ص:2

ص:3

عُنوان : معماری مسجد سید اصفهان

تألیف : محمود ماهر النقش

ناشر : محمود ماهر النقش

ویراستار: زهرا سید عرب

گرافیست : ملیحه حجتی

خطاط : محمد حیدری

رایانه : حسن ما هر النقش

ناظر فنی چاپ : حسن ما هر النقش

چاپ اول : 1386

قیمت : 9500 تومان

شابک :7-7-04120-964-978این کتاب در 3000 نسخه در لیتوگرافی پیچاز و چاپخانه ابیانه چاپ شده است.

کلیه حقوق محفوظ

ص:4

ص:5

ص:6

تصویر

ص:8

تصویر

ص:9

تصویر

ص:10

پرداختند. حجة الاسلام شفتی با این کار خود در محله بیدآباد آرامشی بین قلبها به وجود آورد و هرج و مرج را از شهر اصفهان زدود. او اتحاد و اتفاق را در میان مردم رواج داد و در این مسجد به تعلیم و تعلم پرداخت.

بنای مسجد سید هنرمندان زمان خود را سر شوق آورد و هرچه در چنته داشتند در طبق اخلاص نهادند و مسجدی در شأن اسلام ساختند و خلاءِ معماری را پر کردند. در آن زمان به تبعیت از حجة الاسلام شفتی مساجد دیگری در اصفهان ساخته شد؛ مانند مسجد رحیم خان، مسجد حاج محمد جعفر آباده ای و دیگر مساجد دوره قاجاریه.

هنرمندان معمار در آن زمان توانستند معماری خوبی برای مسجد پیش بینی و طراحی کنند و هنرمندان دیگری توانستند پیکر این مسجد را با نمای زیبایی بیارایند و ادامه آن را تا به امروز به دست هنرمندان زمان بسپارند. از این رو مسجد سید توانست معماری سنتی گذشته ایران را با دورهٴ معاصر پیوند دهد.

حجة الاسلام شفتی در زمان حیات با جدیت کار را دنبال کرد و سپس ادامه آن را پسران باکفایت او به دست گرفتند و از عهده این مهم خوب برآمدند.

یادآور می شوم که روند تعمیرات و نوسازی بعضی از قسمتهای مسجد تا دو دهه گذشته به خوبی انجام می گرفت ولی از آن به بعد به مسجد رسیدگی نشده است.

در دوران جمهوری اسلامی رسم بر این بوده که در ماه رمضان مساجد غبارروبی شوند تا برای پذیرایی از مهمانان خدا آمادگی داشته باشند، ولی مسجد سید اصفهان در این امر مشارکت نداشته و تمام کاشیهای مسجد پر از گرد و غبار است. ایوان شمالی آن، پس از تعویض کاشیهای کف و پاشیده شدن مصالح بنایی به در و دیوار، منظره ناهنجاری به خود گرفته است. زمانی که می خواستیم برای کتاب عکاسی کنیم با مشکل روبه رو بودیم و اگر به تصویرها توجه کنید گرد و غباری که سالها روی کاشیها نشسته کاملاً مشهود است.

شش سال است که داربست مؤذنه کاملاً بسته شده ولی از تعمیرات خبری نیست. چوبهای مؤذنه کاملا پوسیده شده و ایوان جنوبی بر اثر بد بودن لعاب کاشیها به کلی سفید شده است و هیچ گونه تعمیری انجام نمی گیرد. ارسی های اتاق طلاب یکی پس از دیگری در حال ویرانی است اما کسی به آن توجهی ندارد.

مسجد سید به تعمیرات اساسی نیاز دارد. این بنا جزو آثار ملّی و فرهنگی و دینی مردم محسوب می شود که بر اثر بی توجهی در حال نابودی است و اگر به آن رسیدگی نشود، حدود ده تا پانزده سال آینده به صورت خرابه ای در خواهد آمد. آن زمان جوابگو کیست؟

محمود ماهر النقش

ص:12

تصویر

جلو خان مسجد سید

بازار بید آباد

ص:13

تصویر

تصویر

تصویر

نمائی از مسجد سید

ص:14

ص:16

خود مال یا ثروتی را به او می سپرد تا در تجارت به کار گیرد. حجة الاسلام شفتی از کثرت معاملات بتدریج به ثروتی هنگفت دست یافت، تا آنجا که نوشته اند سالی هفتاد هزار تومان به دیوان حکومت مالیات می داده است. معاصرین وی در شرح حالش نوشته اند که از زمان ائمه اطهار تا آن عهد هیچ یک از علمای امامیه چنین مکنت و ثروتی به دست نیاورده بودند. متمولین شفت و آنهایی که آواز، دیانت و تقوای حجة الاسلام را شنیده بودند مالهای گزافی به اصفهان فرستادند تا او مقداری را خود تصرف کند و بقیه را در راه تجارت به کار گیرد و منافعش را خود بردارد و اصل مال را، پس از فوت صاحب آن، صرف امور خیریه کند. حجة الاسلام هم به همین طریقی عمل می کرد.

گفتیم آوازه تقوا و دیانت حجة الاسلام سید شفتی به دیارهای دوردست هم رفته بود. بنابراین گذشته از بلاد ایران که ثروتمندان قسمتی از مال خود را برای خمس و سهم امام به خدمت او می فرستادند، از هندوستان، قفقاز و ممالکی که شیعه نشین داشت، مبالغ بسیاری از جانب شیعیان به عنوان سهم امام فرستاده می شد و حجة الاسلام شفتی قسمتی را می بخشید و قسمتی را به تصرف خود در می آورد.

ثروت حجة الاسلام شفتی به قدری شده بود که غالباً اعیان و اشراف و حکام و حتی سلاطین زمان به او غبطه می خوردند و بیشترشان به او مقروض بودند و در مواقع خالی بودن خزانه یا ضرورتهای کاری از او استمداد مالی می کردند.

جمع شدن مال نزد یک پیشوای مذهبی و اطاعت عجیب عامه مردم از او، قدرت حجة الاسلام را چنان بالا برده بود که هیچ حاکمی در اصفهان در مقابل نفاذ امر او قدرتی نداشت. حاکمان جدید یا مسئولانی که به اصفهان می آمدند برای آشنایی به دیدن او می رفتند، ولی سید هیچ گاه به دیدن حاکمی نرفت. فقط زمانی که فتحعلیشاه و محمد شاه به اصفهان آمدند، سید به دیدن آنان رفت و با محمد شاه مناظره ای داشت که جداگانه به شرح آن می پردازیم.

کلاس درس شاگردان و تألیفات

حجة الاسلام شفتی در بدو ورود به اصفهان حجره ای در مدرسه چهارباغ در اختیار گرفت و به تدریس علوم دینی مشغول شد. این مکان برای تدریس کوچک بود

زیرا شاگردان بسیاری گرد او جمع شده بودند، در ضمن مُدَرس قدیم مدرسه به او حسادت می ورزید و عاقبت هم سید را از حجره اخراج کرد. در آن زمان حجة الاسلام از شهرت و مکنتی برخوردار شده و لقب حجة الاسلام برازنده اش بود. در منزل آقامحمد بیدآبادی مستقر شد و مستقلاً درس خود را شروع کرد، به طوری که از بلادهای دوردست طرفداران تشیع پای جلسات درس او حاضر می شدند و از محضر سید استفاده ها بردند، و چون بذل و بخشش سید زیاد بود از مال او متنعم می شدند. بنابراین حوزه درس او رونقی یافت و طلاب همیشه گرد او جمع بودند. از میان شاگردان او، عده ای از طلاب به مراحل عالیه رسیدند، به طوری که گفته اند شماری از مشاهیر امامیه از همین شاگردان بودند که معروف ترین آنها عبارتند از: آقا مهدی کرباسی پسر بزرگ حاج محمد ابراهیم کرباسی، حاج محمد ابراهیم قزوینی، حاج محمد جعفر آبادهای (متوفی به سال 1280 ه ق)، سید باقر قزوینی (1231 - 1286)، سید محمد باقر عراقی، میرزا محمد تنکابنی صاحب قصص العلماء (1235 - 1302)، میرزا محمد باقر خوانساری اصفهانی مؤلف روضات الجنات (1226. 1313 ه ق)، حاج سید ابراهیم شریعتمداری سبزواری، ملاعلی اکبر خوانساری، ملا محمد جعفر فشارکی اصفهانی، سید محمد شفیع جاپلقی، ملا محمد کاظم هزار جریبی، حاج محمد رفیع گیلانی و عده ای دیگر.

گویند حجة الاسلام شفتی در تدریس بی نهایت دقت و متانت از خود نشان می داده و نهایت تفضیل اقول فقها را می داده و در تفهیم کردن وجوه احتمالات سعی وافر داشته و درس را چندین بار تکرار می کرده است.

حجة الاسلام هفته ای دو تا سه روز در مَدرس حاضر می شده و بعضی اوقات هم، به علت آماده نبودن خود، درس را تعطیل می کرده است.

حجة الاسلام شفتی مردی عالم و فاضل و دارای چندین درجه اجتهاد و مسلط به علوم و فنون مختلف بود. در نوشتن مهارت خاصی داشته، چنانکه تألیفات بسیاری از خود به یادگار گذاشته است. تألیفات حجة الاسلام شفتی بیشتر کتب فقهی و اصول و شماری در باب رجال و نحو و ادب است و مشهورترین آنها مطالع الانوار بوده که در شرح کتاب شرایع نوشته است.

حجة الاسلام شفتی همان اندازه که وقت صرف تجارت و کسب مال می کرده، به علم و جمع آوری کتب نفیس و نایاب عشق

ص:18

می ورزیده و در این راه از هیچ گونه خرجی دریغ نداشته و برای جمع آوری این گونه کتابها زحمت بسیاری متحمل شده است، به طوری که گفته اند کتابخانه سید در زمان حیاتش بی نظیر بوده است و شاگردانش می توانستند از این کتابخانه بهره برند

ارزش کتابخانه سید حجة الاسلام شفتی چنان بود که بعد از مرگش و تقسیم ارث، یکی از پسرانش فقط به تملک کتابخانه قناعت کرد و بقیه اموال را برای وارثان دیگر گذاشت.

فوت حجة الاسلام شفتی را روز یکشنبه دوم (یا به قولی سوم) ربیع الثانی سال 1260 ه ق بر اثر مرض استسقاء و حبس بول نوشته اند. پس از مرگ او پسر بزرگش آیت الله حاج سید اسدالله شفتی بر او نماز گزارد و جسدش را در بقعه ای که خود در شمال شرقی مسجد بنا کرده بود به خاک سپردند. این محل از آن روز زیارتگاه مؤمنین شده است و شبهای جمعه مردم از راههای دور و تردیک برای زیارت و ادای نذورات گرد ضریح آن مرحوم تجمع می کنند.

نوشته اند که در زمان حجة الاسلام شفتی اکثر ممالک اسلامی همانند عراق و دیگر کشورهای شیعه نشین به عزا نشستند و در بعضی شهرها یک سال عزاداری می کردند. مرحوم حاج محمدباقر ثانی نوه حجة الاسلام شفتی ضریحی پولادین بر قبر جد خود قرار داد که فوق العاده زیبا و با نوشته هایی همراه است که به شرح آن خواهیم پرداخت.

حجة الاسلام شفتی دارای ده پسر و سه دختر بود که هر کدام

از آنها به طور مستقل زندگی می کرده اند و برای هر اولاد زندگی راحتی با اندرونی و بیرونی و مخارج جداگانه پیش بینی کرده بود. نوشته اند فرزند بزرگ ایشان آقا میرزا زین العابدین از رفاه بیشتری برخوردار بوده و در اصطبل خود هفت رأس اسب از بهترین اسیهای زمان خود را نگهداری می کرده است.

جمع خانواده حجة الاسلام شفتی بالغ بر یکصد نفر به شمار آمده که شامل خانواده ها، خادمان و کنیزان می شدند.

مناظره شاه باسید

در کتابخانه آستان قدس رضوی مجموعه ای است به نام: «جنگ مفصل» به شماره 4485 که مشتمل است بر مرقعات و بعضی رسایل و تصاویر و احادیث و اخبار و نوشته های مختلف و متفرق با انواع خطوط به تازی و پارسی، خطی و چاپی، که اوراقی پراکنده بوده است و همه را در یک دفتر بین الدفتین فراهم آورده اند. «جنگ مفصل» عنوانی است که در کتابخانه به آن داده شده و متجاوز از یک هزار برگ است. از محتویات آن، مناظره شاهنشاه اعظم ... با جناب ... مجتهد العصر و الزمان حاجی سید محمدباقر گیلانی است که از صفحه 18 تا صفحه 27 مجموعه و ناقص الاخر می باشد (ص 261 یکم از مجله هفتم فهرست کتابخانه). نویسنده گوید: ظاهرا این مناظره عبارت از گفتگوها و سختهایی است که مابین مرحوم حجة الاسلام حاج سید محمد باقر شفتی و محمد شاه در سفر اصفهان انجام گردیده است.

حجة الاسلام مرحوم آیت الله شفتی

ص:19

تصویر

مناظره شاه با سید

ص:20

تصویر

ص:21

تصویر

ص:22

تصویر

ص:23

تصویر

ص:24

تصویر

ص:25

تصویر

ص:26

تصویر

ص:27

تصویر

ص:28

تصویر

فضای داخلی

ص:30

سانتیمتری پاشویه ای تعبیه کرده اند به عرض تقریبی 40 سانتیمتر و هم ارتفاع حوض که در زمانهای گذشته زیادتر از حد فعلی بوده است، زیرا در گذشته آب حوض از طریق مادر چاه یا چاه گاو یا منبع ذخیره ای که سر چاه ساخته بودند تأمین می شده و با لوله هایی سفالی به نام تنبوشه آب را به فواره وسط حوض می رسانیده، ولی در حال حاضر که مسجد از لوله کشی آب شهری بهره مند است فواره داخل حوض را در تعمیر و بازسازی برداشته اند و چند شیر آب برای پر کردن حوض و وضو ساختن در کنار حوض تعبیه کرده اند.

بیرون حوض پاشویه ای با سنگ پارسی است. عرض سنگ حدود 30 تا 40 سانتیمتر و عرض پاشویه 15 سانتیمتر که آبهای زاید را به فاضلاب هدایت می کند. در جنوب حوض به فاصله کمی از سنگ پاشویه، سنگاب یا سقاخانه ای نصب شده که عرض دهنه سنگاب حدود یک متر و ارتفاع آن از کف زمین به اندازه 110 سانتیمتر است و در زمانهای دور از آن استفاده می کردند ولی فعلاً بدون آب و خشک است.

نمای جنوب وحنوب غربی مسجد سید

ص:32

تصویر

نمای جنوب وجنوب شرقی مسجد سید

قسمتی از فضا ومهتابی که محل نماز گزاران می باشد

ص:33

تصویر

حوضخانه

نمایی از زیبا سازی روشنایی راه روی حوضخانه

روشنایی وکلاه فرنگی سقف حوضخانه

ص:36

فرش کرده اند و محل نشستن یا گذاشتن لباس مردمی است که برای وضو ساختن به حوضخانه می آیند. در وسط حوضخانه حوضی با ابعاد 5/ 3×5 متر با کوله سنگی به ارتفاع 30 سانتیمتر و ضخامت 15 سانتیمتر با ریشه لازم ساخته اند و پشت آن پاشویه ای طراحی کرده اند تا آب از پاشویه به خارج هدایت شود. پاشویه داخلی حوض به اندازه 25 سانتیمتر از بالای کوله سنگی گودتر بوده و حوض عمقی داشته که با آب چاه گاو و منبع پر می شده است، ولی از زمانی که مسجد دارای لوله کشی آب شد چاه گاو از حرکت باز ایستاد، چون همه از آب لوله کشی استفاده می کنند. به همین علت پس از لوله کشی، کف حوض را تا لبه پاشویه داخلی با مصالح ساختمانی پر، و روی آن را با سیمان کف سازی کرده اند.

اکنون حوض بدون آب است و یک شیر آب لوله کشی در ضلع جنوبی حوض نصب کرده اند که عموم مردم از آن استفاده می کنند.

در چهارگوشه حوض چهار پایه ستون سنگی به ابعاد تقریبی 50×60×60 سانتیمتر نهاده و در لبه سنگها پخهایی تراشیده اند. از روی پایه هر ستون یک سنگ مکعب شکل به ابعاد200x30x30سانتیمتر ساخته اند، به طوری که پایه سرستون با ابعاد ستون برابر و بالای آن 40*40 سانتیمتر باشد، و سپس با وسعتی بیشتر و ابزار زنی بر بدنه سر ستون روی هر ستون نصب کرده و با درپوشی از سنگ پارسی به ابعاد10× 100× 100 سانتیمتر به کار ستونها پایان داده اند، به طوری که روی ستونها و پایه ها همه با هم تراز و برابر باشند. بالای ستونها را از چهار طرف کلاف کشی و سر دیگر کلافها را داخل پایه ها جاسازی، و پاطاق ها را کاملاً تراز پیش بینی کرده اند.

سقف حوضخانه، از آجر و بندکشی، به شکل طاق و چشمه از روی سنگ ستونها شروع می شود و تا پوشش کامل سقف ادامه می یابد.

در وسط چشمه غربی سوراخی هشت گوش به قطر تقریبی 130سانتیمتر برای روشنایی بیشتر حوضخانه تعبیه شده است که نور آفتاب از این سوراخ به داخل حوضخانه می تابد و آن را روشن می کند و در ضمن تهویه مناسبی برای جابه جایی هواست.

در چشمه وسط روی حوض با ساختن کلاه فرنگی نورگیری کامل تعبیه شده است که بعد از هم سطح کردن پایه های طاق، آجرهایی به شکل دندان موشی در دو ردیف و هر ردیف به ضخامت سه کلفتی آجر روی هم نصب و در هر ردیف به اندازه 10 سانتیمتر آجرها را به جلو هدایت کرده اند و روی آن در پوشی از آجر در ردیف

لبه های دندان موشی نصب کرده و ردیف بعدی را با یک ردیف دندان موشی و درپوش به پایان برده اند. دندان موشی های دور تا دور روشنایی که به شکل مستطیل است همانند یک مقرنس خود را نشان می دهد. اطراف روشنایی را با پنجره ای به ارتفاع تقریبی 60 سانتیمتر و روی آن را با ساختن کلاه فرنگی به پایان رسانده اند.

در ورودی حوضخانه از گوشه شمال شرقی است و به راهروی پشت شبستان راه دارد. در شمال حوضخانه محل تطهیر زنانه و در غرب حوضخانه محل تطهیر مردانه و در جنوب حوضخانه برفی انداز و در شرق حوضخانه شبستان زمستانی قرار دارد. (ناگفته نماند غیر از حوضخانه، محل تطهیر زنانه و مردانه چندین بار خراب و از و ساخته شده است.)

راهروی شمالی پشت ایوان شمال غربی مسجد با طولی در حدود 40 متر و عرض تقریبی 4 متر از راهروی سردر شمالی انشعاب می گیرد و در شمال راهرو محل چاه گاو و گاورو و دیگر نیازهای مسجد ساخته شده است. اتاقهای جنوبی راهرو که پشت ایوان شمال غربی و شبستان زمستانی قرار دارد محل نگهداری ملزومات اضافی مسجد است. اطراف راهرو طاقنماهایی ساخته اند که هر طاقتما در بالای دارای قوسی است. طاقنماها به اندازه 50 سانتیمتر از بر پایه هما عقب نشینی کرده و گود است. کف هر طاقنما را که به اندازه 40 سانتیمتر بلندتر از کف حوضخانه و محل نشستن است اول سنگ دو نبش کار گذاشته و سپس پشت آن را آجرفرش و بند کشی کرده اند.

سقف راهرو به اندازه 9x3 متر باز است که روشنایی را تأمین می کند. زیر سقف تا کف پشت بام را دندان موشی روی هم به طور گیلویی کار کرده اند، چنانکه یک ردیف آجر در امتداد هم و یک ردیف دندان موشی ها در ردیف آجرها قرار داده اند و بعد از دندان موشی ها، دیوار را به اندازه 20 سانتیمتر عمودی ساخته و در انتها یک ردیف دندان موشی و درپوشی از آجر گذاشته، و سپس با هره آجری به زیبایی روشنایی افزوده و انتهای سقف را با فرش پشت بام هماهنگ ساخته اند.

ص:37

تصویر

تصویر

تصویر

سنگاب هشتی سر در شمالی

سنگاب رواق

ص:39

می شد باید یکدست و خالی از رگه های خاکی، آهکی یا رگه هایی باشد که باعث ترکیدن یا جدا شدن سنگ از هم می شود. همچنین علائم دیگری مد نظر بود که حجاران به آن واقف بودند. پس از انتخاب سنگ، تراش سنگاب بسیار مهم بود. یعنی بعضی از سنگابها با پایه دو تکه ساخته می شد، بنابراین اول پایه را طراحی می کردند و چهار سمت آن را با حکاکی تزیین می کردند و سپس نوبت بدنه بود که بایستی به طریقی بسازند تا در پایه جاسازی شود. سنگابهایی هم بود که پایه و بدنه سر هم و یکپارچه انتخاب و ساخته می شد.

آب سنگاب از چاه یا منبعهای آبی تأمین می شد. وقتی آب از چاه می کشیدند، سنگاب را با مشک یا با سطل و وسایل دیگری پر آب می کردند. همچنین لب تشنگان به هنگام نوشیدن آب به یاد تشنگان کربلا می بودند.

قطر، ضخامت بدنه، عرض، عمق و پایه در سرپا ایستایی سنگاب تأثیر فراوانی داشت. بدنه به شکل نیمکره ای بود و پایه ای در زیر آن به شکل مکعب می ساختند، به طریقی که انتهای سنگاب با پایه به شکل کام و زبانه در هم چفت شود و سنگاب روی پایه ایستایی و استحکام داشته باشد. همچنین در ته بدنه سنگاب سوراخی بود تا | هنگام شستشوی آن، آب از آنجا خارج شود. سوراخ با توپی دایره ای شکل بسته می شد.

لبه سنگاب می بایست از پهنای نسبتا خوبی برخوردار بوده تا جا برای پیاله هایی باشد که مردم برای نوشیدن آب از آن استفاده می کردند. در بعضی از سنگابها پیاله های آبخوری گذاشته می شد، با زنجیرهایی که یک سر آن را به پیاله و سر دیگر آن را با حلقه و میخی به لبه سنگاب متصل می کردند تا از افتادن پیاله ها بر زمین یا مفقود شدن آن جلوگیری شود. در لبه عمودی سنگابها کتیبه، اشعار، وقفنامه، تاریخ، بانی یا آیاتی از قرآن مجید حکاکی می شد و بدنه آن را با کنده کاری های بسیار زیبا تزیین می کردند تا نوازشگر روح و چشم آدمی باشد.

در مسجد سید اصفهان چهار سنگاب هست که بانیان خیر وقف کرده اند: دو سنگاب به شکل ساده با بدنه و پایه بدون تزیینات که اولی بین حوض و ایوان شمالی و دومی جنوب حوض به فاصله 3 | متری قرار دارد و اکنون به حالت نمایشی در آمده اند و از زمان لوله کشی تا به حال آبی در آنها نبوده است.

سنگاب سوم داخل هشتی ورودی از در شمالی یا در زنجیر است و شامل پایه و بدنه می شود. ضخامت بدنه آن به 10 سانتیمتر و قطر

دهانه آن تقریباً به 110 سانتیمتر می رسد و بر لبه دور تا دور سنگاب، به ارتفاع تقریبی 15 سانتیمتر، کتیبه ای حکاکی کرده اند که متن آن چنین است:

«ربنا صل علی احمد خیر المرسلینا، و علی صاحب الحوض امیر المومنینا، وعلی فاطمة الزهرام الأطیبینا، وعلی السنطین والسجادزین العابدینا، و علی الباقر و الصادق علما ویقیناء وعلی کاظم موسی و الرضا فضلا و دنیا و التقی خاشع الباسط بالجود عینا، علی الهادی الذی اشترق کالشمس جبینا، و الزکی العسگری الحسن الخلق امینا، وعلی القائم بالقسط معینا و معینا، آل سین الهداه الطیبین الطاهرین، ربنا سید فاضل علیهم اجمعینا.»

بعد از کتیبه، دایره اطراف سنگاب را به بخشهای مساوی تقسیم کرده اند و بدنه خارجی سنگ را با تراش پشت قاشقی ساخته اند که از قسمتهای تقسیم شده به نقطه پایانی ته سنگاب به شکل پیچ تراش داده اند و هر چه تراش رو به نقطه پایان می رسد نازکتر و ظریفتر می شود. در زیر سنگاب پایه ای به ارتفاع تقریبی 40 سانتیمتر به شکل مکعب است که چهارگوشه بالای آن فرورفتگیهایی دارد و وسط پایه را به عمق تقریبی 5 سانتیمتر استوانه ای شکل گود کرده اند تا بتوانند سنگاب را در پایه جاسازی کنند (همان طور که در تصویر مشاهده می شود). پایه نقش و نگارهایی از گل و برگ و طرحهای موزونی دارد که با حکاکی و گل برجسته توانسته اند آن را بسیار زیبا جلوه گر سازند.

این سنگاب در حال حاضر نمایشی و بدون آب است.

سنگاب چهارم در وسط رواق ورودی به مقبره حجة الاسلام شفتی، زیر جار یا چلچراغی که از میان سقف به پایین آویخته بود قرار دارد و سنگابی است نیمکره ای که ضخامت لبه و بدنه آن به 10 سانتیمتر و قطر دایره آن به یک متر می رسد. داخل سنگاب را با تراشی صیقلی و یکنواخت ساخته اند تا بتوان تمیز کرد و شستشو داد. | بر بدنه خارجی سنگاب، اول کتیبه ای است به عرض تقریبی 15سانتیمتر که با مصرع بندی و حکاکی اشعاری را برجسته کنده کاری کرده اند. اشعار چنین است: چون حاجی کاظم قاری بنا کرد

بتوفیق شه لب تشنه سنکاب»

خداوند جهان از روی رحمت

برویش باز کرد از جنت ابواب»

ص:40

«بیاد تشنگان کربلا شد

روان سیل سرشک از چشم احباب»

«حسین بن علی را یاد آرد

بنوشد هر که از وی جرعه آب»

بلعنت یاد آرد آل سفیان

ز فرط تشنگی شد هر که سیراب»

ضیاء شد بیدل و تاریخ بنوشت:

که گردد تشنه از آب سیراب»

(1249)

در گنجینه آثار تاریخی اصفهان نوشته شده است: «ماده تاریخ مزبور به حساب جمل مطابق است با عدد 1292هاق، و اینکه در ذیل آن نوشته شده 1249 ، با عدد مزبور موافق نیست و در اصل یا در نقل اشتباه شده است.»(1)

بلافاصله پس از کتیبه، دایره بیرون دور سنگاب را با تقسیماتی مساوی و مشابه به شکل پشت قاشقی به جهت ته آن تراش داده اند که هر چه ادامه پشت قاشقی ها به انتهای سنگاب نزدیکتر می شود ظریفتر و زیباتر خود را نشان می دهد. در این سنگاب بر خلاف قبلی تراش به شکل پیچ نیست. بنابراین ته سنگاب را به قطر تقریبی 40 سانتیمتر استوانه ای شکل ساخته اند که پشت قاشقی ها به بالای این استوانه ختم می شود و سطح استوانه را به طریقی تراش داده اند تا سنگاب روی پایه خود ایستایی داشته باشد. زیر سنگاب پایه ای است که در گوشه های بالایی مکعب پایه، برای زیبایی آن، تراشهایی داده اند و سپس سنگاب را به آن متصل کرده اند که جمع ارتفاع آن به حدود 130 سانتیمتر می رسد. سنگاب داخل رواق لب تشنگانی را که به زیارت حجة الاسلام شفتی می آمدند سیراب می کرده و امروزه شکل تزیینی به خود گرفته است.(2)

ص:41

تصویر

ص:42

سردرها-ورودی ها

ص:44

مقرنس بالای سر در شمالی

حکاکیهای آن، بدنه گلدان به شکل کوزهای (یا خمرهای) با حکاکیهای بسیار زیبا همراه است و در انتها در بالای گلدان را با مقرنسی بسیار زیبا کنده کاری کرده اند و توانسته اند دو گلدان یکپارچه به ارتفاع 170 سانتیمتر با دوالی مسطح به نمایش بگذارند.

دو نبش سردر اصلی را از روی پایه گلدانهای سنگی تا تیزه قوس کاشیهای پیچ فیروزه ای نصب کرده اند و دو طرف کاشیهای پیچ با هره آجری به عرض تقریبی 6 سانتیمتر و حمیل کاشی فیروزه ای محاط گردیده است.

دو اسپر طرفین سردر از روی سنگ ازاره، بعد از دو مربع به عرض و طول 110x110 سانتیمتر، با کاشیهای هفت رنگی کاشیکاری شده و اطراف آن با هره آجری و کاشیهای فیروزه ای محاط گردیده است. دور تا دور سر در، کتیبه ای به عرض 110 سانتیمتر با هره آجری و کاشی فیروزه ای محاط کرده اند که با خط ثلث سفید بر زمینه کاشی خشت لاجوردی سوره یاسین بر آن نگاشته شده و در انتها به «صدق الله العلی العظیم سینه 1377» خاتمه یافته است.

ص:47

تصویر

سکوهای سردر شمالی

سردر شمالی

در نمای جلو خان، پس از ساختن طاقنما و حجره ها و تقسیماتی که با جوک جناقی و حمیل و قاب بندیهای همراه است، کتیبه هایی به شرح زیر پدید آورده اند و بقیه نما را با نقشهای گیاهی بسیار زیبا تمام کرده اند که بر روی کاشیهای خشت هفت رنگی کشیده و پخته شده است.

