بودن کردها از حضور آنان در صحنه های انقلاب می نویسند: «یکی از نمونه های بامعنی این جنبش [انقلاب اسلامی]، اتفاقی است که برای کردها روی داده، کردها که اکثر آنها سنی هستند... طرفداری از این قیام کرده اند. همه فکر می کردند که آنها مخالفت خواهند کرد، ولی کردها از جنبش طرفداری کرده اند و گفته اند: «درست است که ما سنی هستیم ولی قبل از هر چیز مسلمانیم... چه طور ما کُردیم! نه ابداً ما قبل از هر چیز ایرانی هستیم و در تمام مسائل ایران سهم داریم، ما می خواهیم شاه برود.» شعارها در کردستان دقیقاً همان شعارهای تهران یا مشهد بود.»(1)

با وجود این، بی ثباتی برآمده از آغاز انقلاب، فرصت را برای برخی گروه های سیاسی فراهم آورد تا با توجه به فضای ایجاد شده، فعالیت خود را علنی کنند. در اثر این فعالیت ها تقریباً یک هفته پس از پیروزی انقلاب در 30 بهمن 1357، نمایندگان دولت موقت در اجتماع گروهی از مردم در میدان شهرداری مهاباد حاضر شدند تا ضمن دیدار با مردم و گفتگو با افرادی چون عز الدین حسینی، قاسملو و غنی بلوریان درخواست های آنان را به اطلاع دولت برسانند.(2)

بی تصمیمی دولت موقت برای حل و فصل مشکلات، موجب سوءاستفاده نیروهای درگیر در وقایع کردستان شد. این تعلل به گروه های ضدانقلاب فرصت داد تا شهرهای کردنشین را یکی پس از دیگری طعمة آتش افروزی خود سازند. از همان ابتدا، در تبلیغات آنها جمهوری اسلامی مخالف خواسته های خلق ایران معرفی شد و مقابله با آن به اشکال مختلف از جمله درگیری مسلحانه در برنامه گروه های

ص:199

سیاسی مستقر در کردستان قرار گرفت. رویارویی نظامی در شکل حمله به پادگان مهاباد در روزهای اولیه پیروزی انقلاب اسلامی آغاز شد. این حمله زمانی انجام شد که از سوی حضرت امام خمینی(ره) و دولت موقت هیأتی برای تشریح اهداف انقلاب اسلامی وارد مهاباد شده بود. در ادامه این اقدامات گروه های ضدانقلاب با حمله به پادگان های نظامی منطقه، در روز پنجم اسفند 1357 یعنی 12 روز پس از پیروزی انقلاب پادگان های پسوه و پیرانشهر را به تصرف درآوردند.(1)

بروز درگیری در نقده، مریوان، سنندج، پاوه و کامیاران موجب تشدید بحران شد. طرح مشترک موسوم به خودمختاری هیأت نمایندگی گروه های سیاسی مستقر در کردستان در تاریخ 4 آذر 1358 به هیأت ویژه کردستان (نمایندگان دولت در مذاکرات صلح و آشتی) تسلیم شد. مواد این طرح مبتنی بر تقاضای تشکیل یک دولت فدرالی در مجموع چهار استان کردستان، آذربایجان غربی، کرمانشاه و ایلام بود که در واقع مقدمه تجزیه طلبی در آینده محسوب می شد.

در عرصه سیاسی اولین رویارویی در برگزاری رفراندوم تغییر نظام از پادشاهی به جمهوری اسلامی در 11 و 12 فروردین 1358 ظاهر شد. حزب دمکرات این همه پرسی را تحریم کرد. در این رفراندوم 2/98 درصد رأی دهندگان به جمهوری اسلامی رأی مثبت دادند. دومین رویارویی در عرصه سیاسی، موضوع تشکیل مجلس خبرگان قانون اساسی جهت تنظیم قانون اساسی نظام جدید بود. سومین رویارویی سیاسی در تصویب قانون اساسی، بروز کرد.(2)

اختلافات سیاسی محدود به این موارد نمی شد و دامنه وسیعی را دربر می گرفت، از جمله شامل اختلاف بر سر حضور نمایندگان منسوب به خلق کُرد در مذاکرات، اختلاف درباره محدوده مناطق کردنشین و ایجاد کردستان بزرگ شامل استان های ایلام، کرمانشاه، کردستان و آذربایجان غربی، اعتراض گروه ها به طرح خودگردانی پیشنهادی دولت و اختلاف درباره مفهوم خودمختاری به عنوان مفهومی مبهم، کشدار و قابل

ص:200

مناقشه می شد.(1)

در واقع گروه های سیاسی هم نمی دانستند که چه چیزی می خواهند، لذا تعریفی که از سوی آنان در مورد خودمختاری ارائه می شد، گروه به گروه و حتی فرد به فرد متفاوت بود.(2) در حالی که مسئولین نظام از کاربرد واژه خودمختاری ابا داشتند و از اصطلاح خودگردانی استفاده می کردند، برخی از سران گروه ها تغییر آن را نمی پذیرفتند. عبدالرحمن قاسملو دبیرکل حزب دمکرات کردستان ایران در آخرین مذاکرات خود با نمایندگان دولت، حق تعیین سرنوشت را در اشکال سه گانه، کسب استقلال، استقرار یک حکومت فدرال و یا خودمختاری متبلور می دید. ولی در شرایط آن زمان، خودمختاری را مناسب ترین شیوه می دانست.(3) اصولاً طرح خودمختاری به مثابه ابزاری تاکتیکی برای اهداف استراتژیک یعنی تجزیه ایران و نهایتاً ایجاد کشور کردستان از طریق انفکاک سرزمینی کردهای ایران، ترکیه، عراق و سوریه می باشد. موضوعی که در رساله دکترای قاسملو از یک دانشگاه چکسلواکی با عنوان «کرد و کردستان» نیز مطرح و در دهه 1960 میلادی در لندن منتشر شد.(4)

ژاندارمری این شهر، خلع سلاح و تصرف پادگان سنندج را تدارک دیدند که در صورت موفقیت، بخش اعظمی از منطقه از کنترل دولت خارج می شد که با مداخله سرلشکر قرنی، رئیس ستاد ارتش و صدور دستور مقاومت، از سقوط نجات یافت.(1) رهبر انقلاب حضرت امام خمینی(ره) پس از ارسال پیامی به مردم کردستان، هیأتی را به سرپرستی آیت الله طالقانی در اولین روز از فروردین 1358 به سنندج اعزام کردند. پس از دستیابی به توافقاتی با گروه های مسلح، در سنندج آتش بس برقرار شد.(2)

به این ترتیب غائله اول سنندج به طور موقت پایان یافت، پایانی که گروه های شورشی توانستند درصد قابل توجهی از خواسته های خود را به دولت موقت تحمیل کنند. با وجود این، اقدامات حزب دمکرات در کردستان خاتمه نیافت. رژه نظامی حزب دمکرات در شهر نقده زمینه درگیری خونینی را در این شهر فراهم کرد. در 23 تیر 1358 صدها نفر از افراد مسلح گروه های ضدانقلاب وارد مریوان شدند و در یکی از عملیات خود 25 پاسدار کرد را با شکنجه و مثله کردن کشته و مجروح کردند.(3) در این ایام شهرهای مریوان، بانه، بوکان، سردشت و سقز یکی پس از دیگری صحنه درگیری مسلحانه شد. پس از سلطه گروه های ضدانقلاب بر بسیاری از شهرهای کردنشین، احزاب و گروه های مسلح شورشی نیروهای خود را برای تصرف جنوبی ترین شهر منطقه کردستان، یعنی شهر پاوه اعزام کردند. در پی این هدف، حزب دمکرات کردستان در 14 مرداد 1358 طی نامه سرگشاده ای خطاب به امام خمینی(ره) پاسداران انقلاب و ارتش را مورد حمله شدید قرار داد.(4) در پی درخواست کمک از سوی پاسداران و نیروهای ژاندارمری محاصره شده در شهر پاوه که می رفت آخرین نقطه مقاومت در شهر سقوط کند، در 27 مرداد 1358 فرمان امام خمینی (ره) مبنی بر اقدام دولت و حرکت نیروهای انقلاب به سوی پاوه، همه چیز را دگرگون کرد. با فرمان امام خمینی(ره) موجی از هیجان سراسر ایران را فراگرفت و داوطلبان مردمی خواستار اعزام به پاوه شدند. در صحنه درگیری، نیروهای ضدانقلاب با

ص:202

شنیدن پیام امام پا به فرار گذاشتند و مدافعان شهر به شورشیان مهاجم هجوم بردند. با رسیدن نیروهای کمکی، شهر پاوه در مدت چند ساعت پاکسازی و همه ارتفاعات به تصرف نیروهای دولتی و مردمی درآمد. ساعت 10 صبح روز بعد، نوسود نیز آزاد شد و سپس به ترتیب مریوان، بسطام، بانه، سردشت و از محور دیگر مهاباد، بوکان، سقز و دیگر نقاط کردستان یکی پس از دیگری از اشغال نیروهای ضدانقلاب آزاد شد و در مدت 10 روز سرتاسر کردستان آزاد شد.(1) در نتیجه گروه های مسلح ضدانقلاب که در اوج قدرت خود کنترل بخش وسیعی از مناطق کردنشین را در اختیار داشتند، در مقابل سیل نیروهای داوطلب که از سوی بسیاری از کردهای بومی همراهی می شدند تاب مقاومت نیاوردند و نواحی تحت کنترل خود را یکی پس از دیگری از دست دادند و به خاک عراق گریختند و در آنجا مستقر شدند.(2)

در پی این پاکسازی ها، ارتش دستور داد که سربازان به پادگان ها بازگردند و پاکسازی بقیه مناطق بر عهدة ژاندارمری گذاشته شد، اما از آنجایی که ژاندارمری توانایی اجرای این مأموریت را نداشت، گروه های گریخته با مشاهده این وضعیت به مرور به بعضی شهرهای پاکسازی شده کردستان بازگشتند.

در اسفندماه 1358 جنگ و درگیری در منطقه کامیاران از سر گرفته شد و به مرور سایر مناطق کردنشین را دربرگرفت. سپس جنگ به مهاباد کشیده شد و مذاکراتی که بعد از پیام 26 آبان 1359 به فرمان امام خمینی(ره) بین طرف های درگیر به مدت چهار ماه ادامه داشت بدون نتیجه خاتمه یافت.(3)

تهاجم نظامی ارتش عراق به سرزمین جمهوری اسلامی ایران در آخرین روز شهریور 1359 موجب تقویت مواضع گروه های مسلح ضدانقلاب در کردستان شد. با توجه به همپیمانی حزب دمکرات با عراق، وضعیت گروه های مسلح مخالف در کردستان وابسته به وضعیت جبهه ها شد. با تشکیل قرارگاه حمزه سیدالشهدا در اواخر سال 1361،

ص:203

همه مناطق کردنشین تحت هدایت و کنترل یک مرکز واحد قرار گرفته و با هماهنگ سازی نهادها و سازمان های لشکری و کشوری موفق شد ظرف سه سال ضمن پاکسازی مناطق کردنشین امنیت نسبی را در کردستان برقرار نماید.(1) اگر چه برقراری کامل امنیت تا خاتمه جنگ عراق علیه ایران میسر نشد.

به دنبال آغاز ناآرامی ها در کردستان، دولت جمهوری اسلامی ایران در پی مذاکره و حل مسالمت آمیز بحران کردستان بود. اما به دلیل وابستگی حزب دمکرات به دولت بعث عراق و خشونت طلبی این حزب، مأموریت هیأت های اعزامی به کردستان با شکست روبه رو شد و گروه های ضدانقلاب در کردستان با ایستادگی بر مواضع خود، امکان برقراری نظم سیاسی را از ناحیه دولت سلب کردند. در حالی که دولت جمهوری اسلامی مدت هفت ماه مدارا کرده و همه حمله ها را با سکوت تحمل کرد.(2)

جنگ طلبی احزاب و گروه های ضدانقلاب باعث تشدید بحران کردستان و حتی کشمکش داخلی و کناره گیری هفت تن از اعضای کمیته مرکزی حزب دمکرات و انشعاب در حزب به رهبری غنی بلوریان شد. غنی بلوریان ضمن اعتراض به روش مسلحانه قاسملو، معتقد بود مبارزه کردها راه حل نظامی ندارد.(3) غنی بلوریان با توجه به سیاست های جمهوری اسلامی ایران در کردستان در خاطرات خود می نویسد:

مهمترین اشتباه رهبری حزب دمکرات این بود که از موقعیت های مناسبی که برایشان پیش آمد استفاده خوبی نکرد و بهره برداری درستی از این فرصت ها برای حل مسئله کردستان صورت نگرفت.

غنی بلوریان در این خصوص در بخش دیگری از خاطرات خود می گوید:

وقتی آیت الله [حسین] کرمانی به عنوان نماینده تام الاختیار

ص:204

آیت الله خمینی در پایان سال 1358 به کردستان آمد، هنگام مذاکره به قاسملو می گوید: «یکی از دلایلی که ما نمی توانیم به توافق برسیم این است که به هم بی اعتمادیم. از آنجا که من نماینده تام الاختیار آیت الله خمینی هستم هر چه بگویم سخن رهبر است.» وی خطاب به اعضای دفتر مرکزی حزب می گوید: «من بر این اعتقاد هستم که شما وابسته به رژیم عراق هستید و اسلحه و پول و حتی سوخت از عراق می گیرید. ما عکس قسمتی از وسایلی را که شما از عراق گرفته اید داریم. ما این عکس ها را با هواپیما گرفته ایم و غیر از آن اطلاعات دیگری داریم که نمی توانید آنها را حاشا کنید و خوب می دانیم که رژیم عراق شما را علیه جمهوری اسلامی تحریک می کند. به همین دلیل ما به شما اعتماد نداریم و فکر می کنیم شما خواسته های خود را مطرح نمی کنید، بلکه برنامه رژیم عراق را در کشور خودتان که ایران است اجرا می کنید. با توجه به این، ما چگونه می توانیم به حزب دمکرات اعتماد کنیم؟» آیت الله کرمانی پیشنهادی ارائه می دهد و می گوید: «عدم توافق ما برمی گردد به نداشتن اعتماد به شما، برای اینکه حکومت جمهوری اسلامی به شما اعتماد کند و بداند به راستی شما ایرانی هستید و خواسته های خاص خودتان را مطرح می کنید و تحت نفوذ رژیم عراق نیستید، پیشنهاد به شما می کنم، اگر شما این پیشنهاد ما را قبول کنید ما مطمئن می شویم که شما یک حزب مستقل هستید و خودتان تصمیم می گیرید و به بغداد وابسته نیستید. به شما پیشنهاد می کنم به مدت یک سال مسئولیت حفظ و حراست از مرزهای ایران که الآن در دست شماست به عهده بگیرید و این مرزها را از حمله بیگانگان و نفوذ دارودسته دشمن به داخل خاک ایران حفظ کنید و همه نیروهای مسلح خود را آماده دفاع از کشور خودتان کنید. حکومت جمهوری اسلامی نیازهای شما به اسلحه را تأمین

ص:205

می کند و خواستهایتان را تعهد می کند. خودتان بگویید به چه چیزی نیاز دارید. هیچ نیروی ارتشی به غیر از تعدادی که در منطقه است به اینجا اعزام نخواهد شد. آنها نیز اجازه نخواهند داشت که در مرز داخلی شما دخالت کنند، پذیرش این پیشنهاد از جانب شما موجب اطمینان ما به شما خواهد شد. اگر پس از گذشت این یک سال، ما اکثریت خواسته های شما را اجرا نکردیم و تعهدات خودمان را عملی نکردیم، شما می توانید لوله اسلحه هایی را که خودمان به شما داده ایم به طرف ما بگیرید. اگر پیشنهادهای مرا قبول نکنید، خیلی سخت است که به توافق برسیم.»

بلوریان می گوید: «البته من موافق بودم.» در آن جلسه عبدالله حسن زاده مخالفت می کند و می گوید اول باید جمهوری اسلامی خواسته های ما را تأمین کند و می گوید: «اگر ما این پیشنهاد را قبول کنیم، مردم کردستان به ما می گویند "جاش"». بلوریان می نویسد:

با شنیدن این حرف من عصبانی شدم و خواستم بگویم چرا با وابسته شدن به رژیم بعث عراق و اسلحه و پول گرفتن از این دشمن خونخوار و دیکتاتور کُرد "جاش" نمی شویم، ولی جلوی خود را گرفتم و به جای آن گفتم آقای ملاعبدالله، مگر به گفته خودتان 95 درصد مردم با ما نیستند. همان طور که خودمان می گوییم گوش به حرف ما می دهند. پس چطور به ما می گویند "جاش"؟ قاسملو از پیشنهاد مخالفت حسن زاده دفاع می کند...(1)

حزب دمکرات بر اساس نظر دولت عراق با پیشنهاد نماینده امام مخالفت می کند و جنگ مسلحانه خود علیه دولت نوپای جمهوری اسلامی را تشدید می کند.

پس از پذیرش درخواست رژیم بعث عراق از سوی دفتر سیاسی حزب دمکرات، این حزب دچار انشعاب می شود. غنی بلوریان در

ص:206

مخالفت با این موضوع در دفتر سیاسی حزب می گوید: «پذیرفتن این مواد با هر یک از آنها به منزله خودفروشی به رژیم عراق است و من آن را خیانت می دانم. وی اضافه می کند آن مواردی که در جلب توافق با مسئولان تهران به توافق رسیدیم چه می شود؟»(1) با وجود این، درخواست های رژیم بعث عراق در دفتر سیاسی حزب دمکرات کردستان به تصویب رسید.(2)

اقدامات نظامی و تروریستی متوسل شد.(1) از جمله اقدامات تروریستی حزب دمکرات می توان به موارد زیر اشاره کرد:

- حمله به تأسیسات عمومی (تأسیسات نفت، گاز، آب، مخابرات، برق و...)

- مین گذاری در معابر و جاده های عمومی که منجر به شهادت بسیاری از مردم بی گناه کردستان شد. (بیش از 891 مورد مین گذاری که منجر به شهادت 784 نفر و مجروحیت 1689 نفر شده است).

- آدم ربایی (4471 مورد در طی سال های 1357 تا 1364).

- حمله به مراکز دولتی.

- راهزنی در جاده ها.

- اجرای کمین در معابر و جاده ها.

- غارت روستاها و منازل مردم.

- بمب گذاری و پرتاب مواد منفجره.

- حمله نظامی به مراکز جمعیتی (شهر و روستا).

