ص: 2

ص: 3

ص: 4

ص: 5

ص: 6

الف - مفهوم تشیع و شیعه 55

ب - چند دیدگاه در مورد پیدایش تشیع 57

1) تشیع مذهب سیاسی محض 57

2) تشیع مذهب ساختگی 58

نقد و بررسی 60

2 - گسترش تشیع 62

الف - عوامل گسترش 63

1) اتخاذ روشهای مناسب و متفاوت در سطح رهبری تشیع 63

2) مظلومیت اهل بیت علیه السّلام و علویان 65

3) فداکاری اصحاب و یاران ائمه علیه السّلام 67

4) اتحاد عباسیان و علویان به نام هاشمیان 68

ب - قلمرو گسترش 69

سرزمین حجاز 69

عراق (کوفه و بصره) 70

یمن 71

جبل عامل 72

غور 72

قم 73

سایر مناطق جبال 74

مناطق خراسان 74

انشعابات تشیع در قرن اول و دوم هجری 75

3 - بررسی جایگاه سیاسی و اجتماعی شیعیان در قرن اول و دوم هجری 76

الف - عصر خلفا نخستین 76

ب - امویان و تشیع 78

ج - اواخر عصر اموی و آغاز عصر عباسی 79

د - عباسیان و تشیع «از منصور تا مأمون» 79

ص: 8

فصل سوم

پیدایش «موالی» 83

و جایگاه آنان در قرون اوّل و دوّم 83

1 - مفهوم شناسی موالی 86

الف - موالی در لغت 86

ب - موالی در اصطلاح کتابهای تاریخی، رجال و تراجم 91

2 - چگونگی پیدایش و گسترش «موالی» 96

نقش جنگ ها و فتوحات در افزایش تعداد موالی 99

الف - آزادی اسرای جنگی 99

ب - داخل شدن سرزمین های فتح شده در قلمرو اسلام 101

ج - اشتراک عرب و غیر عرب در محل سکونت 103

د - پیمان با فاتحان 104

موانع پذیرش اجتماعی موالی 106

الف - عرب و طبقات جامعه 106

ب - تضاد بین عرب و عجم 110

3 - جایگاه موالی در عصر پیامبرصلی الله علیه وآله 114

الف - جایگاه اجتماعی موالی در عصر پیامبرصلی الله علیه وآله 114

موالیِ پیامبرصلی الله علیه وآله 115

1) پیمان برادری و ارتقای جایگاه اجتماعی موالی 119

2) ارزش دادن به موالی با محو سنت های غلط 126

3) جایگاه سلمان نزد پیامبرصلی الله علیه وآله 131

4) جایگاه بلال نزد پیامبرصلی الله علیه وآله 139

ب - جایگاه اقتصادی موالی در عصر پیامبرصلی الله علیه وآله 143

تلاش های پیامبر اکرم صلی الله علیه وآله برای ایجاد عدالت اقتصادی 145

ج - جایگاه موالی در اقدامات سیاسی پیامبرصلی الله علیه وآله 148

د - جایگاه نظامی موالی در عصر پیامبرصلی الله علیه وآله 150

ص: 9

اسامة بن زید و مأموریتی مهم 151

4. جایگاه موالی در عصر خلافت ابوبکر 153

الف - جایگاه سیاسی موالی 154

ب - جایگاه اجتماعی موالی 155

5 - جایگاه موالی در عصر خلافت عمربن الخطاب 157

الف - جایگاه اجتماعی موالی 159

ب - جایگاه اقتصادی موالی 164

6 - جایگاه موالی در عصر عثمان بن عفان 167

الف - جایگاه سیاسی و اجتماعی موالی 167

ب - جایگاه اقتصادی موالی 169

7 - جایگاه موالی در عصر خلافت امام علی علیه السّلام 170

الف - سیاست عدالت اقتصادی 170

ب - جایگاه اجتماعی موالی 173

ج - جایگاه سیاسی موالی 175

د - جایگاه نظامی موالی 177

8 - جایگاه موالی در عصر امویان 180

الف - سفیانیان و موالی 180

ب - مروانیان و موالی 186

عمربن عبدالعزیز و موالی 189

9 - جایگاه موالی در عصر عباسیان 191

الف - جایگاه سیاسی، اجتماعی موالی 195

ب - جایگاه اقتصادی موالی 202

ج - نقش نظامی موالی 203

10 - جایگاه علمی و فرهنگی «موالی» در قرون اول و دوم هجری 206

11 - موالی و نهضت شعوبیه 210

الف - شعوبیه در لغت و اصطلاح 210

ب - پیدایش شعوبیه 211

ص: 10

فصل چهارم

بهره مندی موالی از هدایت ها 215

و حمایت های شیعه 215

1 - هدایت های گفتاری ائمه شیعه علیه السّلام نسبت به موالی 218

الف - ائمه علیه السّلام و عدالت 219

عدالت در کلام امامام شیعه 219

ب - ائمه علیه السّلام و تربیت و پرورش دینی موالی 221

ج - ترغیب «موالی» به وسیله ی ائمه علیه السّلام به کسب علم 224

2 - هدایتهای رفتاری تشیع نسبت به موالی 227

الف - موضع گیری تشیع در برابر امویان 227

ب - آزادی بردگان از سوی اهل بیت علیه السّلام 229

ج - ازدواج اهل بیت علیه السّلام با «موالی» 232

3 - نگرش حمایتی ائمه شیعه علیه السّلام به موالی 235

الف - اصل تساوی انسانها 236

فصل پنجم

گرایش «موالی» به «تشیع» و نقش آنان در گسترش تشیّع 241

1 - عوامل گرایش موالی به تشیع 243

الف - زمینه های اجتماعی 243

1) نگاه منفی اعراب به موالی 243

2) مهاجرت سادات علوی 244

ب - زمینه سیاسی - نگاه منفی خلفا به موالی 248

ج - زمینه اقتصادی 251

2 - همراهی موالی با تشیع 252

الف - تأثیر گذاری موالی در سرکوب دشمنان تشیع 253

1) جریان عاشورا و حضور موالی 254

الف) حضور موالی در کربلا 254

ب) چگونگی ارتباط «موالی» با عاشورا 256

2) قیام مختار و حضور موالی 258

ص: 11

3) قیام زید و حضور موالی 261

4) حرکتهای زیدیه و حضور موالی 265

3 - اطاعت «موالی» از ائمّه علیه السّلام و 268

دوری از دشمنان آنان 268

4 - نقش موالی در گسترش تشیع 270

الف - گسترش جغرافیایی و انسانی 270

گسترش جغرافیایی تشیع 271

ایران 271

سند و غور 272

شمال آفریقا 273

اندلس 275

ب - گسترش فرهنگی 276

عاصم و کسایی 277

ابان بن تغلب 278

حسین بن سعید اهوازی 279

آل اعین 279

ابورافع مولی رسول خدا صلی الله علیه وآله 280

هشام بن حکم 282

ابوسهل نوبختی 284

فراء نحوی 285

اعمش نحوی 287

نتیجه گیری 289

فهرست منابع 297

مقالات 307

ص: 12

ص: 14

ص: 15

ص: 16

ص: 18

ص: 20

پس از پیامبرصلی الله علیه وآله و با گسترش و توسعه قلمرو حکومت اسلامی، جمعیت موالی فزونی یافت، و دیدگاه های متفاوت زیر دربارة موالی مطرح شد:

1 - در زمان سه خلیفه نخست، جایگاه موالی به شهروند درجه دو تنزل یافت، به آنان به چشم حقارت نگریسته شد و مظالم فراوان و بی عدالتی ها بر آنان تحمیل گردید.

در زمان امویان، این رفتارها به شکل شدیدتر و با تعصب بیشتر ادامه پیدا کرد.

2 - در برابر روش های ناعادلانه و تحقیرآمیز، نگاه و برخورد امام علی علیه السّلام و دیگر امامان شیعه با موالی بود که ادامه رفتار و برخورد پیامبرصلی الله علیه وآله با موالی به شمار می آید، تلاش برای ایجاد عدالت و برابری میان موالی و دیگر افراد جامعه، حمایت های رفتاری و هدایت های گفتاری امامان شیعه، با توجه به اوضاع و شرایط هرکدام از ائمه معصومان علیه السّلام نمونه هایی از همین دیدگاه مثبت به موالی است.

سیاستهای نادرست و ظالمانه همراه با تحقیر خلفا و امویان، باعث گسستن رشته ارتباط میان موالی و خلفای اسلامی شد. عباسیان از دشمنی و عداوت میان امویان و موالی از یک طرف و محبت و دوستی میان موالی و اهل بیت علیه السّلام از سوی دیگر بیشترین بهره را بردند و از موالی برای رسیدن به خلافت سود بردند؛ اما به زودی معلوم شد که عباسیان نیز هیچ برنامه درستی برای ارتقاء

ص: 22

جایگاه اجتماعی موالی ندارند؛ لذا در این دوره هم وضعیت موالی بهبود پیدا نکرد.

انگیزه های سیاسی، اوضاع اجتماعی، در کنار حمایت های همه جانبه اهل بیت علیه السّلام به عنوان راهبران مذهب تشیع سبب شد تا عده ای فراوان از موالی به این مذهب گرایش پیدا کنند، گرایش این عده از موالی به تشیع از روی بصیرت و آگاهی صورت گرفت. این انتخاب آگاهانه موجب شد تا موالی در جنبش های شیعی همچون قیام امام حسین علیه السّلام قیام مختار و قیام زید نقش مؤثری داشته باشند، و نیز با حضور در صحنه فرهنگی، در گسترش و تعمیق مذهب تشیع در تمامی قلمروهای اسلامی ایفای نقش نمایند.

ص: 23

ص: 24

ص: 26

تمرکز بر محدوده زمانی قرون اول و دوم هجری، ارتباط میان جامعه «موالی» از یک سو و مذهب «تشیع» از سوی دیگر پژوهش می شود که در نتیجه آن به سؤالات زیر پاسخ داده خواهد شد.

* ارتباط و رفتار میان جامعه «موالی» از یک سو، و مذهب تشیع از سوی دیگر در قرون اول و دوم هجری چگونه بوده است؟

* موالی چه کسانی بودند و چه جایگاهی را در جامعه اسلامی به دست آوردند؟

* عوامل گرایش «موالی» به تشیع چه بوده است؟

* «موالی» در گسترش تشیع چه نقشی داشته اند؟

به دنبال پژوهش در مورد سؤالات بالا به دست می آید که:

* «موالی» در مواجهه با فشارهای سیاسی و اجتماعی، در صدد دستیابی به برابری و عدالت بر آمدند؛ آنان این آرمانها را در مذهب تشیع یافتند و به آن مذهب گرایش یافتند.

* «موالی» با کسب پایگاه های علمی در جامعه اسلامی و نیز با بسط حضور خود در قلمروهای مختلف دنیای اسلام در جهت گسترش تشیع به ایفای نقش پرداختند.

در این تحقیق در تلاشیم تا به صورت مستند و علمی به اهداف سه گانه زیر دست یابیم.

ص: 28

* معرفی «موالی» و تبیین جایگاه اجتماعی آنان در میان سایر گروه های مسلمان در قرون اول و دوم هجری.

* تبیین عوامل گرایش «موالی» به تشیع.

* تبیین نقش «موالی» در تحکیم و گسترش مذهب تشیع.

موالی در جایگاه یک اقلیت اجتماعی از سوی بیشتر حاکم سرکوب می شدند. بخش مهمّی از این اقلیت به مذهب تشیع گرایش یافته و در گسترش آن به ایفای نقش پرداخت. بر این اساس، شناخت روابط موالی و تشیع و بررسی علل و عوامل آن می تواند بخشی از تاریخ اسلام را به ما معرفی کند و هم اینکه ما را به شناخت زوایایی از گسترش و نفوذ تشیع رهنمون شود؛ لذا سعی نمودیم که به روش کتابخانه ای و ترکیبی از روش توصیفی وتحلیلی متغیرهای موالی و تشیع را بررسی کنیم.

درباره تشیع تاکنون پژوهش های ارزشمند و فراوانی انجام شده که در رساله حاضر به آنان توجه گردیده است.

در مورد «موالی» نیز بررسی های پراکنده ای وجود دارد. دکتر جواد علی در اثر نفیس خود به نام المفصل فی تاریخ العرب قبل الاسلام، به مفهوم شناسی واژه های عجم و «موالی» پرداخته است.(1)

ص: 29

احمد امین از دیگر معاصرانی است که در چند اثر خود از جمله فجر الاسلام و ضحی الاسلام، به موضوع «موالی» پرداخته است. این نویسنده که کینه و عداوتش نسبت به تشیع از برخی تعابیر و تحلیل هایش خود نمایی می کند، در اثر نخست خود فجر الاسلام بیشتر بحث ورود مسلمانان غیرعرب را به قلمرو اسلامی به چالش کشیده و عواملی چند برای آن بر شمرده که در بستر گسترش فتوحات اسلامی ایجاد شده است. او در قسمتی از این اثر پیوستن بسیاری از موالی به تشیع را چنین تفسیر می کند:

«حقیقت آن است که تشیع در طول تاریخ مأوا و ملجأ کسانی بوده است که قصد نابودی اسلام را داشته اند و همواره خواسته اند با پیوستن به این مذهب تعالیم پیشینیان خود از یهود، نصارا، زرتشت و هندو را وارد اسلام نموده و جزء معارف آن قرار دهند.(1)

احمد امین در اثر دیگر خود ضحی الاسلام تلاقی میان مسلمانان غیر عرب و عرب های مسلمان را یک کشمکش دائمی میان عرب و موالی عجم عنوان نموده، می نویسد:

حتی در دوره عباسیان که بسیاری از موالی در امور نظامی، سیاسی و... به کار گرفته شدند، بازهم موالی مورد تحقیر قرار می گرفتند؛ لذا بسیاری از آنان سعی می کردند برای ادامه حیات با یکی از قبایل عرب پیوند «ولاء» برقرار نمایند.(2)

ص: 30

استاد مرتضی مطهری، یکی دیگر از محققانی است که در کتاب خدمات متقابل اسلام و ایران درباره موالی و نقش سیاسی، نظامی آنان در دفاع از اسلام و نیز رویکرد موالی به علوم مختلف که در نهایت موجب بارورشدن معارف اسلامی شد، مطالب فراوان و ارزشمند تاریخی عرضه داشته است.

کتاب ولاءها و ولایتهای استاد مطهری از دیگر کتابهایی است که نگاهی کوتاه در مورد واژه شناسی «مولی» داشته است که ما نیز در ابتدای فصل سوم (واژه شناسی مولی) به آن توجه داشته ایم.

استاد رسول جعفریان در کتاب تاریخ تشیع در ایران از آغاز تا قرن دهم مباحث مفصلی را درباره موالی عجم ارائه کرده است که ما درقسمت های بسیاری از این رساله از آن استفاده کردیم و از ارجاعات آن نیز بهره کافی بردیم؛ البته بیشتر استفاده ما از این کتاب در فصل سوم بوده است؛ اما در فصول دیگر نیز این امر صورت گرفته است.

بر این اساس، با وجود آن که درباره موضوع «موالی» کم و بیش بررسی های ارزشمندی ارائه شده است، اما در کل در مورد ارتباطات و تعاملات میان جامعه موالی و مذهب تشیع پژوهش منسجمی انجام نشده است.

اثر حاضر با رویکرد تاریخی، اجتماعی و با تمرکز بر محدوده زمانی قرون اول و دوم هجری شامل عصر پیامبر اسلام صلی الله علیه وآله، خلفای نخست، امویان، و قسمتی از عباسیان و مشتمل بر حضور اهل بیت علیه السّلام «تا هشتمین امام شیعه»، به بررسی روابط موالی و تشیّع خواهد پرداخت.

ص: 31

نظر به تمرکز این پژوهش بر روی دو واژه تشیع و موالی، مفهوم شناسی تفصیلی درباره واژه نخست در فصل دوم و مفهوم شناسی تفصیلی درباره واژه دوم در فصل سوم از نوشتار ارائه خواهد شد.

از گذشته میان مفسّران و متکلمان اسلامی درباره این آیه که در شأن اهل بیت نازل شده است مباحث فراوانی وجود داشته و غالباً دو نکته مورد کاوش قرار گرفته است. 1 - اهل بیت چه کسانی هستند؟ 2 - مقصود از تطهیر آنان از رجس و پلیدی چیست؟ بیشتر مفسّران شیعه چنین عقیده دارند که مقصود از اهل بیت در این آیه پیامبر

گرامی صلی الله علیه وآله، دختر گرامی اش فاطمه و همسرش علی علیه السّلام و دو فرزند او هستند. دلایل فراوانی هم برای این دیدگاه ذکر کرده اند از جمله حدیث شریف کساء که سند آن از طریق شیعه و سنی به تواتر رسیده است.(1)

از طرف دیگر بزرگان شیعه اعم از مفسّران و متکلمان بر این عقیده هستند که مقصود از تطهیر اهل بیت از رجس و پلیدی این است که آنان از مقام عصمت برخوردارند و این فضیلت و مقامی است که خداوند بر پایه علم و حکمت خود به آنان عطاء کرده است.(2)و(3)

ص: 33

او حقی است و آن دیگری را حقی بر او نیست مگر آنکه او را هم حقی است.(1) عدالتی که اسلام منادی آن است چنان زیبا و حیات بخش است که وجودش مایه تأمین امنیت در جامعه، و باعث ایجادقدرت و شوکت برای حکومت اسلامی است».

این عدالت چونان که منطق وحی است، به وسیله نصوص فراوان آیات قرآن مطرح می گردد.(2) روایات فراوانی نیز بر آن دلالت دارد.(3) مضافاً اینکه رعایت عدالت، و تساوی حقوق افراد جامعه، به گونه ای که امیر و مأمور، عالم و جاهل، غنی و فقیر در برابر قانون و در مقام استفاده از حقوق قانونی و مشروع خود مساوی باشند، چیزی است که فطرت انسان به آن حکم می کند و خواهان آن است همانگونه که همه انسانها در آفرینش مساوی هستند.(4)

این تحقیق مشتمل بر پنج فصل زیر است:

فصل نخست کلیات، در برگیرنده دو بخش است: مباحث مقدماتی و بررسی منابع اصلی تحقیق.

ص: 35

فصل دوم دربارة مذهب تشیع، چگونگی پیدایش و نحوه گسترش آن است. در این فصل مفهوم شناسی واژه تشیع نیز ارائه خواهد شد.

فصل سوم، مفهوم شناسی موالی و بررسی جایگاه اجتماعی، اقتصادی، سیاسی و نظامی آنان در ادوار مختلف قرون اول و دوم هجری تا زمامداری مأمون خلیفه عباسی می پردازد، در پایان این فصل ارتباط موالی و نهضت شعوبیه به طور کوتاه بررسی خواهد شد.

فصل چهارم، بهره مندی موالی از اهل بیت علیه السّلام به طور مشخص از حمایت ها و هدایت های گفتاری و رفتاری آنان شناسایی خواهد شد.

فصل پنجم، در این قسمت عوامل و زمینه های گرایش موالی، به مذهب تشیع، سپس نقش آنان در گسترش این مذهب بررسی خواهد شد و در پایان تحت عنوان «نتیجه گیری» یافته های این پژوهش به طور فشرده ارائه خواهد شد.

او را سال 284ه-.ق. ذکر کرده اند.(1) یعقوبی علاوه بر آنکه مورّخ بوده، جغرافیدان زبر دستی نیز به حساب می آمده است، و کتاب البلدان او پر از اطلاعات جغرافیایی است؛ اما شهرت سیاسی و اجتماعی او جدا از جایگاه علمی، به این خاطر است که او همچون پدر بلکه جدّ خود به کار دبیری در خلافت عباسیان اشتغال داشته است.(2) هرچند در رجال نجاشی که فهرستی از مصنفان شیعه را جمع آوری کرده است، نامی از یعقوبی به میان نیامده است. اما شواهد زیادی نشان از تشیع یعقوبی دارد. استاد رسول جعفریان در این مورد می گوید: «بدون شک، یعقوبی مورخی است شیعه مذهب که آثار تشیع وی در کتاب تاریخش کاملاً روشن است.» اخبار وی در داستان سقیفه، برخوردهای خلفا و نیز سیری که از خلافت امیر مؤمنان علیه السّلام به دست می دهد، نشان از تشیع کامل - اما تا اندازه ای معتدل - وی دارد.(3)

«بر این اساس، یاد کرد از یعقوبی در زمره شخصیت های شناسایی شده در کتاب اعیان الشیعه «بزرگان شیعه» به وسیله علامه سیدمحسن امین عاملی کاری درست و به جا بوده است. چنانکه ذکر کتاب تاریخ یعقوبی در شمار آثار

ص: 37

مکتوب شیعیان در کتاب الذریعه الی تصانیف الشیعه علامه آقا بزرگ تهرانی امری کاملاً دقیق و صحیح است.»(1)

در رساله حاضر، نسخه مورد استفاده از تاریخ یعقوبی چاپی است که مؤسسه اعلمی آن را در دومجلد منتشر شده و عبدالامیر مهنا بر آن تحقیق جامعی نگاشته است. یعقوبی با تألیف کتاب تاریخ خود، شیوه رایج در آن زمان را که منحصر در سیره نویسی و نگارش تاریخ بود، تغییر داد و بدین گونه تحولی عظیم در تدوین ایجاد کرد. او تاریخ خود را به شکل عمومی نگاشته که به تاریخ جهان از زمانهای دور، از آغاز خلقت تا ظهور اسلام وادامه آن در قرن سوم هجری پرداخته است. در این شیوه حتی نام آورانی چون طبری و مسعودی میراث دار او هستند. او با استفاده از مآخذ مختلف شیوه جدیدی پی ریزی کرده که در آن بر خلاف مورخان محدث که حوادث تاریخی را به صورت حدیث با ذکر سلسله سند می آورند عمل کرده است.(2) شیوه ای که بعداز او در تدوین تاریخ رایج شد.

یعقوبی در کتاب خود سبک نگارش بر اساس موضوعات را برگزیده است.(3)

ص: 38

تاریخ یعقوبی مستند به منابع گوناگونی است که یعقوبی بعضی از آنان را با مشقّت به دست آورده است. او به کشورهای گوناگون و اماکن زیادی مسافرت نمود و از این رهگذر، آگاهی های فراوانی به دست آورد. او در بلاد

مختلف، دربارة نژاد ساکنان آن بلاد، کیشهایشان و عقاید و گفتار و رفتار آنان، به تحقیق و پرس و جو پرداخت.(1)

منابع مورد اعتماد یعقوبی در بخش نخست تاریخش بیشتر آثار دانشمندانی مثل بقراط، جالینوس، دیمقراطیس، اقلیدس، فیقوماخوس، ارسطو، و بطلمیوس است.(2)

او در قسمت دوم از مجموعه آثار تاریخی که پیش از او افرادی مانند واقدی، ابن اسحاق، مدائنی، و ابن کلبی جمع آوری کردند سود برده است.(3)

یعقوبی در تاریخ خود پس از تاریخ عمومی جهان «اقوام و ملل مختلف» و تاریخ عصرجاهلی، در بخش مربوط به تاریخ اسلام، بر اساس ترتیب خلفا تا زمان خلافت معتمد عباسی پیش رفته است. همچنین تاریخ ائمه اطهارعلیه السّلام را در فصول مختلف کتاب مورد توجه قرار داده است.

ص: 39

بیشتر مکاتب فقهی معروف اهل سنت آشنایی کامل داشته است.(1) جالب توجه است که ابن الندیم او را در ردیف فقهایی نظیر مالک و شافعی آورده است.(2)

کتاب تاریخ طبری دارای چاپ های متعدد، از جمله با تحقیق محمد ابوالفضل ابراهیم است. مورخان اسلامی برای تدوین تاریخ، بیشتر از دو روش زیر استقبال می کردند.

1 - تدوین بر اساس موضوعات؛

2 - تدوین بر اساس حولیات.

حولیات؛ تواریخی هستند که حوادث را بر اساس تسلسل سالها، پی می گیرند. نخستین کسی که تاریخ را به این شیوه نوشت، هیثم بن عدی بود و مورخان بزرگ پس از او از جمله طبری، مسکویه، ابن اثیر، ابن طقطقی، بر همین شیوه گام برداشتند.(3)

تاریخ الامم والملوک، طبری بر دو بخش زیر تدوین شده است: 1. پیش از اسلام؛ 2. بعد از اسلام

ص: 41

او در هر دو صورت تسلسل حوادث را رعایت کرده و آن را بر حسب وقوع سال بعداز سال ذکر کرده است. او همچنین تاریخ اسلام را از آغاز هجرت تا سال 302 هجری به نگارش در آورده است. طبری در نگارش تاریخ خود بر منابع و مآخذ متعدد معتبری همچون آثار هشام کلبی، عمربن شعبه، واقدی، مدائنی، ابومخنف، و دیگران استناد کرده است.(1)

در میان مطالب طبری، روایات مستند به سیف بن عمر به طور جدی تضعیف شده و اعتماد او به اخبار اسرائیلیات نکوهش شده است.

ارزش و جایگاه کتاب تاریخ طبری را اززبان بزرگانی چون مسعودی، ابن اثیر، ابن خلدون بهتر می توان دریافت. مسعودی در مقدمه کتاب خود مروج الذهب می نویسد:

«اما تاریخ ابوجعفر طبری بر کتاب های دیگر تاریخ برتری دارد و افزون تر از آنهاست، و جامع انواع خبرهاو آثار و حاوی اقسام فنون و علوم می باشد. این کتاب دارای محسنات و فواید زیاد است و نفعش به تمام پژوهشگران تاریخ آثار گذشتگان می رسد.»(2)

ص: 42

ابن اثیر هم در مقدمه الکامل فی التاریخ می نگارد:

«ابتدا کردم به تاریخ بزرگ تألیف امام ابوجعفر طبری، زیرا کتاب مذکور در نزد عموم محققان مورد اعتماد و در موارد اختلاف محل رجوع می باشد.»(1)

ابن خلدون نیز در بزرگداشت طبری، از او با لقب مورخ و محدث امّت یاد کرده است.(2)

مدتی را در استخر فارس اقامت گزید. از آنجا به هند و چین رفت تا مشاهدات خود را از آنجا هم به ثبت برساند. او در مرحله

دیگر از هجرت علمی خود به عمّان، از آنجا به آذربایجان، گرگان، فلسطین و شام رفت. در سال 332 ه-. ق - عازم انطاکیه و پس از آن مصر شد(1)) و در مصر وفات یافت.(2) در نگاه مسعودی، سفر کردن، یکی از راه های تحصیل علم و کسب آگاهی های درست است؛ لذا او تا می توانست از سفرهای خود بهره می برد و از این رهگذر، علاوه بر مشاهده مستقیم آثار و ابنیه تاریخی ملتها، به کتاب ها و منابع ارزشمندی برای تکمیل منابع پژوهش های تاریخی خود نیز دست می یافت. حاصل مشاهدات مسعودی به وسعت «ربع مسکون» بوده است. آثار وی متعدد است که متأسفانه از آن آثار، فقط دوکتاب مروج الذهب و معادن الجوهر و التنبیه و الاشراف بر جای مانده است. او در این دو کتاب، تاریخ را با جغرافیا چنان پیوند زده که وقتی از گذشته ملل و حوادث و ایام پیشین سخن می راند گو اینکه در میان آنان بوده و با آنان زیسته است. هرچند فهم این معنی که مسعودی شیعه است از

ص: 44

لابه لای آثار او کار دشواری نباشد(1)، به هرحال یکی از ابهامات زندگی مسعودی مذهب اوست که خود نیز سعی در کتمان آن داشته است. مسعودی در مروج الذهب بر بی طرفی علمی خود تأکید دارد و می نویسد:

«هرکه این کتاب را می نگرد، بداند که مذهبی را یاری نداده ام و از گفته ای طرفداری نکرده ام.»(2)

نگارنده در این رساله، هم از متن عربی کتاب مروج الذهب، با تحقیق یوسف اسعد داغر، و هم از ترجمه آن به وسیله استاد پاینده در دو مجلد بهره برده است.

مسعودی درباره ی شیوه نگارش مروج الذهب چنین می گوید:

«ما ابواب این کتاب را بر حسب تاریخ خلفا بنیان نهاده، پس از ذکر مدت امارت ایشان به طور جداگانه به بیان رفتار و مهمترین اخبار و حوادث زمان هریک پرداخته ایم.»(3)

مسعودی در نگارش این اثر، از روش تدوین تاریخ بر پایه موضوعات تاریخی سود برده است، که این روش عمده اوست؛ مانند ابواب مربوط به تاریخ چین، ترک، سریانیان، بابلیان، یونانیان، روم، ملوک مصر، ملوک شام، فرنگ،

ص: 45

حیره، یمن قدیم و... . در این روش شالوده بحث شخصیت هایی هستند که حوادث پیرامون آنان دور می زند.(1) مسعودی هم چنین بیشتر از روش حولیات یعنی سال به سال که قبلاً آن را برای طبری بر شمردیم. در ذکر حوادث و اخبار مربوط به دوره خلفای اسلامی استفاده کرده است.

مسعودی با مسافرت های دور و دراز، و مشاهده دریاها، اقیانوس ها، رودخانه ها، کوه ها، و کسب شناخت نزدیک از اقالیم مختلف تلاش کرده است تا پیوند علمی میان حوادث و وضعیت جغرافیایی را دریابد و تاریخ خود را بر این مبنا ارائه نماید؛ لذا در مروج الذهب قبل از ذکر مباحث تاریخی، به تفصیل به مباحث کیهان شناسی و جغرافیا پرداخته است.(2)

او بر اثر مشاهدات و تجارب فراوان به این حقیقت دست یافته است که میان حالات و روحیات انسانها با وضعیت و فضایی که در آن زندگی می کنند پیوند وجود دارد، مثلاً خصلتهایی که در مردم هند می توان یافت مرتبط با محیط زندگی آنان است.(3)

ص: 46

بوده است. استناد و استفاده از الغارات به وسیله ی بزرگانی چون ابن ابی الحدید معتزلی در شرح نهج البلاغه، مجلسی در بحار و حرعاملی نشان از اعتبار اثر یاد شده و نیز جایگاه علمی این محدث و مورخ شیعه دارد.(1)

این کتاب مقطع زمانی میان نهروان و شهادت حضرت علی علیه السّلام را در بر می گیرد اما اطلاعات بسیار مفید و فراوانی خارج از این مقطع را نیز به دست می دهد.

معروف ترین چاپ موجود الغارات که ما نیز از همان سود بردیم، نسخه ای است در دو مجلد که انتشارات انجمن آثار ملی آن را به چاپ رسانده است. تحقیق این چاپ را جلال الدین حسینی ارموی «محدث» انجام داده که مقدمه ای کامل و جامع نیز بر آن نگاشته است. از مطالبی که در این مقدمه به آن پرداخته شده، روات و مشایخی است که ثقفی در تدوین این کتاب از آنان بهره گرفته است.(2)

روش نگارش الغارات، تاریخی و حدیثی است. این کتاب یکی از کهن ترین متونی است که از قرن سوم هجری به جای مانده است.

ص: 48

موضوع کتاب یادشده، غارت هایی است که به وسیله سپاهیان معاویه و در قلمرو حکومتی امام علی علیه السّلام به وقوع پیوست. بعد از فتنه نهروان، معاویه برای تضعیف هرچه بیشتر مناطقی که در قلمرو امیرالمؤمنین علی علیه السّلام قرار داشت، حملات وحشیانه ای را در آن مناطق سامان داد که عمدتاً به غارت اموال مسلمانان و کشتار مردم بی گناه و شیعیان ختم می شد.

ثقفی سعی کرد در الغارات به تبیین این حملات و غارتها و فشارهای بی رحمانه بپردازد و لذا نام کتاب خود را الغارات گذارد.

با توجه به اینکه نگاه ما در این پژوهش در رابطه با «سیره اهل بیت با موالی» نگاه ویژه ای است؛ لذا در فصول مختلف، از این منابع استفاده های شایانی در این پژوهش صورت گرفته است.

از جایگاه رفیع علمی و وثاقت نویسنده ای این اثر تاریخی - رجالی نزد متفکران اسلامی دارد. منابع اندکی که مختصر اشاره ای به زندگانی او دارند از تاریخ ولادت او سخن به میان نیاورده اند؛ فقط گفته شده که او قبل از سال 320 هجری تولد یافته است.(1)

در رابطه با تاریخ وفاتش هم که بعضی از همین منابع به آن اشاره کرده اند اختلاف وجود دارد. برخی سال 380 هجری و عده ای سال 385 هجری(2) و برخی دیگر سال 438 را سال وفات او دانسته اند.(3) این واقعیت در مورد ابن الندیم وجود دارد که او را بیشتر به نام کتابش می شناسند اما خودش همچنان ناشناخته باقی مانده است. در مورد مذهب ابن الندیم، یاقوت حموی تصریح دارد که او شیعه بوده است.(4)

نسخه ای از الفهرست که ما استفاده کردیم، چاپ نخست این کتاب است که دارالکتب العلمیه آن را در بیروت چاپ کرده و علی طویل آن را شرح داده است و همین طور موارد مبهم با تعلیقه واضح گردیده است. الفهرست از آثار رجالی

ص: 50

تاریخی به حساب می آید.(1) این کتاب مشتمل بر ده مقال «بخش کلی» است(2)، و به گفته یاقوت حموی در سال 1377هجری به پایان رسیده است.(3)

این کتاب مشتمل است بر ذکر همه علومی که در تمدن اسلامی وجود داشته و نیز علمای معروف هر علم تا عصر خود نویسنده همراه با شرح حال نویسندگان آن؛ ابن الندیم همچنین به اختراع هر علم و تاریخ تأسیس آن اشاره کرده است.