در کتیبه انتهایی بالای نما که بال غربی و ضلع جنوبی و بال شرقی بنا را در بر دارد به خط ثلث زرد بر زمینه کاشی خشت لاجوردی سوره جمعه نوشته شده است و در انتها «سنه 1377» مشاهده می شود. در نمای دیوار طرفین جلوخان (دو بال شرقی و غربی) در دو کتیبه با خط ثلث سفید بر زمینه کاشی خشت لاجوردی سوره قدر چشمنواز دلهاست

در کتیبه کمربندی با خط ثلث سفید بر زمینه کاشی خشت لاجوردی بعد از «قال الله تبارک و تعالی»، آیت الکرسی نوشته شده و در انتها به «صدق الله العلی العظیم و صدق رسول النبی الکریم و نحن بذالک شاهد من حسن بن علی» ختم شده که به کاشیکاری سردر جلوه خاصی بخشیده است. کتیبه کمربندی در بالهای شرق و غرب بنا با خط ثلث سفید بر زمینه کاشی

ص:48

خشت لاجوردی و به خط حبیب الله فضائلی به سوره کوثر مزین شده است.

در گودی سردر که به عمق 330 سانتیمتر و عرض 6 متر است دو سکو در طرفین در به عرض 130 سانتیمتر و طول 3 متر و ارتفاع 70 سانتیمتر با سنگ پارسی مشاهده می شود. سنگ در پوش سکوها یکپارچه و به ضخامت 18 سانتیمتر است. کنده کاری و ترنج سازی بر بدنه هر سکو و گود و برجستگیهایی که روی سنگها پدید آورده اند در خور تحسین است و حال و هوای دیگری در بیننده ایجاد می کند.

دور سردر را با سه قطعه سنگ محاط کرده اند که هر یک به شکل یکپارچه به عرض 35 سانتیمتر و به ارتفاع 390 سانتیمتر برابر با ارتفاع در چوبی است. دو نبش داخلی سنگ با تراشی پیچ مانند که بسیار هنرمندانه کار شده است اطراف در را زیبا می سازد. روی سنگ از پایین با پایه گلدانی شروع شده و از روی پایه گلدان، شاخه های گل و برگ گیاهی به شکل بسیار زیبایی در ارتفاع سنگ حکاکی گشته است.

در بالاترین قسمت سنگ وادار در طرف غرب با خط ثلث

تصویر

گلدان وگل سنگی اطراف سردر

ص:49

برجسته در عصر تولیت حجة الاسلام حاج محمدرضا شفتی» | و در شرق «با همت مؤمنین خیراندیش سنه 1309 ه ق تعمیر گردید» نوشته شده است. بر قطعه سنگ درپوش بالای در با همان عرض و طول سردر به خط ثلث برجسته بسیار زیبایی سوره شمس حکاکی شده و در انتها با «صدق الله العلی العظیم) کنده کاری به پایان می رسد. در پایه گلدانهای دو طرف سر در، طراح مقرنس ، استاد غلامرضا و نام سنگتراش، مصطفی زاغیان این استاد یدالله حجار به چشم می خورد.

از روی سنگ ازاره بالای سکوها و اسپر طرفین در و دیوارهای شرقی و غربی بالای سکو تا زیر کتیبه، با هره آجری و بند کشی حمیل کاشی فیروزه ای و قاب سازی با کاشیهای رنگی و گل و گیاه بر زمینه کاشی فیروزه ای و نقشهای مینیاتوری بر جلوه سردر افزوده شده است.

بعد از سنگ درپوش بالای در، کتیبه ای به عرض 50 سانتیمتر شکل گرفته که با هره آجری و حاشیه سازی دور تا دور سر در را پوشش داده و به خط ثلث زرد بر زمینه کاشی لاجوردی بعد از

قال الله تعالی» آیه 18 از سوره الجن، آیه 29 از سوره اعراف، و آیات 19 و 20 از سوره توبه و در انتها «کتیبه جواد علی کربلائی، عمل سید حسین موسوی 1377هق» نوشته شده است.

سقف سردر را با یک مقرنس زیبا و کم نظیر از سوسنی ها و طاس و نیم طاس ها، و در انتها با قسمتی از یک شمسه با کاشی معرق و کاشیهای رنگی بسیار زیبا تا پشت بغل کاشیهای پیچ ادامه داده اند. در پشت بغل سردر را با هره سازی آجری و حمیل کاشی فیروزه ای و حاشیه سازی با نقش اسلیمی و ترنجی در وسط هر لچکی با کاشیهای رنگی بر زمینه کاشی خشت الاجوردی متناسب با مقرنس و در انتها با طراحی یک مستطیل بین پشت بغل ها و کتیبه انتهایی کار کرده اند. هره سازی آجری و حمیل کاشی فیروزه ای و طراحی اسلیمی با کاشی لاجوردی بر زمینه کاشی خشت فیروزه ای انجام گرفته است. دو مصرع در

طرفین مستطیل قرار دارد و داخل هر مصرع در یک طرف با خط ثلث طلایی بر زمینه کاشی خشت لاجوردی (عجلو بالصلوة قبل الفوت» و بر دیگری با همان خط «عجلو بالتوبه قبل الموت» نوشته اند. به طور کلی با قاب بندیهایی که با هره آجری و حمیل کاشی فیروزه ای همراه است، و نیز تزیینات کاشیکاری و طرحهای انتخاب شده، مجموعه ای بسیار زیبا و هنرمندانه به نمایش گذاشته اند.

در چوبی سردر شمالی به طول 390 سانتیمتر و عرض 260 سانتیمتر با چهارچوبی به قطر 30×20 سانتیمتر است که نبش خارجی چهارچوب را مانند پیچ اطراف سردر با مهارتی خاص

مقرنس سر در شمالی

ص:50

سکو وتزئینات دو طرف سردر شمالی

و هنرمندانه حکاکی کرده اند و روی چهارچوب را با ساخت ترنجهایی به طور برجسته زینت بخشیده اند. لنگه های در از چوبهای بسیار مرغوب و شاید چوب چنار است که بائوها را به عرض تقریبی 25 سانتیمتر و قطر 6 سانتیمتر به طریقی قاب بندی کرده اند که دو قاب مربع در بالا و پایین و یک مستطیل در وسط باشد و هر سه قاب را با گره تند برگ چناری با حمیل گره سازی کرده اند. گره ها از چوب روشن و حمیلها به رنگ تیره است و بعضی از آلتهای گره را مانند شش تند، پاباریک ها، ترنج و شمسه ها، با خاتمکاری به پایان برده اند. روی بائوهای کل در سابقا با نقش گره هندسی سینه باز خاتمکاری شده بود که بر اثر مرور زمان و شاید سهل انگاری از بین رفته است و فقط اثری از جای چسب خانمها بر در مشاهده می شود.

پشت در هم مانند روی در از تزییناتی برخوردار است.

قاب بندی درها دو روست، یعنی پشت در قابهایی پشت به پشت قابهای روی در ساخته اند که با گره کند شل سرمه دان به همراه حمیل قاب سازی شده و با رنگ کاری خاص چوب همراه است.

آستانه در از سنگ مرمر یکپارچه به عرض 30 سانتیمتر و طول آستانه ورود به مسجد است که روی سنگ را پشت قاشقی گرد ساخته اند تا حرکت از روی آن آسان باشد. ضخامت دیوار سردر تقریبا به اندازه هر لنگه در است. یعنی پاگرد ورود به مسجد به عرض تقریبی 130 سانتیمتر و طول 260 سانتیمتر می شود که دیواره های طرفین آن را با آجر و بند کشی با حمیل کاشی فیروزه ای ساخته و در انتها به قوسی ختم کرده اند.

هشتی پشت در که پشت ایوان شمالی هم قرار دارد به عرض و طول 10x5 متر است و کف آن را با سنگ پارسی فرش، و از سنگ ازاره آن تا ارتفاع 130 سانتیمتر چهار سکو در

ص:51

چهار گوشه هشتی تعبیه کرده اند که طول سکوها در امتداد دیوارهای جنوبی و شمالی هشتی است. ارتفاع سکوها از کف زمین 70 سانتیمتر و به عرض یک متر و طول 250 سانتیمتر با درپوشی یکپارچه به ضخامت 15 سانتیمتر است.

در دیوار شرقی و غربی هشتی طاقنماهایی ساخته اند که عرض دهنه هر طاقنما 320 سانتیمتر می شود و در بالا به قوس و در پشت بغل منتهی می گردد. دهنه طاقنما باز و راه ورود به دالانهای طرفین ایوان شمالی است. بعد از پشت بغل قوسها، ارسی چوبی با گره چینی و درهای کشویی بالا رو و آلت بندی بسیار زیبا که جلو حجره های طلاب است به چشم می خورد. دو پشت بغل قوسها را بعد از جوک بندی و حاشیه سازی و مصرع بندی و طرح اسلیمی با رنگهای متنوع بر زمینه کاشی فیروزه ای با کاشیکاری به پایان برده اند. پله حجره ها را در دل دیوارها تعبیه کرده اند (چون دیوارها قطر زیادی دارد).

اسپرهای طرفین طاقنما در عرض دیوار بالای سکوها قرار گرفته است و در شرق هشتی، با قاب بندی با جوک و حمیل و تقسیمات انجام شده در متن، به خط ثلث سفید بر زمینه کاشی خشت لاجوردی در اسپر جنوب شرقی سوره فتح نوشته شده است و در زیر هر سطر معنای جمله ها با خط نستعلیق سفید بر کاشی خشت لاجوردی مشاهده می شود.

در اسپر شمال شرقی سوره والعصر را مشابه والفتح نوشته اند که در تصویر مشاهده می کنید. |

دو اسپر طاقنمای زیر حجره طرف غرب از عرض بالای سکوی غربی برخوردار است. در اسپر شمال غربی ولادت چهارده معصوم و در اسپر جنوب غربی تاریخ شهادت چهارده معصوم بعد از تقسیمات لازم با خط نستعلیق سفید بر زمینه کاشی خشت لاجوردی نوشته شده است.

در اطراف هشتی با جوک جناقی و طراحی گل و بوته با کاشیهای هفت رنگی بر زمینه کاشی خشت فیروزه ای، بدنه دیوارها را زیبا ساخته اند.

و در دیوار جنوبی هشتی، نصف دیوار شمالی ایوان شمالی را با پنجره ای فلزی ساخته اند که از داخل هشتی می توان صحن و بنای مسجد را مشاهده کرد. زیرا دیوار قناسی داشته . و نصف دیگر دیوار با پی ضخیمی ساخته شده است.

در بالای سردر داخل هشتی، بعد از هره بندی و ساختن قاب آجری، در متن آن با خط ثلث سفید بر کاشی خشت لاجوردی نوشته اند: «قال رسول الله صل الله علیه و آله انا مدینة العلم وعلی بابها». .

اسپر طرفین پشت در به عرض 130 سانتیمتر که نبش درگاهی پشت در را با چهار ردیف جوک جناقی لاجوردی و سفید و در نتیجه دور تا دور سر در را محاط کرده، با حمیل بندی و حاشیه سازی و مصرع بندی با کاشی هفت رنگ بر زمینه کاشی خشت لاجوردی تزیین شده است. در پایین اسپر چپ سردر با خط سیاه بر زمینه کاشی زرد «ساخت کارخانه کاشی سازی کهرنگی» و بر روی اسپر راست سردر «ملتمس دعا حاج کاظم پورغدیری» و در وسط سردر با خط ثلث لاجوردی بر زمینه کاشی سفید در یک شش ضلعی «الله» نوشته شده است. سوسنی بالای کتیبه را با کاشیهای مشبک کاشیکاری کرده اند.

در بالای کاشیکاریها در چهار گوشه سقف از رسمی بندی استفاده کرده و با جوک جناقی خطوط رسمی را شکل داده اند که در وسط، از به هم نزدیک شدن خطوط رسمی ها، شمسه ای به وجود آمده است. داخل شمسه را با کاسه بندی بسیار زیبایی با کاشیهای معرق و نقشهای متنوع کار کرده و کاشیکاری سقف را به پایان برده اند.

در وسط هشتی سنگابی با تراشی بسیار زیبا و نقشهای حکاکی شده روی پایه ای نصب گردیده است که تا قبل از لوله کشی آب، همیشه برای لب تشنگان پر آب بوده و امروزه برای زینت مسجد استواری خود را در هشتی حفظ کرده است.

بنابراین از طاقنمای شرقی و غربی دو راه ورود به صحن مسجد را میسر می سازد که گذرگاه عابران است. کف راهرو ادامه سنگفرش کف هشتی با سنگ پارسی تا ورود به صحن مسجد است.

در راهروی غربی دیوارها به شکل سابق و آجرکاری اولیه است ولی در راهروی شرقی طاقنمایی وجود دارد به عرض 210 سانتیمتر و عمق یک متر که به ارتفاع 60 سانتیمتر از کف، سکویی در بر دارد و از روی سکو به ارتفاع 190 سانتیمتر ساخته شده است. از بالای سنگ ازاره کتیبه ای زیبا به عرض 40 سانتیمتر با جوک بندی جناقی و مصرع بندی با تناسباتی از

ص:52

کاشیکاری های جعفر خان مسجد سید در شمالی

تصویر

تصویر

تصویر

ص:53

کاشیکاری هفت رنگی بر زمینه کاشی خشت فیروزه ای ساخته اند و بعد از دور زدن طاقنما در مصرعها از اسماء الله استفاده کرده اند. اسماء الله به خط ثلث سفید بر زمینه کاشی خشت لاجوردی به این شرح آمده است: «یا حنان، یا منان، یا دیان، یا برهان» و در مصرع وسط با خط نستعلیق سفید بر کاشی خشت لاجوردی نوشته اند: «بانی و ملتمس دعا حاج حسین ترابی».

در بالای کتیبه از رسمی بندی شانزده استفاده کرده و خطوط رسمی با جوک جناقی لاجوردی و سفید نقش رسمی را شکل داده اند و سطوح داخلی رسمی را با نقشهایی از گل و گیاه بر زمینه کاشی خشت لاجوردی و فیروزه ای به پایان برده اند.

تنوع رنگ در پاباریک ها و فیلپوشها به زیبایی کار افزوده است، به طوری که سوسنی را لاجوردی، فیلپوشها را فیروزهای و پایاریک ها را به رنگ سفید و فیروزه ای در دل ترنجها به کار برده اند.

در یخی چهار نبش دیوارهای راهرو که در پیچ هشتی به راهروی شرقی است با جوک بندی جناقی لاجوردی و سفید،

گلهای هفت رنگی بر زمینه کاشی خشت لاجوردی انداخته اند که مصرعهایی در بر دارد و با خط ثلث سفید بر زمینه کاشی خشت لاجوردی به ترتیب نوشته است: «یا مقلب القلوب، یا غفار الذنوب، یا ستار العیوب و یا منور القلوب).

چهار بخشی سقفی آجرکاری شده و در دل هر بخشی از طاق با خط بنایی آجری گود و برجسته بر دل سقف «الملک الله» یک بار، «الحکم لله» دو بار و چهار «علی» به طور دورانی نوشته اند. بقیه سقف را با آجر و بند کشی به پایان برده اند تا زمانی که بتوانند روی آجرها را به کاشیکاری مزین کنند.

ورودی راهرو به صحن که قسمت پایه اول راهروست (و بعد از آن طاقنماهای ورودی به ایوانهای شرقی و غربی قرار گرفته) در زمان معاصر با کاشیهای هفت رنگی و گل و بوته سازی گیاهی بر زمینه کاشی خشت فیروزه ای کاشیکاری شده و ادامه راهرو جوک بندی جناقی لاجوردی و سفید گردیده و بقیه کار کاشیکاری به تعویق افتاده است.

کاسه بندی هشتی سردر شمالی

ص:54

کاشیکاری ومقرنس بالای سکوها

ص:55

تاریخ ولادت چهارده معصوم

تاریخ شهادت چهارده معصوم

ص:56

سوره نصر

سوره والعصر

ص:57

سقف آجر راهرو

طاقنمای داخل راهرو ورودی

دیوار راهرو

ص:58

این پسر کرد زاتمام مصون از اطماس» سطح طاقنما را با طرحهای اسلیمی به رنگ زرد و گلهای متنوع با رنگهای مختلف و شاد بر زمینه کاشی خشت لاجوردی طراحی کرده اند. در پشت بغل قوس، با حاشیه بندی و طرح اسلیمی سه بندی و مصرعی در وسط هر لچکی بر زمینه کاشی خشت لاجوردی و تناسبات رنگ بندی در کاشیهای همجوار، کاشیکاری زیبایی به بیننده القا می کند.

بال غربی سردر مشابه بال شرقی است ولی اشعار داخل مصرعها با اشعار بال شرقی تفاوت دارد. اشعار چنین است: بانی مسجد اقصی بود و کفو حرم

از آنکه سردفتر تقوی بودش اس اساس» چونکه فرمود به تزیین درون سعی بلیغ

تیز پرداخت این سردر و باب و کریاس» هاتفی از پی تاریخ ندا داد ز غیب

فتح الباب الی الجنة امنا للناس» 1311(1)

در پایین جزر کاشیکاری شده چپ سردرد به خط نستعلیق مشکی بر زمینه کاشی زرد نوشته شده است: «جاروب کش آستانه جلیل مشهدی حسینعلی از خواننده التماس دعا دارد».

داخل جلوخان دو طاقنما را با آجر و حمیل کاشی فیروزه ای قاب بندی کرده اند که یکی در طرف راست و دیگری در طرف چپ (شرق) در عرض شرقی و غربی سردر مقابل یکدیگر به طول 2 متر و به عمق 40 سانتیمتر قرار گرفته اند و در بالا با قوس و دو پشت بغل همراه می شود. بعد از سنگ ازاره و هره آجری، کاشیکاری دهنه طاقنما با حاشیه ای که دور تا دور نقش متن طاقنما را محاط کرده است شروع می شود و با کاشیهای خشت هفت رنگی و حمیل بندی اطراف طاقنما، متن را با طرحهای اسلیمی و ختایی و ترنج و مصرع بندی به کار برده شده زیبا ساخته اند. کاشیکاری در پشت بغل قوس را با حمیل بندی و مصرع سازی و نقش اسلیمی و ختایی با رنگهای متنوع بر زمینه کاشی خشت قرمز به پایان برده اند.

روی اسپر بغل طاقنما طرف کوچه، بعد از حمیل بندی و حاشیه

رسمی بندی سردر شرقی

سازی و طرح گلدان و اسلیمی و مصرع سازی با گلهای زیبا و رنگهای متنوع، متن طاقنما را بر زمینه کاشی خشت لاجوردی تمام کرده اند.

در طرفین سردر اصلی، بعد از اسپرها، ارسی هایی گره سازی شده با چوب به چشم می خورد که هرکدام به اتاق یا حجرهای منتهی می شود. این حجرهها زمانی در اجاره قهوه خانه ای بوده و در حال حاضر قسمتی از آلتهای چوبی گره سازیها شکسته و خراب شده است.

دو پشت بغل قوس بالای ارسی ها مانند پشت بغل طاقنماهای دیگر که داخل جلوخان بوده قرینه سازی شده و در بالای طاقنمایی که اطراف جلوخان شکل گرفته است همه با هم مشابهند. در بالای طاقنماها قرینه سازی و قاب بندی با آجر و کاشی فیروزه ای به شکل مستطیل خوابیده روی پشت بغل ها اجرا شده و با کاشیهای رنگی و نقش و نگارهایی بر کاشی خشت هفت رنگی به شکل کمربندی کار شده است که دو بال سردر را با شکوه بیشتری نشان می دهد.

کتیبه ای در انتهای دو بال و ادامه آن در بالای طاقنماها تا پشت سردر اصلی قرار دارد که با کاشیکاری گل و گیاه و مصرع بندی تزیین شده و این اشعار را با خط نستعلیق سفید بر زمینه کاشی خشت لاجوردی در مصرعها نوشته اند:

« سلیل حجة الاسلام فخر الصادقین جعفر

ص:60

که دارد حلم جعفر صدق بوذر زهد سلمانی

« نشد ترویج ار اسلام ز آبای عظام او

نه اسمی بود ز اسلام و نه نامی از مسلمانی »

بود هر خیر در عالم ز گردون تا ابد باقی

شود آن خیر را راغب بود آن فیض را بانی»

چه شد خاک صفاهان از غبار مقدمش زینت

بهرجا طوطیای دیده شد کحل صفاهانی»

کتیبه اسدالله شهیر برجالی 1311)

دری بر کعبه بگشود کز ارکان بنیانش

خجل شد مسجد اقصی ز فرط سست بنیانی)

کتیبه اسدالله شهیر برجالی 1311)

« سزد گر عرش اعظم دانی این دارالعبادة را

و نگنجد عرش واجب کز درون فرش امکانی)

« بنا شد کعبه و مشعر ولی در قدر و جاه آمد

برفعت مشعر اول برتبت کعبه ثانی»

چه شد مفتوح این باب العطا جمعی ز دانایان

پی تاریخ او گشتند غرق بحر حیرانی »

« در آن محفل یکی از اهل دل داخل شد و گفتا

بسوی ما گشود ابواب رحمت لطف یزدانی»

1311

سردر و کف ورودی به مسجد به ارتفاع 20 سانتیمتر از کف جلوخان بلندتر و به عمق 210 سانتیمتر از در ورودی تا نمای جلوخان است. سنگ ازاره به اندازه سنگ ازاره جلوخان ارتفاع دارد و دو سکو در طرفین سردر به ارتفاع تقریبی 60 سانتیمتر تعبیه شده است. سکوها اول با سنگهایی به شکل تیغه ای و سپس با درپوشی یکپارچه به طول 210 و عرض 85 سانتیمتر و ضخامت 20سانتیمتر ساخته شده اند.

در دو نبش سردر دو گلدان از سنگ پارسی با پایه و شکمی کوزه مانند نصب کرده اند که بالای آن تراش مقرنس مانندی به ارتفاع 150 سانتیمتر از کف جلوخان دارد. از روی سنگ گلدان با پخی 45 درجه اول با آجر و حمیل کاشی فیروزه ای تا تیزه قوس بالای سردر ورودی را حاشیه بندی و قاب سازی کرده اند. سپس از روی حاشیه، دو گلدان پر از گل در دو طرف سردر طراحی کرده و پایه کار قرار داده اند که شاخه های در هم پیچیده گل سرخ بر زمینه کاشی خشت سفید تا تیزه

قوس هدایت شده است.

اسپرهای طرفین این پخ به عرض تقریبی 60 سانتیمتر می شود. (مجموعه سردر به طور تقریبی 2 متر بلندتر از طاقنماهای اطراف جلوخان و دو بال طرفین آن است.) بعد از حاشیه بندی و حمیل سازی به عرض 10 سانتیمتر با کاشیهای فیروزه ای که دور تا دور کتیبه را محاط کرده، متن کتیبه با خط ثلث سفید بر زمینه کاشی خشت لاجوردی به «قال الله تبارک و تعالی» و سپس آیاتی (34، 35، 36) از سوره مبارکه نور مزین است و قسمت آخر کتیبه به این عبارت ختم می شود: «صدق الله العلی العظیم و صدق رسول النبی الکریم فی سنه 1259 کتیبه محمد باقر الشیرازی». .

در یک کاشی بالاتر از عبارت «فی سنه 1259» نوشته اند: 1311». این تاریخ چنین می رساند که اولی مربوط به ساخت کاشیها و دومی مربوط به زمان نصب آنها بوده که از کتیبه های داخلی مسجد گرده برداری شده است(1)

در دو پشت بغل بالای قوس سردر پس از حاشینه بندی با آجر و کاشی فیروزه ای و عقب نشینی به اندازه 5 سانتیمتر از کتیبه، متن لچکی را با ترنج با کاشیهایی به رنگ زرد و طرح اسلیمی و ختایی بر زمینه کاشی خشت لاجوردی و حاشیه ای به عرض 13 سانتیمتر با کاشی هفت رنگی بر زمینه کاشی خشت فیروزه ای تمام کرده اند.

در دو اسپر طرفین در بالای سنگ ازاره، بعد از هره بندی با آجر و کاشی فیروزه ای، حاشیه ای به عرض تقریبی 10 سانتیمتر ساخته اند که با حمیل کاشی لاجوردی آن را محاط کرده و در بالای حاشیه با خط نستعلیق سفید بر زمینه کاشی خشت لاجوردی در اسپر راست نوشته اند:

« اقل بندگان استاد محمود

که بر جانش ز ایزد باد رحمت»

و در اسپر طرف چپ این بیت را نگاشته اند:

«بفرمان سمی جعفر آراست

دری کو طعنه زد بر باب جنت)

بقیه حاشیه سازی را با گلهای قرمز و سفید بر زمینه کاشی خشت

ص:61

تصویر

ص:62

نمای بال شرقی سردر جنوب شرقی

ص:63

لاجوردی به پایان برده اند.

متن طاقنما را با قرار دادن گلدانی بر کف حاشیه زبرین و مصرع بندیها و شاخه های گلی پراکنده شده از گلدان کار کرده اند. گلهای داخل مصرعها را بر زمینه کاشی خشت سفید و بقیه متن را با گلهایی بر زمینه کاشی خشت لاجوردی و دو مصرع در دو گوشه بالایی

طاقنما را با گلهایی بر زمینه کاشی خشت زرد کاشیکاری کرده و به اتمام رسانیده اند.

در طول سکو بالاتر از سنگ ازاره، بعد از هره بندی با آجر و حمیل کاشی فیروزه ای، یک حمیل از کاشی سیاه دور تا دور کاشیکاری را محاط کرده و حاشیه ای به عرض 15 سانتیمتر از نقش گل و بوتهای به رنگهای مختلف بر زمینه کاشی خشت زرد ساخته شده و در وسط متن مصرعی با گلهای سرخی که شاخ و برگ آن به رنگهای مختلف

با کاشی هفت رنگی است بر زمینه کاشی خشت سفید نقش کرده اند.

بقیه متن کاشیکاری را با رنگهای مختلف بر زمینه کاشی خشت لاجوردی انجام داده و توانسته اند سردر زیبایی بسازند.

در به عرض 210 سانتیمتر و ارتفاع 290 سانتیمتر از چوب مرغوب ساخته شده است. چهار چوب در با قطری برابر 25 سانتیمتر و عرض 20 سانتیمتر دو لنگه در را در دل خود جای داده است.| آستانه در از سنگ پارسی به عرض 20 سانتیمتر و طول چهارچوب با ریشه لازم ساخته شده است. لنگه درها سالهاست که روی پاشنه خود می چرخد. لنگه درها را که از بائوهای پهنی به عرض تقریبی 20 سانتیمتر و ضخامت 8 سانتیمتر ساخته اند، با تقسیم بندی به سه قسمت . یک مربع در بالا، یک مربع در پایین و مستطیلی در وسط النگه در . قاب بندی کرده اند. در قابهای پایین و بالای در از نقش گره تند ده بهره برده اند که شمسه ای در وسط و چهار ربع شمسه در چهار گوشه مربع قرار گرفته است و با چوبهایی به رنگ روشن و حمیلهایی از چوبی تیره رنگ، نقوش گره کامل شده است.

در مستطیل وسط، گره تند برگ چناری از چوبهای روشن و حمیل تیره به نحوی استفاده شده که یک شمسه در وسط گره و چهار ربع شمسه در چهار گوشه مستطیل است و در انتها گره وسط در را با حمیلی از چوب سفید احاطه کرده اند. در شمسه وسط با چونهایی به رنگ سفید مایل به کرم با خط ثلث نوشته است: «قال رسول الله صل الله علیه و آله).

شبکه آجری هشتی سردر شرقی - راهروی شرقی

ص:64

در رنگ کاری روی گره ها از رنگ براق استفاده کرده اند که بر اثر مرور زمان آسیب دیده است. روی بائوهای در نشانه ای از نقش گره که سرمه دان با حمیل به چشم می خورد که معلوم نیست گرهها از خانم بوده یا از چوبهای دیگر، چون در حال حاضر آثاری از چسب تنها به جا مانده و در محل خطوط گره تو گود است.

دماغه ای که درز وسط دو لنگه در را پوشش می دهد با کنده کاری و زیانی هماهنگ با دیگر نقشها شکل گرفته ولی بر اثر مرور زمان و ناسازگاری هوا و نرسیدن به آن، نقشها فرسودگی یافته و از بین رفته است، هر چند اسکلت در همچنان مانند گذشته روی پاشنه خود می چرخد و محافظ خانه خداست.

در بالا، دور تا دور سردر به شکل کمربندی با قاب بندی آجری و حمیل کاشی فیروزه ای و حاشیه بندی به عرض تقریبی 60 سانتیمتر به خط ثلث سفید بر کاشی خشت لاجوردی نخست «قال الله تعالی»، و سپس آیات 13 و 14 و نصف آیه 15 از سوره رعد نگاشته شده و در پایان خط چنین آمده است: «کتیبه محمد باقر الشیرازی».

بعد ازا ین کتیبه، قسمت انتهای سردر با جوک بندی جناقی لاجوردی بر زمینه زرد رسمی بندی شده و در سوسن وسط، بعد ازحاشیه بندی به عرض تقریبی 15سانتیمتربا کاشی سفید ورنگ های

متنوع بر زمینه کاشی خشت لاجوردی که سوسن را محاط کرده است، یک گلدان پایه دار قرار دارد که بر پایه گلدان در یک مستطیل با خط نستعلیق سفید بر کاشی خشت لاجوردی در دو مصرع نوشته اند:

«رواج مذهب جعفر چو شد پیدا از این مسجد

بگو تاریخ او طغرل رواج مذهب جعفر»

که به حساب جمل با سال 1310ه ق منطبق می گردد.