- ترور شخصیت های سیاسی، فرهنگی و نظامی (397 عملیات تروریستی).(2)

سعودی ها برای مقابله با انقلاب اسلامی و جلوگیری از آن طرحی را پیشنهاد کردند که اساس آن ایجاد شورش در نقاطی از ایران بود که ساکنان آن را بیشتر از اهل سنت تشکیل می دادند.(1)

محمل اجرای سیاست عقب راندن تحولات مترقیانه در جهان سوم و تشدید جنگ در این مناطق، آموزه ای موسوم به دکترین ریگان بود. این سیاست می کوشید با تجهیز و مسلح کردن گروه های ضدانقلابی و مشغول کردن کشورهایی که به هر دلیل مخالف جدی آمریکا قلمداد می شدند، با ایجاد بحران های داخلی، از دستیابی به الگوهای موردنظر خود بازدارد. به این ترتیب آمریکا می کوشید با مجروح نگه داشتن انقلاب آن را از توسعه و بازسازی بازدارد.(2) بحران کردستان و تحمیل جنگ به ایران در این راستا قابل ارزیابی است.

علاوه بر آمریکا، مقابله عراق با ایران در حمایت از گروه های سیاسی مخالف کردستان نیز متجلی شد. گروه های ضدانقلاب از جمله حزب دمکرات کردستان با جلب حمایت دولت عراق، مبارزه نظامی گسترده ای علیه دولت جمهوری اسلامی ایران به راه انداخت. از نخستین روزهای پیروزی انقلاب اسلامی، دخالت های دولت عراق در امور داخلی ایران آغاز شد. به تدریج جنگ تبلیغاتی شدیدی از سوی عراق علیه جمهوری اسلامی ایران آغاز شد. کشمکش های تازه ای بین دو کشور ایران و عراق شروع شد. بغداد درصدد تقویت گروه های ضدانقلاب کردستان ایران که زمزمه جدایی خواهی را آغاز کرده بودند، برآمد و با ارسال اسلحه و پول کمک های قابل ملاحظه ای در اختیار آنها قرار داد.(3) صدام در تیرماه 1359 به مناسبت دوازدهمین سالگرد به قدرت رسیدن حزب بعث در عراق اظهار داشت: «ما به مبارزات خلق های ایران علیه دیدگاه های عقب افتاده و خودکامه... درود می فرستیم». وی همچنین در مصاحبه ای در مرداد 1359 در مورد روابط با ایران اعلام داشت: «ما با رژیم ایران روابط بدی داریم و بنابراین انتظار نداشته باشید که اگر یکی از معارضان یا مخالفان این رژیم اعلام دارد که در مخالفت با آن است، به او جواب

ص:209

منفی بدهیم».(1)

اظهارات مقامات رسمی عراق پس از آغاز جنگ علیه جمهوری اسلامی ایران با صراحت بیشتری بیان شد.صدام در 16 دی ماه 1359 اعلام داشت: «به تمامی ملت های کُرد، بلوچ، آذربایجان و اعراب ایران درود می فرستم، پشتیبانی و حمایت خود را از آنان در مبارزاتشان علیه ظلم و ستم اعلام می کنیم، از خواست ها، آرزوها و حقوق مشروعشان دفاع می کنیم».(2) صدام در سخنان دیگری در اسفند 1359 اظهار داشت: «به تمامی ملت های ایران و در رأس آنها ملت کُرد، بلوچستان و آذربایجان، کلیه وطن دوستان واقعی و شریف ایران می گویم که ما برای ایجاد روابط مستحکم به قصد دستیابی آنان به حقوق ملی و میهنی خود... آماده ایم. همچنین آماده ایم تا در این راه هرگونه کمکی را از اسلحه گرفته تا مسائل دیگر، در اختیارشان بگذاریم. این تنها حرف و سخن نیست، این یک تصمیم است.»(3)

طارق عزیز، معاون نخست وزیر عراق در اردیبهشت 1360 اظهار داشت که وجود پنج ایران کوچک بهتر از وجود یک ایران واحد خواهد بود. وی گفت: «ما از شورش ملت های ایران پشتیبانی خواهیم کرد و همه سعی خود را متوجه تجزیه ایران خواهیم کرد»(4) صدام نیز سخنان مشابهی بر زبان رانده بود: «ما آرزوی تجزیه و ویرانی ایران را که با امت عربی دشمنی می ورزد، در سر داریم.» این سخنان را صدام پس از آنکه تقریباً دو ماه از هجوم او به ایران می گذشت و سربازانش نتوانسته بودند مقاومت سپاه ایران را در هم شکنند و کار چشمگیری انجام دهند بر زبان راند.(5)

در میان احزاب و گروه های ضدانقلاب، حزب دمکرات کردستان از حمایت و پشتیبانی بیشتری از سوی دولت عراق برخوردار بود. در شرایطی که حزب دمکرات به سبب شکست از نیروهای دولتی موفق به حفظ پایگاه های عملیاتی خود در عمق کوهستان های مرزی کردستان ایران نشد، با حمایت دولت عراق، پایگاه های خود را به خاک عراق و در جوار مرزهای ایران منتقل کرد و پایگاه هایی که بدون وجود آنها

ص:210

شورشگران قادر به ادامه مبارزه با جمهوری اسلامی ایران نبودند.

در طول سال های 1358 تا 1370 دولت عراق از حزب دمکرات حمایت کرد و این گروه در سایه این حمایت توانست:

- در خاک عراق مرکزیت سیاسی و نظامی خود را مستقر کند؛

- کادرهای خود را در خاک عراق آموزش و سازماندهی کند؛

- اسلحه، مهمات و امکانات مالی دریافت کند؛

- ایستگاه رادیویی خود را مستقر سازد؛

- مجروحین خود را که در درگیری های کردستان ایران زخمی می شدند، در داخل عراق مداوا کند؛

- از امکانات تبلیغی دولت عراق (مانند رادیو عراق) سود جوید.

- کادر مرکزی و سایر عناصر سیاسی آنها از امکانات فرودگاهی عراق برای سفر به اروپا استفاده کند و همچنین برای انتقال مجروحین خود به اروپا از این امکانات بهره مند شود.(1)

قاسملو دبیرکل حزب دمکرات کردستان در مرداد 1365 در پاسخ به این سئوال خبرنگار بی.بی.سی که آیا فکر نمی کنید که شما با رژیم عراق به هر حال رابطه دارید و این در طرز فکر کردها نسبت به شما اثر می گذارد، گفت: «رابطه ما با دولت عراق بسیار روشن است، ما الآن علیه دشمن مشترک می جنگیم،(2) حزب دمکرات در قبال دریافت پشتیبانی از عراق متعهد شده بود ضمن درگیر کردن نیروهای مسلح جمهوری اسلامی ایران و جاسوسی علیه ایران، جلوی کردهای شمالی عراق (حزب دمکرات کردستان عراق) را بگیرد و اجازه ندهد که آنها به مرز عراق نزدیک شوند و با حکومت عراق بجنگند.(3) پذیرش درخواست های رژیم بعث عراق و وابستگی شدید حزب دمکرات کردستان ایران به رژیم بعث عراق، این حزب را دچار انشعاب کرد به طوری که غنی بلوریان در مخالفت با این وابستگی اعلام داشت: «پذیرفتن خواسته های دولت عراق به منزله خودفروشی به رژیم عراق است و من آن را خیانت می دانم.»(4)

ص:211

بر اساس خاطرات غنی بلوریان فهرست اولین خواسته های عراق از حزب دمکرات کردستان عبارت بود از:

1- باید دو تن از افسران عراقی برای رساندن کمک و تحویل پول و لوازم جنگی در نزد حزب دمکرات باشند؛

2- باید دو تن از اعضای دفتر سیاسی حزب در نزد دولت عراق باشند تا در موقع لزوم مورد مشورت قرار گیرند؛

3- حزب دمکرات لازم است اطلاعاتش را درباره نیروهای ارتش ایران که به مرزهای ما نزدیک می شوند و یا به پادگان های مرزی منتقل می شوند به دولت بعث عراق ارائه نماید و آمار سرباز و نوع سلاح و تعداد آنها را برای عراق مشخص سازد؛

4- لازم است حزب دمکرات، عراق را از مختصات هواپیما و هلی کوپترهای ارتش ایران مطلع سازد و اعلام نماید منبع تأمین تجهیزات ارتش ایران از کجاست؛

5- حزب دمکرات باید شعار سرنگونی رژیم جمهوری اسلامی ایران را اعلام کند؛

6- حزب دمکرات باید جلوی کردهای شمال عراق را بگیرد و اجازه ندهد آنها به مرز عراق نزدیک شوند و از خاک ایران استفاده کرده با حکومت عراق بجنگند؛

7- حزب دمکرات باید چگونگی رابطه رژیم ایران را با کشورهای دیگر برای ما روشن کند.

طرح هفت ماده ای رژیم بعث عراق در دفتر سیاسی حزب دمکرات کردستان ایران به تصویب رسید.(1)

دبیرکل حزب دمکرات کردستان در همراهی با جنایات رژیم بعث عراق، حمله شیمیایی ارتش عراق به شهر سردشت و بعدها حمله شیمیایی به شهر حلبچه را در مصاحبه با بی.بی.سی تکذیب می کند. وی می گوید: بنده این خبر را تکذیب کرده ام، هنگامی که از من درباره کاربرد سلاح های شیمیایی سئوال شد، پاسخ دادم کاربرد سلاح های

ص:212

شیمیایی را به طور کامل مطالعه می نمایم و بعد از مطالعه گزارش ها، هیچ گونه نشانه ای دال بر استفاده از سلاح های شیمیایی مشاهده نکردم و نظر به اینکه ما فاصله بسیار نزدیکی با منطقه درگیری داریم، اثری از این سلاح مشاهده نکردم. (17/3/1988)

در واقع پشتیبانی و حمایت عراق یکی از علل اصلی ایجاد و تداوم تروریسم در کردستان ایران بود. قبل از سقوط صدام، پس از ایجاد منطقه امن در شمال عراق در مدار 36 درجه و کنترل این مناطق توسط احزاب کُرد عراقی، رهبران کُرد عراقی، نگرانی های امنیتی ایران را پذیرفتند و تعهد خود را نسبت به امنیت مرزی ایران ابراز داشتند. لذا پس از سالها کنترل مناطق کردستان عراق توسط احزاب کُرد، می توان گفت ناآرامی ها در مرزهای ایران (از طریق کردستان عراق) ناچیز بوده اند. می توان گفت سیاست کردهای عراق در اطمینان دادن به ایران در حدود حفظ مرزهای ایران تا حدود زیادی موفقیت آمیز بوده است.(1)

ضدانقلاب داشته باشند.

بی اعتمادی و عدم حمایت مردم کردستان، ناتوانی نیروهای حزب در رویارویی با جمهوری اسلامی، پایان جنگ تحمیلی عراق علیه ایران، فروپاشی رژیم بعث عراق، ضربه پذیر شدن پایگاه های حزب در خاک عراق توسط نیروهای نظامی ایران، و تشدید شکاف ها و چند دستگی، وضعیت روانی مأیوس کننده ای در بین نیروهای حزب دمکرات کردستان ایجاد کرد و در نتیجه حزب با پذیرش شکست از فاز نظامی به فاز سیاسی عقب نشینی کرد.

به عبارت دیگر، تغییر رفتار حزب دمکرات از رفتاری مسلحانه و تروریستی به رفتاری سیاسی بیش از آن که ریشه های درونی داشته باشد، منشأ بیرونی داشت و به تغییر شرایط داخلی ایران و مسائل بین المللی بازمی گشت.

ص:214

ص:215

ص:216

ص:217

ص:218

روش را پاسخگو نمی داند. با وجود این، کومله پس از سه دهه فعالیت مسلحانه و سیاسی هنوز از ماهیت تروریستی خویش رها نشده و در فرصت هایی که دست می دهد، کم و بیش به این ابزار متوسل می شود.

در این مقاله تلاش شده است به چگونگی شکل گیری، تاریخچه، فعالیت های سیاسی، دیدگاه های ایدئولوژیک و نیز فعالیت های نظامی و تروریستی حزب کومله به عنوان یکی از ستون های حرکت های تجزیه طلبانه، سیاسی و تروریستی در منطقه کردستان اشاره شود.

تاریخچه خود را چنین بیان کرد:

10 سال پیش توسط رفقا، گروهی پایه ریزی شد که پس از طی فراز و نشیب ها و رونق و رکودها سرانجام در بهمن 57 با نام سازمان زحمتکشان کردستان ایران اعلام موجودیت کرد.(1)

چنین ادعایی، فاقد هرگونه سند و مدرک بود. لذا سعی کردند با تکیه بر زندگی سیاسی دو تن از کشته شدگان برای خود سوابق مبارزاتی به وجود آورند و از این طریق به عنوان مبارزین علیه ستمشاهی، برای خود کسب اصالت کنند. یکی از این کشته شدگان محمدحسین کریمی بود که در بهمن 57 به هنگام تسخیر شهربانی سقز مورد اصابت گلوله مأموران قرار گرفت و دیگری فؤاد مصطفی سلطانی بود که در زمان بسیج عمومی از سوی امام خمینی(ره) نسبت به پاکسازی کردستان در درگیری با پاسداران انقلاب اسلامی در مریوان کشته شد. سران کومله ضمن اذعان به اینکه «آگاهی ما از مارکسیسم – لنینیسم و همچنین تجارب انقلاب کشورهای دیگر بسیار ناقص است»(2) همچنین مدعی هستند در این دوره محور فعالیتشان در زمینه ترویج ایدئولوژی مارکسیسم – لنینیسم و تئوری مبارزه طبقه کارگر و افشاگری و مبارزه علیه رژیم شاه بوده است، اما در طول سالهای پیش از انقلاب حتی یک اعلامیه از آنها وجود ندارد.

لذا به نظر می رسد کومله در بیان واقعیت تاریخی سازمان صداقت نداشته و بنابراین بایستی نقطه شروع حرکت این سازمان را پس از انقلاب اسلامی دانست.

در نهایت باید گفت، آنچه تحت عنوان کومله در سال 57 شکل گرفت از ادغام سه گروه کوچک ایجاد شد که عبارتند از:

1. گروه انقلابی زحمتکشان کردستان ایران که سلیمان معینی، از اعضای حزب دمکرات کردستان ایران و نماینده جناحی تندرو در آن حزب، در سال 1348، به همراه سه نفر دیگر از اعضای خانواده های فئودال شهر بوکان، این گروه را تشکیل داد.

ص:222

2. گروه شیرین بهاره که چاوه (فرزند امام جمعه مریوان)، فؤاد مصطفی سلطانی (فرزند خان روستای آلمانه) و صدیق کمانگر (یک مالک کامیارانی) از مهم ترین و مشهورترین اعضای این گروه بودند.

3. اتحادیه کشاورزان که محمدحسین کریمی، که رابطه خوبی با شیوخ داشت، در سقز، این اتحادیه را تأسیس کرد. پس از کشته شدن وی در بهمن 1357، شیخ عزالدین حسینی (امام جمعه مهاباد) رهبری این گروه را بر عهده گرفت.

الف. کلیه امور قانونگذاری، قضایی، اداری و فرهنگی کردستان به عهده حکومت خودمختار کردستان ایران است.

ب. انتظامات داخلی کردستان به عهده حکومت خودمختار کردستان است و هرگونه نقل و انتقال نظامی نیروهای مسلح مرکزی در سرزمین خودمختار کردستان تنها با تأیید و نظارت عالی ترین مرجع حکومت خودمختار صورت خواهد گرفت.

ج. شوراها از نظر کومله، هم قانونگذار و هم مجری قانون خواهند بود.

د. در کردستان خودمختار، ارتش و سپاه پاسداران و دیگر نیروهای مسلح حرفه ای برچیده شده و نیروهای پیشمرگ ضامن امنیت کردستان می باشند.

ه . انتصاب مقامات از سوی دولت مرکزی ملغی می شود.

در واقع هدف اصلی کومله خلع ید جمهوری اسلامی از کردستان و تجزیه آن از ایران و استقرار نظام سوسیالیستی بود.

پیامدی پسین را موجب می شد. به عبارت دیگر:

سازمان کومله بدین مطلب اذعان می دارد که خودمختاری موردنظرشان با وجود برقراری رژیمی همچون جمهوری اسلامی قابل حصول نیست و نمی توان چنین انتظارات بلندبالایی از آن داشت، بلکه طلب نمودن یک حکومت خودمختار محتاج به وجود حکومتی به رهبری طبقه کارگر است و با پیدایش یک نظام کمونیستی است که این خواست امری منطقی می شود. بنابراین طبیعی است که برقراری جمهوری اسلامی خود به خود مانعی است بر سر راه محقق شدن حقوق حقه خلق کرد و باید به هر ترتیب ممکن بساط این جمهوری را جمع کرد، زیرا به دست آوردن خودمختاری با آن شکل و شمایل مطلوب فقط و فقط در گرو تحقق بخشیدن به حکومت پرولتاریا و جمهوری دمکراتیک خلقی است و آن هم نیز به نوبه خود به انهدام نظام فعلی و از هم گسستن شیرازه آن است.(1)

کومله با ذهن گرایی و خیال پردازی بر اساس پندارهای بیگانه با روند انقلاب، فکر می کرد که زمان موعود برای نتایج مطلوب آنها فرارسیده است. لذا در این پندارهای ایدئولوژیک و در پی تحریض نیروهای خود مدعی بود که: «کردستان را موج های انقلاب به آنچنان حرکتی واداشته که پایه های رژیم می لرزد»(2)؛ «ارتش نیز در آستانه انقلاب است و دیر یا زود به ما خواهند پیوست».(3)

اما به فاصله یک ماه بعد به نتیجه ای کاملاً مغایر می رسند و آنچنان به تناقض گویی و تضاداندیشی می افتند که ارتش را دشمن نهایی خود به حساب می آورند و پیروزی تعیین کننده را موکول به انهدام ارتش می دانند. در اطلاعیه هفتم مهر 58 کومله آمده است: «ارتش دشمن استراتژیک ماست، تا زمانی که ماشین دولتی و از آن جمله ارتش متلاشی نشود سخن از پیروزی نمی توان بر زبان آورد.»(4)

کومله در همین راستا به فراخوانی دیگر نیروهای همسو و هم هدف

ص:225

مبنی بر قیام در جهت متلاشی کردن جمهوری اسلامی پرداخت. اما این ساده اندیشی آنها از جانب متحدانش نیز مورد انتقاد قرار گرفت: «کومله فکر می کرد انقلاب دمکراتیک را شروع کرده و با کردستان می توان همه جا را گرفت.»(1)

شرم آور آنها نسبت به اخلاقیات دینی موجب انزجار مردم می شد. آنها حتی در مساجد با برگزاری سخنرانی و نشست های سیاسی سعی در نفی مفاهیم دینی می کردند.

