ص:2

ص:3

ص:4

/ محمدتقی تقیپور ........................................................................................................

103

مقدمه ................................................................................................................................

104 جریانها و عناصر صهیونی .................................................................................................

106 جامعه یهود ایران ...............................................................................................................

111 اسرائیل در ایران ................................................................................................................

117

ریزش حامیان و خیزش مخالفان

/ یعقوب توکلی .............................................................................................................

125

مقدمه ...............................................................................................................................

125 حاکمیتها و حامیان و مخالفانشان .......................................................................................

127 1. گروه حامیان .................................................................................................................

128

الف) حامیان فداکار ....................................................................................................

128

ب) حامیان فعال .........................................................................................................

134

ج) حامیان عادی ..................................................................................................

138 2. بیطرفها ........................................................................................................................

141 ناراضیان ............................................................................................................................

146 مخالفان ..............................................................................................................................

148

1. وضعیت فرهنگی ....................................................................................................

153

2. وضعیت اقتصادی ...................................................................................................

155

3. وضعیت اجتماعی ...................................................................................................

156 نقش محوری مخالفان فداکار در حرکتهای انقلابی ...........................................................

156 1. نفی کامل حاکمیت .......................................................................................................

158 2. پذیرش فعال و همکاری و تبعیت از قوانین .................................................................

159 3. تحلیل ضرورت برونرفت ............................................................................................

160 استراتژی تخریب ..............................................................................................................

163 چرا تخریب نظام سیاسی؟ .................................................................................................

176 استراتژی تأسیس نظام سیاسی ...........................................................................................

182

1. حفظ حاکمیت ........................................................................................................

183

2. حفظ حاکمیت موجود با رعایت سلطنت مشروطه ................................................ 184

3. جمهوری ................................................................................................................

185

4. جامعه بیطبقة توحیدی ..........................................................................................

185

5. حکومت کارگری دیکتاتوری پرولتاریا ................................................................... 186

6. جمهوری دمکراتیک اسلامی ..................................................................................

186

7. جمهوری اسلامی ...................................................................................................

187

ص:6

تشدید حکومت مافوق اجتماعی و سقوط نظام پهلوی

/ خلیل جاهد پری .........................................................................................................

189

مقدمه ...............................................................................................................................

189 چارچوب نظری ................................................................................................................

190 شوک اول نفتی، آغازی بر تسریع فروپاشی ......................................................................

192 1. تشکیل حزب رستاخیز .................................................................................................

200 2. تقویت ارتش و ساواک .................................................................................................

205

الف) تقویت ارتش و خرید بیش از پیش تسلیحات نظامی ........................................

206

ب) تقویت سازمان امنیت و توسعه بیشتر اختناق ....................................................... 210 3. افزایش فساد در سطحی وسیعتر از گذشته و مبارزه با ارزشهای اسلامی - ملی .......... 215

جریان فعال بر ضد مدرنیسم و غربگرایی در ایران پیش از انقلاب و نقش آن

در سست کردن بنیادهای نظام پهلوی

/ حجت الاسلام والمسلمین رسول جعفریان ..................................................................

219

هانری کربن .......................................................................................................................

225 سیدحسین نصر .................................................................................................................

226 جلال آلاحمد

...................................................................................................................

234 بازگشت به خویش ............................................................................................................

243 احمد فردید (1290- 1373) .............................................................................................

244 داریوش شایگان ................................................................................................................

245 شریعتی و دکترین بازگشت به خویشتن ............................................................................

247 علائق مذهبی در خاندان پهلوی و رواج تشیع شاهانه! ...................................................... 250

استراتژیهای نوین سیاست خارجی جهان غرب و نقشآفرینی امنیتی دولت پهلوی

/ محمدجعفر چمنکار .....................................................................................................

253

عصر تنشزدایی در روابط بینالملل .................................................................................

254

الف) جنبش صلحطلبی در فرانسه ..............................................................................

254

ب) سیاست نگاه به شرق آلمان غربی ........................................................................ 255

ج) تعدیل جنگ سرد میان ابرقدرتها، مذاکرات خلع سلاح ........................................ 256 استراتژی شرق سوئز انگلستان: علل و زمینه ها

................................................................. 257 خروج ارتش انگلستان از خاورمیانه ..................................................................................

259 استراتژی جایگزینی مشارکت جمعی آمریکا .....................................................................

262

ص:7

الف) علل و زمینه ها ....................................................................................................

262

ب) دکترین نیکسون ...................................................................................................

269

بازتابهای استراتژی مشارکت جمعی امریکا بر دولت پهلوی ............................................. 271

الف) سیاست دو ستون ...............................................................................................

271

ب) تحول نقشآفرینی نوین امنیتی دولت پهلوی ....................................................... 276

فساد دربار

/ حجت الاسلام والمسلمین روحالله حسینیان ................................................................. 287

مقدمه

................................................................................................................................

287 اشرافیت دربار ...................................................................................................................

292 بوروکراسی طبقاتی ............................................................................................................

298 بی اعتنایی به مردم .............................................................................................................

299 تحقیر زیردستان .................................................................................................................

301 چاپلوسی و تملق ...............................................................................................................

303 فساد جنسی دربار ..............................................................................................................

306 اعمال شیطانی دربار ..........................................................................................................

333 فساد مالی دربار .................................................................................................................

352

رژیم پیشین، وضعیت انقلابی و گروه های برانداز در آستانة پیروزی انقلاب اسلامی

/ جعفر حقپناه ...............................................................................................................

379

مقدمه

................................................................................................................................

379 عوامل مؤثر در بسیج سیاسی .............................................................................................

383 شرایط پیدایش وضعیت انقلابی ........................................................................................

387 انواع جا به جایی قدرت ....................................................................................................

387 وضعیت انقلابی در ایران (57-1360) ...............................................................................

388 وضعیت انقلابی و اقدامات براندازانه ...................................................................................393

علل فروپاشی سلطنت پهلوی

/ شمسالدین رحمانی ....................................................................................................

405

سلطنت پهلوی

..................................................................................................................

407 فراماسونری .......................................................................................................................

413 بهائیت

...............................................................................................................................

414 غربزدگی

ص:8

...........................................................................................................................

415 بیحجابی و فحشا ..............................................................................................................

417

دانشگاه ..............................................................................................................................

419 فروغی

...............................................................................................................................

419

ملی شدن نفت ..................................................................................................................

420 فدائیان اسلام .....................................................................................................................

423 اقتصاد وابسته ....................................................................................................................

423 ایجاد ساواک .....................................................................................................................

424 سال 1340 .........................................................................................................................

425 اصلاحات ارضی ...............................................................................................................

427 تفاوت شیوه انگلیسی با آمریکایی .....................................................................................

429 سالهای 1347 و 1348 ......................................................................................................

431 لژ بزرگ ایران ....................................................................................................................

436

روابط ایران و اسرائیل (1357-1327)

/ رضا زارع ....................................................................................................................

449

مقدمه ................................................................................................................................

449 1. بعد سیاسی ....................................................................................................................

450 2. بعد اقتصادی .................................................................................................................

455 3. بعد امنیتی - اطلاعاتی ...................................................................................................

470 3. بعد نظامی ...................................................................................................................... 477

4. بعد فرهنگی ..................................................................................................................

483 نتیجهگیری .........................................................................................................................

488

نقش ساواک در سقوط رژیم پهلوی

/ مظفر شاهدی ...............................................................................................................

493

طرح مسئله و فرضیات ......................................................................................................

493 ساواک مولود خشونت ......................................................................................................

496 خشونت تنها روش کارآمد ساواک ....................................................................................

498 شکنجه عجین با نام ساواک ...............................................................................................

504 فرهنگستیزی

....................................................................................................................

510 نهادهای حکومتی و دوایر دولتی .......................................................................................

515 سرکوبگریهای بیحاصل

....................................................................................................

521 سهم ساواک در انقلاب .....................................................................................................

529 سخن پایانی .......................................................................................................................

548

درآمدی بر نوگرایی دینی در ایران

/ محمود طاهر احمدی .......

ص:9

............................................................................................

551

انجمن اسلامی دانشجویان .................................................................................................

561 انجمن تبلیغات اسلامی .....................................................................................................

561 نهضت خداپرستان سوسیالیست ........................................................................................

562 کانون نشر حقایق اسلامی ..................................................................................................

564

قراردادهای نفتی ایران بعد از کودتای 1332 تا انقلاب اسلامی

/ محمدحسن طباطبائی ...................................................................................................

571

نتیجهگیری

.........................................................................................................................

577

وابستگی به نظام سرمایهداری جهانی

/ محمدحسن طباطبائی .................................................................................................... 579

نتیجهگیری

.........................................................................................................................

588

اختناق نخبهستیز: سیاست راهبردی حکومت رضاخانی

/ نورالله عقیلی ...............................................................................................................

589

پیشگفتار ............................................................................................................................

589 نمونه هایی از نخبهکشی رضاخانی .....................................................................................

590 سرکوب جریان موسوم به 53 نفر .....................................................................................

593 حذف صاحبمنصبان وابسته به رژیم ...............................................................................

595 نمونه های دیگری از برخورد .............................................................................................

597 انگیزه ها و ریشه ها .............................................................................................................

598 دستاوردهای سیاست نخبهستیزی رضاخان .......................................................................

603

اوامر ملوکانه

/ علیاکبر علیاکبری .....................................................................................................

609

مطبوعات عصر پهلوی و اسرائیل بر اساس اسناد ساواک

/ علیاکبر علیمردانی ......................................................................................................

629

مقدمه ................................................................................................................................

629 1. پیشینة توطئة شکلگیری اسرائیل

..................................................................................

633 2. سیاست ایران در قبال کشور تازه تأسیس ..................................................................... 635 3. اهمیت تسلط بر رسانه های گروهی

..............................................................................

ص:10

638 4. روابط مطبوعات دوران پهلوی با اسرائیل ..................................................................... 640

الف) به رسمیت شناختن رژیم صهیونیستی ...............................................................

642

ب) تبلیغ پیروزیهای ارتش اسرائیل ............................................................................

645

ج) ایجاد جنگ روانی علیه کشورهای مسلمان و عرب ..............................................

650 5. نقش تشویقی مطبوعات در مهاجرت یهودیان به فلسطین اشغالی ................................ 654

قراردادهای نفتی

/ حجتالله غنیمیفرد

.....................................................................................................

657

پیشزمینة قراردادهای نفتی دورة پهلوی ............................................................................ 657 قراردادهای نفتی در دوره پهلوی اول ................................................................................

660 نظام صادرات نفت در دوره پهلوی اول ............................................................................

662

روانشناسی شخصیت شاه

/ حسن فراهانی .............................................................................................................

665

مقدمه

................................................................................................................................

665 محیط دیکتاتوری و کودکی محمدرضا ..............................................................................

667 شکلگیری استعدادهای شاه ..............................................................................................

674 تملقدوستی شاه ................................................................................................................

677 شاه و اعتقادات مذهبی ......................................................................................................

682 انحراف جنسی شاه ............................................................................................................

692 خودشیفتگی شاه ................................................................................................................

697 عوامل تقویت روانی شاه ...................................................................................................

706

تأثیر وابستگی بر سقوط رژیم پهلوی

/ موسی فقیه حقانی .......................................................................................................

709

ساواک و امنیت ملی

/ محسن کاظمی ............................................................................................................

727

مبانی نظریه امنیت ملی ......................................................................................................

727 امنیت ملی در دورة رضاشاه ..............................................................................................

730 امنیت ملی در دهه های بیست و سی .................................................................................

734 سازمان کوک .....................................................................................................................

739 گارد جاویدان ....................................................................................................................

740 سازمان بیسیم ..................................................................................................................

ص:11

741 شبکه ماهوتیان ...................................................................................................................

743 دفتر ویژه اطلاعات ............................................................................................................

744

سازمان بازرسی شاهنشاهی ...............................................................................................

745 شورای امنیت کشور ..........................................................................................................

746 ساواک غول دیکتاتوری .....................................................................................................

747 زمینه های تأسیس ساواک ...................................................................................................

749 سازماندهی و تشکیلات ....................................................................................................

752 ادوار ریاست ساواک .........................................................................................................

756 ساواک، سیا و موساد .........................................................................................................

763 سازمان امنیت داخلی و ضد اطلاعات ...............................................................................

767 کمیته مشترک ضد خرابکاری ............................................................................................

771 اداره کل چهارم (حفاظت) ................................................................................................

773 اداره کل هشتم (ضد جاسوسی) .........................................................................................

774

ساواک، روحانیت، روشنفکران ..........................................................................................

775 ساواک، گروه های مبارز، خشونت و شکنجه .................................................................... 779 پایان یک نفرت .................................................................................................................

784

حکومت پهلوی و عشایر

/ دکتر کیانوش کیانی هفت لنگ ....................................................................................

787

خلاصه و نتیجهگیری ........................................................................................................

797 اسناد ضمیمه .....................................................................................................................

801

چالش فرهنگی - سیاسی رژیم پهلوی و روحانیت تشیع پس از کودتای 28 مرداد

با تکیه بر تلاشهای آیت الله بروجردی

/ مهدی مهرعلیزاده ........................................................................................................

819

مقدمه ................................................................................................................................

819 چالش رژیم و روحانیت ....................................................................................................

820 مواضع و تلاشهای آیت الله بروجردی ................................................................................

823 اقدامات آیت الله بروجردی ................................................................................................

826 درگذشت آیت الله بروجردی و تأثیر آن بر نهاد روحانیت .................................................. 832 نتیجهگیری

.........................................................................................................................

836

انقلاب اسلامی و نقش مهاجران

ص:12

/ رضا مختاری اصفهانی .................................................................................................

839

تاریخچهای از اصلاحات ارضی ........................................................................................

839 نتایج اصلاحات ارضی ......................................................................................................

841

مهاجران و مخالفان سیاسی رژیم .......................................................................................

842

بررسی سیاست دینی - فرهنگی در عصر پهلوی (دورة حکومت رضاشاه)

/ فرزانه نیکوبرش راد ................................................ ...................................................

847

پیشگفتار

............................................................................................................................

847 روابط رضاخان با مذهب و روحانیون در دوران رضاخانی ............................................... 848 روابط رضاخان با روحانیون در دورة رضاشاهی ............................................................... 852 ماهیت مذهبی رضاخان: اسلامزدایی

.................................................................................

854 اهداف رضاخان .................................................................................................................

858 حمله به شعائر اسلام .........................................................................................................

860 ساختار قضائی ...................................................................................................................

867 نهادسازی دینی به شیوه رضاخانی .....................................................................................

871 ایجاد دانشکده معقول و منقول ..........................................................................................

871 مؤسسه وعظ و خطابه .......................................................................................................

872 مبارزه با خرافات ...............................................................................................................

874 مراسم سوگواری ...............................................................................................................

877 مجالس ترحیم ...................................................................................................................

882 نتیجه گیری .........................................................................................................................

886

ص:13

ص:14

به نام خدا

ص:16

تحقیقی، نمیتواند به همة اهداف و وظایف متعددی که برای خود تعریف میکند، برسد. بنابراین، هر کشوری میآید وضعیت خودش را میسنجد و با توجه به استعدادها و امکاناتی که در اختیار دارد، برخی از مسائل را در اولویت قرار میدهد.

از سوی دیگر، شما میبینید در میان کشورهایی که با حساب و کتاب، و با برنامه کار میکنند، شهرت دارد که فلان کشور در فلان زمینه پیشرو است، یا حتی فلان دانشکده در فلان رشته ها قوی است و فلان موسسه تحقیقاتی در مقایسه با بقیه موسساتی که برای خودشان همان وظیفه تعریفشده را دارند، قویتر هست. علتش این است که به یک سری اهداف و مسائل مشخص و معینی میرسند و در جهت تحققبخشیدن به همان اهداف برنامهریزی و تلاش میکنند.

کشوری نظیر ما، صرفنظر از اینکه نیروی انسانی مطالعاتیاش محدود است، امکانات محدودی هم در اختیار دارد و نمیتواند میلیاردها تومان در سال به برنامه های تحقیقاتی پراکندهاش اختصاص دهد. بنابراین، بهتر است که کار تحقیقاتی را اولویتبندی کند.

نوعی از این اولویتبندی و برنامهریزی در سنت مطالعاتی گذشته ما هم ریشه دارد. در گذشته، در آن درسهای حوزوی و آخوندی، همیشه در ابتدای بحثها و در ابتدای آن سنخ کتابها، یک بحثی بود با عنوان مقدمه، به نام رؤوس ثمانیه، و هشت موضوع بود که برخی از آنها که بیشتر به آن توجه میشد (و من هم به آنها اشاره میکنم و رد میشوم)، ابتدا گفته میشد. یکی از آنها تعریف علم بود. یعنی آن علمی که میخواهد مورد بحث قرار بگیرد و بعد معرفی موضوع آن علم بود. در موضوع علم گفته میشد مطلبی که در این علم مورد بحث و بررسی قرار میگیرد از مبادی علم بعدی است، یعنی هنگام فراگیری علم بعدی با آن سر و کار داریم. فرض کنید موضوع بحث علمی منطق بود. گفته میشد منطق از مبادی علم بعدی است که مثلا"علم اصول باشد یا، فلسفه. یعنی یادآوری میشد که منطق از مبادی علم فلسفه است. بنابراین، اگر در جلسهای در حوزه درس فلسفه یا کلام گفته میشد که این دو مطلب با همدیگر متضادند، یا متعارضند، یا

ص:18

جدلی الطرفین اند و در این میان، کسی از استاد میپرسید که آقا جدلی الطرفین یعنی چه؟ میگفت جوان برو، یا آقا برو مبنایت را محکم کن، و بعد بیا اینجا. یعنی در آن جلسه استاد را سرکار نمیگذاشتند که بپرسند آقا جدلی الطرفین یعنی چه؟ و استاد یک ساعت راجع به جدلی الطرفین بگوید و آخر کار هم طرف بگوید: آقا نفهمیدم، و در نتیجه، ناچار شوند جلسه دیگری هم بگذارند که باز، هم تعارض و هم تناقض و تضاد را بگوید، یعنی دو سه جلسه صرف یک بحث پایهای شود. در کلاسهای جدید دانشگاه های ما اینگونه سرکار گذاشتن استادها خیلی زیاد اتفاق میافتد و آخر سال که قرار است مثلا" 400 صفحه درس داده شود با 100 صفحه تمام میشود. علتش این است که ما موضوع، و مبدا یا مبادی را با همدیگر قاطی میکنیم.

اگر مبادی محکم بشود، یعنی اگر یک مبدایی محکم بشود روی آن میشود علم بعدی را گذاشت و همین طور جلو رفت.

اینکه کارهایمان سر کلاسها نظم و قرار ندارد یا تحقیقمان نظم و قراری ندارد، علتش این است که کارهایمان پشتبند ندارد، و از ابتدا تکیهگاهی ندارد. مجبوریم هر کاری را از اول شروع بکنیم. برای مثال، شما در ابتدای همة تحقیقات، یک فصل عمدهای دارید تحت عنوان کتابشناسی و تا به این کتابشناسی میخواهید برسید و کاملش کنید، پول تمام شده است و کار در میانه متوقف میماند. نفر بعدی هم، یا در تحقیق بعدی، باز کتابشناسی را از اول باید شروع کند؛ چون کتابشناسیها هم یک نظم و قراری ندارد، چه برسد به بقیه مسائل. در صورتی که در تحقیقات جدی همواره آن تحقیق قبلی مورد استناد قرار میگیرد و آن کارهایی که شده دوباره تکرار نمیشود. این کار در علوم تا حدودی در ایران هم انجام شده، و همچنان دنبال میشود. در دنیا هم همینطور است. یعنی، در یک آزمایشگاهی پنج نفری که با هم کار میکنند پنج قسمت یک موضوعی را بررسی میکنند و بعد این مبنا میشود برای کار بعدی. والا نمیشود کار را به سامان رساند. شما توجه کنید، همین روزها گفتند میخواهند ماهوارهای را به فضا پرتاب کنند که ده سال دیگر، هشت میلیارد و ... کیلومتر میرود. این باید مبنای قبلی داشته باشد و بر اساس کارهای مطالعاتی قبلی برنامهریزی شده

ص:19

باشد. ما در علوم تا حدودی به این نتایج رسیدیم. یعنی اولویتهایی تعیین شده و کارها تا حدودی باید در چارچوب همان اولویتها دنبال شود.

متاسفانه در علوم اجتماعی و انسانی وضعیت بدینگونه نیست. به دلیل اینکه هر کسی خودش را در زمینة این علوم صاحبنظر میداند؛ و بیشتر هم، سخنرانی مبنای کار است و اگر مطالب به خوبی گفته شود، همه خوششان میآید؛ همه فکر میکنند در این علوم کارشناس و محقق هستند، از اینرو به دستاوردهای مطالعاتی دیگران توجه چندانی ندارند. خود صاحبنظران در علوم اجتماعی هم، به دلیل اینکه دارای افقهای متفاوت و مختلفی هستند، نمیتوانند کارهایشان را با همدیگر هماهنگ بکنند. این است که ما در علوم انسانی تقریبا به یک اولویتهای مشخصی در گذشته نرسیدیم.

ما به بسیاری از دانشمندان و ادبایمان که در قدیم بودند حکیم میگوییم. حکیم هم یک تعبیر ارسطویی است، که به کسی اطلاق میشد که جامع جمیع علوم زمان خودش بوده است. خاقانی، حکیم خاقانی هست، به دلیل این که در دیوانش، هم نجوم دارید در حد بالا، هم طب دارید، هم تاریخ ادیان دارید، هم صنایع ادبی دارید، و هم معماری و مهندسی دارید. در دانشکده های ما و از میان دانشجویان ما کسی میآید و برای رساله دکترایش، موضوع نجوم را در دیوان خاقانی انتخاب میکند، نفر دوم به جای اینکه بیاید فرض کنید معماری را باز در همین دیوان خاقانی انتخاب کند، میرود معماری را در آثار نظامی انتخاب میکند و همین طور ... . ما الان یک مقدار زیادی از این رساله های دکترا را بررسی کردیم، اگر بر اساس این رساله ها داوری کنیم، تا این زمان نه خاقانی را درست میشناسیم، نه نظامی را درست میشناسیم، نه فردوسی را، نه سعدی را، نه حافظ را، و نه بقیه را. علتش این است که متفرق کار کرده اند. اگر دانشجویان قبول میکردند و استادان هم بنای کارشان بر این بود که هماهنگ حرکت کنند، آنوقت پنج استادی که در مورد خاقانی کار میکنند میگفتند ما پنج رساله دکترا داریم در مورد خاقانی، بهتر است یک دور به مطالعه کامل خاقانی بپردازیم. بیست سال بعد هم مجددا خاقانی مطالعه شود، چون در طول این بیست سال اطلاعات جدیدی به دست آمده، چه بسا اطلاعات جدید بتواند مبانی تحقیقات

ص:20

قبلی را محکم کند. کاری که دیگران میکنند

و به همین ترتیب است که علم جلو میرود، و تولید علم به این ترتیب عملی هست.

به هر حال، ما در علوم انسانی هم بایستی این اولویتها را تعیین بکنیم و بعد بخشهای مطالعاتی ما آن اولویتهایی را مقدم بدارند و برای آنها اعتبار فراهم کنند که واقعا، نظام تحقیقاتی کشور به عنوان طرح ملی میشناسد. در این صورت، ما میتوانیم ظرف یک دوره پنج ساله، یا ده ساله، کارها را تا حدی جلو ببریم. این پیشنهادی است که من مدتهاست مطرح میکنم. خود من در این زمینه با همکارانمان در حال مطالعه و بررسی هستیم تا ببینیم در زمینه های مختلف علوم انسانی که حقوق هست، علوم سیاسی هست، ادبیات هست، تاریخ هست، جغرافیا هست، بالاخره چه برنامه هایی را میتوانیم پیشنهاد کنیم؟!

یکی از شاخه های مهم علوم انسانی تاریخ است که به لحاظ دامنه کار و میدان تحقیقش، پهنة وسیعی دارد. صرفنظر از اینکه در تاریخ، یا فن تاریخ یا علم تاریخ، علوم دیگر با عنوان علوم کمکی، بایستی در خدمت تاریخ قرار بگیرند؛ اصولا"، کارش بین رشتهایتر از بسیاری از شاخه های دیگر علوم انسانی است. یعنی مثلا"، در تاریخ هم بحثهای جامعهشناسی به طور جدی، و نه به عنوان یک موضوع فرعی، بلکه به عنوان موضوع اصلی مطرح میشود؛ روانشناسی، روانشناسی اجتماعی، همینطور باستانشناسی، همین طور سیاست و مدیریت هم مطرح میشود. یعنی اگر قرار باشد تاریخ را به طور کامل در یک قسمت معینی مطالعه کنیم باید به همه جوانب و اطراف برسیم تا بتوانیم ابعاد آن موضوع تاریخی را روشن کنیم و به نتیجه برسانیم.

سندشناسی جزو کارهای اصلی تاریخ است و همینطور، اگر دوران قبل از تاریخ مدنظر باشد، مطالعات اسطورهای و نظایر اینها هم مطرح میشوند و به صورت اصلی در کنار آن موضوع تاریخی قرار میگیرند. در نتیجه تاریخ یکی از علومی است که باید به طور بین رشتهای (که یک روش جدید تحقیقاتی است) مطالعه شود و اگر بین رشتهای مطالعه شود، طبیعی است که نتایج بهتری از آن میگیریم. بنابراین، در اولویتها بایستی به این نکته هم توجه شود که ما با کدام

ص:21

علم سر و کار داریم و این علم چه وسایل و ابزار دیگر مطالعاتی را اقتضا میکند.

از سوی دیگر، وسعت دامنه مطالعات تاریخی، هم یک حسن محسوب میشود و هم یک مشکل. اگر نخواهیم مبدا مطالعاتی را به قبل از دوره های مکتوب، (دوره پیش از تاریخ) برگردانیم؛ از دوران تاریخی هم که شروع کنیم برای ایران حداقل سه هزار سال پیشینة تاریخی مسلم است. سه هزار سالی که قسمت عمدهاش هم مکتوب است. کتیبه هایمان هم در دسترس است. ولی یک مقداری که جلوتر برویم به اسناد و مدارک دیگری برخورد میکنیم که جنبه باستانشناختی دارد. این سه هزار سال را ما نمیتوانیم در دو یا سه موضوع خلاصه کنیم و بگوییم سه تا اولویت است. بنابراین، یک دورهبندی هم باید کرد و در چارچوب آن برای هر دوره سهمی قایل شد. تاریخ معاصر هم با توجه به تنوع مباحث و گستردگی دامنة مطالعاتیاش به دورهبندی نیاز دارد و علاوه بر آن باید توجه داشته باشیم که به این مباحث بینرشتهای توجه کنیم.

نکتة دیگری که در گذشته به اشتباه به آن پرداخته میشد و مشکلاتی هم ایجاد میکرد، این است که، بعضی از صاحبنظران و محققان در علوم انسانی، روانشناسی، جامعهشناسی، تاریخ، و ... تمایل داشتند عاملی را عامل غالب و مسلط، یا تنها عامل موثر بر یک فرایند معرفی کنند. یکی از تصورات غلط همین است که به خصوص، در صد سال گذشته، یعنی قرن نوزدهم، و قسمت عمدهای از قرن بیستم، میپنداشتند این عامل مسلط، آنهم در مطالعات اجتماعی میتواند حلال همه مسائل باشد. در پذیرش این روش تحلیل، تا حدی هم محققان، چوب مارکسیسم را میخوردند. چون مارکس اصرار داشت که در تحلیلهای اجتماعیاش یک عامل مسلطی داشته باشد و آن عامل مسلط اقتصاد بود. همین بلا سر فروید آمد که یک عامل مسلطی را به عنوان ارزشهای ناخودآگاه مطرح کرد. ناخودآگاه قطعا" در روانشناسی جایی برای خودش دارد؛ همان طور که اقتصاد در مسائل اجتماعی جایی برای خودش دارد؛ همان طور که سیاست جایی برای خودش دارد. ولی هر کدام از اینها، اگر عامل مسلط تلقی شوند، قطعا" در تحلیلهای خودمان به بیراهه رفتهایم.

ص:22

در تاریخ هم همین طور است. اگر بگوییم یک تحول تاریخی و یا اجتماعی - تاریخی، تنها یک عامل داشته، عملا" عوامل دیگر را در نظر نگرفتهایم، یا کمتر در نظر گرفتهایم و این عامل مسلط تحلیلهای ما را به بیراهه میکشاند. بنابراین، در مطالعات تاریخی و تاریخی - اجتماعی، یا تاریخی - سیاسی، از قبیل همین مطالعهای که موضوع بحث جلسه حاضر است؛ اگر ما فقط یک عامل را به عنوان عامل مسلط در نظر بگیریم، قطعا" در تحلیل با مشکل روبرو میشویم.

نکته دیگری که اهمیت دارد، این است که هر دوره زمانی دارای اوضاع و احوال مشخصی است و مجموعه عوامل به صورت خاصی با همدیگر ترکیب میشوند و آن اوضاع و احوال را در آن دوره به وجود میآورند. مشابهسازی یک دورة 400 سالة گذشته، با دوره مثلا" 200 ساله یا 100 ساله یا امروز ایران یا هر کجای دنیا، ما را با مشکل روبرو میکند. ممکن است اوضاع و احوالی که با اندازه ها و حجمهای مختلف در به وجود آمدن یک وضعیت خاص مؤثر بودند، در زمان حاضر هم مؤثر باشند، ولی اندازه و حجمشان متفاوت باشد و قطعا" تاثیرات متفاوتی دارند. بنابراین، تحلیل وضعیت امروز غیر از وضعیت گذشته خواهد بود و نتایج متفاوتی خواهد داشت. بنابراین، مشابهسازی هم اگر با تحلیل دقیق همراه نباشد این اشکال را به وجود میآورد. قطعاً یک مورخ زمان حاضر، اوضاع و احوال زمان خودش را میبیند، یک مقداری به زمان گذشته منعکس میکند؛ ولی در عین حال، به گونهای باید عمل کند که گویا در زمان گذشته قرار گرفته است. اینجاست که اختلافی بین دو رشتة تحقیقی یعنی جامعهشناسی و تاریخ آشکار میشود که با هم نزدیک هستند و تعاملشان هم، خیلی زیاد است. شاید بتوان گفت اصلا تاریخ بدون جامعهشناسی و جامعهشناسی بدون تاریخ کامل نخواهد بود؛ ولی در عین حال، از لحاظ روش متفاوت هستند. تاریخ دوره هایی دارد و فاصله هایی بین یک دوره و دورة دیگر وجود دارد. مورخ باید اینها را با روش اتصالی مطالعه کند. یعنی باید آن خلاهایی را که وجود دارد با اطلاعاتی که از جاهای دیگر دریافت میکند، پر کند. یعنی ما اگر دوره صفوی یا دوره قبل از صفوی را مورد بررسی قرار دهیم، میبینیم که، بلافاصله به دورة صفوی منتقل نمیشویم، بلکه تحولاتی اتفاق میافتد و دوره صفوی آغاز میشود.

ص:23

دوره صفوی که تمام میشود ما بلافاصله دوره نادری را نداریم. تحولاتی هست، بعد دوره نادری شروع میشود. مورخ باید این فاصله ها را پر کند. امور منفصل را باید با روش اتصالی مطالعه کند. در صورتی که جامعهشناسی جامعه امروز ما، همه چیزش با همدیگر در هم آمیخته است. یعنی حقوقش، مدیریتش، سیاستش، اقتصادش، همه با همدیگر وصل هستند؛ اما جامعهشناس برای اینکه هر کدام از اینها را بشناسد و تحقیقش کامل باشد، باید اینها را به روش انفصالی مطالعه کند. این دو نکته اهمیت دارد. نکتة دیگر این که در تاریخ وقتی مورخ از دور نگاه میکند، اگر با دقت کار کند، مطلب برایش آشکار و روشن است؛ ولی جامعه زمان حاضر، همه مسائلش با همدیگر در آمیخته است و یک نوع ابهام و آشفتگی وجود دارد. وضع امروز زندگی سیاسی و اجتماعی خودمان را که نگاه کنیم، مطالب به طور قاطع از همدیگر مجزا نیستند. همه ما در نوعی ابهام و تردید به سر میبریم و آشفتگیهایی را میبینیم و همینهاست که نمیگذارد ما گهگاه موضعگیریهای صحیح و قاطعی داشته باشیم. وضع حاضر یعنی، وضع جامعه در زمان حاضر، چون همه چیزش با همدیگر درهم است، نوعی ابهام دارد. حتی جامعهشناس هم اگر بخواهد این وضع را خوب تشخیص دهد، باید مقداری از آن فاصله بگیرد و این فاصله گرفتن تا حدودی مشکل است. این کار برای مورخ عملی هست؛ ولی برای جامعهشناس آن اندازه عملی نیست و اشکالی که پیدا میشود این است که به این دو روش باید توجه کرده و از هم جدایش کند.

بنابراین در موضوعهایی هم که در این جلسه مطرح است این بحث اهمیت دارد. من باز برمیگردم به آن نکته اول. در همین مجموعه مطالعاتی که ما در مورد زمان حاضر میخواهیم انجام بدهیم و یا در مورد رژیمی که فروپاشیده میخواهیم تحقیق کنیم، باید ببینیم که کدام قسمت از مطالب در درجه اول اهمیت است و وقتی آن مسائل و مطالب روشن شد، نوبت میرسد به این که ببینیم محقق بعدی، دانشجویی که میخواهد دنبال این کار را بگیرد، بر اساس این مجموعه اطلاعات چه کار تازهای را میتواند انجام بدهد؟ این نیروهای فرهیخته و کارشناسی که ما در طول این سالها پیدا کردیم، آنقدر زیاد نیستند. خوب است که با یک برنامهریزی این کارها را با اولویت دنبال کنیم. به طوری

ص:24

که هر کاری بتواند مبداء یک کار تازه باشد. هنوز، یک جرثومه هایی از آن عادات قبلی باقی است که انشاالله بتوانیم با کار مداوم از میان برداریم.

در مورد علل فروپاشی رژیم پهلوی، واقعا" نمیشود مسئله ضد دین بودن را به تنهایی، عامل غالب دانست. ضددین بودن خود به خود، نوعی سکولار بودن را به وجود میآورد. سکولار بودن، تا حدود زیادی هر جامعه یا مدیریتی را که به این وضع دچار میشود، به سمتی سوق میدهد که تکیهگاهی را در جایی دیگر پیدا کند. در یک جامعه دینی وقتی که یک نظام یا یک طرز تلقی سکولار پیدا میشود، این طرز تلقی سکولار نمیتواند در فضا معلق باشد؛ بلکه بایستی یک تکیهگاهی پیدا کند و همین جاست که یک نوع وابستگی پیدا میشود. به محض اینکه وابستگی پیدا شد، استقلال جامعه ابتدا به خطر میافتد،

و بعد از مدتی هم از بین میرود. یک چنین نکاتی در میان است که ظاهر هر کدام روشن است؛ ولی بایستی ارتباطشان

را با همدیگر برقرار کرد، تا ما بتوانیم به این نکته هم بپردازیم که علت این فروپاشی یا علت این سقوط یک عامل نیست بلکه عوامل متعدد است و هر کدام از این عوامل چه تعاملی را با مجموعة عوامل دیگر دارد.

اگر اجازه بفرمائید من همینجا مطلبم را ختم کنم. فکر میکنم اگر برای همین موضوعی که فعلا" در دستور کار این موسسه قرار گرفته، اولویتهایی تعیین نماییم و بعد معلوم کنیم کدام سنخ از مسائل را باید مقدم بر مسائل دیگر قرار بدهیم و به صورت چند موضوع تحقیقی در بیاوریم؟ قطعا" یک کمک مهمی خواهد بود به مطالعات تاریخی ما و چون امکانات امروزی ما تا حدودی زیاد هست، شاید مقداری هم زمینه را برای کارها و مطالعات تاریخی دیگر فراهم سازد.

نکتة دیگر این است که در مطالعات تاریخی، گردآوری اسناد و مدارک و کنار هم قرار دادن آنها را با تحلیل و نتیجهگیری نباید یکی بگیریم. قطعا" این مدارک و اسناد باید گردآوری شود، ولی کنار هم قراردادن این مدارک و اسناد بدون توجه به مجموعه آن عواملی که باید در هر زمینهای مورد توجه قرار داد، شاید آن طور که باید معنادارشان نکند. به همین دلیل مورخی که از دور به مسئله نگاه میکند، با دقت بر تمام اطراف و جوانب آن ممکن است بتواند دقیقتر و عمیقتر از شاهدان مستقیم آن جریان مسئله را بررسی کند. برای اینکه شاهد

ص:25

فقط، شاهد آن امر خاص هست و آن امر خاص را نقل میکند، ولی مورخ یا تحلیلگر امری را که شاهد، ناظرش بوده یا حتی عامل و کنشگر در آن بوده، با چند امر دیگری که دیگران شاهدش بوده اند، یا کنشگر آن بوده اند، مرتبط میکند و در این ارتباط است که نکته های تازه به دست میآید. این هم باز اهمیت کار را نشان میدهد. پس ما اول باید مدارک و اسناد را با دقت گردآوری کنیم؛ ولی این مدارک و اسنادی که گردآوری میشود؛ باید با روشی جدی و تحلیلی در کنار هم قرار بگیرد.

از تصدیعی که دادم عذر میخواهم، انشاء الله که خیلی خستهتان نکرده باشم و خیلی هم بیربط صحبت نکرده باشم. والسلام علیکم و رحمه الله و برکاته.

ص:26

بنابراین، اندیشه ای که طرفدار شکل دادن دستگاه دولت مشروطه بوده، مبدل به اندیشه ای شد که در شکل دادن دستگاه نیرومند دولتی نقش مهمی ایفا نمود(1) تا جلوه ای از مدرنیسم دولتی شکل گیرد.

نتیجة مسلم مدرنیسم دولتی و غیردولتی، دیکتاتوری رضاخان و افزایش نفوذ دولت در عرصه های سیاسی اجتماعی و اقتصادی جامعه بود. اقدام رضاشاه، در جهت مدرن سازی سریع جامعه از بالا به همراه برنامه های فرهنگی و آموزش، به ایجاد فرهنگ دوگانه در ایران منجر شد. وضعیتی که در آن طبقات بالا عموماً مقلد ارزشهای غربی در جامعه شده و نسبت به فرهنگ بومی و سنتی چندان توجهی نمی کردند. این طبقات که به ندرت فرهنگ مذهبی اکثریت هموطنان خود را درک می کردند به عنوان حاملان ارزشهای غربی توسط دولت مورد حمایت قرار گرفتند.

جهت گیری سیاست فرهنگی در دوران رضاخان را می توان در دو محور زیر خلاصه نمود:

انتشار چند اثر از جمله کتاب «ایران قدیم» و سپس سه جلد کتاب قطور «ایران باستان»، اثر مشیرالدوله پیرنیا و همچنین ترجمة کتاب کریستنسن دانمارکی موسوم به «ایران در زمان ساسانیان» به وسیله رشید یاسمی، تأثیر عمیقی در ایجاد پندار افسانه آمیز دربارة عظمت گذشته ایران گذاشت. چاپ یک سلسله آثار ادبی قدیم بهویژه شاهنامه فردوسی، احساسات وطن پرستی را تشدید کرد.(1) احساسات تند و افراطی ناسیونالیستی به وسیله شاعرانی همچون محمدرضا عشقی، ابوالقاسم عارف، فرخی یزدی و ابوالقاسم لاهوتی نیز ابراز و تقویت میشد.

تجلی تفکر ناسیونالیستی در رفتار فرهنگی حکومت، ابتدا به صورت بیگانه ستیزی و ابراز تنفر از هرگونه تظاهر غیر ایرانی جلوه کرد.(2) اما بعداً فرهنگ اروپایی از این قاعده مستثنی شد و فرهنگ و زبان اسلامی و عربی مورد هجوم قرار گرفت. رضاشاه در تقریر و تحکیم هویت خویش، اسلام را به عنوان دگر ایدئولوژی، مسلمان ایرانی را به عنوان دگر درونی و عرب را به مثابه دگر بیرونی خود تعریف و سعی نمود جغرافیای خود را جایی در درون مدار و حریم گفتمانی غرب جستجو کند.

یکی از محورهای اساسی سیاست فرهنگی حکومت رضاشاه، گرایش به ایران باستان به بهای دوری از میراث اسلامی بود. از جمله اقداماتی که در این راستا انجام شد، تشکیل فرهنگستان زبان فارسی بود.(3) سیاستگزاران حکومت پهلوی با هدف به فراموشی سپردن میراث غنی ایران اسلامی قصد داشتند بسیاری از واژهایی را که طی قرون متمادی در زبان فارسی تداوم یافته و مردم عادی یا شاعران و نویسندگان بهکار می بردند، کنار نهاده و الفاظ جدیدی رواج دهند.

ص:29

سیاست ایران گرایی در حوزة ادبیات مکتوب با بزرگداشت شاعران پارسی زبان بهویژه، فردوسی و اثرش شاهنامه توأم بود. تشکیل کنگرة بین المللی هزارة فردوسی در سال 1313 در راستای احیای ارزشهای ملی و میهنی قابل ذکر می باشد.(1)

همچنین در خصوص نامهای ماه ها، سیاست ایران گرائی تأثیر گذارد و مجلس در 11 فروردین 1304، تصویب کرد که ماه ها به نامهای باستانی ایرانی خوانده شود. تأثیر سیاست ایران گرایی در نظام بین المللی، تغییر نام فرنگی کشور از Persia به Iran بود. در سال 1313 که جشن و کنگرة فردوسی در تهران برپا شد، در آلمان حزب نازی به قدرت رسید که علمدار تفوق نژاد آریایی بود. چون ایران مهد نژاد آریایی بود ظاهراً از برلین به وزارت امورخارجه پیشنهاد شد که نام مملکت ما در مغرب زمین که تا آن وقت «پارس» بوده، مبدل به ایران شود.

سیاست فوق بوده است.(1)

اهداف رضاشاه در قبال مذهب، دوگانه بود. از یک سو مذهب را عامل و تجلی عقب ماندگی ایرانی می دانست و در صدد بود آن را براندازد و از سوی دیگر، در جامعة مذهبی یک دستگاه مستقل اجتماعی می دید و برای تحکیم حکومت مطلقه خود، تلاشهای فراوانی به منظور اضمحلال این نهاد به کار میبست.(2)

با به قدرت رسیدن رضاخان، روحانیون خود را در برابر معارضه های تازه تری یافتند. اگر تا آن روز رقیب دین و روحانیت مظاهر جدید تمدن غربی بود، پادشاهان قاجار، نوعا طرفدار دین بوده و در این معارضه، تمایل خود را به دین و روحانیت بروز می دادند. ولی اینک و با به قدرت رسیدن پهلوی اول، حکومتی قدرت را به دست آورده بود که توامان مظاهر جدید غرب و نیز ملیت ایرانی و تاریخ و فرهنگ ایران پیش از اسلام را ارج می نهاد و نقش اجتماعی دین و روحانیت را منکر می شد.

جریان اصلی مخالفت با مذهب را نویسندگان و روشنفکران، هدایت نموده و تلاش می کردند فرهنگ و نهادهای سنتی، مذهب و روحانیت را از میان بردارند. القای این دیدگاه به رضاخان که روحانیت، رقیب قدرت او می باشد و باید ابتدا از صحنه های سیاسی و اجتماعی و سپس از هرگونه ابراز وجود محروم شود. در این راستا صورت می گرفت.

از سال 1306، سیاستگزاری در مورد روحانیت آغاز شد. اولین قدم برای هرگونه اقدام، شناخت لازم از تعداد، میزان نفوذ اجتماعی، فعالیت سیاسی و تواناییهای مالی روحانیت در سراسر کشور بود. به همین منظور، متحدالمآل 3190 در

ص:31

خرداد 1306 صادر شد. به موجب این متحدالمآل، کلیه ایالتها موظف شدند در سه مورد اطلاعات مشروحی را به مرکز ارسال دارند.

1. تعیین تقریبی عدة ارباب عمائم و تشخیص علمای متنفذ با ذکر استطاعت مالی و تمایلات سیاسی و اجتماعی آنان؛

2. تعیین تجار متنفذ و تشخیص اعتبارات و تمایلات سیاسی و اجتماعی آنان؛

3. تعیین احزاب سیاسی.(1)

با کسب این اطلاعات مفصل، اقدامات دولت در برخورد با مجموعة روحانیت شکل گرفت. این اقدامات سه جهت کلی را تعقیب می کرد:

1. انهدام قدرت اجتماعی - سیاسی مجموعة متشکل روحانیت و حذف آن از صحنة سیاسی کشور؛

2. جذب و هضم بخشی از روحانیت برای انجام نیازهای قضائی، آموزشی و مذهبی کشور؛

3. افزایش روزافزون فشار برکلیه روحانیان و کاستن از تعدادشان.(2)

تا اواخر دورة قاجار، دیوان سالاران، روحانیون و اربابان و رؤسای قبائل سه پایگاه اصلی قدرت مالکیت را تشکیل می دادند. با روی کار آمدن رضاخان، روحانیت به کلی کنار گذاشته شد و قدرت اربابان به میزان قابل ملاحظه ای کاهش پیدا کرد. رؤسای قبایل سرکوب شدند و در مقابل بوروکراتها و نظامیان که شمار و اقتدارشان روبه فزونی داشت، جای آنها را پر کردند.(3)

این تغییر در پایگاه طبقاتی حاکمیت را به روشنی می توان در تغییراتی که در ترکیب نمایندگان مجلس شورای ملی بهوجود آمده بود، مشاهده کرد. در حالی

ص:32

که در عصر اول مشروطیت، در دورة قاجار شمار روحانیون عضو مجلس شورای ملی به 24 نفر می رسید و در حدود 18% نمایندگان مجلس 137 نفری را تشکیل می داد، این نسبت در مجالس دوره رضاشاه به کمتر از 8% کاهش یافت.(1)

بنابراین بخش مهمی از اقدامات رضاشاه علیه مذهب در چارچوب تلاشهای وی برای کاهش نفوذ سیاسی روحانیون صورت می گرفت. بهطوری که در اواسط دهة 1310، با اینکه در قوانین مملکتی هنوز نفوذ عنصر اسلامی مشهود بود، اما روحانیون عملاً از حیطه قضاوت و دادگستری کنار گذاشته شده و در حوزة تعلیم و آموزش نفوذ خود را کاملاً از دست دادند. علاوه براین با تسلط دولت بر موقوفات، قدرت مالی روحانیون نیز رو به کاهش گذاشت.(2)

رضاشاه ترجیح می داد به جای رویارویی با علما آنها را نادیده بگیرد. در یک قضیة کلیدی، یعنی پذیرش یا عدم پذیرش نظام جمهوری در ایران جدید، وی هر چند تسلیم فشار علما شد؛ اما با انجام این کار به منافع مادی خود و خانواده اش نیز خدمت کرد. با این همه، جهت کلی اقدامات او برای علما کم خطر تر از خصومت حکومتی آشکار کشور همسایه، یعنی ترکیه نبود. در نتیجة اقدامات او، کارکردهای قضائی، آموزشی و انساندوستانه علما کاهش مییافت و منزلت آنان عمیقاً تحت تأثیر قرار می گرفت. بهصورتی که روحانیت رهبری اجتماعی و فرهنگی و تا حدودی مذهبی خود را خصوصاً در طبقات بالای اجتماعی از دست می داد.

واکنش علما به این وضع، یکنواخت یا عاری از ابهام نبود.(3) عده ای از علما با صراحت بیشتری از حکومت انتقاد می کردند. آنها برای این بی پروائی خود بهای سنگینی پرداختند. سید ابوالحسن طالقانی پدر آیت الله سید محمود طالقانی به اقدامات مختلف دولت از قبیل کشف حجاب اجباری زنان، شدیداً اعتراض کرد و به این دلیل مکرراً به زندان افتاد، یا به نقاط دوردست کشور تبعید شد.

ص:33

مهمترین و با نفوذترین مخالف روحانی رضاشاه، مرحوم سیدحسن مدرس بود. وی سخنور توانائی بود که در صدد تحقق آرمانهای اسلامی بود و در عین حال، به ملیت و شئون آن نیز باور داشت. برای بیان جایگاه ممتاز مدرس به عنوان مثال می توان به تفاوت خط مشی مدرس با سایر روحانیون به ویژه علمای تهران اشاره کرد. روحانیون تهران از کسانی بودند که به اصول قدیمی حاکم بر روابط دین و دولت اعتقاد داشته و به آن سخت وفادار بودند و ایجاد هرگونه تحول و تغییری در اوضاع سیاسی، آن چنان که مدرس به دنبالش بود، از سوی آنان با مخالفت یا عدم همراهی مواجه می شد. از اینرو، مدرس اطمینان داشت به جز مساعدت علمای عتبات حصول به نتیجه ناممکن می باشد.(1)

نخستین درگیری مستقیم رضاشاه با روحانیون در دومین سال سلطنت او بروز کرد. این حادثه به علت رعایت نکردن حجاب از سوی عده ای از خانمهای درباری در صحن شاه عبدالعظیم حسنی رخ داد. دولت در پی اعتراض شیخ محمد بافقی شدیداً با این روحانی برخورد نمود.

امام خمینی در آن زمان که سنین جوانی را می گذراند، هیچگاه نمی توانست این موج حملات کوبنده به علما را در رژیم رضاشاه فراموش کند. وی روز دردآور اول فروردین 1306 را از یاد نبرد. در این روز همسر و دختران رضاشاه به دلیل عدم رعایت حجاب اسلامی در رواق حضرت معصومه(ع) مورد اعتراض شیخ بافقی قرار گرفتند. رضاشاه پس از اطلاع از ماجرا به همراه گروهی از افسران و سربازان مسلح به قم آمد و یکسره وارد حرم شد و شیخ را زیر ضربات مشت و لگد و دشنامهای خود قرار داد.(2)

دومین برخورد بین شاه و روحانیون در آذر ماه سال 1306 بر سر قانون نظام وظیفة اجباری رخ داد؛ اما، با اعلام مخالفت روحانیون با این قانون، رضاشاه نرمش نشان داد.

ص:34

جدیترین حادثه حکومت رضاشاه که بیش از هر واقعه ای طلیعه رویدادهای همچون 15 خرداد 1342 و بعد از آن بود در سال 1314 در مشهد اتفاق افتاد. یکی از علمای برجسته شهر به نام حاج حسین قمی، شهر را به قصد تهران ترک کرده تا شکایت خود را که اساسا به الزام استفاده از کلاه های سبک اروپائی مربوط میشد، شخصا به گوش رضاشاه برساند. وی در شاه عبدالعظیم منزل کرد و به زودی انبوهی از مردم تهران به دیدار او آمدند. بلافاصله منزلی که او در آن اقامت گزیده بود به وسیلة پلیس مهر و موم شد، و خود وی نیز زندانی گردید. هنگامی که اخبار مربوط به وضع ناگوار او به مشهد رسید، در تاریخ بیست و یکم تیر ماه، مردم به عنوان اعتراض در حرم امام رضا(ع) تجمع کردند. نظامیان وارد حرم شده جمعیت را به گلوله بستند و تظاهرکنندگان را متفرق کردند. تصادفاً این روز سالگرد واقعهای

بود که طی آن نظامیان روسی در حرم به مردم تیراندازی کرده بودند. دو روز بعد، واعظ معروف، بهلول، دومین گروه هایی اعتراض آمیز را در مسجد گوهرشاد سازماندهی کرد. هنگامی که مردم در مسجد گرد هم آمدند، ارتش کلیه دروازه های مسجد را بسته و با مسلسهایی که روی دیوارها نصب شده بود جمعیت را به گلوله بست. نتیجة آن واقعه، بزرگترین قتل عامی بود که رژیم پهلوی قبل از رویدادهای خرداد 1342 مرتکب شد.(1)

پس از سرکوبی قیام گوهرشاد عدة زیادی از روحانیون که چهره های سرشناسی چون آیت االله سید یونس اردبیلی در میان آنان بودند، دستگیر، تبعید یا زندانی شدند. از جمله چهره های سرشناس روحانیت که پس از واقعه گوهرشاد تحت آزار و اذیت قرار گرفتند، آیت الله میرزا محمد آقازاده بود که با پرونده سازی به محاکمه سپرده شد و فقط زمانی از اعدام رهایی یافت که علمای نجف، از جمله میرزا مهدی، برادرش، وساطت کردند. گفته شده که رضاشاه از آیت الله آقازاده خواسته بود که کشف حجاب را جایز بداند تا آزاد شود و به موقعیت سابق در خراسان بازگردد، لیکن او نپذیرفت و سرانجام در دی ماه 1316 به وسیله پزشک احمدی به شهادت رسید. به هرحال، تبعید آیت الله قمی

ص:35

به عتبات، هتک حرمت زعیم حوزه علیمه قم و محبوس و تبعید کردن بسیاری از علما تاوانی بود که روحانیون حتی پیش از رسمیت یافتن کشف حجاب پرداختند.(1)

موضوع کشف حجاب زنان در میان تمام جریانات فرهنگی حکومت پهلوی اول، بیشتر مورد توجه واقع شده است. چرا که کشف حجاب در ایران از یکسو نقطة اوج دخالت دولت در فرهنگ عمومی است و از سوی دیگر نمایانگر سطحی ترین نگرش به غرب به عنوان الگوی پیشرفت میباشد. علیرغم آنکه کشف حجاب رسماً در 17 دی ماه 1314 اعلام گردید و اجبار به ترک آن از اول فروردین آغاز شده بود، اما به نظر می رسد سالها پیش از آن فکر رفع حجاب در میان خاندان سلطنتی وجود داشت.

سفر رضاخان به کشور ترکیه (12/4/1313 تا 8/5/1313) نقطة عطفی در تثبیت باورهای قبلی او مبنی بر لزوم کشف حجاب بود. مشاهدة وضع بانوان ترک بر روحیة رضاخان اثر عمیقی گذاشت. از همان زمان، شاه با جدیت مسئله را پیگیری کرد و در وهلة اول علی اصغر حکمت وزیر معارف در جریان دقیق تصمیم شاه قرار گرفته و مسئولیت تهیه برنامهای مدون جهت آماده سازی مقدمات کشف حجاب را به عهده گرفت.(2) این برنامه در چهار محور تنظیم شده بود.

1. ایجاد کانون بانوان؛

2. تشکیل تدریجی مجالس جشن و خطابه به گونه ای که دختران در آنجا با روی باز در صف دانشجویان قرار گرفته و با ایراد خطابه های اخلاقی و سرودهای مخصوص مدارس هم آواز شوند؛

3. انتشار یک سلسله مقالات به نظم و نثر در جراید که همه به زبان پند و اندرز بود، و با انتقاد از عادات معمولی نقاب و حجاب، سخن می گفت؛

ص:36

4. ادارة مدارس ابتدائی تا سال چهارم به صورت مختلط توسط زنان.(1)

این اقدامات در میان روحانیون و مردم به ویژه در تهران مذهبی با مقاومت جدی روبرو شد.

مخالفت روحانیون با کشف حجاب، که از مهمترین خواسته های غربگرایان در کشورهای اسلامی به شمار می آمد، امری بدیهی به نظر میرسد. علما به عنوان سنگربانان شریعت همواره خود را موظف میدیدند که با طرح و تبلیغ این امر، در سطح جامعه برخورد شدید کنند. کشف حجاب، با وجود تمامی توجیهاتی که دربارة آن صورت می گرفت، از چنان حساسیتی برخوردار بود که طیفهای مختلف روحانیون، با اندیشه ها و عملکردهای متفاوت سیاسی در این قضیه موضع گیری نسبتاً مشابهی داشتند.(2)

بهدنبال تشدید تبلیغات ضد حجاب، علما به نگارش رسائلی در توضیح حکمت این حکم اسلامی برآمدند و وجوب حجاب از دیدگاه قرآن و روایات را استدلال کردند. در زیر به چند عنوان از اینگونه کتابها و رساله ها اشاره می شود:

1. رساله در حجاب، تألیف: شیخ محمدکاظم بن محمدسعید، 1345 ق در تهران؛

2. رسالت الحجاب، تألیف: سید فاضل هاشمی بروجردی همدانی، 1346 ق در کرمانشاه؛

3. حکمت الحجاب و ادله وجوب النقاب، مؤلف نامعلوم، 1349 ق در تهران؛

4. رد کشف حجاب و وجوب حجاب به حکم عقل و تصریحات کتاب و سنت اسدالله خرقانی، 1351 ق در تهران؛

5. رساله حجابیه، تألیف: سید علی امامی تفرشی، 1353 ق در تهران؛

6. ترجمه کتاب فلسفه الحجاب فی وجوب النقاب، تألیف: شیخ غلامحسین تهرانی.(3)

ص:37

واکنش دیگر در مخالفت با سیاستهای دولت در مورد کشف حجاب که از اهمیت تاریخی خاصی برخوردار است، تلگراف آیت الله شیخ عبدالکریم حائری، زعیم و مؤسس حوزة علمیه قم بود. ایشان این تلگراف را در 11 تیرماه 1314 به رضاشاه ارسال داشت و در آن با صراحت اعلام نمود:

.... احقر همیشه تعالی و ترقی دولت علیّه را منظور داشته و اهم مقاصد میدانسته، فعلاً هم به همین منظور عرضه میدارد: اوضاع حاضره که برخلاف قوانین شرع مقدس و مذهب جعفری(ع) است، موجب نگرانی داعی و عموم مسلمین است. البته بر ذات ملوکانه که امروزه حامی و عهده دار نوامیس اسلامیه هستید حکم و لازم است که جلوگیری فرمائید ....(1)

به این ترتیب، شاه و رئیس الوزرا از اظهارنظر صریح در مورد کشف حجاب خودداری کردند؛ امّا رضاشاه با حضور در منزل آیت الله حائری با ارعاب و تهدید صراحتاً اعلام کرد که چون در کشور ترکیه کشف حجاب شده و به اروپا ملحق گردیده؛ در ایران نیز باید کشف حجاب صورت گیرد. به دنبال آن عدهای

از روحانیون به جرم تحریک آیت الله حائری تبعید شدند.

اقدامات و واکنشهای روحانیون در مخالفت با کشف حجاب را به شرح ذیل می توان خلاصه نمود:

1. به طور کلی علما، بهرغم سلیقه های گوناگون و دوری و نزدیکی به امور سیاسی به طور نسبتاً یکپارچه با کشف حجاب مخالفت کردند.

2. روحانیون با انتشار کتابها در مسائلی به توضیح و تبیین حکم شرعی حجاب پرداختند.

3. مراجع تقلید در مبارزه با کشف حجاب تکاپوی جدی کردند. حاج آقاحسین قمی با مهاجرت به تهران و شیخ عبدالکریم حائری با ارسال تلگراف خواستار جلوگیری از کشف حجاب شدند.

4. مدت کوتاهی پس از واکنش مراجع بزرگ قم و مشهد، قیام گوهرشاد در 20 و 21 تیر 1314 به وقوع پیوست که یکی از انگیزه های اصلی آن مخالفت با

ص:38

کشف حجاب بود. در پی این واقعه که منجر به کشته و زخمی شدن عدة زیادی از مردم شد، بسیاری از علما و روحانیون تبعید و زندانی شدند.

5. روحانیون و وعاظ در نقاط مختلف ایران مانع پیشرفت بی حجابی بودند. آنان نه تنها خانواده های خود را از این امر برحذر می داشتند، بلکه با امر به معروف و نهی از منکر سایرین را نیز به حفظ حجاب تشویق کردند.

6. بهجز روحانیون دستگیر شده در قیام گوهرشاد، عدة دیگری از آنان در نقاط مختلف ایران به جرم مخالفت با کشف حجاب زندانی یا تبعید شدند.(1)

اقدامات فوق بیانگر شدت یافتن مبارزة علما بر ضد دولت ایران در دورة رضاشاه در مقایسه با قاجار بود.

بدین ترتیب، نیروی عظیمی در تاریخ سیاسی ایران فعال شد که از نظر گستردگی و کیفیت ارتباط با توده های مردم با هیچ یک از جریانات و گروه های دیگر قابل قیاس نبود. اما از عجایب تاریخ معاصر ایران این بود که مهمترین فصل تحکیم و گسترش اقتدار این جریان زمانی آغاز شد که عمده ترین برنامه ها برای تحدید و امحاء شعائر و نهادهای دینی اجرا شد.

شیعه حتی الامکان در داخل کشور و نزدیک پایتخت مستقر شود. همة دوراندیشان مسلمان متفق شدند که از آیت الله حائری درخواست نماینده حوزة کوچک خود را از سلطان آباد اراک به قم منتقل ساخته و به حوزة علمیه بزرگ تبدیل کند.(1)

ورود آیت الله حائری به قم و تأسیس حوزة علمیه، تقریباً همزمان با کودتای رضاخان بود. این از شگفتیهای تاریخ است، یعنی درست همان زمان که پایه های یک اقتدار و هجوم بزرگ نسبت به مذهب در ایران شکل می گرفت، بذرهای اندیشه و تفکری که رسالت مقاومت را باید به دوش می کشید، در زمینی خالی از آبادانی کاشته شد. گرچه در این زمان مرجعیت شیعه در نجف اشرف مستقر بود، ولی موقعیت علمی آیت الله حائری قدرت بالقوه ای در داخل ایران به وجود آورد و حضور بالقوه این نیرو، مسئله ای است که توجه دربار را در طول دورة بیست ساله حاکمیت رضاخان، دربارة چگونگی برخورد با آن به خود مشغول داشت.(2)

بنابراین، نخبگان روحانیت خصوصاً شیخ عبدالکریم حائری، با استنباطی دقیق از شرایط و اوضاع سیاسی و به منظور جبران انحراف و شکست مشروطیت، به تمرکز، سازماندهی و تقویت بنیانهای علمی مدارس و حوزه های

درسی روحانیت اقدام نمودند و حوزة علمیه قم را طراحی کردند.

هنگامی که آیت الله حائری تصمیم خود را به عمل نزدیک ساخت، به تدریج علمای بزرگ دیگری نظیر آیت الله فیضی، میرزا جوادآقا ملک تبریزی، آقاشیخ مهدی قمی (پائین شهری)، شیخ ابوالقاسم کبیر، شیخ محمدتقی اشراقی، سید فخرالدین قمی، آقا سیدابوالحسن رفیعی قزوینی، آیت الله صدر و بهویژه شیخ

ص:40

محمدتقی بافقی (معروف به مجاهد بافقی) نیز وی را یاری فراوان دادند و در رونق مجدد حوزه و مدارس علمیه قم کوشیدند.(1)

در مهاجرت تاریخی ایشان نیز جمعی از شاگردانشان، همراه وی از اراک به قم عزیمت کردند. یکی از این شاگردان سید روح الله موسوی نام داشت که در آن مقطع جوان بیست ساله ای بود که سالیان بعد، از کوششهای علمی و ریاضتهای نفسانی و مراقبه های فلسفی و طی طریق عرفانی، بنیانگذار انقلابی شد که طومار سلطنت در این دیار را برای همیشه درهم پیچید.

تاریخ هجرت آیت الله حائری به قم، سال 1340 هجری قمری بود. این تاریخ را باید مبدأ تاریخ نوین روحانیت در ایران قلمداد کرد. این موضوع به حدی اهمیت داشته است که دستگاه حاکمه وقت نیز از آن غفلت نورزیده، و احمدشاه قاجار همراه با جمعی از دولتیان و از جمله رضاخان وزیر جنگ وقت، شخصاً برای عرض تبریک به شیخ عبدالکریم حائری راهی قم گردید.

اهمیت طراحی و تأسیس حوزة علمیه قم و تبدیل آن به مرکز علمی و دینی تشیع، نشان دهندة این حقیقت است که حوزة قم براساس یک مبارزه ساخته شده است. بدین معنا که حوزة قم مصمم شد برای پیشگیری و ممانعت از آن چیزی که آیت الله حائری از آن به فساد و تباهی تعبیر می نمود، انسانهای تربیتشده و مهذبی را تحویل اجتماع دهد. آیت الله حائری معتقد بود که خارجیها نفوذ بسیاری در دستگاه حاکمه ایران دارند و این نفوذ، ایران را به فساد سوق میدهد و برای جلوگیری از آن به تربیت انسانهای آموزش دیده و عالمان مهذب پرداخت.

آیت الله محمدتقی شیرازی، با پیش بینی رحلت قریب الوقوع خویش در نامه ای به مرحوم حائری از ایشان خواسته بود که به عتبات بازگردد، اما ایشان در پاسخ

ص:41

نوشته بود که ایران رو به تباهی و فساد می رود و برای مبارزه با این وضعیت باید در ایران حوزة علمیه ای تشکیل شود.(1)

درست در اوان تأسیس حوزة قم، علمای ساکن عتبات در عراق درگیر مسئله ای دامنه دار شدند. گروه کثیری از آنان به انتقاد از ملک فیصل پادشاه وقت عراق پرداختند و حضور انگلیس در عراق را به شدت محکوم کردند. در نتیجه اوضاع بحرانی شد و فیصل به ارعاب و تهدید، جماعتی از برجسته ترین فضلای شیعه را از عتبات تبعید نمود. این گروه از علما، چهره های معروف و سرشناسی بودند، ازجمله: آیات عظام سید ابوالحسن اصفهانی، شیخ مهدی خالصی، سید علی شهرستانی، سید عبدالحسین محب و بهویژه میرزا محمدحسین نائینی، متفکر بزرگ و مؤلف کتاب «تنبیه الامه و تنزیه المله». نائینی و دیگر علمای تبعید شده، پس از یک مسافرت 45 روزه در روز چهارم محرم 1342 وارد قم شدند. قم که در تاریخ ایران از جمله شهرهای مذهبی بود در آن روزها به صورت یک مرکز مهم دینی و علمی درآمد.(2)

حائری سرانجام موفق شد با بینش روشن و مدیریت کارآمد ایده های خود را مبنی بر استحکام بنیه های علمی و تجدید سازمان روحانیت در قم محقق سازد.

او انگیزه های سیاسی پرشور علمای تبعیدی نجف را در اشتغال علمی و درسی آنان مستحیل ساخت و به این ترتیب، راه را بهروی هرگونه بهانه جوئی حکومت وقت و ایجاد شرایط برخورد با سیاستمداران و نظامیان در تهران مسدود نمود. این شیوة تسامح و بردباری تا بدانجا در رفتار و بینش آیت الله حائری ریشه داشت که به طلبه ها سپرده بود که در مقابل هرگونه تعرض و بدرفتاری دیگران کوتاه بیایند و گذشت کنند تا حادثه ای پیش نیاید.(3)

نتیجه فعالیت آیت الله حائری و سایر آیات عظام بسیار چشمگیر و مؤثر بود: مرکزیت نجف که حوزه ای در خارج از مرزهای سیاسی ایران بود، تحت الشعاع

ص:42

رونق مرکز دینی قم قرار گرفت. قم به دلیل نزدیکی به تهران و شهرهای بزرگ مرکز ایران به راحتی با پایتخت بلاد مهم کشور در ارتباط قرار گرفت. استادان برجسته و صاحب اندیشه به دروس دینی حیات تازه ای بخشیدند. مراکز و امکانات تازه ای برای جذب طلاب علوم دینی و حمایت از آنان فراهم گردید. در نتیجه، امنیت کافی و لازم برای استقرار تحصیل طلاب بهوجود آمد و منابع مالی مستقل و سیستم متمرکز پرداخت شهریه طلاب و روحانیون تدارک گردید.

دیدگاه های پراکندة مراجع، در تقارب و نزدیکی با یکدیگر، پرورده و هماهنگتر شد. محافل و مجالس و پایگاه ها و مراکز پررونقی پدید آمد و شکل سنتی وعظ و خطابه دستخوش تحولات عمیقی شد. کتب دینی رایج تجدید طبع گردید و آثار بسیاری در ارتباط با نیازهای مختلف مردم تألیف و منتشر شد. به تدریج علما و اندیشمندان حوزه، در زمینه علوم کمتر رایج دینی، نظیر فلسفه و تفسیر و تاریخ اسلام و ... آثار مهمی نگاشتند.(1)

وفات آیت الله حائری در سال 1315 هجری خورشیدی که مصادف با اوج اقتدار رضاشاه و تلاش وی برای تحکیم مناسبات غیردینی و سیاستهای لائیک و تقابل با نهادها و باروهای دینی بود، رخ داد. اما سنگ بنائی که او برای اصلاح امور حوزه علمیه قم نهاده بود، همچنان محکم باقی ماند و روند گسترش و نوسازی سازمان نوین روحانیت در ایران تداوم یافت.

این حرکت اصلاحی و تلاشهای سایر علمای بزرگ، سرانجام قم را به مرکز

دینی قدرتمندی بدل ساخت و به علما و طلاب، امکان رشد و سازماندهی بخشید و ارایه دروس جدید و خلق آثار نوین برای ایشان امکان پذیر شد.

در واقع مهمترین واکنش علما در مقابل سیاستهای رضاشاه که ناشی از هشیاری و سرسختی آنان بود، نوسازی نهاد آموزش مذهبی (حوزه) در قم بهوسیله شیخ عبدالکریم حائری بود. هرچند در آغاز اهمیت آن چندان ملحوظ نبود، لیکن دستاوردهای آموزشی و تشکیلاتی او، به وسیله آیت الله سید حسین

ص:43

بروجردی توسعه و تحکیم یافت و به قم امکان داد که در درجة اول به پایگاه آموزش اسلامی و سپس مرکز مبارزه جویی دینی تبدیل شود. به این ترتیب، این پایگاه دینی گرایشها و جریانهای غیردینی و لائیک سلسلة پهلوی را به مبارزه و چالش فراخواند.(1)

حالی بروز کرد که هنوز صدمات وارده بر نهادهای مذهبی و حوزه های علمیه طی دهه های قبل از آن کاملاً جبران نشده بود.(1)

در دوران مرجعیت آیت الله بروجردی، تحرک سیاسی قاطبة روحانیون و طلاب، بسیار اندک و محدود بود. این امر به دلیل عدم تمایل ایشان به ورود روحانیون در مسائل سیاسی و توجه به بحث و درس و مسائل داخلی حوزه ها بود. البته ایشان تحت هر شرایطی به دفاع از طلبه ها و روحانیون، حتی مستقیماً در مقابل دستگاه حکومت بر می خاست؛ اما مناسبات و مکاتباتی با حکومت وقت و شخص شاه داشت که غالباً برای تثبیت اقتدار حوزه ها و پیشگیری از کشمکشها و بحرانهایی بود که سرانجام نامعلومی داشت.(2)

گرچه در فاصلة میان 1320 و کودتای 28 مرداد 1332، بنا به پاره ای دلائل(3)، فشار دولت بر علما و روحانیون کاهش یافت و آنها موفق به لغو ممنوعیت برگزاری مراسم محرم و پوشش اسلامی برای زنان شدند؛ لیکن نتوانستند در مقابل افزایش چشمگیر نفوذ خارجیان در قالب فرهنگ غربی و کمونیسم و تهدیدات جدی ناشی از آن، کار چندانی انجام دهند. به همین دلیل نیز به موضع واکنشی رو آورند.

پس از کودتای 28 مرداد 1332، تحولات ساختاری مهمی در ایران صورت گرفت. رژیم شاه به صورت دست نشانده دولت آمریکا درآمد و سیاستگذاری

ص:45

دولت روز به روز متمرکزتر و شخصی تر شد. دستگاه سرکوب (ساواک، پلیس، ژاندارمری، نیروهای مسلح و بازرسی شاهنشاهی) به عنوان کارآمدترین ابزار توسعه خودمختاری دولت، به ستون عمدة نگهدارندة رژیم شاه مبدل گشت. گروه های عمدة مخالف، آن چنان تضعیف شدند که هیچ مجرای نهادی برای اعمال نفوذ مؤثر بر دولت باقی نماند. شاه از یک سو، در مقابل حامی خود، آمریکا، کمترین استقلال نداشت و از سوی دیگر در داخل، ارگانهای دولتی در برابر وی هیچ اقتدار مستقلی نداشتند. دولت اتحاد با طبقة بالای سنتی را، ولو از راه اکراه، حفظ کرد و در عین حال کوشید تا برخورد در مقابل این طبقه و همه گروه های دیگر جامعه را بیفزاید.(1)

با این همه، شاه هیچگونه اقدامی که به منزلة مخالفت آشکار با اسلام یا دهن کجی به علما یا توهین به مقدسات دینی و ارج نهادن به ارزشهای غربی باشد، انجام نداد. حتی پس از کودتا کوشید روابط بین دولت و جریان اصلی روحانیت را - که به خاطر اختلافهایش با گروه های عمدة جناح مخالف و تضعیف تدریجی پایگاه پشتیبانی آن در اثر اقدامات غربگرایانه از سیاست کنار کشیده بود،- بهبود بخشد و آیت الله کاشانی و فداییان اسلام را منزوی و سرکوب کند. مهمترین ژست او در مقابل جریان اصلی روحانیت، همکاری ضمنی او در مبارزه علیه بهائیها در سال 1334 بود. شاه نامه ای مودت آمیز با روحانیان برجسته رد و بدل کرد. رهبران آنها هم نمایندگانی نزد او فرستادند و برخی اصلاحات آموزشی مورد پسند روحانیت را اجرا کرد.