در داخل گلدان، گلهایی قرمز رنگ به طور افشان و رنگهای دیگر در زمینه کاشی خشت سفید طرح ریزی کرده و بقیه اجزای رسمی را با گل و بوته و رنگهای متنوع با کاشی هفت رنگی گل آرایی کرده اند. در فیلپوشهای سردر از نقش اسلیمی و ختایی با رنگهای متنوع بر زمینه کاشی خشت لاجوردی بهره برده اند.

روی قسمت انتهایی سردر با کاشیهای دندان موشی و درپوشی از سنگ پوشانیده شده که به اندازه 15 سانتیمتر از بر نما جلوتر است تا مانع رسیدن رطوبت باران به کاشیکاریها شود. بنابراین با کاشیکاری و دیگر کارهای انجام شده، توانسته اند سردر زیبایی به علاقه مندان هنر

هدیه کنند. ناگفته نماند در کاشیکاری مسجد سید که از کاشیها و رنگهای متنوع و شاد استفاده کرده اند رنگ قرمز بیشتر از رنگهای دیگر جلب توجه می کند.

هشتی پشت در از فضای نسبتا خوبی برخوردار است و سقفی بلند و فضایی باز دارد. طرف راست هشتی، سکویی از سنگ پارسی به طول تقریبی 5 متر و عرض یک متر و در پوشی از سنگ به قطر 15 سانتیمتر ساخته اند. در طرف چپ هشتی، محل دری است که به برف انداز پشت مسجد راه داشته و دو سکو در طرفین در از سنگ به عرض یک متر و طول 120 سانتیمتر و درپوشی یکپارچه قرار دارد. محل در فعلا با مصالح بنایی بسته شده است.

کف راهرو با سنگ پارسی ریشه دار فرش شده و سالهاست که نیازی به تعمیر پیدا نکرده است. طول راهرو را به دو قسمت تقسیم کرده اند 1/2 آن سقفی با ارتفاع بلند دارد تا مناسب هشتی باشد. 1/2 دیگر سقف به ارتفاع 2 متر می شود که برابر با ارتفاع طاقنماهای مسجد است.

در شمال راهرو یک شبکه آجری زیبا به چشم می خورد که برای روشنایی هشتی تعبیه کرده اند. دیوارهای راهرو و سقف آن با اجر و بند کشی ساخته شده است.

تصویر

ص:65

لا اله الله محمد رسول الله،علی ولی الله یا الله علی

سردر غربی

بسم الله الرحمن الرحیم

ثلث سفید در زمینه کاشی خشت لاجوردی بعد از جمله «قال الله خانی»، آیه 13 و نصف آیه 14 از سوره رعد نوشته شده است.

بالای سردر با آجرکاری و حمیلهای کاشی فیروزه ای رسمی

، و داخل پا باریک ها، گره سازی معرق شده است. در سوسنی سے سر در سه مربع قناس کوچک و بزرگ در امتداد هم با حمیلی از کاشی لاجوردی بر زمینه کاشی سفید طراحی گردیده که با خط

بانی یک رگی با کاشی لاجوردی بر زمینه کاشی سفید نوشته شده است: «لا اله الا الله محمد رسول الله، علی ولی الله».

در یک مربع قناس 20 سانتیمتری که در بالای مربع بزرگ واقع شده با خط بنایی یک رگی با کاشی لاجوردی بر زمینه کاشی سفید

یا الله) و در مربع کوچک پایین مربع قناس بزرگ با خط بنایی یک گی با کاشی لاجوردی بر زمینه کاشی سفید چهار «علی» دو رانینوشته شده است . در پشت بغل بالای قوس سر در با ترنجی زیبا و اطراف آن با خطوط اسلیمی تزیین گشته است و در مجموع با گلسازی دو پشت بغل به سر در جلوه خاصی داده اند . یک ردیف کاشی دندان موشی با در پوشی به کار سر در خاتمه می دهد .

در از چهارچوبی با ابعادی مناسب ساخته شده و دو لنگه دربا ابعادی یکنواخت و تقسیماتی است شامل دو قاب مربع در بالا و دو قاب مربع در پایین و دو مستطیل در وسط. در مربعهای پایین و بالای در با ساختن گره کند دو پنجی با حمیل و در مستطیل وسط هر لنگه در با گره چینی ده کند شل و حمیلهایی، در را بسیار زیبا گره چینی کرده اند.

پشت در، با 70 سانتیمتر سنگ ازاره و آجرچینی و چهار دهنه . طاقنما با آجر و بند کشی با کاشی فیروزه ای و پوشش طاق و چشمه، خود را به طاقنمای جنوب غربی مسجد می رساند.

کف راهرو با سنگ پارسی فرش شده و با نوری که از دو طرف به راهرو می رسد دالان را بسیار زیبا ساخته است.

ص:67

تصویر

ص:68

تصویر

مهتابی ها

ص:70

در مسجد سید چهار مهتابی مشابه ساخته شده که دارای حجره هایی برای طلاب علوم دینی است. دو مهتابی در شرق و دو دیگر در غرب واقع است، با این تفاوت که دو مهتابی شرقی از طریق راهرویی به مدرس راه می گشایند ولی در مهتابیهای غربی، چون سقف شبستان زمستانی در وسط بلند است، اتاق مدرسی وجود ندارد و بنابراین مهتابیها از هم جدایند. از این رو طلابی که در مهتابیهای

غربی زندگی می کنند باید از صحن مسجد و مهتابیهای شرقی عبور کنند تا به مدرس دسترس یابند.

تزیینات کاشیکاری نمای شرقی و غربی مهتابیها مشاهند ولی در اضلاع جنوبی و شمالی هر مهتابی از خط نستعلیق و خط بنایی و تزیینات جانبی متفاوتی استفاده کرده اند که به شرح هریک خواهیم پرداخت.

تصویر

ص:71

مصرع بندی شده است و در وسط هر بیت شعر، مصرعی وجود دارد که در متن آن با خط ثلث لاجوردی بر زمینه زرد «لا اله الا الله» و در چهار طرف آن «علی» نوشته شده است. در دو طرف مصرع وسط دو مصرع دیگر ساخته که با خط نستعلیق سفید بر کاشی خشت لاجوردی نوشته اند: گفتا به وصی خود نبی مطلق

نشناخت ترا کسی بغیر از من و حق

حق را نشناخت کس بغیر از تو و من

نشناخت مرا کسی بغیر از تو و حق

در مهتابی شمال شرقی مسجد، مقابل راهروی پله های ارتباطی، راهروی دیگری شمال به جنوب ساخته اند به عرض یک متر و طول تقریبی 6 متر و ارتفاع 2 متر که در انتها در زاویه 90 درجه به طول 17 متر و عرض یک متر با همان ارتفاع به طرف چپ (شرق) ادامه پیدا می کند. در امتداد طول راهرو ابتدا درهای ورودی به حجره طلاب و سپس ادامه راهروست با سه دهنه طاقنما به طرف حیاط خلوت شرقی پشت حجرها که روشنایی راهرو را تأمین می کند و در انتها به پلکانی می رسد که به ایوان جلوی

مدرس منتهی می شود. راهرو را با آجر و بندکشی ساخته اند و چون بنا از استحکام و زیبایی خاصی برخوردار بوده هنوز تعمیری در آن نشده است.

قرینه سازی این راهرو در ایوان جنوب شرقی مسجد وجود دارد و هر دو راهرو در پله ورودی به مدرس مشترک اند. بنابر این دو راهرو به شکل U اتاق و ایوان جلوی مدرس را در بر دارند. در انتهای دو راهرو، که سقف راهروها قسمتی از ایوان جلوی مدرس است، پلکانی در وسط ایوان رو به شرق به شکل دوطرفه ساخته شده است تا طلاب بتوانند از حجرههای اطراف مدرس، یا بهتر بگوییم از مهتابی شمال شرقی و مهتابی جنوب شرقی، به اتاق مدرس هدایت شوند، بدون اینکه وارد صحن شده باشند.

در ضلع شرقی مسجد، پشت حجرهها، حیاط خلوتی وجود دارد که نور بعضی از حجره ها را تأمین می کند و در وسط حیاط خلوت چسبیده به اتاق مدرس، یک کلاه فرنگی سقف ایوان را پوشش می دهد تا از برف و باران در امان باشد. وسعت ایوان 6*6 متر است و اطراف آن را، برای نگهداری کلاه فرنگی، ستونهایی از چوب تعبیه کرده اند. پایه ستونهای چوبی را داخل پایه های سنگی قرار داده اند تا از پوسیدگی در امان باشد و در تابستان طلبه ها بتوانند از فضای ایوان برای مطالعه و گپ زدن های علمی بهره برند.

تصویر

ص:73

گره معرق بالای حجره های مهتابیها

مهتابی شمال شرقی

ص:75

مهتابی جنوب غربی

نوشته بالا:محمد

سبحان الله والحمدلله ولا اله الا الله والله اکبر و ماشاء الله

حاشیه: سوره ماعون

ص:76

مهتابی جنوب غربی

داخل قاب:بسم الله الرحمن الرحیم

انا اعطیناک الکوثر* فصل لربک وانحر* ان شانئک هو الابتر

داخل قاب:بسم الله الرحمن الرحیم

قل هوالله احد* الله الصمد*لم یلد و لم یولد* ولم یکن له کفواً احد

ص:77

جلوه می کند که این «تکبیرة الإحرام» را در شمسه ها تقسیم کرده اند. به طور مثال در یک شمسه نوشته «سبحان الله» و در شمسه دیگر «والحمد الله» تا آخر، و در یک نیمه شمسه در بالای گره نام مبارک «محمد» و در ربع شمسه های دو گوشه گره نام مبارک «علی» است که در کل، کار چشمگیر و شایسته ای به یادگار گذاشته اند.

حاشیه : سوره حمد

خط معقلی سه رگی وسط قال الله تبارک و تعالی

انمایعمر مساجد ... الله من آمن بالله ویوم الاخر

تصویر

ص:80

تصویر

ص:82

دو نبش ایوان دو گلدان سنگی دیده می شود که شامل پایه، بدنه، | مقرنس و درپوش می گردد. گلدانها را به طور یکپارچه، با بدنه ای کوزه مانند (که روی آن حکاکیهایی است) و مقرنسی که روی کوزه قرار دارد و در پوشی دوال مانند که کل ارتفاع گلدان را به 2 متر می رساند، بسیار زیبا از کف صحن نصب کرده اند.

روی پایه گلدانهای سنگی طرفین ایوان نام حجار آن بدین شرح حکاکی شده است:

عمل کمترین حسن ابن حسینعلی حجار

1309» «التماس دعا 1309» در سمت راست ستون سنگی به خط نستعلیق سفید بر زمینه سیاه (خادم بیت الله حسینعلی 1308» و در قسمت پایین، سمت چپ ستون سنگی «هاجی(1) (کذا) اسمعیل حجار» «التماس دعا 1309» نوشته شده است. بر بدنه کوزه مانند ستون، حجاریهای زیبای گل و برگ مشاهده می شود که بعد از گذشت زمان هنوز جلوه اولیه خود را | از دست نداده است.

از روی پایه های گلدانهای سنگی بین اسپرهای بیرون و اسپر داخلی ایران، پخی 45 درجه به عرض تقریبی 50 سانتیمتر با هره | آجری و حمیل کاشی فیروزه ای تا تیزه قوس محاط کرده اند و متن پخ را با حمیلهای فیروزه ای و زرد به شکل حاشیه دور تا دور متن قاب بندی کرده و سپس داخل یخ را با گل و گیاه و مصرع بندی آراسته اند. همچنین در فاصله های معین هشت ضلعی هایی با تزیینات قاب بندی طراحی کرده و داخل هشت ضلعی ها را با نقاشی مناظر، و داخل مصرعها را با گل و گیاه (گلهای سرخ و زرد) و رنگهای متنوع دیگر بر کاشی خشت سفید آراسته و تا تیزه قوس ادامه داده اند.

سنگ ازاره داخل ایران به ارتفاع 120 سانتیمتر دور تا دور ایوان را پوشانده است. ایران به عرض 810 سانتیمتر است و عمق آن در دو طرف شرق و غرب به 700 سانتیمتر و در وسط به 950 سانتیمتر می رسد. بنابراین در دیوار شمالی ایران، قناسی مشاهده می شود که آن را به داخل دیوارها انتقال داده اند. دیوار شمال شرقی ایوان با ضخامتی ذوزنقه ای شکل همراه است که توانسته اند در دیوار شمال شرقی طاقنمایی تعبیه کنند. بنابراین عمق طاقنمایی که در آن پنجره ای نصب شده برابر عمق طاقنمایی است که دیوار بر آن تکیه دارد.

شروع ایوان شامل دو پایه اولیه هرکدام به عرض تقریبی 310سانتیمتر می شود و سپس طاقنمایی است به عرض 270 سانتیمتر که به راهروی طرفین ایوان باز می گردد و در انتها دو پایه ساخته اند به عرض 100 سانتیمتر که دیوار شرقی و غربی ایران را شکل می دهد.

دیوار شمالی ایران که در وسط زاویه ای در بر دارد شامل دو طاقنماست به عمق تقریبی 40 سانتیمتر از بر دیوار که در بالا به قوس و دو پشت بغل منتهی و تمام می شود. طاقنمای غربی پنجره ای است مشرف به هشتی و راهروی شمالی که با ساختن پنجره ای حفاظ مانند به آن پایان داده اند، ولی طاقنمای شرقی کاشیکاریهای بسیار زیبایی دارد که به شرح آن می پردازیم.

کاشیکاری ایوان از روی سنگ ازاره بعد از پخ ایوان شروع شده است. بنابراین پایه که بین پخ و طاقنمای ایران بوده به ارتفاع 310سانتیمتر از روی سنگ ازاره تا زیر کتیبه کمربندی ادامه یافته و شامل طاقنمایی است که در بالا به قوس و دو پشت بغل و دو اسپر طرفین آن منتهی می شود و هر کدام جداگانه با جوک زرد بر زمینه لاجوری

ص:84

تصویر

ص:85

محاط شده است. طاقنما با دو اسپر طرفین خود به اندازه 7 سانتیمتر گودتر ساخته شده و داخل آن پس از حمیل سازی و حاشیه بندی به عرض تقریبی 10 سانتیمتر با گلهای تکراری در زمینه کاشی خشت زرد محاط شده است. متن طاقنما پس از مصرع بندی و طراحی گلهای گیاهی با کاشی هفت رنگ کاشیکاری شده و متن مصرعها را با رنگهای متنوع بر زمینه کاشی خشت سفید، لاجوردی و زرد زیبا ساخته اند. سپس متن طاقنما را با طراحی شبه اسلیمی و گلهایی بر کاشی خشت لاجوردی به پایان برده اند.

دو پشت بغل بالای قوس به عرض تقریبی 10 سانتیمتر با گلهای تکراری در زمینه کاشی خشت سفید حمیل سازی و حاشیه بندی شده است و بقیه متن حاشیه را با گل و گیاه بر زمینه کاشی خشت لاجوردی محاط کرده اند.

متن زمینه در پشت بغل را، پس از مصرع بندی، با طراحی گلهای سرخ بر زمینه کاشی خشت سفید و بقیه متن را با طراحی شبه اسلیمی و گل و گیاه بر زمینه کاشی خشت لاجوردی زیبا ساخته اند.

دو اسپر طرفین طاقنما مشابه است، بنابراین پس از محاط شدن با جوک جناقی و حمیل سازی و حاشیه بندی به عرض تقریبی 8 سانتیمتر که مصرعهایی با فاصله های معین در حاشیه به کار برده و با | گلهای قرمز بر زمینه کاشی خشت سفید دور تا دور اسپر را محاط می کند، بقیه متن حاشیه را با نقش گل و گیاه بر زمینه کاشی خشت لاجوردی تمام کرده اند.

متن اسپر دارای مصرعهایی است که مصرع اول بر پایه گلدانی طراحی شده و بقیه مصرعها با طرحهای موزونی همراه بوده اند و با طراحی گلهای سرخ بر زمینه کاشی خشت سفید و بقیه متن اسپر را باطراحی گل و برگ بر زمینه کاشی خشت لاجوردی به اتمام رسانیده اند که زیبایی خاصی به طاقنما داده است.

دو لچکی طاقنمای راهروی ورودی به راهروی شرقی ایران را با جوک جناقی سیاه بر زمینه زرد محاط کرده اند و بعد از حمیل سازی، | حاشیه ای است به عرض تقریبی 10 سانتیمتر که لچکیها را محاط می کند. در طول حاشیه، مصرعهای زنجیره ای دیده می شود که یک در میان با گلهای سرخ بر زمینه کاشی خشت سفید، و مصرعهایی یک در میان با طرحهایی از رنگ لاجوردی بر زمینه کاشی خشت سفید نقش شده و در قسمت افقی بالای حاشیه اشعاری به خط نستعلیق لاجوردی بر زمینه کاشی خشت سفید نوشته اند که چنین است:

ص:86

ایوان شمالی

کاشیکاری پخ ایوان

طاقنمای رو به قبله

دیوار شرقی ایوان

ص:87

تصویر

ص:88

تصویر

ص:89

تزئینات ایوان شمالی

« نجل پاک حجة الاسلام آن میر همام

جعفر ثانی کز اول شد ملاذ خاص و عام»

« بانی اتمام این صفه چه شد گوئی که گفت

ایزدش بادا جزایت خیر فی دار السلام)»

از خرد کردم سؤال از سال تاریخش جواب

گفت طوبی لک چه شد این صفه عالی تمام »

پا بنه اندر مقامان بهر تاریخش بگو

صفه مسجد بیامد قبه گاه خاص و عام»

البته به این ترتیب که دو بیت آن در حاشیه در پشت بغل طاقنمای شرقی و دو بیت آن در حاشیه دو پشت بغل طاقنمای غربی ایوان شمالی نوشته شده است.

طاقنما به راهروی شمالی باز است و فضای آن جزو فضای ایوان

و محلی برای نمازگزاران محسوب می شود. قسمت ورودی به راهروی شمالی را با سنگی یکپارچه و تراشی دو تیشه به ضخامت تقریبی 18 سانتیمتر و ارتفاع 60 سانتیمتر ساخته اند که طول طاقنما فضای نمازگزاران را از فضای گذرگاه عابران جدا می سازد. برای زیبایی و بهتر شدن طاقنما، از روی سنگ ازاره با جوک جناقی سیاه بر زمینه زرد دور تا دور بدنه و قوس طاقنما را محاط کرده اند و پس از حمیل سازی و حاشیه ای به عرض تقریبی 12 سانتیمتر که سطوح دایره و زیر قوس را محاط می کند، نقش حاشیه را با تکرار نقشهایی از گل و گیاه بر زمینه کاشی خشت سفید و بقیه زمینه حاشیه را با گلهای گیاهی بر کاشی خشت لاجوردی تمام کرده اند. دیواره های

طاقنما را که به قوس تا تیزه بالای آن منتهی می شود با ساختن مصرع از گل و گیاه بر زمینه کاشی خشت سفید و بقیه زیر قوس را با طراحی گیاهی بر زمینه کاشی خشت لاجوردی به پایان بردهاند. دو دیوار شرقی و غربی ایران، از شروع تا انتهای دیواره طاقنما تا زیر

ص:90

تصویر

کتیبه کمربندی مشابه سازی شده ولی در پایه آخر ایوان . یعنی اسپر شمال شرقی - اسپری به عرض تقریبی 100 سانتیمتر و ارتفاع از روی سنگ ازاره تا زیر کتیبه کمربندی ساخته اند که با جوک جناقی زرد و سیاه محاط شده و بعد از حمیل سازی، حاشیه ای به عرض تقریبی 15 سانتیمتر دور تا دور اسپر گردانیده اند. سپس متن حاشیه را با طرحهای شبه اسلیمی و گل و گیاه تکراری بر زمینه کاشی خشت زرد کار کرده اند. متن طاقنما با طراحی گلدانی دسته دار با گلهای افشان و زیبا آراسته شده که شاخه های آن به شکل موزونی از داخل گلدان به اطراف پراکنده گردیده است و با رنگهای شاد بر زمینه کاشی خشت سیاه جلوه می کند، چنانکه توانسته اند کار شایسته و شادی را به طالبان فیض به یادگار هدیه دهند. یادآور می شود که اسپر مقابل یعنی اسپر شمال غربی ایوان با اندازه های اسپر شرق مساوی ولی نقش و نگار آن متفاوت است.

طاقنمای شمال ایوان به عمق تقریبی 40 سانتیمتر گودتر از بر اسپرهای طرفین و پشت بغل های بالای قوس است و پس از محاط شدن با جوک جناقی لاجوردی بر زمینه زرد، با ساختن دو ردیف حمیل فیروزه ای و لاجوردی، حاشیه ای از گلهای رنگی و تکراری بر زمینه کاشی خشت فیروزه ای طراحی کرده اند که متن طاقنما را محاط می کند. در متن طاقنما، در وسط، مصرعهایی مشاهده می شود که با گلهای سرخ بر زمینه کاشی خشت سفید طراحی شده است. در مصرع بالا که بین شاخه های اسلیمی چشمنوازی می کند با خط نستعلیق سیاه بر زمینه کاشی خشت زرد نوشته اند: «انا مدینة العلم و علی بابها». بقیه طاقنما را با اسلیمی سه بندی آراسته اند که دو زرد و یک فیروزه ای در میان دارد و با چرخشی بسیار زیبا با گلهای ختایی - که لابه لای اسلیمی ها و پایه های چرخش اسلیمی هماهنگ شده است . نقش آفرینی می کند و متن طاقنما را برای هر بیننده ای تحسین برانگیز می سازد. رنگها و حرکت چرخشی اسلیمیها و طراحی آن بسیار زیبا بوده و به طاقنمای شمالی ایوان مسجد سید درخشندگی

خاصی داده است. بدنه دیواره گودی طاقنما را حمیل سازی کرده و متن طاقنما را با مصرع بندی و گلهای گیاهی بر زمینه کاشی خشت لاجوردی به پایان برده اند.

دیواره داخلی طاقنمایی که دارای حفاظ بوده مشابه دیواره طاقنمایی است که در شمال شرقی ایران قرار دارد.

در دو پشت بغل قوس طاقنما، بعد از جوک بندی جناقی، حاشیه ای به عرض تقریبی 10 سانتیمتر افکنده که با حمیل سازی آن

ص:91

تصویر

ص:92

را محاط کرده اند و با گلهای تکراری بسیار زیبا بر زمینه کاشی خشت سفید و صورتی کار شده است. در وسط حاشیه افقی بالای قوس، به خط نستعلیق لاجوردی رنگ بر زمینه کاشی خشت سفید و صورتی این اشعار را بر دوازده لوح کوچک نوشته اند:

«ایوان این گلدسته را پرداخت از حسن عمل

سید محمد جعفر آن بدر امم صدر ملل»

زهدش چو سلمان بی ریا رایش چو بیضا پر ضیا

رویش چو بستان باصفا خویش چو گلشن در عمل»

از سعی او شد با صفا ماننده سعی صفا

صحن فضایش چون منی لیکن بوادی جبل»

گلدسته آن از صفا چون باغ رضوان بی نظیر

ایوانی اما در بنا چون قصر کسری بی بدل»

از بعد چندین سال و مه فصل ربیع انجام شد

خرم چو ماه فرودین فرخ چو آغاز حمل»

تاریخ اتمامش یکی میخواست بانی گفتمش:

گاه نماز آمد بگو حی علی خیر العمل»

و در انتها نام خطاط(1) به خط نستعلیق طلایی بر زمینه کاشی خشت لاجوردی چنین نوشته شده است:

کتیبه الا حقر اسدالله غفر له وستر ذنوبه 1308»

نام کاشی ساز نیز در زیر مصرع این گونه آمده است: بدانا از پی تاریخ خرد گفتا» «عمل آقاجان کاشی پز غفرله»

متن دو پشت بغل را پس از حاشیه بندی با طراحی اسلیمی سه بندی، که دو زرد و یک صورتی در میان دارد، به همراه گلهای ختایی بر زمینه کاشی خشت لاجوردی به پایان برده اند.

کتیبه ای کمربندی به عرض تقریبی 50 سانتیمتر در بالای کاشیکاریهای دور ایوان ساخته شده که اول با جوک جناقی لاجوردی بر زمینه زرد محاط گردیده است و سپس رنگهای فیروزه ای، لاجوردی و زرد آن را همراهی می کنند. متن کتیبه به خط ثلث سفید بر زمینه کاشی خشت لاجوردی شامل آیه های 26 تا

نصف آیه 32 از سوره اسراء بوده و تاریخ آن در آخر کتیبه سال 1299 هجری قمری ذکر شده است.

بعد از پخ دو نبش ایوان، در داخل به موازات پخ، کتیبه ای به عرض تقریبی 50 سانتیمتر با خط ثلث سفید بر زمینه کاشی خشت لاجوردی است که بعد از جمله «قال الله تبارک و تعالی»، آیه های 34، 35 و 36 از سوره نور نوشته شده و قسمت آخر کتیبه به این عبارت ختم گردیده است: «صدق الله العلی العظیم محمد باقر شیرازی فی سنه 1259». این کتیبه از روی کتیبه کمربندی ایوان از طرف راست شروع می شود و پس از گذشتن از تیزه قوس به طرف پایین می رود. و در انتهای چپ ایوان تمام می شود.

از بالای کتیبه کمربندی به ارتفاع کاشیکاری و از روی سنگ ازاره تا زیر کتیبه که نقطه پاطاق محسوب می شود با جوک جناقی محاط گشته است و در متن، کاشیکاری را تکرار کرده اند و در ادامه، متن طاقنما را بعد از مصرع بندی با گل و گیاه هفت رنگی بر زمینه کاشی خشت لاجوردی به پایان برده اند. روی دو طاقنما که به راهروی طرفین باز است و فضای آن جزو فضای ایوان محسوب می شود دو حجره ساخته اند و نمای آن که قسمتی از نمای ایران بوده با نصب ارسی به همراه آلت چینی چوبی بسیار زیبا و شبکه سازیهایی بر زیبایی ایوان افزوده است.

دو پشت بغل بالای ارسی ها را که گودتر از بر اسپرهاست با جوک بندی جناقی و سپس حاشیه ای به عرض تقریبی 7 سانتیمتر با گل و گیاه بر زمینه کاشی خشت زرد محاط کرده اند. پس از ساختن مصرعی در وسط هر لچکی، بقیه متن پشت بغل را با گل و گیاه بر کاشی خشت لاجوردی به پایان برده اند. دیوار شرقی و غربی ایران قرینه سازی شده است.

در بالای کاشیکاری و ارسی که پاکار قوس بالای ایوان محسوب می شود (و عرض آن برابر است با پایه اولیه پخ ایوان تا انتهای طاقنمای ورودی از راهروی شمالی)، مجموعه سقف با جوک جناقی لاجوردی بر زمینه زرد محاط شده و پس از حمیل سازی، حاشیه ای به عرض تقریبی 20 سانتیمتر دور تا دور قوس را محاط می کند. داخل متن حاشیه گلهای بسیار زیبا با رنگهای متنوع با کاشیهای رنگی بر زمینه کاشی خشت سفید است که سقف را محاط می کند. سپس در متن سقف مصرعهای موزونی با ترکیب اسلیمی پدید آورده اند که مصرعها به رنگ زرد و بقیه متن بر زمینه کاشی خشت لاجوردی است و در مجموع سقفی

ص:93

یکپارچه و زیبا ساخته اند.

دیوار شمالی که در زاویه ای قرار دارد و دو اسپر انتهایی طرفین ایوان با تقسیماتی همراه است که می توان گفت با ساختن دو فیلپوش در دو زاویه کار و با ترسیم یک رسمی بسیار زیبا در وسط و به دست آمدن یک سوسنی در میانه زمینه کار و جوک بندی جناقی توانسته اند تک تک زمینه های کاشیکاری را از هم جدا و مشخص کنند. در فیلپوشها بعد از جوک بندی جناقی، حاشیه ای به عرض تقریبی 8 سانتیمتر با گلهای سرخ تکراری بر زمینه کاشی سفید افکنده اند و سپس متن فیلپوش را با مصرع بندی با گلهای سرخ و گیاهان سبز بر زمینه کاشی خشت سفید، و طراحی گل و گیاه بر زمینه کاشی خشت لاجوردی به پایان برده اند.

در سوسنی که در دل رسمی جای گرفته است، بعد از جوک بندی و حمیل سازی، با طراحی گلدان و مصرعهایی در میانه نقش، زمینه سوسنی را نقش اسلیمی با کاشی سفید و گلهای ختایی به رنگهای گیاهی بر زمینه خشت لاجوردی افکنده اند، به نحوی که سوسنی را

دیدنی و جالب توجه جلوه دهد.

در پا باریک ها و ترنجهای رسمی بندی وسط، بعد از حمیل سازی، زمینه هر پاباریک و هر یک از ترنجها با مصرع سازی و طراحی گیاهی بر زمینه کاشی خشت لاجوردی جلوه خاصی به رسمی بندی داده است. متن شمسه انتهایی کار را با ساختن مصرعها و طراحی اسلیمی با توجه به مرکزیت شمسه توانسته اند زیبا کنند تا کار چشمگیری به دوستداران هنر عرضه کند.

باید توجه داشت که طراحان ایوان شمالی، با جوک بندیها و تقسیمات انجام گرفته با طرحها و نقشها، مجموعه هماهنگ و موزونی به نمایش گذاشته اند و کاشیکاری شایسته ای به نمایش در آورده اند.