گرچه کومله برخی از این اسناد و مدارک را غیرواقعی و ساخته و پرداخته نهادهای امنیتی ایران می داند، اما اسناد منتشره سیا مربوط به 1986-1980 نیز گوشه ای از فعالیت های تروریستی گروهک کومله را به تصویر می کشد. در آن اسناد می توان نشانه هایی از موارد زیر را مشاهده کرد: بمب گذاری در نقاط پراکنده شهرها یا روستاهای ایران، حمله به مساجد و نصب تیربار و اجرای رقص مختلط (نمونه آن شهریور 1362 در سردشت)، حمله به مدارس و ترور معلم ها در کردستان به اتهام وابستگی به رژیم به علت دریافت حقوق، ترور و انفجار در جهاد سازندگی و سپاه (بیش از نوزده مورد)، جنگ افروزی در سنندج و کمک به مهندسی اطلاعاتی استخبارات عراق. البته حافظه تاریخی و شفاهی مردم کردستان و از جمله اسرای این گروه خود بهترین شاهد و گواه بر این گونه رفتارهاست.

از جمله منابعی که درباره رفتار خشونت آمیز و تروریستی کومله انتشار یافته کتاب «شنام» است. این کتاب مشاهدات عینی و تجربی کیانوش گلزار راغب را به روایتی داستانی و در دوره زمانی 18 ماه توصیف می کند. گلزار که در سال های 60 و 61 در اسارت کومله به سر می برد گوشه ای از جنایات کومله در مناطق عملیاتی و نیز بدرفتاری با اسرای ایرانی را به تصویر کشیده است.(1)

به طور کلی، حرکت های مسلحانه گروه ها در کردستان طی دهه نخست پس از پیروزی انقلاب را می توان به چهار مقطع زمانی تقسیم کرد:

مقطع نخست، وقایع سال 1358 را شامل می شود که عمده ترین آنها سقوط پادگان و هنگ ژاندارمری مهاباد و پاسگاه های ژاندارمری، جنگ نقده، فرمان امام(ره) در شکستن محاصره پاوه و سپس آزادسازی شهرهایی مانند بانه، سردشت، مریوان و... بود.

مقطع دوم، وقایع سال های 1359 و 1360 را دربرمی گیرد که با تجاوز

ص:227

ارتش عراق و همزمان با آن تشدید اقدامات نیروهای حزب دمکرات و حزب کومله همراه بود. این گروه ها کوشیدند تا جبهه کردستان را فعال نگه دارند و بدین ترتیب، بخشی از نیروهایی را که باید برای مقابله با ارتش عراق به کار گرفته می شد، در منطقه مشغول کنند.

مقطع سوم، وقایع سال های 1362 تا 1364 را شامل می شود. طی این سال ها، قرارگاه حمزه سیدالشهداء متشکل از نیروهای سپاه و ارتش و ژاندارمری شکل گرفت و با استقرار در منطقه توانست امنیت را در شهرها، روستاها، جاده های اصلی و مرزهای کردستان ایران با عراق تأمین کند و با پاکسازی نیروهای کرد آنها را از ایران به کردستان عراق براند.

مقطع چهارم، از سال 1364 تا پایان جنگ را دربر می گیرد. که در این دوره تنش ها کاهش یافت.(1)

تغییرات شرایط زمانی و مکانی توجیه شده اند. در حالی که کاملاً مشخص است که این سیر بی پایان تغییر مواضع و معلق زدن ها صرفاً پوششی برای شکست های تئوریک و پراتیک و گرفتن چهره مقبولانه تری می باشد.(1)

لذا گرچه حزب کمونیست ایران در آن مقطع شکل گرفت اما گرایشات ناسیونالیسم قوم گرا همچنان در درون برخی از اعضای آن به حیات خود ادامه داد تا اینکه در زمان حمله آمریکا به عراق و پس از قدرت گیری احزاب ناسیونالیست در کردستان عراق خود را به صورت انشقاق در حزب و احیای مجدد نام گروه کومله، نشان داد.

می گیرد و در آن هنگام جنگ مزبور را بر سر «هژمونی در کردستان» ارزیابی می کند. در بخش هایی از این سند آمده بود: «مبارزه برای تأمین هژمونی در کردستان و همچنین بر جنبش انقلابی خلق کرد، بین حدکا (حزب دمکرات) به عنوان یک حزب بورژوایی و کومله به عنوان نماینده آگاه پرولتاریا در کردستان حاد شده است.»(1)

سازمان چریکهای فدایی خلق که خود نیز دچار انشقاق های ایدئولوژیک و ساختاری بود و به درد هم ایدئولوژی های خویش مبتلا بود به آنها هشدار می دهد که از جنگ دست بردارند:

این گونه تهاجمات وحشیانه نه «مبارزه برای دمکراسی» و نه «مبارزه پرولتاریا بر علیه بورژوازی» بلکه نمایشگر یک بینش عقب مانده، بقایای تفکر خانخانی و قبیله ای، برخورد کینه توزانه و انتقام جویانه با مسائل سیاسی و اجتماعی است... بحث ما در اینجا حتی درباره تاکتیک غلط «مبارزه مسلحانه» دو نیروی سیاسی مخالف رژیم اسلامی علیه یکدیگر در کردستان نیست، فاجعه بسیار عمیق تر از محکوم کردن این «مبارزه» است، بلکه شیوه های ضدانسانی است که هر دو سازمان در این «مبارزه» به کار برده اند... از حزب دمکرات و عملکرد غالباً قدرت منشانه آن که بگذریم، در اینجا خطاب ما به رفقای کومله است که خود را کمونیست می دانند و «حزب کمونیست ایران» را تشکیل داده اند. رفقا! آیا یک لحظه فکر کرده اید که با اعمال وحشیانه 6 بهمن، چه تصویری از کمونیسم در ذهن همان زحمتکشان کُرد، که در میانشان مبارزه می کنید و می خواهید ایده ها و ارزش های کمونیستی را تبلیغ کنید، به دست داده اید؟(2)

230

غربی بود و به ویژه فروپاشی شوروی و اقمار کمونیستی آن همگی از اتفاقاتی بودند که در اواخر دهه 1360 و اوایل 1370 به وقوع پیوستند و به نحو چشمگیری در کاهش فعالیت گروه هایی مانند کومله تأثیر گذاشتند. در این میان گرچه برخی افراد همچنان از پای بندی شان به کمونیسم سخن می گفتند اما بسیاری از کمونیست های گذشته پی به واقعیت های موجود بردند و تلاش کردند ایدئولوژی خود را تغییر دهند. لذا از آنجا که تغییر ایدئولوژی از کمونیسم به لیبرالیسم، عملاً بسیار دشوار به نظر می رسید، بسیاری از نیروهای کومله ترجیح دادند از پیروی خود از ایدئولوژی «سوسیال دمکراسی» سخن بگویند که حد واسط دو ایدئولوژی به شمار می آمد.

لذا بر اثر تغییرات بیرونی و محیطی، کار به جایی رسید که کومله با وجود سابقه طولانی در ترور و جنگ مسلحانه، مدعی شد که خود را معتقد به مرام سوسیال دمکراسی می داند و دمکراسی برای این گروه اهمیت محوری و درجه اولی دارد. بر این اساس، عبدالله مهتدی در اظهارات سال های اخیر خود بیان می کند که:

ما خود را به عنوان سوسیالیست می شناسیم. ... کارنامه «سوسیالیسم های» استبدادی، تحمیلی، اشغالگرانه و استالینیستی دیگر در پیش چشم همه هست. دمکراسی پیش شرط، زمینه و بستر سوسیالیسم است و سوسیالیسم بدون دمکراسی نیز دروغی بیش نیست.(1)

به هر حال کومله و سپس حزب کمونیست ایران از جمله احزابی بودند که تحول در نظام بین الملل به شدت و از لحاظ ساختاری و ایدئولوژیک بر آن تأثیر می گذاشت. لذا حزب کمونیست که عملاً و به لحاظ ایدئولوژیک به ایدئولوژی مارکسیست – لنینیستی (پرولتری) شوروی نزدیک بود و از ایدئولوژی مائوئیستی کومله در قبل از سال 1361 فاصله گرفته بود با سقوط اتحاد شوروی و از دست دادن حامی و کانون اردوگاه کمونیستی دچار اختلاف درونی شد و در همان اوایل و

ص:231

همزمان با تحولات ابتدایی در نظام بین الملل به دو شاخه تبدیل شد؛ در حدود سال 1990 (70-1369) جریان کمونیست کارگری به رهبری منصور حکمت از حزب کمونیست ایران جدا شد.

اما علاوه بر این، رشد ناسیونالیسم با توجه به مسئله کردستان عراق، بخشی دیگر را تحت تأثیر قرار داد و بالاخره تحت عنوان کومله (سازمان انقلابی زحمتکشان کردستان ایران) از حزب کمونیست جدا شد و در ماده اول اساسنامه این سازمان در 1380 خود را یک «حزب سوسیالیستی کارگران در کردستان» معرفی می کند.(1)

جمهوری اسلامی می گفت، با نابودی جمهوری اسلامی، بنیادگرایی اسلامی از بین می رود و این فقط از عهده آمریکا برمی آید... همه چیز روی حمله آمریکا شرط بندی شده بود.

البته ممکن است طولانی شدن «انتظار»، برخی رهبران کومله را به فکر چاره جویی و جدا شدن از مهتدی انداخته باشد، اما اعتقاد به وجود فساد اقتصادی، فساد اخلاقی و شیوه مدیریتی مستبد از دیگر دلایل جدایی این افراد از مهتدی بود.(1)

«عوامفریبی» و حادثه طبس را «جنگ زرگری» خواند.(1) اما همواره در طول حیات خود وابستگی و رابطه مناسبی با دولت های غربی داشته است.

وابستگی کومله به دولت های غربی هر سال گسترش یافته است، به طوری که برخی اعضای این سازمان در سال 1384 با سفر به آمریکا و درخواست از پنتاگون، تلاش می کنند گوی سبقت را از رقیب خود یعنی حزب دمکرات بربایند. مهتدی دیدار با مقامات ارشد سیاسی و امنیتی آمریکا و اروپا را جزو برنامه های حزب کومله می داند و از برملا شدن آن ابایی ندارد:

... اینکه به طور کلی کومله با دولت آمریکا رابطه دارد یا نه، جواب مثبت است و ما تا به حال چندین بار با مقامات گوناگون دولت و نیز کنگره و سنای آمریکا و همچنین شخصیت ها و تحلیلگران این کشور تماس و ملاقات داشته ایم و این را کتمان نکرده بلکه قبلاً هم اعلام نموده ایم و نه فقط ایرادی در آن نمی بینیم بلکه برقراری این نوع روابط با آمریکا و اروپا را یکی از وظایف خودمان می دانیم که به حکم موقعیت و مسئولیتمان در جنبش کردستان و در دفاع از آن و به طور کلی در دفاع از جنبش دمکراسی خواهی سراسر کشور به آن اقدام می کنیم.(2)

از سوی دیگر، دولت آمریکا نیز به حمایت مالی رسمی از کومله پرداخته است. گرچه حمایت آمریکا از گروه های ایرانی مخالف جمهوری اسلامی امر جدیدی نیست، «ریس الریش» نویسنده کتاب «هدف گیری عراق»(3) پس از سفری به مناطق کردنشین شمال عراق در گفتگویی از حمایت مالی رسمی ایالات متحده از کومله سخن گفته است:

من دریافتم که ایالات متحده و اسرائیل از حزب دمکرات ایران و گروه کومله مهتدی – ایلخانی زاده پشتیبانی می کند. رهبران

ص:234

کومله و حزب دمکرات از سرویس جاسوسی آمریکا درخواست کمک می کنند؛ به آنها برای عملیات در داخل خاک ایران، آموزش داده می شود. من گمان می کنم حمایت های مالی آمریکا تندروترین بخش های گروه های اقلیت قومی مانند حزب دمکرات و کومله را دربر می گیرد، و آنها را برای درگیر شدن در خشونت تشویق می کند.

به گفته الریش گروه کومله نیز واقعاً به جنون تقلید از طرز تفکری خاص و فردپرستی مبتلاست و توسط سران پنهان کار، مرموز و اقتدارگرا رهبری می شود. الریش از این نکته هم اظهار تعجب می کند که در حالیکه هر دو این گروه ها خودشان را سوسیال دمکرات می نامند، اما طعنه آمیز است که بیشترین حمایت های خود را از دست راستی ترین گروه های آمریکا دریافت می کنند. عبدالله مهتدی و دیگر رهبران حزب کومله کردستان ایران، دریافت کمک های مالی از آمریکا را رد نمی کنند و در عین حال تصریح می کنند که اگر چیزی بیشتر از کمک های مالی به این حزب پیشنهاد شود، آن را نیز قبول می کنند.(1)

الریش همچنین در مصاحبه با خبرگزاری آی. پی. اس می گوید مقامات رسمی نظامی آمریکایی نیز که من با آنها صحبت کردم، حمایت از گروه های کُرد مخالف رژیم مانند حزب دمکرات و کومله را انکار نکردند.

در سال 2006 رهبران اصلی کومله و حزب دمکرات کردستان ایران به آمریکا آمدند و با مقامات سطح میانی وزارت خارجه و مأموران امنیتی نیز، دیدار کردند. این دیدارها رسمی بود و در همان زمان توسط برخی از رسانه ها نیز، پوشش خبری داده شد. آنها در خصوص محتویات جلسات برگزار شده، با من صحبتی نکردند و تنها گفتند که این دیدارها بسیار دوستانه بوده است...

در همان سال عبدالله مهتدی و مصطفی هجری برای دیدار با مقامات وزارت خارجه، به واشنگتن سفر کردند. آنها به من گفتند: «ما برای مدتی طولانی، با مقامات آمریکایی در تماس

ص:235

بوده ایم»... مرتضی اسفندیاری نماینده حزب دمکرات کردستان ایران و حمید بهرامی نماینده کومله در آمریکا و کانادا، به من گفتند که برای بخشی از 85 میلیون دلار اقدام کرده اند. پولی که برای «ترویج دمکراسی» و تجهیز شبکه های تلویزیونی در ایران، خرج می شود. آن ها به من گفتند: «ما با آمریکا دوست هستیم. زیرا نمی توانیم در جهان دوستی بهتر از آمریکا پیدا کنیم».(1)

همراه با نظامیان عراقی به محاصره رزمندگان اسلام درآمده و مانند آنها کشته، مجروح و اسیر شدند.(1)

در پاییز سال شصت در کنفرانس ششم کومله مسئله کمک مالی و تسلیحاتی گرفتن از رژیم عراق مطرح و به دنبال آن کنفرانس، کمیته مرکزی کومله تصمیم گرفت از دولت بعث عراق درخواست کمک های مالی، تسلیحاتی و تدارکاتی بکند. هیأتی از کمیته مرکزی کومله به بغداد رفت و با مقامات عراقی وارد مذاکره شد. درخواست کومله دریافت صدمیلیون تومان کمک مالی، اسلحه های سنگین مثل خمپاره 120، توپ 105، موشک تاو، آر پی جی و مقدار زیادی اسلحه سبک بود که مقامات عراقی با بخشی از آنها موافقت کردند. بدین ترتیب قرار شد رژیم صدام مبلغ هفت و نیم میلیون تومان به کومله بپردازد و بعد از آن سالی دو و نیم میلیون تومان به طور دائم به کومله کمک مالی بکند.(2)

کومله در کنگره سوم خود که در اردیبهشت سال 61 برگزار شد قطعنامه ای در خصوص جنگ ایران و عراق صادر و در آن اعلام می کند که ما در قبال جنگ ایران و عراق خواهان سرنگونی جمهوری اسلامی هستیم.(3)

اسناد بعث هم به خوبی نشان می دهد که هر دو گروه کومله و دمکرات مأموریت بر هم زدن امنیت نوار مرزی را در استراتژی خود داشته اند تا قبل از حمله عراق به خاک ایران، حکومت مرکزی ایران را با چالشی جدی روبرو کنند. اما نقطه اوج وابستگی کومله به رژیم صدام در ماجرای قتل عام سال 1988 حلبچه با بمب شیمیایی رخ می نمایاند که هزاران کرد در کمتر از چند دقیقه جان باختند و کومله هرگز اعتراضی به این جنایت سبعانه نکرد. آنها مدعی اند که در آن سال به طور خصوصی نامه ای به اداره امنیت و استخبارات نوشته اند اما در آرشیو بعث فقط تقاضای ایشان برای مداوای نیروهای زخمی شان موجود است که آن هم توسط بعث، اهمال شد. از آن سو نیز رحمان قاسملو، دبیر کل حزب دمکرات، در روزنامه لوموند به کلی منکر قضیه بمباران شیمیایی شد!

ص:237

در دوران جنگ ایران و عراق، در بین حکومت عراق و کومله، تنها در سطح مقامات اداره امنیت رابطه ای وجود داشت و مسئول امنیتی سفارت آمریکا در عراق در سال 1984 اذعان می کند که «بنا به دستور سیا، عراق از آنان به عنوان نیروهای اپوزیسیون ضدایرانی حمایت می کرد اما جمع آوری اطلاعات از نیروهای ایرانی اصلی ترین مأموریت کومله بود.»

با همراهی حزب دمکرات کردستان ایران در بیانیه ای مشترک خطاب به مردم ایران نوشتند:

از مردم ایران اعم از کلیه اقشار و همه ملیت های ایران و به ویژه ملت حق طلب و هشیار کرد خواستاریم که با تحریم نمایش انتخابات و با عدم حضور در پای صندوق های رأی... راه موفقیت توطئه های رژیم را سد کنند... تحریم نمایش انتخابات، یک وظیفه میهنی و یک گام دمکراتیک مهم در راستای نیل به آزادی می باشد.(1)

اما پس از انتخابات چهل میلیونی 22 خرداد 88 و از فردای انتخابات، حزب دمکرات کردستان ایران به ریاست مصطفی هجری ابتدا سکوت را در قبال رویدادهای پس از انتخابات برگزید و از قول برخی سران خود در مصاحبه هایی تلویزیونی اعلام کرد که «جنبش به پا خاسته در تهران هیچ ارتباطی به کردها و مطالبات آنها ندارد» و در ادامه نیز اعلام کردند که این جنبش حاصل «اختلافات درون جناحی خود حاکمیت» است. مدتی بعد مواضع خود را تغییر دادند و همسو با دیگر جریان های اپوزیسیون علیه جمهوری اسلامی بیانیه دادند. این گروه سپس در اطلاعیه ای اعلام کرد که «دوشادوش آزادیخواهان در سراسر ایران با گام های استوار و در راستای سرنگونی رژیم جمهوری اسلامی و تا نیل به پیروزی نهایی به تلاش بی وقفه خود ادامه خواهد داد».(2)

اما حزب کومله کردستان به ریاست عبدالله مهتدی، از همان روزهای آغازین، در پیامی برای مردم ایران که از تلویزیون «روژه لات» ارگان رسمی آن پخش شد، حمایت قاطع خود از رادیکالیسم سبز را اعلام کرد.