به همین جهت الفهرست، جایگاه و اهمیت خود را در میان محققان علوم اسلامی اعم از تاریخ نویسان و دیگر محققان باز کرده است، به گونه ای که هر محققی در راه تألیف اثر خود ناگزیر از رجوع به این منبع است. چنان که دراین رساله، ما نیز ناگزیر شدیم برای شناخت عالمان و دانشمندان از موالی، به این کتاب مراجعه داشته باشیم.

ص: 51

ص: 52

ص: 54

از نظر لغوی کلمه شیعه به معناهای پیروان(1)، یاران و حامیان(2) است. در این معانی کلمه شیعه به شکل مضاف «شیعة الرجل» استعمال می شود. شیعه به شکل مفرد (بدون اضافه به کلمه دیگر) به معنای گروه است و به هر قومی که بر یک امر اتفاق داشته باشند گفته می شود.(3)

شیعه دارای دو معنای اصطلاحی عام و خاص است؛ در اصطلاح عام، شیعه به معنای یاران و دوستداران علی علیه السّلام و فرزندان اوست.

عام بودن این اصطلاح، بدین جهت است که در این معنا، اعتقاد به امامت منصوص علی علیه السّلام و فرزندان او معیار نیست. بر این اساس، در اصطلاح خاص، شیعه عبارت است از معتقدان به امامت منصوص علی علیه السّلام و فرزندان او؛ شیعه در این معنا به انشعاباتی تقسیم می شود. در گذرزمان، واژه شیعه، به تدریج در شیعه اصطلاحی خاص و به فرقه اثناعشریه اختصاص یافته است.(4)

ص: 56

اوکسانی که در آثار خویش بر او تکیه کردند همه این مسئله را مطرح نموده اند.

2 - فُرُس «ایرانیان» مذهب تشیع را به وجود آوردند.(1) لذا بیشتر اعتقادات این مذهب با اعتقاد فُرُس «ایرانیان» قبل از اسلام «مجوس» مطابقت داشته و بر گرفته از آن است. البته این نظریه عقاید یهود و نصرانیت و حتی هندو را در تکوین معارف تشیع بی تأثیر نمی داند اما معتقد است اثر آنان در حد و اندازه کارکرد فارسها در تشیع نیست.(2)

3. پیروان ائمه امامیه غلو کردند و تشیع

را به وجود آوردند. بر این اساس قول به برتری علی علیه السّلام و طرح مسئله عصمت برای او از نخستین دسیسه هایی بود که شیعه غالی مطرح نمود تا در سایه این دو تفکر بتواند به راحتی گام های بعدی را برداشته، از این ره آورد علی علیه السّلام را مستحق خلافت و سایر صحابه را خطا کار وانمود کنند.(3)

این حرکت از زمان علی علیه السّلام شروع شده و در زمان امام پنجم و ششم شیعه امامیه به اوج خود رسید که احادیثی علیه خلفا صحابه، و همین طور بنی امیه و بنی عباس جعل کردند تا بر حقانیت تشیع بیفزایند.(4)

ص: 59

طبری از دیگر مفسّران اهل سنت می گوید: هنگامی که آیه «اولئک هم خیرالبریة» نازل شد، پیامبرصلی الله علیه وآله به علی علیه السّلام فرمود:

«تو یا علی و شیعیانت همان رستگاران هستید.»(1)

در مصداق هم، در زمان خود پیامبرصلی الله علیه وآله عده ای مانند سلمان، ابوذر، عمار یاسر، و مقداد و تعدادی دیگر به شیعیان علی علیه السّلام معروف بودند.(2)

اما اینکه اندیشه تشیع از چه زمانی و چگونه پا گرفت، همان طور که ابن ابی الحدید در شرح نهج البلاغه، شیخ مفید در الارشاد، علامه امینی در الغدیر، علامه مظفر در تاریخ شیعه، علامه طباطبائی در شیعه در اسلام و عموم مورخین شیعه و بیشتر از مورخین اهل سنت آورده اند. این حقیقت روشن می شود که تفکر تشیع از همان آغاز رسالت پیامبرصلی الله علیه وآله پا گرفته و در بستر اسلام ناب آنهم در حضور پیامبرصلی الله علیه وآله و بر گرفته از اندیشه های بلند قرآن پرورش یافت و محکم و استوار گردید. فکر ولایت و امامتی که زیر بنای اعتقاد تشیع را تشکیل می دهد، از متن قرآن و آیه {إِنَّمَا وَلِیُّکُمُ اللّهُ وَرَسُولُهُ وَ الَّذِینَ آمَنُوا الَّذِینَ یُقِیمُونَ

ص: 61

الصَّلاَةَ وَیُؤْتُونَ الزَّکَاةَ وَ هُمْ رَاکِعُونَ}(1) و نظایر آن بر خاسته(2) که بنابر آراء بیشتر مفسّران حضرت علی علیه السّلام است.(3)

عبداللّه ابن سبأ هم چنانکه محققان معاصر به اثبات رسانده اند افسانه ای بیش نبوده و ساخته و پرداخته ذهنیات شخصی به نام سیف بن عمر است که طبری از او نقل نموده؛ و این سیف کسی نیست که بشود، بر نقل او اعتماد نمود؛ زیرا رجالیون بر جعّال بودن او صحه گذارده اند.(4)

غلو نیز در هر عصر و زمانی مَنْهی و مطرود ائمه شیعه علیه السّلام بوده و خطر این اندیشه به شیعیان گوش زد شده است. روایات فراوانی در همین زمینه از پیامبر اسلام صلی الله علیه وآله و دیگر ائمه وجود دارد که باطل بودن غلوّ را به اثبات می رساند.(5)

این فزونی پیوسته روند رو به رشد داشته است، به گونه ای که تعداد شیعیان در زمان خلافت امام علی علیه السّلام از ایام خلفای قبل از آن حضرت بیشتر گردید. همین طور دوران عباسیان در مقایسه با دوران امویان، این گسترش، ادامه داشته است. با توجه به وسعت قلمرو اسلامی، می شود ادّعا نمود که شیعیان تقریباً در بیشتر نقاط بلاد اسلامی حضور داشته، زندگی می کردند. چنانکه یکی از علل دستگیری امام موسی بن جعفر علیه السّلام به وسیله ی هارون عباسی ارتباط امام با شیعیان دور دست و وصول اموال شرعیه از شرق و غرب جهان به دست امام بود که باعث دشمنی این خلیفه علیه امام کاظم علیه السّلام شد.(1)

اوایل امامت امام رضاعلیه السّلام نظری در تاریخ افکنیم، می بینیم که هرکدام از این پیشوایان روش و سیاست متفاوت داشتند؛ گاهی اجرای عدالت وجهه همّت قرار می گرفت،(1) زمانی حفظ موجودیت در پرتو صلح قرار می گرفت(2) و روزی فقط قیام و شهادت می توانست باعث بقای اسلام و تشیع گردد،(3) یا اینکه معنا و مقصود با اشک، گریه، و نیایش بیان می شد،(4) و گاهی نیز بسط و گسترش معارف اسلامی سر لوحه کار قرار می گرفت.(5) استاد

شهید مطهری از این روشهای متعدد ائمه چنین نتیجه می گیرد:

«در سیره پیشوایان دین شکی نیست که آنان هم هر کدام در زمانی بوده اند و محیط آنان ویژگی های خاص داشته است؛ هرکس ناچار است که از مقتضیات زمان خود پیروی کند... اما در عین حال مسائلی که مربوط به روح تعلیمات دینی بوده و دستورات کلی الهی است در نگاه پیشوایان شیعه یکسان و غیر قابل تغییر بود.(6)

ص: 64

اشک می ریختند.(1) زید فرزند امام سجادعلیه السّلام و برادر امام باقرعلیه السّلام یکی دیگر از علویان است که در سال 122 در کوفه قیام نمود و مظلومانه به شهادت رسید. قیام او که الهام گرفته از قیام جدش امام حسین علیه السّلام بود، شور دیگری را در میان شیعیان ایجاد نمود (2) و قیامهای فراوانی را به دنبال داشت که به نام زیدیه صورت می گرفت.(3) یحیی فرزند زید تا چهار سال بعداز شهادت پدر در طالقان و فاریاب و بلخ و جاهای دیگر از خراسان به سر برد. در این مدت شیعیان زیادی که با شهادت زید بیدار شده بودند به او ملحق شدند.(4) اما سر انجام یحیی در خراسان به دست عُمال نصر بن سیار به شهادت رسید. شهادت یحیی به محبوبیت خاندان پیامبرصلی الله علیه وآله در آن سرزمین افزود به طوری که برای تعظیم مقام یحیی مجالس عزاداری برپا نمودند و در آن سال تمام فرزندان پسری که به دنیا می آمد، یحیی نامیدند.(5) موارد مذکور فقط نمونه هایی از بازتاب مظلومیت علویان است اما تفصیل این مطالب مجال دیگری را می طلبد.

ص: 66

شد و به زندان می افتادند و یا مالشان را غارت می کردند یا خانه شان را ویران می ساختند...»(1)

اما همانطور که تاریخ گواه است هیچ یک از این سیاست های تزویر - چه در دوران بنی امیه و چه در دوران عباسیان - نتوانست حتی ذره ای از محبت شیعیان نسبت به رهبرانشان را کم یا مانعی در راه گسترش تشیع ایجاد نماید.(2)

از نویسندگان «سلاح اساسی هاشمیان در بر خورد با امویان مظلومیت علویان بود.»(1) لذا فعالیتهای تبلیغی داعیان عباسی و نیز تلاش های علویان که در ابتدا بریک خط استوار بود، توانست به طور فزاینده ای باعث محبوبیت و گسترش تشیع گردد.

کار برده شد.(1) پیامبر عظیم الشأن اسلام حدیث منزلت، ثقلین، و... را در همین سرزمین ایراد گردید که مردم را به سوی اهل بیت علیه السّلام و امیرالمؤمنین علیه السّلام دعوت می نمود. وجود دو قبیله یمنی اوس و خزرج - که به انصار معروف بودند و همیشه جانب اهل بیت را می گرفتند(2) - و نیز وجود اصحاب امام علی علیه السّلام چون ابو ایوب انصاری(3)، ابوذر غفاری(4) و دیگران که در حفظ تشیع در حجاز و مدینه تأثیر فراوان گذاشتند، همه از دلایل وجود تشیع در حجاز به شمار می رود.

صورت شهادت حجربن عدی و یارانش درسال 52 هجری به سبب بیزاری نجستن از امام علی علیه السّلام(1) قیام توابین و خیزش مختار علیه قاتلان امام حسین علیه السّلام(2) همه حکایت از وجود ریشه های قوی شیعی در این شهر دارد. شهرِ بصره گرچه بیشتر آنان عثمانی بود، اما تعداد شیعیان هم در این شهر کم نبودند. همین شیعیان بودند که در ماجرای جنگ جَمَل پیش از آنکه امام علی علیه السّلام وارد آنجا شود و رو در روی لشکر جمل قرار گیرد در مقابل سپاه جمل ایستادگی کردند و عده زیادی از آنان به شهادت رسیدند.(3)

جابر بن عبداللّه انصاری می گوید: همین افراد از قبایل یمنی بودند که در جنگ جمل و صفین امام علی علیه السّلام را یاری کردند و سپس در کوفه سکنی گزیدند.(1)

استاد مطهری می نویسد:

«در زمان بنی امیه که امیرالمؤمنین علیه السّلام را در منابر سب می کردند و حکام بنی امیه مردم را وادار به این عمل می نمودند، مردمان غور زیر بار این عمل نرفتند و حکام غور و غرجستان نسبت به آن جناب اسائه ادب نکردند.»(1)

نامهای عبداللّه، احوص، عبدالرحمان اسحاق، و نعیم که فرزندان سعدبن مالک بن عامر اشعری بودند به جانب قم آمده، در آنجا سکونت کردند و پس از مدتی افراد فراوانی از بستگان اشعریون به آنان پیوستند.(1)

خراسان چون بیهق (سبزوار)، مرو، بلخ، کابل، سمرقند و بخارا راه یافته و گسترش پیدا نمود.(1) در مورد ورود تشیع به شهرهای خراسان و همین طور مناطق جبال علاوه بر عواملی که قبلاً گفته شد، مهاجرت علویان و سادات به این مناطق نقش کلیدی داشته است که به عنوان نمونه می توان به مهاجرت یحیی بن زید به خراسان(2) و حضور امام رضاعلیه السّلام در مرو که ناحیه ای از خراسان است، اشاره نمود.(3) همین عامل در مورد ورود تشیع به شمال آفریقا چون مصر و مغرب نیز نقش اول را دارا بود.(4)

نامبرده وجود خارجی نداشته است. لذا مهمترین فرقه ها را که مورّخان شیعه صحت وجود آنان را تأیید نموده اند و نوبختی درفرق الشیعه به ذکر آنان پرداخته، چنین است: 1. کیسانیه، 2. زیدیه، 3. ناووسیه، 4. قطعیه، 5. سمطیه، 6.اسماعیلیه، 7. طفیه، 8. اقمصیه، 9. یرمعیه، 10. تمیمیه، 11. یعقوبیه، 12 ممطوره، 13 واقفیه، 14. جارودیه، 15. سلیمانیه، 16. بتریه، 17- جعفریه.

اینها فرقه های اصلی تشیع به حساب می آیند که هرکدام بر اساس بینشی موجودیت یافته اند(1) که باید امامیه «اثناعشری» که همان قطعیه است را به این اسامی اضافه نمود.(2) جامع ترین آثار در مورد فرق تشیع، المقالات و الفرق سعد بن عبداللّه اشعری قمی و فرق الشیعه مرحوم نوبختی است.

واگذار شد(1) - استثنا بدانیم در بیشتر دوره خلفای سه گانة نخستین، شیعیان از امکانات سیاسی و اجتماعی مناسب بی بهره بودند. امام علی علیه السّلام در توصیف وضع این دوره می فرماید:

«.. محیطی که پیران را فرسوده، جوانان را پیر، و مردان با ایمان را تا واپسین دم زندگی به رنج وا می دارد.»(2)

این رساترین تعبیری است که آن حضرت دربیان وضع خود و شیعیان در این دوره ایراد می کند. اما در دوره زعامت امام علی علیه السّلامشیعیان علاوه بر جایگاه سیاسی(3)، از وضعیت اجتماعی مناسب بهره مند شدند(4) و در بُعد دینی نیز در زمینه های تفسیر، فقه و کلام از دریای علوم آن حضرت بهره فراوان بردند. کما اینکه آن حضرت در دوران خلفای قبل از خود مردم را در زمینه دینی و علمی هدایت می فرمود.(5)

ص: 77

سیوطی در تاریخ خلفا می نویسد:

منصور عباسی نخستین خلیفه عباسیان بود که با علویان دشمنی آغاز نمود و آتش فتنه را میان علویان و عباسیان شعله ور ساخت در حالی که قبل از او، آنان؛ هاشمیان واحد بودند. منصور در سال 145ه-.ق. محمد و ابراهیم فرزندان عبداللّه بن حسن بن حسن بن علی بن ابی طالب علیه السّلام را به همراه جماعت زیادی از اهل بیت به شهادت رسانید. او حتی علمایی که به نوعی به این گونه قیامها نظر مثبت داشتند چون ابوحنیفه، عبدالحمید، ابن عجلان و مالک بن انس را تحت تعقیب و مورد آزار و اذیّت قرار داد.(1)

آزار و شکنجه های علویان به وسیله ی منصور در زندانهای تاریک و نمناک و بستن آنان با غل و زنجیر و قرار دادن آنان درلای دیوار مشهور بوده و در منابع تاریخی ثبت شده است.(2)

از کسانی که به دست منصور به شهادت رسید؛ امام جعفر صادق علیه السّلام بود که مسموم شد. مُعَلّی بن خنیس یکی از شیعیان و متصدی امور مالی امام صادق علیه السّلام بود که به دستور منصور و به وسیله ی داود بن عروه فرماندار مدینه،در پی خودداری از ذکر اسامی شیعیان به شهادت رسید.(3) به اعتراف خود منصور

ص: 80

عباسی، او در دوران حکومت خود هزار نفر، بلکه بیشتر از اولاد علی و فاطمه علیه السّلام را به قتل رساند؛ اما از شیعیان آن قدر کشت که عددی برای آن نتوان معین کرد.(1) وضعیت بد سیاسی و اجتماعی شیعیان که در زمان منصور از سوی وی اعمال شد، در عصر مهدی(169-158) تا اندازه ای متوقف شد اما مجدداً به وسیله دو خلیفه بعدی، هادی عباسی (170-169) و هارون الرشید (193 - 170) ادامه پیدا کرد و این خلفا نیز راه سلف خویش منصور را در آزار و اذیّت روحی و جسمی و قتل و عام علویان و شیعیان ادامه دادند. در حادثه فجیع فخ سال 169 ه-.ق عده زیادی از خاندان اهل بیت به شهادت رسیدند و به گفته اصفهانی، پیامبرصلی الله علیه وآله قبلاً در جمع اصحاب خود از شهادت آنان خبر داده بود.(2) همین طور زندانی شدن موسی بن جعفرعلیه السّلام با دسیسه یحیی بن خالد برمکی به دستور رشید عباسی و سپس شهادت آن حضرت از مهمترین حوادث غمباری بود که در این ایام اتفاق افتاد.(3) در دوران خلافت محمد امین بود که فشار کمتری بر شیعیان و علویان وارد شد و علت آن این بود که اشتغال امین به عیاشی و خوشگذرانی،

ص: 81

بعد از آن هم جنگ با برادرش مأمون فرصت دشمنی با شیعیان را از او گرفت.(1) شیعیان در ایام خلافت مأمون برخلاف گذشته از نظر کمیت فزونی قابل ملاحظه ای یافتند و تقریباً در بیشتر بلاداسلامی حضور آنان پر رنگ احساس می شد.(2) از طرفی این شیعیان از هرسو به جانب امام رضاعلیه السّلام رو نموده و عواطف پاک و علاقه خویش را نسبت به آن حضرت ابراز می داشتند. مأمون با انگیزه های مختلف از جمله برای حفظ مکنت و دولت عباسیان، امام علی بن موسی الرضاعلیه السّلام را به مرو آورد و ولی عهد خود قرار داد تا هم شیعیان و در رأس آنان امام رضاعلیه السّلام را در کنترل داشته باشد و هم حرص و رغبت امام رضاعلیه السّلام را به جاه و مقام به شیعیانش اعلام کند.(3) در دوران عباسیان از میان وزیران و نزدیکان خلفای این خاندان، بعضی به تشیع گرایش داشتند که مورخان به این اشاره کرده اند. ابو سلمه خلال ملقب به وزیر آل محمدصلی الله علیه وآله ، وزیر و مشاور سفاح، ابوبجیر اسدی بصری، امیر منصور، یعقوب بن داوود وزیر مهدی، علی بن یقطین و نیز محمدبن اشعث وزیر هارون در زمره این افراد هستند.(4)

ص: 82

ص: 83

ص: 84

معنای فوق در مصادیق مختلف نیز دیده می شود، در کل برای مولی از نظر لغوی معناهای زیر ذکر شده است(1).

1) وَلاء به دو معنای متضاد سروری و بندگی: براساس این دو معنا مولی هم به معنای سرور و هم به معنای برده آمده است.

اسیر یا برده آزاد شده تحت حمایت صاحب یا قبیله و طایفه صاحب خویش قرار می گرفت و این نمی توانست از سه حالت خارج باشد، یا او را به صاحبش منتسب می کردند مانند سالم مولی ابی حذیفه، در این صورت او هم می توانست صاحب خود را مولی خطاب کند؛ یا او را به قبیله و طایفه نسبت می دادند، مثل مولی بنی هاشم و قریش، یا گاهی همان شخص به شهری انتساب می یافت و گفته می شد مولی مکّه یا مدینه.(2)

2) وَلاء به معنای ولایت و سرپرستی: بر همین اساس «ولی» که یکی از مشتقات آن است در این آیه به معنای ولایت آمده است: {إِنَّمَا وَلِیُّکُمُ اللّهُ وَرَسُولُهُ وَ الَّذِینَ آمَنُوا الَّذِینَ یُقِیمُونَ الصَّلاَةَ وَیُؤْتُونَ الزَّکَاةَ وَ هُمْ رَاکِعُونَ.}(3)

ص: 87

بر طبق روایاتی که در کتابها و منابع اهل تسنن و جمیع منابع امامیه از ابن عباس، عبداللّه بن سلام، انس بن مالک، جابر بن عبداللّه انصاری و ابوذر غفّاری و دیگران که درباره شأن نزول این آیه نقل شده، این که در مورد حضرت علی علیه السّلام و بخشیدن انگشتر در حال رکوع به وسیله آن حضرت، است و این آیه به عنوان نص، دلیل بر ولایت و امامت علی علیه السّلام است.(1)

ص: 88

3) وَلاء به معنای یاری و نصرت: بر پایه همین معنا فعل مضارع مشتق از آن به معنای یاری و نصرت آمده است. پیامبرصلی الله علیه وآله فرمود: «مَن تولانی فلیتولّ علیاً.»(1) و این آیه شریفه از قرآن «هُنَالِکَ الْوَلاَیَةُ اللّهِ» که خداوند متعال در آن به مسلمانان وعده نصرت و پیروزی داده است.(2)

4) وَلاء به معنای قرب: با توجه به این معنی بعضی از افعال مأخوذ از ریشه «وَلاء» به معنای قرب و نزدیکی می آید.(3)

5) وَلاء به معنای موالات و پشت سرهم: گفته می شود، سه تیر پشت سرهم به او اصابت کرد(4)، همچنین معانی دیگری چون وارث، محبّت، شریک، پناهنده، همسایه و میهمان را نیز برای این واژه ذکر نموده اند.(5)

در میان عرب های عصر جاهلی اطلاق کلمه مولی بر 3 بنده معمول بوده که با

ص: 89

توجه به اشتقاق مولی از وَلاء، این معانی هم جزء معانی لغوی واژه وَلاء قرار می گیرند:(1)

1. مولای عتاقه.(2)

2. مولای عقد(3)

3. مولای رحم(4)

ذکر این نکته ضروری است که از میان معانی متعدد لغوی که برای واژه وَلاء بیان کردیم دو معنا: الف: سرور و آقا، ب: بنده و تابع از اهمیت بیشتری برخوردار بوده و مناسبت عمیقی با این واژه دارند. البته این را هم اضافه کنیم که معنای اصطلاحی که در این تحقیق به آن می پردازیم با معنای بنده و تابع ارتباط

ص: 90

دارد. در حقیقت، در واژه مولی به این معنی (بنده و تابع)، این عنصر وجود دارد که مولی از خود هیچ گونه استقلال و شأنیّتی ندارد و در واقع پیرو و وابسته به دیگری است؛ لذا از نظر ادبی، باید توجه داشت که واژه مولی، در معنای مزید، رابطه میان دو نفر، (تابع و متبوع) به کار رفته است مثلاً «زید مولی عمرو».

شرایط و مقررات ویژه ای بر آنان تعلق می گرفت(1). این شرایط به وجود آمده در واقع فقط یک پیوند اجتماعی بین برده آزاد شده و ارباب بود؛ چنین پیوندی تا حدودی به نفع برده تمام می شد تا بتواند در میان قبیله و نهایتاً اجتماع زندگی کند و تا حدود زیادی نیز به نفع ارباب او تمام می شد، زیرا ارباب می توانست در صورت نبودن وارثی برای مولی به صورت یک جانبه از او ارث ببرد.(2) همچنین از وجود این برده آزاد شده که عنوان جدید پیدا نموده است به نوعی بهره کشی و استفاده کند.(3) چنانکه پیداست در این اصطلاح نخست، اطلاق مولی هم بر برده آزاد شده عرب و هم بر برده آزاد شده عجم اطلاق می شد.

ص: 92

ص: 93

2) در اصطلاحی دیگر که نسبت به اصطلاح نخست که دایره اش محدودتر

ص: 94

بود، و بیش تر به دوران خلفا مربوط می شد، مولی و موالی به نومسلمان غیر عرب (عجم) اطلاق می شد.(1) با تحولاتی که در زمان خلفا و پس از آن پیش آمد افراد زیادی از ملل غیر عرب وارد اسلام شدند. عرب ها وقتی در انتخاب عنوان برای آنان دچار سردرگمی شدند، با توجه به قانون استلحاق و ولاء - که قبلاً در میان آنان وجود داشت و در مورد افراد غیر صریح النسب از آن بهره می گرفتند(2) - به آنان موالی می گفتند؛ چرا که پدران، نیاکان و انساب این نو مسلمانان غیر عرب برای عربهاناشناخته بود، بدین سان آنان هم صاحب عنوان شدند و هم در جایگاه اجتماعی معین یعنی پایین تر از عربها قرار گرفتند.

پس اطلاق موالی بر عجم ها اصطلاحی است که در تاریخ اسلام به وجود آمد. منشأ شکل گیری این اصطلاح همان جنگها و فتوحات اسلامی بود که ما به خواست خدا در قسمت پیدایش و گسترش موالی به تفصیل به آن می پردازیم.

از آنچه گفتیم روشن می شود که عرب ها در گذشته هم بر کسانی که پدران آنان ناشناخته بودند مولی می گفتند و هم کسانی را که سابقه بردگی داشته و وقتی

ص: 95

آزاد می شدند مولی می خواندند، لذا هر دو معنی در مفهوم مستحدث در اسلام وجود دارد؛ زیرا نخست این که پدران عجم ها برای مسلمانان ناشناخته بودند و دوم این که: بسیاری از آنان در جنگ اسیر شده، در زمره بردگان قرار

می گرفتند؛ لذا پس از آزادی عنوان «مولی» را به خود می گرفتند.

البته دقیق تر این است که در مقام جمع بندی و تبیین نسبت «موالی» از یک سو و «عجم» از سوی دیگر گفته شود که نسبت میان آن دو همیشه به یک گونه و یکسان نبوده است، در مواقعی نسبت میان آن دو عموم و خصوص من وجه بوده، در مواقعی نیز به شکل تساوی بوده است؛ اما به هر حال بر فرد عجمی که سابقه بردگی و اسارت داشته و سپس اسلام آورده و آزاد شده، «مولی» اطلاق می شده است.

در عصر رسول اکرم صلی الله علیه وآله با هدایت آن حضرت و مجاهدت مسلمانان، اسلام جزیرة العرب را فراگرفت و به عنوان امت واحد زیر لوای اسلام در آمدند. در اواخر حیات رسول اکرم صلی الله علیه وآله، حضرت رهنمودها و سفارش های لازم را برای گسترش اسلام به فراسوی مرزهای جزیرة العرب ارائه کردند.

جنگ تبوک که پیامبرصلی الله علیه وآله خود آن را رهبری نمود در مقابل دشمن قدرتمندی چون روم بود. این جنگ علاوه بر آنکه میزان پایداری سپاه اسلام را در مقابل خصم و فرمانبرداری آنان را از پیامبرصلی الله علیه وآله نشان می داد، حکایت از وسعت تهدید امپراتوری روم برای مسلمانان بود. البته این رویارویی بدون آنکه منجر به درگیری شود، خاتمه یافت.(1)

همچنین درک اهمیت همین تهدید بود که پیامبرصلی الله علیه وآله را بر آن داشت تا در واپسین لحظات عمر خویش لشکری عظیم تدارک دیده، به مقابله با روم گسیل دارد که با ارتحال آن حضرت این حرکت متوقّف شد.(2) با درگذشت پیغمبرصلی الله علیه وآله دامنه جهادهایی که در زمان آن حضرت تا مرحله عمل پیش رفته بود گسترش یافت و به فتوحات عظیم در دو جبهه بزرگ غربی و شرقی منجر شد. فتوحات

ص: 97

اسلامی برگرفته از آموزه دینی جهاد در نبرد با دو

دشمن قدرتمند، یعنی امپراتوری های ساسانی و روم شرقی و به منظور بسط قلمرو اسلام، آغاز و پیگیری شد و به توسعه مرزهای جغرافیایی اسلام منتهی شد و انسان های بی شماری را از شرک و مظاهر آن رها ساخته، به سوی یکتاپرستی هدایت کرد. این فتوحات تبعات، سیاسی و اقتصادی زیادی را به دنبال داشت که مباحث مربوط به آن در جای دیگر و به طور مستقل باید مطرح شود؛ اما فرایند اجتماعی آن که ما به آن نظر داریم به وجود آمدن قشری به نام «موالی» در جامعه آن روز مسلمانان بود.

موالی پیش از این نیز در جوامع اعراب اعم از جامعه قبیله ای یا طایفه ای وجود داشت و آن رها شدن از طبقه بردگی و الحاق به طبقه دیگر به نام «موالی» بود،

چه به سبب اسلام، چه به سبب عتق.(1) اما اطلاق این اصطلاح بر نو مسلمانان غیر عرب چیزی بود که در فتوحات اسلامی پدید آمد.

احمد امین محقق مصری می نویسد:

«بر طبق منابع تاریخی صدر اسلام و شواهد موجود می توان گفت که اطلاق موالی بر عجم ها یا حتی رومی ها معنایی

ص: 98

است که در بستر اسلام به وجود آمده و گسترش یافته است و استعمال آن نیز در زمان خود پیامبرصلی الله علیه وآله صورت گرفته است.»(1)

اذعان کرد که دراساس، قانون اسلام چنین بود که اگر دشمن مغلوب (کافر حربی) اسلام می آورد و صرفاً به توحید و نبوت پیامبرش شهادت می داد، به بالاترین مصونیت جانی و مالی دست می یافت و هیچ گاه برده نمی شد. با این حال، شماری از مغلوبان، حاضر به پذیرش اسلام نمی شدند و تن به بردگی می سپردند. این بردگان با نظارت رهبری اسلامی میان مسلمانان تقسیم می شدند. چنان که در عصر پیامبر اعظم صلی الله علیه وآله، آن حضرت در غزوه بنی مصطلق عده زیادی از اسرای آنان را که سَبی(1) و از طایفه خزاعه بودند بین مسلمین تقسیم کرد.(2) با شدت یافتن جنگ ها و گسترش دامنه فتوحات، مردان، زنان و کودکان فراوانی که اسیر می شدند، همه بین فاتحان تقسیم می شد. هر فاتحی همان طور که مالک غنیمت می شد، مالک اسیر هم می شد؛ لذا می توانست آن را به عنوان غلام یا کنیز برای خود حفظ نماید یا به دیگری واگذار کند یا حتی بفروشد. این در حالی بود که یک شخص می توانست صاحب تعداد زیادی بنده باشد.

ابن هشام نقل می کند که زبیر بن عوام صاحب هزار کنیز و همین تعداد غلام بود.(3) اما راهکار اسلام و پیامبرصلی الله علیه وآله تشویق و ترغیب به آزادی این غلامان و

ص: 100

کنیزان به وسیله ی مالکان آنان بود. در بین مسلمانان هم فراوان بودند انسان های با ایمان که دستورات دین و پیامبرصلی الله علیه وآله را بر مطامع دنیوی مقدم داشته، اقدام به آزادی بردگان خویش می کردند و حکم حریتشان را امضاء می کردند، اما این افراد آزاد شده برای این که بتوانند در جامعه ای که ناخواسته وارد آن شده اند، زندگی نمایند، پیوندی بین آنان و صاحبان پیشین آنان باقی می ماند تا بدین وسیله از حمایت آنان برخوردار باشند؛ به این ارتباط «وَلاء» و به شخص آزاد شده «مولی» و به جمع آن «موالی» می گفتند.(1)

مسلمانان شد، که می توان به فتح دمشق، اردن، فلسطین، حمص(1)، و از امپراتوری ساسانی، به بیشتر استان های عراق چون دجله و ابلّه و ابرقباز و میسان و همچنین قادسیه و بصره اشاره نمود.(2) اینها فقط نمونه هایی از پیروزی های مسلمانان در زمان خلیفه اول و دوم است. ادامه این وضعیت منجر به سرنگونی و اضمحلال امپراتوری های ایران و روم شد. مردم بلاد فتح شده بعد از اشغال سرزمینشان به وسیله ی مسلمانان، یا شرایط ذمّه را می پذیرفتند و بر دین خود باقی می ماندند و جزیه می پرداختند یا اسلام را پذیرفته، در سایه دین چون سایر مسلمانان زندگی می نمودند. در این میان تعداد کسانی که راه دوم را انتخاب می کردند بسیار فراوان بود.(3) اعراب مسلمان، به این نو مسلمانان نیز، اصطلاح موالی را اطلاق می کردند. بر این اساس، با گرایش ساکنان قلمروهای فتح شده به اسلام، دامنه جمعیت موالی فزونی می یافت. البته در میان آنان که اسلام را اختیار می کردند، عده ای از روی عقیده و ایمان واقعی به این دین می پیوستند و عده ای هم انگیزه هایی چون فرار از پرداخت جزیه یا دوری از زندگی پر رنج و محنت داشتند(4) و امیدوار بودند که مانند سایر مسلمانان اعراب از اعتبار کامل

ص: 102

اجتماعی برخوردار شوند در حالی که عنوان «مولی» همچون برچسبی آنان را در یک درجه پست اجتماعی قرار می داد.