ص:94

تصویر

طاقهای بین راه روی ایوان شمالی

ص:95

دو اسپر طرفین طاقنما را با جوک جناقی محاط و حمیل بندی کرده اند و حاشیه ای به عرض تقریبی 7 سانتیمتر با گلهای تکراری و رنگهای متنوع بر زمینه کاشی خشت لاجوردی افکنده اند و متن اسپر را با مصرع بندی و گلهای سرخ بر زمینه کاشی خشت سفید . که در مصرع میانی بر زمینه کاشی خشت لاجوردی است . طراحی کرده و اسپرها را زیبا ساخته اند. بعد از پایه شرقی ایوان، طاقنمایی برپاست به عرض تقریبی 450 سانتیمتر که به راهروی شرقی پا راهروی پشت مقبره راه دارد. |

در دیوار غربی ایران پس از پایه اولیه شرح داده شده طاقنمایی بنا کرده اند به عرض 230 سانتیمتر که به راهروی شمالی باز است. بنابر این دور تا دور این طاقنما از روی سنگ ازاره جوک بندی جناقی زرد بر زمینه رنگ لاجوردی شده است و سپس با ادامه جوک بندی، دو پشت بغل قوس را محاط کرده و به طاقنما و پشت بغل بالای قوس شکل داده اند.

فضای داخلی راهرو جزو فضای ایوان محسوب می شود و محل نمازگزاران است. در بدو ورود به راهرو، سنگی یکپارچه به قطر تقریبی 15 سانتیمتر و ارتفاع 60 سانتیمتر و طول دهانه طاقنما با تراشی دو تیشه نصب کرده اند و راه ورود به ایران را بسته نگه داشته اند. بنابراین از روی سنگ ازاره دو طرف دیوار، طاقنما را تا تیزه قوس به عرض تقریبی 15 سانتیمتر حمیل بندی و حاشیه سازی کرده اند که با گلهای تکراری و رنگهای متنوع بر زمینه کاشی سبز فیروزه ای است و متن طاقنما را با طراحی گیاهی و کشیدن مناظری متنوع در زمینه های هندسی (هشت گوش) به شکل منظم ساخته و بقیه متن را با طراحی اسلیمی و ختایی با کاشیهای هفت رنگی بر زمینه کاشی خشت لاجوردی به پایان برده اند.

پایه شمال غربی ایران را به عرض تقریبی 250 سانتیمتر از روی سنگ ازاره با یک طاقنما بنا نهاده اند که در بالا به قوس و دو پشت بغل ختم می شود. یک اسپر طرف چپ طاقنماست که آن را تزیین کرده اند و طرف راست طاقنما را با اسپری به عرض تقریبی 15 سانتیمتر تکمیل کرده اند که پس از حمیل بندی با گلهای مشابه و

نمای شمال شرقی

ص:97

تصویر

ص:98

تکراری در زمینه کاشی خشت زرد و سه ردیف جوک زرد بر زمینه رنگ لاجوردی که در امتداد یکدیگر قرار گرفته اند زینت بخش استانی ایوان شده است. متن طاقنما و اسپر طرف چپ به اندازه 7

ایمر گود و برجسته است که با جوک جناقی آن را محاط کرده اند. متن کاشیکاری طاقنما را، پس از جوک بندی و حاشیه ساری در دو مرحله که اول به عرض 10 سانتیمتر با گلهای تکراری در زمینه کاشی خشت سبز و دوم به عرض تقریبی 6 سانتیمتر با گلهای تکراری بر زمینه کاشی خشت سفید انجام شده است، با حاشیه داخلی ارائه کرده اند. متن طاقنما را پس از ساختن گلدان و صرع بندی با گلهای سرخ بر زمینه کاشی خشت سفید با طراحی گیانی بر زمینه کاشی خشت لاجوردی تمام کرده اند. در پشت بغل ای قوس را پس از حمیل بندی و حاشیه سازی به عرض تقریبی 6 سانتیمتر با گلهای تکراری در زمینه کاشی سیاه و متن پشت بغل را با گنتهای سرخ بر زمینه کاشی خشت سفید به پایان برده اند.

دو پشت بغل بالای طاقنمای ورودی از راهروی شمالی را با حمیل سازی و حاشیه بندی و گلهای تکراری به عرض تقریبی 6 سانتیمتر، و متن طاقنما را پس از مصرع بندی و طراحی نقش اسلیمی و ختایی بر زمینه کاشی خشت لاجوردی، پایان بخش دو پشت بغل کرده اند.

در بالای پایه شمال غربی و طاقنمای ورودی از راهروی شمالی سجد، حاشیه ای به عرض تقریبی 65 سانتیمتر و طول 450 سانتیمتر با حصیل بندی و حاشیه سازی به عرض تقریبی 6 سانتیمتر و گلهای تکراری در زمینه کاشی خشت سبز ارائه شده است. متن حاشیه را با مصرع سازی با گلهای سرخ داخل مصرعها بر زمینه کاشی خشت سفید و بقیه متن را با در حینهای مختلف بر زمینه کاشی خشت لاجوردی زینت داده اند.

در دو گوشه بالای حاشیه پایه های قوس سقف است که یک دستی در بر دارد. در دل سوسنی طاقنمایی به عرض تقریبی 70 سانتیمتر و ارتفاع بلندای سوسنی ساخته اند و آن را با جوک جناقی تر در زمینه رنگ لاجوردی محاط کرده اند. داخل طاقنما حاشیه ای با گلهای تکراری بر زمینه کاشی خشت لاجوردی افکنده و متن .

اقتما را با گل و بوته به رنگهای متنوع و برجسته بر زمینه کاشی خشت سفید کار کرده اند. سه مصرع در وسط طاقنماست که در مصرع میانی با خط ثلث زرد برجسته بر زمینه کاشی لاجوردی تگ «قال الله تعالی وان المساجد لله فلا تدعو مع الله احد» نوشته شده است و در بالا و پایین آن به عبارات «یا قاضی الحاجات» و «یا کافی المهمات» بسنده کرده اند. در دو طرف طاقنما و متن سوسنی

ایوان شمال شرقی

نمای مقبره از داخل ایوان

ص:99

عد از حمیل بندی و حاشیه سازی با گلهای تکراری بر زمینه خشت لاجوردی، سوسنی را محاط کرده و متن سوسنی را با گلهای گیاهی و متنوع بر زمینه کاشی خشت لاجوردی تمام کرده اند.

دیوار شمالی ایران شامل پنجره و دو اسپر طرفین آن است که پنجره روشنایی داخل مقبره حجة الاسلام شفتی را تامین می کند. پنجره در بالا گره چینی چوبی بسیار زیبا و شیشه های رنگی دارد که در روز فضای داخل مقبره را زیبا و چشم نواز می کند و نشانه ارسی بودن آن را می رساند. البته قبلا با درهای بازشوی کشویی همراه بوده است که در حال حاضر بازشوها را برداشته اند و از پنجره معمولی استفاده می برند. به طور کلی ارسی در بالا به قوس و دو پشت بغل ختم می شود که پس از حمیل بندی و حاشیه سازی به عرض تقریبی 7 سانتیمتر و نقش گلهای تکراری بر زمینه کاشی خشت لاجوردی، متن دو لچکی را با مصرع سازی به شکل بیضی و گلهای سرخ بر زمینه کاشی خشت سفید کار کرده و بقیه متن را با گلهای متنوع بر زمینه کاشی خشت سبز زینت داده اند.

در بالای دو پشت بغل، سوسنی سقف را در بر دارد که با طراحی مصرعی در وسط و تزیین گلهای سرخ بر زمینه کاشی خشت سفید و بقیه متن سوسنی را با طراحی اسلیمی و گلهای ختایی بر زمینه کاشی خشت لاجوردی چشمنواز کرده اند.

دو اسپر طرفین ارسی، که از روی سنگ ازاره با جوک بندی جناقی زرد بر رنگ لاجوردی شروع شده و دو اسپر را به نوبه خود محاط کرده باحمیل بندی و حاشیه سازی با گلهای متنوع و تکراری به عرض تقریبی 8 سانتیمتر بر زمینه کاشی خشت لاجوردی همراه بوده است. سپس با ساختن حاشیهای تکراری (مداخل) به عرض تقریبی 5 سانتیمتر با گلهای تکراری بر زمینه کاشی خشت سفید ادامه یافته و متن اسپر با طراحی مصرعهایی مشابه ساخته شده که اشعاری در آن به خط نستعلیق سفید بر زمینه کاشی خشت لاجوردی به دست اسدالله رجالی نوشته شده است و با گلهای متنوع بر زمینه کاشی خشت زرد و لاجوردی، کاشیکاری طاقنما را به پایان برده اند. اشعار داخل مصرعها چنین است: « هنا مصرع الحلم و القدس و التقی

هنا مطلع الانوار من جهة العلی)

هنا بیت معمور و واد مقدس

و جنت عدن انزلت جانب الثری»

« هنا معدن التقوی و کنز فتوة

هنا مخزن التوفیق و الرشد و الهدی)

(نظمه اقل الحاج میرزا فتح الله)

« ایا قبة النور من فیک ضاجع

اباقر علم الله ام آیة النهی»

ایا قبره ان الذی قد ضمنته

الحجة اسلام و منتخب الوری»

کتبه اسدالله شهیر برجالی)

تضمنت بحر الجود و العلم و الکرم

و واریت نور الله فی اظلم الدجی»

« و زینها بالنقش سید ولده

ابوجعفر السامی مقتدی الوری»

« سئلت عن التاریخ قال کما بدا

هنا مصرع الحلم و القدس والتقی»

1313

در پایین اشعار در سمت راست ایوان، دو لوحه به خط نستعلیق سفید بر زمینه کاشی خشت لاجوردی شامل دو بیت شعر به این

ایوان شمالی شرقی

ص:100

سقف ایوان جلو مقبره

کاشیکاری سقف راهرو

ص:101

شرح است: « این بارگه نور جلی میباشد

جاروب کشش حسینعلی میباشد» « هر کس که چو او براستی خدمت کرد

شایسته لطف ازلی میباشد»

پوشش سقف ایوان جلوی مقبره، بعد از سر به هم نهادن دو پایه اول پوشش ایوان، بر زمینه مستطیل شکلی استوار شده که طول مستطیل در جهت شرق و غرب ایران است. بنابراین برای ساختن شمسه ای در یک چهارضلعی که تشکیل دهنده سقف ایوان است، در حاشیه در شرق و غرب به شکل کنارهای در دو طرف مربع شکل گرفته که داخل این حاشیه ها را پس از حمیل بندی و حاشیه سازی با گلهای تکراری بر زمینه زرد و متن حاشیه را با طراحی اسلیمی و مصرع بندیهایی با گلهای سرخ بر زمینه کاشی خشت سفید ارائه کرده و با ساختن دو کتاره در دو طرف مستطیل و به دست آوردن یک مربع در وسط و ساختن چهار پاباریک در چهار گوشه مستطیل توانسته اند شمسه هشتی را با کاشیکاری بسیار زیبا و چشمنواز به بیننده القا کنند.

در چهار پاباریک چهار گوشه سقف و شمسه وسط با جوک بندی جناقی شکل اصلی کار را ترسیم کرده اند. بنابراین در هر پاباریک بعد از حمیل بندی و حاشیه سازی با گلهای تکراری بر زمینه کاشی سفید، متن آن را با طراحی مصرعی در وسط و ترسیم نقش اسلیمی و گل و برگ گیاهی با رنگهای متنوع بر زمینه کاشی خشت لاجوردی کار کرده و در نتیجه پاباریک ها را به شکل زیبایی کاشیکاری کرده اند.

در شمسه هشت وسط که به شکل عرقچینی هشت ترک است، بعد از حمیل بندی و حاشیه سازی به عرض تقریبی 15 سانتیمتر و گلهای تزیینی و تکراری بر زمینه کاشی خشت سفید، شمسه وسط را محاط کرده اند.

در متن عرقچین سقف روی هر ترکی مصرع بندی و گلهای سرخی بر زمینه کاشی خشت سفید طراحی شده و بقیه زمینه را با نقش اسلیمی و ختایی و تکرار آن بر هفت ترک دیگر به پایان برده اند و سقف زیبایی به بینندگان اهدا نموده اند.

بین ایوان و راهروی پشت مقبره با سنگ پارسی، که به طول طاقنما و ضخامت 20 سانتیمتر و ارتفاع 50 سانتیمتر است، محل نمازگزار را از گذرگاه عابران جدا کرده اند.

راهروی پشت مقبره زمانی در اجاره قهوه خانه بود که در گرمای تابستان از این محل برای پذیرایی مشتریان استفاده می بردند. بنابراین در ورود به پشت مقبره امتداد دیوار شمالی ایوان است که دری به عرض تقریبی 130 سانتیمتر و ارتفاع تقریبی 230 سانتیمتر با چهارچوب و دو لنگه در باز شو ساخته اند. در بالای در مستطیلی به عرض در و ارتفاع 80 سانتیمتر است که اطراف آن را با کاشیهای 4سانتیمتری نره بندی کرده اند و سپس بعد از حمیل بندی و حاشیه سازی به عرض تقریبی 10 سانتیمتر . که بعد از حمیل بندی با گلهای سرخ و اشکال هندسی تکراری بر کاشی خشت سفید طراحی شده است . متن طاقنما را با مصرع بندی به شکل دایره با گلهای سرخ بر زمینه کاشی خشت سفید ساخته اند و در دایره وسط با خط ثلث سیاه بر زمینه کاشی فیروزه ای رنگ نوشته اند: «آدلوا الباب سجد». بقیهمتن مستطیل را با کاشیهای هفت رنگی از گلهای سرخ و خطوط هندسی آراسته و نقش موزونی در بالای در به نمایش گذاشته اند.

اطراف در از روی سنگ ازاره تا بالای مستطیل بالای در را جوک جناقی نصب کرده و دو اسپر طرفین در را که مشابهند و ارتفاع آن از روی سنگ ازاره همسطح مستطیل است با جوک جناقی محاط کرده و سپس با حمیل بندی و حاشیه سازی با گلهای تکراری بر زمینه کاشی خشت سفید، متن را با مصرع بندی با گلهای سرخ بر زمینه کاشی خشت سفید تزیین کرده و متن طاقنما را با طراحی گیاهی بر زمینه کاشی خشت لاجوردی به پایان برده اند. در بالای دو اسپر و مستطیل بالای در حاشیه ای به عرض تقریبی 50 سانتیمتر افکنده اند که طول آن با عرض راهرو برابری می کند و با

کاشیکاری بالای در ورودی به پشت مقبره

ص:102

راه ورودی به راه رو پشت مقبره

ص:103

جوک بندی جناقی زرد بر زمینه لاجوردی محاط شده است. بعد از حمیل بندی و حاشیه سازی و ساختن مصرعهایی موزون در طول حاشیه، متن مصرعها را با گلهای سرخ بر زمینه کاشی خشت سفید و سبز طراحی کرده و بقیه متن حاشیه را با گلهای گیاهی بر زمینه کاشی خشت لاجوردی به پایان برده اند. در بالای حاشیه کاشیکاری شده، یک ارسی به عرض راهرو با سه لنگه در بازشو که عمودی بالا و پایین می رود نصب کرده اند و بقیه متن ارسی را با الت چینی چوبی زیبا ساخته اند. ارسی در بالا به قوسی ختم می شود که با قوس سقف همسو گردیده و بالای قوس در میان دل سقف جایگیر شده است.

دیوار شرقی راهرو یک ارسی به عرض و طول راهرو به ارتفاع تقریبی 300 سانتیمتر و چهار لنگه در بازشو دارد که در دوره معاصر ساخته شده است. بالای ارسی از کاشیکاریهای متنوع بهره مند است که تا زیر سقف ادامه می یابد. متن کاشیکاری را بعد از حمیل بندی و حاشیه سازی با رنگهای متنوع با گلهای گیاهی بر زمینه کاشی خشت لاجوردی ادامه داده اند.

سقف مانند سقف ایوان جلوی مقبره بوده که با کاشیکاری بسیار زیبایی گردش تکراری خود را به نمایش گذاشته است. دیواره های زیر حجره که در انتها به قوسی ختم می شود، از روی سنگ ازاره و قوس و ادامه آن با جوک جناقی محاط شده و بعد از حمیل بندی و حاشیه سازی به عرض تقریبی 15 سانتیمتر و ریتم گلهای تکراری با رنگهای متنوع بر زمینه کاشی خشت سفید که دور تا دور و سقف را تا تیزه قوس محاط کرده است، متن کاشیکاری را با مصرع سازیهای منظم و تکرار مشابه آن و گلهای متنوع ادامه داده اند که در مصرعها بر زمینه کاشی خشت سفید و زرد است. بقیه متن طاقنما با گلهای گیاهی و رنگهایی از کاشیهای هفت رنگ بر زمینه کاشی خشت لاجوردی همراه می گردد که بدین ترتیب سقف راهروی ورودی از پشت مقبره را زیبا ساخته اند. کف راهرو با سنگ پارسی فرش شده که با تراش کلنگی همراه است و به طور کلی مجموعه ای دیدنی ارائه داده اند.

ص:104

تصویر

ص:106

کاشیکاریهای ایوان غربی

تصویر

طاقنمایی است که دیواره طاقنما را تا تیزه قوس، بعد از حاشیه بندی و حمیل سازی با گل و برگهای گیاهی، با رنگهای متنوع بر زمینه کاشی خشت لاجوردی تزیین کرده و در فاصله های معین بین گل و برگها را به شکل هشت ضلعی و دایره هایی مصرع بندی کرده اند و داخل هرکدام به نوبه خود مناظری نقاشی شده است.

یادآوری می شود روی کاشیهای نما، بالای سنگ ازاره، اشعاری به خط سفید معمولی بر زمینه کاشی خشت لاجوردی نگاشته اند که بدین مضمون است: طرف راست:

«بامر خدایی که جل است و قائم در اول ماه محرم الحرام .............) بتاریخ هجری دینش تمام»

و طرف چپ:

سنه هزار و سیصد و هشتاد و چار) «1384 شده تعمیر از مؤمنین گرام بگفت ساعی تاریخ تعمیر را ز الطاف یزدان

حی مدام» | بنابراین کاشیکاریها مربوط به دوره معاصر است.

سقف ایوان از شمسه شانزده بوده و با نقش اسلیمی بر زمینه کاشی خشت لاجوردی تزیین شده است. در چهار پا باریک چهار طرف شمسه با مصرع بندی و حمیل سازی متن، زمینه پا باریک ها را با طراحی اسلیمی گل و برگ بر زمینه کاشی خشت لاجوردی به پایان برده اند.

دیوار مقابل یا دیوار شمالی ورود به ایوان به سه بخش تقسیم

ص:107

شده است که دو طاقنما در دو طرف و یک جرز در وسط قرار دارد و طاقنماها با جوک بندی جناقی محاط شده و داخل آنها را در دو ردیف حاشیه سازی و حمیل سازی کرده اند. بر متن زمینه طاقنما در وسط بر یک مستطیل خوابیده دورنمایی نقاشی کرده اند و بالای مستطیل گلدانی است که بدنه گلدان را با طراحی گل و گیاه از رنگهای متنوع بر زمینه کاشی خشت فیروزه ای ساخته و در ادامه، نقاشی روی گلدان را پس از مصرع بندی با گلهای گیاهی بر زمینه زرد تمام کرده اند. متن طاقنما را با طراحی اسلیمی به رنگ سفید بر زمینه کاشی خشت لاجوردی اجرا کرده اند. روی جرز وسط را که برجسته تر از متن طاقنماهاست، بعد از جوک بندی که جرز را محاط می کند، حاشیه سازی و حمیل بندی کرده اند و متن زمینه جرز را با

مصرع بندی و طراحی گیاهی بر زمینه کاشی خشت فیروزه ای چشمنواز نموده اند.

در بالای دو طاقنما کتیبه ای به عرض تقریبی 30 سانتیمتر قرار دارد که با جوک جناقی محاط شده و با خط ثلث سفید بر زمینه کاشی خشت لاجوردی نوشته است:

«انما یعمر مساجد الله من آمن بالله والیوم الاخر و اقام الصلوة و آتی الزکوة و لم یخش الا الله فعسی اولئک ان یکونوا من المهتدین»..

زیر قوس . که با جوک جناقی محاط شده است . در وسط سه مصرع به چشم می خورد که در مصرع وسط با خط ثلث سفید بر

کاشیکاریها یایوان شمال غربی

ایوان شمال غربی جنب راهرو

ص:108

تصویر

ص:109

تصویر

ص:110

زمینه کاشی خشت لاجوردی نوشته است: «ولایت علی ابن ابیطالب حصنی»، و در دو مصرع طرفین که مصرعها را مانند شمسه هشت طراحی کرده اند، با خط ثلث سفید بر زمینه کاشی خشت لاجوردی در شمسه راست «فمن دخل حصنی» و در شمسه چپ امر من عذابی» نوشته اند. متن زمینه را با گل و گیاه بر زمینه کاشی خشت فیروزه ای طراحی و کاشیکاری کرده اند. بدنه زیر طاقنما از روی سنگ ازاره با جوک جناقی محاط شده است و بعد از حاشیه بندی به عرض تقریبی 5 سانتیمتر، متن زیر طاقنما را با گل و برگ گیاهی از رنگهای متنوع بر زمینه کاشی خشت لاجوردی ساخته اند.

در لبه بالای طاقنمای ورود به ایوان کتیبه ای به عرض تقریبی 30 سانتیمتر قرار دارد که بعد از حمیل بندی با خط ثلث سفید بر زمینه کاشی خشت لاجوردی نوشته اند:

قال الله تعالی قل یا عبادی الذین اسرفو علی

انفسهم لا تقنطوا من رحمة الله ان الله

یغفر الذنوب جمیعا صدق الله العلی العظیم»

در بالای کتیبه سه مصرع طراحی کرده اند با خط ثلث سفید بر زمینه کاشی خشت لاجوردی که در مصرع وسط «لا اله الا الله»، در

طرف چپ «محمد رسول الله»، و در طرف راست «علی ولی الله) نوشته است. همچنین متن بالای کتیبه را با طراحی گیاهی بر زمینه کاشی خشت فیروزه ای تزیین کرده اند.

ادامه ایوان شمال غربی به پشت راه پله های شمال غربی فضایی است که در سابق با فضای زیر حجره در اجاره قهوه خانه ای بوده ولی بعد از تخلیه و تمیز کردن فضای قهوه خانه در امتداد فضای ایوان شمال غربی قرار گرفته است. در دیوار جنوبی از روی سنگ ازاره و جوک بندی جناقی و حاشیه سازی به عرض 15 سانتیمتر، متن طاقنما با تقسیماتی مساوی به طور افقی خط کشی سفید موازی شده است و متن بین خطوط را با خط ثلث سفید بر زمینه کاشی خشت لاجوردی زیارت عاشورا تحریر کرده اند.

در دیوار شمالی از روی سنگ ازاره، بعد از جوک بندی جناقی و حاشیه سازی در دو ردیف به عرض 20 سانتیمتر، متن زمینه را با نقش اسلیمی و ختایی بر زمینه کاشی خشت لاجوردی و مصرع بندیهایی به شکل شمسه و نقش گل و گیاه بر زمینه کاشی خشت سفید طراحی کرده اند.

ص:111

در دیوار غربی از روی سنگ ازاره بعد از جوک بندی جناقی و محاط کردن زمینه بعد از حاشیه سازی در دو ردیف . که اول بر زمینه کاشی خشت لاجوردی و دوم بر زمینه کاشی خشت سفید است . گلدانی در متن زمینه در وسط تعبیه کرده اند که شروع آن بشقابی است با کاسه ای در وسط، و گلدانی پر از گل داخل کاسه قرار گرفته و روی بدنه گلدان در مصرع بندیهایی اسامی پنج تن این گونه نوشته شده است: اول در بالا آرم جمهوری اسلامی و سپس نامهای مبارک

محمد، علی، فاطمه، حسن و حسین»، و بالای گلدان با گلهای سرخ تزیین یافته است. در بالای گلدان، با کاشیکاری و طراحی، قاب عکسی مربع در آورده اند که با تزییناتی همراه است و در وسط آن با خط ثلث سفید بر زمینه کاشی خشت لاجوردی نوشته اند:

بسم الله الرحمن الرحیم انما یرید الله لیذهب عنکم الرجس اهل البیت و یطهرکم تطهیرا» و با فاصله ای چنین آمده است: «ان الله و ملائکته یصلون علی النبی یا أیها الذین آمنو صلوا علیه و سلمو تسلیما» «اللهم صل علی محمد و آل محمد».

متن طاقنما با طراحی گل و گیاه بر زمینه کاشی خشت فیروزه ای تزیین شده است.

در دو طرف شروع طاقنما دو نیم مصرع مشاهده می شود که در اولی اسم بانیان آن «سید مصطفی، سید جلیل، سید ابراهیم متوسلان» و در نیم مصرع دوم اسم کاشیکار، «کاشی سازی ماهر اصفهان)»، دیده می شود. در مصرعی روی دیوار عمودی از طاقنما در طرف راست با خط سفید بر زمینه کاشی خشت لاجوردی «در زمان تولیت حضرت آیت الله حاج سید محمد تقی» و در مصرع طرف چپ «موسوی شفتی به اتمام رسید سنه 1416 قمری مطابق 1374» نوشته شده است. از این تاریخها چنین نتیجه گیری می شود که این قسمت از ایوان قبلاً کاشیکاری نداشته و در زمان معاصر بانیان خیر آن را به کاشیکاری مزین کرده اند.

ایوان شمال غربی (زیارت عاشورا)

تصویر

ص:112

تصویر

ص:114

اطراف ایوان را سنگ ازاره از مرمر به ارتفاع 130سانتی متر از کف نصب کرده اند و در دو نبش ایوان گلدانهایی از سنگ سیاه یکپارچه با پایه ای به ارتفاع 50 سانتیمتر و بدنه ای به ارتفاع 90 سانتیمتر تعبیه شده که همراه مقرنسی به ارتفاع 45 سانتیمتر و حکاکی بسیار زیباست و در پوشی از دوال سنگی نصب کرده اند که دو نبش داخلی و خارجی ایران را در بر دارد.

از روی گلدانها پخی به عرض 50 سانتیمتر شروع می شود که تا تیزه قوس بالای ایران ادامه یافته است.

دور تا دور ایوان اول با آجر و کاشی فیروزه ای به اندازه 7 سانتیمتر و سپس با حمیلهای کاشی فیروزه ای توانسته اند پخ ایوان را محاط کنند.

کاشیهای پخ ایوان از کاشیهای هفت رنگی بر زمینه کاشی خشت لاجوردی است که با تزیینات و گل و بوته سازی انجام گرفته می تواند آرامبخش چشمان نمازگزاران باشد.

داخل ایوان با جوک جناقی لاجوردی بر زمینه زرد تقسیماتی انجام داده اند که طاقنماها و جرزها و پستی و بلندی سطح کار را مشخص می کند. ارتفاع کاشیکاری از روی سنگ ازاره تا زیر کتیبه کمربندی 280 سانتیمتر است. دیوار شرقی و غربی مشابهند و دیوار را به سه قسمت، دو پایه و یک دهنه در وسط، تقسیم کرده اند که راه عبور به چهل ستون طرفین را میسر می کند. این تقسیمات عبارت است از: اول پایه ای از لبه ایوان به طول 270 سانتیمتر، سپس

تصویر

ص:115

راهروی ورودی (دهنه) به چهل ستون به طول 270 سانتیمتر، بعد پایه جنوبی ایوان به طول 200 سانتیمتر. کاشیکاری ایران روی دیوار اول دو اسپر و یک طاقنما در وسط، و بعد از راهروی ورودی به چهل ستون ها یک اسپر و یک طاقنما، و در اسپر جنوبی ایوان یک طاقنماست. در زاویه ایران، با نصب چهار ردیف جوک، زاویه را به پخ تبدیل و سپس کاشیکاری کرده اند و پس از حمیل بندی و حاشیه سازی با کاشیهای هفت رنگی بر زمینه خشت لاجوردی، کاشیکاری را به پایان رسانده اند. دو پشت بغل قوس راهروی ورودی به چهل ستون را با کاشیهایی هماهنگ ساخته اند.

در ارتفاع 4 متری از کف ایوان کتیبه ای کمربندی قرار دارد که با جوک محاط شده و به خط ثلث بر زمینه کاشی خشت لاجوردی آیاتی از سوره رعد نوشته شده و بعد از جمله «قال الله تعالی» آیات 14 و 15 و 16 و 17 از سوره رعد و آیه های 31 و 32 و 33 از سوره ابراهیم است و قسمت آخر کتیبه را با عبارت «صدق الله العلی العظیم کتیبه محمد باقر الشیرازی سنه خمس وخمسین و ماتین بعد الف 1255) تمام کرده اند.

در بالای کتیبه و دیوار غربی ایران دو طاقنما (غلام گردش) با مقرنس و پنجره ای بسیار زیبا و چشمنواز جلوه می کند. پنجره مربوط به حجره هایی می شود که در دو طرف ایوان روی سقف راهروهای ورود به چهل ستون است و قرینه آنها را در زاویه صحن مسجد و روی سقف ورود به چهل ستون ساخته اند. گودی طاقنمای وسط ایوان به شکل نیم هشت ضلعی منظم بوده و در ضلع موازی با دیوار ایوان، پنجره ای نصب شده است و در اضلاع طرفین پنجره سه مربع قتاس در آورده اند که قطر آن در یک امتداد قرار دارد. در مربع قناس وسط که چهار برابر هر مربع قناس بالا و پایین است، با خط بنایی یک رگی با کاشی مشکی بر زمینه سفید نوشته اند: «سبحان ربی العلی و بحمده و در مربع قناس کوچک در بالا «یا الله» و در پایینی

یا احمد»، و در ایوان مقابل در مربعها نوشته اند: «یا من هو عالم یکل شیء یا کریم یا رحیم «سبحان ربی العظیم و بحمده سبحان الله.

کاشیکاری مقرنس بدنه زیر مقرنسها که از رنگهای متنوع انتخاب شده بر زمینه شطرنجی مربع قناس پایه ریزی شده است و مقرنس و ایوان را بسیار زیبا کاشیکاری کرده اند.

برای پایه اول داخل ایوان، با تقسیماتی که در پایین انجام داده اند ، بعد از کتیبه با جوک سازی و حاشیه بندی از کاشیکاری هفت رنگی استفاده کرده و بر زمینه کاشی خشت لاجوردی تا تیزه قوس

تقسیمات ادامه یافته است.