علاوه بر این پیام، حزب کومله کردستان از طریق انتشار بیانیه، پوشش رسانه ای و همچنین فراخوان اعتصاب و اغتشاش به حمایت از شورشگری پس از انتخابات سال 88 پرداخت.(3) دیگر حزب موجود در این گروه یعنی کومله زحمتکشان کردستان نیز برخلاف موضعگیری قبل از انتخابات خود، از طریق فعالیت های رسانه ای و همچنین انتشار بیانیه به مناسبت های

ص:239

مختلف، حمایت نمادین خود را از رادیکالیسم سبز اعلام کرد.

همچنین به دنبال حمایت علنی سران رادیکالیسم سبز از تروریست های وابسته به گروهک های منافقین، پژاک و تندر، دبیرکل کومله با این جریان ابراز همبستگی کرد. عبدالله مهتدی در گفت وگو با شبکه سعودی العربیه و دویچه وله از موضع موسوی و کروبی در حمایت از تروریست های اعدام شده قدردانی کرد و گفت احزاب و سازمان های مخالف باید به هم نزدیک شوند:

اگر این طور نبود آن تظاهرات ها که در روز عاشورا به اوج خود رسید، نمی توانست اتفاق بیفتد. حوادث روز عاشورا محصول چه بود؟ اگر یک نوع اجماع بین گروه ها و سازمان ها و هم صدایی و همکاری وجود نداشت، پس چطور این چیزها اتفاق افتاد؟ من به وجود آمدن یک همکاری بزرگ سیاسی را ضروری می دانم و فکر می کنم حتی خشت های اولیه اش را هم بشود در خارج از کشور گذاشت؛ نه به عنوان بدیلی برای کنار زدن داخل بلکه به عنوان مکمل و موازی حرکت داخل.(1)

وی موضع موسوی و کروبی علیه اعدام تروریست ها را «ناکافی اما گامی به جا و در مسیری درست» ارزیابی کرد.

نمی توان برآیند روشنی از آینده این گروه در اطراف مرزهای ایران داشت، اما به نظر می رسد که پس از قطعی شدن اخراج اعضای سازمان مجاهدین خلق از خاک عراق، چشم انداز بیرون راندن این گروه تروریستی از منطقه کردستان بیش از گذشته روشن شده باشد.(1)

در این شرایط جدید، آنها گرچه به طور کامل از اقدامات تروریستی خود دست نشسته اند، اما به دلیل واقعیت و جبر فضای جدید، تلاش می کنند چهره خشن و تروریست خود را پنهان سازند و با چهره ای ظاهراً دمکراتیک سخن بگویند.

ص:242

ص:243

ص:244

ص:245

ص:246

هزار کیلومتر مربع، حدود 11 درصد خاک ایران را دربر می گیرد. این استان از دو بخش شمالی به نام سیستان که مردمان ساکن آن به نام قوم سیستان مشهور هستند و بخش مرکزی بلوچستان که تا ساحل دریای عمان پیش رفته و مردم آن را به نام بلوچ می شناسند، تشکیل شده است. این تقسیم بندی قومی به نوعی تقسیم بندی مذهبی را هم دربر می گیرد، به طوری که عموم مردم سیستان شیعه مذهب و اکثریت بلوچستان از مردم اهل سنت حنفی هستند. مرکز استان، شهر زاهدان، قدمت یکصد ساله دارد و جمعیت آن از نظر مذهبی پنجاه درصد شیعه و بقیه اهل سنت هستند. به غیر از دو قوم بومی، جمعیتی از استان های خراسان جنوبی (مشهور به بیرجندی ها)، یزد، کرمان و مشهد نیز در این استان حضور دارند. به همین سبب مرکز استان محل اتصال شمال و جنوب، سیستانی و بلوچستانی و شیعه و سنی می باشد. وجه تمایز دو منطقه سیستان و بلوچستان تقریباً همان بحث قومیت و مذهب است ولی اشتراکات فراوان آنها باعث شده که وجوه افتراق کمتر نمایان شود. اشتراکاتی مانند: اعتقاد راسخ به دین مبین اسلام، وطن دوستی و دفاع از میهن در مقابل اجنبی در طول تاریخ، دفاع از نظام و انقلاب اسلامی در صحنه های مختلف، همزیستی توأم با عشق و محبت، میهمان نوازی، حفظ ارزش ها و فرهنگ اصیل اسلامی و ایرانی، حفظ قالب عشیره ای و طایفه گی در کنار هم و وصلت های فامیلی بدون تعصبات قومی و مذهبی.

در همسایگی این استان دو کشور افغانستان و پاکستان قرار دارد به گونه ای که صرفاً مرزهای سیاسی دو کشور مردمان دو سوی مرز را از هم جدا کرده است. به خصوص در منطقه بلوچستان که بیش از 900 کیلومتر با کشور پاکستان هم مرز می باشد، آن سوی مرز را ایالت بلوچستان پاکستان تشکیل می دهد که از نظر قومی، مذهبی، فرهنگی، اجتماعی با مردم بلوچستان ایران سنخیت دارند. از طرف دیگر، پراکندگی طوایف در دو سوی مرز باعث شده است که مراودات مردم مانند جمعیت داخل یک مرز سیاسی صورت گیرد. وصلت های فامیلی

ص:248

بدون ثبت قانونی، تجارت رسمی و غیررسمی، حل مسائل و مشکلات طایفه گی و دید و بازدیدهای بدون مجوز تردد، مرزهای سیاسی و جغرافیایی را دچار شرایطی خاص کرده است.

به علت های فوق، باید دوری استان از مرکز کشور و استان های هم جوار، جهت دریافت خدمات و نیز سهولت تردد مرزی به دلیل عدم کنترل مناسب مرز توسط مرزبانان را اضافه کرد. البته به رغم این تردد و مراودات، به دلیل توسعه نیافتگی بلوچستان پاکستان و اختلاف طبقاتی شدید مردم این منطقه با سایر مناطق پاکستان و درگیری گروه های معارض با حکومت مرکزی و عدم امنیت مناسب در ایالت بلوچستان پاکستان و از طرفی حس وطن دوستی مردم بلوچستان ایران سبب شده است که همگرایی سیاسی با مردم بلوچستان پاکستان به وجود نیاید.

ترددها و مراوده ها بیشتر جنبه فامیلی و طایفه گی دارد ولی به هم ریختگی بلوچستان پاکستان و بی ثباتی افغانستان محل امنی برای قاچاقچیان مواد مخدر، اشرار و معارضین بلوچ ایرانی ایجاد کرده است و این شرایط بهترین فرصت را در اختیار عناصر متواری ایرانی قرار داده است.

است. به دنبال حاکمیت طالبان در سال 1996م با هدف جلب نظر مجامع بین المللی و دولت ها از جمله ایران جهت به رسمیت شناخته شدن حکومت طالبان، حاکمان طالبان اقدام به مبارزه گسترده با کشت و برداشت مواد مخدر کردند. سالیانه نیز تعدادی از کشاورزانی که اصرار به کاشت خشخاش داشتند با برخورد خشن طالبان روبه رو می شدند و بعضاً به قتل می رسیدند. این روند مبارزه به جایی رسید که پیش از حادثه 11 سپتامبر و ورود آمریکایی ها و دیگر اعضای ناتو به افغانستان، بر اساس گزارش دفتر برنامه کنترل مواد مخدر سازمان ملل متحد(1) برداشت مواد مخدر در آن سال (2001م) به 180 تن کاهش یافت. ولی به رغم اینکه آمریکا با دو شعار مبارزه با تروریسم و مواد مخدر وارد افغانستان شد، در هر دو زمینه ناموفق بود.

در موضوع مواد مخدر به علت اینکه نیروهای نظامی آمریکا و ناتو عموماً در مراکز شهرها مستقر بودند و به دلیل آسیب پذیری، جرأت گسترش عملیاتی را نداشتند این فرصت را فراهم کرد که هر سال به حجم کاشت و برداشت مواد مخدر در افغانستان افزوده شود. به طوری که این میزان در سال 2008 به بالاترین میزان آن در طول تاریخ افغانستان رسید و با کشت بیش از 180 هزار هکتار به مرز تولید 8200 تن رسید، یعنی تولید مواد مخدر در افغانستان با ورود اشغالگران 45 برابر افزایش یافت. هر چند در برخی سال ها و از جمله سال زراعی 2010 به دلایل خشکسالی یا آفت زدگی از حجم تولید به نسبت سال 2008 کاسته شد، ولی حضور ناتو در افغانستان مانع از تولید مواد مخدر نشده است. زیرا اولاً اشغالگران قادر به کنترل حوزه سرزمینی افغانستان نبوده و نیستند، به طوری که پس از حضور ده سال و با حجم گسترده نیروی نظامی و امکانات تسلیحاتی و ساماندهی نیروهای دولتی افغانستان، صرفاً 30 درصد از خاک افغانستان را در اختیار دارند و 10 درصد دیگر در اختیار طالبان و بقیه آن یعنی 60

ص:250

درصد سرزمین افغانستان بدون حضور هیچ نیروی نظامی، به صورت ملوک الطوایفی اداره می شود. موضوع دیگر این است که حدود 3 درصد از مواد مخدر تولیدی افغانستان به سمت آمریکا می رود و لذا برای مبارزه انگیزه ای ندارد. به همین سبب آنها محور مبارزه را به نیروهای نظامی انگلیس سپرده اند و نیروهای انگلیس نیز ظاهراً چون قادر به مبارزه نبوده، برنامه ریزی آنها در جهت افزایش مصرف مواد تولیدی در منطقه خلیج فارس از جمله کشورهای همسایه افغانستان صورت گرفته است.

نکته حائز اهمیت در بحث مواد مخدر این است که به رغم مبارزه جمهوری اسلامی با مواد مخدر، به لحاظ ژئوپلتیک هنوز بهترین و کم هزینه ترین مسیر ترانزیت، خاک ایران است. همچنین با توجه به مبارزه گسترده نیروهای انتظامی و امنیتی ایران با این پدیده، قاچاقچیان در پی حمل مسلحانه محموله های خود بوده اند. آنها در این راستا به تهیه سلاح و مهمات، آموزش چریک های کاروان ها، درگیری مسلحانه با نیروهای مبارزه کننده، گروگان گیری، قتل مسلحانه و راهبندی مسلحانه (طی سال های گذشته) روی آورده اند که زمینه را برای حضور برخی گروه های مسلح ضدانقلاب و تشکیل گروه های تروریستی معارض جمهوری اسلامی فراهم آورده است.

بنابراین، در عوامل شکل گیری گروه های تروریستی سلفی شرق کشور عامل ژئوپلتیک منطقه جنوب شرق که به آن اشاره شد نقش مهمی در شکل گیری گروه های مسلح و تروریستی داشته است. لذا شکل گیری گروه های تروریستی خاستگاه و منشأ برون مرزی دارد و از طریق به هم پیوستگی قومی، مذهبی، فرهنگی و اجتماعی دو سوی مرز و نیز آموزه های عقیدتی و نظامی برون مرزی به داخل کشور منتقل شده است.

خشونت آمیزی از اسلام در سطح جهان به نمایش گذاشت، زمینه های ایدئولوژیک تروریسم گروه جندالله در ایران را فراهم ساخت. گرایش سلفی ریشة تاریخی دارد. هر چند شکل گیری اولیه این فرقه ریشه در عقاید برخی پیروان مذهب حنبلی (از مذاهب چهارگانة اهل سنت) دارد، ولی به دلیل اینکه با خیلی از باورهای دینی و مذهبی اهل سنت اختلاف دارند، در تقابل با مذاهب اهل سنت قرار گرفته و اکثر علمای اهل سنت نیز سلفی گری را یک جریان انحرافی می دانند. سلفی ها که خود را اهل حدیث می نامند و از منابع معتبر اهل سنت صرفاً بعضی از احادیث را معتبر و اکثر آن را غیرمعتبر می دانند و به نوعی سندیت منابع فقهی اهل سنت از جمله صحیح بخاری و صحیح مسلم را زیر سئوال می برند، موجب موضع گیری علمای اهل سنت نسبت به آنها شده اند.

سلفی ها با استناد انحرافی به احادیثی از منابع فقهی اهل سنت شالوده عقاید خود را شکل داده، بخش های جهادی آن را برجسته کرده، افکار مقابل خود را کفر دانسته و مقابله با آن را جهاد می دانند. آنها با گسترش این دیدگاه، اقدام عملیاتی گسترده ای در جهان و به خصوص در منطقه خاورمیانه علیه مخالفین خود - حتی مسلمانانی که آنها را قبول ندارند- انجام داده اند. آنها چهره زیبای جهاد و شهادت را که همواره مسلمانان به عنوان ارزش از آن بهره جسته اند تبدیل به ابزاری برای ترسیم چهره خشن از اسلام کرده اند. اقدامات سلفی ها موجب شده است مردم غیرمسلمان دنیا و به خصوص صاحبان قدرت های امپریالیستی اقدامات انحرافی سلفی را به اسلام و عموم مسلمانان نسبت دهند.

به هر حال، این گرایش انحرافی در برخی نقاط به عنوان فرقه پنجم اهل سنت مطرح شده و ترویج آن در سه دهه گذشته در مدارس دینی عربستان و پاکستان رونق یافته است. در ایران هم حضور بعضی از طلاب اهل سنت شرق کشور در این مدارس و به خصوص مدرسه دینی فاروقیه کراچی پاکستان، موجب نشر این عقاید انحرافی در بین بخشی از اهل سنت شرق کشور شده است.

ص:252

آموخته اند و حتی شیوه شکل دادن به گروه خود را از القاعده و طالبان فراگرفته اند.

تبعیض قومی و مذهبی متمرکز کرده اند، شد.

شرایط به وجود آمده از این احساس تبعیض به گونه ای است که گروه ها مشکل زیادی در جذب هوادار و نیرو نداشته باشند. احساس تبعیض در مواقعی تبدیل به تعارض بین دو قوم به خصوص در انتخاب مدیریت های بومی شد. هر چند هدف استفاده از پتانسیل و ظرفیت های نیروی انسانی بومی بود و مدیریت انتخاب شده هم تلاش کرد از این حساسیت بکاهد، ولی به هر دلیل ذهنیت طرفین اجازه نداد از این ظرفیت به درستی استفاده شود.

مدرسه قرار می گیرد و پدر و مادرش نیز جهت بررسی مسائل روحی و درسی او به مدرسه دعوت می شوند. ولی عبدالمالک به دلیل ترس از تنبیه، از دادن دعوت نامه به والدین خودداری می کند و از رفتن به مدرسه امتناع می ورزد. او در بازار موسوم به چهارراه رسولی شهر زاهدان به اتفاق چند نفر از دوستانش اقدام به دست فروشی اقلامی از جمله سی دی های مبتذل، پاسور، عکس خواننده ها و هنرپیشه های قبل از انقلاب می کند. پس از مدتی خانواده اش از این موضوع مطلع می شوند و قصد برگرداندن او به مدرسه را می کنند. ولی با مراجعه به مدرسه به دلیل غیبت دو ماهه، مدیر مدرسه از پذیرش او امتناع می ورزد. عبدالمالک مجدد به بازار چهارراه رسولی مراجعه می کند و این بار با ایجاد دکه ای در پوشش خرده فروشی، خرید و فروش اقلام ممنوعه را به مدت 6 ماه ادامه می دهد. او سرانجام به دلیل چند بار تذکر و بازرسی نیروی انتظامی شرایط کار را برای خود دشوار می بیند و آن را رها می کند.

مدرسه اخراج می شود و به مدت سه ماه خانه نشین می شود. پس از آن و بنابر اصرار مادرش مجدد قصد ادامه تحصیل در علوم دینی را می کند و این بار مدرسه دینی مکی در شهر زاهدان را انتخاب می کند. وی در مدرسه جدید نیز پس از مدت کمی دوباره به همان رفتارهایی که به دلیل آن از مدرسه قبلی اخراج شده بود ادامه می دهد و پس از چند بار تذکر در پایان ماه سوم تحصیل از آن اخراج می شود.

اخراج پیاپی عبدالمالک از مدارس دینی از نظر روحی بر او و خانواده اش تأثیر زیادی گذاشت، ولی همچنان اصرار به ادامه تحصیل در علوم دینی را در سر می پروراند. برادر بزرگترش عبدالرئوف ریگی در یکی از مدارس دینی سطح پائین به نام جام جم مشغول بود و به واسطه او، عبدالمالک جهت ادامه تحصیل به این مدرسه می رود و پس از دو ماه به بهانة پائین بودن سطح تحصیل، مدرسه را ترک می کند.

سه جهت فعالیت خود را ادامه داد که ضمن قاچاق مواد مخدر، فعالیت چریکی و تروریستی را در داخل کشور رواج داد و با شکل گیری طالبان به جهت حفظ موقعیت خود در افغانستان و گرفتن امکانات به حمایت طالبان پرداخت و در عملیات های متعدد با طالبان علیه جبهه متحد افغانستان جنگید.

با واسطه شیخک، عبدالمالک ریگی به گروه وی می پیوندد و برای مدت کوتاهی به اتفاق چند نفر دیگر از دوستانش با این گروه فعالیت می نمایند. پس از سه ماه فعالیت به علت جاه طلبی عبدالمالک و تمایل وی به افزایش فعالیت های تروریستی، اختلاف شدیدی بین او و ملابخش درخشان و دیگر اعضا به وجود می آید. به همین دلیل عبدالمالک و دوستانش از گروه سپاه محمد رسول الله(ص) جدا و به گروه الفرقان می پیوندند.

گروه الفرقان با گرایش های سلفی گری توسط مولوی عبدالجلیل قنبرزهی با نام مستعار صلاح الدین در سال 1374 تشکیل شد. این گروه هدف از فعالیت خود را مبارزه مذهبی با جمهوری اسلامی عنوان کرد. گروه مذکور یک سلسله عملیات تروریستی و بمب گذاری در داخل شهر زاهدان انجام داد که مورد تنفر مردم بلوچستان و اهل سنت و مدارس دینی اهل سنت قرار گرفت و با شکل گیری طالبان و تسلط آنان بر مناطقی از افغانستان به حمایت طالبان پرداخت. الفرقان نیز فعالیت مالی خود را به ترانزیت مواد مخدر و گروگان گیری اختصاص داده بود.