آیت الله بروجردی به عنوان برجسته ترین نمایندة جریان اصلی روحانیت گرچه طرفدار عدم دخالت در امور سیاسی بود و در این زمینه تا آنجا پیش رفت که در سال 1328 نشستی برای ممنوع کردن مداخلة علما در مسائل سیاسی

ص:46

تشکیل داد؛(1) لیکن وسعت نظر و خدمات نوین وی در امور آموزشی و مذهبی را نباید نادیده گرفت.(2)

دوران زعامت آیت الله بروجردی با شکوفایی حوزه همراه بود. وی در رشته فقه مکتب جدیدی بهوجود آورده بود که از آثار و از حوزه های فقهی مشهور فراتر می رود.(3)

اما قابلیتهای او در زمینه مدیریت و مسائل مالی نیز به همین اندازه اهمیت داشت. به منظور کمک به حوزه، برای اولین بار یک دفتر مرکزی برای جمع آوری کمک از اطراف و اکناف کشور تشکیل شد و برآورد می شود که در سال 1340 ماهانه 5 میلیون ریال به قم می رسیده است. این عواید امکان ایجاد بناهای جدید را در قم (مثل مسجد اعظم که در جوار حرم حضرت معصومه(ع) به دستور آیت الله بروجردی ساخته شد) و شهرهای دیگر فراهم ساخت و به افزایش عمدة طلاب حوزه که در زمان مرگ آیت الله بروجردی به شش هزار نفر می رسید نیز کمک کرد.

آیت الله بروجردی وسعت نظر فوق العاده ای داشت. وی از مدارس جدید که در آنها علوم طبیعی همراه با تعلیمات دینی تدریس می شد، حمایت کرد. هیأتهایی به کشورهای مختلف آفریقا، آسیا و اروپا اعزام نمود و برای تقویت نظرگاه های سنی و شیعه با جامعه الازهر مصر مناسبات دوستانه برقرار کرد.(4)

در زمان مرجعیت آیت الله بروجردی برای اولین بار از قم مبلغ به خارج رفت. طلاب با آموزش زبانهای بیگانه و اعزام به کشورهای مختلف بهعنوان سفیران فرهنگی و دینی حوزة علمیه شیعی ایران، در شناساندن پویایی مذهب شیعه گامهای مؤثری برداشتند.

ص:47

بزرگترین اندیشوران روحانی در روزگار ما، که نقشهای متفاوت و عظیم در دگرگونی اندیشه و سیاست ایفا کردند، دوران جوانی و تکوین فکری خود را در همین زمان طی نمودند. بسیاری از آنان مستقیماً شاگرد آیت الله بروجردی بودند. رواج مطالعات جدید، ارتباط روحانیون زبده با کشورهای خارجی، تأسیس موسسات و کتابخانه های پر رونق، نزدیکی روحانیون با دانشگاهیان متدین، توجه برخی از رجال دانشمند روحانی به مراکز دانشگاهی، تألیف کتب دینی به زبان فارسی با نثر روز آمد و ادبیات نوین به منظور استفاده عموم مردم، بالاخره انتشار نشریات مذهبی با مباحث و مطالب متنوع و... بخشی از دستاوردهای دوران زعامت آیت الله بروجردی و در واقع بخشی از رخدادهای تاریخی این دوران می باشد.(1)

محقق معاصر آقای علی دوانی، آمار تقریبی و نمونه ای از انتشارات حوزة علمیه قم را در مدت 16 سال زعامت آن مرحوم، جمع آوری کرده و اظهار عقیده کرده است که:

در مدت یاد شده، قریب سیصد جلد کتاب، در رشته های مختلف در زمینه های فقه، اصول، فلسفه، منطق، تفسیر، حدیث، رجال، درایه، رد بر مذاهب مختلف و مکتب های مادیگری ادبیات عربی و فارسی ... نوشته شده است(2)

برخی

از این کتابها، چندین بار و در چند هزار نسخه چاپ شده است و اگر معدل تیراژ را در هر واحد کتاب 2000 بگیریم، در دوران زعامت آیت الله بروجردی، جمعاً 346000 جلد کتاب از طرف حوزه عملیه قم در دسترس عموم قرار گرفته است.

مجموع انتشارات فوق که فهرست آنها به دست ما رسیده است، بالغ بر یکهزار و هجده عنوان کتاب می شود و این کتابها به اضافة کتب متفرقه ای که خود مولفین به صورت انفرادی چاپ کرده اند و تعداد انتشاراتی که فهرست آنها

ص:48

به دست ما نرسیده است و تقریباً 200 عنوان کتاب می شود، مجموعاً 1200 عنوان کتاب می شود و این رقم با احتساب 5000 نسخه برای هر کتاب که حداقل تیراژ است به رقم شش میلیون نسخه سر می زند که رقم قابل توجهی است.(1)

با درگذشت آیت الله بروجردی، وضعیت مرجعیت در ایران دگرگون شد و نسل تازه ای از علما میدان یافتند. آنان ضرورتهای تازه ای را در برخورد با مصالح دینی و سیاسی کشور مطرح نمودند و به وفاق دین و سیاست نگاه جدی داشتند. به ویژه آنکه در این زمان، نگرانیهای اساسی دربارة صیانت از بنیادهای حوزة علمیه قم نیز مرتفع شده و اقداماتی عمومی تر برای گسترش و تبلیغ مسائل دینی، در مقابل فعالیتهای تجدد طلبانه رژیم شاه مورد توجه جدی قرار گرفت.(2)

در حقیقت می توان گفت آیت الله بروجردی نسلی را تربیت کرد که با دریافت صحیح از مقتضیات زمان توأمان در دو مسیر تئوری پردازی و انقلابی گری نقش مهمی ایفا نمودند.(3) گروهی از شاگران ایشان بنیادهای تئوریک نیروهای مسلمان و شعیه را در تقابل با ایدئولوژیهای رقیب از جمله مارکسیسم و ناسیونالیسم و لیبرالیسم طراحی کردند و عده ای دیگر با ابتناء بر این تلاش تئوریک، اقدام مهمی در رویکرد سیاسی روحانیت و پرچم داری مبارزه با حکومت پهلوی صورت دادند و انقلاب اسلامی را در سه حوزة تدوین تئوری، دگرگون سازی نظام سیاسی و مدیریت انقلاب و حکومت برآمده از انقلاب اسلامی تغذیه کردند.

چون فعالیتهای سیاسی وسیع امکان پذیر نبوده، یک نهضت نسبتاً وسیع

خود جوشی در تهران و غالب شهرستانها در میان مبارزین و جوانان مسلمان برای تأسیس انجمنها و هیأتها و مؤسسات اسلامی و ملی با برنامه های فرهنگی، تبلیغاتی، بهداشتی، امدادی و حتی تولیدی و تجارتی به راه افتاد و شرکتها و بنگاه های نشریاتی فعال بهوجود آمد. درمانگاه ها و بیمارستانهای خیریه به سبک جدید احداث شد. صندوقهای قرض الحسنه تأسیس گردید. انجمنها و مجامع ملی و اسلامی از هر طرف سر برآورد که هدف و برنامه همه آنها در حول محورهای خدمت، تربیت، وحدت، تشکل و آمادگی برای رسیدن به آزادی، استقلال و حکومت اسلامی دور می زد.

جلسات تفسیر قرآن و منبر مرحوم آیت الله طالقانی که بعد از کودتای 28 مرداد، رنگ مبارزه سیاسی بیشتری علیه استبداد حاکم به خود گرفته بود. انتقال مرحوم شهید مطهری از قم به تهران در سال 1335 و حضور در دانشگاه تهران به عنوان عضو هیأت علمی و استاد دانشگاه و هدایت دینی فعالیتهای جوانان و دانشگاهیان، نقش بزرگی در این راستا ایفا می نمود و در پی این فعالیتها، روحانیت جوان حوزه نیز آهسته تمایل و تحرک بیشتری برای حضور در عرصه های اجتماعی و مبارزاتی از خود بروز می دادند.(1)

در این سالها، نوگرایی دینی، توأم با خلوص و تلاش در جهت حفظ اصالت دین، از طرف روحانیت وسعت گرفت. در سال 1337 نخستین شماره ماهنامة درسهایی از مکتب اسلام در قم منتشر شد. مقدمة نخستین شماره، هدف نشریه را ارائه بدیلی در برابر سیل مدهش فساد اخلاقی، بی دینی و روحیة مال پرستی که برجامعة ایران و بهویژه جوانان آن مستولی شده بود، قلمداد نمود.

همچنین تأسیس انتشارات مکتب تشیع در سال 1336 و انتشار مقالاتی که همگام با نیاز عصر خود بوده، از اقدامات این دوره می باشد که آغاز گر نوعی کار جمعی در تحقیق و نگارش به شمار می آید. استاد مطهری و شهید بهشتی و عده ای دیگر، از جمله همکاران مجله مکتب تشیع بودند.

ص:50

در سال 1338 دو مجله به نامهای «فصلنامه مکتب تشیع» و «سالنامه مکتب تشیع» به طور همزمان انتشار یافت.(1) این دو مجله، مسلمین را دعوت به استفاده از سرمایه های معنوی و گنجینه های مذهبی، برای بهدست آوردن قدرت، سیادت و همچنین استقلال، آزادی و انتقاد از ضعف، غفلت و انفعال در جامعه مذهبی می نمود.

در سالنامه مکتب تشیع که شمارة اول آن در اردیبهشت 1338 و آخرین شمارة آن در اردیبهشت 1344 انتشار یافت، موضوعاتی مانند موضوعات فصلنامه، از قبیل مقام زن در اسلام، ترجمه مقالات علمی در زمینة تاریخ، فلسفه، زیست شناسی، علوم اجتماعی و ... مورد بحث قرار می گرفت.(2)

در سال 1341 جمعی از متفکران روحانی و دانشگاهی، کتابی تحت عنوان «بحثی دربارة مرجعیت و روحانیت» منتشر کردند که در آن مسائل تاز ه ای پیرامون اجتهاد، تقلید، وظایف مرجع و مشکلات نوینی که پاسخ می طلبند، مطرح شده بود. نگاهی به عناوین این کتاب تا حدودی بدیع بودن محتوای آن را در آن مقطع نشان می دهد. برای نخستین بار در این کتاب سازمان روحانیت مورد نقد و بررسی قرار گرفت و انتظارات مردم از مراجع بیان گردید. نظریة مهم و قابل ذکر در این کتاب، ضرورت جایگزینی «شورای فقاهت» به جای نظریة «اعلمیت» بود.

این کتاب که به قلم جمعی از علما و دانشمندان اسلامی نگاشته شد، به عنوان دستاورد نوگرایی در میان روحانیون قلمداد گردید، به صورتی که برخی از محققین انتشار این کتاب را به نهضتی اصلاح طلبانه در میان روحانیت تعبیر کردند.(3)

بدین ترتیب، اندیشه سیاسی در کیفیتهای مختلفی بر محور بحث مرجعیت، زعامت و رهبری و سپس حکومت در اسلام آغاز شد. این اندیشه ها به سرعت در پرتو ملاحظات سیاسی امام خمینی(ره) که قبلاً در کشف الاسرار در خطابه ها و

ص:51

اعلامیه ها مطرح میشد، شدت و جدیت بیشتری یافت. بحثهای این دوره، خصلت تأملی و دانشورانه داشت و با بسیاری از بحثهای ایدئولوژیکی و رمانتیک دهة پنجاه که برای تحریک نیروهای جوان و با تکیه بر ادبیاتی شوریده و آرمانخواهانه متجلی می گردید، تفاوت داشت. حتی آثاری که از خارج ترجمه می شد نیز چنین ویژگی را دارا بود. بهعنوان

مثال، کتاب «قانون اساسی در اسلام» اثر ابوالاعلی مود ودی توسط محمدعلی گرامی ترجمه و در سال 1343 منتشر شد.(1) همچنین، کتابهایی نظیر «آینده در قلمرو اسلام»، «اسلام و صلح جهانی» و «فرد در اجتماع» اثر سید قطب، که توسط حضرت آیت الله خامنه ای و آقای سید هادی خسروشاهی ترجمه گردید، تأثیر مهمی بر ایجاد زمینه های نوین در اندیشه اجتماعی و سیاسی شیعه داشت.(2) همة آثاری که بدین ترتیب ترجمه می شد و یا رسائل مستقلی که تحت تأثیر این فضا، تألیف و چاپ می شد، جملگی قابل توجه و دارای مبانی استدلالی بودند.

نکتة قابل ذکر که توجه شایسته می طلبد این است که اقبال به دیدگاه های افرادی نظیر سید جمال الدین اسدآبادی، شیخ محمد عبده، حسن البنا، مودودی، سید قطب، طه حسین، کواکبی، اقبال لاهوری و ... در تمام طول دهه های 30 و 40 و 50 به عنوان محملی برای توجه به مسائل سیاسی و اجتماعی اسلام مورد توجه و استفاده متفکران و مترجمان مسلمان ایران قرار می گرفت. مجموعه این مباحث و آثار، پشتوانه تئوریک انقلاب اسلامی و رجعت دینی در ایران را مهیا ساخت. علاوه براین، مباحث و آثار متفکران نوگرای شیعه، نظیر کاشف الغطاء، علامه محمدرضا مظفر، آیت الله محمد باقر صدر و ... نیز به زبان فارسی روان و

ص:52

و امروز دین ترجمه شده و در دسترس عموم قرار گرفت.(1)

از سال 1340 تفاهم و تمایل شدیدی در مسلمانان ایران، اعم از کسانی که فعالیتهای تبلیغی، فرهنگی و اجتماعی را وجهة همت خویش قرار داده بودند و یا آنهایی که مبارزه سیاسی با حاکمیت پهلوی را رسالت و تکلیف دینی خود می دانستند، نسبت به همکاری بیشتر و وحدت تحت لوای اسلام ظاهر گردید. در اردیبهشت 1340 کنگرهای در تهران از انجمنهای اسلامی مهندسین، پزشکان، دانشجویان، معلمین، انجمن تبلیغات اسلامی، کانون نشر حقائق اسلامی شهر و کانون توحید (جمعاً 13 گروه تهران و شهرستانها) و عده ای از شخصیتهای روحانی روشنفکر و آزاده از قبیل علامه طباطبایی، شهید مطهری و آیت الله طالقانی و غیره تشکیل یافت، و در سال بعد نیز با 17 گروه تجدید شد. مراجع تقلید هم پیام و نماینده فرستادند و قطعنامه هایی صادر شد.(2)

در این مقطع مباحثی چون قدرت در یک جامعه اسلامی، مفهوم سیاسی و اجتماعی انتظار امام، نقش و جایگاه اسلام در زندگی اجتماعی و سیاسی، مسئله امر به معروف و نهی از منکر و مانند آن مطرح شد و مهمترین این مباحث روابط روحانیت با دولت بود.(3)

اهمیت این تحول نوین مذهبی در تأثیرات اجتماعی این بود که با هدف کشاندن مذهب در میان اقشار تحصیلکرده و دانشگاهی جامعه شناخته می شد.

حضور در این میدان جدید و استفاده از سلاح نوین، تنها در توان مردان آزموده و ژرف نگری بود که ضمن آشنایی عمیق با مسائل کلامی، فلسفی و عرفانی تشیع که لازمة مقابله و رویارویی با دشمنی است که سنگرهای اعتقادی و دینی را مورد هجوم قرار می داد، از وجهه و توان و تحصیلات و دانش حوزوی

ص:53

قوی نیز برخوردار باشند تا بدین وسیله بتوانند اعتماد نیروهای مذهبی را در لایه های مختلف اجتماعی طلب نمایند.

این افراد تلاش می کردند در مقابله با امواج ویرانگر از خود بیگانگی و تباهی که اعتقادات جوانان و مردم را تهدید می نمود، صحیفه های معنویت و ایمان را با ادبیاتی نوین و با شیوة استدلالی و قانع کننده، رویاروی نسل جوان بگشایند. این ارمغان ارزشمندی بود که روحانیت سیاسی و نوگرا در سالهای میانی دهة پنجاه به نسل جوان ارائه کردند و عطش حقیقت جوئی و کمال طلبی این نسل را از طریق آموز های قرآنی و وحیانی و بازتعریف مفاهیم دینی سیراب کردند. نتیجة چنین کوشش مبارکی این بود که گرو ه های کوچک جوانانی که علاقمند به مباحث دینی بودند به فوجهای عظیمی بدل شدند و در دانشگاه ها و مراکز فرهنگی، گفتمان دینی و رفتار اسلامی و شعائر مذهبی را تعمیم دادند و با اتکاء به ارزشهای دینی، دست به خیزش سیاسی و انقلابی بزرگ زدند.(1)

تفکری که این جریانات را پدید آورد، معتقد بود:

در رهبری نسل جوان بیش از هر چیز دو کار باید انجام شود. اول باید درد این نسل را شناخت و آنگاه در فکر درمان و چاره شد. بدون شناخت درد این نسل، هرگونه اقدامی بی مورد است. دیگر اینکه نسل کهن باید ابتدا خود را اصلاح نماید. نسل کهنه از بزرگترین گناه خود باید توبه کند و آن گناه مهجور قرار دادن قرآن است. همه باید به قرآن باز گردیم و قرآن را پیشاپیش خود قرار دهیم و زیر سایه قرآن به سوی سعادت و کمال حرکت کنیم.2

بنابراین در دهة 1340 روحانیون دریافتند که تنها راه نجات اسلام از تسلط مکتبهای رقیب، دست زدن به یک مبارزة فکری و ایدئولوژیک می باشد. اگر بناست لایه های مختلف اجتماعی و اقشار تحصیلکرده و تأثیرگذار به سوی مذهب جلب شوند و از اردوگاه رقیبان ایدئولوژیک فاصله گیرند، باید مبارزة

ص:54

ایدئولوژیک فکری در پیش گرفته شود و روحانیت رقبای خویش را در صحنة فکری و رقابت ایدئولوژیک به چالش فراخواند.(1)

معماران این تحول فکری تأثیر گذار، گروهی از اندیشمندان حوزوی از قبیل علامه طباطبایی و شهید مطهری بودند.

رئالیسم» می باشد. تألیف این اثر از ناحیه عالمان دینی، درست در زمانی که اولین ترجمه های ناقص غرب، نظیر «سیر حکمت در اروپا» اثر فروغی و کتابهای دیگر از این قبیل توسط دلباختگان به غرب، منتشر می شد و همزمانی برای مقابله و رویارویی با تفکر غرب را نشان می دهد.(1)

این مباحث در عین تعلق به حوزة اندیشه، بیتوجه به مباحث سیاسی نبود. به عنوان مثال، بسیاری از مباحث و مقالات علامه از جمله مجموعة مباحثات وی با هانری کربن فرانسوی نیز خالی از موضوعات سیاسی نبود.(2)

گفتگوی علامه با هانری کربن که غالباً در حضور جمع کوچکی از افراد برجسته نظیر آیت الله مطهری، سیدجلال الدین آشتیانی، محمود شهابی، سید حسین نصر، بدیع الزمان فروزانفر، داریوش شایگان و عیسی سپهبدی انجام می گرفت، بیشتر بر فلسفة اسلامی، برخورد شرق و غرب، رابطة دین و علم، اساطیر هند و اسلامی و عرفان تطبیقی تکیه داشت.(3) این جلسات که مستقل از دولت و حوزه های علمیه برپا می شد، به نزدیک شدن روحانیون با گروه خاصی از استادان دانشگاه و روشنفکران مذهبی کمک کرد.

تلاش علمی و مقالات علامه دربارة مسائلی نظیر روابط اجتماعی در اسلام،

امام و ولایت در نظرگاه شیعه، ویژگیهای رهبری و مدیریت در اسلام و ... تأثیر زیادی در بازاندیشی روحانیون حوزه ها نسبت به مسائل سیاسی و اجتماعی اسلام داشته است. این مجاهدتها، علامه طباطبایی را در جایگاه یکی از مؤثرترین متفکران در حوزة تفکر سیاسی معاصر شیعه قرار میدهد.

ص:56

استاد مرتضی مطهری نیز با برخورداری از هوش و استعداد شگرف و کسب فیض از محضر چهار استاد برجسته حوزه علمیه در رشته هایی نظیر فقه و اصول و فلسفه و کلام و اخلاق و تفسیر قرآن و نهج البلاغه به نامهای آیت الله بروجردی، امام خمینی، علامه طباطبایی و میرزا علی آقا شیرازی توانست بنیاد تئوریک نیروهای مذهبی را فراهم آورد.(1) وی وقتی ظهور کرد که جامعة دینی و روحانیت با مشکلات جدی از جمله ترک تعقل و تکیه بر عاطفه روبرو بود. وی به این نتیجه رسید که روحانیت در جامعة دینی، مدتهای مدیدی است که دیگر عقل مردم را مخاطب قرار نمی دهد و احساس مردم مخاطب اوست. بنابراین، ایشان با اطلاع از این نقیصه، تغذیه ایدئولوژیک و فکری نسل جوان را از طریق خطابه ها، مقالات فلسفی و اجتماعی و مناظرات، بیش از هر کس دیگر به عهده گرفت. جوابگوی شبهات و سمپاشیهای فکری فراوانی بود. پلی بود میان دو قشر روحانی و دانشگاهی که سالها با توطئه های شرق و غرب دور از هم نگه داشته شده بودند. طلبه و دانشجو که طبیعی ترین امکان همفکری و همکاری را در اختیار داشتند، ولی کانال عمیقی به دست دشمنان میان آنان حفر شده بود.(2)

استاد مطهری در این راه اولاً، خرافهزدائی کرد. چهرة دین را از زنگارها پیراست. بیماری شناسی کرد. از مهجور ماندن قرآن شکوه مینمود. از رکود فقه می نالید و مفاهیم اصیل اسلامی را بازشناسی و تبیین کرد. اجتهاد به معنای صحیح و تقوی به مفهوم اصیل آن را شناساند. نهج البلاغه را می شناخت و از آن درس می آموخت.(3) ثانیاً، مسئله شناسی می کرد و به کمک مبانی و موازینی که در دست داشت در حل مسائل می کوشید. این کارها در فقه و فلسفه که دو رشتة

ص:57

تخصصی او بود، بسیار چشمگیر است.(1) ثالثاً، در اندیشة رفع شبهات بود. آن هم نه شبهات کهنه، که معماها و مشکلات نوین. وی در «عدل الهی» و «جامعه و تاریخ» به دفاع از حریم شریعت و دفع تحریفات از ساحت دیانت کمر بست. «خدمات متقابل اسلام و ایران» نیز جوابی بود بر تلاشهایی که نظام پیشین انجام داد تا اسلامیت را در مقابل ایرانیت قرار دهد. مطهری در این کتاب حدود و مرز آئین و ملیت ایرانی و مسلمان بودن را باز نموده و نقاب فریب را از چهرة کسانی برگرفت که تحت نام دفاع از ملیت و محو و مسخ فرهنگ پرمایه این ملت یعنی اسلام پرداخته بودند.(2)

کتابهای «مسئله حجاب» و «حقوق زن در اسلام» و«اخلاق جنسی» و ... همه نمونه های دیگری است که دغدغة فکری و توانائی فکری او را در دفاع از حریم اسلام و تسلط بر مبنای شریعت آشکار می سازد.

آثار استاد مطهری از چندین امتیاز برخوردار بود، از آن جمله: نثر فصیح و استوار و روشن، عرضه منطقی و وزین و والا، اعتبار و استناد به مآخذ و منابع، انطباق با نیازهای روحی اعتقادی و فکری اجتماع، ابداع و تنوع، دریافت صحیح و برداشت درست.(3)

به عنوان مثال، «علل گرایش به مادیگری» زمانی به نگارش درآمد که جوانان کم مایه ولی پرشور و انقلابی، در تار عنکبوت اندیشه های مارکسیستی گرفتار می شدند و استاد مطهری برای تبیین چهرة واقعی آن مکاتب و نیز انعکاس حقائق دینی اقدام به نگارش آن کرد. «مقدمه ای بر جهان بینی اسلامی» که مشتمل بر شش جلد می باشد، مقارن با اوجگیری انقلاب به رشتة تحریر درآمده و در آن

ص:58

بسیاری از لغزشگا ه های فکری روشنفکران مسلمان نشان داده شد و بسیاری از انحرافات فکری آنان و گروه های ظاهراً مسلمان آشکار گردید.

همچنین در این سالها، همکاری استاد با مجامع اسلامی و کانونهای مذهبی از طریق ایراد سخنرانی و ... برقرار بود. از جملة این مجامع و کانونها می توان از انجمن اسلامی مهندسین پزشکان و دانشجویان دانشگاه تهران نام برد که هر سه تازه تأسیس بودند و استاد شهید در تأسیس برخی از آنها نقش داشت. از جمله در سالهای 1339 تا 1341 به همت استاد مطهری و مرحوم دکتر محمد آیتی محفلی ماهانه تشکیل می شد که این محفل به نام «انجمن ماهانه دینی» معروف شد و مجموعة مباحثات آن بعداً به صورت سه جلد کتاب به نام «گفتار ماه» در اختیار عموم قرار گرفت.(1) خود استاد شهید در مقدمة کتاب «ده گفتار» می گوید: «این جلسات هر چند نتوانست به حیات خود ادامه دهد، اما منشاء خیرات و برکات معنوی فراوانی شد و موجب یک سلسله اصلاحات و جنبش هایی در سطحی وسیعتر و گسترده تر در کار مسائل تبلیغی و ارشاد اسلامی گردید.»(2)

ایشان به خاطر مقبولیتی که در میان گروه های مختلف در تهران و قم داشت، نقطة اتصال و ارتباط این گروه ها و واسطة انتقال تجربیات گروه ها و افراد ورزیده و با سابقه در مبارزه و سیاست به تودة مسلمان و جامعة روحانیت و مهمتر از همه، یکی از وسائل معتبر ارتباط رهبر انقلاب با مردم و بالعکس بود. در آن زمان این نقطة ارتباط، بسیار آموزنده و کار آمد و حلاّل بسیاری از مشکلات انقلاب نوپا بود.

همچنین در سال 1346 مؤسسه حسینیه ارشاد توسط استاد مطهری و با همکاری دیگران بنیاد گذاشته شد. این مؤسسه پایگاه خوبی برای کار فرهنگی مورد نظر استاد و آشنا کردن مردم به خصوص جوانان با اسلام راستین بود. این پایگاه به پایگاه های دیگر استاد اضافه شد. در واقع استاد شهید حسینیه را به

ص:59

صورت یک محیط مناسب برای کار می خواستند و به آیندة درخشان و نتایج شگفت آن که قطعاً زمینة ظهور نهضت اسلامی می شد، سخت دل بسته بود.

نخستین اثر عمده ای که حسینیه ارشاد منتشر کرد، کتاب محققانه ای راجع به پیامبر اسلام بود. هدف از انتشار این کتاب، مخالفت با جریان رسمی و عقیدة روشنفکرانه راجع به تمدن ایران پیش از اسلام به مدد اثبات بیداد اجتماعی و فقر اخلاقی حکومت ساسانی بود.(1)

در این سالها، تلاش بی وقفة استاد مطهری، صرف تدوین ایدئولوژی اسلامی به عنوان یک مکتب و یک دستگاه هماهنگ فکری و آشکار کردن چهرة واقعی اسلام و زدودن زنگارهای بدعت و خرافه ای می شد که در طول تاریخ بر چهرة آن نشسته بود. در واقع استاد شهید به دنبال آن چیزی بود که در قیام پانزده خرداد نیاز به آن احساس شد. یعنی یک ایدئولوژی مدرن و یک مکتب جامع به زبان روز و پاسخگو به شبهات جدید که نهضت براساس آن به حرکت خود ادامه دهد و انقلابیون به انحراف کشیده نشوند و پس از پیروزی نیز دارای برنامه باشند. این تلاش استاد از سال 1346 تا سال 1349 که از حسینیه ارشاد کناره گیری کردند، در این موسسه متمرکز بود.(2)

از سال 1354 تا سال 57، استاد مطهری با تالیف کتابها و تشکیل جلسات درس فلسفه و اقتصاد و فلسفه تاریخ در منزل و نیز درسهای اسفار «جامعه و تاریخ» و چند درس خصوصی، مانند بررسی مارکسیسم و «مسئله حکومت» در حوزة علمیة قم (که به توصیه حضرت امام(ره) هفته ای دو روز به قم می رفتند) وظیفة خود را در ارائه ایدئولوژی اسلامی به زبان روز و در نتیجه مصون کردن نهضت اسلامی از انحراف، به خوبی انجام دادند.

روحانیون تهران و شهرستانها با تأسی به استاد مطهری و براساس آموزه های او و با الهام از مخالفت و مقاومت امام خمینی(ره) در مقابل حکومت پهلوی، در

ص:60

گسترش، تأسیس انجمنها و محافل اسلامی کوشیدند و در مساجدی که متکفل امامتش بودند، دست به تشکیل کلاسها و محافل مختلف زده و به جذب دانشجویان، دانش آموزان و نسل جوان پرداختند. در چنین مقطعی کمتر مسجدی پیدا می شد که کتابخانه ای در جوارش دایر نکرده باشند و یا برای جلوگیری از ترویج فساد رژیم، برنامه ای نداشته باشد. جوانان اعم از پسران و دختران در این مراکز به مطالعه کتاب و فعالیتهای فرهنگی پرداختند. در سالهای دهة 50، این نسل، دانشگاه ها را پر کرده و مبارزه علیه رژیم پهلوی صبغة دینی پیدا کرد.(1)

در این دوران که اسلام و تشیع سیاسی رشد می کرد، عطش هویت جوئی و ایدئولوژی دینی نیز شدت می یافت. در چنین شرایطی چالشهای جدید در اندیشه مسلمانان بهویژه نسل جوان تحصیل کرده ایرانی ایجاد شد. سئوالاتی از قبیل این که: «که بودیم؟» «بر هویت دینی ما چه گذشت؟» و «چگونه بمانیم و جامعه را اداره کنیم؟» مطرح گردید. در پاسخ به این سئوالات، شعار «بازگشت به خویشتن» مطرح شد. تفسیر جدیدی از اسلام پیش روی مردم قرار گرفت. چهرة جدیدی از قیام امام حسین(ره) و اهداف متعالی سید الشهداء در برابر دیدگان مردم قرار گرفت.(2) عذر و بهانه از همه ساقط شد.

در این مقطع رهبری انقلاب تلاش نمود تا ضمن نفی همزمان استبداد و استعمار برای نخستین بار نظام سیاسی جدیدی را ارائه کند. آلترناتیوی که در نهضت امام خمینی(ره) عنوان گردید با نظریة امامت در اندیشه سیاسی شیعیان این مرز و بوم، همخوانی داشت و از اعماق اعتقادات مذهبی ایرانیان بر می خاست.

ظهور امام در رأس هرم مبارزه با رژیم نه تنها موج جدید بازگشت به دین را که در میان اقشار تحصیلکرده نضج پیدا کرده بود در گسترة وسیعی مطرح

کرد، بلکه دگرگونیهای اساسی در رابطة متقابل دین و سیاست به وجود آورد.

ص:61

گرچه تا قبل از اوائل دهه 1340 و ظهور امام(ره)، چه در جریان نهضت ملی شدن صنعت نفت و چه جدا از آن در قالب مرحوم آیت الله مدرس، فدائیان اسلام، آیت الله کاشانی، روحانیون در مبارزه حضور داشتند؛ اما رهبری حرکتها در مجموع در دست جریانات غیرمذهبی بود.(1) اما امام مرجع تقلیدی بود که از متن حوزه و جریان روحانیت وارد سیاست شده بود. در واقع از مشروطه به این طرف، برای نخستین بار بود که یک مرجع تقلید این چنین بی محابا حکومت را مورد چالش قرار میداد. این تحول پیامدهای مهمی با خود به همراه آورد.

حضور امام خمینی که از لحاظ علمی و آموزشی از شیخ عبدالکریم حائری و آیت الله بروجردی و از لحاظ سیاسی از شیخ فضل الله نوری و آیت الله مدرس تاثیر پذیرفته بود، با خصوصیات و ویژگیهای زیر همراه بود:

1. قرار گرفتن مرجعیت شیعه، در سطح رهبری سیاسی نیروهای مذهبی: مبارزة امام از پایگاه مرجعیت دینی با حاکمیت پهلوی، تغییر شگرفی در رابطة دین و دولت ایجاد کرد و برای همیشه گسست میان دین و نهادهای دینی با قدرت و حکومت پهلوی را موجب شد. به طوری که پس از این مقطع هیچکس و حتی مراجع دیگر نتوانستند به صورت علنی با رژیم پهلوی همکاری نمایند.

علاوه براین امام پیش از تبعید، در قم حوزة درسی بزرگی داشتند که اکثریت قاطع فضلای حوزه با عشق و ایمان در آن گرد می آمدند. شاگردانی که به صلاحیت و صداقت استاد خود ایمان کامل داشته و بعدها هر یک به نوبه خود در شهر یا مناطقی مرجع و ملجأ فکری و عملی مردم شدند. بنابراین، حوزه درس امام و موقعیت خاص ایشان نقاط مثبت و مؤثر یک حزب و سازمان را داشت.

2. نتیجة مبارزه امام، آگاهی دادن به ملت بود: نهضت امام برخلاف نهضتها و مبارزات گذشته بر پایه روشنگری و انقلاب فکری در سطح وسیع مردمی استوار بود. امام در نطق پس از آزادی از زندان خطاب به هیأت حاکمه فریاد می زند:

ص:62

«ملت اسلام بیدار شد، دیگر نمی نشیند، اگر من هم برگردم ملت اسلام بر نمی گردد.»(1)

3. فراگیری و پوشش دادن به حرکتهای سیاسی موجود بود: اگر قبل از سالهای 1342، حرکتهای سیاسی که معارض با استبداد بود، در قالبهای مختلف روشنفکری و یا دینی سازمان می یافت و نیروی مذهبی در عرض نیروی روشنفکری قرار می گرفت، اینک با حضور امام در صحنه سیاست، نیروی مذهبی با احاطه و گستردگی خود دیگر نیروها را پوشش می دهد و نیروهای دیگر نیز ناگزیر یا پوشش گرفتن از این حرکت دوام و بقا پیدا می کنند.

4. رویایی با اصل نظام شاهنشاهی: رویاروئی با اصل نظام، خصوصیتی است که هیچیک از حرکتهای سیاسی قبل واجد آن نبودند، اما امام با متوجه کردن لبة تیز حملات خود به لانه و کانون اصلی فساد، یعنی سلطنت و شخص شاه به شیوه محافظه کارانة قبلی در مبارزه پایان داد.(2)

امام با اعتقاد به شعور دینی مردم، در صدد احیای همان چیزی بود که رژیم پهلوی در طول حاکمیت 50 سالة خود، انکار می نمود. حکام پهلوی با جهل نسبت به میراث فرهنگی - مذهبی عمیق مردم، اعتقادات اصیل مذهبی توده های مردم را به بازی گرفتند و با تأملی که در نفی مظاهر دینی و گسترش و ترویج فساد و بی بندوباری داشتند، خصلت دین ستیزی خود را به اثبات رساندند. نوسازی در منطق پهلوی، به معنی نفی دین و خروج آن از عرصة مناسبات اجتماعی بود. آنها با یک خصومت آشکار، به مخالفت با علما و سنن مذهبی برخاستند و درست به همین دلیل است که عده ای از تحلیل گران از جمله خانم کدی، معتقدند که شاه چنان اسلام را تحقیر می نمود که حتی خارجیها و یا اقلیتهای مذهبی و فرقه بهایی را به هم وطنان مسلمان خود ترجیح می داد.(3)

ص:63

تغییر تقویم از هجری شمسی به شاهنشاهی دلیل واضجی است برای آن که نشان دهد نظام پادشاهی تصمیم گرفته بود پیوند ایران و ایرانیان را با اسلام قطع کند.(1) این حادثه که به قول پارسونز «اقدام نامعقول و سبکسرانة دیگری بر علیه معتقدات مذهبی کشورش بود.»(2) تقریباً همة مردم را مجاب نمود که هدف شاه کندن ریشه اسلام است.(3)

محمدرضا پهلوی به دلیل خلا ء ایدئولوژیک نظام، علم ناسیونالیسم را برداشت و گذشته از اینکه خود زبان بیان ایدئولوژیک ناسیونالیسم و مظهریت خود را نداشت، همه کسان را ازجمله شرق شناسان که دربارة گذشته ایران داد سخن می دادند، قدر میداد و برصدر می نشاند.

موج باستانگرائی آریائی در ایران و تمرکز مطالعات تاریخی بر روی دوهزار و پانصد سال تاریخ شاهنشاهی (از هخامنشیان به بعد)، هم تمدن چهارهزار ساله پیش از هخامنشیان را به بوتة فراموشی می سپرد و هم به مثابة جریانی در برابر مذهب و افکار تاریخ چهارده قرن حضور اسلام در ایران بود.

بنابراین، زمانی که حکومت پهلوی به سنتهای دینی روی خوش نشان نمی داد، مردم دیندار با آموزه های دینی روحانیت به مخالفت با حکومت پهلوی، ناسیونالیسم ایرانی و ایدئولوژیهای رقیب پرداختند. این عوامل سبب شد که به تدریج اندیشة دینی با رهبری علمای شیعی و پیشتازی امام(ره) که ویژگیهای منحصر به فرد و ممتازی داشت، در مقابل غرب و حکومت پهلوی و در رقابت با ایدئولوژی ناسیونالیسم و چپ در ایران شکل بگیرد.

در آستانة انقلاب، خرده گفتمانهای بسیاری که مخالفت با وضع موجود و رهائی جامعه را از استبداد، هدف فعالیتهای تشکیلاتی خود قرار داده بودند، هریک جامة پیشتازی و راهبری خلق را بر اندام خود برازنده میدیدند و منزلت آلترناتیوی نظام پهلوی را مخصوص خود می دانستند، امّا در این میان گفتمان

ص:64

اسلام که از دو ویژگی اصالت و نوگرائی به صورت توامان برخوردار بود، شأن و منزلت فراتری پیدا نمود و علاوه بر انطباق با هویت تاریخی و تمدنی این ملت و نقش ممتاز آن در شکل بندی فرهنگی ملت مسلمان ایران، از استحکام تئوریک و نظری که حاصل کوشش عمیق علمی عالمان دینی در یکصد سال اخیر و به ویژه در دهة 30 به بعد، برخوردار بود.

مزین بودن گفتمان اسلامی به دو عامل فوق راز مقبولیت عمومی آن و تفوق برگفتمان پهلویستی و گفتمان چپ در ایران بود. به صورتی که همگان اسلام را پاسخگوی منحصر به فرد مطالبات سیاسی و اجتماعی خود میدانستند.

در صحنة تاریخ معاصر ایران، چهارعنصر و جریان فرهنگی مجال ظهور یافته است که وقوع انقلاب اسلامی واقعیت این جریانات و اعتبار همه آنها را محک زده و ظرفیت واقعی هریک را مشخص کرده است. از این چهار جریان نیمی برآمده از تاریخ و فرهنگ ملت ایران و نیمی نیز رهآورد برخورد بیگانه و مدنیتهای دیگر بوده است. این چهار جریان عبارتاند از:

1. عناصر بومی و ایرانی در مقابله با اسلام و تشیع؛

2. اعتقادات دینی و باورهای مذهبی؛

3. چپگرایی و کمونیسم؛

4. غرب گرائی و تجدد.

از میان این چهار مؤلفه، دو مؤلفه اول پایه گذار حرکت شتابندة مردمی برای گسستن پیوندهای خود با نظام پهلوی و رویآوردن به اسلام به عنوان گزینش تاریخی اعتقادی و اخلاقی ایرانیان بود که در نهایت به عنوان گزینش سیاسی آنان تحول یافت.

بنابراین، انقلاب اسلامی و رویکرد مذهبی و معنوی ایرانیان امری سرشار از مؤلفه های فرهنگ بومی و دینی و مخالفت آشکار با مؤلفه های بیگانه و تحمیلی می باشد.

رژیم پهلوی در گفتمان خود به انکار مولفه هائی می پرداخت که هویت ساز ایرانیان در طول تاریخ بلند این کشور بوده اند و مذهب به خصوص تشیع عامل بسیار مهمی در روند تحول تاریخی ملت ایران و یکی از الگوهای مهم رفتار

ص:65

اجتماعی آنان بوده است. ایرانیان در تمام دورانهای تاریخی چه قبل از اسلام و چه بعد از آن هرگونه قیام، حرکت و حتی حکومت خود را در لباس دین صورت داده اند و همواره کوشیده اند تا بستگی خود را با آسمان محفوظ نگه دارند تا بتوانند از این طریق نفوذ خود را در میان مردم حفظ نمایند.

پس از ظهور اسلام، وفاداری تزلزل ناپذیر توده های مردم ایران نسبت به اسلام یا آنچه جلال آل احمد، آن را حکومت مخفی مذهبی می نامید،(1) هیچگاه خالی از امکان بالقوه قیام نبود. به همین دلیل میشل فوکو نیز انقلاب اسلامی را «معنویت سیاسی» می نامد که پیوندهای مردم به دیانت را جلوه گر می سازد.(2)

حکومت پهلوی بوالهوسانه می کوشید تا با توسل به ناسیونالیسم افراطی و نفی دیانت، به زوال چراغ ایزدافروز بپردازد، اما آنچه در عمل اتفاق افتاد زوال اقتدار پهلویستی و احیاء اسلام و خیزش عمومی مردم و تأسیس حکومت دینی بود.

ص:66

مقالاتی که در مدت یک دهه به این پدیده اختصاص داده شد، با آنچه که در مدت نزدیک به شصت سال دربارة یکی دیگر از این گونه پدیده ها، یعنی انقلاب 1917 روسیه، نوشته شد برابری می کند. سقوط دولت پهلوی، مهم و شگفتانگیز بود؛ بدان علت که همه چاره ها برای بقای آن اندیشیده شده بود. رفرم اجتماعی، تقویت نهادهای سرکوبگر و مهارکنندة امنیتی و حمایت بین المللی به طور همزمان به کار بسته شدند تا آسیب پذیری آن به بیشترین اندازة ممکن کاهش یابد. سازمان اطلاعات آمریکا C.I.A بر پایة چنین عواملی بود که حتی در آستانة انقلاب باور داشت که ایران تا ده سال آینده نه تنها دچار انقلاب نمی شود بلکه در آستانة انقلاب هم نخواهد بود. بر پایه همین تدابیر و همین گونه تحلیلها بود که کارتر، رئیس جمهور آمریکا، نیز نزدیک به یک سال پیش از انقلاب، هنگام دیدار از ایران، از کشور میزبان خود به عنوان «جزیرة ثبات» یاد کرد.

آنچه بر شگفتی پدیدة سقوط حکومت پهلوی می افزود، رویکردی بود که جامعة ایران برای رویارویی با نظام حاکم در پیش گرفته بود. چه، در فرایند انقلاب و دگرگونسازی رژیم پهلوی مشاهده شد که رویکرد ملت از دستمایه های نیرومند مذهبی برخوردار است. این، همان چیزی بود که با توجه به چند قرن تحولات جوامع اروپایی و شکل گیری مدرنیسم مبتنی بر سکولاریسم تمدن غرب، و غلبة سیاسی، اقتصادی، فرهنگی این تمدن بر حکومتهای جهان، از جمله حکومت پهلوی، و چند دهه حاکمیت این رژیم بر ملت ایران و به کارگیری همة نهادهای علمی، فرهنگی و اجتماعی برای ترویج و تحمیل سکولاریزم بر ملت، نه تنها برای دستگاه های اطلاعاتی و امنیتی غرب، که برای اندیشمندان و نظریه پردازان هم غیرمنتظره بود. بدین گونه است که سقوط حکومت پهلوی و ظهور انقلاب اسلامی با حساسیت بیشتری مورد بررسی و تحلیل قرار گرفت.

روشن است که همة عواملی که از نظر روششناسی علمی بر فرایند شناخت یک پدیده تأثیرگذار هستند، در ارزیابی دیدگاه هایی که دربارة سقوط حکومت پهلوی ارائه شدند نیز باید در نظر گرفته شوند. منافع اقتصادی، جهت گیری سیاسی، گرایش فرهنگی و میزان آگاهی علمی از جمله عواملی هستند که در

ص:68

فرایند شناخت یک پدیده، بر تحلیل و استنباط پژوهشگر تأثیر می گذارند. تنوع دیدگاه ها دربارة سقوط حکومت پهلوی نیز در همین تنوع عوامل تأثیرگذار نهفته است. تقریباً همة دیدگاه ها اگر چه هر کدام در نهایت یکی از علل سقوط حکومت پهلوی را برجسته کرده اند، اما از نظر روش شناختی در این باره هم رأیند که این پدیده نیز همانند دیگر پدیده های اجتماعی، نتیجة تقارن و تقاطع مجموعه ای از علل و عوامل گوناگون است. البته این سخن درستی است، اما مهم آن است که صاحب یک دیدگاه موفق بشود برای ترتب سلسلة علل و تقدم رتبی علت مورد نظر خود بر سایر علل، استدلال مناسب و مقنع ارائه دهد. در این نوشته نیز ارزیابی و نقد و بررسی همه جانبة کلیة دیدگاه های ارائه شده در این باره میسر نیست. ناگزیر گذری کوتاه بر آنان افکنده و به آسیب شناسی مختصری می پردازیم.

می کردند. البته، دفاع از خود، امری طبیعی است؛ ولی دفاعیه هنگامی مقنع و مؤثر خواهد بود که از انسجام علمی و منطقی لازم برخوردار باشد. در حالیکه به نظر میرسد آنان از عهدة این مهم بر نیامده و گرفتار تناقض نیز شدند.

زیرا از یک سو، تلاش کرده و میکنند تا در سطح کلان همچنان خود را قهرمانان مظلومی وانمود سازند که درستی تدابیر و برنامه ریزیهایشان برای پیمودن راه دشوار اما پرافتخار «تمدن بزرگ» و سرعت پیشرفت در این مسیر، موجب رشک و رعب قدرتهای جهانی شده و چون برایشان غیرقابل تحمل بود، دست به دسیسه زدند تا بنیادش را براندازند. بدینگونه میکوشند همة تقصیر را متوجه توطئة خارجی سازند. اما، از سوی دیگر، چون به تدریج داده های علمی بی پایه بودن این توهم را هم برملا می ساخت و روشن می شد که چنین ادعایی با آن همه حمایتهای نظامی و تبلیغاتی و سیاسی که در عرصة بین المللی از سوی همان قدرتهای متهم اعمال می شد، ناسازگار است و ضعف عملکرد و یا سوء کارکرد مجموعة کارگزاران نظام و در رأس آنان، شاه، بخش مهمی از مسئولیت سقوط را متوجه خود می سازد، ناگزیر به تقسیم کردن ننگ روی آوردند. از این رو هر کس می کوشید تا دیگری را مسئول شکست معرفی کند و خود را مبرا سازد. در این راستاست که شاه و خانوادة او به متهم ساختن برخی از اطرافیان سیاسی و نظامی خود روی آوردند و اطرافیان نیز برخی خود شاه را مسئول شناخته و برخی خانواده او را مقصر معرفی کردند. خاطرات منتشر شده از سوی مجموعة دست اندرکاران رژیم پهلوی بیانگر این دیدگاه است. روشن است که این رویکرد برای تبیین سقوط حکومت پهلوی فاقد پشتوانة علمی است و داده های تاریخی آن را تأیید نمی کنند. با این حال، نباید فراموش کرد که اگر چه بسیاری از مدعیات مطرح شده از سوی صاحبان این رویکرد از اعتبار علمی بی بهره است، اما مطالب مطرح شده از سوی آنها و ادعاهایی که هر کدام بر ضد دیگری بیان کرده اند، گوشه هایی از حقایق را روشن می سازند که به عنوان مواد خام تحلیلها و نظریه پردازیها برای کمک به درک درست واقعة سقوط رژیم می تواند مفید واقع شود.

ص:70

گردد، این پرسش نیز بی پاسخ می ماند که اگر منازعه میان ملت و دولت بر سر مدرنیسم و مدرنیزاسیون بود، بخشهای مدرن جامعة ایران از قبیل اندیشمندان و دانشگاهیان و ... چرا با شاه به مبارزه برخاستند؟

را به اجرا بگذارد و این، نارضایتی مردم را در پی داشت و نارضایتی به بحران سیاسی انجامید. به بیان دیگر، در حالی که در اثر رونق کوتاه مدت اقتصادی اوائل دهة 50، توقعات مردم افزایش یافته بود، در بحران اقتصادی نیمة این دهه، دولت قادر به پاسخگویی انتظارات روزافزون جامعه نبود و این امر به نارضایتی مردم و سرنگونی رژیم انجامید. در این باره گفته شده است:

انقلاب به این خاطر رخ نداد که فشار شاه بر توده های مردم طاقت فرسا شده بود بلکه انقلاب، نتیجة شکست حکومت در پاسخگویی به انتظاراتی بود که به سرعت رشد می کرد. به عبارت دیگر شکست حکومت در تحصیل منابع مادی به افزایش نارضایتی از حکومت انجامید و افکار عمومی را برای انقلاب آماده کرد.(1)

در همین باره نیز گفته اند:

با نگاهی به وضعیت ایران در پرتو نظریه مذکور، به نظر می رسد که دورة 78 - 1973 یعنی سالهای قبل از انقلاب با نظریة دیویس همخوانی دارد. به این ترتیب نشان خواهیم داد که چگونه افزایش منابع اقتصادی طی مدتی کوتاه انتظارات طبقات فرودست را افزایش داد و چگونه طی دورة بحران که پس از آن آمد، انتظارات کماکان رو به افزایش بود، اما توان رژیم در پاسخگویی به آنها رو به افول نهاد.(2)

رویکرد دیگری بر آن است که اقتصاد نفتمحور

به استبداد نفتی انجامید و در پرتو استبداد نفتی حکومت به نفی غیرنقادانة سنتها و ارزشها و نهادهای ایرانی و تقلید متعصبانه از فرنگ پرداخت و این ترکیب استبداد نفتی و شبه تجدد،

مهمترین عوامل سقوط حکومت پهلوی شدند.(3)

یکی دیگر از رویکردهای اقتصاد محور، سقوط شاه را در مجموعه ای از عوامل اقتصادی به هم پیوسته جستجو می کند. در این رویکرد بر این نکته تأکید

ص:73

می شود که در جریان اجرای برنامه های اقتصادی مبتنی بر استراتژیهای توسعه، به رابطة میان اهداف توسعه و برنامه های اجرایی و مشکلات ناشی از سیاستگذاریها توجه نمی شد و حکومت نتوانست میزان نارضایتی ناشی از بی عدالتیها و جا بهجاییهای اجتماعی را که با برنامه های اقتصادی آن به وجود آمده بود، تشخیص دهد.(1)

در رویکرد اقتصاد محور بر پیامدهای سیاستهای اقتصادی حکومت در میان اقشار اقتصادی جامعه و تأثیر آن در گرایش آن طبقات به انقلاب تأکید شده و شرکت مهاجران روستایی و کارگران و بازاریان در انقلاب را بر این پایه تحلیل میکند. برای نمونه، یکی از پیامدهای عدم موفقیت برنامه های اقتصادی شاه را مهاجرت روستائیان به شهرها می داند. بدین معنا که مهاجران روستایی با ورود به شهر به علت کمبود درآمد گرفتار زاغه نشینی شده و با مشاهدة فاصله میان درآمد خود و افراد مرفه شهرنشین از یک سو و فاصلة میان زندگی شهر و زندگی روستا از سوی دیگر، افزون بر بحران اقتصادی دچار بحران اجتماعی نیز می شدند و این بحرانها مهاجران را به صورت یک تودة آمادة انفجار در می آورد. این پدیده، مورد توجه دیگر رویکردها هم قرار گرفته و بخشی از تحلیل آنها دربارة سقوط پهلوی را در بر می گیرد. برای نمونه، در این باره گفته شده است:

به دنبال اصلاحات ارضی شاه و نابودی کشاورزی و توسعه شهرنشینی، روستائیان که به امید پیدا کردن شغل مناسب به شهرها هجوم آورده بودند طبقه کارگر روزمزد شهری را به وجود آوردند. اینان که اغلب به صورت مجرد به شهرها مهاجرت کرده و خانوادة خود را در روستا باقی گذارده بودند با فرهنگ شهری غربزده که با آن بیگانه بودند مواجه شدند و مجبور بودند برای کسب درآمد در ساختمانها و در مجاورت کاخها و ویلاهای مجلل که با هزینة گزاف ساخته می شد به کار مشغول شوند.

درآمد آنها اگر چه تصور می شد نسبتاً مناسب است اغلب به خاطر تورم سرسام آور مغلوب هزینه ها می شد. از اوایل سال 1355 با تقلیل درآمد نفت اجرای کارهای ساختمانی کاهش یافت و در نتیجه کارگران به خیل بیکاران

ص:74

پیوستند زیرا که با وضع بد و مأیوس کنندة کشاورزی در روستاها امکان بازگشت آنها نیز غیرممکن بود.

با توجه به زیربنای مذهبی اکثر آنها، قشر مزبور که اغلب هم جوان بودند در آغاز حرکت سیاسی - انقلابی در شهرها در هستة اصلی مبارزة توده های مردم قرار گرفتند و خود نیز ارتباط مبارزه را میان شهر و روستا تشکیل دادند.(1)

در اینکه نیازهای اقتصادی و معیشتی بخش مهم زندگی اجتماعی انسانها را در بر می گیرد و بهبود یا بحران آن در رضایت یا عدم رضایت و در نتیجه، در جهت گیری اجتماعی افراد مؤثر است، تردیدی نیست. اما دربارة نقش انگیزه های اقتصادی در سقوط حکومت پهلوی دو نکته را نباید از دیده به دور داشت. یکی اینکه نیازهای انسانها و جوامع انسانی، در نیازهای اقتصادی خلاصه و محدود نمی شود. حضور گروه ها و طبقات مرفه اجتماعی و یا گروه های علمی - فکری و دانشگاهی در فرایند سقوط رژیم با توجه به شعارهای مطرح شده از سوی آنها، مؤید همین امر است. دیگر اینکه صرف نظر از ماهیت طرحهای اقتصادی دولت و اینکه تا چه اندازه ادعای توسعة اقتصادی در دهة آخر عمر آن رژیم، با موازین علمی توسعه سازگار بوده و از واقعیت بهره مند بود، تحقیقاتی که تاکنون انجام شده مؤید آنند که احساس عمومی جامعه از وضعیت اقتصادی چندان ناخوشایند نبود. دست کم جامعه گرفتار بحران اقتصادی انفجارآمیزی نبود که لازمة آن سرنگونی رژیم باشد. برای نمونه، تحقیقات انجام شده دربارة مهاجران روستایی بیانگر آن است که اولاً روستائیان در شهرها دچار بحران اجتماعی نشده و از شرایط زندگیشان در شهرها نسبت به زندگی در روستاها از رضایت نسبی برخوردار بودند، دیگر اینکه اثری از بروز اندیشة اجتماعی برای عصیان سیاسی

در آنان مشاهده نمی شد.(2) در این باره، تنها می توان گفت که آنان هم همراه با دیگر اقشار جامعه و با شروع موج انقلاب در آن شرکت کردند.

ص:75

بررسیهای انجام گرفته دربارة کارگران نیز از بهبود نسبی وضع معیشت آنان حکایت دارد. بر پایة یک پژوهش، «بین سالهای 1356 - 1349، افزایش دستمزدها از افزایش در قیمتها که 90 درصد بوده پیش می گیرد ... حداقل دستمزد روزانه که در سال 1352، 80 ریال تعیین شده بود در سال 1356 به 210 ریال می رسد. متوسط دستمزد کارگران در 21 صنعت عمده طی 1355 - 1354، 30 درصد و طی 1356 - 1355 معادل 48 درصد دیگر افزایش پیدا می کند.

افزایش سطح زندگی بالاخص در میان کارگران ماهر صنعتی چشمگیرتر بود. در سال 1350، کارگران تولیدی در تهران به طور متوسط روزانه 220 ریال دریافت می داشتند. اما این مقدار در سال 1356 برای کارگران ماشین سازی اراک بدون احتساب سود ویژه به 1000 ریال رسیده بود.»(1)

همچنین در تحلیل اقتصادی سقوط پهلوی و انگیزة بازاریان برای شرکت در انقلاب، اینگونه گفته شده است:

تجار بازاری که به عنوان یک طبقة سنتی از قدرت زیادی برخوردار بودند، شدیداً از برنامه های مدرن اصلاحی شاه ناراضی بودند. ایجاد سیستم مدرن بانکی به سبک غرب تهدیدی بر علیه درآمد بازار از نزول خواری بود (بازار به مراتب با نرخ بیشتری از بانک پول قرض می داد). طرحهای شاه برای به وجود آوردن یک سیستم تعاونی (تولید به مصرف) عامل دیگری برای دشمنی بازار با شاه بود. از همه بدتر اینکه شاه در نظر داشت که یک مرکز خرید تجاری نوین به جای بازار و در همان محل ایجاد نماید که عملاً باعث اضمحلال فیزیکی بازار می گردید. جدا از این اقدامات، شاه هر از گاهی بگیر و ببندهایی بر علیه بازاریها در جهت تثبیت قیمتها و احتکار به راه می انداخت. بنابراین تعجب آور نبود که بسیاری از بازاریها به حمایت از انقلاب برخاستند و بالاخره یک عنصر «قومی» هم در مخالفت با شاه برای بازاریها وجود داشت: آنها امیدوار بودند که بعد از به قدرت

رسیدن [امام] خمینی، قادر خواهند شد که رقبای ارمنی و یهودی خود را از میدان به در کنند.(2)

ص:76

مهمترین ایراد تحلیل فوق این است که اصالت رژیم پهلوی و سلامت طرحهای اقتصادی آن را مفروض پنداشته و بر پایة این فرض ناصواب چنین نتیجه گرفته است که بازار به عنوان طبقه ای ارتجاعی که در فرایند اقتصادی مدرن پهلوی تاریخ مصرفش به سر آمده بود، با مدرنیزاسیون شاه دشمنی می کرد. حال آنکه اولاً مبارزات بازاریان با شاه، پیش از اجرای برنامه های اقتصادی او آغاز شده بود. حمایت گستردة بازار از مواضع سیاسی - فرهنگی حضرت امام(ره) در سالهای 43 - 1341 نشانگر این امر است. ثانیاً بازاریان در مبارزات سیاسی سدة اخیر همواره حضور فعال داشتند. مشارکت فعال و تأثیرگذار آنان در نهضت ملی شدن نفت، نهضت مشروطیت و نهضت تنباکو، فرازهای برجسته ای از این حضور را به نمایش می گذارد. این نشانگر آن است که نه تنها انسان مساوی اقتصاد نیست، بلکه بازاری هم مساوی با اقتصاد نیست و بازاریان به عنوان انسان و به عنوان بخشی از جامعه و همانند دیگر اقشار جامعه، افزون بر نیازها و منافع اقتصادی، برای بقاء و دوام حیات اجتماعی خود نیازمند به چیزهای دیگری نیز هستند. هویت، عزت نفس، استقلال و ... نیز دیگر نیازهای انسان بازاری اند که به شهادت تاریخ در بسیاری از مقاطع حاضر شدند به خاطر آنها از منافع اقتصادی خود چشم بپوشند.

در نقل قول فوق، دیدگاه انسان مساوی با اقتصاد، به گونه ای حاکم است که نه تنها مشارکت بازاریان در مبارزات ضد شاه را تنها در محدودة منافع اقتصادی تأویل می کند، بلکه گرایش و پیروی آنان از امام خمینی(ره) را که صبغة آشکار فرهنگی - ایدئولوژیک داشته دارای انگیزه های اقتصادی و شگفت تر از آن، انگیزه های «قومی» وانمود می سازد. حال آنکه رقابت میان انسانها حتی اگر همکیش هم باشند، امری طبیعی است. افزون بر آن، تاجر مسلمان ایرانی با تاجر یهودی و ارمنی و زردشتی ایرانی، همه خود را ایرانی می دانند و بنابراین، اگر

مرزبندی میان آنان وجود دارد، عقیدتی - فرهنگی است و نه قومی. اما در نقل قول یاد شده چنین وانمود می شود که تنها چیزی که در تنظیم رفتار و جهت گیری انسانها هیچ جایگاهی ندارد، باورها و اندیشه های آنان است. افزون بر این، نباید از دیده به دور داشت که اقلیتهای دینی نیز با اکثریت قاطع ملت

ص:77

همراهی کرده و همصدا با ملت در انقلاب شرکت کردند. ثالثاً، تحقیقات مستندی که دربارة موقعیت بازار در سالهای پایانی حکومت پهلوی انجام گرفته است، مدعیات نقل قول یاد شده را به چالش می طلبند. در یکی از این پژوهشها آمده است:

علیرغم مدرن شدن اقتصادی ایران، بازار هنوز بیش از دو سوم کل توزیع داخلی و حداقل یک سوم کل واردات کشور را در دست دارد. به علاوه از طریق تجارت فرش و اقلام دیگر، بازار به ارز خارجی نیز دست پیدا نموده... بر اساس یک تخمین غیر رسمی در سال 1978 (1357) قدرت قرض دهی بازار (به تنهایی) معادل 15 درصد مجموع اعتبارات کل بخش خصوصی کشور می باشد.(1)

بدین ترتیب، می توان گفت که بازار خود را با تغییرات اقتصادی همراه ساخته بود و به تدریج به یکی از فایدهبران اصلی فرایند جدید اقتصادی تبدیل شده بود. سیستم جدید بانکی نه تنها به منافع اقتصادی بازار آسیبی نرساند، بلکه خدمات و تسهیلات آن به عنوان ابزار مفید و مهمی در خدمت بخش خصوصی قرار گرفت. درآمد حاصله از فروش روزانة بیش از 5 میلیون بشکه نفت، بهرة زیادی نصیب بازاریان می کرد. تعلق بسیاری از صنایع تولیدی واسطه ای و مونتاژ به بازاریان نشان از آن دارد که آنان تضاد منافع طبقاتی چاره ناپذیری با حاکمیت سیاسی نداشتند.

همة این موارد به خوبی روشن می سازند که رویارویی سازش ناپذیر بازاریان با رژیم را باید در عاملی فرا اقتصادی جستجو کرد.

آنچه گفته شد تنها بدان معناست که وضع اقتصادی و از جمله وضع معیشتی اقشار اجتماعی همانند بازاریان و کارگران و کارمندان به گونه ای بحرانی و

انفجارآمیز نبود که به خاطر آن به یک رویارویی سازش ناپذیر و براندازانه با رژیم دست بزنند و البته نه بدان معنا است که هیچگونه نارضایتی وجود نداشته و طرحهای اقتصادی حکومت پهلوی بدون ایراد بوده و به دور از فساد و حیف و

ص:78

میل اجرا می شده و عوارض منفی در پی نداشته و در چارچوب یک توسعة همهجانبه و علمی ایران را به سوی تمدن بزرگ رهنمون می شد!

درآمدهای نفتی ایران از کمتر از نیم میلیارد دلار (437 میلیون دلار) در سال 1342 به 20 میلیارد دلار در سال 1357 افزایش یافت. یعنی تنها درآمدهای ارزی دولت از نفت در مدت 15 سال بیش از 40 برابر گردید. با چنین درآمد سرشاری افزایش دستمزدها، ورود کالاهای لوکس به بازار و افزایش درآمد سرانه و قدرت خرید قشر حقوق بگیر و رونق صوری اقتصاد معیشتی به معنای تحقق توسعة اقتصادی نیست. بنا به گفتة یکی از صاحبنظران:

ایران در آستانة ورود به دهة 1980م/1360 نه تنها با یک ژاپن جدید بسیار فاصله داشت بلکه حتی عضو قطعی کشورهای نیمه حاشیه ای به حساب نمی آمد. اگر ایران را با کشورهایی مثل برزیل، کرة جنوبی و تایوان، یعنی مدعیان رسیدن به مرحلة نیمه حاشیه ای مقایسه کنیم، می بینیم هم به اندازة آنها صنعتی نشده بود و هم مانند آنها بخش سرمایة انحصاری و مالی نداشت، در عوض به درآمدهای دولتی و نفتی اتکا داشت و گذاشت تا کشاورزی و صنعت، یعنی دو بخشی که توسعة بلند مدت را تضمین می کنند، عقب بمانند.

در یک دورة کوتاه در دهة 1970م/ 1350 چنین به نظر می رسید که ایران به گروه کشورهای نیمه حاشیه ای پیوسته است اما این یک پیشرفت غیرواقعی و وابسته بود.(1)

و این، روشن میسازد که توسعة اقتصادی مورد ادعا، دستکم به گونهای نبود که توازن جامعه را تهدید کند تا بر پایة آن بتوان ادعا کرد که فاصلة میان

توسعة میان توسعة اقتصادی و عدم توسعة سیاسی باعث سقوط حکومت و بروز انقلاب گردید.

پیش از این اشاره کردیم که یک دیدگاه، مهمترین علت سقوط پهلوی را عدم توازن میان توسعة اقتصادی و توسعة سیاسی می دانست. آن دیدگاه، بر طرحهای اقتصادی رژیم ایراد بنیادین نداشته و تنها ایرادشان عدم تأسیس نهادهای مدنی لازم برای مشارکت مردم در تعیین سرنوشت خود بود. به عبارت دیگر، استبداد و دیکتاتوری شاه را مهمترین عامل سقوط او می دانند.

دیدگاهی که در اینجا مطرح میکنیم نیز اگرچه به مسئلة توسعة نامتوازن هم میپردازد، اما با رویکرد سیاسی و محوریت سیاست به پدیدة سقوط حکومت پهلوی نگریسته و استبداد شاه را مهمترین عامل سرنگونی رژیم میداند. این دیدگاه، ضمن طرح و بررسی دیگر دیدگاه ها، دربارة آنها می گوید:

شاید بتوانیم این نتیجه گیری کلی را بنمائیم که جملگی آنها در تبیین «چرایی انقلاب» حرف اصلی که مطرح می کنند در این است که سالهای آخر رژیم، یا حداکثر در ده - پانزده سال آخر آن، کم و کاستی ها و ناملایماتی بروز می کنند که سرانجام سقوط شاه را به بار می آورند. اگر این معضلات پیش نمی آمدند، اتفاق خاصی هم نمی افتاد؛ رژیم بر مرکب قدرت سوار بود و کما فی السابق حکومت می نمود. برخی این را به صراحت می گویند که تا قبل از پیش آمدن این مصائب، رژیم اساساً مشکلی نداشت و برخی دیگر هم بحثشان علی الاصول چنین استنتاجی را به بار می آورد.

آنچه این نظرات را از هم جدا می کند اختلاف آنها در تحلیل طبیعت و علل پیدایش این معضلات است. گروهی آن را ناشی از شتاب بیش از حد شاه در مدرنیزه کردن جامعه می دانند، برخی آن را ناشی از چهار برابر شدن قیمت نفت در سال 1352، دسته ای آن را در نتیجة مهاجرت روستائیان به شهرها (مشکلات و سرخوردگی آنها در شهرها)، گروهی آن را در نتیجة پشت کردن شاه به مذهب و سیاست اسلام زدایی، اشاعة فساد و فحشا و ... و بالاخره جملگی عوارض ناشی

از این معضلات یعنی گرانی، بیکاری، فقر، گرسنگی، تورم و ... را اسباب نارضایتی مردم از رژیم و علت العلل طغیان آنان معرفی می کنند.

از نظر آنها مشکلات رژیم شاه در سالهای آخر عمر آن و حداکثر از سال 1342 به بعد است که شکل می گیرد و ظهور می یابد. قبل از آن، اگر هم مسائلی مطرح می بوده، ارتباط مستقیم و منسجمی با انقلاب اسلامی و سقوط شاه در سال 1357 نداشته است. مشکل هر چه بود، در سیاستها، و عمدتاً هم سیاستهای اجتماعی و اقتصادی سالهای آخر رژیم شاه نهفته بوده است. لذاست که می بینیم

ص:80

هیچ کدام از نظراتی که بررسی نمودیم به ایران قبل از دهة 1350 و یا حداکثر قبل از سال 1342 چندان کاری ندارند.

در واقع این نظرات، انقلاب را به عنوان تحولی جدا از مجموعة روند تحولات سیاسی و اجتماعی ایران مطرح می کنند. بدون آنکه لازم بدانند بین مبارزات سالهای 57 - 1356 و تاریخ معاصر جامعة ایران پلی برقرار نمایند. از نظر آنها صرفنظر از آنکه قبلاً بر، و در ایران چه می گذشته، می توان چرایی پیدایش انقلاب را صرفاً در تحولات 10 و حداکثر 15 سال آخر رژیم پیدا نمود.(1)

بدین ترتیب، دیدگاه فوق، افزون بر ایرادهایی که بر دیگر دیدگاه ها دارد، وجه مشترک همة آنها را در این می داند که «آنها سقوط رژیم شاه را کمتر در یک قالب تاریخی می گذارند»(2) و آنگاه با اشاره به روند تحولات سیاسی جامعه و مبارزات مردم بر ضد حکومت پهلوی از شهریور 1320 به بعد، مطرح می کند که اگر چه گروه های مبارز با رژیم در دهه های مختلف تغییر می کرد، اما مبارزه با رژیم امری ثابت و مستمر بوده است(3) و سرانجام برای علت یابی استمرار مبارزه بر این باور است که:

به زعم ما آن وجه اشتراک و آن سبب بنیادی باز می گردد به ماهیت سیاسی و شکل حکومتی رژیم پیشین. این ماهیت است که باعث می گردد تا علیرغم تغییر و تحولات اقتصادی و اجتماعی بعضاً عمیقی که ظرف قریب به 40 سال

حکومت شاه صورت می گیرد، عنصر مخالفت، و نارضایتی از رژیم او همواره ثابت بماند و صرفاً از نسلی به نسلی دیگر منتقل شود.(4)

سپس در تشریح ماهیت رژیم پیشین گفته شده است که:

از یک جهت شاید بتوان ماهیتی دوگانه برای رژیم شاه قائل شد. از یک سو برخی از نمودهای ترقی و پیشرفتهای اقتصادی در آن به چشم می خورد... این تنها یک روی سکه بیشتر نبود. روی دیگر سکه، که در برخورد ظاهری آشکار نمی شد، ساختار سیاسی جامعه بود که به هیچ روی تغییر و تحول چندانی به خود

ص:81

ندیده بود. فی الواقع از این روی، ایران «مدرن» محمدرضا شاه با ایران عقب ماندة ناصرالدین شاه یک صد سال قبل از آن تفاوت چندانی پیدا نکرده بود... اگر لعاب و لایه های برونی و پر زرق و برق ایران «مدرن» عصر محمدرضا شاه را مختصر تراشی می دادیم، پیکرة اصلی الیگارشی و بافت سیاسی آن تفاوت چندانی با ایران عصر قاجار نداشت. طی این یک صد سال قدمی در راه رفرم سیاسی برداشته نشده بود. مشارکت سیاسی مردم و دخالت آنها در امور کشور و تعیین سیاستها در عصر پهلوی همانقدر نایاب و نادر بود که در عصر قاجار... دردها، تألمات، امیال و آرزوهای سیاسی، بخش عمده ای از مردم بالاخص تحصیل کردگان و روشنفکران جامعه در هر دو عصر علیرغم گذشت یکصد سال چندان از هم فاصله ندارد. لذا چنان به دور از واقعیت نرفته ایم اگر ادعا کنیم که انقلاب اسلامی حرکتی بود برای بر هم زدن و زیر و رو کردن آن ساختار کهنه و در انداختن طرحی نو.(1)

همانطور که مشاهده می شود، رویکرد فوق نیز چیزی بیش از مدعیات رویکرد توسعة نامتوازن در اختیار خواننده قرار نمی دهد. با این تفاوت که در رویکرد توسعة نامتوازن، برای توسعة اقتصادی رژیم اصالتی قائل شده و ایراد کار را در فقدان توسعة سیاسی متناسب با آن می دید. اما در رویکرد فوق، صرفنظر از اصالت یا عدم اصالت توسعة اقتصادی رژیم، عامل اصلی سقوط آن را در استبداد و دیکتاتوری شاه و فقدان توسعة سیاسی می داند. البته روشن است که استبداد و دیکتاتوری شاه یکی از چند عامل مهم گسست رژیم از مردم و ایجاد نارضایتی

نسبت به آن بوده است. اما با ترسیم آرایش سیاسی نیروهای مخالف رژیم، این رویکرد نیز از پاسخ به برخی پرسشهای جدی مربوط به سقوط آن عاجز می ماند.