از بر طاقنما تا انتهای ایوان را بعد از کتیبه و تقسیماتی که شامل ساختن فیلپوشهایی در دو گوشه جنوبی ایوان و رسمی بندی سقف ایوان و ساختن شمسه ای در مرکز سقف است، با جوکهای جناقی زرد و لاجوردی و حاشیه بندی و حمیل سازی و داخل قسمتهای مختلف را با کاشیهای هفت رنگی و نقش اسلیمی بر زمینه کاشی خشت لاجوردی پایان داده اند.

در دیوار شمالی ایوان ورودی به شبستان زیر گنبد با عرض 450سانتیمتر طاقنمایی تعبیه شده است و در نبش دو طرف طاقنما از دو پایه گلدان مرمر به ارتفاع سنگ ازاره استفاده کرده اند که روی گلدانها تراشی صیقلی داده شده و بالای گلدان با مقرنس و در پوشی دوال مانند همراه است. از روی پایه گلدان پخی به عرض 70 سانتیمتر وجود دارد که آن را با جوک بندی تا تیزه قوس محاط کرده و با حاشیه بندی و کاشی هفت رنگی بر زمینه خشت لاجوردی زینت داده اند.

ضخامت دیوار بین ایوان و شبستان 155 سانتیمتر است که از روی سنگ ازاره با جوک بندی و گل و بوته از کاشی هفت رنگی بر

غلام گردش جلوی حجره ها

ص:116

نمایی از دیوار شرقی یا غربی ایوان جنوبی

کاشی کاریهای سقف ایوان جنوبی

تصویر

ص:117

تصویر

گنبد وسقف های اطراف آن

آجر کاری سقف ایوان وپله های دسترسی به ساعت

ص:118

تصویر

تصویر

آجر کاری گنبد وشبکه روشنایی زیر گنبد

ص:119

زمینه خشت لاجوردی، ارتفاع دیوارها را تا تیزه قوس زینت بخشیده اند.

دو پشت بغل بالای قوس ورودی به شبستان را بعد از جوک بندی و حاشیه بندی، توانسته اند با رنگهای متنوع و گلهای سرخ تزیین کنند.

در بالای دو پشت بغل در دل سوسنی با رسمی بندی به خط . نستعلیق لاجوردی بر زمینه زرد در دو مصرع به ترتیب نوشته اند: «یا علی» «ادرکنی».

مجموعه تقسیماتی که با جوک بندی انجام شده و حاشیه بندی و حمیل سازی و گل و بوته هایی که در ایوان جنوبی به کار گرفته شده دسترنج هنرمندان دوره قاجاریه و بعد از آن است که به طور چشمگیری به نمایش گذاشته اند تا نمازگزاران از آن لذت برند.

ایوان جنوبی

برج ساعت

ایوان جنوبی مسجد سید، با تقسیم کتیبه ها و پشت بغل قوسها، زیبایی و جلوه خاصی به نمای جنوبی مسجد می بخشد و نوازشی به چشم هر بیننده ای القا می کند. در ربع کرهای پشت سقف ایوان به دور از چشم بینندگان . آجرکاریهای بسیار زیبایی سقف ایوان را می سازد و سرپناهی برای نمازگزاران به ارمغان دارد که با آجرهای یکرنگ و دست پر هنر هنرمندان اثر بسیار چشمگیری رو به فلک نشان می دهد.

در اصطلاح معماری جمله ای به یاد دارم که آجر چینی هایی با بند کشی تو گود را آجر چینی خندان می گفتند. بنابراین، آجرچینی پشت سقف ایوان و کمانی شکل بودن آن و پشت سر هم قرار گرفتن ردیفهای آجرکاری که از پایه سقف شروع می شود و تا تیزه قوس در ردیفهای منظم ادامه می یابد و بدون هیچ لغزشی قوس را به پایان می رساند نمودی از این اصطلاح است. آجرچینی خندانی که گویی رو به آسمان دارد و شکل خود را با لبخندی زیبا در مقابل زیباییهای فلک نشان می دهد و سالهای متمادی این لبخند را در ردیفهای آجرکاری خود نگه داشته و برف و باران و نزولات آسمانی را پشت سر گذاشته است. بدین ترتیب، توانایی خود را در مقابل همه ناهمواریها به نمایش می گذارد و امروزه ما را با کار هنرمندانی آشنا می کند که در زمانهای گذشته با دست خالی توانسته اند محاسبات و زیبایی را یکجا خلق کنند.

مساجد معمولاً دارای گنبد و دو مناره است، ولی بازدید

تصویر

ص:120

کنندگان مسجد سید، در داخل و خارج مسجد، گنبد و منارهای مشاهده نمی کنند و هر جا صحبت از مسجد سید باشد آن را بدون مناره می دانند.

بلندای ایوان جنوبی از کف صحن تا آخرین نقطه ایران به ارتفاع 1600 سانتیمتر شامل دو قسمت است: قسمت اول بلندی ایوان از کف صحن تا بلندی سقفهای اطراف آن، سپس به ارتفاع 750سانتیمتر بلندتر از بامهای اطراف آن تا آخرین نقطه کتیبه بالای ایوان. ضخامت دیواره ایوان در زیر نمای اصلی به اندازه تقریبی 250 سانتیمتر بوده و به ضخامت 50 تا 60 سانتیمتر به شکل ل ا

ساختمانهای پشت ایوان را در دل خود جای داده است که به شرح آن خواهیم پرداخت.

در طراحی اول مسجد سید، گنبد و دو مناره (گلدسته) در بالای ایوان جنوبی و شبستان پشت آن پیش بینی شده بود که گنبد را با دهانه ای به قطر 1100 سانتیمتر (یعنی عرض یا طول شبستان) و به ارتفاع تقریبی 500 سانتیمتر به شکل نیمکره ای (کاسه ای) با آجر چنان می سازند که قطر آجرکاری در شروع گنبد به عرض تقریبی 100 سانتیمتر می رسد و چهار پنجره به عرض 100 سانتیمتر و ارتفاع 250 سانتیمتر . که در بالا به قوسی ختم می شود . در چهار طرف یعنی شمال و جنوب، شرق و غرب گنبد بنا می کنند و شاید ضخامت آجر کاری بالای تیزه قوس گنبد 20 تا 30 سانتیمتر کمتر از بنای آن باشد، یعنی ضخامت آجرکاری در بالای گنبد به 70 تا 80 سانتیمتر می رسد.

همان طور که گفتیم آجرکاری از آجرهای یکدست و یکرنگ در ردیفهای منظم از ابتدا تا انتها ساخته شد و در چهار پنجره گنبد از اجرکاری شبکه شش در شش منتظم استفاده کرده اند و از داخل،همردیف کاشیکاریهای زیر گنبد، با شبکه هایی از کاشیکاری و طراحی اسلیمی سه بندی آن را آراسته اند تا نور را به داخل شبستان در آجرکاری گنبد و ربع گنبدی سقف ایوان که هر دو از ضخامت و بلندی مشابهی برخوردارند، در فاصله دو پایه قوس ورودی از ایوان زیر ساعت به داخل شبستان، آجرکاری گنبدها در بالا به اندازه 30 تا 50 سانتیمتر داخل یکدیگر تلفیق شده و راه ورود از پشت بام شرقی به غربی را بسته است.

در دو طرف ربع گنبد بالای ایران دو مناره پیش بینی شده بود که در دو سه کنج دیواره ایوان مشاهده می شود و از کف بام تا ارتفاع ایوان،

تنوره و پله داخلی آن را ساخته اند. یعنی پشت تا پشت تنوره به قطر تقریبی 200 سانتیمتر، راه پله داخلی آن با شعاع تقریبی 50 تا 60 سانتیمتر به شکل پله پیچ تا لبه بالای ایران ساخته شده ولی از آن به بعد متوقف گردیده، یعنی در حال حاضر دو مناره نیمه کاره در پشت ایوان موجود است.

گنبدی که روی شبستان ساخته اند بدون ساقه و مانند کاسه ای است که روی شبستان برگردان کرده اند و چون بلندای ایران از ارتفاع بناهای پشت ایوان و گنبد بیشتر بوده و جلوی دید همه چیز را | گرفته است از ساختن مناره ها منصرف شده اند و شاید هم فکر کرده اند که گلدسته بدون گنبد معنایی ندارد.

بنابر این برنامه در شروع کار آن بود که مسجد دارای گنبد و دو مناره باشد. با گذشت زمان و دست به دست شدن تولیتها و گذشتن دو نسل از زمان حجة الاسلام والمسلمین شفتی و پیدا شدن خیری به نام حاج محمد ابراهیم ملک التجار در سال 1323 هجری قمری ساعت موجود را از اروپا به مبلغ هفتصد هزار ریال می خرند و وارد ایران می کنند. این امر همزمان با تولیت حاج سید محمد باقر ثانی وه حجة الاسلام شفتی و مصادف با نصب ضریح بر مزار حجة الاسلام شفتی می شود و محل آن را در بالای ایوان جنوبی مسجد که بلندترین نقطه و رساترین محل برای رسانیدن صدای آن به مردم کوچه و بازار بوده است پیش بینی می کنند. بنابراین محوطه ای در وسط تاج ایوان و روی نیم گنبد ایوان با سطحی صاف به ابعاد 300× 300 سانتیمتر با آجر کاری می سازند تا محلی برای نصب ساعت و دستیابی به آن برای کوک کردن وجود داشته باشد. قصد از نصب ساعت در بالای ایران، رسانیدن صدای زنگ آن به گوش مؤمنین بوده است تا از اوقات شرعی مستحضر شوند. بنابراین ساعت و زنگ آن هر قدر بالاتر باشد طنین صدای آن به اطراف رساتر است. همچنین دو اتاقک روی هم، هرکدام به ارتفاع تقریبی 250 سانتیمتر، می سازند و ساعت را در بالاترین نقطه ایوان نصب می کنند. دست یافتن به این ساعت ابتدا با پله هایی میسر است که در کنار نیم گنبد ایوان و به موازات طول ایوان و چسبیده به دیوار آن ساخته اند تا به اتاق اول راه یابند و سپس از داخل اتاقک اول تا محل نصب ساعت و ناقوس آن از پله های پیچ مناری استفاده شده است. اتاقک اول به شکل انباری و اتاقک دوم محل نگهداری وسایل و ابزار تعمیر ساعت است. ساعت را در طبقه سوم نصب، و زنگ یا ناقوس آن را در طبقه چهارم جاسازی کرده اند تا متصدیان برای کوک کردن و روغنکاری و تعمیرات در

ص:121

زمانهای لازم از اتاقک بالای ساعت استفاده کنند.|

کوک ساعت هندلی است و هر بار کوک برای یک هفته پیش بینی شده ولی با قوی بودن فنر آن، ساعت به مدت ده روز کار می کرده و ماهی یک بار هم روغنکاری لازم انجام می شده است که هنوز هم ادامه دارد.

از زمان نصب ساعت تا حدود پنجاه سال آقای عبدالوهاب ساعتچی که در صنعت ساعت سازی در اصفهان خبره بودند مسئولیت کوک و نگهداری آن را به عهده داشتند. بعد از فوت ایشان این مهم به عهده پسر بزرگ نامبرده آقای جواد ساعتچی محول شده است. بنابراین با آقای جواد ساعتچی که فعلا مسئولیت تعمیرات و کوک ساعت مسجدسید را به عهده دارند دیداری داشتیم. بنا به گفته ایشان، حدود پنجاه سال قبل ساعت مسجد سید نیاز به تعمیراتی داشت که آقای ساعتچی دنباله کار پدر را قبول کردند و تا امروز هم به کار خود پایبند مانده اند.

زنگ ساعت در بلندترین نقطه ایران قرار گرفته است و چکش که بر بدنه کاسه زنگ می خورد، مانند ناقوس کلیساهای بزرگ طنین می افکند.

ساعت مسجد سید هر 30 دقیقه یک بار به صدا در می آید و برای هر ساعت به شماره اعداد مشخصه ساعت، زنگ خود را به صدا در می آورد.

به طور مثال در ساعت پنج، زنگ ساعت پنج بار به صدا در می آید و در ساعت پنج و نیم تک زنگ می زند. در زمانهای قدیم که شهر خالی از ترافیک صدا بوده، صدای زنگ ساعت تا پشت بارو و درب کوشک و دورترها می رسیده است ولی امروزه با بودن این همه قیل و قال و صداهای ناهنجار و ترافیک سنگین، فقط اطراف خود را پوشش می دهد.

در طبقه ای که ساعت نصب شده است غلام گردشی مانند بالکنی ساخته اند که اطراف ساعت را پوشش می دهد تا در زمانهای لازم بتوانند به آن دسترسی داشته باشند. خلاصه اینکه ساعت مسجد سید که از زمانهای دور وقت را اعلام می کرده است هنوز هم وظیفه خود را ادا می کند. برای آنهایی که در راه اندازی و نگهداری این ساعت کوشش می کنند آرزوی توفیق داریم.

******

بعد از نصب ساعت، با فضای به وجود آمده، و ساختن دو مناره بالای ایوان جنوبی بیحد شلوغ گردید و در ضمن می بایستی منارهها بلندتر از ساعت ساخته شوند تا با زیبایی ایوان هماهنگ باشد. پس به این نتیجه رسیدند که با بودن ساعت به وجود مناره ها نیازی نیست و مناره ها را در حد لبه بام که ساخته بودند رها می کنند.

پشت بام های اطراف گنبد معمولا با آجر و طاق و چشمه بوده و بین فاصله گنبدی شکل طاق و چشمه ها را کوره پوش یا به حالت گربه رو در آورده اند و بعد از شیب بندی با شفته و آجر، با آجرهای چهارگوش سطح بام و باقیمانده سقفها را فرش و بند کشی کرده اند. ضخامت سقفهایی که با آجر پوشش داده شده است نمی تواند کمتر از 50 سانتیمتر باشد، زیرا سقفها سالهای متمادی را پشت سر گذاشته و نزولات آسمانی را تحمل کرده است بدون اینکه آب در آنها نفوذ کند یا اثری از خود به جا گذارد که همانا نم باشد.

باید یادآور شوم که تمام مساجد اصفهان به همین طریق، یعنی پوشش ضخیم سقف، آب بندی شده چون در زمانهای قدیم عایقی مشابه عایقهای امروزی وجود نداشته است.

تصویر

ص:122

مشابه همراه است که این تقسیمات در تیزه قوس با هم تلاقی دارند: اول به ارتفاع تقریبی 250 سانتیمتر با جوک بندی جناقی طاقنما و قوس و دو پشت بغل در وسط پایه، و سپس دو اسپر طاقنما را با حاشیه بندی بسیار زیبا با گل و گیاه و رنگهای بسیار متنوع و زیبا بر زمینه کاشی خشت لاجوردی کاشیکاری کرده اند. در بالای طاقنما قابی به شکل مستطیل خوابیده

کمربندی) جوک بندی جناقی شده و داخل آن با گل و گیاه و مصرع بندی و گل و گیاه مینیاتوری با کاشیهای رنگی بر زمینه کاشی خشت سفید به طور چشمگیری کاشیکاری گشته است و از روی نقش خوابیده کمربندی، نقش زبرین را برای بار دوم تکرار کرده اند.

در انتها نقش دوم . که پاکار قوس محسوب می شود . تا تیزه قوس، با استفاده از طرحهای گیاهی و یک شکل هندسی موزون، توانسته است بر زیبایی سقف بیفزاید و کاشیکاری زیبایی به بیننده القا کند.

دیوار جنوبی و دیوار شمالی ایوان قرینه سازی شده، که این قرینه سازی و هماهنگ بودن نقشها شکل خاصی به ایران داده است و به بینندگان نیز آرامش می بخشد.

در دیوار شرقی که قبلا در شروع کار سه طاقنمای مشابه جاسازی شده بود، در حال حاضر در وسط یک در است و دو طرف آن، دو پنجره مشبک از چوب و شیشه و حفاظ آهنی به طور زیبایی کار گذاشته اند تا نور بتواند از پنجره ها به شبستان برسد. در از گره کشی زیبایی برخوردار بوده و در زمان معاصر ساخته شده است.

در بالای در شبستان با هره سازی از آجر و کاشی فیروزه ای قابی ساخته اند به طول ایران و ارتفاع 150 سانتیمتر، و سپس درون قاب حاشیه ای به عرض 25 سانتیمتر از نقش گره هشت و زهره طبل دار افکنده اند. آن گاه متن زمینه را با گره تند ده دانه دار و حمیلهایی از کاشی زرد و نیز رنگهای متنوع با نقش گره معرق به پایان برده اند.

در داخل شمسه های حاشیه اسماء اعظم با خط ثلث

گلدان سنگی و کاشیکاری وگره سازی نبش ایوان شرقی

ص:124

ارسی جلوی مدرس

ارسی قدیمی جلوی مدرس

تصویر

لاجوردی بر زمینه کاشی سفید نقش شده است و در شمسه های گره، متن را با همان خط به اسماء ائمه اطهار مزین کرده اند.

در بالای کتیبه با آجر و کاشی فیروزه ای زیر قوس را هره بندی کرده و در مشبکی (ارسی) نهاده اند که سه لنگه در کشویی به شکل عمودی دارد و در وسط ارسی باز و بسته می شود و اطراف آن را با قاب بندی و گره چینی چوبی که با تقسیماتی همراه است ساخته اند و گره سازی را بسیار زیبا در معرض دید قرار داده اند. ناگفته نماند که این پنجره در دوره معاصر کار گذاشته شده و پنجره اصلی زمان آیت الله شفتی در پشت همین پنجره قرار گرفته و قسمتی از التهای آن ریخته است که تعمیر شدنی نیست. پنجره را می توان از داخل تالار مدرس مشاهده کرد.

پشت بغل قوس ایوان شرقی را با گره تند ده و حاشیه هایی

ص:125

از گره کند سرمه دان . که کل گره را به نام شاگره می شناسند . با کاشی معرق بسیار زیبایی تمام کرده اند. گره بالای ایوان شرقی را در سالهای گذشته تراشیده و خراب کرده اند و همان نقش را دوباره بر کاشیهای نو تراشیده و جای آن نصب کرده اند. در صورتی که تا وقتی من دیده بودم گره سابق تعمیر شدنی بود و نیازی به عوض کردن کل کار نبود. دو اسپر طرفین ایوان را به عرض تقریبی 75 سانتیمتر با آجر و بند کشی ساده تا بالای ایوان

ادامه داده اند و در پشت بغل بالای ارسی حجره ها را با حاشیه بندی، و متن پشت بغل را با نقش اسلیمی و ختایی به پایان برده اند.

ایوان در مجموع با رنگهای به کار رفته بسیار زیباست و نقاشیهایی که روی کاشیکاریها کشیده اند در نوع خود بی نظیر است.

تصویر

ص:126

بالای کتیبه بعد از جوک بندی و عقب نشینی به اندازه 5 سانتیمتر، بین ادامه در کتیبه عمودی را به سه طاقنما . که دو جرز در وسط دارد. تقسیم کرده اند. جرزها جوک بندی جناقی شده است و متن آن را با کاشی خشت هفت رنگی بر زمینه کاشی خشت لاجوردی طراحی کرده و ساخته اند.

داخل طاقنماها در طرفین ایوان، پس از عقب نشینی به اندازه 5 سانتیمتر، با حاشیه ای به عرض 10 سانتیمتر و حمیلهایی از کاشی لاجوردی و زرد طاقنما را محاط، و متن طاقنما را با مصرع بندی و طراحی اسلیمی به رنگ زرد و گل و برگ گیاهی بر زمینه کاشی خشت لاجوردی تزیین کرده اند.

در طاقنمای وسط، بعد از جوک بندی جناقی و حاشیه سازی با حمیلهایی به رنگ لاجوردی، از یک شبکه بندی به شکل لوزی از رنگهای سیاه، زرد، سفید و فیروزه ای بر زمینه کاشی فیروزه ای بهره برده اند و نور را به داخل شبستان رسانیده اند. پشت بغل قوسها را با کاشیکاری هفت رنگی بر زمینه کاشی خشت لاجوردی تمام کرده اند. در بالای طاقنماها که حاشیه هست از گل و گیاه بر زمینه کاشی خشت زرد استفاده کرده و در متن بالای طاقنما تا تیزه قوس از نقش اسلیمی به رنگ زرد بر زمینه کاشی خشت لاجوردی و ترنجهایی از کاشی هفت رنگی بر زمینه کاشی خشت سفید بهره برده اند.

دو پشت بغل دو پیشانی ایوان با اسپرهای طرفین و حجرهها همانند ایوان شرقی قرینه سازی شده است.

ایوان غربی

ص:128

شبستان ها

ص:130

تصویر

ص:132

نمای غربی شبستان زیر گنبد

ص:133

فیلپوشها، توانسته اند مجموعه کارهایی را کنار هم قرار دهند تا سطح چهارگوش شبستان را به یک دایره تبدیل و پایه ساز گنبد کنند. بنابراین، با نصب جوکهای جناقی، اشکال هندسی را مشخص کرده و داخل هر شکل هندسی مانند پاباریک ها و ترنجها و زیر مجموعه قوس دایره گنبد را با حاشیه بندی و طراحی گل و گیاه بر زمینه کاشی لاجوردی آراسته و مصرعهایی با گل و گیاه در وسط هر نقشمایه بر زمینه کاشی سفید پدید آورده اند که در نتیجه مجموعه کاشیکاری اطراف شبستان با زیبایی هر چه تمامتر به اجرا در آمده است.

در دل کاسه گنبد، کتیبه ای به عرض تقریبی 50 سانتیمتر طراحی و با جوک جناقی آن را احاطه کرده اند. در متن کتیبه به خط ثلث سفید بر زمینه کاشی خشت لاجوردی سوره جمعه نگاشته شده است و آخر کتیبه را به این عبارت ختم کرده اند:

کتیبه محمد باقر الشیرازی 1288» و بر کاشی دیگر نوشته اند: «الهم اغفر محمد اسمعیل». .

بنابراین می توان گفت قطر دهانه گنبد به طور تقریب 10 متر و ارتفاع گنبد که از قوس نیمدایره ای برخوردار است، با محاسبه ارتفاع

کتیبه، به 550 سانتیمتر می رسد. در چهار طرف گنبد در دل قوس . طرفین شمال و جنوب، شرق و غرب به بالای کتیبه چهار پنجره شبکه بندی شده برای تهویه داخل شبستان ساخته اند.

کاشیکاری گنبد را از روی کتیبه تا نقطه بالای قوس با نقشهای اسلیمی و ختایی از کاشیهای هفت رنگی بر زمینه کاشی خشت لاجوردی به پایان برده اند.

کف شبستان با کاشیهای 20×20 سانتیمتری فیروزه ای و سفید فرش شده است. یادآوری می شود که کف شبستان زیر گنبد با کف

چهل ستون های شرقی و غربی هم تراز است. و نور شبستان از طاقنمای ورودی ایوان زیر ساعت و چهار شبکه

داخل سقف تامین می شود. و در زمستان نمی توان از شبستان زیر گنبد استفاده کرد و بنابراین نماز جماعت فقط در ماههایی که هوا گرم است در اینجا اقامه می شود.

سقف شبستان زیر گنبد

ص:134

شبستان شرقی زیر مهتابیها

قسمتی از شبستان زیر گنبد

ص:137

آجر کاری سقف شبستان غربی

آجر کاری سقف شبستان غربی مقابل در ورودی

شبکه های نور گیر شبستان غربی

ص:138

محراب ها

ص:140

سردر محراب شبستان زیر گنبد وادامه طرفین آن

روشنایی شبستان زیر گنبد

نمایی از فیلیپوشهای شبستان زیر گنبد

ص:142

ازاره است، پوشانده اند. پایه گلدانها از کف با بدنهای تنگ مانند صیقلی داده شده و سپس با مقرنسی همراه است که انتهای مقرنس را به جای درپوش با پایه کاشیهای پیچ هماهنگ کرده اند و از روی سنگ ازاره اطراف محراب با کاشیهای پیچ به شکل زیبایی تا تیزه قوس از دو طرف ادامه داده اند.

کاشیهای پیچ دور محراب را دو جوک جناقی به رنگ زرد و لاجوردی همراهی و آن را محاط می کند و سه ردیف جوک جناقی در پشت بغل بالای قوس و همچنین خطوط رسمی را شکل می دهد.

داخل محراب از روی سنگ ازاره مقرنسی پایه ریزی کرده اند که سوسنهای پایه مقرنس با حاشیه بندی و حرکت تکراری گلهای حاشیه همراه بوده و متن سوسنی ها از نقشهای گیاهی بسیار زیباست و در وسط هر سوسنی نقش قابی هشت ضلعی با کاشی شبیه قابهای چوبی تعبیه کرده اند.

بر بدنه سوسنی رو به قبله و قاب وسط آن با خط نستعلیق سفید بر زمینه لاجوردی و دو سوسنی طرفین بر زمینه کاشی قهوه ای رنگ نوشته است: «یا مجیب الدعوات یا الله» - یعنی این جمله در هر سهسوسنی تکرار می شود. در بالای قابها در سه مصرع و در سه سوسنی جمله «یا سامع المناجات» با خط نستعلیق سفید بر زمینه سبز و در دو سوسنی طرفین بر زمینه قهوه ای نوشته شده است (که رنگ قهوه ای را با سیر و روشن کردن آن خط نمایان کرده اند. در زیر سوسنی وسط سال اتمام کاشیکاری محراب را «1296 ه 'ق» ذکر کرده اند. کاشیکاری سوسنی ها با گلهای زیبا و برجسته به روش قطعة قبلا ساخته و پخته شده است و سپس در محل کار کنار هم نصب کرده و به نمایش گذاشته اند. (کار قطعه پختن به دست استادان خبره و معروف بوده که نامی از آنان برده نشده است.)

ادامه مقرنس از سر سوسنی ها با حمیل بندی و حاشیه سازی در دل هر طاسه و گره سازی در متن طاسه و نیم طاسه ها همراه است و توانسته اند مقرنس و قطار بی نظیری بسازند.

گره های داخل مقرنس محراب از کاشیهای هفت رنگی است که ریزترین و دقیق ترین تراش کاشی را در بر دارد. کاشیهای محراب از زمانهای دور مورد توجه دوستداران هنر بوده است و امروز هم طالبان بسیاری دارد.

دو پشت بغل بالای محراب را با جوک جناقی و حاشیه سازی و طراحی اسلیمی و ختایی و ترنجهایی در میان لچکی ها با کاشی هفت

رنگی بر زمینه کاشی خشت لاجوردی به پایان برده اند.

کف محراب را با سنگ مرمر فرش کرده اند. در پیشخان محراب چاله محرابی از سنگ مرمر مشاهده می شود با عرض 140 سانتیمتر و طول 230 سانتیمتر و عمقی که کف آن با کف صحن مسجد هم تراز و شاید پایین تر و رو به قبله است. چاله محراب را معمولا در محرابهایی می سازند که کف شبستان بالاتر از کف بیرون شبستان بیا صحن باشد. چاله محراب محلی است که امام جماعت در آن نماز جماعت اقامه می کند.

امام جماعت زمانی نماز جماعت را در چاله محراب اقامه می کند که جمعیت نمازگزار بیشتر از فضای شبستان باشد و صف نماز به بیرون شبستان کشیده شود، چون امام جماعت همیشه باید پایین تر از جمعیت نمازگزار یا همکف با آنها به نماز بایستد.

در مساجدی که کف شبستان بلندتر از صحن مسجد و جمعیت نماز گزار زیاد باشد، چاله محراب می سازند. نوشته اند که در زمان

محراب بزرگ شبستان زیر گنبد

ص:143

رسمی بندی بالای محراب

ص:144

آیت الله شفتی صف نمازگزاران مسجد سید تا بازار بید آباد کشیده می شده است. در مسجد سید اصفهان چند چاله محراب وجود دارد: یک چاله محراب در شبستان زیر گنبد، دو چاله محراب در مهتابیهای طرفین حوض وسط مسجد ،دو چاله محراب در دو شبستان زمستانی. ناگفته نماند چون شبستان زمستانی فاقد محراب بود از چاله محراب استفاده می کردند، ولی در زمان معاصر در شبستان شرقی در دل دیوار طاقنمای جنوبی . که چاله محراب ساخته شده بود. با کاشی خشت هفت رنگی محرابی پایه ریزی کرده اند.

در طرفین محراب بزرگ مسجد سید که در دل دیوار جنوبی شبستان زیر گنبد قرار دارد، دو طاقنما با کاشیکاریهای بسیار نفیسی طراحی و ساخته شده است که گاهی طاقنما را به جای محراب می دانند. طاقنماها هرکدم به عرض 150 سانتیمتر و عمق 80 سانتیمتر و ارتفاع 370 سانتیمتر ساخته شده است که در بالا به قوس و دو پشت بغل در اسپرهای طرفین محراب منتهی می شود و در دل فیلپوشهای دو گوشه ضلع جنوبی شبستان است.

ارتفاع سنگ ازاره داخل طاقنماها با ارتفاع سنگ ازاره اطراف شبستان هم تراز و از همان نوع است. از روی سنگ ازاره داخل طاقنما، با جوک جناقی زرد و لاجوردی دور تا دور طاقنما را محاط کرده اند و سپس به ارتفاع 90 سانتیمتر سه بدنه طاقنما را محاط، و داخل متن را با حمیل سازی و نقوشی از گل و گیاه با کاشی هفت رنگی بر زمینه خشت لاجوردی طراحی و اجرا کرده اند.

در ارتفاع 90 سانتیمتری بالای سنگ ازاره، کتیبه ای به عرض 25 سانتیمتر با جوک جناقی محاط شده است. در متن کتیبه با خط ثلث سفید بر زمینه کاشی خشت لاجوردی نوشته: «طاقنمای سمت راست شامل آیه اول تا آیه دهم از سوره علق» و در داخل قطار طاقنما به خط بنایی مشکی بر زمینه سفید نام کاشیکار این قسمت چنین آمده است: عمل استاد حسن بن استاد علی».