عبدالمالک ریگی کمتر از سه هفته بعد، از الفرقان جدا می شود. وی علت جدا شدن از این گروه را نیز کم تحرکی در مسائل سیاسی و نظامی عنوان می کند.

تصمیم گرفت به اتفاق چند تن از دوستانش جهت ادامه تحصیل به پاکستان بروند. او به اتفاق محمدجان ناروئی، حسین شنبه زهی معروف به یاسر، احمد وفائی معروف به محمود، نادر چاکرزهی معروف به حافظ عامر و چند نفر دیگر به کراچی پاکستان رفته و به واسطه عبدالرئوف ریگی در مدرسه معروف فاروقیه مشغول به تحصیل می شوند. این مدرسه دینی مرکز اصلی پرورش افراد با دیدگاه سلفی است و بیشتر مولوی ها و طلبه هایی که طالبان افغانستان و پاکستان را تشکیل داده اند در این مدرسه درس خوانده اند.

از جمله مباحثی که در این مدارس به آن پرداخته می شود تقابل شدید با مذاهب اسلامی است و در مقطع زمانی دوساله ای که عبدالمالک ریگی و دوستانش در این مدرسه بوده اند طی 6 ماه فقط به مباحث تقابل شیعه و سنی پرداخته اند. هدف آنها از طرح این مباحث ایجاد تنفر از مذهب شیعه و تربیت طلاب با تفکر سلفی تکفیری می باشد. به گونه ای که عبدالمالک ریگی و دوستانش طی مدت دو سال تحصیل در این مدرسه به عقیدة کفر شیعه رسیده بودند.

تحصیل در مدرسه دینی فاروقیه از چند جهت در شکل گیری شخصیت عبدالمالک ریگی و دوستانش جهت فعالیت تروریستی حائز اهمیت بود: اول آنکه دو سال تحصیل در علوم دینی از جهت کسب وجهه اجتماعی در نزد اقوام و دوستان مهم بود، دوم آن که بیشتر مباحثی که در این دو سال به فراگیری آن مشغول بود مباحث تند و افراطی سلفی و تقابل با سایر فرق اسلامی و به خصوص شیعه بود و سوم آن که رفت و آمد عناصر تند و افراطی سیاسی و مذهبی از جمله عناصر القاعده، طالبان و لشکر جنگوی در این مدرسه و ارتباط گیری عبدالمالک با آنها باعث فراگیری آموزش های سیاسی، تشکیلاتی و مذهبی افراطی او شد و به همین دلیل شخصیت تروریستی عبدالمالک و دوستانش در این دوره دو ساله تحصیل در این مدرسه کاملاً شکل گرفت.

وی پس از دو سال تحصیل در مدرسه فاروقیه مجدداً به زاهدان

ص:259

بازمی گردد و بنابر خواست مادرش تن به ازدواج ناخواسته با دختر دائی اش می دهد. او در این مقطع، و به مدت 6 ماه و به صورت نامرتب در قالب جماعت تبلیغ به شهرهای استان می رفته است.

اسارت سه ماهه در افغانستان باعث فروریختن همة آرمان ها و آرزوهای عبدالمالک می شود و به همین دلیل در شهر زاهدان پس از بازگشت از افغانستان دچار بیماری روحی و روانی می شود و تحت درمان قرار می گیرد. بنابر پیشنهاد خانواده، عبدالمالک و دوستانش جهت رهایی از این شرایط تصمیم به ادامه تحصیل در علوم دینی می گیرند و با همین هدف به یکی از روستاهای شهرستان سرباز مهاجرت می کنند و مشغول مطالعه دروس دینی می شوند.

در این زمان بود که برادر بزرگ عبدالمالک بنام عزیز در درگیری مسلحانه با افراد طرف حساب مواد مخدر کشته می شود و این مسئله بیماری روحی و روانی عبدالمالک را افزایش می دهد و سبب می شود جهت پر کردن خلأ نبود برادر، در کنار خانواده و به خصوص پدر و مادرش قرار گیرد و مجدداً به شهر زاهدان بازگردد.

اقدامات بعدی بود. آنها از این طریق اقدام به سرقت مسلحانه ناموفق بانکی در شهر زاهدان می نمایند و بلافاصله هفته بعد از آن در تاریخ 10/5/82 دو نفر از هندی های مقیم شهر زاهدان را به صورت مسلحانه به گروگان می برند و ضمن بریدن گوش یکی از آنان و فرستادن برای خانواده اش تهدید می کنند در صورت عدم پرداخت 25 میلیون تومان هر دو گروگان را خواهند کشت. خانواده گروگان ها نیز خواسته گروگان گیرها را اجابت کرده و با پرداختن 25 میلیون تومان، گروگان ها آزاد می شوند.

مدتی بعد در یک اقدام تروریستی سرنشینان یک دستگاه موتورسیکلت، گشت نیروی انتظامی را در شهر زاهدان مورد حمله مسلحانه قرار می دهند که هر دو راکب مجروح می شوند. در شهریورماه نیز در شهر زاهدان یک خودرو گشت انتظامی را مورد حمله قرار می دهند که سه نفر سرنشین آن را به همراه یک رهگذر دانشجو به شهادت می رسانند.

با توصیه القاعده، افراد گروه مذکور در پاییز سال 82 اقدام به گروگانگیری سه توریست اهل کشورهای آلمان و ایرلند در مسیر بم- زاهدان می نمایند و قصد داشته اند آنها را به افغانستان برده و تحویل القاعده دهند که با اقدامات نیروهای امنیتی از خروج آنها از کشور جلوگیری می شود و پس از چند روز توریست ها آزاد می شوند.

با این سلسله اقدامات تروریستی هویت گروه تازه تأسیس موسوم به جندالله برای نیروهای امنیتی آشکار می شود و طراحی اطلاعاتی و عملیاتی جهت شناسایی و ضربه زدن به این گروه نوپا صورت می پذیرد. این گروه در فروردین سال 83 ضمن انفجار یک بمب صوتی در میدان آزادی شهر زاهدان در مقابل استانداری، بیش از گذشته موجودیت خود را اعلام می کند. پس از آن هم با طراحی چند عملیات از جمله گروگانگیری افراد متمول و سفرای کشورهای اروپایی و نیز بمب گذاری در مترو، یک تیم از گروه عازم تهران می شود. در این زمان اکثریت اعضاء مورد شناسایی نیروهای امنیتی قرار گرفته و با یک سلسله عملیات تعدادی از عناصر عملیاتی و پشتیبانی گروه شناسایی و دستگیر می شوند. این افراد پس از

ص:262

دستگیری به عملیات های فوق الذکر و عملیات های طراحی شده برای آینده اعتراف می کنند.

می شود. شهاب منصوری به امید بازگرداندن خواهر در پاکستان می ماند و همین مسئله باعث شک عبدالمالک به او می شود و با ربایش و بردن او به پایگاه کوهستان و شکنجه اش از او می خواهد اعتراف کند که با هدف جاسوسی گروه به پاکستان رفته است. لذا با بریدن سر او و گرفتن فیلم و پخش آن در شبکه الجزیره و سایر شبکه ها سبب معرفی پدیده جدیدی در شرق کشور می شود.

پخش مستمر این فیلم و گفتگوی رسانه های بیگانه با عبدالمالک باعث معرفی گروه و اهداف آن می شود. این مسئله به نوعی تشویق و تحریک گروه جهت انجام عملیات های تروریستی بعدی با شیوه ای دیگر بود. این تجربه همچنین زمینه ای شد تا هم رسانه های بیگانه تمایل بیشتری جهت ارتباط با گروه داشته باشند و هم عبدالمالک علاقه مند به ارتباط گیری جهت طرح خواسته ها و معرفی بیشتر گروه شود.

پوشش خبری گروه باعث تقویت روحی و روانی آنان و تمایل افراد جدید جهت جذب به گروه شد. در نتیجه اقدام به یک سلسله عملیات های جدید کرد تا بازتاب رسانه ای منطقه ای داشته باشد. این بار گروه اقدامات عملیاتی خود را از طریق شبکه های ماهواره ای مانند الجزیره پوشش خبری می دهد و در همین چارچوب، عملیات خلع سلاح پاسگاه موقت ایست و بازرسی در سراوان و پوشش خبری آن توسط شبکه های ماهواره ای و گروگانگیری سه توریست ترکیه در مسیر زاهدان- میرجاوه با هدف فشار آوردن به نیروهای امنیتی جهت آزادسازی زندانیان گروه انجام می گیرد که البته با بی اعتنایی نیروهای امنیتی نسبت به درخواست گروه و پیگیری از طریق معتمدین و ریش سفیدان، گروگان ها آزاد می شوند.

پاکستان و افغانستان، گروه را بر آن داشت دور جدیدی از عملیات های خود را آغاز نماید که تا آن زمان در سیستان و بلوچستان بی سابقه بوده است. تا پیش از آن، نوع شرارت های اتفاق افتاده توسط اشرار عموماً درگیر شدن با مأمورین دولتی، گروگانگیری افراد متمول با هدف اخاذی و سرقت مسلحانه بوده است و غالباً نسبت به کشتن افراد غیرمسلح و بی دفاع احتیاط می کردند. ولی گروه جندالله با اهداف تبلیغات گسترده جهت معرفی بیشتر گروه و جذب نیرو، دامن زدن به اختلافات قومی و مذهبی در سطح استان، ایجاد رعب و وحشت در بین قوم سیستان و شیعیان با هدف کوچ دادن آنها، اقدام به طراحی و اجرای عملیاتی کرد که در منطقه بی سابقه بود. گروه ریگی به دلیل کمبود نیرو و امکانات از اشرار متواری و مستقر در پاکستان و افغانستان تقاضا کرد در این عملیات گروه را یاری دهند. تعداد اعضای گروه در آن زمان 15 نفر بود که 20 نفر از اشرار مسلح را نیز همراه داشت. آنها در تاریخ 27/12/1384 اقدام به راهبندی مسلحانه در مسیر زاهدان زابل در نقطه ای موسوم به تاسوکی می نمایند و با پوشش نیروی انتظامی جاده اصلی را بسته و همه سرنشینان خودروها را پیاده کرده و ضمن جداسازی افراد بلوچ و زن های سیستانی بقیه افراد را قتل عام می کنند و خودروهای آنها را به آتش می کشند. در این جنایت 22 نفر از مردم شهید و 6 نفر مجروح می شوند و 7 نفر را گروگان می گیرند که بعد نیز تعدادی از اسراء را با دریافت مبالغ سنگین از خانواده هایشان آزاد می کنند و چند نفر که حاضر به پرداخت پول نشدند را به قتل می رسانند.

بازتاب این جنایت در سطح منطقه و جهان متفاوت بود. در داخل استان مردم بلوچستان و اهل سنت که گروه جندالله خود را مدافع آنان می دانست از این جنایت بسیار ناراحت و خشمگین شدند و ضمن ابراز همدردی با بازماندگان و مسئولین، این جنایت را محکوم کردند. مردم سیستان و شیعه نیز این واقعیت را به خوبی درک کردند که هیچ گاه اقدامات گروهی تروریستی را به مردم بلوچستان و اهل سنت نسبت ندهند. زیرا این دو قوم و مذهب سالها با هم زندگی کرده و با درک

ص:265

متقابل حقوق یکدیگر را مراعات کرده اند و لذا طراحی گروه در این عملیات جهت ایجاد اختلاف و شکاف قومی و مذهبی مؤثر واقع نشد. ولی رسانه های بیگانه ضمن پرداختن گسترده به این مسئله، از باز کردن نوع و عمق جنایت خودداری کردند و یا کمتر به آن پرداختند و بیشتر معرفی گروه، خواسته ها و اهداف آنها و ادعای وجود تبعیض های قومی و مذهبی و ناامنی در شرق کشور را در صدر تبلیغات خود قرار دادند. آنها علاوه بر حمایت ضمنی از عبدالمالک ریگی، به طور غیرمستقیم او را در تداوم اقدامات تروریستی تشویق کردند.

لذا دو ماه بعد عملیاتی شبیه به عملیات تاسوکی در مسیر جاده بم- کرمان موسوم به دوراهی دارزین توسط گروه صورت گرفت و ضمن تکرار جنایت تاسوکی تعداد دیگری از مردم رهگذر و بی دفاع به شهادت می رسند و خودروهای آنها را نیز به آتش می کشند. اما این بار به دلیل بُعد مسافت محل حادثه با مرز، این فرصت برای نیروهای امنیتی، نظامی و انتظامی فراهم شد تا ضمن شناسایی، محاصره و درگیری با عاملان این جنایت تروریستی، 5 نفر از آنها را به هلاکت برسانند و دو نفر دیگر را دستگیر کنند.

بازتاب این اقدام تروریستی در داخل و خارج کشور، مانند بازتاب اقدام تروریستی تاسوکی بود. در این مرحله گروهک جندالله برای افکار عمومی داخل کشور و منطقه کاملاً شناخته شد و آنچه مهم بود اینکه به دلیل نوع اقدامات تروریستی این گروه، اعضای آن مورد تنفر مردم و به خصوص مردم بلوچستان و اهل سنت قرار گرفت. زیرا آنها جنایات خود را تحت عنوان دفاع از قوم بلوچ و اهل سنت انجام می دادند، در حالی که این اقوام بنا بر اعتقادات دینی و ملی خود همواره مخالف این نوع رفتارها بوده و هستند. این نوع اقدامات تروریستی گروه، باعث شد که مردم سیستان و بلوچستان نام گروه را «جندالشیطان» گذاشتند.

محکوم کردن این اقدامات تروریستی توسط علمای اهل سنت، ریش سفیدان، معتمدین و تحصیل کردگان قوم بلوچ موجب عکس العمل عبدالمالک نسبت به آنان شد. وی در صحبت های خود با رسانه های

ص:266

بیگانه علل موضع گیری آنان علیه گروه تروریستی جندالله را مزدوری و ترس از نظام جمهوری اسلامی خواند. البته این اظهارات باعث عصبانیت بیشتر بزرگان منطقه شد و همچنان مواضع بعدی آنان علیه گروه ریگی را در پی داشت. این مواضع اثر مطلوبی در جلوگیری از نشر و گسترش گرایشات تروریستی با نگاه «سلفی تکفیری» داشت و به نوعی باعث انزوا و عقب نشینی گروه جندالله شد، به گونه ای که باعث تغییر تاکتیک گروه در انجام عملیات های بعدی شد.

معذلک انجام اقدامات تروریستی تاسوکی و دارزین و پوشش رسانه ای شبکه های خارجی و پخش سی دی های این جنایات در منطقه باعث جذب تعدادی از افراد سرخورده و ماجراجو به گروه شد و گروه نیز جهت تأمین منابع مالی و ایجاد رعب و وحشت، با اعزام تیم ها از خارج به داخل استان اقدام به گروگان گیری افراد متمول و اخذ مبالغی از خانواده آنها جهت آزادسازی کرد. گروه ریگی با ایجاد پایگاه های جدید به دنبال گسترش عملیات در داخل شهرها بود که با اقدامات اطلاعاتی نیروهای امنیتی اکثر آنها شناسایی و باندهای اعزامی و پشتیبان های آنها در داخل استان در بهار سال 85 شناسایی و متلاشی شدند. بر این اساس، 17 نفر از اعضای قدیم و جدید در یک سلسله عملیات دستگیر شدند و این اقدامات باعث شد گروه به مدت 6 ماه عملیات مؤثری در سطح منطقه نداشته باشد.

در این راستا سه بمب گذاری طراحی شد. اولی در مقابل استانداری منفجر شد که خسارت جانی نداشت. بمب دوم در مسیر سرویس پادگان انتظامی کار گذاشته شد که قبل از انفجار کشف و خنثی شد. بمب سوم هم در مسیر اتوبوس سرویس سپاه کار گذاشته شد که منجر به تخریب اتوبوس و شهادت و مجروح شدن سرنشینان آن شد. البته مواد منفجره وارده بیش از اینها بوده و برای یک سلسله عملیات های دیگری از این نوع تهیه شده بود که با تلاش اطلاعاتی نیروهای امنیتی و همکاری مردم، 8 نفر از عناصر تیم شناسایی و دستگیر شدند. در خانه تیمی آنها مقادیر زیادی سلاح و مهمات از جمله 500 پوند تی.ان.تی کشف شد. البته این دور عملیات از جهت تبلیغاتی و جذب نیرو برای گروه مؤثر بود و گروه نیز با رضایتی که از اقدام تروریستی خود داشت قصد ادامه آن را در ذهن می پروراند.

1000 پوند مواد منفجره نیز کشف و ضبط شد.

ضربات پیاپی به تیم های اعزامی گروه در سال های 85 و 86 و ابتدای سال 87، هم از نظر روحی و روانی روی اعضاء گروه تأثیر منفی گذاشت و هم از نظر رسانه ای و افکار عمومی برای گروه هزینه بر شد. از سوی دیگر، چون نیروهای امنیتی اقدامات صورت گرفته بر روی تیم های تروریستی اعزامی و خنثی کردن عملیات های طراحی شده آنها را رسانه ای نکردند نام گروه کم کم در ذهن مردم کم رنگ شد و این مسئله باعث کاهش جذب نیرو در گروه شد. به گونه ای که در محافل خصوصی و عمومی استان که از اعزام تیم ها و ضربات وارده به آنها بی اطلاع بودند از زوال و انحلال گروه بحث می کردند.

ضربات پیاپی به تیم های اعزامی از سوی نیروهای امنیتی و زمین گیر شدن آنها باعث تغییر مجدد تاکتیک گروه در عملیات ها شد. با طراحی عملیاتی و حمایت سرویس اطلاعاتی و پلیس پاکستان، اعضای گروه ریگی یکی از پاسگاه های مرزی انتظامی در مرز سراوان به نام پاسگاه شمسر را خلع سلاح کردند و کلیة پرسنل آن را گروگان برده و به شهادت رساندند. ولی این عملیات به دلیل برد تبلیغاتی محدود نتوانست در احیای گروه و جذب نیرو مؤثر واقع گردد. با وجود این، آنها چند عملیات محدود دیگر در مناطق مرزی سراوان علیه گشت های انتظامی انجام دادند که منافع تبلیغاتی مؤثری برای آنان دربر نداشت. هر چند عملیات های مرزی گروه در بهار و تابستان سال 87 از نظر عملیاتی برای آنها منافعی دربر داشت ولی به دلیل بسته بودن و شرایط خاص مرزی، و رسانه ای نشدن از نظر عملیات روانی برای گروه مؤثر واقع نشد و به نظر می رسید گروه باید در انجام عملیات های خود تغییر تاکتیک دهد.