اگر از رهبری مذهبی چشم بپوشیم، دیگر مخالفان سیاسی رژیم را چند گروه عمده تشکیل می دادند؛ مارکسیستها، التقاطی ها، ملی ها و ملی- مذهبی ها. مجموعة تحولات سیاسی و اجتماعی از شهریور 1320 و به ویژه از مرداد 1332 به بعد و مهمتر از همه سیاستگزاریهای رژیم در قالب طرح انقلاب سفید، نخبگان سیاسی جامعه را به واکنشهای مختلفی کشاند. برخی از گروه های مارکسیستی و التقاطی مشی مبارزة مسلحانه را در پیش گرفتند. تحقیقات تاریخی

ص:82

نشانگر آن است که خط و مشی این گروه ها با توجه به ساختار فرهنگی جامعه، نه تنها مورد استقبال ملت قرار نگرفت و قادر به جلب پشتیبانی مردم برای مبارزه ای ملی به منظور سقوط رژیم نگردید، بلکه در برخی موارد، مورد سوءاستفاده رژیم قرار گرفته و عملکرد آنها را دستمایه ای برای متهم ساختن اصل مبارزه و مبارزان و ابزاری برای تحکیم موقعیت خود قرار می داد. از سوی دیگر، نخبگان ملی و ملی - مذهبی که تا آن مقطع موجه ترین رهبران سیاسی جامعه را در بر می گرفتند، با طرح انقلاب سفید و ارائه شعارهای به ظاهر مترقیانة رژیم، در عمل خلع سلاح شده و به انفعال کشانده شدند. چون هر آنچه آنان می خواستند به جامعه ارائه کنند، رژیم مدعی انجام آن گردید. بدین ترتیب، تنها مسئله باقی مانده میان آنان و رژیم، مسئلة استبداد و دیکتاتوری شاه بود و آنان برای حل این معضل، راهکار مبارزة پارلمانی و چاره اندیشی برای مشارکت در قدرت را پیشه کردند. بنابراین در آستانة سقوط رژیم، گروه های مارکسیستی و التقاطی که معتقد به سرنگونی آن بودند از پایگاه و پشتوانه و اعتبار اجتماعی بی بهره بوده و پیوندی با ملت نداشتند تا بتوانند آن را به سوی هدف خود جلب کنند و گروه هایی که برای خود ریشه و پیشینه و اعتبار سیاسی بیشتری قائل بودند، به سقوط رژیم نمی اندیشیدند و نه تنها در آن راه نمی کوشیدند بلکه به عنوان آلترناتیو دولتها (نه رژیم) و آخرین تیرهای ترکش برای بقای رژیم در نظر گرفته شده بودند و مورد استفاده قرار می گرفتند. به گونه ای که خارج ساختن آنها از مبارزات پارلمانی در چارچوب قانون اساسی پیشین و کشاندن آنها به مبارزات

ملی - انقلابی و جلوگیری از به کارگیری آنها توسط رژیم به منظور مهار مبارزة ملی، یکی از زحمتها و چاره اندیشیهای رهبری انقلاب بود. در اینجا این پرسش مهم نیز مطرح میشود که اگر وجه مشترک مبارزات، استبداد و دیکتاتوری شاه بود، چرا اکثریت قاطع ملت از افراد و گروه هایی که این هدف را چه با روش مسلحانه و چه با روش پارلمانتاریستی پیگیری میکردند، پیروی نکردند؟

با این همه، واقعیت تاریخی غیرقابل انکاری که در سال 1357 رخ داد آن است که همة اقشار ملت، بدون استثناء، در یک همبستگی ملی فراگیر و بی مانند، باعث سقوط رژیم پهلوی و مهمتر از آن، باعث سقوط نظام شاهنشاهی شدند. چرایی وقوع این رویداد، آن پرسش بنیادینی است که برای یافتن پاسخ آن به ارزیابی دیدگاه های مختلف در این باره پرداخیتم. بی تردید، علل و عوامل ریز و درشت بسیاری دست به دست هم دادند تا سقوط رژیم را فراهم ساختند. طرحهای اقتصادی و پیامدهای منفی آنها، تورم، بیکاری و فقدان اشتغال، فساد، بی عدالتی، هویتستیزی، غربستایی، وابستگی به خارج، بینش و منش و ویژگیهای شخصی شاه، عملکرد خاندان پهلوی، عملکرد اطرافیان شاه و مسئولان امور، رفتار ساواک و ... از جمله عواملی بودند که هر کدام نارضایتی بخشی از جامعه را فراهم می ساختند. ولی همانگونه که مشاهده شد هیچ کدام از این عوامل به تنهایی و یا حتی مجموعة آنها نتوانستند که نخبگان سیاسی، اقتصادی و فرهنگی و عموم جامعه را به یک همگرایی و همبستگی ملی برای رویارویی براندازانه با رژیم برسانند. بنابراین، منطق علمی حکم می کند که آن بینش و جریانی که برای پایان دادن به مجموعه بحرانهای یاد شده، به ابتکار طرح سرنگونی نظام شاهنشاهی و ارائة نظام جایگزین دست زده و پذیرش عمومی و بسیج ملی را بر سر طرح پیشنهادی فراهم ساخت، علت اصلی و فراگیر سقوط پهلوی به حساب آید. به بیان دیگر، مطرح کردن یک ایدئولوژی به عنوان مکتبی که توان پاسخگویی به همة مطالبات جامعه و بحرانهای ناشی از حاکمیت سلسلة پهلوی

را داشته و هدایت مدبرانة جامعه برای کسب وفاق و اجماع ملی در این باره و سازشناپذیری در این راه، مهمترین عامل سقوط حکومت پهلوی است.

با توجه به آرایش سیاسی و عملکرد گروه های مخالف رژیم از 28 مرداد 1332 و به ویژه از سالهای 1340 به بعد، که به آن اشاره شد، و همچنین عملکرد رژیم در سرکوبی و به انفعال کشاندن آنها از یک سو و طرح مسائلی مانند «تقیه حرام است»، «اسلام در خطر است»، «ما را [به آمریکا] فروختند»، «نظام شاهنشاهی مخالف اسلام است»، «اسلام دین سیاست است و برای همة امور برنامه دارد»، «کمال مطلوب ما ایجاد یک دولت و حکومت اسلامی است»، «لازم

ص:84

است نهضت شریف اسلامی خود را تا برچیده شدن رژیم ظالمانه و قلدری ادامه دهید»، از سوی حضرت امام خمینی(ره)، و پذیرش آن از سوی همة اقشار ملت، روشن می شود که این دیدگاه و شیوة رهبری ایشان، مهمترین عامل پایان دادن به حیات نظام شاهنشاهی در ایران بود.

نقش مذهب و فرهنگ و رهبری مذهبی در سرنگونی رژیم پهلوی و تحقق انقلاب اسلامی بدانگونه است که هر نظریه پردازی اگر بخواهد به اصول و روش پژوهش علمی در تحلیل این رخداد پایبند بماند، ناگزیر از اذعان به آن است. به همین علت، در هیچ نوشته ای این نقش نادیده گرفته نشده است. حتی برخی از نظریهپردازان، از جمله تدا اسکاچ پل، پس از انقلاب اسلامی ناگزیر گردید در تئوری انقلاب خود تجدیدنظر کرده و اذعان کند که:

درک وی از نقش ممکن نظامهای عقیدتی و مفاهیم فرهنگی در شکل دادن به کنشهای سیاسی - تعمیق یافته و این امر به دلیل نقش رهبری و ایدئولوژی در انقلاب ایران بوده است.(1)

همچنین میشل فوکو پس از اشاره به قدرت نظامی - پلیسی رژیم و حمایت بین المللی از آن می گوید:

به معنایی، این دولت همة برگهای برنده را در اختیار داشت و گذشته از این نفت را داشت که برای قدرت، درآمدهایی را که آن طور که می خواست در

اختیار می گرفت، تضمین می کرد. در چنین وضعیتی، ملتی قیام می کند: مطمئناً در مجموعه ای از بحران، مشکلات اقتصادی و غیره قیام می کند، ولی مشکلات اقتصادی ایران در آن هنگام آنچنان نبود که مردم صدها هزار و میلیونها، به خیابانها بریزند و سینه برهنه با مسلسل مواجه شوند. از این پدیده است که باید سخن گفت... ایرانیها وقتی قیام می کردند به خود می گفتند - و شاید این روح قیام بود - مطمئناً باید رژیم را تغییر دهیم و خود را از شر این مرد برهانیم، باید این کادر فاسد را عوض کنیم، باید همه چیز را در کشور عوض کنیم، سازمان اقتصادی و سیاست خارجی را دگرگون کنیم. اما به خصوص باید خودمان را عوض کنیم. باید نحوة زندگی، روابط خود با دیگران، با امور، با ابدیت، با خدا و ... کلاً تغییر کند و انقلابی واقعی جز در پرتو این تغییر اساسی در تجربه ها، به

ص:85

وجود نخواهد آمد. خیال می کنم اینجا است که اسلام نقش خود را ایفا کرده است.(1)

همانگونه که اشاره شد در همة نوشته هایی که دربارة سقوط حکومت پهلوی نوشته شد، از مذهب و رهبری مذهبی به عنوان یک عامل مؤثر یاد شده است. اما میان اینکه اسلام در سقوط سلسلة پهلوی نقش داشت، با اینکه در واقعة سقوط حکومت پهلوی، «اسلام هم نقطة عزیمت بود و هم غایت»، تفاوتی ذاتی و بنیادین هست. آنچه مورد نظر نوشتة حاضر است، نیز توجه به همین تفاوت است. این سخن بدان معنا است که در آن واقعه و در مقطع تاریخی دهة 40 و 50 و در شرایطی که هیچ کدام از ایدئولوژیها و عرصه های منازعة میان ملت و دولت، امکان فراهم ساختن وفاق ملی و بسیج عمومی مردم بر ضد دولت را نداشت، عموم ملت با توجه به تجربیات تاریخی خود در سدة اخیر و آزمودن دیگر رویکردها، به اسلام به عنوان کارآمدترین خاستگاه و پایگاه برای مقابله با رژیم روی آورد و تنها از همین پایگاه هم بود که مسئله سرنگونی رژیم امکان طرح و مقبولیت یافت و افزون بر آن، به دلیل اعتقاد ملی به جامعیت اسلام و توان آن برای هضم کردن دیگر عرصه های منازعه و امکان پاسخگویی به همة مطالبات و همة بحرانهایی که باعث نارضایتی ملت از دولت در بخشهای

گوناگون گردیده بود، به عنوان «غایت» این جهاد ملی و به عنوان نظام بدیل مطرح گردید. این سخن نیز با سخنی که می گوید سیاست اسلامزدایی شاه باعث واکنش ملت مسلمان گردید، تفاوتی ظریف و در عین حال، عمیق دارد.

بنابراین، غالب کسانی که تاکنون به تبیین سقوط رژیم پهلوی پرداخته اند، از شناسایی جایگاه مذهب به عنوان نقطة عزیمت و غایت در این واقعه غافل مانده اند و حداکثر از آن به عنوان یکی از عوامل تأثیرگذار یاد کرده اند و در همین سطح تحلیل هم، با توجه به غلبة پیش فرضهای سکولاریستی بر آراء و روش شناسی آنها و غیرمنتظره بودن حضور مذهب در ابتکار و مدیریت یک تحول

ص:86

عظیم سیاسی و اجتماعی برای آنها، ناگزیر به توجیه و تأویلهایی دست یازیده اند که گاه به شدت با داده های تاریخی و واقعیتهای عینی جامعة ایران ناسازگارند. به برخی از این توجیهات اشاره ای کوتاه می شود.

اجرای مقررات قانون اساسی سال 1906 بود و آیت الله خمینی که در جریان جنبش نفوذ داشت، فقط یک رهبر مذهبی متنفذ در میان رهبران مذهبی متنفذ دیگر بود. درخواست استقرار «جمهوری اسلامی» هیچگونه سنت و سابقه ای در تاریخ سیاسی ایران ندارد و آیت الله خمینی فقط در سال 1978 در مقابل درخواستهای مختلف برای عرضه کردن یک برنامه مثبت - علاوه بر شعار سقوط رژیم شاه - این مفهوم را مطرح ساخت.(1)

این نویسنده در توجیه چگونگی تسلط! آیت الله خمینی و ایدئولوژی او بر جنبش در مراحل پایانی! آن اینگونه می نویسد:

آیت الله خمینی و ایدئولوژی او به این دلیل پس از ماه سپتامبر بر جنبش مسلط شد که در ایران به دنبال حکومت نظامی، نیروهای متخاصم، قطبی شدند و آیت الله خمینی که ناگزیر به پاریس رفته بود، توانست با استفاده از این مرکز از برجستگی و اهمیت بین المللی خاصی برخوردار شود که قبلاً فاقد آن بود.(2)

مفهومی که نویسندة مطالب یاد شده در پی القای آن است این است که، اصولاً خواست عمدة نیروهای مخالف رژیم، اجرای قانون اساسی 1906 بود. آیت الله خمینی چون به پاریس تبعید شد از موقعیت برتری برخوردار شد و در

آنجا هم چون در برابر پرسشهای جدی برای ارائه برنامة خود قرارگرفت، ناگزیر! دست به بدعتی زد و مفهوم جمهوری اسلامی را مطرح کرد. اما نباید از دیده به دور داشت که نویسندة یاد شده در تحلیل خود به طور کامل از واقعیت تاریخی فاصله گرفت و به نظر میرسد به دلیل رویکرد ایدئولوژیک و یا خطای علمی، از کنار برخی از مسائل به سادگی گذشته است. برای نمونه، ایشان نمی خواهد این واقعیت روشن را ببیند که اگر آیت الله خمینی از پیش از تبعید محور مخالفان و کانون مبارزه نبود، چه نیازی به تبعید ایشان به پاریس بود؟ و همچنین، تبعید کنندگان که از ورود ایشان به کشورهایی همچون کویت و سوریه جلوگیری کردند ولی از رفتن ایشان به فرانسه استقبال کردند؛ نمیخواستند که ایشان را در

ص:88

موقعیت بهتر و برتری قرار بدهند. بلکه بر عکس، برپایة پندارها و پیشفرضهای سکولاریستی امیدوار و مطمئن بودند که آیت الله خمینی به عنوان رهبر نهضت، در مهد مدرنیته و خاستگاه تمدن جدید، از عهدة پاسخگویی به پرسشهای جدی افکار عمومی جهان برنخواهد آمد، و بدین ترتیب منزوی گشته و نهضت دچار بحران خواهد شد. ولی ایشان بر پایة همان استعداد ذاتی و شایستگیهایی که او را تا آن مقطع در مقام رهبری بلامنازع نهضت قرار داده بود، در عمل بر این پندارها خط بطلان کشید و بحران تبعید را نیز تبدیل به فرصتی مهم برای پیشبرد و تعمیق اهداف نهضت کرد.

نکتة دیگری که نویسنده در پی القای آن است این که گویا آیت الله خمینی نه تنها هیچگونه پیشینه ای در مبارزه با رژیم نداشت و تنها در سال 1357 بر اثر یک شانس و تصادف ناشی از تبعید به فرانسه نقشی پیدا کرد «که قبلاً فاقد آن بود»، بلکه در عالم علوم اسلامی و اندیشة سیاسی - دینی هم فاقد طرح و تئوری مناسبی برای نظام بدیل بود و در همان سال، در برابر هجوم درخواستهای مختلف ناگزیر دست به بدعت زده و مفهوم جمهوری اسلامی را که «هیچگونه سنت و سابقه ای در تاریخ سیاسی ایران» نداشت، مطرح کرد. حال آنکه صرفنظر از اندیشه های سیاسی حضرت امام(ره) که از دورة رضاشاه شکل گرفته بود و در اوایل دهة 40 بر پایة همان اندیشه ها به مبارزه با استبداد و استعمار برخاست، دست کم در سالهای 9- 1348، یعنی چندین سال پیش از بروز امواج انقلاب در

سال 1357، ایشان در درسهای فقهی خود در حوزة نجف، رسماً طرح حکومت اسلامی و ولایت فقیه را مطرح کرد و مجموعة آن دروس در همان سال به صورت کتابی مستقل به همین نام منتشر شد و در اختیار پژوهشگران و محافل علمی قرار گرفت.

حال با این پیشینه، جایگاه ادعای شگفت نویسندة یاد شده از منظر منطق و علم تاریخ بهتر روشن می شود. مقولة دیگری که با اصل تکامل معرفت و پویایی اندیشه به شدت ناسازگار بوده ولی این نویسنده بر آن تکیه کرده و به گونهای آن را به عنوان یک جرم رای رهبر انقلاب القاء میکند، اینکه گویا رهبری یک انقلاب مجبور بود که فقط در چارچوب سابقة سیاسی ایران اظهار نظر کند. حال

ص:89

آنکه اگر اینگونه بود ایشان تنها می توانست دست به مبارزة پارلمانی بزند و یا اینکه شاهی را جایگزین شاه دیگر کند و نه بیشتر. و این، حداکثر چشم انداز مبارزة بسیاری از نخبگان سیاسی ایران آن روز بود که البته ناکارآمدی آن برای جامعه ایران روشن شده بود. در حالیکه آنچه امام را در مقام امامت قرار داد، همین اجتهاد و نوآوری و مترقیتر بودن افق دیدگاه و اندیشة وی نسبت به دیگر نخبگان سیاسی و فکری جامعه بود.

1978 (1357) شاه کماکان به سرکوبی مخالفان خود اشتغال داشت و آنان را از کلیة اشکال قانونی بیان محروم کرده بود. بنابراین غیرقانونی دانستن رژیم پهلوی از طرف مخالفان ادعای عجیبی نبود و آیت الله خمینی و طرفدارانش نیز توانستند این اتهام غیرقانونی بودن را در زبان مذهب به مؤثرترین وجه بیان کنند و شاه را ناقض تعالیم قرآن و دشمن اسلام معرفی نمایند.(1)

در نوشتة دیگری در این باره آمده است:

انقلاب فوریه عمدتاً انقلابی سیاسی بود... مردم فقط خواهان تغییر حکومت بودند به نظر نمی رسید آنها به درستی می دانستند که چه چیزی باید جایگزین این حکومت شود. اسلام به منزلة نیرویی وحدت بخش و شیعه در مقام آموزه ای که حاکمیت شاه را رد می کرد، مشروعیت خود را از سازماندهی موفقیت آمیز شورشها به دست آوردند. احیای اسلام علت انقلاب نبود، بلکه نتیجه و پی آمد انقلاب بود. این برای نخستین بار نبود که پی آمد بلافصل انقلاب را بیشتر ابزارها و اشخاصی تعیین می کردند که به وقوع آن کمک نموده بودند تا نیروهای اجتماعی و اقتصادی که واقعاً مسئولیت بروز و ظهور آن را بر عهده داشتند.(2)

مدعیاتی که از نویسندگان یاد شده آوردیم به صورت جمع بندی شده تری در اثر جهانگیر آموزگار با عنوان: «فراز و فرود دودمان پهلوی» نیز آورده شده است. او در مبحثی زیر عنوان «چسبانیدن بر چسب مذهبی به انقلاب» آورده است:

چالش پیروزمندانة انقلابی با رژیم پهلوی به سه دلیل «اسلامی» خوانده شد:

1- ظهور آیت الله خمینی به عنوان رهبر عالیة انقلاب

2- استفاده از شبکه ها، شعارها، آئین ها و تشریفات مذهبی در جریان آنچه به نبرد میان مسجد و دولت معروفیت یافت و

3- منتهی شدن انقلاب به استقرار جمهوری اسلامی در ایران.(3)

آموزگار ضمن معقول و پذیرفتنی معرفی کردن این دلایل می نویسد:

ص:91

[اما] در برابر دلایلی که ذکرشان گذشت دلایل محکم دیگری وجود دارد که این ادعا را که انقلاب فوریه از همان آغاز قصد و منشأ و جهت مذهبی داشته است، زیر سئوال می برد.(1)

نویسنده مطالب یاد شده آنگاه به شرح آن دلایل محکم! پرداخته که به ملخص آنها اشاره می شود:

1. در مبحثی زیر عنوان «سهم مذهب در انقلاب»، ایشان نیز به تکرار همان ادعای غیرتاریخی و خلاف واقع فرد هالیدی پرداخته و ادعا می کند که «تا سپتامبر 1978 (1357) نیز خواست اصلی گروه های مخالف، رعایت قانون اساسی 1906 بود. هیچ تقاضایی از طرف تودة مردم برای استقرار یک حکومت اسلامی به گوش نمی رسید. این فکر تنها در جریان اقامت کوتاه آیت الله در پاریس قوت گرفت.»(2) در صفحات پیشین به این مطلب پرداخته شد.

2. درباره حکومت اسلامی و نظام جایگزین، میان نخبگان سیاسی و علما و نیز در میان خود علما اختلاف نظر وجود دارد. بنابراین، «با عنایت به این نمای کلی از نظر عقاید مذهبی، ریشه و منطق انقلاب فوریه را به گونه ای انحصاری در نارضائیهای مذهبی یا تأثیرپذیری اسلامی جستجو کردن، چندان موجه نمی نماید. اگر انقلاب یک قیام صرفاً مذهبی بود می بایست یک موضع متفق هماهنگ در

میان پیشوایان مذهبی که همه در حد خود از مراجع تقلید به شمار می رفتند وجود داشته باشد.»(3)

3. وی همچنین می نویسد:

جاذبة مذهب به عنوان یک انگیزة انقلابی و یک هدف، فی نفسه برای اکثر طبقات اجتماعی موضوع قابل بحث و مورد اختلاف دیگری است... مذهب همواره بخش جدایی ناپذیری از فرهنگ دیرپای ایران را تشکیل می داده است. با

ص:92

این همه نزد طبقات و قشرهای مختلفی که عناصر متشکلة جامعة ایران به شمار می رفتند جلوه و جایگاه یکسانی نداشته است.(1)

همو در ادامه به تقسیم بندی قشرها و طبقات اجتماعی و جایگاه مذهب در میان آنها پرداخته است و اظهار می دارد:

ساکنان روستا که 60 درصد از سکنة مسلمانان کشور را تشکیل می دادند در اکثریت خود فقیر و بی سواد بودند و در میان همین قشر بود که آئینهای شیعی به طرز گسترده ای رواج داشت.(2)

و در همین حال ادعا می کند که:

در این باره اتفاق نظر وجود دارد که دهقانان کمترین سهم را در قیام بر ضد رژیم بر عهده داشتند، به غیر از آن دسته از کارگران کشاورزی که به شهرها مهاجرت کرده و به نیروی کار غیرماهر شهری پیوسته بودند. مردم روستاها در ناآرامیهای سیاسی شرکتی نداشتند.(3)

بدین ترتیب بنا به ادعای ایشان، روستائیان که 60 درصد جامعه را تشکیل می دادند و به مذهب پایبندی بیشتری داشتند، اصولاً در قیام برای سرنگونی رژیم شرکت نداشتند و «مردم شهرها که در ساقط کردن شاه نقش اساسی به عهده داشتند از افرادی متعلق به زمینه های گوناگون اجتماعی - اقتصادی با انگیزه های

مختلف تشکیل می شدند، آنها از الگوی واحدی در زمینة عقاید مذهبی پیروی نمی کردند و اکثراً کمترین گرایش به استقرار یک حکومت مذهبی نداشتند.»(4) بر پایه این مقدمات و فرضیات شگفت انگیز چنین نتیجه گرفته شد که ایدئولوژی در سقوط پهلوی نقشی نداشت. مردم خواسته های دیگری داشتند و «تظاهرات مذهبی برای بسیاری از مردم تنها یک جنبة نمادین داشت و نمایی بود که جنبش ضد رژیم در سایة آن به جریان افتاده بود. برای آنها بنیادگرایی اسلامی و به ویژه

ص:93

بنیاد گذاشتن یک جمهوری اسلامی انگیزه و هدف اصلی نبود و حتی پیامد مطلوبی نیز به شمار نمی رفت. شعارها و ابزار مذهبی برایشان فقط یک وسیله، یک شیوة نمایشی و یک بهانة عمومی و فراگیر بود.» و در فرایند جنبش ضد شاه، محبوبیت و اعتبار رهبر انقلاب و شخصیتهایی چون «علی شریعتی، جلال آل احمد، مهدی بازرگان و حتی آیت الله طالقانی، نه به سبب تمایلات مذهبی بلکه به خاطر دفاع قهرمانانه از آرمانهای مردم»(1) بود. همین نویسنده در جای دیگری از مباحث خود می نویسد:

آنان که هنوز انقلاب بهمن 57 را به عنوان یک حرکت مردمی در جهت احیای مذهب تعبیر می کنند، وسیله را با محتوا اشتباه می گیرند. حقیقت آن است که گروه های مخالف رژیم به یک رهبر، یک هدف مشخص و به قاطعیت و جسارت نیاز مبرم داشتند. اما تا اواسط سال 1978 هیچ چهره ای با چنین ویژگیهایی در افق دیده نمی شد. جبهة ملی، چریکهای مارکسیست و دیگر مخالفان غیرمذهبی بدون سازمان - گرفتار کشمکش داخلی و فاقد رهبر بودند. هر کسی با مشخصات مورد نیاز برای هدایت جنبش، می توانست در مقام رهبری قرار گیرد. هر شعار دیگری نیز جز الله اکبر می توانست به عنوان صلایی برای گردآوردن مردم سودمند افتاد. اتفاق چنین می خواست که آیت الله خمینی همان مشخصات و همان اعتبارنامه ای را که مورد نیاز بود داشته باشد. بنیادگرایان اسلامی درست بدان سبب که رهبری در میدان نبود، توانستند سر رشتة کارها را در دست گیرند. محمد مصدق 25 سال قبل از آن با تکیه بر شعارهای ملی گرایانه

به عنوان خروش کارزار، رهبری را در دست گرفته بود.(2)

نقد و بررسی مبسوط موارد یاد شده، در این مقال نمی گنجد و نوشتة مستقل و مفصلی را می طلبد. برای نمونه اگر بخواهیم فقط ادعایی را که دربارة علت محبوبیت و اعتبار شخصیتهایی چون مرحومان مهندس بازرگان، دکتر علی شریعتی، جلال آلاحمد و آیت الله طالقانی مطرح شده است، مورد بررسی قرار

ص:94

داده و میزان اعتبار آن را از منظر واقعیتهای تاریخی و جامعهشناختی روشن سازیم، نیازمند بررسی و تحلیل یک دوره تحولات سیاسی و جریانهای فکری - سیاسی و اندیشه و عمل آنها در تاریخ معاصر ایران خواهیم بود. در اینجا ناگزیر به طرح یک پرسش بسنده کرده و میگذریم، و آن اینکه همزمان با این مرحومان، افراد بسیار دیگری وجود داشتند که، دستکم از نظر صاحب ادعای مورد بحث، دانشمندتر، روشنفکرتر، دمکراتیکتر، خلقیتر و ملیتر از شخصیتهای یادشده بوده و حتماً! درک درستتری از آرمانها و نیازهای مردم داشته و مدافع قهرمان آنها نیز بوده اند! ولی چرا از محبوبیت و اعتبار اجتماعی آنها برخوردار نشدند؟ آنچه در این مختصر می توان گفت این است که هرگاه یک پارادایم با پدیده ای روبرو شود که برایش غیرمنتظره باشد و همة پیش فرضها و مبانی نظریش را به چالش بکشاند، از نظر علمی اگر پیش فرضها و مبانی نظری از توانایی منطقی لازم برای هضم و تبیین آن پدیده برخوردار باشند، به طور طبیعی آن پدیده از تبیین مناسب بهره مند شده و جایگاهش در آن پارادایم مشخص می شود و اگر مبانی نظری از چنین توانایی بی بهره باشند، منطق علمی اقتضا می کند که مبانی تن به واقعیت داده و پارادایم به گونه ای سازمان داده شود که توانایی تبیین پدیدة نوظهور را داشته باشد. تکامل علم نتیجة همین تضارب پارادایم ها با پدیده ها است.(1) در روند همین تضارب و تعامل است که اصول روش علمی سودمندی خود را برای رهنمون شدن انسان به درک واقعیت و حقیقت نشان می دهند و ملاک علمی یا غیرعلمی بودن فرآورده های فکری بشر

هم تنها در رعایت ضوابط منطق علمی در فرایند تضارب پارادایم با پدیده است. اما پارادایم و پدیده فی نفسه غرض و مشکلی ندارند و همة دشواریها در این است که مجری تضارب، «انسان» است، با همة گرایشها و پیش فرضهایش. اگر آنگاه که پدیده پارادایم را به چالش می کشاند، انسانها بی طرفی را پیشه کنند و تن به اصول روش علم بدهند، مشکلی پیش نخواهد آمد. مشکل هنگامی رخ می نماید که

ص:95

پارادایم از تبیین پدیده ناتوان بماند و در این میان، انسانهای پیرو پارادایم، آسیب پذیری و ناتوانی آن را برنتابند و بکوشند حتی به قیمت واژگون سازی واقعیت پدیده، در حفظ پارادایم بکوشند. این جانبداری جزم اندیشانه جز قربانی کردن علم و محروم ساختن انسانها از دریافت حقیقت، نتیجه ای نخواهد داد.

به نظر می رسد، راز بسیاری از کاستیهایی که در تحلیل سقوط پهلوی و ظهور انقلاب اسلامی به چشم می خورد، در همین نهفته است. واقعیت آن است که این پدیده دارای ویژگیهایی است که پارادایم مسلط موجود را به چالش می کشاند. ماتریالیسم و پیرو آن، ناسازگار دانستن ماده و معنی و محدود دانستن نیازهای انسان به نیازهای مادی؛ اومانیسم و یوتیلیتاریانیسم و پیرو آن، تعریف انسان به عنوان موجودی که منشأ و غایت همة کنشهایش سود مادی است؛ و سکولاریسم مبتنی بر ماتریالیسم و یوتیلیتاریانیسم و پیرو آن، بی تأثیر و بی ارزش دانستن ارزشها و باورهای معنوی در کنش انسانها و زندگی مادی آنها؛ مهمترین پایه های پارادایم غالب بر اندیشه و رویکرد بسیاری از نظریه پردازان علوم انسانی و اجتماعی را تشکیل می دهند. به همین علت است که اگر چنین پارادایمی با پدیده ای درافتد که در آن، کنش مادی انسانها به روشنی، منشأ و غایت غیرمادی داشته و آبشخور آن ارزشها و باورهای معنوی و فرهنگی باشند و حتی زندگی و منافع مادی را هم به استخدام آن درآورند، در تفسیر آن با مشکل روبرو می شود. هرگاه پیروان این پارادایم نخواهند پا را از آن فراتر نهند و جزم اندیشانه بر آن پای فشارند، ناگزیرند به تفسیر و تأویلهای شگفت دست یازند. در تحلیل و تأویل سقوط رژیم پهلوی و ظهور انقلاب اسلامی، دست به دامن شدن به مطالبی همانند: روحانیون چون کاملاً سرکوب نشدند، توانستند رژیم را به مبارزه بطلبند؛

جنبش فقط در مراحل پایانیش حالت مذهبی به خود گرفت؛ محتوای انقلاب، عوامل سیاسی و اقتصادی بودند و تنها شکل آن مذهبی بود؛ به هیچ وجه نمی توان از یک انقلاب «اسلامی» صحبت کرد؛ مردم می دانستند چه نمی خواهند اما نمی دانستند چه می خواهند؛ احیای اسلام، علت انقلاب نبود، بلکه پی آمد آن بود؛ انقلاب، مذهبی نبود چون دربارة چگونگی نظام جدید میان علما اختلاف نظر وجود داشت؛ مردمی که مذهبی تر بودند در سقوط حکومت نقشی نداشتند و آنان

ص:96

که نقش داشتند، متعلق به زمینه های گوناگون اجتماعی - اقتصادی با انگیزه های مختلف بودند و از الگوی واحدی در زمینة عقاید مذهبی پیروی نمی کردند و اکثراً کمترین گرایشی به استقرار یک حکومت مذهبی نداشتند؛ شعارها و ابزارهای مذهبی برایشان فقط یک وسیله، یک شیوة نمایشی و یک بهانة عمومی بود؛ هر شعار دیگری می توانست جای الله اکبر را بگیرد؛ تنها اتفاق و تصادف باعث شد که آیت الله خمینی همان ویژگیها و اعتباری را داشته باشد که مورد نیاز بود و ... همه حکایت از شوکی علمی دارد که به دلیل بن بست و بحران ناشی از ناتوانی پارادایم غالب بر ذهن و اندیشة گویندگان این سخنان، بر آنان وارد شد و چون همچنان جزم دارند که حرمت امامزادة پارادایم را نگه دارند، ناگزیر باید اینگونه با واقعیت بجنگند و نتیجه این جنگ بیهوده این استنتاج غیرعلمی باشد که در جریان سقوط پهلوی، مذهب نه انگیزه بود و نه هدف، تنها ابزاری بود که بدون هیچگونه ایمان و اعتقادی به آن و به طور ریاکارانه و فرصت طلبانه از سوی ملت به کار گرفته شد.

به راستی، یک اندیشه چقدر باید ضعیف باشد که برای مخدوش کردن نقش مذهب در رخداد مهم و کلانی همچون براندازی نظام شاهنشاهی و تأسیس جمهوری اسلامی، بدیهی ترین و طبیعی ترین مسائل مانند تفاوت آراء علمی و اجتهادی اندیشمندان را دستاویز قرار داده و دست به سفسطه زده و اظهار نمایند که: «اگر انقلاب یک قیام صرفاً مذهبی بود می بایست یک موضع متفق هماهنگ در میان پیشوایان مذهبی که همه در حد خود از مراجع تقلید به شمار می رفتند وجود داشته باشد»؟ بر این پایه، آیا باید اختلاف آراء اندیشمندان دربارة همة پدیده های هستی و حتی کل هستی را دلیل بر عدم آنها دانست؟ آیا باید به علت

وجود تکثر و تنوع دیدگاه صاحبنظران دربارة لیبرالیسم و حتی اختلاف آراء رهبران انقلاب فرانسه در این باره، ماهیت لیبرالیستی آن انقلاب را انکار کرد؟ همچنین به راستی باید انحطاط علمی و نادیده گرفتن ابتدایی ترین و بنیادی ترین اصول روششناسی علمی بدان اندازه برسد که بهرغم ادعای علمی بودن و برخلاف نظام قانونمند هستی، به تصادف و اتفاق روی آورده و پدیده ای قانونمند و مبتنی بر واقعیتهای عینی جامعه، همانند قرار گرفتن امام خمینی(ره) در مقام

ص:97

رهبری انقلاب، را ناشی از آن دانست؟ به راستی چرا باید عامیانه ترین سخنان در قالب علم ارائه شوند و پژوهشگری به جای اینکه عوامانه بگوید «هر شعار دیگری می توانست جای الله اکبر را بگیرد»، نتواند عالمانه بگوید که چرا شعار دیگری نتوانست جای الله اکبر را بگیرد؟ و اگر می توانست، چرا نگرفت؟ آیا از نظر علمی، حتی اگر مادی و مارکسیستی هم بیندیشیم، جز این است که این شعار همانند هر شعار دیگری، برخاسته از نیازها و واقعیتهای عینی جامعه و بازتاب آن است؟ علت این انحطاط و عامیانگی، شاید این باشد که چون برخی قادر به درک رابطه وثیق میان شعار، گویندة شعار و واقتیهای عینی جامعه نیستند و شاید شعار را بخشی از واقعیت نمی دانند، در غیر علمی ترین رویکرد، چنین می پندارند که خارج از نظام علی و سنن حاکم بر جامعه، هر شعاری می تواند جایگزین شعار دیگری شود! باز هم به راستی بر پایة کدام معیار علمی می توان ادعا کرد که مردم نمی دانستند چه می خواهند و تنها می دانستند چه نمی خواهند؟ واقعاً اگر کسی از خواستة کس دیگری و یا خواستة عمومی جامعه خوشش نیامد باید اصل و بنیان خواستة او را انکار و یا تحریف کند؟

واقعیت این است که درصد کمی از مردم چین سال 1949 و روسیة 1917 مارکسیست و درصد کمی از مردم فرانسة سال 1879 با سواد بودند. آیا هیچ برآورد علمی شده است که حتی همان درصد اندک از مردم چین و روسیه، چه میزان از ایدئولوژی مارکسیسم آگاهی داشته و بدان پای بند بودند؟ همچنین آیا برآورد شده است که ملت فرانسه به چه میزان از مبانی نظری لیبرالیسم و دیدگاه های متنوع موجود در آن آگاهی داشته و بدان پای بند بودند؟ آیا واقعاً آگاهی مردم چین و روسیه و فرانسه از ایدئولوژی رسمی انقلابهای آن کشورها و

پایبندی آن جوامع به آن ایدئولوژیها، هم در گستره و هم در عمق، با آگاهی و پای بندی ملت ایران به اسلام قابل مقایسه است؟

و سرانجام، به راستی با کدام معیار علمی می توان انقلاب ایران را غیراسلامی دانست؟ به بیان دیگر چرا نمی توان آن را اسلامی دانست؟ اگر از بحث فلسفی دربارة رابطه میان امور مادی و امور فرهنگی - عقیدتی و سلسلهمراتبی که در اولویت بندی و تقدم و تأخر آنها وجود دارد چشم بپوشیم و همچنین اگر از

ص:98

دیدگاه ماتریالیسم تاریخی و زیربنا و یا رو بنا دانستن امور مادی یا امور فرهنگی صرفنظر کنیم، آیا قابل انکار است که نیازهای انسان به نیازهای مادی محدود نمی شود و نیازهای معنوی و باورها و ارزشها هم بخش مهمی از واقعیت زندگی فردی و اجتماعی را در بر می گیرد؟ آیا قابل انکار است که میان این دو بخش از زندگی تعامل وجود داشته و در طول تاریخ، انسانها گاهی با پشتوانة ایدئولوژی و فرهنگ به خواسته های مادی خود نایل می شدند و گاهی خواسته های مادی خود را در راه نیازهای معنوی خود فدا می کردند؟ همچنین آیا می توان از نظر علمی ادعا کرد که بین شعارهای یک جامعه و نیازهای عینی آن، رابطه ای وجود ندارد و امکان دارد میلیونها نفر به طور هماهنگ شعار واحدی را بدهند بدون اینکه آن شعار از پشتوانة واقعیات عینی جامعه برخوردار باشد و آن مردم به آنچه شعار می دهند، باور و ایمان نداشته باشند؟

بنابراین، اگر تاریخ گواهی بدهد که ملتی به درست یا نادرست، خود را صاحب مجموعه باورها و ارزشهایی می داند که به آنها نه به عنوان جزئی فرعی از زندگی، بلکه به عنوان یک مکتب و برنامة زندگی می نگرد، قرنها با آن باورها و ارزشها زندگی کرده و به آنها ایمان دارد و بیش از صد سال همزمان با تهاجم سیاسی و اقتصادی بیگانه، این مجموعه باورها را هم در معرض تهاجم دید و رنج برد و پس از انجام مبارزات بسیار برای حفاظت از آنها و پیمودن تحولاتی و کسب تجربیاتی و آزمودن دیدگاه ها و جریانهای گوناگون و مشاهدة ناکارآمدی آنها، سرانجام راه نجات از بحران و خروج از بن بست را در همان مجموعه ارزشها بجوید و بپوید و انتظار داشته باشد که دیگر نیازهای اجتماعی خود را در پرتو آن سیستم برآورده سازد و به همین علت برای آغاز حرکت خود هم به آن

مکتب روی آورده و مطالبات و شعارهای خود را از آن الهام بگیرد و رهبری خود را، از میان همة مدعیان، بر مبنای آن برگزیند، راه دشوار مبارزه را با همین وسیله بپیماید و پس از پیروزی هم به آن به مثابة برآیند همة مطالبات خود به عنوان نظام بدیل رأی بدهد، آیا جز این است که در آن کنش اجتماعی، آن ایدئولوژی و مکتب هم شکل بود و هم محتوا، هم انگیزه بود و هم هدف؟ و به بیان دیگر، هم نقطة عزیمت بود و هم غایت؟ به راستی کدامیک از دیگر عوامل

ص:99

مورد ادعا به این گستره و عمق در جهتدادن به کنش عمومی مردم برای سرنگونی رژیم پهلوی و تحقق انقلاب حضور داشت و تأثیرگذار بود تا از نظر علمی و منطقی بتواند به عنوان پسوند انقلاب قرار بگیرد؟ اگر غیر از این بود و اگر در فرایند جنبش مردم ایران، اسلام تنها به عنوان ابزاری کارآمد، حتی به طور صادقانه، و نه آنگونه که ادعا می شود ریاکارانه و فرصت طلبانه، مورد نظر بود، حداکثر می توانست رژیم را سرنگون کند. و اگر اینگونه بود، پس از سرنگونی رژیم، همان عوامل سیاسی - اقتصادی که به گمان برخی علل اصلی سقوط رژیم بودند، می بایست در استقرار نظام جایگزین نقش ایفا می کردند. اما باز باید پرسید چرا آن علل اصلی! نتوانستند در ساماندهی و استقرار نظام بدیل نقش ایفا کنند و سرانجام پدیدهای به نام جمهوری اسلامی مستقر شد؟ از نظر علمی یا باید در اصلی بودن آن علل تردید کرد و یا در واقعیت یافتن نظام بدیل. چون از بدیهیات فلسفه است که علت و معلول، متلازمند. از آنجا که نظام بدیل بر پایة دیگری غیر از آن علل اصلی ادعایی تحقق یافت، بنابراین، باید برای آن علت و یا عللی دیگر یافت. به نظر میرسد که در این باره علت اصلی همان است که در دیدگاه های مورد بحث، بنا به دلایلی که اشاره کردیم، تلاش میشود که انکار شده و یا به ناگزیر پذیرفته شده اما کم اهمیت وانمود شود.

به گواهی تاریخ، پس از سرنگونی رژیم، آحاد ملت بر پایة همان رویکردی که به ایدئولوژی داشت و با شعارها و کنشهای برخاسته از آن به سرنگونی رژیم موفق شد، بر همان پایه و در یک اقدام ملی آزاد و داوطلبانه، نظام بدیل را نیز مستقر ساخت و این دلیلی است محکم بر اینکه آن نظام مطالبهای ملی بوده و

دیالکتیکی دقیق میان بینش و کنش جامعة ایران برای سرنگونسازی رژیم پهلوی و استقرار جمهوری اسلامی ایران وجود داشت.

ص:100

در دو روز پیش از این، سه روزه پیش از این، در شانزدهم شهریور [1343] در تهران، «دروازه دولت» یک بساطی یهودی ها درست کردند: چهارصد، پانصد نفر یهودی دزد دور هم جمع شده اند و غایت حرفشان این بوده است [...] مجد مال یهود است. یهود برگزیده خداست. ما [یهودی ها] ملتی هستیم که باید حکومت بکنیم [...] اینها نطقهایشان بوده است. آقایان در مرئی و منظر این دولت ما، این جمعیت [یهودی] می آیند آنجا و آن حرفها را می زنند.(1)

آزادی عمل یهودی ها و ایادی آنها در داخل و تلاش آشکار و پنهان این جماعت برای افزایش و گسترش سلطه خود بر اهرمهای قدرت در کشور، با وجود برخورداری از امتیازات ویژه در همه شؤون، به صورت یک معما و راز در میان مردم باقی بود. اما حضرت امام که مرکز جهانی توطئه و فتنه را کاملاً شناخته و هدف قرار داده بود، پس از عتاب های مکرر، با قدرت و صلابت تمام خطاب به شاه و صاحبان منصبهای درجه اول کشور فرمود:

آقا مگر شما یهودید، مگر مملکت ما مملکت یهود است؟ (2)

امام، با علم و آگاهی کامل نسبت به پیامدها و عواقب مبارزات ضد صهیونی و هشدارهای حکیمانه درباره خطر روزافزون یهود، از آنجا که به حقّانیت مبارزه اش یقین کامل داشت، لحظه ای از حرکت پیامبر گونه اش باز نایستاد و هرگونه حادثه و خطری را به جان خرید. به طوری که فرمود:

اینجانب این مطلب را به صراحت گفتم. بگذار عمال اسرائیل به زندگی من خاتمه دهند.(3) من برای چند روز زندگی با عار و ننگ ارزشی قائل نیستم .(4)

رهنمودها و هشدارهای حکیمانه و تکان دهنده امام نسبت به خطر فراگیر و فزاینده یهود در آن دوران سیاه استبداد و اختناق، در زمره معتبرترین اسناد و

ص:103

مدارک تاریخی است. این گنجینه گرانبها آیه های حماسه بزرگمردی است که با الهام از فرهنگ عاشورا پرچم مبارزه به دست گرفت و سرانجام پایگاه صهیونیسم را در این سرزمین برچید و طومار صهیونیان را در هم پیچید.

مه یر عزری، نماینده و سفیر غیر رسمی اسرائیل در زمان پهلوی، طی مدت هفده سال مأموریت خود در ایران با بسیاری از سران و مقامات بلندپایه آن دوران روابط بسیار نزدیک و صمیمی برقرار کرده بود. او در «یاد نامه»ای که چند سال پیش منتشر شده، با افتخار به چگونگی آشنایی خود با شماری از اشخاص سرشناس و عالیمقام کشور اشاره نموده است.

عزری، از این که توانسته از نهانخانه اسرار خصوصی و خانوادگی بعضی دولتمردان و قدرتمداران ایران آن دوره اطلاعات منحصر به فردی کسب کند، با غرور یاد کرده است.

به اعتراف مهیر عزری، پاره ای از اشخاص متنفذ و صاحبمنصب، بهایی و یهودیتبار بودند، لیکن به شدت سعی در کتمان این راز داشتند. آنها در نشستهای خصوصی و گفت وگوهای محرمانه با شخص مه یر عزری، با افتخار از کیش نیاکان خود یاد می کردند. برای مثال، او از نحوه آشنایی خود با علی اصغر حکمت، وزیر امور خارجه وقت پرده بر می دارد و می نویسد: قبل از معارفه، حاجعلی کیا به من گفت که او از خود شماست و من پس از چندی دانستم خانواده حکمت خاخام و از سرشناسان یهود بودند که ناچار از کیش خود دست شسته و با گزینش نام حکمت خواسته اند از تنها یادگار خانوادگی پاسداری کنند.(1)

او هم چنین، درباره محمدعلی فروغی (ذکاء الملک) میگوید: نام خانوادگی ذکاءالملک، یادآور نام یهودی ذکائیم است که از خانواده های بزرگ یهودی در اصفهان بودند. در فرهنگ و ادب عبری، واژگان ذکا یا ذکای برابر با پاک، پالوده، برگزیده و شایسته است.

همه نوشته های فروغی یا ترجمه هایش از زبان فارسی و دیگر زبانها در چاپخانه یهودا بروخیم یکی از پایگاه های فرهنگ یهودی در ایران به چاپ رسیده اند.

ص:105

نمونه دیگر، درباره سردار فاخر حکمت است. عزری در این باره می افزاید: اسحق کورن، رئیس جنبش جهانی کارگری صهیونیستی را در آوریل 1965 (1344ش) به سمینار دانشجویان یهودی در ایران دعوت کرده بودم. اسحق کورن، نماینده پارلمان، دستیار وزیر دارایی و سرپرست یهودیان کشور رومانی در اسرائیل و از دوستان خوب من در حزب ماپای بود. او روزی میهمان سردار فاخر حکمت، رئیس مجلس ملی ایران شده بود. فاخر حکمت در گفت و گو با اسحق کورن سرشار از بالندگی بود. به طوری که از گفتن نکته هایی درباره پیشینه یهودیش خودداری نکرد. پیرو همین پدیده از حکمت دعوت شد تا از اسرائیل دیدن کند.(1)

مه یرعزری، همچنین، از خانواده های دیگری چون مظفریان، قوام الملک، سعید نفیسی و غیره یاد می کند و از ارتباط آنها با محافل یهود پرده بر میدارد.

نفوذ و موقعیت بسیار ممتاز بهائیان یهودیتبار

در دستگاه حکومت پهلوی از دیگر اسرار رازآلود تاریخ معاصر ایران است. بر اساس مندرجات منابع یهودی، بسیاری از خانواده های یهودی از جمله در همدان، کاشان، شیراز و …. ، که به دلائل خاص به بهائیت گرویده بودند، به مناصب و موقعیتهای بسیار بالای دولتی و مالی دست پیدا کردند.

مه یرعزری صهیونی، از میان این افراد و خانواده ها به نمونه هایی چون امیر-

عباس هویدا، ثابت پاسال همدانی و سرلشکر عبدالکریم ایادی پزشک مخصوص

مخصوص محمدرضاشاه اشاره می کند و می افزاید:

پشتیبانیهای سازمانیافته تشکیلاتی و گروهی آنها در ورود به دستگاه های دولتی و بالا کشیدن دیگر هم کیشان، راه را برای یارگیریهای بیشتر باز می کرد.(2)

به نوشته مه یرعزری، سرلشگر ایادی پزشک ویژه محمدرضا بود و به چشم و گوش شاه می مانست. ایادی نسبت به یهودیان مهری ناگسستنی داشت و آنها را شایسته بی پیرایه ترین یاریها می دانست. افزون برآن، ارزنده ترین و والاترین

ص:106

نیایشگاه بهائیان در اسرائیل [فلسطین اشغالی] بود و این پدیده روشن تر از آفتاب را ایادی نمی توانست نادیده بگیرد.(1)

عزری با اشاره به نفوذ شگفت انگیز ایادی در دستگاه سلطنت پهلوی و شخص شاه، مشاغل و مناصب متعدد او را در بهداری ارتش، بیمارستانهای نظامی، اداره خرید دارو و ابزار پزشکی برای یگانهای ارتش، کمیته خرید دارو از خارج، فروشگاه های زنجیره ای اتکا و … یادآور شده و از همکاری و مساعدت بیچون و چرای او نسبت به بهاییها و یهودی ها پرده بر می دارد. برای مثال می نویسد:

در یکی از دیدارهای خانوادگی … در کنار ایادی نشسته بودم و پیرامون همکاریهای کارشناسان اسرائیلی تحت سرپرستی او گفت و گو می کردم. چند روز پس از آن دیدار ایادی کارشناسان ما را به ایران فرا خواند و با آنها پیمان بست تا میوه، مرغ و تخم مرغ ارتش ایران را فراهم کنند و برای ارتش مرغداری و دهکده های نمونه بسازند.

هم چنین ایادی به بازرگانان و کارشناسان اسرائیلی یاری داد تا میوه مورد نیاز ارتش ایران را فراهم کنند.(2)

ایادی با مقامات اسرائیلی و بعضی اشخاص متنفذ یهودی دوستی بسیار نزدیک و صمیمانه ای برقرار کرده بود. به علاوه او با برخی مراکز و مجامع قدرتمند صهیونی خارج کشور نیز ارتباط پنهان و مرموز داشت. به طوری که نوشته اند: نقش مرموز ایادی در زندگی خصوصی محمدرضا مشابه نقش سلیمان بهبودی فراماسون در اندرونی رضاخان بود.

نوشته اند که سرلشکر عبدالکریم ایادی صبحها قبل از این که محمدرضا از خواب بیدار شود، در کنار بستر او حاضر بود و شبها تا وقت خواب در اتاق او می ماند.

ص:107

ارتشبد حسین فردوست در خاطرات خود، ایادی را با نفوذترین فرد دربار و حتی با نفوذترین فرد کشور قلمداد کرده و نوشته است که او برای خود 80 شغل در سطح کشور درست کرده بود که همه مهم و پولساز بودند.

به گواهی منابع موجود، ایادی جاسوس بزرگ غرب و مطلع ترین منبع اطلاعاتی سرویسهای آمریکا و انگلیس در دربار و کشور بود و نفوذ او با نفوذ محمدرضا مساوی بود. نخست وزیران به خصوص هویدا، رؤسای ستاد ارتش و کلیه مقامات مهم مملکتی اعم از وزیر و نماینده مجلس و امثالهم دستورات او را که نخست به فرم خواهش بود و اگر اجرا نمی شد به فرم آمرانه، اجرا می کردند.(1)

مه یر عزری نیز می نویسد: کسی باور نمی کرد که ایادی از شاه درخواستی بکند و پذیرفته نشود. شاید همین پیوند ایادی با شاه بود که هر گاه سران کشور با شاه به نکته دشواری بر می خوردند، دست به دامان ایادی می شدند و او می توانست گرهگشایی کند.(2)

عزری با یادآوری خاطرات گذشته و خلوت نشینیهای خود با سرلشکر عبدالکریم ایادی به رفت و آمد مأموران اسرائیلی به خانه قدیمی ایادی در محله یهودی ها و بهائیان در شیراز می افزاید:

در سایه دوستی با ایادی با گروهی از سرشناسان کشور آشنا شدم که هرگز باور نمی کردم پیرو کیش بهایی باشند. بسیاری از آنها در باور خود چون سنگ خارا بودند. ولی به خوبی می توانستند در برابر دیگران خود را پنهان نمایند. آنها همه دریافته بودند که در برابر من (به عنوان یک یهودی) نیازی به پنهان کاری ندارند.(3)

به هر روی، ایادی تنها یک نمونه از صدها عنصر مرموز و نیمه مخفی تشکیلات جهانی صهیونیسم بود که در تار و پود دستگاه سلطنت و بلکه سراسر کشور حضور و نفوذ سحرآمیز داشت.

ص:108

صرف نظر از یکهتازی عناصر بهایی، ماسونی و یهودی های مخفی (انوسی) در ایران عصر پهلوی، دو جریان عمده یهودی و صهیونیستی نیز در عرصه های مختلف سیاسی، اقتصادی، اطلاعاتی، نظامی و فرهنگی کشور نفوذ رمزآلود داشتند. جریان اول، اشخاص، انجمنها و گروه های یهود ایران و جریان دوم مأموران، مستشاران، کانونها و سازمانهای صهیونیستی غیرایرانی بودند که از سوی اسرائیل و یا مراکز جهانی مستقر در آمریکا و اروپا وظایف و مأموریتهای ویژه ای در ایران به عهده داشتند.

به نوشته منابع یهودی، یاکوب پولاک وسیله ای(1) برای کسب اطلاع سازمانهای یهودی خارج کشور، به ویژه کانونهای مستقر در انگلستان، از وضع یهودی های ایران بود.

غیر از این، بعضی از یهودی های ایرانی نیز حضوری رازآلود در دربار قاجار داشتند که برای نمونه می توان به حکیم یحزقل (معروف به حکیم حق نظر)(2)، یهودی ثروتمند و متنفذی اشاره کرد که طبیب مخصوص مهدعلیا مادر ناصرالدین شاه بود. او نه فقط مقرری و سهم ویژه ای از دربار و آشپزخانه شاهی داشت، بلکه بی هیچ مانع و محدودیتی در عمارتهای ویژه سلطنتی رفت و آمد می کرد و با بسیاری از سران و شاهزادگان و بزرگان کشور ارتباط برقرار کرده بود.

عزرا بن یعقوب نوه ی داود شیرازی، داماد یحزقل، یهودی دیگری بود که از ثروت فراوان برخوردار شد. او بین تهران و بغداد و تهران و منچستر انگلستان به امور تجاری مشغول بود.(3) این فرد نیز وسیله موثری در جهت ایجاد ارتباط بین یهودی های ایران با کانونها و مراکز ذی نفوذ یهود اروپا از یک سو و دربار قاجار از سوی دیگر بود. نظام ارتباطی فعال رهبران و سازمانهای یهود اروپا در سالهای پایانی قرن نوزدهم به بار نشست. به طوری که پس از سفر اول و دوم ناصرالدین شاه به اروپا و هماهنگیها و مساعی مجدانه صدر اعظم میرزاحسین خان سپهسالار، آموزشگاه های وابسته به «آلیانس اسرائیلیت اونیورسال» در تهران (1898 م / 1277 ش) و بسیاری از شهرهای عمده یهودی نشین ایران تأسیس و فعالیت خود را آغاز کرد.(4)

آموزشگاه های «اتحادیه جهانی یهود» در تهران و شماری از شهرهای ایران،

ص:110

پایگاه فرهنگی و ایستگاه سیاسی مناسبی برای سازمانهای جهانی یهود در داخل کشور بود.

گزارش و خاطرات آلبرت کنفینو، بازرس و مأمور اعزامی «آلیانس اسرائیلیت اونیورسال» و رئیس مدارس آلیانس اصفهان (سال 1901 م / 1280 ش) و شیراز (سال 1903 م/ 1282ش)، به وضوح نشانگر میزان اهمیت این آموزشگاه ها برای مراکز جهانی یهود است.(1) این قبیل گزارشها نشان می دهند که افتتاح مدارس آلیانس، بر اساس یک برنامه استراتژیک فرهنگی و سیاسی برای تربیت و پرورش نسلی جدید با گرایشهای صهیونیستی در میان جوامع مختلف یهودی بود.

کوهن کا، رئیس وقت آموزشگاه های آلیانس در ایران، درباره اهداف این سازمان می گوید:

«آلیانس اسرائیلیت اونیورسال» در تاریخ 1898 م (1277 ش)، درست همان موقعی که جامعه اسرائیل (یهود) احتیاج مبرم به یک تشکیلات فرهنگی داشت مدارس خود را در ایران دایر نمود. بدواً در تهران و به تدریج در اکثر شهرستانهای یهودی نشین ایران در مقاطع مختلف سنی مدارس متعدد تأسیس و مشغول کار شدند.(2)

کوهن کا پس از اشاره به چگونگی آموزش و تربیت هزاران کودک و جوان یهودی و حتی مسلمان ایرانی در آموزشگاه های آلیانس، از حضور دانشآموختگان و تحصیل کردگان این تشکیلات صهیونی در دستگاه های حساس و کلیدی کشور پرده برمی دارد و می گوید:

مؤسسات آلیانس در ایران، همواره اعتماد و دوستی و صمیمیت اولیاء امور و وزارت فرهنگ را جلب نموده و از این دوستی توانسته است حداکثر استفاده را در بالا بردن سطح فرهنگ و تربیت فرزندان این آب و خاک ببرد.(3)

ص:111

او افزود:

خوشوقت است وقتی ملاحظه می کند که اکثر دانشمندان، نویسندگان و رجال سیاسی و نظامی این کشور از تحصیل کردگان مدارس آلیانس می باشند و بازهم مزید افتخار است که همین ترتبیت یافتگان، امروز از بهترین دوستان این مؤسسه می باشند. در این راه پرافتخار، آلیانس اسرائیلیت دوستانی هم دارد که با کمکهای مادی و معنوی خود تسهیلات لازم را در راه پیشبرد مقاصد فرهنگی او فراهم می سازند.(1)

توطئه خزنده جذب کودکان و نوجوانان مسلمان ایرانی از سوی مراکز آموزشی آلیانس در مناطق مختلف کشور و آشناسازی آنها با تعالیم صهیونیستی، که حداقل از یکصد سال پیش به معرض اجرا گذاشته شده بود، تا سال 1357، یعنی تا زمان پیروزی انقلاب اسلامی تداوم داشت.

به هر روی، آلیانس با تبلیغ و ترویج اندیشه صهیونیستی و از طریق آموزش فرهنگی و سیاسی هماهنگ و سازمانیافته و نیز تربیت کادرها و عناصر محلی غیریهودی، سرانجام بذرافکار صهیونی را در جامعه یهود ایران پاشید و بر این اساس به عنوان مادر تشکلهای صهیونیستی در میان یهود ایران شناخته شد.

اسناد و منابع تاریخی حکایت از آن دارند آن تعداد از یهودی های ایرانی که بلافاصله پس از صدور اعلامیه معروف بالفور در سال 1917م / 1296 ش، یعنی در زمان احمدشاه قاجار، تشکیلات مرکزی «انجمن صیونیت ایران» را پایه گذاری و تأسیس کردند، اکثراً از دانش آموختگان آموزشگاه های آلیانس بودند و از دل این سازمان بین المللی بود که به تدریج ده ها سازمان، جمعیت و انجمن با گرایشهای صهیونی در نقاط مختلف ایران سر برآوردند و در خدمت آرمان جهانی صهیونیسم و ماشین جنگی اسرائیل قرار گرفتند.

علاوه بر سازمانهای یاد شده، تشکلهای صهیونیستی دیگری نیز در ایران اعلام موجودیت کردند که مستقیماً از سوی مراکز بزرگ یهودی آمریکا، اروپا و یا اسرائیل، اداره و پشتیبانی می شدند. از جمله این سازمانها، «آژانس یهود» وابسته به «سازمان جهانی صهیونیسم» بود که در کنار فعالیتهای سیاسی، اطلاعاتی و

ص:112

اقتصادی، مأموریت تشکیلاتی آن، انتقال یهودی ها به فلسطین اشغالی و اسکان در آن سرزمین بود. آژانس یهود (سخنوت) سالها پیش از تشکیل و تأسیس اسرائیل، در ایران فعالیت خود را آغاز کرده بود.

آژانس مزبور تا سال 1357، یعنی تا زمان سقوط سلطنت پهلوی، ده ها هزار یهودی ایرانی، عراقی، هندی، افغانی، پاکستانی و نیز یهودیهای آسیای مرکزی و قفقاز را از راه ایران به فلسطین منتقل کرد. این تشکیلات با پشتیبانی سازمانهای بزرگ صهیونیستی خارج کشور و نیز مساعدت و همکاری برخی گروه ها، دسته ها، انجمنها و اشخاص متنفذ یهود، موفق شد از این سرزمین به عنوان ایستگاه انتقال یهودی ها به فلسطین بهره برداری کند. این در حالی بود که ادارات و مقامات حکومتی نیز نسبت به این موضوع آگاهی و وقوف کامل داشتند و حتی با صهیونیست ها همکاری می کردند. یک صهیونیست ایرانی تبار درباره سابقه همراهی مقامات ایرانی با تحرکات صهیونی نوشته است:

در دوره احمد شاه (قاجار) تقریباً تمام رجال سیاسی ایران، از جمله سردار سپه رضا پهلوی از فعالیتهای صهیونیستی در ایران با خبر بودند. و حتی در پاره ای از جشنهای صهیونیستی شرکت می جستند (…) . وزارتخانه های ایران آن دوره سد راه فعالیتهای صهیونیستی نمی شدند.(1)

خلوتص، عنوان عبری سازمان پیشاهنگی یهود ایران، یکی دیگر از تشکلهای یهودی وابسته بود که مستقیماً تحت رهبری سازمانهای صهیونیستی خارج از کشور قرار داشت. این سازمان هزاران جوان و نوجوان یهودی را به عنوان عضو تحت پوشش قرار داده بود.

انجمن به ظاهر فرهنگی «اوتصر هتورا» یک سازمان دیگر یهودی در داخل کشور بود که در ابتدا به طور مستقیم تحت اداره دفتر مرکزی آن در نیویورک قرار داشت. این انجمن در سال 1324 یعنی چند سال پیش از اعلام تأسیس اسرائیل، به طور رسمی در ایران فعالیت خود را آغاز کرد.

ص:113

سازمان « اُرت» شعبه مؤسسه جهانی اُرت مستقر در ژنو (سوئیس) و مؤسسه ی آمریکایی «جوینت»(1) از دیگر تشکلهای وابسته به مراکز جهانی یهود بودند که همه آنها، ضمن فعالیت در چارچوب مأموریت تعریف شده سازمانی، در حوزه جذب و انتقال یهود به فلسطین و نیز جمع آوری پول برای رژیم صهیونیستی و خدمت در راه آرمان صهیونیسم از هیچ تلاشی فروگذار نمیکردند.

صرف نظر از ده ها انجمن و سازمان یهودی فعال در ایران، صدها نفر یهودی متنفذ و ثروتمند در ایران مشغول فعالیت بودند که بسیاری از آنها ضمن برخورداری از تابعیت ایرانی، دارای شناسنامه و اوراق هویت اسرائیلی نیز بودند. طبق آمار منابع اسرائیلی، در حدود پنجاه سال پیش، تقریباً یک هزار خانواده یهودی ثروتمند درجه اول و پنج هزار یهودی سرمایه دار و بازرگان در ایران فعالیت داشتند(2). بسیاری از این افراد در فلسطین اشغالی نیز صاحب خانه و املاک شده بودند. شماری از این خانواده ها، (که در این مقاله از ذکر نام آنها خودداری شده) در بخش ساختمانسازی، راه سازی، هتلسازی، بانکداری، صنعت و تولید در اراضی اشغالی فلسطین، مثل حیفا، عکا، هرتصلیا، ناتانیا، تلآویو و بیت المقدس، به طور فراوان سرمایه گذاری کرده بودند(3).

سرمایهداران بزرگ یهود ایران علاوه برداشتن صدها کارخانه، شرکت، موسسه تولیدی، صنعتی، تجاری، بانکی، دارویی، طلاسازی و جواهر فروشی، سینمایی و هتلداری؛ نبض بازار بورس و خرید و فروش سهام، دلالی، صرافی و جمع آوری اشیاء عتیقه در کشور را نیز تحت اختیار گرفته بودند. آنها از این طریق بر شریان اقتصادی کشور تسلط بیبدیل داشتند. برخورداری از امتیازات ویژه سبب شده بود تا بسیاری از یهودی ها ضمن جمع آوری مال و ثروتهای هنگفت در کشور، بخش عمده ای از سرمایه منقول را از طریق بانکهای سوئیس، آمریکا و یا انگلستان به اسرائیل منتقل کنند(4).

ص:114

مشاغل پولساز و در عین حال مفسدهانگیز مثل مشروب سازی و مشروب فروشی، دایرکردن میخانه در شهرهای مختلف، تهیه و توزیع انواع مواد مخدر و داروهای نایاب، از دیگر راه های کسب ثروت از سوی برخی اشخاص و خانواده های یهودی بود که علاوه بر تبعات اقتصادی، نوعی هرزگی، فساد و لاابالیگری را در میان نسل جوان کشور ترویج می کرد.

تأسیس چندین بانک رهنی، حضور و نفوذ در بانکهای شاهنشاهی، ایران و انگلیس، ایران و خاورمیانه، اصناف، ایرانشهر، توسعه صنعتی و معدنی، شهریار، مرکزی، تهران، صادرات و …، از دیگر مشاغل گروه دیگری از یهود ایران بود.

فلسطین اشغالی اعزام کرد. این در حالی بود که پیش از این «رضا صفی نیا» به عنوان مأمور مخصوص دولت شاهنشاهی به فلسطین اعزام شده بود.

بازتاب منفی گسترده موضوع شناسایی اسرائیل در داخل و خارج کشور و به ویژه اعتراضهای مردم مسلمان ایران به رهبری عالمان دینی، از جمله آیت الله کاشانی، سرانجام سبب صدور اعلامیه ای از سوی نخست وزیر، در تیرماه سال 1330 ش، مبنی بر قطع رابطه ایران و اسرائیل گردید. صفی نیا نماینده اعزامی دولت ایران به تهران فراخوانده شد و سرکنسولگری ایران در فلسطین اشغالی نیز تعطیل گردید. البته واقعیت این بود که رژیم پهلوی شناسایی «دوفاکتو»ی اسرائیل را ملغی اعلام نکرده بود. لذا پس از کودتای 28 مرداد 1332 ش، این ارتباط مجدداً برقرار شد؛ به گونه ای که محمدرضا پهلوی طی مصاحبه ای در مرداد ماه سال 1339 شناسایی اسرائیل را مورد تأیید قرار داد و موضوع تعطیلی کنسولگری ایران و فراخوانی نماینده سیاسی دولت را ناشی از مشکلات مالی اعلام کرد.

شناسایی رژیم صهیونیستی از سوی ایران به عنوان یک کشور بزرگ اسلامی، برای صهیونیست ها در عرصه منطقه ای و بینالمللی دستاوردی بسیار ارزشمند و حائز اهمیت بود. از سوی دیگر، به روشنی قابل اثبات بود که گسترش ارتباط و همکاری دولت شاهنشاهی با اسرائیل، در عرصه های گوناگون، نه فقط دستاورد مورد قبول برای کشور ایران نداشت، بلکه کاملاً یک سویه و به سود اسرائیلی ها و در مسیر استراتژی رژیم صهیونیستی بود. تنها ثمرة این همکاری برای دربار پهلوی، برخورداری از حمایت کانونها و اشخاص ذینفوذ یهودی و صهیونیستی آمریکا و اروپا در جهت تحکیم و تقویت سلطنت بود. آنها از این طریق محمدرضا را تطمیع و دچار غرور و خود بزرگ بینی کاذب می کردند؛ به گونه ای که این فکر در او تقویت شده بود که با برخورداری از حمایت و پشتیبانی لابی صهیونیسم در اروپا و آمریکا، بقا و تداوم سلطنت پهلوی برای همیشه تضمین شده است.

شناسایی اسرائیل از سوی ایران نه فقط حرکتی در جهت مشروع جلوه دادن دولت غاصب اسرائیل و اشغال سرزمین فلسطین، بلکه تلاشی در مسیر خارج ساختن رژیم صهیونیستی از انزوای سیاسی در منطقه و جهان اسلام بود. به

ص:116

علاوه، این اقدام دولت، تکاپویی در راستای ایجاد اختلال در وحدت کشورهای اسلامی و مسلمانان منطقه در قبال دولت مهاجم و اشغالگر صهیونی بود.

در عرصه روابط اطلاعاتی نیز این همکاری نه تنها سودی برای ایران به دنبال نداشت، بلکه موجب نفوذ موساد در همه ارکان این کشور شده بود. پروتکل همکاری اطلاعاتی ایران با اسرائیل و استقرار پایگاه های جاسوسی و اطلاعاتی صهیونیست ها در مناطق غرب و جنوب کشور و اعزام صدها جاسوس کار کشته به کشورهای اسلامی و عربی همجوار، موقعیت اسرائیل را در برابر مسلمانان تقویت می کرد. این موقعیت سبب می شد تا اسرائیلی ها با دستیابی به اخبار و اطلاعات و اسرار محرمانه کشورهای اسلامی و مسلمانان منطقه، امکان ارزیابی موقعیت نظامی و سیاسی آن کشورها را داشته و در مواقع مقتضی از آمادگی لازم برای مقابله و یا تهاجم به ممالک عربی برخوردار باشند.

همکاری جاسوسی و اطلاعاتی موساد و ساواک تحت عنوان «طرح کریستال» و نیز همکاری اطلاعاتی سه جانبه ایران، اسرائیل و ترکیه تحت عنوان «نیزه ی سه سر» نه فقط مسلمانان منطقه را نسبت به ایران بدبین و موجب تفرقه بین مسلمین می شد، بلکه نیازهای استراتژیک دولت منفور و منزوی اسرائیل را در حوزة مسائل نظامی و اطلاعاتی تأمین می کرد.

پروتکل همکاری اطلاعاتی دو رژیم پهلوی و اسرائیل، سرزمین ایران را به پایگاه امن و بیبدیل تبدیل کرده بود. این پایگاه نظامی و ایستگاه اطلاعاتی نه فقط در مسیر تحکیم و تقویت موقعیت اسرائیل و تداوم موجودیت آن قابل ارزیابی بود، بلکه برای استراتژی تهاجمی اشغالگران صهیونیست به کشورهای اسلامی نیز تضمین شده بود.

در عرصه روابط اقتصادی نیز نیازمندیهای اسرائیل در بخش انرژی، سوخت و مواد اولیه از طریق ارسال نفت مورد احتیاج صهیونیست ها تأمین و به این بهانه، میلیونها دلار اقلام غیرضروری، از سلاحهای جنگی تا فرآورده های غذایی اسرائیلی وارد بازار ایران می شد. یعنی اسرائیلی ها هم نفت و مواد انرژیزای مورد نیاز خود را از این راه تأمین می کردند و هم برای عرضه و فروش کالاهای خود بازار آماده و تضمین شده داشتند.

ص:117

در عرصه های فرهنگی و ورزشی نیز رژیم پهلوی به شدت سعی داشت، دولت صهیونیستی و اسرائیلی ها را از حصار انزوا و تحریم کشورهای اسلامی منطقه بیرون بیاورد. مبادله تیمهای ورزشی و برگزاری مسابقات گوناگون تماماً حرکتی در این راستا بود.

اعزام دانشجویان و کارآموزان مسلمان ایرانی به فلسطین اشغالی، برقراری تورهای سیاحتی و دعوت شماری از استادان، روشنفکران و نویسندگان ایرانی برای سفر و بازدید از مناطق اشغالی، بخشی از روابط و همکاری فرهنگی، علمی و ورزشی با هدف ایجاد زمینه های فکری، روانی و فرهنگی جهت پذیرش اسرائیل از سوی مردم مسلمان ایران بود. صهیونیست ها در راستای تعقیب اهداف مزبور، همه ساله، ده ها نفر را از میان استادان دانشگاه، نویسندگان، روزنامهنگاران، دانشجویان و … انتخاب و برای گردش، تفریح و یا بازدیدهای علمی به فلسطین اشغالی دعوت می کردند.

البته از خیل میهمانان ایرانی، بودند کسانی که چندان نمک ناشناس نبودند! و در مدح و ستایش از میزبانان اسرائیلی سنگ تمام می گذاشتند و مبلّغ دو آتشه اسرائیل می شدند.

سعید نفیسی، پژوهشگر و نویسندة پرآوازه ایرانی! تنها یک نمونه از این میهمانان بود که زحمات میزبان را پاس داشت. او در آذرماه سال 1336 از طریق مه یر عزری، نماینده سیاسی اسرائیل در ایران و به دعوت وزارت امور خارجه رژیم صهیونیستی چند صباحی نزد اسرائیلی ها میهمان بود. سعید نفیسی چنان از پذیرایی و میهماننوازی میزبانان اسرائیلی به وجد میآید که در همان زمان، در هتل محل اقامت خود، قطعه شعری با عنوان «گل امید» که بیشتر به یک ترانه صهیونیستی شباهت دارد، می سراید و آن را تقدیم میهمان داران خود می کند.

در بخشی از این شعر، از رژیم غاصب و نامشروع اسرائیلی چنین ستایش می شود:

در اینجا(1) نوبهاران با هزاران جلوه رنگ زندگی دارد

ص:118

در آنجا(1)

باد سر سخت زمستان دانه اندوه می کارد

در اینجا ماه بردندانه های قصر شادی نور می ریزد

در آنجا سایه مهتاب بر ویرانه ها، با ظلمت و غم ها می آمیزد

در اینجا با همه نا آشنایی ها صفا دارند.(2)

سعید نفیسی، طی این سفر یادداشتی از خود به یادگار می گذارد که در آن از سرزمین فلسطین به عنوان «یک توده خاک» و از اسرائیل به عنوان «تمدنی بر ویرانه فلسطین» یاد می کند.