یکی از محققان به همین بحث اشاره کرده، می گوید:

«در مجموع بنابر عوامل گوناگون، شکل اسکان قبایل عرب در مناطق مختلف ایران متفاوت بود. آنان در برخی نقاط همچون کوفه و بصره که با هدفی نظامی به عنوان پایگاه انتخاب شدند سکنی گزیدند که این خود سرانجام به تأسیس دو شهر نوبنیاد انجامید. اما در مواردی دیگر همچون قم، بخارا و مرو اعراب با تحمیل خود بر مردم این شهرها بومیان آنجا را از خانه و کاشانه خود راندند و آنان را وادار کردند تا مسکن های جدید در حاشیه شهرها برای خود فراهم کنند. در موارد دیگر قبایل عرب سکونت در حاشیه شهرها و یا روستاها و تشکیل جوامع بسته عربی را ترجیح دادند. اما به هر حال یکی از نتایج حضور اعراب در ایران رشد شهرنشینی و در نتیجه رشد تجارت و بازرگانی و ظهور پدیده ای به نام «موالی» بود.(1)

هم پیمانی آنان با فاتحان بود. حقیقت آن است که مردم سرزمین های مفتوحه برای بقای خود نیاز به حمایت داشتند؛ لذا به منظور جلب حمایت سران قبایل از راه عقد موالات با افراد یا قبیله یا عشیره، هم با آنان ارتباط پیدا می نمودند و هم انتساب. در جنگ قادسیه که به فرماندهی سعد بن مالک واقع شد، قبل از شروع نبرد چهار هزار نفر ایرانی به سپاهیان عرب ملحق شدند؛ آنان برای یاری مسلمانان شرط کردند که پس از جنگ به هرجا خواستند بروند با هر قبیله که خواستندپیمان ببندند و سهمی از غنایم جنگی باید نصیب آنان گردد. پس از آنکه با شرایط آنان موافقت شد، در کنار سپاه اسلام جنگیدند و بعدها با پیوستن به بعضی از قبایل عرب «موالی» نامیده شدند.(1) آن طور که ابن منظور آورده به اینان و حتی رومیانی که مقیم سرزمین های عرب بودند، «حمراء» می گفتند.(2)

در فتح آذربایجان هم که به وسیله ی بکیر بن عبداللّه و در زمان خلیفه دوم صورت گرفت پاسبانان آنجا برای حفظ جان و مال و نگهداری از مزارع خویش با اعراب مهاجر پیمان بسته، کشاورزان آنان شدند.(3)

ص: 105

اما برای روشن شدن بخش سوم از پرسش آغازین (بیان جایگاه موالی در جامعه اسلامی) لازم است ابتدا وضعیت موالی از جهات گوناگون اجتماعی، اقتصادی، سیاسی، و نظامی در دوره های مختلف بررسی شود، امّا پیش تر باید اشاره ای کنیم به موانعی که برای پذیرش اقلیّت موالی از سوی بیشتر جامعه اسلامی، وجود داشته است. در میان موانع مختلف دو مانع بسیار حایز اهمیت است؛ از این حیث که هم بیانگر نوع نگرش مسلمانان به موالی چه در گذشته و حال، و هم میزان درک و تأثیرپذیری مسلمانان نسبت به احکام و دستورات نورانی اسلام را می رساند، مضافاً اینکه اینها را می توان زمینه ساز تمایل موالی به تشیع محسوب کرد. لذا ناگزیریم نگاهی هرچند اجمالی به آن دو مانع داشته باشیم.

بود و می توانست به عنوان مانع در راه پذیرش موالی توسط جامعه اسلامی مطرح باشد، نظام طبقاتی بود.

نظامی که در آن غنی به عنوان اشراف و ثروتمند، تمامی امکانات اقتصادی و راههای تکثیر اموال اعم از تجارت، زراعت و دامپروری و راه های دیگر را در سیطره خویش داشت و فقیر، همان بردگان نگون بخت و اعراب تهی دست که در کمال ذلّت و در حد یک حیوان، بی هیچ موقعیتی در جامعه زندگی می کردند؛ در این میان طبقه متوسطی نیز وجود داشت که با پیوستن به رانده شده های طبقه اشراف و نجات یافتگان طبقه فقیر، قوام پیدا می کرد.(1)

طبقه اغنیا غافل از جامعه غرق در نعمت بودند. تنها بخشی از ظواهری که قشر مرفه جامعه عرب را از دیگران باز می شناساند، این بود که در ظرف های نقره و طلا طعام خورده، در پیاله هایی از همان جنس می نوشیدند، ملبسشان از حریر و خاتم های طلازینت بخش انگشتانشان بود.(2)

شاعرانی که در میان همان اجتماع می زیسته اند وضعیّت این بخش از جامعه را به خوبی بازتاب دادند و ضمن تصویر مال و دارایی آنان، تفاوت های زندگی آنان با دیگر بخش های جامعه را به خوبی بازگو کرده اند.

ص: 107

نابغه یکی از شعرای عرب ضمن بیان ثروت و دارایی غسانیان می گوید:

«آنان پادشاهانی هستند که کفش های ظریف و بدون وصله می پوشند، همچنان که پاکدامن و پارسا هستند و در روز عید سباسب، با گل به آنان خوشامد و تهنیت می گویند و به استقبالشان می روند. کنیزکان زیباروی سپید چهره به خدمتگزاری آنان می پردازند، و چون می نشینند رداهای ابریشمی سرخ رنگ خود را به رخت آویزهایی از چوب عود می آویزند.»(1)

مهمتر از همه اینها تفکری بود که روز به روز بر ثروت قشر خاصی از جامعه افزوده و دیگر اقشار را فقیرتر و ناتوان تر می ساخت. این وضعیت بیش و کم در مکه و یثرب وجود داشت و جاهای دیگر مثل غسّان و حیره و یمن و حتّی نواحی شام که به نوعی با آنها در ارتباط بودند را نیز متأثر ساخته بود؛ لذا عامه عرب ها را در تمامی مناطق، مردم فقیر و نیازمند تشکیل می داد. شعر عربی به عنوان

یکی از اسناد گویا نام بسیاری از این تنگدستان را در حافظه خویش ثبت کرده است. بیشتر

ص: 108

سرایندگان در آثار خود از فقر، فلاکت و محرومیّت خود و هم نوعان خود سخن گفته و شکوه نموده اند از اینکه به علّت فقر و حرمان، مردم از پیرامون آنان پراکنده شده و حتی زن و فرزند به آنان بی اعتنا بوده و از معاشرت با آنان اکراه دارند.

عروة بن ورد از ناداری خود چنین می گوید:

«بگذارید در راه بی نیازی بکوشیم که من نیازمندان را بدترین مردم یافتم؛ فقیران و نیازمندان در نظر مردم خوارترین و حقیرترین مردمان هستند، اگر چه از نسب و نیکی نیز برخوردار باشند؛ در انجمن ها از او دوری می شود زنش او را حقیر می شمارد و کودک اورا سرزنش می کند.»(1)

در این بین موالی اعم از هم پیمانان یا بردگان آزاد شده یا پناهندگان در خوش بینانه ترین حالت فقط می توانستند جزء طبقه متوسط جامعه باشند آن هم تا زمانی که پیوند وَلاء و پشتیبانی آنان از طرف افراد یا قبیله انکار نمی شدند، در غیر این صورت به وضعی به مراتب فلاکت بار دچار بودند.

حسب و نسب، و گذشته موالی در وضعیت فعلی او هیچ نقشی نمی توانست

ص: 109

داشته باشد، بلکه تمام مقام و موقعیّت او بسته به فرد یا قبیله ای بود که از راه وَلاء به آن منسوب می شد.(1)

بدیهی است، این عرب های تازه مسلمان که به زعم خویش با یاری اسلام عزّت دو چندان یافته بودند، با چنین تلقی ای از «موالی»، نتوانند برای آنان که در گذشته پیوسته مقامی پایین را دارا بودند، مرتبه ای در کنار خود، دارای شأن و موقعیّت همسان با خود قائل شوند؛ و این یکی از مشکلاتی بود که به صورت فراگیر میان مسلمانان وجود داشت.

می طلبید؛ اما با ذکر نمونه هایی که مورخان اسلامی و غیر اسلامی در منابع قدیم و جدید در این باره به آن پرداخته اند، رگه هایی از واقعیات ناگوار آن زمان و حقد و کینه ای که از آن سخن گفتیم زنده می شود.

1 - عرب - چه عدنان و چه قحطان - با غیر عرب (چه ترک و چه فارس) همیشه در خصومت بودند، به همین دلیل آنان را عجم می گفتند و مُهر تحقیر بر پیشانی آنان می زدند. عجم در عربی یعنی بی زبان، بی نژاد و گنگ.(1)

چون نخستین ملت بیگانه ای که عرب ها با ایشان مواجه شد، ایرانیان بودند، ابتدا فقط آنان را عجم می گفتند اما در ادامه هر قوم بیگانه ای را چنین خطاب می کردند.(2)

2 - قسمت اعظم این دشمنی پیامد عملکردی بود که ملوک ساسانی در آوان قدرت بر حیره، یمن و جاهای دیگر بر عرب روا داشتند. مسعودی، مسکویه، و طبری ضمن بیان جنگ ذی قار مدعی هستند که پیامبرصلی الله علیه وآله فرمود: «هذا اوّل یومٍ انتصف العرب من العجم، و بی نصروا»(3) و به ریشه یابی علل بر افروخته شدن

ص: 111

آتش این جنگ پرداخته اند، و چنین نتیجه گیری نموده اند که یکی از موجبات اصلی آن عناد بین عرب و عجم بوده است.

مطلب این بود که خسرو پرویز پادشاه فارس توسط زید عدی یکی از مترجمین خود از نعمان بن منذر لخمی که از طرف او فرمانروای حیره بود، یکی از دختران خود او یا قبیله اش را خواستگاری می کند. نعمان این کار را برای نژاد عرب پست شمرده و دست رد بر خواسته خسرو می زند. خسرو از این کار نعمان خشمگین شده و کینه او را به دل گرفته و باعث قتل او و ایجاد معرکه ذی قار گردید که سرانجام پیروزی با عرب ها بود.(1)) (2)

3. آلوسی مناظره بین نعمان بن منذر وکسری فرمانروای فرس را متذکر شده و می گوید:

«این مناظره که در حضور نمایندگانی از چین، هند و روم در محضر کسری اتّفاق افتاد، هریک سعی داشت فضیلت قوم خود را بر دیگری ثابت نماید، که یکی از مواردی است

ص: 112

که هم حس برتری جویی عرب و عجم را بر یکدیگر نشان می دهد و هم نشان دهنده ی کینه و عداوت آن دو ملّت نسبت به یکدیگر است.(1)

4. در جنگ قادسیه مغیرة بن شعبه را از جانب سپاه اسلام برای موعظه نزد ایرانیان فرستادند. گذشته از اینکه سخنان او چه تأثیری بر اراده ایرانیان نهاد و قلوب آنان را متمایل به اسلام ساخت؛ رستم فرمانده لشکر آنان در جواب نماینده اسلام گفت که نشان از کینه بین عرب و عجم داشته و اینکه عجم ها و ایرانیان در طول تاریخ

گذشته بر عرب ها قالب بوده اند. او گفت: ما همیشه در ملک خود دارای سلطه و قدرت بوده، همواره میان ملل، بزرگ و شریف و گرامی بوده و هستیم... هیچ ملتی در نظر ما از ملت عرب خوارتر نبوده، که هرگز برای کار شما اندیشه نمی کردیم. شما دارای معیشت سخت و زندگی بد بوده و هستید و شما را به چیزی نمی شمردیم. شما هنگامی که گرسنه می شدید به قصد ما می آمدید و ما برای مساعدت شما، خرما و جو می دادیم و شما را به سرزمین خود سوق می دادیم.(2)

ص: 113

البته پیش از پرداختن به آن الگوها، یادآور می شویم که در اساس، بنابر گزارش مورخان، کسانی خود با لقب موالی پیامبرصلی الله علیه وآله شناخته می شدند که در این جا، به عنوان مقدمه به معرفی آنان می پردازیم:

قول سوم چنین است که شقران عبد عبدالرحمن بن عوف بود و عبدالرحمن او را به پیامبرصلی الله علیه وآله بخشیده بود.

5- رویفع، کنیه اش ابورافع است در اینکه نامش اسلم یا ابراهیم است، اختلاف نظر وجود دارد همچنین در این که عباس بن عبدالمطلب او را به پیامبر هبه کرده یا خالد بن سعید، هم اختلاف است.

6- رافع پسر ابورافع؛

7- عبید اللّه برادر رافع؛ او در زمان خلافت حضرت امیرالمؤمنین علیه السّلام کاتب آن حضرت بود.

8- سلمان فارسی؛ کنیه او ابو عبداللّه و اهل اصفهان بوده است. در اینکه سلمان چگونه در ردیف موالی پیامبرصلی الله علیه وآله قرار گرفته اقوال مختلف است.

9- سفینه؛ او غلام ام سلمه بود. ام سلمه او را آزاد کرد به شرط آنکه به پیامبرصلی الله علیه وآله خدمت کند. در اینکه اسم او مهران یا رباح یا سبیر بن مارقیه و از عجم و ایرانی بوده اختلاف است.

10- اسنة؛

11- ابوکبشة؛ نام او سلیم بود و در نخستین روز خلافت عمر بن خطاب از دنیا رفت.

12- ابومویهبه؛

13- رباح الاسود؛ که مؤذن پیامبرصلی الله علیه وآله بود.

ص: 116

14- فضّالة؛

15- مدعم؛

16- ابوضمیرة؛ بعضی از نسابه فرس؛ او را از عجم و ایرانی دانسته اند. بنابراین قول؛ او از اولاد گشتاسب پادشاه ایرانی است و اوجدّ حسین بن عبداللّه بن ابی ضمیرة است. پیامبرصلی الله علیه وآله مطلبی را برای او نوشت که حاوی وصیّتی برای او بود.

17- میسار؛ او نوبی و اهل آفریقا بود. و در یکی از جنگ ها سهم پیامبرصلی الله علیه وآله گردید.

18- مهران؛ که از پیامبرصلی الله علیه وآله نقل حدیث نموده است.

19- پیامبرصلی الله علیه وآله مولایی داشته که خصی و به اصطلاح عوام خواجه بود و به او «مابور» گفته می شد.

20- ماریه؛

21- سیرین؛ که دو خواهر بودند که به پیامبرصلی الله علیه وآله اهدا نمودند. پیامبرصلی الله علیه وآله ماریه را به زنی خود انتخاب کرد و سیرین را به حسان بن ثابت بخشید.

22- ابوبکرة.

ابن اثیر این تعداد را بیست نفر دانسته که قولی است نزدیک به گفته طبری.(1)

ص: 117

بلاذری رقم موالی پیامبرصلی الله علیه وآله را 29 نفر شمرده است.(1) ابن قتیبة این تعداد را چهارده نفر ذکر نموده(2) و طبرسی تعداد موالی آن حضرت را تا سی و دو نفر گفته است.(3) در میان موالی خاتم الانبیاءصلی الله علیه وآله از هر نوع افراد وجود دارد: ایرانی، حبشی، رومی، آفریقایی و عرب. صدق عنوان موالی بر تمام این افراد آن هم بدون قرینه و بدون اشاره به نژادشان، می تواند دلیلی باشد بر گستردگی قلمرو استعمال موالی و عدم انحصار این استعمال در مورد ایرانیان؛ اما با گذشت زمان مصداق کامل و استعمال شایع آن پیوسته ایرانیان بوده است. این استعمال در مورد ایرانیان تا حدی همه جانبه بوده که تا سرحدّ وضع تعیّنی پیش رفته است. در حالی که در مواردی نیز در برگیرنده مصادیق غیر ایرانی نیز بوده است. از سوی دیگر این گونه هم نبوده که هر عجم و ایرانی ای که در میان اعراب حضور دارد، موالی به حساب آید؛ چون احرار و ابناء فرس، در عین حالی که ایرانی بودند هیچگاه عنوان موالی پیدا نکردند؛ هرچند آنان نیز به نوعی از سوی مسلمانان تحقیر می شدند.(4)

ص: 118

عاطفی و اجتماعی بین همه مسلمانان که موالی هم جزئی از آنان شمرده می شوند.

در آیه نخست خداوند متعال آیه را با {إِنَّمَا} آغاز نمود تا این مفهوم را برساند که هر مسلمانی حتی در دورترین نقطه غرب با مسلمانی که در سوی دیگر عالم قرار دارد، برادر هست و اسلام بر پایه همین برادری و حفظ آن استوار شده و عدم اهتمام به این اصل می تواند پایه های آن را سست و تضعیف نماید.

برای این که اهمیّت جنبه عاطفی و اجتماعی آن را گوشزد نماید می فرماید:

{فاصلحوا بین اخویکم} یعنی یکی از وظایف برادری اصلاح بین دیگر برادران است؛ زیرا این خود عطوفت و دوستی را به دنبال دارد و وظایف دیگر را در کلام پیامبرصلی الله علیه وآله باید جست و جو کرد.

آن حضرت فرمود: برادرت را - چه ظالم باشد چه مظلوم - یاری کن؛ یعنی اگر ظالم بود او را از ستم کردن بازدار.(1) فرمود: مسلمان برادر مسلمان است نه بر او ظلم می کند و نه بر او خلل وارد می آورد.(2)

ص: 120

آن حضرت پس از اعلام برادری برای استحکام پیوند اجتماعی، عِرض و مال و خون مسلمان رابر دیگری حرام کرد.(1) تا اخوّت راستین اسلامی تحقق پیدا کند.

در آیه دوّم خداوند ابتدا بحث اخوت را مطرح می کند و می فرماید: اگر پدران کسی را نمی شناسید، آنان را برادران دینی خود قرار دهید و بعد می فرماید: و موالیکم، و آن را در کنار اخوانکم فی الدین قرار می دهد.

موالی برای عرب ها شناخته شده بود؛ اما اسلام و قرآن که آخرین آیین و دین الهی است و سعادت جاوید انسان را در برنامه خود دارد و با احکام و تعالیم خود می کوشد تا زندگی انسان را از هرگونه ناهنجاری پیراسته کند، برای فرهنگ سازی و به منظور ایجاد الفت و پیوند اجتماعی میان گروه های مختلف جامعه این پیام را صادر کرد که اگر پدران کسی را نمی شناسید آنان را {اخوانکم فی الدین و موالیکم} به شمار آورید. یعنی اینکه موالی، «دوستان» و «آزاد شدگان»(2) شما و هم برادران دینی شما هستند.

بدین گونه، اصطلاح موالی با مفهوم اسلامی در قرآن ارائه شد. متأسفانه عربها با انگیزه های مختلف اصطلاح موالی را جدای از {اخوانکم فی الدین}

ص: 121

دیدند و نتیجه آن شد که اصطلاح موالی با همان نگرش جاهلی و به معنای شهروند درجه دوم در میان مسلمین رواج یافت.

البته شأن نزول آیه در مورد تبنی است لیکن معنای آن را می توان در مورد عجم هایی که پدرانشان برای عربها ناشناخته بودند تسرّی داد.

بر این اساس، برادری اسلامی را باید یک اقدام سنجیده سیاسی و اجتماعی دانست. همانطور که قبلاً ذکر کردیم، این اقدام می توانست باعث ایجاد الفت بین مسلمین شود تا در شعاع بزرگتر وحدت، انسجام و یکرنگی آنان را در صحنه سیاسی به ارمغان آورد؛ چنانکه می توانست عاملی باشد تا کینه های قدیمی قحطانی و عدنانی را از دل ها پاک کند، خصومت های همیشگی اوس و خزرج را به دوستی تبدیل سازد و قلوب انصار و مهاجران را لبریز از محبّت و ایثار نسبت به یکدیگر نماید.

اکنون برآنیم تا تأثیر این حرکت وحدت بخش را در ایجاد جایگاه برای «موالی» در جامعه اسلامی از سیره پیامبرصلی الله علیه وآله جست و جو کنیم؛ پیامبری که وجودش برای همگان مایه

رحمت بود(1) و رفتارش بهترین الگو و سرمشق است.(2)

بیشتر مورّخان اشاره به این دارند که پیامبرصلی الله علیه وآله دو بار پیمان برادری را در

ص: 122

میان امّت اسلامی ایجاد نمود؛ یک مرتبه بین اصحاب خویش در مکّه و بار دیگر میان مهاجران و انصار در مدینه. به نظر می رسد قول درست هم چنین باشد، زیرا فقط افرادی مثل ابن تیمیّه مخالف این نظریه بودند.(1)

وی نه تنها موضوع برادری بین اصحاب پیامبرصلی الله علیه وآله را در مکه نفی نموده؛ بلکه این واقعیت را که حضرت محمدصلی الله علیه وآله علی علیه السّلام را به برادری برگزید، منکر شده است. در هر دو مورد پیمان برادری تا جایی که منابع اسامی کسانی را که پیامبرصلی الله علیه وآله به عنوان نمونه برادری بین آنان برقرار ساخت، ذکری از موالی به میان آمده و نام آنان نیز به چشم می خورد. نکته دیگری که قندوزی حنفی به آن تصریح نموده(2) و دیگران هم به نحوی به آن اشاره کرده اند، این است که پیامبرصلی الله علیه وآله این پیمان را بین هر فرد با نظیر خودش برقرار ساخت. تفسیر این نظیر بودن را از کلام پیامبرصلی الله علیه وآله بعد از ذکر اصل این دو جریان شاید بتوان به درستی دریافت کرد که به آن خواهیم پرداخت.

بلاذری هر دو جریان را به تفکیک آورده و می نویسد:

«پیامبرصلی الله علیه وآله میان حمزه «عموی خود» و زید بن حارثه «که مولای آن حضرت بود» به حق و مواسات پیمان برادری بست و هم چنین بین ابوبکرو عمر، عثمان و عبدالرحمن بن

ص: 123

عوف، زبیر و عبداللّه بن مسعود، عبیدة بن الحارث و بلال حبشی، مصعب بن عمیر و سعد بن ابی وقاص، ابی عبیدة بن جراح و سالم «مولای ابی حذیفه» سعید بن زید بن عمرو بن نفیل - و طلحه بن عبید اللّه برادری برقراری نمود و در آخر حضرت علی علیه السّلام را نیز به برادری خویش برگزید و فرمود: «انت اخی».(1)

او هم چنین به موضوع برادری میان مهاجر و انصار در مدینه پرداخته، می نویسد:

«در آن جریان میان چهل و پنج نفر از مهاجران و همین تعداد از انصار به وسیله ی پیامبرصلی الله علیه وآله پیمان برادری بسته شد و هر مهاجر کنار یکی از انصار قرار گرفت.(2)

ابن هشام موضوع اجرای برادری در مکّه و مدینه را به اختلاط ذکر نموده و می نویسد:

پیامبرصلی الله علیه وآله فرمود: «تآخوا فی اللّه أخوین أخوین» و بعد از آنکه علی بن ابی طالب علیه السّلام را به عنوان برادر برای خود برگزید، میان حمزة بن عبدالمطلب عموی خویش با زید بن حارثه «که یکی از موالیان آن حضرت بود» و نیز سلمان فارسی «یکی دیگر از موالی آن حضرت» با ابودرداء «از تیره

ص: 124

بلحارث بن خزرج»، بلال مؤذن رسول خداصلی الله علیه وآله با ابو رویحه از تیره خثعم اخوت برقرار نمود.(1) همین اخوت بین حمزه و زید بن حارثه بود که باعث الفت بین آن دو گردید؛ لذا حمزه قبل از جنگ احد که در آن به شهادت رسید به برادر خود زید بن حارثه وصیّت نمود تا در صورت شهید شدنش به وصایای او عمل نماید و زید نیز چنین کرد.(2)

اکنون باید به مطلبی که گفتیم قندوزی و دیگران به آن تصریح نمودند بپردازیم:

از نظر اسلام و پیامبرصلی الله علیه وآله چیزی که فضیلت و مقام به ارمغان می آورد، تقوا و ایمان واقعی است و بر روی تمامی برتری های که گمان آن می رود در گذشته مقیاس و معیار قرار می گرفته، خط بطلان می کشد. بر همین اساس، پیامبرصلی الله علیه وآله علی علیه السّلام را به برادری خویش مفتخر ساخت و فرمود: تو نسبت به من مانند هارون نسبت به موسی هستی با این تفاوت که پس از من پیامبری نیست، تو برادر و وارث من هستی.(3) یعنی به جز علی علیه السّلام کسی در تقوا و مقام و جایگاه و ایمان واقعی همسان پیامبرصلی الله علیه وآله نیست. براساس همین معیار و در سایه ایمان به

ص: 125

خدا زید بن حارثه - قطع نظر از اینکه عنوان مولی بودن را دارد - می تواند برادر حمزة بن عبدالمطلب - عموی پیامبرصلی الله علیه وآله باشد. حمزه هم به این برادری افتخار می کند و زید را بعد از خود وصی قرار می دهد. یا عبیدة بن الحارث و بلال حبشی که غلامی است سیاه و اهل حبشه، در پرتو ایمان و به فرمان پیامبرصلی الله علیه وآله پیمان برادری می بندد؛ یا ابوعبیدة که از بزرگان قوم خویش و دارای مُکنت و مقامی بوده به دستور پیامبرصلی الله علیه وآله با سالم که خدمتگزار حذیفة بن یمان است، برادر می شود؛ این جز با معیار اسلام که پیامبرصلی الله علیه وآله به آن واقف است، با چیز دیگری نمی تواند - نه برای ابوعبیدة و نه برای سالم - توجیه پذیر باشد. همین طور سلمان فارسی که یک عجم است به عنوان برادر در کنار ابودرداء خزرجی که تیره او یکی از دو قدرت بزرگ مدینه است، قرار می گیرد.

پس در پیمان برادری که راهکاری برای اتحاد مسلمانان بود، پیامبر ضمن لبیک به ندای حق، به آن اهتمام ورزید و با عملکرد و راهکار مدبّرانه خود علاوه بر آنکه بر اهداف اصلی این دستور الهی نائل شد، جایگاه جدیدی برای حضور «موالی» در صحنه اجتماعی و سیاسی در بین مسلمانان به وجودآورد که خود فصل تازه ای برای رشد و بالندگی آنان در سایه اسلام بود.

او از سرداران بزرگ اسلام بود.(1) در جنگ موته به همراه جعفر طیّار و عبداللّه بن رواحه فرمانده لشکر بود که در کنار آن دو سرباز فداکار اسلام به شهادت رسید. او که از همان آوان جوانی در جوار پیامبرصلی الله علیه وآله(2) بود، با تربیّت صحیح رشد و نمو یافت. پس از علی بن ابی طالب علیه السّلام، دومین مردی که به حضرت محمدصلی الله علیه وآله ایمان آورد و نماز خواند، زید بود. زید جوانی است که در دوران نوجوانی، غارتگران بیابان گرد عرب او را ربودند و در بازار عکاظ به عنوان غلام فروختند.(3) حکیم بن حزام او را خرید و به عمّه خود خدیجه هدیه نمود. آن بانوی بزرگ بعد از ازدواج با پیامبرصلی الله علیه وآله بنا به درخواست آن حضرت، زید را به وی بخشید. پیامبر او را آزاد کرد و به فرزند خواندگی برگزید.(4)

روحیات پاک و عواطف عالی و اخلاق نیک پیامبرصلی الله علیه وآله باعث شد که زید شیفته وی شود. البته این جذبه معنوی و عواطف قلبی از دو طرف بود. اگر زید صلی الله علیه وآله صلی الله علیه وآله نیز در مقابل او را دوست می داشت تا جایی که او را به فرزندی انتخاب کرد. روزی دست او را گرفت و فرمود: این فرزند من است. ما از یکدیگر ارث می بریم.(5)

ص: 127

این عطوفت به اندازه ای پر رنگ بود که وقتی پدر زید برای پیدا کردن فرزند خود وارد مکّه شد واو را نزد پیامبرصلی الله علیه وآله یافت؛ از محضر مقدس حضرت محمدصلی الله علیه وآله خواست او را آزاد سازد تا او را به سوی مادر و اقوام خود برگرداند. با آنکه پیامبرصلی الله علیه وآله زید را مخیّر ساخت بر رفتن یا ماندن، اما زید دست رد بر سینه پدر زد و هم زیستی با رسول خداصلی الله علیه وآله را بر همه چیز ترجیح داد.(1)

پیامبرصلی الله علیه وآله به عنوان مبلّغ در مسیر تبلیغ اسلام، یکی از اهداف مقدسش این بود که فاصله ها را کمتر سازد و افراد بشر را تحت لوای انسانیّت و پرهیزگاری گرد آورد و معیار فضیلت و شخصیّت را فضایل اخلاقی و سجایای انسانی معرّفی نماید. بنابراین تلاش می کرد تا هرچه زودتر رسوم زشت کهن عرب رایکی پس از دیگری متروک کرده، بکوبد. یکی از رسوم جاهلی این بود که دختران اشراف نباید با تهی دستان ازدواج کنند، مخصوصاً ازدواج با طبقه (موالی) را برای خود ننگ می شمردند(2). پیامبر تصمیم گرفت زینب، دختر عمه خود را برای زید خواستگاری کند. مادر زینب امیمه دختر عبدالمطلب بود. او خود نواده عبدالمطلب به حساب می آمد. از آن سو، زید همان غلام آزاد شده حضرت و پسر خوانده او بود؛ اما حضرت برای لگدکوب نمودن رسم غلطی که بیان شد، خود به خانه زینب رفت و او را برای زید خواستگاری کرد.

ص: 128

زینب و برادرش عبداللّه از آنجا که هنوز افکار دوران جاهلیت، در اعماق قلوب آنان ریشه داشت، با آنکه رد خواسته پیامبرصلی الله علیه وآله برایشان ناگوار بود امّا سوابق و گذشته زید

را که غلام بود مطرح کردند و در خواست پیامبرصلی الله علیه وآله را نپذیرفتند.

دیری نگذشت که این آیه شریفه بر رسول خدا نازل شد و خداوند متعال نگرش زینب و برادرش را تقبیح نمود و فرمود:

«هیچ مرد با ایمان و زن با ایمانی را نسزد که چون خدا و پیام آورش به کاری فرمان دادند و «داوری» نمودند در کار خودشان اختیار داشته باشند و هرکس خدا و پیامبرصلی الله علیه وآله را نافرمانی کند بی تردید دستخوش گمراهی آشکار شده است.»(1)

وقتی پیامبرصلی الله علیه وآله آیه را برای آنان تلاوت فرمود؛ ایمان قلبی زینب و برادرش عبداللّه نسبت به پیامبرصلی الله علیه وآله و اطاعت از دستور آن حضرت باعث شد رضایت خویش را با این ازدواج اعلام دارند. در نتیجه دختری از یک خانواده بزرگ با موالی پیامبرصلی الله علیه وآله ازدواج نمود.(2)

این گونه بود که بخشی دیگر از برنامه های حیات آفرین اسلام به اجرا درآمد و یکی دیگر از پندارهای جاهلی محو گردید. ازدواج زید و زینب به علل

ص: 129

گوناگون که مورخان برای آن ذکر کرده اند به طلاق منجر شد. بعضی رضایت نداشتن زینب او به این ازدواج را عامل اصلی دانسته اند که باعث شد او مدام پستی پیشینه زید را مطرح نموده و با فخر به عظمت خاندان خود این نارضایتی را ابراز دارد. لذا زید از این نارضایتی به پیامبرصلی الله علیه وآله شکایت کرد و خواست زینب را طلاق دهد؛ اما رسول خدا به او توصیه نمود تا همسرش را نگهدارد.(1) چون کار به درازا کشید زید او را طلاق داد. اما بعضی خود زید و رفتار اورا در زندگی عامل اصلی این جدایی ذکر نموده اند؛ زیرا زید بعد از زینب مکرراً ازدواج نمود اما همه را طلاق داد، و از آنان جدا شد.

رسول اکرم صلی الله علیه وآله برای اینکه با یکی دیگر از سنت های غلط جاهلی مبارزه نماید و آن سنّت عبارت بود از اینکه عرب ها در مورد پسر خوانده همان احکام پسر نسبی را درباره میراث و تحریم نکاح اجرا می کردند، پس از طلاق زینب از سوی زید، آن حضرت مصمم شد با وی ازدواج نماید. امّا هنوز در این کار درنگ داشت و به واکنش مردم در این مورد می اندیشید. خداوند پیامبرش را در این مورد خطاب قرار داده فرمود: «و آنچه در دل پنهان می داشتی خدا آشکار ساخت و تو از مخالفت و سرزنش خلق می ترسیدی حال آنکه سزاوارتر آن بود که از خدا بترسی»(2)

بنابراین پیامبرصلی الله علیه وآله به فرمان خدا با زینب ازدواج نمود

ص: 130

سپس این آیه از سوی خداوند متعال نازل شد:

«چون زید از آن کام گرفت او را به نکاح تو درآوردیم تا بعد از این مؤمنان در نکاح پسر خوانده خود که از آنان کامیاب شوند بر خویش حرج و گناهی نپندارند و فرمان خدا به انجام رسید.»(1)

به آنها نیست؛ همین طور در رابطه با نقش سلمان در گسترش تشیع که در آینده به آن خواهیم پرداخت. اما آنچه می تواند ما را در این قسمت کمک نماید، آموزه هایی است که از رفتار الگوی بشریت حضرت محمدصلی الله علیه وآله با سلمان فارسی می توان به دست آورد که با رعایت اختصار به چند مورد از آنها اشاره می کنیم:

شیخ صدوق به نقل از علی بن مهزیار، به نقل از پدر او از امام موسی بن جعفرعلیه السّلام نقل می کند که:

«روزی، روز به (سلمان) همراه پدرش در روز عید به صومعه ای می رود، در آنجا مشاهده می کند که فردی فریاد می زند: «اشهد ان لا اله الاّ اللّه و انّ عیسی روح اللّه و ان محمّداً حبیب اللّه»(1) از همین جاست که نام آخرین سفیر الهی حضرت محمد بن عبداللّه مهر او و وصف او در سینه حقیقت جوی روزبه مأوا گرفته و در تارو پود او رسوخ می کند، به گونه ای که دیگر میلی به غذا و آشامیدنی نمی یابد. دیوانه وار عاشق درک اسلام شد و در راه رسیدن به این عشق پدر و مادری که سخت او را دوست می دارند و اقوام خود را ترک کرد و برای وصول به آزادی واقعی حتی به بردگی ظاهری تن در می دهد. تا اینکه سر از مدینه در می آورد.