زاهدان، چهره تروریستی و خشونت بار گروه را نزد افکار عمومی برجسته کرد. در نزد افکار عمومی استان اعم از شیعه و سنی، بلوچ و سیستانی و سراسر ایران و منطقه از عملکرد خشونت بار گروه تنفر ایجاد شد. این موضوع و از سوی دیگر ارتباط گیری و مصاحبه مستمر عبدالمالک ریگی با رسانه های بیگانه باعث شد که گردانندگان این رسانه ها ضمن تأیید گروه، به دلیل اینکه ادعای دمکراسی داشتند عبدالمالک و گروه او را به سمت افزایش پوشش سیاسی هدایت کنند. البته فضای حاکم بر جوامع بین المللی به دلیل عملیات های تروریستی گروه های افراطی و در رأس آنها القاعده و محکومیت های پیاپی این اقدامات از سوی افکار عمومی و کشورها و مجامع بین المللی نیز باعث شد که گروهک جندالله در این فضا در حرف و نه در رفتار تغییر تاکتیک داده و جهت تصویرسازی مثبت خویش در افکار عمومی ژست دمکراسی بگیرد.

در این فضا گروه با یکی از جریانات تند قومی داخل استان به سرکردگی فردی به نام یعقوب مهرنهاد ارتباط برقرار می کند و او نیز که از قلم قوی برخوردار بود ضمن توصیه به تداوم عملیات های تروریستی، پیشنهاد می کند مصاحبه ها و اطلاعیه های منتشره از سوی گروه رنگ و بوی دمکراتیک داشته باشد. مجموع این شرایط باعث شد که گروه نام دیگری در کنار نام جندالله به نام «جنبش مقاومت مردم ایران» برای خود انتخاب نماید و در سال 87 لحن مصاحبه و اطلاعیه های خود را نسبت به گذشته ملایم کند. ولی به دلایل مختلف از جمله اینکه حیات گروه در تداوم عملیات های تروریستی بود و اقدامات تروریستی با لطافت در کلام و اطلاعیه سازگاری نداشت، این تضاد در کردار و رفتار و گفتار باعث تعارض در گروه شد. از سوی دیگر، سطح سواد و تحصیلات در نزد اعضای گروه بسیار پایین بود، به طوری که بالاترین سطح سواد اعضاء در حد سیکل بود و انجام عملیات روانی نرم برای گروه بسیار دشوار بود. لذا گروه پس از آن که چند اطلاعیه سیاسی اما تند به کمک یعقوب مهرنهاد منتشر ساخت، ظاهراً در جمع بندی درون تشکیلاتی به

ص:270

این نتیجه رسید همان رفتار تند تروریستی برای گروه کارآمدتر است. اما استفاده از نام «جنبش مقاومت مردم ایران» هر چند تناسبی با ماهیت و رفتار گروه نداشت، همچنان روی گروه باقی ماند و تداوم یافت.

کشف می شوند و احتمال موفقیت آن نیز بیش از سایر عملیات های تروریستی است.

بنابراین بعدها معلوم شد که کم هزینه ترین عملیات تروریستی برای گروه عملیات انتحاری است و پرهزینه ترین عملیات نیز برای نظام این گونه عملیات است. گرچه گروه برای تبلیغ روی این نوع عملیات و آماده سازی اعضای خود به منظور انجام آن نیاز به زمان داشت. ولی به نظر می رسید اغفال عناصر ساده لوح و هدایت آنها به سوی عملیات انتحاری در مجموع چندان دشوار نبود. البته در کنار عملیات انتحاری، گروه همچنان اصرار به سایر اقدامات تروریستی از جمله عملیات انفجاری داشت. مثلاً وقتی عملیات انتحاری سراوان در 10 بهمن 87 صورت پذیرفت، اندکی بعد و در روز 22 بهمن در مسیر راهپیمایی زاهدان بمب گذاری کردند که البته با هوشیاری نیروهای امنیتی و انتظامی کشف شد.

کردند. نکته حائز اهمیت این است که عبدالمالک از جنایت تاسوکی در 84 تا این عملیات، یعنی به مدت سه سال در هیچ عملیاتی شرکت نکرده بود. گروه پس از رسیدن به نزدیکی مرز از آمادگی نیروهای مسلح آگاه شد و طی یک تغییر تاکتیکی چند کیلومتر عقب نشینی کرد و مسیر خود را از خاک افغانستان به سمت پاکستان تغییر داد و پس از 24 ساعت در 17 اسفند 87 از مناطق کوهستانی مرزی منطقه لار وارد کشور شد و به کمین نیروهای نظامی و انتظامی نشست. آنها پس از چند ساعت درگیری و دادن 4 نفر تلفات و 9 نفر مجروح از جمله عبدالمالک، به سمت پایگاه خود در خاک پاکستان عقب نشینی کردند.

شهرها و تردد در مناطق مرزی و جاده ای و بعضاً حمایت فکری و اطلاعاتی در عملیات ها، آرامش خاطر بالایی جهت حضور عناصر گروه در پاکستان را به وجود آورد. پس از آن افسر اطلاعاتی CIA مستقر در سفارت آمریکا در پاکستان با واسطه ISI با گروه ارتباط برقرار کرد و طی ملاقات های منظم و مستمر موارد موردنظر خود را به عبدالمالک ریگی دیکته می کرد و البته با حمایت های مالی و اطلاعاتی خود نیز گروه را مدیریت می کردند. در نیمه راه نیز یک تیم 6 نفره طی چندین جلسه در کشورهای ثالث از جمله مراکش تحت عنوان افسرهای اطلاعاتی عضو ناتو با عبدالمالک ملاقات می کنند و با دادن پول، سلاح و سیستم های ارتباطی مدرن و امن به او مأموریت عملیات در تهران را محول می کنند که با اعزام چند تیم جهت عملیات در تهران توسط نیروهای امنیتی قبل از انجام مأموریت دستگیر می شوند.

عبدالمالک ریگی در اعترافات خود پس از دستگیری معتقد بود این عناصر که تحت پوشش ناتو با او ملاقات کرده بودند و ارتباط خود را استمرار بخشیدند همه یا بعضی از آنها اسرائیلی بودند. به اعتقاد او، نوع مذاکرات، نحوه آموزش، درخواست عملیات در پایتخت علیه عناصر شاخص و نخبه، عدم حضور در پاکستان و... همگی حکایت از اسرائیلی بودن آنها داشت. نکته حائز اهمیت آن است که این عناصر همیشه تأکید داشته اند از ملاقات با آنها، به سایر سرویس های مرتبط از جمله ISI و CIA مطلبی بازگو نشود.

با همین هدف در خرداد سال 88 یک جوان افغانی طرد شده از کشور که ظاهراً بغض و کینه طرد از ایران به کشور خود را داشت با پیوستن به گروه و فراگیری آموزش های عقیدتی و عملیاتی، آمادگی خود را جهت عملیات تروریستی و انتحاری اعلام می کند. البته چون گروه هنوز در این نوع عملیات ها تجربه کافی نداشت و از طرفی نگران جا زدن و پشیمانی فرد انتحاری در حین عملیات بود جهت اطمینان از نتیجه، فرد انتحاری را در قالب یک تیم به سرپرستی یکی از عناصر زبده عملیاتی خود اعزام کرد. گرچه بخشی از تیم که وظیفه آوردن مهمات را به عهده داشته 48 ساعت بعد از ورود به کشور توسط نیروهای امنیتی شناسایی و دستگیر و بخشی از سلاح و مهمات انفجاری کشف و ضبط شد، ولی قبل از دستگیری مهمات مورد نیاز عملیات انتحاری را تحویل سرتیم عملیاتی داده بود که 24 ساعت پس از دستگیری این افراد نفر انتحاری در تاریخ 6 خرداد 88 اقدام به عملیات تروریستی در مسجد علی ابن ابیطالب شهر زاهدان کرد. البته هدف اولیه عملیات انتحاری مسجد جامع و نماینده ولی فقیه بود ولی از ترس لو رفتن عملیات به واسطه دستگیری افراد، مکان عملیات را تغییر دادند.

جنایت تروریستی مسجد علی ابن ابیطالب از نظر برد تبلیغاتی و محبوبیت گروه در بین مردم اهل سنت نه تنها اثرگذار نبود بلکه با محکوم کردن این اقدام توسط علما، ریش سفیدان، صاحبان رسانه و تحصیل کردگان نوعی تنفر عمومی در بین مردم علیه گروه ایجاد کرد. با وجود این، در تحلیل درون سازمانی که در شورای مرکزی گروه صورت گرفت، آنها به این جمع بندی رسیدند که به رغم تبعات آن به دلیل کم هزینه بودن این گونه عملیات ها برای گروه و ایجاد خشم و عصبانیت مسئولین و مردم و ایجاد اختلافات قومی و مذهبی باید این گونه عملیات ها را ادامه داد.

دو هفته بعد از این جنایت با هدف تحت الشعاع قرار دادن انتخابات ریاست جمهوری، گروه، تیمی 8 نفره را با یک محموله انفجاری سنگین

ص:276

در پوشش یک محموله مواد مخدر وارد کشور کرد و بنا داشت تونل راه آهن زاهدان- بم و تونل جاده زاهدان – بم را منفجر کند و در شب انتخابات نیز در چند شهر از جمله شهر زاهدان و در چند نقطه بمب گذاری کند. اما با شناسایی تیم فوق توسط نیروهای امنیتی و یک اقدام عملیاتی مشترک نیروهای امنیتی، نظامی و انتظامی در تاریخ 19 خرداد 88 تیم موردنظر ضربه خورد و چند نفر از اعضا کشته و بقیه دستگیر شدند. مهمات مربوطه نیز که حدود 1000 پوند مواد انفجاری به همراه پانزده دستگاه کنترل ریموت بمب بود، کشف و ضبط شد.

به نظر می رسد این ضربه در رویکرد دوباره گروه برای تداوم عملیات انتحاری مؤثر بود. لذا آنها با اعزام سه تیم انتحاری در تیر، مرداد و شهریور 88 این روش را دوباره آزمودند. اما با ضربه خوردن آنها توسط نیروهای امنیتی و کشف و شناسایی عملیات، گروه اهداف جدیدی، از جمله عملیات علیه فرماندهان سپاه را برای اقدام تروریستی برگزید. در نتیجه دستگاه امنیتی ضمن اعلام هشدار به مراکز مورد تهدید و بالا بردن حفاظت آن مراکز، تعدادی از عملیات های طراحی شده گروه را خنثی کرد. ولی متأسفانه گروه از فضای مردمی و انقلابی حاکم بین نیروهای مسلح و بویژه سپاه پاسداران با مردم و علمای اهل سنت استفاده کرد و در 26 مهر 88 عملیات انتحاری خود را در «پیشین» در جمع فرماندهان سپاه و جلسه طوایف به اجراء گذاشت که منجر به شهادت جمعی از مردم و فرمانده قرارگاه قدس سپاه سردار شهید شوشتری و فرمانده سپاه سلمان سردار شهید محمدزاده شد. برخلاف اهداف و انتظار گروه درآمیختن خون نیروهای سپاه با بلوچ و علمای اهل سنت، الهام بخش وحدت میان مردم و مسئولان شد و طوفانی از نفرت علیه تروریست ها ایجاد کرد.

بین المللی بی نظیر است همة معادلات گروه و سازمان های اطلاعاتی بیگانه که از آنها حمایت می کردند را به هم ریخت. نوع عملیات سریع و پیچیده از یک سو، اعترافات و افشاگری های او علیه عوامل اطلاعاتی بیگانه و حمایت آنها از اقدامات تروریستی گروه از سوی دیگر باعث سردرگمی اعضای باقیمانده گروه و حامیان آنها شد. زیرا آنها تصور نمی کردند روزی عبدالمالک ریگی بدین شکل گرفتار شود و لب به آنچه نباید، بگشاید.

رسانه های بیگانه با سکوت معنادار از کنار ضربه وارده به گروه و اعترافات عبدالمالک گذشتند و بیشتر به گمانه زنی درباره چگونگی دستگیری و نوع عملیات اشاره داشتند. به نظر می رسید آنها در پی این بودند که مسئولان اطلاعاتی ایران را تحریک کنند چگونگی عملیات را بازگو کنند تا ضمن کشف یک شیوه اطلاعاتی پیچیده، به نقطه ضعف خود و گروه پی ببرند و آن را ترمیم نمایند.

گروه در عکس العمل به این دستگیری، نفر دوم تشکیلات خود را به نام محمدظاهر نارویی با نام مستعار بلوچ به جانشینی گروه انتخاب کرد و بلافاصله دست به یک سری عملیات ها به عنوان فشار جهت جلوگیری از افشاگری های عبدالمالک و احیاناً آزادسازی او زد. از جمله این عملیات ها اعزام یک تیم جهت گروگان گیری نماینده ولی فقیه استان سیستان و بلوچستان بود که با هوشیاری نیروهای امنیتی این تیم سه نفره دستگیر شدند. سپس یک تیم جهت عملیات تروریستی در تهران در ایام سوگواری رحلت حضرت امام(ره) اعزام شد که قبل از اقدام توسط نیروهای امنیتی شناسایی و دستگیر شدند. همچنین یک تیم ده نفره به همراه یک محموله انفجاری در پوشش یک محموله 6 تنی مواد مخدر وارد استان شد که این تیم هم توسط نیروهای امنیتی ضربه خورد.

از زمان دستگیری عبدالمالک در اسفند 88 تا اعدام او در 30 خرداد 89 مجموعاً 6 تیم از سوی گروه جهت عملیات تروریستی وارد کشور شد که خوشبختانه قبل از عملیات همگی آنها شناسایی و متلاشی شدند. ولی پس

ص:278

از آن، رویکرد سابق گروه در عملیات های انتحاری قوت گرفت و با انجام عملیات انتحاری 24/4/89 مسجد جامع زاهدان و روز تاسوعای حسینی چابهار تحت عنوان «انتقام»، به رفتارهای شیطانی خود ادامه داد. البته علت اساسی رویکرد گروه به سمت عملیات انتحاری یکی به دلیل بازتاب این گونه اقدامات است، دوم فشار بر نیروهای سیاسی، امنیتی و نظامی است و سوم به دلیل ضربات پیاپی به گروه و از دست دادن نیروهای مؤثر و عملیاتی است که قادر به انجام انواع عملیات های دیگر نیست. به نظر می رسد گروه فعلاً این روش عملیاتی را در آینده و در مناسبت ها انجام خواهد داد تا شاید بتواند از این طریق به حیات خود ادامه دهد.

ص:280

است که محیط تهدیدآفرین علیه امنیت ملی دولت ها دیگر محدود به جهان واقعی نیست؛ بلکه جهان مجازی نیز همپای جهان واقعی، محیطی تهدیدزا برای دولت ها است که می تواند به وسیله کنشگران دولتی و غیر دولتی مورد بهره برداری قرار گیرد.

در این میان یکی از مهم ترین تهدیدات نوظهور، سایبرتروریسم است که به واسطه کاربست فزاینده فناوری های اطلاعات و ارتباطات به وسیله دولت ها برای تسریع، افزایش کارائی و کاهش هزینه ها در خدمت رسانی به شهروندان، اهمیت فزاینده ای یافته است؛ به گونه ای که حتی دولت ها نیز از سایبر تروریسم به عنوان ابزاری در الگوهای تنازعی خود استفاده می کنند. در این میان، مهم ترین کنشگران تهدیدزای فضای مجازی در بعد تروریسم در دو گروه عمده طبقه بندی می شوند؛ تهدید از ناحیه کنشگرانی که به یک کشور خارجی وابسته اند، از قبیل بخش های نظامی، سازمان های امنیتی و شرکت هایی که وابستگی زیادی به یک دولت دارند؛ و تهدید دوم، تروریست ها و گروه های افراطی که ممکن است به دولت خاصی وابستگی نداشته باشند، ولی در راستای اهداف خود به خرابکاری مبادرت می ورزند. با توجه به تراکم گروه های تروریستی معاند نظام در محیط پیرامونی جمهوری اسلامی ایران و افزایش نقش کنشگران غیردولتی در تهدیدآفرینی با بهره گیری از ظرفیت محیط مجازی؛ این احتمال وجود دارد که بخشی از دورنمای فعالیت های ایذایی این گروهک ها در فضای سایبر سازماندهی شود. به همین منظور بایسته است ابعاد سایبرتروریسم و سناریوهای احتمالی آن از منظر امنیت ملی مورد کنکاش و بررسی قرار گیرد.

و به کارگیری زور(1)، دورنمای همکاری های بین المللی(2)، و تأثیر فناوری های اطلاعات و ارتباطات بر ظرفیت تعاملی نظام بین الملل(3) بوده است. تعاملات انسانی و روابط میان کنشگران عضو نظام بین الملل همواره در یک بستر و بافتی حادث می شود. ویژگی ها و مولفه های بنیادین هر بافتی، نقش مهمی را در شکل دهی و جهت دهی به رفتارها و نحوه تعامل میان واحدهای در حال تعامل اعم از فرد یا دولت ایفا می کند. در همین چارچوب، والتز نظام بین المللی آنارشیک را بافتار مفروضی در نظر می گیرد که دولت ها در بستر آن به تعامل با یکدیگر می پردازند و رفتار دولت ها، از جمله تلاش برای افزایش قدرت از طریق خودیاری و یا اتحاد با دولت های همسو، در نتیجة آنارشیک بودن نظام بین المللی است.

برخی از نظریه پردازان روابط بین الملل و علوم ارتباطات، روندها و تحولات جامعه انسانی، از جمله امور نظامی و ارتباطات میان افراد را به گونه ای نظریه پردازی کرده اند که نقش مستقلی برای فناوری قائل شده اند و در همین راستا کوشیده اند نقش فناوری را در تحولات حوزه های خاصی از قلمرو فعالیت بشری مورد مطالعه قرار دهند. مارشال مک لوهان(4) استدلال می کند که رسانه های هر عصر ماهیت جامعه آن عصر را تعیین می کنند. از دید مک لوهان پیشرفت هر جامعه ای همزمان با رشد فناوری ها بوده است. جوامع انسانی از رسانه ها (فناوری) - از حروف الفبا تا اینترنت - تأثیر پذیرفته و بر آنها تأثیر نهاده اند.

بری بوزان(5) در کتاب « مقدمه ای بر مطالعات استراتژیک» استدلال می کند که آنارشی بین المللی و فناوری های غالب، دو شرط اساسی هستند که دولت ها در بستر آنها استراتژی را تدوین می کنند.(6) وی معتقد است که فناوری، یک ساختار ژرف و جهان گستر شبیه آنارشی است، ولی جدا از

ص:284

آن است. این ساختار نه یک بافتار سیاسی بلکه یک بافتار فناورانه را ایجاد می کند که سیاست داخلی و بین المللی در درون آن عمل می کنند. از نظر بوزان، ساختار این بافتار، الزام فناورانه- فرایند عام پیشرفت کیفی در فناوری- است(1) که بر گستره عملیات نظامی، سرشت تهدیدهای نظامی، و پیامدهای توسل به زور تأثیر می نهد و دولت ها را مجبور می سازد به گونه ای رفتار کنند که به مسابقه تسلیحاتی شباهت دارد.