نفیسی چون بن گوریون و گلدامایر « فلسطین را کویری بیمردم، برای مردمی بی سرزمین» می خواند و مینویسد:

مشکلات کشور اسرائیل امروز در جهان متمدن، یکی از مهم ترین مسائل جهان است. سرزمینی که نُه سال پیش (قبل از تأسیس اسرائیل) یک توده خاک از آسیا بود که در آن قدری بیش از یک میلیون مردم سیه روزگار واپسرانده زندگی می کردند. [...] تا چندی پیش جز سرزمین بایر خشکی نبود؛ اینک خانه ها، کارخانه ها، بنگاه های علمی، مدارس، بیمارستانها، شهرها، مؤسسات فرهنگی، گویی در اندک مدت از زمین روییده اند.(3)

اسرائیلی ها با دعوت بسیاری از دانشگاهیان، صاحب منصبان، روزنامهنگاران، روشنفکران و دانشجویان ایرانی در پی چنین دستاورد تبلیغاتی صهیونیسم پسندی بودند، تا از قبل این ترفندهای تبلیغاتی و دروغین میزان نفرت و خشم مردم مسلمان ایران و منطقه را نسبت به مهاجمان سفاک صهیونیست کاهش دهند. اما جز عده ای معدود، عموم مردم مسلمان ایران هیچگاه تحت تأثیر تبلیغات دروغین اسرائیل و مبلغان دستپرورده ی آنها قرار نگرفتند و همواره مواضع و گرایشهای ضد صهیونیستی عمیق و شدید خود را حفظ کرده اند.

به هر روی، اسرائیلی ها برای ایجاد یک پایگاه فرهنگی در داخل ایران تلاشهای فراوان کردند، اما به دلیل پایبندی مردم مسلمان ایران به اصول، ارزشها،

ص:119

آداب و فرهنگ ناب اسلامی، آنها هیچ گاه به نتایج دلخواه خود نرسیدند. بر این اساس صهیونیست ها سرمایه گذاری در حوزه مسایل نظامی و اطلاعاتی را، بیش از همه، مطلوب و مطابق استراتژی خود ارزیابی کرده بودند. براساس این ارزیابی، استراتژیستهای کهنه کار صهیونی، ایران را تنها پایگاه امن، آرام و مطمئن اسرائیل در میان دریای مسلمانان و اعراب می دانستند. آنها برای حفظ و تقویت این پایگاه درصدد تبدیل آن به یک زرادخانه جنگی تحت نظارت و کنترل اسرائیل بودند. در راستای این ارزیابی، نظام اطلاعاتی صهیونیسم، طرح تجهیز ایران به سلاح اتمی را در دستور کار قرار داد. طبق اسناد و منابع موجود، یکی از مرموزترین قراردادهای نظامی و اطلاعاتی در منطقه خاورمیانه، طی نیم قرن گذشته، «پروژه ی گل» و به قولی دیگر «عملیات گُل» نام داشت. بر اساس این پروژه، اوری لوبرانی رئیس نمایندگی اسرائیل در ایران، طی گفت و گویی با رییس ساواک، آمادگی دولت صهیونی را برای همکاری اتمی با ایران اعلام و تصریح و تأکید کرد که اسرائیل ضروری می داند تا ایران را به بمب اتم مجهز کند. او در ادامه افزود:

ما آماده همکاری اتمی در هر زمینه ای هستیم (...) حتی اگر ایران بخواهد ما می توانیم سلاح اتمی هم برای شما تولید کنیم. جداکردن اورانیوم 235 از 238 برای تولید سلاح هسته ای کار بسیار ساده ای در اسرائیل محسوب می شود. چون

ساختن سلاح هستهای از این مرحله به بعد کار مهمی نخواهد بود.(1)

منابع غربی نیز در این باره نوشتند: در بهار سال 1977 م / 1356 ش، شیمون پرز وزیر جنگ اسرائیل توافقنامهای را در زمینه همکاری ایران با برنامه موشک بالستیک اتمی اسرائیل امضا کرد که براساس آن ایران هزینه این همکاری را به صورت یک میلیارد دلار نفت خام می پرداخت و یک فرودگاه و یک سایت

ص:120

پرتاب برای آزمایش دور برد موشکی و نیز محلی برای سوار کردن موشک در اختیار اسرائیل می گذاشت.(1)

طرح تجهیز ایران به سلاح اتمی نشانه اعتماد کامل اسرائیل و امپراتوری جهانی صهیونیسم به نظام سلطنتی پهلوی بود. این طرح مشترک بخشی از سرمایه های مورد نیاز اسرائیل را تأمین می کرد و از سوی دیگر میدان آزمایشی به پهنه ایران و دور از دیدرس کشورهای عربی و اسلامی همجوار فلسطین، برای اسرائیل یک امتیاز ویژه و منحصر به فرد محسوب میشد.

به علاوه این پروژه مشترک بیش از پیش بین ایران و دیگر کشورهای اسلامی منطقه فاصله و اختلاف ایجاد می کرد و بالعکس، موجبات محکم تر شدن حلقه پیوند و وابستگی ایران به اسرائیل را فراهم می آورد. مهمتر از همه، رژیم صهیونیستی درمواقع اضطراری میتوانست

از پایگاه ایران، از این تجهیزات به عنوان یک اهرم روانی و سیاسی و بلکه نظامی، علیه مسلمانان منطقه بهره برداری کند.

اما آنچه، تا آن زمان در محاسبات استراتژیستهای جهانی صهیونیست، جایگاه چندانی نداشت، امواج رو به گسترش انقلاب اسلامی در میان مردم مسلمان ایران بود که همه آنها را به طور غیر مترقبه، دچار سردرگمی و آشفتگی فکری نمود.

سرانجام پیروزی نهضت اسلامی مردم مسلمان این کشور به رهبری حضرت امام و سقوط دژ تسخیر ناپذیر آمریکا و صهیونیسم در این سرزمین برای جامعه اطلاعاتی و سیاسی غرب و صهیونیست ها، کاملاً غیر منتظره و حیرت انگیز بود. سقوط این کانون بزرگ توطئه برای امپراتوری جهانی صهیونیسم که حداقل چندین دهه برای ایجاد و استحکام آن برنامه ریزی و سرمایهگذاری همه جانبه نموده بود، بسیار سنگین و تکاندهنده و غیر قابل پذیرش بود. به اعتراف آگاهان در غرب، بر اثر این رویداد بزرگ، سرویسهای اطلاعاتی آمریکا، اروپا و

ص:121

صهیونیسم تا مدتها «دچار شوک و پریشانی»(1) بودند که تبعات و پیامدهای آن هنوز در سیاستهای تهاجمی و خشمآلود رهبران و سیاستگذاران و برنامه ریزان نظام سلطه جهانی علیه جمهوری اسلامی آشکار است.

ص:122

و دانش آموزان برآمدند و مهمتر اینکه، تحول انقلابی در ایران نهایتاً توسط قاطبة مردم به ثمر رسید و گروه های پیشتاز مبارزة سیاسی نظیر روحانیت و فعالان سیاسی علیرغم نقش پیشتازی تمام کنندة واقعیت تحول انقلابی نبوده اند و نقش تعیینکنندة نهایی و تمامکنندة انقلاب، به عهدة ملت و مردم ایران به معنی واقعی آن، یعنی تمامی اقشار و گروه های شکل دهنده یک ملت بوده است. این گفته بدان معنا نیست که همة مردم ایران موافق این تحول و انقلاب بوده اند. طبیعی است که بخشی از جامعه نیز به دلایل مختلف خواهان حفظ وضع موجود بوده باشد. دلایل آن هم می تواند مسایل مختلفی باشد که در جای خود محل بحث و گفتگو خواهد بود.

ما در این نوشتار با لحاظکردن عمدة مباحث مطروحة جامعه ایران در شرایط انقلاب و مسائل حاکم بر آن به این موضوع خواهیم پرداخت که چرا جامعة ایران حکومت سلطنتی محمدرضا پهلوی را قابل اصلاح و ترمیم ندانست و تنها به تغییر کامل آن و فروریزی ساختارهای آن رضایت داد؟ این در حالی بود که آمریکا و غرب به شدت حامی این حکومت و مخالف هرگونه تغییری در ایران بوده اند و تنها تغییراتی را بر می تابیدند که همسو و هماهنگ با منافع آنان بوده باشد.

در این بررسی به علل ناکارآمدی حمایت آمریکا از رژیم پهلوی خواهیم پرداخت و به این سؤال پاسخ خواهیم گفت که آیا غرب و آمریکا با تغییر در ایران موافق بوده و یا مخالف آن؟ و منافع ملی و قدرتهای جهانی چه نقشی در این کشاکش بین ملت و دولت حاکم بازی کرده است؟ به این نکته توجه خواهیم کرد که چگونه وزنة تعادل نیروهای هوادار حاکمیت پهلوی نتوانست وزن سنگین مخالفتهای فداکارانه انقلابیون مسلمان را تحمل نماید و تلاشهای ایالات متحدة آمریکا در متوازن نمودن قوای سیاسی به نفع منافع امنیتی و سیاسی و اقتصادی فرد در منطقة خلیج فارس، که در حفظ حاکمیت پهلوی ها و یا تغییر صوری حاکمیت و حفظ چارچوبه اصلی آن بوده است، ناکام ماند و انقلاب اسلامی مردم ایران عملاً تمامی پایگاه های قدرت ایالات متحده به عنوان استعمار

ص:124

و قدرت خارجی و حاکمیت پهلوی ها به عنوان استبداد داخلی را درهم نوردید و راهی نو را در زندگی مردم ایران آغاز کرد.

یک جامعه سیاسی در ارتباط با حکومت قابل شکل گیری و تعریف است که عبارتاند از:

1- حامیان که خود مشتمل بر سه شاخة زیر هستند:

الف) حامیان فداکار؛

ب) حامیان فعال؛

ج) حامیان عادی؛

2- بی طرفها؛

3- ناراضیان؛

4- مخالفان؛ که مشتمل به سه شاخة ذیل می باشند: عادی، فعال، فداکار.

برای روشن شدن بهتر بحث، به توضیح مبسوط این گروه ها می پردازیم.

یکم) حامیان فداکار معتقد: حامیان معتقد کسانی هستند که در راه شکل گیری و حفظ استمرار حاکمیت حاضرند از هستی خود بگذرند. این گروه که آماده فداکاری برای شکل گیری و یا حفظ حاکمیت هستند، بر اساس اعتقاد و باورهای خود جهت رسیدن به هدف، فداکاری می کنند. به همین خاطر این گروه در تمام حاکمیتها نقش بسیار فعالی دارند و اساساً شکل گیری اولیه حکومتها به وسیله همین گروه از حامیان صورت می گیرد و محور اصلی پایه ریزی یک حاکمیت نیز همین گروه حامیان فداکار هستند. قیامهای مهم تاریخی نیز همواره در بردارندة جمع قابل توجهی از این دست حامیان است. شاید مثالهای مختلفی را در این باب بتوان ذکر کرد. مسلمانان اولیه صدراسلام که حول پیامبر اسلام(ص) گرد آمدند و در راه شکل گیری و حاکمیت اسلام و گسترش آن، فداکاری بی بدیلی را به انجام رساندند.

سربداران در قیام مردم خراسان علیه مغولان، قزلباش ها در شکل گیری حاکمیت صفویان، بلشویکها در انقلاب روسیه، چریکهای همراه فیدل کاسترو در انقلاب کوبا، مبارزان سیاسی فداکار فعال و پاسداران انقلاب اسلامی و بسیجیان در جریان انقلاب اسلامی ایران را می توان صرفنظر از مبانی اعتقادی هر یک، از این گروه دانست. وجه مشخصة حامیان معتقد آن است که در صورت شکست و یا ضعف حاکمیت این عده دست از حمایت خود بر نمی دارند و یا از مسیر خود بر نمی گردند. این دسته از حامیان با ارزش ترین گروه از فعالان سیاسی و حامی یک حاکمیت هستند. چنانچه در جهان اسلام می توان چهره های بسیاری را یافت که تا آخرین لحظه از حمایت نظم سیاسی و اجتماعی مورد اعتقاد خویش دست نشستند. حجر بن عدی، در دورة حاکمیت حضرت علی(ع) و شهید مصطفی چمران در جریان انقلاب اسلامی و دفاع مقدس، نمونة اعلای یک حامی فداکار معتقد است.

دوم) حامیان فداکار متقاعد: گروهی از حامیان هستند که تحت تأثیر شرایط سیاسی و اجتماعی و تبلیغات گسترده حاکمیت از آن حمایت می کنند و برای آن ممکن است فداکاری نیز بنمایند. جمع گستردهای که از آدولف هیتلر دفاع کردند

و در راه او جنگیدند، حامیان فداکار متقاعد شده ای بودند که تحت تأثیر تبلیغات

ص:127

گسترده به حمایت از نازیسم پرداختند. وجه ممیزة این گروه از حامیان در آن است که در صورت ضعف و یا نقصان و شکست دست از حمایت حاکمیت و جریان سیاسی خواهند کشید. بسیاری از حامیان حکومتها در جهان چنیناند چرا که به محض مشاهده ضعف قدرت از آن روی برمی تابند و از فداکاری در راه آنها دست می شویند. عمدة ایدئولوژیهای بشری از این دسته از حامیان بهره می گیرند.

سوم) حامیان فداکار متوقع: این گروه، در اثر توقع مابهازای دریافت امتیازات و مشارکت در قدرت، راضی به پذیرش ریسک فداکاری می شوند و عمدتاً در شرایط رشد قدرت یک جریان سیاسی و نظامی با آن همراهی می کنند. اکثر کودتاها و تحولات خشونتگرایانه سیاسی مبتنی بر خواست یک قدرت سیاسی غیرمردمی و غیرمقدس توسط نیروهای حامی فداکار متوقع سازمان یافته است. قرون متمادی تاریخ بشری مشحون از این دسته از حامیان متوقع در قدرت است. هر چند ممکن است نیروهای متوقع در سایر سطوح نیز عمل نمایند اما در موضع فداکاری توقع مشارکت و بهره مندی در قدرت امری بسیار مهم است.

چهارم) حامیان مجبور: گروه دیگری که مأمور به فداکاریند، آن دسته از نیروهایی هستند که تحت تأثیر منافع شخصی و شغلی و ضرورتهای آن و یا وابستگیهای ورود به صنف خاص، نظیر نظامیان و یا نیروهای امنیتی موظف و یا مجبور به فداکاری می شوند. وضعیت خاصی ضرورت قرار گرفتن در صف فداکاران یک حکومت را ایجاب می کند و واضح است که این فداکاری منبعث از اعتقاد و باور و ایمان نیست، بلکه ناشی از متقاعد شدن در «وضعیت و موقعیت خاص» است. در بسیاری از موارد در «متقاعد شدن و قرار گرفتن وضعیت و موقعیت خاص» نیز این فداکاری صورت نمیگیرد. همانند سربازان ایرانی دورة ساسانی که به جنگ با مسلمانان اعزام شده بودند، ولی، فرماندهان برای جلوگیری از فرار سربازان ناچار از زنجیر بستن پای سربازان شده بودند. همین اتفاق در سالهای بعد در میان عده ای که برای قتل سید الشهداء(ع) در کربلا اعزام شده بودند، افتاد و همین طور حکومتها در دوران فساد و سقوط خود، شاهد

موارد زیادی از امتناع سربازان در مأموریت دفاعی هستند. همچنان که سربازان

ص:128

صفوی در حملة محمود افغان به ایران فداکاری نکردند و یا ارتش رضاخان در جریان حملة متفقین به ایران و یا سربازان قیصر در زمان افول قدرت هیتلر. مشابه همین اتفاق در جریان انقلاب اسلامی و مقابله حکومت پهلوی با مردم به وقوع پیوست. فرار سربازان علی رغم همة موانع قضایی و امنیتی به صورت امری عادی و روزانه درآمده بود.

به عنوان نمونة آشکارتر می توان دو گروه از نیروهای فداکار را در شرایط فعلی مثال آورد. نمونة اول سربازان اسرائیلی حاضر در منطقه اشغالی لبنان هستند. این سربازان و افسران چه به لحاظ وظیفة سازمانی و چه به لحاظ قرار گرفتن در «وضعیت و موقعیت خاص»، در جریان یک عملیات گستردة خطرپذیری و خطرسازی برای دشمن بودند و می بایست با دشمنان خود بجنگند، بکشند و یا کشته شوند. اما به هیچ روی این خطرپذیری و خطرسازی ارادی و از روی اعتقاد و فداکاری با هدف رسیدن به اهداف سیاسی و نظامی و امنیتی دولت اسرائیل نبوده است. چرا که فرمان خروج از «وضعیت و موقعیت خاص» آنان را چنان به وجد آورد که سلاحهای خود را بر جای گذاشته و از آن موقعیت گریختند. مثال آشکار دیگر برای این گروه از فداکاران اجباری سربازان و افسران حکومتهاییاند که مأمور دفاع و حفظ حاکمیت و توسعه اهداف و اغراض سیاسی و ارضی آنها هستند، نظیر سربازان اسکندر مقدونی یا سربازان داریوش و یا افسران ناپلئون و هیتلر و یا فعالان نظامی مشرکین در جنگهای بدر، احد و خندق؛ که با توجه به «وضعیت و موقعیت خاص» مجبور به جنگ و فداکاری شدند؛ هر چند در این بین می توان تلفیقی از حامیان فداکار متوقع و مجبور را یافت مانند نیروهای قزاق در جریان کودتای 1299 و یا کودتاگران نظامی و اوباش غیرنظامی کودتای 28 مرداد 1332(1)، افسران و سربازان ارتش شیلی درکودتا علیه آلنده، که با آنکه برای رسیدن به یک هدف مهم سیاسی و نظامی بدون قصد فداشدن وارد عرصة مبارزه قهرآمیز و مخاطره آمیز شدند، اما، واقعیت

این است که به عنوان نیروهای فداکار، موفق به تأثیرگذاری در حفظ و یا تغییر

ص:129

وضع موجود شده اند؛ و هر چند تلقی و اطمینان و امید به پیروزی و سیطرة بر دشمن و کسب غنایم، بسیاری را به موقعیت «پذیرش ریسک خطر مرگ» می رساند - همانند حضور سربازان چند ملیتی در ارتش آمریکا هنگام تصرف عراق و یا اکثر جنگهای سلطه طلبانه در جهان - باید تصریح کرد که قرار گرفتن در «وضعیت و موقعیت خاص» خود سبب می شود که برای فرار از خطر جدی تر یعنی مرگ، به مخاطرات ناشی از دفاع و یا حمله تن در دهند؛ بدون آنکه انگیزه ای جهت فداکاری در همسویی با اهداف سیاستگزاران و رهبران و فرماندهان خود داشته باشند.

همچنین، باید از نیروهای حزب الله لبنان نام برد که بهرغم قرار نگرفتن در «موقعیت و وضعیت خاص»، و ارادی بودن نبرد، با عملیات شهادتطلبانه که درجه خطرپذیری آن بسیار زیاد بود، و انتخاب آگاهانه مرگ و انهدام کامل جسم در عملیاتهای استشهادی انفجاری، سربازان اسرائیلی را به مبارزه طلبیدند و بهرغم قلّت نیروها و نفرات، در راه رسیدن به یک هدف از پیش تعیین شده، به بزرگترین فداکاریهای بشری یعنی گذشتن از جان و همه چیز دنیا دست زدند.

بنابراین، دولتها، سازمانها، احزاب سیاسی و اجتماعی در تعارض با حکومتها برای رسیدن به آرمانهای سیاسی مورد نظر خود، همیشه به میزان بسیار بالایی از حامیان فداکار معتقد و یا متقاعد و یا متوقع و مجبور نیازمندند. این نیاز به فداکاری در مراحل اولیه شکل گیری ساختارهای آن به مراتب بیشتر است و چه بسا، به خاطر شکل گیری ساختارهای قدرت یک حکومت در طول زمان به فداکاریهای کمتری نیاز بوده باشد. ولی در هر صورت دولتها و ملتها نیازمند به فداکارانی برای تغییر وضع موجود و یا حفظ وضع موجود هستند. به عنوان مثال، نیروهای امنیتی و پلیس در کشورها خواه ناخواه، ناگزیر از فداکاری برای حفظ امنیت هستند. امنیت داخلی کشورها تا حدود زیادی به میزان روحیة وظیفه شناسی و حس فداکاری پلیس در مواجهه با عوامل مخل امنیت و پذیرش مخاطرات ناشی از آن بستگی دارد و چنانچه، پلیس یک کشور با وجود امکانات و سازمان گسترده، اعتقاد و یا توقع و اجبار، الزامی به فداکاری در راه مبارزه با

مخالفان نظم و امنیت نداشته باشد، عملاً ناامنی فضای آن کشور و یا منطقه را

ص:130

فراخواهد گرفت. چنان که، در مورد نظامیان ممکن است شرکت در درگیری با یک دشمن خارجی که تهدیدکنندة امنیت ملی است، به اشغال کشور توسط بیگانگان منجر گردد. به هنگام جنگ جهانی دوم در کشور فرانسه چنین واقعه ای به وقوع پیوست و آلمان به آسانی کشور بزرگ فرانسه را به اشغال خود درآورد و سران و سربازان حکومت فرانسه، بدون پذیرش مخاطرات ناشی از دفاع و فداکاری تسلیم شدند و به صورت دولت دست نشاندة آلمان هیتلری درآمدند. این در حالی بود که همین فرانسویان دولتهای دست نشانده و سرزمینهای تحت اشغال دیگری نظیر ویتنام و الجزایر را تحت سیطره داشتند.

چنانچه به مباحث جامعة سیاسی ایران در قبل از انقلاب اسلامی برگردیم، شاهد خواهیم بود که رژیم پهلوی در زمان رضاشاه، با شکلدهی بسیار گسترده ارتش، ژاندارمری و شهربانی در حفظ حکومت خویش اهتمام ویژهای داشت. چنانچه رضاشاه دو لشکر از چهار لشکر موجود را در تهران نگه داشت، یعنی از مجموع یکصد هزار نیرو، لشکرهای یک و دو به تعداد پنجاه هزار نفر فقط در تهران آن زمان حضور داشته اند و این تعداد نیرو، ورای نیروهای شهربانی رضاخانی بود.

محمدرضا پهلوی پس از تثبیت بعد از کودتای 28 مرداد، ضمن تقویت گستردة ارتش به تأسیس ساواک اهتمام گماشت و در کنار آن، گارد ویژه ای را تحت عنوان لشکر «گارد جاویدان» تشکیل داد.(1)

توجه حکومت پهلوی به نیروهای لشکر گارد به شدت متوجه جوانان روستایی بود. چرا که با فرض ساده دلی آنها و فقدان اطلاعات عمیقشان از اوضاع سیاسی و شخصیت شاه، در جریان کار تبلیغی و آموزشی تصور میکردند که میتوانند فداکاری آنان را در مسیر اهداف خود به کار گیرند و از آنان

نیروهای با درجة وفاداری بالا بسازند تا در برابر شورشها و مخالفتهای داخلی به کار گرفته شوند.

ص:131

نقطة اتکاء یک حکومت به جمعیت حامیان فداکار آن است. این فرض که حمایت حامیان فداکار بیشتر در حاکمیتهای توتالیتر و یا دیکتاتور کارکرد دارد و در جوامع دمکراسی نیاز به حامیان فداکار نیست؛ چندان منطقی به نظر نمی آید. چرا که در همان جوامع مبتنی بر دمکراسی، ضرورت فداکاری جمعی برای رسیدن حکومت به اهداف و ایجاد ثبات و استواری امری بدیهی است. اینکه ایالات متحده، میتواند در شرایط مختلف برای رسیدن به اهداف خود نیروهایی را به نقاط متعدد جهان گسیل دارد واقعیتی است که صرف نظر از «وضعیت و موقعیت خاص» که نیروهای نظامی در آن قرار می گیرند، جمعی حاضر به پذیرش خطر می شوند و اتفاقاً حکومتهای مبتنی بر دمکراسی و توافق جمعی که ارادة جمعی در آنها شکل گرفته حامیان فداکار بیشتری را خواهد داشت. به همین خاطر حکومتهای مبتنی بر انقلاب و تحول سیاسی منبعث از ارادة مردم، فداکاران بسیاری را در استقرار، ثبات و حفظ آن دارد. انقلاب اسلامی ایران، انقلاب کوبا، انقلاب کبیر روسیه، انقلاب چین شکل گیری اراده جمعیتی بود که تحت حاکمیتهای متضاد با ارادة مردم بودند. به همین خاطر این حکومتها حامیان فداکار بسیاری را پیشاهنگ حوادث و مخاطرات کشور خود داشتند که فارغ از متقاعد شدن در «وضعیت و موقعیت خاص» مخاطره پذیر بودند.

حکومت بکوشند، در جهت فروپاشی بیشتر آن تلاش کردند. در ایران بعد از انقلاب، شاید مثال بالای این تقسیم بندی بسیاری از مسئولان سیاسی کشور باشند که در طیفهای مختلف جناحهای سیاسی حضور داشته و اتفاقاً اعمال حاکمیت می کنند و علیرغم اشتغال به عالیترین مقامات سیاسی فاقد انگیزه جدی فداکاری در راه حفظ نظام می باشند. این دسته از سیاسیون و حامیانشان، عمدتاً بهره مندان از منافع قدرت و حاکمیت و مواهب آن هستند، اما به هیچ روی مردان خطرپذیر حاکمیت نیستند و همة تلاش آنها برای حفظ ساختار، بر اساس منافع و حفظ خویش است.

در ایران عصر پهلوی، عمدة سیاستمداران رژیم پهلوی چنین نسبتی با حکومت داشته اند. علی رغم اشتغال در مناصب مختلف حکومت در شرایط خطرناک به سرعت اطراف محمدرضا پهلوی را خالی کردند و همچنین، در جریان انقلاب اسلامی اطرافیان محمدرضا پهلوی و چهره های فعال و ظاهرا فداکار حکومت پهلوی به کشورهای اروپائی و آمریکا گریختند. شاید دربار ایران در ماه های آخر انقلاب خلوت ترین ایام دستگاه حکومتی در تاریخ معاصر ایران را تجربه کرده باشد. بی سبب نیست بسیاری از نویسندگان و خاطره نویسان پهلویگرا(1) بسیاری از دوستان و همکاران سابق خود را به خیانت متهم می کنند. چرا که، در موضع مخاطرات ناشی از انقلاب و مبغوض واقع شدن شاه، او را به خود واگذاشتند. اما به این نکته توجه ندارند که ماهیت این دسته از سیاستمداران فداکاری نیست و توقع فداکاری از این دسته از حامیان غیرمنطقی است. کاملاً طبیعی است که چنین افرادی در مسیرهای خطرناک تصمیم گیری و اجرا، یاریگر حکومت نباشند و اگر در مرحلة تصمیم گیری همراهی نمایند در مرحلة عملیاتیشدن تصمیمات، مخاطراتی را نپذیرند. بی جهت نیست حکومتها در

موضع عقلانیت و هوشمندی اصرار دارند در شرایط مساوی میان متمایلان به همکاری در مراکز سازمانی و امنیتی خود بیشتر کسانی را جذب نمایند که علایم

ص:133

و یا سوابق فداکارانه تری دارند و در صورت جذب، سعی نمایند به آنها ارتقاء بیشتری ببخشند. چنانچه حکومت و یا فرد مسئولی برخلاف آن عمل نماید به نوعی در مسیر خود ویرانگری پیش خواهد رفت. مثال واضح این اقدام را می توان در عمل شاه عباس صفوی در حذف قزلباشان از قدرت و کمک به روی کار آمدن شاهسونها، مشاهده نمود. ما در صفحات آتی، در این خصوص توضیحات بیشتری خواهیم داد و به ویرانگری این تصمیم شاه عباس اول در حکومت صفویه اشاره خواهیم کرد و مدلهای معاصر آن را نیز برخواهیم شمرد.

نمونه واضحتر حامیان فعال و فداکار مردمی، اصحاب حاضر در نماز جمعه، طی سالیان دفاع مقدساند. آنان را میتوان حامیان فعال جمهوری اسلامی نامید که بیش از سایر حامیان و عامة مردم در صحنه های سیاسی حضور داشتند. هرچند به هنگام تأکید زبانی مبنی بر لزوم شرکت در جبهه ها، همة اقشار حاضر در نماز، شعار حمایت و لزوم حضور در جبهه ها را سر می دادند، ولی جمعیتی که نهایتاً در صفوف اعزام می ایستادند اقلیت بسیار محدودی بودند که ممکن بود در صفوف نمازگزاران جمعه هم نبوده باشند. به همین صورت، نیروهای اعزامشونده در مراحل مختلف، مرحله به مرحله تقلیل می یافتند. طبیعی بود که فردی در جبهه حاضر شود، ولی در نقاط عملیاتی حاضر نشود و ترجیح دهد در خطوط پشت جبهه فعالیت کند. در مقابل کسانی بودند که برای رفتن به میدان مین داوطلب میشدند و یا فرماندهی که به محض استشمام گاز سیانور، ماسک

گازش را به سربازش بدهد و خود جان بسپارد.(1)

به همین خاطر، نه در انقلاب اسلامی و نه در دفاع مقدس، همة مردم نقش واحد و همانندی به عهده نداشتند. این از جفاهای تاریخ نگاری سیاسی است که جمعیت حامیان فداکار انقلاب، حامیان فعال، عادی و ناراضیان و بی طرفها و

مخالفان در سه طیف مختلف را به یکسان، شریک حوادث مهم و مخاطره آمیز کشور معرفی کنند. آنهم حوادثی که واجد افتخارات تاریخی هستند. لذا، باید به

ص:134

این نکته اساسی در لزوم شناخت طبقات مختلف و نسبت حمایت آنان توجه داشت تا نقش همگان را در یک حادثه ملی، به صورت یک تعریف کلی واحد توضیح ندهیم. چنانچه خداوند در سورة بقره، در توضیح اصحاب حضرت یوشع نبی(ع) و اصحاب حضرت طالوت می فرماید:

الم تر الی الملأ من بنی اسرائیل من بعد موسی اذ قالوا لنبی لهم ابعث لنا ملکا نقاتل فی سبیل الله قال هل عسیتم ان کتب علیکم القتال الا تقاتلو قالوا و مالنا الا نقاتل فی سبیل الله و قد اخرجنا من دیارنا وابنائنا فلما کتب علیهم القتال تولوا الا قلیلا منهم والله علیم بالظالمین (247) و قال لهم نبیهم ان الله قد بعث لکم طالوت ملکا قالوا انی یکون له الملک علینا و نحن احق بالملک منه و لم یوت سعة من المال قال ان الله اصطفیه علیکم و زاده بسطة فی العلم و الجسم و الله یوتی ملکه من یشاء و الله واسع علیم. (248) ... فلما فصل طالوت بالجنود قال ان الله مبتلیکم بنهر فمن شرب منه فلیس منی و من لم یطعمه فانه منی الا من اغترف غرفة بیده فشربوا منه الا قلیلا منهم فلما جاوزه هو

و الذین آمنوا معه قالوا لا طاقه لنا الیوم بجالوت وجنوده قال الذین یظنون انهم ملاقوا الله کم من فئة قلیلة غلبت فئة کثیرة باذن الله و الله مع الصابرین. (251).

توضیح قرآن کریم کاملاً آشکار است. طلب کنندگان رحمت الهی و درخواست یک فرماندة شجاع برای رهایی از ظلم وارده بر آنان، بسیار بودند. اما کسانی که در اردوی نظامی شرکت کردند، بعضی از آنان بودند و بعضی از همانان نیز در برابر شرط سادة خداوند و حضرت طالوت(ع) در مورد کم خوردن از آب نهر، نتوانستند مقاومت کنند؛ به همین خاطر از اردو خارج شدند. جمعی نیز وقتی لشکر معظم جالوت را دیدند هراسان شدند و راه منازل خویش را در پیش گرفتند و در نهایت جمعیت قلیلی بر جای ماندند که توانستند بر لشکر عظیم جالوت پیروز شوند. این پیروزی، مرهون فداکاری معتقدانه و مؤمنانه و بی دریغ حضرت داود(ع) در برابر جالوت و مقاومت و نبرد شجاعانة وی و سایر

باقیماندگان فداکار سپاه طالوت بود. بی سبب نیست که خداوند اقلیت کم فداکار را بر اکثریت گستردة غیرفداکار ترجیح میدهد و بر پیروزی فئه قلیلة مصمم و

ص:135

فداکار بر فئة کثیرة غیرمصمم و غیرفداکار تأکید کرده که در نزد اصحاب ایمان و توحید، به عنوان یک قانون الهی شناخته میشود.

چنانچه در واقعیتهای اجتماعی و سیاسی جوامع نیز دقت کنیم، این مسئله یک قانون همیشگی و کلی و جاری و ساری در همة جوامع و همة ازمنه است. البته باید توجه داشت که غلبة فئه قلیلة فداکار بر جمعیت کثیر غیر فداکار به آن سبب است که آن اقلیت محدود فداکار با گسترش فداکاری و تلاش، کمبود نیرو و امکانات خود را تلافی می کند و البته فداکاری معتقدانه و باورمندانه به همراه تلاش فعالانه موجب اتفاقات بسیاری است که در صورتی که جمعیت کثیری به آن باورمند باشند نیروی اجتماعی بسیار عظیمی را فراهم می آورد که بسیاری از حوادث مهم تاریخی را باید در میان این تلاشها جستجو کرد. البته حامیان فعال غیرفداکار، سبب پیشبرد اهداف اقلیت فداکار و فعال می شوند.

اکثریت منتهی خواهد شد. بی سبب نیست که حکومتها سعی دارند به طرق مختلف بر اردوی حامیان عادی خود بیفزایند. به همین خاطر، امری منطقی است که دائماً خدمات خود را گوشزد کنند، چرا که کاهش تعداد حامیان برای مسئولان حکومت بسیار سخت و نگرانکننده خواهد بود. زیرا به آسانی (در حکومتهای مبتنی بر انتخاب و تأثیرگذاری مردم) می تواند سبب ساز سقوط و یا تقلیل اقتدار حکومت گردد. عکس العملی که به طور طبیعی اعتبار حکومتها را کاهش خواهد داد.

دولتهای جهان تلاش بسیاری دارند تا جمع بیشتری را در میان هواداران و حامیان عادی خود داشته باشند. به همین دلیل، سیاست رژیم پهلوی و ایالات متحده آمریکا در ایران از زمان ریاست جمهوری جان. اف. کندی (سال 1961) به بعد، این بود که به جای اجرای سیاستهای خشونت بار جمهوریخواهان اسلحهفروش، به فروش خدمات توزیعی بازار و کالاها و مصنوعات مصرفی دست یازند تا بتوانند جمع بیشتری از مردم را جذب گروه حامیان عادی حکومت بنمایند. شاید ذکر این سخن معروف جان. اف. کندی در 25 مه 1961 در پیام سالانه به کنگره آمریکا توضیح بهتری باشد:

پیمانهای نظامی نمی تواند به کشورهایی که بی عدالتی اجتماعی و هرج و مرج اقتصادی راه خرابکاری را در آنان باز کرده کمک کند. آمریکا نمی تواند به مشکلات کشورهای کم رشد فقط از نظر نظامی توجه کند. این امر درمورد کشورهای کم توسعه که به میدان بزرگ مبارزه تبدیل شده اند صادق است.

به همین جهت است که باید پاسخ ما به خطراتی که متوجة این کشورهاست جنبة اخلاقی و سازنده داشته باشد. ما می خواهیم در این کشورها امیدواری پدید آید. اگر به مشکلات ملتها از نقطه نظر نظامی توجه کنیم مرتکب اشتباهی عظیم خواهیم شد، زیرا هیچ مقدار اسلحه قشون نمی تواند به رژیمهایی که نمی توانند یا نمی خواهند اصلاحات اجتماعی کنند و اقتصاد خود را توسعه بخشند ثبات و استواری ببخشد. پیمانهای نظامی نمی تواند به مللی که بی عدالتی و هرج و مرج اقتصادی مشوق قیام و رخنه خرابکاری است کمک کند. ماهرانه ترین مبارزات

ضد پارتیزانی نمی تواند در نقاطی که مردم محلی کاملاً گرفتار بی نوایی هستند به این جهت از پیشرفت خرابکار نگرانی ندارند با موفقیت روبرو گردند. از طرف

ص:137

دیگر هیچ نوع خرابکاری نمی تواند مللی را که با اطمینان به خاطر جامعة بهتر می کوشند، فاسد کند این عقیدة ماست.(1)

در پی همین سیاست اعلام شده ایالات متحده بود که سیاستهای اصلاحات اداری و ارضی با روی کار آوردن علی امینی در ایران آغاز شد. همة تلاش رژیم پهلوی معطوف به جذب حمایت مردمی به همراه خشونت اعمالی توسط نیروهای امنیتی شده بود که اتفاقاً در دوره هایی جواب مثبت داده بود. برای همین هدف بود که آمریکا و رژیم پهلوی در دوره ای راضی به فداکردن جمعی از فداکاران نظامی بدنام رژیم پهلوی نظیر تیمور بختیار رئیس ساواک، ارتشبد عبدالله هدایت و جمعی از نظامیان ارشد فعال در کودتای 28 مرداد شدند. چرا که این عمل می توانست جمع قابل توجهی از حامیان عادی را در میان مردم متوجه خود سازد و بی سبب نبود که تحت تأثیر همین حمایت حامیان عادی رژیم پهلوی، آمریکائیها ایران را «جزیرة ثبات» و بهشت امن برای منافع خود اعلام کرده بودند. معذلک در نقطة مقابل سیاست دمکراتها، جمهوریخواهان به تسلیح هر چه بیشتر شاه معتقد بوده و سیاستهای خشونت آمیز وی را بیشتر تشویق می کردند. همچنان که ریچارد نیکسون رئیس جمهور آمریکا در سفری به ایران اعلام کرده بود «که نسبت به رفتار شاه با دانشجویان ایرانی غبطه می خورد.»

مخلص کلام آن که، هر چند حامیان عادی همانند موتور محرکه حفظ یک حکومت عمل نمی کنند و به اندازة حامیان فداکار و حامیان فعال تأثیر مستقیم در عرصة حفظ حاکمیت و تداوم آن ندارند؛ اما حکومتها و حامیان فداکار و فعال آن نیز بدون پیوستگی به حمایت همین نیروی مردمی، عملاً ناتوان از حفظ خود هستند. چنانکه در جریان نهضت ملی و دولت دکتر مصدق، اهتمام بسیار اصحاب شرکت نفت و کودتاچیان بر جداسازی حامیان فداکار نهضت از رهبران آن متمرکز شد. زیرا نیروی فداکار در حفظ نهضت، فدائیان اسلام و مردم مذهبی

که در میادین اعتراض پا به میدان مخاطره گذاشتند و با حذف وزیر دربار، عبدالحسین هژیر فرصت لازم برای ورود نمایندگان ملی گرا و مذهبی مثل

ص:138

آیت الله کاشانی و دکتر مصدق به مجلس فراهم آوردند؛ و یا، با حذف رزم آرا فرصتی برای ملیشدن صنعت نفت و تشکیل دولت ملی فراهم آمد و یا در جریان قیام سی تیر مردم فداکار، دکتر مصدق نخست وزیر مستعفی را برگرداندند و نخست وزیر قدرتمند و سیاستمداری چون قوام السلطنه را ناکام گذاردند.

اما همین که، فداکاران معتقد و مردم عادی که به خاطر سیاستهای متناقض و اختلاف انگیز سیاستمداران به خانه های خود رفتند؛ عملاً نهضت ملی مستظهر به پشتیبانی مردم شکست خورد. به قول دکتر صدیقی، فعالان درجه یک سیاسی در اوج کودتا، در روز 28 مرداد در منزل دکتر مصدق یا خوابیده بودند و یا در حال غذا خوردن و چه کنم؟ چه کنیم؟ بودند و رهبر مستظهر به حمایت مردم ناچار شد با پای خود به باشگاه افسران رفته و خود را تسلیم رهبر کودتاچیان نماید.(1) در حالی که، تا امروز، مورخان به دنبال یافتن مقصر وقوع کودتا و شکست دولت مصدق در میان سازمان نظامیان حزب توده و یا در میان طرفداران آیت اله کاشانی و یا اسلام گرایان هستند.

به هیچ روی علاقه ای به طرح مباحث اجتماعی و سیاسی نداشتند و این امر فقط و فقط، ناشی از فقدان موضع اجتماعی به صورت ذاتی در آنان بوده است.

2. وجود مشکلات اقتصادی و اجتماعی: مشکلات اقتصادی و گرفتاریهای اجتماعی خود از اسباب عدم علاقه مردم به مسائل اجتماعی و سیاسی می شوند. هر چند ممکن است همین مشکلات عده ای را به سمت سیاسی تر شدن سوق دهد و در مسیر علت یابی به علل سیاسی و اجتماعی بپردازند و از فعالان و فداکاران سیاسی گردند. چنانچه بسیاری از فعالان و فداکاران و حامیان وقوع تحول سیاسی از همین مردم مستضعف بوده اند که برای رفع استضعاف و رفع ستم به میدان مبارزه آمده بودند. اما جمع بسیاری هستند که در اثر فقر و نابرابری و عقب ماندگی اقتصادی و اجتماعی، اساساً قدرت فکر کردن به مسائل اجتماعی را در خود نمی بینند و در صورت دانستن، به علت درگیری با مشکلات گوناگون خود را ناچار از عدم ابتلا به مسائل اجتماعی و سیاسی ببینند و یا آن که به علت باور ضعف و ناتوانی اقتصادی و اجتماعی، خود را نیروی غیرمؤثر در حوادث بدانند و به همین جهت، فاقد هر موضعی باشند.

بی سبب نیست که توصیه پادشاهان قاجار به فرزندانشان آن بود که برای حفظ و تداوم حکومت مردم را در جهل و فقر نگه بدارید. چرا که مردم جاهل و فقیر فرصت و امکان فکر کردن به چیزی جز حل مشکلات خویش را نخواهند یافت.

3. فریبکاری فعالان سیاسی و عدم اعتماد به آنها: سیاست در بین جمع بسیاری از مردم «به درستی یا نادرستی» مترادف با واژة فریب، دغلکاری و ناراستی است. همین تصور خود به خود، سبب گریز مردم از مقوله ای می شود که نمی توانند با آن ارتباط برقرار کنند و آن را ناراست و نادرست می دانند و به فعالان آن اعتماد ندارند. تصور توطئهپردازانة حوادث سیاسی از سوی قدرتهای برتر خود نیز از عوامل مؤثر در بی طرفی سیاسی افراد می شود. چرا که بسیاری از آنان متقاعد شده اند که حوادث پیشاپیش سازمان یافته و هدایت شده است و

فعالان سیاسی فقط ادای تصمیمات گرفته شده و اجرای آن را در می آورند - به همین خاطر سیاست دولت انگلستان از گذشته رشد نوعی نگرش آنگلوفوبیایی

ص:140

بود که به بی طرفی سیاسی و اجتماعی باورمندان آن منتهی میشود و در پی آن همة امور را از چشم دولت فخیمة انگلستان میبینند و تحت تأثیر همین باور بسیاری انقلاب اسلامی را فعالیت شورشآمیز انگلیسیها علیه آمریکاییها در ایران میدانند.

4. یکی دیگر از گروه های اجتماعی که تمایل شدیدی به بیطرفی سیاسی و اجتماعی دارند منفعتخواهان اقتصادی و فعالان عرصه درآمدهای مالی هستند. واقعیت این است که مرغ سرمایه گذاری و پول و سودآوری در جای آرام و بی دردسر تخم می گذارد و از محیطهای متشنج گریزان است و بی سبب نیست که فعالان عرصة سیاست و انقلابیون بسیار دو آتشه، وقتی که به ثروت و مکنت می رسند و از خواص آن متنعم می شوند به سیاستمداران محافظه کار و ملاحظه کار و بی خطر بدل می شوند و از روحیات فداکارانه و یا فعالانه در حمایت از حاکمیتی که خود در آن نقش دارند، امتناع می ورزند. چرا که سرمایه و ثروت و تنعم آنان را سنگین میکند. چنانچه، تصور میکنند به تعبیر قرآن کریم، «اِخلاد فی الارض» شده اند.

شاید ذکر این نکته تاریخی جالب توجه باشد. به هنگامی که سپاهیان مسلمان، سرزمینهای آفریقا را در نوردیدند و به فرماندهی طارق بن زیاد و عبدالرحمن عافقی پا به سرزمین اروپا گذاشتند و برای مقاومت در برابر سربازان دولت اسپانیا، فداکارانه راضی به آتش زدن کشتیهای خود شدند و با نیرویی بسیار کم اسپانیا را تصرف کردند و تا رود لوار فرانسه پیش رفتند و توانستند بخش وسیعی از خاک فرانسه را به تسخیر درآورند، سالیان بعد که سپاهیان فرانسوی به فرماندهی شارل مارتل، در برابر آنها صف کشیدند؛ فرانسویان به پادشاه خود گفتند:

چگونه این ننگ را تحمل کنیم که برای همیشه در میان اعقاب ما بماند؟ ما آوازة مسلمانان را از شرق می شنیدیم از آنجا که آفتاب می تابد در اندیشه آنها بودیم ولی چندان دست روی هم نهادیم تا به مغرب رسیدند! مسلمانان با قلت نفرات خود و فقدان ساز و برگ جنگی و بدون اینکه

زرهی به تن داشته باشند، آمدند اسپانیا را گرفتند و شمال آن کشور

ص:141

و جنوب فرانسه (باشکنس) را با آن همه نیرو و تجهیزاتی که داشت تصرف نمودند.

شارل مارتل در جواب گفت: به نظر من نباید متعرض این لشکرکشی آنها شد زیرا آنها هنگامی که پیش می آیند مانند سیل همه چیز را با خود می برند آنها نیاتی دارند که از کثرت نفرات بی نیاز می باشند. بگذارید دستهای آنها از غنایم جنگ پر شود و درجایی قرارگیرند و سرگرم کشمکش و ریاست طلبی و حکومتی گردند و اختلاف و چند دستگی در آنها پدید آید در آن موقع به آسانی

می توانید بر آنها دست یابید.(1)

اگر به گزارش تاریخی فوق توجه نماییم، بر اساس یک تشابهسازی تاریخی می توانیم به علت فقدان فداکاری و یا فعالیت حامیان سابق رژیم پهلوی و طیف برخوردار دستگاه و حکومت سابق و بی طرفی آنها در حوادث انقلاب و اعتراضات سیاسی علیه رژیم پهلوی پی ببریم و در نقطة مقابل، پدیدة بی طرفی در ایران بعد از انقلاب را به روشنی بیشتری تحلیل نماییم و یا در فهم علل گریز انقلابیون سابق از دفاع مستقیم از انقلاب اسلامی و یا حتی امتناع آنان، به تحلیل روشنی دست یابیم و یا روند شکل گیری آیندة نیروهای اجتماعی را توضیح دهیم و علل تغییر گروه های منتقد سیاسی به گروه های محافظه کار و محافظه کاران به منتقد را به روشنی بهتری دریابیم.

5. داشتن مواضع خاص منتهی به بی طرفی: بی طرفی همیشه ناشی از فقدان احساس سیاسی و یا منفعتطلبی اقتصادی و یا فقدان دانش سیاسی و اجتماعی نیست. گاهی بی طرفی یک موضع هوشمندانه برای احتراز از ورود به منازعاتی است که شخص بی طرف ورود آن را خواه به لحاظ عقاید مذهبی و یا سیاسی، خواه به لحاظ فقدان اعتماد به سیاستمداران، یا ناشناخته بودن یک پدیده اتخاذ می کنند. در بسیاری موارد سیاست بی طرفی در مواضع بین الدولی اتفاق می افتد و در بحرانهای سیاسی که ریشه های واقعی یک کشمکش سیاسی در آن نامعلوم

است، اتخاذ بی طرفی به شدت گسترش می یابد. نظیر بی طرفی ایران در جنگ

ص:142

جهانی اول و دوم، بی طرفی ترکیه در جنگ جهانی دوم و یا بی طرفی سوئیس در تمامی منازعات بین المللی در اروپا. در بسیاری از موارد اتخاذ رویة بی طرفی خود یک موضع سیاسی کاملاً واضح است. آنانی که با تاریخ اسلام آشنایی دارند می دانند موضع بی طرفی و عدم بیعت بدون مخالفت سعد بن ابی وقاص و یا عبدالله بن عمر (فرزند خلیفة دوم) را همگان موضع خاص آنها در عدم همیاری با علی ابن ابیطالب(ع) میدانند، نه بی طرفی واقعی.

این عبارت حکیمانه از امیرالمؤمنین که در ابتدای کلمات قصار نهج البلاغه آمده اشاره بسیار ظریفی است بر اتخاذ هوشمندانه موضع بی طرفی در حوادث و بحرانهای فتنه زا و منازعاتی که به تعبیر مفسرین برای غیرخدا و تکالب بر سر حطام دنیا است:

کن فی الفتنة کابن اللبون لاظهر فیرکب ولا ضرع فیحلب.(1)

در فتنه ها همانند بچه شتر باش که نه پشتی دارد بر آن سوار شوند و نه پستانی دارد که از او بدوشند.

بی سبب نبود که امام خمینی در نجف کشمکش بر سر کتاب شهید جاوید را فتنه نامید و آن را منازعه ای ساواکساخته دانست و هیچ موضعی اعم از مثبت یا منفی در قبال آن نگرفت. همین رویه در مورد سایر حوادث و مسایل مبهم تاریخ سیاسی معاصر و حتی در مورد پاره ای از شخصیتها که منازعات گسترده و بی نتیجهای دربارة آنان در جریان بود، به هیچ روی موضع گیری صریحی اتخاذ نکرد که همین خود موضعی کاملاً معنادار است.

مخلص کلام آنکه، باید توجه داشت در هر صورت بی طرفی مردم در برابر حاکمیت به زیان آن تمام می شود و حکومتها نمی توانند از اینکه ملتها یا بخشی از ملت فاقد موضع صریح و آشکار حمایتی باشند، خشنود شوند. چرا که بی طرفی بخشی از مردم نیروی ناشناخته و غیرقابل محاسبه ای است که ممکن است در یک بحران سیاسی جدی به طور ناگهانی به سمت و سوی اردوی

مخالفان حکومت کشیده و حکومت را به لحاظ ثبات و استواری به چالش

ص:143

اساسی بکشاند. لذا بی طرفی مردم در حوادث، در بسیاری از موارد مانند مار خفته ای است که ممکن است در اثر حرارت بحرانهای سیاسی و اقتصادی و اجتماعی به حرکت درآید. هر چند بسیاری از دولتها نیز برای مهار کردن همین مار خفته در صدد درخواب نگهداشتن بیشتر این نیروی ناشناخته عمل می کنند و البته این تلاش در این راه بدان سبب است که فرض دولتها بر آن است مواضع مخالفان و موافقان در جامعه، در بدترین وضعیت دچار توازن قوا و یا برتری نسبی حامیان دولت بر مخالفان است. واقعیت این است که بسیاری از مردم ایران در سالهای حاکمیت پهلویها، هر کدام بنا به دلایل خاص خود در برابر حکومت موضع بی طرفی اتخاذ کرده بودند و اتفاقاً رژیم پهلوی تلاش می کرد با استفاده از ابزار تبلیغی و فرهنگی و گسترش فرصتهای تفریحی تخدیرآور از حساسیتهای سیاسی در جامعه بکاهد چرا که درحالت عادی، سیاسی نگری مردم و جوانان ممکن بود آنان را به اردوی مخالفان حکومت براند و اتفاقاً در زمانی که رژیم پهلوی در اوج قدرت اقتصادی و سیاسی خود بود بخش قابل توجهی از مردمی که تا آن زمان در اردوی بی طرفهای جامعه زیست سیاسی داشته اند، به دلیل همان سیاست فرهنگی ضد ارزشی و تخدیرآور رژیم پهلوی به اردوی مخالفان عادی و سپس فداکار رژیم پهلوی پیوستند. مطالعه زندگی بسیاری از شهدای انقلاب اسلامی و دفاع مقدس می تواند گویای این تغییر جایگاه مواضع سیاسی و اجتماعی از افرادی بی طرف و منفعل به عناصر ناراضی و سپس مخالف عادی و فعال و سپس فداکار رژیم پهلویاند.(1)

موجود است. این عدم رضایتمندی ممکن است با تحولاتی مختصر به رضایتمندی و یا مخالفت آنان منتهی شود.

میان ناراضی و مخالف چه عادی و چه فعال و چه فداکار تفاوت اساسی وجود دارد. یک ناراضی اجتماعی لزوماً اهل عمل و ارادة اجتماعی نیست؛ ولی یک مخالف چنین است. همچنین یک ناراضی ممکن است در عین حال که از یک موضوع ناراضی باشد، نسبت به موضوع دیگری رضایتمند باشد و با اینکه یک ناراضی در عین اینکه نسبت به وضعیت موجود ناراضی است معتقد به تحول همان وضعیت نیز نباشد.

نقطه افتراق ناراضی و مخالف در خواستاری تغییر وضع موجود به طور اساسی است که ناراضی به اصلاح پاره ای از امور که ممکن است امور پیش پا افتاده و عادی باشند معتقد است، اما مخالف با هدف گزاری تغییر نظام سیاسی در اندیشة تحول اساسی است. به عبارت دیگر در عالی ترین وضعیت یک ناراضی یک اصلاحطلب است و یک مخالف معتقد به تغییر نظام سیاسی است.

از سوی دیگر، یک ناراضی فاقد آرمان و اهداف سیاسی مغایر با نظم سیاسی موجود است، ولی مخالف آرمان دار و هدفمند به دنبال شکل گیری و سازماندهی نظم جدیدی است.

البته باید گفت دالان عدم رضایت گذرگاه ورود هر فرد سیاسی به عرصه مخالفان است و همة مخالفان خواه ناخواه زمانی ناراضیانی بودند که عدم رضایت آنها به مرزهای عدم تحمل وضع موجود رسید و به اردوی مخالفان پیوستند. به عنوان نمونه، نهضت آزادی به عنوان یک سازمان ناراضی از رژیم پهلوی که معتقد به پاره ای اصلاحات در رژیم پهلوی و اعمال اصلاحات سیاسی و اجتماعی بود، یکی از کانونهای ورود عناصر ناراضی سیاسی به عرصة فعالیت سیاسی بود که به طور طبیعی در طول زمان در اثر تماس با عناصر مخالف رژیم پهلوی به چهره های مخالف عادی و فعال و فداکار رژیم پهلوی تبدیل شدند و به همین صورت هیئتهای مذهبی و دینی و جلسات مذهبی در ایام عاشورا و رمضان، عمدتاً در فضای عدم رضایت از رژیم پهلوی سیر می کردند. این هیئتها کانونی

برای شکل گیری نارضایتیها و تبدیل آن به مخالفتها بود. بهترین مثال خارجی

ص:145

نقش جنبش اخوان المسلمین مصر، به عنوان مدخل ورودی بسیاری از اسلام گرایان مخالف فعال و مخالف فداکار رژیم مصر است.(1)

فداکار رژیم پهلوی در مساجد تهران و شهرستانها بپیوندند. اما طبیعی است که در میان همان مخالفانی که در مسجد ارگ تهران گردهم آمده بودند، کمتر کسی به خود جرئت می داد صریحاً نام «آیت الله العظمی امام خمینی» را به عنوان رهبر بزرگ معتقد به تغییر نظام سیاسی علناً اعلام نماید. ولی هنگامی که این اتفاق صورت گرفت جمعیت حاضر یک صدا فریاد صلوات سنگینی را برآورد. در اینجا جمعیت مخالفان عادی رژیم پهلوی فرصتی را برای ابراز مبارزه یافتند. در سیزدهم شهریور 1357، به هنگامی که بعد از نماز عیدفطر درخواست برگزاری تظاهرات شد به غیر از عناصر فعال و فداکار در تهران کمتر کسی بود که وارد عرصة آشکار مخالفت با رژیم پهلوی نشد. این در حالی است که از اولین تظاهرات جدی منتهی به کشتار در قم 19 دی ماه 1356 تا اولین تظاهرات جدی در تهران 13 شهریور 1357 نزدیک به هشت ماه فاصله است. البته در این فاصله تجمعات و تظاهرات خونین بسیاری در شهرستانها برگزار شد. ولی هنگامی که فرصت ابراز نظر برای مخالفان فداکار فعال و عادی تهرانی فراهم شد دیگر فرصتی را برای ابراز مخالفت از دست نمی دادند. تظاهرات 16 شهریور، هفده شهریور، محرم، اربعین، و سایر تجمعات در تهران، تجمعات مخالفتخواهانه ای بود که با هدف تغییر نظام سیاسی صورت می گرفت و جمعیت مخالفان عادی رژیم پهلوی را به یکدیگر پیوند می داد. همین اتفاق در شهرستانها نیز صورت پذیرفت.

باید توجه داشته باشیم مادام که جمعیت مخالفان عادی رژیم پهلوی، وارد عرصة سیاسی و عملیاتی کردن ایده های خود نشده بودند فرض هر گونه تغییری در ایران بعید بود و به نظر نمی رسید مخالفان فعال و فداکار می توانستند بدون تکیه بر قدرت جمعیت عظیم مخالفان عادی، قدرت رژیم پهلوی را در هم بشکنند. به همین خاطر وقتی اصرار امام خمینی را در ترسیم استراتژی مبارزه، مبنی بر ضرورت آگاهی مردم و ورود مردم در عرصة مخالفت سیاسی می بینیم به هوشمندانه بودن و قدرت زایی این فرض جامعه شناسانه و استراتژیک بهتر پی

می بریم. در نقطة مقابل، اصرار گروه های سیاسی غربگرا بر ضرورت تعامل با آمریکا و یا گروه های چپگرا مبنی بر ضرورت اتخاذ روشهای قهرآمیز و جنگهای

ص:147

مسلحانه را می بینیم که تا چه حد ناکارآمد و ناکافی است. زیرا، در فرض تعامل با غرب مردم به سیاستمداران به هیچ روی اعتماد نمی کنند، همچنان که به غربباوران اعتماد ننمودند. در ثانی، در مبارزه مسلحانه و نبرد قهرآمیز معدودی شرکت می کنند که قطعاً همان اقلیت مخالفان فداکار رژیم پهلوی خواهند بود. بنابراین، مگر تعداد مخالفان فداکار در یک جامعه علیه یک حکومت چقدر است؟ این در حالی بود که رژیم می توانست با سرعت همگان را سرکوب نماید.

علاوه بر آن، در صورت اعلام جنگ مسلحانه، صف بندیهایی در میان نیروهای نظامی و مردم هوادار و حامی رژیم پهلوی و مخالفان آن صورت می گرفت که معلوم نبود دامنة تخاصمات آن تا کجا گسترش یابد. این اتفاقاً همان چیزی بود که رژیم پهلوی و شخص شاه و حامیان آمریکایی اش در شورای امنیت ملی نظیر برژینسکی، -

شاگرد کرین برینتون، یکی از بزرگترین انقلاب شناسان جهان و نویسنده کتاب کالبد شکافی چهار انقلاب - و وزارت دفاع به دنبال آن بودند(1) تا انقلاب اسلامی در ایران را به گستره و افق خونینی بیامیزند.

علت تلاش برای کودتا، مداخلة گستردة ارتش و خونین نمودن صفوف انقلاب، همانا به خانه فرستادن مخالفان فعال و عادی رژیم پهلوی و تنها نمودن مخالفان فداکار و قتل عام آنها بوده است، چرا که در این صورت، مردم به خانه های خود باز می گشتند و انقلاب سرکوب می شد.

نکته آخر در خصوص مخالفان عادی آن است که اکثر مخالفان عادی یک حکومت ممکن است اعضاء بوروکراسی سازمانی همان حکومت نیز باشند و حتی ممکن است مخالفان فعال و فداکار یک حکومت نیز برای نفوذ در حکومتی از شیوة همکاری بهره جویند و بی سبب نیست که حکومتها نسبت به رشد مخالفان در دستگاه خود حساسیت دارند. هر چند بسیاری از حکومتها نیز تلاش می کنند از طریق جذب مخالفان عادی خود به مشاغل سازمانی در حکومت، آنها

را در حلقة سازمانی و زندگی روزمره و وابستگی به خود گرفتار سازند تا بتوانند از این طریق کنترل بیشتری بر رفتار آنان داشته باشند و یا از مخالفت آنها بکاهند.

ص:148

البته این رویه معمولاً تا حدودی، آنهم در پاره ای از موارد، و در دراز مدت جواب می دهد، ولی به صورت همیشگی نیست. اتفاقاً حکومت در معرض ضربات داخلی جدی تری قرار می گیرد. چنانچه در اغلب حکومتها چه حاکمیت پهلوی و چه در زمان جمهوری اسلامی شاهد اتفاقاتی از این دست هستیم و جالبتر آن که الگوی «نفوذ در ارکان سازمانی و اداری حکومت و تحول آن از طریق مدیران» استراتژی حرکت انقلابی جنبش اخوان المسلمین مصر بوده است.(1) هرچند، این استراتژی در مصر با اقبال چندانی همراه نشد، ولی شاخة سودانی آن یعنی شاگردان شیخ حسن الترابی و ژنرال عمرالبشیر با استفاده از همین روش توانستند بر حکومت سودان غلبه نمایند.

البته در عصر پهلوی عمدة بهره مندی از مخالفان متوجه نیروهای چپ گرایان و ملی گرایان بوده است. باند امیر اسدالله علم در وزارت دربار و تشکیلات فرح پهلوی عمدتاً از همین گروه سیاسیون و مخالفان سابق بوده اند. بسیاری از چهره های برجسته ساواک نظیر منوچهر آزمون، منصور رفیع زاده، پرویز نیکخواه، دکتر محمد باهری، رسول پرویزی، پرویز ناتل خانلری از این دسته از مخالفان مجذوب قدرت و ثروت بوده اند.(2)

مخالفان فعال: مخالفان فعال به آن دسته از دگرگونیطلبانی گفته می شود که در مسیر اهداف تغییر نظام سیاسی فعالیت می نمایند، اما تلاش و فعالیت آنها در حد فداکاری و گذشتن از خود نیست.

همچنان که در موضوع حامیان فعال توضیح داده ایم، مخالفان فعال عمدتاً از میان چهره های سیاسی و شخصیتهایی هستند که برای رسیدن به اهداف مشخصی تلاش میکنند ولی در مرز میان حمایت عادی و حمایت فداکارانه قرار دارند. شاید به لحاظ ارزشی و یا جامعه شناسی تفکیک دقیق این مجموعه از دو گروه

دیگر چندان آسان نباشد. ولی ما با توجه به مثالهایی سعی خواهیم کرد نسبت به توضیح مسئله مبادرت ورزیم. به نظر ما مخالف فعال کسی است که به لحاظ

ص:149

باورمندی به اصل مخالفت با نظم موجود رسیده و با اعتقاد به ضرورت تغییر، فعالیتهایی نیز دارد اما این فعالیتها هیچگاه به منزله گذشتن از خود نیست.

اگر به پروژة مقابله اعراب با اسرائیل توجه کنیم، خواهیم دید که اعراب در برابر آنها به اصل مقابله با اسرائیل معتقدند و در این راه فعالیتهایی علیه اسرائیل نظیر تحریم کالای اسرائیلی، عدم همکاری سیاسی، قهر سیاسی و عدم مذاکره با اسرائیل، عدم مسابقه با ورزشکاران اسرائیل ... انجام می دهند. حتی در مواردی ژست مبارزه نیز خواهند گرفت. اما به وقت مخاطره ساکت و آرام می شوند؛ نظیر سکوت دولت سوریه در پاسخگویی به حملة هوایی گستردة اسرائیل در سال 1382. این دسته از سیاسیون اصولاً از مبارزه ای که منتهی به مخاطره افتادن جان آنها می گردد ناراضی و گریزان هستند. این عده در حد وسط میان مردم عادی مخالف اسرائیل و فداکاران عملیات استشهادی فلسطین و لبنان مخالف فعال دولت اسرائیل محسوب می شوند. شاید بهترین نمونه آن آقای یاسر عرفات بوده باشد.

در ایران قبل از پیروزی انقلاب اسلامی چنین نقشی را رهبران احزاب سیاسی داشته اند و مخالفخوانی آنها تا مرز فداکاری بود. آنها به هیچ روی جرئت ورود به مخالفت فداکارانه و ایستادن در برابر نیروهای امنیتی در زندان و یا در برابر تانکها را نداشتند، اما فعالانه مخالف رژیم پهلوی بودند. مهندس مهدی بازرگان در مصاحبه اش با رادیو بی، بی. سی چنین می گوید:

[در سالهای قبل از پیروزی انقلاب] گروه های چریکی مختلف بود هم از چپی ها بودند و هم از ملی ها و مذهبی ها بیشتر جوان بودند و فشار آن زمان دستگاه از طریق ساواک مخصوصاً از طرف پلیس طوری بود که خیلی از افراد ایران اعم از طبقة متوسط و افراد مسن و جا افتاده و جوانها به این نتیجه رسیده بودند که مبارزة قانونی و علنی به صورت معقول نتیجه ای ندارد (البته من نمی خواهم تأیید بکنم این تصور را) ولی این طرز فکر خیلی در آن موقع رایج شده بود و استدلالی که می کردند و می گفتند ببینید از این راه وارد شدید و شما را به زندان انداختند در هر حال نتیجه ای نگرفتید یعنی دستگاه و پشتیبانان دستگاه منطق زور و اسلحه را فقط می توانند بپسندند این بود که چریکها پیدا شدند که

یک طیف وسیعی بودند. از معتقدین و فدائیان فکر مارکسیست گرفته تا خیلی

ص:150

مؤمنین و مقدسین و آنهایی که طالب شهادت بودند از مسلمانها همه در بینشان بود.(1)

مخالفان فداکار: گروهی از مخالفان را که برای سرنگونی حاکمیت، حاضر به هر نوع فداکاری حتی مرگ و زندان و شکنجه هستند، مخالفان فداکار می گویند.

شاید صف بندی مخالفان فعال و فداکار بسیار سخت و تفکیک و تشخیص آنان بسیار مشکل باشد. ما در تمثیلی عینی که از حامیان فداکار و فعال آورده ایم، معتقدیم که تفاوت مخالفان فعال و فداکار به هنگام قرار گرفتن در معرض مخاطره و خطر مرگ و یا حبس طولانی معلوم می شود.

مخالفان فداکار گروهی هستند که به دلایل مختلف امکان تداوم حیات حاکمیت را بر نمی تابند و بین مرگ و حبس و شکنجه و یا تغییر وضعیت حاکم دائماً در حال تردد هستند. آنها هرگونه مخاطرات ناشی از مبارزه قهرآمیز و فداکارانه و براندازانه را با یک حاکمیت به جان می خرند - که این نوع عملیات

اجتماعی و سیاسی مخاطره آمیزترین نوع عملیات و فعالیت سیاسی است - تا وضعیت حاکم را تغییر دهند. البته باید توجه داشت تفاوت الگوی عملیات مخالفت و عملیات انقلابی ممکن است به چند عامل اساسی بستگی داشته باشد که عبارتاند از:

1. وضعیت فرهنگی،

2. وضعیت اقتصادی،

3. وضعیت اجتماعی و سنی.

مرزبندی مشخصتری از سایر گروه های اجتماعی و سیاسی داشته باشد. بنابراین، گروه هایی که به لحاظ فرهنگی با همدیگر همسانی دارند اگر به موضع مخالفت با یکدیگر کشانیده شوند، این مخالفت به مرزهای مخاطره آمیز و خطرناک نخواهد رسید. چرا که فرصت و توجیه فرهنگی و عقیدتی لازم را برای انجام اعمال خشونت آمیز علیه یکدیگر نمی یابند. چرا که، ریشة فداکاری سیاسی در نوع باورهای عقیدتی است که سب میشود این باورها با باورهای حاکم به نقطة تعارض کشیده شود و البته عوامل دیگری در شکل گیری این حوادث دخالت دارند.

در عین حال، باید توجه داشت که مقولة فداکاری و شهادت خواهی در عرصة ملی و پذیرش این مقوله توسط یک ملت امری متفاوت و محصول فرآیندی تاریخی و سیاسی و اجتماعی است. بنابراین باید مرزبندیهای فرهنگی میان حاکمیت و گروه های مختلف آنقدر زیاد و تعارض آنقدر گسترده باشد تا جامعه به مقوله فداکاری مخالفان به چشم رفتاری ابلهانه و جنایت و اقدامی بی نتیجه و یا جنون آمیز نگاه نکند، بلکه آن را به عنوان عملی در جهت آزادیخواهی و عدالت و یا باورهای اعتقادی تلقی نماید.

مبارزه شدید پیامبر اسلام در برابر مشرکان مکه،(1) اقدام حضرت سیدالشهداء(ع) در مقابله با یزیدبن معاویه،(2) قیام سربداران خراسان علیه مغولان، حرکت فدائیان اسلام در اوایل دهة بیست در ایران(3) و انقلاب اسلامی ایران در سالهای 57 - 1342، قیام جماعت اسلامی در مصر،(4) جنبش حزب الله در لبنان و انتفاضه الاقصی در فلسطین جنبشهایی مبتنی بر اعتقادات مذهبی و نگرش فرهنگی بودند. در این نگرش فرهنگی، قاعده اصلی در عملیات فداکارانه پذیرش مقوله شهادت بوده است و بانیان و فعالان فداکار جنبش پذیرای مقولة شهادت و مرگباوری بوده اند. بهرغم آنچه «اریک بوتل» در مورد مقولة شهادتطلبی در

ص:152

ایران آورده است که مقولة شهادت طلبی در اثر تعارض میان سنت و مدرنیسم و مهاجرت جوانان جویای کار به شهرها و رؤیت تعارض فرهنگ مدرن پهلویها و فرهنگ سنتی جامعه ایرانی بوده است؛ ما در اصل تئوری مدرنیزاسیون که به عنوان علت وقوع اعتراض و انقلاب تلقی شده سخن بسیار داریم تا چه رسد به اینکه تئوری مدرنیزاسیون بتواند مقولة شهادتطلبی فداکارانه مخالفان فداکار رژیم پهلوی را توجیه و تفسیر نماید.

معذلک نوع نگرش فرهنگی و عقیدتی و جهان بینی در انتخاب رویة فداکارانه و چگونگی روبرو شدن با آن بسیار مؤثر است. چنانچه یک مارکسیست در مقوله روبرو شدن با مخاطرات ناشی از مبارزه سیاسی و بن بست نهایی زندگی، دیدگاهی کاملاً متفاوت از یک انقلابی مسلمان خواهد داشت. چرا که یک مسلمان با فرض پذیرش مقوله شهادت آن را بن بست زندگی نمی داند بلکه آغازی جدید، فرح بخش و سرورآفرین تلقی می کند و غالب فداکاران مسلمان در

مواجهة با اعدام ناشی از عمل سیاسی فداکارانه چنین بوده اند.(1)

اگر یک تجزیه - تحلیل آماری از کسانی که در حوادث مبارزات سیاسی آسیب دیده اند بنماییم به خوبی روشن خواهد شد که کسانی که دارای وضعیت اقتصادی بهتری هستند در عین باورمندی فداکارانه از ریسک پذیری و خطرپذیری کمتری برخوردارند.

ما در اینجا در صدد اثبات موضع بهخصوصی نیستیم، ولی جدالهای جدی بر سر برخی مسائل همچنان حل نشده باقی مانده اند: جدال بر سر اینکه انقلاب دقیقا در چه مقطعی آغاز شده است؟ چه کسانی در مبارزة مسلحانه پیشگام بوده اند؟ چه کسانی بیشترین شهید را در جنبش انقلابی داده اند؟ رهبران و الگوهای انقلاب چه کسانی بوده اند؟ چرا گروه های دیگر از نبرد مسلحانه استنکاف ورزیدند؟ چه کسانی حبس و تبعید بیشتری متحمل شدند؟ و یا اینکه چه کسانی در شرایط بعد از پیروزی، انقلابی تلقی می شوند و یا ضد انقلاب دانسته می شوند؟

هر جبهه یا گروهی تلاش میکند تا ثابت نماید که پاندول حرکت انقلاب در دست آنان بوده است و محور حرکات انقلابی آنها بوده اند.

مطالعه آثار اسلام گرایان و چپ گرایان و ملی گرایان نشان میدهد هر کدام در صددند تا خود را علت اصلی وقوع حادثه انقلاب معرفی کنند و دیگران را محورها و علل فرعی انقلاب بنمایانند.

از سوی دیگر، بسیار قابل توجه است که بدانیم برخی، همانند پهلویها، به دنبال شناسایی مقصر وقوع انقلاب و معرفی آن بوده اند. جالبتر آن که، شخص محمدرضا پهلوی در گفتگوهای بسیاری از جمله گفتگو با میشل پویناتسکی نمایندة دولت فرانسه، سیاستهای ترقی خواهانه و رشد مدرنیسم و فرآیند مدرنیزاسیون را عامل این حرکت انقلابی معرفی می نماید. چرا که مردم سنتزدة ایران قدرت تحمل پیشرفت و مدرنیته را ندارند و به همین خاطر مدرنیزاسیون را بالا آورده و پس زده اند.