ص: 132

علامه مجلسی نه تنها اسلام آوردن «سلمان» را در سال اول هجرت پیامبرصلی الله علیه وآله می داند؛ بلکه از اتفاقاتی می داند که در روزهای اول حضوربا برکت پیامبرصلی الله علیه وآله در مدینه به وقوع پیوست. او می نویسد:

(سلمان) بعد از آنکه از ورود پیامبرصلی الله علیه وآله به مدینه آگاه شد، در حالی که بنده یک یهودی بود به حضور پیامبر رسید. وقتی به وسیله علاماتی که راهبان نصرانی در شام از آخرین پیامبرصلی الله علیه وآله به او داده بودند به پیامبری حضرت محمدصلی الله علیه وآله یقین یافت، بلافاصله به او ایمان آورد و شهادتین جاری کرد. آن حضرت بعد از آنکه از سرگذشت و بردگی او مطلع شد، او را دعوت به صبر نمود، و به او مژده آزادی داد.(1)

نکته مهم درباره سلمان، آزادی اوست. در زمانی که برده داری، یکی از مناصب و مشاغل پر منفعت به حساب می آمد و داشتن بردگان زیاد باعث تفاخر بود، حضرت محمدصلی الله علیه وآله برای رهایی انسان ها از گرداب جهل و گمراهی و

برای آزادی آنان از بندگیِ بندگان سخت می کوشید.

آن حضرت برای آزادی سلمان هم تلاش کرد و هم از نظر مادّی بها پرداخت نمود. در مورد تاریخ دقیق آزادی سلمان اختلاف وجود دارد؛ بعضی از

ص: 133

نویسندگان آن را در سال پنجم هجری،(1) اما گروه دیگر مانند شیخ صدوق(2) و ابن هشام(3) آزادی سلمان را بلافاصله بعد از اسلام آوردن او می دانند.

به دو دلیل زیر قول دوم ترجیح دارد:

1- بعضی از منابع از حضور سلمان در جنگ بدر و احد سخن گفته اند که دلالت می کند آزادی او قبل از این دو جنگ یعنی در سال اول هجری صورت گرفته است؛(4)

2- همانطور که قبلاً به تفصیل آوردیم، در پیمان برادری که در سال اول هجری صورت گرفت بین سلمان فارسی و ابودرداء پیمان اخوت بسته شده که شاهد دیگری است بر آزادی سلمان در نخستین سال هجری و قبل از واقعه ی اخوت.(5)

علامه مجلسی جریان آزادی سلمان را این گونه آورده است:

پیامبرصلی الله علیه وآله به سلمان دستور می دهد به نزد آن زن یهودی که

ص: 134

صاحب او بود برود و بهای آزادی خود را بپرسد و برای رهایی خویش با او مکاتبه کند. سلمان می گوید: به نزد یهودی رفتم. آن زن گفت: تو را به چهار صد درخت خرما که بعضی از آنها خرمای زرد دهد و بعضی دیگر خرمای قرمز می فروشم.

پیش پیامبر برگشته، جریان را گفتم. آن حضرت به علی علیه السّلام دستور داد که نخله های خرما را جمع آوری کند«گو اینکه همه اصحاب در تهیه نخله به مقدار وسع خویش کمک نمودند» علی علیه السّلام نخله ها را جمع نمود و با کمک سلمان و دیگران کار کاشتن به پایان رسید. امیرالمؤمنین شروع به آب دادن نخله ها نمود همین که کار آبرسانی آخرین نخله پایان یافت، نخله ها با اعجاز پیامبرصلی الله علیه وآله رشد نمود و خرمای تازه دادند. سلمان می گوید: به دستور پیامبرصلی الله علیه وآله نزد زن یهودی رفتم و گفتم آنچه خواسته بودی آماده است. زن یهودی بعد از دیدن درختان خرما قولش را انکار نمود و گفت: من تو را فقط به چهار صد درخت خرمای زرد می فروشم. در این هنگام به خواست خداوند متعال جبرئیل نازل شد و با پهلوی خویش به درختان بر می کشد و تمامی آنها زرد می گردد. سلمان گوید: پیش زن یهودی رفتم و گفتم خواسته ات آماده است. آن زن گفت: به خدا این درختان که عوض تو گرفته ام برای من با ارزش تر از تو و محمد توست. من نیز در جواب او گفتم: به خدا قسم یک روز با محمدصلی الله علیه وآله بودن برای من ارزشمندتر از تو و آنچه تو داری

ص: 135

است. اینگونه بود که پیامبرصلی الله علیه وآله مرا آزاد نمود و نام سلمان را بر من نهاد.(1)

تغییر نام روزبه به سلمان به وسیله ی پیامبر اکرم صلی الله علیه وآله بیانگر آن است که برخی از نام های عصر جاهلیت شایسته یک مسلمان نیست، واژه سلمان از سلامتی و سلیم گرفته شده است. انتخاب این نام زیبا از سوی پیامبرصلی الله علیه وآله نشانه پاکی و سلامت روح سلمان است.

مورخانی که عقیده دارند آزادی سلمان در سال پنجم هجری صورت گرفته است، نتوانسته اند اعجاز پیامبرصلی الله علیه وآله را در مورد رشد و به بار نشاندن درختان خرما با مقیاس های فکری خویش و معادلات عادی بشری منطبق سازند؛ لذا سال اول تا چهارم هجری را دورانی دانسته اند که سلمان برای تدارک آزادی خویش به تربیت و پرورش خرما مشغول بوده است.

فرموده پیامبرصلی الله علیه وآله «سلمان منا اهل البیت»(2)

روایت مشهوری است که مورخّان شیعه و سنی آن را نقل کرده اند. البته مورخان شیعه آن را از امیرالمؤمنین علی علیه السّلام و دیگر ائمه علیه السّلام نیز نقل نموده اند. بر طبق آیه تطهیر و تفسیر آن که درباره ی اهل بیت علیه السّلام وارد شده است، سلمان نمی تواند حقیقتاً یکی از اهل

ص: 136

بیت علیه السّلام قرار گیرد؛ اما اینکه مراد پیامبر از این فرمایش بس ارزشمند در مورد سلمان چه بوده است، مورخان طبق مکنونات و گرایشات قلبی خویش وجوه گوناگون بر آن متذکر شده اند.

به نظر می رسد این حدیث نبوی به روشنی بیانگر احساسات و عواطف عمیق پیام آور الهی درباره یکی از موالیان خود است. چنان که حضرت گاه با حرکات خویش سلمان را مورد تفقّد قرار می داد؛ دست به شانه او می نهاد و می فرمود: «سلمان و قوم او اگر دین در ثریا

هم باشد، بدان دست می یابند.»(1)

در دیدگاه پیامبرصلی الله علیه وآله فقط و فقط تقوا و ایمان واقعی، معیار ارزشمندی انسان ها بود که سراسر وجود سلمان را فراگرفته بود؛ نه عرب بودن و نه عجم بودن و نه هیچ معیار دیگری.

نشناختن شخصیّت سلمان و وجود بقایای فرهنگ جاهلی فراوان موجب می شد که گاه، دیگران او را بیازارند و این باعث رنجش پیامبرصلی الله علیه وآله و گاهی خشم آن حضرت می شد.

روزی سلمان وارد مجلس پیامبرصلی الله علیه وآله شد؛ آن حضرت و یارانش از سلمان تجلیل کردند و او را در جلوی مجلس نشاندند؛ حق شایستگی او را به جای آوردند و احترام کهنسالی او را نمودند، به سبب جایگاهی که پیامبرصلی الله علیه وآله برای

ص: 137

سلمان قائل بود، هنگامی که عمر بن خطاب وارد مجلس شد، گفت: «این عجم کیست که اینگونه در میان اعراب بر صدر می نشیند»؛ در حالی که او را می شناخت. پیامبر بر فراز منبر رفت و فرمود:

«مردم از آدم تا به امروز همه مثل دندانه های شانه اند؛ هیچ عربی بر هیچ عجمی برتری ندارد و هیچ سرخی بر هیچ سیاهی رجحان ندارد مگر به تقوا. سلمان دریایی بی پایان است که خشک نمی شود؛ گنجینه ای است که پایان نمی پذیرد؛ «سلمان از ما اهل بیت است.» چشمه ای است که از آن حکمت و برهان می تراود و به دست می آید.(1)

در جنگ خندق به پاس احترام به آراء و نظریات دیگران که رفتار همیشگی آن حضرت با دیگران بود، چگونگی دفاع از مدینه و مرکز حکومت اسلامی در مقابل دشمن مورد شور قرار گرفت، و در نهایت رأی سلمان که ناشی از تجربه و درایت او بود، مورد پذیرش پیامبرصلی الله علیه وآله ودیگر اصحاب قرار گرفت. مهاجران و انصار و سایر قبایل عرب که حضور داشتند وقتی درخشش شخصیت، اندیشه، توانایی و درخشندگی سخن او را مشاهده کردند، به رقابت برخاسته و هر گروه خواهان این بود که سلمان در کنار آنان قرار گیرد و می گفتند: سلمان از ماست. پیامبرصلی الله علیه وآله در قبال این حرکت

ص: 138

مسلمانان فرمود: «سلمان از ما اهل بیت است» و او را در کنار خود قرار داد.(1)

ابن اثیر درباره شکنجه های بلال می نویسد:

بعد از خبر پیوستن بلال به دین محمدصلی الله علیه وآله ، امیة بن خلف او را روی ریگ های گداخته مکه می انداخت، و دستور می داد سنگ عظیمی را می آوردند و بر روی سینه بلال می افکندند. به بلال می گفت: «یا همین گونه باشی تا بمیری یا به محمد کافر گردی، و لات و عزّی را بپرستی. او هم چنین با قساوت تمام پیکر بلال را روی خارهای بیابان می کشانید، خارها از پوست و گوشت او می گذشت، گاهی نیز پوست گاوی را بر سر و صورت او می انداخت تا نفس او بند آید ولی بلال در همه این حالات سخت می گفت: احداً احداً «خدای یکتا را می پرستم، خدای یکتا را می پرستم»(1).

این سخن او ناشی از روحی بزرگ و قلبی محکم و استوار و اراده ای قاطع و پر صلابت بود که تحمل چنین شکنجه های جسمی را در راه پذیرش اسلام در نظرش به هیچ می آورد. بلال مجاهد غیوری بود که در راه محبت به خدای یکتا و بی همتا از سوی بیشتر مشرکان بنام مکه چون ابوجهل، ابن حکم و عبداللّه بن جدعان بارها مورد آزار و شدیدترین شکنجه ها قرار گرفت.(2)

ص: 140

رفتار مشرکان با بلال که بخشی از اهداف شوم دشمنان اسلام برای پراکنده نمودن تازه مسلمانان از اطراف پیامبرصلی الله علیه وآله و در نهایت نابودی این دین نوپا بود، رسول خدا را سخت آزار می داد و ناراحت می نمود به گونه ای که آن حضرت تصمیم قاطع گرفت که در هر وضعیتی بلال را از صاحبش خریداری و آزاد نماید. آن حضرت روزی این تصمیم را با ابوبکر در میان گذاشت و گویا او را مأمور خرید بلال نمود ابوبکر به دستور پیامبرصلی الله علیه وآله و به واسطه عباس عموی رسول خدا بلال را به بهای یک غلام نصرانی و به قولی دو غلام سیاه خرید و خدمت پیامبرصلی الله علیه وآله آورد و آن حضرت نیز بلال را آزاد

نمود و از آن پس بلال جزء موالی ابوبکر قرار گرفت.(1)

در بعضی از اخبار وجود دارد: هنگامی که بلال از بیعت با ابوبکر امتناع ورزید، عمر گفت: ای نمک به حرام! ابوبکر تو را خرید و آزاد کرد و تو با او بیعت نمی کنی؟ بلال حرف هایی در جواب عمر گفت، از جمله عنوان نمود که بهای مرا پیغمبرصلی الله علیه وآله از ابوبکر قرض کرد و مرا خرید و آزاد نمود. من آزاد شده آن حضرت هستم نه ابوبکر.(2)

ص: 141

از آن پس، بلال با آن ایمان استواری که داشت توانست از مقربان و مشاوران و خدمتگزاران به اسلام و رسول خداصلی الله علیه وآله گردد.

او علاوه بر آنکه از طرف پیامبر عظیم الشأن صلی الله علیه وآله به عنوان نخستین مؤذن اسلام برگزیده شد، و نخستین کسی بود که نغمه اللّه اکبر را برفراز کعبه طنین انداز نمود و سین او از طرف رسول خدا به جای شین پذیرفته گردید.(1) در جهاد و هر چیزی که باعث گسترش و تقویت اسلام می شد همواره پیش قدم بود. او در زمان پیغمبر در جنگ های بدر، احد، خندق، خیبر و سایر جنگ های زمان پیغمبر فعالانه شرکت داشت و در همان اثنای نبرد هنگام نماز نجوای اذانش بلند می شد.(2) برده حبشی دیروز و مؤذن امروز پیغمبر آن قدر مورد عطوفت پیامبر قرار گرفت که همانند یکی از فرزندان آن حضرت به شمار می رفت و به خانه آن حضرت آمد و شد می نمود.

یکی از وظایفی که پیغمبرصلی الله علیه وآله به بلال واگذار نمود، کلیدداری و وکیل خرج خانه خویش بود، لذا کمک به ایتام و سائلان و مواردی از این قبیل که به پیامبرصلی الله علیه وآله مراجعه می شد تماماً به وسیله ی بلال انجام می گرفت.(3)

ص: 142

محبوبیت و نزدیکی بلال با رسول خداصلی الله علیه وآله به گونه ای بود که مردم همه جا آن را نقل نموده، از فضایل او که در سایه با عظمت پیامبرصلی الله علیه وآله به آن نائل گردیده می گفتند. گاهی رسول خداصلی الله علیه وآله به بلال می فرمود: ای بلال! به ما روحیه و نشاط ببخش!(1) یعنی اذان بگو تا با اقامه نماز نشاط یابیم. مسلم است چنین گفتاری از پیامبر بزرگوار اسلام صلی الله علیه وآله خطاب به بلال حکایت گر ایمان سرشار و قلب نورانی و پاک و با صفای بلال بود.

مدینه در نخستین فرصت اقدام به تشکیل حکومت اسلامی نمود و پیمانی را هم در همین راستا به تصویب رساند؛ پیمانی که عمومیت داشت و حتی توانست به اندازه یک قانون اساسی مصونیت تمامی گروه های ساکن در مدینه را تضمین نماید؛(1) زیرا هدف اصلی آن حضرت از هجرت به مدینه تشکیل یک امت اسلامی و به اجرا در آوردن احکام، حقوق، اخلاق و آرمانهای اسلامی بود که می توانست، مرکز و نقطه آغاز آن مدینه باشد. در این بین بیان احکام حقوقی اسلام، جمع آوری وجوه بیت المال که همه مسلمانان در آن سهم داشتند و نظارت بر توزیع و اشتغال مسلمانان و... از مهمترین اولویت های رسالت آن حضرت به حساب می آمد.

در رابطه با نظام اقتصادی اسلام و خطوط اصلی آن، تفاوت آن با دیگر نظامهای اقتصادی و... دانشمندان بزرگ اسلامی آثارگوناگونی ارائه کرده اند. در این قسمت می خواهیم یک نمونه از عدالت اقتصادی پیامبر اسلام صلی الله علیه وآله را به عنوان رهبر جامعه اسلامی، کسی که برای حمایت از مستضعفان به پا خاسته و آمده است تا آنان را دستگیری نموده، وارث زمین گرداند،(2) درمورد توده ها مخصوصاً موالی بیان نماییم.

ص: 144

به نمایش می گذاشت از نظر اقتصادی نیز فوق العاده مهم بود؛ به گونه ای که در کوران این جنگها، غنائم یکی از مهمترین منابع در آمدی حکومت و مردم به شمار می رفت. این غنائم را پیامبر میان تمامی مسلمانان اعم از مهاجران و انصار و افرادی چون موالی و حتی کسانی که در پشت جبهه اسلام نیروهای اسلامی را یاری می نمودند و نیز آنانی که با اجازه پیامبرصلی الله علیه وآله در جنگ حضور نداشتند تقسیم می کرد. وقتی جریان توزیع غنائم جنگ بدر میان مسلمانان را که بیشتر مورخان به ذکر آن پرداخته اند (که همین تاریخ نویسان حضور آن مسلمانان را در این نبرد مسجل دانسته اند) بررسی نماییم ثابت می شود که معنای عدالت در نگاه پیامبرصلی الله علیه وآله بسیار وسیع بوده و به موالی همچون سایر مسلمانان نگریسته و غنائم پرداخت می شده است و همین عدالت عیناً در مورد سایر جنگها وجود دارد.

جنگ بدر گرچه با پیروزی عزت بخش اسلام خاتمه یافت، متأسفانه برسر چگونگی تقسیم غنائم بین مسلمانان اختلاف افتاد،(1) که نزول آیه یکم سوره مبارکه انفال بر پیامبر اکرم صلی الله علیه وآله بیانگر همین اختلاف است وآن را تقبیح می کند.(2) آن حضرت بدون جانب داری از گروهی و بر اساس مساوات اسلامی، غنائم این جنگ را این گونه تقسیم نمود: به سواره دو سهم؛ یکی برای خودش و

ص: 146

دیگری برای تأمین خوراک اسبش که آن را دوباره برای جنگ آماده نماید؛ به نیروهای پیاده یک سهم؛ سهم کسانی را که به شهادت رسیدند به وارث آنان پرداخت. به کسانی که در پشت جبهه حضور داشتند سهمی و به کسانی که به فرمان آن حضرت در مدینه ماندند تا کارهای پشتیبانی را انجام دهند یا با غذر از جنگ معاف شدند نیز سهمی در نظر گرفته شد. همین طور اسیران تقسیم گردید و به مسلمانان فرمود: «با اسیران به نیکی رفتار کنید» این خلاصه ای است از رفتار آن حضرت در تقسیم غنائم در جنگ بدر که در آن ملاک مهاجر بودن یا انصار بودن یا عرب و عجم بودن نبود.(1)

از طرف دیگر حضور موالی در این جنگ بسیار پر رنگ بود؛ به گونه ای که واقدی تعداد آنان را بیست نفر بر شمرده است.(2) او می گوید: کسانی که در این نبرد حضور داشتند با احتساب کسانی که پیامبرصلی الله علیه وآله به آنان مأموریت داده بود و غایب بودند 313 نفر بالغ می شدند که هریک سهمی را دارا شدند. او فقط از موالی یک نفر، یعنی شقران را استثنا می کند و می گوید: شقران در آن روز چون مملوک پیامبرصلی الله علیه وآله بود، لذا سهمی به او تعلق نگرفت.(3)

ص: 147

که چگونگی رفتار با آنان و نیز رعایت حقوقشان را بیان می نماید.(1)

مواد مربوط به موالی از این قرار است:

1. هیچ مومنی نباید با مولای مؤمن دیگری علیه او به مخالفت بر خیزد؛(2)

2. موالی یهود در حکم خود یهود هستند؛(3)

3. موالی ثعلبه دارای حقوق اعضای اصلی همان قبیله خواهند بود؛(4)

4. هیچ فردی نباید نسبت به هم پیمانش (موالی) بد رفتاری نماید.(5)

مواد بالا، هریک به روشنی بیانگر اعتبار سیاسی موالی در نگرش رسول اکرم صلی الله علیه وآلهاست. در این میان، ماده چهارم، در جایگاه یک ماده حقوقی و معتبر از سوی تعهد کنندگان، به خوبی می توانست امنیت و آسایش «موالی» را تضمین کند.

ص: 149

در باره ی چگونگی حضور «موالی» و نیز اعداد دقیق مربوط به آنان در این نبردها به جز مطالب کلی چیز زیادی در منابع نیامده است. البته به استثنای موارد خاص نظیر جنگ بدر که متذکر شدیم.

در اینجا برای تکمیل مباحث «جایگاه موالی در عصر پیامبرصلی الله علیه وآله» و تبیین جایگاه نظامی آنان، یکی دیگر از مواردی را که در کتابهای مغازی آمده و مورخان هم با تعمق خاص به آن پرداخته اند بیان می کنیم:

اگر از سؤالاتی که در مورد تأکید پیامبر به ضرورت مشارکت در این نبرد مطرح است تا جایی که متخلف از آن را ملعون خواند،(1) و نیز اصرار آن حضرت بر حرکت سریع این سپاه که آن را به اسامه گوشزد می کند،(2) بگذریم، جای این پرسش باقی است که چرا پیامبراکرم صلی الله علیه وآله با وجود فرماندهان بزرگ و دارای سابقه جهاد که عمدتاً از قبایل مشهور مهاجر و انصار نیز بودن، فرماندهی این لشکر را به دست جوانی سپرد که سابقه سرداری زیادی در کارنامه خود نداشت. قبل از پرداختن این پرسش و برای اینکه بتوان درک عمیق از این انتخاب پیامبرصلی الله علیه وآله داشته باشیم، خوب است مطلبی را یاد آور شویم.

پس از فتح مکه در حالیکه تمامی بزرگان مسلمانان حضور داشتند و هرکسی در ضمیر خود را شایسته فرمانداری مکه می دید اما پیامبر «عُتّاب بن اُسَیْد» را به این سمت برگزید و به او فرمود: اگر در میان مسلمانان کسی را برای این مقام شایسته تر از تو می یافتم، این کار را به او می سپردم.(3)

اما در جواب پرسش مطرح شده می گوییم:

بدون شک شایستگی فردی و میزان صلابت ایمان است که مدنظر

ص: 152

پیامبرصلی الله علیه وآله در این انتخاب بوده است؛ زیرا آن حضرت در پاسخ اعتراض هایی که از این سو و آن سو بر این فرمان خود شنید در حالی که شدیداً مغضوب و ناراحت شده می فرماید: ای مردم! این چیست که درباره انتخاب من می گویید؟ فرماندهی اسامه را بپذیرید به خدا سوگند اگر اکنون درباره فرماندهی او مناقشه می کنید پیش از این نیز درباره فرماندهی پدرش حرفها زدید؛ ولی او شایسته و لایق فرماندهی است چنان که پدرش نیز لایق این مقام بود.(1)

یا در جای دیگر می فرماید:

«هرکس مردی را بر ده نفر بگمارد، و بداند که در میان آن ده نفر فاضل تر از این شخص وجود دارد، به خدا و رسولش و جماعت مسلمین خیانت کرده است.»(2)

- از زمان خلیفه اول بوده است. فتح مناطقی از شام از قلمرو روم شرقی(1) و فتح بخش هایی از عراق از حدود(2) حکمرانی فارسها، در عصر ابوبکر توسط سرداران او صورت گرفت.

پس از رسیدن به خلافت بلافاصله اقدام به اعزام لشکر اسامه نمود؛ لشکری که در زمان حیات پیامبر تشکیل و آماده حرکت بود اما به دلایلی از جمله بیماری پیامبرصلی الله علیه وآله، این حرکت به تأخیر افتاده بود. اسامة بن زید چنانکه گفتیم یکی از موالیان پیامبر بود و به دلیل لیاقت و شایستگی پیامبرصلی الله علیه وآله او را به فرماندهی گماشته بود. ابوبکر نیز فرماندهی اسامه را تأیید نمود، و سپاه او را اعزام کرد.

یکی از عوامل و فرماندهان مهم در زمان خلافت ابوبکر خالد بن ولید بود. از کارهای ناشایست و اعمال نادرست خالد در گذشته بیان شده است که بدان نمی پردازیم.(1)

فقط به یک نمونه از رفتار خشن او در قبال فارسها اشاره می کنیم. وقتی رویارویی سپاه اسلام با لشکر ساسانی که متشکل از اعراب عراق و فارسها بودند به طول انجامید، سرسختی فارسها خالد بن ولید را به خشم آورد.

قسم یاد نمود که اگر خداوند او را بر فارسها پیروز گرداند، آن قدر کشتار کند تا نهر از خون شان روان گردد. بعد از شکست دشمن او واقعاً چنین نمود. مسلمانان فراریان را دستگیر کرده، به کنار رودمی آوردند. خالد اسیران را پیش آورده، گردن های آنان را در بستر رود می زد. او طی مدت یک شبانه روز آنقدر کشتار نمود که رود رنگ خون به خود گرفت و آن را «نهرالدم»(2) نامیدند.

ص: 156

بعضی از اصحاب پیامبرصلی الله علیه وآله که در سپاه اسلام حضور داشتند بر این زیاده روی خالد نسبت به فارسها اعتراض کرده، در نهایت او را از ادامه این کشتار باز داشتند.(1) اعمال خالد به قدری زشت بود که حتی عمربن خطاب وقتی این جنایت و دیگر خطاهای خالد را دید آن را به ابوبکر گوشزد نمود و خواهان عزل اوگردید. اما خلیفه از سردار سپاه خود جانبداری کرد و گفت: «در این مورد به او اصرار نورزید، خالد شمشیری است که خداوند بر کافران بر کشیده و من آن را در نیام نمی کنم.»(2)

شگفت انگیز است که طه حسین، این عمل خالد را در مورد عجمها و دیگر رفتارهای او را که در زمان خلافت ابوبکر اتفاق افتاده بر شمرده و در آخر چنین نتیجه می گیرد: «ابوبکر روزگار خلافت خویش را خشنود از دیگران گذراند و دیگران نیز خشنود از او گذراندند، نه مسلمانی به او خرده گرفت نه او بر مسلمانی، خشنود از مسلمانان و مسلمانان از او خشنود به دیار خداوند رفت!!»(3)

باب مقدمه بحث، نگاهی داریم به چگونگی فتوحات در زمان این خلیفه. مقاومت و فشار سپاهیان ساسانی در برابر سپاه اعزامی به فرماندهی ابوعبیده ثقفی(1) باعث گردید تا فتوحات به صورت جدی تری از سوی خلیفه دوم دنبال شود. از این رو صحابه پیامبرصلی الله علیه وآله و قبایل عرب و از آن جمله مرتدان پیشین را یکی پس از دیگر روانه عراق کرد.(2) از جمله یکی از اصحاب معروف پیامبر به نام سعد بن ابی وقاص رابه فرماندهی آن گماشت.(3)

مرتدان پیشین هنوز اسلام را به شایستگی در نیافته بودند؛ لذا یاران پیامبرصلی الله علیه وآله و تابعان روی هم رفته، بر امور نظارت داشتند تا مبادا انحرافی در اهداف فتوحات پدید آید.(4) همچنین برای کاستن این تأثیرهای منفی بود که خلیفه مجبور شد، عبداللّه ابن مسعود یکی از یاران پیامبر را مأمور آموزشهای دینی و عقیدتی مردم کوفه کند.(5) با همه این اوصاف ورود نیروهایی با انگیزه های مختلف به جنگ به طور قطع تأثیرهای منفی خود را در بروز جنگها و خونریزیهای بیجا و در روحیه سپاهیان مسلمان و ایرانیان تازه مسلمان و اسیران ایرانی بر جای می گذاشت.

ص: 158

گردیدند و نظام پوسیده و مطرود و ناعادلانه ای که قبل از آن معمول بود با شدت بیشتری باقی ماند، و این مردم بودند که همچون زمان ساسانیان دوباره ملزم به پرداخت همان مالیاتها شدند.(1)

دهقانان کسانی را که به اسلام می گرویدند مورد ستم قرار داده، برای کاهش میزان خراج همکیشان خود آنان را مجبور به پرداخت جزیه و خراج سنگین می کردند.(2)

در هر صورت، دهقانان نزد خلیفه دوم از محبوبیت خاصی برخوردار بودند و خلیفه همان طور که در راه راضی نگاه داشتن و خشنود سازی اشرافیت عربی تلاش داشت و این سیاست در تقسیم بیت المال میان مسلمین واضح می نمود و نظام طبقاتی را به وجود آورد، نسبت به اشرافیت ایرانی هم چنین کرد. او به دهقانان ایرانی درصورتی که مسلمان می شدند مبلغ دو هزار درهم به عنوان مقرری از بیت المال پرداخت می کرد در حالی که حتی یک جنگجوی عرب مسلمان بیش از سیصد درهم سهم نمی برد.(3)

ص: 160

وجود چنین رفتارهایی همراه با فقدان سیاستی درست برای رهایی طبقات ستمدیده،باعث شده بود تا به نفوذ اسلام در این گونه مناطق لطمه وارد شده، روند آن را به شدت کاهش دهد. بعد از تصرف تیسفون هم که کار ساسانیان تمام شده به حساب می آمد، وضع بدتر شد و میزان تعهدات مردم به ویژه کشاورزان نسبت به خلافت افزایش یافت تا مورد ظلم بیشتر واقع گردند. گسترش عرب گرایی در صفوف تازه مسلمانان با تفکر عرب گرایی خلیفه دوم همسویی یافت و تقویت شد؛ اگرچه بسیار مشکل است که این همسویی میان تازه مسلمانان با خط مشی خلیفه را حرکتی سازمان یافته دانست.

گویا در زمان فتوحات بود که خلیفه دوم تمام برده های عرب را که پیش از اسلام یا بعد از اسلام به بردگی رفته بودند، آزاد اعلام کرد و فدیه آنان را پرداخت و دلیل آن را چنین گفت: «اکنون که خداوند امکانات شما را گسترانید و سرزمین عجم را به رویتان گشوده است، چه ناپسند است که عربی مالک عرب دیگر باشد.»(1)

در واقع دیدگاه خلیفه دوم نسبت به عجمها، متفاوت بود. همان اندیشه ای است که بعدها مبنای روابط اعراب و ایرانیان قرار گرفت. او هنگامی که مسلمانان، خوزستان را فتح نمودند گفت: «ای کاش میان ما و فارسیان کوهی از

ص: 161

آتش بود که نه ما به آنان می رسیدیم و نه آنان به ما»(1) این بینش چیزی نبود که پس از رسیدن به خلافت یا شکست ساسانیان و فتوحات سریع اعراب مسلمان به وجود آمده باشد؛ بلکه ریشه در دوره های قبل داشت. او پیش از خلافت و درزمان حضورپیامبرصلی الله علیه وآله هم با همین تعصب عرب به ایرانیان می نگریست و نمونه اش بر خورد وی با سلمان فارسی است که در کتابهای تاریخی نقل شده است که پیش تر آن را بیان کردیم.

این نگرش عمر در زمان خلافتش به شدت جاری بود و بعد از فتوحات گسترده مسلمانان در سرزمینهای عجم بیشتر نمایان شد. او پس از جنگ قادسیه و تصرف مدائن هنگامی که متوجه شد سربازان عرب با زنان ایرانی ازدواج می کنند طی فرمانی این ازدواجها را منع کرد.(2)

به همین دلیل به حذیفة بن یمان دستور داد تا همسر ایرانی خود را اطلاق دهد. او به حذیفه که در تیسفون زندگی می کرد، نوشت «اگر مردان عرب با زنان ایرانی ازدواج کنند دیگر توجهی به زنان عرب نخواهند داشت.»(3)

اما گویا خلیفه از این تصمیم خود برگشت و آن را ملغی نمود و فرمان

ص: 162

دیگری به جای آن صادر کرد که به مردان عرب اجازه می داد با زنان ایرانی ازدواج کنند، اما مردان ایرانی و مسلمان حق ازدواج با زنان عرب را نداشتند.(1)

خلیفه دوم در دوره زمامداری خود به شدت کوشید تا با خوی و بوی غیر عربی مبارزه کند. او در راستای این هدف با زبان فارسی مخالفت ورزید(2) و با ایرانیان هم رابطه بدی داشت و سعی می کرد تا از آنان دوری

نماید.(3) به دستور او فارسها ابتدا حق سکونت در شهر مدینه را نداشتند.(4) او در ادامه همین سیاستها حکمی را صادر نمود که به درستی نمی توان آن را با هیچ کدام از معیارهای قرآن، و روش پیامبرصلی الله علیه وآله که دیری از آن نمی گذشت، منطبق دانست. او حکم نمود: اگر کسی از شما اعراب بدهکار باشد و چیزی نداشت که با آن بتواند بدهی خود را بپردازد و همسایه ای از اهل سواد(5) داشت می تواند همسایه اش را در معرض فروش قرار دهد و بدهی خود را بپردازد.(6)

بدیهی است این کژروی های خلیفه در بسیاری از مواقع با مخالفت های

ص: 163

شدید و آشکار اصحاب پیامبرصلی الله علیه وآله رو به رو می شد و گاهی نیز این مخالفت ها مؤثر واقع می گشت. به عنوان مثال بعضی از اصحاب با حکم خلیفه در رابطه با ممنوع بودن ورود غیر عربها به مدینه مخالفت ورزیدند که در نتیجه تعداد کمی از آنان به صورت برده یا آزاد وارد این شهر شدند.(1)

پس از تصرف تیسفون نیز که یکی از بزگترین مراکز ساسانیان به حساب می آمد ودر زمان عمر صورت گرفت، خلیفه تصمیم داشت تمامی این سرزمین و ساکنان آن را که غالباً کشاورز بودند، میان نیروهای موجود تقسیم نماید؛ اما یاران پیامبر با این کار مخالفت و از آن جلوگیری نمودند.(2)

تجارت در دست موالیان است، به شدت نگران شد و طی سخنانی به عربها مخصوصاً قریش هشدار داد و گفت: «ای مردم قریش موالی در تجارت از شما پیشی نگیرند که مردان شما به مردان آنان و زنان شما به زنان آنان نیازمندخواهند شد.»(1)

او در جای دیگر می گوید: «گمان می رود که آنچه را در دست دارید، نیازمند آن شوید و آنان از شما دریغ ورزند».