روش ها، مهارت ها و ابزارهایی که کنشگران برای بقاء، امنیت و یا تحقق هر هدف دیگری به کار می برند، زیربنای بافت فناورانه سیاست داخلی و بین المللی را تشکیل می دهند.

از آن جایی که ما به تهدیدات سایبر تروریستی علیه امنیت ملی توجه داریم، باید مباحث خود را بر فناوری های مرتبط با ظهور تهدیدات نوین یعنی روش ها، ابزارها و مهارت هایی متمرکز سازیم که فرصت ها و محدودیت هایی را برای کنشگرانی از قبیل دولت ها و بازیگران غیردولتی ایجاد می کنند. روش ها و ابزارهایی که کنشگران برای اعمال تهدید علیه یکدیگر و الگو های منازعه در سطوح مختلف به کار می برند. علاوه بر این، ظهور فناوری های نوین که از سطح واحدها شروع می شود و به تدریج جهان گستر می شود، بر ابعاد سیاسی، اجتماعی و اقتصادی نظام سیاسی داخلی و بین المللی تأثیر می نهد. از دیدگاه واقع گرایی ساختاری، اهداف دولت ها و نیاز آنها به توانمندی های نظامی، سیاسی و اقتصادی برای تحقق این اهداف کم وبیش تغییرناپذیرند. مادامی که آنارشی بین المللی وجود دارد، دولت ها به دنبال این توانمندی ها هستند. اما توانمندی های اقتصادی، سیاسی و نظامی خاصی که دولت ها برای تحقق اهداف از جمله امنیت در دوره های خاص به آنها نیاز دارند، به مرور زمان تغییر می کنند.

نوآوری های فناورانه بر آنارشی بین المللی یا موجودیت و کارویژه های بنیادین دولت ها غلبه نکرده اند، اما برخی از نوآوری های فناورانه تأثیرات ژرفی بر برآیندهای سیاسی داخلی و بین المللی داشته اند.

ص:285

از سال 1945 به بعد تسلیحات هسته ای سهم بسزایی در جلوگیری از جنگ میان قدرت های بزرگ داشته اند. در همین راستا، گیلپین استدلال می کند که قوام و افول هژمون با تغییرات فناوری های نظامی و اقتصادی درهم تنیده شده است، چرا که اقتصادی که بتواند از رکود فناورانه رهایی یابد، قدرت جهانی آینده خواهد بود.(1)

ظهور فناوری تسلیحات هسته ای در دهه 1940 در ایالات متحده آمریکا و متعاقب آن، دست یابی اتحاد جماهیر شوروی به این فناوری، محیط بین المللی را متحول ساخت و موجب تغییر نظام بین الملل از چند قطبی به دوقطبی و تحول استراتژی های نظامی از تهاجمی به بازدارندگی گردید.

در واقع، نوآوری های فناورانه تمامی قلمرو حیات بشری را دگرگون می سازند، هر چند که بسته به نوع فناوری، سرعت تحولات، اشاعه و گستره تأثیرگذاری یک فناوری متفاوت خواهد بود. اما در این میان انقلاب اطلاعات در دهه 1970 که گردآوری، ذخیره و پردازش اطلاعات را به طور چشمگیری متحول ساخت؛ به سرعت فعالیت های انسانی را در تمامی حوزه ها متحول ساخت. گستره و عمق تأثیرگذاری انقلاب اطلاعات با ظهور اینترنت و رایانه های شخصی تشدید شد. این دو تحول، کاربست فناوری های اطلاعات و ارتباطات را در حوزه های نظامی، سیاسی و اقتصادی به وسیله کنشگران دولتی و غیردولتی امکان پذیر ساخت. روند شتابان گسترش و پراکندگی فناوری های اطلاعات و ارتباطات، جهان را در بستر بافت پسابین المللی یا پساوستفالیائی قرار داده است. این وضعیت بر تمامی ابعاد حیات بین المللی سایه افکنده و تمامی سطوح فردی، فروملی، ملی، منطقه ای و بین المللی را درنوردیده است.

بر همین اساس، گسترش فناوری های اطلاعات و ارتباطات و کاربست آن در تمامی قلمرو حیات بشری، جایگاه فناوری را در حوزه های سیاسی، اقتصادی و اجتماعی برجسته ساخته است. به گونه ای که بافت فناورانه ای را پدید آورده است که روندها و پویش های عرصه

ص:286

داخلی و بین المللی از آن تاثیر چشمگیری می پذیرند. از آن جایی که هستی شناسی نظریه های متعارف روابط بین الملل بر مبنای جهان واقعی شکل می گیرد، در نتیجه بافت فناورانه به عنوان بستر پویش امنیت مورد بی توجهی قرار می گیرد. محیط بین المللی به جای بافت فناورانه می نشیند و دوکارویژه ای می شود: نخست این که عرصه بین المللی بستر امنیت است و دوم این که در برابر عرصه داخلی قرار داده می شود.

پایه استدلال پژوهش حاضر این است که نه نوع تعامل عرصه داخلی و بین المللی، بلکه این بافت فناورانه است که پویش های امنیتی را شکل می دهد و هر چه فناوری در سطح وسیع تری گسترش یابد، بیشتر امنیت را دستخوش دگرگونی می سازد. این مدعا به ویژه درباره گسترش فناوری های اطلاعات و ارتباطات صادق است؛ چرا که فناوری های اطلاعات و ارتباطات با گسترش خود، جهان واقعی را درنوردیده اند و فضای مجازی را پدید آورده اند. البته به بیان صحیح تر، فضای مجازی را برجسته ساخته اند و بر تأثیرگذاری آن افزوده اند. ویژگی بارز فضای مجازی بر خلاف جهان واقعی، نامتناهی بودن، گمنام سازی، سیالیت و کنترل ناپذیری یا به بیان دقیق تر، سخت کنترل ناپذیری آن است.

گسترش فناوری های اطلاعات و ارتباطات و تمایل فزاینده دولت ها برای بهره گیری از این فناوری ها به منظور انجام کارویژه های امنیتی، سیاسی و اقتصادی، جایگاه فضای مجازی را در دنیای امروزین بسیار برجسته ساخته است؛ به گونه ای که فضای مجازی اهمیتی همپای جهان واقعی یافته است.

بنابراین، امنیت را دیگر نمی توان با ویژگی های سنتی که بیشتر مبتنی بر ویژگی های جهان فیزیکی است، تعریف کرد. چرا که فناوری های اطلاعات و ارتباطات، قوام بخش بافت فناورانه ای هستند که پویش های امنیتی در آن متفاوت با ویژگی های جهان فیزیکی است. در این بافت فناورانه، مرزهای متصلب عرصه داخلی و عرصه بین المللی بسیار کم رنگ می شود، به طوری که کنترل دولت ها بر جریان اطلاعات، ارز و

ص:287

کالا در طول مرزهای سرزمینی از بین می رود؛ چرا که بخش قابل توجهی از فعالیت های نظامی، اقتصادی و فرهنگی کنشگران غیردولتی در فضای مجازی و با بهره گیری از امکانات فناوری های اطلاعات و ارتباطات انجام می گیرد. در این چارچوب، یکی از مهم ترین تهدیداتی که در بافت فضای مجازی ظهور کرده، سایبر تروریسم است که نه تنها به وسیله بازیگران غیر دولتی، بلکه دولت ها نیز از آن به عنوان ابزاری برای دست یابی به اهداف استفاده می کنند.

است نه شبکه ای، تحت تأثیر قرار می دهد.(1) چهارمین ویژگی فناوری های اطلاعات و ارتباطات، که خصوصیتی بدیع و بدعت زا نیز به شمار می آید، ایجاد و گسترش جهان مجازی است. این ویژگی عرصه امنیت را دوجهانی ساخته است: جهان واقعی و جهان مجازی. جهان واقعی همان عرصه سنتی امنیت است و جهان مجازی عرصه ای است که گسترش فناوری های اطلاعات و ارتباطات هر روز بر اهمیت و تأثیرگذاری آن می افزاید، به گونه ای که در حال حاضر رویدادهای جهان مجازی بر جهان واقعی سایه می افکند. به دنبال افزایش اهمیت و تأثیرگذاریِ جهان مجازی، تهدیدهای مجازی نیز ظهور کرده و شدت گرفته اند. ظهور و شدت گیری تهدیدهای مجازی به وضعیتی شکل داده است که کنشگران موجود نمی توانند به طور کامل با آنها مقابله کنند و در نتیجه، کنشگران غیردولتی هم چون گروه های تروریستی از این قابلیت و توانمندی برخوردار شده اند که ثبات و نظم بین المللی و امنیت ملی دولت ها را مورد تهدید قرار دهند.(2) بهره گیری گروه های تروریستی از امکانات فضای مجازی، نوع جدیدی از تهدید را پدید می آورد که سایبرتروریسم نامیده می شود.

سایبر تروریسم هرگونه اقدام تروریستی است که در آن، از سیستم های اطلاعاتی و فناوری های دیجیتالی به عنوان ابزار حمله و آماج حمله استفاده می شود. این حملات باید به اعمال خشونت بر ضد اشخاص یا دارایی ها بیانجامد، به گونه ای که ایجاد رعب و وحشت نماید. دوروثی دنینگ(3) سایبر تروریسم را این گونه تعریف می کند:

سایبر تروریسم حاصل همگرایی تروریسم و فضای مجازی است. سایبر تروریسم به معنای تهاجم و تهدید به تهاجم غیرقانونی به رایانه ها، شبکه ها و اطلاعات ذخیره شده در آنها است که به منظور ارعاب یا وادار کردن یک دولت یا مردم آن به پیشبرد اهداف سیاسی یا اجتماعی خاص صورت می گیرد.(4)

ص:289

اداره اطلاعات ملی آمریکا(1)، که وظیفه هماهنگی 16 سازمان اطلاعاتی آمریکا را بر عهده دارد، در گزارش فوریه 2010 که به بررسی تهدیدهای امنیت ملی آمریکا می پردازد؛ تهدیدهای سایبری را از مهم ترین تهدیدهای فراروی امنیت ملی آمریکا ذکر کرده است. در بخشی از این گزارش آمده است:

هر چند تهدیدها و فناوری های مرتبط با فضای مجازی مدام در حال تغییر است، اما موازنه موجود به نفع کنشگران مخرب است. کنشگران مخربی که شامل دولت- ملت ها، شبکه های تروریستی، گروه های جنائی سازمان یافته و افراد است، از توانمندی ایجاد اختلال در فعالیت زیرساخت ها و دزدی اطلاعات محرمانه بخش های دولتی و خصوصی و تهدید امنیت ملی آمریکا برخوردار هستند. (2)

فضای مجازی، ویژگی ها و مزایایی دارد که آن را برای تروریست ها جذاب می کند. برخی از مهم ترین ویژگی های فضای مجازی که توجه تروریست ها چه از جانب بازیگران دولتی و چه غیر دولتی را به خود جلب کرده و موجب شده است تا کنشگران دولتی و غیر دولتی، خط مشی های خود را تغییر دهند و از دنیای فیزیکی به فضای مجازی روی آورند، عبارتند از:

1. سیالیت مرز: ویژگی فرامرزی فضای مجازی این امکان را فراهم می کند تا کنشگران فارغ از موانع و مرزهای موجود در دنیای فیزیکی، مقاصد و اهداف خود را پیگیری کنند. سیّالیت مرز و عدم توانایی دولت ها برای تسلط و کنترل کامل بر فضای مجازی، محیط مطلوبی را برای فعالیت گروه های تروریستی فراهم می کند.

2. کاهش هزینة جرم: فضای مجازی هزینة جرائم ارتکابی را برای تروریست ها از لحاظ نتایج اقدامات و احتمال دستگیری و مجازات

ص:290

به نحو قابل ملاحظه ای کاهش داده است. با توجه به اهمیت مسئلة هزینة جرم برای تروریست ها، ماهیت فرامرزی فضای مجازی فرصت بسیار مغتنمی برای اقدامات تروریست ها در گستره جهانی است؛ چرا که با وجود دست یابی به اهداف مخرّب پیش بینی شده، امکان به دام افتادنِ آنها به حداقل ممکن می رسد.

3. امکان وارد آوردن خسارات مالی، بدون رساندن آسیب های جسمی: بیشتر اقدامات تروریستی در دنیای فیزیکی با آسیب دیدگی جسمانی افراد همراه است که این، خود، سازگاری چندانی با هدف جلب افکار عمومی و هم نواسازی آنها با اهداف تروریستی ندارد؛ چرا که آسیب های جانی، حساسیت ها و واکنش های زیادی را علیه تروریست ها برمی انگیزند. بدین سان، اگر تروریست ها بتوانند بدون جریحه دار کردن احساسات مردم، لطمات مالی بسیاری به کشورها وارد آورند، به موفقیت بزرگی دست یافته اند. بدیهی است با وجود انواع اطلاعات ارزشمند مالی و دولتی در فضای مجازی و وابستگی فزاینده زیر ساخت های حیاتی به فناوری های اطلاعات، فرصت بی نظیری برای اقدامات تروریستی بدون تحریک افکار عمومی فراهم می شود.

4. سهولت تدارک امکانات و عوامل مورد ِ نیاز برای اقدامات تروریستی: ماهیت اقدامات تروریستی در جهان فیزیکی به گونه ای است که برای ارتکاب آنها باید به ابزارهایی متوسل شد که تدارک آنها با مشکلات زیادی همراه است. اما فضای مجازی تمامی ابزارهای مورد نیاز برای انواع اقدامات تروریستی مجازی را به صورت روزآمد و با کمترین هزینه در اختیار همگان قرار داده است. در فضای مجازی، یک فرد قادر است با استفاده از یک رایانه و اتصال به اینترنت و برخورداری از مهارت کافی، خسارت های سنگینی را به هدف وارد کند.

5. امکان هماهنگی لحظه ای عملیات: یکی از ابزارهای مورد نیاز و حیاتی تروریست ها، وسایل ارتباطی پیشرفته است که از طریق آن، می توانند در کوتاه ترین زمان و با کمترین مشکل از وضعیت یکدیگر آگاه

ص:291

شوند. فضای مجازی تروریست ها را قادر ساخته است با بهره گیری از انواع ابزارهای ارتباطات الکترونیکی، مانند پست الکترونیکی و تالارهای گفت و گو به شکل مکتوب، صوتی و ویدیویی و به صورت زنده با یکدیگر ارتباط داشته باشند. البته مزیت برجستة این ابزارها که امکان به کارگیری بهینه را برای گروه های تروریستی فراهم می آورد، امکان رمزگذاری(1) محتوای ارتباطات الکترونیکی با ابزارهای بسیار پیشرفته است که احتمال رمزگشایی(2) آنها را بسیار ضعیف می گرداند. در نتیجه، تروریست ها می توانند بدون نگرانی از دست یابی مجریان قانون به محتوای نامفهوم ارتباطات شان، به راحتی به هماهنگی امور بپردازند.(3)

6. انجام بهینة فعالیت های پولی و بانکی: یکی از حوزه هایی که تقریباً به طور کامل تحت تأثیر فضای مجازی قرار می گیرند و روند توسعه و تکامل الکترونیکی شدن آن هم چنان ادامه دارد، پول و بانکداری الکترونیکی است که شرایط را برای سوءاستفاده از خدمات پولی و بانکی فراهم کرده است.

برای مثال، گروه های جنایتکار سازمان یافته و تروریست ها که نیازمند مبادلات مالی اند و در عین حال با محدودیت های مالی بسیاری مواجه می باشند، مجبورند درآمدهای مالی خود را شست وشو(4)

کنند تا بتوانند از آنها استفاده کنند.

گرایش فزاینده جوامع به بهره گیری از فناوری های اطلاعات و ارتباطات در امور اقتصادی و بانکداری، بستر مناسبی را برای اقدامات پول شویی در فضای مجازی فراهم کرده است؛ به گونه ای که پول شویی فیزیکی جای خود را به پول شویی مجازی(5) داده است. هم چنین امکان جذب کمک های مالی از سوی هواداران و حامیان نیز بسیار آسان شده

ص:292

است و امکان ارسال کمک های نقدی از هر جای دنیا در کمترین زمان ممکن فراهم گردیده است.

پس از حوادث تروریستی یازده سپتامبر 2001، بوش با هدف مقابله با «سایبر تروریسم»؛ اصلاحیه «قانون بدون مجوز شنود تلفنی»(1) را امضاء کرد که براساس آن شرکت هایی که در حوزه «جاسوسی داخلی»(2) و یا زیر نظر آژانس امنیت ملی فعالیت می کردند، دیگر برای شنود تلفنی نیازی به اجازه دادگاه نداشته و از مصونیت قضایی برخوردار می شوند. فعالان حقوق بشر به دلیل این که اجرای این قانون برخی آزادی های مصرح در «اصلاحیه چهارم قانون اساسی آمریکا»(3) را نقض می کند؛ با آن مخالفند. تنوع، پیچیدگی و لزوم مقابله با تهدیدها در فضای مجازی به حدی اهمیت یافته که رئیس جمهور ایالات متحده دفتر ویژه ای را در کاخ سفید با عنوان «ناظر و هماهنگ کننده کاخ سفید در امنیت فضای سایبر»(4) برای خنثی سازی آسیب های ناشی از تهاجم هکرها به شبکه سایبر نهادهای فدرال ایجاد کرده است.(5)

جدول1: تهدیدهای سایبرتروریستی علیه زیرساخت های حیاتی

تهدید

توصیف

گروه های جنایی

گروه های جنایی با هدف کسب پول به سیستم ها

حمله می کنند.

سرویس های اطلاعاتی

خارجی

سرویس های اطلاعاتی خارجی که از ابزارهای

سایبر برای جمع آوری اطلاعات و فعالیت های جاسوسی استفاده می کنند.

هکرها

هکرها گاهی اوقات با هدف ایجاد چالش یا به دست

آوردن حقوق در اجتماع هکرها به شبکه نفوذ می کنند.

ص:293

جنگ اطلاعاتی

تعداد بسیاری از دولت ها برای توسعه

دکترین، برنامه ها و قابلیت های جنگ اطلاعاتی تلاش می کنند تا از این طریق به

توانایی اختلال در ارتباطات و زیرساخت های اقتصادی که از قدرت نظامی حمایت می کنند،

دست یابند.

تهدید داخلی

سازمان های ناراضی داخلی، منبع اصلی جرایم

رایانه ای هستند

نویسندگان ویروس

نویسندگان ویروس ها تهدیدهای جدی را برای

شبکه های رایانه ای ایجاد می کنند.