در طاقنمای سمت چپ (شرق) به خط ثلث سفید بر زمینه کاشی خشت لاجوردی از ابتدای آیه یازدهم سوره علق تا آخر این سوره نقل شده است. یادآور می شوم آیه آخر به جمله «واسجد و اقترب» ختم می شود که در کتیبه مذکور به این ترتیب نوشته شده است: «و اس ج دواقترب». کتیبه در انتها با این عبارت خاتمه می یابد: «صدق الله العلی العظیم و النبی الکریم کتیبه عبدالجواد ابن عبدالحمید 1297».

از بالای کتیبه با جوک بندی جناقی لاجوردی و زرد پایه ریزی

ورودی محراب از ایوان جنوبی

محراب نمایی از چهل ستون غربی

ص:145

یک رسمی دوازده دیده می شود که خطوط آن را با جوک مشخص کرده اند. رسمی دارای یک سوسنی در وسط، دو فیلپوش در طرفین، چهار پا باریک، شش ترنج و یک ربع شمسه بوده و بسیار زیبا طراحی شده است.

در دل سوسنی پس از حاشیه سازی از معقلی مداخل، متن طاقنما را با ترسیم گره ده تند ماکودار با حمیلهای لاجوردی ساخته اند که حمیلها مشخص کننده گره اند و داخل نقشمایه ها را با گره کند معرق با رنگهای متنوع کار کرده اند. سپس داخل ترنجهاء پنج پریها و سه پریها را با کاشی یک تکه پخته شده نهاده اند با رنگهای سفید و قرمز و نقشهای زیبایی که روی کاشیها به کار رفته و در دل گره از آن استفاده شده است. این نوع گره با مشکلاتی که دارد نقش را زیبا می سازد. بنابراین توانسته اند نقش گره موزونی هدیه کنند.

در دل فیلپوشها، مانند گره سوسنی عمل کرده و در دل پاباریک ها، بعد از حاشیه بندی با کاشی هفت رنگی، گره معرقی ساخته اند که رنگ سفید آن جلوه بیشتری می کند.

داخل ترنجها را گره سازی معرق کرده اند که رنگ زرد در آن نمایش بیشتری دارد و بالای آنها حاشیه ای، با حمیل سازی و نقش تکراری سیاه بر زمینه سفید، ربع شمسه را از ترنجها جدا می سازد. در دل شمسه که حاشیه ای ندارد، با کاشیهای هفت رنگی گره ده تند معرق را به اجرا گذاشته اند، به طور کلی باید گفت که طاقنمایی با کاشیهای هفت رنگی و نقشهایی از انشعابات کاشیکاری به طور شایسته و چشمگیر ارائه کرده اند.

دو پشت بغل بالای قوس طاقنما را پس از جوک بندی و حاشیه سازی با نقوش گل و گیاه بر زمینه کاشی خشت لاجوردی به پایان برده اند.

طاقنماهای طرف چپ و راست قرینه سازی شده اند. به طور کلی مجموعه ای که در دیوار جنوبی شبستان دیده می شود به نام محراب بزرگ مسجد سید شهرت دارد.

محراب کوچک،طرفین محراب بزرگ

ص:146

تصویر

ص:149

تصویر

ص:150

تصویر

چهلستون ها

152

بعد از تراز کردن و عمودی نگه داشتن ستون و محکم کردن آن با داربست یا خاکریز کردن، سنگ سرستون را مانند خود ستون نصب می کردند؛ یعنی صفحه قلع را در سرستون استوانه ای قرار می دادند و سرستون را روی قلع مانند ستون جاسازی می کردند. قلعهای له شده که از لابه لای درز ستون خارج شده بود با حرارت دادن آب می شد و می توانستند اطراف ستون را تمیز کنند. برای مهار کردن ستونها و جلوگیری از رانش طاقها روی سرستونها کلاف کشی می کردند. طریقه کلاف کشی چنان بود که روی سنگ سرستون سوراخی به قطر تقریبی 10 تا 15 سانتیمتر با عمق تقریبی 15 تا 30 سانتیمتر به وجود می آوردند و چوب گردی از تنه درختان را که خشک و بدون رطوبت باشد به ارتفاع دو تا سه برابر ارتفاع سوراخ در سوراخ سنگ جاسازی و اطراف آن را با دوغاب گچ محکم می کردند. سپس روی ستونها را با تیرهای چوبی، همان طور که در تصویر مشاهده می کنید، با نیم و نیم کردن یا با تسمه و اسکوب چهار کلافی که از چهار طرف ستون به یک ستون ختم می شد و محل تلاقی کلافها بود می دوختند. بنابراین، روی هر ستون این عمل انجام می گرفت تا از حرکت ستونها یا مایل شدن آن به طرفین جلوگیری کند، سپس ساختن سقف را آغاز می کردند. البته پوشش سقفهای آجری به موازات یکدیگر ساخته می شد ولی اگر سقفی را زودتر از دیگر سقفها پوشش می کردند و با مانعی روبه رو نبود، چوبهای کلاف از رانش آن جلوگیری می کرد. ناگفته نماند که چوبهای به کار رفته باید از چوب خشک و کاملا آغشته به روغنهای گیاهی باشد تا از خطر پوسیدگی و موریانه در امان بماند. و کف چهل ستون را با کاشیهایی چهار گوش به ابعاد 20×20 سانتیمتر در رنگهای سفید و فیروزه ای فرش کرده اند. در دیوار غربی، داخل طاقنماها از جنوب به شمال، بعد از سنگ ازاره و آجرچینی با حمیلهای کاشی فیروزه ای، سه طاقنما در بدنه هر دیوار ساخته اند با قوس و لچکیهای پشت آن و با جوکهای لاجوردی بر زمینه زرد که در وسط هر طاقنما با خطوط بنایی یک رگی در مربعهای قناس

نوشته هایی هست به این شرح: ا در مربع قناس اول که اضلاع آن 45 تا 50 سانتیمتر است با خط

بتائی یک رگی لاجوردی بر زمینه سفید نوشته شده: «سبحان الله و الحمد الله ولا اله الا الله و اله اکبر» و این مربع قناس با دو حمیل تزیین شده است. در دو مربع قناس کوچک که یک چهارم مربع قیاس بزرگ بوده، یعنی به ابعاد 20 تا 25 سانتیمتر، با خط بنایی یک

پایه ستونهای چهل ستون

سر ستون سنگی چهل ستون و کلاف کشی

ص:154

طریقه نصب پایه های سنگی واتصال آن

تأمین نور چهلستون

ص:155

رگی لاجوردی بر زمینه زرد نوشته شده است: «الملک لله». و

ناگفته نماند که قطر هر سه مربع قناس در امتداد یکدیگر

عمودند.

خطوط مربعهای قناس در طاقنمای اول با خطوط نوشته شده در مربعهای قناس طاقنمای سوم کاملا قرینه سازی شده ولی در طاقنمای وسط در مربع قناس بزرگ با خط بنایی یک رگی زرد بر زمینه لاجوردی نوشته: «لا حول ولا قوة الا بالله العلی العظیم»، و در دو مربع قناس کوچک بالا و پایین مربع قناس بزرگ با خط بنایی یک رگی «یا احمد» نوشته شده است. در طاقنمای بزرگ وسط

دیوار غربی مانند طاقنمای اول از روی سنگ ازاره سه طاقنما با جوک و خط بنایی ساخته اند که در مربع قناس بزرگ طاقنمای اول با خط بنایی یک رگی لاجوردی بر زمینه سفید «لا اله الا الله، محمد رسول الله، علی ولی الله»، و در دو مربع کوچک بالا و پایین مربع قناس بزرگ با خط بنایی یک رگی لاجوردی بر زمینه زرد «یا رحمن» نوشته شده است. در این سه طاقنما قرینه سازی کاملا مشهود بوده، یعنی مربع و نوشته های طاقنمای سوم مانند طاقنمای اول تکراری است.

در طاقنمای شمال غربی یا طاقنمای سوم از روی سنگ ازاره پس از تقسیمات طاقنماها، در مربع قناس بزرگ طاقنمای اول و سوم با خط بنایی یک رگی لاجوردی بر زمینه سفید «فسیکفیکهم الله و

سر ستون سنگی چهل ستون و کلاف کشی

ص:156

هو السمع العلیم»، و در دو مربع قناس کوچک بالا و پایین مربع قناس بزرگ با خط بنایی یک رگی لاجوردی بر زمینه زرد «الحکم لله) نوشته شده است.

در مربع قناس بزرگ طاقنمای وسط با خط بنایی یک رگی زرد بر زمینه لاجوردی «و لا حول ولا قوة الا بالله العلی العظیم»، و در دو مربع قناس کوچک بالا و پایین مربع قناس بزرگ با خط بنایی یک رگی لاجوردی بر زمینه زرد «یا قدیم» نوشته شده است.

در این طاقنما هم خطوط قرینه سازی گردیده است. ناگفته نماند که این خطوط را کاشیکاران از خطوط مدرسه چهارباغ گرده برداری و در این طاقنماها از آن استفاده کرده اند.

در قسمت جنوبی و غرب چهل ستون، از روی کلافها به بالا شبکه های آجری زیبایی طراحی و از نقش آجرکاری شش تبعیت کرده اند که در طاقنماهای اطراف صحن استفاده شده است.

در دیوار شرقی چهل ستون، در داخل اولین ستون آجری، پلهای تعبیه شده که راه ورود به حجره ای است برای طلاب که در بالای دهنه اول ورودی شبستان چهل ستون ساخته اند، و قرینه این حجره در غرب دهانه بزرگ روی دهانه کوچک چهل ستون ساخته شده که پله آن از داخل راهروی خروجی مسجد است.

در قسمت شرقی ایوان ساعت چهل ستونی نظیر چهل ستون عربی است که در دوره معاصر جلوی ورودیهای آن را با در و پنجره از نوع گره چینی زیبا ساخته اند و برای مجالس عزاداری از آن استفاده می کنند.

تأمین نور چهلستون

ص:157

تصویر

ص:158

تصویر

ص:160

حاشیه سازی یک مصرع که سطح مستطیل را پوشانیده است با خط نستعلیق سفید بر زمینه کاشی خشت لاجوردی ادامه داده اند.

طاقنمای روی اسپرها سه بار و مستطیلهایی که اشعار روی آن نوشته شده چهار بار تکرار گشته است، ولی برای زیبایی بنا و ردیفهای آجرکاری که باید نشانه و جوابگویی داشته باشد فقط در بالای طاقنمای اول از یک مستطیل خوابیده با نقش و نگار استفاده کرده اند. برای زیبایی و هم تراز بودن خطوط اصلی بناء مستطیل بیت دوم اشعار را در ردیف آجرکاری انتهایی ساختمانهای طرفین ایوان قرار داده اند و برای اینکه طاقنمای سوم از ارتفاع طاقنماهای اول و دوم تبعیت کند مربعی در بالای طاقنمای دوم تعبیه کرده اند و متن مربع را پس از عقب نشینی به اندازه 55 سانتیمتر از بر آجرکاری و حمیل سازی و مصرع بندی، با طرحهای اسلیمی و گل و گیاه بر زمینه کاشی خشت لاجوردی تزیین کرده اند.

اشعار روی دو اسپر که در امتداد و به موازات هم نوشته شده چنین است: « سلیل الحجة الاسلام قطب الانقیا جعفر

که بر چرخ شرف قطب است و بر قطب» حیامحور» « از او هر چیز شد ناشی و زو هر فیض شد مشتق

چنان کاعراض از جوهر چنان کافعال از مصدر» « ز فیضش چون عیان گردید دین در مکه این زمزم

از سعیش چون هویدا گشت در این کعبه این مشعر»« بدانا از پی تاریخ اتمامش خرد گفتا

پدیدار آمد رکنی دگر بر کعبه دیگر»

در زیر مصراع بدانا از پی تاریخ اتمامش خرد گفتا، نام استاد سازنده کاشیها به این شرح ذکر شده است: «عمل آقاجان کاشی پز غفر له»، و در زیر مصراع دوم: پدیدار آمد رکنی دگر بر کعبه دیگر، نوشته شده است: «کتیبه الا حقر اسدالله غفرله وستر ذنوبه بزمه.1308»

دردو پشت بغل بالای قوس ایوان، پس از هره بندی با آجر و کاشی فیروزه ای و عقب نشینی به اندازه 5 سانتیمتر از بر آجرکاری اطراف ایوان، حاشیه ای است به عرض 15 سانتیمتر با حمیل بندی و نقش گل و بوته تکراری بر زمینه کاشی خشت زرد که متن لچکی را با ترنجی موزون با گلهای سرخ بر زمینه کاشی خشت سفید و اسلیمی سه بندی . که دو سفید و یک لاجوردی در میان دارد . و

ص:162

گلهای ختایی بسیار زیبا بر زمینه کاشی خشت لاجوردی به زیبایی به اتمام می رساند.

چنانکه پیشتر گفته شد، نمای شمال مسجد شامل ایوان بزرگ در وسط نماست به ارتفاع 14 متر که حدود پنج و نیم متر بلندتر از بناهای اطراف آن است. بناهای طرفین ایوان به ارتفاع هشت و نیم متر از کف صحن ساخته شده است. بنابراین بعد از دیوار ایوان بزرگ راهروی ورودی مسجد از در شمالی قرار دارد که ارتفاع ساختمان راهرو را به نصف تقلیل داده و روی راهرو حجره ای برای طلاب بنا کرده اند.

بالای راهرو به قوس و دو پشت بغل منتهی می شود که با هره آجری محاط شده و بعد از حمیل بندی و حاشیه سازی و طراحی ترنجی در هریک از لچکها با گلهای سرخ بر زمینه کاشی خشت سفید از طراحی اسلیمی به رنگ زرد و طراحی ختایی و گل و گیاه با کاشیهای هفت رنگی بر زمینه کاشی خشت لاجوردی استفاده کرده و پشت بغل ورودی به مسجد را زیبا ساخته اند.

در بالای تیزه قوس به ارتفاع 50 سانتیمتر آجرکاری با رجهای عمودی و بند کشی با ملاطی همرنگ آجرها انجام شده است. سپس ارسی ای به عرض دهانه راهرو که در بالا قوسی مشابه قوسهای دیگر دارد نصب کرده اند. ارسی سه لنگه در کشویی دارد که عمودی باز و بسته می شوند و با گره چینی چوبی و شیشه های رنگی ساخته شده که روزها از داخل حجره بسیار زیباست و شبها اگر چراغی داخل حجره روشن باشد از خارج می توان ارسی را زیبا دید .

تصویر

ص:163

تصویر

ص:164

بالای قوس ارسی را در پشت بغل شکل می دهد که بعد از حمیل سازی و حاشیه بندی و طراحی ترنجی در وسط هر لچکی، با نقشهای اسلیمی و ختایی بر زمینه کاشی خشت لاجوردی کار کرده اند. (رنگ لاجوردی آن بر اثر تابش نور آفتاب کمرنگ شده است چون از لعابهای خوبی استفاده نکرده اند.)

اسپر بعد از راهرو یا پایه میانی ایوان جلوی مقبره و راهرو به عرض 250 سانتیمتر با تقسیماتی همراه است:

از روی سنگ ازاره، پایه را با دو اسپر در دو طرف آن با آجرکاری به عرض تقریبی هر اسپر (50 سانتیمتر) که طاقنمایی در وسط دارد و در بالا به قوس و دو پشت بغل ختم می شود و بند کشی همرنگ أجرها ساخته اند. طاقنمای اول با فرورفتگی به عرض 5 سانتیمتر به شکل مستطیل است و دومی به عمق 5 سانتیمتر در بالا قوس و در پشت بغل را همراه دارد. متن طاقنما را پس از حمیل بندی و حاشیه سازی با گلهای تکراری، و مصرع بندی با طراحی اسلیمی به رنگ

کاشی سفید و گل و برگ ختایی با کاشیهای هفت رنگی بر زمینه کاشی خشت لاجوردی کار کرده اند و در انتها در پشت بغال بالای قوس را با حمیل بندی و مصرع بندی و نقش اسلیمی در زمینه کاشی خشت تغاری به پایان برده اند. بعد از هره آجری، بالای طاقتمان مستطیل خوابیده را با مصرع بندی و طراحی اسلیمی و گل و گیاه بر زمینه کاشی خشت لاجوردی تزیین کرده اند، بنابراین انتهای مستطیل با تیزه قوس بالای راهروی ورودی هماهنگ شده و انتهای چهار متر اول است. مشابه طاقنمای اول در قسمت دوم یعنی چهار متری بالای آن تکرار شده است، با این تفاوت که در مصرع بندی و طراحی آن تفاوتهایی به چشم می خورد.

بعد از اسپر طرف راهرو، ایوانی است به عرض تقریبی 6 متر و ارتفاع تقریبی 8 متر که ارتفاع بناهای جانبی ایوان وسط است. در طرف راست ایران، پایه یا اسپری برابر با پایه و اسپر طرف چپ ایوان طرح ریزی و ساخته شده است. ایران در ارتفاع 4 متری به بالا به

تصویر

ص:165

قوس و دو پشت بغل منتهی می شود که تیزه قوس حدود یک متر پایین تر از لبه بام است.

از روی سنگ ازاره به بالا، با عقب نشینی به اندازه 5 سانتیمتر و ادامه آن تا پشت بغل قوس، حمیل سازی و حاشیه بندی اطراف لچکیها را با کاشی هفت رنگی بر کاشی خشت لاجوردی انجام داده اند و سپس متن طاقنما را با مصرع بندی و طراحی اسلیمی و گل و گیاه ختایی با کاشیهای هفت رنگی بر زمینه کاشی خشت زرد کار کرده و طاقنما را زیبا ساخته اند. در تیزه قوس بالای طاقنما در مصرع بندی انتهایی با خط نستعلیق سفید بر زمینه کاشی خشت لاجوردی نوشته اند: «توکلت علی الله).

طاقنمای راهروی شرقی و پشت مقبره حجة الاسلام شفتی را مانند راهروی ورودی از شمال شرقی به پایان برده اند. لغاز انتهایی کار با آجر، و بندکشی همرنگ آجرهاست و در انتها نمای شمال شرقی را در نمای شمال غربی تکرار کرده اند.

نمای شمالی مسجد هماهنگ با نماهای دیگر از آجرکاری و کاشیکاریهای زیبا و استوار بوده که نشانه استقامت و پایداری معماری سنتی ایران است.

تصویر

ص:166

تصویر

ص:167

تصویر

ص:169

بار تکرار می شود که هر کدام شامل نیم بیتی از اشعار است.

نمای پایه های چهل ستون ها با آجر همانند نمای شمالی است و از روی سنگ ازاره دو اسپر آجری که یک طاقنما در وسط دارند مشاهده می کنید. طاقنماها با پستی و بلندی از بر اسپرها در بالا به قوس و دو پشت بغل و یک مستطیل خوابیده منتهی می شود و با

طرحها و گلها و رنگهای متفاوت و آجرکاری و ارسی های متنوع نمای طرفین را زیبا می سازد.

چهل ستون شرقی ایوان را با نصب در و پنجره محفوظ کرده اند و درهای زیبایی از گره چینی و التهای چوبی و شیشه های رنگی در دوره معاصر ساخته اند که مجالس عزاداری در آنجا برگزار می گردد، ولی چهل ستون غربی همانند سابق بدون در و پنجره است.

بنابراین نمای جنوبی مسجد با ارتفاع زیاد ایوان که بلندترین نما را دارد، و نصب ساعت بر روی تاج آن، زیبایی خاصی در برابر دید نمازگزارانی که از در شمالی به مسجد وارد می شوند به نمایش می گذارد.

نمای شرقی

همان طور که در تصویر مشاهده می شود، ایوانی رفیع با کاشیکاریهای متنوع در وسط قرار دارد و نمای دو حجره در طرفین ایوان روی طاق شبستان زمستانی جلوه می کند، به همراه حجرههایی که تمام آن کاشیکاری شده است. پس و پیش بودن نما و دو حجره که در زاویه شمال و جنوب نمای شرقی دیده می شود نما را بسیار زیبا جلوه می دهد. طاقنماهای طرفین ایران از روی سنگ ازاره با آجرکاریهایی همراه است و سقف بالای طاقنماها را با قوس کلیل و آجر و بندکشی بسیار زیبایی پوشانیدهاند. پشت بغل قوسها را بعد از حاشیه بندی از گره معرق با کاشیهای رنگی که از قواعد خاصی برخوردار است تزیین کردهاند . داخل طاقنماها که روشنایی شبستان زمستانی را در روز تأمین می کند، با شبکه بندی از آجر و نقشهای شش در شش و شبکه گل نو، نمای شرقی مسجد را زیبا ساخته است.

ص:170

تصویر

ص:172

تصویر

مقبره و راهرو پشت مقبره

ص:174

کف پاگرد بین دو سکو را که به اندازه 15 سانتیمتر از کف جلوخان بلندتر است با سنگ پارسی فرش کرده اند. در رواق جلوی بازار به عرض و طول 180×270 سانتیمتر است و چهار چوبی شامل وادار، آستانه و کلاهک دارد که ضخامت وادارها به ابعاد 20x15 سانتیمتر است و نبش بیرونی چهار چوب را مانند کاشیهای پیچ بالای سردر حکاکی کرده اند. داخل چهارچوب دو النگه در به ابعاد مساوی باز می شود که لنگه درها از چوبهای سخت و مرغوب بائوسازی شده است و داخل بائوهای هر لنگه در را به شکل

زنجیر بست

سقف رواق پیشخوان جلوی سردر

پیشخوان آجر کاری شده ورود به مقبره

ص:177

تصویر

ص:178

سه قسمت قاب بندی کرده اند: دو قاب در بالا و پایین به شکل مربع و یک قاب در وسط به شکل مستطیل. داخل قابها را با گره تند ده برگ چناری از چوب روشن زینت داده اند و حمیلهایی از چوب تیره به گره سازی جلوه خاصی بخشیده است.

پشت در نیز مانند روی در با گره سازی تزیین شده، یعنی پشت و روی در همانند یکدیگر است. پشت آستانه در، یک درگاهی ذوزنقه ای شکل سردر را به پاگرد رواق متصل می کند. چون مسجد مقابل قبله است و راسته بازار عمود بر قبله نیست، قناسی به وجود آمده را در درگاهی و دیوار شمالی رواق حل کرده اند. بنابراین سردر از بیرون به موازات بازار و در داخل رواق کاملا مقابل قبله ساخته شده است.

با حل شدن مسئله قناسی، یک طرف درگاهی به عرض لنگه در و طرف دیگر درگاه به اندازه 40 سانتیمتر بلندتر از لنگه در است.

یک زنجیر برنجی دانه درشت به وسط کلاهک چهارچوب در وصل کرده اند و دو سر زنجیر که به طرف پایین است به وسط وادارهای طرفین چهارچوب (همان طور که در تصویر مشاهده می شود) نصب گردیده که به زنجیر بست شهرت دارد.

در زمانهای گذشته به در مساجد زنجیر بست نصب می کردند و چنانچه مجرمی به مسجد پناه می برد و از زنجیر بست عبور می کرد، دیگر کسی حق تعرض به وی را نداشت چون به خانه خدا پناه برده و در پناه ایزد یکتا بود، تا زمانی که از بست خارج شود و او را دستگیر کنند.

رواق

بعد از درگاهی وارد پاگردی می شویم که قسمتی از رواق محسوب می شود. این پاگرد که در طول دیوار شمالی رواق قرار دارد به عرض 310 سانتیمتر و به عمق 160 سانتیمتر (نسبت به دیوار شمالی) وسعت دارد و در بالا به قوسی ختم می شود. بعد از سنگ ازاره که به ارتفاع 80 سانتیمتر دور تا دور رواق را می پوشاند، با جوک جناقی در دو ردیف تا تیزه قوس را قاب سازی کرده و با کاشی خشت هفت رنگی و نقش و نگار بر زمینه کاشی خشت لاجوردی زینت داده اند. داده اند.

دو اسپر طرفین پشت در را که هرکدام به عرض تقریبی 55 سانتیمتر است با جوک جناقی قاب بندی کرده و با مصرع بندی و نقش و نگار بر زمینه کاشی خشت سفید و اطراف آن را با گل و گیاه اسپر غربی رواق ( فصل لربک وانحر* ان شانئک هو الابتر)

دست چپ:سوره اخلاص نوشته شده است.

ص:179

نما سازی قسمت کناری سردر(داخل رواق)

نما سازی قسمت بالای پشت سردر (داخل رواق)

ص:180

تصویر

بر زمینه کاشی خشت لاجوردی آرایش داده اند. بالای سردر را از داخل رواق با حاشیه سازی و حمیل بندی با گل و برگ بر کاشی خشت لاجوردی تزیین کرده اند. زمینه کار را با حاشیه و نقش اسلیمی گل و برگ با رنگهای متنوع بر زمینه کاشی خشت سفید به پایان برده اند. ارتفاع کف رواق سه پله بلندتر از کف بازارچه است.

بعد از اسپرهای پاگرد در ورودی به دو اتاق که به شکل انباری در دو پایه طرفین پاگرد و داخل پایه های سردر جاسازی شده است، توانسته اند نمای انباریها را با دو در چوبی و قابی از جوک جناقی لاجوردی بر زمینه زرد و نیز اطراف در و طاقنمای بالای در را که به قوسی ختم می شود تزیین کنند. (ناگفته نماند اتاقکهایی که در دو طرف در ورودی قرار دارد، به اضافه اتاقکی که در جنوب شرقی رواق است، سابق در اجاره بزازهایی بود که اطراف رواق پارچه فروشی داشتند و شبها اجناس خود را در این اتاقکها نگهداری می کردند.)

متن طاقنما را با نقش اسلیمی و ختایی از کاشی سفید طراحی، و بر زمینه کاشی خشت لاجوردی بالای سردر را نماسازی کرده اند.

بالای طاقنما با حمیل لاجوردی و سفید پشت بغل را محاط

کرده و در متن پشت بغل با کاشیهایی به رنگ زرد بر زمینه کاشی خشت لاجوردی، نقش اسلیمی و ختایی به کار برده اند.

در بالای دو پشت بغل به ارتفاع 30 سانتیمتر و عرض طاقنما طرف شرق دیوار شمالی رواق با خط ثلث زرد بر زمینه کاشی خشت لاجوردی سوره کوثر به این شکل نوشته شده است: «بسم الله الرحمن الرحیم انا اعطیناک الکوثر» و بقیه سوره «فصل لریک وانحر» در بالای طاقنمای غربی است.

در دیوار غربی رواق یک طاقنمای بزرگ به عرض 340 سانتیمتر در وسط و بعد از دو پایه دو در ورودی هریک به عرض 140 سانتیمتر قرار دارد. در جنوبی به حجرهای باز می شود که به جلوخان مسجد ختم می شود و در شمالی به مسجد راه دارد. دیوار غربی رواق کاملا قرینه سازی شده است. متن طاقنما را تا شروع قوس (قسمت عمودی) به سه قسمت مساوی تقسیم، و با جوک بندی جناقی قاب بندی کرده اند. متن طاقنما را با گل و گیاه و مصرع بندی، و قسمت بالای تقسیمات را در دل قوس با نقوش مینیاتوری، و کل طاقنما را با طراحی گل و گیاه بر زمینه کاشی خشت سفید، بسیار زیبا

ص:181

تصویر

ص:182

آراسته و به دوستداران هنر هدیه کرده اند.

در گوشه دیوار غربی، لغازی از روی سنگ ازاره تا تیزه قوس سقف با جوک بندی جناقی محاط شده و نقش گل و گیاه از گلهای سرخ بر زمینه کاشی خشت سفید آن را تزیین کرده است.

در بالای ورودی به حجره غربی دو ردیف جوک بندی جناقی به موازات هم قرار دارد که اولی اطراف در را محاط می کند و جوک جناقی دوم قوس بالای در را، و با مصرع بندی و نقوشی بر زمینه کاشی زرد همراه است. در پشت بغل قوس را، پس از قاب بندی با جوک جناقی، با گل و برگ بر زمینه کاشی خشت لاجوردی تزیین کرده اند.

پس از قاب بندی دور در، کتیبه ای به عرض تقریبی 30 سانتیمتر هست که با جوک جناقی قاب بندی شده و در متن کتیبه با خط زرد بر زمینه کاشی خشت لاجوردی بعد از «بسم الله الرحمن الرحیم» سوره اخلاص نوشته شده است و به جمله «بهزینه حاجی آقائی» ختم می شود.

در بالای کتیبه، با جوک بندی جناقی لاجوردی بر زمینه زرد، قابی مربع شکل با حاشیه ای از کاشی لاجوردی طراحی، و متن طاقنما را با کاشیهای هفت رنگ بر زمینه کاشی فیروزه ای تزیین کرده اند.

کاشیکاری طاقنمای شمالی دیوار عینا در جنوب دیوار قرینه سازی شده و فقط راهروی ورود به مسجد بدون در است.

داخل دهلیز ورود به مسجد از کاشیکاریهای زرد و لاجوردی استفاده شده است و بر روی یک گل کاشی در دل دیوار شمالی راهرو با خط نستعلیق لاجوردی بر زمینه زرد نوشته اند: «به لعنت خدا گرفتار شود هر کس بر این کاشیها خسارت وارد بیارود.» در ارتفاع کاشیکاری دو رواق را به عرض تقریبی 40 سانتیمتر، که با جوک بندی جناقی قاب بندی گردیده است، با کاشیهای هفت رنگی بر زمینه کاشی خشت لاجوردی تمام کرده اند.