در زمان خلیفه دوم برای سروسامان دادن به وضعیت اقتصادی مسلمانان و نیز نحوه درست توزیع غنائم که از فتوحات عاید دولت اسلامی شده بود، با مشورت و فکر و ایده موالی دیوان تأسیس گردید. اما خلیفه، جامعه مسلمین را بر مبنای پیشنه هر فرد یا گروه در پذیرش اسلام به طبقاتی چند در آورد که سهم نخستین طبقه پنج هزار درهم بود؛ اما سهم آخرین طبقه یعنی موالی از دویست و پنجاه درهم تجاوز نمی کرد.(2)

او بر اساس همین طبقه بندی به عایشه دو هزار درهم اضافه از سهم سایر همسران پیامبرصلی الله علیه وآله پرداخت می کرد.(3)

ص: 165

طبقاتی شدن بیت المال و به تبع آن جامعه مسلمین در تمام دوره زمامداری خلیفه ادامه یافت. اما وی بالاخره به این اشتباه پی برده و دلیل آن را این طور بیان کرد: «اگر برخی را بر دیگران ترجیح دادم تنها به منظور دلجویی از آنان بود. چنانچه امسال زنده باشم میان مردم تساوی بر قرار خواهم کرد، سرخ را بر سیاه و عرب را بر عجم ترجیح نخواهم داد.»(1)

اما نه تنها این اظهار ندامت او منجر به بر چیده شدن این شیوه نشد، بلکه ادامه این سیاستهای غلط در اواخر زمامداری اش سبب ناآرامی هایی در سرزمین ایران گردید که بعدها تا دوره عثمان و امام علی علیه السّلام و معاویه ادامه داشت.(2)

نتیجه این سیاستها در شهر مدینه خصوصاً سخت گیری های او نسبت به عجمها در این شهر، عاقبت کشتن او را به دنبال داشت. خلیفه به دست فیروز برده ایرانی و مشهور به «ابو لؤلؤ» به قتل رسید.(3) او که از بی توجهی عمر نسبت به خود به شدت به خشم آمده بود،(4) با ضربات خنجر عمر را از پای در آورد و پا به فرار گذاشت و این واقعه در سال 23 هجری اتفاق افتاد.(5)

ص: 166

قتل عمر به شدت روابط عجمها و اعراب راتیره نمود، زیرا عبیداللّه بن عمر بعد از قتل پدرش بنابر تحریک بعضی ها سه نفر از فارسهای ساکن مدینه به نامهای هرمزان تازه مسلمان شده، جفینه نصاری، و دختر خردسال ابو لؤلؤ را بی گناه و به جرم خونخواهی پدرخود به قتل رسانید(1)) و قسم یاد نمود که هرجا ایرانی بیابد، از دم تیغ بگذراند(2) اما صحابه پیامبر با تهدید او را از این کار منصرف کردند.(3)) عبیداللّه بن عمر به وسیله ی سعد بن ابی وقاص دستگیر و بازداشت شد تا بعد از روشن شدن موضوع خلافت، خلیفه جدید در مورد قتل خلیفه و کردار فرزندش تصمیم بگیرد.(4)

خلافت نسبت به قصاص عبیداللّه مصرّ بود.(1)

اما عثمان پس از رسیدن به مقام خلافت به یک باره تغییر موضع داد و از آنجا که نمی خواست رابطه خود را با خانواده خلیفه سابق تیره سازد و از سوی دیگر با ا ستدلال برخی ازاشراف قریش مانند عمرو بن عاص مبنی بر با این که پس از کشته شدن خلیفه کشتن فرزند او روا نیست، مانع از قصاص عبیداللّه شد،(2) در حالی که مهاجر و انصار بالاتفاق خواستار قصاص بودند.(3) خلیفه در مجلس اعلام کرد من صاحب خون هرمُزان هستم و آن را به خدا و عمر بخشیدم.(4) عده ای به این تصمیم خلیفه اعتراض نمودند. مقداد بن عمرو در همان مجلس برخاست و گفت: «هرمزان بنده آزاد شده خدا و پیامبرش بود و تو نمی توانی آنچه را که از آن خدا و پیامبر اوست، ببخشی».(5) او بدون اعتنا به این اعتراضها برای دور نگه داشتن عبیداللّه بن عمر از انظار عمومی او را به عراق فرستاد.(6)

ص: 168

اجتماعی و اقتصادی در عصر خلفای پیشین اعمال شده و مردم هم به آن خو گرفته بودند، که البته فرایند آن یک جامعه کاملاً طبقاتی بود که اکنون امام علی علیه السّلام با آن مواجه بود.

درست همین نابرابری ها بود که زمینه تزلزل دستگاه خلافت و قتل دو خلیفه پیشین را سبب شده بود. آن حضرت در نخستین گفتار خود با مردم چنین فرمود:

«من بر اساس سیره پیامبرصلی الله علیه وآله با شمارفتار خواهم کرد.»(1)

او دستور داد تا بر اساس سیره پیامبرصلی الله علیه وآله تساوی در پرداختها از بیت المال رعایت شده و احدی بر دیگری برتری داده نشود.

آن حضرت با اشاره به محو شیوه طبقاتی که عمر هنگام تدوین دیوان ها به وجود آورده بود و موالی بر اساس آن در آخرین طبقه قرار داشت، فرمود:

«من دیوان های عطایا را که بر اساس طبقات تنظیم شده است را محو کرده و آنگونه که پیامبرصلی الله علیه وآله با مساوات به مسلمانان پرداخت می کرد پرداخت خواهم کرد.»(2)

ص: 171

از همین جا بود که کم کم عده ای سر برمخالفت برداشته، پرچم اعتراض به دست گرفتند. بدیهی است آنانی که درزمان خلیفه دوم شاهد ترجیح قریش بر غیر قریش، و برتری مهاجر بر انصار و مقدم داشتن عرب بر غیر عرب و موالی بودند و از طرفی بخشش های بی حد و حصر خلیفه سوم که فاصله غنی و فقیر را به نهایت رسانده بود، در اذهان خویش مرور می کردند هرگز بر نمی تافتند تا جایگاه آنان تا این اندازه تنزّل پیدا کند، و در کنار غیر عرب و موالی قرار گیرند. آنان در اعتراض خود به شیوه حضرت در تقسیم بیت المال عنوان کردند که این شیوه مخالف روش خلیفه دوم است. امام علی علیه السّلام در جواب بیان کرد:

«آنچه برای من اهمیت دارد پیروی از سنت پیامبرصلی الله علیه وآله است نه رفتار عمر»(1)

افرادی مثل طلحه و زبیر که از چهره های شاخص زمان پیامبرصلی الله علیه وآله بودند و افراد دیگری مانند مروان بن حکم و سعید بن عاص و ولید بن عقبه که از امتیازات ویژه بهره می بردند(2) و بعدها افرادی مثل اشعث ابن قیس وقتی برخورد عادلانه امام و تساوی بین آنان و موالی و عجم را دیدند، معترضانه از کنار آن حضرت پراکنده شده و به مخالفان امام پیوستند.(3)

ص: 172

روزی ام هانی، خواهر علی علیه السّلام از تساوی بین خود و کنیز عجمش به آن حضرت اعتراض نمود و شاید برای اینکه خواهر امام بود و از طرفی قریش و عرب است گمانش به این بود که متولی امام در پرداختها به این نکته التفات نداشته؛ امّا حضرت به ام هانی همان جواب را تکرار نمود که: «در قرآن برای فرزندان اسماعیل بر فرزندان اسحاق برتری نیافته است.»(1)

یکی از کارهایی که امام علی علیه السّلام در طول دوران حیات خود به آن اهتمام ورزید، خوشرفتاری با بردگان و اسرا و آزاد نمودن آنان برای خشنودی خداوند متعال و برچیدن

بساط بردگی از جامعه اسلامی بود. در ماجرای فتح قلمرو ساسانیان زمانی که اسیران مرد و زن ایرانی را به مدینه آوردند، خلیفه دوم خواست زنان را بفروشد و مردان را به بردگی مسلمانان درآورد؛ امام با یادآوری حدیث نبوی «اکرموا کریم کل قوم»، با تصمیم او مخالفت کرد و با تدبیری خاص، تمام مهاجران و انصار را با خود همراه نمود. در نتیجه تمام آن اسرا از نعمت آزادی بهره مند شدند.(2))

در منابع متعدد به آزاد کردن هزار بنده به وسیله ی امام اشاره شده و از افتخارات حضرت به شمار آمده است. امام صادق علیه السّلام با اشاره به همین نکته در

ص: 174

گفت و گو با یکی از نوادگان امام حسن مجتبی علیه السّلام می فرماید:

«بدون تردید، جد من و تو بادسترنج خود هزار بنده آزاد کرد، اگر می خواهی اسامی آنان را برایم بر شمار، یا اراده کن تا من نام آنان را بگویم».(1)

تحولات سیاسی و اجتماعی و رشد یا عقب ماندگی جامعه توجه ویژه داشت. بدیهی است که «موالی» با آن گستره جمعیّت آن هم در مرکز حکومت آن حضرت و با قابلیت های نهفته که دارا بودند، مورد اهتمام آن حضرت بودند. آن حضرت بعد از رسیدن به خلافت، عبید اللّه بن ابی رافع را - که به همراه برادر و پدرش از موالیان رسول خداصلی الله علیه وآله به شمار می آمدند - به(1) عنوان کاتب خویش برگزید؛ لذا او در دوره امام سمت کتابت را داشت.(2) علاوه بر آن، آنگونه که از منابع استفاده می شود، عبیداللّه بن ابی رافع

یکی از افرادی بود که تقسیم بیت المال را میان مسلمانان به عهده داشته است.(3)

سعد بن الحارث - که از موالیان امام بود - ابتدا از طرف علی علیه السّلام به سرپرستی «شرطه» (انتظامات) در کوفه گماشته شد و پس از آن امام ولایت آذربایجان را به او سپرد.(4)

شنسب که هراتی الاصل و از خاندان بزرگ «آل شنسب» بود، در زمان امام علی علیه السّلام به اسلام گروید و از طرف آن حضرت به فرمانداری ناحیه غور برگزیده شد و در مقام سابق خود ابقا گردید.(5)

ص: 176

هنگام تدارک لشکر برای مقابله با معاویه، علی علیه السّلام خطبه ای در شهر کوفه ایراد کرد و طی آن مردم را در رفتن به سوی شام و جنگ با معاویه تحریض و ترغیب نمود.(1)

امام علی علیه السّلام در راه رویارویی با معاویه لشکر خود را از راه ساباط، مدائن و همین طور شهر انبار عبور داد که با توجه به حضور گسترده «موالی» در این دو شهر می توانست این فرصت را برای «موالی» ایجاد کند که لشکریان امام علی علیه السّلام را همراهی کنند. سپاهیان امام علیه السّلام در شهر انبار با استقبال گرم موالی و عجم ها مواجه شدند و هدایایی هم به لشکریان امام داده شد.(2)

زمانی هم که امام علی علیه السّلام عزم دفع خوارج نمود، برای تشویق و دعوت مردم کوفه و مشارکت آنان در جهاد سه خطبه برای مردم کوفه ایراد نمود که طی این خطبه ها آنان را به شرکت در جنگ فراخواند و متخلفان و اعراض کنندگان از جنگ را به شدّت سرزنش نمود.(3) پس دعوت امام از تمامی مسلمانان برای شرکت در این نبردها به صورت بسیارگسترده وجود داشته است. اما در جواب سؤال دوم یعنی چگونگی حضور موالی در این جنگ ها، تا جایی که ما به دست آوردیم منابعی که مستقیماً به این جنگ ها پرداخته است مثل الغارات، وقعة الصفین و الفتوح و... فقط به ارقام و اعدادی که مربوط به مجموع سپاه امام

ص: 178

علی علیه السّلام است اشاره دارند؛ از این رو تعداد «موالی» در این نبردها را نیاورده اند، مگر در بعضی از موارد که به مناسبت از حضور «موالی» نام برده شده است.

ابن اعثم کوفی می نویسد:

«وقتی امام علی علیه السّلام چاره ای جز مقابله نظامی با معاویه را نداشت به تمامی عمّال و نوّاب خود در شهرهای بزرگ نامه نوشت و خواستار حضور آنان در جنگ شد... آخرین نفر از عمّال، ربیع بن خیثم بود که از شهر ری با چهار هزار مرد مسلّح در لشکر آن حضرت حاضرشد».(1)

به هر حال شواهد نشان می دهد که «موالی» در جنگ های حضرت امام علی علیه السّلام حضور داشتند اما گستره حضور آنان به خوبی مشخص نیست، علاوه بر آن که در تمامی این جنگ ها در اردوگاه مقابل امام علیه السّلام هم «موالی» وجود داشته و در رویارویی با سپاهیان امام علیه السّلام شمشیر زده است.(2)

ص: 179

روشن است که در هر دو صورت، این موجودیت «موالی» بود که پایمال می شد و آنان مورد ستم قرار می گرفتند. در این میان چیز دیگری هم وجود داشت که موجب می شد تا موالی، به ویژه گروه های عجم را منفور بنی امیه و معاویه نماید و آن، تمایل نسبی عجم ها (ایرانیان) نسبت به علویان به ویژه شخص امام علی علیه السّلام بود(1) البته «امویان با هر عنصر طرفدار علویان اعم از عرب یا ایرانی یا آفریقایی یا هندی مبارزه می کردند.»(2)

در زمان حکومت معاویه و به دلیل فتوحات فراوان، تعداد «موالی» افزایش زیادی یافته بود. او وقتی این فزونی را مشاهده کرد، چنین گفت:

«رأی من این است که گروهی از آنان را بکشم و گروهی را برای رواج و رونق و کار بازارها و تعمیر راه ها نگهداری کنم.»(3)

اگرچه معاویه از این تصمیم خود در مورد «موالی» منصرف شد اما سیاست هایی پی ریزی نمود که در آن هیچ حقّی برای «موالی» دیده نمی شد و همین برنامه ها موجب برانگیختن تعصب عرب بر ضد «موالی» شد تا جایی که بد رفتاری با «موالی» در زمان بنی امیه امری عادی تلقی می شد.

ص: 181

معاویه به عنوان حاکم جامعه اسلامی به زیاد بن سمیّه فرماندار خود - که در مرکزحضور «موالی» یعنی کوفه گماشته بود - چنین دستوراتی را صادر نمود:

«به موالی و عجم هایی که اسلام آورده اند بنگر، همانا با آنان بر طبق سنّت عمر بن خطّاب رفتار کن که ذلّت و خواری «موالی» در آن است، عرب اجازه دارد از میان آنان زن بگیرد اما آنان حق ازدواج با عرب ها را ندارد؛ به عرب ها اجازه بده تا از «موالی» ارث ببرد، اما آنان از عرب ها نباید ارث ببرد؛ سهم آنان را از عطایا و بیت المال کاهش بده؛ در جنگ ها آنان باید در مقدمه لشکر قرار بگیرند تا اگر خطری هست نخست متوجه آنان شود؛ هیچ یک از موالی نباید به عنوان امام جماعت برگزیده شود؛ هیچ یک از آنان در حضور حتّی یک عرب نباید در صف نخست نماز قرار بگیرند مگر برای اتمام صف؛ هیچ یک از «موالی» نباید متولی مسلمانان شود؛ «موالی» نباید به مسند قضاء تکیه زند و بین مسلمانان قضاوت کند یا احکام را بیان و ترویج نماید؛ آنچه را گفتم سنت و سیرت عمر در رابطه با «موالی» بود و تو نیز ای زیاد بن سمیه! به محض رسیدن این دستور، تا می توانی عجم را ذلیل و آنان را کوچک شمار، مبادا به احدی از آنان یاری رسانی یا حاجاتشان رابرآورده سازی.»(1)

ص: 182

همین فرمان معاویه با کمی اضافات به عنوان قانون مصوّب در زمان بنی امیه اجرا شد و مبنای برخورد با «موالی» قرار گرفت. مواردی را که مورخان اعم از مورخان اسلامی و مستشرقان آورده اند با این فرمان معاویه مطابقت دارد بلکه برگرفته از آن است.(1)

در جنگ هایی که موالی همراه عرب ها شرکت داشتند، اسب ها اختصاص به عرب ها داشت و«موالی» باید پیاده می جنگیدند.(2) این در حالی بود که هر دو گروه برای دفاع از کیان اسلام می جنگیدند. «هرچند معاویه برای هریک از سپاهیان موالی 15 درهم حقوق تعیین کرده بود و عبدالملک آن را به 20 درهم رسانید و سلیمان 25 درهم و هشام 30 درهم به آنان می داد، با وجود این مقرری اسمی بیش نبود و عمّال دولتی آنان را گرسنه و برهنه به میدان می بردند و سهمی از غنایم به آنان نمی دادند.»(3)

ص: 183

عرب ها «موالی» را تنها به اسم و لقب، صدا می کردند نه با کنیه، با آنان راه نمی رفتند، با آنان بر سر یک سفره غذا نمی خوردند و اگر عرب و موالی بر سر یک سفره حاضر می شدند، «موالی» ناچار بودند، هم چون خدمتگزاران

باشند.(1) چنانکه گفتیم معاویه دستور داد تا «موالی» با دختران عرب ازدواج نکنند؛ هر کس از این قانون تخلف می کرد، حاکم می توانست همسر او را طلاق داده، خود او را مجازات نماید. این قضیه برای اعراب بنی سلیم در «روحاء» پیش آمد. بنی سلیم یکی از دختران خود را به یکی از موالی داد. محمد بن بشیر خارجی این ازدواج را به گوش فرماندار مدینه که «ابوالولید» بود رسانید. فرماندار دستور داد سر و ریش و ابروان آن مولی را تراشیدند، سپس او را دویست تازیانه زده، طلاق آن دختر اعرابی را از او گرفتند.(2)

اعراب می گفتند: سه کس موجب قطع نماز می شود: 1. دراز گوش؛ 2. آزاد شده (مولی)؛ 3. سگ.(3)

روزی خالد بن صفوان زنی از آزاد شدگان خود را به عقد همسری مردی از آزاد شدگان خود درآورد و چنین گفت: «خداوند برتر از این است که به خاطر ازدواج این دو سگ یاد شود، ما این زن بدکار را به همسری بدکار زاده ای درآوردیم.»(4)

ص: 184

نمونه های تاریخی حاکی از این مطلب است که در عصر بنی امیه رفتار عرب ها با «موالی» فراتر از نگاه تحقیرآمیز بوده و به تنفّر تبدیل شده بود. ابن سعد روایت کرده است که شعبی و صالح بن مسلم روزی وارد مسجدی شدند که حماد و اصحابش که همگی از موالی بودند نشسته اند و مشغول صحبت هستند، شعبی گفت: «به خدا قسم اینان آن چنان مورد نفرت من قرار گرفته اند که ارزش این مسجد در نظر من از زباله دان خانه ام پایین تر است.»(1)

همین تنفر باعث شده بود که عرب ها فرزندان خود را که مادرشان غیر عرب بودند، سرزنش کنند، آنان را لایق خلافت ندانسته و هجین یعنی نااصل خوانند.(2)

در زمان معاویه زیاد بن سمیه برای خوش خدمتی به دستگاه خلافت تا آنجا که می توانست بر «موالی» ستم نمود و بر آنان سخت گرفت. زیاد برای تحکیم کار معاویه در سال 45 هجری به فرمانداری بصره منسوب شده و تا آنجا که می توانست خوارج و موالی را سرکوب نمود.(3) بعد از او پسرش عبیداللّه که جانشین پدر در کوفه شده بود به نوعی این رفتار با«موالی» را تداوم بخشید.(4)

ص: 185

حجاج شهر واسط(1) را پایگاه حکومت خود قرار داده بود. او از هنگام ورود به آنجاضمن آنکه تمامی نبطیان(2) ساکن این شهر را تبعید نمود به عامل خود در بصره نوشت: «آنها را از بصره تبعید کن؛ زیرا آنان موجب فساد دین و دنیا می شوند.»(3)

سعید بن جبیر - از اکابر علما و زهّاد موالی - به دست حجاج کشته شد و این فاجعه احساسات «موالی» را سخت جریحه دار نمود.(4) قبل از کشتنش، حجاج به او گفت: با اینکه غیر عرب حق امامت نداشت مگر به تو پس از ورودت به کوفه اجازه پیش نمازی ندادم؟ گفت: آری! پرسید: آیا به تو منصب قضاوت ندادم، در حالی که این کار قبل از تو ممنوع بود؟ گفت: آری! حجاج دوباره پرسید: مگر تو را در شمار همنشینان خود که همگی از بزرگان عرب بودند به حساب نیاوردم؟ گفت آری! حجاج گفت پس علت عصیان تو بر من چه بود؟ گفتنی است سعید بن جبیر به اتهام همکاری با ابن اشعث که بر ضد حجاج قیام کرده بود دستگیر شد و به قتل رسید.(5)

ص: 187

حجاج در زمان حکمرانی خود بر عراق هزاران انسان از موالی و اعراب را به قتل رسانید.(1)

یکی از شعرای عرب با اشاره به این اعمال حجاج، در خطاب به یکی از موالی می گوید:

اگر حجاج زنده بود، دست او (مولی) از داغ و نشان حجاج سالم نمی ماند.(2)

سلیمان بن عبدالملک در جواب یکی از عمّال خود که خواستار تخفیف اندک در مورد موالی شده بود، چنین نوشت:

«سخت شیر آنان را بدوش و وقتی شیرشان تمام شد، خون آنان را بدوش.»(3)

در عصر یزید بن عبدالملک، عمّال او بردستان موالی داغ می نهادند، تا در جامعه از دیگران بازشناخته شده، بدین سبب مورد تحقیر قرار گیرند.(4)

ص: 188

از حاکمانی که سیاست بنی امیه در مواجه با موالی و فشار بر آنان را به خوبی اجرا کردند، ولید حاکم عراق، محمد بن یوسف (برادر حجاج) والی یمن، خالد قسری والی عراق و یزید بن ابی مسلم است که یزید بن عبدالملک او را به آفریقا گماشته بود.(1)

3. دریافت جزیه از نو مسلمانان موالی راممنوع کرد؛(1)

4. او دستور داد تا در دریافت مالیات از عموم مسلمانان و مخصوصاً ایرانیان تخفیف داده شود.(2)

اما این حاکم اموی به دو دلیل زیر نتوانست با تفکراتی که داشت تأثیر عمیقی بر جامعه اسلامی بر جای گذارد:

نخست: او به عنوان فرد نمی توانست تغییرات اساسی و دوام دار در جامعه اسلامی ایجاد نماید مخصوصاً اینکه مدّت زمان خلافت او هم بسیار کوتاه بود. لذا بعد از او وضع جامعه اسلامی به مراتب اسفناک تر شد و امویان هم در سراشیبی سقوط قرار گرفتند.

دوم: اصلاحاتی که عبدالعزیز در ذهن می پروراند و عدالتی نسبی را که او به اجراگذاشت، قبل از آنکه از درک عمیق او نسبت به اسلام باشد بیشتر به منظور حفظ و استمرار سلطه امویان بود؛ برای همین با اینکه خود به انحراف خلفای اموی قبل از خود تصریح نمود اما هیچگاه حاضر نشد کردار ظالمانه آنان را تقبیح نماید و از آن تبرّی جوید.(3)

ص: 190

ابوالعباس(1) در ربیع الثانی سال 132ه-.ق دعوت عباسیان را آشکار نمود. اما نکته مورد تأکید ما حضور گسترده موالی و نقش آنان در پیروزی عباسیان و استمرار این نقش در دوره آنان است. در رأس «موالی» دو شخصیت به نام «ابوسلمه» و «ابومسلم» حضور داشتند که نقش محوری را در به ثمر رسیدن حرکت ابن عباس دارا بودند تا جایی که ابومسلم را امیر آل محمد و ابوسلمه را وزیر آل محمد دانستند که نقش محوری در استقرار حکومت عباسیان داشته اند.(2) به طورکل انگیزه های شرکت گسترده موالی در حرکت عباسیان را می توان به موارد زیر خلاصه نمود:

الف - رهایی از ظلم و بی عدالتی امویان. اعمال و رفتار خلفای اموی با موالی باعث کینه و تنفّر موالی از آنان شده بود؛ لذا آنان از هرگونه حرکتی که جنبه ضدّ اموی داشت، استقبال می کردند که نمونه اش همراهی «موالی» با خوارج بر ضد امویان است.(3)

ب - رسیدن به حکومت علوی. آل عباس به دو دلیل «الرضا من آل محمد» را شعار اصلی خود قرار دادند و به دو دلیل زیر از فرد معینی نام نبردند:(4)

ص: 192

نخست: از دشمنی مستقیم امویان محفوظ بمانند؛ زیرا در غیر این صورت قبل از وصول به هدف، تومارشان پیچیده می شد؛ دوم: بتوانند ازحمایت مسلمانان غیر عرب یعنی «موالی» بهره گیرند. «موالی» علاقه و دلبستگی فراوانی به فرزندان علی علیه السّلام و فاطمه علیهاالسّلام داشتند.

این موضوع دشمنی موالی با امویان را تشدید نموده بود. آل عباس با اطلاع از این دشمنی و با شعار مبهم از وجود موالی نهایت بهره را ببرد و چنین نیز شد. آنان اساس دعوت خود را از دو منطقه خراسان و عراق - که بیشتر ساکنان آنان موالی بودند - آغاز کردند. ابوسلمه با تلاش فراوانی که به خرج داد و پول های بی شماری که صرف نمود، توانست در عراق برای عباسیان پیروزی کسب نماید.(1) ابومسلم نیز با تدبیر و زیرکی خود در خراسان به موفقیت رسید.

ابراهیم حسن می نویسد:

«مردم از هر سوی از هرات، و پوشنک و مرو رود، و طالقان و مرو و نسا و ابیورد و طوس و سرخس و بلخ و طخارستان و ختلان و کش و نسف به ابومسلم روی کردند.»(2)

این مسئله هم روشن است که مقصود بنی عباس از شعار «الرضا من آل محمد»

ص: 193

خودشان بودند نه فرزندان علی علیه السّلام؛ اما «موالی» چیزی در این مورد نمی دانستند؛ لذا وقتی سفّاح دریافت که ابوسلمه اندک تعلق خاطر به فرزندان علی علیه السّلام دارد، او را با تمامی خدماتی که برای حاکمیت عباسیان انجام داده بود، به قتل رسانید.(1)

ج - وجود شخص ابوسلمه(2) و ابومسلم(3) -که هر دو از موالی بودند - در رأس قیام عباسیان، می توانست برای موالی ایجاد انگیزه نماید، زیرا آنان گمان می کردند نهضتی که از ابتدا با مشارکت «موالی» آغاز گردد، در ادامه حتماً می تواند عدالت و مساوات را برای آنان به ارمغان آورد.

د - نظریه دیگری در مورد حضور «موالی»، «ایرانیان از موالی» در حرکت عباسیان وجود دارد که احسان یار شاط به آن اشاره دارد. در این نظریه، انقلاب عباسیان واکنش و رستاخیز ایرانیان مغلوب در رویارویی با اعراب غالب فرض شده است که هدف آن بازگشت دوباره به سنت های ایرانی اما در قالب و لوای عربی است.(4)

براساس این نظریه باید گفت موالی بدون انگیزه های دینی در کنار عباسیان

ص: 194

حضور داشته اند. به نظر ما عامل وانگیزه های قوی که موجب شرکت گسترده موالی در قیام عباسیان شد همان عامل نخست «یعنی ظلم وبی عدالتی بنی امیه» است، ضمن آنکه شعار مبهم عباسیان هم تا حدود زیادی توانست موالی را به سوی بنی عباس بکشاند. البته عوامل دیگری را هم نباید بدون تأثیر دانست.

بود(1) - نخستین وزیری بود که به دست ابوالعباس (سفاح) به مقام وزارت رسید و تمام امور اداری کشور را به اوواگذار کرد.(2) البته قبل از خالد، ابوسلمه به چنین مقامی رسیده بود.(3)اما این جایگاه برای ابوسلمه جنبه تشریفاتی داشت. پس از خالد ، یحیی و پس از یحیی فرزندش جعفر به وزارت رسیدند.(4)

از میان دبیران می توان به ابن مقفّع اشاره نمود که به سبب حضور پر رنگش در عرصه ادبیات و ترجمه کتاب کلیله و دمنه به زبان عربی به شهرت رسید.(5)

ابوجعفر منصور عباسی، اقبالی مضاعف در استفاده از موالی نشان داد. او موالی و غلامان خود را در پُست های حساس گماشت، و هنگامی که مرگش نزدیک شد، وصیت کرد تا ثلث دارایی او را به موالی او بدهند.(6) سیوطی می نویسد: «منصور نخستین کسی بود که موالی را به کار گرفت...»(7)

ص: 196

مسعودی هم درباره منصور می نویسد:

«نخستین خلیفه ای بود که موالی و بندگان خود را به امارت و حکومت منصوب و به آنان اختیار اداره امور را داده بود.(1) عباسیان دولت خویش را بر قله اختلاف میان اقوام عرب یمنی و مضرّی از یک سو و تضاد شدید میان عرب و عجم از سوی دیگر پایه گذاری نمود. خراسان که به طور مداوم آبستن این گونه اختلافات بود، به عنوان گهواره دعوت آنان انتخاب گردید؛ خراسانی که از نظر جغرافیایی مناطق بسیاری را شامل می شد به طوری که دو برابر اراضی فعلی را در بر گرفته بود. بنی العباس، موالی خراسان (عجم ها) را تکیه گاه اصلی خود قرار دادند و از میان عربها هم یمنی ها را برگزیدند؛ لذا سرکوب نمودن مضرّی ها که به بنی امیه وفادار بودند نمی توانست برای بنی العباس زیاد مشکل باشد. موالی هم با توجه به خاطرات تلخ دوران امویان که هیچ گونه استفاده سیاسی از آنان نمی شد اگر هم صورت می گرفت با نهایت بدبینی همراه بود(2)، از این اتکای عباسیان به خوبی استقبال کردند.

با استقرار عباسیان بر جایگاه خلافت، بسیاری از موالی مخصوصاً آنانی که در لشکر ابومسلم برای پیروزی عباسیان جانفشانی کرده بودند، جزء مقرّبان خلافت شده

ص: 197

و به کارگماشته شدند.(1) تمایل به بهره برداری از موالی از همان ایام نخستین خلفای عباسی شروع گردید و بعدها ادامه یافت و اوج گرفت؛ به طوری که سلسله امویان دولت عرب خوانده شد و سلسله عباسیان را دولت عجم یا خراسانی نام نهادند.(2)

در امارت و حکومت منصور به آنها اختیار اداره امور مهمّ داده شد.(3) این خلیفه عباسی دیوانی به نام دیوان موالی و غلامان تدوین کرد. در این دیوان فهرست موالی و غلامان خلیفه به ثبت رسید.(4) منصور روزی خطاب به موالی خراسان گفت: «ای اهل خراسان شما شیعه و یار و یاور ما هستید، دعوت مابه واسطه شما منتشر شد.»(5)

در زمان خلافت منصور بیشتر افراد خاندان خلافت که در اطراف خلیفه وجود داشتند، به نوعی هدف رسیدن به خلافت را در ذهن می پروراندند. منصور به تدریج آنان را کنار گذاشت و به جای آنان از افرادی گمنام و موالی استفاده نمود.

ابو ایوب دبیر عجم و ربیع بن یونس حاجب از موالی بودند که خالد بن

ص: 198

برمک را باید به آنان اضافه نمود.(1) در همین ایام موالی علاوه بر مشاغل دولتی به کشاورزی و بازرگانی و هنرپیشگی نیز می پرداختند.(2)

منصور در واپسین لحظات خلافت خود به فرزندش مهدی - که جانشین پدر بود - درمورد موالی چنین توصیه نمود:

«از موالی خود مواظبت کن و آنان را به خود نزدیک نما و دل شان را شاد کن و به تعدادشان بیافزای؛ زیرا آنان اگر مصیبتی رخ دهد، پشتیبان تو هستند.(3)

مهدی عباسی بعد از پدر همان شیوه او را در مورد با موالی به اجرا گذاشت. او به آداب و تجملات ایرانی علاقه وافر داشت، لذا تا می توانست اینگونه آداب و تجملات را وارد دربار خود نمود و از «موالی» عجم هم برای پیش برد این برنامه ها استفاده نمود.(4)

جرجی زیدان می نویسد:

«هرگاه مهدی بن منصور برای مشورت انجمن می کرد قبل از هرکس موالی سخن می گفتند و در سایر کارها نیز موالی مقدّم

ص: 199

بودند و در نتیجه همه کارهای دولتی به دست موالی عجم افتاد. وزیران، سرداران، حاجیان، دبیران و والیان هم «موالی» بودند و مانند مقام خلافت مقام آنان ارثی شده بود و از پدر، به پسر ارث می رسید و بسیاری از خاندان های «موالی» ایرانی مانند خاندان برمک، وهب، قحطبه، سهل، طاهر و غیره سال ها در وزارت و امارت باقی ماندند.»(1)

هادی عبّاسی به دلیل اختلافاتی که بر سر خلافت با برادرش هارون داشت، خیلی زود به وسیله ی مادر هارون «خیزران» از میان برداشته شد.(2) هارون هم که در رسیدن به خلافت مدیون یحیی پسر خالد بن برمک بود، از همان آغاز تدبیر امور کشور را به او - که از موالی بود - سپرد. بدین صورت در زمان این خلیفه و به مدّت هفده سال یحیی و دو پسرش صاحب قدرت اصلی بودند و دوره ای را به وجود آوردند که به عصر برمکیان معروف گشت.(3) برمکیان هم که بر هرگونه قدرتی مسلط بودندو از سویی از نژاد عجم نمایندگی می کردند بستری را مهیا ساختند تا نفوذ «موالی» روز به روز فزونی یابد.(4) بعد از طرد برمکیان بازهم تکیه گاه اصلی هارون موالی بود؛ لذا

ص: 200

فضل بن ربیع «پسر حاجب منصور عباسی» را همه کاره خلافت خویش قرار داد.(1)

تنها محمد امین در دوران خلافتش وقتی که با برادرش مأمون به سر جانشینی در افتاد، در مقابل مأمون که بیشتر قشونش را «موالی» خراسانیان تشکیل می داد به عرب ها متوسل شد و تعصب آنان را در مقابل خراسانیان برانگیخت.(2)

درست است که موالی غیر عربها در سراسر حکومت عباسیان حضور پر رنگ و چشمگیرداشتند؛ اما واقعیات و اتفاقات دوران عباسیان این واقعیت را به خوبی تأیید می کند که بنی عباس آنچه بیش از هر چیز دیگر برایشان اهمیت داشت، حفظ و تثبیت قدرت و حاکمیت بود.