میزان تهدیدآفرینی سایبرتروریسم علیه امنیت ملی کشورها به حدی است که ریچارد کلارک(1) مشاور عالی ضدتروریسم آمریکا در دوره جرج بوش و بیل کلینتون طی اظهاراتی در می 2010 اظهار داشت که آمریکا توانایی لازم برای مقابله با تلاش تروریست ها جهت دست یابی به سیستم رایانه ای ایالات متحده را ندارد و این موضوع ممکن است به فاجعه "پرل هاربر الکترونیکی"(2) در ایالات متحده منجر شود.

اما ویژگی مهم فعالیت های تروریستی در محیط امنیتی جمهوری اسلامی ایران آن است که این گروه ها به وسیله بازیگران منطقه ای و فرامنطقه ای مخالف ایران از جمله ایالات متحده آمریکا مورد حمایت مالی، سازمانی و تسلیحاتی قرار می گیرند و از این منظر تهدید جدی برای امنیت ملی محسوب می شوند. تحول چشمگیر در فعالیت گروه های تروریستی در سال های اخیر بهره گیری از قابلیت ها و امکانات فضای سایبر (مانند پخش تصاویر بریدن سر گروگان ها در شبکه های اجتماعی هم چون تویتر) و هم چنین تلاش نظام سلطه برای حمایت از این گروه ها از طریق تقویت توان اطلاعاتی و ارتباطی با بستر سازی برای استفاده از فضای سایبر است. برخی از مهم ترین شاخص های تهدیدات سایبرتروریستی در مختصات محیط امنیتی جمهوری اسلامی ایران عبارتند از:

- اقدام گروهک ضد انقلاب تندر یا انجمن پادشاهی ایران در آموزش استراق سمع و جاسوسی از ساختارهای استراتژیک نظام با بهره گیری از شبکه های ماهواره ای و ارسال گسترده پست های الکترونیک به اعضای خود؛ از مهم ترین اقدامات تروریستی منتسب به این گروه، می توان به بمب گذاری تروریستی کانون رهپویان وصال شیراز در 24 فروردین 1387 اشاره کرد.

درگیری میان فلسطینی ها و رژیم صهیونیستی، هر دو طرف بیش از 250 وب سایت یکدیگر را مورد حمله قرار دادند و این امر به فراتر از منطقه و وب سایت های شرکت های خارجی حامی رژیم صهیونیستی تسری یافت.(1) نبردها در فضای مجازی، به شکل مجازی و با هدف حمله به زیرساخت های حیاتی، نفوذ به شبکه های رایانه ای مراکز حساس نظامی و امنیتی و تحمیل زیان های سنگین مالی و اطلاعاتی است. هک وب سایت مرکز فرماندهی ناوگان سوم آمریکا، هک 450 سایت رژیم صهیونیستی توسط یک گروه اینترنتی ایرانی به نام جهادگران مجازی، حمله هکرهای چینی به ده هزار سایت آمریکائی در سال 2001، نفوذ هکرها به سامانه شرکت سازنده موشک های هدایت شونده کره جنوبی، تلاش های گسترده اسرائیل برای مسدود سازی برنامه هسته ای تهران با حمله در محیط های سایبر و نفوذ در شبکه رایانه ای مراکز حساس ایران با هدف کسب اطلاعات درباره وضعیت برنامه هسته ای و هم چنین امکان سنجی حمله به تأسیسات هسته ای نمونه های بارزی از سایبر تروریسم است.(2)

یکی از مصادیق تهدید سایبرتروریسم ایالات متحده و اسرائیل برای حمله به تأسیسات استراتژیک نظام، حمله ویروس استاکس نت(3) به نیروگاه اتمی بوشهر با هدف از کاراندازی یا حداقل تأخیر در راه اندازی این نیروگاه است.(4) در اوایل مردادماه 1389، شرکت فناوری سیمانتک به عنوان بزرگ ترین تولید کننده نرم افزارهای امنیتی رایانه های شخصی اعلام کرده بود یک کرم رایانه ای به نام استاکس نت، رایانه های شخصی را در ایران مورد هدف قرار داده است. هر چند این کرم رایانه ای در کشورهای اندونزی و هند نیز مشاهده شد، ولی 60 درصد کانون تهاجم این ویروس در فضای امنیت مجازی جمهوری اسلامی ایران و با تمرکز بر تأسیسات استراتژیک مانند نیروگاه اتمی بوشهر متمرکز شده است.

در همین رابطه، شان مک گورک - مدیر مرکز ملی امنیت فضای

ص:298

مجازی آمریکا- اعلام کرد که ویروس استاکس نت علاوه بر قدرت قابلیت تأثیرگذاری بر سامانه اطلاعات دیجیتال تأسیسات تولید برق هسته ای، این توانایی را دارد که بر شبکه رایانه ای تأسیسات تصفیه آب و کارخانه های شیمیایی نیز رخنه کند.

دولت های غربی و به ویژه آمریکا برای مقابله با پیشرفت های هسته ای ایران علاوه بر فروش نرم افزارها و یا قطعات آلوده و ارسال امواج و فرکانس ها توسط ماهواره، از طریق اینترنت و سایبرتروریسم نیز اقدام می کنند که در مواردی سبب خساراتی شده است. پس از رسانه ای شدن مسئله ویروس استاکس نت، دیمیتری روگوزین نماینده روسیه در ناتو آن را خطرناک ارزیابی کرد و خواستار تحقیق ناتو درباره این ویروس شد.

جدول 2: اشکال تهدید ساختارهای اطلاعات راهبردی

هدف فنی

هدف حمله

محور امنیت اطلاعات

سرقت

یا استفاده غیرقانونی از اطلاعات ارزشمند

سوء استفاده از سیستم های اطلاعاتی رقیب

محرمانه

بودن

منحرف

کردن یا تغییر دادن اطلاعات رقیب یا سیستم های اطلاعاتی

پخش و

توزیع اطلاعات غلط یا گمراه کننده

انسجام

و یکپارچگی

تخریب

اطلاعات مهم و کلیدی، فلج کردن سیستم های اطلاعاتی دشمن

تخریب

کردن یا از کار انداختن سیستم های اطلاعاتی دشمن

دست یابی

Source:Bill Hutchinson, Information Warefare: Using the Visible System Models as a Framework to attack Organisations, available at: www. systemdynamics. Org/ conference/ 1999/ papers/plen1.

ریاست جمهوری، وبلاگ ها یکی از راه های برقراری ارتباط میان برخی معترضان داخلی با عناصر معاند نظام در خارج از کشور بود. در همین زمینه نقش برخی از مراکز پژوهشی نیز حائز اهمیت است. برای مثال، دانشگاه کلمبیای آمریکا در چهارم و پنجم دسامبر 2008(14و15 آذرماه 1378) سمیناری دو روزه با عنوان نقش بلاگرها در هماهنگی، ایجاد و گسترش جنبش های اجتماعی و اعتراضی در وبلاگ ها، برگزار کرد. هدف اصلی این سمینار آشنایی وبلاگ نویسان با آخرین روش ها و فنون وبلاگ نویسی برای هماهنگی و رهبری اعتراضات خیابانی بود. به طوری که بخشی از تحرکات براندازانه مخالفان نظام در فضای مجازی پس از دهمین انتخابات ریاست جمهوری از راهکارهای ارائه شده در این کنفرانس کپی برداری شده بود.(1)

در واقع، یکی از شاخص های مهم تروریسم سایبر، گسترش هدفمند و روزافزون وبلاگ نویسی توسط برخی افراد، گروه ها یا سازمان های مخالف نظام جمهوری اسلامی ایران است.

وبلاگ یکی از مهم ترین ابزارهای نرم افزارگرایانه است که می تواند در راستای ایجاد ناامنی توسط گروه های تروریستی به ویژه در سطح منازعات قومی و فرقه ای به کار گرفته شود.

به گونه ای است که باعث ایجاد حملات وسیع و سو ء استفاده هایی می شود که اطلاعات را برای دشمنان آشکار می سازد و مسیری ساده برای خروج اطلاعات ایجاد می کند.

هرچند ایالات متحده با عنوان دیپلماسی عمومی فعالیت گسترده ای را برای ترویج استفاده از شبکه های اجتماعی در کشورهای مخالف آمریکا انجام می دهد، اما به دلیل ویژگی فوق شبکه های اجتماعی، نظامیان نیروی دریایی آمریکا که با استفاده از شبکه های اجتماعی نظیر "فیس بوک" و "تویتر" با خانواده و دوستان خود ارتباط برقرار می کردند؛ با ممنوعیت استفاده از شبکه های اجتماعی مواجه شده اند. برخی از معروف ترین و پرکاربردترین شبکه های اجتماعی فضای مجازی عبارتند از: مای اسپیس(1)، فیس بوک(2)، یوتیوب(3)، تویتر(4)، دیلی کاس(5)، اَور اِستوری.(6)

ص:301

یکی از مهم ترین مختصات سایبرتروریسم تمرکز بر «تنش زایی چند بعدی»(1)

در سطح قومی، فرقه ای و اجتماعی است که از مصادیق آن می توان به نقش شبکه های اینترنتی اجتماعی مانند «فیس بوک» و «تویتر» در ایجاد، گسترش و انعکاس ناآرامی ها پس از دهمین دوره انتخابات ریاست جمهوری 22 خرداد 1388 اشاره کرد و حتی دولت آمریکا با هدف تنش سازی های متراکم و گسترده از مدیریت سایت های اجتماعی مانند تویتر، فیس بوک و یوتیوب درخواست کرد خدمات خود را بدون وقفه با تمرکز بر تحولات ایران ادامه دهند که خود بیانگر ارتباط تنگاتنگ محیط سایبر با امنیت ملی است.

از طرفی شرکت جستجوگر گوگل نیز برای تقویت ضریب نفوذ آفندهای شبکه ای، یک نرم افزار ترجمه انگلیسی به فارسی و بالعکس با هدف تسریع و تسهیل تبادل اطلاعات در وب سایت ها، وبلاگ ها و پیام های پست الکترونیک ایجاد و اقدام خود را با عنوان حمایت از دست یابی ایرانیان به اطلاعات در شرایط افزایش محدودیت های رسانه ای توجیه کرده است. همسو با آفندهای شبکه ای، مجلس سنای آمریکا در 23 جولای 2009 (اول مرداد 1388) «قانون قربانیان سانسور در ایران»(2) را به تصویب رساند که به موجب آن مبلغ 55 میلیون دلار به منظور شکستن فضای فیلترینگ و گسترش فضای اطلاع رسانی در ایران اختصاص یافته است. از مبلغ 50 میلیون دلار، 30 میلیون دلار، برای

ص:302

مقابله با بسته شدن پیامک های شبکه تلفن همراه، افزایش وب سایت ها، گسترش برنامه و افزایش کارمندان رادیو اروپای آزاد، «شبکه خبری فارسی صدای امریکا»،(1) حمایت از «برنامه های فارسی بی بی سی»،(2) خنثی سازی «پارازیت های ماهواره ای»،(3) و حمایت از سایت های اجتماعی مانند فیس بوک و تویتر و مبلغ 20 میلیون دلار نیز برای رفع فیلترینگ در فضای سایبر اختصاص یافته است.(4)

بن رومه سخنگوی «شرکت مخابراتی نوکیا - زیمنس»(5) اعلام کرد بخش «راهکارهای اطلاعاتی»(6) که تا ماه مارس 2009 بخشی از این شرکت بود، نسخه محدود شده محصولی با نام «مرکز نظارت»(7) را در نیمه دوم سال 2008 به جمهوری اسلامی ایران فروخته که تنها امکان شنود مکالمات تلفن همراه را دارد و قابلیت نظارت بر ترافیک اینترنتی را ندارد. امکانات «مرکز نظارت» این فرصت را به کاربران می دهد تا روی ایمیل، تماس های تلفنی، پیام های متنی و پیام های ارسال شده توسط ابزارهایی مانند «یاهو مسنجر» و یا شبکه های اجتماعی مانند «فیس بوک» را شنود نمایند.(8)

برای مقابله با فیلترینگ در ایران و راه اندازی سایت های ضدپراکسی برای سازمان دهی عملیات روانی نامتقارن علیه جمهوری اسلامی ایران در فضای سایبر اشاره کرد. تشکیل کمیته آزادی جهانی اینترنت(1) در مجلس سنا با ادعای حمایت از آزادی های اینترنتی در ایران و چین را می توان در همین راستا ارزیابی کرد. سناتور باب کیسی(2)، جو لیبرمن(3)، جان مک کین(4)، تد کافمن(5)، سام براون بک(6) و جیم ریچ(7) از چهره های شاخص این کمیته هستند.(8) سناتور تد کافمن هدف از شکل گیری این کمیته را حمایت از آزادی بیان، حقوق اقلیت های قومی- فرقه ای و معترضان در فضای سایبر می داند. در واقع، یکی از مهمترین اهداف این کمیته، حمایت از گروه های قومی و فرقه ای فعال علیه ایران با امکانات فضای مجازی است؛ چرا که حمایت و تقویت اعتراضات قومی و فرقه ای در محیط امنیتی و فعال سازی آنها علیه ثبات داخلی کشور می تواند فرصت های زیادی را برای آمریکا در تشدید فشارها علیه جمهوری اسلامی ایران و تقویت گستره و دامنه گروه های تروریستی مبتنی بر گرایشات قومی- فرقه ای فراهم کند.

در سال 2006، دور جدیدی از جنگ سایبری بنا به پیشنهاد سازمان سیا در دستور کار آمریکا قرار گرفت که هدف از آن اجرای طرح بی ثبات سازی در ایران بود. تاسیس شبکه ایران پراکسی یکی از مهم ترین اقداماتی بود که در این سال با بودجه ای بالغ بر پنجاه میلیون دلار توسط سازمان سیا فعال شد.(9) نکته مهم و اساسی در این طرح آن بود که بخش مهمی از عوامل اجرایی این طرح را گروه های تروریستی مخالف نظام از

ص:304

جمله منافقین تشکیل می دادند. نفوذ و خرابکاری در سایت های اینترنتی، بسترسازی برای ارتباط امن تلفنی با شبکه های تلویزیونی فعال علیه ایران، انتشار گسترده فیلترشکن ها و تخلیه بانک های اطلاعاتی کشور از جمله ماموریت های ایران پراکسی بود.

وزارت امور خارجه آمریکا نیز با هدف سازمان دهی و ارائه راهکار برای ارتباط دهی با گروه های مخالف نظام در خارج کشور، دفتری را به عنوان دفتر امور ایرانیان تأسیس کرده که مدیریت آن بر عهده دیوید دنی(1) از پژوهشگران ارشد مؤسسه جمهوری خواه بین الملل(2) است. ریاست این مؤسسه را الیزابت چنی، دختر دیک چنی معاون رئیس جمهور سابق آمریکا بر عهده دارد. این دفتر هم چنین نقش مهمی را در تصویب بودجه برای حمایت از رسانه های صوتی و تصویری گروه های مخالف نظام در خارج از کشور ایفا می کند.(3)

در این باره همچنین می توان به نقش نهادهای اطلاعاتی غربی به ویژه سیا و موساد در فضای مجازی با هدف نشان کردن افراد مستعد و به دام انداختن آنها اشاره کرد. این اهداف تحت عنوان سایت های کاریابی، خدمات ویزایی، دعوت به کنفرانس های علمی، فرصت های مطالعاتی، اعطای گرین کارت، تحصیل در آمریکا و یا شرکت های دروغین صورت می گیرد که هدف آنها کسب اطلاعات و جاسوسی بدون اطلاع و آگاهی فرد است، بدون این که این افراد بدانند اطلاعات ارزشمند کشورشان را در اختیار چه کسانی می گذارند. این اطلاعات در برنامه ها و عملیات های مختلف حتی خرابکاری به کار می روند. قابل توجه اینکه پس از مدتی این افراد به اتهام جاسوسی بازداشت می شوند.

عده ای دیگر که با اهداف کاریابی و یا سفر به غرب با این سایت ها تماس می گیرند پس از چند ملاقات به لحاظ ذهنی شستشوی مغزی

ص:305

شده و ابتدا با تطمیع و سپس تهدید ناچار به همکاری با واحدهای عملیاتی آنها در مباشرت یا معاونت در جاسوسی، ترور، انفجار و دیگر اقدامات ضدامنیتی می شوند.

به هر طریق اطلاعاتی که امروز شاهد جمع آوری آنها توسط این سرویس ها از سیستم های کامپیوتری سازمان ها و تأسیسات مهم کشور هستیم نشان از اهداف آنها در جهت هک، ایجاد اختلال و خرابکاری و ایجاد شرایط بحرانی دارد.

علاوه بر این، بهره گیری گروه های تروریستی از ویژگی ها و مزایای فضای مجازی و تلاش نهادهای تقنینی و اجرایی ایالات متحده برای حمایت از فعالیت گروه های تروریستی از یک طرف و حرکت شتابان کشور در جهت کاربست فناوری های اطلاعات و ارتباطات در زیرساخت های حیاتی و شبکه های اطلاعاتی و امنیتی کشور موجب شده است تا سایبرتروریسم تبدیل به یک تهدید جدی علیه امنیت ملی کشور شود.

در همین راستا، بدیهی است که کاهش آسیب پذیری ها و تقویت امنیت ملی در مقابل تهدیدات سایبرتروریستی، مستلزم انجام مطالعات آینده پژوهی در خصوص تأثیر انقلاب اطلاعاتی بر امنیت ملی، تهدیدات فضای سایبر، ارتقا قابلیت های نهادهای دفاعی و امنیتی در بهره گیری از دانش و اطلاعات به عنوان سلاح استراتژیک در نبردها است.

راهکارها و تدابیری که می تواند آسیب ناپذیری امنیت ملی جمهوری اسلامی را در برابر تهدیدات سایبرتروریسم تقویت کند، عبارتند از:

- بومی سازی دانش امنیت شبکه و قطع وابستگی اطلاعاتی و فناورانه به دشمنان نظام جمهوری اسلامی.

- بهره گیری از فناوری های نوین در جهت هوشمند سازی زیر ساخت ها، تاسیسات نظامی و تربیت نیروهای متخصص و کارآزموده برای بهره گیری از فناوری های نوین در نبردها.

- تلاش نهادهای تقنینی و اجرائی برای فراهم سازی شرایط لازم و مطلوب عملی با هدف تامین امنیت سیستم های اطلاعاتی و ارتباطی.

- تأسیس موسسات پژوهشی تخصصی در زمینه امنیت فضای سایبر و گسترش مبادلات علمی با مراکز تخصصی.

ص:307

ص:308

ص:309

ص:310