کف رواق با سنگ مرمر به عرض معین و طول آزاد فرش شده است. دیوار شرقی را همانند دیوار غربی قرینه سازی، و به جای

طاقنما از در چوبی استفاده کرده اند. در سابق راهروی شرقی رواق و فضای پشت مقبره در اجاره قهوه خانه ای بود و زمانی که قهوه خانه را تخلیه کردند، برای استفاده بیشتر، جلوی راهروی بر رواق را با دری از گره چینی چوبی، که بشود باز و بسته کرد، بستند. روبه روی راهروی ورود به مسجد نیز انباری هست که در آن گره چینی چوبی بسیار زیبایی دارد. ساخت و نصب در مربوط به دوره معاصر می شود و به جای در شمال شرقی رواق از کاشیکاری استفاده کرده اند. |

دیوار جنوبی رواق که پشت به بقعه آیت الله شفتی امتداد دارد با و تقسیماتی همراه است که به شرح آن خواهیم پرداخت.

در مقبره به ابعاد 120*220 سانتیمتر در وسط دیوار جنوبی رواقی قرار دارد. کف بقعه را به اندازه 20 سانتیمتر از کف رواق بلندتر و با سنگ مرمر ساخته اند. در ورود به مقبره بر داخلی بقعه نصب شده است و لنگه های آن در داخل درگاهی (پاگرد) به طرف رواقی باز و بسته می شود. درگاهی پشت در با عرض تقریبی 70 سانتیمتر با گچ سفید پوشانده شده است و هیچ گونه تزیینی ندارد.

دو اسپر طرفین در با جوک بندی جناقی آرایش شده که در دو مرحله انجام گرفته است: یک ردیف از جوکها قاب بندی اسپر بغل در را محاط کرده است و جوک بعدی قاب بندی اطراف در را تا زیر کتیبه در بر دارد

در بالای در، کتیبه ای به عرض 20 سانتیمتر قرار دارد که بعد از جوک بندی جناقی با حمیل فیروزهای محاط شده و به خط ثلث سفید بر زمینه کاشی خشت لاجوردی نوشته شده است: «سلام علیک طبتم نادخلوها خالدین». لابه لای نوشته ها را با گلهای مینیاتوری تزیین کرده اند.

در نوشته بالای در، پنجره ای به عرض در ورودی است که در بالا به قوس و دو پشت بغل ختم می شود. دور پنجره را با جوک جناقی قاب بندی کرده اند و در پشت بغل قوس با حاشیه ای از کاشیهای رنگی بر زمینه زرد، و متن لچکیهای قوس با ترنج و نقش اسلیمی مانند بر زمینه کاشی خشت لاجوردی تزیین شده است که یک حمیل فیروزه ای آن را محاط می کند. در حال حاضر داخل طاقنمای بالای در ورودی چهارچوبی نصب است که دلالت بر داشتن پنجره ای می کند، اما گویا واشوی های آن شکسته یا از بین رفته است.

در دو اسپر طرفین در، بعد از جوک بندی در متن اسپرها، اول به عرض تقریبی 8 سانتیمتر با کاشی زرد و گل مینیاتوری حاشیه ای بر زمینه کاشی خشت لاجوردی دور تا دور اسپر قاب بندی کرده اند و سپس داخل متن اسپر با مصرع بندی و تزیینات مینیاتوری از رنگهای متنوع بر زمینه کاشی خشت زرد کار شده است. داخل مصرعها اشعاری از صغیر اصفهانی به خط نستعلیق سفید بر زمینه کاشی خشت لاجوردی نوشته اند:

«آنکه این مسجد زیمن همتش برپا بود

تاقیامت آستانش قبله دلها بود)

زین بنا باشد صفای باطن بانی پدید

باطن جنت بلی از باطنش پیدا بود)

کرد آباد این جهان و آن جهان را زین بنا

مسجد اینجا و بهشت جاودان آنجا بود)

«حوض آبش می دهد گوئی خبر از سلسبیل

صحن آن چون ساحت فردوس روح افزا بود)

ص:183

گنبد پر نقش و ایوان رفیعش بین چسان

از بلندی طعنه زن بر گنبد خضرا بود)»

گرگشائی گوش جان گلدسته اش روز و شبان

خلق را داعی بسوی خالق یکتا بود»

همچو طرف گلشن از هر صفه اش نقشی بدیع

و میکند جلب نظر بس دلکش و زیبا بود)

هر بنا باشد برای حق گر از حق نگذری

بهر بانی بهتر از دنیا و مافیها بود

جندا بر همت این سید عالی نسب

کز شرافت افتخار دوره طاهابود»

نام نیکش باقر و کنز علوم دین و شرع

شرح احوالش رقم بر صفحهٴدنیا بود)

تا قیامت گشت اندر مسجد خود معتکف

آجر کاری سقف رواق

تصویر

ص:184

تصویر

ص:185

بندگی را باید اینان بنده پابرجا بود)

جلوه حق کرده مدهوشش تو گوئی تا ابد

او بود موسی و این بیت الشرف سینا بود»

مجری احکام جدش مصطفی بی خوف و بیم

پورموسی شبل حیدر زاده زهرا بود)

گفت این تاریخ در تعمیر درگاهش صغیر

حکم سید نشر شرع سید بطحا بود»

1368

در کتیبه ای بالای در ورودی مقبره، زیر کتیبه انتهایی، به خط ثلث سفید بر زمینه کاشی خشت لاجوردی تاریخ وفات حجة الاسلام شفتی این طور نوشته شده است:

تاریخ وفات آیة الله العظمی فقیه اهل بیت طه ویس و ملاذ الشیعه حامی الشریعة الحاج سید محمد باقر الموسوی الرشتی حجة الاسلام اعلی الله له المقام، دوم ربیع المولود سنه 1260.»

بر لوحهای کوچکی جداگانه به خط نستعلیق مشکی بر زمینه کاشی سفید نام بانیان کاشیکاری رواق و بقعه سید حجة الاسلام شفتی به این شرح آمده است:

به هزینه مشهدی عباس حاجی آقائی»، «به هزینه آمیرزا آقا حاجی آقائی»، «به هزینه آمرتضی حاجی آقائی»، به هزینه آقا محمد حسین حاجی آقائی»

در بالاترین کتیبه بالای سردر مقبره، بعد از جوک بندی جناقی لاجوردی بر زمینه زرد، کتیبه ای به عرض تقریبی 30 سانتیمتر قرار دارد که با حمیل کاشی فیروزه ای محاط شده و به خط ثلث سفید بر زمینه کاشی خشت لاجوردی قسمتی از آیات سوره جمعه نوشته شده است و به جمله «سنه 1370» ختم می شود. در وسط سردر دیوار جنوبی بر لوحی به خط نسخ زرد بر زمینه کاشی لاجوردی تاریخ کاشیکاری رواق به این شرح آمده است:

رواق سید در زمان تولیت حضرت ملاذالاسلام الحاج میرزا علی جعفر سبط حجة الاسلام به خرج حاجی آقائی بکاشی تزیین شده).

بعد از کتیبه حاشیه ای به عرض 20 سانتیمتر بالای سردر و قوس

بالای سقف است که به شکل نیم بیضی تقریبی مشاهده می شود و پس از جوک بندی جناقی و حمیل کاشی فیروزه ای، با تقسیمات و مصرع بندیهایی با کاشی زرد اطراف مصرعها را تزیین کرده اند و سپس داخل مصرعها اشعاری به عربی به خط نستعلیق سفید بر زمینه کاشی خشت لاجوردی نقش شده که درباره مقام روحانی حجة الاسلام و تأسف بر فقدان اوست. این اشعار را نیر، یکی از

شعرای معاصر اصفهان، سروده و به خط خود او بر دیوار رواق نقش شده است. و این اشعار مورخ سال 1360 ه ق و چنین است:

روض قدس ام هناجنات عدن سرنا

قف لک البشری و زرمن فیه قد نلت المنی)

«لهفی لفقدان مولی اعطی النعما

العلم و المال و الترویج و الکرمة)

السید الحجة الاسلام فی الزمن

درب مشبک ضلع جنوب شرقی رواق

ص:186

و باقر منه کان الشرع منتظماً»

یدعوا الاله و یبکی فی تهجده

یجری الحدود من الخوان منتقماً)

و مسجد جامع فی اصفهان بنی

یعد تالیه فی الغبراء متعدماً)

میراث اولاد زهراء استردلهم

من غاصبی فدک فی طوفد الحرما»

«الموسوی الذی قد عاش حضرته

فی مذهب الجعفری شاخصاً علماً

راحت الی الروح روح منه ثاویة

و استوطن الخلد بالاجداد معتصماً)

بدر المضیئی مضی شمس العلی افلت

و من موته صار حبل الدین منفصماً)

بحر السخا جف عین الدهر باکیة

فنال بالفضل عند الله مبتسمة)

نجم الهدی غاب کنز المجد یستتر

و یعجز المدح منه اللوح والقلما

و کوکب القدس و التوحید منتثر

فی فوته فتری الاسلام ملتطماً)

یا نیر اکتبه للتاریخ من سنة:

من فقد سید نارکن التقی همدما

«1260»

«یا ایها الزائر انظر ذی البناء تجد

لدی التشرف فیها جنة ارما)

«لما انقضت مأة من عام رحلته

بالامر من سبطه تعمیرها ختماً

روی دیوار جنوبی رواق، اسپرهای طرفین در قرینه سازی شده

ضریح بقعه آیت الله شفتی

ص:187

است. یعنی بعد از اسپرها با کاشی حمیل فیروزه ای قابی با عرض تقریبی 40 سانتیمتر محاط، و از روی سنگ ازاره گلدانی را طراحی کرده و با مصرع بندی و گلهای مینیاتوری با کاشی هفت رنگ بر زمینه کاشی خشت لاجوردی تا زیر کتیبه اصلی بالای در ادامه داده اند. در کنار حاشیه طاقنمایی به عرض تقریبی یک متر دیده می شود و ارتفاع از روی سنگ ازاره تا زیر کتیبه انتهایی را سه قسمت کرده اند: در قسمت اول که جنب دهلیز ورود به مسجد است با جوک بندی جناقی و حمیل فیروزه ای و خط نستعلیق سفید بر زمینه کاشی خشت لاجوردی زیارت اهل قبور نوشته شده و سه مستطیل کوچک در بالا، وسط و پایین این طاقنماست که با خط نستعلیق با کاشی سیاه بر زمینه کاشی سفید در بالاترین آن «دعای اهل قبور علماء»، و در مستطیل وسط «دعای اهل قبور»، و در مستطیل پایین «بانیان خیر از زائرین و خوانندگان التماس دعا دارند» نوشته شده است.

در بالای طاقنما، طاقنمای دیگری به عرض طاقنمای زیرین و به ارتفاع 20 سانتیمتر قرار دارد که با

حمیل کاشی فیروزه ای محاط گردیده است. در متن این طاقنما با خط زرد بر زمینه کاشی لاجوردی نوشته اند: «تلک الجنة التی وعد المتقون».

ادامه جوک بندی طاقنما تا زیر کتیبه است و داخل طاقنما را با حمیل کاشی فیروزه ای محاط کرده و سطح طاقنما را با گلدان گل و مصرعهایی با گل و برگ از کاشی هفت رنگ مینیاتوری آراسته اند.

در طاقنمای شرقی مانند طاقنمای غربی عمل شده ولی به جای زیارت اهل قبور از زیارت وارث و زیارت علی بن الحسین و سپس از زیارت سایر شهدای کربلا با خط نستعلیق سفید بر زمینه کاشی خشت لاجوردی استفاده شده است.

در وسط رواق سنگابی از سنگ پارسی قرار دارد.

زیارت اهل قبور

زیارت وارث و زیارت علی ابن الحسین وزیارت سایر شهدا کربلا

ص:188

هنوز مانده باول مقام رفعت او

دو صد هزار حجاب و دو صد هزار مقام)

بظل پرچم امرش قلمرو خورشید

را که از سفیده صبح است تا بظلمت شام))

برای مژده شهان تخت و تاج میدادند

که آورند ز خدام درگهش پیغام)

چو آن همای بلند آشیان پاک سرشت

| بعزم سیر بهشت برین پرید از دام))

نوشت از پی تاریخ رحلتش کفاش:

ای که در درج کرم در جنان نمود مقام)

در اسپر جنوبی بقعه، مقابل طاقنمای شمالی، طاقنمایی

قرینه سازی شده ولی اشعار آن متفاوت است:

«دلا قدم چو گذاری درین بلند مقام

بکن سلام نخستین بحجة الاسلام)

سمی قبله پنجم محیط علم و عمل

طراز مسند اکرام حجة الاسلام»

کجاست چشم حقیقت که بیندش در خلد

بصدر بزم تقرب نشسته با اکرام)

چشید از لب یاقوت فام حورا قوت

کشیده از کف گوهر فشان حیدر جام)

کسیکه جد کبارش حبیب حضرت حق

کسیکه جده او دختر رسول آنام)

روا بود که بروبند حوریان بهشت

غبار بارگهش را ز زلف عنبر فام)

غرض رسید چو آن گلبن ریاض رسول

خزان به گلشن عمرش ز گردش ایام)

خرد سرود به تاریخ او که ای کفاش:

مقام را بجنان کرده حجت السلام)

اشعار دو طاقنما که به خط نستعلیق نوشته شده اثر کفاش، شاعر اصفهانی، است و در مقام حجة الاسلام حاج سید محمد باقر شفتی سروده است.

در اسپرهای طرفین فرورفتگیها، طاقنماهایی با گل و گیاه گچبری شده که برجستگیها را به رنگ طلایی مزین کرده اند و برای طاقنما از گچ سفید بهره گرفته اند. در فرورفتگیهای دیوار بقعه در غرب، با تقسیمات انجام شده، طاقنماهایی طرح ریزی کرده و با گچبری و

تزئینات گچبریهای داخل بقعه

تصویر

ص:191

آیینه کاری که بیشتر به یک کار مداخل شبیه است آنها را زیبا ساخته اند.

در طاقنمای شرقی، با تقسیمات انجام گرفته، در وسط دیوار دری نصب شده که به راهروی پشت مقبره . که به صحن راه دارد. باز می شود و طرفین در را با دو طاقنما (طاقچه) و تزیینات قطار بندی و گچبری به پایان رسانده اند.

در طاقنمای جنوبی مقبره و دیواری که مشرف به ایوان شمال شرقی است، از بالای سنگ ازاره یک ارسی به عرض و ارتفاع طاقنما با چوب ساخته اند که با آلت چینی و نقش و نگارهای چوبی همراه است و در بین آلتهای چوبی با بهره گیری از شیشه های رنگی، پنجره را بسیار زیبا جلوه داده اند. بقیه دیواره های طاقنما را با گچبری و آیینه کاری تمام کرده اند. در حال حاضر درهای کشویی ارسی در بالا نگهداری می شود، زیرا به جای آنها از پنجره و شیشه و حفاظ آهنی بهره| برده اند تا روشنایی بیشتری به مقبره برسد.

در ارتفاع 3 متری از کف و در بالای در ورودی بقعه یک کتیبه کمربندی به ارتفاع 30 سانتیمتر مشاهده می شود که اشعاری با خط نستعلیق بر آن گچبری شده است. برجستگیهای اشعار را سفید و گودی متن گچبری را لاجوردی رنگ کرده اند که دور تا دور بقعه را می پوشاند. اشعار چنین است:

. «بسم الله الرحمن الرحیم»

قدم ز روی ادب نه در این خجسته مقام

که جایگاه کرام است و قبله گاه آنام»

صفای کعبه و پاکی زمزم ار خواهی

مقیم باش دلا اندرین خجسته مقام»

حریم کیست که آید پی زیارت او

از عرش روح قدس با فرشتگان عظام»

حریم حجة الاسلام باقر ثانی

که هست حرمت او همچو کعبه در اسلام»

طراز طره حورا برند و روضه خلد

ز خاک تربت او ساکنان دار سلام

بیت الارشاد»

از آن خجسته شد این بقعه شریف که هست

خجسته مدفن نوباو رسول آنام)

مگر ریاض بهشت است کز تفرج او

نیم روضۂ فردوس آیدم بمشام»

برفت آن که از و تازه بود شاخ کرم

بمرد آن که ازو زنده بود نام کرام»

یتیم شد هنر و فضل و کس نمی بینم

بزیر سایه الطاف پرورد ایتام

درین سرای مجازی نیست آری دل

از کجا بجیفه کند میل مرغ عرش مقام»

«پیام ارجعی آمد بگوش او چه ز دوست

پرید طایر روحش ز شوق آن پیغام»

چه بود روضۂ فردوس منزلش آغاز

بسوی اصل خود آهنگ کرد در انجام»

نه گشت تیره چرا آفتاب و چهره ماه

که آفتاب شریعت نهفت رخ بغمام

هلال وار رخش زرد بود و قامت خم

ز بس که روز و شب اندر صیام بود و قیام»

باب الاکرام»

کلام او همه الهام بود زانکه نبود

بجز کلام خدا و حدیث خیر الانام

کسی نکرد در ایام او ز معن حدیث

کسی نبرد بدوران او ز حاتم نام)

«موحدی که باو بود معنی توحید

مسلمی که باو بود معنی اسلام»

شکست دام و نمود آشیان بعالم قدس

که مینزیبد طاوس عرش بسته دام»

بلفظ تازی تاریخ رحلتش گفتم:

چه بشمری ماتین است و الف و ستین عام»

در وسط این اشعار شماری «اسماء الله»نیز گچبری شده است.

کتیبه ای در قسمت فوقانی سه گوشواره شرقی، غربی، جنوبی داخل بقعه هست که به خط ثلث برجسته طلایی رنگ بر زمینه رنگ لاجوردی چهارده معصوم به این شرح گچبری شده است:

«بنبی عربی و رسول مدنی و اخیه اسدالله مسمی علی و بزهراء بتول و بام ولدتها و بسبطیه و شبلیه هما نجل زکی و بسجاد و بالباقر و الصادق حقا و بموسی و علی و تقی و نفی و بذی العسکر و الحجة القائم بالحق. الذی یضرب بالسیف بحکم ازلی و علیهم صلواتی و سلامی ماة الفا بلیال و نهار و غدو وعشی.)

در بالای در ورودی مقبره، پنجره زیبایی نصب بوده که بالای آن

ص:192

به خط نستعلیق عبارت «انا مدینة العلم و علی بابها 1272 هجری قمری» گچبری شده و در زیر آن این شعر بر گچ نقش افکنده است:

یا امام حسین ادرکنی) درگاه تو قبله گاه جان است

محراب زمین و آسمان است»

این پنجره با گچبری مشبک ساخته شده بوده که در حال حاضر خراب گردیده و جای آن باز است و فقط آثاری از آن به چشم می خورد.

همان طور که گفتیم در چهار زاویه بقعه چهار فیلپوش ساخته اند و در بین آنها از رسمی بندی استفاده کرده اند تا بتوانند در کل به یک دایره برسند که پایه طاق را روی آن بنا نهند. در دل پاباریک ها و ترنجهای رسمی بندی از نقشهای موزونی مزین به رنگ طلایی استفاده کرده و در مجموع، از بالای کتیبه کمربندی با ساختن سوسنها پایه ریزی مقرنسها را به وجود آورده، و سپس از پاطاق مقرنس سازی را شروع کرده و تا انتهای تیزه فیلپوشها ادامه داده اند. مقرنس و رسمی بندی به طور مداخل با حرکتی آرام و چشمنواز توانسته است چهار گوشه مقبره آیت الله شفتی را زیبا سازد و ابتدای کار جدیدی قرار گیرد که همانا ساختن گنبد است.

با پوشش گنبد و کتیبه ای که مقرنس داخل گنبد را از سایر تزیینات زیر کاسه سقف جدا می سازد، با خط ثلث برجسته به رنگ طلایی بر زمینه گچ لاجوردی رنگ بعد از جمله قال الله تعالی» ، آیه 20 تا 44 سوره ص و در انتها به سال 1272» گچبری شده است.

کتیبه را با دو ردیف نقش زنجیره ای آیینه کاری و محاط کرده اند. از روی کتیبه، و با تقسیمات انجام گرفته، یک ردیف سوسن پایه ریز مقرنس شده که سقف مقبره حجة الاسلام شفتی را بسیار زیبا به پایان رسانده است.

در وسط سقف از یک کلاهک هشت ضلعی برای گرفتن نور استفاده کرده و بعد از نصب هشت پایه و هشت پنجره، سقف هشت ضلعی را با مقرنس تمام کرده اند.

به طور کلی با حرکتی از بالای کتیبه کمربندی و درهم قرار گرفتن رسمی بندیها، مقرنسها و کتیبه ها توانسته اند در هم پیچیدگی بسیار زیبا و موزونی را چشمنواز هر بیننده کنند.

در وسط بقعه در اطراف سنگ قبر آیت الله شفتی ضریح فولادی بسیار ظریفی به طول 320 و عرص 225 و ارتفاع 195 سانتیمتر ساخته شده که اشعار فارسی و عربی و شجره نامه

حجة الاسلام و آیاتی بر آن است و به شرح آن خواهیم پرداخت.

در اطراف ضریح فولادی آرامگاه به خط ثلث طلایی بر زمینه مشکی «آیة الکرسی» و سوره اخلاص نوشته شده و در قسمت آخر کتیبه نام خطاط آن «کاظم شریف» و سال ساختن و پرداختن آن 1322 ه.ق» ذکر شده که به شرح زیر است:

من یعظم شعائر الله فانها من تقوی القلوب کتبه سلطان الکتاب کاظم الشریف 1322).

شجره نامه سید حجة الاسلام بر ضریح فولادی آرامگاه

کتیبه دیگر ضریح به خط نستعلیق طلایی بر زمینه مشکی شامل شجره نامه حجة الاسلام است به این شرح:

«قد جد بنصب ضریح جده سمیه ابن حجة الاسلام الحاج سید اسدالله بن حجة الاسلام آیة الملک العلام الحاج سید محمد باقر بن محمد تقی بن محمد زکی بن محمد تقی بن شاه قاسم بن میر اشرف

مقرنس داخل بقعه

ص:193

بن شاه قاسم بن شاه هدایت بن الأمیر هاشم بن السلطان السید علی قاضی بن السید علی بن السید محمد بن السید علی بن السید محمد بن السید موسی بن السید جعفر بن السید اسمعیل بن السید احمد بن السید محمد بن السید احمد بن السید محمد بن السید ابی القاسم بن السید حمزة بن الامام موسی بن جعفر بن محمد بن علی بن الحسین بن علی بن ابیطالب 1322 کتبه الاثم فتح الله).

اشعار عربی ضریح مورخ سال 1322 هجری

اشعار عربی که به صورت الراحی بر اضلاع عمودی ضریح به خط نستعلیق طلایی رنگ بر زمینه مشکی نقش بسته به این شرح است:

1322

هذا ضریح للثریا سماو شاءنه فاق ضراح السما

و الحجة الاسلام اعنی به العالم العلامة العیلما

باقر علم الله مستودع امین السر الغیب حامی الحمی

ناب عن الحجة فی عصره فکان عنه النائب الأعظما

عمل کمترین حاجی اسدالله)

اشباله الاساد کم خلقو

الغابة المجد لهم ضیغما »

« و سبطه الباقر من طوقت

کفاه اجیاد الوری العما »

« علامة الدهر الذی فخره السامی

علی هام السما قدسما »

« قد خص فی خدمته جده

و جده احری بان یخدما »

« فها له الأمر لما قد راعی

ضریحه قارب ان یعدما »

« فصمم العزم لتشییده

ولیس الا الرشد أن یعزما »

« و حیثما قد تم و استوثقت

ارکانه فی الأرض و استحکما »

« و قد تعالی شاعنه رفعة

ارخه فاق ضراح السما»

1322

کتیبه های در نفیس ضریح آرامگاه (کار استاد رمضان طلاکوب

بر لنگه راست در نفیس ضریح، به خط نستعلیق طلایی بر زمینه مشکی، این اشعار نوشته شده است:

« بحر الندی باب الهدی شرعته

ما وافق السنة و الکتابا»

« لما دعاه ربه مبادرا

الی جنان خلده اجابا»

« فعطلت کل الوری لفقده

المسجد و المنبر و المحرابا»

« و مذ تواری نوره مستترا

عن الوری ارخت نور غابا »

« و باقر العلم الذی علومه

قد فتحت الی الهدی ابوابا»

« و نوره ان اشکلت عویصة

ان یرفع عنها الستر و الحجابا»

« نو شجر البرغدت راقمة

و الانس والجن معاً کتابا»

« یمدها البحر لحصر فضله

گنبدوبارگاه حجة الاسلام شفتی

ص:194

تصویر

ص:195

الما راو لفضله حسابا »

بر لنگه راست در ضریح، غیر از اشعار عربی مذکور، سه شعر فارسی نیز به این شرح نوشته شده است :

« مه برج ایمانکه درگاه اوست

سپهر برین از هجوم نجوم)

« ز بعدش برفت از حقیقت نشان

زفقدش نماند از شریعت رسوم»

« فلک تیره کردند و تاریخ گشت

شد اندر سحاب آفتاب علوم »

1260

و بر لنگه چپ در ضریح به خط نستعلیق این اشعار خوانده می شود:

« این بقعه که خلق را شب و روز

از بهر زیارتش هجوم است »

« محشر ز توجه نفوس است

غوغاز تراکم نجوم است»

« هر کس که دعا کند باخلاص

اینجا باجابتش لزوم است ر »

از باقر علم مصطفی آنک

معروف جهان بروس و روم است»

« مشکوة هدی نبیره او

باقر که امام بر عموم است»

« آراست ضریح او ز پولاد

. کش علم بکف بسان مومست »

« پرسید خلف(1) که این کرامات

و ظاهر زکدام مرز و بومست »

دانائی گفت بھر تاریخ

از این مرقد باقر علوم است »

1322

« باقر علم آسمان حلم که خورشید

پرتو رایش بود بچرخ مقرنس »

« ساخت ضریحی ز بهر مرقد جدش

ک آمده محمود نه رواق مسدس »

فرد وجود است و عقل گفت بتاریخ

کلی ایجادی ای ضریح مقدس »

1322

بر دماغه در ضریح به خط نستعلیق طلایی بر زمینه مشکی اسامی هنرمندانی که در ساختن و پرداختن ضریح سهیم بوده اند به این شرح آمده است:

عمل استاد رمضان طلاکوب اصفهانی - مباشر عبدالباقی . عمل حاج غلامعلی - کارخانه اعلا. عمل استاد یدالله».

بر یک لوحه کوچک کاشیکاری به خط خوش نسخ که در قسمت فوقانی سر در ورودی رواق شرقی بقعه مشرف به صحن نصب شده دو فرد شعر به شرح زیر نقش بسته است:

بنده اهل حقیقت خادم اهل یقین صانع نقش، علی نام اقل المؤمنین هفت بر اعداد تاریخش بیفزود و بگفت دار امن فادخلوها | بسلام آمنین 1395 (هجری قمری)

کسانی که در ساخت بقعه کمک مالی کرده اند

جرز غربی به هزینه مشهدی عباس حاجی آقایی

اسپر جنوب غربی به هزینه آمیرزا آقا حاجی آقایی

اسپر جنوب شرقی به هزینه آمیرزا حاجی آقایی

جرز شرقی به هزینه حسین حاجی آقایی

اسپر شمال شرقی به هزینه حاجی آقایی

اسپر شمال غربی به هزینه حاجی آقایی

داخل سکوی غربی خادم رواق محمد تقی مسجدی

به هزینه حاجی آقایی .

ص:196

تصویر

ص:198

٣. حبیب الله بن محمد ابراهیم فضائلی استاد خط از معاصرین.

4. عبدالجواد بن عبدالحمید در سال 1297 (پدر اسدالله رجالی خطاط معروف).

5. کهرنگی و جواد علی کربلایی دو خطاط معاصر دیگرند که نامشان با نام آقای فضائلی در کتیبه سردر شمالی مسجد سید (در زنجیر) ذکر شده و تاریخ آن 1377 است.

توضیح: محمدباقر شریف آتشی شیرازی، خطاط معروف قرن سیزدهم هجری، ساکن اصفهان بوده است و آثار او در مساجد اصفهان

مسجد سید، مسجد حکیم، مسجد آقانور و غیره) از سال 1254 تا سال 1308 دیده می شود.

« هاتفی از پی تاریخ ندا داد ز غیب

فتح الباب الی الجنة امنا للناس

(1311)

4) سه سطر شعر کتیبه در دو اسپر طرفین سر در جنوب غربی در ملاعلی میرزا) از آثار دوره تولیت مرحوم حاج سید محمد جعفر .علیه الرحمه . که ماده تاریخ آن چنین است:

« یکی ز غیب بتاریخ آن در آمد گفت

گشود باز خدا باب کعبه اجلال

(1311)

5) هلالی: آقا محمد حسین فرزند آقامحمد علی مذهب (صاحب «تذکره یخچالیه» و غیره). تخلص او «هلال» و «همت» بوده و گویا اوایل قرن چهاردهم هجری نیز زنده بوده است. از آثار او در مسجد سید پنج بیت شعر بوده که در بالای اسپرهای ایوان جنوبی (ایوان مقصوره و ایوان زیر ساعت) به خط نستعلیق سفید بر زمینه کاشی خشت لاجوردی نوشته شده است:

« چو شد معمور این معبد هلال از بهر تاریخش

بگفتا: شد بنای کعبه ثانی با صفاهان

(1255)

تزئینات سقف جلوی مدرس قبل از تعمیر

مدرسین مسجد سیّد

مدرسینی که پس از ساختن مسجد در آن به تدریس اشتغال داشتند . بنابر آنچه روایت شده است . بدین قرارند:

مرحوم حجة الاسلام حاج سید محمد باقر شفتی، مرحوم حاج سید اسدالله بیدآبادی، مرحوم آقا سید مؤمن نجل جلیل سید حجة الاسلام.