منصور یکی از خلفای مقتدر عباسی آشکارا به این واقعیت اعتراف نموده و گفته بود: «من موالی را به خاطر مهدی در پیرامون خود جمع کردم.»(3)) لذا با همه اعتماد و اتکاء و توجهی که به موالی می شد با کوچکترین مظنّه یا خیانت از سوی موالی یا احتمال افزایش قدرت و تسلط آنان، به وسیله ی خلفا محو و نابود

ص: 201

می شدند؛ چنانکه منصور، ابومسلم را وهارون، برمکیان را و مأمون، فضل بن سهل را از میان برداشتند.(1) این ظن و گمان ها از جانب خلفا در بیشتر موارد در رابطه با موالی از احتمال ارتباط یا دلبستگی موالی نسبت به ائمه شیعه و علویان نشأت می گرفت.

جالب توجه است که امین عباسی در آخرین لحظات جنگ با مأمون، برای این که طاهر بن حسین، سردار ایرانی اعزامی از سوی مأمون را از خود دفع کند، در نامه ای به او نوشت: «ای طاهر! زمانی که ما (عباسیان) قدرت یافتیم، هیچ گاه شخصی به ما یاری نرسانید مگر آن که پاداشش شمشیر بود».

امین با این سخنان به ابومسلم و امثال او اشاره داشت و کوشید تا به طاهر بفهماندکه او نیز با شکست امین و یاری رساندن به مأمون، فرجام خوشی نخواهد داشت.(2)

چیز دیگری است. بنی عباس نه تنها بین عرب و عجم شیوه طبقاتی ایجاد نمود؛ بلکه بین خود موالی هم با چنین روشی رفتار کرد. برخی به عنوان نور چشمی تقرب یافتند در حالی که عده ای دیگر در فقر و فلاکت محض به سر می بردند.

جرج جرداق مسیحی می نویسد:

«حقیقت این است که سیاست عباسیان نه مورد تأیید موالی و نه موردتأیید عرب است. هدف این سیاست شوم، نگهداری تخت و تاج هیئت حاکمه و غارت اموال توده مردم است با اسلوبی که به مراتب از اسلوب امویان کوبنده و دشوارتر بود... مردم در عهد عباسیان گرفتار تقسیمات طبقاتی شده و گروهی در بهشت نعمت ها غوطه ور و طبقه ای در دوزخ فقر و بدبختی معذّب بودند.»(1)

ابومسلم خراسانی(1) و قحطبة بن شبیب(2)، از موالی بودند؛ بسیاری از سپاهیان فاتح آنان را موالی شکل می دادند. سپاه خراسانی که تماماً عجم بودند بعد از استقرار عباسیان در حربیه بغداد مستقر شدند و همان ها بودند که هسته اصلی نیروهای نظامی خلافت را تشکیل دادند.(3) هم اینان یا شاید دسته دیگر از سپاه خراسانی در خلافت عباسیان به «ابناء الدولة» معروف و در قلمرو مرکزی خلافت یعنی عراق، قشون همیشه آماده حکومت بودند.(4) در عراق وقتی لشکر ابن هبیرة با سپاه خراسانی قحطبة تلاقی کرد یکی از سپاهیان خراسانی برای منع تعقیب افراد هبیره به فارسی چنین می گوید: این سگ ها را رها کنید.(5) طبری چند مورد از دستورات فارسی موالی را که به فارسی به سپاهیان عباسی در مصر هنگام تعقیب آخرین خلیفه اموی یعنی مروان بازگو کرده است.(6)

احمد امین می نویسد: «سپاهیان منصور نیز چهار لشکر بودند یمانی،

ص: 204

مضرّی، ربیعه، خراسانی.»(1) اما باید اضافه کرد که درست از نظر قومیّت چنین بود اما از نگاه کمیت بیشتر غالب با موالی بود. همین نویسنده در جای دیگر چنین عنوان می کند:

«فضل بن یحیی برمکی سپاهی در خراسان از موالی تشکیل داد که عده آن بالغ بر پانصد هزار جانباز بود و آن را «عباسیه» نامید؛ شعار آنان را موالات عباسیان قرار داد و تعداد بیست هزار سلحشور از آنان وارد بغداد شده سایرین در خراسان به حال و اسم و دفتر و تشیکلات خود باقی ماندند.»(2)

این وضعیّت همچنان ادامه پیدا کرد تا در زمان محمد امین که از مادری عرب و هاشمی بود و مأمون که از مادری عجم بود. این دو برادر این بار بر سر شخص جانشین خلیفه، نبردی داخلی به راه انداختند که در یک سو موالی خراسانی سپاه مأمون را نظم می داد و در سوی دیگر عربها لشکر امین را. لذا تاریخ نویسان پیش از آنکه این مناقشه را بر سر تعیین خلیفه ارزیابی کنند آن را تقابل میان عرب و عجم دانسته اند.(3)

ص: 205

اندام نمایند. اواخر قرن اوّل را باید ایّام بلوغ علمی موالی به حساب آورد. در این ایام و بعد از آن بود که آنان در شعر، ادبیات، فلسفه، فقه، حدیث و علوم دیگر قامت بر افراشتند ودر بسط و گسترش تمدن اسلامی به ایفای نقش پرداختند.

هنگام فتوحات اسلام، خالد بن ولید چهل پسر بچه را که در دیرهای عین التمر به فراگیری انجیل مشغول بودند به اسارت گرفت و نزد خلیفه «ابوبکر» آورد. خلیفه آنان را در میان بزرگان اسلام تقسیم کرد. آنان پس از اسلام آوردن آزاد شدند و چون در دامان اسلام به تکامل رسیدند، بعدها فرزندان آنان مردان بزرگ در عرصه علم شدند. محمد بن سیرین مؤلف کتاب تعبیر خواب، حمران مولای عثمان و محمد بن اسحاق مؤلف کتاب المغازی و السیر از نوادگان آنان به شمار می روند.(1)

در علم حدیث با توجه به اهمّیت آن، اسامی زیادی از موالی وجود دارد که رجال نویسانی چون طوسی و دیگران آنان را در زمره محدثان در طبقات مختلف ذکر نموده اند مثل اسامة بن زید (مولی النبی)(2) أسة(3)، (مولی النبی)، اسلم(4)، ابراهیم ابورافع (مولی النبی)، أفلح، (مولی النبی)(5) أزداد، (مولی النبی)، بلال بن

ص: 207

رباح حبشی (مولی النبی)(1) ثوبان (مولی النبی) و سلمان فارسی.(2) این افراد از موالی تنها بخشی از کسانی هستند که از پیامبرصلی الله علیه وآله حدیث نقل نموده اند.

در علم شعر و ادبیات، از مروان بن ابوحفصه شاعر عرب و هروی (لغوی) که از اسیران بودند(3) و همین طور ابن مقفّع ادیب

صاحب نام که ترجمه کلیله و دمنه از آثار اوست(4)، می توان نام برد.

در علم فقه، باید از نافع، عطاء بن ابی رباح، طاووس بن کیسان، یحیی بن کثیر، مکحول، میمون بن قهان، ضحّاک بن مزاحم، ابن سیرین(5) و همین طور ابوحنیفه مشهور و محمد بن حسن شیبانی(6) نام برد.

در علم کلام، علی بن اسماعیل بن میثم تمار را نخستین متکلم به حساب آورده اند که اهل هجر بحرین و اصالتاً فارس بوده است.(7) آل نوبخت که از بزرگان و عالمان برجسته به شمار می رفت و فضل بن ابوسهل بن نوبخت نیز

ص: 208

یکی از آنان است که فردی متکلم بوده است.(1) عمرو بن عبید یکی دیگر از متکلمان قرن اوّل و دوّم است که پدرش از اسیران کابل بود.(2)

در علم فلسفه، در همین ایام می توان به ابو زید بلخی، ابوسلیمان منطقی سجستانی و محمد بن طرخان فارابی (معلم ثانی) اشاره کرد؛(3) گرچه اوج فلسفه و فیلسوفان بزرگ که همگی عجم و به تعبیری از موالی بودند، البته از قرن سوّم به بعد ظهور کردند.

در علوم قرآن، در مورد فن قرائت هفت نفر هستند که به شهرت و اعتبار کافی رسیدند. و به قراء سبعه معروفند. چهار نفر از این تعداد یعنی عاصم، نافع، ابن کثیر و کسائی از موالی غیر عرب هستند(4) و از میان مفسّران که در قرن اول و دوم می زیستند می توان از مقاتل، اعمش، قراء(5)، و همین طور حسین بن سعید اهوازی، علی بن مهزیار اهوازی، محمد بن خالد بن برقی قمی و فضل بن شاذان نیشابوری(6) نام برد. اینها مواردی از فعالیت های بزرگ علمی و فرهنگی موالی و تأثیر مثبت آنان در شکل دهی فرهنگ و تمدن اسلامی است که ما برای طول نکشیدن سخن به همین مقدار

ص: 209

بسنده می کنیم. در ترجمه کتاب های فارسی به عربی نیز که در دوره امویان و عباسیان انجام گرفت، موالی نقش عمده داشتند. در پی آن بود که جامعه اسلامی، نظام اداری، دفاتر و دیوان های خود را به سبک ساسانیان تنظیم کردند و حتی در برخی از این دوره ها زبان فارسی به عنوان زبان اداری و دفتری شناخته می شد.(1)

کلمه «شعوب» از کلمات قرآنی است و یک بار در قرآن به کار رفته است.(1)

طبری در جامع البیان می نویسد: مراد از «شعب» در این آیه جمعیت و گروه زیاد است اما قبیله عبارت است از افراد و جمعیت کمتر.(2) حالا این جمعیت زیاد، گروه باشد یا قوم یا ملت، به طور کلی در طبقه بندی افراد یک جامعه، نخست، شعب سپس قبیله، سپس عمارة، سپس بطن، سپس فخذ و در آخر فصیله قرار دارد.(3)

به هر حال مراد از این آیه این است که جایگاه نسبی، هیچ مشخصه برتری محسوب نمی شود و نمی تواند مایه تفاخر باشد، بلکه تنها برای بازشناسی افراد جامعه از یکدیگر است.

بر عجم و انواع بی عدالتی هایی که از طرف دستگاه حاکم بر موالی می شد، معترض شدند و خواستار برقراری عدالت و مساوات براساس عدالت اسلامی شدند. آنان در این خواسته خود به آیات قرآن و سنت پیامبرصلی الله علیه وآله استناد می کردند. این افراد به «اهل تسویه» معروف شدند. آنان که از موالی بودند ابتدا سعی نمودند با زبان و قلم

خویش خلفای اموی و پیروان افراطی آنان را به سوی عدالت اسلامی سوق دهند.(1) سخن آنان فقط تساوی بین مسلمانان بود. اما بعد از آنان گروهی از میان موالی پدید آمد که عقاید تندتری نسبت به عربها داشتند. آنان می گفتند: عرب نه تنها بر سایر ملل جهان فضیلت و برتری ندارد؛ بلکه شأنی به مراتب پست تر از هر ملت دیگر دارد. به عقیده آنان هر ملتی دارای یک برتری است که می تواند به آن فخر نماید به جز عرب که فاقد هرگونه برتری است. مثلاً روم به سلطنت عظیم و فزونی ممالک، هندوستان به حکمت و فلسفه و طب خود، چین به صفت و فنونش تفاخر می کند اما اعراب به جز صحرای بی آب و علف، و زندگی تلخ، خشن و بَدَوی و عادات بد و زشت، چیزی ندارد که به آن مباهات نماید. به این گروه از موالی که دارای چنین افکار افراطی بودند، شعوبیه می گفتند.(2) در اینکه وجه تسمیه این اسم چیست و از کجا آمده است تقریباً آراء

ص: 212

مختلفی وجود دارد؛ بعضی ها معتقدند کلمه شعوبیه از آیه 13 سوره حجرات گرفته شده است. آنان می گویند مراد از شعوب اقوام ایرانی و مقصود از قبائل طوایف عرب است.(1) دلیل اینان این است که می گویند: این گروه «شعوبیه» در ابتدای حضور خود به آیه «جعلناکم شعوباً و قبائل» استدلال می کردند(2) و چون در آیه لفظ شعوب مقدم بر قبائل شده است، خود را مقدم بر عرب می دانستند؛ اما برخی از دانشمندان مثل ابن قتیبه و جاحظ که احمد امین مصری از آنان نقل می کند و همین طور خود احمد امین این وجه تسمیه را درست نمی دانند.

احمد امین می گوید: «این تفسیر بدان جهت غلط است که هنگام نزول این آیه کسی بدان تعبیر توجه نکرده بود.»(3) در میان تمامی نویسندگانی که در مورد شعوبیه سخن گفته اند، بیشتر آنان بر دو نکته اتفاق دارند؛ نخست آن که شعوبیه همان ادامه راه «اهل تسویه» است که در ابتدا چون جرأت ابراز چنین عقیدة تندی را نداشتند با ملایمت وارد میدان شدند و بعد با مهیّا شدن زمینه در زمان عباسیان و زمامداری هارون و مأمون عباسی اصل اعتقاد خویش را بروز دادند.(4) دوم: آنکه نهضت شعوبیه یک حرکت فراگیر، علمی، فرهنگی و سیاسی بوده

ص: 213

است(1)

که توانست در هر سه جبهه به پیشرفت هایی دست یابند.

به هر حال حرکت شعوبیه و تفکر شعوبی گری یکی از آثار و پیامدهای کج روی های خلفای اسلامی است که از اواسط قرن اول شروع و تا سقوط عباسیان ادامه داشت و جامعه اسلامی را به سمت و سویی کشاند که به جای اتحاد و یک رنگی - که ایده اصلی اسلام و قرآن است(2) - به سوی افکار افراطی سوق دهند؛ افکاری که دامن زدن به آن چه از سوی عرب و چه از جانب عجم با مبانی اسلام مغایرت داشت.

ص: 214

ص: 215

ص: 216

مسلمین بود، چنین توصیه نمود: سه چیز را اگر در جامعه رعایت نمایی و بدان عمل کنی می تواند تو را از به کارگیری هر تدبیری جهت موفقیت در پیشبرد جامعه بی نیاز سازد و آن سه چیزعبارتست از اقامه حدود بر نزدیکان و خویشان و دیگران، حکم نمودن براساس قرآن در هر حالت، تقسیم براساس عدالت میان تمامی افراد اعم از احمر و اسود. خلیفه در پاسخ به این ارشاد امام علی علیه السّلام چنین گفت: هرگز چنین فرمایش موجز و بلیغ نشنیده بودم.(1)

امام کاظم علیه السّلام در مورد قانون الهی در رابطه با مخلوقات می فرماید:

خداوند اشیا و اموال را برای رفاه بندگانش آفریده است و این نعمت ها را میان آنان تقسیم نموده و حق هر ذی حقی را از خاصه و عامه و فقرا و مساکین و هر صنفی از اصناف مردم را درنظر دارد. اگر عدالت در جامعه مراعات گردد، تمامی انسان ها بی نیاز خواهند بود و فقیری وجود نخواهد داشت.(2)

ص: 220

امام رضاعلیه السّلام با اشاره به اهمیّت عدالت در جامعه می فرماید:

نابودی هر حکومتی از ظلم و جور حاکم آن ناشی می شود.(1)

روایات فراوان دیگری از ائمه علیه السّلام وجود دارد که هر کدام به نحوی انعکاس اهمیت و ضرورت برقراری عدالت در جامعه اسلامی است که مجال پرداختن به همه آنها وجود ندارد.

پس تحقق عدالت در تمامی ابعاد وجودی اش در جامعه اسلامی یکی از آرمان ها و اهداف مشترک «تشیع» و موالی حساب می شود، که پیشوایان تشیع یکی پس از دیگری در پی ایجاد آن بودند و در این راه تلاش کردند. هرچند این امر در مورد شیعیان به سبب موانع گوناگون هیچگاه به بار ننشست چه آنکه شیعیان در بیشتر این دو قرن تحت شدیدترین ظلم ها و فشارها قرار داشتند اما همین تلاش ها بود که هدایت و جذب موالی به سوی مذهب تشیع را در پی داشت.

شدّت و گستردگی این فتوحات افراد زیادی از ملل غیر عرب را به سرزمین های اسلامی کشانید؛ بعضی از اینان از همان ابتدا اسلام را پذیرفتند و عده ای هم که به شکل «برده» وارد جامعه اسلامی شده

بودند، بعدها با پذیرش اسلام و دریافت هدیه آزادی خویش به موالی مشهور شدند. در زمان خلفا مخصوصاً امویان نه تنها به آنچه امید داشتند یعنی مساوات و عدالت اسلامی نرسیدند، بلکه مورد شدیدترین تبعیضها و تحقیرها از سوی بنی امیه که برتری نژادی را در دستور کار داشتند، قرار گرفتند.(1) از سوی دیگر هیچ گونه برنامه تربیتی برای آشنایی اینان با معارف و احکام و دستورات اسلامی از سوی خلفا وجود نداشت. اما اهل بیت علیه السّلام با احساس این خلأ موجود که تداومش می توانست صدمه های بزرگی را برای اسلام در پی داشته باشد با تدبیر درست به تربیت دینی و اخلاقی موالی مبادرت ورزیدند. تلاشهای تربیتی اهل بیت علیه السّلام درباره موالی اززمان امام علی علیه السّلام آغاز شد. اما اوج این تلاش در زمان امام سجادعلیه السّلام و از طرف آن حضرت ظاهر شد. بیان احکام و مفاهیم ناب اسلامی به شکل صحیح از مهم ترین بخشهای تربیت دینی به شمار می رود. امام زین العابدین علیه السّلام در این جهت بدون شک سر آمد همگان بود و تمامی همّت والای خویش را به کار بست تا همگان و مخصوصاً موالی از چشمه فیض وجودش بهره برده و رهنمون شوند.

ص: 222

شیخ مفید با اشاره به این نقش تربیتی امام سجادعلیه السّلام می نویسد:

«آنچه فقها و دانشمندان در علوم مختلف از آن حضرت نقل کرده اند از شمار عدد بیرون و آنچه از مواعظ و ادعیه و فضائل قرآن کریم و حلال و حرام و درباره حوادث و ایام و دیگر علوم مختلفه که بین علما و دانشمندان مشهور است اغلب از کسانی به دست آورده اند که در مکتب امام زین العابدین علیه السّلام آموخته اند.»(1)

از این رو موالی علاوه بر تربیت صحیح دینی با معارف اصیل اسلامی نیز آشنا و از چشمه علوم آن حضرت سیراب شدند و آنگاه که با آزاد شدن به دست آن حضرت کرامت انسانی خویش را به دست می آوردند باز هیچگاه دست از دامان پر محبت اهل بیت علیه السّلام بر نمی داشتند(2) و به گفته استاد سید جعفر مرتضی عاملی، موالی با مشاهده و اخذ چنین تربیتی از امام سجادعلیه السّلام ، اهل بیت علیه السّلام را به عنوان انسانهای نمونه و مسلمانان شایسته یافتند و آمادگی داشتند تا در هر وضعیت در کنار آنان قرار گیرند و پشتیبان آنان باشند.(3) این کوشش اهل بیت علیه السّلام در زمان امام باقر و امام صادق علیه السّلام تا زمان امام رضاعلیه السّلام پیوسته ادامه داشت و ابعاد دیگری به خود گرفت.

ص: 223

بدیهی است که مراد امام علیه السّلام از این اوصاف علم و دانشی است که انسان را به بصیرت واقعی و قرب الهی برساند. در این باره، یکی از محققان می نویسد:

«تاریخ نمی تواند شخصیتی همپای امام باقرعلیه السّلام به یاد آورد که تمام حیات خود را وقف نشر علم و راهنمایی مردم نمود. او بود که همچون کوه استوار و چون دریای موّاج در یثرب (مدینه) استقرار داشت و دیگران، علم و مخصوصاً فقه را از او فرا گرفته و در سراسر بلاد اسلامی گسترش دادند، این درحالی بود که علم آن حضرت نه تنها شامل این امت [شاید منظور مسلمانان یا عربها باشد] می باشد بلکه تمامی مردم از آن حضرت بهره می بردند.»(1)

احمدبن محمدبن خالد برقی در رجال خود شخصیتهای بزرگ از موالی چون ابو خالد کابلی، محمدبن الطیار، محمدبن عمران یعقوب بن شعیب، عبدالملک بن اعین، عبدالرحمان بن أعین، عیسی بن أعین، زیادبن سوقه، بکیربن أعین، میمون القداح، طاهر، و... را از اصحاب خاص امام باقر دانسته که در محضر آن حضرت و در کنار دیگر مسلمانان علوم مختلف مخصوصاً فقه و حدیث آموخته اند.(2)

در زمان امام صادق علیه السّلام نیز پرداختن به علم از اهمیت ویژه برخوردار بود که

ص: 225

باز با هدایت های صحیح امام صادق علیه السّلام و تلاشهای آن حضرت صورت گرفت. این دوره همان ادامه موقعیت طلایی بود که در زمان امام باقرعلیه السّلام پیش آمده بود که در آن تحول عظیم علمی و ادبی و خیزش همگانی برای فرا گرفتن علوم و معارف صورت پذیرفت و متکلمان و محدثان و فقها و دانشمندان و مفسّران بزرگی را امام صادق علیه السّلام تربیت کرد و تحویل جامعه اسلامی داد که بسیاری از آنان را موالی تشکیل می دادند. تفاوتهای عمده ای که در مکتب علمی امام صادق علیه السّلام وجود داشت، تعدد رشته های علمی و دیگر، افرادی بود که به فرقه ها و مذاهب گوناگون اسلامی گرایش داشتند و با وجود این، در مکتب امام صادق علیه السّلام حضور می یافتند. از میان موالی نیز افرادی در علوم مختلف از شاگردان امام صادق علیه السّلام بودند که به عنوان دانشمندان برجسته در مذاهب اسلامی مطرح گردیدند که می توان به ابوموسی جابربن حیان - فیلسوف و شیمی دان(1) - ابوحمزه ثمالی(2)، مصادف(3)، هشام بن حکم(4) و ابوحنیفه(5) اشاره کرد. ما در فصل آینده نیز به خدمات علمی آنان و دیگر دانشمندان شیعی موالی خواهیم پرداخت.

ص: 226

البته موضوع جایگاه علم در اسلام و هدایتهای اهل بیت علیه السّلام در این زمینه چیزی نیست که فقط در زمان صادقین علیه السّلام به وجود آمده باشد، بلکه این موضوع از زمان پیامبر عظیم الشأن اسلام آغاز شد و درطول حیات ائمه علیه السّلام ادامه داشت. و ما به دلیل اختصار و وضعیت فوق العاده عصر امام باقر و امام صادق علیه السّلام فقط متذکر این دوران شدیم.

کرد. در این مدت قیامهای زیادی برضد حکومت امویان که در بعضی موارد با رهبری یا هدایت اهل بیت علیه السّلام صورت گرفت که مهم ترین آنها قیام و شهادت امام حسین علیه السّلام بر ضد یزید بن معاویه در سال 61 هجری(1) و قیام زید بن علی بن الحسین علیه السّلام در سال 121 یا 122 ه-(2) و قیام یحیی بن زید در سال 125 وبه قولی 126 هجری بود.(3) از سوی دیگر موالی در سراسر حکمرانی سفیانیان و مروانیان اموی مورد تبعیض، تحقیر و خواری و ذلت قرار گرفتند.(4) در این دوره کارهای پست و مشقت آور به موالی سپرده می شد(5) اما آنان از هرگونه حقوقی که اعراب از آن بهره مند بودند، محروم ماندند(6) و دریک کلام امویان با موالی به گونه ای رفتار می کردند که نه شرع آن را مجاز می شمرد و نه عقل آن را تأیید می کرد.(7)

این رویارویی با مشکلات در کنار اصل عدالت خواهی که اهل بیت علیه السّلام

ص: 228

برآن تکیه داشتند، موجب شد تا موالی به تشیع تمایل نشان دهند و در قیام های نظامی تشیع بر ضد دستگاه امویان شرکت نمایند. حضور موالی در قیام امام حسین علیه السّلام و قیام زید بن علی بن الحسین و قیام یحیی فرزند زید بخشی از پشتیبانی آنان از مکتب تشیع است که ما در فصل آینده نیز بدان اشاره می کنیم.

البته موالی در هر حرکتی که جنبه ضد اموی داشت فعالانه حضور پیدا می کرد؛ زیرا هدف موالی رهایی از ظلم و فشار امویان بود، و این جز با نابودی آنان محقق نمی شد. امویانی که با تکیه بر نژاد عرب به عنوان نژاد برتر هیچ گاه نمی خواستند موالی را در کنار اعراب قرار داده، میانشان تساوی بر قرار سازند.(1) نمونه روشن آن حضور موالی در قیام عباسیان می باشد که اساساً قوام عباسیان با تکیه بر موالی صورت پذیرفت.

اربابان می توانستند هر نوع که بخواهند از بردگان کار بکشند، تحقیر، توهین و تنبیه کنند و لگد کوب کردن بردگان به صورت آشکار جریان داشت.

منطق مکتبی اهل بیت علیه السّلام آزادی و آزادگی را حق تمامی انسانها می داند.

امام علی علیه السّلام می فرماید:

«فرزندان آدم نه عبد به دنیاآمده اند و نه کنیز، تمامی انسانها آزاد آفریده شده اند.»(1)

آزاد بودن و آزاد زیستن نعمتی است که خداوند متعال به بنده اش ارزانی داشته و اصل، بر این است که انسانها آزاد زندگی کنند.

امام سجادعلیه السّلام پس از جریان کربلا، در مدینه سکنی گزید و ضمن زنده نگاه داشتن یاد مظلومیت امام حسین علیه السّلام و اهل بیت علیه السّلام یکی از کارهایی که عموماً به آن می پرداخت، خریداری، تربیت و سپس آزاد سازی موالیانی بود که آن حضرت قلوب پاک و ضمیر روشن آنان را مأوای معارف اسلام و دوستی اهل بیت علیه السّلام می دید. برنامه امام سجادعلیه السّلام در رابطه با موالی این بود که در طول ایام سال در هرماه و هر روز و هرمناسبتی موالی را آزاد می کرد.(2) آن حضرت موالی سیاه پوست را که

ص: 230

هیچ گونه احتیاجی به آنان نداشت، خریداری کرده، در راه خدا آزاد می نمود.(1)

یکی از روشهای ارزشمند تربیتی امام سجادعلیه السّلام در قبال موالی این بود که آنان را هرگز در مقابل خطاها و لغزشهایی که داشتند تنبیه نمی کرد؛ بلکه آن خطاها را یک به یک یادداشت نموده؛ در آخر رمضان هر سال همه موالی را جمع می کرد و ضمن آنکه خطاهای آنان را بر می شمرد، می فرمود: «من از لغزشهای شما گذشتم شما نیز از خداوند بخواهید تا مرا مورد مغفرت خود قرار دهد.» سپس آنان را آزاد می کرد و هدایایی هم به آنان می بخشید.(2)!!

گذشت، بخشش، چشم پوشی، عطوفت و مهربانی، واژگان زیبا و حقیقی اند که امام سجادعلیه السّلام و دیگر اهل بیت علیه السّلام همواره در قامت بلند آنها جامه زیبای عمل می پوشاند و نه تنها تمایل موالی، بلکه باعث شوق و اشتیاق و پیوند ناگسستنی میان آنان و اهل بیت علیه السّلام گردید.

باید توجه داشت که تنها آزاد سازی بردگان از سوی ائمه اطهارعلیه السّلام، نمی توانست آنان را از بر چسب مولاء رهایی بخشد؛ اما نحوه برخورد آنان با این بردگان و نیز نحوه آزاد سازی آنان که سراسر توأم با اکرام و اعزاز و احترام بود، می توانست سبب شود تا آنان نوعی اعتماد به نفس بیابند و برای کسب هویت اسلامی و انسانی خود بکوشند.

ص: 231

جالب توجه است که عبدالملک مروان، هنگامی که زیدبن علی بن الحسین علیه السّلام را به دمشق احضار کرد، در بازخواست از او، او را متهم به تلاش برای کسب خلافت کرد و به او این گونه گفت:

... تو خود را سزاوار خلافت می دانی و امید داری که آن را به دست آوری؟ تو کجا و خلافت کجا؟!... در حالی که تو کنیز زاده ای. (1)

امّا زید در رد و ابطال این نگرش پاسخ داد:

من شخصی را نمی شناسم که نزد خداوند عظیم تر باشد از پیامبر او که کنیز زاده بود... و او اسماعیل بن ابراهیم علیه السّلام است... .(2)

اهل بیت علیه السّلام که در طول دوران یاد شده از هرگونه مناصب سیاسی به دور بودند، هر کدام در هر دوره ای که حضور داشتند می کوشیدند تا سیره نبوی را زنده نگه دارند.

از نمونه های دیگر ازدواج ائمه علیه السّلام با موالی، ازدواج امام جعفر صادق علیه السّلام با

ص: 233

حمیده بربریه (مادر امام هفتم(1) و ازدواج امام کاظم علیه السّلام با ام البنین (مادر امام هشتم) است(2) و دیگر امامان که از موالی همسراختیار می کردند.

آنان برای تحقق آرمانهای واقعی اسلام که چیزی جز مساوات، برادری و عدالت اسلامی نبود با این سنت غلطی که خلفاء بنا نهاده بودند مبارزه کردند. در راستای رسیدن به این اهداف، اهل بیت علیه السّلام خود در پی ازدواج با زنان غیر عرب بر آمدند. تمامی مورخان از جمله شیخ مفید در الارشاد و طبرسی در اعلام الوری ضمن بیان اولاد و فرزندان ائمه معصومان علیه السّلام به این موضوع تصریح دارند که همة پیشوایان تشیع تا امام حسن عسکری علیه السّلام دارای زنان و همسرانی از موالی بودند و بعضی از امامان معصوم علیه السّلام از مادران موالی تولد یافته، در دامان چنین مادرانی نمو پیدا کرده اند؛ در حالی که این مادران هر کدام زنان پاکدامن و برگزیده عصر خویش بودند. یکی از مورخان می نویسد:

«خداوند به نژاد آدمی توجه نداردبلکه صلاحیت ها را در نظر می گیرد و به همین دلیل، پروردگار، مادران ائمه علیه السّلام را از زنانی برگزیده که دارای شایستگی های برجسته و نیز از نژادهای مختلف باشند.»(3)

ص: 234

بدیهی است که پیوند بین موالی مسلمان با امامان معصوم علیه السّلام - که پیوند دو نژاد بود - می توانست تأثیر زیادی بین موالی و اهل بیت علیه السّلام داشته باشد و موالی را در مسیر تشیع هدایت نماید؛ زیرا آنچه در کوتاه مدت از این پیوند حاصل می شد، حمایت اهل بیت علیه السّلام از موالی بود؛ چیزی که موالی به شدت بدان محتاج بودند. نقش حمایتی معصومان علیه السّلام سبب می شد تا در دراز مدت قلوب موالی تسخیر ومحبت شان شکوفا و مسیر شان به سوی آنان تعیین گردد.

رأفت و مودت اسلامی خواهد بود، لذا در این نگرش مکتب تشیع، موالی از کسانی هستند که باید مورد حمایت همه جانبه قرار گیرند.

در اینجا به اصول نگرش حمایتی اهل بیت علیه السّلام می پردازیم؛ اصولی که در سراسر زندگی اهل بیت علیه السّلام مشاهده شده و در مواجهه با محرومان بدان اصول تکیه داشته اند:

و در دفاع از حقوق موالی و دیگر ضعفای جامعه اسلامی در مقابل کسانی که امتیازی مضاعف برای خود قائل بودند، فرمود:

چه برتری سزاست برای فرزندان اسماعیل بر فرزندان اسحاق در حالی که آنان خود فرزندان یک پدرهستند؟((1)

این مطلب تعبیر زیبا و رسایی از امام علی علیه السّلام در بیان این حقیقت است که خلقت و سرشت اولیه انسانها - از هر نژاد و رنگی که باشند - هیچ تفاوتی با یکدیگر ندارند؛ زیرا همه مخلوق و بنده خداوند هستند؛ بلکه چگونگی بندگی و عبودیت خالق است که به انسان برتری می بخشد.