همین اظهارات محمدرضا پهلوی، درگفتگوهایش با میشل پویناتسکی، ویلیام سولیوان، سفیر آمریکا در تهران و آنتونی پارسونز، سفیر انگلیس در ایران، در خاطرات و گزارشات آنها منعکس گردیده و نهایتاً توسط دانشمندان علوم سیاسی و تاریخ، در قالب تئوری مدرنیزاسیون صورتبندی شده است.

در اینکه مخالفان فداکار یک حاکمیت (صرفنظر از گرایشات آنها) محور و پایه های اصلی مخالفت و رهبری مخالفان هستند، تردیدی نیست. اما برای فهم این واقعیت که کدام یک از کانونهای مخالفت فداکارانه کانون اصلی مخالفت

ص:155

هستند باید به چند اصل عمده توجه داشت که مخالفان فداکار باید واجد مراتب آن باشند. این اصول عبارتاند از:

1- نفی کامل حاکمیت؛

2- پذیرش تعامل در حکومت و یا نفی آن؛

3- تحلیل راه های برون رفت از شرایط حاکم؛

4- ارائه استراتژی تخریب نظام و عملیاتی کردن آن؛

5- ارائه استراتژیهای تأسیس نظام جدید و عملیاتی نمودن آن.

در سالهای بعد معتقدان به تغییر نظام سیاسی و نفی کامل حاکمیت پهلوی با اتهامات سنگینی همانند اقدام علیه امنیت ملی و «مبارزه علیه خاندان جلیله سلطنت» و ... در دادگاه های نظامی محکوم گردیدند و در زندانهای ساواک و کمیته مشترک ضدخرابکاری با شکنجه های سخت روبرو شدند و نهایتاً دیوار اعدام را با خشنترین نوع برخورد حاکمیت متحمل شدند.

البته این درست است که ما می توانستیم شاه را نیز از میان برداریم ولی چون تشکیلات لازم برای قبضة حکومت را نداشتیم ترجیح دادیم در شرایطی شاه زنده بماند ولی کشور را به [آغوش] حزب توده که با تشکیلات و نیروی انسانی آماده بود نیندازیم. به همین خاطر ابتدا حسنعلی منصور نخست وزیر را به عنوان هدف و آماج بعد از تبعید حضرت امام انتخاب کردیم و هدف قرار دادیم.(1)

طبیعی است بسیاری از مخالفانی که در برابر یک وضعیت کاملاً نامطلوبی قرار دارند و با آن مبارزه می کنند، پیش بینی روشنی از شرایط جدید نداشته باشند. یعنی فضای سیاسی و نظم سیاسی بهتری را در تلقیهای خویش از مسائل نداشته باشند. چهره های برجسته سیاسی و مبارز در ایران مانند دکتر محمد مصدق، آیت الله سیدابوالقاسم کاشانی بهرغم مبارزه با استبداد داخلی و نفوذ خارجی طرحی برای تغییر شرایط حاکم بر کشور به طور منسجم ارائه نکردند و اساساً موضوع تغییر شرایط و برون رفتن از نظام سیاسی «انگلیسی ساخته» را در هیچجا و یا اثری مطرح نکرده اند. اما هر دو از مبارزان اصیل و برجسته علیه استعمار انگلیس بودند و ضربات کاری به آن زدند و جالب اینکه در هر موردی که سخن از تغییر شرایط و نظم سیاسی به میان می آمد هر دوی آنان در برابر آن مقاومت می کردند و خود را موظف به دفاع از حفظ وضع موجود می دانستند. چه آیت الله کاشانی و چه دکتر مصدق در برابر فدائیان اسلام که طرح حکومت اسلامی را مطرح کرده بودند، ایستادند. دولت دکتر مصدق در برابر شعار و طرح عزل شاه و تغییر نظام سیاسی به جمهوری که توسط دکتر سید حسین فاطمی مطرح شده بود، این سخن را برنتابید و آن را نفی کرد. همانطوری که در 25 مرداد 32 پس از فرار شاه و خلاء قدرتی که به وجود آمد دولت دکترمصدق بر بازگشت مجدد «اعلیحضرت» تأکید کرد. چرا که حفظ سلطنت را برای حفظ وحدت ملی و نظام و انتظام امور کشور ضروری و حیاتی می دانستند.

موارد مشابه در طول تاریخ ایران و جهان بیشمار است و گروه مبارزان و مخالفان فاقد پیشنهاد جدید کم نیستند و بسیارند رهبران سیاسی که به اعتبار

ص:159

فقدان پیشنهاد جدید و ارائه طرح ضرورت برونرفت به تحمل همان وضعیت تن در داده و از مخاطرات تغییرات در نظم سیاسی و اجتماعی احتراز می کنند و این نه از سر رضایت و پذیرش بلکه از سر ناگزیری و عدم تحمل و پذیرش مخاطرات ناشی از تغییرات ناخواسته است.

شاید بسیاری از مجادلات تاریخی در مورد شخصیتهای مذهبی و سیاسی معاصر با فرض فوق خاتمه یابد.

مسئله اثبات «ضرورت برون رفت» از شرایط حاکم، از نکات بسیار مهم و پیش درآمد یک تحول سیاسی است. اثبات «ضرورت برون رفت» و تغییر وضع حاکم امری بسیار مهم و مشکل است. چرا که فرض خروج باید با ادلة اقناع کننده مبنی بر بهتر شدن شرایط آتی همراه باشد. به عنوان نمونه کتاب کشف الاسرار امام خمینی متنی است در خصوص ضرورت تحول و خروج از شرایط حاکمیت غیرالهی و فساد دستگاه پهلوی اول و صغارت و بلاهت حاکمان در دوره پهلوی دوم به سال 1322؛ و یا آن که کتاب «معالم فی الطریق» سید قطب در مصر و آثار خوزه مارتی را در جریان انقلاب اول کوبا می توان از این دست دانست.

در محتوای اکثر متون سیاسی مخالفان رژیم پهلوی در دوره های قبل از انقلاب اسلامی و یا هر انقلاب دیگری، به موضوع ضرورت برونرفت توجه کافی شده است. ضرورت برونرفت معطوف به شرایط سیاسی و اقتصادی و اجتماعی و فرهنگی و غیرقابل تحمل و ظالمانه بودن شرایط حاکم است. مطالعة زندگی تک تک سیاسیون و انقلابیونی که به مبارزة سیاسی فداکارانه کشیده شده اند نشان می دهد که به دلایل مختلف به چنین نتیجه ای رسیده اند. هر چند ممکن است پذیرش این ضرورت در میان روحانیون فرهنگی و مذهبی استقلالخواهانه، و در میان دانشجویان آزادی جویانه و استبدادستیزانه و در میان کارگران عدالتخواهانه و معطوف به ظلم و نابرابری اقتصادی و در میان نظامیان تبعیضانگارانه بوده باشد و یا آنکه ترکیبی از هر کدام، ولی به طور کلی، هر کدام از طیفها خواه ناخواه به مرحلة ضرورت تغییر وضعیت حاکم رسیده باشند، ضمن آن که این باور ممکن است تدریجی و در طول زمان بوده باشد و یا دفعی و

ص:160

ناگهانی. چرا که در صورت اول ممکن است از طرف حاکمیت اوضاع قابل کنترل باشد، ولی به خاطر اتفاقاتی از قبیل خونریزی گسترده، به طور ناگهانی اوضاع به ضرر حاکمیت تغییر نماید و به خاطر یک جنایت گسترده جمعیت قابل توجهی از هواداران و بی طرفها نسبت به حکومت را به جمع ناراضیان و مخالفان سوق دهد. به عنوان نمونه جشن هنر شیراز، انتشار مقاله رشیدی مطلق، حادثه سینما رکس، زلزله طبس و کشتار هفده شهریور 1357 حوادثی بودند که به طور تدریجی و دفعی جمع بسیاری را در خصوص ضرورت برونرفت از شرایط حاکم بر ایران قانع نمودند. زیرا این حوادث شکاف میان حکومت و بخشهایی مختلف جامعه را به شدت تعمیق نمود.

خصوص ضرورت برون رفت و الگوی استراتژی تخریب نظام سیاسی حاکم با پشت کردن به اندیشة سیاسی و مفروضات تاریخی اهل تسنن است و یا آنکه کتاب «مبارزه مسلحانه استراتژی و تاکتیک» اثر مسعود احمدزاده را می توان از این آثار اما با نگاه چپگرایانه دانست. مطالعه در مورد هر انقلابی این مدل را به ما خواهد داد.

نکتة جالب توجه در خصوص استراتژی تخریب امام خمینی آن است که رویه و استراتژی ایشان به دلیل آن که برگرفته از اصول و روشهای مطروحه تخریب نظام سیاسی معمول در جهان آن روز نبوده است و علیرغم تأکید بسیار مخالفان رژیم پهلوی و حتی دوستان نزدیکش در اتخاذ استراتژی مبارزه مسلحانه، به این روش تن در نداد و به رویة مبارزه مسالمت آمیز فرهنگی و آگاهی عمومی و حضور فعالانه مردم و جنگ روانی با نظامیان در مبارزه تأکید داشت؛ سبب شد که دستگاه اطلاعاتی رژیم پهلوی و سیا و موساد در مورد استراتژی تخریب امام دچار فقدان درک درست گردند و علیرغم همه گونه تحقیقات نتوانند به یک الگوی منسجم در برخورد با ایشان برسند و عمدة هم خود را مصروف گروه هایی نمودند که عملاً تعداد محدودی از مخالفان بودند و با زیر بناهای واقعی جامعة ایران ارتباط و پیوند قابل توجه و مؤثری نداشتند.(1)

استراتژی تخریب نظام سیاسی دقیقاً همانند استراتژی نبرد و یک جنگ تمام عیار نیاز به تدوین سازماندهی و مهمتر از همه اختفاء در روش و واکنش دارد و نخ نما شدن استراتژی تخریبی یک جریان مخالف سیاسی سبب ارائه الگوهای ضداستراتژی خواهد شد و پیروزی عملیات انقلاب را با توقف مواجه خواهد کرد.

یکی از نکات بسیار مهم دربارة انقلاب اسلامی، فقدان درک درست از مواضع امام خمینی و عکس العملهای متقابل ایشان توسط دستگاه اطلاعاتی و سیاسی و امنیتی است. به طوری که، تلاش گسترده وزارت امور خارجه آمریکا، سیا، دربار پهلوی و ساواک برای کشاندن امام به مواضع شناخته شده به هیچ

ص:162

روی، قرین توفیق نبوده است. اگر انقلاب اسلامی و استراتژی و تاکتیکها و مواضع امام خمینی را از حیث مقابله و تقابل با تاکتیکهای رژیم پهلوی و آمریکا مورد مقایسه و ارزیابی قرار دهیم، به خوبی درمی یابیم که هوشمندی و فراست استراتژیک امام خمینی در مواجهه با آمریکا و شاه بسیار اعجاب آور و فراتر از دریافتهای مجموعة سیاسی حاکم بر ایران و ایالات متحده بوده است.

مصاحبه های مختلف امام خمینی در زمانی که در عراق و پاریس بوده اند به خوبی حکایت دارد که آیندة دور استراتژی و روش عملیاتی خود را علنی نمی کردند. به همین سبب، در خصوص گروه های چپ در ایران که هیاهوی نبرد مسلحانه را مطرح می کردند، تعبیر «چند بچه» را به کار برده اند. در مصاحبه با خبرگزاری رویتر به تاریخ 25 آبان 1357 در خصوص احاطه استراتژی مارکسیستها بر ایشان فرموده اند:

اصولاً ما گروه هایی که دارای پایگاهی در بین مردم باشند به عنوان گروه و یا گروه های مارکسیستی نمی شناسیم و وجود هم ندارد. چند نفر بچه را بگذارید کنار که آنان نه تنها از جامعة ایران شناختی ندارند بلکه هنوز بیش از دو سه کتاب هم مطالعه نکرده اند. می بینید که چگونه شاه از این عده در قالب حمله، طرفداری می کند، می بینید که از چند بچه چیزی ساخته اند. نهضت ما عمیقاً مذهبی است و نفوذ معنوی آن به حدی است که دنیا از آن وحشت کرده است.(1)

جالبتر آنکه امام خمینی هیچگاه مشخص نکردند آیا به عنوان مرجع تقلید اعلام جهاد خواهند کرد یا خیر و همیشه مسئله را متوقف بر مقاومت ارتش و یا کشتار مردم و یا طولانی شدن حوادث می کردند. این مسئله همانند شمشیر داموکلس بالای سر سیاستمداران کاخ سفید و سران رژیم پهلوی مانده بود که قدرت تصمیم گیری را از آن سلب میکرد. به عنوان نمونه وقتی که در هشتم آذرماه/ نوامبر 8 ، خبرنگار نروژی از ایشان پرسید: در صورت سقوط شاه آیا حضرت آیت الله به ایران باز می گردید و دولت جدیدی تشکیل خواهید داد؟

ص:163

بعضی ها در ایران معتقدند که قبل از سقوط شاه به ایران باز می گردید؟ نظر حضرت آیت الله چیست؟ امام پاسخ داد: «من هر وقت صلاح بدانم به ایران باز می گردم چه قبل از سقوط شاه باشد و چه بعد از سقوط او.»(1)

در 15 دی ماه 1357 خبرنگار تلویزیون آلمان از امام پرسید: اکنون که شاه قبول کرده است که برود. آیا دعوت بختیار را در مورد بازگشتن به ایران قبول خواهید کرد؟ امام خمینی فرمودند: «من هر وقت مقتضی بدانم، خودم به ایران خواهم رفت و رفتنم متوقف بر دعوت کسی نیست چه دعوت بشود یا نشود.»(2) و یا هنگامی که خبرنگار «اروپ ان» در 25 دی ماه از امام در خصوص اعضاء شورای انقلاب اسلامی پرسید که آیا از مذهبیون هستند یا اشخاص عادی؟ امام اظهار داشت: «بعداً اعلام می شود». یا در برابر این سؤال که چه وقت و تحت چه شرایطی به ایران بازخواهید گشت: «اظهار داشتند: باید مطالعه شود.»(3) این در حالی بود که امام هفده روز بعد در ایران بودند و عظیم ترین مهاجرت و استقبال تاریخی در هفده روز بعد اتفاق افتاد.

تأکید امام به عنوان تئوریسین و فرمانده عملیات انقلاب بر الگوهایی که خود پایه گذاری کرده و مبدع آن بوده است؛ الگوهایی که حداقل در آن زمان قابل مقابله نیز نبوده اند؛ نظیر سیاست گل در برابر گلوله، برادری ارتشیان، عملیات جنگ روانی و جذب نیروهای نظامی و فتوای خروج از پادگانهای نظامی و ضرورت پرهیز از آلوده کردن دست سربازان و ارتشیان به خون مردم؛ عملاً پایگاه اصلی قدرت رژیم پهلوی را از دست آنان خارج ساخت و بحران تصمیم گیری عملیاتی را وارد کاخ سفید و به تبع آن کاخ نیاوران و ستاد ارتش و ساواک و دولتهای موقت نمود. این در شرایطی بود که علیرغم تحمیل بحران از دست دادن پایگاه نظامی و قدرت سیاسی، نیروهای مختلف ملت اعم از مخالفان فداکار و فعال و عادی و ناراضیان را در جهت مخالفت با حکومت پهلوی بسیج

ص:164

نمود.

استراتژی عملیاتی امام خمینی توانست نیروها و حامیان فداکار متقاعد شده رژیم پهلوی را از اراده فداکاری تخلیه نماید. ضمن آنکه سبب شد کسانی که در طول دهه های گذشته با اعمال خشونت مرتکب جنایاتی شده بودند خود را در معرض مجازاتهای سخت ببینند. این «فداکاران متقاعد شده غیر معقتد» هیچ دلیلی بر تداوم مبارزه و فداکاری مجدد نمی دیدند. لذا جدی ترین حامیان خشن رژیم پهلوی نظیر عوامل برجسته ساواک و ارتش نظیر ارتشبد اویسی، طوفانیان و ثابتی میدان مبارزه را خالی و به خارج گریختند و حامیان فعال نیز دلیلی بر تداوم حضور خود نمی دیدند(1). لذا دربار پهلوی در ایام انقلاب خلوت ترین دستگاه سیاسی یک صد سال اخیر بوده است(2). از سوی دیگر حامیان عادی رژیم پهلوی به تعبیر مردم «شاه دوستها» حرفی برای گفتن نداشتند.

به همین خاطر ما معتقدیم استراتژی تخریب نظام سیاسی امام خمینی (با عنایت به علل نارضایتی مردم ایران از رژیم پهلوی) سبب شد توازن قوا در میان حامیان رژیم پهلوی (اعم از فداکار - فعال - عادی) و مخالفان فداکار و فعال و عادی رژیم پهلوی به نفع مخالفان به طور جدی تغییر یابد. این تغییر توازن قوا در حد توازن کمی نابرابر نبوده است، بلکه عملاً چیزی از نیروی حامیان رژیم پهلوی را بر جای نگذاشت. جز اقلیت ناچیزی که اگر ارادة سرکوب و مقابله نیروی انقلاب را داشتند فاقد ابزار آن بودند.

فرار گسترده سربازان، درجه داران و افسران از پادگانها و مراکز نظامی و همکاری نظامیان سطوح میانی با نیروهای انقلاب که البته مخاطرات بسیاری را در پی داشت، به ناگهان در میان نیروها و حامیان موظف به فداکاری رژیم پهلوی، موج و خیزش قابل توجهی از مخالفان فداکار رژیم پهلوی و حامیان انقلاب رویش کرد. بسیاری از افسرانی که فرمان شلیک گلوله به سمت تظاهرکنندگان را می دادند واقعاً نمی دانستند که خود اولین هدف شلیک سربازان

ص:165

هستند و یا مردم تظاهر کننده؟! در موارد بسیاری نیز چنین اتفاق افتاده است. از مشهورترین حادثه از این دست می توان به ماجرای حمله به نهارخوری افسران لشکر گارد در پادگان لویزان، توسط سرباز شهید ناصرالدین امیدی عابد و استوار سلامت بخش؛ و یا حملة سرباز حسن فرداسدی به رئیس شهربانی جهرم اشاره کرد.

در تجزیه و تحلیل علل سقوط رژیم پهلوی باید به واقعیت تغییر بارز توازن حامیان فداکار - فعال و حامیان عادی رژیم پهلوی اشاره کرد. حامیان فداکار عملاً منفعل بوده اند و جز یک تظاهرات کوچک دفاع از قانون اساسی در زمان بختیار نتوانستند کاری انجام دهند.

درخصوص تجزیه - تحلیل علل ریزش نیروهای نظامی و حامیان فداکار رژیم پهلوی باید به چند واقعیت عمده توجه کرد. نخست آن که حامیان رژیم پهلوی در دو طیف عمده بودند:

1. حامیان فداکار غیرنظامی؛

2. حامیان فداکار نظامی.

1. حامیان غیرنظامی: در میان حامیان فداکار غیر نظامی رژیم پهلوی آنها که در جریانی کودتای 28 مرداد به حمایت رژیم پهلوی برخاسته بودند می توانند مورد توجه واقع شوند و البته سایر حامیان غیرنظامی به نوعی تابع این مجموعه هستند.

به واقع، کسانی که در 28 مرداد 32 به حمایت جدی از رژیم پهلوی و شاه برخاستند و با تظاهرات خود باعث سقوط دولت دکتر مصدق شدند به زعم جملة مورخان از میان عناصر بدنام جامعه بوده اند. بدنامانی که وقتی ستاد ارتش به موجب دستور شخص شاه برای دادن نشانهای تقدیر به آنها مأمور شده بود، رسماً به دربار اعلام کرد، دادن هرگونه نشان و مدال به این عده موجب وهن نظام سلطنت خواهد شد. چرا که عمدة آنها چاقوکشان و عناصر تبهکار اجتماعی بودند(1) و هر کدام سوابق متعدد قضایی - جنایی در دستگاه های قضایی و انتظامی

ص:166

داشتند. عناصری چون شعبان جعفری، پری آژادن قزی، ناصر جگرکی و الوات تابع آنها لمپنهایی بودند که به خاطر روحیة ماجراجویی خود و دریافت نقدی و مهم تر از همه نوعی «مهم شدن ناگهانی در اجتماع» که برای این طیف بسیار اهمیت داشت، سبب شدند تا رژیم پهلوی با حمایت آمریکا مجدداً سرپای خود بایستد.(1)

این جمعیت در میان جامعه ایران فاقد هرگونه اعتبار اخلاقی و اجتماعی بوده اند و اتفاقاً بهره مندی رژیم پهلوی از این نوع افراد از حامیان فداکار، خود به خود، سبب کاهش اعتبار اخلاقی و سیاسی در جامعه ایران شد. بسیاری از این چهره های غیرنظامی حامی حاکمیت با بهرهمندی از فرامین زمینداران بزرگ، به نوعی در برقراری سایة وحشت رژیم پهلوی مؤثر بوده اند. همچنان که، در جریان شورشهای کارگری و سیاسی نیز مورد استفاده رژیم پهلوی قرار می گرفتند. به عنوان نمونه حمله عناصر رژیم پهلوی به مدرسه فیضیه قم و طالبیه تبریز و استفاده گسترده از چماقداران و افراد محلی، بهره مندی از طوایف کولی در سرکوب تظاهرات، یا بهره مندی از افراد امثال شعبان جعفری به عنوان «جمعیت جوانمردان مبارز» ... همه و همه، سبب ظهور و بروز طیف گسترده ای از «شاهک»های محلی و منطقهای شده بود که در روزگویی و ستم بر مردم بسیار مؤثر بوده اند.

به زعم نگارنده، بسیاری از مردم، به طور مستقیم با سلطة آمریکا و یا ستم و اختناق ساواک و یا تصمیمات حکومتی درگیر نبوده اند. اما با این طیف گسترده از «شاهک»های مختلف که قدرت ستم ورزی بر مردم را داشته و مورد حمایت دستگاه نیز بوده اند؛ به طور جدی درگیری داشته اند. به طوری که یکی از عوامل خیزش انقلاب را می توان در تلاش جدی مردم برای خلاصی از دست آنان به عنوان حامیان فداکار و متقاعد شده رژیم پهلوی، دانست. بی سبب نیست که در جریان انقلاب اسلامی این دسته از افراد به شدت مورد آماج نیروهای انقلابی قرار گرفتند و یا به سرعت خود را مخفی نموده و منزوی شدند.

ص:167

به هر روی، علیرغم تلاش اولیة این طیف از حامیان رژیم پهلوی، آنان برخلاف گذشته نه تنها نتوانستند حمایت مؤثری را سازماندهی نمایند؛ بلکه، توانایی آن را هم نداشتند که حمایتهای بالفعل موجود را نیز به نحو احسن سازماندهی کرده و در جهت حمایت از رژیم پهلوی به صحنه آورند. زیرا، آنان نه بر بستر اعتقادی خاصی تکیه داشتند تا بتوانند توجیه گر اعتقادی فداکاری آنها در برابر واقعیت مخاطرات (حمایت از شاه) بوده باشد و نه توان لازم برای مقابله با موج بسیار گسترده و قدرتمند مخالفان رژیم پهلوی را داشته اند.

اگر ما به این جمع از حامیان غیرنظامی عناصر اداری و سازمانی را نیز بیفزاییم، خواهیم دید وضعیت آنان نیز به همین صورت بوده است. چرا که فقدان اعتبار اخلاقی حاکمیت و حامیان آن از یک سو، و اِعمال رفتار ستم بارانه از سوی دیگر، قدرت جذب نیروهای فداکار را از عناصر غیرنظامی حامی رژیم پهلوی سلب کرد و اتفاقاً همین مسئله یعنی ناتوانی حامیان رژیم پهلوی در حمایت از حاکمیت مورد رضایتشان باقیماندة ابزار قدرت را از دست شاه و حامیانش گرفت. باید توجه داشت که سقوط حاکمیت پهلوی نه به خاطر فقدان توانایی یا از دست دادن اعتبار اخلاقی و سیاسی شاه بوده که در غیر این صورت جایگزینی و تغییر شاه امری آسان و شدنی بود و بدنة حامیان حکومت می توانست با تغییر حاکم رضایت بخشی از مردم را جلب، و مخالفان فداکار را به طور گسترده سرکوب نماید. پروژه ای که دکتر برژینسکی با الهام از نظریات کرین برینتون، از آن حمایت میکرد و در صدد اجرای آن بود. اما در این پروژه به این نکته توجه نشده بود که انقلاب در ایران علیه شاهنشاه و دیگر شاهان و شاهکهای کوچکتر محلی و منطقه ای است و شاهان و شاهکها دیگر توان حفظ خود را ندارند تا شاهنشاه را محفوظ بدارند و یا در صورت تغییر شاهنشاه بقیه شاهان و شاهکها یعنی سیستم حامی منافع ایالات متحده، بتواند سرپا بماند.

عدم توجه به این نکته اساسی در ترسیم تاریخ نگاری عصر پهلوی و متوجه نمودن همة امور به شخص شاه و اعضای خانواده سلطنت، محصول دو گرایش عمده در تاریخنگاری معاصر است:

1. تاریخ نگاری توجیهی پهلویها؛

ص:168

2. تاریخ نگاری تجاری و مبتذل عناصر فرهنگی سابق رژیم پهلوی.

در عین حال، باید گفت فقدان توجه کافی به جزئیات حوادث اجتماعی و نگاه سراسربینانه تاریخ نگاران اسلام گرا و انقلابی، این توهم را پیش آورده است که مشکل جامعة ایران فقط با تغییر شاه و حذف ساواک، یعنی اندکی اصلاحات حل می شد و نیاز به تحول انقلابی نداشته است.

3. حامیان فداکار نظامی: گروه دوم از حامیان رژیم پهلوی نظامیانی بودند که حسب اقتضای حرفه ای خود به حمایت از رژیم پهلوی میپرداختند. هر چند در همة دنیا وظیفه ارتش حفظ و حراست از مرزها و کیان کشور است و در شورشها و نبردهای قدرت غیرمسلحانة داخلی فاقد موضع است، ولی ارتش شاهنشاهی ایران از ابتدا وظیفة حمایت از رژیم پهلوی را بر عهده داشت. اگر به شخصیتهای اولیة سازمان دهندة ارتش برگردیم شاهد همانندی شخصیتهای حامی حاکمیت پهلوی در دوره های مختلف خواهیم بود: بی رحمی، خون ریزی، مردم ستیزی، جهالت و خشونت و در عین حال، اطاعت پذیری از رضاخان و اتکاء واحد به قدرت برتر شخص شاه و داشتن نوعی رفتار همانند با شاه در حوزه نفوذ و قدرت خویش. مطالعة جمعی و یا موردی اسناد و خاطرات به روشنی پرده از واقعیت وجود ده ها و صدها «شاهک» در سطح کشور بر میدارد.

در دوره محمدرضا پهلوی نیز شاهد حضور همین عناصر در ارتش هستیم. نگاهی به لیست افسران ارشد ارتش شاهنشاهی، حکایت از آن دارد عمده افرادی که دارای درجات بالای نظامی بوده اند، از همان ویژگیها برخوردار بوده اند.

در دورة محمدرضا پهلوی نیز وظیفة حمایت از سلطنت بر عهدة ارتش گذارده شد. اگر به سازماندهی نیروها توجه کنیم در زمان پهلوی اول از چهار لشکر ایران لشکرهای یک و دو مستقر در تهران، به اضافه نیروهای شهربانی وظیفه حمایت از سلطنت را بر عهده داشتند. یعنی بیش از 50 درصد امکانات نظامی کشور فقط در خدمت حفظ سلطنت بوده است. در زمان محمدرضا پهلوی نیز دو لشکر گارد جاویدان و گارد شاهنشاهی با بیشترین امکانات این وظیفه را بر عهده داشتند. ضمن آن که ساواک نیز به آن افزوده شده و عناصر شهربانی و ژاندارمری نیز در انجام این وظیفه گارد و ساواک را حمایت می کردند.

ص:169

با این همه، واقعیت درون ارتش چیزی ورای نظامیان ارشد بود. نظامیان بسیاری به قصد حرفه و کسب یا ارضای روحیة ماجراجویی، یا فرصت بهتر برای ادامه تحصیل، حس وطن دوستی، به ارتش آمده بودند و اقلیت کمی از حامیان واقعی حاکمیت جذب ارتش می شدند.

در نقطة تعارض بین مردم و حاکمیت، تنها طیف اخیر میتوانست تن به مخاطره بدهد. ضمن آنکه در طیف اخیر نیز، درجه وفاداری همگی یکسان نبود، و تنها افراد معدودی واجد آن درجة خلوص مطلوب بودند که آنان نیز، در درون ارتش و سربازان که به ناگزیر متأثر از تحولات اجتماعی بود، با محدودیتهای زیادی روبرو میشدند. اگر نیروهای ساواک را نیز به این جمع بیفزاییم، به همراه نیروهای فداکار غیر نظامی، اقلیت محدودی را تشکیل می داده اند. البته ممکن است طرح و نقش حامیان دیگر در صفوف مختلف «نادیده» تلقی شود. ولی موضوع مورد بحث ما حامیان فداکار و فعال مؤثر در شرایط بحرانی و مخاطرهآمیز است که معمولاً موجب ریزش گروه حامیان عادی و فعال می شود و ما همانطور که آورده ایم در این دوره شاهد ریزش گستردة حامیان متقاعد، متوقع و مجبور رژیم پهلوی در میان نظامیان و حداقل عدم رضایت نسبت به برخورد نظامی با مردم هستیم.

مخلص کلام آنکه، دستگاه حاکمیت پهلوی، پایه های اجتماعی و سازمانی حامی خود را به دلیل آنکه، از ابتدا هدف قرار گرفته بودند از دست داد و استراتژی تخریب نظام سیاسی پهلوی که در عمل به خلع سلاح روانی نیروهای نظامی منتهی می شد، سبب خلع سلاح نیروهای حامی غیرنظامی رژیم پهلوی شده و عملاً حاکمیت فاقد هرگونه حامی جدی باقی ماند و پروسه تخریب نظام سیاسی عملاً بدون اتخاذ خشونت گسترده از سوی مخالفان به انجام رسید و حتی درگیریهای روزهای 21 و 22 بهمن به خاطر بیم از وقوع کودتا، از سوی باقیماندة حامیان فداکار متقاعد و متوقع و مجبور رژیم پهلوی و تقابل دو جانبه نیروها به وقوع پیوست.

ضمن آن که، تعارض داخلی نیروهای نظامی نسبت به حمایت، یا مخالفت، و یا بی طرفی، در قبال تغییر نظام سیاسی، در تقلیل قدرت حامیان رژیم پهلوی

ص:170

بسیار مؤثر بوده است. خاصه آن که چهره های اصلی و مشهور به حمایت و فداکاری برای رژیم پهلوی در میان نظامیان، نظیر ارتشبد اویسی، طوفانیان از مدتها قبل به خارج از کشور گریخته و یا استعفا داده و مخفی شده بودند(1) و عده ای نظیر نصیری، هویدا و آزمون نیز به خاطر بدنامی بیش از حد کنار گذاشته شده و یا زندانی گردیدند.(2)

نکتة دیگر در خصوص حامیان فداکار رژیم پهلوی اینکه، روحیة خاص محمدرضا پهلوی در عدم پذیرش افراد نیرومند پیرامون خویش و همچنین ضرورتهای خاص حاکمیت یک حاکم دیکتاتور و رقابتهای درونی و سازمانی سبب شده بود که بسیاری از فداکاران رژیم پهلوی بعد از کودتای 28 مرداد هر کدام به عللی از حکومت جدا شوند. به عنوان مثال ارتشبد عبدالله هدایت متهم به سوءاستفاده مالی شد و دستگیر و زندانی گردید، سپهبد زاهدی برکنار و تبعید شد و بسیاری از نظامیان ارشد دیگر هر کدام به صورتی متهم شده و برکنار گردیدند.

سرلشکر بختیار اولین رئیس ساواک نیز به خاطر جاهطلبیهایش برکنار و تبعید و نهایتاً توسط خود ساواک کشته شد. از طرف دیگر سرلشکر محمدولی قرنی، بهعنوان رئیس اداره اطلاعات ارتش، در فکر کودتا و تغییر ساخت دولت افتاد و زندانی گشت و نهایتاً سر از مخالفان فداکار رژیم پهلوی درآورد. در میان غیرنظامیان نیز طیب حاج رضایی که از فعالان روز کودتا بود، به مخالفان رژیم پهلوی و هواداران امام خمینی پیوست و نهایتاً در مقام جدی ترین حامی فداکار امام خمینی در مخالفت با تصمیمات شاه و حاکمیت، به اعدام و تیرباران تن در داد و در ردیف اولین فدائیان و حامیان فداکار امام خمینی ایستاد.

این وقایع، حس فداکاری برای شاه را عملاً در میان بسیاری از نظامیان و غیرنظامیان حلقة حامیان فداکاران رژیم پهلوی کاهش داد و مهمتر اینکه وضعیت فسادآلود (فساد اخلاقی، مالی و سیاسی) نمی توانست دور از چشم همان فدائیان

ص:171

متقاعد باشد و این مسئله به طور طبیعی به سئوال مهم «فداکاری برای چه چیزی و چه کسی» را دامن می زد که با پاسخی قانع کننده در حد متقاعد شدن (و نه معتقد شدن) برای فداکاری همراه نبود.

پیامد این شرایط، تسریع روند ریزش حامیان حاکمیت بود. از آنجایی که، این حالت در شرایط انقلابی به جای انسجام بخشیدن، به دلیل فقدان پایه های ایدئولوژیک و اعتقادی دچار از هم پاشیدگی و تشتت میشود؛ شاهد تحلیل رفتن روز به روز و حتی ساعت به ساعت اردوی حامیان رژیم پهلوی بوده ایم.

بر اساس استراتژی امام خمینی در تخریب نظام سیاسی پهلوی، این سیستم از بیرون به علت مخالفت شدید فداکارانة مردم با بحران سقوط روبرو بود و از درون نیز به علت عدم فداکاری و حمایت لازم در معرض فروپاشی قرار گرفته بود. از سوی دیگر، تعامل فعالانه استراتژی امام خمینی توسط ایشان و نیروهای انقلابی به همراه گسست و ناتوانی نیروهای حامی داخلی رژیم سبب شد تا حامیان خارجی آن نیز دچار بحران تصمیم گیری شوند. تعامل تناقضبار دستگاه های شورای امنیت ملی به رهبری برژینسکی و وزارت امورخارجه به رهبری سایروس ونس، و عدم درک مشترک آنها در اتخاذ یک رویة واحد برای مبارزه با انقلاب اسلامی، کارتر رئیس جمهوری آمریکا را دچار سردرگمی کرد و این سردرگمی در اتخاذ سیاست به سردرگمی در عمل نیز منتهی شد. در نتیجه، محمدرضا پهلوی که عملاً جز در هماهنگی با کاخ سفید و یا سفارت آمریکا، دست به اقدام و یا اتخاذ سیاستی نمی زد، از درک درست وضعیت پیشآمده عاجز ماند. لذا، باقیماندة توان رژیم پهلوی در اتخاذ این سیاستهای متناقض نیز دچار مشکل شد.

تأکید شورای امنیت ملی آمریکا بر اتخاذ یک سیاست خشونت آمیز سرکوبگرانه با استفاده از ارتش و ساواک، موجب اتخاذ سیاستهای خشونت گرایانه از سوی رژیم پهلوی شد. به نظر می رسد اقداماتی نظیر آتش زدن سینما رکس آبادان، اعلام حکومت نظامی و کشتار هفده شهریور و برخوردهای خشونت بار در شهرستانها و نهایتاً روی کار آمدن دولت نظامی ازهاری و همچنین مأموریت ژنرال هایزر جهت ساماندهی ارتش در مسیر مقابله با انقلاب

ص:172

و انجام کودتا از سوی برژینسکی و عقابهای کاخ سفید و شورای امنیت ملی دیکته شده است. در همین حال، فرضیه اتمام دورة حاکمیت شاه در ایران و بدنة حاکمیتی رژیم پهلوی و در نتیجه تعامل با ملی گرایان خوشنام و تلاش برای سوار شدن بر موج انقلاب و تشکیل دولت آشتی ملی شریف امامی، و بعد دولت بختیار و مذاکرات مختلف با مخالفان انقلابی و ناراضیان سیاسی از سوی وزارت خارجه و سازمان سیا دنبال گردید. اگر در یک سیر خطی، مسیر تعامل این دو جریان را ترسیم کنیم شاهد سردرگمی و نابسامانی در تصمیم گیریها خواهیم بود که این نابسامانی قطعاً معلول همان فروپاشی روانی و اخلاقی حامیان فداکار و فعال شاه است: دولت آموزگار، آتش زدن سینما رکس و وعده وحشت بزرگ توسط شاه، تداوم مخالفتها؛ روی کار آمدن دولت آشتی ملی شریف امامی با وعده مبارزه با فساد، تداوم مخالفتها؛ اعلام حکومت نظامی در تهران و شهرستانها و کشتار تظاهرکنندگان در هفده شهریور، تشدید و تداوم مخالفتها؛ تشکیل دولت نظامی ازهاری، تداوم مخالفتها؛ فقدان اتخاذ یک سیاست خشونت بار و سکته نخست وزیر با کابینه ای شامل هفت وزیر، تداوم مخالفتها؛ روی کار آمدن دولت بختیار، اعزام ژنرال «رابرت هایزر» به ایران، رفتن شاه از ایران، تلاش هایزر برای ساماندهی نظامیان و انجام کودتا، مذاکرات سفارت آمریکا با مخالفان ملی گرا، اقدام نظامیان برای وقوع کودتا و اعلام حکومت نظامی از ساعت 5/4 بعد از ظهر، فرمان امام خمینی مبتنی بر حضور مردم در خیابانها، شکست حکومت نظامی و سقوط سلطنت پهلوی و دولت بختیار.

نکتة مهمی که در خصوص استراتژی تخریب نظام سیاسی نباید ناگفته بماند، آن است که ممکن است گروه های سیاسی مختلف راه حلهای متعددی پیش روی مردم بگذارند. به عنوان نمونه، سازمان مجاهدین خلق، معتقد و مبلغ استراتژی نبرد مسلحانه بود. همچنین سازمان چریکهای فدایی نیز به همین اصل کلی معتقد بود. جزواتی چون «نبرد مسلحانه استراتژی و تاکتیک» از مسعود احمدزاده، و بحثهای فراوان در خصوص اولویت نبرد و جنگ شهری و یا نبرد در جنگل و روستا نیز با همین رویکرد مطرح شد. باید توجه داشت، هر چند ممکن است اقلیتی از مخالفان فداکار یک نظم سیاسی و حاکمیت به دلایل

ص:173

مختلف به آن اقبال نشان دهند، اما جامعه و جمعیت قابل توجه و مؤثر مردم که اکثریت آنان را متقاعد و مجاب به استفاده از رویه و استراتژی پیشنهادی آنان بنماید جای قابل بسیار دارد.

به عنوان نمونه مردم هند به استراتژی مبارزه منفی مهاتما گاندی پاسخ مثبت دادند و به آن اعتماد و با آن همراهی نمودند، اما همان مردم به گونه های نبرد مسلحانه علیه انگلستان جواب رد داده بود. چرا که حفظ و بقاء خود را بر هر چیز دیگر ترجیح می دادند. در عین حال، ممکن است یک استراتژی عملیات شهادت طلبانه در فلسطین، استراتژی ایستادگی در برابر گلوله و تظاهرات هر روزه در ایران، بهرغم کشتار روزانة رژیم پهلوی به طور مستمر ادامه یابد. به تعبیر میشل فوکو «مردم ایران یک سال است که هر روز کشته می دهند اما باز هم به تظاهرات باز می گردند و به اعتراضات خود ادامه می دهند.»(1) چرا که به رویة مبارزة پیشنهادی امام خمینی اعتماد کرده بودند و علیرغم مخاطرات آن که اتفاقاً کم خطرترین و مسالمت آمیزترین روش مبارزه با رژیم پهلوی بود به آن رضایت دادند، ولی آمریکا و رژیم پهلوی سعی می کردند با خشونت با آن مقابله نمایند.

بنابراین فرآیند سقوط رژیم پهلوی با ارائه طرح تخریب آن از سوی طیفهای مختلف و ارائه استراتژی عملیاتی انقلاب توسط امام خمینی، پذیرش و تعامل مردم بر اساس این استراتژی عملیاتی، اصلی ترین حلقة سقوط رژیم پهلوی است. هر چند ایده پردازی امام خمینی در خصوص آیندة سیاسی نیز از دیگر حلقات مهم این تحول مهم تاریخی است.

کرد؟ در حقیقت، پرسش از چرایی مزبور، میتواند در چند صورت مفروض دنبال شود:

فروپاشی: سست شدن بنیانهای درونی یک سیستم و غلبة بیماری درونی اعم از فساد، ظلم و فقدان کارآمدی مشروعیت سبب فروپاشیدن یک سیستم می شود. این قاعده ای پذیرفته شده است که نظامهای سلطنتی به خاطر بافت و شرایط اجتماعی و روانی حاکم بر روحیات حکومتگران و رشد فساد و تنبلی در میان نسلهای بعدی حکومت سلطنتی، در طول زمان محکوم به شکست و از هم پاشیدگی هستند. اما نظام سلطنتی پهلوی در اوج شکوفائی و قدرت و سازماندهی قدرت سیاسی و اقتصادی و فرهنگی خود سقوط کرد و حمایتهای تام و تمام ایالات متحده چه از حیث هدایت و فرماندهی عملیات ضد شورشگری به صورت خونین و خشونت بار، و چه به لحاظ رایزنیهای سیاسی برای موج سواری بر جریان شورش علیه حکومت پهلوی، و چه به لحاظ حمایتهای بین المللی، بدرقهکنندة آن بود. از طرفی حکومت پهلوی تا مدتها انسجام اولیة خود را نیز در روند مبارزه با انقلابیون حفظ کرد و ساز و کارهای سازمانی متعددی را برای مبارزه علیه مخالفان سازماندهی کرده بود.

بنابراین علیرغم وجود فساد اداری و ظلم و ستم، به علت پولدار بودن دولت که ناشی از تحصیلداری امکانات نفتی بوده امکان هرگونه بهره مندی از قدرت سازمان یافته علیه مخالفان در شرایط معمولی وجود داشته است.

با این فرض، فروپاشی سلطنتی در مراحل اولیه و به طور طبیعی نامعقول و نادرست است. ضمن آنکه در فرضیة فروپاشی، بهرغم بی توجهی تام و به نوعی عمدی به دلایل وقوع انقلاب و تغییرخواهی و رهایی از نظام سیاسی تلفیق شده از سیطره خارجی و استبداد داخلی، به همراهی شاهان، و شاهکهای مختلف منطقه ای (که خود پدیده ای جدی برای تحقیق در تاریخ معاصر ایران است)، الیگارشی حاکم را عملاً نادیده می گیرند و موضوع مبارزة خونین مردمی که حاضر شدند زندان بروند، مجازات شوند، اعدام گردند و در قبور مخفی به خاک سپرده شوند و یا در خیابانها در مقابل گلوله بایستند، اما نظام سلطنت پهلوی را با همة اجزاء الیگارشی داخلی و حامیان خارجی اش از اریکه قدرت به زیر کشند،

ص:175

عملاً نادیده گرفته می شود.

مسئله خواست تغییر، موضوع مهمی است که شکل گیری آن در ایران به دلایل مختلف اتفاق افتاد. این دلایل عبارتاند از:

1. تعارض شدید فرهنگی میان حاکمیت و مردم: در این تعارض، مسئله اسلام ستیزی حکومت پهلوی که در جلوه های مختلفی چون کشف حجاب، نفی ارزشهای اسلامی، نفی و ممنوعیت عزاداری سیدالشهدا(ع) (در زمان رضاخان) و مقابله با چهره های مذهبی و حذف آنان از مناصب اداری و سازمانی، تبلیغ سازمان یافته مذاهب یهودیت و مسیحیت، و فرقه های استعمار ساخته ای چون بهائیت، تبلیغ ارزشهای مفروض این مذاهب، بی بند و باری اخلاقی بسیار گسترده خانواده سلطنت و (شاهان و شاهکها) و الیگارشی حاکم در شقوق و چهره های مختلف از تعارضهای فرهنگی میان دستگاه و سلطنت و مردم مؤمن و مسلمان ایران بود که اتفاقاً بر ارزشهای اخلاقی پایبندی داشته اند. نکتة مهم اینجاست که تعارض شدید فرهنگی میان مردم و نظام سلطنت به حدی بود که جامعه و مردم را به مرز عدم تحمل رسانید. شخصیت اخلاقی اعضاء خانواده سلطنت القاءکننده این احساس بوده است که انسانهای فاسدالاخلاقی که بر آنان حکومت می کنند به هیچ روی چنین شایستگی را ندارند. شاید آوردن مثال جلسه ملاقات کارتر و شاه در سفر کارتر به تهران در شب ژانویه 1979 که مصادف با بیستم محرم همان سال بوده است و کیفیت حضور شاه و همسرش و سرکشیدن جامهای شراب به صورت علنی در ایام عزاداری حضرت سیدالشهداء(ع) در نزد بسیاری، امری عادی تلقی گردد و یا سیاستمداران و حکومتگران، آن را نشانه قدرت روزافزون شاه تلقی کرده باشند. ولی همین مسئله به ظاهر ساده و سئوالات پیرامون آن شکاف گسترده ای را در بین ملت مسلمان و سلطنت پهلوی ایجاد کرد.

جشنهای دوهزار و پانصد ساله و جشن هنر شیراز، تغییر تاریخ هجری - شمسی به تاریخ موهوم شاهنشاهی، همگی تلاش یهودیان در مسیر سیطرة فرهنگی بر مسلمانان تلقی می شد که اتفاقاً درست بوده است. چرا که اگر به

ص:176

عمده چهره های فرهنگی دستگاه حاکمیت نگاه کنیم بسیاری از مارکسیستهای سابق و یهودیان و بهائیان در آن حضور داشته اند.(1)

خودکم بینی در برابر خارجیان و اروپائیان که بهنوعی احساس از خود بیگانگی اجتماعی نیز منتهی شده بود، توسط حکومت به طور رسمی و غیررسمی ترویج می شد. به طوری که در جریان جشنها، از جمله جشن دو هزار و پانصد ساله، علاوه بر واگذاری همة امور به اسرائیلی ها و فرانسوی ها حتی میوه و گوشت گاو و گوسفند و غاز و کارگران سلف سرویس را نیز از فرانسه وارد کردند،(2) در حالی که مردم کشور از گرسنگی و فقر در نهایت حسرت زندگی می کردند.

سینماها و مراکز مشروب فروشی، خانه های فساد که از مظاهر فرهنگ نوین و مدرن رژیم پهلوی بود، به شدت مورد انزجار عامة مردم بودند که نقش آنها در گسترش فساد اخلاقی و تهدید نظام خانواده، شرایط غیرقابل تحملی را به وجود آورده بود.

این واقعیتی است که بخش اعظمی از مردم ایران به خاطر مسائل اخلاقی و فرهنگی و سیاستهای اسلامستیزانة رژیم پهلوی دچار شرایط غیرقابل تحمل در زندگی شده، به دنبال مفری از شرایط حاکم بوده اند. ضمن آنکه برای شکل گیری یک نظام کمونیستی ناشناخته نیز تلاش نمیکردند. اعتراضات فرهنگی حضرت امام خمینی(ره) در مبارزه با فساد به آنان احساس همدلی و همنوایی داد و آنان را تحت شعار واحد مبارزه با سیاستهای فرهنگی اسلامستیزانه حاکم بسیج و متحد ساخت.

نکتة درخور توجه آنکه، بسیاری از عواملی که سبب ایجاد روحیة فداکاری و ستم ستیزی شهادت طلبانه شد در همین مقولة تعارض فرهنگی میان حاکمیت و اسلام و ارزشهای اسلامی نهفته است و اقناع مخالفان در فداکاری و شهادت طلبی بیش از آن که یک مقولة سیاسی باشد یک امر فرهنگی و در ارتباط مستقیم با

ص:177

چگونگی نگرش به فلسفة زندگی است. باید اذعان کرد که هیچ مرد سیاسی حاضر نیست به خاطر اهداف سیاسی صِرف، نظیر آزادی انتخابات و یا آزادی مطبوعات به مبارزه تا سر حد مرگ دست یازد. اما مردان دیندار و اصولگرا و یا غیر دینداران شرافتمند برای حفظ حیثیت اخلاقی فرد و جامعه و نوامیس و ارزشهای آن، با کمال رضایت سلول زندان را تحمل می کنند و به استقبال شهادت می روند.(1)

بنابراین، محور اصلی فداکاری مخالفان فداکار رژیم پهلوی و به تبع آن مخالفان فعال و عادی و ناراضیان، متوجة سیاستها و رفتارهای فرهنگی حاکمیت و الیگارشی آن بوده است. توجه به متون وصیتنامه های سیاسی مخالفان فداکار که معتبرترین سند تبیین علل فداکاری آنان در مخالفت با رژیم پهلوی است تا حدود زیادی گویای این واقعیت است که البته از دید بسیاری از ناظران و محققان داخلی خصوصاً محققان غربی مکتوم مانده است.

2. تعارض سیاسی: شکل گیری حاکمیت پهلویها و تداوم آن، با حمایت فعالانه و آشکار انگلیسیان و آمریکائیان همراه بوده است. به عبارتی حکومت پهلوی، انگلیسیالحدوث و آمریکاییالبقاء بوده است. حمایت تام و تمام آمریکا و انگلیس و مهمتر از همه اسرائیل و دفاع جانانه رژیم پهلوی از منافع غرب در ایران و مبارزة شدید با هرگونه مخالفت با منافع غرب، این واقعیت را به جامعه منتقل کرد که این حاکمیت مأمور و مدافع منافع بیگانگان مسلط بر کشور است و به تعبیری کشور در اشغال نامحسوس بیگانگان است.(2)

احساس حضور بیگانه در کشور، با دلایل و شواهد مختلف تأیید میشد. کودتاهای سوم اسفند 1299 و 28 مرداد 1332، تشکیل ساواک، تقویت ارتش و ایفای نقش ژاندارمی در منطقة خلیج فارس تصویب لایحة کاپیتولاسیون و تبعید مرجعیت تقلید شیعیان به خاطر اعتراض به تصویب آن، حضور مستشاران بیشمار آمریکایی در عرصة ارتش و اقتصاد و سیاست و امنیت ایران و آزادی

ص:178

بی حد و حصر آنان، نقش بسیار مؤثر اسرائیل در ترسیم سیاستگذاریهای منطقه ای ایران؛ برخورد خشن و بی رحمانه در مواجهه با مخالفان و ناراضیان نسبت به بهره مندی بیگانگان از مواهب مختلف کشور و اعدام و شکنجه بی دلیل و بی رحمانه این مخالفان، به حدی که به مرگ ده ها نفر جوان تحصیلکرده و روحانی و مجتهد در زیر شکنجه منتهی شده بود؛ حکایت از این واقعیت داشت که مبارزه با رژیم پهلوی، مبارزه با اشغالگران خارجی است.

اظهارات حضرت امام خمینی، نگاهی به وصیت نامة مبارزان سیاسی، اعلامیه گروه های سیاسی مبارز و مخالفان رژیم پهلوی و مهمتر از همة اسناد و دستنوشته های باقیماندة پهلویها، از جمله یادداشتهای اسدالله علم، همگی حکایت گویایی بر ضرورت بیگانهستیزی و ستمستیزی توسط مخالفان فداکار است.

مداقه در اظهارات امام خمینی به خوبی روشن می سازد که امام خمینی در استراتژی مبارزاتی و تخریب نظام سیاسی به هیچ روی عناصر داخلی را هدف قرار نداد و عمدتاً از آنان به عنوان عوامل بدبخت بیگانه یاد می کردند و عمدة آماجهای حملات ایشان متوجه آمریکا، اسرائیل و انگلیس بود. شاه به عنوان نمایندة آنان هدف آماجهای امام خمینی قرار داشت، نه به عنوان یک قدرت مستقل. به همین خاطر طرح شعار «استقلال، آزادی» و «نه شرقی و نه غربی، جمهوری اسلامی» چه در بعد فرهنگی و چه در بعد سیاسی و امنیتی و اقتصادی، به رهایی از سلطة استبداد داخلی و استعماری توجه تام داشته است.(1)

توجه به مقوله خشونتگستری و خشونتستیزی رژیم پهلوی در عرصة مبارزه با مخالفان به گسترش دامنة مخالفت فداکارانه منتهی شده و دامن گستر نوعی احساس مظلومیت و انتقام گیری از حکومت بود. این خشونت گستری با ابزار و امکانات بسیار پیشرفته و گسترده صورت می گرفت. خشونت گستری رژیم پهلوی سبب نوعی احساس به جان آمدن در میان مخالفان و مردم و خانواده های آنان و همسویان اعتقادی با آنان شده بود که این احساس «به جان

ص:179

آمدن» و «کارد به استخوان رسیدن» در پی هر کشتار و هر شهادت روزافزون می شد. فرار جامعه از خشونت غیرمنطقی و نامشروع رژیم پهلوی اعم از زندان و شکنجه های بی حد و حصر(1) و کشتار خیابانی باعث افزایش احساس فداکاری حقطلبانه شد و این امر روند بسیج مخالفان را تسریع و از هم پاشیدگی درونسیستمی را تسهیل کرد و هر چه برخورد آمریکا با مردم ایران که توسط ارتش و ساواک صورت می گرفت، قدرت منسجم ملت تحت رهبری حضرت امام خمینی شکننده تر و آشتی ناپذیرتر می شد.

جریان نهضت عدالتخواهی و درخواست عدالتخانه، با وجودی که به مقوله ضرورت برونرفت از شرایط حاکم رسیده بودند به مقولة تخریب نظام سیاسی به طور جدی باور نداشتند و در مسیر آن نیز عمل نمی کردند. اما از آنجایی که فاقد هرگونه چهارچوب نظری برای تخریب و یا عدم تخریب نظام سیاسی موجود بودند و طرحی نیز برای حاکمیت جایگزین نداشتند، به ناگاه در معرض ایدة جدید پیشنهادی سفیر انگلیس تحت عنوان درخواست مشروطه قرار گرفتند و از آن به بعد عدالتخواهان تبدیل به مشروطهخواهان شدند. سوسیال دموکراتهای کوبائی در جریان مبارزات فیدل کاسترو علیه باتیستا به علت فقدان ایدئولوژی و فقدان برنامة تأسیس نظام سیاسی به هنگام قرار گرفتن در معرض پیروزی، ناگزیرانه به مارکسیسم روی آوردند و به تعبیر فیدل کاسترو، انقلاب کوبا ایدئولوژی نظم سیاسی جدید را نیز مطابق الگوی مارکسیستی سازمان داد. چرا که پس از پیروزی در سال 1959، به سال 1965 حزب کمونیست کوبا را به

کمک «ارنستو چه گوارا» انقلابی مارکسیست آرژانتینی پایه گذاری کرد.(1)

اگر از منظر استراتژی تأسیس به فرآیند انقلاب اسلامی نظر کنیم، سئوال مهم «چه باید کرد؟» در جریان مبارزات سیاسی علیه رژیم پهلوی در معرض پاسخهای متعددی قرار گرفته بود. چرا که جامعة ایران به دلایل مختلف در معرض یک انتخاب بزرگ بود. در ذیل به برخی از این الگوهای پیشنهادی نظر میکنیم.

حکومت شاه نیز به دیدة تردید می نگریستند و باور داشتند که روند موجود روند خطرناکی است.(1)

دیکتاتوری پرولتاریا و حکومت کارگری، شعار عمده گروه های مارکسیست تندرو نیز فاقد یک متن و مانیفست ارائه شده به جامعه بود. ضمن آن که باورمندان این نظریه، به نوعی وام گیری از نظریة مارکسیست های برون مرزی رضایت داده بودند. البته، حزب توده از اواسط دهة 1340 به نوعی مانیفست اجرایی رسیده و مکتوب کرده بود که تنها در سطح درون حزبی منعکس شده بود(1) و به صورت یک ایدة مطرح اجتماعی در نیامد. هر چند حزب توده اعلام کرد که به طور استراتژیک موافق جمهوری اسلامی است و به آن رأی خواهد داد؛ اما سازمان چریکهای فدائی خلق و حزب تجزیهطلب دمکرات کردستان با رفراندوم جمهوری اسلامی مخالفت کرد و آن را تحریم نمود.(2)

شکل گیری نهایی نظریة حکومت اسلامی که در سال 1346 توسط حضرت امام خمینی در نجف ضمن درس خارج فقه ایشان مطرح شد، نوعی اتخاذ استراتژی تأسیس حاکمیت بود. امام خمینی با کتاب «ولایت فقیه» و یا حکومت اسلامی، گام مهمی در ساماندهی نظریة حکومتی خویش برداشت. هر چند در کتاب کشف الاسرار نیز به نوعی به آن اشاره کرده(1) و به ضرورت برون رفت تأکید نموده بود. امام خمینی در کتاب حکومت اسلامی بر ضرورت تخریب نظم سیاسی موجود و تأسیس یک نظام سیاسی جدید بر اساس آرمانهای اسلام و تشیع تأکید کرد.(2)

تأثیر نظریه حکومت اسلامی بر جامعة سیاسی آن بود که این نظریه تبدیل به آرمان سیاسی نیروهای مذهبی و بخش اصلی نیروهای انقلاب اسلامی شد و توانست جرئت مخالفان را در فداکاری و تلاش برای تخریب نظم سیاسی حاکم بالا ببرد و افق روشنتری را در پیش روی مردم ایران بگذارد.

طرح تأسیس نظام سیاسی مبتنی بر جمهوری اسلامی، تلفیق آرمانهای مختلف گروه های سیاسی همسو با گرایش اسلام گرایانه بود. این طرح تأسیسی در جهت گسترش روزافزون مطالبات انقلابی مردم به شدت مؤثر بود و ضرورت دست یازیدن به آن را در میان اقشار مختلف جامعه بدیهی نمود.

گرایش اسلام خواهی مردم ایران و مبارزه با اسلام ستیزی رژیم پهلوی که زمینه اجرای عملیات انقلاب و تخریب نظام سیاسی پهلوی را با ویژگیهای خاص خود فراهم کرد، زمینه ساز منطقی گرایش گستردة مردم به جمهوری اسلامی و استقبال از آن بود. چرا که در قالب مفروض حکومت جمهوری اسلامی، مردم ایران دمکراسی همراه با اعمال قوانین اسلامی را با هم می دیدند و اتفاقاً همین مسئله سبب گسترش روزافزون خواست تغییر در نظام سیاسی ایران شد. گسترش این خواست تغییر با گرایش شدید فداکاری شهادت طلبانه به

ناپایدارتر کردن پایه های حکومت پهلویها انجامید، تا جایی که آن را به سقوط

ص:185

کامل کشاند و باقیماندة نیروهای سلطنت طلب درون سیستم حاکمیت را به علت فقدان قدرت فداکاری برای حفظ حاکمیت، دچار اضمحلال کرد. همانند تکه یخی که در اثر ضربات متعدد خرد میکرد و بر اثر حرارت به وجود آمده انقلابی نیز دچار ذوب و از هم پاشیدگی شد. این از هم پاشیدگی مبتنی بر قوانین و قواعد خاص خود بود و هیچ قدرت دیگری، توان غلبه بر مردم و رهبری امام خمینی را نداشت، تا از پاشیدگی و ذوب شدن یخ استبداد پهلوی جلوگیری نماید.

ص:186

در این مقاله کوشش خواهم کرد در ابتدا به دولت مافوق اجتماعی در جهان سوم پرداخته و سپس به روابط دو سویه مالیاتستانی و پاسخگویی سیاسی بپردازم. در ادامه به عواملی که موجب تشدید دولت مافوق اجتماعی در ایران زمان محمدرضا گردید و بر فقدان پاسخگویی هر چه بیشتر این حکومت تأثیر نهاد و در نهایت شاه را به یک دیکتاتور بلامنازع تبدیل نمود، اشاره خواهم کرد.

یادآوری میشود عامل فوق (تقویت دولت مافوق اجتماعی) تنها عامل سقوط حکومت محمدرضا نبود و عوامل مهم دیگری نیز مؤثر بودند که نویسنده منکر آنان در سقوط حکومت پهلوی دوم نیست.

فرد قدرت اقتصادی و اجتماعی در میآید، قدرتی که به شدت از کوششهای مولد جامعه جداست.(1) بنابراین میتوان گفت دولت نفتی، دولتی نیست که از مالیاتهای مردم ارتزاق نماید.

ارتزاق دولت نفتی از نفت است و به میزان افزایش درآمد نفتی، قدرت دولت نفتی نیز افزایش مییابد.(2) همچنین، استفاده انحصاری دولت از نفت به این نهاد امکان میدهد که به یک نقش فراطبقاتی روی آورد. علاوه بر این، پدیده مذکور، دو اثر مهم دیگری نیز در روند استفاده انحصاری دولت از نفت میتواند به ارمغان آورد: نخست آنکه به گونهای مشخص و مشهود بخش خصوصی را تابع خود گرداند و آن را از حرکت مستقل بهعنوان سرمایهدار ملی باز دارد و دوم آنکه، نیرومندی و ناتوانی دولت با درآمد نفت و قیمت آن خود تابعی از بازار جهانی شود.(3) در چنان شرایطی دولت دیگر نه کارگزار و نه جوابگوی جامعه است. در چنین جوامعی دولت فقط به رشد اقتصادی توجه دارد، در نتیجه دموکراسی در این جوامع پا نگرفته و یا کم دوام است.(4) احزاب نیز یا وجود نداشته و یا به صورتی فرمایشی است. فساد در بین کارگزاران حکومت و به خصوص شخص اول آن کاملاً چشمگیر است و این بهخاطر عدم نظارت مردم و فقدان پاسخگویی کارگزاران حکومتی است.

ص:189

همان سیاست را درباره صدور کالاهای صنعتی خود در پیش گیرند ... استفاده از نفت به عنوان یک سلاح سیاسی، اصلاً کار عاقلانهای نیست.(1)

با چنین تفکری، صادرات نفت ایران که در سال 1972 به رقم 000,498,4 بشکه رسیده بود، در سال 1973 (سال تحریم) به رقم 000,396,5 بشکه در روز رسید.(2) با توجه به این افزایش تولید و ورود دلارهای افسانهای به خزانه محمدرضا، (به میزان چهار برابر قبل از شوک نفتی) درآمد نفتی یکی از عوامل قهقرایی ساختار مالیاتی گردید که دولت را ترغیب مینمود تا نه تنها مالیات بر درآمدهای خود را اعمال نکند، بلکه از تدوین روشهای مترقی دریافت مالیاتها نیز اجتناب نماید. دولت محمدرضا، با درآمدهای نفتی خود اساساً میتوانست بدون دریافت مالیات نیز سر کند و از این روی، هرگز به طور جدی سعی نکرد که نظام صحیح مالیاتی اعمال کند. نه برای ایجاد توازن معقولتری در بین سطح درآمد و نه برای آماده شدن روزی که درآمدهای نفت رو به کاهش میگذاشت(3). با توجه به افزایش درآمدهای نفتی، حکومت ایران درآمد کلان خود را برای کنترل حساسترین صنعتهای پویای بخش صنعت و معدن و اقتصاد از راه سرمایهگذاری دولتی به کار برد. همچنین حکومت سرمایهگذاری بخش خصوصی را عمدتاً در بخشهای ساختمانی و خدمات و قسمتهای کمتر پویای بخش صنعت و معدن متمرکز نمود. طی سالهای دهة 1970 حکومت با داشتن کنترل مستقیم بر حیاتیترین بخش و کنترل غیر مستقیم بر بخش مهمی از باقیماندة اقتصادی از راه بانکهای تخصصی توسعه، سرمایهگذاریهای خاندان سلطنت و مکانیسمهای گوناگون ناشی از قانون و مقررات، میتوانست سیاستهای اقتصادی را به صورت تقریباً مستقل از بورژوازی ایران به اجرا در آورده و به این ترتیب، شدیداً از توان بورژوازی برای اعمال نفوذ بر حکومت بکاهد. کنترل

ص:191

حکومت بر صنایع پیشگام ایران و بیشتر بر زیربنای اقتصادی آن و نیز بر بانکهای تخصصی، توسعه بورژوازی ایران را به شدت به قدرت متکی ساخته و در نتیجه، موجبات تضعیف هر چه بیشتر آن را فراهم آورد.(1)

از طرفی، میزان مالیاتگیری حکومت، هر چند که در مجموع کم بود، اما متناسب با درآمد نفت در نوسان بود. هر چقدر درآمدهای نفتی افزونتر میگردید، درآمدهای دولت از طریق مالیات کمتر میشد. در طی سالهای 1963 تا 1977، میزان کل درآمدهای حکومت از مالیات، حدودا 19 درصد را تشکیل میداد(2)، اما آماری که ذکر شد، میانگین این سالها را نشان میدهد. در سال 1963، درآمدهای حکومت از مالیات، 35 درصد بود که این مقدار در سال 1977 به 8/21 درصد کاهش یافت. طی این سالها، درآمدهای دولت از نفت در سال 1963 در حدود 65 درصد بود که در سال 1977 به 73 درصد بالغ گردید.(3) البته ممکن است گفته شود میزان مالیاتستانی حکومت (طی سالهای 1352 تا 1356)، به لحاظ کمی، افزایش یافته است. (جدول شماره 1). اما تناسب دریافتهای نفتی دولت و مالیاتستانی با هم همخوانی ندارد. به عبارتی به موازات افزایش درآمدهای نفتی (جدول شماره 2) درآمدهای مالیاتی دولت نیز افزایش نیافت. همچنین، در خصوص افزایش کمی دریافت مالیاتی دو عامل تورم و افزایش سطح درآمد سرانة مردم را باید در نظر آورد. برای مثال میتوان به سال 1356 اشاره نمود که در این سال، شاخص بهای کالاها و خدمات مصرفی 8/17 درصد بالاتر از سطح مشابه سال ماقبل بود.(4) همچنین درآمد سرانه در سال 1351 (8/50 هزار ریال) بوده است که رقم مذکور در سال 1356 بالغ بر (105 هزار ریال) گردیده است.(5) از طرفی این نکته را باید مد نظر قرار داد که نسبت درآمدهای مالیاتی دولت به

ص:192

کل درآمدها در دهة پنجاه، سیری نزولی به خود گرفت و با توجه به افزایش درآمد نفت، کاهش یافت. (جدول شماره 3).

جدول شماه 1- درآمدهای مالیاتی (مستقیم) 56- 1351 (ارقام به میلیارد ریال)(1)

سال

درآمدهای مالیاتی

1351

6/14

1352

6/18

1353

4/20

1354

2/30

1355

9/47

1356

5/57

جدول شماره 2- درآمدهای ناشی از نفت 6- 1351 (ارقام به میلیون ریال)(2)

سال

درآمد

1351

0/2536

1352

0/5073

1353

0/18672

1354

0/19054

1355

7/20670

1356

ص:193

5/20713

جدول شماره 3- سهم مالیات در کل درآمدهای دولت ( ارقام به میلیارد ریال)(1)

درآمدهای مالیاتی

کل درآمدهای دولتی

سال

دریافتی

1345

0/36

9/102

1346

3/40

3/113

1347

3/50

4/134

1348

2/61

8/162

1349

2/71

3/183

1350

2/82

9/271

1351

6/102

3/320

1352

1/131

3/484

1353

2/157

5/1418

1354

8/270

6/1617

1355

9/342

1/1883

1356

6/443

5/2102

پس از افزایش بهای نفت در پائیز 1352، حکومت شاه که نمایی کمرنگ از حکومت مافوق اجتماعی را با خود به یدک میکشید، به یکباره خصلت مافوق اجتماعی بودن آن تشدید گردید و به آخرین حد خود رسید.(2) عقده های شاه با

ص:194

افزایش بهای نفت، به یکباره به بیرون ریخته شد و او را تبدیل به فردی کرد که با گذشتهاش تفاوت بسیاری نمود. از آن موقع، شاه خود را رهبر دنیای چهارم که تازه بهوجود آمده بود (کشورهای نفت خیز) فرض نمود.(1) در داخل کشور نیز هر جا و همه جا، میبایست از شاه یاد میشد. نویسندگان کتاب شاه و کارتر در این خصوص (پس از شوک اول نفتی) مینویسند:

عکس شاه همه جا هست ... به ندرت، فعالیتی حرفهای پیدا میشود که شاه با اعضای خانوادهاش ... دخالتی مستقیم یا نمادین در آن نداشته باشند.(2)

زونیس نیز که به عنوان یکی از منتقدین شاه، پیش از انقلاب شناخته شده بود، در خصوص بیش از حد بزرگ جلوه یافتن شاه در کتاب خود چنین مینویسد: در دهة 1970 هیچکس به گرد شاه نرسید. در آن سالها به نظر میرسید که نماد رسمی شاهنشاهی ایران که روی سکه ها، تمبرها و پرچم کشور نقش بسته بود، جان گرفته است. این نماد، تصویر شیری بود که شمشیری به دست داشت و قسمتی از یک خورشید تابان را که بخش دیگر آن همچنان میدرخشید، پوشانده بود. در واقع شاه میدرخشید.(3) در ایران زمان مذکور، میتوان گفت که دیگر هر گونه اعمالی و حتی کم اهمیتترین آن میبایست با کسب اجازه از شاه صورت میگرفت.(4) واژة جادویی، عنوانی بود که محمدرضا، به شاه ایران (خودش) لقب داده بود.(5) شاه، به لقب پیشین نیز بسنده ننمود و خود

ص:195

را مرشد و مقتدا و معلم کشور نیز نامید.(1) شاه تا بدان حد خود را بزرگ فرض نمود که توانست به فالاچی بگوید که (حکومت و نظام سلطنتی تنها فرم موجه برای حکومت ایران است، به شرطی که من شاه باشم(2)) و پس از مدتی به علم (سال 1353)، خاطر نشان ساخت که (آدمی که به آرای مردم متکی نباشد، آزاد است که مستقیماً به صلاح مملکت اقدام کند(3)) با چنان تفکری بود که شاه هر اقدامی را در خصوص عزل و نصب کارگزاران حکومتی انجام میداد، بیآنکه کسی متعرض آن گردد. وزیر دربار شاه در خاطرات خود در خصوص افسار گسیختگی شاه پس از شوک اول نفتی چنین می نویسد:

پنجشنبه، 21 شهریور 1353

شاه گفت: ... این منم که حرف آخر را میزنم و واقعیتی که فکر میکنم بیشتر مردم با خوشحالی میپذیرند ... اگر وزرایم دستوراتشان را بیدرنگ و بدون تأخیر انجام میدهند، فقط بدین علت است که متقاعد شده اند هر چه من میگویم درست است. من (علم) گفتم: اما هرگز نباید این موضوع را نادیده گرفت که مردم ازترس ایشان مو بر اندامشان راست میشود. ظاهراً از این مطلب خیلی کیف کرد.(4)

نتیجة استبداد شاه، دوری گزیدن هر چه بیشتر وی از مردم کشورش بود. این دوری بیش از حد تا بدان جا ختم گردید که مردم حتی جرأت صحبت نمودن با وی را به خود راه نمیدادند.(5) ملک حسین که هر از چند گاهی به ایران سفر مینمود تا از مراحم ملوکانه شاه بهرهمند شود، در خصوص جدایی شاه از مردمش میگوید:

ص:196

قبل از انقلاب (منظور پس از شوک نفتی)، به ایران آمدم و به شاه گفتم بیا برویم میان مردم و حرفهایشان را گوش بدهیم. حتی گفتم من حاضرم خودم هم با شما بیایم، اما ایشان جوابی ندادند.(1)

جنون ناشی از خود بزرگبینی که در نتیجة بهدست آوردن توان اقتصادی بیشتر دچار شاه شده بود، او را به یکهتازی قهار در زمینه های سیاست و فرهنگ و اقتصاد تبدیل کرده بود. ارتشبد فریدون جم در خصوص اواخر دوران رژیم پهلوی و مناسبات میان نخستوزیر و وزرا و شاه میگوید:

در حقیقت نخست وزیر خود اعلیحضرت، وزیر خارجة اعلیحضرت بود، وزیر اقتصاد اعلیحضرت بود. من یک بار به هویدا گفتم ... گفت: شما خیال میکنی من نخست وزیر هستم، این وزرا تمامشون میروند کارهاشونو مستقیماً با اعلیحضرت حل و فصل میکنند، دستورات میگیرند و من هم برای اینکه خودم را از تک و تاز نندازم، تظاهر میکنم که بله ما کردیم ... و من بهتون گفتم.(2)

پس از چهار برابر شدن درآمدهای نفتی، شاه اقدامات مستبدانة خود را به صورت بیمانندی افزایش داد. اقداماتی که به هیچوجه مد نظر جامعه نبود و مردم کشورمان به شدت از آن اقدامات ناراضی و گریزان بودند. اقدامات شاه (پس از افزایش بهای نفت) شامل موضوعهای اساسی زیر بود: تشکیل حزب رستاخیز، تقویت روز افزون ارتش و ساواک، افزایش فساد به نحوی چشمگیرتر از گذشته، و مبارزه با ارزشهای اسلامی - ملی. در ادامه، به شرح و توضیح هر یک از این مقوله ها میپردازیم.