همچنین عده ای از فضلایی که در حجرهها سکونت داشته اند، علاوه بر تحصیل، تدریس هم می کرده اند؛ از جمله آخوند ملاحسین نائینی از اساتید مرحوم، عالم بزرگوار حاج محمدرضا کلباسی، شیخ

تزئینات سقف جلوی مدرس بعد از تعمیر

ص:201

عبدالصمد بن حسین محلاتی اصفهانی از شاگردان مرحوم حاج سید اسدالله بیدآبادی و مرحوم ملا خدابخش، مرحوم شیخ عبدالوهاب زاهدی، عالم فاضل و ادیب از فضلای معاصر که سالها در دبیرستان علیه که از مدارس جدید دوره پهلوی بود به تدریس ادبیات فارسی و عربی و فقه اشتغال داشت و در مسجد سید اصفهان نیز جمعی در خدمت او به تحصیل مشغول بوده اند. ایشان از فضلا و مشایخ بید آباد به شمار می رفت.

مؤذنین مسجد سیّد

1. سید علی نقی عرب کاظمینی در زمان مرحوم سید حجة الاسلام شفتی.

2. ملاعلی بن صادق بن ملاعلی در زمان سید ثانی.

٣. ملا یوسف بن ملا علی

4. ملاعلی میرزا که شغل او کتابفروشی بوده و در زمان مرحوم حاج سید جعفر مؤذن مسجد بوده است.

5. میرزا عبدالرحیم فرزند ملاعلی میرزا

6. حاج میرزا علی حریری بزار.

7. میرزا عبدالرحیم بن ملاعلی میرزا.

08 حاج میرزا علی حریری.

9. آقا محمد حسین.

پله های شرقی مدرس

تصویر

تصویر

تصویر

ص:202

ته آن سوراخ بود قرار می دادند و دوغاب گچ را داخل گلدان روان می کردند، تا بین ملاط آجرها در شیب حرکت کند و آجرها را به هم چسباند. سپس گلدان را جابه جا می کردند و دوباره عمل دوغاب ریزی را تکرار می کردند تا آخر. البته دوغاب ریزی از بلندترین نقطه شیب شروع می شد تا پایین ترین آن که همان نقطه آب رو باشد. پس از خودگیری گچ و محکم شدن آجرها در جای خود، فاصله بین آجرها را با گچ زنده و ماله بند کشی به طریقی بندکشی می کردند که ملاطها پر و با آجرها همرو باشد تا آب باران و برف به راحتی بتواند در شیب به طرف ناودان حرکت کند.

نصب ستون سنگی

برای نصب ستونهای سنگی دو پارچه یا بیشتر رسم بر این بود که اولا بعد از تراش دادن محل اتصال ستونها به شکل کلنگی که کاملا ناصاف باشد، در میانه مقطع بدنه ستون گودالی مربع شکل به اندازه دلخواه با گودی 4 تا 5 سانتیمتر حفر می کردند و در مقطع بدنه ستون به ابعاد گودی پایه ستون برجستگی ایجاد می کردند تا به شکل کام و زبانه یا نر و ماده سنگ داخل هم جایگیر شود. پس از آماده شدن و نصب پایه ستون، به جای ملاط از قلع استفاده می کردند. ورق قلع را روی محل اتصال می کشیدند که تمام سطح و حتی محل مادگی را پر کند، سپس بدنه ستون را به آرامی روی قلع در جای خود نصب می کردند. قلع برای این بود که اولا از شکستگی لبه سنگها جلوگیری کند، ثانیا در محل گودی بنشیند و جاخالیهای به وجود آمده را پر کند. ستون با وزنی که داشت بر قلع فشار وارد می کرد و باعث می شد که اضافات قلع بر اثر له شدن از اطراف درز بیرون زند، سپس با حرارت دادن قلعهای اضافی بریده می شد و ستون از لغزش باز می ایستاد.

چراغانی مسجد سیّد

چنانکه گفته شد، مسجد سید در قرن دوازدهم ه.ق و زمان حجة الاسلام حاج سید محمد باقر شفتی ساخته شد و مورد توجه مؤمنان بود و از دور و نزدیک همه مردم محله ها و دهات اطراف و دور دست به جماعت به این مسجد روی می آوردند و صفهای جماعت گاهی بازار بید آباد را در بر می گرفت و اعتقاد مردم به جماعت و مسجد سید محکم بود.

در اعیاد مخصوصا در عید نیمه شعبان مسجد نورباران می شد. یعنی کاسبهای بازار بید آباد هر کدام غرفه ای از غرفه های شرقی و غربی مسجد را برای چراغانی انتخاب می کردند و داخل غرفه را که عمق نسبتا خوبی داشت و از گزند باد و باران در امان بود با تخته و چوب منبر بندی می کردند. در آن زمان که چراغهای لاله، گردسوز، مردنگی، آویز، حباب دار و غیره فراوان بود از خود و همسایگان به طور امانت می گرفتند و منبرها را با تزیین خاص خود آرایش می کردند. چراغانی نیمه های شعبان معمولا یک هفته و کمترین آن سه روز ادامه داشت و ایوانهای شمال و جنوب مسجد که از وسعت بیشتری برخوردار بود و نیاز به چراغ و چراغانی مفصلتری داشت و از عهده یک نفر خارج بود، چندین کاسب به طور مشترک دست در دست یکدیگر می گذاشتند و آنها را منبر بندی می کردند. شاید ارتفاع این منبرها به 5 تا 6 متر می رسید. البته یادآور می شوم که این چراغانیها آسان نبود بلکه با مشکلاتی مواجه می شد، زیرا آن روزها برق نبود و تمام چراغها با نفت می سوخت. حالا فکر کنید تفت ریختن در چراغها در ارتفاع 3 متری یا 5 متری و خاموش و روشن کردن آنها چقدر مشکل بود؛ بنابراین از افراد باتجربه استفاده می کردند. به یاد دارم که برای روشن کردن این چراغها باید لوله آن که به لوله لامپا معروف بود از روی چراغ برداشته شود و فتیله را روشن و نور آن را تنظیم کنند. چون اگر فتیله از حد معمول بالاتر بود دود می کرد و لوله لامپا از دوده نفت سیاه می شد و منظر بدی پیدا

ص:205

می کرد. بنابراین تنظیم آن اجباری بود ولی برای خاموش کردن، یک لوله توخالی که با حلبی به دست حلبی سازان ساخته شده بود و سر آن در زاویه تقریبی 90 درجه بود نزدیک و داخل لوله لامپا می بردند و داخل آن می دمیدند تا چراغ خاموش شود.

چراغها را معمولا از غروب آفتاب روشن می کردند و تا ساعت دوازده شب روشن بود. خیلی سعی کردم که از چراغانیها عکسهایی به دست آورم و چاپ کنم ولی متاءسفانه به هر عکاسی قدیمی که مراجعه کردم پاسخ منفی شنیدم. به خانه های اشخاص مراجعه کردم ولی اثری از عکس ندیدم چون در آن زمان عکاسی در ایران کم بود و کسی به فکر عکاسی کردن از این نوع مجالس نبود. البته شاید هم عکسی وجود داشته باشد که از دسترس من خارج بود.

تصویر

ص:208

جزو مسجد و محل نمازگزار، و محوطه داخلی مقبره آیت الله شفتی مانند تمام مقابر برای نمازگزار تعبیه شده و پاکیزه نگاه داشتن آن وظیفة مردمانی است که از آن محل استفاده می کنند.

سید ثانی قسمتهای ذکر شده را وقف بر مسجد کرده که احکام شرعی مسجد از لحاظ طهارت و غیره در آن رعایت شود.

از زمانهای گذشته تا دهه پنجاه هجری شمسی محوطه جلوی مقبره آیت الله شفتی، که به در زنجیر معروف است، از فضایی سرپوشیده دور از باد و باران و برف برخوردار بود و اطراف آن با طاقنما و کاشیکاری بسیار زیبایی ساخته شده بود. تا آنجا که به یاد دارم هرکدام از طاقنماها را به بزازی اجاره داده بودند و گرداگرد این محوطه بزازها به خرید و فروش پارچه می پرداختند و دو سکوی طرفین ورودی در زنجیر نیز در اجاره بزازها بود و خانواده هایی که برای زیارت حجة الاسلام می آمدند خرید خود را هم انجام می دادند. طاقنماهایی که بزازها در آن مشغول کسب و کار بودند در و محل محفوظی برای بستن نداشت، بنابراین آنان اجناس خود را | شب در محل شبستان کوچک مسجد که به «شبستان شله» معروف بود نگهداری می کردند. در ضمن یادآور می شوم که راهروی شرقی پشت مقبره آیت الله شفتی که عابران را از در زنجیر به فضای مسجد می رسانید و از وسعت خوبی برخوردار بود به قهوه خانه ای اجاره داده بودند و پاتوق کارگران و کارفرمایانی بود که همدیگر را در این محل ملاقات می کردند. همچنین فضای ایوان شمال غربی و قسمتی از برف انداز جنوب شرقی مسجد، جنب دالان دری که به سمت حمام دو قلو و کوچه مشایخ بود، برای قهوه خانه به اجاره رفته بود. به یاد دارم که در بعضی از شبهای ماه مبارک رمضان در آن قهوه خانه ها نقالی و خواندن شاهنامه مرسوم بود و در فصلهایی از سال که هوا مناسب بود، در محوطه و محل عبور عابران نیمکت و تختهایی در اطراف قهوه خانه ها می گذاشتند تا مشتریان بتوانند روی آنها بنشینند و با نوشیدن دو فنجان چای و کشیدن قلیان استراحت کنند.

محوطه جلوی در بزرگ مسجد دارای فضای مناسبی بود و طرف شرق به بقالی و طرف چپ آن به کسبه جزء اجاره داده شده بود.

یکی از این مغازه ها دلو فروشی بود که در آن انواع و اقسام دلوها برای فروش عرضه می شد. چون آب خانه های اصفهان از چاه تأمین می شد و هر خانه ای برای کشیدن آب از چاه نیاز به دلو داشت. بنابراین مغازه دلو فروشی دارای رونق خوبی بود.

یادآور می شوم که مسجد سید مانند مساجد دیگر اصفهان

موقوفاتی داشت که از زمان سید و بعد از آن وقف مسجد شده بود و متاسفانه اکنون به شماری مغازه های اطراف مقبره و ضلع شمالی مسجد بسنده شده و تمام موقوفات از بین رفته است. |

ویژگیهای وقف نامه

از اصل وقفنامه نسخه ای در دست نیست؛ آنچه موجود است سه رونوشت از اصل آن است که به سه خط مختلف و در اندازه های گوناگون نگارش یافته و تصاویر هر سه در آرشیو اداره اوقاف اصفهان موجود است و از نظر متن کاملا با یکدیگر مطابقت دارد. فقط اصل یکی از سه رونوشت به نظر نگارنده رسیده و در اینجا به عنوان متن قرار گرفته است. این نسخه نزد نواده مرحوم سید، حجة الاسلام حاج سید مهدی شفتی امام جماعت راتب مسجد سید ، موجود است. این نسخه دارای جلد چرمی شامل هیجده برگ و در 35 صفحه 10 سطری به قطع 15×20 سانتیمتر است که به خط نسخ حسین

طباطبائی در صفر 1290 ه.ق تنظیم شده و در ابتدا و انتها با اشعاری در مدح مرحوم سید زینت یافته است.

مطابق این وقفنامه، وقف مسجد در طول 11 سال در چهار مرحله انجام گرفته است:

اول: یوم سه شنبه هشتم رمضان 1262 ه ق در مدرس مسجد؛

دوم: شب چهارشنبه سیم ربیع المولود 1264 قی؛

سوم: شب دوشنبه هیجدهم رمضان المبارک 1271 ه ق

چهارم: شب پنجشنبه بیست و دوم رجب 1273 ه. ق.

از ویژگیهای این وقفنامه، نگارش آن در کمال روانی و خالی بودن نثر آن از هر گونه تکلف و تعقید است. وقفنامه در حضور چند تن از علما از جمله آقا میر محمد مهدی و مرحوم سید زین العابدین فرزندان مرحوم سید تنظیم یافته و در پایان نسخه موجود، صحت و مطابقت آن با نسخه اصل مورد تایید سید مؤمن فرزند دیگر مرحوم سید و نیز محمد شفیع خوئی قرار گرفته و به مهر آنان مزین گردیده است.

همچنین مرحوم ملاحسین فشارکی در شوال 1341 ه. ق، ضمن تأیید صحت و مطابقت نسخه موجود، میرزا محمدحسین از نوادگان مرحوم سید را به تولیت مسجد منصوب نموده است.

متن وقفنامه مسجد سید اصفهان

هو

صورت وقف نامچه مسجد جدیدی که بنا فرمودند سرکار فیض

ص:210

آثار مرجع الاکابر و الاغنام، کفیل الفقراء والأیتام، مروج شریعت سید الانبیاء، علیه و علی آله السلام، حجت الاسلام سمی جده امام الخامس سید السند حاجی سید محمد باقر الرشتی، اعلی الله مقامه فی دار الجنان، در محله بیدآباد دارالسطنه اصفهان.

بسم الله الرحمن الرحیم الحمدالله رب العالمین و الصلوة والسلام علی خیر خلقه محمد و آله اجمعین اما بعد، نظر به این که بعض مواضع مسجد جدید حضرت حجت الاسلام، اعلی الله مقامه فی دار السلام، وقفیت و مسجدیت آن غیر معلوم بود، بلکه معلوم العدم بود بعض آن، لهذا | جناب مستطاب مقتدی الاغنام ملاذالاسلام آقای آقا سید اسدالله، مدظله العالی، و جناب مستطاب مولی الاعظم الاعظم الافخم سمی الحجة آق میر محمد مهدی، سلمه الله تعالی، به تاریخ یوم سه شنبه هشتم شرعی شهر رمضان المبارک سنہ 1262 در مدرس مسجد حاضر شدند و در خدمت ایشان بودند جناب عمدة الفضلائی حاجی ملا شفیع ترک خویی و جناب عمدة الفقهائی آخوند ملا محمد رفیع رشتی و جناب فضائل مآب آقا شیخ صدرای تنکابانی و جناب قدوة السادات حاجی میر محمد صادق کلیشادی و جناب آقا زین العابدین شفتی و آخوند ملاحسن، ولد مرحوم آخوند ملا مؤمن، قرار وقفت اجزاء و مواضع مسجد به نحو آتی ذکره اصالة و وکاله از قبل سایر اخوان مقرر و وقف فرمودند.

اما آنچه جناب حجت الاسلام، اعلی الله مقامه، اخبار فرمودند به عنوان مسجد بودن گنبد و ایوان و دو چلستون طرفین گنبد و ایوان است و دو مهتابی بزرگ در صحن مسجد است به عبارة اخری دو سکوی بزرگ در دو طرف حوض است و تمامی شبستان بزرگ است بدون سطح بام آن که از توابع حجرات است و ایران تحت گلدسته است.

اما آنچه صیغه وقف آن را جاری فرمودند به تاریخ مسطور صقه مقابل مقبره را به انضمام صقه قرینه آن را که نجارخانه بود وقف فرمودند بر عامه مصلین به این معنی که مسجد کردند آنها را و همچنین شبستان کوچک را وقف فرمودند به عنوان مسجد بودن بر عامه مسلمین و همچنین وقف فرمودند جمیع حجرات فوقانیه مبنیه در مسجد را مع سطح چهار مهتابی که سوای مدرس بزرگ موازی چهل و پنج باب حجره است بر عامة طلبة علوم دینیه.

و اما مدرس وقف شد بر مدرّس طلاب و امّا گلدسته وقف شد بر مؤذن و قرّاء و ممجّدین.

و اما حوض بزرگ وقف باشد بر عامة متطهرین از مسلمین خواه کسانی که از همین موضع حوض وضوء ساخته و در همین مسجد نمازگزارند و خواه در جایی دیگر.

و اما صحن مسجد قرار وقف بر این شد که صحن مجانی چلستون الی دو مهتابی، یعنی دو سگو و یک زرع به حوض مانده به عنوان مسجدیت وقف بر مصلین بوده باشد؛ مگر به قدر شارع پهلوی سکوها که آن مستثنی است از دم دالانها الی منتهای سکوها و داخل توابع است، یعنی بر عابرین در مسجد و حجرات و تتمۂ صحن و بیست باب فخریهای جنب شبستانها وقف بر مسلمین واردین در مسجد اعم از نمازگزار و قاری و تعزیه دار و محصلین مسائل و عابرین به حجرات.

واما چاه و منبع وقف است بر مصالح مسلمین به جهت آب حوض بزرگ صحن و حوض سرکر و خلاها و کرها و سقاخانه و شرب مسلمین.

واما کر و خلاها وقف است بر عامه مسلمین و اما در بهای مسجد و دالانها وقف است بر عابرین در مسجد و طلاب.

و اما ارض مزبله و دکاکین وقف بر مصالح مسجد از بوریا و چراغ و خدام و آبکش و مؤذن و تعمیر.

به تاریخ شب چهارشنبه سیم شهر ربیع المولود سنه 1264 جناب مقتدی الانامی آقا سید اسدالله به انحاء مسطوره بعد اوقات مسطوره را صیغة وقف جاری فرمودند.

اولا سقاخانه جدید را وقف فرمودند بر عامه مسلمین که از آن شرب نمایند و ثانیا دکاکین جنب گاورو را و فوق گاورو و فوق مزیله را الی خانه حاجی جواد عصار را مع سکوها به انضمام سقاخانه قدیم و آرسی جنب آن و فضای محاذی آن و سکوهای درب مسجد و أرسیها الی دکان قصابی و فضای محاذی جراحی آنها و امکنه که انتفاع از آن ممکن باشد در آن فضا تمام را به استثنای شارع مسجد از فضای درب مسجد وقف فرمودند از جانب خود و جمیع ور

جناب جنت مآب حجت الاسلام، اعلی الله مقامه، بر مسجد و مصارف آن از خادم و مؤذن و فرش و چراغ و غیره و ایضا وقف فرمودند سکوهای دالان درب بزرگ را و مواضع از دالان را که انتفاع از آن توان بردن به نحوی که مضر به ماه نباشد به استثناء چهار فخری که کفشکن بر ایوان زیر گلدسته و صقه نجارخانه و صفه مقابل مقبره است بر مصارف مسجد و ایضا معبر دالان را وقف فرمودند به عامه مسلمین از عابرین که از شرب. و بردن آب به

ص:211

تصویر

ص:212

تصویر

ص:213

تصویر

ص:214

حیاض و کرها و سقاخانه منتفع شوند و ایضا وقف فرمودند منبع کوچک را بر عام مسلمین.

و ایضا وقف فرمودند گاورو را بر مسجد به جهت گاورو و ایضا وقف فرمودند دالان معبر کر و خلاها و مبال را به انضمام خلاها و کرها و مبال و حوض سرکر و خلا را به انضمام اطراف آن بر عامة سلمین به جهت رفع حاجات آنها.

و ایضا وقف فرمودند ممر فاضل آب را به انضمام فاضل آب و بقیه چهارصد زرع زمینی خربه به جهت کوت ورز بر مسجد و ایضا وقف فرمودند دو اوطاق واقع در دالان کر و خلا متصل به یکدیگر را به انضمام سکوهای دالان و اوطاق کوچک دم دالان که دلاکی است بر مسجد و ایضا وقف فرمودند قطعة خربة جنب شبستان کوچک را که درب آن سر حوض کر و خلاست بر مسجد و ایضا وقف فرمودند منبع بزرگ را بر مسجد و متعلقات مسجد و عامه مسلمین به جهت آب برداشتن و خوردن، رفع حاجات طلاب مسجد و به جهت وضوء ساختن و غسل نمودن عند الحاجة و بردن آب به حیاض مسجد و کرها.

و ایضا وقف فرمودند ایوان بزرگ زیر گلدسته را و ایوان جنب تجارخانۂ حال را و ایوان و صقه مقابل مقبره بر عام مسلمین از مصلین للصلوة به جهت مسجد بودن و قطعه زمین که حال خاک در آن ریخته واقع در پهلوی صفه مقابل مقبره مستثنی از مسجد است و ایضا وقف فرمودند نجارخانه حال را بر مسجد لیعمل فیها ما یلزم العمل فیه للمسجد وللمسلمین أن یصلوا فیها ما لم یزاحم الأعمال اللازمة للمسجد و ایضا وقف فرمودند چهار فخری که در جنب ایوان گلدسته و صفه های جنبین دو دالان است بر مسجد، لکن مادامی که حاجت به عبور نباشد انتفاع از آنها به جهت مسجد مقدم و اولی است بر عبور.

جرت الصیغ حسبما صدر فی تاریخ الصدر حرره الاقل اسدالله الموسوی.

محل خط مبارک سرکار مقتدی الانام ملاذ الاسلام مولینا حاجی سید اسدالله دام ظله،

بسم الله الرحمن الرحیم الحمدلله رب العالمین و الصلوة و السلام علی خیر خلقه محمد و آله اجمعین، به تاریخ شب دوشنبه هیجدهم شهر رمضان المبارک سنة 1271 جناب شریعت مآب مقتدی الأنامی مولانا حاجی سید اسدالله، سلمه الله تعالی، قربة الی الله تعالی، از جانب خود و جمیع

ورثة جناب حجت الاسلام، اعلی الله مقامه، وقف مؤبّد و حبس مخلّد فرمودند مجموع: حجرات و بیوتات قابل سکنای واقعات در اطراف اربعه مسجد را به انضمام شوارع و توابع آنها را از مهتابیها و طالار و مدرس بر عامة طلبۂ دینیه، حجراتی که فوقانی است و مدرس به عنوان مدرس بودن به جهت تدریس و حوض بزرگ واقع در وسط مسجد را وقف فرمودند بر عامه مسلمین از طلاب و مصلین و عابرین و واردین و هکذا شله را وقف فرمودند بر مسجد به جهت آنکه مادام که محتاج الیه است به جهت متاع بزازها و غیرهم اسباب خود را در آن گذارده باشند و هکذا وقف فرمودند حجر؛ معرف به چراغخانه را بر مسجد به جهت چراغ خانه و صیغة وقف را جاری فرمودند. فی التاریخ و ایضا وقف فرمودند چاه گاو و اسباب آن را بر حیاض مسجد و منابع و کرها و سقاخانه ها.

نعم، الأمر کما فیه فی التاریخ حرره الحقیر اسدالله الموسوی

محل خط سرکار شریعت مدار نائب الامام حجت الاسلام فخر المحققین و سید المجتهدین مولینا الاعظم حاجی سید اسدالله دام ظله.

بسم الله الرحمن الرحیم

الحمدلله رب العالمین والصلوة والسلام علی خیر خلقه محمد و اله اجمعین. به تاریخ شب پنجشنبه بیست و دویم شهر رجب المرجب سنة 1273 جناب شریعت مآب، دام ظله، وقف فرمودند از جانب خود و جمیع ورثة غفران مآب حجت الاسلام، اعلی الله مقامه صحن فضای سنگبست مسجد را از اطراف دو مهتابی بزرگ و آنچه برابر ایران گلدسته و جنبین آن است و صحن متصل به گنبد بزرگ و ایوان بزرگ و محانی دو چلستون و اطراف حوض بزرگ و فخرها متصل به دو شبستان طرفین مسجد را بر مؤمنین و مؤمنات از مصلین و وعاظ و مستمعین و ذاکرین مصائب ائمه هدی، صلوات الله علیهم، و مستمعین مسائل دینیه و طلاب و عابرین بر مهتابیها و مساجد مذکوره اطراف مسجد و مصلین بر اموات و با حاجت مصلین بر این مواضع مذکوره، مصلین اولی و اقدام خواهند بود از غیر مصلین، لکن معابر شبستانها و حجرات فوقانی جهت عبور حین الحاجة در شبستانها و حجرات اقدم خواهد بود و اولی و ایضا وقف فرمودند دالان و معبر سمت کوچۂ قصابها را از ابنیه و عرصه بر عابرین در مسجد و حواشی و متعلقات آن را بر مسجد و ایضا وقف فرمودند راه سمت خانه مشایخ و حمام را از معبر و دالان و سردر و جلوخان آن

ص:215

را و توابع آن را بر عابرین مسجد و بر مسجد و جرت الصیغة.

جرت الصیغ فی تاریخ الصدر، اسدالله الموسوی.

محل خط سرکار شریعت مدار ملجاء الانام حجت الاسلام نائب الامام مروّج شریعة سید الأنام، علیه و علی آله السلام، حاجی سید اسدالله الموسوی.

و ایضا فی) به تاریخ بیست و دویم شهر رجب سنه 1273 وقف فرمودند مقبره منوره حجت الاسلام به انضمام دروب و أرسی و توابع آن و چراغخانه آن بر زائرین آن بقعه شریفه و قاری قرآن در آن بقعه و خادم بقعه، قربةً الی الله تعالی، و ایضا وقف فرمودند دکاکین جنب مقبره را و سکوهای داخل و خارج آن از عطاری و کرجی دوزی و علاقه بندی و بزازی و خشکه بار فروشی به استثناء دکان قصابی بر خادم بقعه و قاری قرآن که دائم در آن بقعه قرائت نماید و مصالح زائرین از فرش و روشنائی و امثال آن، قربة الی الله تعالی.

نعم، الأمر کما فیه، فی رجب 1273، اسدالله الموسوی.

محل خط سرکار شریعت مدار سید المحققین و فخر المجتهدین ملجاء الانام، ملاذ الاسلام، مولینا حاجی سید اسدالله الموسوی.

تمام اوراق وقف نامه مقابله با نسخه اصل شد مطابق و صحیح است، فی 10 شهر جمیدی الاولی سنه 1290 محل مهر عبده مؤمن بن محمد باقر الموسوی.

مقاله با نسخه اصل شد، مطابق و صحیح است بالتمام فی شهر جمیدی الاولی سنة 1290 ، محل مهر محمد شفیع بن ...

بسم الله الرحمن الرحیم قد صح طباق هذا الکتاب مع اصوله المطاعة الصادرة من حصون الاسلام خص منهم حجة الاسلام الحاج سید اسدالله، طاب رمسه الشریف، ثم اتی جعلت السید السند الجلیل و العالم الصالح النبیل التقی المعتمد الامین الحاج میرزا محمد حسین بن الحاج میرزا هاشم بن الحاج سید جعفر بن الحاج سید محمد باقر البانی للمسجد العظیم و المبانی الشریعة سید المرسلین، اعلی الله مقامهم العلی، فی ثالث عشر صفر المظفر سنة اربعین بعد ثلثمائة بعد الالف، لصلاحه و حسن امانته و علمه وفضله و سداده فجعلته متولیاً مستقلاً تاماً فعلیه القیام بما یجب علیه متولیة ولا یجوز منعه و مزاحمته و مضاد ته لان مزاحمته صد عن سبیل الله و اخراج عن الصراط المستقیم. حرره الضعیف حسین الفشارکی ...، شوال 1341 محل مهر: «حسین منی و انا من حسین.»(1)

ص:216

ترنج : نقش موزونی که در لچکیها و جاهای مناسبی از طرح به کار گرفته شود.

رسمی بندی : طرحهایی که از چهار گوشه سقفهای قوسی به شکل موزونی بوده و با رسمهای مختلف نقش سقفها یا ایوانها شده باشد.

و مقرنس : طاسه و نیم طاسه هایی که در سقف شکل می گیرد. آستانه : چوب پایین در کلاهک : چوب بالای در بائو : چوبهای عمودی طرفین لنگه در مدرس : اتاق درس پایه : دیوارهای اصلی ساختمان گیلویی : زاویه دیوار و سقف که گرد ساخته می شود. دندان موشی : آجرها را زیگزاگ به کار بردن گرده برداری : از روی نقشی نمونه برداری کردن دماغه : روی درز دو لنگه در را می پوشاند.

کتیبه : نوشته هایی که در اماکن متبرکه می نویسند، همچنین قسمت بالای دیوار یا سر در را که به شکلی متمایز از بنا در آید کتیبه گویند.

پاطاق : مکانی که طاق از آنجا شروع شود. جرز: دیوار هشت و گیر : اتصال یا قفل و بست آجرها در دیوار هره : آجرها را عمودی یا افقی از ضخامت پهلوی هم قرار دادن طاقچه : حفره هایی منظم که در دیوار اتاق ساخته شود.

رف : حفره های منظم که بالای طاقچه ها سازند و به نام طاقچه بلند هم معروف است.

مداخل : نقشهایی که به طور منظم داخل یکدیگر قرار گیرند. غلام گردش : پاگرد پله یا پاگرد جلوی اتاق ارسی

کاربندی : «طاق دز» یا «طاق دزد» که برای نگهداری بقیه طاق استفاده می کنند تا طاق را سبکتر بسازند.

نقشمایه : یک شکل از کل شکلهای هندسی

سنگاب : سنگهای توگودی که برای سقاخانه ها می ساختند تا در آن آب بریزند.

آجر چینی خندان : روکارهایی که ملاط آن گودتر از حد معمول باشد و سپس روی آن را بند کشی گود کنند.

تنوره : قسمتی از یک مقرنس پله پیچ : پله ای که گرد محوری چرخش داشته باشد.

تاج : بالای هر چیز تاج آن است (تاج بالای قوس که همان تیزه باشد).

هرمی شکل : چند ضلعی هایی که در انتها مخروطی شکل شود.

کوره پوش : پوشش طاق به شکل نیمدایره در کل سقف یکنواخت

کاشی نرهای : آجرهای معمولی که ضخامت آن را به لعاب آغشته کرده باشند.|

نره سازی : آجر با کاشیهای لعابدار که از ضخامت پشت سر هم قرار گیرد.

تراش تیشه ای : سنگهایی که با تیشه تراش داده اند و تیزی تیشه مانند دنده های شانه باشد.

تراش کلنگی : روی سنگ را با تیشه هایی تراش داده اند که سر تیشه مانند سر کلنگ باشد در اندازه کوچکتر.

ص:218