حضرت امام صادق علیه السّلام تساوی تمام انسانها را در خلقت یک اصل دانسته و می فرماید:

همة فرزندان آدم در اصل مساوی هستند؛ هیچ تفضلی یکی را بر دیگری نیست مگر به تقوا؛ اصل خلقت انسان از خاک، پدر انسان آدم، و مادر انسان حوا و خالق انسان همانا خدای یکتاست، پس انسانها همه بنده خدا هستند.(2)

امام رضاعلیه السّلام می فرماید:

همانا پروردگار جهانیان که خالق بشر است واحد، مادر و

ص: 237

پدر همه بشر نیز واحد است، پس تمامی انسانها با یکدیگر مساوی و در خلقت برابرند.(1)

اهل بیت علیه السّلام بر پایه چنین دیدگاهی، خواستار اجرای عدالت اجتماعی و اقتصادی، در جامعه اسلامی بودند، زیرا از منظر اسلام و اهل بیت علیه السّلام تنها عامل برتری میان افراد تقواست که پاداش آن اخروی و نزد پروردگار محفوظ است؛ اما سایر ویژگی ها مانند خون، خاک، ثروت، شهرت سیاسی و اجتماعی و... اموری است اعتباری که در واقع نمی تواند موجب تخصیص امتیاز و برتری گردد.

انسانهاست، استفاده می کنند. چگونه می توان دم از آزادی زد در حالی که کشورهای ثروتمند و دولت مردان آنان با حیله و ترفندهای گوناگون چون تک محصولی کردن و در اختیار گرفتن بازار محصولات کشورهای کم بضاعت سعی در استثمار(1) وبهره برداری از آنان را دارند؟

چگونه می توان دم از آزادی زد آن هنگام که قدرتهای بزرگ با این بهانه «یعنی ایجاد دموکراسی» لشکر کشی نموده و در گوشه و کنار این دنیا به استعمار(2) ممالک ضعیف می پردازند؟

اما اسلام آزادی انسانها را یک اصل حساب کرده است؛ اصلی که زیر بنای سایر امور در جامعه اسلامی قرار گرفته است.

از دیدگاه امام علی علیه السّلام آزادی و استقلال انسانها آن قدر اهمیت دارد که نه تنها دیگران مجاز به از بین بردن آن نیستند، بلکه خود افراد نیز حق ندارند این نعمتی را که خداوند به بنده اش ارزانی داشته از خود گرفته و دریغ دارند. منظور حضرت این است که انسان ها نباید سلطه معنوی دیگران را بپذیرند اما به هرحال حضرت بر روی این سخن تأکید دارند که: «خداوند انسان را آزاد آفریده است.» امام صادق علیه السّلام هزار بنده که بهایش را با کار و تلاش خود کسب کرده بود آزاد ساخت و جامه زیبای آزادی را به آنان که در پی آن بودند پوشانید؛ همانانی که

ص: 239

در جست و جوی رأفت و مهربانی خواسته یا ناخواسته وارد جامعه اسلامی شدند تا سعادت خویش را در این آیین الهی به دست آورند.(1)

امام سجادعلیه السّلام در روزگاری به سر می برد که بر اثر سیطره حاکمان ناشایست، هنوز افکار جاهلی در جامعه اسلامی حضور و تسلط داشت.

علی بن الحسین علیه السّلام با آنکه صاحب قدرت سیاسی نبود اما با تمسک به سیره جد و پدرش برای آزادی بردگان - به گونه ای که حساسیت های اجتماعی را تحریک نکند – تلاش می کرد. اونخست بردگان را خریداری می کرد سپس در مدتهای گوناگون آنان را آزاد می کرد.(2) بدین سان - همچنان که پیش تر نیز اشاره - شد، این اقدامات از سوی امام علی و امام سجاد و دیگر اهل بیت علیه السّلام سبب می شد تا پیوندی قلبی و عاطفی میان موالی و اهل بیت علیه السّلام ایجاد گردد و گرایش موالی به اهل بیت علیه السّلام و تشیع را به دنبال داشته باشد.

اکنون که این فصل را به پایان می بریم ذکر این نکته لازم و ضروری است که مباحث یاد شده تحت عناوین هدایت های گفتاری، و رفتاری تشیع به موالی و نگرش حمایتی تشیع به موالی، با رعایت اختصار و اکتفا به مهم ترین مطالب بود.

ص: 240

ص: 241

ص: 242

موقعیت صاحب او خلاصه می شد. انجام دادن کارهای پَست و مشقت آور بر دوش موالی بود.(1) علاوه بر آن صاحب یک مولی خود را در حاصل زحمت و تلاش او شریک می دانست.(2) اینها عاداتی بود که از زمان جاهلیت در فرهنگ اعراب باقی مانده بود، لذا در دوران پس ازاسلام نیز پذیرش این که موالی در کنار آنان از حقوقی همسان برخوردار باشند، بسیار مشکل بود و عملاً به انکار حقوق موالی منجر شد. واکنش موالی در قبال این برخوردها، این بود که عده ای از آنان برای رسیدن به عدالت اجتماعی به اهل بیت علیه السّلام دل بستند و به تشیع تمایل پیدا کردند؛ زیرا الگوی مناسبی از رفتارهای اسلامی و انسانی در آنان متجلی بود.

در میان انگیزه های این مهاجرت ها دو عامل عمده زیر را که در بیشتر - بلکه تمامی - این مهاجرت ها وجود داشته می توان نام برد: 1- فشار حکومت های زمان و کارگزاران آنان، 2- وجود زمینه های مناسب برای مهاجرت.

این دو عامل تحت عاملی کلی تر که حفظ اعتقادات و گسترش آن بود، پوشش می یافت. بر این اساس، این سادات که هجرت را بر می گزیدند، شیعه و پیرو یکی از فرقه های تشیع و بیشتر آنان تربیت یافته امامان شیعه و مرتبط با آنان بودند و از آنان حدیث نقل می کردند. در نتیجه می توان ادعا نمود که مهمترین دستاورد این مهاجرتها گسترش تشیع در خارج از قلمرو مرکزی جهان اسلام بود؛ نقاطی که مأوا و موطن اصلی موالی به حساب می آمد؛ مناطقی چون آفریقا، بیشتر سرزمینهای خراسان بزرگ، طبرستان، دیلم و جاهای دیگری که پس از قرن دوم به آن جا هجرت کردند.

علاوه بر مهاجرت یحیی بن زید بن علی علیه السّلام که قبلاً به آن اشاره کردیم و تأثیر حضور او را در مناطق خراسان بر شمردیم،(1) نمونه دیگری از مهاجرت، مهاجرت ادریس بن عبداللّه بن حسن بن امام حسن علیه السّلام و برادرش یحیی بن عبداللّه است. آن دو در واقع بازماندگان قیام فخ بودند که به دست «حسین بن علی» در سال 169 هجری به وقوع پیوست و منجر به شکست گردید. بعد از آن

ص: 245

ادریس بن عبداللّه با وجود جراحاتی که داشت، خود را پنهانی به مصر رساند و سپس به میان قبایل بربر مغرب رفت. او پس ازبیان نسبت خود با رسول خداصلی الله علیه وآله مورد استقبال قبایل بربر قرار گرفت. محبوبیت او این زمینه را فراهم آورد که فرزندش - که او نیز ادریس نام داشت - بعدها سلسله ادریسان را بنا نهد.(1) بعد از او افراد زیادی از فاطمیان و سادات به آن نقاط مهاجرت کردند. نکته قابل توجه که مورد اشاره مورخان قرار گرفته محبوبیت اهل بیت علیه السّلام است که با حضور علویان در مغرب و دیگر نقاط آفریقا به وجود آمد. این محبوبیت حتی در میان اهل سنت نیز وجود داشته؛ به همین دلیل نام امام علی علیه السّلام برای آنان بسیار قابل احترام و در بیشتر موارد آن را برای کودکان خود بر می گزیدند.(2)

این مهاجرت ها از نظر تأثیر اجتماعی مبنی بر گرایش به تشیع بسیار اهمیت داشته و قابل توجه است. حمایت و پشتیبانی مردم از علویان با آنکه علویان قبلاً هیچ گونه سابقه حضور در آنجا نداشتند دلیل دیگری بر محبوبیت آنان است که به طور عموم نسبت به همه علویان ابراز داشتند. ناگفته نماند که حضور «موالی» در تمام مناطق جغرافیایی جهان اسلام و جوامع اسلامی گزارش شده است چنان که در منطقه آندلس- از قلمرو حکومت امویان به شمار می رفت - که در مجاورت

ص: 246

مغرب و آن سوی تنگه جبل الطارق قرار داشت، حضور موالی گزارش شده است.(1)

یحیی بن عبداللّه را باید یکی از تربیت یافته گان مکتب امام صادق علیه السّلام دانست. او احترام فوق العاده ای برای امام صادق علیه السّلام قائل بود. هر وقت از امام صادق علیه السّلام حدیثی نقل می کرد، می گفت: سرورم جعفر بن محمد چنین فرمود.(2)

او بعد از جریان فخ به منطقه دیلم طبرستان رفت و توانست از اوضاع سیاسی و فرهنگی و قلوب آماده ای که محبوبیت تمامی کسانی را که انتساب به علویان و به نحوی به خاندان رسول خدا صلی الله علیه وآله را در خود داشتند، بهره برداری نماید و یاران زیادی را با خود همراه ساخته(3)، بر ضد حاکم وقت - که هارون عباسی بود - قیام نماید.

یحیی - هرچند با فریب کاری رشید – دستگیر شد و به شهادت رسید(4)، توانست دلهای زیادی از اهالی آن منطقه را متوجه اهل بیت پیغمبرصلی الله علیه وآله سازد و زمینه حرکت های بزرگی چون قیام علویان طبرستان را فراهم آورد.

در پایان بر این نکته تأکید می شود که این مهاجرت ها به سرزمین هایی بود

ص: 247

که موطن اصلی موالی به شمار می آمدند و به هر حال می توانست بر اثر رفت و آمدهایی که موالی به آن جا داشتند، بر گرایش های آنان تأثیر گذار باشد. به طور قطع گرایش موالی در مناطق مختلف، از یک سو تحت تأثیر برخوردی بود که با آنان انجام می شد و از سوی دیگر تابع الگوهایی بود که مشاهده می کردند. بی تردید مشاهده الگوی مناسب در رفتار سادات علوی، موجب جذب آنان به سادات علوی و مذهب تشیع می شد.

آن حضرت هیچ تفاوتی بین موالی و غیر موالی و نیز عرب و غیر عرب وجود نداشت؛ لذا فرمود:

«من ولی و رهبر همه مسلمانان هستم اعم از عرب و عجم.»(1)

پیامبرصلی الله علیه وآله عقیده داشت در یک خانواده و قوم، نباید کوچکترین فرقی بین مولای آن با سایر افراد وجود داشته باشد و بر اساس آن فرمود:

«مولای هر قومی از خود آن قوم است.»(2)

اما بعد از پیامبرصلی الله علیه وآله ابتدا سه خلیفه نخست و سپس بیشتر حاکمان اموی و پس از آن برخی از حاکمان عباسی رفتار و برخوردی که با موالی داشتند، مخالف و متضاد با منش و سیره نبوی بود. آنان با سنت هایی که به وجود آوردند یک بار دیگر فکر تحقیر موالی را که از زمان جاهلیت هنوز در اذهان مردم باقی مانده و زدوده نشده بود بارور ساختند و گسترش دادند. خلفا با این تفکر که عرب باید در جایگاه اجتماعی و سیاسی و اقتصادی برتر از غیر عرب قرار گیرد، موالی را - که با گسترش قلمرو اسلامی درسایه فتوحات، وارد جامعه اسلامی شده بودند -

ص: 249

از بسیاری از حقوق اجتماعی و سیاسی و اقتصادی محروم ساختند. البته درباره عملکرد این خلفا پیشتر به تفصیل سخن به میان آمد.

به هرحال عملکرد خلفا سبب می شد تا موالی به تدریج از خلفا و مذهب آنان فاصله گیرند. بعد از قتل عثمان بیشتر موالی به حضرت علی علیه السّلام روی آوردند تا به آنچه در زمان خلفا گذشته از آن محروم شده بودند، دست یابند. امام علی علیه السّلام با آغوشی باز از این رویکرد موالی استقبال کرد و با تلاش فراوان توانست تا اندازه ای جایگاه اجتماعی آنان را ترمیم کند.(1) رفتار عادلانة امام علی علیه السّلام با موالی باعث اعتراض برخی شد که خواهان حقوقی بیشتر و جایگاهی رفیع تر چون سابق بودند. امام علی علیه السّلام که از این کژ اندیشی ها به خشم آمده بود، خطاب به موالی چنین فرمود:

ای گروه موالی! اینان از من می خواهند تا باشما همچون یهود و نصارا رفتار کنم اجازه دهم آنان (عربها) با زنان شما ازدواج نمایند اما شما را از ازدواج بازنان عرب منع نمایم، در پرداخت ها به عدالت رفتار نکرده و آنچه به آنان می دهم به شما ندهم اما من فقط به روش پیامبرصلی الله علیه وآله رفتار خواهم کرد.(2)

ص: 250

این تشویق امام علی علیه السّلام بدون شک تأثیر عمیقی در قلوب موالی بجا می گذاشت. در محیطی که افراد آن استحقاق موالی را در انجام دادن کارهای پست می دیدند اما اهل بیت علیه السّلام آنان را به تجارت ترغیب می کردند، این تفاوت دیدگاه تشیع با دیگران در مورد موالی بود که موالی به درستی آن را درک می کردند؛ لذا دور اهل بیت علیه السّلام جمع می شدند و در مشکلات به آنان پناه می بردند.

امام علی علیه السّلام را یا به دلیل عدالتش یا به این دلیل که امام می خواست آنان را با دیگران از نظر حقوق فردی و اجتماعی برابر گرداند، یاری کردندیا به دلیل انگیزه دینی و اطاعت از امام بر حق بود. به هرحال این دو انگیزه را در تمامی حرکت ها و خیزش های شیعیان می توان مشاهده کرد.

هیجان و شور اجتماعی این حرکتهاست که به نفع تشیع تمام می شد و این فرصت را به شیعیان به طور عام و به موالی به طور خاص می داد تا موضع خود را در برابر نا برابری ها و بی دینی های حاکمان اعلام کنند.

خوارزمی می نویسد:

امام حسین علیه السّلام در روز سه شنبه هشتم ذی الحجّه که به آن روز ترویه گویند، به همراه هشتادو دونفر

مرد از شیعیان و موالی و اهل بیت خود از مکه خارج شد.(1)

در مورد آمار موالی همانند آمار کل اصحاب امام حسین علیه السّلام اختلاف هایی وجود دارد.

علامه سید محسن امین عاملی، اسامی موالی ای را که در روز عاشورا و در رکاب امام حسین علیه السّلام کشته شدند، چنین نام می برد:

1. جون مولی ابی ذر؛ 2. الحارث بن نبهان مولی حمزه؛ 3. رافع مولی مسلم ازدی؛ 4. سالم مولی بنی المدینه کلبی؛ 5. سالم مولی عامر العبدی؛ 6. سعد مولی علی بن ابی طالب علیه السّلام؛ 7. سعد مولی عمرو بن خالد الصیداوی؛ 8. سلیمان مولی الحسین علیه السّلام؛ 9. شبیب مولی الحارث الجابری؛ 10، شوذب مولی بنی شاکر؛

11. قارب مولی امام حسین علیه السّلام؛ 12. منجح مولی امام حسن علیه السّلام؛ 13. نصر مولی امام علی علیه السّلام؛ 14 واضح الرومی مولی الحارث سلمانی؛ 15. اسلم الترکی مولی امام

ص: 255

حسین علیه السّلام؛ 16. زاهد بن عمرو الکندی مولی عمرو بن الحمق.(1)

شاهد دیگر دفاع مردانه «عباس بزائی» است که در کوفه به شغل آهنگری مشغول بود؛ اما هنگامی که عهد شکنی مردم کوفه را مشاهده کرد از نماینده امام حسین علیه السّلام که به تنهایی در مقابل نظامیان ابن زیاد در میدان کوفه می جنگید حمایت کرد و با آنکه هیچ گونه وسیله دفاعی برای مقابله نداشت خویش را سپر مسلم قرار داد تا به شهادت رسید.

بر اساس نقل یکی از محققان معاصر در شب دهم محرم سال 61 هجری سی نفر یا به روایتی بیست و پنج نفر از موالی «فُرُس» - که ساکن کوفه بودند - به سپاه امام حسین علیه السّلام پیوستند و فردای آن روز در رکاب امام به شهادت رسیدند.(1) بدین ترتیب سخن کسانی که اصحاب امام حسین علیه السّلام را بیش از یکصد نفر دانسته اند، می تواند مقرون به صحت باشد.

اینها همه نشانه هایی است به ظاهر کوچک اما بسیار با اهمیت که وقتی آنها را در کنار رابطه مطلوب موالی با امام علی علیه السّلام - که در گذشته وجود داشت - و قیام های متعدد موالی که طی سالها بعد از جریان کربلا واقع گردید، قرار دهیم آن وقت به آن رابطه ناگسستنی میان موالی و انقلاب کربلا پی خواهیم برد.

ص: 257

محمد حنفیه مرا به سوی شما شیعیان فرستاده تا با کمک شما از محلین (حلال شمارندگان خون اهل بیت علیه السّلام) انتقام خون اهل بیت پیامبرصلی الله علیه وآله را که مظلومانه به شهادت رسیدند، بستانم.(1)

عده ای از شیعیان که در پشتیبانی محمد حنفیه از مختار دچار تردید شده بودند، کسی را به سوی او فرستادند. آنچه محمد حنفیه به آنان گفت پشتیبانی و حمایت ضمنی او از مختار بود.(2) نکته ای که ما به دنبال جست و جوی آن در قیام مختار هستیم شرکت گسترده و همه جانبه موالی در این قیام است. دینوری می نویسد:

افراد زیادی دعوت مختار را اجابت کردند، بیشتر آنان که به او پیوستند از همدان و ابناء العجم موالی بودند که بیست هزار نفر ازآنان در کوفه زندگی می کردند.(3) سپاهیانی را که مختار برای رویارویی با شامیان انتخاب کرده بود، بیست هزار نفر بودند که بیشتر آنان را «موالی» تشکیل می دادند که در کوفه می زیستند و به «حمراء» شهرت داشتند.(4)

ص: 259

عوامل همکاری موالی با مختار:

1. موالی در جبهه مخالف اشراف یعنی متّهمان اصلی شهادت امام حسین علیه السّلام قرار داشتند؛

2. علاقه و پیوند موالی با اهل بیت علیه السّلام که از زمان امام علی علیه السّلام تا آن زمان ادامه داشت؛

3. جریحه دار شدن عواطف دینی موالی بر اثر شهادت امام حسین علیه السّلام که آنان را با این قیام همراه می کرد؛

4. انگیزه رهایی از ستم های بنی امیه؛

5. استقبالی که مختار از موالی نمود و محبّتی که نسبت به آنان ابراز می داشت باعث جذب موالی گردید.

روزی مختار به یکی از فرماندهانش گفت: «به موالی بگو شما از من هستید و من از شما هستم.» بدین ترتیب دغدغة درونی آنان را که مبادا روزی مختار از آنان روی گردان شود، برطرف نمود(1). او از همان ابتدا اعلام کرده بود که اگر کار وی سامان گیرد، همه موالی ای که از او حمایت کنند آزاد خواهند شد.(2)

یکی از مهم ترین نتایج قیام مختار و حرکت موالی - که از ابتدا برای وصول

ص: 260

بدان «موالی» و دیگر یاران مختار با او بیعت کرده بودند- (1) نابودی خطرناک ترین و منفورترین دشمنان تشیع و کشتن تمامی کسانی بود که موجب ریختن خون های پاک اهل بیت پیغمبرصلی الله علیه وآله شدند، و زمینه رنج، زحمت و اسارت اهل بیت رسول خداصلی الله علیه وآله را فراهم کردند.(2)

این نتیجه مثبت ضمن آنکه آرامش خاطر شیعیان را به دنبال داشت، مرهمی بر زخم های اهل بیت علیه السّلام بود. امام سجادعلیه السّلام به پاس این خدمت بزرگ مختار به اهل بیت علیه السّلام در حالی که سجده شکر به جای می آورد در حق او چنین دعا فرمود: «الحمد اللّه الذی ادرک لی ثاری من اعدائی و جزی اللّه المختار خیراً»(3).

وابشی می نویسد:

«هرگاه زید بن علی را می دیدم، انوار فروزان را در چهره اش مشاهده می کردم.»(1)

توجه و انسش با قرآن باعث شده بود که به «حلیف القرآن» معروف شود.(2)

علاوه بر آن از سوی امامان عصر خویش عالم آل محمدصلی الله علیه وآله لقب گرفته بود.(3)

هرچند حرکت تاریخی زید بر ضد ظلم و بیدادگری بنی امیه به وسیله ی دیگران مبنایی برای فرقه زیدیه قرار گرفت - که از نظر اعتقادی، معتزلی و از بٌعد فقهی به حنفی

گرایش کامل دارند، و به همین دلیل در مرز میان تشیع و تسنن قرار دارند - اما شواهد فراوانی وجود دارد که نشان می دهد حرکت او یک حرکت شیعی محض بوده است و او به امامت امام باقر و امام صادق علیه السّلام اقرار داشت.(4) به طور کلی یکی از انگیزه های قیام او دفاع از حریم امامت و اهل بیت علیه السّلام بوده است.(5)

ص: 262

روایاتی از امام باقر، امام صادق و دیگر ائمه علیه السّلام در منابع معتبر شیعه ذکر شده است که بیانگر تأثر ائمه از شهادت اوست.(1)

امام علی بن موسی الرضاعلیه السّلام می فرماید:

«پدرم موسی بن جعفرعلیه السّلام، برایم نقل کرد که از پدرش جعفر بن محمدعلیه السّلام چنین شنیده است: خداوند عموی من زید را بیامرزد، او به رضای آل محمدعلیه السّلام دعوت می کرد و اگر موفق می شد به عهد خود وفا می کرد.(2)

قبل از قیام زید نام تمام کسانی که با او بیعت کرده بودند، به ثبت رسیده بود؛ پانزده هزار نفر تنها از شیعیان کوفه با او بیعت کرده بودند که اسامی همه آنان در دیوان مذکور ثبت شده بود.(3) هرچند رقم دقیق از تعداد موالی که با زید بیعت کردند، از منابع استفاده نمی شود اما وجود دلایلی چند گویای آن است که موالی یکی از گروه های عمده حاضر در قیام او بودند. یکی از آن دلایل عبارت افضال المُحَمّره - به معنای برتری دادن و احقاق حق مسلمانان عجم - است که در متن پیمان نامه زید با

ص: 263

شیعیان ذکر شده است. بلاذری نیز آن را متذکر شده و آقای محمودی نیزبه تفصیل درباره آن سخن گفته است.(1)

ذکر چنین عبارتی در متن پیمان نامه مطمئناً برای جلب همراهی موالی و ترغیب مضاعف آنان به قیام بوده است. یوسف بن عمر حاکم کوفه تصمیم می گیرد تا بزرگان و سران شیعه را در مسجد جمع کند تا کسانی که تاکنون زید را یاری رسانده اند از او بی زاری جویند. لذا منادی صدا می زند چه کسی از عرب و یا موالی به او یاری رسانده(2) و...

این مسئله نشان می دهد که حضور موالی در کنار قبایل عرب برای شرکت در قیام زید بسیار مؤثر بوده است. بلاذری می نویسد:

زید افرادی را به بیشتر بلاد اسلامی فرستاد تا از شیعیان برای قیام دعوت نمایند و شیعیان زیادی دعوت او را اجابت نمودند.

همین نویسنده از خراسان، ری، جرجان، مدائن(3) و حومة این شهرها نام می برد که خود می تواند دلیلی دیگر بر اعلام آمادگی «موالی» برای شرکت در قیام زیدبن علی علیه السّلام باشد. بر اساس نقل یعقوبی حرکت زید و سپس شهادت او

ص: 264

بیشترین تأثیر و واکنش را در میان شیعیان مناطق خراسان در پی داشت و باعث شد تا آنچه در دل دارند، ظاهر نمایند، کردار زشت خلفای اموی را ذکر محافل خود سازند و پیوند میان خود و اهل بیت رسول خداصلی الله علیه وآله را بیشتر نمایان سازند.(1)

1. تمام کسانی که جنبش زیدیه را هدایت می کردند، ائمه شیعه امامیه از نظر اصل و ریشه خانوادگی علوی و فاطمی بودند و در نظر عموم به ویژه کسانی که در قرن دوم و شروع جنبش زیدیه به آن پیوسته بودند، نه

تنها تفاوت و دوگانگی میان این خاندان نمی دیدند؛ بلکه در بیشتر مواقع به خاطر دوستی و محبت به امامان شیعه علیه السّلام، سران زیدیه را یاری می کردند.

2. از نظر سیاسی موقعیت زیدیه و دشمنی و ستیز دائم آنان با حکام وقت انعکاس دهنده دیدگاه همه تشیع بود و چه بسا در مواردی بعد از هر قیام زیدی این ائمه شیعه علیه السّلام بودند که مورد باز خواست قرار می گرفتند و عرصه های سیاسی و اجتماعی برای آنان تنگ می شد.

امّا در خصوص ارتباط میان رهبران زیدیه و امامان شیعه علیه السّلام - گذشته از پیوند خاندانی که وجود داشت - بسیاری از سادات که جنبش زیدیه را رهبری می کردند، تفکر مکتبی خود را از مکتب امام باقر و امام صادق علیه السّلام گرفته بودند و در فقه، تفسیر، فلسفه و دیگرمعارف اسلامی تربیت یافته مکتب آنان به حساب می آمدند. یکی از نمونه های این ارتباط حسین بن زید بود که به دلیل گریه زیاد بر شهادت پدرش زید، به ذو الدمعة (صاحب اشک) ملقب شده بود که با امام صادق علیه السّلام ارتباط داشت. او پس از شرکت در قیام محمد نفس زکیه و ابراهیم پسران عبداللّه بن حسن بن حسن درخانه امام صادق علیه السّلام اقامت داشت و در دامان آن حضرت بزرگ شد و

ص: 266

تربیت یافت و علوم بسیاری را از آن حضرت آموخت که فرزندان او از بزرگان قیام ها و نهضت های گوناگون شدند.(1)

با توجه به اینکه بیشتر حرکتهای زیدیه در بخشی از سرزمین های اصلی موالی انجام گرفت، موالی بیشترین استقبال را از آن می کردند. این قیامها واکنش های مثبتی را درمیان موالی به وجود می آورد که باعث گسترش تشیع می شد. «همانند گندمی که از هریک دانه هفت خوشه بروید در هر خوشه صد دانه باشد.»(2) در سالی که یحیی به شهادت رسید در مناطق خراسان، سمرقند، بخارا، ارمنستان و جاهای دیگر هر پسری به دنیا می آمد، او را یحیی یا زید نام نهادند حتی زنجیری که یحیی را با آن زندانی نموده بودند تکه تکه کردند که هر قسمت کوچک از آن به مبالغ زیادی خرید و فروش می شد و در خراسان شیعیان هر تکه از آن را به صورت نگین انگشتری در آورده بودند.(3)

حضرت امام صادق علیه السّلام در ترسیم این قیامها و نتایج آن چنین می فرماید:

«خاندان ابوسفیان، امام حسین علیه السّلام را به شهادت رساندند و خداوند حکومت را از ایشان گرفت. هشام، زیدبن علی را شهید کرد و خداوند او را از حکومت ساقط کرد، و ولید

ص: 267

یحیی بن زید را کشت و خداوند حکومت او را به پایان رساند.»(1)

این نتایج بزرگترین دستاوردی است که از این قیامها نصیب تشیع گردید در حالی که موالی در آن نقش روشن و برجسته ای داشتند.

- می رساندند، وظیفه جمع آوری، نگهداری و وصول وجوهات شرعیه را بر عهده داشتند.(1) حتی گاهی وظیفه پیدا می کردند تا با حکّام وقت - که با امامان علیه السّلام در تضاد بودند - همکاری نمایند، همانگونه که در دوری جستن از این حکّام نیز به وظیفه خودعمل می کردند. در مواردی که لغزشی از طرف این وکلا به وجود می آمد، بدون هیچ گونه ملاحظه ای از طرف امام کنار گذاشته می شدند.(2)

اطاعت موالی از این وکلا همچون اطاعت از خود ائمه علیه السّلام بود، زیرا آنان واسطة ارتباط میان ائمه علیه السّلام و موالی بودند و موالی مشکلات سیاسی، اجتماعی و دینی خود را از طریق همین وکلا به ائمه منتقل و راهنمایی های امام علیه السّلام را در حل مسائل از همین طریق دریافت می کردند.

موضوع پیوند موالی با ائمه علیه السّلام از راهی به نام وکلا ضمن اینکه اطاعت موالی از امامان علیه السّلام و رهبران دین را نشان می دهد، در حفظ اسرار و معارف تشیع و گسترش این مذهب در سرتاسر قلمرو اسلامی نقشی مهم داشته است.

ص: 269

جرجی زیدان دربارة حضور موالی می نویسد:

... و همه قسم موالی از ترکان و دیلمیان و خراسانیان و رومیان و بریدیان و سندیان و فارسیان و فرغانیان و غیره زیر دست عربها افتاده، امور حرفه و صنعتی و ادبی را اداره کردند.»(1)

مسعودی به ماجرای خنده آور و بی اهمیّتی اشاره می کند که در زمان هادی عباسی اتفاق افتاد و این خلیفه عباسی با عصبانیت تمام فرمان اخراج تمام سندی ها را از مملکت خود صادر کرد(2) که گویای حضور موالی هند در قلمرو مرکزی خلافت عباسی است.

این گونه مهاجرتها – همان گونه که در ابتدای این فصل نیز بیان کردیم - وجود زمینه های مناسب و استقبالی بوده است که از جانب موالی صورت می گرفت. این استقبال را می توان در گسترش تشیع در آن مناطق به عنوان عامل مهم مورد ارزیابی قرار داد. علاقه و دوستی مردم در آن مناطق به اهل بیت علیه السّلام نیز باعث گسترش تشیع در آن مناطق می گردید.

ضد عثمان شرکت نمایند. آنان پس از قتل عثمان - هنگامی که به سرزمین خود مصر بر می گشتند - چنین می گفتند: ای ابالحسن! خلافت را بگیر و از مکر و حیله دشمنان بر حذر باش! ما با شمشیرهای برهنه خود می جنگیم تا شعله آتش شرارتها را فرونشانیم.(1)

بعد از کشته شدن عثمان، معاویه با لشکری به مصر حمله کرد و ابی حذیفه با سپاهیان خود در مقابل او قرار گرفت.(2)

بعد از سقوط امویان و روی کار آمدن عباسیان فرزندان حسن بن علی علیه السّلام یکی پس از دیگری وارد مصر شدند و مردمان زیادی با آنان پیمان بستند. نخستین علوی ای که وارد مصر شد، علی بن محمد بن عبداللّه بود.(3) حضورموالی در کنار علویان باعث شد تا تعداد شیعیان افزایش یابد و حضوری مستمر داشته باشند. تا اینکه بعدها متوکل فرمان اخراج علویان از مصر را صادر کرد و در اوایل قرن سوم هجری شیعیان زیادی همراه آنان از مصر اخراج شدند.(4)

ص: 274

الواحد درسال 152 ه- است. او بر ضد امیر اموی عبدالرحمان فهری به پا خاست. نام مادر شقیا فاطمه بود و خود به معلمی اشتغال داشت. او مدعی شد که از علویان و فاطمی است و خود را عبداللّه پسر محمد نامید. حرکت او در طول 10 سال بر ضد امویان ادامه داشت و نخستین خیزش بارنگ و بوی شیعی علیه امویان در غرب بود که با پشتیبانی موالی بربر صورت می گرفت و زمینه ای برای حرکت های شیعی درقرون بعدی شد.(1)

فیروز - از موالی عجم و ساکن کوفه است.(1) او یکی از هفت قاری مشهور است که قرآن را برای بزرگان شیعه مثل حمزه و ابان بن تغلب قرائت کرده است.(2) عده زیادی بر تشیع او تصریح کرده اند. او درسال 189 ه- در ری چشم از جهان فروبست.(3)

اهل بیت علیه السّلام بودند. حمزه بن عمران، محمدبن حمران، بکیر بن اعین، عبداللّه بن بکیر، عبدالرحمن بن اعین، عبدالملک بن اعین از اصحاب امام محمد باقرعلیه السّلام بودند و عده ای از همین خاندان از اصحاب امام صادق علیه السّلام به حساب می آیند.(1)

زراره در زمان خود سر آمد علمای شیعه در فقه، حدیث، کلام، و دیگر معارف تشیع بود.