ص:197

حزب را طبق منویات خویش مجددا تشکیل دهند و رهبران دیگری انتخاب نمایند.(1)

حضور و استمرار دوحزب عمدة حکومتی، تا پیش از افزایش بهای نفت (و کمی پس از آن) در جامعة سیاسی کشورمان ادامه یافت، با این تفاوت که حزب ملییون، جای خود را به حزب ایران نوین سپرد. چندی قبل از افزایش بهای نفت (پائیز 1352)، شاه بر سر عقیدة خود (مبتنی بر ادامه حیات دوحزب در کشور) پافشاری نمود. وی در مصاحبه با نمایندگان مطبوعات اعلام کرد که کشور ایران بر اساس سیستم تک حزبی که معمولاً به دیکتاتوری منجر میشود، اداره نخواهد شد.(2) البته نباید این موضوع را از نظر دور داشت که شاه، بارها به زمامداران و مقامات بلند پایه سیاسی جهان گفته بود که مردم ایران، آمادگی پذیرش دموکراسی واقعی را ندارند و چنان که این حق به آنها داده شود، مملکت را به بینظمی و نابودی میکشانند.(3) شاه تا پیش از افزایش بهای نفت، اجازه داده بود که یک دموکراسی نیمبندی (ولو صوری ونمایشی) وجود داشته باشد، ولی سرازیر شدن دلارهای نفتی و افزایش توان شاه، آنچنان وی را قدرتمند کرد که همة احزاب را منحل نمود و حزبی تازه (که متناسب با وضع جدید وی و حکومتش بود) بر پا ساخت. با توجه به این موضوع، وی ناگهان به ادغام حزب ایران نوین (به رهبری هویدا) ومردم (به ریاست دوست مورد اعتماد خود، علم) در حزب واحد رستاخیز تصمیم گرفت. استدلال غیر طبیعی شاه در توجیه این حرکت نا بهنگام این بود که از همة قشرهای جامعه و همة گروه های فکری در یک حزب واحد حضور داشته باشند تا این حزب، بتواند به عنوان یک مکتب بزرگ سیاسی و عقیدتی عمل کند. وی در لزوم تشکیل حزب رستاخیز چنین گفت:

ص:199

ما باید صفوف ایرانیان را به خوبی بشناسیم و صفوف را از هم جدا کنیم. کسانی که به قانون اساسی و نظام شاهنشاهی و انقلاب ششم بهمن عقیده دارند و کسانی ندارند. به آنهایی که دارند من امروز پیشنهاد میکنم که برای این که رودربایستی در بین نباشد ... ما امروز یک تشکیلات جدید سیاسی را پایه گذاری کنیم و اسمش را هم بد نیست بگذاریم رستاخیز ایران.(1)

البته شاه، منکر قابلیتهای دو حزب ملیون و مردم که در گذشته آنها را بهترین نمودهای تبلور مشارکت مردم در امور خودشان دانسته بود، نشد ولی معتقد بود این احزاب، دیگر کارایی لازم را (یعنی آن چه که او میخواست) نداشتند:

تمام احزابی که در این اواخر فعالیت داشته اند، صد در صد نسبت به کشور وفادار بوده اند احزاب وفادار نیازی به منحل شدن ندارند منتها شکل و فرم آنها دیگر کارایی نداشت زیرا حزبی که به قدرت میرسید از ثمرات پیشرفت برخوردار میشد و احزاب اقلیت صد در صد بازنده بودند، اما اکنون با ایجاد حزب جدید سیاستمداران اقلیت نیز امکان آن را دارند که با دولت به همکاری بپردازند.(2)

به گفته شاه در حزب جدیدی که به تازگی ابداع شده بود، راه برای نضج گرفتن سلیقه ها و اندیشه های مختلف و تشکیل آنها در جناحهای مختلف حزبی البته در زیر لوای سه رکن بنیادی و تغییرناپذیر حزب یعنی نظام شاهنشاهی و قانون اساسی و انقلاب شاه و ملت کاملاً فراهم گردیده است.(3) از آنجا که قرار بود حزب رستاخیز حزبی فراگیر باشد، در اولین قدم همه کارمندان دولت مجبور شدند به صورت اجباری در آن حزب عضوگردند.(4)

ص:200

همچنین، برای تبلیغات بیشتر در خصوص شناساندن رستاخیز، پنج روزنامه: رستاخیز یومیه، رستاخیزکارگران، رستاخیز کشاورزان، رستاخیز جوانان و اندیشه رستاخیز، ارگان حزب گردیدند که در جهت تبلیغ منافع رستاخیز و اقدامات شاهنشاه گام بر میداشتند.(1)

از طرفی برای پاسخ به فرمایشی بودن حزب و این که مردم نپندارند که حزب از بالا میباشد، برای حزب دو جناح محافظهکار و ترقیخواه ایجاد گردید که هوشنگ انصاری و جمشید آموزگار رهبران دو جناح مذکور بودند.

میتوان گفت حزب رستاخیز در عمل مانند همه سیستمهای تکحزبی تحت رژیمهای خودکامه، فقط دنبالة اجرایی صورت حاکم گردید. این حزب که به گفته علم (حزب شاه میباشد(2)) به صورتی کاملاً

منفعلانه شروع به کار نمود، آن هم در راستای آن چه اعلی حضرت عنوان نموده بود. علم در خاطرات10 اردیبهشت 1354 خود مینویسد:

به دستور شاه در نخستین کنگرهی حزب جدید به نام رستاخیز، حضور یافتم. در حدود 4400 نماینده از سراسر کشور شرکت کرده و آماده بحث دربارهی اساسنامه موقت حزب بودند. همه مراسم، خوب کارگردانی شده بود، اما توخالی بود. به کلی تو خالی و ساختگی.(3)

شاه در نظر داشت که با تأسیس حزب رستاخیز، یک دموکراسی هدایت شده را (آن چنان که خود میخواست) در سراسر کشور برقرار نماید. به عبارتی هدف شاه این بود که مردم در امور خود مشارکت داشته و به این طریق نمونهای از دموکراسی متجلی گردد، ولی مشارکتی که مردم در آن حضور نداشته باشند.

با توجه به آن چه گذشت بسیار طبیعی بود که مردم در حزب رستاخیز هیچگونه مشارکتی نداشتند و آن دسته از مردم که اسم خود را در حزب به ثبت

ص:201

رسانیده بودند، فقط اسمشان عضو حزب بود، تصمیم از بالا اعمال میشد و آنان فقط گوش به فرمان بودند.

حزب رستاخیز که فقط به گسترش و نقش بیشتر شاه در کشور کمک میکرد،(1) مردم کشور را از ایفای نقش فعال در جامعه سیاسی کشور محروم مینمود. طبق آماری که محسن دها (یکی از مسئولین حزب رستاخیز) ارایه میدهد، تا پایان سال 1354 دو میلیون و چهارصد هزار نفر به عضویت کانونهای حزبی در آمده بودند.(2) رقم مذکور در یک سال بعد (1355) به 4/5 میلیون عضو رسید.(3) به نظر می رسید که تنها هدف حزب بالا بردن کمیت اعضای آن بود و عملاً نمیتوانست گامی در جهت حضور واقعی مردم در صحنه های سیاسی بردارد.

آخرین سفیر شاه در انگلیس در خاطرات خود مینویسد:

گر چه فقط در عرض چند ماه، عدهی زیادی ظاهراً به عضویت رستاخیز در آمدند، اما گفتنی است که رستاخیز، علیرغم تعداد کثیر اعضایش از کمترین حمایت مردمی برخوردار بود. در حقیقت حالت انجمن فرصتطلبان سیاسی را داشت که در آن، عدهای دور هم مینشستند و کاری جز تدوین وظایف حزب و ستایش از اعمال شاه انجام نمیدادند.(4)

در واقع میتوان گفت نقش حزب این بود که هیچ نقشی در تصمیمگیریها نداشته باشد. نقش حزب چنین بود که دستورات را از مراجع بالا (در رأس آن شاه) میگرفت و به اعضای خود اعمال مینمود. راجی، خاطرهای جالب در این زمینه نقل میکند:

ص:202

امروز با سرگرد بهرامی ناهار خوردیم. او گفت: در کنگره اخیر حزب رستاخیز نمایندگانی از سراسر کشور در تهران گرد آمدند و به همه آنها نیز اطمینان داده شد که با برخورداری از آزادی کامل میتوانند فرد دیگری را به جای جمشید آموزگار، به عنوان دبیر کل حزب انتخاب نمایند. ولی هنوز 3 روز به پایان کنگره و انجام انتخابات برای گزینش دبیرکلی باقی نمانده بود که شاهنشاه طی نطقی اعلام داشت: دو مقام دبیر کلی حزب رستاخیز و نخست وزیری از هم قابل تفکیک نیست و حالا شما بیاعتنایی و سرخوردگی 1500 نفر را مجسم کنید که پس از 3 روز بحث و تبادل نظر برای انتخاب دبیر کل جدید چگونه کوشش خود را به کلی بیفایده دیده و موظف به اجرای تصمیمی شدند که اصلاً در آغاز آن دخالتی نداشته اند.(1)

گرچه در داخل و خارج، نظام تکحزبی شاه منتقدینی را به دنبال خود آورد ولی شاه به این موضوع بیتوجه ماند.(2) از دید شاه موضع خود او و ملتش در نتیجه وجود نفت و رهبری موفقیتآمیزش آنچنان نیرومند بود که هر گونه انتقاد از سیاستهایش یا سرکوب میشد و یا بینتیجه میماند.

با توجه به آنچه عنوان شد میتوان گفت که مردم ایران متوجه گردیدند که حضورشان در صحنه مشارکت سیاسی نقش کاملاً فرمایشی داشته و آنها تابع متغیری از خواسته ها و تمایلات نفسانی شاه تازه به دوران رسیده در قالب یک حزب نمایشی به نام رستاخیز هستند که این حزب فقط رهنمودهای شاهانه را اجرا کرده و هیچگونه نقشی را به آنان واگذار نمینماید.

اطلاعات و امنیت (ساواک) بود. این موضوع را در محورهای جداگانه زیر پی میگیریم.

آرزوی دیرینهاش را جامه عمل بپوشاند. قبل از افزایش بهای نفت و در سال 1349 بودجه نظامی ایران هشتصد و هشتاد میلیون دلار بوده است که این مقدار بودجه در سال 1352 به عدد تقریبی یک میلیارد و پانصد میلیون دلار بالغ گردید.

در سال 1356 (پس از افزایش بهای نفت) بودجه نظامی ایران تقریباً به 9 برابر سال 1349 رسید، یعنی به مرز نه میلیارد و نیم میلیون دلار.(1) شاه طی مصاحبهای (13 اسفند ماه 1354) در خصوص افزایش خریدهای تسلیحاتی بیان نمود که ایران، سالانه 8 میلیارد دلار یعنی 25 درصد کل بودجه را صرف مخارج نظامی میکند.(2) فرد هالیدی، در خصوص خریدهای تسلیحاتی بیش از حد شاه و تجهیز ارتش شاهنشاهی مینویسد:

ایران در سال 1979 به اندازه جمهوری تودهای چین مخارج نظامی داشت ولی تعداد افراد نظامیش، یک دهم آن کشور بود و به این ترتیب، مخارج نظامی سرانه ایران (سیصد و چهارده دلار) بیست و شش برابر چین (دوازده دلار) بود.

همچنین کل مخارج نظامی ایران در مقایسه با کشور همسایهاش عراق، که شماره نفرات نظامیش کمی بیش از نصف ایران (800,15 به 000,30) است، هشت برابر بود.(3) در دهه پنجاه در میان کشورهایی که ایران از آنان خرید تسلیحاتی مینمود، بیشترین خریدها از ایالات متحده بوده است. طبق گزارش کمیته سنای آمریکا در سال 1976 خریدهای نظامی ایران از آمریکا از 524 میلیون دلار در سال 1972، به 910/3 میلیارد دلار در سال 1974 رسید و به عبارت دیگر هفت برابر شد. این رقم در سال 1977 به 5/5 میلیارد دلار رسید.(4) ریچارد هلمز، آخرین سفیر جمهوری خواهان در ایران، در سال 1975 در پایان مأموریت خود ادامه همکاریهای نظامی آمریکا با ایران را یک سیاست کلی اعلام

ص:205

نمود.(1) در راستای اجرای این سیاست کلی بود که ارزش قراردادهای خریدهای نظامی که در فاصله بین 1972 تا 1978 با آمریکا امضاء گردید مجموعاً به 20 میلیارد دلار میرسید که 9 میلیارد دلار آن، به تمامی پرداخت شده بود.(2) خریدهای بیسابقه اسلحه توسط شاه، پی آمدهای گوناگونی به ارمغان آورد:

1. تا حدی، بحران سرمایه داری آمریکا را کاهش داد.

2. صنایع تسلیحاتی آن کشور را جانشین صنایع بحران زدة غیر نظامی کرد و سبب کاهش نرخ بیکاری در آن کشور گردید.

3. خرید این جنگ افزارها سبب شد که مستشاران نظامی کشور فروشنده، برای آموزش به ایران وارد شوند و ارز هنگفتی را برای حق کارشناسی خود بگیرند.(3) طبق آمار رسمی، تعداد افراد آمریکایی اعم از مستشاران نظامی و هیأتهایی که از سوی پنتاگون و کارخانجات و شرکتهای فروشندة جنگ افزار به ایران اعزام می شدند - از رقم 16000 نفر در سال 1351 به رقم 24000 نفر در سال 1355 بالغ گردید.(4)

4. وجود چنین داد و ستدی سبب شد که دوره آموزش افسران و کادرهای نظامی در کشور فروشنده برقرار شود و هزینه آموزش نیز بر عهده کشورمان قرار گیرد.

ص:206

5. این جنگ افزارها، به سرعت کهنه میشدند و نیاز به تعویض داشتند. بهعلاوه ابزارهای یدکی آنها را میبایست به قیمت گزافی از همان کشور تهیه کرد.

6. مشاغل کاری که ارتباطی با تولید نداشت و صرفاً جنبه خدماتی و انگلی داشت در جامعه گسترش یافت.(1)

با توجه به آنچه نوشته شد، اقدام شاه در خصوص خرید روز افزون تسلیحات منتقدین و مخالفین و دست آخر ناراضیان زیادی را برانگیخت. در پاسخ به ناراضیان و منتقدین، شاه بیشتر به خطر همسایه شمالی و نقش حساس ایران در منطقه خلیج فارس اشاره مینمود، که این استدلال، مورد قبول مردم و یا حتی بسیاری از مطبوعات غربی واقع نمیشد.(2) منتقدین و ناراضیان استدلال مینمودند که خریدهای گسترده نظامی برای منابع محدود انسانی و مالی کشور ما، بار بسیار سنگینی است زیرا، که نیروهای مسلح حتی با استفاده از ابزار جنگی پیشرفته خود ضعیفتر از آن بودند که بتوانند از کشور در برابر حمله احتمالی اتحاد شوروی دفاع کنند. از سوی دیگر، برقراری امنیت داخلی و دفع هر گونه تعرض احتمالی از جانب همسایگان، نیاز به خرید چنین افزارهای پیچیده و مفصلی نداشت.

در مجموع میتوان گفت در میان مردمی که تحقیرها و نابهکاریهای فراوانی از آمریکاییان دیده و شنیده بودند، مانند کودتای 28 مرداد 1332، موضوع کاپیتولاسیون و تبعید امام خمینی، گرفتن حق توحش توسط آمریکاییان،

ص:207

بیتوجهی به ارزشهای اسلامی - ملی و … غیر قابل تصور بود که دلارهای حاصل از نفت، به جای قرار گرفتن در مسیر توسعه (و حتی رفاه) به جیب آنها سرازیر گردد. هر چند که مردم ایران در آن زمانها (تا قبل از انقلاب) نتوانستند به صورت کاملاً مشهودی نفرت خود را از شاه آمریکایی نشان دهند، ولی اظهار نفرت در خصوص آمریکاییها و اقدامات شاه در حین و پس از انقلاب خود را نشان داد. «مرگ بر این شاه آمریکایی» شعاری بود که در آن اثنا در دهان اکثریت مردم ایران جاری بود.

423,644,31 (هزار ریال) افزایش یافت. رقم مذکور در سال 1356 بالغ بر 833,690,57 (هزار ریال) گردید که اگر بخواهیم این رقم را به نسبت سال 1350 بسنجیم مشاهده خواهیم کرد که بودجه مذکور حدوداً چهار برابر گردیده است.(1) به تناسب افزایش بودجه ساواک، شاه نقش بیشتری از این سازمان در توسعة خفقان و انهدام گروه های مخالف خود خواستار گردید. بنابراین، بسیار طبیعی بود که در دوره پس از افزایش بهای نفت نسبت به قبل، ساواک دست به اقدامات بسیار وسیعتری در مقایسه با گذشته سیاه خود بزند. در سال 1346 زندانیان سیاسی کشورمان، کمتر از یکصد نفر بودند که این رقم در سال 1356 به حدود 5000 نفر بالغ گردید.(2) پس از افزایش قیمت نفت، یکی از مهمترین اقدامات ساواک (که البته در گذشته نیز وجود داشت) سانسور کتابها و فیلمهای گوناگون بود. کریستین دلانوآ، در این خصوص مینویسد:

سانسور کسب و کار ساواک بود به مرور که رژیم به خودکامگی میلغزید سانسور شدیدتر میشد … در سال 1354 پس از تأسیس حزب رستاخیز، ساواک مستقیماً بخش بزرگی از انتظارات را از طریق وزارتخانه هایی چون آموزش و پرورش، بهداری و سازمان جلب سیاحان، که بزرگ ناشران کشور بودند کنترل میکرد. نتیجه کار خیلی زود آشکار شد. سه سال بعد تعداد عنوان کتابهای منتشر شده از چهار هزار در سال به هزار و سیصد تقلیل پیدا کرد.(3)

ساواک تنها به سانسور کتابها و نشریات بسنده نمینمود. یکی از مهمترین اقدامات این سازمان، سانسور فیلمها بود. فریدون هویدا در خاطرات خود مینویسد:

ساواک فیلمها را به میل خود زیر قیچی میبرد و حتی یکبار از نمایش فیلم ساخته یکی از دوستانم بنام ابراهیم گلستان، که داستان مرد تازه به ثروت رسیدهای را مطرح میکرد و به نظر ساواک مشاهده چنین ماجرایی میتوانست

ص:209

قضیه شاه بعد از بالا رفتن قیمت نفت را در ذهن بیننده را تداعی کند جلوگیری شد.(1)

وظیفه ساواک در طی سالهای دهه پنجاه، بهوجود آوردن جوی از اختناق سانسور و کنترل شدید مردم و مخالفان در ایران بود. این موضوع به خط مشی محمدرضا در برخورد با دلارهای نفتی تازه به ارث رسیده بر میگشت. وی که رفاه اقتصادی را خواهان بود و آن را تبلیغ میکرد هیچ وقعی به آزادیهای سیاسی و فعالیتهای واقعی مردم در سیاست نمیگذاشت، بنابراین وظیفه ساواک کاری جز از بین بردن فعالین سیاسی در جهت رسیدن محمدرضا به جامعهای خالی از افراد سیاسی مخالف نبود.(2) پرویز راجی، آخرین سفیر ایران در لندن (پیش از انقلاب) در دیداری که با خبرنگار سیاسی روزنامه تایمز در تیرماه 1355 داشته می گوید:

چون شاه در حال حاضر مشغول فعالیت است تا ایران را از وضع قرون وسطایی خارج کند… هدف ما از دموکراسی فقط میتواند در جهت دستیابی به غذا، مسکن و تأمین افراد تحصیلکرده خلاصه شود … لذا نمیتوان به مردم اجازه آزادی فعالیتهای سیاسی را داد.(3)

ساواک ید طولایی نیز در آزار و اذیت و شکنجه مخالفان خود داشت. تا پیش از شوک اول، این نقش کم و بیش به صورتی (ظاهراً) قانونی خود را نشان میداد. برای مثال میتوان از محاکمه های نیمه علنی زندانیان سیاسی تا سال

ص:210

1351 یاد نمود که حداقل امکان رسیدگی به ادعاهای شکنجه آنان را فراهم میکرد. اما در فاصله سالهای 1351 تا 1356 همه محاکمات، پشت درهای بسته صورت میگرفتند و حتی بسیاری از افرادی که دستگیر میشدند هیچ گاه محاکمه نیز نشدند و نیز آنهایی که در زندانها میمردند حتی اجسادشان به خانواده هایشان تحویل داده نمیشد، بنابراین امکان کالبدشکافی اجساد نیز فراهم نمیآمد.(1) ساواک به منظور اختناق هر چه بیشتر جامعه ایران، به گرفتن منابع وسیع و تبلیغ خود در میان مردم مبادرت مینمود. این شیوهای بود که ساواک برگزیده بود: همه بدانند که ساواک در همه جا وجود دارد! آخرین سفیر آمریکا در ایران، سولیوان، خاطرهای جالب از سال 1977 را نقل میکند که میتواند عمق اختناق حاکم در جامعه ایران را نشان دهد. وی مینویسد:

توسط رایزن اقتصادی سفارت، میهمانی شامی در محل سفارت آمریکا برپای گردید و حدود ده نفر از دست اندرکاران مسایل اقتصادی ایران نیز، مهمان بودند. در این مهمانی من تردیدها و نگرانیهای خود را درباره برنامه های اقتصادی ابراز داشتم. وقتی که من مطالب خود را بیان میکردم آثار ناراحتی و عصبانیت در چهره بسیاری از میهمانان ظاهر شد. بعد از سخنان من، وزیر اقتصاد (هوشنگ انصاری) به دفاع جدی از سیاستهای خردمندانه اقتصادی شاه پرداخت. پس از وزیر اقتصاد، دو یا سه نفر دیگر هم در تأیید نظرات وی مطالبی گفتند. اولین میهمان که در پایان شب میهمانی را ترک کرد، وزیر اقتصاد بود. مرا به کناری کشید و گفت: مطالبی که شما بیان کردید درست بود … و من در آن جلسه نمیتوانستم جز دفاع از برنامه های شاه سخن بگویم … شگفت آور اینکه بقیه مهمانها یکی یکی [دور از چشم دیگران] حرفهای مرا تأیید کردند. پس از خداحافظی موضوع را با میلکوس [معاونم] در میان گذاردم. او گفت: هیچیک از آنها که دور میز نشسته بودند نمیدانستند کدامیک از بقیة مهمانها مأمور یا رابط ساواک است … در نتیجه هیچیک از آنها نمیتوانستند مطلبی حتی در پرده، در انتقاد از برنامه های شاه به زبان بیاورند، زیرا اگر چنین گزارشی به گوش شاه میرسید، فردای همان روز از کار برکنار میشدند.(2)

ص:211

اختناق حاکم شده توسط ساواک و در واقع توسط شاه در دهه پنجاه، افراد بله قربانگو و چاپلوس را بیش از پیش نموده بود. این عامل فرصت کسب اخبار صحیح را از خود شاه نیز میگرفت و به واقع شاه قربانی جوی گردید که خود آن را بهوجود آورده بود. احسان نراقی در ملاقاتی که با شاه داشته (مهر 1357) میگوید: شاه از اینکه در جریان امور قرار نمیگیرد اظهار تعجب میکند. در پاسخ نراقی علت را به سیستم شاهنشاهی معطوف میکند و برای شاه توضیح میدهد که زمانی که سیستم هرمی شکل است و در آن حتی نخستوزیر صرفاً به بالا دست خود چشم دارد، هیچکس خود را از نظر سیاسی مسوول احساس نمیکند زیرا تنها چیزی مورد قبول است که از طرف شما صادر گردیده باشد، هنگامی که تصمیمهای نهایی انحصاراً توسط شاه گرفته میشود، نخبگان هم صرفاً میخواهند تا با ارائه عناصری در جهت سیاست شاه خدمتی کرده باشند.(1) اقدامات سرکوبگرانه مخوف ساواک، به این نتیجه رسید که مدیر کل دفتر بینالمللی صلح جهان (مارتین انالز) در 26 دی ماه 1974 عنوان نمود که هیچ کشوری در جهان به اندازة ایران سابقه و پرونده های ضد حقوق بشر ندارد.(2)

همچنان که ذکر گردید، افزایش بهای نفت به افزایش بسیار قابل توجه بودجه ساواک منجر گردید و این اهرم، بسیار بیشتر از گذشته توسط شاه برای از بین بردن مخالفتهای مردمی استفاده گردید. ساواک که دریافته بود نقش گستردهتری نسبت به دوره پیش از شوک اول بدان محول شده است، دست خود را بازتر از گذشته برای سرکوب ناراضیان و مخالفان رژیم پنداشت و بدون کوچکترین دغدغهای به اقدامات خود پرداخت. البته باید گفت که جو خفقان و این که امر تنها امر شاه است، رعب و وحشتی ایجاد کرد که از دید مردم ایران دور نماند و مردم، همه این اقدامات را به شاه منتسب کرده هر چه بیشتر از وی فاصله میگرفتند. وجود استبداد و جو خفقان قبل از انقلاب، تابدان حد توسط ساواک

ص:212

تشدید گردید که گروهی از نویسندگان و پژوهشگران انقلاب اسلامی، علت اصلی بهوجود آمدن انقلاب را ناشی از استبداد و جو خفقان بیش از حد نظام شاهنشاهی معرفی کرده اند.(1)

در طول سالهای دهه هفتاد، شایع بود که زنبارگی شاه اکنون دیگر غیر قابل تحمل شده است … دختران تلفنی مؤسسه مادام کلود پاریس برای شاه و مقامات دربار همه روزه به ایران آورده میشدند.(1)

حسین فردوست یکی از نزدیکترین دوستان شاه، در خاطرات خود به گوشهای از مفاسد بیش از حد شاه پرداخته و در خصوص فاسد بودن وی، بهخصوص در زمینه پول توضیحات جالبی به خواننده ارائه میدهد. قماربازیهای شاه، خوردن و بردن زمینهای شمال، پورسانت گرفتنهای شاه و … در قسمتهای مهم خاطرات فردوست جای گرفته است، که برای اطلاع بیشترخواننده را به فصل سوم کتاب، ارجاع میدهم.(2) همچنین، در این خاطرات از اشرف به عنوان شیطان نام برده شده است که اقدامات وی شامل مواردی چون: فساد، هرزگی نسبت به جنس مخالف، دزدی از اموال عمومی، ایجاد شبکه توزیع مواد مخدر در ایران و غیره ذکر شده است. با توجه به جوی که داخل دربار در خصوص دست زدن به انواع مفاسد بهوجود آمده بود، نزدیکان شاه نیز خود را از این خوان پر نعمت بینصیب نمیگذاشتند. فریدون هویدا (نماینده ایران در سازمان ملل تا پیش از انقلاب) در کتاب خود مینویسد:

به خاطر میآورم که ضمن ملاقات با برادرم در مرداد 1355 از او پرسیدم: چرا تجار و صاحبان صنایع هیچگونه کمک مالی به توسعه امور هنری و فرهنگی نمیکنند؟ امیر عباس پاسخ داد: آنها اگر میخواهند کمک کنند، فقط کافی است که دست از دزدی بردارند! با شنیدن این پاسخ از امیر عباس پرسیدم: چرا آنان را محاکمه نمیکنید؟ و او جواب داد: چه فایده! چون آب از سرچشمه گل آلود است و اگر قصد مبارزه با این مفسدین باشد، باید از بالا و اول از همه از شاه و خانوادهاش شروع کرد.(3)

هم چنین نویسندگان کتاب ایران بر ضد شاه، در خصوص فساد مالی مقامات دربار مینویسند که به ندرت وزرایی در کابینه ها پیدا میشوند که اهل رشوه

ص:214

نباشند.(1) پس از افزایش بهای نفت، فساد در میان کارگزاران نظام و مرتبطین آنها به حدی گسترش یافته بود که شاه ایران در سال 1357 برای جلوگیری از سقوطش به شریف امامی اجازه داد که در پست نخستوزیری مبارزهای هر چند به صورت ظاهری علیه فساد انجام دهد!

از طرفی، به موازات افزایش فساد دولتمردان این دوره، مبارزه با ارزشهای اسلامی مردم ایران توسط حکومت گسترش یافت. تا پیش از سالهای شوک اول نفتی، دینستیزی حکومت کمتر بهصورت آشکار و در محدودهای خاص در جریان بود. اما پس از واقعه فوق، بهصورتی آشکار و در مقیاسی گسترده مبارزه در جهت کمرنگ نمودن و یا حتی از بین بردن ارزشهای اسلامی - ملی ایرانیان آغاز گردید. تغییر تاریخ از هجری شمسی به تاریخ شاهنشاهی، آزادی بیحد و حصر مطبوعات در راستای تخریب ارزشهای اسلامی و گسترش فساد و فحشا در غالب جشنهای هنر را میتوان از مظاهر اقدامات فوق بر شمرد. ساواک در ارتباط با ابتذال جشن هنر شیراز و منافات آن با ارزشهای اسلامی و ملی مینویسد:

از: سازمان اطلاعات و امنیت فارس

به: مدیریت کل اداره سوم /347

درباره: جشن هنر شیراز

پیرو: 14604/ه-3-37و11939/ ه-181/4/37 صادره به 312

برابر سوابق موجود در دهمین جشن هنر شیراز که در سال 2535 برگزار گردید برنامه هایی از جمله فیلم هزار و یک شب در سینما آریانا که روابط جنسی بین زنان و مردان را به نحو کاملاً عریان نشان میداد، کشتی جنوب در سرای مشیر که طی آن زنی کاملاً لخت روی صحنه ظاهر و توجه تماشاگران را از سایر صحنه های نمایش سلب و بخود معطوف نموده بود و برنامه دیگری در باغ جهاننما که ظاهراً آن هم پیرامون مسائل جنسی دور میزد نشان داده شد.

در یازدهمین جشن هنر شیراز که در سال 2536 بر پا گردید، برنامه «خوک، بچه، آتش» به معرض نمایش گذارده شد که به سبب نشان دادن اعمال منافی عفت، موجب اعتراض جامعه روحانیت و درج مطالب و مباحث جنجالی در نشریات گردید. با عنایت به اینکه هدف اصلی از تشکیل این گونه جشنها که به

ص:215

منظور حفظ رسالت فرهنگ و هنر بوده و مفهوم هنر در اذهان عمومی جامعه ایرانی به مراتب بالاتر و ارزشمندتر از برنامه های ارائه شده میباشد، اصولاً این استنباط و نظر بوجود میآید که غرض از ارائه این قبیل برنامه ها توسط کشورهای بیگانه شرکت کننده تهاجم فرهنگی به داشته های ارزشمند معنوی اجتماعی ما بوده که در پوشش هنر جلوه گر میگردد.

و خصوصاً اینکه چون اکثر جشنها با تشریففرمایی علیا حضرت شهربانو افتتاح میگردد نمایش اینگونه برنامه ها اثرات نا مطلوبی بهجا گذارده و فرصت مناسبی برای تحریکات عوامل مخالف و مخرب فراهم و باعث بهرهبرداری و تبلیغات سوء آنان میگردد.

علیهذا با در نظر گرفتن اوضاع کنونی مقرر فرمایند به هر نحو که به مصلحت باشد بررسیهای لازم پیرامون برنامه های جشن هنر سال جاری معمول دارند.

رئیس سازمان اطلاعات و امنیت فارس – جوان

لزومی ندارد، آقای استاندار موضوع را بشرفعرض رسانیده و اوامری نیز صادر شده در جلسه شورای هماهنگی مورخ 5/5/37 استان نیز مطرح گردیده است .7/5/[1]

با توجه به آنچه گفته شد، این سؤال پیش میآید که نتیجه فساد شاه و اطرافیانش و دینستیزی آنان در انظار مردم چه بود؟ این که آنان میگفتند: اشرف فلان کرد، عبدالرضا چنان کرد، شاه چه ها نمیکند، و… چه تأثیری بر جامعه ایران داشت؟ مهمترین نتیجه اقدامات شاه و اطرافیانش این باور را در میان مردم بهوجود آورد که دانستند رژیم کارایی کافی ندارد، و نظام شاهنشاهی رژیمی ناکارا با نقاط ضعف فراوان است. رژیمی که فرصتهای برابر را ایجاد نمیکند و فقط به یک الیگارشی اندک حاکم کمک میکند. پس با این توصیف مشروعیت نظام در میان شهروندان کم رنگتر از پیش گردید و ذهنیتها برای مقابله با حکومت آماده گردیدند.

ص:216

شاید مهم ترین ویژگی بیرونی برای ایدئولوژی حاکم بر نظام پهلوی، نوعی تشتت و آشفتگی و سردرگمی باشد که البته برای تفکر ایرانی در یک صد سال گذشته امری عادی است. ایدئولوژی آن دوره، نوعی محصول التقاطی است که در بستری نامطمئن پدید آمد و به همین دلیل نه تنها چهارچوب مشخص فکری نداشت بلکه به لحاظ آرمانی هم گرفتار نابسامانی بود.

این التقاط به طور اساسی میان چند تفکر متفاوت دور می زد و به ویژه می توان سه رشتة فکری را در آن یافت:

1. نوعی ناسیونالیسم که خود ترکیبی از افکار ملی گرایی جدید همراه با احیای باستان گرایی (به طور مشخص عصر هخامنشی و گهگاه ساسانی با همه تعارضات فکری موجود میان آن افکار و ارزشهای برآمده از آنها) بود.

2. اسلام آن هم از نوع تشیع اعم از صورت سنتی آن، تلفیق شده با ارزشهای پادشاهی که طبعاً سابقه هم داشت. نظام سنتی موجود در ایران بر پایه این طرز فکر شکل گرفته بود. گونه های دیگر اسلام هم که ناسازگار با فرهنگ شاهی بود در ایران وجود داشت و طبقاتی از مردم به آن دلبستگی داشتند.

3. سکولاریسم و تفکر مدرن با همان خصلتهایی که در ایران بعد از مشروطه پدید آمده بود بنیاد سوم را تشکیل می داد. آن هم درست به معنای نبود یک تفکر مشخص و بیشتر وجود و حضور مظاهر بیرونی و تمدنی غرب و ارزشهای حاکم بر آن که بنا بود صورت تمدن ایرانی را در آینده شکل دهد.

محصول این آشفتگی، معلق بودن حکومت پهلوی - که از اساس با سیاست خارجی و کودتا سرکار آمده بود - در هوا بود و شاید هیچ کس بهتر از جلال آل احمد (1302 - 1348) این آشفتگی را که معلول نگاه های مختلف و افکار متفاوت حاکم بر دولت پهلوی بوده (چیزی میان سنت گرایی و مدرنیسم با ترجیح دومی بر اولی) وصف نکرده است:

آدم غرب زده ای که عضوی از اعضاء دستگاه رهبری مملکت است [شاید شخص شاه و حتماً خودش!] پا در هوا است. ذره گردی است معلق در فضا، یا درست همچون خاشاکی بر روی آب. با عمق اجتماع و فرهنگ و سنت رابطه ها را بریده است. رابطة قدمت و تجدد نیست. خط فاصلی میان کهنه و نو نیست. چیزی است بی رابطه با گذشته و بی هیچ درکی از آینده. نقطه ای در یک خط

ص:218

نیست. بلکه یک نقطة فرضی است بر روی صفحه ای. یا حتی در فضا، عین همان ذرة معلق. لابد می پرسید: پس چگونه به رهبری قوم رسیده است؟ می گویم: به جبر ماشین و به تقدیر سیاستی که چاره ای جز متابعت از سیاست های بزرگ ندارد.(1)

در این سوی، مخالفان نظام پهلوی در هر سه زمینه، رو در رو با این ایدئولوژی تلفیقی و ارکان آن با نظام پهلوی درگیر بودند و برای هر کدام دلایل خاصی را مطرح می کردند. از آنجا که صورت قضیه بیشتر توجه به جنبه های صوری غربگرایی یا به تعبیر عدهای غربزدگی داشت، مخالفت با این جنبه بیشتر بود. مخالفت با بخش اول هم که عمدتاً، پهلوی آن را در جشنهای دو هزار و پانصد ساله نشان داد، در مخالفت با همان مسئله بود که در جلد چهارم بزم اهریمن، اسناد این مخالفت آمده است.

دربارة نوع اسلام شیعی درباری هم که پهلوی ها مروجش بودند، باید گفت که این رشته، از اساس مطرود جامعة متدینین بود و روحانیونی که از این طریق با دربار بستگی داشتند، میان عامة مردم بی اعتبار بودند.

در بخش مخالفت با قسمت سوم، می توان گفت مسئله تا حدودی عمومی تر بود. این مخالفت بیشتر شامل دفاع از اسلام در برابر غرب، مبارزه با غربگرایی، مبارزه با فساد و تباهی که از مظاهر غربگرایی به شمار می رفت و اموری از این قسم، از یک صد سال پیش به این طرف آغاز شده بود. هر مقدار که نظام پهلوی بیشتر به آن سمت کشیده می شد، همزمان دامنة مخالفتها میان سنت گرایان گسترش می یافت. در واقع، رسیدن به دروازه تمدن بزرگ [اوج غربزدگی] شعار آرمانی نظام پهلوی بود و مخالفت با آن به عنوان غربزدگی در دستور کار بسیاری از روحانیون و به طور کلی مذهبی ها قرار داشت.

ص:219

اگر بپذیریم که صورت ایدئولوژی حاکم بر نظام پهلوی، حرکت به سمت مدرنیسم و محقق ساختن بخشی از ارزشهای غربی (آن هم طبعاً به طور ناقص و سر و دسته شکسته) بوده، باید بپذیریم که بالا گرفتن مخالفت بر ضد این ایدئولوژی می توانسته موجودیت نظام پهلوی را در معرض مخاطره قرار دهد.

همان اندازه که اقبال به مشروطه در موجی از عنایت و توجه به مدرنیسم بود، انقلاب اسلامی در سایة موجی از مخالفت با نوگرایی افراطی شکل گرفت. توجه به اسلام و سنتها در کانون این موج جدید که طبقات مختلف را به همراه خود می کشاند، قرار داشت. البته مخالفت با نوگرایی ویژه متدینین نبود، بسیاری با شکلهای خاصی از آن مخالف بودند. حتی مارکسیستها هم با بسیاری دیگر از مظاهر جدید به عنوان مظاهر سرمایه داری مخالفت می کردند. اما این که در جمع این مخالفتها، در دامن چه کسی جمع می شد و او را در موضع رهبری می نشاند، اهمیت داشت.

به نظر می رسد ادبار به مدرنیسم و بازگشت به سنتها که در گستره ای قابل اعتنا آغاز شده بود، در مجموع به دلیل نیرومندی روحانیت و رهبری سنتی آن در میان عامة مردم، در اختیار مذهبی ها قرار گرفت و سر از حسینیه ها و مساجد درآورد و در نهایت به پدیدة انقلاب اسلامی منتهی شد. به سخن دیگر، وقتی از سنت گرایی دفاع می شد، تنها کسانی که به عنوان حافظ سنتها به ذهن می آمدند و سازمان نسبتاً متشکلی داشتند، روحانیون بودند.

البته پس از گذشت سالها مخالفت یکپارچه با نوگرایی، روحانیون هم دریافته بودند که در عین تمسک به سنت، نباید به مخالفت با مظاهر تمدن جدید هم بپردازند. در این باره، شماری از روشنفکران مذهبی هم به آنان کمک کرده و برخی از اندیشه های مذهبی را نو کرده بودند. در جمع این وجهة جدید برای راه اندازی جنبش اسلامی مؤثر واقع شد.(1)

ص:220

مبارزه با تجدد در شکل روشنفکرانة آن، همزمان با شکست جریان تجدد و غربزدگی در همة عرصه ها، از اقتصاد گرفته تا ادب و فرهنگ، در قالب حرکتی بر ضد مدرنیسم آغاز شد. داستان از این قرار بود که رژیم پهلوی با تمام توان حرکتهای آزادیخواهانة ایرانی را اعم از حرکتهای روشنفکری و دینی بعد از 28 مرداد سرکوب کرد. در مقابل کوشید تا با شتاب دادن به مدرنیزاسیون کشور آن هم به صورت اجباری و برنامه ریزی شده، از یک سو با سنتها مبارزه کند و از سوی دیگر رهبری را از دست روشنفکران ضد استبداد بگیرد و به آنان تفهیم کند که می تواند با همین روش، آنچه را که آنان خواهانش هستند، تحقق بخشد. این سیاستی بود که پدرش هم دنبال کرده بود.

این اقدام دستگاه استبدادی شاه، از یک سو متدینین را خشمگین کرد و از سوی دیگر روشنفکران را به مقابله با او واداشت و از جهت دیگر در عمق خود، روشی نابههنجار و نامتناسب می نمود. این مسائل یک بحران فکری خاصی را پدید آورد. روشنفکر این جامعه نمی دانست با فراموش کردن آرمانهای دمکراتمنشانه و صرفاً برای رسیدن به مدرنیسم و تجدد، از استبداد شاه حمایت کند یا آنکه به مقابله با شاه بپردازد و در این راه با مذهبی ها همراه شود. بخشی به بدنه نظام چسبیدند و بخشی دیگر عملاً در اختیار یک نیروی مذهبی قوی قرار گرفتند که در برابر رژیم ایستاده بود. این افراد حتی اگر خود را تحت عنوان روشنفکر مذهبی در اختیار رژیم قرار نمی دادند، ثمرة کارشان به نفع این قشر تمام می شد که شد. در واقع مقابله با حرکت مدرنیزاسیون، سبب تولید اندیشه جدیدی در حمایت از دین و مذهب برای حفظ سنتها شد؛ حرکتی که روشنفکران حتی غیردینی هم بی علاقه به آن نبودند.

در اینجا باید از زاویه دیگر به این مسئله نگریست. سنت فلسفی ایران یک سنت اصیل است که قدمت آن با تاریخ دورة اسلامی و حتی پیش از آن برابری

ص:221

می کند. این سنت فلسفی، سنتی است مقاوم که برای خود هستی شناسی و جهانشناسی ویژه ای دارد. وجود فلسفه به معنای وجود تفکر است و با بودن تفکر راه نقادی مفتوح و با نقادی وجود یک اساس و پایه مفروض است. این سنت فلسفی یکی از عناصر اصلی مقاومت ایرانی در برابر غرب بوده است. در عین حال، می توان گفت که هم تفکر راه داد و ستد فکری را هموار کرده و هم این زمینة تأثیرپذیری را میان ما پدید آورده است. بنابراین تفکر برای ما حکم یک شمشیر دولبه را داشته که هم برای پاسداری از فرهنگمان و هم برای رخنه در یکپارچگی آن، از آن بهره برده ایم.

ایستادگی روی این سنت فلسفی، آن هم با آموزه هایی که در آن وجود داشته و آن را چه در قالب فلسفی و چه در قالب عرفانی به صورت یک اندیشة الهی درآورده، به صورت طبیعی مبارزه با غرب (و نمایندة برجسته آن نیچه که با اعلام خدا مرده است فرهنگ جدید را شکل داد)، درآمده است.

در دورة جدید روشنفکری در ایران که در دهة بیست و سی به طور تدریجی حرکتش را آغاز کرد و سپس در دهة چهل و پنجاه آثارش ظاهر شد، دسته ای فیلسوف دانشگاهی پدید آمدند که به تدریج رشته ای از نقادیهای فلسفی نسبت به غرب را با خود از غرب به ایران آوردند و با اندیشه های موجود در سنت فلسفی ایران با یکدیگر درآمیختند. این افراد توانستند یک موج فکری - فلسفی جدیدی را ایجاد کنند که با روند کلی مخالفت با غرب که در ایران بر اثر شکست برنامه های نوسازی و عرفی گری پهلوی ها پدید آمده بود، هماهنگ شد. در اینجا به بیان گوشه ای از شرح حال و افکار برجسته ترین افراد وابسته به این نحله می پردازیم. اما پیش از آن باید، این افراد را در دو بخش بیاوریم. بخش نخست کسانی هستند که از اساس، تفکر غربی را در برابر اشراق و عرفان و فلسفة شرق نمی پسندیدند و نقاد بنیادین آن بودند. دوم کسانی که تنها با فُکُلیسم و غربزدگی مخالفت داشته و در اساس اقتباس از غرب یا به تعبیر شادمان

ص:222

«تسخیر تمدن فرنگی» تردیدی نداشتند(1) و بیشتر از خودباختگی متنفر بودند که محصول شبه روشنفکری بودند.

25 سال، 22 اثر چاپ شد و حرکتی مهم در تاریخ فلسفه در ایران معاصر بود.(1) شایگان وی را پل ارتباطی تفکر سهروردی با هایدگر می داند.(2) با علامة طباطبائی نیز حشر و نشر پیدا کرد و از میان متفکران ایرانی سالها با استاد جلال الدین آشتیانی همکاری کرد.

کربن از زمانی که به تهران آمد، توانست جمعی از جوانان تحصیل کرده و علاقمند به فلسفه را به سوی خویش جذب کند که یکی از آنان شایگان بود.(3) برخی از این افراد پیش از آن تحت تأثیر رنه گنون بودند که او هم در همین وادی می اندیشید و بعدها به اسلام هم گروید. از گنون دو اثر به فارسی درآمده که یکی با عنوان «بحران دنیای متجدد» است که در سال 1349 (با مقدمة حسین نصر) توسط مؤسسه تحقیقات و مطالعات اجتماعی (زیر نظر احسان نراقی و وابسته به دانشگاه تهران) چاپ شد و دیگری «سیطرة کمیت و علائم آخرالزمان» (نشر دانشگاهی، 1361) که بعد از انقلاب ترجمه و منتشر شد.

یافت و بعدها در سایة شاگردیش نزد برخی از روحانیون و متدینین برجسته مانند مرحوم آقا سیدابوالحسن رفیعی قزوینی، سید محمد کاظم عصار و نیز علامة طباطبائی اندیشه هایش شکل گرفت. وی همزمان متأثر از اندیشه های کربن بود و اینها مجموعه ای از آموزه های شرقی و غربی را به عنوان اندوخته های علمی در اختیارش نهاده بودند.

نصر پس از بازگشت به ایران در سال 1337 به سمت دانشیار در دانشکده ادبیات دانشگاه تهران به کار مشغول شد و بعدها، مدتی (از 37 تا 47) ریاست کتابخانة این دانشکده و سپس ریاست این دانشکده را از سال 47 به بعد در اختیار داشت. او استاد فلسفة اسلامی و متخصص در تاریخ علوم طبیعی و اسلامی بود و حتی سخنرانیهای مذهبی در جمع دانشجویان داشت (از جمله در جلسه انجمن اسلامی دانشجویان دانشکدة ادبیات با عنوان «کانون مطالعات اسلامی دانشجویان» در 23 آبان 1349 که به همراه دکتر رضا داوری دربارة پیدایش ماه مبارک رمضان، پیدایش بشر و رابطة روح و جسم سخنرانی کردند). همچنین، ریاست دانشگاه آریامهر (شریف بعدی) را بر عهده داشت و این جز در سایه ارتباط نزدیکش با دستگاه پهلوی، که عمدتاً از طریق همسرش و رفاقت وی با فرح صورت می گرفت، ممکن نبود. در واقع، رژیم بلافاصله تلاش کرد تا از وی به عنوان یک تئوریسین بهره ببرد، همان طور که در سطحی نازل تر از نراقی می برد.

زندگی سیاسی - فرهنگی او به لحاظ ارتباطش با دربار پهلوی، پیشینة خوبی از وی نشان نمی دهد. وی شخصاً مورد اعتماد دربار پهلوی بود و حتی برای مأموریتهای علمی و همکاری با دانشگاه اورشلیم نیز با تأیید ساواک از طرف دانشگاه تهران معرفی شده بود. وی بارها و بارها برای حضور در کنفرانسهای علمی به کشورهای پاکستان، هندوستان، ترکیه، لبنان، ایتالیا، فرانسه و آمریکا و کانادا سفر کرد و چندین بار هم به عنوان استاد مدعو در دانشگاه های مختلف به سر برد که از آن جمله در سال 1341 در دانشگاه هاروارد بود. وی در بسیاری از مجامع فرهنگی دنیا نیز عضویت داشت. دکتر نصر از سال 1351 با گرفتن نیابت

ص:225

تولیت عظمای دانشگاه آریامهر به ریاست این دانشگاه رسید. وی زمانی هم فرمانی مبنی بر اعطای لقب سفیری شاهنشاه را دریافت کرد.

آنچه در اینجا برای ما اهمیت دارد این است که دکتر نصر با تکیه بر دانش و بینش خود و نیز تلاشهای فرهنگی - دانشگاهی دست به ایجاد نحله ای فلسفی - دینی زد که آثار خاص خود را به لحاظ فرهنگی در ایران اسلامی بر جای گذاشت. وی به دلیل توجه خاصش به تئوری پردازی در زمینه احیای فرهنگ اسلامی و ایرانی، درست زمانی که دستگاه پهلوی هم به نوعی احیای میراث ملی روی آورده و ایرانی گری را مبنای کارش قرار داده بود، مورد توجه دستگاه روشنفکری فرح قرار گرفت که از سالها پیش با تشکیل بنیاد فرهنگ ایران و مؤسسات دیگر در این زمینه فعال بود. این توجه در نهایت به کشاندن نصر به ریاست دفتر مخصوص فرح منجر شد و پس از آن که هوشنگ نهاوندی در کابینة شریف امامی به عنوان وزیر علوم و آموزش عالی منصوب شد، دکتر نصر جای او را گرفت. مینو صمیمی که این زمان دردفتر فرح بود، می نویسد: انتصاب دکتر نصر به این سمت، البته جز ضرورت چرخش تشکیلات تحت سرپرستی ملکه به طرف فرهنگ اسلامی تعبیر دیگری نداشت؛ ولی چنین اقدامی در آن مقطع فقط نوعی ظاهربازی تلقی می شد و طبعاً دکتر نصر نیز با پذیرش مسئولیت ریاست بر دفتر مخصوص ملکه، مقام و حیثیت علمی خود را به باد داد.(1)

در واقع، انتصاب دکتر نصر (گرچه بسیار دیر) به ریاست دفتر فرح، چندان ظاهری و بدون سابقه نبود، زیرا دکتر نصر به عنوان یک چهرة دینی وجهه ای نداشت تا از آن سوءاستفاده شود (گو این که پس از بازگشت از آمریکا در حوالی سال 1344 گهگاه در جلسات انجمن اسلامی دانشجویان سخنرانی مذهبی می کرد). به علاوه، از سالها پیش از آن دکتر نصر با فرح ارتباط داشت. زمانی که وی به عضویت «مؤسسه بین المللی فلسفه» درآمد از فرح خواست تا یک مؤسسه معتبر جهانی برای فلسفة ایرانی - اسلامی در ایران پدید آورد و فرح با درخواست وی موافقت کرد. به دنبال آن بود که در سال 1352 «انجمن

ص:226

شاهنشاهی فلسفة ایران» تأسیس شد و نصر برخی از کتابهای خود از جمله «منابع تاریخ علوم اسلامی» را که کتابشناسی توصیفی بود و دست کم سه جلد آن (دو جلد پیش از انقلاب و یک جلد پس از انقلاب) چاپ شده، توسط همان مؤسسه و «تحت توجهات عالیه علیاحضرت شهبانو فرح پهلوی، ریاست انجمن شاهنشاهی فلسفة ایران» به چاپ رساند. دربارة انجمن گفته می شد که هدف آن «تجدید حیات زندگی فکری سنتی ایران اسلامی، انتشار نوشته ها و مطالعات مربوط به ایران پیش و پس از اسلام، شناساندن گنجینه های فکری ایران در زمینة فلسفه، عرفان و مانند آن به جهان خارج، ممکن ساختن پژوهشهای گسترده در زمینة فلسفة تطبیقی، آگاه ساختن ایرانیان از سنتهای فکری تمدنهای دیگر شرق و غرب، تشویق رویارویی فکری با جهان مدرن و سرانجام، بحث دربارة مسائل گوناگونی که انسان مدرن با آن روبروست از نظرگاه سنت.»(1)

شایگان می گوید: «انجمن شاهنشاهی فلسفه ایران» در سال 1352 به عنوان ذیل بنیاد فرح تأسیس شد و توانست همان حرکت فلسفی را ادامه دهد.(2) نراقی هم دربارة این انجمن نوشته است که مؤسسان آن عبارت بودند از: سید حسین نصر، عبدالحسین زرین کوب، سیدجلال آشتیانی، نادر نادرپور، محسن فروغی و احسان نراقی. فرح در این بنیاد، افزون بر آن که نمایندة رژیم پهلوی برای حفظ میراث ملی بود، برای موزه ها و تقویت آنها نیز فعالیت می کرد. انجمن شاهنشاهی فلسفه از زیر مجموعه های همین بنیاد فرح بود و با توصیه حسین نصر تشکیل شد. سایه به سایة آن «بنیاد فرهنگ ایران» قرار داشت که آن هم زیر نظر پرویز ناتل خانلری و با حمایت فرح ایجاد شد و به نشر میراث کهن پرداخت.(3)

ص:227

از میان روحانیون فیلسوف، استاد سید جلال الدین آشتیانی به دلیل انسش با فلسفة اسلامی در این منظومة فکری جای ویژه ای داشت و به دلیل همکاریش با کربن و نصر و در عین حال استادی تمام عیارش در فلسفة اسلامی، از همکاران انجمن شاهنشاهی فلسفه شناخته می شد.

دربارة نقطة مشترکی که مبنای همکاری وی با دستگاه پهلوی شد، روی دو نکته می توان ایستاد. یکی نوعی توافق فکری یا به تعبیر دیگر استراتژیک فکری در بازگشت به میراث ملی و دیگری مسائل حاشیه ای مانند روابط خانوادگی و چیزهایی از این قبیل.

تأسیس انجمن فلسفه در چهارچوب سیاست فرهنگی نصر برای احیای فلسفه اسلامی ایرانی بود تا بتواند در برابر غرب، ایرانی مقاوم پدید آورد. شاید برای فرح و دربار، این کار یک پز علمی به حساب می آمد.

گزارش یک سخنرانی وی درکانون دانشجویان دانشگاه تهران در سال 1345 جالب است. وی در این سخنرانی، با اشاره به فشارهای سیاسی، نظامی و اقتصادی اروپا برای تسلط بر ملل آسیایی، لغاتی مانند «پیشرفته، عقب افتاده، در حال توسعه و توسعه نیافته» را که کشورهای غربی به کار می برند مورد تجزیه و تحلیل قرار داد و گفت: میراث فرهنگی ایران و بعضی کشورهای آسیایی به مراتب از آفریقا و اروپا و آمریکا غنی تر است و نسل امروز به طور منظم از سنتهای فکری و فلسفی خود بازداشته می شود، علوم اجتماعی و جامعه شناسی که در دانشگاه های ایران تدریس می شود. طرد شده قرن هجدهم اروپاست. بدبختی ما این است که در خود احساس فقدان سنت فکری می کنیم و سعی داریم تمدن اروپایی را اخذ کنیم، تمدنی که خود متزلزل و بی ثبات است.

در یک جمله می توان گفت سنت فکری نصر دفاع از فلسفة ایرانی و سنتهای قدسی و شرقی بود.(1) در نگاه وی انسان سنتی با انسان مدرن و متجدد متفاوت است و این به حسب تفاوتی است که میان سنت و تجدد و مبانی معرفتی آنها در

ص:228

شرق و غرب وجود دارد. نصر عاشق سنتهای دینی و شرقی به معنای امور قدسی و الهی است و در برابر از تجدد بیزاری میجوید و در تلاشهای علمی خود هم همیشه سعی در احیای سنتها و تأثیرگذاری روی عالم تجدد برای بازگرداندن سنت ها داشته است. طبیعی است که به همین دلیل او به اندیشه های فلسفه کهن علاقة ویژه ای دارد و حتی علم کهن را که بر پایه فلسفة کهن است، بر علم مدرن ترجیح می دهد. کتاب نظر متفکران اسلامی دربارة طبیعت (چاپ دوم اسفند 1345) تلاشی بود برای بیان جهانشناسی اسلامی. کتاب «علم و تمدن در اسلام» (چاپ اول، ترجمة فارسی، 1350ش) مروری است بر دانشهای مهم و چگونگی آنها در تمدن اسلامی. از دیگر آثار نصر که پیش از انقلاب انتشار یافت کتاب «معارف اسلامی در جهان معاصر» (تهران 1348 ش) است. وی در مقدمه با اشاره به نفوذ فلسفة غرب در دنیای اسلام و کشورهای مختلف تأکید دارد که این نفوذ سبب ایجاد شکاف عمیقی بین جهانبینی جامعة اسلامی و گروهی که تحت نفوذ فلسفة اروپایی قرار گرفته اند، شد. وی تأکید می کند که هیچ نوع رابطة حیاتی و درونی میان افکار جدید فلسفی اروپایی و آرمانها و اساس فکری جامعة اسلامی وجود ندارد. این امر در نهایت منجر به تخریب طرز تفکر در حیات عقلی و اسلامی شده است.

آنچه نصر روی آن انگشت می نهاد، احیای حکمت اسلامی در برابر تفکر غربی بود. این طرح در راستای مبارزه با مدرنیسم و جایگزین کردن سنت به عنوان اصلی که مورد پذیرش کلی انقلاب اسلامی و اساس طرح اولیه آن بود، با بحث ما مناسبت تمام دارد. وی با تأکید بر این که ما یک سنت علمی و عقلی بنیادین در تمدن اسلامی داریم و غفلت ما از آن به معنای نبودن آن نیست، تأکید می کند که «باید اصول حکمت اسلامی را دوباره احیا کرد و شناخت و شناسانید و با مسائل جدیدی که در عصر حاضر پدید آمده است، با استمداد از این اصول اجتناب ناپذیر و ابدی مواجه شد و آن را به صورت مناسبی حل کرد.» وی همزمان روی از میان بردن شکاف ایجاد شده در میان ما بر اثر رسوخ اندیشه های فلسفی غرب اشاره و راه حل را باز در آن می بیند که «باید اصول را دوباره کشف

ص:229

کنیم و ریشه های عمیقی که ما را به متن واقعیت و حقیقت اشیاء می پیوندد، جستجو کنیم.»(1)

سازمان اوقاف هم به ریاست منوچهر آزمون، طرح بنیادی را با نام «بنیاد سلطنتی تحقیقات اسلامی» گذاشت که با حضور دکتر نصر، دکتر محمدی و علامة وحیدی مورد تصویب قرار گرفته بود. شاه هم پیگیر تشکیل آن بود، اما ظاهراً راه به جایی نبرد.

مجموعاً می توان گفت نصر به لحاظ فرهنگی، یک فرد ضدغربی اما ملایم و سازگار بود (و هست) و از این که کسانی «تحقیق در علوم» را با «فرنگی مآبی» یکی دانسته و در پی دوری جستن از سنن علمی و فرهنگی ایران هستند» اظهار نگرانی می کرد.(2) وی روی مذهبی بار آوردن جوانان تأکید فراوان کرده و آن را از زاویه یک «میراث عظیم و ارزنده و عظیم معنوی و اخلاقی خودمان» شایسته پاسداری و حراست می بیند.(3) تفاوت نصر با بسیاری از هایدگری های این دوره آن است که می کوشد نشان دهد که عمیقاً به تفکر توحیدی و خصوصا اسلام وفادار است و چنان نیست که به ادیان شرقی به عنوان ادیان شرقی یا عرفانی علاقمند باشد یا صرفاً در نفی غرب از افکار هایدگری بهره جوید. به همین دلیل است که وی دربارة اسلام و اهمیت برتری آن بر سایر ادیان اعم از شرقی و غربی تأکید ویژه دارد.(4)

تأکید نصر بر این است که غرب از معنویت به دور مانده و تمدن مادی نواقص خویش را آشکار کرده است. وی همین احساس را سبب روی آوردن متفکران غربی به ادیان و فلسفه های شرقی می داند و در فصلی خاص در همان کتاب «معارف اسلامی در جهان معاصر» تحت عنوان «دین در جهان معاصر» می کوشد تا اهمیت بازگشت به دین را در دورة شکست مدرنیته و برملا شدن

ص:230

نواقص آن نشان دهد.(1)

اکنون باید پرسید: اگر شعار نصر در دهة آخر سلطنت پهلوی بازگشت به دین است، آیا شعار انقلاب اسلامی جز این بوده است؟ دکتر نصر بر این باور است که جامعة وی در روزگار او، به تدریج به سمت دین باز می گردد: «در مشرق زمین نیز، وضع نسل پیشین برای تجدد و فرنگی مآبی و بی توجهی نسبت به دین و فرهنگ و تمدنهای شرقی، تا حدی با تحولات سالیان اخیر تعدیل شده است و چه بسا افراد تحصیل کردة این جوامع که اکنون در جستجوی حقایق ادیان خود هستند». وی رسالت عالمان دین را در این شرایط چنین می داند که آنان می بایست «به زبانی که قابل درک این طبقات - جوانان - باشد و بدون اینکه به هیچ وجه پیام این ادیان را تحریف کنند، گنجینه های حکمت و عرفان و دین را در دسترس آنان قرار دهند.»(2) این مطالب در امتداد همان هدفی بود که انقلاب اسلامی به دنبالش بود.

باید توجه داشت که نصر به ویژه پس از انقلاب تأثیر خاصی روی افکار فلسفی غرب داشته است. وی از سالها پیش منتقد جدی تاریخ فلسفة اسلامی نویسان غربی بود که تصور می کردند فلسفه در دنیای اسلام با ابنرشد پایان یافته است. وی به خصوص برای معرفی ملاصدرا به غربی ها تلاش زیادی کرد. بعد از انقلاب هم تلاش خود را مصروف همان اندیشه های پیشین خود کرد و به ویژه در کتاب «جوان مسلمان و دنیای متجدد» (تهران، 1373) تلاش کرد تا آن افکار را در سطحی جوان پسند برای دنیای اسلام تبیین کند.(3)

ص:231

در عرصة ادبیات عامه و بسط آن به لحاظ مصادیق اجتماعی و ارزشی آن، رواج کامل دادند.

پدید آمدن کتاب غربزدگی جلال (الدین سادات) آل احمد در سال 1340- 1341 هم به بار نشستن این تفکر را برای مخالفت با نظام حاکم بر ایران نشان می دهد و هم آبستن بودن ایران را برای زایش جنبشی که رویکرد سنت گرایی و ضد مدرنیسم دارد. جلال در این کتاب با اظهار این که پای در سنت دارد و سنتهای اسلامی گذشته خود را پیش رو دارد، به نفی غربزدگی به عنوان یک بیماری میپردازد.

مهم این نیست که نظریة جلال دربارة ماهیت غربزدگی درست است یا نه، بلکه مهم آن است که مبارزه با غرب به صورت یک اصل درآمده و یک ادیب برجسته که نفوذی چشمگیر در روزگار خود دارد، اینچنین به مسئله پرداخته است. البته لازم هم نیست نفوذ چشمگیر داشته باشند یا اکثریتی از آنان پیروی کنند، بلکه اقلیت نافذ می تواند در یک چشم انداز مناسب، آینده را در

تصرف خود داشته باشد.(1)

ص:233

خانواده جلال، یکی از خانواده های روحانی اصیل بود که در دورة رضاخان، تجدد دامنگیر نسل جوان آن شد و پس از رفتن رضاخان، مارکسیستها، بقایای این خانواده ها را به سوی خود کشاندند،(1) و همزمان هم توده ای بودند و هم اصلاح طلب در دین،(2) جلال پس از گذراندن تجربة حزب توده، به مرور، مسیر فکری خویش را عوض کرد. مدتی در حزب زحمتکشان بود و در سال 31 همراه خلیل ملکی(3) نیروی سوم را پدید آورد و در اردیبهشت 32 یعنی دو ماه

ص:234

پیش از کودتا سیاست را کنار گذاشت. پس از آن بود که به طور دربست به کارهای ادبی و فرهنگی روی آورد. داستان نون و القلم را در همان حال و هوا و با توجه به تجربه شکست حزب توده نوشت و حتی از این که روحانیون در آخرین لحظات جانب سلطنت را گرفته بودند، انتقاد کرد. با این حال، وی که از تجدد آن هم تجدد انقلابی - مارکسیستی بریده بود، راهی جز بازگشت به سنتها، البته سنتهای اصلاح شده نداشت. این سنت گرایی لزوماً چسبیدن به روحانیت با فرهنگ خاص حاکم بر آن در آن زمان نبود که به نظر وی از دورة صفوی به این طرف، هم گرفتار خرافات شده بود و هم تا اندازه ای وابسته به حکومت. (حرفهایی که بعدها شریعتی هم زد) او از میرداماد و علامة مجلسی به خاطر رفتن به دربار گلایه می کند و از این که «امکان شهادت را رها کردیم» و صرفاً به بزرگداشت شهیدان مشغول شدیم، سخت گلایه می کند.(1)

با این همه، انتقاد وی از روحانیت، به معنای انکار آن نیست. به نظر وی، روحانیت می توانست از ابزار جدید استفاده کند و به نبرد با فرنگی مآبی بپردازد.(2) جلال از خرافه گویی دینمداران سخن می گوید(3) اما با وجود نوعی حرکت اصلاحی در آنها، به همه آنان دلبسته است. وی روحانیت را آخرین سنگری می داند که می توان با تکیه بر آن در مقابل غرب زدگی ایستادگی کرد.(4)

همان گونه که گذشت، بحث بازگشت به سنتها در مواجهه با غربگرایی اروپایی، تنها یک روی سکه بود. نوعی دیگر آن، بریدن از غرب سرمایه داری، در تجربة توده ای آن بود و سپس با کمی تعدیل در روی آوردن به نوعی سوسیالیسم

ص:235

غیرمارکسیستی و غیر حزبی. یک نمونه بریدن گروهی از روشنفکران کمونیست از حزب توده و تأسیس راه میانه ای میان سوسیالیسم مارکسیستی از یک طرف و سرمایه داری از طرف دیگر بود. جلال هم از این کانال عبور کرد و به بازگشت به سنت ها رسید. این افراد که تحت عنوان نیروی سوم شناخته شدند، به پیروی از خلیل ملکی، انور خامه ای و جلال آل احمد و شماری دیگر کوشیدند تا اندیشه های تولید شده در محور «جهان سوم» را به زبان فارسی ارائه کنند. برخی از این افکار حتی از نویسندگان غربی مانند سارتر بود. نوشته های فرانتس فانون، امه سه زر، آلبر ممی و شماری دیگر جزو این دسته از آثار به شمار می آمد.(1)

اما در ارتباط با بحث ما، بازگشت به مذهب در میان این افراد، امری قابل اعتنا بود. در واقع، در میان این روشنفکران که برخی از آنان، مانند جلال یا احمد قوام به تدریج نوعی حس دفاع از مذهب هم پدید آمد، برخی از آنان مانند شریعتی از این هم جلوتر رفتند و روی همین بستر نوعی اندیشه سیاسی نوین از اسلام ارائه کردند. البته بسیاری از این دسته از روشنفکران همچنان سکولار باقی ماندند، اما تلاشهای علمی آنان، به هر روی و به مرور، بستری را فراهم کرد که به کار دستگاه رهبری روحانیت آمد.

جریانی که از مدرنیزاسیون افراطی و بی محتوای شاه فاصله گرفته و به سنتها پناه برده بود، نمی توانست بدون توجه به روحانیت و دین به کارش ادامه داده باشد. جلال برجسته ترین و نه لزوماً عمیق ترین نمایندة این نحله بود. هم به دلیل قلم رسایش و هم به دلیل تمایلات خاص مذهبیش، یکی از شاخص ترین افراد این جریان شد و بدین ترتیب بود که او بازگشت خود را با نقد غرب آغاز کرد؛

غربزدگی را نوشت و تلویحاً بلکه تصریحاً سنت و مذهب اصیل را راه حل بیماری غربزدگی عنوان کرد.(2) انتشار این کتاب شروع فصل جدیدی در سیر کلی

ص:236

مبارزاتی بود که بر ضد تجدد و مظهر آن یعنی رژیم پهلوی صورت می گرفت. تلقی ساواک از این کتاب چنان بود که هدف مؤلف از دید آنها «بدبین ساختن مردم به اوضاع کشور و شورانیدن آنها علیه وضع موجود و بر هم زدن امنیت داخلی کشور» تحلیل شده بود.(1)

اتفاقات پانزده خرداد 1342 جلال را به خود جذب کرد. گفته اند که وی در خیابانها یادداشت بر می داشت و این یادداشتها بعدها به دست ساواک افتاد. براهنی می نویسد: جلال از میان همة روشنفکران ایران، تنها کسی بود که با بخشهایی از محتویات قیام پانزده خرداد رابطة فکری و ایدئولوژیکی پیدا کرد و در تحقق برخی از هدفهای آن گام برداشت.(2)

در واقع، درست همان طور که جنبش فکری - سیاسی مشروطه، شروع رسمی تجدد در ایران بود، جریان انقلاب اسلامی، از همان نقطه ای که احساس شکست تجدد در ایران می شد، آغاز گردید. به گفتة یک توده ای منتقد جلال آل احمد، جلال از جمله کسانی است که با نوشتن غربزدگی، آب به آسیاب روحانیت ریخت، «اگر جنبش های فکری گذشته سکولاریستی و دوری از مذهب بود، جنبش فکری جدید سالهای 40 می رفت که با مذهب آشتی کند و تمام سنگرهای سکولاریسم را براندازد.»(3) در این زمینه، هیچ چیز گویاتر از این سخن جلال نیست که بالا رفتن سر شیخ فضل اله نوری را بر دار، نشانة استیلای غربزدگی تصویر کرده(4) واین درست زمانی است که تندترین، خشن ترین و

زشت ترین اتهامات از سوی روشنفکران به شیخ طرح می شد و دفاع از وی شهامت خاصی می طلبید.

جلال در سال 43 به حج رفت و سفرنامة خسی در میقات را نوشت. وی در اواخر این سال، نامه ای برای امام نوشت و در آن اخبار مربوط به کتاب غربزدگی و جمع آوری آن را توسط ساواک به ایشان داد و افزود که به کار نگارش کتاب

ص:237

خدمت و خیانت روشنفکران است که در آن به روابط میان روحانیون و روشنفکران خواهد پرداخت.(1)

جلال در تاریخ 18/6/1348 در حالی که ساواک نهایت مراقبت از وی را داشت، در اسالم گیلان درگذشت. او چند روز پیش از آن به شخصی گفته بود که می باید برای انقلاب و مسلح کردن مردم آماده شد.(2) جلال آل احمد شرحی از زندگی خود و مراحل مختلف آن در یک چاه و دو چاله آورده و پس از اشاره به این که در خانواده ای مذهبی به دنیا آمده و بعدها به حزب توده و سپس جامعة سوسیالیست ها پیوسته، در نهایت می نویسد: و همین جوریها بود که آن جوانک مذهبی از خانواده گریخته و از بلبشوی ناشی از جنگ و آن سیاست بازیها سر

سالم بدر برده، متوجه تضاد اصلی بنیادهای سنتیِ اجتماعی ایرانیها با آنچه به اسم تحول و ترقی و در واقع دنباله روی سیاسی و اقتصادی از فرنگ و آمریکا دارد مملکت را به سمت مستعمره بودن می برد و بدلش می کند به مصرف کنندة تنهای کمپانیها و چه بی اراده هم و هم اینها بود که شد محرک غربزدگی.

ص:238

گفتنی است که کتاب خدمت و خیانت روشنفکران تا زمان مرگ وی انتشار نیافت. وی در این اثر به وضوح از مشروطه به عنوان نقطة شروع تجدد در ایران انتقاد کرد و بیش از همه به دلیل آن که حرف و سخن اصلی روشنفکری حذف روحانیت از صحنه بود، نگاه کاملاً منفی خود را از حرکت روشنفکری ارائه کرد. وی نوشت: «با یک نگاه سریع به نهضت روشنفکری مملکت در صد سال اخیر می توان دید که مهم ترین دسته روشنفکری از میرزا آقاخان کرمانی گرفته تا کسروی و از بهائی گری گرفته تا حرف و سخن اصلی حزب توده، قسمت عمدة متنها در مخالفت با روحانیت است.»(1) تحلیل برخی چنان است که جلال از سر خشم نسبت به سکوت روشنفکران نسبت به حرکت پانزده خرداد کتاب خدمت و خیانت روشنفکران را نوشت.(2) با این همه باید توجه داشت که وی از ضرورت اتحاد روحانیت و روشنفکری سخن می گفت و پیروزی را در مقطعی می دانست که آن دو، دست در دست یکدیگر گذاشته باشند.(3)

از این دست نقطه نظرات در این کتاب فراوان است. در واقع، این اثر به عنوان آخرین اثر پرجاذبه و مهم جلال، دیدگاه های وی را در نزدیکی با دین و روحانیت و همزمان مبارزه قاطعش بر ضد روشنفکری منحط و دستگاه فکری شاهنشاهی نشان می دهد.