نجاشی می نویسد:

زراره بزرگ اصحاب در زمانش محسوب می شد. او قاری، فقیه، متکلم، شاعر، ادیب و در آنچه روایت می کرد، مورد وثوق اهل بیت علیه السّلام بود.(2)

شیخ صدوق کتابی را درباب استطاعت و جبر از آثار او دانسته است.(3) زراره در سال 150 هجری بدرود حیات گفت.(4)

فن حدیث است. فن حدیث یعنی فن استماع و قرائت و ضبط و جمع و نقل سخنان و گفتار رسول اکرم صلی الله علیه وآله یاائمه اطهارعلیه السّلام.(1)

بعد از کتاب حدیثی ای که به خط امام علی علیه السّلام نزد اهل بیت علیه السّلام بوده و ائمه گاهی آن را به دیگران نشان می دادند(2) و کتاب دیگری به نام مصحف فاطمه علیهاالسّلام نخستین اثر حدیثی، کتاب ابورافع مولی رسول خدا می باشد. ابورافع یک غلام قبطی است که پیامبرصلی الله علیه وآله او را آزاد کرد. او و دو فرزندش عبیداللّه و علی از شیعیان و اصحاب خواص امیرالمؤمنین علی علیه السّلام به شمار می روند. در تاریخ نام فرزند ابورافع یعنی عبیداللّه به عنوان کاتب و خزانه دار امام علی علیه السّلام زیاد ذکر شده است.(3)

نجاشی می نویسد:

کتاب السنن والاحکام والقضایا اثر ابورافع است.(4)

اما به نظر می رسد هر کدام از این عناوین به تنهایی نام یک اثر باشد، زیرا

ص: 281

نجاشی فقط برای کتاب الاحکام آن ابواب صلاة، صیام، حج و زکات را بر می شمارد.(1)

هشام همیشه با قلب و زبان و دستان خود مارا یاری کرده است.(1)

صاحب الفهرست در مورد جایگاه کلامی اومی نویسد:

او از شیعه و نخستین کسی است که مسئله امامت را از نگاه کلامی مورد بحث قرار داده و به اثبات رساند و با علم خود مذهب تشیع را یاری کرد.

او در علم کلام بسیار متبحر و آماده پاسخ گویی بود.(2) آثار این متکلم برجستة شیعی که حاوی موضوعات کلامی است، عبارتند از: کتاب امامت، کتاب الدلالة علی حدوث الاشیاء، کتاب رد بر زنادقه، کتاب رد بر اصحاب اثنین، کتاب توحید، کتاب رد بر هشام الجوالیقی، کتاب رد بر اصحاب طبایع، کتاب شیخ و غلام، کتاب تدبیر، کتاب میزان، کتاب میدان، کتاب رد بر قائل به امامت مفضول، کتاب اختلاف مردم در امامت، کتاب وصیت، کتاب جبر و قدر، کتاب الفاظ، کتاب معرفت، کتاب استطاعت، کتاب ثمانیه ابواب، کتاب اخبار چگونگی فتح، کتاب رد بر ارسطالیس در توحید، کتاب رد برمعتزله.(3)) او در سال 179 هجری وفات یافت.(4)

ص: 283

خدمات بزرگ و ارزشمندی در اسلام و تشیع بودند و آثار فراوانی از خود به جای گذاشتند که بیشتر آنان بعد از قرن دوم تا قرن پنجم زندگی می کردند. یکی از بزرگترین علمای آل نوبخت ابوسهل فضل بن نوبخت است که در فضل و علم و سایر جهات معنوی مقدم بر همه آنان است.(1)

او در فلسفه، حکمت و کلام از بزرگان عصر خود به حساب می آمد.(2)

علاوه بر آن بسیاری از کتاب های پهلوی را در علم حکمت از فارسی به عربی ترجمه نمود. او آثاری در ابواب حکمت داشته و کتابی در مورد امامت دارد و همین طور به دلیل استقبال مردم عصر خود در ابواب و فروع علم نجوم تصنیفاتی را به انجام رسانده است.(3)

دانشمند دیگر ابو محمد حسن بن موسی نوبختی، فیلسوف و متکلم و نویسنده کتاب بسیار ارزشمند فرق الشیعه است که یکی از نخستین آثار منسجم و بسیار معتبر در معرفی فرقه های داخلی مذهب تشیع به شمار می رود.

«فراء» از لغویان و نحویان و ادیبان معروف است که در زمان مأمون عباسی در گذشت.(1) فراء شیعه دوازده امامی بوده و پدرش در قیام فخ شرکت داشته و چون دستش در آن جنگ «قطع» گردید، به اواقطع می گفتند.(2) فراء اهل دیلم بود اما در کوفه رشد و نمو یافت و یکی از شاگردان برجسته کسائی است.

افندی در کتاب ریاض در مورد موقعیت و جایگاه علمی فراء می نویسد:

او امام عرب بود، عالم ترین اهل کوفه بعد از کسائی به حساب می آمد که همه از او علم می آموختند و به او اعتماد داشتند، اهل کوفه تکامل ادبیات عرب را مدیون او هستند، پدر «فراء» مولی ابی ثروان بوده است.(3)

افندی در بیان آثار فراء می نویسد:

معانی القرآن، النهی فیما یلحق فیه العامه، لغات، مصادر فی القرآن، جمع و تثنیه فی القرآن، آلة الکتاب، نوادر العقود والممدود، فعل و افعل، المذکر و المؤنت، حدود، از آثار اوست.(4)

ص: 286

ص: 288

تا حدودی ذهنیّت های منفی اعراب نسبت به موالی را که در گذشته شکل گرفته بود، بهبود بخشد و فضا و جایگاه اجتماعی بهتری را برای آنان ترسیم نماید.

در رفتار پیامبرصلی الله علیه وآله با موالی، این موارد برجسته و ممتاز بود: رفتار انسانی حضرت با موالی خود، بر قراری پیمان برادری میان موالی با سایر مسلمانان، ایجاد زمینه ازدواج موالی با اعراب مسلمان - با آنکه در گذشته ازدواج با موالی یک عیب و ننگ بزرگ به شمار می رفت - رعایت عدالت در تقسیم غنائم جنگی میان موالی و دیگر مسلمانان، در نظر گرفتن حقوق موالی در مواضع و تصمیم گیری های سیاسی مثل پیمان میان مهاجران و انصار - که بعد از ورود به مدینه آن حضرت به تصویب رساند -، استفاده از نیروهای موالی همانند سایر مسلمانان در جنگها.

بعد از پیامبر اکرم صلی الله علیه وآله و با شروع فتوحات مسلمانان و گسترش جمعیّتی موالی دونگاه متفاوت نسبت به موالی در جامعه اسلامی شکل گرفت. نگاه سه خلیفه نخست نسبت به موالی کاملاً منفی بود که البته ریشه در فرهنگ عرب جاهلی داشت. در عصر این سه خلیفه سیره پیامبر در رفتار با موالی نادیده گرفته شد؛ عزت و احترام موالی به عنوان یک مسلمان از بین رفت، جایگاه اجتماعی آنان تا حد شهروندان درجه دو تنزّل یافت؛ در جامعه به دیدة حقارت به آنان نگریسته شد و مورد شدیدترین مظالم و بی عدالتی ها قرار می گرفتند. که رفتار خشن خالد بن ولید با موالی (فارسها) در عصر ابوبکر یکی از همین مظالم است.

ص: 290

خلیفه دوم بعد از فتح قلمرو ساسانیان، دهقانان را بر آن نواحی مسلط ساخت، اختیارات وسیعی را به آنان محول نمود تا آن گونه که می خواهند از نو مسلمانان آن مناطق جزیه و خراج دریافت کنند. خلیفه دوم ازدواج موالی با زنان عرب را ممنوع اعلام کرد. بر اساس دستور او «موالی» حق ورود و سکونت در مدینه را نداشتند. خلیفه دوم هنگام تدوین دیوان ها مسلمانان را به طبقاتی چند در آورد که به نخستین طبقه پنج هزار درهم و سهم آخرین طبقه یعنی موالی از 250 درهم فراتر نمی رفت.

عثمان بعد از رسیدن به خلافت خون هرمزان را - که از موالی بود و فرزند خلیفه دوم او را به نا حق کشته بود - بخشوده اعلام کرد. او در رفتار تبعیض آمیز بر ضد موالی پیروی از سیاستهای خلیفه دوم را در دستور کار خود داشت. پیامد این سیاستهای خلفای نخستین چیزی جز قتل دو خلیفه عمربن الخطاب و عثمان بن عفان نبود.

ایجاد فاصله میان موالی و حکومت اسلامی، پیامد دیگر رفتارهای تحقیرآمیز با موالی بود که البته به شکل شدیدتر و با تعصب بیشتر نژادی در زمان امویان ادامه پیدا کرد. معاویه پس از رسیدن به قدرت وقتی با افزایش جمعیت موالی روبه رو شد گفت:

«رأی من این است که گروهی از آنان را به قتل برسانم و گروهی را برای رواج و رونقِ کار بازارها و تعمیر راه ها نگهداری کنم.»

ص: 291

در زمان معاویه و به دستور او قوانینی که در عصر خلیفه دوم تصویب شده بود تشدید شد، و به عربها اجازه داده شد تا از موالی ارث ببرند اما موالی اجازه چنین کاری را نداشتند، سهم موالی از عطایا و بیت المال کاهش یافت، امام جماعت و مسند قضا برای آنان ممنوع شد؛ حتی موالی حق ایستادن در صف نخست نماز را با حضور یک عرب نداشتند. این در حالی بود که آنان در جنگها جلودار لشکر بودند تا اگر خطری هست نخست متوجه آنان شود. معاویه برای اجرای این گونه قوانین عمال سفاک و خون خواری مثل زیاد بن ابیه، پسرش عبیداللّه و حجاج را بر موالی و دیگر مسلمانان و شیعیان مسلط نمود.

در دوران مروانیان به جز دو تن که دوران کوتاهی داشتند در بقیه موارد سیاست شان با موالی تکرار سیاست سفیانیان بود. نمونه روشن این خط مشی جواب عبدالملک به یکی از عمال خود است، که گفت:

شیر آنان – موالی - را بدوش، و وقتی شیرشان تمام شد، خون آنان را بدوش.

عباسیان با استفاده از تنفر و دشمنی میان امویان و موالی و برای شروع و استقرار خلافت خود نهایت بهره برداری را از وجود موالی کردند اما به زودی معلوم شد که رو نمودن عباسیان به موالی به منظور استفاده ابزاری از آنان برای رسیدن به قدرت خویش بوده است نه تلاش برای بهبود وضعیت موالی؛ لذا در عصر عباسیان با آنکه تعداد زیادی از موالی در قلمرو خلافت آنان حضور داشتند

ص: 292

اما هیچ گونه تغییر مثبتی در جایگاه اجتماعی عموم موالی به وجود نیامد مضافاً اینکه عباسیان هر وقت که از موالی بی نیاز می شدند یا از آنان احساس خطرمی کردند، با کوچکترین ظن و گمانی موالی را از سر راه خود بر می داشتند.

نگاه و سیاست دیگر که در همین عصر و در عرض سیاستهای یاد شده در مواجهه با موالی وجود داشت، نگاه و برخورد امام علی علیه السّلام و دیگر امامان شیعه علیه السّلام با موالی بود که در حقیقت ادامه رفتار پیامبرصلی الله علیه وآله بود.

امام علی علیه السّلام در آغاز خلافت خود فرمود:

«من بر اساس سنت پیامبرصلی الله علیه وآله با شما رفتار می کنم».

ایجاد عدالت اجتماعی و اقتصادی که از طرف امام علی علیه السّلام اعمال گردید هرچند با اعتراض کسانی که در گذشته از امتیازات فراوان سود می بردند، مواجه شد؛ اما این سیاست آن حضرت - که از روح اسلام و قرآن ناشی می شد - به خوبی توانست غبار نابرابری و بی عدالتی را از سیمای موالی بزداید و حقوق پایمال شده آنان را برگرداند و آنان را از جایگاه اجتماعی همپای دیگران بر خوردار سازد.

عصر امام علی علیه السّلام را باید یک عصر طلایی برای موالی به حساب آورد؛ زیرا آن حضرت دیوان های عطایا را - که بر اساس طبقات جامعه تنظیم شده بود و طبق آن موالی از پایین ترین مزایا برخوردار بودند - محو کرد؛ لذا موالی توانستند همسان دیگران از بیت المال سهم ببرند.

ص: 293

انتقال مرکز حکومت اسلامی از مدینه به کوفه به وسیله ی امام علی علیه السّلام که با اهداف مشخصی انجام شد، باعث شد تا آن حضرت در متن موالی حضور داشته باشد و در امور سیاسی، اجتماعی و نظامی همانند دیگر مسلمانان و بر اساس لیاقت و شایستگی «موالی» از آنان بهره گیری نماید و مشارکت شان را درجامعه فراهم سازد. شیوه امام علی علیه السّلام در استفاده از موالی و رفتار عدالت محور آن حضرت باعث شد تا موالی بخشی از آرزوهای خود را که عدالت و مساوات اسلامی بود در مذهب تشیع یافته، عده ای از آنان به این مذهب بپیوندند و از اهل بیت علیه السّلام و علویان که منسوب به خاندان پیامبرصلی الله علیه وآله بودند، پیروی و تبعیت نمایند.

بعد از امام علی علیه السّلام سیاستهای آن حضرت در مورد موالی به وسیله ی دیگر امامان شیعه علیه السّلام ادامه یافت. با توجه به وضعیت هرکدام از ائمه معصومان علیه السّلام حمایت ها و هدایت های آنان نسبت به موالی گاهی در قالب گفتار تبلور یافت و گاهی در قالب رفتار. درباره هدایت های گفتاری می توان به ترغیب اهل بیت علیه السّلام به اجرای عدالت در مورد موالی، آموزش معارف دینی به موالی و تشویق موالی به کسب علم و دانش، اشاره کرد.

از هدایت های رفتاری می توان به موضع گیری اهل بیت علیه السّلام در برابر امویان که شدیدترین فشارها و تحقیرها را بر موالی وارد آوردند، شرافت بخشیدن به موالی به وسیله اعطای آزادی به آنان، ازدواج اهل بیت علیه السّلام با موالی در مخالفت با

ص: 294

سنت های غلط و ارتقاء جایگاه اجتماعی موالی، نام برد. این سیاستهای اهل بیت علیه السّلام در کنار نگرش حمایتی آنان از موالی همچون اصل تساوی انسانها، و اصل آزادی انسانها که در روح اسلام و قرآن نهفته است، جرقه های امید به دستیابی به زندگی عادلانه را در دلهای موالی زنده کرد و در واقع از عوامل اصلی گرایش موالی به تشیع بود. البته در گرایش موالی به تشیع عوامل دیگری مثل زمینه های اجتماعی، سیاسی، فرهنگی، مذهبی و اقتصادی نیز مؤثر بود که بازهم بخشی از آنها به عامل رهبری اهل بیت علیه السّلام باز می گردد. در پیوستن بخشی از موالی به تشیع هرچند انگیزه های سیاسی مانند دست یابی به برابری و عدالت از عوامل مهم به شمار می آید؛ اما تاریخ بیانگر آن است که آن تعدادی از موالی که به تشیع پیوستند با بصیرت و آگاهی این مذهب را برگزیدند؛ لذا تأثیر مهمی در گسترش و تعمیق تشیع در مرکز حکومت اسلامی و مناطق دیگر - چه در عرصه سیاسی و نظامی و چه در عرصه فرهنگی - داشته است و نقش بارزی را ایفا کردند. در این میان حضور فرهنگی موالی بسیار برجسته است به طوری که دانشمندان بسیاری از موالی شیعی در علوم مختلف خدمات بزرگی به انجام رساندند.

ص: 295

ص: 296

10) ابن درید، ابی بکر محمد بن الحسن، الاشتقاق، تحقیق و شرح: عبدالسلام محمد هارون، طبع اول، لبنان - بیروت، دالجیل، 1991م/1411ه-.ق.

11) - ابن سعد، محمد، الطبقات الکبری، تعلیق: سهیل کیّالی، چاپ اول، لبنان - بیروت، دارالفکر، 1994م، 1414ه-.ق.

12) - ابن شهرآشوب، محمد بن علی، مناقب آل ابی طالب، ایران - قم، انتشارات علامه، بی تا.

13) - ابن طباطبا، ابواسماعیل ابراهیم بن ناصر، مهاجران آل ابوطالب، ترجمه: محمد رضا عطایی، چاپ اول، ایران - مشهد، انتشارات آستان قدس رضوی، 1372ش.

14) - ابن عذاری، البیان المغرب فی اخبار الاندلس و المغرب، تحقیق: خ.س. کولان و إ.لیقی پروقنسال، بیروت - لبنان، دارالثقافة، بی تا.

15) - ابن عماد حنبلی، ابی الفلاح عبدالحی، شذرات الذهب فی اخبار من ذهب، طبع جدید، لبنان - بیروت، دار احیاء التراث العربی.

16) - ابن منظور الافریقی المصری، ابی الفضل جمال الدین محمد بن مکرم، لسان العرب، ایران - قم، نشر ادب الحوزه، 1405ه-.ق/1363ش.

17) - ابن الندیم، ابی الفرج محمد بن ابی یعقوب اسحاق، الفهرست، شرح و تعلیق: یوسف علی طویل، چاپ اول، لبنان - بیروت، دارالکتب العلمیة، 1996م/1416ه-.ق.

18) - ابن هشام، سیرة النبویة، بیروت - لبنان، دار احیاء التراث العربی، 1985م.

19) - ابی مخنف، لوط بن یحیی بن سعید، مقتل الحسین، تعلیق: حسن غفاری، ایران - قم، المطبعة العلمیة، 1398ه-.ق.

ص: 298

20) - اصطخری، ابواسحاق ابراهیم، مسالک و ممالک، ترجمه: ایرج افشار، چاپ سوم، ایران - تهران، انتشارات علمی و فرهنگی، 1368ش.

21) - اصفهانی، ابوالفرج، مقاتل الطالبیین، تحقیق: کاظم المظفر، چاپ دوم، ایران، قم، منشورات سید رضی، 1405ه-.ق.

22) - اصفهانی، راغب، مفردات الفاظ القرآن، تصحیح: ابراهیم شمس الدین، چاپ اول، لبنان - بیروت، دارالکتب العلمیة، 1997م/1418ه-.ق.

23) - اعثم کوفی، ابی محمد، کتاب الفتوح، نظارت: محمد عبد المعیدخان، چاپ اول، لبنان - بیروت، دارالندوة الجدیدة، بی تا.

24) - افندی اصفهانی، میرزا عبداللّه، ریاض العلماء و حیاض الفضلاء، تحقیق: سید احمد حسینی، ایران - قم، مطبعة الخیام، 1407ه-.ق.

25) - امین، احمد، ضحی الاسلام (ترجمه پرتو اسلام)، مترجم: عباس خلیلی، چاپ دوم، ایران - تهران، چاپ سپهر، 1336ش.

26) - امین، سید محسن، آل ابی طالب، چاپ اول، لبنان - بیروت، دارالهادی، 2002م، 1422ه-.ق.

27) - امین، محسن، اعیان الشیعة، طبع ثانی، لبنان - بیروت، مطبعة الانصاف، 1948م/1367ه-.ق.

28) - امین، محسن، سیره معصومان علیه السّلام «زندگانی پیامبر اسلام خاتم الانبیاء»، مترجم: علی حجتی کرمانی، چاپ اول، تهران، سروش، «انتشارات صدا و سیما»، 1374ش.

29) - بلاذری، ابی الحسن، فتوح البلدان، تحقیق: رضوان محمد رضوان، لبنان - بیروت، دارالکتب العلمیة، 1978م/1398ه-.ق.

ص: 299

30) - بلاذری، انساب الاشراف، تحقیق: سهیل زکّار - ریاض زرکلی، چاپ اول، لبنان - بیروت، دارالفکر، 1996م/1417ه-.ق.

31) - احمد بن یحیی بن جابر بلاذری، انساب الاشراف، تحقیق: محمود الفردوس، چاپ اول، دمشق - سوریه، دارالیقظة العربیة، 1997م.

32) - بلاغی، سید صدر الدین، عدالت و قضاء در اسلام، چاپ دوم، ایران، مؤسسه چاپ و نشر امیر کبیر، 1345ش.

33) - بندر ریگی، محمد، المنجد، چاپ دوم، ایران - تهران، انتشارات ایران، چاپخانه پیام، بی تا.

34) - تهرانی، شیخ آقا بزرگ، الذریعة الی تصانیف الشیعة، ایران - قم، اسماعیلیان، 1408ه-.ق.

35) - ثقفی کوفی، ابو اسحاق ابراهیم، الغارات، تحقیق: سید جلال الدین محدث، چاپ دوم، بی جا، انتشارات انجمن آثار ملی، بی تا.

36) - جرداق، جرج، امام علی علیه السّلام صدای عدالت انسانیت، ترجمه: مصطفی زمانی، ایران - تهران، انتشارات فراهانی، 1379ش.

37) - جعفریان، رسول، تاریخ سیاسی اسلام (تاریخ خلفا)، چاپ اول، ایران - تهران، سازمان چاپ و انتشارات وزارت فرهنگ و ارشاد اسلامی، 1374ش.

38) - جعفریان، رسول، جغرافیای تاریخی و انسانی شیعه در جهان اسلام، چاپ اول، ایران - قم، انصاریان، 1371ش.

39) - جعفریان، رسول، منابع تاریخ اسلام، چاپ اول، ایران - قم، انصاریان، 1376ش.

40) - جعفری، سید حسین محمد، تشیع در مسیر تاریخ، مترجم: سید محمد تقی آیت الهی، چاپ سوم، بی جا، دفتر نشر فرهنگ اسلامی، 1981م.

ص: 300

41) - حاجی حسینی، حسن، عدالت اجتماعی از دیدگاه امیرالمؤمنین علیه السّلام، «پایان نامه کارشناسی ارشد، رشته جامعه شناسی، استاد راهنماد عماد افروغ، مشاور: حمید پارسانیا.»

42) - حر عاملی، محمد بن حسن، وسائل الشیعة، تحقیق و تصحیح: محمد شیرازی، تعلیق: ابی الحسن شعرانی، لبنان - بیروت، دار احیاء التراث العربی، بی تا.

43) - حسین، طه، شیخین، ترجمه: مصطفی جباری، ایران - تهران، نشر نی، 1973م/1381ش.

44) - حکیمی، محمد رضا، محمد، علی، الحیاة، طبع الاولی، تهران، مکتب نشر الثقافة الاسلامیة، 1410ه-.ق/1368ش.

45) - حموی، یاقوت، معجم الأدباء، لبنان - بیروت، دار احیاء التراث العربی.

46) - خوارزمی، ابی المؤید الموفق بن احمد، مقتل الحسین للخوارزمی، تحقیق: شیخ محمد سماوی، چاپ اول، ایران - قم، انوار الهدی، 1418ه-.ق.

47) - خوری الشرتونی اللبنانی، سعید، اقرب الموارد فی فصح العربیة و الشوارد، چاپ اول، ایران - تهران، دارالأسوة للطباعة و النشر، 1374ش/1416ه.ش.

48) - دینوری، ابی حنیفه احمد بن داود، اخبار الطوال، مقدمه و حواشی: مصباح محمد الحاج علی، چاپ اول، لبنان - بیروت، دارالکتب العلمیة، 2001م/1421ه-.ق.

49) - دینوری، مسلم بن قتیبة، المعارف، چاپ اول، لبنان - بیروت، دارالکتب العلمیة، 1987م/1407ه-.ق.

50) - ری شهری، موسوعة الامام علی بن ابی طالب، چاپ اول، ایران، قم، دارالحدیث، 1421ه-.ق.

ص: 301

51) - زیدان، جرجی، تاریخ تمدن اسلام، ترجمه: علی جواهر کلام، ایران - تهران، مؤسسه مطبوعاتی امیر کبیر، 1333ش.

52) - صدر، سید حسن، تأسیس الشیعة لعلوم الاسلام، چاپ دوم، ایران - قم، انتشارات اعلمی، 1375ش.

53) - صدوق، ثواب الاعمال و عقابها، تصحیح و تعلیق: حسین الاعلمی، لبنان - بیروت، مؤسسه اعلمی للمطبوعات، 1983م/1403ه-.ق.

54) - طباطبایی، سید محمد حسین، شیعه در اسلام، چاپ یازدهم، ایران - قم، انتشارات اسلامی جامعه مدرسین، 1375ش.

55) - طبرسی، علی فضل بن حسن، تفسیر مجمع البیان، ترجمه: علی کوفی، تهران، سازمان چاپ و انتشارات، 1380ش.

56) - طبرسی، فضل بن الحسن، اعلام الوری باعلام الهدی، چاپ اول، ایران - قم، مؤسسه آل البیت، 1417ه-.ق.

57) - طبرسی، احمد بن علی بن ابی طالب، الاحتجاج، تحقیق: ابراهیم بهادری و محمد هادی به، چاپ دوم، ایران - تهران، انتشارات اسوه، 1416ه-.ق.

58) - طبری، ابن جریر، جامع البیان، لبنان - بیروت، دارالفکر، 1988م/1408ه-.ق.

59) - طبری، محمد بن جریر، تاریخ طبری (تاریخ الاممم و الملوک)، چاپ دوم، لبنان - بیروت، دارالکتب العلمیة، 1988م/1408ه-.ق.

60) - طوسی، ابی جعفر محمد بن حسن، رجال الطوسی، تحقیق: جواد القیومی اصفهانی، چاپ دوم، ایران - قم، مؤسسه نشر اسلامی، تاریخ جامعه مدرسین، قم، 1420ه-.ق.

61) - عبادی، احمد مختار، تاریخ العباسی و الفاطمی، مصر - اسکندریه، مؤسسه شباب الجامعة، بی تا.

ص: 302

62) - عبده ابراهیم، صابر، ابوبکر الصدیق، بی چا، بغداد، منشورات دارالنذیر للطباعة و النشر، بی تا.

63) - عُروسی الحویزی، جمعه، تفسیر نور الثقلین، محقق و مصحح: رسولی محلاتی، چاپ چهارم، ایران - قم، اسماعیلیان، 1412ه-.ق/1370ش.

64)- عسقلانی، ابن حجر، الاصابة فی تمییز

الصحابة، تحقیق و تعلیق: عادل احمد عبدالموجود، علی محمد مفوّض، چاپ اول، لبنان - بیروت، دارالکتب العلمیة، 1995م/1415ه-.ق.

65) - فریشلر، کورت، امام حسین علیه السّلام و ایران، بی چا، بی نا، بی تا.

66) - قرشی، باقر شریف، حیاة امام محمد باقرعلیه السّلام، لبنان - بیروت، دار بلاغه، 1993م/1413ه-.ق.

67) - قندوزی حنفی، سلیمان بن ابراهیم، ینابیع المودة، چاپ اول، لبنان - بیروت، مؤسسة الاعلمی للمطبوعات، 1997م/1418ه-.ق.

68) - کربن، هانری و طباطبایی (مصاحبه)، ظهور شیعه، ایران - تهران، نشر شریعت، بی تا.

69) - کلینی، محمد بن یعقوب، اصول کافی، محقق و مصحح: محمد آخوندی، چاپ سوم، ایران - تهران، دارالکتب الاسلامیة، 1388ه-.ق.

70) روضه کافی، تحقیق: محمد جواد الفقیه، تصحیح: یوسف البقاعی، چاپ اول، لبنان - بیرت، دارالاضواء، 1992م، 1413ه-.ق.

71) - کمپانی، فضل اللّه، حضرت صادق علیه السّلام، بی چا، ایران - تهران، دارالکتب الاسلامیة، 1351ش.

72) - متحدة، روی، الولاء و القیادة فی المجمع الاسلامی الاول، ترجمه: اشرف گیلانی، چاپ اول، مصر - قاهره، مجلس الاعلی الثقافة، 2003م.

ص: 303

73) - مجلسی، محمد باقر، بحار الانوار الجامع لدرر اخبار الائمة اطهار، طبع ثانی، لبنان - بیروت، مؤسسة الوفاء، 1403ه-.ق/1983م.

74) - محدّث زاده، علی، اصحاب امام صادق علیه السّلام، چاپ اول، ایران - تهران، کتابخانه مدرسه چهل ستون مسجد جامع تهران، 1373ش.

75) - محمودی، محمد باقر، نهج السعادة فی مستدرک نهج البلاغة، تصحیح: عزیز آل طالب، چاپ اول، ایران - تهران، مؤسسه طباعة و النشر، 1418ه-.ق.

76) - مدرسی، محمدتقی، امامان شیعه و جنبش های مکتبی، ترجمه: حمید رضا آژیر، چاپ سوم، ایران - مشهد، مؤسسه چاپ و انتشارات آستان قدس رضوی، 1372ش.

77) - مرتضی عاملی، سید جعفر، اهل بیت در آیه تطهیر، ترجمه: محمد سپهری، چاپ اول، ایران - قم، انتشارات دفتر تبلیغات اسلامی، 1372ش.

78) - مرتضی عاملی، سید جعفر، دراسات و بحوث فی التاریخ و الاسلام، چاپ سوم، لبنان - بیروت، مرکز جواد، 1993م/1414ه-.ق.

79) - مسعودی، علی بن الحسین، مروج الذهب و معادن الجوهر، تحقیق: یوسف اصغر داغر، چاپ دوم، ایران - قم، دارالهجرة، 1404ه-.ق/1984م، «چهار جلدی».

80) - مطهری، مرتضی، خدمات متقابل اسلام و ایران، بی چا، ایران - دفتر انتشارات اسلامی وابسته به جامعه مدرسین حزوه علمیه قم، 1362ش.

81) - مطهری، مرتضی، سیری در سیره معصومان علیه السّلام (خلاصه آثار دفتر دوم)، چاپ پنجم، ایران - تهران، دانشگاه امام صادق علیه السّلام، 1382ش.

82) - مطهری، مرتضی، ولاءها و ولایت ها، بی چا، ایران - قم، دارالتبلیغ، بی تا.

83) - مظفّر، محمد حسین، تاریخ شیعه، ترجمه: محمد باقر حجتی، چاپ پنجم، ایران، دفتر نشر فرهنگ اسلامی، 1379ش.

ص: 304

84) - معتضد، خسرو، هارون الرشید و شب سرخ بغداد، چاپ اول، ایران - تهران، انتشارات زرّین، 1376ش.

85) - مغنیه، محمد جواد، الشیعة و الحاکمون، چاپ پنجم، لبنان - بیروت، دار الجواد، بی تا.

86)- مغنیه، محمد جواد، شیعه و زمامداران خودسر، ترجمه: مصطفی زمانی، چاپ اول، ایران - قم، چاپ حکمت، 1343ش.

87) - مفید، محمد بن النعمان، الاختصاص، مصحح: علی اکبر غفاری، ایران - تهران، «بازار سرای اردیبهشت»، مکتبة لصدوق، 1379ش.

88) - مفید، محمد بن النعمان، الارشاد فی معرفة حجج اللّه علی العباد، چاپ اول، ایران - قم، انتشارات محبین، 1426 ه-.ق، 2005 م.

89) - مفید، محمد بن محمد بن النعمان، الجمل و النصرة لسید العترة فی الحرب البصرة، تحقیق: سید علی میر شریفی، چاپ دوم، لبنان - بیروت، دارالمفید، 1993م/1414ه-.ق.

90) - مقریزی، تقی الدین ابی العباس احمد بن علی، المواعظ و الاعتبار، بی چا، «خطط المقریزیة»، مصر - قاهره، مکتبة الثقافة الدینیة، بی تا.

91) - ملاصدرا، صدرالدین محمد بن ابراهیم قوای شیرازی، اللمعات المشرقیة فی الفنون المنطقیة «منطق نوین»، مترجم و شارح: عبدالمحسن مشکوة الدینی، چاپ اول، ایران - تهران، انتشارات آگاه، 1362ش.

92) - منتظری القائم، اصغر، نقش قبایل یمنی در حمایت از اهل بیت علیه السّلام، چاپ اول، ایران - قم، بوستان کتاب، قم، 1380ش.

93) - موسوی، عبدالحسین شرف الدین، المراجعات، تحقیق و تعلیق: محمد حمیل حمّود، بیروت - لبنان، مؤسسة الاعلمی للمطبوعات، 1996م/1416ه-.ق.

ص: 305

94) - مونس، حسین، سپیده دم آندلس، ترجمه: حمید رضا شیخی، چاپ دوم، ایران - مشهد، انتشارات آستان قدس رضوی، 1377ش.

95) - نجاشی، ابوالعباس احمد بن علی، رجال النجاشی، تحقیق: موسی شبیری زنجانی، چاپ ششم، ایران - قم، مؤسسة النشر الاسلامی، 1418ه-.ق.

96) - نوبختی، ابی محمد الحسن بن موسی، فرق الشیعة، ترجمه و تعلیق: محمد جواد شکور، ایران، انتشارات علمی و فرهنگی، 1361ش.

97) - نوری طبرسی، حسین، مستدرک الوسائل و مستنبط المسائل، تحقیق: مؤسسه آل البیت، چاپ دوم، لبنان - بیروت، مؤسسه آل البیت لاحیاء التراث، 1988م/1408ه-.ق.

98) - وائلی، شیخ احمد، هویة التشیع، چاپ سوم، لبنان - بیروت، دارالصفوة، 1994م/1414ه-.ق.

99)- واقدی، محمد بن عمر، المغازی للواقدی، تحقیق: مارسدن جونس، بیروت - لبنان، مؤسسة الاعلمی للمطبوعات، 1989م/1409ه-.ق.

100) - هلالی کوفی، سلیم بن قیس، کتاب سلیم بن قیس الهلالی، تحقیق: محمد باقر انصاری زنجانی، چاپ اول، ایران - قم، منشورات دلیل ما، 1380ش/1422ق.

101) - هندی، علاء الدین علی المتقی بن حسن الدین، کنز العمال فی سنن اقوال و الافعال، تحقیق: محمود عمر الدمیاطی، طبع الاولی، لبنان - بیروت، دارالکتب العلمیه، 1988م/1419ه-.ق.

102) - هوانسیان، ریچارد و صباغ، جرج، حضور ایرانیان در جهان اسلام، ترجمه: فریدون بدره ای، چاپ اول، ایران - تهران، انتشارات باز، 1381ش.

103) - یعقوبی، احمد بن یعقوب بن جعفر بن وهب، تاریخ الیعقوبی، تحقیق: عبدالامیر مهنا، طبع اول، لبنان - بیروت، مؤسسة الاعلمی للمطبوعات، 1993م/1413ه-.ق.

ص: 306