جلال در سال 1346 نیز که مسئله فلسطین اوج گرفت و دولت ایران از اعراب حمایت نکرد به اظهار نظر پرداخت و انتقاد تندش از سیاست خارجی رژیم ایران، طبعاً نشأت گرفته از نگرش اسلامی وی بود. ساواک او را احضار

کرد، اما جلال سخت بر موضع خود پافشاری نمود.(4) عنوان مقالة وی دربارة

ص:239

اسرائیل «چاقوکشان حرفه ای خاورمیانه» بود.(1) گویا دو نوشته ترجمه گونه دیگری هم از جلال در ارتباط با اسرائیل و علیه او با عنوان «اسرائیل عامل امپریالیسم» چاپ شده است.(2) گفتیم ساواک از وی نامه ای به دست آورد که آن را برای امام خمینی نوشته بود.(3) از نجف نیز برای وی کتاب «حکومت اسلامی» ارسال شده بود.(4)

یک چنین روشنفکری با این حساسیتهای فکری، با توجه به تأثیر عمیقی که در نهضت روشنفکری ایران به لحاظ کمی و کیفی داشت، می توانست مسیر روشنفکری را در این کشور به چالش جدیدی برای درک ملایمتری از دین و دینداری وادار کند. براهنی در مقدمة تاریخ مذکر خود نوشت: به طور کلی از سال چهل تا پنجاه و هفت (40- 57) روشنفکری که بیشترین تأثیر را بر روی تفکر اجتماعی - فلسفی تحصیل کرده های ما گذاشت، جلال آل احمد بود. تأثیر حرکت فکری جلال بر این کتاب - تاریخ مذکر - هم به علت زمینه های تاریخی - اجتماعی مشترک روشنفکران و هم به علت نزدیکی خود من به جلال، امری بدیهی است... نه من و نه هیچ نویسندة دیگر نسل من، نمی توانیم اثر تلنگری را

که غربزدگی جلال به ذهنیت ما زده ندیده بگیریم.(5) پرویز پویان هم نوشت: از

ص:240

28 مرداد 1332 به این طرف، هیچ ادیبی را سراغ نداریم که به اندازة جلال آل احمد با استقبال روشنفکران ایران روبرو شده باشد.(1)

نمونه های دیگری هم که در این عرصه وجود داشت، اسدالله مبشری (م 21 مهر 1369) بود که وی هم سابقة عضویت در حزب توده داشت و در سال 1326 از آن جدا شده همراه با عده ای از دوستانش نشریة «شرق میانه» را منتشر کرد. بعدها از همراهان دکتر مصدق شد و در بخش پایانی عمرش به ترجمة متون اسلامی از جمله ترجمة وصیت نامة سید ابن طاووس با نام فانوسی، ترجمة صحیفة سجادیه، ترجمة نهج البلاغه و آثاری دربارة ائمه اطهار روی آورد. وی در دولت بازرگان وزیر دادگستری بود.(2)

فرهنگها در سایة تفکر آماده گر و معنوی استاد به تخریب نظام سیاسی و فرهنگی استبداد کمک کردند». وی در جای دیگری هم باز با اشاره به فردید و آل احمد، نصر و شایگان تأکید می کند که این افراد «راه ویرانی نظام سلطنت را به نحوی در قلمرو روشنفکری که مدتها با توجیه نظام مدرن ضرورت آن را مستقیم و غیرمستقیم توجیه کرده بود، فراهم و مهیا کردند».

فردید پس از انقلاب اسلامی، گویی گمشده خویش را یافت و سخت به دفاع از انقلاب پرداخته، شاگردان فراوانی از جمله شهید آوینی، دکتر رجبی و دکتر مددپور و ... را تربیت کرد.(1) دکتر فردید طی سالهای اخیر همواره مورد بحث گروه ها و افراد مختلف بوده و علاقمندان به گرایشهای غربی به انتقاد شدید از وی پرداخته اند.

که می توانست پسند بسیاری از روشنفکران منتقد غرب باشد ارائه کرد.(1) وی سرگردانی اقوام شرقی را میان دو فرهنگ متفاوت سنتی و مدرن غربی در کتاب «بتهای ذهنی و خاطرة ازلی» (تهران، 1355) هم بیان کرده است.

مرکز ایرانی مطالعة فرهنگها، توسط داریوش شایگان و در امتداد همان جریان فکری - فلسفی تأسیس گردید.(2)

شایگان درست تا انقلاب ایران، همان باورهای نصر و کربن را داشت و با نقد بنیادین تفکر غرب راه حل را معنویت و عرفان و مکاشفة شرقی می دانست. اما پس از انقلاب و با تأکید بر تجربه های آن، از محکوم کردن یکپارچه تجدد و غرب دست کشید و تمدنهای مختلف را چون مجموعه ای ستاره دانست که در درون یک کهکشان قرار داشته و در هم فرو می روند و زایشهای جدید پدید می آید. شایگان بهرغم ستایش مقطعی از انقلاب ایران، به تدریج از این نکته سخن گفت که به دلیل ارتباط با محافل محدود روحانی مانند علامه طباطبائی، مطهری، رفیعی و آشتیانی، تصویری آرمانی از روحانیت داشته است.(3) شایگان تأکید دارد که اندیشه ای که «آنچه خود داشت» را ترویج می کرد، رنگ سیاسی به خود گرفت و به یک انقلاب دینی در ایران منجر شد.(4)

همان گونه که اشاره شد، از دیگر تئوریسنهای این حرکت که به روشنی تحت تأثیر همان جریان جهانی بازگشت به خویش و شکل خاص هایدگری آن در داخل آن هم در حلقه دکتر فردید بود، یکی هم احسان نراقی بود که با تألیف کتاب هایی مانند «طمع خام» و «آنچه خود داشت» و «غربت غرب» به این گرایش

کمک می رساند. وی بهرغم آن که سخت متأثر از دکتر فردید بود، اما با تکبر و عجبی که داشت، می کوشید تا خود را محور این جریان نشان دهد. به هر روی

ص:244

محور فلسفی این فعالیتها، انجمن شاهنشاهی فلسفه بود که گرایش احیای سنت فلسفی اسلام را در ایران دنبال می کرد و در این زمینه آثار و متون کهن فلسفی را نشر می داد. به دلیل حضور دکتر نصر در دانشگاه صنعتی شریف، در این دانشگاه نیز شماری از اساتید و دانشجویان به این جریان پیوستند. در عرصه مباحث اجتماعی مؤسسه تحقیقات علوم اجتماعی که نراقی آن را پایه گذاری کرده بود، روی دیگر همین سکه بود. تلاش رژیم پهلوی برای توجه مجدد به سنتها بر اساس همین نگرش، گرچه بسیار بی پایه و بیبنیاد بود، در قالب طرحهای مختلفی دنبال می شد.

شکل منحط ملی این جریان در قالب جشنهای دو هزار و پانصد ساله و شکل مذهبی آن در قالب ایجاد انجمن یاد شده و نیز طرح تأسیس دانشگاه بزرگ اسلامی در مشهد بود؛ کاری که از عوامل فکری آن، یکی هم سید حسین نصر بود.(1)

بلکه منی که تاریخ و فرهنگ و سنتهای چند صد ساله را در خود دارد.(1) وی در ادامه، از بازگشت به خویش و تفاوت یک آفریقایی در تبیین «گذشته» با یک ایرانی و تلقی او از «گذشته» بحث می کند و با توجه به تفاوتی که غربیها میان یک آفریقایی و یک ایرانی گذاشته یکی را بی فرهنگ می دانند و یکی را فرهنگ ساز، به حرکتی در غرب اشاره می کند که در صدد زنده کردن گذشته ماست. در اینجا وی به انتقاد از جریان روشنفکری ایرانی می پردازد که شیفته فرنگ شده و از فرهنگ خودی بی خبر است و این قبیل بازگشت را ارتجاع می داند.(2) در اینجا وی تلاش می کند فرهنگ اسلامی گذشته ایران اسلامی را از لای گرد و غبار درآورده عظمت آن را نشان دهد «می دانیم آن خویشتن فرهنگی ما خویشتنی است که دانشگاه های هزار سال اخیر ما، ادبیات هزار سال اخیر ما، علم هزار سال اخیر ما، افتخارات و تمدن و نبوغ و استعدادهای گوناگون نظامی و ریاضی و علمی و نجومی و ادبی و عرفانی ما در این هزار سال یا هزار و صد سال اخیر، به صورت یک فرهنگ بزرگ در جهان جلوه کرده است... این تنها خویشتنی است که از همه نزدیکتر است و تنها فرهنگ و تمدنی است که الآن زنده است.»(3) حاصل آن است که می بایست با این بازگشت، روشنفکر ما اعم از مذهبی و غیرمذهبی حرکت کند و «رستاخیز و خیزش قیامت زایی» پدید آورد و بر روی دو پای انسان تولید کنندة معنوی بایستد و به صورت نسل ادامه دهندة تمدن و فرهنگ و شخصیت معنوی خودش باشد.(4)

شریعتی در آثار دیگری روی این مسیر تکیه کرده و در برخی از موارد به خصوص روی هویت و فرهنگ ایرانی، ممزوج کردن تشیع با آن - کاری که هانری کربن هم می کرد - و حتی دفاع از سیاست فرهنگی دولت در این زمینه (شاید از روی مصلحت) تأکید می کند. وی در نامة معروف چهل صفحه ای خود با اشاره به حرکت در جهت احیای فرهنگ ملی که جزو سیاستهای جاری رژیم

ص:246

بود، خطاب به ساواک چنین مینویسد: این نشان دهندة این امر مهم است که شخص شخیص اعلیحضرت کاملاً به مسئله تبلیغ صحیح و احیای روح ایرانیت و جلوگیری از هرگونه آلودگیهای فکری و مرامی توجه مخصوص دارند. اکنون چنانچه ساواک چنین کادری آن هم به وسیلة افراد مورد احترام روشنفکران و به خصوص دانشگاهی به وجود آورد و تحت برنامة خاصی و با توجه به انقلابی که در کشور به وجود آمده و احساس نیاز به طبقة جوان به ایدئولوژی نو که منطبق با روح ایرانیت و بازگشت ایرانی به افتخارات گذشته و شعارهای تازه ای که قابل بهره برداری است به مرحلة اجراء درآید، بسیار مفید است.(1)

طبعاً زاویة دید نصر با دکتر شریعتی متفاوت (یکی در عمق و دیگری در سطح) بود، اما در این که شریعتی میان انبوه مطالب متفاوتی که گفته است در عین حال روی هویت ایرانی و بازگشت به خویش تکیه دارد و این نقطه مشترکی است با آنچه امثال نصر دربارة زنده کردن سنتهای شرقی اسلامی و عرفانی گفته اند، تردیدی نیست.(2)

به هر روی، حجم مطالبی که شریعتی تحت عنوان فرنگی مآبی مطرح کرده، در عصر پس از کتاب غربزدگی، حجم بسیار بالایی است. وی به طور مداوم فرنگی مآبی و مظاهر مختلف آن را در قابل تجدد(3) مورد سرزنش قرار داده و آشکار است که بدیلی که برای آن می شناسد، همین خویشتن است.

نخست، بدان دلیل که به طور سنتی خاندان پهلوی به نوعی مذهب گرایی سنتی، گرچه منهای تدین واقعی، خو گرفته بودند و حتی شاه برای خود کراماتی هم قائل بود.(1)

ثانیاً، سیاست مکر و فریب از ارکان سیاستهای فرهنگی - مذهبی این رژیم به حساب می آمد و بنابراین باید به گونه ای رفتار می کرد تا تودة مردم که ایمان به اسلام و تشیع داشتند، به این دولت جذب شوند.

ثالثاً، دین عامل مهمی در برابر تبلیغات کمونیستی به حساب می آمد و این فوائد زیادی برای رژیم پهلوی که ماهیت آن وابسته به نظام سرمایه داری بود، داشت. کلنگ مسجد دانشگاه تهران در سال 1344 توسط شاه به زمین زده شد و این می توانست با ملاحظة همین جوانب باشد. درست به همین دلیل بود که پس از واقعة 28 مرداد که خطر توده ای بزرگ نشان داده شده بود، رژیم دستور اجرای اجباری اقامة نماز را در دبستانها و مدارس دولتی داد.(2)

رابعاً، سیاست سنت گرایی که پیش از این وجود و حضورش را در بخشی از ارکان نظام پهلوی ملاحظه کردیم، به نوعی مبلغ و مروج نوعی خاص از مذهب و بیشتر در شکل شاهنشاهی آن بود. در این زمینه، اگر بخواهیم مجموعه ای از فعالیت های رژیم را دربارة اسلام و تشیع فهرست کنیم، می بایست کتاب شاهنشاهی و دینداری را که سید محمدباقر نجفی نگاشته و به سال 1355 در پانزده هزار نسخه به صورتی نفیس و با کاغذ گلاسه به چاپ رسیده، ملاحظه

کنیم. این کتاب آینة تمام نمای فعالیتهای دینی دولت پهلوی است که با نگاه مثبت به نگارش درآمده است.

در ادامة توجیه مذهبی نظام شاهنشاهی و حتی ایجاد پیوند میان این نظام و نظام سیاسی تشیع، عسکر حقوقی، استاد دانشکدة علوم سیاسی دانشگاه تهران هم چندین نوشته چاپ کرد. وی کتابی با عنوان «مذهب تشیع و آرمانهای ملی

ص:248

ایرانیان» نوشت و تلاش کرد تا نظام شاهنشاهی را همان نظام سیاسی شیعه معرفی کند. وی پس از ارائه بحثی دربارة اختلافات سیاسی مسلمانان بعد از رحلت پیامبر(ص)، به تدریج به قیامهای ایرانی رسیده و ضمن عناوینی چون «علی و شاهزادگان ایرانی»، «شاه سایة خداست»، «مفهوم واحد ایرانی و شیعه»، «شهربانو مادر نُه امام»، «پادشاهی تالی پیامبری» و ... تلاش کرده است تا تفاهمی میان مفاهیم سیاسی سلطنتی از یک سو و مفاهیم سیاسی اسلام شیعی - ایرانی پدید آورد.(1) از همین نویسنده کتابی هم با عنوان «مبانی ملی و اخلاقی و معنوی انقلاب اجتماعی ایران» در سال 1356 انتشار یافت. چنانکه در همین زمینه کتابی هم با عنوان «انقلاب ایران و بنیادهای فرهنگی آن» وسیله منوچهر خدایار محبی نوشته شد که بخشی از آن اختصاص به بحث پیشگفته داشت:

تأسیس سپاه دین در سال 1350 یکی از مهمترین مظاهر این سیاست مذهبی بود که با فرمان شاه تأسیس شد:

نظر به این که بزرگداشت شعائر دین مقدس اسلام و ترویج احکام دین و حفظ معنویت جامعه پیوسته مورد توجه خاص ما بوده است و معتقدیم که جامعة ایرانی باید در زمینه های مادی و معنوی هماهنگ پیشرفت کند، به موجب این فرمان مقرر می داریم سپاه دین از مشمولان خدمت وظیفه عمومی که در رشته های دینی و علوم و معارف اسلامی تحصیل کرده اند تشکیل شود و به اجرای وظایف خود بپردازند. مسئولیت اجرای این فرمان و ادارة سپاه دین به عهدة سازمان اوقاف خواهد بود.

24 مرداد 1350 - کاخ سفید سعدآباد.(2)

انقلاب اسلامی در یک تعریف، نوعی پیروزی ناقص سنت گرایی بر مدرنیسم بود. به همین دلیل، می توان گفت که همة این اندیشه ها به نوعی به پیروزی آن کمک کرد. اما از آنجا که فکر واحدی وجود نداشت و به علاوه بسیاری از مذهبی ها مثل شریعتی به گونه ای ناجور میان مدرنیسم و سنت گرایی جمع کرده بودند، یا به عبارت بهتر ماده را مدرنیسم و صورت را سنت گرایی گرفته بودند -

ص:249

به عکس آنچه غالباً تصور می شود - وضعیت تفکر حاکم بر جمهوری اسلامی همچنان در ابهام ماند و سردرگمی پدید آمده در آن در اواخر دهة دوم انقلاب ناشی از همان ابهام است.(1)

ص:250

تحرکات، خواسته و ناخواسته در راستای منافع و کامیابیهای جهان غرب صورت میگرفت. امری که تحولات آینده صحت و درستی آن را بخوبی نمایان ساخت.

متکی بر کاربرد زور و لشکرکشی حتی میتواند در بین دوستان و هم پیمانان قدیمی واشنگتن نیز بدون پشتیبان باشد.

توحش سقوط کند و نیروهایی که مخالف استقرار صلح و ایجاد یک جامعه شایسته انسانی هستند، چه قدرت اهریمنی زیادی دارند.

ما میدانیم که انسان تا چه حد میتواند در بربریت و توحش سقوط کند و نیروهایی که مخالف استقرار صلح و ایجاد یک جامعه شایسته انسانی هستند، چه قدرت اهریمی زیادی دارند.(1)

کنگره امریکا نیز به کاهش هزینه های دفاعی و مخالفت با برنامه های تسلیحاتی پرهزینه اقدام نمود. سیاستمداران جدید امریکا با توجه به گسترش جنبش صلحطلبی در کشورهای مختلف اروپایی و رسوخ آن به مراکز حساس تصمیمگیری و توده های مردمی این کشور و سیاست بیزاری از جنگ، عدم درگیریهای منطقهای و اعزام مستقیم نیروهای نظامی را که موجب تحریک اذهان جهانیان، مردم امریکا و به ویژه اتحاد شوروی و گسترش دوباره رقابتهای تسلیحاتی میگشت، به عنوان یکی از اصول بنیادی در سیاست خارجی خود پذیرفتند.

میکرد، چنانکه در جولای 1966 به پایینترین سطح خود رسید و در سال بعد میزان تولیدات صنعتی را به شدت کاهش داد.(1)

در میان قدرتهای بزرگ مدعی رهبری جهان، تنها انگلستان گرفتار مشکلات جدی اقتصادی بود. اعتصابات سندیکاهای کارگری، تورم، کاهش صادرات، بیکاری و مهاجرت سرمایه و نیروی انسانی اقتصاد این کشور را در دهه هفتاد میلادی به سختی گرفتار یک رشته بحرانهای مالی و اقتصادی نموده بود. افزایش دستمزدها به کرات به وقوع میپیوست که این امر همراه با تورم بیشتر بود، چنانکه تورم با نرخی متجاوز از 25% در سال بالاترین درصد را در یک کشور صنعتی نشان میداد.(2)

از دیدگاه کمیسیون جامعه اقتصادی اروپا، انگلستان در دهه 70 میلادی تنها کشور عضو بازار مشترک بود که تولیدات ناخالص ملی آن افزایش نداشته و رشد آن درحد صفر باقی مانده بود و آمار بیکاران، به 000/400/1 میرسید.(3)

ساختار پیچیده و انبوه نظامی انگلیس که بازمانده از دوران امپراطوری گسترده بریتانیا بود نیز این معضلات را تشدید میکرد. نگهداری ارتش با 000/350/1 نفر و حضور در کشورهای مختلف جهان که میلیونها دلار بودجه را طلب میکرد خارج از توان مالی دولت و اقتصاد بیمار لندن بود.(4)

این مجموعه بحرانها، دگرگونیهای عمده ای را در سیاست خارجی و نظامی بریتانیا در ابتدای دهه 70 میلادی سببساز گشت. مهمترین تحول و نگرش، کاهش تعداد نیروها و پایگاه های نظامی در مناطق مختلف جهان به ویژه در آسیا

و خاورمیانه با هدف تقلیل هزینه های سنگین مالی آن و مقابله با مشکلات اقتصادی بود.

ص:256

انوک پاول(1) کارشناس امور دفاعی از حزب محافظه کار نیز گفت:

ما باید اثر تلاشهای نظامی خود را نسبت به هزینه هایی که این کار در بر میگیرد، بسنجیم و عواقب و نتایج منحرف ساختن این هزینه را از دیگر استفاده های مبرم در نظر بگیریم.

کوشش بریتانیا با وجود نفوذ گسترده چین و روسیه در شرق سوئز بی ثمر خواهد بود. چون پایگاه های ما واقع در شرق سوئز محدود شده اند، سود و شرف ایجاد میکند برای اجرای تعهداتمان در آن حوزه حدود قاطعی قائل شویم.(2)

با فرارسیدن تابستان 1967 و افزایش تاثیرات سوء بحرانهای گوناگون بر جامعه انگلستان، زمینه ها برای تحقق عقب نشینی نظامی و تقلیل هزینه های دفاعی مهیا گشت.

نهایتا در ژانویه 1968 هارولد ویلسون در مجلس عوام رسما" اعلام نمود:

ما درصدد تخلیه هر چه سریع تر نیروهایمان از شرق دور هستیم که در سال 1971 به پایان میرسد. هم چنین سعی در تخلیه خلیج فارس در همان تاریخ را داریم. (3)

سخنان ویلسون، استراتژی نوین انگلستان را در آسیا موسوم به شرق سوئز یا سیاست خاور کانال سوئز(4) بنیانگذاری نمود. اساس این استراتژی تخلیه و عقب نشینی نیروها و برخی پایگاه های انگلیس از شرق کانال سوئز بود که از دیدگاه

نظریهپردازان دولت لندن شامل خلیج فارس، جزیره مصیره در عمان، سنگاپور، جزایر مالدیو، مالزی، برونئی و هنگکنگ بود.

استراتژی شرق سوئز بر چند اصل تاکید میورزید:

1. عدم پذیرش عملیات نظامی به وسیله انگلستان جز با شرکت فعال همپیمانان؛

ص:258

2. عدم ارائه کمکهای مستقیم نظامی به دیگر کشورها جز آنکه کشور مزبور آمادگی انجام فعالیتهای متقابل لازم را داشته باشد؛

3. افزایش اهمیت و کاربرد نیروی هوایی استراتژیک در معادلات نظامی.

استراتژی شرق سوئز در دوره حکومت محافظه کار ادوارد هیث(1) نیز با وجود برخی تردیدهای اولیه ادامه یافت. سرالک داگلاس هیوم(2) وزیر امور خارجه انگلیس با تاکید بر این مسئله اعلام کرد که قراردادهای تحت الحمایگی شیوخ عرب خلیج فارس با بریتانیا تا آخر سال 1970م/ 1349 به پایان میرسد و این امر مستلزم خروج نیروهای انگلستان است. سرویلیام لوس(3) فرستاده ویژه انگلستان نیز در خلیج فارس اعلام کرد که حکومت محافظه کار تصمیم گرفته است تا با پیروی از سیاست حکومت کارگری تا اواخر سال 1971 نیروهای خود را از شرق سوئز خارج سازد.(4)

بدین ترتیب امپراطوری بریتانیا با پیروی از استراتژی شرق به تدریج نیروهای نظامی خود را پس از 120 سال فرمانروایی مطلق از منطقه استراتژیک خاورمیانه و به ویژه خلیج فارس خارج نمود.(5)

اجتناب ناپذیر عملکرد و انگیزه های توسعهطلبی، نژادگرایی و برتریجویی سیاستمداران این کشور بود.

نبرد کره نخستین کارزار جدی آمریکا پس از پایان جنگ دوم جهانی و شروع جنگ سرد بود. مقارن با جنگ شورای امنیت ملی آمریکا در جلسهای به ریاست هاری ترومن رئیس جمهور، گزارشی به شماره NS68 تصویب نمود که بر اساس آن 20% از درآمد ملی کشور به امور دفاعی اختصاص یافت و بودجه نظامی از 13 میلیارد دلار به بیش از 50 میلیارد دلار افزون گشت.(1) در 29 ژوئن 1950 دو لشکر از نیروهای پیاده امریکا مستقر در ژاپن به کره اعزام شدند. به گفته مک آرتور(2) فرمانده ارشد نظامی امریکا، بیش از 50% از نیروهای زمینی، 86% از نیروی دریایی و 93% از نیروی هوایی درجبهه های جنوبی که با هدایت و هزینه دولت واشنگتن اداره میگردید به این کشور تعلق داشت.(3)

به اظهارات جانسون ریاست جمهوری امریکا، بیش از 90% هزینه های نبرد کره را دولت متبوعه وی تقبل مینمود(4) که در نهایت بالغ بر50 میلیارد دلار گردید.(5)

جنگ کره نتایج یأس آوری را برای دولت امریکا در پی داشت. برای نخستین بار سیاستمداران واشنگتن که طی نبردهای اول و دوم بینالمللی با کمترین خسارات، بیشترین ثمره را دریافت نموده بودند به پیروزی نرسیدند. نبرد

کره تجربه تلخی برای سازمان گستره نظامی امریکا بود که داعیه سرپرستی بر جهان را داشت، زیرا سربازان جناح مخالف با تسلیحات قدیمی و خارج از رده در تقابل با تجهیزات پیشرفته جبهه متحد غرب نبرد فاتحانهای را به پایان رساندند. به اقرار سران عالیرتبه نظامی امریکا این جنگ سرشکستگی

ص:260

حقارتآوری را برای آنان به ارمغان آورد، زیرا آسیاییها با تجهیزات ضعیف آنها را مستأصل ساختند.(1)

نبرد کره علاوه بر هزینه های سنگین اقتصادی و تلفات گسترده انسانی، رقیبان تازه نفسی را نیز با استفاده از معرکه جنگ در عرصه تجارت بینالمللی برای دولت واشنگتن پدید آورد.

این جنگ نمادی از برتری ژاپن در زمینه سازندگی و شروع رقابت اقتصادی با ایالات متحده بود که سرانجام آن را تا سرحد نابودی کشاند(2) و بازار گسترده کالاهای مصرفی را در چین و جنوب شرقی آسیا تصاحب نمود.(3)

دخالت امریکا در بحران شبه جزیره کره بخش عمدهای از سیاست خارجی این کشور را آن هم در هنگامی که با توجه به توسعه قدرت اتحاد شوروی، در حال بازسازی و رهیافت بود به خود مشغول ساخت و زمینه تبادل نظر و همکاری بیشتر میان دول سوسیالیست جهان را مهیا ساخت و جنگ سرد و رقابت تسلیحاتی را تشدید نمود.

هنری کیسینجر(4) وزیر خارجه امریکا در مورد بحران کره میگوید:

نبرد کره نشان دهنده این امر است که هنگامی که واقعیتها بر روال تصورات ما نمیگذرد سرخوردگی و ناامیدی اجتناب ناپذیر میشود. در جریان کره ما هیچگونه آمادگی نظامی عملی و نظری نداشتیم. جنگ کره خارج از استراتژی

امریکایی بود. چرا که نه حملهای به مرزهای امریکا و دول غربی بود و نه به شوروی مربوط میشد و این امر ناتوانی ما را به همراه داشت.(5)

پیامدهای ناگوار دخالت امریکا در بحران کره در محافل داخلی و خارجی این کشور عکسالعملهای اعتراضآمیز بسیاری را به همراه داشت که طراحان

ص:261

سیاست خارجی و نظامی واشنگتن را مصمم ساخت تا از وقوع چنین بحرانهایی در آینده جلوگیری نمایند، اما در نیمه دهه 1960 با اشتباهی مشابه و بسیار خطرناکتر در باتلاق ویتنام گرفتار آمدند.

با فرمان لیندون جانسون(1) در سال 1965 و اعزام نیروهای پیاده نظام و هوایی، دخالت مستقیم نظامی امریکا در ویتنام وارد مرحله نوینی گردید(2) که سیاست داخلی و خارجی ایالات متحده را گرفتار یکی از بزرگترین و خونینترین بحرانهای تاریخ این کشور نمود و پیامدهای سوء بسیار عمیقی را به ارمغان گذاشت. نشریه نیویورک هرالد تریبون(3) با اشاره به این موضوع مینویسد:

ایالات متحده در بزرگترین جنگ پنهانی تاریخش سخت گرفتار است. هرگز این همه سپاهی آمریکایی در چنین میدان نبردی درگیر نشده است. در این نبرد هیچ گونه برنامهای برای آگاه ساختن مردم از آنچه اتفاق میافتد، وجود ندارد.(4)

آمار و ارقام تا سال 1971 حاکی از نابودی بیش از 5/2 میلیون نفر در یک فاجعه بزرگ انسانی بود(5) که در پایان جنگ به 3 میلیون نفر افزایش یافت. امریکا در این نبرد بین 14 تا 15 میلیون تن مواد منفجره مساوی با قدرت تخریبی 720 بمب اتمی که در هیروشیما استفاده گردید، به کار برد. در سال 1966 برای هر کیلومتر مربع 2 تن و برای هر 40 نفر بیش از 1 تن بمب فرو ریخته شد.(6)

در این نبردها بالغ بر 000/500 نفر از نیروهای نظامی ارتش امریکا به همراه گروهی از متفقین آنان در جنوب شرقی آسیا شرکت داشتند. (7) از جمع سربازان امریکا در ویتنام 550/56 نفر کشته، 622/303 نفر مجروح و 2949 نفر نیز

ص:262

مفقودالاثر گشتند(1) که حداقل 86 تن از مقتولین که اکثراً از کادر فرماندهی نیز بودند به دست دیگر نیروهای خودی نابود گردیدند و بیش از 700 نفر مصدوم شدند.(2)

هزینه این عملیات نظامی گسترده روزانه به بیش از 500 میلیون دلار یعنی مجموعه مخارج دفاعی امریکا بالغ گردید(3) و نهایتاً به رقم سرسام آور 150 میلیارد دلار افزایش یافت.(4)

به موازات طولانی شدن اقامت سربازان امریکا در ویتنام و استقرار مقاومت مردمی، جنایات و عملکرد غیرانسانی مهاجمان نیز افزایش یافت که در رسانه های گروهی و ارتباط جمعی داخل و خارج ایالات متحده منعکس گردید و خشم و انزجار جهانیان را در پی داشت.(5)

انتشار این تصاویر و اخبار، مردم امریکا را به شدت تکان داد و اعتراضات و راهپیماییهای متعددی مخصوصاً به وسیله دانشجویان و دانشگاهیان سازماندهی گشت.(6)

ریچارد نیکسون با اشاره به این موضوع، مینویسد:

ما جنگ را از دیدگاه سیاسی در امریکا باختیم، افکار عمومی با تحریک وسایل ارتباط جمعی و غالباً مخالفین این سیاست دچار عذاب وجدان و مسموم

شده بودند. این گزارشها دیدگاه های جامعه را به شدت به هم ریخت و تغییر شکل داد و همه اینها در کنگره ایالات متحده منعکس شد. در جامعه امریکایی نمیتوان توقع داشت به حمایت از جنگی ادامه دهند که به آنها گفته اند تا پیروزی در آن چند قدمی بیشتر فاصله نیست، اما در واقع نیازمند تلاشی بیشتر و باز هم بیشتر بود.

ص:263

جنگ ویتنام با وارد نمودن آسیبهای جدی به بخشهای اقتصادی، یکی از دورانهای بحرانی را برای امریکا به ارمغان آورد. نرخ تورم به 1% در ماه رسید و ذخیره پولی دنیا که در این کشور نگهداری میشد از 8/49 % در سال 1950 به 7/15% کاهش یافته و در مقابل ذخیره ارزی کشورهای عضو بازار مشترک اروپا از 1/6% به 5/32% افزایش یافت.

تولیدات امریکا که در 1950 م 70% از بازارهای اروپایی را در اختیار داشت، اکنون به 49% تنزل کرده و نرخ بهره داخلی که در 1955 م به 15% بالغ می گشت به 5% کاهش یافت. (1)

به علت نیازهای مالی بخش زیادی از ذخیره طلای ایالات متحده به فروش رسید، در نتیجه در اواسط دهه 1960 ذخیره طلا به 40% سال 1945 تقلیل یافت.(2) استمرار بحران سبب گردید تا در سال 1971 سیستم طلا را از روابط پولی حذف کرده و ارتباط ثابت طلا و دلار که موجب تثبیت ارزش آن در بازارهای جهانی می شد را قطع نمایند.(3)

کسری بودجه در سال 1971 به 22 میلیارد دلار بالغ میگشت و نرخ تورم از 20% متجاوز بود. (4) شمار بیکاران نیز تا نیمه دهه 1970 م از مرز 8 میلیون نفر فراتر بود.(5)

از دیگر پیامدهای سوء اجتماعی نبرد ویتنام، گسترش نژادپرستی، خشونت، اعتیاد و شیوع امراض روحی در ارتش و جامعه امریکا بود. مورگان مورفی(6) و رابرت استیل(7) از اعضاء مجلس نمایندگان و عضو کمیسیون روابط خارجی مجلس امریکا، طی گزارشی عنوان نمودند:

ص:264

از میان سربازان امریکایی که در ویتنام هستند 10 الی 15% معتاد به مواد مخدر هستند و بازگشت این سربازان معتاد و مسموم، مشکلات فراوانی را برای دولت امریکا ایجاد خواهد کرد.(1)

براساس یک بررسی در درمانگاهی در سان فرانسیسکو از هر سه بیمار معتاد یک نفر از جنگ ویتنام بازگشته بود.(2)

بنابر بررسیهای آماری از هر چهار نفر امریکایی، سه نفر آینده را نه تنها به دلیل مشکلات امریکا و جهان، بلکه به دلیل نارسائیهای ناشی از این جنگ، تاریک میدیدند. اکثریت مردم به خاطر از دست دادن مشاغل خود در هراس بودند، امری که حتی در گذشته های دور نیز بسیار نادر بود. استفان لانداو استاد روانشناسی دانشگاه

میشیگان شمار بیکارانی را که روزانه به درمانگاه او مراجعت می کردند بررسی نموده و نتیجهگیری کرد که بیشتر آنها در یک حالت تردید و خودکشی بهسر میبردند.(3)

دخالت نافرجام امریکا در بحران ویتنام موقعیت بینالمللی و روابط خارجی این کشور را نیز با تبعات منفی بسیاری روبرو ساخت. چنانکه جیمز اشلزینگر وزیر دفاع امریکا اعتراف نمود که یکی از نتایج سوء رویدادهای ویتنام تزلزل در اعتماد بسیاری از کشورها به قدرت و عزم امریکا بوده است و در نتیجه برخی از

دوستان ما چون تایلند، فیلیپین، استرالیا و زلاندنو که از متحدان همیشگی بوده اند نغمه اعتراض و مخالفت سر داده اند.(4)

نیکسون نیز با اشاره به این مسئله میگوید:

اگر دوستان ما اعتمادشان را به قدرت امریکا از دست بدهند، سرنوشت جهان چه خواهد شد.(5)

ص:265

نبرد ویتنام تجربه تلخی برای میلیونها امریکایی ارمغان گذاشت که با عبرتآموزی از آن و آیندهنگری مصمم شدند که از تکرار چنین مخاصماتی در دیگر نقاط عالم به هر ترتیب ممکن اجتناب ورزند. دانیل الزبزگ از پژوهشگران امریکایی امور هند و چین میگوید:

این آن چنان شکستی بود که ما دیگر تصور نکنیم برگزیده خدا هستیم. ما فهمیده ایم که کمتر مغرور و ناسیونالیست باشیم و نسبت به دیگر مناطق عالم حساسیت بیشتری نشان ندهیم.(1)

چستر کوتر از شاهدان عینی جنگ ویتنام نیز با اشاره به این موضوع، مینویسد:

برای امریکاییان این جنگ شکست خورده در ویتنام ممکن است آخرین جنگ باشد. این همان تجربه تلخی است که امروزه ملت امریکا را به گرداب بدبینی و نفاق کشانده است و میلیونها نفر امریکایی با تجربه آن با خود میگویند دیگر هرگز ماجرای ویتنام تکرار نخواهد شد و مصمم هستند که از درگیریهای مشابهی در هر نقطه دیگر از عالم به هر حال اجتناب ورزند.(2)

وی با هراس و مشارکت هنری کیسینجر مشاور امنیت ملی و وزیر امور خارجه خود، استراتژی نوین سیاست خارجی امریکا موسوم به دکترین نیکسون، دکترین گوام،(1) نظریه جایگزینی و یا نظریه مشارکت جمعی را پایهریزی نمود.

براساس این رهیافت نوین که به شدت از پیامدهای جنگ ویتنام و تحولات اروپا و روابط مابین بلوک شرق و غرب در عصر تنش زدایی متأثر بود و بخشی از نواندیشی اندیشمندان سیاست خارجی امریکا با هدف بهبود موقعیت بینالمللی آن محسوب میگشت، دولت واشنگتن هرگونه حمایت مادی و معنوی را از کشورهای همپیمان در اقصی نقاط جهان به عمل میآورد، اما از اعزام نیروی مستقیم نظامی خودداری میگردید و متحدان خود میبایستی عامل استفاده از کمکهای ارسالی و رفع بحرانهای منطقهای باشند.(2)

مهمترین مبانی فکری و اصول دکترین نیکسون بر موارد ذیل استوار بود:

1. پایبندی امریکا به کلیه قراردادهای نظامی و اقتصادی پیشین با دولتهای همپیمان؛

2. تأمین پوشش هستهای برای متحدان در صورتی که مورد حمله اتمی قرار گیرند؛

3. اعطای کمکهای نظامی در اشکال صدور جنگ افزار و مسائل فنی و آموزشی بر پایه تعهدات قبلی برای مقابله با تهدیدات احتمالی به شرط آنکه

کشورهای مزبور مسئولیت اصلی دفاع و تامین نیروی انسانی مورد نیاز را خود بپذیرند.(3)

ص:267

این بخش از مهمترین اصول نظریه مشارکت جمعی یا منطقهای محسوب میگشت که ساختار سیاست خارجی و نظامی امریکا را در نقاط گوناگون جهان از جمله منطقه استراتژیک خلیج فارس و دریای عمان ترسیم نمود.

نیکسون در این باره مینویسد:

دکترین نیکسون به صراحت اعلام داشت که امریکا به دولتهایی که با خطر روبرو هستند کمک خواهد کرد و ابزار نظامی لازم را در اختیار آنان خواهد گذاشت، البته اگر ملل یادشده خواهان پذیرش مسئولیت تدارک اولیه نیروی انسانی لازم برای دفاع از خودشان باشند، ما میتوانیم با تأمین کمکهای نظامی و اقتصادی به دوستانمان کاری کنیم که بتوانند از خویشتن دفاع کنند، بدون آنکه به فکر به دوش کشیدن بار جنگ برای آنها باشیم.(1)

وی در گزارشی به کنگره امریکا در 21 ژانویه 1972/ 1 بهمن ماه 1350 استراتژی نوین خود را اینگونه تشریح میکند:

سیاست خارجی ایالات متحده امریکا باید واقعیتها و تغییر و تحولات نظامی و سیاسی در جهان را در نظر بگیرد. ما فقط آن تعهداتی را میپذیریم که بتوانیم اجرا کنیم و برای اجرای آن آماده هستیم. تعهدات ما نسبت به آزادی بزرگ و تزلزل ناپذیر باقی میماند؛ ولی البته دیگران هم باید سهم خود را از دفاع از آزادی در سراسر جهان به عهده گیرند. ما به کشورهای دیگر کمک خواهیم کرد تا ظرفیتی که بدان نیاز دارند بسط دهند تا قادر باشند از خودشان دفاع کنند.(2)

و در اظهاراتی دیگر میگوید:

امریکا دیگر هرگز در یک جنگ سیاسی دخالت نخواهد کرد. در آینده ممکن است اگر یک کشور دوست امریکا مورد تجاوز قرار گیرد از او دفاع کنیم، ولی دیگر امریکا سربازان خود را به حافظ منافع و استقلال کشورهای آسیایی و یا به منظور توسعه نفوذ استفاده نخواهد کرد بلکه کمکهای مختلف به خصوص نظامی را اعطا میکند.(3)

ص:268

من مایلم که کشورهای آسیایی بدون امریکاییها مسائل خود را حل کنند و تنها به خویشتن متکی باشند و معتقدم که تنها هنگامی باید به کمک این ممالک بشتابند که مورد تعرض اتمی قرار گرفته باشند.(1)

در قلب دکترین نیکسون این گفته جای دارد که ممالک مواجه با خطر تهاجم کمونیستها مسوولیت اولیه برای دفاع از خودشان را باید خودشان برعهده بگیرند و خود میبایستی تامین نیروی انسانی را تقبل کنند.(2)

پیرو این استراتژی دولتمردان امریکا با درک اینکه عدم حضور مستقیم نظامی در نقاط استراتژیک و سوق الجیشی جهان احتمال به خطر افتادن منافع آن کشور و جهان غرب را به دنبال خواهد داشت، به تقویت برخی از کشورها در یک تقسیمبندی ژئوپولتیکی اقدام نمودند. این کشورها وظیفه پاسداری از منافع موازی با نظریات و علائق غرب را در مناطق مختلف برعهده میگرفتند، بدون آنکه نیازی به حضور دائمی و مخاطرهآمیز آنان باشد. دولتهای مذکور عمدتاً از میان کشورهای توسعهنیافته متمایل به امریکا برگزیده شده و به طور عمده بر امکانات و منابع خود تکیه داشتند.

ایفای این نقش جدید سیاسی و نظامی میتوانست به توزیع بار حفظ ثبات دنیای سرمایهداری جهانی که پس از جنگ جهانی دوم تقریباً به تنهایی بر دوش امریکا بود، کمک کند. امریکا از سال 1969 در پی آن بود که خود را از زیر بار مسوولیت بحرانهای بزرگ رها سازد و منافع خود را از طریق قدرتهای دستنشانده محلی پاسداری نماید. این قدرتهای منطقهای مأموریت ایجاد حسن رابطه مردم و کشورهای ضعیفتر در قلمرو امنیتی محوله را نیز با امریکا بر عهده داشتند.

بدینگونه قدرتهای محلی متعددی در سطح جهان پا به عرصه وجود گذاردند که عملکرد آشکار و پنهان آنان در آینده در راستای استراتژی جایگزینی نیکسون بود که از مهمترین آنان میتوان به ژاپن، برزیل، یونان و به ویژه دولت شاهنشاهی ایران اشاره نمود.(1)

مقارن با این تحولات در حوزه حیاتی خلیج فارس و دریای عمان با خروج نیروهای انگلیسی دگرگونیهای عمدهای پدیدار گشت که پیامدهای کوتاه مدت خلاء قدرت(2) و نظریه مشارکت جمعی بود.

پس از اعلام رسمی دولت کارگری انگلیس در پیروی از استراتژی شرق سوئز، جهان غرب به رهبری امریکا با طرح مسئله خلاء قدرت نگرانیهای خود را از پیامدهای احتمالی آن ابراز نمودند.

ص:270

عمدهترین علت هراس امریکا از مسئله خروج ارتش انگلستان در این مقطع آن بود که با ایجاد خلاء و فقدان قدرت موثر، به جای مهیا شدن صحنه برای نفوذ بیشتر واشنگتن، موجبات نفوذ کمونیسم و رشد و گسترش جنبشهای انقلابی فراهم گردد.

سیاستمداران ایالات متحده با درک و تحلیل اوضاع اجتماعی داخلی و مسائل بینالمللی پس از نبرد ویتنام دو نکته اساسی را در ارتباط با تحولات خلیج فارس اساس کار خود قرار دادند:

الف) احتمال به خطر افتادن منافع سیاسی، اقتصادی و نظامی جهان غرب؛

ب) عدم امکان اعزام مستقیم نیروی نظامی و استقرار در منطقه بر اساس دکترین نیکسون.(1)

در نتیجه مسئله خروج عناصر انگلیسی از خلیج فارس با مخالفتهای اولیه روبرو گشت.

رابرت مک نامارا،(2) وزیر دفاع امریکا با حضور نیروی دریایی ایالات متحده در اقیانوس هند و حدود آن با هدف جایگزینی قدرتها مخالفت کرد و دین راسک،(3) وزیر حکومت نیز از دولت بریتانیا خواست تا با تجدید نظر در

سیاستهای خود در منطقه حضور داشته باشد؛ زیرا واشنگتن به حضور آنان برای حفظ منافع خود نیازمند است و خود نیز قادر به پر کردن این خلاء نیست.(4)

مایک مانسفیلد،(5) رهبر اکثریت سنا امریکا و جیمز اتکینس،(6) نظریه پرداز سیاست خارجی و استاد دانشگاه جرج تاون(7) نیز با اشاره به نقش حیاتی انگلستان در پاسداری از منافع جهان غرب در مجتمع وسیع دریای سرخ، خلیج

ص:271

فارس و دریای عمان و اقیانوس هند،(1) عواقب سوء درازمدت آن را هشدار دادند.(2)

همچنین مرکز پژوهشهای سوقالجیشی بینالملل وابسته به دانشگاه جورج تاون با انجام پژوهشی در سال 1969، عقب نشینی از خلیج فارس را اقدامی شتابآمیز و ناسنجیده دانست که میتوانست نتایج ناگواری چون بی نظمی، اغتشاش، سردرگمی و هرج و مرج در منطقه برای جهان غرب در پی داشته باشد.(3)

بر این اساس بر همکاریهای منطقهای تأکید گردید تا با برپا نمودن این خلاء وسیله نیروهای جایگزین از پیامدهای منفی آن جلوگیری گردد.

ژوزف سیسکو،(4) معاون وزارت امور خارجه امریکا در ضمن سخنرانی در کنگره رسماً اعلام نمود که ایالات متحده قصد ندارد برای دفاع از منافع جهان غرب در خلیج فارس جانشین انگلستان شود، اما تصمیم گرفته است که به کشورهای منطقه برای دفاع از خود هرگونه کمکی را اعطا نماید.(5)

با این مقدمات دکترین نیکسون در نخستین میدان آزمایش جدی و کاربردی، بازتاب خود را بر منطقه خلیج فارس با سیاست دو ستون یا دو قلو(6) نشان داد.

براساس این رهیافت دولتهای سلطنتی ایران و عربستان سعودی که هر دو نسبت به تحولات جهانی نظراتی همسو و در تعامل با غرب داشتند به عنوان دو ستون اصلی و مکمل، وظیفه حراست از منافع جهان سرمایهداری و پر کردن خلاء قدرت را عهده دار شدند.(7)

ص:272

مبارزه با توسعه نفوذ شوروی و گروه های وابسته به این ایدئولوژی، حراست از استمرار جریان فروش نفت و افزایش قدرت نظامی برای تأمین امنیت منطقه از مهمترین این وظایف بودند.(1)

امریکا با اعطای کمکهای نظامی و اقتصادی و پشتیبانی از این دو کشور در تمامی تحولات بینالمللی آنان را به عنوان ابزارهای تأمین امنیت در راستای علائق و منافع خود تقویت نمود، بدون آنکه ضرورت حضور مستقیم و برخورد نزدیک وجود داشته باشد.

ریچارد نیکسون در این ارتباط میگوید:

رشد اقتصادی و ایجاد اصلاحات در کشورهای کرانه خلیج فارس یکی از مسائل مهم در حفظ استقرار امنیت و آرامش منطقه است و دو کشور عربستان و ایران می توانند با تلاش متعهدانه خود آرامش را در خلیج فارس تقویت کنند.(2)

هنری جکسون،(3) رئیس کمیته انرژی سنای امریکا نیز اظهار داشت:

من معتقدم که ایران و عربستان باید ابتکار رهبری خلیج فارس برای نیل به امنیت را به دست گیرند و کشورهای دیگر منطقه را دعوت به همکاری کنند و تنها در سایه این همکاری است که میتوان یک دوره طولانی تأمین انرژی سوختی امریکا و اروپا تضمین شود. امریکا باید تنها در ارسال کمکهای نظامی و اقتصادی دخیل باشد.(4)

سعودی در درجه دوم و بیشتر از دیدگاه تأمینکننده مالی و همراهی تبلیغاتی برنامه های امنیتی مورد توجه قرار گرفت. جمعیت فراوان، موقعیت سوقالجیشی طبیعی در حدود خلیج فارس و آبراه هرمز و مرزهای طولانی با اتحاد شوروی، توانایی مادی و قابلیت تبدیل به یک نیروی نظامی قدرتمند برخی از این عوامل بودند.(1)

نیکسون به هنگام دیدار رسمی شاه از امریکا با اشاره به این مجموعه توانمندیهای شاخص، میگوید:

ایران در منطقهای واقع شده است که نسبت به جمیع مناطق جهان که صلح در آن تهدید میشود، جنبه مرکزیت اساسی دارد و به همین جهت حائز اهمیت ویژهای است، طبعا" مقصودم خاورمیانه و خلیج فارس و مناطق اطراف آن است، چیزی که مایه آسایش و آرامش خاطر ماست. ما که خواهان صلح در سرتاسر جهان هستیم. همان است که شما همواره از آن پشتیبانی کرده و در آینده هم پشتیبانی خواهید کرد و آن سیاست مشارکت در نیروهای صلح و آرامش به جای شرکت در نیروهای جنگ و خرابکاری میباشد. من به خصوص از عقاید شما نسبت به مشکلات این منطقه حساس از جهان استفاده خواهم کرد، زیرا ما میتوانیم از راهبریهای مقتدرانه از جنگ اجتناب کنیم و دورهای از صلح و آرامش را برای ملتهای این منطقه که شایسته صلح است، بنیان نهیم.(2)

دولت شاهنشاهی ایران از مجموعه تحولات و نقشآفرینی جدید امنیتی و سیاسی، مشتاقانه و در اشکال کاملا" جاهطلبانه استقبال نمود. آنچه که به عقیده شاه دست سرنوشت و بخت بلند اقبال فراهم ساخته بود.(3)

ماروین زوینس با اشاره به این موضوع مینویسد:

شاه چون به عنوان نماینده دکترین نیکسون در خلیج فارس انتخاب شد به این عقیده رسید که وجودش برای امریکاییها ضرورتی اجتناب ناپذیر است، تصویر

ص:274

این اجتناب ناپذیری با عظمتطلبیهای شخصی او همراه بود چرا که او نماینده امریکا در قلب انرژی جهان بود.(1)

شاه خروج نیروهای انگلیسی را از خلیج فارس یکی از مهمترین عوامل توسعه فعالیتهای سیاسی، نظامی و اقتصادی ایران در منطقه دانست و بر توانایی در استقرار امنیت در این حوزه استراتژیک تأکید کرد. وی در مصاحبه با ساندی تایمز در اکتبر 1966 عنوان نمود که ما نمیتوانیم به خاطر خروج انگلستان از خلیج فارس اشک بریزیم(2) و در گفتگویی با روزنامه دان، چاپ کراچی در مه 1968 گفت: خروج انگلیسیها از خلیج فارس باید واقعی و اصیل باشد، خلاء قدرت باید به وسیله نیروهای محلی پر شود(3) و در سخنانی با یک نشریه انگلیسی در 13 سپتامبر 1969 تأکید نمود که هیچ قدرت و نفوذ خارجی دیگری حق ورود به خلیج فارس را ندارد و ایران آزادی کشتیرانی را تضمین میکند.(4)

شاه در مصاحبهای با سردبیر نشریه نیوزویک(5) اشتیاق وافر خود را برای ایفای نقش ژاندارمی منطقه اینگونه نشان میدهد:

من در سالهای 1959 و 1960 در این رابطه فکر کردم و به این نتیجه رسیدم که امریکا نمیتواند مدت زیادی نقش ژاندارم بینالمللی را بازی کند. در سال 1971 با خروج انگلیسیها از خلیج فارس خلاء پدیدار شد، آمریکاییها نیز برای اجرای ژاندارمی بی میل بودند، دیگر ما چارهای نداشتیم.(6)

همین مجله در شماره 21 مه 1973 در مقاله ای با عنوان غول گذرگاه کشتیها نوشت:

ص:275

شاهنشاه ایران از مرکز فرماندهی خویش در کاخ نیاوران واقع بر روی تپه هایی که مشرف به تهران هستند، دست به کار نگهبانی و حراست خط حیاتی نفت جهان زده اند، نقشی که معظم له از انجام آن به طور آشکار احساس لذت مینمایند.(1)

پس از انتخاب ایران به عنوان نیروی برتر امنیتی در منطقه خلیج فارس و دریای عمان تجهیز نظامی آن پیرو استراتژی جایگزینی نیکسون در دستور کار دولت امریکا قرار گرفت.

در 30 و 31 ماه مه 1972/ 9 و 10 خرداد ماه 1351، ریچارد نیکسون و هنری کیسینجر پس از بازگشت از سفر به شرق اروپا در تهران مذاکرات بسیار مهمی را درباره آینده ارتش و خریدهای تسلیحاتی ایران با شاه انجام دادند. بر اساس این مذاکرات، ایران توانایی دستیابی به هر نوع سلاح نظامی به جز تجهیزات هستهای را پیدا نمود که در زرادخانه امریکا یافت میگردید.(2) همچنین مشکلات اداری و مسائلی که در راه توسعه نظامی با ایران موانعی را ایجاد میکرد میبایست به سرعت رفع گردد.(3)

هنری کیسینجر در یادداشتی به وزارتخانه های دفاع و خارجه امریکا در 25 ژوئیه 1972 تأکید کرد:

ریاست جمهوری (نیکسون) بار دیگر مقدر میدارد که طبق معمول در خریدهای نظامی اهمیت نخست به درخواست ایران داده شود و اگر دولت ایران تصمیم گرفت جنگ افزار خریداری کند فروش تجهیزات امریکایی با در نظر گرفتن نزاکت و در موقع شناسی و در زمان مناسب و مقتضی تشویق گردد و راهنماییهای تکنیکی که در مورد آن جنگ افزار است به آنها داده شود.(4)

ص:276

بدین ترتیب، ایران که تا دوره حکومت نیکسون نمیتوانست هر سلاحی را که خود نیازمند بود و تشخیص میداد بهدست آورد، از این پس توانست تجهیزات لازم را در اختیار گیرد. چنانکه در ژوئیه 1972 ریچارد نیکسون رسما" به وزارت دفاع و امور خارجه ابلاغ نمود که تهران انواع تسلیحات مورد نیاز را خود تعیین خواهد کرد.(1)

در تجهیز شتابآلود ایران به جنگافزارهای پیشرفته گاه تجهیزاتی ارسال گردید که هنوز در مراحل طراحی قرار داشت و به تولید انبوه نرسیده بود، تانک های چیفتن(2) ساخت انگلستان و جنگنده های اف - 14 امریکا(3) نمونهای از این تسلیحات بودند.

مجله تایم امریکا، با اشاره به توافقات نظامی با ایران، طی تفسیری مینویسد:

توسط آمریکا محمدرضا پهلوی مسئولیت امنیت خلیج فارس را بر عهده گرفته است و بعد از خروج بریتانیا از منطقه و کامل شدن آموزش نظامی و تحویل جنگافزارهای جدید تا سال 1975، انتظار میرود که ایران به یک قدرت بزرگ و رکن ثبات در خلیج فارس مبدل شود.(4)

در نتیجه این تحولات هزینه های نظامی ایران که پس از افزایش قیمت نفت در جریان جنگ اعراب و اسرائیل(5) تأمین شده بود، به سرعت سیر صعودی پیمود و از 88 میلیون دلار در سال 1349 با یک جهش 41% در سال 1354 به رقم خیره کننده 325/6 میلیارد دلار افزون گشت.(6)

هزینه های نظامی ایران در سال 1976/ 1355 با احتساب جمعیت و سوابق جنگی از چین، برزیل، اسرائیل و انگلستان که در این زمینه دارای تجربیات

ص:277

طولانی بودند، افزونتر بود.(1) در حقیقت تسلیحات دریافتی ایران از نظر حجم و تکنولوژی در میان تمامی کشورهای توسعه نیافته نظیر نداشت.(2)

استراتژیهای جهانی دول ابرقدرت غرب در سالهای آغازین دهه 70 میلادی در تجهیز شتابآلود دولت پهلوی و تحرکات آتی فرامرزی آن موثرترین عوامل بودند.

مجله دفاع ملی فرانسه در فوریه 1976 طی تفسیری نوشت:

ساختمان پایگاه های دریایی در بندرعباس و چابهار در حوالی مرز پاکستان و افزایش چشمگیر نیروی دریایی و هوایی نشانهای از تلاش ایران در پر کردن خلاء قدرت پس از خروج بریتانیا از خلیج فارس است.(3)

دانیل برجین،(4) پژوهشگر امور خاورمیانه با اشاره به این مسائل مینویسد:

نیکسون و کیسنیجر سیاست چک سفید را در قبال شاه اتخاذ کردند و دست او را برای خرید سیستمهای نظامی امریکا حتی پیچیدهترین تسلیحات به شرط آنکه هستهای نباشند باز گذاشتند که بخشی از استراتژی دو ستون بود.(5)

ماهنامه لوموند دیپلماتیک نیز در شماره 28 ژوئیه 1977 در مقالهای تأکید کرد:

حکومت نیکسون به تمایلات شاه برای تقویت نظامی و خرید سلاحهای جنگی جواب بسیار مساعدی داد و در تمام دوران حکومت نیکسون فروش سلاحهای پیشرفته و پیچیده به ایران رو به افزایش نهاد.

ص:278

ایران در طول جنگهای داخلی یمن مابین سلطنتطلبان و جمهوریخواهان در طی سالهای 870 – 1962 در اشکال ارسال اسلحه و آموزش نظامی از جناح سلطنتطلب متمایل به بلوک غرب حمایت نمود.(1)

پاکستان نیز در طی جنگ 1971 با هند و نبرد با جداییطلبان جبهه خلق بلوچستان از حمایت مادی و تبلیغاتی دولت شاهنشاهی استفاده نمود.(2)

ایران به ملامصطفی بارزانی و گروه اکراد در نبرد با دولت عراق کمک کرد(3) و در اشکال غیرمستقیم با ارسال هواپیماهای فانتوم برای کمک به تیو، حکمران ویتنام جنوبی در سال 1972،(4) اعطای جنگ افزار به مراکش در نبرد با جبهه پولیساریو(5) و ارسال هواپیماهای جنگی به اردن(6) و حمایت از زئیر برای مبارزه با استقلالطلبان ایالت شابا و سومالی در مبارزه با اتیوپی(7) به نقش آفرینی پرداخت. اعزام نیروی مستقیم و شرکت در یک سلسله نبردهای خونین ظفار عمان نیز اوج این فرایند مرتبط با تحولات و دگردیسیهای سیاسی و نظامی دولت امریکا بود.(8)

توسعه نظامی و اقتصادی ایران، مداخلات تدریجی مستقیم و غیر مستقیم خارجی دولت پهلوی را به همراه داشت، امری که فراتر از علائق و استراتژیهای امنیتی ملی بود.

پیرو این نقشآفرینی نوین، ایران در نقش یک ابرقدرت کوچک منطقهای بر رهبریت و جهتدهی به سیاستهای داخلی و خارجی کشورهای دوردست و همسایه اصرار ورزید و در حل برخی معضلات سیاسی، اقتصادی و به ویژه

ص:279

نظامی از توانمندیهای مالی و تسلیحاتی خود که در نتیجه تحولات و استراتژیهای بینالمللی به دست آورده بود، به طور گستردهای استفاده کرد.

از ابتدای دهه 70 میلادی/ 50 شمسی تا سقوط دولت پهلوی نوعی نظامیگری خاص و برتریجویانه در سیاست خارجی ایران دیده می شود.(1) در این محدوده زمانی کوتاه سابقه و کثرت مداخله خارجی رژیم شاهنشاهی در میان تمامی کشورهای توسعه نیافته بی نظیر بوده است.(2)

شاه نقشآفرینی جدید ایران را حاصل سیاست مستقل ملی و بدون تأثیرپذیری مستقیم از هرگونه قدرت خارجی میدانست، او در این ارتباط اظهار داشت:

سیاست مستقل ملی ایران به ما اجازه داده است که از هر جهت حاکم بر سرنوشت خویش باشیم، یعنی از تمامیت و حاکمیت کشور خود دفاع کنیم، مالک مطلق و واقعی ثروتهای ملی خود باشیم و در هر مورد راهی را برگزینیم که مصالح ملی ما را بهتر و بیشتر تأمین کند.(3)

من در مورد اموری که مربوط به منافع کشورم میشود و یا آنچه که مربوط به حق و عدالت است نمیتوانم انعطاف پذیر باشم. تصمیماتی که ما در مورد کشورمان میگیریم در داخل مملکت گرفته میشود نه در خارج از مملکت. کشورهای دیگر باید بدانند که ایران بعد از ده سال یک قدرت بزرگ با سیاستی کاملا" مستقل و ملی خواهد بود.(4)

سیاست خارجی ما از استقلال کشور ما سرچشمه میگیرد. ما هر چه را که مفید باشد در چارچوب یک سیاست مستقل عقلائی مطالعه شده و دور از تحریکات انجام میدهیم. ما تصمیمات خود را در اینجا، در تهران میگیریم. روشنبینی همواره راهنمای ما در پیروی از سیاست ما بوده است، سیاستی که به منافع ما خدمت کند. ما در این راه تحت تأثیر کسی نبودهایم و حاضر به چنین تأثیرپذیری هم نیستیم، بهخصوص اگر نسبت به منافع ما زیان بخش باشد. ما از واشنگتن یا مسکو راهنمایی و مصلحت اندیشی نمیخواهیم.(5)

ص:280

در مورد وجود دو بلوک رقیب در خاورمیانه باید بگویم که تا آنجا که به ما مربوط است ما بازیچه هیچ کشور نخواهیم بود، البته ما با امریکا دوست هستیم ولی از هیچکس دستوری دریافت نمیکنیم و دست نشانده کسی نیستیم، این یک واقعیت مسلم است. هر کاری که ما انجام میدهیم مطابق مصالح کشورمان است.(1)

سیاست مستقل ملی ایران تا من حیات دارم عوض نخواهد شد.(2)

همچنین شاه، رژیم شاهنشاهی را جوهره و ذات این سیاست مستقل میدانست:

تاریخ این کشور نشان داده است که رژیم سلطنتی برای ایران رژیم مستحکمی است، ایران بدون رژیم سلطنتی چه میتوانست بکند.(3)

در ایران کلمه شاه یک کلمه معجزه آسا است. مردم همیشه با من هستند و شما همیشه میتوانید این موضوع را در چشمانشان مشاهده کنید.(4) تصویری که من از نقش خود در مقام یک پادشاه دارم ارتباط مستقیم با رویدادها و اوضاع کشور در زمان حاضر دارد.(5)

من نمیتوانم بگویم که تا چه موقع از نظر روحی و جسمی آمادگی کامل برای انجام وظائف خود خواهم داشت اما این را میدانم که تا سیزده چهارده سال دیگر شالوده این کشور چنان محکم و استوار خواهد شد که پس از آن فکر نمیکنم هیچ نوع خطری بتواند این کشور را تهدید کند.(6)

اما نگرش و چگونگی اظهارات و جبههگیریهای مقامات امریکا، بهویژه پس از تحولات بنیادی سیاسی در منطقه و فروپاشی حکومت پهلوی، تناقضات کاملا" مشهودی را نشان میدهد.

وزارت امور خارجه امریکا در فروردین ماه 1353 با اشاره به تحرکات ایران، رهنمودهای ذیل را به سفیر خود در تهران ابلاغ میکند:

ص:281

ما افزایش نیروهای نظامی ایران در عمان را تأیید میکنیم، از کمکهای ایران به مصر، اردن، پاکستان و افغانستان حمایت میکنیم، اردن نقش مهمی را در خاورمیانه و کشورهایی چون یمن و مناطق شیخ نشین دارد.(1)

ریچارد هولمز، رئیس اسبق سازمان سیا و سفیر آمریکا در ایران نیز در 21 آذرماه 1355 به طور کاملا" مشهود تأکید نمود:

ایران مسوولیت تأمین امنیت خود را کاملا" خودش به عهده گرفته است و اینکار نه فقط با هدفها و مقاصد ایران منطبق است بلکه با مقاصد و اهداف اعلامیه گوام که در آن آمریکا اعلام کرد که انتظار دارد کشورهای عمده هر ناحیه مسوولیت دفاع و تأمین ثبات را در مناطق خود، خودشان به عهده گیرند و آمریکا برای رسیدن به این منظور با آنها همکاری خواهد نمود، کاملا" سازگار و منطبق میباشد.(2)

شاه هم در گفتگو با خبرنگار نیوزویک در 24 ژانویه 1977/ 1356 عنوان کرد:

اگر شما ایرانی نیرومند نداشته باشید که شایسته امنیت شما و سراسر منطقه باشد و در مواقع ضروری از امنیت خلیج فارس و اقیانوس هند حفاظت کند در آینده چه خواهید کرد، آیا یک میلیون سرباز امریکایی را در منطقه نگه خواهید داشت، ویتنام دیگری به وجود خواهید آورد؟(3)

ریچارد نیکسون طراح استراتژی مشارکت جمعی، پس از فروپاشی دولت پهلوی بهخوبی همسوئی سیاستهای شاه را حتی اگر غیرمستقیم نیز بود، توصیف می کند:

شاه خلاء قدرت را پر کرد، با تصرف جزایر سه گانه، حافظ امنیت تنگه هرمز شد، ظفار را در هم کوبید، با ساختن پایگاه دریایی چابهار در امنیت

ص:282

تنگه هرمز کوشید، با شناسایی اسرائیل در تحریمهای نفتی 1967 و 1973 میلادی اعراب شرکت نکرد، نفت لازم ناوگان مدیترانه را تأمین کرد و با انتقال نیروها و پشتیبانی پنهانی از اکراد مانع از شرکت عراق در نبرد 1973 اعراب و اسرائیل شد. سوخت ناوگان ما را از اقیانوس هند تأمین کرد و هواپیماهای فانتوم اف - 5 را به حمایت ویتنام جنوبی فرستاد.(1)

شاه متحد کلیدی امریکا در خاورمیانه و عامل ثبات در منطقه جغرافیایی از مدیترانه تا افغانستان گردید.(2)

بخش اعظم تحرکات برونمرزی دولت پهلوی در حمایت از حکمرانانی بود که به ایدئولوژی و منافع جهان غرب و آمریکا تمایل داشتند و در معرض برخورد نیروهای مارکسیستی بودند. منطقه خلیج فارس و اقیانوس هند که به اقرار جورف سیسکو، معاون وزارت خارجه وقت آمریکا، در امور آسیای جنوبی و شمالی، واشنگتن در آن منافع بسیار بسیار تعیینکنندهای از لحاظ سیاسی، اقتصادی و استراتژیک داشت،(3) از اهمیت ویژهای برخوردار بود.

برخی از این کشورها و مناطق نیز آن چنان دور دست و در معادلات جهان کمرنگ بودند که میزان سودبری سیاسی و اقتصادی ایران از انجام اینگونه مداخلات پدرسالارانة پرهزینه در خوشبینانهترین ارزیابیها نیز بسیار ناچیز مینمود؛ اما با در نظر گرفتن حداقل وابستگی این تفکر، بخشی از استراتژی بلند مدت جهان غرب در پیشگیری از توسعه و نفوذ بیشتر اتحاد شوروی و جریانات مرکزگریز منطقهای در دهه 70 میلادی/ 50 شمسی در خاورمیانه و شاخ آفریقا بود.

ص:283

ص:284

از سال 1356 در ایران آغاز شد، متوجه فساد دربار بود. به گفته ژان لوروریه، روزنامه نگار فرانسوی «اگر در کوچه و خیابان از ایرانیان بپرسید که چرا رژیم را مورد انتقاد و سرزنش قرار می دهند و جواب آنها را جمع کنید، فساد و انحطاط اخلاقی رژیم در ردیف اول پاسخ آنها خواهد بود.»(1)

اگر مجموعة شعارها، دیوار نوشته ها و پلاکاردهای مردم ایران را در دورة انقلاب مورد تجزیه و تحلیل قرار دهیم، این ادعا را ثابت می کند که فساد دربار پهلوی یکی از عوامل اعتراض آشتی ناپذیر مردم ایران بود.

بسیاری از شعارهای مردم فساد رژیم و مظاهر فساد و عوامل آن را مورد اعتراض قرار می دادند. شعارهای ذیل نمونه ای از آنهاست:

نظام شاهنشاهی سرچشمه فساد است.(2)

شاه مظهر رذالت، دنائت، لئامت و فساد است.(3)

اسلام دین جنبش و جهاد است برنامه اش کوبیدن فساد است.(4)

تا شاه در ایران است، فساد هم هست.(5)

مرگ بر رژیم فاسد(6)

بعضی از شعارهای مردم فساد اخلاقی عناصر دربار را مورد حمله قرار می داد. مردم با توجه به موقعیت زمانی در اعتراض به رقصیدن کارتر و فرح در شب ژانویه 1978 (11 دی 1356) ده ها شعار را برای وی سرودند، به عنوان نمونه:

زاری نکن شهبانو اگر ممد دماغ بمیره کارتر تو را می گیره(7)

ص:286

شاهپور بختیار در کاخ بسته، کارتر می زنه، شاه می خونه، فرح می رقصه(1)

فرح به من گفت الهی مملی بمیره، جیمی مرا بگیره(2)

مردم، بعضی عناصر دیگر دربار را مورد هجوم قرار می دادند و با شعارهای طنزآمیز اعمال آنها را مورد انتقاد قرار می دادند:

مرگ بر خاندان فاحشه پهلوی(3)

ای اشرف بی شرف کجایی(4)

مرگ بر محمدرضا پهلوی، غلامرضا پهلوی، اشرف فاحشه(5)

شاه به این بی غیرتی هرگز ندیده ملتی(6)

شاه رفته به مصر عربی برقصه، تنبک بزنه، فرح برقصه(7)

شعارهای کنایهآمیز، موارد خاصی از اعمال فسادآمیز رژیم را برجسته میکرد. مردم با آگاهی از نقش فرح در جشن هنر شیراز شعار می دادند:

فرح را بردند شیراز، با دایره و تنبک و ساز(8)

در بعضی از این شعارها، شراب خوارگی درباریان مورد طعن و سرزنش قرار میگرفت، در یکی از شعارهای مردم آذربایجان به زبان ترکی آمده است:

دایم شراب ایچللر مسند دیلیشن لر.(9)

مرگ بر شاه جلاد سگ صفت شرابخوار(10)

ص:287

در نظر مردم، بسیاری از مفاسد اجتماعی ناشی از مفاسد رژیم پهلوی بود و درباریان مسئولیت مستقیم آن را به عهده داشتند. مواد مخدر یکی از مشکلات اجتماعی دورة پهلوی بود و مردم، خود درباریان را عامل این بدبختی می دانستند. در یکی از پلاکاردها آمده بود:

ایران دومین مصرف کننده تریاک است، مرگ بر شاه(1)

در بعضی شعارها عامل توزیع مواد مخدر را هم مشخص می کردند، به همین جهت می نوشتند:

اشرف رهبر باند هروئین(2)

پس از روی کار آمدن بختیار، شعارهای طنزآمیز اشاره گر به استعمال مواد مخدر زیاد شد و نوک پیکان شعارها به سوی بختیار نشانه رفت؛ به عنوان نمونه:

تریاکی بی اختیار دست از سر مردم بردار(3)

ای بختیار شیره کش تو هم برو مراکش(4)

مردم عامل ترویج قمار را عناصر رژیم می دانستند، لذا در یک پارچه نوشتة کنایه آمیز نسبت به شریف امامی اعتراض کردند:

قمارخانه دارها و همة مراکز فساد به رهبری نمایندگان ساواک در مجلس مدافع قانون اساسی شده اند.(5)

ص:288

فساد مالی دربار یکی از عوامل بسیار مهم اعتراض مردم نسبت به رژیم شاه بود در بسیاری از شعارها فساد مالی دربار به نقد کشیده می شد و مورد اعتراض واقع می شد؛ به عنوان نمونه :

ما شیر و موز نمی خواهیم، ما شاه دزد نمیخواهیم(1)

پنجاه سال دزدی و جنایت، افتخار محمدرضا شاه است(2)

پهلوی پول دزد تو را می کشیم(3)

جیب شاه بانکه، هایده مثل تانکه(4)

مردم ایران نه تنها نسبت به فساد دربار، زبان به اعتراض گشودند؛ بلکه دربار را مسئول بسیاری از مفاسد و بی مبالاتیها می دانستند. در یکی از پلاکاردها مسئولیت فیلمهای مبتذل را به عهده رژیم گذاشته بودند که برای ترویج فساد به دستور آمریکا به نمایش درمی آید:

مرگ بر سازندگان فیلمهای منحرف کننده و آنهایی که این فیلمها را به دستور آمریکای فسادپرور نمایش می دهند.(5)

و یا در اعتراض به ترویج کنندگان ابتذال به نوعی آنها را با رژیم مرتبط می ساختند. مردم در شعارهای کنایه آمیز خود خوانندگان را مورد اعتراض قرار می دادند:

بی پدر و مادر ساواکی، گوگوش و هایده رفتند گدایی(6)

ما گوگوش و رامش نمی خواهیم، ما شاه سرکش نمی خواهیم(7)

ص:289

مردم ایران نه تنها در اعتراض به فساد دربار صدها شعار کنایه آمیز و طنزآمیز جالبی را سر دادند، بلکه با طرح شعارهای اخلاقی به جنگ رژیم آمدند. آنها معتقد بودند با رفتار اخلاقی و ترویج ارزشهای دینی نهضت ادامه می یابد و رژیم ساقط خواهد شد. شعارهای پرمعنای زیر اشاره ای به این طرز تلقی است:

ای خواهر و مادر! تو با حفظ حجابت به نهضت پاسخ مثبت دادی(1)

ای خواهر! حجاب تو کوبنده تر و سازنده تر از خون است.(2)

ای خواهر مسلمان! حجاب تو مشت محکمی است بر پیکر رضا کچل و پسرش(3)

اینها نمونه هایی از شعارهایی است که نشان می دهد فساد دربار یکی از عوامل اعتراض مردم نسبت به رژیم شاهنشاهی بود. این نکته را نیز نباید فراموش کرد که فساد موجبات بدبینی ذهنیت مردم نسبت به حاکمیت را فراهم خواهد کرد، به طوری که بسیاری از شایعات غیرواقعی را در اذهان صحیح جلوه می دهد. این خود عاملی در بیاعتمادی مضاعف و سقوط مشروعیت رژیم در اذهان مردم خواهد شد. همچنان که مطابق سنت الهی، فسق و فجور موجب سرنگونی(4) و عذاب آسمانی خواهد شد.(5)

اینک به نمونه هایی از مفاسد دربار پهلوی می پردازیم.

شخصیت، تفرعن، انحصار قدرت، نخوت، خود بزرگ بینی و ترویج چاپلوسی و بی اعتنایی و تحقیر مردم را شیوه خود ساختند.

تفرعن، استکبار و خودبزرگ بینی، بیماری عمومی دربار بود و خود شاه از همه بیشتر به این بیماری مبتلا شده بود. او خود را پدرسالاری می دید که باید تمام ایرانیان چون کودکانی در مقابلش سرتعظیم فرود آورند. او حتی از ابراز چنین پنداری خودداری نمی کرد، در مصاحبه با یکی از شبکه های تلویزیون انگلیس با صراحت تمام گفت:

مردم ایران همان احترامی را برای شاه خود قائل هستند که کودکان خانواده های ایرانی برای پدر خودشان(1)

شاه معمولاً از خود چنان اسطوره ای می ساخت که گویی دستگاه آفرینش او را برای رهبری و مدیریت مردم ایران آفریده است و همواره از خود «به عنوان شاهنشاه این سرزمین و رهبر سرنوشت ملت ایران و به عنوان پدر و مربی» ملت نام می برد و گاه خود را «مرشد و معلم»(2) می نامید. چنان در این حالت مالیخولیایی سیر می کرد که واقعاً می پنداشت خداوند او را به «عنوان رهبر این ملت در دوران سرنوشت ساز امروز جهان مأمور»(3) کرده است.

شاه خود را نخبه ای چنان برتر می پنداشت که به خود اجازه می داد هر تصمیمی که می خواهد بگیرد. به هنگام تصمیمگیری برای واگذاری بحرین در پاسخ علم گفت: «من آزادم چنین تصمیماتی را بگیریم». حتی

علم در توضیح این جمله شاه اعتراف می کند که «پاسخ شاه به این نکته، چنانچه ویژگی اوست، متفرعنانه بود.»(4)

ص:291

شاه باور داشت که نه تنها شخص او از یک فره ایزدی برخوردار است، بلکه جایگاه او نیز مقامی اسطوره ای است. او در اوایل سال 1974 (1353) به نیویورک تایمز چنین گفت:

در ایران آن چه به حساب می آید کلمة «سحرآمیز» است و کلمة سحرآمیز عبارتست از «پادشاه».(1)

به همین جهت شعار اصلی رژیم بر کوه ها، سر در پادگانها و ادارات جملة «خدا، شاه، میهن» بود. او تلاش می کرد تا جایگاه شاه را در ردیف خدا و کشور قرار دهد و این شعار را به صورت آئین و کیش مردم درآورد. شاه در اواخر عمر تلاش می کرد تا با تبلیغات گسترده ای ضرورت عشق به شاه را فراگیر کند «یکی از تصاویر، او را در حالی نشان می داد که گویی خداوندگار در مقابل بندگان خود مشغول اظهار تفقد است» ساواک نیز تلاش می کرد تا «شاه را به صورت یک موجود فوق بشر جلوه دهد تا جایی که در یکی از پوسترهای مربوط به شعار خدا ، شاه، میهن، عمداً لغت شاه را بزرگتر و بالاتر از خدا نوشته بودند.(2)

شاه علاوه بر این که برای خود تمایز و برتری قائل بود، وابستگانش را نیز لایق چنین امتیازی می دانست. فرمانده نیروهای هوایی ارتش شاهنشاهی از شاه درخواست کرد تا برای یکنواختی اجازه دهد رنگ هواپیمای آموزشی ولیعهد را به رنگ سایر هواپیماهای نیروی هوایی دربیاورند. شاه از این پیشنهاد برآشفت و دستور داد «که بر عکس کلیه هواپیماهای دیگر باید به رنگ هواپیمای والاحضرت درآیند» چون ولیعهد این گونه پسندیده بود.(3) دربارة اشرف پهلوی با اینکه نه سوادی داشت، نه تخصص و نه هیچ مزیت دیگری، شاه به وزارت

ص:292

دربار

شاهنشاهی دستور داد تا به وزیر امور خارجه رسماً اعلام کند که اشرف «از نظر تشریفات بالاتر از نخست وزیر می باشند.»(1)

تفرعن و کیش شخصیت شاه نه تنها در ضمیر دربار جای گرفته بود، بلکه بسیاری از کارگزاران نظام نیز از سر باور یا تملق به این بیماری دامن می زدند. بانک مرکزی به نخست وزیر، هویدا پیشنهاد کرد تا به جای نام پول رایج ایران

«ریال» و «تومان»، «پهلوی» و «شاهی و شاهین» را جایگزین کنند.(2)

خاندان پهلوی چنان محور حیات اجتماعی و سیاسی رژیم در ایران شده بود که همه چیز بر محور رضاشاه، شاه، ولیعهد، ملکه، سایر شاهزادگان می گشت. عفو زندانیان محدود به ایام تولد شاهزادگان بود. وقتی خبر حاملگی ملکه اعلام می شد، روزنامه ها پیش بینی می کردند به مناسبت تولد شاهزاده، تعدادی از زندانیان مورد عفو قرار خواهند گرفت. به عنوان نمونه به مناسبت تولد علیرضا، سومین فرزند شاه، شصت نفر از زندانیان مورد عفو شاه قرار گرفتند.(3)

برتریطلبی و تفرعن موجب شده بود که شاه به هیچوجه اجازه اظهار هم نوعی به دیگران ندهد. ارتشبد فریدون جم رئیس ستاد ارتش در یک اقدام چاپلوسانه خطاب به شاه گفت: «من نه تنها شاهنشاه را فرمانده خود می دانم، بلکه به او به عنوان برادر خود نیز عشق می ورزم» کلمة برادر برای شاه ناگوار آمد و علم وزیر دربار در ملاقات بعدی به وی تذکر داد که «شاه از بی مبالاتی او و اینکه شاه را برادر خود دانسته، شدیداً ناخشنود است.» او پس از این جمله مجبور به استعفا شد و به عنوان سفیر ایران در اسپانیا تبعید شد.(4)

ص:293

اتفاقاً همین کیش شخصیت شاه یکی از عوامل سقوطش شد. زیرا ظواهر پرزرق و برق قدرت شاه، آمریکا را فریب داد و هرگز پیش بینی سقوط او را نکرد. در یکی از گزارشهای سفارت آمریکا چنین آمده بود:

عکس شاه همه جا هست، پیش از شروع فیلم در همه سینماها تصویر او در حالتهای شاهانه گوناگون همراه قطعاتی از سرود ملی نمایش داده می شود. سالروز تولد شاه، ملکه و ولیعهد با آتش بازی و رژه و تظاهرات جشن گرفته می شود... همه رسانه های گروهی مورد استفاده قرار گرفته اند تا این اندیشه را

تبلیغ کنند که وفاداری به سلطنت و میهن پرستی ملی لازم و ملزومند.(1)

بیشتر کارخانجات، سدها، بیمارستانها، دانشگاه ها، مدارس، پارکها، آموزشگاه ها و ... به نام یکی از خاندان سلطنت نامگذاری شده بود. به عنوان نمونه - نه استقراء تام - به فهرست زیر توجه فرمایید:

بندر پهلوی، بندر فرحناز، بندر شاه، بندر شاپور، نفت شاه، شهر شاهی، شهر شاهپسند، شهرک فرحناز پهلوی در تهران، سد فرحناز در تهران، سد شهناز پهلوی در همدان، سد رضاشاه پهلوی در خوزستان، سد شهبانو فرح در رشت، سد محمدرضا شاه پهلوی، دانشگاه صنعتی آریامهر تهران، دانشگاه پهلوی شیراز، دانشگاه فرح (مدرسه عالی دختران تهران)، آموزشگاه حرفه ای فرح پهلوی، آموزشگاه پرستاری اشرف پهلوی، آموزشگاه حرفه ای رضا پهلوی اصفهان، آموزشگاه بهیاری 25 شهریور زاهدان (به مناسبت بیست و پنجمین سال سلطنت پهلوی)، آموزشگاه عالی پرستاری رضاشاه کبیر، بیمارستان لیلا پهلوی (به مناسبت تولد وی در این بیمارستان)، بیمارستان فرح پهلوی مشهد، بیمارستان ثریا (بیمارستان شیر و خورشید)، بیمارستان آریامهر بندر لنگه، درمانگاه کودکان شمس پهلوی، مرکز پزشکی پهلوی، بیمارستان 24 اسفند (تولد رضاشاه)،

ص:294

بیمارستان شهناز پهلوی مشهد، بیمارستان پهلوی نهاوند، بیمارستان یکصد تختخوابی رضا پهلوی رضائیه، زایشگاه فرح، بیمارستان بنیاد شمس پهلوی، بیمارستان پهلوی تهران، درمانگاه نوبنیاد رضا پهلوی شیراز، بیمارستان ششم بهمن مشهد، بیمارستان 25 شهریور تهران (به مناسبت بیست و پنجمین سال سلطنت پهلوی)، بیمارستان رضا پهلوی وابسته به سازمان شاهنشاهی خدمات اجتماعی، میدان شهیاد پهلوی، میدان 24 اسفند (روز تولد رضاشاه)، کوی فرح پهلوی شیراز، کوی فرح پهلوی زاهدان، میدان پهلوی، خیابان پهلوی، کوی نوبنیاد 9 آبان (تولد شاه)، میدان 25 شهریور، کوی رضا پهلوی محلات، خیابان محمدرضا شاه پهلوی، خیابان غلامرضا پهلوی.

ورزشگاه فرح پهلوی اصفهان، استخر پهلوی اصفهان، ورزشگاه سرپوشیده محمدرضا شاه پهلوی، ورزشگاه بزرگ یکصد هزار نفری آریامهر، ورزشگاه سرپوشیده والاحضرت شاهپور علیرضا پهلوی گنبد، مرکز ورزشی و فرهنگی 25 شهریور تهران، استادیوم فرح پهلوی تهران، کلوپ دختران شهناز پهلوی، کلوپ رضا پهلوی، سالن سرپوشیده تربیت بدنی محمدرضا شاه پهلویِ آبادان، استادیوم ورزشی شهناز پهلوی، پارک پهلوی تهران، پارک ولیعهد بابل، پارک آریامهر تهران، پارک جنگلی شهبانو فرح پهلوی لویزان، پارک فرحناز پهلوی شیراز، پارک ولیعهد شیراز، پارک فرح در جلالیه تهران، پارک نوبنیاد پهلوی، پارک فرح پهلوی اصفهان، پارک فرح آباد جنوب شهر تهران.

شاه حتی کارخانه ای مانند ذوب آهن اصفهان را که صنعتی ملی بود به نام «کارخانه ذوب آهن آریامهر» نام گذاری کرد.

جالب این است که بدانیم انتخاب نام اماکن بزرگ مانند دانشگاه یا بنادر و شهرها و کارخانجات هرگز توسط مردم صورت نمی گرفت، بلکه نامگذاری به فرمان و فرمان نیز از سوی شاه صادر می گردید.

خودخواهی دربار شاه تعطیلی، شادی، جشن و پایکوبی مردم ایران را بر محور خاندان سلطنت تعیین می کرد. مردم موظف بودند در ایام متعلق به این خانواده جشن بگیرند و خیابانها را آذین بندی کنند و مدارس را مجبور می کردند

ص:295

با راه اندازی کارناوالها شادی خود را به لودگی و سیاه بازی آلوده کنند. جدول روزهای تعطیل یا جشن و چراغانی نشانگر تفرعن این خانواده می باشد:

21 فروردین: روز دعا (به مناسبت جان سالم به در بردن شاه از ترور سال 1344)

28 مرداد: روز جشن ملی (به مناسبت پیروزی شاه در کودتای 28 مرداد 1332)

25 شهریور: روز جشن ملی (به مناسبت آغاز سلطنت محمدرضا پهلوی)

6 مهر: روز جشن ملی (سالروز سروش آریامهر!)

21 مهر: روز جشن و شادی (به مناسبت تولد فرح)

14 آبان: روز جشن و آذینبندی (به مناسبت تولد شاه)

19 آبان: روز جشن و پایکوبی (به مناسبت تولد ولیعهد)

6 بهمن: روز جشن (به مناسبت انقلاب شاه و ملت)

15 بهمن: روز نیایش (به مناسبت رفع خطر از شاه در سال 1327)

3 اسفند: روز رضاشاه کبیر (به مناسبت کودتای سوم حوت 1299)

12 اسفند: روز پدر (به مناسبت تولد رضاشاه)

3. شمس: ریاست عالیه جمعیت شیر و خورشید، ریاست بنیاد شمس پهلوی.

4. شهناز: ریاست سازمان سلطنتی تشویق و معاونت دانشجویی، استاندار افتخاری خوزستان.

5. ولیعهد: ریاست بنیاد فرهنگی رضا پهلوی، ریاست انجمن ملی خانه های فرهنگ، ریاست هیئت امنای آموزشگاه شبانه روزی، ریاست سازمان پیشاهنگی ایران.

6. غلامرضا: ریاست بازرسی ارتش شاهنشاهی، ریاست کمیتة ملی المپیک ایران، ریاست عالیه شورای عالی ورزش نیروهای مسلح شاهنشاهی، نایب رئیس مرکز آموزش فنون هواپیمایی کشوری، ریاست شورای عالی ورزش و تفریحات سالم کارگران ایران.

7. عبدالرضا: ریاست انجمن ملی حفظ و حمایت منابع طبیعی، ریاست مرکز مدیریت ایران.

8. مهرداد پهلبد، شوهر شمس: وزیر مادام العمر فرهنگ و هنر.

9. فریده دیبا، مادر فرح: رئیس هیئت امنای انجمن ملی اولیا و مربیان.

نیست که تماس با ملت را تا اندازه ای از دست بدهید؟» گفت: «مردم حالا می توانند به همان خوبی، روزی چند بار مرا روی صفحه تلویزیون ببینند.»(1)

غرور و نخوت از پاسخ شاه فرو می ریزد، دیدن مردم برای شاه هیچ اهمیتی نداشت، گویی این مردم هستند که محتاج دیدن شاه هستند.

علت بی اعتنایی شاه به مردم را باید در روحیة استکباری پادشاهان جستجو کرد. زیرا آنان پادشاهی را به وراثت می برند و خود را متکی به مردم نمی بینند. او چنان خود را از مردم بی نیاز می دید که گاه به صراحت به آنان توهین می کرد. شاه در یک کنفرانس مطبوعاتی در سال 1353 مردم ایران را «تنبل» خواند. پس از انتشار مصاحبه از اینکه به صراحت از مردم ایران انتقاد کرده است، احساس شجاعت می کرد. او در علت این همه شجاعت به علم وزیر دربار گفت:

آدمی که متکی به آراء مردم نباشد، آزاد است.(2)

شاه پا را از این فراتر گذاشته بود و در مورد مردم ایران می گفت:

این مردم قادر به انجام هیچ چیز نیستند، مثل گوسفندان می مانند.(3)

شاه معتقد بود که اگر آثار تمدنی در مردم ایران دیده می شود از برکت خاندان پهلوی است. او می گفت: «مردم ایران از معدود ملل عقب افتاده جهان بودند که حتی عادت به شست و شوی دست و صورت خود را نداشتند و این پدرش رضاخان بود که مردم را به شستن دست و صورت و نظافت شخصی عادت داد.»(4) و جالب این است که رضاشاه نیز همین اعتقاد را نسبت به مردم ایران داشت. به روایت ملکه مادر، رضاشاه، مردم ایران را «مردمی که عادت به

ص:298

شستن دست و صورت نداشتند و آب دماغ خود را به آستین پیراهن می کشیدند و پاک می کردند»(1)، توصیف می کرد.

روحیة نخوت و تحقیر مردم ایران نه تنها در رضاشاه و محمدرضا ریشه زده بود، بلکه کلیه درباریان به این بیماری مبتلا شده بودند. ملکه مادر مردم ایران را مردمی «حسود»(2) و «مذبذب» می دانست که حتی حکومت کردن بر آنان افتخار نداشت.(3)

فرح هم که سعی می کرد خود را تافته جدا بافته دربار نشان بدهد از این امر مستثنی نبود. به روایت علی شهبازی سرتیپ محافظ شاه، فرح مردم جنوب تهران را «کمتر از حیوان می دانست.»(4)

شاه چنان نسبت به مردم ایران بی اعتنا بود که هیچ یک از دختران ایران را در ابتدای جوانی لایق ازدواج نمی دانست. او ابتدا با شاهزاده فوزیه مصری ازدواج کرد و سپس تصمیم گرفت با «گابریلا» دختر پادشاه برکنار شده ایتالیا ازدواج کند و در دربار نیز تمام فشار بر این بود که «اعلیحضرت زن خارجی بگیرند»، اما موضوع با مخالفت آیت الله بروجردی خاتمه یافت.(5)

شاه حتی در بیماریهای پیش پا افتاده، مانند دندان درد از پزشکان ایرانی استفاده نمی کرد و دندانپزشک مخصوص را برایش از سوئیس می آوردند.(6) او چنان به مردم ایران بی اعتنا بود که از مصاحبه با خبرنگاران داخلی اجتناب می کرد.

ص:299

شاه علت سقوطش را عقب افتادگی ملت ایران می دانست و «بزرگترین اشتباه» خود را سعی در پیش بردن «به زور به سوی استقلال و سلامت و فرهنگ و سطح زندگی و آسایش» «ملتی باستانی» ارزیابی کرده است.(1)

این روحیه حتی در نزدیکان دربار تأثیر کرده بود و به ادارات دولتی نیز سرایت کرده بود. اردشیر زاهدی داماد شاه و وزیر امور خارجه برای هر معاونی نامی را انتخاب کرده بود. زاهدی در هنگام کار هرگاه می گفت: «بی شرف یا حرام زاده به اتاقش بیاید، همه فوراً درک می کنند منظور او چه کسانی هستند.»(1)

روش دیگری که شاه از تحقیر دیگران لذت می برد، دلقکسازی

بود. شاه از محمود حاجبی رئیس فدراسیون تنیس روی میز و پای ثابت شاه در قمار می خواست که «صدای خر در بیاورد. حاجبی با استادی تمام عرعر می کرد و حاضرین از خنده روده بر می شدند.»

استهزاء شخصیتهای درجة اول کشور در دربار امر رایجی بود. قلی ناصری دلقک معروف دربار که به کریم شیره ای اعلیحضرت معروف بود با ادای هویدا وی را سخت تحقیر می کرد. به گزارش فریده دیبا در یک مهمانی که در کاخ شمس برگزار شده بود، قلی ناصری با «تقلید صدا و حرکات هویدا سنگ تمام گذاشت و به خصوص حرفهایی را زد و اداهای زنانه ای را درآورد که مخنث بودن هویدا را نشان می داد. شاه و میهمانان فوق العاده شاد شدند و خیلی زیاد خندیدند... هویدا رنگش سفید شده بود و بیچاره مثل کسی که برق او را گرفته باشد خشک و بی حرکت در جایش میخکوب شده بود.»(2)

به گفته فریده دیبا: «محمدرضا خیلی لذت می برد که گروهی از فرماندهان عالیرتبه ارتش با آن لباسهای پر زرق و برق جلو او صف می کشیدند و به ترتیب دست او را می بوسیدند». گاهی «در مراسم رسمی یا میهمانیها... افسران عالیرتبه ارتش دست و یا حتی کفش محمدرضا را می بوسیدند.»(1) شاه چنان به دست بوسی معتاد شده بود که خودش «دستش را دراز می کرد» تا اطرافیان ببوسند.(2)

بوسیدن پای شاه بعد از جشنهای 2500 ساله در دربار به اوج رسیده بود، عبدالعظیم ولیان استاندار خراسان و نایب التولیه هرگاه به حضور شاه می رسید روی زمین می افتاد و پای شاه را می بوسید.

بعد از انتصاب اردشیر زاهدی به وزارت امور خارجه، همه معاونین و سفرا را مجبور کرده بود تا هنگام «شرفیابی» در مقابل شاه زانو بزنند. زانو زدن وزیر و به خاک افتادن وی در برابر شاه موجب اعتراض یک خبرنگار فرانسوی به علم شد. علم اعتراض خبرنگار را به اطلاع شاه رساند و شاه پاسخ داد: «حق بود به او می گفتی که اردشیر رعایت سنتهای ملی مملکت را می کند.»

سفرا موظف بودند در گزارشهایشان به شاه، جمله «پای مبارک را می بوسم» بنویسند. پرویز راجی از این که امیر خسرو افشار، آخرین وزیر امور خارجه ایران دوران شاه به جای کلمه «پای مبارک» را می بوسم، نوشته بود «دست مبارک را می بوسم» اظهار شگفتی می کند.(3) هرمز قریب یکی از مدیر کلهای وزارت دربار در نامه می نوشت:

مراتب پرستش چاکرانه مرا به خاک پای مبارک بندگان اعلیحضرت همایون شاهنشاه تقدیم [می کنم.] پای مبارک علیاحضرت ملکه و والاحضرت شاهدخت شهناز را با کمال احترام می بوسم.(4)

ص:302

گاهی وقتها چاپلوسی چنان شدت می گرفت که هر کدام از اطرافیان سعی می کردند از رقیب سبقت بگیرند. علم وزیر دربار به یکی از این جلسات اشاره می کند و می نویسد: «ناهار را دسته جمعی در حضور شاه خوردیم و هر یک سعی کردیم گوی چاپلوسی و تملق گویی به او را از دیگری برباییم.»(1) گاه این تملق گویی به جایی می رسید که حالت انزجار دست می داد. پرویز راجی سفیر شاه در انگلیس اعتراف می کند که «واقعاً هم خودم از این همه تملق و چاپلوسی که موقع شرفیابی به حضور شاه نشان دادم، حالت انزجار داشتم.»(2) بعضی اوقات تملق بیش از حد مورد اعتراض نزدیکان چاپلوسان قرار می گرفت. در یکی از میهمانیهای ملکه مادر، علم چنان چاپلوسی کرد که مورد اعتراض همسرش قرار گرفت و به او «تذکر داد که امشب بیش از حد معمول نسبت به شاه تملق»

گفتی.(3)

چاپلوسی در دربار چنان فرهنگ شده بود که گاه از شخص شاه می گذشت و نسبت به نزدیکان شاه، ملکه، ملکه مادر، بچه ها و حتی سگ شاه هم می رسید. هویدا به عنوان شخصیت دوم کشور گاه خم می شد و دست بچه های شاه را می بوسید. او دست علیرضا، فرزند شاه را که بیش از 4 سال نداشت می بوسید.(4) فرح از این که می دید اطرافیان شاه مجبورند حتی نسبت به سگ شاه چاپلوسی کنند، احساس حسادت می کرد.(5)

رکوع و سجده در مقابل شاه چنان غیرطبیعی بود که هر تازه وارد را به تعجب می انداخت. مارگارت لاینگ، روزنامه نگار انگلیسی که برای نوشتن زندگینامه شاه اجازه ملاقات و حضور در دربار را پیدا کرده بود، تعجب خود را از این صحنه پنهان نمی کند:

ص:303

ناگهان یک اتاق پر از اشخاص مختلف به تعظیم افتادند به طوری که نصف بدن آنها به موازات کف اطاق درآمد.(1)

مسابقه در چاپلوسی گاهی حس حسادت درباریان را برمی انگیخت، خصوصاً شاه از دست بوسی غیر از خودش رشک می برد. به روایت ثریا،

شاه: «وقتی می بیند که این یا آن وزیر، توجه بیشتری به من نشان می دهد دچار بدبینی و حسادت می گردد، در حالی که خود نیز می داند که آنها فقط برای تحکیم مقام و موقعیتشان در برابر من تملق و چاپلوسی می کنند.»(2)

فرهنگ چاپلوسی حلقه ای از تملق گویانی را تربیت میکند

که تنها مطالبی را طرح کنند که مورد پسند دربار باشد، نه واقعیتها را. در نتیجه، درباری به وجود آمد که از حال رعیت بی خبر بود و دل خوش به گزارشات اطرافیان و بله قربان گویان. به گزارش علم، شاه نیز میگفت: «عجیب است، تمام وزرای من هر حرفی که به آنها می زنم، می گویند از صمیم قلب معتقدند که عین حقیقت است.» علم که خود گوی چاپلوسی را از دیگران ربوده بود، در دل گفت: «تمام وزرای او جز یک مشت بادمجان دور قاب چین چیز دیگری نیستند.»(3)

چاپلوسی و تملق دربار، محمدرضا پهلوی را به مالیخولیای عقل کلی مبتلا کرده بود و «متملقان آن قدر او را عقل کل و تافته جدا بافته و خدایگان نامیده بودند که کم کم خود نیز به این باور رسیده بود که دارای رسالت ویژه ای از سوی قدرت های ناشناخته است.»(4)

فساد جنسی یک بیماری عمومی است که دامن بیشتر پادشاهان مستبد را آلوده کرده است. داستانهای هزار و یک شب، حرمسراهای قاجار و عشقهای بیمارگونه پادشاهان ایران همه نشان از فساد دربار و حساسیت بیرون از دربار دارد. اما دربار محمدرضا پهلوی از دو جهت با سلف خود متفاوت بود. محمدرضا برای کاستن از قبح زن بارگی رعایت احکام شرعی را نمی کرد و فساد مختص به مردان دربار نبود. خواهران، دختران و زن او نیز از این قاعده مستثنی نبودند.

شاه: شاه در فساد جنسی بی مبالاتی را به اوج رسانده بود. دربار او دائم محل رفت و آمد فواحش خارجی و معشوقه های داخلی بود. او از دوران جوانی تا اندکی پیش از مرگ دست از زن بارگی برنداشت. حتی لحظاتی که ملت ایران برای سرنگونی او در سرتاسر کشور بسیج شده بودند و در خیابانها صدای رگبار و مرگ بر شاه در هم پیچیده بود او در بارگاه خویش بی اعتنا به واقعیتهای بیرونی به عشقبازی مشغول بود.

شاید رفتار جنون آمیز جنسی محمدرضا بی تأثیر از مادرش نبود، زیرا مادرش به او سفارش می کرد: «از قدیم و ندیم گفته اند به هر چمن که رسیدی گلی بچین و برو!»(1)

شاه و دلال محبت او، علم در رابطه با اخلاق جنسی به این اعتقاد رسیده بودند که مردان بزرگ احتیاج به یک سرگرمی دارند و مسئله جنسی بهترین سرگرمی است. به گزارش علم یک روز شاه و علم «دربارة دوستان مؤنث، گپ» می زدند. شاه از پیر شدن معشوقه ها صحبت می کرد و افزود «با وجود همة اینها اگر این سرگرمی ها را هم نداشتیم به کلی داغان می شدیم.» علم نیز که در فساد جنسی دست کمی از شاه نداشت در تأیید شاه گفت: «همة مردانی که مسئولیتهای خطیر به عهده دارند نیاز به نوعی سرگرمی دارند و به عقیده من مصاحبت جنس لطیف تنها چارة کارساز است.»(2)

ص:305

مسئله مهمی که بر فساد جنسی شاه دامن می زد، فساد اخلاقی خواهرانش اشرف و شمس بود. اشرف و شمس که از نقطه ضعف شاه آگاه بودند، «دختران زیبا را به او معرفی می کردند.» و «دختران جوان را به دام» می انداختند و برای محمدرضا به کاخ می آوردند.(1)

گرچه شخصیتهای پیرامونی محمدرضا شاه، پدر، مادر، خواهران، وزیر دربار و دوستان او نقش بسزایی در زمینه سازی فساد جنسی شاه داشته اند؛ اما عامل اصلی، شخصیت خود شاه بود. برای روشن شدن عوامل و ابعاد موضوع مروری بر فساد جنسی محمدرضا شاه بی مناسبت نیست.

محمدرضا در اوایل جوانی که برای تحصیل به مدرسه له روزه سوئیس رفته بود، عاشق یکی از مستخدمه های مدرسه شد و پس از برقراری ارتباط، دخترک را حامله کرد. محمدرضا با کمک فردوست با پرداخت پول از آن دخترک

خواستند تا سقط جنین کند و مدرسه را ترک نماید.(2)

رضاشاه پس از بازگشت محمدرضا از سوئیس به ملکه مادر سفارش کرد که برای جلوگیری از رابطه محمدرضا با زنان ناباب، یک خانمی برای او به دربار بیاورند. درباریان برادرزاده ساعد مراغه ای را که زن مطلقه ای به نام فیروزه بود با پرداخت ماهیانه سیصد تومان به دربار آوردند و تا ازدواج محمدرضا و فوزیه با او بود.(3)

شاه پس از ازدواج با فوزیه همچنان به روابط نامشروع خود ادامه می داد و همین امر موجب شد تا «ملکه فوزیه از ماجراهای عاشقانه او خشمگین» شود.(4) شاه با حضور فوزیه، عاشق دختری به نام «دیوسالار» شد، او که هنوز به تشریفات اسکورت مبتلا نشده بود، با یک دستگاه اتومبیل به منزل دخترک

ص:306

می رفت. با شیطنت ارنست پرون موضوع به اطلاع فوزیه رسید. پرون فوزیه را سر قرار برد و وقتی محمدرضا از خانه دیوسالار بیرون آمد، او را مشاهده کرد. فوزیه نیز به تلافی خیانت شاه با تقی امامی دوست شد و اختلافات شاه و فوزیه از آن پس شدت گرفت و سرانجام منجر به طلاق گردید.(1)

پس از طلاق فوزیه، شاه مجدداً به «زندگی پرعیش و نوش شبها در کلوپ های دانس ... ادامه داد. شایعات زیادی دربارة اسم خانمهایی بود که در این رفت و آمدها با اعلیحضرت دیده می شدند.»(2)

شاه در این دوره از زندگی اش «حتی آپارتمانهایی در تهران دست و پا کرد تا بتواند با زنان جوان خلوت کند.»(3)

معروفترین معشوقة شاه در این دوره، پروین غفاری بود. پروین غفاری، «16-17 ساله، مو بور، زیبا و بلندقد»، دختر میرزا حسین غفاری همدانی یکی از کارمندان مجلس شورای ملی بود. فردوست یک روز در باشگاه افسران با وی و مادرش آشنا شد و چون سلیقه شاه را می دانست او را به شاه معرفی کرد. سرانجام با دلالی فردوست، ترتیب ملاقات وی با شاه در سرخ حصار داده شد.(4)

پروین غفاری کم کم به دربار راه یافت و در حال و هوای ملکه شدن، از شاه حامله شد. اما شاه وی را مجبور کرد تا توسط پروفسور عدل دوست شاه سقط جنین کند. شاه پس از بهبودی پروین، خانه ای در خیابان کاخ نزدیک کاخ مرمر برای وی خریداری کرد تا به وی نزدیکتر باشد. سرانجام پس از مدتی پروین از چشم شاه افتاد و از دربار رانده شد. پروین غفاری پس از پیروزی انقلاب اسلامی خاطرات خود را در کتابی به نام «تا سیاهی...» منتشر کرد.(5) پروین غفاری

ص:307

در این کتاب نشان می دهد که شاه چقدر موجود جلفی بوده، تا آنجا که خود به تنهایی در خیابانها به دنبال شکار دختران می افتاده است.(1)

شاه جلافت را به حدی رسانده که چند بار از دیوار خانه پروین بالا رفته است.(2) او دورة بعد از طلاق فوزیه را چنین ترسیم می کند: «در تهران آن روزگار شایع بود که برای شبهای تنهایی او دخترانی زیبا را شکار کرده و به دربار می برند. حتی نام دختری ایتالیایی به نام ”فرانچیسکا“ در لیست معشوقه های شاه بود.»(3)

غفاری در این کتاب یکی «از خصوصیات بارز شاه را زن بارگی» او می داند که «دست از هرزگی بر نمی داشت و در تمام بزمهای شبانه با دریدگی به زنان و دختران چشم می دوخت و به بهانه های مختلف سعی می کرد با آنها تنها باشد و یا آنان را به رقص دعوت کند.»(4)

شاه با تداوم حکومت پهلویها و لزوم داشتن ولیعهد ناچار شد در سال 1329 با ثریا ازدواج کند. اما این ازدواج پس از هفت سال ثمری برای دودمان پهلوی نداشت و ثریا نیز از دربار رانده و مطلقه شد. پس از جدایی شاه از ثریا، زندگی عشقی شاه رونق گرفت و به قول ویلیام شوکراس، شاه «یک بار دیگر الواطی هایش را از سر گرفت. بعدها سیا در یکی از گزارشهایش درباره شاه متذکر شد که سلیقه او جنبه جهانی دارد و همه نژادها را دوست دارد.»(5) شاید گزارش سازمان سیا زیاده روی باشد. هیچ گزارشی از این که شاه به دختران چینی یا آفریقایی علاقه داشته باشد نرسیده است و به گفته ملکه مادر «محمدرضا در برابر دختران موطلایی تسلیم محض بود. یک بار که در جوانی با هواپیمای آلمانی مسافرت می کرد عاشق میهمانداران موطلایی هواپیمایی لوفت هانزا شده

ص:308

بود... همین مسئله مدتها موجب بدبختی محمدرضا شده بود و پولهای زیادی را صرف میهمانداران لوفت هانزا می کرد و یک قسمت از دربار مسئول دعوت و پذیرایی از میهمانداران بود.»(1) برادر و خواهر شاه هم که این موضوع را فهمیده بودند، در ترتیب ضیافت میهمانان هواپیمایی برای شاه فعالیت می کردند. «رفیقه های یک شبه و چند شبه فراوانی داشت که معرف آنها اشرف خواهرش و عبدالرضا برادرش بودند. اینها بیشتر از رده میهمانان خارجی هواپیماییها بودند.» شاه در این دوره علاوه بر مراوده با میهمانداران موطلایی اروپایی به عشق دختران آمریکایی نیز مبتلا شده بود. «در مسافرتهایش به آمریکا هم زنهای متعددی را می دید که دولو به او معرفی می کرد.»(2) شاه کم کم عاشق ستاره های سینمایی و ملکه های زیبایی می شد و با هزینه های سرسام آور به مراد می رسید. ارتشبد فردوست که خود یکی از دلالان فساد محمدرضا بود، می گوید: در مسافرت شاه به نیویورک «من دو نفر را به محمدرضا معرفی کردم، یکی گریس کلی بود که در آن زمان آرتیست تئاتر بود و دو بار با او ملاقات [کرد] و محمدرضا به وی یک سری جواهر به ارزش حدود یک میلیون دلار داد. این زن بعداً همسر پرنس موناکو شد... نفر دوم یک دختر آمریکایی 19 ساله بود که ملکه زیبایی جهان بود... چند بار با محمدرضا ملاقات کرد و به او نیز یک سری جواهر داد که حدود یک میلیون دلار ارزش داشت.»(3)

معروف ترین معشوقه های شاه در این دوره گیتی خطیر بود که در آستانه ازدواج با فرح «حدود یک میلیون تومان پول نقد و همین حدود جواهر به او داده شد و راهی رم شد.»(4)

باز شاه در سال 1338 برای به دنیا آوردن ولیعهد با فرح ازدواج کرد. با این که سن شاه در این دوره رو به کهولت می رفت، اما در فساد هر روز بدتر از گذشته می شد. در همین دوره بود که افراط محمدرضا در زن بارگی موجب

ص:309

تیرگی روابط شاه و فرح شد. شاه و دربار بدون توجه به موقعیت ملت و مملکت جلافت را به حدی رسانده بودند که با مؤسسات فساد جنسی اروپا رابطه برقرار کردند. یکی از این مؤسسات، مؤسسه مادام کلود، «یکی از موفق ترین و معتبرترین شبکه های دختران تلفنی پاریس» بود. این مؤسسه بود که دختری به نام «آنژ» را به شاه معرفی کرد. او با هواپیما به ایران آمد و مورد استقبال یکی از کارمندان وزارت خارجه قرار گرفت و در هتل هیلتون در یک سوئیت ساکن شد. سه روز آداب حضور نزد شاه را به وی آموختند، «وقتی شاه آنژ را دید، به قدری از او خوشش آمد که او را در تهران نگه داشتند». اما او از زندگی در تهران خوشش نیامد، بعد از شش ماه هنگامی که قصد بازگشت را نمود به او اخطار کردند که «تو نمی توانی از اینجا بروی، اعلیحضرت از تو خوشش می آید». ولی

سرانجام او موفق شد ایران را ترک گوید.(1)

مراوده شاه و دربار با این مؤسسه ادامه داشت، این مؤسسه «برای شاه و مقامات دربار صدها دختر به تهران می آورد، همة اینها عادی می نمود و بخشی از سبک زندگی پهلویها به شمار می رفت». ولی ناگهان در ایران یک خبر عشقی از شاه منتشر شد و سپس کاخ شاه را نیز متشنج کرد. «در اوائل سالهای 1970 (1350) در دربار و بازار زمزمه هایی رواج یافت حاکی از اینکه شاه عاشق شده است. آن هم نه عاشق یک دختر اروپایی، بلکه یک دختر نوزده ساله ایرانی با موهایی که به رنگ طلا بود. می گفتند نامش گیلدا است.»(2)

داستان گیلدا پرحادثه ترین داستانهای هزار و یک شب دربار پهلوی بود. شاه بی مهابا او را به کاخ آورد و رسماً جزء دربار شد. فرح از گستاخی شاه سخت به تنگ آمد و دعوا و درگیری را آغاز کرد. گیلدا دختر سرلشکر آزاد یکی از افسران نیروی هوایی اصفهان بود، در سفری که شاه به اصفهان رفت سخت شیفته او شد و او را با خود به تهران آورد. مادر محمدرضا، داستان گیلدا را چنین تشریح

ص:310

می کند: در سال 1351 سرلشکر آزاد برای اینکه «خودش را به محمدرضا نزدیک کند»، از دخترش استفاده کرد، او را هنگام سفر محمدرضا به اصفهان با خود آورد و در هواپیما کنار محمدرضا نشاند و محمدرضا را خام خودش کرد. محمدرضا چنان شیفته او شد که «نمی توانست در برابر خواهشهای او نه بگوید»، شاه نام او را به خاطر موهای طلائیش، طلا گذاشت. کم کم حس رقابت فرح برانگیخته شد و بحث طلاق پیش کشیده شد. ملکه مادر از این که فرح نسبت به این دختر حساسیت نشان می داد، تعجب می کند و می گوید: «فرح خودش را روشنفکر می دانست. محمدرضا در مجالس با زنهای این و آن و دخترهای این و آن می رقصید و آنها را در آغوش می گرفت و می بوسید و فرح می دانست که محمدرضا... علاوه بر او با زنان دیگری هم رفت و آمد دارد، اما او نسبت به این دختر فوق العاده حساس شده بود.»

ملکه مادر علت حساسیت بیش از حد فرح را این می داند که «این دختر فوق العاده قشنگ بود». خصوصاً این که محمدرضا به زیبایی ذاتی این دختر اکتفا نکرده بود و او را نزد پروفسور تسه فرانسوی، دکتر خانوادگی دربار در امور زیبایی فرستاده بود و با چند عمل جراحی «خیلی دیدنی شده بود.»(1) سرانجام فرح بی تاب شد و وقتی «در سعدآباد چشمش به طلا افتاد. جلو رفت و کشیده محکمی به گوش طلا زد.»(2)

مادر فرح، فریده دیبا در بزرگواری و گذشت دخترش فرح می نویسد:

بی تفاوتی فرح نسبت به کام جوییهای محمدرضا باعث شد که شاه جسارت را از حد بگذراند و دست دختر یکی از افسران نیروهای هوایی را بگیرد و به عنوان معشوقه خود به کاخ بیاورد... محمدرضا در داخل کاخ جایگاهی را به او اختصاص داده بود. فرح با آنکه می کوشید نسبت به این مسائل بی تفاوت باشد، اما یک بار کشیده ای محکم به گوش این دختر زد.(3)

ص:311

بلندپروازیهای خانواده گیلدا حتی حساسیت شاه را هم برانگیخت. به گزارش علم، یک روز صبح «شاه خیلی بدخلق بود.» شاه علت بدخلقی خود را مصاحبه خانواده گیلدا با یک روزنامه ترک دانست که گفته اند: «با این که شایعات ازدواج [دخترشان با شاه] بی اساس است، اما بدون شک دخترشان معشوقه شاه است.»(1)

اختلافات شاه و شهبانو، شاه را به این نتیجه رساند که فرح را طلاق بدهد. ملکه مادر با او وارد بحث شد، ولی شاه اعلام کرد: «چه عیب دارد؟ او را طلاق می گویم. طلاق در میان مردم ایران یک امر مقبول است و خیلی مردها زنشان را طلاق می گویند»؛(2) اما ملکه مادر طلاق را به صلاح ندانست و با پادرمیانی وی شاه و ملکه «توافق کردند که به خاطر مصالح مملکت از هم طلاق نگیرند؛ ولی من بعد با هم کاری نداشته باشند و فقط دوست باشند و سپس، محمدرضا با این تصمیم آزادی خودش را به دست آورد و فرح هم کار خودش را می کرد.»(3)

سرانجام گیلدا نیز دل شاه را زد و تصمیم گرفت او را به تیمسار خاتم فرمانده نیروهای هوایی واگذار نماید.(4) شاه عاشق پیشه ای بود که هر لحظه دل به دامن کسی می بست و بیت المال را بی هیچ دغدغه ای هزینة وصلش می کرد. شاه مدتی عاشق «سوفیا لورن»، ستاره معروف سینمای ایتالیایی شده بود و دستور داده بود تا فرح گونه های خود را به شکل او جراحی کند. شاه برای رسیدن به وصال سوفیا لورن او و همسرش را به ایران فراخواند، ولی تنها همسرش، کارلو پونتی به ایران آمد و در ضیافت کاخ شاه شرکت کرد.(5)

علی شهبازی یکی از نیروهای گارد شاهنشاهی و سرتیم محافظ شاه، کسی که تا پایان عمر، درخارج از کشور، مغرب، پاناما، آمریکا و مصر او را ترک نکرد، در خاطرات خود، پرده از شبکه ای بر می دارد که برای فساد و زن بارگی شاه فعالیت می کردند. او معتقد است از وقتی که علم وزیر شد، در وزارت دربار

ص:312

«تشکیلاتی ویژه برای سرگرمی شاه درست کرده بود که اعضای آن سازمان عبارت بودند از خود علم، افسانه رام، سیروس پرتوی، امیرمتقی، ابوالفتح آتابای، کامبیز آتابای، هرمز قریب، سلیمانی، سرهنگ جهان بینی، عباس حاج فرجی، حسین حاج فرجی، ابوالفتح محوی، خانم آراسته و سرهنگ اویسی، تعدادی خارجی هم با آنها همکاری داشتند. این تشکیلات یک بودجه سرسام آور داشت.» او درمورد وظیفه این تشکیلات می گوید: «کارشان این بود که خانم های شوهردار و دختران بخت برگشته و یا همسران و دختران کسانی را که می خواستند مقامی بگیرند، برای شاه بیاورند.»

وی که همیشه همراه شاه بوده است در مورد محلهای فساد شاه می نویسد:

این برنامه گاهی در کاخ شهوند انجام می شد که مسئول آن ابوالفتح آتابای بود... هر وقت حسین دانشور برای شاه خانم می آورد در منزل اردشیر زاهدی برنامه انجام می شد، موقعی که امیرمتقی از دانشگاه شیراز خانم می فرستاد در منزل علم ملاقات صورت می گرفت... تابستان که شاه به نوشهر می رفت برنامه دست امیرقاسمی بود که از دختران ساواک به کاخ رامسر می آورد...ابتدا کامبیز آتابای یک نفر را به کاخ شهوند می آورد و کار که تمام می شد. جهان بینی به عرض می رساند: قربان آقای سلیمانی با مهمان در منزل آقای ابوالفتح محوی منتظر است... دو ساعت بعد جهان بینی جلوی در ورودی به عرض می رساند: قربان حسین دانشور با مهمان در حصارک منتظر تشریف فرمایی شما هستند...

آقای شهبازی می نویسد فساد شاه در این اواخر به حدی رسیده بود که «شاه حتی وقتی که به زیارت امام رضا(ع) می رفت قبلاً علم منشی اش که افسانه رام بود را با یکی دو خانم از تهران به آنجا می فرستاد.»

با اینهمه، شهبازی در دفاع از شاه می گوید: «خلاصه علم برای شاه برنامهای درست کرده بود که شاه تا شانه هایش در لجن فرو رفته بود و راه برگشت هم نداشت.» او در مورد افراط علم می نویسد که «گاهی اتفاق می افتاد که علم شاه را در یک روز با سه تا چهار زن رو به رو می کرد.»(1)

ص:313

محافظ شاه داستانی را از عیاشی شاه و علم در جزیره کیش نقل می کند، که نشانگر اوج بی مبالاتی آنهاست. او می نویسد:

با یک فروند هواپیما در معیت شاه و علم به جزیره کیش رفتیم. علم در فرودگاه گفت حفاظت لازم نیست، شاه را برداشت و برد. افسر نیروی هوایی مسئول حفاظت در کیش به شدت از جان شاه می ترسید و خودخوری می کرد، چند لحظه بعد با عصبانیت آمد و گفت شاه با سه خانم لخت کنار ساحل قدم می زنند. «هر چهار نفر لخت هستند و کارهایی انجام می دهند که واقعاً من ناراحت شدم»

شهبازی در توجیه آن افسر گفت: «شاه هم آدم است، تفریح می خواهد!» افسر با ناراحتی جواب داد: «این تفریح نیست.»(1)

علم در جای جای خاطرات خود به عیاشیهای شاه و خود اشاره می کند. او نشان می دهد که حتی از آوردن دختران ساده به کاخ نیز خودداری نمی کردند. علم دختری را برای شاه به کاخ آورد که خودش می گوید: «دخترک یا خل وضع است یا درست حسابی مایه دردسر است.» او در مورد سادگی این دختر به شاه می گوید: «آن قدر ساده است که علناً مرا به جای شاه گرفت، تعظیم غرایی کرد و بعد هم خودش را انداخت توی بغل من... نمی دانستم با چه زبانی به او بگویم من شاه نیستم.»(2)

علم در جای دیگر از خاطراتش داستانی را نقل می کند که اوایل سال 55 دوست دختر سوئدی شاه در اثر خوردن چغاله بادام دل درد گرفته بود و اشتباهاً دکتر را برای دوست دختر فرانسوی علم برده اند.(3)

شاه نه تنها در ایران بی مهابا و بی اعتنا به ارزشهای ملت ایران دست به فساد میزد، بلکه بی هیچ توجهی به شأن یک پادشاه درخارج از کشور نیز از هیچ تظاهری به فساد کوتاهی نمی کرد.

ص:314

شاه در یکی از سفرهای خود به ونیز از فرماندار شهر تقاضای زن می کند. فرماندار پاسخ می دهد: «این کار مربوط به رئیس پلیس است.» وقتی این داستان به آندره ئوتی نخست وزیر ایتالیا رسید از بی شخصیتی شاه تعجب کرد و گفت: «این تقاضا را عاری از نشانة نجیب زادگی» می دانم.(1)

مسئله زن بارگی شاه را در خارج از کشور همة طرفداران شاه روایت کرده اند. علی شهبازی محافظ شاه می نویسد علم برای عیاشی شاه در خارج از کشور نیز تشکیلاتی درست کرده بود و «عده ای مأموریت داشتند که در خارج از کشور هنگام مسافرت برای او قبلاً همه چیز را آماده کنند؛ البته اکثراً در مسافرتها اردشیر زاهدی و حسین دانشور و سرهنگ جهانبینی و مصطفی نامدار سفیر شاه در اطریش عهده دار آوردن خانمهای متعدد بودند. از همه فعال تر محمود خوانساری بود که دختران دانشجوی ایرانی را می آورد.»(2)

پرویز راجی سفیر شاهنشاه در انگلیس داستان خلوت کردن شاه و خانم «مورین» در تالار پذیرایی سفارت ایران در انگلیس را آورده است.(3) شاه دیوانه عیاشی بود، او نه مانند یک پادشاه با وقار، بلکه مانند یک لات هرزه به دوره گردی در خارج از کشور می پرداخت. فریدون هویدا سفیر شاه در سازمان ملل که در یکی از مسافرتهایش به همراه شاه در پاریس بوده، می نویسد:

«شاه یکی دو روز عصرها که وقت آزاد داشت به چند کاباره شبانه سر زد و مدتی را در مصاحبت دختران معرفی شده از سوی دوستان خود گذراند که به آنها هدایایی گرانقیمت نیز داد. چند ماه بعد در یک مجلس میهمانی به یکی از همان دخترهایی که مدتی را با شاه سرکرده بود برخوردم و او با افتخار فراوان انگشتر الماسی را که از شاه هدیه گرفته بود به من نشان داد.»(4)

عیاشیهای شاه در سن موریس سوئیس، پایتخت زمستانی شاه داستان دیگری است که خود نیاز به کتابی جداگانه دارد. خانم مینو صمیمی کارمند سفارت ایران

ص:315

در سوئیس در خاطرات خود پرده از فساد شاه بر می دارد و می نویسد: «شاه در مسافرتش به سوئیس از همان فرودگاه از فرح جدا می شد و به دنبال عیاشی خود می رفت. در یکی از این مسافرتها شاه «از فرودگاه مستقیماً عازم محل اقامت یکی از ستارگان معروف شد و تمام ساعات بعداز ظهر را در جوار او گذراند.»

وی این ستارة سینما را «بریژیت باردو» می داند. وی معتقد است، فرح نیز از مقصد شاه آگاه بود. سفیر ایران در سوئیس چون تازه کار بوده است، اطاق دو نفره ای را برای شاه و ملکه تدارک دیده بود، اما شاه به وی متذکر می شود که شاه و ملکه در یک اطاق نمی خوابند. این موضوع برای خانم صمیمی معما شده بود تا سرانجام «عیاشی های شاه» و «زن بارگی» وی به او فهماند که «چرا شاه پیوسته اصرار داشت در اتاق خوابی جدا از همسرش به سر برد.»(1)

عیاشیهای شاه در یک محیط سربسته انجام نمی شد؛ به همین جهت در بین مردم ایران زبان به زبان می چرخید و نفرت در دلها ایجاد می کرد. روزنامه های اروپایی با همه حمایتی که از شاه به عمل می آوردند، عیاشیهای شاه را نادیده نمی گرفتند و «مطالب متعددی اغلب در مطبوعات اروپایی راجع به عیاشیهای شاه منتشر می شد که خود مؤیدی بود بر زن بارگی شاه.»(2) یکی از نویسندگان فرانسوی به نام «ژرا دو ویلیه» در کتاب خود فصل بلندی را به شرح ماجراهای عشقی شاه اختصاص داده است. وی از معشوقه هایی به نام «دخی» و دختر زیبایی از خانواده ای اشرافی به نام «منیژه» و دختری 19 ساله و تحصیل کرده در انگلیس به نام صفیه، دختر 18 ساله ای به نام لیلی فلاح و هنرپیشه آلمانی به نام «الگار آندرسون» و «ماریا گابریلا» دختر پادشاه برکنار شده ایتالیا نام می برد.(3) شاه تا مرز ازدواج با گابریلا هم رسید، ولی به دلیل مسیحی بودن وی با مخالفت آیت الله بروجردی رو به رو شد.

ص:316

شاه چنان بی دغدغه از مشکلات مردم و سقوط خود به عیاشی مشغول بود که حتی در آخرین ماه های حکومتش دست از فساد جنسی بر نمی داشت. در سال 1356، سپیده زن دوّلو قاجار که عضوی از شبکه فساد شاه بود، دختری زیبا روی شانزده ساله فرانسوی به نام ماری لبی را شکار و به دربار نزد شاه می فرستد. او در نزدیکیهای پیروزی انقلاب اسلامی ایران را ترک و به فرانسه باز می گردد. وی خاطرات خود را به شکل رمانتیک به نام «عشق من شاه ایران» منتشر کرده است.(1)

شاه در این اواخر چنان در هرزگی فرو رفته بود که حتی اگر چشمش به عکس زیبارویی می افتاد، عنان از دست می داد. کارت تبریکی را شاهزاده موناکو همراه با عکس دخترش برای شاه فرستاد، شاه تا چشمش به عکس افتاد گفت: «عجب دختر خوشگلی دارند، ای کاش می توانستیم دعوتش کنیم بیاید تهران.»(2)

شاه حتی تا آخرین لحظات عمرش دست از هرزگی برنداشت. به گزارش احمدعلی انصاری دوست وفادار و همراه شاه «تا زمانی که حالش به وخامت گرایید هنوز همان روحیه زن بازی را حفظ کرده بود.»(3)

فرح: فرح نیز در یک خانوادة بی بند و بار تربیت شده بود. پدرش یک استوار ارتش بود که به علت سرطان درگذشت و به زودی با مادرش راهی تهران شد. دایی فرح، محمدعلی قطبی، سرپرستی هر دو را به عهده گرفت. در این خانواده هیچ یک از امور شرعی مراعات نمی شد. فرح در تهران در مدرسه «ژاندارک تحت نظر راهبه های فرانسوی» دبستان و دبیرستان را طی کرد. به گفته مادر فرح، فرح با پسردائی اش رضا قطبی «در زیر یک سقف زندگی می کردند.»

محمدعلی قطبی تصمیم گرفت فرزندش رضا را برای تحصیل به فرانسه بفرستد. فرح که اینک یک دختر 18 ساله شده بود «اصرار ورزید او را هم همراه

ص:317

با رضا به فرانسه» بفرستند و سرانجام دو جوان با یکدیگر برای تحصیل به فرانسه رفتند.(1)

فرح در فرانسه سه دوست جدید به نام «لیلی امیر ارجمند» و «کریم پاشا بهادری» و «فریدون جوادی» برای خود یافت. لیلی امیر ارجمند بعدها در کاخ پهلوی به جرگة دوستان دربار، و سپس همه کاره فرح در کانون پرورش کودکان درآمد. لیلی امیر ارجمند از مبتذل ترین زنانی بود که مظهر فساد دربار بود. ملکه مادر در توصیف خانم امیر ارجمند می گوید: «این خانم یک زن بی بند و بار و آزاد از هر نوع قید و بند بود... گاهی اوقات ده، پانزده، بیست زن از کارکنان دربار و ندیمه ها و خدمه و دوستانش را لخت، لخت مادرزاد می کرد و در استخر

کاخ بدون هیچ پوششی شنا می کردند.»(2)

یک مرتبه آقای صاحب اختیار سرپرست خدمه های کاخ درمورد این عمل به لیلی اعتراض کرد و گفت: «این کار در جلوی کارگران کاخ خوب نیست. لیلی گفت: «بگذار نگاه کنند برای سوی چشمشان خوب است.»(3)

لیلی امیر ارجمند می گفت: «اگر آدمها در حضور هم معاشقه و مغازله و زناشویی کنند لذتش دو چندان می شود و خودش همیشه مجالس چند نفره راه می انداخت و گاهی که مرد کم می آوردند از همین خدمه دربار صدا می کردند و می بردند به داخل محفل خودشان.»(4) شوهر لیلی امیر ارجمند حسین علی امیرارجمند از او بی غیرت تر بود، «هر وقت مردی زنش را می بوسید او مؤدبانه تشکر می کرد.»(5)

مادر فرح نیز از فساد این دوست شبانه روزی فرح تعجب می کند و می نویسد: «البته من از بی پروایی جنسی لیلی ناراضی بودم، به ویژه در مسافرتهای نوشهر و

ص:318

کیش عادت داشت بدون هیچ پوششی وارد دریا شود و برایش اهمیتی نداشت که ده ها نفر نگهبان و گاردیها دارند او را تماشا می کنند.»(1)

خوشبختانه خانم امیر ارجمند در همان دوران تحصیل در فرانسه «تغییر دین داده و به کاتولیک گرویده بود.»(2) لیلی امیر ارجمند با این همه فساد شب و روز در کنار فرح بود، هرگاه در تهران بودند، درکاخ بود و هرگاه مسافرت می رفتند ملتزم رکاب بود. امیر ارجمند چنان به فرح علاقه نشان می داد که «سعی می کرد در طرز لباس پوشیدن و آرایش شبیه فرح باشد.»(3) و فرح نیز سعی می کرد در بی بند و باری شبیه امیرارجمند باشد. به گفته محافظ شاه «این خانم از دوستان ملکه فرح دیبا بود، خیلی از کارهای آنها مثل هم بود. مثلاً در وقاحت و بی شرمی کاملاً شبیه هم بودند. از این که جلوی مردم لخت قدم بزنند لذت می بردند. البته گاهی فرح در اثر فشار مادرش کمی رعایت می کرد.»(4)

البته یک لیلی دیگری نیز به نام «لیلی دفتری» دختر سرتیپ دفتری که در وقاحت دست کمی از امیر ارجمند نداشت، جزء حلقه دوستان فرح بود. این دو نفر نیز «وقتی که در نوشهر همراه فرح بودند با وضع قبیحی روی ماسه ها می خوابیدند و در مقابل سربازان گارد حرکات شنیعی می کردند. خود فرح هم دست کمی از آنها نداشت و حتی به یک عکاس اجازه داده بودند که ...»(5)

یکی دیگر از دوستان پاریسی فرح «کریم پاشا بهادری» بود. آنها «از اوایل ورود به پاریس با هم آشنا شده و بیشتر اوقات خود را با هم سپری می کردند. کریم از فرح خواستگاری کرد و با این که رضا قطبی پسر دایی فرح مخالفت کرد، این خواستگاری مورد موافقت قرار گرفت و بدون اجازه خانواده «در یک جشن کوچک با حضور دوستان و تنی چند از دانشجویان ایرانی مقیم پاریس رسماً نامزدی خود را اعلام کردند.»

ص:319

به محض خواستگاری شاه، فرح نسبت به این نامزد بی وفایی کرد و او را در خماری گذاشت. ولی بی وفایی فرح طولی نکشید، هنگامی که ملکه ایران شد، این دوست قدیمی را به کاخ آورد و محفل انس سابق را با سایر دوستان راه اندازی کرد. به گفته ملکه مادر «این دختر (فرح) آن قدر وقیح بود که کریم پاشا بهادری را آورده بود کنار دست محمدرضا به عنوان رئیس دفتر ملکه.»

معروف ترین فساد جنسی فرح کشف رابطه او با فریدون جوادی بود. «فریدون جوادی از قدیمی ترین دوستان ایام تحصیل فرح در پاریس و در واقع اولین دوست او در فرانسه بود.»(1) به دنبال فرح، جوادی نیز به دربار راه یافت. جوادی دوست سفر و حضر فرح بود. در مسافرتی که فرح و دوستانش به خجیر در منطقه جاجرود رفته بودند، فرح با جوادی مشغول معاشقه بودند که یکی از سربازان گارد آنها را مشاهده میکند. سرباز چون جرأت اعتراض به فرح را نداشته(2) به فریدون جوادی اعتراض می کند. این سرباز از لرهای خرم آباد بود و چون متعصب بود، نزد فرمانده اش سرهنگ بیگلری می آید و می گوید: «ما خیال می کردیم که از یک زن عفیفه نگهبانی می کنیم و نمی دانستیم که این طور مسایلی هم در میان است» سرانجام سرباز را با تهدید و تحبیب و خریدن یک مغازه مرخص می کنند.(3)

رابطه فرح و جوادی در یک دربار فاسد امر غیرمنتظره ای جلوه نمی کرد و تنها در موقع بروز رقابتها و حسادتها تجلی میکرد. فرح نه تنها از فاش شدن این ماجرا واهمه ای نداشت، بلکه دستور داد تا اطاق یکی از مأمورن گارد را در اختیار جوادی قرار دهند تا نزدیک او باشد.(4) ملکه مادر در این رابطه معتقد است فرح «عمداً و عالماً کاری می کرد که به محمدرضا لطمه بخورد.» ملکه مادر در عکس العمل به این ماجرای عشقی می نویسد: «خوب چه کار می توانستم بکنم؟ اگر می خواستم به محمدرضا بگویم درست نبود و پسرم ناراحت می شد. این بود

ص:320

که خودم فرح را خواستم و به او نهیب زدم که زنیکه گدازاده خجالت نمی کشی این قبیل کارها را در جلو چشم کارکنان دربار انجام می دهی؟»

البته ملکه پهلوی در مورد غیرت محمدرضا گزافه گویی می کند. چطور ممکن است شاهی که خود مظهر فساد است و خواهر و مادرش در پیش چشمش به هرزگی می پرداختند از رابطه همسرش ناراحت شود؟ شاید پاسخ فرح به ملکه پهلوی تأییدی بر استنباط ما باشد. «فرح گفت: درست گفته اند شاه می بخشد، شیخ علی خان نمی بخشد! خود محمدرضا مرا آزاد گذاشته، آن وقت به تو حساب پس بدهم؟ من آزاد هستم و اختیار پائین تنه ام را دارم!»(1)

اختیار پائین تنه ظاهراً از اعتقادات راسخ فرح بوده است. یک بار دیگر که فرح به خاطر خوابیدن با فریدون جوادی در یک اطاق در بیمارستان قاهره مورد اعتراض احمدعلی انصاری قرار می گیرد، همین پاسخ را می دهد که همه «اختیار پائین تنه خودشان را دارند.»(2)

فرح گاهی اوقات رعایت شأن جایگاه ملکه را نمی کرد و با هر بی سر و پایی طرح مراوده می ریخت. از جمله با مربی سوئیسی اسکی اش که یک نجار بود در حال معاشقه دیده شد.(3)

رفتار جلف فرح درکاخ یک مرتبه شاه را نیز به خشم آورد. او در پاسخ به فرح که از شاه می خواست استراحت بیشتری بکند با لحنی «پرخاش کنان گفت: تنها یک راه برای استراحت کردن من وجود دارد و آن هم این است که از دعوت کردن این بچه خوشگل ها که دور و برتان ول می گردند دست بردارید. وقتی این جور آدمها دور و برم را گرفته اند چطور انتظار دارید که استراحت کنم؟»(4)

درباریان شاه چنان در فساد غوطه ور بودند که گاه دست به اعمالی جنون آمیز می زدند. با توجه به فرهنگ مذهبی مردم ایران در آغوش مردی رفتن و با هم رقصیدن چقدر می توانست به حیثیت یک خانواده لطمه بزند. حتی فریده دیبا از

ص:321

این که در یک میهمانی کاخ سفید مردان، زنان یکدیگر را در حضور هم می بوسند و خیلی صمیمانه با زنان یکدیگر در حضور هم می رقصند»، سخت تعجب می کند، ولی هنوز با شگفتی به یاد میآورد که «کندی هم چند دور با فرح رقصید و محمدرضا هم در حالی که دستهایش را دور کمر ژاکلین حلقه کرده بود با او رقصید.»(1) چند سال بعد در آستانه انقلاب همین موضوع تکرار شد. فرح با کارتر در شب ژانویه (11 دی ماه 1356) در کاخ نیاوران رقصید و همین مسئله یکی از شعارهای مردم ایران در تظاهرات روزانه آنها گردید.

اشرف: اشرف در فساد جنسی گوی سبقت را از تمام درباریان ربوده بود. اشرف بسیار بی پرده به بی مبالاتی خود اعتراف می کند و از مهدی بوشهری به این علت که «در پاریس این فرصت را به او داد که جوان و شاد و بی بند و بار باشد»، اظهار رضایت می کند.(2)

معروف بود که اشرف از همان دوران قبل از ازدواج با «علیشاه مهتر و مربی اسبهای سلطنتی» مراوده برقرار کرد. رضاشاه به موضوع پی برد و «علیشاه جوان را در زیر ضربات سهمگین شلاق سیاه کرد.»(3) بعد از آن اشرف به دستور پدرش با علی قوام ازدواج کرد، ولی این ازدواج دوام نیاورد و از او جدا شد. اشرف در مصر با یک راننده تاکسی به نام احمد شفیق آشنا شد و عاشق او شد و سپس با وی ازدواج کرد و از او صاحب یک دختر و یک پسر به نام شهریار و آزاده شد. اشرف هنوز در عقد رسمی شفیق بود که در پاریس عاشق مهدی بوشهری شد و با مهدی بوشهری از پاریس به ایران آمدند. اشرف این بازگشت را چنین یاد می کند:

ص:322

تهران با پاریس بسیار تفاوت داشت ما مجبور بودیم خیلی محتاطانه رفتار کنیم و فقط در میهمانیهای بزرگ و اجتماعات خانوادگی که شوهرم حضور نداشت یکدیگر را ملاقات کنیم و با هم درد دل کنیم.(1)

اشرف بعد از مدتی از شفیق طلاق گرفت و با مهدی بوشهری ازدواج کرد. این ازدواج هم بیش از یک سال به طول نینجامید. از هم متارکه کردند و بوشهری برای ادامه زندگی به پاریس رفت. اشرف گرچه اسماً در عقد رسمی بوشهری باقی ماند، ولی چون عاشق پیشه بود هر لحظه دل به دامن کسی می بست. به گفته ارتشبد فردوست «اگر قرار شود لیست مردانی که در دوران 37 ساله سلطنت محمدرضا با اشرف رابطه داشتند تهیه شود علیرغم دشواری و غیرممکن بودن کار، چون حتی خود او نیز ممکن است همه را به یاد نیاورد، مسلماً لیست طویلی خواهد شد.» وی معروفترین مردانی را که اشرف دل به آنها بست چنین نام می برد: تقی امامی، ملک فاروق، دکتر غلامحسین جهانشاهی، وزیر بازرگانی کابینه علم؛ ذوالفقار علی بوتو، نخست وزیر پاکستان؛ و پرویز راجی رئیس دفتر هویدا.(2)

فساد جنسی اشرف از دید سازمانهای جاسوسی نیز قابل چشمپوشی

نبود: «یکی از گزارشهای سیا در سال 1976 (1355) اعلام داشت که والاحضرت شهرتی افسانه ای در فساد مالی و به تور زدن مردان جوان دارد.»(3)

یکی از این مردان جوان که قربانی آتش عشق اشرف شد، جوانی ارمنی به نام «لئون پالانچیان» بود. اشرف که سخت شیفته او شده بود، «بخشی از زمینهای مزروعی خود در رامسر را به پالانچیان بخشید.»(4) پالانچیان هر چه به نان و نوای بیشتری از الطاف اشراف می رسید، خیره سرتر می شد و از اشرف دوری می کرد تا جایی که اشرف متوسل به نصیری، رئیس ساواک شد و وی را دستگیر کردند. اشرف دستور آزادی وی را صادر کرد، ولی باز هم پالانچیان به اشرف جواب

ص:323

منفی داد. اشرف عصبانی شد و انتقامی سخت از او ستاند. وی دستور داد در نوشهر هواپیمای کوچک اختصاصی او را دستکاری کردند. پالانچیان پس از برخاستن به قعر دریا فرو رفت.(1)

غلامحسین بیگدلی یکی از افسران بازنشسته ارتشی که در دهه بیست محافظ اشرف بود، می گوید: اشرف «با این که زن احمد شفیق مصری بود... هر کس که گیرش می آمد مورد استفاده شهوانی قرار می داد، زن ناپاکی بود، انصافاً زن ناپاکی بود.» او می گوید وقتی از دانشکده افسری فارغ التحصیل شدم محافظ اشرف شدم «در آنجا اخلاق و کثافت کاریهای او را دیدم، به او خیلی بدبین شدم که این چه مملکتی است که ما کسانی را که نعوذبالله مثل خدا می دانستیم، پرستش می کردیم، چه فرمان شاه و چه فرمان یزدان (می گفتیم) شاه این است؟ خواهرش این است؟ بسیار زن فاسدی بود. یک نوع مرض جنسی داشت، با یک مرد، دو مرد کفایت نمی کرد...»(2)

علم: بی شک علم، بعد از شاه فاسدترین عنصر دربار بود. وی بعد از این که به عنوان وزیر دربار منصوب شد (1356- 1342) در توسعه فساد دربار نقش مهمی ایفا کرد. خاطرات علم سرتاسر از فساد جنسی خود و شاه خبر می دهد. همة نزدیکان دربار بر دلالی علم شهادت داده اند تا جایی که بسیاری از آنها فساد شاه را به گردن علم گذاشته اند. ملکه مادر در خاطرات خود می نویسد: «خدا لعنت کند اسدالله علم را که بساط شیطنت برای محمدرضا درست می کرد و باعث تحلیل رفتن قوة پسرم می شد». فریده دیبا مادرزن محمدرضا خیلی مؤدبانه می گوید: «علم از مشاوران جنسی محمدرضا بود.»(3)

علم نیز در خاطراتش به اطلاع فریده دیبا اشاره می کند و داستانی را نقل می کند که فریده از آن مطلع می شود، ولی علم به وی اخطار می کند اگر

ص:324

می خواهد زندگی دخترش به خطر نیفتد، صدایش را در نیاورد.(1) فردوست دوست نزدیک شاه هم تأیید می کند که «علم محرم محمدرضا بود و سالها به عنوان وزیر دربار کنترل کامل دربار محمدرضا را به دست داشت. او هرگاه محمدرضا می خواست برای او از خارج و یا داخل زن پیدا می کرد و با هزینه های گزاف ترتیب مجالس هم خوابگی محمدرضا را می داد.»(2) به همین جهت، کسانی همچون علی شهبازی در خاطرات خود سعی دارند فساد شاه را عادی جلوه بدهند و همه گناهانش را به گردن علم و تشکیلات فسادی که برای شاه درست کرده بود بیندازند.(3)

علم حتی برای شاه خانه ای را در بیرون از کاخ تهیه کرده بود و شاه را برای فساد به آنجا می برد. یک روز مادرزن شاه به طور اتفاقی آنها را هنگام بیرون آمدن از آن خانه دید.(4) ظاهراً همین موضوع بود که علم به فریده اخطار کرد زندگی دخترش را به خطر نیندازد.

علم درجای جای خاطراتش سخن از ملاقات با معشوقه هایش می راند.(5) با این که با ده ها فاسقه ارتباط داشت، چشمش همیشه به دنبال نوامیس مردم بود. تا چشمش به یک زن زیبا می افتاد عنان از دست می داد. شبی سفارت دانمارک او را به یک میهمانی دعوت کرد. او «زیبارویی را که ظاهراً دوست سفیر بود» مشاهده کرد، بی اعتنا به میزبان و میهمانان تا ساعت یک نیمه شب با او مشغول صحبت شد. بیچاره میهمانان به او احترام گذاشتند و آنقدر نشسته بودند تا صحبتش تمام شود و بعد با او خداحافظی کنند.(6) علم چنان به بیماری جنسی مبتلا شده بود که حتی در مناسبات بین المللی آن را دخالت می داد. رئیس جمهور فیلیپین از شاه درخواست نفت داشت، همسرش را به ملاقات شاه فرستاد، شاه موضوع را با

ص:325

علم در میان گذاشت، علم پاسخ داد: «خانم مارکوس بسیار زیباست و بنابراین تقاضایش در خور توجه است. شاه پاسخ داد بله، ولی دارد پیر می شود.»(1)

او همیشه همسرش را به چشم یک مزاحم می دید به این جهت سعی می کرد در مسافرتها بدون او سفر کند و به جای آن با یکی از معشوقه هایش به مسافرت برود.(2) در سفری که با خانواده اش به شمال رفت، آن سفر را نوعی محرومیت تلقی می کرد و به شاه گفت: از این که در کنار دریا «دختران زیبا احاطه ام کرده بودند، ولی با حضور همسر و دخترانم کاری نمی توانستم بکنم» احساس محرومیت می کردم.(3) جالب این است که بدانیم علم در آن زمان پنجاه سالگی را پشت سر گذاشته بود.

نکته ای که بیش از هر چیز تأسف بار است این است که علم دربار شاهنشاهی ایران را به صورت فاحشهخانه ای بین المللی درآورده بود. هرگاه سران فاسد رژیمهای دیگر هوس عیاشی می کردند به دربار ایران می آمدند. سلطان قابوس برای عیاشی به ایران آمد. شاه برای ضیافت رسمی وی برنامه ریزی می کرد، علم به او تذکر داد: «او بدون همسرش به اینجا آمده فقط بدین منظور که کمی به خودش برسد.» بعد از دو روز شاه از احوال سلطان پرسید. علم گزارش داد: «هر دو شب با تعداد چهار تا پنج خانم بیرون اقامتگاه ملاقات کرده بود. نمی توانم شهادت دهم بعداً چه اتفاقی افتاده بود، اما به هر صورت سلطان راضی به نظر می رسید.»(4)

سایر درباریان: سایر درباریان نیز در فساد جنسی تابع فرهنگ غالب دربار بودند. ملکه مادر با این که سالهایی از عمرش گذشته بود، دست از رابطه با مردان بر نمی داشت. او بعد از مرگ رضاشاه «تعدادی زیاد دوست پسر» داشت؛ اما

ص:326

معروفترین دوستان وی ذبیح الله ملک پور و رحیم علی خرم بودند.(1) ذبیح الله ملک پور با این که مسلمان نبود در کاخ شهرت داشت به این که ملکه مادر را صیغه کرده است. روزهای تابستان هر دو در استخر کاخ به شنا می پرداختند «و محمدرضا گاهی اوقات که آنها را می دید برایشان دست تکان می داد.» ملکه مادر به این موضوع اعتراف می کند و می نویسد: «مردم ایران گاهی که بیوه می شوند چند بار شوهر می کنند، ولی من را به همین علت که با ملک پور ازدواج کرده بودم لعن و نفرین می کردند.»(2)